Wikipedia mgwiki https://mg.wikipedia.org/wiki/Wikipedia:Fandraisana MediaWiki 1.45.0-wmf.7 first-letter Rakitra Manokana Dinika Mpikambana Dinika amin'ny mpikambana Wikipedia Dinika amin'ny Wikipedia Sary Dinika amin'ny sary MediaWiki Dinika amin'ny MediaWiki Endrika Dinika amin'ny endrika Fanoroana Dinika amin'ny fanoroana Sokajy Dinika amin'ny sokajy TimedText TimedText talk Module Discussion module Event Event talk Saka 0 626 1111071 1109899 2025-06-28T15:38:20Z Thelezifor 15140 Nanitsy tsipelina 1111071 wikitext text/x-wiki [[Sary:Gatto_Garfield.jpg|thumb|ankavanana|300px|Saka]] Ny '''saka''' dia [[biby mampinono]] ao amin'ny fianankaviana ''[[Felidae]]''. Anisan' bny biby mipetraka ao an-[[trano]]n' olona izy ary misy karazana dimampolo no fantatry ny sehatra fanaovana fanamarinana. Ny anarany ara-tsiansa dia '''''Felis silvestris catus'''''. Ny [[voalavo]] sy [[biby mikiky]] madinika hafa no sakafony. Afaka mamoaka feo karazany maromaro ny saka, na dia mifandray amin' ny alalan' ny endri-tarehy sy ny [[ferômôna]] aza izy. Araka ny valin' ny asa natao tamin' ny 2006 sy 2007, zana-karazana ''Felis silvestris'' ny saka mipetraka an-tranon' olona ankehitriny, ary nivoatra izy 130&nbsp;000 taona aty aoriana. Efa 8&nbsp;000 - 10&nbsp;000 taona lasa izany ny saka no nataon' ny olona biby fiompy. == Ny endriny == Tahaka ny biby mpihinan-kena, manana vazamasay farany sy ny vazana ny saka mba handrovitra sy hanongotra ny nofo. Ny hozatra matanjaka mifototra eo amin' ny karan-dohany no ahafahany mitelina ny sakafo avy hatrany. Miampy an 'izany koa ny tonon-taolana mafy tsy afahany mitsako mivilana (tsy malefaka ny valanoranony). Taolana daholo ny taolana hiôida, tsy afahan' ny saka manerona ilay taolana hiôida. == Eo amin' ny kolontsaina == === Oha-pitenenana === * ''"Mivarotra saka be loha"'': manao laza masaka, mampitombo resaka, mandrebireby... * ''"[[Voalavo]] sasatry ny miaina ka saka matory no alaim-bolombava"'': mila ady, mitady loza ho an'ny tena... * ''"Saka dia bory rambo"'': "teny ratsy" tsy dia masiaka loatra entina maneho fahasorenana. * ''"Saka manatody"'': zavatra tsy misy ary tsy hisy === Ohabolana === * "Aza manao toy ny saka manafin-koho" * "Ny [[kary]] no manao ny ataony ka ny saka no voatapa-drambo" * "Aza manao toa ny [[voalavo]] sasatry ny miaina ka saka matory no alàm-bolom-bava" * "Tsy matoky saka aho fa [[trondro]] no laoka" * "Ny voalavo no tsy mihetsika, ny saka no mbola mihiratra" [[Sokajy:Biby mampinono]] mwya7vog4bpzfer36t2ilefijdtxx5a 1111072 1111071 2025-06-28T15:43:08Z Thelezifor 15140 Rohy anatiny 1111072 wikitext text/x-wiki [[Sary:Gatto_Garfield.jpg|thumb|ankavanana|300px|Saka]] Ny '''saka''' dia [[biby mampinono]] ao amin'ny fianankaviana ''[[Felidae]]''. Anisan' bny biby mipetraka ao an-[[trano]]n' olona izy ary misy karazana dimampolo no fantatry ny sehatra fanaovana fanamarinana. Ny anarany ara-tsiansa dia '''''Felis silvestris catus'''''. Ny [[voalavo]] sy [[biby mikiky]] madinika hafa no sakafony. Afaka mamoaka feo karazany maromaro ny saka, na dia mifandray amin' ny alalan' ny endri-tarehy sy ny [[ferômôna]] aza izy. Araka ny valin' ny asa natao tamin' ny 2006 sy 2007, zana-karazana ''Felis silvestris'' ny saka mipetraka an-tranon' olona ankehitriny, ary nivoatra izy 130&nbsp;000 taona aty aoriana. Efa 8&nbsp;000 - 10&nbsp;000 taona lasa izany ny saka no nataon' ny olona biby fiompy. == Ny endriny == Tahaka ny biby mpihinan-kena, manana vazamasay farany sy ny vazana ny saka mba handrovitra sy hanongotra ny nofo. Ny hozatra matanjaka mifototra eo amin' ny karan-dohany no ahafahany mitelina ny sakafo avy hatrany. Miampy an 'izany koa ny tonon-taolana mafy tsy afahany mitsako mivilana (tsy malefaka ny valanoranony). Taolana daholo ny taolana hiôida, tsy afahan' ny saka manerona ilay taolana hiôida. == Eo amin' ny kolontsaina == === Oha-pitenenana === * ''"Mivarotra saka be loha"'': manao laza masaka, mampitombo resaka, mandrebireby... * ''"[[Voalavo]] sasatry ny miaina ka saka matory no alaim-bolombava"'': mila ady, mitady loza ho an'ny tena... * ''"Saka dia bory rambo"'': "teny ratsy" tsy dia masiaka loatra entina maneho fahasorenana. * ''"Saka manatody"'': zavatra tsy misy ary tsy hisy === Ohabolana === * "Aza manao toy ny saka manafin-koho" * "Ny [[kary]] no manao ny ataony ka ny saka no voatapa-drambo" * "Aza manao toa ny [[voalavo]] sasatry ny miaina ka saka matory no alàm-bolom-bava" * "Tsy matoky saka aho fa [[trondro]] no laoka" * "Ny voalavo no tsy mihetsika, ny saka no mbola mihiratra" == Jereo koa == * [[Alika]] * [[Kisoa]] * [[Ondry]] * [[Osy]] * [[Omby]] * [[Bitro]] * [[Soavaly]] * [[Boriky]] * [[Rameva]] * [[Voalavo]] * [[Totozy]] [[Sokajy:Biby mampinono]] 9hkfa2jj5y9z7oolfoechhnv1nndvvw Madagasikara 0 825 1111327 1109236 2025-06-29T10:35:37Z Thelezifor 15140 Namafa soratra tsy ilaina 1111327 wikitext text/x-wiki {{Infobox Pays |langue=mg |nom_malgache=Repoblikan'i Madagasikara |image_drapeau=Flag of Madagascar.svg |lien_drapeau=Sainan'i Madagasikara |image_blason=Coat of arms of Madagascar.svg |lien_blason=Mari-piandrian'i Madagasikara |image_carte=Madagascar (centered orthographic projection).svg |devise=Fitiavana, Tanindrazana, Fandrosoana |langue_nationale=[[fiteny Malagasy|malagasy]] |langues_officielles=[[fiteny malagasy|malagasy]]<br />[[fiteny frantsay|frantsay]] |capitale=[[Antananarivo]] |coordonnées_capitale={{coord|18|54|57|S|47|31|18|E|type:city}} |lien_villes=Tanàna ao Madagasikara |titre_plus_grande_ville=Tanàna lehibe indrindra |plus_grande_ville=[[Antananarivo]] |type_gouvernement= [[Repoblika]] |titres_dirigeants = [[Filoham-pirenena sy mpanjakan' i Madagasikara|Filoha]] <br />- [[Praiminisitra malagasy|Praiminisitra]] |noms_dirigeants = [[Andry Rajoelina]]<br /> [[Christian Ntsay]] |superficie_rang=46 |superficie_totale={{formatnum:587040}} |pourcentage_eau=0,95 |population_rang=49 |population_totale=31.964.956<ref>{{cite web | url=https://population.un.org/dataportal/data/indicators/49/locations/450/start/2019/end/2026/table/pivotbylocation?df=e023316d-87af-4918-8ee3-fe083aa8d4b1 | title=By Location &#124; Pivot Table &#124; Data Portal }}</ref> |population_année=2024 |densité=36.25 |type_indépendance=Daty<br />&nbsp; |pays_indépendance=Avy amin'i [[Frantsa|Frantsa]] |date_indépendance=[[26 Jona]] [[1960]] |pays frontaliers=Tsy misy |gentilé=Malagasy |monnaie=[[Ariary malagasy|Ariary]] |code_monnaie=MGA |fuseau_horaire=+3 |hymne_national=[[Ry Tanindrazanay malala ô]] |iso3166-1 = MDG, MG |domaine_internet=.mg |indicatif_téléphonique=261 |notes= }} I '''Madagasikara''' na '''Repoblikan' i Madagasikara''' dia [[firenena]]<ref>[[Firenena]]</ref> ao amin'ny tapany andrefana amin'ny [[Ranomasimbe Indianina]], eo atsinanan' i [[Afrika]] sady anisan'ity [[kôntinenta]] ity. Izy no nosy fahefatra lehibe indrindra eto an-tany. [[Antananarivo]] no renivohiny. Manana velarana mirefy 587000 <abbr>km<sup>2</sup></abbr> izy ary manana sakany mirefy 580 <abbr>km</abbr> sy lavany mirefy 1580 <abbr>km</abbr>. Atao hoe '''[[Malagasy (vahoaka)|Malagasy]]''' ny vahoakan'io firenena io. Toerana fonenan'ny 5%-n' ny [[biby]] sy ny [[zavamaniry]] misy eto amin' izao tontolo izao; ka mihoatra ny 80%-n' ireo dia izy irery ihany no manana azy eto an-tany. Voasokajy ao anatin' ireo ny [[gidro]] isankarazany, ny [[fosa]], ny fianakaviam-borona telo sy zava-maniry toy ny [[zaha]] na renala izay ahitana sokajy karazany valo, anisan' izany ny enina tsy hita amin' ny toeran-kafa. I Madagasikara<ref>https://mg.globalvoices.org/2013/12/13/55715/</ref> dia nipoitra tamin' ny fiparitahan' ny kôntinenta [[Gondwana]] 35 tapitrisa taona tal. J.K.: i Madagasikara sy i [[Zana-Kôntinenta Indiana|India]] dia nisaraka tamin'i [[Afrika]] ary 50 tapitrisa taona taty aoriana dia nisaraka tamin' i [[India]] i Madagasikara ary nitokana teo hatramin' izao fotoana izao. Misy faritra ekôlôjika maromaro eto Madagasikara ary mihakely dia mihakely ireo faritra ekôlôjika ireo noho ny asan' ny olombelona ([[tavy]], [[Fandripahana ala|fandringanana ny ala]], fihazana ny biby); ankehitriny dia 95%-n' ny ala taloha no voaringana. Araka ny [[arkeôlôjia]] dia tonga teto tamin' ny taona 300-500 taor. J.K. ny olona voalohany indrindra tonga teto Madagasikara. Ireo mponina ireo dia [[Aostrôneziana (vahoaka)|Aostrônezianina]] avy any [[Bôrneô]], any [[Indônezia]]. Tonga 700 taona taty aoriana ny vahoaka [[Banto (vahoaka)|Banto]] izay niampita ny [[Lakandranon' i Môzambika]], ny [[Arabo (vahoaka)|Arabo]] avy any avaratra, ny [[Indiana]] ary ny [[Sinoa eto Madagasikara|Sinoa]]. Tamin' ny taonjato faha-17 dia nanomboka nanjanaka ampahan-tany tao Madagasikara ny [[Frantsa|Frantsay]] ([[Fort-Dauphin]], [[Diego-Suarez]]). Samy manana ny anjarany ao amin'ny fiainana ara-kolontsaina malagasy ankehitriny ireo mponina niorim-ponenana teto Madagasikara ireo. Nandritra ny taonjato faha-19 dia voazanaky ny [[Fanjakan' Imerina|Fanjakan' i Madagasikara]] (fanjakana merina) ny ampahany be amin' ny nosin' i Madagasikara; izany fanjakana izany dia naongan' ny fanafihan' ny Frantsay tamin' ny taona 1895. Tafapetraka tamin' ny 10 Ôktôbra 1958 ny governemanta malagasy voalohany taorian' ny [[Zanatanin' i Madagasikara sy ny tany miankina|fanjanahan-tany frantsay]], ary tamin' ny taona 1960 no nambara ampahibemaso ny fahaleovantenan' i Madagasikara <ref>https://mg.globalvoices.org/2017/08/18/105726/</ref>taorian' ny tolon' ny tia tanindrazana. I Madagasikara no anisan' ny firenena voalohany nahazo fahaleovantena tao amin' ny faritry ny [[Ranomasimbe Indiana|Ranomasimbe Indianina]] ary anisan' ny voalohany indrindra amin' ny [[Faritra Atsimo ao Afrika|faritra atsimo aty Afrika]]. Izany anefa tsy nahatonga azy ho anisan' ny firenena voalohandohany afaka amin' ny fahantrana noho ny fitavozavozan' ny fitantanana ny [[firenena]] hatramin' ny nahazoany ny fahaleovantena. == Tantara == {{article détaillé|Tantaran'i Madagasikara}} Voalaza ara-tantara fa anisan' ny tanin' i [[Gondwana]] i Madagasikara, ary nisaraka tamin' i [[Afrika]] 160 tapitrisa taona lasa izay. Nanomboka teo amin' io fivakisana io no niforona ny nosin-tanin' i Madagasikara rehefa avy nisaraka tamin' i [[Zana-Kôntinenta Indiana|India]] 80 na 100 tapitrisa taona lasa izay. Maro ny mpikaroka sy mpahay tantara no milaza fa teo ho eo amin' ny 200 taona taor. J.K. no tonga teto Madagasikara ny olona mpifindra monina voalohany. Araka izany dia voalaza fa avy any [[Azia Atsinanana]] (any [[Indônezia]]) no fiavian' ireo mpifindra monina ireo. Teo koa ny fahatongavan' ny [[Arabo (olona)|Arabo]] avy amin' ny fianakavian' i [[Mohamady]], ny [[Indiana (vahoaka)|Indianina]] ary ny [[Jiosy]] babo avy tany [[Babilôna]]. Ary teo koa (angamba) araka ny voalazan' ny mpandinika vitsivitsy ny fifindran' ny [[Afrikana (vahoaka)|Afrikana]] izay mbola arabo sy[[Silamo|mozilmana]] firazanana ihany koa. Ary taty aoriana no nisy olona avy any [[Tônga]] no tonga tao amin' ny nosy malagasy. === Mponina voalohany (-500 – 1500) === ==== Vahoaka Ntaolo ==== Tsy tongalafatra ny zavatra fantatra mikasika ny fipetrahan' ny olombelona teto Madagasikara, fa araka ny karoka ary ny asa nataon'ireo mpahay jenetika, haitsikerafiteny ary tantara, dia aostrôneziana ny tena fiavian' ny Malagasy, izay avy amin' ny [[Tambanosy Indôneziana]]. Mety tonga teto Madagasikara ireo olona ireo tamin' ny alalan'ny lakana ([[waka]]) tamin'ny taonjato voalohany taor. J.K., na 300 taor. J.K., araka ny arkeôlôga, ary talohan' ilay daty farany voalaza araka ny lazain' ny jenetisianina. Ireo olona ireo dia antsoina ''Ntaolo'', izay heverin' ny mpikaroka fa avy amin' ny fteny prôtô-malay-pôlinezianina *''tau-ulu'' izay midika "olona voalohany", avy amin'i ''*tau'' 'olona" ary ''*ulu'', izay midika "loha", "fiaviana", "fitombohana". Miantso ny tenany ho *''va-waka" "''olon' ny lakana" ireo mponina tonga teto Madagasikara voalohany ireo. ''"*va-waka" ''izay avy amin'ny teny *va'' "''mponina''" ''ary *waka'' "''lakana''"; ''teny izay heverina fa niavian' ny teny ''vahoaka''. Manazava ny endrika iraisan' ny Malagasy maro ny fiaviana aziatika tatsimo-atsinanan' ny razambeny: tso-bolo, tsy mainty hoditra ohatra ny afrikanina banto. Ny ''vahoaka ntaolo"'' dia nampandova ny: * [[fiteny malagasy]], izay teny iraisana manerana ny nosy; izay mizara fototeny maro amin' ireo [[fiteny baritô]] ary ny [[fiteny daiaka]] izay tenenina ao atsimon' i [[Bôrneô]] toa ny [[Fiteny maaniany|fiteny ma'aniany]] izay teny be fitoviana indrindra amin' ny fiteny malagasy. * fomban-drazana iraisana amin' ny [[Aostrôneziana (vahoaka)|Aostrônezianin]]' i [[Taiwan]], [[nosin' i Pasifika]], [[Indônezia|Indônezia]], [[Filipina]] ary [[Zelandy Vaovao]], toa ny fambolena [[saonjo]], [[Akondro (maniry)|akondro]], [[voaniho]], [[fary]]; fampiasana zavamaneno toa ny [[sodina]] (malay: ''suling'') ny [[valiha]], sns. ==== Vazimba sy Vezo ==== Tonga avy amin' ny morontsiraka atsimo-atsinanan'ny Nosy ny olona voalohany, na dia mety tonga avy tany avaratra aza ny sasany. Tam-pahatongavana, nanao ny tavy no nahafahan'ny mponina voalohany namboly, tamin' ny alalan' ny fandringanana ny ala teny amin'ny morontsiraka. Tamin' ny taonjato faha-7 taor. J.K., dia nanomboka nanadio ny alan'ny afovoantany ny sasany amin'ireo vahoaka ntaolo ireo. Ireo tany malalaka vokatry ny fandringanana ny ala ireo dia nambolena [[vary]] sy [[saonjo]]. Ireo vahoaka ntaolo ireo, izay nifidy ny nipetraka tanaty ala, dia nantsoina hoe [[Vazimba|V''azimba'']] (teny avy amin'ny hoe ''*va-yimba'' izay avy amin'ny teny ''*yimba'' midika "ala"). [[Rafandrana]], razamben'ny mpanjaka merina dia fantatra fa Vazimba. [[Rafohy]] ary [[Rangita]] izay mpanjaka merina dia fantatra fa Vazimba ihany koa. === Vanim-potoana faha mpanjaka === ==== Fifandraisana amin' ny Arabo ==== I Madagasikara dia ivon-toeran'ny varotra miampita ranomasina izay mampifandray ny seranan-tsambo ao amin'ny [[Ranomasimbe Indiana]] tany am-piandohan'ny taonjato manaraka ny fitondran'olombelona. Ny tantaran'ny tantara nosoratana eto Madagasikara dia nanomboka tamin'ny Arabo, izay nametraka lahatsoratra ara-barotra teo amin'ny morontsiraka avaratra-andrefana tamin'ny faramparan'ny taonjato faha-10 ary nampiditra ny [[Finoana silamo eto Madagasikara|finoana silamo]], ny [[Abidy arabo|soratra arabo]] (nampiasaina hanoratra ny fiteny malagasy amin'ny endrika manoratra fantatra amin'ny hoe [[sorabe]]), ny [[Fanandroana|astrôlôjia]] arabo, ary ireo singa ara-kolontsaina hafa. Nanomboka tamin'ny 1500 ny fifandraisana Eorôpeana, rehefa nahita ilay nosy ny kapiteny pôrtogey atao hoe [[Diego Dias (tantsambo)|Diego Dias]]. Ireo tranombarotra frantsay dia iniorina tamin'ny morontsiraka atsinanana tamin'ny faramparan'ny taonjato faha-17. Nijaly koa anefa ny mponina teo an-toerana, toy ny Afrikanina maro, noho ny varotra andevo. Ohatra, ny Eoropeanina dia nitondra andevo Malagasy tany amin'ny Viceroyalty of Peru, ka nametraka azy ireo indrindra tany amin'ny morontsiraka avaratr'io firenena io, any amin'ny faritra antsoina hoe Piura. Ao Però amin'izao fotoana izao, ny taranak'ireo andevo ireo dia fantatra amin'ny anarana hoe "mangaches", noho ny kolikoly vonjimaika ny fiteny. Misy mihitsy aza ny toerana antsoina hoe “Malakasy” any Peroa, izay efa nipoitra tamin’ny fotoana nanararaotana ny Malagasy tamin’ny fambolena sy fiompiana teny an-tsaha ary niteraka teny avy amin’ny fiteniny. Ireo taranaka Malagasy ireo dia mbola mitazona ny toetrany Afro-Indoneziana tany am-boalohany. Natanjaka tokoa ny fifandraisan'izy ireo tamin'i Però ka nandray anjara tamin'ny kolontsain'ity firenena ity izy ireo, namorona endrika mozika toy ny tondero ary nanana hery ara-politika mihitsy aza hatramin'ny filoha Peroviana teo aloha Luis Miguel Sánchez Cerro, izay nitondra io firenena io tamin'ny folo taona fahatelon'ny faha-20. taonjato, dia "mangache". Nanomboka tamin'ny 1774 ka hatramin'ny 1824 dia nahazo laza teo amin'ny [[jiolahin-tsambo]] sy ny mpivarotra eorôpeana i Madagasikara, indrindra fa ireo mpandray anjara amin'ny [[Fivarotana andevo|varotra andevo]]<nowiki/>n'ny morontsirak'i [[Ranomasimbe Atlantika|Atlantika]]. Ny nosy kely ao [[Nosy Boraha]], avy any avaratra sy avaratra atsinanan'i Madagasikara, dia navoakan'ny mpahay tantara sasany ho toa fitoeran'i [[Libertalia]]. Tantsambo eorôpeana maro no nirodana teny amin'ny morontsiraky ny Nosy, anisan'izany i Robert Drury, ny diariny no iray amin'ireo ahitana sary vitsivitsy momba ny fiainana any atsimon'i Madagasikara nandritra ny taonjato faha-18. Ny harena nateraky ny varotra sambo dia nampitombo ny fiakaran'ny fanjakana niorina tao amin'ilay nosy, ny sasany tamin'ireo dia nihanatanjaka tamin'ny taonjato faha-17. Anisan'izany ny fikambanana [[Betsimisaraka]] any amin'ny morontsiraka atsinanana sy ny lehiben'ny [[Sakalava]]<nowiki/>n' i [[Fanjakan' i Menabe|Menabe]] sy [[Fanjakan' i Boina|Boina]] any amin'ny morontsiraka andrefana. Ny [[fanjakan' Imerina]], izay miorina any afovoan-tany afovoany sy ny renivohiny ao amin'ny lapa-mpanjaka ao [[Antananarivo]], dia niitatra tamin'ny fitarihan'ny mpanjaka [[Andriamanelo]]. ==== Ny Fanjakana Merina ==== [[Sary:Radama I, portrait by Ramanankirahina.jpg|upright|vignette|[[Radama I]], mpanjakan'i Madagasikara (1810-1828)]] Tamin'ny fiandohan'ny taonjato faha-17 dia ny fanjakan' Imerina dia fanjakana tsy natanjaka raha noharina tamin'ireo fanjakana amoron-dranomasina lehibe kokoa ary mbola lasa kely kokoa ny fahatanjahany tamin'ny taonjato faha-18, nandritra ny fanjakan' [[Imerina efa-toko]]. Taorian'ny ady sy ny mosary nandritra ny taonjato maromaro, dia tafaverina indray Imerina tamin'ny 1793, mpanjaka [[Andrianampoinimerina]] (1787-1810). Avy amin'ny renivohiny voalohany [[Ambohimanga]], ary taty aoriana avy amin'ny Rovan'Antananarivo, io mpanjaka merina io dia nanitatra haingana ny fitondrany tamin'ireo tanin'andriana mifanolo-bodirindrina. Ny tanjony dia hifehy ny nosy iray manontolo. Ny zanany nandimby azy, mpanjaka [[Radama I]] (1810-28), no niezaka nanatanteraka izany. Izy no neken'ny governemanta britanika ho mpanjakan'i Madagasikara. Namarana fifanekena i Radama tamin'ny 1817 niaraka tamin'ny governora britanika ao [[Maorisy]] mba hanafoanana ny fivarotana andevo mendri-kaja ho an'ny miaramila britanika sy ny fanampiana ara-bola. Nanomboka tonga tamin'ny taona 1818 ny misionera anglisy avy amin'ny [[London Missionary Society]]; anisan'ireo olona ireo i [[James Cameron]], [[David Jones]] ary [[David Griffiths (misiônera)|David Griffirths]] izay nanangana sekoly, nametraka ny [[Abidy malagasy|fanoratana teny malagasy]] tamin'ny alalan'ny [[abidy latina]] ary nandika ny [[Baiboly amin'ny teny malagasy|Baiboly]], ary koa nampiditra karazana teknôlôjia vaovao teto amin'ny nosy Madagasikara. Ny mpandimby an-dRadama, [[Ranavalona I]] (1828-61), mpanjakavavy nasika sady tsy azo ivalozana, dia naneho hevitra momba ny fahamendrehana ara-pôlitika sy ara-kolotsain'i [[Britaina Lehibe|Britaina]] sy [[Frantsa]] miaraka amin'ny didy amam-pitsipika izay nandrara ny fampiharana ny [[Kristianisma ao Madagasikara|kristianisma eto Madagasikara]] ary nahatonga ny ankamaroan'ny vahiny handao ny nosy. Ireo mponina eto Madagasikara dia afaka niampanga ny heloka isan-karazany toy ny halatra, ny fanarahana ny fivavahana kristiana ary indrindra ny [[famosaviana]], izay voasazy amin'ny fisotroana [[tangena]]. Teo anelanelan'ny taona 1828 sy 1861, dia nahafaty olona 3000 teo ho eo isan-taona ny fampinomana tangena. Anisan'ireo nanohy niaina tao Imerina i [[Jean Laborde]], mpandraharaha frantsay iray izay nanamboatra [[basy]] sy nanorina orinasa hafa tamin'ny anaran'ny fitondram-panjaka, ary [[Joseph-François Lambert]], mpiantoka frantsay sy mpivarotra andevo niaraka tamin'i Printsy [[Radama II]] (1861-1863), dia nanao sonia fifanarahana fifaneraserana fantatra amin'ny anarana hoe ''[[Charte Lambert]]''. Radama II dia nanandrana ny hamaha ny pôlitikam-piarahamonin'ny mpanjakavavy, saingy roa taona taty aoriana dia noroahin'ny praiministra [[Rainivoninahitriniony]] (1852-1865) sy ny fifanarahana amin'i [[Andriana]] sy ny [[Hova]], izay nanandrana namarana ilay fahefana feno an'ny mpanjaka. Taorian'ny fanandramam-panonganana dia nomen'ireo tandapa fahafahana manjaka i [[Rasoherina]] (1863-1868) vadin-dRadama, raha manaiky fizaràm-pahefana amin'ny praiminisitra izy. Izany fifanarahana ara-piarahamonina izany dia ho tanteraka amin'ny alalan'ny fanambadiana manana endrika pôlitika.<ref>Oliver (1886), p. 124–126</ref> Nanaiky ny mpanjakavavy Rasoherina ka nanambady an'i Rainivoninahitriniony, ary taorian'ny fanonganana azy dia nanambady ny rahalahiny [[Rainilaiarivony]] (1864-1895), izay hanambady an-[[Ranavalona II]] (1868-1883) sy an-d[[Ranavalona III]] (1883-1897)<ref>Uwechue (1981), p. 473</ref>. Nandridra ny iraika amby telopolo taona naha praiminisitra an'i Rainilaiarivony dia maro ireo lalàna noraisina hanamafisana ny fahefan'ny governemanta ary hanavao ny fitondrana ho maoderina kokoa<ref>Thompson & Adloff (1965), pp. 9–10</ref>. Natsangana manerana ny nosy ny sekoly ary natao ho voatery ny fidirana amin'izy ireo. Nohatsaraina ny fitantanana tafika ary noraisina ho mpanolotsaina ireo mpanorohevitra britanika hankahery ary hampahamatihanina ny miaramila. <ref>Fage, Flint & Oliver (1986), pp. 522–524</ref>. Voarara ny fananana [[Fampirafesana|vady maro]] satria noraisina ho finoana ôfisialy ny [[Kristianisma eto Madagasikara|kristianisma]] nanomboka tamin'ny taona 1869 miaraka amin'ny [[Fivavahan-drazana malagasy|finoana nentin-drazan'ny vahoaka]] tsy mitsaha-mitombo. Novaina hitovitovy endrika amin'ny [[Common Low]] ("Lalàna Iraisana") britanika ny rafi-dalàna ary nampitovizana endrika amin'ny any Eorôpa ny fiainana an-dapa an-drenivohitra. === Ny fanjanahan-tany (1896-1958) === ==== Prôtektôrata frantsay ==== Tamin' ny voalohany indrindra, noho ny tsy fanajana ny [[Charte Lambert|''Charte Lambert'']], dia nanafika an' i Madagasikara i [[Frantsa]] tamin'ny taona 1883, izay nanjary fantatra tamin' ny anarana hoe [[Ady Hova-Frantsay]] voalohany. Tany amin' ny faran'ny ady dia namela ny tanànan' [[Antsiranana]] (Diego Suarez) ho an' i Frantsa i Madagasikara ary nandoa vola 560&nbsp;000 francs ho an'ireo mpandova an' i Lambert. Tamin' ny taona 1890, ny Anglisy dia nanaiky ny fananganana [[Prôtektôrata frantsain' i Madagasikara|prôtektôrata]] frantsay eo amin' ny Nosy, saingy tsy neken' ny governemantan' i Madagasikara ny fahefana Frantsay. Mba hanerena ny fieken-ko resy, ny Frantsay dia nanafika ny seranan-tsambon' i [[Toamasina]] teo amin' ny morontsiraka atsinanana, sy [[Mahajanga]] any amin' ny morontsiraka andrefana, tamin' ny Desambra 1894 sy Janoary 1895.<ref>Curtin (1998), p. 186</ref> Niakatra ho any Antananarivo ny vondro-miaramila frantsay, ary namoy olona maro noho ny [[tazomoka]] sy aretina hafa. Ny fanamafisana dia tonga avy tany [[Alzeria]] sy [[Afrika atsimon' i Saharà|Afrika atsimon' i Sahara]]. Rehefa tonga tany amin' ny tanàna ny miaramila frantsay tamin' ny septambra 1895, dia namotika ny lapan' ny mpanjaka tamin' ny alalan' ny [[tafondro]] mavesatra, izay nahafaty tandapa maro ka nanery an-dRanavalona III hampitsahatra ny ady. Nampiditra an' i Madagasikara ho tany frantsay i Frantsa tamin' ny taona 1896 ary, nanafoana ny fanjakan' Imerina ary nandefa ny fianakavian' ny mpanjaka ho sesitany tany amin' ny nosy [[La Réunion]] sy tany Alzeria. Ny hetsi-pioirana roa taona ho valin' ny fakan' ny Frantsay ny lapan' ny mpanjaka dia nilatsaka tanteraka tamin' ny faran' ny taona 1897. ==== Lasa zanatany frantsay ==== Lasa zanatany frantsay i Madagasikara rehefa nanameloka ny mpanjakavavy [[Ranavalona III]] sy nanao sesitany azy ny [[Frantsay]]. Nisy anefa ny fampandrian-tany izay naharitra dimy ambin' ny folo taona teo ho eo, notarihin' ny fitondrana frantsay, ho setrin' ny fisian' ny [[mpiady anaty akata]] niparitaka teto amin' ny firenena. Orinasa frantsay no nomena alalana amin' ny fitrandrahana ny ala sy ny [[harena an-kibon' ny tany]]. Nampidirina ho tombontsoan' ny orinasa frantsay ny [[Asa an-tery vozona|asa an-terivozona]]. Nampiharin’ i Gallieni ny "[[Pôlitikan' ny firazanana teto Madagasikara|pôlitikan' ny firazanana]]" ("''politique de races''") nandritra ny fampandrian-tany tamin' ny taona 1896, izay nampiadina ny [[Merina]] ao afovoan-tany, heverina ho nankahala ny fanjanahan-tany, amin' ny [[Tanindrana|mponina amoron-tsiraka]]. Nipoitra teo amin' ny vondron' olona manam-pahaizana ny nasiônalisma nanohitra ny fanjanahantany. Notarihin' ny mpitondra [[Prôtestantisma eto Madagasikara|fivavahana prôtestanta malagasy]], ny pasitera Ravelojoana, ity vondrona ity. Fikambanana miafina nikendry ny fanamafisana ny [[Kolontsaina malagasy|maha-Malagasy]] no niforona tamin' ny taona 1913, izay nantsoina hoe [[Vy Vato Sakelika]] (VVS). Ny zavatra nataon' izy ireo dia nahatonga ny Frantsay hamela ny [[Malagasy (vahoaka)|Malagasy]] hanana ny solontenany voalohany tao amin' ny governemanta frantsay. Nandritra ny taompolo 1920, ny nasiônalista malagasy dia nanantitrantitra ny fitovian' ny sata sivily sy pôlitika ho an' ny Malagasy. Niverina teto Madagasikara, i [[Jean Ralaimongo]] tamin' ny taona 1924, ary niditra anatiny tamin' ny olana momba ny asa izay niteraka disadisa nanerana ny nosy. Taorian' ny [[Ady Lehibe Faharoa]] no naneken' i Frantsa ny endriky ny fizakan-tena malagasy teo ambany fiahian' ny Frantsay. Tamin' ny fararanon' ny taona 1945, nisy ny kôlejin' ny mpifidy roa (malagasy sy frantsay) izay nifidy ny solontena avy eto Madagasikara ho ao amin' ny Antenimiera mpanorina tao amin' ny Repoblika fahefatra frantsay. Ny solontena nofidin' ny Malagasy dia i [[Joseph Raseta]] sy [[Joseph Ravoahangy]]. Izy roa lahy, niaraka tamin' i [[Jacques Rabemananjara]], dia nikarakara ny ''[[Mouvement démocratique de la rénovation malgache|Mouvement Démocratique de la Rénovation Malgache]]'' (MDRM) tamin' ny taona 1946. Ny lalàm-panorenan' ny Repoblika fahefatra frantsay tamin' ny taona 1946 no nahatonga an' i Madagasikara ho Territoire d'Outre-Mer ("tanim-pirenena ampitan-dranomasina") ao anatin' ny Union Française. Tsy nifanaraka amin' ny tanjon' ny MDRM izay nikendry fahaleovantena feno ho an' i Madagasikara anefa ny pôlitika fampitovian-jo tao anatin' ilay rafitra, ka tsy nandray anjara tamin' ny fifidianana [[Ravoahangy-Andrianavalona Joseph|Ravoahangy]] sy [[Raseta Joseph Delphin|Raseta]]. Na dia teo aza ireo fanavaozana ireo dia mbola tsy nilamina ny sehatra pôlitika teto Madagasikara. Ny olana ara-toekarena sy ara-tsôsialy, anisan' izany ny tsy fahampian-tsakafo, ny varo-maizina, ny fiantsoana hiasa tsy an-tsitrapo (frantsay: ''conscription''), ny fiverenan' ny disadisa ara-poko, ary ny fiverenan' ny miaramila malagasy avy any Frantsa, dia nanakorontana ny toejavatra izay efa mikorontana rahateo. ==== Tolom-panafahana ==== Tamin' ny 29 Marsa 1947 dia nipoaka ny [[Tolom-bahoaka tamin' ny 1947|Tolom-bahoaka teto Madagasikara]], nanoherana ny fanjanahan-tany frantsay. Izany dia fikomiana nataon' ny Malagasy, izay naharinganana voanjo frantsay andaniny sy Malagasy tsy anisan' ny mpitaky fahaleovantena ankilany, dia narahana famaizana mahatsiravina nataon' ny tafika frantsay izay namono Malagasy an' arivony maro. Mbola miady hevitra ny mpahay tantara ny amin' ny tena isan' ny niharan' ny famaizana, ka eo anelanelan' ny 11&nbsp;000 sy 100&nbsp;000  ny isan' ny maty ka izany no iheverana ny zava-nitranga ho ny tena mahatsiravina indrindra teo amin' ny tantaran' ny fanjanahan-tany frantsay. Nisy 5 000 ka hatramin' ny 6&nbsp;000 teo ho eo ny voaheloka, ary ny sazy dia fanagadrana vetivety hatramin' ny famonoana ho faty. === Fahaleovan-tena === {{lahatsoratra antsipirihany|Repoblikan' i Madagasikara (1992-2009)}} ==== Repoblika voalohany ==== [[Sary:Philibert Tsiranana 1962.jpg|upright|vignette|Filoha Philibert Tsiranana]] Tamin' ny fiverenan' ny fahaleovantena dia nandalo Repoblika efatra i Madagasikara miaraka amin' ny famerenana lalàm-panorenana. Ny Repoblika voalohany (1960-1972) dia nentin' ny filoha [[Tsiranana Philibert|Philibert Tsiranana]] notendren' ny Frantsay, izay nanamafy ny fitohizan' ny firohizana ara-toekarena ary ara-politika amin' i [[Frantsa]]. Ny Frantsay no manana andraikitra lehibe eo amin' ny orinasam-panjakana na amin' ny asa fampiofanana. Ireo boky fianarana sy ny rafi-pampianarana dia saika hitovy amin' ny an' ny Frantsay avokoa. Nanongana ny fitondrany tamin' ny 1972 ny rotaky ny mpianatra sy mpamboly izay vokatry ny tsifankasitrahana ny fitondran' i Tsiranana izay noheverina fa manohana sy manohy ny fanjanahan-tany. ==== Repoblika faharoa ==== I [[Gabriel Ramanantsoa]], jeneralin' ny tafika, dia voatendry ho filoha vonjimaika sy praiminisitra tamin' io taona io ihany, saingy nanery azy handao ny taona 1975 ny fankatoavana ankapobeny. Ny kolonely [[Richard Ratsimandrava]], voatendry handimby azy, dia novonoina enina andro tao amin'ny toerany. Ny jeneraly [[Gilles Andriamahazo]] no nanapaka taorian' i Ratsimandrava nandritra ny efa-bolana talohan' ny nisoloan' ny miaramila hafa: Amiraly Lefitra [[Didier Ratsiraka]], izay nitondra tao amin' ny Repoblika Faharoa izay manana endrika sôsialista-marksista nanomboka tamin' ny taona 1975 ka hatramin' ny taona 1993. Io vanim-potoana io dia nahitana fifamatorana ara-politika tamin' ny firenena Tatsinanana sy ny fitokanana ara-toekarena. Ireo pôlitika ireo, miaraka amin' ny fanerena ara-toekarena miorina amin' ny krizy solika tamin' ny taona 1973, dia nitarika ny firodanana haingana ny toekarena eto Madagasikara sy ny fihenan' ny fenitry ny fiainana, ary ny firenena dia nanjary bankirompitra tanteraka tamin' ny taona 1979. Ny governemanta Ratsiraka dia nanaiky ny fepetran' ny mangarahara, ny fepetra manohitra ny [[kolikoly]] ary ny politikan' ny tsena malalaka napetraky ny [[Tahirim-Bola Iraisam-Pirenena|Tahirim-bola Iraisam-pirenena]], [[Banky Iraisam-Pirenena|Banky Iraisam-pirenena]] ary ireo mpanolotra bilatera samihafa ho takalon' ny famindram-pahefana ny firenena.<ref name=marcus>Marcus, Richard (August 2004). "Political change in Madagascar: populist democracy or neopatrimonialism by another name?" (Occasional Paper no. 89). Institute for Security Studies. Archived from the original on 7 September 2004. Retrieved 15 February 2012.</ref> ==== Repoblika fahatelo ==== Ny lazan' ny Ratsiraka tamin' ny taona 1980 dia nahitana krizy tamin' ny 1991 raha nitifitra ireo mpanao hetsi-panoherana nandritra ny famoriam-bahoaka ny mpiambina ny filoha. Tao anatin' ny roa volana dia nisy governemanta tetezamita napetraka teo ambany fitarihan' i [[Albert Zafy]] (1993-96), izay nandresy tamin' ny fifidianana filoham-pirenena tamin' ny 1992 ary nanokatra ny Repoblika fahatelo (1992-2010). Ny lalàm-panorenana vaovao eto Madagasikara dia nametraka demokrasia maro antoko am-pelatanan' ny Antenimieram-pirenena. Ny lalàm-panorenana vaovao koa dia nanamafy ny fahalalahan' ny [[zon' olombelona]], ​​sôsialy sy politika, ary ny varotra malalaka. Na izany aza, dia niharatsy ny toekarena tamin' ny andro naha filoha an' i Zafy, nisondrotra ny [[kolikoly]], ary ny fampidirana ny lalàna mba hanomezana azy fahefana matanjaka kokoa. Nolavina tamin' ny 1996 izy, ary notendrena ho filohan'ny tetezamita i [[Norbert Ratsirahonana]], nandritra ny telo volana talohan'ny fifidianana ho filoham-pirenena manaraka. Ratsiraka dia nofidina indray tamin' ny fahefana teo amin' ny sehatry ny fanavakavahana sy ny fanavaozana ara-toekarena nandritra ny fe-potoana faharoa izay naharitra hatramin' ny 1996 ka hatramin' ny 2001.<ref name=marcus/> Ny fifidianana filoham-pirenena tamin' ny taona 2001 izay nandresen' i [[Marc Ravalomanana]], dia nahatonga ny fifandonana fito volana nanelanelan' ny mpanohana an' i Ravalomanana sy i Ratsiraka. Ny fiantraikany ara-toekarena teo amin' ny krizy ara-pôlitika dia resin' ny politika ara-toekarena sy ara-pôlitikan' i Ravalomanana tsikelikely, izay namporisika ny fampiasam-bola amin' ny fanabeazana sy ny fambolena, nanamora ny fampiasam-bola mivantana avy any ivelany, ary ny fiaraha-miasa ara-barotra teo amin' ny sehatra iraisam-pirenena sy iraisam-pirenena. Ny harin-karena faobe dia nitombo 7 isan-jato isan-taona teo ambanin' ny fitantanany. Nandritra ny antsasaky ny fe-potoam-piasany faharoa, dia nitsikera ireo mpanaramaso ao an-toerana sy iraisam-pirenena i Ravalomanana izay niampanga azy ho nitombo ny herisetra sy ny kolikoly. Ny mpitarika ny mpanohitra sady ben' ny tanànan' Antananarivo, [[Andry rajoelina|Andry Rajoelina]], dia nitarika hetsika tamin' ny voalohandohan' ny taona 2009 izay nanosika an-dRavalomanana tsy handresy tamin' ny fomba tsy araka ny lalàm-panorenana izay nomelohina ho fanonganam-panjakana. Tamin' ny volana Marsa 2009, dia notendren' ny Fitsarana Ambony ho Filoha Avon' ny Tetezamita i Andry Rajoelina. Tamin' ny taona 2010, dia nisy lalàm-panorenana vaovao noraisina tamin' ny [[fitsapan-kevi-bahoaka]], nametrahana ny Repoblika fahefatra, izay nanohana ny rafitra maro antoko izay napetraka tamin' ny lalàm-panorenana teo aloha. Notendrena ho filoha i [[Rajaonarimampianina Hery|Hery Rajaonarimampianina]] tamin' ny fandreseny ny fifidianana ho filoham-pirenena 2013, izay heverina ho marina sy mangarahara araka ny hevitry ny [[fiarahamonina iraisam-pirenena]]<ref>"Centre d'actualités de l'ONU – Madagascar : l'ONU salue le bon déroulement du deuxième tour des élections présidentielles". Un.org. Retrieved 10 February 2014.</ref>. ==== Repoblika fahefatra ==== [[Sary:Seal_of_Madagascar.svg|frameless|right|upright]] I [[Rajaonarimampianina Hery|Hery Rajaonarimampianina]] no kandidà amin' ny [[Fifidianana filoham-pirenena ao Madagasikara 2013|fifidianana ny filoham-pirenena ny taona 2013]]. Lany tamin' ny salan'isa 53,41 izy tamin' ny fihodinana faharoa nanoloana ny kandidà [[Jean Louis Robinson]]. Dimy andro nialoha ny fihodinana voalohan' ny fifidianana filoham-pirenena tamin' ny 2013 dia voatolotra ho solon' i [[Andry Rajoelina]] i Hery Rajaonarimampianina. Faharoa izy tamin' ny valin' ny fihodinana voalohany, ary izy no mitarika amin' ny fihodinana faharoa. Na dia nolazain' ireo mpanohitra azy fa nisy aza ny hala-bato, dia voatonona ho filoha lanin' ny fifidianana filoham-pirenena voalohan' ny Repoblika fahaefatra izy tamin' ny 17 Janoary 2014. Nandray ny fahefana tamin' ny 25 Janoary izy. Amin'ny Jona 2025, hivory ny Vaomiera iraisan'ny Franco-Malagasy. Ity vaomiera ity no tompon’andraikitra amin’ny fanapahan-kevitra momba ny fiverenan’ireo Nosy miparitaka eto Madagasikara. == Pôlitika. == {{article détaillé|Politika ao Madagasikara}} I Madagasikara dia repoblika ahitana [[antoko politika|antoko pôlitika]] miisa 312. Ny filoha no mitondra ny firenena ary ny praiminisitra no mitondra ny governemanta. Ny governemanta no mampihatra ny lalàna. Neken’ny mpandatsa-bato malagasy ny lalàm-panorenana novaina tamin’ny 1998. === Fahefana ara-pôlitika === ==== Fahefana mpanao lalàna ==== Ny fahefana mpanao lalàna dia sahanin' ny [[Antenimiera]] roa, dia ny [[Antenimieram-pirenena eto Madagasikara|Antenimieram-pirenena]] (izay ahitana ny [[solombavambahoaka]] voafidy manerana an' i Madagasikara) sy ny [[Antenimieran-doholona eto Madagasikara|Antenimieran-doholona]] (izay ahitana [[Loholona (ao amin' ny Antenimiera)|loholona]] vofidin' ny mpifidy lehibe sy ireo loholona notendren' ny filoham-pirenena). Izy ireo no mandany ny [[volavolan-dalàna]] aroson' ny governemata na ny [[tolo-dalàna]] aroson' ny solombavam-bahoaka na ny loholona. ==== Fahefana mpanatanteraka ==== Ny fahefana mpanatanteraka dia sahanin' ny filoham-pirenena sy ny governemanta amin' ny alalan' ireo sampan-draharaham-panjakana isan-karazany. Lany amin’ ny alalan’ ny latsabato ataon'ny daholobe ny filoham-pirenena ary mijanona ho filoha mandritry ny dimy taona, azo averina indroa. Izy no manonona ny praiminisitra. ==== Fahefana mpitsara ==== Ny fahefana mpitsara dia sahanin' ireo sampan-draharaham-pitsarana ao amin' ny Ministeran' ny Fitsarana, ao amin' ny Fitsarana Avo momba ny Lalàmpanorenana, sy ny maro hafa koa. Mampitaraina ny olom-pirenena sy ny mpitsara ihany koa ny tsy fisian' ny fahaleovan-tena tanteraka eo aminy fitsarana. === Antoko pôlitika === Maro ny [[antoko pôlitika]] na vondon' antoko pôlitika niforona eto Madagasikara hatramin' ny fanjanahan-tany nefa rava ny sasany rehefa tsy nifanaraka intsony amin' ny zava-misy eto an-toerana na amin' ny sehatra iraisam-pirenena (ohatra iray ny faharavan' ny [[Ady Mangatsiaka|ady mangatsiaka]]). Ny sasany amin' izy ireny dia niova anarana fotsiny. ==== Niorina tamin' ny Repoblika Voalohany ==== * [[Parti Social-Démocrate]] (PSD) * [[Mouvement National pour l'Indépendance de Madagascar]] - [[Madagasikara Otronin' ny Malagasy]] (MONIMA) * [[Antokon' ny Kongresin' ny Fahaleovantenan' i Madagasikara]] (AKFM) ==== Niorina tamin' ny Repoblika faharoa ==== * [[Antoky ny Revolisiona Malagasy]]; [[Andry sy Rihana Enti-Manavotra an' i Madagasikara]] (AREMA) * [[Miaro ny Fanjakan' ny Madinika]] - [[Mpitolona ho an' ny Fandrosoan' i Madagasikara]] (MFM) * [[Parti Démocratique de Madagascar]] (PDM) * [[Union Démocratique et Sociale de Madagascar]] (UDSM) ==== Niorina tamin' ny Repoblika fahatelo ==== * [[Union Nationale pour la Démocratie et le Développement]] (UNDD) * [[Parti du Congrès de l' Indépendence de Madagascar]] (PICM) * [[Rassemblement Pour la Social-Démocratie]] (RPSD) * [[Comité de Soutien pour la Démocratie et le Développement à Madagascar]] (CSDDM) * LEADER Fanilo, 1992, naorin' i [[Herizo Razafimahaleo]] ([[Liberalisme Economique et Action Democratique pour la Reconstruction nationale]]) * [[Asa Vita Ifampitsarana|Ny Asa Vita no Ifampitsarana]] (AVI) * [[Tiako i Madagasikara]] (TIM) ==== Niorina tamin' ny Repoblika fahefatra ==== * [[Tanora Gasy Vonona]] (TGV) * [[Miaraka Amin' ny Prezida Andry Rajoelina]] (MAPAR) * [[Hery Vaovao ho an' i Madagasikara]] (HVM) * [[Fikambanana Fivoi|Fivoi]] (FIVOI) * [[Malagasy Miara-Miainga|MMM]] (MMM) == Fiarovana == Ireo fanjakana naorin’ ny foko toa ny [[Sakalava]], ny [[Merina]] ary ny foko hafa no manorona ny tafika voalohany tao Madagasikara. Nampiasa lefona izy ireo fa taty aoriana dia nampiasa basilava, tafondro ary fitaovam-piadiana mampiasa vanja hafa.<ref>Barendse (2002), t. 259–274</ref> Tany am-piandohan’ny taonjato faha-19 dia saika nanjaka eraky ny nosy ny mpanjaka Merin’ ny [[Fanjakan'i Madagasikara|Fanjakan' i Madagasikara]], tamin’ny alalan’ny tafika ahitana olona telo alina tsara ofana ary tsara fitaovana.<ref>Freeman & Johns (1840), p. 25</ref> Nahatonga an’ ny priminisitra [[Rainilaiarivony]] hangataka fanampiana amin’ ny Britanika momba ny fiofanana ny tafika Merina ny fanafihan’ny frantsay ny tanàna eo amin’ ny amorontsiraka. Na dia nisy aza ny fiofanana sy ny fahaizana nentin’ny britanika, nilefitra noho ny fanafihan’ny tranon’ny mpanjaka tao Antananarivo ny tafika malagasy. Lasa zanatany frantsay i Madagasikara nanomboka tamin’ny 1897<ref>Chapus & Mondain (1953), p. 377</ref> hatramin’ny taona 1960. Naverina niaraka tamin’ny fahaleovantenan’i Madagasikara tamin’i Frantsa ny fahaleovan-tenan’ny taika malagasy izay nahitana ny tafika an-dranomasina, ny tafika an-kabakabaka, ary ny tafika an-tany. Nanomboka izany fotoana izany dia tsy niaty tamina firenena hafa intsony i Madagasikara na tao anaty na tany ivelan’ny sisintany, fa efa niditra an-tsehatra ihany izy io indraindra tamin’ny famerenana ny filaminana amin’ny fotoan-pikorontanana ara-politika. Tamin’ny fotoan’ny Repoblika Faharoa dia tsy maintsy miditra ho miaramila ny olom-pirenena na lahy na vavy. Naharitra nandriry ny 15 taona izany lalàna izany (1976-1991). Ny minnisitry ny atitany no mitanana ny tafika ary mijanona ho tsy manohana an’iza na iza foana izy io nandritry ny krizy politika, toa ny nanritra ny fifanandrinan’i Ratsiraka sy Ravalomanana taorian’ny fifidianana tamin’ny 2001. Tapaka tamin’ny 2009 izany fomba izany rehefa nivadika ho hanohana an’i Andry Rajoelina ben’ny tanànan’i Antananarivo ny ampahan’ny tafika an-tany. Ny minisitry ny Atitany no manana ny andraikitra amin’ny fitantanana ny herin’ny polisy, ny zandarimaria ary ny polisy miafina. Voatantana eo an-toerana ny polisy sy ny zandarimaria. Na dia izany aza, latsaky ny ampahatelon’ny kaominina rehetra no afaka nandray ny asan’ny mpitandro ny filaminana, ary tsy ampy indrindra ireo foibe an-toerana ho an’ireo vatam-piarovana ireo. Ny fitsaram-piarahamonina nentim-paharazana izay antsoina hoe [[Dinam-pokonolona|dina]] dia tarihin’ny olona hajaina ary efa lehibe rehefa eny ambanivohitra izay tsy ahitana ny mari-piatrehan’ny fanjakana. Tamin’ny tantaran’i Madagasikara, dia somary tsara ihany ny fiarovana manerana ny nosy. Ambany ny tahan’ny herisetra sy ny heloka bevava raha oharina amin’ny firenena mitovy mari-pivoarana. Ny halatra sy halatra miaraka amin’ny fivarotan-tenan’ny ankizy no ankamaroan’ny heloka bevava miaraka amin’ny fanambarana ary fivarotana rongony sy zavatra hafa mahadomelona Ny fifintinan’ny teti-bola nanomboka tamin’ny 2009 dia nanana fiantraikany mafy tamin’ny polisim-pirenena izay nahatonga ny heloka bevava hitombo taty aoriana. == Kolontsaina sy fiarahamonina == Samy manana ny [[Finoana|finoany]], ny fanaony ary ny fomba fiainany ny tsirairay amin' ny foko maro samihafa eto Madagasikara. Na izany aza, misy singan-kolontsaina fototra iraisana manerana ny Nosy, izay maha izy azy ny kolontsaina malagasy. Ankoatry ny fanana fiteny iombonana sy ny finoana iombonana manodidina ny fisian' ny [[andriamanitra mpamorona]] ([[Zanahary]]) sy ny fanajana ny [[Razana (finoana malagasy)|razana]], ny fiheverana malagasy an' izao tontolo izao dia voavolavolan' ny soatoavina manantitrantitra ny [[fihavanana]], ny [[vintana]], ny [[tody]], ary ny [[Hasina (hery tsy hita maso)|hasina]], izay inoana ao amin' ny fiarahamonina nentim-paharazana ka maha ara-dalàna ny fahefana eo amin' ny fiarahamonina na ny fianakaviana. Ny singa ara-kolontsaina hafa hita manerana ny Nosy dia ny [[famorana]] ny zazalahy, ny finoana ny herin' ny [[ody]] sy ny [[Sikidy malagasy|sikidy]] ary ny [[Fanandroana malagasy|fanandroana]]. Na dia tsy ekena ho ara-dalàna intsony aza ny sarangam-piarahamonina ([[andriana]] -- olon-tsotra na [[hova]] -- [[andevo]]), ny sarangan' ny razambe niavian' ny tena dia matetika misy fiantraikany amin' ny sata sy ny andraikitra eo amin' ny fiarahamonina. Nanomboka tamin' ny faha mpanjaka ka hatramin' izao dia misy fiantraikany amin' ny kolontsaina malagasy ny fidiran' ny kolontsaina avy any ivelany ([[kristianisma]], [[silamo]], fomba fiaina, sns) sy ny fampidirana ny fampianarana. === Ny vondrom-poko eto Madagasikara === [[Sary:Ethnic groups of Madagascar Map.png|vignette|Ny foko eto Madagasikara]] [[Sary:Map of malagasy ethnic groups by Pierre Boiteau.png|vignette|Sarintany maneho ny faritra nentim-paharazana nisy ny foko malagasy nataon' i Pierre Boiteau]] Ny [[foko eto Madagasikara]] dia vondron' olona heverina fa iray faritra niaviana, nanana fandaminana ara-pôlitika iraisany na nitoviany tamin'ny vanimpotoana faha mpanjaka, manana ny fomba fitenenany ny [[teny malagasy]] izay atao hoe fitenim-paritra, sns. Mahazatra ny maro anefa ny miteny hoe "foko valo ambin'ny folo" taorian'ny fanjanahan-tany, na dia tsy mifanandrify amin'ny tena marina izany. Ny foko sasany dia mety vondrom-poko raha ny tena marina noho ny faritra misy azy midadasika loatra. Indreto ny fantatra anarana indrindra amin' izy ireo: ny [[Antefasy]], ny [[Antemoro]], ny [[Antesaka]], ny [[Antankarana]], ny [[Antambahoaka]], ny [[Antandroy]], ny [[Antanosy]], ny [[Bara]], ny [[Betsimisaraka]], ny [[Betsileo]], ny [[Bezanozano]], ny [[Mahafaly]], ny [[Merina]], ny [[Sakalava]], ny [[Sihanaka]], ny [[Tanala]], ny [[Tsimihety]] ary ny [[Vezo]]. {| class="wikitable" !Foko !Faritra ahitana azy betsaka |- |Antankarana, Sakalava, Tsimihety |Faritanin' Antsiranana |- |Sakalava, Vezo |Faritanin' i Mahajanga |- |Betsimisaraka, Sihanaka, Bezanozano |Faritanin' i Toamasina |- |Merina |Faritanin' Antananarivo |- |Betsileo, Antaifasy, Antambahoaka, Antaimoro, Antaisaka, Tanala |Faritanin' i Fianarantsoa |- |Mahafaly, Antandroy, Antanosy, Bara, Vezo |Faritanin' i Toliara |} ==== Vondrom-poko ao avaratra ==== Ny [[Antankarana]] na Tankarana dia foko ao amin' ny tendro avaratr' i Madagasikara, ao amin' ny [[Faritanin' Antsiranana]]. Monina amin' ny faritra lavalava avy eo Ampasimena (andrefana) mankany [[Vohimarina]] (Vohémar). [[Antsiranana]] sy i Vohimarina no tanàn-dehibe any. Niisa 50&nbsp;000 any ho any ny Antakarana tamin' ny taona 2013<ref><small>Diagram Group (2013). ''[https://books.google.com/books?id=xJQuAgAAQBAJ Encyclopedia of African Peoples]''. San Francisco, CA: Routledge. <nowiki>ISBN 9781135963415</nowiki>. (4)</small></ref>. Ny [[Tsimihety]] na Antandroña dia foko any amin' ny faritra avaratra-andrefana eto Madagasikara, ao amin' ny [[Faritanin'i Mahajanga|faritanin' i Mahajanga]], monina amin' ny faritra eo anelanelan' ny tanin' ny Antankarana, ny Betsimisaraka, ny [[Sihanaka]], ary ny [[Sakalava]]. Ireto ny tanàna lehibe any: [[Antsohihy]], [[Mandritsara]],[[Befandriana-Avaratra]], [[Mampikony]], [[Boriziny]] ary [[Bealanana]]. Eo anelanelan' ny 700&nbsp;000 sy 1&nbsp;200&nbsp;000 ny isan' ny Tsimihety<ref><small>Appiah, Anthony; Gates Jr., Henry Louis (2005). ''Africana: The Encyclopedia of the African and African American Experience''. Oxford University Press. <nowiki>ISBN 978-0-19-517055-9</nowiki>. pp. 230-231</small></ref> <ref name=":0"><small>Diagram Group (2013). ''[https://books.google.com/books?id=xJQuAgAAQBAJ Encyclopedia of African Peoples]''. San Francisco, CA: Routledge. <nowiki>ISBN 9781135963415</nowiki>. (1)</small></ref>. Ny [[Betsimisaraka]] dia foko ao amin' ny lemaka manaraka ny morontsiraka atsinanana, vafaritry ny reniranon' i [[Bemarivo]] ao avaratra sy ny onin' i [[Mananjary (renirano)|Mananjary]] any atsimo. Ireto ny tanànan' ny Betsimisaraka: [[Maroantsetra]], [[Fenoarivo Antsinanana|Fenerivo]],[[Soanierana Ivongo|Soanierana-Ivongo]], [[Toamasina]], [[Vatomandry]], [[Mahanoro]] ary [[Andevoranto]]. Niisa 1&nbsp;500&nbsp;000 any ho any ny Betsimisaraka tamin' ny taona 2011<ref><small>Shoup, John (2001). ''[https://books.google.mg/books?id=SPBfnT_E1mgC&redir_esc=y Ethnic Groups of Africa and the Middle East: An Encyclopedia]''. New York: ABC-CLIO. <nowiki>ISBN 9781598843620</nowiki>.</small></ref>. ==== Vondrom-poko ao andrefana ==== Ny [[Sakalava]] dia foko monina amin' ny tany midadasika dia midadasika any amin' ny tapany atsimo-andrefana sy andrefana ary avaratra-andrefan' i Madagasikara, eo anelanelan' [[Ampasimena]] any avaratra, sy Toliara any atsimo. Niisa 1&nbsp;210&nbsp;000 any ho any ny Sakalava tamin' ny taona 2014<ref><small>Ethnologue, 2014. Based on extrapolations of latest census figures to report on Malagasy people groups (2014 L. Bouwer)</small></ref>. Ny [[Makoa (malagasy)|Makoa]] dia foko monina ao amin' ny morontsiraka avaratra andrefan' i Madagasikara. Ny mponina ao ampovoan-tanin' i Madagasikara dia miantso azy ireo hoe ''Masombika''. Indraindray izy ireo dia heverina ho zana-pokon' ny Vezo, izay foko ao anatin' ny Sakalava. Ny [[Masikoro]] dia foko any amin' ny morontsiraka atsimo andrefan' i Madagasikara izay mivelona indrindra amin' ny fiompiana sy ny fambolena. Niisa 90&nbsp;000 ny Masikoro tamin' ny taona 2001 <ref><small>''[https://books.google.mg/books?id=sl_dDVctycgC&pg=PA205&redir_esc=y International Encyclopedia of Linguistics: AAVE - Esperanto]''. Oxford University Press. 2003. p. 205. <nowiki>ISBN 978-0-19-513977-8</nowiki>.</small></ref>. Ny [[Vezo]] dia foko moninina any amin' ny morontsiraka atsimo andrefan' i [[Madagasikara]] izay mivelona indrindra amin' ny fanjonoana an-dranomasina. Ao amin' ny vondrom-poko [[Sakalava]] ny Vezo. ==== Vondrom-poko ao afovoantany ==== Ny [[Merina]] dia foko monina ao afovoan' i Madagasikatra, eo amin' ny tampon-kavoana voafaritry ny tanin' i Vonizongo ao avaratra, ny tendrombohitr' [[Ankaratra]] ao atsimo, ny [[Sakay_(renirano)|reniranon' i Sakay]] ao andrefana, ary ny tandavan-tendrombohitr' Angavo ao atsinanana. Ireto ny tanàn-dehibe misy ny Merina: [[Antananarivo]], [[Antsirabe]], [[Ambatolampy]], [[Arivonimamo]], [[Miarinarivo]], [[Manjakandriana]] ary [[Soavinandriana]]. Niisa 5&nbsp;000&nbsp;000 any ho any ny Merina tamin' ny taona 2013<ref><small>Jay Heale; Zawiah Abdul Latif (2008). ''[https://books.google.mg/books?id=PJWLCYGo2RgC&pg=PA64&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false Madagascar]''. Marshall Cavendish. p. 64. ISBN <bdi>978-0-7614-3036-0</bdi>.</small></ref>. Ny [[Sihanaka]] dia foko monina manodidina ny [[farihin' Alaotra]], voafaritry ny renirano [[Bemarivo]] Ambony sy Tampoketsa Atsimo ao avaratra, ny renirano [[Mahajamba]] Ambony ao andrefana, ary ireo havoana misy ny [[Bezanozano]] sy ny ala ao atsinanana. Ny tanàna lehibe any dia [[Ambatondrazaka]]. Miisa 200&nbsp;000 any ho any ny Sihanaka. Ny [[Bezanozano]] dia foko ao amin' ny tany lemaka manodidina an' i [[Mangoro]], voafaritry ny tany onenan' ny foko [[Sihanaka]] ao avaratra, ny [[Betsimisaraka]] ao atsinanana, ary ny Merina ao andrefana. Ireto ny tanàn-dehibe ao: [[Moramanga]] sy [[Beparasy]] ary Anjiro. Niisa 100&nbsp;000 any ho any ny Bezanozano tamin' ny taona 2011<ref><small>Shoup, John (2001). ''[https://books.google.mg/books?id=SPBfnT_E1mgC&redir_esc=y Ethnic Groups of Africa and the Middle East: An Encyclopedia]''. New York: ABC-CLIO. <nowiki>ISBN 9781598843620</nowiki>.</small></ref>. Ny [[Betsileo]] dia foko lehibe ao amin' ny toerana faritan' ny ony Mania ao avaratra, ny tanin' ny Tanala ao atsinanana, ny tendrombohitr' Andringitra ao atsimo, ary ny tandavan-tendrombohitr' i Bongolava ao andrefana, izany hoe ao amin' ny [[Faritanin'i Fianarantsoa|Faritanin' i Fianarantsoa]]. Ireto ny tanànan' ny Betsileo: [[Ambositra]], [[Ambohimahazo]], [[Ambohinamboarina]], [[Fianarantsoa]], [[Ambohimahasoa]] ary [[Ambalavao]]. Tombanana ho 4&nbsp;359&nbsp;000 any ho any ny isan' ny Betsileo. Ny [[Zafimaniry]] dia foko monina ao amin' ny tapany atsimo atsinanan' ny faritra afovon' i Madagasikara, izay azo heverina ho zana-pokon' ny [[Betsileo]], nefa mifanakaiky [[kolontsaina]] koa amin' ny [[Tanala]]. Tombanana eo amin' ny 25&nbsp;000 eo ho eo ny Zafimaniry tamin' ny taona 2008<ref><small>''"[https://ich.unesco.org/en/RL/woodcrafting-knowledge-of-the-zafimaniry-00080 The Woodcrafting Knowledge of the Zafimaniry]''". UNESCO. 2008.</small></ref>. Ny [[Bara]] dia foko monina amin' ny toerana midadasika voafaritry ny renirano [[Zomandao]] any avaratra, ny faritra onenan' ny Tanala any atsinanana, ny ony [[Onilahy (renirano)|Onilahy]] any atsimo andrefana, ary ny tangoron-tendrombohitra Analavelona ao andrefana sy avaratra-andrefana. Ny tanàn-dehibe ao aminy dia [[Ihosy]] sy i [[Betroka]]. Tanàna bara koa i [[Sakaraha]] sy i [[Ankazoabo]] ary i [[Beroroha]]. Niisa 520&nbsp;000 any ho any ny Bara tamin' ny taona 2013<ref><small>Diagram Group (2013). ''[https://books.google.com/books?id=xJQuAgAAQBAJ Encyclopedia of African Peoples]''. San Francisco, CA: Routledge. <nowiki>ISBN 9781135963415</nowiki>. (1)</small></ref>. ==== Vondrom-poko ao atsinanana ==== Ny [[Antambahoaka]] dia foko iray ao atsimo-atsinanan' i Madagasikara, eo anelanelan' i Sakaleona sy [[Namorona]]. I [[Mananjary]] no tanan-dehibe any. Niisa 50&nbsp;000 any ho any ny Antambahoaka tamin' ny taona 2013<ref><small>Diagram Group (2013). ''[https://books.google.com/books?id=xJQuAgAAQBAJ Encyclopedia of African Peoples]''. San Francisco, CA: Routledge. <nowiki>ISBN 9781135963415</nowiki>. (5)</small></ref>. Ny [[Antefasy]] na Antaifasy na Tefasy dia foko iray ao Madagasikara ao amin' ny morontsiraka atsimo-atsinanana, ao amin' ny faritra manodidina an' i [[Farafangana]]. Eo anelanelan' i [[Manampatrana|Manampatra]] sy Mananara atsimo izy ireo, izany hoe eo afovoan' ny [[Antemoro]] ao avaratra sy ny [[Antesaka]] ao atsimo. Tamin' ny taona 2013 dia niisa 150&nbsp;000 any ho any ny Antefasy<ref name=":02"><small>Diagram Group (2013). ''[https://books.google.com/books?id=xJQuAgAAQBAJ Encyclopedia of African Peoples]''. San Francisco, CA: Routledge. <nowiki>ISBN 9781135963415</nowiki>. (1)</small></ref>. Ny [[Zafisoro]] dia foko malagasy monina any amin' ny morontsiraka atsimo atsinanan' i [[Madagasikara]], ka ao amin' ny [[distrikan' i Farafangana]] no ahitana azy ireo betsaka. Heverina ho zana-pokon' ny [[Antefasy]] ny Zafisoro. Eo amin' ny 91&nbsp;000 ny isan' ny Zafisoro<ref><small>''[https://www.joshuaproject.net/people_groups/16079/MA Zafisoro of Madagascar]''. Joshua project notsidihina tamin' ny 5 Desambra 2015.</small></ref>. Ny [[Antemoro]] na Antaimoro dia foko ao amin' ny faritra [[Faritra Fitovinany|Fitovinany]]. Nampalaza ny foko Antemoro teo amin' ny tantara ny fanoratana ny [[Sorabe]]. Eo anelanelan' i [[Namorona]] sy [[Manampatrana]] no fonenany. I [[Vohipeno]] sy i [[Manakara]]<nowiki/>no tanàna lehibe any aminy. Niisa 500&nbsp;000 any ho any ny Antemoro tamin' ny taona 2013<ref><small>Diagram Group (2013). ''[https://books.google.com/books?id=xJQuAgAAQBAJ Encyclopedia of African Peoples]''. San Francisco, CA: Routledge. <nowiki>ISBN 9781135963415</nowiki>. (2)</small></ref>. Ny [[Antesaka]] na Antaisaka na Tesaka dia foko iray ao atsimo-atsinana amin' i Madagasikara.. Ny faritra onenany dia eo anelanelan' i [[Mananivo]] ao avaratra, Itomampy sy Ionaivo ao andrefana, ary Lavibola ao atsimo. Tanàna lehibe ao aminy dia i [[Vangaindrano]] sy i Midongy Atsimo. Niisa 600&nbsp;000 any ho any ny Antesaka tamin' ny taona 2013<ref><small>Diagram Group (2013). ''[https://books.google.com/books?id=xJQuAgAAQBAJ Encyclopedia of African Peoples]''. San Francisco, CA: Routledge. <nowiki>ISBN 9781135963415</nowiki>. (3)</small></ref>. Ny [[Tanala]] na Antanala dia foko ao amin' ny faritra misy ny havoanan' [[Ikongo]], voafaritry ny tanin' ny Betsileo ao andrefana, ny Betsimisaraka sy ny Antambahoaka sy ny Antemoro ary ny Antefasy ao atsinanana, ary ny ony [[Manampatrana]] ao atsimo. Ireto ny tanàna lehibe any: Ambohimanga Atsimo sy [[Ivohibe]] ary [[Ifanadiana]]. Miisa 400&nbsp;000 any ho any ny Tanala tamin' ny taona 2014<ref name=":02" />. ==== Vondrom-poko ao atsimo ==== Ny [[Mahafaly]] dia foko monina amin' ny [[lembalemba]] midadasika, be sokay sy fasika, eo anelanelan' ny ony [[Onilahy (renirano)|Onilahy]] sy [[Menarandra]], any amin' ny [[faritra Atsimo-Andrefana]]. Ny tanàna lehibebe misy ny Mahafaly: [[Betioky-Atsimo]] sy [[Ejeda]] ary [[Ampanihy]]. Niisa 150&nbsp;000 any ho any ny Mahafaly tamin' ny taona 2013<ref><small>Diagram Group (2013). ''[https://books.google.com/books?id=xJQuAgAAQBAJ Encyclopedia of African Peoples]''. San Francisco, CA: Routledge. <nowiki>ISBN 9781135963415</nowiki>. (1)</small></ref>. Ny [[Antandroy]] na Tandroy dia foko ao amin'ny tendron' i Madagasikara atsimo indrindra monina amin' ny tany eo anelanelan' ny ony [[Menarandra]] ao andrefana sy [[Mandrare]] ao atsinanana ary ny havoana Vohimainty ao avaratra. Niisa 600&nbsp;000 any ho any ny Antandroy tamin' ny taona 2013<ref><small>Diagram Group (2013). ''[https://books.google.com/books?id=xJQuAgAAQBAJ Encyclopedia of African Peoples]''. San Francisco, CA: Routledge. <nowiki>ISBN 9781135963415</nowiki>. (1)</small></ref>. Ny [[Antanosy]] na Tanosy dia foko ao amin' ny tendron' i Madagasikara atsimo-atsinanana indrindra, ao amin' ny [[faritra Anosy]]<nowiki/>eo anelanelan' i [[Masianaka]] sy Mandrare no misy azy betsaka indrindra, nefa ahitana azy koa ny tanàna toa an' i [[Bezaha]] sy i [[Vatolatsaka]] (ao amin' ny [[Distrikan'i Betioky-Atsimo|distrikan' i Betioky-Atsimo]]) ary any [[Bereketa]] ([[Distrikan'i Sakaraha|distrikan' i Sakaraha]]) any amin' ny [[faritra Atsimo-Andrefana]]. I [[Tolagnaro]] no tanàn-dehiben' izy ireo. Niisa 360&nbsp;000 any ho any ny Antanosy tamin' ny taona 2013<ref><small>Diagram Group (2013). ''[https://books.google.com/books?id=xJQuAgAAQBAJ Encyclopedia of African Peoples]''. San Francisco, CA: Routledge. <nowiki>ISBN 9781135963415</nowiki>. (1)</small></ref>. === Ny vahoaka hafa eto Madagasikara === ==== Ny Karàna eto Madagasikara ==== Ny [[Karàna]] dia ireo [[India|Indiana]] sy [[Pakistàna|Pakistaney]] izay nifindra monina eto Madagasikara nanomboka tamin'ny faramparan'ny taonjato faha-17. Miisa eo amin'ny 25&nbsp;000 eo ho eo ny Karàna eto Madagasikara araka ny antontanisan' ny Ministeran'ny raharaham-bahiny indiana. Miisa 400 000 any ho any ny Karàna tsy manan-tanindrazana eto Madagasikara<ref name=":1"><small>Bertelsmann Stiftung (2020). ''[https://bti-project.org/fileadmin/api/content/en/downloads/reports/country_report_2020_MDG.pdf Bertelsmann Stiftung's Transformation Index: 2020 Country Report — Madagascar]'' (PDF) (Report). Gütersloh, Germany: Bertelsmann Stiftung, p. 6 ([https://web.archive.org/web/20201024005204/https://www.bti-project.org/content/en/downloads/reports/country_report_2020_MDG.pdf tahiry]).</small></ref><ref name=":2"><small>McInerney, Caroline (January 2014). "[https://www.researchgate.net/publication/274980360_Accessing_Malagasy_Citizenship Accessing Malagasy Citizenship: The Nationality Code and Its Impact on the Karana]". ''Tilburg Law Review''. Tilburg, Netherlands: Tilburg University Law School. 19 (1–2): 182–193 (p. 186).</small></ref>. Ny ankamaroan' ny Karàna tonga teto Madagasikara dia manaraka ny fivavahana [[Finoana silamo|silamo]] [[Siisma|siita]]. ==== Ny Sinoa eto Madagasikara ==== Ny [[Sinoa eto Madagasikara]] dia Sinoa mpiavy izay nandalo tao [[Maorisy]] aloha vao izay tonga teto Madagasikara. Niisa teo anelanelan'ny 70&nbsp;000 sy 100&nbsp;000 izy ireo tamin' ny taona 2011. Miisa 15 000 eo ho eo ny Sinoa tsy manan-tanindrazana<ref name=":1" /><ref name=":2" />. ==== Ny Eorôpeana eto Madagasikara ==== Ny [[Vazaha eto Madagasikara]] dia ireo vahoaka manam-piaviana avy any [[Eorôpa]], ka ny maro anisa amin' izany dia ny [[Frantsay]] mpifindra monina sy ny taranany. Mihoatra ny 130 000 any ho any ny isan' ny Frantsay eto Madagasikara. ==== Ny Kômôriana eto Madagasikara ==== Misy karazany roa ny Kômôriana eto Madagasikara, dia ireo izay efa manana ny zom-pirenena malagasy (izany hoe Malagasy manam-piaviana kômôriana) sy ireo tsy manan-tanindrazana (tsy mizaka zom-pirenena na inona na inona). Iretsy farany dia miisaeo anelanelan' ny 70 000 sy 120 000<ref name=":1" /><ref name=":2" />. === Fiteny === {{lahatsoratra antsipirihany|Fiteny eto Madagasikara}} ==== Ny fiteny malagasy ==== {{lahatsoratra antsipirihany|fiteny malagasy}} Ny [[Fiteny malagasy|teny malagasy]] dia misokajy ao anatin' ny [[Fiteny aostroneziana|fiteny aostrônezianina]], iray tarika amin' ny [[Fiteny malaiô-pôlineziana|fiteny malaiô-pôlinezianina]] miaraka amin' ny [[Fiteny tagalaoga|fiteny tagalôga]] (fiteny filipina) ny [[fiteny maley-indônezianina]], ny [[fiteny javaney]] sns. Araka ny lalam-panorenana, ny fiteny malagasy dia fiteny ôfisialy voalohan' i Madagasikara. Fiteny iray tsy mivaky sady azon' ny vahoaka malagasy manerana ny Nosy ny fiteny malagasy ôfisialy. Araka ny statistika, ny teny malagasy ôfisialy sy ireo fitenim-paritr' i Madagasikara no tena hain' ny mponina malagasy tenenina. Eo amin' ny 80&nbsp;%n' ny Malagasy monina eto Madagasikara no tsy mahay fiteny afa-tsy ny fiteny malagasy<ref>http://www.lexpressmada.com/5156/print-article-32163.html</ref>. Ireo olona tsy mahay afa-tsy teny malagasy ireo amin' ny ankapobeny dia olona miaina any ambanivohitra. Amin' ny resaka haino aman-jery dia ny fiteny malagasy no teny voalohany ampiasaina eto Madagasikara. Tsy dia misy amin' ny teny malagasy loatra ny [[Aterineto malagasy|Aterineto]], izay ahitana loharanom-pahalalana kely dia kely raha oharina amin' ireo fiteny eorôpeana lehibe ([[Fiteny frantsay|frantsay]], [[Fiteny anglisy|anglisy]]...). Ny antony dia ny tsy fahitana na ny havitsin' ireo mpamatsy tranonkala amin' ny teny malagasy, ary ny havitsian' ny tahan' ny olona manana Aterineto amin' ny isan' ny mponin' i Madagasikara. ==== Ny fiteny vahiny ==== '''Fampiasana ny teny vahiny''' [[Sary:New-Map-Francophone World.svg|Ireo firenena ao amin'ny [[Fikambanana Iraisam-pirenena ny Frankôfônia|Frankôfônia]]|upright=1.5|right|thumb]] Nisy fiantraikany tamin' ny teny malagasy ny tenin' ireo vahiny nifandray tamin' ny malagasy hatramin' izay. Nisy fiantraikany ohatra ny [[Fiteny anglisy|teny anglisy]] (amin' ny fampidirana teny vaovao toa ny ''sokodrevo'', ''lefitra'', ''raitra''...). '''Fiteny frantsay''' Ary ny [[Fiteny frantsay|teny frantsay]], izay teny ôfisialin' ny firenena nanjanaka an' i Madagasikara nandritry ny enimpolo taona. Noho izany dia nisy fiantraikany koa ny teny frantsay teo amin' ny voambolan' ny fandraharahana (''sendikà'', ''politika'', ''distrika, sns'') ary koa amin' ny lafin' ny haianarantany ao Madagasikara, ka na dia [[Fanagasiana|nogasiana]] aza ny ankamaroan' ny anaran-tany sy ny anaran-tanàna eto Madagasikara, dia mbola ampiasain' ny olona sasany (indrindra ireo avara-pianarana izay nianatra teny amin' ny sekoly miteny frantsay) ny anarana frantsain' ny tanàn-dehibe toa an' i [[Toamasina]] (''Tamatave''), [[Mahajanga]] (''Majunga''), [[Antsiranana]] (''Diego-Suarez'')... Ny fiteny vahiny ianarana indrindra eto Madagasikara dia ny [[fiteny frantsay]]. Io, ary io ihany, no fiteny ampiasaina amin' ny fianarana ambony ary amin' ny fianarana frantsay eto Madagasikara. Izy io ihany koa no teny ampiasain' ireo mpamoaka lalàna. Nanomboka ny taona 1896 izay daty nivadihan' i [[Madagasikara zanatany frantsay|Madagasikara ho zanatany frantsay]], ny fiteny frantsay no fiteny ôfisialy ary ampiasaina amin' ny lafiny fandraharahana ary saika mitovy lanja amin' ny teny malagasy izy io amin' ny fiainana pôlitika. '''Fiteny anglisy''' [[Sary:Anglospeak (subnational version).svg|upright=1.5|right|thumb|Ireo firenena mampiasa ny teny anglisy ho teny ôfisialy]] Manaraka ny fiteny frantsay dia tonga ny [[fiteny anglisy]]. Ny antony ianarana ny teny anglisy ao am-pianarana amin' izao fotoana izao dia noho ny fianjadiana eran-tanin' ireo firenena miteny anglisy toa an' i [[Etazonia]] ary ny [[Fanjakana Mitambatra]]. Ankoatr' ireo firenena roa ireo dia ao koa ny firenena avy ao [[Faritra Atsimo ao Afrika|Faritra Atsimon' i Afrika]] sy [[Afrika Atsinanana]], (afatsy i [[Môzambika]]), ny firenena any [[Azia Atsimo]] ary [[Azia Atsimo-Atsinanana]] ([[Indônezia]], [[Tailandy]]), ary i [[Aostralia]]. Heverina koa fa ny teny anglisy no teny fampiasa amin' ny varotra iraisam-pirenena sy amin' ny siansa ary amin' ny raharahan' ny teknôlôjia vaovao. Tsy fitenin' ny mpanjanatany ny teny anglisy ka tsy mitovy amin' ny teny frantsay ny lanjany sy ny fianjadiany. Kanefa noho ny fitiavan' ny filoha teo aloha [[Marc Ravalomanana]] ny fiteny anglisy sy noho ny fianjadiana eran-tanin' ny firenena toa i Etazonia, ny fianjadiana ara-paritr' ireo firenen' i [[Afrika]] sy ny firenena lehibe aty amin' ny [[Ranomasimbe Indianina]] ary koa ny fielezan' io fiteny io eran' izao tontolo izao, dia nataony ho teny ôfisialy ny teny anglisy tamin' ny taona 2007 miaraka amin' ny teny frantsay sy ny teny malagasy, ary lany tamin' ny [[fitsapan-kevi-bahoaka]]. Tamin' izany taona izany, latsaky ny 5&nbsp;% no lanjan' isan' ny Malagasy afaka mifandray amin' io fiteny io. Tamin' ny nahatongavan' i [[Andry Rajoelina]] teo amin' ny fahefàna, dia nesorina tsy ho teny ôfisialy intsony ny teny anglisy. === Fanabeazana === Betsaka ireo olon-dehibe izay tsy mahay mamaky teny sy manoratra<ref>{{Cite web |title=kopian'ny arisiva |url=http://www.unicef.org/infobycountry/madagascar_statistics.html |accessdate=2013-02-08 |archivedate=2013-03-14 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20130314181953/http://www.unicef.org/infobycountry/madagascar_statistics.html }}</ref>. Latsaky ny tahan'ny lehilahy mahay mamaky teny sy manoratra ny tahan'ny vehivavy mahay mahay mamaky teny sy manoratra. Eo amin'ny 16,4&nbsp;% ny vola lanin'ny governemanta nandritry ny fe-potoana 2000-2007<ref>{{Cite web |title=kopian'ny arisiva |url=http://hdrstats.undp.org/en/countries/data_sheets/cty_ds_MDG.html |accessdate=2013-02-08 |archivedate=2010-01-26 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20100126041324/http://hdrstats.undp.org/en/countries/data_sheets/cty_ds_MDG.html }}</ref>. Nifintina 32&nbsp;% ny anjaran'ny kitapom-bola ho an'ny fianarana ambony tamin'ny fiantombohan'ny taona 1990. Eo amin'ny 57$ (6&nbsp;% ny PIB/olona) isaky ny mpianatra ny vola lanin'ny fanjakana amin'ny fampianarana ambaratonga voalohany. (Jereo: [[Fanabeazana eto Madagasikara]]) === Fananahana === Fifanarahana maro mikasika ny fiarovana ny ankizy no efa nosoniavin'i Madagasikara. Hatramin'ny taona 2005, tsy misy vehivavy mahazo mivoaka ny firenena miaraka amina olom-pirenena vahiny, na dia efa mivady aza ireo, raha tsy mbola feno 21 taona ilay vehivavy. === Ny fivavahana === Ny [[fivavahana eto Madagasikara]] dia ahitana ny fifanojoan' ny [[fivavahana]] maro, ka ny tena be mpanaraka dia ny [[Fivavahan-drazana malagasy|fivavahan-drazana]] sy ny [[Kristianisma ao Madagasikara|fivavahana kristiana]] ary ny [[Finoana silamo eto Madagasikara|finoana silamo]]. Hita koa ny fivavahana hafa toy ny [[Bahaisma eto Madagasikara|bahaisma]] sy ny [[Hindoisma eto Madagasikara|hindoisma]]. ==== Ny fivavahan-drazana ==== Miantso an' [[Andriamanitra (finoan-drazana malagasy)|Andriamanitra]] na [[Zanahary (anaran-tsamirery)|Zanahary]] ny Malagasy mandala ny [[Fivavahan-drazana malagasy|fivavahan-drazana]] rehefa misy zavatra ataony. Mihoatra ny 52&nbsp;%n' ny mponina no manaraka ny fivavahan-drazana, izay fivavahana manantitra ny fifandraisan' ny velona sy ny maty ([[Razana (finoana malagasy)|Razana]]). Tsy misaraka amin' ny tontolon' ny velona ny tontolon' ny Razana izay ivavahana ka izany no ahitana Malagasy manao fomba isan-karazany amin' ny fanamboaram-pasana sy amin' ny fanatanterahana ny [[famadihana]] amonosan-damba indray ny maty sy andevenana azy indray aorian' izay. Any Imerina sy any Ibetsileo no tena ahitana ny fanaovana famadihana. Izany [[fivavahana amin' ny razana]] izany dia matetika miaraka amin' ny [[Fanandroana malagasy|fanandroana]] sy ny [[Sikidy malagasy|sikidy]]. ==== Ny kristianisma ==== Ny 41&nbsp;%n' ny Malagasy dia [[Kristianisma ao Madagasikara|Kristiana]] ka ny tena misongadina, raha amin' ny lafiny isa, dia ny [[Eglizy Katolika Apostolika Romana (Madagasikara)|Katôlika]] sy ny [[Protestantisma eto Madagasikara|Prôtestanta]]. Mandray anjara amin' ny raharaham-pirenena ny fiangonana kristiana malagasy ka ny fantatra indrindra amin' izany dia ny [[Fiombonan' ny Fiangonana Kristiana eto Madagasikara]] (FFKM). Hita ao koa ny [[Fiangonana Ôrtôdôksa eto Madagasikara|Fiangonana ôrtôdôksa]], ny [[Fiangonan' i Jesoa Kristy ho an' ny Olomasin' ny Andro Farany eto Madagasikara|Fiangonan' i Jesoa Kristy ho an' ny Olomasin' ny Andro Farany]], ny [[Vavolombelon'i Jehovah eto Madagasikara|Vavolombelon' i Jehovah]], ny [[Fiangonana Adventista Mitandrina ny Andro Fahafito eto Madagasikara|Fiangonana Adventista Mitandrina ny Andro Fahafito]] sy ny hafa koa. ==== Ny finoana silamo ==== Ny 1&nbsp;%n' ny mponin' i Madagasikara dia Miozolmana ka [[Kômôriana]] sy [[Karàna]] ([[India|Indiana]] sy [[Pakistaney]]) ny ankamaroany. Ny ankamaroany dia any amin' ny tapany avaratra-andrefan' ny [[Mahajanga (faritany)|Faritanin' i Mahajanga]] sy any amin' ny [[Faritanin'Antsiranana|Faritanin' Antsiranana]]. ==== Ny hindoisma ==== Vitsy ny [[Hindoisma eto Madagasikara|Hindoa eto Madagasikara]] ka ny ankamaroany dia mpandraharaha karàna moninana eto Madagasikara efa hatramin' ny taranaka maro nifandimby. ==== Ny bahaisma ==== Isan' ireo fivavahana misy eto Madagasikara ny [[Bahaisma eto Madagasikara|finoana bahay]]. Tonga teto tamin' ny taona 1953 ny mpisava lalana bahay ka niteraka ny fiovam-pinoan' ny Malagasy sasany ho amin' izany finoana izany. ==== Ny jodaisma ==== Efa miorina eto Madagasikara koa ny fivavahana jiosy na [[Jodaisma eto Madagasikara|jodaisma]] izay miseho amin' ny endriny vitsivitsy. Mitombo isa noho izany ny [[Jiosy malagasy]] ara-pivavahana. === Fety sy andro tsy fiasana === {| border="1" align="center" cellpadding="2" cellspacing="0" |----- ! style="background:#efefef;" | Daty ! style="background:#efefef;" | Anarana ! style="background:#efefef;" | Fanamarihana |----- | [[1 Janoary]] | Taom-baovao | Tsy fiasana ny andro voalohan'ny taona. |----- | [[Paska]] | Paska | Ny andron'ny Paska dia ny Alahady manaraka ny fenomanana voalohan'ny Fararano. Izany hoe ny alahady aorian' ny fenomanana voalohany aorian' ny ekinoksan' ny andro 21 martsa. | |----- | Alatsinain'ny [[Paska]] | Alatsinainy manaraka ny [[Paska]]. | |----- | [[29 Martsa]] | Fahatsiarovana ny martioran'ny tolona tamin'ny 1947 | Fahatsiarovana ireo mpiray tanindrazana namoy ny aina tamin'ny tolom-panafahana izay nanomboka 27 Martsa 1947 ary naringan'ny tafika mpanjanaka Frantsay : "90.000 no isan' ny olon-tsotra maty" hoy ny jeneraly Garbay kaomandin' ny tafika frantsay tamin'izany fotoana izany. |----- | [[1 Mey]] | Fetin'ny Asa | Andro fankalazana ahitana hetsika Sindikaly sy Politika. |----- | [[25 Mey]] | Andron'i Afrika | Tany am-piandohana, dia fety fankalazana ny niforonan'ny Firaisamben'ny Firenena Afrikana [[OUA]] tamin'ny 25 May 1963 izy io. Nanomboka tamin'ny 9 Jolay 2002 dia nosoloin'ny [[Fivondronam-pirenena Afrikana|Fivondronam-pirenena Afrikana (UA)]] ny [[OUA]]. |----- | [[Fiakaran'i Jesosy|Fiakaran'ny Tompo]] | Alakamisy 40 andro aorian'ny [[Paska]] | Niakatra hamonjy ny Rainy any an-danitra i [[Jesoa]] Kristy. |----- | [[Pentekosta]] | Pentekosta | Alahady fahafito aorian' ny [[Paska]] |----- | Alatsinain'ny [[Pentekosta]] | Alatsinainy manaraka ny Alahady fahafito aorian'ny [[Paska]] | Nidinan'ny [[Fanahy Masina]] tamin'ny [[mpianatry ny Tompo]] |----- | [[26 Jiona]] | Fetim-pirenena | Fankalazana ny fahaleovantena Malagasy izay nosoniavina sy nambara ampahiny 26 Jiona 1960. |----- | [[15 Aogositra]] | [[Nampakarana an'i Maria]] | Nakarina velona any an-danitra i [[Maria Virijiny]] |----- | [[1 Novambra]] | Fetin'ny [[olo-masina]] | Fetin'ny [[olo-masina]] rehetra. |----- | [[25 Desambra]] | [[Noely]] || Nahaterahan'ny [[Jesoa]] zaza. |----- |} === Zavakanto === ==== Zavakanto amin' ny teny ==== Ny Malagasy dia manana zavakanto amin' ny teny ka isan' izany ny [[hainteny]] (sokajin-dahabolana miendrika tononkalo fohy iresahana zava-madinika aloha, avy eo mankany amin'ny tena lohahevitra izay matetika momba ny fitiavana) , ny angano, ny ohabolana, ny kabary (lahateny atao amin'ny feo avo ka entina hampitana hafatra ary matetika ravahina ohabolana sady atrehin' olona maro), ary ny tononkalo. ==== Seho an-tsehatra ==== Anisan' ny seho an-tsehatra ny tantara an-tsehatra sy ny hatsikana. ==== Dihy sy mozika ==== Manana karazan-dihy sy mozika maro ny Malagasy ka isan' izany ny [[salegy]], ny baoejy, ny kilalaky, ny zafindraony, ny hiragasy, ny basesa, ny beko, ny malesa, ny kaoitry, ny batrelaky, ny vakisaova, ny babaiky, nyh mangaliba, sns. == Jeôgrafia == [[Sary:Madagascar-carte.png|upright|thumb|ankavanana|saritan'i Madagasikara]] Aty amin' ny ila-bolan-tany atsimo no misy an' i Madagasikara, fahaefatra amin' ny nosy ngeza indrindra eto an-tany ny nosin' i Madagasikara, ao aorian' i [[Groenlanda]], i [[Ginea Vaovao|Ginea Vao]] ary i [[Bôrneô]]. Ny [[lakandranon' i Môzambika]] no manasaraka azy amin' i [[Afrika]]. 700&nbsp;km eo ho eo ny elanelan' i [[Môzambika]] sy i Madagasikara. "Nosy Mena" (''l'Île Rouge'') no fiantson' ny olona an' i Madagasikara tsindraindray, satria ny tanimena mandoko ny dongolavany ho mena. 1 580&nbsp;km ny halavan' i nosin' i Madagasikara avy any atsimo ka hatrany avaratra, ary 580&nbsp;km ny sakany avy any atsinanana ka hatrany andrefana. === Jeôgrafia fizika === ==== Vohon' ny tany ==== Misy [[tangorom-bohitra]] mizara ny Nosy makany avaratra hatrany atsimo. Ny salan-kaavon' ireo tendrombohitra ireo dia misy 1&nbsp;200 - 1&nbsp;500&nbsp;m eo ho eo. Mizara telo ny vohontanin' i Madagasikara. Ny toerana avo indrindra eto Madagasikara dia i [[Tsaratanana]] any amin' ny [[faritanin'Antsiranana]], izay manana haavo 2&nbsp;876&nbsp;m. Any atsinanana dia misy lemaka tery sady iva misy ny [[lakandranon'ny Pangalana|Lakandranon' ny Pangalana]]. Ny eo anivon-tany indray, izay misy ny ankabeazan' ny mponin' i Madagasikara sy ny renivohi-pirenena Antananarivo, dia be havoana, izay mandrakotra ny 60 %n' ny velaran' i Madagasikara. ==== Ony sy renirano ==== {{article détaillé|Listrin'ny Reniranon'i Madagasikara}} Manana renirano maro i Madagasikara: * any avaratra: betsaka ny rano entin' ny ony sy ny renirano (ohatra: [[Mahavavy]] sy [[Sambirano]]); * any atsimo: tsy marin-toerana ny habetsahan' ny rano entin' ny ony sy ny renirano; maina na kely dia kely rehefa kelikely ny rano fa tondraka amin’ ny fotoanan’ ny orana (Oh: [[Onilahy]]); * any atsinanana: fohy sy haingana ny ony sy ny renirano miaraka amin' ny riandrano (Oh: [[Maningory]]); * any andrefana: lava ny renirano sady miovaova ny habetsahan' ny rano amin ny ony sy renirano (Ex: [[Mahajamba]]); * any amin' ny faritra afovoany: ny renirano dia mikoriana be (oh [[Ikopa]]). ==== Farihy<ref>Économie Malgache : évolution 1950-1960. Commissariat Général au Plan. 1962</ref> ==== {{article détaillé|Listrin'ny Farihy eto Madagasikara}} Misy [[farihy]] dimy any; ny farihy ngeza indrindra any Madagasikara dia ny [[farihin' Alaotra]], manana velarana 182&nbsp;{{km2}}. Ny toerana lalina indrindra amin'io farihy io dia 1,5&nbsp;m monja. Ny lanjan'ny ranon'ny [[Farihin' Alaotra|farihin'Alaotra]] dia eo amin'ny 930 tapitrisa taonina eo ho eo (0,93&nbsp;km<sup>3</sup>). Noho ny fikaohan'ny tendrombohitra manodidina, dia nihafeno fasika ilay farihy, ka izany no anisan'ny antony tsy mahalalina io farihy io. {| class="wikitable sortable" |- ! Farihy !! Velarany Ha !! Distrika |- || Alaotra || 22 000 || Ambatondrazaka |- || Kinkony || 8 500 || Mitsinjo |- || Itasy || 4 200 || Soavinandriana |- || Antsohary || 3 950 || Mitsinjo |- || Bemamba || 3 825 || Antsalova |- || Ihotry || 3 475 || Morombe |- || Réserve de Tsiazompaniry || 3 200 || Ambatolampy |- || Bendrony || 3 050 || Maevatanàna |- || Andranomena || 3 025 || Belo amoron'i Tsiribihina |- || Amparihibe || 2 625 || Maevatanàna |- || Hima || 2 650 || Belo amoron'i Tsiribihina |- || Tsimanampetsotsa. || 2 300 || Betioky |- || Tsibirahy || 2 200 || Besalampy |- || Ampahana || 2 175 || Antalaha (L) |- || Masama || 2 075 || Antsalova |- || Réserve de Mantasoa || 2 050 || Manjakandriana |- || Nosy-Ve || 2 010 || Toamasina |- || Analampotsy || 2 000 || Nosy-Varika |- || Anony || 2 000 || Taolanaro |- || '''fitambarany''' || 77 310 || |} ==== Toetany ==== {{article détaillé|Toe-tanin'i Madagasikara}} Miovaova arakaraky ny haabon-toerana ny [[toetrandro]] sy ny rivotra manjaka. Manana fizaran-taona roa i Madagasikara: misy [[ririnina]] (maina) amin' ny volana Mey hatramin' ny volana Ôktôbra, sy [[fahavaratra]] (mando) amin' ny volana Nôvambra hatramin' ny volana Avrily. Mandalo matetika amin' ny fahavaratra ny [[rivodoza]] avy any amin' ireo nosy [[Maskareina (tamba-nosy)|Maskarena]]. '''''Atsinanana''''' Mandalo amin' ny morontsiraka atsinanana izao ohatra ny alizay, Noho izany dia manorana matetika ny any satria mbola misy an' [[Andringitra]] mitazona ny ankabeazan' ny hamandoana. Any amin' ny morontsiraka atsinanana izao no tena be orana indrindra any Madagasikara (3&nbsp;500&nbsp;mm isan-taona). Trôpikaly ny toetany amin' ny morontsiraka, ara-pehibe izy any atsinanana, be orana avy any avaratra ka hatrany atsimo. Ny [[tohi-drivodoza]]<nowiki/>n' ny [[Ranomasimbe Indiana|Ranomasimbe Indianina]] no mampisy ny [[alizay]] atsimo atsinanana, mihisaka araky ny [[fizaran-taona]] io alizay io. '''''Afovoany''''' Trôpikaly mangatsiaka kokoa ny toetany any ampovoan-tany, mangatsiaka amin' ny andro ririnina ary matimaty na mafana rehefa andro fahavaratra amin' ny volana Desambra; ny [[rotsak' orana]] eo amin' ny faritra afovoany dia antonontonony. Maimaina sy mangatsiatsiaka ny tany any andrefan' Andringitra amin' ilay alizay tsy tonga any. Mahatratra 1&nbsp;400&nbsp;mm ny orana latsaka any [[Antananarivo]] amin' ny ririnina, mety mangatsiaka be ny alina any fa tsy dia mivaingana matetika. Fa mety mivaingana ny rano rehefa miakatra any an-tendrona. Amin' ny andro ririnina, ny lanitry ny renivohitra dia anisan' ny tena mazava (amin' ny tantera-kazavana) indrindra eto an-tany. '''''Andrefana''''' Mbola maina noho ny ampovoany ny toetrandro any andrefana satria efa nilatsaka daholo ny hamandoan' ny alizay. 300&nbsp;mm fotsiny ny tontalin' ny orana latsaka any [[Toliara]] mandritry ny taona. Ny faritra andrefana dia manana toetany trôpikaly maina sady mafana mandavantaona, any amin' ny morontsiraka andrefana sy atsimo. === Jeôgrafin' ny olombelona === ==== Faritany eto Madagasikara ==== {{article détaillé|Faritan'i Madagasikara}} Nizara ho [[faritany]] enina i Madagasikara hatramin' izay: [[Faritanin'Antsiranana|Antsiranana]], [[Faritanin' Antananarivo|Antananarivo]], [[Faritanin'i Fianarantsoa|Fianarantsoa]], [[Faritanin'i Mahajanga|Mahajanga]], [[Faritanin'i Toamasina|Toamasina]] ary [[Faritanin'i Toliara|Toliara]]. Araka ny fiovana nisy anefa, nanomboka ny taona 2004, dia nozaraina ho [[Faritra eto Madagasikara|faritra 23]] i Madagasikara. [[Sary:Madagascar-regions.png|frameless|ankavanana|Regions of Madagascar]] Ireto avy ireo faritra 23 ireo miaraka amin'ny isan' ny mponina tamin' ny 2004: ==== Faritra ao amin' ny Faritanin' Antsiranana ==== Misy faritra roa ny ao amin' ny Faritanin' Antsiranana, ka ireto avy izy ireo: * [[Faritra Diana]] (misy distrika miisa 5) * [[Faritra Sava]] (misy distrika miisa 4) ==== Faritra ao amin' ny Faritanin' i Mahajanga ==== Misy faritra efatra ny ao amin' ny Faritanin' i Mahajanga: * [[Faritra Boeny]] (misy distrika miisa 6) * [[Faritra Betsiboka]] (misy distrika miisa 4) * [[Faritra Melaky]] (misy distrika miisa 5) * [[Faritra Sofia]] (misy distrika miisa 7) ==== Faritra ao amin' ny Faritanin' Antananarivo ==== Misy faritra efatra ny ao amin' ny Faritanin' Antananarivo: * [[Faritra Itasy]] (misy distrika miisa 3) * [[Faritra Analamanga]] (misy distrika miisa 8) * [[Faritra Bongolava]] (misy distrika miisa 2) * [[Faritra Vakinankaratra]] (misy distrika miisa 7) ==== Faritra ao amin' ny Faritanin' i Toamasina ==== Misy faritra telo ny ao amin' ny Faritanin' i Toamasina: * [[Faritra Alaotra-Mangoro]] (misy distrika miisa 5) * [[Faritra Analanjirofo]] (misy distrika miisa 4) * [[Faritra Ambatosoa]] (misy distrika miisa 2) * [[Faritra Atsinanana]] (misy distrika miisa 7) ==== Faritra ao amin' ny Faritanin' i Fianarantsoa ==== Misy faritra enina ny ao amin' ny Faritanin' i Fianarantsoa: * [[Faritra Atsimo-Atsinanana]] (misy distrika miisa 5) * [[Faritra Amoron'i Mania]] (misy distrika miisa 4) * [[Faritra Ihorombe]] (misy distrika miisa 3) * [[Faritra Matsiatra Ambony]] (misy distrika miisa 7) * [[Faritra Vatovavy-Fitovinany|Faritra Vatovavy]] (misy distrika miisa 3) * [[Faritra Vatovavy-Fitovinany|Faritra Fitovinany]] (misy distrika miisa 3) ==== Faritra ao amin' ny Faritanin' i Toliara ==== Misy faritra efatra ny ao amin' ny Faritanin' i Toliara: * [[Faritra Atsimo-Andrefana]] (misy distrika miisa 9) * [[Faritra Anosy]] (misy distrika miisa 3) * [[Faritra Androy]] (misy distrika miisa 4) * [[Faritra Menabe]] (misy distrika miisa 5) ==== Ny mponina ==== [[Sary:Madagascar popdens 2004.png|thumb|ankavanana|Hakitrok'i Madagasikara]]Niisa 28 172 462 ny mponina eto Madagasikara tamin' ny taona 2022<ref><small>''Madagascar". The World Factbook (2023 ed.). Central Intelligence Agency''. Retrieved 24 September 2022''.''</small></ref>. Ny ankamaroan' ny mponina dia mipetraka eo anivon-tany sy eny amin' ny morontsiraka atsinanana dia mety avy any [[Azia]], ary ny ankamaroan' ny mponina mipetraka any avaratra dia mety avy any [[India]] na avy any [[Afrika Avaratra]]. Araka ny fandinihana natao vao haingana, mety tsy nisy olona nipetraka teto Madagasikara raha tsy tany amin' ny taonjato faha-10 tany ho any. Teo ny [[Aostrôneziana (vahoaka)|Aostrôneziana]] (avy any Indônezia) no mety tonga. Ankehitriny dia misy mponina malagasy mipetraka any amin' ny [[tamba-nosin' i Kômôro]] ([[Mwali]], [[Mayotte]], [[Nzwani]]) sy any [[La Réunion]]. Ny 15 % amin' ny mponina eto amin' ny firenena ihany no monina amin' ny tanàna 10 lehibe indrindra. Tamin' ny taona 2021 dia notombanana ho manodidina ny 29 tapitrisa ny mponina eto Madagasikara, raha 2,2 tapitrisa izany tamin’ny taona 1900. Manodidina ny 2,9 % eo ho eo ny tahan' ny fitomboan' ny mponina isan-taona eto Madagasikara tamin'ny taona 2009. Manodidina ny 42,5 % n' ny mponina no zaza sy tanora latsaky ny 15 taona, ary ny 54,5 % no eo anelanelan' ny 15 sy 64 taona. Ny olon-dehibe 65 taona no ho miakatra dia 3 %n' ny mponina manontolo. Fanisana ankapobe roa ihany, tamin’ ny taona 1975 sy 1993, no natao taorian’ ny fahaleovantena. '''Ny isan' ny mponina isam-paritra''' Ny faritra be mponina indrindra amin' ny Nosy dia ny faritra avo atsinanana sy ny morontsiraka atsinanana, izay mifanohitra amin' ny lemaka andrefana vitsy mponina. {| class="wikitable sortable" |+Ny Faritra 22, miaraka amin' ny isan' ny mponina (tamin' ny taona 2004) !Lah, !Anarana !Reniv, !Mponina !Velarana(km²) !Hab, Mponina |- |1 |[[Diana]] |[[Antsiranana|Antsiranana I]] |485 800 |19 266 |25,2 |- |2 |[[Sava]] |[[Sambava]] |805 300 |25 518 |31,6 |- |3 |[[Itasy]] |[[Miarinarivo]] |643 000 |6 993 |91,9 |- |4 |[[Analamanga]] |[[Antananarivo|Antananarivo-Renivohitra]] |2 811 500 |16 911 |166,3 |- |5 |[[Vakinankaratra]] |[[Antsirabe|Antsirabe I]] |1 589 800 |16 599 |95,8 |- |6 |[[Bongolava]] |[[Tsiroanomandidy]] |326 600 |16 688 |19,6 |- |7 |[[Sofia]] |[[Antsohihy]] |940 800 |50 100 |18,8 |- |8 |[[Boeny]] |[[Mahajanga|Mahajanga I]] |543 200 |31 046 |17,5 |- |9 |[[Betsiboka]] |[[Maevatanana]] |236 500 |30 025 |7,9 |- |10 |[[Melaky]] |[[Maintirano]] |175 500 |38 852 |4,5 |- |11 |[[Alaotra-Mangoro]] |[[Ambatondrazaka]] |877 700 |31 948 |27,5 |- |12 |[[Atsinanana]] |[[Toamasina|Toamasina I]] |1 117 100 |21 934 |50,9 |- |13 |[[Analanjirofo]] |[[Fenoarivo Atsinanana]] |860 800 |21 930 |39,3 |- |14 |[[Amoron'i Mania]] |[[Ambositra]] |693 200 |16 141 |42,9 |- |15 |[[Matsiatra Ambony]] |[[Fianarantsoa|Fianarantsoa I]] |1 128 900 |21 080 |53,5 |- |16 |[[Vatovavy-Fitovinany]] |[[Manakara]] |1 097 700 |19 605 |56,0 |- |17 |[[Atsimo-Atsinanana]] |[[Farafangana]] |621 200 |18 863 |32,9 |- |18 |[[Ihorombe]] |[[Ihosy]] |189 200 |26 391 |7,2 |- |19 |[[Menabe]] |[[Morondava]] |390 800 |46 121 |8,5 |- |20 |[[Atsimo-Andrefana]] |[[Toliara|Toliara I]] |1 018 500 |66 236 |15,4 |- |21 |[[Androy]] |[[Ambovombe]] |476 600 |19 317 |24,7 |- |22 |[[Anosy]] |[[Tôlanaro|Taolagnaro]] |544 200 |25 731 |21,1 |} '''Fivoaran' ny isan' ny mponina isam-paritra ny taona 2008-2011''' {| class="wikitable" |'''Faritra''' |'''2008''' |'''2009''' |'''2010''' |'''2011''' |- |Alaotra Mangoro |974 391 |921 722 |947 162 |973 216 |- |Amoron'i Mania |770 680 |641 661 |659 371 |677 508 |- |Analamanga |2 704 250 |3 005 188 |3 088 131 |3 173 077 |- |Analanjirofo |955 577 |928 921 |954 559 |980 817 |- |Androy |527 207 |658 627 |676 805 |695 423 |- |Anosy |602 209 |602 874 |619 513 |636 554 |- |Atsimo Andrefana |1 127 184 |1 181 648 |1 214 262 |1 247 663 |- |Atsimo Atsinanana |690 919 |806 490 |828 749 |851 545 |- |Atsinanana |1 239 783 |1 140 301 |1 171 773 |1 204 006 |- |Betsiboka |261 914 |263 405 |270 675 |278 120 |- |Boeny |601 890 |717 623 |737 430 |757 714 |- |Bongolava |361 436 |410 439 |421 768 |433 369 |- |Diana |537 197 |628 194 |645 532 |663 289 |- |Matsiatra Ambony |1 255 261 |1 076 140 |1 105 841 |1 136 260 |- |Ihorombe |210 550 |280 263 |287 998 |295 920 |- |Itasy |711 522 |657 641 |675 792 |694 381 |- |Melaky |194 471 |259 880 |267 053 |274 399 |- |Menabe |432 549 |531 358 |546 024 |561 043 |- |SAVA |890 534 |880 170 |904 463 |929 342 |- |Sofia |1 042 272 |1 119 083 |1 149 970 |1 181 603 |- |Vakinankaratra |1 759 321 |1 618 277 |1 662 941 |1 708 685 |- |Vatovavy Fitovinany |1 220 696 |1 271 121 |1 306 204 |1 342 135 |- |'''Madagasikara''' | '''19 071 811''' |'''19 601 026''' |'''20 142 015''' |'''20 696 070''' |} '''Isan' ny mponina isam-pirenena niaviana''' Ny isan' ny mponina eto Madagasikara amin'ny ankapobeny dia 20 042 551 tamin'ny 2008, ary eo amin' ny 22 tapitrisa eo ho eo tamin' ny 2012. Eo amin'ny 43 %n' ny mponin' i Madagasikara no latsaky ny 15 taona. Izao ny fivoaran' ny isan' ny mpohina teo anelanela n' ny taona 1921 sy 1960: (Venty: an’arivony isaky ny 1 janoary ) {| class="wikitable" ! !1921 !1931 !1941 !1949 !1950 !1951 !1952 !1953 !1954 !1955 !1956 !1957 !1958 !1959 !1960 |- |Malagasy | | | |4 048,6 |4 102,8 |4 196,1 |4 256,1 |4 349,4 |4 420,9 |4 535,8 |4 639,4 |4 794,9 |4 929 |5 050,2 |5 182,9 |- |Komorianina (1) | | | |40 |40 |40 |40 |40 |40 |42,4 |45,3 |47,1 |46,7 |48 |37,5 |- |Fitambarany |3 344 |3 722 |4 034 |4 088,6 |4 142,8 |4 236,1 |4 296,1 |4 389,4 |4 460,9 |4 578,2 |4 684,7 |4 842 |4 975,7 |5 098,2 |5 220,4 |- |Frantsay … |27 |27 |30 |41,5 |44,5 |49,8 |51,9 |52,7 |56,8 |64,9 |66,1 |67,4 |69,5 |67 |52,3 |- |Karana … | | | | | |10,5 | |11,7 |12,1 |12,8 |13 |12,8 |13,1 |13,3 |12 |- |Sinoa … | | | | | |5,7 | |5,5 |5,7 |6 |6,7 |6,8 |7,3 |8 |8 |- |Hafa …… | | | | | |4 | |4,5 |4,8 |4,9 |5 |5,3 |5,2 |4,5 |5,5 |- |Fitambarany |11 |11 |16 |19,2 |19,9 |20,7 |21,5 |21,7 |22,6 |23,7 |24,7 |24,9 |25,6 |25,8 |25,5 |- |FITAMBARANY |3 382 |3 760 |4 080 |4 149 |4 207 |4 307 |4 369 |4 464 |4 540 |4 667 |4 776 |4 934 |5 071 |5 191 |5 298 |} (1) Miampy koa ireo teratany avy amin’ny tanin’ ny Frantsay hafa . Tarehimarika novinavinaina ho an’ny taona 1949 – 1954. '''Fitombon' ny mponina teo anelanelan' ny 1950—2010''' Izao ny fitombon' ny isan' ny mponina teo anelanelan' ny taona 1950 sy 2010: {| class="wikitable sortable" ! !Isam-ponina manontolo(x 1000) !0–14 taona (%) !15–64 taona (%) !mahery ny 65 taona (%) |- |1950 |4 084 |38.2 |58.6 |3.2 |- |1955 |4 548 |40.2 |56.6 |3.2 |- |1960 |5 104 |42.6 |54.1 |3.3 |- |1965 |5 764 |44.6 |52.0 |3.4 |- |1970 |6 549 |45.1 |51.3 |3.6 |- |1975 |7 502 |45.6 |50.6 |3.8 |- |1980 |8 609 |45.9 |50.5 |3.6 |- |1985 |9 785 |45.1 |51.6 |3.3 |- |1990 |11 281 |44.7 |52.1 |3.2 |- |1995 |13 129 |44.5 |52.4 |3.1 |- |2000 |15 364 |45.3 |51.6 |3.1 |- |2005 |17 886 |44.6 |52.3 |3.1 |- |2010 |20 714 |43.1 |53.8 |3.1 |} == Tontolo iainana == I Madagasikara, izay nisaraka tamin' i [[Afrika]] nandritra ny 100 tapitrisa taona mahery, dia lasa nonenana [[biby]] sy [[zavamaniry]] tsy hita any amin' ny toeran-kafa: eo amin' ny 85 % amin' ny karazan-javamaniry sy 90 % amin' ny karazam-biby eto izany. Karazana [[Zavamaniry eto Madagasikara|zavamaniry]] sy [[Biby eto Madagasikara|biby]] maromaro, tsy fahita amin' ny faritra hafa eto amin' izao tontolo izao, no atahorana ho lany tamingana. Ny [[Fikambanana Iraisam-Pirenena momba ny Zavaboary]] (''Union mondiale pour la nature'' -- UICN) dia nitanisa tao amin' ny lisitra mena tamin' ny taona 2006, ny karazan-javamaniry sy karazam-biby atahorana ho lany tamingana, ka miisa 805 (biby sy zavamaniry) ny karazana tandindomin-doza. === Zavamaniry === [[Sary:Adansonia_grandidieri_Pat_Hooper.jpg|vignette|upright=1.25|[[Zaha]]]] Ny 21,9 % amin' ny velaran' i Madagasikara (13 tapitrisa ha) fotsiny no misy [[ala]]. Ankoatry ny faritra rakotra ala any avaratra, dia efa ala naniry taty aoriana no sisa. Ny morontsiraka andrefana dia ahitana [[ala honko]], izay hita koa tsindraindray any amin' ny morontsiraka avaratra-atsinanana sy atsimo-atsinanana. Ny [[hivoka]] no manjaka any amin' ny faritra andrefana ary ny zavamaniry misy tsilo an-tany efitra no mandrakotra ny faitra atsimo-andrefana. Isan-karazany ny [[Zavamaniry eto Madagasikara|zavamaniry malagasy]], izay misy karazana miisa 8&nbsp;500 hatramin' ny 12&nbsp;000 arakaraka ny tombana, ka hita indrindra ny karazana [[Ôrkide|ôrkidea]] maherin' ny 1&nbsp;000, ary 6 amin' ny karazana [[zaha]] (na reniala) miisa 8 maneran-tany. Hita sy avy eto Madagasikara ny [[ravinala]] (''[[Ravinala|Ravenala madagascariensis]]'') sy ny [[Delonix regia|elamboronala]] na monongo (''[[Delonix regia]]''), izay ambolena manerana ny faritra mafana amin' izao tontolo izao. === Biby === Tombanana ho 100&nbsp;000 mahery ny karazana [[biby tsy misy hazon-damosina]] eto Madagasikara. Ny bibikely dia fantatra fa misy karazana 850 mahery, izay saika tsy fahita firy ivelan' ny Nosy. [[Sary:Humpback_stellwagen_edit.jpg|vignette|[[Trozona]]]] Amin' ny karazana [[trondro]] maro, ny sasany dia misy poizina, toy ny trondro atao hoe ''[[Synanceia verrucosa]]'' sy ''[[Pterois volitans]]'', izay mampiavaka ny [[ranomasina]] ao amin' ny [[Ranomasimbe Indiana]] sy [[Ranomasimbe Pasifika|Pasifika]]. Misy maro ny [[Akiho|antsantsa]], indrindra fa ny ''[[Carcharias taurus]]'', ny ''[[Stegostoma fasciatum]]'', ny ''[[Carcharhinus perezii]]'' ary ny ''[[Rhinobatidae]]''. [[Sary:Acrantophis_madagascariensis_(1).jpg|vignette|[[Dona (bibilava)|Dona]]]] Maherin' ny 250 ny karazana [[Biby mandady na mikisaka|biby mandady sy mikisaka]] eto Madagasikara, izay tsy misy any ivelany ny 95 % aminy. Ireo biby ireo dia ahitana karazana [[bibilava]] 60 eo ho eo, ny [[katsatsaka]] (''[[Gekkota]]'') karazany 60 sy karazana [[Tana (biby)|tana]] (''[[Chamaeleonidae]]''). Ny [[voay]] hany hita eto amin' ny Nosy dia ny voay ''[[Crocodylus niloticus]]'' izay be mpihaza ka lasa tsy fahita firy. Ny [[sahona]] sy [[saobakaka]] dia misy karazana 180 eo ho eo, ka 98 % dia tsy misy afa-tsy eto Madagasikara. Karazana [[vorona]] 260 eo ho eo no fantatra fa misy eto Madagasikara, anisan' izany ny ''[[Phaethon rubricauda]]''. [[Sary:Lemur_(36915652320).jpg|vignette|Hira (biby)]] [[Sary:Fossa.jpg|vignette|[[Fosa]]]] Misy karazana sy zana-karazana 150 eo ho eo ny [[biby misy nono]]. Ny karazam-barika misy eto dia samy atahorana ho lany tamingana: ny [[haihay]] (''[[Daubentonia madagascariensis]]''), ny [[babakoto]] na endrina (''[[Indri indri]]''), ny [[maky]] isan-karazany (''[[Lemuridae]]''), ny [[tsidiala]] (''[[Allocebus trichotis]]''), ny [[Tsidika (biby)|tsidika]] (''[[Cheirogaleus milii]]''), ny [[tsitsihy]] (''[[Cheirogaleus major]]''), ny [[matavirambo]] (''[[Cheirogaleus medius]]'') ary ny [[Microcebus|tsidy]] isan-karazany (''[[Microcebus]]''). Ny [[fosa]], izay biby mpivoaka alina, dia isan' ireo biby tsy fahita afa-tsy eto amin' ny Nosy. === Fahasimban' ny tontolo iainana === [[Sary:Madagascar erosion.jpg|vignette|[[Fikao-tany]] eto Madagasikara]] Ny [[fikao-tany]] noho ny [[fandripahana ala]] be loatra any afovoan-tany dia miteraka lavaka lalina eo amin' ny tanimena izay sisa navelan' ny fanjavonan' ny tany mahavokatra. Mampanahy ny faharipahan' ny ala vokatry ny fitrandrahana hazo hatao fanaka sy fanorenana ary fandrehitra ([[kitay]] sy [[arina]]), ary ny fambolena amin' ny hatsaka azo avy amin' ny fandoroana, ka tombanana ho 128&nbsp;000 hatramin' ny 300&nbsp;000 ha ny ala rava isan-taona. [[Sary:Manantenina_bushfire.jpg|vignette|[[Doro tanety]] any [[Manantenina]]]] Ny [[fandripahana ala]], izay olana lehibe eto amin' ny Nosy, dia mamparefo izany zavamananaina miavaka eto amin' ny Nosy izany - 80 % amin' ny biby an-tanety malagasy no tena miankina tanteraka amin' ny tontolo iainana anaty ala. Simban' ny [[fikao-tany]] ny tanin' i Madagasikara noho ny fandripahana ala sy ny firaohana tafahoatra ataon' ny biby fiompy amin' ny ahitra maniry, ny fiovan' ny tany ho lasa [[Tanimaty|efitra]] ary ny fahalotoan' ny rano. == Toekarena == [[Sary:Madagascar families by region DSC09320.jpg|vignette|Tantsaha malagasy]] Miankina amin' ny [[fambolena]] sy ny [[fiompiana]] ny [[toekarena]]<nowiki/>n' i Madagasikara na dia manana morontsiraka azo anaovana [[fanjonoana]] lehibe sy [[harena an-kibon' ny tany]] sy zavatra hafa azo trandrahana aza izy. === Fahantrana === ==== Tantaran' ny toekarena malagasy ==== Ny fandaharan' asa ara-toekarena sôsialista natao nanomboka tamin' ny taona 1975 teo ambany fitarihan' ny filoham-pirenena [[Didier Ratsiraka]] dia nilaozana tamin' ny tapaky ny taomplo 1990 ary nanome lalana ho an' ny pôlitikan' ny fanalalahana natao teo ambany fitarihan' ny [[Tahirim-Bola Iraisam-Pirenena]] (''Fonds monétaire international'' -- FMI) sy ny [[Banky Maneran-Tany]] (''Banque mondiale''). Ity fanovana paikady ity dia tsy nahafahana nanao ny tena fanarenana ny toe-karena raha toa nefa nihamarefo ilay firenena noho ny korontana ara-tsôsialy sy ara-pôlitika ary ny [[kolikoly]] tsy misy farany. Anisan' ny firenena mbola an-dalam-pivoarana eto an-tany i Madagasikara. Araka ny tatitra momba ny IDH (''Indice de Développement Humain'') tamin' ny taona 2000 (miankina amin' ny taona 1998 ny fampahalalàna), faha-141 amin' ny firenena 174 Madagasikara. Ny krizy lava reny nitranga taorian' ny fifidianana filoham-pirenena tamin' ny taona 2001 dia nahatonga indrindra ny fitotongan' ny indostria izay nahatratra 90 % tao amin' ny sehatra sasany. Miverina tsikelikely ny toekarena tamin' ny krizy tamin' ny 2001. Noho ny fidiran' ilay mpandraharaha [[Marc Ravalomanana]] tamin' ny taona 2002 sy ny fampiharana ny pôlitikam-panavaozana sy ny fanarenana ara-toekarena nataony, izay notohanan' ny mpamatsy vola isam-pirenena, dia niaverina niarina indray ny firenena nanomboka tamin' ny taona 2004. Niezaka mafy ny fitondrana (manomboka amin' ny taona 2002) mba hampivelatra ny [[firenena]] amin' ny ''Madagascar Action Plan''. Mikasika ny fanamboarana ny lalana ihany koa ny asa fampandrosoana. Natomboka ny tetikasam-panjakana, indrindra fa ny ady amin' ny [[kolikoly]], ny fanatsarana ny tambazotran-dalana, ny fanabeazana ary ny fahasalama. Tamin' ny taona 2004 dia ny 72 % amin' ny vahoaka malagasy no niaina ambanin' ny tokonam-pahantrana, ny harin-karena faobe dia 5,19 lavitrisa dôlara, izany hoe 280 dôlara isan' olona. ==== Anton' ny fahantrana ==== Ankehitriny, firenena mahantra i Madagasikara (firenena faha 146/177 amin’ny resaka IDH). Maro ny antony mampahantra ny Malagasy. Anisan' ireo antony ireo ny safidy ara-pôlitika [[Sôsialisma|sôsialista]] nandritry ny [[Ady Mangatsiaka|ady mangatsiaka]] ary ny fahataràna ara-pandrosoana vokatr' izay safidy izay: miha-simba ny [[fotodrafitrasa]], ny sakana ara-pandraharahana amin' ny fampivoarana ny orinasa, ny tsy fitombenana ara-pôlitika ary ara-pitsaràna. Ao koa ny [[Fihavanana|fihavanan]]' ny Malagasy, na dia zavatra hafa tsy tokony hidirana aza: mifanampy ny mpiray fianakaviana, na dia tsy mampivoatra ny tena aza ilay fifanampiana. Izay fisainana izay koa dia vao mainka ampitomboin' ny fikambanana tsy miankina amin' ny fanjakana (ONG) amin' ny lafiny rehetra: [[tontolo iainana]], [[kolontsaina]], [[fahasalamana]], [[fampianarana]], fahazazana, [[fambolena]]. Noho izany, loharanon-karena mazava ilay fanampiana avy any ivelany, na dia ho an' ny tena aza, ary anefa tsy fototry ny fivoarana maharitra. === Seha-pihariana voalohany === Ny fambolena sy ny fiompiana no fiveloman' ny 80 % amin' ny mponina. ==== Fambolena ==== Ny toekarem-pirenena malagasy dia [[fambolena]] amin' ny ankapobeny: ny fambolena dia mameno 78 % (tamin' ny taona 2002) amin' ny mponina miasa ary misolo tena 27,5 % amin' ny [[harin-karena faobe]]. Ny 5,1 % amin' ny velaran-tany manontolo no azo volena noho ny vohon-tany be tendrombohitra sy ny fikao-tany. Miankina amin' ny toetany ihany koa ny fambolena, indrindra fa ny [[rivodoza]] izay miteraka fahasimbana goavana miverimberina amin’ ny faritra sasany. Ny [[hain-tany]] koa dia loza mamely matetioka faritra maro eto Madagasikara, indrindra ny any atsimo. Ny ankabeazan' ny famokarana dia natao ho an' ny fanjifana anatiny nefa zara raha tratra ny fizakan-tena. Ny voly tena be mpanao dia ny [[vary]] (3 485 000 taonina tamin’ ny taona 2006), ny [[mangahazo]] (2 358 775 taonina), ny [[tsaramaso]], ny [[katsaka]] (293 464 taonina), ny [[vomanga]] (526 238 taonina), ny [[ovy]] (220 000 taonina) ary ny saonjo (200 000 taonina). Ny [[Kafe (maniry)|kafe]], ny [[jirofo]], ny [[fary]], ny [[taretra]], ny [[paraky]] ary ny [[lavanila]] (izay maha mpamokatra lehibe indrindra eran-tany an’ i Madagasikara) dia natao haondrana any ivelany. Hita na aiza na aiza ny vary ary hita fa manamarika ny fisehon’ ny tontolo manodidina, satria foto-tsakafon’ ny Malagasy ny vary. Mbola lafo noho ny vary aziatika hafarana ny vary malagasy. Araka ny filazan' ny filohan' ny tetezamita [[Andry Rajoelina]] mikasika ny fihaonambe Rio+20 tany [[Brezila]] ny 20 jona 2012, anisan' ny tanjon' i Madagasikara ny ho lasa sompitry ny [[Ranomasimbe Indianina]]. Ny fomba hahatratrarana izany tanjona izany dia ny fanovana an' i Madagasikara hanana "toe-karena maitso" <ref>{{Cite web|title=Rio +20 : Madagascar vise à devenir le grenier de la région de l' Océan Indien|url=http://www.chine-informations.com/actualite/asie/rio-madagascar-vise-a-devenir-le-grenier-de-la-region-de-ocean_9788.html|accessdate=2012-07-07|archivedate=2012-06-28|archiveurl=https://web.archive.org/web/20120628141546/http://www.chine-informations.com/actualite/asie/rio-madagascar-vise-a-devenir-le-grenier-de-la-region-de-ocean_9788.html}}</ref>. Tsy nety tanteraka anefa izany. ==== Fiompiana ==== Ny [[hena]] hanin' ny Malagasy dia ny hena omby. Firenena mpiompy i Madagasikara izay nanana [[omby]] miisa 9,69 tapitrisa sy [[osy]] 1,2 tapitrisa ary [[kisoa]] 1,6 tapitrisa tamin' ny taona 2006, izay mbola natokana ho an’ ny fanjifana anatiny ihany. ==== Jono ==== Ny vokatra azo avy amin' ny [[jono]] (144 900 tamin' ny taona 2005) - indrindra ny [[makamba]] - dia lasa loharanon-karena lehibe kokoa amin' ny fidiram-bolan' ny fanondranana, na dia tsy tena niditra amin' ny raharaham-barotra aza izany sehatra izany taloha ==== Fitrandrahana hazo ==== Tamin' ny taona 2006 dia [[Hazo (akora)|hazo]] mahatratra 11,5 [[tapitrisa]] m<sup>3</sup> no notrandrahana, izay ampiasaina indrindra amin' ny filàna eo an-toerana (fanao [[kitay]] sy anamboarana [[taratasy]]). Napetraka ny fandaharan' asa momba ny [[fambolen-kazo]] ao amin' ny Faritra Afovoan' i Madagasikara, izay tena iharan' ny [[Kaoka|fikaoka]], sy ny fitantanana ny [[tontolo iainana]] amin' ny faritra itrandrahana ala. === Harena an-kibon' ny tany sy angovo ary taozavatra === ==== Harena an-kibon' ny tany ==== Ny famokarana [[harena an-kibon' ny tany]] dia mbola atao ankila-bao. Ireto anefa ny misy betsaka eto Madagasikara: [[baoksita]], [[krômita]], [[eladrano]], [[manjarano]] (na [[grafita]]), [[vy]], [[nikela]], [[arintany]], [[varahina]], [[sira]], [[vatosoa]], ary [[solitany]]. ==== Taozava-baventy ==== Ny sehatry ny [[indostria]], izay ahitana ny 6,7 % amin' ny mponina miasa (tamin' ny taona 2002), misahana ny 15,3 % amin' ny [[harin-karena faobe]]. Ny indostrian' ny sakafo ([[hena am-bifotsy]], [[labiera]] ary [[siramamy]] voadio) no manjaka amin' izany. Mivoatra ny fanadiovana [[solitany]] sy ny fanambarana fiarakodia ary koa ny fanjairana fitafiana, izay sampana nampandrosoin’ ny fananganana [[orinasa afa-kaba]] (''zone franche'') tamin' ny taona 1990. Nanomboka tamin' ny taona 1997, ny renivola vahiny dia nampiasaina tamin' ny fikarohana solitany ary nahazo ny zo hitrandraka kôbalta sy [[nikela]]. ==== Angovo ==== Tamin' ny taona 2003 dia namokatra [[Angôvo|angovon]]' aratra 825,4 tapitrisa kw/ora isan-taona i Madagasikara. Ny 66,08 % amin' ny herinaratra dia azo avy amin' ny angovon-drano noho ny fisian' ny renirano maro eto amin' ny Nosy. ==== Asa tanana ==== Ny fahaizana [[asa tànana]] no tena mampiavaka ny [[Malagasy (vahoaka)|Malagasy]] amin' ny ankapobeny. Ary ny manodina ny zavatra efa tsy ampiasaina intsony ho zavatra hafa dia efa natao hatry ny ela teto Madagasikara izay vao nalaza tany andafy izany; na ny hoe "recyclage" no tiana ambara eto. === Seha-pihariana fahatelo === ==== Vola sy fandraharahana ara-bola ==== Ny [[Ariary]] no vola malagasy izay mizara ho 5 [[iraimbilanja]]. Ny [[Banky Foiben' i Madagasikara]] no mamoaka izany vola izany. Nalaina ho fananam-pirenena tamin' ny taona 1975 ny banky teto Madagasikara, nefa nomena ny tsy miankina indray izy ireo ary nosokafana indray hidiran' ny mpampiasa vola avy any ivelany nanomboka tamin' ny taompolo 1990. Olona vitsy anisa no manana fidiram-bola isam-bolana avy any ivelany avy amin' ny havana. Tombanana ho eo amin' ny 50&nbsp;€ hatramin' ny 100&nbsp;€ isaky ny fianakaviana ny vola vahiny. Tamin' ny volana Mey 2003, ny Ariary Malagasy no misolo ny Franc Malagasy (na Iraimbilanja). Nanomboka tamin' izany dia fametahana mari-bidy roa no apetraka eo amin' ny toeram-pivarotana sy ny tsena ôfisialy. Nanomboka tamin' ny taona 2005 dia tsy misy afa-tsy ny Ariary no sandam-bola ôfisialy ao amin' ny firenena (1 Ariary = 5 iraimbilanja). Tamin' ny taona taona 1889, dia nitsangana ny banky malagasy voalohany. Ny fananganana ny sandam-bola [[euro]] dia nampahery ny vola malagasy izay tsy niankina tamin' ny volan' ny mpanjanaka teo aloha (''franc frantsay''), miatrika ny ampihimamban' ny [[dôlara]] amerikanina mahery tany aloha. ==== Fanafarana sy fanondranana ==== Ny fifandanjan' ny varotra ivelany malagasy dia tsy mifandanja: ny fanafarana no be toy izay ny fanondranana (tamin' ny taona 2003, ohatra, ny fanafarana dia nahatratra 1 091 tapitrisa dôlara nefa ny fanondranana 766 tapitrisa fotsiny). Ny antsasa-manilan' ny vokatra fanondranana dia avy amin' ny vokatry ny [[fambolena]] ([[Kafe (maniry)|kafe]], [[jirofo]], [[lavanila]], [[voankazo]], [[makamba]]); ny famokarana [[lamba]], [[vatosoa]], [[krômita]] ary [[solitany]] voadio no ampahany lehibe amin' ny fanondranana. Ny solitany tsy voadio, ny sakafo, ny akora simika, ny milina-fitaovam-piasana, ny [[fiarakodia]] ary ny fitaovana mandeha amin’ny angovon’ aratra no tena hafaran' i Madagasikara. I [[Frantsa]], izay ifanaovan’ i Madagasikara fivarotana eo amin' ny ampahefatry ny varotra manontolo, no mpiara-miombon' antoka voalohany. Ny mpiara-miombon' antoka hafa amin' ny fanondranana dia ahitana an' i [[Etazonia]], i [[Singaporo]], i [[Alemaina]] ary i [[Maorisy]]; avy any amin' ny [[Emirata Arabo Mitambatra]], any [[Bareina]], any [[Sina]] ary any [[Afrika Atsimo]] ny zavatra fanafarana. ==== Fitaterana ==== I [[Antananarivo]] no ivon' ny tambajotram-pifandraisana, tambajotra voafetra noho ny [[vohon' ny tany]] sy ny faharatsian' ny [[fotodrafitrasa]] ary ny fiantsonan' ny fiara. Mirefy 732 km ny [[lalamby]] eto Madagasikara, ary ny arabe kosa dia mirefy 49 827 km eo ho eo, ka ny 11,6 % amin' ireo no vita [[tara]]. Mandalo ao [[Toamasina]], izay seranan-tsambo lehibe indrindra eto amin' ny Nosy, ny ampahatelon' ny varotra ivelany. Manana [[seranam-piaramanidina]] efatra lehibe i Madagasikara, anisan' izany ny [[seranam-piaramanidina iraisam-pirenen' Ivato]] ao Antananarivo. == Jereo koa == '''Momba an' i Madagasikara:''' *[[Pôlitika eto Madagasikara]] *[[Tantaran' i Madagasikara]] *[[Kolontsaina malagasy]] *[[Fivavahana eto Madagasikara]] *[[Fiteny eto Madagasikara]] *[[Faritany eto Madagasikara]] *[[Faritra eto Madagasikara]] *[[Foko eto Madagasikara]] *[[Jeôgrafian' i Madagasikara]] *[[Toekaren' i Madagasikara]] '''Firenena ao Afrika:''' [[Afrika Atsimo]] - [[Alzeria]] - [[Angôla]] - [[Benino]] - [[Borkina Fasô]] - [[Borondy]] - [[Bôtsoana]] - [[Ejipta]] - [[Eritrea]] - [[Esoatiny]] ([[Soazilandy]] taloha) - [[Etiôpia]] - [[Gabôna]] - [[Gambia]] - [[Ganà]] - [[Ginea]] - [[Ginea Bisao]] - [[Ginea Ekoatôrialy]] - [[Jibotỳ]] - [[Kamerona]] - [[Kapvera]] - [[Kenia]] - [[Kômôro]] - [[Kôtidivoara]] - [[Lezôtô]] - [[Liberia]] - [[Libia]] - [[Madagasikara]] - [[Malaoy]] - [[Malỳ]] - [[Maorisy]] - [[Maoritania]] - [[Marôka]] - [[Môzambika]] - [[Namibia]] - [[Nizera]] - [[Nizeria]] - [[Oganda]] - [[Repoblika Arabo Saharaoy Demôkratika]] - [[Repoblika Demôkratikan'i Kôngô]] - [[Repoblikan'i Afrika Afovoany]] - [[Repoblikan'i Kôngô]] - [[Roanda]] - [[Sao Tomé sy Príncipe|Saô Tôme e Prinsipe]] - [[Seisely]] - [[Senegaly]] - [[Siera Leôna]] - [[Sodàna]] - [[Sodàna Atsimo]] - [[Sômalia]] - [[Sômalilandy]] - [[Tanzania]] - [[Tôgô]] - [[Tonizia]] - [[Tsady]] - [[Zambia]] - [[Zimbaboe]] '''Kôntinenta eto an-tany''' * [[Afrika]] * [[Amerika]] ([[Amerika Avaratra]] - [[Amerika Atsimo]]) * [[Azia]] * [[Eorôpa]] * [[Ôseania]] * [[Antarktika]] == Rohy ivelany == * [http://fr.wikivoyage.org/wiki/Madagascar Madagascar sur Wikivoyage] * [http://www.lexpressmada.com L'Express de Madagascar] {{Wayback|url=http://www.lexpressmada.com/ |date=20091204025919 }} Gazety L'Express de Madagascar * [http://www.hebdomada.net L'Hebdo de Madagascar] {{Wayback|url=http://www.hebdomada.net/ |date=20160314003825 }} Gazety mpiseho isan-kerinandro * [http://mg.globalvoicesonline.org/ Vaovao amin'ny teny malagasy eran'ny izao] * "[[wikisource:The_World_Factbook_(1982)/Madagascar|The World Factbook (1982)/Madagascar]]", ''en.wikisource.org'' * "[[wikisource:The_World_Factbook_(1990)/Madagascar|The World Factbook (1990)/Madagascar]]", ''en.wikisource.org'' * "[[wikisource:CIA_World_Fact_Book,_2004/Madagascar|CIA World Fact Book, 2004/Madagascar]]", ''en.wikisource.org'' == Lahatsoratra ilaina == {| |- | * [[Madagasikara an' isa|Madagasikara an' is]]''[[Madagasikara an' isa|a]]'' * [[Demôgrafian' i Madagasikara]] || * [[Toetanin' i Madagasikara]] * [[Toekaren' i Madagasikara]] * [[Haikanton' i Madagasikara]] |} == Loharano sy fanamarihana == {{ref}} [[Sokajy:Madagasikara]] [[Sokajy:Firenena]] [[Sokajy:Firenena ao Afrika]] 7dnomjy8x24hk9atomstgw2hg2n82tl Afrika 0 1625 1111288 1109610 2025-06-29T08:20:11Z Tiaraha777 35836 1111288 wikitext text/x-wiki [[Sary:Africa (orthographic projection).svg|vignette|289x289px|Sarin-tanin' i Afrika]] I '''Afrika''' dia [[kôntinenta]] manana velarana mirefy 30&nbsp;415&nbsp;873 km<sup>2</sup> miaraka amin' ny [[nosy]] manodidina azy, ka izy no kôntinenta fahatelo lehibe indrindra eran-tany raha isaina ho kôntinenta tokana i [[Amerika]]. 6 % amin' ny velarana manontoln' ny [[Tany]] ny velarany ary 20 % amin' ny velaran' ny tany maina manontolo. Voafaritry ny [[Ranomasina Mediteranea]] any avaratra, ny [[Lakandranon' i Suez]] sy ny [[Ranomasina Mena]] any avaratra-atsinanana, ny [[Ranomasimbe Indiana]] any atsinanana ary ny [[Ranomasimbe Atlantika]] any andrefana i Afrika. Mahatratra hatramin' ny 1,3 [[lavitrisa]] ny mponina ao ka mametraka an' i Afrika ho kôntinenta faharoa eran-tany aorian' i [[Azia]] ary ireo mponina ireo dia 17,2 % amin' ny mponina eran-tany tamin' ny taona 2020. Mamakivaky an' i Afrika eo afovoany ny [[Fehibe|fehiben-tany]] ary isan-karazany ny [[toetany]] ao aminy: mafana sy mando ny faritra akaiky indrindra ny ny fehiben-tany, trôpikaly kosa ny any amin' ny faritra eo anelanelan' ny fehiben-tany sy ny [[zana-pehintany]] tsirairay, mafana sy maina ny manodidina ny zana-pehintany, [[Toetany antonony|antonony]] ny eny amin' ny faritra avo. Miavaka noho ny tsy fahampian' ny [[Rotsa-drano|rotsak' orana]] ity kôntinenta ity. Noho ny tsy fisian' ny tahirin-dranomandry sy ny tsy fisian' ny tahirin-drano an-tendrombohitra dia tsy misy fomba hampisy fitsipika mametra voajanahary ny toetany afa-tsy ny fitambaran' ny zavamaniry (indrindra ny [[ala]]) sy ny ny [[ranomasina]]. 60 % amin' ny velaran' ilay kôntinenta ny tany karankaina, izay manankarena amin' ny lafiny [[tontolo iainana]]. Toerana faharoa misy ala mitohy eto an-tany ity kôntinenta ity: ny ala ao amin' ny sahan-dranon' i [[Congo (ony)|Congo]] izany, nefa tandindomin-doza noho ny fitrandrahana tafahoatra, ny [[fandripahana ala]], ny fahatapatapahan' ny faritry ny ala ary ny fihenan' ny isan' ny karazan-javamananaina, vokatry ny asan' ny olombelona, ​izay ​miharatsy koa vokatry ny [[fiovaovan' ny toetany]]. Tamin'ny taona 2020 ,ny tondro ara-toetany dia nampiseho fisondrotan' ny mari-pana aty Afrika, fisondrotan' ny haavon' ny ranomasina izay mihafaingana, ary ny zava-miseho mahery vaika eo amin' ny [[toetrandro]] sy ny [[toetany]] mitranga matetika kokoa (ohatra ny [[tondra-drano]] sy ny [[Haintany|hain-tany]] ary ny fandravana vokatr' izany). Manambara ihany koa ny fandrahonan' ny fiovana mananontanona sy tsy azo ovaina amin' ny rafitra misy eto amin' ny [[Tany]] ny fihakelezana haingan' ny tahirin-dranomandry farany tao [[Afrika Atsinanana]], izay hiempo tanteraka ato ho ato. Heverina ho toerana nipoiran' ny olombelona voalohany i Afrika, ​​izay nisehoan' ny razamben' ny Olombelona, ​​avy eo, tamin' ny 200&nbsp;000 taona lasa any ho any, ny olombelona môderina izay niely tany amin' ny faritra sisa hafa amin' ny Tany. Nisehoana fiatoana i [[Sahara]], izay efitra mafana lehibe indrindra eran-tany, ka nitarika fivoarana ara-tantara miavaka maro teo amin' ny faritra avaratra sy atsimo amin' i Afrika. Tamin' ny vanim-potoana lasa dia nivoatra teo amoron' i ony [[Nily]] ny sivilizasiônan' i [[Ejipta tamin' ny Andro Taloha|Ejipta taloha]], teraka ny sivilizasiona manokan' i [[Afrika atsimon' i Saharà|Afrika atsimon' i Sahara]] tany amin' ny faritry ny [[hivoka]]; nandray ny kolontsain' ny [[Fenisia|Fenisiana]] sy ny an' ny [[Grika (vahoaka)|Grika]] ary ny an' ny [[Rôma Taloha|Rômana]] i [[Afrika Avaratra]], izay faritra morontsiraka atsimon' i [[Ranomasina Mediteranea|Mediteranea]]. Nanomboka tamin' ny taona 3000 tal JK no nisehoan' ny fielezan' ny [[Banto (vahoaka)|vahoaka banto]] tao Afrika. Fihetsehan' ny mponina tao anatin' ny dingana maromaro izany, izay amin' ny ankapobeny, avy any avaratra, manomboka amin' ny faritra be ahitra any [[Kamerona]], mankany atsimo, hatrany amin' ny [[Faritra Atsimo ao Afrika|faritra atsimo amin' i Afrika]], izany dia tratra tamin' ny fiandohan' ny vanim-potoana kristiana. Azo anazavana ny fitsinjaran' ny fiteny sy ny vahoaka ao amin' ny [[Afrika atsimon' i Saharà|faritra atsimon' i Sahara]] ankehitriny ny fielezan' ny vahoaka banto. Niorina taty Afrika tamin' ny taonjato voalohany ny [[Kristianisma|fivavahana kristiana]], indrindra tany [[Afrika Rômana]] any avaratra amin' ilay kôntinenta, ary avy eo tany [[Etiôpia]]. Tamin' ny taonjato faha-7 no niandohan' ny [[Silamo|finoana silamo]] taty Afrika, izay niorina teo amin' ny morontsiraka atsinanana sy tany avaratry amin' ny tapany avaratry ny kôntinenta ka hatrany amin' ny sisiny avaratra amin' ny [[Afrika atsimon' i Saharà|faritra atsimon' i Sahara]]. I Afrika Avaratra, niaraka amin' izay koa, dia lasa nanjakan' ny [[Fiteny arabo|fiteny]] sy ny [[kolontsaina arabo]]. Taty Afrika atsimon' i Sahara, tamin' ny taonjato faha-8 ka hatramin' ny taonjato faha-17, dia nisy [[empira]] natanjaka sy nanan-karena nifandimby. Tamin' ny faramparan' io vanim-potoana io, tamin' ny taonjato faha-15, ny [[Pôrtogaly|Pôrtogey]], narahin' ny firenena eorôpeana hafa, dia nanangana fivarotana sy fividianana andevo tany amin' ny morontsiraka andrefana, ny varotra andevon' i Atlantika (atao hoe "raharaham-barotra telolafy"), izay nanampy ny [[Fivarotana andevo mainty hoditra|varotra andevo anatiny]] taty Afrika sy ny fanondranana andevo mankany amin' ny [[Tontolo Atsinanana]] izay efa nanjaka teto amin' ny kôntinenta. Ny taonjato faha-18 dia nanamarika ny fiandohan' ny famantaran-tany natan' ny Eorôpeana, narahin' ny [[fanjanahantany]] goavana tao amin' ny kôntinenta teo anelanelan' ny faramparan' ny taonjato faha-19 sy ny fiandohan' ny taonjato faha-20. Nitsahatra ny varotra andevo teo am-piandohan' ny taonjato faha-20, nefa teo ambany fahefan' ny mpanjanaka tanteraka ny ampahany be amin' i Afrika mandra-pahatongan' ny tapaky ny taonjato faha-20, izany dia mamolavola ny [[sisin-tany]] sy ny [[Toekarena|toekaren]]' ny firenena maro voakasik' izany mandraka ankehitriny. Nahazo ny [[Fahaleovantena|fahaleovantenany]] teo anelanelan' ny faran' ny taompolo 1950 ([[Tonizia]], [[Marôka]], [[Ganà]], sns.) sy ny tapaky ny taompolo 1970 ([[Angôla]], [[Môzambika]], sns.) ny ankamaroan' ny firenena aty Afrika. Nahitana "[[demôkrasia]] tsy lavorary" na "fitondrana tsy refesi-mandidy” mihitsy aza i Afrika mahaleo tena ary maro ny ady mitranga. Hatramin' ny nahazoan' i [[Sodàna Atsimo]] fahaleovantena tamin' ny taona 2011 dia misy firenena 54 manana ny [[Fiandrianana|fiandrianany]] i Afrika (tsy anisan' izany ny [[Repoblika Arabo Saharaoy Demôkratika]] sy i [[Sômalilandy]]). [[Sary:Map of Africa with flags.svg|vignette|261x261px|Sarin-tanin' i Afrika maneho ny sainan' ny firenena ao aminy]] Ireto ny firenena ao Afrika, raha ampidirina ireo mbola tsy ankatoavin' ny firenena maro: [[Afrika Atsimo]], [[Aljeria|Alzeria]], [[Angôla]], [[Benîno]], [[Borkina Fasô]], [[Borondy]], [[Bôtsoana]], [[Ejipta]], [[Eritrea]], [[Esoatiny]] ([[Soazilandy]] taloha), [[Etiôpia]], [[Gabôna]], [[Gambia]], [[Ganà]], [[Ginea]], [[Ginea Bisao]], [[Ginea Ekoatôrialy|Ginea Ekoatôrialy,]] [[Jibotỳ]], [[Kamerona]], [[Kapvera]], [[Kenià|Kenia]], [[Kômôro]], [[Kôtidivoara]], [[Lezôtô|Lesôtô]], [[Liberià|Liberia]], [[Libia]], [[Madagasikara]], [[Malaoỳ]], [[Malỳ]], [[Maorisy]], [[Maoritania]], [[Marôka]], [[Môzambika]], [[Namibia]], [[Nizera]], [[Nizerià]], [[Oganda]], [[Repoblika Arabo Saharaoy Demôkratika]], [[Repoblika Demôkratikan' i Kôngô]], [[Repoblikan' i Afrika Afovoany]], [[Repoblikan' i Kôngô]], [[Roanda]], [[Saô Tôme e Prinsipe]], [[Seisely]], [[Senegaly]], [[Siera Leôna]], [[Sodàna]], [[Sodàna Atsimo]], [[Sômalia]], [[Sômalilandy]], [[Tanzania]], [[Tôgô]], [[Tonizia]], [[Tsady]], [[Zambia]] ary [[Zimbaboe]]. Ny [[mponina]] aty Afrika no fatra-pitombo indrindra eto an-tany ary nihatsara ny toe-pahasalamana na dia tsy mandroso haingana raha mitaha amin' ny any amin' ny [[firenena an-dalam-pandrosoana]] hafa. Miorina amin' ny fandaminana mifototra amin' ny fianakaviana sy ny maha anisan' ny foko ny tena ny fiarahamonna aty Afrika; misy [[Vondrom-poko aty Afrika|vondrom-poko]] manodidina ny arivo ao amin' ity kôntinenta ity, izay misy fahasam-piteny lehibe indrindra eto amin' izao tontolo izao, ahitana [[Fiteny aty Afrika|fiteny]] manodidina ny 2&nbsp;000. Ao anatin' ny toe-javatra maha sarotra ny fitantana ny rahatraha momba ny mponina i Afrika amin' izao fotoana izao noho ity kôntinenta ity izay mbola tsy mandroso ara-toekarena na dia eo aza ny fitomboan' ny toekarena izay matanjaka nanomboka tamin' ny fiandohan' ny taonjato faha-21, izay nahatonga ny fisandratan' ny saranga anelanelany, tsy dia mahavokatra, manana fidiram-bola ambony. Anisan' ny olana amin' ny fitantanana ny mponina ny [[tsy fananana asa]], ny fahampian' ny famatsiam-bola ho an' ny [[fampianarana]]. Ara-toekarena dia nitohy hatramin' ny [[Andro Taloha]] ny varotra ifanaovan' ny samy kôntinenta, ary tamin' ny vanim-potoan' ny empira lehibe dia ity kôntinenta ity no mpamatsy [[volamena]] ny [[Tontolo Tandrefana|Tandrefana]] sy [[Tontolo Atsinanana|Tatsinanana]]. Taty aoriana, ny [[fanjanahantany]] dia nitarika ho amin' ny fampisahanana sehatra ara-toekarena manokana ho an' ny mpanjanaka izay saika lasa tsy nitodika afa-tsy any ivelany, natokana ho an' ny fanondranana [[akora fanodina]] ([[mineraly]] sy vokatry ny [[fambolena]]) ho any amin' ny renivohitry ny firenena mpanjanaka. Satria mbola manana tahirin-t[[solitany]] sy [[harena an-kibon' ny tany]] lehibe i Afrika dia mbola mitohy io toe-javatra io amin' izao taonjato faha-21 izao, ka vokatr' izany dia mbola mitohy koa ny fisian' ny "firenena mpampanofa" sy ny ôligarsia maro izay maka ny vola miditra izay manimba ny tombontsoan' ny mponina izay mijanona ho mahantra. Kely dia kely ny toeran' i Afrika eo amin' ny [[fanatontoloana]] ara-toekarena ankehitriny, tsy toy ny tamin' ny taonjato maro lasa. Na izany aza dia nanomboka fiovana ara-toekarena nandritra ny vanim-potoana farany ny firenena sasany noho ny toekarena lasa ahitana [[Seha-pihariana|sehatr' asa]] maro samihafa sy noho ny fivoaran' ny [[seha-pihariana faharoa]] ary ny "fitomboana tsy manilika". == Tantara == Tao Afrika no nipoiran' ny karazan' olombelona ''homo sapiens''. === Talohan' ny Tantara === ==== Fahaterahan' ny olombelona ==== [[Sary:Lucy blackbg.jpg|vignette|438x438px|Lucy, taolana ''Australopithecus afarensis'', hita tamin' ny 24 Nôvambra 1974 tao amin' ny Lohasahan' i Awash, tao amin' ny Debok' i Afar any [[Etiôpia]].]] I Afrika no heverina ho "fandrian-jazan' ny olombelona", ​​izay nisehoan' ny voalohany olombelona ary avy eo ny hany karazana misy azy mbola velona ankehitriny: ny ''[[Homo sapiens]]''. Nandritra ny taonjato faha-20, ny paleôantrôpôlôga dia nahita fôsily marobe sy fanorenam-ponenan' porofon' ny hôminide mpialoha lalana ny olombelona, ​​tamin' ny 7 tapitrisa taona talohan' ny ankehitriny ho an' ny karazana ''Sahelanthropus tchadensis'' (fôsily Toumaï), 6 tapitrisa taona ho an' ny ''Orrorin tugenensis'', 4 tapitrisa taona ho an' ny fôsilin' ny Ardi an' ny karazana ''Ardipithecus ramidus'', 3,9 hatramin' ny 3,0 tapitrisa taona ho an' ny ''Australopithecus afarensis'', 2,3 ka hatramin' ny 1,4 tapitrisa taona talohan' ny ankehitriny ho an' ny ''Paranthropus boisei'' ary eo amin' ny 1,9 tapitrisa ka hatramin' ny 600&nbsp;000 taona eo ho eo ho an' ny ''Homo ergaster''. Taorian' ny fivoaran' ny ''Homo sapiens'', manodidina ny 200&nbsp;000 ka hatramin' ny 100&nbsp;000 taona lasa izay, i Afrika nonenana vondrona mpihaza sy mpioty indrindra . Araka ny teôria momba ny "fiaviana afrikanan' ny olombelona môderna” (''Out of Africa'', midika hoe "Mivoaka an' i Afrika"), ireo olombelona môderina voalohany ireo dia nandao an' i Afrika ary nipetraka teo amin' ny faritra hafa teo anelanelan' ny 80&nbsp;000 sy 50&nbsp;000 taona talohan' ny androntsika. Nandao an' ilay kôntinenta izy ireo tamin' ny fiampita ny [[Ranomasina Mena]] tamin’ ny alalan’ i Bab-el-Mandeb sy ny [[andilan-dranomasin' i Gibraltar]] ary ny [[andilan-tanin' i Suez]]. Ny [[fifindrà-monina]] hafa nataion' ireo olombelona môderina ireo, ao anatin' i Afrika, dia tamin' ny vanim-potoana mitovy amin' ny voalaza etsy aloha, miaraka amin' ny soritra fiorenam-ponenana tany am-boalohany tany amin' ny [[Faritra Atsimo ao Afrika|faritra atsimo amin' i Afrika]] sy tany [[Afrika Avaratra]] ary tao [[Sahara]]. ==== Fivoarana ara-toetanin' i Sahara ==== Niovaova be ny haben' ny [[Sahara]] rehefa nandeha ny fotoana, noho ny toetry ny [[toetany]]. Tamin' ny faran' ny fandrakofan-dranomadry ny ampahany be amin' ny kôntinenta rehetra, izay nitranga tany amin' ny 8500 tal JK dia lasa tany anirian-java-maitso sy lonaka indray i Sahara. Hita ao Tassili n'Ajjer, ny sary hosodoko amin' ny zohy, tamin' ny taona 8000 tal JK, izay maneho an' i Sahara lonaka sy nisy mponina betsaka. Taty aoriana, ny hafanana sy ny fihamainan' ny toetany, manodidina ny taona 5000 tal JK, dia mahatonga an' i Sahara ho lasa mafana sy sarotra iainana. Nandritra ny evôlisiôna izay naharitra hatramin' ny 3900 tal JK, i Sahara dia nihanajary tany efitra. Nitranga ny fiharatsian' ny toetany, ka nihena ny rotsak' orana aty [[Afrika Atsinanana]] sy [[Afrika Afovoany]]. Nanomboka teo dia nanjaka taty Afrika Atsinanana ny fahamainana. Nitana anjara toerana lehibe amin' ny fizarazaràna ara-jeôgrafika ny ampahany be amin' i Afrika i Sahara. Nampihena ny habetsaky ny tany azo onenana izany ary niteraka fifindra-monin' ny mponina mpamboly mankany amin' ny faritra manana toetany mafana kokoa any [[Afrika Andrefana]] sy mankany amin' ny [[Lohasahan' i Nily]], eo ambanin' ny Katarakta Faharoa, izay nisy toeram-ponenana maharitra na somary maharitra. Io [[fifindra-monina]] io dia nahatonga ny fipoiran' ny fiarahamonina saro-drafitra sy voalamina tsara nandritra ny taonarivo faha-4 tal JK, araka ny asehon' ny toerana ao Nabta Playa. Sakana amin' ny fivezivezena avaratra-atsimo ity fahatapahana ara-toetany ity. Ny Lohasahan' i Nily no lasa lalan-tsara ifamoivoizana indrindra ary i Ejipta dia nanaraka dingam-pandrosoana miavaka amin' ny faritra hafa aty Afrika, ==== Famolahana ny biby hompina voalohany sy fambolena ==== Ny famolahana voalohahy ny biby hompina taty Afrika dia nialoha ny fambolena ary niara-nisy amin' ny kolontsaina mpihaza sy mpioty; ny [[omby]], ohatra, dia nompina nanomboka tamin' ny taona 7500 ka hatramin' ny 6000 tal JK tany [[Afrika Avaratra]]. Aany amin' ny faritra nilô-sahariana dia biby maro no nompina, anisan' izany ny [[ampondra]]. Ny fambolena dia niseho tamin' ny alalan' ny dingana sarotra sy marolafy manodidina ny taona 6000 tal JK. Voalohany indrindra dia nisy ny fandraisan' i Ejipta ny zavamaniry avy any [[Atsinanana Afovoany|Azia Atsimo-Andrefana]]; avy eo, manodidina ny taona 2000 tal. JK, dia fambolena teratany no natao miaraka amin' ny famolahana ny [[Ampembambazaha|ampembimbazaha]], ny [[vary]] afrikana, ny iniamy ary ny [[Ampemba|ampemby]] mba hovolena. ==== Fandaminana ny toeram-ponenan' ny olona ==== Niorina talohan' ny vanim-potoana ara-tantara ny vondrona ara-pôlitika malaza. Ohatra, ny toerana misy an' i Nabta Playa, andrefan' ny ony [[Nily]], any amin' ny tany efitr' i [[Nobia]], dia nisy mponina, na tsy mitohy mandavan-taona aza, nanomboka tamin' ny taonarivo faha-9 tal JK hatramin' ny taonarivo voalohany tal JK. Ny [[deboka]] nisy azy, tamin' izany fotoana izany, dia voatondraka sy lonaka kokoa noho ny amin' izao. Io toerana io dia nahtana [[megalita]] maro izay nampiasaina amin' ny [[haikintana]], nanomboka amin' ny taona 6000 ka hatramin' ny 6500 tal JK. Ny mponina, izay niompy, dia nampiseho mariky ny fandaminana avo lenta, mihoatra noho ny an' i Ejipta tamin' izany fotoana izany. Ohatra amin' izany ny fanorenan-trano sy zavatra hafa amin' ny vato, ambony sy ambanin' ny tany, tanàna madinika naorina araka ny drafitra vosoritra mialoha sy lavadrano lalina, afaka mitahiry rano mandritra ny taona ary ny fahalalana ara-kaikintana indrindraindrindra izay ilaina amin' ny fananganana megalita. Fotoana fohy taty aoriana, niaraka amin' i Nabta Playa teo anelanelan' ny -3 800 sy -3 000 taona lasa izay, ny kolontsaina Nagada (vanim-potoana talohan' ny fitondra ifandimbiasan' ny tarana-mpanjaka tao Ejipta) no nisian' ny [[hierôglifa]] voalohany tao Abydos. Ny takela-tanimangan' i Abydos dia manamarina ny fisian' ny fandaminana ara-pôlitika mamorona [[fanjakà-mpanjaka]]; ireo takela-tanimanga ireo dia miresaka momba ny mpanjaka Maingoka I izay nanjaka tany amin' ny taona 3200 tal JK amin' i Ejipta manontolo, ary na dia tany ivelany aza. ==== Fisehoan' ny asa vy voalohany sy ny fielezan' izany ==== === Sivilizasiôna tamin' ny Andro Taloha === <timeline> # définition de la taille de la frise ImageSize = width:800 height:auto barincrement:37 # taille totale de l'image : largeur, hauteur PlotArea = top:15 left:50 bottom:40 right:15 # taille réelle de la frise au sein de l'image DateFormat = yyyy # format des dates utilisées Period = from:-5000 till:1300 # laps de temps (de ... à ...) TimeAxis = orientation:horizontal # orientation de la frise (verticale ou horizontale) ScaleMajor = unit:year increment:500 start:-5000 # incrément temporel (majeur) # définition d'une variable à titre d'exemple Define $dy = 40 # définition des couleurs Colors = id:gris value:gray(0.9) # Le système de bardata permet d'éviter les légendes à gauche # et de définir l'ordre d'apparition des segments indépendamment de PlotData BarData= bar:0 #nabta + migrations bantoues bar:1 #égypte bar:1ter #nagada bar:2 #nok bar:3 #koush bar:4 #aksoum bar:4bis #utique carthage cyrène bar:fictive #espacement bar:fictive2 #espacement bar:4ter #civilisation carthaginoise bar:5 #empire du ghana # définition des données PlotData= # définition des barres bar:0 color:gris mark:(line,white) align:center from:-4500 till:-2500 text:"Havoan'i Nabta Playa" link:https://mg.wikipedia.org/wiki/Nabta_Playa from:-2000 till:1300 text:"fifindra-monin'ny banto" bar:1 color:dullyellow mark:(line,white) align:left from:-30 till:500 fontsize:S color:yellow2 align:center text:"Ejipta romana" from:-3000 till:-30 align:center text:[[Ejipta taloha]] from:-5000 till:-3000 align:center color:pink text:[[Fotoana ejipsiana nialohan'ny dinastia]] at:-3200 align:right shift:(0,-60) text:"Taona nisehoan'ny hierôglifa" bar:1ter color:pink from:-3800 till:-3000 width:42 align:center text:[[Haifomban'i Nagada]] at:-3200 bar:2 from:-1500 till:250 color:gris text:[[Sivilizasiona Nok]] bar:3 color:yellow mark:(line,white) align:center from:-750 till:40 text:[[Fanjakan'i Koso]] bar:4 color:lavender mark:(line,white) align:center from:-100 till:1000 text:[[Fanjakan'i Aksoma]] bar:4bis mark:(line,black) color:white align:center from:-1100 till:-644 color:white at:-1100 align:right shift:(0,-29) text:"Fiorenan'i Utica~-1100" at:-814 align:center shift:(0,-58) text:"Fiorenan'i Kartazy~-814" at:-644 align:left shift:(0,-29) text:"Fiorenan'i~Sirena~-644" bar:4ter mark:(line,white) color:powderblue align:center from:-814 till:-146 text:[[Sivilizasiona Kartazinianina]] bar:5 color:gris mark:(line,white) align:center from:300 till:1240 text:[[Empiran'i Ghana]] # </timeline> Tamin'ny [[Andro Taloha]], ireo fanjakana fanta-daza sy namela lova an-tsoratra dia ny Fanjakan' i Ejipta, ny Fanjakan' i Koso, i Meroe, ny Fanjakan' i Aksoma, i Kartajy ary i Zimbaboe Lehibe. ==== Faritra nilôtika sy sivilizasiôna voalohany taty atsimon' i Sahara ==== ==== Fielezan' ny Banto ==== ==== Afrika Avaratra==== Tao [[Ejipta tamin'ny Andro Taloha|Ejipta]] no nipoiran'ny tantara an-tsoratra tao Afrika. Ny [[Tetiandro egiptiana|tetiandro nampiasain' ny Ejipsiana]] tamin'izany fotoana izany dia natao hamantarana ny fotoana nisian' ny kolontsain' ny [[Andron'ny Varahina]] sy ny [[Andron'ny Vy]] tao amin' ilay faritra. Tamin' ny taona 1567 tal. J.K. hatramin' ny taona 1080 tal. J.K. no nena nirapiratan' ny sivilizasiôna ejipsiana. Nanangana seranam-pifanakalozana ny [[Fenisianina]] manodidina ny [[Ranomasina Mediteranea]] talohan'ny taona 1000 tal. J.K.. Nanangana an'i [[Kartazy]] (na [[Kartago]]) tamin'ny -814 izy ireo. Any atsinanana indray dia nanangana an'i [[Sirena]] (na [[Kirena]]) ny grika tamin'ny taona -631. Na dia mitoka-monina noho ny tanimaty manodidina azy aza ilay tanàna dia tena nanan-karena ny [[Sirenaika taloha|Sirenaika]] (na [[Kirenaika taloha|Kirenaika]], tany manodidin' i Sirena). Nanana hery mitarika goavana tao Ejipta ny Grika tamin' izany fotoana izany. Lazaina fa i [[Aleksandra Lehibe]] no namorona an' i [[Aleksandria]] ary ny [[dinastia ptôlemaika]] ary namela antontan-taratasy mikasika an' i Etiôpia ho lova. Na izany aza, nandresy ireo hery telon'i [[Afrika Avaratra]] ny romana: i [[Kirenaika taloha|Sirenaika]], i [[Ejipta tamin'ny Andro Taloha|Ejipta]] ary i [[Kartazy]]. Latsaka tamin'ny 146 tal. J.K. i Kartazy rehefa niady nandritry ny taonjato maro. Nitontongana fotoana kely taoriany ireo fahefana roa hafa. Tonga hatrany [[Nobia]] any Etiopia ny Rômanina mba hitady ny loharanon'i [[Nily]], fa tsy nahomby izy ireo. Ny asa soratr' i [[Ptôlemeo]] dia nahafantarana ny halehiben' ny tontolo fantatry ny [[Empira Rômana|Rômana]] (na mivantana na amin'ny alalan'ny filazan'ny olona). Izy ireo dia miresaka momba ny [[Farihy Lehibe (Afrika)|Farihy Lehibe]], seranam-pifanakalozana manaraka ny morontsiraky ny [[Ranomasimbe Indiana|Ranomasimbe Indianina]] hatrany Rhapta any [[Tanzania]] ary koa ny ony [[Niger (ony)|Niger]]. Namarana ny fisian' ny sivilizasiôna klasika tao [[Afrika Avaratra]] ny fanafihan' ny [[Vandala (vahoaka)|Vandala]] tamin' ny taonjato faha-5. Nanangana fanjakana iray manana an' i [[Kartago|Kartazy]] ho renivohitra izy ireo tamin' ny taona 429. Lavo tamin' ny andron' ny [[Empira Bizantina]] ilay fanjakana tamin' ny taona 533. ==== Fampidirana ny kristianisma ==== Araka ny [[lovantsofina]] dia nitondra ny [[kristianisma]] tao [[Aleksandria]] tamin' ny taona 60 i Masindahy [[Marka (evanjelista)|Marka]], ary lasa [[eveka]] voalohany tao. Ny [[Fiangonan' i Jerosalema]] no mety nandefa misiônera tao, tamin' ny taona 200 tany ho any. Tanan' ny fiangonana mampiasa ny [[fiteny grika|teny grika]] i [[Aleksandria]]. Tamin' ny taona 325 dia 51 no isan' ny episkôpata tao Ejipta ary niely tamin' ny [[fiteny kôpta|teny kôpta]] ny [[Baiboly]]. Tamin' ny taona 400 dia Kristianina ny 90 % amin' ny mponina tao Ejipta. ==== Sivilizasiôna tamin'ny Andro Taloha taty atsimon' i Sahara ==== Ny haben'ny Sahara dia tena miovaova ara-tantara, miaraka amin'ny faritra misy azy miovaova haingana ary indraindray manjavona arakaraka ny [https://books.google.mg/books?id=KUKPAQAAQBAJ&redir_esc=y toetry ny toetr'andro manerantany].<ref>https://books.google.mg/books?id=KUKPAQAAQBAJ&redir_esc=y</ref> Tamin'ny fiafaran'ny vanim-potoanan'ny ranomandry, izay tombanana ho manodidina ny 10.500 talohan'i JK, dia nanjary lohasaha maitso maitso indray ny Sahara, ary niverina avy any amin'ny faritra afovoany sy morontsiraka any Afrika ny mponina Afrikana, miaraka amin'ny sary hoso-doko amin'ny vatolampy mampiseho an'i Sahara lonaka sy ny mponina maro be hita tany Tassili n'Ajjer nanomboka tamin'ny 10 arivo taona angamba. Na izany aza, ny toetr'andro mafana sy maina dia midika fa tamin'ny taona 5000 talohan'i JK, ny faritr'i Sahara dia nanjary maina sy nihanitombo hatrany. Manodidina ny 3500 talohan'i JK, noho ny fitongilana teo amin'ny fihodinan'ny tany, dia niaina vanim-potoanan'ny tany efitra haingana ny Sahara. Tamin'ny fiafaran'ny vanim-potoanan'ny ranomandry, izay tombanana ho manodidina ny 10.500 talohan'i JK, dia nanjary lohasaha maitso maitso indray ny Sahara, ary niverina avy any amin'ny faritra afovoany sy morontsiraka any Afrika ny mponina Afrikana, miaraka amin'ny sary hoso-doko amin'ny vatolampy mampiseho an'i Sahara lonaka sy ny mponina maro be hita tany Tassili n'Ajjer nanomboka tamin'ny 10 arivo taona angamba.[68] Na izany aza, ny toetr'andro mafana sy maina dia midika fa tamin'ny taona 5000 talohan'i JK, ny faritr'i Sahara dia nanjary maina sy nihanitombo hatrany. Manodidina ny 3500 talohan'i JK, noho ny fitongilana teo amin'ny fihodinan'ny tany, dia niaina vanim-potoanan'ny tany efitra haingana ny Sahara Niala tao amin'ny faritr'i Sahara nankany amin'ny Lohasahan'i Neily eo ambanin'ny Katarakta Faharoa ny mponina izay nanaovany tanàna maharitra na semi-permanent. Nitranga ny fitotongan'ny toetr'andro lehibe, nampihena ny orana mivatravatra sy maharitra any [[Afrika Afovoany]] sy Atsinanana. Nanomboka tamin’io fotoana io, dia nanjaka ny hain-tany tany Afrika Atsinanana, ary nitombo hatrany nandritra ny 200 taona farany, tany [[Etiôpia|Etiopia]]. === Empira === ==== Fakan-tany nataon' ny Arabo tao Afrika Avaratra ==== ==== Ao atsimon' i Sahel ==== ==== Fisadratana berbera-mozilmana ==== ==== Varotra andevo tato Afrika sy ny varotra andevo nataon' ny Arabo ==== ==== Empira telo lehibe ==== === Varotra andevo manerana an' i Atlantika === Efa ela no nisy ny [[fanandevozana]] tany Afrika. Teo anelanelan'ny taonjato faha-15 sy faha-19, ny varotra andevo Atlantika dia nitondra andevo 7–12 tapitrisa teo ho eo tany amin'ny [[Tontolo Vaovao]]. Ankoatra izany, Eoropeana maherin'ny 1 tapitrisa no nosamborin'ny piraty Barbary ary namidy ho andevo tany Afrika Avaratra teo anelanelan'ny taonjato faha-16 sy faha-19. Tany Afrika Andrefana, ny fihenan'ny [[varotra andevo Atlantika]] tamin'ny taona 1820 dia niteraka fiovana ara-toekarena lehibe teo amin'ny politika teo an-toerana. Ny fihenan'ny varotra andevo tsikelikely, nateraky ny tsy fahampian'ny fangatahana andevo tany amin'ny Tontolo Vaovao, ny fampitomboana ny lalàna manohitra ny fanandevozana any [[Eorôpa|Eoropa]] sy [[Amerika]], ary ny fitomboan'ny fanatrehan'ny British Royal Navy any amin'ny morontsirak'i Afrika Andrefana, dia nanery ny fanjakana Afrikana hanangana toe-karena vaovao. Teo anelanelan'ny taona 1808 sy 1860, ny Squadron Britanika any Afrika Andrefana dia naka sambo andevo 1 600 teo ho eo ary nanafaka Afrikana 150 000 izay tao anatiny. Nisy ihany koa ny fepetra noraisina tamin'ireo mpitarika Afrikana izay tsy nety nanaiky ny fifanarahana britanika handràra ny varotra, ohatra ny amin'ny "Mpanjakan'i [[Lagos]] mandrombaka", izay nesorina tamin'ny 1851. Nisy fifanarahana manohitra ny fanandevozana natao tamin'ny mpitondra Afrikana 50 mahery. Ny hery lehibe indrindra any Afrika Andrefana (ny Confederacy Asante, ny Fanjakan'i Dahomey, ary ny Empira Oyo) dia nandray fomba samihafa hifanaraka amin'ny fiovana. Asante sy Dahomey dia nifantoka tamin'ny fampivoarana ny "varotra ara-dalàna" amin'ny endriky ny menaka palmie, kakao, hazo ary volamena, mandrafitra ny fototry ny varotra fanondranana maoderina any Afrika Andrefana. Ny Empira Oyo, tsy afaka nampifanaraka, dia nirodana tamin'ny ady an-trano. === Fanjanahantany === Nitohy hatramin’ny faran’ny [[Ady Lehibe Faharoa|Ady Lehibe II]] ny fitondran’ny Eoropeanina, rehefa saika nahazo fahaleovan-tena ara-dalàna ny faritany mpanjanaka sisa tavela. Nahazo vahana ny fihetsiketsehan'ny fahaleovantena tany Afrika taorian'ny Ady Lehibe Faharoa, izay nahatonga ireo firenena matanjaka eoropeanina ho malemy. Tamin’ny 1951, dia nahazo fahaleovan-tena i Libya, zanatany italiana taloha. Tamin'ny 1956, nahazo ny fahaleovantenany tamin'i Frantsa i Tonizia sy Maraoka. Nanaraka ny taona nanaraka (Martsa 1957) i Ghana, ka lasa voalohany tamin'ireo zanatany ambanin'ny Sahara nahazo fahaleovantena. Tao anatin'ny folo taona manaraka, dia nisy onjam-panjanahana nanerana ny kaontinanta, ary niafara tamin'ny taona 1960 an'i Afrika sy ny fananganana ny [[Fikambanana Afrikanina]] tamin'ny 1963. Ny fisian'i [[Pôrtogaly|Portiogaly]] any ampitan-dranomasina any Afrika atsimon'i Sahara (indrindra fa any Angola, Cape Verde, [[Môzambika|Mozambika]], Ginea-Bissau, ary São Tomé sy Príncipe) dia naharitra nanomboka tamin'ny taonjato faha-16 ka hatramin'ny 1975, taorian'ny nanonganana ny fitondrana Estado Novo tamin'ny fanonganam-panjakana miaramila tao Lisbonne. Nanambara ny fahaleovantenany tamin'ny Fanjakana Royaume-Uni i Rhodesia tamin'ny 1965, teo ambany fitondran'i Ian Smith vitsy an'isa fotsy hoditra, saingy tsy nekena iraisam-pirenena ho fanjakana mahaleo tena (toy ny Zimbaboe) raha tsy tamin'ny 1980, rehefa nahazo fahefana ny nasionalista mainty hoditra taorian'ny ady anaty akata. Na dia iray amin'ireo firenena Afrikana voalohany nahazo ny fahaleovantena aza i Afrika Atsimo, dia nijanona teo ambany fifehezan'ny fotsy hoditra vitsy an'isa ao amin'ny firenena ny fanjakana, tamin'ny voalohany tamin'ny alàlan'ny zo hifidy ary nanomboka tamin'ny 1956 tamin'ny alàlan'ny rafitra fanavakavahana ara-poko fantatra amin'ny anarana hoe apartheid, hatramin'ny 1994. ==== Fanafoanana sy famaranana ny varotra andevo ==== ==== Famantarana ny zava-misy any anaty tany ==== ==== Fanjakazakan' ny mpanjanatany ==== === Fizakantena ara-pôlitika sy fahaleovantena === === Afrika ankehitriny === ==== Ady ==== ==== Fitroarana jihadista ==== === Taonjato faha-9 hatramin'ny taonjato faha-18=== Afrika talohan'ny [[fanjanahantany]] dia nanana fanjakana sy politika miisa [[:en:Africa#cite_note-127|10.000]]. Anisan'izany ny fianakaviana kelin'ny mpihaza mpihaza toa ny mponina San any atsimon'i Afrika; vondrona lehibe kokoa sy voarafitra kokoa toy ny fivondronan'ny fianakaviamben'ny vahoaka Bantu any Afrika afovoany, atsimo ary atsinanana; vondrona foko voarafitra mafy ao amin'ny Tandrok'i Afrika; ireo fanjakana lehibe Sahelian; ary fanjakana sy fanjakana tsy miankina, toy ny an'ny Akana; Edo sy Yoruba ary Igbo any Afrika Andrefana; ary ireo tanàna mpivarotra amoron-tsiraka [[Fiteny soahily|Swahili]] any Afrika Atsimo Atsinanana. Tamin'ny taonjato faha-9 am.f.i., nisy andiana fanjakana tarana-mpanjaka, anisan'izany ireo fanjakana Hausa voalohany indrindra, niparitaka nanerana ny savannah atsimon'i Sahara avy any amin'ny faritra andrefana ka hatrany Sodana afovoany. Ny natanjaka indrindra tamin’ireo fanjakana ireo dia i [[Ganà|Ghana]], Gao, ary ny Fanjakana Kanem-Bornu. Nihena i Ghana tamin'ny taonjato fahiraika ambin'ny folo, saingy nandimby ny Fanjakana Mali, izay nanambatra ny ankamaroan'ny faritra andrefan'i [[Sodàna]] tamin'ny taonjato fahatelo ambin'ny folo. Nanaiky ny finoana silamo i Kanem tamin'ny taonjato fahiraika ambin'ny folo. Tany amin’ny faritra misy ala any amin’ny morontsirak’i Afrika Andrefana, dia nitombo ny fanjakana mahaleo tena tsy nisy heriny firy avy amin’ny silamo avaratra. Ny Fanjakan'i Nri, izay nofehezin'ny Eze Nri, dia niorina tamin'ny taonjato fahasivy, ka nahatonga azy io ho iray amin'ireo fanjakana tranainy indrindra amin'ny [[Nizerià|Nizeria]] ankehitriny. Ny fanjakana Nri dia malaza amin'ny varahina be pitsiny, hita ao amin'ny tanànan'i Igbo-Ukwu. Ny Fanjakan'i Ife, ara-tantara, no voalohany tamin'ireo fanjakana na fanjakana Yoruba ireo, dia nanangana governemanta teo ambany fitondran'ny mpisorona oba ('mpanjaka' na 'mpitondra' amin'ny fiteny Yoruba), antsoina hoe Ooni of Ife. I Ife dia voamarika ho foibe ara-pivavahana sy ara-kolontsaina lehibe any Afrika Andrefana ary noho ny fomban-drazana tsy manam-paharoa amin'ny sary sokitra varahina. Ny modelin'ny governemanta Ife dia nalain'ny Empira Oyo, izay ny obas, antsoina hoe Alaafins of Oyo, no nifehy tanàna sy fanjakana maro hafa Yoruba sy tsy Yoruba, anisan'izany ny Fon [[Kingdom of Dahomey]]. Ny Almoravids dia tarana-mpanjaka Berbera avy any Sahara izay niely tany amin'ny faritra avaratrandrefan'i Afrika sy ny saikinosy Iberiana nandritra ny taonjato faha-11. Ny Banu Hilal sy Banu Ma'qil dia fitambarana foko [[Bedoina (vahoaka)|Bedouin]] Arabo avy any amin'ny Saikinosy Arabo izay nifindra monina niankandrefana namakivaky an'i Ejipta teo anelanelan'ny taonjato fahiraika ambin'ny folo sy fahatelo ambin'ny folo. Ny fifindra-monin'izy ireo dia nahatonga ny fifangaroan'ny Arabo sy ny Berbera, izay nahatonga ny mponina arabo ary ny kolontsaina [[Arabo (vahoaka)|Arabo]] dia nandray ny singa ao amin'ny kolontsaina eo an-toerana, eo ambanin'ny rafitry ny finoana [[silamo]]. Taorian'ny fisaraham-panambadiana an'i [[Malỳ|Mali]], mpitarika eo an-toerana antsoina hoe [[Sonni Ali]] (1464–1492) no nanangana ny Empira Songhai tao amin'ny faritr'i Niger afovoany sy ny andrefan'i Sodàna ary nifehy ny varotra trans-Sahara. Nosamborin'i Sonni Ali i Timbuktu tamin'ny 1468 ary i Jenne tamin'ny 1473, nanangana ny fitondrany tamin'ny fidiram-bolan'ny varotra sy ny fiaraha-miasan'ny mpivarotra silamo. Ny mpandimby azy [[Askia Mohammad I]] (1493–1528) dia nanao ny finoana silamo ho fivavahana ofisialy, nanorina moske, ary nentina tany amin'ireo manam-pahaizana silamo Gao, anisan'izany i al-Maghili (d.1504), ilay mpanorina ny fomban-drazana manan-danja amin'ny vatsim-pianarana silamo afrikana soanika. Tamin'ny taonjato fahiraika ambin'ny folo, ny fanjakana Hausa sasany - toa an'i Kano, Jigawa, Katsina, ary Gobir - dia nivoatra ho tanàna mimanda, manao varotra, mikarakara fiara ary manamboatra entana. Mandra-pahatongan'ny taonjato fahadimy ambin'ny folo, ireo fanjakana kely ireo dia teo amin'ny sisin'ny empira Sodàna lehibe tamin'izany fotoana izany, nanome voninahitra an'i Songhai any andrefana ary Kanem-Borno any atsinanana. ==== Afrika Andrefana ==== [[Sary:Bronze ornamental staff head, 9th century, Igbo-Ukwu.JPG|thumb|188x188px|Haingo varahina tamin' ny taonjato faha-9 avy amin' ny Igbo-Ukwu]] Ny isan' ny fitondrana an-toerana tao Afrika talohan' ny [[fanjanahan-tany]] dia heverina fa any amin' ny 10&nbsp;000 any ho any. Izy ireo dia samy manana ny firafitra ara-politikany. Anisan'ny fanjakana lehibe namela lova ny Fanjakan' i Akàna, ny an' i [[Fanjakan'i Edo|Edo]], ny an' i Iôroba ary ny an' i Igbô tao [[Afrika Andrefana]]. Ny tao [[Afrika Atsinanana]] indray dia nisy ireo fanjakana soahily teo amin' ny morontsiraka atsinanana. Tamin' ny taonjato faha-9 dia nisy ireo fanjakana mampandova fahefana toa ny fanjakana madinika [[Haosa (vahoaka)|Haosà]], izay nivelatra eran' ny tany rakotra bozaka ao Afrika Andrefana (avy eo amin'ny tany misy an' i [[Malỳ]] ankehitriny hatrany atsimon' i [[Sodàna]]). Misy ihany koa ireo fanjakana toa ny Fanjakan' i Ganà, ny an' i Gao, na ny [[Empiran' i Kanem-Bôrno]]. Lavo tamin' ny taonjato faha-11 i Ganà. Nandimby azy ny [[Empiran' i Malỳ]], izay avy ao andrefan' i Sodàna ankehitriny hatrao [[Senegaly]]. Nanaiky ny [[Silamo|finoana silamo]] tamin' ny taonjato faha-11 ny Kanema. [[File:Rytter fra Bagirmi.jpg|left|thumb|251x251px|Mpiady ambony soavalin'i Bagirmi]] Amin' ny faritra feno alan' i [[Afrika Atsinanana]], dia nivoatra tany ivelan'ny faritra nielezan'ny finoana silamo ny fanjakana mahaleotena. Niorina tamin' ny taonjato faha-9 ny [[Fanjakan' i Nri]] ary anisan' ny voalohany. Izy io dia entin' i Eze Nri ary anisan'ny fanjakana antitra indrindra ao [[Nizerià|Nizeria]] ankehitriny. Malaza amin' ny fahaizany mandrafitra varahina izay hita ao amin' ny tanànan' i Igbo-Ukwu ny fanjakan'i Nri. Heverina fa namboarina tamin' ny taonjato faha-9 ireny zavakanto varahina ireny. Ny Fanjakan' i Ife izay anisan'ny tanàna fanjakana iôroba voalohany, dia nanangana governemanta entin' ombiasy oba ("mpitondra" amin' ny [[Fiteny iôroba|teny iôroba]]) izay antsoina hoe ''Ooni an' i Ife''. Malaza amin' ny maha-ivontoerana ara-kolontsaina sy ara-pinoana lehibe ao Afrika Andrefana sy ho an'ny sary sokitra varahina i Ife. Nampifanarahina tamin' ny fomba fitondram-panjakan' ny Ôiô ny rafi-pitondra-mpanjakan' i Ife. Ny mpanjakany ("oba") izay antsoina hoe Alaafin an' i Ôiô dia nandrindra tanàna fanjakana maro na iôroba na tsy iôroba. Anisan' ny fanjakana tsy iôroba fehezin' ny Ôiô ny [[Fanjakan' i Dahômey|Fanjakana Fôna an' i Dahômey]]. == Jeôgrafia == [[Sary:187 1003703 africa dxm.png|vignette|I Afrika jerena avy eny amin' ny habakabaka]] Ny velarantany manontolon' i Afrika dia 30&nbsp;415&nbsp;873 km<sup>2</sup> izay mahatonga azy ho [[kôntinenta]] faharoa lehibe indrindra. 8&nbsp;000 km ny halaviran' i Cap des Aiguilles (ao [[Afrika Atsimo]]) amin' i Ras Ben Sakka (ao [[Tonizia]]), ary 7&nbsp;000 km ny halaviran' i Ras Hafun (ao [[Sômalia]]) amin' ny nosin'i [[Cabo Verde]]. Ny toerana avo indrindra ao Afrika dia ny tampon' ny tendrombohitra [[Kilimandjaro]] izay manana haavo 5&nbsp;895 m. I [[Aljeria]] no firenena lehibe indrindra ao Afrika ary i [[Nizerià|Nizeria]] no firenena be mponina indrindra. === Toetany === [[Sary:Africa Köppen Map.png|vignette|Sarin-tany maneho ny toetany aty Afrika]] Maro samihafa ny [[toetany]] hita ao Afrika. Ny faritra avaratra sy atsimo dia manana ny [[toetany mediteraneanina]]. [[Toetanim-pehibe]] ny toetanin' i [[Afrika Afovoany]] ary toetanin-[[tany efitra]] no ananan' ny faritra akaikin' ny [[Zana-pehintany|zana-pehintani]]<nowiki/>n' ny [[Asorotany (zana-pehintany)|Asorotany]] sy [[Trôpikan'ny Adijady|Adijady]]. == Pôlitika == Ny [[Vondrona Afrikana|Vondrona Afrikanina]] ([[African Union]]) dia sendikà kaontinanta ahitana firenena mpikambana 55. Niorina ny sendikà, ka Addis Abeba, Etiopia, no foibeny, tamin’ny 26 Jona 2001. Niorina tamin’ny fomba ofisialy ny sendika ny 9 Jolay 2002 ho mpandimby ny [[Organisation of African Unity]] (OAU). Tamin'ny Jolay 2004, ny Parlemanta Pan-Afrika an'ny Vondrona Afrikana (PAP) dia nafindra tany Midrand, any Afrika Atsimo, saingy nijanona tao Addis Abeba ny Vaomiera Afrikana momba ny Zon'olombelona sy ny Vahoaka. Ny Vondrona Afrikanina, tsy tokony hafangaro amin'ny [[Vaomieran'ny UA]], dia noforonin'ny Lalàna Constitutive an'ny Vondrona Afrikana, izay mikendry ny hanova ny Vondrona ara-toekarena Afrikana, fiarahamonim-pirenena federasiona, ho fanjakana eo ambanin'ny fifanarahana iraisam-pirenena. Ny Vondrona Afrikanina dia manana governemanta parlemantera, fantatra amin'ny anarana hoe Governemantan'ny Vondrona Afrikana, ahitana sampana mpanao lalàna, fitsarana ary mpanatanteraka. Ny filohan’ny [[Vondrona Afrikana|Vondrona Afrikanina]] sady Filoham-pirenena, izay filohan’ny [[Parlemanta Pan-Afrikana]] ihany koa no mitarika izany. Lasa Filohan'ny AU ny olona iray rehefa voafidy ho ao amin'ny PAP, ary avy eo dia mahazo fanohanana maro an'isa ao amin'ny PAP. Ny fahefana sy ny fahefan'ny Filohan'ny Parlemanta Afrikana dia avy amin'ny Lalàna momba ny Lalàm-panorenana sy ny Protocole an'ny Parlemanta Pan-Afrikana, ary koa ny fandovana ny fahefan'ny filoham-pirenena voafaritry ny fifanarahana Afrikana sy ny fifanarahana iraisam-pirenena, anisan'izany ireo izay miandraikitra ny Sekretera jeneralin'ny Sekretera jeneralin'ny [[OAU]] (Komity AU) ho an'ny PAP. Ny governemantan'ny AU dia ahitana ny sendika rehetra, ny faritra, ny fanjakana ary ny kaominina, ary koa ny andrim-panjakana an-jatony, izay miara-mitantana ny raharahan'ny andrim-panjakana isan'andro. Mbola mitohy ny fanitsakitsahana ny zon'olombelona any amin'ny faritra maro any Afrika, matetika eo ambany fanaraha-mason'ny fanjakana. Ny ankamaroan'ny fanitsakitsahana toy izany dia mitranga noho ny antony ara-politika, matetika vokatry ny ady an-trano. Ireo firenena izay nahitana fanitsakitsahana ny zon'olombelona lehibe tato ho ato dia ny Repoblika Demaokratikan'i [[Congo]], [[Siera Leôna|Sierra Leone]], [[Liberià|Liberia]], [[Soudan]], Zimbaboe ary [[Kôtidivoara|Côte d'Ivoire.]] '''Ady sisintany''' Nanao ezaka lehibe ireo firenena afrikanina mba hanajana ny sisintany iraisam-pirenena ho tsy voahitsakitsaka hatry ny ela. Ohatra, ny [[Organisation of African Unity]] (OAU), izay niorina tamin'ny 1963 ary nosoloin'ny Vondrona Afrikana tamin'ny 2002, dia nametraka ny fanajana ny fahamendrehan'ny faritra misy ny firenena tsirairay ho iray amin'ireo foto-kevitra ao amin'ny Satan'ny OAU. Raha ampitahaina amin'ny fiforonan'ireo firenena eoropeanina, dia vitsy ny fifandirana iraisam-pirenena ho an'ny Afrika noho ny fanovana ny sisintany, ary tsy misy azo antoka ny fiforonan'ny firenena ary tsy misy ny fifandirana amin'ny firenena sasany izay tsy misy hafa. Na izany aza, ny ady iraisam-pirenena dia nilalao tamin'ny fanohanana ny tafika proxy na ny fihetsiketsehana mpikomy. Firenena maro no niaina ady an-trano: anisan'izany i Rwanda, Sodàna, Angola, Sierra Leone, Congo, Liberia, Etiopia ary Somalia. Ny fanafahana nasionaly koa dia matetika nandray ny toetra Marxista, Marxista-Leninista, na Maoista amin'ny teny fahalalana, izay nanangana ny fahaleovantenan'ny firenena Afrikana tamin'ny teny marxian. Ohatra amin'ny faran'ny faran'ny herinandro dia mety hitranga amin'ny hetsika manohitra ny Sendikan'ny Kamerona manohitra ny fanjanahantany, ny fikomiana Marxista-Leninista, narahin'ny hetsika mitovy amin'izany Kongo (ny Fikomiana Simba). Nandray anjara tamin'ity farany i Che Guevara, ary nihevitra tamin'ny 1967 fa tsy vonona amin'ny revolisiona any Afrika. Na dia teo aza izany, tany Zanzibar talohan'ny sy tao amin'ny endrika firaisan-kina tamin'i Tanzania, dia nisy ny sosialisma. Tany Soudan teo ambany fitondran'i Gaafar Nimeiry, tany Somalia nofehezin'i Siad Barre, tany [[Etiôpia|Etiopia]] teo ambany'ny Dergue sy Mengistu Haile Mariam, tany Congo Brazzaville teo ambany fitantanan-draharaha isan-karazany nanomboka tamin'ny taona 1960, anisan'izany ny an'i Denis Sassou-Nguessou ambany, Ke Ben'ny fitondran-tena ambany. teo ambany fitondran'i France-Albert Renéssambique, taloha'ny Angola, Mozambika19 sy ny any Portiogaly. Ny revolisiona, ny Marxisme-Leninisma dia lamaody. Na dia taona 1990 aza, dia misy ohatra vitsivitsy momba ny Marxisma Miaramila, toy ny milisy naorin'i Ernest Wamba-dia-Wamba tany [[Congo Atsinanana]] tamin'ny taona 1990. == Jeôpôlitika == Ny firenena mivelatra indrindra any Afrika dia ny [[Sodàna]] manana velarana 2,50 tapitrisa km<sup>2</sup>. Ary ny firenena kely indrindra dia ny tambanosin' i [[Seisely|Seisela]] izay 1&nbsp;300 km any avaratr' i [[Madagasikara]]. == Toe-karena == Na dia manana [[harena voajanahary]] be dia be aza izy, dia mijanona ho kaontinanta mahantra indrindra sy tsy mandroso indrindra eran-tany i Afrika (ankoatra ny [[Antarktika|Antarctika]]), vokatry ny antony isan-karazany izay mety ahitana governemanta mpanao [[kolikoly]] izay matetika nanitsakitsaka ny zon'olombelona, ​​tsy nahomby ny drafitra afovoany, avo lenta ny tsy mahay mamaky teny sy manoratra, ambany fiheveran-tena, tsy fahampian'ny fidirana amin'ny renivohitra vahiny, lova navelan'ny fanjanahan-tany sy fifandonana ara-tafika, ny ady amin'ny ady sy ny ady[http://ady%20https://globalvoices.org/2006/11/28/africa-africas-economies/]. (manomboka amin'ny ady anaty akata ka hatramin'ny fandripahana).Ny totalin'ny harin-karena faobe dia mijanona ao ambadiky ny an'i Etazonia, Shina, Japon, Alemaina, Royaume-Uni, India ary Frantsa. Araka ny tatitry ny Firenena Mikambana momba ny Fampandrosoana ny Olombelona tamin'ny 2003, ny firenena 24 ambany laharana (faha-151 ka hatramin'ny faha-175) dia Afrikana avokoa. Ny [[fahantrana]], ny tsy fahaizana mamaky teny sy manoratra, ny tsy fahampian-tsakafo, ny tsy fahampian'ny rano sy ny fidiovana ary ny tsy fahasalamana dia misy fiantraikany amin'ny ampahany betsaka amin'ny mponina ao amin'ny kaontinanta Afrikana. Tamin'ny volana aogositra 2008, ny [[Banky Maneran-Tany|Banky Iraisam-pirenena]] dia nanambara ny tombantomban'ny fahantrana maneran-tany nohavaozina mifototra amin'ny taham-pahantrana iraisam-pirenena vaovao 1,25 dolara isan'andro (mifanohitra amin'ny fandrefesana teo aloha $1,00). Ny 81 isan-jaton'ny mponina any amin'ny faritra atsimon'i Sahara dia miaina amin'ny latsaky ny $2,50 (PPP) isan'andro tamin'ny taona 2005, raha oharina amin'ny 86% ho an'i [[India]]. Afrika atsimon'i Sahara no faritra faran'izay kely indrindra eran-tany amin'ny fampihenana ny fahantrana ($1,25 isan'andro); eo ho eo amin'ny 50% amin'ny mponina miaina anaty fahantrana tamin'ny 1981 (200 tapitrisa olona), tarehimarika izay niakatra ho 58% tamin'ny 1996 talohan'ny nihena ho 50% tamin'ny 2005 (380 tapitrisa olona). Ny salan'isa mahantra any Afrika atsimon'i Sahara dia tombanana ho 70 cents isan'andro, ary mahantra kokoa tamin'ny 2003 noho ny tamin'ny 1973, manondro ny fitomboan'ny fahantrana any amin'ny faritra sasany. Ny sasany amin'izany dia voalaza fa tsy nahomby tamin'ny fandaharan'asa fanalalahana ara-toekarena notarihan'ny orinasa vahiny sy ny governemanta, saingy ny fanadihadiana hafa dia nanonona ny politikan'ny governemanta ao an-toerana mihoatra noho ny antony ivelany. Tandindomin-doza indray i Afrika ankehitriny, indrindra any amin’ireo firenena afrikanina atsimon’i Sahara. Ny olan'ny trosa farany tamin'ny taona 2005 dia voavaha tamin'ny fanampian'ny rafitra firenena mahantra be trosa (HIPC). Ny HIPC dia niteraka fiantraikany tsara sy ratsy amin'ny toe-karena any Afrika. Folo taona teo ho eo taorian’ny nivoahan’ny krizin’ny trosa tany Afrika atsimon’i Sahara tamin’ny 2005, dia nitrosa indray i Zambia. Antony kely dia noho ny fitotongan’ny vidin’ny varahina tamin’ny taona 2011, fa ny tena lehibe dia ny hoe lany na nopotehin’ny sangany ny volabe nindramina tao Zambia. Nanomboka tamin'ny 1995 ka hatramin'ny 2005, nitombo ny tahan'ny fitomboana ara-toekarena ao Afrika, izay 5% amin'ny antsalany tamin'ny 2005. Ny firenena sasany dia mbola nitombo ny tahan'ny fitomboana, indrindra fa i Angola, Soudan ary Ginea Ekoatorialy, izay vao haingana no nanomboka nanangona ny tahirin-tsolikany na nanitatra ny fahafahany fitrandrahana solika. Tao anatin'ny fanadihadiana navoaka vao haingana mifototra amin'ny angon-drakitra World Values ​​Survey, ilay mpahay siansa ara-politika Aotrisiana Arno Tausch dia nanamafy fa firenena Afrikana maro, indrindra fa i Ghana, no miasa tsara amin'ny ambaratonga fanohanana faobe ho an'ny demokrasia sy ny toekaren'ny tsena. Ny fampitahana ny soatoavina maneran-tany nataon'i Tausch mifototra amin'ny World Values ​​Survey dia nahazo ireto mizana famakafakana ireto: 1. Ny fiaraha-monina tsy misy herisetra sy manara-dalàna 2. Hetsika demaokrasia 3. Toetran'ny tsy fanaovana herisetra manokana 4. Fitokisana amin'ny andrim-panjakana 5. Fahasambarana, fahasalamana tsara 6. Tsy misy fizarazarana ara-pinoana fototra 7. Mandray anjara amin'ny politika ara-barotra 98. Fandraisana anjara 11. Tsy misy toe-tsaina mahasoa, fanekena ny etika asa kalvinista. Ny fiparitahan'ny zava-bitan'ny firenena afrikanina miaraka amin'ny angon-drakitra feno, hoy i Tausch namarana ny "tena mahagaga". Raha tokony hanantena manokana ny amin'ny fivoaran'ny demokrasia ho avy sy ny toekaren'ny tsena ao Ghana ny iray, ny lahatsoratra dia manolotra fironana pesimistika ho an'i Ejipta sy Alzeria, ary indrindra ho an'ny toekarena lehibe indrindra ao Afrika, Afrika Atsimo. Ny tsy fitovian'ny olombelona avo lenta, araka ny fandrefesana ny Tondron'ny Tatitry ny Fampandrosoana ny maha-olombelona an'ny Pnud momba ny tsy fitovian'ny olombelona, ​​dia manimba ny fampandrosoana ny fiarovana ny olombelona. Manamafy ihany koa i Tausch fa hita taratra amin'ny fivoaran'ny fiarahamonim-pirenena ny fanantenana vao haingana, mifanaraka amin'ny angon-drakitra ara-toekarena sy zon'olombelona, ​​mipoitra avy any Afrika. Ny kaontinanta dia heverina fa mitazona ny 90% amin'ny kobalta eran-tany, 90% amin'ny platinina, 50% amin'ny volamenany, 98% amin'ny chromium, 70% amin'ny tantalite, 64% amin'ny manganese ary ny ampahatelon'ny uranium. Ny Repoblika Demaokratikan'i Congo (DRC) dia manana 70%-n'ny coltan manerantany, mineraly ampiasaina amin'ny famokarana capacitor tantalum ho an'ny fitaovana elektronika toy ny finday. Ny RDC koa dia manana 30% mahery amin'ny tahiry diamondra maneran-tany. Guinée no mpanondrana bauxite lehibe indrindra eran-tany. Satria ny fitomboana any Afrika dia notarihan'ny serivisy fa tsy ny famokarana na ny fambolena, dia fitomboana tsy misy asa izany ary tsy misy fampihenana ny haavon'ny fahantrana. Raha ny marina, ny krizy ara-tsakafo tamin'ny taona 2008, izay nitranga taorian'ny krizy ara-bola maneran-tany, dia nanosika olona 100 tapitrisa ho ao anatin'ny tsy fanjarian-tsakafo. Tao anatin'ny taona vitsivitsy izay, i Shina dia nanangana fifandraisana matanjaka kokoa amin'ireo firenena Afrikana ary mpiara-miombon'antoka ara-barotra lehibe indrindra any Afrika. Tamin'ny 2007, nampiasa vola 1 lavitrisa dolara amerikana ny orinasa sinoa tany Afrika.[157] Nasehon'ny fanadihadiana nataon'ny Oniversiten'i Harvard notarihan'ny profesora Calestous Juma fa afaka mamahana ny tenany i Afrika amin'ny alalan'ny fifindrana avy amin'ny mpanafatra mankany amin'ny fizakan-tena. "Eo amin'ny sampanan-dalana ny fambolena afrikanina; tonga amin'ny faran'ny taonjato iray isika amin'ny politika izay nankasitraka ny fanondranana akora sy fanafarana sakafo an'i Afrika. Nanomboka nifantoka tamin'ny fanavaozana ara-pambolena i Afrika ho maotera vaovao ho an'ny varotra sy ny fanambinana isam-paritra. === Herinaratra === Ny loharanon-jiro lehibe dia ny herin'ny rano, izay manampy betsaka amin'ny fahafahan'ny angovo napetraka amin'izao fotoana izao. Ny tohodranon'i Kainji dia loharanom-pamokarana herinaratra mamokatra herinaratra ho an'ny tanàn-dehibe rehetra ao Nizeria sy ny firenena manodidina azy, Niger. Noho izany, ny fampiasam-bola mitohy tao anatin'ny folo taona farany, izay nampitombo ny habetsaky ny herinaratra azo. === Fotodrafitrasa === Sarotra ny fampandrosoana sy ny fitantanana ny rano any Afrika noho ny hamaroan'ny loharanon-drano miampita sisintany (renirano, farihy ary lakandrano).Manodidina ny 75%-n'ny Afrika atsimon'i Sahara dia tafiditra ao anatin'ny faritra 53 iraisam-pirenena amin'ny fari-dranomasin'ny renirano izay mamakivaky sisintany maro. Io teritery manokana io dia azo avadika ho fahafahana ihany koa raha ampiasaina amin'ny fampivoarana ny loharanon-dranon'ny faritra ny mety hisian'ny fiaraha-miasa miampita sisintany. Ny famakafakana isan-karazany momba ny Reniranon'i Zambezi, ohatra, dia mampiseho fa ny fiaraha-miasa amin'ny ripaka dia mety hitarika amin'ny fitomboana 23% amin'ny famokarana angovo azo antoka raha tsy misy fampiasam-bola fanampiny. Misy rafitra andrim-panjakana sy ara-dalàna maro ho an'ny fiaraha-miasa miampita sisintany, toy ny Manampahefana amin'ny Reniranon'i Zambezi, ny Protocole Southern African Development Community ([[SADC]]), Manampahefana amin'ny Reniranon'i Volta ary ny Vaomieran'ny Reniranon'i Nile. Na izany aza, ilaina ny ezaka fanampiny mba hampivelatra bebe kokoa ny finiavana ara-politika, ary koa ny fahaiza-manao ara-bola sy ny rafitra andrim-panjakana ilaina amin'ny hetsika fiaraha-miasa multilateral izay mandresy lahatra ary ny vahaolana tsara indrindra ho an'ny renirano rehetra. === Fizaràm-paritra ao Afrika === [[Sary:Régions d'Afrique.svg|vignette|Ny faritra aty Afrika araka ny famaritan' ny [[Firenena Mikambana]]]] Azo tsinjaraina amin' ny faritra dimy ny firenena ao Afrika. Misy firenena sasany izay voasokajy anaty faritra roa na telo. ==== Afrika Avaratra ==== I [[Afrika Avaratra]] dia ny tapany avaratr'i Afrika izay mamondrona ireo firenena manana morontsiraka amin'ny [[ranomasina Mediteranea]]. Ireto avy ny firenena heverina fa isan'i Afrika Avaratra: i [[Ejipta]], i [[Libia]], i [[Tonizia]], i [[Aljeria]], i [[Marôka]], i [[Sahara Andrefana]] ary i [[Maoritania]]. ==== Afrika Andrefana ==== I [[Afrika Andrefana]] dia faritra ao Afrika izay mahafaoka ny ampahany andrefana amin' i [[Afrika atsimon'i Sahara]]. Ireto avy ny firenena heverina fa isan' i [[Afrika Andrefana]]: I [[Benîno]], i [[Borkina Fasô]], i [[Kapvera]], i [[Kôtidivoara]], i [[Gambia]], i [[Ganà]], i [[Ginea]], i [[Ginea Bisao]], i [[Liberia]], i [[Malỳ|Maly]], i [[Maoritania]], i [[Nizera]], i [[Nizerià]], i [[Senegaly]], i [[Siera Leôna]] ary i [[Tôgô]]. ==== Afrika Atsinanana ==== I [[Afrika Atsinanana]] dia mahafaoka firenana afrikana maromaro ao amin'ny tapany atsinanan' i Afrika, izay matetika manondro ireo firenena ao amin' ny Lohasahan' ny Hantsana Lehibe. Ireto avy ny firenena sy fanjakana heverina fa isan'i Afrika Atsinanana: i [[Eritrea]], i [[Etiôpia]], i [[Jibotý|Jiboty]], i [[Somalia]], i [[Sodàna Atsimo]], i [[Kenia]], i [[Oganda]], i [[Tanzania]], i [[Roanda]], i [[Borondy]], i [[Seisely]], i [[Kômôro]] sy i [[Maiôty]], i [[Maorisy]], [[La Réunion]], i [[Madagasikara]], i [[Malaoy]] ary i [[Môzambika]]. ==== Faritra Atsimo ao Afrika ==== Ny [[Faritra Atsimo ao Afrika]] dia ny tapan' i Afrika ao atsimo izay fitambaran' ny firenana sy tany ao atsimon' ny alam-pehibe afrikana. Ireto avy ny firenena heverina fa ao amin' ny [[Faritra Atsimo ao Afrika|Faritra atsimo ao Afrika]]: i [[Afrika Atsimo]], i [[Angôla]], i [[Bôtsoana]], i [[Kômôro]], i [[Esoatiny]] (na [[Soazilandy]] teo aloha), i [[Lezôtô]], i [[Madagasikara]], i [[Malaoy]], i [[Maorisy]], i [[Môzambika]], i [[Namibia]], i [[Zambia]], ary i [[Zimbaboe]]. ==== Afrika Afovoany ==== I [[Afrika Afovoany]] dia ahitana ny tapany atsimon' i [[Sahara]] sy ny tapany atsinanan' ny Ampinga andrefana afrikana ary ny lohasahan' ny Hantsana Lehibe. Ireto avy ny firenena heverina fa anisan' i Afrika Afovoany: i [[Angôla]], i [[Kamerona]], i [[Gabôna]], i [[Ginea Ekoatôrialy]], ny [[Repoblikan'i Afrika Afovoany|Repoblikan' i Afrika Afovoany]], ny [[Repoblika Demôkratikan'i Kôngô|Repoblika Demôkratikan' i Kôngô]], ny [[Repoblikan'i Kôngô|Repoblikan' i Kôngô]], i [[Saô Tôme e Prinsipe]], i [[Tsady]], i [[Malaoy]], i [[Zambia]], i [[Zimbaboe]], i [[Borondy]] ary i [[Roanda]]. == Vahoaka sy kolontsaina == === Fiteny === [[Sary:LanguageFamiliesofAfrica.png|vignette|Fianakaviam-piteny aty Afrika]] Ny fiteny tenenin' ny mponin' i Afrika dia tombanana ho 2&nbsp;000 any ho any, izay tenenin' ny olona miisa iray [[lavitrisa]] any ho any, nefa ireo fiteny be mpampiasa dia vitsy sady maro amin' izy ireo no endri-piteny isam-paritra (fitenim-paritra). Ny 50 eo ho eo ihany no misy mpiteny mihoatra iray tapitrisa. Akoatry ny fitenin' ny mpanjana-tany (toy ny [[fiteny anglisy]], ny [[fiteny frantsay]], ny [[fiteny espaniôla]], ny [[Fiteny portogey|fiteny pôrtogey]], sns), maro dia maro ny fiteny afrikana voasokajy ho [[fianakaviam-piteny]] dimy: ny [[Fiteny hamitô-semitika|fiteny afrô-aziatika]] (na hamitô-semitika), ny [[Fianakaviam-piteny nilô-sahariana|fiteny nilô-sahariana]], ny [[Fianakaviambem-piteny nizerô-kôngôley|fiteny nizerô-kôngôley]], ny [[fiteny kôizana]] ary ny [[fiteny aostrôneziana]]. ==== Ny fiteny hamitô-semitika ==== Ny [[fiteny hamitô-semitika]] (afrô-aziatika) tenenina ao Afrika dia [[fianakaviam-piteny]] tenenina indrindra ao [[Afrika Avaratra]], ao amin' ny [[Tandrok'i Afrika|Tandrok' i Afrika]], ao amin' ny faritr' i [[Sahara]] ary ao amin' ny ampahany amin' ny faritr' i [[Sahely|Sahel]]. ==== Ny fiteny nilô-sahariana ==== Ny [[Fianakaviam-piteny nilô-sahariana|fiteny nilô-sahariana]] dia [[fianakaviam-piteny]] ao [[Afrika atsimon'i Sahara|Afrika atsimon' i Sahara]], ao amin' ny faritr' i Nily Ambony sy ny an' i Sahara-Ambony izay mahafaoka an' i [[Nobia]]. Misy fiteny miisa 200 any ho any ao amin' io fianakaviam-piteny io izay tenenin' ny olona miisa 31 000 000 any ho any. Ny fiteny nilô-sahariana dia tenenina ao amin' ny faritra tsy mitohy avy any amin' ny fivarin' ny [[Niger (ony)|ony Niger]] ao [[Afrika Andrefana]] hatrany [[Etiôpia]], mandalo ny lohasaha ambonin' ny renirano [[Nily]] ary mandalo amin' ny faritra sasany ao atsimon' i [[Oganda]] sy [[Kenia]]. Tenenina ao avaratr' i [[Tsady]] sy [[Sodana|Sodàna]] ary ao avaratry ny [[Repoblikan'i Kongo|Repoblikan'i Kôngô]] koa ireo fiteny ireo. ==== Ny fiteny nizerô-kôngôley ==== Ny [[fiteny nizerô-kôngôley]] na fiteny nizer-kôngô dia vondrom-pianakaviam-piteny afrikana maro mpiteny indrindra sady miparitaka amim-beleran-tany midadasika indrindra. Ny ankamaroan' ny fiteny afrikana dia ao amin' io fianakaviam-piteny io, izay ahitana fiteny miisa 1 525, izany hoe 21 %n' ny fiteny maneran-tany, ka izy no mitana ny laharana voalohany raha ny isan' ny fiteny ao aminy no heverina. Olona miisa 459 000 000 any ho any no miteny nizerô-kôngôley, izany hoe ny 7 %n' ny mponina maneran-tany, ka ny antsasaky ny isan' ireo fiteny ireo dia tenenin' ny olona miisa tsy latsaky ny 29 000 isaky ny fiteny avy. Isan' ny fiteny nizerô-kôngôley, ohatra, ny [[fiteny iôroba]] sy ny [[fiteny igbo]] sy ny [[fiteny oôlôfo]] ary ny [[fiteny soahily]]. ==== Ny fiteny kôisàna ==== Ny [[fiteny kôisàna]] dia vondrom-piteny tenenin' ny [[Kôikôy (vahoaka)|vahoaka kôikôy]] (na hôihôy) sy ny [[Sana (vahoaka)|vahoaka sàna]] ao amin' ny [[Afrika tapany Atsimo|faritra atsimo ao Afrika]], indrindra ao [[Bôtsoana]], ao [[Namibia]], ao amin' ny faritanin' i Noord-Kaap ao [[Afrika Atsimo]], ary ao amin' ny tapany atsimon' i [[Angôla]]. Tsy [[fianakaviam-piteny]] tokana ireo fiteny kôisàna ireo nefa azo zaraina ho fianakaviam-piteny telo miavaka tsara, afa-tsy ny fiteny hadza sy ny fiteny sandaoe heverina fa [[fiteny manirery]]. Ny fiteny kôisàna be mpiteny indrindra dia ny [[Fiteny koikoy|fiteny kôikôy]] (na [[Fiteny hoihoy|fiteny hôihôy]]), fitenin' ny [[Nama (vahoaka)|foko nama]], izay isan' ireo foko lehibe ao [[Namibia]]. ==== Ny fiteny aostrôneziana ==== Ny [[fiteny aostrôneziana]] dia tenenina, indrindra eto [[Madagasikara]] (ny [[fiteny malagasy]] izay miseho amin' ny fitenim-paritra maro), any [[Maiôty]] (ny [[fiteny kibosy]]), ary ao [[La Réunion|La Réunon]] sy ao [[Kômôro]]. ==== Ny fitenin' ny mpanjana-tany ==== Ny fakan-tany nataon' ny mpanjana-tany dia nifanindran-dalana tamin' ny fidiran' ny [[fiteny eorôpeana]] izay lasa fiteny ifaneraseran' ny maro ankehitriny, indrindra ny [[fiteny frantsay]] sy ny [[fiteny anglisy]]. Re ao koa ny ny fiteny [[Fiteny portogey|pôrtogey]], ny [[fiteny alemàna]], ny [[fiteny espaniôla]] ary ny [[fiteny italiana]]. Nahaforona fiteny vaovao ireo mpiavy eorôpeana tao [[Afrika Atsimo]], dia ny [[fiteny afrikansa]]. Ny [[fiteny arabo]] koa dia azo heverina ho fitenin' ny mpanjanaka ao amin' ny faritr' i Zanguebar ([[Afrika Atsinanana]]) izay nampidiran' ny Empira Ômaney sy nandidiany ny olona mba hampiasa azy sy hiova finoana ho amin' ny [[fivavahana silamo]]. === Fivavahana === [[Sary:Religion distribution Africa crop.png|vignette|Fitsinjarana isam-pirenena ny fivavahana be mpanaraka indrindra aty Afrika, tamin' ny taona 2000.]] Maro isan-karazany ny fivavahana aty Afrika, ka ny be mpanaraka indribdra dia ny fivavahan-drazana afrikana, ny fivavahana kristiana ary ny fiavavahana silamo. Tamin' ny fiantombohan' ny taonjato faha-21 dia ny [[kristianisma]] sy ny fivavahana silamo no fivavahana lehibe indrindra aty Afrika. Ny mpanaraka ny fivavahan-drazana dia 12&nbsp;%n' ny mponina aty Afrika, 45&nbsp;%n' kosa ny Kristiana ary 40&nbsp;% ny Mozilmàna. ==== Ny fivavahan-drazana afrikana ==== Ny [[fivavahan-drazana afrikana]] dia mahalana no manjaka ao amin' ny firenena iray nefa hita manerana an' i [[Afrika atsimon' i Saharà]], ka miara-misy amin' ny kristianisma sy ny fivavahana silamo sady matetika miteraka [[Sinkretisma|fifangaroam-pivavahana]] (sinkretisma). Ny finoana ny fisian' ny [[Fiainana aorian'ny fahafatesana|fiainana aorian' ny fahafatesana]] sy ny fisian' ny [[Tontolon'ny fanahy|tontolon' ny fanahy]] ary ny [[Fivavahana amin'ny razana|fivavahana amin' ny razana]] dia isan' ireo singa fototra mamaritra ny fivavahan-drazana afrikana. Ankehitriny, ny mpanaraka ny fivavahan-drazana afrikana dia hita amin' ny firenena miisa 43 aty Afrika, ka tombanana eo anelanelan' ny 100&nbsp;000&nbsp;000 sy 200&nbsp;000&nbsp;000 ny mpino ao aminy, ka 70&nbsp;%n' ny mpanaraka ny fivavahan-drazana maneran-tany izany, ary 12&nbsp;%n' ny mponina aty Afrika. ==== Ny kristianisma ==== Tafaorina aty Afrika tamin' ny taonjato voalohany ny [[Kristianisma|fivavahana kristiana]], indrindra tao [[Afrika Avaratra]] nofehezin' ny Rômana, ka tsy namela toerana ho an' ny [[silamo]] izany raha tsy tamin' ny taonjato faha-7. Tamin' ny taona 1910 dia ny 1&nbsp;%n' ny Kristiana no hita taty Afrika, tamin' ny taona 2010 dia nahatratra ny 23&nbsp;% izany. Vitsy anisa ny Kristiana any Afrika Avaratra ha fivavahan' ny maro anisa kosa izy aty [[Afrika atsimon' i Saharà]] (63&nbsp;%, raha 30&nbsp;% ny Mozilmana). Ny isan' ny Kristiana aty Afrika no mahery mitombo indrindra maneran-tany tamin' ity taonjato faha-21 ity, vokatry ny fielezan' ny [[Evanjelisma|kristianisma evanjelika]] sy ireo [[Fiangonana kristiana afrikana tsy miankina|fiangonana teratany afrikana]], izay 36&nbsp;%n' ny mponina aty Afrika atsimon' i Saharà, ka Katôlika ny 21&nbsp;% amin' izany. ==== Ny fivavahana silamo ==== Ny [[silamo]] dia niorina tamin' ny morontsiraka atsinanan' i Afrika sy tao amin' ny tapany avaratr' ity kôntinenta ity, ary tamin' ny morony avaratry ny faritra atsimon' i [[Sahara|Saharà]]. Manjaka manerana an' i [[Afrika Avaratra]] ny fivavahana silamo, ary saika manjaka tokana ao [[Afrika Andrefana]] (izay ahitana koa ny [[animisma]]), ary ampahany ao [[Afrika Afovoany]] (any [[Tsady]]) ary ahitana Mozilmàna vitsy ny aty [[Afrika tapany Atsimo]]. Ny 45&nbsp;%n' ny vahoaka afrikana dia Mozilmana, izany hoe 1/3n' ny Mozilmana maneran-tany. Any [[Afrika Avaratra]] no ahitana ny 98&nbsp;%n' ny Mozilmana, fa manodidina ny 30&nbsp;% izany aty [[Afrika atsimon' i Saharà]]. Ny ankamaroan' ny Mozilmana aty Afrika dia [[Sonisma|Sonita]]. Ao [[Tanzania]] sy ao [[Nizerià]] no ahitana [[Siisma|Siita]] vitsy anisa. ==== Fivavahana hafa ==== Ahitana mpanaraka ny [[jodaisma]] vitsy anisa ny ao [[Afrika Atsimo]], izay ahitana [[Jiosy]] miisa 70&nbsp;000 any ho any, ka [[Askenazy]] avy any [[Eorôpa]] ny ankamaroany. Ny vahoaka sasany toy ny [[Lemba (vahoaka)|Lemba]] ao Afrika Atsimo, ny [[Abaiodaia (vahoaka)|Abaiodaia]] any [[Oganda]] sy ny [[Jiosy igbô|Jiosy Igbô]] ao [[Nizerià]] dia mitaky ny hiheverana azy ireo ho isan' ny jodaisma. Ny [[Beta Israely]], izay efa nisy tao [[Etiôpia]] tamin' ny fotoana nanjakan' ny mpanjaka [[Sôlômôna]] sy ny [[Mpanjakavavin'i Saba|mpanjakavavin' i Saba]], dia betsaka nifindra monina any [[Israely]] tamin' ny taona 1984 sy tamin' ny taona 1991. == Jereo koa == '''Momba an' i Afrika''' * [[Jeôgrafian' i Afrika]] * [[Fiteny aty Afrika]] * [[Fivavahana aty Afrika]] * [[Fivavahan-drazana afrikana]] * [[Kristianisma aty Afrika]] * [[Silamo aty Afrika]] * [[Fiangonana kristiana afrikana tsy miankina]] * [[Vahoakan' i Afrika]] * [[Toekaren' i Afrika]] * [[Tontolo iainana aty Afrika]] * [[Tantaran' i Afrika]] '''Kôntinenta sy faritra hafa''' *[[Afrika]] - [[Amerika]] - [[Azia]] - [[Eorôpa]] - [[Ôseania]] - [[Antarktika]] *[[Eorazia]] - [[Amerika Avaratra]] - [[Amerika Atsimo]] == <big>Azo anovozan-kevitra</big> == '''Boky amin' ny teny anglisy''' * Asante, Molefi (2007). ''The History of Africa''. USA: Routledge. ISBN 0-415-77139-0. * Clark, J. Desmond (1970). ''The Prehistory of Africa''. London: Thames and Hudson. ISBN 978-0-500-02069-2. * Crowder, Michael (1978). ''The Story of Nigeria''. London: Faber. ISBN 978-0-571-04947-9. * Davidson, Basil (1966). ''The African Past: Chronicles from Antiquity to Modern Times''. Harmondsworth: Penguin. OCLC 2016817. * Gordon, April A.; Donald L. Gordon (1996). ''Understanding Contemporary Africa''. Boulder: Lynne Rienner Publishers. ISBN 978-1-55587-547-3. * Khapoya, Vincent B. (1998). ''The African experience: an introduction''. Upper Saddle River, NJ: Prentice Hall. ISBN 978-0-13-745852-3. * Moore, Clark D., sy Ann Dunbar (1968). ''Africa Yesterday and Today, in series, The George School Readings on Developing Lands.'' New York: Praeger Publishers. * Naipaul, V. S.. ''The Masque of Africa: Glimpses of African Belief.'' Picador, 2010. ISBN 978-0-330-47205-0 '''Boky amin'ny teny frantsay''' *Guy Ankerl, ''Urbanisation rapide en Afrique Tropicale,'' Berger-Levrault, Paris-Abidjan, 1987, (ISBN 978-2-7013-0673-5) *Georges Balandier, ''Sociologie actuelle de l'Afrique noire. Dynamique des changements sociaux en Afrique centrale'', PUF, Paris, 1984 (1re éd. 1955) *Frédérique Briard, Tiken Jah Fakoly - ''L'Afrique ne pleure plus, elle parle''., Les arènes, 2008 * Sylvie Brunel : **''Asie, Afrique : grenier vides, greniers pleins'', Economica, « Économie agricole », 1986 **''L'Afrique. Un continent en réserve de développement'', Bréal, 2004, (ISBN 978-2-84291-866-8) **''L'Afrique dans la mondialisation'', La documentation photographique, no 8048, La documentation française, 2005 * Mongo Beti, ''Main basse sur le Cameroun. Autopsie d'une décolonisation'', La Découverte, 2003 (1re éd. 1972) * Catherine Coquery-Vidrovitch, ''Les Africaines : histoire des femmes d'Afrique noire du XIXe au XXe siècle'', Desjonquères, 1994 * Cheikh Anta Diop : **''Nations nègres et culture'', Présence Africaine, 1954 **''L'unité culturelle de l'Afrique noire'', Présence Africaine, 1960 **''L'Afrique noire précoloniale'', Présence Africaine, 1960 **''Civilisation ou Barbarie'', Présence Africaine, 1981 * Joseph Ki-Zerbo, ''Histoire de l'Afrique noire'', Hatier, 1978 * Camara Laye, ''L'enfant noir'', 1953 * Tidiane N'Diaye : **''Mémoire D'Errance.'' Ed A3 Paris 1998, 206 p. (ISBN 978-2-84436-000-7) **''La longue marche des peuples noirs''. Publibook Paris 2001, 293 p. (ISBN 978-2-7483-0021-5) **''L'Eclipse des Dieux.'' Ed du Rocher Paris 2006,317 p. (ISBN 978-2268056418) **''Le Génocide Voilé.'' Ed Gallimard Paris 2008, 253 p. (ISBN 978-2070119585) *Jacques Nougier, ''Carnet d'afriques'', L'Harmattan, 2006, 160 pages, (ISBN 2-296-01569-7) *Théophile Obenga, ''Les Bantu, langues, peuples, civilisations'', Présence Africaine, 1985 *François-Xavier Verschave : **''Françafrique : Le plus long scandale de la République'', Stock, 1998 **''Négrophobie'', les arènes, 2005 *René Dumont : **''L'Afrique noire est mal partie'', 1962 **''Pour l'Afrique'', j'accuse, 1986 == Rohy ivelany == * [http://www.dmoz.org/Regional/Africa Africa eo amin'i DMOZ] {{Wayback|url=http://www.dmoz.org/Regional/Africa |date=20150106052754 }} [[Sokajy:Afrika| ]] [[Sokajy:Firenena ao Afrika|Firenena ao Afrika]] hqfrc35rcxz8t42bjllg0o8ohy3l3lv 1111291 1111288 2025-06-29T08:41:19Z Tiaraha777 35836 Fandikan-teny sy fanampiana rohy 1111291 wikitext text/x-wiki [[Sary:Africa (orthographic projection).svg|vignette|289x289px|Sarin-tanin' i Afrika]] I '''Afrika''' dia [[kôntinenta]] manana velarana mirefy 30&nbsp;415&nbsp;873 km<sup>2</sup> miaraka amin' ny [[nosy]] manodidina azy, ka izy no kôntinenta fahatelo lehibe indrindra eran-tany raha isaina ho kôntinenta tokana i [[Amerika]]. 6 % amin' ny velarana manontoln' ny [[Tany]] ny velarany ary 20 % amin' ny velaran' ny tany maina manontolo. Voafaritry ny [[Ranomasina Mediteranea]] any avaratra, ny [[Lakandranon' i Suez]] sy ny [[Ranomasina Mena]] any avaratra-atsinanana, ny [[Ranomasimbe Indiana]] any atsinanana ary ny [[Ranomasimbe Atlantika]] any andrefana i Afrika. Mahatratra hatramin' ny 1,3 [[lavitrisa]] ny mponina ao ka mametraka an' i Afrika ho kôntinenta faharoa eran-tany aorian' i [[Azia]] ary ireo mponina ireo dia 17,2 % amin' ny mponina eran-tany tamin' ny taona 2020. Mamakivaky an' i Afrika eo afovoany ny [[Fehibe|fehiben-tany]] ary isan-karazany ny [[toetany]] ao aminy: mafana sy mando ny faritra akaiky indrindra ny ny fehiben-tany, trôpikaly kosa ny any amin' ny faritra eo anelanelan' ny fehiben-tany sy ny [[zana-pehintany]] tsirairay, mafana sy maina ny manodidina ny zana-pehintany, [[Toetany antonony|antonony]] ny eny amin' ny faritra avo. Miavaka noho ny tsy fahampian' ny [[Rotsa-drano|rotsak' orana]] ity kôntinenta ity. Noho ny tsy fisian' ny tahirin-dranomandry sy ny tsy fisian' ny tahirin-drano an-tendrombohitra dia tsy misy fomba hampisy fitsipika mametra voajanahary ny toetany afa-tsy ny fitambaran' ny zavamaniry (indrindra ny [[ala]]) sy ny ny [[ranomasina]]. 60 % amin' ny velaran' ilay kôntinenta ny tany karankaina, izay manankarena amin' ny lafiny [[tontolo iainana]]. Toerana faharoa misy ala mitohy eto an-tany ity kôntinenta ity: ny ala ao amin' ny sahan-dranon' i [[Congo (ony)|Congo]] izany, nefa tandindomin-doza noho ny fitrandrahana tafahoatra, ny [[fandripahana ala]], ny fahatapatapahan' ny faritry ny ala ary ny fihenan' ny isan' ny karazan-javamananaina, vokatry ny asan' ny olombelona, ​izay ​miharatsy koa vokatry ny [[fiovaovan' ny toetany]]. Tamin'ny taona 2020 ,ny tondro ara-toetany dia nampiseho fisondrotan' ny mari-pana aty Afrika, fisondrotan' ny haavon' ny ranomasina izay mihafaingana, ary ny zava-miseho mahery vaika eo amin' ny [[toetrandro]] sy ny [[toetany]] mitranga matetika kokoa (ohatra ny [[tondra-drano]] sy ny [[Haintany|hain-tany]] ary ny fandravana vokatr' izany). Manambara ihany koa ny fandrahonan' ny fiovana mananontanona sy tsy azo ovaina amin' ny rafitra misy eto amin' ny [[Tany]] ny fihakelezana haingan' ny tahirin-dranomandry farany tao [[Afrika Atsinanana]], izay hiempo tanteraka ato ho ato. Heverina ho toerana nipoiran' ny olombelona voalohany i Afrika, ​​izay nisehoan' ny razamben' ny Olombelona, ​​avy eo, tamin' ny 200&nbsp;000 taona lasa any ho any, ny olombelona môderina izay niely tany amin' ny faritra sisa hafa amin' ny Tany. Nisehoana fiatoana i [[Sahara]], izay efitra mafana lehibe indrindra eran-tany, ka nitarika fivoarana ara-tantara miavaka maro teo amin' ny faritra avaratra sy atsimo amin' i Afrika. Tamin' ny vanim-potoana lasa dia nivoatra teo amoron' i ony [[Nily]] ny sivilizasiônan' i [[Ejipta tamin' ny Andro Taloha|Ejipta taloha]], teraka ny sivilizasiona manokan' i [[Afrika atsimon' i Saharà|Afrika atsimon' i Sahara]] tany amin' ny faritry ny [[hivoka]]; nandray ny kolontsain' ny [[Fenisia|Fenisiana]] sy ny an' ny [[Grika (vahoaka)|Grika]] ary ny an' ny [[Rôma Taloha|Rômana]] i [[Afrika Avaratra]], izay faritra morontsiraka atsimon' i [[Ranomasina Mediteranea|Mediteranea]]. Nanomboka tamin' ny taona 3000 tal JK no nisehoan' ny fielezan' ny [[Banto (vahoaka)|vahoaka banto]] tao Afrika. Fihetsehan' ny mponina tao anatin' ny dingana maromaro izany, izay amin' ny ankapobeny, avy any avaratra, manomboka amin' ny faritra be ahitra any [[Kamerona]], mankany atsimo, hatrany amin' ny [[Faritra Atsimo ao Afrika|faritra atsimo amin' i Afrika]], izany dia tratra tamin' ny fiandohan' ny vanim-potoana kristiana. Azo anazavana ny fitsinjaran' ny fiteny sy ny vahoaka ao amin' ny [[Afrika atsimon' i Saharà|faritra atsimon' i Sahara]] ankehitriny ny fielezan' ny vahoaka banto. Niorina taty Afrika tamin' ny taonjato voalohany ny [[Kristianisma|fivavahana kristiana]], indrindra tany [[Afrika Rômana]] any avaratra amin' ilay kôntinenta, ary avy eo tany [[Etiôpia]]. Tamin' ny taonjato faha-7 no niandohan' ny [[Silamo|finoana silamo]] taty Afrika, izay niorina teo amin' ny morontsiraka atsinanana sy tany avaratry amin' ny tapany avaratry ny kôntinenta ka hatrany amin' ny sisiny avaratra amin' ny [[Afrika atsimon' i Saharà|faritra atsimon' i Sahara]]. I Afrika Avaratra, niaraka amin' izay koa, dia lasa nanjakan' ny [[Fiteny arabo|fiteny]] sy ny [[kolontsaina arabo]]. Taty Afrika atsimon' i Sahara, tamin' ny taonjato faha-8 ka hatramin' ny taonjato faha-17, dia nisy [[empira]] natanjaka sy nanan-karena nifandimby. Tamin' ny faramparan' io vanim-potoana io, tamin' ny taonjato faha-15, ny [[Pôrtogaly|Pôrtogey]], narahin' ny firenena eorôpeana hafa, dia nanangana fivarotana sy fividianana andevo tany amin' ny morontsiraka andrefana, ny varotra andevon' i Atlantika (atao hoe "raharaham-barotra telolafy"), izay nanampy ny [[Fivarotana andevo mainty hoditra|varotra andevo anatiny]] taty Afrika sy ny fanondranana andevo mankany amin' ny [[Tontolo Atsinanana]] izay efa nanjaka teto amin' ny kôntinenta. Ny taonjato faha-18 dia nanamarika ny fiandohan' ny famantaran-tany natan' ny Eorôpeana, narahin' ny [[fanjanahantany]] goavana tao amin' ny kôntinenta teo anelanelan' ny faramparan' ny taonjato faha-19 sy ny fiandohan' ny taonjato faha-20. Nitsahatra ny varotra andevo teo am-piandohan' ny taonjato faha-20, nefa teo ambany fahefan' ny mpanjanaka tanteraka ny ampahany be amin' i Afrika mandra-pahatongan' ny tapaky ny taonjato faha-20, izany dia mamolavola ny [[sisin-tany]] sy ny [[Toekarena|toekaren]]' ny firenena maro voakasik' izany mandraka ankehitriny. Nahazo ny [[Fahaleovantena|fahaleovantenany]] teo anelanelan' ny faran' ny taompolo 1950 ([[Tonizia]], [[Marôka]], [[Ganà]], sns.) sy ny tapaky ny taompolo 1970 ([[Angôla]], [[Môzambika]], sns.) ny ankamaroan' ny firenena aty Afrika. Nahitana "[[demôkrasia]] tsy lavorary" na "fitondrana tsy refesi-mandidy” mihitsy aza i Afrika mahaleo tena ary maro ny ady mitranga. Hatramin' ny nahazoan' i [[Sodàna Atsimo]] fahaleovantena tamin' ny taona 2011 dia misy firenena 54 manana ny [[Fiandrianana|fiandrianany]] i Afrika (tsy anisan' izany ny [[Repoblika Arabo Saharaoy Demôkratika]] sy i [[Sômalilandy]]). [[Sary:Map of Africa with flags.svg|vignette|261x261px|Sarin-tanin' i Afrika maneho ny sainan' ny firenena ao aminy]] Ireto ny firenena ao Afrika, raha ampidirina ireo mbola tsy ankatoavin' ny firenena maro: [[Afrika Atsimo]], [[Aljeria|Alzeria]], [[Angôla]], [[Benîno]], [[Borkina Fasô]], [[Borondy]], [[Bôtsoana]], [[Ejipta]], [[Eritrea]], [[Esoatiny]] ([[Soazilandy]] taloha), [[Etiôpia]], [[Gabôna]], [[Gambia]], [[Ganà]], [[Ginea]], [[Ginea Bisao]], [[Ginea Ekoatôrialy|Ginea Ekoatôrialy,]] [[Jibotỳ]], [[Kamerona]], [[Kapvera]], [[Kenià|Kenia]], [[Kômôro]], [[Kôtidivoara]], [[Lezôtô|Lesôtô]], [[Liberià|Liberia]], [[Libia]], [[Madagasikara]], [[Malaoỳ]], [[Malỳ]], [[Maorisy]], [[Maoritania]], [[Marôka]], [[Môzambika]], [[Namibia]], [[Nizera]], [[Nizerià]], [[Oganda]], [[Repoblika Arabo Saharaoy Demôkratika]], [[Repoblika Demôkratikan' i Kôngô]], [[Repoblikan' i Afrika Afovoany]], [[Repoblikan' i Kôngô]], [[Roanda]], [[Saô Tôme e Prinsipe]], [[Seisely]], [[Senegaly]], [[Siera Leôna]], [[Sodàna]], [[Sodàna Atsimo]], [[Sômalia]], [[Sômalilandy]], [[Tanzania]], [[Tôgô]], [[Tonizia]], [[Tsady]], [[Zambia]] ary [[Zimbaboe]]. Ny [[mponina]] aty Afrika no fatra-pitombo indrindra eto an-tany ary nihatsara ny toe-pahasalamana na dia tsy mandroso haingana raha mitaha amin' ny any amin' ny [[firenena an-dalam-pandrosoana]] hafa. Miorina amin' ny fandaminana mifototra amin' ny fianakaviana sy ny maha anisan' ny foko ny tena ny fiarahamonna aty Afrika; misy [[Vondrom-poko aty Afrika|vondrom-poko]] manodidina ny arivo ao amin' ity kôntinenta ity, izay misy fahasam-piteny lehibe indrindra eto amin' izao tontolo izao, ahitana [[Fiteny aty Afrika|fiteny]] manodidina ny 2&nbsp;000. Ao anatin' ny toe-javatra maha sarotra ny fitantana ny rahatraha momba ny mponina i Afrika amin' izao fotoana izao noho ity kôntinenta ity izay mbola tsy mandroso ara-toekarena na dia eo aza ny fitomboan' ny toekarena izay matanjaka nanomboka tamin' ny fiandohan' ny taonjato faha-21, izay nahatonga ny fisandratan' ny saranga anelanelany, tsy dia mahavokatra, manana fidiram-bola ambony. Anisan' ny olana amin' ny fitantanana ny mponina ny [[tsy fananana asa]], ny fahampian' ny famatsiam-bola ho an' ny [[fampianarana]]. Ara-toekarena dia nitohy hatramin' ny [[Andro Taloha]] ny varotra ifanaovan' ny samy kôntinenta, ary tamin' ny vanim-potoan' ny empira lehibe dia ity kôntinenta ity no mpamatsy [[volamena]] ny [[Tontolo Tandrefana|Tandrefana]] sy [[Tontolo Atsinanana|Tatsinanana]]. Taty aoriana, ny [[fanjanahantany]] dia nitarika ho amin' ny fampisahanana sehatra ara-toekarena manokana ho an' ny mpanjanaka izay saika lasa tsy nitodika afa-tsy any ivelany, natokana ho an' ny fanondranana [[akora fanodina]] ([[mineraly]] sy vokatry ny [[fambolena]]) ho any amin' ny renivohitry ny firenena mpanjanaka. Satria mbola manana tahirin-t[[solitany]] sy [[harena an-kibon' ny tany]] lehibe i Afrika dia mbola mitohy io toe-javatra io amin' izao taonjato faha-21 izao, ka vokatr' izany dia mbola mitohy koa ny fisian' ny "firenena mpampanofa" sy ny ôligarsia maro izay maka ny vola miditra izay manimba ny tombontsoan' ny mponina izay mijanona ho mahantra. Kely dia kely ny toeran' i Afrika eo amin' ny [[fanatontoloana]] ara-toekarena ankehitriny, tsy toy ny tamin' ny taonjato maro lasa. Na izany aza dia nanomboka fiovana ara-toekarena nandritra ny vanim-potoana farany ny firenena sasany noho ny toekarena lasa ahitana [[Seha-pihariana|sehatr' asa]] maro samihafa sy noho ny fivoaran' ny [[seha-pihariana faharoa]] ary ny "fitomboana tsy manilika". == Tantara == Tao Afrika no nipoiran' ny karazan' olombelona ''homo sapiens''. === Talohan' ny Tantara === ==== Fahaterahan' ny olombelona ==== [[Sary:Lucy blackbg.jpg|vignette|438x438px|Lucy, taolana ''Australopithecus afarensis'', hita tamin' ny 24 Nôvambra 1974 tao amin' ny Lohasahan' i Awash, tao amin' ny Debok' i Afar any [[Etiôpia]].]] I Afrika no heverina ho "fandrian-jazan' ny olombelona", ​​izay nisehoan' ny voalohany olombelona ary avy eo ny hany karazana misy azy mbola velona ankehitriny: ny ''[[Homo sapiens]]''. Nandritra ny taonjato faha-20, ny paleôantrôpôlôga dia nahita fôsily marobe sy fanorenam-ponenan' porofon' ny hôminide mpialoha lalana ny olombelona, ​​tamin' ny 7 tapitrisa taona talohan' ny ankehitriny ho an' ny karazana ''Sahelanthropus tchadensis'' (fôsily Toumaï), 6 tapitrisa taona ho an' ny ''Orrorin tugenensis'', 4 tapitrisa taona ho an' ny fôsilin' ny Ardi an' ny karazana ''Ardipithecus ramidus'', 3,9 hatramin' ny 3,0 tapitrisa taona ho an' ny ''Australopithecus afarensis'', 2,3 ka hatramin' ny 1,4 tapitrisa taona talohan' ny ankehitriny ho an' ny ''Paranthropus boisei'' ary eo amin' ny 1,9 tapitrisa ka hatramin' ny 600&nbsp;000 taona eo ho eo ho an' ny ''Homo ergaster''. Taorian' ny fivoaran' ny ''Homo sapiens'', manodidina ny 200&nbsp;000 ka hatramin' ny 100&nbsp;000 taona lasa izay, i Afrika nonenana vondrona mpihaza sy mpioty indrindra . Araka ny teôria momba ny "fiaviana afrikanan' ny olombelona môderna” (''Out of Africa'', midika hoe "Mivoaka an' i Afrika"), ireo olombelona môderina voalohany ireo dia nandao an' i Afrika ary nipetraka teo amin' ny faritra hafa teo anelanelan' ny 80&nbsp;000 sy 50&nbsp;000 taona talohan' ny androntsika. Nandao an' ilay kôntinenta izy ireo tamin' ny fiampita ny [[Ranomasina Mena]] tamin’ ny alalan’ i Bab-el-Mandeb sy ny [[andilan-dranomasin' i Gibraltar]] ary ny [[andilan-tanin' i Suez]]. Ny [[fifindrà-monina]] hafa nataion' ireo olombelona môderina ireo, ao anatin' i Afrika, dia tamin' ny vanim-potoana mitovy amin' ny voalaza etsy aloha, miaraka amin' ny soritra fiorenam-ponenana tany am-boalohany tany amin' ny [[Faritra Atsimo ao Afrika|faritra atsimo amin' i Afrika]] sy tany [[Afrika Avaratra]] ary tao [[Sahara]]. ==== Fivoarana ara-toetanin' i Sahara ==== Niovaova be ny haben' ny [[Sahara]] rehefa nandeha ny fotoana, noho ny toetry ny [[toetany]]. Tamin' ny faran' ny fandrakofan-dranomadry ny ampahany be amin' ny kôntinenta rehetra, izay nitranga tany amin' ny 8500 tal JK dia lasa tany anirian-java-maitso sy lonaka indray i Sahara. Hita ao Tassili n'Ajjer, ny sary hosodoko amin' ny zohy, tamin' ny taona 8000 tal JK, izay maneho an' i Sahara lonaka sy nisy mponina betsaka. Taty aoriana, ny hafanana sy ny fihamainan' ny toetany, manodidina ny taona 5000 tal JK, dia mahatonga an' i Sahara ho lasa mafana sy sarotra iainana. Nandritra ny evôlisiôna izay naharitra hatramin' ny 3900 tal JK, i Sahara dia nihanajary tany efitra. Nitranga ny fiharatsian' ny toetany, ka nihena ny rotsak' orana aty [[Afrika Atsinanana]] sy [[Afrika Afovoany]]. Nanomboka teo dia nanjaka taty Afrika Atsinanana ny fahamainana. Nitana anjara toerana lehibe amin' ny fizarazaràna ara-jeôgrafika ny ampahany be amin' i Afrika i Sahara. Nampihena ny habetsaky ny tany azo onenana izany ary niteraka fifindra-monin' ny mponina mpamboly mankany amin' ny faritra manana toetany mafana kokoa any [[Afrika Andrefana]] sy mankany amin' ny [[Lohasahan' i Nily]], eo ambanin' ny Katarakta Faharoa, izay nisy toeram-ponenana maharitra na somary maharitra. Io [[fifindra-monina]] io dia nahatonga ny fipoiran' ny fiarahamonina saro-drafitra sy voalamina tsara nandritra ny taonarivo faha-4 tal JK, araka ny asehon' ny toerana ao Nabta Playa. Sakana amin' ny fivezivezena avaratra-atsimo ity fahatapahana ara-toetany ity. Ny Lohasahan' i Nily no lasa lalan-tsara ifamoivoizana indrindra ary i Ejipta dia nanaraka dingam-pandrosoana miavaka amin' ny faritra hafa aty Afrika, ==== Famolahana ny biby hompina voalohany sy fambolena ==== Ny famolahana voalohahy ny biby hompina taty Afrika dia nialoha ny fambolena ary niara-nisy amin' ny kolontsaina mpihaza sy mpioty; ny [[omby]], ohatra, dia nompina nanomboka tamin' ny taona 7500 ka hatramin' ny 6000 tal JK tany [[Afrika Avaratra]]. Aany amin' ny faritra nilô-sahariana dia biby maro no nompina, anisan' izany ny [[ampondra]]. Ny fambolena dia niseho tamin' ny alalan' ny dingana sarotra sy marolafy manodidina ny taona 6000 tal JK. Voalohany indrindra dia nisy ny fandraisan' i Ejipta ny zavamaniry avy any [[Atsinanana Afovoany|Azia Atsimo-Andrefana]]; avy eo, manodidina ny taona 2000 tal. JK, dia fambolena teratany no natao miaraka amin' ny famolahana ny [[Ampembambazaha|ampembimbazaha]], ny [[vary]] afrikana, ny iniamy ary ny [[Ampemba|ampemby]] mba hovolena. ==== Fandaminana ny toeram-ponenan' ny olona ==== Niorina talohan' ny vanim-potoana ara-tantara ny vondrona ara-pôlitika malaza. Ohatra, ny toerana misy an' i Nabta Playa, andrefan' ny ony [[Nily]], any amin' ny tany efitr' i [[Nobia]], dia nisy mponina, na tsy mitohy mandavan-taona aza, nanomboka tamin' ny taonarivo faha-9 tal JK hatramin' ny taonarivo voalohany tal JK. Ny [[deboka]] nisy azy, tamin' izany fotoana izany, dia voatondraka sy lonaka kokoa noho ny amin' izao. Io toerana io dia nahtana [[megalita]] maro izay nampiasaina amin' ny [[haikintana]], nanomboka amin' ny taona 6000 ka hatramin' ny 6500 tal JK. Ny mponina, izay niompy, dia nampiseho mariky ny fandaminana avo lenta, mihoatra noho ny an' i Ejipta tamin' izany fotoana izany. Ohatra amin' izany ny fanorenan-trano sy zavatra hafa amin' ny vato, ambony sy ambanin' ny tany, tanàna madinika naorina araka ny drafitra vosoritra mialoha sy lavadrano lalina, afaka mitahiry rano mandritra ny taona ary ny fahalalana ara-kaikintana indrindraindrindra izay ilaina amin' ny fananganana megalita. Fotoana fohy taty aoriana, niaraka amin' i Nabta Playa teo anelanelan' ny -3 800 sy -3 000 taona lasa izay, ny kolontsaina Nagada (vanim-potoana talohan' ny fitondra ifandimbiasan' ny tarana-mpanjaka tao Ejipta) no nisian' ny [[hierôglifa]] voalohany tao Abydos. Ny takela-tanimangan' i Abydos dia manamarina ny fisian' ny fandaminana ara-pôlitika mamorona [[fanjakà-mpanjaka]]; ireo takela-tanimanga ireo dia miresaka momba ny mpanjaka Maingoka I izay nanjaka tany amin' ny taona 3200 tal JK amin' i Ejipta manontolo, ary na dia tany ivelany aza. ==== Fisehoan' ny asa vy voalohany sy ny fielezan' izany ==== === Sivilizasiôna tamin' ny Andro Taloha === <timeline> # définition de la taille de la frise ImageSize = width:800 height:auto barincrement:37 # taille totale de l'image : largeur, hauteur PlotArea = top:15 left:50 bottom:40 right:15 # taille réelle de la frise au sein de l'image DateFormat = yyyy # format des dates utilisées Period = from:-5000 till:1300 # laps de temps (de ... à ...) TimeAxis = orientation:horizontal # orientation de la frise (verticale ou horizontale) ScaleMajor = unit:year increment:500 start:-5000 # incrément temporel (majeur) # définition d'une variable à titre d'exemple Define $dy = 40 # définition des couleurs Colors = id:gris value:gray(0.9) # Le système de bardata permet d'éviter les légendes à gauche # et de définir l'ordre d'apparition des segments indépendamment de PlotData BarData= bar:0 #nabta + migrations bantoues bar:1 #égypte bar:1ter #nagada bar:2 #nok bar:3 #koush bar:4 #aksoum bar:4bis #utique carthage cyrène bar:fictive #espacement bar:fictive2 #espacement bar:4ter #civilisation carthaginoise bar:5 #empire du ghana # définition des données PlotData= # définition des barres bar:0 color:gris mark:(line,white) align:center from:-4500 till:-2500 text:"Havoan'i Nabta Playa" link:https://mg.wikipedia.org/wiki/Nabta_Playa from:-2000 till:1300 text:"fifindra-monin'ny banto" bar:1 color:dullyellow mark:(line,white) align:left from:-30 till:500 fontsize:S color:yellow2 align:center text:"Ejipta romana" from:-3000 till:-30 align:center text:[[Ejipta taloha]] from:-5000 till:-3000 align:center color:pink text:[[Fotoana ejipsiana nialohan'ny dinastia]] at:-3200 align:right shift:(0,-60) text:"Taona nisehoan'ny hierôglifa" bar:1ter color:pink from:-3800 till:-3000 width:42 align:center text:[[Haifomban'i Nagada]] at:-3200 bar:2 from:-1500 till:250 color:gris text:[[Sivilizasiona Nok]] bar:3 color:yellow mark:(line,white) align:center from:-750 till:40 text:[[Fanjakan'i Koso]] bar:4 color:lavender mark:(line,white) align:center from:-100 till:1000 text:[[Fanjakan'i Aksoma]] bar:4bis mark:(line,black) color:white align:center from:-1100 till:-644 color:white at:-1100 align:right shift:(0,-29) text:"Fiorenan'i Utica~-1100" at:-814 align:center shift:(0,-58) text:"Fiorenan'i Kartazy~-814" at:-644 align:left shift:(0,-29) text:"Fiorenan'i~Sirena~-644" bar:4ter mark:(line,white) color:powderblue align:center from:-814 till:-146 text:[[Sivilizasiona Kartazinianina]] bar:5 color:gris mark:(line,white) align:center from:300 till:1240 text:[[Empiran'i Ghana]] # </timeline> Tamin'ny [[Andro Taloha]], ireo fanjakana fanta-daza sy namela lova an-tsoratra dia ny Fanjakan' i Ejipta, ny Fanjakan' i Koso, i Meroe, ny Fanjakan' i Aksoma, i Kartajy ary i Zimbaboe Lehibe. ==== Faritra nilôtika sy sivilizasiôna voalohany taty atsimon' i Sahara ==== ==== Fielezan' ny Banto ==== ==== Afrika Avaratra==== Tao [[Ejipta tamin'ny Andro Taloha|Ejipta]] no nipoiran'ny tantara an-tsoratra tao Afrika. Ny [[Tetiandro egiptiana|tetiandro nampiasain' ny Ejipsiana]] tamin'izany fotoana izany dia natao hamantarana ny fotoana nisian' ny kolontsain' ny [[Andron'ny Varahina]] sy ny [[Andron'ny Vy]] tao amin' ilay faritra. Tamin' ny taona 1567 tal. J.K. hatramin' ny taona 1080 tal. J.K. no nena nirapiratan' ny sivilizasiôna ejipsiana. Nanangana seranam-pifanakalozana ny [[Fenisianina]] manodidina ny [[Ranomasina Mediteranea]] talohan'ny taona 1000 tal. J.K.. Nanangana an'i [[Kartazy]] (na [[Kartago]]) tamin'ny -814 izy ireo. Any atsinanana indray dia nanangana an'i [[Sirena]] (na [[Kirena]]) ny grika tamin'ny taona -631. Na dia mitoka-monina noho ny tanimaty manodidina azy aza ilay tanàna dia tena nanan-karena ny [[Sirenaika taloha|Sirenaika]] (na [[Kirenaika taloha|Kirenaika]], tany manodidin' i Sirena). Nanana hery mitarika goavana tao Ejipta ny Grika tamin' izany fotoana izany. Lazaina fa i [[Aleksandra Lehibe]] no namorona an' i [[Aleksandria]] ary ny [[dinastia ptôlemaika]] ary namela antontan-taratasy mikasika an' i Etiôpia ho lova. Na izany aza, nandresy ireo hery telon'i [[Afrika Avaratra]] ny romana: i [[Kirenaika taloha|Sirenaika]], i [[Ejipta tamin'ny Andro Taloha|Ejipta]] ary i [[Kartazy]]. Latsaka tamin'ny 146 tal. J.K. i Kartazy rehefa niady nandritry ny taonjato maro. Nitontongana fotoana kely taoriany ireo fahefana roa hafa. Tonga hatrany [[Nobia]] any Etiopia ny Rômanina mba hitady ny loharanon'i [[Nily]], fa tsy nahomby izy ireo. Ny asa soratr' i [[Ptôlemeo]] dia nahafantarana ny halehiben' ny tontolo fantatry ny [[Empira Rômana|Rômana]] (na mivantana na amin'ny alalan'ny filazan'ny olona). Izy ireo dia miresaka momba ny [[Farihy Lehibe (Afrika)|Farihy Lehibe]], seranam-pifanakalozana manaraka ny morontsiraky ny [[Ranomasimbe Indiana|Ranomasimbe Indianina]] hatrany Rhapta any [[Tanzania]] ary koa ny ony [[Niger (ony)|Niger]]. Namarana ny fisian' ny sivilizasiôna klasika tao [[Afrika Avaratra]] ny fanafihan' ny [[Vandala (vahoaka)|Vandala]] tamin' ny taonjato faha-5. Nanangana fanjakana iray manana an' i [[Kartago|Kartazy]] ho renivohitra izy ireo tamin' ny taona 429. Lavo tamin' ny andron' ny [[Empira Bizantina]] ilay fanjakana tamin' ny taona 533. ==== Fampidirana ny kristianisma ==== Araka ny [[lovantsofina]] dia nitondra ny [[kristianisma]] tao [[Aleksandria]] tamin' ny taona 60 i Masindahy [[Marka (evanjelista)|Marka]], ary lasa [[eveka]] voalohany tao. Ny [[Fiangonan' i Jerosalema]] no mety nandefa misiônera tao, tamin' ny taona 200 tany ho any. Tanan' ny fiangonana mampiasa ny [[fiteny grika|teny grika]] i [[Aleksandria]]. Tamin' ny taona 325 dia 51 no isan' ny episkôpata tao Ejipta ary niely tamin' ny [[fiteny kôpta|teny kôpta]] ny [[Baiboly]]. Tamin' ny taona 400 dia Kristianina ny 90 % amin' ny mponina tao Ejipta. ==== Sivilizasiôna tamin'ny Andro Taloha taty atsimon' i Sahara ==== Ny haben'ny Sahara dia tena miovaova ara-tantara, miaraka amin'ny faritra misy azy miovaova haingana ary indraindray manjavona arakaraka ny [https://books.google.mg/books?id=KUKPAQAAQBAJ&redir_esc=y toetry ny toetr'andro manerantany].<ref name=":0">https://books.google.mg/books?id=KUKPAQAAQBAJ&redir_esc=y</ref> Tamin'ny fiafaran'ny vanim-potoanan'ny ranomandry, izay tombanana ho manodidina ny 10.500 talohan'i JK, dia nanjary lohasaha maitso maitso indray ny Sahara, ary niverina avy any amin'ny faritra afovoany sy morontsiraka any Afrika ny mponina Afrikana, miaraka amin'ny sary hoso-doko amin'ny vatolampy mampiseho an'i Sahara lonaka sy ny mponina maro be hita tany Tassili n'Ajjer nanomboka tamin'ny 10 arivo taona angamba. Na izany aza, ny toetr'andro mafana sy maina dia midika fa tamin'ny taona 5000 talohan'i JK, ny faritr'i Sahara dia nanjary maina sy nihanitombo hatrany. Manodidina ny 3500 talohan'i JK, noho ny fitongilana teo amin'ny fihodinan'ny tany, dia niaina vanim-potoanan'ny tany efitra haingana ny Sahara. Tamin'ny fiafaran'ny vanim-potoanan'ny ranomandry, izay tombanana ho manodidina ny 10.500 talohan'i JK, dia nanjary lohasaha maitso maitso indray ny Sahara, ary niverina avy any amin'ny faritra afovoany sy morontsiraka any Afrika ny mponina Afrikana, miaraka amin'ny sary hoso-doko amin'ny vatolampy mampiseho an'i Sahara lonaka sy ny mponina maro be hita tany Tassili n'Ajjer nanomboka tamin'ny 10 arivo taona angamba.[68] Na izany aza, ny toetr'andro mafana sy maina dia midika fa tamin'ny taona 5000 talohan'i JK, ny faritr'i Sahara dia nanjary maina sy nihanitombo hatrany. Manodidina ny 3500 talohan'i JK, noho ny fitongilana teo amin'ny fihodinan'ny tany, dia niaina vanim-potoanan'ny tany efitra haingana ny Sahara Niala tao amin'ny faritr'i Sahara nankany amin'ny Lohasahan'i Neily eo ambanin'ny Katarakta Faharoa ny mponina izay nanaovany tanàna maharitra na semi-permanent. Nitranga ny fitotongan'ny toetr'andro lehibe, nampihena ny orana mivatravatra sy maharitra any [[Afrika Afovoany]] sy Atsinanana. Nanomboka tamin’io fotoana io, dia nanjaka ny hain-tany tany Afrika Atsinanana, ary nitombo hatrany nandritra ny 200 taona farany, tany [[Etiôpia|Etiopia]]. === Empira === ==== Fakan-tany nataon' ny Arabo tao Afrika Avaratra ==== ==== Ao atsimon' i Sahel ==== ==== Fisadratana berbera-mozilmana ==== ==== Varotra andevo tato Afrika sy ny varotra andevo nataon' ny Arabo ==== ==== Empira telo lehibe ==== === Varotra andevo manerana an' i Atlantika === Efa ela no nisy ny [[fanandevozana]] tany Afrika. Teo anelanelan'ny taonjato faha-15 sy faha-19, ny varotra andevo Atlantika dia nitondra andevo 7–12 tapitrisa teo ho eo tany amin'ny [[Tontolo Vaovao]]. Ankoatra izany, Eoropeana maherin'ny 1 tapitrisa no nosamborin'ny piraty Barbary ary namidy ho andevo tany Afrika Avaratra teo anelanelan'ny taonjato faha-16 sy faha-19. Tany Afrika Andrefana, ny fihenan'ny [[varotra andevo Atlantika]] tamin'ny taona 1820 dia niteraka fiovana ara-toekarena lehibe teo amin'ny politika teo an-toerana. Ny fihenan'ny varotra andevo tsikelikely, nateraky ny tsy fahampian'ny fangatahana andevo tany amin'ny Tontolo Vaovao, ny fampitomboana ny lalàna manohitra ny fanandevozana any [[Eorôpa|Eoropa]] sy [[Amerika]], ary ny fitomboan'ny fanatrehan'ny British Royal Navy any amin'ny morontsirak'i Afrika Andrefana, dia nanery ny fanjakana Afrikana hanangana toe-karena vaovao. Teo anelanelan'ny taona 1808 sy 1860, ny Squadron Britanika any Afrika Andrefana dia naka sambo andevo 1 600 teo ho eo ary nanafaka Afrikana 150 000 izay tao anatiny. Nisy ihany koa ny fepetra noraisina tamin'ireo mpitarika Afrikana izay tsy nety nanaiky ny fifanarahana britanika handràra ny varotra, ohatra ny amin'ny "Mpanjakan'i [[Lagos]] mandrombaka", izay nesorina tamin'ny 1851. Nisy fifanarahana manohitra ny fanandevozana natao tamin'ny mpitondra Afrikana 50 mahery. Ny hery lehibe indrindra any Afrika Andrefana (ny Confederacy Asante, ny Fanjakan'i Dahomey, ary ny Empira Oyo) dia nandray fomba samihafa hifanaraka amin'ny fiovana. Asante sy Dahomey dia nifantoka tamin'ny fampivoarana ny "varotra ara-dalàna" amin'ny endriky ny menaka palmie, kakao, hazo ary volamena, mandrafitra ny fototry ny varotra fanondranana maoderina any Afrika Andrefana. Ny Empira Oyo, tsy afaka nampifanaraka, dia nirodana tamin'ny ady an-trano. === Fanjanahantany === Nitohy hatramin’ny faran’ny [[Ady Lehibe Faharoa|Ady Lehibe II]] ny fitondran’ny Eoropeanina, rehefa saika nahazo fahaleovan-tena ara-dalàna ny faritany mpanjanaka sisa tavela. Nahazo vahana ny fihetsiketsehan'ny fahaleovantena tany Afrika taorian'ny Ady Lehibe Faharoa, izay nahatonga ireo firenena matanjaka eoropeanina ho malemy. Tamin’ny 1951, dia nahazo fahaleovan-tena i Libya, zanatany italiana taloha. Tamin'ny 1956, nahazo ny fahaleovantenany tamin'i Frantsa i Tonizia sy Maraoka. Nanaraka ny taona nanaraka (Martsa 1957) i Ghana, ka lasa voalohany tamin'ireo zanatany ambanin'ny Sahara nahazo fahaleovantena. Tao anatin'ny folo taona manaraka, dia nisy onjam-panjanahana nanerana ny kaontinanta, ary niafara tamin'ny taona 1960 an'i Afrika sy ny fananganana ny [[Fikambanana Afrikanina]] tamin'ny 1963. Ny fisian'i [[Pôrtogaly|Portiogaly]] any ampitan-dranomasina any Afrika atsimon'i Sahara (indrindra fa any Angola, Cape Verde, [[Môzambika|Mozambika]], Ginea-Bissau, ary São Tomé sy Príncipe) dia naharitra nanomboka tamin'ny taonjato faha-16 ka hatramin'ny 1975, taorian'ny nanonganana ny fitondrana Estado Novo tamin'ny fanonganam-panjakana miaramila tao Lisbonne. Nanambara ny fahaleovantenany tamin'ny Fanjakana Royaume-Uni i Rhodesia tamin'ny 1965, teo ambany fitondran'i Ian Smith vitsy an'isa fotsy hoditra, saingy tsy nekena iraisam-pirenena ho fanjakana mahaleo tena (toy ny Zimbaboe) raha tsy tamin'ny 1980, rehefa nahazo fahefana ny nasionalista mainty hoditra taorian'ny ady anaty akata. Na dia iray amin'ireo firenena Afrikana voalohany nahazo ny fahaleovantena aza i Afrika Atsimo, dia nijanona teo ambany fifehezan'ny fotsy hoditra vitsy an'isa ao amin'ny firenena ny fanjakana, tamin'ny voalohany tamin'ny alàlan'ny zo hifidy ary nanomboka tamin'ny 1956 tamin'ny alàlan'ny rafitra fanavakavahana ara-poko fantatra amin'ny anarana hoe apartheid, hatramin'ny 1994. ==== Fanafoanana sy famaranana ny varotra andevo ==== ==== Famantarana ny zava-misy any anaty tany ==== ==== Fanjakazakan' ny mpanjanatany ==== === Fizakantena ara-pôlitika sy fahaleovantena === === Afrika ankehitriny === ==== Ady ==== ==== Fitroarana jihadista ==== === Taonjato faha-9 hatramin'ny taonjato faha-18=== Afrika talohan'ny [[fanjanahantany]] dia nanana fanjakana sy politika miisa [[:en:Africa#cite_note-127|10.000]]. Anisan'izany ny fianakaviana kelin'ny mpihaza mpihaza toa ny mponina San any atsimon'i Afrika; vondrona lehibe kokoa sy voarafitra kokoa toy ny fivondronan'ny fianakaviamben'ny vahoaka Bantu any Afrika afovoany, atsimo ary atsinanana; vondrona foko voarafitra mafy ao amin'ny Tandrok'i Afrika; ireo fanjakana lehibe Sahelian; ary fanjakana sy fanjakana tsy miankina, toy ny an'ny Akana; Edo sy Yoruba ary Igbo any Afrika Andrefana; ary ireo tanàna mpivarotra amoron-tsiraka [[Fiteny soahily|Swahili]] any Afrika Atsimo Atsinanana. Tamin'ny taonjato faha-9 am.f.i., nisy andiana fanjakana tarana-mpanjaka, anisan'izany ireo fanjakana Hausa voalohany indrindra, niparitaka nanerana ny savannah atsimon'i Sahara avy any amin'ny faritra andrefana ka hatrany Sodana afovoany. Ny natanjaka indrindra tamin’ireo fanjakana ireo dia i [[Ganà|Ghana]], Gao, ary ny Fanjakana Kanem-Bornu. Nihena i Ghana tamin'ny taonjato fahiraika ambin'ny folo, saingy nandimby ny Fanjakana Mali, izay nanambatra ny ankamaroan'ny faritra andrefan'i [[Sodàna]] tamin'ny taonjato fahatelo ambin'ny folo. Nanaiky ny finoana silamo i Kanem tamin'ny taonjato fahiraika ambin'ny folo. Tany amin’ny faritra misy ala any amin’ny morontsirak’i Afrika Andrefana, dia nitombo ny fanjakana mahaleo tena tsy nisy heriny firy avy amin’ny silamo avaratra. Ny Fanjakan'i Nri, izay nofehezin'ny Eze Nri, dia niorina tamin'ny taonjato fahasivy, ka nahatonga azy io ho iray amin'ireo fanjakana tranainy indrindra amin'ny [[Nizerià|Nizeria]] ankehitriny. Ny fanjakana Nri dia malaza amin'ny varahina be pitsiny, hita ao amin'ny tanànan'i Igbo-Ukwu. Ny Fanjakan'i Ife, ara-tantara, no voalohany tamin'ireo fanjakana na fanjakana Yoruba ireo, dia nanangana governemanta teo ambany fitondran'ny mpisorona oba ('mpanjaka' na 'mpitondra' amin'ny fiteny Yoruba), antsoina hoe Ooni of Ife. I Ife dia voamarika ho foibe ara-pivavahana sy ara-kolontsaina lehibe any Afrika Andrefana ary noho ny fomban-drazana tsy manam-paharoa amin'ny sary sokitra varahina. Ny modelin'ny governemanta Ife dia nalain'ny Empira Oyo, izay ny obas, antsoina hoe Alaafins of Oyo, no nifehy tanàna sy fanjakana maro hafa Yoruba sy tsy Yoruba, anisan'izany ny Fon [[Kingdom of Dahomey]]. Ny Almoravids dia tarana-mpanjaka Berbera avy any Sahara izay niely tany amin'ny faritra avaratrandrefan'i Afrika sy ny saikinosy Iberiana nandritra ny taonjato faha-11. Ny Banu Hilal sy Banu Ma'qil dia fitambarana foko [[Bedoina (vahoaka)|Bedouin]] Arabo avy any amin'ny Saikinosy Arabo izay nifindra monina niankandrefana namakivaky an'i Ejipta teo anelanelan'ny taonjato fahiraika ambin'ny folo sy fahatelo ambin'ny folo. Ny fifindra-monin'izy ireo dia nahatonga ny fifangaroan'ny Arabo sy ny Berbera, izay nahatonga ny mponina arabo ary ny kolontsaina [[Arabo (vahoaka)|Arabo]] dia nandray ny singa ao amin'ny kolontsaina eo an-toerana, eo ambanin'ny rafitry ny finoana [[silamo]]. Taorian'ny fisaraham-panambadiana an'i [[Malỳ|Mali]], mpitarika eo an-toerana antsoina hoe [[Sonni Ali]] (1464–1492) no nanangana ny Empira Songhai tao amin'ny faritr'i Niger afovoany sy ny andrefan'i Sodàna ary nifehy ny varotra trans-Sahara. Nosamborin'i Sonni Ali i Timbuktu tamin'ny 1468 ary i Jenne tamin'ny 1473, nanangana ny fitondrany tamin'ny fidiram-bolan'ny varotra sy ny fiaraha-miasan'ny mpivarotra silamo. Ny mpandimby azy [[Askia Mohammad I]] (1493–1528) dia nanao ny finoana silamo ho fivavahana ofisialy, nanorina moske, ary nentina tany amin'ireo manam-pahaizana silamo Gao, anisan'izany i al-Maghili (d.1504), ilay mpanorina ny fomban-drazana manan-danja amin'ny vatsim-pianarana silamo afrikana soanika. Tamin'ny taonjato fahiraika ambin'ny folo, ny fanjakana Hausa sasany - toa an'i Kano, Jigawa, Katsina, ary Gobir - dia nivoatra ho tanàna mimanda, manao varotra, mikarakara fiara ary manamboatra entana. Mandra-pahatongan'ny taonjato fahadimy ambin'ny folo, ireo fanjakana kely ireo dia teo amin'ny sisin'ny empira Sodàna lehibe tamin'izany fotoana izany, nanome voninahitra an'i Songhai any andrefana ary Kanem-Borno any atsinanana. ==== Afrika Andrefana ==== [[Sary:Bronze ornamental staff head, 9th century, Igbo-Ukwu.JPG|thumb|188x188px|Haingo varahina tamin' ny taonjato faha-9 avy amin' ny Igbo-Ukwu]] Ny isan' ny fitondrana an-toerana tao Afrika talohan' ny [[fanjanahan-tany]] dia heverina fa any amin' ny 10&nbsp;000 any ho any. Izy ireo dia samy manana ny firafitra ara-politikany. Anisan'ny fanjakana lehibe namela lova ny Fanjakan' i Akàna, ny an' i [[Fanjakan'i Edo|Edo]], ny an' i Iôroba ary ny an' i Igbô tao [[Afrika Andrefana]]. Ny tao [[Afrika Atsinanana]] indray dia nisy ireo fanjakana soahily teo amin' ny morontsiraka atsinanana. Tamin' ny taonjato faha-9 dia nisy ireo fanjakana mampandova fahefana toa ny fanjakana madinika [[Haosa (vahoaka)|Haosà]], izay nivelatra eran' ny tany rakotra bozaka ao Afrika Andrefana (avy eo amin'ny tany misy an' i [[Malỳ]] ankehitriny hatrany atsimon' i [[Sodàna]]). Misy ihany koa ireo fanjakana toa ny Fanjakan' i Ganà, ny an' i Gao, na ny [[Empiran' i Kanem-Bôrno]]. Lavo tamin' ny taonjato faha-11 i Ganà. Nandimby azy ny [[Empiran' i Malỳ]], izay avy ao andrefan' i Sodàna ankehitriny hatrao [[Senegaly]]. Nanaiky ny [[Silamo|finoana silamo]] tamin' ny taonjato faha-11 ny Kanema. [[File:Rytter fra Bagirmi.jpg|left|thumb|251x251px|Mpiady ambony soavalin'i Bagirmi]] Amin' ny faritra feno alan' i [[Afrika Atsinanana]], dia nivoatra tany ivelan'ny faritra nielezan'ny finoana silamo ny fanjakana mahaleotena. Niorina tamin' ny taonjato faha-9 ny [[Fanjakan' i Nri]] ary anisan' ny voalohany. Izy io dia entin' i Eze Nri ary anisan'ny fanjakana antitra indrindra ao [[Nizerià|Nizeria]] ankehitriny. Malaza amin' ny fahaizany mandrafitra varahina izay hita ao amin' ny tanànan' i Igbo-Ukwu ny fanjakan'i Nri. Heverina fa namboarina tamin' ny taonjato faha-9 ireny zavakanto varahina ireny. Ny Fanjakan' i Ife izay anisan'ny tanàna fanjakana iôroba voalohany, dia nanangana governemanta entin' ombiasy oba ("mpitondra" amin' ny [[Fiteny iôroba|teny iôroba]]) izay antsoina hoe ''Ooni an' i Ife''. Malaza amin' ny maha-ivontoerana ara-kolontsaina sy ara-pinoana lehibe ao Afrika Andrefana sy ho an'ny sary sokitra varahina i Ife. Nampifanarahina tamin' ny fomba fitondram-panjakan' ny Ôiô ny rafi-pitondra-mpanjakan' i Ife. Ny mpanjakany ("oba") izay antsoina hoe Alaafin an' i Ôiô dia nandrindra tanàna fanjakana maro na iôroba na tsy iôroba. Anisan' ny fanjakana tsy iôroba fehezin' ny Ôiô ny [[Fanjakan' i Dahômey|Fanjakana Fôna an' i Dahômey]]. == Jeôgrafia == [[Sary:187 1003703 africa dxm.png|vignette|I Afrika jerena avy eny amin' ny habakabaka]] Ny velarantany manontolon' i Afrika dia 30&nbsp;415&nbsp;873 km<sup>2</sup> izay mahatonga azy ho [[kôntinenta]] faharoa lehibe indrindra. 8&nbsp;000 km ny halaviran' i Cap des Aiguilles (ao [[Afrika Atsimo]]) amin' i Ras Ben Sakka (ao [[Tonizia]]), ary 7&nbsp;000 km ny halaviran' i Ras Hafun (ao [[Sômalia]]) amin' ny nosin'i [[Cabo Verde]]. Ny toerana avo indrindra ao Afrika dia ny tampon' ny tendrombohitra [[Kilimandjaro]] izay manana haavo 5&nbsp;895 m. I [[Aljeria]] no firenena lehibe indrindra ao Afrika ary i [[Nizerià|Nizeria]] no firenena be mponina indrindra. === Toetany === [[Sary:Africa Köppen Map.png|vignette|Sarin-tany maneho ny toetany aty Afrika]] Maro samihafa ny [[toetany]] hita ao Afrika. Ny faritra avaratra sy atsimo dia manana ny [[toetany mediteraneanina]]. [[Toetanim-pehibe]] ny toetanin' i [[Afrika Afovoany]] ary toetanin-[[tany efitra]] no ananan' ny faritra akaikin' ny [[Zana-pehintany|zana-pehintani]]<nowiki/>n' ny [[Asorotany (zana-pehintany)|Asorotany]] sy [[Trôpikan'ny Adijady|Adijady]]. == Pôlitika == Ny [[Vondrona Afrikana|Vondrona Afrikanina]] ([[African Union]]) dia sendikà kaontinanta ahitana firenena mpikambana 55. Niorina ny sendikà, ka Addis Abeba, Etiopia, no foibeny, tamin’ny 26 Jona 2001. Niorina tamin’ny fomba ofisialy ny sendika ny 9 Jolay 2002 ho mpandimby ny [[Organisation of African Unity]] (OAU). Tamin'ny Jolay 2004, ny Parlemanta Pan-Afrika an'ny Vondrona Afrikana (PAP) dia nafindra tany Midrand, any Afrika Atsimo, saingy nijanona tao Addis Abeba ny Vaomiera Afrikana momba ny Zon'olombelona sy ny Vahoaka. Ny Vondrona Afrikanina, tsy tokony hafangaro amin'ny [[Vaomieran'ny UA]], dia noforonin'ny Lalàna Constitutive an'ny Vondrona Afrikana, izay mikendry ny hanova ny Vondrona ara-toekarena Afrikana, fiarahamonim-pirenena federasiona, ho fanjakana eo ambanin'ny fifanarahana iraisam-pirenena. Ny Vondrona Afrikanina dia manana governemanta parlemantera, fantatra amin'ny anarana hoe Governemantan'ny Vondrona Afrikana, ahitana sampana mpanao lalàna, fitsarana ary mpanatanteraka. Ny filohan’ny [[Vondrona Afrikana|Vondrona Afrikanina]] sady Filoham-pirenena, izay filohan’ny [[Parlemanta Pan-Afrikana]] ihany koa no mitarika izany. Lasa Filohan'ny AU ny olona iray rehefa voafidy ho ao amin'ny PAP, ary avy eo dia mahazo fanohanana maro an'isa ao amin'ny PAP. Ny fahefana sy ny fahefan'ny Filohan'ny Parlemanta Afrikana dia avy amin'ny Lalàna momba ny Lalàm-panorenana sy ny Protocole an'ny Parlemanta Pan-Afrikana, ary koa ny fandovana ny fahefan'ny filoham-pirenena voafaritry ny fifanarahana Afrikana sy ny fifanarahana iraisam-pirenena, anisan'izany ireo izay miandraikitra ny Sekretera jeneralin'ny Sekretera jeneralin'ny [[OAU]] (Komity AU) ho an'ny PAP. Ny governemantan'ny AU dia ahitana ny sendika rehetra, ny faritra, ny fanjakana ary ny kaominina, ary koa ny andrim-panjakana an-jatony, izay miara-mitantana ny raharahan'ny andrim-panjakana isan'andro. Mbola mitohy ny fanitsakitsahana ny zon'olombelona any amin'ny faritra maro any Afrika, matetika eo ambany fanaraha-mason'ny fanjakana. Ny ankamaroan'ny fanitsakitsahana toy izany dia mitranga noho ny antony ara-politika, matetika vokatry ny ady an-trano. Ireo firenena izay nahitana fanitsakitsahana ny zon'olombelona lehibe tato ho ato dia ny Repoblika Demaokratikan'i [[Congo]], [[Siera Leôna|Sierra Leone]], [[Liberià|Liberia]], [[Soudan]], Zimbaboe ary [[Kôtidivoara|Côte d'Ivoire.]] '''Ady sisintany''' Nanao ezaka lehibe ireo firenena afrikanina mba hanajana ny sisintany iraisam-pirenena ho tsy voahitsakitsaka hatry ny ela. Ohatra, ny [[Organisation of African Unity]] (OAU), izay niorina tamin'ny 1963 ary nosoloin'ny Vondrona Afrikana tamin'ny 2002, dia nametraka ny fanajana ny fahamendrehan'ny faritra misy ny firenena tsirairay ho iray amin'ireo foto-kevitra ao amin'ny Satan'ny OAU. Raha ampitahaina amin'ny fiforonan'ireo firenena eoropeanina, dia vitsy ny fifandirana iraisam-pirenena ho an'ny Afrika noho ny fanovana ny sisintany, ary tsy misy azo antoka ny fiforonan'ny firenena ary tsy misy ny fifandirana amin'ny firenena sasany izay tsy misy hafa. Na izany aza, ny ady iraisam-pirenena dia nilalao tamin'ny fanohanana ny tafika proxy na ny fihetsiketsehana mpikomy. Firenena maro no niaina ady an-trano: anisan'izany i Rwanda, Sodàna, Angola, Sierra Leone, Congo, Liberia, Etiopia ary Somalia. Ny fanafahana nasionaly koa dia matetika nandray ny toetra Marxista, Marxista-Leninista, na Maoista amin'ny teny fahalalana, izay nanangana ny fahaleovantenan'ny firenena Afrikana tamin'ny teny marxian. Ohatra amin'ny faran'ny faran'ny herinandro dia mety hitranga amin'ny hetsika manohitra ny Sendikan'ny Kamerona manohitra ny fanjanahantany, ny fikomiana Marxista-Leninista, narahin'ny hetsika mitovy amin'izany Kongo (ny Fikomiana Simba). Nandray anjara tamin'ity farany i Che Guevara, ary nihevitra tamin'ny 1967 fa tsy vonona amin'ny revolisiona any Afrika. Na dia teo aza izany, tany Zanzibar talohan'ny sy tao amin'ny endrika firaisan-kina tamin'i Tanzania, dia nisy ny sosialisma. Tany Soudan teo ambany fitondran'i Gaafar Nimeiry, tany Somalia nofehezin'i Siad Barre, tany [[Etiôpia|Etiopia]] teo ambany'ny Dergue sy Mengistu Haile Mariam, tany Congo Brazzaville teo ambany fitantanan-draharaha isan-karazany nanomboka tamin'ny taona 1960, anisan'izany ny an'i Denis Sassou-Nguessou ambany, Ke Ben'ny fitondran-tena ambany. teo ambany fitondran'i France-Albert Renéssambique, taloha'ny Angola, Mozambika19 sy ny any Portiogaly. Ny revolisiona, ny Marxisme-Leninisma dia lamaody. Na dia taona 1990 aza, dia misy ohatra vitsivitsy momba ny Marxisma Miaramila, toy ny milisy naorin'i Ernest Wamba-dia-Wamba tany [[Congo Atsinanana]] tamin'ny taona 1990. == Jeôpôlitika == Ny firenena mivelatra indrindra any Afrika dia ny [[Sodàna]] manana velarana 2,50 tapitrisa km<sup>2</sup>. Ary ny firenena kely indrindra dia ny tambanosin' i [[Seisely|Seisela]] izay 1&nbsp;300 km any avaratr' i [[Madagasikara]]. Ao anatin’ny toe-draharaha manerantany ankehitriny, i Afrika dia miditra amin’ny vanim-potoanan’ny fifaninanana ara-jeôpôlitika sy ara-toekarena vaovao. Raha mitana andraikitra lehibe i '''Nizeria sy Afrika Atsimo''' amin’ny '''[https://globalvoices.org/2006/11/28/africa-africas-economies/ GDP]''' an’ny faritra, dia misongadina koa ny fahavononan’ny '''Vondrona Eoropeana''' hanitatra ny fidirany amin’ny alalan’ny '''[https://globalvoices.org/2024/11/20/the-second-scramble-for-africa-the-eus-global-gateway-strategy/ Global Gateway Strategy]''', izay mamatsy vola an’arivony tapitrisa dolara ho an’ny fotodrafitrasa sy angovo maitso. Mandritra izany fotoana izany, miseho ho manan-danja kokoa amin’ny ho avin’ny kaontinanta ny '''[https://globalvoices.org/2025/06/24/are-africas-youth-europes-future-inside-the-eus-renewed-love-affair-with-nigeria/ tanora Afrikana]''' — indrindra amin’ny resaka asa, fahaiza-manao dizitaly, ary fifindra-monina. Ao anatin’ny fiezahana hampihena ny elanelana amin’ny fidirana amin’ny aterineto, hita fa mbola lafo be ny vidin’izany any amin’ny ankamaroan’ny firenena, manakana ny firoboroboan’ny toekarena dizitaly. Etsy ankilany, mitombo haingana ny sehatra ara-javakanto sy lalao virtoaly, ary manomboka mahazo vahana ihany koa ny tolona amin’ny '''f[https://globalvoices.org/2024/11/15/togolese-expert-kofi-sika-latzoo-explains-the-video-game-industrys-impact-on-the-african-economy/ ahaleovantena ara-dizitaly sy angon-drakitra]''', izay ahitana an’i Afrika miady amin’ny fanjakazakan’ireo goavan’ny teknolojia. Manamarika izany rehetra izany fa anaty fiovana lalina ara-toekarena sy ara-politika i Afrika, ka miseho ho sehatra ifanenan’ny hery maneran-tany.<ref name=":0" /> == Toe-karena == Na dia manana [[harena voajanahary]] be dia be aza izy, dia mijanona ho kaontinanta mahantra indrindra sy tsy mandroso indrindra eran-tany i Afrika (ankoatra ny [[Antarktika|Antarctika]]), vokatry ny antony isan-karazany izay mety ahitana governemanta mpanao [[kolikoly]] izay matetika nanitsakitsaka ny zon'olombelona, ​​tsy nahomby ny drafitra afovoany, avo lenta ny tsy mahay mamaky teny sy manoratra, ambany fiheveran-tena, tsy fahampian'ny fidirana amin'ny renivohitra vahiny, lova navelan'ny fanjanahan-tany sy fifandonana ara-tafika, ny ady amin'ny ady sy ny ady[http://ady%20https://globalvoices.org/2006/11/28/africa-africas-economies/]. (manomboka amin'ny ady anaty akata ka hatramin'ny fandripahana).Ny totalin'ny harin-karena faobe dia mijanona ao ambadiky ny an'i Etazonia, Shina, [[Japàna|Japon]], Alemaina, Royaume-Uni, India ary Frantsa. Araka ny tatitry ny Firenena Mikambana momba ny Fampandrosoana ny Olombelona tamin'ny 2003, ny firenena 24 ambany laharana (faha-151 ka hatramin'ny faha-175) dia Afrikana avokoa. Ny [[fahantrana]], ny tsy fahaizana mamaky teny sy manoratra, ny tsy fahampian-tsakafo, ny tsy fahampian'ny rano sy ny fidiovana ary ny tsy fahasalamana dia misy fiantraikany amin'ny ampahany betsaka amin'ny mponina ao amin'ny kaontinanta Afrikana. Tamin'ny volana aogositra 2008, ny [[Banky Maneran-Tany|Banky Iraisam-pirenena]] dia nanambara ny tombantomban'ny fahantrana maneran-tany nohavaozina mifototra amin'ny taham-pahantrana iraisam-pirenena vaovao 1,25 dolara isan'andro (mifanohitra amin'ny fandrefesana teo aloha $1,00). Ny 81 isan-jaton'ny mponina any amin'ny faritra atsimon'i Sahara dia miaina amin'ny latsaky ny $2,50 (PPP) isan'andro tamin'ny taona 2005, raha oharina amin'ny 86% ho an'i [[India]]. Afrika atsimon'i [[Sahara]] no faritra faran'izay kely indrindra eran-tany amin'ny fampihenana ny fahantrana ($1,25 isan'andro); eo ho eo amin'ny 50% amin'ny mponina miaina anaty fahantrana tamin'ny 1981 (200 tapitrisa olona), tarehimarika izay niakatra ho 58% tamin'ny 1996 talohan'ny nihena ho 50% tamin'ny 2005 (380 tapitrisa olona). Ny salan'isa mahantra any Afrika atsimon'i Sahara dia tombanana ho 70 cents isan'andro, ary mahantra kokoa tamin'ny 2003 noho ny tamin'ny 1973, manondro ny fitomboan'ny fahantrana any amin'ny faritra sasany. Ny sasany amin'izany dia voalaza fa tsy nahomby tamin'ny fandaharan'asa fanalalahana ara-toekarena notarihan'ny orinasa vahiny sy ny governemanta, saingy ny fanadihadiana hafa dia nanonona ny politikan'ny governemanta ao an-toerana mihoatra noho ny antony ivelany. Tandindomin-doza indray i Afrika ankehitriny, indrindra any amin’ireo firenena afrikanina atsimon’i Sahara. Ny olan'ny trosa farany tamin'ny taona 2005 dia voavaha tamin'ny fanampian'ny rafitra firenena mahantra be trosa ([https://www.economist.com/leaders/2018/09/15/zambias-looming-debt-crisis-is-a-warning-for-the-rest-of-africa? HIPC]). Ny HIPC dia niteraka fiantraikany tsara sy ratsy amin'ny toe-karena any Afrika. Folo taona teo ho eo taorian’ny nivoahan’ny krizin’ny trosa tany Afrika atsimon’i Sahara tamin’ny 2005, dia nitrosa indray i Zambia. Antony kely dia noho ny fitotongan’ny vidin’ny varahina tamin’ny taona 2011, fa ny tena lehibe dia ny hoe lany na nopotehin’ny sangany ny volabe nindramina tao [[Zambia]]. Ny firenena afrikanina maro, indrindra any amin’ny faritra atsimon’i Sahara, dia nandalo krizy ara-bola goavana noho ny trosa ivelany be loatra tamin’ny fiandohan’ny taonjato faha-21. Ho setrin’izany, natsangana ny '''Heavily Indebted Poor Countries Initiative (HIPC)''' tamin’ny taona 1996, izay programa iraisam-pirenena hanamaivanana ny trosa sy hanampiana ireo firenena mahantra be trosa hanatsara ny toe-karena sy hanome fahafahana azy ireo hametraka fotodrafitrasa [https://www.imf.org/en/About/Factsheets/Sheets/2023/Debt-relief-under-the-heavily-indebted-poor-countries-initiative-HIPC maharitra]. Tamin’ny taona 2005, firenena maro tao Afrika atsimon’i Sahara no nahazo fanamaivanana trosa tamin’ny alalan’ity rafitra ity, ka nahafahany nisafidy làlana vaovao ara-toekarena. Na izany aza, firenena sasany, toy ny '''[[Zambia]]''', dia nitrosa indray fony taty aoriana, noho ny antony maro toy ny fianjeran’ny vidin’ny [[varahina]] sy ny fitantanana ara-bola tsy mahomby. Na dia nahazo fanamaivanana trosa be tamin’ny alalan’ny rafitra '''[https://www.imf.org/en/About/Factsheets/Sheets/2023/Debt-relief-under-the-heavily-indebted-poor-countries-initiative-HIPC HIPC]''' ireo firenena afrikanina mahantra tany aloha, dia mbola mitohy ny olana ara-bola amin’ny ankamaroan’ny firenena atsimon’i Sahara. Maro amin’izy ireo no mitrosa indray noho ny antony maro toy ny fidinan’ny vidin’ny entana fototra, ny fiantraikan’ny valanaretina [[COVID-19]], ary ny fihenan’ny fidiram-bola avy amin’ny fanondranana. Ity toe-draharaha ity dia mampitandrina fa mbola ilaina ny fandaminana maharitra sy ny fitantanana hentitra ny vola sy ny trosa ho an’ireo firenena Afrikana mba hialana amin’ny fikorontanana ara-toekarena lehibe kokoa amin’ny ho avy.Nanomboka tamin'ny 1995 ka hatramin'ny 2005, nitombo ny tahan'ny fitomboana ara-toekarena ao Afrika, izay 5% amin'ny antsalany tamin'ny 2005. Ny firenena sasany dia mbola nitombo ny tahan'ny fitomboana, indrindra fa i [[Angôla|Angola]], Soudan ary [[Ginea Ekoatôrialy|Ginea Ekoatorialy]], izay vao haingana no nanomboka nanangona ny tahirin-tsolikany na nanitatra ny fahafahany fitrandrahana solika.Tao anatin'ny fanadihadiana navoaka vao haingana mifototra amin'ny angon-drakitra World Values ​​Survey, ilay mpahay siansa ara-politika Aotrisiana Arno Tausch dia nanamafy fa firenena Afrikana maro, indrindra fa i [[Ganà|Ghana]], no miasa tsara amin'ny ambaratonga fanohanana faobe ho an'ny demokrasia sy ny toekaren'ny tsena. Ny fampitahana ny soatoavina maneran-tany nataon'i [[Tausch]] mifototra amin'ny World Values ​​Survey dia nahazo ireto mizana famakafakana ireto: 1. Ny fiaraha-monina tsy misy herisetra sy manara-dalàna 2. Hetsika demaokrasia 3. Toetran'ny tsy fanaovana herisetra manokana 4. Fitokisana amin'ny andrim-panjakana 5. Fahasambarana, fahasalamana tsara 6. Tsy misy fizarazarana ara-pinoana fototra 7. Mandray anjara amin'ny politika ara-barotra 9Ny fiparitahan'ny zava-bitan'ny firenena afrikanina miaraka amin'ny angon-drakitra feno, hoy i Tausch namarana ny "tena mahagaga". Raha tokony hanantena manokana ny amin'ny fivoaran'ny demokrasia ho avy sy ny toekaren'ny tsena ao Ghana ny iray, ny lahatsoratra dia manolotra fironana pesimistika ho an'i Ejipta sy Alzeria, ary indrindra ho an'ny toekarena lehibe indrindra ao Afrika, Afrika Atsimo. Ny tsy fitovian'ny olombelona avo lenta, araka ny fandrefesana ny Tondron'ny Tatitry ny Fampandrosoana ny maha-olombelona an'ny Pnud momba ny tsy fitovian'ny olombelona, ​​dia manimba ny fampandrosoana ny fiarovana ny olombelona. Manamafy ihany koa i Tausch fa hita taratra amin'ny fivoaran'ny fiarahamonim-pirenena ny fanantenana vao haingana, mifanaraka amin'ny angon-drakitra ara-toekarena sy zon'olombelona, ​​mipoitra avy any Afrika. Ny kaontinanta dia heverina fa mitazona ny 90% amin'ny kobalta eran-tany, 90% amin'ny platinina, 50% amin'ny volamenany, 98% amin'ny chromium, 70% amin'ny tantalite, 64% amin'ny manganese ary ny ampahatelon'ny uranium. Ny Repoblika Demaokratikan'i Congo (DRC) dia manana 70%-n'ny coltan manerantany, mineraly ampiasaina amin'ny famokarana capacitor tantalum ho an'ny fitaovana elektronika toy ny finday. Ny RDC koa dia manana 30% mahery amin'ny tahiry diamondra maneran-tany. Guinée no mpanondrana bauxite lehibe indrindra eran-tany. Satria ny fitomboana any Afrika dia notarihan'ny serivisy fa tsy ny famokarana na ny fambolena, dia fitomboana tsy misy asa izany ary tsy misy fampihenana ny haavon'ny fahantrana. Raha ny marina, ny krizy ara-tsakafo tamin'ny taona 2008, izay nitranga taorian'ny krizy ara-bola maneran-tany, dia nanosika olona 100 tapitrisa ho ao anatin'ny tsy fanjarian-tsakafo. Tao anatin'ny taona vitsivitsy izay, i Shina dia nanangana fifandraisana matanjaka kokoa amin'ireo firenena Afrikana ary mpiara-miombon'antoka ara-barotra lehibe indrindra any Afrika. Tamin'ny 2007, nampiasa vola 1 lavitrisa dolara amerikana ny orinasa sinoa tany Afrika.[157] Nasehon'ny fanadihadiana nataon'ny Oniversiten'i Harvard notarihan'ny profesora Calestous Juma fa afaka mamahana ny tenany i Afrika amin'ny alalan'ny fifindrana avy amin'ny mpanafatra mankany amin'ny fizakan-tena. "Eo amin'ny sampanan-dalana ny fambolena afrikanina; tonga amin'ny faran'ny taonjato iray isika amin'ny politika izay nankasitraka ny fanondranana akora sy fanafarana sakafo an'i Afrika. Nanomboka nifantoka tamin'ny fanavaozana ara-pambolena i Afrika ho maotera vaovao ho an'ny varotra sy ny fanambinana isam-paritra. === Herinaratra === Ny loharanon-jiro lehibe dia ny herin'ny rano, izay manampy betsaka amin'ny fahafahan'ny angovo napetraka amin'izao fotoana izao. Ny tohodranon'i Kainji dia loharanom-pamokarana herinaratra mamokatra herinaratra ho an'ny tanàn-dehibe rehetra ao Nizeria sy ny firenena manodidina azy, [[Nizera|Niger]]. Noho izany, ny fampiasam-bola mitohy tao anatin'ny folo taona farany, izay nampitombo ny habetsaky ny herinaratra azo. Nandritra ny taona 2013, nitatitra ny [[Global Voices]] momba ny tetikasa goavana hitrandrahana angovo avy amin'ny rivotra any Cap-Vert. Ireo fitaovana famokarana any amin'ireo nosy efatra dia mety ho afaka hamokatra ny fatran'ny herinaratra be indrindra azo avy amin'ny rivotra, izay mifanahantsahana amin'ny haben'ilay firenena. Manazava ny maha-zava-dehibe ny angovo avy amin'ny rivotra ho an'io firenena io i Juan Cole, izay milaza fa ny herinaratra vokatra avy amin'ny rivotra dia moramora kokoa noho ireo loharanon'angovo efa nampiasaina hatramin'izao manerana ireo [https://mg.globalvoices.org/2013/12/06/55333/ nosy rehetra]. <ref name=":0" /> Miaraka amin'ny fanjifàna miha-mitombo ao Bénin, ny tsy fahampian'ny fampiasàna vola amin'ny sehatra angovo, manampy trotraka azy ny fahaverezana eny am-pitaterana sy fitsinjaràna azy, dia tena antom-pisian'ny fampifandimbiasana ny fanapahan-jiro amin'izao fotoana izao. Léomick Sinsin, bilaogera ao Bénin, no manoritsoritra ireo tombontsoa azo avy amin'ny angovo entin'ny masoandro ho an'ny [https://mg.globalvoices.org/2013/12/06/55333/ fireneny.]<ref name=":0" /> Misy ihany koa ny fanadihadiana momba ny '''[[:en:Ambatolampy_Solar_Power_Station|Ambatolampy Solar Power Station]]''', izay '''ivon-toerana famokarana herinaratra avy amin'ny masoandro''' ao Madagasikara. Ity ivon-toerana ity dia manana herin'aratra 40 MW ary mifandray amin'ny tambajotran-jiro nasionaly amin'ny alalan'ny [[Jiro sy Rano Malagasy|JIRAMA]], ny orinasa mpamatsy herinaratra ao amin'ny firenena. Natsangana tamin'ny taona 2018 ary niitatra tamin'ny taona 2022, ity ivon-toerana ity dia manampy amin'ny fanomezana herinaratra ho an'ny mponina sy ny orinasa ao Madagasikara. Ankoatra izany, ny '''[[:en:Volobe_Hydroelectric_Power_Station|Volobe Hydroelectric Power Station]]''' dia ivon-toerana famokarana herinaratra avy amin'ny rano ao Madagasikara. Ity ivon-toerana ity dia manampy amin'ny fanomezana herinaratra ho an'ny mponina sy ny orinasa ao amin'ny faritra, ary manampy amin'ny tanjon'ny firenena amin'ny '''[https://mg.globalvoices.org/2013/12/06/55333/ 70% ny famatsiana herinaratra amin'ny 2030]''' === Fotodrafitrasa === Sarotra ny fampandrosoana sy ny fitantanana ny rano any Afrika noho ny hamaroan'ny loharanon-drano miampita sisintany (renirano, farihy ary lakandrano).Manodidina ny 75%-n'ny Afrika atsimon'i Sahara dia tafiditra ao anatin'ny faritra 53 iraisam-pirenena amin'ny fari-dranomasin'ny renirano izay mamakivaky sisintany maro. Io teritery manokana io dia azo avadika ho fahafahana ihany koa raha ampiasaina amin'ny fampivoarana ny loharanon-dranon'ny faritra ny mety hisian'ny fiaraha-miasa miampita sisintany. Ny famakafakana isan-karazany momba ny Reniranon'i Zambezi, ohatra, dia mampiseho fa ny fiaraha-miasa amin'ny ripaka dia mety hitarika amin'ny fitomboana 23% amin'ny famokarana angovo azo antoka raha tsy misy fampiasam-bola fanampiny. Misy rafitra andrim-panjakana sy ara-dalàna maro ho an'ny fiaraha-miasa miampita sisintany, toy ny Manampahefana amin'ny Reniranon'i Zambezi, ny Protocole Southern African Development Community ([[SADC]]), Manampahefana amin'ny Reniranon'i Volta ary ny Vaomieran'ny Reniranon'i Nile. Na izany aza, ilaina ny ezaka fanampiny mba hampivelatra bebe kokoa ny finiavana ara-politika, ary koa ny fahaiza-manao ara-bola sy ny rafitra andrim-panjakana ilaina amin'ny hetsika fiaraha-miasa multilateral izay mandresy lahatra ary ny vahaolana tsara indrindra ho an'ny renirano rehetra. Afrika dia mbola miatrika '''olana lehibe amin’ny fotodrafitrasa''' isan-karazany, manomboka amin’ny sehatry ny '''[https://globalvoices.org/2013/12/05/five-little-known-energy-resources-in-africa/ herinaratra sy angovo]''', ny '''fitaterana''', ary ny '''fifandraisana'''. Maro amin'ireo firenena no mbola miantehitra amin'ny loharano angovo nentim-paharazana na tsy ampy ny famatsiana herinaratra, izay miteraka fahatapahan-jiro matetika sy fanakorontanana amin’ny fiainana andavanandro. Ankoatra izany, dia misy ezaka mitohy hampitombo ny famokarana herinaratra avy amin’ny angovo azo havaozina toy ny '''angovo avy amin’ny masoandro, rivotra, ary rano''' mba hahafahana manatsara ny fahafahana mamokatra sy mizara herinaratra amin’ny fomba maharitra sy ara-tontolo iainana. Ny '''fotodrafitrasa amin’ny fitaterana''' koa dia mila fanavaozana sy fanitarana, satria any amin’ny faritra maro, toy ny ao Madagasikara, dia mbola antitra sy tsy mahafa-po ny lalana, seranam-piaramanidina, ary ny fiara fitateram-bahoaka, izay miteraka olana amin’ny fifindran’ny olona sy ny entana. Ny fampiasam-bola amin’ny fanavaozana ireo fotodrafitrasa ireo dia ilaina ho an'ny fampandrosoana ara-toekarena sy ny fanatsarana ny fari-piainan’ny mponina. === Fizaràm-paritra ao Afrika === [[Sary:Régions d'Afrique.svg|vignette|Ny faritra aty Afrika araka ny famaritan' ny [[Firenena Mikambana]]]] Azo tsinjaraina amin' ny faritra dimy ny firenena ao Afrika. Misy firenena sasany izay voasokajy anaty faritra roa na telo. ==== Afrika Avaratra ==== I [[Afrika Avaratra]] dia ny tapany avaratr'i Afrika izay mamondrona ireo firenena manana morontsiraka amin'ny [[ranomasina Mediteranea]]. Ireto avy ny firenena heverina fa isan'i Afrika Avaratra: i [[Ejipta]], i [[Libia]], i [[Tonizia]], i [[Aljeria]], i [[Marôka]], i [[Sahara Andrefana]] ary i [[Maoritania]]. ==== Afrika Andrefana ==== I [[Afrika Andrefana]] dia faritra ao Afrika izay mahafaoka ny ampahany andrefana amin' i [[Afrika atsimon'i Sahara]]. Ireto avy ny firenena heverina fa isan' i [[Afrika Andrefana]]: I [[Benîno]], i [[Borkina Fasô]], i [[Kapvera]], i [[Kôtidivoara]], i [[Gambia]], i [[Ganà]], i [[Ginea]], i [[Ginea Bisao]], i [[Liberia]], i [[Malỳ|Maly]], i [[Maoritania]], i [[Nizera]], i [[Nizerià]], i [[Senegaly]], i [[Siera Leôna]] ary i [[Tôgô]]. ==== Afrika Atsinanana ==== I [[Afrika Atsinanana]] dia mahafaoka firenana afrikana maromaro ao amin'ny tapany atsinanan' i Afrika, izay matetika manondro ireo firenena ao amin' ny Lohasahan' ny Hantsana Lehibe. Ireto avy ny firenena sy fanjakana heverina fa isan'i Afrika Atsinanana: i [[Eritrea]], i [[Etiôpia]], i [[Jibotý|Jiboty]], i [[Somalia]], i [[Sodàna Atsimo]], i [[Kenia]], i [[Oganda]], i [[Tanzania]], i [[Roanda]], i [[Borondy]], i [[Seisely]], i [[Kômôro]] sy i [[Maiôty]], i [[Maorisy]], [[La Réunion]], i [[Madagasikara]], i [[Malaoy]] ary i [[Môzambika]]. ==== Faritra Atsimo ao Afrika ==== Ny [[Faritra Atsimo ao Afrika]] dia ny tapan' i Afrika ao atsimo izay fitambaran' ny firenana sy tany ao atsimon' ny alam-pehibe afrikana. Ireto avy ny firenena heverina fa ao amin' ny [[Faritra Atsimo ao Afrika|Faritra atsimo ao Afrika]]: i [[Afrika Atsimo]], i [[Angôla]], i [[Bôtsoana]], i [[Kômôro]], i [[Esoatiny]] (na [[Soazilandy]] teo aloha), i [[Lezôtô]], i [[Madagasikara]], i [[Malaoy]], i [[Maorisy]], i [[Môzambika]], i [[Namibia]], i [[Zambia]], ary i [[Zimbaboe]]. ==== Afrika Afovoany ==== I [[Afrika Afovoany]] dia ahitana ny tapany atsimon' i [[Sahara]] sy ny tapany atsinanan' ny Ampinga andrefana afrikana ary ny lohasahan' ny Hantsana Lehibe. Ireto avy ny firenena heverina fa anisan' i Afrika Afovoany: i [[Angôla]], i [[Kamerona]], i [[Gabôna]], i [[Ginea Ekoatôrialy]], ny [[Repoblikan'i Afrika Afovoany|Repoblikan' i Afrika Afovoany]], ny [[Repoblika Demôkratikan'i Kôngô|Repoblika Demôkratikan' i Kôngô]], ny [[Repoblikan'i Kôngô|Repoblikan' i Kôngô]], i [[Saô Tôme e Prinsipe]], i [[Tsady]], i [[Malaoy]], i [[Zambia]], i [[Zimbaboe]], i [[Borondy]] ary i [[Roanda]]. == Vahoaka sy kolontsaina == === Fiteny === [[Sary:LanguageFamiliesofAfrica.png|vignette|Fianakaviam-piteny aty Afrika]] Ny fiteny tenenin' ny mponin' i Afrika dia tombanana ho 2&nbsp;000 any ho any, izay tenenin' ny olona miisa iray [[lavitrisa]] any ho any, nefa ireo fiteny be mpampiasa dia vitsy sady maro amin' izy ireo no endri-piteny isam-paritra (fitenim-paritra). Ny 50 eo ho eo ihany no misy mpiteny mihoatra iray tapitrisa. Akoatry ny fitenin' ny mpanjana-tany (toy ny [[fiteny anglisy]], ny [[fiteny frantsay]], ny [[fiteny espaniôla]], ny [[Fiteny portogey|fiteny pôrtogey]], sns), maro dia maro ny fiteny afrikana voasokajy ho [[fianakaviam-piteny]] dimy: ny [[Fiteny hamitô-semitika|fiteny afrô-aziatika]] (na hamitô-semitika), ny [[Fianakaviam-piteny nilô-sahariana|fiteny nilô-sahariana]], ny [[Fianakaviambem-piteny nizerô-kôngôley|fiteny nizerô-kôngôley]], ny [[fiteny kôizana]] ary ny [[fiteny aostrôneziana]]. ==== Ny fiteny hamitô-semitika ==== Ny [[fiteny hamitô-semitika]] (afrô-aziatika) tenenina ao Afrika dia [[fianakaviam-piteny]] tenenina indrindra ao [[Afrika Avaratra]], ao amin' ny [[Tandrok'i Afrika|Tandrok' i Afrika]], ao amin' ny faritr' i [[Sahara]] ary ao amin' ny ampahany amin' ny faritr' i [[Sahely|Sahel]]. ==== Ny fiteny nilô-sahariana ==== Ny [[Fianakaviam-piteny nilô-sahariana|fiteny nilô-sahariana]] dia [[fianakaviam-piteny]] ao [[Afrika atsimon'i Sahara|Afrika atsimon' i Sahara]], ao amin' ny faritr' i Nily Ambony sy ny an' i Sahara-Ambony izay mahafaoka an' i [[Nobia]]. Misy fiteny miisa 200 any ho any ao amin' io fianakaviam-piteny io izay tenenin' ny olona miisa 31 000 000 any ho any. Ny fiteny nilô-sahariana dia tenenina ao amin' ny faritra tsy mitohy avy any amin' ny fivarin' ny [[Niger (ony)|ony Niger]] ao [[Afrika Andrefana]] hatrany [[Etiôpia]], mandalo ny lohasaha ambonin' ny renirano [[Nily]] ary mandalo amin' ny faritra sasany ao atsimon' i [[Oganda]] sy [[Kenia]]. Tenenina ao avaratr' i [[Tsady]] sy [[Sodana|Sodàna]] ary ao avaratry ny [[Repoblikan'i Kongo|Repoblikan'i Kôngô]] koa ireo fiteny ireo. ==== Ny fiteny nizerô-kôngôley ==== Ny [[fiteny nizerô-kôngôley]] na fiteny nizer-kôngô dia vondrom-pianakaviam-piteny afrikana maro mpiteny indrindra sady miparitaka amim-beleran-tany midadasika indrindra. Ny ankamaroan' ny fiteny afrikana dia ao amin' io fianakaviam-piteny io, izay ahitana fiteny miisa 1 525, izany hoe 21 %n' ny fiteny maneran-tany, ka izy no mitana ny laharana voalohany raha ny isan' ny fiteny ao aminy no heverina. Olona miisa 459 000 000 any ho any no miteny nizerô-kôngôley, izany hoe ny 7 %n' ny mponina maneran-tany, ka ny antsasaky ny isan' ireo fiteny ireo dia tenenin' ny olona miisa tsy latsaky ny 29 000 isaky ny fiteny avy. Isan' ny fiteny nizerô-kôngôley, ohatra, ny [[fiteny iôroba]] sy ny [[fiteny igbo]] sy ny [[fiteny oôlôfo]] ary ny [[fiteny soahily]]. ==== Ny fiteny kôisàna ==== Ny [[fiteny kôisàna]] dia vondrom-piteny tenenin' ny [[Kôikôy (vahoaka)|vahoaka kôikôy]] (na hôihôy) sy ny [[Sana (vahoaka)|vahoaka sàna]] ao amin' ny [[Afrika tapany Atsimo|faritra atsimo ao Afrika]], indrindra ao [[Bôtsoana]], ao [[Namibia]], ao amin' ny faritanin' i Noord-Kaap ao [[Afrika Atsimo]], ary ao amin' ny tapany atsimon' i [[Angôla]]. Tsy [[fianakaviam-piteny]] tokana ireo fiteny kôisàna ireo nefa azo zaraina ho fianakaviam-piteny telo miavaka tsara, afa-tsy ny fiteny hadza sy ny fiteny sandaoe heverina fa [[fiteny manirery]]. Ny fiteny kôisàna be mpiteny indrindra dia ny [[Fiteny koikoy|fiteny kôikôy]] (na [[Fiteny hoihoy|fiteny hôihôy]]), fitenin' ny [[Nama (vahoaka)|foko nama]], izay isan' ireo foko lehibe ao [[Namibia]]. ==== Ny fiteny aostrôneziana ==== Ny [[fiteny aostrôneziana]] dia tenenina, indrindra eto [[Madagasikara]] (ny [[fiteny malagasy]] izay miseho amin' ny fitenim-paritra maro), any [[Maiôty]] (ny [[fiteny kibosy]]), ary ao [[La Réunion|La Réunon]] sy ao [[Kômôro]]. ==== Ny fitenin' ny mpanjana-tany ==== Ny fakan-tany nataon' ny mpanjana-tany dia nifanindran-dalana tamin' ny fidiran' ny [[fiteny eorôpeana]] izay lasa fiteny ifaneraseran' ny maro ankehitriny, indrindra ny [[fiteny frantsay]] sy ny [[fiteny anglisy]]. Re ao koa ny ny fiteny [[Fiteny portogey|pôrtogey]], ny [[fiteny alemàna]], ny [[fiteny espaniôla]] ary ny [[fiteny italiana]]. Nahaforona fiteny vaovao ireo mpiavy eorôpeana tao [[Afrika Atsimo]], dia ny [[fiteny afrikansa]]. Ny [[fiteny arabo]] koa dia azo heverina ho fitenin' ny mpanjanaka ao amin' ny faritr' i Zanguebar ([[Afrika Atsinanana]]) izay nampidiran' ny Empira Ômaney sy nandidiany ny olona mba hampiasa azy sy hiova finoana ho amin' ny [[fivavahana silamo]]. === Fivavahana === [[Sary:Religion distribution Africa crop.png|vignette|Fitsinjarana isam-pirenena ny fivavahana be mpanaraka indrindra aty Afrika, tamin' ny taona 2000.]] Maro isan-karazany ny fivavahana aty Afrika, ka ny be mpanaraka indribdra dia ny fivavahan-drazana afrikana, ny fivavahana kristiana ary ny fiavavahana silamo. Tamin' ny fiantombohan' ny taonjato faha-21 dia ny [[kristianisma]] sy ny fivavahana silamo no fivavahana lehibe indrindra aty Afrika. Ny mpanaraka ny fivavahan-drazana dia 12&nbsp;%n' ny mponina aty Afrika, 45&nbsp;%n' kosa ny Kristiana ary 40&nbsp;% ny Mozilmàna. ==== Ny fivavahan-drazana afrikana ==== Ny [[fivavahan-drazana afrikana]] dia mahalana no manjaka ao amin' ny firenena iray nefa hita manerana an' i [[Afrika atsimon' i Saharà]], ka miara-misy amin' ny kristianisma sy ny fivavahana silamo sady matetika miteraka [[Sinkretisma|fifangaroam-pivavahana]] (sinkretisma). Ny finoana ny fisian' ny [[Fiainana aorian'ny fahafatesana|fiainana aorian' ny fahafatesana]] sy ny fisian' ny [[Tontolon'ny fanahy|tontolon' ny fanahy]] ary ny [[Fivavahana amin'ny razana|fivavahana amin' ny razana]] dia isan' ireo singa fototra mamaritra ny fivavahan-drazana afrikana. Ankehitriny, ny mpanaraka ny fivavahan-drazana afrikana dia hita amin' ny firenena miisa 43 aty Afrika, ka tombanana eo anelanelan' ny 100&nbsp;000&nbsp;000 sy 200&nbsp;000&nbsp;000 ny mpino ao aminy, ka 70&nbsp;%n' ny mpanaraka ny fivavahan-drazana maneran-tany izany, ary 12&nbsp;%n' ny mponina aty Afrika. ==== Ny kristianisma ==== Tafaorina aty Afrika tamin' ny taonjato voalohany ny [[Kristianisma|fivavahana kristiana]], indrindra tao [[Afrika Avaratra]] nofehezin' ny Rômana, ka tsy namela toerana ho an' ny [[silamo]] izany raha tsy tamin' ny taonjato faha-7. Tamin' ny taona 1910 dia ny 1&nbsp;%n' ny Kristiana no hita taty Afrika, tamin' ny taona 2010 dia nahatratra ny 23&nbsp;% izany. Vitsy anisa ny Kristiana any Afrika Avaratra ha fivavahan' ny maro anisa kosa izy aty [[Afrika atsimon' i Saharà]] (63&nbsp;%, raha 30&nbsp;% ny Mozilmana). Ny isan' ny Kristiana aty Afrika no mahery mitombo indrindra maneran-tany tamin' ity taonjato faha-21 ity, vokatry ny fielezan' ny [[Evanjelisma|kristianisma evanjelika]] sy ireo [[Fiangonana kristiana afrikana tsy miankina|fiangonana teratany afrikana]], izay 36&nbsp;%n' ny mponina aty Afrika atsimon' i Saharà, ka Katôlika ny 21&nbsp;% amin' izany. ==== Ny fivavahana silamo ==== Ny [[silamo]] dia niorina tamin' ny morontsiraka atsinanan' i Afrika sy tao amin' ny tapany avaratr' ity kôntinenta ity, ary tamin' ny morony avaratry ny faritra atsimon' i [[Sahara|Saharà]]. Manjaka manerana an' i [[Afrika Avaratra]] ny fivavahana silamo, ary saika manjaka tokana ao [[Afrika Andrefana]] (izay ahitana koa ny [[animisma]]), ary ampahany ao [[Afrika Afovoany]] (any [[Tsady]]) ary ahitana Mozilmàna vitsy ny aty [[Afrika tapany Atsimo]]. Ny 45&nbsp;%n' ny vahoaka afrikana dia Mozilmana, izany hoe 1/3n' ny Mozilmana maneran-tany. Any [[Afrika Avaratra]] no ahitana ny 98&nbsp;%n' ny Mozilmana, fa manodidina ny 30&nbsp;% izany aty [[Afrika atsimon' i Saharà]]. Ny ankamaroan' ny Mozilmana aty Afrika dia [[Sonisma|Sonita]]. Ao [[Tanzania]] sy ao [[Nizerià]] no ahitana [[Siisma|Siita]] vitsy anisa. ==== Fivavahana hafa ==== Ahitana mpanaraka ny [[jodaisma]] vitsy anisa ny ao [[Afrika Atsimo]], izay ahitana [[Jiosy]] miisa 70&nbsp;000 any ho any, ka [[Askenazy]] avy any [[Eorôpa]] ny ankamaroany. Ny vahoaka sasany toy ny [[Lemba (vahoaka)|Lemba]] ao Afrika Atsimo, ny [[Abaiodaia (vahoaka)|Abaiodaia]] any [[Oganda]] sy ny [[Jiosy igbô|Jiosy Igbô]] ao [[Nizerià]] dia mitaky ny hiheverana azy ireo ho isan' ny jodaisma. Ny [[Beta Israely]], izay efa nisy tao [[Etiôpia]] tamin' ny fotoana nanjakan' ny mpanjaka [[Sôlômôna]] sy ny [[Mpanjakavavin'i Saba|mpanjakavavin' i Saba]], dia betsaka nifindra monina any [[Israely]] tamin' ny taona 1984 sy tamin' ny taona 1991. == Jereo koa == '''Momba an' i Afrika''' * [[Jeôgrafian' i Afrika]] * [[Fiteny aty Afrika]] * [[Fivavahana aty Afrika]] * [[Fivavahan-drazana afrikana]] * [[Kristianisma aty Afrika]] * [[Silamo aty Afrika]] * [[Fiangonana kristiana afrikana tsy miankina]] * [[Vahoakan' i Afrika]] * [[Toekaren' i Afrika]] * [[Tontolo iainana aty Afrika]] * [[Tantaran' i Afrika]] '''Kôntinenta sy faritra hafa''' *[[Afrika]] - [[Amerika]] - [[Azia]] - [[Eorôpa]] - [[Ôseania]] - [[Antarktika]] *[[Eorazia]] - [[Amerika Avaratra]] - [[Amerika Atsimo]] == <big>Azo anovozan-kevitra</big> == '''Boky amin' ny teny anglisy''' * Asante, Molefi (2007). ''The History of Africa''. USA: Routledge. ISBN 0-415-77139-0. * Clark, J. Desmond (1970). ''The Prehistory of Africa''. London: Thames and Hudson. ISBN 978-0-500-02069-2. * Crowder, Michael (1978). ''The Story of Nigeria''. London: Faber. ISBN 978-0-571-04947-9. * Davidson, Basil (1966). ''The African Past: Chronicles from Antiquity to Modern Times''. Harmondsworth: Penguin. OCLC 2016817. * Gordon, April A.; Donald L. Gordon (1996). ''Understanding Contemporary Africa''. Boulder: Lynne Rienner Publishers. ISBN 978-1-55587-547-3. * Khapoya, Vincent B. (1998). ''The African experience: an introduction''. Upper Saddle River, NJ: Prentice Hall. ISBN 978-0-13-745852-3. * Moore, Clark D., sy Ann Dunbar (1968). ''Africa Yesterday and Today, in series, The George School Readings on Developing Lands.'' New York: Praeger Publishers. * Naipaul, V. S.. ''The Masque of Africa: Glimpses of African Belief.'' Picador, 2010. ISBN 978-0-330-47205-0 '''Boky amin'ny teny frantsay''' *Guy Ankerl, ''Urbanisation rapide en Afrique Tropicale,'' Berger-Levrault, Paris-Abidjan, 1987, (ISBN 978-2-7013-0673-5) *Georges Balandier, ''Sociologie actuelle de l'Afrique noire. Dynamique des changements sociaux en Afrique centrale'', PUF, Paris, 1984 (1re éd. 1955) *Frédérique Briard, Tiken Jah Fakoly - ''L'Afrique ne pleure plus, elle parle''., Les arènes, 2008 * Sylvie Brunel : **''Asie, Afrique : grenier vides, greniers pleins'', Economica, « Économie agricole », 1986 **''L'Afrique. Un continent en réserve de développement'', Bréal, 2004, (ISBN 978-2-84291-866-8) **''L'Afrique dans la mondialisation'', La documentation photographique, no 8048, La documentation française, 2005 * Mongo Beti, ''Main basse sur le Cameroun. Autopsie d'une décolonisation'', La Découverte, 2003 (1re éd. 1972) * Catherine Coquery-Vidrovitch, ''Les Africaines : histoire des femmes d'Afrique noire du XIXe au XXe siècle'', Desjonquères, 1994 * Cheikh Anta Diop : **''Nations nègres et culture'', Présence Africaine, 1954 **''L'unité culturelle de l'Afrique noire'', Présence Africaine, 1960 **''L'Afrique noire précoloniale'', Présence Africaine, 1960 **''Civilisation ou Barbarie'', Présence Africaine, 1981 * Joseph Ki-Zerbo, ''Histoire de l'Afrique noire'', Hatier, 1978 * Camara Laye, ''L'enfant noir'', 1953 * Tidiane N'Diaye : **''Mémoire D'Errance.'' Ed A3 Paris 1998, 206 p. (ISBN 978-2-84436-000-7) **''La longue marche des peuples noirs''. Publibook Paris 2001, 293 p. (ISBN 978-2-7483-0021-5) **''L'Eclipse des Dieux.'' Ed du Rocher Paris 2006,317 p. (ISBN 978-2268056418) **''Le Génocide Voilé.'' Ed Gallimard Paris 2008, 253 p. (ISBN 978-2070119585) *Jacques Nougier, ''Carnet d'afriques'', L'Harmattan, 2006, 160 pages, (ISBN 2-296-01569-7) *Théophile Obenga, ''Les Bantu, langues, peuples, civilisations'', Présence Africaine, 1985 *François-Xavier Verschave : **''Françafrique : Le plus long scandale de la République'', Stock, 1998 **''Négrophobie'', les arènes, 2005 *René Dumont : **''L'Afrique noire est mal partie'', 1962 **''Pour l'Afrique'', j'accuse, 1986 == Rohy ivelany == * [http://www.dmoz.org/Regional/Africa Africa eo amin'i DMOZ] {{Wayback|url=http://www.dmoz.org/Regional/Africa |date=20150106052754 }} [[Sokajy:Afrika| ]] [[Sokajy:Firenena ao Afrika|Firenena ao Afrika]] jvolrqr8moai9the1rmwo748jjxv47y 1111299 1111291 2025-06-29T08:55:07Z Tiaraha777 35836 1111299 wikitext text/x-wiki [[Sary:Africa (orthographic projection).svg|vignette|289x289px|Sarin-tanin' i Afrika]] I '''Afrika''' dia [[kôntinenta]] manana velarana mirefy 30&nbsp;415&nbsp;873 km<sup>2</sup> miaraka amin' ny [[nosy]] manodidina azy, ka izy no kôntinenta fahatelo lehibe indrindra eran-tany raha isaina ho kôntinenta tokana i [[Amerika]]. 6 % amin' ny velarana manontoln' ny [[Tany]] ny velarany ary 20 % amin' ny velaran' ny tany maina manontolo. Voafaritry ny [[Ranomasina Mediteranea]] any avaratra, ny [[Lakandranon' i Suez]] sy ny [[Ranomasina Mena]] any avaratra-atsinanana, ny [[Ranomasimbe Indiana]] any atsinanana ary ny [[Ranomasimbe Atlantika]] any andrefana i Afrika. Mahatratra hatramin' ny 1,3 [[lavitrisa]] ny mponina ao ka mametraka an' i Afrika ho kôntinenta faharoa eran-tany aorian' i [[Azia]] ary ireo mponina ireo dia 17,2 % amin' ny mponina eran-tany tamin' ny taona 2020. Mamakivaky an' i Afrika eo afovoany ny [[Fehibe|fehiben-tany]] ary isan-karazany ny [[toetany]] ao aminy: mafana sy mando ny faritra akaiky indrindra ny ny fehiben-tany, trôpikaly kosa ny any amin' ny faritra eo anelanelan' ny fehiben-tany sy ny [[zana-pehintany]] tsirairay, mafana sy maina ny manodidina ny zana-pehintany, [[Toetany antonony|antonony]] ny eny amin' ny faritra avo. Miavaka noho ny tsy fahampian' ny [[Rotsa-drano|rotsak' orana]] ity kôntinenta ity. Noho ny tsy fisian' ny tahirin-dranomandry sy ny tsy fisian' ny tahirin-drano an-tendrombohitra dia tsy misy fomba hampisy fitsipika mametra voajanahary ny toetany afa-tsy ny fitambaran' ny zavamaniry (indrindra ny [[ala]]) sy ny ny [[ranomasina]]. 60 % amin' ny velaran' ilay kôntinenta ny tany karankaina, izay manankarena amin' ny lafiny [[tontolo iainana]]. Toerana faharoa misy ala mitohy eto an-tany ity kôntinenta ity: ny ala ao amin' ny sahan-dranon' i [[Congo (ony)|Congo]] izany, nefa tandindomin-doza noho ny fitrandrahana tafahoatra, ny [[fandripahana ala]], ny fahatapatapahan' ny faritry ny ala ary ny fihenan' ny isan' ny karazan-javamananaina, vokatry ny asan' ny olombelona, ​izay ​miharatsy koa vokatry ny [[fiovaovan' ny toetany]]. Tamin'ny taona 2020 ,ny tondro ara-toetany dia nampiseho fisondrotan' ny mari-pana aty Afrika, fisondrotan' ny haavon' ny ranomasina izay mihafaingana, ary ny zava-miseho mahery vaika eo amin' ny [[toetrandro]] sy ny [[toetany]] mitranga matetika kokoa (ohatra ny [[tondra-drano]] sy ny [[Haintany|hain-tany]] ary ny fandravana vokatr' izany). Manambara ihany koa ny fandrahonan' ny fiovana mananontanona sy tsy azo ovaina amin' ny rafitra misy eto amin' ny [[Tany]] ny fihakelezana haingan' ny tahirin-dranomandry farany tao [[Afrika Atsinanana]], izay hiempo tanteraka ato ho ato. Heverina ho toerana nipoiran' ny olombelona voalohany i Afrika, ​​izay nisehoan' ny razamben' ny Olombelona, ​​avy eo, tamin' ny 200&nbsp;000 taona lasa any ho any, ny olombelona môderina izay niely tany amin' ny faritra sisa hafa amin' ny Tany. Nisehoana fiatoana i [[Sahara]], izay efitra mafana lehibe indrindra eran-tany, ka nitarika fivoarana ara-tantara miavaka maro teo amin' ny faritra avaratra sy atsimo amin' i Afrika. Tamin' ny vanim-potoana lasa dia nivoatra teo amoron' i ony [[Nily]] ny sivilizasiônan' i [[Ejipta tamin' ny Andro Taloha|Ejipta taloha]], teraka ny sivilizasiona manokan' i [[Afrika atsimon' i Saharà|Afrika atsimon' i Sahara]] tany amin' ny faritry ny [[hivoka]]; nandray ny kolontsain' ny [[Fenisia|Fenisiana]] sy ny an' ny [[Grika (vahoaka)|Grika]] ary ny an' ny [[Rôma Taloha|Rômana]] i [[Afrika Avaratra]], izay faritra morontsiraka atsimon' i [[Ranomasina Mediteranea|Mediteranea]]. Nanomboka tamin' ny taona 3000 tal JK no nisehoan' ny fielezan' ny [[Banto (vahoaka)|vahoaka banto]] tao Afrika. Fihetsehan' ny mponina tao anatin' ny dingana maromaro izany, izay amin' ny ankapobeny, avy any avaratra, manomboka amin' ny faritra be ahitra any [[Kamerona]], mankany atsimo, hatrany amin' ny [[Faritra Atsimo ao Afrika|faritra atsimo amin' i Afrika]], izany dia tratra tamin' ny fiandohan' ny vanim-potoana kristiana. Azo anazavana ny fitsinjaran' ny fiteny sy ny vahoaka ao amin' ny [[Afrika atsimon' i Saharà|faritra atsimon' i Sahara]] ankehitriny ny fielezan' ny vahoaka banto. Niorina taty Afrika tamin' ny taonjato voalohany ny [[Kristianisma|fivavahana kristiana]], indrindra tany [[Afrika Rômana]] any avaratra amin' ilay kôntinenta, ary avy eo tany [[Etiôpia]]. Tamin' ny taonjato faha-7 no niandohan' ny [[Silamo|finoana silamo]] taty Afrika, izay niorina teo amin' ny morontsiraka atsinanana sy tany avaratry amin' ny tapany avaratry ny kôntinenta ka hatrany amin' ny sisiny avaratra amin' ny [[Afrika atsimon' i Saharà|faritra atsimon' i Sahara]]. I Afrika Avaratra, niaraka amin' izay koa, dia lasa nanjakan' ny [[Fiteny arabo|fiteny]] sy ny [[kolontsaina arabo]]. Taty Afrika atsimon' i Sahara, tamin' ny taonjato faha-8 ka hatramin' ny taonjato faha-17, dia nisy [[empira]] natanjaka sy nanan-karena nifandimby. Tamin' ny faramparan' io vanim-potoana io, tamin' ny taonjato faha-15, ny [[Pôrtogaly|Pôrtogey]], narahin' ny firenena eorôpeana hafa, dia nanangana fivarotana sy fividianana andevo tany amin' ny morontsiraka andrefana, ny varotra andevon' i Atlantika (atao hoe "raharaham-barotra telolafy"), izay nanampy ny [[Fivarotana andevo mainty hoditra|varotra andevo anatiny]] taty Afrika sy ny fanondranana andevo mankany amin' ny [[Tontolo Atsinanana]] izay efa nanjaka teto amin' ny kôntinenta. Ny taonjato faha-18 dia nanamarika ny fiandohan' ny famantaran-tany natan' ny Eorôpeana, narahin' ny [[fanjanahantany]] goavana tao amin' ny kôntinenta teo anelanelan' ny faramparan' ny taonjato faha-19 sy ny fiandohan' ny taonjato faha-20. Nitsahatra ny varotra andevo teo am-piandohan' ny taonjato faha-20, nefa teo ambany fahefan' ny mpanjanaka tanteraka ny ampahany be amin' i Afrika mandra-pahatongan' ny tapaky ny taonjato faha-20, izany dia mamolavola ny [[sisin-tany]] sy ny [[Toekarena|toekaren]]' ny firenena maro voakasik' izany mandraka ankehitriny. Nahazo ny [[Fahaleovantena|fahaleovantenany]] teo anelanelan' ny faran' ny taompolo 1950 ([[Tonizia]], [[Marôka]], [[Ganà]], sns.) sy ny tapaky ny taompolo 1970 ([[Angôla]], [[Môzambika]], sns.) ny ankamaroan' ny firenena aty Afrika. Nahitana "[[demôkrasia]] tsy lavorary" na "fitondrana tsy refesi-mandidy” mihitsy aza i Afrika mahaleo tena ary maro ny ady mitranga. Hatramin' ny nahazoan' i [[Sodàna Atsimo]] fahaleovantena tamin' ny taona 2011 dia misy firenena 54 manana ny [[Fiandrianana|fiandrianany]] i Afrika (tsy anisan' izany ny [[Repoblika Arabo Saharaoy Demôkratika]] sy i [[Sômalilandy]]). [[Sary:Map of Africa with flags.svg|vignette|261x261px|Sarin-tanin' i Afrika maneho ny sainan' ny firenena ao aminy]] Ireto ny firenena ao Afrika, raha ampidirina ireo mbola tsy ankatoavin' ny firenena maro: [[Afrika Atsimo]], [[Aljeria|Alzeria]], [[Angôla]], [[Benîno]], [[Borkina Fasô]], [[Borondy]], [[Bôtsoana]], [[Ejipta]], [[Eritrea]], [[Esoatiny]] ([[Soazilandy]] taloha), [[Etiôpia]], [[Gabôna]], [[Gambia]], [[Ganà]], [[Ginea]], [[Ginea Bisao]], [[Ginea Ekoatôrialy|Ginea Ekoatôrialy,]] [[Jibotỳ]], [[Kamerona]], [[Kapvera]], [[Kenià|Kenia]], [[Kômôro]], [[Kôtidivoara]], [[Lezôtô|Lesôtô]], [[Liberià|Liberia]], [[Libia]], [[Madagasikara]], [[Malaoỳ]], [[Malỳ]], [[Maorisy]], [[Maoritania]], [[Marôka]], [[Môzambika]], [[Namibia]], [[Nizera]], [[Nizerià]], [[Oganda]], [[Repoblika Arabo Saharaoy Demôkratika]], [[Repoblika Demôkratikan' i Kôngô]], [[Repoblikan' i Afrika Afovoany]], [[Repoblikan' i Kôngô]], [[Roanda]], [[Saô Tôme e Prinsipe]], [[Seisely]], [[Senegaly]], [[Siera Leôna]], [[Sodàna]], [[Sodàna Atsimo]], [[Sômalia]], [[Sômalilandy]], [[Tanzania]], [[Tôgô]], [[Tonizia]], [[Tsady]], [[Zambia]] ary [[Zimbaboe]]. Ny [[mponina]] aty Afrika no fatra-pitombo indrindra eto an-tany ary nihatsara ny toe-pahasalamana na dia tsy mandroso haingana raha mitaha amin' ny any amin' ny [[firenena an-dalam-pandrosoana]] hafa. Miorina amin' ny fandaminana mifototra amin' ny fianakaviana sy ny maha anisan' ny foko ny tena ny fiarahamonna aty Afrika; misy [[Vondrom-poko aty Afrika|vondrom-poko]] manodidina ny arivo ao amin' ity kôntinenta ity, izay misy fahasam-piteny lehibe indrindra eto amin' izao tontolo izao, ahitana [[Fiteny aty Afrika|fiteny]] manodidina ny 2&nbsp;000. Ao anatin' ny toe-javatra maha sarotra ny fitantana ny rahatraha momba ny mponina i Afrika amin' izao fotoana izao noho ity kôntinenta ity izay mbola tsy mandroso ara-toekarena na dia eo aza ny fitomboan' ny toekarena izay matanjaka nanomboka tamin' ny fiandohan' ny taonjato faha-21, izay nahatonga ny fisandratan' ny saranga anelanelany, tsy dia mahavokatra, manana fidiram-bola ambony. Anisan' ny olana amin' ny fitantanana ny mponina ny [[tsy fananana asa]], ny fahampian' ny famatsiam-bola ho an' ny [[fampianarana]]. Ara-toekarena dia nitohy hatramin' ny [[Andro Taloha]] ny varotra ifanaovan' ny samy kôntinenta, ary tamin' ny vanim-potoan' ny empira lehibe dia ity kôntinenta ity no mpamatsy [[volamena]] ny [[Tontolo Tandrefana|Tandrefana]] sy [[Tontolo Atsinanana|Tatsinanana]]. Taty aoriana, ny [[fanjanahantany]] dia nitarika ho amin' ny fampisahanana sehatra ara-toekarena manokana ho an' ny mpanjanaka izay saika lasa tsy nitodika afa-tsy any ivelany, natokana ho an' ny fanondranana [[akora fanodina]] ([[mineraly]] sy vokatry ny [[fambolena]]) ho any amin' ny renivohitry ny firenena mpanjanaka. Satria mbola manana tahirin-t[[solitany]] sy [[harena an-kibon' ny tany]] lehibe i Afrika dia mbola mitohy io toe-javatra io amin' izao taonjato faha-21 izao, ka vokatr' izany dia mbola mitohy koa ny fisian' ny "firenena mpampanofa" sy ny ôligarsia maro izay maka ny vola miditra izay manimba ny tombontsoan' ny mponina izay mijanona ho mahantra. Kely dia kely ny toeran' i Afrika eo amin' ny [[fanatontoloana]] ara-toekarena ankehitriny, tsy toy ny tamin' ny taonjato maro lasa. Na izany aza dia nanomboka fiovana ara-toekarena nandritra ny vanim-potoana farany ny firenena sasany noho ny toekarena lasa ahitana [[Seha-pihariana|sehatr' asa]] maro samihafa sy noho ny fivoaran' ny [[seha-pihariana faharoa]] ary ny "fitomboana tsy manilika". == Tantara == Tao Afrika no nipoiran' ny karazan' olombelona ''homo sapiens''. === Talohan' ny Tantara === ==== Fahaterahan' ny olombelona ==== [[Sary:Lucy blackbg.jpg|vignette|438x438px|Lucy, taolana ''Australopithecus afarensis'', hita tamin' ny 24 Nôvambra 1974 tao amin' ny Lohasahan' i Awash, tao amin' ny Debok' i Afar any [[Etiôpia]].]] I Afrika no heverina ho "fandrian-jazan' ny olombelona", ​​izay nisehoan' ny voalohany olombelona ary avy eo ny hany karazana misy azy mbola velona ankehitriny: ny ''[[Homo sapiens]]''. Nandritra ny taonjato faha-20, ny paleôantrôpôlôga dia nahita fôsily marobe sy fanorenam-ponenan' porofon' ny hôminide mpialoha lalana ny olombelona, ​​tamin' ny 7 tapitrisa taona talohan' ny ankehitriny ho an' ny karazana ''Sahelanthropus tchadensis'' (fôsily Toumaï), 6 tapitrisa taona ho an' ny ''Orrorin tugenensis'', 4 tapitrisa taona ho an' ny fôsilin' ny Ardi an' ny karazana ''Ardipithecus ramidus'', 3,9 hatramin' ny 3,0 tapitrisa taona ho an' ny ''Australopithecus afarensis'', 2,3 ka hatramin' ny 1,4 tapitrisa taona talohan' ny ankehitriny ho an' ny ''Paranthropus boisei'' ary eo amin' ny 1,9 tapitrisa ka hatramin' ny 600&nbsp;000 taona eo ho eo ho an' ny ''Homo ergaster''. Taorian' ny fivoaran' ny ''Homo sapiens'', manodidina ny 200&nbsp;000 ka hatramin' ny 100&nbsp;000 taona lasa izay, i Afrika nonenana vondrona mpihaza sy mpioty indrindra . Araka ny teôria momba ny "fiaviana afrikanan' ny olombelona môderna” (''Out of Africa'', midika hoe "Mivoaka an' i Afrika"), ireo olombelona môderina voalohany ireo dia nandao an' i Afrika ary nipetraka teo amin' ny faritra hafa teo anelanelan' ny 80&nbsp;000 sy 50&nbsp;000 taona talohan' ny androntsika. Nandao an' ilay kôntinenta izy ireo tamin' ny fiampita ny [[Ranomasina Mena]] tamin’ ny alalan’ i Bab-el-Mandeb sy ny [[andilan-dranomasin' i Gibraltar]] ary ny [[andilan-tanin' i Suez]]. Ny [[fifindrà-monina]] hafa nataion' ireo olombelona môderina ireo, ao anatin' i Afrika, dia tamin' ny vanim-potoana mitovy amin' ny voalaza etsy aloha, miaraka amin' ny soritra fiorenam-ponenana tany am-boalohany tany amin' ny [[Faritra Atsimo ao Afrika|faritra atsimo amin' i Afrika]] sy tany [[Afrika Avaratra]] ary tao [[Sahara]]. ==== Fivoarana ara-toetanin' i Sahara ==== Niovaova be ny haben' ny [[Sahara]] rehefa nandeha ny fotoana, noho ny toetry ny [[toetany]]. Tamin' ny faran' ny fandrakofan-dranomadry ny ampahany be amin' ny kôntinenta rehetra, izay nitranga tany amin' ny 8500 tal JK dia lasa tany anirian-java-maitso sy lonaka indray i Sahara. Hita ao Tassili n'Ajjer, ny sary hosodoko amin' ny zohy, tamin' ny taona 8000 tal JK, izay maneho an' i Sahara lonaka sy nisy mponina betsaka. Taty aoriana, ny hafanana sy ny fihamainan' ny toetany, manodidina ny taona 5000 tal JK, dia mahatonga an' i Sahara ho lasa mafana sy sarotra iainana. Nandritra ny evôlisiôna izay naharitra hatramin' ny 3900 tal JK, i Sahara dia nihanajary tany efitra. Nitranga ny fiharatsian' ny toetany, ka nihena ny rotsak' orana aty [[Afrika Atsinanana]] sy [[Afrika Afovoany]]. Nanomboka teo dia nanjaka taty Afrika Atsinanana ny fahamainana. Nitana anjara toerana lehibe amin' ny fizarazaràna ara-jeôgrafika ny ampahany be amin' i Afrika i Sahara. Nampihena ny habetsaky ny tany azo onenana izany ary niteraka fifindra-monin' ny mponina mpamboly mankany amin' ny faritra manana toetany mafana kokoa any [[Afrika Andrefana]] sy mankany amin' ny [[Lohasahan' i Nily]], eo ambanin' ny Katarakta Faharoa, izay nisy toeram-ponenana maharitra na somary maharitra. Io [[fifindra-monina]] io dia nahatonga ny fipoiran' ny fiarahamonina saro-drafitra sy voalamina tsara nandritra ny taonarivo faha-4 tal JK, araka ny asehon' ny toerana ao Nabta Playa. Sakana amin' ny fivezivezena avaratra-atsimo ity fahatapahana ara-toetany ity. Ny Lohasahan' i Nily no lasa lalan-tsara ifamoivoizana indrindra ary i Ejipta dia nanaraka dingam-pandrosoana miavaka amin' ny faritra hafa aty Afrika, ==== Famolahana ny biby hompina voalohany sy fambolena ==== Ny famolahana voalohahy ny biby hompina taty Afrika dia nialoha ny fambolena ary niara-nisy amin' ny kolontsaina mpihaza sy mpioty; ny [[omby]], ohatra, dia nompina nanomboka tamin' ny taona 7500 ka hatramin' ny 6000 tal JK tany [[Afrika Avaratra]]. Aany amin' ny faritra nilô-sahariana dia biby maro no nompina, anisan' izany ny [[ampondra]]. Ny fambolena dia niseho tamin' ny alalan' ny dingana sarotra sy marolafy manodidina ny taona 6000 tal JK. Voalohany indrindra dia nisy ny fandraisan' i Ejipta ny zavamaniry avy any [[Atsinanana Afovoany|Azia Atsimo-Andrefana]]; avy eo, manodidina ny taona 2000 tal. JK, dia fambolena teratany no natao miaraka amin' ny famolahana ny [[Ampembambazaha|ampembimbazaha]], ny [[vary]] afrikana, ny iniamy ary ny [[Ampemba|ampemby]] mba hovolena. ==== Fandaminana ny toeram-ponenan' ny olona ==== Niorina talohan' ny vanim-potoana ara-tantara ny vondrona ara-pôlitika malaza. Ohatra, ny toerana misy an' i Nabta Playa, andrefan' ny ony [[Nily]], any amin' ny tany efitr' i [[Nobia]], dia nisy mponina, na tsy mitohy mandavan-taona aza, nanomboka tamin' ny taonarivo faha-9 tal JK hatramin' ny taonarivo voalohany tal JK. Ny [[deboka]] nisy azy, tamin' izany fotoana izany, dia voatondraka sy lonaka kokoa noho ny amin' izao. Io toerana io dia nahtana [[megalita]] maro izay nampiasaina amin' ny [[haikintana]], nanomboka amin' ny taona 6000 ka hatramin' ny 6500 tal JK. Ny mponina, izay niompy, dia nampiseho mariky ny fandaminana avo lenta, mihoatra noho ny an' i Ejipta tamin' izany fotoana izany. Ohatra amin' izany ny fanorenan-trano sy zavatra hafa amin' ny vato, ambony sy ambanin' ny tany, tanàna madinika naorina araka ny drafitra vosoritra mialoha sy lavadrano lalina, afaka mitahiry rano mandritra ny taona ary ny fahalalana ara-kaikintana indrindraindrindra izay ilaina amin' ny fananganana megalita. Fotoana fohy taty aoriana, niaraka amin' i Nabta Playa teo anelanelan' ny -3 800 sy -3 000 taona lasa izay, ny kolontsaina Nagada (vanim-potoana talohan' ny fitondra ifandimbiasan' ny tarana-mpanjaka tao Ejipta) no nisian' ny [[hierôglifa]] voalohany tao Abydos. Ny takela-tanimangan' i Abydos dia manamarina ny fisian' ny fandaminana ara-pôlitika mamorona [[fanjakà-mpanjaka]]; ireo takela-tanimanga ireo dia miresaka momba ny mpanjaka Maingoka I izay nanjaka tany amin' ny taona 3200 tal JK amin' i Ejipta manontolo, ary na dia tany ivelany aza. ==== Fisehoan' ny asa vy voalohany sy ny fielezan' izany ==== === Sivilizasiôna tamin' ny Andro Taloha === <timeline> # définition de la taille de la frise ImageSize = width:800 height:auto barincrement:37 # taille totale de l'image : largeur, hauteur PlotArea = top:15 left:50 bottom:40 right:15 # taille réelle de la frise au sein de l'image DateFormat = yyyy # format des dates utilisées Period = from:-5000 till:1300 # laps de temps (de ... à ...) TimeAxis = orientation:horizontal # orientation de la frise (verticale ou horizontale) ScaleMajor = unit:year increment:500 start:-5000 # incrément temporel (majeur) # définition d'une variable à titre d'exemple Define $dy = 40 # définition des couleurs Colors = id:gris value:gray(0.9) # Le système de bardata permet d'éviter les légendes à gauche # et de définir l'ordre d'apparition des segments indépendamment de PlotData BarData= bar:0 #nabta + migrations bantoues bar:1 #égypte bar:1ter #nagada bar:2 #nok bar:3 #koush bar:4 #aksoum bar:4bis #utique carthage cyrène bar:fictive #espacement bar:fictive2 #espacement bar:4ter #civilisation carthaginoise bar:5 #empire du ghana # définition des données PlotData= # définition des barres bar:0 color:gris mark:(line,white) align:center from:-4500 till:-2500 text:"Havoan'i Nabta Playa" link:https://mg.wikipedia.org/wiki/Nabta_Playa from:-2000 till:1300 text:"fifindra-monin'ny banto" bar:1 color:dullyellow mark:(line,white) align:left from:-30 till:500 fontsize:S color:yellow2 align:center text:"Ejipta romana" from:-3000 till:-30 align:center text:[[Ejipta taloha]] from:-5000 till:-3000 align:center color:pink text:[[Fotoana ejipsiana nialohan'ny dinastia]] at:-3200 align:right shift:(0,-60) text:"Taona nisehoan'ny hierôglifa" bar:1ter color:pink from:-3800 till:-3000 width:42 align:center text:[[Haifomban'i Nagada]] at:-3200 bar:2 from:-1500 till:250 color:gris text:[[Sivilizasiona Nok]] bar:3 color:yellow mark:(line,white) align:center from:-750 till:40 text:[[Fanjakan'i Koso]] bar:4 color:lavender mark:(line,white) align:center from:-100 till:1000 text:[[Fanjakan'i Aksoma]] bar:4bis mark:(line,black) color:white align:center from:-1100 till:-644 color:white at:-1100 align:right shift:(0,-29) text:"Fiorenan'i Utica~-1100" at:-814 align:center shift:(0,-58) text:"Fiorenan'i Kartazy~-814" at:-644 align:left shift:(0,-29) text:"Fiorenan'i~Sirena~-644" bar:4ter mark:(line,white) color:powderblue align:center from:-814 till:-146 text:[[Sivilizasiona Kartazinianina]] bar:5 color:gris mark:(line,white) align:center from:300 till:1240 text:[[Empiran'i Ghana]] # </timeline> Tamin'ny [[Andro Taloha]], ireo fanjakana fanta-daza sy namela lova an-tsoratra dia ny Fanjakan' i Ejipta, ny Fanjakan' i Koso, i Meroe, ny Fanjakan' i Aksoma, i Kartajy ary i Zimbaboe Lehibe. ==== Faritra nilôtika sy sivilizasiôna voalohany taty atsimon' i Sahara ==== ==== Fielezan' ny Banto ==== ==== Afrika Avaratra==== Tao [[Ejipta tamin'ny Andro Taloha|Ejipta]] no nipoiran'ny tantara an-tsoratra tao Afrika. Ny [[Tetiandro egiptiana|tetiandro nampiasain' ny Ejipsiana]] tamin'izany fotoana izany dia natao hamantarana ny fotoana nisian' ny kolontsain' ny [[Andron'ny Varahina]] sy ny [[Andron'ny Vy]] tao amin' ilay faritra. Tamin' ny taona 1567 tal. J.K. hatramin' ny taona 1080 tal. J.K. no nena nirapiratan' ny sivilizasiôna ejipsiana. Nanangana seranam-pifanakalozana ny [[Fenisianina]] manodidina ny [[Ranomasina Mediteranea]] talohan'ny taona 1000 tal. J.K.. Nanangana an'i [[Kartazy]] (na [[Kartago]]) tamin'ny -814 izy ireo. Any atsinanana indray dia nanangana an'i [[Sirena]] (na [[Kirena]]) ny grika tamin'ny taona -631. Na dia mitoka-monina noho ny tanimaty manodidina azy aza ilay tanàna dia tena nanan-karena ny [[Sirenaika taloha|Sirenaika]] (na [[Kirenaika taloha|Kirenaika]], tany manodidin' i Sirena). Nanana hery mitarika goavana tao Ejipta ny Grika tamin' izany fotoana izany. Lazaina fa i [[Aleksandra Lehibe]] no namorona an' i [[Aleksandria]] ary ny [[dinastia ptôlemaika]] ary namela antontan-taratasy mikasika an' i Etiôpia ho lova. Na izany aza, nandresy ireo hery telon'i [[Afrika Avaratra]] ny romana: i [[Kirenaika taloha|Sirenaika]], i [[Ejipta tamin'ny Andro Taloha|Ejipta]] ary i [[Kartazy]]. Latsaka tamin'ny 146 tal. J.K. i Kartazy rehefa niady nandritry ny taonjato maro. Nitontongana fotoana kely taoriany ireo fahefana roa hafa. Tonga hatrany [[Nobia]] any Etiopia ny Rômanina mba hitady ny loharanon'i [[Nily]], fa tsy nahomby izy ireo. Ny asa soratr' i [[Ptôlemeo]] dia nahafantarana ny halehiben' ny tontolo fantatry ny [[Empira Rômana|Rômana]] (na mivantana na amin'ny alalan'ny filazan'ny olona). Izy ireo dia miresaka momba ny [[Farihy Lehibe (Afrika)|Farihy Lehibe]], seranam-pifanakalozana manaraka ny morontsiraky ny [[Ranomasimbe Indiana|Ranomasimbe Indianina]] hatrany Rhapta any [[Tanzania]] ary koa ny ony [[Niger (ony)|Niger]]. Namarana ny fisian' ny sivilizasiôna klasika tao [[Afrika Avaratra]] ny fanafihan' ny [[Vandala (vahoaka)|Vandala]] tamin' ny taonjato faha-5. Nanangana fanjakana iray manana an' i [[Kartago|Kartazy]] ho renivohitra izy ireo tamin' ny taona 429. Lavo tamin' ny andron' ny [[Empira Bizantina]] ilay fanjakana tamin' ny taona 533. ==== Fampidirana ny kristianisma ==== Araka ny [[lovantsofina]] dia nitondra ny [[kristianisma]] tao [[Aleksandria]] tamin' ny taona 60 i Masindahy [[Marka (evanjelista)|Marka]], ary lasa [[eveka]] voalohany tao. Ny [[Fiangonan' i Jerosalema]] no mety nandefa misiônera tao, tamin' ny taona 200 tany ho any. Tanan' ny fiangonana mampiasa ny [[fiteny grika|teny grika]] i [[Aleksandria]]. Tamin' ny taona 325 dia 51 no isan' ny episkôpata tao Ejipta ary niely tamin' ny [[fiteny kôpta|teny kôpta]] ny [[Baiboly]]. Tamin' ny taona 400 dia Kristianina ny 90 % amin' ny mponina tao Ejipta. ==== Sivilizasiôna tamin'ny Andro Taloha taty atsimon' i Sahara ==== Ny haben'ny Sahara dia tena miovaova ara-tantara, miaraka amin'ny faritra misy azy miovaova haingana ary indraindray manjavona arakaraka ny [https://books.google.mg/books?id=KUKPAQAAQBAJ&redir_esc=y toetry ny toetr'andro manerantany].<ref name=":0">https://books.google.mg/books?id=KUKPAQAAQBAJ&redir_esc=y</ref> Tamin'ny fiafaran'ny vanim-potoanan'ny ranomandry, izay tombanana ho manodidina ny 10.500 talohan'i JK, dia nanjary lohasaha maitso maitso indray ny Sahara, ary niverina avy any amin'ny faritra afovoany sy morontsiraka any Afrika ny mponina Afrikana, miaraka amin'ny sary hoso-doko amin'ny vatolampy mampiseho an'i Sahara lonaka sy ny mponina maro be hita tany Tassili n'Ajjer nanomboka tamin'ny 10 arivo taona angamba. Na izany aza, ny toetr'andro mafana sy maina dia midika fa tamin'ny taona 5000 talohan'i JK, ny faritr'i Sahara dia nanjary maina sy nihanitombo hatrany. Manodidina ny 3500 talohan'i JK, noho ny fitongilana teo amin'ny fihodinan'ny tany, dia niaina vanim-potoanan'ny tany efitra haingana ny Sahara. Tamin'ny fiafaran'ny vanim-potoanan'ny ranomandry, izay tombanana ho manodidina ny 10.500 talohan'i JK, dia nanjary lohasaha maitso maitso indray ny Sahara, ary niverina avy any amin'ny faritra afovoany sy morontsiraka any Afrika ny mponina Afrikana, miaraka amin'ny sary hoso-doko amin'ny vatolampy mampiseho an'i Sahara lonaka sy ny mponina maro be hita tany Tassili n'Ajjer nanomboka tamin'ny 10 arivo taona angamba.[68] Na izany aza, ny toetr'andro mafana sy maina dia midika fa tamin'ny taona 5000 talohan'i JK, ny faritr'i Sahara dia nanjary maina sy nihanitombo hatrany. Manodidina ny 3500 talohan'i JK, noho ny fitongilana teo amin'ny fihodinan'ny tany, dia niaina vanim-potoanan'ny tany efitra haingana ny Sahara Niala tao amin'ny faritr'i Sahara nankany amin'ny Lohasahan'i Neily eo ambanin'ny Katarakta Faharoa ny mponina izay nanaovany tanàna maharitra na semi-permanent. Nitranga ny fitotongan'ny toetr'andro lehibe, nampihena ny orana mivatravatra sy maharitra any [[Afrika Afovoany]] sy Atsinanana. Nanomboka tamin’io fotoana io, dia nanjaka ny hain-tany tany Afrika Atsinanana, ary nitombo hatrany nandritra ny 200 taona farany, tany [[Etiôpia|Etiopia]]. === Empira === ==== Fakan-tany nataon' ny Arabo tao Afrika Avaratra ==== ==== Ao atsimon' i Sahel ==== ==== Fisadratana berbera-mozilmana ==== ==== Varotra andevo tato Afrika sy ny varotra andevo nataon' ny Arabo ==== ==== Empira telo lehibe ==== === Varotra andevo manerana an' i Atlantika === Efa ela no nisy ny [[fanandevozana]] tany Afrika. Teo anelanelan'ny taonjato faha-15 sy faha-19, ny varotra andevo Atlantika dia nitondra andevo 7–12 tapitrisa teo ho eo tany amin'ny [[Tontolo Vaovao]]. Ankoatra izany, Eoropeana maherin'ny 1 tapitrisa no nosamborin'ny piraty Barbary ary namidy ho andevo tany Afrika Avaratra teo anelanelan'ny taonjato faha-16 sy faha-19. Tany Afrika Andrefana, ny fihenan'ny [[varotra andevo Atlantika]] tamin'ny taona 1820 dia niteraka fiovana ara-toekarena lehibe teo amin'ny politika teo an-toerana. Ny fihenan'ny varotra andevo tsikelikely, nateraky ny tsy fahampian'ny fangatahana andevo tany amin'ny Tontolo Vaovao, ny fampitomboana ny lalàna manohitra ny fanandevozana any [[Eorôpa|Eoropa]] sy [[Amerika]], ary ny fitomboan'ny fanatrehan'ny British Royal Navy any amin'ny morontsirak'i Afrika Andrefana, dia nanery ny fanjakana Afrikana hanangana toe-karena vaovao. Teo anelanelan'ny taona 1808 sy 1860, ny Squadron Britanika any Afrika Andrefana dia naka sambo andevo 1 600 teo ho eo ary nanafaka Afrikana 150 000 izay tao anatiny. Nisy ihany koa ny fepetra noraisina tamin'ireo mpitarika Afrikana izay tsy nety nanaiky ny fifanarahana britanika handràra ny varotra, ohatra ny amin'ny "Mpanjakan'i [[Lagos]] mandrombaka", izay nesorina tamin'ny 1851. Nisy fifanarahana manohitra ny fanandevozana natao tamin'ny mpitondra Afrikana 50 mahery. Ny hery lehibe indrindra any Afrika Andrefana (ny Confederacy Asante, ny Fanjakan'i Dahomey, ary ny Empira Oyo) dia nandray fomba samihafa hifanaraka amin'ny fiovana. Asante sy Dahomey dia nifantoka tamin'ny fampivoarana ny "varotra ara-dalàna" amin'ny endriky ny menaka palmie, kakao, hazo ary volamena, mandrafitra ny fototry ny varotra fanondranana maoderina any Afrika Andrefana. Ny Empira Oyo, tsy afaka nampifanaraka, dia nirodana tamin'ny ady an-trano. === Fanjanahantany === Nitohy hatramin’ny faran’ny [[Ady Lehibe Faharoa|Ady Lehibe II]] ny fitondran’ny Eoropeanina, rehefa saika nahazo fahaleovan-tena ara-dalàna ny faritany mpanjanaka sisa tavela. Nahazo vahana ny fihetsiketsehan'ny fahaleovantena tany Afrika taorian'ny Ady Lehibe Faharoa, izay nahatonga ireo firenena matanjaka eoropeanina ho malemy. Tamin’ny 1951, dia nahazo fahaleovan-tena i Libya, zanatany italiana taloha. Tamin'ny 1956, nahazo ny fahaleovantenany tamin'i Frantsa i Tonizia sy Maraoka. Nanaraka ny taona nanaraka (Martsa 1957) i Ghana, ka lasa voalohany tamin'ireo zanatany ambanin'ny Sahara nahazo fahaleovantena. Tao anatin'ny folo taona manaraka, dia nisy onjam-panjanahana nanerana ny kaontinanta, ary niafara tamin'ny taona 1960 an'i Afrika sy ny fananganana ny [[Fikambanana Afrikanina]] tamin'ny 1963. Ny fisian'i [[Pôrtogaly|Portiogaly]] any ampitan-dranomasina any Afrika atsimon'i Sahara (indrindra fa any Angola, Cape Verde, [[Môzambika|Mozambika]], Ginea-Bissau, ary São Tomé sy Príncipe) dia naharitra nanomboka tamin'ny taonjato faha-16 ka hatramin'ny 1975, taorian'ny nanonganana ny fitondrana Estado Novo tamin'ny fanonganam-panjakana miaramila tao Lisbonne. Nanambara ny fahaleovantenany tamin'ny Fanjakana Royaume-Uni i Rhodesia tamin'ny 1965, teo ambany fitondran'i Ian Smith vitsy an'isa fotsy hoditra, saingy tsy nekena iraisam-pirenena ho fanjakana mahaleo tena (toy ny Zimbaboe) raha tsy tamin'ny 1980, rehefa nahazo fahefana ny nasionalista mainty hoditra taorian'ny ady anaty akata. Na dia iray amin'ireo firenena Afrikana voalohany nahazo ny fahaleovantena aza i Afrika Atsimo, dia nijanona teo ambany fifehezan'ny fotsy hoditra vitsy an'isa ao amin'ny firenena ny fanjakana, tamin'ny voalohany tamin'ny alàlan'ny zo hifidy ary nanomboka tamin'ny 1956 tamin'ny alàlan'ny rafitra fanavakavahana ara-poko fantatra amin'ny anarana hoe apartheid, hatramin'ny 1994. ==== Fanafoanana sy famaranana ny varotra andevo ==== ==== Famantarana ny zava-misy any anaty tany ==== ==== Fanjakazakan' ny mpanjanatany ==== === Fizakantena ara-pôlitika sy fahaleovantena === === Afrika ankehitriny === ==== Ady ==== ==== Fitroarana jihadista ==== === Taonjato faha-9 hatramin'ny taonjato faha-18=== Afrika talohan'ny [[fanjanahantany]] dia nanana fanjakana sy politika miisa [[:en:Africa#cite_note-127|10.000]]. Anisan'izany ny fianakaviana kelin'ny mpihaza mpihaza toa ny mponina San any atsimon'i Afrika; vondrona lehibe kokoa sy voarafitra kokoa toy ny fivondronan'ny fianakaviamben'ny vahoaka Bantu any Afrika afovoany, atsimo ary atsinanana; vondrona foko voarafitra mafy ao amin'ny Tandrok'i Afrika; ireo fanjakana lehibe Sahelian; ary fanjakana sy fanjakana tsy miankina, toy ny an'ny Akana; Edo sy Yoruba ary Igbo any Afrika Andrefana; ary ireo tanàna mpivarotra amoron-tsiraka [[Fiteny soahily|Swahili]] any Afrika Atsimo Atsinanana. Tamin'ny taonjato faha-9 am.f.i., nisy andiana fanjakana tarana-mpanjaka, anisan'izany ireo fanjakana Hausa voalohany indrindra, niparitaka nanerana ny savannah atsimon'i Sahara avy any amin'ny faritra andrefana ka hatrany Sodana afovoany. Ny natanjaka indrindra tamin’ireo fanjakana ireo dia i [[Ganà|Ghana]], Gao, ary ny Fanjakana Kanem-Bornu. Nihena i Ghana tamin'ny taonjato fahiraika ambin'ny folo, saingy nandimby ny Fanjakana Mali, izay nanambatra ny ankamaroan'ny faritra andrefan'i [[Sodàna]] tamin'ny taonjato fahatelo ambin'ny folo. Nanaiky ny finoana silamo i Kanem tamin'ny taonjato fahiraika ambin'ny folo. Tany amin’ny faritra misy ala any amin’ny morontsirak’i Afrika Andrefana, dia nitombo ny fanjakana mahaleo tena tsy nisy heriny firy avy amin’ny silamo avaratra. Ny Fanjakan'i Nri, izay nofehezin'ny Eze Nri, dia niorina tamin'ny taonjato fahasivy, ka nahatonga azy io ho iray amin'ireo fanjakana tranainy indrindra amin'ny [[Nizerià|Nizeria]] ankehitriny. Ny fanjakana Nri dia malaza amin'ny varahina be pitsiny, hita ao amin'ny tanànan'i Igbo-Ukwu. Ny Fanjakan'i Ife, ara-tantara, no voalohany tamin'ireo fanjakana na fanjakana Yoruba ireo, dia nanangana governemanta teo ambany fitondran'ny mpisorona oba ('mpanjaka' na 'mpitondra' amin'ny fiteny Yoruba), antsoina hoe Ooni of Ife. I Ife dia voamarika ho foibe ara-pivavahana sy ara-kolontsaina lehibe any Afrika Andrefana ary noho ny fomban-drazana tsy manam-paharoa amin'ny sary sokitra varahina. Ny modelin'ny governemanta Ife dia nalain'ny Empira Oyo, izay ny obas, antsoina hoe Alaafins of Oyo, no nifehy tanàna sy fanjakana maro hafa Yoruba sy tsy Yoruba, anisan'izany ny Fon [[Kingdom of Dahomey]]. Ny Almoravids dia tarana-mpanjaka Berbera avy any Sahara izay niely tany amin'ny faritra avaratrandrefan'i Afrika sy ny saikinosy Iberiana nandritra ny taonjato faha-11. Ny Banu Hilal sy Banu Ma'qil dia fitambarana foko [[Bedoina (vahoaka)|Bedouin]] Arabo avy any amin'ny Saikinosy Arabo izay nifindra monina niankandrefana namakivaky an'i Ejipta teo anelanelan'ny taonjato fahiraika ambin'ny folo sy fahatelo ambin'ny folo. Ny fifindra-monin'izy ireo dia nahatonga ny fifangaroan'ny Arabo sy ny Berbera, izay nahatonga ny mponina arabo ary ny kolontsaina [[Arabo (vahoaka)|Arabo]] dia nandray ny singa ao amin'ny kolontsaina eo an-toerana, eo ambanin'ny rafitry ny finoana [[silamo]]. Taorian'ny fisaraham-panambadiana an'i [[Malỳ|Mali]], mpitarika eo an-toerana antsoina hoe [[Sonni Ali]] (1464–1492) no nanangana ny Empira Songhai tao amin'ny faritr'i Niger afovoany sy ny andrefan'i Sodàna ary nifehy ny varotra trans-Sahara. Nosamborin'i Sonni Ali i Timbuktu tamin'ny 1468 ary i Jenne tamin'ny 1473, nanangana ny fitondrany tamin'ny fidiram-bolan'ny varotra sy ny fiaraha-miasan'ny mpivarotra silamo. Ny mpandimby azy [[Askia Mohammad I]] (1493–1528) dia nanao ny finoana silamo ho fivavahana ofisialy, nanorina moske, ary nentina tany amin'ireo manam-pahaizana silamo Gao, anisan'izany i al-Maghili (d.1504), ilay mpanorina ny fomban-drazana manan-danja amin'ny vatsim-pianarana silamo afrikana soanika. Tamin'ny taonjato fahiraika ambin'ny folo, ny fanjakana Hausa sasany - toa an'i Kano, Jigawa, Katsina, ary Gobir - dia nivoatra ho tanàna mimanda, manao varotra, mikarakara fiara ary manamboatra entana. Mandra-pahatongan'ny taonjato fahadimy ambin'ny folo, ireo fanjakana kely ireo dia teo amin'ny sisin'ny empira Sodàna lehibe tamin'izany fotoana izany, nanome voninahitra an'i Songhai any andrefana ary Kanem-Borno any atsinanana. ==== Afrika Andrefana ==== [[Sary:Bronze ornamental staff head, 9th century, Igbo-Ukwu.JPG|thumb|188x188px|Haingo varahina tamin' ny taonjato faha-9 avy amin' ny Igbo-Ukwu]] Ny isan' ny fitondrana an-toerana tao Afrika talohan' ny [[fanjanahan-tany]] dia heverina fa any amin' ny 10&nbsp;000 any ho any. Izy ireo dia samy manana ny firafitra ara-politikany. Anisan'ny fanjakana lehibe namela lova ny Fanjakan' i Akàna, ny an' i [[Fanjakan'i Edo|Edo]], ny an' i Iôroba ary ny an' i Igbô tao [[Afrika Andrefana]]. Ny tao [[Afrika Atsinanana]] indray dia nisy ireo fanjakana soahily teo amin' ny morontsiraka atsinanana. Tamin' ny taonjato faha-9 dia nisy ireo fanjakana mampandova fahefana toa ny fanjakana madinika [[Haosa (vahoaka)|Haosà]], izay nivelatra eran' ny tany rakotra bozaka ao Afrika Andrefana (avy eo amin'ny tany misy an' i [[Malỳ]] ankehitriny hatrany atsimon' i [[Sodàna]]). Misy ihany koa ireo fanjakana toa ny Fanjakan' i Ganà, ny an' i Gao, na ny [[Empiran' i Kanem-Bôrno]]. Lavo tamin' ny taonjato faha-11 i Ganà. Nandimby azy ny [[Empiran' i Malỳ]], izay avy ao andrefan' i Sodàna ankehitriny hatrao [[Senegaly]]. Nanaiky ny [[Silamo|finoana silamo]] tamin' ny taonjato faha-11 ny Kanema. [[File:Rytter fra Bagirmi.jpg|left|thumb|251x251px|Mpiady ambony soavalin'i Bagirmi]] Amin' ny faritra feno alan' i [[Afrika Atsinanana]], dia nivoatra tany ivelan'ny faritra nielezan'ny finoana silamo ny fanjakana mahaleotena. Niorina tamin' ny taonjato faha-9 ny [[Fanjakan' i Nri]] ary anisan' ny voalohany. Izy io dia entin' i Eze Nri ary anisan'ny fanjakana antitra indrindra ao [[Nizerià|Nizeria]] ankehitriny. Malaza amin' ny fahaizany mandrafitra varahina izay hita ao amin' ny tanànan' i Igbo-Ukwu ny fanjakan'i Nri. Heverina fa namboarina tamin' ny taonjato faha-9 ireny zavakanto varahina ireny. Ny Fanjakan' i Ife izay anisan'ny tanàna fanjakana iôroba voalohany, dia nanangana governemanta entin' ombiasy oba ("mpitondra" amin' ny [[Fiteny iôroba|teny iôroba]]) izay antsoina hoe ''Ooni an' i Ife''. Malaza amin' ny maha-ivontoerana ara-kolontsaina sy ara-pinoana lehibe ao Afrika Andrefana sy ho an'ny sary sokitra varahina i Ife. Nampifanarahina tamin' ny fomba fitondram-panjakan' ny Ôiô ny rafi-pitondra-mpanjakan' i Ife. Ny mpanjakany ("oba") izay antsoina hoe Alaafin an' i Ôiô dia nandrindra tanàna fanjakana maro na iôroba na tsy iôroba. Anisan' ny fanjakana tsy iôroba fehezin' ny Ôiô ny [[Fanjakan' i Dahômey|Fanjakana Fôna an' i Dahômey]]. == Jeôgrafia == [[Sary:187 1003703 africa dxm.png|vignette|I Afrika jerena avy eny amin' ny habakabaka]] Ny velarantany manontolon' i Afrika dia 30&nbsp;415&nbsp;873 km<sup>2</sup> izay mahatonga azy ho [[kôntinenta]] faharoa lehibe indrindra. 8&nbsp;000 km ny halaviran' i Cap des Aiguilles (ao [[Afrika Atsimo]]) amin' i Ras Ben Sakka (ao [[Tonizia]]), ary 7&nbsp;000 km ny halaviran' i Ras Hafun (ao [[Sômalia]]) amin' ny nosin'i [[Cabo Verde]]. Ny toerana avo indrindra ao Afrika dia ny tampon' ny tendrombohitra [[Kilimandjaro]] izay manana haavo 5&nbsp;895 m. I [[Aljeria]] no firenena lehibe indrindra ao Afrika ary i [[Nizerià|Nizeria]] no firenena be mponina indrindra. === Toetany === [[Sary:Africa Köppen Map.png|vignette|Sarin-tany maneho ny toetany aty Afrika]] Maro samihafa ny [[toetany]] hita ao Afrika. Ny faritra avaratra sy atsimo dia manana ny [[toetany mediteraneanina]]. [[Toetanim-pehibe]] ny toetanin' i [[Afrika Afovoany]] ary toetanin-[[tany efitra]] no ananan' ny faritra akaikin' ny [[Zana-pehintany|zana-pehintani]]<nowiki/>n' ny [[Asorotany (zana-pehintany)|Asorotany]] sy [[Trôpikan'ny Adijady|Adijady]]. == Pôlitika == Ny [[Vondrona Afrikana|Vondrona Afrikanina]] ([[African Union]]) dia sendikà kaontinanta ahitana firenena mpikambana 55. Niorina ny sendikà, ka Addis Abeba, Etiopia, no foibeny, tamin’ny 26 Jona 2001. Niorina tamin’ny fomba ofisialy ny sendika ny 9 Jolay 2002 ho mpandimby ny [[Organisation of African Unity]] (OAU). Tamin'ny Jolay 2004, ny Parlemanta Pan-Afrika an'ny Vondrona Afrikana (PAP) dia nafindra tany Midrand, any Afrika Atsimo, saingy nijanona tao Addis Abeba ny Vaomiera Afrikana momba ny Zon'olombelona sy ny Vahoaka. Ny Vondrona Afrikanina, tsy tokony hafangaro amin'ny [[Vaomieran'ny UA]], dia noforonin'ny Lalàna Constitutive an'ny Vondrona Afrikana, izay mikendry ny hanova ny Vondrona ara-toekarena Afrikana, fiarahamonim-pirenena federasiona, ho fanjakana eo ambanin'ny fifanarahana iraisam-pirenena. Ny Vondrona Afrikanina dia manana governemanta parlemantera, fantatra amin'ny anarana hoe Governemantan'ny Vondrona Afrikana, ahitana sampana mpanao lalàna, fitsarana ary mpanatanteraka. Ny filohan’ny [[Vondrona Afrikana|Vondrona Afrikanina]] sady Filoham-pirenena, izay filohan’ny [[Parlemanta Pan-Afrikana]] ihany koa no mitarika izany. Lasa Filohan'ny AU ny olona iray rehefa voafidy ho ao amin'ny PAP, ary avy eo dia mahazo fanohanana maro an'isa ao amin'ny PAP. Ny fahefana sy ny fahefan'ny Filohan'ny Parlemanta Afrikana dia avy amin'ny Lalàna momba ny Lalàm-panorenana sy ny Protocole an'ny Parlemanta Pan-Afrikana, ary koa ny fandovana ny fahefan'ny filoham-pirenena voafaritry ny fifanarahana Afrikana sy ny fifanarahana iraisam-pirenena, anisan'izany ireo izay miandraikitra ny Sekretera jeneralin'ny Sekretera jeneralin'ny [[OAU]] (Komity AU) ho an'ny PAP. Ny governemantan'ny AU dia ahitana ny sendika rehetra, ny faritra, ny fanjakana ary ny kaominina, ary koa ny andrim-panjakana an-jatony, izay miara-mitantana ny raharahan'ny andrim-panjakana isan'andro. Mbola mitohy ny fanitsakitsahana ny zon'olombelona any amin'ny faritra maro any Afrika, matetika eo ambany fanaraha-mason'ny fanjakana. Ny ankamaroan'ny fanitsakitsahana toy izany dia mitranga noho ny antony ara-politika, matetika vokatry ny ady an-trano. Ireo firenena izay nahitana fanitsakitsahana ny zon'olombelona lehibe tato ho ato dia ny Repoblika Demaokratikan'i [[Congo]], [[Siera Leôna|Sierra Leone]], [[Liberià|Liberia]], [[Soudan]], Zimbaboe ary [[Kôtidivoara|Côte d'Ivoire.]] '''Ady sisintany''' Nanao ezaka lehibe ireo firenena afrikanina mba hanajana ny sisintany iraisam-pirenena ho tsy voahitsakitsaka hatry ny ela. Ohatra, ny [[Organisation of African Unity]] (OAU), izay niorina tamin'ny 1963 ary nosoloin'ny Vondrona Afrikana tamin'ny 2002, dia nametraka ny fanajana ny fahamendrehan'ny faritra misy ny firenena tsirairay ho iray amin'ireo foto-kevitra ao amin'ny Satan'ny OAU. Raha ampitahaina amin'ny fiforonan'ireo firenena eoropeanina, dia vitsy ny fifandirana iraisam-pirenena ho an'ny Afrika noho ny fanovana ny sisintany, ary tsy misy azo antoka ny fiforonan'ny firenena ary tsy misy ny fifandirana amin'ny firenena sasany izay tsy misy hafa. Na izany aza, ny ady iraisam-pirenena dia nilalao tamin'ny fanohanana ny tafika proxy na ny fihetsiketsehana mpikomy. Firenena maro no niaina ady an-trano: anisan'izany i Rwanda, Sodàna, Angola, Sierra Leone, Congo, Liberia, Etiopia ary Somalia. Ny fanafahana nasionaly koa dia matetika nandray ny toetra Marxista, Marxista-Leninista, na Maoista amin'ny teny fahalalana, izay nanangana ny fahaleovantenan'ny firenena Afrikana tamin'ny teny marxian. Ohatra amin'ny faran'ny faran'ny herinandro dia mety hitranga amin'ny hetsika manohitra ny Sendikan'ny Kamerona manohitra ny fanjanahantany, ny fikomiana Marxista-Leninista, narahin'ny hetsika mitovy amin'izany Kongo (ny Fikomiana Simba). Nandray anjara tamin'ity farany i Che Guevara, ary nihevitra tamin'ny 1967 fa tsy vonona amin'ny revolisiona any Afrika. Na dia teo aza izany, tany Zanzibar talohan'ny sy tao amin'ny endrika firaisan-kina tamin'i Tanzania, dia nisy ny sosialisma. Tany Soudan teo ambany fitondran'i Gaafar Nimeiry, tany Somalia nofehezin'i Siad Barre, tany [[Etiôpia|Etiopia]] teo ambany'ny Dergue sy Mengistu Haile Mariam, tany Congo Brazzaville teo ambany fitantanan-draharaha isan-karazany nanomboka tamin'ny taona 1960, anisan'izany ny an'i Denis Sassou-Nguessou ambany, Ke Ben'ny fitondran-tena ambany. teo ambany fitondran'i France-Albert Renéssambique, taloha'ny Angola, Mozambika19 sy ny any Portiogaly. Ny revolisiona, ny Marxisme-Leninisma dia lamaody. Na dia taona 1990 aza, dia misy ohatra vitsivitsy momba ny Marxisma Miaramila, toy ny milisy naorin'i Ernest Wamba-dia-Wamba tany [[Congo Atsinanana]] tamin'ny taona 1990. == Jeôpôlitika == Ny firenena mivelatra indrindra any Afrika dia ny [[Sodàna]] manana velarana 2,50 tapitrisa km<sup>2</sup>. Ary ny firenena kely indrindra dia ny tambanosin' i [[Seisely|Seisela]] izay 1&nbsp;300 km any avaratr' i [[Madagasikara]]. Ao anatin’ny toe-draharaha manerantany ankehitriny, i Afrika dia miditra amin’ny vanim-potoanan’ny fifaninanana ara-jeôpôlitika sy ara-toekarena vaovao. Raha mitana andraikitra lehibe i '''Nizeria sy Afrika Atsimo''' amin’ny '''[https://globalvoices.org/2006/11/28/africa-africas-economies/ GDP]''' an’ny faritra, dia misongadina koa ny fahavononan’ny '''Vondrona Eoropeana''' hanitatra ny fidirany amin’ny alalan’ny '''[https://globalvoices.org/2024/11/20/the-second-scramble-for-africa-the-eus-global-gateway-strategy/ Global Gateway Strategy]''', izay mamatsy vola an’arivony tapitrisa dolara ho an’ny fotodrafitrasa sy angovo maitso. Mandritra izany fotoana izany, miseho ho manan-danja kokoa amin’ny ho avin’ny kaontinanta ny '''[https://globalvoices.org/2025/06/24/are-africas-youth-europes-future-inside-the-eus-renewed-love-affair-with-nigeria/ tanora Afrikana]''' — indrindra amin’ny resaka asa, fahaiza-manao dizitaly, ary fifindra-monina. Ao anatin’ny fiezahana hampihena ny elanelana amin’ny fidirana amin’ny aterineto, hita fa mbola lafo be ny vidin’izany any amin’ny ankamaroan’ny firenena, manakana ny firoboroboan’ny toekarena dizitaly. Etsy ankilany, mitombo haingana ny sehatra ara-javakanto sy lalao virtoaly, ary manomboka mahazo vahana ihany koa ny tolona amin’ny '''f[https://globalvoices.org/2024/11/15/togolese-expert-kofi-sika-latzoo-explains-the-video-game-industrys-impact-on-the-african-economy/ ahaleovantena ara-dizitaly sy angon-drakitra]''', izay ahitana an’i Afrika miady amin’ny fanjakazakan’ireo goavan’ny teknolojia. Manamarika izany rehetra izany fa anaty fiovana lalina ara-toekarena sy ara-politika i Afrika, ka miseho ho sehatra ifanenan’ny hery maneran-tany.<ref name=":0" /> == Toe-karena == === Toe-draharaha ara-barotra sy varotra iraisam-pirenena any Afrika === Ny toe-draharaha ara-barotra sy varotra iraisam-pirenena any Afrika dia miaina fiovana sy fanamby lehibe eo amin'ny sehatra ara-toekarena manerantany. Manana toerana stratejika i Afrika eo amin'ny sehatra iraisam-pirenena noho ny harena voajanahary maro, ny tsena mivelatra, ary ny toerana misy azy eo amin'ny lafiny jeôpôlitika sy toekarena. Na izany aza, mbola mandalo dingana sarotra ny kaontinanta amin'ny fitantanana ny fifanakalozana ara-barotra iraisam-pirenena noho ny antony isan-karazany toy ny tsy fahampian'ny fotodrafitrasa, ny fiovaovan'ny vidim-piainana, ny fepetra ara-politika, ary ny fiantraikan'ny hery manerantany. Afrika dia anisan'ny tsena lehibe indrindra amin'ny famatsiana akora fototra ho an'ny firenena mandroso. Manankarena amin'ny [[volamena]], [[varahina]], [[Solitany|solika]], [[diamondra]], ary vokatra fambolena toy ny kafe sy ny kakaô izy. Na dia izany aza, i Afrika dia mbola mpanafatra vokatra sy entana vita amin'ny teknolojia sy ny fitaovana elektronika amin'ny ankamaroan'ny firenena ao aminy. Izany dia mahatonga azy ho miankina amin'ny fanondranana akora sy ny fanafarana entana izay matetika manakana ny [https://www.theglobaleconomy.com/rankings/economic_freedom/Africa/ fahaleovantenan'ny toekarena]. Ny '''[https://au.int/en/african-continental-free-trade-area African Continental Free Trade Area (AfCFTA)]''', na ny [[Fifanarahana Fifanakalozana Malalaka ao Afrika]], dia tetikasa lehibe mikendry ny hanamora ny varotra anatiny eo amin'ireo firenena afrikanina 55. Nanomboka tamin'ny taona 2021, mikendry ny hampitombo ny fifanakalozana anatiny izay ankehitriny mbola ambany dia ambany (manodidina ny 17% amin'ny totalin'ny varotra any Afrika) ny AfCFTA. Ity fifanarahana ity dia manome vina hamoronana tsena lehibe iray amin'ny kaontinanta, manatsara ny fanamorana ny varotra, [https://au.int/en/african-continental-free-trade-area ary mandrisika ny fampiasam-bola anatiny.] Ny ady, korontana ara-politika, ary ny tsy fitovian-kevitra eo amin'ny governemanta dia mampihena ny fahatokisan'ny mpampiasa vola sy ny mpiara-miombon'antoka iraisam-pirenena. Ny fepetra takiana amin'ny fanafarana sy fanondranana, toy ny hetra ambony sy ny burokrasia, dia manampy trotraka amin'ny olana amin'ny [https://www.elibrary.imf.org/view/journals/022/0001/002/article-A008-en.xml varotra]. [[Ny Vondrona Eoropeana]], Shina, [[Etazonia]], ary firenena hafa dia manana fifandraisana ara-barotra sy fampiasam-bola lehibe amin'i Afrika. Ohatra, ny Vondrona Eoropeana dia manana tetikasa toy ny '''[https://commission.europa.eu/strategy-and-policy/priorities-2019-2024/stronger-europe-world/global-gateway_en Global Gateway Strategy]''' izay mikendry ny hanatsara ny fotodrafitrasa sy ny varotra eo amin'i Afrika sy Eoropa. Shina indray dia mandray anjara mavitrika amin'ny fananganana lalamby, tetezana, sy fotodrafitrasa amin'ny firenena maro ao Afrika, manamora ny fitaterana entana sy ny fifandraisana ara-toekarena. Ny varotra iraisam-pirenena dia mitondra tombontsoa sy voka-dratsy ho an'i Afrika. Amin'ny lafiny iray, manampy amin'ny fitomboan'ny harin-karena, fanomezana asa, ary fampitomboana ny vola miditra avy amin'ny fanondranana vokatra izy io. Etsy ankilany, ny fianteherana be loatra amin'ny fanondranana akora tsy voaova dia mahatonga ny toekarena ho marefo amin'ny fiovaovan'ny tsena iraisam-pirenena sy ny vidin-javatra. [https://yogupay.com/international-trade-benefits-challenges/ Ny] fanamafisana ny tsena anatiny amin'ny alalan'ny AfCFTA, ny fanatsarana ny fotodrafitrasa, ary ny fampiroboroboana ny fanavaozana ara-teknolojia no lakilen'ny fanatsarana ny varotra any Afrika. Miara-miasa amin'ny mpiara-miombon'antoka iraisam-pirenena, i Afrika dia manantena ny hanangana rafitra ara-barotra matanjaka sy mahomby kokoa, izay hanampy amin'ny fanatsarana ny fari-piainan'ny mponina sy ny [https://yogupay.com/international-trade-benefits-challenges/ fampandrosoana maharitra.] === Fampandrosoana ara-toekarena sy ny fahantrana === Na dia manana [[harena voajanahary]] be dia be aza izy, dia mijanona ho kaontinanta mahantra indrindra sy tsy mandroso indrindra eran-tany i Afrika (ankoatra ny [[Antarktika|Antarctika]]), vokatry ny antony isan-karazany izay mety ahitana governemanta mpanao [[kolikoly]] izay matetika nanitsakitsaka ny zon'olombelona, ​​tsy nahomby ny drafitra afovoany, avo lenta ny tsy mahay mamaky teny sy manoratra, ambany fiheveran-tena, tsy fahampian'ny fidirana amin'ny renivohitra vahiny, lova navelan'ny fanjanahan-tany sy fifandonana ara-tafika, ny ady amin'ny ady sy ny ady[http://ady%20https://globalvoices.org/2006/11/28/africa-africas-economies/]. (manomboka amin'ny ady anaty akata ka hatramin'ny fandripahana).Ny totalin'ny harin-karena faobe dia mijanona ao ambadiky ny an'i Etazonia, Shina, [[Japàna|Japon]], Alemaina, Royaume-Uni, India ary Frantsa. Araka ny tatitry ny Firenena Mikambana momba ny Fampandrosoana ny Olombelona tamin'ny 2003, ny firenena 24 ambany laharana (faha-151 ka hatramin'ny faha-175) dia Afrikana avokoa. Ny [[fahantrana]], ny tsy fahaizana mamaky teny sy manoratra, ny tsy fahampian-tsakafo, ny tsy fahampian'ny rano sy ny fidiovana ary ny tsy fahasalamana dia misy fiantraikany amin'ny ampahany betsaka amin'ny mponina ao amin'ny kaontinanta Afrikana. Tamin'ny volana aogositra 2008, ny [[Banky Maneran-Tany|Banky Iraisam-pirenena]] dia nanambara ny tombantomban'ny fahantrana maneran-tany nohavaozina mifototra amin'ny taham-pahantrana iraisam-pirenena vaovao 1,25 dolara isan'andro (mifanohitra amin'ny fandrefesana teo aloha $1,00). Ny 81 isan-jaton'ny mponina any amin'ny faritra atsimon'i Sahara dia miaina amin'ny latsaky ny $2,50 (PPP) isan'andro tamin'ny taona 2005, raha oharina amin'ny 86% ho an'i [[India]]. Afrika atsimon'i [[Sahara]] no faritra faran'izay kely indrindra eran-tany amin'ny fampihenana ny fahantrana ($1,25 isan'andro); eo ho eo amin'ny 50% amin'ny mponina miaina anaty fahantrana tamin'ny 1981 (200 tapitrisa olona), tarehimarika izay niakatra ho 58% tamin'ny 1996 talohan'ny nihena ho 50% tamin'ny 2005 (380 tapitrisa olona). Ny salan'isa mahantra any Afrika atsimon'i Sahara dia tombanana ho 70 cents isan'andro, ary mahantra kokoa tamin'ny 2003 noho ny tamin'ny 1973, manondro ny fitomboan'ny fahantrana any amin'ny faritra sasany. Ny sasany amin'izany dia voalaza fa tsy nahomby tamin'ny fandaharan'asa fanalalahana ara-toekarena notarihan'ny orinasa vahiny sy ny governemanta, saingy ny fanadihadiana hafa dia nanonona ny politikan'ny governemanta ao an-toerana mihoatra noho ny antony ivelany. Tandindomin-doza indray i Afrika ankehitriny, indrindra any amin’ireo firenena afrikanina atsimon’i Sahara. Ny olan'ny trosa farany tamin'ny taona 2005 dia voavaha tamin'ny fanampian'ny rafitra firenena mahantra be trosa ([https://www.economist.com/leaders/2018/09/15/zambias-looming-debt-crisis-is-a-warning-for-the-rest-of-africa? HIPC]). Ny HIPC dia niteraka fiantraikany tsara sy ratsy amin'ny toe-karena any Afrika. Folo taona teo ho eo taorian’ny nivoahan’ny krizin’ny trosa tany Afrika atsimon’i Sahara tamin’ny 2005, dia nitrosa indray i Zambia. Antony kely dia noho ny fitotongan’ny vidin’ny varahina tamin’ny taona 2011, fa ny tena lehibe dia ny hoe lany na nopotehin’ny sangany ny volabe nindramina tao [[Zambia]]. Ny firenena afrikanina maro, indrindra any amin’ny faritra atsimon’i Sahara, dia nandalo krizy ara-bola goavana noho ny trosa ivelany be loatra tamin’ny fiandohan’ny taonjato faha-21. Ho setrin’izany, natsangana ny '''Heavily Indebted Poor Countries Initiative (HIPC)''' tamin’ny taona 1996, izay programa iraisam-pirenena hanamaivanana ny trosa sy hanampiana ireo firenena mahantra be trosa hanatsara ny toe-karena sy hanome fahafahana azy ireo hametraka fotodrafitrasa [https://www.imf.org/en/About/Factsheets/Sheets/2023/Debt-relief-under-the-heavily-indebted-poor-countries-initiative-HIPC maharitra]. Tamin’ny taona 2005, firenena maro tao Afrika atsimon’i Sahara no nahazo fanamaivanana trosa tamin’ny alalan’ity rafitra ity, ka nahafahany nisafidy làlana vaovao ara-toekarena. Na izany aza, firenena sasany, toy ny '''[[Zambia]]''', dia nitrosa indray fony taty aoriana, noho ny antony maro toy ny fianjeran’ny vidin’ny [[varahina]] sy ny fitantanana ara-bola tsy mahomby. Na dia nahazo fanamaivanana trosa be tamin’ny alalan’ny rafitra '''[https://www.imf.org/en/About/Factsheets/Sheets/2023/Debt-relief-under-the-heavily-indebted-poor-countries-initiative-HIPC HIPC]''' ireo firenena afrikanina mahantra tany aloha, dia mbola mitohy ny olana ara-bola amin’ny ankamaroan’ny firenena atsimon’i Sahara. Maro amin’izy ireo no mitrosa indray noho ny antony maro toy ny fidinan’ny vidin’ny entana fototra, ny fiantraikan’ny valanaretina [[COVID-19]], ary ny fihenan’ny fidiram-bola avy amin’ny fanondranana. Ity toe-draharaha ity dia mampitandrina fa mbola ilaina ny fandaminana maharitra sy ny fitantanana hentitra ny vola sy ny trosa ho an’ireo firenena Afrikana mba hialana amin’ny fikorontanana ara-toekarena lehibe kokoa amin’ny ho avy.Nanomboka tamin'ny 1995 ka hatramin'ny 2005, nitombo ny tahan'ny fitomboana ara-toekarena ao Afrika, izay 5% amin'ny antsalany tamin'ny 2005. Ny firenena sasany dia mbola nitombo ny tahan'ny fitomboana, indrindra fa i [[Angôla|Angola]], Soudan ary [[Ginea Ekoatôrialy|Ginea Ekoatorialy]], izay vao haingana no nanomboka nanangona ny tahirin-tsolikany na nanitatra ny fahafahany fitrandrahana solika.Tao anatin'ny fanadihadiana navoaka vao haingana mifototra amin'ny angon-drakitra World Values ​​Survey, ilay mpahay siansa ara-politika Aotrisiana Arno Tausch dia nanamafy fa firenena Afrikana maro, indrindra fa i [[Ganà|Ghana]], no miasa tsara amin'ny ambaratonga fanohanana faobe ho an'ny demokrasia sy ny toekaren'ny tsena. Ny fampitahana ny soatoavina maneran-tany nataon'i [[Tausch]] mifototra amin'ny World Values ​​Survey dia nahazo ireto mizana famakafakana ireto: 1. Ny fiaraha-monina tsy misy herisetra sy manara-dalàna 2. Hetsika demaokrasia 3. Toetran'ny tsy fanaovana herisetra manokana 4. Fitokisana amin'ny andrim-panjakana 5. Fahasambarana, fahasalamana tsara 6. Tsy misy fizarazarana ara-pinoana fototra 7. Mandray anjara amin'ny politika ara-barotra 9Ny fiparitahan'ny zava-bitan'ny firenena afrikanina miaraka amin'ny angon-drakitra feno, hoy i Tausch namarana ny "tena mahagaga". Raha tokony hanantena manokana ny amin'ny fivoaran'ny demokrasia ho avy sy ny toekaren'ny tsena ao Ghana ny iray, ny lahatsoratra dia manolotra fironana pesimistika ho an'i Ejipta sy Alzeria, ary indrindra ho an'ny toekarena lehibe indrindra ao Afrika, Afrika Atsimo. Ny tsy fitovian'ny olombelona avo lenta, araka ny fandrefesana ny Tondron'ny Tatitry ny Fampandrosoana ny maha-olombelona an'ny Pnud momba ny tsy fitovian'ny olombelona, ​​dia manimba ny fampandrosoana ny fiarovana ny olombelona. Manamafy ihany koa i Tausch fa hita taratra amin'ny fivoaran'ny fiarahamonim-pirenena ny fanantenana vao haingana, mifanaraka amin'ny angon-drakitra ara-toekarena sy zon'olombelona, ​​mipoitra avy any Afrika. Ny kaontinanta dia heverina fa mitazona ny 90% amin'ny kobalta eran-tany, 90% amin'ny platinina, 50% amin'ny volamenany, 98% amin'ny chromium, 70% amin'ny tantalite, 64% amin'ny manganese ary ny ampahatelon'ny uranium. Ny Repoblika Demaokratikan'i Congo (DRC) dia manana 70%-n'ny coltan manerantany, mineraly ampiasaina amin'ny famokarana capacitor tantalum ho an'ny fitaovana elektronika toy ny finday. Ny RDC koa dia manana 30% mahery amin'ny tahiry diamondra maneran-tany. Guinée no mpanondrana bauxite lehibe indrindra eran-tany. Satria ny fitomboana any Afrika dia notarihan'ny serivisy fa tsy ny famokarana na ny fambolena, dia fitomboana tsy misy asa izany ary tsy misy fampihenana ny haavon'ny fahantrana. Raha ny marina, ny krizy ara-tsakafo tamin'ny taona 2008, izay nitranga taorian'ny krizy ara-bola maneran-tany, dia nanosika olona 100 tapitrisa ho ao anatin'ny tsy fanjarian-tsakafo. Tao anatin'ny taona vitsivitsy izay, i Shina dia nanangana fifandraisana matanjaka kokoa amin'ireo firenena Afrikana ary mpiara-miombon'antoka ara-barotra lehibe indrindra any Afrika. Tamin'ny 2007, nampiasa vola 1 lavitrisa dolara amerikana ny orinasa sinoa tany Afrika.[157] Nasehon'ny fanadihadiana nataon'ny Oniversiten'i Harvard notarihan'ny profesora Calestous Juma fa afaka mamahana ny tenany i Afrika amin'ny alalan'ny fifindrana avy amin'ny mpanafatra mankany amin'ny fizakan-tena. "Eo amin'ny sampanan-dalana ny fambolena afrikanina; tonga amin'ny faran'ny taonjato iray isika amin'ny politika izay nankasitraka ny fanondranana akora sy fanafarana sakafo an'i Afrika. Nanomboka nifantoka tamin'ny fanavaozana ara-pambolena i Afrika ho maotera vaovao ho an'ny varotra sy ny fanambinana isam-paritra. === Herinaratra === Ny loharanon-jiro lehibe dia ny herin'ny rano, izay manampy betsaka amin'ny fahafahan'ny angovo napetraka amin'izao fotoana izao. Ny tohodranon'i Kainji dia loharanom-pamokarana herinaratra mamokatra herinaratra ho an'ny tanàn-dehibe rehetra ao Nizeria sy ny firenena manodidina azy, [[Nizera|Niger]]. Noho izany, ny fampiasam-bola mitohy tao anatin'ny folo taona farany, izay nampitombo ny habetsaky ny herinaratra azo. Nandritra ny taona 2013, nitatitra ny [[Global Voices]] momba ny tetikasa goavana hitrandrahana angovo avy amin'ny rivotra any Cap-Vert. Ireo fitaovana famokarana any amin'ireo nosy efatra dia mety ho afaka hamokatra ny fatran'ny herinaratra be indrindra azo avy amin'ny rivotra, izay mifanahantsahana amin'ny haben'ilay firenena. Manazava ny maha-zava-dehibe ny angovo avy amin'ny rivotra ho an'io firenena io i Juan Cole, izay milaza fa ny herinaratra vokatra avy amin'ny rivotra dia moramora kokoa noho ireo loharanon'angovo efa nampiasaina hatramin'izao manerana ireo [https://mg.globalvoices.org/2013/12/06/55333/ nosy rehetra]. <ref name=":0" /> Miaraka amin'ny fanjifàna miha-mitombo ao Bénin, ny tsy fahampian'ny fampiasàna vola amin'ny sehatra angovo, manampy trotraka azy ny fahaverezana eny am-pitaterana sy fitsinjaràna azy, dia tena antom-pisian'ny fampifandimbiasana ny fanapahan-jiro amin'izao fotoana izao. Léomick Sinsin, bilaogera ao Bénin, no manoritsoritra ireo tombontsoa azo avy amin'ny angovo entin'ny masoandro ho an'ny [https://mg.globalvoices.org/2013/12/06/55333/ fireneny.]<ref name=":0" /> Misy ihany koa ny fanadihadiana momba ny '''[[:en:Ambatolampy_Solar_Power_Station|Ambatolampy Solar Power Station]]''', izay '''ivon-toerana famokarana herinaratra avy amin'ny masoandro''' ao Madagasikara. Ity ivon-toerana ity dia manana herin'aratra 40 MW ary mifandray amin'ny tambajotran-jiro nasionaly amin'ny alalan'ny [[Jiro sy Rano Malagasy|JIRAMA]], ny orinasa mpamatsy herinaratra ao amin'ny firenena. Natsangana tamin'ny taona 2018 ary niitatra tamin'ny taona 2022, ity ivon-toerana ity dia manampy amin'ny fanomezana herinaratra ho an'ny mponina sy ny orinasa ao Madagasikara. Ankoatra izany, ny '''[[:en:Volobe_Hydroelectric_Power_Station|Volobe Hydroelectric Power Station]]''' dia ivon-toerana famokarana herinaratra avy amin'ny rano ao Madagasikara. Ity ivon-toerana ity dia manampy amin'ny fanomezana herinaratra ho an'ny mponina sy ny orinasa ao amin'ny faritra, ary manampy amin'ny tanjon'ny firenena amin'ny '''[https://mg.globalvoices.org/2013/12/06/55333/ 70% ny famatsiana herinaratra amin'ny 2030]''' === Fotodrafitrasa === Ny tsy fahampian'ny lalana tsara, seranan-tsambo, ary ny tambajotra herinaratra dia mitarika amin'ny fitomboan'ny vidin'ny fitaterana sy ny tsy fahafahan'ny entana mivezivezy amin'ny fomba mahomby. Ohatra, any amin'ny faritra sasany, dia mihoatra ny 30%-40% ny fotoana lany amin'ny fanaterana vokatra noho ny olana amin'ny fotodrafitrasa.<ref name=":0" /> Sarotra ny fampandrosoana sy ny fitantanana ny rano any Afrika noho ny hamaroan'ny loharanon-drano miampita sisintany (renirano, farihy ary lakandrano).Manodidina ny 75%-n'ny Afrika atsimon'i Sahara dia tafiditra ao anatin'ny faritra 53 iraisam-pirenena amin'ny fari-dranomasin'ny renirano izay mamakivaky sisintany maro. Io teritery manokana io dia azo avadika ho fahafahana ihany koa raha ampiasaina amin'ny fampivoarana ny loharanon-dranon'ny faritra ny mety hisian'ny fiaraha-miasa miampita sisintany. Ny famakafakana isan-karazany momba ny Reniranon'i Zambezi, ohatra, dia mampiseho fa ny fiaraha-miasa amin'ny ripaka dia mety hitarika amin'ny fitomboana 23% amin'ny famokarana angovo azo antoka raha tsy misy fampiasam-bola fanampiny. Misy rafitra andrim-panjakana sy ara-dalàna maro ho an'ny fiaraha-miasa miampita sisintany, toy ny Manampahefana amin'ny Reniranon'i Zambezi, ny Protocole Southern African Development Community ([[SADC]]), Manampahefana amin'ny Reniranon'i Volta ary ny Vaomieran'ny Reniranon'i Nile. Na izany aza, ilaina ny ezaka fanampiny mba hampivelatra bebe kokoa ny finiavana ara-politika, ary koa ny fahaiza-manao ara-bola sy ny rafitra andrim-panjakana ilaina amin'ny hetsika fiaraha-miasa multilateral izay mandresy lahatra ary ny vahaolana tsara indrindra ho an'ny renirano rehetra. Afrika dia mbola miatrika '''olana lehibe amin’ny fotodrafitrasa''' isan-karazany, manomboka amin’ny sehatry ny '''[https://globalvoices.org/2013/12/05/five-little-known-energy-resources-in-africa/ herinaratra sy angovo]''', ny '''fitaterana''', ary ny '''fifandraisana'''. Maro amin'ireo firenena no mbola miantehitra amin'ny loharano angovo nentim-paharazana na tsy ampy ny famatsiana herinaratra, izay miteraka fahatapahan-jiro matetika sy fanakorontanana amin’ny fiainana andavanandro. Ankoatra izany, dia misy ezaka mitohy hampitombo ny famokarana herinaratra avy amin’ny angovo azo havaozina toy ny '''angovo avy amin’ny masoandro, rivotra, ary rano''' mba hahafahana manatsara ny fahafahana mamokatra sy mizara herinaratra amin’ny fomba maharitra sy ara-tontolo iainana. Ny '''fotodrafitrasa amin’ny fitaterana''' koa dia mila fanavaozana sy fanitarana, satria any amin’ny faritra maro, toy ny ao Madagasikara, dia mbola antitra sy tsy mahafa-po ny lalana, seranam-piaramanidina, ary ny fiara fitateram-bahoaka, izay miteraka olana amin’ny fifindran’ny olona sy ny entana. Ny fampiasam-bola amin’ny fanavaozana ireo fotodrafitrasa ireo dia ilaina ho an'ny fampandrosoana ara-toekarena sy ny fanatsarana ny fari-piainan’ny mponina. === Fizaràm-paritra ao Afrika === [[Sary:Régions d'Afrique.svg|vignette|Ny faritra aty Afrika araka ny famaritan' ny [[Firenena Mikambana]]]] Azo tsinjaraina amin' ny faritra dimy ny firenena ao Afrika. Misy firenena sasany izay voasokajy anaty faritra roa na telo. ==== Afrika Avaratra ==== I [[Afrika Avaratra]] dia ny tapany avaratr'i Afrika izay mamondrona ireo firenena manana morontsiraka amin'ny [[ranomasina Mediteranea]]. Ireto avy ny firenena heverina fa isan'i Afrika Avaratra: i [[Ejipta]], i [[Libia]], i [[Tonizia]], i [[Aljeria]], i [[Marôka]], i [[Sahara Andrefana]] ary i [[Maoritania]]. ==== Afrika Andrefana ==== I [[Afrika Andrefana]] dia faritra ao Afrika izay mahafaoka ny ampahany andrefana amin' i [[Afrika atsimon'i Sahara]]. Ireto avy ny firenena heverina fa isan' i [[Afrika Andrefana]]: I [[Benîno]], i [[Borkina Fasô]], i [[Kapvera]], i [[Kôtidivoara]], i [[Gambia]], i [[Ganà]], i [[Ginea]], i [[Ginea Bisao]], i [[Liberia]], i [[Malỳ|Maly]], i [[Maoritania]], i [[Nizera]], i [[Nizerià]], i [[Senegaly]], i [[Siera Leôna]] ary i [[Tôgô]]. ==== Afrika Atsinanana ==== I [[Afrika Atsinanana]] dia mahafaoka firenana afrikana maromaro ao amin'ny tapany atsinanan' i Afrika, izay matetika manondro ireo firenena ao amin' ny Lohasahan' ny Hantsana Lehibe. Ireto avy ny firenena sy fanjakana heverina fa isan'i Afrika Atsinanana: i [[Eritrea]], i [[Etiôpia]], i [[Jibotý|Jiboty]], i [[Somalia]], i [[Sodàna Atsimo]], i [[Kenia]], i [[Oganda]], i [[Tanzania]], i [[Roanda]], i [[Borondy]], i [[Seisely]], i [[Kômôro]] sy i [[Maiôty]], i [[Maorisy]], [[La Réunion]], i [[Madagasikara]], i [[Malaoy]] ary i [[Môzambika]]. ==== Faritra Atsimo ao Afrika ==== Ny [[Faritra Atsimo ao Afrika]] dia ny tapan' i Afrika ao atsimo izay fitambaran' ny firenana sy tany ao atsimon' ny alam-pehibe afrikana. Ireto avy ny firenena heverina fa ao amin' ny [[Faritra Atsimo ao Afrika|Faritra atsimo ao Afrika]]: i [[Afrika Atsimo]], i [[Angôla]], i [[Bôtsoana]], i [[Kômôro]], i [[Esoatiny]] (na [[Soazilandy]] teo aloha), i [[Lezôtô]], i [[Madagasikara]], i [[Malaoy]], i [[Maorisy]], i [[Môzambika]], i [[Namibia]], i [[Zambia]], ary i [[Zimbaboe]]. ==== Afrika Afovoany ==== I [[Afrika Afovoany]] dia ahitana ny tapany atsimon' i [[Sahara]] sy ny tapany atsinanan' ny Ampinga andrefana afrikana ary ny lohasahan' ny Hantsana Lehibe. Ireto avy ny firenena heverina fa anisan' i Afrika Afovoany: i [[Angôla]], i [[Kamerona]], i [[Gabôna]], i [[Ginea Ekoatôrialy]], ny [[Repoblikan'i Afrika Afovoany|Repoblikan' i Afrika Afovoany]], ny [[Repoblika Demôkratikan'i Kôngô|Repoblika Demôkratikan' i Kôngô]], ny [[Repoblikan'i Kôngô|Repoblikan' i Kôngô]], i [[Saô Tôme e Prinsipe]], i [[Tsady]], i [[Malaoy]], i [[Zambia]], i [[Zimbaboe]], i [[Borondy]] ary i [[Roanda]]. == Vahoaka sy kolontsaina == === Fiteny === [[Sary:LanguageFamiliesofAfrica.png|vignette|Fianakaviam-piteny aty Afrika]] Ny fiteny tenenin' ny mponin' i Afrika dia tombanana ho 2&nbsp;000 any ho any, izay tenenin' ny olona miisa iray [[lavitrisa]] any ho any, nefa ireo fiteny be mpampiasa dia vitsy sady maro amin' izy ireo no endri-piteny isam-paritra (fitenim-paritra). Ny 50 eo ho eo ihany no misy mpiteny mihoatra iray tapitrisa. Akoatry ny fitenin' ny mpanjana-tany (toy ny [[fiteny anglisy]], ny [[fiteny frantsay]], ny [[fiteny espaniôla]], ny [[Fiteny portogey|fiteny pôrtogey]], sns), maro dia maro ny fiteny afrikana voasokajy ho [[fianakaviam-piteny]] dimy: ny [[Fiteny hamitô-semitika|fiteny afrô-aziatika]] (na hamitô-semitika), ny [[Fianakaviam-piteny nilô-sahariana|fiteny nilô-sahariana]], ny [[Fianakaviambem-piteny nizerô-kôngôley|fiteny nizerô-kôngôley]], ny [[fiteny kôizana]] ary ny [[fiteny aostrôneziana]]. ==== Ny fiteny hamitô-semitika ==== Ny [[fiteny hamitô-semitika]] (afrô-aziatika) tenenina ao Afrika dia [[fianakaviam-piteny]] tenenina indrindra ao [[Afrika Avaratra]], ao amin' ny [[Tandrok'i Afrika|Tandrok' i Afrika]], ao amin' ny faritr' i [[Sahara]] ary ao amin' ny ampahany amin' ny faritr' i [[Sahely|Sahel]]. ==== Ny fiteny nilô-sahariana ==== Ny [[Fianakaviam-piteny nilô-sahariana|fiteny nilô-sahariana]] dia [[fianakaviam-piteny]] ao [[Afrika atsimon'i Sahara|Afrika atsimon' i Sahara]], ao amin' ny faritr' i Nily Ambony sy ny an' i Sahara-Ambony izay mahafaoka an' i [[Nobia]]. Misy fiteny miisa 200 any ho any ao amin' io fianakaviam-piteny io izay tenenin' ny olona miisa 31 000 000 any ho any. Ny fiteny nilô-sahariana dia tenenina ao amin' ny faritra tsy mitohy avy any amin' ny fivarin' ny [[Niger (ony)|ony Niger]] ao [[Afrika Andrefana]] hatrany [[Etiôpia]], mandalo ny lohasaha ambonin' ny renirano [[Nily]] ary mandalo amin' ny faritra sasany ao atsimon' i [[Oganda]] sy [[Kenia]]. Tenenina ao avaratr' i [[Tsady]] sy [[Sodana|Sodàna]] ary ao avaratry ny [[Repoblikan'i Kongo|Repoblikan'i Kôngô]] koa ireo fiteny ireo. ==== Ny fiteny nizerô-kôngôley ==== Ny [[fiteny nizerô-kôngôley]] na fiteny nizer-kôngô dia vondrom-pianakaviam-piteny afrikana maro mpiteny indrindra sady miparitaka amim-beleran-tany midadasika indrindra. Ny ankamaroan' ny fiteny afrikana dia ao amin' io fianakaviam-piteny io, izay ahitana fiteny miisa 1 525, izany hoe 21 %n' ny fiteny maneran-tany, ka izy no mitana ny laharana voalohany raha ny isan' ny fiteny ao aminy no heverina. Olona miisa 459 000 000 any ho any no miteny nizerô-kôngôley, izany hoe ny 7 %n' ny mponina maneran-tany, ka ny antsasaky ny isan' ireo fiteny ireo dia tenenin' ny olona miisa tsy latsaky ny 29 000 isaky ny fiteny avy. Isan' ny fiteny nizerô-kôngôley, ohatra, ny [[fiteny iôroba]] sy ny [[fiteny igbo]] sy ny [[fiteny oôlôfo]] ary ny [[fiteny soahily]]. ==== Ny fiteny kôisàna ==== Ny [[fiteny kôisàna]] dia vondrom-piteny tenenin' ny [[Kôikôy (vahoaka)|vahoaka kôikôy]] (na hôihôy) sy ny [[Sana (vahoaka)|vahoaka sàna]] ao amin' ny [[Afrika tapany Atsimo|faritra atsimo ao Afrika]], indrindra ao [[Bôtsoana]], ao [[Namibia]], ao amin' ny faritanin' i Noord-Kaap ao [[Afrika Atsimo]], ary ao amin' ny tapany atsimon' i [[Angôla]]. Tsy [[fianakaviam-piteny]] tokana ireo fiteny kôisàna ireo nefa azo zaraina ho fianakaviam-piteny telo miavaka tsara, afa-tsy ny fiteny hadza sy ny fiteny sandaoe heverina fa [[fiteny manirery]]. Ny fiteny kôisàna be mpiteny indrindra dia ny [[Fiteny koikoy|fiteny kôikôy]] (na [[Fiteny hoihoy|fiteny hôihôy]]), fitenin' ny [[Nama (vahoaka)|foko nama]], izay isan' ireo foko lehibe ao [[Namibia]]. ==== Ny fiteny aostrôneziana ==== Ny [[fiteny aostrôneziana]] dia tenenina, indrindra eto [[Madagasikara]] (ny [[fiteny malagasy]] izay miseho amin' ny fitenim-paritra maro), any [[Maiôty]] (ny [[fiteny kibosy]]), ary ao [[La Réunion|La Réunon]] sy ao [[Kômôro]]. ==== Ny fitenin' ny mpanjana-tany ==== Ny fakan-tany nataon' ny mpanjana-tany dia nifanindran-dalana tamin' ny fidiran' ny [[fiteny eorôpeana]] izay lasa fiteny ifaneraseran' ny maro ankehitriny, indrindra ny [[fiteny frantsay]] sy ny [[fiteny anglisy]]. Re ao koa ny ny fiteny [[Fiteny portogey|pôrtogey]], ny [[fiteny alemàna]], ny [[fiteny espaniôla]] ary ny [[fiteny italiana]]. Nahaforona fiteny vaovao ireo mpiavy eorôpeana tao [[Afrika Atsimo]], dia ny [[fiteny afrikansa]]. Ny [[fiteny arabo]] koa dia azo heverina ho fitenin' ny mpanjanaka ao amin' ny faritr' i Zanguebar ([[Afrika Atsinanana]]) izay nampidiran' ny Empira Ômaney sy nandidiany ny olona mba hampiasa azy sy hiova finoana ho amin' ny [[fivavahana silamo]]. === Fivavahana === [[Sary:Religion distribution Africa crop.png|vignette|Fitsinjarana isam-pirenena ny fivavahana be mpanaraka indrindra aty Afrika, tamin' ny taona 2000.]] Maro isan-karazany ny fivavahana aty Afrika, ka ny be mpanaraka indribdra dia ny fivavahan-drazana afrikana, ny fivavahana kristiana ary ny fiavavahana silamo. Tamin' ny fiantombohan' ny taonjato faha-21 dia ny [[kristianisma]] sy ny fivavahana silamo no fivavahana lehibe indrindra aty Afrika. Ny mpanaraka ny fivavahan-drazana dia 12&nbsp;%n' ny mponina aty Afrika, 45&nbsp;%n' kosa ny Kristiana ary 40&nbsp;% ny Mozilmàna. ==== Ny fivavahan-drazana afrikana ==== Ny [[fivavahan-drazana afrikana]] dia mahalana no manjaka ao amin' ny firenena iray nefa hita manerana an' i [[Afrika atsimon' i Saharà]], ka miara-misy amin' ny kristianisma sy ny fivavahana silamo sady matetika miteraka [[Sinkretisma|fifangaroam-pivavahana]] (sinkretisma). Ny finoana ny fisian' ny [[Fiainana aorian'ny fahafatesana|fiainana aorian' ny fahafatesana]] sy ny fisian' ny [[Tontolon'ny fanahy|tontolon' ny fanahy]] ary ny [[Fivavahana amin'ny razana|fivavahana amin' ny razana]] dia isan' ireo singa fototra mamaritra ny fivavahan-drazana afrikana. Ankehitriny, ny mpanaraka ny fivavahan-drazana afrikana dia hita amin' ny firenena miisa 43 aty Afrika, ka tombanana eo anelanelan' ny 100&nbsp;000&nbsp;000 sy 200&nbsp;000&nbsp;000 ny mpino ao aminy, ka 70&nbsp;%n' ny mpanaraka ny fivavahan-drazana maneran-tany izany, ary 12&nbsp;%n' ny mponina aty Afrika. ==== Ny kristianisma ==== Tafaorina aty Afrika tamin' ny taonjato voalohany ny [[Kristianisma|fivavahana kristiana]], indrindra tao [[Afrika Avaratra]] nofehezin' ny Rômana, ka tsy namela toerana ho an' ny [[silamo]] izany raha tsy tamin' ny taonjato faha-7. Tamin' ny taona 1910 dia ny 1&nbsp;%n' ny Kristiana no hita taty Afrika, tamin' ny taona 2010 dia nahatratra ny 23&nbsp;% izany. Vitsy anisa ny Kristiana any Afrika Avaratra ha fivavahan' ny maro anisa kosa izy aty [[Afrika atsimon' i Saharà]] (63&nbsp;%, raha 30&nbsp;% ny Mozilmana). Ny isan' ny Kristiana aty Afrika no mahery mitombo indrindra maneran-tany tamin' ity taonjato faha-21 ity, vokatry ny fielezan' ny [[Evanjelisma|kristianisma evanjelika]] sy ireo [[Fiangonana kristiana afrikana tsy miankina|fiangonana teratany afrikana]], izay 36&nbsp;%n' ny mponina aty Afrika atsimon' i Saharà, ka Katôlika ny 21&nbsp;% amin' izany. ==== Ny fivavahana silamo ==== Ny [[silamo]] dia niorina tamin' ny morontsiraka atsinanan' i Afrika sy tao amin' ny tapany avaratr' ity kôntinenta ity, ary tamin' ny morony avaratry ny faritra atsimon' i [[Sahara|Saharà]]. Manjaka manerana an' i [[Afrika Avaratra]] ny fivavahana silamo, ary saika manjaka tokana ao [[Afrika Andrefana]] (izay ahitana koa ny [[animisma]]), ary ampahany ao [[Afrika Afovoany]] (any [[Tsady]]) ary ahitana Mozilmàna vitsy ny aty [[Afrika tapany Atsimo]]. Ny 45&nbsp;%n' ny vahoaka afrikana dia Mozilmana, izany hoe 1/3n' ny Mozilmana maneran-tany. Any [[Afrika Avaratra]] no ahitana ny 98&nbsp;%n' ny Mozilmana, fa manodidina ny 30&nbsp;% izany aty [[Afrika atsimon' i Saharà]]. Ny ankamaroan' ny Mozilmana aty Afrika dia [[Sonisma|Sonita]]. Ao [[Tanzania]] sy ao [[Nizerià]] no ahitana [[Siisma|Siita]] vitsy anisa. ==== Fivavahana hafa ==== Ahitana mpanaraka ny [[jodaisma]] vitsy anisa ny ao [[Afrika Atsimo]], izay ahitana [[Jiosy]] miisa 70&nbsp;000 any ho any, ka [[Askenazy]] avy any [[Eorôpa]] ny ankamaroany. Ny vahoaka sasany toy ny [[Lemba (vahoaka)|Lemba]] ao Afrika Atsimo, ny [[Abaiodaia (vahoaka)|Abaiodaia]] any [[Oganda]] sy ny [[Jiosy igbô|Jiosy Igbô]] ao [[Nizerià]] dia mitaky ny hiheverana azy ireo ho isan' ny jodaisma. Ny [[Beta Israely]], izay efa nisy tao [[Etiôpia]] tamin' ny fotoana nanjakan' ny mpanjaka [[Sôlômôna]] sy ny [[Mpanjakavavin'i Saba|mpanjakavavin' i Saba]], dia betsaka nifindra monina any [[Israely]] tamin' ny taona 1984 sy tamin' ny taona 1991. == Jereo koa == '''Momba an' i Afrika''' * [[Jeôgrafian' i Afrika]] * [[Fiteny aty Afrika]] * [[Fivavahana aty Afrika]] * [[Fivavahan-drazana afrikana]] * [[Kristianisma aty Afrika]] * [[Silamo aty Afrika]] * [[Fiangonana kristiana afrikana tsy miankina]] * [[Vahoakan' i Afrika]] * [[Toekaren' i Afrika]] * [[Tontolo iainana aty Afrika]] * [[Tantaran' i Afrika]] '''Kôntinenta sy faritra hafa''' *[[Afrika]] - [[Amerika]] - [[Azia]] - [[Eorôpa]] - [[Ôseania]] - [[Antarktika]] *[[Eorazia]] - [[Amerika Avaratra]] - [[Amerika Atsimo]] == <big>Azo anovozan-kevitra</big> == '''Boky amin' ny teny anglisy''' * Asante, Molefi (2007). ''The History of Africa''. USA: Routledge. ISBN 0-415-77139-0. * Clark, J. Desmond (1970). ''The Prehistory of Africa''. London: Thames and Hudson. ISBN 978-0-500-02069-2. * Crowder, Michael (1978). ''The Story of Nigeria''. London: Faber. ISBN 978-0-571-04947-9. * Davidson, Basil (1966). ''The African Past: Chronicles from Antiquity to Modern Times''. Harmondsworth: Penguin. OCLC 2016817. * Gordon, April A.; Donald L. Gordon (1996). ''Understanding Contemporary Africa''. Boulder: Lynne Rienner Publishers. ISBN 978-1-55587-547-3. * Khapoya, Vincent B. (1998). ''The African experience: an introduction''. Upper Saddle River, NJ: Prentice Hall. ISBN 978-0-13-745852-3. * Moore, Clark D., sy Ann Dunbar (1968). ''Africa Yesterday and Today, in series, The George School Readings on Developing Lands.'' New York: Praeger Publishers. * Naipaul, V. S.. ''The Masque of Africa: Glimpses of African Belief.'' Picador, 2010. ISBN 978-0-330-47205-0 '''Boky amin'ny teny frantsay''' *Guy Ankerl, ''Urbanisation rapide en Afrique Tropicale,'' Berger-Levrault, Paris-Abidjan, 1987, (ISBN 978-2-7013-0673-5) *Georges Balandier, ''Sociologie actuelle de l'Afrique noire. Dynamique des changements sociaux en Afrique centrale'', PUF, Paris, 1984 (1re éd. 1955) *Frédérique Briard, Tiken Jah Fakoly - ''L'Afrique ne pleure plus, elle parle''., Les arènes, 2008 * Sylvie Brunel : **''Asie, Afrique : grenier vides, greniers pleins'', Economica, « Économie agricole », 1986 **''L'Afrique. Un continent en réserve de développement'', Bréal, 2004, (ISBN 978-2-84291-866-8) **''L'Afrique dans la mondialisation'', La documentation photographique, no 8048, La documentation française, 2005 * Mongo Beti, ''Main basse sur le Cameroun. Autopsie d'une décolonisation'', La Découverte, 2003 (1re éd. 1972) * Catherine Coquery-Vidrovitch, ''Les Africaines : histoire des femmes d'Afrique noire du XIXe au XXe siècle'', Desjonquères, 1994 * Cheikh Anta Diop : **''Nations nègres et culture'', Présence Africaine, 1954 **''L'unité culturelle de l'Afrique noire'', Présence Africaine, 1960 **''L'Afrique noire précoloniale'', Présence Africaine, 1960 **''Civilisation ou Barbarie'', Présence Africaine, 1981 * Joseph Ki-Zerbo, ''Histoire de l'Afrique noire'', Hatier, 1978 * Camara Laye, ''L'enfant noir'', 1953 * Tidiane N'Diaye : **''Mémoire D'Errance.'' Ed A3 Paris 1998, 206 p. (ISBN 978-2-84436-000-7) **''La longue marche des peuples noirs''. Publibook Paris 2001, 293 p. (ISBN 978-2-7483-0021-5) **''L'Eclipse des Dieux.'' Ed du Rocher Paris 2006,317 p. (ISBN 978-2268056418) **''Le Génocide Voilé.'' Ed Gallimard Paris 2008, 253 p. (ISBN 978-2070119585) *Jacques Nougier, ''Carnet d'afriques'', L'Harmattan, 2006, 160 pages, (ISBN 2-296-01569-7) *Théophile Obenga, ''Les Bantu, langues, peuples, civilisations'', Présence Africaine, 1985 *François-Xavier Verschave : **''Françafrique : Le plus long scandale de la République'', Stock, 1998 **''Négrophobie'', les arènes, 2005 *René Dumont : **''L'Afrique noire est mal partie'', 1962 **''Pour l'Afrique'', j'accuse, 1986 == Rohy ivelany == * [http://www.dmoz.org/Regional/Africa Africa eo amin'i DMOZ] {{Wayback|url=http://www.dmoz.org/Regional/Africa |date=20150106052754 }} [[Sokajy:Afrika| ]] [[Sokajy:Firenena ao Afrika|Firenena ao Afrika]] 28ngv87lvqiyji2zw30jfxlpmvgzple 1111339 1111299 2025-06-29T11:03:32Z Thelezifor 15140 Nanitsy tsipelina 1111339 wikitext text/x-wiki [[Sary:Africa (orthographic projection).svg|vignette|289x289px|Sarin-tanin' i Afrika]] I '''Afrika''' dia [[kôntinenta]] manana velarana mirefy 30&nbsp;415&nbsp;873 km<sup>2</sup> miaraka amin' ny [[nosy]] manodidina azy, ka izy no kôntinenta fahatelo lehibe indrindra eran-tany raha isaina ho kôntinenta tokana i [[Amerika]]. 6 % amin' ny velarana manontoln' ny [[Tany]] ny velarany ary 20 % amin' ny velaran' ny tany maina manontolo. Voafaritry ny [[Ranomasina Mediteranea]] any avaratra, ny [[Lakandranon' i Suez]] sy ny [[Ranomasina Mena]] any avaratra-atsinanana, ny [[Ranomasimbe Indiana]] any atsinanana ary ny [[Ranomasimbe Atlantika]] any andrefana i Afrika. Mahatratra hatramin' ny 1,3 [[lavitrisa]] ny mponina ao ka mametraka an' i Afrika ho kôntinenta faharoa eran-tany aorian' i [[Azia]] ary ireo mponina ireo dia 17,2 % amin' ny mponina eran-tany tamin' ny taona 2020. Mamakivaky an' i Afrika eo afovoany ny [[Fehibe|fehiben-tany]] ary isan-karazany ny [[toetany]] ao aminy: mafana sy mando ny faritra akaiky indrindra ny ny fehiben-tany, trôpikaly kosa ny any amin' ny faritra eo anelanelan' ny fehiben-tany sy ny [[zana-pehintany]] tsirairay, mafana sy maina ny manodidina ny zana-pehintany, [[Toetany antonony|antonony]] ny eny amin' ny faritra avo. Miavaka noho ny tsy fahampian' ny [[Rotsa-drano|rotsak' orana]] ity kôntinenta ity. Noho ny tsy fisian' ny tahirin-dranomandry sy ny tsy fisian' ny tahirin-drano an-tendrombohitra dia tsy misy fomba hampisy fitsipika mametra voajanahary ny toetany afa-tsy ny fitambaran' ny zavamaniry (indrindra ny [[ala]]) sy ny ny [[ranomasina]]. 60 % amin' ny velaran' ilay kôntinenta ny tany karankaina, izay manankarena amin' ny lafiny [[tontolo iainana]]. Toerana faharoa misy ala mitohy eto an-tany ity kôntinenta ity: ny ala ao amin' ny sahan-dranon' i [[Congo (ony)|Congo]] izany, nefa tandindomin-doza noho ny fitrandrahana tafahoatra, ny [[fandripahana ala]], ny fahatapatapahan' ny faritry ny ala ary ny fihenan' ny isan' ny karazan-javamananaina, vokatry ny asan' ny olombelona, ​izay ​miharatsy koa vokatry ny [[fiovaovan' ny toetany]]. Tamin'ny taona 2020 ,ny tondro ara-toetany dia nampiseho fisondrotan' ny mari-pana aty Afrika, fisondrotan' ny haavon' ny ranomasina izay mihafaingana, ary ny zava-miseho mahery vaika eo amin' ny [[toetrandro]] sy ny [[toetany]] mitranga matetika kokoa (ohatra ny [[tondra-drano]] sy ny [[Haintany|hain-tany]] ary ny fandravana vokatr' izany). Manambara ihany koa ny fandrahonan' ny fiovana mananontanona sy tsy azo ovaina amin' ny rafitra misy eto amin' ny [[Tany]] ny fihakelezana haingan' ny tahirin-dranomandry farany tao [[Afrika Atsinanana]], izay hiempo tanteraka ato ho ato. Heverina ho toerana nipoiran' ny olombelona voalohany i Afrika, ​​izay nisehoan' ny razamben' ny Olombelona, ​​avy eo, tamin' ny 200&nbsp;000 taona lasa any ho any, ny olombelona môderina izay niely tany amin' ny faritra sisa hafa amin' ny Tany. Nisehoana fiatoana i [[Sahara]], izay efitra mafana lehibe indrindra eran-tany, ka nitarika fivoarana ara-tantara miavaka maro teo amin' ny faritra avaratra sy atsimo amin' i Afrika. Tamin' ny vanim-potoana lasa dia nivoatra teo amoron' i ony [[Nily]] ny sivilizasiônan' i [[Ejipta tamin' ny Andro Taloha|Ejipta taloha]], teraka ny sivilizasiona manokan' i [[Afrika atsimon' i Saharà|Afrika atsimon' i Sahara]] tany amin' ny faritry ny [[hivoka]]; nandray ny kolontsain' ny [[Fenisia|Fenisiana]] sy ny an' ny [[Grika (vahoaka)|Grika]] ary ny an' ny [[Rôma Taloha|Rômana]] i [[Afrika Avaratra]], izay faritra morontsiraka atsimon' i [[Ranomasina Mediteranea|Mediteranea]]. Nanomboka tamin' ny taona 3000 tal JK no nisehoan' ny fielezan' ny [[Banto (vahoaka)|vahoaka banto]] tao Afrika. Fihetsehan' ny mponina tao anatin' ny dingana maromaro izany, izay amin' ny ankapobeny, avy any avaratra, manomboka amin' ny faritra be ahitra any [[Kamerona]], mankany atsimo, hatrany amin' ny [[Faritra Atsimo ao Afrika|faritra atsimo amin' i Afrika]], izany dia tratra tamin' ny fiandohan' ny vanim-potoana kristiana. Azo anazavana ny fitsinjaran' ny fiteny sy ny vahoaka ao amin' ny [[Afrika atsimon' i Saharà|faritra atsimon' i Sahara]] ankehitriny ny fielezan' ny vahoaka banto. Niorina taty Afrika tamin' ny taonjato voalohany ny [[Kristianisma|fivavahana kristiana]], indrindra tany amin' ny faritr' i [[Afrika Rômana]] any avaratra amin' ilay kôntinenta, ary avy eo tany [[Etiôpia]]. Tamin' ny taonjato faha-7 no niandohan' ny [[Silamo|finoana silamo]] taty Afrika, izay niorina teo amin' ny morontsiraka atsinanana sy tany avaratry amin' ny tapany avaratry ny kôntinenta ka hatrany amin' ny sisiny avaratra amin' ny [[Afrika atsimon' i Saharà|faritra atsimon' i Sahara]]. I Afrika Avaratra, niaraka amin' izay koa, dia lasa nanjakan' ny [[Fiteny arabo|fiteny]] sy ny [[kolontsaina arabo]]. Taty Afrika atsimon' i Sahara, tamin' ny taonjato faha-8 ka hatramin' ny taonjato faha-17, dia nisy [[empira]] natanjaka sy nanan-karena nifandimby. Tamin' ny faramparan' io vanim-potoana io, tamin' ny taonjato faha-15, ny [[Pôrtogaly|Pôrtogey]], narahin' ny firenena eorôpeana hafa, dia nanangana fivarotana sy fividianana andevo tany amin' ny morontsiraka andrefana, ny varotra andevon' i Atlantika (atao hoe "raharaham-barotra telolafy"), izay nanampy ny [[Fivarotana andevo mainty hoditra|varotra andevo anatiny]] taty Afrika sy ny fanondranana andevo mankany amin' ny [[Tontolo Atsinanana]] izay efa nanjaka teto amin' ny kôntinenta. Ny taonjato faha-18 dia nanamarika ny fiandohan' ny famantaran-tany natan' ny Eorôpeana, narahin' ny [[fanjanahantany]] goavana tao amin' ny kôntinenta teo anelanelan' ny faramparan' ny taonjato faha-19 sy ny fiandohan' ny taonjato faha-20. Nitsahatra ny varotra andevo teo am-piandohan' ny taonjato faha-20, nefa teo ambany fahefan' ny mpanjanaka tanteraka ny ampahany be amin' i Afrika mandra-pahatongan' ny tapaky ny taonjato faha-20, izany dia mamolavola ny [[sisin-tany]] sy ny [[Toekarena|toekaren]]' ny firenena maro voakasik' izany mandraka ankehitriny. Nahazo ny [[Fahaleovantena|fahaleovantenany]] teo anelanelan' ny faran' ny taompolo 1950 ([[Tonizia]], [[Marôka]], [[Ganà]], sns.) sy ny tapaky ny taompolo 1970 ([[Angôla]], [[Môzambika]], sns.) ny ankamaroan' ny firenena aty Afrika. Nahitana "[[demôkrasia]] tsy lavorary" na "fitondrana tsy refesi-mandidy” mihitsy aza i Afrika mahaleo tena ary maro ny ady mitranga. Hatramin' ny nahazoan' i [[Sodàna Atsimo]] fahaleovantena tamin' ny taona 2011 dia misy firenena 54 manana ny [[Fiandrianana|fiandrianany]] i Afrika (tsy anisan' izany ny [[Repoblika Arabo Saharaoy Demôkratika]] sy i [[Sômalilandy]]). [[Sary:Map of Africa with flags.svg|vignette|261x261px|Sarin-tanin' i Afrika maneho ny sainan' ny firenena ao aminy]] Ireto ny firenena ao Afrika, raha ampidirina ireo mbola tsy ankatoavin' ny firenena maro: [[Afrika Atsimo]], [[Aljeria|Alzeria]], [[Angôla]], [[Benîno]], [[Borkina Fasô]], [[Borondy]], [[Bôtsoana]], [[Ejipta]], [[Eritrea]], [[Esoatiny]] ([[Soazilandy]] taloha), [[Etiôpia]], [[Gabôna]], [[Gambia]], [[Ganà]], [[Ginea]], [[Ginea Bisao]], [[Ginea Ekoatôrialy|Ginea Ekoatôrialy,]] [[Jibotỳ]], [[Kamerona]], [[Kapvera]], [[Kenià|Kenia]], [[Kômôro]], [[Kôtidivoara]], [[Lezôtô|Lesôtô]], [[Liberià|Liberia]], [[Libia]], [[Madagasikara]], [[Malaoỳ]], [[Malỳ]], [[Maorisy]], [[Maoritania]], [[Marôka]], [[Môzambika]], [[Namibia]], [[Nizera]], [[Nizerià]], [[Oganda]], [[Repoblika Arabo Saharaoy Demôkratika]], [[Repoblika Demôkratikan' i Kôngô]], [[Repoblikan' i Afrika Afovoany]], [[Repoblikan' i Kôngô]], [[Roanda]], [[Saô Tôme e Prinsipe]], [[Seisely]], [[Senegaly]], [[Siera Leôna]], [[Sodàna]], [[Sodàna Atsimo]], [[Sômalia]], [[Sômalilandy]], [[Tanzania]], [[Tôgô]], [[Tonizia]], [[Tsady]], [[Zambia]] ary [[Zimbaboe]]. Ny [[mponina]] aty Afrika no fatra-pitombo indrindra eto an-tany ary nihatsara ny toe-pahasalamana na dia tsy mandroso haingana raha mitaha amin' ny any amin' ny [[firenena an-dalam-pandrosoana]] hafa. Miorina amin' ny fandaminana mifototra amin' ny fianakaviana sy ny maha anisan' ny foko ny tena ny fiarahamonina aty Afrika; misy [[Vondrom-poko aty Afrika|vondrom-poko]] manodidina ny arivo ao amin' ity kôntinenta ity, izay misy fahasam-piteny lehibe indrindra eto amin' izao tontolo izao, ahitana [[Fiteny aty Afrika|fiteny]] manodidina ny 2&nbsp;000. Ao anatin' ny toe-javatra maha sarotra ny fitantana ny rahatraha momba ny mponina i Afrika amin' izao fotoana izao noho ity kôntinenta ity izay mbola tsy mandroso ara-toekarena na dia eo aza ny fitomboan' ny toekarena izay matanjaka nanomboka tamin' ny fiandohan' ny taonjato faha-21, izay nahatonga ny fisandratan' ny saranga anelanelany, tsy dia mahavokatra, manana fidiram-bola ambony. Anisan' ny olana amin' ny fitantanana ny mponina ny [[tsy fananana asa]], ny fahampian' ny famatsiam-bola ho an' ny [[fampianarana]]. Ara-toekarena dia nitohy hatramin' ny [[Andro Taloha]] ny varotra ifanaovan' ny samy kôntinenta, ary tamin' ny vanim-potoan' ny empira lehibe dia ity kôntinenta ity no mpamatsy [[volamena]] ny [[Tontolo Tandrefana|Tandrefana]] sy [[Tontolo Atsinanana|Tatsinanana]]. Taty aoriana, ny [[fanjanahantany]] dia nitarika ho amin' ny fampisahanana sehatra ara-toekarena manokana ho an' ny mpanjanaka izay saika lasa tsy nitodika afa-tsy any ivelany, natokana ho an' ny fanondranana [[akora fanodina]] ([[mineraly]] sy vokatry ny [[fambolena]]) ho any amin' ny renivohitry ny firenena mpanjanaka. Satria mbola manana tahirin-t[[solitany]] sy [[harena an-kibon' ny tany]] lehibe i Afrika dia mbola mitohy io toe-javatra io amin' izao taonjato faha-21 izao, ka vokatr' izany dia mbola mitohy koa ny fisian' ny "firenena mpampanofa" sy ny ôligarsia maro izay maka ny vola miditra izay manimba ny tombontsoan' ny mponina izay mijanona ho mahantra. Kely dia kely ny toeran' i Afrika eo amin' ny [[fanatontoloana]] ara-toekarena ankehitriny, tsy toy ny tamin' ny taonjato maro lasa. Na izany aza dia nanomboka fiovana ara-toekarena nandritra ny vanim-potoana farany ny firenena sasany noho ny toekarena lasa ahitana [[Seha-pihariana|sehatr' asa]] maro samihafa sy noho ny fivoaran' ny [[seha-pihariana faharoa]] ary ny "fitomboana tsy manilika". == Tantara == Tao Afrika no nipoiran' ny karazan' olombelona ''homo sapiens''. === Talohan' ny Tantara === ==== Fahaterahan' ny olombelona ==== [[Sary:Lucy blackbg.jpg|vignette|438x438px|Lucy, taolana ''Australopithecus afarensis'', hita tamin' ny 24 Nôvambra 1974 tao amin' ny Lohasahan' i Awash, tao amin' ny Debok' i Afar any [[Etiôpia]].]] I Afrika no heverina ho "fandrian-jazan' ny olombelona", ​​izay nisehoan' ny voalohany olombelona ary avy eo ny hany karazana misy azy mbola velona ankehitriny: ny ''[[Homo sapiens]]''. Nandritra ny taonjato faha-20, ny paleôantrôpôlôga dia nahita fôsily marobe sy fanorenam-ponenan' porofon' ny hôminide mpialoha lalana ny olombelona, ​​tamin' ny 7 tapitrisa taona talohan' ny ankehitriny ho an' ny karazana ''Sahelanthropus tchadensis'' (fôsily Toumaï), 6 tapitrisa taona ho an' ny ''Orrorin tugenensis'', 4 tapitrisa taona ho an' ny fôsilin' ny Ardi an' ny karazana ''Ardipithecus ramidus'', 3,9 hatramin' ny 3,0 tapitrisa taona ho an' ny ''Australopithecus afarensis'', 2,3 ka hatramin' ny 1,4 tapitrisa taona talohan' ny ankehitriny ho an' ny ''Paranthropus boisei'' ary eo amin' ny 1,9 tapitrisa ka hatramin' ny 600&nbsp;000 taona eo ho eo ho an' ny ''Homo ergaster''. Taorian' ny fivoaran' ny ''Homo sapiens'', manodidina ny 200&nbsp;000 ka hatramin' ny 100&nbsp;000 taona lasa izay, i Afrika nonenana vondrona mpihaza sy mpioty indrindra . Araka ny teôria momba ny "fiaviana afrikanan' ny olombelona môderna” (''Out of Africa'', midika hoe "Mivoaka an' i Afrika"), ireo olombelona môderina voalohany ireo dia nandao an' i Afrika ary nipetraka teo amin' ny faritra hafa teo anelanelan' ny 80&nbsp;000 sy 50&nbsp;000 taona talohan' ny androntsika. Nandao an' ilay kôntinenta izy ireo tamin' ny fiampita ny [[Ranomasina Mena]] tamin’ ny alalan’ i Bab-el-Mandeb sy ny [[andilan-dranomasin' i Gibraltar]] ary ny [[andilan-tanin' i Suez]]. Ny [[fifindrà-monina]] hafa nataion' ireo olombelona môderina ireo, ao anatin' i Afrika, dia tamin' ny vanim-potoana mitovy amin' ny voalaza etsy aloha, miaraka amin' ny soritra fiorenam-ponenana tany am-boalohany tany amin' ny [[Faritra Atsimo ao Afrika|faritra atsimo amin' i Afrika]] sy tany [[Afrika Avaratra]] ary tao [[Sahara]]. ==== Fivoarana ara-toetanin' i Sahara ==== Niovaova be ny haben' ny [[Sahara]] rehefa nandeha ny fotoana, noho ny toetry ny [[toetany]]. Tamin' ny faran' ny fandrakofan-dranomadry ny ampahany be amin' ny kôntinenta rehetra, izay nitranga tany amin' ny 8500 tal JK dia lasa tany anirian-java-maitso sy lonaka indray i Sahara. Hita ao Tassili n'Ajjer, ny sary hosodoko amin' ny zohy, tamin' ny taona 8000 tal JK, izay maneho an' i Sahara lonaka sy nisy mponina betsaka. Taty aoriana, ny hafanana sy ny fihamainan' ny toetany, manodidina ny taona 5000 tal JK, dia mahatonga an' i Sahara ho lasa mafana sy sarotra iainana. Nandritra ny evôlisiôna izay naharitra hatramin' ny 3900 tal JK, i Sahara dia nihanajary tany efitra. Nitranga ny fiharatsian' ny toetany, ka nihena ny rotsak' orana aty [[Afrika Atsinanana]] sy [[Afrika Afovoany]]. Nanomboka teo dia nanjaka taty Afrika Atsinanana ny fahamainana. Nitana anjara toerana lehibe amin' ny fizarazaràna ara-jeôgrafika ny ampahany be amin' i Afrika i Sahara. Nampihena ny habetsaky ny tany azo onenana izany ary niteraka fifindra-monin' ny mponina mpamboly mankany amin' ny faritra manana toetany mafana kokoa any [[Afrika Andrefana]] sy mankany amin' ny [[Lohasahan' i Nily]], eo ambanin' ny Katarakta Faharoa, izay nisy toeram-ponenana maharitra na somary maharitra. Io [[fifindra-monina]] io dia nahatonga ny fipoiran' ny fiarahamonina saro-drafitra sy voalamina tsara nandritra ny taonarivo faha-4 tal JK, araka ny asehon' ny toerana ao Nabta Playa. Sakana amin' ny fivezivezena avaratra-atsimo ity fahatapahana ara-toetany ity. Ny Lohasahan' i Nily no lasa lalan-tsara ifamoivoizana indrindra ary i Ejipta dia nanaraka dingam-pandrosoana miavaka amin' ny faritra hafa aty Afrika, ==== Famolahana ny biby hompina voalohany sy fambolena ==== Ny famolahana voalohahy ny biby hompina taty Afrika dia nialoha ny fambolena ary niara-nisy amin' ny kolontsaina mpihaza sy mpioty; ny [[omby]], ohatra, dia nompina nanomboka tamin' ny taona 7500 ka hatramin' ny 6000 tal JK tany [[Afrika Avaratra]]. Aany amin' ny faritra nilô-sahariana dia biby maro no nompina, anisan' izany ny [[ampondra]]. Ny fambolena dia niseho tamin' ny alalan' ny dingana sarotra sy marolafy manodidina ny taona 6000 tal JK. Voalohany indrindra dia nisy ny fandraisan' i Ejipta ny zavamaniry avy any [[Atsinanana Afovoany|Azia Atsimo-Andrefana]]; avy eo, manodidina ny taona 2000 tal. JK, dia fambolena teratany no natao miaraka amin' ny famolahana ny [[Ampembambazaha|ampembimbazaha]], ny [[vary]] afrikana, ny iniamy ary ny [[Ampemba|ampemby]] mba hovolena. ==== Fandaminana ny toeram-ponenan' ny olona ==== Niorina talohan' ny vanim-potoana ara-tantara ny vondrona ara-pôlitika malaza. Ohatra, ny toerana misy an' i Nabta Playa, andrefan' ny ony [[Nily]], any amin' ny tany efitr' i [[Nobia]], dia nisy mponina, na tsy mitohy mandavan-taona aza, nanomboka tamin' ny taonarivo faha-9 tal JK hatramin' ny taonarivo voalohany tal JK. Ny [[deboka]] nisy azy, tamin' izany fotoana izany, dia voatondraka sy lonaka kokoa noho ny amin' izao. Io toerana io dia nahtana [[megalita]] maro izay nampiasaina amin' ny [[haikintana]], nanomboka amin' ny taona 6000 ka hatramin' ny 6500 tal JK. Ny mponina, izay niompy, dia nampiseho mariky ny fandaminana avo lenta, mihoatra noho ny an' i Ejipta tamin' izany fotoana izany. Ohatra amin' izany ny fanorenan-trano sy zavatra hafa amin' ny vato, ambony sy ambanin' ny tany, tanàna madinika naorina araka ny drafitra vosoritra mialoha sy lavadrano lalina, afaka mitahiry rano mandritra ny taona ary ny fahalalana ara-kaikintana indrindraindrindra izay ilaina amin' ny fananganana megalita. Fotoana fohy taty aoriana, niaraka amin' i Nabta Playa teo anelanelan' ny -3 800 sy -3 000 taona lasa izay, ny kolontsaina Nagada (vanim-potoana talohan' ny fitondra ifandimbiasan' ny tarana-mpanjaka tao Ejipta) no nisian' ny [[hierôglifa]] voalohany tao Abydos. Ny takela-tanimangan' i Abydos dia manamarina ny fisian' ny fandaminana ara-pôlitika mamorona [[fanjakà-mpanjaka]]; ireo takela-tanimanga ireo dia miresaka momba ny mpanjaka Maingoka I izay nanjaka tany amin' ny taona 3200 tal JK amin' i Ejipta manontolo, ary na dia tany ivelany aza. ==== Fisehoan' ny asa vy voalohany sy ny fielezan' izany ==== === Sivilizasiôna tamin' ny Andro Taloha === <timeline> # définition de la taille de la frise ImageSize = width:800 height:auto barincrement:37 # taille totale de l'image : largeur, hauteur PlotArea = top:15 left:50 bottom:40 right:15 # taille réelle de la frise au sein de l'image DateFormat = yyyy # format des dates utilisées Period = from:-5000 till:1300 # laps de temps (de ... à ...) TimeAxis = orientation:horizontal # orientation de la frise (verticale ou horizontale) ScaleMajor = unit:year increment:500 start:-5000 # incrément temporel (majeur) # définition d'une variable à titre d'exemple Define $dy = 40 # définition des couleurs Colors = id:gris value:gray(0.9) # Le système de bardata permet d'éviter les légendes à gauche # et de définir l'ordre d'apparition des segments indépendamment de PlotData BarData= bar:0 #nabta + migrations bantoues bar:1 #égypte bar:1ter #nagada bar:2 #nok bar:3 #koush bar:4 #aksoum bar:4bis #utique carthage cyrène bar:fictive #espacement bar:fictive2 #espacement bar:4ter #civilisation carthaginoise bar:5 #empire du ghana # définition des données PlotData= # définition des barres bar:0 color:gris mark:(line,white) align:center from:-4500 till:-2500 text:"Havoan'i Nabta Playa" link:https://mg.wikipedia.org/wiki/Nabta_Playa from:-2000 till:1300 text:"fifindra-monin'ny banto" bar:1 color:dullyellow mark:(line,white) align:left from:-30 till:500 fontsize:S color:yellow2 align:center text:"Ejipta romana" from:-3000 till:-30 align:center text:[[Ejipta taloha]] from:-5000 till:-3000 align:center color:pink text:[[Fotoana ejipsiana nialohan'ny dinastia]] at:-3200 align:right shift:(0,-60) text:"Taona nisehoan'ny hierôglifa" bar:1ter color:pink from:-3800 till:-3000 width:42 align:center text:[[Haifomban'i Nagada]] at:-3200 bar:2 from:-1500 till:250 color:gris text:[[Sivilizasiona Nok]] bar:3 color:yellow mark:(line,white) align:center from:-750 till:40 text:[[Fanjakan'i Koso]] bar:4 color:lavender mark:(line,white) align:center from:-100 till:1000 text:[[Fanjakan'i Aksoma]] bar:4bis mark:(line,black) color:white align:center from:-1100 till:-644 color:white at:-1100 align:right shift:(0,-29) text:"Fiorenan'i Utica~-1100" at:-814 align:center shift:(0,-58) text:"Fiorenan'i Kartazy~-814" at:-644 align:left shift:(0,-29) text:"Fiorenan'i~Sirena~-644" bar:4ter mark:(line,white) color:powderblue align:center from:-814 till:-146 text:[[Sivilizasiona Kartazinianina]] bar:5 color:gris mark:(line,white) align:center from:300 till:1240 text:[[Empiran'i Ghana]] # </timeline> Tamin'ny [[Andro Taloha]], ireo fanjakana fanta-daza sy namela lova an-tsoratra dia ny Fanjakan' i Ejipta, ny Fanjakan' i Koso, i Meroe, ny Fanjakan' i Aksoma, i Kartajy ary i Zimbaboe Lehibe. ==== Faritra nilôtika sy sivilizasiôna voalohany taty atsimon' i Sahara ==== ==== Fielezan' ny Banto ==== ==== Afrika Avaratra==== Tao [[Ejipta tamin'ny Andro Taloha|Ejipta]] no nipoiran'ny tantara an-tsoratra tao Afrika. Ny [[Tetiandro egiptiana|tetiandro nampiasain' ny Ejipsiana]] tamin'izany fotoana izany dia natao hamantarana ny fotoana nisian' ny kolontsain' ny [[Andron'ny Varahina]] sy ny [[Andron'ny Vy]] tao amin' ilay faritra. Tamin' ny taona 1567 tal. J.K. hatramin' ny taona 1080 tal. J.K. no nena nirapiratan' ny sivilizasiôna ejipsiana. Nanangana seranam-pifanakalozana ny [[Fenisianina]] manodidina ny [[Ranomasina Mediteranea]] talohan'ny taona 1000 tal. J.K.. Nanangana an'i [[Kartazy]] (na [[Kartago]]) tamin'ny -814 izy ireo. Any atsinanana indray dia nanangana an'i [[Sirena]] (na [[Kirena]]) ny grika tamin'ny taona -631. Na dia mitoka-monina noho ny tanimaty manodidina azy aza ilay tanàna dia tena nanan-karena ny [[Sirenaika taloha|Sirenaika]] (na [[Kirenaika taloha|Kirenaika]], tany manodidin' i Sirena). Nanana hery mitarika goavana tao Ejipta ny Grika tamin' izany fotoana izany. Lazaina fa i [[Aleksandra Lehibe]] no namorona an' i [[Aleksandria]] ary ny [[dinastia ptôlemaika]] ary namela antontan-taratasy mikasika an' i Etiôpia ho lova. Na izany aza, nandresy ireo hery telon'i [[Afrika Avaratra]] ny romana: i [[Kirenaika taloha|Sirenaika]], i [[Ejipta tamin'ny Andro Taloha|Ejipta]] ary i [[Kartazy]]. Latsaka tamin'ny 146 tal. J.K. i Kartazy rehefa niady nandritry ny taonjato maro. Nitontongana fotoana kely taoriany ireo fahefana roa hafa. Tonga hatrany [[Nobia]] any Etiopia ny Rômanina mba hitady ny loharanon'i [[Nily]], fa tsy nahomby izy ireo. Ny asa soratr' i [[Ptôlemeo]] dia nahafantarana ny halehiben' ny tontolo fantatry ny [[Empira Rômana|Rômana]] (na mivantana na amin'ny alalan'ny filazan'ny olona). Izy ireo dia miresaka momba ny [[Farihy Lehibe (Afrika)|Farihy Lehibe]], seranam-pifanakalozana manaraka ny morontsiraky ny [[Ranomasimbe Indiana|Ranomasimbe Indianina]] hatrany Rhapta any [[Tanzania]] ary koa ny ony [[Niger (ony)|Niger]]. Namarana ny fisian' ny sivilizasiôna klasika tao [[Afrika Avaratra]] ny fanafihan' ny [[Vandala (vahoaka)|Vandala]] tamin' ny taonjato faha-5. Nanangana fanjakana iray manana an' i [[Kartago|Kartazy]] ho renivohitra izy ireo tamin' ny taona 429. Lavo tamin' ny andron' ny [[Empira Bizantina]] ilay fanjakana tamin' ny taona 533. ==== Fampidirana ny kristianisma ==== Araka ny [[lovantsofina]] dia nitondra ny [[kristianisma]] tao [[Aleksandria]] tamin' ny taona 60 i Masindahy [[Marka (evanjelista)|Marka]], ary lasa [[eveka]] voalohany tao. Ny [[Fiangonan' i Jerosalema]] no mety nandefa misiônera tao, tamin' ny taona 200 tany ho any. Tanan' ny fiangonana mampiasa ny [[fiteny grika|teny grika]] i [[Aleksandria]]. Tamin' ny taona 325 dia 51 no isan' ny episkôpata tao Ejipta ary niely tamin' ny [[fiteny kôpta|teny kôpta]] ny [[Baiboly]]. Tamin' ny taona 400 dia Kristianina ny 90 % amin' ny mponina tao Ejipta. ==== Sivilizasiôna tamin'ny Andro Taloha taty atsimon' i Sahara ==== Ny haben'ny Sahara dia tena miovaova ara-tantara, miaraka amin'ny faritra misy azy miovaova haingana ary indraindray manjavona arakaraka ny [https://books.google.mg/books?id=KUKPAQAAQBAJ&redir_esc=y toetry ny toetr'andro manerantany].<ref name=":0">https://books.google.mg/books?id=KUKPAQAAQBAJ&redir_esc=y</ref> Tamin'ny fiafaran'ny vanim-potoanan'ny ranomandry, izay tombanana ho manodidina ny 10.500 talohan'i JK, dia nanjary lohasaha maitso maitso indray ny Sahara, ary niverina avy any amin'ny faritra afovoany sy morontsiraka any Afrika ny mponina Afrikana, miaraka amin'ny sary hoso-doko amin'ny vatolampy mampiseho an'i Sahara lonaka sy ny mponina maro be hita tany Tassili n'Ajjer nanomboka tamin'ny 10 arivo taona angamba. Na izany aza, ny toetr'andro mafana sy maina dia midika fa tamin'ny taona 5000 talohan'i JK, ny faritr'i Sahara dia nanjary maina sy nihanitombo hatrany. Manodidina ny 3500 talohan'i JK, noho ny fitongilana teo amin'ny fihodinan'ny tany, dia niaina vanim-potoanan'ny tany efitra haingana ny Sahara. Tamin'ny fiafaran'ny vanim-potoanan'ny ranomandry, izay tombanana ho manodidina ny 10.500 talohan'i JK, dia nanjary lohasaha maitso maitso indray ny Sahara, ary niverina avy any amin'ny faritra afovoany sy morontsiraka any Afrika ny mponina Afrikana, miaraka amin'ny sary hoso-doko amin'ny vatolampy mampiseho an'i Sahara lonaka sy ny mponina maro be hita tany Tassili n'Ajjer nanomboka tamin'ny 10 arivo taona angamba.[68] Na izany aza, ny toetr'andro mafana sy maina dia midika fa tamin'ny taona 5000 talohan'i JK, ny faritr'i Sahara dia nanjary maina sy nihanitombo hatrany. Manodidina ny 3500 talohan'i JK, noho ny fitongilana teo amin'ny fihodinan'ny tany, dia niaina vanim-potoanan'ny tany efitra haingana ny Sahara Niala tao amin'ny faritr'i Sahara nankany amin'ny Lohasahan'i Neily eo ambanin'ny Katarakta Faharoa ny mponina izay nanaovany tanàna maharitra na semi-permanent. Nitranga ny fitotongan'ny toetr'andro lehibe, nampihena ny orana mivatravatra sy maharitra any [[Afrika Afovoany]] sy Atsinanana. Nanomboka tamin’io fotoana io, dia nanjaka ny hain-tany tany Afrika Atsinanana, ary nitombo hatrany nandritra ny 200 taona farany, tany [[Etiôpia|Etiopia]]. === Empira === ==== Fakan-tany nataon' ny Arabo tao Afrika Avaratra ==== ==== Ao atsimon' i Sahel ==== ==== Fisadratana berbera-mozilmana ==== ==== Varotra andevo tato Afrika sy ny varotra andevo nataon' ny Arabo ==== ==== Empira telo lehibe ==== === Varotra andevo manerana an' i Atlantika === Efa ela no nisy ny [[fanandevozana]] tany Afrika. Teo anelanelan'ny taonjato faha-15 sy faha-19, ny varotra andevo Atlantika dia nitondra andevo 7–12 tapitrisa teo ho eo tany amin'ny [[Tontolo Vaovao]]. Ankoatra izany, Eoropeana maherin'ny 1 tapitrisa no nosamborin'ny piraty Barbary ary namidy ho andevo tany Afrika Avaratra teo anelanelan'ny taonjato faha-16 sy faha-19. Tany Afrika Andrefana, ny fihenan'ny [[varotra andevo Atlantika]] tamin'ny taona 1820 dia niteraka fiovana ara-toekarena lehibe teo amin'ny politika teo an-toerana. Ny fihenan'ny varotra andevo tsikelikely, nateraky ny tsy fahampian'ny fangatahana andevo tany amin'ny Tontolo Vaovao, ny fampitomboana ny lalàna manohitra ny fanandevozana any [[Eorôpa|Eoropa]] sy [[Amerika]], ary ny fitomboan'ny fanatrehan'ny British Royal Navy any amin'ny morontsirak'i Afrika Andrefana, dia nanery ny fanjakana Afrikana hanangana toe-karena vaovao. Teo anelanelan'ny taona 1808 sy 1860, ny Squadron Britanika any Afrika Andrefana dia naka sambo andevo 1 600 teo ho eo ary nanafaka Afrikana 150 000 izay tao anatiny. Nisy ihany koa ny fepetra noraisina tamin'ireo mpitarika Afrikana izay tsy nety nanaiky ny fifanarahana britanika handràra ny varotra, ohatra ny amin'ny "Mpanjakan'i [[Lagos]] mandrombaka", izay nesorina tamin'ny 1851. Nisy fifanarahana manohitra ny fanandevozana natao tamin'ny mpitondra Afrikana 50 mahery. Ny hery lehibe indrindra any Afrika Andrefana (ny Confederacy Asante, ny Fanjakan'i Dahomey, ary ny Empira Oyo) dia nandray fomba samihafa hifanaraka amin'ny fiovana. Asante sy Dahomey dia nifantoka tamin'ny fampivoarana ny "varotra ara-dalàna" amin'ny endriky ny menaka palmie, kakao, hazo ary volamena, mandrafitra ny fototry ny varotra fanondranana maoderina any Afrika Andrefana. Ny Empira Oyo, tsy afaka nampifanaraka, dia nirodana tamin'ny ady an-trano. === Fanjanahantany === Nitohy hatramin’ny faran’ny [[Ady Lehibe Faharoa|Ady Lehibe II]] ny fitondran’ny Eoropeanina, rehefa saika nahazo fahaleovan-tena ara-dalàna ny faritany mpanjanaka sisa tavela. Nahazo vahana ny fihetsiketsehan'ny fahaleovantena tany Afrika taorian'ny Ady Lehibe Faharoa, izay nahatonga ireo firenena matanjaka eoropeanina ho malemy. Tamin’ny 1951, dia nahazo fahaleovan-tena i Libya, zanatany italiana taloha. Tamin'ny 1956, nahazo ny fahaleovantenany tamin'i Frantsa i Tonizia sy Maraoka. Nanaraka ny taona nanaraka (Martsa 1957) i Ghana, ka lasa voalohany tamin'ireo zanatany ambanin'ny Sahara nahazo fahaleovantena. Tao anatin'ny folo taona manaraka, dia nisy onjam-panjanahana nanerana ny kaontinanta, ary niafara tamin'ny taona 1960 an'i Afrika sy ny fananganana ny [[Fikambanana Afrikanina]] tamin'ny 1963. Ny fisian'i [[Pôrtogaly|Portiogaly]] any ampitan-dranomasina any Afrika atsimon'i Sahara (indrindra fa any Angola, Cape Verde, [[Môzambika|Mozambika]], Ginea-Bissau, ary São Tomé sy Príncipe) dia naharitra nanomboka tamin'ny taonjato faha-16 ka hatramin'ny 1975, taorian'ny nanonganana ny fitondrana Estado Novo tamin'ny fanonganam-panjakana miaramila tao Lisbonne. Nanambara ny fahaleovantenany tamin'ny Fanjakana Royaume-Uni i Rhodesia tamin'ny 1965, teo ambany fitondran'i Ian Smith vitsy an'isa fotsy hoditra, saingy tsy nekena iraisam-pirenena ho fanjakana mahaleo tena (toy ny Zimbaboe) raha tsy tamin'ny 1980, rehefa nahazo fahefana ny nasionalista mainty hoditra taorian'ny ady anaty akata. Na dia iray amin'ireo firenena Afrikana voalohany nahazo ny fahaleovantena aza i Afrika Atsimo, dia nijanona teo ambany fifehezan'ny fotsy hoditra vitsy an'isa ao amin'ny firenena ny fanjakana, tamin'ny voalohany tamin'ny alàlan'ny zo hifidy ary nanomboka tamin'ny 1956 tamin'ny alàlan'ny rafitra fanavakavahana ara-poko fantatra amin'ny anarana hoe apartheid, hatramin'ny 1994. ==== Fanafoanana sy famaranana ny varotra andevo ==== ==== Famantarana ny zava-misy any anaty tany ==== ==== Fanjakazakan' ny mpanjanatany ==== === Fizakantena ara-pôlitika sy fahaleovantena === === Afrika ankehitriny === ==== Ady ==== ==== Fitroarana jihadista ==== === Taonjato faha-9 hatramin'ny taonjato faha-18=== Afrika talohan'ny [[fanjanahantany]] dia nanana fanjakana sy politika miisa [[:en:Africa#cite_note-127|10.000]]. Anisan'izany ny fianakaviana kelin'ny mpihaza mpihaza toa ny mponina San any atsimon'i Afrika; vondrona lehibe kokoa sy voarafitra kokoa toy ny fivondronan'ny fianakaviamben'ny vahoaka Bantu any Afrika afovoany, atsimo ary atsinanana; vondrona foko voarafitra mafy ao amin'ny Tandrok'i Afrika; ireo fanjakana lehibe Sahelian; ary fanjakana sy fanjakana tsy miankina, toy ny an'ny Akana; Edo sy Yoruba ary Igbo any Afrika Andrefana; ary ireo tanàna mpivarotra amoron-tsiraka [[Fiteny soahily|Swahili]] any Afrika Atsimo Atsinanana. Tamin'ny taonjato faha-9 am.f.i., nisy andiana fanjakana tarana-mpanjaka, anisan'izany ireo fanjakana Hausa voalohany indrindra, niparitaka nanerana ny savannah atsimon'i Sahara avy any amin'ny faritra andrefana ka hatrany Sodana afovoany. Ny natanjaka indrindra tamin’ireo fanjakana ireo dia i [[Ganà|Ghana]], Gao, ary ny Fanjakana Kanem-Bornu. Nihena i Ghana tamin'ny taonjato fahiraika ambin'ny folo, saingy nandimby ny Fanjakana Mali, izay nanambatra ny ankamaroan'ny faritra andrefan'i [[Sodàna]] tamin'ny taonjato fahatelo ambin'ny folo. Nanaiky ny finoana silamo i Kanem tamin'ny taonjato fahiraika ambin'ny folo. Tany amin’ny faritra misy ala any amin’ny morontsirak’i Afrika Andrefana, dia nitombo ny fanjakana mahaleo tena tsy nisy heriny firy avy amin’ny silamo avaratra. Ny Fanjakan'i Nri, izay nofehezin'ny Eze Nri, dia niorina tamin'ny taonjato fahasivy, ka nahatonga azy io ho iray amin'ireo fanjakana tranainy indrindra amin'ny [[Nizerià|Nizeria]] ankehitriny. Ny fanjakana Nri dia malaza amin'ny varahina be pitsiny, hita ao amin'ny tanànan'i Igbo-Ukwu. Ny Fanjakan'i Ife, ara-tantara, no voalohany tamin'ireo fanjakana na fanjakana Yoruba ireo, dia nanangana governemanta teo ambany fitondran'ny mpisorona oba ('mpanjaka' na 'mpitondra' amin'ny fiteny Yoruba), antsoina hoe Ooni of Ife. I Ife dia voamarika ho foibe ara-pivavahana sy ara-kolontsaina lehibe any Afrika Andrefana ary noho ny fomban-drazana tsy manam-paharoa amin'ny sary sokitra varahina. Ny modelin'ny governemanta Ife dia nalain'ny Empira Oyo, izay ny obas, antsoina hoe Alaafins of Oyo, no nifehy tanàna sy fanjakana maro hafa Yoruba sy tsy Yoruba, anisan'izany ny Fon [[Kingdom of Dahomey]]. Ny Almoravids dia tarana-mpanjaka Berbera avy any Sahara izay niely tany amin'ny faritra avaratrandrefan'i Afrika sy ny saikinosy Iberiana nandritra ny taonjato faha-11. Ny Banu Hilal sy Banu Ma'qil dia fitambarana foko [[Bedoina (vahoaka)|Bedouin]] Arabo avy any amin'ny Saikinosy Arabo izay nifindra monina niankandrefana namakivaky an'i Ejipta teo anelanelan'ny taonjato fahiraika ambin'ny folo sy fahatelo ambin'ny folo. Ny fifindra-monin'izy ireo dia nahatonga ny fifangaroan'ny Arabo sy ny Berbera, izay nahatonga ny mponina arabo ary ny kolontsaina [[Arabo (vahoaka)|Arabo]] dia nandray ny singa ao amin'ny kolontsaina eo an-toerana, eo ambanin'ny rafitry ny finoana [[silamo]]. Taorian'ny fisaraham-panambadiana an'i [[Malỳ|Mali]], mpitarika eo an-toerana antsoina hoe [[Sonni Ali]] (1464–1492) no nanangana ny Empira Songhai tao amin'ny faritr'i Niger afovoany sy ny andrefan'i Sodàna ary nifehy ny varotra trans-Sahara. Nosamborin'i Sonni Ali i Timbuktu tamin'ny 1468 ary i Jenne tamin'ny 1473, nanangana ny fitondrany tamin'ny fidiram-bolan'ny varotra sy ny fiaraha-miasan'ny mpivarotra silamo. Ny mpandimby azy [[Askia Mohammad I]] (1493–1528) dia nanao ny finoana silamo ho fivavahana ofisialy, nanorina moske, ary nentina tany amin'ireo manam-pahaizana silamo Gao, anisan'izany i al-Maghili (d.1504), ilay mpanorina ny fomban-drazana manan-danja amin'ny vatsim-pianarana silamo afrikana soanika. Tamin'ny taonjato fahiraika ambin'ny folo, ny fanjakana Hausa sasany - toa an'i Kano, Jigawa, Katsina, ary Gobir - dia nivoatra ho tanàna mimanda, manao varotra, mikarakara fiara ary manamboatra entana. Mandra-pahatongan'ny taonjato fahadimy ambin'ny folo, ireo fanjakana kely ireo dia teo amin'ny sisin'ny empira Sodàna lehibe tamin'izany fotoana izany, nanome voninahitra an'i Songhai any andrefana ary Kanem-Borno any atsinanana. ==== Afrika Andrefana ==== [[Sary:Bronze ornamental staff head, 9th century, Igbo-Ukwu.JPG|thumb|188x188px|Haingo varahina tamin' ny taonjato faha-9 avy amin' ny Igbo-Ukwu]] Ny isan' ny fitondrana an-toerana tao Afrika talohan' ny [[fanjanahan-tany]] dia heverina fa any amin' ny 10&nbsp;000 any ho any. Izy ireo dia samy manana ny firafitra ara-politikany. Anisan'ny fanjakana lehibe namela lova ny Fanjakan' i Akàna, ny an' i [[Fanjakan'i Edo|Edo]], ny an' i Iôroba ary ny an' i Igbô tao [[Afrika Andrefana]]. Ny tao [[Afrika Atsinanana]] indray dia nisy ireo fanjakana soahily teo amin' ny morontsiraka atsinanana. Tamin' ny taonjato faha-9 dia nisy ireo fanjakana mampandova fahefana toa ny fanjakana madinika [[Haosa (vahoaka)|Haosà]], izay nivelatra eran' ny tany rakotra bozaka ao Afrika Andrefana (avy eo amin'ny tany misy an' i [[Malỳ]] ankehitriny hatrany atsimon' i [[Sodàna]]). Misy ihany koa ireo fanjakana toa ny Fanjakan' i Ganà, ny an' i Gao, na ny [[Empiran' i Kanem-Bôrno]]. Lavo tamin' ny taonjato faha-11 i Ganà. Nandimby azy ny [[Empiran' i Malỳ]], izay avy ao andrefan' i Sodàna ankehitriny hatrao [[Senegaly]]. Nanaiky ny [[Silamo|finoana silamo]] tamin' ny taonjato faha-11 ny Kanema. [[File:Rytter fra Bagirmi.jpg|left|thumb|251x251px|Mpiady ambony soavalin'i Bagirmi]] Amin' ny faritra feno alan' i [[Afrika Atsinanana]], dia nivoatra tany ivelan'ny faritra nielezan'ny finoana silamo ny fanjakana mahaleotena. Niorina tamin' ny taonjato faha-9 ny [[Fanjakan' i Nri]] ary anisan' ny voalohany. Izy io dia entin' i Eze Nri ary anisan'ny fanjakana antitra indrindra ao [[Nizerià|Nizeria]] ankehitriny. Malaza amin' ny fahaizany mandrafitra varahina izay hita ao amin' ny tanànan' i Igbo-Ukwu ny fanjakan'i Nri. Heverina fa namboarina tamin' ny taonjato faha-9 ireny zavakanto varahina ireny. Ny Fanjakan' i Ife izay anisan'ny tanàna fanjakana iôroba voalohany, dia nanangana governemanta entin' ombiasy oba ("mpitondra" amin' ny [[Fiteny iôroba|teny iôroba]]) izay antsoina hoe ''Ooni an' i Ife''. Malaza amin' ny maha-ivontoerana ara-kolontsaina sy ara-pinoana lehibe ao Afrika Andrefana sy ho an'ny sary sokitra varahina i Ife. Nampifanarahina tamin' ny fomba fitondram-panjakan' ny Ôiô ny rafi-pitondra-mpanjakan' i Ife. Ny mpanjakany ("oba") izay antsoina hoe Alaafin an' i Ôiô dia nandrindra tanàna fanjakana maro na iôroba na tsy iôroba. Anisan' ny fanjakana tsy iôroba fehezin' ny Ôiô ny [[Fanjakan' i Dahômey|Fanjakana Fôna an' i Dahômey]]. == Jeôgrafia == [[Sary:187 1003703 africa dxm.png|vignette|I Afrika jerena avy eny amin' ny habakabaka]] Ny velarantany manontolon' i Afrika dia 30&nbsp;415&nbsp;873 km<sup>2</sup> izay mahatonga azy ho [[kôntinenta]] faharoa lehibe indrindra. 8&nbsp;000 km ny halaviran' i Cap des Aiguilles (ao [[Afrika Atsimo]]) amin' i Ras Ben Sakka (ao [[Tonizia]]), ary 7&nbsp;000 km ny halaviran' i Ras Hafun (ao [[Sômalia]]) amin' ny nosin'i [[Cabo Verde]]. Ny toerana avo indrindra ao Afrika dia ny tampon' ny tendrombohitra [[Kilimandjaro]] izay manana haavo 5&nbsp;895 m. I [[Aljeria]] no firenena lehibe indrindra ao Afrika ary i [[Nizerià|Nizeria]] no firenena be mponina indrindra. === Toetany === [[Sary:Africa Köppen Map.png|vignette|Sarin-tany maneho ny toetany aty Afrika]] Maro samihafa ny [[toetany]] hita ao Afrika. Ny faritra avaratra sy atsimo dia manana ny [[toetany mediteraneanina]]. [[Toetanim-pehibe]] ny toetanin' i [[Afrika Afovoany]] ary toetanin-[[tany efitra]] no ananan' ny faritra akaikin' ny [[Zana-pehintany|zana-pehintani]]<nowiki/>n' ny [[Asorotany (zana-pehintany)|Asorotany]] sy [[Trôpikan'ny Adijady|Adijady]]. == Pôlitika == Ny [[Vondrona Afrikana|Vondrona Afrikanina]] ([[African Union]]) dia sendikà kaontinanta ahitana firenena mpikambana 55. Niorina ny sendikà, ka Addis Abeba, Etiopia, no foibeny, tamin’ny 26 Jona 2001. Niorina tamin’ny fomba ofisialy ny sendika ny 9 Jolay 2002 ho mpandimby ny [[Organisation of African Unity]] (OAU). Tamin'ny Jolay 2004, ny Parlemanta Pan-Afrika an'ny Vondrona Afrikana (PAP) dia nafindra tany Midrand, any Afrika Atsimo, saingy nijanona tao Addis Abeba ny Vaomiera Afrikana momba ny Zon'olombelona sy ny Vahoaka. Ny Vondrona Afrikanina, tsy tokony hafangaro amin'ny [[Vaomieran'ny UA]], dia noforonin'ny Lalàna Constitutive an'ny Vondrona Afrikana, izay mikendry ny hanova ny Vondrona ara-toekarena Afrikana, fiarahamonim-pirenena federasiona, ho fanjakana eo ambanin'ny fifanarahana iraisam-pirenena. Ny Vondrona Afrikanina dia manana governemanta parlemantera, fantatra amin'ny anarana hoe Governemantan'ny Vondrona Afrikana, ahitana sampana mpanao lalàna, fitsarana ary mpanatanteraka. Ny filohan’ny [[Vondrona Afrikana|Vondrona Afrikanina]] sady Filoham-pirenena, izay filohan’ny [[Parlemanta Pan-Afrikana]] ihany koa no mitarika izany. Lasa Filohan'ny AU ny olona iray rehefa voafidy ho ao amin'ny PAP, ary avy eo dia mahazo fanohanana maro an'isa ao amin'ny PAP. Ny fahefana sy ny fahefan'ny Filohan'ny Parlemanta Afrikana dia avy amin'ny Lalàna momba ny Lalàm-panorenana sy ny Protocole an'ny Parlemanta Pan-Afrikana, ary koa ny fandovana ny fahefan'ny filoham-pirenena voafaritry ny fifanarahana Afrikana sy ny fifanarahana iraisam-pirenena, anisan'izany ireo izay miandraikitra ny Sekretera jeneralin'ny Sekretera jeneralin'ny [[OAU]] (Komity AU) ho an'ny PAP. Ny governemantan'ny AU dia ahitana ny sendika rehetra, ny faritra, ny fanjakana ary ny kaominina, ary koa ny andrim-panjakana an-jatony, izay miara-mitantana ny raharahan'ny andrim-panjakana isan'andro. Mbola mitohy ny fanitsakitsahana ny zon'olombelona any amin'ny faritra maro any Afrika, matetika eo ambany fanaraha-mason'ny fanjakana. Ny ankamaroan'ny fanitsakitsahana toy izany dia mitranga noho ny antony ara-politika, matetika vokatry ny ady an-trano. Ireo firenena izay nahitana fanitsakitsahana ny zon'olombelona lehibe tato ho ato dia ny Repoblika Demaokratikan'i [[Congo]], [[Siera Leôna|Sierra Leone]], [[Liberià|Liberia]], [[Soudan]], Zimbaboe ary [[Kôtidivoara|Côte d'Ivoire.]] '''Ady sisintany''' Nanao ezaka lehibe ireo firenena afrikanina mba hanajana ny sisintany iraisam-pirenena ho tsy voahitsakitsaka hatry ny ela. Ohatra, ny [[Organisation of African Unity]] (OAU), izay niorina tamin'ny 1963 ary nosoloin'ny Vondrona Afrikana tamin'ny 2002, dia nametraka ny fanajana ny fahamendrehan'ny faritra misy ny firenena tsirairay ho iray amin'ireo foto-kevitra ao amin'ny Satan'ny OAU. Raha ampitahaina amin'ny fiforonan'ireo firenena eoropeanina, dia vitsy ny fifandirana iraisam-pirenena ho an'ny Afrika noho ny fanovana ny sisintany, ary tsy misy azo antoka ny fiforonan'ny firenena ary tsy misy ny fifandirana amin'ny firenena sasany izay tsy misy hafa. Na izany aza, ny ady iraisam-pirenena dia nilalao tamin'ny fanohanana ny tafika proxy na ny fihetsiketsehana mpikomy. Firenena maro no niaina ady an-trano: anisan'izany i Rwanda, Sodàna, Angola, Sierra Leone, Congo, Liberia, Etiopia ary Somalia. Ny fanafahana nasionaly koa dia matetika nandray ny toetra Marxista, Marxista-Leninista, na Maoista amin'ny teny fahalalana, izay nanangana ny fahaleovantenan'ny firenena Afrikana tamin'ny teny marxian. Ohatra amin'ny faran'ny faran'ny herinandro dia mety hitranga amin'ny hetsika manohitra ny Sendikan'ny Kamerona manohitra ny fanjanahantany, ny fikomiana Marxista-Leninista, narahin'ny hetsika mitovy amin'izany Kongo (ny Fikomiana Simba). Nandray anjara tamin'ity farany i Che Guevara, ary nihevitra tamin'ny 1967 fa tsy vonona amin'ny revolisiona any Afrika. Na dia teo aza izany, tany Zanzibar talohan'ny sy tao amin'ny endrika firaisan-kina tamin'i Tanzania, dia nisy ny sosialisma. Tany Soudan teo ambany fitondran'i Gaafar Nimeiry, tany Somalia nofehezin'i Siad Barre, tany [[Etiôpia|Etiopia]] teo ambany'ny Dergue sy Mengistu Haile Mariam, tany Congo Brazzaville teo ambany fitantanan-draharaha isan-karazany nanomboka tamin'ny taona 1960, anisan'izany ny an'i Denis Sassou-Nguessou ambany, Ke Ben'ny fitondran-tena ambany. teo ambany fitondran'i France-Albert Renéssambique, taloha'ny Angola, Mozambika19 sy ny any Portiogaly. Ny revolisiona, ny Marxisme-Leninisma dia lamaody. Na dia taona 1990 aza, dia misy ohatra vitsivitsy momba ny Marxisma Miaramila, toy ny milisy naorin'i Ernest Wamba-dia-Wamba tany [[Congo Atsinanana]] tamin'ny taona 1990. == Jeôpôlitika == Ny firenena mivelatra indrindra any Afrika dia ny [[Sodàna]] manana velarana 2,50 tapitrisa km<sup>2</sup>. Ary ny firenena kely indrindra dia ny tambanosin' i [[Seisely|Seisela]] izay 1&nbsp;300 km any avaratr' i [[Madagasikara]]. Ao anatin’ny toe-draharaha manerantany ankehitriny, i Afrika dia miditra amin’ny vanim-potoanan’ny fifaninanana ara-jeôpôlitika sy ara-toekarena vaovao. Raha mitana andraikitra lehibe i Nizeria sy Afrika Atsimo amin’ny [https://globalvoices.org/2006/11/28/africa-africas-economies/ GDP] an’ny faritra, dia misongadina koa ny fahavononan’ny Vondrona Eoropeana hanitatra ny fidirany amin’ny alalan’ny [https://globalvoices.org/2024/11/20/the-second-scramble-for-africa-the-eus-global-gateway-strategy/ Global Gateway Strategy], izay mamatsy vola an’arivony tapitrisa dolara ho an’ny fotodrafitrasa sy angovo maitso. Mandritra izany fotoana izany, miseho ho manan-danja kokoa amin’ny ho avin’ny kaontinanta ny [https://globalvoices.org/2025/06/24/are-africas-youth-europes-future-inside-the-eus-renewed-love-affair-with-nigeria/ tanora Afrikana] — indrindra amin’ny resaka asa, fahaiza-manao dizitaly, ary fifindra-monina. Ao anatin’ny fiezahana hampihena ny elanelana amin’ny fidirana amin’ny aterineto, hita fa mbola lafo be ny vidin’izany any amin’ny ankamaroan’ny firenena, manakana ny firoboroboan’ny toekarena dizitaly. Etsy ankilany, mitombo haingana ny sehatra ara-javakanto sy lalao virtoaly, ary manomboka mahazo vahana ihany koa ny tolona amin’ny f[https://globalvoices.org/2024/11/15/togolese-expert-kofi-sika-latzoo-explains-the-video-game-industrys-impact-on-the-african-economy/ ahaleovantena ara-dizitaly sy angon-drakitra], izay ahitana an’i Afrika miady amin’ny fanjakazakan’ireo goavan’ny teknolojia. Manamarika izany rehetra izany fa anaty fiovana lalina ara-toekarena sy ara-politika i Afrika, ka miseho ho sehatra ifanenan’ny hery maneran-tany.<ref name=":0" /> == Toekarena == === Toe-draharaha ara-barotra sy varotra iraisam-pirenena any Afrika === Ny toe-draharaha ara-barotra sy varotra iraisam-pirenena any Afrika dia miaina fiovana sy fanamby lehibe eo amin'ny sehatra ara-toekarena manerantany. Manana toerana stratejika i Afrika eo amin'ny sehatra iraisam-pirenena noho ny harena voajanahary maro, ny tsena mivelatra, ary ny toerana misy azy eo amin'ny lafiny jeôpôlitika sy toekarena. Na izany aza, mbola mandalo dingana sarotra ny kaontinanta amin'ny fitantanana ny fifanakalozana ara-barotra iraisam-pirenena noho ny antony isan-karazany toy ny tsy fahampian'ny fotodrafitrasa, ny fiovaovan'ny vidim-piainana, ny fepetra ara-politika, ary ny fiantraikan'ny hery manerantany. Afrika dia anisan'ny tsena lehibe indrindra amin'ny famatsiana akora fototra ho an'ny firenena mandroso. Manankarena amin'ny [[volamena]], [[varahina]], [[Solitany|solika]], [[diamondra]], ary vokatra fambolena toy ny kafe sy ny kakaô izy. Na dia izany aza, i Afrika dia mbola mpanafatra vokatra sy entana vita amin'ny teknolojia sy ny fitaovana elektronika amin'ny ankamaroan'ny firenena ao aminy. Izany dia mahatonga azy ho miankina amin'ny fanondranana akora sy ny fanafarana entana izay matetika manakana ny [https://www.theglobaleconomy.com/rankings/economic_freedom/Africa/ fahaleovantenan'ny toekarena]. Ny [https://au.int/en/african-continental-free-trade-area African Continental Free Trade Area (AfCFTA)], na ny [[Fifanarahana Fifanakalozana Malalaka ao Afrika]], dia tetikasa lehibe mikendry ny hanamora ny varotra anatiny eo amin'ireo firenena afrikanina 55. Nanomboka tamin'ny taona 2021, mikendry ny hampitombo ny fifanakalozana anatiny izay ankehitriny mbola ambany dia ambany (manodidina ny 17% amin'ny totalin'ny varotra any Afrika) ny AfCFTA. Ity fifanarahana ity dia manome vina hamoronana tsena lehibe iray amin'ny kaontinanta, manatsara ny fanamorana ny varotra, [https://au.int/en/african-continental-free-trade-area ary mandrisika ny fampiasam-bola anatiny.] Ny ady, korontana ara-politika, ary ny tsy fitovian-kevitra eo amin'ny governemanta dia mampihena ny fahatokisan'ny mpampiasa vola sy ny mpiara-miombon'antoka iraisam-pirenena. Ny fepetra takiana amin'ny fanafarana sy fanondranana, toy ny hetra ambony sy ny burokrasia, dia manampy trotraka amin'ny olana amin'ny [https://www.elibrary.imf.org/view/journals/022/0001/002/article-A008-en.xml varotra]. [[Ny Vondrona Eoropeana]], Shina, [[Etazonia]], ary firenena hafa dia manana fifandraisana ara-barotra sy fampiasam-bola lehibe amin'i Afrika. Ohatra, ny Vondrona Eoropeana dia manana tetikasa toy ny [https://commission.europa.eu/strategy-and-policy/priorities-2019-2024/stronger-europe-world/global-gateway_en Global Gateway Strategy] izay mikendry ny hanatsara ny fotodrafitrasa sy ny varotra eo amin'i Afrika sy Eoropa. Shina indray dia mandray anjara mavitrika amin'ny fananganana lalamby, tetezana, sy fotodrafitrasa amin'ny firenena maro ao Afrika, manamora ny fitaterana entana sy ny fifandraisana ara-toekarena. Ny varotra iraisam-pirenena dia mitondra tombontsoa sy voka-dratsy ho an'i Afrika. Amin'ny lafiny iray, manampy amin'ny fitomboan'ny harin-karena, fanomezana asa, ary fampitomboana ny vola miditra avy amin'ny fanondranana vokatra izy io. Etsy ankilany, ny fianteherana be loatra amin'ny fanondranana akora tsy voaova dia mahatonga ny toekarena ho marefo amin'ny fiovaovan'ny tsena iraisam-pirenena sy ny vidin-javatra. [https://yogupay.com/international-trade-benefits-challenges/ Ny] fanamafisana ny tsena anatiny amin'ny alalan'ny AfCFTA, ny fanatsarana ny fotodrafitrasa, ary ny fampiroboroboana ny fanavaozana ara-teknolojia no lakilen'ny fanatsarana ny varotra any Afrika. Miara-miasa amin'ny mpiara-miombon'antoka iraisam-pirenena, i Afrika dia manantena ny hanangana rafitra ara-barotra matanjaka sy mahomby kokoa, izay hanampy amin'ny fanatsarana ny fari-piainan'ny mponina sy ny [https://yogupay.com/international-trade-benefits-challenges/ fampandrosoana maharitra.] === Fampandrosoana ara-toekarena sy ny fahantrana === Na dia manana [[harena voajanahary]] be dia be aza izy, dia mijanona ho kaontinanta mahantra indrindra sy tsy mandroso indrindra eran-tany i Afrika (ankoatra ny [[Antarktika|Antarctika]]), vokatry ny antony isan-karazany izay mety ahitana governemanta mpanao [[kolikoly]] izay matetika nanitsakitsaka ny zon'olombelona, ​​tsy nahomby ny drafitra afovoany, avo lenta ny tsy mahay mamaky teny sy manoratra, ambany fiheveran-tena, tsy fahampian'ny fidirana amin'ny renivohitra vahiny, lova navelan'ny fanjanahan-tany sy fifandonana ara-tafika, ny ady amin'ny ady sy ny ady[http://ady%20https://globalvoices.org/2006/11/28/africa-africas-economies/]. (manomboka amin'ny ady anaty akata ka hatramin'ny fandripahana).Ny totalin'ny harin-karena faobe dia mijanona ao ambadiky ny an'i Etazonia, Shina, [[Japàna|Japon]], Alemaina, Royaume-Uni, India ary Frantsa. Araka ny tatitry ny Firenena Mikambana momba ny Fampandrosoana ny Olombelona tamin'ny 2003, ny firenena 24 ambany laharana (faha-151 ka hatramin'ny faha-175) dia Afrikana avokoa. Ny [[fahantrana]], ny tsy fahaizana mamaky teny sy manoratra, ny tsy fahampian-tsakafo, ny tsy fahampian'ny rano sy ny fidiovana ary ny tsy fahasalamana dia misy fiantraikany amin'ny ampahany betsaka amin'ny mponina ao amin'ny kaontinanta Afrikana. Tamin'ny volana aogositra 2008, ny [[Banky Maneran-Tany|Banky Iraisam-pirenena]] dia nanambara ny tombantomban'ny fahantrana maneran-tany nohavaozina mifototra amin'ny taham-pahantrana iraisam-pirenena vaovao 1,25 dolara isan'andro (mifanohitra amin'ny fandrefesana teo aloha $1,00). Ny 81 isan-jaton'ny mponina any amin'ny faritra atsimon'i Sahara dia miaina amin'ny latsaky ny $2,50 (PPP) isan'andro tamin'ny taona 2005, raha oharina amin'ny 86% ho an'i [[India]]. Afrika atsimon'i [[Sahara]] no faritra faran'izay kely indrindra eran-tany amin'ny fampihenana ny fahantrana ($1,25 isan'andro); eo ho eo amin'ny 50% amin'ny mponina miaina anaty fahantrana tamin'ny 1981 (200 tapitrisa olona), tarehimarika izay niakatra ho 58% tamin'ny 1996 talohan'ny nihena ho 50% tamin'ny 2005 (380 tapitrisa olona). Ny salan'isa mahantra any Afrika atsimon'i Sahara dia tombanana ho 70 cents isan'andro, ary mahantra kokoa tamin'ny 2003 noho ny tamin'ny 1973, manondro ny fitomboan'ny fahantrana any amin'ny faritra sasany. Ny sasany amin'izany dia voalaza fa tsy nahomby tamin'ny fandaharan'asa fanalalahana ara-toekarena notarihan'ny orinasa vahiny sy ny governemanta, saingy ny fanadihadiana hafa dia nanonona ny politikan'ny governemanta ao an-toerana mihoatra noho ny antony ivelany. Tandindomin-doza indray i Afrika ankehitriny, indrindra any amin’ireo firenena afrikanina atsimon’i Sahara. Ny olan'ny trosa farany tamin'ny taona 2005 dia voavaha tamin'ny fanampian'ny rafitra firenena mahantra be trosa ([https://www.economist.com/leaders/2018/09/15/zambias-looming-debt-crisis-is-a-warning-for-the-rest-of-africa? HIPC]). Ny HIPC dia niteraka fiantraikany tsara sy ratsy amin'ny toe-karena any Afrika. Folo taona teo ho eo taorian’ny nivoahan’ny krizin’ny trosa tany Afrika atsimon’i Sahara tamin’ny 2005, dia nitrosa indray i Zambia. Antony kely dia noho ny fitotongan’ny vidin’ny varahina tamin’ny taona 2011, fa ny tena lehibe dia ny hoe lany na nopotehin’ny sangany ny volabe nindramina tao [[Zambia]]. Ny firenena afrikanina maro, indrindra any amin’ny faritra atsimon’i Sahara, dia nandalo krizy ara-bola goavana noho ny trosa ivelany be loatra tamin’ny fiandohan’ny taonjato faha-21. Ho setrin’izany, natsangana ny Heavily Indebted Poor Countries Initiative (HIPC) tamin’ny taona 1996, izay programa iraisam-pirenena hanamaivanana ny trosa sy hanampiana ireo firenena mahantra be trosa hanatsara ny toe-karena sy hanome fahafahana azy ireo hametraka fotodrafitrasa [https://www.imf.org/en/About/Factsheets/Sheets/2023/Debt-relief-under-the-heavily-indebted-poor-countries-initiative-HIPC maharitra]. Tamin’ny taona 2005, firenena maro tao Afrika atsimon’i Sahara no nahazo fanamaivanana trosa tamin’ny alalan’ity rafitra ity, ka nahafahany nisafidy làlana vaovao ara-toekarena. Na izany aza, firenena sasany, toa an' i [[Zambia]], dia nitrosa indray fony taty aoriana, noho ny antony maro toy ny fianjeran’ny vidin’ny [[varahina]] sy ny fitantanana ara-bola tsy mahomby. Na dia nahazo fanamaivanana trosa be tamin’ny alalan’ny rafitra [https://www.imf.org/en/About/Factsheets/Sheets/2023/Debt-relief-under-the-heavily-indebted-poor-countries-initiative-HIPC HIPC] ireo firenena afrikanina mahantra tany aloha, dia mbola mitohy ny olana ara-bola amin’ny ankamaroan’ny firenena atsimon’i Sahara. Maro amin’izy ireo no mitrosa indray noho ny antony maro toy ny fidinan’ny vidin’ny entana fototra, ny fiantraikan’ny valanaretina [[COVID-19]], ary ny fihenan’ny fidiram-bola avy amin’ny fanondranana. Ity toe-draharaha ity dia mampitandrina fa mbola ilaina ny fandaminana maharitra sy ny fitantanana hentitra ny vola sy ny trosa ho an’ireo firenena Afrikana mba hialana amin’ny fikorontanana ara-toekarena lehibe kokoa amin’ny ho avy.Nanomboka tamin'ny 1995 ka hatramin'ny 2005, nitombo ny tahan'ny fitomboana ara-toekarena ao Afrika, izay 5% amin'ny antsalany tamin'ny 2005. Ny firenena sasany dia mbola nitombo ny tahan'ny fitomboana, indrindra fa i [[Angôla|Angola]], Soudan ary [[Ginea Ekoatôrialy|Ginea Ekoatorialy]], izay vao haingana no nanomboka nanangona ny tahirin-tsolikany na nanitatra ny fahafahany fitrandrahana solika.Tao anatin'ny fanadihadiana navoaka vao haingana mifototra amin'ny angon-drakitra World Values ​​Survey, ilay mpahay siansa ara-politika Aotrisiana Arno Tausch dia nanamafy fa firenena Afrikana maro, indrindra fa i [[Ganà|Ghana]], no miasa tsara amin'ny ambaratonga fanohanana faobe ho an'ny demokrasia sy ny toekaren'ny tsena. Ny fampitahana ny soatoavina maneran-tany nataon'i [[Tausch]] mifototra amin'ny World Values ​​Survey dia nahazo ireto mizana famakafakana ireto: # Ny fiaraha-monina tsy misy herisetra sy manara-dalàna; # Hetsika demaokrasia; # Toetran'ny tsy fanaovana herisetra manokana; # Fitokisana amin'ny andrim-panjakana; # Fahasambarana, fahasalamana tsara; # Tsy misy fizarazarana ara-pinoana fototra; # Mandray anjara amin'ny politika ara-barotra 9Ny fiparitahan'ny zava-bitan'ny firenena afrikanina miaraka amin'ny angon-drakitra feno, hoy i Tausch namarana ny "tena mahagaga". Raha tokony hanantena manokana ny amin'ny fivoaran'ny demokrasia ho avy sy ny toekaren'ny tsena ao Ghana ny iray, ny lahatsoratra dia manolotra fironana pesimistika ho an'i Ejipta sy Alzeria, ary indrindra ho an'ny toekarena lehibe indrindra ao Afrika, Afrika Atsimo. Ny tsy fitovian'ny olombelona avo lenta, araka ny fandrefesana ny Tondron'ny Tatitry ny Fampandrosoana ny maha-olombelona an'ny Pnud momba ny tsy fitovian'ny olombelona, ​​dia manimba ny fampandrosoana ny fiarovana ny olombelona. Manamafy ihany koa i Tausch fa hita taratra amin'ny fivoaran'ny fiarahamonim-pirenena ny fanantenana vao haingana, mifanaraka amin'ny angon-drakitra ara-toekarena sy zon'olombelona, ​​mipoitra avy any Afrika. Ny kaontinanta dia heverina fa mitazona ny 90% amin'ny kobalta eran-tany, 90% amin'ny platinina, 50% amin'ny volamenany, 98% amin'ny chromium, 70% amin'ny tantalite, 64% amin'ny manganese ary ny ampahatelon'ny uranium. Ny Repoblika Demaokratikan'i Congo (DRC) dia manana 70%-n'ny coltan manerantany, mineraly ampiasaina amin'ny famokarana capacitor tantalum ho an'ny fitaovana elektronika toy ny finday. Ny RDC koa dia manana 30% mahery amin'ny tahiry diamondra maneran-tany. Guinée no mpanondrana bauxite lehibe indrindra eran-tany. Satria ny fitomboana any Afrika dia notarihan'ny serivisy fa tsy ny famokarana na ny fambolena, dia fitomboana tsy misy asa izany ary tsy misy fampihenana ny haavon'ny fahantrana. Raha ny marina, ny krizy ara-tsakafo tamin'ny taona 2008, izay nitranga taorian'ny krizy ara-bola maneran-tany, dia nanosika olona 100 tapitrisa ho ao anatin'ny tsy fanjarian-tsakafo. Tao anatin'ny taona vitsivitsy izay, i Shina dia nanangana fifandraisana matanjaka kokoa amin'ireo firenena Afrikana ary mpiara-miombon'antoka ara-barotra lehibe indrindra any Afrika. Tamin'ny 2007, nampiasa vola 1 lavitrisa dolara amerikana ny orinasa sinoa tany Afrika.[157] Nasehon'ny fanadihadiana nataon'ny Oniversiten'i Harvard notarihan'ny profesora Calestous Juma fa afaka mamahana ny tenany i Afrika amin'ny alalan'ny fifindrana avy amin'ny mpanafatra mankany amin'ny fizakan-tena. "Eo amin'ny sampanan-dalana ny fambolena afrikanina; tonga amin'ny faran'ny taonjato iray isika amin'ny politika izay nankasitraka ny fanondranana akora sy fanafarana sakafo an'i Afrika. Nanomboka nifantoka tamin'ny fanavaozana ara-pambolena i Afrika ho maotera vaovao ho an'ny varotra sy ny fanambinana isam-paritra. === Herinaratra === Ny loharanon-jiro lehibe dia ny herin'ny rano, izay manampy betsaka amin'ny fahafahan'ny angovo napetraka amin'izao fotoana izao. Ny tohodranon'i Kainji dia loharanom-pamokarana herinaratra mamokatra herinaratra ho an'ny tanàn-dehibe rehetra ao Nizeria sy ny firenena manodidina azy, [[Nizera|Niger]]. Noho izany, ny fampiasam-bola mitohy tao anatin'ny folo taona farany, izay nampitombo ny habetsaky ny herinaratra azo. Nandritra ny taona 2013, nitatitra ny [[Global Voices]] momba ny tetikasa goavana hitrandrahana angovo avy amin'ny rivotra any Cap-Vert. Ireo fitaovana famokarana any amin'ireo nosy efatra dia mety ho afaka hamokatra ny fatran'ny herinaratra be indrindra azo avy amin'ny rivotra, izay mifanahantsahana amin'ny haben'ilay firenena. Manazava ny maha-zava-dehibe ny angovo avy amin'ny rivotra ho an'io firenena io i Juan Cole, izay milaza fa ny herinaratra vokatra avy amin'ny rivotra dia moramora kokoa noho ireo loharanon'angovo efa nampiasaina hatramin'izao manerana ireo [https://mg.globalvoices.org/2013/12/06/55333/ nosy rehetra]. <ref name=":0" /> Miaraka amin'ny fanjifàna miha-mitombo ao Bénin, ny tsy fahampian'ny fampiasàna vola amin'ny sehatra angovo, manampy trotraka azy ny fahaverezana eny am-pitaterana sy fitsinjaràna azy, dia tena antom-pisian'ny fampifandimbiasana ny fanapahan-jiro amin'izao fotoana izao. Léomick Sinsin, bilaogera ao Bénin, no manoritsoritra ireo tombontsoa azo avy amin'ny angovo entin'ny masoandro ho an'ny [https://mg.globalvoices.org/2013/12/06/55333/ fireneny.]<ref name=":0" /> Misy ihany koa ny fanadihadiana momba ny [[:en:Ambatolampy_Solar_Power_Station|Ambatolampy Solar Power Station]], izay ivon-toerana famokarana herinaratra avy amin'ny masoandro ao Madagasikara. Ity ivon-toerana ity dia manana herin'aratra 40 MW ary mifandray amin'ny tambajotran-jiro nasionaly amin'ny alalan'ny [[Jiro sy Rano Malagasy|JIRAMA]], ny orinasa mpamatsy herinaratra ao amin'ny firenena. Natsangana tamin'ny taona 2018 ary niitatra tamin'ny taona 2022, ity ivon-toerana ity dia manampy amin'ny fanomezana herinaratra ho an'ny mponina sy ny orinasa ao Madagasikara. Ankoatra izany, ny [[:en:Volobe_Hydroelectric_Power_Station|Volobe Hydroelectric Power Station]] dia ivon-toerana famokarana herinaratra avy amin'ny rano ao Madagasikara. Ity ivon-toerana ity dia manampy amin'ny fanomezana herinaratra ho an'ny mponina sy ny orinasa ao amin'ny faritra, ary manampy amin'ny tanjon'ny firenena amin'ny [https://mg.globalvoices.org/2013/12/06/55333/ 70% ny famatsiana herinaratra amin'ny 2030] === Fotodrafitrasa === Ny tsy fahampian'ny lalana tsara, seranan-tsambo, ary ny tambajotra herinaratra dia mitarika amin'ny fitomboan'ny vidin'ny fitaterana sy ny tsy fahafahan'ny entana mivezivezy amin'ny fomba mahomby. Ohatra, any amin'ny faritra sasany, dia mihoatra ny 30%-40% ny fotoana lany amin'ny fanaterana vokatra noho ny olana amin'ny fotodrafitrasa.<ref name=":0" /> Sarotra ny fampandrosoana sy ny fitantanana ny rano any Afrika noho ny hamaroan'ny loharanon-drano miampita sisintany (renirano, farihy ary lakandrano).Manodidina ny 75%-n'ny Afrika atsimon'i Sahara dia tafiditra ao anatin'ny faritra 53 iraisam-pirenena amin'ny fari-dranomasin'ny renirano izay mamakivaky sisintany maro. Io teritery manokana io dia azo avadika ho fahafahana ihany koa raha ampiasaina amin'ny fampivoarana ny loharanon-dranon'ny faritra ny mety hisian'ny fiaraha-miasa miampita sisintany. Ny famakafakana isan-karazany momba ny Reniranon'i Zambezi, ohatra, dia mampiseho fa ny fiaraha-miasa amin'ny ripaka dia mety hitarika amin'ny fitomboana 23% amin'ny famokarana angovo azo antoka raha tsy misy fampiasam-bola fanampiny. Misy rafitra andrim-panjakana sy ara-dalàna maro ho an'ny fiaraha-miasa miampita sisintany, toy ny Manampahefana amin'ny Reniranon'i Zambezi, ny Protocole Southern African Development Community ([[SADC]]), Manampahefana amin'ny Reniranon'i Volta ary ny Vaomieran'ny Reniranon'i Nile. Na izany aza, ilaina ny ezaka fanampiny mba hampivelatra bebe kokoa ny finiavana ara-politika, ary koa ny fahaiza-manao ara-bola sy ny rafitra andrim-panjakana ilaina amin'ny hetsika fiaraha-miasa multilateral izay mandresy lahatra ary ny vahaolana tsara indrindra ho an'ny renirano rehetra. Afrika dia mbola miatrika olana lehibe amin’ny fotodrafitrasa isan-karazany, manomboka amin’ny sehatry ny [https://globalvoices.org/2013/12/05/five-little-known-energy-resources-in-africa/ herinaratra sy angovo], ny fitaterana, ary ny fifandraisana. Maro amin'ireo firenena no mbola miantehitra amin'ny loharano angovo nentim-paharazana na tsy ampy ny famatsiana herinaratra, izay miteraka fahatapahan-jiro matetika sy fanakorontanana amin’ny fiainana andavanandro. Ankoatra izany, dia misy ezaka mitohy hampitombo ny famokarana herinaratra avy amin’ny angovo azo havaozina toy ny angovo avy amin’ny masoandro, rivotra, ary rano mba hahafahana manatsara ny fahafahana mamokatra sy mizara herinaratra amin’ny fomba maharitra sy ara-tontolo iainana. Ny fotodrafitrasa amin’ny fitaterana koa dia mila fanavaozana sy fanitarana, satria any amin’ny faritra maro, toy ny ao Madagasikara, dia mbola antitra sy tsy mahafa-po ny lalana, seranam-piaramanidina, ary ny fiara fitateram-bahoaka, izay miteraka olana amin’ny fifindran’ny olona sy ny entana. Ny fampiasam-bola amin’ny fanavaozana ireo fotodrafitrasa ireo dia ilaina ho an'ny fampandrosoana ara-toekarena sy ny fanatsarana ny fari-piainan’ny mponina. === Fizaràm-paritra ao Afrika === [[Sary:Régions d'Afrique.svg|vignette|Ny faritra aty Afrika araka ny famaritan' ny [[Firenena Mikambana]]]] Azo tsinjaraina amin' ny faritra dimy ny firenena ao Afrika. Misy firenena sasany izay voasokajy anaty faritra roa na telo. ==== Afrika Avaratra ==== I [[Afrika Avaratra]] dia ny tapany avaratr'i Afrika izay mamondrona ireo firenena manana morontsiraka amin'ny [[ranomasina Mediteranea]]. Ireto avy ny firenena heverina fa isan'i Afrika Avaratra: i [[Ejipta]], i [[Libia]], i [[Tonizia]], i [[Aljeria]], i [[Marôka]], i [[Sahara Andrefana]] ary i [[Maoritania]]. ==== Afrika Andrefana ==== I [[Afrika Andrefana]] dia faritra ao Afrika izay mahafaoka ny ampahany andrefana amin' i [[Afrika atsimon'i Sahara]]. Ireto avy ny firenena heverina fa isan' i [[Afrika Andrefana]]: I [[Benîno]], i [[Borkina Fasô]], i [[Kapvera]], i [[Kôtidivoara]], i [[Gambia]], i [[Ganà]], i [[Ginea]], i [[Ginea Bisao]], i [[Liberia]], i [[Malỳ|Maly]], i [[Maoritania]], i [[Nizera]], i [[Nizerià]], i [[Senegaly]], i [[Siera Leôna]] ary i [[Tôgô]]. ==== Afrika Atsinanana ==== I [[Afrika Atsinanana]] dia mahafaoka firenana afrikana maromaro ao amin'ny tapany atsinanan' i Afrika, izay matetika manondro ireo firenena ao amin' ny Lohasahan' ny Hantsana Lehibe. Ireto avy ny firenena sy fanjakana heverina fa isan'i Afrika Atsinanana: i [[Eritrea]], i [[Etiôpia]], i [[Jibotý|Jiboty]], i [[Somalia]], i [[Sodàna Atsimo]], i [[Kenia]], i [[Oganda]], i [[Tanzania]], i [[Roanda]], i [[Borondy]], i [[Seisely]], i [[Kômôro]] sy i [[Maiôty]], i [[Maorisy]], [[La Réunion]], i [[Madagasikara]], i [[Malaoy]] ary i [[Môzambika]]. ==== Faritra Atsimo ao Afrika ==== Ny [[Faritra Atsimo ao Afrika]] dia ny tapan' i Afrika ao atsimo izay fitambaran' ny firenana sy tany ao atsimon' ny alam-pehibe afrikana. Ireto avy ny firenena heverina fa ao amin' ny [[Faritra Atsimo ao Afrika|Faritra atsimo ao Afrika]]: i [[Afrika Atsimo]], i [[Angôla]], i [[Bôtsoana]], i [[Kômôro]], i [[Esoatiny]] (na [[Soazilandy]] teo aloha), i [[Lezôtô]], i [[Madagasikara]], i [[Malaoy]], i [[Maorisy]], i [[Môzambika]], i [[Namibia]], i [[Zambia]], ary i [[Zimbaboe]]. ==== Afrika Afovoany ==== I [[Afrika Afovoany]] dia ahitana ny tapany atsimon' i [[Sahara]] sy ny tapany atsinanan' ny Ampinga andrefana afrikana ary ny lohasahan' ny Hantsana Lehibe. Ireto avy ny firenena heverina fa anisan' i Afrika Afovoany: i [[Angôla]], i [[Kamerona]], i [[Gabôna]], i [[Ginea Ekoatôrialy]], ny [[Repoblikan'i Afrika Afovoany|Repoblikan' i Afrika Afovoany]], ny [[Repoblika Demôkratikan'i Kôngô|Repoblika Demôkratikan' i Kôngô]], ny [[Repoblikan'i Kôngô|Repoblikan' i Kôngô]], i [[Saô Tôme e Prinsipe]], i [[Tsady]], i [[Malaoy]], i [[Zambia]], i [[Zimbaboe]], i [[Borondy]] ary i [[Roanda]]. == Vahoaka sy kolontsaina == === Fiteny === [[Sary:LanguageFamiliesofAfrica.png|vignette|Fianakaviam-piteny aty Afrika]] Ny fiteny tenenin' ny mponin' i Afrika dia tombanana ho 2&nbsp;000 any ho any, izay tenenin' ny olona miisa iray [[lavitrisa]] any ho any, nefa ireo fiteny be mpampiasa dia vitsy sady maro amin' izy ireo no endri-piteny isam-paritra (fitenim-paritra). Ny 50 eo ho eo ihany no misy mpiteny mihoatra iray tapitrisa. Akoatry ny fitenin' ny mpanjana-tany (toy ny [[fiteny anglisy]], ny [[fiteny frantsay]], ny [[fiteny espaniôla]], ny [[Fiteny portogey|fiteny pôrtogey]], sns), maro dia maro ny fiteny afrikana voasokajy ho [[fianakaviam-piteny]] dimy: ny [[Fiteny hamitô-semitika|fiteny afrô-aziatika]] (na hamitô-semitika), ny [[Fianakaviam-piteny nilô-sahariana|fiteny nilô-sahariana]], ny [[Fianakaviambem-piteny nizerô-kôngôley|fiteny nizerô-kôngôley]], ny [[fiteny kôizana]] ary ny [[fiteny aostrôneziana]]. ==== Ny fiteny hamitô-semitika ==== Ny [[fiteny hamitô-semitika]] (afrô-aziatika) tenenina ao Afrika dia [[fianakaviam-piteny]] tenenina indrindra ao [[Afrika Avaratra]], ao amin' ny [[Tandrok'i Afrika|Tandrok' i Afrika]], ao amin' ny faritr' i [[Sahara]] ary ao amin' ny ampahany amin' ny faritr' i [[Sahely|Sahel]]. ==== Ny fiteny nilô-sahariana ==== Ny [[Fianakaviam-piteny nilô-sahariana|fiteny nilô-sahariana]] dia [[fianakaviam-piteny]] ao [[Afrika atsimon'i Sahara|Afrika atsimon' i Sahara]], ao amin' ny faritr' i Nily Ambony sy ny an' i Sahara-Ambony izay mahafaoka an' i [[Nobia]]. Misy fiteny miisa 200 any ho any ao amin' io fianakaviam-piteny io izay tenenin' ny olona miisa 31 000 000 any ho any. Ny fiteny nilô-sahariana dia tenenina ao amin' ny faritra tsy mitohy avy any amin' ny fivarin' ny [[Niger (ony)|ony Niger]] ao [[Afrika Andrefana]] hatrany [[Etiôpia]], mandalo ny lohasaha ambonin' ny renirano [[Nily]] ary mandalo amin' ny faritra sasany ao atsimon' i [[Oganda]] sy [[Kenia]]. Tenenina ao avaratr' i [[Tsady]] sy [[Sodana|Sodàna]] ary ao avaratry ny [[Repoblikan'i Kongo|Repoblikan'i Kôngô]] koa ireo fiteny ireo. ==== Ny fiteny nizerô-kôngôley ==== Ny [[fiteny nizerô-kôngôley]] na fiteny nizer-kôngô dia vondrom-pianakaviam-piteny afrikana maro mpiteny indrindra sady miparitaka amim-beleran-tany midadasika indrindra. Ny ankamaroan' ny fiteny afrikana dia ao amin' io fianakaviam-piteny io, izay ahitana fiteny miisa 1 525, izany hoe 21 %n' ny fiteny maneran-tany, ka izy no mitana ny laharana voalohany raha ny isan' ny fiteny ao aminy no heverina. Olona miisa 459 000 000 any ho any no miteny nizerô-kôngôley, izany hoe ny 7 %n' ny mponina maneran-tany, ka ny antsasaky ny isan' ireo fiteny ireo dia tenenin' ny olona miisa tsy latsaky ny 29 000 isaky ny fiteny avy. Isan' ny fiteny nizerô-kôngôley, ohatra, ny [[fiteny iôroba]] sy ny [[fiteny igbo]] sy ny [[fiteny oôlôfo]] ary ny [[fiteny soahily]]. ==== Ny fiteny kôisàna ==== Ny [[fiteny kôisàna]] dia vondrom-piteny tenenin' ny [[Kôikôy (vahoaka)|vahoaka kôikôy]] (na hôihôy) sy ny [[Sana (vahoaka)|vahoaka sàna]] ao amin' ny [[Afrika tapany Atsimo|faritra atsimo ao Afrika]], indrindra ao [[Bôtsoana]], ao [[Namibia]], ao amin' ny faritanin' i Noord-Kaap ao [[Afrika Atsimo]], ary ao amin' ny tapany atsimon' i [[Angôla]]. Tsy [[fianakaviam-piteny]] tokana ireo fiteny kôisàna ireo nefa azo zaraina ho fianakaviam-piteny telo miavaka tsara, afa-tsy ny fiteny hadza sy ny fiteny sandaoe heverina fa [[fiteny manirery]]. Ny fiteny kôisàna be mpiteny indrindra dia ny [[Fiteny koikoy|fiteny kôikôy]] (na [[Fiteny hoihoy|fiteny hôihôy]]), fitenin' ny [[Nama (vahoaka)|foko nama]], izay isan' ireo foko lehibe ao [[Namibia]]. ==== Ny fiteny aostrôneziana ==== Ny [[fiteny aostrôneziana]] dia tenenina, indrindra eto [[Madagasikara]] (ny [[fiteny malagasy]] izay miseho amin' ny fitenim-paritra maro), any [[Maiôty]] (ny [[fiteny kibosy]]), ary ao [[La Réunion|La Réunon]] sy ao [[Kômôro]]. ==== Ny fitenin' ny mpanjana-tany ==== Ny fakan-tany nataon' ny mpanjana-tany dia nifanindran-dalana tamin' ny fidiran' ny [[fiteny eorôpeana]] izay lasa fiteny ifaneraseran' ny maro ankehitriny, indrindra ny [[fiteny frantsay]] sy ny [[fiteny anglisy]]. Re ao koa ny ny fiteny [[Fiteny portogey|pôrtogey]], ny [[fiteny alemàna]], ny [[fiteny espaniôla]] ary ny [[fiteny italiana]]. Nahaforona fiteny vaovao ireo mpiavy eorôpeana tao [[Afrika Atsimo]], dia ny [[fiteny afrikansa]]. Ny [[fiteny arabo]] koa dia azo heverina ho fitenin' ny mpanjanaka ao amin' ny faritr' i Zanguebar ([[Afrika Atsinanana]]) izay nampidiran' ny Empira Ômaney sy nandidiany ny olona mba hampiasa azy sy hiova finoana ho amin' ny [[fivavahana silamo]]. === Fivavahana === [[Sary:Religion distribution Africa crop.png|vignette|Fitsinjarana isam-pirenena ny fivavahana be mpanaraka indrindra aty Afrika, tamin' ny taona 2000.]] Maro isan-karazany ny fivavahana aty Afrika, ka ny be mpanaraka indribdra dia ny fivavahan-drazana afrikana, ny fivavahana kristiana ary ny fiavavahana silamo. Tamin' ny fiantombohan' ny taonjato faha-21 dia ny [[kristianisma]] sy ny fivavahana silamo no fivavahana lehibe indrindra aty Afrika. Ny mpanaraka ny fivavahan-drazana dia 12&nbsp;%n' ny mponina aty Afrika, 45&nbsp;%n' kosa ny Kristiana ary 40&nbsp;% ny Mozilmàna. ==== Ny fivavahan-drazana afrikana ==== Ny [[fivavahan-drazana afrikana]] dia mahalana no manjaka ao amin' ny firenena iray nefa hita manerana an' i [[Afrika atsimon' i Saharà]], ka miara-misy amin' ny kristianisma sy ny fivavahana silamo sady matetika miteraka [[Sinkretisma|fifangaroam-pivavahana]] (sinkretisma). Ny finoana ny fisian' ny [[Fiainana aorian'ny fahafatesana|fiainana aorian' ny fahafatesana]] sy ny fisian' ny [[Tontolon'ny fanahy|tontolon' ny fanahy]] ary ny [[Fivavahana amin'ny razana|fivavahana amin' ny razana]] dia isan' ireo singa fototra mamaritra ny fivavahan-drazana afrikana. Ankehitriny, ny mpanaraka ny fivavahan-drazana afrikana dia hita amin' ny firenena miisa 43 aty Afrika, ka tombanana eo anelanelan' ny 100&nbsp;000&nbsp;000 sy 200&nbsp;000&nbsp;000 ny mpino ao aminy, ka 70&nbsp;%n' ny mpanaraka ny fivavahan-drazana maneran-tany izany, ary 12&nbsp;%n' ny mponina aty Afrika. ==== Ny kristianisma ==== Tafaorina aty Afrika tamin' ny taonjato voalohany ny [[Kristianisma|fivavahana kristiana]], indrindra tao [[Afrika Avaratra]] nofehezin' ny Rômana, ka tsy namela toerana ho an' ny [[silamo]] izany raha tsy tamin' ny taonjato faha-7. Tamin' ny taona 1910 dia ny 1&nbsp;%n' ny Kristiana no hita taty Afrika, tamin' ny taona 2010 dia nahatratra ny 23&nbsp;% izany. Vitsy anisa ny Kristiana any Afrika Avaratra ha fivavahan' ny maro anisa kosa izy aty [[Afrika atsimon' i Saharà]] (63&nbsp;%, raha 30&nbsp;% ny Mozilmana). Ny isan' ny Kristiana aty Afrika no mahery mitombo indrindra maneran-tany tamin' ity taonjato faha-21 ity, vokatry ny fielezan' ny [[Evanjelisma|kristianisma evanjelika]] sy ireo [[Fiangonana kristiana afrikana tsy miankina|fiangonana teratany afrikana]], izay 36&nbsp;%n' ny mponina aty Afrika atsimon' i Saharà, ka Katôlika ny 21&nbsp;% amin' izany. ==== Ny fivavahana silamo ==== Ny [[silamo]] dia niorina tamin' ny morontsiraka atsinanan' i Afrika sy tao amin' ny tapany avaratr' ity kôntinenta ity, ary tamin' ny morony avaratry ny faritra atsimon' i [[Sahara|Saharà]]. Manjaka manerana an' i [[Afrika Avaratra]] ny fivavahana silamo, ary saika manjaka tokana ao [[Afrika Andrefana]] (izay ahitana koa ny [[animisma]]), ary ampahany ao [[Afrika Afovoany]] (any [[Tsady]]) ary ahitana Mozilmàna vitsy ny aty [[Afrika tapany Atsimo]]. Ny 45&nbsp;%n' ny vahoaka afrikana dia Mozilmana, izany hoe 1/3n' ny Mozilmana maneran-tany. Any [[Afrika Avaratra]] no ahitana ny 98&nbsp;%n' ny Mozilmana, fa manodidina ny 30&nbsp;% izany aty [[Afrika atsimon' i Saharà]]. Ny ankamaroan' ny Mozilmana aty Afrika dia [[Sonisma|Sonita]]. Ao [[Tanzania]] sy ao [[Nizerià]] no ahitana [[Siisma|Siita]] vitsy anisa. ==== Fivavahana hafa ==== Ahitana mpanaraka ny [[jodaisma]] vitsy anisa ny ao [[Afrika Atsimo]], izay ahitana [[Jiosy]] miisa 70&nbsp;000 any ho any, ka [[Askenazy]] avy any [[Eorôpa]] ny ankamaroany. Ny vahoaka sasany toy ny [[Lemba (vahoaka)|Lemba]] ao Afrika Atsimo, ny [[Abaiodaia (vahoaka)|Abaiodaia]] any [[Oganda]] sy ny [[Jiosy igbô|Jiosy Igbô]] ao [[Nizerià]] dia mitaky ny hiheverana azy ireo ho isan' ny jodaisma. Ny [[Beta Israely]], izay efa nisy tao [[Etiôpia]] tamin' ny fotoana nanjakan' ny mpanjaka [[Sôlômôna]] sy ny [[Mpanjakavavin'i Saba|mpanjakavavin' i Saba]], dia betsaka nifindra monina any [[Israely]] tamin' ny taona 1984 sy tamin' ny taona 1991. == Jereo koa == '''Momba an' i Afrika''' * [[Jeôgrafian' i Afrika]] * [[Fiteny aty Afrika]] * [[Fivavahana aty Afrika]] * [[Fivavahan-drazana afrikana]] * [[Kristianisma aty Afrika]] * [[Silamo aty Afrika]] * [[Fiangonana kristiana afrikana tsy miankina]] * [[Vahoakan' i Afrika]] * [[Toekaren' i Afrika]] * [[Tontolo iainana aty Afrika]] * [[Tantaran' i Afrika]] '''Kôntinenta sy faritra hafa''' *[[Afrika]] - [[Amerika]] - [[Azia]] - [[Eorôpa]] - [[Ôseania]] - [[Antarktika]] *[[Eorazia]] - [[Amerika Avaratra]] - [[Amerika Atsimo]] == <big>Azo anovozan-kevitra</big> == '''Boky amin' ny teny anglisy''' * Asante, Molefi (2007). ''The History of Africa''. USA: Routledge. ISBN 0-415-77139-0. * Clark, J. Desmond (1970). ''The Prehistory of Africa''. London: Thames and Hudson. ISBN 978-0-500-02069-2. * Crowder, Michael (1978). ''The Story of Nigeria''. London: Faber. ISBN 978-0-571-04947-9. * Davidson, Basil (1966). ''The African Past: Chronicles from Antiquity to Modern Times''. Harmondsworth: Penguin. OCLC 2016817. * Gordon, April A.; Donald L. Gordon (1996). ''Understanding Contemporary Africa''. Boulder: Lynne Rienner Publishers. ISBN 978-1-55587-547-3. * Khapoya, Vincent B. (1998). ''The African experience: an introduction''. Upper Saddle River, NJ: Prentice Hall. ISBN 978-0-13-745852-3. * Moore, Clark D., sy Ann Dunbar (1968). ''Africa Yesterday and Today, in series, The George School Readings on Developing Lands.'' New York: Praeger Publishers. * Naipaul, V. S.. ''The Masque of Africa: Glimpses of African Belief.'' Picador, 2010. ISBN 978-0-330-47205-0 '''Boky amin'ny teny frantsay''' *Guy Ankerl, ''Urbanisation rapide en Afrique Tropicale,'' Berger-Levrault, Paris-Abidjan, 1987, (ISBN 978-2-7013-0673-5) *Georges Balandier, ''Sociologie actuelle de l'Afrique noire. Dynamique des changements sociaux en Afrique centrale'', PUF, Paris, 1984 (1re éd. 1955) *Frédérique Briard, Tiken Jah Fakoly - ''L'Afrique ne pleure plus, elle parle''., Les arènes, 2008 * Sylvie Brunel : **''Asie, Afrique : grenier vides, greniers pleins'', Economica, « Économie agricole », 1986 **''L'Afrique. Un continent en réserve de développement'', Bréal, 2004, (ISBN 978-2-84291-866-8) **''L'Afrique dans la mondialisation'', La documentation photographique, no 8048, La documentation française, 2005 * Mongo Beti, ''Main basse sur le Cameroun. Autopsie d'une décolonisation'', La Découverte, 2003 (1re éd. 1972) * Catherine Coquery-Vidrovitch, ''Les Africaines : histoire des femmes d'Afrique noire du XIXe au XXe siècle'', Desjonquères, 1994 * Cheikh Anta Diop : **''Nations nègres et culture'', Présence Africaine, 1954 **''L'unité culturelle de l'Afrique noire'', Présence Africaine, 1960 **''L'Afrique noire précoloniale'', Présence Africaine, 1960 **''Civilisation ou Barbarie'', Présence Africaine, 1981 * Joseph Ki-Zerbo, ''Histoire de l'Afrique noire'', Hatier, 1978 * Camara Laye, ''L'enfant noir'', 1953 * Tidiane N'Diaye : **''Mémoire D'Errance.'' Ed A3 Paris 1998, 206 p. (ISBN 978-2-84436-000-7) **''La longue marche des peuples noirs''. Publibook Paris 2001, 293 p. (ISBN 978-2-7483-0021-5) **''L'Eclipse des Dieux.'' Ed du Rocher Paris 2006,317 p. (ISBN 978-2268056418) **''Le Génocide Voilé.'' Ed Gallimard Paris 2008, 253 p. (ISBN 978-2070119585) *Jacques Nougier, ''Carnet d'afriques'', L'Harmattan, 2006, 160 pages, (ISBN 2-296-01569-7) *Théophile Obenga, ''Les Bantu, langues, peuples, civilisations'', Présence Africaine, 1985 *François-Xavier Verschave : **''Françafrique : Le plus long scandale de la République'', Stock, 1998 **''Négrophobie'', les arènes, 2005 *René Dumont : **''L'Afrique noire est mal partie'', 1962 **''Pour l'Afrique'', j'accuse, 1986 == Rohy ivelany == * [http://www.dmoz.org/Regional/Africa Africa eo amin'i DMOZ] {{Wayback|url=http://www.dmoz.org/Regional/Africa |date=20150106052754 }} [[Sokajy:Afrika| ]] [[Sokajy:Firenena ao Afrika|Firenena ao Afrika]] ddef3o72dlkqz4h0y9drhkb1s3bmzo9 1111340 1111339 2025-06-29T11:04:40Z Thelezifor 15140 Namafa soratra tsy ilaina 1111340 wikitext text/x-wiki [[Sary:Africa (orthographic projection).svg|vignette|289x289px|Sarin-tanin' i Afrika]] I '''Afrika''' dia [[kôntinenta]] manana velarana mirefy 30&nbsp;415&nbsp;873 km<sup>2</sup> miaraka amin' ny [[nosy]] manodidina azy, ka izy no kôntinenta fahatelo lehibe indrindra eran-tany raha isaina ho kôntinenta tokana i [[Amerika]]. 6 % amin' ny velarana manontoln' ny [[Tany]] ny velarany ary 20 % amin' ny velaran' ny tany maina manontolo. Voafaritry ny [[Ranomasina Mediteranea]] any avaratra, ny [[Lakandranon' i Suez]] sy ny [[Ranomasina Mena]] any avaratra-atsinanana, ny [[Ranomasimbe Indiana]] any atsinanana ary ny [[Ranomasimbe Atlantika]] any andrefana i Afrika. Mahatratra hatramin' ny 1,3 [[lavitrisa]] ny mponina ao ka mametraka an' i Afrika ho kôntinenta faharoa eran-tany aorian' i [[Azia]] ary ireo mponina ireo dia 17,2 % amin' ny mponina eran-tany tamin' ny taona 2020. Mamakivaky an' i Afrika eo afovoany ny [[Fehibe|fehiben-tany]] ary isan-karazany ny [[toetany]] ao aminy: mafana sy mando ny faritra akaiky indrindra ny fehiben-tany, trôpikaly kosa ny any amin' ny faritra eo anelanelan' ny fehiben-tany sy ny [[zana-pehintany]] tsirairay, mafana sy maina ny manodidina ny zana-pehintany, [[Toetany antonony|antonony]] ny eny amin' ny faritra avo. Miavaka noho ny tsy fahampian' ny [[Rotsa-drano|rotsak' orana]] ity kôntinenta ity. Noho ny tsy fisian' ny tahirin-dranomandry sy ny tsy fisian' ny tahirin-drano an-tendrombohitra dia tsy misy fomba hampisy fitsipika mametra voajanahary ny toetany afa-tsy ny fitambaran' ny zavamaniry (indrindra ny [[ala]]) sy ny ny [[ranomasina]]. 60 % amin' ny velaran' ilay kôntinenta ny tany karankaina, izay manankarena amin' ny lafiny [[tontolo iainana]]. Toerana faharoa misy ala mitohy eto an-tany ity kôntinenta ity: ny ala ao amin' ny sahan-dranon' i [[Congo (ony)|Congo]] izany, nefa tandindomin-doza noho ny fitrandrahana tafahoatra, ny [[fandripahana ala]], ny fahatapatapahan' ny faritry ny ala ary ny fihenan' ny isan' ny karazan-javamananaina, vokatry ny asan' ny olombelona, ​izay ​miharatsy koa vokatry ny [[fiovaovan' ny toetany]]. Tamin'ny taona 2020 ,ny tondro ara-toetany dia nampiseho fisondrotan' ny mari-pana aty Afrika, fisondrotan' ny haavon' ny ranomasina izay mihafaingana, ary ny zava-miseho mahery vaika eo amin' ny [[toetrandro]] sy ny [[toetany]] mitranga matetika kokoa (ohatra ny [[tondra-drano]] sy ny [[Haintany|hain-tany]] ary ny fandravana vokatr' izany). Manambara ihany koa ny fandrahonan' ny fiovana mananontanona sy tsy azo ovaina amin' ny rafitra misy eto amin' ny [[Tany]] ny fihakelezana haingan' ny tahirin-dranomandry farany tao [[Afrika Atsinanana]], izay hiempo tanteraka ato ho ato. Heverina ho toerana nipoiran' ny olombelona voalohany i Afrika, ​​izay nisehoan' ny razamben' ny Olombelona, ​​avy eo, tamin' ny 200&nbsp;000 taona lasa any ho any, ny olombelona môderina izay niely tany amin' ny faritra sisa hafa amin' ny Tany. Nisehoana fiatoana i [[Sahara]], izay efitra mafana lehibe indrindra eran-tany, ka nitarika fivoarana ara-tantara miavaka maro teo amin' ny faritra avaratra sy atsimo amin' i Afrika. Tamin' ny vanim-potoana lasa dia nivoatra teo amoron' i ony [[Nily]] ny sivilizasiônan' i [[Ejipta tamin' ny Andro Taloha|Ejipta taloha]], teraka ny sivilizasiona manokan' i [[Afrika atsimon' i Saharà|Afrika atsimon' i Sahara]] tany amin' ny faritry ny [[hivoka]]; nandray ny kolontsain' ny [[Fenisia|Fenisiana]] sy ny an' ny [[Grika (vahoaka)|Grika]] ary ny an' ny [[Rôma Taloha|Rômana]] i [[Afrika Avaratra]], izay faritra morontsiraka atsimon' i [[Ranomasina Mediteranea|Mediteranea]]. Nanomboka tamin' ny taona 3000 tal JK no nisehoan' ny fielezan' ny [[Banto (vahoaka)|vahoaka banto]] tao Afrika. Fihetsehan' ny mponina tao anatin' ny dingana maromaro izany, izay amin' ny ankapobeny, avy any avaratra, manomboka amin' ny faritra be ahitra any [[Kamerona]], mankany atsimo, hatrany amin' ny [[Faritra Atsimo ao Afrika|faritra atsimo amin' i Afrika]], izany dia tratra tamin' ny fiandohan' ny vanim-potoana kristiana. Azo anazavana ny fitsinjaran' ny fiteny sy ny vahoaka ao amin' ny [[Afrika atsimon' i Saharà|faritra atsimon' i Sahara]] ankehitriny ny fielezan' ny vahoaka banto. Niorina taty Afrika tamin' ny taonjato voalohany ny [[Kristianisma|fivavahana kristiana]], indrindra tany amin' ny faritr' i [[Afrika Rômana]] any avaratra amin' ilay kôntinenta, ary avy eo tany [[Etiôpia]]. Tamin' ny taonjato faha-7 no niandohan' ny [[Silamo|finoana silamo]] taty Afrika, izay niorina teo amin' ny morontsiraka atsinanana sy tany avaratry amin' ny tapany avaratry ny kôntinenta ka hatrany amin' ny sisiny avaratra amin' ny [[Afrika atsimon' i Saharà|faritra atsimon' i Sahara]]. I Afrika Avaratra, niaraka amin' izay koa, dia lasa nanjakan' ny [[Fiteny arabo|fiteny]] sy ny [[kolontsaina arabo]]. Taty Afrika atsimon' i Sahara, tamin' ny taonjato faha-8 ka hatramin' ny taonjato faha-17, dia nisy [[empira]] natanjaka sy nanan-karena nifandimby. Tamin' ny faramparan' io vanim-potoana io, tamin' ny taonjato faha-15, ny [[Pôrtogaly|Pôrtogey]], narahin' ny firenena eorôpeana hafa, dia nanangana fivarotana sy fividianana andevo tany amin' ny morontsiraka andrefana, ny varotra andevon' i Atlantika (atao hoe "raharaham-barotra telolafy"), izay nanampy ny [[Fivarotana andevo mainty hoditra|varotra andevo anatiny]] taty Afrika sy ny fanondranana andevo mankany amin' ny [[Tontolo Atsinanana]] izay efa nanjaka teto amin' ny kôntinenta. Ny taonjato faha-18 dia nanamarika ny fiandohan' ny famantaran-tany natan' ny Eorôpeana, narahin' ny [[fanjanahantany]] goavana tao amin' ny kôntinenta teo anelanelan' ny faramparan' ny taonjato faha-19 sy ny fiandohan' ny taonjato faha-20. Nitsahatra ny varotra andevo teo am-piandohan' ny taonjato faha-20, nefa teo ambany fahefan' ny mpanjanaka tanteraka ny ampahany be amin' i Afrika mandra-pahatongan' ny tapaky ny taonjato faha-20, izany dia mamolavola ny [[sisin-tany]] sy ny [[Toekarena|toekaren]]' ny firenena maro voakasik' izany mandraka ankehitriny. Nahazo ny [[Fahaleovantena|fahaleovantenany]] teo anelanelan' ny faran' ny taompolo 1950 ([[Tonizia]], [[Marôka]], [[Ganà]], sns.) sy ny tapaky ny taompolo 1970 ([[Angôla]], [[Môzambika]], sns.) ny ankamaroan' ny firenena aty Afrika. Nahitana "[[demôkrasia]] tsy lavorary" na "fitondrana tsy refesi-mandidy” mihitsy aza i Afrika mahaleo tena ary maro ny ady mitranga. Hatramin' ny nahazoan' i [[Sodàna Atsimo]] fahaleovantena tamin' ny taona 2011 dia misy firenena 54 manana ny [[Fiandrianana|fiandrianany]] i Afrika (tsy anisan' izany ny [[Repoblika Arabo Saharaoy Demôkratika]] sy i [[Sômalilandy]]). [[Sary:Map of Africa with flags.svg|vignette|261x261px|Sarin-tanin' i Afrika maneho ny sainan' ny firenena ao aminy]] Ireto ny firenena ao Afrika, raha ampidirina ireo mbola tsy ankatoavin' ny firenena maro: [[Afrika Atsimo]], [[Aljeria|Alzeria]], [[Angôla]], [[Benîno]], [[Borkina Fasô]], [[Borondy]], [[Bôtsoana]], [[Ejipta]], [[Eritrea]], [[Esoatiny]] ([[Soazilandy]] taloha), [[Etiôpia]], [[Gabôna]], [[Gambia]], [[Ganà]], [[Ginea]], [[Ginea Bisao]], [[Ginea Ekoatôrialy|Ginea Ekoatôrialy,]] [[Jibotỳ]], [[Kamerona]], [[Kapvera]], [[Kenià|Kenia]], [[Kômôro]], [[Kôtidivoara]], [[Lezôtô|Lesôtô]], [[Liberià|Liberia]], [[Libia]], [[Madagasikara]], [[Malaoỳ]], [[Malỳ]], [[Maorisy]], [[Maoritania]], [[Marôka]], [[Môzambika]], [[Namibia]], [[Nizera]], [[Nizerià]], [[Oganda]], [[Repoblika Arabo Saharaoy Demôkratika]], [[Repoblika Demôkratikan' i Kôngô]], [[Repoblikan' i Afrika Afovoany]], [[Repoblikan' i Kôngô]], [[Roanda]], [[Saô Tôme e Prinsipe]], [[Seisely]], [[Senegaly]], [[Siera Leôna]], [[Sodàna]], [[Sodàna Atsimo]], [[Sômalia]], [[Sômalilandy]], [[Tanzania]], [[Tôgô]], [[Tonizia]], [[Tsady]], [[Zambia]] ary [[Zimbaboe]]. Ny [[mponina]] aty Afrika no fatra-pitombo indrindra eto an-tany ary nihatsara ny toe-pahasalamana na dia tsy mandroso haingana raha mitaha amin' ny any amin' ny [[firenena an-dalam-pandrosoana]] hafa. Miorina amin' ny fandaminana mifototra amin' ny fianakaviana sy ny maha anisan' ny foko ny tena ny fiarahamonina aty Afrika; misy [[Vondrom-poko aty Afrika|vondrom-poko]] manodidina ny arivo ao amin' ity kôntinenta ity, izay misy fahasam-piteny lehibe indrindra eto amin' izao tontolo izao, ahitana [[Fiteny aty Afrika|fiteny]] manodidina ny 2&nbsp;000. Ao anatin' ny toe-javatra maha sarotra ny fitantana ny rahatraha momba ny mponina i Afrika amin' izao fotoana izao noho ity kôntinenta ity izay mbola tsy mandroso ara-toekarena na dia eo aza ny fitomboan' ny toekarena izay matanjaka nanomboka tamin' ny fiandohan' ny taonjato faha-21, izay nahatonga ny fisandratan' ny saranga anelanelany, tsy dia mahavokatra, manana fidiram-bola ambony. Anisan' ny olana amin' ny fitantanana ny mponina ny [[tsy fananana asa]], ny fahampian' ny famatsiam-bola ho an' ny [[fampianarana]]. Ara-toekarena dia nitohy hatramin' ny [[Andro Taloha]] ny varotra ifanaovan' ny samy kôntinenta, ary tamin' ny vanim-potoan' ny empira lehibe dia ity kôntinenta ity no mpamatsy [[volamena]] ny [[Tontolo Tandrefana|Tandrefana]] sy [[Tontolo Atsinanana|Tatsinanana]]. Taty aoriana, ny [[fanjanahantany]] dia nitarika ho amin' ny fampisahanana sehatra ara-toekarena manokana ho an' ny mpanjanaka izay saika lasa tsy nitodika afa-tsy any ivelany, natokana ho an' ny fanondranana [[akora fanodina]] ([[mineraly]] sy vokatry ny [[fambolena]]) ho any amin' ny renivohitry ny firenena mpanjanaka. Satria mbola manana tahirin-t[[solitany]] sy [[harena an-kibon' ny tany]] lehibe i Afrika dia mbola mitohy io toe-javatra io amin' izao taonjato faha-21 izao, ka vokatr' izany dia mbola mitohy koa ny fisian' ny "firenena mpampanofa" sy ny ôligarsia maro izay maka ny vola miditra izay manimba ny tombontsoan' ny mponina izay mijanona ho mahantra. Kely dia kely ny toeran' i Afrika eo amin' ny [[fanatontoloana]] ara-toekarena ankehitriny, tsy toy ny tamin' ny taonjato maro lasa. Na izany aza dia nanomboka fiovana ara-toekarena nandritra ny vanim-potoana farany ny firenena sasany noho ny toekarena lasa ahitana [[Seha-pihariana|sehatr' asa]] maro samihafa sy noho ny fivoaran' ny [[seha-pihariana faharoa]] ary ny "fitomboana tsy manilika". == Tantara == Tao Afrika no nipoiran' ny karazan' olombelona ''homo sapiens''. === Talohan' ny Tantara === ==== Fahaterahan' ny olombelona ==== [[Sary:Lucy blackbg.jpg|vignette|438x438px|Lucy, taolana ''Australopithecus afarensis'', hita tamin' ny 24 Nôvambra 1974 tao amin' ny Lohasahan' i Awash, tao amin' ny Debok' i Afar any [[Etiôpia]].]] I Afrika no heverina ho "fandrian-jazan' ny olombelona", ​​izay nisehoan' ny voalohany olombelona ary avy eo ny hany karazana misy azy mbola velona ankehitriny: ny ''[[Homo sapiens]]''. Nandritra ny taonjato faha-20, ny paleôantrôpôlôga dia nahita fôsily marobe sy fanorenam-ponenan' porofon' ny hôminide mpialoha lalana ny olombelona, ​​tamin' ny 7 tapitrisa taona talohan' ny ankehitriny ho an' ny karazana ''Sahelanthropus tchadensis'' (fôsily Toumaï), 6 tapitrisa taona ho an' ny ''Orrorin tugenensis'', 4 tapitrisa taona ho an' ny fôsilin' ny Ardi an' ny karazana ''Ardipithecus ramidus'', 3,9 hatramin' ny 3,0 tapitrisa taona ho an' ny ''Australopithecus afarensis'', 2,3 ka hatramin' ny 1,4 tapitrisa taona talohan' ny ankehitriny ho an' ny ''Paranthropus boisei'' ary eo amin' ny 1,9 tapitrisa ka hatramin' ny 600&nbsp;000 taona eo ho eo ho an' ny ''Homo ergaster''. Taorian' ny fivoaran' ny ''Homo sapiens'', manodidina ny 200&nbsp;000 ka hatramin' ny 100&nbsp;000 taona lasa izay, i Afrika nonenana vondrona mpihaza sy mpioty indrindra . Araka ny teôria momba ny "fiaviana afrikanan' ny olombelona môderna” (''Out of Africa'', midika hoe "Mivoaka an' i Afrika"), ireo olombelona môderina voalohany ireo dia nandao an' i Afrika ary nipetraka teo amin' ny faritra hafa teo anelanelan' ny 80&nbsp;000 sy 50&nbsp;000 taona talohan' ny androntsika. Nandao an' ilay kôntinenta izy ireo tamin' ny fiampita ny [[Ranomasina Mena]] tamin’ ny alalan’ i Bab-el-Mandeb sy ny [[andilan-dranomasin' i Gibraltar]] ary ny [[andilan-tanin' i Suez]]. Ny [[fifindrà-monina]] hafa nataion' ireo olombelona môderina ireo, ao anatin' i Afrika, dia tamin' ny vanim-potoana mitovy amin' ny voalaza etsy aloha, miaraka amin' ny soritra fiorenam-ponenana tany am-boalohany tany amin' ny [[Faritra Atsimo ao Afrika|faritra atsimo amin' i Afrika]] sy tany [[Afrika Avaratra]] ary tao [[Sahara]]. ==== Fivoarana ara-toetanin' i Sahara ==== Niovaova be ny haben' ny [[Sahara]] rehefa nandeha ny fotoana, noho ny toetry ny [[toetany]]. Tamin' ny faran' ny fandrakofan-dranomadry ny ampahany be amin' ny kôntinenta rehetra, izay nitranga tany amin' ny 8500 tal JK dia lasa tany anirian-java-maitso sy lonaka indray i Sahara. Hita ao Tassili n'Ajjer, ny sary hosodoko amin' ny zohy, tamin' ny taona 8000 tal JK, izay maneho an' i Sahara lonaka sy nisy mponina betsaka. Taty aoriana, ny hafanana sy ny fihamainan' ny toetany, manodidina ny taona 5000 tal JK, dia mahatonga an' i Sahara ho lasa mafana sy sarotra iainana. Nandritra ny evôlisiôna izay naharitra hatramin' ny 3900 tal JK, i Sahara dia nihanajary tany efitra. Nitranga ny fiharatsian' ny toetany, ka nihena ny rotsak' orana aty [[Afrika Atsinanana]] sy [[Afrika Afovoany]]. Nanomboka teo dia nanjaka taty Afrika Atsinanana ny fahamainana. Nitana anjara toerana lehibe amin' ny fizarazaràna ara-jeôgrafika ny ampahany be amin' i Afrika i Sahara. Nampihena ny habetsaky ny tany azo onenana izany ary niteraka fifindra-monin' ny mponina mpamboly mankany amin' ny faritra manana toetany mafana kokoa any [[Afrika Andrefana]] sy mankany amin' ny [[Lohasahan' i Nily]], eo ambanin' ny Katarakta Faharoa, izay nisy toeram-ponenana maharitra na somary maharitra. Io [[fifindra-monina]] io dia nahatonga ny fipoiran' ny fiarahamonina saro-drafitra sy voalamina tsara nandritra ny taonarivo faha-4 tal JK, araka ny asehon' ny toerana ao Nabta Playa. Sakana amin' ny fivezivezena avaratra-atsimo ity fahatapahana ara-toetany ity. Ny Lohasahan' i Nily no lasa lalan-tsara ifamoivoizana indrindra ary i Ejipta dia nanaraka dingam-pandrosoana miavaka amin' ny faritra hafa aty Afrika, ==== Famolahana ny biby hompina voalohany sy fambolena ==== Ny famolahana voalohahy ny biby hompina taty Afrika dia nialoha ny fambolena ary niara-nisy amin' ny kolontsaina mpihaza sy mpioty; ny [[omby]], ohatra, dia nompina nanomboka tamin' ny taona 7500 ka hatramin' ny 6000 tal JK tany [[Afrika Avaratra]]. Aany amin' ny faritra nilô-sahariana dia biby maro no nompina, anisan' izany ny [[ampondra]]. Ny fambolena dia niseho tamin' ny alalan' ny dingana sarotra sy marolafy manodidina ny taona 6000 tal JK. Voalohany indrindra dia nisy ny fandraisan' i Ejipta ny zavamaniry avy any [[Atsinanana Afovoany|Azia Atsimo-Andrefana]]; avy eo, manodidina ny taona 2000 tal. JK, dia fambolena teratany no natao miaraka amin' ny famolahana ny [[Ampembambazaha|ampembimbazaha]], ny [[vary]] afrikana, ny iniamy ary ny [[Ampemba|ampemby]] mba hovolena. ==== Fandaminana ny toeram-ponenan' ny olona ==== Niorina talohan' ny vanim-potoana ara-tantara ny vondrona ara-pôlitika malaza. Ohatra, ny toerana misy an' i Nabta Playa, andrefan' ny ony [[Nily]], any amin' ny tany efitr' i [[Nobia]], dia nisy mponina, na tsy mitohy mandavan-taona aza, nanomboka tamin' ny taonarivo faha-9 tal JK hatramin' ny taonarivo voalohany tal JK. Ny [[deboka]] nisy azy, tamin' izany fotoana izany, dia voatondraka sy lonaka kokoa noho ny amin' izao. Io toerana io dia nahtana [[megalita]] maro izay nampiasaina amin' ny [[haikintana]], nanomboka amin' ny taona 6000 ka hatramin' ny 6500 tal JK. Ny mponina, izay niompy, dia nampiseho mariky ny fandaminana avo lenta, mihoatra noho ny an' i Ejipta tamin' izany fotoana izany. Ohatra amin' izany ny fanorenan-trano sy zavatra hafa amin' ny vato, ambony sy ambanin' ny tany, tanàna madinika naorina araka ny drafitra vosoritra mialoha sy lavadrano lalina, afaka mitahiry rano mandritra ny taona ary ny fahalalana ara-kaikintana indrindraindrindra izay ilaina amin' ny fananganana megalita. Fotoana fohy taty aoriana, niaraka amin' i Nabta Playa teo anelanelan' ny -3 800 sy -3 000 taona lasa izay, ny kolontsaina Nagada (vanim-potoana talohan' ny fitondra ifandimbiasan' ny tarana-mpanjaka tao Ejipta) no nisian' ny [[hierôglifa]] voalohany tao Abydos. Ny takela-tanimangan' i Abydos dia manamarina ny fisian' ny fandaminana ara-pôlitika mamorona [[fanjakà-mpanjaka]]; ireo takela-tanimanga ireo dia miresaka momba ny mpanjaka Maingoka I izay nanjaka tany amin' ny taona 3200 tal JK amin' i Ejipta manontolo, ary na dia tany ivelany aza. ==== Fisehoan' ny asa vy voalohany sy ny fielezan' izany ==== === Sivilizasiôna tamin' ny Andro Taloha === <timeline> # définition de la taille de la frise ImageSize = width:800 height:auto barincrement:37 # taille totale de l'image : largeur, hauteur PlotArea = top:15 left:50 bottom:40 right:15 # taille réelle de la frise au sein de l'image DateFormat = yyyy # format des dates utilisées Period = from:-5000 till:1300 # laps de temps (de ... à ...) TimeAxis = orientation:horizontal # orientation de la frise (verticale ou horizontale) ScaleMajor = unit:year increment:500 start:-5000 # incrément temporel (majeur) # définition d'une variable à titre d'exemple Define $dy = 40 # définition des couleurs Colors = id:gris value:gray(0.9) # Le système de bardata permet d'éviter les légendes à gauche # et de définir l'ordre d'apparition des segments indépendamment de PlotData BarData= bar:0 #nabta + migrations bantoues bar:1 #égypte bar:1ter #nagada bar:2 #nok bar:3 #koush bar:4 #aksoum bar:4bis #utique carthage cyrène bar:fictive #espacement bar:fictive2 #espacement bar:4ter #civilisation carthaginoise bar:5 #empire du ghana # définition des données PlotData= # définition des barres bar:0 color:gris mark:(line,white) align:center from:-4500 till:-2500 text:"Havoan'i Nabta Playa" link:https://mg.wikipedia.org/wiki/Nabta_Playa from:-2000 till:1300 text:"fifindra-monin'ny banto" bar:1 color:dullyellow mark:(line,white) align:left from:-30 till:500 fontsize:S color:yellow2 align:center text:"Ejipta romana" from:-3000 till:-30 align:center text:[[Ejipta taloha]] from:-5000 till:-3000 align:center color:pink text:[[Fotoana ejipsiana nialohan'ny dinastia]] at:-3200 align:right shift:(0,-60) text:"Taona nisehoan'ny hierôglifa" bar:1ter color:pink from:-3800 till:-3000 width:42 align:center text:[[Haifomban'i Nagada]] at:-3200 bar:2 from:-1500 till:250 color:gris text:[[Sivilizasiona Nok]] bar:3 color:yellow mark:(line,white) align:center from:-750 till:40 text:[[Fanjakan'i Koso]] bar:4 color:lavender mark:(line,white) align:center from:-100 till:1000 text:[[Fanjakan'i Aksoma]] bar:4bis mark:(line,black) color:white align:center from:-1100 till:-644 color:white at:-1100 align:right shift:(0,-29) text:"Fiorenan'i Utica~-1100" at:-814 align:center shift:(0,-58) text:"Fiorenan'i Kartazy~-814" at:-644 align:left shift:(0,-29) text:"Fiorenan'i~Sirena~-644" bar:4ter mark:(line,white) color:powderblue align:center from:-814 till:-146 text:[[Sivilizasiona Kartazinianina]] bar:5 color:gris mark:(line,white) align:center from:300 till:1240 text:[[Empiran'i Ghana]] # </timeline> Tamin'ny [[Andro Taloha]], ireo fanjakana fanta-daza sy namela lova an-tsoratra dia ny Fanjakan' i Ejipta, ny Fanjakan' i Koso, i Meroe, ny Fanjakan' i Aksoma, i Kartajy ary i Zimbaboe Lehibe. ==== Faritra nilôtika sy sivilizasiôna voalohany taty atsimon' i Sahara ==== ==== Fielezan' ny Banto ==== ==== Afrika Avaratra==== Tao [[Ejipta tamin'ny Andro Taloha|Ejipta]] no nipoiran'ny tantara an-tsoratra tao Afrika. Ny [[Tetiandro egiptiana|tetiandro nampiasain' ny Ejipsiana]] tamin'izany fotoana izany dia natao hamantarana ny fotoana nisian' ny kolontsain' ny [[Andron'ny Varahina]] sy ny [[Andron'ny Vy]] tao amin' ilay faritra. Tamin' ny taona 1567 tal. J.K. hatramin' ny taona 1080 tal. J.K. no nena nirapiratan' ny sivilizasiôna ejipsiana. Nanangana seranam-pifanakalozana ny [[Fenisianina]] manodidina ny [[Ranomasina Mediteranea]] talohan'ny taona 1000 tal. J.K.. Nanangana an'i [[Kartazy]] (na [[Kartago]]) tamin'ny -814 izy ireo. Any atsinanana indray dia nanangana an'i [[Sirena]] (na [[Kirena]]) ny grika tamin'ny taona -631. Na dia mitoka-monina noho ny tanimaty manodidina azy aza ilay tanàna dia tena nanan-karena ny [[Sirenaika taloha|Sirenaika]] (na [[Kirenaika taloha|Kirenaika]], tany manodidin' i Sirena). Nanana hery mitarika goavana tao Ejipta ny Grika tamin' izany fotoana izany. Lazaina fa i [[Aleksandra Lehibe]] no namorona an' i [[Aleksandria]] ary ny [[dinastia ptôlemaika]] ary namela antontan-taratasy mikasika an' i Etiôpia ho lova. Na izany aza, nandresy ireo hery telon'i [[Afrika Avaratra]] ny romana: i [[Kirenaika taloha|Sirenaika]], i [[Ejipta tamin'ny Andro Taloha|Ejipta]] ary i [[Kartazy]]. Latsaka tamin'ny 146 tal. J.K. i Kartazy rehefa niady nandritry ny taonjato maro. Nitontongana fotoana kely taoriany ireo fahefana roa hafa. Tonga hatrany [[Nobia]] any Etiopia ny Rômanina mba hitady ny loharanon'i [[Nily]], fa tsy nahomby izy ireo. Ny asa soratr' i [[Ptôlemeo]] dia nahafantarana ny halehiben' ny tontolo fantatry ny [[Empira Rômana|Rômana]] (na mivantana na amin'ny alalan'ny filazan'ny olona). Izy ireo dia miresaka momba ny [[Farihy Lehibe (Afrika)|Farihy Lehibe]], seranam-pifanakalozana manaraka ny morontsiraky ny [[Ranomasimbe Indiana|Ranomasimbe Indianina]] hatrany Rhapta any [[Tanzania]] ary koa ny ony [[Niger (ony)|Niger]]. Namarana ny fisian' ny sivilizasiôna klasika tao [[Afrika Avaratra]] ny fanafihan' ny [[Vandala (vahoaka)|Vandala]] tamin' ny taonjato faha-5. Nanangana fanjakana iray manana an' i [[Kartago|Kartazy]] ho renivohitra izy ireo tamin' ny taona 429. Lavo tamin' ny andron' ny [[Empira Bizantina]] ilay fanjakana tamin' ny taona 533. ==== Fampidirana ny kristianisma ==== Araka ny [[lovantsofina]] dia nitondra ny [[kristianisma]] tao [[Aleksandria]] tamin' ny taona 60 i Masindahy [[Marka (evanjelista)|Marka]], ary lasa [[eveka]] voalohany tao. Ny [[Fiangonan' i Jerosalema]] no mety nandefa misiônera tao, tamin' ny taona 200 tany ho any. Tanan' ny fiangonana mampiasa ny [[fiteny grika|teny grika]] i [[Aleksandria]]. Tamin' ny taona 325 dia 51 no isan' ny episkôpata tao Ejipta ary niely tamin' ny [[fiteny kôpta|teny kôpta]] ny [[Baiboly]]. Tamin' ny taona 400 dia Kristianina ny 90 % amin' ny mponina tao Ejipta. ==== Sivilizasiôna tamin'ny Andro Taloha taty atsimon' i Sahara ==== Ny haben'ny Sahara dia tena miovaova ara-tantara, miaraka amin'ny faritra misy azy miovaova haingana ary indraindray manjavona arakaraka ny [https://books.google.mg/books?id=KUKPAQAAQBAJ&redir_esc=y toetry ny toetr'andro manerantany].<ref name=":0">https://books.google.mg/books?id=KUKPAQAAQBAJ&redir_esc=y</ref> Tamin'ny fiafaran'ny vanim-potoanan'ny ranomandry, izay tombanana ho manodidina ny 10.500 talohan'i JK, dia nanjary lohasaha maitso maitso indray ny Sahara, ary niverina avy any amin'ny faritra afovoany sy morontsiraka any Afrika ny mponina Afrikana, miaraka amin'ny sary hoso-doko amin'ny vatolampy mampiseho an'i Sahara lonaka sy ny mponina maro be hita tany Tassili n'Ajjer nanomboka tamin'ny 10 arivo taona angamba. Na izany aza, ny toetr'andro mafana sy maina dia midika fa tamin'ny taona 5000 talohan'i JK, ny faritr'i Sahara dia nanjary maina sy nihanitombo hatrany. Manodidina ny 3500 talohan'i JK, noho ny fitongilana teo amin'ny fihodinan'ny tany, dia niaina vanim-potoanan'ny tany efitra haingana ny Sahara. Tamin'ny fiafaran'ny vanim-potoanan'ny ranomandry, izay tombanana ho manodidina ny 10.500 talohan'i JK, dia nanjary lohasaha maitso maitso indray ny Sahara, ary niverina avy any amin'ny faritra afovoany sy morontsiraka any Afrika ny mponina Afrikana, miaraka amin'ny sary hoso-doko amin'ny vatolampy mampiseho an'i Sahara lonaka sy ny mponina maro be hita tany Tassili n'Ajjer nanomboka tamin'ny 10 arivo taona angamba.[68] Na izany aza, ny toetr'andro mafana sy maina dia midika fa tamin'ny taona 5000 talohan'i JK, ny faritr'i Sahara dia nanjary maina sy nihanitombo hatrany. Manodidina ny 3500 talohan'i JK, noho ny fitongilana teo amin'ny fihodinan'ny tany, dia niaina vanim-potoanan'ny tany efitra haingana ny Sahara Niala tao amin'ny faritr'i Sahara nankany amin'ny Lohasahan'i Neily eo ambanin'ny Katarakta Faharoa ny mponina izay nanaovany tanàna maharitra na semi-permanent. Nitranga ny fitotongan'ny toetr'andro lehibe, nampihena ny orana mivatravatra sy maharitra any [[Afrika Afovoany]] sy Atsinanana. Nanomboka tamin’io fotoana io, dia nanjaka ny hain-tany tany Afrika Atsinanana, ary nitombo hatrany nandritra ny 200 taona farany, tany [[Etiôpia|Etiopia]]. === Empira === ==== Fakan-tany nataon' ny Arabo tao Afrika Avaratra ==== ==== Ao atsimon' i Sahel ==== ==== Fisadratana berbera-mozilmana ==== ==== Varotra andevo tato Afrika sy ny varotra andevo nataon' ny Arabo ==== ==== Empira telo lehibe ==== === Varotra andevo manerana an' i Atlantika === Efa ela no nisy ny [[fanandevozana]] tany Afrika. Teo anelanelan'ny taonjato faha-15 sy faha-19, ny varotra andevo Atlantika dia nitondra andevo 7–12 tapitrisa teo ho eo tany amin'ny [[Tontolo Vaovao]]. Ankoatra izany, Eoropeana maherin'ny 1 tapitrisa no nosamborin'ny piraty Barbary ary namidy ho andevo tany Afrika Avaratra teo anelanelan'ny taonjato faha-16 sy faha-19. Tany Afrika Andrefana, ny fihenan'ny [[varotra andevo Atlantika]] tamin'ny taona 1820 dia niteraka fiovana ara-toekarena lehibe teo amin'ny politika teo an-toerana. Ny fihenan'ny varotra andevo tsikelikely, nateraky ny tsy fahampian'ny fangatahana andevo tany amin'ny Tontolo Vaovao, ny fampitomboana ny lalàna manohitra ny fanandevozana any [[Eorôpa|Eoropa]] sy [[Amerika]], ary ny fitomboan'ny fanatrehan'ny British Royal Navy any amin'ny morontsirak'i Afrika Andrefana, dia nanery ny fanjakana Afrikana hanangana toe-karena vaovao. Teo anelanelan'ny taona 1808 sy 1860, ny Squadron Britanika any Afrika Andrefana dia naka sambo andevo 1 600 teo ho eo ary nanafaka Afrikana 150 000 izay tao anatiny. Nisy ihany koa ny fepetra noraisina tamin'ireo mpitarika Afrikana izay tsy nety nanaiky ny fifanarahana britanika handràra ny varotra, ohatra ny amin'ny "Mpanjakan'i [[Lagos]] mandrombaka", izay nesorina tamin'ny 1851. Nisy fifanarahana manohitra ny fanandevozana natao tamin'ny mpitondra Afrikana 50 mahery. Ny hery lehibe indrindra any Afrika Andrefana (ny Confederacy Asante, ny Fanjakan'i Dahomey, ary ny Empira Oyo) dia nandray fomba samihafa hifanaraka amin'ny fiovana. Asante sy Dahomey dia nifantoka tamin'ny fampivoarana ny "varotra ara-dalàna" amin'ny endriky ny menaka palmie, kakao, hazo ary volamena, mandrafitra ny fototry ny varotra fanondranana maoderina any Afrika Andrefana. Ny Empira Oyo, tsy afaka nampifanaraka, dia nirodana tamin'ny ady an-trano. === Fanjanahantany === Nitohy hatramin’ny faran’ny [[Ady Lehibe Faharoa|Ady Lehibe II]] ny fitondran’ny Eoropeanina, rehefa saika nahazo fahaleovan-tena ara-dalàna ny faritany mpanjanaka sisa tavela. Nahazo vahana ny fihetsiketsehan'ny fahaleovantena tany Afrika taorian'ny Ady Lehibe Faharoa, izay nahatonga ireo firenena matanjaka eoropeanina ho malemy. Tamin’ny 1951, dia nahazo fahaleovan-tena i Libya, zanatany italiana taloha. Tamin'ny 1956, nahazo ny fahaleovantenany tamin'i Frantsa i Tonizia sy Maraoka. Nanaraka ny taona nanaraka (Martsa 1957) i Ghana, ka lasa voalohany tamin'ireo zanatany ambanin'ny Sahara nahazo fahaleovantena. Tao anatin'ny folo taona manaraka, dia nisy onjam-panjanahana nanerana ny kaontinanta, ary niafara tamin'ny taona 1960 an'i Afrika sy ny fananganana ny [[Fikambanana Afrikanina]] tamin'ny 1963. Ny fisian'i [[Pôrtogaly|Portiogaly]] any ampitan-dranomasina any Afrika atsimon'i Sahara (indrindra fa any Angola, Cape Verde, [[Môzambika|Mozambika]], Ginea-Bissau, ary São Tomé sy Príncipe) dia naharitra nanomboka tamin'ny taonjato faha-16 ka hatramin'ny 1975, taorian'ny nanonganana ny fitondrana Estado Novo tamin'ny fanonganam-panjakana miaramila tao Lisbonne. Nanambara ny fahaleovantenany tamin'ny Fanjakana Royaume-Uni i Rhodesia tamin'ny 1965, teo ambany fitondran'i Ian Smith vitsy an'isa fotsy hoditra, saingy tsy nekena iraisam-pirenena ho fanjakana mahaleo tena (toy ny Zimbaboe) raha tsy tamin'ny 1980, rehefa nahazo fahefana ny nasionalista mainty hoditra taorian'ny ady anaty akata. Na dia iray amin'ireo firenena Afrikana voalohany nahazo ny fahaleovantena aza i Afrika Atsimo, dia nijanona teo ambany fifehezan'ny fotsy hoditra vitsy an'isa ao amin'ny firenena ny fanjakana, tamin'ny voalohany tamin'ny alàlan'ny zo hifidy ary nanomboka tamin'ny 1956 tamin'ny alàlan'ny rafitra fanavakavahana ara-poko fantatra amin'ny anarana hoe apartheid, hatramin'ny 1994. ==== Fanafoanana sy famaranana ny varotra andevo ==== ==== Famantarana ny zava-misy any anaty tany ==== ==== Fanjakazakan' ny mpanjanatany ==== === Fizakantena ara-pôlitika sy fahaleovantena === === Afrika ankehitriny === ==== Ady ==== ==== Fitroarana jihadista ==== === Taonjato faha-9 hatramin'ny taonjato faha-18=== Afrika talohan'ny [[fanjanahantany]] dia nanana fanjakana sy politika miisa [[:en:Africa#cite_note-127|10.000]]. Anisan'izany ny fianakaviana kelin'ny mpihaza mpihaza toa ny mponina San any atsimon'i Afrika; vondrona lehibe kokoa sy voarafitra kokoa toy ny fivondronan'ny fianakaviamben'ny vahoaka Bantu any Afrika afovoany, atsimo ary atsinanana; vondrona foko voarafitra mafy ao amin'ny Tandrok'i Afrika; ireo fanjakana lehibe Sahelian; ary fanjakana sy fanjakana tsy miankina, toy ny an'ny Akana; Edo sy Yoruba ary Igbo any Afrika Andrefana; ary ireo tanàna mpivarotra amoron-tsiraka [[Fiteny soahily|Swahili]] any Afrika Atsimo Atsinanana. Tamin'ny taonjato faha-9 am.f.i., nisy andiana fanjakana tarana-mpanjaka, anisan'izany ireo fanjakana Hausa voalohany indrindra, niparitaka nanerana ny savannah atsimon'i Sahara avy any amin'ny faritra andrefana ka hatrany Sodana afovoany. Ny natanjaka indrindra tamin’ireo fanjakana ireo dia i [[Ganà|Ghana]], Gao, ary ny Fanjakana Kanem-Bornu. Nihena i Ghana tamin'ny taonjato fahiraika ambin'ny folo, saingy nandimby ny Fanjakana Mali, izay nanambatra ny ankamaroan'ny faritra andrefan'i [[Sodàna]] tamin'ny taonjato fahatelo ambin'ny folo. Nanaiky ny finoana silamo i Kanem tamin'ny taonjato fahiraika ambin'ny folo. Tany amin’ny faritra misy ala any amin’ny morontsirak’i Afrika Andrefana, dia nitombo ny fanjakana mahaleo tena tsy nisy heriny firy avy amin’ny silamo avaratra. Ny Fanjakan'i Nri, izay nofehezin'ny Eze Nri, dia niorina tamin'ny taonjato fahasivy, ka nahatonga azy io ho iray amin'ireo fanjakana tranainy indrindra amin'ny [[Nizerià|Nizeria]] ankehitriny. Ny fanjakana Nri dia malaza amin'ny varahina be pitsiny, hita ao amin'ny tanànan'i Igbo-Ukwu. Ny Fanjakan'i Ife, ara-tantara, no voalohany tamin'ireo fanjakana na fanjakana Yoruba ireo, dia nanangana governemanta teo ambany fitondran'ny mpisorona oba ('mpanjaka' na 'mpitondra' amin'ny fiteny Yoruba), antsoina hoe Ooni of Ife. I Ife dia voamarika ho foibe ara-pivavahana sy ara-kolontsaina lehibe any Afrika Andrefana ary noho ny fomban-drazana tsy manam-paharoa amin'ny sary sokitra varahina. Ny modelin'ny governemanta Ife dia nalain'ny Empira Oyo, izay ny obas, antsoina hoe Alaafins of Oyo, no nifehy tanàna sy fanjakana maro hafa Yoruba sy tsy Yoruba, anisan'izany ny Fon [[Kingdom of Dahomey]]. Ny Almoravids dia tarana-mpanjaka Berbera avy any Sahara izay niely tany amin'ny faritra avaratrandrefan'i Afrika sy ny saikinosy Iberiana nandritra ny taonjato faha-11. Ny Banu Hilal sy Banu Ma'qil dia fitambarana foko [[Bedoina (vahoaka)|Bedouin]] Arabo avy any amin'ny Saikinosy Arabo izay nifindra monina niankandrefana namakivaky an'i Ejipta teo anelanelan'ny taonjato fahiraika ambin'ny folo sy fahatelo ambin'ny folo. Ny fifindra-monin'izy ireo dia nahatonga ny fifangaroan'ny Arabo sy ny Berbera, izay nahatonga ny mponina arabo ary ny kolontsaina [[Arabo (vahoaka)|Arabo]] dia nandray ny singa ao amin'ny kolontsaina eo an-toerana, eo ambanin'ny rafitry ny finoana [[silamo]]. Taorian'ny fisaraham-panambadiana an'i [[Malỳ|Mali]], mpitarika eo an-toerana antsoina hoe [[Sonni Ali]] (1464–1492) no nanangana ny Empira Songhai tao amin'ny faritr'i Niger afovoany sy ny andrefan'i Sodàna ary nifehy ny varotra trans-Sahara. Nosamborin'i Sonni Ali i Timbuktu tamin'ny 1468 ary i Jenne tamin'ny 1473, nanangana ny fitondrany tamin'ny fidiram-bolan'ny varotra sy ny fiaraha-miasan'ny mpivarotra silamo. Ny mpandimby azy [[Askia Mohammad I]] (1493–1528) dia nanao ny finoana silamo ho fivavahana ofisialy, nanorina moske, ary nentina tany amin'ireo manam-pahaizana silamo Gao, anisan'izany i al-Maghili (d.1504), ilay mpanorina ny fomban-drazana manan-danja amin'ny vatsim-pianarana silamo afrikana soanika. Tamin'ny taonjato fahiraika ambin'ny folo, ny fanjakana Hausa sasany - toa an'i Kano, Jigawa, Katsina, ary Gobir - dia nivoatra ho tanàna mimanda, manao varotra, mikarakara fiara ary manamboatra entana. Mandra-pahatongan'ny taonjato fahadimy ambin'ny folo, ireo fanjakana kely ireo dia teo amin'ny sisin'ny empira Sodàna lehibe tamin'izany fotoana izany, nanome voninahitra an'i Songhai any andrefana ary Kanem-Borno any atsinanana. ==== Afrika Andrefana ==== [[Sary:Bronze ornamental staff head, 9th century, Igbo-Ukwu.JPG|thumb|188x188px|Haingo varahina tamin' ny taonjato faha-9 avy amin' ny Igbo-Ukwu]] Ny isan' ny fitondrana an-toerana tao Afrika talohan' ny [[fanjanahan-tany]] dia heverina fa any amin' ny 10&nbsp;000 any ho any. Izy ireo dia samy manana ny firafitra ara-politikany. Anisan'ny fanjakana lehibe namela lova ny Fanjakan' i Akàna, ny an' i [[Fanjakan'i Edo|Edo]], ny an' i Iôroba ary ny an' i Igbô tao [[Afrika Andrefana]]. Ny tao [[Afrika Atsinanana]] indray dia nisy ireo fanjakana soahily teo amin' ny morontsiraka atsinanana. Tamin' ny taonjato faha-9 dia nisy ireo fanjakana mampandova fahefana toa ny fanjakana madinika [[Haosa (vahoaka)|Haosà]], izay nivelatra eran' ny tany rakotra bozaka ao Afrika Andrefana (avy eo amin'ny tany misy an' i [[Malỳ]] ankehitriny hatrany atsimon' i [[Sodàna]]). Misy ihany koa ireo fanjakana toa ny Fanjakan' i Ganà, ny an' i Gao, na ny [[Empiran' i Kanem-Bôrno]]. Lavo tamin' ny taonjato faha-11 i Ganà. Nandimby azy ny [[Empiran' i Malỳ]], izay avy ao andrefan' i Sodàna ankehitriny hatrao [[Senegaly]]. Nanaiky ny [[Silamo|finoana silamo]] tamin' ny taonjato faha-11 ny Kanema. [[File:Rytter fra Bagirmi.jpg|left|thumb|251x251px|Mpiady ambony soavalin'i Bagirmi]] Amin' ny faritra feno alan' i [[Afrika Atsinanana]], dia nivoatra tany ivelan'ny faritra nielezan'ny finoana silamo ny fanjakana mahaleotena. Niorina tamin' ny taonjato faha-9 ny [[Fanjakan' i Nri]] ary anisan' ny voalohany. Izy io dia entin' i Eze Nri ary anisan'ny fanjakana antitra indrindra ao [[Nizerià|Nizeria]] ankehitriny. Malaza amin' ny fahaizany mandrafitra varahina izay hita ao amin' ny tanànan' i Igbo-Ukwu ny fanjakan'i Nri. Heverina fa namboarina tamin' ny taonjato faha-9 ireny zavakanto varahina ireny. Ny Fanjakan' i Ife izay anisan'ny tanàna fanjakana iôroba voalohany, dia nanangana governemanta entin' ombiasy oba ("mpitondra" amin' ny [[Fiteny iôroba|teny iôroba]]) izay antsoina hoe ''Ooni an' i Ife''. Malaza amin' ny maha-ivontoerana ara-kolontsaina sy ara-pinoana lehibe ao Afrika Andrefana sy ho an'ny sary sokitra varahina i Ife. Nampifanarahina tamin' ny fomba fitondram-panjakan' ny Ôiô ny rafi-pitondra-mpanjakan' i Ife. Ny mpanjakany ("oba") izay antsoina hoe Alaafin an' i Ôiô dia nandrindra tanàna fanjakana maro na iôroba na tsy iôroba. Anisan' ny fanjakana tsy iôroba fehezin' ny Ôiô ny [[Fanjakan' i Dahômey|Fanjakana Fôna an' i Dahômey]]. == Jeôgrafia == [[Sary:187 1003703 africa dxm.png|vignette|I Afrika jerena avy eny amin' ny habakabaka]] Ny velarantany manontolon' i Afrika dia 30&nbsp;415&nbsp;873 km<sup>2</sup> izay mahatonga azy ho [[kôntinenta]] faharoa lehibe indrindra. 8&nbsp;000 km ny halaviran' i Cap des Aiguilles (ao [[Afrika Atsimo]]) amin' i Ras Ben Sakka (ao [[Tonizia]]), ary 7&nbsp;000 km ny halaviran' i Ras Hafun (ao [[Sômalia]]) amin' ny nosin'i [[Cabo Verde]]. Ny toerana avo indrindra ao Afrika dia ny tampon' ny tendrombohitra [[Kilimandjaro]] izay manana haavo 5&nbsp;895 m. I [[Aljeria]] no firenena lehibe indrindra ao Afrika ary i [[Nizerià|Nizeria]] no firenena be mponina indrindra. === Toetany === [[Sary:Africa Köppen Map.png|vignette|Sarin-tany maneho ny toetany aty Afrika]] Maro samihafa ny [[toetany]] hita ao Afrika. Ny faritra avaratra sy atsimo dia manana ny [[toetany mediteraneanina]]. [[Toetanim-pehibe]] ny toetanin' i [[Afrika Afovoany]] ary toetanin-[[tany efitra]] no ananan' ny faritra akaikin' ny [[Zana-pehintany|zana-pehintani]]<nowiki/>n' ny [[Asorotany (zana-pehintany)|Asorotany]] sy [[Trôpikan'ny Adijady|Adijady]]. == Pôlitika == Ny [[Vondrona Afrikana|Vondrona Afrikanina]] ([[African Union]]) dia sendikà kaontinanta ahitana firenena mpikambana 55. Niorina ny sendikà, ka Addis Abeba, Etiopia, no foibeny, tamin’ny 26 Jona 2001. Niorina tamin’ny fomba ofisialy ny sendika ny 9 Jolay 2002 ho mpandimby ny [[Organisation of African Unity]] (OAU). Tamin'ny Jolay 2004, ny Parlemanta Pan-Afrika an'ny Vondrona Afrikana (PAP) dia nafindra tany Midrand, any Afrika Atsimo, saingy nijanona tao Addis Abeba ny Vaomiera Afrikana momba ny Zon'olombelona sy ny Vahoaka. Ny Vondrona Afrikanina, tsy tokony hafangaro amin'ny [[Vaomieran'ny UA]], dia noforonin'ny Lalàna Constitutive an'ny Vondrona Afrikana, izay mikendry ny hanova ny Vondrona ara-toekarena Afrikana, fiarahamonim-pirenena federasiona, ho fanjakana eo ambanin'ny fifanarahana iraisam-pirenena. Ny Vondrona Afrikanina dia manana governemanta parlemantera, fantatra amin'ny anarana hoe Governemantan'ny Vondrona Afrikana, ahitana sampana mpanao lalàna, fitsarana ary mpanatanteraka. Ny filohan’ny [[Vondrona Afrikana|Vondrona Afrikanina]] sady Filoham-pirenena, izay filohan’ny [[Parlemanta Pan-Afrikana]] ihany koa no mitarika izany. Lasa Filohan'ny AU ny olona iray rehefa voafidy ho ao amin'ny PAP, ary avy eo dia mahazo fanohanana maro an'isa ao amin'ny PAP. Ny fahefana sy ny fahefan'ny Filohan'ny Parlemanta Afrikana dia avy amin'ny Lalàna momba ny Lalàm-panorenana sy ny Protocole an'ny Parlemanta Pan-Afrikana, ary koa ny fandovana ny fahefan'ny filoham-pirenena voafaritry ny fifanarahana Afrikana sy ny fifanarahana iraisam-pirenena, anisan'izany ireo izay miandraikitra ny Sekretera jeneralin'ny Sekretera jeneralin'ny [[OAU]] (Komity AU) ho an'ny PAP. Ny governemantan'ny AU dia ahitana ny sendika rehetra, ny faritra, ny fanjakana ary ny kaominina, ary koa ny andrim-panjakana an-jatony, izay miara-mitantana ny raharahan'ny andrim-panjakana isan'andro. Mbola mitohy ny fanitsakitsahana ny zon'olombelona any amin'ny faritra maro any Afrika, matetika eo ambany fanaraha-mason'ny fanjakana. Ny ankamaroan'ny fanitsakitsahana toy izany dia mitranga noho ny antony ara-politika, matetika vokatry ny ady an-trano. Ireo firenena izay nahitana fanitsakitsahana ny zon'olombelona lehibe tato ho ato dia ny Repoblika Demaokratikan'i [[Congo]], [[Siera Leôna|Sierra Leone]], [[Liberià|Liberia]], [[Soudan]], Zimbaboe ary [[Kôtidivoara|Côte d'Ivoire.]] '''Ady sisintany''' Nanao ezaka lehibe ireo firenena afrikanina mba hanajana ny sisintany iraisam-pirenena ho tsy voahitsakitsaka hatry ny ela. Ohatra, ny [[Organisation of African Unity]] (OAU), izay niorina tamin'ny 1963 ary nosoloin'ny Vondrona Afrikana tamin'ny 2002, dia nametraka ny fanajana ny fahamendrehan'ny faritra misy ny firenena tsirairay ho iray amin'ireo foto-kevitra ao amin'ny Satan'ny OAU. Raha ampitahaina amin'ny fiforonan'ireo firenena eoropeanina, dia vitsy ny fifandirana iraisam-pirenena ho an'ny Afrika noho ny fanovana ny sisintany, ary tsy misy azo antoka ny fiforonan'ny firenena ary tsy misy ny fifandirana amin'ny firenena sasany izay tsy misy hafa. Na izany aza, ny ady iraisam-pirenena dia nilalao tamin'ny fanohanana ny tafika proxy na ny fihetsiketsehana mpikomy. Firenena maro no niaina ady an-trano: anisan'izany i Rwanda, Sodàna, Angola, Sierra Leone, Congo, Liberia, Etiopia ary Somalia. Ny fanafahana nasionaly koa dia matetika nandray ny toetra Marxista, Marxista-Leninista, na Maoista amin'ny teny fahalalana, izay nanangana ny fahaleovantenan'ny firenena Afrikana tamin'ny teny marxian. Ohatra amin'ny faran'ny faran'ny herinandro dia mety hitranga amin'ny hetsika manohitra ny Sendikan'ny Kamerona manohitra ny fanjanahantany, ny fikomiana Marxista-Leninista, narahin'ny hetsika mitovy amin'izany Kongo (ny Fikomiana Simba). Nandray anjara tamin'ity farany i Che Guevara, ary nihevitra tamin'ny 1967 fa tsy vonona amin'ny revolisiona any Afrika. Na dia teo aza izany, tany Zanzibar talohan'ny sy tao amin'ny endrika firaisan-kina tamin'i Tanzania, dia nisy ny sosialisma. Tany Soudan teo ambany fitondran'i Gaafar Nimeiry, tany Somalia nofehezin'i Siad Barre, tany [[Etiôpia|Etiopia]] teo ambany'ny Dergue sy Mengistu Haile Mariam, tany Congo Brazzaville teo ambany fitantanan-draharaha isan-karazany nanomboka tamin'ny taona 1960, anisan'izany ny an'i Denis Sassou-Nguessou ambany, Ke Ben'ny fitondran-tena ambany. teo ambany fitondran'i France-Albert Renéssambique, taloha'ny Angola, Mozambika19 sy ny any Portiogaly. Ny revolisiona, ny Marxisme-Leninisma dia lamaody. Na dia taona 1990 aza, dia misy ohatra vitsivitsy momba ny Marxisma Miaramila, toy ny milisy naorin'i Ernest Wamba-dia-Wamba tany [[Congo Atsinanana]] tamin'ny taona 1990. == Jeôpôlitika == Ny firenena mivelatra indrindra any Afrika dia ny [[Sodàna]] manana velarana 2,50 tapitrisa km<sup>2</sup>. Ary ny firenena kely indrindra dia ny tambanosin' i [[Seisely|Seisela]] izay 1&nbsp;300 km any avaratr' i [[Madagasikara]]. Ao anatin’ny toe-draharaha manerantany ankehitriny, i Afrika dia miditra amin’ny vanim-potoanan’ny fifaninanana ara-jeôpôlitika sy ara-toekarena vaovao. Raha mitana andraikitra lehibe i Nizeria sy Afrika Atsimo amin’ny [https://globalvoices.org/2006/11/28/africa-africas-economies/ GDP] an’ny faritra, dia misongadina koa ny fahavononan’ny Vondrona Eoropeana hanitatra ny fidirany amin’ny alalan’ny [https://globalvoices.org/2024/11/20/the-second-scramble-for-africa-the-eus-global-gateway-strategy/ Global Gateway Strategy], izay mamatsy vola an’arivony tapitrisa dolara ho an’ny fotodrafitrasa sy angovo maitso. Mandritra izany fotoana izany, miseho ho manan-danja kokoa amin’ny ho avin’ny kaontinanta ny [https://globalvoices.org/2025/06/24/are-africas-youth-europes-future-inside-the-eus-renewed-love-affair-with-nigeria/ tanora Afrikana] — indrindra amin’ny resaka asa, fahaiza-manao dizitaly, ary fifindra-monina. Ao anatin’ny fiezahana hampihena ny elanelana amin’ny fidirana amin’ny aterineto, hita fa mbola lafo be ny vidin’izany any amin’ny ankamaroan’ny firenena, manakana ny firoboroboan’ny toekarena dizitaly. Etsy ankilany, mitombo haingana ny sehatra ara-javakanto sy lalao virtoaly, ary manomboka mahazo vahana ihany koa ny tolona amin’ny f[https://globalvoices.org/2024/11/15/togolese-expert-kofi-sika-latzoo-explains-the-video-game-industrys-impact-on-the-african-economy/ ahaleovantena ara-dizitaly sy angon-drakitra], izay ahitana an’i Afrika miady amin’ny fanjakazakan’ireo goavan’ny teknolojia. Manamarika izany rehetra izany fa anaty fiovana lalina ara-toekarena sy ara-politika i Afrika, ka miseho ho sehatra ifanenan’ny hery maneran-tany.<ref name=":0" /> == Toekarena == === Toe-draharaha ara-barotra sy varotra iraisam-pirenena any Afrika === Ny toe-draharaha ara-barotra sy varotra iraisam-pirenena any Afrika dia miaina fiovana sy fanamby lehibe eo amin'ny sehatra ara-toekarena manerantany. Manana toerana stratejika i Afrika eo amin'ny sehatra iraisam-pirenena noho ny harena voajanahary maro, ny tsena mivelatra, ary ny toerana misy azy eo amin'ny lafiny jeôpôlitika sy toekarena. Na izany aza, mbola mandalo dingana sarotra ny kaontinanta amin'ny fitantanana ny fifanakalozana ara-barotra iraisam-pirenena noho ny antony isan-karazany toy ny tsy fahampian'ny fotodrafitrasa, ny fiovaovan'ny vidim-piainana, ny fepetra ara-politika, ary ny fiantraikan'ny hery manerantany. Afrika dia anisan'ny tsena lehibe indrindra amin'ny famatsiana akora fototra ho an'ny firenena mandroso. Manankarena amin'ny [[volamena]], [[varahina]], [[Solitany|solika]], [[diamondra]], ary vokatra fambolena toy ny kafe sy ny kakaô izy. Na dia izany aza, i Afrika dia mbola mpanafatra vokatra sy entana vita amin'ny teknolojia sy ny fitaovana elektronika amin'ny ankamaroan'ny firenena ao aminy. Izany dia mahatonga azy ho miankina amin'ny fanondranana akora sy ny fanafarana entana izay matetika manakana ny [https://www.theglobaleconomy.com/rankings/economic_freedom/Africa/ fahaleovantenan'ny toekarena]. Ny [https://au.int/en/african-continental-free-trade-area African Continental Free Trade Area (AfCFTA)], na ny [[Fifanarahana Fifanakalozana Malalaka ao Afrika]], dia tetikasa lehibe mikendry ny hanamora ny varotra anatiny eo amin'ireo firenena afrikanina 55. Nanomboka tamin'ny taona 2021, mikendry ny hampitombo ny fifanakalozana anatiny izay ankehitriny mbola ambany dia ambany (manodidina ny 17% amin'ny totalin'ny varotra any Afrika) ny AfCFTA. Ity fifanarahana ity dia manome vina hamoronana tsena lehibe iray amin'ny kaontinanta, manatsara ny fanamorana ny varotra, [https://au.int/en/african-continental-free-trade-area ary mandrisika ny fampiasam-bola anatiny.] Ny ady, korontana ara-politika, ary ny tsy fitovian-kevitra eo amin'ny governemanta dia mampihena ny fahatokisan'ny mpampiasa vola sy ny mpiara-miombon'antoka iraisam-pirenena. Ny fepetra takiana amin'ny fanafarana sy fanondranana, toy ny hetra ambony sy ny burokrasia, dia manampy trotraka amin'ny olana amin'ny [https://www.elibrary.imf.org/view/journals/022/0001/002/article-A008-en.xml varotra]. [[Ny Vondrona Eoropeana]], Shina, [[Etazonia]], ary firenena hafa dia manana fifandraisana ara-barotra sy fampiasam-bola lehibe amin'i Afrika. Ohatra, ny Vondrona Eoropeana dia manana tetikasa toy ny [https://commission.europa.eu/strategy-and-policy/priorities-2019-2024/stronger-europe-world/global-gateway_en Global Gateway Strategy] izay mikendry ny hanatsara ny fotodrafitrasa sy ny varotra eo amin'i Afrika sy Eoropa. Shina indray dia mandray anjara mavitrika amin'ny fananganana lalamby, tetezana, sy fotodrafitrasa amin'ny firenena maro ao Afrika, manamora ny fitaterana entana sy ny fifandraisana ara-toekarena. Ny varotra iraisam-pirenena dia mitondra tombontsoa sy voka-dratsy ho an'i Afrika. Amin'ny lafiny iray, manampy amin'ny fitomboan'ny harin-karena, fanomezana asa, ary fampitomboana ny vola miditra avy amin'ny fanondranana vokatra izy io. Etsy ankilany, ny fianteherana be loatra amin'ny fanondranana akora tsy voaova dia mahatonga ny toekarena ho marefo amin'ny fiovaovan'ny tsena iraisam-pirenena sy ny vidin-javatra. [https://yogupay.com/international-trade-benefits-challenges/ Ny] fanamafisana ny tsena anatiny amin'ny alalan'ny AfCFTA, ny fanatsarana ny fotodrafitrasa, ary ny fampiroboroboana ny fanavaozana ara-teknolojia no lakilen'ny fanatsarana ny varotra any Afrika. Miara-miasa amin'ny mpiara-miombon'antoka iraisam-pirenena, i Afrika dia manantena ny hanangana rafitra ara-barotra matanjaka sy mahomby kokoa, izay hanampy amin'ny fanatsarana ny fari-piainan'ny mponina sy ny [https://yogupay.com/international-trade-benefits-challenges/ fampandrosoana maharitra.] === Fampandrosoana ara-toekarena sy ny fahantrana === Na dia manana [[harena voajanahary]] be dia be aza izy, dia mijanona ho kaontinanta mahantra indrindra sy tsy mandroso indrindra eran-tany i Afrika (ankoatra ny [[Antarktika|Antarctika]]), vokatry ny antony isan-karazany izay mety ahitana governemanta mpanao [[kolikoly]] izay matetika nanitsakitsaka ny zon'olombelona, ​​tsy nahomby ny drafitra afovoany, avo lenta ny tsy mahay mamaky teny sy manoratra, ambany fiheveran-tena, tsy fahampian'ny fidirana amin'ny renivohitra vahiny, lova navelan'ny fanjanahan-tany sy fifandonana ara-tafika, ny ady amin'ny ady sy ny ady[http://ady%20https://globalvoices.org/2006/11/28/africa-africas-economies/]. (manomboka amin'ny ady anaty akata ka hatramin'ny fandripahana).Ny totalin'ny harin-karena faobe dia mijanona ao ambadiky ny an'i Etazonia, Shina, [[Japàna|Japon]], Alemaina, Royaume-Uni, India ary Frantsa. Araka ny tatitry ny Firenena Mikambana momba ny Fampandrosoana ny Olombelona tamin'ny 2003, ny firenena 24 ambany laharana (faha-151 ka hatramin'ny faha-175) dia Afrikana avokoa. Ny [[fahantrana]], ny tsy fahaizana mamaky teny sy manoratra, ny tsy fahampian-tsakafo, ny tsy fahampian'ny rano sy ny fidiovana ary ny tsy fahasalamana dia misy fiantraikany amin'ny ampahany betsaka amin'ny mponina ao amin'ny kaontinanta Afrikana. Tamin'ny volana aogositra 2008, ny [[Banky Maneran-Tany|Banky Iraisam-pirenena]] dia nanambara ny tombantomban'ny fahantrana maneran-tany nohavaozina mifototra amin'ny taham-pahantrana iraisam-pirenena vaovao 1,25 dolara isan'andro (mifanohitra amin'ny fandrefesana teo aloha $1,00). Ny 81 isan-jaton'ny mponina any amin'ny faritra atsimon'i Sahara dia miaina amin'ny latsaky ny $2,50 (PPP) isan'andro tamin'ny taona 2005, raha oharina amin'ny 86% ho an'i [[India]]. Afrika atsimon'i [[Sahara]] no faritra faran'izay kely indrindra eran-tany amin'ny fampihenana ny fahantrana ($1,25 isan'andro); eo ho eo amin'ny 50% amin'ny mponina miaina anaty fahantrana tamin'ny 1981 (200 tapitrisa olona), tarehimarika izay niakatra ho 58% tamin'ny 1996 talohan'ny nihena ho 50% tamin'ny 2005 (380 tapitrisa olona). Ny salan'isa mahantra any Afrika atsimon'i Sahara dia tombanana ho 70 cents isan'andro, ary mahantra kokoa tamin'ny 2003 noho ny tamin'ny 1973, manondro ny fitomboan'ny fahantrana any amin'ny faritra sasany. Ny sasany amin'izany dia voalaza fa tsy nahomby tamin'ny fandaharan'asa fanalalahana ara-toekarena notarihan'ny orinasa vahiny sy ny governemanta, saingy ny fanadihadiana hafa dia nanonona ny politikan'ny governemanta ao an-toerana mihoatra noho ny antony ivelany. Tandindomin-doza indray i Afrika ankehitriny, indrindra any amin’ireo firenena afrikanina atsimon’i Sahara. Ny olan'ny trosa farany tamin'ny taona 2005 dia voavaha tamin'ny fanampian'ny rafitra firenena mahantra be trosa ([https://www.economist.com/leaders/2018/09/15/zambias-looming-debt-crisis-is-a-warning-for-the-rest-of-africa? HIPC]). Ny HIPC dia niteraka fiantraikany tsara sy ratsy amin'ny toe-karena any Afrika. Folo taona teo ho eo taorian’ny nivoahan’ny krizin’ny trosa tany Afrika atsimon’i Sahara tamin’ny 2005, dia nitrosa indray i Zambia. Antony kely dia noho ny fitotongan’ny vidin’ny varahina tamin’ny taona 2011, fa ny tena lehibe dia ny hoe lany na nopotehin’ny sangany ny volabe nindramina tao [[Zambia]]. Ny firenena afrikanina maro, indrindra any amin’ny faritra atsimon’i Sahara, dia nandalo krizy ara-bola goavana noho ny trosa ivelany be loatra tamin’ny fiandohan’ny taonjato faha-21. Ho setrin’izany, natsangana ny Heavily Indebted Poor Countries Initiative (HIPC) tamin’ny taona 1996, izay programa iraisam-pirenena hanamaivanana ny trosa sy hanampiana ireo firenena mahantra be trosa hanatsara ny toe-karena sy hanome fahafahana azy ireo hametraka fotodrafitrasa [https://www.imf.org/en/About/Factsheets/Sheets/2023/Debt-relief-under-the-heavily-indebted-poor-countries-initiative-HIPC maharitra]. Tamin’ny taona 2005, firenena maro tao Afrika atsimon’i Sahara no nahazo fanamaivanana trosa tamin’ny alalan’ity rafitra ity, ka nahafahany nisafidy làlana vaovao ara-toekarena. Na izany aza, firenena sasany, toa an' i [[Zambia]], dia nitrosa indray fony taty aoriana, noho ny antony maro toy ny fianjeran’ny vidin’ny [[varahina]] sy ny fitantanana ara-bola tsy mahomby. Na dia nahazo fanamaivanana trosa be tamin’ny alalan’ny rafitra [https://www.imf.org/en/About/Factsheets/Sheets/2023/Debt-relief-under-the-heavily-indebted-poor-countries-initiative-HIPC HIPC] ireo firenena afrikanina mahantra tany aloha, dia mbola mitohy ny olana ara-bola amin’ny ankamaroan’ny firenena atsimon’i Sahara. Maro amin’izy ireo no mitrosa indray noho ny antony maro toy ny fidinan’ny vidin’ny entana fototra, ny fiantraikan’ny valanaretina [[COVID-19]], ary ny fihenan’ny fidiram-bola avy amin’ny fanondranana. Ity toe-draharaha ity dia mampitandrina fa mbola ilaina ny fandaminana maharitra sy ny fitantanana hentitra ny vola sy ny trosa ho an’ireo firenena Afrikana mba hialana amin’ny fikorontanana ara-toekarena lehibe kokoa amin’ny ho avy.Nanomboka tamin'ny 1995 ka hatramin'ny 2005, nitombo ny tahan'ny fitomboana ara-toekarena ao Afrika, izay 5% amin'ny antsalany tamin'ny 2005. Ny firenena sasany dia mbola nitombo ny tahan'ny fitomboana, indrindra fa i [[Angôla|Angola]], Soudan ary [[Ginea Ekoatôrialy|Ginea Ekoatorialy]], izay vao haingana no nanomboka nanangona ny tahirin-tsolikany na nanitatra ny fahafahany fitrandrahana solika.Tao anatin'ny fanadihadiana navoaka vao haingana mifototra amin'ny angon-drakitra World Values ​​Survey, ilay mpahay siansa ara-politika Aotrisiana Arno Tausch dia nanamafy fa firenena Afrikana maro, indrindra fa i [[Ganà|Ghana]], no miasa tsara amin'ny ambaratonga fanohanana faobe ho an'ny demokrasia sy ny toekaren'ny tsena. Ny fampitahana ny soatoavina maneran-tany nataon'i [[Tausch]] mifototra amin'ny World Values ​​Survey dia nahazo ireto mizana famakafakana ireto: # Ny fiaraha-monina tsy misy herisetra sy manara-dalàna; # Hetsika demaokrasia; # Toetran'ny tsy fanaovana herisetra manokana; # Fitokisana amin'ny andrim-panjakana; # Fahasambarana, fahasalamana tsara; # Tsy misy fizarazarana ara-pinoana fototra; # Mandray anjara amin'ny politika ara-barotra 9Ny fiparitahan'ny zava-bitan'ny firenena afrikanina miaraka amin'ny angon-drakitra feno, hoy i Tausch namarana ny "tena mahagaga". Raha tokony hanantena manokana ny amin'ny fivoaran'ny demokrasia ho avy sy ny toekaren'ny tsena ao Ghana ny iray, ny lahatsoratra dia manolotra fironana pesimistika ho an'i Ejipta sy Alzeria, ary indrindra ho an'ny toekarena lehibe indrindra ao Afrika, Afrika Atsimo. Ny tsy fitovian'ny olombelona avo lenta, araka ny fandrefesana ny Tondron'ny Tatitry ny Fampandrosoana ny maha-olombelona an'ny Pnud momba ny tsy fitovian'ny olombelona, ​​dia manimba ny fampandrosoana ny fiarovana ny olombelona. Manamafy ihany koa i Tausch fa hita taratra amin'ny fivoaran'ny fiarahamonim-pirenena ny fanantenana vao haingana, mifanaraka amin'ny angon-drakitra ara-toekarena sy zon'olombelona, ​​mipoitra avy any Afrika. Ny kaontinanta dia heverina fa mitazona ny 90% amin'ny kobalta eran-tany, 90% amin'ny platinina, 50% amin'ny volamenany, 98% amin'ny chromium, 70% amin'ny tantalite, 64% amin'ny manganese ary ny ampahatelon'ny uranium. Ny Repoblika Demaokratikan'i Congo (DRC) dia manana 70%-n'ny coltan manerantany, mineraly ampiasaina amin'ny famokarana capacitor tantalum ho an'ny fitaovana elektronika toy ny finday. Ny RDC koa dia manana 30% mahery amin'ny tahiry diamondra maneran-tany. Guinée no mpanondrana bauxite lehibe indrindra eran-tany. Satria ny fitomboana any Afrika dia notarihan'ny serivisy fa tsy ny famokarana na ny fambolena, dia fitomboana tsy misy asa izany ary tsy misy fampihenana ny haavon'ny fahantrana. Raha ny marina, ny krizy ara-tsakafo tamin'ny taona 2008, izay nitranga taorian'ny krizy ara-bola maneran-tany, dia nanosika olona 100 tapitrisa ho ao anatin'ny tsy fanjarian-tsakafo. Tao anatin'ny taona vitsivitsy izay, i Shina dia nanangana fifandraisana matanjaka kokoa amin'ireo firenena Afrikana ary mpiara-miombon'antoka ara-barotra lehibe indrindra any Afrika. Tamin'ny 2007, nampiasa vola 1 lavitrisa dolara amerikana ny orinasa sinoa tany Afrika.[157] Nasehon'ny fanadihadiana nataon'ny Oniversiten'i Harvard notarihan'ny profesora Calestous Juma fa afaka mamahana ny tenany i Afrika amin'ny alalan'ny fifindrana avy amin'ny mpanafatra mankany amin'ny fizakan-tena. "Eo amin'ny sampanan-dalana ny fambolena afrikanina; tonga amin'ny faran'ny taonjato iray isika amin'ny politika izay nankasitraka ny fanondranana akora sy fanafarana sakafo an'i Afrika. Nanomboka nifantoka tamin'ny fanavaozana ara-pambolena i Afrika ho maotera vaovao ho an'ny varotra sy ny fanambinana isam-paritra. === Herinaratra === Ny loharanon-jiro lehibe dia ny herin'ny rano, izay manampy betsaka amin'ny fahafahan'ny angovo napetraka amin'izao fotoana izao. Ny tohodranon'i Kainji dia loharanom-pamokarana herinaratra mamokatra herinaratra ho an'ny tanàn-dehibe rehetra ao Nizeria sy ny firenena manodidina azy, [[Nizera|Niger]]. Noho izany, ny fampiasam-bola mitohy tao anatin'ny folo taona farany, izay nampitombo ny habetsaky ny herinaratra azo. Nandritra ny taona 2013, nitatitra ny [[Global Voices]] momba ny tetikasa goavana hitrandrahana angovo avy amin'ny rivotra any Cap-Vert. Ireo fitaovana famokarana any amin'ireo nosy efatra dia mety ho afaka hamokatra ny fatran'ny herinaratra be indrindra azo avy amin'ny rivotra, izay mifanahantsahana amin'ny haben'ilay firenena. Manazava ny maha-zava-dehibe ny angovo avy amin'ny rivotra ho an'io firenena io i Juan Cole, izay milaza fa ny herinaratra vokatra avy amin'ny rivotra dia moramora kokoa noho ireo loharanon'angovo efa nampiasaina hatramin'izao manerana ireo [https://mg.globalvoices.org/2013/12/06/55333/ nosy rehetra]. <ref name=":0" /> Miaraka amin'ny fanjifàna miha-mitombo ao Bénin, ny tsy fahampian'ny fampiasàna vola amin'ny sehatra angovo, manampy trotraka azy ny fahaverezana eny am-pitaterana sy fitsinjaràna azy, dia tena antom-pisian'ny fampifandimbiasana ny fanapahan-jiro amin'izao fotoana izao. Léomick Sinsin, bilaogera ao Bénin, no manoritsoritra ireo tombontsoa azo avy amin'ny angovo entin'ny masoandro ho an'ny [https://mg.globalvoices.org/2013/12/06/55333/ fireneny.]<ref name=":0" /> Misy ihany koa ny fanadihadiana momba ny [[:en:Ambatolampy_Solar_Power_Station|Ambatolampy Solar Power Station]], izay ivon-toerana famokarana herinaratra avy amin'ny masoandro ao Madagasikara. Ity ivon-toerana ity dia manana herin'aratra 40 MW ary mifandray amin'ny tambajotran-jiro nasionaly amin'ny alalan'ny [[Jiro sy Rano Malagasy|JIRAMA]], ny orinasa mpamatsy herinaratra ao amin'ny firenena. Natsangana tamin'ny taona 2018 ary niitatra tamin'ny taona 2022, ity ivon-toerana ity dia manampy amin'ny fanomezana herinaratra ho an'ny mponina sy ny orinasa ao Madagasikara. Ankoatra izany, ny [[:en:Volobe_Hydroelectric_Power_Station|Volobe Hydroelectric Power Station]] dia ivon-toerana famokarana herinaratra avy amin'ny rano ao Madagasikara. Ity ivon-toerana ity dia manampy amin'ny fanomezana herinaratra ho an'ny mponina sy ny orinasa ao amin'ny faritra, ary manampy amin'ny tanjon'ny firenena amin'ny [https://mg.globalvoices.org/2013/12/06/55333/ 70% ny famatsiana herinaratra amin'ny 2030] === Fotodrafitrasa === Ny tsy fahampian'ny lalana tsara, seranan-tsambo, ary ny tambajotra herinaratra dia mitarika amin'ny fitomboan'ny vidin'ny fitaterana sy ny tsy fahafahan'ny entana mivezivezy amin'ny fomba mahomby. Ohatra, any amin'ny faritra sasany, dia mihoatra ny 30%-40% ny fotoana lany amin'ny fanaterana vokatra noho ny olana amin'ny fotodrafitrasa.<ref name=":0" /> Sarotra ny fampandrosoana sy ny fitantanana ny rano any Afrika noho ny hamaroan'ny loharanon-drano miampita sisintany (renirano, farihy ary lakandrano).Manodidina ny 75%-n'ny Afrika atsimon'i Sahara dia tafiditra ao anatin'ny faritra 53 iraisam-pirenena amin'ny fari-dranomasin'ny renirano izay mamakivaky sisintany maro. Io teritery manokana io dia azo avadika ho fahafahana ihany koa raha ampiasaina amin'ny fampivoarana ny loharanon-dranon'ny faritra ny mety hisian'ny fiaraha-miasa miampita sisintany. Ny famakafakana isan-karazany momba ny Reniranon'i Zambezi, ohatra, dia mampiseho fa ny fiaraha-miasa amin'ny ripaka dia mety hitarika amin'ny fitomboana 23% amin'ny famokarana angovo azo antoka raha tsy misy fampiasam-bola fanampiny. Misy rafitra andrim-panjakana sy ara-dalàna maro ho an'ny fiaraha-miasa miampita sisintany, toy ny Manampahefana amin'ny Reniranon'i Zambezi, ny Protocole Southern African Development Community ([[SADC]]), Manampahefana amin'ny Reniranon'i Volta ary ny Vaomieran'ny Reniranon'i Nile. Na izany aza, ilaina ny ezaka fanampiny mba hampivelatra bebe kokoa ny finiavana ara-politika, ary koa ny fahaiza-manao ara-bola sy ny rafitra andrim-panjakana ilaina amin'ny hetsika fiaraha-miasa multilateral izay mandresy lahatra ary ny vahaolana tsara indrindra ho an'ny renirano rehetra. Afrika dia mbola miatrika olana lehibe amin’ny fotodrafitrasa isan-karazany, manomboka amin’ny sehatry ny [https://globalvoices.org/2013/12/05/five-little-known-energy-resources-in-africa/ herinaratra sy angovo], ny fitaterana, ary ny fifandraisana. Maro amin'ireo firenena no mbola miantehitra amin'ny loharano angovo nentim-paharazana na tsy ampy ny famatsiana herinaratra, izay miteraka fahatapahan-jiro matetika sy fanakorontanana amin’ny fiainana andavanandro. Ankoatra izany, dia misy ezaka mitohy hampitombo ny famokarana herinaratra avy amin’ny angovo azo havaozina toy ny angovo avy amin’ny masoandro, rivotra, ary rano mba hahafahana manatsara ny fahafahana mamokatra sy mizara herinaratra amin’ny fomba maharitra sy ara-tontolo iainana. Ny fotodrafitrasa amin’ny fitaterana koa dia mila fanavaozana sy fanitarana, satria any amin’ny faritra maro, toy ny ao Madagasikara, dia mbola antitra sy tsy mahafa-po ny lalana, seranam-piaramanidina, ary ny fiara fitateram-bahoaka, izay miteraka olana amin’ny fifindran’ny olona sy ny entana. Ny fampiasam-bola amin’ny fanavaozana ireo fotodrafitrasa ireo dia ilaina ho an'ny fampandrosoana ara-toekarena sy ny fanatsarana ny fari-piainan’ny mponina. === Fizaràm-paritra ao Afrika === [[Sary:Régions d'Afrique.svg|vignette|Ny faritra aty Afrika araka ny famaritan' ny [[Firenena Mikambana]]]] Azo tsinjaraina amin' ny faritra dimy ny firenena ao Afrika. Misy firenena sasany izay voasokajy anaty faritra roa na telo. ==== Afrika Avaratra ==== I [[Afrika Avaratra]] dia ny tapany avaratr'i Afrika izay mamondrona ireo firenena manana morontsiraka amin'ny [[ranomasina Mediteranea]]. Ireto avy ny firenena heverina fa isan'i Afrika Avaratra: i [[Ejipta]], i [[Libia]], i [[Tonizia]], i [[Aljeria]], i [[Marôka]], i [[Sahara Andrefana]] ary i [[Maoritania]]. ==== Afrika Andrefana ==== I [[Afrika Andrefana]] dia faritra ao Afrika izay mahafaoka ny ampahany andrefana amin' i [[Afrika atsimon'i Sahara]]. Ireto avy ny firenena heverina fa isan' i [[Afrika Andrefana]]: I [[Benîno]], i [[Borkina Fasô]], i [[Kapvera]], i [[Kôtidivoara]], i [[Gambia]], i [[Ganà]], i [[Ginea]], i [[Ginea Bisao]], i [[Liberia]], i [[Malỳ|Maly]], i [[Maoritania]], i [[Nizera]], i [[Nizerià]], i [[Senegaly]], i [[Siera Leôna]] ary i [[Tôgô]]. ==== Afrika Atsinanana ==== I [[Afrika Atsinanana]] dia mahafaoka firenana afrikana maromaro ao amin'ny tapany atsinanan' i Afrika, izay matetika manondro ireo firenena ao amin' ny Lohasahan' ny Hantsana Lehibe. Ireto avy ny firenena sy fanjakana heverina fa isan'i Afrika Atsinanana: i [[Eritrea]], i [[Etiôpia]], i [[Jibotý|Jiboty]], i [[Somalia]], i [[Sodàna Atsimo]], i [[Kenia]], i [[Oganda]], i [[Tanzania]], i [[Roanda]], i [[Borondy]], i [[Seisely]], i [[Kômôro]] sy i [[Maiôty]], i [[Maorisy]], [[La Réunion]], i [[Madagasikara]], i [[Malaoy]] ary i [[Môzambika]]. ==== Faritra Atsimo ao Afrika ==== Ny [[Faritra Atsimo ao Afrika]] dia ny tapan' i Afrika ao atsimo izay fitambaran' ny firenana sy tany ao atsimon' ny alam-pehibe afrikana. Ireto avy ny firenena heverina fa ao amin' ny [[Faritra Atsimo ao Afrika|Faritra atsimo ao Afrika]]: i [[Afrika Atsimo]], i [[Angôla]], i [[Bôtsoana]], i [[Kômôro]], i [[Esoatiny]] (na [[Soazilandy]] teo aloha), i [[Lezôtô]], i [[Madagasikara]], i [[Malaoy]], i [[Maorisy]], i [[Môzambika]], i [[Namibia]], i [[Zambia]], ary i [[Zimbaboe]]. ==== Afrika Afovoany ==== I [[Afrika Afovoany]] dia ahitana ny tapany atsimon' i [[Sahara]] sy ny tapany atsinanan' ny Ampinga andrefana afrikana ary ny lohasahan' ny Hantsana Lehibe. Ireto avy ny firenena heverina fa anisan' i Afrika Afovoany: i [[Angôla]], i [[Kamerona]], i [[Gabôna]], i [[Ginea Ekoatôrialy]], ny [[Repoblikan'i Afrika Afovoany|Repoblikan' i Afrika Afovoany]], ny [[Repoblika Demôkratikan'i Kôngô|Repoblika Demôkratikan' i Kôngô]], ny [[Repoblikan'i Kôngô|Repoblikan' i Kôngô]], i [[Saô Tôme e Prinsipe]], i [[Tsady]], i [[Malaoy]], i [[Zambia]], i [[Zimbaboe]], i [[Borondy]] ary i [[Roanda]]. == Vahoaka sy kolontsaina == === Fiteny === [[Sary:LanguageFamiliesofAfrica.png|vignette|Fianakaviam-piteny aty Afrika]] Ny fiteny tenenin' ny mponin' i Afrika dia tombanana ho 2&nbsp;000 any ho any, izay tenenin' ny olona miisa iray [[lavitrisa]] any ho any, nefa ireo fiteny be mpampiasa dia vitsy sady maro amin' izy ireo no endri-piteny isam-paritra (fitenim-paritra). Ny 50 eo ho eo ihany no misy mpiteny mihoatra iray tapitrisa. Akoatry ny fitenin' ny mpanjana-tany (toy ny [[fiteny anglisy]], ny [[fiteny frantsay]], ny [[fiteny espaniôla]], ny [[Fiteny portogey|fiteny pôrtogey]], sns), maro dia maro ny fiteny afrikana voasokajy ho [[fianakaviam-piteny]] dimy: ny [[Fiteny hamitô-semitika|fiteny afrô-aziatika]] (na hamitô-semitika), ny [[Fianakaviam-piteny nilô-sahariana|fiteny nilô-sahariana]], ny [[Fianakaviambem-piteny nizerô-kôngôley|fiteny nizerô-kôngôley]], ny [[fiteny kôizana]] ary ny [[fiteny aostrôneziana]]. ==== Ny fiteny hamitô-semitika ==== Ny [[fiteny hamitô-semitika]] (afrô-aziatika) tenenina ao Afrika dia [[fianakaviam-piteny]] tenenina indrindra ao [[Afrika Avaratra]], ao amin' ny [[Tandrok'i Afrika|Tandrok' i Afrika]], ao amin' ny faritr' i [[Sahara]] ary ao amin' ny ampahany amin' ny faritr' i [[Sahely|Sahel]]. ==== Ny fiteny nilô-sahariana ==== Ny [[Fianakaviam-piteny nilô-sahariana|fiteny nilô-sahariana]] dia [[fianakaviam-piteny]] ao [[Afrika atsimon'i Sahara|Afrika atsimon' i Sahara]], ao amin' ny faritr' i Nily Ambony sy ny an' i Sahara-Ambony izay mahafaoka an' i [[Nobia]]. Misy fiteny miisa 200 any ho any ao amin' io fianakaviam-piteny io izay tenenin' ny olona miisa 31 000 000 any ho any. Ny fiteny nilô-sahariana dia tenenina ao amin' ny faritra tsy mitohy avy any amin' ny fivarin' ny [[Niger (ony)|ony Niger]] ao [[Afrika Andrefana]] hatrany [[Etiôpia]], mandalo ny lohasaha ambonin' ny renirano [[Nily]] ary mandalo amin' ny faritra sasany ao atsimon' i [[Oganda]] sy [[Kenia]]. Tenenina ao avaratr' i [[Tsady]] sy [[Sodana|Sodàna]] ary ao avaratry ny [[Repoblikan'i Kongo|Repoblikan'i Kôngô]] koa ireo fiteny ireo. ==== Ny fiteny nizerô-kôngôley ==== Ny [[fiteny nizerô-kôngôley]] na fiteny nizer-kôngô dia vondrom-pianakaviam-piteny afrikana maro mpiteny indrindra sady miparitaka amim-beleran-tany midadasika indrindra. Ny ankamaroan' ny fiteny afrikana dia ao amin' io fianakaviam-piteny io, izay ahitana fiteny miisa 1 525, izany hoe 21 %n' ny fiteny maneran-tany, ka izy no mitana ny laharana voalohany raha ny isan' ny fiteny ao aminy no heverina. Olona miisa 459 000 000 any ho any no miteny nizerô-kôngôley, izany hoe ny 7 %n' ny mponina maneran-tany, ka ny antsasaky ny isan' ireo fiteny ireo dia tenenin' ny olona miisa tsy latsaky ny 29 000 isaky ny fiteny avy. Isan' ny fiteny nizerô-kôngôley, ohatra, ny [[fiteny iôroba]] sy ny [[fiteny igbo]] sy ny [[fiteny oôlôfo]] ary ny [[fiteny soahily]]. ==== Ny fiteny kôisàna ==== Ny [[fiteny kôisàna]] dia vondrom-piteny tenenin' ny [[Kôikôy (vahoaka)|vahoaka kôikôy]] (na hôihôy) sy ny [[Sana (vahoaka)|vahoaka sàna]] ao amin' ny [[Afrika tapany Atsimo|faritra atsimo ao Afrika]], indrindra ao [[Bôtsoana]], ao [[Namibia]], ao amin' ny faritanin' i Noord-Kaap ao [[Afrika Atsimo]], ary ao amin' ny tapany atsimon' i [[Angôla]]. Tsy [[fianakaviam-piteny]] tokana ireo fiteny kôisàna ireo nefa azo zaraina ho fianakaviam-piteny telo miavaka tsara, afa-tsy ny fiteny hadza sy ny fiteny sandaoe heverina fa [[fiteny manirery]]. Ny fiteny kôisàna be mpiteny indrindra dia ny [[Fiteny koikoy|fiteny kôikôy]] (na [[Fiteny hoihoy|fiteny hôihôy]]), fitenin' ny [[Nama (vahoaka)|foko nama]], izay isan' ireo foko lehibe ao [[Namibia]]. ==== Ny fiteny aostrôneziana ==== Ny [[fiteny aostrôneziana]] dia tenenina, indrindra eto [[Madagasikara]] (ny [[fiteny malagasy]] izay miseho amin' ny fitenim-paritra maro), any [[Maiôty]] (ny [[fiteny kibosy]]), ary ao [[La Réunion|La Réunon]] sy ao [[Kômôro]]. ==== Ny fitenin' ny mpanjana-tany ==== Ny fakan-tany nataon' ny mpanjana-tany dia nifanindran-dalana tamin' ny fidiran' ny [[fiteny eorôpeana]] izay lasa fiteny ifaneraseran' ny maro ankehitriny, indrindra ny [[fiteny frantsay]] sy ny [[fiteny anglisy]]. Re ao koa ny ny fiteny [[Fiteny portogey|pôrtogey]], ny [[fiteny alemàna]], ny [[fiteny espaniôla]] ary ny [[fiteny italiana]]. Nahaforona fiteny vaovao ireo mpiavy eorôpeana tao [[Afrika Atsimo]], dia ny [[fiteny afrikansa]]. Ny [[fiteny arabo]] koa dia azo heverina ho fitenin' ny mpanjanaka ao amin' ny faritr' i Zanguebar ([[Afrika Atsinanana]]) izay nampidiran' ny Empira Ômaney sy nandidiany ny olona mba hampiasa azy sy hiova finoana ho amin' ny [[fivavahana silamo]]. === Fivavahana === [[Sary:Religion distribution Africa crop.png|vignette|Fitsinjarana isam-pirenena ny fivavahana be mpanaraka indrindra aty Afrika, tamin' ny taona 2000.]] Maro isan-karazany ny fivavahana aty Afrika, ka ny be mpanaraka indribdra dia ny fivavahan-drazana afrikana, ny fivavahana kristiana ary ny fiavavahana silamo. Tamin' ny fiantombohan' ny taonjato faha-21 dia ny [[kristianisma]] sy ny fivavahana silamo no fivavahana lehibe indrindra aty Afrika. Ny mpanaraka ny fivavahan-drazana dia 12&nbsp;%n' ny mponina aty Afrika, 45&nbsp;%n' kosa ny Kristiana ary 40&nbsp;% ny Mozilmàna. ==== Ny fivavahan-drazana afrikana ==== Ny [[fivavahan-drazana afrikana]] dia mahalana no manjaka ao amin' ny firenena iray nefa hita manerana an' i [[Afrika atsimon' i Saharà]], ka miara-misy amin' ny kristianisma sy ny fivavahana silamo sady matetika miteraka [[Sinkretisma|fifangaroam-pivavahana]] (sinkretisma). Ny finoana ny fisian' ny [[Fiainana aorian'ny fahafatesana|fiainana aorian' ny fahafatesana]] sy ny fisian' ny [[Tontolon'ny fanahy|tontolon' ny fanahy]] ary ny [[Fivavahana amin'ny razana|fivavahana amin' ny razana]] dia isan' ireo singa fototra mamaritra ny fivavahan-drazana afrikana. Ankehitriny, ny mpanaraka ny fivavahan-drazana afrikana dia hita amin' ny firenena miisa 43 aty Afrika, ka tombanana eo anelanelan' ny 100&nbsp;000&nbsp;000 sy 200&nbsp;000&nbsp;000 ny mpino ao aminy, ka 70&nbsp;%n' ny mpanaraka ny fivavahan-drazana maneran-tany izany, ary 12&nbsp;%n' ny mponina aty Afrika. ==== Ny kristianisma ==== Tafaorina aty Afrika tamin' ny taonjato voalohany ny [[Kristianisma|fivavahana kristiana]], indrindra tao [[Afrika Avaratra]] nofehezin' ny Rômana, ka tsy namela toerana ho an' ny [[silamo]] izany raha tsy tamin' ny taonjato faha-7. Tamin' ny taona 1910 dia ny 1&nbsp;%n' ny Kristiana no hita taty Afrika, tamin' ny taona 2010 dia nahatratra ny 23&nbsp;% izany. Vitsy anisa ny Kristiana any Afrika Avaratra ha fivavahan' ny maro anisa kosa izy aty [[Afrika atsimon' i Saharà]] (63&nbsp;%, raha 30&nbsp;% ny Mozilmana). Ny isan' ny Kristiana aty Afrika no mahery mitombo indrindra maneran-tany tamin' ity taonjato faha-21 ity, vokatry ny fielezan' ny [[Evanjelisma|kristianisma evanjelika]] sy ireo [[Fiangonana kristiana afrikana tsy miankina|fiangonana teratany afrikana]], izay 36&nbsp;%n' ny mponina aty Afrika atsimon' i Saharà, ka Katôlika ny 21&nbsp;% amin' izany. ==== Ny fivavahana silamo ==== Ny [[silamo]] dia niorina tamin' ny morontsiraka atsinanan' i Afrika sy tao amin' ny tapany avaratr' ity kôntinenta ity, ary tamin' ny morony avaratry ny faritra atsimon' i [[Sahara|Saharà]]. Manjaka manerana an' i [[Afrika Avaratra]] ny fivavahana silamo, ary saika manjaka tokana ao [[Afrika Andrefana]] (izay ahitana koa ny [[animisma]]), ary ampahany ao [[Afrika Afovoany]] (any [[Tsady]]) ary ahitana Mozilmàna vitsy ny aty [[Afrika tapany Atsimo]]. Ny 45&nbsp;%n' ny vahoaka afrikana dia Mozilmana, izany hoe 1/3n' ny Mozilmana maneran-tany. Any [[Afrika Avaratra]] no ahitana ny 98&nbsp;%n' ny Mozilmana, fa manodidina ny 30&nbsp;% izany aty [[Afrika atsimon' i Saharà]]. Ny ankamaroan' ny Mozilmana aty Afrika dia [[Sonisma|Sonita]]. Ao [[Tanzania]] sy ao [[Nizerià]] no ahitana [[Siisma|Siita]] vitsy anisa. ==== Fivavahana hafa ==== Ahitana mpanaraka ny [[jodaisma]] vitsy anisa ny ao [[Afrika Atsimo]], izay ahitana [[Jiosy]] miisa 70&nbsp;000 any ho any, ka [[Askenazy]] avy any [[Eorôpa]] ny ankamaroany. Ny vahoaka sasany toy ny [[Lemba (vahoaka)|Lemba]] ao Afrika Atsimo, ny [[Abaiodaia (vahoaka)|Abaiodaia]] any [[Oganda]] sy ny [[Jiosy igbô|Jiosy Igbô]] ao [[Nizerià]] dia mitaky ny hiheverana azy ireo ho isan' ny jodaisma. Ny [[Beta Israely]], izay efa nisy tao [[Etiôpia]] tamin' ny fotoana nanjakan' ny mpanjaka [[Sôlômôna]] sy ny [[Mpanjakavavin'i Saba|mpanjakavavin' i Saba]], dia betsaka nifindra monina any [[Israely]] tamin' ny taona 1984 sy tamin' ny taona 1991. == Jereo koa == '''Momba an' i Afrika''' * [[Jeôgrafian' i Afrika]] * [[Fiteny aty Afrika]] * [[Fivavahana aty Afrika]] * [[Fivavahan-drazana afrikana]] * [[Kristianisma aty Afrika]] * [[Silamo aty Afrika]] * [[Fiangonana kristiana afrikana tsy miankina]] * [[Vahoakan' i Afrika]] * [[Toekaren' i Afrika]] * [[Tontolo iainana aty Afrika]] * [[Tantaran' i Afrika]] '''Kôntinenta sy faritra hafa''' *[[Afrika]] - [[Amerika]] - [[Azia]] - [[Eorôpa]] - [[Ôseania]] - [[Antarktika]] *[[Eorazia]] - [[Amerika Avaratra]] - [[Amerika Atsimo]] == <big>Azo anovozan-kevitra</big> == '''Boky amin' ny teny anglisy''' * Asante, Molefi (2007). ''The History of Africa''. USA: Routledge. ISBN 0-415-77139-0. * Clark, J. Desmond (1970). ''The Prehistory of Africa''. London: Thames and Hudson. ISBN 978-0-500-02069-2. * Crowder, Michael (1978). ''The Story of Nigeria''. London: Faber. ISBN 978-0-571-04947-9. * Davidson, Basil (1966). ''The African Past: Chronicles from Antiquity to Modern Times''. Harmondsworth: Penguin. OCLC 2016817. * Gordon, April A.; Donald L. Gordon (1996). ''Understanding Contemporary Africa''. Boulder: Lynne Rienner Publishers. ISBN 978-1-55587-547-3. * Khapoya, Vincent B. (1998). ''The African experience: an introduction''. Upper Saddle River, NJ: Prentice Hall. ISBN 978-0-13-745852-3. * Moore, Clark D., sy Ann Dunbar (1968). ''Africa Yesterday and Today, in series, The George School Readings on Developing Lands.'' New York: Praeger Publishers. * Naipaul, V. S.. ''The Masque of Africa: Glimpses of African Belief.'' Picador, 2010. ISBN 978-0-330-47205-0 '''Boky amin'ny teny frantsay''' *Guy Ankerl, ''Urbanisation rapide en Afrique Tropicale,'' Berger-Levrault, Paris-Abidjan, 1987, (ISBN 978-2-7013-0673-5) *Georges Balandier, ''Sociologie actuelle de l'Afrique noire. Dynamique des changements sociaux en Afrique centrale'', PUF, Paris, 1984 (1re éd. 1955) *Frédérique Briard, Tiken Jah Fakoly - ''L'Afrique ne pleure plus, elle parle''., Les arènes, 2008 * Sylvie Brunel : **''Asie, Afrique : grenier vides, greniers pleins'', Economica, « Économie agricole », 1986 **''L'Afrique. Un continent en réserve de développement'', Bréal, 2004, (ISBN 978-2-84291-866-8) **''L'Afrique dans la mondialisation'', La documentation photographique, no 8048, La documentation française, 2005 * Mongo Beti, ''Main basse sur le Cameroun. Autopsie d'une décolonisation'', La Découverte, 2003 (1re éd. 1972) * Catherine Coquery-Vidrovitch, ''Les Africaines : histoire des femmes d'Afrique noire du XIXe au XXe siècle'', Desjonquères, 1994 * Cheikh Anta Diop : **''Nations nègres et culture'', Présence Africaine, 1954 **''L'unité culturelle de l'Afrique noire'', Présence Africaine, 1960 **''L'Afrique noire précoloniale'', Présence Africaine, 1960 **''Civilisation ou Barbarie'', Présence Africaine, 1981 * Joseph Ki-Zerbo, ''Histoire de l'Afrique noire'', Hatier, 1978 * Camara Laye, ''L'enfant noir'', 1953 * Tidiane N'Diaye : **''Mémoire D'Errance.'' Ed A3 Paris 1998, 206 p. (ISBN 978-2-84436-000-7) **''La longue marche des peuples noirs''. Publibook Paris 2001, 293 p. (ISBN 978-2-7483-0021-5) **''L'Eclipse des Dieux.'' Ed du Rocher Paris 2006,317 p. (ISBN 978-2268056418) **''Le Génocide Voilé.'' Ed Gallimard Paris 2008, 253 p. (ISBN 978-2070119585) *Jacques Nougier, ''Carnet d'afriques'', L'Harmattan, 2006, 160 pages, (ISBN 2-296-01569-7) *Théophile Obenga, ''Les Bantu, langues, peuples, civilisations'', Présence Africaine, 1985 *François-Xavier Verschave : **''Françafrique : Le plus long scandale de la République'', Stock, 1998 **''Négrophobie'', les arènes, 2005 *René Dumont : **''L'Afrique noire est mal partie'', 1962 **''Pour l'Afrique'', j'accuse, 1986 == Rohy ivelany == * [http://www.dmoz.org/Regional/Africa Africa eo amin'i DMOZ] {{Wayback|url=http://www.dmoz.org/Regional/Africa |date=20150106052754 }} [[Sokajy:Afrika| ]] [[Sokajy:Firenena ao Afrika|Firenena ao Afrika]] nf5m2fn4gv3k1f9xukd89nihdun9p44 Espaina 0 2116 1111328 1087188 2025-06-29T10:38:39Z Thelezifor 15140 Namafa soratra tsy ilaina 1111328 wikitext text/x-wiki {{Infobox pays | nom_local=Reino de España|langue=es | prononciation=Es-España.ogg | nom_malgache=Fanjakan' i Espaina | image_drapeau=Flag of Spain.svg | lien_drapeau=Sainan' Espaina | image_blason=Escudo de España (mazonado).svg | lien_blason=Fanevan' i Espaina | image_carte=EU location ESP.png | devise=Plus Ultra | langues_officielles=[[Fiteny espaniôla]] | capitale=[[Madrid]] | coordonnées_capitale={{coord|40|26|N|3|42|W}} | type_gouvernement = [[Fanjakana]] | titres_dirigeants=[[Mpanjakan'i Espaina|mpanjaka]]<br />&nbsp;- [[Lisitra ny filoha ny governemanta espaniola|filoha ny Governemanta espaniola]]''' | noms_dirigeants=[[Juan Carlos I]]<br />[[José Luis Rodríguez Zapatero]] | superficie_rang=51 | superficie_totale=504 782 | pourcentage_eau=1,04% | population_rang=29 | population_totale=46.157.822 | population_année=2008 | densité=89,38 | lien_villes=:catégorie:Espaina | plus_grande_ville=Madrid | titre_plus_grande_ville=Tanàna ngeza indrindra | pays_indépendance=&nbsp; | type_indépendance= Firaisan'ny Fanjakan'ny [[Aragôna]], [[Kastila]] sy [[Katalaona]] | date_indépendance=[[1512]] | pays frontaliers={{FRA}}{{-}}{{MAR}}{{-}}{{POR}}{{-}}{{AND}}{{-}}{{GIB}} | gentilé=Espaniola |IDH_année=2005 |IDH=(mitombo) 0,949 |IDH_catégorie=ambony |IDH_rang=13 | monnaie=[[Euro]] | code_monnaie=EUR | fuseau_horaire =+1: ([[CET]]);<br /> ; [[UTC]]+2: ([[CEST]]) | hymne_national =[[Marcha Real]] | domaine_internet =.es | indicatif_téléphonique=34 }} I '''Espaina''' dia firenena ao [[Eorôpa Atsimo-Andrefana]], anisan' ny firenena mandrafitra ny [[Saikanosy Iberika]] miaraka amin' i [[Pôrtogaly]], ao amin' ny tapany atsimo amin' i Eorôpa. I [[Madrid]] no renivohiny ary i [[Frantsa]] sy i [[Andôra]] any avaratra, ary i [[Pôrtogaly]] any andrefana no ny firenena manodidina azy. Mamaritra ny sisin-taniny ny [[Ranomasina Mediteranea]] izay ahitana ny vondro-nosy Baleares sy ny vondro-nosy Canaries. Manasaraka azy amin' i Frantsa ny tangoron-tendrombohitra Pyrenea ary amin' i [[Afrika]] ny [[Andilan-dranomasin' i Gibraltar|andilan-dranomasina Gibraltar]]. Ny 80 % amin' ny sisin-tanin' i Espaina dia morontsiraka. Firenena be tendrombohitra i Espaina. I Espaina no firenena lehibe indrindra ary be mponina indrindra ao amin' ny Saikanosy Iberika. Tamin' ny taona 2009 dia niisa 46 tapitrisa ny mponina tao aminy ka manahatonga azy ho firenena faha-29 be mponina indrindra eo anivon' izao tontolo izao, anisan' ny firenena manana mponina kely hakitroka indrindra any Eorôpa anefa i Espaina. Vahoaka mpamboly sy ny mpiompy ny [[Espaniôla (vahoaka)|Espaniôla]] hatramin' izao. Tamin’ ny taompolo 1960 no nampiroborobo ny [[taozava-baventy]] any aminy. Nanomboka tamin' ny nidirany tao amin' ny Fianakaviambe ara-Toekarena Eorôpeana (frantsay: ''Communauté Economique Européenne'') tamin' ny taona 1986 no nahitan' ny toekareny fandrosoana lehibe. Tamin' ny taonjato faha-6 tal. J.K. dia nanani-bohitra tao amin' io tany misy an' i Espaina io ny [[Iberiana (vahoaka)|Iberiana]] sy ny [[Selta (vahoaka)|Selta]]. Faritany rômana i Espaina taty aoriana hatramin' ny taonjato faha-5 taor. J.K., avy eo nobodoin' ny [[Visigôty (vahoaka)|Visigôty]] sy ny [[Maora (vahoaka)|Maora]] miozolmana. Nanao izay hahazoana an’ i Espaina indray ireo mpanjaka kristiana nanomboka tamin' ny taonjato faha-8 ka tsy azo izy raha tsy tamin' ny taonjato faha-19: izany no atao amin' ny [[Fiteny espaniôla|teny espaniôla]] hoe ''[[Reconquista]]'''''.''' Nahatratra ny fara tampon’ ny famifrapiratany i Espaina tamin' ny tanjato faha-16; izany no atao hoe "Taonjato Volamena Espaniôla". Taorian' ny nahitan’ i [[Christophe Colomb]] an’ i [[Amerika]] tamin' ny taona 1492 dia nanjakazaka amin' ny ampahany be amin’ izao tontolo izao, indrindra fa tamin' i [[Amerika Atsimo]] sy [[Amerika Afovoany|Afovoany]], i Espaina. Taonjato iray taorian' izany no nampitontongana ny lazan' i Espaina. Tamin' ny taona 1873 no nanambaràna voalohany ny fitsanganan' ny repoblika (Repoblika voalohany) nefa tafaverina indray ny fanjakà-mpanjaka iray taona taorian’ io. Tamin’ ny taona 1931 dia nambara indray ny fitsangann’ ny repoblika (Repoblika faharoa). Nisy ny fanonganam-panjakana tamin’ ny taona 1936 izay nitondra ny jeneraly Franco teo amin’ ny fitondrana. Nipoaka ny ady an-trano, nifanandrinan’ ny miaramila sy ny mpomba ny Repoblika, izay tsy nifarana raha tsy tamin’ ny taona 1939. Ny fandresen’ ireo mpandala tanindrazana no nahafahan’ i Francisco Franco nametraka fitondrana jadona izay naharitra hatramin’ ny nahafatesany tamin’ ny taona 1975. Tafaverina indray ny demôkrasia. Firena entin' ny mpanjaka i Espaina nefa izany fanjakà-mpanjaka izany dia fehezin-dlàm-panorenana. Hery mpanjanaka faharoa tranainy indrindra aorian' i Pôrtogaly i Espaina. Ary ny [[Fiteny espaniôla|fiteniny]], noho izy hery mpanjanaka tranainy, dia anisan' ny fiteny be mpiteny indrindra eto an-tany. == Tantara == Ny [[Ibera (vahoaka)|Ibera]] na [[Iberiana (vahoaka)|Iberiana]] no mponina tao Espaina tamin' ny taonarivo faha-2 tal. J.K. Ary tamin’ ny taonjato faha-5, dia tonga ny [[Seltibera (vahoaka)|Seltibera]], vahoaka [[Indô-eorôpeana (vahoaka)|indô-eorôpeanina]] izay nipetraka tao Espaina hatramin' ny taonjato voalohany taor. J.K. Mipetraka teo amin' ny morontsiraka [[Ranomasina Mediteranea|mediteraneanina]] ireo vahoaka [[Fenisianina (vahoaka)|fenisianina]] sy [[Grika (vahoaka)|grika]] ary [[Kartajinianina (vahoaka)|kartajinianina]] nanomboka tamin' ny taonjato faha-9 tal. J.K. Nanomboka tamin' ny taonjato faha-2 tal. J.K., nanjaka tao Espaina ny [[Rômana (vahoaka)|Rômana]] avy any [[Italia]] ary nentiny tao ny fiteniny sy ny fombany ary ny lalàny. Ho lasa faritany rômana io faritra io mandritra ny 700 taona. Taorian' ny faharesen' ny Rômana tamin' ny taonjato faha-5 dia nonina tao amin' ny [[Saikanosy Iberika]] ireo [[vahoaka jermanika]]: [[Soeva (vahoaka)|Soeva]] sy [[Vandala (vahoaka)|Vandala]] ary [[Visigôty (vahoaka)|Visigôty]]. Nifindra tany [[Afrika Avaratra]] ny Vandala tamin’ ny taonjato faha-3. Ny Visigôty no tena nanjaka tao Espaina hatramin' ny fahatongavan' ny mponina miozolmana tamin' ny taonjato faha-7. Nanomboka tamin' ny taonjato faha-7 (fanjavonan' ny Visigôty) hatramin' ny taonjato faha-16 dia nanjaka tao Espaina ny mponina miozolmana ([[Maoro (vahoaka)|Maoro]], [[Môzarabo (vahoaka)|Môzarabo]]), teo afovoany ary tany amin' ny tapany atsimon' i Espaina indrindraindrindra. Tamin' ny taona 756 dia nahaleotena i Espaina miozolmana, nandritra ny andro nanjakan' ny Ômeiadin' i Cordoba. Nivadika ho [[kalifata]] i Espaina miozolmana. Nihakely ny fahefan’ ilay kalifata lehibe tamin' ny taonjato faha-11, ka voazarazara ho fanjakana (taifa) madinika miisa dimy amby roapolo. Nohararaotin' ireo fanjakana espaniôla io fizarazarana io, ary io no nahafahan' ny [[Espaniôla (vahoaka)|Espaniôla]] nanomboka ary namarana ny ''[[Reconquista]]'', tapitra tamin' ny taona 1492; tamin' io taona io ihany no nahitan' i [[Christophe Colomb]] ny kôntinentan' i [[Amerika]]. Vita tamin' ny taona 1512 ny fampiraisana an' i Espaina, ary tamin' io fotoana io dia nandefasana miaramila (''[[Conquistador]]'') maro dia maro tany Amerika handresena ireo fanjakana teratany ([[Azteka (vahoaka)|Azteka]], [[Inka (vahoaka)|Inka]]) ary hanorenana zanatany lehibe (Espaina Vaovao, Kastila Vaovao, Granada Vaovao). == Jeôgrafia == I Espaina dia firenena manana morontsiraka eo amin' ny [[Ranomasina Mediteranea]] sy eo amin' ny [[Ranomasimbe Atlantika]]. Ao amin' ny tapany atsimon' i [[Eorôpa]] no misy azy, ao amin' ny [[Saikanosy Iberika]]. Mizara sisintany amin' i [[Pôrtogaly]], amin' i [[Frantsa]], amin' i [[Andôra]], amin' ny [[Fanjakana Mitambatra]] ary amin' i [[Marôka]] i Espaina. Ireo tany espaniôla any ivelan' i Espaina dia i Ceuta sy i Melilla. == Mponina == {{...}} == Pôlitika == {{...}} == Jereo koa == '''Firenena ao Eorôpa''' [[Albania]] - [[Alemaina]] - [[Andôra]] - [[Aotrisy]] - [[Belzika]] - [[Bielôrosia]] - [[Bolgaria]] - [[Bôsnia-Herzegôvina]] - [[Danemarka]] - [[Espaina]] - [[Estônia]] - [[Fanjakana Mitambatra]] - [[Finlandy]] - [[Frantsa]] - [[Grisia]] (na [[Gresy]]) - [[Hôngria]] (na [[Hongaria]]) - [[Irlanda]] - [[Islandy]] - [[Italia]] - [[Jeôrjia]] - [[Repoblikan' i Kipra|Kipra]] (na [[Repoblikan' i Kipra|Sipra]]) - [[Krôasia]] (na - [[Krôatia]]) - [[Letônia]] - [[Liktenstaina]] - [[Litoania]] - [[Loksemborga]] - [[Masedônia Avaratra]] (na [[Makedônia Avaratra]])- [[Malta]] - [[Môldavia]] - [[Môntenegrô]] - [[Nederlandy]] - [[Nôrvezy]] - [[Okraina]] - [[Pôlônia]] - [[Pôrtogaly]] - [[Tsekia]] - [[Romania]] - [[Rosia]] - [[San-Marîno]] - [[Serbia]] - [[Slôvakia]] - [[Slôvenia]] - [[Soeda]] - [[Soisa]] - [[Tsekia]] - [[Vatikàna|Vatikàna.]] '''Kôntinenta eto an-tany''' * [[Afrika]] * [[Amerika]] ([[Amerika Avaratra]] - [[Amerika Atsimo]]) * [[Azia]] * [[Eorôpa]] * [[Ôseania]] * [[Antarktika]] {{Commons|Spain}} [[Sokajy:Espaina| ]] [[Sokajy:Firenena]] 7cbug479arqy140v50hd3uohbw2qals Vorona 0 2465 1111153 1105209 2025-06-28T20:57:19Z 2806:2F0:55C1:CC29:7F00:134B:1B51:2B47 1111153 wikitext text/x-wiki {{vangovango}} [[Sary:הגליל התחתון - אלוני אבא - המבנים הטמפלרים (1).JPG|vignette|Vorona]] Ny '''vorona''' dia ao amin' ny kilasin' ny [[biby manana hazondamosina]], ny '''''Aves'''''. Manana [[ra]] mafana sady [[Atody|manatody]] izy ireo. Feno [[volom-borona]] ny tenany sady manana [[elatra]]. Manana anjara asa telo ny volom-borona: ny fisidinana sy ny fifehezana ny mari-pana ary ny fampisehoana. Manana [[taolana]] poak' aty ny vorona mba hahakely ny lanjany. Noho izy ireo mafana vatana dia mampiasa hery betsaka. Noho izany dia mihinana [[sakafo]] be dia be izy ireo raha oharina amin' ny lanjany. Karazam-borona samihafa mihoatra ny 9&nbsp;000 no efa fantatra. Hita ao amin' ny [[kôntinenta]] rehetra eto amin' izao tontolo izao ny vorona. Afaka miaina amin' ny tontolo mangatsiaka ny karazam-borona samihafa, ary ny hafa dia afaka miaina ao amin' ny toetany mafana. Hita any anaty [[ala]], eny amin' ny [[kijana]], eny amin' ny [[harambato]], eny amin' ny moron-d[[renirano]], eny amin' ny vato amoron-d[[ranomasina]], eny amin' ny tampon-tranon' olona ny vorona. Mihinana sakafo isan-karazany ny vorona. Mihinan-kena ny ankamaroany. Maro ny mihinana [[bibikely]] na [[trondro]]. Mihinana karazam-[[bibilava]] na [[voalavo]] na koa karazam-borona hafa ny sasany. Misy vorona hafa ihany koa mihinana fatim-biby. Ny vorona toa ny [[boloky]] dia mihinana [[voamadinika]] sy [[voankazo]]. == Jereo koa == * [[Akoho]] - [[Vorombola]] - [[Voronaparadisa]] * [[Boloky]] - [[boiaza]] * [[Gisa ejiptana|Gisa ejiptiana]] - [[Sama (vorona)|sama]] - [[Kôlibria]] * [[Fody]] - [[Goaika]] - [[Kibobo]] - [[Papelika (vorona)|Papelika]] - [[Pelikana]] - [[Vanovolondavenona]] * [[Voltora]] - [[Voromahery]] - [[Vorompiremby]] * [[Batis]] [[Sokajy:Vorona| ]] i9mdsir4dpjgiidryydpg35xa3d4c6i 1111155 1111153 2025-06-28T21:09:10Z 2806:2F0:55C1:CC29:7F00:134B:1B51:2B47 1111155 wikitext text/x-wiki {{vangovango}} [[Sary:הגליל התחתון - אלוני אבא - המבנים הטמפלרים (1).JPG|vignette|Vorona]] Ny '''vorona''' dia ao amin' ny kilasin' ny [[biby manana hazondamosina]], ny '''''Aves'''''. Manana [[ra]] mafana sady [[Atody|manatody]] izy ireo. Feno [[volom-borona]] ny tenany sady manana [[elatra]]. Manana anjara asa telo ny volom-borona: ny fisidinana sy ny fifehezana ny mari-pana ary ny fampisehoana. Manana [[taolana]] poak' aty ny vorona mba hahakely ny lanjany. Noho izy ireo mafana vatana dia mampiasa hery betsaka. Noho izany dia mihinana [[sakafo]] be dia be izy ireo raha oharina amin' ny lanjany. Karazam-borona samihafa mihoatra ny 9&nbsp;000 no efa fantatra. Hita ao amin' ny [[kôntinenta]] rehetra eto amin' izao tontolo izao ny vorona. Afaka miaina amin' ny tontolo mangatsiaka ny karazam-borona samihafa, ary ny hafa dia afaka miaina ao amin' ny toetany mafana. Hita any anaty [[ala]], eny amin' ny [[kijana]], eny amin' ny [[harambato]], eny amin' ny moron-d[[renirano]], eny amin' ny vato amoron-d[[ranomasina]], eny amin' ny tampon-tranon' olona ny vorona. Mihinana sakafo isan-karazany ny vorona. Mihinan-kena ny ankamaroany. Maro ny mihinana [[bibikely]] na [[trondro]]. Mihinana karazam-[[bibilava]] na [[voalavo]] na koa karazam-borona hafa ny sasany. Misy vorona hafa ihany koa mihinana fatim-biby. Ny vorona toa ny [[boloky]] dia mihinana [[voamadinika]] sy [[voankazo]]. == Jereo koa == * [[Akoho]] - [[Vorombola]] - [[Voronaparadisa]] * [[Boloky]] - [[boiaza]] * [[Gisa ejiptana|Gisa ejiptiana]] - [[Sama (vorona)|sama]] - [[Kôlibria]] * [[Fody]] - [[Goaika]] - [[Kibobo]] - [[Papelika (vorona)|Papelika]] - [[Pelikana]] - [[Vanovolondavenona]] * [[Voltora]] - [[Voromahery]] - [[Vorompiremby]] [[Sokajy:Vorona| ]] rvmhus7q2rekorcfne1pam9lmyjlxpa Alika 0 2700 1111073 1107870 2025-06-28T15:46:50Z Thelezifor 15140 Namafa soratra tsy ilaina 1111073 wikitext text/x-wiki {{vangovango}} [[Sary:Coat types 3.jpg|thumb|250px|Karazan' alika]] [[Sary:CotonDeTulear.png|thumb|200px|Alika]] Ny '''alika'''<ref>https://mg.globalvoices.org/2024/07/30/170861/</ref> na '''amboa''' dia [[biby mampinono]], mihinana [[hena]]. Fiompy ka lazaina fa anisan' ny tena namana akaiky ny [[olombelona]]. ''Vovò'' no filaza ny feony. == Jereo koa == * [[Saka]] * [[Kisoa|isoa]] * [[Ondry]] * [[Osy]] * [[Omby]] * [[Bitro]] * [[Soavaly]] * [[Boriky]] * [[Rameva]] * [[Voalavo]] * [[Totozy]] == Rohy ivelany == [[Sokajy:Biby]] 38iplvt7fvqfqf1a8ctb6f23fcalkzk 1111074 1111073 2025-06-28T15:47:14Z Thelezifor 15140 /* Jereo koa */ 1111074 wikitext text/x-wiki {{vangovango}} [[Sary:Coat types 3.jpg|thumb|250px|Karazan' alika]] [[Sary:CotonDeTulear.png|thumb|200px|Alika]] Ny '''alika'''<ref>https://mg.globalvoices.org/2024/07/30/170861/</ref> na '''amboa''' dia [[biby mampinono]], mihinana [[hena]]. Fiompy ka lazaina fa anisan' ny tena namana akaiky ny [[olombelona]]. ''Vovò'' no filaza ny feony. == Jereo koa == * [[Saka]] * [[Kisoa]] * [[Ondry]] * [[Osy]] * [[Omby]] * [[Bitro]] * [[Soavaly]] * [[Boriky]] * [[Rameva]] * [[Voalavo]] * [[Totozy]] == Rohy ivelany == [[Sokajy:Biby]] mco9ch5o694cnuns2fxgzw5qinep0on 1111077 1111074 2025-06-28T16:16:51Z Thelezifor 15140 Ohabolana 1111077 wikitext text/x-wiki {{vangovango}} [[Sary:Coat types 3.jpg|thumb|250px|Karazan' alika]] [[Sary:CotonDeTulear.png|thumb|200px|Alika]] Ny '''alika'''<ref>https://mg.globalvoices.org/2024/07/30/170861/</ref> na '''amboa''' dia [[biby mampinono]], mihinana [[hena]]. Fiompy ka lazaina fa anisan' ny tena namana akaiky ny [[olombelona]]. ''Vovò'' no filaza ny feony. == Ohabolana == * [[Akanga]] maro tsy vakin' amboa. * Alika manerona ka miaro ny tsy ho an' ny tenany. * Toy ny amboa miandry [[embok' akondro]]: andrasan-tsy latsaka, ilaozana toa [[hena]]. * [[Andevo (teto Madagasikara)|Andevolahy]] maty hariva, ka vovon' alika no anjara [[tafondro]]<nowiki/>ny. * Dia varotra alika va iny, ka hifanerena? * Aza atao ohatra ny aretin' alika, ka vitan-delaka ihany. * Aza atao fihavanan' alika, ka [[taolana]] iray no isarahana. * Aza manao tokin-d[[Ondry|reniondry]]: enjehin' alika vao mibahana. * Aza manendry tena ohatra ny alika ho any an-tsena. * Te hoderain' ny amboa, ka mikiky taolan-tsy misy hena. * Manao fahantitr' alika, any an-tehezany no mikipaka aloha. * Fisoitra afom-bavy antitra: hita alika, kapohina; mandroatra ny [[vary]], haroina aminy indray. * Katro-doha anjaran' ny [[ondry]], kaikitra fanaon' ny alika, teny soa fanaon' ny hendry. * [[Kibobo]] sy alika mahay mihaza ka tsy avelan' ny vodi-ahitra tsy hihaona. * Maniry hanina an-tenda, hoatry ny amboa miambozon-koditra. * Miala maina toy ny mandevina amboa. * [[Mpamosavy]] novovozin' ny alika: ho azy ihany no farany. * Ny alika jamban' ny taolana, ny [[Olombelona|olona]] jamban' ny [[vola]]. * Tsy misy be aina noho ny alika, fa raha voky ran-kena, mandry ilalana. * Ny nenina tsy mba roahina eo aloha, tahaka ny [[ondry]]; fa avy manaraka tahaka ny alika. * Raha ny hazakazaka no nahazoan-karena, dia nanam-be ny alika. * Tsy azon' ny olona ny [[lambo]], raha tsy ny alika. == Jereo koa == * [[Saka]] * [[Kisoa]] * [[Ondry]] * [[Osy]] * [[Omby]] * [[Bitro]] * [[Soavaly]] * [[Boriky]] * [[Rameva]] * [[Voalavo]] * [[Totozy]] == Rohy ivelany == [[Sokajy:Biby]] pkxasyb07m2ao54jwsjo9dcg17tbszt 1111315 1111077 2025-06-29T10:02:12Z Thelezifor 15140 Nanitatra ny teny fampidirana 1111315 wikitext text/x-wiki {{vangovango}} [[Sary:Coat types 3.jpg|thumb|250px|Karazan' alika]] [[Sary:CotonDeTulear.png|thumb|200px|Alika]] Ny '''alika'''<ref>https://mg.globalvoices.org/2024/07/30/170861/</ref> na '''amboa''' dia [[biby mampinono]], mihinana [[hena]], ao amin' ny fianakaviana ''[[Canidae]]''. '''''Canis familiaris''''' na '''''Canis lupus familiaris''''' ny anarny ara-tsiansa. Izy io no endrika ompiana amin' ny [[lopa volondavenona]] (''[[Canis lupus]]''), anisany koa ny [[dingô]], izay niverina ho biby miaina anaty ala (bibidia). Fiompy ny alika ary lazaina fa anisan' ny tena namana akaiky ny [[olombelona]]. ''Vovò'' no filaza ny feony. Ny [[lopa]] no karazana biby voalohany voafolaky ny olombelona ho azo hompiana mba hoenti-mihaza tamin' ny [[Paleôlitika]], izay tsy nahafehy na ny fambolena na ny fiompiana. Nihasamy hafa ara-pototarazo amin' ny amin' ny lopa volondavenona ny taranaky ny alika tamin' ny manodidina ny 100&nbsp;000 taona lasa izay, ary ny sisan-taolana tranainy indrindra voamarina amin' ny tarihan' ny alika ankehitriny dia velona tany amn' ny 12&nbsp;000 na 33&nbsp;000 taona, arakaraka ny filazan' ny loharano samihafa. Hatramin' ny vanim-potoana talohan' ny Tantara dia nanaraka ny olombelona nandritra ny vanim-potoana nanombohany niorim-ponenana ny alika, vanim-potoana nipoiran' ny sivilizasiôna voalohan' ny [[fambolena]]. Tamin' izany fotoana izany no nahazoan' ny alika ny fahafaha-mandevona ny [[tavolo]] (hidrôetilamidôna), ary nitombo isa ny anjara asany amin' ny maha mpanampy ny ''[[Homo sapiens]]''. Ireo anjara asa vaovao ireo dia nampitombo isa ny fanavahana ny zana-karazana sy ny fipoirana tsikelikelin' ny karazan' alika azo fantarina. Ankehitriny dia ampiasaina na atao namana ny alika. Atao hoe "naman' ny olombelona tsara indrindra" izy ireo noho ny mivondrona hoazy sy ny namolahana azy ho fiompy taloha indrindra ary noho ny toetrany mampiavaka azy. Io toerana manokana misy azy eo amin' ny fiarahamonin' ny olombelona io dia nitarika ho amin' ny famolavolana fitsipi-dalàna manokana. Ohatra, raha ekena ho ara-dalàna ny fepetran' ny Federasiôna Iraisam-Pirenena momba ny Alika (frantsay: ''Fédération Cynologique Internationale''), ny filazaha hoe "alika madio karazana" dia feperan' ny fanoratana ny alika ao amin' ny bokim-piavian' ny firenena nahaterahany. Miankina amin' ny firenena tsirairay, dia mety tsy maintsy atao ny fanaovana [[vaksiny]], ary ny karazana alika sasany, izay heverina ho mampidi-doza, dia iharan' ny fameperana. Amin' ny ankapobeny dia iharan' ny lalàna isan-karazany mifehy ny biby fiompy mpihinan-kena ny alika. Izany indrindra no mitranga ao [[Eorôpa]], izay manamora ny fifamoivoizan' ny alika noho ny namoronana ny pasipaoro eorôpeana ho an' ny biby fanao namana. == Ohabolana == * [[Akanga]] maro tsy vakin' amboa. * Alika manerona ka miaro ny tsy ho an' ny tenany. * Toy ny amboa miandry [[embok' akondro]]: andrasan-tsy latsaka, ilaozana toa [[hena]]. * [[Andevo (teto Madagasikara)|Andevolahy]] maty hariva, ka vovon' alika no anjara [[tafondro]]<nowiki/>ny. * Dia varotra alika va iny, ka hifanerena? * Aza atao ohatra ny aretin' alika, ka vitan-delaka ihany. * Aza atao fihavanan' alika, ka [[taolana]] iray no isarahana. * Aza manao tokin-d[[Ondry|reniondry]]: enjehin' alika vao mibahana. * Aza manendry tena ohatra ny alika ho any an-tsena. * Te hoderain' ny amboa, ka mikiky taolan-tsy misy hena. * Manao fahantitr' alika, any an-tehezany no mikipaka aloha. * Fisoitra afom-bavy antitra: hita alika, kapohina; mandroatra ny [[vary]], haroina aminy indray. * Katro-doha anjaran' ny [[ondry]], kaikitra fanaon' ny alika, teny soa fanaon' ny hendry. * [[Kibobo]] sy alika mahay mihaza ka tsy avelan' ny vodi-ahitra tsy hihaona. * Maniry hanina an-tenda, hoatry ny amboa miambozon-koditra. * Miala maina toy ny mandevina amboa. * [[Mpamosavy]] novovozin' ny alika: ho azy ihany no farany. * Ny alika jamban' ny taolana, ny [[Olombelona|olona]] jamban' ny [[vola]]. * Tsy misy be aina noho ny alika, fa raha voky ran-kena, mandry ilalana. * Ny nenina tsy mba roahina eo aloha, tahaka ny [[ondry]]; fa avy manaraka tahaka ny alika. * Raha ny hazakazaka no nahazoan-karena, dia nanam-be ny alika. * Tsy azon' ny olona ny [[lambo]], raha tsy ny alika. == Jereo koa == * [[Saka]] * [[Kisoa]] * [[Ondry]] * [[Osy]] * [[Omby]] * [[Bitro]] * [[Soavaly]] * [[Boriky]] * [[Rameva]] * [[Voalavo]] * [[Totozy]] == Rohy ivelany == [[Sokajy:Biby]] q4qq8ke9cxlcmhlc9w74gve2hum808n Etazonia 0 2881 1111325 1107465 2025-06-29T10:31:46Z Thelezifor 15140 /* Vanimpotoan' ny fananjahan-tany (1492-1775) */ 1111325 wikitext text/x-wiki {{Infobox pays| nom_local=''United States of America'' | langue=en | nom_malgache=Etazonian'i Amerika| de=des%20 | image_drapeau=Flag of the United States.svg | lien_drapeau=Sainan' Etazonia | image_blason=US-GreatSeal-Obverse.svg | lien_blason=Mari-piandrian' Etazonia | image_carte=Location United States.svg | devise=''<br />(1776 - ankehitriny) ''[[E Pluribus Unum]]''<br />([[latina]] : «Tokana avy amin'ny maro»)<br />(1956 - ankehitriny) ''[[:en:In God We Trust]]''<br />([[Anglisy]] : «Andriamanitra no itokiantsika») | langues=Faritra federaly [[Fiteny anglisy|Anglisy Amerikanina]] ''avy hatrany'' Teny ofisialy ny teny anglisy anaty ny staty 30 20 % ny mponina miteny teny afa, ny teny [[espaniola]] tena be indrindra| capitale=[[:en:Washington, DC]] | coordonnées_capitale=38° 53' N, 77° 02' O | lien_villes=Tanànan'i Etazonia | titre_plus_grande_ville = Tanàna lehibe indrindra| plus_grande_ville=[[New York]], [[Los Angeles]], [[Atlanta]], [[Seattle]], [[Miami]] | type_gouvernement=[[Repoblika federaly]] | titres_dirigeants=[[Filoham-pirenena]] | noms_dirigeants= [[Donald Trump]] |superficie_rang=4 | superficie_totale={{formatnum:9833520}} | pourcentage_eau={{unité|4.66|%}} | population_rang=3 | population_totale={{formatnum:331449281}} | population_année=2020 | densité=33,6 | type_indépendance= Voateny<br />&nbsp;- Fantatra | pays_indépendance=Avy amin'ny [[Bretaina Be]] | date_indépendance=[[4 Jolay]] [[1776]] <br />[[3 Septambra]] [[1783]] | pays frontaliers={{CAN}}{{-}}{{MEX}}| gentilé= Amerikana | IDH_année=2019 | IDH={{augmentation}} 0,926 | IDH_catégorie=ambony | IDH_rang=faha-12 | monnaie=[[Dôlara|Dollar Amerikana]] | code_monnaie=USD | fuseau_horaire=-5 -10 | hymne_national=[[:en:The Star-Spangled Banner]] | domaine_internet=.us | indicatif_téléphonique=1 | }} I '''Etazonia''' dia firenena any [[Amerika Avaratra]] izay mizara ho fanjakana mizakatena (''states'') dimampolo sy distrika federaly iray ary [[fizaràn-tany]] ivelany (''territory'') efatra ambin' ny folo foronina nosy miparitaka manerana ny [[Ranomasina Karaîba|Ranomasina Karaiba]] sy ny [[Ranomasimbe Pasifika]]. Ny 48 amin'ny fanjakana 50 no mifanila sady mandrafitra ny "Renitany" (anglisy: ''Mainland''), izay faritan' ny [[Ranomasimbe Atlantika]] any atsinanana, ny [[Hoalan' i Meksika]] any atsimo-atsinanana ary ny [[Ranomasimbe Pasifika]] any andrefana, ary mifanefitra amin' i [[Kanada]] any avararta sy amin' i [[Meksika]] any atsimo-andrefana. Ny fanjakana roa tsy ao anatin' ny Tanibe dia i [[Alaska]], ao avaratra-andrefan' i Kanada, ary ny vondronosy [[Hawaii]], vondronosy ao amin' ny tapany avaratry ny [[Ranomasimbe Pasifika]]. Atao amin' ny teny anglisy hoe '''United States''', '''United States of America''', '''US''', '''USA''' na '''America''' ity firenena ity. Ny renivohitra federaly, [[Washington]], dia ao amin' ny Distrikan' i Columbia, faritra iray mihidy ao amin' ilay firenena, fa ivelan' ny fanjakana dimampolo. Mampihatra rafitra ara-pôlitika [[repoblika]] sady fanjakana federaly misy rafi-pitondrana ananan' ny filoham-pirenena fahefana betsaka i Etazonia. Tsy misy ny [[fiteny ôfisialy]] any Etazonia na dia amin' ny fiteny anglisy amerikana aza ny fitenin' ny firenena Manana velarana 9,8 tapitrisa km<sup>2</sup> io firenena io, ka izany no mahatonga azy, arakaraka ny mason-tsivana, ho firenena fahatelo na fahefatra maneran-tany amin' ny velaran-tany, aorian' i [[Rosia]] sy i [[Kanada]] ary i Sina. Tamin' ny taona 2020 i Etazonia dia nisy mponina eo amin' ny 331 tapitrisa eo ho eo, izay nametraka azy ho firenena fahatelo eran-tany amin'ny habetsahan' ny mponina, aorian' i [[Repoblika Entim-Bahoakan' i Sina|Sina]] sy i [[India]].Mitombo ny mponina amerikana noho ny fifandanjana voajanahary miabo sy ny fifindra-monina. Ny mponina ao Etazonia dia fitambarana foko (firenena niaviana) samihafa noho ny fifindra-monina taloha isan-karazany. Ny [[jeôgrafia]] sy ny [[toetany]] ao amin' ilay firenena dia tena samihafa, fonenan' ny zavamaniry sy biby isan-karazany, ka mahatonga an' i Etazonia ho isan' ireo firenena 17 manana karazana zavaboary betsaka dia betsaka eto amin' izao tontolo izao. Talohan' ny fizahana ny tany nataon' ny Eorôpeana sy sy nahazoana an' i Etazonia, dia ny [[Teratanin' i Amerika|Amerindiana]], izay nifindra monina avy any [[Eorazia]] tokony ho 15&nbsp;000 taona lasa izay, no nonina tao. Nanomboka tamin' ny taonjato faha-16 ny fanjanahan-tany eorôpeana. Tamin' ny 14 Mey 1607 dia naorina ny zanatany anglisy any Virginia; taorian' izay, zanatany britanika roa ambin' ny folo hafa no naorina teo amin' ny morontsirak' i [[Ranomasimbe Atlantika|Atlantika]], fa ny firenena eorôpeana hafa kosa dia nisavasava ny ambiny tamin' ny tanin' i Amerika. Nitarika ho amin' ny ady ho an' ny fahaleovan-tea tamin' ny taona 1775 ny fifandonana nifanesy nifanaovan' ny zanatany telo ambin’ny folo tamin' i [[Britaina Lehibe]]. Natao tamin' ny 4 Jolay 1776 ny fanambàrana ny fahaleovantena, izay nivondronan' ny zanatany telo ambin' ny folo ka nahaforona an' i Etazonia, izay firenena nanafoana ny fanjanahan-tany ao aminy voalohany eran-tany, neken' i Britaina Lehibe tamin' ny fiafaran' ny ady, tamin' ny taona 1783 izany. Ny tantaran' i Etazonia ankehitriny dia voamariky ny fifandrafiana teo amin' i [[New York]] sy i Philadelphia, avy eo ny fakana ny tany any Andrefana, ny ady nifanaovana tamin' ny [[Teratanin' i Amerika|Indianan' i Amerika]] ary ny adim-pisaraham-bazana. Ny fiafaran' ny [[fanandevozana]] ny Afrô-Amerikana (Amerikana mainty hoditra) tamin' ny taona 1865 dia narahin' ny [[fanavakavaham-bolon-koditra]] nandritra ny taonjato iray. Tany am-piandohan' ny taonjato faha-20, i Etazonia dia nanjary firenena mandroso amin' ny sehatry ny taozava-baventy, nanana fitaovana nahafahany miditra an-tsehatra ivelan' ny taniny. Nandray anjara tamin' ny [[Ady Lehibe Voalohany]] àry izy, ary avy eo niharan' ny krizy ara-toekarena lehibe tany (frantsay: ''Grande dépression'' / anglisy: ''Great Depression'') am-piandohan' ny taompolo 1930. I Etazoniza, izay mpandresy tamin' ny [[Ady Lehibe Faharoa]] niaraka tamin' ny firenena mpiara-dia (anglisy: ''Allies /'' frantsay: ''Alliés''), dia firenena matanjaka ara-nokleary nanomboka tamin' ny taona 1945. Lasa firenena matanjaka indrindra eran-tany izy, avy eo niatrika ny rafitra [[Kômonisma|kôminista]] tao amin' ny [[Firaisan' ny Repoblika Sôsialista Sôvietika|Firaisana Sôvietika]] sy ny mpiara-dia aminy, nandritra ny efapolo taona, ka izany fifanadrinana tsy misy fitaovam-piadiana izany no tondroina amin' ny teny hoe "[[Ady Mangatsiaka]]". Ny toekarem-pirenena, izay [[Kapitalisma|kapitalista]], no matanjaka indrindra eran-tany, izay manana [[harin-karena faobe]] ambony indrindra tamin' ny 2022; izany dia vokary ny fahafahan' ny asa mamokatra ambony dia ambony. Ny seha-pamokarana maneho ny tanjak' i Etazonia  dia ny fambolena, ny indostrian' ny teknôlôjia avo lenta ary ny serivisy. Ny toekarena amerikana koa dia anisan' ny mpanao taozavara lehibe indrindra eran-tany. Io firenena io dia manao fandaniana ara-tafika mitentina 37 % amin' ny totaliny maneran-tany. Hery lehibe ara-pôlitika sy ara-kolontsaina ihany koa i Etazonia ary mpitarika manerantany amin' ny fikarohana ara-tsiansa sy amin' ny fanavaozana ara-teknôlôjia. I Etazonia dia mpikambana ao amin' ny ''[[North Atlantic Treaty Organization]]'' (NATO) na ''[[Organisation du traité de l'Atlantique nord]]'' (OTAN), ao amin' ny ''Asia-Pacific Economic Cooperation'' (APEC), ao amin' ny ''Canada-United States-Mexico Agreement'' (CUSMA), ao amin' ny ''Organisation of American States'' (OAS), ao amin' ny ''Australia, New Zealand, United States Security Treaty'' (ANZUS), ao amin' ny ''Organisation de coopération et de développement économiques'' (OCDE), ao amin' ny ''Groupe des sept'' (G7), ao amin' ny ''Groupe des vingt'' (G20), ary mpikambana maharitra ao amin' ny [[Filankevi-pilaminan' ny Firenena Mikambana|Filankevi-Pilaminan' ny Firenena Mikambana]]. == Jeôgrafia == I Etazonia dia manana velarana mirefy 9,6 tapitrisa km<sup>2</sup> ary milahatra fahefatra amin' ny firenena ngeza indrindra eto an-[[tany]].<gallery> Sary:USA topo en.jpg|<center>Vohon-tany</center> Sary:Average precipitation in the lower 48 states of the USA.png|<center>Rotsak' orana isan-taona</center> Sary:Carte des villes américaines.svg|<center>Ny tanàna ngeza indrindra</center> Sary:US population map.png|<center>Hakitroky ny mponina</center> </gallery> === Toerana misy azy sy refiny === I Etazonia dia [[firenena]] fahefatra ngeza indrindra eto an-tany (9 631 417 {{km2}}) eo aorian' i [[Rosia]], i [[Kanada]] ary i [[Sina]]. Ny hangezan' ny tanim-pirenena amerikana dia saika hangezan' ny [[Eorôpa|Kôntinenta Eorôpeana]] na in-15-n' i [[Madagasikara]].A ny [[Amerika Avaratra]] no misy ny ''Mainland'' na ny ''Renitany'', ao amin' io ''Mainland'' io ny 48 amin' ny fanjakana mizaka-tenana ao Etazonia miisa 51. Ny endriky ny ''Mainland'' moa dia [[dimilafy]] ivelaran' ny hasin' ora dimy. 4 500 km ny halaviran' ny morontsirak' i [[Ranomasimbe Atlantika|Atlantika]] sy ny morontsirak' i [[Ranomasimbe Pasifika|Pasifika]], ary 2 500 km ny halava ny dia tokony atao raha miainga ao [[Meksika]] ka raha te-ho any [[Kanada]]. Ny totalin' ny sisin-tany ma,asaraka an i Etazonia amin' ny firenena hafa dia mirefy 12 034 km ; 8 893 km miaraka amin' i [[Kanada]], (2 477 km miaraka amin' i [[Alaska]]), 3 141 km miaraka amin' i [[Meksika]] ary 28 km miaraka amin' i [[Kioba]] (any Guantanamo). Ny tontalin' ny halavan' ny morontsiraka dia 19 924 km. === Vohon' ny tany sy rano === [[Sary:USA topo en.jpg|vignette|245x245px|Vohon' ny tany any Etazonia]] Ny lemaka amorontsirak' i [[Ranomasimbe Atlantika|Atlantika]] dia mitondra mankany amin' ny ala mikitroka sy ny havoan' i Piedmont. Ny Tendrombohitra Appalachians sy ny tangoron-tendrombohitra Adirondack dia mampisaraka ny morontsiraka atsinanana amin' ny [[Farihy Lehibe (Amerika Avaratra)|Great Lakes]] sy ny velaran-tanin' ahitra (''grasslands'') any Midwest. Ny ony [[Mississippi (ony)|Mississippi]]–[[Missouri (renirano)|Missouri]], izay rafi-drenirano fahaefatra lava indrindra eran-tany, dia mikoriana avy avaratra mianatsimo amin' ny ankapobeny eo afovoan' i Etazonia. Ny tany lemaka sady lonaka anirian' ahitra sy zavamaniry fohy ao amin' ny Great Plains dia mipaka any andrefana, ka tapahan' ny faritra avo any atsimo-atsinanana (''U.S. Interior Highlands''). Ny Rocky Mountains, ao andrefan' ny Great Plains, dia avy avaratra mianatsimo mamakivaky an' i Etazonia, ary mahatratra 4&nbsp;300 m any Colorado ny tampony. Any andrefana no misy ny Great Basin be vatolampy sy ny tany efitra toa an' i Chihuahua sy i Sonoran ary i Mojave. Manakaiky ny morontsirak' i Pasifika ny tandavan-tendrombohitra Sierra Nevada sy Cascade Range, ary mahatratra haavo mihoatra ny 4300 m ny haavon' izy roa ireo. Ny toerana iva sy avo indrindra mifanila any Etazonia dia ao amin' ny Fanjakan' i Kalifôrnia, ary eo amin' ny 135 km eo ho eo ny elanelany. Amin' ny haavony mirefy 6 190,5 m, i Denali any Alaska no tendro avo indrindra ao amin' ilay firenena sy any [[Amerika Avaratra]]. Ny volkano mbola velona dia fahita manerana ny nosy Alexander sy ireo nosy Aleotiana any Alaska, ary i Hawaii dia misy nosin' afotroa. Ny afotroa goavana ao ambanin' ny Yellowstone National Park ao amin' ny Rockies no fiforonana afotroa lehibe indrindra ao amin' ny kôntinenta. === Toetany === ==== Ankapobeny ==== [[Sary:Average precipitation in the lower 48 states of the USA.png|vignette|[[Rotsa-drano|Rotsak' orana]] ao Etazonia]] Ny toetra mampiavaka an' i Etazonia dia ny maha firenena kôntinenta azy, ahitana elanela-maripana lehibe isan-taona sy [[Rotsa-drano|rotsak' orana]] tsy ampy. Na izany aza, i Etazonia dia ahitana [[toetany]] isan-karazany, vokatry ny fitambaran' ny anton-javatra ara-jeôgrafia maro: ny hangezan' ny taniny, ny fiavian' ny [[rivotra]] (avy any amin' ny [[tendrontany]] sy any amin' ny [[zana-pehintany]]), ny fikitoantoanan' ny tany izay manaraka ny zotran' ny [[Laharan-jara hasina|laharan-jarahasina]] (ny tendrombohitra Appalachian sy Rockies, sns) ary ny fisian' ny [[korian-dranomasina]] mangatsiaka na mafana. Sakanana' ny tendrombohitra (Tendrombohitra Be Vatolampy) eo amin' ny tokonan' i [[Amerika Avaratra]] ny rivo-dranomasina mando avy any [[Ranomasimbe Pasifika|Pasifika]], izay ampitain' ny tso-drivotra avy any andrefana. Ao ambadiky ny [[tandavan-tendrombohitra]] amoron-tsiraka (ny [[Passific Coast Ranges|Pacific Coast Ranges]], ny [[Cascade Range]]), izay mahazo rotsak' orana mihoatra ny 1,5 m isan-taona, no misy ny [[Haintany|hain-tany]] amin' ny ambaratonga samihafa, hatramin' ny laharan-jarahasina faha-100, ka tena ilaina ny fitarihan-drano. Fanampin' izany, ny tsy fisian' ny fikitoantoanana ao amin' ireo [[Great Plains]] afovoany - izay mamela malalaka ny fivezivezen' ny rivotra avy any amin' ny tendrontany sy avy any amin' ny zana-pehintany, avy any avaratra mianatsimo sy mifamadika amin' izany - no anton' ny maha be ny fifanoherana misy eo amin' ny [[maripana]] amin' ny fiovana [[fizaràn-taona]]. Amin' ny fahavaratra, ny rivotra mafana sy mando avy any amin' ny [[Hoalan' i Meksika]] dia miakatra avo be any avaratra, hatrany Manitoba (any [[Kanada]]), nefa amin' ny ririnina kosa ny rivotra mangatsiatsiaka any [[Arktika]] any avaratra, izay matetika mijanona ao [[Dakôta Avaratra|North Dakota]], dia miditra indraindray hatrany Florida. Amin' ny faran' ny fahavaratra na ny fararano dia miforona ny ''hurricanes'' (rivodoza trôpikaly) any amin' ny morontsiraka atsimo amin' ny [[Ranomasimbe Atlantika]] na any amin' ny [[Hoalan' i Meksika]], izay mitondra oram-be sy tondra-drano mahery vaika, indrindra ny any amin’ ny faritra akaiky morontsiraka. ==== Karazana toetany ==== Mizara amina faritra enina ny karazana toetany any Etazonia. * Ny [[toetanin-tanibe]] mando any avaratra-atsinanana (New-England, any afovoany-atsinanana) dia ahitana fifanoherana ara-kafana amin' ny fiovana fizaràn-taona. Mafana ny fahavaratra ary mangatsiaka be ny ririnina noho ny maha akaiky ny [[Ranomasimbe Atlantika]] (korian-dranomasin' i Labrador). Be dia be ny rotsak' orana, indrindra amin’ ny ririnina, rehefa mitondra oram-panala be ny fifangaroan’ ny hamandoana sy ny hatsiaka. * Ny toetany ambanin-jana-pehintany mando any atsimo-atsinanana dia ahitana ririnina malefaka sy fahavaratra mafana sy mando. Andalovan' ny rivodoza tsy tapaka ny morontsiraka. * Ny toetany maina ao amin' ireo Lemaka Lehibe afovoany dia iharan' ny fiantraikan' ny maha firenena kôntinenta an' i Etazonia: ankoatry ny fifanoherana ara-kafana amin' ny fiovana fizaràn-taona, dia mihena tsikelikely ny rotsak' orana raha avy any atsinanana mankany andrefana. Ilaina ny fitarihan-drano any andrefan' ny laharan-jarahasina faha-100, izay mmpitombo ny hain-tany miampy ny tsy fitovian' ny rotsak' orana amin' ny fiovana fizaràn-taona. Indraindray ny lembalemba ao amin' ny "High Plains" dia ahitana rivotra mahery vaika tena mangatsiaka sy misy [[rambondanitra]], indrindra ao ampin' ny [[Oklahoma|Fanjakan' i Oklahoma]] sy ny [[Kansas|Fanjakan' i Kansas]], izay miteraka fikao-tany noho ny rivotra mahery vaika. * Ny toetany karankaina any amin' ny lembalemban' ny Afovoany Andrefana, indrindra any atsimon' ny Great Basin (lohasahan' ny Fahafatesana, Efitr' i Mojave), izay ahitana fahavaratra tena mafana. * Ny toetanin-dranomasimbe any [[Ranomasimbe Pasifika|Pasifika]] Avaratra-Andrefana izay tena mando sady miavaka amin' ny fisiana elanela-maripana kely isan-taona (ririnina malefaka, fahavaratra mangatsiatsiaka). Be dia be ny rotsak' orana any an-tendrombohitra (Olympic Mountains, Range Cascade). * Ny toetany mediteraneanan' i Pasifika Atsimo-Andrefana izay maina amin' ny fahavaratra. Ny morontsiraka atsimo dia ahitana ny rivotra mafana sy mainan' i Santa Ana, izay miteraka fahamaizan' ny ala. Somary mangatsiatsiaka ny fahavaratra any amin' ny faritra amorontsiraka, noho ny [[Korian-dranomasina|korian-dranomasin]]' i Kalifôrnia, miteraka zavona matevina ampian' ny fahalotoan' ny atmôsfera. Mihamafana izany ao arakaraka ny fandrosoana any afovoan-tany izay lasa tany efitra ka ilaina fitarihan-drano. === Zavamaniry sy biby === ==== Zavamaniry ==== ==== Biby ==== == Toekarena == I Etazonia dia firenena manan-karena indrindra eto an-tany. Betsaka ny otri-karena sy ny [[harena an-kibon' ny tany]] misy any, izay kosa dia manazava ny hery ara-toekarenan' i Etazonia. == Mponina sy kolontsaina == === Isan' ny mponina === [[Sary:US population map.png|vignette|Hakitroky ny mponina ao Etazonia]] Nihoatra 300 tapitrisa ny isan' ny olona tamin' ny taona 2008, noho izany, anisan' ny [[firenena]] be olona indrindra i Etazonia eo aorian' i [[Sina]] sy i [[India]]. === Foko sy fiaviana === Onenan' olona avy amin' ny foko maro samy hafa i Etazonia. Ny 80 % n' ny mponina ao Etazonia dia taranaky ny mpifindra monina avy any [[Eorôpa]]. Olona avy any [[Alemaina]], [[Angletera]], [[Ekôsy]], [[Irlandy]], [[Afrika]], ary [[Italia]]. Ny 13 % amin' ny mponina any Etazonia dia [[Afrikana-Amerikana]]. Ny ankamaroan' izy ireo taranaka avy any amin' ny andevo afrikana izay nentina tao [[Amerika]]. Ny Amerikana Aziatika dia 5 % -n' ny mponina any Amerika, fa lehibe kokoa izany ao amin' ny morontsiraka andrefana. Ohatra ao California, Aziatika-Amerikana ny 13 % -n' ny mponin' izany fanjakana izany. Ny [[Hispanô-Amerikana]], na ny taranaky ny olona miteny [[fiteny espaniôla|espaniôla]] dia 15 % amin' ilay firenena. Ny [[Teratanin' i Amerika]] sy ny [[Inoita (vahoaka)|Inoita]] (Eskimô) dia vondrona kely dia kely. Ny 11 % amn' ny mponina any Etazonia dia teraka tany ivelany. Ny [[fanisam-bahoaka]] tamin' ny taona 2000 dia ahitana tatitra mikasika ny razamben' ny mponina. Avy amin' izany dia 43 tapitrisa ny Alemana-Amerikana, 30,5 tapitrisa ny Irlandey-Amerikana, 24,9 tapitrisa ny [[Afrikana-Amerikana]], 24,5 tapitrisa ny Anglisy-Amerikana, ary 18.4 tapitrisa ny Meksikana-Amerikana. === Fiteny === Ny [[fiteny anglisy]] no be mpampiasa indrindra any Etazonia nefa tsy mbola nisy [[fiteny ôfisialy]] amin' ny ambaratonga federaly. Ny 18 % no miteny fiteny hafa ankoatra ny fiteny anglisy ao an-trano. Na izany aza, ny fiteny anglisy dia fiteny ôfisialy any amin' ny fanjakana 32 amin' ny 50. Ankoatr' izany, ny fanjakan' i [[Hawaii]] dia nisafidy fiteny ôfisialy faharoa (dia ny [[fiteny haoaiana]]), i Alaska sy i Dakota Atsimo dia nanaiky ny [[Vondrom-piteny amerindiana|fitenin-drazan' ny Amerindiana]] eo an-toerana ary faritany amerikana maromaro no nandray fiteny ôfisialy faharoa ([[fiteny espaniôla]] any [[Pôrtô Rikô]], ny [[fiteny samôrô]] any Guam, ny [[fiteny samôana]] any Samôa Amerikana). Ny paroasy sasany any [[Louisiana]] dia mampiasa ny [[fiteny frantsay]], ary misy tanàna sy distrika any Etazonia miteny espaniôla; na izany aza, tsy nisy tamin' ireo fanjakana dimampolo ireo ny nandray ny fiteny frantsay na espaniôla ho [[fiteny ôfisialy]] faharoa. === Fanabeazana === Amin' ny olona 25 taona no ho miakatra, ny 80 % no nahazo diplôma avy amin' ny sekoly ambony raha 25 % no manana ny mari-pahaizana lisansa, na kely na ambony kokoa. === Fivavahana === Ny [[fivavahana]] dia mbola be mpanaraka ary ilaina ny fahafantarana azy mba hahatakarana ny fiarahamonina amerikana, izay anana' ny fivavahana anjara toerana lehibe. Na dia eo aza ny fisarahan' ny Fiangonana sy ny Fanjakana dia hita eny amin' ny toera-malalaka ho an' ny daholobe any Etazonia ny fivavahana ka izany no ampiasana ny andian-teny hoe "fivavahana sivily". Matetika dia ahitana Baiboly ny ao amin' ny efitranon' ny trano fandraisam-bahiny, indrindra ny [[Baibolin' ny Mpanjaka James]] (''King James Version''), ary matetika ny [[Lisitry ny filoham-piren' i Etazonia|filoha amerikana]] no mitoka an' Andriamanitra amin' ny kabary ataony. Araka ny fanadihadiana nataon' ny [[Pew Research Center]] tamin' ny taona 2014, dia 70,6 % amin' ny Amerikana no milaza fa [[Kristianisma|Kristianina]] (ka ny 46,5 % [[Prôtestantisma|Prôtestanta]] fa ny 20,8 % kosa [[Katôlisisma|Katôlika]]), 22,8 % no tsy manana fivavahana ary 5,9 % no manaraka fivavahana hafa ([[jodaisma]] - 1,9 %, [[silamo]] - 0,9 %, [[bodisma]] - 0,7 %, [[hindoisma]] - 0,7 %, fivavahana hafa - 1,8 %). == Pôlitika == === Pôlitika anatiny === I Etazonia dia ahitana fanjakana miazaka tena 50, sy faritany 5 sy distrika 1 (Washington DC). Ny lalàna dia mifehy ny zavatra ao amin' ny fanjakana miezaka tena tsirairay, fa ny lalàna federaly matetika momba ny zavatra mifandray amin' ny fanjakana mihoatra ny iray, na momba ny fifandraisana amin' ny firenen-kafa. Any amin' ny faritra sasany, raha ny governemanta federaly no manao lalàna izay milaza zavatra hafa avy amin' ny lalànan' ny fanjakana mizaka tena, ny olona dia tsy maintsy manaraka ny lalàna federaly, satria tsy manan-kery intsony ny lalàn' ny fanjakana mizaka tena. Samy manana ny lalàm-panorenana avy ny fanjakana mizaka tena, hafa noho ny lalàm-panorenana federaly (nasiônaly). Ny fankakana federaly sy ny fanjakana mizaka tena, indrindra ny fitondram-panjakana, dia anjakan' ny antoko pôlitika roa: ny [[Antoko Repoblikana|Repoblikana]] sy ny [[Antoko Demôkraty|Demôkraty]]. Misy ihany koa ny antoko kely kokoa maro be; ny lehibe indrindra amin' ireo dia ny Libertarian Party sy ny Antoko Maitso. Ny olona dia afaka manome vola izay tiany ho an' ny fampielezan-kevitra ara-pôlitika, ary miezaka ny mandresy lahatra ny mpanao pôlitika mba hanampy azy ireo. Izany no antsoina hoe ''lobbying''. Nanomboka tamin' ny taona 2009, ny filoha dia demôkraty, ka demôkraty manana fahefana kely kokoa ao amin' ny governemanta federaly. Na izany aza, dia mbola maro ny repoblikanina izay afaka hisakana ny demôkraty tsy hanao zavatra izay heveriny ho ratsy ho an' ny firenena. === Fitantanana ny tanim-pirenena === [[Sary:Carte des villes américaines.svg|vignette|Ny tanàna lehibe any Etazonia]] Tamin' ny fahaleovan-tenany tamin' ny taonjato faha-17, repoblika federaly misy fanjakana mizakatena dimampolo manam-pahefana i Etazonia. Ny renivohiny dia i [[Washington D.C]], fa i [[New York]] no tanàna ngeza indrindra sy manan-karena indrindra. == Tantara == Saika mpiavy ny olona rehetra ao aminy, na ny tera-tany aza. Ny zanatany anglisy 13 izay niforona teo amin' ny sisin-dranomasin' i [[Ranomasimbe Atlantika|Atlantika]] sy nanambara ny fahaleovan-tenany tamin' ny 4 Jolay 1776 no lasa Etazonia amin' izao fotoana izao. Nanomboka teo dia niitatra nankany andrefana ny sisin-tany ka resy tosika ireo foko isan-karazany izay nonina tao talohan' ny Eorôpeana. === Vanimpotoana prekôlômbiana (talohan' ny taona 1492) === Tsy mbola mikatona ny adihevitra momba ny fiaviana sy ny daty nahatongavan' ny [[Amerindiana]] any [[Amerika Avaratra]]. Hita tamin' ny fikarohana [[Arkeôlôjia|arkeôlôjika]] fa efa nisy mponina ny faritra atsinanana amin' i Etazonia 12 000 taona mahery izay, fa mety efa 30 000 taona mahery kosa ny fahatongavan' ny mponina voalohany tao amin' ilay [[Amerika|kôntinenta]]. Nanomboka tamin' ny taona 1927, ny rijan-kevitra eken' ny besinimaro indrindra dia ny fifindran' ny [[Aziatika|vahoaka aziatika]] 12 000 taona lasa izay namakivaky ny andilan-dranomasin' i Bering. Na izany aza, ny fikarohana arkeôlôjika sasany natao tato anatin' ny taona vitsivitsy dia manome todika vaovao momba ny dingan' ny fiorenam-ponenana talohan' ny tantara tany Amerika Avaratra. Ny mpahay siansa sasany dia mihevitra fa mety nisy vahoaka hafa tonga tany amin' ny morontsiraka avaratra, 17 000 taona talohan' ny androntsika, nandritra ny faharavan' ny ranomandry tany amin' ny faritra avaratra. Ny manam-pahaizana hafa dia mino fa ny mponina voalohany dia niampita ny [[Ranomasimbe Pasifika]] tamin' ny sambo mba ho tonga tany [[Amerika Atsimo]] aloha. Talohan' ny nahatongavan' ny [[Eorôpeana (vahoaka)|Eorôpeana]] dia nisy sivilizasiôna maromaro nivoatra teo amin' ny tanin' i Etazonia amin' izao fotoana izao: ny [[Mound Builders]] dia nametraka ny dongom-pasana (''tumulus'') voalohany tamin' ny 3 400 tal. J.K. Tamin' ny taonjato faha-12, ny tanànan' i Cahokia, any akaikin' i Saint-Louis, dia nisy mponina 15 000 ka hatramin' ny 30 000 teo ho eo sy 120 dongom-pasana (''tumulus''). Na dia eo aza ny fahasarotana amin' ny fametrahana antontan' isa, ny ankamaroan' ny mpahay tantara dia miombon-kevitra amin' ny fanombanana ny mponina tompontany tany amin' ny faritra misy an' i Etazonia ankehitriny ho 7 ka hatramin' ny 8 tapitrisa, tamin' ny taona 1492. Tamin' ny taonjato faha-16, ny tany ao atsinanan' ny [[Tendrombohitra Be Harambato]] (anglisy: ''Rocky Moutains'') dia nonenan' ny [[Teratanin' i Amerika|Amerindiana]]: ny [[Seiena (vahoaka)|Seiena]] (''Cheyena''), ny [[Absarôka (vahoaka)|Absarôka]] (''Crow''), ny [[Ôtsety Sakôina]] (''Sioux''), ny [[Oendata (vahoaka)|Oendata]] (''Wendat''), ny [[Irôkoa (vahoaka)|Irôkoa]] (''Iroquois''), ny [[Tserôky (vahoaka)|Tserôky]] (''Cherokee'') ary ny [[Moskôge (vahoaka)|Moskôge]] (''Creeks'') izay mpihaza ombidia bizôna nefa koa manao fambolena, fiotazana voankazo an' ala, fiompiana ary jono. Ny Irôkoa dia mipetraka ao amin' ny lohasahan' i Saint Lawrence (frantsay: ''Saint-Laurent''), ao amin' ny faritry ny [[farihy Erie]] sy [[Farihy Ontario|Ontario]], ao amin' ny lohasahan' ny [[ony Hudson]] ary any amin' ny faritra andrefana amin' ny [[tandavan-tedrombohitra Appalaches]]. Mizara ho fokom-pirenena (''tribu'') lehibe enina izy ireo. Fokon' ny mpiandry omby sy mpamboly, ny [[Apasy (vahoaka)|Apasy]] (''Apaches''), ny [[Kômantsa (vahoaka)|Kômantsa]] (''Comanches'') na Poeblô (''Pueblos''), no nonina tao amin' ny Tendrombohitra Be Harambato (''Rocky Moutains''). === Vanimpotoan' ny fananjahan-tany (1492-1775) === [[Sary:Krzysztof Kolumb - nieznana - 004411n.jpg|vignette|198x198px|I [[Christophe Colomb]]]] Nahita ny [[Amerika|Kôntinanta Amerikana]] i [[Christophe Colomb|Christohpe Colomb]] (italiana: ''Cristoforo Colombo'') tamin' ny taona 1492, ary avy eo nizaha ny zava-lisy tany amin' ny faritra misy an' i [[Porto Rico]] ankehitriny tamin' ny taona nanaraka. Tamin' ny taonjato faha-16 dia niondrana an-tsambo ny Eorôpeana nitady ny lalana an-dranomasina any Avaratra-Andrefana sy harena ary nanorim-ponenana nanaraka ny morontsirak' i [[Ranomasimbe Atlantika|Atlantika]]. Nifanarakaraka tonga ny voanjo [[Espaina|espaniôla]], ny voanjo [[Fanjakan' i Angletera|anglisy]], ny voanjo [[Frantsa|frantsay]], ny voanjo [[Nederlandy|hôlandey]] ary ny voanjo [[Skandinavia|skandinaviana]] izay nitoetra tsy ela na maharitra kokoa. Ny toeram-pandraharahana malaza sy tranainy indrindra dia ny an' i Saint Augustine (Florida, 1565), Jamestown (1607) ary Plymouth (naorin' ireo [[Ray mpivahiny masina]] (anglisy: ''Pilgrim Fathers'') [[Poritanisma|poritana]] tamin' ny taona 1620). Tany atsimo-andrefana, ny Espaniôla dia nanitatra an' i Espaina Vaovao (espaniôla: ''Nueva España'') tamin' ny fanaovana diabe avy any [[Meksika]]. Tany avaratra-andrefana dia nanorim-ponenana teo amin' ny morontsirak' i Pasifika ny [[Rosiana]]. Nifandray sy nivarotra amin' ny tompon-tany ny [[Fotsy Hoditra]]. Tsy nahatohitra ny areti-mifindra ([[nendra]], [[kitrotro]]) nampidirin' ny Eorôpeana, ny fampidirana fomba fiainanana vaovao ([[toaka]], [[basy]]), ny fadringanana sy ny ady tamin' ny [[fanjanahantany]] anefa ny [[Teratanin' i Amerika|Amerindiana]]. Nandritra ny taonjato faha-17 sy faha-18 dia niforona tsikelikely ny Zanatany Britanika telo ambin' ny folo tany amin' ny morontsiraka atsinanana, izay hikambana ka lasa Etazonia aty aoriana. Ny fanjanahana ny tany dia niantohan' ny kômpania sy ny fametrahana dina. Nizaha zava-misy any amin' ny lohasahan' i Mississippi ny [[Frantsay (vahoaka)|Frantsay]] ary nanorina an' i Louisiana (frantsay: ''Louisiane''). Vetivety dia nanjary nifaninanana sy niadian' ny firenena mpanjanaka i [[Amerika Avaratra]]: nametraka tsikelikely ny fahamboniany ny [[Fanjakan' i Angletera]] (izay lasa [[Britaina Lehibe]] tamin' ny taona 1707 taorian' ny fanakambanana azy amin' i [[Ekôsy]]) tamin' ny fandresena amin' ny [[ady nifanandrinan' ny Anglisy sy ny Hôlandey]] ary avy eo tamin' ny [[Ady Fito Taona]] (1763) tamin' i Frantsa, izay namoizany ny tany fananany any atsinanan' ny Mississippi. Ny mpifindra monina britanika sy ny [[Fivarotana andevo|varotra andevo]] no tena nampisy ny mponina. Ny andevo mainty hoditra dia niasa any amin' ny toeram-pambolena [[Paraky (zavamaniry)|paraky]] any atsimo sy niasa koa tamin' ny fampandrosoana ny [[fotodrafitrasa]]. Manodidina ny taona 1775 dia  niroborobo ny toekaren' ny zanatany telo ambin' ny folo ary nisy mponina maherin' ny roa tapitrisa tao amin' izy ireo. === Revôlisiôna, fahaleovan-tena, andim-panjakana vaovao (1776-1800) === Nandritra ny taompolo 1770 dia nitombo hatrany ny fanoheran' ny voanjo amerikana ny firenena niaviany any [[Eorôpa]]: nolavin' i [[Lôndôna|Lôndra]] tsy nomena azy ireo ny tanin' ny [[Teratanin' i Amerika|Indiana]] any andrefan' ny [[tendrombohitra Appalaches]]. Nitombo ny hetra nefa tsy nanana solontena ao amin' ny Antenimiera britanika ny olom-pirenena amerikana. Nampijaly ny mpivarotra any amin' ny morontsiraka atsinanana ny fisian' ny ampihimamba amin' ny fividianana sy ny fivarotan' ny firenena mpanjanaka (frantsay: ''exclusif colonial''). Nalefa tany Amerika ny andian-tafika vaovao ary niforona any New England sy any Philadelphia ary any Virginia ny hetsika revôlisiônera. Tamin' ny taona 1770 dia notifirin' ny miaramila britanika (izany ny fandringanana tao Boston) ny mpanao fihetsiketsehana. Tamin' ny Desambra 1773 dia natsipy sy nopotehin' ny voanjo ny entana dite tao anaty sambo (izany no atao amin' ny teny anglisy hoe ''Boston Tea Party''): nipoaka amin' izay ny ady ho an' ny fahaleovantena tamin' ny taona nanaraka. Ny mpikomy dia nandefa solontena ho any amin' ny Kôngresy Kôntinentaly (anglisy: ''Continental Congress'') izay nankasitraka ny lahatsoratry ny Fanambaràna ny Fahaleovantenan' i Etazonia tamin' ny 4 Jolay 1776. Ity lahatsoratra ity, izay nosoratan' i [[Thomas Jefferson]], dia manambara ny fotopotony momba ny fahafahana, momba ny fitoviana ary momba ny zo hikatsaka fahasambarana. Ny Fanambaràna ny Fahaleovatena amerikana ihany koa no nanorina firenena voalohany [[Fanafahana amin' ny fanjanahantany|afaka amin' ny fanjanahantany]], na dia tsy nanaiky izany aza i [[Britaina Lehibe]] tamin' ny voalohany. I [[Marôka]] no firenena voalohany nanaiky ny fahaleovantenan' i Etazonia, tamin' ny taona 1777. Nandritra ny ady dia olona an' arivony izay tsy nivadika (anglisy: ''Loyalists'') tamin' ny fahefana britanika no nandositra an' ilay firenena. Ny tafika amerikana, izay nampian' i [[Frantsa]] (sy i [[Espaina]] ary i [[Nederlandy]]), notarihin' i [[George Washington]], dia nandresena ny Britanika tamin' ny farany; ny fifanarahana tany Paris (anglisy: ''Treaty of Paris'') dia nosoniavina tamin' ny taona 1783, izay naneken' i Britaina Lehibe ny fahaleovantenan' i Etazonia, sady namarana ny ady. Ny Kôngresy Kôntinentaly Faharoa, izay nanamafy ny Lalàm-panorenan' ny Kônfederasiôna (anglisy: ''Articles of Confederation and Perpetual Union'') tamin' ny taona 1781, dia namolavola ny Lalàm-panorenan' i Etaznia tamin' ny Fifanarahana tao Philadelphia (anglisy: ''Philadelphia Convention'') tamin' ny taona 1787. Ity lahatsoratra ity, izay nampiana fanitsiana folo (Fanambaràna ny Zo, na ''Bill of Rights'' amin' ny teny anglisy) tamin' ny taona 1789 (nankatoavina tamin' ny tamin' ny taona 1791), dia mbola mijanona ho fototry ny demôkrasia amerikana ankehitriny. I George Washington no voafidy ho filoham-pirenena amerikana voalohany tamin' ny taona 1789. Niorina tanteraka tao an-tanànan' i Washington ny andrim-panjakana rehetra tamin' ny taona 1800. Ny Fanambaràna ny Fahaleovantena (anglisy: ''United States Declaration of Independence'') sy ny Fanambaràna ny Zon' ny fanjakan’ i Virginia (anglisy: ''Virginia Declaration of Rights''), ary ny Fanambaràna ny Zo (anglisy: ''United States Bill of Rights'') tamin' ny taona 1789 dia nisy fiantraikany tamin' ireo izay nampandry an-tsoratra ny Fanambaràna ny Zon'  Olombelona sy ny an' ny Olom-pirenena tamin' ny taona 1789 (frantsay: ''Déclaration des droits de l'homme et du citoyen de 1789''). Tamin' ny taonjato faha-19 sy faha-20 dia nanao môdely an' io lahatsoratra io koa ny mpitarika ny fitakiana fahaleovantena toa an' i [[Ho Chi Minh]] tay [[Vietnamy]] nandritra ny [[fanafahana amin' ny fanjanahantany]]. === Fahazoana ny tany andrefana sy fampandrosoana ny indostria ary fiafaran' ny fanandevozana (1800-1917) === Ny tantara amerikana tamin' ny taonjato faha-19 dia voamariky ny zava-nitranga lehibe efatra: ny fakana ny tany any Andrefana, ny fanandevozana any atsimo, ny fandrosoan' ny indostria ary ny fifindra-monina. Niitatra tsikelikely niankandrefana ny tanim-pirenena amerikana tamin' ny alalan' ny fividianana (Louisiana tamin' i [[Frantsa]] tamin' ny taona 1803, i [[Alaska]] tamin' i [[Rosia]] tamin' ny taona 1867) sy tamin' ny alalan' ny ady. Noho ny foto-pampianarana "Lahatra Miharihary" (anglisy: "''Manifest Destiny''") sy ny "petra-kevitra momba ny sisintany" miitatra hatrany (anglisy: "''Frontier Thesis''"), dia niady tamin' ny [[Teratanin' i Amerika|Amerindiana]] ny Amerikana ary niitatra miankandrefana ny taniny. Ny ady tamin' i [[Meksika]] (1846-1848) sy ny fifanarahana tao Guadalupe Hidalgo dia nitarika ny fanakambanana an' i [[Texas]] sy i [[Kalifornia|Califoria]] amin' i Etazonia. Ny fifanarahana tao Oregon (1846) dia namaritra ny sisintany eo anelanelan' i [[Kanada]] sy i Etazonia any andrefan' ny [[Tendrombohitra Be Vatolampy]]. Nanafaingana ny fanjanahan-tany fotsy teo amin' ny tany Andrefana ny firohotana mankany amin' ny itrandrahana [[volamena]] (anglisy: ''Gold rush''; frantsay: ''ruée vers l’or'') tamin' ny tapaky ny taonjato faha-19. Tamin' ny taona 1859, ny fahitana ireo lalam-bolafotsy ambany tany lehibe indrindra teo amin' ny tantara dia niteraka firohotan' ny olona maro tany Nevada, tao amin' ny toeram-pitrandrahana [[volafotsy]] ao Comstock Lode. Farany, ny fanamboarana ny [[lalamby]] miampita kôntinenta voalohany (taona 1869) dia nanamora ny fampidirana tany vaovao. Ny fahazoana ny tany Andrefana dia nifarana tamin' ny fandripahana olona tao Wounded Knee (taona 1890), sy ny fampidirana an' i [[Haoay|Hawaii]] (1898) sy an' i [[Arizona]] (taona 1912) ho isan' i Etazonia. Nofoanana teo amin' ny ambaratonga federaly tamin' ny taona 1808 ny [[Fivarotana andevo|varotra andevo]] mainty hoditra ary nofoanan' ireo fanjakana ao Avaratra ny fanandevozana teo anelanelan' ny taona 1777 sy 1804, nefa nanohy niaro an' io fanao io ny tompon' ny tany fambolena midadasika any Atsimo. Teo anelanelan' ny taona 1801 sy 1815 ny ady roa tamin' ireo [[fanjakana barbareska]] (tanin’ ny [[Empira Ôtômàna|Ôtômana]] nefa tsy voafehiny) mba hiarovana ny sambo amerikana amin' ny [[Asan-jiolahin-tsambo|jiolahin-tsambo]] barbareska izay misambotra ireo sambo ireo sy nanandevo ny tantsambo, ireo no ady voalohany nataon' i Etazonia ivelan' ny taniny. Tamin' ny taona 1860, i [[Abraham Lincoln]], kandidan' ny antoko manohitra ny fanandevozana, dia nandresy tamin' ny fifidianana filoham-pirenena: fanjakana mpanankasitraka ny fanandevozana fito no niala ary namorona ny ''Confederate States of America''. Ny ady tao Fort Sumter (Avrily 1861) dia nanamarika ny fiandohan' ny ady an-trano fisaraham-bazana izay nahafaty olona 970 000 (3 % n' ny mponina amerikana), anisan' izany ny miaramila miisa 620 000. Nifarana ny ady tamin' ny taona 1865, izay nandresen' ny fanjakana any Avaratra, mpiaro ny varotra anatiny sy mpandala ny fitoviana eo anatrehan' ny lalàna, nanoloana ny fanjakana any Atsimo, izay mpankasitraka ny fifanakalozana ara-barotra malalaka sy ny fanandevozana. Taorian' io fandresena io dia nisy fanitsiana telo tamin' ny [[Lalàmpanorenana|lalàm-panorenana]] nolaniana mba hanafoanana ny [[fanandevozana]], hanafahana ny andevo efatra tapitrisa, hanomezana azy ireo ny zom-pirenena sy ny zo hifidy. Saingy ny "lalàna Jim Crow" (anglisy: ''Jim Crow Laws'') dia nampiditra ny fanavakavaham-bolon-koditra tany Atsimo, izay nanank-kery hatrany amin' ny taompolo 1950 sy 1960. Ny ady fisaraham-bazana koa dia nisy fiantraikany tamin' ny fanamafisana ny fahefana federaly. Nanomboka tamin' ny taompolo 1850 ny fampandrosoana ny indostria. Niteraka korontana tamin' ny firafitry ny mponina sy ara-toekarena ary ara-tsôsialy izany. Nihamaro sy nihalehibe haingana ny tanàn-dehibe amerikana. Nihafaingana sy niseho amin' ny fomba isan-karazany ny [[fifindra-monina]]. Tamin' ny faran' ny taonjato faha-19 sy ny fiandohan' ny taonjato faha-20, ny revôlisiôna indostrialy faharoa dia nisehoan' ny fiarahamonina anjakan' ny [[fanjifana]] sy ny [[fiarakodia]]. Ny trano mijoalajoala (anglisy: ''skyscrapers'') voalohany dia naorina tao afovoan-tànan' i [[Chicago]] sy i [[New York]]. Ny gazety an-tsoratra dia tafiditra tan-tranon' ny tokantrano maro noho ny fanontana lehibe azo natao vokatry ny famoronana milina mihodinkodina. Nandresy tamin' ny ady nifanaovany tamin' i [[Espaina]] i Etazonia tamin' ny taona 1898: lasza teo ambany fifehezan' i Washington i [[Pôrtô-Rikô|Pôrtô Rikô]] sy i [[Filipina]], ary i [[Kioba|Kiobà]] dia lasa [[prôtektôrata]]<nowiki/>n' i Etazonia. '''Famintinana''' Toa izao ny fivoaran' ny fahazoany ny tany[http://en.wikipedia.org/wiki/Image:USAClimates.PNG] {{Wayback|url=http://en.wikipedia.org/wiki/Image:USAClimates.PNG |date=20070926034749 }}: * [[1798]] dia teo am-pelantanan' ny Amerikana ny faritra atsinanan' ny ony [[Mississipi (renirano)|Mississippi]] manontolo. * [[1803]] dia novidiny avy tamin' ny [[Frantsa|Frantsay]] ny faritra lemaka andrefan' i Mississippi. * [[1818]] notapahina niaraka tamin' ny Britanika ny tokony ho sisin-tany avaratra. * [[1819]] nanome tany vitsy any Louisiana sy any Colorado i [[Espaina]] izay resy an' ady. * [[1845]] nahaleo tena avy tamin' i [[Meksika]] i [[Texas]] ka nitambatra tamin' i Etazonia * [[1846]] nomen' ny Britanika ny faritra Oregon * [[1848]] nomen' i Meksika izay resy an' ady ny faritra misy an' i California ankehitriny * [[1853]] novidina tamin' i Meksika ny faritra atsimon' i Arizona * [[1857]] novidina tamin' i [[Rosia]] i Alaska * [[1898]] nozanahina ny nosy [[Hawaii]] * [[1898]] nomen' i Espaina izay resy an' ady ny nosy [[Pôrtô-Rikô]] * [[1917]] novidina tamin' i [[Danemarka]] ny nosy [[Virgin Islands]] sy ireo nosy madinika manodidina azy. === Lasa firenena matanjaka (1914-1945) === Taorian' ny [[Ady Lehibe Voalohany]] (1914-1918) vao azo lazaina hoe [[firenena]] anisan' ny matanjaka eran' izao tontolo izao i Etazonia. Niharan' ny fahantrana mafy anefa izy taorian' ny taona [[1929]]. Tsy nitsahatra izany raha tsy tapitra ny [[Ady Lehibe Faharoa]] (1945). Ka nanomboka ny [[Ady Mangatsiaka]] nifanoherany tamin' ny [[Firaisana Sôvietika]]. Ny Ady Lehibe Voalohany tokoa no nanangana ny tanjak' i Etazonia; tamin' ny taonjato faha-20, i Etazonia no lasa firenena matanjaka ara-toekarena, ara-kolontsaina, ara-pôlitika ary ara-tafika voalohany eto an-tany. Tamin' ny voalohany dia firenena tsy niandany i Etazonia tamin' ny fiandohan' ny Ady Lehibe Voalohany, nanatevin-daharana ny Triple Entente tamin' ny naha filoham-pirenena an' i [[Woodrow Wilson]] ity firenena ity ary niditra an-tsehatra tamin' ny ady tamin' ny 6 Avrily 1917. Nampitsimbadika ny fifandanjan-kery teo amin' ny ady i Etazonia. Ny Kôngresin' i Etazonia dia nandà ny hanamafy ny fifanarahana tao Versailles (1919) sy ny hampiditra ny Ligin' ny Firenena, ka tsy niala amin' ny fotokevitry ny fitokana-monina (isolationism). Ny vanim-potoana teo anelanelan' ny Ady Lehibe roa dia vanim-potoan' ny firoboroboana ara-materialy sy ara-kolontsaina, fantatra amin' ny anarana hoe "''Roaring Twenties''". Ny [[vehivavy]] ary avy eo ny [[Amerindiana]] dia mahazo zo hifidy. Fotoana fandrarana ny toaka (anglisy: ''Prohibition'') sy fametrahana ny asa vaventim-panjakana nataon' ny filoha isan-karazany (indrindra ny Tohodranon' i Hoover sy ny Tetezana Golden Gate tamin' ny taompolo 1930) koa izany. [[Sary:FDR 1944 Color Portrait (cropped).jpg|vignette|208x208px|I [[Franklin D. Roosevelt]]]] Ny Fahasahiranana ara-Toekarena Lehibe (anglisy: ''Great Depression''; frantsay: ''Grande Dépression'') tamin' ny taona 1929 taorian' ny fianjeran' ny Wall Street (anglisy: ''Wall Street Crash of 1929'') dia tena nahatonga ny fitomboan' ny tsy fananana asa. Ny rivotra narahim-bovoka mahery vaika (anglisy: ''Dust Bowl'') dia nisy fiantraikany goavana tamin' ny faritra atsimo amin' i Etazonia sady nampitombo ny fahorian' ny tantsaha. Voafidy tamin' ny taona 1932 i [[Franklin Delano Roosevelt]] ary nanolotra ''New Deal'' ("Fifanarahana Vaovao") hiadiana amin' ny krizy, amin' ny alalan' ny fametrahana ny fototry ny "fanjakana mpiahy" (anglisy: ''Welfare state''; frantsay: ''Etat providence''), tsy tahaka an' i [[Calvin Coolidge]] sy i [[Herbert Hoover]] filoham-pirenena teo alohany izay nanatanteraka ny pôlitikan' ny ''Laissez-faire'' ("avelao hana"), izany hoe tsy fidiran' ny fanjakana amin' ny lamina ara-toekarena. Nihena tanteraka ny tsy fananana asa nandritra ny [[Ady Lehibe Faharoa]]. Ny fanafihan' ny [[Japàna|Japôney]] tao [[Pearl Harbor]] tamin' ny 7 Desambra 1941 dia nahatonga an' i Etazonia hiditra an-tsehatra nanampy ny firenena mpiara-dia (anglisy: ''Allies''; frantsay: ''Alliés'') niady amin' ny firenena ao amin' ny "Teza" (anglisy: ''Axis''; frantsay: ''Axes''), ka namarana ny lalàn' ny tsy fiandanian' ny taona 1930 (anglisy: ''Neutrality Acts''). Ny tafika amerikana dia nanana anjara toerana lehibe amin' ny fanafahana an' i [[Eorôpa Andrefana]] sy nandritra ny ady tao Pasifika (nifanaovan' ny ''Allies'' tamin' i Japana). Tamin' ny Aogositra 1945, ny filoha [[Harry S. Truman]] dia nanapa-kevitra ny handatsaka [[bômba atômika]] roa ao amin' ny Empiran' i Japana mba hahatonga an' ity farany tsy hiady intsony. Lasa firenena matanjaka indrindra miaraka amin' ny [[Firaisana Sôvietika]] i Etazonia. Ny [[Dinan' ny Firenena Mikambana]], nosoniavina tamin' ny Jona 1945 tany [[San Francisco]], dia nametraka ny fototra ijoroan' ny [[Firenena Mikambana]], izay manatanteraka ny fihaonambeny ao [[New York]]. === Ny Ady Mangatsiaka (1945-1991) === [[Sary:Harry Truman face (cropped).jpg|vignette|176x176px|[[Harry S. Truman]]]] Ny [[Ady Mangatsiaka]] dia tsy nahitana fifandonana ara-tafika fa fifandonan-kevitra. Tao anatin' ny taona maro taorian' ny ady, i Etazonia dia lasa mpitarika ny toby kapitalista nanohitra ny [[Firaisan' ny Repoblika Sôsialista Sôvietika|Firaisana Sôvietika]]: nanomboka amin' izay ny Ady Mangatsiaka izay nampifanandrina môdely ara-pôlitika sy ara-toekarena roa. Mba hisakanana ny fiitaran' ny [[Kômonisma|kôminisma]] amin' ny firenena hafa (anglisy: ''Containment''; frantsay: ''endiguement'') dia niditra an-tsehatra tany [[Eorôpa]] ny Amerikana tamin' ny alalan' ny [[Drafitra Marshall]] (anglisy: ''Marshall Plan''; frantsay: ''Plan Marshall'') - famatsiam-bola ny fanarenana ny firenena eorôpeana taorian' ny ady, sy amin' ny alalan' ny fametrahana miaramila ao an-drenivohitr' i [[Alemaina]] nandritra ny fanakanan' ny [[Firaisan' ny Repoblika Sôsialista Sôvietika|Firaisana Sôvietika]] ny fidiran' ny firenena matanjaka telo (i Etazonia sy i [[Frantsa]] ary ny [[Fanjakana Mitambatra]]) amin' ny lalana an-tanenty mankao [[Berlin]] (anglisy: ''Berlin Blockade''; frantsay: ''blocus de Berlin'') - ary ny fananganana ny [[Fikambanan' ny Fifanarahan' i Atlantika Avaratra]] (frantsay: ''Organisation du traité de l'Atlantique nord'' – OTAN, na anglisy: ''North Atlantic Treaty Organization -'' NATO) sy fametrahana miaramila any Azia ([[Ady tao Kôrea]] sy [[Ady tao Vietnamy]]). Toy izany koa, tamin' ny taona 1949, i Truman dia nanamafy ny fanampiany ny [[firenena tsy mandroso]] hampitombo ny fari-piainan' izy ireo amin' ny alalan' ny fampandrosoana ny indostria, amin' ny alalan' ny fandraisana fanampiana ara-teknika avy any Etazonia. Nanomboka tamin' ny taona 1948, ankoatra izany, dia niaro an' i [[Israely]] ara-diplômasia sy nanome fitaovam-piadiana ho an' ity firenena ity i Etazonia, dia i Israely izay notohanany tamin' ny fananganana azy ho fialofan' ny [[Jiosy]] taorian' ny fandripahana foko (''[[Shoah]]'') nihatra taminy. I Etazonia koa dia nanomboka tamin' ny hazakazaka amin' ny fanamboarana fitaovam-piadiana sy ho eny amin' ny habakabaka (namorona ny NASA tamin' ny taona 1958, dingana voalohany teny amin' ny [[volana]] tamin' ny taona 1969). Tamin' ny taona 1962, ny krizin' ny balafomanga tao [[Kioba|Kiobà]] dia saika nampipoaka ny [[Ady Lehibe Fahatelo]] ary nitarika ho amin' ny fanaovan' i Etazonia ankivy tanteraka an' i Kiobà nofaritan' i [[John Fitzgerald Kennedy]], izay mbola manan-kery, na dia nohalefahina aza izany hatramin' izay. [[Sary:Richard Nixon presidential portrait.jpg|vignette|189x189px|[[Richard Nixon]]]] Ny tantara anatin' i Etazonia dia voamariky ny [[hetsiky ny Afrô-Amerikana momba ny zo sivily]] (anglisy:  ''Civil rights movement'') tamin' ny taompolo 1950 sy 1960, notarihan' ny [[Afrikana-Amerikana]] toa an' i [[Martin Luther King]] sy i [[Malcolm X]], sy ny [[tantara ratsin' i Watergate]] nahavoarohirohy ny filoha [[Richard Nixon]] tamin' ny taona 1974, izay nanery azy hametra-pialana. Ny pôlitika vaovaon' i [[Ronald Reagan]] (fantatra amin' ny anarana hoe Reaganomics), voafidy tamin' ny taona 1980, dia nahomby teo amin' ilay firenena sy tany ivelany, izay nankasitraka ny fifandraisana, indrindra amin' ny [[Firaisana Sôvietika]], sy ny fampihenana ny fitaovam-piadiana. I Etazonia dia heverina ho mpandresy tamin' ny [[Ady Mangatsiaka]] taorian' ny firodanan' ny [[Vondrona Kômonista]]. === Tantarany ankehitriny (1991- ankehitriny) === [[Sary:Bill Clinton.jpg|vignette|207x207px|[[Bill Clinton]]]] Hatramin' ny nifaranan' ny [[Ady Mangatsiaka]] sy ny faharavan' ny [[Firaisana Sôvietika]] teo anelanelan' ny taona 1989 sy 1991 dia i Etazonia no hany firenena matanjaka indrindra eran-tany. Hita izany amin' ny alalan' ny herisetra izay azony atao izay tsy ilany fierana amin' ny [[Firenena Mikambana]]. Miditra an-tsehatra amin' ny fiakaran' ny disadisa ara-diplômatika any [[Atsinanana Afovoany|Afovoany Atsinanana]] i Etazonia, ary nandray anjara amin' ny [[Ady tao amin' ny Hoala]]. Ny vanipotona naha filoham-pirenena an' i [[Bill Clinton]] dia voamariky ny ady ao [[Iogôslavia]], ny [[raharaha Monica Lewinsky]], ny firongatan' ny "tapoaka Internet" (frantsay: ''bulle Internet''; anglisy: ''dot-com bubble'') ary ny fitohizan' ny fitomboan' ny toekarena. Tonga teo amin' ny fitondrana i [[George W. Bush]] tamin' ny taona 2001 taorian' ny fifidianana izay anisan’ ny nahabe resaka indrindra teo amin' ny tantaran' ilay firenena, saingy fanapahan-kevitry ny Fitsarana Tampon' i Etazonia no nahafahany nandresy an' i [[Al Gore]]. Tamin' ny 11 Septambra 2001 i Etazonia dia niharan' ny fanafihan' ny [[Fampihorohoroana|mpampihorohoro]] [[Islamisma|islamista]] izay namoizana ain' olona efa ho telo arivo. Ho setrin' izany dia nanangana "ady amin' ny fampihorohoroana" tany [[Afganistàna]] ary avy eo tany [[Iràka]] ny governemanta federaly. Tamin' ny taona 2005 dia namely ny atsimon' ilay firenena ny rivodoza Katrina, izay iray amin' ireo nandrava indrindra teo amin' ny tantara. Nanomboka tamin' ny taona 2007 dia niharan' ny krizy ara-toekarena sy ara-bola i Etazonia, vokatr' ilay atao hoe ''subprime mortgage crisis'' (frantsay: ''crise des subprimes'') ary naneni-tany izany. Bankirompitra ny orinasa lehibe toa an' i [[Lehman Brothers]] sy ny [[General Motors]]. [[Sary:Barack Obama at his Chicago Home.jpg|vignette|160x160px|[[Barack Obama]]]] Tamin' ny taona 2008 dia voafidy ho filoham-pirenena i [[Barack Obama]] ary izy no filoham-panjakana afrikana-amerikana voalohany tao Etazonia. Ny pôlitikany dia mifanohitra amin' ny an' ny teo alohany, indrindra teo amin' ny sehatra anatiny, izay nahomby tamin' ny fanavaozana ny lamim-pahasalamana, ny drafitra fanarenana ara-toekarena ary ny fanaovana ho ara-dalàna ny [[fanambadian' ny mitovy fananahana]] taorian' ny fanapahan-kevitry ny Fitsarana Tampony. Tamin' ny taona 2010, ny [[Hoalan' i Meksika]] sy ny morontsiraka atsimon' i Etazonia dia niparitahan' ny solitany izay ratsy indrindra nahazo ilay firenena taorian' ny fipoahan' ny toeram-pitrandrahana solitanin' ny BP. Niady tamin' ny [[fanjakana islamika]] tany [[Iràka]] sy tany [[Siria]] indray tany [[Afovoany Atsinanana]] i Etazonia tamin' ny taona 2014; roa taona taty aoriana dia voafidy ho filoha i [[Donald Trump]]. I [[Joe Biden]] no nandimby azy tamin' ny taoa 2021. == Jereo koa == * '''Firenena ao Amerika:''' [[Antigoa-sy-Barboda]] - [[Arjentina]] - [[Bahamasy]] - [[Barbady]] - [[Belizy]] - [[Bôlivia]] - [[Brezila]] - [[Dôminika]] - [[Ekoadôra]] - [[Etazonia]] - [[Goatemala]] - [[Goiana]] - [[Grenady]] - [[Haitỳ|Haity]] -[[Hôndorasy]] - [[Jamaîka]] - [[Kanada]] - [[Kiobà|Kioba]] - [[Kôlômbia]] - [[Kôsta Rika]] - [[Meksika]] - [[Nikaragoa]] - [[Orogoay]] - [[Panamà|Panama]] - [[Paragoay]] - [[Però]] - [[Pôrtô-Rikô|Pôrtô Rikô]] - [[Repoblika Dôminikana]] - [[Salvadôro]] - [[Santa Losia]] - [[Santa-Kity-sy-Nevisy]] - [[Santa-Vinsanta-sy-Grenadina]] - [[Silia]] - [[Sorinama]] - [[Trinite-sy-Tôbagô]] -[[Venezoela]] * '''Kôntinenta eto an-tany:''' [[Afrika]] - [[Amerika]] ([[Amerika Avaratra]] - [[Amerika Atsimo]]) - [[Azia]] - [[Eorôpa]] - [[Ôseania]] - [[Antarktika]] '''Lahatsoratra ilaina''' * [[Ady Mangatsiaka]] - [[Teratanin' i Amerika]] - [[Louisiane française]] - [[Frantsa Vao|Frantsa V]]<nowiki/>[[Frantsa Vao|ao]]<nowiki/>vao - [[New York]] - [[Ady ho an' ny fahaleovantena]] - [[Faritany Amerikana|Ny fanjakana 50 any Etazonia]] - [[Jeôgrafian' i Etazonia]] - [[Tantaran' i Etazonia]] - [[Kolontsaina ao Etazonia]] - [[Fivavahana ao Etazonia]] - [[Toekaren' i Etazonia]] {{firenena amerikana}} {{ref}} == Rohy Ivelany == * {{en}} [[:en:United States|Etazonia]] * {{es}} [[:es:Estados Unidos|Etazonia]] [[Sokajy:Jeografia|Firenena|Amerika avaratra|Etazonia]] [[Sokajy:Etazonia]] jhzl0gu9r5z01himszcdzpcfbr5td9f Omby 0 2965 1111344 1110039 2025-06-29T11:15:51Z Thelezifor 15140 Namafa sary 1111344 wikitext text/x-wiki [[Sary:Cow (Fleckvieh breed) Oeschinensee Slaunger 2009-07-07.jpg|vignette|288x288px|Omby volontany soisa Fleckvieh miambozona lakolosy]] Ny '''omby''' dia karazana [[biby mampinono]] sady biby fiompy. Biby lehibe misy [[tandroka]] roa ary mety misy [[trafo]] iray eo an-tampon-damosiny, ao amin' ny fianakaviana ''[[Bovidae]]''. Izy io dia biby mampinono lehibe (eo anelanelan' ny 120 sy 150 sm ary milajna 600 hatramin' ny 800 kg). Misy kitro sy tandroka ny omby. Atao hoe '''''Bos taurus''''' ny anarany ara-tsiansa. Ny omby dia karazana ao amin' ny foko ''Bovini'' izay avy ao amin' ny [[Tontolo Tranainy]] avy amin' ny aorôka. Anisan' ny zana-pilaharan' ny ''Ruminantia'' (biby mandinika: mamerina mitsako izay efa nateliny). Zana-karazana roa lehibe no miavaka: ny <u>omby tsy misy trafo</u> na <u>omby rana</u> (''Bos taurus taurus'' na ''Bos primigenius taurus'') sy ny <u>[[omby misy trafo]]</u> (''Bos taurus indicus'' na ''Bos primigenius f. taurus''), izay ampiain' ny mpanoratra sasany ny ''Bos taurus primigenius'' (aorôka) izay lany tamingana tamin' ny taonjato faha-17 amin' ny endriny bibidia, fa ny mpiompy dia miezaka mamerina karazana manakaiky azy. Izy ireo dia ao amin' ny zana-pianakaviana ''Bovinae'' ary karazana miely be indrindra amin' ny vondron-karazana ''Bos''. [[Sary:Zebu_of_Madagascar_001.jpg|vignette|Omby malagasy]] Manodidina ny 10&nbsp;500 taona lasa izay, ny omby tsy misy trafony dia nanomboka nompiana avy amin' ny razamben' ny aorôka tany afovoan' i [[Anatôlia]], tany [[Ampiposahana (faritra)|Ampiposahana]] ary tany [[Iràna]] Andrefana. Famolahana fiompiana misaraka no nitranga tany amin' ny [[Zana-Kôntinenta Indiana|Zana-kôntinenta Indiana]], izay niteraka ny omby misy trafo. Ompiana indrindra ho amin' ny famokarana [[hena]] sy [[ronono]] ny omby. Ampiasaina hahazoana [[hoditra]] na [[tandroka]] hanamboarana [[antsy]] na taozavatra, na hahazaoana [[tain' omby]] hatao kitay sy handonahana ny [[nofon-tany]] koa ny omby. Mitarika [[sarety]] sy fitaovam-pambolena izy ireo amin' ny maha biby mpitarika azy. Ny omby tsy misy trafo dia miparitaka manerana an' i [[Eorôpa]] sy ny faritra manana toetany antonony any [[Azia]], any [[Amerika]] ary any [[Aostralia]]. Ny omby misy trafo dia hita indrindra any India sy any amin' ny faritra mafana any Azia, any Amerika ary any Aostralia. Aty [[Afrika atsimon' i Saharà|Afrika atsimon' i Sahara]] no ahitana omby sangà. Ireo vondrona ireo, indraindray sokajiana ho karazana na zana-karazana samihafa, dia zaraina ho firazanany 1&nbsp;000 mahery fantatra. Nahatratra 940 tapitrisa mahery ny omby eran-tany tamin' ny taona 2022. Ny omby no tompon' andraikitra amin' ny 7 % amin' ny [[etona mampihiboka hafanana]] maneran-tany. Ny omby dia nahaliana ny olombelona hatramin' izay. Ny ombilahy dia mariky ny tanjaka sy ny fahalonahana. Izany no mahatonga ireo biby ireo ho hita any amin' ny [[fivavahana]] samihafa. Any India, ny omby dia biby masina ao amin' ny [[hindoisma]], ary tsy azo vonoina. Ompiana ho biby fanao namana ny karazan' omby kely vatana tsy misy trafo. Izy ireo dia ampahany manan-danja amin' ny kolontsaina tandrefana, ary lohahevitry ny aingam-panahy ho an' ny mpanao [[hosodoko]] sy ny mpanao [[sary sokitra]] na ho mpandray anjara ao amin' ny tantara an-tsary, ao amin' ny [[sarimihetsika]] na ao amin' ny dokam-barotra. == Jereo koa == * [[Kisoa]] - [[osy]] - [[ondry]] - [[soavaly]] - [[boriky]] - [[rameva]] * [[Fiompiana]] * [[Fiompiana omby]] * [[Halatra omby]] * [[Halatra omby ao India]] * [[Halatra omby ao Kenia]] * [[Halatra omby eto Madagasikara]] [[Sokajy:Biby mampinono]] [[Sokajy:Hena]] [[Sokajy:Omby]] 2ypgmhex8g0bmnpcoejrnzmc5u0e07w 1111347 1111344 2025-06-29T11:55:27Z Thelezifor 15140 Ohabolana 1111347 wikitext text/x-wiki [[Sary:Cow (Fleckvieh breed) Oeschinensee Slaunger 2009-07-07.jpg|vignette|288x288px|Omby volontany soisa Fleckvieh miambozona lakolosy]] Ny '''omby''' dia karazana [[biby mampinono]] sady biby fiompy. Biby lehibe misy [[tandroka]] roa ary mety misy [[trafo]] iray eo an-tampon-damosiny, ao amin' ny fianakaviana ''[[Bovidae]]''. Izy io dia biby mampinono lehibe (eo anelanelan' ny 120 sy 150 sm ary milajna 600 hatramin' ny 800 kg). Misy kitro sy tandroka ny omby. Atao hoe '''''Bos taurus''''' ny anarany ara-tsiansa. Ny omby dia karazana ao amin' ny foko ''Bovini'' izay avy ao amin' ny [[Tontolo Tranainy]] avy amin' ny aorôka. Anisan' ny zana-pilaharan' ny ''Ruminantia'' (biby mandinika: mamerina mitsako izay efa nateliny). Zana-karazana roa lehibe no miavaka: ny <u>omby tsy misy trafo</u> na <u>omby rana</u> (''Bos taurus taurus'' na ''Bos primigenius taurus'') sy ny <u>[[omby misy trafo]]</u> (''Bos taurus indicus'' na ''Bos primigenius f. taurus''), izay ampiain' ny mpanoratra sasany ny ''Bos taurus primigenius'' (aorôka) izay lany tamingana tamin' ny taonjato faha-17 amin' ny endriny bibidia, fa ny mpiompy dia miezaka mamerina karazana manakaiky azy. Izy ireo dia ao amin' ny zana-pianakaviana ''Bovinae'' ary karazana miely be indrindra amin' ny vondron-karazana ''Bos''. [[Sary:Zebu_of_Madagascar_001.jpg|vignette|Omby malagasy]] Manodidina ny 10&nbsp;500 taona lasa izay, ny omby tsy misy trafony dia nanomboka nompiana avy amin' ny razamben' ny aorôka tany afovoan' i [[Anatôlia]], tany [[Ampiposahana (faritra)|Ampiposahana]] ary tany [[Iràna]] Andrefana. Famolahana fiompiana misaraka no nitranga tany amin' ny [[Zana-Kôntinenta Indiana|Zana-kôntinenta Indiana]], izay niteraka ny omby misy trafo. Ompiana indrindra ho amin' ny famokarana [[hena]] sy [[ronono]] ny omby. Ampiasaina hahazoana [[hoditra]] na [[tandroka]] hanamboarana [[antsy]] na taozavatra, na hahazaoana [[tain' omby]] hatao kitay sy handonahana ny [[nofon-tany]] koa ny omby. Mitarika [[sarety]] sy fitaovam-pambolena izy ireo amin' ny maha biby mpitarika azy. Ny omby tsy misy trafo dia miparitaka manerana an' i [[Eorôpa]] sy ny faritra manana toetany antonony any [[Azia]], any [[Amerika]] ary any [[Aostralia]]. Ny omby misy trafo dia hita indrindra any India sy any amin' ny faritra mafana any Azia, any Amerika ary any Aostralia. Aty [[Afrika atsimon' i Saharà|Afrika atsimon' i Sahara]] no ahitana omby sangà. Ireo vondrona ireo, indraindray sokajiana ho karazana na zana-karazana samihafa, dia zaraina ho firazanany 1&nbsp;000 mahery fantatra. Nahatratra 940 tapitrisa mahery ny omby eran-tany tamin' ny taona 2022. Ny omby no tompon' andraikitra amin' ny 7 % amin' ny [[etona mampihiboka hafanana]] maneran-tany. Ny omby dia nahaliana ny olombelona hatramin' izay. Ny ombilahy dia mariky ny tanjaka sy ny fahalonahana. Izany no mahatonga ireo biby ireo ho hita any amin' ny [[fivavahana]] samihafa. Any India, ny omby dia biby masina ao amin' ny [[hindoisma]], ary tsy azo vonoina. Ompiana ho biby fanao namana ny karazan' omby kely vatana tsy misy trafo. Izy ireo dia ampahany manan-danja amin' ny kolontsaina tandrefana, ary lohahevitry ny aingam-panahy ho an' ny mpanao [[hosodoko]] sy ny mpanao [[sary sokitra]] na ho mpandray anjara ao amin' ny tantara an-tsary, ao amin' ny [[sarimihetsika]] na ao amin' ny dokam-barotra. == Kolontsaina == === Ohabolana === * Ataonao ho omby tsy enin-drano ve aho, ka hisotro ranon-tambiazona ? * Omby zato tsy nampihosy, ka efa iray sisa vao manenjan-tsikina! * Tsy miandry omby lavitra ny tanàna, tsy milalao lavitra ny vohitra. * Adin' ombalahy ka no atakalo izay adin' ombivavy * [[Akoho]]<nowiki/>n-kamboty nohitsahin' omby mifahy, ka samy be amin' ny azy. * Aleo enjehin' ny omby masiaka toy izay enjehin' ny fieritreretana. * Ambohimanambola no matavy omby, ka Ambohimalaza no lafo kitay. * [[Andevo (teto Madagasikara)|Andevolahy]] mamahy reniomby, ka mamindra fo, fa samy haren' olona: ny omby "aza mifidy vilona", ny andevo "aza maka ny ratsy". * Andevolahy manan' omby zato: ny tenany aza ahy, mainka ny omby zato. * Ny fitia toy ny andry ombin' ankizy: afa-po dia misaraka, tsy afa-po mifamerina. * Andry ombin' Ifiringa adala, ka ny aloha voatora-[[tandroka]], ary ny aoriana voafola-d[[rambo]]. * Andry ombin' Imalemifanahy : ny noana voasafosafo, ny voky voalambolambo * Any milefona omby, ary etý mively rano * Antoandro faka [[ronono]], ka nilaozan' ny omby nihahaka. * Ny omby mahia tsy lelafin' ny namany; ny malahelo tsy mba havan' ny manana * [[Aomby bory]] manonofy tandroka, manonofy raha tsy ho azo. * Ataovy hanin' omby : sady mimamà no miraoka; fa ny alahelo tsy efan-joretra * Ataovy mitombo ohatra ny tohatr' omby [[fahavaratra]], fa aza atao mihenamihena ohatra ny trafon' omby [[ririnina]] * Tery omby ririnina ka atao izay tsy hahakely ny reniny ary tsy hahabotry ny zanany * Ataovy toy ny tsimpon-[[tain' omby]] ny filan-karena: na kely azo, na be azo, ataovy an-[[Harona|karona]] avokoa. * Aza atao andry ombin' ilay adala, ka ny aloha voatora-tandroka, ary ny aoriana voafola-drambo ; fa ataovy andry ombin' ilay mora, ka ny aloha voakahankahana, ny aoriana voasafosafo. * Aza manao fandrin' omby: mandry, fa tsy lavo loha * Aza manao [[lela]]<nowiki/>n' omby : sady hitsabaka am-[[Vava|bava]] no hitsabaka an' [[orona]]. * Aza manao ombin' [[Marovatana|Imarovatana]]: sady mahalany ahitra iray [[lohasaha]] no mahalany mangahazom-bolafolo, nefa tsy hita izay taviny, fa ny kibony no mihalehibe * Aza manao [[toloho]] mampirehoka omby. * Aza manao toton' [[omby bory]] * Aza manao tsitsik' ombin' Ibetsileo: ny ombin' Ikoto an' Ikoto ihany, ary ny ombin' olona an' Ikoto koa. == Jereo koa == * [[Kisoa]] - [[osy]] - [[ondry]] - [[soavaly]] - [[boriky]] - [[rameva]] * [[Fiompiana]] * [[Fiompiana omby]] * [[Halatra omby]] * [[Halatra omby ao India]] * [[Halatra omby ao Kenia]] * [[Halatra omby eto Madagasikara]] [[Sokajy:Biby mampinono]] [[Sokajy:Hena]] [[Sokajy:Omby]] 0yvddvrvc7kgoyq6mye67j37qs1fxg1 Franckfort/Main 0 3358 1111176 1096322 2025-06-28T23:38:15Z 41.213.235.225 1111176 wikitext text/x-wiki {{coord|50|07|N|08|41|E}} {{infobox tanàna |tanàna=Frankfurt / Maik |firenena={{Alemaina}} |isam-ponina=773.068 |velarantany=248.31 |fanjakana = [[Hessen]] |ben'ny tanàna=[[:de:Mike Josef]] |sary=Wolkenkratzer vom Main Tower aus betrachtet.jpg }} I '''Frankfurt''' dia tanàna lehibe ao amin' ny tapany atsimon' i [[Alemaina]], ao amin' ny fanjakan' i [[Hessen]], eo amin' ny ony [[Main]]. Atao hoe ''Frankfurt am Main'' izy amin' ny [[Fiteny alemàna|teny alemana]]: fa ''Francfort-sur-le-Main'' kosa amin' ny [[Fiteny frantsay|teny frantsay]]. Misy mponina miisa 773&nbsp;068 ny ao.[[Sary:DEU Frankfurt am Main COA.svg|thumb|Franckfort|152x152px]] == Olo-malaza avy ao Franckfort == * [[Johann Wolfgang von Goethe]] (1749 - 1832) * [[Anne Frank]] (1929 - 1945) ==Baolina kitra== * [[Eintracht Frankfurt]] ==Orinasa== *[[Lufthansa]] (orinasa fitaterana), [[Deutsche Bank]], [[Commerzbank]], [[Degussa AG]] sy [[Hoechst AG]] ==Ony== * [[Main]] ==Jereo Koa== * [[Lisitra ny tanàna ny Alemaina]] == Rohy ivelany == {{commons|Frankfurt am Main|Franckfort/Main}} * [http://www.frankfurt.de/sixcms/detail.php?id=stadtfrankfurt_eval01.c.317693.en&template=hp_flash Ny mpanolotsain'ny tanànan'ny Franckfort] {{Wayback|url=http://www.frankfurt.de/sixcms/detail.php?id=stadtfrankfurt_eval01.c.317693.en&template=hp_flash |date=20190503214626 }} [[Sokajy:Franckfort/Main|*]] [[Sokajy:Tanàna ao Alemaina]] [[Sokajy:Tanàna ao Hessen]] f2zr6bvfvo142ddkn7ion36g9w9fzt1 1111177 1111176 2025-06-28T23:39:27Z 41.213.235.225 1111177 wikitext text/x-wiki {{coord|50|07|N|08|41|E}} {{infobox tanàna |tanàna=Frankfurt / Maik |firenena={{Alemaina}} |isam-ponina=773.068 |velarantany=248.31 |fanjakana = [[Hessen]] |ben'ny tanàna=[[:de:Mike Josef]] |sary=Wolkenkratzer vom Main Tower aus betrachtet.jpg }} I '''Frankfurt''' dia tanàna lehibe ao amin' ny tapany atsimon' i [[Alemaina]], ao amin' ny fanjakan' i [[Hessen]], eo amin' ny ony [[Main]]. Atao hoe ''Frankfurt am Main'' izy amin' ny [[Fiteny alemàna|teny alemana]]: fa ''Francfort-sur-le-Main'' kosa amin' ny [[Fiteny frantsay|teny frantsay]]. Misy mponina miisa 773&nbsp;068 ny ao.[[Sary:DEU Frankfurt am Main COA.svg|thumb|Franckfort|152x152px]] == Olo-malaza avy ao Franckfort == * [[Johann Wolfgang von Goethe]] (1749 - 1832) * [[Anne Frank]] (1929 - 1945) ==Baolina kitra== * [[Eintracht Frankfurt]] ==Orinasa== *[[Lufthansa]] (orinasa fitaterana), [[Deutsche Bank]], [[Commerzbank]], [[Degussa AG]] sy [[Hoechst AG]] ==Ony== * [[Main]] ==Jereo Koa== * [[Lisitra ny tanàna ny Alemaina]] == Rohy ivelany == {{commons|Frankfurt am Main|Franckfort/Main}} * [http://www.frankfurt.de/sixcms/detail.php?id=stadtfrankfurt_eval01.c.317693.en&template=hp_flash Ny mpanolotsain'ny tanànan'ny Franckfort] {{Wayback|url=http://www.frankfurt.de/sixcms/detail.php?id=stadtfrankfurt_eval01.c.317693.en&template=hp_flash |date=20190503214626 }} [[Sokajy:Franckfort/Main|*]] [[Sokajy:Tanàna ao Alemaina]] [[Sokajy:Tanàna ao Hessen]] [[Sokajy:Frankfurt/Main]] jsgc7vtmel77bgzj6i33wnjh41m3inr Kanada 0 3500 1111331 1097420 2025-06-29T10:48:30Z Thelezifor 15140 /* Kolontsaina */ Namafa soratra tsy ilaina 1111331 wikitext text/x-wiki {{Infobox Pays| nom_local1=Canada |langue1=fr| nom_local2=Canada |langue2=en| nom_malgache=Kanada| de=du | image_drapeau=Flag of Canada.svg | lien_drapeau=Sainan'i Kanada | image_blason=Royal Coat of arms of Canada.svg | lien_blason=Mari-piandrian'i Kanada | image_carte=Canada (orthographic projection).svg | devise=([[Latin]]) A Mari Usque Ad Mare <br /> « Amin'ny ranomasina ilany hatramin'ny ranomasina ambadika » | langues_officielles=[[fiteny anglisy|anglisy]], [[fiteny frantsay|frantsay]] | capitale=[[Ottawa]] | coordonnées_capitale=45° 24' N, 75° 40' O | lien_villes=Tanàna ao Kanada | titre_plus_grande_ville=Tanana ngeza indrindra | plus_grande_ville= [[Toronto]], [[Montréal]], [[Vancouver]], [[Calgary]], [[Ottawa]], [[Edmonton]], [[Québec (tanàna)|Québec]], [[Winnipeg]], [[Hamilton (Ontario)|Hamilton]].| type_gouvernement=[[Fanjakana ara-dalam-panorenana]] | titres_dirigeants=[[Roi]] <br /> - [[Mpanjaka]]<br /> - [[Praiministra]] | noms_dirigeants=[[Charles III]] <br /> [[Mary Simon]] <br /> [[Mark Carney]] <br /> | superficie_rang=2 | superficie_totale={{formatnum:9984670}} | pourcentage_eau=8,62 % | population_rang=37 | population_totale={{formatnum:34157950}} (6 Septambra [[2009]])<ref name="Statistique Canada">[http://www.statcan.gc.ca/edu/clock-horloge/edu06f_0001-fra.htm famataranadro ara-demografia kanadianina].</ref> | population_année=2009 | densité=3,42| type_indépendance=[[Acte de l'Amérique du Nord britannique|AANB]] <br /> - [[Statut de Westminster]] <br /> - [[Loi de 1982 sur le Canada]] | pays_indépendance=Du [[Royaume-Uni]] | date_indépendance=[[1 Jolay]] 1867 <br /> [[11 Desambra]] 1931 <br /> [[17 Aprily]] 1982 | pays frontaliers={{USA}} <br /> {{RUS}} <br /> {{DAN}} (par le {{Groenland}}) <br /> {{FRA}} ([[Saint-Pierre-et-Miquelon]])| gentilé=kanadianina | PIB_année=2008 | PIB= 1 510 $ lavitrisa (FMI).</ref> | PIB_rang=faha 11 | | IDH_année=2008 | IDH= mahazo 0.967 | IDH_catégorie=mihakatra | IDH_rang=faha 3 | monnaie=[[Dollar kanadianina]] | code_monnaie=CAD | fuseau_horaire=-3,5 à -8 | hymne_national=[[Ô Canada]] | domaine_internet=.ca, .gc.ca (gouvernement) | indicatif_téléphonique=1 | notes= }} I '''Kanada''' dia firenena any [[Amerika Avaratra]]. Any avaratr' i [[Etazonia]] no misy azy. I Kanada no firenena faharoa lehibe indrindra eran-tany, izay mirefy 6&nbsp;500 km mahery avy any atsinanana ka hatrany andrefana. Manana [[farihy]] miisa 250 000 mahery ity firenena ity; rakotra ala ny 50&nbsp;%-n' ny taniny. Noho ny [[toetany]] sarotra ainana indrindra, izay mampiavaka ny ankamaroan' ny faritra any Kanada, dia tsy mitovy ny fitsinjaràn' ny mponina ary mivangongo amin' ny sisintany manasaraka azy amin' i [[Etazonia]]. == Tantara == Ny mponina voalohany tany Kanada dia ny [[Amerindiana]]. Ny Eorôpeana voalohany tonga tany Kanada dia ny [[Vikingy (vahoaka)]], tamin' ny taona 1000 any ho any. Nisy andiam-pikarohana faharoa nataon' ny Eorôpeana nanomboka tamin' ny faran' ny taonjato faha-15, anisan' izany ny Frantsay atao hoe [[Jacques Cartier]] sy i [[Samuel de Champlain]]. Ny [[teratanin' i Amerika|tompontany]] dia nanana fifandraisana diplômatika tsaratsara tamin' ny Frantsay tamin' izy ireo. Hitan' i [[Jacques Cartier]] tamin' ny taona 1534 ny morontsiraka atsinanan' i Kanada, nahitany ny toerana nisy an' i [[Montréal]], ary ny faritanin' i [[Quebec]] manodidina ny renirano Saint-Laurent no lasa zanatany frantsain' ny Tontolo Vaovao. Teo amoron' io renirano io no naorin' i Samuel Champlain ny tanànan' i Québec tamin' ny taona 1608. Ny fanjanahantany frantsay dia nanangana an' i [[Nouvelle-France]] ("Frantsa Vaovao") tamin' ny taona 1608. Nitondra voanjo (colons) 69&nbsp;000 ny Frantsay tany Amerika Avaratra nanomboka tamin' ny nahatongavan' i Jacques Cartier hatramin' ny 1763. Niady momba ny fanjanahana an' i Kanada ny [[Frantsa|Frantsay]] sy ny [[Britaina Lehibe|Britanika]]. Nony taty aoriana dia lasan' ny Britanika noho ny fandreseny ny Frantsay ny faritra avaratr' i Nouvelle-France. Tamin' ny taona 1763, ny ''traité de Paris'' ("fifanarahan' i Paris") dia nanolotra an' i Nouvelle-France ho an' i Angletera. Vitsy ny mponina britanika tao Kanada tamin' izany fotoana izany, ary nanomboka tonga kelikely taorian' ny fahaleovantenan' i [[Etazonia]] ny ankamaroan' ny mpanjanatany britanika izay nandositra noho ny tolom-piavotana amerikana. Ny ''Acte constitutionnel du Canada'' ("Lalàna momba ny Lalàm-panorenan' i Kanada") nosoniavina tamin' ny taona 1791 dia nizara ilay firenena ho faritra roa, dia i Kanada Ambany (i Quebec) sy i Kanada Ambony (i Ontario). Na izany aza, dia nolanian' ny Britanika tamin' ny taona 1840 ny ''Acte d'Union'' ("Lalàna momba ny Firaisana") ho an' ireo zanatany roa ireo. Avy eo ny ''Acte de l'Amérique du Nord britannique'' ("Lalànan' i Amerika Avaratra Britanika") izay niteraka ny federasiôna kanadiana tamin' ny taona 1867: sambany nisy zanatany iray nahavita nitantan-tena nefa tsy niala tamin' ny Empira. Tamin' ny taona 1867, voaforon' ny Britanika ny Dominion-n' i Kanada, teraka avy amin' ny fivondronan' ny zanatany britanika telo: i [[Kanada navondrona]], i [[New-Brunswick]] ary i [[Nouvelle-Écosse]]. Tamin' ny taona 1931, ny ''Statut de Westminster'' ("Satan' i Westminster") dia namorona ny "[[Commonwealth]]": fanjakana mahaleo tena i Kanada. Ny "Acte de l'Amérique du Nord britannique", lalàna britanika natao tamin' ny taona 1867 dia naverina tany [[Angletera]] tamin' ny taona 1980 mba hanomezana lalam-panorenana an' i Kanada. Ankehitriny dia firenena manana faritany mizaka tena i Kanada ary manana faritany folo ary tany telo. Ireo faritany folo sy tany telo ireo dia samy manana ny praiminisiny sy ny governemantany ary ny antenimierany. Nahazo ny fahaleovantenany avy amin' ny [[Fanjakana Mitambatra]] i Kanada, ary tsy nisy ady natao ho an' io fahaleovantena io. Anefa dia tsy ohatra ny zanatany anglisy nahaleotena taty aoriana ny fomba nahaleovan' i Kanada tena: azony tsikelikely ny fahaleovantenany nanomboka tamin' ny taona 1867 hatramin' ny taona 1982. Ankehitriny, i Kanada dia fanjakana manao ny mpanjakan' i Angletera ho mpanjaka. Ny tena fahefana kosa anefa dia eo am-pelantanan' ny governera jeneraly sy ny praiminisitra kanadianina izay fidian' ny vahoaka. Tamin' ny taona 1995 dia tsy lany tamin'ny fitsapan-kevibahoaka ny fahaleovantenan' i [[Quebec]]. == Kolontsaina == Mizara ho vondrom-piarahamonina roa ny mponin' i Kanada: dia ny [[fiteny frantsay|miteny frantsay]] any [[Quebec]], sy ny [[fiteny anglisy|miteny anglisy]] any amin' ny faritra hafa, izay maka tahaka ny kolontsaina sy ny fomba fiainana ao [[Etazonia]]. Firenena miteny fiteny roa sy manan-kolotsaina maro samihafa i Kanada. Samy [[fiteny ôfisialy]] sy [[fitenim-pirenena]] ny [[fiteny frantsay]] sy ny [[fiteny anglisy]]. I Quebec irery no faritany be mpiteny frantsay, ary izy irery no faritany tsy manao ny fiteny anglisy ho fiteny ôfisialy. Miteny anglisy daholo ny ankabeazan' ny faritany rehetra. Tany Kanada tamin' ny 2006 dia 9,6 tapitrisa ny mpiteny frantsay (30,7&nbsp;%) ary 26,6 tapitrisa ny mpiteny anglisy (85 %). == Jereo koa == * '''Firenena ao Amerika:''' [[Antigoa-sy-Barboda]] - [[Arjentina]] - [[Bahamasy]] - [[Barbady]] - [[Belizy]] - [[Bôlivia]] - [[Brezila]] - [[Dôminika]] - [[Ekoadôra]] - [[Etazonia]] - [[Goatemala]] - [[Goiana]] - [[Grenady]] - [[Haitỳ|Haity]] -[[Hôndorasy]] - [[Jamaîka]] - [[Kanada]] - [[Kiobà|Kioba]] - [[Kôlômbia]] - [[Kôsta Rika]] - [[Meksika]] - [[Nikaragoa]] - [[Orogoay]] - [[Panamà|Panama]] - [[Paragoay]] - [[Però]] - [[Pôrtô-Rikô|Pôrtô Rikô]] - [[Repoblika Dôminikana]] - [[Salvadôro]] - [[Santa Losia]] - [[Santa-Kity-sy-Nevisy]] - [[Santa-Vinsanta-sy-Grenadina]] - [[Silia]] - [[Sorinama]] - [[Trinite-sy-Tôbagô]] -[[Venezoela]] * '''Kôntinenta eto an-tany:''' [[Afrika]] - [[Amerika]] ([[Amerika Avaratra]] - [[Amerika Atsimo]]) - [[Azia]] - [[Eorôpa]] - [[Ôseania]] - [[Antarktika]] == Tsiahy == {{ref}} [[Sokajy:Kanada| ]] [[Sokajy:Firenena ao Amerika Avaratra]] g71vhs2ev9wf4jazel49hbrdbpbf2bm India 0 3913 1111326 1107999 2025-06-29T10:33:18Z Thelezifor 15140 Namafa soratra tsy ilaina 1111326 wikitext text/x-wiki {{Infobox_pays| nom_local1=भारत गणराज्य|langue1=hi| nom_local2=Bhārat Ganarājya|langue2=hi| nom_local3=Republic of India |langue3=en| nom_malgache=Repoblikan' India| image_drapeau=Flag of India.svg | lien_drapeau=Sainan' India | image_blason=Emblem of India.svg | lien_blason=Fanevan' India| image_carte=India (orthographic projection).svg| devise= ''सत्यमेव जयते'' (Satyamēva Jayatē)<br />(avy amin'ny [[Sanskrity]] : Ny Marina ihany no izy) | langues_officielles=[[fiteny hindi]], [[fiteny anglisy]], ary <br />[[Lisitry ny teny ofisialy ny India|fiteny hafa miisa 21]] <small><sup>1</sup></small> | capitale=[[New Delhi]] | coordonnées_capitale=28° 34' N, 77° 07' E | lien_villes=Tanànan'i India | titre_plus_grande_ville=Tanàna ngeza indrindra | plus_grande_ville=[[Mombay]] | type_gouvernement=[[Repoblika]] [[hafederaly|federaly]] |titres_dirigeants=[[Filoham-pirenena]]<br />&nbsp;- [[Praiminisitra]] | noms_dirigeants=[[Ram Nath Kovind]] <br />[[Narendra Modi]] | superficie_rang=7 | superficie_totale=3&nbsp;287&nbsp;590 | pourcentage_eau=9,5 % | population_rang=2 | population_totale=1 147 995 898 | population_année=2008| densité=349 | type_indépendance=Daty<br />&nbsp;- République | pays_indépendance=Avy amin'ny [[Onaiteda Kingdoma]] | date_indépendance=15 Aogositra 1947<br />Febroary 1950 | pays frontaliers={{CHN}}{{-}}{{PAK}}{{-}}{{MYA}}{{-}}{{BAN}}{{-}} {{NEP}}{{-}}{{BHU}}| gentilé=Indianina | IDH={{augmentation}} 0,611 | IDH_année=2006 | IDH_catégorie=anelanelany | IDH_rang=faha 126 | monnaie=[[Ropia]] | code_monnaie=INR | fuseau_horaire=+ 5,30 | hymne_national=[[Jana-Gana-Mana]] | Religion(s)=[[hindoisma]] | domaine_internet=.in | indicatif_téléphonique=91 | }} I '''India''' dia firenena ao [[Azia Atsimo]], i [[New Delhi]] no renivohiny ary i [[Bombay]] no tanàn-dehibe be mponina indrindra ao. Mirefy 3287263 km<sup>2</sup> ny velarany ary miisa 1429 tapitrisa ny mponina tao aminy tamin' ny taona 2023. Avy amin' ny [[fiteny persana|teny persana]] hoe ''Sindhu'', izay anarana persanan' ny [[renirano]] [[Sindo|Indosy]] amin' ny [[fiteny sanskrity]], ny hoe ''India''. Mampiasa ny teny hoe ''Bharat'' (mpanjaka hindoa niaina tamin ' ny [[Andro Taloha]]) ny anarana ôfisialy. Nampiasaina tamin' ny vanim-potoan' ny [[Empira Môgôly]] ny anarany fahatelo hoe ''Hindustan'' ("''tanin' ny Hindoa''" amin' ny fiteny persana), tsy ôfisialy intsony ankehitriny io teny hoe ''Hindustan'' io nefa ampiasaina matetika rehefa miresaka an' i India.[[Sary:Inde carte.png|vignette|Sarin-tanin' i India ]] Mivelatra amin' ny halavana 7&nbsp;000 km i India<ref>https://mg.globalvoices.org/2024/04/08/169061/</ref>. Mizara sisintany amin' i [[Pakistàna]] izy any andrefana, sy amin' i [[Sina]], amin' i [[Nepaly]], amin' i [[Botàna]] any avaratra. I [[Bangladesy|Bangladesa]] sy i [[Mianmara]] no any atsinanana. Eo amin' ny [[Ranomasimbe Indiana|Ranomasimbe Indianina]] dia tsy lavitra azy ny [[Maldiva|Repoblikan' i Maldiva]] (any atsimo-andrefana) sy i [[Srilanka|Seilàna]] (any atsimo-atsinanana). Mizara sisin-tany amin' i [[Afganistàna]] koa i India any avaratra-atsinanana. Miavaka noho ny fisian' ny ampahany amin' i [[Himalaya]] ([[tandavan-tendrombohitra]] avo indrindra eran-tany) sy ny [[ony]] lehibe telo ny vohon-tanin' i India. Ireto ireo ony ireo: i [[Sindo|Indosy]] sy i Ganges (renirano manan-kasina ho an' ny [[Hindoisma|Hindoa]]) ary i Brahmaputra. Miavaka ny [[toetany]] noho ny fisian' ny rivotra mosôna (misy orana mahery amin' ny fahavaratra). I India no firenena faharoa be [[Indiana (vahoaka)|mponina]] indrindra eran-tany (aorian' i [[Repoblika Entim-Bahoakan' i Sina|Sina]]): ny mponina ao aminy dia 17 % amin' ny mponina eran-tany. Vondrom-poko 1&nbsp;600 mahery no miara-monina ao amin' ny tanin' i India. Miavaka ny fiarahamonina indiana noho ny fisian' ny [[sarangam-poko]] (kasta), izany hoe fandaminana ara-piarahamonina ahitana ambaratonga miankina indrindra amin' ny fandovana sy ny fivavahana. Misy fiteny sy fitenim-paritra maherin' ny 3&nbsp;000 ny ao India ka [[fiteny ôfisialy]] roapolo mahery no eken' ny lalàmpanorenana. Ny [[Fiteny hindỳ|fiteny hindy]] no [[fitenim-pirenena]]. Maro ny [[fivavahana]] teraka tao amin' io zana-kôntinenta io, ka anisan' izany ny [[bodisma]], ny [[jainisma]], ny [[hindoisma]] ary ny [[sikisma]]. Ny [[fambolena]] no sehatra lehibe amin' ny asa ara-toekarena ao India, izay faharoa amin' ny famokarana [[vary]] eran-tany. Nihanivoatra be i India tamin' ny dimy ambin' ny folo taona farany teo, indrindra tamin' ny fanombohana ny fiovana demôgrafika nisy hatry ny taona 1991. Tamin' ny 22 Janoary 2007 dia niverina avy tany amin' ny habakabaka ny kapsily indiana tsy misy olona afaka 12 andro, izany nametraka marika siantifika sy teknika lehibe ho an' i India. Hatry ny taona 2008 dia anisan' ny firenena matanjaka ara-toekarena lehibe eto an-tany i India, izay nanakaiky an' i [[Repoblika Entim-Bahoakan' i Sina|Sina]] sy i [[Rosia]] ary i [[Brezila|Brezily]]; i India koa no hery ara-toekarena fahavalo eto an-tany. Teo amin' ny tanin' i India no nisy ny [[sivilizasiôna]] antitra indrindra eto an-tany: ny [[sivilizasiônan' Indosy]], iray amin' ny voalohany fantatra tao amin' ny [[Zana-Kôntinenta Indiana|Saikinosy Indiana]], nanomboka tamin' ny taona 2500 ka hatramin' ny 1800 tal JK. any ho any. Ny tantaran' i India dia voamariky ny fananiham-bohitra nataon' ny [[Ariàna (vahoaka)|Ariana]]: olona avy any [[Azia Afovoany]] niandohan' ny rafitra misy sarangam-poko. Nivoatra tsikelikely ny fandaminana ara-pôlitika, ka nipoitra ny [[repoblika]] sy ny [[fanjakà-mpanjaka]] isan-karazany. Taorian' ny Fanjakan' i Magadha, izay niandohan' ny fampiraisana an' i India, dia maro ny tarana-mpanjaka nifandimby, indrindra fa ny Maurya sy ny Gupta (izay heverina ho andro volamenan' ny kolontsaina klasika tany India). Nanomboka tamin' ny taonjato faha-11 ka hatramin' ny taonjato faha-17 ilay firenena no niharan' ny fananiham-bohitra nataon' ny [[Silamo|Mozilmana]] sy ny [[Empira Môgôly|Môgôly]]. Ny [[fanjanahantany]] eorôpeana (nataon' ny [[Pôrtogaly|Pôrtogey]], ny [[Hôlandy|Hôlandey]], ny [[Frantsa|Frantsay]] ary ny [[Britaina Lehibe|Britanika]]) dia nanomboka tamin' ny taonjato faha-16. Tamin' ny farany dia ny [[Empira Britanika]] no nahavita nifehy tanteraka ilay firenena. Mandritra ny taonjato roa i India dia [[Fanjanahantany anglisy|zanatany anglisy]]; izy no zanatany britanika ngeza indrindra. Nitranga tamin' ny taona 1849 ny andiana fikomiana voalohany nanohitra io fahefana io. Notohizan' i [[Mohandas Gandhi]] izany tamin' ny taompolo 1920 sy 1930. Nahazo ny fahaleovan-tenany i India tamin' ny taona 1947. Tamin' io fotoana io dia naverina ho an' i India taorian' ny fahazoany ny fahaleovan-tena ny [[tobim-barotra]] (kôntoara) frantsay sy pôrtogey tao India. Na izany aza dia nisy ady ara-pivavahana sy ara-pizaràn-tany maro tao amin' ilay firenena. == Tantara == Nipoitra tao India ny fiteny klasika roa ([[fiteny sanskrity]] sy [[fiteny tamily]]) misy eto amin' izao tontolo izao. Efa nampiasaina mandritry ny telo arivo taona ireo fiteny roa ireo. Namorona finoana antsoina hoe [[hindoisma]] ilay firenena, finoana izay mbola arahin' ny maro amin'ny Indiana amin' izao fotoana izao. Tamin' ny taona 300 tal. J.K., dia namorona ny empira sy ny Fiankohonana Maurya i Ashoka, izay nahavory ny ankamaroan' ny tanin' i [[Azia Atsimo]] ho anaty firenena iray. Tamin' ny taona 180 tal. J.K. dia voatafiky ny firenena maro samihafa i India na dia taty aoriana aza (100 – 1100), dia nipoitra ireo fiankohonana indianina hafa: izay ahitana ny Chalukya, ny Chola, ny Pallava ary ny Pandya.<ref>"South India". Suni System Ltd.. 2007. Retrieved 2007-06-19.</ref> Tamin' izany fotoana izany dia nalaza tamin' ny siansa sy ny zavakanto ary ny asa soratra ny faritra atsimo ao India. Maro ny fiankohonana nanjaka tao India nandritry ny taona arivo. Anisan' ireo ny [[Empira Môgôly|Empira Môgaly]], ny Empira Vijayanagara ary ny Empira Maratha. Tamin' ny taona 1600 dia notafihan' ny firenena eorôpeana i India, ary voazanaky ny [[Britaina Lehibe|Britanika]] tanteraka izy io nanomboka tamin' ny taona 1856 hatramin' ny taona 1947. Taorian' ny taona 1947, i India dia nanana toekarena sôsialista voalahatra. Anisan' ny firenena mpikambana nanorina ny hetsiky ny <u>firenena tsy momba ny atsy na ny aroa</u> ary ny [[Firenena Mikambana]] i India. Niatrika ady maro izy io taorian' ny fahaleovan-tenany tamin' ny [[Fanjakana Mitambatra|Fanjakana Mikambana]], anisan' izany ny ady tamin' ny taona 1957-58, 1965, 1971 ary 1999 tamin' i [[Pakistàna]] ary ny adin' ny 1962 tamin' i [[Repoblika Entim-Bahoakan' i Sina|Sina]]. Niady ihany koa izy io mba haka an' i Goa, izay seranana natsangan' ny [[Pôrtogaly|Pôrtogey]], ary tsy azon' i India raha tsy tamin' ny taona 1961. Nandà ny Pôrtogey ka voatery naka azy an-keriny ny Indiana. Nanao fanandramana nokleary ihany koa i India tamin' ny taona 1974 sy 1998, ary anisan' ny firenena vitsy manana fitaovam-piadiana nokleary. Anisan' ireo toekarena mitombo haingana indrindra eto an-tany ny toekaren' i India nanomboka tamin' ny taona 1991. === Taona taloha === === Andron' ny reforma === === India islamo === === India Eoropeana === === Lalan'ny fahaleovantena === === Fizarana manaintaina === == Pôlitika == {| class="infobox borderless" |+ National symbols of the Republic of India (Official) |- ! '''National animal''' | | [[Image:2005-bandipur-tusker.jpg|50px]] |- ! '''National bird''' | | [[Image:Pavo muticus (Tierpark Berlin) - 1017-899-(118).jpg|50px]] |- ! '''National tree''' | | [[Image:Banyan tree on the banks of Khadakwasla Dam.jpg|50px]] |- ! '''National flower''' | | [[Image:Sacred lotus Nelumbo nucifera.jpg|50px]] |- ! '''National heritage animal''' | | [[Image:Panthera tigris.jpg|50px]] |- ! '''National aquatic marine mammal''' | | [[Image:PlatanistaHardwicke.jpg|50px]] |- ! '''National reptile''' | | [[Image:King-Cobra.jpg|50px]] |- ! '''National heritage mammal''' | | [[Image:Hanuman Langur.jpg|50px]] |- ! '''National fruit''' | | [[Image:An Unripe Mango Of Ratnagiri (India).JPG|50px]] |- ! '''National temple''' | | [[Image:New Delhi Temple.jpg|50px]] |- ! '''National river''' | | [[Image:River Ganges.JPG|50px]] |- ! '''National mountain''' | | [[Image:Nanda Devi 2006.JPG|50px]] |- |} == Jeôgrafia == Mivelatra amin' ny halavana 7&nbsp;000 km i India. Mirefy 3&nbsp;287&nbsp;263 km<sup>2</sup> ny velarany. Mizara sisintany amin' i [[Pakistàna]] izy any andrefana, sy i [[Sina]], i [[Nepaly]], i [[Botàna]] izy any avaratra. I [[Bangladesy|Bangladesa]] sy i [[Mianmara]] any atsinanana. Eo amin' ny [[Ranomasimbe Indiana|Ranomasimbe Indianina]], tsy lavitry ny [[Maldiva|Repoblikan' i Maldiva]] (any atsimo-andrefana), i [[Srilanka|Seilàna]] (any atsimo-atsinanana). Mizara sisintany amin' i [[Afganistàna]] koa i India any avaratra-atsinanany. Ny vohontanin' i India dia miavaka noho ny fisian' ny ampahany amin' i [[Himalaya]] ([[tandavan-tendrombohitra]] avo indrindra eran-tany) sy ny [[ony]] lehibe telo: i [[Sindo|Indosy]] sy i Ganges (renirano manan-kasina ho an' ny [[Hindoisma|Hindoa]]) ary i Brahmaputra. Miavaka ny [[toetany]] noho ny fisian' ny rivotra mosôna (misy orana mahery amin' ny fahavaratra). An' i India ny ampahany be amin' ny [[Zana-Kôntinenta Indiana|Zana-Kôntinenta Indianina]]. Miraikitra amin' i [[Aostralia]] ilay zana-kôntintenta amin' ny resaka plaky: ny plaky [[Indô-Aostralianina]]. Mikasika kely ny tendrombohitra [[Himalaya]] ny avaratr' i India. Eo antsimon' i Himalaya dia misy saha tena mahavokatra indrindra any India: ny tany Indô-Ganjetìka no anaran' izy io. Any andrefana, misy ny [[Tanimatin'i Thar|tanimatin' i Thar]]. Any antsimo, dia misy [[lembalemba]] voafaritra any avarany amin' ny [[Gaty Andrefana]] sy any antsinanany amin' ny [[Gaty Antsinanana]]. === Fizaràn' ny faritany === {| class="wikitable sortable" |- ! Anarana || Renivohitra || Teny ofisialy || Velarantany (km²) || Isam-ponina (2001) || Natsangana tamin'ny |- | [[Andhra Pradesh]] || [[Hyderâbâd (India)|Hyderabad]]|| [[Fiteny telogo|Telogo]]|| align="right" | {{formatnum:276754}} || align="right" | {{formatnum:76210007}} || align="right" | 1956 |- | [[Arunachal Pradesh]] || [[Itanagar]] || [[Fiteny hindỳ|Hindy]]|| align="right" | {{formatnum:83578}} || align="right" | {{formatnum:1097968}} || align="right" | 1987 |- | [[Assam]] || [[Dispur]]|| [[Fiteny asamey|Asamey]]|| align="right" | {{formatnum:78438}} || align="right" | {{formatnum:26655528}} || align="right" | 1947 |- | [[Bengala Andrefana]]|| [[Kolkata]] || [[Fiteny bengaly|Bengaly]]|| align="right" | {{formatnum:88752}} || align="right" | {{formatnum:80176197}} || align="right" | 1960 |- | [[Bihar]] || [[Patna]] || [[Fiteny hindỳ|Hindy]]|| align="right" | {{formatnum:94163}} || align="right" | {{formatnum:82998509}} || align="right" | 1947 |- | [[Chhattisgarh]]|| [[Raipur]]|| [[Fiteny hindỳ|Hindy]]|| align="right" | {{formatnum:135133}} || align="right" | {{formatnum:20833803}} || align="right" | 2000 |- | [[Goa]] || [[Panaji]] || [[Fiteny kônkany|Kônkany]]|| align="right" | {{formatnum:3702}} || align="right" | {{formatnum:1347668}} || align="right" | 1987 |- | [[Gujarat]] || [[Gandhinagar]] || [[Gujarati]] || align="right" | {{formatnum:196024}} || align="right" | {{formatnum:50671017}} || align="right" | 1960 |- | [[Haryana]]|| [[Chandigarh]] || [[Fiteny hindỳ|Hindy]]|| align="right" | {{formatnum:44212}} || align="right" | {{formatnum:21144564}} || align="right" | 1966 |- | [[Himachal Pradesh]]|| [[Shimla]] || [[Fiteny hindỳ|Hindy]]|| align="right" | {{formatnum:55673}} || align="right" | {{formatnum:6077900}} || align="right" | 1971 |- | [[Jammu-sy-Kasimira]]|| [[Srinagar]] || [[Fiteny kashmiry|Kasmiry]], [[Fiteny ordò|ordo]]|| align="right" | {{formatnum:222236}} || align="right" | {{formatnum:10143700}} || align="right" | 1947 |- | [[Jharkhand]]|| [[Ranchi]] || [[Fiteny hindỳ|Hindy]]|| align="right" | {{formatnum:79714}} || align="right" | {{formatnum:26945829}} || align="right" | 2000 |- | [[Karnataka]] || [[Bangalore]] || [[Fiteny kanada|Kanada]]|| align="right" | {{formatnum:191791}} || align="right" | {{formatnum:52850562}} || align="right" | 1956 |- | [[Kerala]] || [[Trivandrum]] || [[Fiteny malaialama|Malaialama]]|| align="right" | {{formatnum:38863}} || align="right" | {{formatnum:31841374}} || align="right" | 1956 |- | [[Madhya Pradesh]] || [[Bhopal]] || [[Fiteny hindỳ|Hindy]]|| align="right" | {{formatnum:308000}} || align="right" | {{formatnum:60348023}} || align="right" | 1956 |- | [[Maharashtra]] || [[Mumbai]] || [[Fiteny maraty|Maraty]]|| align="right" | {{formatnum:308000}} || align="right" | {{formatnum:96878627}} || align="right" | 1960 |- | [[Manipur]] || [[Imphal]] || [[Fiteny manipory|manipory]]|| align="right" | {{formatnum:22356}} || align="right" | {{formatnum:2166788}} || align="right" | 1972 |- | [[Meghalaya]]|| [[Shillong]] || [[Fiteny garô|Garô]], [[Fiteny kasy|kasy]], [[Fiteny anglisy|anglisy]]|| align="right" | {{formatnum:22489}} || align="right" | {{formatnum:2318822}} || align="right" | 1972 |- | [[Mizoram]]|| [[Aizawl]] || [[Mizo]], [[anglisy]] || align="right" | {{formatnum:21087}} || align="right" | {{formatnum:888573}} || align="right" | 1987 |- | [[Nagaland]] || [[Kohima]] || [[Anglisy]] || align="right" | {{formatnum:16527}} || align="right" | {{formatnum:1990036}} || align="right" | 1963 |- | [[Orissa]]|| [[Bhubaneswar]] || [[Fiteny ôria|Ôria]]|| align="right" | {{formatnum:155842}} || align="right" | {{formatnum:36804660}} || align="right" | 1949 |- | [[Penjab (India)|Penjab]]|| [[Chandigarh]] || [[Fiteny penjaby|Penjaby]]|| align="right" | {{formatnum:50362}} || align="right" | {{formatnum:24358999}} || align="right" | 1956 |- | [[Rajasthan]] || [[Jaipur]] || [[Fiteny hindỳ|Hindy]]|| align="right" | {{formatnum:342239}} || align="right" | {{formatnum:56507188}} || align="right" | 1956 |- | [[Sikkim]] || [[Gangtok]] || [[Fiteny nepaley|Nepaley]]|| align="right" | {{formatnum:7107}} || align="right" | {{formatnum:540851}} || align="right" | 1975 |- | [[Tamil Nadu]] || [[Chennai]] || [[Tamily]] || align="right" | {{formatnum:130058}} || align="right" | {{formatnum:62405679}} || align="right" | 1956 |- | [[Tripura]]|| [[Agartala]] || [[Fiteny bengaly|Bengaly]]|| align="right" | {{formatnum:10477}} || align="right" | {{formatnum:3199203}} || align="right" | 1972 |- | [[Uttarakhand]] || [[Dehradun]] || [[Fiteny hindỳ|Hindy]]|| align="right" | {{formatnum:53483}} || align="right" | {{formatnum:8489349}} || align="right" | 2000 |- | [[Uttar Pradesh]]|| [[Lucknow]] || [[Fiteny hindỳ|Hindy]]|| align="right" | {{formatnum:236286}} || align="right" | {{formatnum:166197921}} || align="right" | 1950 |} == Kolontsaina == === Fiteny === Maro dia maro ny [[fiteny any India]] izay ao amin' ny [[fianakaviam-piteny]] maro samihafa. Ny fanisana natao tamin' ny taona 2011 dia nahitana [[fiteny]] miisa 270, ka ny 122 dia fiteny lehibe (be mpampiasa). Manao ny 22 amin' ireo fiteny ireo ho [[fiteny ôfisialy]] ny lalàm-panorenana indiana. Miteny [[fiteny indô-ariana]] ny 77&nbsp;%n' ny vahoaka indiana (ka ny be mpiteny indrindra dia ny [[Fiteny hindỳ|fiteny hindy]] izay fiteny nibeazan' ny olona miisa 422 tapitrisa, izany hoe 41 %n' ny mponina, sady fiteny ôfisialin' ny governemanta foibe), ny 20&nbsp;%n' ny mponina no miteny amin' ireo [[Fianakaviam-piteny dravidiana|fiteny dravidiana]]. Ny fianakaviam-piteny hafa hita ao India dia ny [[Fianakaviam-piteny aostrôaziatika|aostrôaziatika]], ny [[Fianakaviam-piteny sinô-tibetana|sinô-tibetana]] ary ny [[Fianakaviam-piteny tay-kaday|tai-kaday]]. Ny [[fiteny anglisy]] dia fiteny voalohany na faharoa safidîn' ny 12&nbsp;%n' ny mponina. ==== Ny fiteny indô-ariana ==== Sampana ao amin' ny [[Fiteny indo-iraniana|fiteny indô-iraniana]], izay ao anatin' ny [[Fiteny indô-eorôpeanina|fianakaviam-piteny indô-eorôpeana]], ny [[fiteny indô-ariana]]. Ao [[Azia Atsimo]] no tena ahitana olona maro miteny azy ireo, isan' izany ny ao India. [[Fitenim-pirenena|Fitenim-pirenen]]' i India ny [[fiteny hindỳ]]. Misy 480 tapitrisa eo ho eo ny isan' ny olona mampiasa azy, 360 tapitrisa amin' ireo no manao ny fiteny hindỳ ho fitenin-dreny. Amin' ny tapany avaratra amin' i India no misy ny ankabeazan' ny mpiteny hindỳ. Mitovitovy amin' ny [[fiteny hindy]] ihany ny [[fiteny ordò]]. Fiteny ampiasaina indrindra any India atsinanana ny [[fiteny bengaly]], nefa tenenina koa any [[Bangladesy]], anisan' ny fiteny ôfisialin' i India, indrindra any amin' ny faritan' i [[Bengal Andrefana]] sy any Tripura. Fitenin' ny olona miisa 75 tapitrisa any ho any India ny [[fiteny maraty]], indrindra ao amin' ny Fanjakan' i [[Maharashtra]] sy ao [[Goa]]. Iray amin' ny fiteny ôfisialy any India ny fiteny maraty. Anisan' ny fiteny indô-ariana be mpapiasa ao India koa ny [[fiteny gojaraty]] sy ny [[fiteny ôdià]] (na ôrià) ary ny [[fiteny penjaby]]. Fitenin' ny tompontanin' i [[Gujarat]], izay ampiasain' ny olona miisa 46 tapitrisa any India sy maneran-tany, ny [[fiteny gojaraty]]. ==== Ny fiteny dravidiana ==== [[Fianakaviam-piteny]] ahitana [[fiteny]] miisa 30 any ho any izay samy avy ao India avokoa ny [[Fianakaviam-piteny dravidiana|fiteny dravidiana]], izay ampiasaina indrindra ao amin' ny tapany atsimon' i India. Ny [[fiteny telogo]], ny [[fiteny tamily]], ny [[fiteny malaialama]] ary ny [[fiteny kanada]] no tena be mpampiasa. Fitenin' ny olona miisa 70 tapitrisa any ho any ny [[fiteny telogo]], ampiasaina indrindra any amin' ny faritra [[Andhra Pradesh]], izay manao azy ho fiteny ôfisialy. Fiteny ôfisialy ihany koa izy any amin' ny faritra [[Karnataka]] sy [[Maharashtra]] ary any Orissa. Fiteny ôfisialin' i [[Tamil Nadu]] sy ny tananan' i [[Pondicherry (tanàna)|Pondichery]] ary Karîkâl ny [[fiteny tamily]]. Anisan' ny fiteny dravidiana be mpiteny koa ny [[fiteny kanada]] sy ny [[fiteny malaialama]]. Fiteny any amin' ny tapany atsimon' i India, fiteny ôfisialin' i [[Karnataka]], ampiasain' ny olona miisa 45 tapitrisa any ho any, ny fiteny kanada. Anisan' ny fiteny ampiasaina any amin' ny tapany atsimon' i India koa ny fiteny malaialama, izay fiteny ôfisialin' ny faritany mizakatenan' i [[Kerala]], fiteny ôfisialy ao amin' ny faritanin' i Lakshadweep sy any [[Pondicherry (tanàna)|Pondicherry]], fiteny ôfisialin' i India ihany koa, izay misy mpiteny miisa 35,9 tapitrisa any ho any. ==== Fiteny aostrôaziatika ==== Fianakaviam-piteny any [[Azia Atsimo-Atsinanana]] sy ao amin' ny faritra atsinanana any India ny [[Fianakaviam-piteny aostrôaziatika|fiteny aostrôaziatika]]. Miisa 10 tapitrisa ny mpiteny aostrôaziatika any India, 6 tapitrisa ny mpiteny [[Fianakaviam-piteny sinô-tibetana|sinô-tibetàna]], izany hoe 3&nbsp;%n' ny mponina. Anisan' ny fiteny aostrôneziatika ny [[fiteny kasy]] (''khasi'') sy ny [[fiteny monda]] (''munda'') ary ny [[fiteny santaly]] (''santali''). Anisany koa ny fiteny ao amin' ny vondronosy [[Nikobara (nosy)|Nicobar]]. Ankoatry ny fiteny kasy sy ny fiteny santaly dia fiteny tandindomin-doza ny fiteny aostrôaziatika hafa ao India. ==== Fiteny sinô-tibetana ==== [[Fianakaviam-piteny]] any [[Azia Atsinanana]], any [[Azia Atsimo-Atsinanana]], any [[Azia Afovoany]] ary any [[Azia Atsimo]], izay misy mpiteny koa any India ny [[Fianakaviam-piteny sinô-tibetana|fiteny sinô-tibetana]]. ==== Fiteny tai-kaday ==== [[Fianakaviam-piteny]] ampiasaina ao amin' ny saikanosin' i [[Indôsina]] sy any amin' ny faritra atsimo ao [[Sina]], izay misy mpampiasa koa any India, ny [[Fianakaviam-piteny tay-kaday|fiteny tai-kaday]]. ==== Fiteny andamaney ==== Vondrom-piteny ao amin' ny [[nosy Andamàna]], ampiasain' ny tompon-tany [[Andamaney (vahoaka)|andamaney]] ny [[Vondrom-piteny any Andamàna|fiteny any Andamàna]]. Misy vondrona roa ao amin' izany fianakaviam-piteny izany, dia ny fiteny andamaney lehibe sy ny fiteny andamaney avaratra. === Fivavahana === Tao India no nipoiran' ny [[hindoisma]], ny [[bodisma]], ny [[jainisma]] ary ny [[sikisma]]. Nandray hatry ny ela ny [[jodaisma]], ny [[kristianisma]], ny [[finoana silamo]] ary ny [[zôrôastrisma]] koa io firenena io. Matetika nandray anjara lehibe ny fivavahana teo amin' ny tantaran' i India, ary eken' ny lalàna indiana ny fisian' izy ireo. Ny ankabetsahan' ny [[Indiana (vahoaka)|Indiana]] dia mpivavaka ary mandray anjara betsaka amin' ny fiainan' izy ireo ny fivavahana. ==== Ny fivavahana nipoitra tao India ==== Tamin' ny taona 2011 dia nisy mpino hindo miisa 966 tapitrisa tao India, ka 79,9 %n' ny mponina izany<ref name=":0"><small>Laurent Marchand, [http://international.blogs.ouest-france.fr/archive/2015/08/30/inde-religion-recensement-catholiques-musulmans-14609.html « Inde : 966 Millions d'Hindous, 172 M de Musulman, 27 M de Chrétiens »] [[http://archive.wikiwix.com/cache/index2.php?url=http%3A%2F%2Finternational.blogs.ouest-france.fr%2Farchive%2F2015%2F08%2F30%2Finde-religion-recensement-catholiques-musulmans-14609.html tahiry]], sur Ouest-France, 1er septembre 2015 (consulté le 28 janvier 2016).</small></ref>. Sady [[fivavahana]] sy [[filôzôfia]] ary fomba fiainana nipoitra ao amin' ny [[Zana-Kôntinenta Indiana]] ny hindoisma. Anisan' ny fivavahana tranainy indrindra eran' izao tontolo izao izay mbola misy manaraka izy. Mampiavaka ny hindoisma ny toetrany izay ahitana fanambarana karazana finoana sy fanao avy amin' ny fivavahana samihafa ([[sinkretisma]]). Misy mpino bodista miisa 8&nbsp;400&nbsp;000 (0,7&nbsp;%) ny ao India. Nipoitra avy tao [[India]] tamin' ny taonjato faha-5 tal. J.K. ny [[bodisma]] noho ny fifohazana ara-panahin' i [[Siddhartha Gautama]] sy ny fielezan' ny fampianarany. Azo heverina ho [[Fivavahana tsy misy andriamanitra|fivavahana tsy misy andriamanitra mpamorona]] ny bodisma; satria tsy misy firesahana momba izany ao amin' ny ankamaroan' ny sampan' ny bodisma. Misy mpino jaina miisa 4&nbsp;400&nbsp;000 (0,4&nbsp;%) ny ao India. Ny [[jainisma]] dia mampianatra fa mitovy ny tanjon' ny fiainana ho an' ny [[hindoisma]] sy ny [[bodisma]] ary ny [[sikisma]]. Tamin' ny andron' i Mahâvîra no tena nielezan' ny jainisma tao India. Mandala ny fisainanana tsy misy herisetra (''ahimsa'') ity fivavahana ity. Misy mpino siky miisa 20,8 tapitrisa (1,7&nbsp;%) ny ao India. Fivavahana amin' [[Mônôteisma|Andriamanitra tokana]] naorin' ny [[Gurû Nanak|Guru Nanak]] tao amin' ny tapany avaratr' i India tamin' ny taonjato faha-15 ny [[sikisma]]. Mino ny Siky fa tsy manam-petra, mandrakizay, mpamorona, anton' ny anton-javatra rehetra, tsy manam-pahavalo, ary tsy misy fankahalana Andriamanitra, izay sady ato amin' izao tontolo izao no ao ivelany sy mihoatra azy ([[Fihoa-draha|mihoa-draha]]). ==== Ny fivavahana niditra avy ety ivelany ==== Latsaky ny 20&nbsp;000 ny mpino manaraka ny [[jodaisma]] ao India. Efa tany amin' ny [[Andro Taloha]] no nahitana [[Jiosy]] mpifindra monina tany India ka anisan' ny fivavahana avy ivelany niditra tao India ny jodaisma. Misy Kristana miisa 27&nbsp;800&nbsp;000 (2,3&nbsp;%) ny ao India<ref name=":0" />. Lazain' ny [[lovantsofina]] fa nentin' ny apôstôly [[Tômasy]] (na Tômà) tao India tamin' ny taonjato voalohany ny [[kristianisma]]. Izy no fivavahana avy any ivelany tonga voalohany tao [[India]]. Ankehitriny dia hita ao India ny [[katôlisisma]], ny [[kristianisma ôrtôdôksa]], ny [[prôtestantisma]], ny [[batisma]] ary ny [[Fiangonana Tatsinanana|fiangonana tatsinanana]] samihafa. Misy Mozilmana miisa 172 tapitrisa (14,2&nbsp;%) ny ao India ka firenena laharana fahatelo izy amin' izany ao aorian' i [[Indônezia]] sy i [[Pakistàna]]<ref name=":0" />. Efa tany amin' ny taonjato faha-7 tany no nampisy ny [[Silamo|finoana silamo]] tany India izay nentin' ny [[Arabo (vahoaka)|Arabo]] mpivarotra, nefa taorian' ny fakàn-tany nataon' ny Mozilmàna tany India no nampiely azy indrindra. Ankehitriny dia miisa 61&nbsp;000 ny Zôrôastriana [[Parsỳ|parsy]] ao India. Efa nisy tao India tamin' ny vanim-potoana [[Empira Sasanida|sasanida]] ny [[zôrôastrisma]]. Nifindra monina tao India nanao andiany mifanesy ny Zôrôastriana nandritra ny vanim-potoana silamo, taorian' ny fakàn' ny Mozilmàna an' i [[Persia]], raha nihen-danja ny fivavahany tao [[Iràna Lehibe|Iràna]] sy tamin' ny firenena hafa noho ny fanenjehana. Tamin' ny vanim-potoana [[Empira Safavida|safavida]] koa dia nisy fifindrà-monina. Ao India, ankehitriny, no ahitana Zôrôastriana betsaka indrindra. == Jereo koa == * '''Firenena ao Azia:''' [[Afganistàna]] - [[Arabia Saodita]] - [[Armenia]] - [[Azerbaijàna]] - [[Bangladesy]] - [[Bareina]] - [[Botàna]] - [[Broney]] - [[Emirata Arabo Mitambatra]] - [[Filipina]] - [[Iemena]] - [[India]] - [[Indônezia]] - [[Iràka]] - [[Iràna]] - [[Israely]] - [[Japàna]] - [[Jôrdania]] - [[Kambôdia]] - [[Katara]] - [[Kazakstàna]] - [[Kirgizistàna]] - [[Kôety]] - [[Kôrea Atsimo]] - [[Kôrea Avaratra]] - [[Laôsy]] - [[Libàna]] - [[Maldiva]] - [[Malezia]] - [[Mianmara]] - [[Môngôlia]] - [[Nepaly]] - [[Ômàna]] - [[Ozbekistàna]] - [[Pakistàna]] - [[Palestina (fanjakana)]] - [[Rosia]] - [[Sina]] - [[Singaporo]] - [[Siria]] - [[Srilanka]] - [[Tailandy]] - [[Taioàna]] - [[Tajikistàna]] - [[Torkia]] - [[Torkmenistàna]] - [[Vietnamy]]. * '''Foko any India''': [[Dravidiana (vahoaka)|Dravidiana]] ([[Brahoy (vahoaka)|Brahoy]] - [[Telogo (vahoaka)|Telogo]] - [[Tamily (vahoaka)|Tamily]] - [[Kanadiga (vahoaka)|Kanadiga]] - [[Malaialy (vahoaka)|Malaialy]] - [[Tolo (vahoaka)|Tolo]]) - [[Jiosy any India]] ([[Petrakevitra momba ny fananan' ny Kasmiry firazanana jiosy|Fananan' ny Kasimiry firazanana jiosy]] - [[Jiosin' i Malabar]] - [[Bene Israely]] -[[Bene Efraima]] - [[Knanaia]] - [[Bano Israily]] - [[Bney Menase]]) - * [[Fiteny any India]] * '''Kôntinenta eto an-tany''' * [[Afrika]] * [[Amerika]] ([[Amerika Avaratra]] - [[Amerika Atsimo]]) * [[Azia]] * [[Eorôpa]] * [[Ôseania]] * [[Antarktika]] == Rohy ivaleny == * [https://www.vishweshwarbank.com/en/hotmail-signup.html hotmail] * [https://actascientific.com/engl/hotmail-login/ hotmail] {{Wayback|url=https://actascientific.com/engl/hotmail-login/ |date=20240222075304 }} == Topi-maso == {{refbegin|33em}} * {{citation|title=India|work=[[The World Factbook]]|publisher=[[Central Intelligence Agency]]|url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/in.html|accessdate=4 October 2011|ref={{sfnRef|Central Intelligence Agency}}|archive-date=2008-06-11|archive-url=https://web.archive.org/web/20080611033144/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/in.html|dead-url=yes}} * {{citation|date=December 2004|title=Country Profile: India|edition=5th|work=[[Library of Congress Country Studies]]|publisher=[[Library of Congress]] [[Federal Research Division]]|url=http://lcweb2.loc.gov/frd/cs/profiles/India.pdf|accessdate=30 September 2011|format=PDF|ref={{sfnRef|Library of Congress|2004}}}} * {{citation|last1=Heitzman|first1=J.|last2=Worden|first2=R. L.|date=August 1996|title=India: A Country Study|series=Area Handbook Series|publisher=[[Library of Congress]]|place=Washington, D.C.|isbn=978-0-8444-0833-0}} * {{citation|title=India|publisher=[[International Monetary Fund]]|url=http://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2011/02/weodata/weorept.aspx?sy=2009&ey=2016&scsm=1&ssd=1&sort=country&ds=.&br=1&c=534&s=NGDPD%2CNGDPDPC%2CPPPGDP%2CPPPPC%2CLP&grp=0&a=&pr1.x=88&pr1.y=9|accessdate=14 October 2011|ref={{sfnRef|International Monetary Fund}}}} * {{citation|year=2011|title=Provisional Population Totals, Paper 1&nbsp;– Census 2011|publisher=Office of the Registrar General and Census Commissioner|url=http://censusindia.gov.in/2011-prov-results/prov_results_paper1_india.html|layurl=http://www.censusindia.gov.in/2011-prov-results/indiaatglance.html|ref={{sfnRef|Provisional Population Totals, Census|2011}}}} * {{citation|date=24 January 1950|title=Constituent Assembly of India—Volume XII|work=Constituent Assembly of India: Debates|publisher=[[National Informatics Centre]], Government of India|url=http://parliamentofindia.nic.in/ls/debates/vol12p1.htm|accessdate=17 July 2011|ref={{sfnRef|Constituent Assembly of India|1950}}}} * {{citation|title=There's No National Language in India: Gujarat High Court|publisher=[[The Times Of India]]|date=6 January 2007|url=http://articles.timesofindia.indiatimes.com/2010-01-25/india/28148512_1_national-language-official-language-hindi|accessdate=17 July 2011|ref={{sfnRef|The Times of India 2007}}|archive-date=2014-01-29|archive-url=https://web.archive.org/web/20140129070149/http://articles.timesofindia.indiatimes.com/2010-01-25/india/28148512_1_national-language-official-language-hindi|dead-url=yes}} * {{citation|year=2011|title=Human Development Report 2011|chapter=Table 1: Human Development Index and its Components|publisher=[[United Nations]]|chapter-url=http://hdr.undp.org/en/media/HDR_2011_EN_Table1.pdf|chapter-format=PDF|ref={{sfnRef|United Nations|2011}}}} {{refend}} '''Etimôlôjia''' {{refbegin|33em}} * {{citation|title=Hindustan|publisher=[[Encyclopædia Britannica]]|url=http://www.britannica.com/EBchecked/topic/266465/Hindustan|accessdate=17 July 2011|ref={{sfnRef|Encyclopædia Britannica}}}} * {{citation|last=Kaye|first=A. S.|date=1 Septambra 1997|title=Phonologies of Asia and Africa|publisher=[[Eisenbrauns]]|isbn=978-1-57506-019-4|url=http://books.google.com/books?id=T6jmziooEk0C&pg=PA639}} * {{citation|editor-last=Kuiper|editor-first=K.|date=July 2010|title=Culture of India|publisher=Rosen Publishing Group|isbn=978-1-61530-203-1|url=http://books.google.com/?id=LiqloV4JnNUC}} * {{citation|date=29 July 2008|title=Constitution of India|publisher=[[Ministry of Law and Justice (India)|Ministry of Law and Justice]]|url=http://lawmin.nic.in/coi/coiason29july08.pdf|accessdate=3 March 2012|format=PDF|quote=Article 1(1): "India, that is Bharat, shall be a Union of States."|ref={{sfnRef|Ministry of Law and Justice 2008}}}} * {{citation|title=[[Oxford English Dictionary]]|chapter=India|publisher=[[Oxford University Press]]|chapter-url=http://www.oed.com/|accessdate=17 July 2011|ref={{sfnRef|Oxford English Dictionary}}}} {{refend}} '''Tantara''' {{refbegin|33em}} * {{citation|last1=Asher|first1=C. B.|last2=Talbot|first2=C|date=1 Janoary 2008|title=India Before Europe|edition=1st|publisher=[[Cambridge University Press]]|isbn=978-0-521-51750-8}} * {{citation|last1=Bose|first1=S.|last2=Jalal|first2=A.|author1-link=Sugata Bose|author2-link=Ayesha Jalal|date=11 Martsa 2011|title=Modern South Asia: History, Culture, Political Economy|edition=3rd|publisher=[[Routledge]]|isbn=978-0-415-77942-5}} * {{citation|last=Brown|first=J. M.|author-link=Judith M. Brown|date=26 Mey 1994|title=Modern India: The Origins of an Asian Democracy|edition=2nd|series=[[The Short Oxford History of the Modern World]]|publisher=[[Oxford University Press]]|isbn=978-0-19-873113-9|url=http://books.google.com/books?id=PaKdsF8WzbcC}} * {{citation|last=Copland|first=I.|date=8 Oktobra 2001|title=India 1885–1947: The Unmaking of an Empire|edition=1st|publisher=[[Longman]]|isbn=978-0-582-38173-5|url=http://books.google.com/?id=Dw1uAAAAMAAJ}} * {{citation|last1=Kulke|first1=H.|last2=Rothermund|first2=D.|author1-link=Hermann Kulke|date=1 August 2004|title=A History of India|series=4th|publisher=[[Routledge]]|isbn=978-0-415-32920-0|url=http://books.google.com/books?id=V73N8js5ZgAC}} * {{citation|last=Ludden|first=D.|date=13 June 2002|title=India and South Asia: A Short History|publisher=[[One World Media|One World]]|isbn=978-1-85168-237-9}} * {{citation|last1=Metcalf|first1=B.|last2=Metcalf|first2=T. R.|author1-link=Barbara Metcalf|author2-link=Thomas R. Metcalf|date=9 October 2006|title=A Concise History of Modern India|edition=2nd|publisher=[[Cambridge University Press]]|isbn=978-0-521-68225-1|url=http://books.google.com/books?id=iuESgYNYPl0C}} * {{citation|last=Peers|first=D. M.|date=3 August 2006|title=India under Colonial Rule 1700–1885|edition=1st|publisher=[[Pearson Education|Pearson Longman]]|isbn=978-0-582-31738-3|url=http://books.google.com/?id=6iNuAAAAMAAJ}} * {{citation|last1=Petraglia|first1=Michael D.|last2=Allchin|first2=Bridget|authorlink2=Bridget Allchin|editor=Michael Petraglia, Bridget Allchin|title=The Evolution and History of Human Populations in South Asia: Inter-disciplinary Studies in Archaeology, Biological Anthropology, Linguistics and Genetics|url=http://books.google.com/?id=Qm9GfjNlnRwC&pg=PA6|year=2007|publisher=Springer|isbn=978-1-4020-5562-1|chapter=Human evolution and culture change in the Indian subcontinent}} * {{citation|last=Possehl|first=G.|author-link=Gregory Possehl|title=The Indus Civilization: A Contemporary Perspective|date=January 2003|publisher=[[Rowman & Littlefield|Rowman Altamira]]|isbn=978-0-7591-0172-2|url=http://books.google.com/books?id=pmAuAsi4ePIC}} * {{citation|last=Robb|first=P.|title=A History of India|year=2001|publisher=London: Palgrave|isbn=978-0-333-69129-8}} * {{citation|last=Sarkar|first=S.|year=1983|title=Modern India: 1885–1947|place=Delhi|publisher=Macmillan India|isbn=978-0-333-90425-1|url=http://books.google.com/?id=rVxuAAAAMAAJ}} * {{citation|last=Singh|first=U.|author-link=Upinder Singh|title=A History of Ancient and Medieval India: From the Stone Age to the 12th Century|year=2009|publisher=[[Longman]]|location=Delhi|isbn=978-81-317-1677-9|url=http://books.google.com/books?id=H3lUIIYxWkEC}} * {{citation|last=Sripati|first=V.|year=1998|title=Toward Fifty Years of Constitutionalism and Fundamental Rights in India: Looking Back to See Ahead (1950–2000)|journal=American University International Law Review|volume=14|issue=2|pages=413–496}} * {{citation|last=Stein|first=B.|author-link=Burton Stein|date=16 June 1998|title=A History of India|edition=1st|publisher=Wiley-Blackwell|place=Oxford|isbn=978-0-631-20546-3|url=http://books.google.com/books?id=SXdVS0SzQSAC}} * {{citation|last=Stein|first=B.|author-link=Burton Stein|editor-last=Arnold|editor-first=D.|date=27 April 2010|title=A History of India|edition=2nd|publisher=Wiley-Blackwell|place=Oxford|isbn=978-1-4051-9509-6|url=http://books.google.com/books?id=QY4zdTDwMAQC}} * {{citation|date=17 December 2009|title=Briefing Rooms: India|work=Economic Research Service|publisher=[[United States Department of Agriculture]]|url=http://www.ers.usda.gov/Briefing/India/|ref={{sfnRef|United States Department of Agriculture}}|access-date=2015-05-09|archive-date=2011-05-20|archive-url=https://web.archive.org/web/20110520002800/http://www.ers.usda.gov/Briefing/India/|dead-url=}} * {{citation|last=Thapar|first=Romila|title=Penguin history of early India: from the origins to A.D.1300|url=http://books.google.com/books?id=O2OgAAAAMAAJ|accessdate=13 February 2012|year=2003|publisher=Penguin Books}} * {{citation|last=Witzel|first=Michael|authorlink=Michael Witzel|editor=Gavin D. Flood|title=The Blackwell companion to Hinduism|url=http://books.google.com/books?id=qSfneQ0YYY8C|accessdate=15 March 2012|year=2003|publisher=John Wiley & Sons|isbn=978-0-631-21535-6|chapter=Vedas and Upanișads}} * {{citation|last=Wolpert|first=S.|author-link=Stanley Wolpert|date=25 December 2003|title=A New History of India|edition=7th|publisher=[[Oxford University Press]]|isbn=978-0-19-516678-1}} {{refend}} '''Jeografia''' {{refbegin|33em}} * {{citation|last1=Ali|first1=J. R.|last2=Aitchison|first2=J. C.|year=2005|title=Greater India|journal=Earth-Science Reviews|volume=72|issue=3–4|pages=170–173|doi=10.1016/j.earscirev.2005.07.005}} * {{citation|last=Chang|first=J. H.|year=1967|title=The Indian Summer Monsoon|periodical=Geographical Review|volume=57|issue=3|pages=373–396|doi=10.2307/212640}} * {{citation|year=1988|title=Forest (Conservation) Act, 1980 with Amendments Made in 1988|publisher=Department of Environment and Forests, Government of the Andaman and Nicobar Islands|url=http://forest.and.nic.in/fca1980.pdf|accessdate=25 July 2011|format=PDF|ref={{sfnRef|Department of Environment and Forests|1988}}|archive-date=2011-07-21|archive-url=https://web.archive.org/web/20110721163118/http://forest.and.nic.in/fca1980.pdf|dead-url=yes}} * {{citation|last=Dikshit|first=K. R.|last2=Schwartzberg|first2=Joseph E.|author2-link=Joseph E. Schwartzberg|title=India: Land|url=http://www.britannica.com/EBchecked/topic/285248/India|work=Encyclopædia Britannica|pages=1–29|ref={{sfnRef|Dikshit & Schwartzberg}}}} * {{citation|last=Duff|first=D.|date=29 October 1993|title=Holmes Principles of Physical Geology|edition=4th|publisher=[[Routledge]]|isbn=978-0-7487-4381-0|url=http://books.google.com/books?id=E6vknq9SfIIC&pg=PT353}} * {{citation|last1=Kumar|first1=V. S.|last2=Pathak|first2=K. C.|last3=Pednekar|first3=P.|last4=Raju|first4=N. S. N.|year=2006|title=Coastal processes along the Indian coastline|periodical=Current Science|volume=91|issue=4|pages=530–536|url=http://drs.nio.org/drs/bitstream/2264/350/1/Curr_Sci_91_530.pdf|format=PDF}} * {{citation|year=2007|title=India Yearbook 2007|publisher=Publications Division, [[Ministry of Information and Broadcasting (India)|Ministry of Information and Broadcasting]], [[Government of India]]|place=New Delhi|isbn=978-81-230-1423-4|ref={{sfnRef|Ministry of Information and Broadcasting|2007}}}} * {{citation|last=Posey|first=C. A.|date=1 November 1994|title=The Living Earth Book of Wind and Weather|publisher=[[Reader's Digest Association|Reader's Digest]]|isbn=978-0-89577-625-9}} * {{citation|last1=Prakash|first1=B.|last2=Kumar|first2=S.|last3=Rao|first3=M. S.|last4=Giri|first4=S. C.|year=2000|title=Holocene Tectonic Movements and Stress Field in the Western Gangetic Plains|journal=Current Science|volume=79|issue=4|pages=438–449|url=http://www.ias.ac.in/currsci/aug252000/prakash.pdf|format=PDF|ref={{sfnRef|Prakash et al.|2000}}}} {{refend}} '''Fahasamihafan-javamiaina''' {{refbegin|colwidth=33em}} * {{citation|last1=Ali|first1=S.|last2=Ripley|first2=S. D.|last3=Dick|first3=J. H.|author-link=Salim Ali (ornithologist)|author2-link=S. Dillon Ripley|date=15 August 1996|title=A Pictorial Guide to the Birds of the Indian Subcontinent|edition=2nd|publisher=[[Oxford University Press]]|place=Mumbai|isbn=978-0-19-563732-8}} * {{citation|year=2012|title=Animal Discoveries 2011: New Species and New Records|publisher=[[Zoological Survey of India]]|url=http://zsi.gov.in/right_menu/Animal_disc/Animal%20Discovery%202011.pdf|format=PDF|accessdate=20 July 2012|ref={{sfnRef|Zoological Survey of India|2012}}}} * {{citation|last=Basak|first=R. K.|year=1983|title=Botanical Survey of India: Account of Its Establishment, Development, and Activities|url=http://books.google.com/books?id=yXAVcgAACAAJ|accessdate=20 July 2011}} * {{citation|year=2007|title=Hotspots by Region|work=Biodiversity Hotspots|publisher=[[Conservation International]]|url=http://www.biodiversityhotspots.org/xp/Hotspots/hotspots_by_region/Pages/default.aspx|accessdate=28 February 2011|ref={{sfnRef|Conservation International|2007}}}} * {{citation|last1=Crame|first1=J. A.|last2=Owen|first2=A. W.|date=1 August 2002|title=Palaeobiogeography and Biodiversity Change: The Ordovician and Mesozoic–Cenozoic Radiations|series=Geological Society Special Publication|issue=194|publisher=[[Geological Society of London]]|isbn=978-1-86239-106-2|url=http://books.google.com/books?id=YswVy5YolYsC&pg=PA142|accessdate=8 December 2011}} * {{cite book|title=State of Forest Report 2013|date=2013|publisher=[[Forest Survey of India]]|location=Dehradun|url=http://fsi.nic.in/details.php?pgID=mn_93|chapter=[http://fsi.nic.in/cover_2013/sfr_forest_cover.pdf Forest Cover]|ref={{sfnRef|Forest Survey of India|2013}}}} * {{citation|last=Griffiths|first=M.|date=6 July 2010|title=The Lotus Quest: In Search of the Sacred Flower|publisher=[[St. Martin's Press]]|isbn=978-0-312-64148-1|url=http://books.google.com/books?id=f2cbyTCeq-EC}} * {{citation|last=Karanth|first=K. P.|date=25 March 2006|title=Out-of-India Gondwanan Origin of Some Tropical Asian Biota|journal=[[Current Science]]|volume=90|issue=6|publisher=[[Indian Academy of Sciences]]|pages=789–792|format=PDF|url=http://www.iisc.ernet.in/currsci/mar252006/789.pdf|accessdate=18 May 2011|archive-date=2019-04-11|archive-url=https://web.archive.org/web/20190411223533/http://www.iisc.ernet.in/currsci/mar252006/789.pdf|dead-url=yes}} * {{citation|last=Mace|first=G. M.|date=March 1994|title=1994 IUCN Red List of Threatened Animals|work=World Conservation Monitoring Centre|publisher=[[International Union for Conservation of Nature]]|isbn=978-2-8317-0194-3|url=http://books.google.com/books?id=dyy0HilL9ecC&pg=PR4}} * {{citation|title=Biosphere Reserves of India|work=C. P. R. Environment Education Centre|publisher=[[Ministry of Environment and Forests (India)|Ministry of Environment and Forests]], [[Government of India]]|url=http://www.cpreec.org/pubbook-biosphere.htm|accessdate=17 July 2011|ref={{sfnRef|Ministry of Environment and Forests}}|archive-date=2011-08-21|archive-url=https://www.webcitation.org/6174UGghb?url=http://www.cpreec.org/pubbook-biosphere.htm|dead-url=yes}} * {{citation|date=9 September 1972|title=Indian Wildlife (Protection) Act, 1972|publisher=[http://moef.nic.in/index.php Ministry of Environments and Forests], Government of India|url=http://envfor.nic.in/legis/wildlife/wildlife1.html|accessdate=25 July 2011|ref={{sfnRef|Ministry of Environments and Forests 1972}}}} * {{citation|last=Puri|first=S. K.|title=Biodiversity Profile of India|url=http://ces.iisc.ernet.in/hpg/cesmg/indiabio.html|accessdate=20 June 2007|ref={{sfnRef|Puri}}}} * {{citation|date=4 June 2007|title=The List of Wetlands of International Importance|publisher=The Secretariat of the Convention on Wetlands|page=18|url=http://www.ramsar.org/sitelist.pdf|accessdate=20 June 2007|format=PDF|archiveurl=https://web.archive.org/web/20070621011113/http://www.ramsar.org/sitelist.pdf|archivedate=21 June 2007|ref={{sfnRef|Secretariat of the Convention on Wetlands}}}} * {{citation|last=Tritsch|first=M. F.|date=3 September 2001|title=Wildlife of India|publisher=[[HarperCollins]]|place=London|isbn=978-0-00-711062-9|url=http://books.google.com/books?id=aNRQAAAACAAJ}} {{refend}} '''Politika''' {{refbegin|colwidth=33em}} * {{citation|last=Bhambhri|first=C. P.|date=1 May 1992|title=Politics in India, 1991–1992|publisher=Shipra|url=http://books.google.com/books?id=pf5HAAAAMAAJ|accessdate=20 July 2011|isbn=978-81-85402-17-8}} * {{citation|last1=Burnell|first1=P. J.|last2=Calvert|first2=P.|date=1 May 1999|title=The Resilience of Democracy: Persistent Practice, Durable Idea|edition=1st|publisher=[[Taylor & Francis]]|isbn=978-0-7146-8026-2|url=http://books.google.com/books?id=hv6TkML5_HAC&pg=PA271|accessdate=20 July 2011}} * {{citation|date=16 May 2009|title=Second UPA Win, A Crowning Glory for Sonia's Ascendancy|publisher=[[Business Standard]]|url=http://www.business-standard.com/india/news/second-upa-wincrowning-glory-for-sonia%5Cs-ascendancy/61892/on|accessdate=13 June 2009|ref={{sfnRef|Business Standard|2009}}}} * {{citation|last=Chander|first=N. J.|date=1 January 2004|title=Coalition Politics: The Indian Experience|publisher=Concept Publishing Company|isbn=978-81-8069-092-1|url=http://books.google.com/books?id=G_QtMGIczhMC&pg=PA117|accessdate=20 July 2011}} * {{citation|last1=Dunleavy|first1=P.|last2=Diwakar|first2=R.|last3=Dunleavy|first3=C.|year=2007|title=The Effective Space of Party Competition|issue=5|publisher=[[London School of Economics|London School of Economics and Political Science]]|url=http://www2.lse.ac.uk/government/research/resgroups/PSPE/pdf/PSPE_WP5_07.pdf|accessdate=27 September 2011|format=PDF|archive-date=2007-10-28|archive-url=https://web.archive.org/web/20071028005708/http://www.lse.ac.uk/collections/government/PSPE/pdf/PSPE_WP5_07.pdf|dead-url=yes}} * {{citation|last=Dutt|first=S.|year=1998|title=Identities and the Indian State: An Overview|journal=Third World Quarterly|volume=19|issue=3|pages=411–434|doi=10.1080/01436599814325}} * {{citation|last=Echeverri-Gent|first=J.|editor-last=Ayres|editor-first=A.|editor2-last=Oldenburg|editor2-first=P.|date=January 2002|title=Quickening the Pace of Change|chapter=Politics in India's Decentred Polity|series=India Briefing|publisher=[[M. E. Sharpe]]|place=London|pages=19–53|isbn=978-0-7656-0812-3}} * {{citation|date=14 March 2009|title=Current Recognised Parties|work=[[Election Commission of India]]|url=http://eci.nic.in/eci_main/ElectoralLaws/OrdersNotifications/Symbols_Sep_2009.pdf|accessdate=5 July 2010|format=PDF|ref={{sfnRef|Election Commission of India}}|archive-date=2018-08-20|archive-url=https://web.archive.org/web/20180820162136/http://eci.nic.in/eci_main/ElectoralLaws/OrdersNotifications/Symbols_Sep_2009.pdf|dead-url=yes}} * {{citation|last=Gledhill|first=A.|date=30 March 1970|title=The Republic of India: The Development of its Laws and Constitution|publisher=Greenwood|isbn=978-0-8371-2813-9|url=http://books.google.com/books?id=cHAjPQAACAAJ|accessdate=21 July 2011|archive-date=2011-12-12|archive-url=https://web.archive.org/web/20111212162648/http://books.google.com/books?id=cHAjPQAACAAJ|dead-url=yes}} * {{citation|date=24 December 2004|title=Narasimha Rao Passes Away|publisher=[[The Hindu]]|url=http://www.hindu.com/2004/12/24/stories/2004122408870100.htm|accessdate=2 November 2008|ref={{sfnRef|The Hindu 2008}}|archive-date=2004-12-30|archive-url=https://web.archive.org/web/20041230182813/http://www.hindu.com/2004/12/24/stories/2004122408870100.htm|dead-url=yes}} * {{citation|last=Mathew|first=K. M.|date=1 January 2003|title=Manorama Yearbook|publisher=[[Malayala Manorama]]|isbn=978-81-900461-8-3|url=http://books.google.com/books?id=jDaLQwAACAAJ|accessdate=21 July 2011}} * {{citation|title=National Symbols of India|work=Know India|publisher=[[National Informatics Centre]], [[Government of India]]|url=http://india.gov.in/knowindia/national_symbols.php|accessdate=27 September 2009|ref={{sfnRef|National Informatics Centre|2005}}}} * {{citation|last=Neuborne|first=B.|year=2003|title=The Supreme Court of India|journal=International Journal of Constitutional Law|volume=1|issue=1|pages=476–510|doi=10.1093/icon/1.3.476}} * {{citation|last=Pylee|first=M. V.|year=2003|title=Constitutional Government in India|chapter=The Longest Constitutional Document|edition=2nd|publisher=[[S. Chand]]|isbn=978-81-219-2203-6|url=http://books.google.com/?id=veDUJCjr5U4C|ref={{sfnRef|Pylee|2003|a}}}} * {{citation|last=Pylee|first=M. V.|year=2003|title=Constitutional Government in India|chapter=The Union Judiciary: The Supreme Court|edition=2nd|publisher=[[S. Chand]]|isbn=978-81-219-2203-6|url=http://books.google.com/?id=veDUJCjr5U4C&pg=PA314|accessdate=2 November 2007|ref={{sfnRef|Pylee|2003|b}}}} * {{citation|last=Sarkar|first=N. I.|title=Sonia Gandhi: Tryst with India|date=1 January 2007|publisher=Atlantic|isbn=978-81-269-0744-1<!--8126907444-->|url=http://books.google.com/books?id=26flsWUf8fkC|accessdate=20 July 2011}} * {{citation|last=Sharma|first=R.|year=1950|title=Cabinet Government in India|journal=Parliamentary Affairs|volume=4|issue=1|pages=116–126}} * {{citation|last=Sharma|first=B. K.|date=August 2007|title=Introduction to the Constitution of India|edition=4th|publisher=[[Prentice Hall]]|isbn=978-81-203-3246-1<!--8120332466-->|url=http://books.google.com/books?id=srDytmFE3KMC&pg=PA161}} * {{citation|last=Sinha|first=A.|year=2004|title=The Changing Political Economy of Federalism in India|journal=India Review|volume=3|issue=1|pages=25–63|doi=10.1080/14736480490443085}} * {{citation|title=World's Largest Democracy to Reach One Billion Persons on Independence Day|publisher=[[United Nations Department of Economic and Social Affairs|United Nations]] [[Commission on Population and Development|Population Division]]|url=http://www.un.org/esa/population/pubsarchive/india/ind1bil.htm|accessdate=5 October 2011|ref={{sfnRef|United Nations Population Division}}|archive-date=2011-08-21|archive-url=https://www.webcitation.org/6174XlNpl?url=http://www.un.org/esa/population/pubsarchive/india/ind1bil.htm|dead-url=yes}} * {{citation|last=Wheare|first=K. C.|date=Jona 1980|title=Federal Government|edition=4th|publisher=[[Oxford University Press]]|isbn=978-0-313-22702-8}} {{refend}} '''Fifandraisana amin'ny any ivelany ary tafika''' {{refbegin|colwidth=33em}} * {{citation|last=Alford|first=P.|date=7 July 2008|title=G8 Plus 5 Equals Power Shift|publisher=[[The Australian]]|url=http://www.theaustralian.com.au/news/g8-plus-5-equals-power-shift/story-e6frg6t6-1111116838759|accessdate=21 November 2009|ref={{sfnRef|Alford|2008}}}} * {{citation|last=Behera|first=L. K.|date=7 March 2011|title=Budgeting for India's Defence: An Analysis of Defence Budget 2011–2012|publisher=[[Institute for Defence Studies and Analyses]]|url=http://www.idsa.in/idsacomments/IndiasDefenceBudget2011-12_lkbehera_070311|accessdate=4 April 2011|archive-date=2015-09-24|archive-url=https://web.archive.org/web/20150924033402/http://www.idsa.in/idsacomments/IndiasDefenceBudget2011-12_lkbehera_070311|url-status=dead}} * {{citation|last=Behera|first=L. K.|date=20 March 2012|title=India's Defence Budget 2012–13|publisher=[[Institute for Defence Studies and Analyses]]|url=http://www.idsa.in/idsacomments/IndiasDefenceBudget2012-13_LaxmanBehera_200312|accessdate=26 March 2012|archive-date=2015-06-26|archive-url=https://web.archive.org/web/20150626132019/http://www.idsa.in/idsacomments/IndiasDefenceBudget2012-13_LaxmanBehera_200312|url-status=dead}} * {{citation|date=11 February 2009|title=Russia Agrees India Nuclear Deal|work=[[BBC News]]|publisher=[[BBC|British Broadcasting Corporation]]|url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/south_asia/7883223.stm|accessdate=22 August 2010|ref={{sfnRef|British Broadcasting Corporation 2009}}}} * {{citation|last=Curry|first=B.|date=27 June 2010|title=Canada Signs Nuclear Deal with India|publisher=[[The Globe and Mail]]|url=http://www.theglobeandmail.com/news/world/g8-g20/news/canada-signs-nuclear-deal-with-india/article1620801/|accessdate=13 May 2011}} * {{citation|date=8 April 2008|title=India, Europe Strategic Relations|work=Europa: Summaries of EU Legislation|publisher=[[European Union]]|url=http://europa.eu/legislation_summaries/external_relations/relations_with_third_countries/asia/r14100_en.htm|accessdate=14 January 2011|ref={{sfnRef|Europa 2008}}}} * {{citation|last=Ghosh|first=A.|title=India's Foreign Policy|date=1 September 2009|publisher=[[Pearson PLC|Pearson]]|isbn=978-81-317-1025-8|url=http://books.google.com/books?id=Y32u4JMroQgC}} * {{citation|last=Gilbert|first=M.|date=17 December 2002|title=A History of the Twentieth Century|publisher=[[William Morrow and Company|William Morrow]]|isbn=978-0-06-050594-3|url=http://books.google.com/books?id=jhwY1j8Ao3kC&pg=PA486|accessdate=22 July 2011}} * {{citation|date=5 October 2009|title=India, Russia Review Defence Ties|publisher=[[The Hindu]]|url=http://www.thehindu.com/news/national/article2514142.ece|accessdate=8 October 2011|ref={{sfnRef|The Hindu 2011}}}} * {{citation|last=Kumar|first=A. V.|date=1 May 2010|title=Reforming the NPT to Include India|work=Bulletin of Atomic Scientists|url=http://thebulletin.org/reforming-npt-include-india|accessdate=1 November 2010|archive-date=2017-10-10|archive-url=https://web.archive.org/web/20171010152437/http://thebulletin.org/reforming-npt-include-india|dead-url=yes}} * {{citation|last=Miglani|first=S.|date=28 February 2011|title=With An Eye on China, India Steps Up Defence Spending|publisher=Reuters|url=http://www.reuters.com/article/2011/02/28/india-budget-military-idUSSGE71R02Y20110228|accessdate=6 July 2011|archive-date=2015-09-24|archive-url=https://web.archive.org/web/20150924151457/http://www.reuters.com/article/2011/02/28/india-budget-military-idUSSGE71R02Y20110228|dead-url=yes}} * {{citation|last=Nair|first=V. K.|year=2007|title=No More Ambiguity: India's Nuclear Policy|url=http://www.afsa.org/fsj/oct02/nair.pdf|accessdate=7 June 2007|format=PDF|archiveurl=https://web.archive.org/web/20070927041401/http://www.afsa.org/fsj/oct02/nair.pdf|archivedate=27 September 2007}} * {{citation|last=Pandit|first=R.|date=27 July 2009|title=N-Submarine to Give India Crucial Third Leg of Nuke Triad|publisher=[[The Times of India]]|url=http://articles.timesofindia.indiatimes.com/2009-07-27/india/28212143_1_nuclear-powered-submarine-ins-arihant-nuclear-submarine|accessdate=10 March 2010|archive-date=2011-08-11|archive-url=https://web.archive.org/web/20110811144548/http://articles.timesofindia.indiatimes.com/2009-07-27/india/28212143_1_nuclear-powered-submarine-ins-arihant-nuclear-submarine|dead-url=yes}} * {{citation|last=Perkovich|first=G.|date=5 November 2001|title=India's Nuclear Bomb: The Impact on Global Proliferation|publisher=[[University of California Press]]|isbn=978-0-520-23210-5|url=http://books.google.com/books?id=UDA9dUryS8EC|accessdate=22 July 2011}} * {{citation|date=25 January 2008|title=India, France Agree on Civil Nuclear Cooperation|publisher=[[Rediff.com|Rediff]]|url=http://www.rediff.com/news/2008/jan/25france.htm|accessdate=22 August 2010|ref={{sfnRef|Rediff 2008 a}}}} * {{citation|date=13 February 2010|title=UK, India Sign Civil Nuclear Accord|publisher=Reuters|url=http://www.reuters.com/article/2010/02/13/us-india-britain-nuclear-idUSTRE61C21E20100213?type=politicsNews|accessdate=22 August 2010|ref={{sfnRef|Reuters|2010}}|archive-date=2015-09-24|archive-url=https://web.archive.org/web/20150924144413/http://www.reuters.com/article/2010/02/13/us-india-britain-nuclear-idUSTRE61C21E20100213?type=politicsNews|dead-url=yes}} * {{citation|last1=Ripsman|first1=N. M.|last2=Paul|first2=T. V.|date=18 March 2010|title=Globalization and the National Security State|publisher=[[Oxford University Press]]|isbn=978-0-19-539390-3|url=http://books.google.com/books?id=7P87HIh9ajMC&pg=PA130|accessdate=22 July 2011}} * {{citation|last=Rothermund|first=D.|date=17 October 2000|title=The Routledge Companion to Decolonization|edition=1st|series=Routledge Companions to History|publisher=[[Routledge]]|url=http://books.google.com/books?id=ez37H0UPt_YC|isbn=978-0-415-35632-9}} * {{citation|date=10 January 2011|title=India Gets Its First Homegrown Fighter Jet|publisher=[[RIA Novosti]]|url=http://en.rian.ru/world/20110110/162090932.html|accessdate=1 April 2009|ref={{sfnRef|Russian International News Agency 2011}}}} * {{citation|last=Sharma|first=S. R.|date=1 January 1999|title=India–USSR Relations 1947–1971: From Ambivalence to Steadfastness|volume=1|publisher=Discovery|isbn=978-81-7141-486-4<!--8171414869-->|url=http://books.google.com/books?id=vTEge1JWK8oC}} * {{citation|last=Shukla|first=A.|date=5 March 2011|title=China Matches India's Expansion in Military Spending|publisher=[[Business Standard]]|url=http://www.business-standard.com/india/news/china-matches-india%5Cs-expansion-in-military-spending/427365/|accessdate=6 July 2011}} * {{citation|last1=Sisodia|first1=N. S.|last2=Naidu|first2=G. V. C.|year=2005|title=Changing Security Dynamic in Eastern Asia: Focus on Japan|publisher=Promilla|isbn=978-81-86019-52-8<!--8186019529-->|url=http://books.google.com/books?id=jSgfLG3Ib9wC}} * {{citation|date=8 August 2008|title=SIPRI Yearbook 2008: Armaments, Disarmament, and International Security|work=Stockholm International Peace Research Institute|publisher=[[Oxford University Press]]|isbn=978-0-19-954895-8|url=http://books.google.com/books?id=EAyQ9KCJE2gC&pg=PA178|accessdate=22 July 2011|ref={{sfnRef|Stockholm International Peace Research Institute 2008}}}} * {{citation|date=19 March 2012|title=Rise in international arms transfers is driven by Asian demand, says SIPRI|work=Stockholm International Peace Research Initiative|url=http://www.sipri.org/media/pressreleases/rise-in-international-arms-transfers-is-driven-by-asian-demand-says-sipri|accessdate=26 March 2012|ref={{sfnRef|Stockholm International Peace Research Initiative 2012}}|archiveurl=https://archive.today/20130113065046/http://www.sipri.org/media/pressreleases/rise-in-international-arms-transfers-is-driven-by-asian-demand-says-sipri|archivedate=2013-01-13|dead-url=no}} * {{citation|date=11 October 2008|title=India, US Sign 123 Agreement|publisher=[[The Times of India]]|url=http://articles.timesofindia.indiatimes.com/2008-10-11/india/27905286_1_indian-nuclear-market-sign-landmark-civil-nuclear-field|accessdate=21 July 2011|ref={{sfnRef|The Times of India 2008}}|archive-date=2011-11-07|archive-url=https://web.archive.org/web/20111107021602/http://articles.timesofindia.indiatimes.com/2008-10-11/india/27905286_1_indian-nuclear-market-sign-landmark-civil-nuclear-field|dead-url=yes}} {{refend}} '''Toe-karena''' {{refbegin|colwidth=33em}} * {{citation|last=Alamgir|first=J.|date=24 December 2008|title=India's Open-Economy Policy: Globalism, Rivalry, Continuity|publisher=[[Taylor & Francis]]|isbn=978-0-415-77684-4|url=http://books.google.com/books?id=JL7QfWJ5Yk0C|accessdate=23 July 2011}} * {{citation|last=Bonner|first=B|date=20 March 2010|title=Make Way, World. India Is on the Move|publisher=[[Christian Science Monitor]]|url=http://www.csmonitor.com/Business/The-Daily-Reckoning/2010/0320/Make-way-world.-India-is-on-the-move|accessdate=23 July 2011|ref={{sfnRef|Bonner|2010}}}} * {{citation|date=18 November 2010|title=India Lost $462bn in Illegal Capital Flows, Says Report|work=[[BBC News]]|publisher=[[BBC|British Broadcasting Corporation]]|url=http://www.bbc.co.uk/news/world-south-asia-11782795|accessdate=23 July 2011|ref={{sfnRef|British Broadcasting Corporation 2010 c}}}} * {{citation|date=9 April 2010|title=India Second Fastest Growing Auto Market After China|work=[[Business Line]]|url=http://www.thehindubusinessline.com/todays-paper/article988689.ece|accessdate=23 July 2011|ref={{sfnRef|Business Line 2010}}}} * {{citation|year=2013|title=An Uncertain Glory: India and Its Contradictions|last1=Drèze|first1=Jean|last2=Sen|first2=Amartya|publisher=Allen Lane}} * {{citation|date=8 October 2011|title=India's Economy: Not Just Rubies and Polyester Shirts|publisher=The Economist|url=http://www.economist.com/node/21531527|accessdate=9 October 2011|ref={{sfnRef|Economist 2011}}}} * {{citation|date=13 October 2009|title=Indian Car Exports Surge 36%|work=Express India|url=http://www.expressindia.com/latest-news/Indian-car-exports-surge-36/528633/|accessdate=23 July 2011|ref={{sfnRef|Express India 2009}}|archiveurl=https://archive.is/20130102144817/http://www.expressindia.com/latest-news/indian-car-exports-surge-36/528633/|archivedate=2013-01-02|dead-url=yes}} * {{citation|date=April 2011|title=Report for Selected Countries and Subjects: India, Indonesia, Islamic Republic of Iran, Malaysia, Philippines, Sri Lanka, Thailand|publisher=[[International Monetary Fund]]|url=http://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2011/01/weodata/weorept.aspx?pr.x=20&pr.y=6&sy=1991&ey=2016&scsm=1&ssd=1&sort=country&ds=.&br=1&c=548%2C566%2C524%2C578%2C534%2C536%2C429&s=NGDPDPC&grp=0&a=|accessdate=23 July 2011|ref={{sfnRef|International Monetary Fund 2011}}}} * {{citation|last1=Farrell|first1=D.|last2=Beinhocker|first2=E.|date=19 May 2007|title=Next Big Spenders: India's Middle Class|publisher=[[McKinsey & Company]]|url=http://www.mckinsey.com/Insights/MGI/In_the_news/Next_big_spenders_Indian_middle_class|accessdate=17 September 2011|archive-date=2011-12-05|archive-url=https://web.archive.org/web/20111205035707/http://www.mckinsey.com/Insights/MGI/In_the_news/Next_big_spenders_Indian_middle_class|dead-url=yes}} * {{citation|last=Gargan|first=E. A.|date=15 August 1992|title=India Stumbles in Rush to a Free Market Economy|publisher=The New York Times|url=http://www.nytimes.com/1992/08/15/world/india-stumbles-in-rush-to-a-free-market-economy.html|accessdate=22 July 2011}} * {{citation|date=June 2011|title=World Economic Outlook Update|publisher=[[International Monetary Fund]]|url=http://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2011/update/02/pdf/0611.pdf|accessdate=22 July 2011|format=PDF|ref={{sfnRef|International Monetary Fund 2011}}}} * {{citation|last1=Nayak|first1=P. B.|last2=Goldar|first2=B.|last3=Agrawal|first3=P.|date=10 November 2010|title=India's Economy and Growth: Essays in Honour of V. K. R. V. Rao|publisher=[[SAGE Publications]]|url=http://books.google.com/books?id=N1Ho2SGXUHwC|isbn=978-81-321-0452-0}} * {{citation|date=October 2007|title=Economic Survey of India 2007: Policy Brief|publisher=[[Organisation for Economic Co-operation and Development]]|url=http://www.oecd.org/dataoecd/17/52/39452196.pdf|accessdate=22 July 2011|format=PDF|ref={{sfnRef|Organisation for Economic Co-operation and Development 2007}}|archive-date=2018-12-25|archive-url=https://web.archive.org/web/20181225053357/http://www.oecd.org/economy/surveys/39452196.pdf|dead-url=yes}} * {{citation|last1=Pal|first1=P.|last2=Ghosh|first2=J|title=Inequality in India: A Survey of Recent Trends|work=Economic and Social Affairs: DESA Working Paper No. 45|date=July 2007|publisher=[[United Nations]]|url=http://www.un.org/esa/desa/papers/2007/wp45_2007.pdf|accessdate=23 July 2011|format=PDF}} * {{citation|date=January 2011|title=The World in 2050: The Accelerating Shift of Global Economic Power: Challenges and Opportunities|author=PricewaterhouseCoopers|authorlink=PricewaterhouseCoopers|url=http://www.pwc.com/en_GX/gx/psrc/pdf/world_in_2050_jan2011.pdf|accessdate=23 July 2011|format=PDF}} * {{citation|last=Schwab|first=K.|year=2010|title=The Global Competitiveness Report 2010–2011|publisher=[[World Economic Forum]]|url=http://www3.weforum.org/docs/WEF_GlobalCompetitivenessReport_2010-11.pdf|accessdate=10 May 2011|format=PDF}} * {{citation|last=Sheth|first=N.|date=28 May 2009|title=Outlook for Outsourcing Spending Brightens|work=[[The Wall Street Journal]]|url=http://online.wsj.com/article/SB124344190542659025.html#articleTabs_comments%3D%26articleTabs%3Darticle|accessdate=3 October 2010}} * {{citation|last=Srivastava|first=V. C.|editor=V.C. Srivastava, Lallanji Gopal, D.P. Chattopadhyaya|title=History of Agriculture in India (p to c1200 AD)|series=History of Science, Philosophy and Culture In Indian Civization|volume=V (Part 1)|url=http://books.google.com/books?id=FvjZVwYVmNcC&pg=PR30|year=2008|publisher=Concept Publishing Co|isbn=8180695212|chapter=Introduction}} * {{citation|date=6 April 2011|title=Information Note to the Press (Press Release No.29 /2011)|publisher=[[Telecom Regulatory Authority of India]]|url=http://www.trai.gov.in/WriteReadData/trai/upload/PressReleases/816/Press_release_feb%20-11.pdf|accessdate=23 July 2011|format=PDF|ref={{sfnRef|Telecom Regulatory Authority 2011}}|archive-date=2011-04-24|archive-url=https://www.webcitation.org/5yBC5WT9h?url=http://www.trai.gov.in/WriteReadData/trai/upload/PressReleases/816/Press_release_feb%20-11.pdf|dead-url=yes}} * {{citation|date=28 August 2009|title=Exporters Get Wider Market Reach|publisher=[[The Times of India]]|url=http://timesofindia.indiatimes.com/business/india-business/Exporters-get-wider-market-reach/articleshow/4942892.cms?referral=PM|accessdate=23 July 2011|ref={{sfnRef|The Times of India 2009}}}} * {{citation|date=26 October 2011|title=Corruption Perception Index 2010—India Continues to be Corrupt|publisher=[[Transparency International]]|url=http://transparencyindia.org/resource/press_release/Corruption%20Perception%20Index%20(CPI)%202010.pdf|accessdate=23 July 2011|format=PDF|ref={{sfnRef|Transparency International 2010}}|archive-date=2011-07-28|archive-url=https://web.archive.org/web/20110728123451/http://transparencyindia.org/resource/press_release/Corruption%20Perception%20Index%20(CPI)%202010.pdf|dead-url=yes}} * {{citation|title=New Global Poverty Estimates—What It Means for India|publisher=[[World Bank]]|url=http://www.worldbank.org.in/WBSITE/EXTERNAL/COUNTRIES/SOUTHASIAEXT/INDIAEXTN/0,,contentMDK:21880725~pagePK:141137~piPK:141127~theSitePK:295584,00.html|accessdate=23 July 2011|ref={{sfnRef|World Bank a}}|archive-date=2012-05-06|archive-url=https://web.archive.org/web/20120506043711/http://www.worldbank.org.in/WBSITE/EXTERNAL/COUNTRIES/SOUTHASIAEXT/INDIAEXTN/0,,contentMDK:21880725~pagePK:141137~piPK:141127~theSitePK:295584,00.html|dead-url=yes}} * {{citation|title=India: Undernourished Children—A Call for Reform and Action|work=[[World Bank]]|url=http://web.worldbank.org/WBSITE/EXTERNAL/COUNTRIES/SOUTHASIAEXT/0,,contentMDK:20916955~pagePK:146736~piPK:146830~theSitePK:223547,00.html|accessdate=23 July 2011|ref={{sfnRef|World Bank b}}|archive-date=2018-06-13|archive-url=https://web.archive.org/web/20180613011526/http://web.worldbank.org/WBSITE/EXTERNAL/COUNTRIES/SOUTHASIAEXT/0,,contentMDK:20916955~pagePK:146736~piPK:146830~theSitePK:223547,00.html|url-status=dead}} * {{citation|date=29 May 2006|title=Inclusive Growth and Service Delivery: Building on India's Success|publisher=[[World Bank]]|url=http://siteresources.worldbank.org/SOUTHASIAEXT/Resources/DPR_FullReport.pdf|accessdate=7 May 2009|format=PDF|ref={{sfnRef|World Bank 2006}}}} * {{citation|date=September 2010|title=India Country Overview September 2010|publisher=[[World Bank]]|url=http://www.worldbank.org.in/WBSITE/EXTERNAL/COUNTRIES/SOUTHASIAEXT/INDIAEXTN/0,,contentMDK:20195738~menuPK:295591~pagePK:141137~piPK:141127~theSitePK:295584,00.html|accessdate=23 July 2011|ref={{sfnRef|World Bank 2010}}|archive-date=2011-05-22|archive-url=https://web.archive.org/web/20110522115104/http://www.worldbank.org.in/WBSITE/EXTERNAL/COUNTRIES/SOUTHASIAEXT/INDIAEXTN/0%2C%2CcontentMDK%3A20195738~menuPK%3A295591~pagePK%3A141137~piPK%3A141127~theSitePK%3A295584%2C00.html|dead-url=yes}} * {{citation|date=26 March 2010|title=Trade to Expand by 9.5% in 2010 After a Dismal 2009, WTO Reports|publisher=[[World Trade Organisation]]|url=http://www.wto.org/english/news_e/pres10_e/pr598_e.htm|accessdate=23 July 2011|ref={{sfnRef|World Trade Organisation 2010}}}} * {{citation|last=Yep|first=E.|date=27 September 2011|title=ReNew Wind Power Gets $201 Million Goldman Investment|publisher=The Wall Street Journal|url=http://online.wsj.com/article/SB10001424052970204422404576595972728958728.html|accessdate=27 September 2011}} * {{citation|year=2011–2012|title=Indian IT-BPO Industry|publisher=[[NASSCOM]]|url=http://www.nasscom.org/indian-itbpo-industry|accessdate=22 June 2012|ref={{sfnRef|Nasscom 2011–2012}}|archive-date=2012-05-09|archive-url=https://web.archive.org/web/20120509061653/http://nasscom.org/indian-itbpo-industry|dead-url=yes}} * {{citation|year=1995|title=UNDERSTANDING THE WTO: THE ORGANIZATION Members and Observers|publisher=[[WTO]]|url=http://www.wto.org/english/thewto_e/whatis_e/tif_e/org6_e.htm|accessdate=23 June 2012|ref={{sfnRef|WTO 1995}}}} {{refend}} '''Demôgrafia''' {{refbegin|colwidth=33em}} * {{citation|last=Bonner|first=A.|year=1990|title=Averting the Apocalypse: Social Movements in India Today|publisher=[[Duke University Press]]|isbn=978-0-8223-1048-8|url=http://books.google.com/books?id=uxJlAgRemHgC|accessdate=24 July 2011}} * {{citation|date=January 2009|title=Healthcare in India: Report Highlights|publisher=Boston Analytics|url=http://bostonanalytics.com/india_watch/Healthcare%20in%20India%20Executive%20Summary.pdf|accessdate=23 July 2011|format=PDF|ref={{sfnRef|Boston Analytics|2009}}|archive-date=2011-07-28|archive-url=https://web.archive.org/web/20110728164230/http://www.bostonanalytics.com/india_watch/Healthcare%20in%20India%20Executive%20Summary.pdf|dead-url=yes}} * {{citation|last1=Dev|first1=S. M.|last2=Rao|first2=N. C.|year=2009|title=India: Perspectives on Equitable Development|publisher=Academic Foundation|isbn=978-81-7188-685-2|url=http://books.google.com/books?id=adhKjRoTjcIC}} * {{citation|last=Dharwadker|first=A.|editor1-last=Canning|editor1-first=C. M.|editor2-last=Postlewait|editor2-first=T.|date=28 Oktobra 2010|title=Representing the Past: Essays in Performance Historiography|chapter=Representing India's Pasts: Time, Culture, and Problems of Performance Historiography|publisher=[[University of Iowa Press]]|isbn=978-1-58729-905-6|url=http://books.google.com/books?id=Rgf0gbml2ocC|accessdate=24 July 2011}} * {{citation|last1=Drèze|first1=J.|last2=Goyal|first2=A.|editor-last=Baru|editor-first=R. V.|date=9 February 2009|title=School Health Services in India: The Social and Economic Contexts|chapter=The Future of Mid-Day Meals|publisher=[[SAGE Publications]]|isbn=978-81-7829-873-3|url=http://books.google.com/books?id=aQ39RO9OET4C&pg=PA46|ref={{sfnRef|Drèze|Goyal|2008}}}} * {{citation|last1=Dyson|first1=T.|last2=Visaria|first2=P.|editor-last=Dyson|editor-first=T.|editor2-last=Casses|editor2-first=R.|editor3-last=Visaria|editor3-first=L.|date=7 Jolay 2005|title=Twenty-First Century India: Population, Economy, Human Development, and the Environment|chapter=Migration and Urbanisation: Retrospect and Prospects|publisher=[[Oxford University Press]]|isbn=978-0-19-928382-8|url=http://books.google.com/books?id=bqU9T5c0wlYC}} * {{citation|last=Garg|first=S. C.|date=19 Aprily 2005|title=Mobilizing Urban Infrastructure Finance in India|publisher=[[World Bank]]|url=http://siteresources.worldbank.org/INTMF/Resources/339747-1105651852282/Garg.pdf|accessdate=27 January 2010|format=PDF}} * {{citation|last=Mallikarjun|first=B|date=Novambra 2004|title=Fifty Years of Language Planning for Modern Hindi—The Official Language of India|journal=[http://www.languageinindia.com/index.html Language in India]|volume=4|issue=11|issn=19302940|url=http://www.languageinindia.com/nov2004/mallikarjunmalaysiapaper1.html|accessdate=24 July 2011}} * {{citation|date=27 April 1960|title=Notification No. 2/8/60-O.L|publisher=[[Ministry of Home Affairs (India)|Ministry of Home Affairs]], [[Government of India]]|url=http://rajbhasha.nic.in/UI/pagecontent.aspx?pc=Mzc%3d|accessdate=13 May 2011|ref={{sfnRef|Ministry of Home Affairs 1960}}}} * {{citation|date=2010–2011|title=Religious Composition|work=Office of the Registrar General and Census Commissioner|publisher=[[Ministry of Home Affairs (India)|Ministry of Home Affairs]], [[Government of India]]|url=http://www.censusindia.gov.in/Census_Data_2001/India_at_glance/religion.aspx|accessdate=23 July 2011|ref={{sfnRef|Ministry of Home Affairs 2010–2011}}}} * {{citation|title=Census Data 2001|work=Office of the Registrar General and Census Commissioner|publisher=[[Ministry of Home Affairs (India)|Ministry of Home Affairs]], [[Government of India]]|date=2010–2011|url=http://www.censusindia.gov.in/Census_Data_2001/National_Summary/National_Summary_DataPage.aspx|accessdate=22 July 2011|ref={{sfnRef|Ministry of Home Affairs 2010–2011 b}}}} * {{citation|last=Ottenheimer|first=H. J.|year=2008|title=The Anthropology of Language: An Introduction to Linguistic Anthropology|publisher=Cengage|isbn=978-0-495-50884-7|url=http://books.google.com/books?id=d4QHsORbZs4C}} * {{citation|last=Ratna|first=U.|editor-last=Dutt|editor-first=A. K.|editor2-last=Thakur|editor2-first=B|year=2007|title=City, Society, and Planning|chapter=Interface Between Urban and Rural Development in India|volume=1|publisher=Concept|isbn=978-81-8069-459-2|url=http://books.google.com/books?id=QDmZeW1H37IC}} * {{citation|last=Robinson|first=S.|date=1 May 2008|title=India's Medical Emergency|work=[[Time (magazine)|Time]]|url=http://www.time.com/time/nation/article/0,8599,1736516,00.html|accessdate=23 July 2011|ref={{sfnRef|Robinson|2008}}|archive-date=2013-07-26|archive-url=https://web.archive.org/web/20130726160638/http://www.time.com/time/nation/article/0,8599,1736516,00.html|dead-url=yes}} * {{citation|last=Rorabacher|first=J. A.|year=2010|title=Hunger and Poverty in South Asia|publisher=Gyan|isbn=978-81-212-1027-0|url=http://books.google.com/books?id=u6hriMcSsE4C}} * {{citation|date=November 2006|title=Country Cooperation Strategy: India|publisher=[[World Health Organisation]]|url=http://www.who.int/countryfocus/cooperation_strategy/ccsbrief_ind_en.pdf|accessdate=23 July 2011|format=PDF|ref={{sfnRef|World Health Organisation 2006}}|archive-date=2016-04-18|archive-url=https://web.archive.org/web/20160418193252/http://www.who.int/countryfocus/cooperation_strategy/ccsbrief_ind_en.pdf|dead-url=yes}} * {{citation|last=Chandramouli|first=C.|date=15 July 2011|title=Rural Urban Distribution Of Population|publisher=[[Ministry of Home Affairs (India)]]|url=http://censusindia.gov.in/2011-prov-results/paper2/data_files/india/Rural_Urban_2011.pdf|accessdate=24 January 2015|format=PDF}} {{refend}} '''Kolontsaina''' {{refbegin|33em}} * {{cite news|last=Agnivesh|first=Swami|title=Missing: 50 million Indian girls|url=http://www.nytimes.com/2005/11/24/opinion/24iht-edswami.html?_r=0|accessdate=30 December 2013|newspaper=New York Times|date=25 November 2005|author2=Rama Mani|author3=Angelika Köster-Lossack|ref={{sfnref|Agnivesh|2005}}}} * {{cite news|last=Bunting|first=Madeleine|title=India's missing women|url=http://www.theguardian.com/global-development/poverty-matters/2011/jul/22/india-sex-selection-missing-women|accessdate=30 December 2013|newspaper=The Guardian|date=22 July 2011|ref={{sfnref|Bunting|2011}}}} * {{citation|last=Binmore|first=K. G.|date=27 March 2007|title=Playing for Real: A Text on Game Theory|publisher=[[Oxford University Press]]|isbn=978-0-19-530057-4|url=http://books.google.com/books?id=eY0YhSk9ujsC&pg=PA98}} * {{citation|last=Bladholm|first=L.|date=12 August 2000|title=The Indian Grocery Store Demystified|edition=1st|publisher=[[Macmillan Publishers]]|isbn=978-1-58063-143-3|url=http://books.google.com/books?id=nCCEmAIo7HAC&pg=PA64}} * {{citation|date=1 August 2010|title=Saina Nehwal: India's Badminton Star and "New Woman"|work=[[BBC News]]|url=http://www.bbc.co.uk/news/world-south-asia-10725584|accessdate=5 October 2010|ref={{sfnRef|British Broadcasting Corporation 2010 a}}}} * {{citation|date=7 October 2010|title=Commonwealth Games 2010: India Dominate Shooting Medals|work=[[BBC News]]|url=http://news.bbc.co.uk/sport2/hi/commonwealth_games/delhi_2010/9068886.stm|accessdate=3 June 2011|ref={{sfnRef|British Broadcasting Corporation 2010 b}}}} * {{citation|last=Chopra|first=P.|date=18 March 2011|title=A Joint Enterprise: Indian Elites and the Making of British Bombay|publisher=[[University of Minnesota Press]]|isbn=978-0-8166-7037-6|url=http://books.google.com/books?id=jhTiCnh6RqAC&pg=PA46}} * {{citation|last=Cullen-Dupont|first=K.|date=July 2009|title=Human Trafficking|edition=1st|publisher=[[Infobase Publishing]]|isbn=978-0-8160-7545-4|url=http://books.google.com/books?id=B2GeSNXy5CoC}} * {{citation|last=Das|first=S. K.|date=1 January 2005|title=A History of Indian Literature, 500–1399: From Courtly to the Popular|publisher=[[Sahitya Akademi]]|isbn=978-81-260-2171-0}} * {{citation|last=Datta|first=A.|year=2006|title=The Encyclopaedia of Indian Literature|volume=2|publisher=[[Sahitya Akademi]]|isbn=978-81-260-1194-0}} * {{citation|last=Dehejia|first=R. S.|date=7 November 2011|title=Indian Grand Prix Vs. Encephalitis?|work=[[The Wall Street Journal]]|url=http://blogs.wsj.com/indiarealtime/2011/11/07/economics-journal-indian-grand-prix-vs-encephalitis/|accessdate=20 December 2011}} * {{citation|last=Deutsch|first=E.|date=30 April 1969|title=Advaita Vedānta: A Philosophical Reconstruction|publisher=[[University of Hawaii Press]]|isbn=978-0-8248-0271-4|url=http://books.google.com/books?id=63gdKwhHeV0C}} * {{citation|last1=Dissanayake|first1=W. K.|last2=Gokulsing|first2=M.|date=May 2004|title=Indian Popular Cinema: A Narrative of Cultural Change|edition=2nd|publisher=Trentham Books|url=http://books.google.com/?id=_plssuFIar8C&dq|isbn=978-1-85856-329-9}} * {{citation|date=18 November 2009|title=Southern Movies Account for over 75% of Film Revenues|publisher=[[The Economic Times]]|url=http://articles.economictimes.indiatimes.com/2009-11-18/news/27638208_1_film-industry-small-budget-movies-farokh-balsara|accessdate=18 June 2011|ref={{sfnRef|The Economic Times}}|archive-date=2011-07-20|archive-url=https://web.archive.org/web/20110720232113/http://articles.economictimes.indiatimes.com/2009-11-18/news/27638208_1_film-industry-small-budget-movies-farokh-balsara|url-status=dead}} * {{citation|title=South Asian Arts: Indian Dance|url=http://www.britannica.com/EBchecked/topic/556016/South-Asian-arts/65246/Indian-dance|work=[[Encyclopædia Britannica]]|accessdate=17 July 2011|ref={{sfnRef|Encyclopædia Britannica b}}}} * {{citation|title=Tamil Literature|year=2008|work=[[Encyclopædia Britannica]]|url=http://original.britannica.com/eb/article-9071111/Tamil-literature|accessdate=24 July 2011<!--|quote=Apart from literature written in classical (Indo-Aryan) Sanskrit, Tamil is the oldest literature in India. Some inscriptions on stone have been dated to the 3rd century BC, but [[Tamil literature]] proper begins around the 1st century AD. Much early poetry was religious or epic; an exception was the secular court poetry written by members of the ''sangam'', or literary academy (see Sangam literature).-->|ref={{sfnRef|Encyclopædia Britannica|2008}}|archive-date=2016-04-10|archive-url=https://web.archive.org/web/20160410060824/http://original.britannica.com/eb/article-9071111/Tamil-literature|dead-url=yes}} * {{citation|last=Eraly|first=A.|year=2008|title=India|publisher=[[Penguin Books]]|isbn=978-0-7566-4952-4|url=http://books.google.com/books?id=HUdHHuFZN_8C&pg=PA160|accessdate=24 July 2011}} * {{citation|last=Hart|first=G. L.|date=August 1975|title=Poems of Ancient Tamil: Their Milieu and Their Sanskrit Counterparts|edition=1st|publisher=[[University of California Press]]|isbn=978-0-520-02672-8|url=http://books.google.com/books?id=a5KwQwAACAAJ|access-date=2015-05-09|archive-date=2011-12-12|archive-url=https://web.archive.org/web/20111212161552/http://books.google.com/books?id=a5KwQwAACAAJ|dead-url=yes}} * {{citation|editor-last=Heehs|editor-first=P.|date=1 September 2002|title=Indian Religions: A Historical Reader of Spiritual Expression and Experience|publisher=New York University Press|isbn=978-0-8147-3650-0|url=http://books.google.com/books?id=Jgsu-aIm3ncC|accessdate=24 July 2011|ref={{sfnRef|Heehs|2002}}}} * {{citation|last=Henderson|first=C. E.|year=2002|title=Culture and Customs of India|publisher=[[Greenwood Publishing Group]]|isbn=978-0-313-30513-9|url=http://books.google.com/books?id=CaRVePXX6vEC&pg=PA102}} * {{citation|last=Hoiberg|first=D.|last2=Ramchandani|first2=I.|year=2000|title=Students' Britannica India: Select Essays|publisher=[[Popular Prakashan]]|isbn=978-0-85229-762-9}} * {{citation|editor-last=Johnson|editor-first=W. J.|title=The Sauptikaparvan of the Mahabharata: The Massacre at Night|date=1 September 2008|edition=2nd|series=[[Oxford World's Classics]]|publisher=[[Oxford University Press]]|isbn=978-0-19-282361-8|ref={{sfnRef|Johnson|2008}}}} * {{citation|last1=Jones|first1=G.|last2=Ramdas|first2=K.|year=2005|title=(Un)tying the Knot: Ideal and Reality in Asian Marriage|publisher=National University of Singapore Press|isbn=978-981-05-1428-0|url=http://books.google.com/books?id=IttiQ3QdJ6YC}} * {{citation|last1=Kālidāsa|last2=Johnson|first2=W. J.|author-link=Kālidāsa|date=15 November 2001|title=The Recognition of Śakuntalā: A Play in Seven Acts|publisher=[[Oxford University Press]]|isbn=978-0-19-283911-4}} * {{citation|last1=Kaminsky|first1=Arnold P.|last2=Long|first2=Roger D.|title=India Today: An Encyclopedia of Life in the Republic: An Encyclopedia of Life in the Republic|url=http://books.google.com/books?id=wWDnTWrz4O8C|accessdate=12 September 2012|date=30 September 2011|publisher=ABC-CLIO|isbn=978-0-313-37462-3}} * {{citation|last=Karanth|first=S. K.|author-link=Shivarama Karanth|date=October 2002|title=Yakṣagāna|publisher=Abhinav Publications|isbn=978-81-7017-357-1}} * {{citation|editor1-last=Kiple|editor1-first=K. F.|editor2-last=Ornelas|editor2-first=K. C.|title=The Cambridge World History of Food|year=2000|place=Cambridge|publisher=[[Cambridge University Press]]|isbn=978-0-521-40216-3|ref={{sfnRef|Kiple|Ornelas|2000}}}} * {{citation|editor-last=Kuiper|editor-first=K.|date=1 July 2010|title=The Culture of India|url=http://books.google.com/books?id=LiqloV4JnNUC|accessdate=24 July 2011|publisher=Britannica Educational Publishing|isbn=978-1-61530-203-1|ref={{sfnRef|Kuiper|2010}}}} * {{citation|last=Kumar|first=V.|title=Vastushastra|edition=2nd|series=All You Wanted to Know About Series|date=January 2000|publisher=[[Sterling Publishing]]|isbn=978-81-207-2199-9}} * {{citation|last=Lal|first=A.|title=The Oxford Companion to Indian Theatre|url=http://books.google.com/books?id=DftkAAAAMAAJ|accessdate=24 July 2011|year=2004|publisher=[[Oxford University Press]]|isbn=978-0-19-564446-3}} * {{citation|last1=Lang|first1=J.|last2=Moleski|first2=W.|date=1 December 2010|title=Functionalism Revisited|publisher=[[Ashgate Publishing]]|isbn=978-1-4094-0701-0|url=http://books.google.com/books?id=rOCaSn8-ZboC&pg=PA151}} * {{citation|last=MacDonell|first=A. A.|author-link=Arthur Anthony Macdonell|title=[[s:A History of Sanskrit Literature|A History of Sanskrit Literature]]|year=2004|publisher=[[Kessinger Publishing]]|isbn=978-1-4179-0619-2}} * {{citation|last1=Majumdar|first1=B.|last2=Bandyopadhyay|first2=K.|title=A Social History of Indian Football: Striving To Score|year=2006|publisher=[[Routledge]]|isbn=978-0-415-34835-5}} * {{citation|last=Makar|first=E. M.|year=2007|title=An American's Guide to Doing Business in India|publisher=Adams|isbn=978-1-59869-211-2|url=http://books.google.com/books?id=ujYmdNVIr7QC|access-date=2015-05-09|archive-date=2015-03-18|archive-url=https://web.archive.org/web/20150318002204/http://books.google.com/books?id=ujYmdNVIr7QC|dead-url=yes}} * {{citation|last1=Massey|first1=R.|last2=Massey|first2=J|year=1998|title=The Music of India|publisher=Abhinav Publications|isbn=978-81-7017-332-8|url=http://books.google.com/books?id=yySNDP9XVggC}} * {{citation|last=Medora|first=N.|editor1-last=Hamon|editor1-first=R. R.|editor2-last=Ingoldsby|editor2-first=B. B.|year=2003|title=Mate Selection Across Cultures|chapter=Mate Selection in Contemporary India: Love Marriages Versus Arranged Marriages|publisher=[[SAGE Publications]]|pages=209–230|isbn=978-0-7619-2592-7}} * {{citation|last=Messner|first=W.|year=2009|title=Working with India. The Softer Aspects of a Successful Collaboration with the Indian IT & BPO Industry|publisher=[[Springer Publishing|Springer]]|isbn=978-3-540-89077-5|url=http://www.globusresearch.com/knowledge-books.com#working-with-india|access-date=2015-05-09|archive-date=2017-08-20|archive-url=https://web.archive.org/web/20170820034438/http://www.globusresearch.com/knowledge-books.com#working-with-india|dead-url=yes}} * {{citation|last=Messner|first=W.|year=2012|title=Engaging with India. How to Manage the Softer Aspects of a Global Collaboration|publisher=[[Createspace]]|isbn=978-1-466244900|url=http://www.globusresearch.com/|access-date=2015-05-09|archive-date=2021-02-25|archive-url=https://web.archive.org/web/20210225005416/http://www.globusresearch.com/|dead-url=yes}} * {{cite web|url=http://mruc.net/irs2012q1-topline-findings.pdf|title=Indian Readership Survey 2012 Q1 : Topline Findings|format=PDF|at=Growth: Literacy & Media Consumption|publisher=Media Research Users Council|accessdate=12 September 2012|ref={{sfnRef|Media Research Users Council 2012}}|archivedate=2014-04-07|archiveurl=https://web.archive.org/web/20140407092737/http://mruc.net/irs2012q1-topline-findings.pdf}} * {{citation|last=Mehta|first=Nalin|title=Television in India: Satellites, Politics and Cultural Change|url=http://books.google.com/books?id=R-BsSzSjnTYC|accessdate=12 September 2012|date=30 July 2008|publisher=Taylor & Francis US|isbn=978-0-415-44759-1}} * {{citation|date=24 September 2010|title=Is Boxing the New Cricket?|publisher=[[Mint (newspaper)|Mint]]|url=http://www.livemint.com/Leisure/1jxksEgRhUYXq0ezp1iixM/Is-boxing-the-new-cricket.html|accessdate=5 October 2010|ref={{sfnRef|Mint 2010}}}} * {{citation|last=Nakamura|first=H.|date=1 April 1999|title=Indian Buddhism: A Survey with Bibliographical Notes|edition=12th|series=Buddhist Tradition Series|publisher=[[Motilal Banarsidass]]|isbn=978-81-208-0272-8|url=http://books.google.com/books?id=w0A7y4TCeVQC}} * {{citation|last=Puskar-Pasewicz|first=M.|date=16 September 2010|title=Cultural Encyclopedia of Vegetarianism|publisher=[[Greenwood Publishing Group]]|isbn=978-0-313-37556-9|url=http://books.google.com/books?id=scpwmjE3TWYC&pg=PA39}} * {{citation|last=Raghavan|first=S.|date=23 October 2006|title=Handbook of Spices, Seasonings, and Flavorings|edition=2nd|publisher=[[CRC Press]]|isbn=978-0-8493-2842-8|url=http://books.google.com/books?id=m4vvs87XiucC&pg=PA3}} * {{citation|last=Raichlen|first=S.|date=10 May 2011|title=A Tandoor Oven Brings India's Heat to the Backyard|publisher=The New York Times|url=http://www.nytimes.com/2011/05/11/dining/a-tandoor-oven-brings-indias-heat-to-the-backyard.html|accessdate=14 June 2011}} * {{citation|editor1-last=Rajadhyaksha|editor1-first=A.|editor2-last=Willemen|editor2-first=P.|date=22 January 1999|title=Encyclopaedia of Indian Cinema|edition=2nd|publisher=[[British Film Institute]]|isbn=978-0-85170-669-6|ref={{sfnRef|Rajadhyaksha|Willemen|1999}}}} * {{citation|last=Ramanujan|first=A. K. (translator)|author-link=A. K. Ramanujan|date=15 October 1985|title=Poems of Love and War: From the Eight Anthologies and the Ten Long Poems of Classical Tamil|publisher=[[Columbia University Press]]|place=New York|pages=ix–x|isbn=978-0-231-05107-1|url=http://books.google.com/?id=nIybE0HRvdQC<!--|quote=These poems are 'classical,' i.e. early, ancient; they are also 'classics,' i.e. works that have stood the test of time, the founding works of a whole tradition. Not to know them is not to know a unique and major poetic achievement of Indian civilisation. Early classical Tamil literature (c. 100 BC – AD 250) consists of the Eight Anthologies (''Eţţuttokai''), the Ten Long Poems (''Pattuppāţţu''), and a grammar called the ''Tolkāppiyam'' or the 'Old Composition.'&nbsp;... The literature of classical Tamil later came to be known as ''Cankam'' (pronounced ''Sangam'') literature.-->}} * {{citation|last=Rawat|first=Ramnarayan S|date=23 March 2011|title=Reconsidering Untouchability: Chamars and Dalit History in North India|publisher=[[Indiana University Press]]|isbn=978-0-253-22262-6|url=http://books.google.com/books?id=bz5dKC81O3IC&pg=PA3}} * {{citation|title=Anand Crowned World Champion|date=29 October 2008|publisher=[[Rediff.com|Rediff]]|url=http://www.rediff.com/sports/2008/oct/29anand.htm|accessdate=29 October 2008|ref={{sfnRef|Rediff 2008 b}}}} * {{citation|last=Roberts|first=N. W.|date=12 July 2004|title=Building Type Basics for Places of Worship|edition=1st|publisher=[[John Wiley & Sons]]|isbn=978-0-471-22568-3|url=http://books.google.com/books?id=hOxOAAAAMAAJ}} * {{citation|last=Sarma|first=S.|date=1 January 2009|title=A History of Indian Literature|edition=2nd|volume=1|publisher=[[Motilal Banarsidass]]|isbn=978-81-208-0264-3}} * {{citation|last=Schoenhals|first=M.|date=22 November 2003|title=Intimate Exclusion: Race and Caste Turned Inside Out|publisher=[[University Press of America]]|isbn=978-0-7618-2697-2|url=http://books.google.com/books?id=922nG03giDwC&pg=PA119}} * {{citation|last=Schwartzberg|first=J.|year=2011|title=India: Caste|work=[[Encyclopædia Britannica]]|url=http://www.britannica.com/EBchecked/topic/285248/India/46404/Caste|accessdate=17 July 2011}} * {{citation|last=Sen|first=A.|date=5 September 2006|title=The Argumentative Indian: Writings on Indian History, Culture, and Identity|edition=1st|publisher=[[Picador (imprint)|Picador]]|isbn=978-0-312-42602-6|url=http://books.google.com/books?id=agk63AlLmIgC&pg=PA132}} * {{citation|last=Seymour|first=S.C.|date=28 January 1999|title=Women, Family, and Child Care in India: A World in Transition|publisher=[[Cambridge University Press]]|isbn=978-0-521-59884-2|url=http://books.google.com/books?id=ClkaIF3KzLIC&pg=PA81}} * {{citation|last=Silverman|first=S.|date=10 October 2007|title=Vastu: Transcendental Home Design in Harmony with Nature|publisher=Gibbs Smith|isbn=978-1-4236-0132-6|url=http://books.google.com/books?id=iwaryJd3fD8C&pg=PA20}} * {{citation|last=Tarlo|first=E.|date=1 September 1996|title=Clothing Matters: Dress and Identity in India|edition=1st|publisher=[[University of Chicago Press]]|isbn=978-0-226-78976-7|url=http://books.google.com/books?id=ByoTXhXCuyAC|accessdate=24 July 2011}} * {{citation|date=9 August 2010|title=Sawant Shoots Historic Gold at World Championships|publisher=[[The Times of India]]|url=http://timesofindia.indiatimes.com/sports/more-sports/shooting/Sawant-shoots-historic-gold-at-World-Championships/articleshow/6274795.cms?referral=PM|accessdate=25 May 2011|ref={{sfnRef|The Times of India 2010}}}} * {{citation|title=Taj Mahal|publisher=[[UNESCO|United Nations Educational, Scientific, and Cultural Organisation]]|url=http://whc.unesco.org/en/list/252|accessdate=3 March 2012|ref={{sfnRef|United Nations Educational, Scientific, and Cultural Organisation}}}} * {{citation|date=11 September 2009|title=India Aims for Center Court|publisher=The Wall Street Journal|url=http://www.wsj.com/news/articles/SB10001424052970203440104574406704026883502?mg=reno64-wsj&url=http%3A%2F%2Fonline.wsj.com%2Farticle%2FSB10001424052970203440104574406704026883502.html|accessdate=29 September 2010|ref={{sfnRef|The Wall Street Journal 2009}}}} * {{citation|last1=Wengell|first1=D. L.|last2=Gabriel|first2=N.|date=1 September 2008|title=Educational Opportunities in Integrative Medicine: The A-to-Z Healing Arts Guide and Professional Resource Directory|edition=1st|publisher=The Hunter Press|isbn=978-0-9776552-4-3|url=http://books.google.com/books?id=BNR1KGJXX9cC&pg=PA158}} * {{cite web|title=Intergenerational Mobility for Dalits Is Visible, Albeit Limited|url=http://www-wds.worldbank.org/external/default/WDSContentServer/WDSP/IB/2011/05/05/000356161_20110505044659/Rendered/PDF/574280PUB0Pers1351B0Extop0ID0186890.pdf|work=World Bank Report 2011|accessdate=6 September 2012|doi=10.1596/978-0-8213-8689-7|format=PDF|ref={{sfnRef|World Bank 2011}}}} * {{citation|last=Xavier|first1=L.|date=12 September 2010|title=Sushil Kumar Wins Gold in World Wrestling Championship|publisher=[[The Times of India]]|url=http://timesofindia.indiatimes.com/sports/more-sports/wrestling/Sushil-Kumar-wins-gold-in-World-Wrestling-Championship/articleshow/6542488.cms?referral=PM|accessdate=5 October 2010}} * {{citation|last1=Yadav|first1=S. S.|last2=McNeil|first2=D.|last3=Stevenson|first3=P. C.|date=23 October 2007|title=Lentil: An Ancient Crop for Modern Times|publisher=[[Springer Science+Business Media|Springer]]|isbn=978-1-4020-6312-1|url=http://books.google.com/?id=VfT6hZHpXPkC&pg=PA174<!--|quote=But it has been red lentils which have "fed the masses" particularly in the Indian subcontinent. Lentils are a staple food in many regions.-->}} * {{citation|last=Zvelebil|first=K. V.|date=1 August 1997|title=Companion Studies to the History of Tamil Literature|publisher=[[Brill Publishers]]|isbn=978-90-04-09365-2|url=http://books.google.com/books?id=qAPtq49DZfoC}} {{refend}} [[Sokajy:Jeografia]] [[Sokajy:Firenena]] [[Sokajy:Firenena ao Azia]] [[Sokajy:Firenena]] [[Sokajy:Firenena ao Azia]] [[Sokajy:Azia]] [[Sokajy:India| ]] <references /> 7lsyijqaflya6vityzwimb5upwla296 Antsiranana 0 4285 1111334 1110202 2025-06-29T10:54:05Z Hanitra Ravosoa 35997 Infobox 1111334 wikitext text/x-wiki {{coord|-12.317320|49.291880}} {{infobox tanàna |anarana=Antsiranana |faritany=[[Faritanin'i Antsiranana|Antsiranana]] |faritra = [[Faritra Diana|Diana]] |ben'ny tanàna= Jean Luc Désiré Djaovojozara |saina=:Nosy_Lonjo_and_Antsiranana_..._(45213523472).jpg|sary=Antsiranana Diego Suarez typical Arab-influenced architecture Madagascar.jpg|isam-ponina=87569|tanàna=NC}} '''Antsiranana''' na '''Diego-Suarez''' dia [[Kaominina eto Madagasikara|kaominina malagasy]] ao amin' ny [[Distrikan'Antsiranana I|distrikan' Antsiranana I]], [[Faritra Diana]], [[Faritanin' Antsiranana]]. Ny isan'ny mponiny dia 87 569 araka ny faminavinana natao tamin' ny taona 2000; tafakatra 142 467 izany tamin' ny taona 2020. Ny kaodin-[[kaominina]] dia 71599 ary ny kaodin-distrika dia 715. == Toekarena == Ny toekarena ao Antsiranana dia mifototra bebe kokoa amin'ny fizahantany: ao ireo hotely sy toeram_pisakafoana lehibe ,ireo indostria (SECREN, PFOI, Aquafood, Etablissement Manajara) ny jono,ny varotra ary ny asa fitaterana.<ref>https://123dok.net/article/pr%C3%A9sentation-de-la-commune-urbaine-d-antsiranana.z1d9917d</ref> === Fambolena === Ny tantsaha mampiasa [[zezika]] simika dia latsaky ny 5 %. Ny entana faharoa lafo vidy indrindra dia [[manga]]. Ny zavatra volena lehibe indrindra amin'ny lafin' ny velaran-tany dia ny manga. Ny entana fahatelo lafo vidy indrindra dia ny [[vary]]. Ny zavatra volena faharoa lehibe indrindra amin' ny lafin' ny velaran-tany dia ny vary. Ny entana lafo vidy indrindra dia katy. Ny 1% amin' ny mponina no miasa tany === Fiompiana<ref>https://mg.globalvoices.org/2017/08/10/104131/</ref> === Ny isan' ny [[omby]] dia 600. Ny isan' ny taona nisian'ny pestan' ny vorona teo anelanelan'ny taona 1999 sy 2001 dia 3. 20 ny isan' ny ombivavy be ronono..1% amin' ny mponina no miasa amin' ny [[fiompiana]]. 850 ny isan' ny [[kisoa]]. === Sehatra hafa === Ny 34% amin' ny mponina no manao asa tanana. 0 ny mponina no miasa amin' ny [[Jono|fanjonoana]]. 62 % amin' ny mponina no miasa amin' ny sampandraharaha. === Lalana sy fitaterana === Tongavan' ny lalam-paritra ilay tanàna. Misy seranana an-dranomasina ao. Ijanon'ny taksiborosy ilay [[Kaominina eto Madagasikara|kaominina]]. Andalovan' ny lalam-pirenena ilay kaominina. Ahitana lalana vato ao amin' ny [[Kaominina eto Madagasikara|kaominina]]. Ny lalan-tany dia azo aleha mandavan-taona. Misy fikambanan' ny mpampiasa lalan-tany ao. === Orinasa sy varotra ary samihafa === Misy masoivohon'ny [[banky]]. Misy [[tsena]] isan' andro any. Ahitana orinasa mampiasa olona latsaky ny folo. Ahitana orinasa mampiasa [[Olombelona|olona]] 10 hatramin'ny 50. Ahitana orinasa mampiasa olona mihoatra ny 50. Misy fitrandrahana harena an-kibon' ny tany amin' ny fomba indostrialy. === Fari-piainana === Ny 5% ny mponina no atao hoe mahantra. Ny halavan' ny vanim-potoana mety ahalanian' ny vokatry ny taon-dasa dia 3 volana. Ny 15 % ny mponina no atao hoe manan-karena.Ny 80 % ny mponina no manana fari-piainana antonontonony. == Sampandraharaham-panjakana == === Fianarana sy fitsaboana === Ahitana tobim-pahasalamana ao. Misy fianarana ambaratonga faharoa (lise). Ahitana sekoly ambaratonga fototra. Ahitana hôpitaly na toeram-pitsaboana ao. Misy masoivohon' ny ministeran' ny fahasalamana. === Filaminana sy fitsarana === Misy tranom-pitsarana maharitra any. Ahitana kolejy ao amin' ilay tanàna. Misy masoivohon' ny ministeran' ny fiarovana. Ahitana miaramila ao amin' ilay kaominina. Ny isan' ny vono olona tanatin' ny taona 1999-2001 dia 5. Ahitana pôlisy ao amin' ilay kaominina. Ahitana zandary ao amin' ilay kaominina. === Angovo sy rano === Tsy ny [[Jiro sy Rano Malagasy|JIRAMA]] no manome ny rano. Misy biraom-paositra ao. Misy masoivohon' ny ministeran' ny rano sy ny ala. Misy masoivohon' ny ministeran' ny angovo ao amin' ilay tanàna. === Samihafa === Misy masoivohon' ny ministeran' ny Fiompiana. Misy sampandraharaha misahana ny fananan-tany ao. Misy masoivohon' ny ministeran' ny asa tany. Misy masoivohon' ny ministeran' ny Fanabeazana. Misy masoivohon' ny ministeran' ny Mponina. Misy masoivohon' ny Fanaraha-maso ny asa. Misy masoivohon' ny ministeran' ny Asa Vaventy. == Rohy ivelany == * [http://www.ilo.cornell.edu/ilo/census.xls ilo.cornell.edu] - Statistika momba ny kaominina malagasy ary loharanom-pahaizana namoronana an'ity lahatsoratra ity. {{Commonscat|Antsiranana}} {{vangovango|Madagasikara}} [[Sokajy:Kaominina any Madagasikara]] [[Sokajy:Kaominina any Faritra Diana]] [[Sokajy:Tanàna ao Madagasikara]] [[Sokajy:Antsiranana]] dibjy1tigbl3oef7vetks0bua7rfp3t 1111335 1111334 2025-06-29T10:54:38Z Hanitra Ravosoa 35997 Infobox 1111335 wikitext text/x-wiki {{coord|-12.317320|49.291880}} {{infobox tanàna |anarana=Antsiranana |faritany=[[Faritanin'i Antsiranana|Antsiranana]] |faritra = [[Faritra Diana|Diana]] |ben'ny tanàna= Jean Luc Désiré Djaovojozara |saina=:Nosy_Lonjo_and_Antsiranana_..._(45213523472).jpg|sary=Antsiranana Diego Suarez typical Arab-influenced architecture Madagascar.jpg|isam-ponina=87569|tanàna=NC|fanjakana=NC}} '''Antsiranana''' na '''Diego-Suarez''' dia [[Kaominina eto Madagasikara|kaominina malagasy]] ao amin' ny [[Distrikan'Antsiranana I|distrikan' Antsiranana I]], [[Faritra Diana]], [[Faritanin' Antsiranana]]. Ny isan'ny mponiny dia 87 569 araka ny faminavinana natao tamin' ny taona 2000; tafakatra 142 467 izany tamin' ny taona 2020. Ny kaodin-[[kaominina]] dia 71599 ary ny kaodin-distrika dia 715. == Toekarena == Ny toekarena ao Antsiranana dia mifototra bebe kokoa amin'ny fizahantany: ao ireo hotely sy toeram_pisakafoana lehibe ,ireo indostria (SECREN, PFOI, Aquafood, Etablissement Manajara) ny jono,ny varotra ary ny asa fitaterana.<ref>https://123dok.net/article/pr%C3%A9sentation-de-la-commune-urbaine-d-antsiranana.z1d9917d</ref> === Fambolena === Ny tantsaha mampiasa [[zezika]] simika dia latsaky ny 5 %. Ny entana faharoa lafo vidy indrindra dia [[manga]]. Ny zavatra volena lehibe indrindra amin'ny lafin' ny velaran-tany dia ny manga. Ny entana fahatelo lafo vidy indrindra dia ny [[vary]]. Ny zavatra volena faharoa lehibe indrindra amin' ny lafin' ny velaran-tany dia ny vary. Ny entana lafo vidy indrindra dia katy. Ny 1% amin' ny mponina no miasa tany === Fiompiana<ref>https://mg.globalvoices.org/2017/08/10/104131/</ref> === Ny isan' ny [[omby]] dia 600. Ny isan' ny taona nisian'ny pestan' ny vorona teo anelanelan'ny taona 1999 sy 2001 dia 3. 20 ny isan' ny ombivavy be ronono..1% amin' ny mponina no miasa amin' ny [[fiompiana]]. 850 ny isan' ny [[kisoa]]. === Sehatra hafa === Ny 34% amin' ny mponina no manao asa tanana. 0 ny mponina no miasa amin' ny [[Jono|fanjonoana]]. 62 % amin' ny mponina no miasa amin' ny sampandraharaha. === Lalana sy fitaterana === Tongavan' ny lalam-paritra ilay tanàna. Misy seranana an-dranomasina ao. Ijanon'ny taksiborosy ilay [[Kaominina eto Madagasikara|kaominina]]. Andalovan' ny lalam-pirenena ilay kaominina. Ahitana lalana vato ao amin' ny [[Kaominina eto Madagasikara|kaominina]]. Ny lalan-tany dia azo aleha mandavan-taona. Misy fikambanan' ny mpampiasa lalan-tany ao. === Orinasa sy varotra ary samihafa === Misy masoivohon'ny [[banky]]. Misy [[tsena]] isan' andro any. Ahitana orinasa mampiasa olona latsaky ny folo. Ahitana orinasa mampiasa [[Olombelona|olona]] 10 hatramin'ny 50. Ahitana orinasa mampiasa olona mihoatra ny 50. Misy fitrandrahana harena an-kibon' ny tany amin' ny fomba indostrialy. === Fari-piainana === Ny 5% ny mponina no atao hoe mahantra. Ny halavan' ny vanim-potoana mety ahalanian' ny vokatry ny taon-dasa dia 3 volana. Ny 15 % ny mponina no atao hoe manan-karena.Ny 80 % ny mponina no manana fari-piainana antonontonony. == Sampandraharaham-panjakana == === Fianarana sy fitsaboana === Ahitana tobim-pahasalamana ao. Misy fianarana ambaratonga faharoa (lise). Ahitana sekoly ambaratonga fototra. Ahitana hôpitaly na toeram-pitsaboana ao. Misy masoivohon' ny ministeran' ny fahasalamana. === Filaminana sy fitsarana === Misy tranom-pitsarana maharitra any. Ahitana kolejy ao amin' ilay tanàna. Misy masoivohon' ny ministeran' ny fiarovana. Ahitana miaramila ao amin' ilay kaominina. Ny isan' ny vono olona tanatin' ny taona 1999-2001 dia 5. Ahitana pôlisy ao amin' ilay kaominina. Ahitana zandary ao amin' ilay kaominina. === Angovo sy rano === Tsy ny [[Jiro sy Rano Malagasy|JIRAMA]] no manome ny rano. Misy biraom-paositra ao. Misy masoivohon' ny ministeran' ny rano sy ny ala. Misy masoivohon' ny ministeran' ny angovo ao amin' ilay tanàna. === Samihafa === Misy masoivohon' ny ministeran' ny Fiompiana. Misy sampandraharaha misahana ny fananan-tany ao. Misy masoivohon' ny ministeran' ny asa tany. Misy masoivohon' ny ministeran' ny Fanabeazana. Misy masoivohon' ny ministeran' ny Mponina. Misy masoivohon' ny Fanaraha-maso ny asa. Misy masoivohon' ny ministeran' ny Asa Vaventy. == Rohy ivelany == * [http://www.ilo.cornell.edu/ilo/census.xls ilo.cornell.edu] - Statistika momba ny kaominina malagasy ary loharanom-pahaizana namoronana an'ity lahatsoratra ity. {{Commonscat|Antsiranana}} {{vangovango|Madagasikara}} [[Sokajy:Kaominina any Madagasikara]] [[Sokajy:Kaominina any Faritra Diana]] [[Sokajy:Tanàna ao Madagasikara]] [[Sokajy:Antsiranana]] mvdj7009qf9ys1tqwptaioxxtf78q7a 1111336 1111335 2025-06-29T10:55:16Z Hanitra Ravosoa 35997 Infobox 1111336 wikitext text/x-wiki {{coord|-12.317320|49.291880}} {{infobox tanàna |anarana=Antsiranana |faritany=[[Faritanin'i Antsiranana|Antsiranana]] |faritra = [[Faritra Diana|Diana]] |ben'ny tanàna= Jean Luc Désiré Djaovojozara |saina=:Nosy_Lonjo_and_Antsiranana_..._(45213523472).jpg|sary=Antsiranana Diego Suarez typical Arab-influenced architecture Madagascar.jpg|isam-ponina=87569|tanàna=NC|fanjakana=NC|firenena=Madagascar}} '''Antsiranana''' na '''Diego-Suarez''' dia [[Kaominina eto Madagasikara|kaominina malagasy]] ao amin' ny [[Distrikan'Antsiranana I|distrikan' Antsiranana I]], [[Faritra Diana]], [[Faritanin' Antsiranana]]. Ny isan'ny mponiny dia 87 569 araka ny faminavinana natao tamin' ny taona 2000; tafakatra 142 467 izany tamin' ny taona 2020. Ny kaodin-[[kaominina]] dia 71599 ary ny kaodin-distrika dia 715. == Toekarena == Ny toekarena ao Antsiranana dia mifototra bebe kokoa amin'ny fizahantany: ao ireo hotely sy toeram_pisakafoana lehibe ,ireo indostria (SECREN, PFOI, Aquafood, Etablissement Manajara) ny jono,ny varotra ary ny asa fitaterana.<ref>https://123dok.net/article/pr%C3%A9sentation-de-la-commune-urbaine-d-antsiranana.z1d9917d</ref> === Fambolena === Ny tantsaha mampiasa [[zezika]] simika dia latsaky ny 5 %. Ny entana faharoa lafo vidy indrindra dia [[manga]]. Ny zavatra volena lehibe indrindra amin'ny lafin' ny velaran-tany dia ny manga. Ny entana fahatelo lafo vidy indrindra dia ny [[vary]]. Ny zavatra volena faharoa lehibe indrindra amin' ny lafin' ny velaran-tany dia ny vary. Ny entana lafo vidy indrindra dia katy. Ny 1% amin' ny mponina no miasa tany === Fiompiana<ref>https://mg.globalvoices.org/2017/08/10/104131/</ref> === Ny isan' ny [[omby]] dia 600. Ny isan' ny taona nisian'ny pestan' ny vorona teo anelanelan'ny taona 1999 sy 2001 dia 3. 20 ny isan' ny ombivavy be ronono..1% amin' ny mponina no miasa amin' ny [[fiompiana]]. 850 ny isan' ny [[kisoa]]. === Sehatra hafa === Ny 34% amin' ny mponina no manao asa tanana. 0 ny mponina no miasa amin' ny [[Jono|fanjonoana]]. 62 % amin' ny mponina no miasa amin' ny sampandraharaha. === Lalana sy fitaterana === Tongavan' ny lalam-paritra ilay tanàna. Misy seranana an-dranomasina ao. Ijanon'ny taksiborosy ilay [[Kaominina eto Madagasikara|kaominina]]. Andalovan' ny lalam-pirenena ilay kaominina. Ahitana lalana vato ao amin' ny [[Kaominina eto Madagasikara|kaominina]]. Ny lalan-tany dia azo aleha mandavan-taona. Misy fikambanan' ny mpampiasa lalan-tany ao. === Orinasa sy varotra ary samihafa === Misy masoivohon'ny [[banky]]. Misy [[tsena]] isan' andro any. Ahitana orinasa mampiasa olona latsaky ny folo. Ahitana orinasa mampiasa [[Olombelona|olona]] 10 hatramin'ny 50. Ahitana orinasa mampiasa olona mihoatra ny 50. Misy fitrandrahana harena an-kibon' ny tany amin' ny fomba indostrialy. === Fari-piainana === Ny 5% ny mponina no atao hoe mahantra. Ny halavan' ny vanim-potoana mety ahalanian' ny vokatry ny taon-dasa dia 3 volana. Ny 15 % ny mponina no atao hoe manan-karena.Ny 80 % ny mponina no manana fari-piainana antonontonony. == Sampandraharaham-panjakana == === Fianarana sy fitsaboana === Ahitana tobim-pahasalamana ao. Misy fianarana ambaratonga faharoa (lise). Ahitana sekoly ambaratonga fototra. Ahitana hôpitaly na toeram-pitsaboana ao. Misy masoivohon' ny ministeran' ny fahasalamana. === Filaminana sy fitsarana === Misy tranom-pitsarana maharitra any. Ahitana kolejy ao amin' ilay tanàna. Misy masoivohon' ny ministeran' ny fiarovana. Ahitana miaramila ao amin' ilay kaominina. Ny isan' ny vono olona tanatin' ny taona 1999-2001 dia 5. Ahitana pôlisy ao amin' ilay kaominina. Ahitana zandary ao amin' ilay kaominina. === Angovo sy rano === Tsy ny [[Jiro sy Rano Malagasy|JIRAMA]] no manome ny rano. Misy biraom-paositra ao. Misy masoivohon' ny ministeran' ny rano sy ny ala. Misy masoivohon' ny ministeran' ny angovo ao amin' ilay tanàna. === Samihafa === Misy masoivohon' ny ministeran' ny Fiompiana. Misy sampandraharaha misahana ny fananan-tany ao. Misy masoivohon' ny ministeran' ny asa tany. Misy masoivohon' ny ministeran' ny Fanabeazana. Misy masoivohon' ny ministeran' ny Mponina. Misy masoivohon' ny Fanaraha-maso ny asa. Misy masoivohon' ny ministeran' ny Asa Vaventy. == Rohy ivelany == * [http://www.ilo.cornell.edu/ilo/census.xls ilo.cornell.edu] - Statistika momba ny kaominina malagasy ary loharanom-pahaizana namoronana an'ity lahatsoratra ity. {{Commonscat|Antsiranana}} {{vangovango|Madagasikara}} [[Sokajy:Kaominina any Madagasikara]] [[Sokajy:Kaominina any Faritra Diana]] [[Sokajy:Tanàna ao Madagasikara]] [[Sokajy:Antsiranana]] fc4cey7m9kapzu7z2n5gz6z3yi32b9a 1111337 1111336 2025-06-29T10:56:26Z Hanitra Ravosoa 35997 Infobox 1111337 wikitext text/x-wiki {{coord|-12.317320|49.291880}} {{infobox tanàna |anarana=Antsiranana |faritany=[[Faritanin'i Antsiranana|Antsiranana]] |faritra = [[Faritra Diana|Diana]] |ben'ny tanàna= Jean Luc Désiré Djaovojozara |saina=:Nosy_Lonjo_and_Antsiranana_..._(45213523472).jpg|sary=Antsiranana Diego Suarez typical Arab-influenced architecture Madagascar.jpg|isam-ponina=87569|tanàna=NC|fanjakana=NC|firenena=Madagascar|tanàn-dehibe=NC}} '''Antsiranana''' na '''Diego-Suarez''' dia [[Kaominina eto Madagasikara|kaominina malagasy]] ao amin' ny [[Distrikan'Antsiranana I|distrikan' Antsiranana I]], [[Faritra Diana]], [[Faritanin' Antsiranana]]. Ny isan'ny mponiny dia 87 569 araka ny faminavinana natao tamin' ny taona 2000; tafakatra 142 467 izany tamin' ny taona 2020. Ny kaodin-[[kaominina]] dia 71599 ary ny kaodin-distrika dia 715. == Toekarena == Ny toekarena ao Antsiranana dia mifototra bebe kokoa amin'ny fizahantany: ao ireo hotely sy toeram_pisakafoana lehibe ,ireo indostria (SECREN, PFOI, Aquafood, Etablissement Manajara) ny jono,ny varotra ary ny asa fitaterana.<ref>https://123dok.net/article/pr%C3%A9sentation-de-la-commune-urbaine-d-antsiranana.z1d9917d</ref> === Fambolena === Ny tantsaha mampiasa [[zezika]] simika dia latsaky ny 5 %. Ny entana faharoa lafo vidy indrindra dia [[manga]]. Ny zavatra volena lehibe indrindra amin'ny lafin' ny velaran-tany dia ny manga. Ny entana fahatelo lafo vidy indrindra dia ny [[vary]]. Ny zavatra volena faharoa lehibe indrindra amin' ny lafin' ny velaran-tany dia ny vary. Ny entana lafo vidy indrindra dia katy. Ny 1% amin' ny mponina no miasa tany === Fiompiana<ref>https://mg.globalvoices.org/2017/08/10/104131/</ref> === Ny isan' ny [[omby]] dia 600. Ny isan' ny taona nisian'ny pestan' ny vorona teo anelanelan'ny taona 1999 sy 2001 dia 3. 20 ny isan' ny ombivavy be ronono..1% amin' ny mponina no miasa amin' ny [[fiompiana]]. 850 ny isan' ny [[kisoa]]. === Sehatra hafa === Ny 34% amin' ny mponina no manao asa tanana. 0 ny mponina no miasa amin' ny [[Jono|fanjonoana]]. 62 % amin' ny mponina no miasa amin' ny sampandraharaha. === Lalana sy fitaterana === Tongavan' ny lalam-paritra ilay tanàna. Misy seranana an-dranomasina ao. Ijanon'ny taksiborosy ilay [[Kaominina eto Madagasikara|kaominina]]. Andalovan' ny lalam-pirenena ilay kaominina. Ahitana lalana vato ao amin' ny [[Kaominina eto Madagasikara|kaominina]]. Ny lalan-tany dia azo aleha mandavan-taona. Misy fikambanan' ny mpampiasa lalan-tany ao. === Orinasa sy varotra ary samihafa === Misy masoivohon'ny [[banky]]. Misy [[tsena]] isan' andro any. Ahitana orinasa mampiasa olona latsaky ny folo. Ahitana orinasa mampiasa [[Olombelona|olona]] 10 hatramin'ny 50. Ahitana orinasa mampiasa olona mihoatra ny 50. Misy fitrandrahana harena an-kibon' ny tany amin' ny fomba indostrialy. === Fari-piainana === Ny 5% ny mponina no atao hoe mahantra. Ny halavan' ny vanim-potoana mety ahalanian' ny vokatry ny taon-dasa dia 3 volana. Ny 15 % ny mponina no atao hoe manan-karena.Ny 80 % ny mponina no manana fari-piainana antonontonony. == Sampandraharaham-panjakana == === Fianarana sy fitsaboana === Ahitana tobim-pahasalamana ao. Misy fianarana ambaratonga faharoa (lise). Ahitana sekoly ambaratonga fototra. Ahitana hôpitaly na toeram-pitsaboana ao. Misy masoivohon' ny ministeran' ny fahasalamana. === Filaminana sy fitsarana === Misy tranom-pitsarana maharitra any. Ahitana kolejy ao amin' ilay tanàna. Misy masoivohon' ny ministeran' ny fiarovana. Ahitana miaramila ao amin' ilay kaominina. Ny isan' ny vono olona tanatin' ny taona 1999-2001 dia 5. Ahitana pôlisy ao amin' ilay kaominina. Ahitana zandary ao amin' ilay kaominina. === Angovo sy rano === Tsy ny [[Jiro sy Rano Malagasy|JIRAMA]] no manome ny rano. Misy biraom-paositra ao. Misy masoivohon' ny ministeran' ny rano sy ny ala. Misy masoivohon' ny ministeran' ny angovo ao amin' ilay tanàna. === Samihafa === Misy masoivohon' ny ministeran' ny Fiompiana. Misy sampandraharaha misahana ny fananan-tany ao. Misy masoivohon' ny ministeran' ny asa tany. Misy masoivohon' ny ministeran' ny Fanabeazana. Misy masoivohon' ny ministeran' ny Mponina. Misy masoivohon' ny Fanaraha-maso ny asa. Misy masoivohon' ny ministeran' ny Asa Vaventy. == Rohy ivelany == * [http://www.ilo.cornell.edu/ilo/census.xls ilo.cornell.edu] - Statistika momba ny kaominina malagasy ary loharanom-pahaizana namoronana an'ity lahatsoratra ity. {{Commonscat|Antsiranana}} {{vangovango|Madagasikara}} [[Sokajy:Kaominina any Madagasikara]] [[Sokajy:Kaominina any Faritra Diana]] [[Sokajy:Tanàna ao Madagasikara]] [[Sokajy:Antsiranana]] 6o77o42lhljadcqexwlnuurc6f0zc03 Pinocchio (horonantsary, 1940) 0 4845 1111197 1072184 2025-06-29T01:08:41Z 41.213.235.225 1111197 wikitext text/x-wiki {{vangovango|horonantsary}} [[File:Pinocchio Logo.jpg|thumb|Pinocchio Logo]] '''''Pinocchio''''' dia sarimihetsika faharoa nataon'ny ''[[studio Disney]]'', nivoaka tamin'ny taona 7 febroary [[1940]], nalaina avy tamin'ny angano ''Avventure di Pinocchio, storia di un burattino'' nosoratain'i Carlo Collodi tamin'ny taona [[1881]]. Mandray anjara amin'io sarimihetsika io ireo mpilalao malaza toa an'i [[Cliff Edwards]], [[Dick Jones|Dickie Jones]], [[Christian Rub]], [[Mel Blanc]], [[Walter Catlett]], [[Charles Judels]], [[Evelyn Venable]], ary i [[Frankie Darro]]. [[Sokajy:Horonantsary Disney]] [[Sokajy:Angano]] jmktmikhad9of4byz88n676fxigpb7h Snow White and the Seven Dwarfs (horonantsary, 1937) 0 4846 1111196 999273 2025-06-29T01:08:16Z 41.213.235.225 1111196 wikitext text/x-wiki {{Infobox filma | name = Snow White and the Seven Dwarfs | image = Snow white 1937 trailer screenshot.jpg | firenena = Etazonia | fiteny = anglisy }} '''''Snow White and the Seven Dwarfs''''' dia ''klasika'' Disney voalohany indrindra, niseho voalohany tamin'ny 21 desambra 1937 tao amin'ny Carthay Circle Theater. Ity sarimihetsika ity dia nalaina avy amin'ilay angano mitovy lohateny aminy, nosoratan-dry Grimm mirahalahy (Brüder Grimm) tamin'ny 1812. Anisan'ny nanome aina ny tantara ry Adriana Caselotti, Lucille La Verne, Pinto Colvig, Roy Atwell, ary i Otis Harlan. {{vangovango|horonantsary}} [[Sokajy:Horonantsary Disney]] [[Sokajy:Sarimihetsika]] [[Sokajy:Angano]] jsh6sq9x4cdnyf7efsewl2viq9xrcoo 1111198 1111196 2025-06-29T01:11:29Z 41.213.235.225 1111198 wikitext text/x-wiki {{Infobox filma | name = Snow White and the Seven Dwarfs | image = Snow white 1937 trailer screenshot.jpg | firenena = Etazonia | fiteny = anglisy }} '''''Snow White and the Seven Dwarfs''''' dia ''klasika'' Disney voalohany indrindra, niseho voalohany tamin'ny 21 desambra 1937 tao amin'ny Carthay Circle Theater. Ity sarimihetsika ity dia nalaina avy amin'ilay angano mitovy lohateny aminy, nosoratan-dry Grimm mirahalahy ([[rahalahy Grimm|Brüder Grimm]]) tamin'ny 1812. Anisan'ny nanome aina ny tantara ry Adriana Caselotti, Lucille La Verne, Pinto Colvig, Roy Atwell, ary i Otis Harlan. {{vangovango|horonantsary}} [[Sokajy:Horonantsary Disney]] [[Sokajy:Sarimihetsika]] [[Sokajy:Angano]] olpgit7qqb66cen9io8ae073ionit0a Meksika 0 5040 1111342 1095201 2025-06-29T11:08:17Z Thelezifor 15140 Namafa soratra tsy ilaina 1111342 wikitext text/x-wiki {{Infobox pays | nom_local = Mexihco Tlacetililli Tlahtohcayotl | nom_local2 = Estados Unidos Mexicanos | nom_malgache = Etazonian'i Meksika | langue = nah | de = du%20 | image_drapeau = Flag_of_Mexico.svg | lien_drapeau = sainan'i Meksika | image_blason = Coat of arms of Mexico.svg | lien_blason = Fanevan'i Meksika | image_carte = Mexico (orthographic projection).svg | devise = tsy misy | langues_officielles = [[Espaniola]] | capitale = [[Mexico]] | coordonnées_capitale = 19° 0′ N, 99° 0′ O | lien_villes = Tanàna ny Meksika | titre_plus_grande_ville = Tanàna ngeza indrindra | plus_grande_ville = [[Mexico]] | type_gouvernement = Repoblika federaly | titres_dirigeants = [[Filohan'i Meksika]] | noms_dirigeants = [[Claudia Sheinbaum]] | superficie_rang = 13 | superficie_totale = {{formatnum:1972550}} | pourcentage_eau = 2,5 | population_rang = 11 | population_totale = {{formatnum:106682500}}<ref>[[INEGI]],''Consulta de resultados. Numeralia (Publicaciones contenido general sobre el país)'', http://www.inegi.gob.mx/est/contenidos/espanol/proyectos/integracion/inegi324.asp?s=est&c=11722#tres, novangiana tamin'ny 23 Jiona 2008</ref> | population_année = 2008 | densité = 54 | pays_indépendance = Avy amin'i [[Espaina]] | date_indépendance = [[26 Septambra]] [[1810]] | pays frontaliers ={{USA}}{{-}}{{GUA}}{{-}}{{BLZ}} | gentilé = Meksikanina | IDH_année = 2004 | IDH = {{mihakatra}} 0,821 | IDH_catégorie = ambony | IDH_rang = faha 53<ref>''The 2006 Human Development Report'', http://hdr.undp.org/hdr2006/report.cfm, novangiana tamin'ny 10 jolay 2007</ref> | monnaie = [[Peso Meksikanina]] ($) | code_monnaie = MXN | fuseau_horaire = -7 à -9 | hymne_national = [[Himno Nacional Mexicano]] | Religion(s) = [[Fiangonana]] katôlika | domaine_internet = [[.mx]] | indicatif_téléphonique = 52 |}} Ny '''Meksika''', azo antsoina ihany koa hoe '''Etazonian' i Meksika''', dia firenena any [[Amerika Avaratra]] izay faritan' i [[Etazonia]] avaratra sy i [[Beliza]] sy i [[Goatemala]] any antsimo. Miisa 107 tapitrisa ny mponina any Meksika (20 tapitrisa ao amin' ny tanànan' i [[Mexico]] renivohitra). Ny vohon-tany any Meksika dia manasongadina lembalemba midadasika be tendrombohitra; miorina any amin' ny 2 200 m ambonin' ny haabon' ny ranomasina i Mexico renivohitra. Misy volkano maro ny ao amin' io firenena io. I [[Rio Grande]] no [[ony]] lava indrindra any: io ony io no ampahany be amin' ny sisintany manasaraka azy amin' i [[Etazonia]]. Vondrona lehibe telo no mandrafitra ny mponin' i Meksika: ny Meksikana manam-piaviana espaniôla sy ny [[Amerindiana]] ary ny Safiotra (''Mestizos'') avy amin' ny fifanambadian' ny Espaniôla sy ny Amerindiana. Ny ankabetsahan' ny mponina (75 %) dia mipetraka an-tanàn-dehibe; ny vangongon-tanànan' i Mexico (izay anisan' ny lehibe indrindra eran-tany) irery dia onenan' ny 17 % amin' ny mponina ao Meksika. Maherin' ny 93 % amin' ny mponina no [[Katôlisisma|katôlika]]. I Meksika no firenena faha-10 manan-karena indrindra eran-tany. Betsaka sy isan-karazany ny loharanon-karena voajanahary ao aminy, ka anisan' izany ny [[solitany]] (i Meksika no mpamokatra faha-6 lehibe indrindra eran-tany), ny [[etona voajanahary]], ny [[arintany]], ny [[vy]], ny [[volamena]], ny [[volafotsy]]. Tantaran' ny sivilizasiôna malaza nisy talohan' ny nahatongavan' i [[Christophe Colomb]] tany [[Amerika]] aloha ny tantaran' i Meksika, anisan' izany ny [[Ôlmeka (vahoaka)]], ny [[Maia (vahoaka)]], ny [[Tôlteka (vahoaka)]] ary ny [[Azteka (vahoaka)]]. I [[Francisco Fernández de Cordóba]], mpikaroka tany vaovao, no Eorôpeana tonga tany Meksika voalohany. Zanatany espaniôla nanomboka tamin' ny taona 1535 i Meksika. Nahazo ny fahaleovan-tenany i Meksika firenena ity tamin' ny taona 1821. Tamin' ny faran' ny Ady nifanaovan' i Meksika sy Etazonia (taona 1846-1848), dia nomen' i Meksika an' i [[Etazonia]] i California sy i Nouvelle-Mexique ary i Texas. Avy eo dia nifarana tamin' ny faharesen' i [[Frantsa]] ny "Ady tany Meksika" (taona 1861-1867); na izany aza dia tena tanjona ara-pôlitika lehibe tany Amerika ho an' ny emperora [[Napoléon III]] i Meksika. Nipoaka ny Revôlisiona Meksikana tamin' ny taona 1911: i [[Emiliano Zapata]] sy i [[Pancho Villa]] no nitarika izany. Tamin' ny taona 1992, dia nanao sonia ny Fifanarahana momba ny Varotra Malalaka Amerikana Avaratra (''Accord de libre-échange nord-américain'' na Alena) niaraka amin' i Etazonia sy i [[Kanada]] i Meksika: anisan' ireo faritra ara-barotra lehibe indrindra eran-tany izany. == Tantara == === Meksika prekôlômbianina === === Fanjanahan-tany espaniôla === Tamin' ny taonjato faha-16, nampilefitra ny foko [[Azteka]] ny Espaniôla entin' i [[Hernán Cortés]] miaraka amin' ny foko rehetra izay fahavalon' ny [[Azteka]] noho ny hatsaran' ny fitaovam-piadiany ary ny habetsahany rehefa miady miaraka amin' ny tafika espaniôla. Nanafika ny Espaniôla sy ny foko havany nonina manodidina ny tanànan' i Mexico ny Azteka, taorian' io dia nisy fandringanana nampitondraina ny anarana hoe ''Noche Triste'' tamin' ny taona 1520. Io fandringanana io sy ny aretina nentin' ny Eorôpeana avy any [[Eorôpa]] no nampiongana ny fahefana azteka tamin' ny taona 1525. Taorian' izay faharesena sy fandringanana ny foko azteka izay, nozanahan' ny Espaniôla i [[Amerika Afovoany]]. Ny anaran' ny zanatany espaniôla ao [[Amerika Afovoany]] dia Espaina-Vaovao. Ny sisintany avaratr' io Espaina-Vavao io dia tonga hatrany atsimon' i Etazonia (izany hoe eo amin' ny misy an' i California, i Arizona, i Meksika-Vavao ary i Texas ankehitriny). Efa nitsangana ny tanàna meksikana lehibe (Mexico eo amin' ny toeran' i Tenochtitlán), [[Guadalajara]] sy [[Pueble]] ary [[Monterrey]]. Taorian' ny fanjanahan-tany espaniôla, dia tonga tao Espaina-Vavao ny misiônera espaniôla mba hampiova finoana ny tompontany. Anisan' ireo misiônera ireo, nefa niavaka, i [[Bartolomé de las Casas]], amin' ny faniriany hiaro ny foko tompontany. Nanomboka tamin' ny taona 1535, ny fandrindràna ny zanatany Espaina-Vavao dia nomena ny mpanjaka faharoa. Ny voalohany dia i [[Antonio de Mendoza]], izay notendren' i [[Charles V]]. Nandritra io fe-potoana io, diai nihananan-karena ny Empira Espaniôla tamin' ny alàlan' ny fitsentserana ny [[harena an-kibon' ny tany]] toy ny [[volamena]] sy ny [[volafotsy]]) ary koa tamin' ny [[fambolena]] ([[fary]] hanamboarana ny [[siramamy]], [[kafe (maniry)|kafe]]) kanefa amin' ny lafiny isan' ny mponina, diai nihena izaitsizy ny isan' ny mponina tompon-tany noho ny asa an-terivozona sy ny aretina. Vinavinaina fa talohan' ny nahatongavan' ny Espaniôla, diai 25 tapitrisa ny isan' ny mponina tao afovoan' i Meksika. Iray tapitrisa sisa izy ireo tamin' ny taona 1650. == Jeôgrafia == === Toerana misy azy sy halehibeny === [[Sary:Mexico topo.jpg|140px|ankavanana|thumb|saritany tôpôgrafikan'i Meksika]] I Meksika dia firenena any [[Amerika Avaratra]]. Mizara sisintany amin' i Etazonia izy (3&nbsp;326&nbsp;km) any avaratra, amin' i [[Belizy]] (1&nbsp;936&nbsp;km) ary amin' i [[Goatemala]] (962&nbsp;km) any atsimo. Ny velaran' i Meksika dia misy 1&nbsp;972&nbsp;550&nbsp;km² raha isaina ao ny nosy an' i Meksika any ampovoan-dranomasina. Mitotaly 2,7 tapitrisa km<sup>2</sup> ny velaran' ny ZEE an' i Meksika. Manana ny nosy Guadalupe sy ny nosy Revillagigedo (ao amin' ny [[Ranomasimbe Pasifika]]) i Meksika. === Vohon' ny tany === Misy [[afotroa]] maromaro ihany koa any Meksika. Ny tendron' i [[Orizaba]] dia manana haambo 5&nbsp;700&nbsp;m. 10&nbsp;m monja anefa ny haambon' i [[Laguna Salada]]. Misy [[horohorontany]] matetika ny any Meksika. == Toekarena == === Harena an-kinon' ny tany === Amin' ny [[harena an-kibon' ny tany]], misy [[volafotsy]], [[varahina]], etona voajanahary, [[volamena]], [[solitany]], [[firamainty]] ary [[fanitso]] ny any Meksika. == Jereo koa == * '''Firenena ao Amerika:''' [[Antigoa-sy-Barboda]] - [[Arjentina]] - [[Bahamasy]] - [[Barbady]] - [[Belizy]] - [[Bôlivia]] - [[Brezila]] - [[Dôminika]] - [[Ekoadôra]] - [[Etazonia]] - [[Goatemala]] - [[Goiana]] - [[Grenady]] - [[Haitỳ|Haity]] -[[Hôndorasy]] - [[Jamaîka]] - [[Kanada]] - [[Kiobà|Kioba]] - [[Kôlômbia]] - [[Kôsta Rika]] - [[Meksika]] - [[Nikaragoa]] - [[Orogoay]] - [[Panamà|Panama]] - [[Paragoay]] - [[Però]] - [[Pôrtô-Rikô|Pôrtô Rikô]] - [[Repoblika Dôminikana]] - [[Salvadôro]] - [[Santa Losia]] - [[Santa-Kity-sy-Nevisy]] - [[Santa-Vinsanta-sy-Grenadina]] - [[Silia]] - [[Sorinama]] - [[Trinite-sy-Tôbagô]] -[[Venezoela]] * '''Kôntinenta eto an-tany:''' [[Afrika]] - [[Amerika]] ([[Amerika Avaratra]] - [[Amerika Atsimo]]) - [[Azia]] - [[Eorôpa]] - [[Ôseania]] - [[Antarktika]] * '''Lahatsoratra ilaina:''' [[Mexico]] - [[Tenochtitlán]] == Tsiahy == {{ref}} [[Sokajy:Firenena ao Amerika Avaratra]] [[Sokajy:Meksika|*]] tkmmf6bea8wd1ly9tovumy9zqx8nao3 Afrika Atsimo 0 6174 1111333 1108519 2025-06-29T10:51:20Z Thelezifor 15140 Namafa soratra tsy ilaina 1111333 wikitext text/x-wiki {{vangovango}} {{Infobox Pays | nom_local1=Republic of South Africa | nom_local2=Republiek van Suid-Afrika | nom_local3=IRiphabliki yaseMzantsi Afrika | nom_local4=IRiphabliki yaseNingizimu Afrika | nom_local5=IRiphabliki yeSewula Afrika | nom_local6=IRiphabhulikhi yeNingizimu Afrika | nom_local7=Rephaboliki ya Afrika-Borwa | nom_local8=Rephaboliki ya Afrika Borwa | nom_local9=Rephaboliki ya Aforika Borwa | nom_local10=Riphabliki ra Afrika Dzonga | nom_local11=Riphabuḽiki ya Afurika Tshipembe | langue1=en | langue2=af | langue3=xh | langue4=zu | langue5=nbl | langue6=ssw | langue7=nso | langue8=sot | langue9=tsn | langue10=tso | langue11=ven | nom_malgache=Repoblikan' i Afrika Atsimo | de=de la&nbsp; | image_drapeau=Flag of South Africa.svg | lien_drapeau=Sainan'i Afrika Atsimo | image_blason=Coat of arms of South Africa (heraldic).svg | lien_blason=Fanevan'i Afrika Atsimo | image_carte=LocationSouthAfrica.svg | devise=« !ke e: ǀxarra ǁke » ([[ǀXam]]) <br /> | langues_officielles=[[fiteny afrikaans]], [[fiteny anglisy]], [[fiteny ndebele]] (isindebele), [[fiteny xhosa]] (isixhosa), [[fiteny zulu]] (isizulu), [[fiteny sotho avaratra]] (sepedi), [[fiteny sothodu atsimo]] (sesotho), [[fiteny tswana]] (setswana), [[fiteny siswati]] (siSwati), [[fiteny venda venda]] (tshivenda), [[fiteny tsonga]] (xitsonga). | capitale=[[Pretoria]]<br /> [[Le Cap]] <br />[[Bloemfontein]] | coordonnées_capitale= | lien_villes=Tananan'i Afrika Atsimo | titre_plus_grande_ville=Tanana lehibe indrindra | plus_grande_ville=[[Johannesburg]] | type_gouvernement=[[Repoblika]] | titres_dirigeants=[[Filohan'i Afrika Atsimo]] | noms_dirigeants=[[Cyril Ramaphosa]] | superficie_rang=25 | superficie_totale={{formatnum:1219912}} | pourcentage_eau=Azo tsy kaontiana | population_rang=27 | population_totale={{formatnum:49052489}} | population_année=2009 | densité=40.2 | type_indépendance= | pays_indépendance=[[Grande-Bretagne]] | date_indépendance=[[31 Mey]] [[1910]] | pays frontaliers= | gentilé=Afrikanina | IDH_année=2006 | IDH=0.670 | IDH_catégorie=moyen | IDH_rang=125<ref>[http://hdr.undp.org/hdr2006/statistics/ Filaharana IDH 2008]</ref> | monnaie=[[Rand (sandam-bola)|Rand]] | code_monnaie=ZAR | fuseau_horaire=+2 | hymne_national=[[Nkosi Sikelel'iAfrika/Die Stem]]<br /> [[Die Stem van Suid Afrika]]<br /> [[Nkosi Sikelel'iAfrika]]<br /> | domaine_internet=.za | indicatif_téléphonique=27 | notes= }} I '''Afrika Atsimo''' dia firenena ao amin' ny [[Faritra Atsimo ao Afrika|faritra atsimo amin' i Afrika]], manana velarany mirefy 1&nbsp;219&nbsp;090&nbsp;km². Mamaritra azy avy ao avaratra i [[Namibia]], i [[Bôtsoana]], i [[Zimbaboe]], i [[Môzambika]] ary i [[Esoatiny]], ao atsinanana ny [[Ranomasimbe Indiana]], ao andrefana ny [[Ranomasimbe Atlantika]]. I [[Lezôtô|Lesôtô]] indray dia firenena rakotra tanteraka ao anatin' i Afrika Atsimo. Niisa 48,7 tapitrisa eo ho eo ny mponina ao araka ny [[fanisam-bahoaka]] tamin' ny taona 2008 fa lasa 57,72 tapitrisa izany tamin' ny taona 2018. Atao hoe Afrikana Tatsimo ny vahoakan' io Firenena io . Be [[harena an-kibon' ny tany]] i Afrika Atsimo ([[volamena]], [[diamondra]] sns.), ireo harena ireo no anisan' ny mahatonga azy ho firenena matanjaka indrindra ao [[Afrika]]. Ilay mpandeha an-tsambo atao hoe [[Vasco de Gama]] no Eorôpeana nahita an' i Afrika Atsimo Voalohany tamin' ny taona 1498. Nozanahin' ny [[Hôlandey (vahoaka)|Hôlandey]] i Afrika Atsimo tamin' ny taonjato faha-17, avy eo nozanahin' ny [[Britaina Lehibe|Britanika]] nanomboka tamin' ny tana 1795. Taorian' ny adin' ny [[Boora (vahoaka)|Boora]] izay nampifanandrina ny [[Britanika]] sy ny [[Afrikanera (vahoaka)|Afrikanera]] (taranaky ny voanjo avy any [[Hôlandy]] sy avy any [[Frantsa]]), teo anelanelan' ny taona 1899 sy 1902, dia niforona ny Firaisana Afrikana Tatsimo tamin' ny taona 1910. Io no lasa Repoblikan' i Afrika Atsimo tamin' ny taona 1961. Nisongadina teo amin' ny tantaran' i Afrika Atsimo tamin' ny antsasany faharoa amin' ny taonjato faha-20 ny pôlitikan' ny [[fanavakavaham-bolon-koditra]] (''[[apartheid]]''). Teo anelanelan' ny taona 1948 sy 1991 dia nitsinjara ho vondrona efatra voasaraka mazava tsara ny vahoaka tao Afrika Atsimo; dia ny [[mainty hoditra]], ny [[Safiotra (Afrika Atsimo)|safiotra]], ny [[fotsy hoditra]] ary ny [[Aziatika]]. Tamin' ny fiantombohan' ny taompolo 1960 dia nisy ny fanoherana izany pôlitikan' ny fanavakavaham-bolon-koditra izany ka i [[Nelson Mandela]] no nitarika izany. Novotsorana avy tao am-ponja ity mpitari-tolona ity tamin' ny taona 1990 rehefa natao ny fampihavanam-pirenena, ary voafidy ho filohan' i Afrika Atsimo tamin' ny taona 1994. == Jeôgrafia == === Toetany === [[Sary:Un-south-africa.png|262x262px|ankavanana|ny sarintany ara-politikan'i Afrika Atsimo]] Any amin' ny farany atsimo amin' i kôntinenta afrikanina i Afrika Atsimo. Karazana [[toetany mediteraneana]] ny toetaniny manodidina an' i Cap ary [[toetanin-jana-pehin-tany]] ny any avaratra sy any antsinanana. Maimaina ny toetany any amin' ny morontsiraka [[Ranomasimbe Atlantika|atlantika]]. Vakivakin' ny tendro Drakensberg ny tapany atsinanan' i Afrika Atsimo. === Faritany === [[Sary:South Africa Provinces numbered.png|180px|ankavanana|thumb|Ny [[faritany]] afrikanina tatsimo sivy]] Manana [[faritany]] sivy i Afrika Atsimo (hatramin' ny taona 1994 ka hatramin' izao). Ity ny lisitra: # Western Cape, any atsimo-andrefan' i Afrika Atsimo sy ny nosin' i Pince Edouard. # Northern Cape, any avaratry ny faritan' i Cap taloha # Eastern Cape # KwaZulu-Natal : Natal sy Zululand # Firenena mizaka-tenan' i Orange (Free State) # North West # Gauteng: # [[Mpumalanga]]: # Limpopo: Faritra Transvaal-Avaratra taloha, notononina faritra avaratra tamin' ny 1995 hatramin' ny 2002. == Mponina == === Ankapobeny === Ny tananan' i Cap (2&nbsp;984&nbsp;100 mponina), [[Durban]] (2&nbsp;531&nbsp;300 mponina), i [[Johannesburg]] (1&nbsp;975&nbsp;500 ponina) ary i [[Pretoria]] (1&nbsp;473&nbsp;800 mponina) no tanàna lehibe indrindra any Afrika Atsimo, araka ny faminavinana tamin' ny taona 2004. Ny mponina afrikana tatsimo dia 59,3 tapitrisa tamin' ny taona 2020; izy no firenena faha-24 be mponina indrindra eran-tany. 61&nbsp;525&nbsp;521 ny isan' ny mponina any Afrika Atsimo tamin' ny taona 2023. Tsy mitovy ny fitsinjaran' ny mponina ao amin' ny tanim-pirenena afrikana tatsimo: ny ankamaroan' ny mponina dia mipetraka any amin' ny tapany atsinanan' ilay firenena. I [[Gauteng]] no faritra be mponina indrindra, arahin' i [[KwaZulu-Natal]]. Ny fahamainan' ny [[toetany]] no azo anazavana amin' ny ampahany ny maha ambany ny hakitroky ny mponina ao amin' ny faritra avaratra-andrefana. === Foko ao Afrika Atsimo === Mizara foko efatra ny vahoaka ao Afrika Atsimo, dia ny [[Afrikana Tatsimo mainty hoditra]], ny [[Afrikana Tatsimo fotsy hoditra]], ny [[Afrikana Tatsimo safiotra]], ary ny [[Afrikana Tatsimo indiana]] sy [[Afrikana Tatsimo aziatika|ziatika]]. Araka ny fanisam-bahoaka tamin' ny taona 2022 dia mainty hoditra ny 81,4 % amin' ny Afrikana Tatsimo, fotsy hoditra ny 7,3 %, safiotra ny 8,2 % ary [[Indiana (vahoaka)|Indô]]-[[Aziatika]] ny 2,7 %. ==== Mainty hoditra ==== Ny mainty hoditra dia mizara ho foko samihafa, ny lehibe indrindra dia ny [[Zolo (vahoaka)|Zolo]] (''Zulu'') sy ny [[Kôsa (vahoaka)|Kôsa]] (''Xhosa''). Mivangongo any amin' ny tapany atsinanan' ily firenena izany, fa vitsy anisa kosa ao amin' ny faritany roan' i Western Cape sy i Northern Cape. Anisan' ity vondrona ity koa ny [[Bapedy (vahoaka)|Bapedy]] (Sôtô Avaratra), ny [[Batsoana (vahoaka)|Batsoana]], ny [[Ndebele Atsimo (vahoaka)|Ndebele Atsimo]], ny [[Basôtô (vahoaka)|Basôtô]] (Sôtô Atsimo), ny [[Venda (vahoaka)|Venda]], ny [[Tsônga (vahoaka)|Tsônga]] ary ny [[Soazy (vahoaka)|Soazy]] na [[Soaty (vahoaka)|Soaty]], izay samy miteny amin' ny [[fiteny banto atsimo]] ny ankamaroany. ==== Fotsy hoditra ==== Amin' ny mponina fotsy hoditra ao amin' ilay firenena, ny [[Afrikanera (vahoaka)|Afrikanera]] (na [[Boora (vahoaka)|Boora]]), izay tranainy indrindra, dia 60 % amin' ny fotsy hoditra ao amin' ilay firenena. Avy any [[Nederlandy]] na [[Eorôpa Avaratra]] ny razamben' ireo Afrikanera ireo. Ny ampahany manan-danja dia ny [[Hogenôta]] (''huguenot'') frantsay izay nanorim-ponenana tao amin' ny Cape Colony nandritra ny Adim-Pivavahana tany [[Frantsa]] (ireto farany ireto anefa dia anisan' ny Afrikanera; tombanana fa ny 25 % amin' ny anaram-pianakaviana afrikanera dia avy amin' ny fiaviana frantsay). Ny fotsy hoditra hafa (40 %) dia manam-piaviana britanika sy pôrtogey ary alemana. === Olana ara-tsôsialy === Araka ny tatitra nataon' ny ''South African Institute of Race Relations'' (SAIRR) dia fotsy hoditra manodidina ny 900 000, na ny ampahenin' ny mponina, no nandao an' ilay firenena nanomboka tamin' ny taona 1994. Ireo fialana goavana ireo, indrindra fa ny tanora afrikana tatsimo be diplôma, dia nomelohin' ny mpanohitra izay namely ny ''African National Congress'' (ANC) noho ireny fiaingana be loatra ireny. Na izany aza dia nisy tranga vaovao tsikaritra, ny "revôlisiônan' ny fiverenana an-tanindrazana". Maro amin' ny ankizy avy any ambanivohitra no tsy manana kara-panondro na kopia nahaterahana, izay lafo loatra indraindray ho an' ny ray aman-dreny. Ny fikambanana tsy miankina amina governemanta ''Scalabrini Center'' dia manombana fa ny 40 % amin' ireo ankizy ireo dia mijanona ivelan' ny rafi-pampianarana. === Fiteny === Tsy misy ny [[Teny nibeazana|fitenin-dreny]] be mpampiasa indrindra ao Afrika Atsimo. Tamin' ny taona 1910, ny [[fiteny neerlandey]], miaraka amin' ny [[fiteny anglisy]], iray amin' ny [[fiteny ôfisialy]] roa neken' ny andrim-panjakana vaovaon' ny Firaisan' i Afrika Atsimo. Tamin' ny volana Mey 1925 dia nasondrotra ho fiteny ôfisialy ny [[fiteny afrikansa]] ho solon' ny fiteny neerlandey (''Union Act No 8 of 1925''). Nanatevin-daharana ny ''Nederlandse Taalunie'' ("fikambanana ara-piteny neerlndey") i Afrika Atsimo tamin' ny fiandohan' ny taonjato faha-21, nefa olom-pirenena 60 000 ihany no mbola mahay miteny io fiteny io. ==== Fiteny ôfisialy ==== Nanomboka tamin' ny taona 1994 dia [[fiteny ôfisialy]] iraika ambin' ny folo ([[fiteny anglisy]], [[fiteny afrikansa]], [[fiteny zolo]], [[fiteny kôsa]], [[fiteny soaty]], [[fiteny ndebele]], [[fiteny sesôtô]], [[fiteny sepedy]], [[fiteny setsoana]], [[fiteny kitsônga]], [[fiteny tsivenda]]) no neken' ny [[Lalàmpanorenana|lalàm-panorenan]]' i Afrika Atsimo. Raha ny marina, ny [[fiteny zolo]] no [[Teny nibeazana|fitenin-dreny]] be mpampiasa indrindra any amin' ny tokantrano afrikana tatsimo (manodidina ny 1/4 amin' ny mponina), arahin' ny fiteny kôsa (17,6 %). Eo amin' ny laharana fahatelo dia ny [[fiteny afrikansa]] izay ahitana 14 % mpiteny teratany. Saingy satria ampiasain' ny 30 % mahery amin' ny Afrikana Tatsimo ho fiteny faharoa izy io, ny fiteny afrikansa no fiteny faharoa be mpampiasa indrindra ao amin' ilay firenena. Na izany aza, ny fiteny afrikansa dia mijaly noho ny fifaninanana amin' ny fiteny anglisy, izay toa ilaina kokoa sy mijanona ho fitenin' ny raharaham-barotra sy ny fifandraisana. ==== Fiteny anglisy ==== Amin' ny ankapobeny, ny [[fiteny anglisy]] dia mandroso amin' ny sehatra rehetra ary indrindra eo amin' ny tanora nahita fianarana, maro amin' izy ireo no mitaky fianarana ambony amin' ity fiteny ity, ary noho izany dia heverina ho fiteny ifaneraseran' ny tsy mitovy fiteny. Nandritra ny vanim-potoanan' ny [[Apartheid]], ny fiteny anglisy dia noheverina ho fitenin' ny fahafahana, natao hifandraisana amin'ny tontolo ivelany. Raha ny fiteny anglisy no voalohany amin' ny fiteny faharoa ary ny 85 % amin' ny mponina ao amin' ilay firenena no miteny azy (anisan' izany ny 90 % amin' ny [[fotsy hoditra]]) na manana fahalalana momba azy io, dia tena fitenin-dreny ho an' ny olom-pirenena vitsivitsy latsaky ny 5 tapitrisa any Afrika Atsimo izy. Mbola tsy hain' ny any amin' ny faritra ambanivohitra na eo amin' ny zokiolona sy olona ao amin' ny [[fokom-pirenena]] mitoka-monina ny fiteny anglisy. Tamin' ny taona 2020, ny fiteny anglisy no fitenin-dreny ho an' ny 10 % amin' ny Afrikana Tatsimo, ary fiteny faharoa ho an' ny 85 % amin' ny Afrikana Tatsimo. Noho izany, ny 95 % amin' ny Afrikana Tatsimo (2020) dia miteny anglisy tsara, na manana fahalalana bebe kokoa momba ity fiteny ity. Matetika, ny tsy mbola tsara ny fitenenana ny fiteny anglisy, indrindra fa eo amin' [[mainty hoditra]] ao amin' ny sarangan' ny mpiasa, na mpiasa izay niditra amin' ny sehatry ny asa fony mbola tanora. Ny 5 % amin' ny Afrikana Tatsimo kosa dia tsy miteny anglisy, matetika ny mainty hoditra na ny [[Afrikanera]] be taona, na ny mainty hoditra lavitra ny tanàn-dehibe, na ny mpifindra monina (Angôley, Môzambikana, sns.). Noho ny fidirana an-tsekoly tsy maintsy atao, ny fiteny anglisy dia tokony hotenenin' ny 98 % farafahakeliny amin' ny mponina amin' ny taona 2050, saingy amin' ny lenta samihafa. ==== Fiteny hafa ==== Araka ny andininy faha-6 amin' ny lalàm-panorenan' i Afrika Atsimo tamin' ny taona 1996, ny [[fanjakana]] sy ny [[faritany]] dia tsy maintsy mampiroborobo ny fiteny ampiasain' ny vondrom-piarahamonina samihafa monina ao amin' ny firenena ihany koa; ny lehibe amin' ireo fiteny ireo dia ny [[fiteny alemàna]], ny [[fiteny grika]], ny [[fiteny gojaraty]], ny [[Fiteny hindỳ|fiteny hindy]], ny [[fiteny pôrtogey]], ny [[Fiteny tamily|fiteny tamoly]], ny [[fiteny telogo]], ny [[Fiteny ordò|fiteny ordo]], ny [[fiteny arabo]], ny [[fiteny hebreo]], ary ny [[fiteny sanskrity]]. === Fivavahana === Ao Afrika Atsimo, araka ny fanisam-bahoaka tamin' ny taona 2001, dia 79,7 % amin' ny mponina no [[Kristianisma|Kristiana]]. [[Prôtestantisma|Prôtestanta]] ny ankamaroan' ny Kristiana. Ny 7,1 % amin' ny mponina ihany no [[Katôlisisma|katôlika]]. Amin' ny fiangonana prôtestanta, dia singanina manokana ny Zion Christian Church ("Fiangonana Kristiana Ziôna") izay manana 11,1 % amin' ny mpino, ny [[Pentekôtisma|fiangonana pentekôtista]] misy 8,2 %, ny [[Metôdisma|fiangonana metôdista]] misy ny 6,8 % amin' ny mponina, ny [[fiangonana nohavaozina]] Nederduitse Gereformeerde Kerk "Fiangonana Nohavaozina Hôlandey" misy ny 6,7 % amin' ny mponina, ny [[Anglikanisma|Fiangonana anglikana]] misy 3,8 % amin' ny mponina. Misy fiangonana kristiana afrikanina tatsimo maromaro ary efa ho 85 % amin' ny mponina dia mpikambana amin' ny fiangonana iray. Misy [[Silamo|Mozilmana]] manodidina ny 1,5 % ihany koa ilay firenena, matetika [[Indiana (vahoaka)|Indiana]] na olona avy any [[Indônezia]], 1,3 % ny [[Hindoisma|Hindo]] ary 0,2 % ny [[Jodaisma|Jiosy]], izany hoe olona 140 000). Marihina koa ny fisian' ny vondrom-piarahamonina [[Bodisma|bodista]] madinidinika, ny [[Zôrôastrisma|Zôrôastriana]] sy ny [[Bahaisma|Bahay]], ary ny [[sekta]] samihafa. Ny 15,1 % amin' ny mponina dia tsy manana fivavahana, ny 2,3 % manaraka hetsika ara-pivavahana hafa ary ny 1,4 % tsy namaly nandritra ny fanisam-bahoaka. Mahatratra 0,28 ny manaraka ny [[Fivavahan-drazana afrikana|fivavahan-drazana]]. == Jereo koa == '''Firenena ao Afrika:''' * [[Afrika Atsimo]] - [[Alzeria]] - [[Angôla]] - [[Benîno]] - [[Borkina Fasô]] - [[Borondy]] - [[Bôtsoana]] - [[Ejipta]] - [[Eritrea]] - [[Esoatiny]] ([[Soazilandy]] taloha) - [[Etiôpia]] - [[Gabôna]] - [[Gambia]] - [[Ganà]] - [[Ginea]] - [[Ginea Bisao]] - [[Ginea Ekoatôrialy]] - [[Jibotỳ]] - [[Kamerona]] - [[Kapvera]] - [[Kenia]] - [[Kômôro]] - [[Kôtidivoara]] - [[Lezôtô]] - [[Liberia]] - [[Libia]] - [[Madagasikara]] - [[Malaoy]] - [[Malỳ]] - [[Maorisy]] - [[Maoritania]] - [[Marôka]] - [[Môzambika]] - [[Namibia]] - [[Nizera]] - [[Nizerià]] - [[Oganda]] - [[Repoblika Arabo Saharaoy Demôkratika]] - [[Repoblika Demôkratikan' i Kôngô]] - [[Repoblikan' i Afrika Afovoany]] - [[Repoblikan' i Kôngô]] - [[Roanda]] - [[Saô Tôme e Prinsipe]] - [[Seisely]] - [[Senegaly]] - [[Siera Leôna]] - [[Sodàna]] - [[Sodàna Atsimo]] - [[Sômalia]] - [[Sômalilandy]] - [[Tanzania]] - [[Tôgô]] - [[Tonizia]] - [[Tsady]] - [[Zambia]] - [[Zimbaboe]] '''Foko ao Afrika Atsimo''': [[Lemba (vahoaka)]] '''Kôntinenta eto an-tany''' * [[Afrika]] * [[Amerika]] ([[Amerika Avaratra]] - [[Amerika Atsimo]]) * [[Azia]] * [[Eorôpa]] * [[Ôseania]] * [[Antarktika]] '''Momba an' i Afrika Atsimo''' * [[Tantaran' i Afrika Atsimo]] * [[Jeôgrafian' i Afrika Atsimo]] * [[Kolontsaina ao Afrika Atsimo]] * [[Toekaren' i Afrika Atsimo]] * [[Fiteny ao Afrika Atsimo]] * [[Vahoaka ao Afrika Atsimo]] {{ref}} [[Sokajy:Afrika Atsimo]] [[Sokajy:Firenena ao Afrika]] [[Sokajy:Firenena]] lbb8cpqh6a7k0tihcqzgacn5r997pmn Al Gore 0 6228 1111158 1014850 2025-06-28T22:11:47Z ZATSY Mitarimy 35840 Namorona Lahatsoratra sy sary 1111158 wikitext text/x-wiki {{infobox olona |sary= Al Gore, Vice President of the United States, official portrait 1994.jpg |anarana=Al Gore |teraka=31 Martsa 1948 |maty= |firenena=Etazonia |mpiaraka= |asa= * [[mpanao politika]] |taona niasàna= }} '''Al Gore''' dia mpanao politika mizaka ny zom-pirenen'i [[Etazonia]] teraka ny 31 Martsa 1948 tao [[Washington D.C]] ==Ny fiainany manokana== I Albert Gore no rainy. Ny vadiny dia Tipper Gore. == Al Gore == Mpanakanto politika sy mpiaro ny tontolo iainana Anarana feno Albert Arnold Gore Jr. Daty sy toerana nahaterahana 31 Martsa 1948, Washington D.C., Etazonia Asa Mpanao politika, mpanoratra, mpikatroka amin’ny fiarovana ny tontolo iainana, mpandray anjara amin’ny tetikasa ara-tsiansa sy teknolojia Antoko Demokraty (Democratic Party) --- == 🔹 Fiaviana sy fianarana<ref>Nobel Prize – Al Gore</ref> == Al Gore dia zanaky ny senatera amerikana, Albert Gore Sr., sy Pauline LaFon Gore. Teraka sy nobeazina tao amin’ny tontolon’ny politika izy, nifindrafindra toerana teo amin’ny tanàna Nashville (Tennessee) sy Washington D.C. Nianatra tao amin’ny Harvard University, nahazo diplaoma tamin’ny 1969. Tany amin’ny oniversite no nanomboka nahatsapa ny olana momba ny tontolo iainana, indrindra taorian’ny fandalinany amin’ny fiantraikan’ny karbônina amin’ny toetrandro. --- [[Sary:Al Gore, Vice President of the United States, official portrait 1994.jpg|vignette]] == 🔹 Asa politika<ref>Britannica – Al Gore</ref> == Kongresim-bahoaka (1977–1985) — solombavam-bahoaka avy amin’ny Tennessee. Senatera (1985–1993) — senatera amerikana avy amin’ny Tennessee. Filohan’ny Repoblika (Vice President) (1993–2001) — niara-niasa tamin’i Bill Clinton. Nanampy tamin’ny fanavaozana amin’ny resaka teknolojia, tolona amin’ny kolikoly, ary fiarovana ny tontolo iainana. --- == 🔹 Fifidianana ho filoha 2000 == Al Gore dia kandidan’ny antoko Demokraty tamin’ny fifidianana filoham-pirenena 2000. Na dia nahazo vato be tany amin’ny vahoaka aza izy, dia resy tamin’i George W. Bush taorian’ny fifandirana sy fanapahan-kevitry ny fitsarana amerikana momba ny voka-pifidianana tany Florida. --- == 🔹 Mpikatroka amin’ny fiarovana ny tontolo iainana<ref>Climate Reality Project</ref> == Taorian’ny politika, Al Gore dia nifantoka tamin’ny ady amin’ny fiovan’ny toetrandro: Namoaka ilay boky malaza sy sarimihetsika An Inconvenient Truth (2006) izay nahazo Oscar. Nanangana ny The Climate Reality Project, fikambanana iraisam-pirenena miady amin’ny fiovan’ny toetrandro. Manao kabary sy fampianarana maneran-tany momba ny loza ateraky ny fiakaran’ny hafanana eto an-tany. --- == 🔹 Loka sy fankasitrahana == ==== 🏆 Loka Nobel ho amin’ny Fandriampahalemana (2007) ==== — nizara tamin’ny IPCC (Intergovernmental Panel on Climate Change) ==== 🏆 Oscar ho an’ny sarimihetsika tsara indrindra amin’ny antontan-tantara (2006) ==== ==== 🏆 Grammy Award ho an’ny audiobook an’ny An Inconvenient Truth ==== --- == 🔹 Lova sy anjara toerany == Al Gore dia heverina ho iray amin’ireo Amerikana niaro sy nampitandrina momba ny fiovan’ny toetrandro amin’ny fomba hentitra sy matotra indrindra. Izy dia mpitondra fanentanana ho amin’ny fanovana ara-tontolo iainana maneran-tany. == Jereo koa == * [[Biôgrafia]] ===Rohy ivelany=== * Ao amin'i Freebase: [https://www.freebase.com/m/0d05fv] {{Wayback|url=https://www.freebase.com/m/0d05fv |date=20160222155448 }} [[sokajy:Biôgrafia]] {{vangovango}} [[sokajy:mpanao politika]] [[sokajy:Teraka tamin'ny taona 1948]] gzyost43p3ggopr623jtynne57vrucl Rosia 0 6393 1111330 1107749 2025-06-29T10:46:31Z Thelezifor 15140 Namafa soratra tsy ilaina 1111330 wikitext text/x-wiki {{Infobox Pays | nom_local1=Российская Федерация | langue1=ru | prononciation1= | nom_local2=Россия | langue2=ru | nom_malgache=Federasionan'i Rosia | de=de%20 | image_drapeau=Flag of Russia.svg | lien_drapeau=Sainan'i Rosia | image_blason=Coat of Arms of the Russian Federation.svg | lien_blason=Fanevan'i Rosia | image_carte=Russian Federation (orthographic projection).svg | devise= tsy misy | langues=[[fiteny rosy]]<small><sup>1</sup></small> | capitale=[[Môsikao]] | coordonnées_capitale=55° 45' N, 37° 42' E | lien_villes=Tanànan'i Rosia | titre_plus_grande_ville=Tanàna ngeza indrindra | plus_grande_ville=[[Moskva]] | type_gouvernement=[[Repoblika]] [[firenena federaly]] | titres_dirigeants=[[Liste des présidents de la Russie|Président]]<br />&nbsp;- [[Chefs du gouvernement russe|Président du gouvernement]] | noms_dirigeants=[[Vladimir Poutine]]<br />[[Dmitri Medvedev]] | superficie_rang=1 | superficie_totale={{formatnum:17075400}} | pourcentage_eau=0,5% | population_rang=8 | population_totale={{formatnum:141800000}}<ref>{{ru}}http://www.gks.ru/bgd/free/b09_00/IssWWW.exe/Stg/d06/8-0.htm, Jiona 2009</ref> | population_année=2009 | densité=8,3 | type_indépendance=Déclaration | pays_indépendance=Avy amin'ny [[URSS]] | date_indépendance=[[25 Desambra]] [[1991]] | pays frontaliers= | gentilé=Rosy, rosianina | PIB_année=2008 | PIB= $1 676 miliara | PIB_rang=8 | | IDH_année=2008 | IDH=(mitombo) 0,802<ref>{{en}} [http://hdrstats.undp.org/en/2008/countries/country_fact_sheets/cty_fs_RUS.html UNDP]</ref> | IDH_catégorie=ambony | IDH_rang=67 | monnaie=[[Robla rosy|Robla]] | code_monnaie=RUB<small><sup></sup></small> | fuseau_horaire=+3 hatramin'i +12 | hymne national=[[Путин - хуйло!.ogg|Hiram-pirenenan'i Rosia]] | domaine_internet=.ru <br /><small></sup></small> .su ([[URSS]]) | indicatif_téléphonique=7 | notes= }} I '''Rosia''' na ny '''Federasionan' i Rosia''' dia [[fanjakana federaly]] sady firenena ngeza indrindra eto an-tany, misy mponina miisa 146 tapitrisa any ho any araka ny fanisam-bahoaka natao tamin' ny taona 2021. Atao hoe ''Россия'' / ''Rossiya'' na ''Российская Федерация'' / ''Rossiyskaya Federatsiya'' izy amin' ny fiteny rosiana. Misabaka eo amin' i [[Eorôpa|Eorôpa]] (25,3 % amin' ny velarany) sy i [[Azia Atsinanana]] (74,7%) izy. Ny firenena rosiana dia manana velarana 17234033 {{km2}} (indroan' i [[Etazonia]] sy in-30n' i [[Madagasikara]]) izany. Manana faritr' ora iraika ambin' ny folo izy. I [[Môsko]] no renivohiny, ny [[fiteny rosiana]] no [[fiteny ôfisialy]] any ary ny rubla no [[vola]] ampiasainy. Na dia misy [[ranomasina]] maromaro aza ny manodidina an' i Rosia dia manana [[toetanin-tanibe]] amin'ny tany mangatsiaka sy sarotra ipetrahan' olona izy. Betsaka ny [[harena an-kibon' ny tany]] any Rosia<ref>https://mg.globalvoices.org/2024/04/07/169102/</ref>: misy ny [[solitany]] sy ny [[vato sarobidy]]. Mivoatra be ny orinasa mikasika ny fanamboarana [[sambondanitra]] sy ny fanamboarana basy. Firenena laharana voalohany i Rosia amin' ny fanamboarana sambondanitra, izay nenti-nizaha ny habakabaka tamin' ny taona 1957. Ny [[Repoblika Sôsialista Federativan' i Rosia]] (RSFR) no [[repoblika]] lehibe indrindra tao amin' ny [[Firaisana Sôvietika]]. Tamin' ny faran' ny taona 1991 dia nisy firenena vaovao dimy ambin' ny folo avy amin' ny [[Firaisan' ny Repoblika Sôsialista Sôvietika|Firaisana Sôvietika]] taloha, anisan' izany i Rosia, izay nandova ny 3/4n' ny tanin' ny Firaisana Sôvietika taloha (izany hoe 17 tapitrisa km²) sy ny antsasaky ny mponiny sy ny 2/3n' ny orinasany ary ny antasaky ny toeram-pamboleny. == Tantara == === Fiandohana === Ny fototry ny tantaran' i Rosia dia nanomboka tamin' ny fotoana niforonan' ny [[Slava (vahoaka)|vahoaka slava]] tany [[Eorôpa]] teo anelanelan' ny taonjato faha-3 sy faha-8 taor. J.K.<ref>"Russia". Encyclopedia Britannica. Retrieved 2008-01-31</ref> [[Sary:Kievan Rus en.jpg|vignette|Ny [[Rosin' i Kiev]]]] Nanorina ny fanjakana slavôniana voalohany tao amin' ny [[Rosin' i Kiev]] ([[Fiteny rosiana|rosiana]]: Киевская Русь / ''Kievskaja Rus''', izany hoe "Fanjakan' i Kiev") tamin' ny taonjato faha-9 ny [[Vikingy (vahoaka)|Vikingy]] sy ny taranany. Nandray ny [[kristianisma]] avy amin' ny [[Empira Bizantina]] tamin' ny taona 988 izy ireo.<ref>Avy amin'i Glenn E. Curtis (ed.) (1998). "Russia: A Country Study: Kievan Rus' and Mongol Periods". Washington, DC: Federal Research Division of the Library of Congress. Retrieved 2007-07-20.</ref> Niantraika amin' ny kolontsaina rosiana ity endriky ny [[kristianisma]] ity. Rava ny Rosin' i Kiev tamin' ny farany ary nizarazara ho firenena madinika. Ny [[Diokea Lehiben' i Môskva]] no fanjakana mandroso indrindra tao amin' ny Rosin' i Kiev. Hery lehibe indrindra tao anatin' ny fampiraisana an' i Rosia taty aoriana sy tamin' ny ady amin' ny [[Foko Volamena]] avy any [[Azia]] io sehatra io. Nitombo tsikelikely ny fifehezany ny faritra manodidina an' i [[Môsko]] izay nandova ny fiainana ara-kolontsaina sy ara-pôlitikan' ny Rosin' i Kiev. Nandritra ny taonjato faha-18 dia nanitatra ny sisin-taniny tamin' ny alalan' ny fandresena sy fitetezana ny firenena ho lasa [[Empira Rosiana]] ilay fanjakana fahatelo lehibe indrindra teo amin' ny tantara. Nipongatra avy amin' ny Fitambaram-panjakan' i Pôlônia-Litoania any atsinanana mankany amin' ny [[Ranomasimbe Pasifika]] hatrany [[Alaska]] izany. Nofehezin' ny emperora antsoina hoe [[Tsar]] izany empira izany. [[Sary:Peter I 140-190 for collage.jpg|vignette|[[Petera Lehibe]]]] Nanjaka tao Rosia i [[Petera Lehibe]] ([[Fiteny rosiana|rosiana]]: Пётр Великий / ''Piotr Velikiy'') nanomboka tamin' ny taona 1689 ka hatramin' ny taona 1725. Namindra ny renivohitra avy any Môsko ho any amin' ny tanàna iray antsoina hoe [[Saint-Peterbourg]] (rosiana: Санкт-Петербу́рг / ''Sankt-Peterburg'') i Petera. Nataony ho maoderina kokoa tamin' ny fomba maro ny fiaraha-monina rosiana. Nanomboka nanamboatra sambo ho an' ny tafika rosiana ny governemanta. Nanomboka tamin' ny taona 1904 ny [[Ady Rosiana-Japôney]] ary nifarana tamin' ny taona 1905 ka i [[Japàna]] no nivoaka mpandresy tamin' ny ady. Ny faharesen' ny Rosiana dia isan' ny nampisy ny revôlisiôna taty aoriana. === I Rosia tao amin' ny Firaisan' ny Repoblika Sôsialista Sôvietika === [[Sary:Lenin in 1920 (cropped).jpg|vignette|152x152px|[[Vladimir Lenin]]]] Tamin' ny Ôktôbra 1917, ny [[Bôlsevika]] (antsoina hoe "[[Kômonisma|Kômonista]]"), izay voatariky ny hevitr' i [[Karl Marx]] sy [[Vladimir Lenin]], dia nandray ny firenena ary namono ny [[Tsar]] sy ny olona hafa nijoro nanohitra azy ireo. Raha vao nandray ny fahefana izy ireo dia namorona ny fanjakana [[Kômonisma|kômonista]] voalohany ny [[Bôlsevika]] nentin' i Vladimir Lenin sy i [[Leon Trotsky]]. [[Sary:JStalin_Secretary_general_CCCP_1942_flipped.jpg|vignette|169x169px|Josef Stalin]] Tamin' ny taona 1920 ka hatramin' ny 1950 i [[Josef Stalin]] no mpitarika mpanao [[didy jadona]] tao amin' i [[Repoblika Sôsialista Federativa Sôvietikan' i Rosia|Rosia Sôvietika]], ary nopotehiny avokoa izay rehetra nanohitra ny fitondrany, anisan' izany ny fananan' ny tantsaha sy ny mpivarotra. Olona an-tapitrisany no namoy ny ainy ary maty tao anatin' ny [[mosary]] vokatr' izany. Nesorin' i Stalin ihany koa, na "nodiovina", ny miaramila rehetra izay nivadika taminy, ary maro no maty na nalefa tany amin' ny toby famonjana, na ''[[gulag]]'', nandritra ny taona maro. Na dia tany amin' ny ''gulag'' aza dia maro ny voafonja maty. Nanaiky ny tsy hifanandrina i Rosia Sôvietika sy ny [[Nazisma|Nazi]] tamin' ny taona 1939. Tamin' ny volana Jona 1941 dia nanapaka ilay fifanarahana i [[Alemaina]] ka nanafika tamin' ny alalan' ny ''Unternehmen Barbarossa'' ([[Fiteny frantsay|frantsay]]: ''Operation Barbarossa''). Tao anatin' ny [[Ady Lehibe Faharoa]] io fanafihana io. Naharitra tany [[Eorôpa]] hatramin' ny volana Mey 1945 izany ady izany, ary olona 200 tapitrisa mahery no namoy ny ainy nandritra izany fotoana izany. Na dia betsaka aza ny [[Rosiana (vahoaka)|Rosiana]] namoy ny ainy vokatr' io ady io dia anisan' ny firenena nandresy ka lasa firenena matanjaka eran-tany i Rosia. Tamin' ny taona 1922 ka hatramin' ny 1991 dia i Rosia no faritra lehibe indrindra tao amin' ny [[Firaisan' ny Repoblika Sôsialista Sôvietika|Firaisana Sôvietika]]. Indraindray ny olona dia nampiasa ny anarana hoe "Rosia" na "Rosia Sôvietika" hanondroana ny Firaisana Sôvietika. Anisan' ny Repoblika Sôsialista Sôvietika miisa 15 i Rosia. "Repoblika Sôsialista Federativa Sôvietika Rosiana" (RSFSR) no tena anaran' io repoblika io. Rava ny Firaisana Sôvietika tamin' ny fiandohan' ny taona 1990. Naka ny toeran' ny Firaisana Sôvietika tao amin' ny [[Firenena Mikambana]] noho izany i Rosia. === I Rosia taorian' ny faharavan' ny Firaisana Sôvietika === [[Sary:Boris Yeltsin-2.jpg|vignette|218x218px|[[Boris Yeltsin]]]] Voafidy ho filohan' i Rosia tamin' ny volana Jona 1991 i [[Boris Yeltsin]], tamin' ny fifidianana filoham-pirenena voalohany teo amin' ny tantaran' i Rosia. Nisy ny fanavaozana goavana natao, anisan' izany ny fizakan-tena sy ny lalàna momba ny varotra.<ref>"Russian Federation" (PDF). Organisation for Economic Co-operation and Development (OECD). Retrieved 24 February 2008.</ref> Ny "Fitsaboana Fanairana" dia natolotr' i [[Etazonia]] sy ny [[Tahirim-Bola Iraisam-Pirenena]]<ref>Sciolino, E. (21 December 1993). "U.S. is abandoning 'shock therapy' for the Russians". The New York Times. Retrieved 20 January 2008.</ref>. Nisy krizy ara-toekarena lehibe taorian' izay. Very 50 % ny [[harin-karena faobe]]<nowiki/>n' i Rosia teo anelanelan' ny taona 1990 sy 1995. Nanjary namindra ny fifehezana ny orinasa avy amin' ny fanjakana mankany amin' ny olon-tokana manana fifandraisana ao amin' ny rafitra anatin' ny governemanta ny famindram-pitantanana any amin' ny tsy miankina ([[Fiteny frantsay|frantsay]]: ''privatisation''). Maro tamin' ny mpandraharaha mpanankarena vao haingana no namoaka vola an' arivony tapitrisa sy fananana any ivelan' ilay firenena. Nitarika ny fandravana ny asa sôsialy ny fihakelezan' ny herim-panjakana sy ny toekarena izany. Olona an-tapitrisany no nanjary nahantra, 1,5 % ny fahantrana tamin' ny vanim-potoana sôvietika, teo anelanelan' ny 39 % sy 49 % izany tamin' ny tapaky ny taona 1993. Nahitana [[kolikoly]] sy fandikan-dalàna faran' izay henjana, sy firongatry ny andian-jiolahy ary heloka bevava mahery vaika ny taona 1990 hatramin' ny 1999. Nandritra ny ady tamin' ny taona 1990 dia maro ny fifandonana mitam-piadiana tao [[Kaokazy Avaratra]]. Nisy ny [[ady an-trano]] sy ny antokom-pivavahana [[Islamisma|islamista]] maro samihafa. Hatry ny fanambaràn' i [[Tsetsenia]] ny fahaleovan-tenany tamin' ny fiandohan' ny taompolo 1990 dia nisy ady teo amin' ny antoko mpikomy tsetsena sy ny miaramila rosiana. Nahatonga fahafatesan' olona aman-jatony ny fanafihan' ny mpampihorohoro ny sivily. Ny [[krizin' ny takalon' aina tao amin' ny teatran' i Môsko]] sy ny fahirano tany Beslan no tena mampiavaka azy ireo. Nandray andraikitra tamin' ny fandoavana ny trosa ivelan' ny [[Firaisan' ny Repoblika Sôsialista Sôvietika|Firaisana Sôvietika]] i Rosia, na dia atsasaky ny isan' ny mponina tao amin' ny Firaisana Sôvietika fotsiny aza ny isan' ny mponiny tamin' ny fotoana nandravana ny Firaisana Sôvietika. Nahatonga ny krizy ara-bola rosiana tamin' ny taona 1998 ny tetibola tsy voalanjalanja tamin' izany fotoana izany, izay nampitontongana ny harinkarena faoben' i Rosia.<ref>Aslund A. "Russia's Capitalist Revolution" (PDF). Retrieved 28 March 2008.</ref> [[Sary:RIAN archive 100306 Vladimir Putin, Federal Security Service Director.jpg|vignette|227x227px|[[Vladimir Poutine|Vladimir Putin]]]] Tamin' ny 31 Desambra 1999 dia nametra-pialana ny filoha [[Boris Yeltsin|Yeltsin]]. Nomena an' i [[Vladimir Putin]], izay vao voatendry ho [[praiminisitra]], ny asan' ny [[filoham-pirenena]]. Nandresy tamin' ny fifidianana filoham-pirenena tamin' ny taona 2000 i Vladimir Putin. Nampitsahatra ny fikomian' ny Tsetsena haingana izy, nefa mbola misy herisetra ihany teny amin' ny faritra avaratra ao [[Kaokazy]] tsindraindray. Narahin' ny fiakaran' ny filàna eo an-toerana ny vidin-tsolika lafo sy ny fahalemen' ny vola rosiana, ary nanampy ny toekarena hitombo nandritra ny sivy taona misesy ny fividianana entana sy ny [[famatsiam-bola]]. Nampisondrotra ny fari-piainana sy nampitombo ny lanjan' i Rosia eo amin' ny sehatra iraisam-pirenena izany zavatra izany. Na dia notsikerain' ny [[Tontolo Tandrefana|firenena tandrefana]]<ref>Treisman, D. "Is Russia's Experiment with Democracy Over?". UCLA International Institute. Retrieved 31 December 2007.</ref> aza ny fiovana nentin' i Putin dia niteraka fivoarana sy fahamarinan-toerana ny fitondrany. Nahatonga azy ho tiam-bahoaka any Rosia izany zavatra izany.<ref>Stone, N (4 December 2007). "No wonder they like Putin". The Times (UK). Retrieved 31 December 2007.</ref> Tamin' ny volana Marsa 2008 dia lany ho filoham-pirenenan' i Rosia i [[Dmitry Medvedev]], ary voatendry ho praiminisitra i Putin. Niverina ho filoham-pirenena i Putin tamin' ny fifidianana filoham-pirenena tamin' ny taona 2012 ary notendreny ho praiminisitra i Dmitry Medvedev. [[Sary:Annexation of Southern and Eastern Ukraine.svg|vignette|Tany [[Okraina|okrainiana]] voabodo, tamin' ny 30 Septambra 2022, fotoana nanambaràna ny fanakambanana azy ireo amin' i Rosia.]] Hatramin' ny nahatongavan' i [[Vladimir Poutine|Vladimir Putin]] teo amin' ny fitondrana dia nivoatra tsikelikely ho lasa firenena anjakan' ny jadona i Rosia. Niavaka indrindra tamin' ny ady nanafihany tany [[Tsetsenia]] sy tany [[Jeôrjia]] (2008) ary tany [[Okraina]] (nanomboka tamin' ny taona 2014) io firenena io. Nanomboka tamin' ny taona 2022 dia nofaritan' ny [[Tontolo Tandrefana|firenena tandrefana]] ho anjakan' ny didy jadona tanteraka i Rosia, izay nahitana fanenjehana ny mpikambana ao amin' ny mpanohitra. == Jeôgrafia == === Jeôgrafia fizika === ==== Velaran-tany sy ny manodidina ==== Manerana ny tapany atsinanan' i [[Eorôpa]] sy ny tapany avaratr' i [[Azia]] ny velaran-tanin' i Rosia izay midadasika. Mamakivaky ny sisiny avaratra indrindra amin' i [[Eorazia]] izy io izay manana [[morontsiraka]] fahefatra lava indrindra eran-tany, mirefy 37&nbsp;653 km. Eo anelanelan' ny [[laharam-pehintany]] 41° sy 82° Avaratra i Rosia, ary eo anelanelan' ny 19° Atsinanana sy 169° Andrefana ny [[Laharan-jara hasina|laharan-jarahasiny]], izay mirefy 9&nbsp;000 km eo ho eo avy any antsinanana miankandrefana, ary 2&nbsp;500 ka hatramin’ ny 4&nbsp;000 km avy avaratra mianatsimo. Lehibe noho ny kôntinenta telo amin' ny lafiny velaran-tany i Rosia, ary mitovy velaran-tany amin' ny planeta zeny [[Plotôna]]. Manana halava mirefy 57&nbsp;792 km ny sisin-tanin' i Rosia izay lava indrindra eran-tany. Sisin-tany mirefy 20&nbsp;139 km no manasatraka an' i Rosia amin' ny firenena 14: i [[Pôlônia|Pôlônina]] sy i [[Litoania]] (samy tandrify ny Ôblastan' i Kaliningrad), i [[Nôrvezy]], i [[Finlandy|Failandy]], i [[Estônia]], i [[Letônia]], i [[Bielôrosia|Belarosia]], i [[Okraina]], i [[Jeôrjia]], i [[Azerbaijàna]], i [[Kazakstàna]], i [[Repoblika Entim-Bahoakan' i Sina|Sina]], i [[Môngôlia]], ary i [[Kôrea Avaratra]]. ==== Vohon' ny tany ==== [[Sary:Russia physical location map (Crimea disputed, compressed).jpg|vignette|259x259px|Sarintany maneho ny vohon-tanin' i Rosia]] Manana [[tandavan-tendrombohitra]] lehibe sivy i Rosia, ary hita any amin' ny tapany atsimo indrindra izy ireo, izay mizara ampahany lehibe amin' ny Tangoron-tendrombohitra Kaokazy (ahitana ny Tendrombohitra Elbrus, izay mirefy 5&nbsp;642 m, izay tampony avo indrindra ao Rosia sy ao Eorôpa); ny Tendrombohitra Altai sy Sayan any [[Siberia]]; ary any amin' ny Tangoron-tendrombohitra Siberia Atsinanana sy ny Saikinosin' i Kamchatka any amin' ny Atsinanana Indrindra Rosiana (misy an' i Klyuchevskaya Sopka, izay ahitana ny [[volkano]] avo indrindra velona, mirefy 4&nbsp;750 an' i [[Eorazia]]). [[Sary:Montagnes oural polaire 448122912 c04205546c o.jpg|vignette|Ny Tangoron-tendrombohitra Ural Avaratra ao amin' ny faritry ny tendrontany.]] Misy harena an-kibon' ny tany betsaka ny [[Tendrombohitra Oraly|Tangoron-tendrombohitra Ural]], avy avaratra mianatsimo mamakivaky ny andrefan' ilay firenena, ary mandrafitra ny sisintany manasaraka an' i [[Eorôpa]] sy i [[Azia]]. Eo amin' ny lohan' ny [[Ranomasina Kaspiana]], izay ahitana ny Lempona Kaspiana 29 m ambanin' ny haabon' ny ranomasina, ny toerana ambany indrindra any Rosia sy any Eorôpa. ==== Nosy ==== [[Sary:Русло реки 2.JPG|vignette|Endri-paritra any Novaya Zemlya, Valan-javaboarim-pirenen' i Arktika Rosiana]] I Rosia, amin' ny maha anisan' ny firenena telo fotsiny eto amin' izao tontolo izao manamorona [[ranomasimbe]] telo, dia manana fifandraisana amin' ny [[ranomasina]] maro be. Anisan' ny nosy sy vondronosy lehibe ao aminy i Novaya Zemlya, i Zemlya Frantsa-Iosifa, i Severnaya Zemlya, ny Vondronosy Siberia Vaovao, ny nosy Vrangelya, ny Vondronosy Kuril (izay iadiany amin' i [[Japàna]] ny efatra amin' ny nosy ao aminy), ary i Sakhalin. Manalavitra 3,8 km monja ny Vondronosy Diomida, izay tantanin' i Rosia sy i [[Etazonia]]; ary 20 km monja avy ao Hokkaido, any Japàna, ny Nosy Kunashir ao amin' ny Vondronosy Kuril. ==== Velaran-dranomamy sy korian-dranomamy ==== [[Sary:Olchon Shaman Rock.jpg|vignette|Ny Farihy Baikal sy ny nosy Olkhon ]] I Rosia, izay firenena ahitana ony sy renirano maherin' ny 100&nbsp;000, dia anisan' ny manana loharanon-drano lehibe indrindra eran-tany, miaraka amin' ny [[farihy]] izay ahitana ny ampahefatry ny [[ranomamy]] eran-tany. Ny Farihy Baikal, izay lehibe indrindra sy misongadina indrindra amin' ny velaran-dranomamy ao Rosia, no farihy lalina indrindra, madio indrindra, tranainy indrindra ary be valarana indrindra eran' izao tontolo izao, sady miaty ny ampahadimin' ny ranomamy eran-tany. [[Sary:Молодецкий курган осенью.jpg|vignette|Ny ony Volga ao amin' ny Tangoron-tendrombohitra Zhiguli.]] I Ladoga sy i Onega any amin' ny tapany avaratra-andrefan' i Rosia no farihy roa amin' ny farihy lehibe indrindra any [[Eorôpa]]. I Rosia no faharoa aorian' i [[Brezila]] amin' ny fitambaran' ny loharanon-drano azo havaozina. I [[Volga (ony)|Volga]] any amin' ny tapany andrefan' i Rosia, izay heverina ho onim-pirenen' i Rosia, no [[ony]] lava indrindra any Eorôpa; ary mahaforona ny Vinanihefak' i Volga, izay [[Hefaka|vinanihefaka]] lehibe indrindra ao amin' ilay kôntinenta. Anisan' ny ony lava indrindra eran-tany i Ob, i Yenisey, i Lena, ary i Amur any [[Siberia]]. ==== Toetany ==== [[Sary:Russia Köppen.svg|vignette|289x289px|Toetanin' i Rosia, araka ny fanasokajian' i Köppen]] Mahatonga ny [[toetanin-tanibe]] mando hanjaka manerana ny ampahany be amin' ilay firenena, afa-tsy ny faritry ny [[tondrà]] sy ny farany atsimo-andrefana, ny habe velaran' i Rosia sy ny halaviran' ny faritra maro ao aminy amin' ny ranomasina. Manakana ny fitsokan' ny rivotra mafana avy any amin' ny [[Ranomasimbe Indiana]] sy [[Ranomasimbe Pasifika|Pasifika]] ny tandavan-tendrombohitra any atsimo sy any atsinanana, fa ny Lemaka Eorôpeana miankandrefana sy mianavaratra kosa dia manokatra azy any amin' ny [[Ranomasimbe Atlantika]] sy [[Ranomasimbe Arktika|Arktika]]. Manana toetany arktika antonony ny ampahany be amin' ny tapany avaratra-andrefan' i Rosia sy i Siberia, izay ahitana [[ririnina]] mamirifiry any amin' ny faritra anatiny any amin' ny tapany avaratra-atsinanan' i Siberia (i Sakha indrindra, izay misy ny Tendrontany Avaratra amin' ny hatsiaka dia ahitana mari-pana ambany indrindra −71,2 °C), ary ririnina antonony kokoa no hita any amin' ny toeran-kafa. Manana [[toetanin-tendrontany]] ny morontsiraka midadasika any Rosia manamorona ny [[Ranomasimbe Arktika]] sy vondronosy Arktika any Rosia. Manana [[toetany ambanin-jana-pehintany]] mando ahitana ririnina malefaka sy mando ny faritry ny morontsiraky ny Krain' i Krasnodar ao amin' ny [[Ranomasina Mainty]], indrindra fa i Sochi, ary ny faritra sasany amorontsiraka sy anatiny ao Kaokazy Avaratra. Any amin' ny faritra maro any Siberia Atsinanana sy ny any amin' ny Atsinanana Indrindra Rosiana dia maina raha oharina amin' ny fahavaratra ny ririnina; fa misy rotsak' orana bebe kokoa mandritra ny fizaran-taona maro kosa ny faritra hafa ao amin' ilay firenena. Matetika milatsaka amin' ny endrika [[orampanala]] ny [[rotsa-drano]] amin' ny ririnina any amin' ny ankamaroan' ny faritra ao amin' ilay firenena. Manana [[toetanin-dranomasimbe]] ny tapany andrefana indrindra amin' ny Ôblastan' i Kaliningrad sy ny faritra sasany any amin' ny tapany atsimon' ny Krain' i Krasnodar sy any Kaokazy Avaratra. Manana toetany somary maina ny faritra manamorona an' i [[Volga Ambany]] sy ny morontsirak' i [[Ranomasina Kaspiana|Kaspiana]], ary koa ny faritra atsimo indrindra any Siberia. Tsy misy afa-tsy [[fizaran-taona]] roa miavaka manerana ny ampahany be amin' i Rosia, dia ny [[ririnina]] sy ny [[fahavaratra]]; fohy mantsy ny [[lohataona]] sy ny [[fararano]]. Ny volana Janoary (na Febroary any amin' ny morontsiraka) no volana mangatsiaka indrindra; fa ny mafana indrindra dia matetika ny volana Jolay. Mahazatra any amin' ilay firenena ny elanela-maripana lehibe. mihamangatsiaka avy any atsimo mianavaratra sy avy any andrefana miantsinanana ny maripana Amin' ny ririnina. Mety ho mafana be ny fahavaratra, na dia any [[Siberia]] aza. Miteraka [[Doro tanety|fahamaizan' ny tanety]] matetika ny [[fiovaovan' ny toetrandro]] any Rosia, ary manalefaka ny fielezan' ny ranomandry tsy tantera-drano ([[Fiteny anglisy|anglisy]]: ''permafrost'') lehibe ao amin' ilay firenena izany. === Jeôgrafia momba ny olona === ==== Fizaràna ara-pitantanana ny tanim-pirenena ==== [[Sary:Business Centre of Moscow 2.jpg|vignette|201x201px|[[Môsikao|Môsko]]]] [[Sary:Spb 06-2017 img01 Spit of Vasilievsky Island.jpg|vignette|201x201px|[[Saint Petersburg|Saint-Petersburg]]]] Ankoatry ny fiovana vitsivitsy, ny ankamaroan' ny fizaràna ara-pitantanana sy ara-pizaràn-tanin' ny [[Firaisan' ny Repoblika Sôsialista Sôvietika|Firaisana Sôvietika]] tao amin' ny Repoblikan' i Rosia dia voahazona tamin' ny fotana nananganana ny Federasionan' i Rosia. Tamin' ny taona 2014 dia nisy fizaràn-tany ara-pitantanana 85 (antsoina amin' ny [[Fiteny rosiana|teny rosiana]] hoe субъекты Федерации / ''subyekty federatsii'', izany hoe "faritra federaly"): [[repoblika]] 22, [[kray]] (fizaràn-tany) 9, [[ôblasta]] (faritany) 46, ôblasta mizaka tena iray, [[ôkroga]] mizaka tena 4, ary tanàn-dehibe 3 manana sata federaly, dia i [[Môsikao|Môsko]] sy i [[Saint Petersburg|Saint-Petersburg]] ary i [[Sevastopol]]. Onenam-bondron' olona maro isan-karazany ireo repoblika ireo, anisan' izany ny [[Eorôpa Avaratra|Eorôpeana Tavaratra]], ny [[Tatara (vahoaka)|Tatara]], ny [[Kaokaziana (vahoaka)|Kaokaziana]], ary ny [[Siberiana (vahoaka)|Siberiana]] teratany. Any [[Siberia]] no misy ny faritra federaly lehibe indrindra. Ny Repoblikan' i Sakha (Yakutia), izay any amin' ny faritr' i Siberia atsinana-afovoany, no faritra federaly lehibe indrindra ao amin' ilay firenena (sady fizaràna lehibe indrindra eran-tany), avo roa heny noho ny haben' i [[Alaska]]. Faharoa amin' ny habeny ny Krain' i Krasnoyarsk, any andrefan' i Sakha any Siberia. Ny Ôblastan' i Kaliningrad, izay any ivelan' ny fitambaran-tanin' i Rosia, no ôblasta kely indrindra. Ny Repoblikan' i Ingushetia no repoblika kely indrindra sy ''subyekty federatsii'' kely indrindra ao Rosia, ankoatry ny tanàna federaly telo. Any amin' ny tapany eorôpeanan' i Rosia no misy ny faritra federaly roa be mponina indrindra, dia ny Ôblastan' i Môskva (miaraka amin' i Môsko) sy ny Krain' i Krasnodar. ==== Tanàn-dehibe any Rosia ==== Ny renivohitr' i Rosia sy ny tanàna lehibe indrindra dia i [[Môsikao|Môsko]]. Ny tanàna lehibe faharoa dia St. Petersburg, izay renivohitr' i Rosia tamin' ny taonjato faha-18 sy faha-19. Tanàna rosiana misy olona maherin' ny iray tapitrisa no amin' ny filaharany: * [[Môsko]] * [[Saint Petersburg]] * [[Novosibirsk]] * [[Yekaterinburg]] * [[Nizhniy Novgorod]] * [[Samara]] * [[Omsk]] * [[Kazan]] * [[Ufa]] * [[Chelyabinsk]] * [[Rostov-on-Don|Rostov amin'i Don]] * [[Krasnoyarsk]] * [[Volgograd]] Ny faritra andrefana amin' i Rosia no misy an' i [[Kaliningrad]], izay nantsoina taloha hoe [[Königsberg]]. Ny faritra atsinana amin' i Rosia dia ny nosy [[Diomeda]], 35 km miala an' i Chukotka (Rosia) ary 35 km avy any [[Alaska]] ([[Etazonia]]). Ny faritra atsimo no an' i [[Kaokazy]], eo amin' ny sisintanin' i [[Azerbaijàna]]. Ny faritra avaratra indrindra dia i Zemlya Frantsa-Iosifa any amin' ny [[Ranomasimbe Arktika]], 900 km avy any amin' ny [[Tendrontany Avaratra]]. == Zavamananaina sy tontolo iainana == === Rafitra tontolo iainana === Noho ny valarany izay midadasika dia midadasika, dia manana karazana tontolo iainana samihafa i Rosia, anisan' izany ny taniefitra an-tendrontany, ny [[tondrà]], tondrà be ala, ny [[taigà]], ala mifangaro sy malala-dravina, stepa be ala, ny stepa, ny faritra saikan-taniefitra ary faritra manana [[toetany ambanin-jana-pehintany]]. Saika ny antsasaky ny fizaran-tanin' i Rosia no misy ala, ary ity firenena ity no manana ala lehibe indrindra eran-tany, izay manala ny ampahany be indrindra amin' ny [[etona karbônika]] eran-tany. === Karazan-javamaniry === Ny karazan-javamaniry rosiana dia ahitana zavamaniry ''[[tracheophyta]]'' (zavamaniry misy lalan-dranon-kazo) miisa 12&nbsp;500, karazana ''[[bryophyta]]'' (zavamaniry misy lalan-dranon-kazo) miisa 2&nbsp;200, karazana [[volombato]] miisa 3&nbsp;000 eo ho eo, karazana [[ahidrano]] miisa eo anelanelan' ny 7&nbsp;000 sy 9&nbsp;000, ary karazana [[holatra]] eo anelanelan' ny 20&nbsp;000 sy 25&nbsp;000. === Karazam-biby === Ny karazam-biby rosiana dia ahitana [[biby mampinono]] 320 karazana, karazana [[vorona]] maherin' ny 732, karazana [[biby mandady na mikisaka]] 75, karazana [[sahona]] sy ny mitovitovy aminy (''[[Amphibia]]'') 30 eo ho eo, karazana [[trondro]] an-dranomamy 343 (tsy fahita amin' ny toerana hafa), karazana trondro an-dranomasina 1&nbsp;500 eo ho eo, karazana ''[[cyclostomata]]'' (trondro tsy misy [[valanorano]]) miisda 9, ary eo anelanelan' ny 100&nbsp;000 sy 150&nbsp;000 ny biby tsy manana hazon-damosina (''[[Invertebrata]]'') (tsy fahita any amin' ny toerana hafa). Manodidina ny 1&nbsp;100 ny karazana zavamaniry sy biby tsy fahita firy izay atahorana ho lany tamingana tafiditra ao amin' ny ''Boky Menan' i Rosiana''. === Fiarovana ny tontolo iainana === [[Sary:Саблинский хребет.jpg|vignette|Valan-javaboarim-pirenena Yugyd Va ao amin' ny Repoblikan' i Komi no valan-javaboarim-pirenena lehibe indrindra any Eorôpa.]] Voatahiry ao amin' ny faritra voajanahary arovana manokana miisa efa ho 15&nbsp;000, araka ny sata isan-karazany, ny [[rafitra tontolo voajanahary]] ao Rosia, izay mameno ny 10&nbsp;% amin' ny velaran-tanin' ilay ao amin' ny firenena. Tafiditra ao anatin' izany ny [[tahirin-javaboary]] 45, ny [[valan-javaboarim-pirenena]] 64, ary ny tahirin-javaboary (''zapovednik'') 101. Ity firenena ity dia manana rafitra tontolo iainana maro izay mbola heverina ho ala tsy vaky, na dia misy aza ny fihenana; indrindra any amin' ny tapany avaratry ny faritry ny taigà, sy ny tondrà manana toetany ambany arktika any [[Siberia]]. == Vahoaka sy kolontsaina == === Mponina === Ny mponina ao Rosia dia miisa 146,17 tapitrisa eo ho eo tamin' ny taona 2021 (ny 73&nbsp;% amin' izany dia mponina an-tanàn-dehibe). Ny [[hakitroky ny mponina]] dia 8,5 mp/ km<sup>2</sup>, izay mitsinjara amin' ny fomba tsy mitovy manerana ny tanim-pirenena: 26,9 izany ao amin' ny ampahany eorôpeana (anisany ny ao amin' ny [[Tendrombohitra Oraly|tangoron-tendrombohitra Ural]]), midina any amin' ny 2,5 izany any amin' ny ampahany aziatika. Ny fandamlinana ho tanàn-dehibe dia mazàna mampihena ny mponina tao "Rosia lalina" ho any amin' ny tanàna lehibe ary indrindra ho any amin' ny tanànan' i Rosia Eorôpeana. === Vondrom-poko === Firenena ahitana [[vondrom-poko]] maro isan-karazany, izay misampantsampana sady ahitana vahoaka vitsy anisa samihafa, i Rosia. Misy vondrom-poko 193 mahery manerana ilay firenena. Tamin' ny [[fanisam-bahoaka]]<nowiki/>n' ny taona 2021 dia efa ho 71,73&nbsp;% amin' ny mponina no voalaza fa ao amin' ny [[Rosiana (vahoaka)|vondrom-poko rosiana]] (anisan' ireo izay nanambara ny fiaviany ara-poko), ary eo amin' ny 19&nbsp;% eo ho eo amin' ny fitambaran' ny mponina no voalaza fa vondrom-pokon' ny vitsy anisa. Tombanana ho 3,94&nbsp;% tamin' ny taona 2010 ary nitombo ho 11,27&nbsp;% tamin' ny taona 2021 ny isan-jaton' ny olom-pirenena rosiana izay tsy nanambara ampahibemaso ny foko misy azy tamin' ny fanisam-bahoaka. Araka ny fanisam-bahoaka rosiana tamin' ny taona 2021 dia nihena efa ho 5,43 tapitrisa ny isan' ny Rosiana ara-poko (111 tapitrisa teo ho eo tamin' ny taona 2010 nefa lasa 105,5 tapitrisa teo ho eo tamin' ny taona 2021). Tamin' ny taona 2010 dia any amin' ny tapany andrefan' ny [[Tendrombohitra Oraly|Tangoron-tendrombohitra Ural]] ny efatra ampahadimin' ny mponina ao Rosia — amin' izany dia [[Slava (vahoaka)|Slavy]] ny ankamaroany, misy koa ny [[Finô-ogriana (vahoaka)|vahoka finô-ogriana]] sy [[Vahoaka jermanika|jermanika]] vitsy anisa. Vitsy anisa tsy azo tsinontsinoavina ny [[Torkika (vahoaka)|vahoaka torkika]] izay miparitaka amin' ny faritra madinika maro manerana ilay firenena. Misy vondrom-poko samihafa koa mipetraka any [[Kaokazy Avaratra]]. Anisan' ny vahoaka vitsy anisa hafa ny [[Môngôliana (vahoaka)|Môngôliana]] ([[Boriata (vahoaka)|Boriata]] sy [[Kalmika (vahoaka)|Kalmika]]), ny vahoaka teratanin' i Siberia, ny Jiosy mpifidra monina hatry ny ela, ary ny [[Kôriô-Sarama (vahoaka)|Kôriô-Sarama]] (anisan' izany ny [[Kôreana Sakalina (vahoaka)|Kôreana Sakalina]]). Araka ny filazan' ny [[Firenena Mikambana]] dia ny mpifindra monina mankao Rosia no fahatelo betsaka indrindra eran-tany, izay mahatratra 11,6 tapitrisa mahery tamin' ny taona 2016; avy amin' ny firenena tao amin' ny [[Firaisana Sôvietika]] taloha ny ankamaroany, indrindra fa avy any [[Azia Afovoany]]. Misy [[repoblika]] 22 any Rosia, izay samy manana ny vondrom-poko sy ny kolontsainy ary ny fiteniny avy. Ao amin' ny 12 amin' izy ireo amin' ny 2021, vitsy anisa ny Rosiana ara-poko. === Fiteny === Ny [[fiteny rosiana]] no [[fiteny ôfisialy]] sady fiteny be mpampiasa indrindra any Rosia. Io no [[fitenin-drazana]] be mpampiasa indrindra any [[Eorôpa]], fiteny miely patrana indrindra ao [[Eorazia]], ary [[fiteny slava]] be mpampiasa indrindra eran-tany. Anisan' ny fiteny ôfisialy roa ao amin' ny International Space Station ny fiteny rosiana, ary anisan' ny fiteny ôfisialy enina ampiasaina ao amin' ny [[Firenena Mikambana]] (ankoatra ny [[fiteny sinoa]], ny [[fiteny anglisy]], ny [[fiteny frantsay]], ny [[fiteny espaniôla]], ary ny [[fiteny arabo]]). Firenena manana fiteny maro i Rosia; eo anelanelan' ny 100 sy 150 ny isan' ny fitenin' ny vahoaka vitsy anisa ampiasaina manerana ilay firenena. Araka ny fanisam-bahoaka rosiana tamin' ny taona 2010 dia 137,5 tapitrisa no miteny rosiana manerana ny firenena; 4,3 tapitrisa no niteny [[Fiteny tatara|tatara]], ary 1,1 tapitrisa no miteny [[Fiteny okrainiana|okrainiana]]. Manome zo ny [[repoblika]] tsirairay ao amin' ilay firenena mba hamaritra ny fiteny ôfisialiny avy ho fanampin' ny fiteny rosiana ny lalàmpanorenana; io lalàmpanorenana io koa dia miantoka ny zon' ny olom-pireneny hitahiry ny fitenin-drazany sy handrafitra fepetra hianarana sy ny hampandrosoana ireo fiteny ireo. Na izany aza dia nilaza ny manam-pahaizana isan-karazany fa mihena haingana ny fisian' ny fiteny samihafa ao Rosia noho ny fiteny maro lasa tandindomin-pahafatesana. === Fivavahana === I Rosia dia [[firenena laîka]] araka ny [[lalàmpanorenana]] izay mametraka amin' ny fomba ôfisialy ny fahalalahan' ny [[fivavahana]]. Ny [[kristianisma ôrtôdôksa tatsinanana]], izay ahitana indrindra ny [[Fiangonana Ôrtôdôksa Rosiana]],no fivavahana lehibe indrindra, izay ekena araka ny lalàna amin' ny fisahanany "andraikitra manokana" eo amin' ny "tantara sy fananganana ary fampivoarana ny ara-panahy sy ny kolontsaina" ao Rosia. Eken' ny lalàna rosiana ho fivavahana "nentim-paharazana" ao amin' ilay firenena, mandrafitra ny "lova ara-tantara", ny [[kristianisma]], ny [[silamo]], ny [[jodaisma]] ary ny [[bodisma]]. Ny finoana silamo no fivavahana faharoa lehibe indrindra ao Rosia ary fivavahana nentim-paharazana ao amin' ny ankamaroan' ny mponina any [[Kaokazy Avaratra]] sy ao amin' ny [[Torkika (vahoaka)|vahoaka torkika]] sasany any amin' ny faritr' i Volga-Ural. Betsaka ny Bodista any Kalmykia, any Buryatia, any amin' ny Krain' i Zabaykalsky, ary izy ireo no ankamaroan' ny mponina ao Tuva. Rosiana maro no manaraka fivavahana hafa, anisan' izany ny [[rôdnôvery]] ([[neôpaganisma]] slava), [[asianisma]] (neôpaganisma skitiana), paganisman' ny foko hafa, ary ny hetsika iraisan' ny paganista toy ny [[anastasianisma]], hetsika isan-karazany ao amin' ny [[hindoisma]], ny [[samanisma]] siberiana sy ny [[tengrisma]], hetsika [[Neo-teôzofia|neo-teôzofika]] isan-karazany toy ny [[roerikisma]], sy ny finoana maro hafa. Nisy antokom-pivavahan' ny vitsy anisa dia niatrika fampahoriana ary ny sasany dia voarara tao amin' ilay firenena; marihina fa tamin' ny taona 2017 dia voarara ny [[Vavolombelon' i Jehovah]] tany Rosia, ary niatrika fanenjehana nanomboka tamin' izay, rehefa avy nambara ho fivavahana "mahery setra" sy "tsy nentim-paharazana". Tamin' ny taona 2012, ny fikambanana mpikaroka Sreda, izay niara-niasa amin' ny Minisiteran' ny Fitsarana, dia namoaka ny ''Arena Atlas'', fanampin' ny fanisam-bahoaka tamin' ny taona 2010, ka mitanisa amin' ny antsipiriany ny vahoaka ara-pivavahana sy ny araka ny fanjakana misy azy ao Rosia, mifototra amin' ny santionany lehibe amin' ny fanadihadiana manerana ilay firenena. Nasehon' ny vokatra fa 47,3&nbsp;% amin' ny Rosiana no nilaza ny tenany ho Kristiana — anisan' izany ny 41&nbsp;% Ôrtôdôksa Rosiana, ny 1,5&nbsp;% [[Kristianisma ôrtôdôksa|Ôrtôdôksa]] fotsiny izao na mpikambana ao amin' ny fiangonana Ôrtôdôksa tsy rosiana, ny 4,1&nbsp;% ny Kristiana tsy miankina, ary latsaky ny 1&nbsp;% ny "[[Ôrtôdôksa Mpino Tranainy]]", [[Katôlisisma|Katôlika]] na [[Prôtestantisma|Prôtestanta]] — ny 25&nbsp;% mpino tsy miray finoana amin' ny fivavahana manokana, 13&nbsp;% no [[Ateisma|Ateista]] (tsy mino an' Andriamanitra), ny 6,5&nbsp;% Mozilmana, ny 1,2&nbsp;% mpanaraka ny "fivavahana nentim-paharazana micvavaka amin' [[Andriamanitra (ankapobeny)|andriamanitra]] sy [[razana]]" (rôdnôvery, [[paganisma]] hafa, [[samanisma]] sy [[tengrisma]] siberiana), ny 0,5&nbsp;% dia [[Bodisma|Bodista]], ny 0,1&nbsp;% no [[Jodaisma|Jiosy]] ara-pivavahana ary 0,1&nbsp;% no [[Hindoisma|Hindoa]]. == Toekarena == === Ankapobeny === Toekarena fangaro miankina amin' ny varotra ny toekaren' i Rosia, taorian' ny tetezamita mikorontana avy amin' ny môdelin' ny toekarena [[Firaisan' ny Repoblika Sôsialista Sôvietika|sôvietika]] manara-tetika nandritra ny taompolo 1990. Mifantoka amin' ny loharanon-karena voajanahary betsaka sy isan-karazany misy ao aminy ny ankamaroan' ny asa ara-toekarena ao amin' ilay firenena, indrindra ny [[solitany]] sy ny [[etona voajanahary]]. Nosokajian' ny [[Banky Maneran-Tany]] ho firenena manana fidiram-bola ambony i Rosia, izay firenena man-karena fahasivy lehibe indrindra eran-tany amin' ny [[harin-karena faobe]] ary ny fahenina lehibe indrindra amin' ny fampitahana ny fahefa-mividin' ny volany ([[Fiteny anglisy|anglisy]]: ''Purchasing power parity -- PPP''); amin' ny fepetra sasany, ny toekareny dia laharana fahefatra na fahadimy maneran-tany araka ny fampitahana ny fahefa-mividin' ny volany. Miantoka ny 54&nbsp;% amin' ny harin-karena faobe ny serivisy, arahin' ny [[indostria]] (33&nbsp;%), fa ny sehatry ny fambolena kosa no kely indrindra, latsaky ny 4&nbsp;% amin' ny harin-karena faobe. Manana olona ampiasana miisay 70 tapitrisa eo ho eo i Rosia, ka anisan' ny firenena valo manana an' izany betsaka indrindra eran-tany, ary ambany ny taha ôfisialin' ny tsy fananan' asa ao aminy (4,1&nbsp;%). I Rosia no firenena [[Fanondranana entana|mpanondrana entana]] lehibe indrindra fahatelo ambin' ny folo eran-tany ary faha-21 lehibe indrindra amin' ny [[fanafarana entana]]. I Rosia koa dia miankina be amin' ny fidiram-bolan' ny hetra sy ny saram-panondranana ny solitany sy ny etona voajanahary, izay miantoka ny 45&nbsp;% amin' ny vola miditra amin' ny tetibola federalin' i Rosia tamin' ny Janoary 2022, ary hatramin' ny 60&nbsp;% amin' ny fanondranana nataony tamin' ny taona 2019. Manana anisan' ny firenena manana trosa ivelany ambany indrindra ao amin' ny firenena matanjaka ara-toekarena, ary manana ny tahirim-bola vahiny fahadimy lehibe indrindra, mihoatra ny 601 lavitrisa [[dôlara]], na dia voageja any ivelany aza ny antsasak' izany, ary vola be no heverina fa lany tamin' ny Ady amin' i Okraina. Anisan' ny ambony indrindra ny tsy fitovian' ny fidiram-bola sy ny harena isan-tokantrano, raha mitaha amin' ny an' ny firenena mandroso hafa, ary misy ny tsy fitovian' ny faritra eo amin' ny lafiny fampandrosoana ara-toekarena. Taorian' ny folo taona mahery nisian' ny fitomboana ara-toekarena haingana taorian' ny vanim-potoan' ny [[Firaisana Sôvietika]], izay notohanan' ny vidin-tsolika avo lenta sy ny fisandratry ny tahirim-bola vahiny sy ny fampiasam-bola, dia simba ny toekaren' i Rosia noho ny sazy iraisam-pirenena nampiharina tamin' ny taona 2014 taorian' ny [[Adin' i Rosia sy i Okraina]] sy ny fanakambanana an' i [[Krimea]] ao amin' ny tanin' i Rosia. Taorian' ny [[fanafihan' ny Rosia an' i Okraina tamin' ny taona 2022]], niatrika sazy sy ankivin' ny orinasa ilay firenena, ka lasa firenena iharan' ny sazy be indrindra eran' izao tontolo izao, mba hampitoka-monina ny toekarena rosiana amin' ny rafitra ara-bolan' ny Tandrefana. Ny fiantraikany ratsy aterak' izany dia nampitsahatra ny famoahan' ny governemanta rosiana antontan-kevitra momba ny toekarena nanomboka tamin' ny Avrily 2022. Na dia nitazona ny fahamarinan-toerana sy ny fitomboan' ny toekarena aza i Rosia — vokatry ny fandaniana ara-tafika be sy ny fanjifana isan-tokantrano ary ny fampiasam-bola — dia nihevitra ny mpahay toekarena fa hisy fiantraikany maharitra eo amin' ny toekarena rosiana ny sazy. === Fitaterana === [[Sary:VL 85-022 container train.jpg|vignette|Ny lalamby Transsiberiana no lalamby lava indrindra eran-tany, mampitohy an' i Môsko amin' i Vladivostok.]] Fehezin' ny Lalamby Rosiana izay tantanin' ny fanjakana ny [[fitaterana an-dalamby]] any Rosia. Ny fitambaran' ny halavan' ny lalamby fampiasa mahazatra ao amin' io firenena io no fahatelo lava indrindra eran-tany, mihoatra ny 87&nbsp;000 km. Tamin' ny taona 2019 dia i Rosia no manana tambajotran' arabe fahadimy lehibe indrindra eran' izao tontolo izao, manana arabe maherin' ny 1,5 tapitrisa km, na dia anisan' ny ambany indrindra eran' izao tontolo izao aza ny hakitroky ny arabe, noho ny ampahany amin' ny velaran-taniny izay midadasika. Ny [[lalana an-dranomamy]] anatiny any Rosia no lava indrindra eran-tany, mirefy 102&nbsp;000 km. Manana [[seranam-piaramanidina]] maherin' ny 900 i Rosia, laharana fahafito eran-tany, ka ny seranam-piaramanidina iraisam-pirenen' i Sheremetyevo ao Môsko no be mpampiasa indrindra. Ny seranan-tsambon' i Novorossiysk ao amin' ny Krain' i Krasnodar, manamorona ny [[Ranomasina Mainty]], no [[seranan-tsambo]] lehibe indrindra any Rosia. === Angovo === I Rosia no firenena matanjaka indrindra amin' ny [[angovo]]. Izy no manana tahirin' [[etona voajanahary]] lehibe indrindra, tahirin' [[arintany]] faharoa lehibe indrindra, tahirin-t[[solitany]] fahavalo lehibe indrindra, ary ny tahirin-t[[sista misy molanga]] lehibe indrindra any [[Eorôpa]]. I Rosia ihany koa no mpamokatra etona voajanahary lehibe indrindra eran-tany, mpamokatra etona voajanahary faharoa lehibe indrindra, ary mpamokatra sy mpanondrana solitany faharoa lehibe indrindra. Ny famokarana solitany sy etona voajanahary ao Rosia dia nitarika fifandraisana ara-toekarena lalina tamin' ny [[Vondrona Eorôpeana]], tamin' i [[Repoblika Entim-Bahoakan' i Sina|Sina]], ary tamin' ny firenena tao amin' ny [[Firaisan' ny Repoblika Sôsialista Sôvietika|Firaisana Sôvietika]] sy ny [[Vondron-Tany Tatsinanana]] teo aloha. Ohatra, tato anatin' ny folo taona farany, ny anjaran' i Rosia amin' ny totalin' ny tinadin' etona ho an' ny Vondrona Eorôpeana (anisan' izany ny [[Fanjakana Mitambatra]]) dia 25&nbsp;% tamin' ny 2009 ka nitombo ho amin' ny 32&nbsp;% izany tao anatin' ny herinandro talohan' ny [[Fanafihan' ny Rosia an' i Okraina tamin' ny taona 2022|nanafihan' ny Rosiana an' i Okraina tamin' ny Febroary 2022]]. Tamin' ny tapaky ny taompolo 2000 dia manodidina ny 20&nbsp;% ny anjaran' ny sehatry ny solitany sy ny etona voajanahary amin' ny [[harin-karena faobe]], ary tamin' ny taona 2013 dia 20-21&nbsp;% amin' ny harin-karena faobe. Ny ampahany antohan' ny solitany sy ny etona voajanahary amin' ny fanondranana any Rosia (manodidina ny 50&nbsp;%) sy ny vola miditra amin' ny [[tetibola]] federaly (manodidina ny 50&nbsp;%) dia lehibe, ary ny hetsiky ny harin-karena faoben' i Rosia dia tena miankina amin' ny vidin' ny solitany sy ny vidin' etona voajanahary, fa ny ampahany amin' ny harin-karena faobe dia ambany lavitra noho ny 50&nbsp;%. Araka ny fanombanana feno voalohany toy izany navoakan' ny Rosstat, izay sampan-draharahan' ny antontan' isa rosiana, tamin' ny taona 2021, ny ampahany ambony indrindra amin'ny totaly amin' ny sehatry ny solitany sy etona voajanahary ao amin' ny harin-karena faoben' i Rosia — ao anatin' izany ny fitrandrahana, ny fanadiovana, ny fitaterana, ny fivarotana solitany sy etona, ny entana sy ny serivisy rehetra ampiasaina, ary ny hetsika fanohanana rehetra — mitentina 19,2&nbsp;% tamin' ny taona 2019 ary 15,2&nbsp;% tamin' ny taona 2020; izany dia azo ampitahaina amin' ny ampahany amin' ny harin-karena faobe any [[Nôrvezy]] sy any [[Kazakstàna]], ary ambany lavitra noho ny ampahany amin' ny harin-karena faobe any Arabia Saodita sy any amin' ny [[Emirata Arabo Mitambatra]]. I Rosia no mpamokatra [[herinaratra]] fahefatra lehibe indrindra eran-tany. Loharan' angovo lehibe indrindra ny etona voajanahar, miantoka ny antsasany mahery amin' ny angovo fototra rehetra ary ny 42&nbsp;% amin' ny fanjifana herinaratra. I Rosia no firenena voalohany namolavola [[angovo nokleary]] sivily, nanangana toby nokleary voalohany eran-tany tamin' ny taona 1954; mbola mpisava lalana amin' ny teknôlôjian' ny angovo nokleary izy ary heverina ho mpitarika maneran-tany amin' ny reaktera amin' ny neotrôna haingam-piasa. I Rosia no mpamokatra angovo nokleary fahefatra lehibe indrindra eran-tany, izay mahatratra ny ampahefatry ny famokarana herinaratra manontolo. Mikendry ny fanitarana ny anjara asan' ny angovo nokleary sy hampandroso ny teknôlôjia vaovaon' ny reaktera ny pôlitika rosiana momba ny angovo. Nankatoavin' i Rosia ny Fifanarahana tao Paris tamin' ny taona 2019. Ny fandefasaqna [[etona mampihiboka hafanana]] ao amin' ilay firenena no fahefatra be indrindra eran-tany. Ny arintany dia mbola miantoka saika ny ampahadimin' ny famokarana herinaratra (17,64&nbsp;%). I Rosia no mpamokatra herinaratra fahadimy lehibe indrindra tamin' ny taona 2022, ka ny angovon-drano dia miantoka saika ny ampahadimin' ny famokarana herinaratra (17,54&nbsp;%). Mbola kely dia kely ny fampiasana sy ny fampivoarana ny angovo azo havaozina hafa, satria i Rosia dia anisan' ny firenena vitsy tsy manana fanohanana matanjaka avy amin' ny governemanta na avy amin' ny fanjakana momba ny fanitarana ireo loharanon' angovo ireo. === Fambolena === [[Sary:Wheat Tomsk.jpg|vignette|[[Varimbazaha]] any amin' ny Ôblastan' i Tomsk, any [[Siberia]]]] Ny sehatry ny fambolena ao Rosia dia mandray anjara eo amin' ny 5&nbsp;% amin' ny fitambaran' ny [[harin-karena faobe]] ao amin' ilay firenena, na dia mampiasa eo amin' ny ampahatelon' ny isan' ny mpiasa aza io sehatra io. Ity sehatra ity no manana velaran-tany fahatelo lehibe indrindra eran-tany, amin' ny 1&nbsp;265&nbsp;267 km<sup>2</sup>. Na izany aza, noho ny fahasarotan' ny tontolo iainana ao aminy dia eo amin' ny 13,1&nbsp;% monja amin' ny taniny no atokana ho an' ny fambolena, ary ny 7,4&nbsp;% fanampiny dia azo volena. Heverina ho anisan' ny sompitr' i Eorôpa ny tany fambolena ao amin' ilay firenena. Maherin' ny ampahatelon' ny velaran-tany fambolena no atokana ho an' ny fambolena vilona, ​​ary ny sisa tavela amin' ny tany fambolena dia ampiasaina hanaovana fambolena indostrialy (tsy hatao sakafo) sy fambolena [[legioma]] sy [[voankazo]]. Ny [[voamadinika]] no vokatra fototra ao amin' ny fambolena rosiana hatramin' izay, izay ampiasana ny antsasaky ny tany fambolena. I Rosia no mpanondrana [[varimbazaha]] betsaka indrindra eran-tany, mpamokatra [[ôrza]] sy [[varimainty]] betsaka indrindra, anisan' ny mpanondrana [[katsaka]] sy [[menaka tanamasoandro]], ary mpamokatra [[zezika]] voalohany indrindra koa izy. Mahita ny mpandinika maro momba ny fampifanarahana ny fambolena amin' ny [[fiovan' ny toetany]] fa hitondra tombontsoa lehibe ho an' ny fambolena rosiana ny sisa amin' ny taonjato faha-21 satria mitombo ny velaran-tany azo volena any [[Siberia]], izany dia mety hitarika fifindra-monina anatiny sy ivelany mankany amin' io faritra io. === Jono === Noho ny morontsiraka midadasika manamorona ny [[ranomasimbe]] telo sy [[ranomasina]] an-tsisin-tany roa ambin' ny folo, dia mitazona ny laharana fahenina eran-tany amin' ny indostrian' ny [[jono]] i Rosia; [[trondro]] efa ho 5 tapitrisa taonina no azo tamin' ny taona 2018. Any no misy ny [[kaviara]] tsara indrindra eran-tany, atao hoe beloga (''beluga''); ary izy no mamokatra ny ampahatelon' ny trondro am-bifotsy rehetra, ary ny ampahefatry ny trondro vao sy trondro nampangatsiahina eran-tany. === Siansa sy teknôlôjia === [[Sary:M.V. Lomonosov by L.Miropolskiy after G.C.Prenner (1787, RAN).jpg|vignette|249x249px|[[Mikhaïl Lomonossov|Mikhail Lomonosov]] (1711–1765) — mpahay siansa, mpamorona, pôeta ary mpanakanto]] Nandany manodidina ny 1&nbsp;% amin' ny harin-karena faobeny i Rosia tamin' ny fikarohana sy ny fampandrosoana tamin' ny taona 2019, izany no mahatoga azy ho ny firenena manana tetibola fahafolo avo indrindra eran-tany. Izy koa dia laharana fahafolo maneran-tany amin' ny isan' ny famoahan-boky aman-gazety siantifika tamin' ny taona 2020, miaraka amin' ny lahatsoratra 1,3 tapitrisa any ho any. Nanomboka tamin' ny taona 1904 dia nomena [[Loka Nobel]] ny Sôvietika sy Rosiana miisa 26, amin' ny [[fizika]], ny [[simia]], ny [[fitsaboana]], ny [[Toekarena (taranja)|toekarena]], ny [[Haisoratra|literatiora]] ary ny [[fandriam-pahalemana]]. Laharana faha-60 ao amin' ny Global Innovation Index i Rosia tamin' ny taona 2024, nidina izany taha mitaha amin' ny faha-45 tamin' ny taona 2021. Hatramin' ny andron' i [[Nikolay Lobachevsky]], izay nisava lalana ny jeômetria tsy eoklidiana, sy i [[Pafnuty Chebyshev]], izay mpampianatra malaza, dia lasa anisan' ny nalaza indrindra eran-tany ny mpahay matematika rosiana. I [[Dmitry Mendeleev]] no namorona ny <u>tabilao periôdika</u>, izay rafitra fototry ny simia môderina. Sivy ny mpahay matematika sôvietika sy rosiana nahazo ny medaly Fields. i [[Grigori Perelman]] dia nomena ny voalohany amin' ny Clay Millennium Prize Problems Award noho ny porofo farany nomeny momba ny <u>vinavinan' i Poincaré</u> tamin' ny taona 2002, sy ny medaly Fields tamin' ny taona 2006. Anisan' ny mpamorona ny [[fampielezam-peo]] (radiô) i [[Aleksander Popov]], fa mpiara-mpamorona ny [[lazera]] sy ny [[mazera]] kosa i [[Nikolai Basov]] sy i [[Aleksander Prokhorov]]. Nandray anjara lehibe teo amin' ny sehatry ny fampitohizana vita amin' ny saika mpampita aratra i [[Oleg Losev]], ary nahita ny [[roalahiny]] (diôdy) mandefa hazavana. Heverina ho anisan' ny mpanorina ny [[jeôsimia]] sy ny [[biôjeôsimia]] ary ny [[radiôjeôlôjia]] i [[Vladimir Vernadsky]]. Fantatra amin' ny fikarohana mpisava lalana momba ny hery fiarovan' ny vatana (imonôlôjia) i [[Élie Metchnikoff]]. Malaza indrindra amin' ny asany momba ny fepetra fifehazana fihetsika i [[Ivan Pavlov]]. Nandray anjara fototra tamin' ny sehatra maro momba ny fizika teôrika i [[Lev Landau]]. Fanta-daza indrindra amin' ny fahafantarana ny foibe niandohan' ny zavamaniry ambolena i [[Nikolai Vavilov]]. Fantatra indrindra amin' ny [[lisenkôisma]] i [[Trofim Lysenko]]. Mpahay siansa sy mpamorona rosiana malaza maro no nifindra monina. Mpisava lalana amin' ny fanamboarana fiaramanidina i [[Igor Sikorsky]]. I [[Vladimir Zworykin]] no mpamorona ny fampitana fahitalavitra ikônpôskôpy sy kineskôpy. Olo-malaza amin' ny sehatry ny biôlôjian' ny fivoarana miandalana i [[Theodosius Dobzhansky]]. Anisan' ny mpiaro ny [[teôrian' ny Big Bang]] i [[George Gamow]]. === Fikarohana eny amin' ny habakabaka === [[Sary:Mir on 12 June 1998edit1.jpg|vignette|''Mir'', toby ana habakabaka rosiana miasa amin' ny ôrbitan-tany ambany]] Ny Roscosmos no misahana ny habakabaka ao Rosia. Ny zava-bitan' ilay firenena eo amin' ny sehatry ny teknôlôjian' ny habakabaka sy ny fikarohana eny amin' ny habakabaka dia azo tsapain-tanana noho ny asan' i [[Konstantin Tsiolkovsky]], rain' ny [[astrônaotika]] teôrika, izay nanome aingam-panahy ny injeniera malazan' ny sambondanitra sôvietika, toa an' i [[Sergey Korolyov]] sy i [[Valentin Glushko]] ary ny maro hafa, izay nandray anjara amin' ny fahombiazan' ny fandaharan' asa sôvietika moba ny habakabaka tany am-piandohan' ny "hazakazaka eny amin' ny habakabaka" sy ny sisa. Tamin' ny taona 1957 no nandefasana ny [[zanabolana]] voalohany miodina amin' ny [[Tany]], ny ''Sputnik''&nbsp;''1''. Nahomby ny fitsangatsanganan' olombelona voalohany eny amin' ny habakabaka nataon' i [[Yuri Gagarin]] tamin' ny taona 1961. Nanaraka an' izany ny firaketana momba ny fikarohana ana habakabaka maro hafa sôvietika sy rosiana. Tamin' ny taona 1963 dia i [[Valentina Tereshkova]] no vehivavy voalohany sy zandriny indrindra tonga teny amin' ny habakabaka, rehefa namita iraka irery nandritra ny fanirahana Vostok&nbsp;6. Tamin' ny taona 1965 dia i [[Alexei Leonov]] no olona voalohany nitarika fitsangatsanganana ana habakabaka, nivoaka ny kapsiolan-kabakabaka nandritra ny Voskhod&nbsp;2. Tamin' ny taona 1957 dia ilay alika Laika no biby voalohany teny amin' ny habakabaka nanodidina ny Tany, tao anaty zanabolana ''Sputnik&nbsp;2''. Tamin' ny taona 1966 dia i Luna&nbsp;9 no [[sambondanitra]] voalohany afaka nipetraka tsy nisy fahasimbana teo ambony zava-mitsingevana eny an-danitra, teny amin' ny [[Volana]] izany. Tamin' ny taona 1968 dia nitondran' i Zond&nbsp;5 ny zavamananaina voalohany avy eto amin' ny Tany (sokatra roa sy zavamananaina hafa) mba hihodidina ny Volana. Tamin' ny taona 1970, i Venera&nbsp;7 no sambondanitra voalohany nipetraka teo amin' ny planeta hafa, i [[Venosy (planeta)|Venosy]]. Tamin' ny taona 1971, i Mars&nbsp;3 no sambondanitra voalohany nipetraka teo amin' ny planeta [[Marsa (planeta)|Marsa]]. Nandritra io vanim-potoana io ihany, i ''Lunokhod&nbsp;1'' no zanabolana mpandehandeha ho an' ny fikaroka eny amin' ny habakabaka, fa i ''Salyut&nbsp;1'' kosa no toby ana habakabaka voalohany eran-tany. Nanana satelita miasa miisa 172 teny amin' ny habakabaka i Rosia tamin' ny Avrily 2022, ka izany no fahatelo betsaka indrindra eran-tany. Teo anelanelan' ny sidina farany tamin' ny prôgrama Space Shuttle (amerikana) tamin' ny taona 2011 sy ny iraka voalohany nataon' ny ekipan' ny SpaceX (amerikana) tamin' ny taona 2020, ireo fioze Soyuz no hany fiara afaka nitondra ny mpanamory sambondanitra ho any amin' ny International Space Station (na ISS). I Luna&nbsp;25, izay natomboka tamin' ny Aogositra 2023, no voalohany tamin' ny prôgrama fikarohana Luna-Glob Moon. === Fizahàn-tany === [[Sary:Grand Cascade in Peterhof 01.jpg|vignette|Ny Lapan' i Peterhof ao [[Saint Petersburg]], vakoka eran-tanin' ny [[UNESCO]]]] Araka ny filazan' ny World Tourism Organization dia i Rosia no firenena fahenina ambin' ny folo be mpitsidika indrindra eran' izao tontolo izao, ary firenena fahafolo be mpitsidika indrindra any [[Eorôpa]], tamin' ny taona 2018, izay nahitana mpitsidika maherin' ny 24,6 tapitrisa. Araka ny filazan' ny Rosturisma dia nahatratra 24,4 tapitrisa ny isan' ny fitsangatsanganana nataon' ny teratany vahiny tany Rosia tamin' ny taona 2019. Nahatratra 11,6 lavitrisa [[dôlara]] ny vola azo tamin' ny [[fizahàn-tany]] iraisam-pirenena rosiana tamin' ny taona 2018. Tamin' ny taona 2019 dia ny fitsangatsanganana sy ny fizahàn-tany dia manodidina ny 4,8&nbsp;% amin' ny fitambaran' ny [[harin-karena faobe]] ao amin' ilay firenena. Taorian' ny areti-mifindra [[COVID-19]] dia nihena be ny fizahàn-tany tamin' ny taona 2020, ka maherin' ny 6,3 tapitrisa fotsiny ny vahiny mpitsidika. Ny lalan' ny fizahàn-tany lehibe ao Rosia dia ahitana ny fandehanana manodidina ny Zolotoye koltso Rossii ("Peratra volamenan' i Rosia") (toerana any avaratra-atsinanan' i [[Môsikao|Môsko]], eo anelanelan' ny ony [[Volga (ony)|Volga]] sy ny renirano Klyazma), lalana andalovana sy itsidihana ny tanàn-dehibe rosiana tranainy; fitsangantsanganana eny ambonin' ny [[ony]] sy [[renirano]] lehibe toa an' i Volga; fandehanana eny amin' ny tandavan-tendrombohitra toy ny [[Tandavan-tendrombohitra Kaokazy]], ary mandeha amin' ny Lalamby Transsiberiana Lehibe ([[Fiteny rosiana|rosiana]]: Транссибирская магистраль / ''Transsibirskaya Magistral'<nowiki/>''). Anisan' ny toerana malaza sy be mpitsidika indrindra ao Rosia ny Kianja Mena (rosiana: Красная площадь / ''Krasnaya ploshchad'''), ny Lapan' i Peterhof (rosiana: Петерго́ф / ''Petergóf''), ny Kazan Kremlin (rosiana: Казанский кремль / ''Kazanskiy kreml''), ny Troitsye-Sergiyeva Lavra (rosiana: Троице-Сергиева лавра / ''Troitsye-Sergiyeva lavra'') ary ny [[Farihy Baikal]]. I [[Môsko]], renivohitra onenan' ny olona avy amin' ny firenena rehetra sy ivo manan-tantaran' ilay firenena, dia tanàna ngeza dia ngeza sady môderina; mitazona ny maritrano klasika sy tamin' ny vanim-potoana sôvietika izy io ary ahitana ny zavakanto avo lenta, balety malaza eran-tany, ary trano avo mijoalajoala môderina. I [[Saint Petersburg]], renivohitrty ny [[Empira Rosiana]] taloha, dia malaza amin' ny maritrano klasika, ny katedraly, ny tranombakoka sy teatra, alina fotsy, ny reniranony ary ny lakandranony maro. Malaza maneran-tany i Rosia noho ny tranombakoka manankarena, toy ny Tranombako-Panjakana Rosiana (rosiana: ''Gossudarstvyenniy Russkiy muzey''), ny Fitokana-monim-Panjakana (rosiana: ''Gossudarstvyenniy Ermitazh''), ary ny Galeriam-Panjakana Tretiakov (rosiana:''Gosudarstvennaya Tretyakovskaya Galereya''); ary ho an' ny teatra toa ny Bolshoi sy ny Mariinsky. Ny Kremlin ao Môsko (rosiabna: ''Moskovskiy Kremlʹ'') sy ny Katedraly Masindahy Vasily (rosiana: ''Sobor Vasiliya Blazhennogo'') dia anisan' ny zava-boaorina ngeza ara-kolontsaina ao Rosia. == Jereo koa == * [[Firaisan' ny Repoblika Sôsialista Sôvietika]] * [[Rosiana (vahoaka)]] '''Firenena ao Azia:''' [[Afganistàna]] - [[Arabia Saodita]] - [[Armenia]] - [[Azerbaijàna]] - [[Bangladesy]] - [[Bareina]] - [[Botàna]] - [[Broney]] - [[Emirata Arabo Mitambatra]] - [[Filipina]] - [[Iemena]] - [[India]] - [[Indônezia]] - [[Iràka]] - [[Iràna]] - [[Israely]] - [[Japàna]] - [[Jôrdania]] - [[Kambôdia]] - [[Katara]] - [[Kazakstàna]] - [[Kirgizistàna]] - [[Kôety]] - [[Kôrea Atsimo]] - [[Kôrea Avaratra]] - [[Laôsy]] - [[Libàna]] - [[Maldiva]] - [[Malezia]] - [[Mianmara]] - [[Môngôlia]] - [[Nepaly]] - [[Ômàna]] - [[Ozbekistàna]] - [[Pakistàna]] - [[Palestina (fanjakana)]] - [[Rosia]] - [[Sina]] - [[Singaporo]] - [[Siria]] - [[Srilanka]] - [[Tailandy]] - [[Taioàna]] - [[Tajikistàna]] - [[Torkia]] - [[Torkmenistàna]] - [[Vietnamy]]. '''Firenena ao Eorôpa:''' [[Albania]] - [[Alemaina]] - [[Andôra]] - [[Aotrisy]] - [[Belzika]] - [[Bielôrosia]] - [[Bolgaria]] - [[Bôsnia-Herzegôvina]] - [[Danemarka]] - [[Espaina]] - [[Estônia]] - [[Fanjakana Mitambatra]] - [[Finlandy]] - [[Frantsa]] - [[Grisia]] (na [[Gresy]]) - [[Hôngria]] (na [[Hongaria]]) - [[Irlanda]] - [[Islandy]] - [[Italia]] - [[Jeôrjia]] - [[Repoblikan' i Kipra|Kipra]] (na [[Repoblikan' i Kipra|Sipra]]) - [[Krôasia]] (na - [[Krôatia]]) - [[Letônia]] - [[Liktenstaina]] - [[Litoania]] - [[Loksemborga]] - [[Masedônia Avaratra]] (na [[Makedônia Avaratra]])- [[Malta]] - [[Môldavia]] - [[Môntenegrô]] - [[Nederlandy]] - [[Nôrvezy]] - [[Okraina]] - [[Pôlônia]] - [[Pôrtogaly]] - [[Tsekia]] - [[Romania]] - [[Rosia]] - [[San-Marîno]] - [[Serbia]] - [[Slôvakia]] - [[Slôvenia]] - [[Soeda]] - [[Soisa]] - [[Tsekia]] - [[Vatikàna|Vatikàna.]] '''Kôntinenta eto an-tany''' * [[Afrika]] * [[Amerika]] ([[Amerika Avaratra]] - [[Amerika Atsimo]]) * [[Azia]] * [[Eorôpa]] * [[Ôseania]] * [[Antarktika]] {{vangovango}} == Tsiahy == {{ref}} [[Sokajy:Rosia]] [[Sokajy:Firenena mpikambana ao amin'ny Fikambanan'ny Firenena Mahaleotena]] [[Sokajy:Firenena avy amin'ny FRSS]] 1lfk58xif66mrb5jji7h45vf98q5lw6 Angano 0 6481 1111194 1105791 2025-06-29T01:05:21Z 41.213.235.225 1111194 wikitext text/x-wiki [[Sary:Lechatbotte1.jpg|vignette|''Ilay saka mikiraro'', sary nataon' i Gustave Doré|360x360px]] Ny '''angano''' dia tantara fohy izay an' ny karazana zavakantom-bahoaka ifandovana. Ny fitantarana toy izany dia matetika ahitana mazia sy ody ary zavaboary hafahafa. Ny mpandray anjara mahazatra ao anaty angano dia ny [[dragona]], ny [[kalanoro]], ny elfa, ny rapeto, ny [[Kokolampo|kokolampy]], trimobe, [[zazavavindrano]], bibiolona, mpamosavy, mpanao hatsaranan, ny ombiasa, sns. Ny angano dia samy miseho am-bava na amin' ny endrika antsoratra. Maro amin' ny angano ankehitriny no nivoatra avy amin' ny angano efa nisy an-jato taonany, misy fahasamihafana kely, tao amin' ny kolontsaina maro manerana izao tontolo izao. Ny tantaran' ny angano dia tena saro-potorina. Na izany aza, araka ny filazan' ny mpikaroka ao amin' ny oniversite any Durham sy Lisbonne, ny fitantarana toy izany dia mety efa an' arivony taona, ny sasany tamin' ny [[Andron' ny Alimo]]. Ny angano sy ny asa nalaina avy amin' ny angano dia mbola misy manoratra ankehitriny. Ny ''Jataka''<ref><small>Ny ''Jakata'' dia angano sy tantara momba ny fiainan' ny ''buddha'' maro taloha, indrindra fa ny an' i Buddha Shakyamuni izay tena nisy ara-tantara.</small></ref> angamba no fanangonana angano tranainy indrindra amin' ny literatiora, ary ny ankamaroan' ny maro hafa dia efa mihoatra ny arivo taona. Azo antoka fa betsaka (angamba ny ampahadiminy) amin' ny literatiora malaza any Eorôpa ankehitriny dia avy amin' ny ampahany amin' izany rehetra izany izay niankandrefana niaraka tamin' ny [[Kroazada]] tamin' ny alalan' ny [[Arabo (vahoaka)|Arabo]] sy [[Jiosy]]. Nanasokajy ny angano amin' ny fomba isan-karazany ny fôlklôrista (mpandalina literatioram-bahoaka). Ny fanasokajiana Aarne–Thompson–Uther sy ny famakafakana ara-drafitr' endrik' i [[Vladimir Propp]] no ​​anisany tena misongadina. Ny fôlklôrista hafa dia nanakatra ny hevitry ny angano, saingy tsy nisy sekoly natsangana ho handalinana ny hevitry ny angano. == Jereo koa == * [[Tononkalo]] * [[Ankamantatra]] * [[Angano malagasy]] == Loharano sy fanamarihana == <references />2. https://fr.scribd.com/document/747910307/Lit-Literatiora-am-bava 3. https://fr.scribd.com/document/587298280/Malagasy-2nd [[Sokajy:Angano]] 1hngr7zrotow20xd895piuvksuzjvb8 1111195 1111194 2025-06-29T01:06:05Z 41.213.235.225 /* Jereo koa */ 1111195 wikitext text/x-wiki [[Sary:Lechatbotte1.jpg|vignette|''Ilay saka mikiraro'', sary nataon' i Gustave Doré|360x360px]] Ny '''angano''' dia tantara fohy izay an' ny karazana zavakantom-bahoaka ifandovana. Ny fitantarana toy izany dia matetika ahitana mazia sy ody ary zavaboary hafahafa. Ny mpandray anjara mahazatra ao anaty angano dia ny [[dragona]], ny [[kalanoro]], ny elfa, ny rapeto, ny [[Kokolampo|kokolampy]], trimobe, [[zazavavindrano]], bibiolona, mpamosavy, mpanao hatsaranan, ny ombiasa, sns. Ny angano dia samy miseho am-bava na amin' ny endrika antsoratra. Maro amin' ny angano ankehitriny no nivoatra avy amin' ny angano efa nisy an-jato taonany, misy fahasamihafana kely, tao amin' ny kolontsaina maro manerana izao tontolo izao. Ny tantaran' ny angano dia tena saro-potorina. Na izany aza, araka ny filazan' ny mpikaroka ao amin' ny oniversite any Durham sy Lisbonne, ny fitantarana toy izany dia mety efa an' arivony taona, ny sasany tamin' ny [[Andron' ny Alimo]]. Ny angano sy ny asa nalaina avy amin' ny angano dia mbola misy manoratra ankehitriny. Ny ''Jataka''<ref><small>Ny ''Jakata'' dia angano sy tantara momba ny fiainan' ny ''buddha'' maro taloha, indrindra fa ny an' i Buddha Shakyamuni izay tena nisy ara-tantara.</small></ref> angamba no fanangonana angano tranainy indrindra amin' ny literatiora, ary ny ankamaroan' ny maro hafa dia efa mihoatra ny arivo taona. Azo antoka fa betsaka (angamba ny ampahadiminy) amin' ny literatiora malaza any Eorôpa ankehitriny dia avy amin' ny ampahany amin' izany rehetra izany izay niankandrefana niaraka tamin' ny [[Kroazada]] tamin' ny alalan' ny [[Arabo (vahoaka)|Arabo]] sy [[Jiosy]]. Nanasokajy ny angano amin' ny fomba isan-karazany ny fôlklôrista (mpandalina literatioram-bahoaka). Ny fanasokajiana Aarne–Thompson–Uther sy ny famakafakana ara-drafitr' endrik' i [[Vladimir Propp]] no ​​anisany tena misongadina. Ny fôlklôrista hafa dia nanakatra ny hevitry ny angano, saingy tsy nisy sekoly natsangana ho handalinana ny hevitry ny angano. == Jereo koa == * [[Tononkalo]] * [[Ankamantatra]] * [[Angano malagasy]] * [[Rahalahy Grimm]] == Loharano sy fanamarihana == <references />2. https://fr.scribd.com/document/747910307/Lit-Literatiora-am-bava 3. https://fr.scribd.com/document/587298280/Malagasy-2nd [[Sokajy:Angano]] 8sm9pbasq0t7awgzhj7uyxa5ehuiecq Sokajy:Angano 14 6482 1111191 37345 2025-06-29T00:53:51Z 41.213.235.225 1111191 wikitext text/x-wiki {{renipejy|angano}} [[Sokajy:Boky]] 0sif2f0sth28pbrwuxsl67dq9oepu4b Lôndôna 0 8641 1111332 1083269 2025-06-29T10:49:32Z Thelezifor 15140 Namafa soratra tsy ilaina 1111332 wikitext text/x-wiki [[Sary:London Skyline (125508655).jpeg|vignette|308x308px|I Lôndôna]] I '''Lôndôna''' dia tanàna, renivohitr' i [[Angletera]] sy ny [[Fanjakana Mitambatra]], ao amin' ny tapany atsimo-atsinanan' ny Fanjakana Mitambatra sady tanàna ngeza indrindra any amin' ny Fanjakana Mitambatra. Nandritry ny taonjato maro dia izy no renivohitry ny [[Empira Britanika]], empira ngeza indrindra nisy teto an-tany. Efa roa arivo taona mahery io tanàna io no noforonin' ny Rômana. Raha ny isan' ny mponina no heverina dia efa betsaka ny tanàna lehibe ngeza noho izy. Amin' ny maha ivo ara-pôlitika azy dia renivohitry ny [[Commonwealth]] ny tanànan' i Lôndôna, hery ara-toekarena lehibe izy, noho ny maha ivontoerana ara-bola voalohany azy. [[Sary:London Skyline.jpg|thumb|220px|right|Ny ony Thames]][[File:Flag of the United Kingdom.svg|thumb|Sainan' ny [[Fanjakana Mitambatra]]|162x162px]]I Lôndôna Lehibe (''Greater London'') dia misy mponina miisa 7&nbsp;51&nbsp;400, ny mponina ao Lôndôna dia atao hoe Lôndônianina. Ilay tanàn-dehibe manotolo dia misy mponina 8&nbsp;278&nbsp;251. Araka ny fepetra isan-karazany dia mety eo anelanelan' ny 12 sy 14 tapitrisa any ho any isan' ny mponina iharan' ny fomba fiainana ao Lôndôna. Any [[Eorôpa]] dia i [[Môsikao|Môskva]] (any [[Rosia]]), i [[Paris]] (any [[Frantsa]]) sy [[Istanbul]] (any [[Torkia]]) ihany no manana lanja ara-demôgrafia mitovy aminy. Ny tanànan' i Lôndôna dia mihetsiketsika ary manana ny maha izy azy amin' ny lafiny [[kolontsaina]]. Manana anjara lehibe izy amin' ny taozavatra sy ny lamaody. Tanàna be [[Fizahàn-tany|mpizaha tany]] koa izy. 27 tapitrisa ny isan' ny mpizaha tany mandalo ao isan-taona, ary misy toerana efatra voasokajy ao anatin' ny haren-tsaina maneran-tany sady misy fanorenana mijoalajoala maromaro malaza eran-tany, toy ny Palace of Westminster, ny Tower Bridge, ny Tower of London, ny Westminster Abbey, ny Buckingham Palace, ny British Museum, ny National Gallery. {{vangovango}} [[Sokajy:London|*]] [[Sokajy:Tanàna ao Fanjakana Mitambatra‎]] [[Sokajy:Renivohitra any Eoropa]] tr7mocomal24be3t79bgfjjyvr8iu6o Ambohidrabiby 0 9342 1111251 1054945 2025-06-29T03:53:00Z RAKOTONIRINA Fanirilalaina Christien 35841 Tsipelina 1111251 wikitext text/x-wiki [[Sary:Ambohidrabiby et le nouvel an malgache.JPG|vignette|Ambohidrabiby]] '''Ambohidrabiby''' dia tanàna miorina eo antampon-tendrombohitra sady [[Kaominina ao Madagasikara|firaisam-pokotany malagasy]] ao amin' ny fivondronan[[Distrikan'Antananarivo-Avaradrano|' Antananrivo-Avaradrano]], faritra [[Faritra Analamanga|Analamanga]] ary [[faritanin' Antananarivo]]. 22 km miala an' [[Antananarivo]] amin' ny lalana mankany [[Anjozorobe]] no misy an' Ambohidrabiby. Tao anatin' ny kaominina [[Talata Volonondry]] izy talohan' ny volana avrily 2015. Ireo tendrombohitra manodidina azy dia [[Ambohimanga]] no eroa ampita andrefany, Ambohitrandriananahary no eroa ampita avaratra-antsinanany, [[Ilafy]] sy [[Antananarivo]] no eroa ampita atsimony. Raha mitaha amin' ireo tendrombohitra 12 masina ao Imerina kosa dia Ambohidrabiby no eo amin' ny [[Alahamady|zoro avaratra-antsinanana]]. Raha ho any Ambohidrabiby dia eo amin' ny PK 22 Km mahery manaraka ny lalam-pirenena faha-3 mihazo an' [[Anjozorobe]] no misy azy ary eo amin' ny tobin' ny fiaram-pitaterana Ambodivona, fiara mankeny Talata Volonondry no raisina. == Tantara == Ambohidrabiby dia vohitra niorina efa hatramin' ny taonjato faha-16. === Ny niforonan' ilay anaraa === ==== Araka ny angano ==== Araka ny [[lovantsofina]] dia nisy biby natahoran' ny olona ny vohitra toy ny [[fananimpitoloha]] izay nihodidina impito ny vohitra ny halavany sy ny [[songomby]] mivady ka nataon' ny olona ho "Ambohitrabiby". ==== Araka ny lovantsofina ==== Misy kosa anefa no milaza fa Ankotrokotroka no anaran' ny vohitra tany amboalohany ka Andriandroka, mpanjaka [[vazimba]] nalaza tamin' ny filalaovana [[varatra]] sy ny vahoakany no nonina teo. Ary misy milaza fa nonina teo ireo [[Vazimba]] manendy alohan' ny nifindrany monina tany Anosivola. Araka ny lovantsofina ihany, ny voalohan' ny taonjato faha-16 dia nisy mpanjaka arabo nantsoina hoe Habib (nogasiana ho [[Rabiby]]) rehefa vaky sambo tao amorontsiraka avaratra-antsinanan' i [[Madagasikara]] dia niakatra taty afovoantany izy sy ny olom-peheziny ary tonga tao Ambohitsitakatra ao [[Anjozorobe]] koa naka vady an-d[[Ramaitsoankanjo|Ramaintsoakanjo]] izay zanaka vavin' ny mpanjaka vazimba tao Ambohitsitakatra. Tato aoriana dia niala tao Ambohitsitaka i Rabiby sy ny fianakaviany, ny vahoakany ary ireo angaralahiny koa tonga teo ambany avaratra antsinanan' Ankotrokotroka (anaran' Ambohidrabiby taloha). Tamin' izany dia nisy tanànan' ny Vazimba niorina teo antampon' Ankotrokotroka ary Andriandroka no mpanjaka vazimba teo. Nikasa haka an' Ankotrokotroka i Rabiby koa mialohan' izany dia nanao joro nangataka fitahiana tamin' [[Andriamanitra (finoan-drazana malagasy)|Andriamanitra]] teo ambany avaratra antsinan' ny vohitr' Ankotrokotroka (eo amin' ny misy ny tanàna [[Fonohasina]] ankehitrio) ny mpanjaka Rabiby araka ny fombafomba nampanaovin' ny [[ombiasy]]. Rehefa izany dia nanihiny ny vohitr' Ankotrokotroka koa azony mora foana ary nitsoaka ny [[Vazimba]] nonina teo. Nanan-daza loatra Rabiby ka niova ho Ambohidrabiby ny anaran' ny vohitra Ankotrokotroka. Misy lovatsofina milaza fa izy Rabiby ihany no nanova an' Ankotrokotroka ho Ambohidrabiby anefa misy lovantsofina hafa milaza fa ny mpanjaka [[Ralambo]] no nanova ny anarambohitra ho Ambohidrabiby mba ho fahatsiarovana ny raibeny Rabiby. === Rabiby sy Ralambo: mpanjaka nalaza teo Ambohidrabiby === [[Fanandroana malagasy|Mpanandro]] tsy nanam-paharoa ny mpanjaka [[Rabiby]] ka voatazon’ny ohabolana hoe "Aza milaza mahita volana alohan-dRabiby". Novain-dRabiby ho [[Fiteny arabo|teny arabo]] ny anaram-bolana 12 sy ny anaran'andro 7 taty anivon' ny riaka raha tamin' ny [[Fiteny vazimba|teny vazimba]] sy [[Fiteny malay|maley]] izany, ka izy Rabiby no nampiasa ny teny hoe [[Alahamady]], [[Adaoro]], [[Alohotsy|Alohontsy]], [[Adimizana|Admizana]], [[Alatsinainy]], [[Talata]], sns voalohany taty anivon' ny riaka. [[Ramaintsoakanjo|Ramaitsoakanjo]] no vadiny izay niterahany an-Rabefaravolamanjaka vavimatoany sy Randapavola (Imaintsoanala) vaviaivony. Tamin-dRabiby dia fanjakana vazimba sy maley mitsitokotoko maro ny taty anivon' ny riaka. [[Andriamanelo]], mpanjaka maley teo [[Alasora]] tamin' ny taona 1540-1575, no nangataka an-dRabefaravolamanjaka ho vadiny saingy nampanambadian-dRabiby an'[[Andrianamboninolona]] ity zanany vavimatoa ity satria ny zanak' ireo no nokasainy hampanjakaina, ka Randapavola no nomeny ho vadin' [[Andriamanelo]]. Rabefaravolamanjaka sy [[Andrianamboninolona]] dia niteraka ireo [[Andriandoriamanjaka]]. Randapavola sy Andriamanelo kosa niteraka an-d[[Ralambo]] tamin’ny andro vava alahamady rehefa tsy nahazo zaza in’enina izy ireo talohan’izany. Rabefaravolamanjaka dia nonina sy nafenina ao an-tampon' Ambohitrandriananahary, tendrombohitra eroa ampita avaratra antsinanan' Ambohidrabiby satria tsy nety nanaraka an' [[Andrianamboninolona]] izy. Natao ho Ambohitrandriananahary no anaran' io vohitra io ho fahatsiarovana ny vohitr' Ambohitrandriananahary eo avaratr' i [[Alasora]] izay vohitr' Andrianamboninolona. Ny lazan-dRabiby sy ny vohitr' Ambohidrabiby hono no isan' ny nahatonga an-dRabefaravolamanjaka sy [[Ralambo]] (1575-1610) hisafidy hijanona eny Ambohidrabiby. Tsy nijanona tamin' ny rainy teo Alasora mantsy Ralambo fa nanara-dreny teny Ambohidrabiby izay nofinidiny ho renivohitry ny fanjakany sy hilevenany. Teo Ambohidrabiby i Ralambo sy ireo [[Andriandoriamanjaka]] no niara-nitantana ny fanjakana sy namorona ireo soatoavina maro izay lova mipetraka hoan' ny foko sy [[andriana]] [[merina]] mandrak' ankehitrio toy ny fiantsoana ny [[tendrombohitra 12]] raha hivavaka, ny [[Fandroan'Andriana|fandroana]], ny teti-razana, ny fihinanana omby, ny fitafiana ny jaky, sy ny maro hafa. Tsy nionona tamin' ny fandovàna ny fanjakan-d[[Rabiby]] raibeny sy [[Andriamanelo]] rainy teo [[Alasora]] mantsy Ralambo fa nanohitra sy nandresy ireo foko Ontaiva, sy Antavaratra ary [[Sakalava]] tonga nanafika taty anivon' ny riaka. Nohodidinin-dRalambo hady telo sosona Ambohidrabiby hiarovany amin' ny fahavalo, koa Ambohidrabiby no vohitra fahatelo taty anivon' ny riaka nahitana [[hadivory]]. Nasiany [[apombo]] mirehitra ny hadivory ka maro ireo Antavaratra sy [[Bezanozano]] ary Sakalava no maty ka tsy sahy intsony nanarina ary nilamina ny tany nanomboka hatreo. Noreseny koa ireo fanjakana nahaleo tena nanodidina azy toa an' [[Imerikasinina]] sy Andrianafovaratra mpanjakany ary ireo [[Vazimba]] teo antsinanan’Ambohidrabiby. Tonga fanjakana lehibe voalohany taty anivon’ny riaka ny fanjakan-dRalambo satria voafaritra amin' izany hatrany [[Ambohimalaza]], ka hatrany [[Ambohimanga]], ka hatrany [[Andringitra]], [[Masindray|Mansindray]], sy [[Talatavolonondry|Talata Volonondry]], ary [[Alasora]] ny fanjakany. Tamin' ny andron' [[Andriamasinavalona]] kosa dia nozarainy efatra tamin' ny zanany efa-dahy ny fanjakany koa ny zanany [[Andrianavalonimerina]] no nampitoeriny teo Ambohidrabiby. Lasan' ny rahalahiny teroa [[Ambohimanga]] anefa ny fanjakan' Andrianavalonimerina koa tsy nahazo nilevina teo Ambohidrabiby i Andrianavalonimerina fa nafenina teo amin' ny [[Rova Manjakamiadana|Rovan' Antananarivo]] izy. Ny taranak' Andrianavalonimerina koa dia noesorina teo Ambohidrabiby ary tsy nahazo zaratany teo Ambohidrabiby fa nafindran' ny mpanjaka honina ao Andranovelona avaratr' Ambohidrabiby. Koa tsy misy taranak' Andrianavalonimerina intsony eo Ambohidrabiby hatramin' izany fa tamin'[[Andrianampoinimerina]] vao tafaverina nonina teo Ambohidrabiby i Raketabao zafiafin' Andrianavalonimerina. Tamin' Andrianampoinimerina (1787-1810) dia nametrahany ny vadibeny natao hoe [[Rasendrasoa]] teo Ambohidrabiby. Ambohidrabiby moa dia [[Menabe (tany)|menabe]] fa tsy [[Menakely (tany)|menakely]] no tsy [[vodivona]] koa tsy tompombodivona no tsy tompomenakely i [[Rasendrasoa]], nefa dia nanana ny lazany koa izy. Raha tsiahivina, rehefa niamboho Rabodonimerina vadin' ny mpanjaka Andrianampoinimerina dia Rasendrasoa no lasa vadiben' Andrianampoinimerina. Rasendrasoa moa dia zafin' Andriampolofantsy ao Atsomangy. Na dia [[Zanadralambo amin' Andrianjaka]] aza no firazanan' Andriampolofantsy, nisy tamin' ny terak' Andriampolofantsy kosa no natao ho [[Andriamasinavalona (foko)|Andriamasinavalona]] ny firazanany, isan' ireny ny taranak' Andriamanitrirazaka lahiaivon' Andriampolofantsy nipoiran-dRasendrasoa. Koa Andriamasinavalona, fa tsy Zanadralambo amin' Andrianjaka, akory, araka izany, ny firazanan-dRasendrasoa na dia taranak' Andriampolofantsy izy ary avy ao Ambohitsoa no fiaviany. Ramatoa Rapoenty zafin-dRasendrasoa sy Andrianampoinimerina no saika hasandratra ho [[Fanjakan' i Madagasikara|mpanjakan' i Madagasikara]] tamin' ny taona 1863. Ny printsy Rabemaso zafin-dRavaozandriny ([[Zanakandriana]]) sy Andriamahanona (Zanakandriana) sady zafian-dRasendrasoa sy Andrianampoinimerina kosa no printsin' [[Avaradrano]] sy [[Marovatana]] tamin' ny fiafaran' ny fanjakan' andriana merina teto Madagasikara tamin' ny taona 1895. Mbola ao antampon' Ambohidrabiby mandraka ankehitrio ny fasana-dRasendrasoa sy ireo taranany. === Fizaran-tany teo Ambohidrabiby === Rehefa nilamina ny tany dia nalamin-dRalambo ny vohitr’ Ambohidrabiby araka ny [[vintana]] sy zon' ny tsirairay ka toy izao izany: tao antampony sy afovoan' Ambohidrabiby ny [[rova]] efa-joro voafefy rarivato sy hazo. ==== Fandaminana ny rova sy ny lapa ==== '''Ny vavahadin' ny rova''' Vavahady efatra no fidirana ao anaty rova. Amin' ny avaratry ny rova no misy ny vavahady avaratra izay natokana hidirana sy hivoahan' ny mpanjaka sy ny andriana. Amin' ny antsinanan' ny rova ny vavahady antsinana natao hidirana sy hivoahan' ny [[Hova]]. Amin' ny andrefan' ny rova ny vavahady andrefana natao hampiasain' ny rehetra. Ary eo atsimon' ny rova ny vavahady atsimo natao hidiran' ny mpanompo. Fandaminana ny anaty rova Toy izao kosa ny fandaminana ao anaty rova. Eo amin' ny ilany avaratra antsinanana amin' ny toerana avo indrindra ao anaty rova no misy ireo lapa miisa roa milahatra avaratra sy atsimo dia ny lapa Fenohasina an-dRabiby ary ny lapa Manjakazafy ipetrahan' ny mpanjaka sy ireo vadiny. Eo andrefan' ireo lapa ny kianja fikabarian' ny mpanjaka amin' ny fianakaviany sy ny tandapany sady filanonan' izy ireo toy ny famonoana [[omby volavita]] sy fandihizana. Eo andrefan' ny kianja kosa ny fasan' ny mpanjaka Rabiby raibeny sy [[Ramaintsoakanjo]] renibeny ary Andriandambotanimanjaka. '''Fandaminana ny anatin' ny lapa''' Toy izao kosa ny fandaminana anatin' ny lapa Fenohasina sy Manjakazafy: andrin-trano no eo afovoan' ny lapa; amin' ny lafiny avaratra antsinanana mitodika avaratra mianatsimo ny fandrian' ny mpanjaka koa mianavaradoha ny mpanjaka raha mandry ary mianatsimo kosa ny tongony; amin' ny lafiny atsinanana atsimo kosa no misy ireo fitaovana fandrahoan-tsakafon' ny mpanjaka; amin' ny ilany avaratra-andrefana anaty lapa kosa ny antokompatana misy ny akalana sady fisakafoanan' ny mpanjaka sy ny ankohonany; amin' ny lafiny atsimo anaty lapa kosa no fitoeran' ny [[akoho amam-borona]] sy ny fitaovampiadiana ary fitaovampiasan' ny mpanjaka. ==== Fizaran-tany teo Ambohidrabiby sy ny manodidina ==== '''Fizaran-tany''' Toy izao kosa ny fizaran-tany teo Ambohidrabiby sy ny manodidina: * Ny avaratry ny lapa, ny avara-drova, ny vakin-kady avaratra ary ny ivelan-kady avaratra hatrany ambany avaratr' Ambohidrabiby dia zaratany nomen' ny mpanjaka Ralambo an' ny [[Andriandoriamanjaka]] izay zana-dRabefaravolamanjaka tamin' Andrianamboninolona no zafin' ny mpanjaka Rabiby, dia ny zanaka amam-paran' Andriandambotanimanjaka valo mianadahy izany. * Ny atsimon' ny lapa sy atsimon-drova sy ny ivelan-kady atsimo ary ny ambany atsimon' Ambohidrabiby dia zaratany nomen' ny mpanjaka Ralambo an' Ambodifahitra. * Ny antsinanan' ny lapa sy atsinanan-drova sy ny ivelan-kady antsinana hatrany ambany antsinanan' Ambohidrabiby dia zaratany nomen' ny mpanjaka Ralambo hoan' ny Zanakarivonivahoaka, ny Andriandapamananihasiny (ao Ikelifaritra sy Ambatomahamanina) ary ny Ambohinanjakana. * Ny andrefan' ny lapa sy ny andrefan-drova ary ny ivelan-kady andrefana hatrany ambany andrefan' Ambohidrabiby dia zaratany nomen' ny mpanjaka Ralambo hoan' Antokomaro sy Ambohijina. Anefa ny Zanakarivonivahoaka dia mbola nahazo zaratany ao Andohalo amin' ny ambany atsimo-andrefan' Ambohidrabiby. Ravoromanga vadikelin' ny mpanjaka Ralambo dia nonina niaraka tamin' ny zanany telo lahy tao an-drovan' Ambohidrabiby. * Tsy nomen' ny mpanjaka Ralambo zaratany teo Ambohidrabiby sy ny manodidina anefa na Ravoromanga sy ny taranany fa Ambohitrolomahitsy no zaratany nomen' ny mpanjaka Ralambo an' ireo zanany telolahy tamin-dRavoromanga mba hiambina ny vavatany any. Satria anefa vady tian' ny mpanjaka Ralambo indrindra Ravoromanga dia teo ambany antsinanan' Ambohidrabiby ao Anjanakarivo andrefana amin' ny zaratanin' ny Zanakarivonivahoaka no nasian' ny mpanjaka Ralambo ny fasan-dRavoromanga. Izany no antony tsy ananan'ny Zanadravoromanga zaratany eo Ambohidrabiby sy ny manodidina. '''Ny vavahadin' Ambohidrabiby''' Nasian-dRalambo vavahady roa ny vohitr' Ambohidrabiby ka ny avaratra antsinana no natokany ho azy sy ny ankohonany ary ny fananany. Araka ny angano dia teo, hono, no nampidirina ilay jamoka vondraka volavita ka saika tsy omby ilay vavahady kanjo omby ihany ka novaina ho [[omby]] ny anarany<ref name=":0"><small>Na dia izany aza dia tsara ho marihina fa avy amin'ny teny banto hoe ''ngumbe'' ny hoe ''omby'' - fa tsy araka io angano lovantsofina io.</small></ref>. Ny vavahady atsimo-andrefana kosa dia nataony hoan’ny vahoaka. '''Ny toeram-pantsakana''' Any ivelan-kady kosa ny fatsakana efatra dia ireto avy izany: ao an-dohasaha ao ambany avaratra antsinanan' Ambohidrabiby ao Ankasina Andohalambono no fakana ny rano hampiasain' ny mpanjaka sy ny fianakaviany amin' ny fiainany andavanandro (handroana sy hisasana) sy hanahazana ny lamba landy fitafin-dRalambo sy ny ankohonany. Amin' ny tehezana amin' ny lafiny andrefan' Ambohidrabiby ao Andohalo no hakana ny rano hidiovana amin' ny [[Vintana|vintan-dratsy]] sy hisasan' ny vahoaka. Amin' ny anelakela-bohitra ao atsimon' Ambohidrabidrabiby kosa no tsakaina ny rano hampisain' ny vahoaka amin' ny andavanandro toy ny nahandro sy hisasasna. Ao avaratr' Ambohitrakely eroa ambany avaratr' Ambohidrabiby kosa ny fantsakana farany atao hoe Andoharanonandriana ka nisy voarabe naniry teo. Misy zohy maro koa amin' ny atsimo sy atsinanana anaty hadin' Ambohidrabiby izay mivoaka mianatsimo any [[Ambodifahitra]]. Ankoatr' izany, teo Andohalo misy fantsakana fidiovana eo anekela-bohitra. Amin' ny lafiny atsimo-andrefan' Ambohidrabiby no toerana fikabarian' ny mpanjaka Ralambo amin' ny vahoakany. '''Fonenan' ireo zana-dRalambo sy ny vahoakany''' Ireo zanaka natera-dRalambo dia nonina teo Ambohidrabiby ihany raha mbola kely saingy rehefa lehibebe dia nomeny zaratany honenana amin' ny vohitra manodidina toa an'[[Ambohimalaza]] ([[Andriatompokoindrindra|Andriantompokoindrindra]]), [[Ambohimanga]] (Andrianjaka), Lazaina, Ambohimanarivo akaikin' i [[Talata Volonondry]] (teo Andriampolofantsy tany amboalohany vao nifindra tao [[Antsomangy]]), Manandriana, [[Masindray]], Falimanjaka, Ankorombe akaikin' i [[Talata Volonondry]] (Andriamaneforalambo), [[Ambohitrolomahitsy]] (Zanadravoromanga), sns. Rehefa nilamina tanteraka ny fanjakan-dRalambo vao nidina nanorin-tanàna manodidina an' Ambohidrabiby ny sasany tamin' ny mponin' Ambohidrabiby ka tamin' izany no niorina ny tanàna manodidina an' Ambohidrabiby dia Ambohitrakely ao avaratra; Ampahidralambo sy [[Fonohasina]] ao avaratra-antsinanana; [[Ambodifahitra]] ao atsimo; Ambatondralambo ao atsimo-andrefana; Anjanakarivo sy Ambatomahamanina ao antsinanana; ary Ambohijina sy Antokomaro ao andrefana. '''Ny fandaminana ny fasana''' Nanafatra kosa anefa Ralambo fa rehefa miamboho izy dia eo atsimon' ny fasana nanafenana an-dRabiby sy [[Ramaitsoankanjo|Ramaintsoakanjo]] ary Andriandambotanimanjaka no hanorenana ny fasany sy ny an' ireo vadiny. Izany fandaminana izany dia maneho, araka ny fomba [[merina]], fa Rabiby sy ireo doriany dia nataon-dRalambo ho ambony firazanana noho Ralambo sy ireo taranany. Ny antony angamba dia noho ny hasin-dRabiby raibeny sy noho ny fifanarahana nisy teo amin-dRabiby sy [[Andriamanelo]] momba ny nampanjakana an-dRalambo ary ny amin'ny maha-manara-dreny an-dRalambo teo Ambohidrabiby. Tsy sahy nihoatra an-dRabiby raibeny, araka izany, i Ralambo fa nanome hasina azy ho amin' ny avaratra. Nahatakatra ny tantara fonosin' ny filahatry ny fasan-dRabiby sy Ralambo eo Ambohidrabiby ny mpanjaka [[Andrianampoinimerina]] ka nanafarany fa eo amin' ny avaratry ny fasan-dRabiby no anorenana ny fasan-dRasendrasoa vadibeny sy ireo taranany, koa ao no misy ny fasan-dRasendrasoa. Koa hatramin' [[Andrianampoinimerina]] dia toy izao ny filahatry ny fasana fito miandalana ao amin' ny rovan' Ambohidrabiby, araka ny filaharany avy avaratra mianatsimo: ny fasan-dRasendrasoa miloloha trano masina (sady misy ireo taranany) no avaratra indrindra. Eo atsimon' ny tranomasin-dRasendrasoa ary mitohoka aminy dia misy ny fasan' ny mpanjaka Rabiby. Mitohoka aminy eo atsimony ny fasan-dRamaintsoakanjo. Mitohoka eo atsimony kosa ny fasan' Andriandambotanimanjaka. Eo atsimon' io kosa ny lalan-kely mivoaka amin' ny vavahady andrefan' ny rova. Eo atsimon' ny lalankely, ny fasan' ny mpanjaka Ralambo. Mitohoka amin' io eo atsimo ny fasan-dRatsitohinamanjaka. Ary mitohoka amin' io sy amin' ny atsimo indrindra ny fasan' ny zanaka vavin-dRalambo sy Ratsitohinamanjaka, izay very anarana nefa lazain' ny lovantsofina fa vadin' Andriandambotanimanjaka. Izany fasan' andriana miisa fito ao Ambohidrabiby izany dia endriky ny fahafenoan' ny hasina sy ny tontolo eo amin' ny vohitr' Ambohidrabiby sy ny fahatanterahana ary ny fitohizan' ny taranaky ny mpanjaka mandrakizay doria. ==== Fanohizana nataon' Andrianampoinimerina ==== Raha nandamina ny fizaran-tany teo Ambohidrabiby ny mpanjaka [[Andrianampoinimerina]] (1787-1810) dia tsy novainy ny fanaon-dRalambo: teo amin' ny rova no nisy ny tranokotona nonenan-dRasendrasoa vadiny sy ireo zanany; ny avaratry ny lapa sy ny vakikady avaratra ary ny ambany avaratr' Ambohidrabiby dia nomeny ny [[Andriandoriamanjaka]]; ny atsimon' ny rova ka hatrany ambany atsimo dia nomeny an' Ambodifahitra sy Rafotsimarovahoaka - Raberanto avy eo Ambodifahitra, lehilahy mpitaritafika malaza dia nataon' Andrianampoinimerina ho isan' ny [[Zanadralambo]]; ny atsinanan' ny rova sy ny ambany antsinana rehetra dia nitambaran' ny Zanakarivonivahoaka, Andriandapamananihasiny ary Ambohinanjakana. Ny andrefan' ny rova sy ny ambany andrefana dia nametrahany ny Zanakarivonivahoaka, ny Ambohijina sy Antokomaro ary ny mpanompo. Tamin' Andrianampoinimerina nanjaka dia nisy olona nankasitrahany ka nafindrany sy nomeny zaratany teo Ambohidrabiby, isan' izany Andriamiharantsoa izay fianakavian' Andrianampoinimerina tany [[Ikaloy]] sy Anjafy ary Ambatofisaorana ary nantsoiny hiaraka aminy teo [[Ambohimanga]] koa rehefa nilamina ny tany dia napetrany tao Ambohidrabiby amin' ny zaratany misy ny Andriandoriamanjaka. Notazomin' Andrianampoinimerina teo Fonohasina Ambohidrabiby koa ny zanaky ny mpanjakan' Ambohibeloma avaratra rehefa resin' Andrianampoinimerina tao aorian' ny ady mahatsiravina ny fanjakan' Ambohibeloma. Ary farany, i Lehilava izay miaramila mpiambina mahafatrapo an' Andrianampoinimerina teny [[Ambohimanga]] dia nomeny zara-tany eo ambany avaratra andrefana amin' ny vohitr' Ambohidrabiby izay voahodidina tamboho gasy mandraka ankehitrio ka raikitra ho ''Antamboho'' ny anaran' io toerana io izay misy ireo fasan' i Lehilava sy ny taranany. ==== Fandaminana ny tanàna taty aoriana ==== Tato aoriana kosa rehefa niditra ny [[Kristianisma|fivavahana kristiana]] dia niorina ao amin' ny ilany avaratra-andrefana ao antampon' Ambohidrabiby ny tranom-mpiangonana [[Fiombonan' ny Fiangonana Kristiana eto Madagasikara|FJKM]] Ambohidrabiby tamin' ny tapaky ny taonjato faha-19. Tamin' ny taona 1896, rehefa nofoanan' ny [[Madagasikara zanatany frantsay|mpanjanatany frantsay]] ny firazanana (izany hoe ny [[Sarangam-poko eto Madagasikara|sarangam-poko]] sy ny fisapantsampanan' ny foko) teto [[Madagasikara]] sy nasaina nandoa hetra ny Malagasy isan-dahy, ireo [[Mainty enin-dreny|taranaka mpanompo]] teo Ambohidrabiby sy [[Fonohasina]] dia tsy mba nanana tany honenana intsony ary tsy nahazo zara-tany tamin' ireo tompony fahiny, ka nifindra monina eny atsimo-andrefan' Ambohidrabiby ary namorona tanàna teo natao hoe Antanambao. Ka izany no tsy ahitana taranaka mpanompo manana tany sy trano ao antampon' Ambohidrabiby sy ao Fonohasina fa lasa nifindra monina eny Antanambao izy ireo. Ambohidrabiby ara-tantara dia tsy misaraka amin' ny tanàna maro izay miorina eo amin' ny tehezany na teny akaikiny teny, isan' izany Ambatomahamanina, Ambatondralambo, Ambodiala, Ambodifahitra, Ambohijina, Ambohitrakely, Ambohitrandriananahary, Ampahidralambo, Anjanakarivo, Antamboho, Antanambao, Antokomaro, Ikelifaritra, Mamoriarivo, [[Talata Volonondry]], Fonohasina sy izay tsy volaza. === Fombafomba merina teraka teo Ambohidrabiby === Maro ny fombafomba merina no noforonin' ny mpanjaka [[Ralambo]] sy ny [[Andriandoriamanjaka]] mpanolotsainy teo Ambohidrabiby. ==== Ara-pôlitika sy sôsialy ary toekarena ==== Isan' ny fomba noforonina teo Ambohidrabiby ny firenena matanjaka, tokana sy mandry fahalemana; fanjakan' andriana sy fiarahamonina miorina amin' ny hasin' andriana izay miafina mandrakizay eo Ambohidrabiby; ny anarana hoe "Imerina" niantsoana ny faritry ny fanjakany sy "[[Imerina-Ambaniandro|Ambaniandro]]" niantsoany ny vahoakany, ny [[Fandroana|fandroan' andriana]] sy ny fankalazana ny [[Taom-baovao malagasy|taombaovao]] isaiky ny fitsingerenan' ny andro vava [[Alahamady]] ([[Alahamadibe]]) izay nahaterahan-dRalambo; ny [[Tendrombohitra roa ambin' ny folon' Imerina|tendrombohitra roa ambin' ny folo]] sy ny fiantsoana azy raha mivavaka amin' [[Andriamanitra (finoan-drazana malagasy)|Andriamanitra]] sy ny [[Razana (finoana malagasy)|razana]]; ny vady alana ondrana; ny antanan-tohatra teo amin' ny andriana sy ny tety razana; ny [[fanorona]], ny nampiaana ny anarana hoe "omby" sy ny fiompiana ary fihinana [[omby]] tao Imerina<ref name=":0" />. Tao [[Mamoriarivo]] amin' ny faritr' Ambohidrabiby no novorian' [[Andrianjaka]] ny arivo lahy honina eny [[Analamanga]] – izay lasa [[Antananarivo]] – ary ny hoe Manampisoa, Anjohy, Andohalo, Antsahanandriana, Ambohitrakely teny [[Antananarivo]] dia anaran-tany nalaina teo Ambohidrabiby, sns… Nisy tamin' ireo [[Andriandoriamanjaka]] teo Ambohidrabiby no niankandrefana sy nianatsimo rehefa notsofin-dRalambo rano ka lasa andriamanjaka tany [[Imamo]], [[Vonizongo]] sy faritr' i [[Fianarantsoa]] iny. ==== Ara-kolontsaina ==== Teo amin' ny lafiny lalaon-tsaina dia voatazon' ny [[lovantsofina]] fa teo Ambohidrabiby no nisy nanao [[fanorona]] voalohany taty anivon' ny riaka ka Rabiby sy ny fianakaviany no nanao izany ho [[fanandroana]] sy lalao ary fiheverana ny fanjakana. Havanana tamin' izany Ralambo ka nohantsiany ireo [[Andriandoriamanjaka]] mpanolotsainy hitsapany na lalin-tsaina na tsia. Resy teo anefa Ralambo ka hoy ny famaliny: "Ny andriana tsy mba resy" ary tamin' izany no nananarany an'[[Andriantompokoindrindra]] izay, mbola zaza tokoa, tsy ho resy am-panorona fa mahavery fanjakana. Noho io anatra nataon-dRalambo io hono no tsy nampiraika an' Andriantompokoindrindra raha notsapain-drainy izy sy Andrianjaka fa hoy ny famaliny: "Izaho mbola hamono telo noho dimy". ==== Ara-taozavatra ==== Tamin' ny taozavatra kosa dia Ambohidrabiby no renivohitry ny fanenomana [[lambalandy]] aty Imerina. Fony tany Ambohitsitakatra, ny renin' ny mpanjaka Rabiby ([[Arabo (vahoaka)|arabo]] io reniny io ary nanaraka azy hatrany andafin' ny riaka) no voalohany nitondra taty anivontany ny fahaizana [[tenona]] [[landy]] sy nampita ny fahaizany manenona landy tamin' ny vinantony [[Ramaintsoakanjo]] sy ny zafiny roa vavy dia [[Rabefaravolamanjaka]] sy [[Randapavola]], fa nofeperany tsy hivoaka ny zanaka amam-parany izany fahaizana landy izany. Tsy mahagaga araka izany raha ireo Andriandoriamanjaka eo Ambohidrabiby, izay taranaky ny mpanjaka Rabiby no mpanenona ôfisialy ny lambalandy itafiana sy ifonosan' ireo andriamanjaka nifandimby teto Imerina sy hakana ny [[soherina]] ilaofan' ireo mpanjaka merina hatramin-dRalambo ka hatramin-d[[Ranavalona III]]. Izany dia noho ny hafa-dRabiby sy Ralambo manao hoe "Tsy andriamanjaka raha tsy mitafy ireo lamba tenomin' Andriandoriamanjaka eto Ambohidrabiby". Koa araka ny lovantsofina dia ireo Andriandoriamanjaka teo Ambohidrabiby no nitafy ny [[jaky]] voalohany taty Imerina. Tsy mahagaga koa raha tamin' Imerina, ny andriana ihany no nahay nanenona lamba landy ary ny tena [[andriana]] merina dia tsy nitafy [[lamba arindrano]] (avy any [[Betsileo|Ibetsileo]]) na lamba landy avy any Imamo. === Ambohidrabiby mitaha amin' ny vohitra hafa === ==== Lovabe tsy mialonjafy sy hasin' Imerina ==== Ambohidrabiby no "lovabe tsy mialonjafin' Imerina" satria na iza [[Zanakandriana]], [[Zanadralambo]], [[Andriandoriamanjaka]], [[Zazamarolahy]], [[Andriamasinavalona (foko)|Andriamasinavalona]], Zanakandriamamilaza, [[Andriantompokoindrindra (foko)|Andriantompokoindrindra]], [[Andrianamboninolona (foko)|Andrianamboninolona]], [[Andriandranando (foko)|Andriandranando]], Zanadravoromanga dia samy taranaky ny mpanjaka Rabiby nanjaka sy nafenina teo Ambohidrabiby. Ary ireo olona rehetra mitonona ho isan' ny [[Merina|foko merina]] dia teo Ambohidrabiby no nahateraka izany anaram-poko izany sy ivon' izany foko izany tany amboalohany. Ambohidrabiby koa no atao hoe "hasin' Imerina", satria eo Ambohidrabiby no nafenina mandrakizay doria ny hasin' andriana sy ny hasin' ny [[Fanjakan' Imerina|fanjakana merina]]. ==== Sompitra fanovozan-kasina ==== Voafangotra amin' ny fomba telo fanaon' ny mpanjaka merina izany maha sompitra fanovozan-kasin' ny andriana merina an' Ambohidrabiby izany araka izao: # Amin' ny andron' ny [[Fandroana|fandroan' andriana]], raha tsy maty ny [[omby volavita]] teo Ambohidrabiby tsy mahazo mamono ny azy [[Ambohimanga]], [[Analamanga (havoana)|Analamanga]], sy ireo [[Tendrombohitra roa ambin' ny folon' Imerina|tendrombohitra roa ambin' ny folo]] sy [[vohitr' andriana]] sisa. Ny antony dia satria Ambohidrabiby no sompitra mitahiry ny hasin' andriana merina; # Eo Ambohidrabiby amin' ny [[Andriandoriamanjaka]] no tenomina ny lamba jaky itafiana sy ifonosan' ny mpanjaka rehetra taty Imerina na izy mpanjaka na taiza nanjaka, hatramin-Ralambo ka hatramin-d[[Ranavalona III]]. Tsy ara-dalàna sy tsy ara-pomba ny fahefan' ny mpanjaka merina izay tsy mitafy na mifono ny jaky notenomin' ireo Andriandoriamanjaka teo Ambohidrabiby; # Teo Ambohidrabiby amin' ny Andriandoriamanjaka no alaina ny [[soherina]] hilaofan' ny Andriamanjaka merina na taiza toerana nisy ny renivohi-panjakana, antony ara-pahamasinana, ara-pahadiovana ary ara-pitokisana no nahatonga ny mpanjaka Ralambo sy izay nandimby azy nanao izany. ==== Renivohitr' Imerina faha mpanjaka ==== Ary farany, Ambohidrabiby no ivo sy renivohitr' Imerina tamin' ny mpanjaka [[Ralambo]]. Nohajain' ny mpanjaka [[Andrianjaka]] Ambohidrabiby ka antony nisafidianany an' [[Antananarivo]] ho renivohi-panjakany satria ny toerana misy an' Ambohidrabiby dia eo amin' ny zoro avaratra antsinanan' Antananarivo. Ambohidrabiby ihany koa no eo amin' ny [[Alahamady|alahamadintany]] na zoro firarazana raha jerena ny fipetrak' ireo tendrombohitra roa ambin' ny folo masina, ary Antananarivo no eo amin' ny laka. Ny mpanjaka [[Andriamasinavalona]] dia nifidy efa-dahy (samy hafa reny izy efatra lahy ireo) tamin' ireo zanany roa ambin' ny folo isa mba hampanjakainy ka samy nampanjakainy tamin' ny vohitra iray avy izy efa-dahy ireo dia teo [[Analamanga (havoana)|Antananarivo]], Ambohidrabiby, [[Ambohimanga]] ary [[Ambohidratrimo]]. Andrianavalomanotronimerina no anaran' ilay zanaky ny mpanjaka Andriamasinavalona izay nampanjakainy teo Ambohidrabiby (sy Amboatany). Amin' ny maha taranak' Andrianamboninolona ny renin' Andrianavalomanotronimerina no antony nampanjakan' Andriamasinavalona an' Andrianavalonimerina teo Ambohidrabiby. [[Andrianampoinimerina]] koa dia nanana vady roa ambin' ny folo ka rehefa niamboho Rabodonimerina vadibeny dia Rasendrasoa no lasa vadibeny. Ary napetrak' Andrianampoinimerina teo Ambohidrabiby i Rasendrasoa vadibeny koa mbola ao ny fasany nanafenana azy sy ny taranany. Hatramin' Andrianampoinimerina ka hatramin' ny [[Ranavalona III]], dia renivohitry ny faritra [[Mandiavato]] Ambohidrabiby, tsy [[vodivona]] no tsy [[Menakely (tany)|menakely]] fa natao [[Menabe (tany)|menabe]] tsy alaim-bodihena Ambohidrabiby. Teo [[Antananarivo]] dia nomen' ny mpanjaka Andrianampoinimerina haja manokana Ambohidrabiby satria ny [[Andriandoriamanjaka]] sy ny tera-dRaberanto samy avy eo Ambohidrabiby no nahazo zaratany tao anatin' ny faritra voahodidina hadivory tao Andohalo niaraka tamin'[[Andriamasinavalona]] sy Andriateloray. Ambohidrabiby sy [[Ambohimanga]] ary [[Ilafy]] mitambatra no antsoina hoe "Avaradrano", ilay zoky sy lehibe indrindra amin' Imerina enin-toko. Amin' ireo [[Tendrombohitra roa ambin' ny folon' Imerina|tendrombohitra roa ambin' ny folo]] masina aty Imerina dia fahatelo aorian' Analamanga sy [[Ambohimanga]] ny filaharan' Ambohidrabiby. Renivohitry ny fari-piadidiam-panjakana ny vohitra manodidina azy tamin' ny [[Madagasikara zanatany frantsay|fanjanahantany]] Ambohidrabiby. Ankehitriny dia ao anatin' ny kaomina Ambohidrabiby no misy azy. === Ireo olo-malazan'Ambohidrabiby fahizay === Tsongaina manokana amin' ireo ireto olo-malaza teo Ambohidrabiby nanomboka tamin' ny taonjato faha-16 ka hatramin' ny taona 1895: [[Rabiby]], [[Ralambo]], [[Ramaintsoakanjo]], Randapavola, Rabefaravolamanjaka, ny [[Andriandoriamanjaka]], [[Ravoromanga]], Andrianavalomanotronimerina, [[Rasendrasoa]], Ramatoa Rapoenty, Rajaokarivony, Andriamiharantsoa, Rainitavimaserana, Raberanto, Lehilava, printsy Rabemaso, Rainimazaoro Razakanavalona, ary Randriambola. == Jereo koa == * [[Imerina-Ambaniandro]] * [[Vohitr' andriana]] * [[Tendrombohitra roa ambin' ny folon' Imerina]] * [[Alasora]] * [[Ambohidrabiby]] * [[Imerimanjaka]] * [[Ampandrana]] * [[Ilafy]] * [[Analamanga (havoana)]] * [[Ambohimanga]] * [[Antsahadinta]] * [[Ambohitrontsy]] * [[Imerimandroso]] * [[Ikaloy]] * [[Namehana]]. == Fanamarihana == [[Sokajy:Kaominina any Madagasikara]] [[Sokajy:Tanàna ao Madagasikara]] <references /> 64qnrlsv1n2dxic19s5m0x7fxlq6hle 1111252 1111251 2025-06-29T03:56:55Z RAKOTONIRINA Fanirilalaina Christien 35841 Nanampy 1111252 wikitext text/x-wiki [[Sary:Ambohidrabiby et le nouvel an malgache.JPG|vignette|Ambohidrabiby]] '''Ambohidrabiby''' dia tanàna miorina eo antampon-tendrombohitra sady [[Kaominina ao Madagasikara|firaisam-pokotany malagasy]] ao amin' ny fivondronan[[Distrikan'Antananarivo-Avaradrano|' Antananrivo-Avaradrano]], faritra [[Faritra Analamanga|Analamanga]] ary [[faritanin' Antananarivo]]. 22 km miala an' [[Antananarivo]] amin' ny lalana mankany [[Anjozorobe]] no misy an' Ambohidrabiby. Tao anatin' ny kaominina [[Talata Volonondry]] izy talohan' ny volana avrily 2015. Ireo tendrombohitra manodidina azy dia [[Ambohimanga]] no eroa ampita andrefany, Ambohitrandriananahary no eroa ampita avaratra-antsinanany, [[Ilafy]] sy [[Antananarivo]] no eroa ampita atsimony. Raha mitaha amin' ireo tendrombohitra 12 masina ao Imerina kosa dia Ambohidrabiby no eo amin' ny [[Alahamady|zoro avaratra-antsinanana]]. Raha ho any Ambohidrabiby dia eo amin' ny PK 22 Km mahery manaraka ny lalam-pirenena faha-3 mihazo an' [[Anjozorobe]] no misy azy ary eo amin' ny tobin' ny fiaram-pitaterana Ambodivona, fiara mankeny Talata Volonondry no raisina. 22 km miala an' [[Antananarivo]] amin' ny lalana mankany [[Anjozorobe]] no misy an' Ambohidrabiby. Tao anatin' ny kaominina [[Talata Volonondry]] izy talohan' ny volana avrily 2015. Ireo tendrombohitra manodidina azy dia [[Ambohimanga]] no eroa ampita andrefany, Ambohitrandriananahary no eroa ampita avaratra-antsinanany, [[Ilafy]] sy [[Antananarivo]] no eroa ampita atsimony. Raha mitaha amin' ireo tendrombohitra 12 masina ao Imerina kosa dia Ambohidrabiby no eo amin' ny [[Alahamady|zoro avaratra-antsinanana]]. Raha ho any Ambohidrabiby dia eo amin' ny PK 22 Km mahery manaraka ny lalam-pirenena faha-3 mihazo an' [[Anjozorobe]] no misy azy ary eo amin' ny tobin' ny fiaram-pitaterana Ambodivona, fiara mankeny Talata Volonondry no raisina. == Tantara == Ambohidrabiby dia vohitra niorina efa hatramin' ny taonjato faha-16. === Ny niforonan' ilay anaraa === ==== Araka ny angano ==== Araka ny [[lovantsofina]] dia nisy biby natahoran' ny olona ny vohitra toy ny [[fananimpitoloha]] izay nihodidina impito ny vohitra ny halavany sy ny [[songomby]] mivady ka nataon' ny olona ho "Ambohitrabiby". ==== Araka ny lovantsofina ==== Misy kosa anefa no milaza fa Ankotrokotroka no anaran' ny vohitra tany amboalohany ka Andriandroka, mpanjaka [[vazimba]] nalaza tamin' ny filalaovana [[varatra]] sy ny vahoakany no nonina teo. Ary misy milaza fa nonina teo ireo [[Vazimba]] manendy alohan' ny nifindrany monina tany Anosivola. Araka ny lovantsofina ihany, ny voalohan' ny taonjato faha-16 dia nisy mpanjaka arabo nantsoina hoe Habib (nogasiana ho [[Rabiby]]) rehefa vaky sambo tao amorontsiraka avaratra-antsinanan' i [[Madagasikara]] dia niakatra taty afovoantany izy sy ny olom-peheziny ary tonga tao Ambohitsitakatra ao [[Anjozorobe]] koa naka vady an-d[[Ramaitsoankanjo|Ramaintsoakanjo]] izay zanaka vavin' ny mpanjaka vazimba tao Ambohitsitakatra. Tato aoriana dia niala tao Ambohitsitaka i Rabiby sy ny fianakaviany, ny vahoakany ary ireo angaralahiny koa tonga teo ambany avaratra antsinanan' Ankotrokotroka (anaran' Ambohidrabiby taloha). Tamin' izany dia nisy tanànan' ny Vazimba niorina teo antampon' Ankotrokotroka ary Andriandroka no mpanjaka vazimba teo. Nikasa haka an' Ankotrokotroka i Rabiby koa mialohan' izany dia nanao joro nangataka fitahiana tamin' [[Andriamanitra (finoan-drazana malagasy)|Andriamanitra]] teo ambany avaratra antsinan' ny vohitr' Ankotrokotroka (eo amin' ny misy ny tanàna [[Fonohasina]] ankehitrio) ny mpanjaka Rabiby araka ny fombafomba nampanaovin' ny [[ombiasy]]. Rehefa izany dia nanihiny ny vohitr' Ankotrokotroka koa azony mora foana ary nitsoaka ny [[Vazimba]] nonina teo. Nanan-daza loatra Rabiby ka niova ho Ambohidrabiby ny anaran' ny vohitra Ankotrokotroka. Misy lovatsofina milaza fa izy Rabiby ihany no nanova an' Ankotrokotroka ho Ambohidrabiby anefa misy lovantsofina hafa milaza fa ny mpanjaka [[Ralambo]] no nanova ny anarambohitra ho Ambohidrabiby mba ho fahatsiarovana ny raibeny Rabiby. === Rabiby sy Ralambo: mpanjaka nalaza teo Ambohidrabiby === [[Fanandroana malagasy|Mpanandro]] tsy nanam-paharoa ny mpanjaka [[Rabiby]] ka voatazon’ny ohabolana hoe "Aza milaza mahita volana alohan-dRabiby". Novain-dRabiby ho [[Fiteny arabo|teny arabo]] ny anaram-bolana 12 sy ny anaran'andro 7 taty anivon' ny riaka raha tamin' ny [[Fiteny vazimba|teny vazimba]] sy [[Fiteny malay|maley]] izany, ka izy Rabiby no nampiasa ny teny hoe [[Alahamady]], [[Adaoro]], [[Alohotsy|Alohontsy]], [[Adimizana|Admizana]], [[Alatsinainy]], [[Talata]], sns voalohany taty anivon' ny riaka. [[Ramaintsoakanjo|Ramaitsoakanjo]] no vadiny izay niterahany an-Rabefaravolamanjaka vavimatoany sy Randapavola (Imaintsoanala) vaviaivony. Tamin-dRabiby dia fanjakana vazimba sy maley mitsitokotoko maro ny taty anivon' ny riaka. [[Andriamanelo]], mpanjaka maley teo [[Alasora]] tamin' ny taona 1540-1575, no nangataka an-dRabefaravolamanjaka ho vadiny saingy nampanambadian-dRabiby an'[[Andrianamboninolona]] ity zanany vavimatoa ity satria ny zanak' ireo no nokasainy hampanjakaina, ka Randapavola no nomeny ho vadin' [[Andriamanelo]]. Rabefaravolamanjaka sy [[Andrianamboninolona]] dia niteraka ireo [[Andriandoriamanjaka]]. Randapavola sy Andriamanelo kosa niteraka an-d[[Ralambo]] tamin’ny andro vava alahamady rehefa tsy nahazo zaza in’enina izy ireo talohan’izany. Rabefaravolamanjaka dia nonina sy nafenina ao an-tampon' Ambohitrandriananahary, tendrombohitra eroa ampita avaratra antsinanan' Ambohidrabiby satria tsy nety nanaraka an' [[Andrianamboninolona]] izy. Natao ho Ambohitrandriananahary no anaran' io vohitra io ho fahatsiarovana ny vohitr' Ambohitrandriananahary eo avaratr' i [[Alasora]] izay vohitr' Andrianamboninolona. Ny lazan-dRabiby sy ny vohitr' Ambohidrabiby hono no isan' ny nahatonga an-dRabefaravolamanjaka sy [[Ralambo]] (1575-1610) hisafidy hijanona eny Ambohidrabiby. Tsy nijanona tamin' ny rainy teo Alasora mantsy Ralambo fa nanara-dreny teny Ambohidrabiby izay nofinidiny ho renivohitry ny fanjakany sy hilevenany. Teo Ambohidrabiby i Ralambo sy ireo [[Andriandoriamanjaka]] no niara-nitantana ny fanjakana sy namorona ireo soatoavina maro izay lova mipetraka hoan' ny foko sy [[andriana]] [[merina]] mandrak' ankehitrio toy ny fiantsoana ny [[tendrombohitra 12]] raha hivavaka, ny [[Fandroan'Andriana|fandroana]], ny teti-razana, ny fihinanana omby, ny fitafiana ny jaky, sy ny maro hafa. Tsy nionona tamin' ny fandovàna ny fanjakan-d[[Rabiby]] raibeny sy [[Andriamanelo]] rainy teo [[Alasora]] mantsy Ralambo fa nanohitra sy nandresy ireo foko Ontaiva, sy Antavaratra ary [[Sakalava]] tonga nanafika taty anivon' ny riaka. Nohodidinin-dRalambo hady telo sosona Ambohidrabiby hiarovany amin' ny fahavalo, koa Ambohidrabiby no vohitra fahatelo taty anivon' ny riaka nahitana [[hadivory]]. Nasiany [[apombo]] mirehitra ny hadivory ka maro ireo Antavaratra sy [[Bezanozano]] ary Sakalava no maty ka tsy sahy intsony nanarina ary nilamina ny tany nanomboka hatreo. Noreseny koa ireo fanjakana nahaleo tena nanodidina azy toa an' [[Imerikasinina]] sy Andrianafovaratra mpanjakany ary ireo [[Vazimba]] teo antsinanan’Ambohidrabiby. Tonga fanjakana lehibe voalohany taty anivon’ny riaka ny fanjakan-dRalambo satria voafaritra amin' izany hatrany [[Ambohimalaza]], ka hatrany [[Ambohimanga]], ka hatrany [[Andringitra]], [[Masindray|Mansindray]], sy [[Talatavolonondry|Talata Volonondry]], ary [[Alasora]] ny fanjakany. Tamin' ny andron' [[Andriamasinavalona]] kosa dia nozarainy efatra tamin' ny zanany efa-dahy ny fanjakany koa ny zanany [[Andrianavalonimerina]] no nampitoeriny teo Ambohidrabiby. Lasan' ny rahalahiny teroa [[Ambohimanga]] anefa ny fanjakan' Andrianavalonimerina koa tsy nahazo nilevina teo Ambohidrabiby i Andrianavalonimerina fa nafenina teo amin' ny [[Rova Manjakamiadana|Rovan' Antananarivo]] izy. Ny taranak' Andrianavalonimerina koa dia noesorina teo Ambohidrabiby ary tsy nahazo zaratany teo Ambohidrabiby fa nafindran' ny mpanjaka honina ao Andranovelona avaratr' Ambohidrabiby. Koa tsy misy taranak' Andrianavalonimerina intsony eo Ambohidrabiby hatramin' izany fa tamin'[[Andrianampoinimerina]] vao tafaverina nonina teo Ambohidrabiby i Raketabao zafiafin' Andrianavalonimerina. Tamin' Andrianampoinimerina (1787-1810) dia nametrahany ny vadibeny natao hoe [[Rasendrasoa]] teo Ambohidrabiby. Ambohidrabiby moa dia [[Menabe (tany)|menabe]] fa tsy [[Menakely (tany)|menakely]] no tsy [[vodivona]] koa tsy tompombodivona no tsy tompomenakely i [[Rasendrasoa]], nefa dia nanana ny lazany koa izy. Raha tsiahivina, rehefa niamboho Rabodonimerina vadin' ny mpanjaka Andrianampoinimerina dia Rasendrasoa no lasa vadiben' Andrianampoinimerina. Rasendrasoa moa dia zafin' Andriampolofantsy ao Atsomangy. Na dia [[Zanadralambo amin' Andrianjaka]] aza no firazanan' Andriampolofantsy, nisy tamin' ny terak' Andriampolofantsy kosa no natao ho [[Andriamasinavalona (foko)|Andriamasinavalona]] ny firazanany, isan' ireny ny taranak' Andriamanitrirazaka lahiaivon' Andriampolofantsy nipoiran-dRasendrasoa. Koa Andriamasinavalona, fa tsy Zanadralambo amin' Andrianjaka, akory, araka izany, ny firazanan-dRasendrasoa na dia taranak' Andriampolofantsy izy ary avy ao Ambohitsoa no fiaviany. Ramatoa Rapoenty zafin-dRasendrasoa sy Andrianampoinimerina no saika hasandratra ho [[Fanjakan' i Madagasikara|mpanjakan' i Madagasikara]] tamin' ny taona 1863. Ny printsy Rabemaso zafin-dRavaozandriny ([[Zanakandriana]]) sy Andriamahanona (Zanakandriana) sady zafian-dRasendrasoa sy Andrianampoinimerina kosa no printsin' [[Avaradrano]] sy [[Marovatana]] tamin' ny fiafaran' ny fanjakan' andriana merina teto Madagasikara tamin' ny taona 1895. Mbola ao antampon' Ambohidrabiby mandraka ankehitrio ny fasana-dRasendrasoa sy ireo taranany. === Fizaran-tany teo Ambohidrabiby === Rehefa nilamina ny tany dia nalamin-dRalambo ny vohitr’ Ambohidrabiby araka ny [[vintana]] sy zon' ny tsirairay ka toy izao izany: tao antampony sy afovoan' Ambohidrabiby ny [[rova]] efa-joro voafefy rarivato sy hazo. ==== Fandaminana ny rova sy ny lapa ==== '''Ny vavahadin' ny rova''' Vavahady efatra no fidirana ao anaty rova. Amin' ny avaratry ny rova no misy ny vavahady avaratra izay natokana hidirana sy hivoahan' ny mpanjaka sy ny andriana. Amin' ny antsinanan' ny rova ny vavahady antsinana natao hidirana sy hivoahan' ny [[Hova]]. Amin' ny andrefan' ny rova ny vavahady andrefana natao hampiasain' ny rehetra. Ary eo atsimon' ny rova ny vavahady atsimo natao hidiran' ny mpanompo. Fandaminana ny anaty rova Toy izao kosa ny fandaminana ao anaty rova. Eo amin' ny ilany avaratra antsinanana amin' ny toerana avo indrindra ao anaty rova no misy ireo lapa miisa roa milahatra avaratra sy atsimo dia ny lapa Fenohasina an-dRabiby ary ny lapa Manjakazafy ipetrahan' ny mpanjaka sy ireo vadiny. Eo andrefan' ireo lapa ny kianja fikabarian' ny mpanjaka amin' ny fianakaviany sy ny tandapany sady filanonan' izy ireo toy ny famonoana [[omby volavita]] sy fandihizana. Eo andrefan' ny kianja kosa ny fasan' ny mpanjaka Rabiby raibeny sy [[Ramaintsoakanjo]] renibeny ary Andriandambotanimanjaka. '''Fandaminana ny anatin' ny lapa''' Toy izao kosa ny fandaminana anatin' ny lapa Fenohasina sy Manjakazafy: andrin-trano no eo afovoan' ny lapa; amin' ny lafiny avaratra antsinanana mitodika avaratra mianatsimo ny fandrian' ny mpanjaka koa mianavaradoha ny mpanjaka raha mandry ary mianatsimo kosa ny tongony; amin' ny lafiny atsinanana atsimo kosa no misy ireo fitaovana fandrahoan-tsakafon' ny mpanjaka; amin' ny ilany avaratra-andrefana anaty lapa kosa ny antokompatana misy ny akalana sady fisakafoanan' ny mpanjaka sy ny ankohonany; amin' ny lafiny atsimo anaty lapa kosa no fitoeran' ny [[akoho amam-borona]] sy ny fitaovampiadiana ary fitaovampiasan' ny mpanjaka. ==== Fizaran-tany teo Ambohidrabiby sy ny manodidina ==== '''Fizaran-tany''' Toy izao kosa ny fizaran-tany teo Ambohidrabiby sy ny manodidina: * Ny avaratry ny lapa, ny avara-drova, ny vakin-kady avaratra ary ny ivelan-kady avaratra hatrany ambany avaratr' Ambohidrabiby dia zaratany nomen' ny mpanjaka Ralambo an' ny [[Andriandoriamanjaka]] izay zana-dRabefaravolamanjaka tamin' Andrianamboninolona no zafin' ny mpanjaka Rabiby, dia ny zanaka amam-paran' Andriandambotanimanjaka valo mianadahy izany. * Ny atsimon' ny lapa sy atsimon-drova sy ny ivelan-kady atsimo ary ny ambany atsimon' Ambohidrabiby dia zaratany nomen' ny mpanjaka Ralambo an' Ambodifahitra. * Ny antsinanan' ny lapa sy atsinanan-drova sy ny ivelan-kady antsinana hatrany ambany antsinanan' Ambohidrabiby dia zaratany nomen' ny mpanjaka Ralambo hoan' ny Zanakarivonivahoaka, ny Andriandapamananihasiny (ao Ikelifaritra sy Ambatomahamanina) ary ny Ambohinanjakana. * Ny andrefan' ny lapa sy ny andrefan-drova ary ny ivelan-kady andrefana hatrany ambany andrefan' Ambohidrabiby dia zaratany nomen' ny mpanjaka Ralambo hoan' Antokomaro sy Ambohijina. Anefa ny Zanakarivonivahoaka dia mbola nahazo zaratany ao Andohalo amin' ny ambany atsimo-andrefan' Ambohidrabiby. Ravoromanga vadikelin' ny mpanjaka Ralambo dia nonina niaraka tamin' ny zanany telo lahy tao an-drovan' Ambohidrabiby. * Tsy nomen' ny mpanjaka Ralambo zaratany teo Ambohidrabiby sy ny manodidina anefa na Ravoromanga sy ny taranany fa Ambohitrolomahitsy no zaratany nomen' ny mpanjaka Ralambo an' ireo zanany telolahy tamin-dRavoromanga mba hiambina ny vavatany any. Satria anefa vady tian' ny mpanjaka Ralambo indrindra Ravoromanga dia teo ambany antsinanan' Ambohidrabiby ao Anjanakarivo andrefana amin' ny zaratanin' ny Zanakarivonivahoaka no nasian' ny mpanjaka Ralambo ny fasan-dRavoromanga. Izany no antony tsy ananan'ny Zanadravoromanga zaratany eo Ambohidrabiby sy ny manodidina. '''Ny vavahadin' Ambohidrabiby''' Nasian-dRalambo vavahady roa ny vohitr' Ambohidrabiby ka ny avaratra antsinana no natokany ho azy sy ny ankohonany ary ny fananany. Araka ny angano dia teo, hono, no nampidirina ilay jamoka vondraka volavita ka saika tsy omby ilay vavahady kanjo omby ihany ka novaina ho [[omby]] ny anarany<ref name=":0"><small>Na dia izany aza dia tsara ho marihina fa avy amin'ny teny banto hoe ''ngumbe'' ny hoe ''omby'' - fa tsy araka io angano lovantsofina io.</small></ref>. Ny vavahady atsimo-andrefana kosa dia nataony hoan’ny vahoaka. '''Ny toeram-pantsakana''' Any ivelan-kady kosa ny fatsakana efatra dia ireto avy izany: ao an-dohasaha ao ambany avaratra antsinanan' Ambohidrabiby ao Ankasina Andohalambono no fakana ny rano hampiasain' ny mpanjaka sy ny fianakaviany amin' ny fiainany andavanandro (handroana sy hisasana) sy hanahazana ny lamba landy fitafin-dRalambo sy ny ankohonany. Amin' ny tehezana amin' ny lafiny andrefan' Ambohidrabiby ao Andohalo no hakana ny rano hidiovana amin' ny [[Vintana|vintan-dratsy]] sy hisasan' ny vahoaka. Amin' ny anelakela-bohitra ao atsimon' Ambohidrabidrabiby kosa no tsakaina ny rano hampisain' ny vahoaka amin' ny andavanandro toy ny nahandro sy hisasasna. Ao avaratr' Ambohitrakely eroa ambany avaratr' Ambohidrabiby kosa ny fantsakana farany atao hoe Andoharanonandriana ka nisy voarabe naniry teo. Misy zohy maro koa amin' ny atsimo sy atsinanana anaty hadin' Ambohidrabiby izay mivoaka mianatsimo any [[Ambodifahitra]]. Ankoatr' izany, teo Andohalo misy fantsakana fidiovana eo anekela-bohitra. Amin' ny lafiny atsimo-andrefan' Ambohidrabiby no toerana fikabarian' ny mpanjaka Ralambo amin' ny vahoakany. '''Fonenan' ireo zana-dRalambo sy ny vahoakany''' Ireo zanaka natera-dRalambo dia nonina teo Ambohidrabiby ihany raha mbola kely saingy rehefa lehibebe dia nomeny zaratany honenana amin' ny vohitra manodidina toa an'[[Ambohimalaza]] ([[Andriatompokoindrindra|Andriantompokoindrindra]]), [[Ambohimanga]] (Andrianjaka), Lazaina, Ambohimanarivo akaikin' i [[Talata Volonondry]] (teo Andriampolofantsy tany amboalohany vao nifindra tao [[Antsomangy]]), Manandriana, [[Masindray]], Falimanjaka, Ankorombe akaikin' i [[Talata Volonondry]] (Andriamaneforalambo), [[Ambohitrolomahitsy]] (Zanadravoromanga), sns. Rehefa nilamina tanteraka ny fanjakan-dRalambo vao nidina nanorin-tanàna manodidina an' Ambohidrabiby ny sasany tamin' ny mponin' Ambohidrabiby ka tamin' izany no niorina ny tanàna manodidina an' Ambohidrabiby dia Ambohitrakely ao avaratra; Ampahidralambo sy [[Fonohasina]] ao avaratra-antsinanana; [[Ambodifahitra]] ao atsimo; Ambatondralambo ao atsimo-andrefana; Anjanakarivo sy Ambatomahamanina ao antsinanana; ary Ambohijina sy Antokomaro ao andrefana. '''Ny fandaminana ny fasana''' Nanafatra kosa anefa Ralambo fa rehefa miamboho izy dia eo atsimon' ny fasana nanafenana an-dRabiby sy [[Ramaitsoankanjo|Ramaintsoakanjo]] ary Andriandambotanimanjaka no hanorenana ny fasany sy ny an' ireo vadiny. Izany fandaminana izany dia maneho, araka ny fomba [[merina]], fa Rabiby sy ireo doriany dia nataon-dRalambo ho ambony firazanana noho Ralambo sy ireo taranany. Ny antony angamba dia noho ny hasin-dRabiby raibeny sy noho ny fifanarahana nisy teo amin-dRabiby sy [[Andriamanelo]] momba ny nampanjakana an-dRalambo ary ny amin'ny maha-manara-dreny an-dRalambo teo Ambohidrabiby. Tsy sahy nihoatra an-dRabiby raibeny, araka izany, i Ralambo fa nanome hasina azy ho amin' ny avaratra. Nahatakatra ny tantara fonosin' ny filahatry ny fasan-dRabiby sy Ralambo eo Ambohidrabiby ny mpanjaka [[Andrianampoinimerina]] ka nanafarany fa eo amin' ny avaratry ny fasan-dRabiby no anorenana ny fasan-dRasendrasoa vadibeny sy ireo taranany, koa ao no misy ny fasan-dRasendrasoa. Koa hatramin' [[Andrianampoinimerina]] dia toy izao ny filahatry ny fasana fito miandalana ao amin' ny rovan' Ambohidrabiby, araka ny filaharany avy avaratra mianatsimo: ny fasan-dRasendrasoa miloloha trano masina (sady misy ireo taranany) no avaratra indrindra. Eo atsimon' ny tranomasin-dRasendrasoa ary mitohoka aminy dia misy ny fasan' ny mpanjaka Rabiby. Mitohoka aminy eo atsimony ny fasan-dRamaintsoakanjo. Mitohoka eo atsimony kosa ny fasan' Andriandambotanimanjaka. Eo atsimon' io kosa ny lalan-kely mivoaka amin' ny vavahady andrefan' ny rova. Eo atsimon' ny lalankely, ny fasan' ny mpanjaka Ralambo. Mitohoka amin' io eo atsimo ny fasan-dRatsitohinamanjaka. Ary mitohoka amin' io sy amin' ny atsimo indrindra ny fasan' ny zanaka vavin-dRalambo sy Ratsitohinamanjaka, izay very anarana nefa lazain' ny lovantsofina fa vadin' Andriandambotanimanjaka. Izany fasan' andriana miisa fito ao Ambohidrabiby izany dia endriky ny fahafenoan' ny hasina sy ny tontolo eo amin' ny vohitr' Ambohidrabiby sy ny fahatanterahana ary ny fitohizan' ny taranaky ny mpanjaka mandrakizay doria. ==== Fanohizana nataon' Andrianampoinimerina ==== Raha nandamina ny fizaran-tany teo Ambohidrabiby ny mpanjaka [[Andrianampoinimerina]] (1787-1810) dia tsy novainy ny fanaon-dRalambo: teo amin' ny rova no nisy ny tranokotona nonenan-dRasendrasoa vadiny sy ireo zanany; ny avaratry ny lapa sy ny vakikady avaratra ary ny ambany avaratr' Ambohidrabiby dia nomeny ny [[Andriandoriamanjaka]]; ny atsimon' ny rova ka hatrany ambany atsimo dia nomeny an' Ambodifahitra sy Rafotsimarovahoaka - Raberanto avy eo Ambodifahitra, lehilahy mpitaritafika malaza dia nataon' Andrianampoinimerina ho isan' ny [[Zanadralambo]]; ny atsinanan' ny rova sy ny ambany antsinana rehetra dia nitambaran' ny Zanakarivonivahoaka, Andriandapamananihasiny ary Ambohinanjakana. Ny andrefan' ny rova sy ny ambany andrefana dia nametrahany ny Zanakarivonivahoaka, ny Ambohijina sy Antokomaro ary ny mpanompo. Tamin' Andrianampoinimerina nanjaka dia nisy olona nankasitrahany ka nafindrany sy nomeny zaratany teo Ambohidrabiby, isan' izany Andriamiharantsoa izay fianakavian' Andrianampoinimerina tany [[Ikaloy]] sy Anjafy ary Ambatofisaorana ary nantsoiny hiaraka aminy teo [[Ambohimanga]] koa rehefa nilamina ny tany dia napetrany tao Ambohidrabiby amin' ny zaratany misy ny Andriandoriamanjaka. Notazomin' Andrianampoinimerina teo Fonohasina Ambohidrabiby koa ny zanaky ny mpanjakan' Ambohibeloma avaratra rehefa resin' Andrianampoinimerina tao aorian' ny ady mahatsiravina ny fanjakan' Ambohibeloma. Ary farany, i Lehilava izay miaramila mpiambina mahafatrapo an' Andrianampoinimerina teny [[Ambohimanga]] dia nomeny zara-tany eo ambany avaratra andrefana amin' ny vohitr' Ambohidrabiby izay voahodidina tamboho gasy mandraka ankehitrio ka raikitra ho ''Antamboho'' ny anaran' io toerana io izay misy ireo fasan' i Lehilava sy ny taranany. ==== Fandaminana ny tanàna taty aoriana ==== Tato aoriana kosa rehefa niditra ny [[Kristianisma|fivavahana kristiana]] dia niorina ao amin' ny ilany avaratra-andrefana ao antampon' Ambohidrabiby ny tranom-mpiangonana [[Fiombonan' ny Fiangonana Kristiana eto Madagasikara|FJKM]] Ambohidrabiby tamin' ny tapaky ny taonjato faha-19. Tamin' ny taona 1896, rehefa nofoanan' ny [[Madagasikara zanatany frantsay|mpanjanatany frantsay]] ny firazanana (izany hoe ny [[Sarangam-poko eto Madagasikara|sarangam-poko]] sy ny fisapantsampanan' ny foko) teto [[Madagasikara]] sy nasaina nandoa hetra ny Malagasy isan-dahy, ireo [[Mainty enin-dreny|taranaka mpanompo]] teo Ambohidrabiby sy [[Fonohasina]] dia tsy mba nanana tany honenana intsony ary tsy nahazo zara-tany tamin' ireo tompony fahiny, ka nifindra monina eny atsimo-andrefan' Ambohidrabiby ary namorona tanàna teo natao hoe Antanambao. Ka izany no tsy ahitana taranaka mpanompo manana tany sy trano ao antampon' Ambohidrabiby sy ao Fonohasina fa lasa nifindra monina eny Antanambao izy ireo. Ambohidrabiby ara-tantara dia tsy misaraka amin' ny tanàna maro izay miorina eo amin' ny tehezany na teny akaikiny teny, isan' izany Ambatomahamanina, Ambatondralambo, Ambodiala, Ambodifahitra, Ambohijina, Ambohitrakely, Ambohitrandriananahary, Ampahidralambo, Anjanakarivo, Antamboho, Antanambao, Antokomaro, Ikelifaritra, Mamoriarivo, [[Talata Volonondry]], Fonohasina sy izay tsy volaza. === Fombafomba merina teraka teo Ambohidrabiby === Maro ny fombafomba merina no noforonin' ny mpanjaka [[Ralambo]] sy ny [[Andriandoriamanjaka]] mpanolotsainy teo Ambohidrabiby. ==== Ara-pôlitika sy sôsialy ary toekarena ==== Isan' ny fomba noforonina teo Ambohidrabiby ny firenena matanjaka, tokana sy mandry fahalemana; fanjakan' andriana sy fiarahamonina miorina amin' ny hasin' andriana izay miafina mandrakizay eo Ambohidrabiby; ny anarana hoe "Imerina" niantsoana ny faritry ny fanjakany sy "[[Imerina-Ambaniandro|Ambaniandro]]" niantsoany ny vahoakany, ny [[Fandroana|fandroan' andriana]] sy ny fankalazana ny [[Taom-baovao malagasy|taombaovao]] isaiky ny fitsingerenan' ny andro vava [[Alahamady]] ([[Alahamadibe]]) izay nahaterahan-dRalambo; ny [[Tendrombohitra roa ambin' ny folon' Imerina|tendrombohitra roa ambin' ny folo]] sy ny fiantsoana azy raha mivavaka amin' [[Andriamanitra (finoan-drazana malagasy)|Andriamanitra]] sy ny [[Razana (finoana malagasy)|razana]]; ny vady alana ondrana; ny antanan-tohatra teo amin' ny andriana sy ny tety razana; ny [[fanorona]], ny nampiaana ny anarana hoe "omby" sy ny fiompiana ary fihinana [[omby]] tao Imerina<ref name=":0" />. Tao [[Mamoriarivo]] amin' ny faritr' Ambohidrabiby no novorian' [[Andrianjaka]] ny arivo lahy honina eny [[Analamanga]] – izay lasa [[Antananarivo]] – ary ny hoe Manampisoa, Anjohy, Andohalo, Antsahanandriana, Ambohitrakely teny [[Antananarivo]] dia anaran-tany nalaina teo Ambohidrabiby, sns… Nisy tamin' ireo [[Andriandoriamanjaka]] teo Ambohidrabiby no niankandrefana sy nianatsimo rehefa notsofin-dRalambo rano ka lasa andriamanjaka tany [[Imamo]], [[Vonizongo]] sy faritr' i [[Fianarantsoa]] iny. ==== Ara-kolontsaina ==== Teo amin' ny lafiny lalaon-tsaina dia voatazon' ny [[lovantsofina]] fa teo Ambohidrabiby no nisy nanao [[fanorona]] voalohany taty anivon' ny riaka ka Rabiby sy ny fianakaviany no nanao izany ho [[fanandroana]] sy lalao ary fiheverana ny fanjakana. Havanana tamin' izany Ralambo ka nohantsiany ireo [[Andriandoriamanjaka]] mpanolotsainy hitsapany na lalin-tsaina na tsia. Resy teo anefa Ralambo ka hoy ny famaliny: "Ny andriana tsy mba resy" ary tamin' izany no nananarany an'[[Andriantompokoindrindra]] izay, mbola zaza tokoa, tsy ho resy am-panorona fa mahavery fanjakana. Noho io anatra nataon-dRalambo io hono no tsy nampiraika an' Andriantompokoindrindra raha notsapain-drainy izy sy Andrianjaka fa hoy ny famaliny: "Izaho mbola hamono telo noho dimy". ==== Ara-taozavatra ==== Tamin' ny taozavatra kosa dia Ambohidrabiby no renivohitry ny fanenomana [[lambalandy]] aty Imerina. Fony tany Ambohitsitakatra, ny renin' ny mpanjaka Rabiby ([[Arabo (vahoaka)|arabo]] io reniny io ary nanaraka azy hatrany andafin' ny riaka) no voalohany nitondra taty anivontany ny fahaizana [[tenona]] [[landy]] sy nampita ny fahaizany manenona landy tamin' ny vinantony [[Ramaintsoakanjo]] sy ny zafiny roa vavy dia [[Rabefaravolamanjaka]] sy [[Randapavola]], fa nofeperany tsy hivoaka ny zanaka amam-parany izany fahaizana landy izany. Tsy mahagaga araka izany raha ireo Andriandoriamanjaka eo Ambohidrabiby, izay taranaky ny mpanjaka Rabiby no mpanenona ôfisialy ny lambalandy itafiana sy ifonosan' ireo andriamanjaka nifandimby teto Imerina sy hakana ny [[soherina]] ilaofan' ireo mpanjaka merina hatramin-dRalambo ka hatramin-d[[Ranavalona III]]. Izany dia noho ny hafa-dRabiby sy Ralambo manao hoe "Tsy andriamanjaka raha tsy mitafy ireo lamba tenomin' Andriandoriamanjaka eto Ambohidrabiby". Koa araka ny lovantsofina dia ireo Andriandoriamanjaka teo Ambohidrabiby no nitafy ny [[jaky]] voalohany taty Imerina. Tsy mahagaga koa raha tamin' Imerina, ny andriana ihany no nahay nanenona lamba landy ary ny tena [[andriana]] merina dia tsy nitafy [[lamba arindrano]] (avy any [[Betsileo|Ibetsileo]]) na lamba landy avy any Imamo. === Ambohidrabiby mitaha amin' ny vohitra hafa === ==== Lovabe tsy mialonjafy sy hasin' Imerina ==== Ambohidrabiby no "lovabe tsy mialonjafin' Imerina" satria na iza [[Zanakandriana]], [[Zanadralambo]], [[Andriandoriamanjaka]], [[Zazamarolahy]], [[Andriamasinavalona (foko)|Andriamasinavalona]], Zanakandriamamilaza, [[Andriantompokoindrindra (foko)|Andriantompokoindrindra]], [[Andrianamboninolona (foko)|Andrianamboninolona]], [[Andriandranando (foko)|Andriandranando]], Zanadravoromanga dia samy taranaky ny mpanjaka Rabiby nanjaka sy nafenina teo Ambohidrabiby. Ary ireo olona rehetra mitonona ho isan' ny [[Merina|foko merina]] dia teo Ambohidrabiby no nahateraka izany anaram-poko izany sy ivon' izany foko izany tany amboalohany. Ambohidrabiby koa no atao hoe "hasin' Imerina", satria eo Ambohidrabiby no nafenina mandrakizay doria ny hasin' andriana sy ny hasin' ny [[Fanjakan' Imerina|fanjakana merina]]. ==== Sompitra fanovozan-kasina ==== Voafangotra amin' ny fomba telo fanaon' ny mpanjaka merina izany maha sompitra fanovozan-kasin' ny andriana merina an' Ambohidrabiby izany araka izao: # Amin' ny andron' ny [[Fandroana|fandroan' andriana]], raha tsy maty ny [[omby volavita]] teo Ambohidrabiby tsy mahazo mamono ny azy [[Ambohimanga]], [[Analamanga (havoana)|Analamanga]], sy ireo [[Tendrombohitra roa ambin' ny folon' Imerina|tendrombohitra roa ambin' ny folo]] sy [[vohitr' andriana]] sisa. Ny antony dia satria Ambohidrabiby no sompitra mitahiry ny hasin' andriana merina; # Eo Ambohidrabiby amin' ny [[Andriandoriamanjaka]] no tenomina ny lamba jaky itafiana sy ifonosan' ny mpanjaka rehetra taty Imerina na izy mpanjaka na taiza nanjaka, hatramin-Ralambo ka hatramin-d[[Ranavalona III]]. Tsy ara-dalàna sy tsy ara-pomba ny fahefan' ny mpanjaka merina izay tsy mitafy na mifono ny jaky notenomin' ireo Andriandoriamanjaka teo Ambohidrabiby; # Teo Ambohidrabiby amin' ny Andriandoriamanjaka no alaina ny [[soherina]] hilaofan' ny Andriamanjaka merina na taiza toerana nisy ny renivohi-panjakana, antony ara-pahamasinana, ara-pahadiovana ary ara-pitokisana no nahatonga ny mpanjaka Ralambo sy izay nandimby azy nanao izany. ==== Renivohitr' Imerina faha mpanjaka ==== Ary farany, Ambohidrabiby no ivo sy renivohitr' Imerina tamin' ny mpanjaka [[Ralambo]]. Nohajain' ny mpanjaka [[Andrianjaka]] Ambohidrabiby ka antony nisafidianany an' [[Antananarivo]] ho renivohi-panjakany satria ny toerana misy an' Ambohidrabiby dia eo amin' ny zoro avaratra antsinanan' Antananarivo. Ambohidrabiby ihany koa no eo amin' ny [[Alahamady|alahamadintany]] na zoro firarazana raha jerena ny fipetrak' ireo tendrombohitra roa ambin' ny folo masina, ary Antananarivo no eo amin' ny laka. Ny mpanjaka [[Andriamasinavalona]] dia nifidy efa-dahy (samy hafa reny izy efatra lahy ireo) tamin' ireo zanany roa ambin' ny folo isa mba hampanjakainy ka samy nampanjakainy tamin' ny vohitra iray avy izy efa-dahy ireo dia teo [[Analamanga (havoana)|Antananarivo]], Ambohidrabiby, [[Ambohimanga]] ary [[Ambohidratrimo]]. Andrianavalomanotronimerina no anaran' ilay zanaky ny mpanjaka Andriamasinavalona izay nampanjakainy teo Ambohidrabiby (sy Amboatany). Amin' ny maha taranak' Andrianamboninolona ny renin' Andrianavalomanotronimerina no antony nampanjakan' Andriamasinavalona an' Andrianavalonimerina teo Ambohidrabiby. [[Andrianampoinimerina]] koa dia nanana vady roa ambin' ny folo ka rehefa niamboho Rabodonimerina vadibeny dia Rasendrasoa no lasa vadibeny. Ary napetrak' Andrianampoinimerina teo Ambohidrabiby i Rasendrasoa vadibeny koa mbola ao ny fasany nanafenana azy sy ny taranany. Hatramin' Andrianampoinimerina ka hatramin' ny [[Ranavalona III]], dia renivohitry ny faritra [[Mandiavato]] Ambohidrabiby, tsy [[vodivona]] no tsy [[Menakely (tany)|menakely]] fa natao [[Menabe (tany)|menabe]] tsy alaim-bodihena Ambohidrabiby. Teo [[Antananarivo]] dia nomen' ny mpanjaka Andrianampoinimerina haja manokana Ambohidrabiby satria ny [[Andriandoriamanjaka]] sy ny tera-dRaberanto samy avy eo Ambohidrabiby no nahazo zaratany tao anatin' ny faritra voahodidina hadivory tao Andohalo niaraka tamin'[[Andriamasinavalona]] sy Andriateloray. Ambohidrabiby sy [[Ambohimanga]] ary [[Ilafy]] mitambatra no antsoina hoe "Avaradrano", ilay zoky sy lehibe indrindra amin' Imerina enin-toko. Amin' ireo [[Tendrombohitra roa ambin' ny folon' Imerina|tendrombohitra roa ambin' ny folo]] masina aty Imerina dia fahatelo aorian' Analamanga sy [[Ambohimanga]] ny filaharan' Ambohidrabiby. Renivohitry ny fari-piadidiam-panjakana ny vohitra manodidina azy tamin' ny [[Madagasikara zanatany frantsay|fanjanahantany]] Ambohidrabiby. Ankehitriny dia ao anatin' ny kaomina Ambohidrabiby no misy azy. === Ireo olo-malazan'Ambohidrabiby fahizay === Tsongaina manokana amin' ireo ireto olo-malaza teo Ambohidrabiby nanomboka tamin' ny taonjato faha-16 ka hatramin' ny taona 1895: [[Rabiby]], [[Ralambo]], [[Ramaintsoakanjo]], Randapavola, Rabefaravolamanjaka, ny [[Andriandoriamanjaka]], [[Ravoromanga]], Andrianavalomanotronimerina, [[Rasendrasoa]], Ramatoa Rapoenty, Rajaokarivony, Andriamiharantsoa, Rainitavimaserana, Raberanto, Lehilava, printsy Rabemaso, Rainimazaoro Razakanavalona, ary Randriambola. == Jereo koa == * [[Imerina-Ambaniandro]] * [[Vohitr' andriana]] * [[Tendrombohitra roa ambin' ny folon' Imerina]] * [[Alasora]] * [[Ambohidrabiby]] * [[Imerimanjaka]] * [[Ampandrana]] * [[Ilafy]] * [[Analamanga (havoana)]] * [[Ambohimanga]] * [[Antsahadinta]] * [[Ambohitrontsy]] * [[Imerimandroso]] * [[Ikaloy]] * [[Namehana]]. == Fanamarihana == [[Sokajy:Kaominina any Madagasikara]] [[Sokajy:Tanàna ao Madagasikara]] <references /> 6gldnr5wm20si3ie7izhk5ym1qn5m6g 1111253 1111252 2025-06-29T03:58:35Z RAKOTONIRINA Fanirilalaina Christien 35841 Infobox 1111253 wikitext text/x-wiki [[Sary:Ambohidrabiby et le nouvel an malgache.JPG|vignette|Ambohidrabiby]]{{Infobox tanàna|anarana=Ambohitrabiby|saina=Malagasy}} '''Ambohidrabiby''' dia tanàna miorina eo antampon-tendrombohitra sady [[Kaominina ao Madagasikara|firaisam-pokotany malagasy]] ao amin' ny fivondronan[[Distrikan'Antananarivo-Avaradrano|' Antananrivo-Avaradrano]], faritra [[Faritra Analamanga|Analamanga]] ary [[faritanin' Antananarivo]]. 22 km miala an' [[Antananarivo]] amin' ny lalana mankany [[Anjozorobe]] no misy an' Ambohidrabiby. Tao anatin' ny kaominina [[Talata Volonondry]] izy talohan' ny volana avrily 2015. Ireo tendrombohitra manodidina azy dia [[Ambohimanga]] no eroa ampita andrefany, Ambohitrandriananahary no eroa ampita avaratra-antsinanany, [[Ilafy]] sy [[Antananarivo]] no eroa ampita atsimony. Raha mitaha amin' ireo tendrombohitra 12 masina ao Imerina kosa dia Ambohidrabiby no eo amin' ny [[Alahamady|zoro avaratra-antsinanana]]. Raha ho any Ambohidrabiby dia eo amin' ny PK 22 Km mahery manaraka ny lalam-pirenena faha-3 mihazo an' [[Anjozorobe]] no misy azy ary eo amin' ny tobin' ny fiaram-pitaterana Ambodivona, fiara mankeny Talata Volonondry no raisina. 22 km miala an' [[Antananarivo]] amin' ny lalana mankany [[Anjozorobe]] no misy an' Ambohidrabiby. Tao anatin' ny kaominina [[Talata Volonondry]] izy talohan' ny volana avrily 2015. Ireo tendrombohitra manodidina azy dia [[Ambohimanga]] no eroa ampita andrefany, Ambohitrandriananahary no eroa ampita avaratra-antsinanany, [[Ilafy]] sy [[Antananarivo]] no eroa ampita atsimony. Raha mitaha amin' ireo tendrombohitra 12 masina ao Imerina kosa dia Ambohidrabiby no eo amin' ny [[Alahamady|zoro avaratra-antsinanana]]. Raha ho any Ambohidrabiby dia eo amin' ny PK 22 Km mahery manaraka ny lalam-pirenena faha-3 mihazo an' [[Anjozorobe]] no misy azy ary eo amin' ny tobin' ny fiaram-pitaterana Ambodivona, fiara mankeny Talata Volonondry no raisina. == Tantara == Ambohidrabiby dia vohitra niorina efa hatramin' ny taonjato faha-16. === Ny niforonan' ilay anaraa === ==== Araka ny angano ==== Araka ny [[lovantsofina]] dia nisy biby natahoran' ny olona ny vohitra toy ny [[fananimpitoloha]] izay nihodidina impito ny vohitra ny halavany sy ny [[songomby]] mivady ka nataon' ny olona ho "Ambohitrabiby". ==== Araka ny lovantsofina ==== Misy kosa anefa no milaza fa Ankotrokotroka no anaran' ny vohitra tany amboalohany ka Andriandroka, mpanjaka [[vazimba]] nalaza tamin' ny filalaovana [[varatra]] sy ny vahoakany no nonina teo. Ary misy milaza fa nonina teo ireo [[Vazimba]] manendy alohan' ny nifindrany monina tany Anosivola. Araka ny lovantsofina ihany, ny voalohan' ny taonjato faha-16 dia nisy mpanjaka arabo nantsoina hoe Habib (nogasiana ho [[Rabiby]]) rehefa vaky sambo tao amorontsiraka avaratra-antsinanan' i [[Madagasikara]] dia niakatra taty afovoantany izy sy ny olom-peheziny ary tonga tao Ambohitsitakatra ao [[Anjozorobe]] koa naka vady an-d[[Ramaitsoankanjo|Ramaintsoakanjo]] izay zanaka vavin' ny mpanjaka vazimba tao Ambohitsitakatra. Tato aoriana dia niala tao Ambohitsitaka i Rabiby sy ny fianakaviany, ny vahoakany ary ireo angaralahiny koa tonga teo ambany avaratra antsinanan' Ankotrokotroka (anaran' Ambohidrabiby taloha). Tamin' izany dia nisy tanànan' ny Vazimba niorina teo antampon' Ankotrokotroka ary Andriandroka no mpanjaka vazimba teo. Nikasa haka an' Ankotrokotroka i Rabiby koa mialohan' izany dia nanao joro nangataka fitahiana tamin' [[Andriamanitra (finoan-drazana malagasy)|Andriamanitra]] teo ambany avaratra antsinan' ny vohitr' Ankotrokotroka (eo amin' ny misy ny tanàna [[Fonohasina]] ankehitrio) ny mpanjaka Rabiby araka ny fombafomba nampanaovin' ny [[ombiasy]]. Rehefa izany dia nanihiny ny vohitr' Ankotrokotroka koa azony mora foana ary nitsoaka ny [[Vazimba]] nonina teo. Nanan-daza loatra Rabiby ka niova ho Ambohidrabiby ny anaran' ny vohitra Ankotrokotroka. Misy lovatsofina milaza fa izy Rabiby ihany no nanova an' Ankotrokotroka ho Ambohidrabiby anefa misy lovantsofina hafa milaza fa ny mpanjaka [[Ralambo]] no nanova ny anarambohitra ho Ambohidrabiby mba ho fahatsiarovana ny raibeny Rabiby. === Rabiby sy Ralambo: mpanjaka nalaza teo Ambohidrabiby === [[Fanandroana malagasy|Mpanandro]] tsy nanam-paharoa ny mpanjaka [[Rabiby]] ka voatazon’ny ohabolana hoe "Aza milaza mahita volana alohan-dRabiby". Novain-dRabiby ho [[Fiteny arabo|teny arabo]] ny anaram-bolana 12 sy ny anaran'andro 7 taty anivon' ny riaka raha tamin' ny [[Fiteny vazimba|teny vazimba]] sy [[Fiteny malay|maley]] izany, ka izy Rabiby no nampiasa ny teny hoe [[Alahamady]], [[Adaoro]], [[Alohotsy|Alohontsy]], [[Adimizana|Admizana]], [[Alatsinainy]], [[Talata]], sns voalohany taty anivon' ny riaka. [[Ramaintsoakanjo|Ramaitsoakanjo]] no vadiny izay niterahany an-Rabefaravolamanjaka vavimatoany sy Randapavola (Imaintsoanala) vaviaivony. Tamin-dRabiby dia fanjakana vazimba sy maley mitsitokotoko maro ny taty anivon' ny riaka. [[Andriamanelo]], mpanjaka maley teo [[Alasora]] tamin' ny taona 1540-1575, no nangataka an-dRabefaravolamanjaka ho vadiny saingy nampanambadian-dRabiby an'[[Andrianamboninolona]] ity zanany vavimatoa ity satria ny zanak' ireo no nokasainy hampanjakaina, ka Randapavola no nomeny ho vadin' [[Andriamanelo]]. Rabefaravolamanjaka sy [[Andrianamboninolona]] dia niteraka ireo [[Andriandoriamanjaka]]. Randapavola sy Andriamanelo kosa niteraka an-d[[Ralambo]] tamin’ny andro vava alahamady rehefa tsy nahazo zaza in’enina izy ireo talohan’izany. Rabefaravolamanjaka dia nonina sy nafenina ao an-tampon' Ambohitrandriananahary, tendrombohitra eroa ampita avaratra antsinanan' Ambohidrabiby satria tsy nety nanaraka an' [[Andrianamboninolona]] izy. Natao ho Ambohitrandriananahary no anaran' io vohitra io ho fahatsiarovana ny vohitr' Ambohitrandriananahary eo avaratr' i [[Alasora]] izay vohitr' Andrianamboninolona. Ny lazan-dRabiby sy ny vohitr' Ambohidrabiby hono no isan' ny nahatonga an-dRabefaravolamanjaka sy [[Ralambo]] (1575-1610) hisafidy hijanona eny Ambohidrabiby. Tsy nijanona tamin' ny rainy teo Alasora mantsy Ralambo fa nanara-dreny teny Ambohidrabiby izay nofinidiny ho renivohitry ny fanjakany sy hilevenany. Teo Ambohidrabiby i Ralambo sy ireo [[Andriandoriamanjaka]] no niara-nitantana ny fanjakana sy namorona ireo soatoavina maro izay lova mipetraka hoan' ny foko sy [[andriana]] [[merina]] mandrak' ankehitrio toy ny fiantsoana ny [[tendrombohitra 12]] raha hivavaka, ny [[Fandroan'Andriana|fandroana]], ny teti-razana, ny fihinanana omby, ny fitafiana ny jaky, sy ny maro hafa. Tsy nionona tamin' ny fandovàna ny fanjakan-d[[Rabiby]] raibeny sy [[Andriamanelo]] rainy teo [[Alasora]] mantsy Ralambo fa nanohitra sy nandresy ireo foko Ontaiva, sy Antavaratra ary [[Sakalava]] tonga nanafika taty anivon' ny riaka. Nohodidinin-dRalambo hady telo sosona Ambohidrabiby hiarovany amin' ny fahavalo, koa Ambohidrabiby no vohitra fahatelo taty anivon' ny riaka nahitana [[hadivory]]. Nasiany [[apombo]] mirehitra ny hadivory ka maro ireo Antavaratra sy [[Bezanozano]] ary Sakalava no maty ka tsy sahy intsony nanarina ary nilamina ny tany nanomboka hatreo. Noreseny koa ireo fanjakana nahaleo tena nanodidina azy toa an' [[Imerikasinina]] sy Andrianafovaratra mpanjakany ary ireo [[Vazimba]] teo antsinanan’Ambohidrabiby. Tonga fanjakana lehibe voalohany taty anivon’ny riaka ny fanjakan-dRalambo satria voafaritra amin' izany hatrany [[Ambohimalaza]], ka hatrany [[Ambohimanga]], ka hatrany [[Andringitra]], [[Masindray|Mansindray]], sy [[Talatavolonondry|Talata Volonondry]], ary [[Alasora]] ny fanjakany. Tamin' ny andron' [[Andriamasinavalona]] kosa dia nozarainy efatra tamin' ny zanany efa-dahy ny fanjakany koa ny zanany [[Andrianavalonimerina]] no nampitoeriny teo Ambohidrabiby. Lasan' ny rahalahiny teroa [[Ambohimanga]] anefa ny fanjakan' Andrianavalonimerina koa tsy nahazo nilevina teo Ambohidrabiby i Andrianavalonimerina fa nafenina teo amin' ny [[Rova Manjakamiadana|Rovan' Antananarivo]] izy. Ny taranak' Andrianavalonimerina koa dia noesorina teo Ambohidrabiby ary tsy nahazo zaratany teo Ambohidrabiby fa nafindran' ny mpanjaka honina ao Andranovelona avaratr' Ambohidrabiby. Koa tsy misy taranak' Andrianavalonimerina intsony eo Ambohidrabiby hatramin' izany fa tamin'[[Andrianampoinimerina]] vao tafaverina nonina teo Ambohidrabiby i Raketabao zafiafin' Andrianavalonimerina. Tamin' Andrianampoinimerina (1787-1810) dia nametrahany ny vadibeny natao hoe [[Rasendrasoa]] teo Ambohidrabiby. Ambohidrabiby moa dia [[Menabe (tany)|menabe]] fa tsy [[Menakely (tany)|menakely]] no tsy [[vodivona]] koa tsy tompombodivona no tsy tompomenakely i [[Rasendrasoa]], nefa dia nanana ny lazany koa izy. Raha tsiahivina, rehefa niamboho Rabodonimerina vadin' ny mpanjaka Andrianampoinimerina dia Rasendrasoa no lasa vadiben' Andrianampoinimerina. Rasendrasoa moa dia zafin' Andriampolofantsy ao Atsomangy. Na dia [[Zanadralambo amin' Andrianjaka]] aza no firazanan' Andriampolofantsy, nisy tamin' ny terak' Andriampolofantsy kosa no natao ho [[Andriamasinavalona (foko)|Andriamasinavalona]] ny firazanany, isan' ireny ny taranak' Andriamanitrirazaka lahiaivon' Andriampolofantsy nipoiran-dRasendrasoa. Koa Andriamasinavalona, fa tsy Zanadralambo amin' Andrianjaka, akory, araka izany, ny firazanan-dRasendrasoa na dia taranak' Andriampolofantsy izy ary avy ao Ambohitsoa no fiaviany. Ramatoa Rapoenty zafin-dRasendrasoa sy Andrianampoinimerina no saika hasandratra ho [[Fanjakan' i Madagasikara|mpanjakan' i Madagasikara]] tamin' ny taona 1863. Ny printsy Rabemaso zafin-dRavaozandriny ([[Zanakandriana]]) sy Andriamahanona (Zanakandriana) sady zafian-dRasendrasoa sy Andrianampoinimerina kosa no printsin' [[Avaradrano]] sy [[Marovatana]] tamin' ny fiafaran' ny fanjakan' andriana merina teto Madagasikara tamin' ny taona 1895. Mbola ao antampon' Ambohidrabiby mandraka ankehitrio ny fasana-dRasendrasoa sy ireo taranany. === Fizaran-tany teo Ambohidrabiby === Rehefa nilamina ny tany dia nalamin-dRalambo ny vohitr’ Ambohidrabiby araka ny [[vintana]] sy zon' ny tsirairay ka toy izao izany: tao antampony sy afovoan' Ambohidrabiby ny [[rova]] efa-joro voafefy rarivato sy hazo. ==== Fandaminana ny rova sy ny lapa ==== '''Ny vavahadin' ny rova''' Vavahady efatra no fidirana ao anaty rova. Amin' ny avaratry ny rova no misy ny vavahady avaratra izay natokana hidirana sy hivoahan' ny mpanjaka sy ny andriana. Amin' ny antsinanan' ny rova ny vavahady antsinana natao hidirana sy hivoahan' ny [[Hova]]. Amin' ny andrefan' ny rova ny vavahady andrefana natao hampiasain' ny rehetra. Ary eo atsimon' ny rova ny vavahady atsimo natao hidiran' ny mpanompo. Fandaminana ny anaty rova Toy izao kosa ny fandaminana ao anaty rova. Eo amin' ny ilany avaratra antsinanana amin' ny toerana avo indrindra ao anaty rova no misy ireo lapa miisa roa milahatra avaratra sy atsimo dia ny lapa Fenohasina an-dRabiby ary ny lapa Manjakazafy ipetrahan' ny mpanjaka sy ireo vadiny. Eo andrefan' ireo lapa ny kianja fikabarian' ny mpanjaka amin' ny fianakaviany sy ny tandapany sady filanonan' izy ireo toy ny famonoana [[omby volavita]] sy fandihizana. Eo andrefan' ny kianja kosa ny fasan' ny mpanjaka Rabiby raibeny sy [[Ramaintsoakanjo]] renibeny ary Andriandambotanimanjaka. '''Fandaminana ny anatin' ny lapa''' Toy izao kosa ny fandaminana anatin' ny lapa Fenohasina sy Manjakazafy: andrin-trano no eo afovoan' ny lapa; amin' ny lafiny avaratra antsinanana mitodika avaratra mianatsimo ny fandrian' ny mpanjaka koa mianavaradoha ny mpanjaka raha mandry ary mianatsimo kosa ny tongony; amin' ny lafiny atsinanana atsimo kosa no misy ireo fitaovana fandrahoan-tsakafon' ny mpanjaka; amin' ny ilany avaratra-andrefana anaty lapa kosa ny antokompatana misy ny akalana sady fisakafoanan' ny mpanjaka sy ny ankohonany; amin' ny lafiny atsimo anaty lapa kosa no fitoeran' ny [[akoho amam-borona]] sy ny fitaovampiadiana ary fitaovampiasan' ny mpanjaka. ==== Fizaran-tany teo Ambohidrabiby sy ny manodidina ==== '''Fizaran-tany''' Toy izao kosa ny fizaran-tany teo Ambohidrabiby sy ny manodidina: * Ny avaratry ny lapa, ny avara-drova, ny vakin-kady avaratra ary ny ivelan-kady avaratra hatrany ambany avaratr' Ambohidrabiby dia zaratany nomen' ny mpanjaka Ralambo an' ny [[Andriandoriamanjaka]] izay zana-dRabefaravolamanjaka tamin' Andrianamboninolona no zafin' ny mpanjaka Rabiby, dia ny zanaka amam-paran' Andriandambotanimanjaka valo mianadahy izany. * Ny atsimon' ny lapa sy atsimon-drova sy ny ivelan-kady atsimo ary ny ambany atsimon' Ambohidrabiby dia zaratany nomen' ny mpanjaka Ralambo an' Ambodifahitra. * Ny antsinanan' ny lapa sy atsinanan-drova sy ny ivelan-kady antsinana hatrany ambany antsinanan' Ambohidrabiby dia zaratany nomen' ny mpanjaka Ralambo hoan' ny Zanakarivonivahoaka, ny Andriandapamananihasiny (ao Ikelifaritra sy Ambatomahamanina) ary ny Ambohinanjakana. * Ny andrefan' ny lapa sy ny andrefan-drova ary ny ivelan-kady andrefana hatrany ambany andrefan' Ambohidrabiby dia zaratany nomen' ny mpanjaka Ralambo hoan' Antokomaro sy Ambohijina. Anefa ny Zanakarivonivahoaka dia mbola nahazo zaratany ao Andohalo amin' ny ambany atsimo-andrefan' Ambohidrabiby. Ravoromanga vadikelin' ny mpanjaka Ralambo dia nonina niaraka tamin' ny zanany telo lahy tao an-drovan' Ambohidrabiby. * Tsy nomen' ny mpanjaka Ralambo zaratany teo Ambohidrabiby sy ny manodidina anefa na Ravoromanga sy ny taranany fa Ambohitrolomahitsy no zaratany nomen' ny mpanjaka Ralambo an' ireo zanany telolahy tamin-dRavoromanga mba hiambina ny vavatany any. Satria anefa vady tian' ny mpanjaka Ralambo indrindra Ravoromanga dia teo ambany antsinanan' Ambohidrabiby ao Anjanakarivo andrefana amin' ny zaratanin' ny Zanakarivonivahoaka no nasian' ny mpanjaka Ralambo ny fasan-dRavoromanga. Izany no antony tsy ananan'ny Zanadravoromanga zaratany eo Ambohidrabiby sy ny manodidina. '''Ny vavahadin' Ambohidrabiby''' Nasian-dRalambo vavahady roa ny vohitr' Ambohidrabiby ka ny avaratra antsinana no natokany ho azy sy ny ankohonany ary ny fananany. Araka ny angano dia teo, hono, no nampidirina ilay jamoka vondraka volavita ka saika tsy omby ilay vavahady kanjo omby ihany ka novaina ho [[omby]] ny anarany<ref name=":0"><small>Na dia izany aza dia tsara ho marihina fa avy amin'ny teny banto hoe ''ngumbe'' ny hoe ''omby'' - fa tsy araka io angano lovantsofina io.</small></ref>. Ny vavahady atsimo-andrefana kosa dia nataony hoan’ny vahoaka. '''Ny toeram-pantsakana''' Any ivelan-kady kosa ny fatsakana efatra dia ireto avy izany: ao an-dohasaha ao ambany avaratra antsinanan' Ambohidrabiby ao Ankasina Andohalambono no fakana ny rano hampiasain' ny mpanjaka sy ny fianakaviany amin' ny fiainany andavanandro (handroana sy hisasana) sy hanahazana ny lamba landy fitafin-dRalambo sy ny ankohonany. Amin' ny tehezana amin' ny lafiny andrefan' Ambohidrabiby ao Andohalo no hakana ny rano hidiovana amin' ny [[Vintana|vintan-dratsy]] sy hisasan' ny vahoaka. Amin' ny anelakela-bohitra ao atsimon' Ambohidrabidrabiby kosa no tsakaina ny rano hampisain' ny vahoaka amin' ny andavanandro toy ny nahandro sy hisasasna. Ao avaratr' Ambohitrakely eroa ambany avaratr' Ambohidrabiby kosa ny fantsakana farany atao hoe Andoharanonandriana ka nisy voarabe naniry teo. Misy zohy maro koa amin' ny atsimo sy atsinanana anaty hadin' Ambohidrabiby izay mivoaka mianatsimo any [[Ambodifahitra]]. Ankoatr' izany, teo Andohalo misy fantsakana fidiovana eo anekela-bohitra. Amin' ny lafiny atsimo-andrefan' Ambohidrabiby no toerana fikabarian' ny mpanjaka Ralambo amin' ny vahoakany. '''Fonenan' ireo zana-dRalambo sy ny vahoakany''' Ireo zanaka natera-dRalambo dia nonina teo Ambohidrabiby ihany raha mbola kely saingy rehefa lehibebe dia nomeny zaratany honenana amin' ny vohitra manodidina toa an'[[Ambohimalaza]] ([[Andriatompokoindrindra|Andriantompokoindrindra]]), [[Ambohimanga]] (Andrianjaka), Lazaina, Ambohimanarivo akaikin' i [[Talata Volonondry]] (teo Andriampolofantsy tany amboalohany vao nifindra tao [[Antsomangy]]), Manandriana, [[Masindray]], Falimanjaka, Ankorombe akaikin' i [[Talata Volonondry]] (Andriamaneforalambo), [[Ambohitrolomahitsy]] (Zanadravoromanga), sns. Rehefa nilamina tanteraka ny fanjakan-dRalambo vao nidina nanorin-tanàna manodidina an' Ambohidrabiby ny sasany tamin' ny mponin' Ambohidrabiby ka tamin' izany no niorina ny tanàna manodidina an' Ambohidrabiby dia Ambohitrakely ao avaratra; Ampahidralambo sy [[Fonohasina]] ao avaratra-antsinanana; [[Ambodifahitra]] ao atsimo; Ambatondralambo ao atsimo-andrefana; Anjanakarivo sy Ambatomahamanina ao antsinanana; ary Ambohijina sy Antokomaro ao andrefana. '''Ny fandaminana ny fasana''' Nanafatra kosa anefa Ralambo fa rehefa miamboho izy dia eo atsimon' ny fasana nanafenana an-dRabiby sy [[Ramaitsoankanjo|Ramaintsoakanjo]] ary Andriandambotanimanjaka no hanorenana ny fasany sy ny an' ireo vadiny. Izany fandaminana izany dia maneho, araka ny fomba [[merina]], fa Rabiby sy ireo doriany dia nataon-dRalambo ho ambony firazanana noho Ralambo sy ireo taranany. Ny antony angamba dia noho ny hasin-dRabiby raibeny sy noho ny fifanarahana nisy teo amin-dRabiby sy [[Andriamanelo]] momba ny nampanjakana an-dRalambo ary ny amin'ny maha-manara-dreny an-dRalambo teo Ambohidrabiby. Tsy sahy nihoatra an-dRabiby raibeny, araka izany, i Ralambo fa nanome hasina azy ho amin' ny avaratra. Nahatakatra ny tantara fonosin' ny filahatry ny fasan-dRabiby sy Ralambo eo Ambohidrabiby ny mpanjaka [[Andrianampoinimerina]] ka nanafarany fa eo amin' ny avaratry ny fasan-dRabiby no anorenana ny fasan-dRasendrasoa vadibeny sy ireo taranany, koa ao no misy ny fasan-dRasendrasoa. Koa hatramin' [[Andrianampoinimerina]] dia toy izao ny filahatry ny fasana fito miandalana ao amin' ny rovan' Ambohidrabiby, araka ny filaharany avy avaratra mianatsimo: ny fasan-dRasendrasoa miloloha trano masina (sady misy ireo taranany) no avaratra indrindra. Eo atsimon' ny tranomasin-dRasendrasoa ary mitohoka aminy dia misy ny fasan' ny mpanjaka Rabiby. Mitohoka aminy eo atsimony ny fasan-dRamaintsoakanjo. Mitohoka eo atsimony kosa ny fasan' Andriandambotanimanjaka. Eo atsimon' io kosa ny lalan-kely mivoaka amin' ny vavahady andrefan' ny rova. Eo atsimon' ny lalankely, ny fasan' ny mpanjaka Ralambo. Mitohoka amin' io eo atsimo ny fasan-dRatsitohinamanjaka. Ary mitohoka amin' io sy amin' ny atsimo indrindra ny fasan' ny zanaka vavin-dRalambo sy Ratsitohinamanjaka, izay very anarana nefa lazain' ny lovantsofina fa vadin' Andriandambotanimanjaka. Izany fasan' andriana miisa fito ao Ambohidrabiby izany dia endriky ny fahafenoan' ny hasina sy ny tontolo eo amin' ny vohitr' Ambohidrabiby sy ny fahatanterahana ary ny fitohizan' ny taranaky ny mpanjaka mandrakizay doria. ==== Fanohizana nataon' Andrianampoinimerina ==== Raha nandamina ny fizaran-tany teo Ambohidrabiby ny mpanjaka [[Andrianampoinimerina]] (1787-1810) dia tsy novainy ny fanaon-dRalambo: teo amin' ny rova no nisy ny tranokotona nonenan-dRasendrasoa vadiny sy ireo zanany; ny avaratry ny lapa sy ny vakikady avaratra ary ny ambany avaratr' Ambohidrabiby dia nomeny ny [[Andriandoriamanjaka]]; ny atsimon' ny rova ka hatrany ambany atsimo dia nomeny an' Ambodifahitra sy Rafotsimarovahoaka - Raberanto avy eo Ambodifahitra, lehilahy mpitaritafika malaza dia nataon' Andrianampoinimerina ho isan' ny [[Zanadralambo]]; ny atsinanan' ny rova sy ny ambany antsinana rehetra dia nitambaran' ny Zanakarivonivahoaka, Andriandapamananihasiny ary Ambohinanjakana. Ny andrefan' ny rova sy ny ambany andrefana dia nametrahany ny Zanakarivonivahoaka, ny Ambohijina sy Antokomaro ary ny mpanompo. Tamin' Andrianampoinimerina nanjaka dia nisy olona nankasitrahany ka nafindrany sy nomeny zaratany teo Ambohidrabiby, isan' izany Andriamiharantsoa izay fianakavian' Andrianampoinimerina tany [[Ikaloy]] sy Anjafy ary Ambatofisaorana ary nantsoiny hiaraka aminy teo [[Ambohimanga]] koa rehefa nilamina ny tany dia napetrany tao Ambohidrabiby amin' ny zaratany misy ny Andriandoriamanjaka. Notazomin' Andrianampoinimerina teo Fonohasina Ambohidrabiby koa ny zanaky ny mpanjakan' Ambohibeloma avaratra rehefa resin' Andrianampoinimerina tao aorian' ny ady mahatsiravina ny fanjakan' Ambohibeloma. Ary farany, i Lehilava izay miaramila mpiambina mahafatrapo an' Andrianampoinimerina teny [[Ambohimanga]] dia nomeny zara-tany eo ambany avaratra andrefana amin' ny vohitr' Ambohidrabiby izay voahodidina tamboho gasy mandraka ankehitrio ka raikitra ho ''Antamboho'' ny anaran' io toerana io izay misy ireo fasan' i Lehilava sy ny taranany. ==== Fandaminana ny tanàna taty aoriana ==== Tato aoriana kosa rehefa niditra ny [[Kristianisma|fivavahana kristiana]] dia niorina ao amin' ny ilany avaratra-andrefana ao antampon' Ambohidrabiby ny tranom-mpiangonana [[Fiombonan' ny Fiangonana Kristiana eto Madagasikara|FJKM]] Ambohidrabiby tamin' ny tapaky ny taonjato faha-19. Tamin' ny taona 1896, rehefa nofoanan' ny [[Madagasikara zanatany frantsay|mpanjanatany frantsay]] ny firazanana (izany hoe ny [[Sarangam-poko eto Madagasikara|sarangam-poko]] sy ny fisapantsampanan' ny foko) teto [[Madagasikara]] sy nasaina nandoa hetra ny Malagasy isan-dahy, ireo [[Mainty enin-dreny|taranaka mpanompo]] teo Ambohidrabiby sy [[Fonohasina]] dia tsy mba nanana tany honenana intsony ary tsy nahazo zara-tany tamin' ireo tompony fahiny, ka nifindra monina eny atsimo-andrefan' Ambohidrabiby ary namorona tanàna teo natao hoe Antanambao. Ka izany no tsy ahitana taranaka mpanompo manana tany sy trano ao antampon' Ambohidrabiby sy ao Fonohasina fa lasa nifindra monina eny Antanambao izy ireo. Ambohidrabiby ara-tantara dia tsy misaraka amin' ny tanàna maro izay miorina eo amin' ny tehezany na teny akaikiny teny, isan' izany Ambatomahamanina, Ambatondralambo, Ambodiala, Ambodifahitra, Ambohijina, Ambohitrakely, Ambohitrandriananahary, Ampahidralambo, Anjanakarivo, Antamboho, Antanambao, Antokomaro, Ikelifaritra, Mamoriarivo, [[Talata Volonondry]], Fonohasina sy izay tsy volaza. === Fombafomba merina teraka teo Ambohidrabiby === Maro ny fombafomba merina no noforonin' ny mpanjaka [[Ralambo]] sy ny [[Andriandoriamanjaka]] mpanolotsainy teo Ambohidrabiby. ==== Ara-pôlitika sy sôsialy ary toekarena ==== Isan' ny fomba noforonina teo Ambohidrabiby ny firenena matanjaka, tokana sy mandry fahalemana; fanjakan' andriana sy fiarahamonina miorina amin' ny hasin' andriana izay miafina mandrakizay eo Ambohidrabiby; ny anarana hoe "Imerina" niantsoana ny faritry ny fanjakany sy "[[Imerina-Ambaniandro|Ambaniandro]]" niantsoany ny vahoakany, ny [[Fandroana|fandroan' andriana]] sy ny fankalazana ny [[Taom-baovao malagasy|taombaovao]] isaiky ny fitsingerenan' ny andro vava [[Alahamady]] ([[Alahamadibe]]) izay nahaterahan-dRalambo; ny [[Tendrombohitra roa ambin' ny folon' Imerina|tendrombohitra roa ambin' ny folo]] sy ny fiantsoana azy raha mivavaka amin' [[Andriamanitra (finoan-drazana malagasy)|Andriamanitra]] sy ny [[Razana (finoana malagasy)|razana]]; ny vady alana ondrana; ny antanan-tohatra teo amin' ny andriana sy ny tety razana; ny [[fanorona]], ny nampiaana ny anarana hoe "omby" sy ny fiompiana ary fihinana [[omby]] tao Imerina<ref name=":0" />. Tao [[Mamoriarivo]] amin' ny faritr' Ambohidrabiby no novorian' [[Andrianjaka]] ny arivo lahy honina eny [[Analamanga]] – izay lasa [[Antananarivo]] – ary ny hoe Manampisoa, Anjohy, Andohalo, Antsahanandriana, Ambohitrakely teny [[Antananarivo]] dia anaran-tany nalaina teo Ambohidrabiby, sns… Nisy tamin' ireo [[Andriandoriamanjaka]] teo Ambohidrabiby no niankandrefana sy nianatsimo rehefa notsofin-dRalambo rano ka lasa andriamanjaka tany [[Imamo]], [[Vonizongo]] sy faritr' i [[Fianarantsoa]] iny. ==== Ara-kolontsaina ==== Teo amin' ny lafiny lalaon-tsaina dia voatazon' ny [[lovantsofina]] fa teo Ambohidrabiby no nisy nanao [[fanorona]] voalohany taty anivon' ny riaka ka Rabiby sy ny fianakaviany no nanao izany ho [[fanandroana]] sy lalao ary fiheverana ny fanjakana. Havanana tamin' izany Ralambo ka nohantsiany ireo [[Andriandoriamanjaka]] mpanolotsainy hitsapany na lalin-tsaina na tsia. Resy teo anefa Ralambo ka hoy ny famaliny: "Ny andriana tsy mba resy" ary tamin' izany no nananarany an'[[Andriantompokoindrindra]] izay, mbola zaza tokoa, tsy ho resy am-panorona fa mahavery fanjakana. Noho io anatra nataon-dRalambo io hono no tsy nampiraika an' Andriantompokoindrindra raha notsapain-drainy izy sy Andrianjaka fa hoy ny famaliny: "Izaho mbola hamono telo noho dimy". ==== Ara-taozavatra ==== Tamin' ny taozavatra kosa dia Ambohidrabiby no renivohitry ny fanenomana [[lambalandy]] aty Imerina. Fony tany Ambohitsitakatra, ny renin' ny mpanjaka Rabiby ([[Arabo (vahoaka)|arabo]] io reniny io ary nanaraka azy hatrany andafin' ny riaka) no voalohany nitondra taty anivontany ny fahaizana [[tenona]] [[landy]] sy nampita ny fahaizany manenona landy tamin' ny vinantony [[Ramaintsoakanjo]] sy ny zafiny roa vavy dia [[Rabefaravolamanjaka]] sy [[Randapavola]], fa nofeperany tsy hivoaka ny zanaka amam-parany izany fahaizana landy izany. Tsy mahagaga araka izany raha ireo Andriandoriamanjaka eo Ambohidrabiby, izay taranaky ny mpanjaka Rabiby no mpanenona ôfisialy ny lambalandy itafiana sy ifonosan' ireo andriamanjaka nifandimby teto Imerina sy hakana ny [[soherina]] ilaofan' ireo mpanjaka merina hatramin-dRalambo ka hatramin-d[[Ranavalona III]]. Izany dia noho ny hafa-dRabiby sy Ralambo manao hoe "Tsy andriamanjaka raha tsy mitafy ireo lamba tenomin' Andriandoriamanjaka eto Ambohidrabiby". Koa araka ny lovantsofina dia ireo Andriandoriamanjaka teo Ambohidrabiby no nitafy ny [[jaky]] voalohany taty Imerina. Tsy mahagaga koa raha tamin' Imerina, ny andriana ihany no nahay nanenona lamba landy ary ny tena [[andriana]] merina dia tsy nitafy [[lamba arindrano]] (avy any [[Betsileo|Ibetsileo]]) na lamba landy avy any Imamo. === Ambohidrabiby mitaha amin' ny vohitra hafa === ==== Lovabe tsy mialonjafy sy hasin' Imerina ==== Ambohidrabiby no "lovabe tsy mialonjafin' Imerina" satria na iza [[Zanakandriana]], [[Zanadralambo]], [[Andriandoriamanjaka]], [[Zazamarolahy]], [[Andriamasinavalona (foko)|Andriamasinavalona]], Zanakandriamamilaza, [[Andriantompokoindrindra (foko)|Andriantompokoindrindra]], [[Andrianamboninolona (foko)|Andrianamboninolona]], [[Andriandranando (foko)|Andriandranando]], Zanadravoromanga dia samy taranaky ny mpanjaka Rabiby nanjaka sy nafenina teo Ambohidrabiby. Ary ireo olona rehetra mitonona ho isan' ny [[Merina|foko merina]] dia teo Ambohidrabiby no nahateraka izany anaram-poko izany sy ivon' izany foko izany tany amboalohany. Ambohidrabiby koa no atao hoe "hasin' Imerina", satria eo Ambohidrabiby no nafenina mandrakizay doria ny hasin' andriana sy ny hasin' ny [[Fanjakan' Imerina|fanjakana merina]]. ==== Sompitra fanovozan-kasina ==== Voafangotra amin' ny fomba telo fanaon' ny mpanjaka merina izany maha sompitra fanovozan-kasin' ny andriana merina an' Ambohidrabiby izany araka izao: # Amin' ny andron' ny [[Fandroana|fandroan' andriana]], raha tsy maty ny [[omby volavita]] teo Ambohidrabiby tsy mahazo mamono ny azy [[Ambohimanga]], [[Analamanga (havoana)|Analamanga]], sy ireo [[Tendrombohitra roa ambin' ny folon' Imerina|tendrombohitra roa ambin' ny folo]] sy [[vohitr' andriana]] sisa. Ny antony dia satria Ambohidrabiby no sompitra mitahiry ny hasin' andriana merina; # Eo Ambohidrabiby amin' ny [[Andriandoriamanjaka]] no tenomina ny lamba jaky itafiana sy ifonosan' ny mpanjaka rehetra taty Imerina na izy mpanjaka na taiza nanjaka, hatramin-Ralambo ka hatramin-d[[Ranavalona III]]. Tsy ara-dalàna sy tsy ara-pomba ny fahefan' ny mpanjaka merina izay tsy mitafy na mifono ny jaky notenomin' ireo Andriandoriamanjaka teo Ambohidrabiby; # Teo Ambohidrabiby amin' ny Andriandoriamanjaka no alaina ny [[soherina]] hilaofan' ny Andriamanjaka merina na taiza toerana nisy ny renivohi-panjakana, antony ara-pahamasinana, ara-pahadiovana ary ara-pitokisana no nahatonga ny mpanjaka Ralambo sy izay nandimby azy nanao izany. ==== Renivohitr' Imerina faha mpanjaka ==== Ary farany, Ambohidrabiby no ivo sy renivohitr' Imerina tamin' ny mpanjaka [[Ralambo]]. Nohajain' ny mpanjaka [[Andrianjaka]] Ambohidrabiby ka antony nisafidianany an' [[Antananarivo]] ho renivohi-panjakany satria ny toerana misy an' Ambohidrabiby dia eo amin' ny zoro avaratra antsinanan' Antananarivo. Ambohidrabiby ihany koa no eo amin' ny [[Alahamady|alahamadintany]] na zoro firarazana raha jerena ny fipetrak' ireo tendrombohitra roa ambin' ny folo masina, ary Antananarivo no eo amin' ny laka. Ny mpanjaka [[Andriamasinavalona]] dia nifidy efa-dahy (samy hafa reny izy efatra lahy ireo) tamin' ireo zanany roa ambin' ny folo isa mba hampanjakainy ka samy nampanjakainy tamin' ny vohitra iray avy izy efa-dahy ireo dia teo [[Analamanga (havoana)|Antananarivo]], Ambohidrabiby, [[Ambohimanga]] ary [[Ambohidratrimo]]. Andrianavalomanotronimerina no anaran' ilay zanaky ny mpanjaka Andriamasinavalona izay nampanjakainy teo Ambohidrabiby (sy Amboatany). Amin' ny maha taranak' Andrianamboninolona ny renin' Andrianavalomanotronimerina no antony nampanjakan' Andriamasinavalona an' Andrianavalonimerina teo Ambohidrabiby. [[Andrianampoinimerina]] koa dia nanana vady roa ambin' ny folo ka rehefa niamboho Rabodonimerina vadibeny dia Rasendrasoa no lasa vadibeny. Ary napetrak' Andrianampoinimerina teo Ambohidrabiby i Rasendrasoa vadibeny koa mbola ao ny fasany nanafenana azy sy ny taranany. Hatramin' Andrianampoinimerina ka hatramin' ny [[Ranavalona III]], dia renivohitry ny faritra [[Mandiavato]] Ambohidrabiby, tsy [[vodivona]] no tsy [[Menakely (tany)|menakely]] fa natao [[Menabe (tany)|menabe]] tsy alaim-bodihena Ambohidrabiby. Teo [[Antananarivo]] dia nomen' ny mpanjaka Andrianampoinimerina haja manokana Ambohidrabiby satria ny [[Andriandoriamanjaka]] sy ny tera-dRaberanto samy avy eo Ambohidrabiby no nahazo zaratany tao anatin' ny faritra voahodidina hadivory tao Andohalo niaraka tamin'[[Andriamasinavalona]] sy Andriateloray. Ambohidrabiby sy [[Ambohimanga]] ary [[Ilafy]] mitambatra no antsoina hoe "Avaradrano", ilay zoky sy lehibe indrindra amin' Imerina enin-toko. Amin' ireo [[Tendrombohitra roa ambin' ny folon' Imerina|tendrombohitra roa ambin' ny folo]] masina aty Imerina dia fahatelo aorian' Analamanga sy [[Ambohimanga]] ny filaharan' Ambohidrabiby. Renivohitry ny fari-piadidiam-panjakana ny vohitra manodidina azy tamin' ny [[Madagasikara zanatany frantsay|fanjanahantany]] Ambohidrabiby. Ankehitriny dia ao anatin' ny kaomina Ambohidrabiby no misy azy. === Ireo olo-malazan'Ambohidrabiby fahizay === Tsongaina manokana amin' ireo ireto olo-malaza teo Ambohidrabiby nanomboka tamin' ny taonjato faha-16 ka hatramin' ny taona 1895: [[Rabiby]], [[Ralambo]], [[Ramaintsoakanjo]], Randapavola, Rabefaravolamanjaka, ny [[Andriandoriamanjaka]], [[Ravoromanga]], Andrianavalomanotronimerina, [[Rasendrasoa]], Ramatoa Rapoenty, Rajaokarivony, Andriamiharantsoa, Rainitavimaserana, Raberanto, Lehilava, printsy Rabemaso, Rainimazaoro Razakanavalona, ary Randriambola. == Jereo koa == * [[Imerina-Ambaniandro]] * [[Vohitr' andriana]] * [[Tendrombohitra roa ambin' ny folon' Imerina]] * [[Alasora]] * [[Ambohidrabiby]] * [[Imerimanjaka]] * [[Ampandrana]] * [[Ilafy]] * [[Analamanga (havoana)]] * [[Ambohimanga]] * [[Antsahadinta]] * [[Ambohitrontsy]] * [[Imerimandroso]] * [[Ikaloy]] * [[Namehana]]. == Fanamarihana == [[Sokajy:Kaominina any Madagasikara]] [[Sokajy:Tanàna ao Madagasikara]] <references /> lncai15r4xrrsk4m50ukiydfy3u0hwb 1111254 1111253 2025-06-29T04:00:37Z RAKOTONIRINA Fanirilalaina Christien 35841 Infobox 1111254 wikitext text/x-wiki [[Sary:Ambohidrabiby et le nouvel an malgache.JPG|vignette|Ambohidrabiby]]{{Infobox tanàna|anarana=Ambohidrabiby|saina=Malagasy|velarantany=30km2|isam-ponina=7893}} '''Ambohidrabiby''' dia tanàna miorina eo antampon-tendrombohitra sady [[Kaominina ao Madagasikara|firaisam-pokotany malagasy]] ao amin' ny fivondronan[[Distrikan'Antananarivo-Avaradrano|' Antananrivo-Avaradrano]], faritra [[Faritra Analamanga|Analamanga]] ary [[faritanin' Antananarivo]]. 22 km miala an' [[Antananarivo]] amin' ny lalana mankany [[Anjozorobe]] no misy an' Ambohidrabiby. Tao anatin' ny kaominina [[Talata Volonondry]] izy talohan' ny volana avrily 2015. Ireo tendrombohitra manodidina azy dia [[Ambohimanga]] no eroa ampita andrefany, Ambohitrandriananahary no eroa ampita avaratra-antsinanany, [[Ilafy]] sy [[Antananarivo]] no eroa ampita atsimony. Raha mitaha amin' ireo tendrombohitra 12 masina ao Imerina kosa dia Ambohidrabiby no eo amin' ny [[Alahamady|zoro avaratra-antsinanana]]. Raha ho any Ambohidrabiby dia eo amin' ny PK 22 Km mahery manaraka ny lalam-pirenena faha-3 mihazo an' [[Anjozorobe]] no misy azy ary eo amin' ny tobin' ny fiaram-pitaterana Ambodivona, fiara mankeny Talata Volonondry no raisina. 22 km miala an' [[Antananarivo]] amin' ny lalana mankany [[Anjozorobe]] no misy an' Ambohidrabiby. Tao anatin' ny kaominina [[Talata Volonondry]] izy talohan' ny volana avrily 2015. Ireo tendrombohitra manodidina azy dia [[Ambohimanga]] no eroa ampita andrefany, Ambohitrandriananahary no eroa ampita avaratra-antsinanany, [[Ilafy]] sy [[Antananarivo]] no eroa ampita atsimony. Raha mitaha amin' ireo tendrombohitra 12 masina ao Imerina kosa dia Ambohidrabiby no eo amin' ny [[Alahamady|zoro avaratra-antsinanana]]. Raha ho any Ambohidrabiby dia eo amin' ny PK 22 Km mahery manaraka ny lalam-pirenena faha-3 mihazo an' [[Anjozorobe]] no misy azy ary eo amin' ny tobin' ny fiaram-pitaterana Ambodivona, fiara mankeny Talata Volonondry no raisina. == Tantara == Ambohidrabiby dia vohitra niorina efa hatramin' ny taonjato faha-16. === Ny niforonan' ilay anaraa === ==== Araka ny angano ==== Araka ny [[lovantsofina]] dia nisy biby natahoran' ny olona ny vohitra toy ny [[fananimpitoloha]] izay nihodidina impito ny vohitra ny halavany sy ny [[songomby]] mivady ka nataon' ny olona ho "Ambohitrabiby". ==== Araka ny lovantsofina ==== Misy kosa anefa no milaza fa Ankotrokotroka no anaran' ny vohitra tany amboalohany ka Andriandroka, mpanjaka [[vazimba]] nalaza tamin' ny filalaovana [[varatra]] sy ny vahoakany no nonina teo. Ary misy milaza fa nonina teo ireo [[Vazimba]] manendy alohan' ny nifindrany monina tany Anosivola. Araka ny lovantsofina ihany, ny voalohan' ny taonjato faha-16 dia nisy mpanjaka arabo nantsoina hoe Habib (nogasiana ho [[Rabiby]]) rehefa vaky sambo tao amorontsiraka avaratra-antsinanan' i [[Madagasikara]] dia niakatra taty afovoantany izy sy ny olom-peheziny ary tonga tao Ambohitsitakatra ao [[Anjozorobe]] koa naka vady an-d[[Ramaitsoankanjo|Ramaintsoakanjo]] izay zanaka vavin' ny mpanjaka vazimba tao Ambohitsitakatra. Tato aoriana dia niala tao Ambohitsitaka i Rabiby sy ny fianakaviany, ny vahoakany ary ireo angaralahiny koa tonga teo ambany avaratra antsinanan' Ankotrokotroka (anaran' Ambohidrabiby taloha). Tamin' izany dia nisy tanànan' ny Vazimba niorina teo antampon' Ankotrokotroka ary Andriandroka no mpanjaka vazimba teo. Nikasa haka an' Ankotrokotroka i Rabiby koa mialohan' izany dia nanao joro nangataka fitahiana tamin' [[Andriamanitra (finoan-drazana malagasy)|Andriamanitra]] teo ambany avaratra antsinan' ny vohitr' Ankotrokotroka (eo amin' ny misy ny tanàna [[Fonohasina]] ankehitrio) ny mpanjaka Rabiby araka ny fombafomba nampanaovin' ny [[ombiasy]]. Rehefa izany dia nanihiny ny vohitr' Ankotrokotroka koa azony mora foana ary nitsoaka ny [[Vazimba]] nonina teo. Nanan-daza loatra Rabiby ka niova ho Ambohidrabiby ny anaran' ny vohitra Ankotrokotroka. Misy lovatsofina milaza fa izy Rabiby ihany no nanova an' Ankotrokotroka ho Ambohidrabiby anefa misy lovantsofina hafa milaza fa ny mpanjaka [[Ralambo]] no nanova ny anarambohitra ho Ambohidrabiby mba ho fahatsiarovana ny raibeny Rabiby. === Rabiby sy Ralambo: mpanjaka nalaza teo Ambohidrabiby === [[Fanandroana malagasy|Mpanandro]] tsy nanam-paharoa ny mpanjaka [[Rabiby]] ka voatazon’ny ohabolana hoe "Aza milaza mahita volana alohan-dRabiby". Novain-dRabiby ho [[Fiteny arabo|teny arabo]] ny anaram-bolana 12 sy ny anaran'andro 7 taty anivon' ny riaka raha tamin' ny [[Fiteny vazimba|teny vazimba]] sy [[Fiteny malay|maley]] izany, ka izy Rabiby no nampiasa ny teny hoe [[Alahamady]], [[Adaoro]], [[Alohotsy|Alohontsy]], [[Adimizana|Admizana]], [[Alatsinainy]], [[Talata]], sns voalohany taty anivon' ny riaka. [[Ramaintsoakanjo|Ramaitsoakanjo]] no vadiny izay niterahany an-Rabefaravolamanjaka vavimatoany sy Randapavola (Imaintsoanala) vaviaivony. Tamin-dRabiby dia fanjakana vazimba sy maley mitsitokotoko maro ny taty anivon' ny riaka. [[Andriamanelo]], mpanjaka maley teo [[Alasora]] tamin' ny taona 1540-1575, no nangataka an-dRabefaravolamanjaka ho vadiny saingy nampanambadian-dRabiby an'[[Andrianamboninolona]] ity zanany vavimatoa ity satria ny zanak' ireo no nokasainy hampanjakaina, ka Randapavola no nomeny ho vadin' [[Andriamanelo]]. Rabefaravolamanjaka sy [[Andrianamboninolona]] dia niteraka ireo [[Andriandoriamanjaka]]. Randapavola sy Andriamanelo kosa niteraka an-d[[Ralambo]] tamin’ny andro vava alahamady rehefa tsy nahazo zaza in’enina izy ireo talohan’izany. Rabefaravolamanjaka dia nonina sy nafenina ao an-tampon' Ambohitrandriananahary, tendrombohitra eroa ampita avaratra antsinanan' Ambohidrabiby satria tsy nety nanaraka an' [[Andrianamboninolona]] izy. Natao ho Ambohitrandriananahary no anaran' io vohitra io ho fahatsiarovana ny vohitr' Ambohitrandriananahary eo avaratr' i [[Alasora]] izay vohitr' Andrianamboninolona. Ny lazan-dRabiby sy ny vohitr' Ambohidrabiby hono no isan' ny nahatonga an-dRabefaravolamanjaka sy [[Ralambo]] (1575-1610) hisafidy hijanona eny Ambohidrabiby. Tsy nijanona tamin' ny rainy teo Alasora mantsy Ralambo fa nanara-dreny teny Ambohidrabiby izay nofinidiny ho renivohitry ny fanjakany sy hilevenany. Teo Ambohidrabiby i Ralambo sy ireo [[Andriandoriamanjaka]] no niara-nitantana ny fanjakana sy namorona ireo soatoavina maro izay lova mipetraka hoan' ny foko sy [[andriana]] [[merina]] mandrak' ankehitrio toy ny fiantsoana ny [[tendrombohitra 12]] raha hivavaka, ny [[Fandroan'Andriana|fandroana]], ny teti-razana, ny fihinanana omby, ny fitafiana ny jaky, sy ny maro hafa. Tsy nionona tamin' ny fandovàna ny fanjakan-d[[Rabiby]] raibeny sy [[Andriamanelo]] rainy teo [[Alasora]] mantsy Ralambo fa nanohitra sy nandresy ireo foko Ontaiva, sy Antavaratra ary [[Sakalava]] tonga nanafika taty anivon' ny riaka. Nohodidinin-dRalambo hady telo sosona Ambohidrabiby hiarovany amin' ny fahavalo, koa Ambohidrabiby no vohitra fahatelo taty anivon' ny riaka nahitana [[hadivory]]. Nasiany [[apombo]] mirehitra ny hadivory ka maro ireo Antavaratra sy [[Bezanozano]] ary Sakalava no maty ka tsy sahy intsony nanarina ary nilamina ny tany nanomboka hatreo. Noreseny koa ireo fanjakana nahaleo tena nanodidina azy toa an' [[Imerikasinina]] sy Andrianafovaratra mpanjakany ary ireo [[Vazimba]] teo antsinanan’Ambohidrabiby. Tonga fanjakana lehibe voalohany taty anivon’ny riaka ny fanjakan-dRalambo satria voafaritra amin' izany hatrany [[Ambohimalaza]], ka hatrany [[Ambohimanga]], ka hatrany [[Andringitra]], [[Masindray|Mansindray]], sy [[Talatavolonondry|Talata Volonondry]], ary [[Alasora]] ny fanjakany. Tamin' ny andron' [[Andriamasinavalona]] kosa dia nozarainy efatra tamin' ny zanany efa-dahy ny fanjakany koa ny zanany [[Andrianavalonimerina]] no nampitoeriny teo Ambohidrabiby. Lasan' ny rahalahiny teroa [[Ambohimanga]] anefa ny fanjakan' Andrianavalonimerina koa tsy nahazo nilevina teo Ambohidrabiby i Andrianavalonimerina fa nafenina teo amin' ny [[Rova Manjakamiadana|Rovan' Antananarivo]] izy. Ny taranak' Andrianavalonimerina koa dia noesorina teo Ambohidrabiby ary tsy nahazo zaratany teo Ambohidrabiby fa nafindran' ny mpanjaka honina ao Andranovelona avaratr' Ambohidrabiby. Koa tsy misy taranak' Andrianavalonimerina intsony eo Ambohidrabiby hatramin' izany fa tamin'[[Andrianampoinimerina]] vao tafaverina nonina teo Ambohidrabiby i Raketabao zafiafin' Andrianavalonimerina. Tamin' Andrianampoinimerina (1787-1810) dia nametrahany ny vadibeny natao hoe [[Rasendrasoa]] teo Ambohidrabiby. Ambohidrabiby moa dia [[Menabe (tany)|menabe]] fa tsy [[Menakely (tany)|menakely]] no tsy [[vodivona]] koa tsy tompombodivona no tsy tompomenakely i [[Rasendrasoa]], nefa dia nanana ny lazany koa izy. Raha tsiahivina, rehefa niamboho Rabodonimerina vadin' ny mpanjaka Andrianampoinimerina dia Rasendrasoa no lasa vadiben' Andrianampoinimerina. Rasendrasoa moa dia zafin' Andriampolofantsy ao Atsomangy. Na dia [[Zanadralambo amin' Andrianjaka]] aza no firazanan' Andriampolofantsy, nisy tamin' ny terak' Andriampolofantsy kosa no natao ho [[Andriamasinavalona (foko)|Andriamasinavalona]] ny firazanany, isan' ireny ny taranak' Andriamanitrirazaka lahiaivon' Andriampolofantsy nipoiran-dRasendrasoa. Koa Andriamasinavalona, fa tsy Zanadralambo amin' Andrianjaka, akory, araka izany, ny firazanan-dRasendrasoa na dia taranak' Andriampolofantsy izy ary avy ao Ambohitsoa no fiaviany. Ramatoa Rapoenty zafin-dRasendrasoa sy Andrianampoinimerina no saika hasandratra ho [[Fanjakan' i Madagasikara|mpanjakan' i Madagasikara]] tamin' ny taona 1863. Ny printsy Rabemaso zafin-dRavaozandriny ([[Zanakandriana]]) sy Andriamahanona (Zanakandriana) sady zafian-dRasendrasoa sy Andrianampoinimerina kosa no printsin' [[Avaradrano]] sy [[Marovatana]] tamin' ny fiafaran' ny fanjakan' andriana merina teto Madagasikara tamin' ny taona 1895. Mbola ao antampon' Ambohidrabiby mandraka ankehitrio ny fasana-dRasendrasoa sy ireo taranany. === Fizaran-tany teo Ambohidrabiby === Rehefa nilamina ny tany dia nalamin-dRalambo ny vohitr’ Ambohidrabiby araka ny [[vintana]] sy zon' ny tsirairay ka toy izao izany: tao antampony sy afovoan' Ambohidrabiby ny [[rova]] efa-joro voafefy rarivato sy hazo. ==== Fandaminana ny rova sy ny lapa ==== '''Ny vavahadin' ny rova''' Vavahady efatra no fidirana ao anaty rova. Amin' ny avaratry ny rova no misy ny vavahady avaratra izay natokana hidirana sy hivoahan' ny mpanjaka sy ny andriana. Amin' ny antsinanan' ny rova ny vavahady antsinana natao hidirana sy hivoahan' ny [[Hova]]. Amin' ny andrefan' ny rova ny vavahady andrefana natao hampiasain' ny rehetra. Ary eo atsimon' ny rova ny vavahady atsimo natao hidiran' ny mpanompo. Fandaminana ny anaty rova Toy izao kosa ny fandaminana ao anaty rova. Eo amin' ny ilany avaratra antsinanana amin' ny toerana avo indrindra ao anaty rova no misy ireo lapa miisa roa milahatra avaratra sy atsimo dia ny lapa Fenohasina an-dRabiby ary ny lapa Manjakazafy ipetrahan' ny mpanjaka sy ireo vadiny. Eo andrefan' ireo lapa ny kianja fikabarian' ny mpanjaka amin' ny fianakaviany sy ny tandapany sady filanonan' izy ireo toy ny famonoana [[omby volavita]] sy fandihizana. Eo andrefan' ny kianja kosa ny fasan' ny mpanjaka Rabiby raibeny sy [[Ramaintsoakanjo]] renibeny ary Andriandambotanimanjaka. '''Fandaminana ny anatin' ny lapa''' Toy izao kosa ny fandaminana anatin' ny lapa Fenohasina sy Manjakazafy: andrin-trano no eo afovoan' ny lapa; amin' ny lafiny avaratra antsinanana mitodika avaratra mianatsimo ny fandrian' ny mpanjaka koa mianavaradoha ny mpanjaka raha mandry ary mianatsimo kosa ny tongony; amin' ny lafiny atsinanana atsimo kosa no misy ireo fitaovana fandrahoan-tsakafon' ny mpanjaka; amin' ny ilany avaratra-andrefana anaty lapa kosa ny antokompatana misy ny akalana sady fisakafoanan' ny mpanjaka sy ny ankohonany; amin' ny lafiny atsimo anaty lapa kosa no fitoeran' ny [[akoho amam-borona]] sy ny fitaovampiadiana ary fitaovampiasan' ny mpanjaka. ==== Fizaran-tany teo Ambohidrabiby sy ny manodidina ==== '''Fizaran-tany''' Toy izao kosa ny fizaran-tany teo Ambohidrabiby sy ny manodidina: * Ny avaratry ny lapa, ny avara-drova, ny vakin-kady avaratra ary ny ivelan-kady avaratra hatrany ambany avaratr' Ambohidrabiby dia zaratany nomen' ny mpanjaka Ralambo an' ny [[Andriandoriamanjaka]] izay zana-dRabefaravolamanjaka tamin' Andrianamboninolona no zafin' ny mpanjaka Rabiby, dia ny zanaka amam-paran' Andriandambotanimanjaka valo mianadahy izany. * Ny atsimon' ny lapa sy atsimon-drova sy ny ivelan-kady atsimo ary ny ambany atsimon' Ambohidrabiby dia zaratany nomen' ny mpanjaka Ralambo an' Ambodifahitra. * Ny antsinanan' ny lapa sy atsinanan-drova sy ny ivelan-kady antsinana hatrany ambany antsinanan' Ambohidrabiby dia zaratany nomen' ny mpanjaka Ralambo hoan' ny Zanakarivonivahoaka, ny Andriandapamananihasiny (ao Ikelifaritra sy Ambatomahamanina) ary ny Ambohinanjakana. * Ny andrefan' ny lapa sy ny andrefan-drova ary ny ivelan-kady andrefana hatrany ambany andrefan' Ambohidrabiby dia zaratany nomen' ny mpanjaka Ralambo hoan' Antokomaro sy Ambohijina. Anefa ny Zanakarivonivahoaka dia mbola nahazo zaratany ao Andohalo amin' ny ambany atsimo-andrefan' Ambohidrabiby. Ravoromanga vadikelin' ny mpanjaka Ralambo dia nonina niaraka tamin' ny zanany telo lahy tao an-drovan' Ambohidrabiby. * Tsy nomen' ny mpanjaka Ralambo zaratany teo Ambohidrabiby sy ny manodidina anefa na Ravoromanga sy ny taranany fa Ambohitrolomahitsy no zaratany nomen' ny mpanjaka Ralambo an' ireo zanany telolahy tamin-dRavoromanga mba hiambina ny vavatany any. Satria anefa vady tian' ny mpanjaka Ralambo indrindra Ravoromanga dia teo ambany antsinanan' Ambohidrabiby ao Anjanakarivo andrefana amin' ny zaratanin' ny Zanakarivonivahoaka no nasian' ny mpanjaka Ralambo ny fasan-dRavoromanga. Izany no antony tsy ananan'ny Zanadravoromanga zaratany eo Ambohidrabiby sy ny manodidina. '''Ny vavahadin' Ambohidrabiby''' Nasian-dRalambo vavahady roa ny vohitr' Ambohidrabiby ka ny avaratra antsinana no natokany ho azy sy ny ankohonany ary ny fananany. Araka ny angano dia teo, hono, no nampidirina ilay jamoka vondraka volavita ka saika tsy omby ilay vavahady kanjo omby ihany ka novaina ho [[omby]] ny anarany<ref name=":0"><small>Na dia izany aza dia tsara ho marihina fa avy amin'ny teny banto hoe ''ngumbe'' ny hoe ''omby'' - fa tsy araka io angano lovantsofina io.</small></ref>. Ny vavahady atsimo-andrefana kosa dia nataony hoan’ny vahoaka. '''Ny toeram-pantsakana''' Any ivelan-kady kosa ny fatsakana efatra dia ireto avy izany: ao an-dohasaha ao ambany avaratra antsinanan' Ambohidrabiby ao Ankasina Andohalambono no fakana ny rano hampiasain' ny mpanjaka sy ny fianakaviany amin' ny fiainany andavanandro (handroana sy hisasana) sy hanahazana ny lamba landy fitafin-dRalambo sy ny ankohonany. Amin' ny tehezana amin' ny lafiny andrefan' Ambohidrabiby ao Andohalo no hakana ny rano hidiovana amin' ny [[Vintana|vintan-dratsy]] sy hisasan' ny vahoaka. Amin' ny anelakela-bohitra ao atsimon' Ambohidrabidrabiby kosa no tsakaina ny rano hampisain' ny vahoaka amin' ny andavanandro toy ny nahandro sy hisasasna. Ao avaratr' Ambohitrakely eroa ambany avaratr' Ambohidrabiby kosa ny fantsakana farany atao hoe Andoharanonandriana ka nisy voarabe naniry teo. Misy zohy maro koa amin' ny atsimo sy atsinanana anaty hadin' Ambohidrabiby izay mivoaka mianatsimo any [[Ambodifahitra]]. Ankoatr' izany, teo Andohalo misy fantsakana fidiovana eo anekela-bohitra. Amin' ny lafiny atsimo-andrefan' Ambohidrabiby no toerana fikabarian' ny mpanjaka Ralambo amin' ny vahoakany. '''Fonenan' ireo zana-dRalambo sy ny vahoakany''' Ireo zanaka natera-dRalambo dia nonina teo Ambohidrabiby ihany raha mbola kely saingy rehefa lehibebe dia nomeny zaratany honenana amin' ny vohitra manodidina toa an'[[Ambohimalaza]] ([[Andriatompokoindrindra|Andriantompokoindrindra]]), [[Ambohimanga]] (Andrianjaka), Lazaina, Ambohimanarivo akaikin' i [[Talata Volonondry]] (teo Andriampolofantsy tany amboalohany vao nifindra tao [[Antsomangy]]), Manandriana, [[Masindray]], Falimanjaka, Ankorombe akaikin' i [[Talata Volonondry]] (Andriamaneforalambo), [[Ambohitrolomahitsy]] (Zanadravoromanga), sns. Rehefa nilamina tanteraka ny fanjakan-dRalambo vao nidina nanorin-tanàna manodidina an' Ambohidrabiby ny sasany tamin' ny mponin' Ambohidrabiby ka tamin' izany no niorina ny tanàna manodidina an' Ambohidrabiby dia Ambohitrakely ao avaratra; Ampahidralambo sy [[Fonohasina]] ao avaratra-antsinanana; [[Ambodifahitra]] ao atsimo; Ambatondralambo ao atsimo-andrefana; Anjanakarivo sy Ambatomahamanina ao antsinanana; ary Ambohijina sy Antokomaro ao andrefana. '''Ny fandaminana ny fasana''' Nanafatra kosa anefa Ralambo fa rehefa miamboho izy dia eo atsimon' ny fasana nanafenana an-dRabiby sy [[Ramaitsoankanjo|Ramaintsoakanjo]] ary Andriandambotanimanjaka no hanorenana ny fasany sy ny an' ireo vadiny. Izany fandaminana izany dia maneho, araka ny fomba [[merina]], fa Rabiby sy ireo doriany dia nataon-dRalambo ho ambony firazanana noho Ralambo sy ireo taranany. Ny antony angamba dia noho ny hasin-dRabiby raibeny sy noho ny fifanarahana nisy teo amin-dRabiby sy [[Andriamanelo]] momba ny nampanjakana an-dRalambo ary ny amin'ny maha-manara-dreny an-dRalambo teo Ambohidrabiby. Tsy sahy nihoatra an-dRabiby raibeny, araka izany, i Ralambo fa nanome hasina azy ho amin' ny avaratra. Nahatakatra ny tantara fonosin' ny filahatry ny fasan-dRabiby sy Ralambo eo Ambohidrabiby ny mpanjaka [[Andrianampoinimerina]] ka nanafarany fa eo amin' ny avaratry ny fasan-dRabiby no anorenana ny fasan-dRasendrasoa vadibeny sy ireo taranany, koa ao no misy ny fasan-dRasendrasoa. Koa hatramin' [[Andrianampoinimerina]] dia toy izao ny filahatry ny fasana fito miandalana ao amin' ny rovan' Ambohidrabiby, araka ny filaharany avy avaratra mianatsimo: ny fasan-dRasendrasoa miloloha trano masina (sady misy ireo taranany) no avaratra indrindra. Eo atsimon' ny tranomasin-dRasendrasoa ary mitohoka aminy dia misy ny fasan' ny mpanjaka Rabiby. Mitohoka aminy eo atsimony ny fasan-dRamaintsoakanjo. Mitohoka eo atsimony kosa ny fasan' Andriandambotanimanjaka. Eo atsimon' io kosa ny lalan-kely mivoaka amin' ny vavahady andrefan' ny rova. Eo atsimon' ny lalankely, ny fasan' ny mpanjaka Ralambo. Mitohoka amin' io eo atsimo ny fasan-dRatsitohinamanjaka. Ary mitohoka amin' io sy amin' ny atsimo indrindra ny fasan' ny zanaka vavin-dRalambo sy Ratsitohinamanjaka, izay very anarana nefa lazain' ny lovantsofina fa vadin' Andriandambotanimanjaka. Izany fasan' andriana miisa fito ao Ambohidrabiby izany dia endriky ny fahafenoan' ny hasina sy ny tontolo eo amin' ny vohitr' Ambohidrabiby sy ny fahatanterahana ary ny fitohizan' ny taranaky ny mpanjaka mandrakizay doria. ==== Fanohizana nataon' Andrianampoinimerina ==== Raha nandamina ny fizaran-tany teo Ambohidrabiby ny mpanjaka [[Andrianampoinimerina]] (1787-1810) dia tsy novainy ny fanaon-dRalambo: teo amin' ny rova no nisy ny tranokotona nonenan-dRasendrasoa vadiny sy ireo zanany; ny avaratry ny lapa sy ny vakikady avaratra ary ny ambany avaratr' Ambohidrabiby dia nomeny ny [[Andriandoriamanjaka]]; ny atsimon' ny rova ka hatrany ambany atsimo dia nomeny an' Ambodifahitra sy Rafotsimarovahoaka - Raberanto avy eo Ambodifahitra, lehilahy mpitaritafika malaza dia nataon' Andrianampoinimerina ho isan' ny [[Zanadralambo]]; ny atsinanan' ny rova sy ny ambany antsinana rehetra dia nitambaran' ny Zanakarivonivahoaka, Andriandapamananihasiny ary Ambohinanjakana. Ny andrefan' ny rova sy ny ambany andrefana dia nametrahany ny Zanakarivonivahoaka, ny Ambohijina sy Antokomaro ary ny mpanompo. Tamin' Andrianampoinimerina nanjaka dia nisy olona nankasitrahany ka nafindrany sy nomeny zaratany teo Ambohidrabiby, isan' izany Andriamiharantsoa izay fianakavian' Andrianampoinimerina tany [[Ikaloy]] sy Anjafy ary Ambatofisaorana ary nantsoiny hiaraka aminy teo [[Ambohimanga]] koa rehefa nilamina ny tany dia napetrany tao Ambohidrabiby amin' ny zaratany misy ny Andriandoriamanjaka. Notazomin' Andrianampoinimerina teo Fonohasina Ambohidrabiby koa ny zanaky ny mpanjakan' Ambohibeloma avaratra rehefa resin' Andrianampoinimerina tao aorian' ny ady mahatsiravina ny fanjakan' Ambohibeloma. Ary farany, i Lehilava izay miaramila mpiambina mahafatrapo an' Andrianampoinimerina teny [[Ambohimanga]] dia nomeny zara-tany eo ambany avaratra andrefana amin' ny vohitr' Ambohidrabiby izay voahodidina tamboho gasy mandraka ankehitrio ka raikitra ho ''Antamboho'' ny anaran' io toerana io izay misy ireo fasan' i Lehilava sy ny taranany. ==== Fandaminana ny tanàna taty aoriana ==== Tato aoriana kosa rehefa niditra ny [[Kristianisma|fivavahana kristiana]] dia niorina ao amin' ny ilany avaratra-andrefana ao antampon' Ambohidrabiby ny tranom-mpiangonana [[Fiombonan' ny Fiangonana Kristiana eto Madagasikara|FJKM]] Ambohidrabiby tamin' ny tapaky ny taonjato faha-19. Tamin' ny taona 1896, rehefa nofoanan' ny [[Madagasikara zanatany frantsay|mpanjanatany frantsay]] ny firazanana (izany hoe ny [[Sarangam-poko eto Madagasikara|sarangam-poko]] sy ny fisapantsampanan' ny foko) teto [[Madagasikara]] sy nasaina nandoa hetra ny Malagasy isan-dahy, ireo [[Mainty enin-dreny|taranaka mpanompo]] teo Ambohidrabiby sy [[Fonohasina]] dia tsy mba nanana tany honenana intsony ary tsy nahazo zara-tany tamin' ireo tompony fahiny, ka nifindra monina eny atsimo-andrefan' Ambohidrabiby ary namorona tanàna teo natao hoe Antanambao. Ka izany no tsy ahitana taranaka mpanompo manana tany sy trano ao antampon' Ambohidrabiby sy ao Fonohasina fa lasa nifindra monina eny Antanambao izy ireo. Ambohidrabiby ara-tantara dia tsy misaraka amin' ny tanàna maro izay miorina eo amin' ny tehezany na teny akaikiny teny, isan' izany Ambatomahamanina, Ambatondralambo, Ambodiala, Ambodifahitra, Ambohijina, Ambohitrakely, Ambohitrandriananahary, Ampahidralambo, Anjanakarivo, Antamboho, Antanambao, Antokomaro, Ikelifaritra, Mamoriarivo, [[Talata Volonondry]], Fonohasina sy izay tsy volaza. === Fombafomba merina teraka teo Ambohidrabiby === Maro ny fombafomba merina no noforonin' ny mpanjaka [[Ralambo]] sy ny [[Andriandoriamanjaka]] mpanolotsainy teo Ambohidrabiby. ==== Ara-pôlitika sy sôsialy ary toekarena ==== Isan' ny fomba noforonina teo Ambohidrabiby ny firenena matanjaka, tokana sy mandry fahalemana; fanjakan' andriana sy fiarahamonina miorina amin' ny hasin' andriana izay miafina mandrakizay eo Ambohidrabiby; ny anarana hoe "Imerina" niantsoana ny faritry ny fanjakany sy "[[Imerina-Ambaniandro|Ambaniandro]]" niantsoany ny vahoakany, ny [[Fandroana|fandroan' andriana]] sy ny fankalazana ny [[Taom-baovao malagasy|taombaovao]] isaiky ny fitsingerenan' ny andro vava [[Alahamady]] ([[Alahamadibe]]) izay nahaterahan-dRalambo; ny [[Tendrombohitra roa ambin' ny folon' Imerina|tendrombohitra roa ambin' ny folo]] sy ny fiantsoana azy raha mivavaka amin' [[Andriamanitra (finoan-drazana malagasy)|Andriamanitra]] sy ny [[Razana (finoana malagasy)|razana]]; ny vady alana ondrana; ny antanan-tohatra teo amin' ny andriana sy ny tety razana; ny [[fanorona]], ny nampiaana ny anarana hoe "omby" sy ny fiompiana ary fihinana [[omby]] tao Imerina<ref name=":0" />. Tao [[Mamoriarivo]] amin' ny faritr' Ambohidrabiby no novorian' [[Andrianjaka]] ny arivo lahy honina eny [[Analamanga]] – izay lasa [[Antananarivo]] – ary ny hoe Manampisoa, Anjohy, Andohalo, Antsahanandriana, Ambohitrakely teny [[Antananarivo]] dia anaran-tany nalaina teo Ambohidrabiby, sns… Nisy tamin' ireo [[Andriandoriamanjaka]] teo Ambohidrabiby no niankandrefana sy nianatsimo rehefa notsofin-dRalambo rano ka lasa andriamanjaka tany [[Imamo]], [[Vonizongo]] sy faritr' i [[Fianarantsoa]] iny. ==== Ara-kolontsaina ==== Teo amin' ny lafiny lalaon-tsaina dia voatazon' ny [[lovantsofina]] fa teo Ambohidrabiby no nisy nanao [[fanorona]] voalohany taty anivon' ny riaka ka Rabiby sy ny fianakaviany no nanao izany ho [[fanandroana]] sy lalao ary fiheverana ny fanjakana. Havanana tamin' izany Ralambo ka nohantsiany ireo [[Andriandoriamanjaka]] mpanolotsainy hitsapany na lalin-tsaina na tsia. Resy teo anefa Ralambo ka hoy ny famaliny: "Ny andriana tsy mba resy" ary tamin' izany no nananarany an'[[Andriantompokoindrindra]] izay, mbola zaza tokoa, tsy ho resy am-panorona fa mahavery fanjakana. Noho io anatra nataon-dRalambo io hono no tsy nampiraika an' Andriantompokoindrindra raha notsapain-drainy izy sy Andrianjaka fa hoy ny famaliny: "Izaho mbola hamono telo noho dimy". ==== Ara-taozavatra ==== Tamin' ny taozavatra kosa dia Ambohidrabiby no renivohitry ny fanenomana [[lambalandy]] aty Imerina. Fony tany Ambohitsitakatra, ny renin' ny mpanjaka Rabiby ([[Arabo (vahoaka)|arabo]] io reniny io ary nanaraka azy hatrany andafin' ny riaka) no voalohany nitondra taty anivontany ny fahaizana [[tenona]] [[landy]] sy nampita ny fahaizany manenona landy tamin' ny vinantony [[Ramaintsoakanjo]] sy ny zafiny roa vavy dia [[Rabefaravolamanjaka]] sy [[Randapavola]], fa nofeperany tsy hivoaka ny zanaka amam-parany izany fahaizana landy izany. Tsy mahagaga araka izany raha ireo Andriandoriamanjaka eo Ambohidrabiby, izay taranaky ny mpanjaka Rabiby no mpanenona ôfisialy ny lambalandy itafiana sy ifonosan' ireo andriamanjaka nifandimby teto Imerina sy hakana ny [[soherina]] ilaofan' ireo mpanjaka merina hatramin-dRalambo ka hatramin-d[[Ranavalona III]]. Izany dia noho ny hafa-dRabiby sy Ralambo manao hoe "Tsy andriamanjaka raha tsy mitafy ireo lamba tenomin' Andriandoriamanjaka eto Ambohidrabiby". Koa araka ny lovantsofina dia ireo Andriandoriamanjaka teo Ambohidrabiby no nitafy ny [[jaky]] voalohany taty Imerina. Tsy mahagaga koa raha tamin' Imerina, ny andriana ihany no nahay nanenona lamba landy ary ny tena [[andriana]] merina dia tsy nitafy [[lamba arindrano]] (avy any [[Betsileo|Ibetsileo]]) na lamba landy avy any Imamo. === Ambohidrabiby mitaha amin' ny vohitra hafa === ==== Lovabe tsy mialonjafy sy hasin' Imerina ==== Ambohidrabiby no "lovabe tsy mialonjafin' Imerina" satria na iza [[Zanakandriana]], [[Zanadralambo]], [[Andriandoriamanjaka]], [[Zazamarolahy]], [[Andriamasinavalona (foko)|Andriamasinavalona]], Zanakandriamamilaza, [[Andriantompokoindrindra (foko)|Andriantompokoindrindra]], [[Andrianamboninolona (foko)|Andrianamboninolona]], [[Andriandranando (foko)|Andriandranando]], Zanadravoromanga dia samy taranaky ny mpanjaka Rabiby nanjaka sy nafenina teo Ambohidrabiby. Ary ireo olona rehetra mitonona ho isan' ny [[Merina|foko merina]] dia teo Ambohidrabiby no nahateraka izany anaram-poko izany sy ivon' izany foko izany tany amboalohany. Ambohidrabiby koa no atao hoe "hasin' Imerina", satria eo Ambohidrabiby no nafenina mandrakizay doria ny hasin' andriana sy ny hasin' ny [[Fanjakan' Imerina|fanjakana merina]]. ==== Sompitra fanovozan-kasina ==== Voafangotra amin' ny fomba telo fanaon' ny mpanjaka merina izany maha sompitra fanovozan-kasin' ny andriana merina an' Ambohidrabiby izany araka izao: # Amin' ny andron' ny [[Fandroana|fandroan' andriana]], raha tsy maty ny [[omby volavita]] teo Ambohidrabiby tsy mahazo mamono ny azy [[Ambohimanga]], [[Analamanga (havoana)|Analamanga]], sy ireo [[Tendrombohitra roa ambin' ny folon' Imerina|tendrombohitra roa ambin' ny folo]] sy [[vohitr' andriana]] sisa. Ny antony dia satria Ambohidrabiby no sompitra mitahiry ny hasin' andriana merina; # Eo Ambohidrabiby amin' ny [[Andriandoriamanjaka]] no tenomina ny lamba jaky itafiana sy ifonosan' ny mpanjaka rehetra taty Imerina na izy mpanjaka na taiza nanjaka, hatramin-Ralambo ka hatramin-d[[Ranavalona III]]. Tsy ara-dalàna sy tsy ara-pomba ny fahefan' ny mpanjaka merina izay tsy mitafy na mifono ny jaky notenomin' ireo Andriandoriamanjaka teo Ambohidrabiby; # Teo Ambohidrabiby amin' ny Andriandoriamanjaka no alaina ny [[soherina]] hilaofan' ny Andriamanjaka merina na taiza toerana nisy ny renivohi-panjakana, antony ara-pahamasinana, ara-pahadiovana ary ara-pitokisana no nahatonga ny mpanjaka Ralambo sy izay nandimby azy nanao izany. ==== Renivohitr' Imerina faha mpanjaka ==== Ary farany, Ambohidrabiby no ivo sy renivohitr' Imerina tamin' ny mpanjaka [[Ralambo]]. Nohajain' ny mpanjaka [[Andrianjaka]] Ambohidrabiby ka antony nisafidianany an' [[Antananarivo]] ho renivohi-panjakany satria ny toerana misy an' Ambohidrabiby dia eo amin' ny zoro avaratra antsinanan' Antananarivo. Ambohidrabiby ihany koa no eo amin' ny [[Alahamady|alahamadintany]] na zoro firarazana raha jerena ny fipetrak' ireo tendrombohitra roa ambin' ny folo masina, ary Antananarivo no eo amin' ny laka. Ny mpanjaka [[Andriamasinavalona]] dia nifidy efa-dahy (samy hafa reny izy efatra lahy ireo) tamin' ireo zanany roa ambin' ny folo isa mba hampanjakainy ka samy nampanjakainy tamin' ny vohitra iray avy izy efa-dahy ireo dia teo [[Analamanga (havoana)|Antananarivo]], Ambohidrabiby, [[Ambohimanga]] ary [[Ambohidratrimo]]. Andrianavalomanotronimerina no anaran' ilay zanaky ny mpanjaka Andriamasinavalona izay nampanjakainy teo Ambohidrabiby (sy Amboatany). Amin' ny maha taranak' Andrianamboninolona ny renin' Andrianavalomanotronimerina no antony nampanjakan' Andriamasinavalona an' Andrianavalonimerina teo Ambohidrabiby. [[Andrianampoinimerina]] koa dia nanana vady roa ambin' ny folo ka rehefa niamboho Rabodonimerina vadibeny dia Rasendrasoa no lasa vadibeny. Ary napetrak' Andrianampoinimerina teo Ambohidrabiby i Rasendrasoa vadibeny koa mbola ao ny fasany nanafenana azy sy ny taranany. Hatramin' Andrianampoinimerina ka hatramin' ny [[Ranavalona III]], dia renivohitry ny faritra [[Mandiavato]] Ambohidrabiby, tsy [[vodivona]] no tsy [[Menakely (tany)|menakely]] fa natao [[Menabe (tany)|menabe]] tsy alaim-bodihena Ambohidrabiby. Teo [[Antananarivo]] dia nomen' ny mpanjaka Andrianampoinimerina haja manokana Ambohidrabiby satria ny [[Andriandoriamanjaka]] sy ny tera-dRaberanto samy avy eo Ambohidrabiby no nahazo zaratany tao anatin' ny faritra voahodidina hadivory tao Andohalo niaraka tamin'[[Andriamasinavalona]] sy Andriateloray. Ambohidrabiby sy [[Ambohimanga]] ary [[Ilafy]] mitambatra no antsoina hoe "Avaradrano", ilay zoky sy lehibe indrindra amin' Imerina enin-toko. Amin' ireo [[Tendrombohitra roa ambin' ny folon' Imerina|tendrombohitra roa ambin' ny folo]] masina aty Imerina dia fahatelo aorian' Analamanga sy [[Ambohimanga]] ny filaharan' Ambohidrabiby. Renivohitry ny fari-piadidiam-panjakana ny vohitra manodidina azy tamin' ny [[Madagasikara zanatany frantsay|fanjanahantany]] Ambohidrabiby. Ankehitriny dia ao anatin' ny kaomina Ambohidrabiby no misy azy. === Ireo olo-malazan'Ambohidrabiby fahizay === Tsongaina manokana amin' ireo ireto olo-malaza teo Ambohidrabiby nanomboka tamin' ny taonjato faha-16 ka hatramin' ny taona 1895: [[Rabiby]], [[Ralambo]], [[Ramaintsoakanjo]], Randapavola, Rabefaravolamanjaka, ny [[Andriandoriamanjaka]], [[Ravoromanga]], Andrianavalomanotronimerina, [[Rasendrasoa]], Ramatoa Rapoenty, Rajaokarivony, Andriamiharantsoa, Rainitavimaserana, Raberanto, Lehilava, printsy Rabemaso, Rainimazaoro Razakanavalona, ary Randriambola. == Jereo koa == * [[Imerina-Ambaniandro]] * [[Vohitr' andriana]] * [[Tendrombohitra roa ambin' ny folon' Imerina]] * [[Alasora]] * [[Ambohidrabiby]] * [[Imerimanjaka]] * [[Ampandrana]] * [[Ilafy]] * [[Analamanga (havoana)]] * [[Ambohimanga]] * [[Antsahadinta]] * [[Ambohitrontsy]] * [[Imerimandroso]] * [[Ikaloy]] * [[Namehana]]. == Fanamarihana == [[Sokajy:Kaominina any Madagasikara]] [[Sokajy:Tanàna ao Madagasikara]] <references /> 7v2qvu6mbe40wo2meq8kd55ix6xj9l6 1111255 1111254 2025-06-29T04:01:29Z RAKOTONIRINA Fanirilalaina Christien 35841 Infobox 1111255 wikitext text/x-wiki [[Sary:Ambohidrabiby et le nouvel an malgache.JPG|vignette|Ambohidrabiby]]{{Infobox tanàna|anarana=Ambohidrabiby|saina=Malagasy|velarantany=30km2|isam-ponina=7893|faritany=Antananarivo|firenena=Madagasikara}} '''Ambohidrabiby''' dia tanàna miorina eo antampon-tendrombohitra sady [[Kaominina ao Madagasikara|firaisam-pokotany malagasy]] ao amin' ny fivondronan[[Distrikan'Antananarivo-Avaradrano|' Antananrivo-Avaradrano]], faritra [[Faritra Analamanga|Analamanga]] ary [[faritanin' Antananarivo]]. 22 km miala an' [[Antananarivo]] amin' ny lalana mankany [[Anjozorobe]] no misy an' Ambohidrabiby. Tao anatin' ny kaominina [[Talata Volonondry]] izy talohan' ny volana avrily 2015. Ireo tendrombohitra manodidina azy dia [[Ambohimanga]] no eroa ampita andrefany, Ambohitrandriananahary no eroa ampita avaratra-antsinanany, [[Ilafy]] sy [[Antananarivo]] no eroa ampita atsimony. Raha mitaha amin' ireo tendrombohitra 12 masina ao Imerina kosa dia Ambohidrabiby no eo amin' ny [[Alahamady|zoro avaratra-antsinanana]]. Raha ho any Ambohidrabiby dia eo amin' ny PK 22 Km mahery manaraka ny lalam-pirenena faha-3 mihazo an' [[Anjozorobe]] no misy azy ary eo amin' ny tobin' ny fiaram-pitaterana Ambodivona, fiara mankeny Talata Volonondry no raisina. 22 km miala an' [[Antananarivo]] amin' ny lalana mankany [[Anjozorobe]] no misy an' Ambohidrabiby. Tao anatin' ny kaominina [[Talata Volonondry]] izy talohan' ny volana avrily 2015. Ireo tendrombohitra manodidina azy dia [[Ambohimanga]] no eroa ampita andrefany, Ambohitrandriananahary no eroa ampita avaratra-antsinanany, [[Ilafy]] sy [[Antananarivo]] no eroa ampita atsimony. Raha mitaha amin' ireo tendrombohitra 12 masina ao Imerina kosa dia Ambohidrabiby no eo amin' ny [[Alahamady|zoro avaratra-antsinanana]]. Raha ho any Ambohidrabiby dia eo amin' ny PK 22 Km mahery manaraka ny lalam-pirenena faha-3 mihazo an' [[Anjozorobe]] no misy azy ary eo amin' ny tobin' ny fiaram-pitaterana Ambodivona, fiara mankeny Talata Volonondry no raisina. == Tantara == Ambohidrabiby dia vohitra niorina efa hatramin' ny taonjato faha-16. === Ny niforonan' ilay anaraa === ==== Araka ny angano ==== Araka ny [[lovantsofina]] dia nisy biby natahoran' ny olona ny vohitra toy ny [[fananimpitoloha]] izay nihodidina impito ny vohitra ny halavany sy ny [[songomby]] mivady ka nataon' ny olona ho "Ambohitrabiby". ==== Araka ny lovantsofina ==== Misy kosa anefa no milaza fa Ankotrokotroka no anaran' ny vohitra tany amboalohany ka Andriandroka, mpanjaka [[vazimba]] nalaza tamin' ny filalaovana [[varatra]] sy ny vahoakany no nonina teo. Ary misy milaza fa nonina teo ireo [[Vazimba]] manendy alohan' ny nifindrany monina tany Anosivola. Araka ny lovantsofina ihany, ny voalohan' ny taonjato faha-16 dia nisy mpanjaka arabo nantsoina hoe Habib (nogasiana ho [[Rabiby]]) rehefa vaky sambo tao amorontsiraka avaratra-antsinanan' i [[Madagasikara]] dia niakatra taty afovoantany izy sy ny olom-peheziny ary tonga tao Ambohitsitakatra ao [[Anjozorobe]] koa naka vady an-d[[Ramaitsoankanjo|Ramaintsoakanjo]] izay zanaka vavin' ny mpanjaka vazimba tao Ambohitsitakatra. Tato aoriana dia niala tao Ambohitsitaka i Rabiby sy ny fianakaviany, ny vahoakany ary ireo angaralahiny koa tonga teo ambany avaratra antsinanan' Ankotrokotroka (anaran' Ambohidrabiby taloha). Tamin' izany dia nisy tanànan' ny Vazimba niorina teo antampon' Ankotrokotroka ary Andriandroka no mpanjaka vazimba teo. Nikasa haka an' Ankotrokotroka i Rabiby koa mialohan' izany dia nanao joro nangataka fitahiana tamin' [[Andriamanitra (finoan-drazana malagasy)|Andriamanitra]] teo ambany avaratra antsinan' ny vohitr' Ankotrokotroka (eo amin' ny misy ny tanàna [[Fonohasina]] ankehitrio) ny mpanjaka Rabiby araka ny fombafomba nampanaovin' ny [[ombiasy]]. Rehefa izany dia nanihiny ny vohitr' Ankotrokotroka koa azony mora foana ary nitsoaka ny [[Vazimba]] nonina teo. Nanan-daza loatra Rabiby ka niova ho Ambohidrabiby ny anaran' ny vohitra Ankotrokotroka. Misy lovatsofina milaza fa izy Rabiby ihany no nanova an' Ankotrokotroka ho Ambohidrabiby anefa misy lovantsofina hafa milaza fa ny mpanjaka [[Ralambo]] no nanova ny anarambohitra ho Ambohidrabiby mba ho fahatsiarovana ny raibeny Rabiby. === Rabiby sy Ralambo: mpanjaka nalaza teo Ambohidrabiby === [[Fanandroana malagasy|Mpanandro]] tsy nanam-paharoa ny mpanjaka [[Rabiby]] ka voatazon’ny ohabolana hoe "Aza milaza mahita volana alohan-dRabiby". Novain-dRabiby ho [[Fiteny arabo|teny arabo]] ny anaram-bolana 12 sy ny anaran'andro 7 taty anivon' ny riaka raha tamin' ny [[Fiteny vazimba|teny vazimba]] sy [[Fiteny malay|maley]] izany, ka izy Rabiby no nampiasa ny teny hoe [[Alahamady]], [[Adaoro]], [[Alohotsy|Alohontsy]], [[Adimizana|Admizana]], [[Alatsinainy]], [[Talata]], sns voalohany taty anivon' ny riaka. [[Ramaintsoakanjo|Ramaitsoakanjo]] no vadiny izay niterahany an-Rabefaravolamanjaka vavimatoany sy Randapavola (Imaintsoanala) vaviaivony. Tamin-dRabiby dia fanjakana vazimba sy maley mitsitokotoko maro ny taty anivon' ny riaka. [[Andriamanelo]], mpanjaka maley teo [[Alasora]] tamin' ny taona 1540-1575, no nangataka an-dRabefaravolamanjaka ho vadiny saingy nampanambadian-dRabiby an'[[Andrianamboninolona]] ity zanany vavimatoa ity satria ny zanak' ireo no nokasainy hampanjakaina, ka Randapavola no nomeny ho vadin' [[Andriamanelo]]. Rabefaravolamanjaka sy [[Andrianamboninolona]] dia niteraka ireo [[Andriandoriamanjaka]]. Randapavola sy Andriamanelo kosa niteraka an-d[[Ralambo]] tamin’ny andro vava alahamady rehefa tsy nahazo zaza in’enina izy ireo talohan’izany. Rabefaravolamanjaka dia nonina sy nafenina ao an-tampon' Ambohitrandriananahary, tendrombohitra eroa ampita avaratra antsinanan' Ambohidrabiby satria tsy nety nanaraka an' [[Andrianamboninolona]] izy. Natao ho Ambohitrandriananahary no anaran' io vohitra io ho fahatsiarovana ny vohitr' Ambohitrandriananahary eo avaratr' i [[Alasora]] izay vohitr' Andrianamboninolona. Ny lazan-dRabiby sy ny vohitr' Ambohidrabiby hono no isan' ny nahatonga an-dRabefaravolamanjaka sy [[Ralambo]] (1575-1610) hisafidy hijanona eny Ambohidrabiby. Tsy nijanona tamin' ny rainy teo Alasora mantsy Ralambo fa nanara-dreny teny Ambohidrabiby izay nofinidiny ho renivohitry ny fanjakany sy hilevenany. Teo Ambohidrabiby i Ralambo sy ireo [[Andriandoriamanjaka]] no niara-nitantana ny fanjakana sy namorona ireo soatoavina maro izay lova mipetraka hoan' ny foko sy [[andriana]] [[merina]] mandrak' ankehitrio toy ny fiantsoana ny [[tendrombohitra 12]] raha hivavaka, ny [[Fandroan'Andriana|fandroana]], ny teti-razana, ny fihinanana omby, ny fitafiana ny jaky, sy ny maro hafa. Tsy nionona tamin' ny fandovàna ny fanjakan-d[[Rabiby]] raibeny sy [[Andriamanelo]] rainy teo [[Alasora]] mantsy Ralambo fa nanohitra sy nandresy ireo foko Ontaiva, sy Antavaratra ary [[Sakalava]] tonga nanafika taty anivon' ny riaka. Nohodidinin-dRalambo hady telo sosona Ambohidrabiby hiarovany amin' ny fahavalo, koa Ambohidrabiby no vohitra fahatelo taty anivon' ny riaka nahitana [[hadivory]]. Nasiany [[apombo]] mirehitra ny hadivory ka maro ireo Antavaratra sy [[Bezanozano]] ary Sakalava no maty ka tsy sahy intsony nanarina ary nilamina ny tany nanomboka hatreo. Noreseny koa ireo fanjakana nahaleo tena nanodidina azy toa an' [[Imerikasinina]] sy Andrianafovaratra mpanjakany ary ireo [[Vazimba]] teo antsinanan’Ambohidrabiby. Tonga fanjakana lehibe voalohany taty anivon’ny riaka ny fanjakan-dRalambo satria voafaritra amin' izany hatrany [[Ambohimalaza]], ka hatrany [[Ambohimanga]], ka hatrany [[Andringitra]], [[Masindray|Mansindray]], sy [[Talatavolonondry|Talata Volonondry]], ary [[Alasora]] ny fanjakany. Tamin' ny andron' [[Andriamasinavalona]] kosa dia nozarainy efatra tamin' ny zanany efa-dahy ny fanjakany koa ny zanany [[Andrianavalonimerina]] no nampitoeriny teo Ambohidrabiby. Lasan' ny rahalahiny teroa [[Ambohimanga]] anefa ny fanjakan' Andrianavalonimerina koa tsy nahazo nilevina teo Ambohidrabiby i Andrianavalonimerina fa nafenina teo amin' ny [[Rova Manjakamiadana|Rovan' Antananarivo]] izy. Ny taranak' Andrianavalonimerina koa dia noesorina teo Ambohidrabiby ary tsy nahazo zaratany teo Ambohidrabiby fa nafindran' ny mpanjaka honina ao Andranovelona avaratr' Ambohidrabiby. Koa tsy misy taranak' Andrianavalonimerina intsony eo Ambohidrabiby hatramin' izany fa tamin'[[Andrianampoinimerina]] vao tafaverina nonina teo Ambohidrabiby i Raketabao zafiafin' Andrianavalonimerina. Tamin' Andrianampoinimerina (1787-1810) dia nametrahany ny vadibeny natao hoe [[Rasendrasoa]] teo Ambohidrabiby. Ambohidrabiby moa dia [[Menabe (tany)|menabe]] fa tsy [[Menakely (tany)|menakely]] no tsy [[vodivona]] koa tsy tompombodivona no tsy tompomenakely i [[Rasendrasoa]], nefa dia nanana ny lazany koa izy. Raha tsiahivina, rehefa niamboho Rabodonimerina vadin' ny mpanjaka Andrianampoinimerina dia Rasendrasoa no lasa vadiben' Andrianampoinimerina. Rasendrasoa moa dia zafin' Andriampolofantsy ao Atsomangy. Na dia [[Zanadralambo amin' Andrianjaka]] aza no firazanan' Andriampolofantsy, nisy tamin' ny terak' Andriampolofantsy kosa no natao ho [[Andriamasinavalona (foko)|Andriamasinavalona]] ny firazanany, isan' ireny ny taranak' Andriamanitrirazaka lahiaivon' Andriampolofantsy nipoiran-dRasendrasoa. Koa Andriamasinavalona, fa tsy Zanadralambo amin' Andrianjaka, akory, araka izany, ny firazanan-dRasendrasoa na dia taranak' Andriampolofantsy izy ary avy ao Ambohitsoa no fiaviany. Ramatoa Rapoenty zafin-dRasendrasoa sy Andrianampoinimerina no saika hasandratra ho [[Fanjakan' i Madagasikara|mpanjakan' i Madagasikara]] tamin' ny taona 1863. Ny printsy Rabemaso zafin-dRavaozandriny ([[Zanakandriana]]) sy Andriamahanona (Zanakandriana) sady zafian-dRasendrasoa sy Andrianampoinimerina kosa no printsin' [[Avaradrano]] sy [[Marovatana]] tamin' ny fiafaran' ny fanjakan' andriana merina teto Madagasikara tamin' ny taona 1895. Mbola ao antampon' Ambohidrabiby mandraka ankehitrio ny fasana-dRasendrasoa sy ireo taranany. === Fizaran-tany teo Ambohidrabiby === Rehefa nilamina ny tany dia nalamin-dRalambo ny vohitr’ Ambohidrabiby araka ny [[vintana]] sy zon' ny tsirairay ka toy izao izany: tao antampony sy afovoan' Ambohidrabiby ny [[rova]] efa-joro voafefy rarivato sy hazo. ==== Fandaminana ny rova sy ny lapa ==== '''Ny vavahadin' ny rova''' Vavahady efatra no fidirana ao anaty rova. Amin' ny avaratry ny rova no misy ny vavahady avaratra izay natokana hidirana sy hivoahan' ny mpanjaka sy ny andriana. Amin' ny antsinanan' ny rova ny vavahady antsinana natao hidirana sy hivoahan' ny [[Hova]]. Amin' ny andrefan' ny rova ny vavahady andrefana natao hampiasain' ny rehetra. Ary eo atsimon' ny rova ny vavahady atsimo natao hidiran' ny mpanompo. Fandaminana ny anaty rova Toy izao kosa ny fandaminana ao anaty rova. Eo amin' ny ilany avaratra antsinanana amin' ny toerana avo indrindra ao anaty rova no misy ireo lapa miisa roa milahatra avaratra sy atsimo dia ny lapa Fenohasina an-dRabiby ary ny lapa Manjakazafy ipetrahan' ny mpanjaka sy ireo vadiny. Eo andrefan' ireo lapa ny kianja fikabarian' ny mpanjaka amin' ny fianakaviany sy ny tandapany sady filanonan' izy ireo toy ny famonoana [[omby volavita]] sy fandihizana. Eo andrefan' ny kianja kosa ny fasan' ny mpanjaka Rabiby raibeny sy [[Ramaintsoakanjo]] renibeny ary Andriandambotanimanjaka. '''Fandaminana ny anatin' ny lapa''' Toy izao kosa ny fandaminana anatin' ny lapa Fenohasina sy Manjakazafy: andrin-trano no eo afovoan' ny lapa; amin' ny lafiny avaratra antsinanana mitodika avaratra mianatsimo ny fandrian' ny mpanjaka koa mianavaradoha ny mpanjaka raha mandry ary mianatsimo kosa ny tongony; amin' ny lafiny atsinanana atsimo kosa no misy ireo fitaovana fandrahoan-tsakafon' ny mpanjaka; amin' ny ilany avaratra-andrefana anaty lapa kosa ny antokompatana misy ny akalana sady fisakafoanan' ny mpanjaka sy ny ankohonany; amin' ny lafiny atsimo anaty lapa kosa no fitoeran' ny [[akoho amam-borona]] sy ny fitaovampiadiana ary fitaovampiasan' ny mpanjaka. ==== Fizaran-tany teo Ambohidrabiby sy ny manodidina ==== '''Fizaran-tany''' Toy izao kosa ny fizaran-tany teo Ambohidrabiby sy ny manodidina: * Ny avaratry ny lapa, ny avara-drova, ny vakin-kady avaratra ary ny ivelan-kady avaratra hatrany ambany avaratr' Ambohidrabiby dia zaratany nomen' ny mpanjaka Ralambo an' ny [[Andriandoriamanjaka]] izay zana-dRabefaravolamanjaka tamin' Andrianamboninolona no zafin' ny mpanjaka Rabiby, dia ny zanaka amam-paran' Andriandambotanimanjaka valo mianadahy izany. * Ny atsimon' ny lapa sy atsimon-drova sy ny ivelan-kady atsimo ary ny ambany atsimon' Ambohidrabiby dia zaratany nomen' ny mpanjaka Ralambo an' Ambodifahitra. * Ny antsinanan' ny lapa sy atsinanan-drova sy ny ivelan-kady antsinana hatrany ambany antsinanan' Ambohidrabiby dia zaratany nomen' ny mpanjaka Ralambo hoan' ny Zanakarivonivahoaka, ny Andriandapamananihasiny (ao Ikelifaritra sy Ambatomahamanina) ary ny Ambohinanjakana. * Ny andrefan' ny lapa sy ny andrefan-drova ary ny ivelan-kady andrefana hatrany ambany andrefan' Ambohidrabiby dia zaratany nomen' ny mpanjaka Ralambo hoan' Antokomaro sy Ambohijina. Anefa ny Zanakarivonivahoaka dia mbola nahazo zaratany ao Andohalo amin' ny ambany atsimo-andrefan' Ambohidrabiby. Ravoromanga vadikelin' ny mpanjaka Ralambo dia nonina niaraka tamin' ny zanany telo lahy tao an-drovan' Ambohidrabiby. * Tsy nomen' ny mpanjaka Ralambo zaratany teo Ambohidrabiby sy ny manodidina anefa na Ravoromanga sy ny taranany fa Ambohitrolomahitsy no zaratany nomen' ny mpanjaka Ralambo an' ireo zanany telolahy tamin-dRavoromanga mba hiambina ny vavatany any. Satria anefa vady tian' ny mpanjaka Ralambo indrindra Ravoromanga dia teo ambany antsinanan' Ambohidrabiby ao Anjanakarivo andrefana amin' ny zaratanin' ny Zanakarivonivahoaka no nasian' ny mpanjaka Ralambo ny fasan-dRavoromanga. Izany no antony tsy ananan'ny Zanadravoromanga zaratany eo Ambohidrabiby sy ny manodidina. '''Ny vavahadin' Ambohidrabiby''' Nasian-dRalambo vavahady roa ny vohitr' Ambohidrabiby ka ny avaratra antsinana no natokany ho azy sy ny ankohonany ary ny fananany. Araka ny angano dia teo, hono, no nampidirina ilay jamoka vondraka volavita ka saika tsy omby ilay vavahady kanjo omby ihany ka novaina ho [[omby]] ny anarany<ref name=":0"><small>Na dia izany aza dia tsara ho marihina fa avy amin'ny teny banto hoe ''ngumbe'' ny hoe ''omby'' - fa tsy araka io angano lovantsofina io.</small></ref>. Ny vavahady atsimo-andrefana kosa dia nataony hoan’ny vahoaka. '''Ny toeram-pantsakana''' Any ivelan-kady kosa ny fatsakana efatra dia ireto avy izany: ao an-dohasaha ao ambany avaratra antsinanan' Ambohidrabiby ao Ankasina Andohalambono no fakana ny rano hampiasain' ny mpanjaka sy ny fianakaviany amin' ny fiainany andavanandro (handroana sy hisasana) sy hanahazana ny lamba landy fitafin-dRalambo sy ny ankohonany. Amin' ny tehezana amin' ny lafiny andrefan' Ambohidrabiby ao Andohalo no hakana ny rano hidiovana amin' ny [[Vintana|vintan-dratsy]] sy hisasan' ny vahoaka. Amin' ny anelakela-bohitra ao atsimon' Ambohidrabidrabiby kosa no tsakaina ny rano hampisain' ny vahoaka amin' ny andavanandro toy ny nahandro sy hisasasna. Ao avaratr' Ambohitrakely eroa ambany avaratr' Ambohidrabiby kosa ny fantsakana farany atao hoe Andoharanonandriana ka nisy voarabe naniry teo. Misy zohy maro koa amin' ny atsimo sy atsinanana anaty hadin' Ambohidrabiby izay mivoaka mianatsimo any [[Ambodifahitra]]. Ankoatr' izany, teo Andohalo misy fantsakana fidiovana eo anekela-bohitra. Amin' ny lafiny atsimo-andrefan' Ambohidrabiby no toerana fikabarian' ny mpanjaka Ralambo amin' ny vahoakany. '''Fonenan' ireo zana-dRalambo sy ny vahoakany''' Ireo zanaka natera-dRalambo dia nonina teo Ambohidrabiby ihany raha mbola kely saingy rehefa lehibebe dia nomeny zaratany honenana amin' ny vohitra manodidina toa an'[[Ambohimalaza]] ([[Andriatompokoindrindra|Andriantompokoindrindra]]), [[Ambohimanga]] (Andrianjaka), Lazaina, Ambohimanarivo akaikin' i [[Talata Volonondry]] (teo Andriampolofantsy tany amboalohany vao nifindra tao [[Antsomangy]]), Manandriana, [[Masindray]], Falimanjaka, Ankorombe akaikin' i [[Talata Volonondry]] (Andriamaneforalambo), [[Ambohitrolomahitsy]] (Zanadravoromanga), sns. Rehefa nilamina tanteraka ny fanjakan-dRalambo vao nidina nanorin-tanàna manodidina an' Ambohidrabiby ny sasany tamin' ny mponin' Ambohidrabiby ka tamin' izany no niorina ny tanàna manodidina an' Ambohidrabiby dia Ambohitrakely ao avaratra; Ampahidralambo sy [[Fonohasina]] ao avaratra-antsinanana; [[Ambodifahitra]] ao atsimo; Ambatondralambo ao atsimo-andrefana; Anjanakarivo sy Ambatomahamanina ao antsinanana; ary Ambohijina sy Antokomaro ao andrefana. '''Ny fandaminana ny fasana''' Nanafatra kosa anefa Ralambo fa rehefa miamboho izy dia eo atsimon' ny fasana nanafenana an-dRabiby sy [[Ramaitsoankanjo|Ramaintsoakanjo]] ary Andriandambotanimanjaka no hanorenana ny fasany sy ny an' ireo vadiny. Izany fandaminana izany dia maneho, araka ny fomba [[merina]], fa Rabiby sy ireo doriany dia nataon-dRalambo ho ambony firazanana noho Ralambo sy ireo taranany. Ny antony angamba dia noho ny hasin-dRabiby raibeny sy noho ny fifanarahana nisy teo amin-dRabiby sy [[Andriamanelo]] momba ny nampanjakana an-dRalambo ary ny amin'ny maha-manara-dreny an-dRalambo teo Ambohidrabiby. Tsy sahy nihoatra an-dRabiby raibeny, araka izany, i Ralambo fa nanome hasina azy ho amin' ny avaratra. Nahatakatra ny tantara fonosin' ny filahatry ny fasan-dRabiby sy Ralambo eo Ambohidrabiby ny mpanjaka [[Andrianampoinimerina]] ka nanafarany fa eo amin' ny avaratry ny fasan-dRabiby no anorenana ny fasan-dRasendrasoa vadibeny sy ireo taranany, koa ao no misy ny fasan-dRasendrasoa. Koa hatramin' [[Andrianampoinimerina]] dia toy izao ny filahatry ny fasana fito miandalana ao amin' ny rovan' Ambohidrabiby, araka ny filaharany avy avaratra mianatsimo: ny fasan-dRasendrasoa miloloha trano masina (sady misy ireo taranany) no avaratra indrindra. Eo atsimon' ny tranomasin-dRasendrasoa ary mitohoka aminy dia misy ny fasan' ny mpanjaka Rabiby. Mitohoka aminy eo atsimony ny fasan-dRamaintsoakanjo. Mitohoka eo atsimony kosa ny fasan' Andriandambotanimanjaka. Eo atsimon' io kosa ny lalan-kely mivoaka amin' ny vavahady andrefan' ny rova. Eo atsimon' ny lalankely, ny fasan' ny mpanjaka Ralambo. Mitohoka amin' io eo atsimo ny fasan-dRatsitohinamanjaka. Ary mitohoka amin' io sy amin' ny atsimo indrindra ny fasan' ny zanaka vavin-dRalambo sy Ratsitohinamanjaka, izay very anarana nefa lazain' ny lovantsofina fa vadin' Andriandambotanimanjaka. Izany fasan' andriana miisa fito ao Ambohidrabiby izany dia endriky ny fahafenoan' ny hasina sy ny tontolo eo amin' ny vohitr' Ambohidrabiby sy ny fahatanterahana ary ny fitohizan' ny taranaky ny mpanjaka mandrakizay doria. ==== Fanohizana nataon' Andrianampoinimerina ==== Raha nandamina ny fizaran-tany teo Ambohidrabiby ny mpanjaka [[Andrianampoinimerina]] (1787-1810) dia tsy novainy ny fanaon-dRalambo: teo amin' ny rova no nisy ny tranokotona nonenan-dRasendrasoa vadiny sy ireo zanany; ny avaratry ny lapa sy ny vakikady avaratra ary ny ambany avaratr' Ambohidrabiby dia nomeny ny [[Andriandoriamanjaka]]; ny atsimon' ny rova ka hatrany ambany atsimo dia nomeny an' Ambodifahitra sy Rafotsimarovahoaka - Raberanto avy eo Ambodifahitra, lehilahy mpitaritafika malaza dia nataon' Andrianampoinimerina ho isan' ny [[Zanadralambo]]; ny atsinanan' ny rova sy ny ambany antsinana rehetra dia nitambaran' ny Zanakarivonivahoaka, Andriandapamananihasiny ary Ambohinanjakana. Ny andrefan' ny rova sy ny ambany andrefana dia nametrahany ny Zanakarivonivahoaka, ny Ambohijina sy Antokomaro ary ny mpanompo. Tamin' Andrianampoinimerina nanjaka dia nisy olona nankasitrahany ka nafindrany sy nomeny zaratany teo Ambohidrabiby, isan' izany Andriamiharantsoa izay fianakavian' Andrianampoinimerina tany [[Ikaloy]] sy Anjafy ary Ambatofisaorana ary nantsoiny hiaraka aminy teo [[Ambohimanga]] koa rehefa nilamina ny tany dia napetrany tao Ambohidrabiby amin' ny zaratany misy ny Andriandoriamanjaka. Notazomin' Andrianampoinimerina teo Fonohasina Ambohidrabiby koa ny zanaky ny mpanjakan' Ambohibeloma avaratra rehefa resin' Andrianampoinimerina tao aorian' ny ady mahatsiravina ny fanjakan' Ambohibeloma. Ary farany, i Lehilava izay miaramila mpiambina mahafatrapo an' Andrianampoinimerina teny [[Ambohimanga]] dia nomeny zara-tany eo ambany avaratra andrefana amin' ny vohitr' Ambohidrabiby izay voahodidina tamboho gasy mandraka ankehitrio ka raikitra ho ''Antamboho'' ny anaran' io toerana io izay misy ireo fasan' i Lehilava sy ny taranany. ==== Fandaminana ny tanàna taty aoriana ==== Tato aoriana kosa rehefa niditra ny [[Kristianisma|fivavahana kristiana]] dia niorina ao amin' ny ilany avaratra-andrefana ao antampon' Ambohidrabiby ny tranom-mpiangonana [[Fiombonan' ny Fiangonana Kristiana eto Madagasikara|FJKM]] Ambohidrabiby tamin' ny tapaky ny taonjato faha-19. Tamin' ny taona 1896, rehefa nofoanan' ny [[Madagasikara zanatany frantsay|mpanjanatany frantsay]] ny firazanana (izany hoe ny [[Sarangam-poko eto Madagasikara|sarangam-poko]] sy ny fisapantsampanan' ny foko) teto [[Madagasikara]] sy nasaina nandoa hetra ny Malagasy isan-dahy, ireo [[Mainty enin-dreny|taranaka mpanompo]] teo Ambohidrabiby sy [[Fonohasina]] dia tsy mba nanana tany honenana intsony ary tsy nahazo zara-tany tamin' ireo tompony fahiny, ka nifindra monina eny atsimo-andrefan' Ambohidrabiby ary namorona tanàna teo natao hoe Antanambao. Ka izany no tsy ahitana taranaka mpanompo manana tany sy trano ao antampon' Ambohidrabiby sy ao Fonohasina fa lasa nifindra monina eny Antanambao izy ireo. Ambohidrabiby ara-tantara dia tsy misaraka amin' ny tanàna maro izay miorina eo amin' ny tehezany na teny akaikiny teny, isan' izany Ambatomahamanina, Ambatondralambo, Ambodiala, Ambodifahitra, Ambohijina, Ambohitrakely, Ambohitrandriananahary, Ampahidralambo, Anjanakarivo, Antamboho, Antanambao, Antokomaro, Ikelifaritra, Mamoriarivo, [[Talata Volonondry]], Fonohasina sy izay tsy volaza. === Fombafomba merina teraka teo Ambohidrabiby === Maro ny fombafomba merina no noforonin' ny mpanjaka [[Ralambo]] sy ny [[Andriandoriamanjaka]] mpanolotsainy teo Ambohidrabiby. ==== Ara-pôlitika sy sôsialy ary toekarena ==== Isan' ny fomba noforonina teo Ambohidrabiby ny firenena matanjaka, tokana sy mandry fahalemana; fanjakan' andriana sy fiarahamonina miorina amin' ny hasin' andriana izay miafina mandrakizay eo Ambohidrabiby; ny anarana hoe "Imerina" niantsoana ny faritry ny fanjakany sy "[[Imerina-Ambaniandro|Ambaniandro]]" niantsoany ny vahoakany, ny [[Fandroana|fandroan' andriana]] sy ny fankalazana ny [[Taom-baovao malagasy|taombaovao]] isaiky ny fitsingerenan' ny andro vava [[Alahamady]] ([[Alahamadibe]]) izay nahaterahan-dRalambo; ny [[Tendrombohitra roa ambin' ny folon' Imerina|tendrombohitra roa ambin' ny folo]] sy ny fiantsoana azy raha mivavaka amin' [[Andriamanitra (finoan-drazana malagasy)|Andriamanitra]] sy ny [[Razana (finoana malagasy)|razana]]; ny vady alana ondrana; ny antanan-tohatra teo amin' ny andriana sy ny tety razana; ny [[fanorona]], ny nampiaana ny anarana hoe "omby" sy ny fiompiana ary fihinana [[omby]] tao Imerina<ref name=":0" />. Tao [[Mamoriarivo]] amin' ny faritr' Ambohidrabiby no novorian' [[Andrianjaka]] ny arivo lahy honina eny [[Analamanga]] – izay lasa [[Antananarivo]] – ary ny hoe Manampisoa, Anjohy, Andohalo, Antsahanandriana, Ambohitrakely teny [[Antananarivo]] dia anaran-tany nalaina teo Ambohidrabiby, sns… Nisy tamin' ireo [[Andriandoriamanjaka]] teo Ambohidrabiby no niankandrefana sy nianatsimo rehefa notsofin-dRalambo rano ka lasa andriamanjaka tany [[Imamo]], [[Vonizongo]] sy faritr' i [[Fianarantsoa]] iny. ==== Ara-kolontsaina ==== Teo amin' ny lafiny lalaon-tsaina dia voatazon' ny [[lovantsofina]] fa teo Ambohidrabiby no nisy nanao [[fanorona]] voalohany taty anivon' ny riaka ka Rabiby sy ny fianakaviany no nanao izany ho [[fanandroana]] sy lalao ary fiheverana ny fanjakana. Havanana tamin' izany Ralambo ka nohantsiany ireo [[Andriandoriamanjaka]] mpanolotsainy hitsapany na lalin-tsaina na tsia. Resy teo anefa Ralambo ka hoy ny famaliny: "Ny andriana tsy mba resy" ary tamin' izany no nananarany an'[[Andriantompokoindrindra]] izay, mbola zaza tokoa, tsy ho resy am-panorona fa mahavery fanjakana. Noho io anatra nataon-dRalambo io hono no tsy nampiraika an' Andriantompokoindrindra raha notsapain-drainy izy sy Andrianjaka fa hoy ny famaliny: "Izaho mbola hamono telo noho dimy". ==== Ara-taozavatra ==== Tamin' ny taozavatra kosa dia Ambohidrabiby no renivohitry ny fanenomana [[lambalandy]] aty Imerina. Fony tany Ambohitsitakatra, ny renin' ny mpanjaka Rabiby ([[Arabo (vahoaka)|arabo]] io reniny io ary nanaraka azy hatrany andafin' ny riaka) no voalohany nitondra taty anivontany ny fahaizana [[tenona]] [[landy]] sy nampita ny fahaizany manenona landy tamin' ny vinantony [[Ramaintsoakanjo]] sy ny zafiny roa vavy dia [[Rabefaravolamanjaka]] sy [[Randapavola]], fa nofeperany tsy hivoaka ny zanaka amam-parany izany fahaizana landy izany. Tsy mahagaga araka izany raha ireo Andriandoriamanjaka eo Ambohidrabiby, izay taranaky ny mpanjaka Rabiby no mpanenona ôfisialy ny lambalandy itafiana sy ifonosan' ireo andriamanjaka nifandimby teto Imerina sy hakana ny [[soherina]] ilaofan' ireo mpanjaka merina hatramin-dRalambo ka hatramin-d[[Ranavalona III]]. Izany dia noho ny hafa-dRabiby sy Ralambo manao hoe "Tsy andriamanjaka raha tsy mitafy ireo lamba tenomin' Andriandoriamanjaka eto Ambohidrabiby". Koa araka ny lovantsofina dia ireo Andriandoriamanjaka teo Ambohidrabiby no nitafy ny [[jaky]] voalohany taty Imerina. Tsy mahagaga koa raha tamin' Imerina, ny andriana ihany no nahay nanenona lamba landy ary ny tena [[andriana]] merina dia tsy nitafy [[lamba arindrano]] (avy any [[Betsileo|Ibetsileo]]) na lamba landy avy any Imamo. === Ambohidrabiby mitaha amin' ny vohitra hafa === ==== Lovabe tsy mialonjafy sy hasin' Imerina ==== Ambohidrabiby no "lovabe tsy mialonjafin' Imerina" satria na iza [[Zanakandriana]], [[Zanadralambo]], [[Andriandoriamanjaka]], [[Zazamarolahy]], [[Andriamasinavalona (foko)|Andriamasinavalona]], Zanakandriamamilaza, [[Andriantompokoindrindra (foko)|Andriantompokoindrindra]], [[Andrianamboninolona (foko)|Andrianamboninolona]], [[Andriandranando (foko)|Andriandranando]], Zanadravoromanga dia samy taranaky ny mpanjaka Rabiby nanjaka sy nafenina teo Ambohidrabiby. Ary ireo olona rehetra mitonona ho isan' ny [[Merina|foko merina]] dia teo Ambohidrabiby no nahateraka izany anaram-poko izany sy ivon' izany foko izany tany amboalohany. Ambohidrabiby koa no atao hoe "hasin' Imerina", satria eo Ambohidrabiby no nafenina mandrakizay doria ny hasin' andriana sy ny hasin' ny [[Fanjakan' Imerina|fanjakana merina]]. ==== Sompitra fanovozan-kasina ==== Voafangotra amin' ny fomba telo fanaon' ny mpanjaka merina izany maha sompitra fanovozan-kasin' ny andriana merina an' Ambohidrabiby izany araka izao: # Amin' ny andron' ny [[Fandroana|fandroan' andriana]], raha tsy maty ny [[omby volavita]] teo Ambohidrabiby tsy mahazo mamono ny azy [[Ambohimanga]], [[Analamanga (havoana)|Analamanga]], sy ireo [[Tendrombohitra roa ambin' ny folon' Imerina|tendrombohitra roa ambin' ny folo]] sy [[vohitr' andriana]] sisa. Ny antony dia satria Ambohidrabiby no sompitra mitahiry ny hasin' andriana merina; # Eo Ambohidrabiby amin' ny [[Andriandoriamanjaka]] no tenomina ny lamba jaky itafiana sy ifonosan' ny mpanjaka rehetra taty Imerina na izy mpanjaka na taiza nanjaka, hatramin-Ralambo ka hatramin-d[[Ranavalona III]]. Tsy ara-dalàna sy tsy ara-pomba ny fahefan' ny mpanjaka merina izay tsy mitafy na mifono ny jaky notenomin' ireo Andriandoriamanjaka teo Ambohidrabiby; # Teo Ambohidrabiby amin' ny Andriandoriamanjaka no alaina ny [[soherina]] hilaofan' ny Andriamanjaka merina na taiza toerana nisy ny renivohi-panjakana, antony ara-pahamasinana, ara-pahadiovana ary ara-pitokisana no nahatonga ny mpanjaka Ralambo sy izay nandimby azy nanao izany. ==== Renivohitr' Imerina faha mpanjaka ==== Ary farany, Ambohidrabiby no ivo sy renivohitr' Imerina tamin' ny mpanjaka [[Ralambo]]. Nohajain' ny mpanjaka [[Andrianjaka]] Ambohidrabiby ka antony nisafidianany an' [[Antananarivo]] ho renivohi-panjakany satria ny toerana misy an' Ambohidrabiby dia eo amin' ny zoro avaratra antsinanan' Antananarivo. Ambohidrabiby ihany koa no eo amin' ny [[Alahamady|alahamadintany]] na zoro firarazana raha jerena ny fipetrak' ireo tendrombohitra roa ambin' ny folo masina, ary Antananarivo no eo amin' ny laka. Ny mpanjaka [[Andriamasinavalona]] dia nifidy efa-dahy (samy hafa reny izy efatra lahy ireo) tamin' ireo zanany roa ambin' ny folo isa mba hampanjakainy ka samy nampanjakainy tamin' ny vohitra iray avy izy efa-dahy ireo dia teo [[Analamanga (havoana)|Antananarivo]], Ambohidrabiby, [[Ambohimanga]] ary [[Ambohidratrimo]]. Andrianavalomanotronimerina no anaran' ilay zanaky ny mpanjaka Andriamasinavalona izay nampanjakainy teo Ambohidrabiby (sy Amboatany). Amin' ny maha taranak' Andrianamboninolona ny renin' Andrianavalomanotronimerina no antony nampanjakan' Andriamasinavalona an' Andrianavalonimerina teo Ambohidrabiby. [[Andrianampoinimerina]] koa dia nanana vady roa ambin' ny folo ka rehefa niamboho Rabodonimerina vadibeny dia Rasendrasoa no lasa vadibeny. Ary napetrak' Andrianampoinimerina teo Ambohidrabiby i Rasendrasoa vadibeny koa mbola ao ny fasany nanafenana azy sy ny taranany. Hatramin' Andrianampoinimerina ka hatramin' ny [[Ranavalona III]], dia renivohitry ny faritra [[Mandiavato]] Ambohidrabiby, tsy [[vodivona]] no tsy [[Menakely (tany)|menakely]] fa natao [[Menabe (tany)|menabe]] tsy alaim-bodihena Ambohidrabiby. Teo [[Antananarivo]] dia nomen' ny mpanjaka Andrianampoinimerina haja manokana Ambohidrabiby satria ny [[Andriandoriamanjaka]] sy ny tera-dRaberanto samy avy eo Ambohidrabiby no nahazo zaratany tao anatin' ny faritra voahodidina hadivory tao Andohalo niaraka tamin'[[Andriamasinavalona]] sy Andriateloray. Ambohidrabiby sy [[Ambohimanga]] ary [[Ilafy]] mitambatra no antsoina hoe "Avaradrano", ilay zoky sy lehibe indrindra amin' Imerina enin-toko. Amin' ireo [[Tendrombohitra roa ambin' ny folon' Imerina|tendrombohitra roa ambin' ny folo]] masina aty Imerina dia fahatelo aorian' Analamanga sy [[Ambohimanga]] ny filaharan' Ambohidrabiby. Renivohitry ny fari-piadidiam-panjakana ny vohitra manodidina azy tamin' ny [[Madagasikara zanatany frantsay|fanjanahantany]] Ambohidrabiby. Ankehitriny dia ao anatin' ny kaomina Ambohidrabiby no misy azy. === Ireo olo-malazan'Ambohidrabiby fahizay === Tsongaina manokana amin' ireo ireto olo-malaza teo Ambohidrabiby nanomboka tamin' ny taonjato faha-16 ka hatramin' ny taona 1895: [[Rabiby]], [[Ralambo]], [[Ramaintsoakanjo]], Randapavola, Rabefaravolamanjaka, ny [[Andriandoriamanjaka]], [[Ravoromanga]], Andrianavalomanotronimerina, [[Rasendrasoa]], Ramatoa Rapoenty, Rajaokarivony, Andriamiharantsoa, Rainitavimaserana, Raberanto, Lehilava, printsy Rabemaso, Rainimazaoro Razakanavalona, ary Randriambola. == Jereo koa == * [[Imerina-Ambaniandro]] * [[Vohitr' andriana]] * [[Tendrombohitra roa ambin' ny folon' Imerina]] * [[Alasora]] * [[Ambohidrabiby]] * [[Imerimanjaka]] * [[Ampandrana]] * [[Ilafy]] * [[Analamanga (havoana)]] * [[Ambohimanga]] * [[Antsahadinta]] * [[Ambohitrontsy]] * [[Imerimandroso]] * [[Ikaloy]] * [[Namehana]]. == Fanamarihana == [[Sokajy:Kaominina any Madagasikara]] [[Sokajy:Tanàna ao Madagasikara]] <references /> k4xy7n2vs4btzqe21yglrcl5bcw9zjj 1111256 1111255 2025-06-29T04:02:50Z RAKOTONIRINA Fanirilalaina Christien 35841 Infobox 1111256 wikitext text/x-wiki [[Sary:Ambohidrabiby et le nouvel an malgache.JPG|vignette|Ambohidrabiby]]{{Infobox tanàna|anarana=Ambohidrabiby|saina=Malagasy|velarantany=30km2|isam-ponina=7893|faritany=Antananarivo|firenena=Madagasikara|tanàna=NC|fanjakana=Nc|tanàn-dehibe=NC|ben'ny tanàna=NC}} '''Ambohidrabiby''' dia tanàna miorina eo antampon-tendrombohitra sady [[Kaominina ao Madagasikara|firaisam-pokotany malagasy]] ao amin' ny fivondronan[[Distrikan'Antananarivo-Avaradrano|' Antananrivo-Avaradrano]], faritra [[Faritra Analamanga|Analamanga]] ary [[faritanin' Antananarivo]]. 22 km miala an' [[Antananarivo]] amin' ny lalana mankany [[Anjozorobe]] no misy an' Ambohidrabiby. Tao anatin' ny kaominina [[Talata Volonondry]] izy talohan' ny volana avrily 2015. Ireo tendrombohitra manodidina azy dia [[Ambohimanga]] no eroa ampita andrefany, Ambohitrandriananahary no eroa ampita avaratra-antsinanany, [[Ilafy]] sy [[Antananarivo]] no eroa ampita atsimony. Raha mitaha amin' ireo tendrombohitra 12 masina ao Imerina kosa dia Ambohidrabiby no eo amin' ny [[Alahamady|zoro avaratra-antsinanana]]. Raha ho any Ambohidrabiby dia eo amin' ny PK 22 Km mahery manaraka ny lalam-pirenena faha-3 mihazo an' [[Anjozorobe]] no misy azy ary eo amin' ny tobin' ny fiaram-pitaterana Ambodivona, fiara mankeny Talata Volonondry no raisina. 22 km miala an' [[Antananarivo]] amin' ny lalana mankany [[Anjozorobe]] no misy an' Ambohidrabiby. Tao anatin' ny kaominina [[Talata Volonondry]] izy talohan' ny volana avrily 2015. Ireo tendrombohitra manodidina azy dia [[Ambohimanga]] no eroa ampita andrefany, Ambohitrandriananahary no eroa ampita avaratra-antsinanany, [[Ilafy]] sy [[Antananarivo]] no eroa ampita atsimony. Raha mitaha amin' ireo tendrombohitra 12 masina ao Imerina kosa dia Ambohidrabiby no eo amin' ny [[Alahamady|zoro avaratra-antsinanana]]. Raha ho any Ambohidrabiby dia eo amin' ny PK 22 Km mahery manaraka ny lalam-pirenena faha-3 mihazo an' [[Anjozorobe]] no misy azy ary eo amin' ny tobin' ny fiaram-pitaterana Ambodivona, fiara mankeny Talata Volonondry no raisina. == Tantara == Ambohidrabiby dia vohitra niorina efa hatramin' ny taonjato faha-16. === Ny niforonan' ilay anaraa === ==== Araka ny angano ==== Araka ny [[lovantsofina]] dia nisy biby natahoran' ny olona ny vohitra toy ny [[fananimpitoloha]] izay nihodidina impito ny vohitra ny halavany sy ny [[songomby]] mivady ka nataon' ny olona ho "Ambohitrabiby". ==== Araka ny lovantsofina ==== Misy kosa anefa no milaza fa Ankotrokotroka no anaran' ny vohitra tany amboalohany ka Andriandroka, mpanjaka [[vazimba]] nalaza tamin' ny filalaovana [[varatra]] sy ny vahoakany no nonina teo. Ary misy milaza fa nonina teo ireo [[Vazimba]] manendy alohan' ny nifindrany monina tany Anosivola. Araka ny lovantsofina ihany, ny voalohan' ny taonjato faha-16 dia nisy mpanjaka arabo nantsoina hoe Habib (nogasiana ho [[Rabiby]]) rehefa vaky sambo tao amorontsiraka avaratra-antsinanan' i [[Madagasikara]] dia niakatra taty afovoantany izy sy ny olom-peheziny ary tonga tao Ambohitsitakatra ao [[Anjozorobe]] koa naka vady an-d[[Ramaitsoankanjo|Ramaintsoakanjo]] izay zanaka vavin' ny mpanjaka vazimba tao Ambohitsitakatra. Tato aoriana dia niala tao Ambohitsitaka i Rabiby sy ny fianakaviany, ny vahoakany ary ireo angaralahiny koa tonga teo ambany avaratra antsinanan' Ankotrokotroka (anaran' Ambohidrabiby taloha). Tamin' izany dia nisy tanànan' ny Vazimba niorina teo antampon' Ankotrokotroka ary Andriandroka no mpanjaka vazimba teo. Nikasa haka an' Ankotrokotroka i Rabiby koa mialohan' izany dia nanao joro nangataka fitahiana tamin' [[Andriamanitra (finoan-drazana malagasy)|Andriamanitra]] teo ambany avaratra antsinan' ny vohitr' Ankotrokotroka (eo amin' ny misy ny tanàna [[Fonohasina]] ankehitrio) ny mpanjaka Rabiby araka ny fombafomba nampanaovin' ny [[ombiasy]]. Rehefa izany dia nanihiny ny vohitr' Ankotrokotroka koa azony mora foana ary nitsoaka ny [[Vazimba]] nonina teo. Nanan-daza loatra Rabiby ka niova ho Ambohidrabiby ny anaran' ny vohitra Ankotrokotroka. Misy lovatsofina milaza fa izy Rabiby ihany no nanova an' Ankotrokotroka ho Ambohidrabiby anefa misy lovantsofina hafa milaza fa ny mpanjaka [[Ralambo]] no nanova ny anarambohitra ho Ambohidrabiby mba ho fahatsiarovana ny raibeny Rabiby. === Rabiby sy Ralambo: mpanjaka nalaza teo Ambohidrabiby === [[Fanandroana malagasy|Mpanandro]] tsy nanam-paharoa ny mpanjaka [[Rabiby]] ka voatazon’ny ohabolana hoe "Aza milaza mahita volana alohan-dRabiby". Novain-dRabiby ho [[Fiteny arabo|teny arabo]] ny anaram-bolana 12 sy ny anaran'andro 7 taty anivon' ny riaka raha tamin' ny [[Fiteny vazimba|teny vazimba]] sy [[Fiteny malay|maley]] izany, ka izy Rabiby no nampiasa ny teny hoe [[Alahamady]], [[Adaoro]], [[Alohotsy|Alohontsy]], [[Adimizana|Admizana]], [[Alatsinainy]], [[Talata]], sns voalohany taty anivon' ny riaka. [[Ramaintsoakanjo|Ramaitsoakanjo]] no vadiny izay niterahany an-Rabefaravolamanjaka vavimatoany sy Randapavola (Imaintsoanala) vaviaivony. Tamin-dRabiby dia fanjakana vazimba sy maley mitsitokotoko maro ny taty anivon' ny riaka. [[Andriamanelo]], mpanjaka maley teo [[Alasora]] tamin' ny taona 1540-1575, no nangataka an-dRabefaravolamanjaka ho vadiny saingy nampanambadian-dRabiby an'[[Andrianamboninolona]] ity zanany vavimatoa ity satria ny zanak' ireo no nokasainy hampanjakaina, ka Randapavola no nomeny ho vadin' [[Andriamanelo]]. Rabefaravolamanjaka sy [[Andrianamboninolona]] dia niteraka ireo [[Andriandoriamanjaka]]. Randapavola sy Andriamanelo kosa niteraka an-d[[Ralambo]] tamin’ny andro vava alahamady rehefa tsy nahazo zaza in’enina izy ireo talohan’izany. Rabefaravolamanjaka dia nonina sy nafenina ao an-tampon' Ambohitrandriananahary, tendrombohitra eroa ampita avaratra antsinanan' Ambohidrabiby satria tsy nety nanaraka an' [[Andrianamboninolona]] izy. Natao ho Ambohitrandriananahary no anaran' io vohitra io ho fahatsiarovana ny vohitr' Ambohitrandriananahary eo avaratr' i [[Alasora]] izay vohitr' Andrianamboninolona. Ny lazan-dRabiby sy ny vohitr' Ambohidrabiby hono no isan' ny nahatonga an-dRabefaravolamanjaka sy [[Ralambo]] (1575-1610) hisafidy hijanona eny Ambohidrabiby. Tsy nijanona tamin' ny rainy teo Alasora mantsy Ralambo fa nanara-dreny teny Ambohidrabiby izay nofinidiny ho renivohitry ny fanjakany sy hilevenany. Teo Ambohidrabiby i Ralambo sy ireo [[Andriandoriamanjaka]] no niara-nitantana ny fanjakana sy namorona ireo soatoavina maro izay lova mipetraka hoan' ny foko sy [[andriana]] [[merina]] mandrak' ankehitrio toy ny fiantsoana ny [[tendrombohitra 12]] raha hivavaka, ny [[Fandroan'Andriana|fandroana]], ny teti-razana, ny fihinanana omby, ny fitafiana ny jaky, sy ny maro hafa. Tsy nionona tamin' ny fandovàna ny fanjakan-d[[Rabiby]] raibeny sy [[Andriamanelo]] rainy teo [[Alasora]] mantsy Ralambo fa nanohitra sy nandresy ireo foko Ontaiva, sy Antavaratra ary [[Sakalava]] tonga nanafika taty anivon' ny riaka. Nohodidinin-dRalambo hady telo sosona Ambohidrabiby hiarovany amin' ny fahavalo, koa Ambohidrabiby no vohitra fahatelo taty anivon' ny riaka nahitana [[hadivory]]. Nasiany [[apombo]] mirehitra ny hadivory ka maro ireo Antavaratra sy [[Bezanozano]] ary Sakalava no maty ka tsy sahy intsony nanarina ary nilamina ny tany nanomboka hatreo. Noreseny koa ireo fanjakana nahaleo tena nanodidina azy toa an' [[Imerikasinina]] sy Andrianafovaratra mpanjakany ary ireo [[Vazimba]] teo antsinanan’Ambohidrabiby. Tonga fanjakana lehibe voalohany taty anivon’ny riaka ny fanjakan-dRalambo satria voafaritra amin' izany hatrany [[Ambohimalaza]], ka hatrany [[Ambohimanga]], ka hatrany [[Andringitra]], [[Masindray|Mansindray]], sy [[Talatavolonondry|Talata Volonondry]], ary [[Alasora]] ny fanjakany. Tamin' ny andron' [[Andriamasinavalona]] kosa dia nozarainy efatra tamin' ny zanany efa-dahy ny fanjakany koa ny zanany [[Andrianavalonimerina]] no nampitoeriny teo Ambohidrabiby. Lasan' ny rahalahiny teroa [[Ambohimanga]] anefa ny fanjakan' Andrianavalonimerina koa tsy nahazo nilevina teo Ambohidrabiby i Andrianavalonimerina fa nafenina teo amin' ny [[Rova Manjakamiadana|Rovan' Antananarivo]] izy. Ny taranak' Andrianavalonimerina koa dia noesorina teo Ambohidrabiby ary tsy nahazo zaratany teo Ambohidrabiby fa nafindran' ny mpanjaka honina ao Andranovelona avaratr' Ambohidrabiby. Koa tsy misy taranak' Andrianavalonimerina intsony eo Ambohidrabiby hatramin' izany fa tamin'[[Andrianampoinimerina]] vao tafaverina nonina teo Ambohidrabiby i Raketabao zafiafin' Andrianavalonimerina. Tamin' Andrianampoinimerina (1787-1810) dia nametrahany ny vadibeny natao hoe [[Rasendrasoa]] teo Ambohidrabiby. Ambohidrabiby moa dia [[Menabe (tany)|menabe]] fa tsy [[Menakely (tany)|menakely]] no tsy [[vodivona]] koa tsy tompombodivona no tsy tompomenakely i [[Rasendrasoa]], nefa dia nanana ny lazany koa izy. Raha tsiahivina, rehefa niamboho Rabodonimerina vadin' ny mpanjaka Andrianampoinimerina dia Rasendrasoa no lasa vadiben' Andrianampoinimerina. Rasendrasoa moa dia zafin' Andriampolofantsy ao Atsomangy. Na dia [[Zanadralambo amin' Andrianjaka]] aza no firazanan' Andriampolofantsy, nisy tamin' ny terak' Andriampolofantsy kosa no natao ho [[Andriamasinavalona (foko)|Andriamasinavalona]] ny firazanany, isan' ireny ny taranak' Andriamanitrirazaka lahiaivon' Andriampolofantsy nipoiran-dRasendrasoa. Koa Andriamasinavalona, fa tsy Zanadralambo amin' Andrianjaka, akory, araka izany, ny firazanan-dRasendrasoa na dia taranak' Andriampolofantsy izy ary avy ao Ambohitsoa no fiaviany. Ramatoa Rapoenty zafin-dRasendrasoa sy Andrianampoinimerina no saika hasandratra ho [[Fanjakan' i Madagasikara|mpanjakan' i Madagasikara]] tamin' ny taona 1863. Ny printsy Rabemaso zafin-dRavaozandriny ([[Zanakandriana]]) sy Andriamahanona (Zanakandriana) sady zafian-dRasendrasoa sy Andrianampoinimerina kosa no printsin' [[Avaradrano]] sy [[Marovatana]] tamin' ny fiafaran' ny fanjakan' andriana merina teto Madagasikara tamin' ny taona 1895. Mbola ao antampon' Ambohidrabiby mandraka ankehitrio ny fasana-dRasendrasoa sy ireo taranany. === Fizaran-tany teo Ambohidrabiby === Rehefa nilamina ny tany dia nalamin-dRalambo ny vohitr’ Ambohidrabiby araka ny [[vintana]] sy zon' ny tsirairay ka toy izao izany: tao antampony sy afovoan' Ambohidrabiby ny [[rova]] efa-joro voafefy rarivato sy hazo. ==== Fandaminana ny rova sy ny lapa ==== '''Ny vavahadin' ny rova''' Vavahady efatra no fidirana ao anaty rova. Amin' ny avaratry ny rova no misy ny vavahady avaratra izay natokana hidirana sy hivoahan' ny mpanjaka sy ny andriana. Amin' ny antsinanan' ny rova ny vavahady antsinana natao hidirana sy hivoahan' ny [[Hova]]. Amin' ny andrefan' ny rova ny vavahady andrefana natao hampiasain' ny rehetra. Ary eo atsimon' ny rova ny vavahady atsimo natao hidiran' ny mpanompo. Fandaminana ny anaty rova Toy izao kosa ny fandaminana ao anaty rova. Eo amin' ny ilany avaratra antsinanana amin' ny toerana avo indrindra ao anaty rova no misy ireo lapa miisa roa milahatra avaratra sy atsimo dia ny lapa Fenohasina an-dRabiby ary ny lapa Manjakazafy ipetrahan' ny mpanjaka sy ireo vadiny. Eo andrefan' ireo lapa ny kianja fikabarian' ny mpanjaka amin' ny fianakaviany sy ny tandapany sady filanonan' izy ireo toy ny famonoana [[omby volavita]] sy fandihizana. Eo andrefan' ny kianja kosa ny fasan' ny mpanjaka Rabiby raibeny sy [[Ramaintsoakanjo]] renibeny ary Andriandambotanimanjaka. '''Fandaminana ny anatin' ny lapa''' Toy izao kosa ny fandaminana anatin' ny lapa Fenohasina sy Manjakazafy: andrin-trano no eo afovoan' ny lapa; amin' ny lafiny avaratra antsinanana mitodika avaratra mianatsimo ny fandrian' ny mpanjaka koa mianavaradoha ny mpanjaka raha mandry ary mianatsimo kosa ny tongony; amin' ny lafiny atsinanana atsimo kosa no misy ireo fitaovana fandrahoan-tsakafon' ny mpanjaka; amin' ny ilany avaratra-andrefana anaty lapa kosa ny antokompatana misy ny akalana sady fisakafoanan' ny mpanjaka sy ny ankohonany; amin' ny lafiny atsimo anaty lapa kosa no fitoeran' ny [[akoho amam-borona]] sy ny fitaovampiadiana ary fitaovampiasan' ny mpanjaka. ==== Fizaran-tany teo Ambohidrabiby sy ny manodidina ==== '''Fizaran-tany''' Toy izao kosa ny fizaran-tany teo Ambohidrabiby sy ny manodidina: * Ny avaratry ny lapa, ny avara-drova, ny vakin-kady avaratra ary ny ivelan-kady avaratra hatrany ambany avaratr' Ambohidrabiby dia zaratany nomen' ny mpanjaka Ralambo an' ny [[Andriandoriamanjaka]] izay zana-dRabefaravolamanjaka tamin' Andrianamboninolona no zafin' ny mpanjaka Rabiby, dia ny zanaka amam-paran' Andriandambotanimanjaka valo mianadahy izany. * Ny atsimon' ny lapa sy atsimon-drova sy ny ivelan-kady atsimo ary ny ambany atsimon' Ambohidrabiby dia zaratany nomen' ny mpanjaka Ralambo an' Ambodifahitra. * Ny antsinanan' ny lapa sy atsinanan-drova sy ny ivelan-kady antsinana hatrany ambany antsinanan' Ambohidrabiby dia zaratany nomen' ny mpanjaka Ralambo hoan' ny Zanakarivonivahoaka, ny Andriandapamananihasiny (ao Ikelifaritra sy Ambatomahamanina) ary ny Ambohinanjakana. * Ny andrefan' ny lapa sy ny andrefan-drova ary ny ivelan-kady andrefana hatrany ambany andrefan' Ambohidrabiby dia zaratany nomen' ny mpanjaka Ralambo hoan' Antokomaro sy Ambohijina. Anefa ny Zanakarivonivahoaka dia mbola nahazo zaratany ao Andohalo amin' ny ambany atsimo-andrefan' Ambohidrabiby. Ravoromanga vadikelin' ny mpanjaka Ralambo dia nonina niaraka tamin' ny zanany telo lahy tao an-drovan' Ambohidrabiby. * Tsy nomen' ny mpanjaka Ralambo zaratany teo Ambohidrabiby sy ny manodidina anefa na Ravoromanga sy ny taranany fa Ambohitrolomahitsy no zaratany nomen' ny mpanjaka Ralambo an' ireo zanany telolahy tamin-dRavoromanga mba hiambina ny vavatany any. Satria anefa vady tian' ny mpanjaka Ralambo indrindra Ravoromanga dia teo ambany antsinanan' Ambohidrabiby ao Anjanakarivo andrefana amin' ny zaratanin' ny Zanakarivonivahoaka no nasian' ny mpanjaka Ralambo ny fasan-dRavoromanga. Izany no antony tsy ananan'ny Zanadravoromanga zaratany eo Ambohidrabiby sy ny manodidina. '''Ny vavahadin' Ambohidrabiby''' Nasian-dRalambo vavahady roa ny vohitr' Ambohidrabiby ka ny avaratra antsinana no natokany ho azy sy ny ankohonany ary ny fananany. Araka ny angano dia teo, hono, no nampidirina ilay jamoka vondraka volavita ka saika tsy omby ilay vavahady kanjo omby ihany ka novaina ho [[omby]] ny anarany<ref name=":0"><small>Na dia izany aza dia tsara ho marihina fa avy amin'ny teny banto hoe ''ngumbe'' ny hoe ''omby'' - fa tsy araka io angano lovantsofina io.</small></ref>. Ny vavahady atsimo-andrefana kosa dia nataony hoan’ny vahoaka. '''Ny toeram-pantsakana''' Any ivelan-kady kosa ny fatsakana efatra dia ireto avy izany: ao an-dohasaha ao ambany avaratra antsinanan' Ambohidrabiby ao Ankasina Andohalambono no fakana ny rano hampiasain' ny mpanjaka sy ny fianakaviany amin' ny fiainany andavanandro (handroana sy hisasana) sy hanahazana ny lamba landy fitafin-dRalambo sy ny ankohonany. Amin' ny tehezana amin' ny lafiny andrefan' Ambohidrabiby ao Andohalo no hakana ny rano hidiovana amin' ny [[Vintana|vintan-dratsy]] sy hisasan' ny vahoaka. Amin' ny anelakela-bohitra ao atsimon' Ambohidrabidrabiby kosa no tsakaina ny rano hampisain' ny vahoaka amin' ny andavanandro toy ny nahandro sy hisasasna. Ao avaratr' Ambohitrakely eroa ambany avaratr' Ambohidrabiby kosa ny fantsakana farany atao hoe Andoharanonandriana ka nisy voarabe naniry teo. Misy zohy maro koa amin' ny atsimo sy atsinanana anaty hadin' Ambohidrabiby izay mivoaka mianatsimo any [[Ambodifahitra]]. Ankoatr' izany, teo Andohalo misy fantsakana fidiovana eo anekela-bohitra. Amin' ny lafiny atsimo-andrefan' Ambohidrabiby no toerana fikabarian' ny mpanjaka Ralambo amin' ny vahoakany. '''Fonenan' ireo zana-dRalambo sy ny vahoakany''' Ireo zanaka natera-dRalambo dia nonina teo Ambohidrabiby ihany raha mbola kely saingy rehefa lehibebe dia nomeny zaratany honenana amin' ny vohitra manodidina toa an'[[Ambohimalaza]] ([[Andriatompokoindrindra|Andriantompokoindrindra]]), [[Ambohimanga]] (Andrianjaka), Lazaina, Ambohimanarivo akaikin' i [[Talata Volonondry]] (teo Andriampolofantsy tany amboalohany vao nifindra tao [[Antsomangy]]), Manandriana, [[Masindray]], Falimanjaka, Ankorombe akaikin' i [[Talata Volonondry]] (Andriamaneforalambo), [[Ambohitrolomahitsy]] (Zanadravoromanga), sns. Rehefa nilamina tanteraka ny fanjakan-dRalambo vao nidina nanorin-tanàna manodidina an' Ambohidrabiby ny sasany tamin' ny mponin' Ambohidrabiby ka tamin' izany no niorina ny tanàna manodidina an' Ambohidrabiby dia Ambohitrakely ao avaratra; Ampahidralambo sy [[Fonohasina]] ao avaratra-antsinanana; [[Ambodifahitra]] ao atsimo; Ambatondralambo ao atsimo-andrefana; Anjanakarivo sy Ambatomahamanina ao antsinanana; ary Ambohijina sy Antokomaro ao andrefana. '''Ny fandaminana ny fasana''' Nanafatra kosa anefa Ralambo fa rehefa miamboho izy dia eo atsimon' ny fasana nanafenana an-dRabiby sy [[Ramaitsoankanjo|Ramaintsoakanjo]] ary Andriandambotanimanjaka no hanorenana ny fasany sy ny an' ireo vadiny. Izany fandaminana izany dia maneho, araka ny fomba [[merina]], fa Rabiby sy ireo doriany dia nataon-dRalambo ho ambony firazanana noho Ralambo sy ireo taranany. Ny antony angamba dia noho ny hasin-dRabiby raibeny sy noho ny fifanarahana nisy teo amin-dRabiby sy [[Andriamanelo]] momba ny nampanjakana an-dRalambo ary ny amin'ny maha-manara-dreny an-dRalambo teo Ambohidrabiby. Tsy sahy nihoatra an-dRabiby raibeny, araka izany, i Ralambo fa nanome hasina azy ho amin' ny avaratra. Nahatakatra ny tantara fonosin' ny filahatry ny fasan-dRabiby sy Ralambo eo Ambohidrabiby ny mpanjaka [[Andrianampoinimerina]] ka nanafarany fa eo amin' ny avaratry ny fasan-dRabiby no anorenana ny fasan-dRasendrasoa vadibeny sy ireo taranany, koa ao no misy ny fasan-dRasendrasoa. Koa hatramin' [[Andrianampoinimerina]] dia toy izao ny filahatry ny fasana fito miandalana ao amin' ny rovan' Ambohidrabiby, araka ny filaharany avy avaratra mianatsimo: ny fasan-dRasendrasoa miloloha trano masina (sady misy ireo taranany) no avaratra indrindra. Eo atsimon' ny tranomasin-dRasendrasoa ary mitohoka aminy dia misy ny fasan' ny mpanjaka Rabiby. Mitohoka aminy eo atsimony ny fasan-dRamaintsoakanjo. Mitohoka eo atsimony kosa ny fasan' Andriandambotanimanjaka. Eo atsimon' io kosa ny lalan-kely mivoaka amin' ny vavahady andrefan' ny rova. Eo atsimon' ny lalankely, ny fasan' ny mpanjaka Ralambo. Mitohoka amin' io eo atsimo ny fasan-dRatsitohinamanjaka. Ary mitohoka amin' io sy amin' ny atsimo indrindra ny fasan' ny zanaka vavin-dRalambo sy Ratsitohinamanjaka, izay very anarana nefa lazain' ny lovantsofina fa vadin' Andriandambotanimanjaka. Izany fasan' andriana miisa fito ao Ambohidrabiby izany dia endriky ny fahafenoan' ny hasina sy ny tontolo eo amin' ny vohitr' Ambohidrabiby sy ny fahatanterahana ary ny fitohizan' ny taranaky ny mpanjaka mandrakizay doria. ==== Fanohizana nataon' Andrianampoinimerina ==== Raha nandamina ny fizaran-tany teo Ambohidrabiby ny mpanjaka [[Andrianampoinimerina]] (1787-1810) dia tsy novainy ny fanaon-dRalambo: teo amin' ny rova no nisy ny tranokotona nonenan-dRasendrasoa vadiny sy ireo zanany; ny avaratry ny lapa sy ny vakikady avaratra ary ny ambany avaratr' Ambohidrabiby dia nomeny ny [[Andriandoriamanjaka]]; ny atsimon' ny rova ka hatrany ambany atsimo dia nomeny an' Ambodifahitra sy Rafotsimarovahoaka - Raberanto avy eo Ambodifahitra, lehilahy mpitaritafika malaza dia nataon' Andrianampoinimerina ho isan' ny [[Zanadralambo]]; ny atsinanan' ny rova sy ny ambany antsinana rehetra dia nitambaran' ny Zanakarivonivahoaka, Andriandapamananihasiny ary Ambohinanjakana. Ny andrefan' ny rova sy ny ambany andrefana dia nametrahany ny Zanakarivonivahoaka, ny Ambohijina sy Antokomaro ary ny mpanompo. Tamin' Andrianampoinimerina nanjaka dia nisy olona nankasitrahany ka nafindrany sy nomeny zaratany teo Ambohidrabiby, isan' izany Andriamiharantsoa izay fianakavian' Andrianampoinimerina tany [[Ikaloy]] sy Anjafy ary Ambatofisaorana ary nantsoiny hiaraka aminy teo [[Ambohimanga]] koa rehefa nilamina ny tany dia napetrany tao Ambohidrabiby amin' ny zaratany misy ny Andriandoriamanjaka. Notazomin' Andrianampoinimerina teo Fonohasina Ambohidrabiby koa ny zanaky ny mpanjakan' Ambohibeloma avaratra rehefa resin' Andrianampoinimerina tao aorian' ny ady mahatsiravina ny fanjakan' Ambohibeloma. Ary farany, i Lehilava izay miaramila mpiambina mahafatrapo an' Andrianampoinimerina teny [[Ambohimanga]] dia nomeny zara-tany eo ambany avaratra andrefana amin' ny vohitr' Ambohidrabiby izay voahodidina tamboho gasy mandraka ankehitrio ka raikitra ho ''Antamboho'' ny anaran' io toerana io izay misy ireo fasan' i Lehilava sy ny taranany. ==== Fandaminana ny tanàna taty aoriana ==== Tato aoriana kosa rehefa niditra ny [[Kristianisma|fivavahana kristiana]] dia niorina ao amin' ny ilany avaratra-andrefana ao antampon' Ambohidrabiby ny tranom-mpiangonana [[Fiombonan' ny Fiangonana Kristiana eto Madagasikara|FJKM]] Ambohidrabiby tamin' ny tapaky ny taonjato faha-19. Tamin' ny taona 1896, rehefa nofoanan' ny [[Madagasikara zanatany frantsay|mpanjanatany frantsay]] ny firazanana (izany hoe ny [[Sarangam-poko eto Madagasikara|sarangam-poko]] sy ny fisapantsampanan' ny foko) teto [[Madagasikara]] sy nasaina nandoa hetra ny Malagasy isan-dahy, ireo [[Mainty enin-dreny|taranaka mpanompo]] teo Ambohidrabiby sy [[Fonohasina]] dia tsy mba nanana tany honenana intsony ary tsy nahazo zara-tany tamin' ireo tompony fahiny, ka nifindra monina eny atsimo-andrefan' Ambohidrabiby ary namorona tanàna teo natao hoe Antanambao. Ka izany no tsy ahitana taranaka mpanompo manana tany sy trano ao antampon' Ambohidrabiby sy ao Fonohasina fa lasa nifindra monina eny Antanambao izy ireo. Ambohidrabiby ara-tantara dia tsy misaraka amin' ny tanàna maro izay miorina eo amin' ny tehezany na teny akaikiny teny, isan' izany Ambatomahamanina, Ambatondralambo, Ambodiala, Ambodifahitra, Ambohijina, Ambohitrakely, Ambohitrandriananahary, Ampahidralambo, Anjanakarivo, Antamboho, Antanambao, Antokomaro, Ikelifaritra, Mamoriarivo, [[Talata Volonondry]], Fonohasina sy izay tsy volaza. === Fombafomba merina teraka teo Ambohidrabiby === Maro ny fombafomba merina no noforonin' ny mpanjaka [[Ralambo]] sy ny [[Andriandoriamanjaka]] mpanolotsainy teo Ambohidrabiby. ==== Ara-pôlitika sy sôsialy ary toekarena ==== Isan' ny fomba noforonina teo Ambohidrabiby ny firenena matanjaka, tokana sy mandry fahalemana; fanjakan' andriana sy fiarahamonina miorina amin' ny hasin' andriana izay miafina mandrakizay eo Ambohidrabiby; ny anarana hoe "Imerina" niantsoana ny faritry ny fanjakany sy "[[Imerina-Ambaniandro|Ambaniandro]]" niantsoany ny vahoakany, ny [[Fandroana|fandroan' andriana]] sy ny fankalazana ny [[Taom-baovao malagasy|taombaovao]] isaiky ny fitsingerenan' ny andro vava [[Alahamady]] ([[Alahamadibe]]) izay nahaterahan-dRalambo; ny [[Tendrombohitra roa ambin' ny folon' Imerina|tendrombohitra roa ambin' ny folo]] sy ny fiantsoana azy raha mivavaka amin' [[Andriamanitra (finoan-drazana malagasy)|Andriamanitra]] sy ny [[Razana (finoana malagasy)|razana]]; ny vady alana ondrana; ny antanan-tohatra teo amin' ny andriana sy ny tety razana; ny [[fanorona]], ny nampiaana ny anarana hoe "omby" sy ny fiompiana ary fihinana [[omby]] tao Imerina<ref name=":0" />. Tao [[Mamoriarivo]] amin' ny faritr' Ambohidrabiby no novorian' [[Andrianjaka]] ny arivo lahy honina eny [[Analamanga]] – izay lasa [[Antananarivo]] – ary ny hoe Manampisoa, Anjohy, Andohalo, Antsahanandriana, Ambohitrakely teny [[Antananarivo]] dia anaran-tany nalaina teo Ambohidrabiby, sns… Nisy tamin' ireo [[Andriandoriamanjaka]] teo Ambohidrabiby no niankandrefana sy nianatsimo rehefa notsofin-dRalambo rano ka lasa andriamanjaka tany [[Imamo]], [[Vonizongo]] sy faritr' i [[Fianarantsoa]] iny. ==== Ara-kolontsaina ==== Teo amin' ny lafiny lalaon-tsaina dia voatazon' ny [[lovantsofina]] fa teo Ambohidrabiby no nisy nanao [[fanorona]] voalohany taty anivon' ny riaka ka Rabiby sy ny fianakaviany no nanao izany ho [[fanandroana]] sy lalao ary fiheverana ny fanjakana. Havanana tamin' izany Ralambo ka nohantsiany ireo [[Andriandoriamanjaka]] mpanolotsainy hitsapany na lalin-tsaina na tsia. Resy teo anefa Ralambo ka hoy ny famaliny: "Ny andriana tsy mba resy" ary tamin' izany no nananarany an'[[Andriantompokoindrindra]] izay, mbola zaza tokoa, tsy ho resy am-panorona fa mahavery fanjakana. Noho io anatra nataon-dRalambo io hono no tsy nampiraika an' Andriantompokoindrindra raha notsapain-drainy izy sy Andrianjaka fa hoy ny famaliny: "Izaho mbola hamono telo noho dimy". ==== Ara-taozavatra ==== Tamin' ny taozavatra kosa dia Ambohidrabiby no renivohitry ny fanenomana [[lambalandy]] aty Imerina. Fony tany Ambohitsitakatra, ny renin' ny mpanjaka Rabiby ([[Arabo (vahoaka)|arabo]] io reniny io ary nanaraka azy hatrany andafin' ny riaka) no voalohany nitondra taty anivontany ny fahaizana [[tenona]] [[landy]] sy nampita ny fahaizany manenona landy tamin' ny vinantony [[Ramaintsoakanjo]] sy ny zafiny roa vavy dia [[Rabefaravolamanjaka]] sy [[Randapavola]], fa nofeperany tsy hivoaka ny zanaka amam-parany izany fahaizana landy izany. Tsy mahagaga araka izany raha ireo Andriandoriamanjaka eo Ambohidrabiby, izay taranaky ny mpanjaka Rabiby no mpanenona ôfisialy ny lambalandy itafiana sy ifonosan' ireo andriamanjaka nifandimby teto Imerina sy hakana ny [[soherina]] ilaofan' ireo mpanjaka merina hatramin-dRalambo ka hatramin-d[[Ranavalona III]]. Izany dia noho ny hafa-dRabiby sy Ralambo manao hoe "Tsy andriamanjaka raha tsy mitafy ireo lamba tenomin' Andriandoriamanjaka eto Ambohidrabiby". Koa araka ny lovantsofina dia ireo Andriandoriamanjaka teo Ambohidrabiby no nitafy ny [[jaky]] voalohany taty Imerina. Tsy mahagaga koa raha tamin' Imerina, ny andriana ihany no nahay nanenona lamba landy ary ny tena [[andriana]] merina dia tsy nitafy [[lamba arindrano]] (avy any [[Betsileo|Ibetsileo]]) na lamba landy avy any Imamo. === Ambohidrabiby mitaha amin' ny vohitra hafa === ==== Lovabe tsy mialonjafy sy hasin' Imerina ==== Ambohidrabiby no "lovabe tsy mialonjafin' Imerina" satria na iza [[Zanakandriana]], [[Zanadralambo]], [[Andriandoriamanjaka]], [[Zazamarolahy]], [[Andriamasinavalona (foko)|Andriamasinavalona]], Zanakandriamamilaza, [[Andriantompokoindrindra (foko)|Andriantompokoindrindra]], [[Andrianamboninolona (foko)|Andrianamboninolona]], [[Andriandranando (foko)|Andriandranando]], Zanadravoromanga dia samy taranaky ny mpanjaka Rabiby nanjaka sy nafenina teo Ambohidrabiby. Ary ireo olona rehetra mitonona ho isan' ny [[Merina|foko merina]] dia teo Ambohidrabiby no nahateraka izany anaram-poko izany sy ivon' izany foko izany tany amboalohany. Ambohidrabiby koa no atao hoe "hasin' Imerina", satria eo Ambohidrabiby no nafenina mandrakizay doria ny hasin' andriana sy ny hasin' ny [[Fanjakan' Imerina|fanjakana merina]]. ==== Sompitra fanovozan-kasina ==== Voafangotra amin' ny fomba telo fanaon' ny mpanjaka merina izany maha sompitra fanovozan-kasin' ny andriana merina an' Ambohidrabiby izany araka izao: # Amin' ny andron' ny [[Fandroana|fandroan' andriana]], raha tsy maty ny [[omby volavita]] teo Ambohidrabiby tsy mahazo mamono ny azy [[Ambohimanga]], [[Analamanga (havoana)|Analamanga]], sy ireo [[Tendrombohitra roa ambin' ny folon' Imerina|tendrombohitra roa ambin' ny folo]] sy [[vohitr' andriana]] sisa. Ny antony dia satria Ambohidrabiby no sompitra mitahiry ny hasin' andriana merina; # Eo Ambohidrabiby amin' ny [[Andriandoriamanjaka]] no tenomina ny lamba jaky itafiana sy ifonosan' ny mpanjaka rehetra taty Imerina na izy mpanjaka na taiza nanjaka, hatramin-Ralambo ka hatramin-d[[Ranavalona III]]. Tsy ara-dalàna sy tsy ara-pomba ny fahefan' ny mpanjaka merina izay tsy mitafy na mifono ny jaky notenomin' ireo Andriandoriamanjaka teo Ambohidrabiby; # Teo Ambohidrabiby amin' ny Andriandoriamanjaka no alaina ny [[soherina]] hilaofan' ny Andriamanjaka merina na taiza toerana nisy ny renivohi-panjakana, antony ara-pahamasinana, ara-pahadiovana ary ara-pitokisana no nahatonga ny mpanjaka Ralambo sy izay nandimby azy nanao izany. ==== Renivohitr' Imerina faha mpanjaka ==== Ary farany, Ambohidrabiby no ivo sy renivohitr' Imerina tamin' ny mpanjaka [[Ralambo]]. Nohajain' ny mpanjaka [[Andrianjaka]] Ambohidrabiby ka antony nisafidianany an' [[Antananarivo]] ho renivohi-panjakany satria ny toerana misy an' Ambohidrabiby dia eo amin' ny zoro avaratra antsinanan' Antananarivo. Ambohidrabiby ihany koa no eo amin' ny [[Alahamady|alahamadintany]] na zoro firarazana raha jerena ny fipetrak' ireo tendrombohitra roa ambin' ny folo masina, ary Antananarivo no eo amin' ny laka. Ny mpanjaka [[Andriamasinavalona]] dia nifidy efa-dahy (samy hafa reny izy efatra lahy ireo) tamin' ireo zanany roa ambin' ny folo isa mba hampanjakainy ka samy nampanjakainy tamin' ny vohitra iray avy izy efa-dahy ireo dia teo [[Analamanga (havoana)|Antananarivo]], Ambohidrabiby, [[Ambohimanga]] ary [[Ambohidratrimo]]. Andrianavalomanotronimerina no anaran' ilay zanaky ny mpanjaka Andriamasinavalona izay nampanjakainy teo Ambohidrabiby (sy Amboatany). Amin' ny maha taranak' Andrianamboninolona ny renin' Andrianavalomanotronimerina no antony nampanjakan' Andriamasinavalona an' Andrianavalonimerina teo Ambohidrabiby. [[Andrianampoinimerina]] koa dia nanana vady roa ambin' ny folo ka rehefa niamboho Rabodonimerina vadibeny dia Rasendrasoa no lasa vadibeny. Ary napetrak' Andrianampoinimerina teo Ambohidrabiby i Rasendrasoa vadibeny koa mbola ao ny fasany nanafenana azy sy ny taranany. Hatramin' Andrianampoinimerina ka hatramin' ny [[Ranavalona III]], dia renivohitry ny faritra [[Mandiavato]] Ambohidrabiby, tsy [[vodivona]] no tsy [[Menakely (tany)|menakely]] fa natao [[Menabe (tany)|menabe]] tsy alaim-bodihena Ambohidrabiby. Teo [[Antananarivo]] dia nomen' ny mpanjaka Andrianampoinimerina haja manokana Ambohidrabiby satria ny [[Andriandoriamanjaka]] sy ny tera-dRaberanto samy avy eo Ambohidrabiby no nahazo zaratany tao anatin' ny faritra voahodidina hadivory tao Andohalo niaraka tamin'[[Andriamasinavalona]] sy Andriateloray. Ambohidrabiby sy [[Ambohimanga]] ary [[Ilafy]] mitambatra no antsoina hoe "Avaradrano", ilay zoky sy lehibe indrindra amin' Imerina enin-toko. Amin' ireo [[Tendrombohitra roa ambin' ny folon' Imerina|tendrombohitra roa ambin' ny folo]] masina aty Imerina dia fahatelo aorian' Analamanga sy [[Ambohimanga]] ny filaharan' Ambohidrabiby. Renivohitry ny fari-piadidiam-panjakana ny vohitra manodidina azy tamin' ny [[Madagasikara zanatany frantsay|fanjanahantany]] Ambohidrabiby. Ankehitriny dia ao anatin' ny kaomina Ambohidrabiby no misy azy. === Ireo olo-malazan'Ambohidrabiby fahizay === Tsongaina manokana amin' ireo ireto olo-malaza teo Ambohidrabiby nanomboka tamin' ny taonjato faha-16 ka hatramin' ny taona 1895: [[Rabiby]], [[Ralambo]], [[Ramaintsoakanjo]], Randapavola, Rabefaravolamanjaka, ny [[Andriandoriamanjaka]], [[Ravoromanga]], Andrianavalomanotronimerina, [[Rasendrasoa]], Ramatoa Rapoenty, Rajaokarivony, Andriamiharantsoa, Rainitavimaserana, Raberanto, Lehilava, printsy Rabemaso, Rainimazaoro Razakanavalona, ary Randriambola. == Jereo koa == * [[Imerina-Ambaniandro]] * [[Vohitr' andriana]] * [[Tendrombohitra roa ambin' ny folon' Imerina]] * [[Alasora]] * [[Ambohidrabiby]] * [[Imerimanjaka]] * [[Ampandrana]] * [[Ilafy]] * [[Analamanga (havoana)]] * [[Ambohimanga]] * [[Antsahadinta]] * [[Ambohitrontsy]] * [[Imerimandroso]] * [[Ikaloy]] * [[Namehana]]. == Fanamarihana == [[Sokajy:Kaominina any Madagasikara]] [[Sokajy:Tanàna ao Madagasikara]] <references /> 44512cxl4l29gsg4vccsojkik6ls9ns 1111257 1111256 2025-06-29T04:03:50Z RAKOTONIRINA Fanirilalaina Christien 35841 Infobox 1111257 wikitext text/x-wiki [[Sary:Ambohidrabiby et le nouvel an malgache.JPG|vignette|Ambohidrabiby]]{{Infobox tanàna|anarana=Ambohidrabiby|saina=Malagasy|velarantany=30km2|isam-ponina=7893|faritany=Antananarivo|firenena=Madagasikara|tanàna=NC|fanjakana=Nc|tanàn-dehibe=NC|ben'ny tanàna=NC|sary=[[File:Ambohidrabiby, les tombeaux des Rois Rabiby et Ralambo, ancêtres des natifs de Fonohasina.JPG|Ambohidrabiby,_les_tombeaux_des_Rois_Rabiby_et_Ralambo,_ancêtres_des_natifs_de_Fonohasina]]}} '''Ambohidrabiby''' dia tanàna miorina eo antampon-tendrombohitra sady [[Kaominina ao Madagasikara|firaisam-pokotany malagasy]] ao amin' ny fivondronan[[Distrikan'Antananarivo-Avaradrano|' Antananrivo-Avaradrano]], faritra [[Faritra Analamanga|Analamanga]] ary [[faritanin' Antananarivo]]. 22 km miala an' [[Antananarivo]] amin' ny lalana mankany [[Anjozorobe]] no misy an' Ambohidrabiby. Tao anatin' ny kaominina [[Talata Volonondry]] izy talohan' ny volana avrily 2015. Ireo tendrombohitra manodidina azy dia [[Ambohimanga]] no eroa ampita andrefany, Ambohitrandriananahary no eroa ampita avaratra-antsinanany, [[Ilafy]] sy [[Antananarivo]] no eroa ampita atsimony. Raha mitaha amin' ireo tendrombohitra 12 masina ao Imerina kosa dia Ambohidrabiby no eo amin' ny [[Alahamady|zoro avaratra-antsinanana]]. Raha ho any Ambohidrabiby dia eo amin' ny PK 22 Km mahery manaraka ny lalam-pirenena faha-3 mihazo an' [[Anjozorobe]] no misy azy ary eo amin' ny tobin' ny fiaram-pitaterana Ambodivona, fiara mankeny Talata Volonondry no raisina. 22 km miala an' [[Antananarivo]] amin' ny lalana mankany [[Anjozorobe]] no misy an' Ambohidrabiby. Tao anatin' ny kaominina [[Talata Volonondry]] izy talohan' ny volana avrily 2015. Ireo tendrombohitra manodidina azy dia [[Ambohimanga]] no eroa ampita andrefany, Ambohitrandriananahary no eroa ampita avaratra-antsinanany, [[Ilafy]] sy [[Antananarivo]] no eroa ampita atsimony. Raha mitaha amin' ireo tendrombohitra 12 masina ao Imerina kosa dia Ambohidrabiby no eo amin' ny [[Alahamady|zoro avaratra-antsinanana]]. Raha ho any Ambohidrabiby dia eo amin' ny PK 22 Km mahery manaraka ny lalam-pirenena faha-3 mihazo an' [[Anjozorobe]] no misy azy ary eo amin' ny tobin' ny fiaram-pitaterana Ambodivona, fiara mankeny Talata Volonondry no raisina. == Tantara == Ambohidrabiby dia vohitra niorina efa hatramin' ny taonjato faha-16. === Ny niforonan' ilay anaraa === ==== Araka ny angano ==== Araka ny [[lovantsofina]] dia nisy biby natahoran' ny olona ny vohitra toy ny [[fananimpitoloha]] izay nihodidina impito ny vohitra ny halavany sy ny [[songomby]] mivady ka nataon' ny olona ho "Ambohitrabiby". ==== Araka ny lovantsofina ==== Misy kosa anefa no milaza fa Ankotrokotroka no anaran' ny vohitra tany amboalohany ka Andriandroka, mpanjaka [[vazimba]] nalaza tamin' ny filalaovana [[varatra]] sy ny vahoakany no nonina teo. Ary misy milaza fa nonina teo ireo [[Vazimba]] manendy alohan' ny nifindrany monina tany Anosivola. Araka ny lovantsofina ihany, ny voalohan' ny taonjato faha-16 dia nisy mpanjaka arabo nantsoina hoe Habib (nogasiana ho [[Rabiby]]) rehefa vaky sambo tao amorontsiraka avaratra-antsinanan' i [[Madagasikara]] dia niakatra taty afovoantany izy sy ny olom-peheziny ary tonga tao Ambohitsitakatra ao [[Anjozorobe]] koa naka vady an-d[[Ramaitsoankanjo|Ramaintsoakanjo]] izay zanaka vavin' ny mpanjaka vazimba tao Ambohitsitakatra. Tato aoriana dia niala tao Ambohitsitaka i Rabiby sy ny fianakaviany, ny vahoakany ary ireo angaralahiny koa tonga teo ambany avaratra antsinanan' Ankotrokotroka (anaran' Ambohidrabiby taloha). Tamin' izany dia nisy tanànan' ny Vazimba niorina teo antampon' Ankotrokotroka ary Andriandroka no mpanjaka vazimba teo. Nikasa haka an' Ankotrokotroka i Rabiby koa mialohan' izany dia nanao joro nangataka fitahiana tamin' [[Andriamanitra (finoan-drazana malagasy)|Andriamanitra]] teo ambany avaratra antsinan' ny vohitr' Ankotrokotroka (eo amin' ny misy ny tanàna [[Fonohasina]] ankehitrio) ny mpanjaka Rabiby araka ny fombafomba nampanaovin' ny [[ombiasy]]. Rehefa izany dia nanihiny ny vohitr' Ankotrokotroka koa azony mora foana ary nitsoaka ny [[Vazimba]] nonina teo. Nanan-daza loatra Rabiby ka niova ho Ambohidrabiby ny anaran' ny vohitra Ankotrokotroka. Misy lovatsofina milaza fa izy Rabiby ihany no nanova an' Ankotrokotroka ho Ambohidrabiby anefa misy lovantsofina hafa milaza fa ny mpanjaka [[Ralambo]] no nanova ny anarambohitra ho Ambohidrabiby mba ho fahatsiarovana ny raibeny Rabiby. === Rabiby sy Ralambo: mpanjaka nalaza teo Ambohidrabiby === [[Fanandroana malagasy|Mpanandro]] tsy nanam-paharoa ny mpanjaka [[Rabiby]] ka voatazon’ny ohabolana hoe "Aza milaza mahita volana alohan-dRabiby". Novain-dRabiby ho [[Fiteny arabo|teny arabo]] ny anaram-bolana 12 sy ny anaran'andro 7 taty anivon' ny riaka raha tamin' ny [[Fiteny vazimba|teny vazimba]] sy [[Fiteny malay|maley]] izany, ka izy Rabiby no nampiasa ny teny hoe [[Alahamady]], [[Adaoro]], [[Alohotsy|Alohontsy]], [[Adimizana|Admizana]], [[Alatsinainy]], [[Talata]], sns voalohany taty anivon' ny riaka. [[Ramaintsoakanjo|Ramaitsoakanjo]] no vadiny izay niterahany an-Rabefaravolamanjaka vavimatoany sy Randapavola (Imaintsoanala) vaviaivony. Tamin-dRabiby dia fanjakana vazimba sy maley mitsitokotoko maro ny taty anivon' ny riaka. [[Andriamanelo]], mpanjaka maley teo [[Alasora]] tamin' ny taona 1540-1575, no nangataka an-dRabefaravolamanjaka ho vadiny saingy nampanambadian-dRabiby an'[[Andrianamboninolona]] ity zanany vavimatoa ity satria ny zanak' ireo no nokasainy hampanjakaina, ka Randapavola no nomeny ho vadin' [[Andriamanelo]]. Rabefaravolamanjaka sy [[Andrianamboninolona]] dia niteraka ireo [[Andriandoriamanjaka]]. Randapavola sy Andriamanelo kosa niteraka an-d[[Ralambo]] tamin’ny andro vava alahamady rehefa tsy nahazo zaza in’enina izy ireo talohan’izany. Rabefaravolamanjaka dia nonina sy nafenina ao an-tampon' Ambohitrandriananahary, tendrombohitra eroa ampita avaratra antsinanan' Ambohidrabiby satria tsy nety nanaraka an' [[Andrianamboninolona]] izy. Natao ho Ambohitrandriananahary no anaran' io vohitra io ho fahatsiarovana ny vohitr' Ambohitrandriananahary eo avaratr' i [[Alasora]] izay vohitr' Andrianamboninolona. Ny lazan-dRabiby sy ny vohitr' Ambohidrabiby hono no isan' ny nahatonga an-dRabefaravolamanjaka sy [[Ralambo]] (1575-1610) hisafidy hijanona eny Ambohidrabiby. Tsy nijanona tamin' ny rainy teo Alasora mantsy Ralambo fa nanara-dreny teny Ambohidrabiby izay nofinidiny ho renivohitry ny fanjakany sy hilevenany. Teo Ambohidrabiby i Ralambo sy ireo [[Andriandoriamanjaka]] no niara-nitantana ny fanjakana sy namorona ireo soatoavina maro izay lova mipetraka hoan' ny foko sy [[andriana]] [[merina]] mandrak' ankehitrio toy ny fiantsoana ny [[tendrombohitra 12]] raha hivavaka, ny [[Fandroan'Andriana|fandroana]], ny teti-razana, ny fihinanana omby, ny fitafiana ny jaky, sy ny maro hafa. Tsy nionona tamin' ny fandovàna ny fanjakan-d[[Rabiby]] raibeny sy [[Andriamanelo]] rainy teo [[Alasora]] mantsy Ralambo fa nanohitra sy nandresy ireo foko Ontaiva, sy Antavaratra ary [[Sakalava]] tonga nanafika taty anivon' ny riaka. Nohodidinin-dRalambo hady telo sosona Ambohidrabiby hiarovany amin' ny fahavalo, koa Ambohidrabiby no vohitra fahatelo taty anivon' ny riaka nahitana [[hadivory]]. Nasiany [[apombo]] mirehitra ny hadivory ka maro ireo Antavaratra sy [[Bezanozano]] ary Sakalava no maty ka tsy sahy intsony nanarina ary nilamina ny tany nanomboka hatreo. Noreseny koa ireo fanjakana nahaleo tena nanodidina azy toa an' [[Imerikasinina]] sy Andrianafovaratra mpanjakany ary ireo [[Vazimba]] teo antsinanan’Ambohidrabiby. Tonga fanjakana lehibe voalohany taty anivon’ny riaka ny fanjakan-dRalambo satria voafaritra amin' izany hatrany [[Ambohimalaza]], ka hatrany [[Ambohimanga]], ka hatrany [[Andringitra]], [[Masindray|Mansindray]], sy [[Talatavolonondry|Talata Volonondry]], ary [[Alasora]] ny fanjakany. Tamin' ny andron' [[Andriamasinavalona]] kosa dia nozarainy efatra tamin' ny zanany efa-dahy ny fanjakany koa ny zanany [[Andrianavalonimerina]] no nampitoeriny teo Ambohidrabiby. Lasan' ny rahalahiny teroa [[Ambohimanga]] anefa ny fanjakan' Andrianavalonimerina koa tsy nahazo nilevina teo Ambohidrabiby i Andrianavalonimerina fa nafenina teo amin' ny [[Rova Manjakamiadana|Rovan' Antananarivo]] izy. Ny taranak' Andrianavalonimerina koa dia noesorina teo Ambohidrabiby ary tsy nahazo zaratany teo Ambohidrabiby fa nafindran' ny mpanjaka honina ao Andranovelona avaratr' Ambohidrabiby. Koa tsy misy taranak' Andrianavalonimerina intsony eo Ambohidrabiby hatramin' izany fa tamin'[[Andrianampoinimerina]] vao tafaverina nonina teo Ambohidrabiby i Raketabao zafiafin' Andrianavalonimerina. Tamin' Andrianampoinimerina (1787-1810) dia nametrahany ny vadibeny natao hoe [[Rasendrasoa]] teo Ambohidrabiby. Ambohidrabiby moa dia [[Menabe (tany)|menabe]] fa tsy [[Menakely (tany)|menakely]] no tsy [[vodivona]] koa tsy tompombodivona no tsy tompomenakely i [[Rasendrasoa]], nefa dia nanana ny lazany koa izy. Raha tsiahivina, rehefa niamboho Rabodonimerina vadin' ny mpanjaka Andrianampoinimerina dia Rasendrasoa no lasa vadiben' Andrianampoinimerina. Rasendrasoa moa dia zafin' Andriampolofantsy ao Atsomangy. Na dia [[Zanadralambo amin' Andrianjaka]] aza no firazanan' Andriampolofantsy, nisy tamin' ny terak' Andriampolofantsy kosa no natao ho [[Andriamasinavalona (foko)|Andriamasinavalona]] ny firazanany, isan' ireny ny taranak' Andriamanitrirazaka lahiaivon' Andriampolofantsy nipoiran-dRasendrasoa. Koa Andriamasinavalona, fa tsy Zanadralambo amin' Andrianjaka, akory, araka izany, ny firazanan-dRasendrasoa na dia taranak' Andriampolofantsy izy ary avy ao Ambohitsoa no fiaviany. Ramatoa Rapoenty zafin-dRasendrasoa sy Andrianampoinimerina no saika hasandratra ho [[Fanjakan' i Madagasikara|mpanjakan' i Madagasikara]] tamin' ny taona 1863. Ny printsy Rabemaso zafin-dRavaozandriny ([[Zanakandriana]]) sy Andriamahanona (Zanakandriana) sady zafian-dRasendrasoa sy Andrianampoinimerina kosa no printsin' [[Avaradrano]] sy [[Marovatana]] tamin' ny fiafaran' ny fanjakan' andriana merina teto Madagasikara tamin' ny taona 1895. Mbola ao antampon' Ambohidrabiby mandraka ankehitrio ny fasana-dRasendrasoa sy ireo taranany. === Fizaran-tany teo Ambohidrabiby === Rehefa nilamina ny tany dia nalamin-dRalambo ny vohitr’ Ambohidrabiby araka ny [[vintana]] sy zon' ny tsirairay ka toy izao izany: tao antampony sy afovoan' Ambohidrabiby ny [[rova]] efa-joro voafefy rarivato sy hazo. ==== Fandaminana ny rova sy ny lapa ==== '''Ny vavahadin' ny rova''' Vavahady efatra no fidirana ao anaty rova. Amin' ny avaratry ny rova no misy ny vavahady avaratra izay natokana hidirana sy hivoahan' ny mpanjaka sy ny andriana. Amin' ny antsinanan' ny rova ny vavahady antsinana natao hidirana sy hivoahan' ny [[Hova]]. Amin' ny andrefan' ny rova ny vavahady andrefana natao hampiasain' ny rehetra. Ary eo atsimon' ny rova ny vavahady atsimo natao hidiran' ny mpanompo. Fandaminana ny anaty rova Toy izao kosa ny fandaminana ao anaty rova. Eo amin' ny ilany avaratra antsinanana amin' ny toerana avo indrindra ao anaty rova no misy ireo lapa miisa roa milahatra avaratra sy atsimo dia ny lapa Fenohasina an-dRabiby ary ny lapa Manjakazafy ipetrahan' ny mpanjaka sy ireo vadiny. Eo andrefan' ireo lapa ny kianja fikabarian' ny mpanjaka amin' ny fianakaviany sy ny tandapany sady filanonan' izy ireo toy ny famonoana [[omby volavita]] sy fandihizana. Eo andrefan' ny kianja kosa ny fasan' ny mpanjaka Rabiby raibeny sy [[Ramaintsoakanjo]] renibeny ary Andriandambotanimanjaka. '''Fandaminana ny anatin' ny lapa''' Toy izao kosa ny fandaminana anatin' ny lapa Fenohasina sy Manjakazafy: andrin-trano no eo afovoan' ny lapa; amin' ny lafiny avaratra antsinanana mitodika avaratra mianatsimo ny fandrian' ny mpanjaka koa mianavaradoha ny mpanjaka raha mandry ary mianatsimo kosa ny tongony; amin' ny lafiny atsinanana atsimo kosa no misy ireo fitaovana fandrahoan-tsakafon' ny mpanjaka; amin' ny ilany avaratra-andrefana anaty lapa kosa ny antokompatana misy ny akalana sady fisakafoanan' ny mpanjaka sy ny ankohonany; amin' ny lafiny atsimo anaty lapa kosa no fitoeran' ny [[akoho amam-borona]] sy ny fitaovampiadiana ary fitaovampiasan' ny mpanjaka. ==== Fizaran-tany teo Ambohidrabiby sy ny manodidina ==== '''Fizaran-tany''' Toy izao kosa ny fizaran-tany teo Ambohidrabiby sy ny manodidina: * Ny avaratry ny lapa, ny avara-drova, ny vakin-kady avaratra ary ny ivelan-kady avaratra hatrany ambany avaratr' Ambohidrabiby dia zaratany nomen' ny mpanjaka Ralambo an' ny [[Andriandoriamanjaka]] izay zana-dRabefaravolamanjaka tamin' Andrianamboninolona no zafin' ny mpanjaka Rabiby, dia ny zanaka amam-paran' Andriandambotanimanjaka valo mianadahy izany. * Ny atsimon' ny lapa sy atsimon-drova sy ny ivelan-kady atsimo ary ny ambany atsimon' Ambohidrabiby dia zaratany nomen' ny mpanjaka Ralambo an' Ambodifahitra. * Ny antsinanan' ny lapa sy atsinanan-drova sy ny ivelan-kady antsinana hatrany ambany antsinanan' Ambohidrabiby dia zaratany nomen' ny mpanjaka Ralambo hoan' ny Zanakarivonivahoaka, ny Andriandapamananihasiny (ao Ikelifaritra sy Ambatomahamanina) ary ny Ambohinanjakana. * Ny andrefan' ny lapa sy ny andrefan-drova ary ny ivelan-kady andrefana hatrany ambany andrefan' Ambohidrabiby dia zaratany nomen' ny mpanjaka Ralambo hoan' Antokomaro sy Ambohijina. Anefa ny Zanakarivonivahoaka dia mbola nahazo zaratany ao Andohalo amin' ny ambany atsimo-andrefan' Ambohidrabiby. Ravoromanga vadikelin' ny mpanjaka Ralambo dia nonina niaraka tamin' ny zanany telo lahy tao an-drovan' Ambohidrabiby. * Tsy nomen' ny mpanjaka Ralambo zaratany teo Ambohidrabiby sy ny manodidina anefa na Ravoromanga sy ny taranany fa Ambohitrolomahitsy no zaratany nomen' ny mpanjaka Ralambo an' ireo zanany telolahy tamin-dRavoromanga mba hiambina ny vavatany any. Satria anefa vady tian' ny mpanjaka Ralambo indrindra Ravoromanga dia teo ambany antsinanan' Ambohidrabiby ao Anjanakarivo andrefana amin' ny zaratanin' ny Zanakarivonivahoaka no nasian' ny mpanjaka Ralambo ny fasan-dRavoromanga. Izany no antony tsy ananan'ny Zanadravoromanga zaratany eo Ambohidrabiby sy ny manodidina. '''Ny vavahadin' Ambohidrabiby''' Nasian-dRalambo vavahady roa ny vohitr' Ambohidrabiby ka ny avaratra antsinana no natokany ho azy sy ny ankohonany ary ny fananany. Araka ny angano dia teo, hono, no nampidirina ilay jamoka vondraka volavita ka saika tsy omby ilay vavahady kanjo omby ihany ka novaina ho [[omby]] ny anarany<ref name=":0"><small>Na dia izany aza dia tsara ho marihina fa avy amin'ny teny banto hoe ''ngumbe'' ny hoe ''omby'' - fa tsy araka io angano lovantsofina io.</small></ref>. Ny vavahady atsimo-andrefana kosa dia nataony hoan’ny vahoaka. '''Ny toeram-pantsakana''' Any ivelan-kady kosa ny fatsakana efatra dia ireto avy izany: ao an-dohasaha ao ambany avaratra antsinanan' Ambohidrabiby ao Ankasina Andohalambono no fakana ny rano hampiasain' ny mpanjaka sy ny fianakaviany amin' ny fiainany andavanandro (handroana sy hisasana) sy hanahazana ny lamba landy fitafin-dRalambo sy ny ankohonany. Amin' ny tehezana amin' ny lafiny andrefan' Ambohidrabiby ao Andohalo no hakana ny rano hidiovana amin' ny [[Vintana|vintan-dratsy]] sy hisasan' ny vahoaka. Amin' ny anelakela-bohitra ao atsimon' Ambohidrabidrabiby kosa no tsakaina ny rano hampisain' ny vahoaka amin' ny andavanandro toy ny nahandro sy hisasasna. Ao avaratr' Ambohitrakely eroa ambany avaratr' Ambohidrabiby kosa ny fantsakana farany atao hoe Andoharanonandriana ka nisy voarabe naniry teo. Misy zohy maro koa amin' ny atsimo sy atsinanana anaty hadin' Ambohidrabiby izay mivoaka mianatsimo any [[Ambodifahitra]]. Ankoatr' izany, teo Andohalo misy fantsakana fidiovana eo anekela-bohitra. Amin' ny lafiny atsimo-andrefan' Ambohidrabiby no toerana fikabarian' ny mpanjaka Ralambo amin' ny vahoakany. '''Fonenan' ireo zana-dRalambo sy ny vahoakany''' Ireo zanaka natera-dRalambo dia nonina teo Ambohidrabiby ihany raha mbola kely saingy rehefa lehibebe dia nomeny zaratany honenana amin' ny vohitra manodidina toa an'[[Ambohimalaza]] ([[Andriatompokoindrindra|Andriantompokoindrindra]]), [[Ambohimanga]] (Andrianjaka), Lazaina, Ambohimanarivo akaikin' i [[Talata Volonondry]] (teo Andriampolofantsy tany amboalohany vao nifindra tao [[Antsomangy]]), Manandriana, [[Masindray]], Falimanjaka, Ankorombe akaikin' i [[Talata Volonondry]] (Andriamaneforalambo), [[Ambohitrolomahitsy]] (Zanadravoromanga), sns. Rehefa nilamina tanteraka ny fanjakan-dRalambo vao nidina nanorin-tanàna manodidina an' Ambohidrabiby ny sasany tamin' ny mponin' Ambohidrabiby ka tamin' izany no niorina ny tanàna manodidina an' Ambohidrabiby dia Ambohitrakely ao avaratra; Ampahidralambo sy [[Fonohasina]] ao avaratra-antsinanana; [[Ambodifahitra]] ao atsimo; Ambatondralambo ao atsimo-andrefana; Anjanakarivo sy Ambatomahamanina ao antsinanana; ary Ambohijina sy Antokomaro ao andrefana. '''Ny fandaminana ny fasana''' Nanafatra kosa anefa Ralambo fa rehefa miamboho izy dia eo atsimon' ny fasana nanafenana an-dRabiby sy [[Ramaitsoankanjo|Ramaintsoakanjo]] ary Andriandambotanimanjaka no hanorenana ny fasany sy ny an' ireo vadiny. Izany fandaminana izany dia maneho, araka ny fomba [[merina]], fa Rabiby sy ireo doriany dia nataon-dRalambo ho ambony firazanana noho Ralambo sy ireo taranany. Ny antony angamba dia noho ny hasin-dRabiby raibeny sy noho ny fifanarahana nisy teo amin-dRabiby sy [[Andriamanelo]] momba ny nampanjakana an-dRalambo ary ny amin'ny maha-manara-dreny an-dRalambo teo Ambohidrabiby. Tsy sahy nihoatra an-dRabiby raibeny, araka izany, i Ralambo fa nanome hasina azy ho amin' ny avaratra. Nahatakatra ny tantara fonosin' ny filahatry ny fasan-dRabiby sy Ralambo eo Ambohidrabiby ny mpanjaka [[Andrianampoinimerina]] ka nanafarany fa eo amin' ny avaratry ny fasan-dRabiby no anorenana ny fasan-dRasendrasoa vadibeny sy ireo taranany, koa ao no misy ny fasan-dRasendrasoa. Koa hatramin' [[Andrianampoinimerina]] dia toy izao ny filahatry ny fasana fito miandalana ao amin' ny rovan' Ambohidrabiby, araka ny filaharany avy avaratra mianatsimo: ny fasan-dRasendrasoa miloloha trano masina (sady misy ireo taranany) no avaratra indrindra. Eo atsimon' ny tranomasin-dRasendrasoa ary mitohoka aminy dia misy ny fasan' ny mpanjaka Rabiby. Mitohoka aminy eo atsimony ny fasan-dRamaintsoakanjo. Mitohoka eo atsimony kosa ny fasan' Andriandambotanimanjaka. Eo atsimon' io kosa ny lalan-kely mivoaka amin' ny vavahady andrefan' ny rova. Eo atsimon' ny lalankely, ny fasan' ny mpanjaka Ralambo. Mitohoka amin' io eo atsimo ny fasan-dRatsitohinamanjaka. Ary mitohoka amin' io sy amin' ny atsimo indrindra ny fasan' ny zanaka vavin-dRalambo sy Ratsitohinamanjaka, izay very anarana nefa lazain' ny lovantsofina fa vadin' Andriandambotanimanjaka. Izany fasan' andriana miisa fito ao Ambohidrabiby izany dia endriky ny fahafenoan' ny hasina sy ny tontolo eo amin' ny vohitr' Ambohidrabiby sy ny fahatanterahana ary ny fitohizan' ny taranaky ny mpanjaka mandrakizay doria. ==== Fanohizana nataon' Andrianampoinimerina ==== Raha nandamina ny fizaran-tany teo Ambohidrabiby ny mpanjaka [[Andrianampoinimerina]] (1787-1810) dia tsy novainy ny fanaon-dRalambo: teo amin' ny rova no nisy ny tranokotona nonenan-dRasendrasoa vadiny sy ireo zanany; ny avaratry ny lapa sy ny vakikady avaratra ary ny ambany avaratr' Ambohidrabiby dia nomeny ny [[Andriandoriamanjaka]]; ny atsimon' ny rova ka hatrany ambany atsimo dia nomeny an' Ambodifahitra sy Rafotsimarovahoaka - Raberanto avy eo Ambodifahitra, lehilahy mpitaritafika malaza dia nataon' Andrianampoinimerina ho isan' ny [[Zanadralambo]]; ny atsinanan' ny rova sy ny ambany antsinana rehetra dia nitambaran' ny Zanakarivonivahoaka, Andriandapamananihasiny ary Ambohinanjakana. Ny andrefan' ny rova sy ny ambany andrefana dia nametrahany ny Zanakarivonivahoaka, ny Ambohijina sy Antokomaro ary ny mpanompo. Tamin' Andrianampoinimerina nanjaka dia nisy olona nankasitrahany ka nafindrany sy nomeny zaratany teo Ambohidrabiby, isan' izany Andriamiharantsoa izay fianakavian' Andrianampoinimerina tany [[Ikaloy]] sy Anjafy ary Ambatofisaorana ary nantsoiny hiaraka aminy teo [[Ambohimanga]] koa rehefa nilamina ny tany dia napetrany tao Ambohidrabiby amin' ny zaratany misy ny Andriandoriamanjaka. Notazomin' Andrianampoinimerina teo Fonohasina Ambohidrabiby koa ny zanaky ny mpanjakan' Ambohibeloma avaratra rehefa resin' Andrianampoinimerina tao aorian' ny ady mahatsiravina ny fanjakan' Ambohibeloma. Ary farany, i Lehilava izay miaramila mpiambina mahafatrapo an' Andrianampoinimerina teny [[Ambohimanga]] dia nomeny zara-tany eo ambany avaratra andrefana amin' ny vohitr' Ambohidrabiby izay voahodidina tamboho gasy mandraka ankehitrio ka raikitra ho ''Antamboho'' ny anaran' io toerana io izay misy ireo fasan' i Lehilava sy ny taranany. ==== Fandaminana ny tanàna taty aoriana ==== Tato aoriana kosa rehefa niditra ny [[Kristianisma|fivavahana kristiana]] dia niorina ao amin' ny ilany avaratra-andrefana ao antampon' Ambohidrabiby ny tranom-mpiangonana [[Fiombonan' ny Fiangonana Kristiana eto Madagasikara|FJKM]] Ambohidrabiby tamin' ny tapaky ny taonjato faha-19. Tamin' ny taona 1896, rehefa nofoanan' ny [[Madagasikara zanatany frantsay|mpanjanatany frantsay]] ny firazanana (izany hoe ny [[Sarangam-poko eto Madagasikara|sarangam-poko]] sy ny fisapantsampanan' ny foko) teto [[Madagasikara]] sy nasaina nandoa hetra ny Malagasy isan-dahy, ireo [[Mainty enin-dreny|taranaka mpanompo]] teo Ambohidrabiby sy [[Fonohasina]] dia tsy mba nanana tany honenana intsony ary tsy nahazo zara-tany tamin' ireo tompony fahiny, ka nifindra monina eny atsimo-andrefan' Ambohidrabiby ary namorona tanàna teo natao hoe Antanambao. Ka izany no tsy ahitana taranaka mpanompo manana tany sy trano ao antampon' Ambohidrabiby sy ao Fonohasina fa lasa nifindra monina eny Antanambao izy ireo. Ambohidrabiby ara-tantara dia tsy misaraka amin' ny tanàna maro izay miorina eo amin' ny tehezany na teny akaikiny teny, isan' izany Ambatomahamanina, Ambatondralambo, Ambodiala, Ambodifahitra, Ambohijina, Ambohitrakely, Ambohitrandriananahary, Ampahidralambo, Anjanakarivo, Antamboho, Antanambao, Antokomaro, Ikelifaritra, Mamoriarivo, [[Talata Volonondry]], Fonohasina sy izay tsy volaza. === Fombafomba merina teraka teo Ambohidrabiby === Maro ny fombafomba merina no noforonin' ny mpanjaka [[Ralambo]] sy ny [[Andriandoriamanjaka]] mpanolotsainy teo Ambohidrabiby. ==== Ara-pôlitika sy sôsialy ary toekarena ==== Isan' ny fomba noforonina teo Ambohidrabiby ny firenena matanjaka, tokana sy mandry fahalemana; fanjakan' andriana sy fiarahamonina miorina amin' ny hasin' andriana izay miafina mandrakizay eo Ambohidrabiby; ny anarana hoe "Imerina" niantsoana ny faritry ny fanjakany sy "[[Imerina-Ambaniandro|Ambaniandro]]" niantsoany ny vahoakany, ny [[Fandroana|fandroan' andriana]] sy ny fankalazana ny [[Taom-baovao malagasy|taombaovao]] isaiky ny fitsingerenan' ny andro vava [[Alahamady]] ([[Alahamadibe]]) izay nahaterahan-dRalambo; ny [[Tendrombohitra roa ambin' ny folon' Imerina|tendrombohitra roa ambin' ny folo]] sy ny fiantsoana azy raha mivavaka amin' [[Andriamanitra (finoan-drazana malagasy)|Andriamanitra]] sy ny [[Razana (finoana malagasy)|razana]]; ny vady alana ondrana; ny antanan-tohatra teo amin' ny andriana sy ny tety razana; ny [[fanorona]], ny nampiaana ny anarana hoe "omby" sy ny fiompiana ary fihinana [[omby]] tao Imerina<ref name=":0" />. Tao [[Mamoriarivo]] amin' ny faritr' Ambohidrabiby no novorian' [[Andrianjaka]] ny arivo lahy honina eny [[Analamanga]] – izay lasa [[Antananarivo]] – ary ny hoe Manampisoa, Anjohy, Andohalo, Antsahanandriana, Ambohitrakely teny [[Antananarivo]] dia anaran-tany nalaina teo Ambohidrabiby, sns… Nisy tamin' ireo [[Andriandoriamanjaka]] teo Ambohidrabiby no niankandrefana sy nianatsimo rehefa notsofin-dRalambo rano ka lasa andriamanjaka tany [[Imamo]], [[Vonizongo]] sy faritr' i [[Fianarantsoa]] iny. ==== Ara-kolontsaina ==== Teo amin' ny lafiny lalaon-tsaina dia voatazon' ny [[lovantsofina]] fa teo Ambohidrabiby no nisy nanao [[fanorona]] voalohany taty anivon' ny riaka ka Rabiby sy ny fianakaviany no nanao izany ho [[fanandroana]] sy lalao ary fiheverana ny fanjakana. Havanana tamin' izany Ralambo ka nohantsiany ireo [[Andriandoriamanjaka]] mpanolotsainy hitsapany na lalin-tsaina na tsia. Resy teo anefa Ralambo ka hoy ny famaliny: "Ny andriana tsy mba resy" ary tamin' izany no nananarany an'[[Andriantompokoindrindra]] izay, mbola zaza tokoa, tsy ho resy am-panorona fa mahavery fanjakana. Noho io anatra nataon-dRalambo io hono no tsy nampiraika an' Andriantompokoindrindra raha notsapain-drainy izy sy Andrianjaka fa hoy ny famaliny: "Izaho mbola hamono telo noho dimy". ==== Ara-taozavatra ==== Tamin' ny taozavatra kosa dia Ambohidrabiby no renivohitry ny fanenomana [[lambalandy]] aty Imerina. Fony tany Ambohitsitakatra, ny renin' ny mpanjaka Rabiby ([[Arabo (vahoaka)|arabo]] io reniny io ary nanaraka azy hatrany andafin' ny riaka) no voalohany nitondra taty anivontany ny fahaizana [[tenona]] [[landy]] sy nampita ny fahaizany manenona landy tamin' ny vinantony [[Ramaintsoakanjo]] sy ny zafiny roa vavy dia [[Rabefaravolamanjaka]] sy [[Randapavola]], fa nofeperany tsy hivoaka ny zanaka amam-parany izany fahaizana landy izany. Tsy mahagaga araka izany raha ireo Andriandoriamanjaka eo Ambohidrabiby, izay taranaky ny mpanjaka Rabiby no mpanenona ôfisialy ny lambalandy itafiana sy ifonosan' ireo andriamanjaka nifandimby teto Imerina sy hakana ny [[soherina]] ilaofan' ireo mpanjaka merina hatramin-dRalambo ka hatramin-d[[Ranavalona III]]. Izany dia noho ny hafa-dRabiby sy Ralambo manao hoe "Tsy andriamanjaka raha tsy mitafy ireo lamba tenomin' Andriandoriamanjaka eto Ambohidrabiby". Koa araka ny lovantsofina dia ireo Andriandoriamanjaka teo Ambohidrabiby no nitafy ny [[jaky]] voalohany taty Imerina. Tsy mahagaga koa raha tamin' Imerina, ny andriana ihany no nahay nanenona lamba landy ary ny tena [[andriana]] merina dia tsy nitafy [[lamba arindrano]] (avy any [[Betsileo|Ibetsileo]]) na lamba landy avy any Imamo. === Ambohidrabiby mitaha amin' ny vohitra hafa === ==== Lovabe tsy mialonjafy sy hasin' Imerina ==== Ambohidrabiby no "lovabe tsy mialonjafin' Imerina" satria na iza [[Zanakandriana]], [[Zanadralambo]], [[Andriandoriamanjaka]], [[Zazamarolahy]], [[Andriamasinavalona (foko)|Andriamasinavalona]], Zanakandriamamilaza, [[Andriantompokoindrindra (foko)|Andriantompokoindrindra]], [[Andrianamboninolona (foko)|Andrianamboninolona]], [[Andriandranando (foko)|Andriandranando]], Zanadravoromanga dia samy taranaky ny mpanjaka Rabiby nanjaka sy nafenina teo Ambohidrabiby. Ary ireo olona rehetra mitonona ho isan' ny [[Merina|foko merina]] dia teo Ambohidrabiby no nahateraka izany anaram-poko izany sy ivon' izany foko izany tany amboalohany. Ambohidrabiby koa no atao hoe "hasin' Imerina", satria eo Ambohidrabiby no nafenina mandrakizay doria ny hasin' andriana sy ny hasin' ny [[Fanjakan' Imerina|fanjakana merina]]. ==== Sompitra fanovozan-kasina ==== Voafangotra amin' ny fomba telo fanaon' ny mpanjaka merina izany maha sompitra fanovozan-kasin' ny andriana merina an' Ambohidrabiby izany araka izao: # Amin' ny andron' ny [[Fandroana|fandroan' andriana]], raha tsy maty ny [[omby volavita]] teo Ambohidrabiby tsy mahazo mamono ny azy [[Ambohimanga]], [[Analamanga (havoana)|Analamanga]], sy ireo [[Tendrombohitra roa ambin' ny folon' Imerina|tendrombohitra roa ambin' ny folo]] sy [[vohitr' andriana]] sisa. Ny antony dia satria Ambohidrabiby no sompitra mitahiry ny hasin' andriana merina; # Eo Ambohidrabiby amin' ny [[Andriandoriamanjaka]] no tenomina ny lamba jaky itafiana sy ifonosan' ny mpanjaka rehetra taty Imerina na izy mpanjaka na taiza nanjaka, hatramin-Ralambo ka hatramin-d[[Ranavalona III]]. Tsy ara-dalàna sy tsy ara-pomba ny fahefan' ny mpanjaka merina izay tsy mitafy na mifono ny jaky notenomin' ireo Andriandoriamanjaka teo Ambohidrabiby; # Teo Ambohidrabiby amin' ny Andriandoriamanjaka no alaina ny [[soherina]] hilaofan' ny Andriamanjaka merina na taiza toerana nisy ny renivohi-panjakana, antony ara-pahamasinana, ara-pahadiovana ary ara-pitokisana no nahatonga ny mpanjaka Ralambo sy izay nandimby azy nanao izany. ==== Renivohitr' Imerina faha mpanjaka ==== Ary farany, Ambohidrabiby no ivo sy renivohitr' Imerina tamin' ny mpanjaka [[Ralambo]]. Nohajain' ny mpanjaka [[Andrianjaka]] Ambohidrabiby ka antony nisafidianany an' [[Antananarivo]] ho renivohi-panjakany satria ny toerana misy an' Ambohidrabiby dia eo amin' ny zoro avaratra antsinanan' Antananarivo. Ambohidrabiby ihany koa no eo amin' ny [[Alahamady|alahamadintany]] na zoro firarazana raha jerena ny fipetrak' ireo tendrombohitra roa ambin' ny folo masina, ary Antananarivo no eo amin' ny laka. Ny mpanjaka [[Andriamasinavalona]] dia nifidy efa-dahy (samy hafa reny izy efatra lahy ireo) tamin' ireo zanany roa ambin' ny folo isa mba hampanjakainy ka samy nampanjakainy tamin' ny vohitra iray avy izy efa-dahy ireo dia teo [[Analamanga (havoana)|Antananarivo]], Ambohidrabiby, [[Ambohimanga]] ary [[Ambohidratrimo]]. Andrianavalomanotronimerina no anaran' ilay zanaky ny mpanjaka Andriamasinavalona izay nampanjakainy teo Ambohidrabiby (sy Amboatany). Amin' ny maha taranak' Andrianamboninolona ny renin' Andrianavalomanotronimerina no antony nampanjakan' Andriamasinavalona an' Andrianavalonimerina teo Ambohidrabiby. [[Andrianampoinimerina]] koa dia nanana vady roa ambin' ny folo ka rehefa niamboho Rabodonimerina vadibeny dia Rasendrasoa no lasa vadibeny. Ary napetrak' Andrianampoinimerina teo Ambohidrabiby i Rasendrasoa vadibeny koa mbola ao ny fasany nanafenana azy sy ny taranany. Hatramin' Andrianampoinimerina ka hatramin' ny [[Ranavalona III]], dia renivohitry ny faritra [[Mandiavato]] Ambohidrabiby, tsy [[vodivona]] no tsy [[Menakely (tany)|menakely]] fa natao [[Menabe (tany)|menabe]] tsy alaim-bodihena Ambohidrabiby. Teo [[Antananarivo]] dia nomen' ny mpanjaka Andrianampoinimerina haja manokana Ambohidrabiby satria ny [[Andriandoriamanjaka]] sy ny tera-dRaberanto samy avy eo Ambohidrabiby no nahazo zaratany tao anatin' ny faritra voahodidina hadivory tao Andohalo niaraka tamin'[[Andriamasinavalona]] sy Andriateloray. Ambohidrabiby sy [[Ambohimanga]] ary [[Ilafy]] mitambatra no antsoina hoe "Avaradrano", ilay zoky sy lehibe indrindra amin' Imerina enin-toko. Amin' ireo [[Tendrombohitra roa ambin' ny folon' Imerina|tendrombohitra roa ambin' ny folo]] masina aty Imerina dia fahatelo aorian' Analamanga sy [[Ambohimanga]] ny filaharan' Ambohidrabiby. Renivohitry ny fari-piadidiam-panjakana ny vohitra manodidina azy tamin' ny [[Madagasikara zanatany frantsay|fanjanahantany]] Ambohidrabiby. Ankehitriny dia ao anatin' ny kaomina Ambohidrabiby no misy azy. === Ireo olo-malazan'Ambohidrabiby fahizay === Tsongaina manokana amin' ireo ireto olo-malaza teo Ambohidrabiby nanomboka tamin' ny taonjato faha-16 ka hatramin' ny taona 1895: [[Rabiby]], [[Ralambo]], [[Ramaintsoakanjo]], Randapavola, Rabefaravolamanjaka, ny [[Andriandoriamanjaka]], [[Ravoromanga]], Andrianavalomanotronimerina, [[Rasendrasoa]], Ramatoa Rapoenty, Rajaokarivony, Andriamiharantsoa, Rainitavimaserana, Raberanto, Lehilava, printsy Rabemaso, Rainimazaoro Razakanavalona, ary Randriambola. == Jereo koa == * [[Imerina-Ambaniandro]] * [[Vohitr' andriana]] * [[Tendrombohitra roa ambin' ny folon' Imerina]] * [[Alasora]] * [[Ambohidrabiby]] * [[Imerimanjaka]] * [[Ampandrana]] * [[Ilafy]] * [[Analamanga (havoana)]] * [[Ambohimanga]] * [[Antsahadinta]] * [[Ambohitrontsy]] * [[Imerimandroso]] * [[Ikaloy]] * [[Namehana]]. == Fanamarihana == [[Sokajy:Kaominina any Madagasikara]] [[Sokajy:Tanàna ao Madagasikara]] <references /> on8lw6ryutc6ialjjlst7w1y81uyhz2 Arsimeda 0 9406 1111162 1015974 2025-06-28T22:31:54Z ZATSY Mitarimy 35840 Nanampy lahatsoratra sy sary 1111162 wikitext text/x-wiki {{infobox olona |sary= Domenico-Fetti Archimedes 1620.jpg |anarana=Arsimeda |teraka=1 Janoary -287 |maty=1 Janoary -212 |firenena=Grisy |mpiaraka= |asa= * [[mpanao matematika]] * [[mpahay fizika]] * [[mpahaikintana]] * [[mpamorona]] * [[injeniera]] * [[mpanoratra]] |taona niasàna= }} '''Arsimeda''' dia mpanao matematika, mpahay fizika, mpahaikintana, mpamorona, injeniera, mpanoratra mizaka ny zom-pirenen'i [[Grisy]] teraka ny 1 == ⚙️ Arkimeda : == Mpahay siansa, mpamorona ary mpandinika lehibe tamin’ny Andro Taloha === Anarana feno === Arkimeda (amin’ny teny grika: Ἀρχιμήδης) === Daty sy toerana nahaterahana === Manodidina ny 287 talohan’i Jesoa Kristy Syracuse, nosy Sisilia (tanàna grika tamin’izany) === Daty sy toerana nahafatesana === Manodidina ny 212 talohan’i Jesoa Kristy Syracuse, nosy Sisilia === Asa === Mpanao matematika, mpahay fizika, injeniera, mpamorona, filozofa --- == 🔹 Fiaviana sy fianarana<ref>Britannica – Archimedes</ref> == Arkimeda dia teraka tao amin’ny tanàna Syracuse, renivohitr’i Sisilia, nosy izay nananan’ny kolontsaina grika fandrosoana tamin’ny androny. Ny rainy, Phidias, dia astrônoma, izay mety ho izy no nitaiza azy hahaliana amin’ny siansa sy fizika. Nandia fianarana tany Alexandria, any Egypte, i Arkimeda, tao amin’ilay Academie nalaza amin’ny fitehirizana fahalalana sy fandalinana siansa. Tao izy no nifandray tamin’ireo mpahay siansa hafa, toy ny Eratosthenes sy ny Conon of Samos. --- [[Sary:Archimedes before his death with the Roman soldier, Roman mosaic.jpg|vignette]] == 🔹 Fandraisana anjara lehibe amin’ny siansa sy teknika<ref>History.com – Archimedes</ref> == === ✅ Matematika === Nandrafitra fomba niatrehana ny isa madinika tsy hita farany (calcul infinitésimal), izay lasa fototry ny calcul intégral taty aoriana. Nanao kajy marina amin’ny habaka sy velaran'ny endrika 3D toy ny bola, conique, cilindra. Niezaka nanisa ny pi (π) tamin’ny fomba matanjaka sy marina kokoa. === ✅ Fizika === Nandrafitra ny fitsipika Archimède (fitsipika momba ny fitrandrahana rano sy hery manosika): “Ny zavatra atsoboka anaty ranon-javatra dia manosika amin'ny hery mitovy amin’ny lanjan’ny ranon-javatra nesoriny.” Ity fitsipika ity no fototry ny hydrostatika sy flottabilité. === ✅ Teknika sy famoronana === Nanao fitaovana ho fiarovana an’i Syracuse amin’ny fahavalo romanina: katapulta crane manangona sy mandatsaka sambo fahavalo fitaratra manaitra afo amin’ny sambo (araka ny angano) Namorona ny Archimedes’ screw (vis d’Archimède): fitaovana misintona rano ho amin’ny tany avo, mbola ampiasaina amin’ny tany fambolena ankehitriny. --- == 🔹 Tantara malaza<ref>Stanford Encyclopedia of Philosophy – Archimedes</ref> == Arkimeda no ivon’ilay tantara malaza hoe: Nanafatra satro-boninahitra volamena ny mpanjaka Hiero II. Nampanontaniana i Arkimeda hoe: Tena volamena madio ve sa misy fangarony? Rehefa nandro tao anaty dobo, nahatsikaritra izy fa miakatra ny rano rehefa miditra ao ny vatany. Teo no nahatakany fa afaka manamarina ny fahadiovan’ny metaly amin’ny alalan’ny fanandramana amin’ny rano. Nihazakazaka tamin’ny lalana izy sady nihiaka hoe "Eureka!" (Nahita aho!). --- == 🔹 Fahafatesana == Tamin’ny taona 212 talohan’i Jesoa Kristy, Syracuse dia resin’ny romanina teo ambany fitarihan’i Marcus Claudius Marcellus. Na dia nanome baiko aza i Marcellus tsy hamonoana azy, dia maty novonoin’ny miaramila romanina iray i Arkimeda, araka ny angano, satria very fanahy mbola velona tamin’ny fanaovany kajy tamin’ny fasika. --- == 🔹 Lova navelany == Arkimeda dia heverina ho iray amin’ireo mpahay siansa lehibe indrindra tamin’ny tantara. Ny asany tamin’ny matematika sy fizika dia lasa fototra ho an’ny: Calcul différentiel sy intégral Mekanika sy hydrostatika Fampandrosoana teknika amin’ny fitaovana Ny famoronany sy ny fomba fisainany dia nisy fiantraikany lehibe tamin’ny siansa taty aoriana, ka nahatonga azy ho marika lehibe amin’ny siansa klasika. --- == 🔹 Ohabolana sy teny faneva == 📌 "Omeo toerana hitoerako aho dia haiko hampihetsi-davitra izao tontolo izao." (Maneho ny fahazotoany amin’ny fikarohana leverage sy mekanika) == Jereo koa == * [[Biôgrafia]] * ===Rohy ivelany=== * Ao amin'i Freebase: [https://www.freebase.com/m/0tnc] {{Wayback|url=https://www.freebase.com/m/0tnc |date=20141127170333 }} [[sokajy:Biôgrafia]] {{vangovango}} [[sokajy:mpanao matematika]] [[sokajy:mpahay fizika]] [[sokajy:mpahaikintana]] [[sokajy:mpamorona]] [[sokajy:injeniera]] [[sokajy:mpanoratra]] [[sokajy:Teraka tamin'ny taona -287]] [[sokajy:Maty tamin'ny taona -212]] h1qdg6232tp6el7oaql3egboow7bbqh Albert Einstein 0 9441 1111165 1095477 2025-06-28T22:54:24Z ZATSY Mitarimy 35840 Nanampy Lahatsoratra 1111165 wikitext text/x-wiki {{infobox olona |sary= Einstein 1921 by F Schmutzer - restoration.jpg |anarana=Albert Einstein |teraka=14 Martsa 1879 |maty=18 Aprily 1955 |firenena= [[Soisa]], [[Etazonia]] |mpiaraka= |asa= * [[mpahay fizika]] * [[mpanao asa soratra]] * [[filôzôfy]] * [[Mpamorona]] * [[mpanoratra]] * [[mpahaikintana]] |taona niasàna= }} '''Albert Einstein''' dia mpahay [[fizika]], mpanao asa soratra, [[filôzôfy]], [[Mpamorona]], mpanoratra, mpahaikintana teraka ny 14 Martsa 1879 ao [[Ulm]] ([[Alemaina]]), ary maty ny 18 Aprily 1955 tao [[Princeton, New Jersey]]. ==Ny fiainany manokana== I Hermann Einstein no rainy. Ny vadiny dia Elsa Einstein, Mileva Marić. Ny zanany dia [[Hans Albert Einstein]], Eduard Einstein, Lieserl Einstein. Ny rahalahiny sy/na ny rahavaviny dia Maja Einstein. == 🌟 Albert Einstein :<ref>Britannica – Albert Einstein</ref> == Mpahay siansa lehibe sy mpanavao ny fahalalan’ny olombelona === Anarana feno === Albert Einstein === Daty sy toerana nahaterahana === 14 Martsa 1879, Ulm, Fanjakana Württemberg, Alemaina === Daty sy toerana nahafatesana === 18 Aprily 1955, Princeton, New Jersey, Etazonia === Firenena === Teraka alemana; lasa jiosy tsy manana fanjakana; tatỳ aoriana nahazo zom-pirenena amerikana --- == 🔹 Fiaviana sy fahazazana<ref>Nobel Prize – Einstein</ref> == Albert Einstein dia teraka tao amin’ny fianakaviana jiosy tsy manaraka fivavahana loatra. Ny rainy, Hermann Einstein, dia mpandraharaha amin’ny sehatry ny herinaratra, ary ny reniny, Pauline Koch, dia tia mozika ka nampianatra piano sy violinina an’i Albert. Efa tamin’ny fahazazany dia naneho fahalianana amin’ny siansa sy matematika izy. Nisy fotoana nilaza ny mpampianatra azy fa tsy hahomby mihitsy izy satria sady tsy tena miresaka loatra no mivandravandra amin’ny zavatra lazain’ny hafa. Tena nankafy ny fandalinana sy ny famakiana boky siansa sy matematika i Einstein, ka dia izany no namelatra ny sainy. Nianatra tany Munich izy tamin’ny voalohany, saingy nialany izany noho ny fankahalany ny rafi-panabeazana saro-pady sy manery. Tatỳ aoriana dia nifindra tany Italia sy Suisse izy, ka tany amin’ny Swiss Federal Polytechnic (ETH Zurich) no nahavitany fianarana, nahazoany diplaoma tamin’ny 1900. --- == 🔹 Fiainana manokana sy fianakaviana<ref>Biography.com – Albert Einstein</ref> == Nifankafantatra tao amin’ny ETH Zurich izy sy Mileva Marić, vehivavy avy any Serbia, izay mpiara-mianatra aminy. Nivady izy ireo tamin’ny 1903 ary niteraka zanaka telo: Lieserl (izay angamba maty kely), Hans Albert, ary Eduard. Nisaraka izy ireo tamin’ny 1919, ary tatỳ aoriana dia nanambady an’i Elsa Löwenthal, zandriny havana. --- == 🔹 Asa sy fandraisana anjara amin’ny siansa == === 🌌 Annus Mirabilis (1905) === Tamin’ny 1905, raha mbola miasa tao amin’ny biraon’ny patanty tao Berne i Einstein, dia nivoaka tamin’izany taona izany ireo lahatsoratra siantifika nahatonga azy ho anisan’ny olona lehibe indrindra amin’ny siansa: 1️⃣ Photoélectrique effect – Naneho fa ny hazavana dia vita amin’ny "quantum" (photon) afaka mandroaka elektronina amin’ny metaly rehefa mitranga ny hazavana. === 2️⃣ Molekola sy gaz === === – Nanazava ny fitsingerenan’ny zava-madinika (mouvement brownien), manaporofo ny fisian’ny molekola. === === 3️⃣ Relativité restreinte === – Nampiseho fa ny fotoana sy ny habaka dia miankina amin’ny hafainganam-pandeha sy ny toerana misy mpandinika. === 4️⃣ E=mc² === – Nanambara ny fifandraisana misy eo amin’ny angovo sy ny lanja, hoe: Ny angovo dia mitovy amin’ny lanja avo roa heny amin’ny hafainganam-pandehan’ny hazavana. === 🌠 Relativité générale (1915) === Tamin’ny 1915 dia namoaka ny teôrian’ny relativité générale izy. Naneho izy fa ny lanja lehibe (masse) dia mamorona fivilian’ny habaka sy fotoana, ka izany no ahafahantsika mahatsapa ny hery misintona. Nandresy lahatra izao tontolo izao izany taorian’ny nanamarinan’ny astrônoma ny fivilian’ny hazavana avy amin’ny kintana tamin’ny eclipse masoandro 1919. --- == 🔹 Fiainana sy asa taty aoriana == Rehefa nipoitra ny Nazisma tany Alemaina tamin’ny 1933, dia nitsoaka tany Etazonia i Einstein noho ny herisetra natao tamin’ny Jiosy sy mpahay siansa. Niasa tao amin’ny Institute for Advanced Study ao Princeton izy mandra-pahafatiny. Na dia nandefa taratasy tamin’i Franklin D. Roosevelt aza i Einstein nanoro hevitra ny tokony hanomboka fikarohana nokleary (ka nitarika tamin’ny tetikasa Manhattan taty aoriana), dia nanenina sy nanao antso avo taty aoriana mba hifehezana ny fitaovam-piadiana nokleary. Tao Princeton, dia nikatsaka ilay Teôria fanambatra lehibe (Theory of Everything) izy, izay tokony hanambatra ny hery rehetra amin’ny siansa iray manontolo. Na izany aza, tsy nahomby tanteraka tamin’io fanamby io izy. --- == 🔹 Loka sy fankasitrahana == === 🏆 Nobel Prize in Physics (1921) noho ny fandalinany ny photoélectrique effect === === 🏆 Loka maro avy amin’ny akademia sy andrim-panjakana maneran-tany === === 🏆 Anarana malaza amin’ny oniversite sy fikambanana maro, anisan’izany ny anaran’ny astéroïde iray (2001 Einstein) === --- == 🔹 Fahafatesana sy lova == Maty tamin’ny 18 Aprily 1955 tao Princeton i Einstein, noho ny fahatapahan’ny aorta (aneurysme). Noheveriny fa tokony ho an’ny siansa sy olombelona ny vatany, ka dia nodorana ary noparitaka ny lavenony tamin’ny toerana tsy fantatra. Albert Einstein dia navelany ho lova: Fampivoarana lehibe amin’ny fahalalana momba ny angovo, lanja, habaka, sy fotoana. Teôria nanova tanteraka ny fahafantaran’ny olombelona ny tontolo iainana sy ny manodidina azy. Sary sy tandindona amin’ny kolontsaina pop ho mariky ny fahendrena sy fahaiza-misaina. --- == 🔹 Teny faneva sy teny malaza == ==== 📌 "Sainam-paniriana no zava-dehibe, fa tsy fahalalana fotsiny." ==== ==== 📌 "Ny zava-dehibe dia tsy hoe tsy manao hadisoana ianao, fa mianatra amin’ny hadisoanao." ==== ==== 📌 "Ny angovo dia mitovy amin’ny lanja avo roa heny amin’ny hafainganam-pandehan’ny hazavana." (E=mc²) ==== == Jereo koa == * [[Biôgrafia]] ===Rohy ivelany=== * Ao amin'i Freebase: [https://www.freebase.com/m/0jcx] {{Wayback|url=https://www.freebase.com/m/0jcx |date=20150128064247 }} [[sokajy:Biôgrafia]] {{vangovango}} [[sokajy:mpahay fizika]] [[sokajy:mpanao asa soratra]] [[sokajy:filôzôfy]] [[sokajy:Mpamorona]] [[sokajy:mpanoratra]] [[sokajy:mpahaikintana]] [[sokajy:Teraka tamin'ny taona 1879]] [[sokajy:Maty tamin'ny taona 1955]] 22nm6a3l6z2sbc7cjfjznv3gvruhmnj Jiosy 0 9495 1111343 1110990 2025-06-29T11:10:43Z Thelezifor 15140 Namafa soratra tsy ilaina 1111343 wikitext text/x-wiki [[Sary:Sefer Torah.JPG|vignette|343x343px|Fankalazana ny Torah]] Ny '''Jiosy''' na '''Jody''' dia vondrona ara-poko sy ara-pivavavahana<ref><small>John A. Shoup III (2011). ''[https://books.google.mg/books?id=GN5yv3-U6goC&pg=PA133&redir_esc=y Ethnic Groups of Africa and the Middle East: An Encyclopedia: An Encyclopedia]''. ABC-CLIO. p. 133. <nowiki>ISBN 978-1-59884-363-7</nowiki>.</small></ref> sady firenena<ref><small>Jacob Neusner (1991). ''[[iarchive:introductiontoju0000neus|An Introduction to Judaism: A Textbook and Reader]]''. Westminster John Knox Press. pp. 375–. <nowiki>ISBN 978-0-664-25348-6</nowiki>. "That there is a Jewish nation can hardly be denied after the creation of the State of Israel"</small></ref>, avy amin'ny [[Zanak' i Israely|Zanak'i Israely]] na [[Israelita|Isiraelita]] tao amin'ny fanjakana ara-tantaran'i [[Fanjakan' i Israely (Samaria)|Israely]] sy i [[Fanjakan' i Jodà|Jodà]]<ref><small>Facts On File, Incorporated (2009). ''[https://books.google.com/books?id=stl97FdyRswC&pg=PA337 Encyclopedia of the Peoples of Africa and the Middle East]''. Infobase Publishing. pp. 337–. <nowiki>ISBN 978-1-4381-2676-0</nowiki>. "The people of the Kingdom of Israel and the ethnic and religious group known as the Jewish people that descended from them have been subjected to a number of forced migrations in their history"</small></ref>, niaina taorian' ny [[fahababoana tany Babilôna]], ary ny fivavahan' izy ireo dia ny [[jodaisma]]<ref><small>Eli Lederhendler (2001). ''[https://books.google.com/books?id=1wvahJv83AgC&pg=PA101 Studies in Contemporary Jewry: Volume XVII: Who Owns Judaism? Public Religion and Private Faith in America and Israel]''. Oxford University Press. pp. 101–. <nowiki>ISBN 978-0-19-534896-5</nowiki>. "Historically, the religious and ethnic dimensions of Jewish identity have been closely interwoven. In fact, so closely bound are they, that the traditional Jewish lexicon hardly distinguishes between the two concepts. Jewish religious practice, by definition, was observed exclusively by the Jewish people, and notions of Jewish peoplehood, nation, and community were suffused with faith in the Jewish God, the practice of Jewish (religious) law and the study of ancient religious texts"</small></ref>. Atao hoe יְהוּדִים / ''yehudim'' izy ireo amin' ny [[Fiteny hebreo|teny hebreo]], Ἰουδαῖοι / ''Ioudaĩoi'', amin'ny [[Fiteny grika|teny grika]], ary ''Iudaei'' amin'ny [[Fiteny latina|teny latina]]. Ny Jiosy tsirairay dia mpikambana ao amin' ny vahoaka iray fantatra amin'ny fivavahany manokana, ny jodaisma, sy amin' ny firazanana ara-poko, amin'ny heviny malalaka, na dia tsy ara-pivavahana aza izany<ref><small>Amiram Gonen et Rachel Gilon (dir.), ''The Encyclopedia of the Peoples of the World'', New York, Marwyn Samuels & Michael Zand, coll. "Henri Holt Reference Book, Ethnic Groups - Encyclopaedias", 1993, p. 279-280</small></ref>. Mifandray be ny maha foko sy ny fivavahana ary ny [[fiarahamonina]] jiosy, satria [[Fivavahan-drazana|fivavaham-poko]] ny jodaisma<ref><small>Alan Dowty (1998). ''[https://books.google.com/books?id=vL8r4U1FKSQC&pg=PA3 The Jewish State: A Century Later, Updated With a New Preface]''. University of California Press. pp. 3–. <nowiki>ISBN 978-0-520-92706-3</nowiki>. "Jews are a people, a nation (in the original sense of the word), an ethnos"</small></ref>, saingy tsy ny foko jiosy manontolo no manaraka ny [[jodaisma]]. Na dia eo aza izany, ny Jiosy ara-pivavahana dia mihevitra ny olona niova fo ho amin' ny jodaisma ho Jiosy koa<ref><small>"[https://www.bbc.co.uk/religion/religions/judaism/beliefs/conversion.shtml BBC - Religions - Judaism: Converting to Judaism]". in ''BBC''.</small></ref>. Ny lovantsofina jiosy <ref>https://mg.globalvoices.org/2022/11/16/161023/</ref>dia mampifandray ny razambeny amin' ny patriarika [[Abrahama (patriarka)|Abrahama]] sy [[Isaaka (zanak' i Abrahama)|Isaaka]] ary [[Jakôba (patriarka hebreo)|Jakôba]] (izay antsoina koa hoe Israely). Nanenika an' i [[Jodea]] na [[Jodea|Jodia]] sy ny [[Fanjakan' i Israely (mitambatra)|Fanjakan'Isiraely]] izy ireo ary nandrafitra ny fiainany andavanandro manodidina ny [[Tanakh|Baiboly hebreo]], izay ahitana ny Boky dimy ao amin' ny [[Torah]] nomena an' i [[Mosesy]] na [[Mosesy|Môizy]], ny [[Bokin' ny mpaminany (Baiboly)|Bokin' ny mpaminany]] tatỳ aoriana ary [[Ketuvim|asasoratra]] hafa. Mamaritra ny [[Finoana|finoany]], ny tantarany, ny maha firenena azy ary ny lalàna amin' ny lafiny rehetra momba ny fiainany ny Baiboly. Araka ny [[Baiboly]] dia nomen' i [[Iahveh]] [[Andriamanitra (tokana)|Andriamanitra]] azy ireo io tany io. Nifindra monina na natao sesitany avy tany Jodea ny Jiosy<ref>https://mg.globalvoices.org/2023/01/08/161816/</ref> ary nanorim-ponenana nanerana an' izao tontolo izao, taorian' ny fiovaovan' ny tantarany. Miezaka mitazona ny fomba fiainan' ny razambeny eo anivon' ny vahoaka manodidina izay iarahany monina izy ireo, ka namolavola [[fomban-drazana]] ara-pivavahana, [[Sakafo|nahandro]] sy [[Fiteny (heviny mivelatra)|fiteny]] ary toetrany manokana hafa. Mifamaly amin' izany koa dia nanintona ny mponina nampiantrano azy izy ireo ary betsaka ny niova finoana ho amin' ny jodaisma tao amin' ny [[Empira Rômana]]. Ny fiantraikany sy ny halehiben' ny isan' ny olona voakasin' izany fiovam-pinoana izany dia ady hevitra eo amin' ny samy mpahay tantara. Ny tantaran' izy ireo nandritra ny roa arivo taona mahery dia voamariky ny fanenjehana, na eo amin' ny tontolo kristiana na silamo; tany Eorôpa dia nifarana tamin' ny fandripahana faobe (''[[Shoah]]'') izany tamin’ ny taonjato faha-20. Ny revôlisiôna lehibe tamin' ny vanim-potoana môderina dia nitarika ho amin' ny fahaverezana na fandaozana manontolo na amin' ny ampahany amin' ny mari-pamantarana nentim-paharazana teo maro amin' izy ireo. Maro ny ezaka atao mba hamaritana azy ireo ho vondrona ara-pivavahaha, ara-poko na ara-kolontsaina, ka avahana noho izany ny Jiosy ara-poko (olona avy amin' ny vahoakan' i [[Israely tamin' ny Andro Taloha|Israely fahiny]]) sy ny Jiosy ara-pivavahana (olona manaraka ny jodaisma)<ref><small>[https://www.cnrtl.fr/definition/academie9/juif « Article "Juif" du dictionnaire de l’Académie française »] [[https://archive.wikiwix.com/cache/index2.php?url=http%3A%2F%2Fwww.cnrtl.fr%2Fdefinition%2Facademie9%2Fjuif#federation=archive.wikiwix.com&tab=url archive]], in ''cnrtl.fr''</small></ref>. Sarotra ny mombana amin' ny fomba marina ny isan' ny Jiosy ankehitriny<ref><small>"[https://www.erudit.org/fr/livres/actes-des-colloques-de-lassociation-internationale-des-demographes-de-langue-francaise/demographie-destin-sous-populations-actes-colloque-liege-1981/000706co/ Réflexions sur les évaluations du nombre de Juifs en France]", in ''www.erudit.or'' [[https://archive.wikiwix.com/cache/index2.php?url=https%3A%2F%2Fwww.erudit.org%2Ffr%2Flivres%2Factes-des-colloques-de-lassociation-internationale-des-demographes-de-langue-francaise%2Fdemographie-destin-sous-populations-actes-colloque-liege-1981%2F000706co%2F#federation=archive.wikiwix.com&tab=url archive]]</small></ref>, ary anaovana fanombanana samihafa, saingy araka ny tombana natao tamin' ny taona 2016 dia manodidina ny 14,4 tapitrisa ny isan' izy ireo<ref><small>Sergio DellaPergola, [https://www.jewishdatabank.org/content/upload/bjdb/2019_World_Jewish_Population_(AJYB,_DellaPergola)_DataBank_Final.pdf World Jewish Population, 2019] [[https://archive.wikiwix.com/cache/?url=https%3A%2F%2Fwww.jewishdatabank.org%2Fcontent%2Fupload%2Fbjdb%2F2019_World_Jewish_Population_(AJYB%2C_DellaPergola)_DataBank_Final.pdf archive]], 2020</small></ref>. Araka ny fanisana iray hafa notontosain' ny Berman Jewish DataBank tamin' ny taona 2021 dia eo anelanelan' ny 15,2 tapitrisa sy 19,9 tapitrisa izany<ref><small>"[https://www.jewishdatabank.org/api/download/?studyId=1185&mediaId=bjdb%5c2021_World_Jewish_Population_AJYB_(DellaPergola)_DB_Public.pdf World Jewish Population]", ''Jewish Data Bank'', 2021 [[https://archive.wikiwix.com/cache/?url=https%3A%2F%2Fwww.jewishdatabank.org%2Fapi%2Fdownload%2F%3FstudyId%3D1185%26mediaId%3Dbjdb%255c2021_World_Jewish_Population_AJYB_(DellaPergola)_DB_Public.pdf archive]].</small></ref>, izany hoe latsaky ny 0,2&nbsp;% amin' ny mponina eran-tany. Ny ankamaroan' izy ireo dia monina any [[Israely]] sy any [[Etazonia]], ary ny ambiny dia hita indrindra any [[Eorôpa]], any [[Kanada]] ary any [[Amerika Latina]]. == Ny anarana hoe ''jiosy'' na ''jody'' == === Fiforonan-teny === Roa ny [[teny malagasy]] voakasika eto dia ny hoe ''Jiosy'' sy ny hoe ''Jody''. Ny teny hoe ''Jiosy'', izay ampiasain' ny [[Prôtestantisma eto Madagasikara|Prôtestanta malagasy]], dia tsy fanagasiana avy hatrany avy amin' ny [[Fiteny hebreo|teny hebreo]] na grika fa avy amin' ny [[Fiteny anglisy|teny anglisy]] hoe ''Jews'' na ''Jewish'' izay vakina hoe /dʒuːz/ sy /dʒu:iʃ/. Ity indray dia avy amin' ny [[Fiteny frantsay|teny frantsay]] tranainy hoe ''Giu'' izay mbola avy amin' ny teny frantsay talohan' io hoe ''Juieu.'' Io indray dia avy amin' ny [[teny latina]] hoe ''Iudaeus.'' Ny teny malagasy hoe ''Jody'', izay ampiasain' ny [[Eglizy Katôlika Apôstôlika Rômanina (Madagasikara)|Katôlika malagasy]], dia avy amin' ny [[Fiteny latina|teny latina]] hoe ''Iudaeus''. Ny teny latina hoe ''Iudaeus'' dia avy amin' ny [[Fiteny grika|teny grika]] hoe ''Ἰουδαῖος'' / ''Ioudaios'' (''Ἰουδαῖοι'' / ''Ioudaioi'' raha milaza maro) izay fandikana ny teny hebreo hoe יהודי /''Yehudhi'' (na יְהוּדִים / ''Yehudhim'' raha milaza maro). Ny [[Baiboly prôtestanta amin' ny teny malagasy]] dia mampiasa ny hoe ''Jiosy'' fa ''Jody'' kosa ny ao amin' ny [[Baiboly katôlika amin'ny teny malagasy|Baiboly katôlika amin' ny teny malagasy]]. I [[Jodea]] (na [[Jodea|Jodia]]) dia atao hoe ''Iudaea'' amin' ny teny latina, ''Ἰουδαία'' / ''Ioudaía'' amin' ny teny grika, ary יְהוּדָה‎ / ''Yehuda'' amin' ny teny hebreo. === Hebreo sa Israelita? === Tsy tokony hafangaro ny hoe ''Hebreo'' (na ''Hebrio'') sy ''Israelita''. Ny [[Hebreo (vahoaka)|Hebreo]] na [[Hebreo (vahoaka)|Hebrio]] dia vondrom-poko [[Semita|semitika]] izay nifindra avy any [[Mesôpôtamia]] na [[Mesôpôtamia|Mezôpôtamia]] nankany [[Palestina (faritra)|Palestina]] tamin’ ny taonarivo faha-2 tal. J.K. Izy ireo no heverina fa razamben' ny Jiosy na Jody ankehitriny. Ao amin' ny [[Testamenta Taloha]], ao amin' ny [[Baiboly]] dia manondro ny taranaky ny zanaka lahin' i [[Jakôba (patriarka hebreo)|Jakôba]], izay lohan' ny [[Fokom-pirenen' i Israely|fokom-pirenena roa ambin' ny folon' i Israely]], ny teny hoe ''Israelita''. Ny Jiosy izany dia tokony ho ampahan' ny Israelita ary ny Israelita (raha tsy manondro manokana ny vahoaka tao amin' ny [[Fanjakan' i Israely (Samaria)|Fanjakan' i Israely]] na Fanjakan' i Samaria) dia tokony ho ampahan' ny Hebreo. == Kolontsaina == === Ny jodaisma === ==== Mônôteisma ==== [[Sary:Menora.svg|vignette|172x172px|Menôrà (jiro fito rantsana)]] Ny [[jodaisma]] no fivavahan' ny Jiosy, izay fivavahana [[Mônôteisma|mônôteista]], izany hoe mino andriamanitra tokana, ary [[IHVH|YHWH]] no anaran' izany andriamanitra izany. Io anarana io anefa, araky ny finoan' izy ireo, dia masina loatra ka tsy azo tononina, ka izany no mahatonga ny Jiosy tsy hanonona afa-tsy ny hoe ''Adonai'' ("Tompo") na ''HaShem'' ("ilay Anarana") rehefa miresaka na mivavaka. Mino ny Jiosy fa tokana Andriamanitra, ka noho izany tsy manaiky ny [[Trinite]] kristiana izy. Ny fiteny masin' ny Jiosy dia ny [[fiteny hebreo]]. ==== Ny Sabata sy ny andro tokony ho tandremana ==== Andro fitsaharana mifanandrify amin' ny andro fahafito amin' ny herinandro jiosy, izany hoe ny [[Asabotsy]], ny [[Sabata (jiosy)|Sabata]] izay atao hoe שָׁבַת / ''Shabbat'' amin' ny [[Fiteny hebreo|teny hebreo]]. Araka ny voalaza ao amin' ny [[Baiboly]] dia nasain' Andriamanitra notandreman' ny [[Zanak'i Israely|Zanak' i Israely]] ny andro Sabata. Zava-dehibe indrindra ao amin' ny jodaisma ny andro Sabata ka hajain' ny Jiosy fatratra. Tokony hampitsahatra na hampihena araka izay azo atao ny asa rehetra amin' ny andro Sabata ny olona tsirairay mba hifantohany amin' ny fikarakarana ny fianakaviany sy ny ankohonany. Andro tsy fiasana ara-panjakana ny andro Sabata ao [[Israely]] ka mahazo ny trano fivarotana sy ny fitaterana koa izany.[[Sary:Women at kotel.jpg|vignette|187x187px|Vehivavy [[Beta Israely|jiosy etiôpiana]] eo amin' ny Rindrin' ny Fitomaniana ]] Ny ''[[Pesakh]]'' (hebreo: פֶּסַח) no [[Paska jiosy]]; ahatsiarovana ny nandalovan' ny fahafatesana eny ambonin' ny tranon' ireo Hebreo tany Ejipta ka tsy nahafaty ny voalohan-terany sady ahatsiarovana koa ny fivoahan' ny razany avy tamin' ny fanandevozana tany Ejipta; ankalazaina manomboka amin' ny faha-15 hatramin' ny faha-22n' ny volana ''[[Nisana (volana hebreo)|Nisan]]'' ao amin' ny [[tetiandro hebreo]] io fety io. Ankalazana ny fijinjana ny varimbazaha sy ahatsiarovana ny nanomezan' Andriamanitra ny [[Torah]] (ny boky dimy voalohany ao amin' ny Baiboly) tany an-[[Tendrombohitra Sinay (Baiboly)|tendrombohitra Sinay]] (na [[Tendrombohitra Sinay (Baiboly)|Sinaia]]) ny ''[[Shavuot]]'' (hebreo: שבועות "herinandro"), izay ataon' ny Kristiana hoe [[Pentekosta jiosy|Pentekôsta]] na [[Pentekôsta|Pentekôty]]; amin' ny faha-6n' ny volana ''[[Sivana (volana hebreo)|Sivan]]'' no anatanterahana izany fankalazana izany. Ny ''[[Sukkot]]'' (hebreo: חַג הַסֻּכּוֹת / ''Hag ha-Sukkot'' "fetin' ny trano lay" na "[[fetin'ny tabernakely|fetin' ny tabernakely]]") dia ahatsiarovana ny nanampian' Andriamanitra ny [[Zanak' i Israely|Zanak' i Isiraely]] tamin' ny [[Fivoahan' ny Zanak' i Israely avy any Egipta|nivoahany avy any Ejipta]], ahatsiarovana ny fivahiniana mandritra ny 40 taona tany an-tany efitra taorian' ny fivoahan' ny Hebreo avy tany Ejipta, ary iravoravoana amin' ny fahataperan' ny tsingerin' ny fotoam-pambolena amin' ny taona. Ankalazaina manomboka amin' ny faha-15 hatramin' ny faha-21 (na faha-22) ao amin' ny volana ''[[Tisry (volana hebreo)|Tishri]]'' io fety io. ==== Ny Soratra Masin' ny jodaisma ==== Ny ''[[Torah]]'' (hebreo: תּוֹרָה "Lalàna") dia fitambaran' ny boky dimy voalohany ao amin' ny [[Tanakh|Baiboly hebreo]] ([[Tanakh]]). Ny fitambaran’ ireo no mamorona ilay ataon' ny Kristiana hoe [[Pentateoka]] na [[Pentateoka|Boky dimin’ i Mosesy]] ao amin' ny asasoratra kristiana (dia ny [[Bokin' ny Genesisy|Genesisy]] na [[Bokin' ny Genesisy|Jenezy]], ny [[Bokin' ny Eksôdôsy|Eksôdôsy]] na [[Bokin' ny Eksôdôsy|Eksaody]], ny [[Bokin' ny Levitikosy|Levitikosy]] na [[Bokin' ny Levitikosy|Levitika]], ny [[Bokin' ny Nomery|Nomery]] na [[Bokin' ny Nomery|Fanisana]] ary ny [[Bokin' ny Deoterônômia|Deoterônômia]] na [[Bokin' ny Deoterônômia|Deoterônômy]]). Mino ny Jiosy fa nomen' Andriamanitra an' i [[Mosesy]] na [[Mosesy|Môizy]] (hebreo: ''Mosheh'') ny Torah. Misy didy 613 ao anatin' ny Torah. Anisan' ireny didy ireny ny fifadiana biby tsy mivaky kitro sy ny fifadiana [[trondro]] tsy misy kirany. Ny ''[[Nevi'im]]'' na ''Nebi'im'' (hebreo: נְבִיאִים‬ "Mpaminany") dia ilazàna ny boky mamorona ny fizaràna faharoa ao amin' ny [[Tanakh|Baiboly hebreo]]. Mizara roa ny ''Nevi'im'', dia ny ''Nevi'im rishonim'' ("mpaminany taloha") sy ny ''Nevi'im aharonim'' ("mpaminany taoriana"). Ny Mpaminany taloha dia ireo boky ataon' ny Kristiana hoe "[[Boky ara-tantara (Baiboly)|boky ara-tantara]]" fa ny Mpaminany taoriana kosa mifanandrifindrify amin' ireo ataon' ny Kristiana hoe "[[Bokin' ny mpaminany (Baiboly)|bokin' ny mpaminany]]". Ny ''[[Ketuvim]]'' na ''Ketubim'' (hebreo: כְּתוּבִים "Soratra") dia fitambaran' ny boky iraika ambin' ny folo mamorona ny fizaràna fahatelo sady farany ao amin' ny Baiboly hebreo. Anisan' izany ny [[Bokin' ny Salamo]] sy ny [[Bokin' ny Ohabolana]] sy ny boky toy ny [[Bokin' i Daniela|an' i Daniela]] (na [[Bokin' i Daniela|Daniely]]) sy ny [[Bokin' i Estera|an' i Estera]]. == Ny vahoaka jiosy ankehitriny == === Iza no Jiosy? === [[Sary:Jews china.jpg|vignette|215x215px|Jiosy any [[Repoblika Entim-Bahoakan' i Sina|Sina]] tamin' ny fiandohan' ny taonjato faha-20. ]] "? מיהו יהודי" / ''Mihu yehudi ?'' ("Iza no Jiosy?"). Ankehitriny ny hoe ''Jiosy'' na ''Jody'' dia teny enti-manondro indrindra ny mponina tao [[Jodea]] (na [[Jodea|Jodia]]) tamin' ny andron' i [[Jesoa]] na ny olona mpivavaka amin' ny [[jodaisma]]. Zavatra roa samy hafa ireo, nefa mifampiankina, satria misy ny Jiosy noho ny firenena niaviany (Jiosy ara-poko), mety ho Kristiana na tsy mivavaka ireo; nefa misy koa ny Jiosy noho ny fivavahany (Jiosy ara-pivavahana). Ny dikany voalohany anefa no hita ao amin' ny [[Baiboly]]. Mamaritra ny atao hoe "Jiosy" ho olona nateraka reny jiosy na olona niova finoana ho amin' ny jodaisma ny lalàna israeliana ankehitriny<ref name=":1"><small>[https://web.archive.org/web/20131021112918/http://www.icsresources.org/content/curricula/ReligiousOrEthnic.pdf "Are Jews a Religious Group or an Ethnic Group?"] (PDF). Institute for Curriculum Services''.''</small></ref>. Tsy tokony hafangaro koa ny hoe ''Jiosy'' (na ''Jody'') sy ny hoe ''[[Israelita]]'' ary ny hoe ''[[Israelianina|Israeliana]]''. === Ny foko jiosy lehibe ankehitriny === ==== Ny Jiosy sefarada ==== [[Sary:Algerian Jew.jpg|vignette|202x202px|Jiosy tao Aljeria tamin' ny taona 1890 ]] Ny [[Sefarada|Jiosy sefarada]] dia ny Jiosy tamin' ny [[Andro Antenatenany]] nonina tao amin' ny [[Saikanosy Iberika]] ([[Espaina]] indrindraindrindra) sy tao [[Afrika Avaratra]] ary ny taranak' izy ireo. Nitsoaka avy ao amin' ny Saikanosy Iberika izy ireo tamin' ny taona 1492 noho ny fanenjehana nataon' ny Kristiana, nankany [[Afrika Avaratra]] sy tany amin' ny fizaràn-tany any atsinanana an' ny [[Empira Ôtômàna]], avy eo nisy koa ny nifindra fonenana tany tany [[Frantsa]], tany [[Nederlandy|Hôlanda]], tany [[Angletera]], tany [[Italia]], tany amin' ny [[Balkana|Balkàna]], sns. Manana ny fiteniny manokana ny Sefarada, dia fiteny vokatry ny fifangaroan' ny [[fiteny hebreo]] sy ny [[fiteny kastilàna]], atao hoe [[fiteny ladinô]]. Anondroana ny Jiosy avy any Afrika Avaratra sy avy any [[Atsinanana Akaiky]] miteny [[Fiteny arabo|arabo]] sy [[Fiteny persana|persiana]] sady tsy manana fifandraisana ara-pirazanana amin' ny Jiosy ao amin' ny faritra eorôpeana koa ny teny hoe ''Sefarada''. Ny Jiosy avy any [[India]] dia kilasina ho Sefarada koa<ref name=":3" />. ==== Ny Jiosy askenazy ==== Ny [[Askenazy|Jiosy askenazy]] dia ny Jiosy tamin' ny [[Andro Antenatenany]] nonina tao [[Eorôpa Avaratra]], sy ny taranak' izy ireo na dia tsy mipetraka amin' io faritra io aza. Rehefa noroahina sy nenjehina ny Jiosy askenazy dia nifindra fonenana mankany atsinanana, any [[Polonia|Pôlônia]] sy any [[Litoania]] ary any [[Rosia]] tamin' ny taonjato faha-15 sy faha-16. Maro amin' ny Jiosy askenazy ny nifindra monina any [[Amerika Avaratra]] sy any [[Israely]] tamin' ny taonjato faha-19 sy faha-20. Miteny amin' ny fiteny vokatry ny fifangaroan' ny fiteny hebreo sy ny [[Fiteny alemana|fiteny alemàna]], atao hoe [[fiteny idisy]], ny Askenazy. === Ny foko jiosy hafa === [[Sary:Samaritans marking Passover on Mount Gerizim, West Bank - 20060418.jpg|vignette|184x184px|[[Samaritana]] mankalaza ny [[Paska jiosy|Paska]] eo amin' ny tendrombohitra [[Tendrombohitra Garizima|Gerizima]]]] ==== Ny Jiosy samaritana ==== Ny [[Samaritana]] dia anisan' ny vahoaka milaza fa taranaky ny [[Fokom-pirenena folo very|fokom-pirenen' i Israely very]]. Misy ny Jiosy mitsipaka izany, nefa ao koa ny Jiosy mihevitra ny maha azo ekena an' izany. Be mpanaraka ny petra-kevitra manohana fa ny 80&nbsp;% amin' ny mponina tao amin' ny [[Fanjakan' i Israely (Samaria)|Fanjakan' i Samaria]] dia nanohy ny fonenany tao ihany fa tsy natao sesitany (jereo: [[Fahababoana tany Asiria|Fahababoana asiriana]]), ka ireo no nanjary Samaritana (amin' ny dikan' io teny io ara-pivavahana) araka ny ambaran' ny [[Bokin' ny Mpanjaka]]<ref><small>Israël Finkelstein, Neil Asher Silberman, ''La Bible dévoilée, Les nouvelles révélations de l'archéologie,'' 2002, p. 256.</small></ref>. [[Sary:Israeli Bene Israel.jpg|vignette|187x187px|Fanambadiana [[Bene Israely]]]] ==== Ny Bene Israely ==== Jiosy nifindra monina any [[India]] efa hatry ny ela ny [[Bene Israely]]. Araka ny lovantsofin' ny Bene Israely dia nifindra tany India ka nifangaro tsikelikely tamin' ny vahoaka manodidina ny razamben' izy ireo, nefa nihazona ny fomba mampiavaka ny Jiosy<ref><small>Weil, Shalva (2009) [2002]. "Bene Israel Rites and Routines". In Weil, Shalva (ed.). ''India’s Jewish Heritage: Ritual, Art and Life-Cycle''(3rd ed.). Mumbai: Marg Publications. pp. 78–89.</small></ref>. Tamin' ny taona 1964 dia nanao fanambaràna ny fikambanan' ny [[raby]] ao Israely fa Jiosy tanteraka ny Bene Israely<ref><small>Weil, Shalva (2008). "Jews in India". In Ehrlich, M. Avrum (ed.). ''Encyclopedia of the Jewish diaspora : origins, experiences, and culture''.'''3'''. ABC-CLIO. pp. 1204–1212. ISBN <bdi>978-1-85109-873-6</bdi>.</small></ref>. Ireo Jiosy avy any India ireo dia kilasina ho [[Sefarada]]; nikambana tsara tamin' ny vahoaka sefarada ao Israely izy ireo<ref name=":3"><small>[https://web.archive.org/web/20101011172532/http://indiandiaspora.nic.in/diasporapdf/chapter9.pdf "Report of the High Level Commission on the Indian Diaspora"] (PDF). Indian Diaspora. Tahiry tamin'ny 11 Oktobra 2010. Notsidihina tamin'ny 10 Agostra 2018.</small></ref>.[[Sary:Flickr - Government Press Office (GPO) - Memorial ceremony for Ethiopian immigrants at Har Tayasim..jpg|vignette|189x189px|[[Beta Israely|Jiosy etiôpiana]]]] ==== Ny Beta Israely ==== Vahoaka jiosy ao sy avy ao [[Etiôpia]] ny [[Beta Israely]], izay atao hoe [[Beta Israely|Jiosy etiôpiana]] koa. Neken' ny [[Israely|Fanjakana israeliana]] ho Jiosy izy ireo sady afaka nifindra monina any Israely noho ny faneken' i Ovadia Yossef (raby lehibe sefarada ao Israely) azy ireo tamin' ny taona 1973 ho taranaky ny [[fokom-pirenen' i Dana]]. ==== Ny Bney Menase ==== Vondron' olona [[aziatika]] monina any amin' ny sisin-tany [[Mianmara|birmana]] any amin' ny tapany avaratra-atsinanan' i [[India]] ny [[Bney Menase]], izay nanambara, efa hatramin' ny taona 1950, fa taranaky ny [[fokom-pirenen' i Manase]] izay nitady fialokalofana tany amin' ny faritra faran' izay lavitra any [[Azia]]. Tamin' ny volana Marsa 2005, rehefa avy nanadihady ny amin' ny mety mbola hahitana ny taranaky ny [[fokom-pirenena folo very]] ny raby lehibe sefarada Rabbi Shlomo Amar ao [[Israely]], dia nekeny ny maha taranaka jiosy ny Bney Menase. Monina ao Israely amin' izao fotoana izao ny 1&nbsp;000 amin' izy ireo, sady efa niova finoana ho amin' ny [[jodaisma]]<ref><small>[https://www.pressreader.com/israel/jerusalem-post/20061122/281530811526940 "''An aliya voyage across the millennia from India"''], MICHAEL FREUND, Jerusalem Post, 22 Novambra 2006.</small></ref>. === Ny vahoaka hafa mitaky ny maha Jiosy azy === Maro ny vahoaka eto an-tany izay milaza fa Jiosy na [[Hebreo (mponina)|Hebreo]] (ohatra ny vondrom-poko sasany ao [[Etiôpia]]<ref><small>Lisa Anteby-Yemini, ''Les juifs éthiopiens en Israël'', C.N.R.S., 2004 (<nowiki>ISBN 2271062055</nowiki>), p. 25.</small></ref> sy any [[Repoblika Entim-Bahoakan' i Sina|Sina]]<ref><small>[http://soued.chez.com/chine.htm "Tribus perdues et retrouvées - Les Juifs de Kaifeng"] [[http://archive.wikiwix.com/cache/?url=http%3A%2F%2Fwww.chez.com%2Fsoued%2Fchine.htm tahiry]]</small> </ref> ary ny mainty hoditra sasany any [[Etazonia]]<ref><small>[https://religiousmovements.lib.virginia.edu/nrms/blackjews.html "Black Jews"] {{Wayback|url=https://religiousmovements.lib.virginia.edu/nrms/blackjews.html |date=20070310193236 }} [[http://archive.wikiwix.com/cache/?url=http%3A%2F%2Freligiousmovements.lib.virginia.edu%2Fnrms%2Fblackjews.html tahiry]], The Religious Movements Homepage Project an'ny Oniversiten'i Virjinia [tahiry]</small></ref>) na dia tsy fantatry ny olona maro sady mety tsy hinoany na mety ho diso tokoa aza izany, ka anisan' izany ny [[Jiosy malagasy|Malagasy]] sasany (na rehetra), dia ny olona na vondrom-poko na fikambanana miaiky ny tenany na heverin' ny sasany fa taranaka jiosy na jody eto [[Madagasikara]]<ref><small>[https://www.facebook.com/etp.madagascar/posts/-international-conference-on-jewish-roots-in-madagascar-80-of-malagasy-have-jewi/1082100958500051/ "International conference on Jewish Roots in Madagascar: "... 80% of Malagasy have Jewish origins"]</small> </ref><ref><small>[http://searchprivacy.co/trf?&edv=pj9Hs_n9RtQotyZg3x_VQA%3D%3D&o=0B2ueHAqX2WmKHpY2dYD6hyyiz8JzYN2Ym3ur8FhMOUC7F4Ex6fSrr6DAfaywfDQLNz9mokK1V53phiVmFTU9NLr52sm356stsmOlTYU6GJdzDCgs8BBjKICKBMUN3GklYrF49YVLl_HjIXY0SxEBVkO8LbF8SXn5JTXITYy7olPibwm8wPItWLIAzEaOrF "Report on Madagascar by WRF Member Ndriana Rabarioelina"]</small></ref>. ==== Ny Pastona ao Afghanistàna sy Pakistàna ==== [[Iranianina (vahoaka)|Vahoaka iraniana]] betsaka mozilmana avy any [[Afganistana|Afganistàna]] sy [[Pakistàna]] ny [[Pastona (vahoaka)|Pastona]] (''Pashtun''), izay manaraka kolontsaina sy fomba fivavahana azy manokana sady efa nisy talohan' ny fidiran' ny [[Silamo|finoana silamo]], dia ny [[pastoaly]] (''pashtuwali''). Tsy mbola voaporofo ara-tantara azo tsapain-tanana ny maha [[Fiavian' ny Pastona|taranaky ny fokom-pirenena folon' i Israely very ny Pastona]]<ref><small>[https://web.archive.org/web/20130726012707/http://lcweb2.loc.gov/cgi-bin/query/r?frd%2Fcstdy%3A%40field%28DOCID+af0037%29 "Afhganistan Ethnic Groups"]. Library of Congress Country Studies. 1997. [http://lcweb2.loc.gov/cgi-bin/query/r?frd/cstdy:@field(DOCID+af0037) Tahiry] tamin'ny 26 Jolay 2013.</small></ref><ref><small>[https://web.archive.org/web/20070105112924/http://www.cal.org/co/afghan/apeop.html "The People - The Pashtuns"]. Center for Applied Linguistics (CAL). 30 Jona 2002. [http://lcweb2.loc.gov/cgi-bin/query/r?frd/cstdy:@field(DOCID+af0037) Tahiry] tamin'ny 5 Janoary 2007. Notsidihina tamin'ny 29 Oktobra 2010.</small></ref>. Midika hoe "zanak' i [[Jôsefa (zanak' i Jakôba)|Jôsefa]]" ny anarana hoe ''Ysef Zai'' amin' ny [[fiteny pastô]]<ref><small>Weil, Shalva (7 Septambra 2011). [https://css.ethz.ch/en/services/digital-library/articles/article.html/132724/pdf "The Israelite Connections of the Taliban"] {{Wayback|url=https://css.ethz.ch/en/services/digital-library/articles/article.html/132724/pdf |date=20190720051011 }}. ''ETH Zurich Center for Security Studies''.</small></ref>. Nisy fikarohana sasany momba ny [[foto-tarazo]] izay mitsipaka ny mety hisian' ny fifandraisan' io vahoaka io amin' ny Jiosy, nefa ny fikarohana ara-poto-tarazo hafa dia miaiky ny mety hisian' izany fifandraisana izany<ref><small>Entine, Jon (2007)''. Abraham's children: race, identity, and the DNA of the chosen people (1st ed.).'' Grand Central Publishing. p. 149. <nowiki>ISBN 978-0446580632</nowiki>.</small></ref>. ==== Ny Jiosy kiorda ==== Araka ny [[lovantsofina]] dia tonga voalohany tao amin' ny faritr' i [[Kordistàna]] ny [[Israelita]]<nowiki/>n' ny [[fokom-pirenen' i Benjamina]] taorian' ny [[Fahababoana tany Asiria|fahazoan' ny Asiriana ny Fanjakan' i Israely]] tamin' ny taonjato faha-8 tal. J.K. Avy eo izy ireo dia nipetraka tao amin' ny renivohitry ny [[Asiria|Asiriana]]<ref><small>Roth C in the ''Encyclopedia Judaica'', p. 1296-1299 (Keter: Jerusalem 1972).</small></ref>. Tamin' ny taonjato voalohany tal. J.K. dia niova finoana ho amin' ny [[jodaisma]] ny fianakavia-mpajakan' i Adiabene, izay lazain' i [[Flavio Jôsefa]] fa asiriana ara-poko sady nanao renivohitra an' i Erbil ([[Fiteny arameana|arameana]]: ''Arbana''; [[Fiteny kiorda|kiorda]]: ''Hewlêr'')<ref><small>''The Works of Josephus'', Complete and Unabridged New Updated Edition Translated by William Whiston, A.M., Peabody, MA: Hendrickson Publishers, Inc., 1987. <nowiki>ISBN 0913573868</nowiki> (Hardcover).</small></ref>. ==== Ny Jiosy kasmiriana ==== I [[Al-Biruni]], ilay manampahaizana mozilmana [[Persàna (vahoaka)|persana]] tamin' ny taonjato faha-11 no voalohany nanolo-kevitra ny amin' ny fisian' ny taranaky ny fokom-pirenena verin' i Israely ao Kasimira. I François Bernier, mpitsabo frantsay tamin' ny taonjato faha-17, sy i Sir Francis Younghusband, izay nizaha ity faritra ity tamin' ny taonjato faha-19, dia niresaka ny amin' ny toe-batana mifanahaka eo amin' ny Kasmiriana sy ny Jiosy<ref><small>''"[https://www.jewishvirtuallibrary.org/kashmir Kashmir"]. Jewish Virtual Library. 2012''. Notysidihina talin'ny 28 Oktobra 2012''.''</small></ref>, indrindra ny fihodirany mazava, ny orony somary lava, ny lohany somary mitovitovy<ref><small>Bhandari, Mohan C. (2006). ''S[https://books.google.mg/books?id=ChbvL5i0O7YC&pg=PA107&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false olving Kashmir]''. Lancer Publishers. p. 107. ISBN <bdi>8170621259</bdi>.</small></ref>. Nilaza i Baikunth Nath Sharga fa na dia misy aza ny fifanahafana eo amin' ny fiforonan' ny anaram-pianakaviana kasmirita sy jiosy dia taranaka [[Indô-ariana (vahoaka)|indô-ariana]] ny Pandita ao Kasimira, fa ny Jiosy kosa dia taranaka [[semita]]<ref><small>Kaw, M.K (2004). ''[https://books.google.mg/books?id=QpjKpK7ywPIC&pg=PA51&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false Kashmir and Its People: Studies in the Evolution of Kashmiri Society]''. APH Publishing. p. 51. ISBN <bdi>8176485373</bdi>.</small></ref>. ==== Ny fokom-pirenena sefoy ao Ganà ==== Nanaraka fanao jiosy mandrakariva ny [[Sefoy (vahoaka)|foko sefoy]] (''sefwi'') ao [[Ganà]], indrindra ny fitandremana ny [[Sabata (jiosy)|Sabata]], ny [[famorana]] ny zazalahy amin' ny fahavalo andro nahaterahany (''brit milah''), ny fomba fampidirana ny zazalahy ho anisan' ny lehilahy amin' ny faha-13 taonany, ny fitandremana ny lalàn' ny fahadiovan' ny fianakaviana (''taharat mishpcha'' na ''niddah''). Mihevitra ny manampahaizana sasany fa ny fomban-drazana jiosy dia mety nampidirin' ny Jiosy voaroaka avy any [[Espaina]] tao Ganà tamin' ny taona 1492 ka nifindra monina nankany atsimon' i [[Marôka]]. Lasa fantatra amin' ny anarana hoe "Tranon' i Israely" io foko io<ref><small>Lidman, Melanie (14 Avrily 2016). "[https://www.timesofisrael.com/ghanas-deep-spirituality-points-some-joyfully-back-to-judaism/ Ghana's deep spirituality points some, joyfully, back to Judaism]". ''Times of Israel''.</small></ref>. [[Sary:Rabbis Howshua Amariel and Hi Ben Daniel.jpg|vignette|187x187px|I Rabbi Howshua Amariel maneho an' i Rabbi Hi Ben Daniel, filohan' ny [[Jiosy igbô|vahoaka jiosy igbô]] miaraka amin' ny takelaka iray]] ==== Ny Jiosy igbô ==== Milaza ny tenany fa taranaka israelita ny [[Jiosy igbô]] ao [[Nizerià]]. Tsy voamarin' ny fandinihana tsara ny tantara anefa izany. Nandinika ny literatiora ara-tantaran' i [[Afrika Andrefana]] tamin' ny vanim-potoan' ny [[fanjanahantany]] ny mpahay tantara sady nanao izay hampazava tsara ny anjara asa sahanin' io petrakevitra io ho an' ny olona nanoratra izany <ref><small>Sanders, Edith (1963). [https://www.jstor.org/stable/179896 "The Hamitic Hypothesis: Its Origin and Functions in Time Perspective"]. Journal of African History. 10 (4): 521–532. JSTOR 179896.</small></ref><ref><small>Zachernuk, Philip (1994). [https://www.jstor.org/stable/182643 "Of Origins and Colonial Order: Southern Nigerians and the 'Hamitic Hypothesis' c. 1870-1970"]. ''Journal of African History''. '''35''' (3): 427–55. doi:10.1017/s0021853700026785. JSTOR 182643.</small></ref>. ==== Ny Lemba ==== Foko mainty hoditra ao amin' ny [[Faritra Atsimo ao Afrika|tapany atsimo amin' i Afrika]], ao [[Afrika Atsimo]] sy ao [[Zimbaboe]] sy ao [[Malawi|Malaoy]] ary ao [[Mozambika|Môzambika]] ny [[Lemba (vahoaka)|Lemba]]. Izy ireo dia mitandrina fanao ara-pivavahana tahaka izay fahita amin' ny [[Jodaisma|fivavahana jiosy]], sy ny fomban' ny vahoaka mpifindrafindra monina izay heverina fa mety avy any [[Afrika Avaratra]] na avy any [[Atsinanana Akaiky]]. Mampiseho fitoviana amin' ny an' ny ampahan' ny vahoaka jiosy taranaky ny [[Mpisorona jiosy|mpisorona]] (atao hoe [[Mpisorona jiosy|Kôhena]]) ny fandinihana ny [[foto-tarazo]]. == Jereo koa == '''Vahoaka''' * [[Israelianina|Israeliana]] * [[Israelita]] *[[Hebreo (vahoaka)|Hebreo]] (vahoaka) *[[Fokom-pirenen' i Israely]] *[[Fokom-pirenena folo very]] *[[Sefarada]] *[[Askenazy]] *[[Jiosy malagasy]] '''Fiteny sy soratra''' * [[Tanakh|Baiboly hebreo]] *[[Fiteny hebreo|Hebreo]] '''Faritra sy tany''' *[[Ôfira]] *[[Israely]] (ankehitriny) *[[Fanjakan' i Israely (mitambatra)|Israely]] (taloha) == Azo anovozan-kevitra == '''Momba ny ''Jiosy'' any Amerika sy aty Afrika''' *Morris Lounds, ''<nowiki/>'s Black Hebrews : Black Americans in search of identity'', University Press of America, 1981, 221 p. (<nowiki>ISBN 0-8191-1400-6</nowiki>). *[http://www.africanjewishcommunities.net/articles.php?lng=en&pg=15 "Diaspora Jiosy] {{Wayback|url=http://www.africanjewishcommunities.net/articles.php?lng=en&pg=15 |date=20190209033715 }}''<nowiki/>'' [http://www.africanjewishcommunities.net/articles.php?lng=en&pg=15 Gasy"] {{Wayback|url=http://www.africanjewishcommunities.net/articles.php?lng=en&pg=15 |date=20190209033715 }} in ''African Jewish Communities'' '''Momba ny ''Jiosy malagasy'' manokana''' ''<nowiki/>'' * Ferrand, Gabriel (1905). ''Les migrations musulmanes et juives à Madagascar''. Paris: Revue de l'histoire des religions. * Rabarioelina, Ndriana (Rev. Dr.) (2011), ''Biblical Relations between Israel and Madagascar'', 2010, 458 p., États-Unis. *[https://www.coolamnews.com/121-personnes-se-convertissent-ensemble-au-judaisme-a-madagascar/ "121 personnes se convertissent ensemble au Judaïsme à Madagascar"] {{Wayback|url=https://www.coolamnews.com/121-personnes-se-convertissent-ensemble-au-judaisme-a-madagascar/ |date=20160607130717 }} in ''Coolamnews'' *[http://ratsimandresy.blogspot.com/?view=flipcard "Les hébreux à Madagascar"] in ''Ratsimandresy blogspot''. *[http://tanikomadagascar.zohosites.com/jiosy.html "Jiosy ve ny Malagasy ?"] in Ratefy Tolotra, ''TANIKO Madagascar''. == Loharano sy fanamarihana == [[Sokajy:Mponina]] [[Sokajy:Israely]] kjimru07fgkra548zzpczherxxorhw3 Paul Martin 0 41831 1111275 1101184 2025-06-29T05:53:55Z ZATSY Mitarimy 35840 Nanampy Lahatsoratra 1111275 wikitext text/x-wiki {{infobox olona |sary= |anarana= Paul Martin |teraka=25 Dezambra 1971 |maty= |firenena={{Kanada}} |mpiaraka= |asa= * [[mpanao politika]] |taona niasàna= }} '''Paul Edgar Philippe Martin''' (teraka ny 28 Aogositra, 1938), fantatra ihany koa amin'ny hoe ''Paul Martin Jr.'', dia mpisolovava sy mpanao politika kanadianina izay praiminisitra faha-21 any {{Kanada}} ary mpitarika ny Antoko Liberaly ao Kanada nanomboka tamin'ny 2003 ka hatramin'ny 2006. == [[Praiminisitra]] kanadianina == {|border="1" align="center" style="border: 10px solid #0; background-color:#FFFFFF" |-align="center" bgcolor="DDEEFF" !nodimbiasany ![[Sary:Flag_of_Canada.svg|40px]] Praiminisitran'i [[Kanada]] faha-21 !mpandimby |-align="center" | [[Jean Chretien]] <br/> 1993-2003 || [[Paul Martin]]<br/> 2003-2006 || [[Stephen Harper]]<br/>2006-2015 |-bgcolor="#DDEEFF" |- |} == 🇨🇦 Paul Martin : Mpanova ara-toekarena sy filohan’ny governemanta kanadiana<ref>Britannica – Paul Martin</ref> == === Anarana feno === Paul Edgar Philippe Martin Jr. === Daty sy toerana nahaterahana === 28 Aogositra 1938, tao Windsor, Ontario, Kanada. --- == 🔹 Fianakaviana sy fahazazana<ref>The Canadian Encyclopedia – Paul Martin</ref> == Paul Martin dia zanaka lahy tokana teraka tao amin’ny fianakaviana politika manan-daza any Kanada. Ny rainy, Paul Martin Sr., dia minisitry ny governemanta federaly nandritra ny folo taona maro ary kandidà matetika ho filohan’ny Antoko Liberal kanadiana. Avy amin’io rainy io no nahazoany fanabeazana politika sy fifantohana amin’ny fanompoam-bahoaka. Nianatra tao amin’ny sekoly katolika i Paul Martin tamin’ny fahazazany ary efa naneho fahalianana tamin’ny raharaha fiarahamonina sy politika. Nanaraka fiofanana amin’ny University of Toronto izy, nahazoany diplaoma momba ny filozofia politika, ary avy eo nianatra lalàna tao amin’ny University of Toronto Faculty of Law izay nahazoany mari-pahaizana amin’ny lalàna tamin’ny 1961. --- == 🔹 Asa tany amin’ny sehatra tsy miankina == Talohan’ny nidirany tamin’ny politika federaly, dia nanao raharaham-barotra i Paul Martin. Niasa ho lehiben’ny Canada Steamship Lines (CSL) izy, izay orinasa mpitantana sy mpampiasa sambo. Tamin’ny fitantanany, CSL dia nitombo ho iray amin’ireo orinasa mpampita entana an-dranomasina lehibe indrindra any Amerika Avaratra. Nampiseho fahaiza-mitantana sy fahaiza-mamorona amin’ny sehatra ara-toekarena i Martin, izay nanampy azy taty aoriana tamin’ny fitantanany ny toekarena kanadiana amin’ny maha minisitry ny fitantanam-bola azy. --- == 🔹 Fiainana politika<ref>Parliament of Canada</ref> == ==== Fidirana amin’ny Parlemanta ==== Tamin’ny taona 1988, dia voafidy ho solombavambahoaka tao amin’ny Notre-Dame-de-Grâce—Lachine, Québec. Efa tamin’io fotoana io dia heverina ho anisan’ny manam-panantenana amin’ny Antoko Liberal i Martin. --- ==== Minisitry ny fitantanam-bola (1993-2002) ==== Tamin’ny nahatongavan’ny Jean Chrétien ho praiminisitra, dia notendrena ho minisitry ny fitantanam-bola i Paul Martin. 📌 Ny asany tamin’izany fotoana izany dia tena nidera azy sy nahazoany laza iraisam-pirenena: Nitarika ny fanarenana ara-bola kanadiana taorian’ny krizy ara-bola tamin’ny tapaky ny taona 1990. Nampihena ny trosa federaly kanadiana amin’ny fomba hentitra nefa mahomby. Nandanjalanja ny tetibola sy nampihatra fitsitsiana amin’ny fandaniana amin’ny governemanta. Nahatonga an’i Kanada ho ohatra ho an’ireo firenena tandrefana amin’ny fitantanana ara-bola mendrika sy mahay mandanjalanja. Tamin’ny fotoam-piasany no nahatonga ny vola kanadiana sy ny toekarena kanadiana ho tena matanjaka sy malaza teo amin’ny tsenan’izao tontolo izao. --- == Praiminisitra (2003-2006) == Rehefa niala i Jean Chrétien tamin’ny 2003, dia Paul Martin no nitarika ny governemanta. Tamin’ny fotoanany: === ✅ Politika anatiny === Niezaka nanavao ny rafitra ara-pahasalamana kanadiana tamin’ny alalan’ny fifanarahana tamin’ny faritany samihafa mba hanamafisana ny serivisy. Nandray andraikitra tamin’ny fampiroboroboana ny fampidirana ny vahoaka teratany amin’ny toekarena sy ny fiarahamonina. Nanao politika vaovao amin’ny tontolo iainana sy fanavaozana ara-tsosialy. === ✅ Politika ivelany === Nanao ezaka tamin’ny fifandraisana iraisam-pirenena, indrindra tamin’ny raharaha momba ny tontolo iainana sy ny fampandrosoana maharitra. Nanohana mafy ny zon’ny vahoaka teratany sy ny fampiroboroboana ny fitovian-jo. == Olana sy fianjerana politika == Ny fitondran’i Martin dia voamariky ny Sponsorship Scandal (AdScam) — kolikoly tao amin’ny governemanta izay niseho tamin’ny fotoana nitondrany. Na dia niezaka nanadio sy nandray andraikitra aza izy, dia niteraka fihenan’ny fitokisan’ny vahoaka tamin’ny antoko Liberal izany. Tamin’ny fifidianana 2006, dia resin’ny Stephen Harper sy ny Antoko Conservative izy, ka voatery niala amin’ny toerany. --- == 🔹 Fiainana taorian’ny politika == Nifantoka tamin’ny fanohanana sy asa sosialy i Paul Martin taorian’ny nialany amin’ny politika: Niorina ny Martin Aboriginal Education Initiative, izay mikendry hanatsara ny fanabeazana ho an’ny vahoaka teratany any Kanada. Nanohana ny tetikasa fampandrosoana any Afrika amin’ny sehatry ny toekarena sy fanabeazana. Nandray anjara tamin’ny fivoriana sy hetsika iraisam-pirenena momba ny toekarena maharitra sy ny zon’olombelona. --- == 🔹 Lova sy anjara toerana == Paul Martin dia heverina ho: ==== 🌟 Minisitry ny fitantanam-bola nahavita asa goavana tamin’ny fanarenana ara-bola sy fanamafisana ny fitantanam-bola federaly. ==== ==== 🌟 Praiminisitra nahavita ezaka amin’ny politika sosialy, na dia nisedra fahasahiranana sy fifandirana aza. ==== ==== 🌟 Olona nanana fanoloran-tena amin’ny fiarahamonina, indrindra tamin’ny zon’ny vahoaka teratany sy ny fanabeazana. ==== == 🔹 Fiaviana sy fianarana == Paul Martin dia teraka tao amin’ny fianakaviana politika. Ny rainy, Paul Martin Sr., dia minisitry ny governemanta federaly kanadiana ary efa filatsahan-kofidiana ho filohan’ny antoko Liberal. Nobeazina tao amin’ny tontolo misy fahalalana politika sy fahaiza-manao amin’ny serasera i Paul Martin. Nianatra tao amin’ny University of Toronto, nahazo diplaoma amin’ny lalàna tao amin’ny University of Toronto Faculty of Law tamin’ny 1961. Tatỳ aoriana dia lasa mpisolovava voasoratra anarana any Ontario izy. --- == 🔹 Asa sy fidirana amin’ny politika == Alohan’ny hidirany lalina amin’ny politika, Paul Martin dia nanao raharaha tao amin’ny sehatry ny fitaterana sy ny toekarena. Izy no tale jeneralin’ny Canada Steamship Lines (CSL), iray amin’ireo orinasa mpitantana sambo lehibe indrindra any Kanada. Tamin’ny taona 1988, dia voafidy ho solombavambahoaka federaly tao amin’ny Notre-Dame-de-Grâce—Lachine, tao Québec. --- == 🔹 Minisitra sy praiminisitra == ==== ✅ Minisitry ny Fitantanam-bola (1993-2002) ==== Nandritra ny fitondran’i Jean Chrétien, dia i Paul Martin no minisitry ny fitantanam-bola. Nahavita: Nanala sy nampihena be ny trosa federaly kanadiana. Nampihatra politika ara-bola hentitra sy maharitra (politique d’austérité). Nampitombo ny fitokisan’ny tsenan’ny vola sy ny toekarena kanadiana. ==== ✅ Praiminisitra (2003-2006) ==== Nandimby an’i Jean Chrétien izy tamin’ny 2003 ho praiminisitra. Anisan’ny asa nataony: Nampiroborobo ny fanavaozana amin’ny fanabeazana sy ny fahasalamana. Niady amin’ny kolikoly taorian’ny krizy politika niavian’ny AdScam (Sponsorship Scandal). Nampiroborobo ny fiaraha-miasa amin’ny vahoaka teratany sy ny fandrosoana amin’ny tany mitokana. Saingy nihena ny lazany noho ny fifandirana anatiny tao amin’ny antoko Liberal sy ny voka-pifidianana 2006, izay nahatonga azy handao ny toerany. --- == 🔹 Fiainana taorian’ny politika == Taorian’ny nialany tamin’ny politika, Paul Martin dia nifantoka tamin’ny: Fanohanana ny zon’ny vahoaka teratany any Kanada. Fikambanana manohana ny fampandrosoana ara-toekarena any Afrika. Nanorina sy niara-niasa amin’ireo ONG maro amin’ny sehatry ny fahasalamana sy ny fanabeazana. --- == 🔹 Lova sy anjara toerana == Paul Martin dia heverina ho iray amin’ireo minisitry ny fitantanam-bola nahomby indrindra tamin’ny tantaran’i Kanada noho ny fahaizany namerina amin’ny laoniny ny toekarena sy nanamaivana ny trosa federaly. Ny fotoana nitondrany ho praiminisitra kosa dia voamarika tamin’ny krizy politika sy fifandirana anatiny, ka nampalemy ny antoko Liberal tamin’izany fotoana izany. [[sokajy:Mpanao politika kanadianina]] [[Sokajy:Praiminisitra kanadianina]] [[sokajy:Biôgrafia]] [[sokajy:Teraka tamin'ny taona 1938]] kmml1grrqufkdpgt3kzmj64wb92g0tf Ambalavao 0 44561 1111078 1108060 2025-06-28T16:22:35Z RAKOTONIRINA Fanirilalaina Christien 35841 Infobox 1111078 wikitext text/x-wiki {{coord|-21.833330|46.933330}} {{infobox tanàna |anarana=Ambalavao |faritra=[[Matsiatra Ambony]] |faritany=[[Faritanin'i Fianarantsoa|Fianarantsoa]] |isam-ponina=30000 |firenena={{Madagasikara}} |sary = AmbalavaoMarkt1.jpg |saina=Malagasy}} [[File:Town Centre Ambalavao Madagascar.jpg|thumb|left|Town Centre Ambalavao Madagascar]] I '''Ambalavao''' dia kaominina sady tanàn-dehibe ao [[Madagasikara]], renivohitry ny distrikan' [[Distrikan'Ambalavao|Ambalavao]], 56 km atsimon'i [[Fianarantsoa]], ao amin' ny faritra [[Matsiatra Ambony]]. ==Lalana== *[[Lalam-pirenena faha-7]] ==Tanàna rahavavy== *[[Quatre-Bornes]] any {{Maorisy}} *[[Saint-Benoit]] any {{Frantsa}} - [[La Réunion]] ==Jereo koa== *[[Valan-javaboarim-pirenena Andringitra]] - ao atsimon'Ambalavao ==Gallerie== <gallery> image:Papier antaimoro.jpg|Papier antaimoro Image:Lemur Catta03.jpg|''[[Lemur catta]]'', réserve d'Anjà image:Ambalavao (Madagascar) - 03.jpg|Marché aux zébus Image:Town Centre Ambalavao Madagascar.jpg|Maison du centre-ville Image:Ambalavao - rue principale01.JPG|Ambalavao main street Image:Ambalavao - rue principale02.JPG|Ambalavao main street File:RN7 in Madagaskar 2013 14.jpg|Landscape between Ambalavao & [[Talata Ampano]] </gallery> {{reflist}} {{commonscat}} [[sokajy:Kaominina any Faritra Matsiatra Ambony]] [[sokajy:Faritanin'i Fianarantsoa]] [[sokajy:Faritra Matsiatra Ambony]] e4jpek5yoct7spz2vq2teuyw9j97y4c 1111084 1111078 2025-06-28T17:21:59Z RAKOTONIRINA Fanirilalaina Christien 35841 Tsipelina 1111084 wikitext text/x-wiki {{coord|-21.833330|46.933330}} {{infobox tanàna |anarana=Ambalavao |faritra=[[Matsiatra Ambony]] |faritany=[[Faritanin'i Fianarantsoa|Fianarantsoa]] |isam-ponina=30000 |firenena={{Madagasikara}} |sary = AmbalavaoMarkt1.jpg |saina=Malagasy}} [[File:Town Centre Ambalavao Madagascar.jpg|thumb|left|Town Centre Ambalavao Madagascar]] I '''Ambalavao firaisam-pokotany''' sady tanàn-dehibe ao [[Madagasikara]], renivohitry ny fivondronan' [[Distrikan'Ambalavao|Ambalavao]], 56 km atsimon'i [[Fianarantsoa]], ao amin' ny faritra [[Matsiatra Ambony]]. ==Lalana== *[[Lalam-pirenena faha-7]] ==Tanàna rahavavy== *[[Quatre-Bornes]] any {{Maorisy}} *[[Saint-Benoit]] any {{Frantsa}} - [[La Réunion]] ==Jereo koa== *[[Valan-javaboarim-pirenena Andringitra]] - ao atsimon'Ambalavao ==Gallerie== <gallery> image:Papier antaimoro.jpg|Papier antaimoro Image:Lemur Catta03.jpg|''[[Lemur catta]]'', réserve d'Anjà image:Ambalavao (Madagascar) - 03.jpg|Marché aux zébus Image:Town Centre Ambalavao Madagascar.jpg|Maison du centre-ville Image:Ambalavao - rue principale01.JPG|Ambalavao main street Image:Ambalavao - rue principale02.JPG|Ambalavao main street File:RN7 in Madagaskar 2013 14.jpg|Landscape between Ambalavao & [[Talata Ampano]] </gallery> {{reflist}} {{commonscat}} [[sokajy:Kaominina any Faritra Matsiatra Ambony]] [[sokajy:Faritanin'i Fianarantsoa]] [[sokajy:Faritra Matsiatra Ambony]] s06415bwi3w65r71f1t2682dy6pbovo 1111085 1111084 2025-06-28T17:22:56Z RAKOTONIRINA Fanirilalaina Christien 35841 Nanampy hevitra 1111085 wikitext text/x-wiki {{coord|-21.833330|46.933330}} {{infobox tanàna |anarana=Ambalavao |faritra=[[Matsiatra Ambony]] |faritany=[[Faritanin'i Fianarantsoa|Fianarantsoa]] |isam-ponina=30000 |firenena={{Madagasikara}} |sary = AmbalavaoMarkt1.jpg |saina=Malagasy}} [[File:Town Centre Ambalavao Madagascar.jpg|thumb|left|Town Centre Ambalavao Madagascar]] I '''Ambalavao firaisam-pokotany''' sady tanàn-dehibe ao [[Madagasikara]], renivohitry ny fivondronan' [[Distrikan'Ambalavao|Ambalavao]], 56 km atsimon'i [[Fianarantsoa]], ao amin' ny faritra [[Matsiatra Ambony]]. Albalavao dia ny foko Betsileo no hita any. ==Lalana== *[[Lalam-pirenena faha-7]] ==Tanàna rahavavy== *[[Quatre-Bornes]] any {{Maorisy}} *[[Saint-Benoit]] any {{Frantsa}} - [[La Réunion]] ==Jereo koa== *[[Valan-javaboarim-pirenena Andringitra]] - ao atsimon'Ambalavao ==Gallerie== <gallery> image:Papier antaimoro.jpg|Papier antaimoro Image:Lemur Catta03.jpg|''[[Lemur catta]]'', réserve d'Anjà image:Ambalavao (Madagascar) - 03.jpg|Marché aux zébus Image:Town Centre Ambalavao Madagascar.jpg|Maison du centre-ville Image:Ambalavao - rue principale01.JPG|Ambalavao main street Image:Ambalavao - rue principale02.JPG|Ambalavao main street File:RN7 in Madagaskar 2013 14.jpg|Landscape between Ambalavao & [[Talata Ampano]] </gallery> {{reflist}} {{commonscat}} [[sokajy:Kaominina any Faritra Matsiatra Ambony]] [[sokajy:Faritanin'i Fianarantsoa]] [[sokajy:Faritra Matsiatra Ambony]] n4yzttv87c8o8oorw1crqnrsn8cmgbr 1111120 1111085 2025-06-28T18:24:51Z RAKOTONIRINA Fanirilalaina Christien 35841 Infobox 1111120 wikitext text/x-wiki {{coord|-21.833330|46.933330}} {{infobox tanàna |anarana=Ambalavao |faritra=[[Matsiatra Ambony]] |faritany=[[Faritanin'i Fianarantsoa|Fianarantsoa]] |isam-ponina=30000 |firenena={{Madagasikara}} |sary = AmbalavaoMarkt1.jpg |saina=Malagasy|ben'ny tanàna=NC|fanjakana=NC}} [[File:Town Centre Ambalavao Madagascar.jpg|thumb|left|Town Centre Ambalavao Madagascar]] I '''Ambalavao firaisam-pokotany''' sady tanàn-dehibe ao [[Madagasikara]], renivohitry ny fivondronan' [[Distrikan'Ambalavao|Ambalavao]], 56 km atsimon'i [[Fianarantsoa]], ao amin' ny faritra [[Matsiatra Ambony]]. Albalavao dia ny foko Betsileo no hita any. ==Lalana== *[[Lalam-pirenena faha-7]] ==Tanàna rahavavy== *[[Quatre-Bornes]] any {{Maorisy}} *[[Saint-Benoit]] any {{Frantsa}} - [[La Réunion]] ==Jereo koa== *[[Valan-javaboarim-pirenena Andringitra]] - ao atsimon'Ambalavao ==Gallerie== <gallery> image:Papier antaimoro.jpg|Papier antaimoro Image:Lemur Catta03.jpg|''[[Lemur catta]]'', réserve d'Anjà image:Ambalavao (Madagascar) - 03.jpg|Marché aux zébus Image:Town Centre Ambalavao Madagascar.jpg|Maison du centre-ville Image:Ambalavao - rue principale01.JPG|Ambalavao main street Image:Ambalavao - rue principale02.JPG|Ambalavao main street File:RN7 in Madagaskar 2013 14.jpg|Landscape between Ambalavao & [[Talata Ampano]] </gallery> {{reflist}} {{commonscat}} [[sokajy:Kaominina any Faritra Matsiatra Ambony]] [[sokajy:Faritanin'i Fianarantsoa]] [[sokajy:Faritra Matsiatra Ambony]] 6d27qvrowy9cvqrp95ps6a35590jwze Ambovombe 0 44849 1111338 1108052 2025-06-29T10:57:13Z Hanitra Ravosoa 35997 NC 1111338 wikitext text/x-wiki {{coord|-16.466670|44.450000}} {{infobox tanàna |anarana=Ambovombe |faritany=[[Faritanin' i Toliara|Toliara]] |faritra =[[Faritra Androy|Androy]] |isam-ponina=65402 |firenena={{Madagasikara}} |sary=Ceylonite,_calcite_7100.1.0455.jpg|fanjakana=NC}} '''Ambovombe''' (Ambovombe Androy) dia kaominina malagasy ao amin' ny [[distrikan' Ambovombe]], [[Faritra Androy]], [[Faritanin' i Toliara|Faritanin' i Toliary]]. Ny isam-poniny dia 65402 araka ny faminavinana natao tamin' ny taona 2018.<ref>[https://madagascar.unfpa.org/sites/default/files/pub-pdf/resultat_globaux_rgph3_tome_02.pdf Recensement 2018]</ref> Ny kaodin-kaominina dia 51601 ary ny kaodin-distrika dia 516. == Mponina sy fiarahamonina == === Fari-piainana === 10 isan-jaton' ny mponina no tena mahantra dia mahantra. 7 isan-jaton' ny mponina no atao hoe mahantra. Ny halavan' ny vanim-potoana mety ahalanian' ny vokatry ny taon-dasa dia 4 volana. 8 isan-jaton' ny mponina no atao hoe manan-karena. 75 isan-jaton' ny mponina no manana fari-piainana antonontonony. === Fandriampahalemana === Ny isan' ny vono olona tanatin' ny taona 1999-2001 dia 4. Ny isan' ny vakitrano tanatin' ny taona 1999-2001 dia 23. Ahitana polisy ao amin' ilay kaominina. Ahitana zandary ao amin' ilay kaominina. 3 no isan' ireo mpamono olona tratra tanatin' ny taona 1999-2001. == Toekarena == === Fambolena sy fiompiana ary jono === Ny entana faharoa lafo vidy indrindra dia [[voanemba]]. Ny zava-bolena lehibe indrindra amin' ny lafin' ny velarantany dia [[vomanga]]. Ny entana fahatelo lafo vidy indrindra dia [[mangahazo]]. Ny zava-bolena faharoa lehibe indrindra amin' ny lafin' ny velarantany dia mangahazo. Ny entana lafo vidy indrindra dia [[katsaka]]. 50 ny mponina no miasa tany. Ahitana fikambanan-tantsaha ao. Ny isan' [[omby]] dia 21 760. Ny isan' ny taona nisiam-pestan' ny vorona teo anelanelan' ny taona 1999-2001 dia 3. 1 500 no isan' ny kisoa. 38 ny mponina no miasa amin' ny fiompiana. 2 ny mponina no miasa amin' ny [[fanjonoana]]. Misy tsena isan' andro any. === Sampandraharaha === 10 ny mponina no miasa amin' ny sampandraharaha. Misy masoivohon' ny banky. Ahitana hopitaly na toeram-pitsaboana ao. Ahitana tobim-pahasalamana ao. Misy fianarana ambaratonga faharoa (lise). Ahitana sekoly ambaratonga fototra. Ahitana kolejy ao amin' ilay tanàna. Tsy ny JIRAMA no manome ny rano. Misy biraom-paositra ao. Misy masoivohon' ny ministeran' ny fiompiana. Misy masoivohon' ny ministeran' ny fiompiana. Misy masoivohon' ny ministeran'ny fahasalamana. Misy masoivohon' ny ministeran' ny fahasalamana. Misy masoivohon' ny ministeran' ny rano sy ny ala. Misy masoivohon' ny ministeran' ny rano sy ny ala. Misy masoivohon' ny ministeran' ny asa tany. Misy masoivohon' ny ministeran' ny asa tany. Misy masoivohon' ny ministeran' ny fiarovana. Misy masoivohon' ny ministeran' ny fiarovana. Misy masoivohon' ny ministeran' ny fanabeazana. Misy masoivohon' ny ministeran' ny fanabeazana. Misy masoivohon' ny ministeran' ny mponina. Misy masoivohon' ny ministeran' ny mponina. Misy masoivohon' ny ministeran' ny asa vaventy. Misy masoivohon' ny ministeran' ny asa vaventy. === Fitaterana === Andalovan' ny lalam-pirenena ilay kaominina. Misy seranam-piaramanidina akaikin' ilay tanàna. Tongavan' ny lalam-paritra ilay tanàna. Ijanon' ny taksiborosy ilay kaominina. Ny fitaovam-pitaterana ampiasaina matetika indrindra dia fiara lehibe. Ny faharetan' ny dia mankany amin' ny renivohi-paritany dia 3 ora. Ahitana lalana godorô ao amin' ny kaominina. Ny fotoam-pitaterana mankany amin' ny tanàn-dehibem-paritany amin' ny andro fahavaratra dia 3 ora. Ny lalan-tany dia azo aleha mandavan-taona. Ny saran-dalan' ny olona tokana mankany amin' ny tanàn-dehibem-paritany amin' ny andro fahavaratra dia 12 500 Fmg. Ny saran-dalan' ny olona tokana mankany amin' ny tanàn-dehibem-paritany amin' ny maintany dia 12 500 Fmg. ==Lalana== *[[Lalam-pirenena faha-10|Lalam-pirenena faha-10]] ([[Andranovory]] – [[Ambovombe]]) ==Olona miavaka== [[Jean Gabin Fanovona]] dia teraka tao Ambilobe ny 23 aogositra 1948. Izy no mpanorina ny [[Vaovy]]. == Jereo koa == '''Renivohi-paritany eto Madagasikara''' * [[Antananarivo]] - [[Antsiranana]] - [[Fianarantsoa]] - [[Mahajanga]] - [[Toamasina]] - [[Toliara]] '''Renivohi-paritra eto Madagasikara''' * [[Ambatondrazaka]] - [[Ambositra]] - [[Ambovombe]] - [[Antananarivo]] - [[Antsirabe]] - [[Antsiranana]] - [[Antsohihy]] - [[Farafangana]] - [[Fenoarivo Atsinanana]] - [[Fianarantsoa]] - [[Ihosy]] - [[Maevatanana]] - [[Mahajanga]] - [[Maintirano]] - [[Manakara]] - [[Mananjary]] - [[Miarinarivo]] - [[Morondava]] - [[Sambava]] - [[Toamasina]] - [[Tôlanaro]] - [[Toliara]] - [[Tsiroanomandidy]] == Rohy ivelany == {{reflist}} {{Androy}} [[Sokajy:Kaominina any Faritra Androy]] [[Sokajy:Kaominina any Madagasikara]] girc59xjo953x08633nwpwsa02g8g1q Antotohazo 0 45564 1111096 797024 2025-06-28T17:41:50Z RAKOTONIRINA Fanirilalaina Christien 35841 Infobox 1111096 wikitext text/x-wiki {{infobox tanàna |anarana=Antotohazo |faritany=Antananarivo |isam-ponina=12125 |firenena={{Madagasikara}} |tanàn-dehibe=NC|fanjakana=NC}} '''Antotohazo''' dia kaominina malagasy ao amin'ny [[distrikan'i Ankazobe]], [[Faritanin'i Antananarivo]]. Ny isam-poniny dia 12125 araka ny faminavinana natao tamin'ny taona 2000. Ny kaodin-kaominina dia 10407 ary ny kaodin-distrika dia 104 == Vokatry ny fambolena == Ny anjaran'ny tantsaha mampiasa zezika simika dia <5%. Ny entana faharoa lafo vidy indrindra dia mangahazo. Ny zava-bolena lehibe indrindra amin'ny lafin'ny velarantany dia vary. Ny entana fahatelo lafo vidy indrindra dia haricot. Ny isan'omby dia 6400. Ny isan'ny taona nisiam-pesitry ny vorona teo anelanelan'ny taona 1999-2001 dia 3. Ny zava-bolena faharoa lehibe indrindra amin'ny lafin'ny velarantany dia mangahazo. Ny entana lafo vidy indrindra dia vary. 10 isan-jaton'ny tanimbary no voatondraka amin'ny tohidrano na paompy. 85 ny mponina no miasa tany. 5 ny mponina no miasa amin'ny fiompiana. 10 ny mponina no miasa amin'ny sampandraharaha. 1080 no isan'ny kisoa. == Ara-tsosialy == Ahitana fikambanan-tantsaha ao. == Fotodrafitrasa == Tongavan'ny lalam-paritra ilay tanàna. Ahitana tobim-pahasalamana ao. Ijanon'ny taksiborosy ilay kaominina. Ahitana sekoly ambaratonga fototra. == Fitaterana == Ny fitaovam-pitaterana ampiasaina matetika indrindra dia tongotra. Ny faharetan'ny dia mankany amin'ny renivohi-paritany dia 3 ora. Ny fotoam-pitaterana mankany amin'ny tanàn-dehibem-paritany amin'ny andro fahavaratra dia 3 ora. Ny lalan-tany dia azo aleha mandavan-taona. Ny saran-dalan'ny olona tokana mankany amin'ny tanàn-dehibem-paritany amin'ny andro fahavaratra dia 10000 Fmg. Ny saran-dalan'ny olona tokana mankany amin'ny tanàn-dehibem-paritany amin'ny haintany dia 10000 Fmg. == Fahasoavana == 4 isan-jaton'ny mponina no tena mahantra dia mahantra. 6 isan-jaton'ny mponina no atao hoe mahantra. Ny halavan'ny vanim-potoana mety ahalanian'ny vokatry ny taon-dasa dia 3 volana. 20 isan-jaton'ny mponina no atao hoe manan-karena. 70 isan-jaton'ny mponina no manana fari-piainana antonontonony. == Endri-javatra == == Olana == == Rohy ivelany == * [http://www.ilo.cornell.edu/ilo/census.xls ilo.cornell.edu] - Statistika momba ny kaominina malagasy ary loharanom-pahaizana namoronana an'ity lahatsoratra ity. [[Sokajy:Kaominina any Madagasikara]] jbtjn8e92ksdo438uhfczrzt9fprsbv Kristianisma 0 96034 1111341 1111023 2025-06-29T11:06:45Z Thelezifor 15140 Namafa soratra tsy ilaina 1111341 wikitext text/x-wiki [[Sary:Gold Christian cross.svg|vignette|Sarin' ny [[hazo fijaliana]], iray amin' ireo famantarana ny kristianisma|368x368px]]Ny '''kristianisma''' dia [[fivavahana abrahamika]] mino an'[[Andriamanitra (tokana)|Andriamanitra]] tokana, izay mifototra amin' ny soratra navelan' ny [[Apôstôly roa ambin' ny folo|apôstôly]] ([[Filazantsara|evanjely]] na [[filazantsara]]) mikasika ny fiainan'i [[Jesoa]] avy any [[Nazareta]], na [[Jesoa]] Kristy. Roa arivo taona taorian'ny nahafatesany, dia miisa maherin'ny 2&nbsp;546&nbsp;000 tapitrisa ny mpino tamin' ny taona 2021, miparitaka anaty antokom-piangonana miisa 33&nbsp;000 any ho any; ka ny lehibe indrindra amin' izy ireo dia ny [[Fiangonana katôlika|Fiangonana katôlika]]. Niisa 2&nbsp;355&nbsp;000 tapitrisa ny Kristiana maneran-tany tamin' ny taona 2013, ka ny 1&nbsp;200&nbsp;000 tapitrisa [[Katôlisisma|Katôlika]], ny 440 tapitrisa [[Prôtestantisma|Prôtestanta]], ny 280 tapitrisa [[Ôrtôdôksa]], ny 92 tapitrisa [[Anglikanisma|Anglikana]], ny 370 tapitrisa Kristiana tsy miankina, ary ny 38 tapitrisa Kristiana hafa. Ny [[Mpamaritra (fitsipiteny)|mpamaritra]] anarana ''[[kristianina]]'' dia midika hoe "an' i Kristy", na "mpanaraka ny fampianaran' i Kristy". Io mpamaritra io dia nomena ny mpanaraka ny fampianaran' i Kristy nanomboka tamin' ny taonjato voalohany tany [[Antiôkia]] (na Antiôka). Ny [[Testamenta Taloha]] miaraka amin' ny [[Testamenta Vaovao]] no soratra ifotoran' ny finoana kristianina. == Fampianaram-pinoana == === Ny Baiboly === Ny [[Baiboly]] no boky inoan' ny [[Kristianina|Kristiana]] fa [[Soratra Masina]] mirakitra ny tenin' Andriamanitra. Mizara roa lehibe ny Baiboly kristiana ka ny fizaràna voalohany, izay fitambaran' ireo boky voasoratra talohan' i [[Jesosy|Jesoa Kristy]], dia atao hoe [[Testamenta Taloha]], fa ny fizaràna faharoa kosa, izay fitambaran' ireo boky voasoratra taorian' ny nahaterahan' i Jesoa Kristy, dia atao hoe [[Testamenta Vaovao]]. === Ny amin' i Kristy === [[Sary:El bautismo de Jesús, por José Ferraz de Almeida Júnior.jpg|vignette|209x209px|''Fanaovam-batisa an' i Jesoa'', sary nataon' i Almeida Júnior, 1895]] Amin'ny Kristiana dia i [[Jesosy|Jesoa]] no [[Mesia]] na [[Kristôlôjia|Kristy]]. Inoan'ny [[Kristianina|Kristiana]] ho voahosotr' Andriamanitra sy [[zanak' Andriamanitra]] nirahina ety ambonin' ny tany [[Fanavotana|hanavotra]] ny olombelona amin' ny alalan' ny [[Fanomboana an' i Jesoa|fahafatesany]] sy ny [[Fitsanganan' i Jesoa ho velona|fitsanganany ho velona]] i Jesoa. === Fanekem-pinoana sy Trinite === Ny ankamaroan' ny fiangonana kristiana dia mino ny atao hoe [[Trinite]], izany hoe ny maha tokana nefa misy [[Persôna (teôlôjia)|persôna]] (na ''Olona'') telo an' [[Andriamanitra ao amin' ny kristianisma|Andriamanitra]]. Ireo persôna ireo dia ny [[Andriamanitra Ray|Ray]] sy ny [[Andriamanitra Zanaka|Zanaka]] (na ny Teny) ary ny [[Fanahy Masina]]. Tsy andriamanitra telo izany, araka io fampianarana io. Ny fiangonana kristiana sasany dia nandray [[fanekem-pinoana]] (na fiekem-pinoana) nolovana tamin' ny [[kônsily]] maro tany aloha fa ny sasany dia tsy manana na nanampy fanekem-pinoana famenony azy manokana. Ny malaza indrindra amin' ny fanekem-pinoana kristiana dia ny [[Fanekem-pinoana apôstôlika|Faneke-mpinoana apôstôlika]] sy ny [[Fanekem-pinoana nikeana|Fanekem-pinoan' i Nikea-Kônstantinôpôly]].[[Sary:Cristoforo Majorana - The Triumph of Eternity is represented by a cart drawn by the Four Evangelists with their symbols; on the cart is a Gnadenstuhl representation of the Trinity (NYPL b12455533-426312)-crop3.jpg|vignette|146x146px|Ny Trinite Masina]] === Ny sakramenta na ôrdônansa === Ny [[sakramenta]] na [[ôrdônansa (kristianisma)]] dia fombam-pivavahana inoana fa naorin' i [[Jesoa|Jesoa Kristy]] ary nasainy hotandreman' ny mpanara-dia azy mba hampitana sy hanomezana ny [[Fahasoavana (finoana)|fahasoavan]]' [[Andriamanitra (tokana)|Andriamanitra]], izay sady famantarana (na tandindon') ny fihavanana eo amin' Andriamanitra sy ny olombelona no sady fitaovana ahatongavana amin' izany, famantarana atao hanomezana sy hampitomboana ny [[Fahasoavana (kristianisma)|fahasoavana]] izay [[fahamasinana|manamasina]] ny mpino. Roa ny isan' ny sakramenta iraisan' ny fiangonana kristiana rehetra, dia ny [[batisa]] (na batemy) sy ny [[eokaristia]] (na fanasan' ny Tompo), fa miampy dimy izany ao amin' ny [[Fiangonana katôlika]] sy ny [[Fiangonana ôrtôdôksa]], dia ny [[kônfirmasiôna]], ny [[Sakramentan' ny fampihavanana|sakramentan' ny fampihavanana]], ny [[fanosorana ny marary]], ny [[Sakramentan' ny fanambadiana|fanambadiana]], ary ny [[Sakramentan' ny filaharana|ôrdinasiôna]]<nowiki/>n' ny [[pretra]]. === Ny teôlôjia kristiana === Ny [[teôlôjia]] kristiana dia andinihana ny Andriamanitry ny Kristiana sy ny fifandraisany amin' ny olombelona eo amin' ny tantaran' ny [[famonjena]], ka ny fara tampony dia ny asa sy ny [[sorom-panavotana]] nataon' i [[Jesoa|Jesoa]] Kristy. Ireto ny sampana lehiben' izany teôlôjia izany: ny [[kristôlôjia]] (izay andinihana ny amin' ny [[Persôna (teôlôjia)|persôna]] sy ny [[Foto-pampianarana|fampianarana]] ary ny asan' i [[Jesoa]] amin' ny maha Kristy azy), ny [[Antrôpôlôjia kristiana|antrôpôlôjia]] kristiana (andalinana ny amin' ny olombelona ny fifandraisany amin' Andriamanitra), ny [[sôteriôlôjia]] (andalinana ny amin' ny famonjena), ny [[pneomatôlôjia]] (iresahana indrindra ny amin' ny [[Fanahy Masina]] sy ny asany ary ny [[Fanomezam-pahasoavan' ny Fanahy Masina|fanomezan' ny Fanahy]]), ny [[ekleziôlôjia]] (andalinana ny anjara asan' ny Fiangonana amin' ny maha vahoakan' Andriamanitra azy eo amin' ny tantaran' ny famonjena ny olombelona), ary ny [[eskatôlôjia]] (andinihana ny fiafaran' izao tontolo izao izay atao hoe koa [[andro farany]]). == Tantara == === Fiantombohana === [[Sary:Schnorr von Carolsfeld Bibel in Bildern 1860 226.png|vignette|''Pentekôsta'', sary nataon' i Julius Schnorr von Carolsfeld, 1860]] Tany amin' ny fotoana lazaina fa nilatsahan' ny [[Fanahy Masina]] tamin' ny [[Apôstôly roa ambin' ny folo|Apôstôly]] sy nanombohan' izy ireo nitory ny [[filazantsara]] no azo lazaina fa nanombohan' ny fivavahana kristiana efa nahaleo tena ka tsy nikambana intsony tamin' ny [[Jodaisma|fivavahana jiosy]]. Niely tany [[Asia Minora]] sy [[Eorôpa Atsimo]] ary amin' ny tapak' i [[Afrika Avaratra]] ny fivavahana kristianina ka isan' ny nandray anjara betsaka i [[Paoly (apôstôly)|Paoly]]. Nisy ny fanenjehana ny Kristiana nataon' ny [[Jiosy]] sy ny [[Empira Rômana|Rômanina]]. === Lasa fivavaham-panjakana rômana === [[Sary:Nicaea icon.jpg|vignette|213x213px|Ny emperora [[Kônstantino I|Kônstantino]] (eo afovoany), sy ireo [[eveka]] tamin' ny [[Kônsily voalohany tao Nikea|Kônsilin' i Nikea]] (taona 325), mihazona ny lahatsoratry ny [[Fanekem-pinoana nikeana]]]]Taty aoriana dia lasa [[fivavaham-panjakana]] ny kristianisma ka i [[Rôma]] no renivohitra tamin' izany. Nanomboka ny fahalalahan' ny fivavahan' ny tsirairay tamin' ny andron' i [[Kônstantino I]], ka tapitra ny fanenjehana ny Kristiana tamin' ny taona 313, ary taorian' izany dia niantomboka ny fananany fahefana amin' ny raharaham-pivavahana. Ny fanavaozana sy fanitsiana nataony dia nanampy ny firoborobon' ny fivavahana kristiana. === Kônsily === Noho ny tokony hisian' ny filaminan' ny raharaha fehezin' ny [[Papa]] sy ny [[eveka]] hafa rehetra sy ny tokony hananan' ny Fiangonana fampianaram-pinoana mitovy dia nisy matetika ny atao hoe [[konsily|kônsily]] na sinôda (na sinaoda) izay fivoriana anasana ny eveka rehetra sy andraisany anjara. Ny emperora matetika no mamory. Maro ny fehin-kevitra nivoaka avy tamin' ireo kônsily ireo ka isan' izany ny [[fanekem-pinoana]] sasany iraisan' ny fiangonana. Tamin' ny fotoana nampisy ireo kônsily ireo koa no nisian' ny fanenjehana mafy an' ireo atao hoe heretika na mpanao [[fampianaran-diso]]. === Ny kroazada === Ny [[kroazada]] dia fanafihana mitam-piadiana mifangaro amin' ny [[fivahiniana masina]] nataon’ ny Kristiana avy tany Andrefana nanomboka tamin’ ny taona 1095, mba hamonjena ireo Kristiana any Atsinanana, hanafahana ny [[Tany Masina]], izay matetika tanterahina araka ny fangatahan’ ny [[papa]], mba nandroahana ny [[Silamo|Miozolmana]] izay nanjakazaka tao amin’ ny toerana masina maro tao amin’ ny faritra misy an’ i [[Palestina]] sy [[Israely]] ankehitriny, ary indrindra mba handroahana azy ireo hiala ny tanànan’ i [[Jerosalema]] izay misy ny fasan’ i [[Jesoa]]. Miisa valo ny kroazada ka ny farany indrindra dia vita tamin’ ny taona 1270. Isan’ ny tanjon’ ny kroazada koa ny famonjena ny fanjakana latina maro any Atsinanana<ref><small>Ny fanjakana latina any Atsinanana dia fanjakana kristiana maromaro naorin’ ny mpanao kroazada tany [[Siria (faritra)|Siria]] sy tany [[Palestina (faritra)]] teo anelanelan’ ny taona 1095 sy 1109, ka isan’ izany ny Kômtean’ i Edesse, ny Prinsipaotean’ i Antiôkia, ny Fanjakan’ i Jerosalema ary ny Kômtean’ i Tripoli; azon’ ny Miozolmana ihany ireo fanjakana ireo teo anelanelan’ ny taona 1144 sy 1291.</small></ref>. === Fisarahan' ny Andrefana sy ny Atsinanana === Noho ny tsy fifanarahana amin' ny lafiny ara-[[teôlôjia]] sy ara-[[pôlitika]] ary antony maro hafa koa, na dia teo aza ny fanaovana kônsily sy ny fomba hafa hisian' ny fitovian-kevitra na ny marimaritra iraisana, dia nivaky roa ny fivavahana kristiana ka i [[Rôma]] sy i [[Kônstantinôpôly]] (na Kônstantinôpla) no lasa renivohitry ny fiangonana roa (dia ny [[Kristianisma Tandrefana|Fiangonana tandrefana]] na [[Katôlisisma|Katôlika rômana]] sy ny [[Fiangonana Tatsinanana|Fiangonana tatsinanana]] na [[Kristianisma ôrtôdôksa|Ôrtôdôksa]]). === Refôrmasiona prôtestanta === [[Sary:Martin Luther by Cranach-restoration.jpg|vignette|157x157px|Martin Lotera]] Taorian' ny fanavaozam-piangonana ([[Fanavaozam-piangonana|refôrmasiôna]] na refôrma) nataon-dry [[Martin Lotera|Lotera]] sy i [[Jean Calvin|Calvin]] sy i [[Zwingli]] izay te hanitsy ny fanao sasantsasany tao amin' ny Fiangonana katôlika (indrindra ny fivarotana [[indolzansa]] sy ny fitondran-tena ratsin' ny mpitondra fivavahana) dia niforona ny [[prôtestantisma|prôtestantisma]] (ny [[loteranisma]], ny [[fiangonana nohavaozina]], ny [[anglikanisma]] sns) izay tsy niankina intsony tamin' ny Fiangonana katôlika. === Ny fifohazam-panahy lehibe === Ny [[fifohazam-panahy lehibe]] dia [[Fifohazam-panahy|fifohazana]] ara-pivavahana niseho tao amin' ny Fanjakan' i Britaina Lehibe sy tao amin' ireo zanataniny tany [[Amerika]] teo antenatenan' ny taonjato faha-18. Maro ny andiam-pifohazam-panahy nanaraka niseho, dia ny [[fifohazam-panahy lehibe voalohany]] (taompolo 1730-1740), ny [[fifohazam-panahy lehibe faharoa]] (taompolo1790-1840) sy ny [[fifohazam-panahy lehibe fahatelo]] teo anelanelan' ny taona 1855 sy ireo taompolo voalohandohany amin' ny taonjato faha-20. Ireo fifohazam-panahy ireo, tao amin' ny [[prôtestantisma]], indrindra fa tany Amerika, dia vanim-potoana nanomezana hery vaovao indray ny fiainanana ara-pivavahana. Ny fifohazam-panahy lehibe dia nahatratra koa ny fiangonana prôtestanta sy [[Evanjelisma|fiangonana ara-piazantsara]] sady nandray anjara tamin' ny fiforonan' ny fiagonana vaovao. === Ny restaorasiônisma === Ny [[restaorasiônisma]] dia finoana ny tokony hamerenana ny fivavahana kristiana amin' ny finoany sy ny fanaony tany amin' ny taonjato voalohany. Ny antokon' ny restaorasiônisma dia nino fa ny kristianisma ankehitriny, amin' ny endriny rehetra, dia nivily lalana avy amin' ny kristianisma marina tany am-boalohany. Ny teny hoe ''restaorasiônisma'' dia ampiasaina indrindra hanondroana ireo antokom-pivavahana niforona tao [[Etazonia]], sahala amin' ny [[Hetsika Famerenana amin' ny laoniny nataon' i Stone-Campbell]] na ireo [[Kristadelfiana]], ny [[Pentekotista|Pentekôtista]] ary ny [[Adventisma|Adventista]] (sy ny sampany rehetra). Io teny io koa dia ampiasaina mba hilazana ny hetsiky ny [[Vavolombelon' i Jehovah]], naorin' i [[Charles Taze Russell]] tamin' ny faramparan' ny taompolo 1870. Azo ampiasaina koa io teny io mba hanondroana ny hetsiky ny [[Olomasin' ny Andro Farany]], anisan' izany ny [[Fiangonan' i Jesoa Kristy ho an' ny Olomasin' ny Andro Farany]], ny Fikambanan' i Kristy, ary ny sampana mpisara-bazana Olomasin' ny Andro Farany maro hafa, izay mino fa i [[Joseph Smith]] dia nofidina hamerina amin' ny laoniny ny fandaminana tany am-boalohany naorin' i Jesoa. == Sampan' ny kristianisma == Izao ireo sampana lehiben' ny fivavahana kristiana: ny [[Katôlisisma|fiangonana katôlika]] (izay ahitana ny [[Eglizy latina|Fiangonana latina]] sy ireo [[fiangonana katôlika tatsinanana]] miisa 23 toy ny [[Fiangonana katôlika marônita]]), ny [[fiangonana ôrtôdôksa]] ([[fiangonana ôrtôdôksa tatsinanana]], [[fiangonana ôrtôdôksa atsinanana]], ny [[Fiangonan' ny Atsinanana]]), ny [[prôtestantisma]] (ahitana ny [[anglikanisma]], ny [[kalvinisma]], ny [[loteranisma]] ary ny [[evanjelisma]]. Ao koa nyfiangonana hafa toy ny [[Fiangonan' i Jesoa Kristy ho an' ny Olomasin' ny Andro Farany|Fiangonan' i Jesoa Kristy ho an'ny Olomasin' ny Andro Farany]] sy ny [[Vavolombelon' i Jehovah]]. === Ny katôlisisma === Ny [[katôlisisma]] dia fivavahan' ny Kristiana mankato ny fahefan' ny [[papa]], indrindra momba ny famolavolana ny [[Foto-pampianarana|foto-pampianarany]], ny fampitana sy ny fandaminana ny fanompoam-pivavahany. Ny ankamaroan' ny Katôlika dia ao amin' ny [[Eglizy latina]], nefa ny Eglizy katôlika dia mahafaoka koa ireo [[fiangonana katôlika tatsinanana]] miisa 23 izay manan-jo hanao [[ôrdinasiôna|ôrdinasiôna]] pretra lehilahy manam-bady. ==== Ny fiangonana latina ==== Ny [[Fiangonana latina]] dia ny ampahany manaraka fomba tandrefana ao amin' ny Fiangonana katôlika ka ny [[Fiangonana katôlika tatsinanana]] no ampahany mifameno aminy. Amin' ny Fiangonana katôlika rehetra dia izy no lehibe indrindra. Izy koa no lehibe indrindra ao amin' ny [[Kristianisma Tandrefana|Kristianisma tandrefana]]. Nampiasa ny [[fiteny latina]] izy tamin' ny [[Andro Antenatenany]] ka hatra taty aoriana fa tsy ny [[fiteny grika]] na hafa. Indraindray koa ny Fiangonana latina dia mety hantsoina hoe "Fiangonana katôlika rômana" na "Eglizy katôlika rômana". Manana ny fehezan-dalàny manokana ny Fiangonana latina, dia ny [[Lalàna Kanônika]] izay tsy ampiharina amin' ny Fiangonana katôlika tatsinanana maro, na dia manaiky ny fahefan' ny [[papa]] ihany koa. ==== Ny fiangonana katôlika tatsinanana ==== Ny [[Fiangonana katôlika tatsinanana]] dia fitambaran' ny fiangonana maro any Atsinanana izay miombona amin' ny [[Papa]] ao Rôma sy manaiky ny fahamboniany, nefa izy ireo manao ny fombam-pivavahana tatsinanana. Na dia samy tatsinanana aza dia tsy [[Fiangonana ôrtôdôksa tatsinanana|Fiangonana ôrtôdôksa]] izy ireo. Atao hoe "Fiangonana oniata" na "Fiangonana katôlika manaraka fomba bizantina" koa izy ireo. Raha ny lafiny fombafombam-pivavahana dia tsy mifanalavitra firy amin' ny fomban' ny kristianisma ôrtôdôksa ny an' ny Fiangonana katôlika tatsinanana ka izy manaiky ny fahambonian' ny Papa ihany no tsy maha Ôrtôdoksa azy ireo. Anisan' ny Fiangonana katôlika tatsinanana ny [[Fiangonana katôlika marônita]], kôpta, armeniana, indiana, grika, eritreana ary etiôpiana. Tsy any Atsinanana sy ao [[Eorôpa Atsinanana]] ihany no ahitana azy ireo fa nanaraka any am-pielezana ka misy any [[Amerika]] sy any [[Ôseania]] ary any [[Eorôpa Andrefana]] koa. === Ny fiangonana ôrtôdôksa === Ny [[fiangonana ôrtôdôksa]] dia mahafaoka ireo Kristiana monina any [[Atsinanana Akaiky]] sy [[Atsinanana Afovoany]] indrindraindrindra. ==== Fiangonana ôrtôdôksa tatsinanana ==== Ny [[Fiangonana ôrtôdôksa tatsinanana]] na Fiangonana ôrtôdôksa katôlika, izay fantatra indrindra amin' ny anarana fohy hoe Fiangonana ôrtôdôksa, dia iray amin' ireo fiangonana tranainy indrindra. Fiombonam-piangonana ôrtôdôksa maromaro izay samy niorina araka ny Kônsily fito nifandimby izay atao hoe "[[Fiangonana ôrtôdôksa tatsinanana|Fiangonan' ny kônsily fito]]" izy. Ny ankamaroan' ny Fiangonana ôrtôdôksa tatsinanana dia hita ao [[Eoropa Andrefana|Eorôpa Andrefana]] sy ao [[Grisy|Grisia]] (na Gresy) ary ao [[Kaokazy]]. ==== Fiangonana ôrtôdôksa teoahedo ==== Ny [[Fiangonana Ôrtôdôksa Teoahedo Etiôpiana|Fiangonana ôrtôdôksa etiôpiana]] na [[Fiangonana Ôrtôdôksa Teoahedo Etiôpiana|Fiangonana ôrtôdôksa teoahedo etiôpiana]] dia [[Fiangonana ôrtôdôksa atsinanana|fiangonana antekalkedôniana]] niforona tao [[Etiopia|Etiôpia]], mahaleo tena hatramin' ny taona 1959, izay miombona ao amin' ny [[Fiangonana ôrtôdôksa atsinanana|Fiangonan' ny kônsily telo]]. Anisan' ny fiangonana kristiana tranainy indrindra maneran-tany izy satria efa niforona tany amin' ny taonjato faha-4. Ny [[Fiangonana Ôrtôdôksa Teoahedo Eritreana|Fiangonana ôrtôdôksa teoahedo eritreana]] dia fiangonana antekalkedôniana mahaleotena. Miombona ao amin' ny [[Fiangonana ôrtôdôksa atsinanana|Fiangonan' ny kônsily telo]] izy. Teo ambany fahefan' ny [[Fiangonana Ôrtôdôksa Teoahedo Etiôpiana|Fiangonana etiôpiana ôrtôdôksa]] io fiangonana io taloha nefa nifarana tamin' ny taona 1993 izany rehefa nahaleo tena izy. ==== Fiangonana ôrtôdôksa manaraka fomba tandrefana ==== Ny [[Fiangonana ôrtôdôksa manaraka fomba tandrefana]] dia sady tsy isan' ny [[Fiangonana ôrtôdôksa tatsinanana]] no tsy isan' ny [[Fiangonana ôrtôdôksa atsinanana]]. ==== Fiangonana ôrtôdôksa atsinanana ==== Ny [[Fiangonana ôrtôdôksa atsinanana]], izay fantatra koa amin' ny anarana hoe Fiangonana tsy kalkedôniana na Fiangonana tsy kalsedôniana, dia ireo fiangonana kristiana tranainy niorina araka ny [[Kônsily voalohany tao Nikea|Kônsilin' i Nikea]] (taona 325) sy ny [[Kônsily voalohany tao Kônstantinôpôlisy|Kônsily voalohany tao Kônstantinôpôly]] (taona 381) ka indraindray atao hoe [[Fiangonan' ny kônsily roa]] na [[Fiangonana ôrtôdôksa atsinanana|Fiangonan' ny kônsily telo]]. Tsy anisan' ny Fiangonana ôrtôdôksa atsinanana izany ireo atao hoe Fiangonanan' ny kônsily fito, izany hoe ny [[Fiangonana ôrtôdôksa tatsinanana]]. === Ny prôtestantisma === Ny prôtestantisma dia mahafaoka ireo fiangonana nipoitra mivantana na tsia amin' ny [[Fanavaozana pôtestanta|Refôrmasiôna]] (na Refôrma) ka mizara ho sampany maro (toy ny [[adventisma]], ny [[anabatisma]], ny [[anglikanisma]], ny [[fiangonana batista]], ny [[fiangonana nohavaozina]], ny [[loteranisma]], ny [[metôdisma]], ny [[pentekôtisma]] sns). Ireo [[Evanjelisma|fiangonana ara-pilazantsara]] (ny [[batisma]], ny [[pentekôtisma]], ny [[fihetsiketsehana karismatika ara-pilazantsara|hetsika karismatika ara-pilazantsara]], ny [[fihetsiketsehana karismatika vaovao|hetsika karismatika vaovao]], sns) dia indraindray heverina ho anisan' ny Prôtestanta nefa indraindray koa lazaina hoe sampana manokan' ny kristianisma. ==== Ny anglikanisma ==== Ny [[anglikanisma]] dia fivavahana kristiana niorina voalohany tao [[Angletera]] vokatry ny fialany avy amin' ny Fiangonana katôlika tamin' ny taona 1534. Any amin' ny firenena miteny anglisy no tena ahitana azy, indrindra ireo zanatany britanika taloha. Miisa eo amin’ ny 85 tapitrisa eo ny mpino ao aminy. Raha any ivelan' ny [[Fanjakana Mitambatra]] dia  "[[Fiangonana episkôpaliana|episkôpaliana]]" no ahafantarana io fiangonana io. Eo anelanelan’ ny [[katôlisisma]] sy ny [[prôtestantisma]] ny anglikanisma izay milaza ny tenany ho sady katôlika no nohavaozina. ==== Ny kalvinisma ==== Ny [[kalvinisma]] dia foto-pampianarana [[Teôlôjia|teôlôjika]] [[Prôtestantisma|prôtestanta]] sy fomba fijery ny fiainana kristiana izay mifototra amin' ny fiandrianan' Andriamanitra amin' ny zavatra rehetra. Ankehitriny dia ilazana ny foto-pampianarana sy ny fanaon' ny [[fiangonana nohavaozina]] sy [[Presbiterianisma|presbiteriana]] ary [[Fiangonana kongregasionalista|kôngregasiônalista]] izany. ==== Ny loteranisma ==== Ny [[loteranisma]] dia fiangonana manaraka ny [[teôlôjia]] nipoitra avy amin' ny fandinihana sy soratr' i Martin Lotera. Betsaha fiangonana loterana maro ny any [[Alemaina]] sy any [[Skandinavia]] ([[Danmarka|Danemarka]], [[Nôrvezy]], sns.), ny any amin' ny faritra na firenena hafa toa an' i [[Alsace]], i [[Lorraine]], i [[Madagasikara]], i [[Namibia]], i [[Polonia]] ary ireo [[Firenena Balta|firenena balta]] (i [[Estônia]] sy i [[Letônia]] ary i [[Litoania]]). ==== Ny adventisma ==== Ny [[adventisma]] dia hetsika ara-pinoana kristiana [[Milenarisma|milenarista]] nanomboka tamin' ny taonjato faha-19 tamin' ny fotoana nampiroborobo ny [[fifohazam-panahy lehibe faharoa]] tao [[Etazonia]] izay mampianatra momba ny [[Fiavian' i Kristy fanindroany|Fiavian' i Jesoa Kristy fanindroany]] izay hiseho tsy ho ela amin' ny [[andro farany]]. Ny tena be mpanaraka indrindra dia ny [[Fiangonana Adventista Mitandrina ny Andro Fahafito]]. ==== Ny anabatisma ==== Ny [[anabatisma]] dia firehana prôtestanta manandratra avo ny [[batisa]] an-tsitrapon' ny olona efa tonga saina. Anisan' ny fiangonana batista ny [[Amisy]] (alemàna: ''Amische''; anglisy: ''Amish''), ny [[Hoterisma|Hoterita]] ([[Fiteny anglisy|anglisy]]: ''Hutterites''; [[Fiteny alemàna|alemàna]]: ''Hutterer''), ny [[Mpirahalahy ao amin' i Kristy]] (alemàna: ''Brüder in Christo''; anglisy: ''Brethren in Christ''), ny [[Mpirahalahy Batista Jermanika]]  (anglisy: ''German Baptist Brethren''; alemàna: ''Schwarzenauer Brüder'') ary ny [[Menônisma|fiangonana menônita]] maro izay maro anisa indrindra. === Ny evanjelisma === Ny [[evanjelisma]] dia hetsika kristiana milaza fa ny [[Filazantsara]] (na Evanjely) no hany fototra sy filamatry ny finoany. Nitombo tanjaka nanomboka tamin' ny taonjato faha-18 tamin' ny nipoiran' ny [[metôdisma]] britanika sy ny [[pietisma]] loterana izy. Anisan' ny matanjaka ao amin' ny fiangonana evanjelika maro ny [[batisma]], ny [[pentekôtisma]], ny [[hetsika karismatika evanjelika]], ny [[hetsika karismatika vaovao]] (na pentekôtisma vaovao) ary ny kristianisma avanjelika tsy miankina maro. ==== Ny batisma ==== Ny [[batisma]] dia finoana kristiana nipoitra tamin' ny [[fifohazam-panahy]] notarihin' ilay [[pastora]] anglisy atao hoe John Smyth tao [[Hôlandy]] tamin' ny taona 1609. Io hetsika io dia nanomezany lanja ny Baiboly, ny [[Fahateraham-baovao (kristianisma)|fahateraham-baovao]], ny [[Batisan' ny mino|batisan' ny olon-dehibe]], ny fizakan-tena anisan-toeran' ny fiangonana, ny [[fisarahan' ny Fiangonana sy ny Fanjakana]] ary ny fananan' ny fitambaran' ny mpiara-mivavaka rehetra fahefana ([[kôngregasiônalisma]]). Mizara ho antokom-piangonana 27 ny fiangonana batista. Tamin' ny taona 2010 dia niisa 100 tapitrisa ny mpino batista. Ny ankamaroan' izy ireo dia monina ao [[Etazonia]] ka ao izy manjaka tanteraka manoloana ny fiangonana prôtestanta hafa rehetra. ==== Ny pentekôtisma ==== Ny pentekôtisma dia fireham-pinoana vokatry ny [[fifohazam-panahy]] notarihin' ny pastora amerikana Charles Fox Parham sy William Joseph Seymour tao [[Etazonia]] tamin' ny taona 1906. Io hetsika io dia manome lanja manokana ny [[Baiboly]], ny fahaterahana indray, ny [[batisan' ny Fanahy Masina]], ny [[Fanomezam-pahasoavan'ny Fanahy Masina|fanomezam-pahasoavan' ny Fanahy Masina]], ny [[Batisan' ny mino|batisan' ny olon-dehibe]]. Manao fiteny tsy fantatra ny Pentekôtista sady mazoto mifady hanina. Araka ny tarehimarika omen' ny [[Pew Research Center|''Pew Research Center'']] dia miisa any amin' ny 279 tapitrisa any ho any ny mpino pentekôtista maneran-tany izay hita indrindra any amin' ny firenena any [[Amerika]] ([[Etazonia]], [[Kanada]], [[Brezily]], [[Silia|Sily]], [[Nikaragoa]], [[Kôlômbia]], [[Arjentina|Arzantina]]), any [[Afrika]] ([[Ginea Bisao]], [[Kôtidivoara]], [[Borkina Faso]], [[Benîno]], [[Ganà]], [[Kamerona]], [[Repoblika Demôkratikan' i Kôngô]], [[Repoblikan' i Kôngô]], [[Angôla]], [[Madagasikara]], [[Môzambika]]) ary any [[Azia]] ([[Repoblika Entim-Bahoakan' i Sina|Sina]], [[Kôrea]], [[Japàna|Japana]], [[India]], [[Tany Masina]]). ==== Ny hetsika karismatika ara-pilazantsara ==== Ny [[hetsika karismatika evanjelika]] dia manandratra avo ny [[Fanomezan' ny Fanahy Masina|fanomezan' ny Fanahy Masina]]. Nanomboka tao [[Etazonia]] tamin' ny taona 1960 izy io ka nisy akony tao amin' ny fiangonana rehetra na prôtestanta na katôlika na evanjelika ary nandray anjara tamin' ny fiforonan' ny fiangonana evanjelika tsy miankina maro. Tsy manao ny fiteny tsy fantatra ho hany porofon' ny [[Batisan' ny Fanahy Masina|batisan' ny Fanahy Masina]] izy nefa manome toerana lehibe ny fahasamihafan' ny fanomezam-pahasoavan' ny [[Fanahy Masina]]. Araka ny tarehimarika nomen' ny ''[[Pew Research Center]]'' dia ahitana mpino miisa 305 tapitrisa io hetsika io tamin' ny taona 2011. ==== Ny hetsika karismatika vaovao ==== Ny [[hetsika karismatika vaovao]], toy ny [[hetsika karismatika evanjelika]], dia manandratra avo koa ny [[Fanomezan' ny Fanahy Masina|fanomezan' ny Fanahy Masina]]. Nanomboka tao [[Etazonia]] tamin' ny fanombohan' ny taompolo 1980 izany hetsika izany. Maro ny fiangonana niforona maneran-tany vokatr' io hetsika io. Ny [[Batisan' ny Fanahy Masina|batisan' ny Fanahy Masina]] sy ny fanomezan' ny Fanahy Masina sivy no ivon' ny finoana ao amin' io firehana io. Araka ny tarehimariky ny ''Pew Research Center'' tamin' ny taona 2011 dia ahitana mpino miisa 305 tapitrisa io hetsika io. ==== Ny kristianisma tsy manavaka fiangonana ==== === Kristianisma hafa === ==== Ny Fiangonan' i Jesoa Kristy ho an' ny Olomasin' ny Andro Farany ==== Ny [[Fiangonan' i Jesoa Kristy ho an' ny Olomasin' ny Andro Farany]] dia fiangonana kristiana [[Restaorasiônisma|restaorasiônista]] teraka tany [[Etazonia]] tamin' ny taona 1830. I [[Joseph Smith]] no mpanorina azy. Ao [[Salt Lake City, Utah|Salt Lake City]] any [[Utah]] no misy ny foiben-toerany. Amin' ny [[Môrmônisma|teôlôjia môrmôna]], ny ampahany tsy mety maty amin' ny olombelona, izany hoe ny [[Fanahin'ny vatana|fanahiny]], dia naterak' Andriamanitra Ray. [[Zanak' Andriamanitra]] ara-bakiteny ny olombelona sady notezainy mandra-pahalehibeny tao amin' ny fitoerana mandrakizain' ny Ray alohan' ny hiaviany tety an-tany miaraka amin' ny vatana mety maty azo tsapain-tanana. Tsy anisan' ny fiangonana [[Trinite|trinitariana]] ny Fiangonan' i Jesoa Kristy ho an' ny Olomasin' ny Andro Farany na dia miresaka momba ny Ray sy ny Zanaka ary ny Fanahy Masina izay lazainy fa samy Andriamanitra. Ankoatry ny Baiboly dia manana ny boky masiny manokana izy, dia ny ''[[Bokin' i Môrmôna]]'' sy ny [[Fotopampianarana sy Fanekempihavanana|''Fotopampianarana sy Fanekempihavanana'']] ary ny [[Voahangy Lafo Vidy|''Voahangy Lafo Vidy'']]. Manana mpikambana miisa 16 tapitrisa any ho any io fiangonana io maneran-tany. ==== Ny Vavolombelon' i Jehovah ==== Ny [[Vavolombelon' i Jehovah]] dia mino ny fitondran’ ny [[Mesia]] mandritra ny [[Arivo taona (kristianisma)|arivo taona]] ([[milenarisma]]) sy mihevi-tena ho mamerina amin’ ny endriny tany amboalohany ny fivavahana kristiana ([[Restaorasiônisma|restaorasiônista]]). Nipoitra avy amin' ny fikambanana ''Bible Students'' ("[[Mpianatra Baiboly]]") notarihin' i [[Charles Taze Russell]] izay nandray ampahany betsaka tamin' ny fampianaran' ny [[adventisma]]. Amin' ny Vavolombelon' i Jehovah, i Jesoa dia noforonin' Andriamanitra mivantana sady voalohany fa tsy Andriamanitra, ny [[Fanahy Masina|fanahy masina]] dia herin' Andriamanitra. Tsy mitambatra ho [[Trinite]] ny Ray sy ny Zanaka (Jesosy) ary ny fanahy masina. Tamin' ny taona 2020 dia niisa manodidina ny 8&nbsp;430&nbsp;000 ny mpino Vavolombelon' i Jehovah. == Jereo koa == * [[Trano fiangonana]] *[[Kristianisma Tatsinanana|Kristianisma tatsinanana]] *[[Kristianisma Tandrefana|Kristianisma tandrefana]] *[[Fiangonana Tatsinanana|Fiangonana tatsinanana]] *[[Katôlisisma]] *[[Kristianisma ôrtôdôksa]] * [[Protestantisma|Prôtestantisma]] * [[Evanjelisma]] * [[Tantaran' ny kristianisma]] *[[Kristianisma ao Madagasikara]] *[[Finoana abrahamika]] == Loharano sy fanamarihana == [[Sokajy:Kristianisma]] g35um080trhg1lv3plbz50yqjgpen7w Alasora 0 104811 1111249 1109260 2025-06-29T03:46:42Z RAKOTONIRINA Fanirilalaina Christien 35841 Tsipelina 1111249 wikitext text/x-wiki {{coord|-18.955460|47.567430}} {{infobox tanàna |anarana=Alasora |faritany=[[Faritanin' Antananarivo|Antananarivo]] |faritra=[[Analamanga]] |ben'ny tanàna= Jimmy Randriantsoa (TIM) |velarantany=44 |isam-ponina=23 094 |firenena={{Madagasikara}} |sary=Alasora sacred hill Madagascar.JPG}} I '''Alasora''' dia firaisam-pokotany [[Kaominina ao Madagasikara|malagasy]] ao amin' ny fivondronan[[Distrikan'Antananarivo-Avaradrano|' Antananarivo Avaradrano]], [[Analamanga]], [[Faritanin' Antananarivo]]. Ny isan'ny [[mponina]] ao aminy dia 23 094 araka ny faminavinana natao tamin'ny taona 2000. Ny kaodim-piraisana dia 10201 ary ny kaodim-pivondronana dia 102. == Tantara == Anisan' ny [[tanàna]] merina tranainy indrindra i Alasora, izay heverina fa naorin' ny andriana Ramasimparihy tamin' ny taona 1490. Taorian' ny fanapahan-kevitry ny tao [[Imerimanjaka]] dia nomen' ny mpanjakavavy [[vazimba]] [[Rangita]] (1500-1520) sy [[Andrianamponga]] rahalahiny an' io anarana io ilay toerana. Anarana. Tamin' ny fanapahan' ny mpanjakavavy [[Rafohy]] (1520-1540), zanakavavin-dRangita, dia nafindra avy any Imerimanjaka ho any Alasora ny renivohi-panjakana. Ny mpanjaka [[Andriamanelo]] zanany (1540-1575) dia nampanamboatra hadivory sy hadifetsy sy vavahady vato nalofana aviavy, mariky ny fanjakana. Taty aoriana dia naka tahaka izany vavahady izany Imerina manotolo. Renivohi-panjakan' [[Andriamanelo]] (taonjato faha-16) i Alasora. Teo [[Ambohitrandriananahary]], ampita avaratra antsinanan' i Alasora no nanorim-bohitra i [[Andriamananitany]] izay natao hanjaka handimby an' [[Andriamanelo]] rahalahiny. Teo Ambohibe, toerana avaratr' i Alasora no napetrak' Andriamanelo i [[Andriandranandobe]] zaodahiny. Ary [[Ralambo]] zanak' Andriamanelo dia nandao an' i Alasora koa nianavaratra nankeo [[Ambohidrabiby]]. Araka izany, ny faritra avaratr' i Alasora no nitoeran' ireo andriana telo avo razana indrindra tamin' ny fanjakan' Andriamanelo. Ao Alasora no misy ny fasan'Andriamanelo. == Toekarena == === Vokatry ny fambolena === Ny anjaran'ny tantsaha mampiasa zezika simika dia 50-75%. Ny entana faharoa lafo vidy indrindra dia chou-fleur. Ny zava-bolena lehibe indrindra amin'ny lafin'ny velarantany dia vary. Ny entana fahatelo lafo vidy indrindra dia legioma hafa. Ny isan'omby dia 74. Ny zava-bolena faharoa lehibe indrindra amin'ny lafin'ny velarantany dia chou-fleur. Ny entana lafo vidy indrindra dia poarô. 80 isan-jaton'ny tanimbary no voatondraka amin'ny tohidrano na paompy. 3 ny mponina no manao asa tanana. 40 ny mponina no miasa tany. 10 ny mponina no miasa amin'ny fiompiana. 47 ny mponina no miasa amin'ny sampandraharaha. 100 no isan'ny kisoa. === Fotodrafitrasa === Ahitana tobim-pahasalamana ao. Ijanon'ny taksiborosy ilay kaominina. Ahitana orinasa mampiasa olona mihoatra ny 50. Ahitana sekoly ambaratonga fototra. Ahitana orinasa mampiasa olona 10 hatramin'ny 50. Ahitana orinasa mampiasa olona latsaky ny folo. Ahitana kolejy ao amin'ilay tanàna. Ny JIRAMA no manome ny rano. Misy biraom-paositra ao. === Fitaterana === Ny fitaovam-pitaterana ampiasaina matetika indrindra dia fiara lehibe. Ny faharetan'ny dia mankany amin'ny renivohi-paritany dia 1 ora. Ahitana lalana godorô ao amin'ny kaominina. Ny fotoam-pitaterana mankany amin'ny tanàn-dehibem-paritany amin'ny andro fahavaratra dia 1 ora. Ny lalan-tany dia azo aleha mandavan-taona. Ny saran-dalan'ny olona tokana mankany amin'ny tanàn-dehibem-paritany amin'ny andro fahavaratra dia 1000 Fmg. Misy fikambanan'ny mpampiasa lalan-tany ao. Ny saran-dalan'ny olona tokana mankany amin'ny tanàn-dehibem-paritany amin'ny haintany dia 1000 Fmg. == Ara-tsôsialy == Ahitana fikambanam-piasatanana ao. Ahitana fikambanan-tantsaha ao. Ahitana fikambanam-pampiasa rano ao. === Fari-piainana === 5 isan-jaton'ny mponina no tena mahantra dia mahantra. 15 isan-jaton'ny mponina no atao hoe mahantra. Ny halavan'ny vanim-potoana mety ahalanian'ny vokatry ny taon-dasa dia 3 volana. 20 isan-jaton'ny mponina no atao hoe manan-karena. 60 isan-jaton'ny mponina no manana fari-piainana antonontonony. === Olana === Ny isan'ny vono [[olona]] tanatin'ny taona 1999-2001 dia 1. Ny isan'ny vakitrano tanatin'ny taona 1999-2001 dia 10. Ahitana zandary ao amin'ilay kaominina. 1 no isan'ireo mpamono olona tratra tanatin'ny taona 1999-2001. == Rohy ivelany == * [http://www.ilo.cornell.edu/ilo/census.xls ilo.cornell.edu] - Statistika momba ny kaominina malagasy ary loharanom-pahaizana namoronana an'ity lahatsoratra ity. == Jereo koa == * [[Tendrombohitra roa ambin' ny folon' Imerina]] * [[Alasora]] * [[Ambohidrabiby]] * [[Imerimanjaka]] * [[Ampandrana]] * [[Ilafy]] * [[Antananarivo]] * [[Ambohimanga]] * [[Antsahadinta]] * [[Ambohitrontsy]] * [[Imerimandroso]] * [[Ikaloy]] * [[Namehana]]. {{Kaominina faritra Analamanga}} [[Sokajy:Kaominina any Madagasikara]] [[Sokajy:Kaominina any Faritra Analamanga]] 256fc9mtrqrvgxbbabo3blfk9f3r8mm 1111250 1111249 2025-06-29T03:47:28Z RAKOTONIRINA Fanirilalaina Christien 35841 Infobox 1111250 wikitext text/x-wiki {{coord|-18.955460|47.567430}} {{infobox tanàna |anarana=Alasora |faritany=[[Faritanin' Antananarivo|Antananarivo]] |faritra=[[Analamanga]] |ben'ny tanàna= Jimmy Randriantsoa (TIM) |velarantany=44 |isam-ponina=23 094 |firenena={{Madagasikara}} |sary=Alasora sacred hill Madagascar.JPG|fanjakana=NC|saina=Malagasy}} I '''Alasora''' dia firaisam-pokotany [[Kaominina ao Madagasikara|malagasy]] ao amin' ny fivondronan[[Distrikan'Antananarivo-Avaradrano|' Antananarivo Avaradrano]], [[Analamanga]], [[Faritanin' Antananarivo]]. Ny isan'ny [[mponina]] ao aminy dia 23 094 araka ny faminavinana natao tamin'ny taona 2000. Ny kaodim-piraisana dia 10201 ary ny kaodim-pivondronana dia 102. == Tantara == Anisan' ny [[tanàna]] merina tranainy indrindra i Alasora, izay heverina fa naorin' ny andriana Ramasimparihy tamin' ny taona 1490. Taorian' ny fanapahan-kevitry ny tao [[Imerimanjaka]] dia nomen' ny mpanjakavavy [[vazimba]] [[Rangita]] (1500-1520) sy [[Andrianamponga]] rahalahiny an' io anarana io ilay toerana. Anarana. Tamin' ny fanapahan' ny mpanjakavavy [[Rafohy]] (1520-1540), zanakavavin-dRangita, dia nafindra avy any Imerimanjaka ho any Alasora ny renivohi-panjakana. Ny mpanjaka [[Andriamanelo]] zanany (1540-1575) dia nampanamboatra hadivory sy hadifetsy sy vavahady vato nalofana aviavy, mariky ny fanjakana. Taty aoriana dia naka tahaka izany vavahady izany Imerina manotolo. Renivohi-panjakan' [[Andriamanelo]] (taonjato faha-16) i Alasora. Teo [[Ambohitrandriananahary]], ampita avaratra antsinanan' i Alasora no nanorim-bohitra i [[Andriamananitany]] izay natao hanjaka handimby an' [[Andriamanelo]] rahalahiny. Teo Ambohibe, toerana avaratr' i Alasora no napetrak' Andriamanelo i [[Andriandranandobe]] zaodahiny. Ary [[Ralambo]] zanak' Andriamanelo dia nandao an' i Alasora koa nianavaratra nankeo [[Ambohidrabiby]]. Araka izany, ny faritra avaratr' i Alasora no nitoeran' ireo andriana telo avo razana indrindra tamin' ny fanjakan' Andriamanelo. Ao Alasora no misy ny fasan'Andriamanelo. == Toekarena == === Vokatry ny fambolena === Ny anjaran'ny tantsaha mampiasa zezika simika dia 50-75%. Ny entana faharoa lafo vidy indrindra dia chou-fleur. Ny zava-bolena lehibe indrindra amin'ny lafin'ny velarantany dia vary. Ny entana fahatelo lafo vidy indrindra dia legioma hafa. Ny isan'omby dia 74. Ny zava-bolena faharoa lehibe indrindra amin'ny lafin'ny velarantany dia chou-fleur. Ny entana lafo vidy indrindra dia poarô. 80 isan-jaton'ny tanimbary no voatondraka amin'ny tohidrano na paompy. 3 ny mponina no manao asa tanana. 40 ny mponina no miasa tany. 10 ny mponina no miasa amin'ny fiompiana. 47 ny mponina no miasa amin'ny sampandraharaha. 100 no isan'ny kisoa. === Fotodrafitrasa === Ahitana tobim-pahasalamana ao. Ijanon'ny taksiborosy ilay kaominina. Ahitana orinasa mampiasa olona mihoatra ny 50. Ahitana sekoly ambaratonga fototra. Ahitana orinasa mampiasa olona 10 hatramin'ny 50. Ahitana orinasa mampiasa olona latsaky ny folo. Ahitana kolejy ao amin'ilay tanàna. Ny JIRAMA no manome ny rano. Misy biraom-paositra ao. === Fitaterana === Ny fitaovam-pitaterana ampiasaina matetika indrindra dia fiara lehibe. Ny faharetan'ny dia mankany amin'ny renivohi-paritany dia 1 ora. Ahitana lalana godorô ao amin'ny kaominina. Ny fotoam-pitaterana mankany amin'ny tanàn-dehibem-paritany amin'ny andro fahavaratra dia 1 ora. Ny lalan-tany dia azo aleha mandavan-taona. Ny saran-dalan'ny olona tokana mankany amin'ny tanàn-dehibem-paritany amin'ny andro fahavaratra dia 1000 Fmg. Misy fikambanan'ny mpampiasa lalan-tany ao. Ny saran-dalan'ny olona tokana mankany amin'ny tanàn-dehibem-paritany amin'ny haintany dia 1000 Fmg. == Ara-tsôsialy == Ahitana fikambanam-piasatanana ao. Ahitana fikambanan-tantsaha ao. Ahitana fikambanam-pampiasa rano ao. === Fari-piainana === 5 isan-jaton'ny mponina no tena mahantra dia mahantra. 15 isan-jaton'ny mponina no atao hoe mahantra. Ny halavan'ny vanim-potoana mety ahalanian'ny vokatry ny taon-dasa dia 3 volana. 20 isan-jaton'ny mponina no atao hoe manan-karena. 60 isan-jaton'ny mponina no manana fari-piainana antonontonony. === Olana === Ny isan'ny vono [[olona]] tanatin'ny taona 1999-2001 dia 1. Ny isan'ny vakitrano tanatin'ny taona 1999-2001 dia 10. Ahitana zandary ao amin'ilay kaominina. 1 no isan'ireo mpamono olona tratra tanatin'ny taona 1999-2001. == Rohy ivelany == * [http://www.ilo.cornell.edu/ilo/census.xls ilo.cornell.edu] - Statistika momba ny kaominina malagasy ary loharanom-pahaizana namoronana an'ity lahatsoratra ity. == Jereo koa == * [[Tendrombohitra roa ambin' ny folon' Imerina]] * [[Alasora]] * [[Ambohidrabiby]] * [[Imerimanjaka]] * [[Ampandrana]] * [[Ilafy]] * [[Antananarivo]] * [[Ambohimanga]] * [[Antsahadinta]] * [[Ambohitrontsy]] * [[Imerimandroso]] * [[Ikaloy]] * [[Namehana]]. {{Kaominina faritra Analamanga}} [[Sokajy:Kaominina any Madagasikara]] [[Sokajy:Kaominina any Faritra Analamanga]] m6sv0l911br9q8bhf1jzsz9zs186hwt The Beatles 0 167677 1111276 1062535 2025-06-29T06:10:33Z ZATSY Mitarimy 35840 Nanampy lahatsoratra sy sary 1111276 wikitext text/x-wiki {{infobox olona |sary= |anarana=The Beatles |teraka= |maty= |firenena= |mpiaraka= |asa= |taona niasàna= }} '''The Beatles''' dia Liverpool dia tanàna manokana amin'ny tantaran'i Grande-Bretagne. Foibe indostrialy, seranan-tsambo lehibe ary toerana fidiran'ny fanavaozana ara-kolontsaina ao amin'ny firenena. Eto ny tantsambo vahiny dia nitondra entana avy any ivelany ary, anisan'izany, ny firaketana farany avy any ampitan-dranomasina. == 🎸 The Beatles : == Tarika mozika nanova izao tontolo izao === Anarana feno === ==== The Beatles ==== === Mpikambana fototra === ==== John Lennon (gitara rindra, feo, mpanoratra hira) ==== ==== Paul McCartney (basy gitara, feo, mpanoratra hira) ==== ==== George Harrison (gitara lehibe, feo) ==== ==== Ringo Starr (amponga, feo) ==== --- == 📍 Niandohana sy taona nisiany<ref>Britannica – The Beatles</ref> == Natsangana tao Liverpool, Angletera tamin’ny 1960. Nisandratra tamin’ny 1962 ka hatramin’ny nisarahan’izy ireo tamin’ny 1970. --- [[Sary:Beatles ad 1965 just the beatles crop.jpg|vignette]] == 🔹 Tantaran’ny tarika<ref>Rock & Roll Hall of Fame – The Beatles</ref> == === Fiandohana === The Beatles dia nanomboka tamin’ny fivorian’ireo tanora tia mozika tao Liverpool tamin’ny faramparan’ny taona 1950 sy fiandohan’ny taona 1960. Nanomboka tamin’ny anarana hoe The Quarrymen (nitarika an’i John Lennon), avy eo niovaova anarana mandra-pahazatra ny hoe The Beatles. Nanao seho tany Hamburg, Alemaina, tamin’ny fiandohana, nanao fety marobe tany amin’ny kafe sy toerana kely, ka tao no nahazoan’izy ireo traikefa sy nahazoan’ny fahaiza-milalao amin’ny sehatra. === Nisandratra sy nipoitra === Tamin’ny 1962 dia nanao fifanarahana tamin’ny EMI Records izy ireo. Nahazo laza lehibe tamin’ny hiran’izy ireo voalohany "Love Me Do". Nitohy tamin’ny fandresen-dahatra lehibe maneran-tany izany tamin’ny Beatlemania (1963–1966), vanim-potoana nahasarika olona an’arivony tany Angletera, Etazonia, ary tany amin’ny firenena maro hafa. === Fanavaozana sy fivoarana === Ny taona 1965 hatramin’ny 1967 dia nahitana ny The Beatles niala tamin’ny hira pop tsotra nankany amin’ny mozika nanana endrika lalina sy manavao: ==== "Rubber Soul" (1965) ==== ==== "Revolver" (1966) ==== ==== "Sgt. Pepper’s Lonely Hearts Club Band" (1967) ==== — izay heverina ho iray amin’ireo rakikira tsara indrindra amin’ny tantara ==== "Magical Mystery Tour" (1967) ==== Nandritra io fotoana io no nitondran’izy ireo fitaovana sy fomban-kira vaovao: sitar avy amin’ny India, fanehoana ara-tsaina (psychedelic), ary teknika fakana feo manavao. === Fisamihafana sy fialana === Nihabetsaka ny fifandirana anatiny teo amin’ny mpikambana tamin’ny faran’ny taona 1960. Ny fivoahan’ny rakikira "The White Album" (1968) dia nahitana izany fiakaran’ny tsy fitovian-kevitra izany. Ny rakikira farany noforonina dia "Abbey Road" (1969), ary "Let It Be" no farany nivoaka tamin’ny 1970. Tamin’ny 1970 dia nambara tamin’ny fomba ofisialy ny fisarahan’ny The Beatles. --- == 🔹 Fandraisana anjara amin’ny kolontsaina sy ny mozika<ref>Official Beatles site</ref> == === ✅ Mozika sy fanavaozana === The Beatles dia nitondra fanavaozana lehibe tamin’ny endrika pop sy rock: Nanova ny endriky ny fanoratana hira (niray feo amin’ny lohahevitra lalina sy ara-tsosialy) Nanokatra varavarana ho amin’ny endrika mozika toy ny rock and roll, psychedelic, ary experimental. === ✅ Kolontsaina === Nanjary fandriky ny tanora amin’ny taona 1960 sy mpitarika ny hetsika ara-kolontsaina tany andrefana. === ✅ Politika sy fiarahamonina === Nampiseho fanohanana ny zon’olombelona, fandriampahalemana, ary fifandanjana ara-tsosialy. --- == 🔹 Hira malaza == ==== 🎶 "Hey Jude" ==== ==== 🎶 "Let It Be" ==== ==== 🎶 "Yesterday" ==== ==== 🎶 "Come Together" ==== ==== 🎶 "Help!" ==== ==== 🎶 "All You Need Is Love" ==== ==== 🎶 "Lucy in the Sky with Diamonds" ==== ==== 🎶 "A Hard Day’s Night" ==== --- == 🔹 Lova sy fankasitrahana == ==== 🌟 The Beatles no tarika nahavita nivarotra rakikira sy hira betsaka indrindra maneran-tany (mihoatra ny 600 tapitrisa) ==== ==== 🌟 Voarakitra amin’ny Rock and Roll Hall of Fame (1988) ==== ==== 🌟 Loka sy fankasitrahana tsy tambo isaina: Grammy, Brit Awards, ary maro hafa ==== ==== 🌟 Efa voatonona ho tarika lehibe indrindra amin’ny tantaran’ny mozika pop sy rock ==== --- == 🔹 Aorian’ny fisarahana == Ny mpikambana tsirairay dia nanohy ny asany: ==== John Lennon: ==== nanao asa solo malaza toy ny "Imagine"; maty notifirin’olona tamin’ny 1980 ==== Paul McCartney: ==== nanangana ny tarika Wings, nanao hira solo ==== George Harrison: ==== nanao hira manan-danja toy ny "[[My]] [[Sweet]] [[Lord]]" ==== Ringo Starr: ==== nanohy nitendry amponga sy nanao asa solo. == Jereo koa == * [[Biôgrafia]] ===Rohy ivelany=== * [https://www.freebase.com/m/07c0j Ao amin'i Freebase] {{Wayback|url=https://www.freebase.com/m/07c0j |date=20160226044836 }} * [https://fuzz-music.com/trek-the-beatles-zhenskoe-solo/ Fiforonan'ny vondrona] [[sokajy:Biôgrafia]] {{vangovango}} q7gottxjefu82ciw0z819hlvqbv4rcw Iràna 0 180472 1111329 1102622 2025-06-29T10:43:17Z Thelezifor 15140 Namafa soratra tsy ilaina 1111329 wikitext text/x-wiki {{Infobox Pays | nom_local1=جمهوری اسلامی ايران | langue1=fa | nom_local2=Jomhuriye Eslāmiye Irān | langue2=fa | nom_malgache=Repoblika Islamikan'i Iran | image_drapeau=Flag of Iran.svg | lien_drapeau=Sainan'i Iran | image_blason=Coat of arms of Iran.svg | lien_blason=Fanevan'i iran | image_carte=Iran (orthographic projection).svg | devise=<br />Esteghlāl, Āzādi, Jomhuri-e Eslāmi<br />(«Fahaleovan-tena, Fahafahana, Repoblika Islamika») | langues= [[persana]] | capitale=[[Teheran]] | coordonnées_capitale={{Coord|35|40|29|N|51|25|20|E|format=dms|display=inline}} | lien_villes=Tanàna ao Iran | titre_plus_grande_ville=Tanàna lehibe indrindra | plus_grande_ville=[[Teheran]] | type_gouvernement=[[Repoblika Islamika]] | titres_dirigeants=[[Rahbar]]<br /> - [[Filoha]] | noms_dirigeants=[[Ali Khamenei]]<br />[[Mahmoud Ahmadinejad]] | superficie_rang=16 | superficie_totale={{formatnum:1648195}} | pourcentage_eau=0,7 % | population_rang=17 | population_totale={{formatnum:77891220}} | population_année=2011 | densité=40 | pays frontaliers={{PAK}}{{clr}}{{TUR}}{{clr}}{{AFG}}{{clr}}{{TKM}}{{clr}}{{IRQ}}{{clr}}{{AZE}}{{clr}}{{ARM}} | gentilé=Iranianina | PIBPPA_année=2010 | PIB_PPA= $863.5 miliara | PIBPPA_rang={{17e}} | PIB_année=2011 | PIB= $420.9 miliara | PIB_rang={{27e}} | IDH_année =2007 | IDH= (mitombo) 0,782 | IDH_catégorie=antonony | IDH_rang=faha-88 | monnaie=[[Rial iranianina]] | code_monnaie=IRR | fuseau_horaire=+3:30 | hymne_national= [[Ey Iran]] (de facto), [[Sorud-é Djomhuri-yé Eslami|Soroud-e Melli-e Jomhouri-e Eslami-e Iran]] (ofisialy), | domaine_internet=.ir | iso3166-1 = IRN, IR | indicatif_téléphonique=98 }} I '''Iràna''' na '''Repoblika Islamikan' i Iràna''' dia firenena ao [[Azia andrefana|Azia Andrefana]]. Ny renivohiny dia i [[Teheran]]. Atao hoe ایران‎ {{AAI|[ʔiˈɾɒn]}} na جمهوری اسلامی ایران‎ / ''Jomhuri-ye Eslāmi-ye Irān'' izy amin' ny [[fiteny persana]]. Ny anarana nohagasina hoe ''Iràna'' dia avy amin' ny [[fiteny persana]] izay midika hoe "Tanin' ny [[Ariàna (vahoaka)|Arianina]]", ary efa nampiasain' ny [[Persia|Persiana]] hatry ny [[Andro Taloha]], tamin' ny andron' ny [[Empira Sasanida|Sasanida]]. ''[[Persia]]'' no fiantsoan' ny Tandrefana an' i Iràna nanomboka tamin' ny [[Andro Taloha]] hatramin' ny taona 1935. I [[Reza Shah]] no nanova izany ho ''Irān'' tamin' io taona io tamin' ny alalan' ny fangatahana amin' ny firenena rehetra izay mifandray aminy hiantso an' ilay firenena hoe "''Irān''". [[Sary:Iran map.png|vignette|Sarin-tanin' i Iràna|350x350px]] Firenena faha-18 be velarana indrindra (1&nbsp;648&nbsp;000 km<sup>2</sup>) i Iràna; 78 tapitrisa ny isan' ny mponina ao aminy. I [[Armenia]] sy i [[Azerbaijàna]] ary i [[Torkmenistàna]] no firenena manodidina azy ao avaratra; ny [[Hoala Persika]] no ao atsimo; i [[Iraka|Iràka]] sy i [[Torkia]] no firenena manodidina azy ao andrefana; i [[Pakistàna]] sy i [[Afganistàna]] no ao atsinanany. Ny vola ampiasaina ao Iràna dia ny ''Rial''. Ny [[Tetiandro persana|kalandrie persana]] no kalandrie ôfisialy ary ny [[fiteny persana]] no [[fiteny ôfisialy]]. Ahitana [[lembalemba]] avo, izay manana salan-kaambo 1&nbsp;300 m, ny ampahany be amin' ny tanin' i Iràna. Ahitana [[tany efitra]] roa lehibe ny any, dia i [[Dasht-e Kavir]] ao avaratra sy i [[Dasht-e Lut]] ao atsimo-atsinanana. Hodidinin’ ny [[tangoron-tendrombohitra]] maro koa i Iràna: ao avaratra manamorona ny [[Ranomasina Kaspiana]] no misy an' ny tangoron-tendrombohitra [[Alborz]]; ao atsimo-andrefana i [[Zagros]]. Ny toerana iva indrindra any Iràna dia ny [[Ranomasina Kaspiana]] izay 28 m ambanin' ny haambon' ny ranomasina. Toetanin-tanibe maina ny toetanin' i Iràna, izay ahitana fiovaovana lehibe eo amin' ny [[mari-pana]]. Haingam-pitombo sady betsaka tanora (ny 44 % dia latsaky ny 15 taona) ary monina an-tanan-dehibe (ny 65 %, na mihoatra, dia monina an-tanàn-dehibe) ankamaroan' ny mponina ao Iràna. Ny [[Persàna (vahoaka)|Persiana]] sy vahoaka vitsy anisa maro (anisan' izany ny [[Azery (vahoaka)|Azery]], ny [[Balotsy (vahoaka)|Balotsy]], ny [[Torkmena (vahoaka)|Torkmena]], ny [[Kiorda (vahoaka)|Kiorda]] ary ny [[Arabo (vahoaka)|Arabo]]) no madrafitra ny mponina any Iràna. Ny fivavahana [[silamo]] no fivavahan' ny 99&nbsp;% amin' ny mponina any Iràna. I Iràna no mpanondrana [[solitany]] fahefatra maneran-tany. Na dia ny 10&nbsp;% amin' ny tany ihany aza no voavoly dia manan-danja eo amin' ny [[toekaren' i Iràna]] ny fambolena. I Iràna, ohatra, no mpamokatra [[Antrendry (voany)|antrendry]] voalohany indrindra maneran-tany. Izy koa no miantoka ny 20&nbsp;%n' ny famokarana [[kaviara]] maneran-tany. == Jeôgrafia == === Vohon-tany === [[Sary:Iran topo-fr.jpg|vignette|Sarin' ny vohon-tanin' i Iràna]] [[Sary:Damavand in winter.jpg|vignette|Ny tendrombohitra [[Damavand (tendrombohitra)|Damavand]] amin' ny ririnina]] Ny ampahany be amin' ny tanim-pirenen' i Iràna, izay mirefy 1&nbsp;648&nbsp;000 km², dia [[lembalemba]] avo hita ao amin' ny faritra afovoany izay manana salan-kaambo 1&nbsp;300 m, voafaritry ny [[tandavan-tendrombohitra]] avo. Eo avaratra, manamorona ny [[Ranomasina Kaspiana]], no ahitana ny tangoron-endrombohitra [[Alborz]]. Ny tendrombohitra [[Damavand (tendrombohitra)|Damavand]] (mirefy 5&nbsp;610 m) no avo indrindra amin' izy ireo. Mitohy any avaratra-andrefana izy ireo amin' ny alalan' ny tendrombohitra ao [[Azerbaijàna]], sy any avaratra-atsinanan' ny sisintany manasaraka azy amin' i [[Torkmenistàna]], amin' ny alalan' ny tendrombohitra any [[Khorasan]]. Sarotra idirana noho ny haavony ny [[Zagros (tangoron-tendrombohitra)|tangoron-tendrombohitra Zagros]] izay mipaka hatrany atsimo-andrefan' ilay firenena ary miafara any amin' ny tendro [[Zard-Kuh]], izay manana haambo 4&nbsp;221 m. Miitatra mianatsimo ny tendrombohitra ao [[Balotsistàna]]. Any ampitan' izany, eo amin' ny sisin-tany iraisany amin' i [[Iràka]], dia ahitana ny faritra [[Khuzestan]], izay manana [[harena an-kibon' ny tany]] betsaka. Ny toerana ambany indrindra ao Iràna dia ny [[Ranomasina Kaspiana]], izay 28 m ambanin' ny haambon' ny ranomasina. [[Sary:Kaluts, Iran (5072510138).jpg|vignette|I [[Dasht-e Lut|Dasht e Lut]]]]Manakana ny rivotra manjaka sy ny tokony ho fiantraikan' ny ranomasina ao anatin' ny tanin' i Iràna ireo tandavan-tendrombohitra roa ireo. Ao ambadiky ny tandavan-tendrombohitra maro ny [[Lembalemba Iraniana]] izay anjakan' ny [[tany efitra]], miaraka amin' ny tany masira midadasika, izay farihy maina taloha (''kavirs''). Misy roa ny tany efitra karankaina lehibe: ao avaratra i [[Dasht-e Kavir]] na "Tany efitra Masira Lehibe", feno lempona voatondraka korian-drano mitsitaitaika amin' ny [[ririnina]] sy amin' ny [[lohataona]]; ao atsimo-atsinanana, i [[Dasht-e Lut]], tany efitra be fasika sy be vatolampy tsy misy zavamaniry. Ny lemaka manodidina ([[Khuzestan]], lemaka amoron-tsiraka) kosa dia lonaka kokoa, indrindra fa ny lemaka amoron-tsiraka somary tery manamorona ny Ranomasina Kaspiana, rakotra ala. === Nofon-tany === Miovaova arakaraka ny faritra ny taharon' ny [[nofon-tany]]. Manakaiky ny antsasaky ny velaran' ilay firenena, any amin' ny tehezan-tendrombohitra sy ny tendrombohitra, no be vato sy tsy misy tsiron-tany ary manify ny nofon-tany. Mamorona [[vatosokay]] misoratsoratra any amin' ny lohasaha mirefy 300&nbsp;000 km<sup>2</sup> eo ho eo ny [[antsanga]]. Misy nofon-tany anirian' ala mirefy 35&nbsp;000 km<sup>2</sup> ny moron' ny [[Ranomasina Kaspiana]]. Ny tany miloko manja amin' ny lembalemba manana halava 470&nbsp;000 km izay saika efitra dia ahafahan' ny ahitra  maniry. Misy [[vatokaranana]] sy [[mineraly]] hafa ny nofon-tany efitra masira sy alkalina. Manana harena voajanahary ny tanin' i Iràna, indrindra ny tahirin' [[etona voajanahary]] (maha laharana voaloany azy maneran-tany) sy ny tahirin-t[[solitany]] (maha laharana fahatelo raha tsy faharoa azy). Manana loharanon-karena [[arintany]], [[krôma]], [[vy]], [[firaka]], [[manganezy]], [[fanitso]] ary [[solifara]] koa i Iràna. === Rano === [[Sary:Kandelu 9.JPG|vignette|Ny renirano [[Haraz]]]] [[Sary:Khezr Beach, Hormuz Island.jpg|vignette|Ny nosy [[Hormuz (nosy)|Hormuz]]]] Renirano sy toeran-drano maro no maina mandritra ny fahavaratra. Mahatonga ny rano tsy hivarina an-dranomasina ao anatin' ilay firenena ny fikorianana tapatapaka. Ny ony [[Karun (ony)|Karun]], izay miandoha avy ao [[Zagros (tangoron-tendrombohitra)|Zagros]] sy mikoriana mankany [[Shatt al-Arab|Shatt al Arab]], no hany korian-drano azo andehanana sambo ao amin' io firenena io. Ny farihy [[Urmia (farihy)|Urmia]] any avaratra-andrefana no farihy lehibe indrindra any Iràna. Ahitana renirano sy ony vitsivitsy ny tamba-jotran-drano. I Karun (725 km), izay ony lava indrindra any Iràna, dia [[Sakelidrano|sakeli-drano]]<nowiki/>n' i Shatt-el-Arab, ony ao amin' ny [[Deboka|deboky]] ny [[Hoala Persika]]. Mivarina any amin' ny [[Ranomasina Kaspiana]] i [[Sefid Rud]] izay mirefy 670 km. Misy renirano maharitra mandavan-taona hafa mivarina mankany amin' ny Hoala Persika, ary renirano maromaro mipoitra any amin' ny tapany avaratra-andrefana amin' ny tangoron-tendrombohitra [[Zagros (tangoron-tendrombohitra)|Zagros]] na ao amin' ny tandavan-tendrombohitra [[Alborz]] no anisan' ny mamatsy rano ny Ranomasina Kaspiana. Any amin' ny [[Lembalemba Iraniana]], renirano maromaro misy rano tsy mandavan-taona no mikoriana mankany amin' ireo farihin-tsira, izay matetika maina rehefa fahavaratra. Ny farihy Urmia any amin' ny tapany avaratra-andrefan' i [[Azerbaijàna Iraniana]] no farihy lehibe indrindra any Iràna, izay manana velarana mirefy 6&nbsp;500 km<sup>2</sup> eo ho eo. Be loatra ny [[sira]] ao aminy ka tsy zakan' ny [[trondro]] na ny [[zavamananaina]] hafa miaina anaty rano. Farihy masira maromaro no hita ao [[Sistan-Baluchistan]] manamorona ny sisintany amin' i [[Afganistàna]]. === Toetany === [[Toetanin-tanibe]] maina ny [[Toetany|toetani]]<nowiki/>n' i Iràna. Mampiavaka azy ny fahavaratra mafana (29,4&nbsp;°C ny salan-kafana any [[Teheran]] amin' ny volana Jolay), mampiavaka azy koa ny ririnina mangatsiaka (2,2&nbsp;°C ny salany any Teheran amin' ny volana Janoary), mitombo izany hatsiaka izany eny amin' ny tany tena avo, ary lehibe ny elanelan-kafana. Ny tandavan-tendrombohitra [[Alborz]] izay sakana voajanahary manodidina any avaratra, sy ny tangoron-tendrombohtra [[Zagros (tangoron-tendrombohitra)|Zagros]] any andrefana sy atsimo, no mamaritra ny hain' ny toetany. Mahalana no mihoatra ny 250 mm ny salam-pitambaran' ny [[Rotsa-drano|rotsak' orana]] isan-taona (230 mm any Teheran). Lehibe ny fahasamihafana eo amin' ny tehezan-tendrombohitra iharan' ny rivotra mifofofofo izay be rano kokoa (hatramin' ny 1&nbsp;500 mm eo amin' ny sisin' ny [[Ranomasina Kaspiana]], hatramin' ny 800 mm eo amin' i Zagros Andrefana) sy ny [[Lembalemba Iraniana]] izay mandray rotsak' orana eo anelanelan' ny 100 mm sy 300 mm ny isan-taona (120 mm ao [[Ispahan]]). Mahery vaika ny [[Haintany|hain-tany]] any afovoan' ny [[tany efitra]], izay saika tsy misy rotsak' orana. Ny toetran' ny vohontany sy ny fahasamihafan' ny toetany isam-paritra dia mampifanohitra ny faritra avaratra sy andrefana any Iràna - izay mando ka ahafahana mamokatra [[voamadinika]] mitady ranon' orana - amin' ny faritra atsinanana sy atsimo - izay maina na saika maina. === Zavamaniry === [[Sary:Ghaleye Rud Khan (40) 4.jpg|vignette|Ala any [[Gilan (faritany)|Gilan]]]] Mandrakotra ny 6,8 % amin' ny tanim-pirenen' i Iràna ny [[ala]]. Ny tangorom-tendrombohitra [[Zagros (tangoron-tendrombohitra)|Zagros]] dia rakotra ala somary mando ahitana karazan-kazo samihafa. Mipaka hatrany amin' ny tehezan' ny tendrombohitra Alborz sy any amin' ny lemaka a-morontsiraka amin' ny [[Ranomasina Kaspiana]] ny ala. Mihamahalana kokoa ny zavamaniry any amin' ny [[Lembalemba Iraniana]]: miha-mahazaka haintany rehefa mankany atsinanana: avy amin' ny [[fatrana]] misy ala amin' ny foto-bohitra mankany amin' ny fatrana malalaka ary avy eo mankany amin' ny [[tany efitra]] tsy misy zavamaniry ao afovoany sy any atsinanana. === Biby === [[Sary:Acinoyx jubatus venaticus.jpg|vignette|[[Geparda|Gepara]] iraniana]] Misy biby isan-karazany i Iràna: amboadia [[lopa]], [[hiena]], [[Sakaly (amboadia)|sakaly]], [[leôparda]], [[serfa]], [[sokina]], karazan' osidia lava tandroka, [[bera]] (na orsa) ary [[tigra]]. Manamorona ny [[Hoala Persika]] no misy ny voron-drano [[pelikana]] sy [[Sama (vorona)|sama]]. Ahitana karazan-[[trondro]] maro ny [[Ranomasina Kaspiana]]. Ny faritra saika efitra dia fonenan' ny biby iray fianakaviana amin' ny [[saka]] sy ny [[gazela]] toy ny [[linksan' i Eorazia]], ny [[sakan' i Pallas]], ny [[gazela indiana]], ny [[gazela misy treho]] ary ny [[Ampondradian-tany efitra|ampondradia an-tany efitra]]. Atahorana ho lany tamingana ny sasany, toy ny [[Gepara aziatika|gepara iraniana]], izay tsy misy tavela afa-tsy 50 ka hatramin' ny 60 isa. Tsy fahita firy afa-tsy any amin' ny faritra iraniana ny biby hafa toy ny [[Tetraôgala persiana|tetraôgalan' i Persia]] na ny [[Diera persiana|dieran' i Persia]], izay tsy fahita firy ankehitriny; misy ny karazana trondro amin' ny fianakavian' ny ''Cichlidae'' (''Iranocichla hormuzensis'', tsy misy afa-tsy any [[Hormozgan]] ary tsy manana karazana afa-tsy tokana). Be dia be koa ny karazam-[[Vorona|borona]] any Iràna: ny [[fanindry masiaka]], ny karazana [[hitsikitsika]], ny [[voromahery volamena]], [[Voltora be volombava|voromahery be volombava]], sns. Misy [[lambo]], [[bera]] na orsa, [[serfa]] ary karazan' osidia lava tandroka ny any amin' ny alan-tendrombohitra. == Fizaràm-pari-pitondrana sy tanàna == === Faritany sy distrika === [[Sary:IranOMC.png|vignette|Sarin-tanin' i Iràna|355x355px]] Mizara ho [[faritany]] ([[Fiteny persana|persana]]: ''Ostān'') 31 i Iràna. Ao amin' ny tanàna iray, izay matetika no tanàna lehibe indrindra ao amin' ny faritany, no itantanana azy ireo. Ny governoran' ny faritany (persana: ''Ostāndār'') dia tendren' ny minisitry ny Atitany. Mizara ho [[prefektiora]] (persana: ''Shahrestān'') ny faritany tsirairay, mizara ho [[distrika]] (persana: ''Bakhsh''), ary mamondrona tanàna (persana: ''Shahr'') iray na maromaro ny distrika tsrairay. Misy ny distrika ambanivohitra (persana: ''dehestān''), izay amin' ny ankapobeny ahitana vohitra maromaro ho an' ny tsirairay amin' izy ireo. Tamin' ny 2005 i Iràna dia nanana prefektiora miisa 324, distrika miisa 865, tanàna miisa 982 ary distrika ambanivohitra miisa 2 378. Ireto ireo faritany ireo: {| border="0" cellpadding="5" cellspacing="0" align="center" | # [[Faritanin' i Teheran|Teheran]] # [[Faritanin' i Qom|Qom]] # [[Faritanin' i Markazi|Markazi]] # [[Faritanin' i Qazvin|Qazvin]] # [[Gilan (faritany)|Gilan]] # [[Faritanin' i Ardabil|Ardabil]] # [[Faritanin' i Zanjan|Zanjan]] # [[Faritanin' i Azerbaijan-e-Sharghi|Azerbaijan-e-Sharghi]] # [[Faritanin' i Azerbaijan-e-Gharbi|Azerbaijan-e-gharbi]] # [[Faritanin' i Kurdistan (Iràna)|Kurdistan Iranianina]] # [[Faritanin' i Hamedan|Hamedan]] # [[Faritanin' i Kermanshah|Kermanshah]] # [[Faritanin' i Ilam|Ilam]] # [[Faritanin' i Lorestan|Lorestan]] # [[Khuzestan]] # [[Faritanin' i Shahar Mahaal-o-Bakhtiari|Shahar Mahaal-o-Bakhtiari]] || <ol start=17> <li>[[Faritanin' i Kohgiluyeh-sy-Buyer-Ahmad|Kohgiluyeh-o-Boyer Ahmad]] <li>[[Faritanin' i Bushehr|Bushehr]] <li>[[Faritanin' i Fars|Fars]] <li>[[Hormozgan]] <li>[[Sistan-o-Baluchestan]] <li>[[Faritanin' i Kerman|Kerman]] <li>[[Faritanin' i Yazd|Yazd]] <li>[[Faritanin' i Isfahan|Isfahan]] <li>[[Faritanin' i Semnan|Semnan]] <li>[[Mazandaran]] <li>[[Faritanin' i Golestan|Golestan]] <li>[[Faritanin' i Khorasan-e-Shomali|Khorasan-e-Shomali]] <li>[[Faritanin' i Khorasan-e-Razavi|Khorasan-e-Razavi]] <li>[[Faritanin' i Khorasan-e-Jonubi|Khorasan-e-Jonubi]] <li>[[Faritanin' i Alborz|Alborz]] ||[[Sary:IranNumbered.png|330px]] |} === Tanàna === [[Sary:Farmanieh, Tehran, Tehran, Iran - panoramio.jpg|vignette|[[Teheran]]]] Ny tahan' ny tanàn-dehibe, izay mifanadrify amin' ny 68&nbsp;%n' ny mponina, dia nitombo be tamin' ny taompolo 1970 sy 1980. Miteraka olana ara-toekarena sy ara-tsôsialy lehibe ny fitomboan' ny mponina an-tanàn-dehibe izay mitranga amin' ny fomba tsy ara-dalàna, araka ny asehon' ny rotaka maro nitranga tany amin' ny manodidina an' i [[Teheran]], tamin' ny volana Avrily 1995. Ny tanàna lehibe indrindra ao Iràna dia i Teheran renivohitra, izay miorina any amin' ny tapany avaratr' ilay firenena. Foibe ho an' ny [[indostria]] sy ho an' ny [[seha-pihariana fahatelo]] izy miaraka amin' ny tangoron-tanàna manodidina azy (misy mponina 7&nbsp;190&nbsp;000). Manaraka azy avy eo i Meshhed na Meshad (misy mponina 2&nbsp;926&nbsp;000), izay foibe momba ny [[voamaina]] sy fihaonan-dalana ho an' ny raharaham-barotra any avaratra-atsinana amin' ilay firenena; i [[Isfahan|Ispahan]] (misy mponina 1&nbsp;001&nbsp;000), any andrefana, renivohitry ny [[Empira Safavida]] taloha, malaza amin' ny famirapiratan' ny maritranony, foibe indostrialy sy ara-barotra ankehitriny; i [[Tabriz]] (misy mponina 1&nbsp;700&nbsp;000), any avaratra-andrefana, foibe famokarana indostrialy sy ara-barotra; ary i [[Shiraz]] (misy mponina 1&nbsp;263&nbsp;244), any atsimo-andrefana, foibe fambolena sy indostrialy, any akaikin' ny sisam-parahavan' i [[Persepôlisy]]. == Toekarena == === Fampadrosoana === Nandrisika ny fitomboan' ny toekarena haingana tamin' ny faramparan' ny taompolo 1960 sy tao anatin' ny folo taona manaraka ny fidiram-bola avy amin' ny indostrian' ny [[solitany]]. Na izany aza dia nandaniana vola betsaka ny [[Revôlisiôna Iraniana|revôlisiôna silamo]] sy ny ady naharitra tamin' i [[Iràka]] (1980-1988), niharatsy koa ny toekarena noho ny fisintahan' ny ampahany amin' ny fampiasam-bola vahiny. Nirodana ny [[harin-karena faobe]] teo amin' ilay firenea. Nanao fanalalahana ny toekarena ny governemantan' i [[Akbar Hashemi Rafsanjani|Hashemi Rafsanjani]] tamin' ny taompolo 1990, saingy nosembantsembanin' ny mpitondra fivavahana izay mifehy ny fahefana pôlitika ny fanomezana ny fitatanana ny orinasam-panjakana teo aloha ho an' ny sehatra tsy miankina, izay natao hamporisihana ny mpampiasa vola vahiny. Nanan-trosa nitentina 21 lavitrisa dôlara ilay firenena noho izany ary niaina tao anatin' ny tsy fahampiana. Tamin' ny taona 1998 ny governemanta dia nanolotra drafitra fanarenana ny toekarena. Niezaka nampihena ny trosa ity governemanta ity ka nihatsara ny toekarem-pirenena tamin' ny fiandohan' ny taompolo 2000 noho ny fiakaran' ny vidin-tsolika, izay loharanon-karena lehibe indrindra miaraka amin' ny [[etona voajanahary]], saingy ny [[tahan' ny tsy fananana asa]] dia nijanona ho ambony (12,3 % tamin' ny taona 2002). Tamin' ny taona 2006 dia nahatratra 218 lavitrisa dôlara ny [[harin-karena faobe]] iraniana. Laharana faha-90 eran-tany i Iràna raha ny harin-karena faobe isan' olona tamin' ny taona 2003 no heverina. Na izany aza dia nampihena ny fidiram-bolan' ny tsirairay ny [[taham-pitomboan' ny mponina]], izay haingana kokoa noho ny an' ny toekarena. === Fambolena, fiompiana, jono ary fitrandrahana ala === Tamin' ny taona 2003 dia niantoka ny 11,3 % amin' ny [[harin-karena faobe]] sady sahanin' ny 23 % amin' ny mponina miasa ny [[seha-pihariana voalohany]]. ==== Fambolena ==== [[Sary:Ali Azad.jpg|vignette|Fambolem-bary any amin' ny tapany avaratr' i Iràna]] Ny 30,1 % amin' ny tanim-pirenen' i Iràna no misy ny [[fambolena]], ka ny 10,8 % no tany azo volena, ny 1,2 % ny voly mandavan-taona ary ny 18,1 % [[kijana]]. Mahatratra 95''' '''530 km<sup>2</sup> ny velaran-tany voatondraka tamin' ny taona 2011. Taorian’ ny fanavaozana ny fananan-tany tamin' ny taompolo 1950 dia manodidina ny 800 000 hektara no nozaraina ho an' ny tantsaha. Ny 10,8 % amin' ny tanim-pirenena no voavoly, anisan' ny nahatanterahana izany ny asa [[fitarihan-drano]] lehibe ([[Khuzestan]]). Ny tena volena any dia ny [[varimbazaha]] (37 % amin' ny tany azo volena) sy ny vary [[ôrza]] (11 %). Nihoatra ny 22 tapitrisa taonina ny famokarana [[voamadinika]] tamin' ny taona 2004, ary nihatsara kosa ny vokatra isaky ny hektara: avy amin' ny 1 195 kg/ha tamin' ny taona 1980 nankamin' ny 1''' '''830 kg/ha tamin' ny taona 1994. Ny voly lehibe hafa dia ny [[Antrendry (voany)|antrendry]] (voalohany maneran-tany), ny [[Dite (zavamaniry)|dite]] (faha-11), ny [[ovy]], ny [[vary]] ary ny [[voaloboka]]. ==== Fiompiana ==== [[Sary:Shepherds iran.jpg|vignette|187x187px|Mpiompy ondry mitondra ny ondriny]] Ny [[fiompiana]] dia zava-dehibe any Iràna, indrindra ny fiompiana [[ondry]] izay niisa 54 tapitrisa tamin' ny taona 2004 (faha-4 lehibe indrindra eran-tany). Niisa 26 tapitrisa ny [[osy]] ary 8,8 tapitrisa ny [[omby]]. ==== Fitrandrahana ala ==== Nihena ny [[fitrandrahana ala]] tamin' ny taompolo 1970 mba hisorohana ny [[fandripahana ala]]. Nahatratra 794&nbsp;000 m<sup>3</sup> ny famokarana hazo tamin' ny taona 2006. ==== Jono ==== Ny [[jono]], na dia tsy mandroso aza, dia loharanom-bola lehibe aoamin' io firenena io. Nahatratra 527&nbsp;912 taonina ny famokarana tamin' ny taona 2005. Ny [[kaviara]] (ao amin' ny [[Ranomasina Kaspiana]]) dia mantoka ny 20 % amin' ny famokarana maneran-tany. === Ny fitrandrahana harena an-kibon' ny tany sy ny indostria === Ny [[seha-pihariana faharoa]] dia nanome ny 41,2&nbsp;%n' ny [[harin-karena faobe]] tamin' ny taona 2003 ary nosahanin' ny 31&nbsp;%n' ny mponina miasa. [[Sary:Iran oil reserves map.png|vignette|205x205px|Sarintany maneho ny toerana misy ny toerana azo itrandrahana [[solitany]]]] I Iràna dia firenena mamokatra [[solitany]] ary firenena mpikambana amin' ny [[Fikambanan' ny Firenena Mpanondrana Solitany]] ([[Fiteny frantsay|frantsay]]: ''Organisation des Pays Exportateurs de Pétrole'' -- OPEP). I Iràna no firenena mamokatra solitany be indrindra ao amin' ilay fikambanana<ref>{{Cite web|title=BP Statistical Review of World Energy|url=http://www.bp.com/liveassets/bp_internet/globalbp/globalbp_uk_english/reports_and_publications/statistical_energy_review_2008/STAGING/local_assets/2009_downloads/oil_table_of_world_oil_production_barrels_2009.pdf|accessdate=2009-10-07|archivedate=2009-10-07|archiveurl=https://web.archive.org/web/20091007171207/http://www.bp.com/liveassets/bp_internet/globalbp/globalbp_uk_english/reports_and_publications/statistical_energy_review_2008/STAGING/local_assets/2009_downloads/oil_table_of_world_oil_production_barrels_2009.pdf}}</ref>. Ary lazaina fa i Iràna no tany be [[Etona voajanahary|etona natoraly]] indrindra<ref>{{Cite web|title=BP Statistical Review of World Energy June 2009 page 2|url=http://www.bp.com/liveassets/bp_internet/globalbp/globalbp_uk_english/reports_and_publications/statistical_energy_review_2008/STAGING/local_assets/2009_downloads/natural_gas_section_2009.pdf|accessdate=2010-05-05|archivedate=2010-05-05|archiveurl=https://web.archive.org/web/20100505062854/http://www.bp.com/liveassets/bp_internet/globalbp/globalbp_uk_english/reports_and_publications/statistical_energy_review_2008/STAGING/local_assets/2009_downloads/natural_gas_section_2009.pdf}}</ref>. Nosahanin’ ny fanjakana nanomboka tamin' ny taona 1951 ny indostrian' ny solitany. Nihena be ny famokarana solitany nanomboka tamin' ny taona 1979 noho ny ezaka natao mba hitazomana ny vidin-tsolika, sy noho ny ady tamin' i [[Iràka]], satria ny ankamaroan' ny ady dia nitranga tany amin' ny faritra maro mpamokatra solitany. Aondrana amin' ny sambo lehibe avy any amin' ny seranana ao amin' ny nosy [[Kharg (nosy)|Kharg]] any amin' ny [[Hoala Persika]] ny ankabetsahan' ny solitany. Nahatratra 1,4 lavitrisa barika ny [[solitany]] ary 75 lavitrisa m<sup>3</sup> ny [[etona voajanahary]] tamin' ny taona 2004. Mamokatra [[vy]], [[arintany]], [[varahina]], [[firaka]] ary [[fanitso]] i Iràna, ankoatra ny famokarana [[akoranafo]]. Maherin' ny 80 % amin' ny [[herinaratra]] no vokarin' ny orinasa izay mampiasa solitany na etona voajanahary na arintany. Avy amin' ny orinasa mampiasa [[Tohodrano|tohadrano]] ny sisa amin' ny famokarana herinaratra. Ny indostria iraniana, izay nivoatra tamin' ny taompolo 1970, dia mbola voafetra ihany. Mikasika ny lamba ([[landihazo]] sy [[volonondry]] avy any [[Ispahan]], volonondry avy any [[Tabriz]], [[landy]] avy any [[Mazanderan]]) sy ny indostrian' ny [[karipetra]], izay malaza indrindra, avy eo ny indostrian' ny sakafo ([[kaviara]], [[Divay|divai]]<nowiki/>n' i [[Shiraz]]) ary ny indostrin' ny [[simian-tsolitany]]. === Seha-pihariana fahatelo sy varotra ivelany === Ny serivisy dia mintoka ny 47,6 % amin' ny [[harin-karena faobe]] tamin' ny taona 2003 ary sahanin' ny 45 % n' ny mponina miasa. Ny [[Rial Iraniana]] no vola iraniana izay mizara ho 100 dinar. ==== Lalana sy fitaterana ==== [[Sary:Iran Air Cargo Boeing 747-200 KvW.jpg|vignette|195x195px|Fiaramanidina ampiasain' ny kômpaniam-pitaterana Iran Air]] Tambajotran-dalana mirefy 179&nbsp;388 km no mampifandray toerana maro ao amin' ilay firenena, ka ny 67 % no vita [[tara]]. Manana [[lalamby]] mirefy 7&nbsp;131 km i Iràna. Ny [[seranan-tsambo]] lehibe indrindra ao amin' ny [[Ranomasina Kaspiana]] dia i [[Anzali]] sy i [[Bandar Torkaman]]. Ny seranan-tsambo lehibe indrindra ao amin' ny [[Hoala Persika]] dia i [[Khorramshahr]], i [[Bandar Khomeini]], i [[Bandar Abbas]], ary koa ny seranan-tsolitany ao amin' ny nosy [[Kharg (nosy)|Kharg]]. Seranan-tsambo lehibe koa i [[Asaluyeh]]. Ny seranan-tsambon' i [[Bandar Abbas]] dia mahazakaa 2&nbsp;752&nbsp;460 [[TEU]]. Tafiditra ao anatin' ny tambazotran-tsolitany ny [[fantsomben' etona]] mirefy 20&nbsp;794 km ary koa ny [[fantsomben-tsolitany]] mirefy 8&nbsp;625 km ho an' ny solitany tsy voadio ary 7&nbsp;937 km ny vokatra voadio. ==== Fanafarana sy fanondranana ==== [[Sary:Iran oil exports 1385 en.jpg|vignette|Sarintany mampiseho ny mpiara-miombona antoka ara-barotra amin' i Iràna.]] Tamin' ny taona 2003 dia nahatratra 25,6 lavitrisa dôlara ny totalin' ny fanafarana ary 33,8 lavitrisa dôlara ny fanondranana. Maherin' ny 90 % amin' ny fidiram-bolan' ny fanondranana dia avy amin' ny fivarotana solitany sy vokatra hafa azo avy amin' izany. Momba ny sakafo sy ny entana vita ny ampahany be amin' ny fanafarana. I [[Alemaina]], i [[Japàna]], i [[Italia]], ny [[Fanjakana Mitambatra]] ary [[firenena an-dalam-pandrosoana]] maro no mpiara-miombon' antoka ara-barotra lehibe amin' i Iràna. == Vahoaka sy kolontsaina == === Mponina === [[Sary:Provinces of Iran by population.svg|vignette|200x200px|Ny mponina any Iràna isaky ny faritany]] Mitangorona any avaratra, any avaratra-andrefana ary any andrefana ny mponina, ao amin' ny tangoron-tendrombohitra [[Zagros]] sy [[Alborz]]. Ankoatry ny [[ôazisy]] sasany izay miparitaka be, dia tsy misy mponina ny [[tany efitra]]. Tamin' ny taona 2008, ny mponina iraniana dia tombanana ho 65,9 tapitrisa, izany hoe 40 mp/km². Tena tsy mitovy anefa ny fitsinjaran' ny mponina amin' ny faritra noho ny fahasahiranana vokatry ny tontolo voajanahary. Any amin' ny tapany avaratra sy andrefan' ilay firenena ny ankamaroan' ny mponina. Ny fampiharana ny pôlitikan' ny [[fandrindrana fiterahana]] dia nahatonga fihenan' ny tahan' ny fahaterahana, izay nidina avy amin' ny zaza 6,2 isam-behivavy tamin' ny taona 1986 ho amin’ ny zaza 4,2 isam-behivavy tamin' ny taona 1991 ary zaza 1,71 isam-behivavy tamin' ny taona 2005. Iray amin' ny vokatry ny fanaraha-maso ny fahaterahana ny fiovana lalina eo amin' ny firafitry ny taonan' ny mponina, izay nahitana fihenan' ny tahan' ny zaza 0 ka hatramin' ny 14 taona (27,1 % tamin' ny taona 2005, raha 44,5 % tamin' ny taona 1976 ary 39,5 % tamin' ny taona 1996). Ny taha mifanandrify amin' ny 15-64 taona dia mandroso miaraka amin' izany - avy amin' ny 52 % tamin' ny taona 1976, ka niakatra hatramin' ny 56,1 % tamin' ny taona 1996 ary hatramin' ny 68 % tamin' ny taona 2005 - fa ambany kosa ny ny an' ny zokiolona (ny mihoatra ny 65 taona dia 4,9 % amin' ny mponina tamin' ny taona 2005). 70,9 taona eo ho eo ny salam-kaelavelon' ny mponina. === Vondrom-poko === Misy [[vondrom-poko]] maherin' ny 80, izay samy manana ny fiteniny sy ny fomba fiainany ny ao Iràna, ka ny maro anisa amin' izany dia ny [[Fiteny indô-eorôpeanina|mpiteny indô-eorôpeana]] sy ny mpiteny amin' ny [[Fianakaviam-piteny torkika|fiteny torkika]]. Ny vondrom-poko lehibe indrindra dia: * ny mpiteny [[Fiteny iraniana|iranika]]: ny [[Persàna (vahoaka)|Persàna]] (61 %) taranaky ny vahoaka [[Indô-eorôpeana (vahoaka)|indô-eorôpeana]] izay niorim-ponenana tao amin' ilay faritra tamin' ny taonarivo faha-2 tal. J.K., ny [[Kiorda (vahoaka)|Kiorda]] (10 %) any andrefana, ny [[Balotsy (vahoaka)|Balotsy]] (2 %) any atsimo-atsinanana, ny [[Lôry (vahoaka)|Lôry]] (6 %), ny [[Talisy (vahoaka)|Talisy]], ny [[Gilaky (vahoaka)|Gilaky]], ny [[Mazandarany (vahoaka)|Mazandarany]] sns; * ny mpiteny [[Fianakaviam-piteny torkika|torkika]]: ny [[Azery (vahoaka)|Azery]] (13-15 %) any avaratra-andrefana, ny [[Torkmena (vahoaka)|Torkmena]] (2 %) any avaratra-atsinanana, ny [[Kaskay (vahoaka)|Kaskay]] sns; * ny mpiteny amin' ny fiteny hafa: ny [[Arabo (vahoaka)|Arabo]] (2 %) any atsimo-andrefana, ny [[Armeniana (vahoaka)|Armeniana]], ny [[Jiosy]] miteny [[Fiteny hebreo mizrahy|hebreo mizrahy]] (0,014 %), ny [[Asiriana (vahoaka)|Asiriana]], ny [[Jeôrjiana (vahoaka)|Jeôrjiana]], ny [[Tsirkasiana (vahoaka)|Tsirkasiana]], ny [[Taty (vahoaka)|Taty]] ary ny hafa (1 %). === Fiteny === Ahitana fiteny ao amin' ny [[fianakaviam-piteny]] samihafa ny ao Iràna, ny maro mpiteny indrindra dia ireo ao amin' ny [[Fiteny indô-eorôpeanina|fianakaviam-piteny indô-eorôpeana]] sy ao amin' ny [[fianakaviam-piteny torkika]]. Ny [[fiteny persana]] ankehitriny na [[Fiteny persana|fiteny farsy]], izay anisan' ny [[Fiteny indô-iraniana|vondrom-piteny indô-iraniana]], no [[Fiteny ôfisialy|fiteny ôfisiali]]<nowiki/>n' i Iràna. Miteny persana ny 75 % amin' ny mponina ao Iràna. Ny [[fiteny arabo]] sy ny [[fiteny anglisy]] no fiteny vahiny roa tsy maintsy ampianarina any amin' ny sekoly ambaratonga faharoa. Tombanana ho 3 tapitrisa ny isan' ny mpiteny anglisy ao Iràna. Ireto ny fianakaviam-piteny misy ny fiteny tenenina ao Iràna: * ny [[Fiteny indô-eorôpeanina|fiteny indô-eorôpeana]] (indrindra ny [[fiteny iraniana]] sy sampana kely kokoa izay asehon' ny [[fiteny armeniana]], ankoatry ny hafa); * ny [[Fianakaviam-piteny torkika|fiteny torkika]] (indrindra ny [[Fiteny azerbaijaney|fiteny azerbaijany]] na [[Fiteny azerbaijaney|fiteny azery]], ahitana ny [[fiteny torkmena]], ny [[fiteny kaskay]], ary ny [[fiteny afsara]] vitsy mpiteny kokoa); * ny [[fiteny semitika]] (indrindra ny [[fiteny arabo]], ary koa ny [[fiteny arameana vaovao]], ny [[fiteny hebreo]], ary ny [[fiteny mandeana]]); * ny [[fiteny kaokaziana]] (toy ny [[Fianakaviam-piteny kartveliana|fiteny kartveliana]] sy ny [[fiteny tsirkasiana]] na [[Fiteny adigeana|adigeana]]) Ireto manaraka ireto ny fiteny manana mpiteny betsaka indrindra (angona avy amin' ny ''[[CIA World Factbook]]''): * [[fiteny persana]] 53 % * [[fiteny azerbaijany]] sy tenim-paritra tiorka hafa 18 % * [[fiteny kiorda]] 10 % * [[fiteny gilaky]] sy [[Fiteny mazandarany|mazandarany]] 7 % * [[fiteny lôry]] 6 % * [[fiteny arabo]] 2 % * [[fiteny balotsy]] 2 % * ny fiteny hafa dia misy 1 %, izay ahitana ny [[fiteny taty]], ny [[fiteny talisy]], ny [[fiteny jeôrjiana]], ny [[fiteny armeniana]], ny [[fiteny tsirkasiana]] (na [[Fiteny adigeana|adigeana]]), ny [[fiteny soreta]] ([[fiteny asiriana]]), sns. === Fivavahana === [[Sary:ImamReza(A).jpg|vignette|Ny môskean' ny imam Reza]] Ny [[Siisma|silamo siita]]<nowiki/>n' ny roambin' ny folo (antsoina koa hoe [[imamisma]]), izay arahin' ny 80 % amin' ny mponina any ho any, no [[fivavahana ôfisialy]] any Iràna. Manana [[môskea]] sy toerana masina maherin' ny 80&nbsp;000 i Iràna, anisan' izany ny toerana masina siita atao hoe [[Qom]], izay masina indrindra ao atsimon' i [[Teheran]], sady ivon-toerana manan-danja amin' ny [[fivahiniana masina]]. Manodidina ny 19 % amin' ny mponina ao Iràna ny [[Sonisma|Sonita]]. Ny [[Kristianisma|Kristiana]] miisa 250&nbsp;000 (ka ny antsasany dia manam-piaviana [[Armeniana (vahoaka)|armeniana]]) sy ny [[Jiosy]] miisa 30&nbsp;000 no mipetraka ao Iràna, saingy ireo vondrom-piarahamonina ireo dia mihena isa hatrany. Iharan' ny fanenjehana ny [[Bahaisma|Bahay]] (miisa 300&nbsp;000) sy ny [[Zôrôastrisma|Zôrôastriana]] (miisa 30&nbsp;000). === Fanabeazana === [[Sary:Flag of the Ministry of Education (Iran).png|vignette|194x194px|Sainan' ny Ministeran' ny Fanabeazana any Iràna]] Taorian' ny revôlisiôna tamin' ny taona 1979 dia nohavaozina araka ny didin' ny [[Siisma|fivavahana silamo siita]] ny rafi-pampianarana. Noroahina avokoa ny fitaomana tandrefana rehetra. Tsy maintsy mianatra hatramin' ny faha-10 taonany ny zaza, saingy ny tsy fahampian' ny ho enti-manana sy ny ady lava tamin' i [[Iràka]] dia nanakana ny fampiharana io lalàna io. Na izany aza, noho ny fampiasam-bola lehibe nataon' ny governemanta amin' ny fanabeazana ho an' ny daholobe, indrindra ho an' ny fanabeazana ny zazavavy, dia nihena be ny [[tsy fahaiza-mamaky teny sy manoratra]] tao anatin' ny telopolo taona: tamin' ny taona 2005 dia nahatratra 81,3 % ny [[tahan' ny mahay mamaky teny sy manoratra]] (raha 59 % izany tamin' ny taona 1976); ny an' ny vehivavy dia niakatra avy amin' ny 28 % ho amin' ny 75,2 %. Omena any amin' ny oniversite maherin' ny zato sy kôlejy ary toeram-pianarana hafa ny fampianarana ambony. Anisan' ny toeram-pianarana lehibe indrindra ny oniversite ao [[Teheran]] (niorina tamin' ny taona 1932), ao [[Isfahan|Ispahan]] (niorina tamin' ny taona 1950) ary ao [[Shiraz]] (niorina tamin' ny taona 1945). Tany am-piandohan' ny taompolo 1980 anefa dia nakatona na novana anarana ny oniversite sasany. === Zavakanto === [[Sary:عکس هایده مجله زن روز.jpg|vignette|248x248px|I Hayedeh, mpihira persiana malaza]] I Iràna dia manana [[zavakanto]], [[maritrano]] ary [[literatiora]] manokana, miorina amin' ny tantara taloha, izay tsy azo lazaina ho nentin' ny [[Silamo|fivavahana silamo]] fotsiny, na dia nisy fiantraikany mahery vaika aza ity farany taorian' ny taonjato faha-7. Manana [[tranombakoka]] miavaka maro ilay firenena. Anisan' izany ny ''Iran Bastan Museum,'' natokana ho an' ny [[arkeôlôjia]], sy ny ''Negarestan Museum'', misahana ny zavakanto iraniana, samy ao [[Teheran]] izy roa ireo; ao koa ny ''Qom Museum'' sy ny ''Pars Museum'', any [[Shiraz]]. Any Teheran no misy ny Tranombokim-pirenena. === Fiarahamonina === Nanomboka tamin' ny tana 1979 dia lasa silamo ny fiarahamonina iraniana, amin' ny ambaratonga rehetra, noho ny faneren' ny mpitarika [[Siisma|siita]]: ny vehivavy, mitafy [[tsadôro]] (''chador''), dia tsy maintsy manohy ny anjara asany nentim-paharazana, mikatona ny toeram-pijerena sarimihetsika, voarara ny mozika tandrefana amin' ny [[fampielezam-peo]] sy ny [[fahitalavitra]] izay araha-maso fatratra. Mampihatra mafy ny toromarika navoakan' ny mpitondra fivavahana ny "[[Mpiambina ny Revôlisiôna]]". Ankoatra izay, nanomboka tamin' ny fiandohan' ny taompolo 2000, noho ny faneren' ny [[fiarahamonim-pirenena]] sy ny tanora ao amin' ilay firenena, dia nisy fiovana lehibe teo amin' ny rafi-piarahamonina. == Tantara == Niantso ny fireneny hoe ''Iran'' ("tanin' ny [[Ariàna (vahoaka)|Ariana]]") ny mponin' ny [[Lembalemba Iraniana]], fa vao tamin' ny taona 1935 no noraisina tamin' ny fomba ôfisialy ny anarana hoe ''Iran''. Mandra-pahatongan' izany dia nantsoina hoe ''Persia'' i Iràna. === Fiandohana === Nanomboka tamin' ny [[Paleôlitika]] ny fonenan' ny olombelona voalohany tany Iràna, ary tamin' ny [[Neôlitika]] ny fiorenam-ponenana (tsy mifindrafindra) voamarina. Ny fikarohana [[Arkeôlôjia|arkeôlôjika]] dia nampiharihary hatramin' izao ny sivilizasiôna iraniana maro tamin' ny fiandohan’ ny tantara, toy ny sivilizasiôna Jiroft (eo amin' ny Lembalemba Iraniana), izay hita tamin' ny fiandohan' ny taonjato faha-21. Ny [[Elama|sivilizasiôna elamita]], izay nivoatra any atsimo-andrefana tamin' ny fiandohan' ny taonarivo faha-3 tal. J.K., no [[sivilizasiôna]] ara-tantara voalohany tany Iràna. Amin' ny lafiny iray dia nisy nanomboka nanorim-ponenana tamin' ny manodidina ny taona 1500 tal. J.K. avy amin' ny [[Ariàna (vahoaka)|vahoaka ariana]] maro ny tao amin' ny [[Lembalemba Iraniana]]. === Tamin' ny Andro Taloha === ==== Ny Empira Akemenida ==== [[Sary:Apadana, Tachara in Persepolis, Iran.jpg|vignette|Sisam-paharavàn' ny lapan' ny [[Akemenida]] tao [[Persepôlisy]]]] Teo antenatenan' ny taonjato fahenina tal. J.K. dia natsangan' ny tarana-mpanjakan' ny [[Akemenida]] ny [[Persia|empira persiana]] voalohany. Tamin' ny taona 550 tal. J.K., dia nanafaka ny taniny tamin' ny fanjakazakan' ny [[Mediana (vahoaka)|Mediana]] i [[Kirôsy Lehibe]] ary nanomboka nanao ny fanitarana ny tanin' i [[Persia]]: tany andrefana dia nandresy indrindra an' i [[Lidia]] sy an' i [[Anatôlia|Azia Minora]] ary an' i [[Mesôpôtamia]] (faritra tamin' ny [[Andro Taloha]] teo anelanelan' ny ony [[Tigrisy|Tigra]] sy ny ony [[Eofrata]]); any atsinanana dia manitatra ny heriny hatrany amin' ny moron' ny ony [[Sindo|Indo]] izy. Nobaboin' i [[Kambisesy II]] mpandimby azy i [[Ejipta tamin' ny Andro Taloha|Ejipta]] tamin' ny taona 525 tal. J.K. Nanitatra hatrany ilay empira midadasika izay nalaminy kosa i [[Dariôsy I|Dariôsy I Lehibe]], nanomboka tamin' ny taona 521 tal. J.K.: famoronana ny Lalan' ny Mpanjaka eo anelanelan' i [[Sardisy]] sy i [[Sosa]], fanavaozana ny fandaminana ny tany miaraka amin' ny fizaràna ny Empira ho [[Satrapa|satrapia]] (faritany fehezin' ny manam-pahefana misolo tena ny mpanjaka atao hoe [[satrapa]]), sy ny maro hafa. Nirodana ny [[Akemenida|Empira Akemenida]] taorian' ny diabe fanafihana nataon' i [[Aleksandra Lehibe]], izay nampiditra an' i Persia ho ao amin' ny empirany manokana tamin' ny taona 330 tal. J.K. ==== Ny Empira Sasanida ==== Nipoitra ny empira persiana vaovao tamin' ny taona 224 tal. J.K., nofehezin' ny tarana-mpanjakan' ny [[Empira Sasanida|Sasanida]]; resin' ny Arabo silamo, izay nandresy an' ilay faritra tamin' ny taonjato faha-7, izy io. === Teo ambany fitondran' ny Mozilmana === ==== Fandresen' ny Arabo Mozilomana ==== Niantomboka tamin' ny andron' i [[Omar ibn al-Khattâb|Omar]] (634-644) ny fakan-tany nataon' ny Arabo Mozilmana amin' ny [[Empira Sasanida]]; tao anatin' ny taona vitsivitsy dia nandray an' ilay fivavahana vaovao ny empira ary nirodana ny tarana-mpanjakan' ny [[Empira Sasanida|Sasanida]] tamin' ny taona 651. Lasa tsy nampiasaina intsony ny [[Zôrôastrisma|fivavahana zôrôastriana]], na dia noleferin' ny mpitondra mozilmana aza. Tamin' ny tapany faharoa amin' ny taonjato faha-7, ny ankamaroan' ny mponina tao amin' ny [[Lembalemba Iraniana]] dia nandray ny antokon' i [[Ali ibn Abi Talib|Ali]], izay notoherin' i [[Mu'awiyah I|Mu'awiya I]] ny [[kalifata]]<nowiki/>ny; i Mu'awiya I dia nanangana tarana-mpanjaka vaovao, dia ny an' ny [[Ômeiada|Omeiada]], izay izy no [[kalifa]] voalohany - io fifandonana teo amin' ny [[Alida (dinastia)|Alida]] sy ny Omeiada io no niandohan' ny fivakisan' ny fivavahana silamo, teo amin' ny [[Sonisma|Sonita]] sy ny [[Siisma|Siita]] (izay be mpanaraka indrindra ao Iràna). [[Sary:Carte Iran 1000.png|vignette|Sarin-tanin' i [[Persia]] tamin' ny manodidina ny taona 1000. ]] Nifanako ny fiantraikan' ny kolontsaina sasanida sy ny an' ny kolontsaina silamo: ny [[Kalifata Omeiada|Empira Omeiada]] (mifototra any [[Damaskôsy]]) dia miorina amin' ny faritany [[Bizantioma|bizantina]] maro teo aloha, ny empira noforonin' ny mpandimby azy avy amin' ny tarana-mpanjakan' ny [[Abasida]] (750-1258), izay nifidy an' i [[Baghdad|Bagdad]] ho renivohitra, dia tena voataonan' ny kolontsain' ny Sasanida. Na izany aza dia lasa an-keviny fotsiny kokoa ny herin' ny kalifa fa tsy tena nihatra. Tamin' ny taona 809 dia nanokatra lalana ho an' ny hetsi-pisarahana ny fahafatesan' i [[Harun al-Rashid]]. Maro ny tarana-mpanjaka teo an-toerana - toy ny [[Tahirida]] (820-872), ny [[Safarida]] (863-903) na ny [[Samanida]] (874-999) - izay nanafaka ny tenany tamin' ny fiahian' ny Abasida, indrindra tany amin' ny tapany atsinanan' ilay fanjakana. Ny [[Boiida]] izay [[Sonisma|sonita]] aza dia nanjaka tao Bagdad nanomboka tamin' ny taona 945 ka hatramin' ny taona 1055. ==== Fanjakazakan' ny Seljokida sy ny Môngôliana ==== Nanomboka tamin' ny taonjato faha-11 dia resin' ny [[Seljokida]] izay naka an' i Bagdad tamin' ny taona 1055 ny faritra avaratra amin' i [[Persia]]. Nanjaka hatramin' ny faran' ny taonjato faha-11 tao amin' ny faritany iray izay mifanitsy amin' ny sisin-tanin' ny [[Persia|Empira Persiana]] taloha amin' ny ankapobeny ireto [[Tiorka (vahoaka)|Tiorka]] izay sonita ireto. Ny [[Kroazada]] sy ny fananganana ny [[Fanjakana Latina Atsinanana|Fanjakana Latina maro any Atsinanana]], nanampy ny fikomiana anatiny (ny fikomian' ny mponina tao [[Kôrazmia|Koarazmia]] tany avaratra-atsinanana, ny an' ny [[Aiobida]] tany [[Anatôlia|Azia Minora]]) dia namarana ny fanjakazakan' ny [[Seljokida]]. Tany am-piandohan' ny taonjato faha-13 dia nanafika koa an' i [[Persia]], izay lasa [[kanata]]<nowiki/>n' i Persia teo ambany fahefan' ny taranany (atao hoe [[Il-Khan]]), ny [[Môngôly (vahoaka)|Môngôly]] tamin' ny andron' i [[Gengis Khan|Genghis Khan]]. Nisy voka-dratsy ara-toekarena sy ara-tsôsialy ny fanjakan' izy ireo, izay zara raha neken' ny mponina teo an-toerana. Nihafaingana ny dingana niteraka fifindrafidra-monina, izay efa niantomboka tamin' ny andron' ny [[Tiorka (vahoaka)|Tiorka]], tamin' ny faharavan' ny vohitra maro ary nampihena ny asa tany.   Nalemy noho ny fisamatsamahana anatiny ny Il-Khan, ka nofaohin' ny andian’ olona mpanafik' i [[Timur|Tamerlan]], izay nahomby tamin' ny taona 1360 ka hatramin' ny 1405, amin' ny fanorenana [[empira]] lehibe tao [[Samarkand]]. Taorian' ny nahafatesany, ny [[Timorida]] dia tsy nahavita nitazona ny fahefana afa-tsy any afovoan-tany sy any amin' ny tapany avaratr' i Persia hatramin' ny taona 1517, nampiroborobo ny fanavaozana ara-kolontsaina miaraka amin' ny fampandrosoana ny literatioram-pirenena sy ny fampidirana teknika sy lohahevitra ara-javakanto avy any [[Atsinanana Indrindra]], raha tany andrefana kosa ny [[Torkmena (vahoaka)|Torkmena]] mpifindrafindra monina any [[Anatôlia|Azia Minora]] sy any [[Azerbaijàna]], izay nafahana, dia namorona kônfederasiôna maro nifanandrina matetika. ==== Tamin' ny fitondràn' ny Safavida ==== [[Sary:Map Safavid persia.png|vignette|Sarin-tanin' ny [[Empira Safavida|Fanjakana Safavida]]]] Nanomboka tamin' ny taonjato faha-14 dia nofehezin' ny taranaky ny [[kalifa]] [[Ali ibn Abi Talib|Ali]], dia ny [[Empira Safavida|Safavida]], ny ampahany amin' i [[Azerbaijàna]]. Ny iray amin' izy ireo, [[Ismail I]], dia nanambara ny tenany ho [[shah]] manapaka an' i Persia tamin' ny taona 1501 ary, rehefa avy nesoriny ny [[Torkmena (vahoaka)|Torkmena]] tao amin' ilay faritra, dia nanangana empira midadasika izay, tamin' ny taona voalohany amin' ny taonjato faha-16, niitatra hatrany Azerbaijàna ka hatrany amin' ny [[Hoala Persika]], ary avy any [[Iràka]] ka hatrany amin' ny faran' ny tany misy ny tangoron-tendrombohitra [[Alborz]]. Niantehitra tamin' ny fivavahana, izay singa mampiray, ny Safavida ka nanao ny [[siisma]] ho [[fivavaham-panjakana]] ary nanangana fanjakana miroborobo. Ny fitondran' i [[Ismail I]] dia voamariky ny fahaterahan' ny fifandonana tamin' ny [[Empira Ôtômàna|Tiorka Ôtômana]], izay nanahirana ny mpandimby azy ary tsy nifarana raha tsy tamin' ny fandresena sy fahazoan' ny shah [[Abbas I Lehibe|Abbas I]] an' i [[Bagdad]] tamin' ny taona 1623. Nanamarika ny fara tampon’ ny [[Empira Safavida|Fanjakana Safavida]], na ara-pôlitika na ara-kolontsaina, ny fitondrany. Izy no nanangana fifandraisana ara-barotra voalohany tamin' ny ''[[British East India Company]]'', ary nandamina indray ny tafika niaraka tamin' ny mpanolotsaina britanika maro.   Naveriny tamin' ny laoniny ny filaminana sy ny fitoniana tao amin' ny fanjakany, ary maro ny zavatra tsara tarehy naoriny tao [[Isfahan|Ispahan]] renivohitra. Tsy afaka manohy ny asany anefa ireo mpandimby azy. Na dia nitoetra aza ny akon' ny zavatra nataony ara-kolontsaina tao [[India]] [[Empira Môgôly|Môgôly]], tao anatin' ny [[Empira Ôtômàna|Empira Ôtômana]] ary hatrany [[Eorôpa]], dia nopotehin' ny fifandonana anatiny teo amin' ny [[Siisma|Siita]] sy ny [[Sonisma|Sonita]] ilay firenena ary, tamin' ny taoa 1722, nandroba an' i Ispahan ny [[Pastona (vahoaka)|vahoaka afgana]] maro izay sonita. ==== Fitsabahan' ny Tandrefana ==== [[Sary:NaderShahPainting.png|vignette|234x234px|Nader Shah]] Tamin' ny fikomiana tamin' ny [[Pastona (vahoaka)|Afgàna]], i [[Nader Shah]], lohan-tarika avy any [[Khorasan]] (faritra atsinanan' i Iràna), dia nanangana tafika izay nandroaka ny mpanafiky ny taona 1729. Nahazo ny satroboninahitry ny [[shah]] izy tamin' ny taona 1736, nanao hetsika fakana tany izy ka nitarika azy ho any [[Delhi]] any [[India]] (1739), ho any [[Torkestàna]] ary ho any amin' ny [[Kanata]]<nowiki/>n' i [[Bukhara]], izay lasa tany manompo, izany. Niaina vanim-potoam-piadanana sy fanambinana ny taranany, dia ny [[Zanda]] izany. Ny tarana-mpanjakany dia noravan' ny mpitarika avy amin' ny taranaka tiorka-môngôly, i [[Agha Muhammad Shah]], mpanorina ny tarana-mpanjakan' ny [[Kajara]]. Rehefa avy nametraka ny renivohiny tao [[Teheran]] izy dia nikasa haka an' i [[Jeôrjia]] (izay lasa ambany fitondran' ny [[Rosia|Rosiana]]) ary nampandry tany any [[Khorasan]] (nijanona ho nahatoky tamin' i Nader). Nitarika ny vanim-potoan' ny fitontonganan' i Iràna ny famonoana an' i [[Nader Shah]] tamin' ny taona 1797. Ny [[Eorôpa|Eorôpeana]], ary voalohany indrindra ny [[Rosia|Rosiana]], izay nanao fanitaram-panakana nankany atsimo noho ny fitadiavana toeram-pivarotana an-dranomasina, ary koa ny [[Britaina Lehibe|Britanika]], dia afaka nanao izay tiany hatao. Avy hatrany dia nahazo toerana ambony teo amin' ny varotra sy ny raharaham-bola ao Iràna izy ireo. Tamin' ny taona 1828 dia namoy ny faritany any [[Kaokazy]] ([[Armenia]], [[Azerbaijàna|Azerbaijàna Avaratra]]) ho an' i Rosia i Iràna. Tamin' ny taona 1847 dia nahazo ny fiandrianany tamin' ny faritra maro any [[Shatt al-Arab|Shatt al Arab]] ny [[Empira Ôtômàna|Empira Ôtômana]]. Nanery azy ireo handao an' i [[Afganistàna]] sy hanaiky ny fahaleovan-tenany ny Britanika, izay nandresy ny Iraniana tamin' ny taona 1856 hatramin' ny 1857. Nandritra ny taompolo 1880 dia nametraka tsikelikely ny faritra anjakazakany tany avaratr' i Iràna ny Rosiana, fa ny Britanika kosa dia nahazo ny fifehezana ny [[Hoala Persika]]. Tamin' ny taona 1900 dia nifehy ny [[fadintseranana]] iraniana ho takalon' ny fampindramam-bola i Rosia. Herintaona taty aoriana dia nahazo alalana nandritra ny enimpolo taona ny Britanika mba [[Fitrandrahana solitany|hitrandraka solitany]]. Tsy nihena ny fifandrafiana teo amin' ireo firenena roa ireo raha tsy tamin' ny taona 1907, rehefa nosoniavina ny fifanarahana nilaina tamin’ ny fandraiketana ny sisin-tanin' i Iràna sy ny famaritana ny faritra andraharahan' ny firenena roa tonta. Nomena ny Rosiana ny avaratra-andrefana, nomena ny Britanika ny atsimo-atsinanana, ary tsy an' ny atsy na ny aroa ny afovoany. Ho setrin' izany fanakendana ny firenena izany sy ny fahalemen' ny mpitondra iraniana, dia niforona ny hetsika [[Fanindrahindram-pirenena|nasiônalista]] tamin' ny fiandohan' ny taonjato faha-20. Nitaky fananganana governemanta manaraka [[lalàmpanorenana]] izany hetsika izany. Tamin' ny taona 1906, tao anaty fanerena, ny mpanjaka [[Mozaffar al-Din Shah|Muzzafar al-Din]] dia namory ny [[Majles (Iràna)|Majles]] (Antenimiera Iraniana) voalohany izay namoaka lalàm-panorenana mandala ny fahalalahana. Ny mpandimby azy, [[Mohammad Ali Shah|Muhammad Ali]] (1907-1909), mpanao fitondrana tsy refesi-mandidy, dia nesorina ka nosoloana ny zanany lahy [[Ahmad Shah]], izay roa ambin' ny folo taona. Sarotra taminy noho izany ny hiady amin' ny fanjakazakana ataon' ny vahiny. Tamin' ny taona 1911 dia i [[William Morgan Shuster]], izay amerikana mpandraharaha ara-bola, no nanankinan' ny Madjlis ny asa fanavaozana ny fitantanam-bolam-panjakana. === Teo ambany fahefan' ny Pahlevy === Izany vanim-potoana najakan' ny [[Pahlevy]] izany dia teo anelanelan' ny taona 1925 sy 1979. ==== Notsiriritin' ny firenen-dehibe ==== [[Sary:Reza-shah.jpg|vignette|275x275px|Riza Khan na Reza Shah]] Tsy miandany amin' ny atsy na ny aroa i Iràna nandritra ny [[Ady Lehibe Voalohany]], saingy toerana nisy ny fifandonana teo amin' ny [[Britaina Lehibe|Britanika]] sy ny [[Rosia|Rosiana]] ary ny [[Empira Ôtômàna|Ôtômana]] ho an' ny fifehezana ny tahirin-tsolitany anaty tany izy. Tamin' ny fiafaran' ilay Ady Lehibe, ny Britanika izay mikatsaka hanorina [[Prôtektôrata|fitondrana prôtektôrata]] dia niatrika hetsi-panoherana isan-karazany. Nahomby ny iray tamin' izy ireo tamin' ny taona 1921: i [[Reza Shah|Riza Khan]] (atao hoe [[Reza Shah]]), kômandin' ny tafika [[kôzaka]] iraniana iray, dia nanongana ny [[Kajara]] farany. Tamin' ny taona 1925 dia nametrahana ny satro-boninahitry ny [[shah]] izy, ka nanangana ny tarana-mpanjakan' ny [[Pahlevy]]. Ny fitondrany, izay nahatonga an' i [[Persia]] hiova anarana ho Iràna (Marsa 1935), dia vanim-potoanan' ny fanavaozana ankapobeny ho an' ilay firenena, eo amin' ny [[fotodrafitrasa]] sy ny fitantanana ny raharaham-panjakana. Nandritra izany fotoana izany, ny fiarahamonina dia nalamina indray araka ny fandaharan' asa lehibe mampanjaka ny kolontsaina tandrefana ary voamariky ny sata vaovaon' ny vehivavy (fanafoanana ny fitafiana ''[[Tsadôro|tchador]]''). Tsy lasa fanjakana [[Demôkrasia|demôkratika]] anefa i Iràna: nanafay mafy ny endri-panoherana rehetra ny fitondram-panjakana izay nampivangongo ny fahefana tao an-drenivohitr' ilay firenena. Naverina nifampiraharahana indray ny fitsinjarana ny tombontsoa azo avy amin' ny [[solitany]]: i Iràna no manangona ny vola amin' ny tombom-barotra avy amin' ny orinasan-tsolitany. Nisafidy ny tsy hiandany i Iràna tamin' ny fiandohan' ny [[Ady Lehibe Faharoa]], nefa notafihin' ny [[Fanjakana Mitambatra]] sy ny [[Firaisan' ny Repoblika Sôsialista Sôvietika|Firaisana Sôvietika]] tamin' ny Aogositra 1941, ka ny tanjona tamin’ izany dia ny hiaro ny toeram-pitrandrahana solitany tsy hanjakan' ny [[Alemaina|Alemana]]. Ny firenena mpiara-dia (''Alliés'') no nifehy ny fifandraisana iraniana rehetra, ary i [[Reza Shah]], izay mpiaro ny tombontsoan' ny Axe taloha, dia tsy maintsy niala tamin' ny fitondrana ka nosoloan' ny zanany lahy tamin' ny taona 1941. Ny mpanjaka vaovao, [[Mohammad Reza Pahlavi|Mohammad Reza Shah]], dia nanao fifanarahana tamin' ny [[Britaina Lehibe|Britanika]] sy ny [[Firaisan' ny Repoblika Sôsialista Sôvietika|Sôvietika]], izay nanaovan' iretsy farany fanekena fa hanaja ny tsy fahazoana manova ny tanim-pirenen' i Iràna ary hiala enim-bolana aorian' ny fiafaran' ny ady. Nohamafisina indray tamin' ny fihaonambe tao [[Teheran]] tamin' ny Nôvambra 1943 ireo fitsipika ireo. Nanao sonia ny satan' ny [[Firenena Mikambana]] tao [[San Francisco]] i Iràna tamin' ny 26 Jona 1945, ka lasa iray amin' ny mpikambana mpanorina ity fikambanana iraisam-pirenena ity. Tamin' ny taona 1945 dia nitsangana nanohitra an' i Iràna i [[Azerbaijàna]] sy i [[Kordistàna]], teo ambany fifehezan' ny [[Firaisan' ny Repoblika Sôsialista Sôvietika|Sôvietika]], ary nanambara ny fizakan-tenany. Nanakana an' i Iràna amin' ny famaizana io fikomiana io ny Sôvietika, fa ny [[Britaina Lehibe|Britanika]] kosa nandà ny hiala amin' ny faritra nobodoiny. Nisy ny fifampiraharahana naharitra natao, ary ny fiafaran' izany, tamin' ny 2 Martsa 1946, no nampiala ireo firenena roa ireo ary niverina tamin' ny laoniny ny filaminana. ==== Ady nateraky ny fitrandrahana solitany ==== Taorian' ny [[Ady Lehibe Faharoa]] dia nandà ny hitrandraka ny solitaniny miaraka amin' ny [[Firaisan' ny Repoblika Sôsialista Sôvietika|Firaisana Sôvietika]] i Iràna, fa nanaiky kosa ny fanampiana avy amin’ i [[Etazonia]]. Ny safidy nataon' i [[Mohammad Reza Pahlavi|Mohammad Reza Shah]], izay nety ho an' ny [[Tontolo Tandrefana|Tandrefana]], dia niafara amin' ny fandraràna ny antoko [[Kômonisma|kômonista]] iraniana (''Toudeh'') tamin' ny taona 1949, izay noheverina ho mpomba ny Sôvietika. Tsy neken' ny mponina iraniana anefa ny fahefan' ny orinasa vahiny mpitrandraka solitany. Ny governemanta dia tsy maintsy nifanaraka tamin' ny orinasa [[Anglo-Persian Oil Company|Anglo-Iranian Oil Company]] fehezin' ny Britanika momba ny fampiakarana avo roa heny ny tamby avy amin' ny fitradrahana solitany. Tsy nankatoavin' ny Antenimiera Iraniana io fifanarahana io, izay heverin' ny mpikambana maro fa tsy mahafa-po. [[Sary:Mossadeghmohammad.jpg|vignette|251x251px|i [[Muhammad Mossadegh]]]] Taorian' ny famonoana ny praiminisitra, jeneraly [[Ali Razmara]], nataon' ny [[Fanindrahindram-pirenena|nasiônalista]] (7 Marsa 1951) dia nanapa-kevitra ny [[Majles (Iràna)|Majles]] (Antenimieram-pirenena) fa hanao ny indostrian' ny solitany ho sahanin' ny fanjakana fa tsy ny tsy miankina. Nahazo ny fitokisan' ny Antenimiera i [[Mohammad Mosadegh]], mpitarika ny fiaraha-mientan' ny vondrona nasiônalista (''National Front'') ary mpanohana ny famindrana amin’ ny fanjakana ny fitantanana ny fitrandrahana solitany, ka nahazo ny toeran’ ny praiminisitra. Tsy nahomby ny ezaka fifampiraharahana hamahana ny krizy teo amin’ i Iràna sy ny [[Fanjakana Mitambatra]]. Nolavin' i Mossadegh ny tolo-kevitr' i [[Etazonia]] sy ny [[Banky Iraisam-Pirenena]] ary ny [[Fitsarana Iraisam-Pirenena]]. Tamin' ny taona 1952 dia nangataka fahefana feno sy fifehezana ny tafika izy. Na dia teo aza ny tsy fankasitrahany dia tsy maintsy nilefitra ihany ilay [[shah]]. Neken' ny [[Fanjakana Mitambatra]] ny lalàna momba ny famindrana ny fitantanana ny orinasa amin’ ny fanjakana iraniana, nefa nitohy ny fitakiana onitra, izay nitarika ho amin' ny fahatapahan' ny fifandraisana ara-diplômasia teo amin' ny firenena roa tonta tamin' ny 22 Ôktôbra 1952. Tany am-piandohan' ny taona 195, dia nanitatra ny fahefana jadon' i Mossadegh nandritra ny herintaona ny Antenimieram-pirenana. Noho izany dia nitaky ny hanesorana ny fahefany amin' ny shah ny praiminisitra. Ny shah, izay manohitra an' i Mossadegh amin' ny lafiny maro, anisan' izany ny resaka solitany, dia nandroaka ny praiminisitra tamin' ny tapaky ny volana Aogositra 1953. Tsy nety niala tamin' ny toerany ity farany, ary nampifanohitra nandritra ny andro maromaro ny mpanohana azy tamin' ny mpanohana ny mpanjaka izany. Ny mpanohana ny mpanjaka, izay notohanan' ny tafika sy ny pôlisy ary ny [[Central Intelligence Agency]] (CIA) amerikana, dia nahazo ny fifehezana an' i [[Teheran]] ary nisambotra an' i Mossadegh. Tamin' ny 5 Septambra 1953 dia  nanome an' i Iràna fampindramam-bola maika mitentina 45 tapitrisa dôlara i [[Etazonia]]. Namerina indray ny fifandraisana ara-diplômasia tamin' ny Fanjakana Mitambatra i Iràna. Voaheloka higadra herintaona sy tapany kosa i Mossadegh tamin' ny 2 Desambra 1953 noho ny fiampangana azy ho nanao fikomiana. Tamin' ny taona 1954, ny governemanta iraniana sy ny solontenan' ny fikambanana iraisam-pirenena momba ny solitany (''Consortium''), ahitana orinasa valo, anisan' izany ny [[Anglo-Persian Oil Company|Anglo-Iranian Oil Company]], dia nifanaiky momba ny famerenana indray ny indostrian' ny solitany tsy hotantanan' ny fanjakana: ny Consortium dia hitantana ny indostria, hitondra eo amin' ny tsena ny famokarana solitany, hizara ny tombombarotra ara-drariny amin' i Iràna ary handoa onitra amin' ny Anglo-Iranian Oil Company noho ny fatiantoka nihatra taminy. Tamin' ny tana 1958 ny governemanta iraniana dia nanao fifanarahana tamin' ny orinasa amerikana izay miantoka ny 75 % amin' ny tombom-barotra ho an’ i Iràna. ==== Revôlisiôna Fotsy sy Revôlisiôna Islamika ==== Napetraka indray tamin' ny taona 1953 teo amin' ny seza fiandrianana noho ny fanampian' i [[Etazonia]] i [[Mohammad Reza Pahlavi|Mohammad Reza Shah]] izay nanakaiky an' ity firenena ity: tamin' ny Marsa 1959 dia nanao sonia fifanaraham-piarovana tamin' i Etazonia i Iràna, avy eo dia nanaiky an' i [[Israely]] ho firenena [[Fahaleovantena (pôlitika)|mahaleo tena]] tamin' ny taona 1960. Io fanapahan-kevitra io dia nanimba ny fifandraisany amin' ny [[Liga arabo|Ligy Arabo]], izay nanapa-kevitra ny hanitatra ny ankivy natomboka tamin' ny mpiara-miombona antoka ara-barotra amin' i Israely ho amin’ i Iràna koa. Taorian' ny fifandonana tamin' ny Antenimiera dia nomen' ny [[shah]] ny praiminisitra ny fahefana hitantana amin' ny alalan' ny didy tamin' ny 1961. Ny taona nanaraka dia nanao fanavaozana momba ny tany fambolena, fantatra amin' ny anarana hoe "[[Revôlisiôna Fotsy]]", i Muhammad Riza. Nisy vondrona ara-pivavahana sy mpandala ny nentin-drazana sasany, nanohitra ilay fandaharan' asa fitsinjarana ny tany sy fanafahana ny vehivavy ity, ka nandrisika ny fikomiana tamin' ny volana Jona 1963, saingy, tamin' ny taona 1966 dia nozaraina tamin' ny tantsaha efa ho 4 tapitrisa ny tany fambolena lehibe sy salantsalany rehetra. Nandritra ny taona 1960, ho fanampin' ity fandaharan' asa momba ny fananan-tany ity, dia nankasitraka ny indostria tantanan' ny fanjakana ary niezaka nanova ho isa-karazany ny fanondranana entana ny shah. Nihatsara haingana ny fari-piainan' ny Iraniana noho izany. Tamin' ny faran' ny taona 1960 dia nanafaka tsikelikely ny tenany tamin' ny vahohon' ny [[Etazonia|Amerikana]] i Iràna ary nanamafy ny fifandraisany ara-diplômasia tamin' ny firenena [[Kômonisma|kômonista]] ary koa tamin' i [[Eorôpa]]. Tany am-piandohan' ny taompolo 1970, i Iràna dia nanamafy ny fifandraisany tamin' ny [[Vondrona Arabo]] ihany koa, ankoatra an' i [[Iràka]] noho ny fifanolanana momba ny sisin-tany mifandraika amin' i [[Shatt al-Arab|Shatt al Arab]] sy ny nosy maromaro ao amin' ny [[Hoala Persika]] (izay nalain' i Iràna ho azy tamin' ny taona 1971). Nanao sonia fifanarahana tamin' ny Marsa 1975 ireo firenena roa ireo hampitsahatra vetivety ny fifanolanany. Tamin' izany fotoana izany dia te hanokana ny fahefany tsy refesi-mandidy ny [[shah]] ka nanambara ny fiafaran' ny rafitra misy [[antoko pôlitika]] maro sy ny fananganana antoko tokana, ny "Antokon' ny Fitsanganan-ko Velon' ny Firenena". Natao tamin' ny Jona 1975 ny fifidianana ny Antenimieram-pirenena vaovao. Nanafay mafy ny fanoherana izay nitombo ny pôlisy miafin' ny shah, atao hoe ''Savak'', izay nahitana olona maherin' ny 100&nbsp;000. Izany fanoherana izany dia vokatry ny hetsika islamista maro, notarihin' ilay [[ayatollah]] [[Ruhollah Khomeini]] any [[Frantsa]], izay tany an-tsesitany nanomboka tamin' ny taona 1963. Tamin' ny taona 1978, noho ny famporisihan' ny [[Islamisma|Islamista]], dia nitranga ny rotaka nisy herisetra tsy fahita firy tany amin' ny tanàna iraniana maromaro. Tamin' ny fiafaran' ny fararano dia voasarika ho amin' ny [[ady an-trano]] ilay firenena ary tamin' ny Janoary 1979, ny mpanara-dia an’ ilay ayatollah dia nanery ny shah hisesitany, ka namarana ny fitondrana izay naharitra fito amby telopolo taona. Fotoana fohy taorian' izay, niverina tamim-pandresena tany [[Teheran]] i Khomeini. === Repoblika Islamika === ==== Teo ambany fitondran' i Khomeini ==== [[Sary:Portrait of Ruhollah Khomeini By Ali Kaveh.jpg|vignette|243x243px|[[Ruhollah Khomeini]] ]] Naharitra teo anelanelan' ny taona 1979 sy 1989 ny fitondran' i [[Ruhollah Khomeini|Khomeini]]. Ny fitondrana vaovao notarihin' ny [[ayatollah]] Khomeini dia namarana ny fifandraisana akaiky amin' i [[Etazonia]] ary namono an' arivony amin' ny mpikambana ao amin’ ny ''Savak'' sy amin' ny mpanohana ny shah. Tamin' ny Novambra 1979, rehefa nisesitany tany Etazonia ny mpanjaka voaongana, dia nanafika ny masoivoho amerikana tao [[Teheran]] ny mpikatroka tao amin' ilay Revôlisiôna, ka naka olona telo amby dimampolo hatao [[takalon' aina]]. Ho takalon' ny famotsorana azy ireo dia nitaky ny hamerenana ny shah any amin' ny fireneny ny fitondrana vaovao mba hahafahana mitsara azy, ary koa nitaky ny fanonerana ny vola an-davitrisany dôlara izay iampangan' ny [[Islamisma|Islamista]] azy ho nanodinkodina ny kitapom-bolam-panjakana. Nafahana ihany ireo takalon' aina ireo tamin' ny Janoary 1981, nefa tsy nisy fifanarahana ôfisialy nifanaovana. Niharatsy ihany koa ny fifandraisana tamin' i [[Iràka]] izay nitaky, tamin' ny Septambra 1980, ny fanavaozana ny fifanarahan' ny taona 1975. Nolavin’ i Iràna ity fanavaozana ity ka nanafoana ny fifanarahana i Iràka, ary nanafika an' i Iràna, tamin' ny volana Desambra, naka ny faritra amin' ny sisin-tanin' i [[Khuzestan]], any atsimo-andrefan' i Iràna, izay manankarena indrindra amin' ny [[solitany]]. Naharitra valo taona ny [[Adin' i Iràna sy Iràka|ady nifanaovan’ i Iràna sy Iràka]]. Nandritra io vanim-potoana io ihany, ny [[Kiorda (vahoaka)|Kiorda]] any andrefana sy ny [[Azery (vahoaka)|Azery]] any avaratra ary ny [[Arabo (vahoaka)|Arabo]] any atsimo-andrefana dia nandray fiadiana hanoherana ny governemanta mba hahazoana fizakan-tena. Ny [[Repoblika Islamika]] dia nambara tamin' ny alalan' ny [[fitsapan-kevi-bahoaka]] tamin' ny 1 Avrily 1979, izay nanterin' ny [[Lalàmpanorenana|Lalàm-panorenana]] vaovao nankatoavina tamin' ny Desambra 1979. Nandritra ny fifidianana filoham-pirenena natao tamin' ny Janoary 1980, ny mpandatsa-bato dia nisafidy an' i [[Abolhassan Bani Sadr|Abol Hassan Bani Sadr]], mpahay toekarena liberaly niofana tany amin' ny firenena tandrefana, mpiara-miasa amin' ny [[ayatollah]] [[Ruhollah Khomeini|Khomeini]], "[[Mpitarika Faratampon' ny Revôlisiôna]]". Na izany aza, ny fifidianana ny mpanao lalàna dia nandresen' ny Antoko Repoblikana Islamika, nampivondrona ny ampahany be amin' ny mpitondra fivavahana, izay mpankasitraka ny fananganana [[teôkrasia]]. Niafara tamin' ny volana Jona 1981 io fifandonana io tamin' ny fandroahan' i Khomeini ny filohan' ny Repoblika Bani Sadr, izay noterena hisesitany. Tamin' ny fifidianana ankapobeny natao tamin' ny Ôktôbra 1982 dia voafidy ny mpitondra fivavahana [[Ali Khamenei]]. Feno tanteraka ny fepetra hahazoan' ny mpitondra fivavahana fahefana amin' ny lafin-javatra rehetra ao amin' ny fanjakana. Nanova amin' ny fomba lalina ny fiarahamonina iraniana izany, izay efa eo ambany fifehezany tanteraka, ao anatin' izany ny sehatry ny fitsarana. ==== Fanantenana fisokafana ==== Rehefa maty i [[Ruhollah Khomeini|Khomeini]] tamin' ny volana Jona 1989 dia notendrena ho "Mpitarika Faratampony" i [[Ali Khamenei]]. Tamin' ny volana Jolay dia voafidy ho filohan' ny Repoblika i [[Akbar Hashemi Rafsanjani|Ali Akbar Hashemi Rafsanjani]], mpitondra tenin' ny Antenimiera. Tamin' ny taona 1990 dia nanameloka ny fanafihan' i [[Iràka]] an' i [[Kôety]] sy ny fametrahana miaramila iaraha-mitantana any [[Arabia Saodita]] i Iràna, saingy nanohy ny fifandraisana ara-diplômasia tamin' i Iràka, izay nandao ny fitakiana tany tamin' i Iràna. Nandritra ny [[Ady tao amin' ny Hoala]] dia nijanona ho tsy miandany tamin' ny fomba ôfisialy i Iràna, saingy nampiantrano fiaramanidina mpiady irakiana maherin' ny zato. Avy eo dia manohana ny fikomian' ny [[Siisma|Siita]] any atsimon' i Iràka manohitra ny fitondran' i [[Saddam Hussein]] i [[Teheran]]. Tsy afaka nanondrana ny [[Revôlisiôna Iraniana|revôlisiôna islamika]]<nowiki/>ny any ivelany i Iràna, nefa nanandrana nanamafy ny sata maha firenena matajaka ao amin’ ny faritra misy azy indray izy: nanatona an' i [[Repoblika Entim-Bahoakan' i Sina|Sina]], an' i [[Pakistàna]], an' i [[Torkia]], ary koa, taorian' ny 1991, an' ireo repoblika maro tao [[Kaokazy]] sy any [[Azia Afovoany]], izay nahaleotena vao haingana. Tamin' ny volana Mey 1995 dia namoaka didy fanaovana ankivy ara-barotra an' i Iràna i [[Etazonia]], ary nohamafisina tamin' ny Aogositra 1996 izany, nefa tsy nampiharin' ny firenena eorôpeana. Aleon' izy ireo nanao fifampiresahana amin' ny governemanta iraniana, na dia teo aza ny fanamafisana indray, tamin' ny Janoary 1993, nataon' ny filoha Rafsanjani momba ny ''[[fatwa]]'' manameloka ny mpanoratra [[Salman Rushdie]] ho faty tamin' ny taona 1989 noho ny bokiny ''[[The Satanic Verses]]''. Na tsy nanafoana ity farany aza ny governemantan' i Khatami dia nisaraka taminy tamin' ny taona 1998, ka nanokatra lalana ho amin' ny famerenana indray ny fifandraisana ara-diplômasia amin' ny [[Fanjakana Mitambatra]]. [[Sary:Mohammad Khatami.jpg|vignette|287x287px|[[Mohammad Khatami]]]] Ny fiharatsian' ny toekarena dia nampitombo ny hetsi-panoherana ara-tsôsialy, fa nitombo isa kosa ny foibem-pahefana ary nitombo ny fanoherana teo amin' ny "mpitahiry ny nentin-drazana" sy ny "mpandala fahalalahana", mpanohana ny fisokafana amin' ny zava-baovao. Ny fifidianana [[Solombavambahoaka|solombavam-bahoaka]] tamin’ ny Avrily 1996, izay nandresen' ny mpandala ny nentin-drazana, dia nahitana mpirotsaka ho fidina tsy miankina niditra tao amin' ny [[Madjlis]] (Antenimiera). Tamin' ny volana Mey 1997 dia lasa filohan' ny Repoblika ilay islamista antonony, [[Mohammad Khatami]]. Hita taratra amin’ izany fandresena izany ny fanetsiketsehana ny tanora sy ny vehivavy, ary koa ny fahasosorana vokatry ny pôlitikan' ny fitsitsiana nataon' ny fitondrana. Na dia eo aza ny fifanolanana eo amin' ny mpandala ny nentin-drazana sy ny mpandala ny fomba vaovao dia toa tsapa fa tena nilaina ny fampitomboana ny fisarahana eo amin' ny fahefana ara-pôlitika sy ny fahefana ara-pivavahana. Na dia eo aza ny fanoheran' ny mpandala ny nentin-drazana, izay tsy nifidy zavatra hanakanana ny pôlitikan' ny fisokafan' ny governemanta (fisamborana, fandrarana ny famoahana ny gazety sasany, sns.), dia nitady ny hamoaka an' i Iràna amin' ny fitokana-monina iraisam-pirenena ny governemanta: fikasana ny hisokatra amin' i [[Etazonia]] tamin' ny taona 1998; fiantsoana fifampiresahana amin' ny [[Vondrona Eorôpeana]] tamin' ny taona 1998; fitomboan' ny orinasa vahiny, indrindra eo amin' ny sehatry ny [[solitany]]; fisokafana amin' i [[Arabia Saodita]], amin' i [[Siria]] ary amin' i [[Katara]] tamin' ny volana Mey 1999. Etsy ankilany, ny fahombiazan' ny [[Talibana|Talibàna]] tany [[Afganistàna]], niaraka amin' ny famonoana ny diplômaty iraniana, dia nitarika fifandonana mafy teo amin' ny firenena roa tonta tamin' ny faran' ny taona 1998. Na dia teo aza ireo mariky ny fisokafana ireo, ny fahavaratry ny taona 1999 dia nisongadinan' ny fifandonana mahery vaika tsy manam-paharoa nanomboka tamin' ny taona 1979, teo amin' ny mpianatra, izay nanohitra ny famerana ny fahalalahan' ny asa fanaovan-gazety, sy ny mpitadro filaminana tohanan' ny [[Fôndamentalisma pôlitika|fôndamentalista]] ([[Integrisma|integrista]]). Ny fifidianana solombavam-bahoaka tamin' ny lohataonan' ny taona 2000 dia nahazoana ny maro anisa tanteraka (toerana 170 amin' ny 290 tamin' ny fihodinana voalohany) ho an' ny tia fanavaozana manohana ny filoha Khatami. Singa tsara amin' ny mety hisian' ny [[demôkrasia]] eo amin' ny andrim-panjakana ireo vokatra ireo, na dia mbola eo am-pelatanan' ny mpandala ny nentin-drazana aza ny tafika sy ny fitsarana ary ny hery revôlisiônera. Tamin' ny volana Mey 2000 dia nanomboka ny fitsarana ny [[Jiosy iraniana]] 13 voampanga ho nalefan' i [[Israely]] hitsikilo, nanaporofo ny fisaratsarahana eo amin' ny mpandala fanavaoana sy ny mpandala ny nentin-drazana. Niezaka nanao fanalalahana ny fitondrana ireo voalohany ireo, na ara-toekarena na ara-diplômasia, nanohitra izay mety ho fivoarana ihany kosa ireo farany ireo ka nampitombo ny fanakatonana ny gazety refôrmista sy ny fisamborana ny olona manana fironana [[Liberalisma|liberaly]]. Araka izany, nihamanakaiky kokoa an' i [[Arabia Saodita]] i Iràna, i Arabia Saodita izay nanaovan' i [[Teheran]] sonia fifanaraham-piarovana tamin' ny Avrily 2001, ary nanomboka ny famerenana indray ny fifandraisana amin' i [[Iràka]]. Tamin' izany fotoana izany anefa, ny Fitsarana Revôlisiônera izay teo am-pelatanan' ny mpandala ny nentin-drazana dia nisambotra mpikambana teo amin' ny efapolo teo avy amin' ny Hetsika ho an' ny Fahalalahana ao Iràna (''Mouvement pour la Liberté en Iran''), fikambanana voarara, akaiky an' i Khatami. Vao mainka mampitombo ny disadisa ny mety hanaovana fifidianana filoham-pirenena amin' ny Jona 2001. Tamin' ny volana Jona 2001 dia voafidy indray tamin' ny 77 % amin' ny vato i [[Mohammad Khatami]], mihoatra noho ny tamin' ny fifidianana voalohany nirotsahany tamin' ny taona 1997. Nahazo 16,5 % tamin' ny vato ny mpifanandrina aminy, [[Ahmad Tavakkoli]], mpandala ny nentin-drazana. Tafapetraka ho filoham-pirenena indray mandritra ny efa-taona i Mohammad Khatami, ka nanohy namelona ny fanantenan' ny Iraniana mandala fahafahana. Nanantena ny mpomba azy fa hamela azy hanana fahalalahana bebe kokoa hanohitra ny mpandala ny nentin-drazana ny fanohanan' ny vahoaka betsaka, sady hahafahany manatanteraka ny fanavaozana andrasana. Vetivety dia hita fa tsy izany no zava-nisy. Eo amin' ny fifandraisana iraisam-pirenena, tamin' ny Janoary 2002, i Iràna dia notafihin' i [[Etazonia]] tamin’ ny fitondran’ i [[George Bush|George W. Bush]], izay nametraka azy ho eo amin' ny "Tezan' ny Ratsy" ([[Fiteny anglisy|anglisy]]: "Axis of evil”, [[Fiteny frantsay|frantsay]]: "Axe du mal"), miaraka amin' i [[Iràka]] sy i [[Kôrea Avaratra]], noho ny asa nokleary nataony. Nandritra ny adin' ny tafika amerikana tamin' i Iràka faha [[Saddam Hussein]] tamin' ny lohataona 2003 dia tsy niandany na amin' iza na amin' iza i Iràna. Tamin' ny Desambra 2003 dia nisy [[horohoron-tany]] nanana tanjaka 6,3, izay namely ny tanàna manan-tantaran' i Bam, izay nahafatesana olona miisa 40&nbsp;000. ==== Famerenana amin' ny laoniny mandala ny nentin-drazana ==== Tao anatin' ny korontana ara-pôlitika sy ara-tsôsialy saro-bahàna i Iràna raha nosembantsembanin' ny mpandala ny nentin-drazana, izay nanao ampihimamba ny fitsarana, ny hetsika fanavaozana. Nanamafy izany toe-javatra izany voalohany ny fifidianana mpanao lalàna tamin' ny taona 2004, izay naharesy ny mpandala fanavaozana, faharoa ny fitomboan' ny fitsabahan' ny "[[Filankevitry ny Mpiambina]]" tamin' ny zotram-pifidianana, ary fahatelo ny fihoa-pampan’ ny tsy fandehanan’ ny olona mifidy. [[Sary:Mahmoud Ahmadinejad 2009.jpg|vignette|218x218px|[[Mahmoud Ahmadinejad]]]] Ny fahombiazan' ny mpandala ny nentin-drazana dia niaraka amin' ny fihamafisan' ny resaka momba ny nokleary, izay niteraka fifandirana mafy teo amin’ i Iràna sy ny [[fiarahamonina iraisam-pirenena]], izay miahiahy an' i Iràna ho mamolavola fandaharan’ asa nokleary manan-tanjona ara-tafika izay heverin' ny Tandrefana fa nosarontsaromana fandaharan' asa fikarohana sivily mandala fandriam-pahalemana. Nihamafy izany ahiahy izany tamin' ny fahalanian' i [[Mahmoud Ahmadinejad]] mpandala ny nentin-drazana ho filoham-pirenena tamin' ny volana Jona 2005. Tsy nampoizina ny fandresen' i Mahmoud Ahmadinejad (nahazo 61,7 % tamin' ny fihodinana faharoa, 48 taona) an' i Rafsanjani filoha teo aloha, ka nahatonga azy ho noheverina ho solontenan' ny taranaka vaovao amin' ny "Ankavanana ara-potokevitra", izay nahazo tombony tamin' ny fahadisoam-panantenan' ireo izay voaroaka tao amin’ ny [[Repoblika Islamika]]. Voafidy ho ben' ny tanànan' i [[Teheran]] tamin' ny taona 2003 izy, izay toa nahavita naka ny fon' ny vondron' olona sahirana noho ny fiaviany sy ny fomba fiainany tsotsotra, sy noho ny lazany amin' ny maha [[mozilmana]] tsara azy, ary noho ny fahaizany manao kabary mambabo fom-bahoaka. Na dia natahorana aza ny fanakorontanan' ny fitondrana, ny filoha vaovao dia manolo-tena amin' ny fananganana [[Fanjakana Islamika]] mandroso sy matanjaka, sy amin' ny fampihenana ny tsy fitoviana ara-tsôsialy amin' ny alalan' ny fiantohana ny fitsinjarana tsara kokoa ny harena. Teo amin' ny pôlitika ivelany, niavaka haingana izy tamin' ny famelezany an' i [[Israely]] sy ny [[Jiosy|vahoaka jiosy]], tsy natahotra ny fandavana ny tantaran' ny fandringanana jiosy (negasiônisma), ary koa tamin' ny tsy fahazoana mifampiraharaha aminy momba ny tsy maintsy hanohizana ny tetikasa nokleary iraniana. Nisongadina tamin' ny fifidianana filoham-pirenena tamin' ny taona 2009 ny fifanoherana tamin' ny fahalanin' i Mahmoud Ahmadinejad indray. Nofaizin' ny manampahefana islamika mafy ireo fihetsiketsehana am-pilaminana ireo: mpanao fihetsiketsehana an-jatony no voalaza fa novonoina, toa an' i [[Neda Agha-Soltan]] izay nataon' ny milisy Basij mpomba ny governemanta, na ny pôlisy misahana ny rotaka, nandratra olona maro ihany koa, ary roa arivo mahery no nosamborina. araka ny tatitry ny [[Amnesty International]]. [[Sary:Hassan Rouhani 2020.jpg|vignette|231x231px|[[Hassan Rohani|Hassan Ruhani]]]] Tamin' ny 14 Jona 2013 dia voafidy ho filohan' ny Repoblika Islamika, tamin' ny 50,7 % amin' ny vato tamin' ny fihodinana voalohany i [[Hassan Ruhani]], izay hany mpilatsaka mpandanjalanja. Taorian' ny fifidianana an' i Hassan Rohani dia nanambara ampahibemaso ny fahavononany hitady fifanarahana nokleary i Iràna. Tamin' ny faran' ny volana Nôvambra 2015 dia nisy fifanarahana natao teo amin' i Iràna sy i [[Etazonia]], ny [[Fanjakana Mitambatra]], i [[Frantsa]], i [[Sina]], i [[Rosia]] ary i [[Alemaina]], fifanarahana momba ny fampiatoana ny fampitomboana ny fahafahan' ny vihina [[Oraniôma|oranioma]] hisaratsaraka (hampiasaina amin' ny [[baomba]] [[Baomba nokleary|nokleary]]) sy ny fanaraha-maso nitombo avy amin' ny Agence Internationale de l'Energie Atomique (IAEA), ho takalon' ny fanesorana ampahany ny sazy tandrefana. == Jereo koa == * [[Iràna Lehibe]] * [[Fivavahana iraniana]] * [[Fiteny iraniana]] * [[Persia]] * [[Fiteny any Iràna]] * [[Fivavahana ao Iràna]] * [[Jeôgrafian' i Iràna]] * [[Tantaran' i Iràna]] * [[Toekaren' i Iràna]] '''Firenena ao Azia:''' [[Afganistàna]] - [[Arabia Saodita]] - [[Armenia]] - [[Azerbaijàna]] - [[Bangladesy]] - [[Bareina]] - [[Botàna]] - [[Broney]] - [[Emirata Arabo Mitambatra]] - [[Filipina]] - [[Iemena]] - [[India]] - [[Indônezia]] - [[Iràka]] - [[Iràna]] - [[Israely]] - [[Japàna]] - [[Jôrdania]] - [[Kambôdia]] - [[Katara]] - [[Kazakstàna]] - [[Kirgizistàna]] - [[Kôety]] - [[Kôrea Atsimo]] - [[Kôrea Avaratra]] - [[Laôsy]] - [[Libàna]] - [[Maldiva]] - [[Malezia]] - [[Mianmara]] - [[Môngôlia]] - [[Nepaly]] - [[Ômàna]] - [[Ozbekistàna]] - [[Pakistàna]] - [[Palestina (fanjakana)]] - [[Rosia]] - [[Sina]] - [[Singaporo]] - [[Siria]] - [[Srilanka]] - [[Tailandy]] - [[Taioàna]] - [[Tajikistàna]] - [[Torkia]] - [[Torkmenistàna]] - [[Vietnamy]]. '''Kôntinenta eto an-tany''' * [[Afrika]] * [[Amerika]] ([[Amerika Avaratra]] - [[Amerika Atsimo]]) * [[Azia]] * [[Eorôpa]] * [[Ôseania]] * [[Antarktika]] == Rohy ivelany == * {{fa}} [http://www.majlis.ir/ Tranonkala ofisialin'ny parlementa iranianina] {{Wayback|url=http://www.majlis.ir/ |date=20170925083151 }} == Tsiahy == {{ref}} [[sokajy:Iran]] [[Sokajy:Firenena]] [[Sokajy:Firenena ao Azia]] njcxuurqsducvwyoj41gk2lwqiiezbh Pascal Rakotomavo 0 182473 1111278 1107582 2025-06-29T06:59:46Z ZATSY Mitarimy 35840 Nanampy Lahatsoratra 1111278 wikitext text/x-wiki {{Infobox olona|anarana=Rakotomavo Joseph Pascal|teraka=01 aprily 1934|toerana=Antananarivo|maty=14 desambra 2010|firenena=Madagasikara|asa=Praiministra}} '''I Pascal Rakotomavo''' dia teraka ny 01 aprily 1934 tao [[Antananarivo]] ary maty ny 14 desambra 2010, tao la [[Réunion]]. Izy dia praiminisitry ny Repoblikan'i [[Madagasikara]] nanomboka tamin'ny 21 febroary [[1997]]. == 🇲🇬 Pascal Joseph Rakotomavo : Mpanao politika manan-tantara sy praiminisitra malagasy tamin’ny fotoan’ny fiovàna == === 👉 Anarana feno === Pascal Joseph Rakotomavo === 👉 Daty sy toerana nahaterahana === 1 Aprily 1934, Antananarivo, Madagasikara === 👉 Daty sy toerana nahafatesana === 14 Desambra 2010, Saint-Pierre, La Réunion == 🔹 Fiainana tany amin’ny fahazazana sy fanabeazana<ref>Wikipedia (FR)</ref> == Pascal Rakotomavo dia teraka sy nobeazina tao Antananarivo tamin’ny 1934, tao anatin’ny vanim-potoana fony mbola zanatany frantsay i Madagasikara. Teraka tao amin’ny fianakaviana izay nanome lanja ny fianarana sy ny fanompoam-bahoaka izy, ka efa tamin’ny fahazazany no nahitana tao aminy ilay fahatsapana andraikitra sy fitondran-tena amim-pahamendrehana. Nianatra tao amin’ny Collège Saint-Michel tao Antananarivo izy, sekoly katolika iray malaza sy nanome fototra ara-panabeazana lalina sy ara-tsaina ho an’ireo mpianatra maro izay niova ho mpitarika sy olo-manan-kaja amin’ny tantaran’i Madagasikara. Taorian’izany, Pascal Rakotomavo dia nandeha tany ivelany hanohy fianarana, ka tany Lille, Frantsa, izy no nianatra momba ny fitantanam-bola sy varotra. Ity traikefa sy fahaizana azony tany Frantsa ity no namolavola azy ho matihanina amin’ny fitantanana sy fanapahan-kevitra amin’ny sehatra ara-toekarena sy ara-panjakana. --- == 🔹 Fiandohana amin’ny asa sy ny raharaham-panjakana<ref>[Madagascar Tribune – Archives]</ref> == Rehefa avy nianatra tany ivelany dia niverina teto Madagasikara i Pascal Rakotomavo ary niditra tamin’ny raharaham-panjakana. Efa tamin’ny taona 1960 sy 1970 dia nanana andraikitra ambony tao amin’ny minisiteran’ny vola sy ny toekarena izy. Nampihatra ny fahaiza-manaony tamin’ny fitantanana ara-bola sy famolavolana politika ara-toekarena nasionaly. Ny fahaiza-mitantana sy ny fahatsorany no nambaran’ny mpiara-miasa aminy ho anisan’ny toetra nanavaka azy tamin’izany fotoana izany. Nandritra ny fotoan’ny ady mangatsiaka sy ny fiovaovan’ny toekarena tany Afrika dia nanana anjara lehibe tamin’ny fitazonana ny fitokisana sy ny fitoniana ara-bola izy. --- == 🔹 Mpanao politika sy mpitondra ambony<ref>Jeune Afrique – Archives</ref> == Minisitry ny vola sy ny toekarena (1982–1989) Tao amin’ny fitondran’ny filoha Didier Ratsiraka, dia i Pascal Rakotomavo no notendrena ho minisitry ny vola sy ny toekarena. Tamin’io andraikitra io dia izy no nitarika sy nifehy ny fitantanam-bola sy ny tetibola nasionaly, tao anatin’ny toe-javatra sarotra ara-toekarena: Nihena ny vidin’ny vokatra fanondranana Niatrika trosa sy fahasahiranana amin’ny fifandraisana amin’ireo mpamatsy vola iraisam-pirenena i Madagasikara Nilaina ny fampiharana politika ara-bola hentitra sy fitsitsiana mba hanarenana ny toekarena Niezaka nanarina sy nampihatra fandaharan’asa niarahana tamin’ny Banky Iraisam-pirenena sy ny FMI izy mba hampitombina indray ny toekarena. --- === Mpanolo-tsaina manokana ny filoha (1989–1993) === Taorian’ny naha-minisitry ny vola azy dia notendrena ho mpanolotsain’ny filoha Ratsiraka izy. Tao amin’io toerana io dia nanohy nandray anjara tamin’ny fanapahan-kevitra ara-stratejika momba ny fitantanam-panjakana sy ny toekarena, indrindra tamin’ny ady amin’ny fahantrana sy ny fikatsahana fampandrosoana maharitra. --- === Praiminisitra (1997–1998) === Tamin’ny 21 Febroary 1997, rehefa tafaverina teo amin’ny fitondrana indray i Didier Ratsiraka, dia notendrena ho praiminisitra i Pascal Rakotomavo. Ny fitondrany amin’io toerana ambony indrindra amin’ny governemanta io dia voamarika tamin’ny: ==== ✅ Ezaka fanarenana ara-toekarena sy politika taorian’ny korontana politika sy fihenjanana tamin’ny taona 1990. ==== ==== ✅ Fifanarahana sy fifampiraharahana tamin’ireo mpamatsy vola sy fikambanana iraisam-pirenena. ==== ==== ✅ Fiezahana hitondra fifandanjana teo amin’ny antoko sy hamerina fitokisana amin’ny governemanta. ==== Niala tamin’ny toerany izy tamin’ny 23 Jolay 1998 rehefa nisy fanovana ara-politika sy fanitsiana tao amin’ny rafitra mpitondra. --- == 🔹 Governoran’ny faritr’Antananarivo sy ny krizy politika 2001–2002 == Tamin’ny taona 2001, dia notendrena ho governoran’ny faritr’Antananarivo i Pascal Rakotomavo. Nandritra io vanim-potoana io no nitranga ny fifidianana filoham-pirenena niteraka disadisa mafy teo amin’i Didier Ratsiraka sy Marc Ravalomanana. Nandritra ilay krizy politika lehibe tamin’ny 2002: Rakotomavo no lehiben’ny kaomitin’ny fampielezan-kevitra ho an’i Ratsiraka tany amin’ny renivohitra. Rehefa nirohotra ho henjana ny toe-draharaha tamin’ny tolona sy fandrahonana famindrana ny renivohitra ho any Toamasina, dia tsy nanaiky nanasonia sy hanambara amin’ny fomba ofisialy izany famindrana izany i Rakotomavo. Nitana toerana voalanjalanja sy nahay nandinika izy, ka tsy voarohirohy tamin’ny fandikan-dalàna na herisetra. Rehefa nivoaka mpandresy tamin’ny krizy i Marc Ravalomanana dia tsy nampangaina na voaheloka i Rakotomavo, noho ny fomba fandraisany andraikitra voalanjalanja sy tsy nifandray tamin’ny fanapahan-kevitra mahery setra. --- == 🔹 Fiainana taty aoriana sy fahafatesana == Taorian’ny fialany tamin’ny fitondrana sy ny ady politika dia nisintona amin’ny sehatra politika i Rakotomavo. Nandritra izany dia nankasitrahana hatrany noho ny fahamatorany sy ny toetrany tsy nampiady olona na niteraka fifandirana. Maty tamin’ny 14 Desambra 2010 tao Saint-Pierre, La Réunion, izy taorian’ny aretina. --- == 🔹 Lova sy fankasitrahana == ==== 🌟 Ohatra amin’ny mpitondra voalanjalanja sy manana fahendrena, indrindra tamin’ny fitondrana amin’ny krizy. ==== ==== 🌟 Nankasitrahana noho ny fahaiza-mitantana sy fahavononana ho amin’ny fandriampahalemana. ==== ==== 🌟 Nitana anjara toerana lehibe tamin’ny fampandanjana ara-toekarena sy ara-politika tao Madagasikara tamin’ny vanim-potoana sarotra. ==== == Jereo koa == * [[Madagasikara]] * [[Politika ao Madagasikara]] * [[Praiminisitra malagasy]] {{vangovango}} {{DEFAULTSORT:Rakotomavo, Pascal}} [[Sokajy:Praiminisitra malagasy]] [[sokajy:Politika ao Madagasikara]] [[Sokajy:Teraka tamin'ny taona 1934]] [[Sokajy:Maty tamin'ny taona 2010]] lnurr5m1vs1zx3rt9j6vl80my3et8sa Tantely Andrianarivo 0 182474 1111277 1107576 2025-06-29T06:47:08Z ZATSY Mitarimy 35840 Nanampy lahatsoratra sy sary 1111277 wikitext text/x-wiki {{Infobox olona|anarana=Andrianarivo René Tantely Gabrio|teraka=25 may 1954|toerana=Ambositra|maty=31 aogositra 2023|firenena=Madagasikara|asa=Praiministra|sary=https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Tantely_Andrianarivo_-_1997_(cropped).jpg}} '''René Tantely Gabrio Andrianarivo''' dia teraka ny 25 may 1954 tao [[Ambositra]]- Amoron’i Mania ary maty n 31 aogositra 2023. Izy dia praiminisitry ny Repoblikan'i [[Madagasikara]] nanomboka tamin'ny 23 jolay [[1998]]. == 🇲🇬 Tantely Andrianarivo : Mpahay toekarena sy praiminisitra teo amin’ny tantaran’i Madagasikara == === 👉 Anarana feno === ==== Tantely Andrianarivo ==== === 👉 Daty sy toerana nahaterahana === ==== 29 Mey 1956, Antananarivo, Madagasikara ==== === 👉 Asa === ==== Mpahay toekarena ==== ==== Mpiasam-panjakana ambony ==== ==== Praiminisitra ==== --- == 🔹 Fianarana sy fiofanana == Tantely Andrianarivo dia nandia fianarana ambony tamin’ny sehatra ara-toekarena sy fitantanam-bola tany ivelany, indrindra tany amin’ny oniversite sy andrim-piofanana malaza tany Etazonia sy Eoropa. Ireo fianarana ireo no nanome azy ny fahaiza-manao amin’ny fitantanana toekarena sy tetibolam-panjakana, izay nanampy betsaka tamin’ny asa nataony taty aoriana tao amin’ny governemanta. --- [[Sary:Tantely Andrianarivo & João de Deus Pinheiro - 1997.jpg|vignette|Tantely Andrianarivo & João de Deus Pinheiro]] == 🔹 Asa sy andraikitra<ref>BBC News Archives – Tantely Andrianarivo</ref> == ==== ✅ Tale jeneralin’ny Tetibola sy ny Toekarena ==== Tamin’ny taona 1990 tany ho any, dia nanana anjara lehibe i Tantely Andrianarivo tamin’ny fitantanana ny tetibola sy ny toekarena nasionaly. Niara-niasa tamin’ireo mpiara-miombon’antoka iraisam-pirenena sy andrim-pirenena ara-bola izy, toy ny FMI (Fonds Monétaire International) sy ny Banque Mondiale. ==== ✅ Sekreteram-panjakana misahana ny tetibola ==== Talohan’ny naha-praiminisitra azy, dia efa nandray andraikitra lehibe amin’ny fitantanana ara-bola nasionaly izy, niady mba hamerina amin’ny laoniny ny fitokisan’ireo mpamatsy vola amin’i Madagasikara. ==== ✅ Praiminisitra (1998–2002) ==== Notendren’ny filoha Didier Ratsiraka i Tantely Andrianarivo ho praiminisitra tamin’ny 1998, tamin’ny vanim-potoana nisian’ny fanamby ara-toekarena sy ara-politika lehibe. Nandritra ny fitondrany: Niezaka namerina fitokisana amin’ny rafitra ara-bola sy ny mpamatsy vola. Nandray fepetra famerenana amin’ny laoniny ny vola sy ny fitantanam-panjakana. Nanohy ny fifampiraharahana tamin’ireo mpamatsy vola sy ireo rafitra iraisam-pirenena. --- == 🔹 Krizin’ny 2001–2002<ref>Jeune Afrique – Tantely Andrianarivo</ref> == Nandritra ny krizin’ny fifidianana filoham-pirenena tamin’ny 2001, dia notohizan’i Tantely Andrianarivo ny fitantanany ny governemanta niaraka tamin’ny filoha Ratsiraka. Noho ny ady ara-politika sy fifandirana naharitra teo amin’i Ratsiraka sy Marc Ravalomanana, dia nisy fanenjehana ara-pitsarana natao taminy taty aoriana. Tamin’ny 2002, rehefa nifehy tanteraka ny fahefana i Marc Ravalomanana, dia voasambotra i Tantely Andrianarivo ary voaheloka higadra noho ny vesatra toy ny fanodinkodinam-bolam-panjakana sy kolikoly, saingy tsy naharitra ela izany sazy izany satria afaka tatỳ aoriana izy taorian’ny famotsoran-keloka. --- == 🔹 Lova sy fahatsiarovana == Tantely Andrianarivo dia anisan’ireo praiminisitra voamarika teo amin’ny tantaran’i Madagasikara noho: ==== 🌟 Ny fahaiza-manaony amin’ny fitantanam-bola sy toekarena. ==== ==== 🌟 Ny ady nataony ho fanarenana ny toekarena amin’ny fotoan-tsarotra. ==== ==== 🌟 Ny andraikiny tamin’ny fitondrana sy politika tamin’ny fotoanan’ny krizy. ==== Niteraka resabe sy fifandisoana hevitra tao amin’ny fiarahamonina sy ny sehatra politika malagasy ny nahatongavany teny am-pigadrana, izay nitambatra tamin’ny fanenjehana ara-politika sy ara-pitsarana nisy tamin’izany fotoana izany. --- == 🔹 Daty nahafatesana == ==== 25 Septambra 2010, Antananarivo, Madagasikara. ==== == Jereo koa == * [[Madagasikara]] * [[Politika ao Madagasikara]] * [[Praiminisitra malagasy]] {{vangovango}} [[Sokajy:Praiminisitra malagasy]] [[sokajy:Politika ao Madagasikara]] 3s0dhkykcietm86j5aul6uklmv250s2 Andoharanofotsy 0 182490 1111136 1092775 2025-06-28T18:49:09Z RAKOTONIRINA Fanirilalaina Christien 35841 Infobox 1111136 wikitext text/x-wiki {{infobox tanàna |anarana=Andoharanofotsy |faritany= [[Faritanin'i Antananarivo|Antananarivo]] |isam-ponina=58.878<ref>RECENSEMENT GÉNÉRAL DE LA POPULATION ET DE L’HABITATION DE 2018 DE MADAGASCAR</ref> |velarantany=12 |firenena={{Madagasikara}} |faritra=[[faritra Analamanga]] |saina=Malagasy|tanàn-dehibe=NC}} '''Andoharanofotsy''' dia kaominina malagasy ao amin'ny [[Distrikan' Antananarivo-Atsimondrano]], [[faritra Analamanga]], [[Faritanin'i Antananarivo]]. Ny isam-poniny dia 58,878<ref>RECENSEMENT GÉNÉRAL DE LA POPULATION ET DE L’HABITATION DE 2018 DE MADAGASCAR</ref> araka ny faminavinana natao tamin'ny taona 2018.Ao amin'io kaominina io no misy ny lapam-panjakana ao amin'ny fokontany Iavoloha. . Ny kaodin-kaominina dia 11717 ary ny kaodin-distrika dia 117 == Vokatry ny fambolena == Ny anjaran'ny tantsaha mampiasa zezika simika dia 5-25%. Ny entana faharoa lafo vidy indrindra dia mangahazo. Ny zava-bolena lehibe indrindra amin'ny lafin'ny velarantany dia vary. Ny entana fahatelo lafo vidy indrindra dia chou vert. Ny isan'omby dia 207. Ny isan'ny taona nisiam-pesitry ny vorona teo anelanelan'ny taona 1999-2001 dia 3. Ny zava-bolena faharoa lehibe indrindra amin'ny lafin'ny velarantany dia mangahazo. Ny entana lafo vidy indrindra dia vary. 20 isan-jaton'ny tanimbary no voatondraka amin'ny tohidrano na paompy. 28 ny mponina no manao asa tanana. 170 no isan'ny ombivavy be ronono. 10 ny mponina no miasa tany. 2 ny mponina no miasa amin'ny fiompiana. 60 ny mponina no miasa amin'ny sampandraharaha. 93 no isan'ny kisoa. == Ara-tsosialy == == Fotodrafitrasa == Tongavan'ny lalam-paritra ilay tanàna. Ahitana tobim-pahasalamana ao. Misy tsena isan'andro any. Ijanon'ny taksiborosy ilay kaominina. Misy fianarana ambaratonga faharoa (lise). Ahitana orinasa mampiasa olona mihoatra ny 50. Andalovan'ny lalam-pirenena ilay kaominina. Ahitana sekoly ambaratonga fototra. Ahitana orinasa mampiasa olona 10 hatramin'ny 50. Ahitana orinasa mampiasa olona latsaky ny folo. Ahitana kolejy ao amin'ilay tanàna. Ny JIRAMA no manome ny rano. Misy biraom-paositra ao. == Fitaterana == Ny fitaovam-pitaterana ampiasaina matetika indrindra dia fiara lehibe. Ny faharetan'ny dia mankany amin'ny renivohi-paritany dia 0 ora. Ahitana lalana godorô ao amin'ny kaominina. Ny fotoam-pitaterana mankany amin'ny tanàn-dehibem-paritany amin'ny andro fahavaratra dia 0 ora. Ny lalan-tany dia azo aleha mandavan-taona. Ny saran-dalan'ny olona tokana mankany amin'ny tanàn-dehibem-paritany amin'ny andro fahavaratra dia 1000 Fmg. Misy fikambanan'ny mpampiasa lalan-tany ao. Ny saran-dalan'ny olona tokana mankany amin'ny tanàn-dehibem-paritany amin'ny haintany dia 1000 Fmg. == Fahasoavana == 5 isan-jaton'ny mponina no tena mahantra dia mahantra. 20 isan-jaton'ny mponina no atao hoe mahantra. Ny halavan'ny vanim-potoana mety ahalanian'ny vokatry ny taon-dasa dia 3 volana. 20 isan-jaton'ny mponina no atao hoe manan-karena. 55 isan-jaton'ny mponina no manana fari-piainana antonontonony. == Endri-javatra == Misy masoivohon'ny ministeran'ny fiompiana. Misy masoivohon'ny ministeran'ny fiompiana. == Olana == Ahitana miaramila ao amin'ilay kaominina. Ny isan'ny vono olona tanatin'ny taona 1999-2001 dia 4. Ny isan'ny vakitrano tanatin'ny taona 1999-2001 dia 77. Ahitana zandary ao amin'ilay kaominina. 6 no isan'ireo mpamono olona tratra tanatin'ny taona 1999-2001. == Rohy ivelany == * [http://www.ilo.cornell.edu/ilo/census.xls ilo.cornell.edu] - Statistika momba ny kaominina malagasy ary loharanom-pahaizana namoronana an'ity lahatsoratra ity. [[Sokajy:Kaominina any Faritra Analamanga]] 8e303zmziokz0q0jvgj7uqn1plqdmct 1111137 1111136 2025-06-28T18:49:56Z RAKOTONIRINA Fanirilalaina Christien 35841 Infobox 1111137 wikitext text/x-wiki {{infobox tanàna |anarana=Andoharanofotsy |faritany= [[Faritanin'i Antananarivo|Antananarivo]] |isam-ponina=58.878<ref>RECENSEMENT GÉNÉRAL DE LA POPULATION ET DE L’HABITATION DE 2018 DE MADAGASCAR</ref> |velarantany=12 |firenena={{Madagasikara}} |faritra=[[faritra Analamanga]] |saina=Malagasy|tanàn-dehibe=NC|isan'ny mponina=NC|fanjakana=NC}} '''Andoharanofotsy''' dia kaominina malagasy ao amin'ny [[Distrikan' Antananarivo-Atsimondrano]], [[faritra Analamanga]], [[Faritanin'i Antananarivo]]. Ny isam-poniny dia 58,878<ref>RECENSEMENT GÉNÉRAL DE LA POPULATION ET DE L’HABITATION DE 2018 DE MADAGASCAR</ref> araka ny faminavinana natao tamin'ny taona 2018.Ao amin'io kaominina io no misy ny lapam-panjakana ao amin'ny fokontany Iavoloha. . Ny kaodin-kaominina dia 11717 ary ny kaodin-distrika dia 117 == Vokatry ny fambolena == Ny anjaran'ny tantsaha mampiasa zezika simika dia 5-25%. Ny entana faharoa lafo vidy indrindra dia mangahazo. Ny zava-bolena lehibe indrindra amin'ny lafin'ny velarantany dia vary. Ny entana fahatelo lafo vidy indrindra dia chou vert. Ny isan'omby dia 207. Ny isan'ny taona nisiam-pesitry ny vorona teo anelanelan'ny taona 1999-2001 dia 3. Ny zava-bolena faharoa lehibe indrindra amin'ny lafin'ny velarantany dia mangahazo. Ny entana lafo vidy indrindra dia vary. 20 isan-jaton'ny tanimbary no voatondraka amin'ny tohidrano na paompy. 28 ny mponina no manao asa tanana. 170 no isan'ny ombivavy be ronono. 10 ny mponina no miasa tany. 2 ny mponina no miasa amin'ny fiompiana. 60 ny mponina no miasa amin'ny sampandraharaha. 93 no isan'ny kisoa. == Ara-tsosialy == == Fotodrafitrasa == Tongavan'ny lalam-paritra ilay tanàna. Ahitana tobim-pahasalamana ao. Misy tsena isan'andro any. Ijanon'ny taksiborosy ilay kaominina. Misy fianarana ambaratonga faharoa (lise). Ahitana orinasa mampiasa olona mihoatra ny 50. Andalovan'ny lalam-pirenena ilay kaominina. Ahitana sekoly ambaratonga fototra. Ahitana orinasa mampiasa olona 10 hatramin'ny 50. Ahitana orinasa mampiasa olona latsaky ny folo. Ahitana kolejy ao amin'ilay tanàna. Ny JIRAMA no manome ny rano. Misy biraom-paositra ao. == Fitaterana == Ny fitaovam-pitaterana ampiasaina matetika indrindra dia fiara lehibe. Ny faharetan'ny dia mankany amin'ny renivohi-paritany dia 0 ora. Ahitana lalana godorô ao amin'ny kaominina. Ny fotoam-pitaterana mankany amin'ny tanàn-dehibem-paritany amin'ny andro fahavaratra dia 0 ora. Ny lalan-tany dia azo aleha mandavan-taona. Ny saran-dalan'ny olona tokana mankany amin'ny tanàn-dehibem-paritany amin'ny andro fahavaratra dia 1000 Fmg. Misy fikambanan'ny mpampiasa lalan-tany ao. Ny saran-dalan'ny olona tokana mankany amin'ny tanàn-dehibem-paritany amin'ny haintany dia 1000 Fmg. == Fahasoavana == 5 isan-jaton'ny mponina no tena mahantra dia mahantra. 20 isan-jaton'ny mponina no atao hoe mahantra. Ny halavan'ny vanim-potoana mety ahalanian'ny vokatry ny taon-dasa dia 3 volana. 20 isan-jaton'ny mponina no atao hoe manan-karena. 55 isan-jaton'ny mponina no manana fari-piainana antonontonony. == Endri-javatra == Misy masoivohon'ny ministeran'ny fiompiana. Misy masoivohon'ny ministeran'ny fiompiana. == Olana == Ahitana miaramila ao amin'ilay kaominina. Ny isan'ny vono olona tanatin'ny taona 1999-2001 dia 4. Ny isan'ny vakitrano tanatin'ny taona 1999-2001 dia 77. Ahitana zandary ao amin'ilay kaominina. 6 no isan'ireo mpamono olona tratra tanatin'ny taona 1999-2001. == Rohy ivelany == * [http://www.ilo.cornell.edu/ilo/census.xls ilo.cornell.edu] - Statistika momba ny kaominina malagasy ary loharanom-pahaizana namoronana an'ity lahatsoratra ity. [[Sokajy:Kaominina any Faritra Analamanga]] e1t2tre93gm9aixaylpv6cnpcwvaszt Al Pacino 0 189013 1111051 1014859 2025-06-28T13:48:58Z ZATSY Mitarimy 35840 Namorona Lahatsoratra sy sary 1111051 wikitext text/x-wiki {{infobox olona |sary= Al Pacino.jpg |anarana=Al Pacino |teraka=25 Aprily 1940 |maty= |firenena=Etazonia |mpiaraka= |asa= * [[mpilalao]] * [[talen-koronantsary]] * [[mpamoaka horonantsary]] * [[mpilalao amin'ny horonantsary]] |taona niasàna= }} '''Al Pacino''' dia mpilalao, talen-koronantsary, mpamoaka horonantsary, mpilalao amin'ny horonantsary mizaka ny zom-pirenen'i [[Etazonia]] teraka ny 25 Aprily 1940 tao [[New York]]. == Al Pacino == ==== Anarana feno ==== ==== Alfredo James Pacino ==== ==== Daty sy toerana nahaterahana ==== ==== 25 Aprily 1940, tao New York City, Etazonia ==== ==== Firenena ==== ==== Amerikana ==== --- == 🔹 Fiaviana sy fahazazana<ref>Britannica – Al Pacino</ref> == Al Pacino dia teraka tao amin’ny fianakaviana Italiana-Amerikana, nobeazin-dreniny sy ny raibeny tao amin’ny tanàna Bronx, New York, taorian’ny nisaraham-panambadian’ny ray aman-dreniny fony izy mbola 2 taona monja. Efa tany amin’ny fahazazany no nasehony fa manam-pitiavana teatra sy fisehoana an-tsehatra izy. Nanohy fianarana teatra tao amin’ny Actors Studio sy HB Studio, toerana nanofanana sy nahazatra azy hifehy ny fitondran-tena sy ny fomba fanehoan-kevitra amin’ny teatra sy sarimihetsika. Tsy nahavita fianarana ambony izy satria nifantoka tamin’ny fitiavany ny asa an-tsehatra sy amin’ny sinema. --- [[Sary:Al Pacino Cannes 1996.jpg|vignette]] == 🔹 Fiakarana sy lazany<ref>IMDb – Al Pacino</ref> == Ny anjara asany ho Michael Corleone tao amin’ny The Godfather (1972), nataon’ny mpanatontosa Francis Ford Coppola, no nanandratra an’i Pacino ho amin’ny lazan’ny sarimihetsika maneran-tany. Ity anjara asa ity dia nahazoany fankasitrahana betsaka noho ny fahaiza-manaony amin’ny famolavolana an’ilay toetra sarotra sy feno fanamby amin’ny fifehezana ny taranaka mafia. Nandimby izany ny fisehoany tao amin’ny sarimihetsika: ==== Serpico (1973) ==== — mpitandro filaminana mahery fo mitady hanala kolikoly. ==== The Godfather Part II (1974) ==== — nanamafy ny toerany ho iray amin’ny mpilalao lehibe indrindra amin’ny tantaran’ny sinema. ==== Dog Day Afternoon (1975) ==== — nitantara mpangalatra banky izay lasa mariky ny fanoherana sy fitiavana amin’ny fomba hafa. ==== Scarface (1983) ==== — lasa sarimihetsika mahery vaika ho an’ny taranaka maro, amin’ny anjara asany ho Tony Montana. ==== Scent of a Woman (1992) ==== — nahazoany Oscar ho mpilalao tsara indrindra tamin’ny anjara asany ho kolonely jamba sahisahy sy saro-piaro. ==== Heat (1995) ==== — niatrika an’i Robert De Niro tamin’ny famakafakana fifandraisan’ny polisy sy mpangalatra. ==== The Irishman (2019) ==== — nanohy ny fiaraha-miasa amin’i Martin Scorsese sy De Niro tamin’ny sarimihetsika mafia tantara lava. --- == 🔹 Toetra nahafantarana azy<ref>Biography.com – Al Pacino</ref> == Al Pacino dia malaza noho ny: Fihetsika matanjaka sy feno fihetseham-po. Fampiasana feo manintona sy fanamafisam-peo miavaka. Fahafahany mandray anjara amin'ny sarimihetsika mafy sy tantara lalina. Fahaizana mamolavola toetra sarotra sy sarotra azo. --- == 🔹 Fankasitrahana sy loka == Al Pacino dia anisan’ireo mpilalao nahazo loka lehibe indrindra amin’ny sinema: ==== 🏆 Oscar ho mpilalao tsara indrindra (Scent of a Woman, 1993) ==== ==== 🏆 Golden Globes maro ==== ==== 🏆 Tony Awards ho amin’ny asany amin’ny teatra ==== ==== 🏆 Emmy Awards ho amin’ny fahitalavitra ==== ==== 🏆 AFI Life Achievement Award (2007) ==== ==== 🏅 National Medal of Arts (2011) ==== --- == 🔹 Asany amin’ny teatra == Ankoatra ny sinema, dia nanao seho an-tsehatra marobe i Pacino, indrindra amin’ny asan’i Shakespeare sy amin’ny tantara klasika. Nahazo loka sy fiderana amin’ny maha-mpilalao an-tsehatra azy izy. --- == 🔹 Fiainana manokana == Na dia malaza eran-tany aza, dia nitehaka sy nanome lanja ny fiainana manokana i Al Pacino. Tsy manambady izy, saingy nanan-janaka vitsivitsy avy amin’ny fifandraisany tamin’ireo vehivavy malaza (Diane Keaton, Beverly D’Angelo…). --- == 🔹 Lova == Al Pacino dia heverina ho iray amin’ireo mariky ny sinema maneran-tany. Nisy fiantraikany lalina tamin’ny kolontsaina pop, amin’ny taranaka mpilalao vaovao, ary ny asany dia mbola mijanona ho loharano fahitana aingam-panahy amin’ny sehatry ny sinema sy teatra. == Jereo koa == * [[Biôgrafia]] ===Rohy ivelany=== * Ao amin'i Freebase: [https://www.freebase.com/m/0bj9k] {{Wayback|url=https://www.freebase.com/m/0bj9k |date=20140521100628 }} [[sokajy:Biôgrafia]] {{vangovango}} [[sokajy:mpilalao]] [[sokajy:talen-koronantsary]] [[sokajy:mpamoaka horonantsary]] [[sokajy:mpilalao amin'ny horonantsary]] [[sokajy:Teraka tamin'ny taona 1940]] sq1k6vwqefhn962itpkiog1rm38b83s Alberto Sordi 0 189015 1111062 787378 2025-06-28T14:18:39Z 41.77.17.238 Nanampy lahatsoratra 1111062 wikitext text/x-wiki {{infobox olona |sary= SottoilsolediRoma-1948-Sordi.png |anarana=Alberto Sordi |teraka=15 Jiona 1920 |maty=24 Febroary 2003 |firenena=Italia |mpiaraka= |asa= * [[talen-koronantsary]] * [[mpilalao]] * [[mpanoratra senariô]] |taona niasàna= }} '''Alberto Sordi''' dia talen-koronantsary, mpilalao, mpanoratra senariô mizaka ny zom-pirenen'i [[Italia]] teraka ny 15 Jiona 1920 tao [[Roma]] ary maty ny 24 Febroary 2003 tao [[Roma]]. == 🎬 Alberto Sordi : Mariky ny sinema italiana<ref>Enciclopedia Treccani – Alberto Sordi</ref> == Anarana feno Alberto Sordi Daty sy toerana nahaterahana 15 Jiona 1920, Roma, Italia Daty sy toerana nahafatesana 24 Febroary 2003, Roma, Italia Asa Mpilalao sarimihetsika, mpanatontosa, mpanoratra, mpilalao tantara an-tsehatra Firenena Italiana --- [[Sary:Il boom - Alberto Sordi Elena Nicolai Ettore Geri.jpg|vignette]] == 🔹 Fiaviana sy fahazazana<ref>IMDb – Alberto Sordi</ref> == Alberto Sordi dia teraka tao amin’ny fianakaviana tsotra. Ny rainy dia mpitendry fanandroa (trombone) tao amin’ny Opera Roma, ary ny reniny dia mpanabe. Efa tamin’ny fahazazany izy no naseho fitiavana sy fahaiza-manao amin’ny seho sy mozika. Nianatra hira sy mozika izy ary nandalo fianarana amin’ny teatra. --- == 🔹 Fiakarany sy lazany<ref>Cinematografo.it – Alberto Sordi</ref> == Nandritra ny taona 1940 no nanomboka ny asany tamin’ny maha mpilalao an-tsehatra sy sarimihetsika azy. Tsy ela dia lasa malaza tamin’ny fanaovana feon-kira amin’ny sarimihetsika (doublage), anisan’izany ny fanomezany feo ho an’i Oliver Hardy tamin’ny sarimihetsika Laurel & Hardy amin’ny fiteny italiana. Nanjary malaza izy tamin’ny taona 1950 sy 1960 tamin’ny anjara asany amin’ny: Commedia all’italiana (karazana sarimihetsika mampihomehy misy hatsaratsara politika sy fiarahamonina). Nandray anjara amin’ny sarimihetsika nataon’ireo mpanatontosa malaza toa an’i Federico Fellini, Vittorio De Sica, sy Dino Risi. --- == 🔹 Sarimihetsika nahalaza azy == ==== I Vitelloni (1953) ==== – nataon’i Federico Fellini ==== Un americano a Roma (1954) ==== – naneso ny fitiavan'ny Italiana ny kolontsaina amerikana ==== Il Vigile (1960) ==== ==== La grande guerra (1959) ==== – nahazo Golden Lion tao amin’ny Venice Film Festival ==== Il medico della mutua (1968) ==== ==== Il Marchese del Grillo (1981) ==== Fantatra amin’ny fahafahany mampifangaro hatsikana sy fanehoana ny fiaraha-monina italiana tamin’ny vanim-potoanan’ny ady sy taorian’ny ady izy. --- == 🔹 Toetra sy endrika amin’ny asany == Alberto Sordi dia matetika naneho: ==== Olona tsotra voatsindrin’ny fiarahamonina ==== ==== Mpilaza marina amin’ny fiainana andavanandro ==== ==== Mpaneso ny fahalemen’ny rafitra politika sy sosialy ==== Ny anjara asany dia naneho fahamarinana sy fanehoana tsiky na dia eo aza ny fahorian’ny fiainana. --- == 🔹 Amboara sy fankasitrahana == ==== 🏆 Golden Lion for Lifetime Achievement (1995) – Venice Film Festival ==== ==== 🏆 David di Donatello Awards maromaro ==== ==== 🏆 Nastro d’Argento ho an’ny mpilalao tsara indrindra ==== --- == 🔹 Fahafatesana sy lova == Alberto Sordi dia maty tamin’ny 24 Febroary 2003 tao Roma, tamin’ny faha-82 taonany, noho ny aretin’ny fo. Ny fahafatesany dia nampalahelo ny vahoaka italiana, ary anisan’ny olona hajaina sy ankafizina indrindra amin’ny tantaran’ny sinema italiana izy. Lasa marika ara-kolontsaina sy fitaratra amin’ny sinema italiana ho an’ny taranaka maro i Sordi. Maro ny toerana sy andrim-panjakana any Italia mitondra ny anarany ho fahatsiarovana azy. == Jereo koa == * [[Biôgrafia]] ===Rohy ivelany=== * Ao amin'i Freebase: [https://www.freebase.com/m/019wlg] [[sokajy:Biôgrafia]] {{vangovango}} [[sokajy:talen-koronantsary]] [[sokajy:mpilalao]] [[sokajy:mpanoratra senariô]] [[sokajy:Teraka tamin'ny taona 1920]] [[sokajy:Maty tamin'ny taona 2003]] j3qh8dncbl73szqb69hw6c33301outu Dean Martin 0 189039 1111042 1018417 2025-06-28T13:33:54Z ZATSY Mitarimy 35840 Nanampy lahatsoratra sy sary 1111042 wikitext text/x-wiki {{infobox olona |sary= Dean Martin - publicity.JPG |anarana=Dean Martin |teraka=7 Jiona 1917 |maty=25 Desambra 1995 |firenena=Etazonia |mpiaraka= |asa= * [[mpilalao amin'ny horonantsary]] * [[mpilalao]] * [[mpitendry mozika]] |taona niasàna= }} '''Dean Martin''' dia mpilalao amin'ny horonantsary, mpilalao, mpitendry mozika mizaka ny zom-pirenen'i [[Etazonia]] teraka ny 7 Jiona 1917 ary maty ny 25 Desambra 1995 tao [[Beverly Hills, Kalifornia]]. == Dean Martin == Anarana feno: Dino Paul Crocetti Daty nahaterahana: 7 Jona 1917 Toerana nahaterahana: Steubenville, Ohio, Etazonia Daty nahafatesana: 25 Desambra 1995 Toerana nahafatesana: Beverly Hills, Kalifornia, Etazonia Asa: Mpihira, mpilalao sarimihetsika, mpilalao tantara an-tsehatra, mpilalao hatsikana Firenena: Amerikana --- == 🔹 Fiaviany sy fiainana manokana == Teraka avy amin’ny fianakaviana mpifindra monina italiana. Tsy nahavita fianarana ambony ary nanomboka niasa tamin’ny asa samihafa (mpitondra entana, mpivaro-tena anaty fanatanjahantena mpanao totohondry anaty anarana hoe "Kid Crochet"). Niditra tamin’ny mozika sy fialamboly tamin’ny faramparan’ny taona 1930. --- [[Sary:Dean Martin - Rio Bravo 1959.jpg|vignette|Dean Martin - Rio Bravo 1959]] == 🔹 Fiakarany sy lazany == Lasa malaza tamin’ny fiarahana tamin’i Jerry Lewis, tamin’ny taona 1946–1956, amin’ny maha duo mpanao hatsikana azy ireo (Martin and Lewis). Nisaraka tamin’i Jerry Lewis tamin’ny 1956, ary nanomboka niasa ho solo mpanakanto. Anisan’ny mpikambana ao amin’ny Rat Pack, miaraka amin’i Frank Sinatra, Sammy Davis Jr., sy hafa. ---<ref>Britannica – Dean Martin Biography.com – Dean Martin Dean Martin Official</ref> == 🔹 Zava-bita lehibe == Lasa mpihira sy mpilalao sarimihetsika mahery vaika tamin’ny taona 1950–1970. === Hira malaza: === ==== That’s Amore ==== ==== Everybody Loves Somebody ==== ==== Volare ==== ==== Ain’t That a Kick in the Head ==== === Sarimihetsika malaza: === ==== Rio Bravo (1959) ==== ==== Ocean’s 11 (1960) ==== ==== Robin and the 7 Hoods (1964) ==== Nanana Dean Martin Show tamin’ny fahitalavitra (1965–1974), iray amin’ireo seho fahitalavitra nahomby indrindra tamin’ny androny. --- == 🔹 Toetra nahafantarana azy == Fantatra amin’ny karazana cool sy relaxed, manan-kira manintona, feo mamy, ary fahaizana mampihomehy amin’ny fomba voajanahary. Lasa marika ara-kolontsaina amerikana amin’ny fahazavana sy fialamboly manan-tsofina. --- == 🔹 Fahafatesany == Maty tamin’ny 1995, tamin’ny emphysema (aretin’ny taovam-pisefoana) vokatry ny fifohana sigara. Nahazo fankasitrahana maro taorian’ny fahafatesany, anisan’izany ny Grammy Lifetime Achievement Award. == Jereo koa == * [[Biôgrafia]] ===Rohy ivelany=== * Ao amin'i Freebase: [https://www.freebase.com/m/013qvn] {{Wayback|url=https://www.freebase.com/m/013qvn |date=20131224075348 }} [[sokajy:Biôgrafia]] {{vangovango}} [[sokajy:mpilalao amin'ny horonantsary]] [[sokajy:mpilalao]] [[sokajy:mpitendry mozika]] [[sokajy:Teraka tamin'ny taona 1917]] [[sokajy:Maty tamin'ny taona 1995]] mgoleiv228jyfyx5bxzo5isp1800bgw Brothers Grimm 0 189173 1111179 1016845 2025-06-29T00:15:46Z 41.213.235.225 1111179 wikitext text/x-wiki {{infobox olona |sary= Grimm.jpg |anarana=Brothers Grimm |teraka= |maty= |firenena= |mpiaraka= |asa= |taona niasàna= }} '''Brothers Grimm''' Ireo mpahay fiteny sy folklorista [[Jacob Grimm]] (1785–1863) sy [[Wilhelm Grimm]] (1786–1859) dia niantso ny tenany hoe ''Brothers Grimm'' tao amin'ny bokiny niarahany, toy ny Tantaran'ny Ankizy sy Tokantrano malaza eran-tany ary ny Diksionera Alemana natombony. Ny fampitana angano isan-karazany amin'izy ireo, toy ny [[File:Little Red Riding Hood - J. W. Smith.jpg|thumb|left|Le Petit Chaperon rouge]] * Cendrilion * Le Petit Chaperon rouge * [[Blanche-Neige]] [[File:Little Red Riding Hood - J. W. Smith.jpg|thumb|left|Le Petit Chaperon rouge]] == Jereo koa == ===Rohy ivelany=== [[sokajy:Biôgrafia]] {{vangovango}} [[Sokajy:Mpanoratra alemà]] [[Sokajy:Angano]] 45xx35azynq4kku84pvqzai4su92vpu 1111181 1111179 2025-06-29T00:19:11Z 41.213.235.225 Pejy fihodinana mankany [[Rahalahy Grimm]] 1111181 wikitext text/x-wiki #REDIRECT [[Rahalahy Grimm]] {{infobox olona |sary= Grimm.jpg |anarana=Brothers Grimm |teraka= |maty= |firenena= |mpiaraka= |asa= |taona niasàna= }} '''Brothers Grimm''' Ireo mpahay fiteny sy folklorista [[Jacob Grimm]] (1785–1863) sy [[Wilhelm Grimm]] (1786–1859) dia niantso ny tenany hoe ''Brothers Grimm'' tao amin'ny bokiny niarahany, toy ny Tantaran'ny Ankizy sy Tokantrano malaza eran-tany ary ny Diksionera Alemana natombony. Ny fampitana angano isan-karazany amin'izy ireo, toy ny [[File:Little Red Riding Hood - J. W. Smith.jpg|thumb|left|Le Petit Chaperon rouge]] * Cendrilion * Le Petit Chaperon rouge * [[Blanche-Neige]] [[File:Little Red Riding Hood - J. W. Smith.jpg|thumb|left|Le Petit Chaperon rouge]] == Jereo koa == ===Rohy ivelany=== [[sokajy:Biôgrafia]] {{vangovango}} [[Sokajy:Mpanoratra alemà]] [[Sokajy:Angano]] i5lv97y6h243qdbbtawzruttl1wacnl Lufthansa 0 190864 1111178 1094566 2025-06-28T23:41:11Z 41.213.235.225 1111178 wikitext text/x-wiki [[File:Lufthansa headquarter Cologne.jpg|250px|thumb|Foibe Lufthansa ao [[Köln|Cologne]]]]] '''Lufthansa''' dia orinasa zotram-piaramanidina lehibe indrindra ao[[Alemaina|Alemaina]], ary faharoa lehibe indrindra ao [[Eoropa|Eoropa]].<ref name="yatra">{{cite web|url=http://www.yatra.com/international/YT/airlines/lufthansa-airlines.html|title=About Lufthansa Airlines|publisher=yatra.com|accessdate=2008-10-26}}</ref><ref>{{cite web|url=http://www.bloomberg.com/apps/news?pid=20601100&sid=aMWb2efUqDPg|title=BASF, Continental AG, Lufthansa, Siemens: German Equity Preview|date=30-07-2009|last=Brandt|first=Nadja|coauthors=Julie Cruz|accessdate=05-08-2009}}</ref> [[Franckfort/Main|Frankfurt am Main]] ary Munich no anisan'ny hub an'i Lufthansa , Ny hub dia seranam-piaramanidina mba ahafahan'ireo mponina ho an'ireo mponina izay efa tonga na mbola hiova fiaramanidina. Mividy fiaramanidina amin'i Boeing sy Airbus i Lufthansa. Manana fiaramanidina lehibe afaka manidina mankany [[Amerika Avaratra|Amerika Avaratra]], [[Azia|AZia]], ary [[Afrika|Afrika]] i Lufthansa. Sidina dia lavitra ireo sidina ireo satria samy mifanalavitra ny tanàna izoran'ilay sidina. Manana fiaramanidina kely i Lufthansa ho an'ireo sidina manerana an'i Eoropa Ireo zotra ireo dia zotra dia fohy . I Lufthansa dia mpikamban'ny Star Alliance izay midika fa miara-miasa amin'ireo orinasa fitaterana am-piaramanidina hafa izy toa United Airlines na Air Canada. Samy [[wikt:cooperate|miara-miasa]] ny mpikamban'ny Star Alliance mba [[wikt:schedule|handahatra]] ny sidiny ka moramora kokoa ho an'ny mpandeha ny manao dia. Ny anaran'ny fandaharana mpisidina matetika dia Miles and More. Mitombo ny isan'ny kaonty ananan'ny mpandeha isaky ny misidina. Rehefa ampy ny kaontiny dia afaka manana sidina maimaimpoana izy ireo. Manana ny Miles and More i Lufthansa mba [[wikt:encourage|hampirisika]] ny olona hisidina amin'ny zotran'i Lufthansa. Maro ireo zotra am-parotra ananan'i Lufthansa amin'i CityLine, Eurowings ary Air Dolomiti == Andiam-piaramanidina == [[File:2010-06-30 A380 LH D-AIMA 07.jpg|thumb|right|Airbus A380 Lufthansa nipetraka tao Frankfurt (2010).]] Mampiasa fiaramanidina tahaka itony i Lufthansa: <center> {| class="toccolours" border="1" cellpadding="3" style="border-collapse:collapse" |+ '''Andiam-piaramanidina Lufthansa''' |- bgcolor="lightgrey" !Karazana !Isa manontolo !Mpandeha<br>(Voalohany/Afera/Ekonomika) !Filazana fanampiny |- | Airbus A319-100 | align="center"|32 (1 nafarana) | 138 | |- | Airbus A320-200 | align="center"|62 (41 nafarana) | 168 | |- | Airbus A320neo | align="center"|0(60 nafarana) | Not known | |- | Airbus A321-100 | align="center"|0<br>(40 orders) | 200 | |- | Airbus A321-200 | align="center"|42<br>(2 orders) | 200 | |- | Airbus A321neo<br> | align="center"|0(40 orders) | Tsy fantatra | |- | Airbus A330-300 | align="center"|18<br>(1 order) | 217 (8/48/161)221 (8/48/165) | |- | Airbus A340-300 | align="center"|28 | 266 (44/222)<br>221 (8/48/165)<br>247 (8/42/197) | |- | Airbus A340-600 [http://konzern.lufthansa.com/en/html/presse/pressemeldungen/index.html?c=nachrichten/app/show/en/2006/12/636/HOM&amp;s=0 ] {{Wayback|url=http://konzern.lufthansa.com/en/html/presse/pressemeldungen/index.html?c=nachrichten%2Fapp%2Fshow%2Fen%2F2006%2F12%2F636%2FHOM&s=0 |date=20090414073836 }} | align="center"|24 | 306 (8/60/238) | |- | [[Airbus A380]]-800 | align="center"|10(4 nafarana) | 526 | |- | [[Boeing 737]]-300 | align="center"|13 | 123<br>126 | Nesorina |- | [[Boeing 737]]-500 | align="center"|9 | 123 | Nesorina |- | [[Boeing 747]]-400 | align="center"|20 | 330 (16/80/234)<br>390 (16/64/310) | |- | Boeing 747-8 [http://konzern.lufthansa.com/en/html/presse/pressemeldungen/index.html?c=nachrichten/app/show/en/2006/12/636/HOM&amp;s=0 ] {{Wayback|url=http://konzern.lufthansa.com/en/html/presse/pressemeldungen/index.html?c=nachrichten%2Fapp%2Fshow%2Fen%2F2006%2F12%2F636%2FHOM&s=0 |date=20090414073836 }} | align="center"|9(10 nafarana) | | Voaray vaovao: 5 tamin'ny 2014, 5 tamin'ny 2015 |- | Boeing 777-9X | align="center"|0(34 nafarana) | Tsy fantatra | Ho voaray amin'ny 2020 |} </center> == Andiam-piaramanidim-paritra == {| class="wikitable" !Karazana fiaramanidina !Lufthansa CityLine !Fanafarana !Air Dolomiti !Fanafarana !Eurowings ''(amin'ny anaran'i '''Germanwings)''' '' !Fanafarana !Isa manontolo !Fanafarana manontolo |- |Bombardier CRJ700 |13* | | | | | |13 | |- |Bombardier CRJ900 |12 |23 | | |23* | |35 |23 |- |[[Embraer]] 190 |9 |6 | | | | |9 |6 |- |[[Embraer]] 195 |24 |1 |10 | | | |34 |1 |- |Airbus A320-200 | | | | | |23 | |23 |- !'''Isa manontolo''' !58 !30 !10 ! ! ! ! ! |} <nowiki>*</nowiki>= Nesorina, Sata: Novambra 2014 === Oha-jotra === * '''Lufthansa CityLine: ''' avy aoFrankfurt ary Munich samy alemàna, ary samy eoropeana kely (ohatra: Dresden, Bremen ary Belgrade) * '''Air Dolomiti: ''' Frankfurt mankany Verona, avy ao Munich mankany Ancona, Bologna, Catania, Genoa, Milan, Palermo, Pisa, [[Roma|Roma]], Trieste, Turin, Zurich, seasonal Cagliari * '''Eurowings: ''' sidina amin'ny tanjona sy fiaviana samy alemà ary sidina samy eoropeana amin'ny anaran'i Germanwings na Lufthansa Regional == Tsiahy == {{Reflist}} == Tranonkala hafa == {{Commons|Lufthansa}} *[http://www.lufthansa.com/uk/en/homepage Tranonkalan' Lufthansa] {{Wayback|url=http://www.lufthansa.com/uk/en/homepage |date=20110628102945 }} {{Star Alliance}} {{Transport-stub}} [[Category:Orinasa fitaterana alemàna]] [[Category:Zotram-piaramanidina eoropeanina]] [[Category:Star Alliance]] l88ucv0jgdhnddxildf3mjw7m9fkn0b Demôkrasia 0 190872 1111182 1103470 2025-06-29T00:27:32Z Phantom401 30340 1111182 wikitext text/x-wiki [[Sary:Mandela_voting_in_1994.jpg|vignette|Sarin' i [[Nelson Mandela]] nandatsa-bato tamin' ny fifidianana tamin' ny taona 1994. Sambany i Mandela no nandray anjara amin' ny fifidianana teo amin' ny fiainany. Ity sary ity dia nalaina tao amin' ny Ohlange School, any Inanda, any [[Durban]] ao [[Afrika Atsimo]].]] Ny '''demôkrasia''' dia karazana [[Governemanta|fitondrana fanjakana]] ahitana rafitra ahafahan' ny [[vahoaka]] na ny solontenany manapa-kevitra momba ny fomba tokony hitondrana ny vondrom-bahoaka na ny firenena na ny fikambanam-pirenena misy azy. Avy amin' ny [[fiteny grika|teny grika]] hoe δημοκρατία / ''dēmokratía'', izay midika hoe "fanjakan' ny vahoaka" na "fitondram-bahoaka" ny teny hoe ''demôkrasia''. Ny demôkrasia, tamin’ ny voalohany, dia rafitra pôlitika izay mamela ny vahoaka ho tompon' ny fahefana, izay mampiasa izany mivantana na amin' ny alalan' ny solontena voafidy. Izany dia mifototra amin' ny ainga fototra toy ny fandraisan' ny olom-pirenena anjara, ny fahalalahana maneho hevitra, ny fitoviana eo anatrehan' ny lalàna, ary ny fanajana ny zo fototra. Ny demôkrasia amin' ny alalan' ny solontena (mpitondra fanjakana) izay fidin' ny olom-pirenena, mba hanapa-kevitra mikasika ny [[lalàna]], no karazana demôkrasia mahazatra. Atao isaky ny taona vitsivitsy ny <u>fifidianana</u> ny solontena. Amin' izany fotoana izany dia izay mahazo vato be indrindra no mandresy ary lany hamita ny andraikitra ankinina aminy, mandra-pahatongan' ny fifidianana manaraka. Ampahany manan-danja ao amin' ny <u>demôkrasian-tsolontena</u> ny [[antoko pôlitika]]. Mpikambana ao amina [[antoko pôlitika]] na ao amina fikambanana iombonan' ny [[Mpanao politika|mpanao pôlitika]] mitovy hevitra momba ny zavatra tokony hatao ny mpanao pôlitika. Noho izany, eo amin' ny fifidianana dia olona iray fotsiny no fidin' ny olom-pirenena, fidin' ny antoko pôlitika misy azy koa. Manao fanamafisana ny demôkrasia matetika ny fanjakana iray mba hahamarin-toerana ny demôkrasia. Ny demôkrasia, izay mampanjaka ny hevitra hoe "fitondrana vahoaka, sahanin' ny vahoaka ary ho an' ny vahoaka", ohatra dia lazaina fa "<u>mivantana</u>", rehefa omena andraikitra tokoa ny vahoaka amin' ny fanapahan-kevitra rehetra mifandraika amin' ny vondrom-bahoaka (ohatra, manao latsa-bato handany lalàna), na "<u>misy solontena</u>", rehefa manolotra an-kalalahana ny fahefana hitondra amin' ny olom-boafidy ny vahoaka. Sady heverina ho [[soatoavina]], mamorona tanjona hotratrarina (fahafahan' ny rehetra tanterahina ao anatin' ny fandaminana iombonana), no sady teknikam-pitondram-panjakana ny demôkrasia izay miseho amin' ny môdely sy endrika maro samihafa. Ireto ny masontsivana iombonan' ny demôkrasia: ny fisian' ny <u>andrim-panjakana</u> sy ny [[lalàna]] mikendry ny hiaro ny zon'ny vahoaka amin' ny fihoaram-pefy mankany amin' ny [[didy jadona]] mety hataon' ny olona iray na ny vondron' olona iray, ​​anisan' izany ny maro anisa. Ny demôkrasia rehetra dia tsy maintsy manana lalàna ahafahan' ny olom-pirenena hanova governemanta na hanova vina ara-pôlitika, izany hoe tsy mila mampiasa herisetra sady manaja ny paika voafaritry ny lalàna. Mihevitra ohatra i [[Karl Popper]], fa demôkratika ny fitondrana iray raha mamela ny <u>olom-pirenena</u> hanara-maso ny mpitondra ao aminy sy hanaisotra azy ireo amin' ny fomba tsy misy herisetra. Ao amin' ny firenena misy demôkrasia dia tsy ny hoe "iza no tokony hitondra" no olana fa ny hoe "ahoana ny fomba hanakanana ny manana fahefana mba tsy hanampatra izany". Manana fahefana sy adidy amin' ny fanombanana ny mpitondra ny vahoaka, saingy tsy afaka ny hitondra amin' ny fotoana iray ny olon-drehetra. Fanampin' izany, ny teny hoe "demôkrasia" dia tsy manondro ny endriky ny governemanta ihany fa afaka manondro endri-piarahamonina mandala ny [[Soatoavina|soatoavin]]' ny <u>fitovian-jo</u> sy ny [[fahalalahana]] (izany indrindra no hevitr' i <u>Alexis de Tocqueville</u>, izay mifantoka kokoa amin' ny lafiny ara-[[kolontsaina]] sy ara-t[[Haifisaina sy hetsi-po|saina]] noho ny amin’ ny rafitra pôlitika). == Tondron' ny demôkrasia == [[Sary:2019 Democracy index.svg|vignette|400px|Sarintany maneho ny tondron' ny demôkrasia navoakan' ny ''[[Economist Intelligence Unit]]'' tamin' ny taona 2022: arakaraka ny maha-maitso ny firenena no iheverana azy ho demôkratika kokoa.]] Tsy misy fomba famaritana ny demôkrasia iaraha-manaiky, fa ny tondro tena ilaina dia ny <u>fitovian-jo</u> sy ny <u>fahafahana ara-pôlitika</u> ary ny <u>fanjakana tan-dalàna</u>. Ireo fototra ireo dia hita taratra amin' ny hoe "samy mitovy zo eo anatrehan' ny lalàna ny olom-pirenena rehetra". Ao amin' ny <u>demôkrasian-tsolontena</u> dia mitovy lanja avokoa ny vato alatsaka, tsy misy famerana diso tafahoatra amin' ny olona izay te ho solontena, ary koa ny fahafahan' ny olom-pirenena hanana [[zo]] dia arovan' ny [[Lalampanorenana|lalàmpanorenana]]. Anisan' ny tondron' ny demôkrasia ihany koa ny fanjakan' ny maro anisa indrindra. Mahatonga ny [[antoko pôlitika]] madinika ho voagejan' ny "antoko pôlitika lehibe" anefa izany rehefa tsy misy ny fiarovana ny zon' ny olon-tokana na na ny zon' ny fikambanana. == Jereo koa == * [[Pôlitika]] * [[Repoblika]] * [[Fisaraham-pahefana]] * [[Fitsinjaram-pahefana]] [[sokajy:Politika]] [[sokajy:Demokrasia]] lfz27r2qh5p9ci01kxgzarkvzef0qj7 Fahaizana mamaky sy manoratra 0 197277 1111199 702634 2025-06-29T01:22:45Z Phantom401 30340 /* Fiantraika ara-toe-karena */ 1111199 wikitext text/x-wiki [[Sary:Analfabetismo2013unesco.png|thumb|410px|right|tsy fahaizana mamaky sy manoratra araka ny firenena]] [[Sary:World illiteracy 1970-2010.svg|Tsy fahaizana mamaky sy manoratra tamin'ny 1970 hatramin'ny 2000|400px|right]] Ny '''fahaizana mamaky sy manoratra''' dia ny fahafahana mampiasa fiteny an-tsoratra. Amin'izao fotoana izao, ny «fahaizana mamaky sy manoratra» dia fahaizana mifehy ny fanisana, ny fanoratana, ny famakiana ary fahalalana ny dikan'ny sary amin'ny kolontsaina iray. Ao amin'ny firenena mandroson'ny OCDE, dia aitatra amin'ny fahaizana mifehy teknolojia ary fahaizana manadihady zava-misy sarotra ny fahaizana mamaky sy manoratra. Ao Afrika sy ao Sahara no tena manana tahan-tsifahaizana mamaky sy manoratra eto amin'izao tontolo izaio. Ao amin'ireo firenena ireo dia telopolo isan-jaton'ny lehilahy ary efapolo hatramin'ny dimampolo isan-jaton'ny vehivavy n tsy mahay mamaky na manoratra, araka ny famaritana napetraky ny FM (Firenena Mikambana). Anisan'ny mahatondra ny tsifahaizana mamaky sy manoratra ny tsi filàn'ny olona izany fahaizana izany amin'ny fiainany mandavanandro. Ao koa ny anjaran'ny kolontsina, toy ny kolontsaina izay manana fomban-drazana am-bava. Ny foko izay miaina amin'ny fiompiana omby izao ohata dia mety tsy mila mahay mamaky teny sy manoratra. == Tantara == === Fiavian'ny fahaizana manoratra === Ny fahaiza-manoratra dia nivoaka tamin'ny fivoaran'ny fahaiza-manisa ary ny fitaovam-panisana izay efa nipoitra tamin'ny taonarivo fahavalo talohan'i J.K. Nipoitra in-efatra tao Mezôpôtamia, Ejipta, Amerika Afovoanya ry Sina ny soratra. Tany Somera no nahitana ny fifandraisana an-tsoratra anisan'ny voalohan'ny indrindra, izay natao valo arivo taona taloha'ni J.K. Tamin'izany fotoana izany, ny fahaiza-manoratra dia raharaha ilaina amin'ny fitantanana fahalalana vaovao ary karazam-pitantanana nambarin'ny fifanakalozana ary ny famokarana amin'ny ambaratonga lehibe.<ref>Easton, P. (in press). "History and spread of literacy", Excerpted from Sustaining Literacy in Africa: Developing a Literate Environment, Paris: UNESCO Press pp. 46-56.</ref> === Fiavian'ny abidy === === Fahaiza-manoratra erak'izao tontolo izao === ==== Afrika ==== ==== Amerika==== ==== Azia ==== ==== Eoropa ==== == Fahaiza-manoratra amin'ny taonjato faha-21 == == Fiantraika ara-toe-karena == == Fampitam-pahaiza-manoratra == Ny tsy fahafehezana ny fahaizana mamaky sy manoratra dia mety hitarika amin’ny fanilikilihana ara-tsosialy. Mety ho voasivana amin’ny fandraisana anjara amin’ny raharaham-panjakana ny olona tsy mahafehy an’izany, ohatra amin’ny famenoana taratasy, fanoratana fitakiana, na fandraisana anjara amin’ny fifidianana. == Ezaka tahirim-bokim-bahoaka hampiroboroboana ny fahaiza-manoratra == == Jereo koa == * [[Abidy]] [[sokajy:kolontsaina]] {{vangovango}} 84b1d2342f91zb4xx51ivuc2szfn2b7 1111200 1111199 2025-06-29T01:26:16Z Phantom401 30340 1111200 wikitext text/x-wiki [[Sary:Analfabetismo2013unesco.png|thumb|410px|right|tsy fahaizana mamaky sy manoratra araka ny firenena]] [[Sary:World illiteracy 1970-2010.svg|Tsy fahaizana mamaky sy manoratra tamin'ny 1970 hatramin'ny 2000|400px|right]] Ny '''fahaizana mamaky sy manoratra''' dia ny fahafahana mampiasa fiteny an-tsoratra. Amin'izao fotoana izao, ny «fahaizana mamaky sy manoratra» dia fahaizana mifehy ny fanisana, ny fanoratana, ny famakiana ary fahalalana ny dikan'ny sary amin'ny kolontsaina iray. Ao amin'ny firenena mandroson'ny OCDE, dia aitatra amin'ny fahaizana mifehy teknolojia ary fahaizana manadihady zava-misy sarotra ny fahaizana mamaky sy manoratra. Ao Afrika sy ao Sahara no tena manana tahan-tsifahaizana mamaky sy manoratra eto amin'izao tontolo izaio. Ao amin'ireo firenena ireo dia telopolo isan-jaton'ny lehilahy ary efapolo hatramin'ny dimampolo isan-jaton'ny vehivavy n tsy mahay mamaky na manoratra, araka ny famaritana napetraky ny FM (Firenena Mikambana). Anisan'ny mahatondra ny tsifahaizana mamaky sy manoratra ny tsi filàn'ny olona izany fahaizana izany amin'ny fiainany mandavanandro. Ao koa ny anjaran'ny kolontsina, toy ny kolontsaina izay manana fomban-drazana am-bava. Ny foko izay miaina amin'ny fiompiana omby izao ohata dia mety tsy mila mahay mamaky teny sy manoratra. == Tantara == === Fiavian'ny fahaizana manoratra === Ny fahaiza-manoratra dia nivoaka tamin'ny fivoaran'ny fahaiza-manisa ary ny fitaovam-panisana izay efa nipoitra tamin'ny taonarivo fahavalo talohan'i J.K. Nipoitra in-efatra tao Mezôpôtamia, Ejipta, Amerika Afovoanya ry Sina ny soratra. Tany Somera no nahitana ny fifandraisana an-tsoratra anisan'ny voalohan'ny indrindra, izay natao valo arivo taona taloha'ni J.K. Tamin'izany fotoana izany, ny fahaiza-manoratra dia raharaha ilaina amin'ny fitantanana fahalalana vaovao ary karazam-pitantanana nambarin'ny fifanakalozana ary ny famokarana amin'ny ambaratonga lehibe.<ref>Easton, P. (in press). "History and spread of literacy", Excerpted from Sustaining Literacy in Africa: Developing a Literate Environment, Paris: UNESCO Press pp. 46-56.</ref> === Fiavian'ny abidy === === Fahaiza-manoratra erak'izao tontolo izao === ==== Afrika ==== ==== Amerika==== ==== Azia ==== ==== Eoropa ==== == Fahaiza-manoratra amin'ny taonjato faha-21 == == Fiantraika ara-toe-karena == Ny tsy fahafehezana ny fahaizana mamaky sy manoratra dia mety hitarika amin’ny fanilikilihana ara-tsosialy. Mety ho voasivana amin’ny fandraisana anjara amin’ny raharaham-panjakana ny olona tsy mahafehy an’izany, ohatra amin’ny famenoana taratasy, fanoratana fitakiana, na fandraisana anjara amin’ny fifidianana.[https://mg.globalvoices.org/2016/11/09/91508/] == Fampitam-pahaiza-manoratra == == Ezaka tahirim-bokim-bahoaka hampiroboroboana ny fahaiza-manoratra == == Jereo koa == * [[Abidy]] [[sokajy:kolontsaina]] {{vangovango}} r6bjlqxrkawrmqbpqxfrt0txftl4vpg Jacky Vergnes 0 206127 1111091 757720 2025-06-28T17:31:32Z 2A02:8440:7158:31A4:346C:CCFF:FE97:904C 1111091 wikitext text/x-wiki {{infobox olona |sary= |anarana=Jacky Vergnes |teraka=21 Jolay 1948 |maty=28 Jona 2025 |firenena=Frantsa |mpiaraka= |asa= * [[mpilalao baolina kitra]] |taona niasàna= }} '''Jacky Vergnes''' dia mpilalao baolina kitra mizaka ny zom-pirenen'i [[Frantsa]] teraka ny 21 Jolay 1948 tao [[Magalas]] ary maty tamin'ny 28 Jona 2025 == Jereo koa == * [[Biôgrafia]] [[sokajy:Biôgrafia]] {{vangovango}} [[sokajy:mpilalao baolina kitra]] 6vngjks4tz72t5vxzfkh4dypb2b529q Blanche-Neige 0 214587 1111183 789458 2025-06-29T00:32:57Z 41.213.235.225 1111183 wikitext text/x-wiki {{infobox olona |sary= Schneewittchen2.jpg |anarana=Blanche-Neige |teraka= |maty= |firenena= |mpiaraka= |asa= |taona niasàna= }} '''Blanche-Neige'', dia angano alemà. Ny angano ''Blanche-Neige'' dia tafiditra ao amin'ny tantaran'ny ankizy sy ny ankohonan'ny [[rahalahy Grimm]]. ==Ny mpanjakavavy ratsy fanahy dia mialona an'i ''Blanche-Neige'' tsara tarehy== Ny mpanjakavavy teo anoloan'ny fitaratra miresaka: "Mirror, fitaratra eo amin'ny rindrina, / Iza no tsara tarehy indrindra amin'izy rehetra?" Sary, angamba nataon'i Theodor Hosemann (1852) Indray andro ririnina, nisy mpanjakavavy iray nipetraka nanjaitra teo am-baravarankely iray niaraka tamin'ny hazo hazo mainty. Nanindrony tsy nahy tamin’ny fanjaitra ny rantsantanany. Rehefa nahita rà telo nilatsaka tao anaty ranomandry izy, dia nieritreritra hoe: “Enga anie ka mba nanana zaza fotsy tahaka ny lanezy aho, ary mena tahaka ny rà, ary mainty tahaka ny hazo eo amin’ny hazo fisaka! Notanterahina ny faniriany, ary niteraka vavy izy, izay atao hoe ''Blanche-Neige'' satria fotsy tahaka ny lanezy izy, mena tahaka ny ra, ary mainty toy ny hazo ebony. ==Ary raha vao teraka ny zaza, dia maty ny mpanjakavavy.== ==''Blanche-Neige'' sy ny Dwarfs fito== ''Blanche-Neige'' mandositra any anaty ala. Tonga tao amin’ny trano kely iray misy latabatra ho an’olona fito izy ary maka sakafo sy zava-pisotro kely isaky ny toerana. Avy eo dia andramany ny fandriana mandra-pahitany izay mety aminy ka renoky ny torimaso. Rehefa maizina ny andro, dia niverina nody ireo mponina tao an-trano, ireo dwarf fito nandavaka akora teny an-tendrombohitra. Gaga izy ireo nahita fa nisy nikasika ny entany. Ao amin'ny fandrianan'ny dwarf fahafito no hitan'izy ireo ilay zaza matory ary ody amin'ny hatsarany. ==Ny Mpanjakavavy Poison ''Blanche-Neige''== Nandritra izany fotoana izany, ny mpanjakavavy ratsy fanahy dia nanontany ny fitaratra momba ny vehivavy tsara tarehy indrindra tao amin'ny fanjakana. Izy io dia manambara aminy fa mbola velona i ''Blanche-Neige'' ary miafina ao ambadiky ny tendrombohitra fito ao amin'ny tranon'ireo dwarf fito. == Jereo koa == * [[Biôgrafia]] ===Rohy ivelany=== * Ao amin'i Freebase: [https://www.freebase.com/m/0154l8] [[sokajy:Biôgrafia]] {{vangovango}} [[Sokajy:Angano]] 1ghcyyn677x9qz3mgnfs9q6xhzyyvm7 1111184 1111183 2025-06-29T00:35:47Z 41.213.235.225 1111184 wikitext text/x-wiki {{infobox olona |sary= Schneewittchen2.jpg |anarana=Blanche-Neige |teraka= |maty= |firenena= |mpiaraka= |asa= |taona niasàna= }} '''Blanche-Neige'', dia angano alemà. Ny angano ''Blanche-Neige'' dia tafiditra ao amin'ny tantaran'ny ankizy sy ny ankohonan'ny [[rahalahy Grimm]]. ==Ny mpanjakavavy ratsy fanahy dia mialona an'i ''Blanche-Neige'' tsara tarehy== Ny mpanjakavavy teo anoloan'ny fitaratra miresaka: "Mirror, fitaratra eo amin'ny rindrina, / Iza no tsara tarehy indrindra amin'izy rehetra?" Sary, angamba nataon'i Theodor Hosemann (1852) Indray andro ririnina, nisy mpanjakavavy iray nipetraka nanjaitra teo am-baravarankely iray niaraka tamin'ny hazo hazo mainty. Nanindrony tsy nahy tamin’ny fanjaitra ny rantsantanany. Rehefa nahita rà telo nilatsaka tao anaty ranomandry izy, dia nieritreritra hoe: “Enga anie ka mba nanana zaza fotsy tahaka ny lanezy aho, ary mena tahaka ny rà, ary mainty tahaka ny hazo eo amin’ny hazo fisaka! Notanterahina ny faniriany, ary niteraka vavy izy, izay atao hoe ''Blanche-Neige'' satria fotsy tahaka ny lanezy izy, mena tahaka ny ra, ary mainty toy ny hazo ebony. Ary raha vao teraka ny zaza, dia maty ny mpanjakavavy. ==''Blanche-Neige'' sy ny Dwarfs fito== ''Blanche-Neige'' mandositra any anaty ala. Tonga tao amin’ny trano kely iray misy latabatra ho an’olona fito izy ary maka sakafo sy zava-pisotro kely isaky ny toerana. Avy eo dia andramany ny fandriana mandra-pahitany izay mety aminy ka renoky ny torimaso. Rehefa maizina ny andro, dia niverina nody ireo mponina tao an-trano, ireo dwarf fito nandavaka akora teny an-tendrombohitra. Gaga izy ireo nahita fa nisy nikasika ny entany. Ao amin'ny fandrianan'ny dwarf fahafito no hitan'izy ireo ilay zaza matory ary ody amin'ny hatsarany. ==Ny Mpanjakavavy Poison ''Blanche-Neige''== [[File:Franz Jüttner Schneewittchen 6.jpg|thumb|left|blanche Neige]] Nandritra izany fotoana izany, ny mpanjakavavy ratsy fanahy dia nanontany ny fitaratra momba ny vehivavy tsara tarehy indrindra tao amin'ny fanjakana. Izy io dia manambara aminy fa mbola velona i ''Blanche-Neige'' ary miafina ao ambadiky ny tendrombohitra fito ao amin'ny tranon'ireo dwarf fito. == Jereo koa == * [[Biôgrafia]] ===Rohy ivelany=== * Ao amin'i Freebase: [https://www.freebase.com/m/0154l8] [[sokajy:Biôgrafia]] {{commonscat|Snow White}} [[Sokajy:Angano]] hbyeuppilnzc2n7d3y9a7oy3qzw70qo 1111185 1111184 2025-06-29T00:37:54Z 41.213.235.225 1111185 wikitext text/x-wiki {{infobox olona |sary= Schneewittchen2.jpg |anarana=Blanche-Neige |teraka= |maty= |firenena= {{Alemaina}} |mpiaraka= |asa= *[[Angano]] |taona niasàna= }} '''Blanche-Neige'', dia angano alemà. Ny angano ''Blanche-Neige'' dia tafiditra ao amin'ny tantaran'ny ankizy sy ny ankohonan'ny [[rahalahy Grimm]]. ==Ny mpanjakavavy ratsy fanahy dia mialona an'i ''Blanche-Neige'' tsara tarehy== Ny mpanjakavavy teo anoloan'ny fitaratra miresaka: "Mirror, fitaratra eo amin'ny rindrina, / Iza no tsara tarehy indrindra amin'izy rehetra?" Sary, angamba nataon'i Theodor Hosemann (1852) Indray andro ririnina, nisy mpanjakavavy iray nipetraka nanjaitra teo am-baravarankely iray niaraka tamin'ny hazo hazo mainty. Nanindrony tsy nahy tamin’ny fanjaitra ny rantsantanany. Rehefa nahita rà telo nilatsaka tao anaty ranomandry izy, dia nieritreritra hoe: “Enga anie ka mba nanana zaza fotsy tahaka ny lanezy aho, ary mena tahaka ny rà, ary mainty tahaka ny hazo eo amin’ny hazo fisaka! Notanterahina ny faniriany, ary niteraka vavy izy, izay atao hoe ''Blanche-Neige'' satria fotsy tahaka ny lanezy izy, mena tahaka ny ra, ary mainty toy ny hazo ebony. Ary raha vao teraka ny zaza, dia maty ny mpanjakavavy. ==''Blanche-Neige'' sy ny sahozanina fito== ''Blanche-Neige'' mandositra any anaty ala. Tonga tao amin’ny trano kely iray misy latabatra ho an’olona fito izy ary maka sakafo sy zava-pisotro kely isaky ny toerana. Avy eo dia andramany ny fandriana mandra-pahitany izay mety aminy ka renoky ny torimaso. Rehefa maizina ny andro, dia niverina nody ireo mponina tao an-trano, ireo sahozanina fito nandavaka akora teny an-tendrombohitra. Gaga izy ireo nahita fa nisy nikasika ny entany. Ao amin'ny fandrianan'ny sahozanina fahafito no hitan'izy ireo ilay zaza matory ary ody amin'ny hatsarany. ==Ny Mpanjakavavy Poison ''Blanche-Neige''== [[File:Franz Jüttner Schneewittchen 6.jpg|thumb|left|blanche Neige]] Nandritra izany fotoana izany, ny mpanjakavavy ratsy fanahy dia nanontany ny fitaratra momba ny vehivavy tsara tarehy indrindra tao amin'ny fanjakana. Izy io dia manambara aminy fa mbola velona i ''Blanche-Neige'' ary miafina ao ambadiky ny tendrombohitra fito ao amin'ny tranon'ireo sahozanina fito. == Jereo koa == * [[Biôgrafia]] ===Rohy ivelany=== * Ao amin'i Freebase: [https://www.freebase.com/m/0154l8] [[sokajy:Biôgrafia]] {{commonscat|Snow White}} [[Sokajy:Angano]] 40aj01a0muz11j5urr343q65iaoo1o9 Mpanao gazety 0 225457 1111201 1109678 2025-06-29T02:23:27Z Phantom401 30340 /* Zo ananana */ 1111201 wikitext text/x-wiki {{Tokony soratra amin'ny teny malagasy}} [[File:Fête de la Fraternité 2009 - Journaliste by Mikani.JPG|thumb|Fête de la Fraternité 2009 - Journaliste by Mikani]] '''Mpanao gazety''' dia [[olona]] manao asa fanaovan-gazety miaraka manangom-baovao, mandika ny lahatsoratra sy miaraka manao fanadihadiana antso-ratra sy ambava ary aseho [[vahoaka]] ny amin'ny alalan'ny [[Televiziona|fahitalavitra]] na [[radiô]] na [[gaezety taratasy]] ny [[vaovao]] izay hazo rehetra. == Tantara == Ny asa fanaovan-gazety dia niseho tamin'ny andro fahiny. Ohatra, napetaka teo amin’ny rindrina toy ny [[gazety]] ny fitsarana [[Romana (vahoaka)|romana]]. Ao amin'ny [[angano]] Norse, ny goaika Hugin sy Munin dia mipetraka eo an-tsorok'i Odin andriamanitra ary milaza aminy ny vaovaon'izao tontolo izao. Ny asan'ny asa fanaovan-gazety, izay nopotehin'ny sivana nataon'ny mpanjaka, dia niroborobo haingana kokoa tany amin'ireo firenena Anglo-Saxon. Tany Frantsa, lasa mariky ny fahalalahana izy io nandritra ny Hetsi-panoherana nataon'ny [[mpanao gazety]] 44 tamin'ny 26 Jolay 1830, izay niteraka sy nisongadina tamin'ny Andro Telo Be voninahitra. Nitombo be ny isan'izy ireo tamin'ny faran'ny taonjato faha-19 saingy lasa asa matihanina tena fantatra tamin'ny taona 1930, rehefa nipoitra ny marimaritra iraisana taorian'ny fanambarana tara momba ny raharaha Arthur Raffalovitch, [[tantara]] ratsy momba ny fampitam-baovao sy ara-bola mifandray amin'ny fampindramam-bola Rosiana, ny fametrahana faobe eo amin'ireo mpitahiry frantsay dia nohamafisin'ny [[kolikoly]] nataon'ireo haino aman-jery maro. Tamin'ny taona 2007, olona manodidina ny 37.000 no nitazona karatra an-gazety tany Frantsa (izay midika fa mihoatra ny antsasaky ny fidiram-bolany no azony avy amin'izany). == Karazana fanaovangazety == Ny asan'ny mpanao [[gazety]] dia tafiditra voalohany indrindra amin'ny fanangonana vaovao ary avy eo manoratra lahatsoratra na mamoaka tatitra (voasoratra, feo, sary, na horonan-tsary), mijery ny fandefasana ny masoivohom-baovao sy ny antontan-taratasin'ny orinasany, ary manadihady manampahaizana manokana na vavolombelona, ​​izay miantoka ny fiarovana ny loharanom-baovaon'ny mpanao gazety<ref>https://mg.globalvoices.org/2024/12/14/169738/</ref>. Ny teny hoe "mpanao gazety" dia ampiasaina rehefa mandeha eny an-kianja, "columnist" na "columnist" no ampiasaina rehefa ny lahatsorany manokana amin'ny sehatra iray, ary na dia ny "mpitsikera" aza dia ampiasaina amin'ny lohahevitra sasany: literatiora, tantara an-tsehatra, sarimihetsika, mozika, zavakanto, na gastronomy. Antsoina hoe mpanoratra na mpanao gazety izy ireo raha tsy maintsy manasongadina hevitra iray, matetika ny an'ny orinasany. Rehefa manao fanadihadiana lava sy lalina momba ny lohahevitra sarotra ny mpanao gazety, dia antsoina hoe mpanao gazety mpanao fanadihadiana izy ireo.[1] Ny tonia mpamoaka lahatsoratra, izay manome tolotra fanitsiana amin'ny alàlan'ny fanitsiana sy fanoratana lahatsoratra araka izay ilaina, dia mitana ny satan'ny mpanao gazety matihanina ihany koa, toy ny mpiara-miasa aminy ao amin'ny indostrian'ny [[Fampielezam-peo FM|fampielezam-peo]]: tonian-dahatsoratra, ary koa mpanolotra, mpaka sary an-gazety, mpanao sariitatra, mpanao sary masina, mpanao gazety ary mpanao gazety. Noho izany, ny asa dia manana lafiny maro: mpanoratra lahatsoratra mpitsikera literatiora mpanao gazety mitatitra momba ny ady mpanao sariitatra mpanao gazety mpanoratra tonian-dahatsoratra mpanoratra serie fixer mpanao gazety Editor-in-lohan'ny mpanao gazety sekretera tonian-dahatsoratra * == Mpanao gazety malagasy == {{...}} === Zon'ny mpanao Gazety: === * Zon'ny mpanao Gazety hahazo vaovao * Fanoherana ny fanerena mifanihitra amin'ny etika * Zon'ny Mpanao Gazety hiaro ny fieritreretany * Zo amin'ny fampahafatarana sy fandraisana anjara amin'ny fanampahan-kevitra * Zo amin'ny fitahiana ara-moraly sy ara-[https://www.snj.fr/declaration-des-devoirs-et-des-droits-des-journalistes/98 toekarena] {{...}} === Andraikitra ao amin'ny sosialy === {{...}} == Jereo koa == * [[Asa]] * [[Televiziôna Malagasy|Ainoamanjery malagasy]] == Rohy ivelany == * {{fr}}[http://www.ifj.org/fr Vondrona iraisam-pirenena hoan'i mpanao gazety] [[Sokajy:Asa]] [[Sokajy:Mpanao gazety]] 2rbgit5zbx6lcvq3rc089imtmv6mxlx Anjeva Gara 0 229977 1111270 1085332 2025-06-29T04:34:47Z RAKOTONIRINA Fanirilalaina Christien 35841 Infobox 1111270 wikitext text/x-wiki {{infobox tanàna |anarana= Anjeva Gara |faritany=[[Faritanin'i Antananarivo|Antananarivo]] |faritra = [[Faritra Analamanga|Analamanga]] |isam-ponina=8279 |velarantany=NC |firenena={{Madagasikara}} |sary =Anjeva.jpg |tanàna=NC|saina=Malagasy}} I '''Anjeva Gara''' dia [[Kaominina eto Madagasikara|kaominina malagasy]] ao amin' ny distrikan'[[Antananarivo Avaradrano]], faritra [[Analamanga]]. Ny isan' ny mponina ao dia 8&nbsp;279 tamin' ny taona 2018. == Tantara == {{...}} == Jeôgrafia == Eo amin' ny 25 km miantsinanana raha miala an' Antananarivo renivohitra no misy ny kaominina Anjeva Gara. Lalan-tany no mihazo azy raha avy ao [[Ambohimanambola]], misy taksiborosy mandeha amin' izany miainga avy eo [[Ambohijatovo]] ( Antananarivo Renivohitra). Ary lalana godorao raha avy any [[Ambohimalaza]], misy taksiborosy mandeha amin' izany miainga avy eo Mahazo (Antananarivo Renivohitra). == Toekarena == Lalovan' ny zotran-dalamby [[Zotra Antananarivo-Côte Est|Antananarivo-Côte Est]] ny kaominina Anjeva Gara. Ary ny fisian' ny gara ao no nahatonga ny anarana hoe Anjeva Gara. Ahitana ny OIM na Tannerie d'Anjeva izay orinasa mpanodina hoditra. Ny [[fambolena]] no iveloman' ny ankamaroan' ny olona ao Anjeva. Anisan' ny mamatsy [[anana]] sy [[legioma]] ny [[Faritra Atsinanana]] ity kaolinina ity. 10 km atsinanan' Anjeva Gara eo amin' ny reniranon' [[Ikopa]] no misy ny [[Tobim-pamokarana herinaratra Antelomita|toby famokarana herinaratra]] amin' ny rano ao Antelomita izay manana tanjaka 8,4 MW. == Fotodrafitrasa == Ahitana EPP sy CEG ny ao Anjeva Gara. == Fitantanana == Ahitana ny [[fokontany]] folo ny ao amin' ny kaominina Anjeva Gara, dia: #[[Ambatofolaka]] #[[Ambohidrazana]] #[[Ampahimasina]] #[[Anjeva Gara (fokontany)|Anjeva Gara]] #[[Anjeva Tanana]] #[[Ankadiefajoro Anjeva | Ankadiefajoro]] #[[Imaola]] #[[Imerinkasinina]] #[[Manohisoa (Anjeva Gara)|Manohisoa]] #[[Morarano faliary]] == Jereo koa == *[http://myanjeva.blogspot.de/p/anjeva.html Blaogy momba an'Anjeva] {{commonscat}} {{reflist}} {{Kaominina faritra Analamanga}} [[Sokajy:Tanàna ao Madagasikara]] [[Sokajy:Kaominina any Faritra Analamanga]] [[Sokajy:Kaominina any Madagasikara]] eio2ictbvzkloixq6on4iudi1wii7he 1111271 1111270 2025-06-29T04:35:31Z RAKOTONIRINA Fanirilalaina Christien 35841 Tsipelina 1111271 wikitext text/x-wiki {{infobox tanàna |anarana= Anjeva Gara |faritany=[[Faritanin'i Antananarivo|Antananarivo]] |faritra = [[Faritra Analamanga|Analamanga]] |isam-ponina=8279 |velarantany=NC |firenena={{Madagasikara}} |sary =Anjeva.jpg |tanàna=NC|saina=Malagasy|tanàn-dehibe=NC|fanjakana=NC}} I '''Anjeva Gara''' dia [[Kaominina eto Madagasikara|kaominina malagasy]] ao amin' ny distrikan'[[Antananarivo Avaradrano]], faritra [[Analamanga]]. Ny isan' ny mponina ao dia 8&nbsp;279 tamin' ny taona 2018. == Tantara == {{...}} == Jeôgrafia == Eo amin' ny 25 km miantsinanana raha miala an' Antananarivo renivohitra no misy ny kaominina Anjeva Gara. Lalan-tany no mihazo azy raha avy ao [[Ambohimanambola]], misy taksiborosy mandeha amin' izany miainga avy eo [[Ambohijatovo]] ( Antananarivo Renivohitra). Ary lalana godorao raha avy any [[Ambohimalaza]], misy taksiborosy mandeha amin' izany miainga avy eo Mahazo (Antananarivo Renivohitra). == Toekarena == Lalovan' ny zotran-dalamby [[Zotra Antananarivo-Côte Est|Antananarivo-Côte Est]] ny kaominina Anjeva Gara. Ary ny fisian' ny gara ao no nahatonga ny anarana hoe Anjeva Gara. Ahitana ny OIM na Tannerie d'Anjeva izay orinasa mpanodina hoditra. Ny [[fambolena]] no iveloman' ny ankamaroan' ny olona ao Anjeva. Anisan' ny mamatsy [[anana]] sy [[legioma]] ny [[Faritra Atsinanana]] ity kaolinina ity. 10 km atsinanan' Anjeva Gara eo amin' ny reniranon' [[Ikopa]] no misy ny [[Tobim-pamokarana herinaratra Antelomita|toby famokarana herinaratra]] amin' ny rano ao Antelomita izay manana tanjaka 8,4 MW. == Fotodrafitrasa == Ahitana EPP sy CEG ny ao Anjeva Gara. == Fitantanana == Ahitana ny [[fokontany]] folo ny ao amin' ny kaominina Anjeva Gara, dia: #[[Ambatofolaka]] #[[Ambohidrazana]] #[[Ampahimasina]] #[[Anjeva Gara (fokontany)|Anjeva Gara]] #[[Anjeva Tanana]] #[[Ankadiefajoro Anjeva | Ankadiefajoro]] #[[Imaola]] #[[Imerinkasinina]] #[[Manohisoa (Anjeva Gara)|Manohisoa]] #[[Morarano faliary]] == Jereo koa == *[http://myanjeva.blogspot.de/p/anjeva.html Blaogy momba an'Anjeva] {{commonscat}} {{reflist}} {{Kaominina faritra Analamanga}} [[Sokajy:Tanàna ao Madagasikara]] [[Sokajy:Kaominina any Faritra Analamanga]] [[Sokajy:Kaominina any Madagasikara]] sl6ujgav64wx5j6z7z4qf0e0akiuvq0 1111272 1111271 2025-06-29T04:36:30Z RAKOTONIRINA Fanirilalaina Christien 35841 Tsipelina 1111272 wikitext text/x-wiki {{infobox tanàna |anarana= Anjeva Gara |faritany=[[Faritanin'i Antananarivo|Antananarivo]] |faritra = [[Faritra Analamanga|Analamanga]] |isam-ponina=8279 |velarantany=NC |firenena={{Madagasikara}} |sary =Anjeva.jpg |tanàna=NC|saina=Malagasy|tanàn-dehibe=NC|fanjakana=NC}} I '''Anjeva Gara''' dia firaisam-pokotany [[Kaominina eto Madagasikara|malagasy]] ao amin' ny fivondronan'[[Antananarivo Avaradrano]], faritra [[Analamanga]]. Ny isan' ny mponina ao dia 8&nbsp;279 tamin' ny taona 2018. == Tantara == {{...}} == Jeôgrafia == Eo amin' ny 25 km miantsinanana raha miala an' Antananarivo renivohitra no misy ny kaominina Anjeva Gara. Lalan-tany no mihazo azy raha avy ao [[Ambohimanambola]], misy taksiborosy mandeha amin' izany miainga avy eo [[Ambohijatovo]] ( Antananarivo Renivohitra). Ary lalana godorao raha avy any [[Ambohimalaza]], misy taksiborosy mandeha amin' izany miainga avy eo Mahazo (Antananarivo Renivohitra). == Toekarena == Lalovan' ny zotran-dalamby [[Zotra Antananarivo-Côte Est|Antananarivo-Côte Est]] ny kaominina Anjeva Gara. Ary ny fisian' ny gara ao no nahatonga ny anarana hoe Anjeva Gara. Ahitana ny OIM na Tannerie d'Anjeva izay orinasa mpanodina hoditra. Ny [[fambolena]] no iveloman' ny ankamaroan' ny olona ao Anjeva. Anisan' ny mamatsy [[anana]] sy [[legioma]] ny [[Faritra Atsinanana]] ity kaolinina ity. 10 km atsinanan' Anjeva Gara eo amin' ny reniranon' [[Ikopa]] no misy ny [[Tobim-pamokarana herinaratra Antelomita|toby famokarana herinaratra]] amin' ny rano ao Antelomita izay manana tanjaka 8,4 MW. == Fotodrafitrasa == Ahitana EPP sy CEG ny ao Anjeva Gara. == Fitantanana == Ahitana ny [[fokontany]] folo ny ao amin' ny kaominina Anjeva Gara, dia: #[[Ambatofolaka]] #[[Ambohidrazana]] #[[Ampahimasina]] #[[Anjeva Gara (fokontany)|Anjeva Gara]] #[[Anjeva Tanana]] #[[Ankadiefajoro Anjeva | Ankadiefajoro]] #[[Imaola]] #[[Imerinkasinina]] #[[Manohisoa (Anjeva Gara)|Manohisoa]] #[[Morarano faliary]] == Jereo koa == *[http://myanjeva.blogspot.de/p/anjeva.html Blaogy momba an'Anjeva] {{commonscat}} {{reflist}} {{Kaominina faritra Analamanga}} [[Sokajy:Tanàna ao Madagasikara]] [[Sokajy:Kaominina any Faritra Analamanga]] [[Sokajy:Kaominina any Madagasikara]] 2m47ncimsgx5a9q748atsk5weeq8au6 Ambohimanambola 0 229978 1111260 1109588 2025-06-29T04:22:56Z RAKOTONIRINA Fanirilalaina Christien 35841 Infobox 1111260 wikitext text/x-wiki {{coord|-18.950000|47.616670}} {{infobox tanàna |anarana=Ambohimanambola |faritany=[[Faritanin'i Antananarivo|Antananarivo]] |faritra = [[Analamanga]] |isam-ponina=16418 |velarantany=NC |firenena={{Madagasikara}} |sary=Phenakite-38539.jpg |fanjakana=NC|ben'ny tanàna=NC|isan'ny mponina=NC}} '''Ambohimanambola''' dia [[Kaominina ao Madagasikara|kaominina malagasy]] ao amin' ny [[Distrikan'Antananarivo-Avaradrano|distrikan' Antananarivo Avaradrano]], [[Faritanin' Antananarivo]]. Ny isan' ny mponiny dia 16418 araka ny faminavinana natao tamin' ny taona 2018. Ny kaodin-kaominina dia 10205 ary ny kaodin-distrika dia 102 == Toekarena == === Fambolena sy fiompiana === Ny anjaran'ny tantsaha mampiasa zezika simika dia >75%. Ny entana faharoa lafo vidy indrindra dia vary. Ny zava-bolena lehibe indrindra amin'ny lafin'ny velarantany dia legioma hafa. Ny entana fahatelo lafo vidy indrindra dia pomme de terre. Ny isan'omby dia 910. Ny isan'ny taona nisiam-pesitry ny vorona teo anelanelan'ny taona 1999-2001 dia 1. Ny zava-bolena faharoa lehibe indrindra amin'ny lafin'ny velarantany dia vary. Ny entana lafo vidy indrindra dia legioma hafa. 15 ny mponina no manao asa tanana. 40 ny mponina no miasa tany. 40 ny mponina no miasa amin'ny fiompiana. 5 ny mponina no miasa amin'ny sampandraharaha. 50 no isan'ny kisoa. === Fotodrafitrasa === Tongavan'ny lalam-paritra ilay tanàna. Ahitana tobim-pahasalamana ao. Misy tsena isan'andro any. Ijanon'ny taksiborosy ilay kaominina. Ahitana orinasa mampiasa olona mihoatra ny 50. Ahitana sekoly ambaratonga fototra. Ahitana orinasa mampiasa olona 10 hatramin'ny 50. Misy fitrandrahana harena an-kibon'ny tany amin'ny fomba indostrialy. Ahitana kolejy ao amin'ilay tanàna. Tsy ny JIRAMA no manome ny rano. === Fitaterana === Ny fitaovam-pitaterana ampiasaina matetika indrindra dia fiara lehibe. Ny faharetan'ny dia mankany amin'ny renivohi-paritany dia 0 ora. Ny fotoam-pitaterana mankany amin'ny tanàn-dehibem-paritany amin'ny andro fahavaratra dia 0 ora. Ny lalan-tany dia azo aleha mandavan-taona. Ny saran-dalan'ny olona tokana mankany amin'ny tanàn-dehibem-paritany amin'ny andro fahavaratra dia 1000 Fmg. Ny saran-dalan'ny olona tokana mankany amin'ny tanàn-dehibem-paritany amin'ny haintany dia 1000 Fmg. == Ara-tsosialy == Ahitana fikambanam-piasatanana ao. Ahitana fikambanan-tantsaha ao. === Fari-piainana === 10 isan-jaton'ny mponina no tena mahantra dia mahantra. 20 isan-jaton'ny mponina no atao hoe mahantra. Ny halavan'ny vanim-potoana mety ahalanian'ny vokatry ny taon-dasa dia 3 volana. 30 isan-jaton'ny mponina no atao hoe manan-karena. 40 isan-jaton'ny mponina no manana fari-piainana antonontonony. == Filaminana == Ahitana zandary ao amin'ilay kaominina. == Jereo koa == * [[Tendrombohitra roa ambin' ny folon' Imerina]] == Rohy ivelany == * [http://www.ilo.cornell.edu/ilo/census.xls ilo.cornell.edu] - Statistika momba ny kaominina malagasy ary loharanom-pahaizana namoronana an'ity lahatsoratra ity. {{reflist}} {{Analamanga}} [[Sokajy:Kaominina any Faritra Analamanga]] [[Sokajy:Kaominina any Madagasikara]] qrmop78lmhsmm90tkyycs1s43dt1mqf 1111261 1111260 2025-06-29T04:24:01Z RAKOTONIRINA Fanirilalaina Christien 35841 Tsipelina 1111261 wikitext text/x-wiki {{coord|-18.950000|47.616670}} {{infobox tanàna |anarana=Ambohimanambola |faritany=[[Faritanin'i Antananarivo|Antananarivo]] |faritra = [[Analamanga]] |isam-ponina=16418 |velarantany=NC |firenena={{Madagasikara}} |sary=Phenakite-38539.jpg |fanjakana=NC|ben'ny tanàna=NC|isan'ny mponina=NC}} '''Ambohimanambola''' dia firaisam-pokotany [[Kaominina ao Madagasikara|malagasy]] ao amin' ny fivondronan' [[Distrikan'Antananarivo-Avaradrano|Antananarivo Avaradrano]], [[Faritanin' Antananarivo]]. Ny isan' ny mponiny dia 16418 araka ny faminavinana natao tamin' ny taona 2018. Ny kaodim-piraisana dia 10205 ary ny kaodim-pivondronana dia 102 == Toekarena == === Fambolena sy fiompiana === Ny anjaran'ny tantsaha mampiasa zezika simika dia >75%. Ny entana faharoa lafo vidy indrindra dia vary. Ny zava-bolena lehibe indrindra amin'ny lafin'ny velarantany dia legioma hafa. Ny entana fahatelo lafo vidy indrindra dia pomme de terre. Ny isan'omby dia 910. Ny isan'ny taona nisiam-pesitry ny vorona teo anelanelan'ny taona 1999-2001 dia 1. Ny zava-bolena faharoa lehibe indrindra amin'ny lafin'ny velarantany dia vary. Ny entana lafo vidy indrindra dia legioma hafa. 15 ny mponina no manao asa tanana. 40 ny mponina no miasa tany. 40 ny mponina no miasa amin'ny fiompiana. 5 ny mponina no miasa amin'ny sampandraharaha. 50 no isan'ny kisoa. === Fotodrafitrasa === Tongavan'ny lalam-paritra ilay tanàna. Ahitana tobim-pahasalamana ao. Misy tsena isan'andro any. Ijanon'ny taksiborosy ilay kaominina. Ahitana orinasa mampiasa olona mihoatra ny 50. Ahitana sekoly ambaratonga fototra. Ahitana orinasa mampiasa olona 10 hatramin'ny 50. Misy fitrandrahana harena an-kibon'ny tany amin'ny fomba indostrialy. Ahitana kolejy ao amin'ilay tanàna. Tsy ny JIRAMA no manome ny rano. === Fitaterana === Ny fitaovam-pitaterana ampiasaina matetika indrindra dia fiara lehibe. Ny faharetan'ny dia mankany amin'ny renivohi-paritany dia 0 ora. Ny fotoam-pitaterana mankany amin'ny tanàn-dehibem-paritany amin'ny andro fahavaratra dia 0 ora. Ny lalan-tany dia azo aleha mandavan-taona. Ny saran-dalan'ny olona tokana mankany amin'ny tanàn-dehibem-paritany amin'ny andro fahavaratra dia 1000 Fmg. Ny saran-dalan'ny olona tokana mankany amin'ny tanàn-dehibem-paritany amin'ny haintany dia 1000 Fmg. == Ara-tsosialy == Ahitana fikambanam-piasatanana ao. Ahitana fikambanan-tantsaha ao. === Fari-piainana === 10 isan-jaton'ny mponina no tena mahantra dia mahantra. 20 isan-jaton'ny mponina no atao hoe mahantra. Ny halavan'ny vanim-potoana mety ahalanian'ny vokatry ny taon-dasa dia 3 volana. 30 isan-jaton'ny mponina no atao hoe manan-karena. 40 isan-jaton'ny mponina no manana fari-piainana antonontonony. == Filaminana == Ahitana zandary ao amin'ilay kaominina. == Jereo koa == * [[Tendrombohitra roa ambin' ny folon' Imerina]] == Rohy ivelany == * [http://www.ilo.cornell.edu/ilo/census.xls ilo.cornell.edu] - Statistika momba ny kaominina malagasy ary loharanom-pahaizana namoronana an'ity lahatsoratra ity. {{reflist}} {{Analamanga}} [[Sokajy:Kaominina any Faritra Analamanga]] [[Sokajy:Kaominina any Madagasikara]] 7f4vr27rigmqkzoi15j4m71ta3dwpbv Ampanefy 0 230005 1111132 1064326 2025-06-28T18:42:32Z RAKOTONIRINA Fanirilalaina Christien 35841 Infobox 1111132 wikitext text/x-wiki {{infobox tanàna |anarana= Ampanefy |faritany=[[Faritanin'i Antananarivo|Antananarivo]] |faritra = [[Faritra Analamanga|Analamanga]] |isam-ponina=19135 |velarantany=9.69 |firenena={{Madagasikara}} |sary =Ampanefy.jpg |fanjakana=NC|tanàna=NC|ben'ny tanàna=NC}} '''Ampanefy''' dia kaominina ao amin'ny distrikan'[[Antananarivo Atsimondrano]], faritra [[Analamanga]]. ==Fokontany== 8 Fokontany: Behoririka, Ampandrorarana, Ambohidronono, Ampanefy, Ambohitsoa, Isaingy, Antalata sy Malaho. ==Renirano== *[[Sisaony]] {{kaominina faritra Analamanga}} {{reflist}} [[Sokajy:Tanàna ao Madagasikara]] [[Sokajy:Kaominina any Faritra Analamanga]] [[Sokajy:Kaominina any Madagasikara]] 2l8vk9ye7hj48sizm9r12mzyz2ifozq 1111134 1111132 2025-06-28T18:43:24Z RAKOTONIRINA Fanirilalaina Christien 35841 Infobox 1111134 wikitext text/x-wiki {{infobox tanàna |anarana= Ampanefy |faritany=[[Faritanin'i Antananarivo|Antananarivo]] |faritra = [[Faritra Analamanga|Analamanga]] |isam-ponina=19135 |velarantany=9.69 |firenena={{Madagasikara}} |sary =Ampanefy.jpg |fanjakana=NC|tanàna=NC|ben'ny tanàna=NC|isan'ny mponina=NC|tanàn-dehibe=NC}} '''Ampanefy''' dia kaominina ao amin'ny distrikan'[[Antananarivo Atsimondrano]], faritra [[Analamanga]]. ==Fokontany== 8 Fokontany: Behoririka, Ampandrorarana, Ambohidronono, Ampanefy, Ambohitsoa, Isaingy, Antalata sy Malaho. ==Renirano== *[[Sisaony]] {{kaominina faritra Analamanga}} {{reflist}} [[Sokajy:Tanàna ao Madagasikara]] [[Sokajy:Kaominina any Faritra Analamanga]] [[Sokajy:Kaominina any Madagasikara]] 9f9vwyclabrws8ft7gsa6ui5vmaw4s5 Antananarivo Renivohitra 0 230841 1111113 1109705 2025-06-28T18:20:11Z RAKOTONIRINA Fanirilalaina Christien 35841 Infobox 1111113 wikitext text/x-wiki {{infobox tanàna |anarana=Antananarivo Renivohitra |faritany=[[Faritanin'i Antananarivo| Antananarivo]] |faritra=[[Analamanga]] |ben'ny tanàna= [[Naina Andriantsitohaina]]<ref>[https://midi-madagasikara.mg/a-lire/naina-andriantsitohaina-attentat-contre-le-maire-dantananarivo-2/ Naina Andriantsitohaina: Attentat contre le maire d’Antananarivo]</ref> |isam-ponina=1054649 |firenena={{Madagasikara}} |sary=[[File:Antananarivo div4.png|Antananarivo_div4]] }} '''Antananarivo Renivohitra''' dia kaominina malagasy ao amin'ny [[distrikan'i Antananarivo]], [[faritra Analamanga]], [[Faritanin'i Antananarivo]]. Ny isam-poniny dia 1054649 araka ny faminavinana natao tamin'ny taona 2000. Ny kaodin-kaominina dia 10199 ary ny kaodin-distrika dia 101 == Vokatry ny fambolena == Ny anjaran'ny tantsaha mampiasa zezika simika dia 25-50%. Ny zava-bolena lehibe indrindra amin'ny lafin'ny velarantany dia vary. Ny isan'omby dia 240. Ny isan'ny taona nisiam-pesitry ny [[vorona]] teo anelanelan'ny taona 1999-2001 dia 1. Ny entana lafo vidy indrindra dia vary. 10 isan-jaton'ny tanimbary no voatondraka amin'ny tohidrano na paompy. 48 ny mponina no manao asa tanana. 122 no isan'ny ombivavy be ronono. 15 ny [[mponina]] no miasa tany. 37 ny mponina no miasa amin'ny sampandraharaha. 283 no isan'ny kisoa. Ara-tsosialy Ahitana fikambanam-pivarotra ao amin'io tanàna io. Ahitana fikambanam-piasatanana ao. Ahitana fikambanan-tantsaha ao. Ahitana fikambanam-pampiasa rano ao. == Fotodrafitrasa == Misy masoivohon'ny banky. Ahitana hopitaly na toeram-pitsaboana ao. Ahitana tobim-pahasalamana ao. Misy tsena isan'andro any. Ijanon'ny taksiborosy ilay kaominina. Misy fianarana ambaratonga faharoa (lise). Ahitana orinasa mampiasa olona mihoatra ny 50. Andalovan'ny lalam-pirenena ilay kaominina. Ahitana sekoly ambaratonga fototra. Ahitana orinasa mampiasa olona 10 hatramin'ny 50. Misy tranom-pitsarana maharitra any. Ahitana orinasa mampiasa olona latsaky ny folo. Misy fitrandrahana harena an-kibon'ny tany amin'ny fomba indostrialy. Ahitana [[Kôlejy|kolejy]] ao amin'ilay tanàna. Ny JIRAMA no manome ny rano. Misy biraom-paositra ao. == Fitaterana == Ahitana lalana godorô ao amin'ny kaominina. Ny lalan-tany dia azo aleha mandavan-taona. Misy fikambanan'ny mpampiasa lalan-tany ao. == Fahasoavana == 10 isan-jaton'ny mponina no tena mahantra dia mahantra. 45 isan-jaton'ny mponina no atao hoe mahantra. Ny halavan'ny vanim-potoana mety ahalanian'ny vokatry ny taon-dasa dia 4 volana. 5 isan-jaton'ny mponina no atao hoe manan-karena. 40 isan-jaton'ny mponina no manana fari-piainana antonontonony. == Endri-javatra == Misy masoivohon'ny ministeran'ny fiompiana. Misy masoivohon'ny ministeran'ny fiompiana. Misy sampandraharaha misahana ny fananan-tany ao. Misy sampandraharaha misahana ny fananan-tany ao. Misy masoivohon'ny ministeran'ny fahasalamana. Misy masoivohon'ny ministeran'ny fahasalamana. Misy masoivohon'ny ministeran'ny rano sy ny ala. Misy masoivohon'ny ministeran'ny rano sy ny ala. Misy masoivohon'ny ministeran'ny asa tany. Misy masoivohon'ny ministeran'ny asa tany. Misy masoivohon'ny ministeran'ny fiarovana. Misy masoivohon'ny ministeran'ny fiarovana. Misy masoivohon'ny ministeran'ny fanabeazana. Misy masoivohon'ny ministeran'ny fanabeazana. Misy masoivohon'ny ministeran'ny mponina. Misy masoivohon'ny ministeran'ny mponina. Misy masoivohon'ny ministeran'ny angovo ao amin'ilay tanàna. Misy masoivohon'ny ministeran'ny angovo ao amin'ilay tanàna. Misy masoivohon'ny fanaraha-mason'ny asa. Misy masoivohon'ny fanaraha-mason'ny asa. Misy masoivohon'ny ministeran'ny asa vaventy. Misy masoivohon'ny ministeran'ny asa vaventy. == Olana == Ahitana miaramila ao amin'ilay kaominina. Ny isan'ny vono olona tanatin'ny taona 1999-2001 dia 23. Ny isan'ny vakitrano tanatin'ny taona 1999-2001 dia 154. Ahitana polisy ao amin'ilay kaominina. Ahitana zandary ao amin'ilay kaominina. 7 no isan'ireo mpamono olona tratra tanatin'ny taona 1999-2001. == Rohy ivelany == * [http://www.ilo.cornell.edu/ilo/census.xls ilo.cornell.edu] - Statistika momba ny kaominina malagasy ary loharanom-pahaizana namoronana an'ity lahatsoratra ity. {{reflist}} {{Kaominina faritra Analamanga}} {{commonscat|Antananarivo}} [[Sokajy:Tanàna ao Madagasikara]] [[Sokajy:Kaominina any Faritra Analamanga]] [[Sokajy:Kaominina any Madagasikara]] kwx9qh09dbmcqrat2obsa1s9zk1pmrt Ankadikely Ilafy 0 230842 1111273 1103796 2025-06-29T04:38:05Z RAKOTONIRINA Fanirilalaina Christien 35841 Infobox 1111273 wikitext text/x-wiki {{coord|18|51|S|47|33|E}} {{infobox tanàna |anarana=Ankadikely Ilafy |faritany=[[Faritanin'i Antananarivo|Antananarivo]] |faritra=[[Analamanga]] |isam-ponina=55456 |firenena={{Madagasikara}} |sary=Ankadikely Ilafy 2.JPG |saina=Malagasy|fanjakana=NC|tanàna=Nc}} '''Ankadikely Ilafy''' dia kaominina malagasy ao amin'ny [[distrikan'i Antananarivo Avaradrano]], [[Analamanga]], [[Faritanin'i Antananarivo]]. Ny velaran-tany dia eo ho eo amin'ny 36,7 km²; ny isan'ny mponina dia 183.315 araka ny faminavinana natao ny 26 jolay 2023, izany hoe 4.995 isaka ny km².Ny kaodin-kaominina dia 10302 ary ny kaodin-Distrika dia 103. 18 ireo Fokontany mandrafitra azy : Ambohibe, Ambohipanja, Ambohitraina, Ambohitrarahaba, Andafiavaratra, Andranovelona, Andrononobe, Ankadikely, Antanandrano, Antanetibe, Antsahamarofoza, Antsampandrano, Belanitra, Ilafy, Manazary, Mandrosoa, Manjaka, Masinandriana. == Vokatry ny fambolena == Ny anjaran'ny tantsaha mampiasa zezika simika dia 25-50%. Ny entana faharoa lafo vidy indrindra dia mangahazo. Ny zava-bolena lehibe indrindra amin'ny lafin'ny velarantany dia vary. Ny entana fahatelo lafo vidy indrindra dia chou vert. Ny isan'omby dia 700. Ny isan'ny taona nisiam-pesitry ny vorona teo anelanelan'ny taona 1999-2001 dia 3. Ny zava-bolena faharoa lehibe indrindra amin'ny lafin'ny velarantany dia mangahazo. Ny entana lafo vidy indrindra dia vary. 30 isan-jaton'ny tanimbary no voatondraka amin'ny tohidrano na paompy. 15 ny mponina no manao asa tanana. 96 no isan'ny ombivavy be ronono. 22 ny mponina no miasa tany. 10 ny mponina no miasa amin'ny fiompiana. 53 ny mponina no miasa amin'ny sampandraharaha. 215 no isan'ny kisoa. == Ara-tsosialy == Ahitana Fikambanan'ny Mpampiasa rano ao. == Fotodrafitrasa == Tongavan'ny lalam-paritra ilay tanàna. Ahitana hopitaly na toeram-pitsaboana ao. Ahitana tobim-pahasalamana ao. Misy tsena isan'andro any. Ahitana orinasa mampiasa olona mihoatra ny 50. Andalovan'ny lalam-pirenena ilay kaominina. Ahitana sekoly ambaratonga fototra. Ahitana orinasa mampiasa olona 10 hatramin'ny 50. Ahitana orinasa mampiasa olona latsaky ny folo. Misy fitrandrahana harena an-kibon'ny tany amin'ny fomba indostrialy. Ahitana kolejy ao amin'ilay tanàna. Ny JIRAMA no manome ny rano. == Fitaterana == Ny fitaovam-pitaterana ampiasaina matetika indrindra dia fiara lehibe. Ny faharetan'ny dia mankany amin'ny renivohi-paritany dia 0 ora. Ahitana lalana godorô ao amin'ny kaominina. Ny fotoam-pitaterana mankany amin'ny tanàn-dehibem-paritany amin'ny andro fahavaratra dia 0 ora. Ny lalan-tany dia azo aleha mandavan-taona. Ny saran-dalan'ny olona tokana mankany amin'ny tanàn-dehibem-paritany amin'ny andro fahavaratra dia 1000 Fmg. Ny saran-dalan'ny olona tokana mankany amin'ny tanàn-dehibem-paritany amin'ny haintany dia 1000 Fmg. == Fahasoavana == 5 isan-jaton'ny mponina no tena mahantra dia mahantra. 25 isan-jaton'ny mponina no atao hoe mahantra. Ny halavan'ny vanim-potoana mety ahalanian'ny vokatry ny taon-dasa dia 3 volana. 25 isan-jaton'ny mponina no atao hoe manan-karena. 45 isan-jaton'ny mponina no manana fari-piainana antonontonony. == Endri-javatra == == Olana == Ny isan'ny vakitrano tanatin'ny taona 1999-2001 dia 5. Ahitana Borigadin'ny zandarimaria ao amin'ilay kaominina, ary Paositra Avanse kosa ao amin'ny Fokontanin'i Mandrosoa. == Rohy ivelany == * [http://www.ilo.cornell.edu/ilo/census.xls ilo.cornell.edu] - Statistika momba ny kaominina malagasy ary loharanom-pahaizana namoronana an'ity lahatsoratra ity. [[Sokajy:Kaominina any Faritra Analamanga]] 30dpy5elhznrm808nnjymcow0ttmlvn 1111279 1111273 2025-06-29T07:18:48Z 102.17.118.218 Infobox 1111279 wikitext text/x-wiki {{coord|18|51|S|47|33|E}} {{infobox tanàna |anarana=Ankadikely Ilafy |faritany=[[Faritanin'i Antananarivo|Antananarivo]] |faritra=[[Analamanga]] |isam-ponina=55456 |firenena={{Madagasikara}} |sary=Ankadikely Ilafy 2.JPG |saina=Malagasy|fanjakana=NC|tanàna=Nc|ben'ny tanàna=NC}} '''Ankadikely Ilafy''' dia kaominina malagasy ao amin'ny [[distrikan'i Antananarivo Avaradrano]], [[Analamanga]], [[Faritanin'i Antananarivo]]. Ny velaran-tany dia eo ho eo amin'ny 36,7 km²; ny isan'ny mponina dia 183.315 araka ny faminavinana natao ny 26 jolay 2023, izany hoe 4.995 isaka ny km².Ny kaodin-kaominina dia 10302 ary ny kaodin-Distrika dia 103. 18 ireo Fokontany mandrafitra azy : Ambohibe, Ambohipanja, Ambohitraina, Ambohitrarahaba, Andafiavaratra, Andranovelona, Andrononobe, Ankadikely, Antanandrano, Antanetibe, Antsahamarofoza, Antsampandrano, Belanitra, Ilafy, Manazary, Mandrosoa, Manjaka, Masinandriana. == Vokatry ny fambolena == Ny anjaran'ny tantsaha mampiasa zezika simika dia 25-50%. Ny entana faharoa lafo vidy indrindra dia mangahazo. Ny zava-bolena lehibe indrindra amin'ny lafin'ny velarantany dia vary. Ny entana fahatelo lafo vidy indrindra dia chou vert. Ny isan'omby dia 700. Ny isan'ny taona nisiam-pesitry ny vorona teo anelanelan'ny taona 1999-2001 dia 3. Ny zava-bolena faharoa lehibe indrindra amin'ny lafin'ny velarantany dia mangahazo. Ny entana lafo vidy indrindra dia vary. 30 isan-jaton'ny tanimbary no voatondraka amin'ny tohidrano na paompy. 15 ny mponina no manao asa tanana. 96 no isan'ny ombivavy be ronono. 22 ny mponina no miasa tany. 10 ny mponina no miasa amin'ny fiompiana. 53 ny mponina no miasa amin'ny sampandraharaha. 215 no isan'ny kisoa. == Ara-tsosialy == Ahitana Fikambanan'ny Mpampiasa rano ao. == Fotodrafitrasa == Tongavan'ny lalam-paritra ilay tanàna. Ahitana hopitaly na toeram-pitsaboana ao. Ahitana tobim-pahasalamana ao. Misy tsena isan'andro any. Ahitana orinasa mampiasa olona mihoatra ny 50. Andalovan'ny lalam-pirenena ilay kaominina. Ahitana sekoly ambaratonga fototra. Ahitana orinasa mampiasa olona 10 hatramin'ny 50. Ahitana orinasa mampiasa olona latsaky ny folo. Misy fitrandrahana harena an-kibon'ny tany amin'ny fomba indostrialy. Ahitana kolejy ao amin'ilay tanàna. Ny JIRAMA no manome ny rano. == Fitaterana == Ny fitaovam-pitaterana ampiasaina matetika indrindra dia fiara lehibe. Ny faharetan'ny dia mankany amin'ny renivohi-paritany dia 0 ora. Ahitana lalana godorô ao amin'ny kaominina. Ny fotoam-pitaterana mankany amin'ny tanàn-dehibem-paritany amin'ny andro fahavaratra dia 0 ora. Ny lalan-tany dia azo aleha mandavan-taona. Ny saran-dalan'ny olona tokana mankany amin'ny tanàn-dehibem-paritany amin'ny andro fahavaratra dia 1000 Fmg. Ny saran-dalan'ny olona tokana mankany amin'ny tanàn-dehibem-paritany amin'ny haintany dia 1000 Fmg. == Fahasoavana == 5 isan-jaton'ny mponina no tena mahantra dia mahantra. 25 isan-jaton'ny mponina no atao hoe mahantra. Ny halavan'ny vanim-potoana mety ahalanian'ny vokatry ny taon-dasa dia 3 volana. 25 isan-jaton'ny mponina no atao hoe manan-karena. 45 isan-jaton'ny mponina no manana fari-piainana antonontonony. == Endri-javatra == == Olana == Ny isan'ny vakitrano tanatin'ny taona 1999-2001 dia 5. Ahitana Borigadin'ny zandarimaria ao amin'ilay kaominina, ary Paositra Avanse kosa ao amin'ny Fokontanin'i Mandrosoa. == Rohy ivelany == * [http://www.ilo.cornell.edu/ilo/census.xls ilo.cornell.edu] - Statistika momba ny kaominina malagasy ary loharanom-pahaizana namoronana an'ity lahatsoratra ity. [[Sokajy:Kaominina any Faritra Analamanga]] kc1t4s7zyv6hxvfohtgvtn9bxeskccv 1111281 1111279 2025-06-29T07:20:09Z 102.17.118.218 Tsipelina 1111281 wikitext text/x-wiki {{coord|18|51|S|47|33|E}} {{infobox tanàna |anarana=Ankadikely Ilafy |faritany=[[Faritanin'i Antananarivo|Antananarivo]] |faritra=[[Analamanga]] |isam-ponina=55456 |firenena={{Madagasikara}} |sary=Ankadikely Ilafy 2.JPG |saina=Malagasy|fanjakana=NC|tanàna=Nc|ben'ny tanàna=NC}} '''Ankadikely Ilafy''' dia firaisam-pokotany malagasy ao amin'ny fivondronana [[distrikan'i Antananarivo Avaradrano|Antananarivo Avaradrano]], [[Analamanga]], [[Faritanin'i Antananarivo]]. Ny velaran-tany dia eo ho eo amin'ny 36,7 km²; ny isan'ny mponina dia 183.315 araka ny faminavinana natao ny 26 jolay 2023, izany hoe 4.995 isaka ny km².Ny kaodim-piraisana dia 10302 ary ny kaodim-pivondronana dia 103. 18 ireo Fokontany mandrafitra azy : Ambohibe, Ambohipanja, Ambohitraina, Ambohitrarahaba, Andafiavaratra, Andranovelona, Andrononobe, Ankadikely, Antanandrano, Antanetibe, Antsahamarofoza, Antsampandrano, Belanitra, Ilafy, Manazary, Mandrosoa, Manjaka, Masinandriana. == Vokatry ny fambolena == Ny anjaran'ny tantsaha mampiasa zezika simika dia 25-50%. Ny entana faharoa lafo vidy indrindra dia mangahazo. Ny zava-bolena lehibe indrindra amin'ny lafin'ny velarantany dia vary. Ny entana fahatelo lafo vidy indrindra dia chou vert. Ny isan'omby dia 700. Ny isan'ny taona nisiam-pesitry ny vorona teo anelanelan'ny taona 1999-2001 dia 3. Ny zava-bolena faharoa lehibe indrindra amin'ny lafin'ny velarantany dia mangahazo. Ny entana lafo vidy indrindra dia vary. 30 isan-jaton'ny tanimbary no voatondraka amin'ny tohidrano na paompy. 15 ny mponina no manao asa tanana. 96 no isan'ny ombivavy be ronono. 22 ny mponina no miasa tany. 10 ny mponina no miasa amin'ny fiompiana. 53 ny mponina no miasa amin'ny sampandraharaha. 215 no isan'ny kisoa. == Ara-tsosialy == Ahitana Fikambanan'ny Mpampiasa rano ao. == Fotodrafitrasa == Tongavan'ny lalam-paritra ilay tanàna. Ahitana hopitaly na toeram-pitsaboana ao. Ahitana tobim-pahasalamana ao. Misy tsena isan'andro any. Ahitana orinasa mampiasa olona mihoatra ny 50. Andalovan'ny lalam-pirenena ilay kaominina. Ahitana sekoly ambaratonga fototra. Ahitana orinasa mampiasa olona 10 hatramin'ny 50. Ahitana orinasa mampiasa olona latsaky ny folo. Misy fitrandrahana harena an-kibon'ny tany amin'ny fomba indostrialy. Ahitana kolejy ao amin'ilay tanàna. Ny JIRAMA no manome ny rano. == Fitaterana == Ny fitaovam-pitaterana ampiasaina matetika indrindra dia fiara lehibe. Ny faharetan'ny dia mankany amin'ny renivohi-paritany dia 0 ora. Ahitana lalana godorô ao amin'ny kaominina. Ny fotoam-pitaterana mankany amin'ny tanàn-dehibem-paritany amin'ny andro fahavaratra dia 0 ora. Ny lalan-tany dia azo aleha mandavan-taona. Ny saran-dalan'ny olona tokana mankany amin'ny tanàn-dehibem-paritany amin'ny andro fahavaratra dia 1000 Fmg. Ny saran-dalan'ny olona tokana mankany amin'ny tanàn-dehibem-paritany amin'ny haintany dia 1000 Fmg. == Fahasoavana == 5 isan-jaton'ny mponina no tena mahantra dia mahantra. 25 isan-jaton'ny mponina no atao hoe mahantra. Ny halavan'ny vanim-potoana mety ahalanian'ny vokatry ny taon-dasa dia 3 volana. 25 isan-jaton'ny mponina no atao hoe manan-karena. 45 isan-jaton'ny mponina no manana fari-piainana antonontonony. == Endri-javatra == == Olana == Ny isan'ny vakitrano tanatin'ny taona 1999-2001 dia 5. Ahitana Borigadin'ny zandarimaria ao amin'ilay kaominina, ary Paositra Avanse kosa ao amin'ny Fokontanin'i Mandrosoa. == Rohy ivelany == * [http://www.ilo.cornell.edu/ilo/census.xls ilo.cornell.edu] - Statistika momba ny kaominina malagasy ary loharanom-pahaizana namoronana an'ity lahatsoratra ity. [[Sokajy:Kaominina any Faritra Analamanga]] pxkfeyjnx951a2g75t9i2yu4qttem0c Sabotsy Namehana 0 230843 1111320 1068053 2025-06-29T10:05:41Z RAKOTONIRINA Fanirilalaina Christien 35841 Tsipelina 1111320 wikitext text/x-wiki {{infobox tanàna |anarana=Sabotsy Namehana |faritany=[[Faritanin'i Antananarivo|Antananarivo]] |faritra = [[Analamanga]] |isam-ponina=57363 |velarantany= 17 |firenena={{Madagasikara}} |sary=Main road Sabotsy Namehana.JPG }} '''Sabotsy Namehana''' dia firaisam-pokotany malagasy ao amin'ny fivondronan[[distrikan'i Antananarivo Avaradrano|'i Antananarivo Avaradrano]], [[Faritanin'i Antananarivo]]. Ny isam-poniny dia 57363 araka ny faminavinana natao tamin'ny taona 2000. Ny kaodim-pitaraisana dia 10207 ary ny kaodim-piraisana dia 102 == Vokatry ny fambolena == Ny entana faharoa lafo vidy indrindra dia vary. Ny zava-bolena lehibe indrindra amin'ny lafin'ny velarantany dia vary. Ny entana fahatelo lafo vidy indrindra dia chou vert. Ny isan'omby dia 1212. Ny isan'ny taona nisiam-pesitry ny vorona teo anelanelan'ny taona 1999-2001 dia 3. Ny zava-bolena faharoa lehibe indrindra amin'ny lafin'ny velarantany dia legioma hafa. Ny entana lafo vidy indrindra dia legioma hafa. 15 isan-jaton'ny tanimbary no voatondraka amin'ny tohidrano na paompy. 5 ny mponina no manao asa tanana. 70 ny mponina no miasa tany. 10 ny mponina no miasa amin'ny fanjonoana. 15 ny mponina no miasa amin'ny sampandraharaha. 487 no isan'ny kisoa. == Ara-tsosialy == Ahitana fikambanam-pivarotra ao amin'io tanàna io. Ahitana fikambanam-piasatanana ao. Ahitana fikambanan-tantsaha ao. Ahitana fikambanam-panjono ao amin'io tanàna io. Ahitana fikambanam-pampiasa rano ao. == Fotodrafitrasa == Tongavan'ny lalam-paritra ilay tanàna. Ahitana hopitaly na toeram-pitsaboana ao. Ahitana tobim-pahasalamana ao. Misy tsena isan'andro any. Ijanon'ny taksiborosy ilay kaominina. Misy fianarana ambaratonga faharoa (lise). Ahitana orinasa mampiasa olona mihoatra ny 50. Andalovan'ny lalam-pirenena ilay kaominina. Ahitana sekoly ambaratonga fototra. Ahitana orinasa mampiasa olona 10 hatramin'ny 50. Misy fitrandrahana harena an-kibon'ny tany amin'ny fomba indostrialy. Ahitana kolejy ao amin'ilay tanàna. Ny JIRAMA no manome ny rano. Misy biraom-paositra ao. == Fitaterana == Ny fitaovam-pitaterana ampiasaina matetika indrindra dia fiara lehibe. Ny faharetan'ny dia mankany amin'ny renivohi-paritany dia 0 ora. Ahitana lalana godorô ao amin'ny kaominina. Ny fotoam-pitaterana mankany amin'ny tanàn-dehibem-paritany amin'ny andro fahavaratra dia 0 ora. Ny lalan-tany dia azo aleha mandavan-taona. Ny saran-dalan'ny olona tokana mankany amin'ny tanàn-dehibem-paritany amin'ny andro fahavaratra dia 1000 Fmg. Misy fikambanan'ny mpampiasa lalan-tany ao. Ny saran-dalan'ny olona tokana mankany amin'ny tanàn-dehibem-paritany amin'ny haintany dia 1000 Fmg. == Fahasoavana == 40 isan-jaton'ny mponina no atao hoe mahantra. Ny halavan'ny vanim-potoana mety ahalanian'ny vokatry ny taon-dasa dia 5 volana. 10 isan-jaton'ny mponina no atao hoe manan-karena. 50 isan-jaton'ny mponina no manana fari-piainana antonontonony. == Endri-javatra == == Olana == Tapaka in-3 ny lalana tao anatin'ny taona 1999-2001. Ahitana polisy ao amin'ilay kaominina. == Rohy ivelany == * [http://www.ilo.cornell.edu/ilo/census.xls ilo.cornell.edu] - Statistika momba ny kaominina malagasy ary loharanom-pahaizana namoronana an'ity lahatsoratra ity. {{reflist}} {{commonscat}} {{Analamanga}} [[Sokajy:Kaominina any Faritra Analamanga]] [[Sokajy:Kaominina any Madagasikara]] kmzamq02qik51tqitae51kvl6whcibd 1111321 1111320 2025-06-29T10:06:27Z RAKOTONIRINA Fanirilalaina Christien 35841 Infobox 1111321 wikitext text/x-wiki {{infobox tanàna |anarana=Sabotsy Namehana |faritany=[[Faritanin'i Antananarivo|Antananarivo]] |faritra = [[Analamanga]] |isam-ponina=57363 |velarantany= 17 |firenena={{Madagasikara}} |sary=Main road Sabotsy Namehana.JPG |saina=Malagasy|tanàn-dehibe=NC}} '''Sabotsy Namehana''' dia firaisam-pokotany malagasy ao amin'ny fivondronan[[distrikan'i Antananarivo Avaradrano|'i Antananarivo Avaradrano]], [[Faritanin'i Antananarivo]]. Ny isam-poniny dia 57363 araka ny faminavinana natao tamin'ny taona 2000. Ny kaodim-pitaraisana dia 10207 ary ny kaodim-piraisana dia 102 == Vokatry ny fambolena == Ny entana faharoa lafo vidy indrindra dia vary. Ny zava-bolena lehibe indrindra amin'ny lafin'ny velarantany dia vary. Ny entana fahatelo lafo vidy indrindra dia chou vert. Ny isan'omby dia 1212. Ny isan'ny taona nisiam-pesitry ny vorona teo anelanelan'ny taona 1999-2001 dia 3. Ny zava-bolena faharoa lehibe indrindra amin'ny lafin'ny velarantany dia legioma hafa. Ny entana lafo vidy indrindra dia legioma hafa. 15 isan-jaton'ny tanimbary no voatondraka amin'ny tohidrano na paompy. 5 ny mponina no manao asa tanana. 70 ny mponina no miasa tany. 10 ny mponina no miasa amin'ny fanjonoana. 15 ny mponina no miasa amin'ny sampandraharaha. 487 no isan'ny kisoa. == Ara-tsosialy == Ahitana fikambanam-pivarotra ao amin'io tanàna io. Ahitana fikambanam-piasatanana ao. Ahitana fikambanan-tantsaha ao. Ahitana fikambanam-panjono ao amin'io tanàna io. Ahitana fikambanam-pampiasa rano ao. == Fotodrafitrasa == Tongavan'ny lalam-paritra ilay tanàna. Ahitana hopitaly na toeram-pitsaboana ao. Ahitana tobim-pahasalamana ao. Misy tsena isan'andro any. Ijanon'ny taksiborosy ilay kaominina. Misy fianarana ambaratonga faharoa (lise). Ahitana orinasa mampiasa olona mihoatra ny 50. Andalovan'ny lalam-pirenena ilay kaominina. Ahitana sekoly ambaratonga fototra. Ahitana orinasa mampiasa olona 10 hatramin'ny 50. Misy fitrandrahana harena an-kibon'ny tany amin'ny fomba indostrialy. Ahitana kolejy ao amin'ilay tanàna. Ny JIRAMA no manome ny rano. Misy biraom-paositra ao. == Fitaterana == Ny fitaovam-pitaterana ampiasaina matetika indrindra dia fiara lehibe. Ny faharetan'ny dia mankany amin'ny renivohi-paritany dia 0 ora. Ahitana lalana godorô ao amin'ny kaominina. Ny fotoam-pitaterana mankany amin'ny tanàn-dehibem-paritany amin'ny andro fahavaratra dia 0 ora. Ny lalan-tany dia azo aleha mandavan-taona. Ny saran-dalan'ny olona tokana mankany amin'ny tanàn-dehibem-paritany amin'ny andro fahavaratra dia 1000 Fmg. Misy fikambanan'ny mpampiasa lalan-tany ao. Ny saran-dalan'ny olona tokana mankany amin'ny tanàn-dehibem-paritany amin'ny haintany dia 1000 Fmg. == Fahasoavana == 40 isan-jaton'ny mponina no atao hoe mahantra. Ny halavan'ny vanim-potoana mety ahalanian'ny vokatry ny taon-dasa dia 5 volana. 10 isan-jaton'ny mponina no atao hoe manan-karena. 50 isan-jaton'ny mponina no manana fari-piainana antonontonony. == Endri-javatra == == Olana == Tapaka in-3 ny lalana tao anatin'ny taona 1999-2001. Ahitana polisy ao amin'ilay kaominina. == Rohy ivelany == * [http://www.ilo.cornell.edu/ilo/census.xls ilo.cornell.edu] - Statistika momba ny kaominina malagasy ary loharanom-pahaizana namoronana an'ity lahatsoratra ity. {{reflist}} {{commonscat}} {{Analamanga}} [[Sokajy:Kaominina any Faritra Analamanga]] [[Sokajy:Kaominina any Madagasikara]] 6pu9vh7cth25hn6587773r0uisfde58 1111322 1111321 2025-06-29T10:07:11Z RAKOTONIRINA Fanirilalaina Christien 35841 Infobox 1111322 wikitext text/x-wiki {{infobox tanàna |anarana=Sabotsy Namehana |faritany=[[Faritanin'i Antananarivo|Antananarivo]] |faritra = [[Analamanga]] |isam-ponina=57363 |velarantany= 17 |firenena={{Madagasikara}} |sary=Main road Sabotsy Namehana.JPG |saina=Malagasy|tanàn-dehibe=NC|fanjakana=NC|tanàna=NC}} '''Sabotsy Namehana''' dia firaisam-pokotany malagasy ao amin'ny fivondronan[[distrikan'i Antananarivo Avaradrano|'i Antananarivo Avaradrano]], [[Faritanin'i Antananarivo]]. Ny isam-poniny dia 57363 araka ny faminavinana natao tamin'ny taona 2000. Ny kaodim-pitaraisana dia 10207 ary ny kaodim-piraisana dia 102 == Vokatry ny fambolena == Ny entana faharoa lafo vidy indrindra dia vary. Ny zava-bolena lehibe indrindra amin'ny lafin'ny velarantany dia vary. Ny entana fahatelo lafo vidy indrindra dia chou vert. Ny isan'omby dia 1212. Ny isan'ny taona nisiam-pesitry ny vorona teo anelanelan'ny taona 1999-2001 dia 3. Ny zava-bolena faharoa lehibe indrindra amin'ny lafin'ny velarantany dia legioma hafa. Ny entana lafo vidy indrindra dia legioma hafa. 15 isan-jaton'ny tanimbary no voatondraka amin'ny tohidrano na paompy. 5 ny mponina no manao asa tanana. 70 ny mponina no miasa tany. 10 ny mponina no miasa amin'ny fanjonoana. 15 ny mponina no miasa amin'ny sampandraharaha. 487 no isan'ny kisoa. == Ara-tsosialy == Ahitana fikambanam-pivarotra ao amin'io tanàna io. Ahitana fikambanam-piasatanana ao. Ahitana fikambanan-tantsaha ao. Ahitana fikambanam-panjono ao amin'io tanàna io. Ahitana fikambanam-pampiasa rano ao. == Fotodrafitrasa == Tongavan'ny lalam-paritra ilay tanàna. Ahitana hopitaly na toeram-pitsaboana ao. Ahitana tobim-pahasalamana ao. Misy tsena isan'andro any. Ijanon'ny taksiborosy ilay kaominina. Misy fianarana ambaratonga faharoa (lise). Ahitana orinasa mampiasa olona mihoatra ny 50. Andalovan'ny lalam-pirenena ilay kaominina. Ahitana sekoly ambaratonga fototra. Ahitana orinasa mampiasa olona 10 hatramin'ny 50. Misy fitrandrahana harena an-kibon'ny tany amin'ny fomba indostrialy. Ahitana kolejy ao amin'ilay tanàna. Ny JIRAMA no manome ny rano. Misy biraom-paositra ao. == Fitaterana == Ny fitaovam-pitaterana ampiasaina matetika indrindra dia fiara lehibe. Ny faharetan'ny dia mankany amin'ny renivohi-paritany dia 0 ora. Ahitana lalana godorô ao amin'ny kaominina. Ny fotoam-pitaterana mankany amin'ny tanàn-dehibem-paritany amin'ny andro fahavaratra dia 0 ora. Ny lalan-tany dia azo aleha mandavan-taona. Ny saran-dalan'ny olona tokana mankany amin'ny tanàn-dehibem-paritany amin'ny andro fahavaratra dia 1000 Fmg. Misy fikambanan'ny mpampiasa lalan-tany ao. Ny saran-dalan'ny olona tokana mankany amin'ny tanàn-dehibem-paritany amin'ny haintany dia 1000 Fmg. == Fahasoavana == 40 isan-jaton'ny mponina no atao hoe mahantra. Ny halavan'ny vanim-potoana mety ahalanian'ny vokatry ny taon-dasa dia 5 volana. 10 isan-jaton'ny mponina no atao hoe manan-karena. 50 isan-jaton'ny mponina no manana fari-piainana antonontonony. == Endri-javatra == == Olana == Tapaka in-3 ny lalana tao anatin'ny taona 1999-2001. Ahitana polisy ao amin'ilay kaominina. == Rohy ivelany == * [http://www.ilo.cornell.edu/ilo/census.xls ilo.cornell.edu] - Statistika momba ny kaominina malagasy ary loharanom-pahaizana namoronana an'ity lahatsoratra ity. {{reflist}} {{commonscat}} {{Analamanga}} [[Sokajy:Kaominina any Faritra Analamanga]] [[Sokajy:Kaominina any Madagasikara]] susx9dyb9n16e3iakso5lv9g1u63t1g 1111323 1111322 2025-06-29T10:07:49Z RAKOTONIRINA Fanirilalaina Christien 35841 Infobox 1111323 wikitext text/x-wiki {{infobox tanàna |anarana=Sabotsy Namehana |faritany=[[Faritanin'i Antananarivo|Antananarivo]] |faritra = [[Analamanga]] |isam-ponina=57363 |velarantany= 17km2 |firenena={{Madagasikara}} |sary=Main road Sabotsy Namehana.JPG |saina=Malagasy|tanàn-dehibe=NC|fanjakana=NC|tanàna=NC|ben'ny tanàna=NC}} '''Sabotsy Namehana''' dia firaisam-pokotany malagasy ao amin'ny fivondronan[[distrikan'i Antananarivo Avaradrano|'i Antananarivo Avaradrano]], [[Faritanin'i Antananarivo]]. Ny isam-poniny dia 57363 araka ny faminavinana natao tamin'ny taona 2000. Ny kaodim-pitaraisana dia 10207 ary ny kaodim-piraisana dia 102 == Vokatry ny fambolena == Ny entana faharoa lafo vidy indrindra dia vary. Ny zava-bolena lehibe indrindra amin'ny lafin'ny velarantany dia vary. Ny entana fahatelo lafo vidy indrindra dia chou vert. Ny isan'omby dia 1212. Ny isan'ny taona nisiam-pesitry ny vorona teo anelanelan'ny taona 1999-2001 dia 3. Ny zava-bolena faharoa lehibe indrindra amin'ny lafin'ny velarantany dia legioma hafa. Ny entana lafo vidy indrindra dia legioma hafa. 15 isan-jaton'ny tanimbary no voatondraka amin'ny tohidrano na paompy. 5 ny mponina no manao asa tanana. 70 ny mponina no miasa tany. 10 ny mponina no miasa amin'ny fanjonoana. 15 ny mponina no miasa amin'ny sampandraharaha. 487 no isan'ny kisoa. == Ara-tsosialy == Ahitana fikambanam-pivarotra ao amin'io tanàna io. Ahitana fikambanam-piasatanana ao. Ahitana fikambanan-tantsaha ao. Ahitana fikambanam-panjono ao amin'io tanàna io. Ahitana fikambanam-pampiasa rano ao. == Fotodrafitrasa == Tongavan'ny lalam-paritra ilay tanàna. Ahitana hopitaly na toeram-pitsaboana ao. Ahitana tobim-pahasalamana ao. Misy tsena isan'andro any. Ijanon'ny taksiborosy ilay kaominina. Misy fianarana ambaratonga faharoa (lise). Ahitana orinasa mampiasa olona mihoatra ny 50. Andalovan'ny lalam-pirenena ilay kaominina. Ahitana sekoly ambaratonga fototra. Ahitana orinasa mampiasa olona 10 hatramin'ny 50. Misy fitrandrahana harena an-kibon'ny tany amin'ny fomba indostrialy. Ahitana kolejy ao amin'ilay tanàna. Ny JIRAMA no manome ny rano. Misy biraom-paositra ao. == Fitaterana == Ny fitaovam-pitaterana ampiasaina matetika indrindra dia fiara lehibe. Ny faharetan'ny dia mankany amin'ny renivohi-paritany dia 0 ora. Ahitana lalana godorô ao amin'ny kaominina. Ny fotoam-pitaterana mankany amin'ny tanàn-dehibem-paritany amin'ny andro fahavaratra dia 0 ora. Ny lalan-tany dia azo aleha mandavan-taona. Ny saran-dalan'ny olona tokana mankany amin'ny tanàn-dehibem-paritany amin'ny andro fahavaratra dia 1000 Fmg. Misy fikambanan'ny mpampiasa lalan-tany ao. Ny saran-dalan'ny olona tokana mankany amin'ny tanàn-dehibem-paritany amin'ny haintany dia 1000 Fmg. == Fahasoavana == 40 isan-jaton'ny mponina no atao hoe mahantra. Ny halavan'ny vanim-potoana mety ahalanian'ny vokatry ny taon-dasa dia 5 volana. 10 isan-jaton'ny mponina no atao hoe manan-karena. 50 isan-jaton'ny mponina no manana fari-piainana antonontonony. == Endri-javatra == == Olana == Tapaka in-3 ny lalana tao anatin'ny taona 1999-2001. Ahitana polisy ao amin'ilay kaominina. == Rohy ivelany == * [http://www.ilo.cornell.edu/ilo/census.xls ilo.cornell.edu] - Statistika momba ny kaominina malagasy ary loharanom-pahaizana namoronana an'ity lahatsoratra ity. {{reflist}} {{commonscat}} {{Analamanga}} [[Sokajy:Kaominina any Faritra Analamanga]] [[Sokajy:Kaominina any Madagasikara]] qfaqck0w9zau9zbnjsnm0rgjldpuu33 Ambohimangakely 0 230844 1111266 1108328 2025-06-29T04:30:25Z RAKOTONIRINA Fanirilalaina Christien 35841 Infobox 1111266 wikitext text/x-wiki {{coord|-18.900000|47.600000}} {{infobox tanàna |anarana=Ambohimangakely |faritany=[[Faritanin'i Antananarivo|Antananarivo]] |faritra = [[Analamanga]] |isam-ponina=45932 |velarantany=NC |firenena={{Madagasikara}} |sary=RN_65_Amoronakona.jpg |fanjakana=NC|ben'ny tanàna=NC}} '''Ambohimangakely''' dia kaominina malagasy ao amin'ny [[distrikan'i Antananarivo Avaradrano]], [[Faritanin'i Antananarivo]]. Ny isam-poniny dia 45932 araka ny faminavinana natao tamin'ny taona 2000. Ny kaodin-kaominina dia 10209 ary ny kaodin-distrika dia 102 == Vokatry ny fambolena == Ny anjaran'ny tantsaha mampiasa zezika simika dia 5-25%. Ny entana faharoa lafo vidy indrindra dia chou vert. Ny zava-bolena lehibe indrindra amin'ny lafin'ny velarantany dia vary. Ny entana fahatelo lafo vidy indrindra dia poivron. Ny isan'omby dia 220. Ny isan'ny taona nisiam-pesitry ny vorona teo anelanelan'ny taona 1999-2001 dia 3. Ny zava-bolena faharoa lehibe indrindra amin'ny lafin'ny velarantany dia chou vert. Ny entana lafo vidy indrindra dia vary. 40 isan-jaton'ny tanimbary no voatondraka amin'ny tohidrano na paompy. 20 ny mponina no manao asa tanana. 50 no isan'ny ombivavy be ronono. 65 ny mponina no miasa tany. 15 ny mponina no miasa amin'ny sampandraharaha. 100 no isan'ny kisoa. == Ara-tsosialy == Ahitana fikambanam-piasatanana ao. Ahitana fikambanan-tantsaha ao. == Fotodrafitrasa == Tongavan'ny lalam-paritra ilay tanàna. Ahitana tobim-pahasalamana ao. Misy tsena isan'andro any. Ijanon'ny taksiborosy ilay kaominina. Ahitana orinasa mampiasa olona mihoatra ny 50. Andalovan'ny lalam-pirenena ilay kaominina. Ahitana sekoly ambaratonga fototra. Ahitana orinasa mampiasa olona 10 hatramin'ny 50. Ahitana orinasa mampiasa olona latsaky ny folo. Misy fitrandrahana harena an-kibon'ny tany amin'ny fomba indostrialy. Ahitana kolejy ao amin'ilay tanàna. Tsy ny JIRAMA no manome ny rano. Ny JIRAMA no manome ny rano. Misy biraom-paositra ao. == Fitaterana == Ny fitaovam-pitaterana ampiasaina matetika indrindra dia fiara lehibe. Ny faharetan'ny dia mankany amin'ny renivohi-paritany dia 0 ora. Ahitana lalana godorô ao amin'ny kaominina. Ny fotoam-pitaterana mankany amin'ny tanàn-dehibem-paritany amin'ny andro fahavaratra dia 0 ora. Ny saran-dalan'ny olona tokana mankany amin'ny tanàn-dehibem-paritany amin'ny andro fahavaratra dia 1000 Fmg. Ny saran-dalan'ny olona tokana mankany amin'ny tanàn-dehibem-paritany amin'ny haintany dia 1000 Fmg. == Fahasoavana == 10 isan-jaton'ny mponina no tena mahantra dia mahantra. 60 isan-jaton'ny mponina no atao hoe mahantra. Ny halavan'ny vanim-potoana mety ahalanian'ny vokatry ny taon-dasa dia 3 volana. 10 isan-jaton'ny mponina no atao hoe manan-karena. 20 isan-jaton'ny mponina no manana fari-piainana antonontonony. == Endri-javatra == == Olana == Ny isan'ny vono olona tanatin'ny taona 1999-2001 dia 3. Ny isan'ny vakitrano tanatin'ny taona 1999-2001 dia 184. Ahitana zandary ao amin'ilay kaominina. == Rohy ivelany == * [http://www.ilo.cornell.edu/ilo/census.xls ilo.cornell.edu] - Statistika momba ny kaominina malagasy ary loharanom-pahaizana namoronana an'ity lahatsoratra ity. {{reflist}} {{commonscat}} {{Analamanga}} [[Sokajy:Kaominina any Faritra Analamanga]] [[Sokajy:Kaominina any Madagasikara]] 4e959hd7tmnw6ezhv2o4a3reoc3pml1 1111267 1111266 2025-06-29T04:31:08Z RAKOTONIRINA Fanirilalaina Christien 35841 Infobox 1111267 wikitext text/x-wiki {{coord|-18.900000|47.600000}} {{infobox tanàna |anarana=Ambohimangakely |faritany=[[Faritanin'i Antananarivo|Antananarivo]] |faritra = [[Analamanga]] |isam-ponina=45932 |velarantany=NC |firenena={{Madagasikara}} |sary=RN_65_Amoronakona.jpg |fanjakana=NC|ben'ny tanàna=NC|saina=Malagasy|tanàna=NC}} '''Ambohimangakely''' dia kaominina malagasy ao amin'ny [[distrikan'i Antananarivo Avaradrano]], [[Faritanin'i Antananarivo]]. Ny isam-poniny dia 45932 araka ny faminavinana natao tamin'ny taona 2000. Ny kaodin-kaominina dia 10209 ary ny kaodin-distrika dia 102 == Vokatry ny fambolena == Ny anjaran'ny tantsaha mampiasa zezika simika dia 5-25%. Ny entana faharoa lafo vidy indrindra dia chou vert. Ny zava-bolena lehibe indrindra amin'ny lafin'ny velarantany dia vary. Ny entana fahatelo lafo vidy indrindra dia poivron. Ny isan'omby dia 220. Ny isan'ny taona nisiam-pesitry ny vorona teo anelanelan'ny taona 1999-2001 dia 3. Ny zava-bolena faharoa lehibe indrindra amin'ny lafin'ny velarantany dia chou vert. Ny entana lafo vidy indrindra dia vary. 40 isan-jaton'ny tanimbary no voatondraka amin'ny tohidrano na paompy. 20 ny mponina no manao asa tanana. 50 no isan'ny ombivavy be ronono. 65 ny mponina no miasa tany. 15 ny mponina no miasa amin'ny sampandraharaha. 100 no isan'ny kisoa. == Ara-tsosialy == Ahitana fikambanam-piasatanana ao. Ahitana fikambanan-tantsaha ao. == Fotodrafitrasa == Tongavan'ny lalam-paritra ilay tanàna. Ahitana tobim-pahasalamana ao. Misy tsena isan'andro any. Ijanon'ny taksiborosy ilay kaominina. Ahitana orinasa mampiasa olona mihoatra ny 50. Andalovan'ny lalam-pirenena ilay kaominina. Ahitana sekoly ambaratonga fototra. Ahitana orinasa mampiasa olona 10 hatramin'ny 50. Ahitana orinasa mampiasa olona latsaky ny folo. Misy fitrandrahana harena an-kibon'ny tany amin'ny fomba indostrialy. Ahitana kolejy ao amin'ilay tanàna. Tsy ny JIRAMA no manome ny rano. Ny JIRAMA no manome ny rano. Misy biraom-paositra ao. == Fitaterana == Ny fitaovam-pitaterana ampiasaina matetika indrindra dia fiara lehibe. Ny faharetan'ny dia mankany amin'ny renivohi-paritany dia 0 ora. Ahitana lalana godorô ao amin'ny kaominina. Ny fotoam-pitaterana mankany amin'ny tanàn-dehibem-paritany amin'ny andro fahavaratra dia 0 ora. Ny saran-dalan'ny olona tokana mankany amin'ny tanàn-dehibem-paritany amin'ny andro fahavaratra dia 1000 Fmg. Ny saran-dalan'ny olona tokana mankany amin'ny tanàn-dehibem-paritany amin'ny haintany dia 1000 Fmg. == Fahasoavana == 10 isan-jaton'ny mponina no tena mahantra dia mahantra. 60 isan-jaton'ny mponina no atao hoe mahantra. Ny halavan'ny vanim-potoana mety ahalanian'ny vokatry ny taon-dasa dia 3 volana. 10 isan-jaton'ny mponina no atao hoe manan-karena. 20 isan-jaton'ny mponina no manana fari-piainana antonontonony. == Endri-javatra == == Olana == Ny isan'ny vono olona tanatin'ny taona 1999-2001 dia 3. Ny isan'ny vakitrano tanatin'ny taona 1999-2001 dia 184. Ahitana zandary ao amin'ilay kaominina. == Rohy ivelany == * [http://www.ilo.cornell.edu/ilo/census.xls ilo.cornell.edu] - Statistika momba ny kaominina malagasy ary loharanom-pahaizana namoronana an'ity lahatsoratra ity. {{reflist}} {{commonscat}} {{Analamanga}} [[Sokajy:Kaominina any Faritra Analamanga]] [[Sokajy:Kaominina any Madagasikara]] puqmrqiqrlaeh4q5umltakviajdyp4v 1111268 1111267 2025-06-29T04:32:41Z RAKOTONIRINA Fanirilalaina Christien 35841 Tsipelina 1111268 wikitext text/x-wiki {{coord|-18.900000|47.600000}} {{infobox tanàna |anarana=Ambohimangakely |faritany=[[Faritanin'i Antananarivo|Antananarivo]] |faritra = [[Analamanga]] |isam-ponina=45932 |velarantany=NC |firenena={{Madagasikara}} |sary=RN_65_Amoronakona.jpg |fanjakana=NC|ben'ny tanàna=NC|saina=Malagasy|tanàna=NC}} '''Ambohimangakely''' dia firaisam-pokotany malagasy ao amin'ny fivondronana[[distrikan'i Antananarivo Avaradrano|'i Antananarivo Avaradrano]], [[Faritanin'i Antananarivo]]. Ny isam-poniny dia 45932 araka ny faminavinana natao tamin'ny taona 2000. Ny kaodim-piraisana dia 10209 ary ny kaodim-pivondronana dia 102 == Vokatry ny fambolena == Ny anjaran'ny tantsaha mampiasa zezika simika dia 5-25%. Ny entana faharoa lafo vidy indrindra dia chou vert. Ny zava-bolena lehibe indrindra amin'ny lafin'ny velarantany dia vary. Ny entana fahatelo lafo vidy indrindra dia poivron. Ny isan'omby dia 220. Ny isan'ny taona nisiam-pesitry ny vorona teo anelanelan'ny taona 1999-2001 dia 3. Ny zava-bolena faharoa lehibe indrindra amin'ny lafin'ny velarantany dia chou vert. Ny entana lafo vidy indrindra dia vary. 40 isan-jaton'ny tanimbary no voatondraka amin'ny tohidrano na paompy. 20 ny mponina no manao asa tanana. 50 no isan'ny ombivavy be ronono. 65 ny mponina no miasa tany. 15 ny mponina no miasa amin'ny sampandraharaha. 100 no isan'ny kisoa. == Ara-tsosialy == Ahitana fikambanam-piasatanana ao. Ahitana fikambanan-tantsaha ao. == Fotodrafitrasa == Tongavan'ny lalam-paritra ilay tanàna. Ahitana tobim-pahasalamana ao. Misy tsena isan'andro any. Ijanon'ny taksiborosy ilay kaominina. Ahitana orinasa mampiasa olona mihoatra ny 50. Andalovan'ny lalam-pirenena ilay kaominina. Ahitana sekoly ambaratonga fototra. Ahitana orinasa mampiasa olona 10 hatramin'ny 50. Ahitana orinasa mampiasa olona latsaky ny folo. Misy fitrandrahana harena an-kibon'ny tany amin'ny fomba indostrialy. Ahitana kolejy ao amin'ilay tanàna. Tsy ny JIRAMA no manome ny rano. Ny JIRAMA no manome ny rano. Misy biraom-paositra ao. == Fitaterana == Ny fitaovam-pitaterana ampiasaina matetika indrindra dia fiara lehibe. Ny faharetan'ny dia mankany amin'ny renivohi-paritany dia 0 ora. Ahitana lalana godorô ao amin'ny kaominina. Ny fotoam-pitaterana mankany amin'ny tanàn-dehibem-paritany amin'ny andro fahavaratra dia 0 ora. Ny saran-dalan'ny olona tokana mankany amin'ny tanàn-dehibem-paritany amin'ny andro fahavaratra dia 1000 Fmg. Ny saran-dalan'ny olona tokana mankany amin'ny tanàn-dehibem-paritany amin'ny haintany dia 1000 Fmg. == Fahasoavana == 10 isan-jaton'ny mponina no tena mahantra dia mahantra. 60 isan-jaton'ny mponina no atao hoe mahantra. Ny halavan'ny vanim-potoana mety ahalanian'ny vokatry ny taon-dasa dia 3 volana. 10 isan-jaton'ny mponina no atao hoe manan-karena. 20 isan-jaton'ny mponina no manana fari-piainana antonontonony. == Endri-javatra == == Olana == Ny isan'ny vono olona tanatin'ny taona 1999-2001 dia 3. Ny isan'ny vakitrano tanatin'ny taona 1999-2001 dia 184. Ahitana zandary ao amin'ilay kaominina. == Rohy ivelany == * [http://www.ilo.cornell.edu/ilo/census.xls ilo.cornell.edu] - Statistika momba ny kaominina malagasy ary loharanom-pahaizana namoronana an'ity lahatsoratra ity. {{reflist}} {{commonscat}} {{Analamanga}} [[Sokajy:Kaominina any Faritra Analamanga]] [[Sokajy:Kaominina any Madagasikara]] sesq04lsk3iewn92bgzg1mxpl048n73 1111269 1111268 2025-06-29T04:33:33Z RAKOTONIRINA Fanirilalaina Christien 35841 1111269 wikitext text/x-wiki {{coord|-18.900000|47.600000}} {{infobox tanàna |anarana=Ambohimangakely |faritany=[[Faritanin'i Antananarivo|Antananarivo]] |faritra = [[Analamanga]] |isam-ponina=45932 |velarantany=NC |firenena={{Madagasikara}} |sary=RN_65_Amoronakona.jpg |fanjakana=NC|ben'ny tanàna=NC|saina=Malagasy|tanàna=NC}} '''Ambohimangakely''' dia firaisam-pokotany malagasy ao amin'ny fivondronana[[distrikan'i Antananarivo Avaradrano|'i Antananarivo Avaradrano]], [[Faritanin'i Antananarivo]]. Ny isam-poniny dia 45932 araka ny faminavinana natao tamin'ny taona 2000. Ny kaodim-piraisana dia 10209 ary ny kaodim-pivondronana dia 102 [[File:EPP Betafo Ambohimangakely.jpg|EPP_Betafo_Ambohimangakely]] == Vokatry ny fambolena == Ny anjaran'ny tantsaha mampiasa zezika simika dia 5-25%. Ny entana faharoa lafo vidy indrindra dia chou vert. Ny zava-bolena lehibe indrindra amin'ny lafin'ny velarantany dia vary. Ny entana fahatelo lafo vidy indrindra dia poivron. Ny isan'omby dia 220. Ny isan'ny taona nisiam-pesitry ny vorona teo anelanelan'ny taona 1999-2001 dia 3. Ny zava-bolena faharoa lehibe indrindra amin'ny lafin'ny velarantany dia chou vert. Ny entana lafo vidy indrindra dia vary. 40 isan-jaton'ny tanimbary no voatondraka amin'ny tohidrano na paompy. 20 ny mponina no manao asa tanana. 50 no isan'ny ombivavy be ronono. 65 ny mponina no miasa tany. 15 ny mponina no miasa amin'ny sampandraharaha. 100 no isan'ny kisoa. == Ara-tsosialy == Ahitana fikambanam-piasatanana ao. Ahitana fikambanan-tantsaha ao. == Fotodrafitrasa == Tongavan'ny lalam-paritra ilay tanàna. Ahitana tobim-pahasalamana ao. Misy tsena isan'andro any. Ijanon'ny taksiborosy ilay kaominina. Ahitana orinasa mampiasa olona mihoatra ny 50. Andalovan'ny lalam-pirenena ilay kaominina. Ahitana sekoly ambaratonga fototra. Ahitana orinasa mampiasa olona 10 hatramin'ny 50. Ahitana orinasa mampiasa olona latsaky ny folo. Misy fitrandrahana harena an-kibon'ny tany amin'ny fomba indostrialy. Ahitana kolejy ao amin'ilay tanàna. Tsy ny JIRAMA no manome ny rano. Ny JIRAMA no manome ny rano. Misy biraom-paositra ao. == Fitaterana == Ny fitaovam-pitaterana ampiasaina matetika indrindra dia fiara lehibe. Ny faharetan'ny dia mankany amin'ny renivohi-paritany dia 0 ora. Ahitana lalana godorô ao amin'ny kaominina. Ny fotoam-pitaterana mankany amin'ny tanàn-dehibem-paritany amin'ny andro fahavaratra dia 0 ora. Ny saran-dalan'ny olona tokana mankany amin'ny tanàn-dehibem-paritany amin'ny andro fahavaratra dia 1000 Fmg. Ny saran-dalan'ny olona tokana mankany amin'ny tanàn-dehibem-paritany amin'ny haintany dia 1000 Fmg. == Fahasoavana == 10 isan-jaton'ny mponina no tena mahantra dia mahantra. 60 isan-jaton'ny mponina no atao hoe mahantra. Ny halavan'ny vanim-potoana mety ahalanian'ny vokatry ny taon-dasa dia 3 volana. 10 isan-jaton'ny mponina no atao hoe manan-karena. 20 isan-jaton'ny mponina no manana fari-piainana antonontonony. == Endri-javatra == == Olana == Ny isan'ny vono olona tanatin'ny taona 1999-2001 dia 3. Ny isan'ny vakitrano tanatin'ny taona 1999-2001 dia 184. Ahitana zandary ao amin'ilay kaominina. == Rohy ivelany == * [http://www.ilo.cornell.edu/ilo/census.xls ilo.cornell.edu] - Statistika momba ny kaominina malagasy ary loharanom-pahaizana namoronana an'ity lahatsoratra ity. {{reflist}} {{commonscat}} {{Analamanga}} [[Sokajy:Kaominina any Faritra Analamanga]] [[Sokajy:Kaominina any Madagasikara]] mecwas236uaqlhi3kzyit4smg1h98cj Ambohimalaza Miray 0 230845 1111258 1072229 2025-06-29T04:19:46Z RAKOTONIRINA Fanirilalaina Christien 35841 Infobox 1111258 wikitext text/x-wiki {{infobox tanàna |anarana=Ambohimalaza Miray |faritany=Antananarivo |faritra [[Analamanga]] |isam-ponina=8790 |firenena={{Madagasikara}} |sary= Portail Sud du village d'Ambohimalaza.JPG |saina=Malagasy|velarantany=NC|tanàna=NC|fanjakana=NC}} '''Ambohimalaza Miray''' dia kaominina malagasy ao amin'ny [[Distrikan'Antananarivo-Avaradrano|distrikan' Antananarivo Avaradrano]], [[Faritra Analamanga]], [[Faritanin'i Antananarivo]]. Ny isa-mponiny dia 8 790 araka ny faminavinana natao tamin' ny taona 2000. Ny kaodin-kaominina dia 10223 ary ny kaodin-distrika dia 102. == Tantara == === Faha mpanjaka === Ara-tantara, Ambohitraivo no isan’ ny renivohi-panjakana natanjaka indrindra tao Imerina ankoatran' [[Ambohidrabiby]] izay renivohi-panjakan' ny mpanjaka [[Andrianafovaratra]] (nanjaka 1575-1610). Resin-d[[Ralambo]] anefa Andrianafovaratra mpanjakan’ Ambohitraivo, koa ho fanamarihana izany dia Ambohimalazabe izay toerana eo avaratr' Ambohitraivo no nofinidin-dRalambo honenan’ [[Andriatompokoindrindra|Andriantompokoindrindra]] zanany lahimatoa sy Ravaomasina, ary Ambohitraivo eo atsimo kosa dia novain-dRalambo ho [[Imerikasinina]] no anarany. Ny taranak’ Andriantompokoindrindra sy Ravaomasina kosa dia nifindra teo ampita avaratr’ Ambohimalazabe, eo amin' ilay toerana atao hoe Ambohimalaza. Teo Ambohimalaza kosa, amin’ ny ilany andrefan' Ambohimalaza no nonina ny [[Andriantompokoindrindra (foko)|taranak’ Andriantompokoindrindra]] ka ny ilany avaratra no an’ ny tarana-d[[Ratompoinandriana]] sy [[Andriandambo]], lahimatoa sy lahiaivon’ Andriantompokoindrindra ary ny ilany atsimo kosa no an’ny taranak’ Andriamahatsiravina zanaka faralahin’ Andriantompokoindrindra. Misy [[lovantsofina]] milaza fa ireo taranak’ Andriantompokoindrindra monina amin’ io avaratra io dia [[Andriamasinavalona (foko)|Andriamasinavalona]] sy [[Zazamarolahy]] ny firazanany. Araka izany, noporofoin’ Andriantompokoindrindra fa ny andriana dia mianavaratra hatrany ary ny avo razana no monina amin’ ny avaratra indrindra eo amin’ ny vohitra. Ny ilany antsinanan' Ambohimalaza kosa dia ny tera-dRavaomasina no nonina teo. == Vokatry ny fambolena == Ny anjaran'ny tantsaha mampiasa zezika simika dia <5%. Ny entana faharoa lafo vidy indrindra dia tomates. Ny zava-bolena lehibe indrindra amin'ny lafin'ny velarantany dia vary. Ny entana fahatelo lafo vidy indrindra dia pomme de terre. Ny isan'omby dia 675. Ny isan'ny taona nisiam-pesitry ny vorona teo anelanelan'ny taona 1999-2001 dia 3. Ny zava-bolena faharoa lehibe indrindra amin'ny lafin'ny velarantany dia mangahazo. Ny entana lafo vidy indrindra dia legioma hafa. 75 isan-jaton'ny tanimbary no voatondraka amin'ny tohidrano na paompy. 37 ny mponina no manao asa tanana. 120 no isan'ny ombivavy be ronono. 60 ny mponina no miasa tany. 3 ny mponina no miasa amin'ny sampandraharaha. 150 no isan'ny kisoa. == Ara-tsosialy == Ahitana fikambanam-piasatanana ao. Ahitana fikambanan-tantsaha ao. == Fotodrafitrasa == Tongavan'ny lalam-paritra ilay tanàna. Ahitana tobim-pahasalamana ao. Ijanon'ny taksiborosy ilay kaominina. Andalovan'ny lalam-pirenena ilay kaominina. Ahitana sekoly ambaratonga fototra. Ahitana orinasa mampiasa olona latsaky ny folo. Misy fitrandrahana harena an-kibon'ny tany amin'ny fomba indostrialy. Ahitana kolejy ao amin'ilay tanàna. Tsy ny JIRAMA no manome ny rano. Misy biraom-paositra ao. == Fitaterana == Ny fitaovam-pitaterana ampiasaina matetika indrindra dia fiara lehibe. Ny faharetan'ny dia mankany amin'ny renivohi-paritany dia 0 ora. Ny fotoam-pitaterana mankany amin'ny tanàn-dehibem-paritany amin'ny andro fahavaratra dia 0 ora. Ny lalan-tany dia azo aleha mandavan-taona. Ny saran-dalan'ny olona tokana mankany amin'ny tanàn-dehibem-paritany amin'ny andro fahavaratra dia 1000 Fmg. Ny saran-dalan'ny olona tokana mankany amin'ny tanàn-dehibem-paritany amin'ny haintany dia 1000 Fmg. == Fahasoavana == 5 isan-jaton'ny mponina no tena mahantra dia mahantra. 60 isan-jaton'ny mponina no atao hoe mahantra. Ny halavan'ny vanim-potoana mety ahalanian'ny vokatry ny taon-dasa dia 3 volana. 15 isan-jaton'ny mponina no atao hoe manan-karena. 20 isan-jaton'ny mponina no manana fari-piainana antonontonony. == Endri-javatra == == Olana == Ny isan'ny vakitrano tanatin'ny taona 1999-2001 dia 8. Ahitana zandary ao amin'ilay kaominina. == Rohy ivelany == * [http://www.ilo.cornell.edu/ilo/census.xls ilo.cornell.edu] - Statistika momba ny kaominina malagasy ary loharanom-pahaizana namoronana an'ity lahatsoratra ity. {{reflist}} {{commonscat}} {{Analamanga}} [[Sokajy:Kaominina any Madagasikara]] [[Sokajy:Kaominina any Faritra Analamanga]] dpj3ztqg5inxlkc9b72u805on4if6vc 1111259 1111258 2025-06-29T04:21:24Z RAKOTONIRINA Fanirilalaina Christien 35841 Tsipelina 1111259 wikitext text/x-wiki {{infobox tanàna |anarana=Ambohimalaza Miray |faritany=Antananarivo |faritra [[Analamanga]] |isam-ponina=8790 |firenena={{Madagasikara}} |sary= Portail Sud du village d'Ambohimalaza.JPG |saina=Malagasy|velarantany=NC|tanàna=NC|fanjakana=NC}} '''Ambohimalaza Miray''' dia firaisam-pokotany malagasy ao amin'ny fivondronan[[Distrikan'Antananarivo-Avaradrano|' Antananarivo Avaradrano]], [[Faritra Analamanga]], [[Faritanin'i Antananarivo]]. Ny isa-mponiny dia 8 790 araka ny faminavinana natao tamin' ny taona 2000. Ny kaodim-piraisana dia 10223 ary ny kaodim-pivondronana dia 102. == Tantara == === Faha mpanjaka === Ara-tantara, Ambohitraivo no isan’ ny renivohi-panjakana natanjaka indrindra tao Imerina ankoatran' [[Ambohidrabiby]] izay renivohi-panjakan' ny mpanjaka [[Andrianafovaratra]] (nanjaka 1575-1610). Resin-d[[Ralambo]] anefa Andrianafovaratra mpanjakan’ Ambohitraivo, koa ho fanamarihana izany dia Ambohimalazabe izay toerana eo avaratr' Ambohitraivo no nofinidin-dRalambo honenan’ [[Andriatompokoindrindra|Andriantompokoindrindra]] zanany lahimatoa sy Ravaomasina, ary Ambohitraivo eo atsimo kosa dia novain-dRalambo ho [[Imerikasinina]] no anarany. Ny taranak’ Andriantompokoindrindra sy Ravaomasina kosa dia nifindra teo ampita avaratr’ Ambohimalazabe, eo amin' ilay toerana atao hoe Ambohimalaza. Teo Ambohimalaza kosa, amin’ ny ilany andrefan' Ambohimalaza no nonina ny [[Andriantompokoindrindra (foko)|taranak’ Andriantompokoindrindra]] ka ny ilany avaratra no an’ ny tarana-d[[Ratompoinandriana]] sy [[Andriandambo]], lahimatoa sy lahiaivon’ Andriantompokoindrindra ary ny ilany atsimo kosa no an’ny taranak’ Andriamahatsiravina zanaka faralahin’ Andriantompokoindrindra. Misy [[lovantsofina]] milaza fa ireo taranak’ Andriantompokoindrindra monina amin’ io avaratra io dia [[Andriamasinavalona (foko)|Andriamasinavalona]] sy [[Zazamarolahy]] ny firazanany. Araka izany, noporofoin’ Andriantompokoindrindra fa ny andriana dia mianavaratra hatrany ary ny avo razana no monina amin’ ny avaratra indrindra eo amin’ ny vohitra. Ny ilany antsinanan' Ambohimalaza kosa dia ny tera-dRavaomasina no nonina teo. == Vokatry ny fambolena == Ny anjaran'ny tantsaha mampiasa zezika simika dia <5%. Ny entana faharoa lafo vidy indrindra dia tomates. Ny zava-bolena lehibe indrindra amin'ny lafin'ny velarantany dia vary. Ny entana fahatelo lafo vidy indrindra dia pomme de terre. Ny isan'omby dia 675. Ny isan'ny taona nisiam-pesitry ny vorona teo anelanelan'ny taona 1999-2001 dia 3. Ny zava-bolena faharoa lehibe indrindra amin'ny lafin'ny velarantany dia mangahazo. Ny entana lafo vidy indrindra dia legioma hafa. 75 isan-jaton'ny tanimbary no voatondraka amin'ny tohidrano na paompy. 37 ny mponina no manao asa tanana. 120 no isan'ny ombivavy be ronono. 60 ny mponina no miasa tany. 3 ny mponina no miasa amin'ny sampandraharaha. 150 no isan'ny kisoa. == Ara-tsosialy == Ahitana fikambanam-piasatanana ao. Ahitana fikambanan-tantsaha ao. == Fotodrafitrasa == Tongavan'ny lalam-paritra ilay tanàna. Ahitana tobim-pahasalamana ao. Ijanon'ny taksiborosy ilay kaominina. Andalovan'ny lalam-pirenena ilay kaominina. Ahitana sekoly ambaratonga fototra. Ahitana orinasa mampiasa olona latsaky ny folo. Misy fitrandrahana harena an-kibon'ny tany amin'ny fomba indostrialy. Ahitana kolejy ao amin'ilay tanàna. Tsy ny JIRAMA no manome ny rano. Misy biraom-paositra ao. == Fitaterana == Ny fitaovam-pitaterana ampiasaina matetika indrindra dia fiara lehibe. Ny faharetan'ny dia mankany amin'ny renivohi-paritany dia 0 ora. Ny fotoam-pitaterana mankany amin'ny tanàn-dehibem-paritany amin'ny andro fahavaratra dia 0 ora. Ny lalan-tany dia azo aleha mandavan-taona. Ny saran-dalan'ny olona tokana mankany amin'ny tanàn-dehibem-paritany amin'ny andro fahavaratra dia 1000 Fmg. Ny saran-dalan'ny olona tokana mankany amin'ny tanàn-dehibem-paritany amin'ny haintany dia 1000 Fmg. == Fahasoavana == 5 isan-jaton'ny mponina no tena mahantra dia mahantra. 60 isan-jaton'ny mponina no atao hoe mahantra. Ny halavan'ny vanim-potoana mety ahalanian'ny vokatry ny taon-dasa dia 3 volana. 15 isan-jaton'ny mponina no atao hoe manan-karena. 20 isan-jaton'ny mponina no manana fari-piainana antonontonony. == Endri-javatra == == Olana == Ny isan'ny vakitrano tanatin'ny taona 1999-2001 dia 8. Ahitana zandary ao amin'ilay kaominina. == Rohy ivelany == * [http://www.ilo.cornell.edu/ilo/census.xls ilo.cornell.edu] - Statistika momba ny kaominina malagasy ary loharanom-pahaizana namoronana an'ity lahatsoratra ity. {{reflist}} {{commonscat}} {{Analamanga}} [[Sokajy:Kaominina any Madagasikara]] [[Sokajy:Kaominina any Faritra Analamanga]] 9s6llrpcybh9bjn8nxw3z7quuqrvwbt Fieferana 0 230846 1111306 952845 2025-06-29T09:02:51Z RAKOTONIRINA Fanirilalaina Christien 35841 Tsipelina 1111306 wikitext text/x-wiki {{coord|-18.833330|47.650000}} {{infobox tanàna |anarana=Fieferana |faritany=Antananarivo |isam-ponina=12985 |firenena={{Madagasikara}} }} '''Fieferana''' dia firaisam-pokotany malagasy ao amin'ny fivondronan[[distrikan'i Antananarivo Avaradrano|'i Antananarivo Avaradrano]], [[Faritanin'i Antananarivo]]. Ny isam-poniny dia 12985 araka ny faminavinana natao tamin'ny taona 2000. Ny kaodim-piraisana dia 10227 ary ny kaodim-pivondronana dia 102 == Vokatry ny fambolena == Ny anjaran'ny tantsaha mampiasa zezika simika dia <5%. Ny zava-bolena lehibe indrindra amin'ny lafin'ny velarantany dia vary. Ny isan'omby dia 1012. Ny isan'ny taona nisiam-pesitry ny vorona teo anelanelan'ny taona 1999-2001 dia 3. Ny zava-bolena faharoa lehibe indrindra amin'ny lafin'ny velarantany dia mangahazo. Ny entana lafo vidy indrindra dia vary. 30 isan-jaton'ny tanimbary no voatondraka amin'ny tohidrano na paompy. 10 no isan'ny ombivavy be ronono. 90 ny mponina no miasa tany. 10 ny mponina no miasa amin'ny sampandraharaha. 320 no isan'ny kisoa. == Ara-tsosialy == Ahitana fikambanam-pampiasa rano ao. == Fotodrafitrasa == Tongavan'ny lalam-paritra ilay tanàna. Ahitana tobim-pahasalamana ao. Ijanon'ny taksiborosy ilay kaominina. Ahitana sekoly ambaratonga fototra. Ahitana kolejy ao amin'ilay tanàna. Tsy ny JIRAMA no manome ny rano. Misy biraom-paositra ao. == Fitaterana == Ny fitaovam-pitaterana ampiasaina matetika indrindra dia fiara lehibe. Ny faharetan'ny dia mankany amin'ny renivohi-paritany dia 1 ora. Ny fotoam-pitaterana mankany amin'ny tanàn-dehibem-paritany amin'ny andro fahavaratra dia 2 ora. Ny lalan-tany dia azo aleha mandavan-taona. Ny saran-dalan'ny olona tokana mankany amin'ny tanàn-dehibem-paritany amin'ny andro fahavaratra dia 5000 Fmg. Misy fikambanan'ny mpampiasa lalan-tany ao. Ny saran-dalan'ny olona tokana mankany amin'ny tanàn-dehibem-paritany amin'ny haintany dia 5000 Fmg. == Fahasoavana == 5 isan-jaton'ny mponina no tena mahantra dia mahantra. 60 isan-jaton'ny mponina no atao hoe mahantra. Ny halavan'ny vanim-potoana mety ahalanian'ny vokatry ny taon-dasa dia 3 volana. 10 isan-jaton'ny mponina no atao hoe manan-karena. 25 isan-jaton'ny mponina no manana fari-piainana antonontonony. == Endri-javatra == == Olana == Ny isan'ny vono olona tanatin'ny taona 1999-2001 dia 1. Ny isan'ny vakitrano tanatin'ny taona 1999-2001 dia 1. == Rohy ivelany == * [http://www.ilo.cornell.edu/ilo/census.xls ilo.cornell.edu] - Statistika momba ny kaominina malagasy ary loharanom-pahaizana namoronana an'ity lahatsoratra ity. [[Sokajy:Kaominina any Madagasikara]] 2bahqe7vz33q5lvtbdplgfdfx7b6pxh 1111307 1111306 2025-06-29T09:03:40Z RAKOTONIRINA Fanirilalaina Christien 35841 Infobox 1111307 wikitext text/x-wiki {{coord|-18.833330|47.650000}} {{infobox tanàna |anarana=Fieferana |faritany=Antananarivo |isam-ponina=12985 |firenena={{Madagasikara}} |saina=Malagasy|velarantany=NC}} '''Fieferana''' dia firaisam-pokotany malagasy ao amin'ny fivondronan[[distrikan'i Antananarivo Avaradrano|'i Antananarivo Avaradrano]], [[Faritanin'i Antananarivo]]. Ny isam-poniny dia 12985 araka ny faminavinana natao tamin'ny taona 2000. Ny kaodim-piraisana dia 10227 ary ny kaodim-pivondronana dia 102 == Vokatry ny fambolena == Ny anjaran'ny tantsaha mampiasa zezika simika dia <5%. Ny zava-bolena lehibe indrindra amin'ny lafin'ny velarantany dia vary. Ny isan'omby dia 1012. Ny isan'ny taona nisiam-pesitry ny vorona teo anelanelan'ny taona 1999-2001 dia 3. Ny zava-bolena faharoa lehibe indrindra amin'ny lafin'ny velarantany dia mangahazo. Ny entana lafo vidy indrindra dia vary. 30 isan-jaton'ny tanimbary no voatondraka amin'ny tohidrano na paompy. 10 no isan'ny ombivavy be ronono. 90 ny mponina no miasa tany. 10 ny mponina no miasa amin'ny sampandraharaha. 320 no isan'ny kisoa. == Ara-tsosialy == Ahitana fikambanam-pampiasa rano ao. == Fotodrafitrasa == Tongavan'ny lalam-paritra ilay tanàna. Ahitana tobim-pahasalamana ao. Ijanon'ny taksiborosy ilay kaominina. Ahitana sekoly ambaratonga fototra. Ahitana kolejy ao amin'ilay tanàna. Tsy ny JIRAMA no manome ny rano. Misy biraom-paositra ao. == Fitaterana == Ny fitaovam-pitaterana ampiasaina matetika indrindra dia fiara lehibe. Ny faharetan'ny dia mankany amin'ny renivohi-paritany dia 1 ora. Ny fotoam-pitaterana mankany amin'ny tanàn-dehibem-paritany amin'ny andro fahavaratra dia 2 ora. Ny lalan-tany dia azo aleha mandavan-taona. Ny saran-dalan'ny olona tokana mankany amin'ny tanàn-dehibem-paritany amin'ny andro fahavaratra dia 5000 Fmg. Misy fikambanan'ny mpampiasa lalan-tany ao. Ny saran-dalan'ny olona tokana mankany amin'ny tanàn-dehibem-paritany amin'ny haintany dia 5000 Fmg. == Fahasoavana == 5 isan-jaton'ny mponina no tena mahantra dia mahantra. 60 isan-jaton'ny mponina no atao hoe mahantra. Ny halavan'ny vanim-potoana mety ahalanian'ny vokatry ny taon-dasa dia 3 volana. 10 isan-jaton'ny mponina no atao hoe manan-karena. 25 isan-jaton'ny mponina no manana fari-piainana antonontonony. == Endri-javatra == == Olana == Ny isan'ny vono olona tanatin'ny taona 1999-2001 dia 1. Ny isan'ny vakitrano tanatin'ny taona 1999-2001 dia 1. == Rohy ivelany == * [http://www.ilo.cornell.edu/ilo/census.xls ilo.cornell.edu] - Statistika momba ny kaominina malagasy ary loharanom-pahaizana namoronana an'ity lahatsoratra ity. [[Sokajy:Kaominina any Madagasikara]] 8my860145vzkkinjj9fsihl7i2225he 1111308 1111307 2025-06-29T09:06:10Z RAKOTONIRINA Fanirilalaina Christien 35841 Infobox 1111308 wikitext text/x-wiki {{coord|-18.833330|47.650000}} {{infobox tanàna |anarana=Fieferana |faritany=Antananarivo |isam-ponina=12985 |firenena={{Madagasikara}} |saina=Malagasy|velarantany=NC|tanàn-dehibe=NC|fanjakana=NC}} '''Fieferana''' dia firaisam-pokotany malagasy ao amin'ny fivondronan[[distrikan'i Antananarivo Avaradrano|'i Antananarivo Avaradrano]], [[Faritanin'i Antananarivo]]. Ny isam-poniny dia 12985 araka ny faminavinana natao tamin'ny taona 2000. Ny kaodim-piraisana dia 10227 ary ny kaodim-pivondronana dia 102 == Vokatry ny fambolena == Ny anjaran'ny tantsaha mampiasa zezika simika dia <5%. Ny zava-bolena lehibe indrindra amin'ny lafin'ny velarantany dia vary. Ny isan'omby dia 1012. Ny isan'ny taona nisiam-pesitry ny vorona teo anelanelan'ny taona 1999-2001 dia 3. Ny zava-bolena faharoa lehibe indrindra amin'ny lafin'ny velarantany dia mangahazo. Ny entana lafo vidy indrindra dia vary. 30 isan-jaton'ny tanimbary no voatondraka amin'ny tohidrano na paompy. 10 no isan'ny ombivavy be ronono. 90 ny mponina no miasa tany. 10 ny mponina no miasa amin'ny sampandraharaha. 320 no isan'ny kisoa. == Ara-tsosialy == Ahitana fikambanam-pampiasa rano ao. == Fotodrafitrasa == Tongavan'ny lalam-paritra ilay tanàna. Ahitana tobim-pahasalamana ao. Ijanon'ny taksiborosy ilay kaominina. Ahitana sekoly ambaratonga fototra. Ahitana kolejy ao amin'ilay tanàna. Tsy ny JIRAMA no manome ny rano. Misy biraom-paositra ao. == Fitaterana == Ny fitaovam-pitaterana ampiasaina matetika indrindra dia fiara lehibe. Ny faharetan'ny dia mankany amin'ny renivohi-paritany dia 1 ora. Ny fotoam-pitaterana mankany amin'ny tanàn-dehibem-paritany amin'ny andro fahavaratra dia 2 ora. Ny lalan-tany dia azo aleha mandavan-taona. Ny saran-dalan'ny olona tokana mankany amin'ny tanàn-dehibem-paritany amin'ny andro fahavaratra dia 5000 Fmg. Misy fikambanan'ny mpampiasa lalan-tany ao. Ny saran-dalan'ny olona tokana mankany amin'ny tanàn-dehibem-paritany amin'ny haintany dia 5000 Fmg. == Fahasoavana == 5 isan-jaton'ny mponina no tena mahantra dia mahantra. 60 isan-jaton'ny mponina no atao hoe mahantra. Ny halavan'ny vanim-potoana mety ahalanian'ny vokatry ny taon-dasa dia 3 volana. 10 isan-jaton'ny mponina no atao hoe manan-karena. 25 isan-jaton'ny mponina no manana fari-piainana antonontonony. == Endri-javatra == == Olana == Ny isan'ny vono olona tanatin'ny taona 1999-2001 dia 1. Ny isan'ny vakitrano tanatin'ny taona 1999-2001 dia 1. == Rohy ivelany == * [http://www.ilo.cornell.edu/ilo/census.xls ilo.cornell.edu] - Statistika momba ny kaominina malagasy ary loharanom-pahaizana namoronana an'ity lahatsoratra ity. [[Sokajy:Kaominina any Madagasikara]] qehvb8tf1qqxbgfskmmsm90kqc5vwhc 1111309 1111308 2025-06-29T09:07:01Z RAKOTONIRINA Fanirilalaina Christien 35841 Infobox 1111309 wikitext text/x-wiki {{coord|-18.833330|47.650000}} {{infobox tanàna |anarana=Fieferana |faritany=Antananarivo |isam-ponina=12985 |firenena={{Madagasikara}} |saina=Malagasy|velarantany=NC|tanàn-dehibe=NC|fanjakana=NC|ben'ny tanàna=NC|tanàna=NC}} '''Fieferana''' dia firaisam-pokotany malagasy ao amin'ny fivondronan[[distrikan'i Antananarivo Avaradrano|'i Antananarivo Avaradrano]], [[Faritanin'i Antananarivo]]. Ny isam-poniny dia 12985 araka ny faminavinana natao tamin'ny taona 2000. Ny kaodim-piraisana dia 10227 ary ny kaodim-pivondronana dia 102 == Vokatry ny fambolena == Ny anjaran'ny tantsaha mampiasa zezika simika dia <5%. Ny zava-bolena lehibe indrindra amin'ny lafin'ny velarantany dia vary. Ny isan'omby dia 1012. Ny isan'ny taona nisiam-pesitry ny vorona teo anelanelan'ny taona 1999-2001 dia 3. Ny zava-bolena faharoa lehibe indrindra amin'ny lafin'ny velarantany dia mangahazo. Ny entana lafo vidy indrindra dia vary. 30 isan-jaton'ny tanimbary no voatondraka amin'ny tohidrano na paompy. 10 no isan'ny ombivavy be ronono. 90 ny mponina no miasa tany. 10 ny mponina no miasa amin'ny sampandraharaha. 320 no isan'ny kisoa. == Ara-tsosialy == Ahitana fikambanam-pampiasa rano ao. == Fotodrafitrasa == Tongavan'ny lalam-paritra ilay tanàna. Ahitana tobim-pahasalamana ao. Ijanon'ny taksiborosy ilay kaominina. Ahitana sekoly ambaratonga fototra. Ahitana kolejy ao amin'ilay tanàna. Tsy ny JIRAMA no manome ny rano. Misy biraom-paositra ao. == Fitaterana == Ny fitaovam-pitaterana ampiasaina matetika indrindra dia fiara lehibe. Ny faharetan'ny dia mankany amin'ny renivohi-paritany dia 1 ora. Ny fotoam-pitaterana mankany amin'ny tanàn-dehibem-paritany amin'ny andro fahavaratra dia 2 ora. Ny lalan-tany dia azo aleha mandavan-taona. Ny saran-dalan'ny olona tokana mankany amin'ny tanàn-dehibem-paritany amin'ny andro fahavaratra dia 5000 Fmg. Misy fikambanan'ny mpampiasa lalan-tany ao. Ny saran-dalan'ny olona tokana mankany amin'ny tanàn-dehibem-paritany amin'ny haintany dia 5000 Fmg. == Fahasoavana == 5 isan-jaton'ny mponina no tena mahantra dia mahantra. 60 isan-jaton'ny mponina no atao hoe mahantra. Ny halavan'ny vanim-potoana mety ahalanian'ny vokatry ny taon-dasa dia 3 volana. 10 isan-jaton'ny mponina no atao hoe manan-karena. 25 isan-jaton'ny mponina no manana fari-piainana antonontonony. == Endri-javatra == == Olana == Ny isan'ny vono olona tanatin'ny taona 1999-2001 dia 1. Ny isan'ny vakitrano tanatin'ny taona 1999-2001 dia 1. == Rohy ivelany == * [http://www.ilo.cornell.edu/ilo/census.xls ilo.cornell.edu] - Statistika momba ny kaominina malagasy ary loharanom-pahaizana namoronana an'ity lahatsoratra ity. [[Sokajy:Kaominina any Madagasikara]] 080jpj1qtdqosgwdf2x9r0xinq144vn Ambohimanga Rova 0 230847 1111262 1108345 2025-06-29T04:26:06Z RAKOTONIRINA Fanirilalaina Christien 35841 1111262 wikitext text/x-wiki {{infobox tanàna |anarana=Ambohimanga Rova |faritany=[[Faritanin'i Antananarivo|Antananarivo]] |faritra = [[Analamanga]] |isam-ponina=12229 |velarantany= |firenena={{Madagasikara}} |sary=Ambohimanga_37.jpg }} '''Ambohimanga Rova''' dia kaominina malagasy ao amin'ny [[distrikan'i Antananarivo Avaradrano]], [[Faritanin'i Antananarivo]]. Ny isan'ny mponina ao aminy dia 12229 araka ny faminavinana natao tamin'ny taona 2000. Ny kaodin-kaominina dia 10231 ary ny kaodin-distrika dia 102 [[File:Madagascar Rova ambohimanga royal tombs.JPG|Madagascar_Rova_ambohimanga_royal_tombs]] == Vokatry ny fambolena == Ny anjaran'ny tantsaha mampiasa zezika simika dia >75%. Ny entana faharoa lafo vidy indrindra dia petits pois. Ny zava-bolena lehibe indrindra amin'ny lafin'ny velarantany dia vary. Ny entana fahatelo lafo vidy indrindra dia haricot. Ny isan'omby dia 2536. Ny isan'ny taona nisiam-pesitry ny vorona teo anelanelan'ny taona 1999-2001 dia 3. Ny zava-bolena faharoa lehibe indrindra amin'ny lafin'ny velarantany dia chou-fleur. Ny entana lafo vidy indrindra dia chou-fleur. 20 isan-jaton'ny tanimbary no voatondraka amin'ny tohidrano na paompy. 2 ny mponina no manao asa tanana. 54 ny mponina no miasa tany. 42 ny mponina no miasa amin'ny fiompiana. 2 ny mponina no miasa amin'ny sampandraharaha. 986 no isan'ny kisoa. == Ara-tsosialy == == Fotodrafitrasa == Tongavan'ny lalam-paritra ilay tanàna. Ahitana tobim-pahasalamana ao. Ijanon'ny taksiborosy ilay kaominina. Andalovan'ny lalam-pirenena ilay kaominina. Ahitana sekoly ambaratonga fototra. Ahitana orinasa mampiasa olona latsaky ny folo. Ahitana kolejy ao amin'ilay tanàna. Tsy ny JIRAMA no manome ny rano. == Fitaterana == Ny fitaovam-pitaterana ampiasaina matetika indrindra dia fiara lehibe. Ny faharetan'ny dia mankany amin'ny renivohi-paritany dia 1 ora. Ahitana lalana godorô ao amin'ny kaominina. Ny fotoam-pitaterana mankany amin'ny tanàn-dehibem-paritany amin'ny andro fahavaratra dia 1 ora. Ny saran-dalan'ny olona tokana mankany amin'ny tanàn-dehibem-paritany amin'ny andro fahavaratra dia 1500 Fmg. Ny saran-dalan'ny olona tokana mankany amin'ny tanàn-dehibem-paritany amin'ny haintany dia 1500 Fmg. == Fahasoavana == 5 isan-jaton'ny mponina no tena mahantra dia mahantra. 20 isan-jaton'ny mponina no atao hoe mahantra. Ny halavan'ny vanim-potoana mety ahalanian'ny vokatry ny taon-dasa dia 5 volana. 40 isan-jaton'ny mponina no atao hoe manan-karena. 35 isan-jaton'ny mponina no manana fari-piainana antonontonony. == Endri-javatra == == Olana == Ny isan'ny vono olona tanatin'ny taona 1999-2001 dia 1. Tapaka in-1 ny lalana tao anatin'ny taona 1999-2001. Ny isan'ny vakitrano tanatin'ny taona 1999-2001 dia 1. Ahitana zandary ao amin'ilay kaominina. 1 no isan'ireo mpamono olona tratra tanatin'ny taona 1999-2001. == Rohy ivelany == * [http://www.ilo.cornell.edu/ilo/census.xls ilo.cornell.edu] - Statistika momba ny kaominina malagasy ary loharanom-pahaizana namoronana an'ity lahatsoratra ity. {{reflist}} {{commonscat|Ambohimanga}} {{Analamanga}} [[Sokajy:Kaominina any Faritra Analamanga]] [[Sokajy:Kaominina any Madagasikara]] 6bt4aooljbui00gzpmnyysgalmwwy79 1111263 1111262 2025-06-29T04:26:49Z RAKOTONIRINA Fanirilalaina Christien 35841 Infobox 1111263 wikitext text/x-wiki {{infobox tanàna |anarana=Ambohimanga Rova |faritany=[[Faritanin'i Antananarivo|Antananarivo]] |faritra = [[Analamanga]] |isam-ponina=12229 |velarantany= |firenena={{Madagasikara}} |sary=Ambohimanga_37.jpg |saina=Malagasy|fanjakana=NC|ben'ny tanàna=NC}} '''Ambohimanga Rova''' dia kaominina malagasy ao amin'ny [[distrikan'i Antananarivo Avaradrano]], [[Faritanin'i Antananarivo]]. Ny isan'ny mponina ao aminy dia 12229 araka ny faminavinana natao tamin'ny taona 2000. Ny kaodin-kaominina dia 10231 ary ny kaodin-distrika dia 102 [[File:Madagascar Rova ambohimanga royal tombs.JPG|Madagascar_Rova_ambohimanga_royal_tombs]] == Vokatry ny fambolena == Ny anjaran'ny tantsaha mampiasa zezika simika dia >75%. Ny entana faharoa lafo vidy indrindra dia petits pois. Ny zava-bolena lehibe indrindra amin'ny lafin'ny velarantany dia vary. Ny entana fahatelo lafo vidy indrindra dia haricot. Ny isan'omby dia 2536. Ny isan'ny taona nisiam-pesitry ny vorona teo anelanelan'ny taona 1999-2001 dia 3. Ny zava-bolena faharoa lehibe indrindra amin'ny lafin'ny velarantany dia chou-fleur. Ny entana lafo vidy indrindra dia chou-fleur. 20 isan-jaton'ny tanimbary no voatondraka amin'ny tohidrano na paompy. 2 ny mponina no manao asa tanana. 54 ny mponina no miasa tany. 42 ny mponina no miasa amin'ny fiompiana. 2 ny mponina no miasa amin'ny sampandraharaha. 986 no isan'ny kisoa. == Ara-tsosialy == == Fotodrafitrasa == Tongavan'ny lalam-paritra ilay tanàna. Ahitana tobim-pahasalamana ao. Ijanon'ny taksiborosy ilay kaominina. Andalovan'ny lalam-pirenena ilay kaominina. Ahitana sekoly ambaratonga fototra. Ahitana orinasa mampiasa olona latsaky ny folo. Ahitana kolejy ao amin'ilay tanàna. Tsy ny JIRAMA no manome ny rano. == Fitaterana == Ny fitaovam-pitaterana ampiasaina matetika indrindra dia fiara lehibe. Ny faharetan'ny dia mankany amin'ny renivohi-paritany dia 1 ora. Ahitana lalana godorô ao amin'ny kaominina. Ny fotoam-pitaterana mankany amin'ny tanàn-dehibem-paritany amin'ny andro fahavaratra dia 1 ora. Ny saran-dalan'ny olona tokana mankany amin'ny tanàn-dehibem-paritany amin'ny andro fahavaratra dia 1500 Fmg. Ny saran-dalan'ny olona tokana mankany amin'ny tanàn-dehibem-paritany amin'ny haintany dia 1500 Fmg. == Fahasoavana == 5 isan-jaton'ny mponina no tena mahantra dia mahantra. 20 isan-jaton'ny mponina no atao hoe mahantra. Ny halavan'ny vanim-potoana mety ahalanian'ny vokatry ny taon-dasa dia 5 volana. 40 isan-jaton'ny mponina no atao hoe manan-karena. 35 isan-jaton'ny mponina no manana fari-piainana antonontonony. == Endri-javatra == == Olana == Ny isan'ny vono olona tanatin'ny taona 1999-2001 dia 1. Tapaka in-1 ny lalana tao anatin'ny taona 1999-2001. Ny isan'ny vakitrano tanatin'ny taona 1999-2001 dia 1. Ahitana zandary ao amin'ilay kaominina. 1 no isan'ireo mpamono olona tratra tanatin'ny taona 1999-2001. == Rohy ivelany == * [http://www.ilo.cornell.edu/ilo/census.xls ilo.cornell.edu] - Statistika momba ny kaominina malagasy ary loharanom-pahaizana namoronana an'ity lahatsoratra ity. {{reflist}} {{commonscat|Ambohimanga}} {{Analamanga}} [[Sokajy:Kaominina any Faritra Analamanga]] [[Sokajy:Kaominina any Madagasikara]] lkfwgndyq57jt4qsnp28qmemn0zj94w 1111264 1111263 2025-06-29T04:27:30Z RAKOTONIRINA Fanirilalaina Christien 35841 Infobox 1111264 wikitext text/x-wiki {{infobox tanàna |anarana=Ambohimanga Rova |faritany=[[Faritanin'i Antananarivo|Antananarivo]] |faritra = [[Analamanga]] |isam-ponina=12229 |velarantany= |firenena={{Madagasikara}} |sary=Ambohimanga_37.jpg |saina=Malagasy|fanjakana=NC|ben'ny tanàna=NC|tanàn-dehibe=NC|tanàna=NC}} '''Ambohimanga Rova''' dia kaominina malagasy ao amin'ny [[distrikan'i Antananarivo Avaradrano]], [[Faritanin'i Antananarivo]]. Ny isan'ny mponina ao aminy dia 12229 araka ny faminavinana natao tamin'ny taona 2000. Ny kaodin-kaominina dia 10231 ary ny kaodin-distrika dia 102 [[File:Madagascar Rova ambohimanga royal tombs.JPG|Madagascar_Rova_ambohimanga_royal_tombs]] == Vokatry ny fambolena == Ny anjaran'ny tantsaha mampiasa zezika simika dia >75%. Ny entana faharoa lafo vidy indrindra dia petits pois. Ny zava-bolena lehibe indrindra amin'ny lafin'ny velarantany dia vary. Ny entana fahatelo lafo vidy indrindra dia haricot. Ny isan'omby dia 2536. Ny isan'ny taona nisiam-pesitry ny vorona teo anelanelan'ny taona 1999-2001 dia 3. Ny zava-bolena faharoa lehibe indrindra amin'ny lafin'ny velarantany dia chou-fleur. Ny entana lafo vidy indrindra dia chou-fleur. 20 isan-jaton'ny tanimbary no voatondraka amin'ny tohidrano na paompy. 2 ny mponina no manao asa tanana. 54 ny mponina no miasa tany. 42 ny mponina no miasa amin'ny fiompiana. 2 ny mponina no miasa amin'ny sampandraharaha. 986 no isan'ny kisoa. == Ara-tsosialy == == Fotodrafitrasa == Tongavan'ny lalam-paritra ilay tanàna. Ahitana tobim-pahasalamana ao. Ijanon'ny taksiborosy ilay kaominina. Andalovan'ny lalam-pirenena ilay kaominina. Ahitana sekoly ambaratonga fototra. Ahitana orinasa mampiasa olona latsaky ny folo. Ahitana kolejy ao amin'ilay tanàna. Tsy ny JIRAMA no manome ny rano. == Fitaterana == Ny fitaovam-pitaterana ampiasaina matetika indrindra dia fiara lehibe. Ny faharetan'ny dia mankany amin'ny renivohi-paritany dia 1 ora. Ahitana lalana godorô ao amin'ny kaominina. Ny fotoam-pitaterana mankany amin'ny tanàn-dehibem-paritany amin'ny andro fahavaratra dia 1 ora. Ny saran-dalan'ny olona tokana mankany amin'ny tanàn-dehibem-paritany amin'ny andro fahavaratra dia 1500 Fmg. Ny saran-dalan'ny olona tokana mankany amin'ny tanàn-dehibem-paritany amin'ny haintany dia 1500 Fmg. == Fahasoavana == 5 isan-jaton'ny mponina no tena mahantra dia mahantra. 20 isan-jaton'ny mponina no atao hoe mahantra. Ny halavan'ny vanim-potoana mety ahalanian'ny vokatry ny taon-dasa dia 5 volana. 40 isan-jaton'ny mponina no atao hoe manan-karena. 35 isan-jaton'ny mponina no manana fari-piainana antonontonony. == Endri-javatra == == Olana == Ny isan'ny vono olona tanatin'ny taona 1999-2001 dia 1. Tapaka in-1 ny lalana tao anatin'ny taona 1999-2001. Ny isan'ny vakitrano tanatin'ny taona 1999-2001 dia 1. Ahitana zandary ao amin'ilay kaominina. 1 no isan'ireo mpamono olona tratra tanatin'ny taona 1999-2001. == Rohy ivelany == * [http://www.ilo.cornell.edu/ilo/census.xls ilo.cornell.edu] - Statistika momba ny kaominina malagasy ary loharanom-pahaizana namoronana an'ity lahatsoratra ity. {{reflist}} {{commonscat|Ambohimanga}} {{Analamanga}} [[Sokajy:Kaominina any Faritra Analamanga]] [[Sokajy:Kaominina any Madagasikara]] j9yoewoxplbv3yygo7zus5f9ol743dd 1111265 1111264 2025-06-29T04:29:19Z RAKOTONIRINA Fanirilalaina Christien 35841 Tsipelina 1111265 wikitext text/x-wiki {{infobox tanàna |anarana=Ambohimanga Rova |faritany=[[Faritanin'i Antananarivo|Antananarivo]] |faritra = [[Analamanga]] |isam-ponina=12229 |velarantany= |firenena={{Madagasikara}} |sary=Ambohimanga_37.jpg |saina=Malagasy|fanjakana=NC|ben'ny tanàna=NC|tanàn-dehibe=NC|tanàna=NC}} '''Ambohimanga Rova''' dia firaisam-pokotany malagasy ao amin'ny fivondronan'[[distrikan'i Antananarivo Avaradrano|i Antananarivo Avaradrano]], [[Faritanin'i Antananarivo]]. Ny isan'ny mponina ao aminy dia 12229 araka ny faminavinana natao tamin'ny taona 2000. Ny kaodim-piraisana dia 10231 ary ny kaodim-pivondronana dia 102 [[File:Madagascar Rova ambohimanga royal tombs.JPG|Madagascar_Rova_ambohimanga_royal_tombs]] == Vokatry ny fambolena == Ny anjaran'ny tantsaha mampiasa zezika simika dia >75%. Ny entana faharoa lafo vidy indrindra dia petits pois. Ny zava-bolena lehibe indrindra amin'ny lafin'ny velarantany dia vary. Ny entana fahatelo lafo vidy indrindra dia haricot. Ny isan'omby dia 2536. Ny isan'ny taona nisiam-pesitry ny vorona teo anelanelan'ny taona 1999-2001 dia 3. Ny zava-bolena faharoa lehibe indrindra amin'ny lafin'ny velarantany dia chou-fleur. Ny entana lafo vidy indrindra dia chou-fleur. 20 isan-jaton'ny tanimbary no voatondraka amin'ny tohidrano na paompy. 2 ny mponina no manao asa tanana. 54 ny mponina no miasa tany. 42 ny mponina no miasa amin'ny fiompiana. 2 ny mponina no miasa amin'ny sampandraharaha. 986 no isan'ny kisoa. == Ara-tsosialy == == Fotodrafitrasa == Tongavan'ny lalam-paritra ilay tanàna. Ahitana tobim-pahasalamana ao. Ijanon'ny taksiborosy ilay kaominina. Andalovan'ny lalam-pirenena ilay kaominina. Ahitana sekoly ambaratonga fototra. Ahitana orinasa mampiasa olona latsaky ny folo. Ahitana kolejy ao amin'ilay tanàna. Tsy ny JIRAMA no manome ny rano. == Fitaterana == Ny fitaovam-pitaterana ampiasaina matetika indrindra dia fiara lehibe. Ny faharetan'ny dia mankany amin'ny renivohi-paritany dia 1 ora. Ahitana lalana godorô ao amin'ny kaominina. Ny fotoam-pitaterana mankany amin'ny tanàn-dehibem-paritany amin'ny andro fahavaratra dia 1 ora. Ny saran-dalan'ny olona tokana mankany amin'ny tanàn-dehibem-paritany amin'ny andro fahavaratra dia 1500 Fmg. Ny saran-dalan'ny olona tokana mankany amin'ny tanàn-dehibem-paritany amin'ny haintany dia 1500 Fmg. == Fahasoavana == 5 isan-jaton'ny mponina no tena mahantra dia mahantra. 20 isan-jaton'ny mponina no atao hoe mahantra. Ny halavan'ny vanim-potoana mety ahalanian'ny vokatry ny taon-dasa dia 5 volana. 40 isan-jaton'ny mponina no atao hoe manan-karena. 35 isan-jaton'ny mponina no manana fari-piainana antonontonony. == Endri-javatra == == Olana == Ny isan'ny vono olona tanatin'ny taona 1999-2001 dia 1. Tapaka in-1 ny lalana tao anatin'ny taona 1999-2001. Ny isan'ny vakitrano tanatin'ny taona 1999-2001 dia 1. Ahitana zandary ao amin'ilay kaominina. 1 no isan'ireo mpamono olona tratra tanatin'ny taona 1999-2001. == Rohy ivelany == * [http://www.ilo.cornell.edu/ilo/census.xls ilo.cornell.edu] - Statistika momba ny kaominina malagasy ary loharanom-pahaizana namoronana an'ity lahatsoratra ity. {{reflist}} {{commonscat|Ambohimanga}} {{Analamanga}} [[Sokajy:Kaominina any Faritra Analamanga]] [[Sokajy:Kaominina any Madagasikara]] q9hq3er1j10wcnupvw2lhldjetgmd8l Masindray 0 230849 1111316 1109590 2025-06-29T10:02:30Z RAKOTONIRINA Fanirilalaina Christien 35841 Tsipelina 1111316 wikitext text/x-wiki {{coord|-18.966670|47.633330}} {{infobox tanàna |anarana=Masindray |faritany=Antananarivo |isam-ponina=12085 |firenena={{Madagasikara}} |sary=Masindra.jpg|fanjakana=NC}} '''Masindray''' dia firaisam-pokotany malagasy ao amin'ny fivondronan'[[distrikan'i Antananarivo Avaradrano|i Antananarivo Avaradrano]], [[Faritanin'i Antananarivo]]. Ny isam-poniny dia 12085 araka ny faminavinana natao tamin'ny taona 2000. Ny kaodim-piraisana dia 10241 ary ny kaodim-pivondronana dia 102 == Vokatry ny fambolena == Ny anjaran'ny tantsaha mampiasa zezika simika dia 50-75%. Ny entana faharoa lafo vidy indrindra dia vary. Ny zava-bolena lehibe indrindra amin'ny lafin'ny velarantany dia vary. Ny entana fahatelo lafo vidy indrindra dia mangahazo. Ny isan'omby dia 1000. Ny zava-bolena faharoa lehibe indrindra amin'ny lafin'ny velarantany dia legioma hafa. Ny entana lafo vidy indrindra dia legioma hafa. 60 ny mponina no miasa tany. 35 ny mponina no miasa amin'ny fiompiana. 5 ny mponina no miasa amin'ny sampandraharaha. 500 no isan'ny kisoa. == Ara-tsosialy == == Fotodrafitrasa == Tongavan'ny lalam-paritra ilay tanàna. Ahitana tobim-pahasalamana ao. Ahitana sekoly ambaratonga fototra. Ahitana kolejy ao amin'ilay tanàna. Tsy ny JIRAMA no manome ny rano. == Fitaterana == Ny fitaovam-pitaterana ampiasaina matetika indrindra dia fiara maivana base. Ny faharetan'ny dia mankany amin'ny renivohi-paritany dia 0 ora. Ny fotoam-pitaterana mankany amin'ny tanàn-dehibem-paritany amin'ny andro fahavaratra dia 0 ora. Ny lalan-tany dia azo aleha mandavan-taona. Ny saran-dalan'ny olona tokana mankany amin'ny tanàn-dehibem-paritany amin'ny andro fahavaratra dia 3500 Fmg. Ny saran-dalan'ny olona tokana mankany amin'ny tanàn-dehibem-paritany amin'ny haintany dia 3500 Fmg. == Fahasoavana == 5 isan-jaton'ny mponina no tena mahantra dia mahantra. 40 isan-jaton'ny mponina no atao hoe mahantra. Ny halavan'ny vanim-potoana mety ahalanian'ny vokatry ny taon-dasa dia 4 volana. 15 isan-jaton'ny mponina no atao hoe manan-karena. 40 isan-jaton'ny mponina no manana fari-piainana antonontonony. == Endri-javatra == == Olana == Ny isan'ny vono olona tanatin'ny taona 1999-2001 dia 2. Ny isan'ny vakitrano tanatin'ny taona 1999-2001 dia 4. Ahitana zandary ao amin'ilay kaominina. == Rohy ivelany == * [http://www.ilo.cornell.edu/ilo/census.xls ilo.cornell.edu] - Statistika momba ny kaominina malagasy ary loharanom-pahaizana namoronana an'ity lahatsoratra ity. {{reflist}} {{commonscat}} {{Analamanga}} [[Sokajy:Kaominina any Faritra Analamanga]] [[Sokajy:Kaominina any Madagasikara]] 354i1nijkp7g56vjc5p78i69fmt7tek 1111317 1111316 2025-06-29T10:03:10Z RAKOTONIRINA Fanirilalaina Christien 35841 Infobox 1111317 wikitext text/x-wiki {{coord|-18.966670|47.633330}} {{infobox tanàna |anarana=Masindray |faritany=Antananarivo |isam-ponina=12085 |firenena={{Madagasikara}} |sary=Masindra.jpg|fanjakana=NC|saina=Malagasy|velarantany=NC}} '''Masindray''' dia firaisam-pokotany malagasy ao amin'ny fivondronan'[[distrikan'i Antananarivo Avaradrano|i Antananarivo Avaradrano]], [[Faritanin'i Antananarivo]]. Ny isam-poniny dia 12085 araka ny faminavinana natao tamin'ny taona 2000. Ny kaodim-piraisana dia 10241 ary ny kaodim-pivondronana dia 102 == Vokatry ny fambolena == Ny anjaran'ny tantsaha mampiasa zezika simika dia 50-75%. Ny entana faharoa lafo vidy indrindra dia vary. Ny zava-bolena lehibe indrindra amin'ny lafin'ny velarantany dia vary. Ny entana fahatelo lafo vidy indrindra dia mangahazo. Ny isan'omby dia 1000. Ny zava-bolena faharoa lehibe indrindra amin'ny lafin'ny velarantany dia legioma hafa. Ny entana lafo vidy indrindra dia legioma hafa. 60 ny mponina no miasa tany. 35 ny mponina no miasa amin'ny fiompiana. 5 ny mponina no miasa amin'ny sampandraharaha. 500 no isan'ny kisoa. == Ara-tsosialy == == Fotodrafitrasa == Tongavan'ny lalam-paritra ilay tanàna. Ahitana tobim-pahasalamana ao. Ahitana sekoly ambaratonga fototra. Ahitana kolejy ao amin'ilay tanàna. Tsy ny JIRAMA no manome ny rano. == Fitaterana == Ny fitaovam-pitaterana ampiasaina matetika indrindra dia fiara maivana base. Ny faharetan'ny dia mankany amin'ny renivohi-paritany dia 0 ora. Ny fotoam-pitaterana mankany amin'ny tanàn-dehibem-paritany amin'ny andro fahavaratra dia 0 ora. Ny lalan-tany dia azo aleha mandavan-taona. Ny saran-dalan'ny olona tokana mankany amin'ny tanàn-dehibem-paritany amin'ny andro fahavaratra dia 3500 Fmg. Ny saran-dalan'ny olona tokana mankany amin'ny tanàn-dehibem-paritany amin'ny haintany dia 3500 Fmg. == Fahasoavana == 5 isan-jaton'ny mponina no tena mahantra dia mahantra. 40 isan-jaton'ny mponina no atao hoe mahantra. Ny halavan'ny vanim-potoana mety ahalanian'ny vokatry ny taon-dasa dia 4 volana. 15 isan-jaton'ny mponina no atao hoe manan-karena. 40 isan-jaton'ny mponina no manana fari-piainana antonontonony. == Endri-javatra == == Olana == Ny isan'ny vono olona tanatin'ny taona 1999-2001 dia 2. Ny isan'ny vakitrano tanatin'ny taona 1999-2001 dia 4. Ahitana zandary ao amin'ilay kaominina. == Rohy ivelany == * [http://www.ilo.cornell.edu/ilo/census.xls ilo.cornell.edu] - Statistika momba ny kaominina malagasy ary loharanom-pahaizana namoronana an'ity lahatsoratra ity. {{reflist}} {{commonscat}} {{Analamanga}} [[Sokajy:Kaominina any Faritra Analamanga]] [[Sokajy:Kaominina any Madagasikara]] 07vd8yv9mpgz35yevx62i2g1qdo8e0s 1111318 1111317 2025-06-29T10:03:47Z RAKOTONIRINA Fanirilalaina Christien 35841 Infobox 1111318 wikitext text/x-wiki {{coord|-18.966670|47.633330}} {{infobox tanàna |anarana=Masindray |faritany=Antananarivo |isam-ponina=12085 |firenena={{Madagasikara}} |sary=Masindra.jpg|fanjakana=NC|saina=Malagasy|velarantany=NC|tanàn-dehibe=NC|ben'ny tanàna=NC}} '''Masindray''' dia firaisam-pokotany malagasy ao amin'ny fivondronan'[[distrikan'i Antananarivo Avaradrano|i Antananarivo Avaradrano]], [[Faritanin'i Antananarivo]]. Ny isam-poniny dia 12085 araka ny faminavinana natao tamin'ny taona 2000. Ny kaodim-piraisana dia 10241 ary ny kaodim-pivondronana dia 102 == Vokatry ny fambolena == Ny anjaran'ny tantsaha mampiasa zezika simika dia 50-75%. Ny entana faharoa lafo vidy indrindra dia vary. Ny zava-bolena lehibe indrindra amin'ny lafin'ny velarantany dia vary. Ny entana fahatelo lafo vidy indrindra dia mangahazo. Ny isan'omby dia 1000. Ny zava-bolena faharoa lehibe indrindra amin'ny lafin'ny velarantany dia legioma hafa. Ny entana lafo vidy indrindra dia legioma hafa. 60 ny mponina no miasa tany. 35 ny mponina no miasa amin'ny fiompiana. 5 ny mponina no miasa amin'ny sampandraharaha. 500 no isan'ny kisoa. == Ara-tsosialy == == Fotodrafitrasa == Tongavan'ny lalam-paritra ilay tanàna. Ahitana tobim-pahasalamana ao. Ahitana sekoly ambaratonga fototra. Ahitana kolejy ao amin'ilay tanàna. Tsy ny JIRAMA no manome ny rano. == Fitaterana == Ny fitaovam-pitaterana ampiasaina matetika indrindra dia fiara maivana base. Ny faharetan'ny dia mankany amin'ny renivohi-paritany dia 0 ora. Ny fotoam-pitaterana mankany amin'ny tanàn-dehibem-paritany amin'ny andro fahavaratra dia 0 ora. Ny lalan-tany dia azo aleha mandavan-taona. Ny saran-dalan'ny olona tokana mankany amin'ny tanàn-dehibem-paritany amin'ny andro fahavaratra dia 3500 Fmg. Ny saran-dalan'ny olona tokana mankany amin'ny tanàn-dehibem-paritany amin'ny haintany dia 3500 Fmg. == Fahasoavana == 5 isan-jaton'ny mponina no tena mahantra dia mahantra. 40 isan-jaton'ny mponina no atao hoe mahantra. Ny halavan'ny vanim-potoana mety ahalanian'ny vokatry ny taon-dasa dia 4 volana. 15 isan-jaton'ny mponina no atao hoe manan-karena. 40 isan-jaton'ny mponina no manana fari-piainana antonontonony. == Endri-javatra == == Olana == Ny isan'ny vono olona tanatin'ny taona 1999-2001 dia 2. Ny isan'ny vakitrano tanatin'ny taona 1999-2001 dia 4. Ahitana zandary ao amin'ilay kaominina. == Rohy ivelany == * [http://www.ilo.cornell.edu/ilo/census.xls ilo.cornell.edu] - Statistika momba ny kaominina malagasy ary loharanom-pahaizana namoronana an'ity lahatsoratra ity. {{reflist}} {{commonscat}} {{Analamanga}} [[Sokajy:Kaominina any Faritra Analamanga]] [[Sokajy:Kaominina any Madagasikara]] o481kxhjzxv3bvmcxwbs65dtyju01vs 1111319 1111318 2025-06-29T10:04:25Z RAKOTONIRINA Fanirilalaina Christien 35841 Infobox 1111319 wikitext text/x-wiki {{coord|-18.966670|47.633330}} {{infobox tanàna |anarana=Masindray |faritany=Antananarivo |isam-ponina=12085 |firenena={{Madagasikara}} |sary=Masindra.jpg|fanjakana=NC|saina=Malagasy|velarantany=NC|tanàn-dehibe=NC|ben'ny tanàna=NC|tanàna=NC}} '''Masindray''' dia firaisam-pokotany malagasy ao amin'ny fivondronan'[[distrikan'i Antananarivo Avaradrano|i Antananarivo Avaradrano]], [[Faritanin'i Antananarivo]]. Ny isam-poniny dia 12085 araka ny faminavinana natao tamin'ny taona 2000. Ny kaodim-piraisana dia 10241 ary ny kaodim-pivondronana dia 102 == Vokatry ny fambolena == Ny anjaran'ny tantsaha mampiasa zezika simika dia 50-75%. Ny entana faharoa lafo vidy indrindra dia vary. Ny zava-bolena lehibe indrindra amin'ny lafin'ny velarantany dia vary. Ny entana fahatelo lafo vidy indrindra dia mangahazo. Ny isan'omby dia 1000. Ny zava-bolena faharoa lehibe indrindra amin'ny lafin'ny velarantany dia legioma hafa. Ny entana lafo vidy indrindra dia legioma hafa. 60 ny mponina no miasa tany. 35 ny mponina no miasa amin'ny fiompiana. 5 ny mponina no miasa amin'ny sampandraharaha. 500 no isan'ny kisoa. == Ara-tsosialy == == Fotodrafitrasa == Tongavan'ny lalam-paritra ilay tanàna. Ahitana tobim-pahasalamana ao. Ahitana sekoly ambaratonga fototra. Ahitana kolejy ao amin'ilay tanàna. Tsy ny JIRAMA no manome ny rano. == Fitaterana == Ny fitaovam-pitaterana ampiasaina matetika indrindra dia fiara maivana base. Ny faharetan'ny dia mankany amin'ny renivohi-paritany dia 0 ora. Ny fotoam-pitaterana mankany amin'ny tanàn-dehibem-paritany amin'ny andro fahavaratra dia 0 ora. Ny lalan-tany dia azo aleha mandavan-taona. Ny saran-dalan'ny olona tokana mankany amin'ny tanàn-dehibem-paritany amin'ny andro fahavaratra dia 3500 Fmg. Ny saran-dalan'ny olona tokana mankany amin'ny tanàn-dehibem-paritany amin'ny haintany dia 3500 Fmg. == Fahasoavana == 5 isan-jaton'ny mponina no tena mahantra dia mahantra. 40 isan-jaton'ny mponina no atao hoe mahantra. Ny halavan'ny vanim-potoana mety ahalanian'ny vokatry ny taon-dasa dia 4 volana. 15 isan-jaton'ny mponina no atao hoe manan-karena. 40 isan-jaton'ny mponina no manana fari-piainana antonontonony. == Endri-javatra == == Olana == Ny isan'ny vono olona tanatin'ny taona 1999-2001 dia 2. Ny isan'ny vakitrano tanatin'ny taona 1999-2001 dia 4. Ahitana zandary ao amin'ilay kaominina. == Rohy ivelany == * [http://www.ilo.cornell.edu/ilo/census.xls ilo.cornell.edu] - Statistika momba ny kaominina malagasy ary loharanom-pahaizana namoronana an'ity lahatsoratra ity. {{reflist}} {{commonscat}} {{Analamanga}} [[Sokajy:Kaominina any Faritra Analamanga]] [[Sokajy:Kaominina any Madagasikara]] ooul0oa5pdtarmncf0j4rccipjj2ykx Ankadinandriana 0 230850 1111292 1010805 2025-06-29T08:43:33Z RAKOTONIRINA Fanirilalaina Christien 35841 Tsipelina 1111292 wikitext text/x-wiki {{infobox tanàna |anarana=Ankadinandriana |faritany=Antananarivo |isam-ponina=13029 |firenena={{Madagasikara}} }} '''Ankadinandriana''' dia firaisam-pokotany malagasy ao amin'ny fivondronan'[[Distrikan'Antananarivo-Avaradrano|'Antananarivo Avaradrano]], [[Faritanin' Antananarivo]]. Ny isa-mponiny dia 13 029 araka ny faminavinana natao tamin'ny taona 2000. Ny kaodim-piraisana dia 10243 ary ny kaodim-pivondronana dia 102 == Vokatry ny fambolena == Ny anjaran'ny tantsaha mampiasa zezika simika dia <5%. Ny entana faharoa lafo vidy indrindra dia haricot. Ny zava-bolena lehibe indrindra amin'ny lafin'ny velarantany dia vary. Ny entana fahatelo lafo vidy indrindra dia autre produit de rente. Ny isan'omby dia 3048. Ny isan'ny taona nisiam-pesitry ny vorona teo anelanelan'ny taona 1999-2001 dia 2. Ny zava-bolena faharoa lehibe indrindra amin'ny lafin'ny velarantany dia mangahazo. Ny entana lafo vidy indrindra dia mangahazo. 40 isan-jaton'ny tanimbary no voatondraka amin'ny tohidrano na paompy. 17 no isan'ny ombivavy be ronono. 98 ny mponina no miasa tany. 2 ny mponina no miasa amin'ny sampandraharaha. 806 no isan'ny kisoa. == Ara-tsosialy == == Fotodrafitrasa == Ahitana tobim-pahasalamana ao. Ijanon'ny taksiborosy ilay kaominina. Ahitana sekoly ambaratonga fototra. Ahitana kolejy ao amin'ilay tanàna. Tsy ny JIRAMA no manome ny rano. Misy biraom-paositra ao. == Fitaterana == Ny fitaovam-pitaterana ampiasaina matetika indrindra dia fiara lehibe. Ny faharetan'ny dia mankany amin'ny renivohi-paritany dia 1 ora. Ny fotoam-pitaterana mankany amin'ny tanàn-dehibem-paritany amin'ny andro fahavaratra dia 2 ora. Ny lalan-tany dia azo aleha mandavan-taona. Ny saran-dalan'ny olona tokana mankany amin'ny tanàn-dehibem-paritany amin'ny andro fahavaratra dia 5000 Fmg. Misy fikambanan'ny mpampiasa lalan-tany ao. Ny saran-dalan'ny olona tokana mankany amin'ny tanàn-dehibem-paritany amin'ny haintany dia 5000 Fmg. == Fahasoavana == 25 isan-jaton'ny mponina no tena mahantra dia mahantra. 70 isan-jaton'ny mponina no atao hoe mahantra. Ny halavan'ny vanim-potoana mety ahalanian'ny vokatry ny taon-dasa dia 5 volana. 1 isan-jaton'ny mponina no atao hoe manan-karena. 4 isan-jaton'ny mponina no manana fari-piainana antonontonony. == Endri-javatra == == Olana == Ny isan'ny vono olona tanatin'ny taona 1999-2001 dia 2. Tapaka in-1 ny lalana tao anatin'ny taona 1999-2001. Ny isan'ny vakitrano tanatin'ny taona 1999-2001 dia 15. Ahitana zandary ao amin'ilay kaominina. 1 no isan'ireo mpamono olona tratra tanatin'ny taona 1999-2001. == Rohy ivelany == * [http://www.ilo.cornell.edu/ilo/census.xls ilo.cornell.edu] - Statistika momba ny kaominina malagasy ary loharanom-pahaizana namoronana an'ity lahatsoratra ity. [[Sokajy:Kaominina any Madagasikara]] eiwll0hfu463zacmpawbfxedzzno4ut 1111293 1111292 2025-06-29T08:44:15Z RAKOTONIRINA Fanirilalaina Christien 35841 Infobox 1111293 wikitext text/x-wiki {{infobox tanàna |anarana=Ankadinandriana |faritany=Antananarivo |isam-ponina=13029 |firenena={{Madagasikara}} |saina=Malagasy|fanjakana=NC}} '''Ankadinandriana''' dia firaisam-pokotany malagasy ao amin'ny fivondronan'[[Distrikan'Antananarivo-Avaradrano|'Antananarivo Avaradrano]], [[Faritanin' Antananarivo]]. Ny isa-mponiny dia 13 029 araka ny faminavinana natao tamin'ny taona 2000. Ny kaodim-piraisana dia 10243 ary ny kaodim-pivondronana dia 102 == Vokatry ny fambolena == Ny anjaran'ny tantsaha mampiasa zezika simika dia <5%. Ny entana faharoa lafo vidy indrindra dia haricot. Ny zava-bolena lehibe indrindra amin'ny lafin'ny velarantany dia vary. Ny entana fahatelo lafo vidy indrindra dia autre produit de rente. Ny isan'omby dia 3048. Ny isan'ny taona nisiam-pesitry ny vorona teo anelanelan'ny taona 1999-2001 dia 2. Ny zava-bolena faharoa lehibe indrindra amin'ny lafin'ny velarantany dia mangahazo. Ny entana lafo vidy indrindra dia mangahazo. 40 isan-jaton'ny tanimbary no voatondraka amin'ny tohidrano na paompy. 17 no isan'ny ombivavy be ronono. 98 ny mponina no miasa tany. 2 ny mponina no miasa amin'ny sampandraharaha. 806 no isan'ny kisoa. == Ara-tsosialy == == Fotodrafitrasa == Ahitana tobim-pahasalamana ao. Ijanon'ny taksiborosy ilay kaominina. Ahitana sekoly ambaratonga fototra. Ahitana kolejy ao amin'ilay tanàna. Tsy ny JIRAMA no manome ny rano. Misy biraom-paositra ao. == Fitaterana == Ny fitaovam-pitaterana ampiasaina matetika indrindra dia fiara lehibe. Ny faharetan'ny dia mankany amin'ny renivohi-paritany dia 1 ora. Ny fotoam-pitaterana mankany amin'ny tanàn-dehibem-paritany amin'ny andro fahavaratra dia 2 ora. Ny lalan-tany dia azo aleha mandavan-taona. Ny saran-dalan'ny olona tokana mankany amin'ny tanàn-dehibem-paritany amin'ny andro fahavaratra dia 5000 Fmg. Misy fikambanan'ny mpampiasa lalan-tany ao. Ny saran-dalan'ny olona tokana mankany amin'ny tanàn-dehibem-paritany amin'ny haintany dia 5000 Fmg. == Fahasoavana == 25 isan-jaton'ny mponina no tena mahantra dia mahantra. 70 isan-jaton'ny mponina no atao hoe mahantra. Ny halavan'ny vanim-potoana mety ahalanian'ny vokatry ny taon-dasa dia 5 volana. 1 isan-jaton'ny mponina no atao hoe manan-karena. 4 isan-jaton'ny mponina no manana fari-piainana antonontonony. == Endri-javatra == == Olana == Ny isan'ny vono olona tanatin'ny taona 1999-2001 dia 2. Tapaka in-1 ny lalana tao anatin'ny taona 1999-2001. Ny isan'ny vakitrano tanatin'ny taona 1999-2001 dia 15. Ahitana zandary ao amin'ilay kaominina. 1 no isan'ireo mpamono olona tratra tanatin'ny taona 1999-2001. == Rohy ivelany == * [http://www.ilo.cornell.edu/ilo/census.xls ilo.cornell.edu] - Statistika momba ny kaominina malagasy ary loharanom-pahaizana namoronana an'ity lahatsoratra ity. [[Sokajy:Kaominina any Madagasikara]] pjtjdodn7692yj18jjj7pv11set73of 1111294 1111293 2025-06-29T08:44:54Z RAKOTONIRINA Fanirilalaina Christien 35841 Infobox 1111294 wikitext text/x-wiki {{infobox tanàna |anarana=Ankadinandriana |faritany=Antananarivo |isam-ponina=13029 |firenena={{Madagasikara}} |saina=Malagasy|fanjakana=NC|tanàn-dehibe=NC|tanàna=NC}} '''Ankadinandriana''' dia firaisam-pokotany malagasy ao amin'ny fivondronan'[[Distrikan'Antananarivo-Avaradrano|'Antananarivo Avaradrano]], [[Faritanin' Antananarivo]]. Ny isa-mponiny dia 13 029 araka ny faminavinana natao tamin'ny taona 2000. Ny kaodim-piraisana dia 10243 ary ny kaodim-pivondronana dia 102 == Vokatry ny fambolena == Ny anjaran'ny tantsaha mampiasa zezika simika dia <5%. Ny entana faharoa lafo vidy indrindra dia haricot. Ny zava-bolena lehibe indrindra amin'ny lafin'ny velarantany dia vary. Ny entana fahatelo lafo vidy indrindra dia autre produit de rente. Ny isan'omby dia 3048. Ny isan'ny taona nisiam-pesitry ny vorona teo anelanelan'ny taona 1999-2001 dia 2. Ny zava-bolena faharoa lehibe indrindra amin'ny lafin'ny velarantany dia mangahazo. Ny entana lafo vidy indrindra dia mangahazo. 40 isan-jaton'ny tanimbary no voatondraka amin'ny tohidrano na paompy. 17 no isan'ny ombivavy be ronono. 98 ny mponina no miasa tany. 2 ny mponina no miasa amin'ny sampandraharaha. 806 no isan'ny kisoa. == Ara-tsosialy == == Fotodrafitrasa == Ahitana tobim-pahasalamana ao. Ijanon'ny taksiborosy ilay kaominina. Ahitana sekoly ambaratonga fototra. Ahitana kolejy ao amin'ilay tanàna. Tsy ny JIRAMA no manome ny rano. Misy biraom-paositra ao. == Fitaterana == Ny fitaovam-pitaterana ampiasaina matetika indrindra dia fiara lehibe. Ny faharetan'ny dia mankany amin'ny renivohi-paritany dia 1 ora. Ny fotoam-pitaterana mankany amin'ny tanàn-dehibem-paritany amin'ny andro fahavaratra dia 2 ora. Ny lalan-tany dia azo aleha mandavan-taona. Ny saran-dalan'ny olona tokana mankany amin'ny tanàn-dehibem-paritany amin'ny andro fahavaratra dia 5000 Fmg. Misy fikambanan'ny mpampiasa lalan-tany ao. Ny saran-dalan'ny olona tokana mankany amin'ny tanàn-dehibem-paritany amin'ny haintany dia 5000 Fmg. == Fahasoavana == 25 isan-jaton'ny mponina no tena mahantra dia mahantra. 70 isan-jaton'ny mponina no atao hoe mahantra. Ny halavan'ny vanim-potoana mety ahalanian'ny vokatry ny taon-dasa dia 5 volana. 1 isan-jaton'ny mponina no atao hoe manan-karena. 4 isan-jaton'ny mponina no manana fari-piainana antonontonony. == Endri-javatra == == Olana == Ny isan'ny vono olona tanatin'ny taona 1999-2001 dia 2. Tapaka in-1 ny lalana tao anatin'ny taona 1999-2001. Ny isan'ny vakitrano tanatin'ny taona 1999-2001 dia 15. Ahitana zandary ao amin'ilay kaominina. 1 no isan'ireo mpamono olona tratra tanatin'ny taona 1999-2001. == Rohy ivelany == * [http://www.ilo.cornell.edu/ilo/census.xls ilo.cornell.edu] - Statistika momba ny kaominina malagasy ary loharanom-pahaizana namoronana an'ity lahatsoratra ity. [[Sokajy:Kaominina any Madagasikara]] 3yruq6pssoyuijo509fardtpc8h99c6 1111295 1111294 2025-06-29T08:45:34Z RAKOTONIRINA Fanirilalaina Christien 35841 Infobox 1111295 wikitext text/x-wiki {{infobox tanàna |anarana=Ankadinandriana |faritany=Antananarivo |isam-ponina=13029 |firenena={{Madagasikara}} |saina=Malagasy|fanjakana=NC|tanàn-dehibe=NC|tanàna=NC|velarantany=NC|ben'ny tanàna=NC}} '''Ankadinandriana''' dia firaisam-pokotany malagasy ao amin'ny fivondronan'[[Distrikan'Antananarivo-Avaradrano|'Antananarivo Avaradrano]], [[Faritanin' Antananarivo]]. Ny isa-mponiny dia 13 029 araka ny faminavinana natao tamin'ny taona 2000. Ny kaodim-piraisana dia 10243 ary ny kaodim-pivondronana dia 102 == Vokatry ny fambolena == Ny anjaran'ny tantsaha mampiasa zezika simika dia <5%. Ny entana faharoa lafo vidy indrindra dia haricot. Ny zava-bolena lehibe indrindra amin'ny lafin'ny velarantany dia vary. Ny entana fahatelo lafo vidy indrindra dia autre produit de rente. Ny isan'omby dia 3048. Ny isan'ny taona nisiam-pesitry ny vorona teo anelanelan'ny taona 1999-2001 dia 2. Ny zava-bolena faharoa lehibe indrindra amin'ny lafin'ny velarantany dia mangahazo. Ny entana lafo vidy indrindra dia mangahazo. 40 isan-jaton'ny tanimbary no voatondraka amin'ny tohidrano na paompy. 17 no isan'ny ombivavy be ronono. 98 ny mponina no miasa tany. 2 ny mponina no miasa amin'ny sampandraharaha. 806 no isan'ny kisoa. == Ara-tsosialy == == Fotodrafitrasa == Ahitana tobim-pahasalamana ao. Ijanon'ny taksiborosy ilay kaominina. Ahitana sekoly ambaratonga fototra. Ahitana kolejy ao amin'ilay tanàna. Tsy ny JIRAMA no manome ny rano. Misy biraom-paositra ao. == Fitaterana == Ny fitaovam-pitaterana ampiasaina matetika indrindra dia fiara lehibe. Ny faharetan'ny dia mankany amin'ny renivohi-paritany dia 1 ora. Ny fotoam-pitaterana mankany amin'ny tanàn-dehibem-paritany amin'ny andro fahavaratra dia 2 ora. Ny lalan-tany dia azo aleha mandavan-taona. Ny saran-dalan'ny olona tokana mankany amin'ny tanàn-dehibem-paritany amin'ny andro fahavaratra dia 5000 Fmg. Misy fikambanan'ny mpampiasa lalan-tany ao. Ny saran-dalan'ny olona tokana mankany amin'ny tanàn-dehibem-paritany amin'ny haintany dia 5000 Fmg. == Fahasoavana == 25 isan-jaton'ny mponina no tena mahantra dia mahantra. 70 isan-jaton'ny mponina no atao hoe mahantra. Ny halavan'ny vanim-potoana mety ahalanian'ny vokatry ny taon-dasa dia 5 volana. 1 isan-jaton'ny mponina no atao hoe manan-karena. 4 isan-jaton'ny mponina no manana fari-piainana antonontonony. == Endri-javatra == == Olana == Ny isan'ny vono olona tanatin'ny taona 1999-2001 dia 2. Tapaka in-1 ny lalana tao anatin'ny taona 1999-2001. Ny isan'ny vakitrano tanatin'ny taona 1999-2001 dia 15. Ahitana zandary ao amin'ilay kaominina. 1 no isan'ireo mpamono olona tratra tanatin'ny taona 1999-2001. == Rohy ivelany == * [http://www.ilo.cornell.edu/ilo/census.xls ilo.cornell.edu] - Statistika momba ny kaominina malagasy ary loharanom-pahaizana namoronana an'ity lahatsoratra ity. [[Sokajy:Kaominina any Madagasikara]] dp84jgd07u761rlrc8s6jf2bajh26qf 1111297 1111295 2025-06-29T08:46:40Z RAKOTONIRINA Fanirilalaina Christien 35841 Infobox 1111297 wikitext text/x-wiki {{infobox tanàna |anarana=Ankadinandriana |faritany=Antananarivo |isam-ponina=13029 |firenena={{Madagasikara}} |saina=Malagasy|fanjakana=NC|tanàn-dehibe=NC|tanàna=NC|velarantany=NC|ben'ny tanàna=NC|sary=Akadinadriana.jpg}} '''Ankadinandriana''' dia firaisam-pokotany malagasy ao amin'ny fivondronan'[[Distrikan'Antananarivo-Avaradrano|'Antananarivo Avaradrano]], [[Faritanin' Antananarivo]]. Ny isa-mponiny dia 13 029 araka ny faminavinana natao tamin'ny taona 2000. Ny kaodim-piraisana dia 10243 ary ny kaodim-pivondronana dia 102 == Vokatry ny fambolena == Ny anjaran'ny tantsaha mampiasa zezika simika dia <5%. Ny entana faharoa lafo vidy indrindra dia haricot. Ny zava-bolena lehibe indrindra amin'ny lafin'ny velarantany dia vary. Ny entana fahatelo lafo vidy indrindra dia autre produit de rente. Ny isan'omby dia 3048. Ny isan'ny taona nisiam-pesitry ny vorona teo anelanelan'ny taona 1999-2001 dia 2. Ny zava-bolena faharoa lehibe indrindra amin'ny lafin'ny velarantany dia mangahazo. Ny entana lafo vidy indrindra dia mangahazo. 40 isan-jaton'ny tanimbary no voatondraka amin'ny tohidrano na paompy. 17 no isan'ny ombivavy be ronono. 98 ny mponina no miasa tany. 2 ny mponina no miasa amin'ny sampandraharaha. 806 no isan'ny kisoa. == Ara-tsosialy == == Fotodrafitrasa == Ahitana tobim-pahasalamana ao. Ijanon'ny taksiborosy ilay kaominina. Ahitana sekoly ambaratonga fototra. Ahitana kolejy ao amin'ilay tanàna. Tsy ny JIRAMA no manome ny rano. Misy biraom-paositra ao. == Fitaterana == Ny fitaovam-pitaterana ampiasaina matetika indrindra dia fiara lehibe. Ny faharetan'ny dia mankany amin'ny renivohi-paritany dia 1 ora. Ny fotoam-pitaterana mankany amin'ny tanàn-dehibem-paritany amin'ny andro fahavaratra dia 2 ora. Ny lalan-tany dia azo aleha mandavan-taona. Ny saran-dalan'ny olona tokana mankany amin'ny tanàn-dehibem-paritany amin'ny andro fahavaratra dia 5000 Fmg. Misy fikambanan'ny mpampiasa lalan-tany ao. Ny saran-dalan'ny olona tokana mankany amin'ny tanàn-dehibem-paritany amin'ny haintany dia 5000 Fmg. == Fahasoavana == 25 isan-jaton'ny mponina no tena mahantra dia mahantra. 70 isan-jaton'ny mponina no atao hoe mahantra. Ny halavan'ny vanim-potoana mety ahalanian'ny vokatry ny taon-dasa dia 5 volana. 1 isan-jaton'ny mponina no atao hoe manan-karena. 4 isan-jaton'ny mponina no manana fari-piainana antonontonony. == Endri-javatra == == Olana == Ny isan'ny vono olona tanatin'ny taona 1999-2001 dia 2. Tapaka in-1 ny lalana tao anatin'ny taona 1999-2001. Ny isan'ny vakitrano tanatin'ny taona 1999-2001 dia 15. Ahitana zandary ao amin'ilay kaominina. 1 no isan'ireo mpamono olona tratra tanatin'ny taona 1999-2001. == Rohy ivelany == * [http://www.ilo.cornell.edu/ilo/census.xls ilo.cornell.edu] - Statistika momba ny kaominina malagasy ary loharanom-pahaizana namoronana an'ity lahatsoratra ity. [[Sokajy:Kaominina any Madagasikara]] tc63j0h27ennprhq2zk2fdjnsqwzhx1 Fihaonana 0 230867 1111098 797025 2025-06-28T17:45:02Z RAKOTONIRINA Fanirilalaina Christien 35841 Infobox 1111098 wikitext text/x-wiki {{infobox tanàna |anarana=Fihaonana |faritany=Antananarivo |isam-ponina=175250 |firenena={{Madagasikara}} |saina=Malagasy|fanjakana=NC|tanàn-dehibe=NC|sary=Fihaonana.jpg}} '''Fihaonana''' dia kaominina malagasy ao amin'ny [[distrikan'i Ankazobe]], [[Faritanin'i Antananarivo]]. Ny isam-poniny dia 175250 araka ny faminavinana natao tamin'ny taona 2000. Ny kaodin-kaominina dia 10409 ary ny kaodin-distrika dia 104 == Vokatry ny fambolena == Ny anjaran'ny tantsaha mampiasa zezika simika dia 50-75%. Ny entana faharoa lafo vidy indrindra dia mangahazo. Ny zava-bolena lehibe indrindra amin'ny lafin'ny velarantany dia vary. Ny entana fahatelo lafo vidy indrindra dia legioma hafa. Ny isan'omby dia 5000. Ny isan'ny taona nisiam-pesitry ny vorona teo anelanelan'ny taona 1999-2001 dia 3. Ny zava-bolena faharoa lehibe indrindra amin'ny lafin'ny velarantany dia mangahazo. Ny entana lafo vidy indrindra dia vary. 50 isan-jaton'ny tanimbary no voatondraka amin'ny tohidrano na paompy. 2 ny mponina no manao asa tanana. 90 ny mponina no miasa tany. 8 ny mponina no miasa amin'ny sampandraharaha. 2000 no isan'ny kisoa. == Ara-tsosialy == Ahitana fikambanan-tantsaha ao. Ahitana fikambanam-pampiasa rano ao. == Fotodrafitrasa == Misy masoivohon'ny banky. Misy seranam-piaramanidina akaikin'ilay tanàna. Tongavan'ny lalam-paritra ilay tanàna. Ahitana tobim-pahasalamana ao. Ijanon'ny taksiborosy ilay kaominina. Andalovan'ny lalam-pirenena ilay kaominina. Ahitana sekoly ambaratonga fototra. Ahitana orinasa mampiasa olona 10 hatramin'ny 50. Ahitana kolejy ao amin'ilay tanàna. Tsy ny JIRAMA no manome ny rano. Misy biraom-paositra ao. Misy fitrandrahana harena an-kibon'ny tany amin'ny alalan'ny asa tanana ao. == Fitaterana == Ny fitaovam-pitaterana ampiasaina matetika indrindra dia fiara lehibe. Ny faharetan'ny dia mankany amin'ny renivohi-paritany dia 2 ora. Ahitana lalana godorô ao amin'ny kaominina. Ny fotoam-pitaterana mankany amin'ny tanàn-dehibem-paritany amin'ny andro fahavaratra dia 2 ora. Ny lalan-tany dia azo aleha mandavan-taona. Ny saran-dalan'ny olona tokana mankany amin'ny tanàn-dehibem-paritany amin'ny andro fahavaratra dia 5000 Fmg. Ny saran-dalan'ny olona tokana mankany amin'ny tanàn-dehibem-paritany amin'ny haintany dia 5000 Fmg. == Fahasoavana == 10 isan-jaton'ny mponina no tena mahantra dia mahantra. 30 isan-jaton'ny mponina no atao hoe mahantra. Ny halavan'ny vanim-potoana mety ahalanian'ny vokatry ny taon-dasa dia 6 volana. 20 isan-jaton'ny mponina no atao hoe manan-karena. 40 isan-jaton'ny mponina no manana fari-piainana antonontonony. == Endri-javatra == Misy masoivohon'ny ministeran'ny rano sy ny ala. Misy masoivohon'ny ministeran'ny rano sy ny ala. Misy masoivohon'ny ministeran'ny asa tany. Misy masoivohon'ny ministeran'ny asa tany. Misy masoivohon'ny ministeran'ny mponina. Misy masoivohon'ny ministeran'ny mponina. == Olana == Ny isan'ny vono olona tanatin'ny taona 1999-2001 dia 1. Tapaka in-1 ny lalana tao anatin'ny taona 1999-2001. Ny isan'ny vakitrano tanatin'ny taona 1999-2001 dia 35. Ahitana zandary ao amin'ilay kaominina. 1 no isan'ireo mpamono olona tratra tanatin'ny taona 1999-2001. == Rohy ivelany == * [http://www.ilo.cornell.edu/ilo/census.xls ilo.cornell.edu] - Statistika momba ny kaominina malagasy ary loharanom-pahaizana namoronana an'ity lahatsoratra ity. [[Sokajy:Kaominina any Madagasikara]] 1v0nr9cdyy2s444zmunpbj8z2qeznbr Mahavelona (Ankazobe) 0 230868 1111100 1079054 2025-06-28T17:51:05Z RAKOTONIRINA Fanirilalaina Christien 35841 Infobox 1111100 wikitext text/x-wiki {{infobox tanàna |tanarana=Mahavelona |faritany=[[Faritanin' Antananarivo|Antananarivo]] |faritra=[[Analamanga]] |ben'ny tanàna= [[Nordine Mamisoa]]<ref>[https://www.lexpress.mg/2023/12/ankazobe-des-kidnappeurs-detiennent.html l'Express:Des kidnappeurs détiennent huit personnes]</ref> |sary=Mahavelona.jpg |isam-ponina=10117 |firenena={{Madagasikara}} |anarana=Mahavelona}} I '''Mahavelona''' dia [[Kaominina eto Madagasikara|kaominina malagasy]] ao amin' ny [[Distrikan'Ankazobe|distrikan' Ankazobe]], [[Faritra Analamanga]], [[Faritanin' Antananarivo]]. Ny isan' ny mponiny dia 10 117 araka ny faminavinana natao tamin' ny taona 2000. Ny kaodin-kaominina dia 10411 ary ny kaodin-distrika dia 104 == Vokatry ny fambolena == Ny tantsaha mampiasa zezika simika dia 5-25 %. Ny [[mangahazo]] no entana faharoa lafo vidy indrindra. Ny zava-bolena lehibe indrindra amin' ny lafin' ny velarantany dia [[vary]]. Ny [[legioma]] no entana fahatelo lafo vidy indrindra. 1 838 ny isan' ny omby. Ny isan' ny taona nisian' ny pestan' ny vorona teo anelanelan' ny taona 1999-2001 dia 3. Ny mangahazo no zava-bolena faharoa lehibe indrindra amin' ny lafiny velaran-tany. Ny entana lafo vidy indrindra dia ny vary. Ny 5 % amin' ny tanimbary no voatondraka amin' ny tohodrano na paompy. Ny 1 % amin' ny mponina no manao asa tanana. Dimy no isan' ny ombivavy be ronono. Ny 90 % amin' ny mponina no miasa tany. Ny 7 % amin' ny mponina no miasa amin' ny fiompiana. Ny 2 % amin' ny mponina no miasa amin' ny sampandraharaha. 2 480 ny isan' ny kisoa. Ahitana fikambanan-tantsaha ao. == Fotodrafitrasa == Tongavan' ny lalam-paritra ilay tanàna. Ahitana tobim-pahasalamana ao. Ijanon' ny taksiborosy ilay kaominina. Ahitana sekoly ambaratonga fototra. Ahitana orinasa mampiasa olona 10 hatramin' ny 50. Ahitana kolejy ao amin' ilay tanàna. Misy biraom-paositra ao. == Fitaterana == Ny fiara lehibe no fitaovam-pitaterana ampiasaina matetika indrindra. Ny faharetan' ny dia mankany amin' ny renivohi-paritany dia 3 ora. Ahitana lalana vita [[tara]] ao amin' ny kaominina. Ny fotoam-pitaterana mankany amin' ny tanàn-dehibem-paritany amin' ny andro fahavaratra dia 3 ora. Azo aleha mandavan-taona ny lalan-tany. Ny saran-dalan' ny olona tokana mankany amin' ny tanàn-dehibem-paritany amin' ny andro fahavaratra dia 7 000 Fmg. Ny saran-dalan' ny olona tokana mankany amin' ny tanàn-dehibem-paritany amin' ny haintany dia 7 000 Fmg. == Fari-piainana == Ny 25 % amin' ny mponina no tena mahantra dia mahantra. ny 15 % amin' ny mponina no atao hoe mahantra. Ny halavan' ny vanim-potoana mety ahalanian' ny vokatry ny taon-dasa dia 5 volana. Ny 10 % amin' ny mponina no atao hoe manan-karena. Ny 50 % amin' ny mponina no manana fari-piainana antonontonony. == Endri-javatra == Misy masoivohon' ny ministeran' ny fahasalamana sy ministeran' ny asa tany ary masoivohon' ny ministeran' ny fanabeazana ny ao amin' ilay kaominina. == Filaminana == Ahitana zandary ao amin'ilay kaominina. == Rohy ivelany == * [http://www.ilo.cornell.edu/ilo/census.xls ilo.cornell.edu] - Statistika momba ny kaominina malagasy ary loharanom-pahaizana namoronana an'ity lahatsoratra ity. {{reflist}} [[Sokajy:Kaominina any Madagasikara]] [[Sokajy:Kaominina any Faritra Analamanga]] 6qkmxdbso07wb2apaput1ixjqzijl9h 1111101 1111100 2025-06-28T17:52:29Z RAKOTONIRINA Fanirilalaina Christien 35841 Infobox 1111101 wikitext text/x-wiki {{infobox tanàna |tanarana=Mahavelona |faritany=[[Faritanin' Antananarivo|Antananarivo]] |faritra=[[Analamanga]] |ben'ny tanàna= [[Nordine Mamisoa]]<ref>[https://www.lexpress.mg/2023/12/ankazobe-des-kidnappeurs-detiennent.html l'Express:Des kidnappeurs détiennent huit personnes]</ref> |sary=Mahavelona.jpg |isam-ponina=10117 |firenena={{Madagasikara}} |anarana=Mahavelona|tanàn-dehibe=NC}} I '''Mahavelona''' dia [[Kaominina eto Madagasikara|kaominina malagasy]] ao amin' ny [[Distrikan'Ankazobe|distrikan' Ankazobe]], [[Faritra Analamanga]], [[Faritanin' Antananarivo]]. Ny isan' ny mponiny dia 10 117 araka ny faminavinana natao tamin' ny taona 2000. Ny kaodin-kaominina dia 10411 ary ny kaodin-distrika dia 104 == Vokatry ny fambolena == Ny tantsaha mampiasa zezika simika dia 5-25 %. Ny [[mangahazo]] no entana faharoa lafo vidy indrindra. Ny zava-bolena lehibe indrindra amin' ny lafin' ny velarantany dia [[vary]]. Ny [[legioma]] no entana fahatelo lafo vidy indrindra. 1 838 ny isan' ny omby. Ny isan' ny taona nisian' ny pestan' ny vorona teo anelanelan' ny taona 1999-2001 dia 3. Ny mangahazo no zava-bolena faharoa lehibe indrindra amin' ny lafiny velaran-tany. Ny entana lafo vidy indrindra dia ny vary. Ny 5 % amin' ny tanimbary no voatondraka amin' ny tohodrano na paompy. Ny 1 % amin' ny mponina no manao asa tanana. Dimy no isan' ny ombivavy be ronono. Ny 90 % amin' ny mponina no miasa tany. Ny 7 % amin' ny mponina no miasa amin' ny fiompiana. Ny 2 % amin' ny mponina no miasa amin' ny sampandraharaha. 2 480 ny isan' ny kisoa. Ahitana fikambanan-tantsaha ao. == Fotodrafitrasa == Tongavan' ny lalam-paritra ilay tanàna. Ahitana tobim-pahasalamana ao. Ijanon' ny taksiborosy ilay kaominina. Ahitana sekoly ambaratonga fototra. Ahitana orinasa mampiasa olona 10 hatramin' ny 50. Ahitana kolejy ao amin' ilay tanàna. Misy biraom-paositra ao. == Fitaterana == Ny fiara lehibe no fitaovam-pitaterana ampiasaina matetika indrindra. Ny faharetan' ny dia mankany amin' ny renivohi-paritany dia 3 ora. Ahitana lalana vita [[tara]] ao amin' ny kaominina. Ny fotoam-pitaterana mankany amin' ny tanàn-dehibem-paritany amin' ny andro fahavaratra dia 3 ora. Azo aleha mandavan-taona ny lalan-tany. Ny saran-dalan' ny olona tokana mankany amin' ny tanàn-dehibem-paritany amin' ny andro fahavaratra dia 7 000 Fmg. Ny saran-dalan' ny olona tokana mankany amin' ny tanàn-dehibem-paritany amin' ny haintany dia 7 000 Fmg. == Fari-piainana == Ny 25 % amin' ny mponina no tena mahantra dia mahantra. ny 15 % amin' ny mponina no atao hoe mahantra. Ny halavan' ny vanim-potoana mety ahalanian' ny vokatry ny taon-dasa dia 5 volana. Ny 10 % amin' ny mponina no atao hoe manan-karena. Ny 50 % amin' ny mponina no manana fari-piainana antonontonony. == Endri-javatra == Misy masoivohon' ny ministeran' ny fahasalamana sy ministeran' ny asa tany ary masoivohon' ny ministeran' ny fanabeazana ny ao amin' ilay kaominina. == Filaminana == Ahitana zandary ao amin'ilay kaominina. == Rohy ivelany == * [http://www.ilo.cornell.edu/ilo/census.xls ilo.cornell.edu] - Statistika momba ny kaominina malagasy ary loharanom-pahaizana namoronana an'ity lahatsoratra ity. {{reflist}} [[Sokajy:Kaominina any Madagasikara]] [[Sokajy:Kaominina any Faritra Analamanga]] 8nb21fqvpgzzx6sxmrabqfc7amaxl96 Tsaramasoandro 0 230869 1111111 797027 2025-06-28T18:16:33Z RAKOTONIRINA Fanirilalaina Christien 35841 Infobox 1111111 wikitext text/x-wiki {{infobox tanàna |anarana=Tsaramasoandro |faritany=Antananarivo |isam-ponina=8227 |firenena={{Madagasikara}} |saina=Malagasy|sary=Tsaramasoandro.jpg|ben'ny tanàna=NC|fanjakana=NC}} '''Tsaramasoandro''' dia kaominina malagasy ao amin'ny [[distrikan'i Ankazobe]], [[Faritanin'i Antananarivo]]. Ny isam-poniny dia 8227 araka ny faminavinana natao tamin'ny taona 2000. Ny kaodin-kaominina dia 10415 ary ny kaodin-distrika dia 104 == Vokatry ny fambolena == Ny anjaran'ny tantsaha mampiasa zezika simika dia <5%. Ny entana faharoa lafo vidy indrindra dia mais. Ny zava-bolena lehibe indrindra amin'ny lafin'ny velarantany dia vary. Ny entana fahatelo lafo vidy indrindra dia arachide. Ny isan'omby dia 2780. Ny isan'ny taona nisiam-pesitry ny vorona teo anelanelan'ny taona 1999-2001 dia 3. Ny zava-bolena faharoa lehibe indrindra amin'ny lafin'ny velarantany dia mais. Ny entana lafo vidy indrindra dia vary. 40 isan-jaton'ny tanimbary no voatondraka amin'ny tohidrano na paompy. 2 ny mponina no manao asa tanana. 82 ny mponina no miasa tany. 6 ny mponina no miasa amin'ny fiompiana. 10 ny mponina no miasa amin'ny sampandraharaha. 720 no isan'ny kisoa. == Ara-tsosialy == == Fotodrafitrasa == Tongavan'ny lalam-paritra ilay tanàna. Ahitana tobim-pahasalamana ao. Ijanon'ny taksiborosy ilay kaominina. Andalovan'ny lalam-pirenena ilay kaominina. Ahitana sekoly ambaratonga fototra. Misy fitrandrahana harena an-kibon'ny tany amin'ny fomba indostrialy. == Fitaterana == Ny fitaovam-pitaterana ampiasaina matetika indrindra dia tongotra. Ny faharetan'ny dia mankany amin'ny renivohi-paritany dia 5 ora. Ahitana lalana godorô ao amin'ny kaominina. Ny fotoam-pitaterana mankany amin'ny tanàn-dehibem-paritany amin'ny andro fahavaratra dia 5 ora. Ny lalan-tany dia azo aleha mandavan-taona. Ny saran-dalan'ny olona tokana mankany amin'ny tanàn-dehibem-paritany amin'ny andro fahavaratra dia 17000 Fmg. Ny saran-dalan'ny olona tokana mankany amin'ny tanàn-dehibem-paritany amin'ny haintany dia 17000 Fmg. == Fahasoavana == 9 isan-jaton'ny mponina no tena mahantra dia mahantra. 8 isan-jaton'ny mponina no atao hoe mahantra. Ny halavan'ny vanim-potoana mety ahalanian'ny vokatry ny taon-dasa dia 3 volana. 13 isan-jaton'ny mponina no atao hoe manan-karena. 70 isan-jaton'ny mponina no manana fari-piainana antonontonony. == Endri-javatra == Misy masoivohon'ny ministeran'ny fahasalamana. Misy masoivohon'ny ministeran'ny fahasalamana. Misy masoivohon'ny ministeran'ny fanabeazana. Misy masoivohon'ny ministeran'ny fanabeazana. Misy masoivohon'ny ministeran'ny asa vaventy. Misy masoivohon'ny ministeran'ny asa vaventy. == Olana == Ny isan'ny vono olona tanatin'ny taona 1999-2001 dia 3. Tapaka in-1 ny lalana tao anatin'ny taona 1999-2001. Ao amin'ny atao hoe faritra mena ilay kaominina. Ny isan'ny vakitrano tanatin'ny taona 1999-2001 dia 4. Ahitana zandary ao amin'ilay kaominina. 4 no isan'ireo mpamono olona tratra tanatin'ny taona 1999-2001. == Rohy ivelany == * [http://www.ilo.cornell.edu/ilo/census.xls ilo.cornell.edu] - Statistika momba ny kaominina malagasy ary loharanom-pahaizana namoronana an'ity lahatsoratra ity. [[Sokajy:Kaominina any Madagasikara]] kj7qi8i6qb8nvw91viu3igk9qvmkxjz Ambolotarakely 0 230870 1111067 1068592 2025-06-28T14:59:36Z RAKOTONIRINA Fanirilalaina Christien 35841 Tsipelina 1111067 wikitext text/x-wiki {{infobox tanàna |anarana=Ambolotarakely |faritany=Antananarivo |faritra = [[Analamanga]] |isam-ponina=6320 |firenena={{Madagasikara}} }} '''Ambolotarakely''' dia firaisam-pokotany malagasy ao amin'ny fivondronana [[distrikan'i Ankazobe|Ankazobe]], [[Faritanin'i Antananarivo]]. Ny isam-poniny dia 6320 araka ny faminavinana natao tamin'ny taona 2000. Ny kaodin-kaominina dia 10417 ary ny kaodin-distrika dia 104 == Vokatry ny fambolena == Ny entana faharoa lafo vidy indrindra dia mangahazo. Ny zava-bolena lehibe indrindra amin'ny lafin'ny velarantany dia vary. Ny entana fahatelo lafo vidy indrindra dia arachide. Ny isan'omby dia 3200. Ny isan'ny taona nisiam-pesitry ny vorona teo anelanelan'ny taona 1999-2001 dia 3. Ny zava-bolena faharoa lehibe indrindra amin'ny lafin'ny velarantany dia mangahazo. Ny entana lafo vidy indrindra dia vary. 70 ny mponina no miasa tany. 29 ny mponina no miasa amin'ny fiompiana. 1 ny mponina no miasa amin'ny sampandraharaha. 4000 no isan'ny kisoa. == Ara-tsosialy == Ahitana fikambanan-tantsaha ao. == Fotodrafitrasa == Ahitana tobim-pahasalamana ao. Ijanon'ny taksiborosy ilay kaominina. Ahitana sekoly ambaratonga fototra. Misy fitrandrahana harena an-kibon'ny tany amin'ny fomba indostrialy. == Fitaterana == Ny fitaovam-pitaterana ampiasaina matetika indrindra dia kamiao. Ny faharetan'ny dia mankany amin'ny renivohi-paritany dia 6 ora. Ny fotoam-pitaterana mankany amin'ny tanàn-dehibem-paritany amin'ny andro fahavaratra dia 10 ora. Ny saran-dalan'ny olona tokana mankany amin'ny tanàn-dehibem-paritany amin'ny andro fahavaratra dia 25000 Fmg. Ny saran-dalan'ny olona tokana mankany amin'ny tanàn-dehibem-paritany amin'ny haintany dia 11500 Fmg. == Fahasoavana == 10 isan-jaton'ny mponina no tena mahantra dia mahantra. 35 isan-jaton'ny mponina no atao hoe mahantra. Ny halavan'ny vanim-potoana mety ahalanian'ny vokatry ny taon-dasa dia 3 volana. 25 isan-jaton'ny mponina no atao hoe manan-karena. 30 isan-jaton'ny mponina no manana fari-piainana antonontonony. == Endri-javatra == Misy masoivohon'ny ministeran'ny fahasalamana. Misy masoivohon'ny ministeran'ny fahasalamana. == Olana == Ahitana miaramila ao amin'ilay kaominina. Tapaka in-2 ny lalana tao anatin'ny taona 1999-2001. Ao amin'ny atao hoe faritra mena ilay kaominina. Ahitana zandary ao amin'ilay kaominina. == Rohy ivelany == * [http://www.ilo.cornell.edu/ilo/census.xls ilo.cornell.edu] - Statistika momba ny kaominina malagasy ary loharanom-pahaizana namoronana an'ity lahatsoratra ity. {{reflist}} {{commonscat}} {{Analamanga}} [[Sokajy:Kaominina any Faritra Analamanga]] [[Sokajy:Kaominina any Madagasikara]] 3uhnmr9fbafxs7hsh6972hmx9z0qysi 1111068 1111067 2025-06-28T15:00:08Z RAKOTONIRINA Fanirilalaina Christien 35841 Infobox 1111068 wikitext text/x-wiki {{infobox tanàna |anarana=Ambolotarakely |faritany=Antananarivo |faritra = [[Analamanga]] |isam-ponina=6320 |firenena={{Madagasikara}} |saina=Malagasy}} '''Ambolotarakely''' dia firaisam-pokotany malagasy ao amin'ny fivondronana [[distrikan'i Ankazobe|Ankazobe]], [[Faritanin'i Antananarivo]]. Ny isam-poniny dia 6320 araka ny faminavinana natao tamin'ny taona 2000. Ny kaodin-kaominina dia 10417 ary ny kaodin-distrika dia 104 == Vokatry ny fambolena == Ny entana faharoa lafo vidy indrindra dia mangahazo. Ny zava-bolena lehibe indrindra amin'ny lafin'ny velarantany dia vary. Ny entana fahatelo lafo vidy indrindra dia arachide. Ny isan'omby dia 3200. Ny isan'ny taona nisiam-pesitry ny vorona teo anelanelan'ny taona 1999-2001 dia 3. Ny zava-bolena faharoa lehibe indrindra amin'ny lafin'ny velarantany dia mangahazo. Ny entana lafo vidy indrindra dia vary. 70 ny mponina no miasa tany. 29 ny mponina no miasa amin'ny fiompiana. 1 ny mponina no miasa amin'ny sampandraharaha. 4000 no isan'ny kisoa. == Ara-tsosialy == Ahitana fikambanan-tantsaha ao. == Fotodrafitrasa == Ahitana tobim-pahasalamana ao. Ijanon'ny taksiborosy ilay kaominina. Ahitana sekoly ambaratonga fototra. Misy fitrandrahana harena an-kibon'ny tany amin'ny fomba indostrialy. == Fitaterana == Ny fitaovam-pitaterana ampiasaina matetika indrindra dia kamiao. Ny faharetan'ny dia mankany amin'ny renivohi-paritany dia 6 ora. Ny fotoam-pitaterana mankany amin'ny tanàn-dehibem-paritany amin'ny andro fahavaratra dia 10 ora. Ny saran-dalan'ny olona tokana mankany amin'ny tanàn-dehibem-paritany amin'ny andro fahavaratra dia 25000 Fmg. Ny saran-dalan'ny olona tokana mankany amin'ny tanàn-dehibem-paritany amin'ny haintany dia 11500 Fmg. == Fahasoavana == 10 isan-jaton'ny mponina no tena mahantra dia mahantra. 35 isan-jaton'ny mponina no atao hoe mahantra. Ny halavan'ny vanim-potoana mety ahalanian'ny vokatry ny taon-dasa dia 3 volana. 25 isan-jaton'ny mponina no atao hoe manan-karena. 30 isan-jaton'ny mponina no manana fari-piainana antonontonony. == Endri-javatra == Misy masoivohon'ny ministeran'ny fahasalamana. Misy masoivohon'ny ministeran'ny fahasalamana. == Olana == Ahitana miaramila ao amin'ilay kaominina. Tapaka in-2 ny lalana tao anatin'ny taona 1999-2001. Ao amin'ny atao hoe faritra mena ilay kaominina. Ahitana zandary ao amin'ilay kaominina. == Rohy ivelany == * [http://www.ilo.cornell.edu/ilo/census.xls ilo.cornell.edu] - Statistika momba ny kaominina malagasy ary loharanom-pahaizana namoronana an'ity lahatsoratra ity. {{reflist}} {{commonscat}} {{Analamanga}} [[Sokajy:Kaominina any Faritra Analamanga]] [[Sokajy:Kaominina any Madagasikara]] lcas49bhrtsosrw19zr7l88hh9zs7ph 1111069 1111068 2025-06-28T15:01:33Z RAKOTONIRINA Fanirilalaina Christien 35841 Tsipelina 1111069 wikitext text/x-wiki {{infobox tanàna |anarana=Ambolotarakely |faritany=Antananarivo |faritra = [[Analamanga]] |isam-ponina=6320 |firenena={{Madagasikara}} |saina=Malagasy}} '''Ambolotarakely''' dia firaisam-pokotany malagasy ao amin'ny fivondronana [[distrikan'i Ankazobe|Ankazobe]], [[Faritanin'i Antananarivo]]. Ny isam-poniny dia 6320 araka ny faminavinana natao tamin'ny taona 2000. Ny kaodim-pitaraisana dia 10417 ary ny kaodim-pivondronana dia 104 == Vokatry ny fambolena == Ny entana faharoa lafo vidy indrindra dia mangahazo. Ny zava-bolena lehibe indrindra amin'ny lafin'ny velarantany dia vary. Ny entana fahatelo lafo vidy indrindra dia arachide. Ny isan'omby dia 3200. Ny isan'ny taona nisiam-pesitry ny vorona teo anelanelan'ny taona 1999-2001 dia 3. Ny zava-bolena faharoa lehibe indrindra amin'ny lafin'ny velarantany dia mangahazo. Ny entana lafo vidy indrindra dia vary. 70 ny mponina no miasa tany. 29 ny mponina no miasa amin'ny fiompiana. 1 ny mponina no miasa amin'ny sampandraharaha. 4000 no isan'ny kisoa. == Ara-tsosialy == Ahitana fikambanan-tantsaha ao. == Fotodrafitrasa == Ahitana tobim-pahasalamana ao. Ijanon'ny taksiborosy ilay kaominina. Ahitana sekoly ambaratonga fototra. Misy fitrandrahana harena an-kibon'ny tany amin'ny fomba indostrialy. == Fitaterana == Ny fitaovam-pitaterana ampiasaina matetika indrindra dia kamiao. Ny faharetan'ny dia mankany amin'ny renivohi-paritany dia 6 ora. Ny fotoam-pitaterana mankany amin'ny tanàn-dehibem-paritany amin'ny andro fahavaratra dia 10 ora. Ny saran-dalan'ny olona tokana mankany amin'ny tanàn-dehibem-paritany amin'ny andro fahavaratra dia 25000 Fmg. Ny saran-dalan'ny olona tokana mankany amin'ny tanàn-dehibem-paritany amin'ny haintany dia 11500 Fmg. == Fahasoavana == 10 isan-jaton'ny mponina no tena mahantra dia mahantra. 35 isan-jaton'ny mponina no atao hoe mahantra. Ny halavan'ny vanim-potoana mety ahalanian'ny vokatry ny taon-dasa dia 3 volana. 25 isan-jaton'ny mponina no atao hoe manan-karena. 30 isan-jaton'ny mponina no manana fari-piainana antonontonony. == Endri-javatra == Misy masoivohon'ny ministeran'ny fahasalamana. Misy masoivohon'ny ministeran'ny fahasalamana. == Olana == Ahitana miaramila ao amin'ilay kaominina. Tapaka in-2 ny lalana tao anatin'ny taona 1999-2001. Ao amin'ny atao hoe faritra mena ilay kaominina. Ahitana zandary ao amin'ilay kaominina. == Rohy ivelany == * [http://www.ilo.cornell.edu/ilo/census.xls ilo.cornell.edu] - Statistika momba ny kaominina malagasy ary loharanom-pahaizana namoronana an'ity lahatsoratra ity. {{reflist}} {{commonscat}} {{Analamanga}} [[Sokajy:Kaominina any Faritra Analamanga]] [[Sokajy:Kaominina any Madagasikara]] bj5a913tfldt4u9iffwalizw6582clk Antakavana 0 230871 1111087 797029 2025-06-28T17:27:52Z RAKOTONIRINA Fanirilalaina Christien 35841 Tsipelina 1111087 wikitext text/x-wiki {{infobox tanàna |anarana=Antakavana |faritany=Antananarivo |isam-ponina=5000 |firenena={{Madagasikara}} }} '''Antakavana''' dia firaisam-pokotany malagasy ao amin'ny [[distrikan'i Ankazobe|fivondronan'i Ankazobe]], [[Faritanin'i Antananarivo]]. Ny isam-poniny dia 5000 araka ny faminavinana natao tamin'ny taona 2000. Ny kaodin-kaominina dia 10419 ary ny kaodin-distrika dia 104 == Vokatry ny fambolena == Ny entana faharoa lafo vidy indrindra dia mangahazo. Ny zava-bolena lehibe indrindra amin'ny lafin'ny velarantany dia vary. Ny entana fahatelo lafo vidy indrindra dia arachide. Ny isan'omby dia 4000. Ny zava-bolena faharoa lehibe indrindra amin'ny lafin'ny velarantany dia mangahazo. Ny entana lafo vidy indrindra dia vary. 80 ny mponina no miasa tany. 19 ny mponina no miasa amin'ny fiompiana. 1 ny mponina no miasa amin'ny sampandraharaha. 700 no isan'ny kisoa. == Ara-tsosialy == == Fotodrafitrasa == Ahitana tobim-pahasalamana ao. Ijanon'ny taksiborosy ilay kaominina. Ahitana sekoly ambaratonga fototra. Misy fitrandrahana harena an-kibon'ny tany amin'ny fomba indostrialy. == Fitaterana == Ny fitaovam-pitaterana ampiasaina matetika indrindra dia tongotra. Ny faharetan'ny dia mankany amin'ny renivohi-paritany dia 8 ora. Ny fotoam-pitaterana mankany amin'ny tanàn-dehibem-paritany amin'ny andro fahavaratra dia 8 ora. Ny saran-dalan'ny olona tokana mankany amin'ny tanàn-dehibem-paritany amin'ny andro fahavaratra dia 10000 Fmg. Ny saran-dalan'ny olona tokana mankany amin'ny tanàn-dehibem-paritany amin'ny haintany dia 10000 Fmg. == Fahasoavana == 25 isan-jaton'ny mponina no tena mahantra dia mahantra. 30 isan-jaton'ny mponina no atao hoe mahantra. Ny halavan'ny vanim-potoana mety ahalanian'ny vokatry ny taon-dasa dia 4 volana. 25 isan-jaton'ny mponina no atao hoe manan-karena. 20 isan-jaton'ny mponina no manana fari-piainana antonontonony. == Endri-javatra == == Olana == Ny isan'ny vono olona tanatin'ny taona 1999-2001 dia 1. Ao amin'ny atao hoe faritra mena ilay kaominina. Ny isan'ny vakitrano tanatin'ny taona 1999-2001 dia 6. == Rohy ivelany == * [http://www.ilo.cornell.edu/ilo/census.xls ilo.cornell.edu] - Statistika momba ny kaominina malagasy ary loharanom-pahaizana namoronana an'ity lahatsoratra ity. [[Sokajy:Kaominina any Madagasikara]] 3aqzm2r7h90lzqqw6w3rjnc2kkg8irb 1111088 1111087 2025-06-28T17:28:47Z RAKOTONIRINA Fanirilalaina Christien 35841 Infobox 1111088 wikitext text/x-wiki {{infobox tanàna |anarana=Antakavana |faritany=Antananarivo |isam-ponina=5000 |firenena={{Madagasikara}} |fanjakana=NC}} '''Antakavana''' dia firaisam-pokotany malagasy ao amin'ny [[distrikan'i Ankazobe|fivondronan'i Ankazobe]], [[Faritanin'i Antananarivo]]. Ny isam-poniny dia 5000 araka ny faminavinana natao tamin'ny taona 2000. Ny kaodin-kaominina dia 10419 ary ny kaodin-distrika dia 104 == Vokatry ny fambolena == Ny entana faharoa lafo vidy indrindra dia mangahazo. Ny zava-bolena lehibe indrindra amin'ny lafin'ny velarantany dia vary. Ny entana fahatelo lafo vidy indrindra dia arachide. Ny isan'omby dia 4000. Ny zava-bolena faharoa lehibe indrindra amin'ny lafin'ny velarantany dia mangahazo. Ny entana lafo vidy indrindra dia vary. 80 ny mponina no miasa tany. 19 ny mponina no miasa amin'ny fiompiana. 1 ny mponina no miasa amin'ny sampandraharaha. 700 no isan'ny kisoa. == Ara-tsosialy == == Fotodrafitrasa == Ahitana tobim-pahasalamana ao. Ijanon'ny taksiborosy ilay kaominina. Ahitana sekoly ambaratonga fototra. Misy fitrandrahana harena an-kibon'ny tany amin'ny fomba indostrialy. == Fitaterana == Ny fitaovam-pitaterana ampiasaina matetika indrindra dia tongotra. Ny faharetan'ny dia mankany amin'ny renivohi-paritany dia 8 ora. Ny fotoam-pitaterana mankany amin'ny tanàn-dehibem-paritany amin'ny andro fahavaratra dia 8 ora. Ny saran-dalan'ny olona tokana mankany amin'ny tanàn-dehibem-paritany amin'ny andro fahavaratra dia 10000 Fmg. Ny saran-dalan'ny olona tokana mankany amin'ny tanàn-dehibem-paritany amin'ny haintany dia 10000 Fmg. == Fahasoavana == 25 isan-jaton'ny mponina no tena mahantra dia mahantra. 30 isan-jaton'ny mponina no atao hoe mahantra. Ny halavan'ny vanim-potoana mety ahalanian'ny vokatry ny taon-dasa dia 4 volana. 25 isan-jaton'ny mponina no atao hoe manan-karena. 20 isan-jaton'ny mponina no manana fari-piainana antonontonony. == Endri-javatra == == Olana == Ny isan'ny vono olona tanatin'ny taona 1999-2001 dia 1. Ao amin'ny atao hoe faritra mena ilay kaominina. Ny isan'ny vakitrano tanatin'ny taona 1999-2001 dia 6. == Rohy ivelany == * [http://www.ilo.cornell.edu/ilo/census.xls ilo.cornell.edu] - Statistika momba ny kaominina malagasy ary loharanom-pahaizana namoronana an'ity lahatsoratra ity. [[Sokajy:Kaominina any Madagasikara]] new0whe04szifs0b5s042pxl03ru6h1 1111089 1111088 2025-06-28T17:29:33Z RAKOTONIRINA Fanirilalaina Christien 35841 Tsipelina 1111089 wikitext text/x-wiki {{infobox tanàna |anarana=Antakavana |faritany=Antananarivo |isam-ponina=5000 |firenena={{Madagasikara}} |fanjakana=NC}} '''Antakavana''' dia firaisam-pokotany malagasy ao amin'ny [[distrikan'i Ankazobe|fivondronan'i Ankazobe]], [[Faritanin'i Antananarivo]]. Ny isam-poniny dia 5000 araka ny faminavinana natao tamin'ny taona 2000. Ny kaodim-pitaraisana dia 10419 ary ny kaodim-pivondronana dia 104 == Vokatry ny fambolena == Ny entana faharoa lafo vidy indrindra dia mangahazo. Ny zava-bolena lehibe indrindra amin'ny lafin'ny velarantany dia vary. Ny entana fahatelo lafo vidy indrindra dia arachide. Ny isan'omby dia 4000. Ny zava-bolena faharoa lehibe indrindra amin'ny lafin'ny velarantany dia mangahazo. Ny entana lafo vidy indrindra dia vary. 80 ny mponina no miasa tany. 19 ny mponina no miasa amin'ny fiompiana. 1 ny mponina no miasa amin'ny sampandraharaha. 700 no isan'ny kisoa. == Ara-tsosialy == == Fotodrafitrasa == Ahitana tobim-pahasalamana ao. Ijanon'ny taksiborosy ilay kaominina. Ahitana sekoly ambaratonga fototra. Misy fitrandrahana harena an-kibon'ny tany amin'ny fomba indostrialy. == Fitaterana == Ny fitaovam-pitaterana ampiasaina matetika indrindra dia tongotra. Ny faharetan'ny dia mankany amin'ny renivohi-paritany dia 8 ora. Ny fotoam-pitaterana mankany amin'ny tanàn-dehibem-paritany amin'ny andro fahavaratra dia 8 ora. Ny saran-dalan'ny olona tokana mankany amin'ny tanàn-dehibem-paritany amin'ny andro fahavaratra dia 10000 Fmg. Ny saran-dalan'ny olona tokana mankany amin'ny tanàn-dehibem-paritany amin'ny haintany dia 10000 Fmg. == Fahasoavana == 25 isan-jaton'ny mponina no tena mahantra dia mahantra. 30 isan-jaton'ny mponina no atao hoe mahantra. Ny halavan'ny vanim-potoana mety ahalanian'ny vokatry ny taon-dasa dia 4 volana. 25 isan-jaton'ny mponina no atao hoe manan-karena. 20 isan-jaton'ny mponina no manana fari-piainana antonontonony. == Endri-javatra == == Olana == Ny isan'ny vono olona tanatin'ny taona 1999-2001 dia 1. Ao amin'ny atao hoe faritra mena ilay kaominina. Ny isan'ny vakitrano tanatin'ny taona 1999-2001 dia 6. == Rohy ivelany == * [http://www.ilo.cornell.edu/ilo/census.xls ilo.cornell.edu] - Statistika momba ny kaominina malagasy ary loharanom-pahaizana namoronana an'ity lahatsoratra ity. [[Sokajy:Kaominina any Madagasikara]] abaq40b3zz64wlj2zt2q4csk4ssu6ok 1111090 1111089 2025-06-28T17:30:26Z RAKOTONIRINA Fanirilalaina Christien 35841 Tsipelina 1111090 wikitext text/x-wiki {{infobox tanàna |anarana=Antakavana |faritany=Antananarivo |isam-ponina=5000 |firenena={{Madagasikara}} |fanjakana=NC}} '''Antakavana''' dia firaisam-pokotany malagasy ao amin'ny [[distrikan'i Ankazobe|fivondronan'i Ankazobe]], [[Faritanin'i Antananarivo]]. Ny isam-poniny dia 5000 araka ny faminavinana natao tamin'ny taona 2000. Ny kaodim-pitaraisana dia 10419 ary ny kaodim-pivondronana dia 104 == Vokatry ny fambolena == Ny entana faharoa lafo vidy indrindra dia mangahazo. Ny zava-bolena lehibe indrindra amin'ny lafin'ny velarantany dia vary. Ny entana fahatelo lafo vidy indrindra dia voanjo. Ny isan'omby dia 4000. Ny zava-bolena faharoa lehibe indrindra amin'ny lafin'ny velarantany dia mangahazo. Ny entana lafo vidy indrindra dia vary. 80 ny mponina no miasa tany. 19 ny mponina no miasa amin'ny fiompiana. 1 ny mponina no miasa amin'ny sampandraharaha. 700 no isan'ny kisoa. == Ara-tsosialy == == Fotodrafitrasa == Ahitana tobim-pahasalamana ao. Ijanon'ny taksiborosy ilay kaominina. Ahitana sekoly ambaratonga fototra. Misy fitrandrahana harena an-kibon'ny tany amin'ny fomba indostrialy. == Fitaterana == Ny fitaovam-pitaterana ampiasaina matetika indrindra dia tongotra. Ny faharetan'ny dia mankany amin'ny renivohi-paritany dia 8 ora. Ny fotoam-pitaterana mankany amin'ny tanàn-dehibem-paritany amin'ny andro fahavaratra dia 8 ora. Ny saran-dalan'ny olona tokana mankany amin'ny tanàn-dehibem-paritany amin'ny andro fahavaratra dia 10000 Fmg. Ny saran-dalan'ny olona tokana mankany amin'ny tanàn-dehibem-paritany amin'ny haintany dia 10000 Fmg. == Fahasoavana == 25 isan-jaton'ny mponina no tena mahantra dia mahantra. 30 isan-jaton'ny mponina no atao hoe mahantra. Ny halavan'ny vanim-potoana mety ahalanian'ny vokatry ny taon-dasa dia 4 volana. 25 isan-jaton'ny mponina no atao hoe manan-karena. 20 isan-jaton'ny mponina no manana fari-piainana antonontonony. == Endri-javatra == == Olana == Ny isan'ny vono olona tanatin'ny taona 1999-2001 dia 1. Ao amin'ny atao hoe faritra mena ilay kaominina. Ny isan'ny vakitrano tanatin'ny taona 1999-2001 dia 6. == Rohy ivelany == * [http://www.ilo.cornell.edu/ilo/census.xls ilo.cornell.edu] - Statistika momba ny kaominina malagasy ary loharanom-pahaizana namoronana an'ity lahatsoratra ity. [[Sokajy:Kaominina any Madagasikara]] ji6rhu1tb19ohig7ryhivx8p7lkddq9 1111092 1111090 2025-06-28T17:32:26Z RAKOTONIRINA Fanirilalaina Christien 35841 Tsipelina 1111092 wikitext text/x-wiki {{infobox tanàna |anarana=Antakavana |faritany=Antananarivo |isam-ponina=5000 |firenena={{Madagasikara}} |fanjakana=NC}} '''Antakavana''' dia firaisam-pokotany malagasy ao amin'ny [[distrikan'i Ankazobe|fivondronan'i Ankazobe]], [[Faritanin'i Antananarivo]]. Ny isam-poniny dia 5000 araka ny faminavinana natao tamin'ny taona 2000. Ny kaodim-pitaraisana dia 10419 ary ny kaodim-pivondronana dia 104 == Vokatry ny fambolena == Ny entana faharoa lafo vidy indrindra dia mangahazo. Ny zava-bolena lehibe indrindra amin'ny lafin'ny velarantany dia vary. Ny entana fahatelo lafo vidy indrindra dia voanjo. Ny isan'omby dia 4000. Ny zava-bolena faharoa lehibe indrindra amin'ny lafin'ny velarantany dia mangahazo. Ny entana lafo vidy indrindra dia vary. 80 ny mponina no miasa tany. 19 ny mponina no miasa amin'ny fiompiana. 1 ny mponina no miasa amin'ny sampandraharaha. 700 no isan'ny kisoa. == Ara-tsosialy == == Fotodrafitrasa == Ahitana tobim-pahasalamana ao. Ijanon'ny taksiborosy ilay kaominina. Ahitana sekoly ambaratonga fototra. Misy fitrandrahana harena an-kibon'ny tany amin'ny fomba milina. == Fitaterana == Ny fitaovam-pitaterana ampiasaina matetika indrindra dia tongotra. Ny faharetan'ny dia mankany amin'ny renivohi-paritany dia 8 ora. Ny fotoam-pitaterana mankany amin'ny tanàn-dehibem-paritany amin'ny andro fahavaratra dia 8 ora. Ny saran-dalan'ny olona tokana mankany amin'ny tanàn-dehibem-paritany amin'ny andro fahavaratra dia 10000 Fmg. Ny saran-dalan'ny olona tokana mankany amin'ny tanàn-dehibem-paritany amin'ny haintany dia 10000 Fmg. == Fahasoavana == 25 isan-jaton'ny mponina no tena mahantra dia mahantra. 30 isan-jaton'ny mponina no atao hoe mahantra. Ny halavan'ny vanim-potoana mety ahalanian'ny vokatry ny taon-dasa dia 4 volana. 25 isan-jaton'ny mponina no atao hoe manan-karena. 20 isan-jaton'ny mponina no manana fari-piainana antonontonony. == Endri-javatra == == Olana == Ny isan'ny vono olona tanatin'ny taona 1999-2001 dia 1. Ao amin'ny atao hoe faritra mena ilay kaominina. Ny isan'ny vakitrano tanatin'ny taona 1999-2001 dia 6. == Rohy ivelany == * [http://www.ilo.cornell.edu/ilo/census.xls ilo.cornell.edu] - Statistika momba ny kaominina malagasy ary loharanom-pahaizana namoronana an'ity lahatsoratra ity. [[Sokajy:Kaominina any Madagasikara]] 7hcc22fx2uyp6q35fqb63ecd27ns46a 1111093 1111092 2025-06-28T17:33:03Z RAKOTONIRINA Fanirilalaina Christien 35841 Tsipelina 1111093 wikitext text/x-wiki {{infobox tanàna |anarana=Antakavana |faritany=Antananarivo |isam-ponina=5000 |firenena={{Madagasikara}} |fanjakana=NC}} '''Antakavana''' dia firaisam-pokotany malagasy ao amin'ny [[distrikan'i Ankazobe|fivondronan'i Ankazobe]], [[Faritanin'i Antananarivo]]. Ny isam-poniny dia 5000 araka ny faminavinana natao tamin'ny taona 2000. Ny kaodim-pitaraisana dia 10419 ary ny kaodim-pivondronana dia 104 == Vokatry ny fambolena == Ny entana faharoa lafo vidy indrindra dia mangahazo. Ny zava-bolena lehibe indrindra amin'ny lafin'ny velarantany dia vary. Ny entana fahatelo lafo vidy indrindra dia voanjo. Ny isan'omby dia 4000. Ny zava-bolena faharoa lehibe indrindra amin'ny lafin'ny velarantany dia mangahazo. Ny entana lafo vidy indrindra dia vary. 80 ny mponina no miasa tany. 19 ny mponina no miasa amin'ny fiompiana. 1 ny mponina no miasa amin'ny sampandraharaha. 700 no isan'ny kisoa. == Ara-tsosialy == == Fotodrafitrasa == Ahitana tobim-pahasalamana ao. Ijanon'ny taksiborosy ilay firaisam-pokotany. Ahitana sekoly ambaratonga fototra. Misy fitrandrahana harena an-kibon'ny tany amin'ny fomba milina. == Fitaterana == Ny fitaovam-pitaterana ampiasaina matetika indrindra dia tongotra. Ny faharetan'ny dia mankany amin'ny renivohi-paritany dia 8 ora. Ny fotoam-pitaterana mankany amin'ny tanàn-dehibem-paritany amin'ny andro fahavaratra dia 8 ora. Ny saran-dalan'ny olona tokana mankany amin'ny tanàn-dehibem-paritany amin'ny andro fahavaratra dia 10000 Fmg. Ny saran-dalan'ny olona tokana mankany amin'ny tanàn-dehibem-paritany amin'ny haintany dia 10000 Fmg. == Fahasoavana == 25 isan-jaton'ny mponina no tena mahantra dia mahantra. 30 isan-jaton'ny mponina no atao hoe mahantra. Ny halavan'ny vanim-potoana mety ahalanian'ny vokatry ny taon-dasa dia 4 volana. 25 isan-jaton'ny mponina no atao hoe manan-karena. 20 isan-jaton'ny mponina no manana fari-piainana antonontonony. == Endri-javatra == == Olana == Ny isan'ny vono olona tanatin'ny taona 1999-2001 dia 1. Ao amin'ny atao hoe faritra mena ilay kaominina. Ny isan'ny vakitrano tanatin'ny taona 1999-2001 dia 6. == Rohy ivelany == * [http://www.ilo.cornell.edu/ilo/census.xls ilo.cornell.edu] - Statistika momba ny kaominina malagasy ary loharanom-pahaizana namoronana an'ity lahatsoratra ity. [[Sokajy:Kaominina any Madagasikara]] g8qpbtpjyplm1upfwszm3ocmtvzmhsd 1111094 1111093 2025-06-28T17:37:31Z RAKOTONIRINA Fanirilalaina Christien 35841 Tsipelina 1111094 wikitext text/x-wiki {{infobox tanàna |anarana=Antakavana |faritany=Antananarivo |isam-ponina=5000 |firenena={{Madagasikara}} |fanjakana=NC}} '''Antakavana''' dia firaisam-pokotany malagasy ao amin'ny [[distrikan'i Ankazobe|fivondronan'i Ankazobe]], [[Faritanin'i Antananarivo]]. Ny isam-poniny dia 5000 araka ny faminavinana natao tamin'ny taona 2000. Ny kaodim-pitaraisana dia 10419 ary ny kaodim-pivondronana dia 104 == Vokatry ny fambolena == Ny entana faharoa lafo vidy indrindra dia mangahazo. Ny zava-bolena lehibe indrindra amin'ny lafin'ny velarantany dia vary. Ny entana fahatelo lafo vidy indrindra dia voanjo. Ny isan'omby dia 4000. Ny zava-bolena faharoa lehibe indrindra amin'ny lafin'ny velarantany dia mangahazo. Ny entana lafo vidy indrindra dia vary. 80 ny mponina no miasa tany. 19 ny mponina no miasa amin'ny fiompiana. 1 ny mponina no miasa amin'ny sampandraharaha. 700 no isan'ny kisoa. == Ara-tsosialy == == Fotodrafitrasa == Ahitana tobim-pahasalamana ao. Ijanon'ny taksiborosy ilay firaisam-pokotany. Ahitana sekoly ambaratonga fototra. Misy fitrandrahana harena an-kibon'ny tany amin'ny fomba milina. == Fitaterana == Ny fitaovam-pitaterana ampiasaina matetika indrindra dia tongotra. Ny faharetan'ny dia mankany amin'ny renivohi-paritany dia 8 ora. Ny fotoam-pitaterana mankany amin'ny tanàn-dehibem-paritany amin'ny andro fahavaratra dia 8 ora. Ny saran-dalan'ny olona tokana mankany amin'ny tanàn-dehibem-paritany amin'ny andro fahavaratra dia 10000 Fmg. Ny saran-dalan'ny olona tokana mankany amin'ny tanàn-dehibem-paritany amin'ny haintany dia 10000 Fmg. == Fahasoavana == 25 isan-jaton'ny mponina no tena mahantra dia mahantra. 30 isan-jaton'ny mponina no atao hoe mahantra. Ny halavan'ny vanim-potoana mety ahalanian'ny vokatry ny taon-dasa dia 4 volana. 25 isan-jaton'ny mponina no atao hoe manan-karena. 20 isan-jaton'ny mponina no manana fari-piainana antonontonony. == Endri-javatra == == Olana == Ny isan'ny vono olona tanatin'ny taona 1999-2001 dia 1. Ao amin'ny atao hoe faritra mena ilay firaisam-pokotany. Ny isan'ny vakitrano tanatin'ny taona 1999-2001 dia 6. == Rohy ivelany == * [http://www.ilo.cornell.edu/ilo/census.xls ilo.cornell.edu] - Statistika momba ny kaominina malagasy ary loharanom-pahaizana namoronana an'ity lahatsoratra ity. [[Sokajy:Kaominina any Madagasikara]] b9pohxwilw5txl03ueprdq5iiiayh8z 1111095 1111094 2025-06-28T17:38:35Z RAKOTONIRINA Fanirilalaina Christien 35841 Infobox 1111095 wikitext text/x-wiki {{infobox tanàna |anarana=Antakavana |faritany=Antananarivo |isam-ponina=5000 |firenena={{Madagasikara}} |fanjakana=NC|sary=Antakavana.jpg}} '''Antakavana''' dia firaisam-pokotany malagasy ao amin'ny [[distrikan'i Ankazobe|fivondronan'i Ankazobe]], [[Faritanin'i Antananarivo]]. Ny isam-poniny dia 5000 araka ny faminavinana natao tamin'ny taona 2000. Ny kaodim-pitaraisana dia 10419 ary ny kaodim-pivondronana dia 104 == Vokatry ny fambolena == Ny entana faharoa lafo vidy indrindra dia mangahazo. Ny zava-bolena lehibe indrindra amin'ny lafin'ny velarantany dia vary. Ny entana fahatelo lafo vidy indrindra dia voanjo. Ny isan'omby dia 4000. Ny zava-bolena faharoa lehibe indrindra amin'ny lafin'ny velarantany dia mangahazo. Ny entana lafo vidy indrindra dia vary. 80 ny mponina no miasa tany. 19 ny mponina no miasa amin'ny fiompiana. 1 ny mponina no miasa amin'ny sampandraharaha. 700 no isan'ny kisoa. == Ara-tsosialy == == Fotodrafitrasa == Ahitana tobim-pahasalamana ao. Ijanon'ny taksiborosy ilay firaisam-pokotany. Ahitana sekoly ambaratonga fototra. Misy fitrandrahana harena an-kibon'ny tany amin'ny fomba milina. == Fitaterana == Ny fitaovam-pitaterana ampiasaina matetika indrindra dia tongotra. Ny faharetan'ny dia mankany amin'ny renivohi-paritany dia 8 ora. Ny fotoam-pitaterana mankany amin'ny tanàn-dehibem-paritany amin'ny andro fahavaratra dia 8 ora. Ny saran-dalan'ny olona tokana mankany amin'ny tanàn-dehibem-paritany amin'ny andro fahavaratra dia 10000 Fmg. Ny saran-dalan'ny olona tokana mankany amin'ny tanàn-dehibem-paritany amin'ny haintany dia 10000 Fmg. == Fahasoavana == 25 isan-jaton'ny mponina no tena mahantra dia mahantra. 30 isan-jaton'ny mponina no atao hoe mahantra. Ny halavan'ny vanim-potoana mety ahalanian'ny vokatry ny taon-dasa dia 4 volana. 25 isan-jaton'ny mponina no atao hoe manan-karena. 20 isan-jaton'ny mponina no manana fari-piainana antonontonony. == Endri-javatra == == Olana == Ny isan'ny vono olona tanatin'ny taona 1999-2001 dia 1. Ao amin'ny atao hoe faritra mena ilay firaisam-pokotany. Ny isan'ny vakitrano tanatin'ny taona 1999-2001 dia 6. == Rohy ivelany == * [http://www.ilo.cornell.edu/ilo/census.xls ilo.cornell.edu] - Statistika momba ny kaominina malagasy ary loharanom-pahaizana namoronana an'ity lahatsoratra ity. [[Sokajy:Kaominina any Madagasikara]] 7qlsl4cffb4uj9r18ai3ibyqi74ws15 Kiangara 0 230872 1111099 815379 2025-06-28T17:47:51Z RAKOTONIRINA Fanirilalaina Christien 35841 Infobox 1111099 wikitext text/x-wiki {{infobox tanàna |anarana=Kiangara |faritany=Antananarivo |isam-ponina=9236 |firenena={{Madagasikara}} |saina=Malagasy|sary=Kiangara.jpg|tanàn-dehibe=Antananarivo|velarantany=NC}} '''Kiangara''' dia kaominina malagasy ao amin'ny [[distrikan'i Ankazobe]], [[Faritanin'i Antananarivo]]. Ny isam-poniny dia 9236 araka ny faminavinana natao tamin'ny taona 2000. Ny kaodin-kaominina dia 10421 ary ny kaodin-distrika dia 104 == Vokatry ny fambolena == Ny anjaran'ny tantsaha mampiasa zezika simika dia 5-25%. Ny entana faharoa lafo vidy indrindra dia arachide. Ny zava-bolena lehibe indrindra amin'ny lafin'ny velarantany dia vary. Ny entana fahatelo lafo vidy indrindra dia mangahazo. Ny isan'omby dia 1500. Ny isan'ny taona nisiam-pesitry ny vorona teo anelanelan'ny taona 1999-2001 dia 3. Ny zava-bolena faharoa lehibe indrindra amin'ny lafin'ny velarantany dia mangahazo. Ny entana lafo vidy indrindra dia vary. 30 isan-jaton'ny tanimbary no voatondraka amin'ny tohidrano na paompy. 90 ny mponina no miasa tany. 9 ny mponina no miasa amin'ny fiompiana. 1 ny mponina no miasa amin'ny sampandraharaha. 1200 no isan'ny kisoa. == Ara-tsosialy == Ahitana fikambanan-tantsaha ao. == Fotodrafitrasa == Tongavan'ny lalam-paritra ilay tanàna. Ahitana tobim-pahasalamana ao. Ijanon'ny taksiborosy ilay kaominina. Ahitana sekoly ambaratonga fototra. Ahitana kolejy ao amin'ilay tanàna. Tsy ny JIRAMA no manome ny rano. Misy biraom-paositra ao. == Fitaterana == Ny fitaovam-pitaterana ampiasaina matetika indrindra dia kamiao kely. Ny faharetan'ny dia mankany amin'ny renivohi-paritany dia 5 ora. Ny fotoam-pitaterana mankany amin'ny tanàn-dehibem-paritany amin'ny andro fahavaratra dia 5 ora. Ny lalan-tany dia azo aleha mandavan-taona. Ny saran-dalan'ny olona tokana mankany amin'ny tanàn-dehibem-paritany amin'ny andro fahavaratra dia 60000 Fmg. Ny saran-dalan'ny olona tokana mankany amin'ny tanàn-dehibem-paritany amin'ny haintany dia 60000 Fmg. == Fahasoavana == 10 isan-jaton'ny mponina no tena mahantra dia mahantra. 70 isan-jaton'ny mponina no atao hoe mahantra. Ny halavan'ny vanim-potoana mety ahalanian'ny vokatry ny taon-dasa dia 3 volana. 2 isan-jaton'ny mponina no atao hoe manan-karena. 18 isan-jaton'ny mponina no manana fari-piainana antonontonony. == Endri-javatra == Misy masoivohon'ny ministeran'ny fahasalamana. Misy masoivohon'ny ministeran'ny fahasalamana. Misy masoivohon'ny ministeran'ny asa tany. Misy masoivohon'ny ministeran'ny asa tany. Misy masoivohon'ny ministeran'ny fanabeazana. Misy masoivohon'ny ministeran'ny fanabeazana. == Olana == Ao amin'ny atao hoe faritra mena ilay kaominina. Ahitana zandary ao amin'ilay kaominina. == Rohy ivelany == * [http://www.ilo.cornell.edu/ilo/census.xls ilo.cornell.edu] - Statistika momba ny kaominina malagasy ary loharanom-pahaizana namoronana an'ity lahatsoratra ity. [[Sokajy:Kaominina any Madagasikara]] n3g04hsqfm1w9hn2l43cwjvdysgbk8g Miantso 0 230873 1111105 1102194 2025-06-28T17:59:57Z RAKOTONIRINA Fanirilalaina Christien 35841 Infobox 1111105 wikitext text/x-wiki {{coord|18|43|S|47|09|E}} {{infobox tanàna |anarana=Miantso |faritany=[[Faritanin'i Antananarivo|Antananarivo]] |faritra = [[Analamanga]] |velarantany=195 |firenena={{Madagasikara}} |laharam-pehintany=105|saina=Malagasy|tanàn-dehibe=NC|fanjakana=NC}} '''Miantso''' dia kaominina malagasy ao amin'ny [[distrikan'i Ankazobe]], [[Faritanin'i Antananarivo]]. Ny isam-poniny dia 13000 araka ny faminavinana natao tamin'ny taona 2000. Ny kaodin-kaominina dia 10423 ary ny kaodin-distrika dia 105 == Vokatry ny fambolena sy fiompiana == Mpamboly sy mpiompy ny mponina any. Mamboly vary, voanjo, voanjobory, voatabia, haricot vert izy ireo. Manana fiaraha-miasa amin'ny orinasa Lecofruit ny mponina ka izay no afahan'ny mponina any mamboly haricot vert. Ny vokatry ny fambolena dia na varotana eo an-toerana na ahondrana makany Mahitsy. Miompy omby sy kisoa ihany koa ny olona any. Ny omby natao ho mpanampy amin'ny asa fambolena ary ny kisoa ompiana ho sakafo. == Ara-tsosialy == Ahitana fikambanan-tantsaha ao. Ahitana fikambanam-pampiasa rano ao. == Fotodrafitrasa == [[Sary:Ankazobe, Madagascar - panoramio (1).jpg|alt=Fiangonan'i Jesoa Kristy eto Madagasikara (FJKM) Miantso|vignette|Fiangonan'i Jesoa Kristy eto Madagasikara (FJKM) Miantso ]] Ahitana tobim-pahasalamana ao. Misy sekoly ambaratonga fototra, kolejy ary lisea miankina amin'ny fanjakana ny tanana ary sekoly katoliaka iray. Maro ny fiangonana miorina ao toy ny Fiangonana Katolika, ny Fiangonana FJKM, ny Fiangonana Jesosy Mamonjy, Apokalypsy, Vitao ny asan'ny fahamarinana... Ijanon'ny taksiborosy maro ilay kaominina: taksiborosy mifarana eo Miantso, taksiborosy mandeha MArotampona, taksiborosy mandeha Firavahana ary ihany koa taksiborosy mandeha Fenoarivobe. Tsy ny JIRAMA no manome ny rano fa loharano no ampiasain'ny mponina ao. == Fitaterana == Ny fitaovam-pitaterana ampiasaina matetika indrindra dia fiara maivana base. Ny faharetan'ny dia mankany amin'ny renivohi-paritany dia 3 ora. Ny fotoam-pitaterana mankany amin'ny tanàn-dehibem-paritany amin'ny andro fahavaratra dia arakaraky ny faharatsian'ny lalana. Ny lalan-tany dia main-tany ihany no azo aleha fa manano sarotra ny makany rehefa fahavaratra. Raha fahavaratra no makany dia tsaratsara kokoa ny manofa "taxi-moto". Ny saran-dalan'ny olona tokana mankany amin'ny tanàn-dehibem-paritany amin'ny andro fahavaratra dia 13 000 ariary. Ny saran-dalan'ny olona tokana mankany amin'ny tanàn-dehibem-paritany amin'ny haintany dia 10 000 ariary. == Endri-javatra == == Olana == Ny isan'ny vono olona tanatin'ny taona 1999-2001 dia 1. Ao amin'ny atao hoe faritra mena ilay kaominina. Ny isan'ny vakitrano tanatin'ny taona 1999-2001 dia 5. Ahitana zandary ao amin'ilay kaominina. == Rohy ivelany == * [http://www.ilo.cornell.edu/ilo/census.xls ilo.cornell.edu] - Statistika momba ny kaominina malagasy ary loharanom-pahaizana namoronana an'ity lahatsoratra ity. {{reflist}} {{commonscat}} {{Analamanga}} [[Sokajy:Kaominina any Faritra Analamanga]] [[Sokajy:Kaominina any Madagasikara]] bus7ei2bdsqw8efu2bhjqm4l1liuzx2 1111106 1111105 2025-06-28T18:00:52Z RAKOTONIRINA Fanirilalaina Christien 35841 Infobox 1111106 wikitext text/x-wiki {{coord|18|43|S|47|09|E}} {{infobox tanàna |anarana=Miantso |faritany=[[Faritanin'i Antananarivo|Antananarivo]] |faritra = [[Analamanga]] |velarantany=195 |firenena={{Madagasikara}} |laharam-pehintany=105|saina=Malagasy|tanàn-dehibe=NC|fanjakana=NC|isam-ponina=13000}} '''Miantso''' dia kaominina malagasy ao amin'ny [[distrikan'i Ankazobe]], [[Faritanin'i Antananarivo]]. Ny isam-poniny dia 13000 araka ny faminavinana natao tamin'ny taona 2000. Ny kaodin-kaominina dia 10423 ary ny kaodin-distrika dia 105 == Vokatry ny fambolena sy fiompiana == Mpamboly sy mpiompy ny mponina any. Mamboly vary, voanjo, voanjobory, voatabia, haricot vert izy ireo. Manana fiaraha-miasa amin'ny orinasa Lecofruit ny mponina ka izay no afahan'ny mponina any mamboly haricot vert. Ny vokatry ny fambolena dia na varotana eo an-toerana na ahondrana makany Mahitsy. Miompy omby sy kisoa ihany koa ny olona any. Ny omby natao ho mpanampy amin'ny asa fambolena ary ny kisoa ompiana ho sakafo. == Ara-tsosialy == Ahitana fikambanan-tantsaha ao. Ahitana fikambanam-pampiasa rano ao. == Fotodrafitrasa == [[Sary:Ankazobe, Madagascar - panoramio (1).jpg|alt=Fiangonan'i Jesoa Kristy eto Madagasikara (FJKM) Miantso|vignette|Fiangonan'i Jesoa Kristy eto Madagasikara (FJKM) Miantso ]] Ahitana tobim-pahasalamana ao. Misy sekoly ambaratonga fototra, kolejy ary lisea miankina amin'ny fanjakana ny tanana ary sekoly katoliaka iray. Maro ny fiangonana miorina ao toy ny Fiangonana Katolika, ny Fiangonana FJKM, ny Fiangonana Jesosy Mamonjy, Apokalypsy, Vitao ny asan'ny fahamarinana... Ijanon'ny taksiborosy maro ilay kaominina: taksiborosy mifarana eo Miantso, taksiborosy mandeha MArotampona, taksiborosy mandeha Firavahana ary ihany koa taksiborosy mandeha Fenoarivobe. Tsy ny JIRAMA no manome ny rano fa loharano no ampiasain'ny mponina ao. == Fitaterana == Ny fitaovam-pitaterana ampiasaina matetika indrindra dia fiara maivana base. Ny faharetan'ny dia mankany amin'ny renivohi-paritany dia 3 ora. Ny fotoam-pitaterana mankany amin'ny tanàn-dehibem-paritany amin'ny andro fahavaratra dia arakaraky ny faharatsian'ny lalana. Ny lalan-tany dia main-tany ihany no azo aleha fa manano sarotra ny makany rehefa fahavaratra. Raha fahavaratra no makany dia tsaratsara kokoa ny manofa "taxi-moto". Ny saran-dalan'ny olona tokana mankany amin'ny tanàn-dehibem-paritany amin'ny andro fahavaratra dia 13 000 ariary. Ny saran-dalan'ny olona tokana mankany amin'ny tanàn-dehibem-paritany amin'ny haintany dia 10 000 ariary. == Endri-javatra == == Olana == Ny isan'ny vono olona tanatin'ny taona 1999-2001 dia 1. Ao amin'ny atao hoe faritra mena ilay kaominina. Ny isan'ny vakitrano tanatin'ny taona 1999-2001 dia 5. Ahitana zandary ao amin'ilay kaominina. == Rohy ivelany == * [http://www.ilo.cornell.edu/ilo/census.xls ilo.cornell.edu] - Statistika momba ny kaominina malagasy ary loharanom-pahaizana namoronana an'ity lahatsoratra ity. {{reflist}} {{commonscat}} {{Analamanga}} [[Sokajy:Kaominina any Faritra Analamanga]] [[Sokajy:Kaominina any Madagasikara]] 34l7avjh6fzpr9xd5fy4vy5pzh1tpwx 1111107 1111106 2025-06-28T18:01:41Z RAKOTONIRINA Fanirilalaina Christien 35841 Tsipelina 1111107 wikitext text/x-wiki {{coord|18|43|S|47|09|E}} {{infobox tanàna |anarana=Miantso |faritany=[[Faritanin'i Antananarivo|Antananarivo]] |faritra = [[Analamanga]] |velarantany=195 |firenena={{Madagasikara}} |laharam-pehintany=105|saina=Malagasy|tanàn-dehibe=NC|fanjakana=NC|isam-ponina=13000}} '''Miantso''' dia firaisam-pokotany malagasy ao amin'ny [[distrikan'i Ankazobe]], [[Faritanin'i Antananarivo]]. Ny isam-poniny dia 13000 araka ny faminavinana natao tamin'ny taona 2000. Ny kaodin-kaominina dia 10423 ary ny kaodin-distrika dia 105 == Vokatry ny fambolena sy fiompiana == Mpamboly sy mpiompy ny mponina any. Mamboly vary, voanjo, voanjobory, voatabia, haricot vert izy ireo. Manana fiaraha-miasa amin'ny orinasa Lecofruit ny mponina ka izay no afahan'ny mponina any mamboly haricot vert. Ny vokatry ny fambolena dia na varotana eo an-toerana na ahondrana makany Mahitsy. Miompy omby sy kisoa ihany koa ny olona any. Ny omby natao ho mpanampy amin'ny asa fambolena ary ny kisoa ompiana ho sakafo. == Ara-tsosialy == Ahitana fikambanan-tantsaha ao. Ahitana fikambanam-pampiasa rano ao. == Fotodrafitrasa == [[Sary:Ankazobe, Madagascar - panoramio (1).jpg|alt=Fiangonan'i Jesoa Kristy eto Madagasikara (FJKM) Miantso|vignette|Fiangonan'i Jesoa Kristy eto Madagasikara (FJKM) Miantso ]] Ahitana tobim-pahasalamana ao. Misy sekoly ambaratonga fototra, kolejy ary lisea miankina amin'ny fanjakana ny tanana ary sekoly katoliaka iray. Maro ny fiangonana miorina ao toy ny Fiangonana Katolika, ny Fiangonana FJKM, ny Fiangonana Jesosy Mamonjy, Apokalypsy, Vitao ny asan'ny fahamarinana... Ijanon'ny taksiborosy maro ilay kaominina: taksiborosy mifarana eo Miantso, taksiborosy mandeha MArotampona, taksiborosy mandeha Firavahana ary ihany koa taksiborosy mandeha Fenoarivobe. Tsy ny JIRAMA no manome ny rano fa loharano no ampiasain'ny mponina ao. == Fitaterana == Ny fitaovam-pitaterana ampiasaina matetika indrindra dia fiara maivana base. Ny faharetan'ny dia mankany amin'ny renivohi-paritany dia 3 ora. Ny fotoam-pitaterana mankany amin'ny tanàn-dehibem-paritany amin'ny andro fahavaratra dia arakaraky ny faharatsian'ny lalana. Ny lalan-tany dia main-tany ihany no azo aleha fa manano sarotra ny makany rehefa fahavaratra. Raha fahavaratra no makany dia tsaratsara kokoa ny manofa "taxi-moto". Ny saran-dalan'ny olona tokana mankany amin'ny tanàn-dehibem-paritany amin'ny andro fahavaratra dia 13 000 ariary. Ny saran-dalan'ny olona tokana mankany amin'ny tanàn-dehibem-paritany amin'ny haintany dia 10 000 ariary. == Endri-javatra == == Olana == Ny isan'ny vono olona tanatin'ny taona 1999-2001 dia 1. Ao amin'ny atao hoe faritra mena ilay kaominina. Ny isan'ny vakitrano tanatin'ny taona 1999-2001 dia 5. Ahitana zandary ao amin'ilay kaominina. == Rohy ivelany == * [http://www.ilo.cornell.edu/ilo/census.xls ilo.cornell.edu] - Statistika momba ny kaominina malagasy ary loharanom-pahaizana namoronana an'ity lahatsoratra ity. {{reflist}} {{commonscat}} {{Analamanga}} [[Sokajy:Kaominina any Faritra Analamanga]] [[Sokajy:Kaominina any Madagasikara]] fdm59hy0t12zi67wp78xn8z6o2jzdea Soavina 0 230912 1111239 797093 2025-06-29T03:34:43Z RAKOTONIRINA Fanirilalaina Christien 35841 Infobox 1111239 wikitext text/x-wiki {{infobox tanàna |anarana=Soavina |faritany=Antananarivo |isam-ponina=20169 |firenena={{Madagasikara}} |saina=Malagasy|velarantany=NC}} '''Soavina''' dia kaominina malagasy ao amin'ny [[distrikan'i Betafo]], [[Faritanin'i Antananarivo]]. Ny isam-poniny dia 20169 araka ny faminavinana natao tamin'ny taona 2000. Ny kaodin-kaominina dia 10913 ary ny kaodin-distrika dia 109 == Vokatry ny fambolena == Ny anjaran'ny tantsaha mampiasa zezika simika dia 50-75%. Ny entana faharoa lafo vidy indrindra dia mais. Ny zava-bolena lehibe indrindra amin'ny lafin'ny velarantany dia vary. Ny entana fahatelo lafo vidy indrindra dia mangahazo. Ny isan'omby dia 8050. Ny isan'ny taona nisiam-pesitry ny vorona teo anelanelan'ny taona 1999-2001 dia 3. Ny zava-bolena faharoa lehibe indrindra amin'ny lafin'ny velarantany dia mangahazo. Ny entana lafo vidy indrindra dia voanjobory. 10 isan-jaton'ny tanimbary no voatondraka amin'ny tohidrano na paompy. 55 no isan'ny ombivavy be ronono. 75 ny mponina no miasa tany. 25 ny mponina no miasa amin'ny fiompiana. 1875 no isan'ny kisoa. == Ara-tsosialy == Ahitana fikambanan-tantsaha ao. == Fotodrafitrasa == Tongavan'ny lalam-paritra ilay tanàna. Ahitana tobim-pahasalamana ao. Ijanon'ny taksiborosy ilay kaominina. Andalovan'ny lalam-pirenena ilay kaominina. Ahitana sekoly ambaratonga fototra. Ahitana kolejy ao amin'ilay tanàna. Tsy ny JIRAMA no manome ny rano. Misy biraom-paositra ao. == Fitaterana == Ny fitaovam-pitaterana ampiasaina matetika indrindra dia fiara maivana base. Ny faharetan'ny dia mankany amin'ny renivohi-paritany dia 1 ora. Ahitana lalana godorô ao amin'ny kaominina. Ny fotoam-pitaterana mankany amin'ny tanàn-dehibem-paritany amin'ny andro fahavaratra dia 1 ora. Ny saran-dalan'ny olona tokana mankany amin'ny tanàn-dehibem-paritany amin'ny andro fahavaratra dia 7000 Fmg. Ny saran-dalan'ny olona tokana mankany amin'ny tanàn-dehibem-paritany amin'ny haintany dia 7000 Fmg. == Fahasoavana == 38 isan-jaton'ny mponina no atao hoe mahantra. Ny halavan'ny vanim-potoana mety ahalanian'ny vokatry ny taon-dasa dia 4 volana. 2 isan-jaton'ny mponina no atao hoe manan-karena. 60 isan-jaton'ny mponina no manana fari-piainana antonontonony. == Endri-javatra == == Olana == Ny isan'ny vono olona tanatin'ny taona 1999-2001 dia 2. == Rohy ivelany == * [http://www.ilo.cornell.edu/ilo/census.xls ilo.cornell.edu] - Statistika momba ny kaominina malagasy ary loharanom-pahaizana namoronana an'ity lahatsoratra ity. [[Sokajy:Kaominina any Madagasikara]] l6gmj6mz4730w2lmuxfxwpe6njgu4gc 1111240 1111239 2025-06-29T03:35:31Z RAKOTONIRINA Fanirilalaina Christien 35841 Infobox 1111240 wikitext text/x-wiki {{infobox tanàna |anarana=Soavina |faritany=Antananarivo |isam-ponina=20169 |firenena={{Madagasikara}} |saina=Malagasy|velarantany=NC|tanàn-dehibe=NC|fanjakana=NC|tanàna=NC|ben'ny tanàna=NC}} '''Soavina''' dia kaominina malagasy ao amin'ny [[distrikan'i Betafo]], [[Faritanin'i Antananarivo]]. Ny isam-poniny dia 20169 araka ny faminavinana natao tamin'ny taona 2000. Ny kaodin-kaominina dia 10913 ary ny kaodin-distrika dia 109 == Vokatry ny fambolena == Ny anjaran'ny tantsaha mampiasa zezika simika dia 50-75%. Ny entana faharoa lafo vidy indrindra dia mais. Ny zava-bolena lehibe indrindra amin'ny lafin'ny velarantany dia vary. Ny entana fahatelo lafo vidy indrindra dia mangahazo. Ny isan'omby dia 8050. Ny isan'ny taona nisiam-pesitry ny vorona teo anelanelan'ny taona 1999-2001 dia 3. Ny zava-bolena faharoa lehibe indrindra amin'ny lafin'ny velarantany dia mangahazo. Ny entana lafo vidy indrindra dia voanjobory. 10 isan-jaton'ny tanimbary no voatondraka amin'ny tohidrano na paompy. 55 no isan'ny ombivavy be ronono. 75 ny mponina no miasa tany. 25 ny mponina no miasa amin'ny fiompiana. 1875 no isan'ny kisoa. == Ara-tsosialy == Ahitana fikambanan-tantsaha ao. == Fotodrafitrasa == Tongavan'ny lalam-paritra ilay tanàna. Ahitana tobim-pahasalamana ao. Ijanon'ny taksiborosy ilay kaominina. Andalovan'ny lalam-pirenena ilay kaominina. Ahitana sekoly ambaratonga fototra. Ahitana kolejy ao amin'ilay tanàna. Tsy ny JIRAMA no manome ny rano. Misy biraom-paositra ao. == Fitaterana == Ny fitaovam-pitaterana ampiasaina matetika indrindra dia fiara maivana base. Ny faharetan'ny dia mankany amin'ny renivohi-paritany dia 1 ora. Ahitana lalana godorô ao amin'ny kaominina. Ny fotoam-pitaterana mankany amin'ny tanàn-dehibem-paritany amin'ny andro fahavaratra dia 1 ora. Ny saran-dalan'ny olona tokana mankany amin'ny tanàn-dehibem-paritany amin'ny andro fahavaratra dia 7000 Fmg. Ny saran-dalan'ny olona tokana mankany amin'ny tanàn-dehibem-paritany amin'ny haintany dia 7000 Fmg. == Fahasoavana == 38 isan-jaton'ny mponina no atao hoe mahantra. Ny halavan'ny vanim-potoana mety ahalanian'ny vokatry ny taon-dasa dia 4 volana. 2 isan-jaton'ny mponina no atao hoe manan-karena. 60 isan-jaton'ny mponina no manana fari-piainana antonontonony. == Endri-javatra == == Olana == Ny isan'ny vono olona tanatin'ny taona 1999-2001 dia 2. == Rohy ivelany == * [http://www.ilo.cornell.edu/ilo/census.xls ilo.cornell.edu] - Statistika momba ny kaominina malagasy ary loharanom-pahaizana namoronana an'ity lahatsoratra ity. [[Sokajy:Kaominina any Madagasikara]] dqpam8chx1ah4hyesakm6u07wbsbxyu 1111241 1111240 2025-06-29T03:36:50Z RAKOTONIRINA Fanirilalaina Christien 35841 Tsipelina 1111241 wikitext text/x-wiki {{infobox tanàna |anarana=Soavina |faritany=Antananarivo |isam-ponina=20169 |firenena={{Madagasikara}} |saina=Malagasy|velarantany=NC|tanàn-dehibe=NC|fanjakana=NC|tanàna=NC|ben'ny tanàna=NC}} '''Soavina''' dia firaisam-pokotany malagasy ao amin'ny fivondronana'[[distrikan'i Betafo|i Betafo]], [[Faritanin'i Antananarivo]]. Ny isam-poniny dia 20169 araka ny faminavinana natao tamin'ny taona 2000. Ny kaodim-pitaraisana dia 10913 ary ny kaodim-pivondronana dia 109 == Vokatry ny fambolena == Ny anjaran'ny tantsaha mampiasa zezika simika dia 50-75%. Ny entana faharoa lafo vidy indrindra dia mais. Ny zava-bolena lehibe indrindra amin'ny lafin'ny velarantany dia vary. Ny entana fahatelo lafo vidy indrindra dia mangahazo. Ny isan'omby dia 8050. Ny isan'ny taona nisiam-pesitry ny vorona teo anelanelan'ny taona 1999-2001 dia 3. Ny zava-bolena faharoa lehibe indrindra amin'ny lafin'ny velarantany dia mangahazo. Ny entana lafo vidy indrindra dia voanjobory. 10 isan-jaton'ny tanimbary no voatondraka amin'ny tohidrano na paompy. 55 no isan'ny ombivavy be ronono. 75 ny mponina no miasa tany. 25 ny mponina no miasa amin'ny fiompiana. 1875 no isan'ny kisoa. == Ara-tsosialy == Ahitana fikambanan-tantsaha ao. == Fotodrafitrasa == Tongavan'ny lalam-paritra ilay tanàna. Ahitana tobim-pahasalamana ao. Ijanon'ny taksiborosy ilay kaominina. Andalovan'ny lalam-pirenena ilay kaominina. Ahitana sekoly ambaratonga fototra. Ahitana kolejy ao amin'ilay tanàna. Tsy ny JIRAMA no manome ny rano. Misy biraom-paositra ao. == Fitaterana == Ny fitaovam-pitaterana ampiasaina matetika indrindra dia fiara maivana base. Ny faharetan'ny dia mankany amin'ny renivohi-paritany dia 1 ora. Ahitana lalana godorô ao amin'ny kaominina. Ny fotoam-pitaterana mankany amin'ny tanàn-dehibem-paritany amin'ny andro fahavaratra dia 1 ora. Ny saran-dalan'ny olona tokana mankany amin'ny tanàn-dehibem-paritany amin'ny andro fahavaratra dia 7000 Fmg. Ny saran-dalan'ny olona tokana mankany amin'ny tanàn-dehibem-paritany amin'ny haintany dia 7000 Fmg. == Fahasoavana == 38 isan-jaton'ny mponina no atao hoe mahantra. Ny halavan'ny vanim-potoana mety ahalanian'ny vokatry ny taon-dasa dia 4 volana. 2 isan-jaton'ny mponina no atao hoe manan-karena. 60 isan-jaton'ny mponina no manana fari-piainana antonontonony. == Endri-javatra == == Olana == Ny isan'ny vono olona tanatin'ny taona 1999-2001 dia 2. == Rohy ivelany == * [http://www.ilo.cornell.edu/ilo/census.xls ilo.cornell.edu] - Statistika momba ny kaominina malagasy ary loharanom-pahaizana namoronana an'ity lahatsoratra ity. [[Sokajy:Kaominina any Madagasikara]] e6pf0cg4wy44khht1gnde40wlut74wk 1111242 1111241 2025-06-29T03:37:26Z RAKOTONIRINA Fanirilalaina Christien 35841 Infobox 1111242 wikitext text/x-wiki {{infobox tanàna |anarana=Soavina |faritany=Antananarivo |isam-ponina=20169 |firenena={{Madagasikara}} |saina=Malagasy|velarantany=NC|tanàn-dehibe=NC|fanjakana=NC|tanàna=NC|ben'ny tanàna=NC|sary=[[File:En kortfattet Oversigt over Madagascar, dets Folk og Mission - no-nb digibok 2012020608017-119.jpg|En_kortfattet_Oversigt_over_Madagascar,_dets_Folk_og_Mission_-_no-nb_digibok_2012020608017-119]]}} '''Soavina''' dia firaisam-pokotany malagasy ao amin'ny fivondronana'[[distrikan'i Betafo|i Betafo]], [[Faritanin'i Antananarivo]]. Ny isam-poniny dia 20169 araka ny faminavinana natao tamin'ny taona 2000. Ny kaodim-pitaraisana dia 10913 ary ny kaodim-pivondronana dia 109 == Vokatry ny fambolena == Ny anjaran'ny tantsaha mampiasa zezika simika dia 50-75%. Ny entana faharoa lafo vidy indrindra dia mais. Ny zava-bolena lehibe indrindra amin'ny lafin'ny velarantany dia vary. Ny entana fahatelo lafo vidy indrindra dia mangahazo. Ny isan'omby dia 8050. Ny isan'ny taona nisiam-pesitry ny vorona teo anelanelan'ny taona 1999-2001 dia 3. Ny zava-bolena faharoa lehibe indrindra amin'ny lafin'ny velarantany dia mangahazo. Ny entana lafo vidy indrindra dia voanjobory. 10 isan-jaton'ny tanimbary no voatondraka amin'ny tohidrano na paompy. 55 no isan'ny ombivavy be ronono. 75 ny mponina no miasa tany. 25 ny mponina no miasa amin'ny fiompiana. 1875 no isan'ny kisoa. == Ara-tsosialy == Ahitana fikambanan-tantsaha ao. == Fotodrafitrasa == Tongavan'ny lalam-paritra ilay tanàna. Ahitana tobim-pahasalamana ao. Ijanon'ny taksiborosy ilay kaominina. Andalovan'ny lalam-pirenena ilay kaominina. Ahitana sekoly ambaratonga fototra. Ahitana kolejy ao amin'ilay tanàna. Tsy ny JIRAMA no manome ny rano. Misy biraom-paositra ao. == Fitaterana == Ny fitaovam-pitaterana ampiasaina matetika indrindra dia fiara maivana base. Ny faharetan'ny dia mankany amin'ny renivohi-paritany dia 1 ora. Ahitana lalana godorô ao amin'ny kaominina. Ny fotoam-pitaterana mankany amin'ny tanàn-dehibem-paritany amin'ny andro fahavaratra dia 1 ora. Ny saran-dalan'ny olona tokana mankany amin'ny tanàn-dehibem-paritany amin'ny andro fahavaratra dia 7000 Fmg. Ny saran-dalan'ny olona tokana mankany amin'ny tanàn-dehibem-paritany amin'ny haintany dia 7000 Fmg. == Fahasoavana == 38 isan-jaton'ny mponina no atao hoe mahantra. Ny halavan'ny vanim-potoana mety ahalanian'ny vokatry ny taon-dasa dia 4 volana. 2 isan-jaton'ny mponina no atao hoe manan-karena. 60 isan-jaton'ny mponina no manana fari-piainana antonontonony. == Endri-javatra == == Olana == Ny isan'ny vono olona tanatin'ny taona 1999-2001 dia 2. == Rohy ivelany == * [http://www.ilo.cornell.edu/ilo/census.xls ilo.cornell.edu] - Statistika momba ny kaominina malagasy ary loharanom-pahaizana namoronana an'ity lahatsoratra ity. [[Sokajy:Kaominina any Madagasikara]] fwt3gs6axjetje5zw7noamw4tygy6iv Ampitatafika 0 230927 1111135 1110704 2025-06-28T18:44:51Z RAKOTONIRINA Fanirilalaina Christien 35841 Infobox 1111135 wikitext text/x-wiki {{infobox tanàna |anarana=Ampitatafika |faritany=Antananarivo |isam-ponina=31802 |firenena={{Madagasikara}} |sary=Ampitatafika.jpg|tanàna=NC|fanjakana=NC|ben'ny tanàna=NC|tanàn-dehibe=NC|saina=Malagasy|isan'ny mponina='C|velarantany=NC}} '''Ampitatafika''' dia kaominina malagasy ao amin'ny [[distrikan'i Antanifotsy]], [[Faritanin'i Antananarivo]]. Ny isam-poniny dia 31802 araka ny faminavinana natao tamin'ny taona 2000. Ny kaodin-kaominina dia 11405 ary ny kaodin-distrika dia 114 == Vokatry ny fambolena == Ny anjaran'ny tantsaha mampiasa zezika simika dia >75%. Ny entana faharoa lafo vidy indrindra dia pomme de terre. Ny zava-bolena lehibe indrindra amin'ny lafin'ny velarantany dia vary. Ny entana fahatelo lafo vidy indrindra dia haricot. Ny isan'omby dia 3164. Ny zava-bolena faharoa lehibe indrindra amin'ny lafin'ny velarantany dia mais. Ny entana lafo vidy indrindra dia vary. 25 isan-jaton'ny tanimbary no voatondraka amin'ny tohidrano na paompy. 125 no isan'ny ombivavy be ronono. 95 ny mponina no miasa tany. 5 ny mponina no miasa amin'ny sampandraharaha. 1063 no isan'ny kisoa. == Ara-tsosialy == Ahitana fikambanan-tantsaha ao. Ahitana fikambanam-pampiasa rano ao. == Fotodrafitrasa == Ahitana tobim-pahasalamana ao. Misy tsena isan'andro any. Ijanon'ny taksiborosy ilay kaominina. Andalovan'ny lalam-pirenena ilay kaominina. Ahitana sekoly ambaratonga fototra. Ahitana orinasa mampiasa olona latsaky ny folo. Misy fitrandrahana harena an-kibon'ny tany amin'ny fomba indostrialy. Ahitana kolejy ao amin'ilay tanàna. Misy biraom-paositra ao. == Fitaterana == Ny fitaovam-pitaterana ampiasaina matetika indrindra dia fiara lehibe. Ny faharetan'ny dia mankany amin'ny renivohi-paritany dia 2 ora. Ahitana lalana godorô ao amin'ny kaominina. Ny fotoam-pitaterana mankany amin'ny tanàn-dehibem-paritany amin'ny andro fahavaratra dia 2 ora. Ny lalan-tany dia azo aleha mandavan-taona. Ny saran-dalan'ny olona tokana mankany amin'ny tanàn-dehibem-paritany amin'ny andro fahavaratra dia 10000 Fmg. Misy fikambanan'ny mpampiasa lalan-tany ao. Ny saran-dalan'ny olona tokana mankany amin'ny tanàn-dehibem-paritany amin'ny haintany dia 12500 Fmg. == Fahasoavana == 10 isan-jaton'ny mponina no tena mahantra dia mahantra. 69 isan-jaton'ny mponina no atao hoe mahantra. Ny halavan'ny vanim-potoana mety ahalanian'ny vokatry ny taon-dasa dia 6 volana. 1 isan-jaton'ny mponina no atao hoe manan-karena. 20 isan-jaton'ny mponina no manana fari-piainana antonontonony. == Endri-javatra == Misy masoivohon'ny ministeran'ny fiompiana. Misy masoivohon'ny ministeran'ny fiompiana. Misy masoivohon'ny ministeran'ny fahasalamana. Misy masoivohon'ny ministeran'ny fahasalamana. Misy masoivohon'ny ministeran'ny asa tany. Misy masoivohon'ny ministeran'ny asa tany. Misy masoivohon'ny ministeran'ny fanabeazana. Misy masoivohon'ny ministeran'ny fanabeazana. == Olana == Ny isan'ny vono olona tanatin'ny taona 1999-2001 dia 1. Ny isan'ny vakitrano tanatin'ny taona 1999-2001 dia 1. == Rohy ivelany == * [http://www.ilo.cornell.edu/ilo/census.xls ilo.cornell.edu] - Statistika momba ny kaominina malagasy ary loharanom-pahaizana namoronana an'ity lahatsoratra ity. [[Sokajy:Kaominina any Madagasikara]] ff3ptdws3d643kgzz8bl54ugkj0tbsz Andranonahoatra 0 230940 1111204 1109587 2025-06-29T02:47:10Z RAKOTONIRINA Fanirilalaina Christien 35841 Infobox 1111204 wikitext text/x-wiki {{coord|-18.890811133437598|47.61436039923891|}} {{infobox tanàna |anarana=Andranonahoatra |faritany= [[Faritanin' Antananarivo|Antananarivo]] |velarantany=9 |faritra= [[Faritra Analamanga|Analamanga]] |isam-ponina=46.164 |firenena={{Madagasikara}} |sary=Andranonahoatra .jpg |fanjakana=NC|tanàn-dehibe=NC|ben'ny tanàna=NC}} '''Andranonahoatra''' dia kaominina malagasy ao amin'ny [[Distrikan' Antananarivo-Atsimondrano]], [[Faritra Analamanga]], [[Faritanin' Antananarivo]]. Ny isam-poniny dia 46164 araka ny faminavinana natao tamin'ny taona 2018. Ny kaodin-kaominina dia 11703 ary ny kaodin-distrika dia 117. ==Fokontany== 7 Fokontany : Andranonahoatra, Akany Firaisna, Ambanilalana, Ambaniala, Soamiampita, Ambohimamory, Akany Sambatra.<ref>[https://ue-madagascar.org/o/31542 Commune rurale d'Andranonahoatra]</ref> == Vokatry ny fambolena == Ny isan'omby dia 439. 20 ny mponina no manao asa tanana. 50 no isan'ny ombivavy be ronono. 10 ny mponina no miasa amin'ny fiompiana. 70 ny mponina no miasa amin'ny sampandraharaha. 250 no isan'ny kisoa. == Ara-tsosialy == == Fotodrafitrasa == Tongavan'ny lalam-paritra ilay tanàna. Ahitana tobim-pahasalamana ao. Misy tsena isan'andro any. Ijanon'ny taksiborosy ilay kaominina. Ahitana orinasa mampiasa olona mihoatra ny 50. Ahitana sekoly ambaratonga fototra. Ahitana orinasa mampiasa olona 10 hatramin'ny 50. Ahitana orinasa mampiasa olona latsaky ny folo. Ahitana kolejy ao amin'ilay tanàna. Ny JIRAMA no manome ny rano. Misy biraom-paositra ao. == Fitaterana == Ny fitaovam-pitaterana ampiasaina matetika indrindra dia fiara lehibe. Ny faharetan'ny dia mankany amin'ny renivohi-paritany dia 0 ora. Ahitana lalana godorô ao amin'ny kaominina. Ny fotoam-pitaterana mankany amin'ny tanàn-dehibem-paritany amin'ny andro fahavaratra dia 0 ora. Ny saran-dalan'ny olona tokana mankany amin'ny tanàn-dehibem-paritany amin'ny andro fahavaratra dia 1000 Fmg. Ny saran-dalan'ny olona tokana mankany amin'ny tanàn-dehibem-paritany amin'ny haintany dia 1000 Fmg. == Fahasoavana == 5 isan-jaton'ny mponina no tena mahantra dia mahantra. 70 isan-jaton'ny mponina no atao hoe mahantra. Ny halavan'ny vanim-potoana mety ahalanian'ny vokatry ny taon-dasa dia 4 volana. 5 isan-jaton'ny mponina no atao hoe manan-karena. 20 isan-jaton'ny mponina no manana fari-piainana antonontonony. == Endri-javatra == == Olana == Ny isan'ny vakitrano tanatin'ny taona 1999-2001 dia 15. == Rohy ivelany == * [http://www.ilo.cornell.edu/ilo/census.xls ilo.cornell.edu] - Statistika momba ny kaominina malagasy ary loharanom-pahaizana namoronana an'ity lahatsoratra ity. {{reflist}} {{Analamanga}} [[Sokajy:Kaominina any Madagasikara]] [[Sokajy:Kaominina any Faritra Analamanga]] jjglwrd215mg4qpeiqbblky0iqlck4b 1111205 1111204 2025-06-29T02:48:28Z RAKOTONIRINA Fanirilalaina Christien 35841 Infobox 1111205 wikitext text/x-wiki {{coord|-18.890811133437598|47.61436039923891|}} {{infobox tanàna |anarana=Andranonahoatra |faritany= [[Faritanin' Antananarivo|Antananarivo]] |velarantany=9 |faritra= [[Faritra Analamanga|Analamanga]] |isam-ponina=46.164 |firenena={{Madagasikara}} |sary=Andranonahoatra .jpg |fanjakana=NC|tanàn-dehibe=NC|ben'ny tanàna=NC|saina=Malagasy|tanàna=NC}} '''Andranonahoatra''' dia kaominina malagasy ao amin'ny [[Distrikan' Antananarivo-Atsimondrano]], [[Faritra Analamanga]], [[Faritanin' Antananarivo]]. Ny isam-poniny dia 46164 araka ny faminavinana natao tamin'ny taona 2018. Ny kaodin-kaominina dia 11703 ary ny kaodin-distrika dia 117. ==Fokontany== 7 Fokontany : Andranonahoatra, Akany Firaisna, Ambanilalana, Ambaniala, Soamiampita, Ambohimamory, Akany Sambatra.<ref>[https://ue-madagascar.org/o/31542 Commune rurale d'Andranonahoatra]</ref> == Vokatry ny fambolena == Ny isan'omby dia 439. 20 ny mponina no manao asa tanana. 50 no isan'ny ombivavy be ronono. 10 ny mponina no miasa amin'ny fiompiana. 70 ny mponina no miasa amin'ny sampandraharaha. 250 no isan'ny kisoa. == Ara-tsosialy == == Fotodrafitrasa == Tongavan'ny lalam-paritra ilay tanàna. Ahitana tobim-pahasalamana ao. Misy tsena isan'andro any. Ijanon'ny taksiborosy ilay kaominina. Ahitana orinasa mampiasa olona mihoatra ny 50. Ahitana sekoly ambaratonga fototra. Ahitana orinasa mampiasa olona 10 hatramin'ny 50. Ahitana orinasa mampiasa olona latsaky ny folo. Ahitana kolejy ao amin'ilay tanàna. Ny JIRAMA no manome ny rano. Misy biraom-paositra ao. == Fitaterana == Ny fitaovam-pitaterana ampiasaina matetika indrindra dia fiara lehibe. Ny faharetan'ny dia mankany amin'ny renivohi-paritany dia 0 ora. Ahitana lalana godorô ao amin'ny kaominina. Ny fotoam-pitaterana mankany amin'ny tanàn-dehibem-paritany amin'ny andro fahavaratra dia 0 ora. Ny saran-dalan'ny olona tokana mankany amin'ny tanàn-dehibem-paritany amin'ny andro fahavaratra dia 1000 Fmg. Ny saran-dalan'ny olona tokana mankany amin'ny tanàn-dehibem-paritany amin'ny haintany dia 1000 Fmg. == Fahasoavana == 5 isan-jaton'ny mponina no tena mahantra dia mahantra. 70 isan-jaton'ny mponina no atao hoe mahantra. Ny halavan'ny vanim-potoana mety ahalanian'ny vokatry ny taon-dasa dia 4 volana. 5 isan-jaton'ny mponina no atao hoe manan-karena. 20 isan-jaton'ny mponina no manana fari-piainana antonontonony. == Endri-javatra == == Olana == Ny isan'ny vakitrano tanatin'ny taona 1999-2001 dia 15. == Rohy ivelany == * [http://www.ilo.cornell.edu/ilo/census.xls ilo.cornell.edu] - Statistika momba ny kaominina malagasy ary loharanom-pahaizana namoronana an'ity lahatsoratra ity. {{reflist}} {{Analamanga}} [[Sokajy:Kaominina any Madagasikara]] [[Sokajy:Kaominina any Faritra Analamanga]] 8po6vzfkq21k6mfqvecgmqg9nhbffmf Ambohidrapeto 0 230941 1111124 1108356 2025-06-28T18:32:30Z RAKOTONIRINA Fanirilalaina Christien 35841 Infobox 1111124 wikitext text/x-wiki {{infobox tanàna |anarana=Ambohidrapeto |faritany=Antananarivo |isam-ponina=27310 |firenena={{Madagasikara}} |sary=Ambohidrapeto.jpg|saina=Malagasy|fanjakana=NC|ben'ny tanàna=NC}} '''Ambohidrapeto''' dia [[Kaominina ao Madagasikara|kaominina malagasy]] ao amin' ny [[Distrikan'Antananarivo-Atsimondrano|distrikan' Antananarivo Atsimondrano]], [[Faritanin' Antananarivo]]. Ny isan' ny mponiny dia 27 310 araka ny faminavinana natao tamin' ny taona 2000. Ny kaodin-kaominina dia 11705 ary ny kaodin-distrika dia 117 == Toekarena == === Fambolena sy fiompiana === Ny anjaran'ny tantsaha mampiasa zezika simika dia 5-25%. Ny entana faharoa lafo vidy indrindra dia pomme de terre. Ny zava-bolena lehibe indrindra amin'ny lafin'ny velarantany dia vary. Ny entana fahatelo lafo vidy indrindra dia mangahazo. Ny isan'omby dia 1459. Ny isan'ny taona nisiam-pesitry ny vorona teo anelanelan'ny taona 1999-2001 dia 3. Ny zava-bolena faharoa lehibe indrindra amin'ny lafin'ny velarantany dia pomme de terre. Ny entana lafo vidy indrindra dia vary. 95 isan-jaton'ny tanimbary no voatondraka amin'ny tohidrano na paompy. 10 ny mponina no manao asa tanana. 150 no isan'ny ombivavy be ronono. 65 ny mponina no miasa tany. 20 ny mponina no miasa amin'ny fiompiana. 5 ny mponina no miasa amin'ny sampandraharaha. 88 no isan'ny kisoa. === Fotodrafitrasa === Ahitana tobim-pahasalamana ao. Misy tsena isan'andro any. Ahitana sekoly ambaratonga fototra. Ahitana orinasa mampiasa olona latsaky ny folo. Ahitana kolejy ao amin'ilay tanàna. Ny JIRAMA no manome ny rano. === Fitaterana === Ny fitaovam-pitaterana ampiasaina matetika indrindra dia fiara lehibe. Ny faharetan'ny dia mankany amin'ny renivohi-paritany dia 1 ora. Ny fotoam-pitaterana mankany amin'ny tanàn-dehibem-paritany amin'ny andro fahavaratra dia 1 ora. Ny lalan-tany dia azo aleha mandavan-taona. Ny saran-dalan'ny olona tokana mankany amin'ny tanàn-dehibem-paritany amin'ny andro fahavaratra dia 1000 Fmg. Ny saran-dalan'ny olona tokana mankany amin'ny tanàn-dehibem-paritany amin'ny haintany dia 1000 Fmg. == Ara-tsosialy == Ahitana fikambanan-tantsaha ao. Ahitana fikambanam-panjono ao amin'io tanàna io. Ahitana fikambanam-pampiasa rano ao. === Fari-piainana === 35 isan-jaton'ny mponina no tena mahantra dia mahantra. 15 isan-jaton'ny mponina no atao hoe mahantra. Ny halavan'ny vanim-potoana mety ahalanian'ny vokatry ny taon-dasa dia 4 volana. 25 isan-jaton'ny mponina no atao hoe manan-karena. 25 isan-jaton'ny mponina no manana fari-piainana antonontonony. === Olana === Ao amin'ny atao hoe faritra mena ilay kaominina. Ny isan'ny vakitrano tanatin'ny taona 1999-2001 dia 18. Ahitana zandary ao amin'ilay kaominina. == Jreo koa == * [[Tendrombohitra roa ambin' ny folon' Imerina]] == Rohy ivelany == * [http://www.ilo.cornell.edu/ilo/census.xls ilo.cornell.edu] - Statistika momba ny kaominina malagasy ary loharanom-pahaizana namoronana an'ity lahatsoratra ity. [[Sokajy:Kaominina any Madagasikara]] qjx9dhetmjm2trbnl8kw8acijsr30si Bemasoandro 0 230942 1111220 1108354 2025-06-29T03:07:25Z RAKOTONIRINA Fanirilalaina Christien 35841 Infobox 1111220 wikitext text/x-wiki {{infobox tanàna |anarana=Bemasoandro |faritany=Antananarivo |isam-ponina=27018 |firenena={{Madagasikara}} |sary=Bemasoandro.jpg|velarantany=NC|tanàna=NC}} '''Bemasoandro''' dia kaominina malagasy ao amin'ny [[distrikan'i Atsimondrano]], [[Faritanin'i Antananarivo]]. Ny isam-poniny dia 27018 araka ny faminavinana natao tamin'ny taona 2000. Ny kaodin-kaominina dia 11707 ary ny kaodin-distrika dia 117 == Vokatry ny fambolena == Ny anjaran'ny tantsaha mampiasa zezika simika dia 25-50%. Ny entana faharoa lafo vidy indrindra dia poarô. Ny zava-bolena lehibe indrindra amin'ny lafin'ny velarantany dia vary. Ny entana fahatelo lafo vidy indrindra dia taro. Ny isan'omby dia 50. Ny zava-bolena faharoa lehibe indrindra amin'ny lafin'ny velarantany dia chou vert. Ny entana lafo vidy indrindra dia vary. 100 isan-jaton'ny tanimbary no voatondraka amin'ny tohidrano na paompy. 20 ny mponina no manao asa tanana. 30 ny mponina no miasa tany. 5 ny mponina no miasa amin'ny fiompiana. 45 ny mponina no miasa amin'ny sampandraharaha. == Ara-tsosialy == Ahitana fikambanam-pivarotra ao amin'io tanàna io. Ahitana fikambanam-piasatanana ao. Ahitana fikambanan-tantsaha ao. == Fotodrafitrasa == Tongavan'ny lalam-paritra ilay tanàna. Ahitana tobim-pahasalamana ao. Misy tsena isan'andro any. Misy fianarana ambaratonga faharoa (lise). Ahitana sekoly ambaratonga fototra. Misy fitrandrahana harena an-kibon'ny tany amin'ny fomba indostrialy. Ahitana kolejy ao amin'ilay tanàna. Ny JIRAMA no manome ny rano. == Fitaterana == Ny fitaovam-pitaterana ampiasaina matetika indrindra dia fiara lehibe. Ny faharetan'ny dia mankany amin'ny renivohi-paritany dia 0 ora. Ahitana lalana godorô ao amin'ny kaominina. Ny fotoam-pitaterana mankany amin'ny tanàn-dehibem-paritany amin'ny andro fahavaratra dia 0 ora. Ny saran-dalan'ny olona tokana mankany amin'ny tanàn-dehibem-paritany amin'ny andro fahavaratra dia 1000 Fmg. Misy fikambanan'ny mpampiasa lalan-tany ao. Ny saran-dalan'ny olona tokana mankany amin'ny tanàn-dehibem-paritany amin'ny haintany dia 1000 Fmg. == Fahasoavana == 10 isan-jaton'ny mponina no tena mahantra dia mahantra. 40 isan-jaton'ny mponina no atao hoe mahantra. Ny halavan'ny vanim-potoana mety ahalanian'ny vokatry ny taon-dasa dia 3 volana. 15 isan-jaton'ny mponina no atao hoe manan-karena. 35 isan-jaton'ny mponina no manana fari-piainana antonontonony. == Endri-javatra == == Olana == Ny isan'ny vakitrano tanatin'ny taona 1999-2001 dia 19. Ahitana zandary ao amin'ilay kaominina. == Rohy ivelany == * [http://www.ilo.cornell.edu/ilo/census.xls ilo.cornell.edu] - Statistika momba ny kaominina malagasy ary loharanom-pahaizana namoronana an'ity lahatsoratra ity. {{reflist}} {{Analamanga}} [[Sokajy:Kaominina any Faritra Analamanga]] [[Sokajy:Kaominina any Madagasikara]] amtzdo61n5bomib0ts58y2tb1261wc9 1111221 1111220 2025-06-29T03:07:57Z RAKOTONIRINA Fanirilalaina Christien 35841 Infobox 1111221 wikitext text/x-wiki {{infobox tanàna |anarana=Bemasoandro |faritany=Antananarivo |isam-ponina=27018 |firenena={{Madagasikara}} |sary=Bemasoandro.jpg|velarantany=NC|tanàna=NC|saina=Malagasy|ben'ny tanàna=NC}} '''Bemasoandro''' dia kaominina malagasy ao amin'ny [[distrikan'i Atsimondrano]], [[Faritanin'i Antananarivo]]. Ny isam-poniny dia 27018 araka ny faminavinana natao tamin'ny taona 2000. Ny kaodin-kaominina dia 11707 ary ny kaodin-distrika dia 117 == Vokatry ny fambolena == Ny anjaran'ny tantsaha mampiasa zezika simika dia 25-50%. Ny entana faharoa lafo vidy indrindra dia poarô. Ny zava-bolena lehibe indrindra amin'ny lafin'ny velarantany dia vary. Ny entana fahatelo lafo vidy indrindra dia taro. Ny isan'omby dia 50. Ny zava-bolena faharoa lehibe indrindra amin'ny lafin'ny velarantany dia chou vert. Ny entana lafo vidy indrindra dia vary. 100 isan-jaton'ny tanimbary no voatondraka amin'ny tohidrano na paompy. 20 ny mponina no manao asa tanana. 30 ny mponina no miasa tany. 5 ny mponina no miasa amin'ny fiompiana. 45 ny mponina no miasa amin'ny sampandraharaha. == Ara-tsosialy == Ahitana fikambanam-pivarotra ao amin'io tanàna io. Ahitana fikambanam-piasatanana ao. Ahitana fikambanan-tantsaha ao. == Fotodrafitrasa == Tongavan'ny lalam-paritra ilay tanàna. Ahitana tobim-pahasalamana ao. Misy tsena isan'andro any. Misy fianarana ambaratonga faharoa (lise). Ahitana sekoly ambaratonga fototra. Misy fitrandrahana harena an-kibon'ny tany amin'ny fomba indostrialy. Ahitana kolejy ao amin'ilay tanàna. Ny JIRAMA no manome ny rano. == Fitaterana == Ny fitaovam-pitaterana ampiasaina matetika indrindra dia fiara lehibe. Ny faharetan'ny dia mankany amin'ny renivohi-paritany dia 0 ora. Ahitana lalana godorô ao amin'ny kaominina. Ny fotoam-pitaterana mankany amin'ny tanàn-dehibem-paritany amin'ny andro fahavaratra dia 0 ora. Ny saran-dalan'ny olona tokana mankany amin'ny tanàn-dehibem-paritany amin'ny andro fahavaratra dia 1000 Fmg. Misy fikambanan'ny mpampiasa lalan-tany ao. Ny saran-dalan'ny olona tokana mankany amin'ny tanàn-dehibem-paritany amin'ny haintany dia 1000 Fmg. == Fahasoavana == 10 isan-jaton'ny mponina no tena mahantra dia mahantra. 40 isan-jaton'ny mponina no atao hoe mahantra. Ny halavan'ny vanim-potoana mety ahalanian'ny vokatry ny taon-dasa dia 3 volana. 15 isan-jaton'ny mponina no atao hoe manan-karena. 35 isan-jaton'ny mponina no manana fari-piainana antonontonony. == Endri-javatra == == Olana == Ny isan'ny vakitrano tanatin'ny taona 1999-2001 dia 19. Ahitana zandary ao amin'ilay kaominina. == Rohy ivelany == * [http://www.ilo.cornell.edu/ilo/census.xls ilo.cornell.edu] - Statistika momba ny kaominina malagasy ary loharanom-pahaizana namoronana an'ity lahatsoratra ity. {{reflist}} {{Analamanga}} [[Sokajy:Kaominina any Faritra Analamanga]] [[Sokajy:Kaominina any Madagasikara]] 1l0ecih87to04s4264k0hfuz1errct2 1111223 1111221 2025-06-29T03:08:44Z RAKOTONIRINA Fanirilalaina Christien 35841 Infobox 1111223 wikitext text/x-wiki {{infobox tanàna |anarana=Bemasoandro |faritany=Antananarivo |isam-ponina=27018 |firenena={{Madagasikara}} |sary=Bemasoandro.jpg|velarantany=NC|tanàna=NC|saina=Malagasy|ben'ny tanàna=NC|tanàn-dehibe=NC|fanjakana=NC}} '''Bemasoandro''' dia kaominina malagasy ao amin'ny [[distrikan'i Atsimondrano]], [[Faritanin'i Antananarivo]]. Ny isam-poniny dia 27018 araka ny faminavinana natao tamin'ny taona 2000. Ny kaodin-kaominina dia 11707 ary ny kaodin-distrika dia 117 == Vokatry ny fambolena == Ny anjaran'ny tantsaha mampiasa zezika simika dia 25-50%. Ny entana faharoa lafo vidy indrindra dia poarô. Ny zava-bolena lehibe indrindra amin'ny lafin'ny velarantany dia vary. Ny entana fahatelo lafo vidy indrindra dia taro. Ny isan'omby dia 50. Ny zava-bolena faharoa lehibe indrindra amin'ny lafin'ny velarantany dia chou vert. Ny entana lafo vidy indrindra dia vary. 100 isan-jaton'ny tanimbary no voatondraka amin'ny tohidrano na paompy. 20 ny mponina no manao asa tanana. 30 ny mponina no miasa tany. 5 ny mponina no miasa amin'ny fiompiana. 45 ny mponina no miasa amin'ny sampandraharaha. == Ara-tsosialy == Ahitana fikambanam-pivarotra ao amin'io tanàna io. Ahitana fikambanam-piasatanana ao. Ahitana fikambanan-tantsaha ao. == Fotodrafitrasa == Tongavan'ny lalam-paritra ilay tanàna. Ahitana tobim-pahasalamana ao. Misy tsena isan'andro any. Misy fianarana ambaratonga faharoa (lise). Ahitana sekoly ambaratonga fototra. Misy fitrandrahana harena an-kibon'ny tany amin'ny fomba indostrialy. Ahitana kolejy ao amin'ilay tanàna. Ny JIRAMA no manome ny rano. == Fitaterana == Ny fitaovam-pitaterana ampiasaina matetika indrindra dia fiara lehibe. Ny faharetan'ny dia mankany amin'ny renivohi-paritany dia 0 ora. Ahitana lalana godorô ao amin'ny kaominina. Ny fotoam-pitaterana mankany amin'ny tanàn-dehibem-paritany amin'ny andro fahavaratra dia 0 ora. Ny saran-dalan'ny olona tokana mankany amin'ny tanàn-dehibem-paritany amin'ny andro fahavaratra dia 1000 Fmg. Misy fikambanan'ny mpampiasa lalan-tany ao. Ny saran-dalan'ny olona tokana mankany amin'ny tanàn-dehibem-paritany amin'ny haintany dia 1000 Fmg. == Fahasoavana == 10 isan-jaton'ny mponina no tena mahantra dia mahantra. 40 isan-jaton'ny mponina no atao hoe mahantra. Ny halavan'ny vanim-potoana mety ahalanian'ny vokatry ny taon-dasa dia 3 volana. 15 isan-jaton'ny mponina no atao hoe manan-karena. 35 isan-jaton'ny mponina no manana fari-piainana antonontonony. == Endri-javatra == == Olana == Ny isan'ny vakitrano tanatin'ny taona 1999-2001 dia 19. Ahitana zandary ao amin'ilay kaominina. == Rohy ivelany == * [http://www.ilo.cornell.edu/ilo/census.xls ilo.cornell.edu] - Statistika momba ny kaominina malagasy ary loharanom-pahaizana namoronana an'ity lahatsoratra ity. {{reflist}} {{Analamanga}} [[Sokajy:Kaominina any Faritra Analamanga]] [[Sokajy:Kaominina any Madagasikara]] 63gcxudvs20envqp134rbp8uczr9k0f 1111224 1111223 2025-06-29T03:10:13Z RAKOTONIRINA Fanirilalaina Christien 35841 Tsipelina 1111224 wikitext text/x-wiki {{infobox tanàna |anarana=Bemasoandro |faritany=Antananarivo |isam-ponina=27018 |firenena={{Madagasikara}} |sary=Bemasoandro.jpg|velarantany=NC|tanàna=NC|saina=Malagasy|ben'ny tanàna=NC|tanàn-dehibe=NC|fanjakana=NC}} '''Bemasoandro''' dia firaisam-pokotany malagasy ao amin'ny fivondronan' [[distrikan'i Atsimondrano|Atsimondrano]], [[Faritanin'i Antananarivo]]. Ny isam-poniny dia 27018 araka ny faminavinana natao tamin'ny taona 2000. Ny kaodim-pirasana dia 11707 ary ny kaodim-pivondronana dia 117 == Vokatry ny fambolena == Ny anjaran'ny tantsaha mampiasa zezika simika dia 25-50%. Ny entana faharoa lafo vidy indrindra dia poarô. Ny zava-bolena lehibe indrindra amin'ny lafin'ny velarantany dia vary. Ny entana fahatelo lafo vidy indrindra dia taro. Ny isan'omby dia 50. Ny zava-bolena faharoa lehibe indrindra amin'ny lafin'ny velarantany dia chou vert. Ny entana lafo vidy indrindra dia vary. 100 isan-jaton'ny tanimbary no voatondraka amin'ny tohidrano na paompy. 20 ny mponina no manao asa tanana. 30 ny mponina no miasa tany. 5 ny mponina no miasa amin'ny fiompiana. 45 ny mponina no miasa amin'ny sampandraharaha. == Ara-tsosialy == Ahitana fikambanam-pivarotra ao amin'io tanàna io. Ahitana fikambanam-piasatanana ao. Ahitana fikambanan-tantsaha ao. == Fotodrafitrasa == Tongavan'ny lalam-paritra ilay tanàna. Ahitana tobim-pahasalamana ao. Misy tsena isan'andro any. Misy fianarana ambaratonga faharoa (lise). Ahitana sekoly ambaratonga fototra. Misy fitrandrahana harena an-kibon'ny tany amin'ny fomba indostrialy. Ahitana kolejy ao amin'ilay tanàna. Ny JIRAMA no manome ny rano. == Fitaterana == Ny fitaovam-pitaterana ampiasaina matetika indrindra dia fiara lehibe. Ny faharetan'ny dia mankany amin'ny renivohi-paritany dia 0 ora. Ahitana lalana godorô ao amin'ny kaominina. Ny fotoam-pitaterana mankany amin'ny tanàn-dehibem-paritany amin'ny andro fahavaratra dia 0 ora. Ny saran-dalan'ny olona tokana mankany amin'ny tanàn-dehibem-paritany amin'ny andro fahavaratra dia 1000 Fmg. Misy fikambanan'ny mpampiasa lalan-tany ao. Ny saran-dalan'ny olona tokana mankany amin'ny tanàn-dehibem-paritany amin'ny haintany dia 1000 Fmg. == Fahasoavana == 10 isan-jaton'ny mponina no tena mahantra dia mahantra. 40 isan-jaton'ny mponina no atao hoe mahantra. Ny halavan'ny vanim-potoana mety ahalanian'ny vokatry ny taon-dasa dia 3 volana. 15 isan-jaton'ny mponina no atao hoe manan-karena. 35 isan-jaton'ny mponina no manana fari-piainana antonontonony. == Endri-javatra == == Olana == Ny isan'ny vakitrano tanatin'ny taona 1999-2001 dia 19. Ahitana zandary ao amin'ilay kaominina. == Rohy ivelany == * [http://www.ilo.cornell.edu/ilo/census.xls ilo.cornell.edu] - Statistika momba ny kaominina malagasy ary loharanom-pahaizana namoronana an'ity lahatsoratra ity. {{reflist}} {{Analamanga}} [[Sokajy:Kaominina any Faritra Analamanga]] [[Sokajy:Kaominina any Madagasikara]] 3poh7e5c3pl22cvz7r2jyfh2wor5k1w Itaosy 0 230943 1111234 1110530 2025-06-29T03:20:38Z RAKOTONIRINA Fanirilalaina Christien 35841 Infobox 1111234 wikitext text/x-wiki {{infobox tanàna |anarana=Itaosy |faritany=Antananarivo |isam-ponina=26617 |firenena={{Madagasikara}} |sary=Itaosy.jpg|ben'ny tanàna=NC|tanàna=NC|fanjakana=NC|tanàn-dehibe=NC|velarantany=NC}} '''Itaosy''' dia kaominina malagasy ao amin'ny [[distrikan'i Atsimondrano]], [[Faritanin'i Antananarivo]]. Ny isam-poniny dia 26617 araka ny faminavinana natao tamin'ny taona 2000. Ny kaodin-kaominina dia 11711 ary ny kaodin-distrika dia 117 == Vokatry ny fambolena == Ny anjaran'ny tantsaha mampiasa zezika simika dia 5-25%. Ny entana faharoa lafo vidy indrindra dia pomme de terre. Ny zava-bolena lehibe indrindra amin'ny lafin'ny velarantany dia vary. Ny entana fahatelo lafo vidy indrindra dia patate douce. Ny isan'omby dia 458. Ny zava-bolena faharoa lehibe indrindra amin'ny lafin'ny velarantany dia pomme de terre. Ny entana lafo vidy indrindra dia vary. 80 isan-jaton'ny tanimbary no voatondraka amin'ny tohidrano na paompy. 15 ny mponina no manao asa tanana. 55 ny mponina no miasa tany. 30 ny mponina no miasa amin'ny sampandraharaha. 254 no isan'ny kisoa. == Ara-tsosialy == Ahitana fikambanan-tantsaha ao. Ahitana fikambanam-pampiasa rano ao. Ao amin'i Nonosy no toeram-pivarotana, sy fialam-boly == Fotodrafitrasa == Ahitana hopitaly na toeram-pitsaboana ao. Ahitana tobim-pahasalamana ao. Misy tsena isan'andro any. Ahitana orinasa mampiasa olona mihoatra ny 50. Ahitana sekoly ambaratonga fototra. Ahitana orinasa mampiasa olona 10 hatramin'ny 50. Misy fitrandrahana harena an-kibon'ny tany amin'ny fomba indostrialy. Ny JIRAMA no manome ny rano. Misy biraom-paositra ao. == Fitaterana == Ny fitaovam-pitaterana ampiasaina matetika indrindra dia fiara lehibe. Ny faharetan'ny dia mankany amin'ny renivohi-paritany dia 1 ora. Ahitana lalana godorô ao amin'ny kaominina. Ny fotoam-pitaterana mankany amin'ny tanàn-dehibem-paritany amin'ny andro fahavaratra dia 1 ora. Ny lalan-tany dia azo aleha mandavan-taona. Ny saran-dalan'ny olona tokana mankany amin'ny tanàn-dehibem-paritany amin'ny andro fahavaratra dia 1000 Fmg. Ny saran-dalan'ny olona tokana mankany amin'ny tanàn-dehibem-paritany amin'ny haintany dia 1000 Fmg. == Fahasoavana == 10 isan-jaton'ny mponina no tena mahantra dia mahantra. 10 isan-jaton'ny mponina no atao hoe mahantra. Ny halavan'ny vanim-potoana mety ahalanian'ny vokatry ny taon-dasa dia 3 volana. 40 isan-jaton'ny mponina no atao hoe manan-karena. 40 isan-jaton'ny mponina no manana fari-piainana antonontonony. == Endri-javatra == Misy masoivohon'ny ministeran'ny fiarovana. Misy masoivohon'ny ministeran'ny fiarovana. Misy masoivohon'ny ministeran'ny fanabeazana. Misy masoivohon'ny ministeran'ny fanabeazana. == Olana == Ny isan'ny vakitrano tanatin'ny taona 1999-2001 dia 10. Ahitana zandary ao amin'ilay kaominina. == Rohy ivelany == * [http://www.ilo.cornell.edu/ilo/census.xls ilo.cornell.edu] - Statistika momba ny firenena malagasy ary loharanom-pahaizana namoronana an'ity lahatsoratra ity. [[Sokajy:Kaominina any Madagasikara]] eqm5fdyz5im1o3frbsyhxdrku5h3bso 1111235 1111234 2025-06-29T03:21:36Z RAKOTONIRINA Fanirilalaina Christien 35841 Tsipelina 1111235 wikitext text/x-wiki {{infobox tanàna |anarana=Itaosy |faritany=Antananarivo |isam-ponina=26617 |firenena={{Madagasikara}} |sary=Itaosy.jpg|ben'ny tanàna=NC|tanàna=NC|fanjakana=NC|tanàn-dehibe=NC|velarantany=NC}} '''Itaosy''' dia firaisam-pokotany malagasy ao amin'ny [[distrikan'i Atsimondrano|fivondronan'i Atsimondrano]], [[Faritanin'i Antananarivo]]. Ny isam-poniny dia 26617 araka ny faminavinana natao tamin'ny taona 2000. Ny kaodim-pitaraisana dia 11711 ary ny kaodim-pivondronana dia 117 == Vokatry ny fambolena == Ny anjaran'ny tantsaha mampiasa zezika simika dia 5-25%. Ny entana faharoa lafo vidy indrindra dia pomme de terre. Ny zava-bolena lehibe indrindra amin'ny lafin'ny velarantany dia vary. Ny entana fahatelo lafo vidy indrindra dia patate douce. Ny isan'omby dia 458. Ny zava-bolena faharoa lehibe indrindra amin'ny lafin'ny velarantany dia pomme de terre. Ny entana lafo vidy indrindra dia vary. 80 isan-jaton'ny tanimbary no voatondraka amin'ny tohidrano na paompy. 15 ny mponina no manao asa tanana. 55 ny mponina no miasa tany. 30 ny mponina no miasa amin'ny sampandraharaha. 254 no isan'ny kisoa. == Ara-tsosialy == Ahitana fikambanan-tantsaha ao. Ahitana fikambanam-pampiasa rano ao. Ao amin'i Nonosy no toeram-pivarotana, sy fialam-boly == Fotodrafitrasa == Ahitana hopitaly na toeram-pitsaboana ao. Ahitana tobim-pahasalamana ao. Misy tsena isan'andro any. Ahitana orinasa mampiasa olona mihoatra ny 50. Ahitana sekoly ambaratonga fototra. Ahitana orinasa mampiasa olona 10 hatramin'ny 50. Misy fitrandrahana harena an-kibon'ny tany amin'ny fomba indostrialy. Ny JIRAMA no manome ny rano. Misy biraom-paositra ao. == Fitaterana == Ny fitaovam-pitaterana ampiasaina matetika indrindra dia fiara lehibe. Ny faharetan'ny dia mankany amin'ny renivohi-paritany dia 1 ora. Ahitana lalana godorô ao amin'ny kaominina. Ny fotoam-pitaterana mankany amin'ny tanàn-dehibem-paritany amin'ny andro fahavaratra dia 1 ora. Ny lalan-tany dia azo aleha mandavan-taona. Ny saran-dalan'ny olona tokana mankany amin'ny tanàn-dehibem-paritany amin'ny andro fahavaratra dia 1000 Fmg. Ny saran-dalan'ny olona tokana mankany amin'ny tanàn-dehibem-paritany amin'ny haintany dia 1000 Fmg. == Fahasoavana == 10 isan-jaton'ny mponina no tena mahantra dia mahantra. 10 isan-jaton'ny mponina no atao hoe mahantra. Ny halavan'ny vanim-potoana mety ahalanian'ny vokatry ny taon-dasa dia 3 volana. 40 isan-jaton'ny mponina no atao hoe manan-karena. 40 isan-jaton'ny mponina no manana fari-piainana antonontonony. == Endri-javatra == Misy masoivohon'ny ministeran'ny fiarovana. Misy masoivohon'ny ministeran'ny fiarovana. Misy masoivohon'ny ministeran'ny fanabeazana. Misy masoivohon'ny ministeran'ny fanabeazana. == Olana == Ny isan'ny vakitrano tanatin'ny taona 1999-2001 dia 10. Ahitana zandary ao amin'ilay kaominina. == Rohy ivelany == * [http://www.ilo.cornell.edu/ilo/census.xls ilo.cornell.edu] - Statistika momba ny firenena malagasy ary loharanom-pahaizana namoronana an'ity lahatsoratra ity. [[Sokajy:Kaominina any Madagasikara]] 0ejzyzoagi358jpudea0v750d9176g2 Tanjombato 0 230944 1111243 1108316 2025-06-29T03:38:32Z RAKOTONIRINA Fanirilalaina Christien 35841 Infobox 1111243 wikitext text/x-wiki {{infobox tanàna |anarana=Tanjombato |faritany= [[Faritanin'i Antananarivo|Antananarivo]] |faritra=[[Analamanga]] |isam-ponina=31401 |firenena={{Madagasikara}} |sary=Ikopa_Barage_Tanjombato.jpg |saina=Malagasy|fanjakana=NC}} '''Tanjombato''' dia kaominina malagasy ao amin'ny [[distrikan'i Antananarivo-Atsimondrano]], [[Analamanga]], [[Faritanin'i Antananarivo]]. Ny isam-poniny dia 31401 araka ny faminavinana natao tamin'ny taona 2000. Ny kaodin-kaominina dia 11715 ary ny kaodin-distrika dia 117 == Vokatry ny fambolena == Ny anjaran'ny tantsaha mampiasa zezika simika dia 5-25%. Ny entana faharoa lafo vidy indrindra dia legioma hafa. Ny zava-bolena lehibe indrindra amin'ny lafin'ny velarantany dia vary. Ny entana fahatelo lafo vidy indrindra dia legioma hafa. Ny isan'omby dia 31. Ny zava-bolena faharoa lehibe indrindra amin'ny lafin'ny velarantany dia legioma hafa. Ny entana lafo vidy indrindra dia vary. 100 isan-jaton'ny tanimbary no voatondraka amin'ny tohidrano na paompy. 20 ny mponina no manao asa tanana. 35 ny mponina no miasa tany. 45 ny mponina no miasa amin'ny sampandraharaha. 25 no isan'ny kisoa. == Ara-tsosialy == Ahitana fikambanan-tantsaha ao. == Fotodrafitrasa == Tongavan'ny lalam-paritra ilay tanàna. Ahitana tobim-pahasalamana ao. Misy tsena isan'andro any. Misy fianarana ambaratonga faharoa (lise). Ahitana orinasa mampiasa olona mihoatra ny 50. Andalovan'ny lalam-pirenena ilay kaominina. Ahitana sekoly ambaratonga fototra. Ahitana orinasa mampiasa olona 10 hatramin'ny 50. Ahitana orinasa mampiasa olona latsaky ny folo. Ahitana kolejy ao amin'ilay tanàna. Ny JIRAMA no manome ny rano. == Fitaterana == Ny fitaovam-pitaterana ampiasaina matetika indrindra dia fiara lehibe. Ny faharetan'ny dia mankany amin'ny renivohi-paritany dia 0 ora. Ahitana lalana godorô ao amin'ny kaominina. Ny fotoam-pitaterana mankany amin'ny tanàn-dehibem-paritany amin'ny andro fahavaratra dia 0 ora. Ny saran-dalan'ny olona tokana mankany amin'ny tanàn-dehibem-paritany amin'ny andro fahavaratra dia 1000 Fmg. Ny saran-dalan'ny olona tokana mankany amin'ny tanàn-dehibem-paritany amin'ny haintany dia 1000 Fmg. == Fahasoavana == 5 isan-jaton'ny mponina no tena mahantra dia mahantra. 20 isan-jaton'ny mponina no atao hoe mahantra. Ny halavan'ny vanim-potoana mety ahalanian'ny vokatry ny taon-dasa dia 4 volana. 15 isan-jaton'ny mponina no atao hoe manan-karena. 60 isan-jaton'ny mponina no manana fari-piainana antonontonony. == Endri-javatra == Misy masoivohon'ny ministeran'ny fanabeazana. Misy masoivohon'ny ministeran'ny fanabeazana. == Olana == Ny isan'ny vono olona tanatin'ny taona 1999-2001 dia 8. Ny isan'ny vakitrano tanatin'ny taona 1999-2001 dia 34. 2 no isan'ireo mpamono olona tratra tanatin'ny taona 1999-2001. == Rohy ivelany == * [http://www.ilo.cornell.edu/ilo/census.xls ilo.cornell.edu] - Statistika momba ny kaominina malagasy ary loharanom-pahaizana namoronana an'ity lahatsoratra ity. {{reflist}} {{Analamanga}} {{commonscat}} [[Sokajy:Kaominina any Madagasikara]] [[Sokajy:Kaominina any Faritra Analamanga]] hlzsnc6bijk6g5os9omjg3purvirvnb 1111244 1111243 2025-06-29T03:39:28Z RAKOTONIRINA Fanirilalaina Christien 35841 Infobox 1111244 wikitext text/x-wiki {{infobox tanàna |anarana=Tanjombato |faritany= [[Faritanin'i Antananarivo|Antananarivo]] |faritra=[[Analamanga]] |isam-ponina=31401 |firenena={{Madagasikara}} |sary=Ikopa_Barage_Tanjombato.jpg |saina=Malagasy|fanjakana=NC|velarantany=NC|ben'ny tanàna=NC|tanàn-dehibe=NC}} '''Tanjombato''' dia kaominina malagasy ao amin'ny [[distrikan'i Antananarivo-Atsimondrano]], [[Analamanga]], [[Faritanin'i Antananarivo]]. Ny isam-poniny dia 31401 araka ny faminavinana natao tamin'ny taona 2000. Ny kaodin-kaominina dia 11715 ary ny kaodin-distrika dia 117 == Vokatry ny fambolena == Ny anjaran'ny tantsaha mampiasa zezika simika dia 5-25%. Ny entana faharoa lafo vidy indrindra dia legioma hafa. Ny zava-bolena lehibe indrindra amin'ny lafin'ny velarantany dia vary. Ny entana fahatelo lafo vidy indrindra dia legioma hafa. Ny isan'omby dia 31. Ny zava-bolena faharoa lehibe indrindra amin'ny lafin'ny velarantany dia legioma hafa. Ny entana lafo vidy indrindra dia vary. 100 isan-jaton'ny tanimbary no voatondraka amin'ny tohidrano na paompy. 20 ny mponina no manao asa tanana. 35 ny mponina no miasa tany. 45 ny mponina no miasa amin'ny sampandraharaha. 25 no isan'ny kisoa. == Ara-tsosialy == Ahitana fikambanan-tantsaha ao. == Fotodrafitrasa == Tongavan'ny lalam-paritra ilay tanàna. Ahitana tobim-pahasalamana ao. Misy tsena isan'andro any. Misy fianarana ambaratonga faharoa (lise). Ahitana orinasa mampiasa olona mihoatra ny 50. Andalovan'ny lalam-pirenena ilay kaominina. Ahitana sekoly ambaratonga fototra. Ahitana orinasa mampiasa olona 10 hatramin'ny 50. Ahitana orinasa mampiasa olona latsaky ny folo. Ahitana kolejy ao amin'ilay tanàna. Ny JIRAMA no manome ny rano. == Fitaterana == Ny fitaovam-pitaterana ampiasaina matetika indrindra dia fiara lehibe. Ny faharetan'ny dia mankany amin'ny renivohi-paritany dia 0 ora. Ahitana lalana godorô ao amin'ny kaominina. Ny fotoam-pitaterana mankany amin'ny tanàn-dehibem-paritany amin'ny andro fahavaratra dia 0 ora. Ny saran-dalan'ny olona tokana mankany amin'ny tanàn-dehibem-paritany amin'ny andro fahavaratra dia 1000 Fmg. Ny saran-dalan'ny olona tokana mankany amin'ny tanàn-dehibem-paritany amin'ny haintany dia 1000 Fmg. == Fahasoavana == 5 isan-jaton'ny mponina no tena mahantra dia mahantra. 20 isan-jaton'ny mponina no atao hoe mahantra. Ny halavan'ny vanim-potoana mety ahalanian'ny vokatry ny taon-dasa dia 4 volana. 15 isan-jaton'ny mponina no atao hoe manan-karena. 60 isan-jaton'ny mponina no manana fari-piainana antonontonony. == Endri-javatra == Misy masoivohon'ny ministeran'ny fanabeazana. Misy masoivohon'ny ministeran'ny fanabeazana. == Olana == Ny isan'ny vono olona tanatin'ny taona 1999-2001 dia 8. Ny isan'ny vakitrano tanatin'ny taona 1999-2001 dia 34. 2 no isan'ireo mpamono olona tratra tanatin'ny taona 1999-2001. == Rohy ivelany == * [http://www.ilo.cornell.edu/ilo/census.xls ilo.cornell.edu] - Statistika momba ny kaominina malagasy ary loharanom-pahaizana namoronana an'ity lahatsoratra ity. {{reflist}} {{Analamanga}} {{commonscat}} [[Sokajy:Kaominina any Madagasikara]] [[Sokajy:Kaominina any Faritra Analamanga]] j1mivbvmv2lnkfww8upa5s7ksq7hbgq 1111245 1111244 2025-06-29T03:40:47Z RAKOTONIRINA Fanirilalaina Christien 35841 Tsipelina 1111245 wikitext text/x-wiki {{infobox tanàna |anarana=Tanjombato |faritany= [[Faritanin'i Antananarivo|Antananarivo]] |faritra=[[Analamanga]] |isam-ponina=31401 |firenena={{Madagasikara}} |sary=Ikopa_Barage_Tanjombato.jpg |saina=Malagasy|fanjakana=NC|velarantany=NC|ben'ny tanàna=NC|tanàn-dehibe=NC}} '''Tanjombato''' dia firaisam-pokotany malagasy ao amin'ny fivondronana [[distrikan'i Antananarivo-Atsimondrano|'i Antananarivo-Atsimondrano]], [[Analamanga]], [[Faritanin'i Antananarivo]]. Ny isam-poniny dia 31401 araka ny faminavinana natao tamin'ny taona 2000. Ny kaodim-pitaraisana dia 11715 ary ny kaodim-pivondronana dia 117 == Vokatry ny fambolena == Ny anjaran'ny tantsaha mampiasa zezika simika dia 5-25%. Ny entana faharoa lafo vidy indrindra dia legioma hafa. Ny zava-bolena lehibe indrindra amin'ny lafin'ny velarantany dia vary. Ny entana fahatelo lafo vidy indrindra dia legioma hafa. Ny isan'omby dia 31. Ny zava-bolena faharoa lehibe indrindra amin'ny lafin'ny velarantany dia legioma hafa. Ny entana lafo vidy indrindra dia vary. 100 isan-jaton'ny tanimbary no voatondraka amin'ny tohidrano na paompy. 20 ny mponina no manao asa tanana. 35 ny mponina no miasa tany. 45 ny mponina no miasa amin'ny sampandraharaha. 25 no isan'ny kisoa. == Ara-tsosialy == Ahitana fikambanan-tantsaha ao. == Fotodrafitrasa == Tongavan'ny lalam-paritra ilay tanàna. Ahitana tobim-pahasalamana ao. Misy tsena isan'andro any. Misy fianarana ambaratonga faharoa (lise). Ahitana orinasa mampiasa olona mihoatra ny 50. Andalovan'ny lalam-pirenena ilay kaominina. Ahitana sekoly ambaratonga fototra. Ahitana orinasa mampiasa olona 10 hatramin'ny 50. Ahitana orinasa mampiasa olona latsaky ny folo. Ahitana kolejy ao amin'ilay tanàna. Ny JIRAMA no manome ny rano. == Fitaterana == Ny fitaovam-pitaterana ampiasaina matetika indrindra dia fiara lehibe. Ny faharetan'ny dia mankany amin'ny renivohi-paritany dia 0 ora. Ahitana lalana godorô ao amin'ny kaominina. Ny fotoam-pitaterana mankany amin'ny tanàn-dehibem-paritany amin'ny andro fahavaratra dia 0 ora. Ny saran-dalan'ny olona tokana mankany amin'ny tanàn-dehibem-paritany amin'ny andro fahavaratra dia 1000 Fmg. Ny saran-dalan'ny olona tokana mankany amin'ny tanàn-dehibem-paritany amin'ny haintany dia 1000 Fmg. == Fahasoavana == 5 isan-jaton'ny mponina no tena mahantra dia mahantra. 20 isan-jaton'ny mponina no atao hoe mahantra. Ny halavan'ny vanim-potoana mety ahalanian'ny vokatry ny taon-dasa dia 4 volana. 15 isan-jaton'ny mponina no atao hoe manan-karena. 60 isan-jaton'ny mponina no manana fari-piainana antonontonony. == Endri-javatra == Misy masoivohon'ny ministeran'ny fanabeazana. Misy masoivohon'ny ministeran'ny fanabeazana. == Olana == Ny isan'ny vono olona tanatin'ny taona 1999-2001 dia 8. Ny isan'ny vakitrano tanatin'ny taona 1999-2001 dia 34. 2 no isan'ireo mpamono olona tratra tanatin'ny taona 1999-2001. == Rohy ivelany == * [http://www.ilo.cornell.edu/ilo/census.xls ilo.cornell.edu] - Statistika momba ny kaominina malagasy ary loharanom-pahaizana namoronana an'ity lahatsoratra ity. {{reflist}} {{Analamanga}} {{commonscat}} [[Sokajy:Kaominina any Madagasikara]] [[Sokajy:Kaominina any Faritra Analamanga]] e56ymjnxb6e1j78zupjanur2981n6i7 Ankaraobato 0 230945 1111211 1109589 2025-06-29T02:56:54Z RAKOTONIRINA Fanirilalaina Christien 35841 Infobox 1111211 wikitext text/x-wiki {{infobox tanàna |anarana=Ankaraobato |faritany=Antananarivo |isam-ponina=20521 |firenena={{Madagasikara}} |sary=Ankaraobato.jpg|saina=Malagasy|fanjakana=NC|ben'ny tanàna=NC|tanàna=NC}} '''Ankaraobato''' dia kaominina malagasy ao amin'ny [[distrikan'i Atsimondrano]], [[Faritanin'i Antananarivo]]. Ny isam-poniny dia 20521 araka ny faminavinana natao tamin'ny taona 2000. Ny kaodin-kaominina dia 11719 ary ny kaodin-distrika dia 117 == Vokatry ny fambolena == Ny anjaran'ny tantsaha mampiasa zezika simika dia 5-25%. Ny entana faharoa lafo vidy indrindra dia vary. Ny zava-bolena lehibe indrindra amin'ny lafin'ny velarantany dia legioma hafa. Ny entana fahatelo lafo vidy indrindra dia mangahazo. Ny isan'omby dia 16. Ny zava-bolena faharoa lehibe indrindra amin'ny lafin'ny velarantany dia vary. Ny entana lafo vidy indrindra dia legioma hafa. 15 isan-jaton'ny tanimbary no voatondraka amin'ny tohidrano na paompy. 75 ny mponina no manao asa tanana. 2 no isan'ny ombivavy be ronono. 5 ny mponina no miasa tany. 1 ny mponina no miasa amin'ny fiompiana. 19 ny mponina no miasa amin'ny sampandraharaha. == Ara-tsosialy == == Fotodrafitrasa == Misy tsena isan'andro any. Ijanon'ny taksiborosy ilay kaominina. Misy fianarana ambaratonga faharoa (lise). Ahitana orinasa mampiasa olona mihoatra ny 50. Ahitana sekoly ambaratonga fototra. Ahitana kolejy ao amin'ilay tanàna. Ny JIRAMA no manome ny rano. == Fitaterana == Ny fitaovam-pitaterana ampiasaina matetika indrindra dia fiara lehibe. Ny faharetan'ny dia mankany amin'ny renivohi-paritany dia 0 ora. Ny fotoam-pitaterana mankany amin'ny tanàn-dehibem-paritany amin'ny andro fahavaratra dia 0 ora. Ny lalan-tany dia azo aleha mandavan-taona. Ny saran-dalan'ny olona tokana mankany amin'ny tanàn-dehibem-paritany amin'ny andro fahavaratra dia 1000 Fmg. Ny saran-dalan'ny olona tokana mankany amin'ny tanàn-dehibem-paritany amin'ny haintany dia 1000 Fmg. == Fahasoavana == 4 isan-jaton'ny mponina no tena mahantra dia mahantra. 15 isan-jaton'ny mponina no atao hoe mahantra. Ny halavan'ny vanim-potoana mety ahalanian'ny vokatry ny taon-dasa dia 3 volana. 1 isan-jaton'ny mponina no atao hoe manan-karena. 80 isan-jaton'ny mponina no manana fari-piainana antonontonony. == Endri-javatra == == Olana == Ny isan'ny vono olona tanatin'ny taona 1999-2001 dia 3. Ny isan'ny vakitrano tanatin'ny taona 1999-2001 dia 46. 1 no isan'ireo mpamono olona tratra tanatin'ny taona 1999-2001. == Rohy ivelany == * [http://www.ilo.cornell.edu/ilo/census.xls ilo.cornell.edu] - Statistika momba ny kaominina malagasy ary loharanom-pahaizana namoronana an'ity lahatsoratra ity. [[Sokajy:Kaominina any Madagasikara]] 9ow0eyu7262dlb0u668jeuc41wr5gqr 1111212 1111211 2025-06-29T02:57:42Z RAKOTONIRINA Fanirilalaina Christien 35841 Infobox 1111212 wikitext text/x-wiki {{infobox tanàna |anarana=Ankaraobato |faritany=Antananarivo |isam-ponina=20521 |firenena={{Madagasikara}} |sary=Ankaraobato.jpg|saina=Malagasy|fanjakana=NC|ben'ny tanàna=NC|tanàna=NC|velarantany=NC|tanàn-dehibe=NC}} '''Ankaraobato''' dia kaominina malagasy ao amin'ny [[distrikan'i Atsimondrano]], [[Faritanin'i Antananarivo]]. Ny isam-poniny dia 20521 araka ny faminavinana natao tamin'ny taona 2000. Ny kaodin-kaominina dia 11719 ary ny kaodin-distrika dia 117 == Vokatry ny fambolena == Ny anjaran'ny tantsaha mampiasa zezika simika dia 5-25%. Ny entana faharoa lafo vidy indrindra dia vary. Ny zava-bolena lehibe indrindra amin'ny lafin'ny velarantany dia legioma hafa. Ny entana fahatelo lafo vidy indrindra dia mangahazo. Ny isan'omby dia 16. Ny zava-bolena faharoa lehibe indrindra amin'ny lafin'ny velarantany dia vary. Ny entana lafo vidy indrindra dia legioma hafa. 15 isan-jaton'ny tanimbary no voatondraka amin'ny tohidrano na paompy. 75 ny mponina no manao asa tanana. 2 no isan'ny ombivavy be ronono. 5 ny mponina no miasa tany. 1 ny mponina no miasa amin'ny fiompiana. 19 ny mponina no miasa amin'ny sampandraharaha. == Ara-tsosialy == == Fotodrafitrasa == Misy tsena isan'andro any. Ijanon'ny taksiborosy ilay kaominina. Misy fianarana ambaratonga faharoa (lise). Ahitana orinasa mampiasa olona mihoatra ny 50. Ahitana sekoly ambaratonga fototra. Ahitana kolejy ao amin'ilay tanàna. Ny JIRAMA no manome ny rano. == Fitaterana == Ny fitaovam-pitaterana ampiasaina matetika indrindra dia fiara lehibe. Ny faharetan'ny dia mankany amin'ny renivohi-paritany dia 0 ora. Ny fotoam-pitaterana mankany amin'ny tanàn-dehibem-paritany amin'ny andro fahavaratra dia 0 ora. Ny lalan-tany dia azo aleha mandavan-taona. Ny saran-dalan'ny olona tokana mankany amin'ny tanàn-dehibem-paritany amin'ny andro fahavaratra dia 1000 Fmg. Ny saran-dalan'ny olona tokana mankany amin'ny tanàn-dehibem-paritany amin'ny haintany dia 1000 Fmg. == Fahasoavana == 4 isan-jaton'ny mponina no tena mahantra dia mahantra. 15 isan-jaton'ny mponina no atao hoe mahantra. Ny halavan'ny vanim-potoana mety ahalanian'ny vokatry ny taon-dasa dia 3 volana. 1 isan-jaton'ny mponina no atao hoe manan-karena. 80 isan-jaton'ny mponina no manana fari-piainana antonontonony. == Endri-javatra == == Olana == Ny isan'ny vono olona tanatin'ny taona 1999-2001 dia 3. Ny isan'ny vakitrano tanatin'ny taona 1999-2001 dia 46. 1 no isan'ireo mpamono olona tratra tanatin'ny taona 1999-2001. == Rohy ivelany == * [http://www.ilo.cornell.edu/ilo/census.xls ilo.cornell.edu] - Statistika momba ny kaominina malagasy ary loharanom-pahaizana namoronana an'ity lahatsoratra ity. [[Sokajy:Kaominina any Madagasikara]] e0jos65c8vj9hm3g772loiulflcqixz Soalandy 0 230946 1111236 1075793 2025-06-29T03:30:23Z RAKOTONIRINA Fanirilalaina Christien 35841 Tsipelina 1111236 wikitext text/x-wiki {{infobox tanàna |anarana=Soalandy |faritany=Faritanin'i Antananarivo| Antananarivo ]] |faritra= [[Analamanga]] |isam-ponina=23236 |firenena={{Madagasikara}} |sary = 01Beravina,commune Soalandy Ankadivoribe, district Antsimondrano Antananarivo Madagascar.jpg }} '''Soalandy''' dia firaisam-pokotany malagasy ao amin'ny [[Distrikan'Antananarivo-Atsimondrano|fivondronan<nowiki>''</nowiki>Antananarivo-Atsimondrano]], [[Faritra Analamanga]], [[Faritanin'i Antananarivo]]. Ny isam-poniny dia 23236 araka ny faminavinana natao tamin'ny taona 2000. Ny kaodim-pitaraisana dia 11721 ary ny kaodim-pivondronana dia 117 == Vokatry ny fambolena == Ny anjaran'ny tantsaha mampiasa zezika simika dia 5-25%. Ny entana faharoa lafo vidy indrindra dia mangahazo. Ny zava-bolena lehibe indrindra amin'ny lafin'ny velarantany dia vary. Ny entana fahatelo lafo vidy indrindra dia vary. Ny isan'omby dia 1400. Ny isan'ny taona nisiam-pesitry ny vorona teo anelanelan'ny taona 1999-2001 dia 3. Ny zava-bolena faharoa lehibe indrindra amin'ny lafin'ny velarantany dia mangahazo. Ny entana lafo vidy indrindra dia legioma hafa. 60 isan-jaton'ny tanimbary no voatondraka amin'ny tohidrano na paompy. 4 ny mponina no manao asa tanana. 100 no isan'ny ombivavy be ronono. 93 ny mponina no miasa tany. 1 ny mponina no miasa amin'ny fiompiana. 2 ny mponina no miasa amin'ny sampandraharaha. 200 no isan'ny kisoa. == Ara-tsosialy == Ahitana fikambanam-pampiasa rano ao. == Fotodrafitrasa == Tongavan'ny lalam-paritra ilay tanàna. Ahitana tobim-pahasalamana ao. Ijanon'ny taksiborosy ilay kaominina. Ahitana sekoly ambaratonga fototra. Misy fitrandrahana harena an-kibon'ny tany amin'ny fomba indostrialy. Ahitana kolejy ao amin'ilay tanàna. Tsy ny JIRAMA no manome ny rano. Misy fitrandrahana harena an-kibon'ny tany amin'ny alalan'ny asa tanana ao. == Fitaterana == Ny fitaovam-pitaterana ampiasaina matetika indrindra dia fiara lehibe. Ny faharetan'ny dia mankany amin'ny renivohi-paritany dia 2 ora. Ny fotoam-pitaterana mankany amin'ny tanàn-dehibem-paritany amin'ny andro fahavaratra dia 3 ora. Ny lalan-tany dia azo aleha mandavan-taona. Ny saran-dalan'ny olona tokana mankany amin'ny tanàn-dehibem-paritany amin'ny andro fahavaratra dia 1500 Fmg. Ny saran-dalan'ny olona tokana mankany amin'ny tanàn-dehibem-paritany amin'ny haintany dia 1000 Fmg. == Fahasoavana == 25 isan-jaton'ny mponina no tena mahantra dia mahantra. 40 isan-jaton'ny mponina no atao hoe mahantra. Ny halavan'ny vanim-potoana mety ahalanian'ny vokatry ny taon-dasa dia 4 volana. 10 isan-jaton'ny mponina no atao hoe manan-karena. 25 isan-jaton'ny mponina no manana fari-piainana antonontonony. == Endri-javatra == Misy masoivohon'ny ministeran'ny fahasalamana. Misy masoivohon'ny ministeran'ny fahasalamana. == Olana == Ny isan'ny vono olona tanatin'ny taona 1999-2001 dia 2. Tapaka in-1 ny lalana tao anatin'ny taona 1999-2001. Ny isan'ny vakitrano tanatin'ny taona 1999-2001 dia 1. Ahitana zandary ao amin'ilay kaominina. 1 no isan'ireo mpamono olona tratra tanatin'ny taona 1999-2001. == Rohy ivelany == * [http://www.ilo.cornell.edu/ilo/census.xls ilo.cornell.edu] - Statistika momba ny kaominina malagasy ary loharanom-pahaizana namoronana an'ity lahatsoratra ity. {{reflist}} {{commonscat}} {{Analamanga}} [[Sokajy:Kaominina any Faritra Analamanga]] [[Sokajy:Kaominina any Madagasikara]] g1n417u16du4sxx3xncqya6hujz7gp9 1111237 1111236 2025-06-29T03:31:05Z RAKOTONIRINA Fanirilalaina Christien 35841 Infobox 1111237 wikitext text/x-wiki {{infobox tanàna |anarana=Soalandy |faritany=Faritanin'i Antananarivo|<nowiki> Antananarivo ]]</nowiki> |faritra= [[Analamanga]] |isam-ponina=23236 |firenena={{Madagasikara}} |sary = 01Beravina,commune Soalandy Ankadivoribe, district Antsimondrano Antananarivo Madagascar.jpg |saina=Malagasy|tanàn-dehibe=NC}} '''Soalandy''' dia firaisam-pokotany malagasy ao amin'ny [[Distrikan'Antananarivo-Atsimondrano|fivondronan<nowiki>''</nowiki>Antananarivo-Atsimondrano]], [[Faritra Analamanga]], [[Faritanin'i Antananarivo]]. Ny isam-poniny dia 23236 araka ny faminavinana natao tamin'ny taona 2000. Ny kaodim-pitaraisana dia 11721 ary ny kaodim-pivondronana dia 117 == Vokatry ny fambolena == Ny anjaran'ny tantsaha mampiasa zezika simika dia 5-25%. Ny entana faharoa lafo vidy indrindra dia mangahazo. Ny zava-bolena lehibe indrindra amin'ny lafin'ny velarantany dia vary. Ny entana fahatelo lafo vidy indrindra dia vary. Ny isan'omby dia 1400. Ny isan'ny taona nisiam-pesitry ny vorona teo anelanelan'ny taona 1999-2001 dia 3. Ny zava-bolena faharoa lehibe indrindra amin'ny lafin'ny velarantany dia mangahazo. Ny entana lafo vidy indrindra dia legioma hafa. 60 isan-jaton'ny tanimbary no voatondraka amin'ny tohidrano na paompy. 4 ny mponina no manao asa tanana. 100 no isan'ny ombivavy be ronono. 93 ny mponina no miasa tany. 1 ny mponina no miasa amin'ny fiompiana. 2 ny mponina no miasa amin'ny sampandraharaha. 200 no isan'ny kisoa. == Ara-tsosialy == Ahitana fikambanam-pampiasa rano ao. == Fotodrafitrasa == Tongavan'ny lalam-paritra ilay tanàna. Ahitana tobim-pahasalamana ao. Ijanon'ny taksiborosy ilay kaominina. Ahitana sekoly ambaratonga fototra. Misy fitrandrahana harena an-kibon'ny tany amin'ny fomba indostrialy. Ahitana kolejy ao amin'ilay tanàna. Tsy ny JIRAMA no manome ny rano. Misy fitrandrahana harena an-kibon'ny tany amin'ny alalan'ny asa tanana ao. == Fitaterana == Ny fitaovam-pitaterana ampiasaina matetika indrindra dia fiara lehibe. Ny faharetan'ny dia mankany amin'ny renivohi-paritany dia 2 ora. Ny fotoam-pitaterana mankany amin'ny tanàn-dehibem-paritany amin'ny andro fahavaratra dia 3 ora. Ny lalan-tany dia azo aleha mandavan-taona. Ny saran-dalan'ny olona tokana mankany amin'ny tanàn-dehibem-paritany amin'ny andro fahavaratra dia 1500 Fmg. Ny saran-dalan'ny olona tokana mankany amin'ny tanàn-dehibem-paritany amin'ny haintany dia 1000 Fmg. == Fahasoavana == 25 isan-jaton'ny mponina no tena mahantra dia mahantra. 40 isan-jaton'ny mponina no atao hoe mahantra. Ny halavan'ny vanim-potoana mety ahalanian'ny vokatry ny taon-dasa dia 4 volana. 10 isan-jaton'ny mponina no atao hoe manan-karena. 25 isan-jaton'ny mponina no manana fari-piainana antonontonony. == Endri-javatra == Misy masoivohon'ny ministeran'ny fahasalamana. Misy masoivohon'ny ministeran'ny fahasalamana. == Olana == Ny isan'ny vono olona tanatin'ny taona 1999-2001 dia 2. Tapaka in-1 ny lalana tao anatin'ny taona 1999-2001. Ny isan'ny vakitrano tanatin'ny taona 1999-2001 dia 1. Ahitana zandary ao amin'ilay kaominina. 1 no isan'ireo mpamono olona tratra tanatin'ny taona 1999-2001. == Rohy ivelany == * [http://www.ilo.cornell.edu/ilo/census.xls ilo.cornell.edu] - Statistika momba ny kaominina malagasy ary loharanom-pahaizana namoronana an'ity lahatsoratra ity. {{reflist}} {{commonscat}} {{Analamanga}} [[Sokajy:Kaominina any Faritra Analamanga]] [[Sokajy:Kaominina any Madagasikara]] aw3skxr4t9tep1smybspr072lvindqz 1111238 1111237 2025-06-29T03:31:52Z RAKOTONIRINA Fanirilalaina Christien 35841 Infobox 1111238 wikitext text/x-wiki {{infobox tanàna |anarana=Soalandy |faritany=Faritanin'i Antananarivo|<nowiki> Antananarivo ]]</nowiki> |faritra= [[Analamanga]] |isam-ponina=23236 |firenena={{Madagasikara}} |sary = 01Beravina,commune Soalandy Ankadivoribe, district Antsimondrano Antananarivo Madagascar.jpg |saina=Malagasy|tanàn-dehibe=NC|fanjakana=NC|velarantany=NC}} '''Soalandy''' dia firaisam-pokotany malagasy ao amin'ny [[Distrikan'Antananarivo-Atsimondrano|fivondronan<nowiki>''</nowiki>Antananarivo-Atsimondrano]], [[Faritra Analamanga]], [[Faritanin'i Antananarivo]]. Ny isam-poniny dia 23236 araka ny faminavinana natao tamin'ny taona 2000. Ny kaodim-pitaraisana dia 11721 ary ny kaodim-pivondronana dia 117 == Vokatry ny fambolena == Ny anjaran'ny tantsaha mampiasa zezika simika dia 5-25%. Ny entana faharoa lafo vidy indrindra dia mangahazo. Ny zava-bolena lehibe indrindra amin'ny lafin'ny velarantany dia vary. Ny entana fahatelo lafo vidy indrindra dia vary. Ny isan'omby dia 1400. Ny isan'ny taona nisiam-pesitry ny vorona teo anelanelan'ny taona 1999-2001 dia 3. Ny zava-bolena faharoa lehibe indrindra amin'ny lafin'ny velarantany dia mangahazo. Ny entana lafo vidy indrindra dia legioma hafa. 60 isan-jaton'ny tanimbary no voatondraka amin'ny tohidrano na paompy. 4 ny mponina no manao asa tanana. 100 no isan'ny ombivavy be ronono. 93 ny mponina no miasa tany. 1 ny mponina no miasa amin'ny fiompiana. 2 ny mponina no miasa amin'ny sampandraharaha. 200 no isan'ny kisoa. == Ara-tsosialy == Ahitana fikambanam-pampiasa rano ao. == Fotodrafitrasa == Tongavan'ny lalam-paritra ilay tanàna. Ahitana tobim-pahasalamana ao. Ijanon'ny taksiborosy ilay kaominina. Ahitana sekoly ambaratonga fototra. Misy fitrandrahana harena an-kibon'ny tany amin'ny fomba indostrialy. Ahitana kolejy ao amin'ilay tanàna. Tsy ny JIRAMA no manome ny rano. Misy fitrandrahana harena an-kibon'ny tany amin'ny alalan'ny asa tanana ao. == Fitaterana == Ny fitaovam-pitaterana ampiasaina matetika indrindra dia fiara lehibe. Ny faharetan'ny dia mankany amin'ny renivohi-paritany dia 2 ora. Ny fotoam-pitaterana mankany amin'ny tanàn-dehibem-paritany amin'ny andro fahavaratra dia 3 ora. Ny lalan-tany dia azo aleha mandavan-taona. Ny saran-dalan'ny olona tokana mankany amin'ny tanàn-dehibem-paritany amin'ny andro fahavaratra dia 1500 Fmg. Ny saran-dalan'ny olona tokana mankany amin'ny tanàn-dehibem-paritany amin'ny haintany dia 1000 Fmg. == Fahasoavana == 25 isan-jaton'ny mponina no tena mahantra dia mahantra. 40 isan-jaton'ny mponina no atao hoe mahantra. Ny halavan'ny vanim-potoana mety ahalanian'ny vokatry ny taon-dasa dia 4 volana. 10 isan-jaton'ny mponina no atao hoe manan-karena. 25 isan-jaton'ny mponina no manana fari-piainana antonontonony. == Endri-javatra == Misy masoivohon'ny ministeran'ny fahasalamana. Misy masoivohon'ny ministeran'ny fahasalamana. == Olana == Ny isan'ny vono olona tanatin'ny taona 1999-2001 dia 2. Tapaka in-1 ny lalana tao anatin'ny taona 1999-2001. Ny isan'ny vakitrano tanatin'ny taona 1999-2001 dia 1. Ahitana zandary ao amin'ilay kaominina. 1 no isan'ireo mpamono olona tratra tanatin'ny taona 1999-2001. == Rohy ivelany == * [http://www.ilo.cornell.edu/ilo/census.xls ilo.cornell.edu] - Statistika momba ny kaominina malagasy ary loharanom-pahaizana namoronana an'ity lahatsoratra ity. {{reflist}} {{commonscat}} {{Analamanga}} [[Sokajy:Kaominina any Faritra Analamanga]] [[Sokajy:Kaominina any Madagasikara]] qoqj2zw48pfpj91ps7o6wqx7hnm8u8t Antanetikely 0 230947 1111216 1013048 2025-06-29T03:03:25Z RAKOTONIRINA Fanirilalaina Christien 35841 Infobox 1111216 wikitext text/x-wiki {{infobox tanàna |anarana=Antanetikely |faritany=Antananarivo |isam-ponina=12350 |firenena={{Madagasikara}} |velarantany=NC|fanjakana=NC}} '''Antanetikely''' dia kaominina malagasy ao amin'ny [[distrikan'i Antananarivo Atsimondrano]], [[Faritanin'i Antananarivo]]. Ny isam-poniny dia 12350 araka ny faminavinana natao tamin'ny taona 2000. Ny kaodin-kaominina dia 11723 ary ny kaodin-distrika dia 117 == Vokatry ny fambolena == Ny anjaran'ny tantsaha mampiasa zezika simika dia 25-50%. Ny entana faharoa lafo vidy indrindra dia mangahazo. Ny zava-bolena lehibe indrindra amin'ny lafin'ny velarantany dia vary. Ny entana fahatelo lafo vidy indrindra dia pomme de terre. Ny isan'omby dia 2075. Ny isan'ny taona nisiam-pesitry ny vorona teo anelanelan'ny taona 1999-2001 dia 3. Ny zava-bolena faharoa lehibe indrindra amin'ny lafin'ny velarantany dia mangahazo. Ny entana lafo vidy indrindra dia vary. 20 isan-jaton'ny tanimbary no voatondraka amin'ny tohidrano na paompy. 82 no isan'ny ombivavy be ronono. 99 ny mponina no miasa tany. 1 ny mponina no miasa amin'ny sampandraharaha. 187 no isan'ny kisoa. == Ara-tsosialy == Ahitana fikambanam-piasatanana ao. Ahitana fikambanan-tantsaha ao. == Fotodrafitrasa == Tongavan'ny lalam-paritra ilay tanàna. Ahitana tobim-pahasalamana ao. Ijanon'ny taksiborosy ilay kaominina. Ahitana sekoly ambaratonga fototra. Ahitana kolejy ao amin'ilay tanàna. == Fitaterana == Tara ara-teknolojia ny mponina ao an-toerana noho ny haratsian'ny lalana. Fiarakodia "TRAFFIC" no hita miasa any raha toa ka efa miha tsy hita tsikelikely ny fiara K7 eto andrenivohitra.Ratsy ny lalana ka tsy sahy mampiasa fiara raitra any ny mpanam-bola. Manampy trotraka izany ny ataon'ireo sarety izay tsy mitsahatra mangoaka ireo lalana. Misedra olana ny fitaterana rehefa iny fahavaratra be iny satria dia tsy maintsy asiana Lakana mampita olona fa dibo-drano hatramin'nt tetezana izay efa miala 20 metatra miala ny farihy ambany. == Fahasoavana == 15 isan-jaton'ny mponina no tena mahantra dia mahantra. 65 isan-jaton'ny mponina no atao hoe mahantra. Ny halavan'ny vanim-potoana mety ahalanian'ny vokatry ny taon-dasa dia 5 volana. 20 isan-jaton'ny mponina no manana fari-piainana antonontonony. == Endri-javatra == == Olana == Tapaka in-2 ny lalana tao anatin'ny taona 1999-2001. Ny isan'ny vakitrano tanatin'ny taona 1999-2001 dia 2. Ahitana zandary ao amin'ilay kaominina. Ratsy dia Ratsy ny lalana,Miainga eto anosizato mankany antanetikely,lalana manodidina ny 18 kilometatra eo ho eo andaniana ora iray sy sasany raha fiara tsy mataho-dalana,ora roa latsaka fahefany kosa ho an'ny fiara sasany indrindra ny andro fahavaratra izay tena mitomnbo avo roa heny ny fahavoazana noho ny fotaka mandrevo dia mandrevo. Ny JIRAMA koa dia anisan'ny olana lehbibe any,Tsy ny any irery Fa manerana an'Antananarivo mba tsy hilazana fa manerana ny Nosy mihitsy.'''Texte en gras''' == Rohy ivelany == * [http://www.ilo.cornell.edu/ilo/census.xls ilo.cornell.edu] - Statistika momba ny kaominina malagasy ary loharanom-pahaizana namoronana an'ity lahatsoratra ity. [[Sokajy:Kaominina any Madagasikara]] 7qggqoind0jtr44gfmpcbcurmnmjb8m 1111217 1111216 2025-06-29T03:04:28Z RAKOTONIRINA Fanirilalaina Christien 35841 Infobox 1111217 wikitext text/x-wiki {{infobox tanàna |anarana=Antanetikely |faritany=Antananarivo |isam-ponina=12350 |firenena=Madagasikara |velarantany=NC|fanjakana=NC|saina=Malagasy|ben'ny tanàna=NC|tanàn-dehibe=NC}} '''Antanetikely''' dia kaominina malagasy ao amin'ny [[distrikan'i Antananarivo Atsimondrano]], [[Faritanin'i Antananarivo]]. Ny isam-poniny dia 12350 araka ny faminavinana natao tamin'ny taona 2000. Ny kaodin-kaominina dia 11723 ary ny kaodin-distrika dia 117 == Vokatry ny fambolena == Ny anjaran'ny tantsaha mampiasa zezika simika dia 25-50%. Ny entana faharoa lafo vidy indrindra dia mangahazo. Ny zava-bolena lehibe indrindra amin'ny lafin'ny velarantany dia vary. Ny entana fahatelo lafo vidy indrindra dia pomme de terre. Ny isan'omby dia 2075. Ny isan'ny taona nisiam-pesitry ny vorona teo anelanelan'ny taona 1999-2001 dia 3. Ny zava-bolena faharoa lehibe indrindra amin'ny lafin'ny velarantany dia mangahazo. Ny entana lafo vidy indrindra dia vary. 20 isan-jaton'ny tanimbary no voatondraka amin'ny tohidrano na paompy. 82 no isan'ny ombivavy be ronono. 99 ny mponina no miasa tany. 1 ny mponina no miasa amin'ny sampandraharaha. 187 no isan'ny kisoa. == Ara-tsosialy == Ahitana fikambanam-piasatanana ao. Ahitana fikambanan-tantsaha ao. == Fotodrafitrasa == Tongavan'ny lalam-paritra ilay tanàna. Ahitana tobim-pahasalamana ao. Ijanon'ny taksiborosy ilay kaominina. Ahitana sekoly ambaratonga fototra. Ahitana kolejy ao amin'ilay tanàna. == Fitaterana == Tara ara-teknolojia ny mponina ao an-toerana noho ny haratsian'ny lalana. Fiarakodia "TRAFFIC" no hita miasa any raha toa ka efa miha tsy hita tsikelikely ny fiara K7 eto andrenivohitra.Ratsy ny lalana ka tsy sahy mampiasa fiara raitra any ny mpanam-bola. Manampy trotraka izany ny ataon'ireo sarety izay tsy mitsahatra mangoaka ireo lalana. Misedra olana ny fitaterana rehefa iny fahavaratra be iny satria dia tsy maintsy asiana Lakana mampita olona fa dibo-drano hatramin'nt tetezana izay efa miala 20 metatra miala ny farihy ambany. == Fahasoavana == 15 isan-jaton'ny mponina no tena mahantra dia mahantra. 65 isan-jaton'ny mponina no atao hoe mahantra. Ny halavan'ny vanim-potoana mety ahalanian'ny vokatry ny taon-dasa dia 5 volana. 20 isan-jaton'ny mponina no manana fari-piainana antonontonony. == Endri-javatra == == Olana == Tapaka in-2 ny lalana tao anatin'ny taona 1999-2001. Ny isan'ny vakitrano tanatin'ny taona 1999-2001 dia 2. Ahitana zandary ao amin'ilay kaominina. Ratsy dia Ratsy ny lalana,Miainga eto anosizato mankany antanetikely,lalana manodidina ny 18 kilometatra eo ho eo andaniana ora iray sy sasany raha fiara tsy mataho-dalana,ora roa latsaka fahefany kosa ho an'ny fiara sasany indrindra ny andro fahavaratra izay tena mitomnbo avo roa heny ny fahavoazana noho ny fotaka mandrevo dia mandrevo. Ny JIRAMA koa dia anisan'ny olana lehbibe any,Tsy ny any irery Fa manerana an'Antananarivo mba tsy hilazana fa manerana ny Nosy mihitsy.'''Texte en gras''' == Rohy ivelany == * [http://www.ilo.cornell.edu/ilo/census.xls ilo.cornell.edu] - Statistika momba ny kaominina malagasy ary loharanom-pahaizana namoronana an'ity lahatsoratra ity. [[Sokajy:Kaominina any Madagasikara]] 0mtr107covi6ul96owxir7pibeueusq 1111218 1111217 2025-06-29T03:05:47Z RAKOTONIRINA Fanirilalaina Christien 35841 Tsipelina 1111218 wikitext text/x-wiki {{infobox tanàna |anarana=Antanetikely |faritany=Antananarivo |isam-ponina=12350 |firenena=Madagasikara |velarantany=NC|fanjakana=NC|saina=Malagasy|ben'ny tanàna=NC|tanàn-dehibe=NC}} '''Antanetikely''' dia firaisam-pokotany malagasy ao amin'ny [[distrikan'i Antananarivo Atsimondrano|fivondronan'i Antananarivo Atsimondrano]], [[Faritanin'i Antananarivo]]. Ny isam-poniny dia 12350 araka ny faminavinana natao tamin'ny taona 2000. Ny kaodin-kaominina dia 11723 ary ny kaodin-distrika dia 117 == Vokatry ny fambolena == Ny anjaran'ny tantsaha mampiasa zezika simika dia 25-50%. Ny entana faharoa lafo vidy indrindra dia mangahazo. Ny zava-bolena lehibe indrindra amin'ny lafin'ny velarantany dia vary. Ny entana fahatelo lafo vidy indrindra dia pomme de terre. Ny isan'omby dia 2075. Ny isan'ny taona nisiam-pesitry ny vorona teo anelanelan'ny taona 1999-2001 dia 3. Ny zava-bolena faharoa lehibe indrindra amin'ny lafin'ny velarantany dia mangahazo. Ny entana lafo vidy indrindra dia vary. 20 isan-jaton'ny tanimbary no voatondraka amin'ny tohidrano na paompy. 82 no isan'ny ombivavy be ronono. 99 ny mponina no miasa tany. 1 ny mponina no miasa amin'ny sampandraharaha. 187 no isan'ny kisoa. == Ara-tsosialy == Ahitana fikambanam-piasatanana ao. Ahitana fikambanan-tantsaha ao. == Fotodrafitrasa == Tongavan'ny lalam-paritra ilay tanàna. Ahitana tobim-pahasalamana ao. Ijanon'ny taksiborosy ilay kaominina. Ahitana sekoly ambaratonga fototra. Ahitana kolejy ao amin'ilay tanàna. == Fitaterana == Tara ara-teknolojia ny mponina ao an-toerana noho ny haratsian'ny lalana. Fiarakodia "TRAFFIC" no hita miasa any raha toa ka efa miha tsy hita tsikelikely ny fiara K7 eto andrenivohitra.Ratsy ny lalana ka tsy sahy mampiasa fiara raitra any ny mpanam-bola. Manampy trotraka izany ny ataon'ireo sarety izay tsy mitsahatra mangoaka ireo lalana. Misedra olana ny fitaterana rehefa iny fahavaratra be iny satria dia tsy maintsy asiana Lakana mampita olona fa dibo-drano hatramin'nt tetezana izay efa miala 20 metatra miala ny farihy ambany. == Fahasoavana == 15 isan-jaton'ny mponina no tena mahantra dia mahantra. 65 isan-jaton'ny mponina no atao hoe mahantra. Ny halavan'ny vanim-potoana mety ahalanian'ny vokatry ny taon-dasa dia 5 volana. 20 isan-jaton'ny mponina no manana fari-piainana antonontonony. == Endri-javatra == == Olana == Tapaka in-2 ny lalana tao anatin'ny taona 1999-2001. Ny isan'ny vakitrano tanatin'ny taona 1999-2001 dia 2. Ahitana zandary ao amin'ilay kaominina. Ratsy dia Ratsy ny lalana,Miainga eto anosizato mankany antanetikely,lalana manodidina ny 18 kilometatra eo ho eo andaniana ora iray sy sasany raha fiara tsy mataho-dalana,ora roa latsaka fahefany kosa ho an'ny fiara sasany indrindra ny andro fahavaratra izay tena mitomnbo avo roa heny ny fahavoazana noho ny fotaka mandrevo dia mandrevo. Ny JIRAMA koa dia anisan'ny olana lehbibe any,Tsy ny any irery Fa manerana an'Antananarivo mba tsy hilazana fa manerana ny Nosy mihitsy.'''Texte en gras''' == Rohy ivelany == * [http://www.ilo.cornell.edu/ilo/census.xls ilo.cornell.edu] - Statistika momba ny kaominina malagasy ary loharanom-pahaizana namoronana an'ity lahatsoratra ity. [[Sokajy:Kaominina any Madagasikara]] o9rkezxxg82dzbh743aamwtm5wubgn6 Androhibe 0 230948 1111206 797194 2025-06-29T02:50:10Z RAKOTONIRINA Fanirilalaina Christien 35841 Infobox 1111206 wikitext text/x-wiki {{infobox tanàna |anarana=Androhibe |faritany=Antananarivo |isam-ponina=14750 |firenena={{Madagasikara}} |tanàna=NC|ben'ny tanàna=NC|fanjakana=NC}} '''Androhibe''' dia kaominina malagasy ao amin'ny [[distrikan'i Atsimondrano]], [[Faritanin'i Antananarivo]]. Ny isam-poniny dia 14750 araka ny faminavinana natao tamin'ny taona 2000. Ny kaodin-kaominina dia 11725 ary ny kaodin-distrika dia 117 == Vokatry ny fambolena == Ny anjaran'ny tantsaha mampiasa zezika simika dia <5%. Ny entana faharoa lafo vidy indrindra dia canne a sucre. Ny zava-bolena lehibe indrindra amin'ny lafin'ny velarantany dia vary. Ny entana fahatelo lafo vidy indrindra dia patate douce. Ny isan'omby dia 1716. Ny isan'ny taona nisiam-pesitry ny vorona teo anelanelan'ny taona 1999-2001 dia 3. Ny zava-bolena faharoa lehibe indrindra amin'ny lafin'ny velarantany dia mangahazo. Ny entana lafo vidy indrindra dia mangahazo. 80 isan-jaton'ny tanimbary no voatondraka amin'ny tohidrano na paompy. 30 no isan'ny ombivavy be ronono. 95 ny mponina no miasa tany. 5 ny mponina no miasa amin'ny sampandraharaha. 250 no isan'ny kisoa. == Ara-tsosialy == Ahitana fikambanam-piasatanana ao. == Fotodrafitrasa == Tongavan'ny lalam-paritra ilay tanàna. Ahitana tobim-pahasalamana ao. Ijanon'ny taksiborosy ilay kaominina. Ahitana sekoly ambaratonga fototra. Ahitana kolejy ao amin'ilay tanàna. == Fitaterana == Ny fitaovam-pitaterana ampiasaina matetika indrindra dia fiara lehibe. Ny faharetan'ny dia mankany amin'ny renivohi-paritany dia 2 ora. Ny fotoam-pitaterana mankany amin'ny tanàn-dehibem-paritany amin'ny andro fahavaratra dia 2 ora. Ny lalan-tany dia azo aleha mandavan-taona. Ny saran-dalan'ny olona tokana mankany amin'ny tanàn-dehibem-paritany amin'ny andro fahavaratra dia 2500 Fmg. Ny saran-dalan'ny olona tokana mankany amin'ny tanàn-dehibem-paritany amin'ny haintany dia 2500 Fmg. == Fahasoavana == 10 isan-jaton'ny mponina no tena mahantra dia mahantra. 67 isan-jaton'ny mponina no atao hoe mahantra. Ny halavan'ny vanim-potoana mety ahalanian'ny vokatry ny taon-dasa dia 4 volana. 3 isan-jaton'ny mponina no atao hoe manan-karena. 20 isan-jaton'ny mponina no manana fari-piainana antonontonony. == Endri-javatra == == Olana == Ny isan'ny vakitrano tanatin'ny taona 1999-2001 dia 9. Ahitana zandary ao amin'ilay kaominina. == Rohy ivelany == * [http://www.ilo.cornell.edu/ilo/census.xls ilo.cornell.edu] - Statistika momba ny kaominina malagasy ary loharanom-pahaizana namoronana an'ity lahatsoratra ity. [[Sokajy:Kaominina any Madagasikara]] 4p8l9le21eeovxhluc3sotwmnjqz85g 1111207 1111206 2025-06-29T02:51:31Z RAKOTONIRINA Fanirilalaina Christien 35841 Infobox 1111207 wikitext text/x-wiki {{infobox tanàna |anarana=Androhibe |faritany=Antananarivo |isam-ponina=14750 |firenena={{Madagasikara}} |tanàna=NC|ben'ny tanàna=NC|fanjakana=NC|sary=Androhibe.jpg|saina=Malagasy|velarantany='C}} '''Androhibe''' dia kaominina malagasy ao amin'ny [[distrikan'i Atsimondrano]], [[Faritanin'i Antananarivo]]. Ny isam-poniny dia 14750 araka ny faminavinana natao tamin'ny taona 2000. Ny kaodin-kaominina dia 11725 ary ny kaodin-distrika dia 117 == Vokatry ny fambolena == Ny anjaran'ny tantsaha mampiasa zezika simika dia <5%. Ny entana faharoa lafo vidy indrindra dia canne a sucre. Ny zava-bolena lehibe indrindra amin'ny lafin'ny velarantany dia vary. Ny entana fahatelo lafo vidy indrindra dia patate douce. Ny isan'omby dia 1716. Ny isan'ny taona nisiam-pesitry ny vorona teo anelanelan'ny taona 1999-2001 dia 3. Ny zava-bolena faharoa lehibe indrindra amin'ny lafin'ny velarantany dia mangahazo. Ny entana lafo vidy indrindra dia mangahazo. 80 isan-jaton'ny tanimbary no voatondraka amin'ny tohidrano na paompy. 30 no isan'ny ombivavy be ronono. 95 ny mponina no miasa tany. 5 ny mponina no miasa amin'ny sampandraharaha. 250 no isan'ny kisoa. == Ara-tsosialy == Ahitana fikambanam-piasatanana ao. == Fotodrafitrasa == Tongavan'ny lalam-paritra ilay tanàna. Ahitana tobim-pahasalamana ao. Ijanon'ny taksiborosy ilay kaominina. Ahitana sekoly ambaratonga fototra. Ahitana kolejy ao amin'ilay tanàna. == Fitaterana == Ny fitaovam-pitaterana ampiasaina matetika indrindra dia fiara lehibe. Ny faharetan'ny dia mankany amin'ny renivohi-paritany dia 2 ora. Ny fotoam-pitaterana mankany amin'ny tanàn-dehibem-paritany amin'ny andro fahavaratra dia 2 ora. Ny lalan-tany dia azo aleha mandavan-taona. Ny saran-dalan'ny olona tokana mankany amin'ny tanàn-dehibem-paritany amin'ny andro fahavaratra dia 2500 Fmg. Ny saran-dalan'ny olona tokana mankany amin'ny tanàn-dehibem-paritany amin'ny haintany dia 2500 Fmg. == Fahasoavana == 10 isan-jaton'ny mponina no tena mahantra dia mahantra. 67 isan-jaton'ny mponina no atao hoe mahantra. Ny halavan'ny vanim-potoana mety ahalanian'ny vokatry ny taon-dasa dia 4 volana. 3 isan-jaton'ny mponina no atao hoe manan-karena. 20 isan-jaton'ny mponina no manana fari-piainana antonontonony. == Endri-javatra == == Olana == Ny isan'ny vakitrano tanatin'ny taona 1999-2001 dia 9. Ahitana zandary ao amin'ilay kaominina. == Rohy ivelany == * [http://www.ilo.cornell.edu/ilo/census.xls ilo.cornell.edu] - Statistika momba ny kaominina malagasy ary loharanom-pahaizana namoronana an'ity lahatsoratra ity. [[Sokajy:Kaominina any Madagasikara]] q0dsur1371kzg795tw59xbqad86doxo Fenoarivo 0 230949 1111229 1080073 2025-06-29T03:15:16Z RAKOTONIRINA Fanirilalaina Christien 35841 Infobox 1111229 wikitext text/x-wiki {{infobox tanàna |anarana=Fenoarivo |faritany=Antananarivo |isam-ponina=22501 |firenena={{Madagasikara}} |sary=Fenoarivo.jpg|fanjakana=NC}} I '''Fenoarivo''' dia [[Kaominina eto Madagasikara|kaominina malagasy]] ao amin' ny [[Distrikan' Antananarivo-Atsimondrano|distrikan' i Antananarivo Atsimondrano]], [[Faritanin' Antananarivo]]. Ny isan' ny mponiny dia 22&nbsp;501 araka ny faminavinana natao tamin' ny taona 2000. Ny kaodin-kaominina dia 11731 ary ny kaodin-distrika dia 117. == Vokatry ny fambolena == Ny anjaran'ny tantsaha mampiasa zezika simika dia <5%. Ny entana faharoa lafo vidy indrindra dia vary. Ny zava-bolena lehibe indrindra amin'ny lafin'ny velarantany dia vary. Ny entana fahatelo lafo vidy indrindra dia chou vert. Ny isan'omby dia 1751. Ny isan'ny taona nisiam-pesitry ny vorona teo anelanelan'ny taona 1999-2001 dia 2. Ny zava-bolena faharoa lehibe indrindra amin'ny lafin'ny velarantany dia orange. Ny entana lafo vidy indrindra dia orange. 99 isan-jaton'ny tanimbary no voatondraka amin'ny tohidrano na paompy. 2 ny mponina no manao asa tanana. 5 no isan'ny ombivavy be ronono. 80 ny mponina no miasa tany. 13 ny mponina no miasa amin'ny fiompiana. 5 ny mponina no miasa amin'ny sampandraharaha. 290 no isan'ny kisoa. == Ara-tsosialy == Ahitana fikambanam-piasatanana ao. Ahitana fikambanan-tantsaha ao. Ahitana fikambanam-pampiasa rano ao. == Fotodrafitrasa == Tongavan'ny lalam-paritra ilay tanàna. Ahitana hopitaly na toeram-pitsaboana ao. Ahitana tobim-pahasalamana ao. Misy tsena isan'andro any. Ijanon'ny taksiborosy ilay kaominina. Andalovan'ny lalam-pirenena ilay kaominina. Ahitana sekoly ambaratonga fototra. Ahitana orinasa mampiasa olona 10 hatramin'ny 50. Ahitana kolejy ao amin'ilay tanàna. Tsy ny JIRAMA no manome ny rano. Ny JIRAMA no manome ny rano. Misy biraom-paositra ao. == Fitaterana == Ny fitaovam-pitaterana ampiasaina matetika indrindra dia fiara lehibe. Ny faharetan'ny dia mankany amin'ny renivohi-paritany dia 0 ora. Ahitana lalana godorô ao amin'ny kaominina. Ny fotoam-pitaterana mankany amin'ny tanàn-dehibem-paritany amin'ny andro fahavaratra dia 0 ora. Ny lalan-tany dia azo aleha mandavan-taona. Ny saran-dalan'ny olona tokana mankany amin'ny tanàn-dehibem-paritany amin'ny andro fahavaratra dia 1000 Fmg. Ny saran-dalan'ny olona tokana mankany amin'ny tanàn-dehibem-paritany amin'ny haintany dia 1000 Fmg. == Fahasoavana == 5 isan-jaton'ny mponina no tena mahantra dia mahantra. 40 isan-jaton'ny mponina no atao hoe mahantra. Ny halavan'ny vanim-potoana mety ahalanian'ny vokatry ny taon-dasa dia 4 volana. 25 isan-jaton'ny mponina no atao hoe manan-karena. 30 isan-jaton'ny mponina no manana fari-piainana antonontonony. == Endri-javatra == Misy masoivohon'ny ministeran'ny fiompiana. Misy masoivohon'ny ministeran'ny fiompiana. Misy masoivohon'ny ministeran'ny asa tany. Misy masoivohon'ny ministeran'ny asa tany. Misy masoivohon'ny ministeran'ny fiarovana. Misy masoivohon'ny ministeran'ny fiarovana. Misy masoivohon'ny ministeran'ny fanabeazana. Misy masoivohon'ny ministeran'ny fanabeazana. Misy masoivohon'ny ministeran'ny mponina. Misy masoivohon'ny ministeran'ny mponina. == Olana == Ahitana miaramila ao amin'ilay kaominina. Ny isan'ny vono olona tanatin'ny taona 1999-2001 dia 7. Ny isan'ny vakitrano tanatin'ny taona 1999-2001 dia 54. Ahitana zandary ao amin'ilay kaominina. 2 no isan'ireo mpamono olona tratra tanatin'ny taona 1999-2001. == Rohy ivelany == * [http://www.ilo.cornell.edu/ilo/census.xls ilo.cornell.edu] - Statistika momba ny kaominina malagasy ary loharanom-pahaizana namoronana an'ity lahatsoratra ity. [[Sokajy:Kaominina any Madagasikara]] 2jgsnoay6m7i7kj1v8t6hechhg6itox 1111230 1111229 2025-06-29T03:15:56Z RAKOTONIRINA Fanirilalaina Christien 35841 Infobox 1111230 wikitext text/x-wiki {{infobox tanàna |anarana=Fenoarivo |faritany=Antananarivo |isam-ponina=22501 |firenena={{Madagasikara}} |sary=Fenoarivo.jpg|fanjakana=NC|ben'ny tanàna=NC|tanàn-dehibe=NC}} I '''Fenoarivo''' dia [[Kaominina eto Madagasikara|kaominina malagasy]] ao amin' ny [[Distrikan' Antananarivo-Atsimondrano|distrikan' i Antananarivo Atsimondrano]], [[Faritanin' Antananarivo]]. Ny isan' ny mponiny dia 22&nbsp;501 araka ny faminavinana natao tamin' ny taona 2000. Ny kaodin-kaominina dia 11731 ary ny kaodin-distrika dia 117. == Vokatry ny fambolena == Ny anjaran'ny tantsaha mampiasa zezika simika dia <5%. Ny entana faharoa lafo vidy indrindra dia vary. Ny zava-bolena lehibe indrindra amin'ny lafin'ny velarantany dia vary. Ny entana fahatelo lafo vidy indrindra dia chou vert. Ny isan'omby dia 1751. Ny isan'ny taona nisiam-pesitry ny vorona teo anelanelan'ny taona 1999-2001 dia 2. Ny zava-bolena faharoa lehibe indrindra amin'ny lafin'ny velarantany dia orange. Ny entana lafo vidy indrindra dia orange. 99 isan-jaton'ny tanimbary no voatondraka amin'ny tohidrano na paompy. 2 ny mponina no manao asa tanana. 5 no isan'ny ombivavy be ronono. 80 ny mponina no miasa tany. 13 ny mponina no miasa amin'ny fiompiana. 5 ny mponina no miasa amin'ny sampandraharaha. 290 no isan'ny kisoa. == Ara-tsosialy == Ahitana fikambanam-piasatanana ao. Ahitana fikambanan-tantsaha ao. Ahitana fikambanam-pampiasa rano ao. == Fotodrafitrasa == Tongavan'ny lalam-paritra ilay tanàna. Ahitana hopitaly na toeram-pitsaboana ao. Ahitana tobim-pahasalamana ao. Misy tsena isan'andro any. Ijanon'ny taksiborosy ilay kaominina. Andalovan'ny lalam-pirenena ilay kaominina. Ahitana sekoly ambaratonga fototra. Ahitana orinasa mampiasa olona 10 hatramin'ny 50. Ahitana kolejy ao amin'ilay tanàna. Tsy ny JIRAMA no manome ny rano. Ny JIRAMA no manome ny rano. Misy biraom-paositra ao. == Fitaterana == Ny fitaovam-pitaterana ampiasaina matetika indrindra dia fiara lehibe. Ny faharetan'ny dia mankany amin'ny renivohi-paritany dia 0 ora. Ahitana lalana godorô ao amin'ny kaominina. Ny fotoam-pitaterana mankany amin'ny tanàn-dehibem-paritany amin'ny andro fahavaratra dia 0 ora. Ny lalan-tany dia azo aleha mandavan-taona. Ny saran-dalan'ny olona tokana mankany amin'ny tanàn-dehibem-paritany amin'ny andro fahavaratra dia 1000 Fmg. Ny saran-dalan'ny olona tokana mankany amin'ny tanàn-dehibem-paritany amin'ny haintany dia 1000 Fmg. == Fahasoavana == 5 isan-jaton'ny mponina no tena mahantra dia mahantra. 40 isan-jaton'ny mponina no atao hoe mahantra. Ny halavan'ny vanim-potoana mety ahalanian'ny vokatry ny taon-dasa dia 4 volana. 25 isan-jaton'ny mponina no atao hoe manan-karena. 30 isan-jaton'ny mponina no manana fari-piainana antonontonony. == Endri-javatra == Misy masoivohon'ny ministeran'ny fiompiana. Misy masoivohon'ny ministeran'ny fiompiana. Misy masoivohon'ny ministeran'ny asa tany. Misy masoivohon'ny ministeran'ny asa tany. Misy masoivohon'ny ministeran'ny fiarovana. Misy masoivohon'ny ministeran'ny fiarovana. Misy masoivohon'ny ministeran'ny fanabeazana. Misy masoivohon'ny ministeran'ny fanabeazana. Misy masoivohon'ny ministeran'ny mponina. Misy masoivohon'ny ministeran'ny mponina. == Olana == Ahitana miaramila ao amin'ilay kaominina. Ny isan'ny vono olona tanatin'ny taona 1999-2001 dia 7. Ny isan'ny vakitrano tanatin'ny taona 1999-2001 dia 54. Ahitana zandary ao amin'ilay kaominina. 2 no isan'ireo mpamono olona tratra tanatin'ny taona 1999-2001. == Rohy ivelany == * [http://www.ilo.cornell.edu/ilo/census.xls ilo.cornell.edu] - Statistika momba ny kaominina malagasy ary loharanom-pahaizana namoronana an'ity lahatsoratra ity. [[Sokajy:Kaominina any Madagasikara]] gcckizlz40drvwgung3lgm76nctcifx 1111231 1111230 2025-06-29T03:17:15Z RAKOTONIRINA Fanirilalaina Christien 35841 Infobox 1111231 wikitext text/x-wiki {{infobox tanàna |anarana=Fenoarivo |faritany=Antananarivo |isam-ponina=22501 |firenena={{Madagasikara}} |sary=Fenoarivo.jpg|fanjakana=NC|ben'ny tanàna=NC|tanàn-dehibe=NC|saina=Malagasy|tanàna=NC}} I '''Fenoarivo''' dia [[Kaominina eto Madagasikara|kaominina malagasy]] ao amin' ny [[Distrikan' Antananarivo-Atsimondrano|distrikan' i Antananarivo Atsimondrano]], [[Faritanin' Antananarivo]]. Ny isan' ny mponiny dia 22&nbsp;501 araka ny faminavinana natao tamin' ny taona 2000. Ny kaodin-kaominina dia 11731 ary ny kaodin-distrika dia 117. == Vokatry ny fambolena == Ny anjaran'ny tantsaha mampiasa zezika simika dia <5%. Ny entana faharoa lafo vidy indrindra dia vary. Ny zava-bolena lehibe indrindra amin'ny lafin'ny velarantany dia vary. Ny entana fahatelo lafo vidy indrindra dia chou vert. Ny isan'omby dia 1751. Ny isan'ny taona nisiam-pesitry ny vorona teo anelanelan'ny taona 1999-2001 dia 2. Ny zava-bolena faharoa lehibe indrindra amin'ny lafin'ny velarantany dia orange. Ny entana lafo vidy indrindra dia orange. 99 isan-jaton'ny tanimbary no voatondraka amin'ny tohidrano na paompy. 2 ny mponina no manao asa tanana. 5 no isan'ny ombivavy be ronono. 80 ny mponina no miasa tany. 13 ny mponina no miasa amin'ny fiompiana. 5 ny mponina no miasa amin'ny sampandraharaha. 290 no isan'ny kisoa. == Ara-tsosialy == Ahitana fikambanam-piasatanana ao. Ahitana fikambanan-tantsaha ao. Ahitana fikambanam-pampiasa rano ao. == Fotodrafitrasa == Tongavan'ny lalam-paritra ilay tanàna. Ahitana hopitaly na toeram-pitsaboana ao. Ahitana tobim-pahasalamana ao. Misy tsena isan'andro any. Ijanon'ny taksiborosy ilay kaominina. Andalovan'ny lalam-pirenena ilay kaominina. Ahitana sekoly ambaratonga fototra. Ahitana orinasa mampiasa olona 10 hatramin'ny 50. Ahitana kolejy ao amin'ilay tanàna. Tsy ny JIRAMA no manome ny rano. Ny JIRAMA no manome ny rano. Misy biraom-paositra ao. == Fitaterana == Ny fitaovam-pitaterana ampiasaina matetika indrindra dia fiara lehibe. Ny faharetan'ny dia mankany amin'ny renivohi-paritany dia 0 ora. Ahitana lalana godorô ao amin'ny kaominina. Ny fotoam-pitaterana mankany amin'ny tanàn-dehibem-paritany amin'ny andro fahavaratra dia 0 ora. Ny lalan-tany dia azo aleha mandavan-taona. Ny saran-dalan'ny olona tokana mankany amin'ny tanàn-dehibem-paritany amin'ny andro fahavaratra dia 1000 Fmg. Ny saran-dalan'ny olona tokana mankany amin'ny tanàn-dehibem-paritany amin'ny haintany dia 1000 Fmg. == Fahasoavana == 5 isan-jaton'ny mponina no tena mahantra dia mahantra. 40 isan-jaton'ny mponina no atao hoe mahantra. Ny halavan'ny vanim-potoana mety ahalanian'ny vokatry ny taon-dasa dia 4 volana. 25 isan-jaton'ny mponina no atao hoe manan-karena. 30 isan-jaton'ny mponina no manana fari-piainana antonontonony. == Endri-javatra == Misy masoivohon'ny ministeran'ny fiompiana. Misy masoivohon'ny ministeran'ny fiompiana. Misy masoivohon'ny ministeran'ny asa tany. Misy masoivohon'ny ministeran'ny asa tany. Misy masoivohon'ny ministeran'ny fiarovana. Misy masoivohon'ny ministeran'ny fiarovana. Misy masoivohon'ny ministeran'ny fanabeazana. Misy masoivohon'ny ministeran'ny fanabeazana. Misy masoivohon'ny ministeran'ny mponina. Misy masoivohon'ny ministeran'ny mponina. == Olana == Ahitana miaramila ao amin'ilay kaominina. Ny isan'ny vono olona tanatin'ny taona 1999-2001 dia 7. Ny isan'ny vakitrano tanatin'ny taona 1999-2001 dia 54. Ahitana zandary ao amin'ilay kaominina. 2 no isan'ireo mpamono olona tratra tanatin'ny taona 1999-2001. == Rohy ivelany == * [http://www.ilo.cornell.edu/ilo/census.xls ilo.cornell.edu] - Statistika momba ny kaominina malagasy ary loharanom-pahaizana namoronana an'ity lahatsoratra ity. [[Sokajy:Kaominina any Madagasikara]] oal5x6boj8pa3dzpqys35vd70l7xru5 Ambohijanaka 0 230950 1111125 1095179 2025-06-28T18:34:20Z RAKOTONIRINA Fanirilalaina Christien 35841 Infobox 1111125 wikitext text/x-wiki {{infobox tanàna |anarana=Ambohijanaka |faritany=Antananarivo |isam-ponina=15210 (taona 2000) |firenena={{Madagasikara}} |sary=[[File:FJKM Ambohijanaka Gara Fitiavana - panoramio.jpg|FJKM_Ambohijanaka_Gara_Fitiavana_-_panoramio]]}} '''Ambohijanaka''' dia kaominina malagasy ao amin'ny [[distrikan'Antananarivo Atsimondrano]], [[Faritanin'Antananarivo]]. Ny isan'ny mponina ao aminy dia 15210 araka ny faminavinana natao tamin'ny taona 2000. Ny kaodin-kaominina dia 11735 ary ny kaodin-distrika dia 117 == Vokatry ny fambolena == Ny anjaran'ny tantsaha mampiasa zezika simika dia 50-75% (taona 2000). Ny entana faharoa lafo vidy indrindra dia legioma hafa. Ny zava-bolena lehibe indrindra amin'ny lafin'ny velarantany dia vary. Ny entana fahatelo lafo vidy indrindra dia vary. Ny isan'omby dia 572 (taona 2000). Ny isan'ny taona nisiam-pesitry ny vorona teo anelanelan'ny taona 1999-2001 dia 3. Ny zava-bolena faharoa lehibe indrindra amin'ny lafin'ny velarantany dia poarô. Ny entana lafo vidy indrindra dia poarô. Tamin'ny taona 2000 dia nahitana izao tarehimarika izao: 15 isan-jaton'ny tanimbary no voatondraka amin'ny tohidrano na paompy. 15 ny mponina no manao asa tanana. 256 no isan'ny ombivavy be ronono. 75 ny mponina no miasa tany. 10 ny mponina no miasa amin'ny sampandraharaha. 373 no isan'ny kisoa. == Ara-tsosialy == Ahitana fikambanam-pivarotra ao amin'io tanàna io. Ahitana fikambanan-tantsaha ao. == Fotodrafitrasa == Tongavan'ny lalam-paritra ilay tanàna. Ahitana tobim-pahasalamana ao. Misy tsena isan'andro any. Ijanon'ny taksiborosy ilay kaominina. Ahitana sekoly ambaratonga fototra. Ahitana orinasa mampiasa olona 10 hatramin'ny 50 (taona 2000). Ahitana orinasa mampiasa olona latsaky ny folo. Misy fitrandrahana harena an-kibon'ny tany amin'ny fomba indostrialy. Ahitana kolejy ao amin'ilay tanàna. Ny JIRAMA no manome ny herinaratra ao Ambohijanaka, ary ny rano dia ny SANDANDRANO. Misy fitrandrahana harena an-kibon'ny tany amin'ny alalan'ny asa tanana ao. == Fitaterana == Ny fitaovam-pitaterana ampiasaina matetika indrindra dia fiara lehibe. Ny faharetan'ny dia mankany amin'ny renivohi-paritany dia 0 ora. Ahitana lalana godorô ao amin'ny kaominina. Ny fotoam-pitaterana mankany amin'ny tanàn-dehibem-paritany amin'ny andro fahavaratra dia latsakay ny adiny iray. Ny lalan-tany dia azo aleha mandavan-taona. Ny saran-dalan'ny olona tokana mankany amin'ny tanàn-dehibem-paritany amin'ny andro fahavaratra na amin'ny fotoanan'ny haintany dia 1750 Fmg (na ariary 350 tamin'ny taona 2000). Misy fikambanan'ny mpampiasa lalan-tany ao. == Fahasoavana (tarehimarika tamin'ny taona 2000)== 5 isan-jaton'ny mponina no tena mahantra dia mahantra. 20 isan-jaton'ny mponina no atao hoe mahantra. Ny halavan'ny vanim-potoana mety ahalanian'ny vokatry ny taon-dasa dia 3 volana. 25 isan-jaton'ny mponina no atao hoe manan-karena. 50 isan-jaton'ny mponina no manana fari-piainana antonontonony. == Endri-javatra == == Olana == Ahitana miaramila ao amin'ilay kaominina. Ao amin'ny atao hoe faritra mena ilay kaominina. Ny isan'ny vakitrano tanatin'ny taona 1999-2001 dia 35. == Rohy ivelany == * [http://www.ilo.cornell.edu/ilo/census.xls ilo.cornell.edu] - Statistika momba ny kaominina malagasy ary loharanom-pahaizana namoronana an'ity lahatsoratra ity. * [http://aviavy.likesyou.org/hills/ambohijanaka.html aviavy.likes.you] {{Wayback|url=http://aviavy.likesyou.org/hills/ambohijanaka.html |date=20231121080659 }} , Firaketana ny tantaran'Ambohijanaka nosoratan-dRASOLOMANANA Christian G.D. [[Sokajy:Kaominina any Madagasikara]] 73qj4xtvug3laiovxi2agrqj8bb7f31 1111126 1111125 2025-06-28T18:35:51Z RAKOTONIRINA Fanirilalaina Christien 35841 Infobox 1111126 wikitext text/x-wiki {{infobox tanàna |anarana=Ambohijanaka |faritany=Antananarivo |isam-ponina=15210 (taona 2000) |firenena={{Madagasikara}} |sary=[[File:FJKM Ambohijanaka Gara Fitiavana - panoramio.jpg|FJKM_Ambohijanaka_Gara_Fitiavana_-_panoramio]]|saina=Malagasy|fanjakana=NC|tanàn-dehibe=NC}} '''Ambohijanaka''' dia kaominina malagasy ao amin'ny [[distrikan'Antananarivo Atsimondrano]], [[Faritanin'Antananarivo]]. Ny isan'ny mponina ao aminy dia 15210 araka ny faminavinana natao tamin'ny taona 2000. Ny kaodin-kaominina dia 11735 ary ny kaodin-distrika dia 117 == Vokatry ny fambolena == Ny anjaran'ny tantsaha mampiasa zezika simika dia 50-75% (taona 2000). Ny entana faharoa lafo vidy indrindra dia legioma hafa. Ny zava-bolena lehibe indrindra amin'ny lafin'ny velarantany dia vary. Ny entana fahatelo lafo vidy indrindra dia vary. Ny isan'omby dia 572 (taona 2000). Ny isan'ny taona nisiam-pesitry ny vorona teo anelanelan'ny taona 1999-2001 dia 3. Ny zava-bolena faharoa lehibe indrindra amin'ny lafin'ny velarantany dia poarô. Ny entana lafo vidy indrindra dia poarô. Tamin'ny taona 2000 dia nahitana izao tarehimarika izao: 15 isan-jaton'ny tanimbary no voatondraka amin'ny tohidrano na paompy. 15 ny mponina no manao asa tanana. 256 no isan'ny ombivavy be ronono. 75 ny mponina no miasa tany. 10 ny mponina no miasa amin'ny sampandraharaha. 373 no isan'ny kisoa. == Ara-tsosialy == Ahitana fikambanam-pivarotra ao amin'io tanàna io. Ahitana fikambanan-tantsaha ao. == Fotodrafitrasa == Tongavan'ny lalam-paritra ilay tanàna. Ahitana tobim-pahasalamana ao. Misy tsena isan'andro any. Ijanon'ny taksiborosy ilay kaominina. Ahitana sekoly ambaratonga fototra. Ahitana orinasa mampiasa olona 10 hatramin'ny 50 (taona 2000). Ahitana orinasa mampiasa olona latsaky ny folo. Misy fitrandrahana harena an-kibon'ny tany amin'ny fomba indostrialy. Ahitana kolejy ao amin'ilay tanàna. Ny JIRAMA no manome ny herinaratra ao Ambohijanaka, ary ny rano dia ny SANDANDRANO. Misy fitrandrahana harena an-kibon'ny tany amin'ny alalan'ny asa tanana ao. == Fitaterana == Ny fitaovam-pitaterana ampiasaina matetika indrindra dia fiara lehibe. Ny faharetan'ny dia mankany amin'ny renivohi-paritany dia 0 ora. Ahitana lalana godorô ao amin'ny kaominina. Ny fotoam-pitaterana mankany amin'ny tanàn-dehibem-paritany amin'ny andro fahavaratra dia latsakay ny adiny iray. Ny lalan-tany dia azo aleha mandavan-taona. Ny saran-dalan'ny olona tokana mankany amin'ny tanàn-dehibem-paritany amin'ny andro fahavaratra na amin'ny fotoanan'ny haintany dia 1750 Fmg (na ariary 350 tamin'ny taona 2000). Misy fikambanan'ny mpampiasa lalan-tany ao. == Fahasoavana (tarehimarika tamin'ny taona 2000)== 5 isan-jaton'ny mponina no tena mahantra dia mahantra. 20 isan-jaton'ny mponina no atao hoe mahantra. Ny halavan'ny vanim-potoana mety ahalanian'ny vokatry ny taon-dasa dia 3 volana. 25 isan-jaton'ny mponina no atao hoe manan-karena. 50 isan-jaton'ny mponina no manana fari-piainana antonontonony. == Endri-javatra == == Olana == Ahitana miaramila ao amin'ilay kaominina. Ao amin'ny atao hoe faritra mena ilay kaominina. Ny isan'ny vakitrano tanatin'ny taona 1999-2001 dia 35. == Rohy ivelany == * [http://www.ilo.cornell.edu/ilo/census.xls ilo.cornell.edu] - Statistika momba ny kaominina malagasy ary loharanom-pahaizana namoronana an'ity lahatsoratra ity. * [http://aviavy.likesyou.org/hills/ambohijanaka.html aviavy.likes.you] {{Wayback|url=http://aviavy.likesyou.org/hills/ambohijanaka.html |date=20231121080659 }} , Firaketana ny tantaran'Ambohijanaka nosoratan-dRASOLOMANANA Christian G.D. [[Sokajy:Kaominina any Madagasikara]] qn6iyggvapejvn1sgn14c8ev1uugpra 1111140 1111126 2025-06-28T19:49:41Z 176.160.195.190 1111140 wikitext text/x-wiki {{infobox tanàna |anarana=Ambohijanaka |faritany=Antananarivo |isam-ponina=15210 (taona 2000) |firenena={{Madagasikara}} |sary=FJKM Ambohijanaka Gara Fitiavana - panoramio.jpg }} '''Ambohijanaka''' dia kaominina malagasy ao amin'ny [[distrikan'Antananarivo Atsimondrano]], [[Faritanin'Antananarivo]]. Ny isan'ny mponina ao aminy dia 15210 araka ny faminavinana natao tamin'ny taona 2000. Ny kaodin-kaominina dia 11735 ary ny kaodin-distrika dia 117 == Vokatry ny fambolena == Ny anjaran'ny tantsaha mampiasa zezika simika dia 50-75% (taona 2000). Ny entana faharoa lafo vidy indrindra dia legioma hafa. Ny zava-bolena lehibe indrindra amin'ny lafin'ny velarantany dia vary. Ny entana fahatelo lafo vidy indrindra dia vary. Ny isan'omby dia 572 (taona 2000). Ny isan'ny taona nisiam-pesitry ny vorona teo anelanelan'ny taona 1999-2001 dia 3. Ny zava-bolena faharoa lehibe indrindra amin'ny lafin'ny velarantany dia poarô. Ny entana lafo vidy indrindra dia poarô. Tamin'ny taona 2000 dia nahitana izao tarehimarika izao: 15 isan-jaton'ny tanimbary no voatondraka amin'ny tohidrano na paompy. 15 ny mponina no manao asa tanana. 256 no isan'ny ombivavy be ronono. 75 ny mponina no miasa tany. 10 ny mponina no miasa amin'ny sampandraharaha. 373 no isan'ny kisoa. == Ara-tsosialy == Ahitana fikambanam-pivarotra ao amin'io tanàna io. Ahitana fikambanan-tantsaha ao. == Fotodrafitrasa == Tongavan'ny lalam-paritra ilay tanàna. Ahitana tobim-pahasalamana ao. Misy tsena isan'andro any. Ijanon'ny taksiborosy ilay kaominina. Ahitana sekoly ambaratonga fototra. Ahitana orinasa mampiasa olona 10 hatramin'ny 50 (taona 2000). Ahitana orinasa mampiasa olona latsaky ny folo. Misy fitrandrahana harena an-kibon'ny tany amin'ny fomba indostrialy. Ahitana kolejy ao amin'ilay tanàna. Ny JIRAMA no manome ny herinaratra ao Ambohijanaka, ary ny rano dia ny SANDANDRANO. Misy fitrandrahana harena an-kibon'ny tany amin'ny alalan'ny asa tanana ao. == Fitaterana == Ny fitaovam-pitaterana ampiasaina matetika indrindra dia fiara lehibe. Ny faharetan'ny dia mankany amin'ny renivohi-paritany dia 0 ora. Ahitana lalana godorô ao amin'ny kaominina. Ny fotoam-pitaterana mankany amin'ny tanàn-dehibem-paritany amin'ny andro fahavaratra dia latsakay ny adiny iray. Ny lalan-tany dia azo aleha mandavan-taona. Ny saran-dalan'ny olona tokana mankany amin'ny tanàn-dehibem-paritany amin'ny andro fahavaratra na amin'ny fotoanan'ny haintany dia 1750 Fmg (na ariary 350 tamin'ny taona 2000). Misy fikambanan'ny mpampiasa lalan-tany ao. == Fahasoavana (tarehimarika tamin'ny taona 2000)== 5 isan-jaton'ny mponina no tena mahantra dia mahantra. 20 isan-jaton'ny mponina no atao hoe mahantra. Ny halavan'ny vanim-potoana mety ahalanian'ny vokatry ny taon-dasa dia 3 volana. 25 isan-jaton'ny mponina no atao hoe manan-karena. 50 isan-jaton'ny mponina no manana fari-piainana antonontonony. == Endri-javatra == == Olana == Ahitana miaramila ao amin'ilay kaominina. Ao amin'ny atao hoe faritra mena ilay kaominina. Ny isan'ny vakitrano tanatin'ny taona 1999-2001 dia 35. == Rohy ivelany == * [http://www.ilo.cornell.edu/ilo/census.xls ilo.cornell.edu] - Statistika momba ny kaominina malagasy ary loharanom-pahaizana namoronana an'ity lahatsoratra ity. * [http://aviavy.likesyou.org/hills/ambohijanaka.html aviavy.likes.you] {{Wayback|url=http://aviavy.likesyou.org/hills/ambohijanaka.html |date=20231121080659 }} , Firaketana ny tantaran'Ambohijanaka nosoratan-dRASOLOMANANA Christian G.D. [[Sokajy:Kaominina any Madagasikara]] 0vjp5730xd8c2dl9aeta2lx0v69v3yn Tsiafahy 0 230952 1111246 1097893 2025-06-29T03:41:47Z RAKOTONIRINA Fanirilalaina Christien 35841 Infobox 1111246 wikitext text/x-wiki {{infobox tanàna |anarana=Tsiafahy |faritany=[[Faritanin'i Antananarivo|Antananarivo]] |faritra = [[Analamanga]] |isam-ponina=13324 |firenena={{Madagasikara}} |sary =Commune Tsiafahy.jpg |saina=Malagasy|fanjakana=NC}} '''Tsiafahy''' dia kaominina malagasy ao amin' ny [[Distrikan'Antananarivo-Atsimondrano|distrikan' Antananarivo-Atsimondrano]], [[faritra Analamanga]], [[Faritanin'i Antananarivo]]. Ny isa-mponiny dia 13 324 araka ny faminavinana natao tamin' ny taona 2000. Ny kaodin-kaominina dia 11743 ary ny kaodin-distrika dia 117 == Vokatry ny fambolena == Ny anjaran'ny tantsaha mampiasa zezika simika dia 50-75%. Ny entana faharoa lafo vidy indrindra dia petits pois. Ny zava-bolena lehibe indrindra amin'ny lafin'ny velarantany dia vary. Ny entana fahatelo lafo vidy indrindra dia vary. Ny isan'omby dia 1060. Ny isan'ny taona nisiam-pesitry ny vorona teo anelanelan'ny taona 1999-2001 dia 3. Ny zava-bolena faharoa lehibe indrindra amin'ny lafin'ny velarantany dia mangahazo. Ny entana lafo vidy indrindra dia fraise. 1 ny mponina no manao asa tanana. 81 no isan'ny ombivavy be ronono. 90 ny mponina no miasa tany. 9 ny mponina no miasa amin'ny sampandraharaha. 110 no isan'ny kisoa. == Ara-tsosialy == Ahitana fikambanan-tantsaha ao. == Fotodrafitrasa == Tongavan'ny lalam-paritra ilay tanàna. Ahitana tobim-pahasalamana ao. Ijanon'ny taksiborosy ilay kaominina. Andalovan'ny lalam-pirenena ilay kaominina. Ahitana sekoly ambaratonga fototra. Ahitana orinasa mampiasa olona 10 hatramin'ny 50. Ahitana kolejy ao amin'ilay tanàna. Tsy ny JIRAMA no manome ny rano. Misy biraom-paositra ao. == Fitaterana == Ny fitaovam-pitaterana ampiasaina matetika indrindra dia fiara lehibe. Ny faharetan'ny dia mankany amin'ny renivohi-paritany dia 0 ora. Ahitana lalana godorô ao amin'ny kaominina. Ny fotoam-pitaterana mankany amin'ny tanàn-dehibem-paritany amin'ny andro fahavaratra dia 0 ora. Ny lalan-tany dia azo aleha mandavan-taona. Ny saran-dalan'ny olona tokana mankany amin'ny tanàn-dehibem-paritany amin'ny andro fahavaratra dia 2000 Fmg. Misy fikambanan'ny mpampiasa lalan-tany ao. Ny saran-dalan'ny olona tokana mankany amin'ny tanàn-dehibem-paritany amin'ny haintany dia 2000 Fmg. == Fahasoavana == 20 isan-jaton'ny mponina no tena mahantra dia mahantra. 60 isan-jaton'ny mponina no atao hoe mahantra. Ny halavan'ny vanim-potoana mety ahalanian'ny vokatry ny taon-dasa dia 4 volana. 8 isan-jaton'ny mponina no atao hoe manan-karena. 12 isan-jaton'ny mponina no manana fari-piainana antonontonony. == Endri-javatra == Misy masoivohon'ny ministeran'ny rano sy ny ala. Misy masoivohon'ny ministeran'ny rano sy ny ala. == Olana == Ahitana zandary ao amin'ilay kaominina. == Rohy ivelany == * [http://www.ilo.cornell.edu/ilo/census.xls ilo.cornell.edu] - Statistika momba ny kaominina malagasy ary loharanom-pahaizana namoronana an'ity lahatsoratra ity. {{Analamanga}} {{commonscat}} [[Sokajy:Kaominina any Faritra Analamanga]] gs4ijkvymgl1ogsdf6vtsqkt4q19b64 1111247 1111246 2025-06-29T03:43:50Z RAKOTONIRINA Fanirilalaina Christien 35841 Infobox 1111247 wikitext text/x-wiki {{infobox tanàna |anarana=Tsiafahy |faritany=[[Faritanin'i Antananarivo|Antananarivo]] |faritra = [[Analamanga]] |isam-ponina=13324 |firenena={{Madagasikara}} |sary =Commune Tsiafahy.jpg |saina=Malagasy|fanjakana=NC|velarantany=NC|ben'ny tanàna=NC|tanàn-dehibe=NC|tanàna=NC}} '''Tsiafahy''' dia kaominina malagasy ao amin' ny [[Distrikan'Antananarivo-Atsimondrano|distrikan' Antananarivo-Atsimondrano]], [[faritra Analamanga]], [[Faritanin'i Antananarivo]]. Ny isa-mponiny dia 13 324 araka ny faminavinana natao tamin' ny taona 2000. Ny kaodin-kaominina dia 11743 ary ny kaodin-distrika dia 117 == Vokatry ny fambolena == Ny anjaran'ny tantsaha mampiasa zezika simika dia 50-75%. Ny entana faharoa lafo vidy indrindra dia petits pois. Ny zava-bolena lehibe indrindra amin'ny lafin'ny velarantany dia vary. Ny entana fahatelo lafo vidy indrindra dia vary. Ny isan'omby dia 1060. Ny isan'ny taona nisiam-pesitry ny vorona teo anelanelan'ny taona 1999-2001 dia 3. Ny zava-bolena faharoa lehibe indrindra amin'ny lafin'ny velarantany dia mangahazo. Ny entana lafo vidy indrindra dia fraise. 1 ny mponina no manao asa tanana. 81 no isan'ny ombivavy be ronono. 90 ny mponina no miasa tany. 9 ny mponina no miasa amin'ny sampandraharaha. 110 no isan'ny kisoa. == Ara-tsosialy == Ahitana fikambanan-tantsaha ao. == Fotodrafitrasa == Tongavan'ny lalam-paritra ilay tanàna. Ahitana tobim-pahasalamana ao. Ijanon'ny taksiborosy ilay kaominina. Andalovan'ny lalam-pirenena ilay kaominina. Ahitana sekoly ambaratonga fototra. Ahitana orinasa mampiasa olona 10 hatramin'ny 50. Ahitana kolejy ao amin'ilay tanàna. Tsy ny JIRAMA no manome ny rano. Misy biraom-paositra ao. == Fitaterana == Ny fitaovam-pitaterana ampiasaina matetika indrindra dia fiara lehibe. Ny faharetan'ny dia mankany amin'ny renivohi-paritany dia 0 ora. Ahitana lalana godorô ao amin'ny kaominina. Ny fotoam-pitaterana mankany amin'ny tanàn-dehibem-paritany amin'ny andro fahavaratra dia 0 ora. Ny lalan-tany dia azo aleha mandavan-taona. Ny saran-dalan'ny olona tokana mankany amin'ny tanàn-dehibem-paritany amin'ny andro fahavaratra dia 2000 Fmg. Misy fikambanan'ny mpampiasa lalan-tany ao. Ny saran-dalan'ny olona tokana mankany amin'ny tanàn-dehibem-paritany amin'ny haintany dia 2000 Fmg. == Fahasoavana == 20 isan-jaton'ny mponina no tena mahantra dia mahantra. 60 isan-jaton'ny mponina no atao hoe mahantra. Ny halavan'ny vanim-potoana mety ahalanian'ny vokatry ny taon-dasa dia 4 volana. 8 isan-jaton'ny mponina no atao hoe manan-karena. 12 isan-jaton'ny mponina no manana fari-piainana antonontonony. == Endri-javatra == Misy masoivohon'ny ministeran'ny rano sy ny ala. Misy masoivohon'ny ministeran'ny rano sy ny ala. == Olana == Ahitana zandary ao amin'ilay kaominina. == Rohy ivelany == * [http://www.ilo.cornell.edu/ilo/census.xls ilo.cornell.edu] - Statistika momba ny kaominina malagasy ary loharanom-pahaizana namoronana an'ity lahatsoratra ity. {{Analamanga}} {{commonscat}} [[Sokajy:Kaominina any Faritra Analamanga]] t6utkx6or5q12tetpvyul5ahxfq9wbn 1111248 1111247 2025-06-29T03:44:50Z RAKOTONIRINA Fanirilalaina Christien 35841 Tsipelina 1111248 wikitext text/x-wiki {{infobox tanàna |anarana=Tsiafahy |faritany=[[Faritanin'i Antananarivo|Antananarivo]] |faritra = [[Analamanga]] |isam-ponina=13324 |firenena={{Madagasikara}} |sary =Commune Tsiafahy.jpg |saina=Malagasy|fanjakana=NC|velarantany=NC|ben'ny tanàna=NC|tanàn-dehibe=NC|tanàna=NC}} '''Tsiafahy''' dia firaisam-pokotany malagasy ao amin' ny fivondronan' [[Distrikan'Antananarivo-Atsimondrano|Antananarivo-Atsimondrano]], [[faritra Analamanga]], [[Faritanin'i Antananarivo]]. Ny isa-mponiny dia 13 324 araka ny faminavinana natao tamin' ny taona 2000. Ny kaodim-pitaraisana dia 11743 ary ny kaodim-pivondronana dia 117 == Vokatry ny fambolena == Ny anjaran'ny tantsaha mampiasa zezika simika dia 50-75%. Ny entana faharoa lafo vidy indrindra dia petits pois. Ny zava-bolena lehibe indrindra amin'ny lafin'ny velarantany dia vary. Ny entana fahatelo lafo vidy indrindra dia vary. Ny isan'omby dia 1060. Ny isan'ny taona nisiam-pesitry ny vorona teo anelanelan'ny taona 1999-2001 dia 3. Ny zava-bolena faharoa lehibe indrindra amin'ny lafin'ny velarantany dia mangahazo. Ny entana lafo vidy indrindra dia fraise. 1 ny mponina no manao asa tanana. 81 no isan'ny ombivavy be ronono. 90 ny mponina no miasa tany. 9 ny mponina no miasa amin'ny sampandraharaha. 110 no isan'ny kisoa. == Ara-tsosialy == Ahitana fikambanan-tantsaha ao. == Fotodrafitrasa == Tongavan'ny lalam-paritra ilay tanàna. Ahitana tobim-pahasalamana ao. Ijanon'ny taksiborosy ilay kaominina. Andalovan'ny lalam-pirenena ilay kaominina. Ahitana sekoly ambaratonga fototra. Ahitana orinasa mampiasa olona 10 hatramin'ny 50. Ahitana kolejy ao amin'ilay tanàna. Tsy ny JIRAMA no manome ny rano. Misy biraom-paositra ao. == Fitaterana == Ny fitaovam-pitaterana ampiasaina matetika indrindra dia fiara lehibe. Ny faharetan'ny dia mankany amin'ny renivohi-paritany dia 0 ora. Ahitana lalana godorô ao amin'ny kaominina. Ny fotoam-pitaterana mankany amin'ny tanàn-dehibem-paritany amin'ny andro fahavaratra dia 0 ora. Ny lalan-tany dia azo aleha mandavan-taona. Ny saran-dalan'ny olona tokana mankany amin'ny tanàn-dehibem-paritany amin'ny andro fahavaratra dia 2000 Fmg. Misy fikambanan'ny mpampiasa lalan-tany ao. Ny saran-dalan'ny olona tokana mankany amin'ny tanàn-dehibem-paritany amin'ny haintany dia 2000 Fmg. == Fahasoavana == 20 isan-jaton'ny mponina no tena mahantra dia mahantra. 60 isan-jaton'ny mponina no atao hoe mahantra. Ny halavan'ny vanim-potoana mety ahalanian'ny vokatry ny taon-dasa dia 4 volana. 8 isan-jaton'ny mponina no atao hoe manan-karena. 12 isan-jaton'ny mponina no manana fari-piainana antonontonony. == Endri-javatra == Misy masoivohon'ny ministeran'ny rano sy ny ala. Misy masoivohon'ny ministeran'ny rano sy ny ala. == Olana == Ahitana zandary ao amin'ilay kaominina. == Rohy ivelany == * [http://www.ilo.cornell.edu/ilo/census.xls ilo.cornell.edu] - Statistika momba ny kaominina malagasy ary loharanom-pahaizana namoronana an'ity lahatsoratra ity. {{Analamanga}} {{commonscat}} [[Sokajy:Kaominina any Faritra Analamanga]] cgzsvo110u2i022hl9v7efvfqwgdm5u Ambatofahavalo 0 230953 1111121 809436 2025-06-28T18:27:20Z RAKOTONIRINA Fanirilalaina Christien 35841 Infobox 1111121 wikitext text/x-wiki {{infobox tanàna |anarana=Ambatofahavalo |faritany=Antananarivo |isam-ponina=4588 |firenena={{Madagasikara}} |sary=[[File:Dispensaire.jpg|Dispensaire]]}} '''Ambatofahavalo''' dia kaominina malagasy ao amin'ny [[distrikan'i Atsimondrano]], [[Faritanin'i Antananarivo]]. Ny isam-poniny dia 4588 araka ny faminavinana natao tamin'ny taona 2000. Ny kaodin-kaominina dia 11747 ary ny kaodin-distrika dia 117 == Vokatry ny fambolena == Ny anjaran'ny tantsaha mampiasa zezika simika dia 5-25%. Ny entana faharoa lafo vidy indrindra dia fraise. Ny zava-bolena lehibe indrindra amin'ny lafin'ny velarantany dia vary. Ny entana fahatelo lafo vidy indrindra dia petits pois. Ny isan'omby dia 450. Ny isan'ny taona nisiam-pesitry ny vorona teo anelanelan'ny taona 1999-2001 dia 3. Ny zava-bolena faharoa lehibe indrindra amin'ny lafin'ny velarantany dia fraise. Ny entana lafo vidy indrindra dia vary. 30 isan-jaton'ny tanimbary no voatondraka amin'ny tohidrano na paompy. 95 ny mponina no miasa tany. 2 ny mponina no miasa amin'ny fiompiana. 3 ny mponina no miasa amin'ny sampandraharaha. 250 no isan'ny kisoa. == Ara-tsosialy == == Fotodrafitrasa == Tongavan'ny lalam-paritra ilay tanàna. Ijanon'ny taksiborosy ilay kaominina. Ahitana sekoly ambaratonga fototra. Misy biraom-paositra ao. == Fitaterana == Ny fitaovam-pitaterana ampiasaina matetika indrindra dia fiara lehibe koperativa F. Ny faharetan'ny dia mankany amin'ny renivohi-paritany dia 1 ora 30 min. Ny fotoam-pitaterana mankany amin'ny tanàn-dehibem-paritany amin'ny andro fahavaratra dia 1 ora30min. Ny lalan-tany dia azo aleha mandavan-taona. Ny saran-dalan'ny olona tokana mankany amin'ny tanàn-dehibem-paritany amin'ny andro fahavaratra dia 7500 Fmg. Ny saran-dalan'ny olona tokana mankany amin'ny tanàn-dehibem-paritany amin'ny haintany dia 7500 Fmg. == Fahasoavana == 30 isan-jaton'ny mponina no tena mahantra dia mahantra. 30 isan-jaton'ny mponina no atao hoe mahantra. Ny halavan'ny vanim-potoana mety ahalanian'ny vokatry ny taon-dasa dia 5 volana. 10 isan-jaton'ny mponina no atao hoe manan-karena. 30 isan-jaton'ny mponina no manana fari-piainana antonontonony. == Endri-javatra == == Olana == Tapaka in-2 ny lalana tao anatin'ny taona 1999-2001. Ny isan'ny vakitrano tanatin'ny taona 1999-2001 dia 2. Ahitana zandary ao amin'ilay kaominina. == Rohy ivelany == * [http://www.ilo.cornell.edu/ilo/census.xls ilo.cornell.edu] - Statistika momba ny kaominina malagasy ary loharanom-pahaizana namoronana an'ity lahatsoratra ity. [[Sokajy:Kaominina any Madagasikara]] e1fesvu9prm1h2ss8aobovqkav4lrsq 1111122 1111121 2025-06-28T18:28:59Z RAKOTONIRINA Fanirilalaina Christien 35841 Infobox 1111122 wikitext text/x-wiki {{infobox tanàna |anarana=Ambatofahavalo |faritany=Antananarivo |isam-ponina=4588 |firenena={{Madagasikara}} |sary=[[File:Dispensaire.jpg|Dispensaire]]|ben'ny tanàna=NC|fanjakana=NC|tanàn-dehibe=NC|saina=Malagasy}} '''Ambatofahavalo''' dia kaominina malagasy ao amin'ny [[distrikan'i Atsimondrano]], [[Faritanin'i Antananarivo]]. Ny isam-poniny dia 4588 araka ny faminavinana natao tamin'ny taona 2000. Ny kaodin-kaominina dia 11747 ary ny kaodin-distrika dia 117 == Vokatry ny fambolena == Ny anjaran'ny tantsaha mampiasa zezika simika dia 5-25%. Ny entana faharoa lafo vidy indrindra dia fraise. Ny zava-bolena lehibe indrindra amin'ny lafin'ny velarantany dia vary. Ny entana fahatelo lafo vidy indrindra dia petits pois. Ny isan'omby dia 450. Ny isan'ny taona nisiam-pesitry ny vorona teo anelanelan'ny taona 1999-2001 dia 3. Ny zava-bolena faharoa lehibe indrindra amin'ny lafin'ny velarantany dia fraise. Ny entana lafo vidy indrindra dia vary. 30 isan-jaton'ny tanimbary no voatondraka amin'ny tohidrano na paompy. 95 ny mponina no miasa tany. 2 ny mponina no miasa amin'ny fiompiana. 3 ny mponina no miasa amin'ny sampandraharaha. 250 no isan'ny kisoa. == Ara-tsosialy == == Fotodrafitrasa == Tongavan'ny lalam-paritra ilay tanàna. Ijanon'ny taksiborosy ilay kaominina. Ahitana sekoly ambaratonga fototra. Misy biraom-paositra ao. == Fitaterana == Ny fitaovam-pitaterana ampiasaina matetika indrindra dia fiara lehibe koperativa F. Ny faharetan'ny dia mankany amin'ny renivohi-paritany dia 1 ora 30 min. Ny fotoam-pitaterana mankany amin'ny tanàn-dehibem-paritany amin'ny andro fahavaratra dia 1 ora30min. Ny lalan-tany dia azo aleha mandavan-taona. Ny saran-dalan'ny olona tokana mankany amin'ny tanàn-dehibem-paritany amin'ny andro fahavaratra dia 7500 Fmg. Ny saran-dalan'ny olona tokana mankany amin'ny tanàn-dehibem-paritany amin'ny haintany dia 7500 Fmg. == Fahasoavana == 30 isan-jaton'ny mponina no tena mahantra dia mahantra. 30 isan-jaton'ny mponina no atao hoe mahantra. Ny halavan'ny vanim-potoana mety ahalanian'ny vokatry ny taon-dasa dia 5 volana. 10 isan-jaton'ny mponina no atao hoe manan-karena. 30 isan-jaton'ny mponina no manana fari-piainana antonontonony. == Endri-javatra == == Olana == Tapaka in-2 ny lalana tao anatin'ny taona 1999-2001. Ny isan'ny vakitrano tanatin'ny taona 1999-2001 dia 2. Ahitana zandary ao amin'ilay kaominina. == Rohy ivelany == * [http://www.ilo.cornell.edu/ilo/census.xls ilo.cornell.edu] - Statistika momba ny kaominina malagasy ary loharanom-pahaizana namoronana an'ity lahatsoratra ity. [[Sokajy:Kaominina any Madagasikara]] dyvhb0t7npib2bey809vlm00mfsfr27 Ambanja 0 231198 1111032 1104319 2025-06-28T13:00:01Z Ambalavola 36085 1111032 wikitext text/x-wiki {{coord|-13.669000|48.453000}} {{infobox tanàna |anarana=Ambanja |faritany=[[Faritanin'i Antsiranana|Antsiranana]] |faritra= [[Faritra Diana|Diana]] |isam-ponina=28468 | velarantany = |firenena={{Madagasikara}} |sary =Bazary Be Ambanja.jpg }} [[File:Place de l'indépendance Ambanja.jpg|thumb|left|Place de l'indépendance Ambanja]] '''Ambanja''' dia kaominina malagasy ao amin'ny [[distrikan'i Ambanja]], [[Faritra Diana]], [[Faritanin'i Antsiranana]]. Ny isam-poniny dia 28468 araka ny faminavinana natao tamin'ny taona 2000. Ny kaodin-kaominina dia 71999 ary ny kaodin-distrika dia 719 == Vokatry ny fambolena == Ny entana faharoa lafo vidy indrindra dia kafe. Ny zava-bolena lehibe indrindra amin'ny lafin'ny velarantany dia kakao. Ny entana fahatelo lafo vidy indrindra dia lavanila. Ny isan'omby dia 1699. Ny isan'ny taona nisiam-pesitry ny [[vorona]] teo anelanelan'ny taona 1999-2001 dia 3. Ny zava-bolena faharoa lehibe indrindra amin'ny lafin'ny velarantany dia kafe. Ny entana lafo vidy indrindra dia kakao. 26 ny [[mponina]] no manao asa tanana. 60 ny mponina no miasa tany. 10 ny mponina no miasa amin'ny fanjonoana. 2 ny mponina no miasa amin'ny [[fiompiana]]. 2 ny mponina no miasa amin'ny sampandraharaha. 1500 no isan'ny [[kisoa]]. == Ara-tsosialy == == Fotodrafitrasa == Misy masoivohon'ny banky. Misy seranam-piaramanidina akaikin'ilay tanàna. Tongavan'ny lalam-paritra ilay tanàna. Ahitana hopitaly na toeram-pitsaboana ao. Misy seranana an-dranomasina ao. Ahitana tobim-pahasalamana ao. Misy tsena isan'andro any. Ijanon'ny fiara fitanteram-bahoaka ilay kaominina. Misy fianarana ambaratonga faharoa (lise). Andalovan'ny lalam-pirenena ilay kaominina. Ahitana [[sekoly]] ambaratonga fototra. Misy tranom-pitsarana maharitra any. Ahitana kolejy ao amin'ilay [[tanàna]]. Ny [[Jirama|JIRAMA]] no manome ny rano. Misy biraom-paositra ao. == [[Fitaterana]] == Ny fitaovam-pitaterana ampiasaina matetika indrindra dia fiara lehibe. Ny faharetan'ny dia mankany amin'ny renivohi-paritany dia 5 ora. Ahitana lalana godorô ao amin'ny [[kaominina]]. Ny fotoam-pitaterana mankany amin'ny tanàn-dehibem-paritany amin'ny andro fahavaratra dia 5 ora. Ny saran-dalan'ny olona tokana mankany amin'ny tanàn-dehibem-paritany amin'ny andro fahavaratra dia 8000 ariary. Ny saran-dalan'ny olona tokana mankany amin'ny tanàn-dehibem-paritany amin'ny haintany dia 8000 ariary. == Fahasoavana == 0 isan-jaton'ny mponina no tena mahantra dia mahantra. 34 isan-jaton'ny mponina no atao hoe mahantra. Ny halavan'ny vanim-potoana mety ahalanian'ny vokatry ny taon-dasa dia 6 volana. 5 isan-jaton'ny [[mponina]] no atao hoe manan-karena. 60 isan-jaton'ny mponina no manana fari-piainana antonontonony. == Endri-javatra == Misy masoivohon'ny ministeran'ny fiompiana. Misy masoivohon'ny ministeran'ny fiompiana. Misy masoivohon'ny ministeran'ny fahasalamana. Misy masoivohon'ny ministeran'ny fahasalamana. Misy masoivohon'ny ministeran'ny rano sy ny ala. Misy masoivohon'ny ministeran'ny rano sy ny ala. Misy masoivohon'ny ministeran'ny asa tany. Misy masoivohon'ny ministeran'ny asa tany. Misy masoivohon'ny ministeran'ny fiarovana. Misy masoivohon'ny ministeran'ny fiarovana. Misy masoivohon'ny ministeran'ny fanabeazana. Misy masoivohon'ny ministeran'ny fanabeazana. Misy masoivohon'ny ministeran'ny mponina. Misy masoivohon'ny ministeran'ny mponina. Misy masoivohon'ny ministeran'ny asa vaventy. Misy masoivohon'ny ministeran'ny asa vaventy. == Olana == Ny isan'ny vono olona tanatin'ny taona 1999-2001 dia 26. Ao amin'ny atao hoe [[Faritra ara-pitantanana|faritra]] mena ilay kaominina. Ahitana polisy ao amin'ilay [[kaominina]]. Ahitana zandary ao amin'ilay [[kaominina]]. 39 no isan'ireo mpamono olona tratra tanatin'ny taona 1999-2001. *[[Diôsezin' Ambanja]] == Rohy ivelany == * [http://www.ilo.cornell.edu/ilo/census.xls ilo.cornell.edu] - Statistika momba ny kaominina malagasy ary loharanom-pahaizana namoronana an'ity lahatsoratra ity. {{reflist}} {{commonscat}} {{Diana}} [[Sokajy:Kaominina any Faritra Diana]] [[Sokajy:Kaominina any Madagasikara]] [[Sokajy:Ambanja]] osp0s1g0h9rhwiuo6w7u5zhrgr0yw95 Fifohazam-panahy 0 263412 1111053 1093834 2025-06-28T13:51:55Z Thelezifor 15140 1111053 wikitext text/x-wiki Ny '''fifohazam-panahy''' na '''fifohazana kristiana''' na '''revivalisma''' dia hetsika ara-pivavahana izay mikendry ny fihavaozana ara-panahy sy ny hamohazana ny finoana matory sy tsy mitombo ary mandeha am-pahazarana. Izany hetsika izany dia niseho eny antsefatsefaky ny tantaran' ny [[prôtestantisma]] ary niseho matetika sady matanjaka izy ireo ao [[Etazonia]] nanomboka tamin' ny taonjato faha-19. Manome lanja ny [[Fitiavam-bavaka|fitiavam-bavaky]] ny tsirairay izay fohazina hiala amin' ny finoana heverina fa lefy hery ireo hetsika ireo. Ny fifohazam-panahy dia famerenana amin' ny laoniny ny fiangonana mba hanam-pifandraisana velona amin' [[Andriamanitra (tokana)|Andriamanitra]] taorian' ny fotoana nampitontongana ny fitondran-tena. Ny fiovam-pon' ny olona maro amin' ny fotoana iray dia heverin' ireo mpitarika ny hetsika fa hisy vokany ara-pitondran-tena. Araka ny fandinihana ataon' ny Kristiana dia avy amin' ny tantara ao amin' ny [[Baiboly]] ny hevitry ny hoe ''fifohazana'' na ''fifohazam-panahy''. Izany dia momba ny fitontongan' ny firenena sy ny fanarenana azy teo amin' ny tantaran' ny [[Zanak' i Israely]]. Ohatra amin' izany ny tantaran' ny [[Fanjakan'i Israely (Samaria)|Fanjakan' i Israely]] sy ny [[Fanjakan'i Jodà|Fanjakan' i Jodà]] izay manasongadina ny vanim-potoan' ny fitontonganan' ny firenena sy ny fifohazana tamin' ny fanapahan' ireo mpanjaka hendry sy ny an' ireo mpanjaka ratsy fanahy. I [[Jôsia (mpanjakan' i Jodà)|Jôsia]] (na [[Jôsia (mpanjakan' i Jodà)|Jôsiasa]]) no mpanjaka voalaza ao amin' ny Baiboly fa nanorina indray ny [[Tempolin' i Jerosalema|Tempoly]] sady namerina amin' ny laoniny ny fivavahana amin' i [[Iahveh]] tamin' ny nandravany ny fivavahan' ny Jentilisa (na [[Fanompoan-tsampy|mpanompo sampy]]). Raha momba ny Fiangonana tamin' ny [[Andro Vaovao]] dia iadian' ny mpahay [[Tantaran' ny kristianisma|tantaram-piangonana]] hevitra sady ezahiny fantarina ny vokatry ny fifohazam-panahy tao [[Etazonia]] sy tamin' ny firenana hafa. Nandritra ny taonjato faha-18 sy faha-19 dia niatrika fifohazam-panahy maro dia maro ny vahoaka tao Etazonia nanodidina ny taona 1727, 1792, 1830, 1857 ary 1882. Anisan' ny fifohazam-panahy niseho vao tsy ela tamin' ny taonjato faha-20 ny [[Fifohazam-panahy galoà]] tamin' ny taona 1904 sy 1905, ny [[Fifohazam-panahin' i Azusa Street]] tamin' ny taona 1906, ny [[Fifohazam-panahin' ny Balokole]] (ao [[Afrika]]) tamin' ny taompolo 1930 izay natombok' i Simeon Nsibambi, ny [[Fifohazam-panahin' ny Vahoakan' i Jesoa]] (anglisy: ''Jesus people'' na ''Jesus movement'') tao Etazonia tamin' ny taompolo 1970, ny [[Fifohazam-panahin' i Bario]] tamin' ny taona 1971 ary ny [[Fifohazam-panahy tao Silý]] tamin' ny taona 1909, izay niely any [[Amerika Atsimo]], any [[Amerika Avaratra]], any [[Afrika]] ary any [[Azia]], teo amin' ny [[Prôtestantisma|Prôtestanta]] sy ny [[Katôlisisma|Katôlika]]. == Jereo koa == '''Tantaran' ny fifohazam-panahy maneran-tany''' * [[Fifohazam-panahy lehibe]] * [[Fifohazam-panahy lehibe voalohany]] * [[Fifohazam-panahy lehibe faharoa]] * [[Fifohazam-panahy lehibe fahatelo]] * [[Fifohazam-panahy lehibe fahefatra]] '''Samihafa''' * [[Pentekôtisma]] * [[Kristianisma karismatika]] * [[Fihavaozana karismatika katôlika]] 5ksahd4zy0zsolzntion588nuygh3bl Osy 0 265156 1111345 1078427 2025-06-29T11:28:19Z Thelezifor 15140 Ohabolana 1111345 wikitext text/x-wiki [[Sary:She-goat J1.jpg|vignette|351x351px|Osivavy ompiana ao Mouscron any Belzika.]] Ny '''osy''' dia karazam-[[Biby mampinono|biby misy nono]], mihinana ahitra sady mandinika, iray fianakaviana amin' ny [[omby]] izy (''[[Bovidae]]''). '''''Capra hircus''''' na '''''Capra aegagrus hircus''''' ny anarany ara-tsiansa. Raha ompiana ny osy amin' ny ankapobeny, dia tsy vitsy ny osidia toy ny hita any [[Kaokazy]], [[Iràna]], [[Iràka]] ary [[Afganistàna]]. Efa tany alohan' ny taonarivo faha-8 tal. J.K. no nanombohan' ny olona niompy osy. Ompiana ny osy mba hahazoana ny [[ronono]]<nowiki/>ny, ny [[Hoditra|hodiny]], ny volony ary ny [[hena]]<nowiki/>ny. Mirefy eo amin' ny 60&nbsp;sm hatramin' ny 1&nbsp;m ny osy, arakaraka ny karazany. Misy [[somotra]] na ny osilahy na ny osivavy. Afaka miaina amin' ny faritra misy toetany maina sy be tendrombohitra ny osy. == Kolontsaina == === Ohabolana === * Aza manao toy ny osy; mihambo tena, fa izy ihany. * Be famangitra toa [[rambo]]<nowiki/>n' osy ka ny lanitra tsy hianjera no tohanana * Mitonanaka foana toa an-dRafotsibe voadakan' osy. * Mivadika imaso toa [[Tandroka|tandrok]]' osy. * Ny osy, na mitsangan-tandroka ho [[omby]] aza, na mibarareoka ho [[ondry]] aza, na maniry somotra ho olona aza, na midingin-drambo ho [[alika]] aza, na mitsangani-bovona ho [[lambo]] aza, tsy miala, fa osy ihany. * Ny voliko lanin' ny osy leoko ihany, hoy Rafotsibe, fa ny fidingin' ny rambony no tsy zakako. * Osivavy maniry [[somotra]] : ny lova tamin-dray tsy avela, ny hetra tamin-dreny tsy afoy. * Osivavy naniry [[volombava]] : samy tsy ariana ny fomban-dray sy reny. * [[Salaka]] namatorana osy, ny osy lasa, ny salaka tapaka. * [[Sitry]] mahay [[vato]], osy mahay [[harana]]. * [[Sokina]] ve tsy hahay vato ary osy tsy hahay harana? == Jereo koa == * [[Omby]] * [[Kisoa]] * [[Ondry]] * [[Soavaly]] * [[Boriky]] *[[Rameva]] [[Sokajy:Biby mampinono]] gdbc25jje5ucqwzomru88a6u8p10kss 1111346 1111345 2025-06-29T11:29:32Z Thelezifor 15140 1111346 wikitext text/x-wiki [[Sary:She-goat J1.jpg|vignette|351x351px|Osivavy ompiana ao Mouscron any Belzika.]] Ny '''osy''' dia karazam-[[Biby mampinono|biby misy nono]], mihinana ahitra sady mandinika, iray fianakaviana amin' ny [[omby]] izy (''[[Bovidae]]''). '''''Capra hircus''''' na '''''Capra aegagrus hircus''''' ny anarany ara-tsiansa. Raha ompiana ny osy amin' ny ankapobeny, dia tsy vitsy ny osidia toy ny hita any [[Kaokazy]], [[Iràna]], [[Iràka]] ary [[Afganistàna]]. Efa tany alohan' ny taonarivo faha-8 tal. J.K. no nanombohan' ny olona niompy osy. Ompiana ny osy mba hahazoana ny [[ronono]]<nowiki/>ny, ny [[Hoditra|hodiny]], ny volony ary ny [[hena]]<nowiki/>ny. Mirefy eo amin' ny 60&nbsp;sm hatramin' ny 1&nbsp;m ny osy, arakaraka ny karazany. Misy [[somotra]] na ny osilahy na ny osivavy. Afaka miaina amin' ny faritra misy toetany maina sy be tendrombohitra ny osy. == Kolontsaina == === Ohabolana === * Aza manao toy ny osy; mihambo tena, fa izy ihany. * Be famangitra toa [[rambo]]<nowiki/>n' osy ka ny lanitra tsy hianjera no tohanana * Mitonanaka foana toa an-dRafotsibe voadakan' osy. * Mivadika imaso toa [[Tandroka|tandrok]]' osy. * Ny osy, na mitsangan-tandroka ho [[omby]] aza, na mibarareoka ho [[ondry]] aza, na maniry somotra ho olona aza, na midingin-drambo ho [[alika]] aza, na mitsangani-bovona ho [[lambo]] aza, tsy miala, fa osy ihany. * Ny voliko lanin' ny osy leoko ihany, hoy Rafotsibe, fa ny fidingin' ny rambony no tsy zakako. * Osivavy maniry [[somotra]] : ny lova tamin-dray tsy avela, ny hetra tamin-dreny tsy afoy. * Osivavy naniry [[volombava]] : samy tsy ariana ny fomban-dray sy reny. * [[Salaka]] namatorana osy, ny osy lasa, ny salaka tapaka. * [[Sitry (biby)|Sitry]] mahay [[vato]], osy mahay [[harana]]. * [[Sokina]] ve tsy hahay vato ary osy tsy hahay harana? == Jereo koa == * [[Omby]] * [[Kisoa]] * [[Ondry]] * [[Soavaly]] * [[Boriky]] *[[Rameva]] [[Sokajy:Biby mampinono]] t0bctbjgu3afrhjinj7kvre4gtm1bxv Valanaretin' ny Covid 19 eto Madagasikara 0 266372 1111274 1078628 2025-06-29T05:46:04Z ManouRadifera 35830 1111274 wikitext text/x-wiki [[Sary:SARS-CoV-2 without background.png|vignette|295x295px|Ny tsimokaretina coronavirus ]] Tamin'ny 20 Marsa 2020 vao fantatra amin'ny fomba ôfisialy ny fisian'ny '''valanaretin'ny Covid 19 eto Madagasikara''', araka ny fanambaràna nataon'ny fitondram-panjakana [[Madagasikara|malagasy]]. Tsiahivina fa tamin'ny faramparan'ny taona 2019 tany [[Sina]] no nanombohan'ilay valanaretina Covid-19 izay niteraka fahasahiranana ara-pahasalamana maneran-tany, ka ny [[otrikaretina]] niteraka izany dia ny [[SARS-CoV-2]], araka ny fanambaràn'ny [[Fikambanana Maneran-Tany momba ny Fahasalamana]] ([[Fiteny frantsay|frantsay]]: ''Organisation Mondiale de la Santé'' -- OMS) tamin'ny 11 Marsa 2020. Vehivavy telo avy any [[Frantsa]] no hita fa mararin'io aretina io rehefa nidina avy tamin'ny fiaramanidina nitondra azy ireo ka notsapaina hafanana<ref><small>"[https://www.agencemalagasydepresse.com/vaovao-samihafa/tonga-eto-madagasikara-ny-coronavirus-vehivavy-3-avy-any-frantsa-no-voany/ Tonga eto Madagasikara ny coronbavirus, Vehivavy 3 avy any Frantsa no voany]", in ''Aagencemalagasydepresse.com''</small></ref>. Raikitra avy hatrany ny fandraisana fepetra toy ny fanajanonana ny sidina rehetra avy any ivelany (fanambaràna tamin'ny 17 Marsa 2020) mandritra ny 30 andro manomboka ny 20 Marsa 2020<ref><small>[http://mg.mofcom.gov.cn/article/chinanews/202003/20200302946118.shtml "Madagascar suspend toutes les liaisons aériennes régionales et internationales".] {{Wayback|url=http://mg2.mofcom.gov.cn/article/chinanews/202003/20200302946118.shtml|date=20200318071426}} ''mofcom.gov.cn''. 18 Mars 2020. Notsidihina tamin' ny 30 Marsa 2020.</small></ref>, indrindra fa avy amin'ireo [[Eorôpa|firenena eorôpeana]]<ref><small>"[http://mg.mofcom.gov.cn/article/chinanews/202003/20200302946118.shtml Madagascar suspend toutes les liaisons aériennes régionales et internationales] {{Wayback|url=http://mg2.mofcom.gov.cn/article/chinanews/202003/20200302946118.shtml|date=20200318071426}}" [[http://archive.wikiwix.com/cache/index2.php?url=http%3A%2F%2Fmg2.mofcom.gov.cn%2Farticle%2Fchinanews%2F202003%2F20200302946118.shtml tahiry]], sur mofcom.gov.cn, 18 Marsa 2020 (Notsidihina ny 30 Marsa 2020)</small></ref>, ny fanentanana ny vahoaka hihiboka ao amin'ny toeram-ponenany avy<ref><small>"[https://www.mining.com/sumitomo-halts-mines-in-bolivia-madagascar/ Sumitomo halts mines in Bolivia, Madagascar]" [[http://archive.wikiwix.com/cache/index2.php?url=https%3A%2F%2Fwww.mining.com%2Fsumitomo-halts-mines-in-bolivia-madagascar%2F tahiry]], sur MINING.COM, 26 mars 2020 (consulté le 26 MarsA 2020)</small></ref>, ny fijerena ny mari-panan'ireo olona anaty fiara mbola niala na niditra ny tanàn-dehibe toa an'[[Antananarivo]], renivohitr'i [[Madagasikara]], ny fampiatoana ny fitateram-bahoaka, ny fanakatonana ny toeram-piasana mety hahitana olona maro ary ny fanakatonana ny sekoly sy ny toeram-pivavahana. Nanomboka tamin'ny 21 Marsa sy nifarana tamin'ny 18 Ôktôbra ny hamehana ara-pahasalamana eto Madagasikara tamin'ny taona 2020. Misy fiantraikany ara-tsôsialy ny fahatafidiran'io [[valanaretina]] io eto Madagasikara sy ireo fepetra tsy maintsy noraisin'ny fanjakana, ka isan'izany ny fisondrotry ny vidin' entana sasany, ny fahasahiran'ireo mpitrongy vao homana, ny fahaverezan'asan'ny olona maro, ny fijalian'ireo olona avy na mandalo ao [[Antananarivo]] na [[Toamasina]] ka mikasa hody any amin'ny faritra hafa, na ireo mikasa hody ao Antananarivo na ao Toamasina avy any amin'ny faritra hafa. Ny [[Institut Pasteur eto Madagasikara]] no misahana ny fitiliana ny aretina tamin'ny voalohany, ka ny hôpitaly manara-penitra eny Andohatapenaka no misahana ny fanaraha-maso ny fivoaran'ny aretin'ireo olona tazomina ao. Rehefa nitombo ny tranga dia natsangana koa ny toerana maro hanaovana fizaham-pahasalamana sy handraisana ny mararin'ny Covid-19. Arakaraka ny fisehon'ny olana no itadiavan'ny fitondram-panjakana paikady hamahana ny olana misy eo amin'ny fiarahamonina, isan'izany ny famelomana ny "Tsena Mora" sy ny fizarana sakafo maimaimpoana ho an'ny sokajin' olona heverina fa marefo. Nanampy ny firenena malagasy ara-tsosialy koa ny fikambanana sy ny firenena sasany avy any an-dafy. Ho takalon'ny fiarovana ny olona tsy ho azon'ilay valanaretina dia niantraika amin'ny [[Toekaren' i Madagasikara|toekarena malagasy]] ny fepetra noraisin'ny fitondram-panjakana izay nanidy ny toeram-pivarotana sy ny orinasa mpamokatra ary ny fitaterana manerana an'i [[Madagasikara]]. Isan'ny tsy voatsinjo koa ny fianaran'ny zaza malagasy tamin'ny fanakatonana aloha loatra ny sekoly rehetra manerana an'i Madagasikara, eny na dia mbola tsy nidiran'ilay valanaretina aza ny [[Faritra eto Madagasikara|faritra]] maro raha tsy taty aoriana be. == Ireo andro vitsy talohan'ny fidiran'ny valanaretina == === Fifamoivoizana mampifandray amin'ny any ivelany === Ny [[fizahàn-tany]] sy [[fitaterana ana habakabaka]] sy [[Fitaterana an-dranomasina|an-dranomasina]] mampitohy an'i [[Madagasikara]] amin'ny any ivelany dia mbola nalalaka nandritra ny fotoana efa nahafantaran'ny maro fa tsy mitsaha-mitombo ny isan'ny firenena idiran'ilay valanaretina Covid-19. Nivezivezy tsy niato ny [[fiaramanidina]] mitondra vahiny sy [[Malagasy (vahoaka)|Malagasy]] mankaty Madagasikara sy mankany ivelany. Maro ny Malagasy tsotra nitaky sy niangavy ny fanakatonan'ny fanjakana ny sisin-tanin'i Madagasikara, ka any amin'ny [[tambajotran-tserasera]] no nahitana izany fitakiana izany betsaka. Raha maro ny Malagasy natahotra ny hidiran'izany aretina izany eto Madagasikara dia misy koa ireo nihevitra fa tahotra tsy marim-pototra loatra izany fa miforona noho ny vaovao tsy marina misy mampiely<ref><small>"[https://mada-actus.info/sante-et-bien-etre/coronavirus-madagascar-peur-malgaches/ Coronavirus & Madagascar : notre crainte est plus contagieuse que le virus] {{Wayback|url=https://mada-actus.info/sante-et-bien-etre/coronavirus-madagascar-peur-malgaches/ |date=20200324092700 }}", ''Mada Actus.Info'', 11 Marsa 2020.</small></ref>. === Ny hevitr'ireo mpanao pôlitika === ==== Fanairana nataon-dRavalomanana ==== Nilaza ny tokony hanidiana ny sisin-tany ny ny filohan'ny antoko [[Tiako i Madagasikara]] (TIM) sady filoha-pirenena teo aloha [[Marc Ravalomanana]] tamin'ny 11 Marsa 2020<ref><small>Hoy Ravalomana: "''Ny mpitondra no tomponandraikitra voalohany amin' ny fiarovana ny vahoaka, koa manaitra sy manao antso avo aminareo aho amin' ny maha raiamandreny ahy eto amin' ny firenena ny mba handraisana fepetra hentitra sy haingana ny tokony hanidiana ny sisintanin' i Madagasikara, indrindra ho an' ireo sidina avy amin' ireo firenena efa voakasik' ity valanaretina coronavirus ity. Marefo ny firenentsika manoloana izany zava-doza izany ka tsy maintsy hentitra ny fepetra tokony ho raisina''."</small></ref>. ==== Nanontany ny hevitry ny Governemanta ny Solombavambahoaka ==== Noho izany rehetra izany dia nampiantso ireo minisitra misahana ny fahasalamam-bahoaka, ny [[Fizahàn-tany|fizahan-tany]], ny fitaterana ary ny famantarana ny toetrandro ny Solombavambahoaka tamin'ny 12 Marsa 2020 tao [[Tsimbazaza]] mba hahazo fanazavana momba ny fomba hiarovana an'i Madagasikara tsy hidiran'ilay valanaretina<ref><small>"Coronavirus, tsy filaminana: Nampanantsoin’ny depiote ireo minisitra tompon’andraikitra" in ''La Gazette de la Grande Ile'', 12 Marsa 2020;</small> </ref>. Nanome toky ireo minisitra ireo fa voafehy tsara ilay aretina satria mbola tsy misy olona heno fa marariny hatramin'io andro io. Ny solombavam-bahoaka avy amin'ny mpanohitra (indrindra ny avy ao amin'ny antoko TIM no lohalaharana tamin'izany. Nanamafy hatrany ny fanapahan-keviny ny tsy hanidy ny sisin-tany anefa ny governemanta malagasy sady nanome toky fa hahavoafehy an'ilay valanaretina noho ny fahavononan'ny ho enti-manana amin'izany sy ny fanohanan'ny mpaiara-miombona antoka. === Fanakatonana amin'ny ampahany ny sisintany === Nanao kabary momba ny fiarovana an'i [[Madagasikara]] tsy hidiran'ny coronavirus ny filoham-pirenena [[Andry Rajoelina]] tamin'ny 14 Marsa 2020, ka isan'ny voalazany ny fampiatoana ny sidina rehetra avy any ivelany ([[Italia]], [[Espaina]], [[Frantsa]], [[Alemaina]] sy ny sisa) manomboka amin'ny 15 Marsa 2020 mandritra ny telopolo andro, nefa avela hiditra ny fiaramanidina mitondra Malagasy sy vahiny monina eto Madagasikara avy any ivelany mandra-pahatongan'ny 19 Marsa 2020, voaresaka koa ny tsy andraisana intsony ireo sambo mpitondra olona nanomboka tamin'ny 14 Marsa 2020. Tamin'ny volana Marsa 2020 ny [[Fikambanana Maneran-Tany momba ny Fahasalamana]] ([[Fiteny frantsay|frantsay]]: ''Organisation Mondiale de la Santé'' -- OMS) tamin'ny alalan-dramatoa Charlotte Faty Ndiaye, izay solontenany eto Madagasikara, dia nampita ny hafatry ny OMS fa tsotra ny fiadiana amin'ny coronavirus, dia ny tsy fitangoronan'ny olona, ary ny tsy fahampian'ny fampahalalam-baovao sy fanentanana no tena olana. Nilaza koa izy fa voaomana ny fiatrehana ny coronavirus eto Madagasikara. Nanome vola mitentina 3&nbsp;700&nbsp;000 dôlara (avy amin'ny [[Banky Iraisam-Pirenena]]) hiatrehana ny coronavirus ny OMS, ka isan'ny nampatoky ny fitondram-panjakana izany <ref><small>"[http://madagate.org/madagascar-informations-politiques/a-la-une/7449-andry-rajoelina-kabary-manontolo-an-tsoratra-mombanny-coronavirus.html Andry Rajoelina. Kabary manontolo an-tsoratra momban'ny coronavirus]", in ''MAdagate'', 15 Marsa 2020.</small></ref>. Nanampy koa izy fa ny mety ho vokatra ara-tsosialy sy ara-toekaren'ny fanakatonana sisin-tany no ratsy kokoa. Noho izany, araka ny hafatry ny OMS dia tsy tokony hakatona tanteraka ny seranam-piaramanidina eto Madagasikara mba tsy hampikatso ny toekarena izay hita fa mihamandroso. Izany no mbola naharesy lahatra ny fitondram-panjana namela ny fitaterana an' habakabaka mampitohy an'i Madagasikara amin'ny firenena vitsy toa an'i Frantsa. Hatramin'ny 14 Marsa 2020 ny fitondram-panjakana dia nanao izay hampitony ny tahotry ny vahoaka fa mbola tsy tonga eto Madagasikara ny coronavirus ary manao izay ho afany hiarovana ny ain'ny Malagasy ny mpitondra amin'ny alalan'ny fandraisana fepetra isan-karazany mifandraika amin'izany miampy ny fanohanan'ireo mpiara-miombona antoka amin'i Madagasikara. == Fidiran'ilay valanaretina eto Madagasikara == Ny [[fitaterana ana habakabaka]] no fitaovana nampiditra ny valanaretina coronavirus eto Madagasikara.[[Sary:Ivato Intl Airport Antananarivo Madagascar.jpg|vignette|266x266px|Ny seranam-piaramanidina iraisam-pirenena Ivato]][[Sary:COVID-19 Outbreak World Map.svg|vignette|499x499px|Sarintany maneho ny fielezan'ny aretina vokatry ny ''coronavirus'' maneran-tany tamin'ny 21 Marsa 2020. Tamin'ny 20 Marsa 2020 no nambara amin'ny fomba ôfisialy ny fisian'ny olona tratran'ilay valanaretina eto Madagasikara.]] === Ireo olona tratra voalohany === [[Sary:144dt - Air France Cargo Boeing 747-200F, F-GCBH@CDG,10.08.2001 - Flickr - Aero Icarus.jpg|vignette|278x278px|Fiaramanidin'ny Air France]] Vehivavy telo avy any [[Frantsa]] no nolazaina tamin'ny fomba ôfisialy fa voan'ilay valanaretina vokatry ny coronavirus eto Madagasikara, araka ny fanambaràna nataon'ny filoham-pirenena malagasy [[Andry Rajoelina]] tamin'ny 20 Marsa 2020. Tsy niara-tonga ireo vehivavy ireo fa ny iray (41 taona) dia efa tonga tao amin'ny [[seranam-piaramanidina Ivato]] tamin'ny 17 Marsa 2020 niaraka tamin'ny fiaramanidina ''Air France 934'', ny iray hafa (19 taona) tonga tao tamin'ny 18 Marsa rehefa avy nandalo tao [[Maorisy]] sady niaraka tamin'ny fiaramanidina maorisiana ''Air Mauritius MK 288'', ary ny fahatelo kosa (45 taona) tonga teto tamin'ny 19 Marsa 2020 niaraka tamin'ny fiaramanidina A''ir Mad MD 051''<ref><small>"[https://actu.orange.mg/officiel-trois-premiers-cas-de-coronavirus-a-madagascar/ Officiel, trois cas de Coronavirus à Madagascar"], in ''Orange Madagascar''. 20 Masa 2020.</small></ref> <ref><small>[http://www.midi-madagasikara.mg/a-la-une/2020/03/21/declaration-dandry-rajoelina-3-passageres-malgaches-contaminees-par-le-coronavirus/ "Déclaration d’Andry Rajoelina : 3 passagères malgaches contaminées par le Coronavirus"], ''Midi Madagasca''r, 21 Marsa 2020</small></ref>''.'' Nisy olona sivy hafa indray no fantatra tamin'ny 23 Marsa 2020 fa voan'ny coronavirus, araka ny fanambaràna ôfisialy nataon'ny filoham-pirenena, ka nampitombo roa ambin'ny folo ny isan'ny olona tratran'ilay valanaretina eto Madagasikara izany.<ref><small>"[http://www.midi-madagasikara.mg/a-la-une/2020/03/23/9-nouveaux-cas-de-coronavirus-confinement-total-et-couvre-feu-pour-tana-et-tamatave/ 9 nouveaux cas de Coronavirus : Confinement total et couvre feu pour Tana et Tamatave]", ''MidiMadagascar,'' 23 Marsa 2020.</small></ref>. Ny sidina ''Air France AF934'' no nitondra azy ireo: vehivavy malagasy efatra (43, 54, 58 ary 61 taona), lehilahy malagasy roa (44 sy 60 taona), lehilahy frantsay iray monina eto Madagasikara (60 taona), lehilahy gineana iray monina eto Madagasikara (55 taona), lehilahy hafa iray koa (58 taona). Nandritra ny fotoana namelana ireo fiaramanidina samihafa amin'ny sidina avy any Frantsa ireo no nahatafiditra ireo olona ireo fa tsy indray mandeha. Raha toa ka natoka-monina mandritra ny dimy ambin'ny folo andro ny ankamaroan'ireo mpandeha tamin'ny sidina avy any ampita dia tsy vitsy koa ireo nozahana mari-pana dia nalefa nody ka atahorana hampiely ilay aretina satria tsy fantatra na mitondra ilay [[tsimokaretina]] izy ireo na tsia na dia ambany aza ny maripanany tamin'ny andro nahatongavany. Na dia nolazaina fa naato tanteraka ny sidina mampitohy an'i Madagasikara amin'ny any ivelany dia mbola nisy ihany ny sidina ''Air France'' nahazo alalana manokana tamin'ny fitondram-panjakana malagasy nandritra ny andro vitsy taorian'izany fanakatonana tanteraka izany<ref><small>[https://www.gvalosoa.net/2020/03/21/vaovao-farany-tafiditra-eto-madagasikara-ny-coronavirus/ "Vaovao farany – Tafiditra eto Madagasikara ny coronavirus"] {{Wayback|url=https://www.gvalosoa.net/2020/03/21/vaovao-farany-tafiditra-eto-madagasikara-ny-coronavirus/ |date=20200324140224 }}, in ''Vaovao farany'', 21 Marsa 2020.</small></ref>. === Fepetra noraisin'ny fanjakana === ==== Fepetra manokana hoan'ny faritra Analamanga sy Toamasina ==== Manoloana ny fitomboan'ny isan'ny olona tratran'ilay valanaretina dia nanandray fepetra ny fitondram-panjakana malagasy ka nametraka ny tsy fahafaha-mivezivezin'ny mponina sy ny tokony hisian'ny fitokana-monina faobe (tsy mivoaboaka ny toeram-ponenana, olona iray isan-tokatrano ihany no afaka mivoaka raha tsy maintsy hanao izany) mandritrany dimy ambin'ny folo andro, ho an'ny mponina ao amin'ny [[faritra Analamanga]] sy ny tanànan'[[Antananarivo]] sy [[Toamasina]]. Nahiboka tanteraka<ref><small>[https://edition.cnn.com/2020/07/06/africa/madagascar-lockdown-coronavirus-intl/index.html "Madagascar reimposes lockdown in capital as coronavirus cases surge"]. ''CNN''. 6 July 2020. Notsidihina tamin' ny 7 Jolay 2020.</small></ref> ny faritra Analamanga tamin'ny 6 hatramin'ny 20 Jolay 2020. Natsangana tao amin'ny ''Mining Business Center'' ao Ivato ny ''Centre opérationnel Covid-19'' izay natokana hanara-maso ny marary sy ireo natoka-monina. Tsy azo atao ny mivezivezy amin'ny alina manomboka amin'ny 8 ora alina ka hatramin'ny 5 ora maraina. Tsy maintsy mijanona ao amin'ny toeram-ponenany avy ny mponina ao Toamasina sy Antananarivo, mijanona ny fitateram-bahoaka ([[taksibrosy]], [[taksibe]], [[taksy]]) ao amin'ireo tanàna roa ireo, afa-tsy ireo fiarakodia mitondra entam-barotra sy ny fiarakoadia an'ny tena manokana. Misokatra ihany manomboka amin'ny 6 ora maraina hatramin'ny 12 ora antoandro ny toeram-pivarotana ahitana ireo zavatra ilain'ny mponina andavanandro ([[vary]], [[voamaina]], [[Solitany|solika]], [[siramamy]], sns), ka isan'izany ny mpamongady, ny mpaninjara ary ny tsenam-pokontany. Napetraka ny sakana hanaovana fizaham-pahasalamana amin'ireo lalana mivoaka sy miditra an'Antananarivo sy amin'ny tanàn-dehibe hafa, izay izahana ny hafananan'ireo olona afaka mandeha mivoaka ny tanàn-dehibe rehetra hisorohana ny fihanak' ilay valanaretina amin'ny faritra hafa. ==== Fepetra faobe ==== Notadiavina indray ireo Malagasy avy any ivelany tafiditra eto [[Madagasikara]] hatramin'ny 14 Marsa 2020, izay navela nody tamin'ny mbola tsy nahitana olona mararin'ny coronavirus. Mikatona ny sampan-draharaham-panjakana rehetra afa-tsy ireo mikarakara ny fahasalamana sy ny fitsarana ary ny filaminam-bahoaka. Mikatona ny toeram-piasana hafa rehetra afa-tsy ireo misahana ny angovo, ny [[Solitany|solika]], ny fahadiovan'ny tanàna, ny misahana asa fampahalalam-baovao ary ny [[banky]]. Navela ihany ny fisokafan'ny orinasa tsy miankina raha toa ka hahafehy tsara ny fepetra momba ny ady atao amin'ny cornavirus ny mpampiasa (elanelana iray metatra, famerana ny isan'ny mpiasa isan'andro, sns). Natsahatra, eran'i Madagasikara, ny fikarakarana mety hahavory olona maro (fifaninanana fanatanjahan-tena, lanonana, fivoriana, sns). Nikatona koa ny toeram-pianarana rehetra eran'ny Nosy mandritra ny dimy ambin'ny folo andro aloha, avy eo nandritra ny fotoam-pianarana manontolo. Taorian'ny fiaraha-midinika tamin'ny filoham-pirenena dia nanapa-kevitra ny tao amin'ny [[Fiombonan'ny Fiangonana Kristiana eto Madagasikara]] (FFKM) ny hanakatona ny toeram-pivavahana, ka nanomboka tamin'ny Alahady 21 Marsa 2020 dia maro ny fiangonana nampihatra izany. === Ny fivoaran'ny valanaretina mandritra ny volana Marsa 2020 === Toy izao ny fivoaran'ilay valanaretina nandritra ny volana Marsa 2020: * 20 Marsa: olona telo mararin'ny Covid-19, io no isa voalohany. * 22 Marsa: miampy sivy ny marary, ka lasa roa ambin'ny folo ny fitambarany amin'ny teo aloha (+ 300%). * 23 Marsa: miampy dimy ny marary, ka lasa fito ambin'ny folo ny fitambarany amin'ny teo aloha (+ 41,7%). * 24 Marsa: miampy roa ny marary ka lasa sivy ambin'ny folo ny fitambarany amin'ny teo aloha (+ 11,8%). * 26 Marsa: miampy dimy ka lasa efatra amby roapolo ny fitambarany amin'ny teo aloha (+ 26%). * 27 Marsa: miampy telo ka lasa enina amby roapolo ny fitambarany amin'ny teo aloha (+ 8.3%). * Tsy nisy ny aina nafoy araka ny tatitra ôfisialin'ny fitondram-panjakana nandritra ny volana Marsa 2020. === Tsikera === Taorian'ny fanapahan-kevitry ny fanjakana hanakatona ny sisintany dia mbola nisy ny [[Sinoa]] miisa 38 tonga teto Madagasikara tamin'ny 19 Martsa 2020, dia ireo hanamboatra ny [[Kianjan' i Mahamasina|Kianjan'i Mahamasina]] (na Kianja Barea), ka nampametra-panontaniana sy nampatahotra ny olona sasany izany, noho ilay aretina avy any Sina, nefa ny fitondram-panjakana dia nanamafy fa tsy misy atahorana ny amin'izy ireo. Voalaza fa natoka-monina nandritra ny 15 andro tao [[Addis-Abeba]] mialoha ny nahatongavany eto Madagasikara izy ireo ary tsy avy any [[Repoblika Entim-Bahoakan' i Sina|Sina]] avokoa fa misy avy ao [[Afrika]]. Noho ny resa-be naterak' izany fahatongavan'ny Sinoa eto Madagasikara izany dia tapa-kevitra ny hamerina azy ireo any amin'ny toerana niaviany ny fitondram-panjakana. Tsy azon'ny olona koa ny fanapahan-kevitry ny fanjakana momba ny famelana ny mpiasan'ny orinasa tsy miankina hanohy hiasa nefa tsy avela hiasa ny mpitatitra olona. Tsy ireo te hamonjy ny faritra niaviany na ireo te hanohy ny asa madinika fivelomany andavanandro ihany no mimenomenona momba izany, fa ao koa ireo mitrongy vao homana, na ireo mitady anio ny hohanina rahampitso. Voatsikera ny toa fitanilana nataon'ny fitondrana malagasy raha nanome fotoana ampy hampodiana ny Malagasy avy any ampitan-dranomasina sy namela azy ireo hitaingina fiaramanidina, nefa tsy navelany handeha fiara ny Malagasy eto an-toerana tokony hody any amin'ny faritra misy azy avy. == Ny fiatrehana ny Covid-19 eto Madagasikara == === Fisehon'ny ady amin'ny Covid-19 === ===== Fandraisana andraikitry ny fanjakana ===== Manao sakana ara-pahasalamana ny fanjakana amin'ireo olona mandeha fiara mivoaka an'[[Antananarivo]] sy [[Toamasina]]. Miitatra amin'ny faritra hafa koa izany taty aoriana. Nilaza ho mandray an-tanana ny fanaraha-maso ireo ahiahina ho marary atoka-monina sy ireo tena marary ny fanjakana malagasy. Misy ny fanondrahana fanafody ny toerana sasany (indrindra ny tsena) sy ny fiara mpitatitra navela hiaasa. Manao fampianarana sy fanentanana ny olona amin'ny fihetsika tokony na tsy tokony hatao ny ministera maromaro mba tsy hifindran'ny aretina sy hanaparitaka izany. No rarana ny fivezivezena amin'ny alina manomboka amin'ny 8 ora hariva ka hatramin'ny 5 ora maraina. Manaraha-maso ny fitaovam-pitataterana sy mijerena ny isan'ny olona mitaingina aminy ny mpitandro filaminana amin'ny tanàn-dehibe sasany (ny isan'ny olona mandeha fiara na môtô iray dia tsy tokony hihoatra ny roa). ==== Fandraisana andraikitry ny tsirairay ==== [[Sary:Apothecary wearing a surgical mask (cropped).jpg|vignette|309x309px|Mpitsabo manao aro vava-orona]] Araka ny fanentanan'ny fitondram-panjakana dia ilaina ny fahadiovan'ny vatana (fanasan-tanana amin'ny [[savony]]), ny fampiasa takom-bava, ny tsy fivoaboahana ivelan'ny toeram-ponenany avy ([[Fihibohana (fahasalamana)|fihibohana]]), ny fiantsoana ny tompon'andraikitra amin'ny laharan-telefônina 910 na 913 raha misy olona ahiahina ho tratran'ny aretina. === Ny olana momba ny fiatrehana ny Covid-19 === Tamin'ny voalohany dia nitaraina ny olona noho ny halafosan'ny sarom-bava sy ny tsy fahafantarana ny fomba fampiasana izany. Olana koa ny tsy fahampian'ny fandrarahana [[fanafody]] amin'ny toerana tsy maintsy voakasiky ny olona eny amin'ny tanàna na eny amin'ny toeram-piasana, ny tsy maintsy ampiasana ny fitaovam-pifanakalozana ([[vola]]) sy ny fifanolorana ny entam-barotra amin'ny mpivarotra sy ny mpividy. Olana amin'ny ady amin'ny Covid-19 koa ny tsy fanajan'ny olona ny elanelana iray metatra rehefa milahatra eny amin'ny toeram-pivarotana sasany (magazay, fivarotam-panafody, ...) na mandeha eny an-tsena. == Ny tranga ara-tsôsialy ateraky ny fepetra momba ny Covid-19 == === Fahasahiranan'ireo tsy manan-kialofana === Betsaka ny Malagasy amin'ny tanàn-dehibe, indrindra ny ao [[Antananarivo]] sy [[Toamasina]], no mandositra mankany ambanivohitra na mody any amin'ny faritra niaviany izay mbola tsy ahenoana trangan'io aretina io. Eo koa ireo [[4Mi (Madagasikara)|4 Mi]] mpatory an-tsena izay efa tsy manana trano fonenana rahateo<ref><small>[https://www.koolsaina.com/video-grosse-problematique-confinement-4mi-antananarivo-pauvrete-madagascar/ "La grosse problématique du confinement des 4mi d'Antananarivo"], ''KoolSaina.com'', 23 Marsa 2020.</small></ref>. ====== Tsy fisian'ny fiara mpitatitra olona ====== Nanapa-kevitra somary tampoka ny fitondram-panjakana momba ny fampiatoana ny fifamoivoizana mampitohy an'Antananarivo amin'ny faritra hafa, na an'i Toamasina amin'ny faritra hafa, hany ka betsaka ny olona ianjadian'ny fahasahiranana ao amin'ireo tanàna roa ireo satria tsy afaka mody any amin'ny faritra niaviany, ary ireo any amin'ny faritra hafa izay tsy afaka mody any Antananarivo na any Toamasina; misy ny mitaraina lany vatsy, tsy mahita toerana honenana na hanatanterahana fidiovana. === Fiakaran'ny vidin-javatra === Nahazo vahana ny fanararaotana ataon'ny mpivarotra izay mampakatra ny vidin' entana ilain'ny mponina andavanandro (indrindra ny [[vary]]) sy ireo zavatra hafa heverin'ny maro fa mety miaro amin'ilay valanaretina ([[voasary makirana]], [[tongolo gasy]], sns). Niezaka nanara-maso ny tsena amin'ny tanàn-dehibe (indrindra ny ao [[Antananarivo]]) ny fitondram-panjakana mba hifehezana ny fihoa-pampan'ny vidin-javatra. Betsaka amin'ny toerana sasany ny olona milahatra eny amin'ny toeram-pivarotam-panafody mba hividy ireo fanafody izay heveriny fa afaka miaro amin'ny Covid-19. [[Sary:A surgical mask (2017).jpg|vignette|Aro vava-orona]] === Olana eny amin'ny orinasa tsy miankina === Betsaka very asa ny mpiasa amin'ny orinasa tsy miankina. Amin'ny orinasa tsy miankina izay mbola manohy mamokatra dia indraindray tsy voahaja ny fepetra fihibohana isan-toerana ao amin'ny toeram-piasana tsy miankina sasany (tsy voahaja ny elanelana iray metatra noho ny tsy maintsy ahatongavan'ny mpiasa rehetra hiasa), tsy misy na tsy ampy ny sarom-bava. === Fanagadrana === Naiditra am-ponja tamin'ny 4 Avrily 2020 i Arphine Rahelisoa, talen'ny famoahana ny [[gazety]] ''Ny Valosoa'', raha nivoaka tao ny fitsikerana ny fomba fintantanan'ny fitondram-panjakana malagasy ny ady amin'ny valanaretina coronavirus<ref><small>[https://www.lemonde.fr/afrique/article/2020/04/16/coronavirus-a-madagascar-une-journaliste-en-prison-pour-avoir-critique-la-gestion-de-l-epidemie_6036761_3212.html "Coronavirus : à Madagascar, une journaliste en prison pour avoir critiqué la gestion de l’épidémie"], ''Le Monde'', 16 Avrily 2020.</small></ref>. Nampanahy ny [[Reporters sans frontières]] (RSF) ny tsy hisian'ny fahalalahan'ny asa fanaovan-gazety eto Madagasikara noho izany<ref><small>[https://ewa.mg/news/news-afrika-tatitra-sy-filaharana-taona-2020-manahy-ny-hoavinny-fahalalahanny-asa-fanaovan-gazety-ny-rsf/ "Afrika – Tatitra sy filaharana taona 2020: manahy ny hoavin’ny fahalalahan’ny asa fanaovan-gazety ny RSF"], ''ewa.mg'', 22 Avrily 2020.</small></ref>. === Olana eo amin'ny tontolon'ny fanabeazana === Nanapakevitra ny hanakatona ny toeram-pampianarana rehetra ny fanjakana malagasy, ka voakasik' izany na ny an-tanàn-dehibe na ny any ambanivohitra lavitra, na ny [[faritra eto Madagasikara]] efa ahitana olona mitondra ny tsimokaretina, na ny faritra tsy mbola tratran'izany. Nisy tanàna tsy mbola nahenoana olona tratran'ny coronavirus nefa nakatona ny sekoliny. Ahina hidina ambany dia ambany ny fari-pahaizan'ny zaza malagasy vokatr'izany. Tsy mitovy tanteraka anefa ny fiantraikan'ny [[Fihibohana (fahasalamana)|fihibohana]] amin'ny fianaran'ny zaza malagasy<ref><small>[https://www.newsmada.com/2020/11/03/tao-anatinny-fihibohana-nisongadina-ny-tsy-fitoviana-teo-aminny-fampianarana/ "Tao anatin' ny fihibohana; nisongadina ny tsy fitoviana teo amin' ny fampianarana"] {{Wayback|url=https://www.newsmada.com/2020/11/03/tao-anatinny-fihibohana-nisongadina-ny-tsy-fitoviana-teo-aminny-fampianarana/ |date=20201117221625 }}, ''NewsMada'', 3 Novambra 2020.</small></ref>. Nisy fiantraikany amin'ny fampidiram-bolan'ny sekoly tsy miankina sy amin'ny fandoavana ny karaman'ny mpampianatra ao aminy ny fihibohana lavareny<ref><small>[https://www.newsmada.com/2020/11/04/sekoly-tsy-miankina-aile-30-nny-mpianatra-sisa-nijanona-nanohy-taom-pianarana/ "Sekoly tsy miankina (Aile) 30%-n'ny mpianatra sisa nijanona nanohy taom-pianarana"], ''NewMada'', 4 Novambra 2020.</small></ref>. == Ny fiantraikan'ny Covid-19 amin'ny toekarena == Toy ny any amin'ny firenena maro dia voa mafy ny asa momba ny fizahan-tany<ref><small>[https://www.reuters.com/article/us-health-coronavirus-madagascar-tourism/tourists-departure-leaves-madagascar-forlorn-as-coronavirus-fears-bite-idUSKBN2171QM "Tourists' departure leaves Madagascar forlorn as coronavirus fears bite"] [[http://archive.wikiwix.com/cache/?url=https%3A%2F%2Fwww.reuters.com%2Farticle%2Fus-health-coronavirus-madagascar-tourism%2Ftourists-departure-leaves-madagascar-forlorn-as-coronavirus-fears-bite-idUSKBN2171QM tahiry]], sur Reuters, 20 mars 2020 (notsidihina tamin’ ny 26 Marsa 2020)</small></ref>. Niato ny fitrandrahana [[harena an-kibon' ny tany|harena an-kibon'ny tany]] ao [[Ambatovy (orinasa)|Ambatovy]]. Nampitosaka vola ana hetsy tapitrisa ny [[Banky Foiben' i Madagasikara|Banky Foiben'i Madagasikara]] mba hanalefahana ny fahavoazana ara-toekarena vokatry ny Covid-19<ref><small>[https://www.reuters.com/article/health-coronavirus-madagascar-economy/madagascars-central-bank-injects-cash-to-support-economy-due-to-virus-idUSL8N2BH6J1 "Madagascar's central bank injects cash to support economy due to virus]" [[http://archive.wikiwix.com/cache/?url=https%3A%2F%2Fwww.reuters.com%2Farticle%2Fhealth-coronavirus-madagascar-economy%2Fmadagascars-central-bank-injects-cash-to-support-economy-due-to-virus-idUSL8N2BH6J1 tahiry]], sur Reuters, 24 mars 2020 (notsidihina tamin' ny 26 Marsa 2020)</small></ref>. === Ny vahaolana === ==== Ny vahaolana aroson'ny fitondram-panjakana ==== Mitsinjo manokana ireo sokajin' olona sasany heveriny fa marefo ara-pivelomana ny fitondram-panjakana ka nikasa ny hizara sakafo sy vola amin'izy ireo: ny mpamily fiara fitateram-bahoaka sy ny mpanampy azy, ny mpamily [[fiarakaretsaka]], ny mpanasa lamba, ny beantitra, ny mpivarotra tsy afaka mivarotra, ny mpivaro-tena. Ny fitondram-panjakana koa dia nampanantena ny tsy hampandoavana ny faktioran'ny [[Jiro sy Rano Malagasy]], ny handray an-tanana ny famahana ny olan'ireo olona nindram-bola tany amin'ny banky, ny famahana ny olan'ny fandoavan-ketra hiarovana ny orinasa tsy miakina. Ankoatra izany dia nampanantena ny filoham-pirenena ny amin'ny fitohizan'ny "vary mora". Amin'ny toerana sasany dia ilaharana ny "Tsena Mora" karakarain'ny fitondram-panjaka. Manara-maso ny vidin' entana ny tomponandraiki-panjakana mba hisakanana ny fanararaotana ataon'ny mpivarotra sasany. Nangonina amin'ny toerana iray ny [[4Mi (Madagasikara)|4Mi]]. Taty aoriana dia nisy ny fizaràna vola nomena ny anarana hoe "Tosika fameno" ho an'ireo olona monina amin'ny tanàn-dehibe sasany heverin'ny fanjakana fa marefo na very asa. == Ny fitsaboana ny olona tratran'ny Covid-19 == === Ireo zavatra heverin'ny olon-tsotra ho fiarovana amin'ny coronavirus === Maro ny olon-tsotra milaza ho mahita fanafody na fomba hiarovana na hitsaboana ny aretina vokatry ny coronavirus ka ny sasany amin’ izany dia [[fanafody nentim-paharazana]] ary ny sasany fanafody avy amin’ ny [[fitsaboana môderna]]. Tsy misy anefa tompon’ andraikitry ny fahasalamana manamarina ampahibemaso ny fahombiazan'izany rehetra izany. ==== Zavamaniry ==== Misy ny [[Evoka|mievoka]] amin’ ny ravin-[[Kininina (zavamaniry)|kininina]], indrindra amin’ ny ravin-[[Kininina fotsy (zavamaniry)|kininina fotsy]], mievoka amin’ ny ravin’ ny [[ravintsara]]. Izany hoy izy ireo dia atao mba hamonoana ny [[otrikaretina]] noho ny hafanana sy ny herin’ ireo zavamaniry ireo. Ao koa ny mampiasa [[Sakamalao|sakarivo]] (na [[sakamalao]]) potehina dia afangaro amin’ ny rano mafana (na ampangotrahina) hatao fisotro, ny [[voasary]] (indrindra ny [[Voasarimakirana|voasary makirana]]) afangaro na tsy afangaro amin’ ny rano mafana (na nampangotrahina) ka atao fisotro. Ao ny fampiasana [[mandravasarotra]] potehina ampangotrahina. Ao ireo manoro hevitra amin’ ny fihinanana [[goavy]]. Ao koa ireo mamporisika amin'ny fisotroana dite [[tongolo gasy]] (na tongolo lay). ==== Fanafody vazaha ==== Misy koa ireo milaza fa ny [[paracétamol]] sy ny [[chloroquine]] dia miaro na itsaboana ilay valanaretina. Ao koa ny [[vitaminina C]]. Miitatra amin'ireo fantatra na lazaina fa miaro na manasitrana ny [[gripa]] na mampihena hafanana na [[antibiôtika]] izany. ==== Zavatra hafa ==== Misy ireo olona manoro anaran-t[[savony]] manokana hisasana, ohatra ny ''Savony Nosy''. Ao koa ireo manoro hevitra amin'ny fanontsanam-bava sy ny fanaovana gararàka ary ny fanadiovana ny aty orona amin’ ny [[rano]] misy [[sira]]. Misy ny manoro hevitra amin'ny fampiasana ny [[tantely]] sy ny [[sakamalaho]] nototoina. Miitatra amin'ireo zavatra fantatra na heverina fa mahafaka aretin-tenda izany. === Ny fitsaboana ôfisialy ny Covid-19ː ny ''Covid Organics'' (CVO) === [[Sary:Covid Organics By Garreth Brown.jpg|vignette|Tavoahangy misy [[Covid Organics|CVO]]]] Ankoatry ny fitiliana ataon'ny ivontoerana maro ny olona mety ho tratran'ny Covid-19 sy ny fandraisana an-tanana amin'ny ampahany na manontolo ny marary dia nilaza ny fitondram-panjakana malagasy fa nahita fanafody hitsaboana amin'ilay [[valan' aretina|valan'aretina]] ny mpikaroka malagasy. Tamin'ny 08 Avrily 2020 ny filoham-pirenena malagasy [[Rajoelina Andry|Andry Rajoelina]] dia nanao fanambaràna momba ny fahitana tambavy fisorohana tsy ho voan'ny Covid-19 sy fanasitranana ny marary, dia ny [[Covid Organics|tambavy]] nohatsaraina vokarin'ny ''[[Institut Malgache de Recherche Appliquée]]'' (IMRA), nomena ny anarana hoe [[Covid Organics]] na Tambavy-CVO, izay fifangaroan-tsinga avy amin'ny zavamaniry ''[[Artemisia annua]]'' sy zavamaniry hafa (anisan'izany ny [[ravintsara]]) fanao [[tambavy]] koa<ref><small>"[https://www.lci.fr/international/coronavirus-covid-19-le-president-de-madagascar-affirme-connaitre-un-remede-a-base-de-plantes-2150496.html Coronavirus : le président de Madagascar affirme connaître un remède à base de plantes]" [[http://archive.wikiwix.com/cache/index2.php?url=https%3A%2F%2Fwww.lci.fr%2Finternational%2Fcoronavirus-covid-19-le-president-de-madagascar-affirme-connaitre-un-remede-a-base-de-plantes-2150496.html tahiry]], in ''LCI'' (Notsidihina ny 08 Jona 2020)</small></ref> <ref><small>"[https://www.jeuneafrique.com/937000/societe/tribune-artemisia-chloroquine-et-azithromycine-le-covid-organics-symbole-de-la-recherche-malgache/ <nowiki>[Tribune] Artemisia et plantes médicinales</nowiki> : le « Covid-Organics », symbole de la recherche malgache – Jeune Afrique]" [[http://archive.wikiwix.com/cache/index2.php?url=https%3A%2F%2Fwww.jeuneafrique.com%2F937000%2Fsociete%2Ftribune-artemisia-chloroquine-et-azithromycine-le-covid-organics-symbole-de-la-recherche-malgache%2F tahiry]], sur ''JeuneAfrique.com'', 30 Avrily 2020 (Notsidihina ny 08 Jona 2020)</small></ref>. Tamin'ny 20 Avrily 2020 ny fitondrana malagasy no nanomboka nampiasa ny CVO<ref><small>"[https://www.jeuneafrique.com/931620/societe/madagascar-andry-rajoelina-lance-son-remede-contre-le-coronavirus/ Madagascar : Andry Rajoelina lance son remède contre le coronavirus – Jeune Afrique]" [[http://archive.wikiwix.com/cache/index2.php?url=https%3A%2F%2Fwww.jeuneafrique.com%2F931620%2Fsociete%2Fmadagascar-andry-rajoelina-lance-son-remede-contre-le-coronavirus%2F tahiry]], sur ''JeuneAfrique.com'', 21 Avrily 2020 (Notsidihina ny 08 Jona 2020)</small></ref>. Mandeha anefa ny tsikera izay milaza fa tsy nanaovana andrana ara-tsiansa amin'ny antsipiriany ilay tambavy sady manalasala ny filazana azy ho manasitrana ny Covid-19<ref><small>"[https://www.lemonde.fr/afrique/article/2020/05/19/coronavirus-a-madagascar-le-president-defend-son-remede-miracle_6040069_3212.html Tisane anticoronavirus : le coup de poker du président malgache]" [[http://archive.wikiwix.com/cache/index2.php?url=https%3A%2F%2Fwww.lemonde.fr%2Fafrique%2Farticle%2F2020%2F05%2F19%2Fcoronavirus-a-madagascar-le-president-defend-son-remede-miracle_6040069_3212.html Tahiry]], ''Le Monde'', 19 mai 2020 (Notsidihina ny 08 Jona 2020)</small></ref> <ref><small>Linda Nordling: ''[https://www.sciencemag.org/news/2020/05/unproven-herbal-remedy-against-covid-19-could-fuel-drug-resistant-malaria-scientists Unproven herbal remedy against COVID-19 could fuel drug-resistant malaria, scientists warn]''. In: ''Science''. 6. Mai 2020, doi:10.1126/science.abc6665 .</small></ref>. Tsy fantatra ny tena taharon'ilay tambavy raha nolazaina fa ny ''Artemisia annua'' no taharo lehibe mibahan-toerana indrindra ao. Nanafatra koa ny filoham-pirenena ny tokony hampisotroana ny mpianatra izany tambavy izany isan'andro. Ny ''[[Académie nationale de médecine de Madagascar]]'' (ANAMEM) anefa nanohitra ny fampiasana izany tambavy amin'ny mpianatra izany. Satria ny singa azo avy amin'ny ''Artemisia'' (ny artemizininina) dia taharo fototry ny fitsaboana ny [[tazomoka]], ny manam-pahaizana ara-tsiansa dia naneho ny fanahiany momba ny fisotroana matetika ilay tambavy, izay mety hiteraka fahasarotam-pitsaboana ny [[tazomoka]] <ref><small>''[https://www.bbc.com/news/world-africa-52374250 Coronavirus: Caution urged over Madagascar's 'herbal cure]'.'' BBC News, 22. April 2020, notsidihina tamin'ny 12 Mey 2020.</small></ref>. Ny [[Fikambanana Maneran-Tany momba ny Fahasalamana]] ([[Fiteny frantsay|frantsay]]: ''Organisation Mondiale de la Santé'' -- OMS) koa dia nampitandrina noho ny tsy fisian'ny porofo azo antoka momba ny fahombiazan'ny CVO. Nalefan'ny fitondram-panakana ny tafika mba hizara ny CVO; ny kôlônely Willy Ratovondrainy dia nanambara tamin'ny fahitalavi-pirenena fa ny tambavy dia manamafy ny hery fiarovana <ref><small>Straitstimes, ''[https://www.straitstimes.com/world/africa/madagascar-hands-out-miracle-coronavirus-cure-as-it-lifts-lockdown Madagascar hands out 'miracle' coronavirus cure as it lifts lockdown].'' ([https://web.archive.org/web/20200502065651/http://www.straitstimes.com/world/africa/madagascar-hands-out-miracle-coronavirus-cure-as-it-lifts-lockdown tahiry])</small></ref>. Ny [[Vondrona Afrikana]] koa dia nifanakalo hevitra tamin'ny fitondram-panjakana malagasy momba ny fanaovana andrana ilay tambavy, indrindra ny tsy fananan'ilay tambavy hery mety hanimba sy ny fahombiazany<ref><small>[https://web.archive.org/web/20200430104857/https://www.bbc.com/news/world-africa-52374250 "Coronavirus: Caution urged over Madagascar's 'herbal cure' "]. ''BBC News''. 22 April 2020. ([https://www.bbc.com/news/world-africa-52374250 Tahiry tamin' ny 30 Avrily 2020]). Notsidihina tamin' ny 7 Mry 2020.</small></ref>. Na dia teo aza izany fampitandremana izany dia naneho ny fahalianany momba ilay tambavy ny mpitondra firenena afrikana. I [[John Magufuli]] (filohan'i [[Tanzania]]) sy i [[Idriss Déby]] (filohan'i [[Tsady]]) dia samy nandefa fiaramanidina haka ny tambavy malagasy <ref><small>Abdur Rahman Alfa Shaban: ''[https://www.africanews.com/2020/05/10/covid-organics-tanzania-comoros-opt-for-madagascar-virus-cure/ Chad takes delivery of Madagascar virus cure, COVID-Organics].'' Africa News, 10. Mai 2020, notsidihina tamin'ny 12 Mey 2020.</small></ref>. Nahazo fanomezana tamin'ilay tambavy koa ny [[Repoblikan'i Kôngô]] sy ny [[Repoblika Demôkratikan'i Kôngô]], izay notarihin'ny filohan'izy ireo [[Félix Tshisekedi]] sy i [[Denis Sassou-Nguesso]] <ref><small>Abdur Rahman Alfa Shaban: ''[https://www.africanews.com/2020/05/06/congo-orders-covid-organics-the-madagascar-herbal-cure/ Congo receives COVID-Organics donation from Madagascar].'' Africa News, 6. Mai 2020, notsidihina tamin'ny 12 Mey 2020.</small></ref>. Araka ny filazan'i Zely Arivelo Andriamanantany, tale jeneralin'ny fampitaovana ny fitsaboana ao amin'ny Ministeran'ny Fahasalamana tamin'ny fahitalavi-pirenena malagasy, dia miaro mandritra ny roa hatramin'ny telo herinandro ny CVO<ref><small>[https://www.france24.com/fr/20200722-covid-19-%C3%A0-madagascar-le-nombre-de-cas-explose-mais-les-autorit%C3%A9s-pr%C3%B4nent-un-rem%C3%A8de-miracle "Covid-19 à Madagascar le nombre de cas explose mais les autorités prônent un remède miracle"], ''France 24.com'' ([http://archive.wikiwix.com/cache/?url=https%3A%2F%2Fwww.france24.com%2Ffr%2F20200722-covid-19-%25C3%25A0-madagascar-le-nombre-de-cas-explose-mais-les-autorit%25C3%25A9s-pr%25C3%25B4nent-un-rem%25C3%25A8de-miracle tahiry])</small></ref>. === Ny ''Covax Facility'' === Na dia maro aza ireo te hamporisika an'i [[Madagasikara]] mba hanaiky ny [[Covax Facility]], izay hetsika maneran-tany natao hahafahan'ny [[firenena mahantra]] miisa 92 hahazo ny [[vaksiny]] hiarovana amin'ny Covid-19 amin'ny sarany ambany dia ambany, dia nanambara ampahibemaso tsy handray izany ny fitondram-panjakana malagasy tamin'ny 26 Novambra 2020, satria mbola miandry ny fahombiazan'izany vaksiny izany any amin'ireo firenena nandray ilay fanefitra. Nanao izany fanambaràna izany ny minisitry ny Serasera, Lalatiana Rakotondrazafy Andriatongarivo, tao amin'ny ''[[Radio France International]]'' <ref><small>"[https://www.msn.com/fr-fr/actualite/monde/covid-19-c3-a0-madagascar-le-gouvernement-refuse-les-vaccins-et-pr-c3-a9f-c3-a8re-les-rem-c3-a8des-locaux/ar-BB1bpjxi Covid-19 à Madagascar: le gouvernement refuse les vaccins et préfère les remèdes locaux]", msn.com</small></ref> <ref><small>"[https://lexpress.mg/30/11/2020/overdose-de-vaccin/ Overdose de vaccin]", ''L'Express de Madagascar''</small></ref> <ref><small>"[https://fr.africanews.com/2020/11/27/madagascar-un-remede-traditionnel-plutot-que-le-vaccin// Madagascar : un remède traditionnel plutôt que le vaccin]", ''Africanews.fr,'' notsidihina tamin' ny 21/12/2020</small></ref> <ref><small>"[https://www.lemonde.fr/afrique/article/2020/12/15/covid-19-l-etrange-strategie-sanitaire-de-madagascar_6063506_3212.html Covid-19 : l’étrange stratégie sanitaire de Madagascar]", ''Le Monde.fr,'' notrsidihina tamin' ny 21/12/2020</small></ref>. Tamin'ny volana Marsa 2021, na dia tsy ampy ny mpitsabo sady ratsy ny fitaovana, dia tsy taitra amin'ny vaksiny hiadiana amin'ny Covid-19 ny fitondram-panjakana malagasy ka tsy nanao fangatahana amin'ny ''Covax'' fa mijery fotsiny ny fivoaran'ny fanaovam-baksin'ny firenena any ivelany<ref><small>"[https://www.rfi.fr/fr/afrique/20210319-covid-19-madagascar-en-pleine-seconde-vague-de-la-pand%C3%A9mie Covid-19 à Madagascar: en pleine seconde vague, le gouvernement en attente sur les vaccins]", https://www.rfi.fr</small></ref>. Tamin'ny 31 Marsa 2021 vao naneho ny fanapahan-keviny hanafatra vaksiny hiadiana amin'ny Covid-19 ny filoham-pirenena. Nanao fangatahana tamin'ny [[Global Alliance for Vaccines and Immunization]] (GAVI) mba hisitrahan'ny vahoaka malagasy ny fanampiana avy amin'ny ''Covax'' ny fitondram-panjakana malagasy tamin'ny alalan'ny ministeran'ny fahasalamana<ref><small>"[https://www.rfi.fr/fr/afrique/20210326-madagascar-andry-rajoelina-consent-%C3%A0-l-introduction-de-vaccins-anti-covid Madagascar: Andry Rajoelina consent à l'introduction de vaccins anti-Covid]", https://www.rfi.fr/</small></ref>. Ny fanaovana vaksiny dia nanomboka tamin'ny 10 Mey 2021. Ny miisitry ny fahasalamam-bahoaka Jean Louis Rakotovao no nisantarana izany, niaro ny fampiasana ny CVO isan'andro ihany izy na dia eo aza izany<ref><small>[https://www.rfi.fr/fr/afrique/20210510-covid-19-la-vaccination-a-d%C3%A9marr%C3%A9-%C3%A0-madagascar?ref=tw_i "Covid-19: la vaccination a démarré à Madagascar"], ''[https://www.rfi.fr/ RFI]'',‎ 10 mai 2021</small></ref>. === Ny fanafody avy amin'ny mpikaroka momba ny fitsaboana nentim-paharazana === Tamin'ny taona 2021 dia nisy fanafody avy amin'ny zavamaniry izay natolotry ny mpikaroka momba ny fitsaboana nentim-paharazana, ka isan'izany ny ED1 noforonin'ny dokotera Edmond Rakotomalala izay nolazain'ny ministeran'ny fahasalamana fa tsy nahazo alalana tamin'ny fanjakana hamidy amin'ny vahoaka<ref><small>[https://www.madagascar-tribune.com/Le-nouveau-remede-Ed1-plebiscite-par-les-autorites.html "Le nouveau rémède Ed1 plébiscité par les autorités ?"] {{Wayback|url=https://www.madagascar-tribune.com/Le-nouveau-remede-Ed1-plebiscite-par-les-autorites.html |date=20210508005420 }}, Tribune de Madagascar, 19/04/2021</small></ref>. Tamin'ny 18 Avrily 2021 ny filoham-pirenena [[Rajoelina Andry|Andry Rajoelina]] dia nanambara fa hanaovana sedra fanandramana ny ED1 ary ho tohanan'ny fanjakana raha tsara ny vokatra<ref><small>[http://www.midi-madagasikara.mg/societe/2021/04/19/ed1-tests-de-toxicite-et-essais-cliniques/ "ED1 : Tests de toxicité et essais cliniques"], MidiMadagascar, 19/04/2021</small></ref>. == Fampiasam-bola iadiana amin'ny Covid-19 == === Fanampiana avy any ivelany === ==== Fanampiana avy amin'ny Fikambanana Maneran-Tany momba ny Fahasalamana ==== Nanome vola mitentina 3&nbsp;700&nbsp;000 dôlara ny [[Fikambanana Maneran-Tany momba ny Fahasalamana]] ([[Fiteny frantsay|frantsay]]: ''Organisation Mondiale de la Santé'' -- OMS), dia ilay vola nahatonga ny fitondram-panjakana nilaza ny fahavononany hiatrika ny Covid-19 sy tsy hanakatona ny sisintany. ==== Fanampiana avy amin'ny firenena hafa ==== Nanome [[vary]] milanja 600 taonina ny [[India|fitondram-panjakana indiana]]. Nanome fitaovam-pitiliana haingam-piasa kokoa ny [[Repoblika Entim-bahoakan'i Sina|Sinoa]] tamin'ny alalan'ilay lehilahy mpanan-karena sinoa. === Ny olana momba ny fitantanana ny ady amin'ny Covid-19 === ==== Fangaraharana tsy mahafa-po ==== Mitaky ny hisian'ny fangaraharana sy ny fitantanana madio ny vola ampiasaina mandritra ny fahamehana ara-pahasalamana vokatry ny Covid-19 ny olom-pirenena malagasy<ref><small>[http://www.midi-madagasikara.mg/politique/2020/06/13/aides-liees-au-covid-19-le-gouvernement-accule-sur-la-transparence/ "Aides liées au Covid-19 : Le gouvernement acculé sur la transparence"], ''MidiMadagascar'', 13 Jona 2020.</small></ref>, indrindra ireo mpanao pôlitika mpanohitra mivondrona ao amin'ny [[Rodoben' ny Mpanohitra ho an' ny Demokrasia eto Madagasikara|Rodoben'ny Mpanohitra ho an'ny Demokrasia eto Madagasikara]] (RMDM) tarihin'ny filoha teo aloha [[Ravalomanana Marc|Marc Ravalomanana]]<ref><small>[https://madagascar-tribune.com/Gestion-Covid-19-Tirs-croises-a-l-endroit-du-regime-26023.html "Gestion Covid-19 : Tirs croisés à l’endroit du régime"] {{Wayback|url=https://madagascar-tribune.com/Gestion-Covid-19-Tirs-croises-a-l-endroit-du-regime-26023.html |date=20210226093724 }}, ''MadagascarTribune'', 25 Jolay 2020.</small></ref>. Mitaky ny hisian'ny mangarahara momba ny fitantanana ny vola enti-miady amin'ny Covid-19 ny fiarahamonim-pirenena<ref><small>[https://www.newsmada.com/2020/08/21/vondronny-fiarahamonim-pirenena-covid-19-takinay-ny-mangarahara-nampiasana-ny-vola/ "Vondron' ny fiarahamonim-pirenena - COVID-19: "Takinay ny mangarahara nampiasana ny vola""] {{Wayback|url=https://www.newsmada.com/2020/08/21/vondronny-fiarahamonim-pirenena-covid-19-takinay-ny-mangarahara-nampiasana-ny-vola/ |date=20210121000255 }}, ''NewsMada'', 21 Aogositra 2020.</small></ref>. Anisan'ireo nangataka fangaraharana ny ''Plate-forme nationale des organisations de la société civile de Madagascar'' (PFNOSCM)<ref><small>[http://www.midi-madagasikara.mg/covid-19/2020/04/04/gestion-de-crise-sanitaire-la-pfnoscm-reclame-de-la-transparence-sur-lutilisation-des-fonds-mobilises/ "Gestion de crise sanitaire : La PFNOSCM réclame de la transparence sur l’utilisation des fonds mobilisés"], ''MidiMadagacar'', 4 Avrily 2020.</small></ref>. ==== Fanatanterahana tsenam-baro-panjakana toa tsy manara-dalàna ==== Nitranga ilay "[[Raharaha Bobons sucettes|raharaha ''Bobons sucettes'']]" izay niampangana ny minisitry ny fanabeazam-pirenena, tamin'ny fividianana [[vatomamy]] mitentina 80&nbsp;000 tapitrisa Ariary hoentin'ny mpianatra hanala ny fangidin'ny CVO izay nasaina nosotroin'izy ireo, ka nahatonga ny fanesorana azy tsy hitarika intsony ilay ministera<ref><small>[https://www.bbc.com/afrique/region-52954768 "Une ministre malgache limogée pour des bonbons-sucettes"], ''BBC News Afrique'', 7 Jona 2020.</small></ref> <ref><small>[https://www.francetvinfo.fr/monde/afrique/madagascar/a-madagascar-la-ministre-de-leducation-limogee-pour-une-affaire-de-bonbons_4000753.html " A Madagascar, la ministre de l’Education limogée pour une "affaire" de bonbons" "], ''Franceinfo'', 8 Jona 2020.</small></ref>. Tao koa ny "[[Raharaha Ecran plat|raharaha ''Ecran plat'']]": fanomezana avy amin'ny [[Fandaharan' Asan' ny Firenena Mikambana ho an' ny Fampandrosoana|Fandaharan'asan'ny Firenena Mikambana ho an'ny Fampandrosoana]] ([[Fiteny frantsay|frantsay]]: ''Programme des Nations unies pour le développement'' -- PNUD) namidy an'ilay "Ecran plat" izay mitentina 200 tapitrisa Ar <ref><small>[https://www.madaplus.info/Madagascar-Polemique-autour-des-achats-ou-de-don-obtenu-par-le-CCOC_a13561.html "Madagascar : Polémique autour des achats ou de don obtenu par le CCOC"], ''Madaplus'', 19 Aogositra 2020.</small></ref> <ref><small>[https://www.tiatanindrazana.mg/covid-19/raharaha-ecran-plat-cco-tonga-ny-valin-kafatry-ny-pnud-45019.php "Raharaha “écran plat CCO” Tonga ny valin-kafatry ny PNUD"], ''Tia Tanindrazana'', 19 Aogositra 2020.</small></ref>. Nametraka fitoriana teny amin'ny [[Pôle Anti-Corruption]] (PAC) ny Vovonana Malagasy Manarina ny Firenena (VMMF), satria vadin'ny minisitry ny Atitany ihany (izay filohan'ny CCO nanatanteraka ny fifvidianana) ny talem-barotr'ilay tranombarotra nanao ilay fivarotana. Nanao fanadihadiana ny [[Birao Mahaleotena Miady amin' ny Kolikoly|Birao Mahaleotena Miady amin'ny Kolikoly]] (''Bureau Indépendant Anti-Corruption'' -- BIANCO)<ref name=":0"><small>[https://www.madagascar-tribune.com/Affaire-ecran-plat-le-Bianco-ouvre-une-enquete.html "Affaire écran plat : le Bianco ouvre une enquête"] {{Wayback|url=https://www.madagascar-tribune.com/Affaire-ecran-plat-le-Bianco-ouvre-une-enquete.html |date=20210126224038 }}, ''MadagascarTribune'', 3 Septambra 2020.</small></ref><ref name=":0" />. == Fivoaran'ny aretina Covid-19 eto Madagasikara == === Fivoaran'ny aretina Covid-19 nandritra ny taona 2020 === ==== Janoary -- Marsa 2020 ==== Tamin'ny 12 Janoary 2020 ny [[Fikambanana Maneran-Tany momba ny Fahasalamana]] ([[Fiteny frantsay|frantsay]]: ''Organisation Mondiale de la Santé'' -- OMS) dia nanamafy fa ny novek coronavirus no fototry ny fahararian'ny fiseoan'ny olona vitsivitsy any amin'ny tanànan'i [[Wuhan]] ao amin'ny faritanin'i [[Hubei]] any [[Sina]], izay efa nambara tamin'ny 31 Desambra 2019<ref><small>Elsevier. [https://www.elsevier.com/connect/coronavirus-information-center "Novel Coronavirus Information Center"]. ''Elsevier Connect''. ([https://web.archive.org/web/20200130171622/https://www.elsevier.com/connect/coronavirus-information-center Tahiry tamin' ny 30/01/2020] ). Notsidihina tamin' ny 15 Marsa 2020.</small></ref>. Ny taham-pahafatesan'ny olona voan'ny Covid-19 dia ambany raha mitaha amin'ny an'ny SARS tamin'ny taona 2003, nefa ny fomba fifindany no haingana kokoa, ka miteraka fahafatesana maro<ref><small>[https://www.imperial.ac.uk/news/196137/crunching-numbers-coronavirus/ "Crunching the numbers for coronavirus"]. ''Imperial News''. ([https://web.archive.org/web/20200319084913/https://www.imperial.ac.uk/news/196137/crunching-numbers-coronavirus/ Tahiry tamin' ny 19 Masa 2020]). Notsidihina tamin' ny 15 Marsa 2020.</small></ref>. Tsy nisy ny filazana avy amin'ny fitondram-panjakana malagasy ny amin'ny fisian'ny olona voan'ny coronavirus eto Madagasikara, na dia efa niparitaka tany amin'ny firenena maro any ivelany mifandray am-pitaterana amin'i [[Madagasikara]] aza ilay aretina, na dia tsy mbola voahidy aza ny sisin-tanin'i Madagasikara, ary na dia tsy mbola nisy nieritreritra ny handray fepetra hisakanana izany toy ny fitiliana na ny fanibohana ny mpandeha avy any ivelany miditra eto Madagasikara. Tamin'ireo roa volana voalohany amin'ny taona 2020 izany dia tsy nisy olona voamarina fa tratran'ny Covid-19 teto Madagasikara. Tamin'ny 20 Marsa 2020 dia olona telo no voamarina fa tratran'ny Covid-19 tao [[Antananarivo]] renivohitr'i [[Madagasikara]]. Vehivavy daholo izy ireo<ref><small>"[https://actu.orange.mg/officiel-trois-premiers-cas-de-coronavirus-a-madagascar/ Officiel trois premiers cas de Coronavirus à Madagascar]". ''Orange Madagascar''. 20 Marsa 2020.</small></ref>. Nandritra ny volana Marsa dia nitotaly 57 ny olona voamarina fa tratran'ny Covid-19<ref><small>"[https://actu.orange.mg/officiel-trois-premiers-cas-de-coronavirus-a-madagascar/ Officiel trois premiers cas de Coronavirus à Madagasca]r". ''Orange Madagascar'' . 20 Marsa 2020.</small></ref>. Tsy mbola nisy ny maty. Marihina fa nanomboka tamin'ny 21 Marsa 2020 ny fahamehana ara-pahasalamana teto Madagasikara izay nasesy ho fari-potoana 15 andro. ==== Avrily -- Jona 2020 ==== Tamin'ny 22 Avrily any ho any dia niisa 121 ny totalin'ny olona nahitana ny tsimokaretin'ny Covid-19. Tsy nisy ny maty. Nandritra ny volana Avrily dia 71 ny olona voamarina fa mitondra ilay tsimokaretina ka nampakatra ny totaly ho 128. Ny isan'ny olona voamarina fa nitondra ny otrikaretina tamin'ny faran'ny volana Avrily dia 36, ka fihenana 37 % izany raha mitaha amin'ny an'ny volana Marsa<ref><small>"[https://web.archive.org/web/20200430104857/https://www.bbc.com/news/world-africa-52374250 Coronavirus: Caution urged over Madagascar's 'herbal cure]'". BBC News. 22 Avrily 2020. [https://www.bbc.com/news/world-africa-52374250 Tahiry] tamin'ny 30 Avrily 2020. Notsidihina ny 07 Mey 2020.</small></ref>. Tamin'ny 05 Mey 2020 dia nahatratra 149 ny totalin'ny olona nitondra ilay tsimokaretina<ref><small>Qazi, Shereena; Uras, Umut (5 May 2020). "[https://web.archive.org/web/20200505142707/https://www.aljazeera.com/news/2020/05/world-coronavirus-death-toll-exceeds-250000-live-updates-200504231301555.html UK coronavirus death toll rises above 30,000: Live updates]". ''Al Jazeera''. Tahiry tamin' ny 5 Mey 2020.</small></ref>. Tamin'ny 16 Mey vao nisy ny olona iray matin'ny Covid-19, izay mpiasan'ny fahasalamana 57 taona izay sady mararin'ny diabeta koa sy miakatra tosi-dra<ref><small>"[https://af.reuters.com/article/commoditiesNews/idAFL8N2CZ0DG Madagascar records its first COVID-19 death -official] {{Wayback|url=https://af.reuters.com/article/commoditiesNews/idAFL8N2CZ0DG |date=20200604233023 }}". Reuters. 17 May 2020. Notsidihina tamin' ny 17 Mey 2020.</small></ref>. Nandritra ny volana Mey dia 643 ny isan'ny olona voamarina fa nitondra ilay tsimokaretina. Nahatratra 771 ny isan'ny olona mitondra ny tsimokaretina hamin'ny fidirany ofisialy teto [[Madagasikara]]. Tamin'ny faran'ny volana Mey dia nahatratra 597 ny isan'ny olona mararin'ny Covid-19, ka niampy 561 izany ny isan'ny olona voa raha amoitahaina amin'ny iisa tamin'ny volana Avrily. Enina no maty tamin'io volana Mey io<ref><small>"[https://www.who.int/docs/default-source/coronaviruse/situation-reports/20200601-covid-19-sitrep-133.pdf?sfvrsn=9a56f2ac_4 Coronavirus disease (COVID-19) situation report 133]" (PDF). World Health Organization. 1 June 2020. p. 7. Notsidihina tamin' ny 1 Jolay 2020.</small></ref>. Tamin'ny volana Jona dia 1&nbsp;443 ny isan'ny olona voamarina fa mitondra ny tsimokaretin'ny Covid-19, ka tafakatra 2&nbsp;214 ny totaly hatramin'ny fanombohana tamin'ny volana Marsa. Tamin'ny faran'ny volana Jona dia 1&nbsp;200 no isan'ny olona voamarina fa mitondra ilay tsimokaretina, ka indroan'ny tamin'ny an'ny faran'ny volana Mey izany. Niakatra 20 ny isan'ny olona namoy ny ainy<ref><small>[https://2424.mg/news/epidemie-76-nouveaux-cas-confirmes-positifs-au-coronavirus-sur-148-tests-annonces-ce-mardi/ "Epidémie - 76 nouveaux cas confirmés positifs au coronavirus sur 148 tests annoncés ce mardi]". 2424. 30 Jone 2020. Notsidihina tamin' ny 1 Jolay 2020.</small></ref>. ==== Jolay -- Septambra 2020 ==== Tamin'ny 12 Jolay 2020 dia olona miisa 4 867 no voamarina fa nitondra ny tsimokaretin'ny Covid-19, ka mihoatra ny indroan'ny totaly tamin'ny faran'ny volana Jona izany. Tamin'ny 07 Jolay dia natao indray ny fihibohana tao amin'ny [[faritra Analamanga]]<ref><small>"[https://www.msn.com/en-us/health/medical/madagascar-reimposes-lockdown-in-capital-as-coronavirus-cases-surge/ar-BB16oFAR Madagascar reimposes lockdown in capital as coronavirus cases surge]". www.msn.com. Notsidihina tamin' ny 12 Jolay 2020.</small></ref>. Tamin'io volana Jolay io dia 8&nbsp;654 ny isan'ny olona vaovao mitondra ny tsimokaretina, ka tahakatra 10&nbsp;868 noho izany ny totalin'ny voa hatramin'ny nidiran'ilay aretina teto Madagasikara. Niakatra 106 ny isan'ny olona maty. Nahatratra 7&nbsp;807 ny isan'ny olona sitrana raha mbola niisa 2&nbsp;955 ny olona mbola marary tamin'ny faran'ny volana Jolay<ref><small>"[https://www.who.int/docs/default-source/coronaviruse/situation-reports/20200801-covid-19-sitrep-194.pdf?sfvrsn=401287f3_2 Coronavirus disease (COVID-19) situation report 194]" (PDF). World Health Organization. 1 August 2020. p. 4. Notsidihina tamin' ny 4 Aogositra 2020.</small></ref>. Nisy olona miisa 3&nbsp;995 vaovao voan'ny Covid-19 tamin'ny volana Aogositra, ka nampakatra ny totalin'ny olona nitondra ny tsimokaretina ho 14 863 izay. Niisa 192 ny maty ary 839 ny isan'ireo mbola tsy sitrana tamin'ny faran'io volana io<ref><small>"[https://africacdc.org/download/outbreak-brief-33-covid-19-pandemic-1-september-2020/?ind=1598972030109&filename=DRAFT_AfricaCDC_COVIDBrief_1SEPT20_EN.pdf&wpdmdl=6077&refresh=5f644a65263931600408165 Outbreak brief 33: COVID-19 pandemic – 1 September 2020]". CDC Africa. 1 September 2020. p. 3. Notsidihina tamin' ny 18 Septambra 2020.</small></ref>. Nahatratra 1&nbsp;514 ny olona vaovao nnitondra ny tsimokaretina tamin'ny volana Septambra, ka nampakatra ny isan'ny olona tratran'ny Covid-19 ho 16&nbsp;377 araka ny tarehimarika ôfisialy. Tamin'ny faran'ny volana dia niisa 1&nbsp;009 ny olona mbola tsaboina<ref><small>"[https://apps.who.int/iris/bitstream/handle/10665/335766/SITREP_COVID-19_WHOAFRO_20200930-eng.pdf?sequence=1&isAllowed=y COVID-19 situation update for the WHO African region]" (PDF). World Health Organization. 30 September 2020. p. 4. Notsidihnatamin' ny 5 Oktobra 2020.</small></ref>. ==== Ôktôbra -- Desambra 2020 ==== Nisy tranga 734 vaovao tamin'ny volana Ôktôbra, ka mitotaly 17&nbsp;111 ny olona voan'ny aretina. Ny totalin'ny maty dia tafakatra 244. Miisa 458 ny mbola mararary mafy tamin'ny faran'ny volana<ref><small>"[https://www.who.int/publications/m/item/weekly-epidemiological-update---3-november-2020 COVID-19 weekly epidemiological update]". 3 Novambra 2020. p. 13. Notsidihina tamin' ny 8 Novambra 2020.</small></ref>. Nifarana tamin'ny 18 Ôktôbra 2020 ny hamehana ara-pahasalamana izay nozarazaraina ho 15 andro in-15. Tamin'ny volana Nôvambra dia nisy 230 ny olona mitondra ny tsimokaretina ka nampiakatra ny totaly ho 17&nbsp;341. Niakatra 251 ny isan'ny olona maty. Olona 433 no mbola marary tamin'ny faran'ny volana<ref><small>"[https://africacdc.org/download/outbreak-brief-46-coronavirus-disease-2019-covid-19-pandemic/?ind=1606890369755&filename=FINAL_AfricaCDC_COVIDBrief_1DEC20_EN.pdf&wpdmdl=7110&refresh=5fc855a2160dc1606964642 Outbreak brief 46: Coronavirus disease 2019 (COVID-19) pandemic]". Africa CDC. 1 Desambra 2020. p. 3. Notsidihina tamin' ny 3 Desambra 2020''.''</small></ref>. Tafakatra 16&nbsp;657 ny isan'ny sitrana<ref><small>https://www.agenceecofin.com/sante/2711-82939-covid-19-madagascar-refuse-d-adherer-au-processus-mondial-sur-les-vaccins-et-prefere-miser-sur-ses-remedes-locaux [[http://archive.wikiwix.com/cache/?url=https%3A%2F%2Fwww.agenceecofin.com%2Fsante%2F2711-82939-covid-19-madagascar-refuse-d-adherer-au-processus-mondial-sur-les-vaccins-et-prefere-miser-sur-ses-remedes-locaux tahiry]]</small></ref>. Nisy tranga vaovao miisa 373 tamin'ny volana Desambra ka nahatonga ny fitambaran'ny olona tratran'ilay aretina ho tafakatra 17&nbsp;714 nandritra ny taona 2020. Ny fitambaran'ny olona maty dia 261. Miisa 225 ireo olona mbola tsaboina tamin'ny faran'ny volana Desambra 2020<ref><small>[https://africacdc.org/download/outbreak-brief-50-coronavirus-disease-2019-covid-19-pandemic/?ind=1609429697906&filename=AfricaCDC_COVIDBrief_29DEC20_EN.pdf&wpdmdl=7335&refresh=5ff0f34949e161609626441 "Outbreak brief 50: Coronavirus disease 2019 (COVID-19) pandemic"]. Africa CDC. 29 December 2020. p. 3. Nitsidihina tamin' ny 2 Janoary 2021.</small></ref>. Betsaka ireo olona tsongoim-bolo eto Madagasikara no tratran'ny Covid-19, anisan'izany ny ao amin'ny Antenimiera tamin'ny taona 2020<ref><small>[https://www.agencemalagasydepresse.com/vaovao-samihafa/antenimiera-sy-ny-coronavirus-senatera-14-sy-depiote-11-no-voa/ "Antenimiera sy ny Coronavirus Senatera 14 sy Depiote 11 no voa"], ''Agence Malagasy de Presse.'', 13 Jolay 2020.</small></ref>. Nindaosin'ny fahafatesana ny sasany amin'ny solombavambahoaka sy ny loholona<ref><small>[https://www.bbc.com/afrique/region-53385824 "Madagascar : deux parlementaires morts du Covid-19"], ''BBC News'', 13 Jolay 2020.</small></ref>. Tsy namelany koa ny mpitondra fivavahana (anisan'izany ny filohan'ny [[Fiombonan'ny Fiangonana Kristiana eto Madagasikara|FFKM]] izay niafara tamin'ny fahafatesana <ref><small>[https://lexpress.mg/13/07/2020/eglises-chretiennes-le-coronavirus-emporte-le-leader-de-la-ffkm/ "Eglises chrétiennes - Le corona virus emporte le leader de la FFKM"], ''lexpress.mg'', 13 Jolay 2020.</small></ref>). Ny fanadihadiana nataon'ny [[Institut Pasteur de Madagascar]] sy ny Ministeran'ny Fahasalamana dia nampibaribary tamin'ny volana Desambra 2020 fa ny 40 % n'ny mponina eto [[Madagasikara]] no efa voan'ilay [[virosy]] ka tokony efa tratra ny fananan'ny mponina amin'ny ankapobeny hery fiarovana<ref><small>[https://www.rfi.fr/fr/afrique/20201216-covid-19-%C3%A0-madagascar-r%C3%A9surgence-des-contaminations-mais-un-taux-de-mortalit%C3%A9-faible "Covid-19 à Madagascar résurgence des contaminations mais un taux de mortalité faible"], ''RFI.fr'' ([http://archive.wikiwix.com/cache/?url=https%3A%2F%2Fwww.rfi.fr%2Ffr%2Fafrique%2F20201216-covid-19-%25C3%25A0-madagascar-r%25C3%25A9surgence-des-contaminations-mais-un-taux-de-mortalit%25C3%25A9-faible tahiry])</small></ref>. === Fivoaran'ny aretina Covid-19 nandritra ny taona 2021 === ==== Janoary -- Marsa 2021 ==== Nisy olona miisa 1&nbsp;351 vaovao voan'ny Covid-19 nandritra ny volana Janoary 2021. Tafakatra 19&nbsp;065 noho izany ny isan'ny olona efa tratran'io valanaretina io eto [[Madagasikara]] hatramin'ny nidirany. Ny totalin'ny olona maty dia 281. Mbola nisy 569 ny olona narary tamin'ny faran'ny volana Janoary. Nisy tranga vaovao miisa 766 nandritra ny volana Febroary 2021 ka nampiakatra ho 19&nbsp;831 ny isan'ny olona efa nitondra ilay tsimokaretina. Tafakatra 297 ny totalin'ny maty ary mbola miisa 238 ny isan'ireo mbola tsaboina tamin'ny fiafaran'ny volana<ref><small>[https://africacdc.org/download/outbreak-brief-59-coronavirus-disease-2019-covid-19-pandemic/ "Outbreak brief 59: Coronavirus disease 2019 (COVID-19) pandemic"]. Africa CDC. 2 March 2021. p. 3.</small></ref>. Nisy tranga vaovao miisa 4 865 nandritra ny volana Marsa 2021 ka nampiakatra ho 24&nbsp;696 ny isan'ny olona efa nitondra ilay tsimokaretina. Tafakatra 433 ny totalin'ny maty ary mbola miisa 2&nbsp;131 ny isan'ireo mbola tsaboina tamin'ny fiafaran'ny volana<ref><small>[https://madagascar-tribune.com/Covid-19-Bilan-epidemiologique-26669.html "Covid-19 : Bilan épidémiologique"]. Tribune de Madagascar. 2 April 2021.</small></ref>. ==== Avrily -- Jona 2021 ==== Nisy tranga vaovao miisa 12 318 nandritra ny volana Avrily 2021 ka nampiakatra ho 37&nbsp;014 ny isan'ny olona efa nitondra ilay tsimokaretina. Tafakatra 643 ny totalin'ny maty ary mbola miisa 4&nbsp;801 ny isan'ireo mbola tsaboina tamin'ny fiafaran'ny volana<ref><small>[https://guardian.ng/news/madagascar-cracks-down-on-virus-reporting-rights-group/ "Madagascar cracks down on virus reporting: rights group"] {{Wayback|url=https://guardian.ng/news/madagascar-cracks-down-on-virus-reporting-rights-group/ |date=20210430165110 }}. The Guardian Nigeria. 30 April 2021.</small></ref>. Nahazo fatram-[[Vaksiny Oxford–AstraZeneca|baksiny Oxford–AstraZeneca]] miisa 250&nbsp;000 tamin'ny 8 Mey 2021 avy amin'ny programa [[Covax Facility|COVAX]] ho fiarovana amin'ny aretina Covid-19. Roa andro taorian'izay ny fanombohan'ny fanaovam-bakisiny. Nandritra io volana Mey io dia niisa 4&nbsp;328 ny tranga vaovao ka nampakatra ny totalin'ny tranga voamarina ho 41&nbsp;342. Niakatra 840 ny isan'ny maty. Niisa 140 ny olona mbola notsaboina tamin'ny faran'io volana io<ref><small>[https://africacdc.org/download/outbreak-brief-72-coronavirus-disease-2019-covid-19-pandemic/ "Outbreak brief 72: Coronavirus disease 2019 (COVID-19) pandemic"]. Africa CDC. 1 June 2021. p. 5.</small></ref>. Nandritra ny volana Jona 2021 dia nisy tranga vaovao miisa 42&nbsp;302. Tafakatra 918 ny fitambaran'ny isan'ny maty. Niisa 674 ny olona mbola notsaboina tamin'ny faran'ny volana<ref><small>[https://www.madagascar-tribune.com/Covid-19-Bilan-epidemiologique-26891.html "Covid-19 : Bilan épidémiologique"]. Madagascar Tribune. 2 Juillet 2021.</small> </ref>. ==== Jolay -- Septambra 2021 ==== Nahatratra 433 ny tranga vaovao tamin'ny volana Jolay, ka 42 735 ny fitambaran'ny tranga voamarina. Niakatra ho 947 ny isan'ny maty. Nahatratra 577 ny tranga mavitrika tamin'ny faran'ny volana. Nahatratra 134 ny tranga vaovao tamin'ny volana Aogositra, ka 42,869 ny fitambaran'ny tranga voamarina. Niakatra ho 956 ny isan'ny maty. Nahatratra 619 ny tranga mavitrika tamin'ny faran'ny volana. Nahatratra 728 ny tranga vaovao tamin'ny volana Septambra, ka 43 597 ny fitambaran'ny tranga voamarina. Nitombo ho 960 ny isan'ny maty. Nitombo ho 42 637 ny isan'ny marary sitrana, ka tsy nisy tranga mavitrika tamin'ny faran'ny volana. ==== Ôktôbra -- Desambra 2021 ==== Nahatratra 29 ny tranga vaovao tamin'ny volana Ôktôbra, ka 43 626 ny fitambaran'ny tranga voamarina. Niakatra ho 963 ny isan'ny maty. Nitombo ho 42 663 ny isan'ny marary sitrana, ka tsy nisy tranga mavitrika tamin'ny faran'ny volana. Nahatratra 704 ny tranga vaovao tamin'ny Nôvambra, ka 44 330 ny fitambaran'ny tranga voamarina. Niakatra ho 967 ny isan'ny maty. Nitombo ho 42 915 ny isan'ny marary sitrana, ka 448 ny tranga mavitrika tamin'ny faran'ny volana. Nahatratra 8 104 ny tranga vaovao tamin'ny volana Desambra, ka tafakatra 52 434 ny fitambaran'ny tranga voamarina. Nahatratra 1 067 ny isan'ny maty. Nitombo ho 45 985 ny isan'ny marary sitrana, ka 5 382 ny tranga mavitrika tamin'ny faran'ny volana === Fivoaran'ny aretina Covid-19 nandritra ny taona 2022 === ==== Janoary -- Marsa 2022 ==== ==== Avrily -- Jona 2022 ==== ==== Jolay -- Septambra 2022 ==== ==== Ôktôbra -- Desambra 2022 ==== === Fivoaran'ny aretina Covid 19 nandritra ny taona 2023 === ==== Janoary -- Marsa 2023 ==== ==== Avrily -- Jona 2023 ==== == Jereo koa == === Rohy anatiny === * [[Covid Organics]] * [[Covax Facility]] === Rohy ivelany === * [https://www.madacamp.com/Coronavirus_Madagascar "Coronavirus Madagascar]", MadaCamp.com == Loharano == <references /> [[Sokajy:Covid 19 eto Madagasikara]] lgdydapohsjiiceaidbhimvpbkdfz02 Kisoa 0 278758 1111075 1110041 2025-06-28T15:50:02Z Thelezifor 15140 Namafa sary 1111075 wikitext text/x-wiki [[Sary:Sow_with_piglet.jpg|thumb|263x263px|Kisoavavy sy ny zanany]] Ny '''kisoa''' dia [[biby mampinono]] tsy mifidy zavatra hohanina, biby fiompy, miray, ary misy kitro. '''''Sus domesticus''''' ny anarany amin' ny siansa'''.''' Heverin' ny manam-pahaizana sasany fa zana-karazan' ny ''Sus scrofa'' (ny lambo eoraziana) izy io, fa karazana miavaka kosa amin' ny hafa. Ny kisoa dia nompiana<ref>https://www.sakafo.mg/category/fiompiana-kisoa/</ref> voalohany tany amin'ny [[Neôlitika]], na tany [[Azia Atsinanana]] na tany amin'ny [[Atsinanana Akaiky]]. Rehefa tonga tany Eorôpa ny kisoa dia nifanambady tamin' ny lambo eoraziana, saingy nitazona ny toetrany amin' ny maha biby fiompy azy. Ny kisoa dia ompina indrindra hahazoana [[hena]]. Ny [[Hoditra|hoditry]] ny kisoa dia ampiasaina amin' ny taozavatra. I [[Repoblika Entim-Bahoakan' i Sina|Sina]] no mpamokatra kisoa betsaka indrindra eran-tany, arahin' ny [[Vondrona Eorôpeana]] ary avy eo i [[Etazonia]]. Manodidina ny kisoa miisa1,5 lavitrisa no ompina isan-taona, izay mamokatra hena 120 tapitrisa taonina eo ho eo. Ny sasany dia atao ho biby fiompy an-trano. Ny kisoa dia nisongadina teo tamin' ny kolontsain' ny olombelona hatramin' ny Neôlitika, niseho tamin' ny zavakanto sy literatiora ho an' ny ankizy sy ny olon-dehibe, ary nankalazaina tany amin' ny tanàna toa an' i Bologna noho ny henany. Ny henan' io biby io no be mpihinana indrindra eran' izao tontolo izao na dia voarara aza izany amin' ny [[Mônôteisma|fivavahana mônôteista]] sasany: ny [[jodaisma]] (mivaky kitro ny kisoa nefa tsy mandinika) sy ny [[Silamo|finoana silamo]] ary [[Kristianisma|fiangonana kristiana]] telo ([[adventisma]], [[Fiangonana Ôrtôdôksa Teoahedo Etiôpiana|Fiangonana Ôrtôdôksa Etiôpiana]] ary [[kimbangisma]]). == Jereo koa == * [[Omby]] * [[Soavaly]] * [[Osy]] * [[Ondry]] * [[Boriky]] * [[Rameva]] * [[Lambo]] * [[Alika]] * [[Bitro]] * [[Voalavo]] * [[Totozy]] == Loharano sy fanamarihana == [[Sokajy:Biby mampinono]] [[Sokajy:Kisoa]] [[Sokajy:Fambolena]] f3r508gnxq4opb2pkbvbqmkz9f4dmiu Dragona 0 278871 1111041 1094234 2025-06-28T13:31:35Z Thelezifor 15140 1111041 wikitext text/x-wiki [[Sary:Friedrich-Johann-Justin-Bertuch_Mythical-Creature-Dragon_1806.jpg|thumb|317x317px|dragona]] Ny '''dragona''' dia zavaboary lehibe manana endrika [[bibilava]] na [[androngo]], hita ao amin' ny [[Fedrà|angano]]<nowiki/>n' ny kolontsaina maro maneran-tany. Ny finoana ny dragona dia samy hafa be arakaraka ny faritra, fa ny dragona amin' ny kolontsaina tandrefana hatramin' ny [[Andro Antenatenany]] dia matetika aseho ho manana [[elatra]] sy manana [[tandroka]] ary efa-tongotra misy hoho maranitra, ary afaka mamoaka [[afo]] avy amin' ny vavany. Ny dragona ao amin' ny kolontsaina tatsinanana dia matetika no aseho ho zavaboary miendrika bibilava tsy misy elatra nefa manana tongotra efatra ary manan-tsaina ambony. slg6mh0pznwherd8git2n7q21jmlgbe Fifohazana (kristianisma malagasy) 0 280493 1111030 1084462 2025-06-28T12:48:13Z Thelezifor 15140 1111030 wikitext text/x-wiki [[Sary:Soatanana002.jpg|vignette|357x357px|Ny Fiangonan' ny Mpianatry ny Tompo]] Ny '''fifohazana''' dia hetsika ara-pivavahana ao amin' ny [[Kristianisma eto Madagasikara|kristianisma malagasy]], indrindra ao amin' ny [[Prôtestantisma eto Madagasikara|prôtestanisma]], izay endrika isehoan' ny [[fifohazam-panahy]] eto [[Madagasikara]], naorin' ny teratany malagasy, namorona fikambanana (ao anatin' ny fiangonana na fiangonana mahaleo tena), manan-tanjona ny hitory ny anaran' i [[Jesoa]] na [[Jesoa|Jesosy]] amin' ny [[Malagasy (vahoaka)|Malagasy]] mbola mandala ny [[Fivavahan-drazana malagasy|fivavahan-drazana]] ho lasa Kristiana sy amin' ny Kristiana malagasy izay heveriny fa manao fivavahana mandeha am-pahazarana ("matory"). Izany fitoriana ny anaran' i Jesoa na Jesosy izany dia tanterahina amin' ny alalan' ny [[toriteny]], ny asa toy ny [[fametrahan-tanana]] sy ny [[Famoahana fanahy ratsy|fandroahana demonia]], ary torohevitra sy vavaka atao hankahery izay manatona ny fifohazana. Malaza eo amin' ny tantaran' ny fifohazana prôtestanta eto Madagasikara ny "raiamandreny" mpanorina toa an' i [[Rainisoalambo]] (mpanorina ny [[fifohazana Soatanàna]]) sy i [[Ravelonjanahary]] (mpanorina ny [[fifohazana Manolotrony]]) sy i [[Volahavana Germaine]] (mpanorina ny [[fifohazana Ankaramalaza]]), izay samy "mpanompo sampy" niova ho Kristiana, ary i [[Rakotozandry Daniel]] (izay efa Kristiana hatramin' ny fahazazany, mpanorina ny [[fifohazana Farihimena]]). Amin' ireo raiamandreny efatra mitondra ny toby lehibe ireo dia Rakotozandry Daniel irery ihany no efa [[pastora]] no lasa mpanorina fifohazana. Atao hoe "[[Mpiandry (fifohazana)|mpiandry]]" ny olona voahosotra manokana ao amin' ny fifohazana ary "[[tobim-pifohazana]]" na "toby masina" (hafohezina amin' ny hoe "toby" fotsiny) ny tanàna na ampahan-tanàna manokana iasan' ny fifohazana andavanandro ka andraisana ireo izay mila fampaherezana maharitra sy ny marary ara-batana na ara-panahy izay mila [[Fahasitranana mahagaga|fanasitranana]]. Manampy ara-tsôsialy ny fianakaviana sahirana manatona toby koa ny fifohazana. Manana fitsipika manokana ara-pivavahana sy ara-piarahamonina sy ara-pahasalamana amam-pahadiovana mifehy ny mponina ao aminy sy ny mpitsidika ny toby. Sampana ao amin' ny fiangonana misy azy ny fifohazana mirafitra amin' ny [[Fiombonan' ny Fiangonana Protestanta eto Madagasikara]] (FFPM) sy amin' ny fiangonana prôtestanta sasany tsy ao anatin' ity fiombonana ity, nefa misy koa ny fifohazana izay tsy fikambanana anaty fiangonana fa fiangonana mahaleo tena tanteraka. == Tantara == === Fahaterahan' ny fifohazana === [[Sary:Soatanana 001.jpg|vignette|272x272px|Soatanàna]] ==== Zava-misy manodidina ==== Tamin' ny taona 1883 dia efa nanomboka niatrika ady amin' i [[Frantsa]] ny tafika tao amin' ny [[Fanjakan' Imerina]], izay nantsoina hoe "Fanjakan' i Madagasikara" tamin' izany fotoana izany. Resy ny tafika merina tamin' ny taona 1986 ka niandry izay hataon' ny Vazaha nahazo fahefana ny [[Kristianisma eto Madagasikara|Kristiana malagasy]] mbamin' ny misiônera ary ny Malagasy hafa rehetra. Nankahery ara-panahy ny mpino prôtestanta ny fiorenan' ny [[Fifohazana Soatanàna|tobim-pifohazan' i Soatanàna]] notarihin' i [[Rainisoalambo]] tamin' ny taona 1894. ==== I Rainisoalambo sy ny fiorenan' ny fifohazana Soatanàna ==== [[Sary:Rainisoalambo 02.jpg|vignette|247x247px|[[Rainisoalambo]]]] Niely tamin' ny faritra misy ny [[Betsileo]] ny fivavahana nentin' ny misiôna britanika ([[London Missionary Society|''London Missionary Society'']] - LMS). Mpanaraka ny [[Fivavahan-drazana malagasy|fivavahan-drazana]] i [[Rainisoalambo]] sady nisahana ny asan' ny mpiambina andriana (atao hoe "marambasia"). Natao [[batisa]] anefa izy rehefa tsy nahita fahombiazana ara-bola tamin' izany andraikiny izany sady tonga [[katekista]] taty aoriana. Tsy nanary ny [[Ody|odiny]] anefa izy na dia efa kristiana. Indray andro dia narary mafy i Rainisoalambo ka tamin’ ny alin' ny 14 Ôktôbra 1894, dia nanao vavaka fifonana tamin' Andriamanitra izy. Taorian' izany vavaka izany dia nahita fahazavana lehibe sy lehilahy miakanjo fotsy lava teo akaikiny, izay nampanary ny odiny mba hahasitrana azy, izy. Ninoany fa i [[Jesoa]] izany lehilahy izany. Nitsangana Rainisoalambo ka nandoro ny odiny ka sitrana izy tamin' iny alina iny ihany. Nony maraina ny andro dia naleviny ny sisa tsy may tamin' ny ody. Nanomboka teo ny niovany fo hitory ny [[Filazantsara]] sy nananganany ny fifohazana. === Fiorenan' ny fifohazana Manolotrony sy Ankaramalaza ary Farihimena === Niorina ny tobim-pifohazam-panahy tamin' ny taona 1927 tao [[Manolotrony]] notarihin-d[[Ravelonjanahary]]. Niorina ny tobim-pifohazam-panahy tamin' ny taona 1942 tao [[Ankaramalaza]] notarihin' i [[Volahavana Germaine]] (na [[Volahavana Germaine|Nenilava]]). Nankahery ara-panahy ny mpino prôtestanta ny fiorenan' ny tobim-pifohazan' i [[Farihimena]] tamin' ny taona 1946, izay notarihin-d[[Rakotozandry Daniel]]. ==== Ravelonjanahary ==== Notezaina tao amin' ny fiangonana naorin' ny [[London Missionary Society|''London Missionary Society'']] i [[Ravelonjanahary]]. Toa an' i [[Rainisoalambo]] dia nanana [[ody]] izy. Nilaza ho nisehoan’ i [[Jesoa]] matetitetika tao an-tanàna sy tany an-tsaha izy tamin' ny fahenimpolo taonany. Nahita zavatra mamirapiratra izy indray hariva sady nahare feo nanasa azy mba hijery ny rantsan-tanany folo izay nisy ny soratry ny [[Didy Folo|Didy folo]], sady nampanantena azy fa izay rehetra mino an' Andriamanitra noho ny teny izay hambarany dia ho [[Fahasitranana mahagaga|sitrana]] amin' ny alalan' ny [[fametrahan-tanana]]. Lazaina fa "[[Fahafatesana|maty]]" nandritra ny enina andro izy ka "[[Fitsanganan-ko velona (kristianisma)|nitsangana]]" tamin' ny andro fahafito; [[FIakarana any an-danitra|nakarina any an-danitra]] ny [[Fanahin' ny vatana|fanahiny]] ary nomena fanahy hafa izy mba tsy hahafaty azy. Voalaza koa fa tsy nisakafo izy nandritra ny telo volana fa nisotro rano mangatsiaka fotsiny tamin' ny fotoana nampinarana azy tany an-danitra. Nisy fotoana "nahafatesany" mandritra ny telo andro hafa indray nefa nitsangan-ko velona ihany. Betsaka ny fahagagana nataony, toy ny fanasitranana. ==== Volahavana Germaine ==== [[Sary:Volahavana_Germaine.jpg|vignette|158x158px|Volahavana Germaine na Nenilava]] Notezaina tao amin' ny [[Loteranisma eto Madagasikara|Fiangonana loterana]] i [[Volahavana Germaine|Volahavana]] izay antsoina hoe Nenilava. Vao folo taona monja izy dia nandre feo niantso azy isaky ny amin' ny mitataovovonana. Nanonofy matetika mahita olona ranjanana nanasa ny tongony izy. Nanambady [[katekista]] izy rehefa feno 17 taona. Taty aoriana dia nentin' Andriamanitra tamin' ny alalan' ny [[Tsindrimandry (fivavahana)|tsindrimandry]] tany an-danitra izy, naseho azy ny hiran-danitra sy hiakiakan' ny olona very any amin' ny [[afobe]]. Nanasitrana zazavavy [[Demony|demôniaka]] izy tamin' ny 01 Aogostra 1941; izany no [[fahagagana]] voalohany nataony, ka io no daty tsarovana isan-taona ho an' ny [[Tobilehibe Ankaramalaza|toby Ankaramalaza]]. Voalaza koa fa nampianarin' i Jesoa [[Fiteny tsy fantatra|teny tsy fantatra]] izy mba hahaizany ny [[Soratra Masina]]. Natokana tany Ankaramalaza i Nenilava tamin' ny 1 sy 2 Aogositra 1983, ka ankanjo miavaka araka ny toro-marika nomen' Andriamanitra azy no nanjairana ny akanjo<ref><small>Taty aoriana dia tsy nantsoina hoe "fanokanana" izany fa novana anarana hoe "fanehoam-panolanana" mba tsy hanaovana azy hoe nanao ny asan' ny mpiandry talohan'ny nanokanana azy, satria nolazaina taty aoriana fa efa vita tokan' i Jesosy tany an-danitra izy.</small></ref>. Maro ny fahagagana nataony. ==== Rakotozandry Daniel ==== [[Sary:Rakotozandry Daniel1.jpg|vignette|[[Rakotozandry Daniel]]]] Pastora no asan-d[[Rakotozandry Daniel]]. Taizan' aretina hatry ny fahazazany izy, torantorana matetika. Nitantara izy fa nandritra ny fahatoranany dia nahita olona miakanjo fotsy lava nijoro teo anilany izay niteny taminy fa ho sitrana izy raha matoky an' io olona io. Ninoany fa i [[Jesoa]] io olona io. Nanaiky ny teniny izy sitrana taorian' izay raha saika handevina azy ny olona izay nihevitra azy fa efa maty. Indray andro dia nanasitrana zaza iray izay saiky hositranin' ny [[ombiasy]] tsy nahomby izy. Nahafantatra ny [[fahotana]] nafenin' ny olona Rakotozandry Daniel. Nanao fampianarana sy [[fahagagana]] maro koa izy. == Ny fifohazana sy ny fiangonana == Misy karazany roa ny fifandraisan' ny fifohazana amin' ny fiangonana, dia ny fifohazana sampana ao amin' ny fiangonana sy ny fiangonana fifohazana. === Fifohazana sampam-piangonana === Ny fifohazana mirafitra amin' ny fiangonana dia tsy fiangonana mahaleo tena fa sampana ao amin' ny fiangonana, izany hoe fikambanana ao anatin' ny fiangonana, manaja ny foto-pinoan' ilay fiangonana sy ny fitsipika ary ny rafitra ao aminy. Toy izany ireo fifohazana efatra ao amin' ny [[Fiombonan' ny Fiangonana Protestanta eto Madagasikara]] (izay iombonan' ny [[Fiangonana Loterana Malagasy]] - FLM sy ny [[Fiangonan' i Jesoa Kristy eto Madagasikara]] - FJKM), dia ny [[fifohazana Soatanàna]] (miankina amin' ny FLM) ny [[fifohazana Manolotrony]] (miankina amin' ny FJKM), ny [[fifohazana Ankaramalaza]] (miankina amin' ny FLM) ary ny [[fifohazana Farihimena]] (miankina amin' ny FLM). Atao hoe [[Firaisan' ny Fifohazana Loterana]] (FiFiL) ny fifohazana mirafitra amin' ny FLM, fa [[Sampana Fifohazana FJKM]] kosa ny mirafitra amin' ny FJKM. Manana ny sampana fifohazana ao aminy koa ny fiangonana lazaina hoe "[[Fiangonana zandriny|zandriny]]" niala tamin' ny fiangonana tranainy, ka anisan' izany ny [[Fiangonana Protestanta Vaovao eto Madagasikara]] (FPVM). Na dia milaza aza ny mpitondra fivavahana sy ny tomponandraikitry ny fifohazana amin' ireo fiangonana ireo fa "fiangonam-pifohazana" ny fiangonany dia tsy toy izany ny zava-misy eo amin' ny mpino: ao ireo izay manatrika ny fotoam-pifohazana sady mavitrika ao amin' ny sampana fifohazana na dia tsy mpiandry aza, nefa ao koa ireo izay tsy dia miraika firy amin' izany. Na ny mpitondra fivavahana ao aza misy ny tsy dia mahazoazo io sampana io, noho ny antony samihafa, nefa tsy maintsy mandray anjara amin' ny fampandrosoana azy amin' ny alalan' ny fampianarana ny mpiomana ho mpiandry sy ny fanatrehana ny fivorian' ny fifohazana ao amin' ny fari-piadidiany. Izany fandraisan' ny mpitondra fiangonana ny fifohazana izany dia efa nisy hatramin' ny niantombohan' io hetsika io teto [[Madagasikara]], teo amin' ireo misiônera. === Fiangonana fifohazana === Misy koa ny fifohazana izay fiangonana mahaleo tena mihitsy fa tsy sampana ao amin' ny fiangonana. Anisan' izany ny [[Fiangonana Fifohazam-Panahy Loterana Malagasy]], ny [[Fiangonana Protestanta Vaovao eto Madagasikara]], ny [[Fiangonana Kristianina Fifohazana eto Madagasikara]], ny [[Fiangonan' ny Fifohazan' ny Mpianatry ny Tompo|Fiangonan' ny Fifohazan' ny Mpianatry ny Tompo]], ny [[Fiangonan' ny Fifohazam-Panahy Malagasy|Fiangonan' ny Fifohazam-Panahy Malagasy]], sy ny maro hafa. Ireto fiangonana ireto matetika niforona vokatry fialàny tsy ho isan' ny fiangonana ao amin' ny FFPM (ny [[Fiangonana Loterana Malagasy]] sy ny [[Fiangonan' i Jesoa Kristy eto Madagasikara]]) noho ny disadisa momba ny rafitra sy ny fandaminana na noho ny fanao sy ny fampianarana tsy mitovy. Ny mpanorina azy ireo dia pastora na mpiandry voatokana sy natao [[ôrdinasiôna]] tao amin' ny fiangonana nialany. Amin' ireto fiangonana ireto dia matetika tsy miavaka ny fiangonana sy ny fifohazana fa zavatra tokana, ary tsy maintsy miaina an' izany amim-paharesen-dahatra ny mpino ao aminy. == Jereo koa == * '''Ao amin' ny Eglizy Katôlika''': [[Fihavaozana karismatika katôlika]] * '''Mpanorina fifohazana eto Madagasikara:''' [[Rainisoalambo]] - [[Ravelonjanahary]] - [[Rakotozandry Daniel]] - [[Volahavana Germaine]] * '''Tobilehibe efatra malaza eto Madagasikara''': dia ny [[Tobilehibe Soatanàna]] ([[Fifohazana Soatanàna]]), ny [[Tobilehibe Manolotrony]] ([[Fifohazana Manolotrony]]), ny [[Tobilehibe Farihimena]] ([[Fifohazana Farihimena]]) ary ny [[Tobilehibe Ankaramalaza]] ([[Fifohazana Ankaramalaza]]). * '''Fifohazam-panahy maneran-tany:''' [[Fifohazam-panahy]] - [[Fifohazam-panahy lehibe]] - [[Fifohazam-panahy lehibe voalohany]] - [[Fifohazam-panahy lehibe faharoa]] - [[Fifohazam-panahy lehibe fahatelo]] - [[Fiangonana kristiana afrikana tsy miankina]] * '''Fiangonana fifohazana eto Madagasikara:''' [[Fiangonana Fifohazam-Panahy Loterana Malagasy]] - [[Fiangonana Fifohazana Soatanana Malagasy]] * '''Fanao ao amin' ny fifohazana malagasy:''' [[Fametrahan-tanana]] - [[Fanasana tongotra]] - [[Fandroahana demonia ao amin' ny kristianisma|Fandroahana demonia]] - [[Zafindraony (hira)|Zafindraony]] * '''Samihafa:''' [[Faminaniana]] - [[Nofy]] - [[Fanambaràna ny hevitry ny nofy]] - [[Tsindrimandry (fivavahana)|Tsindrimandry]] - [[Asa fisoronana]] - [[Asam-pisoronan' ny mino rehetra|Mpisorona ny mino rehetra]] - [[Fiteny tsy fantatra]] - [[Sekta]] - [[Fiangonana zandriny]] - [[pietisma]] - [[Kimpa Vita]] - [[Simon Kimbangu]] - [[William Wade Harris]] - [[Fiangonana kristiana afrikana tsy miankina]] == Azo anovozan-kevitra == === Boky === * Augustin R. S., ''Volahavana Germaine'', Trano Printy Loterana, Antananarivo, 1986. * Fagereng Edwin sy Rakotomamonjy Marline, ''Ny Tantaran' ny Firenena Malagasy'', Edisiona Salohy, Antananarivo, 1963. * François R. Z., ''Fifohazana Manolotrony'', Fianarantsoa, 1988. * Louise R. N. V., ''Ankaramalaza: un centre religieux en milieu rural'', Université d'Antananarivo, 1985. * Noeline R., ''Soatanàna sy ny riba fifohazana'', Université d'Antananarivo, 1987 * Rabehatonina James, ''Tantaran' ny fifohazana eto Madagasikara 1894 - 1990'', Trano Printy Fiangonana Loterana Malagasy * Thunem, Adolf & Rasamoela, Joela, ''Ny tantaran’ ny Fifohazana eto Madagasikara'', Antananarivo: Trano Printy Fiangonana Loterana Malagasy, p. 5‑96 (1<sup>re</sup> édition 1934). *Tobilehibe Ankaramalaza, ''Foto-pampianarana momba ny asan' ny mpiandry'', 1997. *Austnaberg, Hans, ''Shepherds and Demons. A Study of Exorcism as Practised and Understood by Shepherds in the Malagasy Lutheran Church'', New York: Peter Lang. 2008. *Campbell, Gwyn, “Crisis of Faith and Colonial Conquest. The Impact of Famine and Disease in Late Nineteenth-Century Madagascar”, ''Cahiers d’études africaines'', 1992, vol. 32, n<sup>o</sup> 127, p. 409‑453. *Escande, Élisée, ''les Disciples du seigneur : un mouvement d’évangélisation indigène à Madagascar'', Paris : Société des missions évangéliques. 1926 *Jacquier‑Dubourdieu, Lucile, « Représentation de l’esclavage et conversion : un aspect du mouvement du réveil à Madagascar », ''Cahiers sciences humaines'', 1996, vol. 32, n<sup>o</sup> 3, p. 597‑610. *Jacquier‑Dubourdieu, Lucile, « Soatanàna, une nouvelle Jérusalem en pays betsileo », ''Géographie et cultures'', 2000, n<sup>o</sup> 33, p. 89‑112. *Rasolondraibe, Seth Andriamanalina, ''le Ministère de «'' ''berger'' ''» dans les Églises protestantes de Madagascar (de la fin du xix<sup>e</sup> siècle à nos jours). Tensions et compromis entre mouvements de Réveil, institutions protestantes et religions traditionnelles'', Thèse de doctorat sous la direction de Jean‑Paul Willaime, Paris : EPHE, 2010 *Félicité Rafarasoa, “''Fifohazana, le mouvement de réveil''", mémoire de fin d’étude, SETELA, Centre de formation pour les Laïques, promotion 2001-2002. *Lucile Jacquier DuBourdieu, “Le rôle du piétisme norvégien dans l’élaboration d’un christianisme autochtone en milieu rural betsileo à la fin du 19è siècle : le cas du réveil de Rainisoalambo” in ''Cahiers des Sciences Humaines'', Office de la recherche scientifique et technique outre-mer (Bondy, France), 1996. *Seth Andriamanalina Rasolondraibe, ''Le ministere de «berger » dans les Eglilses protestantes de Madagascar, Fifohazana et Réforme dans le protestantisme'' === Rohy ivelany === *Olivia Legrip‑Randriambelo, "[https://journals.openedition.org/clo/3035 Le prophète et la souveraine. Utilisation des récits biographiques de figures historiques par les guérisseurs betsileo (Madagascar)]", ''journals.openedition.org'' *Olivia Legrip-Randriambelo, "[https://www.cairn.info/revue-politique-africaine-2020-1-page-111.html Des démons et des fous à Madagascar : cacher, exorciser, montrer]", https://www.cairn.info/ *"[https://fifohazana-fpma.org/index.php/celebrity-news/162-ny-mpiandry-le-berger Ny mpiandry]", ''fifohazana-fpma.or'' == Loharano sy fanamarihana == 0u9og6r07dm7z19izu2xwc34v0qz8up 1111031 1111030 2025-06-28T12:50:40Z Thelezifor 15140 1111031 wikitext text/x-wiki [[Sary:Soatanana002.jpg|vignette|357x357px|Ny Fiangonan' ny Mpianatry ny Tompo]] Ny '''fifohazana''' dia hetsika ara-pivavahana ao amin' ny [[Kristianisma eto Madagasikara|kristianisma malagasy]], indrindra ao amin' ny [[Prôtestantisma eto Madagasikara|prôtestanisma]], izay endrika isehoan' ny [[fifohazam-panahy]] eto [[Madagasikara]], naorin' ny teratany malagasy, namorona fikambanana (ao anatin' ny fiangonana na fiangonana mahaleo tena), manan-tanjona ny hitory ny anaran' i [[Jesoa]] na [[Jesoa|Jesosy]] amin' ny [[Malagasy (vahoaka)|Malagasy]] mbola mandala ny [[Fivavahan-drazana malagasy|fivavahan-drazana]] ho lasa Kristiana sy amin' ny Kristiana malagasy izay heveriny fa manao fivavahana mandeha am-pahazarana ("matory"). Izany fitoriana ny anaran' i Jesoa na Jesosy izany dia tanterahina amin' ny alalan' ny [[toriteny]], ny asa toy ny [[fametrahan-tanana]] sy ny [[Famoahana fanahy ratsy|fandroahana demonia]], ary torohevitra sy vavaka atao hankahery izay manatona ny fifohazana. Malaza eo amin' ny tantaran' ny fifohazana prôtestanta eto Madagasikara ny "raiamandreny" mpanorina toa an' i [[Rainisoalambo]] (mpanorina ny [[fifohazana Soatanàna]]) sy i [[Ravelonjanahary]] (mpanorina ny [[fifohazana Manolotrony]]) sy i [[Volahavana Germaine]] (mpanorina ny [[fifohazana Ankaramalaza]]), izay samy "mpanompo sampy" niova ho Kristiana, ary i [[Rakotozandry Daniel]] (izay efa Kristiana hatramin' ny fahazazany, mpanorina ny [[fifohazana Farihimena]]). Amin' ireo raiamandreny efatra mitondra ny toby lehibe ireo dia Rakotozandry Daniel irery ihany no efa [[pastora]] no lasa mpanorina fifohazana. Atao hoe "[[Mpiandry (fifohazana)|mpiandry]]" ny olona voahosotra manokana ao amin' ny fifohazana ary "[[tobim-pifohazana]]" na "toby masina" (hafohezina amin' ny hoe "toby" fotsiny) ny tanàna na ampahan-tanàna manokana iasan' ny fifohazana andavanandro ka andraisana ireo izay mila fampaherezana maharitra sy ny marary ara-batana na ara-panahy izay mila [[Fahasitranana mahagaga|fanasitranana]]. Manampy ara-tsôsialy ny fianakaviana sahirana manatona toby koa ny fifohazana. Manana fitsipika manokana ara-pivavahana sy ara-piarahamonina sy ara-pahasalamana amam-pahadiovana mifehy ny mponina ao aminy sy ny mpitsidika ny toby. Sampana ao amin' ny fiangonana misy azy ny fifohazana mirafitra amin' ny [[Fiombonan' ny Fiangonana Protestanta eto Madagasikara]] (FFPM) sy amin' ny fiangonana prôtestanta sasany tsy ao anatin' ity fiombonana ity, nefa misy koa ny fifohazana izay tsy fikambanana anaty fiangonana fa fiangonana mahaleo tena tanteraka. == Tantara == === Fahaterahan' ny fifohazana === [[Sary:Soatanana 001.jpg|vignette|272x272px|Soatanàna]] ==== Zava-misy manodidina ==== Tamin' ny taona 1883 dia efa nanomboka niatrika ady amin' i [[Frantsa]] ny tafika tao amin' ny [[Fanjakan' Imerina]], izay nantsoina hoe "Fanjakan' i Madagasikara" tamin' izany fotoana izany. Resy ny tafika merina tamin' ny taona 1986 ka niandry izay hataon' ny Vazaha nahazo fahefana ny [[Kristianisma eto Madagasikara|Kristiana malagasy]] mbamin' ny misiônera ary ny Malagasy hafa rehetra. Nankahery ara-panahy ny mpino prôtestanta ny fiorenan' ny [[Fifohazana Soatanàna|tobim-pifohazan' i Soatanàna]] notarihin' i [[Rainisoalambo]] tamin' ny taona 1894. ==== I Rainisoalambo sy ny fiorenan' ny fifohazana Soatanàna ==== [[Sary:Rainisoalambo 02.jpg|vignette|247x247px|[[Rainisoalambo]]]] Niely tamin' ny faritra misy ny [[Betsileo]] ny fivavahana nentin' ny misiôna britanika ([[London Missionary Society|''London Missionary Society'']] - LMS). Mpanaraka ny [[Fivavahan-drazana malagasy|fivavahan-drazana]] i [[Rainisoalambo]] sady nisahana ny asan' ny mpiambina andriana (atao hoe "marambasia"). Natao [[batisa]] anefa izy rehefa tsy nahita fahombiazana ara-bola tamin' izany andraikiny izany sady tonga [[katekista]] taty aoriana. Tsy nanary ny [[Ody|odiny]] anefa izy na dia efa kristiana. Indray andro dia narary mafy i Rainisoalambo ka tamin’ ny alin' ny 14 Ôktôbra 1894, dia nanao vavaka fifonana tamin' Andriamanitra izy. Taorian' izany vavaka izany dia nahita fahazavana lehibe sy lehilahy miakanjo fotsy lava teo akaikiny, izay nampanary ny odiny mba hahasitrana azy, izy. Ninoany fa i [[Jesoa]] izany lehilahy izany. Nitsangana Rainisoalambo ka nandoro ny odiny ka sitrana izy tamin' iny alina iny ihany. Nony maraina ny andro dia naleviny ny sisa tsy may tamin' ny ody. Nanomboka teo ny niovany fo hitory ny [[Filazantsara]] sy nananganany ny fifohazana. === Fiorenan' ny fifohazana Manolotrony sy Ankaramalaza ary Farihimena === Niorina ny tobim-pifohazam-panahy tamin' ny taona 1927 tao [[Manolotrony]] notarihin-d[[Ravelonjanahary]]. Niorina ny tobim-pifohazam-panahy tamin' ny taona 1942 tao [[Ankaramalaza]] notarihin' i [[Volahavana Germaine]] (na [[Volahavana Germaine|Nenilava]]). Nankahery ara-panahy ny mpino prôtestanta ny fiorenan' ny tobim-pifohazan' i [[Farihimena]] tamin' ny taona 1946, izay notarihin-d[[Rakotozandry Daniel]]. ==== Ravelonjanahary ==== Notezaina tao amin' ny fiangonana naorin' ny [[London Missionary Society|''London Missionary Society'']] i [[Ravelonjanahary]]. Toa an' i [[Rainisoalambo]] dia nanana [[ody]] izy. Nilaza ho nisehoan’ i [[Jesoa]] matetitetika tao an-tanàna sy tany an-tsaha izy tamin' ny fahenimpolo taonany. Nahita zavatra mamirapiratra izy indray hariva sady nahare feo nanasa azy mba hijery ny rantsan-tanany folo izay nisy ny soratry ny [[Didy Folo|Didy folo]], sady nampanantena azy fa izay rehetra mino an' Andriamanitra noho ny teny izay hambarany dia ho [[Fahasitranana mahagaga|sitrana]] amin' ny alalan' ny [[fametrahan-tanana]]. Lazaina fa "[[Fahafatesana|maty]]" nandritra ny enina andro izy ka "[[Fitsanganan-ko velona (kristianisma)|nitsangana]]" tamin' ny andro fahafito; [[FIakarana any an-danitra|nakarina any an-danitra]] ny [[Fanahin' ny vatana|fanahiny]] ary nomena fanahy hafa izy mba tsy hahafaty azy. Voalaza koa fa tsy nisakafo izy nandritra ny telo volana fa nisotro rano mangatsiaka fotsiny tamin' ny fotoana nampinarana azy tany an-danitra. Nisy fotoana "nahafatesany" mandritra ny telo andro hafa indray nefa nitsangan-ko velona ihany. Betsaka ny fahagagana nataony, toy ny fanasitranana. ==== Volahavana Germaine ==== [[Sary:Volahavana_Germaine.jpg|vignette|158x158px|Volahavana Germaine na Nenilava]] Notezaina tao amin' ny [[Loteranisma eto Madagasikara|Fiangonana loterana]] i [[Volahavana Germaine|Volahavana]] izay antsoina hoe Nenilava. Vao folo taona monja izy dia nandre feo niantso azy isaky ny amin' ny mitataovovonana. Nanonofy matetika mahita olona ranjanana nanasa ny tongony izy. Nanambady [[katekista]] izy rehefa feno 17 taona. Taty aoriana dia nentin' Andriamanitra tamin' ny alalan' ny [[Tsindrimandry (fivavahana)|tsindrimandry]] tany an-danitra izy, naseho azy ny hiran-danitra sy hiakiakan' ny olona very any amin' ny [[afobe]]. Nanasitrana zazavavy [[Demony|demôniaka]] izy tamin' ny 01 Aogostra 1941; izany no [[fahagagana]] voalohany nataony, ka io no daty tsarovana isan-taona ho an' ny [[Tobilehibe Ankaramalaza|toby Ankaramalaza]]. Voalaza koa fa nampianarin' i Jesoa [[Fiteny tsy fantatra|teny tsy fantatra]] izy mba hahaizany ny [[Soratra Masina]]. Natokana tany Ankaramalaza i Nenilava tamin' ny 1 sy 2 Aogositra 1983, ka ankanjo miavaka araka ny toro-marika nomen' Andriamanitra azy no nanjairana ny akanjo<ref><small>Taty aoriana dia tsy nantsoina hoe "fanokanana" izany fa novana anarana hoe "fanehoam-panolanana" mba tsy hanaovana azy hoe nanao ny asan' ny mpiandry talohan'ny nanokanana azy, satria nolazaina taty aoriana fa efa vita tokan' i Jesosy tany an-danitra izy.</small></ref>. Maro ny fahagagana nataony. ==== Rakotozandry Daniel ==== [[Sary:Rakotozandry Daniel1.jpg|vignette|[[Rakotozandry Daniel]]]] Pastora no asan-d[[Rakotozandry Daniel]]. Taizan' aretina hatry ny fahazazany izy, torantorana matetika. Nitantara izy fa nandritra ny fahatoranany dia nahita olona miakanjo fotsy lava nijoro teo anilany izay niteny taminy fa ho sitrana izy raha matoky an' io olona io. Ninoany fa i [[Jesoa]] io olona io. Nanaiky ny teniny izy sitrana taorian' izay raha saika handevina azy ny olona izay nihevitra azy fa efa maty. Indray andro dia nanasitrana zaza iray izay saiky hositranin' ny [[ombiasy]] tsy nahomby izy. Nahafantatra ny [[fahotana]] nafenin' ny olona Rakotozandry Daniel. Nanao fampianarana sy [[fahagagana]] maro koa izy. == Ny fifohazana sy ny fiangonana == Misy karazany roa ny fifandraisan' ny fifohazana amin' ny fiangonana, dia ny fifohazana sampana ao amin' ny fiangonana sy ny fiangonana fifohazana. === Fifohazana sampam-piangonana === Ny fifohazana mirafitra amin' ny fiangonana dia tsy fiangonana mahaleo tena fa sampana ao amin' ny fiangonana, izany hoe fikambanana ao anatin' ny fiangonana, manaja ny foto-pinoan' ilay fiangonana sy ny fitsipika ary ny rafitra ao aminy. Toy izany ireo fifohazana efatra ao amin' ny [[Fiombonan' ny Fiangonana Protestanta eto Madagasikara]] (izay iombonan' ny [[Fiangonana Loterana Malagasy]] - FLM sy ny [[Fiangonan' i Jesoa Kristy eto Madagasikara]] - FJKM), dia ny [[fifohazana Soatanàna]] (miankina amin' ny FLM) ny [[fifohazana Manolotrony]] (miankina amin' ny FJKM), ny [[fifohazana Ankaramalaza]] (miankina amin' ny FLM) ary ny [[fifohazana Farihimena]] (miankina amin' ny FLM). Atao hoe [[Firaisan' ny Fifohazana Loterana]] (FiFiL) ny fifohazana mirafitra amin' ny FLM, fa [[Sampana Fifohazana FJKM]] kosa ny mirafitra amin' ny FJKM. Manana ny sampana fifohazana ao aminy koa ny fiangonana lazaina hoe "[[Fiangonana zandriny|zandriny]]" niala tamin' ny fiangonana tranainy, ka anisan' izany ny [[Fiangonana Protestanta Vaovao eto Madagasikara]] (FPVM). Na dia milaza aza ny mpitondra fivavahana sy ny tomponandraikitry ny fifohazana amin' ireo fiangonana ireo fa "fiangonam-pifohazana" ny fiangonany dia tsy toy izany ny zava-misy eo amin' ny mpino: ao ireo izay manatrika ny fotoam-pifohazana sady mavitrika ao amin' ny sampana fifohazana na dia tsy mpiandry aza, nefa ao koa ireo izay tsy dia miraika firy amin' izany. Na ny mpitondra fivavahana ao aza misy ny tsy dia mahazoazo io sampana io, noho ny antony samihafa, nefa tsy maintsy mandray anjara amin' ny fampandrosoana azy amin' ny alalan' ny fampianarana ny mpiomana ho mpiandry sy ny fanatrehana ny fivorian' ny fifohazana ao amin' ny fari-piadidiany. Izany fandraisan' ny mpitondra fiangonana ny fifohazana izany dia efa nisy hatramin' ny niantombohan' io hetsika io teto [[Madagasikara]], teo amin' ireo misiônera. === Fiangonana fifohazana === Misy koa ny fifohazana izay fiangonana mahaleo tena mihitsy fa tsy sampana ao amin' ny fiangonana. Anisan' izany ny [[Fiangonana Fifohazam-Panahy Loterana Malagasy]], ny [[Fiangonana Protestanta Vaovao eto Madagasikara]], ny [[Fiangonana Kristianina Fifohazana eto Madagasikara]], ny [[Fiangonan' ny Fifohazan' ny Mpianatry ny Tompo|Fiangonan' ny Fifohazan' ny Mpianatry ny Tompo]], ny [[Fiangonan' ny Fifohazam-Panahy Malagasy|Fiangonan' ny Fifohazam-Panahy Malagasy]], sy ny maro hafa. Ireto fiangonana ireto matetika niforona vokatry fialàny tsy ho isan' ny fiangonana ao amin' ny FFPM (ny [[Fiangonana Loterana Malagasy]] sy ny [[Fiangonan' i Jesoa Kristy eto Madagasikara]]) noho ny disadisa momba ny rafitra sy ny fandaminana na noho ny fanao sy ny fampianarana tsy mitovy. Ny mpanorina azy ireo dia pastora na mpiandry voatokana sy natao [[ôrdinasiôna]] tao amin' ny fiangonana nialany. Amin' ireto fiangonana ireto dia matetika tsy miavaka ny fiangonana sy ny fifohazana fa zavatra tokana, ary tsy maintsy miaina an' izany amim-paharesen-dahatra ny mpino ao aminy. == Jereo koa == * '''Ao amin' ny Eglizy Katôlika''': [[Fihavaozana karismatika katôlika]] * '''Mpanorina fifohazana eto Madagasikara:''' [[Rainisoalambo]] - [[Ravelonjanahary]] - [[Rakotozandry Daniel]] - [[Volahavana Germaine]] * '''Tobilehibe efatra malaza eto Madagasikara''': dia ny [[Tobilehibe Soatanàna]] ([[Fifohazana Soatanàna]]), ny [[Tobilehibe Manolotrony]] ([[Fifohazana Manolotrony]]), ny [[Tobilehibe Farihimena]] ([[Fifohazana Farihimena]]) ary ny [[Tobilehibe Ankaramalaza]] ([[Fifohazana Ankaramalaza]]). * '''Fifohazam-panahy maneran-tany:''' [[Fifohazam-panahy]] - [[Fifohazam-panahy lehibe]] - [[Fifohazam-panahy lehibe voalohany]] - [[Fifohazam-panahy lehibe faharoa]] - [[Fifohazam-panahy lehibe fahatelo]] - [[Fiangonana kristiana afrikana tsy miankina]] * '''Fiangonana fifohazana eto Madagasikara:''' [[Fiangonana Fifohazam-Panahy Loterana Malagasy]] - [[Fiangonana Fifohazana Soatanana Malagasy]] * '''Fanao ao amin' ny fifohazana malagasy:''' [[Fametrahan-tanana]] - [[Fanasana tongotra]] - [[Fandroahana demonia ao amin' ny kristianisma|Fandroahana demonia]] - [[Zafindraony (hira)|Zafindraony]] * '''Samihafa:''' [[Faminaniana]] - [[Nofy]] - [[Fanambaràna ny hevitry ny nofy]] - [[Tsindrimandry (fivavahana)|Tsindrimandry]] - [[Asa fisoronana]] - [[Asam-pisoronan' ny mino rehetra|Mpisorona ny mino rehetra]] - [[Fiteny tsy fantatra]] - [[Sekta]] - [[Fiangonana zandriny]] - [[pietisma]] - [[Kimpa Vita]] - [[Simon Kimbangu]] - [[William Wade Harris]] - [[Fiangonana kristiana afrikana tsy miankina]] == Azo anovozan-kevitra == === Boky === * Augustin R. S., ''Volahavana Germaine'', Trano Printy Loterana, Antananarivo, 1986. * Fagereng Edwin sy Rakotomamonjy Marline, ''Ny Tantaran' ny Firenena Malagasy'', Edisiona Salohy, Antananarivo, 1963. * François R. Z., ''Fifohazana Manolotrony'', Fianarantsoa, 1988. * Louise R. N. V., ''Ankaramalaza: un centre religieux en milieu rural'', Université d'Antananarivo, 1985. * Noeline R., ''Soatanàna sy ny riba fifohazana'', Université d'Antananarivo, 1987 * Rabehatonina James, ''Tantaran' ny fifohazana eto Madagasikara 1894 - 1990'', Trano Printy Fiangonana Loterana Malagasy * Thunem, Adolf & Rasamoela, Joela, ''Ny tantaran’ ny Fifohazana eto Madagasikara'', Antananarivo: Trano Printy Fiangonana Loterana Malagasy, p. 5‑96 (1<sup>re</sup> édition 1934). *Tobilehibe Ankaramalaza, ''Foto-pampianarana momba ny asan' ny mpiandry'', 1997. *Austnaberg, Hans, ''Shepherds and Demons. A Study of Exorcism as Practised and Understood by Shepherds in the Malagasy Lutheran Church'', New York: Peter Lang. 2008. *Campbell, Gwyn, “Crisis of Faith and Colonial Conquest. The Impact of Famine and Disease in Late Nineteenth-Century Madagascar”, ''Cahiers d’études africaines'', 1992, vol. 32, n<sup>o</sup> 127, p. 409‑453. *Escande, Élisée, ''les Disciples du seigneur : un mouvement d’évangélisation indigène à Madagascar'', Paris : Société des missions évangéliques. 1926 *Jacquier‑Dubourdieu, Lucile, « Représentation de l’esclavage et conversion : un aspect du mouvement du réveil à Madagascar », ''Cahiers sciences humaines'', 1996, vol. 32, n<sup>o</sup> 3, p. 597‑610. *Jacquier‑Dubourdieu, Lucile, « Soatanàna, une nouvelle Jérusalem en pays betsileo », ''Géographie et cultures'', 2000, n<sup>o</sup> 33, p. 89‑112. *Rasolondraibe, Seth Andriamanalina, ''le Ministère de «'' ''berger'' ''» dans les Églises protestantes de Madagascar (de la fin du xix<sup>e</sup> siècle à nos jours). Tensions et compromis entre mouvements de Réveil, institutions protestantes et religions traditionnelles'', Thèse de doctorat sous la direction de Jean‑Paul Willaime, Paris : EPHE, 2010 *Félicité Rafarasoa, “''Fifohazana, le mouvement de réveil''", mémoire de fin d’étude, SETELA, Centre de formation pour les Laïques, promotion 2001-2002. *Lucile Jacquier DuBourdieu, “Le rôle du piétisme norvégien dans l’élaboration d’un christianisme autochtone en milieu rural betsileo à la fin du 19è siècle : le cas du réveil de Rainisoalambo” in ''Cahiers des Sciences Humaines'', Office de la recherche scientifique et technique outre-mer (Bondy, France), 1996. === Rohy ivelany === *Olivia Legrip‑Randriambelo, "[https://journals.openedition.org/clo/3035 Le prophète et la souveraine. Utilisation des récits biographiques de figures historiques par les guérisseurs betsileo (Madagascar)]", ''journals.openedition.org'' *Olivia Legrip-Randriambelo, "[https://www.cairn.info/revue-politique-africaine-2020-1-page-111.html Des démons et des fous à Madagascar : cacher, exorciser, montrer]", https://www.cairn.info/ *"[https://fifohazana-fpma.org/index.php/celebrity-news/162-ny-mpiandry-le-berger Ny mpiandry]", ''fifohazana-fpma.or'' == Loharano sy fanamarihana == gy6f78tql55a1amfj09w95nisxoyqra 1111305 1111031 2025-06-29T09:01:30Z Thelezifor 15140 1111305 wikitext text/x-wiki [[Sary:Soatanana002.jpg|vignette|357x357px|Ny Fiangonan' ny Mpianatry ny Tompo]] Ny '''fifohazana''' dia hetsika ara-pivavahana ao amin' ny [[Kristianisma eto Madagasikara|kristianisma malagasy]], indrindra ao amin' ny [[Prôtestantisma eto Madagasikara|prôtestanisma]], izay endrika isehoan' ny [[fifohazam-panahy]] eto [[Madagasikara]], naorin' ny teratany malagasy, namorona fikambanana (ao anatin' ny fiangonana na fiangonana mahaleo tena), manan-tanjona ny hitory ny anaran' i [[Jesoa]] na [[Jesoa|Jesosy]] amin' ny [[Malagasy (vahoaka)|Malagasy]] mbola mandala ny [[Fivavahan-drazana malagasy|fivavahan-drazana]] ho lasa Kristiana sy amin' ny Kristiana malagasy izay heveriny fa manao fivavahana mandeha am-pahazarana ("matory"). Izany fitoriana ny anaran' i Jesoa na Jesosy izany dia tanterahina amin' ny alalan' ny [[toriteny]], ny asa toy ny [[fametrahan-tanana]] sy ny [[Famoahana fanahy ratsy|fandroahana demonia]], ary torohevitra sy vavaka atao hankahery izay manatona ny fifohazana. Malaza eo amin' ny tantaran' ny fifohazana prôtestanta eto Madagasikara ny "raiamandreny" mpanorina toa an' i [[Rainisoalambo]] (mpanorina ny [[fifohazana Soatanàna]]) sy i [[Ravelonjanahary]] (mpanorina ny [[fifohazana Manolotrony]]) sy i [[Volahavana Germaine]] (mpanorina ny [[fifohazana Ankaramalaza]]), izay samy "mpanompo sampy" niova ho Kristiana, ary i [[Rakotozandry Daniel]] (izay efa Kristiana hatramin' ny fahazazany, mpanorina ny [[fifohazana Farihimena]]). Amin' ireo raiamandreny efatra mitondra ny toby lehibe ireo dia Rakotozandry Daniel irery ihany no efa [[pastora]] no lasa mpanorina fifohazana. Atao hoe "[[Mpiandry (fifohazana)|mpiandry]]" ny olona voahosotra manokana ao amin' ny fifohazana ary "[[tobim-pifohazana]]" na "toby masina" (hafohezina amin' ny hoe "toby" fotsiny) ny tanàna na ampahan-tanàna manokana iasan' ny fifohazana andavanandro ka andraisana ireo izay mila fampaherezana maharitra sy ny marary ara-batana na ara-panahy izay mila [[Fahasitranana mahagaga|fanasitranana]]. Manampy ara-tsôsialy ny fianakaviana sahirana manatona toby koa ny fifohazana. Manana fitsipika manokana ara-pivavahana sy ara-piarahamonina sy ara-pahasalamana amam-pahadiovana mifehy ny mponina ao aminy sy ny mpitsidika ny toby. Sampana ao amin' ny fiangonana misy azy ny fifohazana mirafitra amin' ny [[Fiombonan' ny Fiangonana Protestanta eto Madagasikara]] (FFPM) sy amin' ny fiangonana prôtestanta sasany tsy ao anatin' ity fiombonana ity, nefa misy koa ny fifohazana izay tsy fikambanana anaty fiangonana fa fiangonana mahaleo tena tanteraka. == Tantara == === Fahaterahan' ny fifohazana === [[Sary:Soatanana 001.jpg|vignette|234x234px|Soatanàna]] ==== Zava-misy manodidina ==== Tamin' ny taona 1883 dia efa nanomboka niatrika ady amin' i [[Frantsa]] ny tafika tao amin' ny [[Fanjakan' Imerina]], izay nantsoina hoe "Fanjakan' i Madagasikara" tamin' izany fotoana izany. Resy ny tafika merina tamin' ny taona 1986 ka niandry izay hataon' ny Vazaha nahazo fahefana ny [[Kristianisma eto Madagasikara|Kristiana malagasy]] mbamin' ny misiônera ary ny Malagasy hafa rehetra. Nankahery ara-panahy ny mpino prôtestanta ny fiorenan' ny [[Fifohazana Soatanàna|tobim-pifohazan' i Soatanàna]] notarihin' i [[Rainisoalambo]] tamin' ny taona 1894. ==== I Rainisoalambo sy ny fiorenan' ny fifohazana Soatanàna ==== [[Sary:Rainisoalambo 02.jpg|vignette|213x213px|[[Rainisoalambo]]]] Niely tamin' ny faritra misy ny [[Betsileo]] ny fivavahana nentin' ny misiôna britanika ([[London Missionary Society|''London Missionary Society'']] - LMS). Mpanaraka ny [[Fivavahan-drazana malagasy|fivavahan-drazana]] i [[Rainisoalambo]] sady nisahana ny asan' ny mpiambina andriana (atao hoe "marambasia"). Natao [[batisa]] anefa izy rehefa tsy nahita fahombiazana ara-bola tamin' izany andraikiny izany sady tonga [[katekista]] taty aoriana. Tsy nanary ny [[Ody|odiny]] anefa izy na dia efa kristiana. Indray andro dia narary mafy i Rainisoalambo ka tamin’ ny alin' ny 14 Ôktôbra 1894, dia nanao vavaka fifonana tamin' Andriamanitra izy. Taorian' izany vavaka izany dia nahita fahazavana lehibe sy lehilahy miakanjo fotsy lava teo akaikiny, izay nampanary ny odiny mba hahasitrana azy, izy. Ninoany fa i [[Jesoa]] izany lehilahy izany. Nitsangana Rainisoalambo ka nandoro ny odiny ka sitrana izy tamin' iny alina iny ihany. Nony maraina ny andro dia naleviny ny sisa tsy may tamin' ny ody. Nanomboka teo ny niovany fo hitory ny [[Filazantsara]] sy nananganany ny fifohazana. === Fiorenan' ny fifohazana Manolotrony sy Ankaramalaza ary Farihimena === Niorina ny tobim-pifohazam-panahy tamin' ny taona 1927 tao [[Manolotrony]] notarihin-d[[Ravelonjanahary]]. Niorina ny tobim-pifohazam-panahy tamin' ny taona 1942 tao [[Ankaramalaza]] notarihin' i [[Volahavana Germaine]] (na [[Volahavana Germaine|Nenilava]]). Nankahery ara-panahy ny mpino prôtestanta ny fiorenan' ny tobim-pifohazan' i [[Farihimena]] tamin' ny taona 1946, izay notarihin-d[[Rakotozandry Daniel]]. ==== Ravelonjanahary ==== Notezaina tao amin' ny fiangonana naorin' ny [[London Missionary Society|''London Missionary Society'']] i [[Ravelonjanahary]]. Toa an' i [[Rainisoalambo]] dia nanana [[ody]] izy. Nilaza ho nisehoan’ i [[Jesoa]] matetitetika tao an-tanàna sy tany an-tsaha izy tamin' ny fahenimpolo taonany. Nahita zavatra mamirapiratra izy indray hariva sady nahare feo nanasa azy mba hijery ny rantsan-tanany folo izay nisy ny soratry ny [[Didy Folo|Didy folo]], sady nampanantena azy fa izay rehetra mino an' Andriamanitra noho ny teny izay hambarany dia ho [[Fahasitranana mahagaga|sitrana]] amin' ny alalan' ny [[fametrahan-tanana]]. Lazaina fa "[[Fahafatesana|maty]]" nandritra ny enina andro izy ka "[[Fitsanganan-ko velona (kristianisma)|nitsangana]]" tamin' ny andro fahafito; [[FIakarana any an-danitra|nakarina any an-danitra]] ny [[Fanahin' ny vatana|fanahiny]] ary nomena fanahy hafa izy mba tsy hahafaty azy. Voalaza koa fa tsy nisakafo izy nandritra ny telo volana fa nisotro rano mangatsiaka fotsiny tamin' ny fotoana nampinarana azy tany an-danitra. Nisy fotoana "nahafatesany" mandritra ny telo andro hafa indray nefa nitsangan-ko velona ihany. Betsaka ny fahagagana nataony, toy ny fanasitranana. ==== Volahavana Germaine ==== Notezaina tao amin' ny [[Loteranisma eto Madagasikara|Fiangonana loterana]] i [[Volahavana Germaine|Volahavana]] izay antsoina hoe Nenilava. Vao folo taona monja izy dia nandre feo niantso azy isaky ny amin' ny mitataovovonana. Nanonofy matetika mahita olona ranjanana nanasa ny tongony izy. Nanambady [[katekista]] izy rehefa feno 17 taona. Taty aoriana dia nentin' Andriamanitra tamin' ny alalan' ny [[Tsindrimandry (fivavahana)|tsindrimandry]] tany an-danitra izy, naseho azy ny hiran-danitra sy hiakiakan' ny olona very any amin' ny [[afobe]]. Nanasitrana zazavavy [[Demony|demôniaka]] izy tamin' ny 01 Aogostra 1941; izany no [[fahagagana]] voalohany nataony, ka io no daty tsarovana isan-taona ho an' ny [[Tobilehibe Ankaramalaza|toby Ankaramalaza]]. Voalaza koa fa nampianarin' i Jesoa [[Fiteny tsy fantatra|teny tsy fantatra]] izy mba hahaizany ny [[Soratra Masina]]. Natokana tany Ankaramalaza i Nenilava tamin' ny 1 sy 2 Aogositra 1983, ka ankanjo miavaka araka ny toro-marika nomen' Andriamanitra azy no nanjairana ny akanjo<ref><small>Taty aoriana dia tsy nantsoina hoe "fanokanana" izany fa novana anarana hoe "fanehoam-panolanana" mba tsy hanaovana azy hoe nanao ny asan' ny mpiandry talohan'ny nanokanana azy, satria nolazaina taty aoriana fa efa vita tokan' i Jesosy tany an-danitra izy.</small></ref>. Maro ny fahagagana nataony. ==== Rakotozandry Daniel ==== [[Sary:Rakotozandry Daniel1.jpg|vignette|[[Rakotozandry Daniel]]]] Pastora no asan-d[[Rakotozandry Daniel]]. Taizan' aretina hatry ny fahazazany izy, torantorana matetika. Nitantara izy fa nandritra ny fahatoranany dia nahita olona miakanjo fotsy lava nijoro teo anilany izay niteny taminy fa ho sitrana izy raha matoky an' io olona io. Ninoany fa i [[Jesoa]] io olona io. Nanaiky ny teniny izy sitrana taorian' izay raha saika handevina azy ny olona izay nihevitra azy fa efa maty. Indray andro dia nanasitrana zaza iray izay saiky hositranin' ny [[ombiasy]] tsy nahomby izy. Nahafantatra ny [[fahotana]] nafenin' ny olona Rakotozandry Daniel. Nanao fampianarana sy [[fahagagana]] maro koa izy. == Ny fifohazana sy ny fiangonana == Misy karazany roa ny fifandraisan' ny fifohazana amin' ny fiangonana, dia ny fifohazana sampana ao amin' ny fiangonana sy ny fiangonana fifohazana. === Fifohazana sampam-piangonana === Ny fifohazana mirafitra amin' ny fiangonana dia tsy fiangonana mahaleo tena fa sampana ao amin' ny fiangonana, izany hoe fikambanana ao anatin' ny fiangonana, manaja ny foto-pinoan' ilay fiangonana sy ny fitsipika ary ny rafitra ao aminy. Toy izany ireo fifohazana efatra ao amin' ny [[Fiombonan' ny Fiangonana Protestanta eto Madagasikara]] (izay iombonan' ny [[Fiangonana Loterana Malagasy]] - FLM sy ny [[Fiangonan' i Jesoa Kristy eto Madagasikara]] - FJKM), dia ny [[fifohazana Soatanàna]] (miankina amin' ny FLM) ny [[fifohazana Manolotrony]] (miankina amin' ny FJKM), ny [[fifohazana Ankaramalaza]] (miankina amin' ny FLM) ary ny [[fifohazana Farihimena]] (miankina amin' ny FLM). Atao hoe [[Firaisan' ny Fifohazana Loterana]] (FiFiL) ny fifohazana mirafitra amin' ny FLM, fa [[Sampana Fifohazana FJKM]] kosa ny mirafitra amin' ny FJKM. Manana ny sampana fifohazana ao aminy koa ny fiangonana lazaina hoe "[[Fiangonana zandriny|zandriny]]" niala tamin' ny fiangonana tranainy, ka anisan' izany ny [[Fiangonana Protestanta Vaovao eto Madagasikara]] (FPVM). Na dia milaza aza ny mpitondra fivavahana sy ny tomponandraikitry ny fifohazana amin' ireo fiangonana ireo fa "fiangonam-pifohazana" ny fiangonany dia tsy toy izany ny zava-misy eo amin' ny mpino: ao ireo izay manatrika ny fotoam-pifohazana sady mavitrika ao amin' ny sampana fifohazana na dia tsy mpiandry aza, nefa ao koa ireo izay tsy dia miraika firy amin' izany. Na ny mpitondra fivavahana ao aza misy ny tsy dia mahazoazo io sampana io, noho ny antony samihafa, nefa tsy maintsy mandray anjara amin' ny fampandrosoana azy amin' ny alalan' ny fampianarana ny mpiomana ho mpiandry sy ny fanatrehana ny fivorian' ny fifohazana ao amin' ny fari-piadidiany. Izany fandraisan' ny mpitondra fiangonana ny fifohazana izany dia efa nisy hatramin' ny niantombohan' io hetsika io teto [[Madagasikara]], teo amin' ireo misiônera. === Fiangonana fifohazana === Misy koa ny fifohazana izay fiangonana mahaleo tena mihitsy fa tsy sampana ao amin' ny fiangonana. Anisan' izany ny [[Fiangonana Fifohazam-Panahy Loterana Malagasy]], ny [[Fiangonana Protestanta Vaovao eto Madagasikara]], ny [[Fiangonana Kristianina Fifohazana eto Madagasikara]], ny [[Fiangonan' ny Fifohazan' ny Mpianatry ny Tompo|Fiangonan' ny Fifohazan' ny Mpianatry ny Tompo]], ny [[Fiangonan' ny Fifohazam-Panahy Malagasy|Fiangonan' ny Fifohazam-Panahy Malagasy]], sy ny maro hafa. Ireto fiangonana ireto matetika niforona vokatry fialàny tsy ho isan' ny fiangonana ao amin' ny FFPM (ny [[Fiangonana Loterana Malagasy]] sy ny [[Fiangonan' i Jesoa Kristy eto Madagasikara]]) noho ny disadisa momba ny rafitra sy ny fandaminana na noho ny fanao sy ny fampianarana tsy mitovy. Ny mpanorina azy ireo dia pastora na mpiandry voatokana sy natao [[ôrdinasiôna]] tao amin' ny fiangonana nialany. Amin' ireto fiangonana ireto dia matetika tsy miavaka ny fiangonana sy ny fifohazana fa zavatra tokana, ary tsy maintsy miaina an' izany amim-paharesen-dahatra ny mpino ao aminy. == Jereo koa == * '''Ao amin' ny Eglizy Katôlika''': [[Fihavaozana karismatika katôlika]] * '''Mpanorina fifohazana eto Madagasikara:''' [[Rainisoalambo]] - [[Ravelonjanahary]] - [[Rakotozandry Daniel]] - [[Volahavana Germaine]] * '''Tobilehibe efatra malaza eto Madagasikara''': dia ny [[Tobilehibe Soatanàna]] ([[Fifohazana Soatanàna]]), ny [[Tobilehibe Manolotrony]] ([[Fifohazana Manolotrony]]), ny [[Tobilehibe Farihimena]] ([[Fifohazana Farihimena]]) ary ny [[Tobilehibe Ankaramalaza]] ([[Fifohazana Ankaramalaza]]). * '''Fifohazam-panahy maneran-tany:''' [[Fifohazam-panahy]] - [[Fifohazam-panahy lehibe]] - [[Fifohazam-panahy lehibe voalohany]] - [[Fifohazam-panahy lehibe faharoa]] - [[Fifohazam-panahy lehibe fahatelo]] - [[Fiangonana kristiana afrikana tsy miankina]] * '''Fiangonana fifohazana eto Madagasikara:''' [[Fiangonana Fifohazam-Panahy Loterana Malagasy]] - [[Fiangonana Fifohazana Soatanana Malagasy]] * '''Fanao ao amin' ny fifohazana malagasy:''' [[Fametrahan-tanana]] - [[Fanasana tongotra]] - [[Fandroahana demonia ao amin' ny kristianisma|Fandroahana demonia]] - [[Zafindraony (hira)|Zafindraony]] * '''Samihafa:''' [[Faminaniana]] - [[Nofy]] - [[Fanambaràna ny hevitry ny nofy]] - [[Tsindrimandry (fivavahana)|Tsindrimandry]] - [[Asa fisoronana]] - [[Asam-pisoronan' ny mino rehetra|Mpisorona ny mino rehetra]] - [[Fiteny tsy fantatra]] - [[Sekta]] - [[Fiangonana zandriny]] - [[pietisma]] - [[Kimpa Vita]] - [[Simon Kimbangu]] - [[William Wade Harris]] - [[Fiangonana kristiana afrikana tsy miankina]] == Azo anovozan-kevitra == === Boky === * Augustin R. S., ''Volahavana Germaine'', Trano Printy Loterana, Antananarivo, 1986. * Fagereng Edwin sy Rakotomamonjy Marline, ''[https://www.sudoc.abes.fr/cbs/DB=2.1//SRCH?IKT=12&TRM=045598509 Ny Tantaran' ny Firenena Malagasy]'', Edisiona Salohy, Antananarivo, Cours moyen, 1963. * François R. Z., ''Fifohazana Manolotrony'', Fianarantsoa, 1988. * Louise R. N. V., ''Ankaramalaza: un centre religieux en milieu rural'', Université d'Antananarivo, 1985. * Noeline R., ''Soatanàna sy ny riba fifohazana'', Université d'Antananarivo, 1987 * Rabehatonina James, ''Tantaran' ny fifohazana eto Madagasikara 1894 - 1990'', Trano Printy Fiangonana Loterana Malagasy * Thunem, Adolf & Rasamoela, Joela, ''[https://ccfr.bnf.fr/portailccfr/ark:/16871/0016930944 Ny tantaran’ ny Fifohazana eto Madagasikara]'', Antananarivo: Trano Printy Fiangonana Loterana Malagasy, p. 5‑96 (1<sup>re</sup> édition 1934). *Tobilehibe Ankaramalaza, ''Foto-pampianarana momba ny asan' ny mpiandry'', 1997. *Austnaberg, Hans, ''[https://www.amazon.com/Shepherds-Demons-Exorcism-Practised-Understood/dp/0820497177 Shepherds and Demons. A Study of Exorcism as Practised and Understood by Shepherds in the Malagasy Lutheran Church]'', New York: Peter Lang. 2008. *Campbell, Gwyn, “[https://www.persee.fr/doc/cea_0008-0055_1992_num_32_127_1543 Crisis of Faith and Colonial Conquest. The Impact of Famine and Disease in Late Nineteenth-Century Madagascar]”, ''Cahiers d’études africaines'', 1992, vol. 32, n<sup>o</sup> 127, p. 409‑453. *Escande, Élisée, ''les Disciples du seigneur : un mouvement d’évangélisation indigène à Madagascar'', Paris : Société des missions évangéliques. 1926 *Jacquier‑Dubourdieu, Lucile, « Représentation de l’esclavage et conversion : un aspect du mouvement du réveil à Madagascar », ''Cahiers sciences humaines'', 1996, vol. 32, n<sup>o</sup> 3, p. 597‑610. *Jacquier‑Dubourdieu, Lucile, « Soatanàna, une nouvelle Jérusalem en pays betsileo », ''Géographie et cultures'', 2000, n<sup>o</sup> 33, p. 89‑112. *Rasolondraibe, Seth Andriamanalina, ''le Ministère de «'' ''berger'' ''» dans les Églises protestantes de Madagascar (de la fin du xix<sup>e</sup> siècle à nos jours). Tensions et compromis entre mouvements de Réveil, institutions protestantes et religions traditionnelles'', Thèse de doctorat sous la direction de Jean‑Paul Willaime, Paris : EPHE, 2010 *Félicité Rafarasoa, “''Fifohazana, le mouvement de réveil''", mémoire de fin d’étude, SETELA, Centre de formation pour les Laïques, promotion 2001-2002. *Lucile Jacquier DuBourdieu, “Le rôle du piétisme norvégien dans l’élaboration d’un christianisme autochtone en milieu rural betsileo à la fin du 19è siècle : le cas du réveil de Rainisoalambo” in ''Cahiers des Sciences Humaines'', Office de la recherche scientifique et technique outre-mer (Bondy, France), 1996. *Seth Andriamanalina Rasolondraibe, ''Le ministere de «berger » dans les Eglilses protestantes de Madagascar, Fifohazana et Réforme dans le protestantisme'' === Rohy ivelany === *Olivia Legrip‑Randriambelo, "[https://journals.openedition.org/clo/3035 Le prophète et la souveraine. Utilisation des récits biographiques de figures historiques par les guérisseurs betsileo (Madagascar)]", ''journals.openedition.org'' *Olivia Legrip-Randriambelo, "[https://www.cairn.info/revue-politique-africaine-2020-1-page-111.html Des démons et des fous à Madagascar : cacher, exorciser, montrer]", https://www.cairn.info/ *"[https://fifohazana-fpma.org/index.php/celebrity-news/162-ny-mpiandry-le-berger Ny mpiandry]", ''fifohazana-fpma.or'' == Loharano sy fanamarihana == tmg775183viro85joywpmy1lcr7a4e3 Volahavana Germaine 0 280989 1111047 1094236 2025-06-28T13:43:16Z Thelezifor 15140 Rohy anatiny 1111047 wikitext text/x-wiki [[Sary:Volahavana Germaine.jpg|vignette|Volahavana Germaine na Nenilava]] I '''Volahavana Germaine''' na '''Mama Nenilava''' no mpanorina ny [[fifohazam-panahy]] atao hoe [[Fifohazana Ankaramalaza]], izay mirafitra amin' ny [[Fiangonana Loterana Malagasy]] (FLM). Teraka tamin' ny taona 1922 izy. I Malady, izay ao amin' ny [[Antemoro|foko antemoro]], no rainy. Vao folo taona monja izy dia nandre feo niantso azy isaky ny amin' ny mitataovovonana. Nanonofy matetika mahita olona ranjanana nanasa ny tongony izy. Nanambady [[katekista]] izy rehefa feno 17 taona. Notezaina tao amin' ny [[Loteranisma eto Madagasikara|fiangonana loterana]] i Volahavana. Taty aoriana dia voalaza fa nentin' [[Andriamanitra (tokana)|Andriamanitra]] tamin' ny alalan' ny [[Tsindrimandry (fivavahana)|tsindrimandry]] tany an-danitra izy, naseho azy ny hiran-danitra sy hiakiakan' ny olona very any amin' ny [[afobe]]. Nanasitrana zazavavy [[Demony|demôniaka]] izy tamin' ny 01 Aogostra 1941: izany no [[fahagagana]] voalohany nataony. Voalaza koa fa nampianarin' i [[Jesoa|Jesosy]] [[Fiteny tsy fantatra|teny tsy fantatra]] izy mba hahaizany ny [[Soratra Masina]]. Natokana tany [[Ankaramalaza]] i Nenilava tamin' ny 1 sy 2 Aogositra 1983, ka araka ny toro-marika nomen' Andriamanitra azy no nanjairana ny fitafiana miavaka nentina nanokanana azy. Maro ny [[fahagagana]] lazaina fa nataony. Maty tamin' ny taona 1998 tao Ambohibao ([[Antananarivo]]) izy ary nalevina ao amin' ny [[Tobilehibe Ankaramalaza|Toby Ankaramalaza]]. Tsy niteraka i Nenilava, ka ireo izay atao hoe "zanany" na "zanak' i Mama" dia zaza natsangany. == Fahazazana == === Fianakaviana mpandala ny fivavahan-drazana === ''Volahavana'' no anarana nomen' ny ray aman-dreniny azy tamin' ny fahaterahany. Ny rainy Malady, dia [[Antemoro]], taranaka mpanjaka sady [[ombiasa]], izay malaza sy nohajain' ny olona tao amin' ny faritra nisy azy. I Vao kosa no anaran-dreniny. Tao Mandronda, ao amin' ny kantaon' i [[Lokomby]], ao amin' ny [[Distrikan' i Manakara-Atsimo|Distrikan' i Manakara]], no nonenan' izy ireo. Manana anadahy sy rahavavy maro i Volahavana ary izy no fahatelo amin' izy efatra mirahavavy. Tsy tian' i Volahavana ny asan-drainy amin' ny maha ombiasa azy ka nahatezitra an-drainy izany. Tsy tia milalao amin' ny ankizy i Volahavana fa aleony nitokantokana. === Nanonofy matetika === Rehefa tokony feno folo taona i Volahavana dia [[Nofy|nanonofy]] isan' alina, nahita olona avo ranjanana, miakanjo fotsy, nitondra azy tao amin' ny tranovato lehibe iray. Nosasan' io lehilahy io ny [[Fanasan-tongotra (fivavahana)|tongony]] ary nohamaininy tamin' ny lamba famaohana. Rehefa amin' ny mangiran-dratsy dia netin' ilay lehilahy any an-trano izy. Amin' ny nofy iray hafa dia [[Fiakarana any an-danitra|nakarina any an-danitra]] izy. Miverimberina matetika hatramin' izay ka hatramin' ny faha-12 taonany ireo nofy roa ireo. Taorian' izany dia nandre feo matetika miantso azy isaky ny mitataovovonana izy. Nihazakazaka nody izy fa nataony ho ny ray aman-dreniny no miantso azy. Nihevitra azy ho very saina izy ireo ka nivoaka izy ary nitady fialofana eny am-body hazo. Matetika mankeo amin' io hazo io izy rehefa tsy milamin-tsaina na voaratra ny fony. === Noterena hanambady === Tamin' ny faha-15 taonany dia maro ny nangataka azy ho vady nefa nanda izy satria mbola tsy nieritreritra fanambadiana. Noho izany fandavana izany dia nalefan' ny ray aman-dreniny niaraka amin' ny rahavaviny iray tany [[Manakara]] izy. Iray taona monja no naha tao Manakara azy, dia niverina nody any ambanivohitra indray izy. Nozahàn-drainy tamin' ny [[Sikidy malagasy|sikidi]]<nowiki/>ny ny zavatra mahazo an' i Volahavana. Hitany fa misy [[fanahy]] lehibe mipetraka amin' ny zanany ka hitany fa tena [[Zanahary (finoan-drazana malagasy)|Andriamanitra]] lehibe izany. Resy lahatra ny rainy taorian' izay ka nanary ny [[Ody|odiny]] sy ny [[Sampy (malagasy)|sampiny]] ary niteny tamin' ny fianakaviany fa hanaja ny Andriamanitr' i Volahavana. Rehefa tsy nety nanambady ihany i Volahavana dia nanery azy hanambady lehilahy efa 60 taona ny ray aman-dreniny, dia tsy iza izany fa ny [[katekista]] Mosesy Tsirefo, izay efa maty vady sady efa nanan-janaka maro. Fito ambin' ny folo taona i Volahavana tamin' izany fotoana izany. Nampianarina [[Katekisma|fotopianarana]] (na [[katekisma]]) i Volahavana alohan' ny hanaovana [[batisa]] azy. Tao anatin' ny roa herinandro no nahavitany ny fianarana, dia natao batisa tao [[Lokomby]] izy tamin' ny taona 1935, ka nahazo ny anarana am-batisa hoe ''Germaine''. Taorian' ny fitsofan-drano ny fanambadian' izy sy i Mosesy Tsirefo tao am-piangonana dia nifindra tany [[Ankaramalaza]] izy roa, ka tao ny vadiny no nanohy ny fampianaram-pinoana kristiana. Nisy [[pastora]] nanampy azy tamin' izany. Taty amin' ny taona 1949 i Mosesy Tsirefo vadiny no maty nefa tsy niteraka taminy. == Fanombohan' ny asany == === Famoahana demonia voalohany === Tamin' ny faha-21 taonan' i Volahavana Germaine dia narary sady noheverina fa nitoeran' ny [[Demony|fanahy ratsy]] ny iray tamin' ny zanakavavin' i Mosesy Tsirefo. Nanatrika teo ny katekista avy ao Vohidrafy ka niezaka [[Fandroahana fanahy ratsy|namoaka]] ilay fanahy ratsy nefa tsy nahavoaka. Nisy feo nandidy an' i Volahavana Germaine hitsangana sy hanampy an' ilay zazavavy. Naharitra ela ny "tolona" tamin' ilay fanahy ratsy. Sitrana ilay zazavavy ary niverina ny sainy. Izany [[fahagagana]] izany dia niseho tamin' ny Alarobia 1 Aogositra 1941. Ankehitriny, ny 1 sy ny 2 Aogositra dia tsarovana ao amin' ny [[Tobilehibe Ankaramalaza]], ary ny 2 Aogositra dia atao ho fanokanana ireo izay mirotsaka ho mpiandry. === Fanomanana === ==== Baiko fanirahana ==== Tamin' ny alina mialoha ny rahampitso marain' io andro nisehoan' ny fahagagana voalohany io dia niteny tamin' i Volahavana sy i Mosesy Tsirefo ary ilay katekista avy any Vohidravy i [[Jesoa|Jesosy]], ka nanao hoe:<blockquote>"''Mitsangana ka [[Fitoriana ny filazantsara|mitoria ny Filazantsara]] amin' izao tontolo izao. Roahy ny [[demonia]]. Madehana …. ka aza mitaredretra. Tonga ny fotoana hankalazana ny [[Zanak' Olona|Zanak' olona]] eto amin' ny [[Antemoro|fokon' i]] [[Matitanana]] sy Ambohibe. Ianareo no nofidiko hanao ity iraka ity. Mandidy anao hanatanteraka".'' </blockquote>Nandà i Volahavaba Germaine ka nilaza fa mbola tanora sy tsy mahay [[Soratra Masina]] ary tsy mahay [[Toriteny|mitory teny]]. Nanizingizina ihany anefa i Jesosy. Nanaiky i Volahavana ka nangataka tamin' i Jesosy ny mba hanoroana azy mialoha izay zavatra tokony holazainy, dia nanaiky izany i Jesosy. Ny katekista avy any Vohidravy dia efa nanomboka nanatanteraka ny iraka nampanaovin' i Jesosy azy ny amin' ny [[Fitoriana ny filazantsara|fitoriana ny Filazantsara]]. Ny mpikambana tao amin' ny vondrona notarihin' ilay katekista no nanome an' i Volahavana ny anaram-bosotra hoe ''Nenilava'', satria avo loatra noho ny ankamaroan' ny vehivavy malagasy izy. Neken' i Volahavana izany anarana izany ka amin' io anarana io no ahafantaran' ny olona azy bebe kokoa hatramin' izay. ==== Fianarana teny tsy fantatra ==== Raha momba ny fianarana nataon' i Volahavana kosa, dia nampianatra azy [[Fiteny tsy fantatra|teny tsy fantatra]] i Jesosy sady nampianatra azy ny [[Soratra Masina]] amin' ny teny tsy fantatra nandritra ny telo volana. Ny teny tsy fantatra eto dia ny fiteny roa ambin' ny folo be mpampiasa indrindra maneran-tany<ref><small>Ireto fiteny ireto ve izany: [[Fiteny mandarina|sinoa mandarinina]], [[Fiteny hindi-ordo|hindy]] na [[Fiteny hindi-ordo|hindostany]], [[Fiteny anglisy|anglisy]], [[Fiteny espaniôla|espaniôla]], [[Fiteny rosiana|rosiana]], [[Fiteny bengaly|bengaly]], [[Fiteny pôrtogey|pôrtogey]], [[Fiteny japôney|japôney]], [[Fiteny alemàna|alemana]], [[Fiteny frantsay|frantsay]], [[Fiteny arabo|arabo]], [[Fiteny penjaby|ponjaby]]?</small></ref>. Tsy nampiasa teny tsy fantatra i Nenilava raha tsy tamin' ny firesahany amin' i Jesosy. Nampiasa solaitrabe miloko fotsy i Jesosy raha nampianatra azy ary niloko fotsy ny soratra tamin' izany, izay soratra avy ambony mankany ambany, sahala amin' ny fomba fanoratana [[Fiteny sinoa|sinoa]]. Tamin' ny toerana mangina no nanaovana ny fampianarana, ka indraindray tao an-trano, indraindray tany anaty ala, ary ilay solaitrabe dia nihantona tamin' ny rindrina na tamin' ny sampan-kazo. Indraindray koa dia nampiasa boky lehibe i Jesosy amin' ny fampianarany. ==== Fianarana Soratra Masina tany an-danitra ==== Mba hampianarana azy ny [[Soratra Masina]] dia nitondra an' i Nenilava [[Fiakarana any an-danitra|any an-danitra]] impito i Jesosy tao anatin' ny telo andro. Tamin' ny voalohany dia niteny aminy i Jesosy fa hofaty izy amin' ny Zoma amin' ny 11 ora. Nandre izany ny mpino rehetra tao an-tanàna sy ny avy amin' ny fitandremana lavitra ka nanao fotoam-pivavahana nisy fifandimbiasana mamaky [[Baiboly]] sy mivavaka. Nandry teo ambony farafara misarona fotsy i Nenilava mba hiandry ny ora voatondro. Norakofana lamba fotsy ny tenany, afa-tsy ny tarehiny. Araka ny fitantarana dia niakatra tsimoramora ny fanahiny. Nivavaka sy nihira tsy mitsahatra nandritra ny telo andro sady [[Fifadian-kanina|nifady hanina]] ny Kristiana nanatrika teo, izay niandry ny fiverenany. Rehefa tapitra ny telo andro, tamin' ny Alahady amin' ny 8 ora maraina, dia niverina ny fanahiny. Nidina avy eo amin' ny farafara i Nenilava ka nitory ny teny ao amin' ny [[Epistily voalohany ho an' ny Kôrintiana]] (1Kôr 15:55) milaza hoe izy:<blockquote>''"Ry fahafatesana ô, aiza ny fandresenao? Ry fahafatesana ô, aiza ny fanindronanao?"''.</blockquote> ==== Ady tamin' ny dragona sy fifadian-kanina ==== Nilaza mialoha tamin' i Nenilava i Jesosy fa tsy maitsy hitolona amin' ny [[dragona]] mandritra ny telo andro mba hahatonga azy hahery. Nandritra ny tolona dia teo akaikiny i Jesosy. Tamin' ny fahatelo andron' ny tolona vao resy ilay dragona. Taorian' izany fandresena izany dia [[Fifadian-kanina|nifady hanina]] izy nandritra ny roa volana sy sasany, ka tsy nihinana afa-tsy zavatra boribory fotsy izay miendrika [[mofom-pandraisana]] ny [[fanasan' ny Tompo]]. Tamin' ny fiantombohan' ny asany dia nisy tanora miisa 28 niaraka aminy tao [[Ankaramalaza]]. Nanomboka ny [[Fitoriana ny filazantsara|fitoriana ny Filazantsara]] izy tao amin' ny faritra misy azy, ao [[Manakara]] sy [[Vohipeno]] ary ny manodidina. == Famangiana sy fiaraha-miasa == === Famangiana fiangonana === Taorian' ny fanomanana ny asany tao [[Ankaramalaza]] sy ny manodidina dia nisy nanasa ho tonga any amin' ny fiangonana samihafa i Nenilava ary nanomboka nandao ny faritra nisy azy, ka ny nanombohany azy dia tao [[Antsirabe]] izay misy ny foiben' ny [[Norwegian Missionary Society|Misiona Nôrveziana]] (NMS). Tamin' ny taona 1952 no nahitan' ny olona maro an' i Nenilava voalohany, satria tamin' io taona io izy vao nivoaka avy any amin' ny faritra atsimo-antsinanan' i [[Madagasikara]] ka nanomboka niasa tao [[Antsirabe]]. Nanohy izany tamin' ny manodidina an' Antsirabe izy. Nankany [[Antananarivo]] koa izy nanao famangiana tao sy tamin' ny manodidina. Nahazo fanasana mba hamangy faritra maro hafa koa izy ka anisan' izany i [[Toamasina]],sy i [[Mahajanga]]. Tamin' ny taona 1963 i Nenilava dia tonga tany [[Faritra Androy|Androy]]: voaorina ny [[Toby Siloama]]. Tamin' ny taona 1974 dia nandeha nitety faritany indray i Nenilava, ka tonga hatrany [[Tsihombe]]. === Famangiana any ivelan' i Madagasikara === Toerana maro no notetezin' i Nenilava tany ivelan' i [[Madagasikara]] noho ny fanasan' ny fiangonana maro azy. Tany [[Kômôro]] i Nenilava tamin' ny taona 1958. Tany [[Etazonia]] izy tamin' ny taona 1973. Tany [[Nôrvezy]] koa izy tamin' io taona io ihany, ka nifampitafatafa tamin' ny mpanjakan' i [[Nôrvezy]], i [[Olav V]], momba ny asany. Namangy tany [[Frantsa]] izy tamin' ny taona 1980 sady nanorina ny toby ao [[Pouru-Saint-Remy|Pouru-Saint-Rémy]]. === Fiaraha-miasa amin' ny fiangonana tsy loterana sy fifohazana hafa === Ny fiangonana [[Fiangonan' i Jesoa Kristy eto Madagasikara|FJKM]] eo akaikin' Ambatovinaky eo, dia niangavy an' i Nenilava koa mba hovangiany. Niara-niasa tamin-d[[Ravelonjanahary]] izy (raiamandrenin' ny [[Tobilehibe Manolotrony]], mirafitra amin' ny FJKM). Niara-niasa tamin' ny FJKM Ambatonakanga koa izy. Saiky hiara-miasa tamin' i [[Mounir Aziz Daoud|Daoud]] mpanorina ny [[Fiangonana Jesosy Mamonjy]] izy, saingy noraràn' i Jesosy, araka ny filazany, fa tsy hahita an' i Jesosy ao. === Fanorenana ny FLM 67 ha === Niorim-ponenana tao [[Antananarivo]] i Volahavana tamin' ny taona 1969, ary tsy niala ao raha tsy tamin' ny taona 1997. Tao amin' ny Logement 237 ao 67&nbsp;ha izy no nipetraka tamin' ny volohany. Lasa [[Tobim-pifohazana|toby]] izany toerana izany taty aoriana, ary loharano nipoiran' ny fiangonana loterana ao amin' ny 67&nbsp;ha. Taty aoriana mantsy, noho ny tsy fahatrarany ny fotoana eny Ambatovinaky, noho izy mbola miresaka amin' olona eny an-dalana mankany, dia nangataka izy mba hampandraisina ny [[fanasan' ny Tompo]] eny amin' ny Logement 238 ihany amin' ny Alahady hariva. Io no niantombohan' ny fotoam-pivavahana manaraka [[litorjia]] tao, izay lasa fiangonana taty aoriana, dia ny FLM&nbsp;67&nbsp;ha izany. === Fomba fiasa === Na aiza na aiza toerana nisy an' i Nenilava dia tonga ny olona avy amin' ny toerana rehetra mba hivavaka, hotsaboina na [[Fandroahana fanahy ratsy|horoahina demonia]], ny sasany koa mitondra ny marariny. Nisy olona jamba nanjary nahiratra, ny marary sitrana, ary hatramin' ny olan' ny isam-batan' olona sy ny isam-pianakaviana dia novahana. Na aiza na aiza toerana nalehany dia tsy maintsy nisy ny [[vavaka]], ny [[Fitoriana ny filazantsara|fitoriana ny Filazantsara]], ny famoahana demonia ary ny [[fametrahan-tanana]] miaraka amin' ny fanomezana teny famporisihana sy fampaherezana nalaina avy ao amin' ny [[Baiboly]]. Betsaka ny olona [[Fibebahana|nibebaka]] sy nanatitra ny [[Ody|odiny]] mba hodorana, rehefa nandre ny [[toriteny]] nataony. Nisy ihany koa olona izay nandevozin-javatra toy ny [[tromba]] sy ny [[kalanoro]], nisy mpanao [[Mazia (finoana)|mazia]], nisy nandevozin' ny [[paraky]] izay samy nafahana avokoa. Maro amin' izay olona efa nanatona teo no lasa [[mpiandry]] na [[pastora]]. Noho ny asa nataon' i Nenilava dia maro ny [[Malagasy (vahoaka)|Malagasy]] sy ny [[Vazaha eto Madagasikara|Vazaha]] ary ny [[Afrikana (vahoaka)|Afrikana]] no niorina tamin' ny finoana an' i Jesosy. Tamin' ny taona 1978 izy dia nitatitra ny resaka nataon' i Jesosy izay nilaza taminy hoe:<blockquote>"I Madagasikara dia ataon' Andriamanitra ho foibe fitoriana ny Filazantsara maneran-tany".</blockquote>Na dia nisy aza ny [[fahagagana]] sy ny filazana ny zavatra hoavy dia tsy nilaza ny tenany ho [[mpaminany]] i Nenilava. == Ny andro faramparany niainany sy ny lova napetrany == Taorian' ny taona 1975 dia nihanahalana ny dia famangiany ary tao an-tranony tao amin' ny tobin' Ambohibao no nandaniany ny ampahany be amin' ny androny sisa. === Ny fanehoam-panokanana an' i Nenilava === Notokanana tany [[Ankaramalaza]] amin' ny maha [[mpiandry]] azy i Nenilava tamin' ny 1 sy 2 Aogositra 1983, ka araka ny toro-marika nomen' [[Andriamanitra (tokana)|Andriamanitra]] azy no nanjairana ny akanjo. Atao hoe "fanehoam-panokanana" izany fanokanana izany satria lazaina fa efa voatokana tany an-danitra izy. === Ny nahafatesany === Maty tamin’ ny taoa 1998 tao an-tranony ao amin’ ny Toby Ambohibao ao [[Antananarivo]] i Nenilava ary ny vatany dia nentina tany [[Ankaramalaza]]. Nalevina tao amin’ ny tokontanin’ ny [[Tobilehibe Ankaramalaza|Toby Ankaramalaza]] izy. === Ny lova navelany === Ny [[Tobilehibe Ankaramalaza|tobilehibe]] sy ny [[fifohazana Ankaramalaza]] no lova navelan' i Volahavana Germaine. Rehefa sitrana ara-batana na ara-tsaina ny olona, ny ankamaroany dia miorim-ponenana ao, satria tsy te-hiverina hody intsony izy ireo. Nanamboatra sekoly sy toeram-pitsaboana ny toby. Ny toby madinika miankina amin' ny Tobilehibe Ankaramalaza dia niorina amin' ny tanàna maro manerana an' i [[Madagasikara]], toy ny ao Ambohibao any Antananarivo, izay naorina tamin' ny taompolo 1980, ary koa tao amin' ny tanànan' i [[Pouru-Saint-Remy|Pouru-Saint-Rémy]] any [[Frantsa]], izay niorina tamin' ny taona 1990. Nisy ny fanamboarana fiangonana katedraly izay nalaina tahaka tamin' ny endriky ny katedraly iray any [[Nôrvezy]]. Tsy niteraka i Nenilava fa nanangan-jaza, izay fanomezana avy amin' ny ray aman-dreny ho fisaorana ny valim-bavak' izy ireo. Nikarakara ny fanabeazana ara-panahin' izy ireo izy sady niandraikitra koa ny fanabeazana ankapobeny, sahala amin' ny ray aman-dreny rehetra. Manerana an' i Madagasikara sy amin' ny toeran-kafa dia manana zanaka ara-panahy i Nenilava. == Boky azo anovozan-kevitra == * ''[https://search.worldcat.org/fr/title/Ankaramalaza-:-Germaine-Volahavana-Nenilava-:-histoire-et-temoignages/oclc/174040488 Ankaramalaza-Germaine Volahavana Nenilava: histoires et témoignages]'', Antananarivo, TPFLM, 2007. * Augustin R. S., ''Volahavana Germaine'', Trano Printy Loterana, Antananarivo, 1986. * Austnaberg, Hans, ''[https://www.amazon.com/Shepherds-Demons-Exorcism-Practised-Understood/dp/0820497177 Shepherds and Demons. A Study of Exorcism as Practised and Understood by Shepherds in the Malagasy Lutheran Church]'', New York: Peter Lang. 2008. * Bruno Rabarihoena, ''Mama Nenilava sy ny asa Faminaniana ary ny Fiainam-pirenena'', 2007. * James Rabehatonina James, ''Tantaran' ny Fifohazana eto Madagasikara'' (1894-1990), Imarivolanitra: Trano Printy FJKM, 1991. * Louise R. N. V., ''Ankaramalaza: un centre religieux en milieu rural'', Université d'Antananarivo, 1985. * ''Nenilava-Volahavana Germaine'', Antananarivo: TPFLM, juillet 1986. * Pasteur Zakaria Tsivoery, “Ankaramalaza” in ''Tantaran' ny Fifohazana eto Madagasikara'', Antananarivo: Imprimerie luthérienne malgache, 2001. * Rabehatonina James, ''Tantaran' ny fifohazana eto Madagasikara 1894 - 1990'', Trano Printy Fiangonana Loterana Malagasy. * Rasolondraibe, Seth Andriamanalina, [https://books.google.mg/books/about/Le_minist%C3%A8re_de_berger_dans_les_%C3%89glise.html?id=RIUuDgAAQBAJ&redir_esc=y ''le Ministère de «'' ''berger'' ''» dans les Églises protestantes de Madagascar (de la fin du xix<sup>e</sup> siècle à nos jours). Tensions et compromis entre mouvements de Réveil, institutions protestantes et religions traditionnelles''], Thèse de doctorat sous la direction de Jean‑Paul Willaime, Paris : EPHE, 2010. * Razanamiadana, ''Rakitsoratra Notsongaina: Ny dia niarahako tamin' i Mama Volahavana Germaine Nenilava, fizarana voalohany'', 2007. * Soloarison Rameloarison, “Ny tantaran’ny fifohazana Ankaramalaza”, mémoire de licence en théologie. * Thunem, Adolf & Rasamoela, Joela, ''[https://ccfr.bnf.fr/portailccfr/ark:/16871/0016930944 Ny tantaran' ny Fifohazana eto Madagasikara]'', Antananarivo: Trano Printy Fiangonana Loterana Malagasy, p. 5‑96 (1<sup>re</sup> édition 1934). * Tobilehibe Ankaramalaza, ''[https://fr.scribd.com/document/730681811/Boky-Manga-Toby-Lehibe-Ankaramalaza-VM Foto-pampianarana momba ny asan' ny mpiandry]'', 1997. == Jereo koa == * [[Rainisoalambo]] * [[Ravelonjanahary]] * [[Rakotozandry Daniel]] * [[Fifohazana (kristianisma malagasy)]] *[[Ankaramalaza]] *[[Tobim-pifohazana]] == Loharano sy fanamarihana == ng6ct5jmjv7z1vs0tremhxygvd92s16 1111049 1111047 2025-06-28T13:46:06Z Thelezifor 15140 1111049 wikitext text/x-wiki [[Sary:Volahavana Germaine.jpg|vignette|Volahavana Germaine na Nenilava]] I '''Volahavana Germaine''' na '''Mama Nenilava''' no mpanorina ny [[fifohazam-panahy]] atao hoe [[Fifohazana Ankaramalaza]], izay mirafitra amin' ny [[Fiangonana Loterana Malagasy]] (FLM). Teraka tamin' ny taona 1922 izy. I Malady, izay ao amin' ny [[Antemoro|foko antemoro]], no rainy. Vao folo taona monja izy dia nandre feo niantso azy isaky ny amin' ny mitataovovonana. Nanonofy matetika mahita olona ranjanana nanasa ny tongony izy. Nanambady [[katekista]] izy rehefa feno 17 taona. Notezaina tao amin' ny [[Loteranisma eto Madagasikara|fiangonana loterana]] i Volahavana. Taty aoriana dia voalaza fa nentin' [[Andriamanitra (tokana)|Andriamanitra]] tamin' ny alalan' ny [[Tsindrimandry (fivavahana)|tsindrimandry]] tany an-danitra izy, naseho azy ny hiran-danitra sy hiakiakan' ny olona very any amin' ny [[afobe]]. Nanasitrana zazavavy [[Demony|demôniaka]] izy tamin' ny 01 Aogostra 1941: izany no [[fahagagana]] voalohany nataony. Voalaza koa fa nampianarin' i [[Jesoa|Jesosy]] [[Fiteny tsy fantatra|teny tsy fantatra]] izy mba hahaizany ny [[Soratra Masina]]. Natokana tany [[Ankaramalaza]] i Nenilava tamin' ny 1 sy 2 Aogositra 1983, ka araka ny toro-marika nomen' Andriamanitra azy no nanjairana ny fitafiana miavaka nentina nanokanana azy. Maro ny [[fahagagana]] lazaina fa nataony. Maty tamin' ny taona 1998 tao Ambohibao ([[Antananarivo]]) izy ary nalevina ao amin' ny [[Tobilehibe Ankaramalaza|Toby Ankaramalaza]]. Tsy niteraka i Nenilava, ka ireo izay atao hoe "zanany" na "zanak' i Mama" dia zaza natsangany. == Fahazazana == === Fianakaviana mpandala ny fivavahan-drazana === ''Volahavana'' no anarana nomen' ny ray aman-dreniny azy tamin' ny fahaterahany. Ny rainy Malady, dia [[Antemoro]], taranaka mpanjaka sady [[ombiasa]], izay malaza sy nohajain' ny olona tao amin' ny faritra nisy azy. I Vao kosa no anaran-dreniny. Tao Mandronda, ao amin' ny kantaon' i [[Lokomby]], ao amin' ny [[Distrikan' i Manakara-Atsimo|Distrikan' i Manakara]], no nonenan' izy ireo. Manana anadahy sy rahavavy maro i Volahavana ary izy no fahatelo amin' izy efatra mirahavavy. Tsy tian' i Volahavana ny asan-drainy amin' ny maha ombiasa azy ka nahatezitra an-drainy izany. Tsy tia milalao amin' ny ankizy i Volahavana fa aleony nitokantokana. === Nanonofy matetika === Rehefa tokony feno folo taona i Volahavana dia [[Nofy|nanonofy]] isan' alina, nahita olona avo ranjanana, miakanjo fotsy, nitondra azy tao amin' ny tranovato lehibe iray. Nosasan' io lehilahy io ny [[Fanasan-tongotra (fivavahana)|tongony]] ary nohamaininy tamin' ny lamba famaohana. Rehefa amin' ny mangiran-dratsy dia netin' ilay lehilahy any an-trano izy. Amin' ny nofy iray hafa dia [[Fiakarana any an-danitra|nakarina any an-danitra]] izy. Miverimberina matetika hatramin' izay ka hatramin' ny faha-12 taonany ireo nofy roa ireo. Taorian' izany dia nandre feo matetika miantso azy isaky ny mitataovovonana izy. Nihazakazaka nody izy fa nataony ho ny ray aman-dreniny no miantso azy. Nihevitra azy ho very saina izy ireo ka nivoaka izy ary nitady fialofana eny am-body hazo. Matetika mankeo amin' io hazo io izy rehefa tsy milamin-tsaina na voaratra ny fony. === Noterena hanambady === Tamin' ny faha-15 taonany dia maro ny nangataka azy ho vady nefa nanda izy satria mbola tsy nieritreritra fanambadiana. Noho izany fandavana izany dia nalefan' ny ray aman-dreniny niaraka amin' ny rahavaviny iray tany [[Manakara]] izy. Iray taona monja no naha tao Manakara azy, dia niverina nody any ambanivohitra indray izy. Nozahàn-drainy tamin' ny [[Sikidy malagasy|sikidi]]<nowiki/>ny ny zavatra mahazo an' i Volahavana. Hitany fa misy [[fanahy]] lehibe mipetraka amin' ny zanany ka hitany fa tena [[Zanahary (finoan-drazana malagasy)|Andriamanitra]] lehibe izany. Resy lahatra ny rainy taorian' izay ka nanary ny [[Ody|odiny]] sy ny [[Sampy (malagasy)|sampiny]] ary niteny tamin' ny fianakaviany fa hanaja ny Andriamanitr' i Volahavana. Rehefa tsy nety nanambady ihany i Volahavana dia nanery azy hanambady lehilahy efa 60 taona ny ray aman-dreniny, dia tsy iza izany fa ny [[katekista]] Mosesy Tsirefo, izay efa maty vady sady efa nanan-janaka maro. Fito ambin' ny folo taona i Volahavana tamin' izany fotoana izany. Nampianarina [[Katekisma|fotopianarana]] (na [[katekisma]]) i Volahavana alohan' ny hanaovana [[batisa]] azy. Tao anatin' ny roa herinandro no nahavitany ny fianarana, dia natao batisa tao [[Lokomby]] izy tamin' ny taona 1935, ka nahazo ny anarana am-batisa hoe ''Germaine''. Taorian' ny fitsofan-drano ny fanambadian' izy sy i Mosesy Tsirefo tao am-piangonana dia nifindra tany [[Ankaramalaza]] izy roa, ka tao ny vadiny no nanohy ny fampianaram-pinoana kristiana. Nisy [[pastora]] nanampy azy tamin' izany. Taty amin' ny taona 1949 i Mosesy Tsirefo vadiny no maty nefa tsy niteraka taminy. == Fanombohan' ny asany == === Famoahana demonia voalohany === Tamin' ny faha-21 taonan' i Volahavana Germaine dia narary sady noheverina fa nitoeran' ny [[Demony|fanahy ratsy]] ny iray tamin' ny zanakavavin' i Mosesy Tsirefo. Nanatrika teo ny katekista avy ao Vohidrafy ka niezaka [[Fandroahana fanahy ratsy|namoaka]] ilay fanahy ratsy nefa tsy nahavoaka. Nisy feo nandidy an' i Volahavana Germaine hitsangana sy hanampy an' ilay zazavavy. Naharitra ela ny "tolona" tamin' ilay fanahy ratsy. Sitrana ilay zazavavy ary niverina ny sainy. Izany [[fahagagana]] izany dia niseho tamin' ny Alarobia 1 Aogositra 1941. Ankehitriny, ny 1 sy ny 2 Aogositra dia tsarovana ao amin' ny [[Tobilehibe Ankaramalaza]], ary ny 2 Aogositra dia atao ho fanokanana ireo izay mirotsaka ho mpiandry. === Fanomanana === ==== Baiko fanirahana ==== Tamin' ny alina mialoha ny rahampitso marain' io andro nisehoan' ny fahagagana voalohany io dia niteny tamin' i Volahavana sy i Mosesy Tsirefo ary ilay katekista avy any Vohidravy i [[Jesoa|Jesosy]], ka nanao hoe:<blockquote>"''Mitsangana ka [[Fitoriana ny filazantsara|mitoria ny Filazantsara]] amin' izao tontolo izao. Roahy ny [[demonia]]. Madehana …. ka aza mitaredretra. Tonga ny fotoana hankalazana ny [[Zanak' Olona|Zanak' olona]] eto amin' ny [[Antemoro|fokon' i]] [[Matitanana]] sy Ambohibe. Ianareo no nofidiko hanao ity iraka ity. Mandidy anao hanatanteraka".'' </blockquote>Nandà i Volahavaba Germaine ka nilaza fa mbola tanora sy tsy mahay [[Soratra Masina]] ary tsy mahay [[Toriteny|mitory teny]]. Nanizingizina ihany anefa i Jesosy. Nanaiky i Volahavana ka nangataka tamin' i Jesosy ny mba hanoroana azy mialoha izay zavatra tokony holazainy, dia nanaiky izany i Jesosy. Ny katekista avy any Vohidravy dia efa nanomboka nanatanteraka ny iraka nampanaovin' i Jesosy azy ny amin' ny [[Fitoriana ny filazantsara|fitoriana ny Filazantsara]]. Ny mpikambana tao amin' ny vondrona notarihin' ilay katekista no nanome an' i Volahavana ny anaram-bosotra hoe ''Nenilava'', satria avo loatra noho ny ankamaroan' ny vehivavy malagasy izy. Neken' i Volahavana izany anarana izany ka amin' io anarana io no ahafantaran' ny olona azy bebe kokoa hatramin' izay. ==== Fianarana teny tsy fantatra ==== Raha momba ny fianarana nataon' i Volahavana kosa, dia nampianatra azy [[Fiteny tsy fantatra|teny tsy fantatra]] i Jesosy sady nampianatra azy ny [[Soratra Masina]] amin' ny teny tsy fantatra nandritra ny telo volana. Ny teny tsy fantatra eto dia ny fiteny roa ambin' ny folo be mpampiasa indrindra maneran-tany<ref><small>Ireto fiteny ireto ve izany: [[Fiteny mandarina|sinoa mandarinina]], [[Fiteny hindi-ordo|hindy]] na [[Fiteny hindi-ordo|hindostany]], [[Fiteny anglisy|anglisy]], [[Fiteny espaniôla|espaniôla]], [[Fiteny rosiana|rosiana]], [[Fiteny bengaly|bengaly]], [[Fiteny pôrtogey|pôrtogey]], [[Fiteny japôney|japôney]], [[Fiteny alemàna|alemana]], [[Fiteny frantsay|frantsay]], [[Fiteny arabo|arabo]], [[Fiteny penjaby|ponjaby]]?</small></ref>. Tsy nampiasa teny tsy fantatra i Nenilava raha tsy tamin' ny firesahany amin' i Jesosy. Nampiasa solaitrabe miloko fotsy i Jesosy raha nampianatra azy ary niloko fotsy ny soratra tamin' izany, izay soratra avy ambony mankany ambany, sahala amin' ny fomba fanoratana [[Fiteny sinoa|sinoa]]. Tamin' ny toerana mangina no nanaovana ny fampianarana, ka indraindray tao an-trano, indraindray tany anaty ala, ary ilay solaitrabe dia nihantona tamin' ny rindrina na tamin' ny sampan-kazo. Indraindray koa dia nampiasa boky lehibe i Jesosy amin' ny fampianarany. ==== Fianarana Soratra Masina tany an-danitra ==== Mba hampianarana azy ny [[Soratra Masina]] dia nitondra an' i Nenilava [[Fiakarana any an-danitra|any an-danitra]] impito i Jesosy tao anatin' ny telo andro. Tamin' ny voalohany dia niteny aminy i Jesosy fa hofaty izy amin' ny Zoma amin' ny 11 ora. Nandre izany ny mpino rehetra tao an-tanàna sy ny avy amin' ny fitandremana lavitra ka nanao fotoam-pivavahana nisy fifandimbiasana mamaky [[Baiboly]] sy mivavaka. Nandry teo ambony farafara misarona fotsy i Nenilava mba hiandry ny ora voatondro. Norakofana lamba fotsy ny tenany, afa-tsy ny tarehiny. Araka ny fitantarana dia niakatra tsimoramora ny fanahiny. Nivavaka sy nihira tsy mitsahatra nandritra ny telo andro sady [[Fifadian-kanina|nifady hanina]] ny Kristiana nanatrika teo, izay niandry ny fiverenany. Rehefa tapitra ny telo andro, tamin' ny Alahady amin' ny 8 ora maraina, dia niverina ny fanahiny. Nidina avy eo amin' ny farafara i Nenilava ka nitory ny teny ao amin' ny [[Epistily voalohany ho an' ny Kôrintiana]] (1Kôr 15:55) milaza hoe izy:<blockquote>''"Ry fahafatesana ô, aiza ny fandresenao? Ry fahafatesana ô, aiza ny fanindronanao?"''.</blockquote> ==== Ady tamin' ny dragona sy fifadian-kanina ==== Nilaza mialoha tamin' i Nenilava i Jesosy fa tsy maitsy hitolona amin' ny [[dragona]] mandritra ny telo andro mba hahatonga azy hahery. Nandritra ny tolona dia teo akaikiny i Jesosy. Tamin' ny fahatelo andron' ny tolona vao resy ilay dragona. Taorian' izany fandresena izany dia [[Fifadian-kanina|nifady hanina]] izy nandritra ny roa volana sy sasany, ka tsy nihinana afa-tsy zavatra boribory fotsy izay miendrika [[mofom-pandraisana]] ny [[fanasan' ny Tompo]]. Tamin' ny fiantombohan' ny asany dia nisy tanora miisa 28 niaraka aminy tao [[Ankaramalaza]]. Nanomboka ny [[Fitoriana ny filazantsara|fitoriana ny Filazantsara]] izy tao amin' ny faritra misy azy, ao [[Manakara]] sy [[Vohipeno]] ary ny manodidina. == Famangiana sy fiaraha-miasa == === Famangiana fiangonana === Taorian' ny fanomanana ny asany tao [[Ankaramalaza]] sy ny manodidina dia nisy nanasa ho tonga any amin' ny fiangonana samihafa i Nenilava ary nanomboka nandao ny faritra nisy azy, ka ny nanombohany azy dia tao [[Antsirabe]] izay misy ny foiben' ny [[Norwegian Missionary Society|Misiona Nôrveziana]] (NMS). Tamin' ny taona 1952 no nahitan' ny olona maro an' i Nenilava voalohany, satria tamin' io taona io izy vao nivoaka avy any amin' ny faritra atsimo-antsinanan' i [[Madagasikara]] ka nanomboka niasa tao [[Antsirabe]]. Nanohy izany tamin' ny manodidina an' Antsirabe izy. Nankany [[Antananarivo]] koa izy nanao famangiana tao sy tamin' ny manodidina. Nahazo fanasana mba hamangy faritra maro hafa koa izy ka anisan' izany i [[Toamasina]],sy i [[Mahajanga]]. Tamin' ny taona 1963 i Nenilava dia tonga tany [[Faritra Androy|Androy]]: voaorina ny [[Toby Siloama]]. Tamin' ny taona 1974 dia nandeha nitety faritany indray i Nenilava, ka tonga hatrany [[Tsihombe]]. === Famangiana any ivelan' i Madagasikara === Toerana maro no notetezin' i Nenilava tany ivelan' i [[Madagasikara]] noho ny fanasan' ny fiangonana maro azy. Tany [[Kômôro]] i Nenilava tamin' ny taona 1958. Tany [[Etazonia]] izy tamin' ny taona 1973. Tany [[Nôrvezy]] koa izy tamin' io taona io ihany, ka nifampitafatafa tamin' ny mpanjakan' i [[Nôrvezy]], i [[Olav V]], momba ny asany. Namangy tany [[Frantsa]] izy tamin' ny taona 1980 sady nanorina ny toby ao [[Pouru-Saint-Remy|Pouru-Saint-Rémy]]. === Fiaraha-miasa amin' ny fiangonana tsy loterana sy fifohazana hafa === Ny fiangonana [[Fiangonan' i Jesoa Kristy eto Madagasikara|FJKM]] eo akaikin' Ambatovinaky eo, dia niangavy an' i Nenilava koa mba hovangiany. Niara-niasa tamin-d[[Ravelonjanahary]] izy (raiamandrenin' ny [[Tobilehibe Manolotrony]], mirafitra amin' ny FJKM). Niara-niasa tamin' ny FJKM Ambatonakanga koa izy. Saiky hiara-miasa tamin' i [[Mounir Aziz Daoud|Daoud]] mpanorina ny [[Fiangonana Jesosy Mamonjy]] izy, saingy noraràn' i Jesosy, araka ny filazany, fa tsy hahita an' i Jesosy ao. === Fanorenana ny FLM 67 ha === Niorim-ponenana tao [[Antananarivo]] i Volahavana tamin' ny taona 1969, ary tsy niala ao raha tsy tamin' ny taona 1997. Tao amin' ny Logement 237 ao 67&nbsp;ha izy no nipetraka tamin' ny volohany. Lasa [[Tobim-pifohazana|toby]] izany toerana izany taty aoriana, ary loharano nipoiran' ny fiangonana loterana ao amin' ny 67&nbsp;ha. Taty aoriana mantsy, noho ny tsy fahatrarany ny fotoana eny Ambatovinaky, noho izy mbola miresaka amin' olona eny an-dalana mankany, dia nangataka izy mba hampandraisina ny [[fanasan' ny Tompo]] eny amin' ny Logement 238 ihany amin' ny Alahady hariva. Io no niantombohan' ny fotoam-pivavahana manaraka [[litorjia]] tao, izay lasa fiangonana taty aoriana, dia ny FLM&nbsp;67&nbsp;ha izany. === Fomba fiasa === Na aiza na aiza toerana nisy an' i Nenilava dia tonga ny olona avy amin' ny toerana rehetra mba hivavaka, hotsaboina na [[Fandroahana fanahy ratsy|horoahina demonia]], ny sasany koa mitondra ny marariny. Nisy olona jamba nanjary nahiratra, ny marary sitrana, ary hatramin' ny olan' ny isam-batan' olona sy ny isam-pianakaviana dia novahana. Na aiza na aiza toerana nalehany dia tsy maintsy nisy ny [[vavaka]], ny [[Fitoriana ny filazantsara|fitoriana ny Filazantsara]], ny famoahana demonia ary ny [[fametrahan-tanana]] miaraka amin' ny fanomezana teny famporisihana sy fampaherezana nalaina avy ao amin' ny [[Baiboly]]. Betsaka ny olona [[Fibebahana|nibebaka]] sy nanatitra ny [[Ody|odiny]] mba hodorana, rehefa nandre ny [[toriteny]] nataony. Nisy ihany koa olona izay nandevozin-javatra toy ny [[tromba]] sy ny [[kalanoro]], nisy mpanao [[Mazia (finoana)|mazia]], nisy nandevozin' ny [[paraky]] izay samy nafahana avokoa. Maro amin' izay olona efa nanatona teo no lasa [[mpiandry]] na [[pastora]]. Noho ny asa nataon' i Nenilava dia maro ny [[Malagasy (vahoaka)|Malagasy]] sy ny [[Vazaha eto Madagasikara|Vazaha]] ary ny [[Afrikana (vahoaka)|Afrikana]] no niorina tamin' ny finoana an' i Jesosy. Tamin' ny taona 1978 izy dia nitatitra ny resaka nataon' i Jesosy izay nilaza taminy hoe:<blockquote>"I Madagasikara dia ataon' Andriamanitra ho foibe fitoriana ny Filazantsara maneran-tany".</blockquote>Na dia nisy aza ny [[fahagagana]] sy ny filazana ny zavatra hoavy dia tsy nilaza ny tenany ho [[mpaminany]] i Nenilava. == Ny andro faramparany niainany sy ny lova napetrany == Taorian' ny taona 1975 dia nihanahalana ny dia famangiany ary tao an-tranony tao amin' ny tobin' Ambohibao no nandaniany ny ampahany be amin' ny androny sisa. === Ny fanehoam-panokanana an' i Nenilava === Notokanana tany [[Ankaramalaza]] amin' ny maha [[mpiandry]] azy i Nenilava tamin' ny 1 sy 2 Aogositra 1983, ka araka ny toro-marika nomen' [[Andriamanitra (tokana)|Andriamanitra]] azy no nanjairana ny akanjo. Atao hoe "fanehoam-panokanana" izany fanokanana izany satria lazaina fa efa voatokana tany an-danitra izy. === Ny nahafatesany === Maty tamin’ ny taoa 1998 tao an-tranony ao amin’ ny Toby Ambohibao ao [[Antananarivo]] i Nenilava ary ny vatany dia nentina tany [[Ankaramalaza]]. Nalevina tao amin’ ny tokontanin’ ny [[Tobilehibe Ankaramalaza|Toby Ankaramalaza]] izy. === Ny lova navelany === Ny [[Tobilehibe Ankaramalaza|tobilehibe]] sy ny [[fifohazana Ankaramalaza]] no lova navelan' i Volahavana Germaine. Rehefa sitrana ara-batana na ara-tsaina ny olona, ny ankamaroany dia miorim-ponenana ao, satria tsy te-hiverina hody intsony izy ireo. Nanamboatra sekoly sy toeram-pitsaboana ny toby. Ny toby madinika miankina amin' ny Tobilehibe Ankaramalaza dia niorina amin' ny tanàna maro manerana an' i [[Madagasikara]], toy ny ao Ambohibao any Antananarivo, izay naorina tamin' ny taompolo 1980, ary koa tao amin' ny tanànan' i [[Pouru-Saint-Remy|Pouru-Saint-Rémy]] any [[Frantsa]], izay niorina tamin' ny taona 1990. Nisy ny fanamboarana fiangonana katedraly izay nalaina tahaka tamin' ny endriky ny katedraly iray any [[Nôrvezy]]. Tsy niteraka i Nenilava fa nanangan-jaza, izay fanomezana avy amin' ny ray aman-dreny ho fisaorana ny valim-bavak' izy ireo. Nikarakara ny fanabeazana ara-panahin' izy ireo izy sady niandraikitra koa ny fanabeazana ankapobeny, sahala amin' ny ray aman-dreny rehetra. Manerana an' i Madagasikara sy amin' ny toeran-kafa dia manana zanaka ara-panahy i Nenilava. == Boky azo anovozan-kevitra == * ''[https://search.worldcat.org/fr/title/Ankaramalaza-:-Germaine-Volahavana-Nenilava-:-histoire-et-temoignages/oclc/174040488 Ankaramalaza-Germaine Volahavana Nenilava: histoires et témoignages]'', Antananarivo, TPFLM, 2007. * Augustin R. S., ''Volahavana Germaine'', Trano Printy Loterana, Antananarivo, 1986. * Austnaberg, Hans, ''[https://www.amazon.com/Shepherds-Demons-Exorcism-Practised-Understood/dp/0820497177 Shepherds and Demons. A Study of Exorcism as Practised and Understood by Shepherds in the Malagasy Lutheran Church]'', New York: Peter Lang. 2008. * Bruno Rabarihoelina, ''Mama Nenilava sy ny asa Faminaniana ary ny Fiainam-pirenena'', 2007. * James Rabehatonina James, ''Tantaran' ny Fifohazana eto Madagasikara'' (1894-1990), Imarivolanitra: Trano Printy FJKM, 1991. * Louise R. N. V., ''Ankaramalaza: un centre religieux en milieu rural'', Université d'Antananarivo, 1985. * ''Nenilava-Volahavana Germaine'', Antananarivo: TPFLM, juillet 1986. * Pasteur Zakaria Tsivoery, “Ankaramalaza” in ''Tantaran' ny Fifohazana eto Madagasikara'', Antananarivo: Imprimerie luthérienne malgache, 2001. * Rabehatonina James, ''Tantaran' ny fifohazana eto Madagasikara 1894 - 1990'', Trano Printy Fiangonana Loterana Malagasy. * Rasolondraibe, Seth Andriamanalina, [https://books.google.mg/books/about/Le_minist%C3%A8re_de_berger_dans_les_%C3%89glise.html?id=RIUuDgAAQBAJ&redir_esc=y ''le Ministère de «'' ''berger'' ''» dans les Églises protestantes de Madagascar (de la fin du xix<sup>e</sup> siècle à nos jours). Tensions et compromis entre mouvements de Réveil, institutions protestantes et religions traditionnelles''], Thèse de doctorat sous la direction de Jean‑Paul Willaime, Paris : EPHE, 2010. * Razanamiadana, ''Rakitsoratra Notsongaina: Ny dia niarahako tamin' i Mama Volahavana Germaine Nenilava, fizarana voalohany'', 2007. * Soloarison Rameloarison, “Ny tantaran’ny fifohazana Ankaramalaza”, mémoire de licence en théologie. * Thunem, Adolf & Rasamoela, Joela, ''[https://ccfr.bnf.fr/portailccfr/ark:/16871/0016930944 Ny tantaran' ny Fifohazana eto Madagasikara]'', Antananarivo: Trano Printy Fiangonana Loterana Malagasy, p. 5‑96 (1<sup>re</sup> édition 1934). * Tobilehibe Ankaramalaza, ''[https://fr.scribd.com/document/730681811/Boky-Manga-Toby-Lehibe-Ankaramalaza-VM Foto-pampianarana momba ny asan' ny mpiandry]'', 1997. == Jereo koa == * [[Rainisoalambo]] * [[Ravelonjanahary]] * [[Rakotozandry Daniel]] * [[Fifohazana (kristianisma malagasy)]] *[[Ankaramalaza]] *[[Tobim-pifohazana]] == Loharano sy fanamarihana == 41af27nt6rqbxl8qrgzkmkpuj6exwas Zon' olombelona 0 281207 1111203 1108294 2025-06-29T02:36:07Z Phantom401 30340 /* Zo fototra */ 1111203 wikitext text/x-wiki [[Sary:Declaration of the Rights of Man and of the Citizen in 1789.jpg|vignette|Fanambarana ny zon'olombelona]] Ny '''zon'olombelona''' dia fitsipika fototra na fenitra môraly ho an'ny fitsipika sasany mifehy ny fitondran-ten' ny [[olombelona]] izay arovan' ny [[Lalàna|lalàn]]' ny firenena na lalàna iraisam-pirenena. Mazàna no tsy azo ovana na esorina izy ireo, [[zo]] fototra izay tsy misaraka amin' ny olona tsirairay amin' ny maha-[[olombelona]] azy fotsiny ary tsy misaraka amin'ny olombelona rehetra, ka tsy anavahana taona, na fiaviana ara-poko, na toerana, na [[Fiteny (heviny mivelatra)|fiteny]], na [[fivavahana]], na [[Vondrom-poko|foko]], na sata hafa. Ireo zo ireo dia azo ampiharina na aiza na aiza sy amin' ny fotoana rehetra amin' y maha an'ny [[olombelona]] rehetra azy, ary izy ireo dia manandratra ny fitoviana amin' ny maha an' ny rehetra azy. Izy ireo dia mitaky ny fiaraha-miory sy ny [[fanjakana tan-dalàna]] ary mametraka adidy amin' ny olona mba hanaja ny '''zon' olombelona''' ho an' ny hafa, ary amin' ny ankapobeny dia heverina fa tsy tokony hesorina izany raha tsy hoe vokatry ny dingana ara-drariny mifototra amin' ny toe-javatra manokana. Ny [[fotopampianarana]] momba ny '''zon' olombelona''' dia nanan-kery lehibe teo amin' ny [[lalàna]] iraisam-pirenena sy teo amin' ny andrim-panjakana maneran-tany sy isam-paritra. Ny hetsika ataon' ny fanjakana sy ny [[fikambanana tsy miankina amin' ny fanjakana]] no fototry ny pôlitika itondrana ny fiainam-bahoaka maneran-tany. Ny hevitra momba ny '''zon' olombelona''' dia milaza fa "raha azo lazaina ho manana fiteny ara-môraly iraisana ny lahateny ampahibemaso momba ny fiarahamonina maneran-tany amin' ny fotoan' ny [[fandriam-pahalemana]], dia momba ny zon' olombelona izany. Mbola miteraka fisalasalana sy adihevitra be ny votoaty sy ny natiora ary ny fanamarinana ny zon' olombelona mandraka androany raha heverina ny fitakiana mafy ataon' ny fotopampianarana momba ny zon' olombelona. Ny tena dikan' ny teny hoe ''[[zo]]'' dia mampiady hevitra sady lohahevitra anaovana adihevitra [[Filôzôfia|filôzôfika]] mitohy; misy anefa ny marimaritra iraisana fa ny zon' olombelona dia ahitana karazana zo maro samihafa toy ny zo amin' ny fitsarana ara-drariny, ny fiarovana amin' ny [[fanandevozana]], ny fandrarana ny fandripahana foko, ny fahalalaham-pitenenana na zo hahazo fanabeazana, misy ny tsy fitovian-kevitra momba ny hoe iza amin' ireo zo manokana ireo no tokony hampidirina ao anatin' ny rafitra ankapoben' ny zon' olombelona; ny mpandinika sasany dia mihevitra fa ny zon' olombelona dia tokony ho fepetra faran' izay kely indrindra hialana amin' ny fanararaotana ratsy indrindra, fa ny hafa kosa mihevitra azy io ho fenitra ambony kokoa. Maro amin' ireo hevitra fototra namelona ny hetsika momba ny zon' olombelona no novolavolaina taorian' ny [[Ady Lehibe Faharoa]] sy ny zava-nitranga tamin' ny fandripahana ny [[Jiosy]], izay niafara tamin' ny fanekena ny [[Fanambarana Iraisam-Pirenena momba ny Zon' Olombelona]] tao [[Paris]] nataon' ny Fivoriamben' ny [[Firenena Mikambana]] tamin' ny taona 1948. Tsy nitovy ny fiheveran' ny olona fahiny ny zon' olombelona maneran-tany. <ref>«Droits humains» [expression]: vrai/faux synonyme de «droits de l'homme» – Libération</ref>Ny tena mpialoha lalana ny lahateny momba ny zon' olombelona dia ny foto-kevitra momba ny [[zo voajanahary]] izay niseho ho anisan' ny fomban-drazana ara-boajanahary tamin' ny [[Andro Antenatenany]] izay nanjary nisongadina nandritra ny [[Andron' ny Fahazavana]], miaraka amin' ireo filôzôfa toa an' i [[John Locke]], i Francis Hutcheson ary i Jean-Jacques Burlamaqui ary izay nisongadina tamin' ny lahateny ara-pôlitikan' ny Revolisiona Amerikana sy ny Revolisiona Frantsay. Avy amin' io fototra io no nipoiran' ny adihevitra môderina momba ny zon' olombelona tamin' ny tapany farany amin' ny taonjato faha-20, mety ho toy ny fanehoan-kevitra manoloana ny fanandevozana, ny fampijaliana, ny fandripahana olona ary ny heloka an' adin-tafika, ho toy ny fahatanterahan' ny faharefoan' ny olombelona sy ho fepetra takiana amin' ny hisian' ny fiarahamonina anjakan' ny fahamarinana. == Zo fototra == Anisan'ireo zo fototra tokony hisitrahan'ny olona ny : zo afaka hifidy, zo handray anjara anaty gouvernemanta, zo hanao sendika, zo haneo hevitra malalaka<ref>Lavin’ireo Mpikatroka Mafàna Fo Ilay Fanambarana Momba ny Zon’Olombelona Any Azia Atsimo Atsinanana · Global Voices teny Malagasy</ref> == Loharano == {{Références}} 9a950q0lonz63jlq5it5tb86y9lyt4u Talata Volonondry 0 283220 1111324 1053333 2025-06-29T10:09:39Z RAKOTONIRINA Fanirilalaina Christien 35841 Tsipelina 1111324 wikitext text/x-wiki I '''Talata Volonondry''' dia firaisam-pokotany[[Kaominina ao Madagasikara|malagasy]] ao amin' ny [[Distrikan'Antananarivo-Avaradrano|fivondronan' Antananarivo Avaradrano]], [[Faritra Analamanga]], [[Faritanin' Antananarivo]]. 7nx9re7bjyk20wj23ypkmhmqcnem99l Talata Angavo 0 283222 1111109 1064695 2025-06-28T18:13:49Z RAKOTONIRINA Fanirilalaina Christien 35841 Nanampy hevitra 1111109 wikitext text/x-wiki {{infobox tanàna |anarana= Talata Angavo |faritany=[[Faritanin'i Antananarivo|Antananarivo]] |faritra = [[Faritra Analamanga|Analamanga]] |isam-ponina=9240 |velarantany= |firenena={{Madagasikara}} |sary = }} I '''Talata Angavo''' dia [[Kaominina ao Madagasikara|kaominina malagasy]] ao amin' ny [[Distrikan'Ankazobe|Distrikan' Ankazobe]], [[Faritra Analamanga]], [[Faritanin' Antananarivo]] {{reflist}} {{Kaominina faritra Analamanga}} [[Sokajy:Tanàna ao Madagasikara]] [[Sokajy:Kaominina any Faritra Analamanga]] [[Sokajy:Kaominina any Madagasikara]] mb4ha46lmm5hrztnobk3dlxu7033t75 Marondry 0 283223 1111104 1091446 2025-06-28T17:57:15Z RAKOTONIRINA Fanirilalaina Christien 35841 Infobox 1111104 wikitext text/x-wiki {{coord|18|26|S|47|00|E}} {{infobox tanàna |anarana= Marondry |faritany=[[Faritanin'i Antananarivo|Antananarivo]] |faritra = [[Faritra Analamanga|Analamanga]] |isam-ponina=10110 |velarantany= 344 |firenena={{Madagasikara}} |sary =Marondry jpg |saina=Malagasy|ben'ny tanàna=NC|fanjakana=NC}} I '''Marondry''' dia [[Kaominina ao Madagasikara|kaominina malagasy]] ao amin' ny [[Distrikan'Ankazobe|Distrikan' Ankazobe]], [[Faritra Analamanga]], [[Faritanin' Antananarivo]]. Ny isam-poniny dia 10110 araka ny faminavinana natao tamin'ny taona 2018. {{reflist}} {{Analamanga}} [[Sokajy:Tanàna ao Madagasikara]] [[Sokajy:Kaominina any Faritra Analamanga]] rcgh86xx2m425sudyga5e0qomgyrleo Ambohimanarina Marovazaha 0 283230 1111086 1110859 2025-06-28T17:25:54Z RAKOTONIRINA Fanirilalaina Christien 35841 Tsipelina 1111086 wikitext text/x-wiki Ambohimanarin Mmarovazah[[Kaominina ao Madagasikara|a dia firaisam-pokotany malagasy]] ao amin' ny fivondronan' [[Distrikan' Anjozorobe|i Anjozorobe]], [[Faritra Analamanga]], [[Faritanin' Antananarivo]]. {{reflist}} {{Analamanga}} [[Sokajy:Kaominina any Faritra Analamanga]] [[Sokajy:Kaominina any Madagasikara]] 52q70h067o2xta1qqo9blks16hgrthh Ankoay 0 283696 1111143 1066059 2025-06-28T20:04:17Z 2806:2F0:55C1:CC29:7F00:134B:1B51:2B47 1111143 wikitext text/x-wiki [[Sary:Madagascarfisheagle.jpg|vignette|Ankoay ao [[Valan-javamaniry amam-bibin' i Tsimbazaza|Tsimbazaza]]]]Ny '''ankoay''' na '''vorombe''' na '''voromahery malagasy''' dia karazam-[[Voromahery|boromahery]] mpihaza amin' ny antoandro, tsy fahita afa-tsy eto [[Madagasikara]], anisan' ireo vorona tsy fahita firy maneran-tany, anisan' ny karazam-borona fito mpihaza amin' ny antoandro tsy fahita firy. Atahorana ho lany tamingana ity karazam-borona ity araka ny fanakilasian' ny [[Vondrona Iraisam-Pirenena ho an' ny Fitahirizana ny Zavaboary]] ([[Fiteny frantsay|frantsay]]: ''Union internationale pour la conservation de la nature'' -- UICN; [[Fiteny anglisy|anglisy]]: ''International Union for Conservation of Nature'' -- IUCN). '''''Haliaeetus vociferoides''''' ny anarany ara-tsiansa. == Ny anarany == [[Sary:Madagascar Fish Eagle, Lake Ravelobe, Ankarafantsika National Park, Madagascar 1.jpg|vignette|175x175px|Ankoay roa ao amin’ ny farihy Ravelobe, ao amin' ny Valan-javaboarim-pirenena l Ankarafantsika]] Amin' ny [[Fiteny malagasy|teny malagasy]] dia antsoina hoe ''ankoay'' ity vorona ity, nefa mety hantsoina hoe ''vorombe'' na ''voromahery malagasy'' koa. Amin' ny [[Fiteny frantsay|teny frantsay]] izy dia atao hoe ''pygargue de Madagascar'' fa amin' ny [[Fiteny anglisy|teny anglisy]] dia ''Madagascar fish eagle''. == Ny mombamomba azy == Mirefy 60 hatramin' ny 70 sm ity vorona ity, 165 hatramin' ny 180 <abbr>sm ny fivelaran' ny elany roa</abbr>, milanja 2 500 <abbr>g</abbr> ny lahy ary 3 500 <abbr>g</abbr> ny vavy. Maniry volon-doha toa satroka ny vorona efa lehibe, ny vozony sy ny hatony miloko volondavenona fotsy misy volo vitsivitsy miloko manja, ny takolany fotsy, ny rambony fotsy misy tsipika manopy mainty. Ny sisa amin' ny vatany dia manja matroka misy manopy mena ary ny tongony fotsifotsy. Ny tsy mampitovy ny lahy sy ny vavy dia ny lanjany sy ny habeny: mavesatra sy lehibe kokoa noho ny lahy ny vavy. == Faritra misy azy == [[Sary:Madagascar Fish Eagle.png|vignette|230x230px|Faritra eto Madagasikara misy ny ankoay]] Tsy fahita afa-tsy eto [[Madagasikara]] ity karazam-borona ity. Eo anelanelan' ny 40 sy 70 ny isany, satria mila toerana malalaka sy filamindaminana ity karazam-borona ity amin' ny fananahany. == Sakafony == [[Trondro]] no tena fihinan' ny ankoay. Na izany aza, afaka mihinana biby mpikiky ([[voalavo]] sns) na voron-drano koa izy. == Jereo koa == * ''[[Accipiter]]'' * [[Tontolo iainana eto Madagasikara]] 8ft3xyjmc6d8ry3z0n47bihkimje0nq 1111147 1111143 2025-06-28T20:18:52Z 2806:2F0:55C1:CC29:7F00:134B:1B51:2B47 1111147 wikitext text/x-wiki [[Sary:Madagascarfisheagle.jpg|vignette|Ankoay ao [[Valan-javamaniry amam-bibin' i Tsimbazaza|Tsimbazaza]]]]Ny '''ankoay''' na '''vorombe''' na '''voromahery malagasy''' dia karazam-[[Voromahery|boromahery]] mpihaza amin' ny antoandro, tsy fahita afa-tsy eto [[Madagasikara]], anisan' ireo vorona tsy fahita firy maneran-tany, anisan' ny karazam-borona fito mpihaza amin' ny antoandro tsy fahita firy. Atahorana ho lany tamingana ity karazam-borona ity araka ny fanakilasian' ny [[Vondrona Iraisam-Pirenena ho an' ny Fitahirizana ny Zavaboary]] ([[Fiteny frantsay|frantsay]]: ''Union internationale pour la conservation de la nature'' -- UICN; [[Fiteny anglisy|anglisy]]: ''International Union for Conservation of Nature'' -- IUCN). '''''Haliaeetus vociferoides''''' ny anarany ara-tsiansa. == Ny anarany == [[Sary:Madagascar Fish Eagle, Lake Ravelobe, Ankarafantsika National Park, Madagascar 1.jpg|vignette|175x175px|Ankoay roa ao amin’ ny farihy Ravelobe, ao amin' ny Valan-javaboarim-pirenena l Ankarafantsika]] Amin' ny [[Fiteny malagasy|teny malagasy]] dia antsoina hoe ''ankoay'' ity vorona ity, nefa mety hantsoina hoe ''vorombe'' na ''voromahery malagasy'' koa. Amin' ny [[Fiteny frantsay|teny frantsay]] izy dia atao hoe ''pygargue de Madagascar'' fa amin' ny [[Fiteny anglisy|teny anglisy]] dia ''Madagascar fish eagle''. == Ny mombamomba azy == Mirefy 60 hatramin' ny 70 sm ity vorona ity, 165 hatramin' ny 180 <abbr>sm ny fivelaran' ny elany roa</abbr>, milanja 2 500 <abbr>g</abbr> ny lahy ary 3 500 <abbr>g</abbr> ny vavy. Maniry volon-doha toa satroka ny vorona efa lehibe, ny vozony sy ny hatony miloko volondavenona fotsy misy volo vitsivitsy miloko manja, ny takolany fotsy, ny rambony fotsy misy tsipika manopy mainty. Ny sisa amin' ny vatany dia manja matroka misy manopy mena ary ny tongony fotsifotsy. Ny tsy mampitovy ny lahy sy ny vavy dia ny lanjany sy ny habeny: mavesatra sy lehibe kokoa noho ny lahy ny vavy. == Faritra misy azy == [[Sary:Madagascar Fish Eagle.png|vignette|230x230px|Faritra eto Madagasikara misy ny ankoay]] Tsy fahita afa-tsy eto [[Madagasikara]] ity karazam-borona ity. Eo anelanelan' ny 40 sy 70 ny isany, satria mila toerana malalaka sy filamindaminana ity karazam-borona ity amin' ny fananahany. == Sakafony == [[Trondro]] no tena fihinan' ny ankoay. Na izany aza, afaka mihinana biby mpikiky ([[voalavo]] sns) na voron-drano koa izy. == Jereo koa == * [[Tontolo iainana eto Madagasikara]] rygkyaqg1femot8t9tj54ec0wi8cduq Manandriana 0 284653 1111312 1109967 2025-06-29T09:59:11Z RAKOTONIRINA Fanirilalaina Christien 35841 Tsipelina 1111312 wikitext text/x-wiki {{infobox tanàna |anarana=Manandriana |faritany=[[Faritanin' Antananarivo| Antananarivo]] |velarantany= |isam-ponina=6506 |firenena={{Madagasikara}} |faritra = [[Analamanga]] |sary =Manandriana_district.png |fanjakana=NC|ben'ny tanàna=NC|tanàn-dehibe=NC}} '''Manandriana''' dia firaisam-pokotany [[Kaominina eto Madagasikara|malagasy]] ao amin' ny fivondronan[[Distrikan'Antananarivo-Avaradrano|' Antananarivo-Avaradrano]], [[Faritra Analamanga]], [[Faritanin' Antananarivo]]. Ny isan' ny mponiny dia 6 506 araka ny faminavinana natao tamin' ny taona 2019. Ny kaodim-piraisana dia 10207 ary ny kaodim-pivondronana dia 103. == Rohy ivelany == * [http://www.ilo.cornell.edu/ilo/census.xls ilo.cornell.edu] - Statistika momba ny kaominina malagasy ary loharanom-pahaizana namoronana an'ity lahatsoratra ity. {{kaomininan'ny Faritra Analamanga}} [[Sokajy:Kaominina any Faritra Analamanga]] [[Sokajy:Kaominina any Madagasikara]] tst3lq4ixd0wc6hi7o9koxmpxep11re 1111313 1111312 2025-06-29T10:00:02Z RAKOTONIRINA Fanirilalaina Christien 35841 Infobox 1111313 wikitext text/x-wiki {{infobox tanàna |anarana=Manandriana |faritany=[[Faritanin' Antananarivo| Antananarivo]] |velarantany=NC |isam-ponina=6506 |firenena={{Madagasikara}} |faritra = [[Analamanga]] |sary =Manandriana_district.png |fanjakana=NC|ben'ny tanàna=NC|tanàn-dehibe=NC|tanàna=NC}} '''Manandriana''' dia firaisam-pokotany [[Kaominina eto Madagasikara|malagasy]] ao amin' ny fivondronan[[Distrikan'Antananarivo-Avaradrano|' Antananarivo-Avaradrano]], [[Faritra Analamanga]], [[Faritanin' Antananarivo]]. Ny isan' ny mponiny dia 6 506 araka ny faminavinana natao tamin' ny taona 2019. Ny kaodim-piraisana dia 10207 ary ny kaodim-pivondronana dia 103. == Rohy ivelany == * [http://www.ilo.cornell.edu/ilo/census.xls ilo.cornell.edu] - Statistika momba ny kaominina malagasy ary loharanom-pahaizana namoronana an'ity lahatsoratra ity. {{kaomininan'ny Faritra Analamanga}} [[Sokajy:Kaominina any Faritra Analamanga]] [[Sokajy:Kaominina any Madagasikara]] 3ezzdh85hx9n7tnh66y1a8z7jvy25oe 1111314 1111313 2025-06-29T10:00:50Z RAKOTONIRINA Fanirilalaina Christien 35841 Infobox 1111314 wikitext text/x-wiki {{infobox tanàna |anarana=Manandriana |faritany=[[Faritanin' Antananarivo| Antananarivo]] |velarantany=NC |isam-ponina=6506 |firenena={{Madagasikara}} |faritra = [[Analamanga]] |sary =Manandriana_district.png |fanjakana=NC|ben'ny tanàna=NC|tanàn-dehibe=NC|tanàna=NC|saina=Malagasy}} '''Manandriana''' dia firaisam-pokotany [[Kaominina eto Madagasikara|malagasy]] ao amin' ny fivondronan[[Distrikan'Antananarivo-Avaradrano|' Antananarivo-Avaradrano]], [[Faritra Analamanga]], [[Faritanin' Antananarivo]]. Ny isan' ny mponiny dia 6 506 araka ny faminavinana natao tamin' ny taona 2019. Ny kaodim-piraisana dia 10207 ary ny kaodim-pivondronana dia 103. == Rohy ivelany == * [http://www.ilo.cornell.edu/ilo/census.xls ilo.cornell.edu] - Statistika momba ny kaominina malagasy ary loharanom-pahaizana namoronana an'ity lahatsoratra ity. {{kaomininan'ny Faritra Analamanga}} [[Sokajy:Kaominina any Faritra Analamanga]] [[Sokajy:Kaominina any Madagasikara]] 6j2gpworahwuo0vo29duc19chyo7c7l Bongatsara 0 284974 1111226 1097327 2025-06-29T03:11:06Z RAKOTONIRINA Fanirilalaina Christien 35841 Infobox 1111226 wikitext text/x-wiki {{infobox tanàna |anarana=Bongotsara |faritany=[[Faritanin'i Antananarivo|Antananarivo]] |faritra = [[Faritra Analamanga|Analamanga]] |isam-ponina=22.452<ref>RECENSEMENT GÉNÉRAL DE LA POPULATION ET DE L’HABITATION DE 2018 DE MADAGASCAR</ref> |firenena={{Madagasikara}} |sary = |saina=Malagasy|fanjakana=NC}} '''Bongatsara''' dia kaominina malagasy ao amin'ny [[Distrikan'Antananarivo-Atsimondrano]], [[Faritra Analamanga]], [[Faritanin'i Antananarivo]]. Ny isam-poniny dia 22.452 araka ny faminavinana natao tamin'ny taona 2018<ref>RECENSEMENT GÉNÉRAL DE LA POPULATION ET DE L’HABITATION DE 2018 DE MADAGASCAR</ref>. Ny kaodin-kaominina dia 11739 ary ny kaodin-distrika dia 117 == Vokatry ny fambolena == Ny anjaran'ny tantsaha mampiasa zezika simika dia 50-75%. Ny entana faharoa lafo vidy indrindra dia fraise. Ny zava-bolena lehibe indrindra amin'ny lafin'ny velarantany dia vary. Ny entana fahatelo lafo vidy indrindra dia tomates. Ny isan'omby dia 542. Ny isan'ny taona nisiam-pesitry ny vorona teo anelanelan'ny taona 1999-2001 dia 3. Ny zava-bolena faharoa lehibe indrindra amin'ny lafin'ny velarantany dia legioma hafa. Ny entana lafo vidy indrindra dia vary. 23 isan-jaton'ny tanimbary no voatondraka amin'ny tohidrano na paompy. 4 ny mponina no manao asa tanana. 60 no isan'ny ombivavy be ronono. 70 ny mponina no miasa tany. 19 ny mponina no miasa amin'ny fiompiana. 7 ny mponina no miasa amin'ny sampandraharaha. 129 no isan'ny kisoa. == Ara-tsosialy == Ahitana fikambanam-pivarotra ao amin'io tanàna io. Ahitana fikambanam-piasatanana ao. Ahitana fikambanan-tantsaha ao. Ahitana fikambanam-pampiasa rano ao. == Fotodrafitrasa == Tongavan'ny lalam-paritra ilay tanàna. Ahitana tobim-pahasalamana ao. Misy tsena isan'andro any. Ahitana orinasa mampiasa olona mihoatra ny 50. Andalovan'ny lalam-pirenena ilay kaominina. Ahitana sekoly ambaratonga fototra. Ahitana orinasa mampiasa olona 10 hatramin'ny 50. Ahitana orinasa mampiasa olona latsaky ny folo. Misy fitrandrahana harena an-kibon'ny tany amin'ny fomba indostrialy. Ahitana kolejy ao amin'ilay tanàna. Ny JIRAMA no manome ny rano. == Fitaterana == Ny fitaovam-pitaterana ampiasaina matetika indrindra dia fiara lehibe. Ny faharetan'ny dia mankany amin'ny renivohi-paritany dia 1 ora. Ahitana lalana godorô ao amin'ny kaominina. Ny fotoam-pitaterana mankany amin'ny tanàn-dehibem-paritany amin'ny andro fahavaratra dia 1 ora. Ny saran-dalan'ny olona tokana mankany amin'ny tanàn-dehibem-paritany amin'ny andro fahavaratra dia 1500 Fmg. Ny saran-dalan'ny olona tokana mankany amin'ny tanàn-dehibem-paritany amin'ny haintany dia 1500 Fmg. == Fahasoavana == 10 isan-jaton'ny mponina no tena mahantra dia mahantra. 43 isan-jaton'ny mponina no atao hoe mahantra. Ny halavan'ny vanim-potoana mety ahalanian'ny vokatry ny taon-dasa dia 5 volana. 9 isan-jaton'ny mponina no atao hoe manan-karena. 38 isan-jaton'ny mponina no manana fari-piainana antonontonony. == Endri-javatra == == Olana == Ahitana miaramila ao amin'ilay kaominina. Ny isan'ny vono olona tanatin'ny taona 1999-2001 dia 1. Ny isan'ny vakitrano tanatin'ny taona 1999-2001 dia 11. 1 no isan'ireo mpamono olona tratra tanatin'ny taona 1999-2001. == Rohy ivelany == {{reflist}} {{Kaominina faritra Analamanga}} [[Sokajy:Kaominina any Faritra Analamanga]] [[Sokajy:Kaominina any Madagasikara]] 23vjjfy466uiicp321bs95cdvuc8vxt 1111227 1111226 2025-06-29T03:12:10Z RAKOTONIRINA Fanirilalaina Christien 35841 Infobox 1111227 wikitext text/x-wiki {{infobox tanàna |anarana=Bongotsara |faritany=[[Faritanin'i Antananarivo|Antananarivo]] |faritra = [[Faritra Analamanga|Analamanga]] |isam-ponina=22.452<ref>RECENSEMENT GÉNÉRAL DE LA POPULATION ET DE L’HABITATION DE 2018 DE MADAGASCAR</ref> |firenena={{Madagasikara}} |sary =[[File:Art de la poterie sur la RN7, Madagascar - panoramio.jpg|Art_de_la_poterie_sur_la_RN7,_Madagascar_-_panoramio]] |saina=Malagasy|fanjakana=NC}} '''Bongatsara''' dia kaominina malagasy ao amin'ny [[Distrikan'Antananarivo-Atsimondrano]], [[Faritra Analamanga]], [[Faritanin'i Antananarivo]]. Ny isam-poniny dia 22.452 araka ny faminavinana natao tamin'ny taona 2018<ref>RECENSEMENT GÉNÉRAL DE LA POPULATION ET DE L’HABITATION DE 2018 DE MADAGASCAR</ref>. Ny kaodin-kaominina dia 11739 ary ny kaodin-distrika dia 117 == Vokatry ny fambolena == Ny anjaran'ny tantsaha mampiasa zezika simika dia 50-75%. Ny entana faharoa lafo vidy indrindra dia fraise. Ny zava-bolena lehibe indrindra amin'ny lafin'ny velarantany dia vary. Ny entana fahatelo lafo vidy indrindra dia tomates. Ny isan'omby dia 542. Ny isan'ny taona nisiam-pesitry ny vorona teo anelanelan'ny taona 1999-2001 dia 3. Ny zava-bolena faharoa lehibe indrindra amin'ny lafin'ny velarantany dia legioma hafa. Ny entana lafo vidy indrindra dia vary. 23 isan-jaton'ny tanimbary no voatondraka amin'ny tohidrano na paompy. 4 ny mponina no manao asa tanana. 60 no isan'ny ombivavy be ronono. 70 ny mponina no miasa tany. 19 ny mponina no miasa amin'ny fiompiana. 7 ny mponina no miasa amin'ny sampandraharaha. 129 no isan'ny kisoa. == Ara-tsosialy == Ahitana fikambanam-pivarotra ao amin'io tanàna io. Ahitana fikambanam-piasatanana ao. Ahitana fikambanan-tantsaha ao. Ahitana fikambanam-pampiasa rano ao. == Fotodrafitrasa == Tongavan'ny lalam-paritra ilay tanàna. Ahitana tobim-pahasalamana ao. Misy tsena isan'andro any. Ahitana orinasa mampiasa olona mihoatra ny 50. Andalovan'ny lalam-pirenena ilay kaominina. Ahitana sekoly ambaratonga fototra. Ahitana orinasa mampiasa olona 10 hatramin'ny 50. Ahitana orinasa mampiasa olona latsaky ny folo. Misy fitrandrahana harena an-kibon'ny tany amin'ny fomba indostrialy. Ahitana kolejy ao amin'ilay tanàna. Ny JIRAMA no manome ny rano. == Fitaterana == Ny fitaovam-pitaterana ampiasaina matetika indrindra dia fiara lehibe. Ny faharetan'ny dia mankany amin'ny renivohi-paritany dia 1 ora. Ahitana lalana godorô ao amin'ny kaominina. Ny fotoam-pitaterana mankany amin'ny tanàn-dehibem-paritany amin'ny andro fahavaratra dia 1 ora. Ny saran-dalan'ny olona tokana mankany amin'ny tanàn-dehibem-paritany amin'ny andro fahavaratra dia 1500 Fmg. Ny saran-dalan'ny olona tokana mankany amin'ny tanàn-dehibem-paritany amin'ny haintany dia 1500 Fmg. == Fahasoavana == 10 isan-jaton'ny mponina no tena mahantra dia mahantra. 43 isan-jaton'ny mponina no atao hoe mahantra. Ny halavan'ny vanim-potoana mety ahalanian'ny vokatry ny taon-dasa dia 5 volana. 9 isan-jaton'ny mponina no atao hoe manan-karena. 38 isan-jaton'ny mponina no manana fari-piainana antonontonony. == Endri-javatra == == Olana == Ahitana miaramila ao amin'ilay kaominina. Ny isan'ny vono olona tanatin'ny taona 1999-2001 dia 1. Ny isan'ny vakitrano tanatin'ny taona 1999-2001 dia 11. 1 no isan'ireo mpamono olona tratra tanatin'ny taona 1999-2001. == Rohy ivelany == {{reflist}} {{Kaominina faritra Analamanga}} [[Sokajy:Kaominina any Faritra Analamanga]] [[Sokajy:Kaominina any Madagasikara]] iakpiyslserkjbudphxu8yzzzj37mdq 1111228 1111227 2025-06-29T03:13:18Z RAKOTONIRINA Fanirilalaina Christien 35841 Infobox 1111228 wikitext text/x-wiki {{infobox tanàna |anarana=Bongotsara |faritany=[[Faritanin'i Antananarivo|Antananarivo]] |faritra = [[Faritra Analamanga|Analamanga]] |isam-ponina=22.452<ref>RECENSEMENT GÉNÉRAL DE LA POPULATION ET DE L’HABITATION DE 2018 DE MADAGASCAR</ref> |firenena={{Madagasikara}} |sary =[[File:Art de la poterie sur la RN7, Madagascar - panoramio.jpg|Art_de_la_poterie_sur_la_RN7,_Madagascar_-_panoramio]] |saina=Malagasy|fanjakana=NC|tanàn-dehibe=NC|velarantany=NC}} '''Bongatsara''' dia kaominina malagasy ao amin'ny [[Distrikan'Antananarivo-Atsimondrano]], [[Faritra Analamanga]], [[Faritanin'i Antananarivo]]. Ny isam-poniny dia 22.452 araka ny faminavinana natao tamin'ny taona 2018<ref>RECENSEMENT GÉNÉRAL DE LA POPULATION ET DE L’HABITATION DE 2018 DE MADAGASCAR</ref>. Ny kaodin-kaominina dia 11739 ary ny kaodin-distrika dia 117 == Vokatry ny fambolena == Ny anjaran'ny tantsaha mampiasa zezika simika dia 50-75%. Ny entana faharoa lafo vidy indrindra dia fraise. Ny zava-bolena lehibe indrindra amin'ny lafin'ny velarantany dia vary. Ny entana fahatelo lafo vidy indrindra dia tomates. Ny isan'omby dia 542. Ny isan'ny taona nisiam-pesitry ny vorona teo anelanelan'ny taona 1999-2001 dia 3. Ny zava-bolena faharoa lehibe indrindra amin'ny lafin'ny velarantany dia legioma hafa. Ny entana lafo vidy indrindra dia vary. 23 isan-jaton'ny tanimbary no voatondraka amin'ny tohidrano na paompy. 4 ny mponina no manao asa tanana. 60 no isan'ny ombivavy be ronono. 70 ny mponina no miasa tany. 19 ny mponina no miasa amin'ny fiompiana. 7 ny mponina no miasa amin'ny sampandraharaha. 129 no isan'ny kisoa. == Ara-tsosialy == Ahitana fikambanam-pivarotra ao amin'io tanàna io. Ahitana fikambanam-piasatanana ao. Ahitana fikambanan-tantsaha ao. Ahitana fikambanam-pampiasa rano ao. == Fotodrafitrasa == Tongavan'ny lalam-paritra ilay tanàna. Ahitana tobim-pahasalamana ao. Misy tsena isan'andro any. Ahitana orinasa mampiasa olona mihoatra ny 50. Andalovan'ny lalam-pirenena ilay kaominina. Ahitana sekoly ambaratonga fototra. Ahitana orinasa mampiasa olona 10 hatramin'ny 50. Ahitana orinasa mampiasa olona latsaky ny folo. Misy fitrandrahana harena an-kibon'ny tany amin'ny fomba indostrialy. Ahitana kolejy ao amin'ilay tanàna. Ny JIRAMA no manome ny rano. == Fitaterana == Ny fitaovam-pitaterana ampiasaina matetika indrindra dia fiara lehibe. Ny faharetan'ny dia mankany amin'ny renivohi-paritany dia 1 ora. Ahitana lalana godorô ao amin'ny kaominina. Ny fotoam-pitaterana mankany amin'ny tanàn-dehibem-paritany amin'ny andro fahavaratra dia 1 ora. Ny saran-dalan'ny olona tokana mankany amin'ny tanàn-dehibem-paritany amin'ny andro fahavaratra dia 1500 Fmg. Ny saran-dalan'ny olona tokana mankany amin'ny tanàn-dehibem-paritany amin'ny haintany dia 1500 Fmg. == Fahasoavana == 10 isan-jaton'ny mponina no tena mahantra dia mahantra. 43 isan-jaton'ny mponina no atao hoe mahantra. Ny halavan'ny vanim-potoana mety ahalanian'ny vokatry ny taon-dasa dia 5 volana. 9 isan-jaton'ny mponina no atao hoe manan-karena. 38 isan-jaton'ny mponina no manana fari-piainana antonontonony. == Endri-javatra == == Olana == Ahitana miaramila ao amin'ilay kaominina. Ny isan'ny vono olona tanatin'ny taona 1999-2001 dia 1. Ny isan'ny vakitrano tanatin'ny taona 1999-2001 dia 11. 1 no isan'ireo mpamono olona tratra tanatin'ny taona 1999-2001. == Rohy ivelany == {{reflist}} {{Kaominina faritra Analamanga}} [[Sokajy:Kaominina any Faritra Analamanga]] [[Sokajy:Kaominina any Madagasikara]] 1bdaebrae6nx166dlctdjrpdeyo25wj Anosy Avaratra 0 285571 1111301 1109796 2025-06-29T08:57:53Z RAKOTONIRINA Fanirilalaina Christien 35841 Tsipelina 1111301 wikitext text/x-wiki {{coord|-18.8|47.55}} {{infobox tanàna |anarana=Anosy Avaratra |faritany=[[Faritanin'i Antananarivo|Antananarivo]] |faritra = [[Analamanga]] |isam-ponina=15243 |velarantany=6 |firenena={{Madagasikara}} |sary= |fanjakana=NC}} '''Anosy Avaratra''' dia firaisam-pokotany ambanivohitra ao amin'ny fivondronana[[distrikan'i Antananarivo Avaradrano|' Antananarivo Avaradrano]], [[Faritanin'i Antananarivo|Faritanin'Antananarivo]], faritra Analamanga. Ny isam-ponin'ny mponina ao aminy dia 15243 araka ny faminavinana natao tamin'ny taona 2018. Ahitana fokontany 5 ao amin'ny firaisam-pokotany Anosy Avaratra: Fokontany Isahafa, Fokontany Anosimiarinimerina, Fokontany Ambohitrinimanga, Fokontany Lazaina, Fokontany Faravohitra. <ref>https://mapcarta.com/fr/14488488</ref> Ireo ben'ny tanàna nifandimby: 2025: Rakotondralala Marino 2015-2024: Razafimahefa Luc Talohan'izy ireo i Avotra Andriamosa == Rohy ivelany == * [http://www.ilo.cornell.edu/ilo/census.xls ilo.cornell.edu] - Statistika momba ny kaominina malagasy ary loharanom-pahaizana namoronana an'ity lahatsoratra ity. {{reflist}} {{Analamanga}} [[Sokajy:Kaominina any Faritra Analamanga]] [[Sokajy:Kaominina any Madagasikara]] 6ao7e78dgxpphdqlvkjva4ur09lxbjg 1111303 1111301 2025-06-29T08:58:47Z RAKOTONIRINA Fanirilalaina Christien 35841 Infobox 1111303 wikitext text/x-wiki {{coord|-18.8|47.55}} {{infobox tanàna |anarana=Anosy Avaratra |faritany=[[Faritanin'i Antananarivo|Antananarivo]] |faritra = [[Analamanga]] |isam-ponina=15243 |velarantany=6 |firenena={{Madagasikara}} |sary= |fanjakana=NC|ben'ny tanàna=2025: Rakotondralala Marino 2015-2024: Razafimahefa Luc}} '''Anosy Avaratra''' dia firaisam-pokotany ambanivohitra ao amin'ny fivondronana[[distrikan'i Antananarivo Avaradrano|' Antananarivo Avaradrano]], [[Faritanin'i Antananarivo|Faritanin'Antananarivo]], faritra Analamanga. Ny isam-ponin'ny mponina ao aminy dia 15243 araka ny faminavinana natao tamin'ny taona 2018. Ahitana fokontany 5 ao amin'ny firaisam-pokotany Anosy Avaratra: Fokontany Isahafa, Fokontany Anosimiarinimerina, Fokontany Ambohitrinimanga, Fokontany Lazaina, Fokontany Faravohitra. <ref>https://mapcarta.com/fr/14488488</ref> Ireo ben'ny tanàna nifandimby: 2025: Rakotondralala Marino 2015-2024: Razafimahefa Luc Talohan'izy ireo i Avotra Andriamosa == Rohy ivelany == * [http://www.ilo.cornell.edu/ilo/census.xls ilo.cornell.edu] - Statistika momba ny kaominina malagasy ary loharanom-pahaizana namoronana an'ity lahatsoratra ity. {{reflist}} {{Analamanga}} [[Sokajy:Kaominina any Faritra Analamanga]] [[Sokajy:Kaominina any Madagasikara]] 06sq7fzvw9dkkegqr6j6jlscnjeq48j 1111304 1111303 2025-06-29T09:00:19Z RAKOTONIRINA Fanirilalaina Christien 35841 Infobox 1111304 wikitext text/x-wiki {{coord|-18.8|47.55}} {{infobox tanàna |anarana=Anosy Avaratra |faritany=[[Faritanin'i Antananarivo|Antananarivo]] |faritra = [[Analamanga]] |isam-ponina=15243 |velarantany=6 |firenena={{Madagasikara}} |sary= |fanjakana=NC|ben'ny tanàna=2025: Rakotondralala Marino 2015-2024: Razafimahefa Luc|saina=Malagasy|tanàn-dehibe=NC}} '''Anosy Avaratra''' dia firaisam-pokotany ambanivohitra ao amin'ny fivondronana[[distrikan'i Antananarivo Avaradrano|' Antananarivo Avaradrano]], [[Faritanin'i Antananarivo|Faritanin'Antananarivo]], faritra Analamanga. Ny isam-ponin'ny mponina ao aminy dia 15243 araka ny faminavinana natao tamin'ny taona 2018. Ahitana fokontany 5 ao amin'ny firaisam-pokotany Anosy Avaratra: Fokontany Isahafa, Fokontany Anosimiarinimerina, Fokontany Ambohitrinimanga, Fokontany Lazaina, Fokontany Faravohitra. <ref>https://mapcarta.com/fr/14488488</ref> Ireo ben'ny tanàna nifandimby: 2025: Rakotondralala Marino 2015-2024: Razafimahefa Luc Talohan'izy ireo i Avotra Andriamosa == Rohy ivelany == * [http://www.ilo.cornell.edu/ilo/census.xls ilo.cornell.edu] - Statistika momba ny kaominina malagasy ary loharanom-pahaizana namoronana an'ity lahatsoratra ity. {{reflist}} {{Analamanga}} [[Sokajy:Kaominina any Faritra Analamanga]] [[Sokajy:Kaominina any Madagasikara]] ii4e9k9xee1gmb7c8nuycz96eetcd73 Fiadanana (Ankazobe) 0 285573 1111097 1068437 2025-06-28T17:43:16Z RAKOTONIRINA Fanirilalaina Christien 35841 Infobox 1111097 wikitext text/x-wiki {{infobox tanàna |anarana= Fiadanana (Ankazobe) |faritany=[[Faritanin'i Antananarivo|Antananarivo]] |faritra = [[Faritra Analamanga|Analamanga]] |isam-ponina=13085 |velarantany= 277 |firenena={{Madagasikara}} |sary = |ben'ny tanàna=NC|fanjakana=NC|saina=Malagasy}} '''Fiadanana (Akazobe) ''' dia kaominina malagasy ao amin'ny [[distrikan'i Ankazobe]], [[Faritra Analamanga]], [[Faritanin'i Antananarivo]]. Ny isam-poniny dia 14784 araka ny faminavinana natao tamin'ny taona 2018. ==Renirano== *[[Ikopa]] {{reflist}} {{commonscat}} {{Analamanga}} [[Sokajy:Kaominina any Faritra Analamanga]] [[Sokajy:Kaominina any Madagasikara]] b3ik6j12ootk0uj0j4u55tf8d09k3di Mangasoavina 0 285648 1111102 1068441 2025-06-28T17:54:56Z RAKOTONIRINA Fanirilalaina Christien 35841 Infobox 1111102 wikitext text/x-wiki {{infobox tanàna |anarana= Mangasoavina |faritany=[[Faritanin'i Antananarivo|Antananarivo]] |faritra = [[Faritra Analamanga|Analamanga]] |isam-ponina=5384 |velarantany=NC |firenena={{Madagasikara}} |sary =Mangasavina.jpg |fanjakana=NV|tanàn-dehibe=NC}} I '''Mangasoavina''' dia [[Kaominina ao Madagasikara|kaominina malagasy]] ao amin' ny [[Distrikan'Ankazobe|Distrikan' Ankazobe]], [[Faritra Analamanga]], [[Faritanin' Antananarivo]]. Ny isam-poniny dia 5384 araka ny faminavinana natao tamin'ny taona 2018. {{reflist}} {{Analamanga}} [[Sokajy:Tanàna ao Madagasikara]] [[Sokajy:Kaominina any Faritra Analamanga]] m1fylhoxz5c502syjxx4fcyxjbfhq1m Andranomely Atsimo 0 285649 1111070 1068442 2025-06-28T15:03:34Z RAKOTONIRINA Fanirilalaina Christien 35841 Tsipelina 1111070 wikitext text/x-wiki {{infobox tanàna |anarana= Andranomely Atsimo |faritany=[[Faritanin'i Antananarivo|Antananarivo]] |faritra = [[Faritra Analamanga|Analamanga]] |isam-ponina=6556 |velarantany= |firenena={{Madagasikara}} |sary = }} I '''Andranomely Atsimo''' dia firaisam-pokotany [[Kaominina ao Madagasikara|malagasy]] ao amin' ny fivondronan[[Distrikan'Ankazobe|' Ankazobe]], [[Faritra Analamanga]], [[Faritanin' Antananarivo]]. Ny isam-poniny dia 6556 araka ny faminavinana natao tamin'ny taona 2018. {{reflist}} {{Analamanga}} [[Sokajy:Tanàna ao Madagasikara]] [[Sokajy:Kaominina any Faritra Analamanga]] r137igmzgiz5oyaoj9p9jpcbx9copu4 Ambohitromby (Ankazobe) 0 285650 1111063 1068443 2025-06-28T14:53:16Z RAKOTONIRINA Fanirilalaina Christien 35841 Infobox 1111063 wikitext text/x-wiki {{infobox tanàna |anarana= Ambohitromby |faritany=[[Faritanin'i Antananarivo|Antananarivo]] |faritra = [[Faritra Analamanga|Analamanga]] |isam-ponina=6556 |velarantany= |firenena={{Madagasikara}} |sary = |fanjakana='C}} I '''Ambohitromby (Ankazobe)''' dia [[Kaominina ao Madagasikara|kaominina malagasy]] ao amin' ny [[Distrikan'Ankazobe|Distrikan' Ankazobe]], [[Faritra Analamanga]], [[Faritanin' Antananarivo]]. Ny isam-poniny dia 6556 araka ny faminavinana natao tamin'ny taona 2018. {{reflist}} {{Analamanga}} [[Sokajy:Tanàna ao Madagasikara]] [[Sokajy:Kaominina any Faritra Analamanga]] m6gwh276m59lv84ecoyjq8y1wf5vpwi 1111064 1111063 2025-06-28T14:54:12Z RAKOTONIRINA Fanirilalaina Christien 35841 Tsipelina 1111064 wikitext text/x-wiki {{infobox tanàna |anarana= Ambohitromby |faritany=[[Faritanin'i Antananarivo|Antananarivo]] |faritra = [[Faritra Analamanga|Analamanga]] |isam-ponina=6556 |velarantany= |firenena={{Madagasikara}} |sary = |fanjakana='C}} I '''Ambohitromby (Ankazobe)''' dia firaisam-pokotany [[Kaominina ao Madagasikara|malagasy]] ao amin' ny [[Distrikan'Ankazobe|Distrikan' Ankazobe]], [[Faritra Analamanga]], [[Faritanin' Antananarivo]]. Ny isam-poniny dia 6556 araka ny faminavinana natao tamin'ny taona 2018. {{reflist}} {{Analamanga}} [[Sokajy:Tanàna ao Madagasikara]] [[Sokajy:Kaominina any Faritra Analamanga]] j8k94z7kd8dj5nfomu5kyd0pzo6x2hr 1111065 1111064 2025-06-28T14:54:44Z RAKOTONIRINA Fanirilalaina Christien 35841 Tsipelina 1111065 wikitext text/x-wiki {{infobox tanàna |anarana= Ambohitromby |faritany=[[Faritanin'i Antananarivo|Antananarivo]] |faritra = [[Faritra Analamanga|Analamanga]] |isam-ponina=6556 |velarantany= |firenena={{Madagasikara}} |sary = |fanjakana='C}} I '''Ambohitromby (Ankazobe)''' dia firaisam-pokotany [[Kaominina ao Madagasikara|malagasy]] ao amin' ny fivondronana [[Distrikan'Ankazobe|Ankazobe]], [[Faritra Analamanga]], [[Faritanin' Antananarivo]]. Ny isam-poniny dia 6556 araka ny faminavinana natao tamin'ny taona 2018. {{reflist}} {{Analamanga}} [[Sokajy:Tanàna ao Madagasikara]] [[Sokajy:Kaominina any Faritra Analamanga]] hvzthxvh0f57bg2z6t061djc6swdg9o 1111066 1111065 2025-06-28T14:56:24Z RAKOTONIRINA Fanirilalaina Christien 35841 Tsipelina 1111066 wikitext text/x-wiki {{infobox tanàna |anarana= Ambohitromby |faritany=[[Faritanin'i Antananarivo|Antananarivo]] |faritra = [[Faritra Analamanga|Analamanga]] |isam-ponina=6556 |velarantany= |firenena={{Madagasikara}} |sary = |fanjakana='C|saina=Malagasy}} I '''Ambohitromby (Ankazobe)''' dia firaisam-pokotany [[Kaominina ao Madagasikara|malagasy]] ao amin' ny fivondronana [[Distrikan'Ankazobe|Ankazobe]], [[Faritra Analamanga]], [[Faritanin' Antananarivo]]. Ny isam-poniny dia 6556 araka ny faminavinana natao tamin'ny taona 2018. {{reflist}} {{Analamanga}} [[Sokajy:Tanàna ao Madagasikara]] [[Sokajy:Kaominina any Faritra Analamanga]] p2jiiz6nyy6xnsg2j9wq9s6o5kz7jz8 Alakamisy Fenoarivo 0 285654 1111115 1076840 2025-06-28T18:21:32Z RAKOTONIRINA Fanirilalaina Christien 35841 Infobox 1111115 wikitext text/x-wiki {{infobox tanàna |anarana= Alakamisy Fenoarivo |faritany=[[Faritanin'i Antananarivo|Antananarivo]] |faritra = [[Faritra Analamanga|Analamanga]] |isam-ponina=22529 |velarantany= 25 |firenena={{Madagasikara}} |sary =Campus Universitaire de Vontovorona Antanety.jpg |saina=Malagasy|fanjakana=NC}} I '''Alakamisy Fenoarivo''' dia [[Kaominina ao Madagasikara|kaominina malagasy]] ao amin' ny [[Distrikan'Antananarivo-Atsimondrano]], [[Faritra Analamanga]], [[Faritanin' Antananarivo]]. Ny isam-poniny dia 22529 araka ny faminavinana natao tamin'ny taona 2018. ==Lalam-pirenena== *[[Lalam-pirenena faha-1]] (Antananarivo-Tsiroanomandidy) ==Renirano== *[[Andromba (renirano)]] ==Jereo koa== *[[Oniversiten' Antananarivo]] {{reflist}} {{Analamanga}} [[Sokajy:Tanàna ao Madagasikara]] [[Sokajy:Kaominina any Faritra Analamanga]] 6q3mkrxwbt1dtvzh2nu0oh6rhof4zzu 1111117 1111115 2025-06-28T18:22:47Z RAKOTONIRINA Fanirilalaina Christien 35841 Infobox 1111117 wikitext text/x-wiki {{infobox tanàna |anarana= Alakamisy Fenoarivo |faritany=[[Faritanin'i Antananarivo|Antananarivo]] |faritra = [[Faritra Analamanga|Analamanga]] |isam-ponina=22529 |velarantany= 25 |firenena={{Madagasikara}} |sary =Campus Universitaire de Vontovorona Antanety.jpg |saina=Malagasy|fanjakana=NC|tanàn-dehibe=NC|ben'ny tanàna=NC}} I '''Alakamisy Fenoarivo''' dia [[Kaominina ao Madagasikara|kaominina malagasy]] ao amin' ny [[Distrikan'Antananarivo-Atsimondrano]], [[Faritra Analamanga]], [[Faritanin' Antananarivo]]. Ny isam-poniny dia 22529 araka ny faminavinana natao tamin'ny taona 2018. ==Lalam-pirenena== *[[Lalam-pirenena faha-1]] (Antananarivo-Tsiroanomandidy) ==Renirano== *[[Andromba (renirano)]] ==Jereo koa== *[[Oniversiten' Antananarivo]] {{reflist}} {{Analamanga}} [[Sokajy:Tanàna ao Madagasikara]] [[Sokajy:Kaominina any Faritra Analamanga]] 1qieweozz84lr5cah4j1u0c3ns1a5pb Ankadimanga 0 285655 1111208 1068803 2025-06-29T02:53:17Z RAKOTONIRINA Fanirilalaina Christien 35841 Infobox 1111208 wikitext text/x-wiki {{infobox tanàna |anarana= Ankadimanga |faritany=[[Faritanin'i Antananarivo|Antananarivo]] |faritra = [[Faritra Analamanga|Analamanga]] |isam-ponina=9526 |velarantany= 15 |firenena={{Madagasikara}} |sary = |saina=Malagasy|fanjakana=NC}} I '''Ankadimanga''' dia [[Kaominina ao Madagasikara|kaominina malagasy]] ao amin' ny [[Distrikan'Antananarivo-Atsimondrano]], [[Faritra Analamanga]], [[Faritanin' Antananarivo]]. Ny isam-poniny dia 9526 araka ny faminavinana natao tamin'ny taona 2018. {{reflist}} {{Analamanga}} [[Sokajy:Tanàna ao Madagasikara]] [[Sokajy:Kaominina any Faritra Analamanga]] p4kb4ei15y9hn5fs3enqjeta2oxnd26 1111209 1111208 2025-06-29T02:54:32Z RAKOTONIRINA Fanirilalaina Christien 35841 Infobox 1111209 wikitext text/x-wiki {{infobox tanàna |anarana= Ankadimanga |faritany=[[Faritanin'i Antananarivo|Antananarivo]] |faritra = [[Faritra Analamanga|Analamanga]] |isam-ponina=9526 |velarantany= 15 |firenena={{Madagasikara}} |sary =[[File:Ankadimanga.jpg|Ankadimanga]] |saina=Malagasy|fanjakana=NC}} I '''Ankadimanga''' dia [[Kaominina ao Madagasikara|kaominina malagasy]] ao amin' ny [[Distrikan'Antananarivo-Atsimondrano]], [[Faritra Analamanga]], [[Faritanin' Antananarivo]]. Ny isam-poniny dia 9526 araka ny faminavinana natao tamin'ny taona 2018. {{reflist}} {{Analamanga}} [[Sokajy:Tanàna ao Madagasikara]] [[Sokajy:Kaominina any Faritra Analamanga]] 7zv9o8yhefnqdlvkg85p57e84eur5fc 1111210 1111209 2025-06-29T02:55:27Z RAKOTONIRINA Fanirilalaina Christien 35841 Infobox 1111210 wikitext text/x-wiki {{infobox tanàna |anarana= Ankadimanga |faritany=[[Faritanin'i Antananarivo|Antananarivo]] |faritra = [[Faritra Analamanga|Analamanga]] |isam-ponina=9526 |velarantany= 15 |firenena={{Madagasikara}} |sary =[[File:Ankadimanga.jpg|Ankadimanga]] |saina=Malagasy|fanjakana=NC|ben'ny tanàna=NC|tanàn-dehibe=NC}} I '''Ankadimanga''' dia [[Kaominina ao Madagasikara|kaominina malagasy]] ao amin' ny [[Distrikan'Antananarivo-Atsimondrano]], [[Faritra Analamanga]], [[Faritanin' Antananarivo]]. Ny isam-poniny dia 9526 araka ny faminavinana natao tamin'ny taona 2018. {{reflist}} {{Analamanga}} [[Sokajy:Tanàna ao Madagasikara]] [[Sokajy:Kaominina any Faritra Analamanga]] q6wzvm988qeylk4nv7rw1c3f7ei4m86 Alatsinainy Ambazaha 0 285656 1111119 1076948 2025-06-28T18:24:02Z RAKOTONIRINA Fanirilalaina Christien 35841 Infobox 1111119 wikitext text/x-wiki {{infobox tanàna |anarana= Alatsinainy Ambazaha |faritany=[[Faritanin'i Antananarivo|Antananarivo]] |faritra = [[Faritra Analamanga|Analamanga]] |isam-ponina=5664 |velarantany= 18 |firenena={{Madagasikara}} |sary =Ivatobe avaratra.jpg |ben'ny tanàna=NC|fanjakana=NC}} I '''Alatsinainy Ambazaha''' dia [[Kaominina ao Madagasikara|kaominina malagasy]] ao amin' ny [[Distrikan'Antananarivo-Atsimondrano]], [[Faritra Analamanga]], [[Faritanin' Antananarivo]]. Ny isam-poniny dia 5664 araka ny faminavinana natao tamin'ny taona 2018. ==Fokontany== Fokontany 5: Ambohimahamanina, Morombato, Anjanamanoro, Isoatsimeloka sy Ivatobe. {{reflist}} {{Analamanga}} [[Sokajy:Tanàna ao Madagasikara]] [[Sokajy:Kaominina any Faritra Analamanga]] qx4lf448skaqq0x5mb3dgcz3d0axjoj Ampahitrosy 0 285657 1111127 1068802 2025-06-28T18:37:01Z RAKOTONIRINA Fanirilalaina Christien 35841 Infobox 1111127 wikitext text/x-wiki {{infobox tanàna |anarana= Ampahitrosy |faritany=[[Faritanin'i Antananarivo|Antananarivo]] |faritra = [[Faritra Analamanga|Analamanga]] |isam-ponina=5654 |velarantany=NC |firenena={{Madagasikara}} |sary =Ampahitrosy.jpg }} I '''Ampahitrosy''' dia [[Kaominina ao Madagasikara|kaominina malagasy]] ao amin' ny [[Distrikan'Antananarivo-Atsimondrano]], [[Faritra Analamanga]], [[Faritanin' Antananarivo]]. Ny isam-poniny dia 5654 araka ny faminavinana natao tamin'ny taona 2018. ==Renirano== *[[Sisaony]] {{reflist}} {{Analamanga}} [[Sokajy:Tanàna ao Madagasikara]] [[Sokajy:Kaominina any Faritra Analamanga]] c213k4bapaf80xyxn968pphmgmdynrf 1111129 1111127 2025-06-28T18:37:46Z RAKOTONIRINA Fanirilalaina Christien 35841 Infobox 1111129 wikitext text/x-wiki {{infobox tanàna |anarana= Ampahitrosy |faritany=[[Faritanin'i Antananarivo|Antananarivo]] |faritra = [[Faritra Analamanga|Analamanga]] |isam-ponina=5654 |velarantany=NC |firenena={{Madagasikara}} |sary =Ampahitrosy.jpg |saina=Malagasy|fanjakana=NC|tanàn-dehibe=NC}} I '''Ampahitrosy''' dia [[Kaominina ao Madagasikara|kaominina malagasy]] ao amin' ny [[Distrikan'Antananarivo-Atsimondrano]], [[Faritra Analamanga]], [[Faritanin' Antananarivo]]. Ny isam-poniny dia 5654 araka ny faminavinana natao tamin'ny taona 2018. ==Renirano== *[[Sisaony]] {{reflist}} {{Analamanga}} [[Sokajy:Tanàna ao Madagasikara]] [[Sokajy:Kaominina any Faritra Analamanga]] 3niwth20105lm9wfnlfgipmg7a4akq0 1111131 1111129 2025-06-28T18:40:36Z RAKOTONIRINA Fanirilalaina Christien 35841 Infobox 1111131 wikitext text/x-wiki {{infobox tanàna |anarana= Ampahitrosy |faritany=[[Faritanin'i Antananarivo|Antananarivo]] |faritra = [[Faritra Analamanga|Analamanga]] |isam-ponina=5654 |velarantany=NC |firenena={{Madagasikara}} |sary =Ampahitrosy.jpg |saina=Malagasy|fanjakana=NC|tanàn-dehibe=NC|isan'ny mponina=NC}} I '''Ampahitrosy''' dia [[Kaominina ao Madagasikara|kaominina malagasy]] ao amin' ny [[Distrikan'Antananarivo-Atsimondrano]], [[Faritra Analamanga]], [[Faritanin' Antananarivo]]. Ny isam-poniny dia 5654 araka ny faminavinana natao tamin'ny taona 2018. ==Renirano== *[[Sisaony]] {{reflist}} {{Analamanga}} [[Sokajy:Tanàna ao Madagasikara]] [[Sokajy:Kaominina any Faritra Analamanga]] l2nplcaf7v1rk6ejdxzmf98unoon74t Kassel 0 285895 1111173 1096340 2025-06-28T23:32:35Z 41.213.235.225 1111173 wikitext text/x-wiki {{coord|51|19|N|09|31|E}} {{infobox tanàna |tanàna=Kassel |firenena={{Alemaina}} |isam-ponina=204.202 |velarantany=106.8 |fanjakana = [[Hessen]] |ben'ny tanàna=[[:de:Sven Schoeller|Sven Schoeller]] |sary=Kassel asv2022-02 img21 Rathaus.jpg }} '''Kassel''' dia kaominina alemana . Ny tanàna no misy ao amin'ny distrika Kassel, ny fanjakana {{Hessen}}, [[Alemaina]]. Ny isan' ny mponina ao aminy dia 204.202 araka. ==Tanàna rahavavy== *{{ITA}} - [[Firenze]] (1952) *{{GER}} - [[Berlin|Berlin (Mitte)]] *{{FRA}} - [[Mulhouse]] *{{FIN}} - [[Rovaniemi]] (1972) *{{SWE}} - [[Västerås Municipality|Västerås]] (1972) *{{RUS}} - [[Yaroslavl]] (1988) *{{GER}} - [[Arnstadt]] (1989) *{{Firenena|Israel|[[Israely]]}} - [[Ramat Gan]] (1990) *{{TUR}} - [[Kocaeli Province|Kocaeli]] ==Jereo Koa== *[[Lisitra ny tanàna ny Alemaina]] {{reflist}} {{commonscat}} [[Sokajy:Tanàna ao Alemaina]] [[Sokajy:Tanàna ao Hessen]] rdwjr80y3juehuok8hkqf14pijvdef9 1111174 1111173 2025-06-28T23:34:36Z 41.213.235.225 1111174 wikitext text/x-wiki {{coord|51|19|N|09|31|E}} {{infobox tanàna |tanàna=Kassel |firenena={{Alemaina}} |isam-ponina=204.202 |velarantany=106.8 |fanjakana = [[Hessen]] |ben'ny tanàna=[[:de:Sven Schoeller|Sven Schoeller]] |sary=Kassel asv2022-02 img21 Rathaus.jpg }} '''Kassel''' dia kaominina alemana . Ny tanàna no misy ao amin'ny distrika Kassel, ny fanjakana {{Hessen}}, [[Alemaina]]. Ny isan' ny mponina ao aminy dia 204.202 araka. Ny tanàna dia eo amin'ny làlambe A7 sy ny lalamby eo anelanelan'i [[Frankfurt (Main)]] sy [[Hannover]]. ==Tanàna rahavavy== *{{ITA}} - [[Firenze]] (1952) *{{GER}} - [[Berlin|Berlin (Mitte)]] *{{FRA}} - [[Mulhouse]] *{{FIN}} - [[Rovaniemi]] (1972) *{{SWE}} - [[Västerås Municipality|Västerås]] (1972) *{{RUS}} - [[Yaroslavl]] (1988) *{{GER}} - [[Arnstadt]] (1989) *{{Firenena|Israel|[[Israely]]}} - [[Ramat Gan]] (1990) *{{TUR}} - [[Kocaeli Province|Kocaeli]] ==Jereo Koa== *[[Lisitra ny tanàna ny Alemaina]] {{reflist}} {{commonscat}} [[Sokajy:Tanàna ao Alemaina]] [[Sokajy:Tanàna ao Hessen]] neymbt76hup50fxs95rvwkhw7hdjvks Fiombonana 0 286487 1111232 1076984 2025-06-29T03:18:17Z RAKOTONIRINA Fanirilalaina Christien 35841 Infobox 1111232 wikitext text/x-wiki {{infobox tanàna |anarana=Fiombonana |faritany=[[Faritanin'i Antananarivo|Antananarivo]] |faritra = [[Faritra Analamanga|Analamanga]] |isam-ponina=11230 |velarantany=7.2 <ref>[http://biblio.univ-antananarivo.mg/pdfs/rakotonirainyRantotianaM_GEO_MAST_17.pdf UNE ZONE PERIURBAINE SOUS DEVELOPPEE SUR LA RIVE GAUCHE DE L’IKOPA, AUTOUR D’AMBOHIDRAPETO]</ref> |firenena={{Madagasikara}} |sary = |saina=Malagasy|fanjakana=NC}} '''Fiombonana''' dia kaominina malagasy ao amin'ny [[Distrikan'Antananarivo-Atsimondrano]], [[Faritra Analamanga]], [[Faritanin'i Antananarivo]]. Ny isam-poniny dia 11230 araka ny faminavinana natao tamin'ny taona 2018.<ref>RECENSEMENT GÉNÉRAL DE LA POPULATION ET DE L’HABITATION DE 2018 DE MADAGASCAR</ref> == Rohy ivelany == {{reflist}} {{Kaominina faritra Analamanga}} [[Sokajy:Kaominina any Faritra Analamanga]] [[Sokajy:Kaominina any Madagasikara]] lfjdst5kwchj9xek7ivyv3y9q1p09g7 1111233 1111232 2025-06-29T03:19:19Z RAKOTONIRINA Fanirilalaina Christien 35841 Infobox 1111233 wikitext text/x-wiki {{infobox tanàna |anarana=Fiombonana |faritany=[[Faritanin'i Antananarivo|Antananarivo]] |faritra = [[Faritra Analamanga|Analamanga]] |isam-ponina=11230 |velarantany=7.2 <ref>[http://biblio.univ-antananarivo.mg/pdfs/rakotonirainyRantotianaM_GEO_MAST_17.pdf UNE ZONE PERIURBAINE SOUS DEVELOPPEE SUR LA RIVE GAUCHE DE L’IKOPA, AUTOUR D’AMBOHIDRAPETO]</ref> |firenena={{Madagasikara}} |sary =Fiombonana.jpg |saina=Malagasy|fanjakana=NC|tanàn-dehibe=NC}} '''Fiombonana''' dia kaominina malagasy ao amin'ny [[Distrikan'Antananarivo-Atsimondrano]], [[Faritra Analamanga]], [[Faritanin'i Antananarivo]]. Ny isam-poniny dia 11230 araka ny faminavinana natao tamin'ny taona 2018.<ref>RECENSEMENT GÉNÉRAL DE LA POPULATION ET DE L’HABITATION DE 2018 DE MADAGASCAR</ref> == Rohy ivelany == {{reflist}} {{Kaominina faritra Analamanga}} [[Sokajy:Kaominina any Faritra Analamanga]] [[Sokajy:Kaominina any Madagasikara]] 3nuxlcgosxjygpo444t93esly3lf033 Anosizato Andrefana 0 287737 1111213 1078826 2025-06-29T03:00:03Z RAKOTONIRINA Fanirilalaina Christien 35841 Infobox 1111213 wikitext text/x-wiki {{infobox tanàna |anarana=Anosizato Andrefana |faritany= [[Faritanin'i Antananarivo|Antananarivo]] |faritra=[[Analamanga]] |isam-ponina=26107 |velarantany= |ben'ny tanàna= ANDRIAMBOLOLONA Laurence Aimée |firenena={{Madagasikara}} |sary=[[File:CASTELLO MOTEL MADAGASCAR.jpg|CASTELLO_MOTEL_MADAGASCAR]] }} '''Anosizato Andrefana''' dia kaominina malagasy ao amin'ny [[distrikan'Antananarivo-Atsimondrano]], [[Analamanga]], [[Faritanin'i Antananarivo]]. Ny isam-poniny dia 26107 araka ny faminavinana natao tamin'ny taona 2018. ==Renirano== * [[Ikopa]] ==Lalana== Mandalo ity toerana ity ny [[Lalam-pirenena faha-1]] mankany Faritra Itasy, Tsiroanomandidy sy Miarinarivo. . == Rohy ivelany == {{reflist}} {{Analamanga}} {{commonscat}} [[Sokajy:Kaominina any Madagasikara]] [[Sokajy:Kaominina any Faritra Analamanga]] 0fh85cwyp0zvlqm56pdei5qj1z3tjvs 1111214 1111213 2025-06-29T03:00:56Z RAKOTONIRINA Fanirilalaina Christien 35841 Infobox 1111214 wikitext text/x-wiki {{infobox tanàna |anarana=Anosizato Andrefana |faritany= [[Faritanin'i Antananarivo|Antananarivo]] |faritra=[[Analamanga]] |isam-ponina=26107 |velarantany=NC |ben'ny tanàna= ANDRIAMBOLOLONA Laurence Aimée |firenena={{Madagasikara}} |sary=[[File:CASTELLO MOTEL MADAGASCAR.jpg|CASTELLO_MOTEL_MADAGASCAR]] |tanàna=NC}} '''Anosizato Andrefana''' dia kaominina malagasy ao amin'ny [[distrikan'Antananarivo-Atsimondrano]], [[Analamanga]], [[Faritanin'i Antananarivo]]. Ny isam-poniny dia 26107 araka ny faminavinana natao tamin'ny taona 2018. ==Renirano== * [[Ikopa]] ==Lalana== Mandalo ity toerana ity ny [[Lalam-pirenena faha-1]] mankany Faritra Itasy, Tsiroanomandidy sy Miarinarivo. . == Rohy ivelany == {{reflist}} {{Analamanga}} {{commonscat}} [[Sokajy:Kaominina any Madagasikara]] [[Sokajy:Kaominina any Faritra Analamanga]] nvcrz6lu23l480jomopv9pmao228s1s 1111215 1111214 2025-06-29T03:01:37Z RAKOTONIRINA Fanirilalaina Christien 35841 Infobox 1111215 wikitext text/x-wiki {{infobox tanàna |anarana=Anosizato Andrefana |faritany= [[Faritanin'i Antananarivo|Antananarivo]] |faritra=[[Analamanga]] |isam-ponina=26107 |velarantany=NC |ben'ny tanàna= ANDRIAMBOLOLONA Laurence Aimée |firenena={{Madagasikara}} |sary=[[File:CASTELLO MOTEL MADAGASCAR.jpg|CASTELLO_MOTEL_MADAGASCAR]] |tanàna=NC|saina=Malagasy|fanjakana=NC}} '''Anosizato Andrefana''' dia kaominina malagasy ao amin'ny [[distrikan'Antananarivo-Atsimondrano]], [[Analamanga]], [[Faritanin'i Antananarivo]]. Ny isam-poniny dia 26107 araka ny faminavinana natao tamin'ny taona 2018. ==Renirano== * [[Ikopa]] ==Lalana== Mandalo ity toerana ity ny [[Lalam-pirenena faha-1]] mankany Faritra Itasy, Tsiroanomandidy sy Miarinarivo. . == Rohy ivelany == {{reflist}} {{Analamanga}} {{commonscat}} [[Sokajy:Kaominina any Madagasikara]] [[Sokajy:Kaominina any Faritra Analamanga]] o4s5us5ts71ltvpvs8j96oq31drxlvh Ambavahaditokana 0 287738 1111123 1109786 2025-06-28T18:31:09Z RAKOTONIRINA Fanirilalaina Christien 35841 Infobox 1111123 wikitext text/x-wiki {{infobox tanàna |anarana=Ambavahaditokana |faritany= [[Faritanin'i Antananarivo|Antananarivo]] |faritra=[[Analamanga]] |isam-ponina=39.555 |velarantany=NC |ben'ny tanàna=NC |firenena={{Madagasikara}} |sary=Ambavahaditokana.jpg |tanàn-dehibe=NC}} '''Ambavahaditokana''' dia fivondronana malagasy ao amin'ny [[distrikan'Antananarivo-Atsimondrano]], [[Analamanga]], [[Faritanin'i Antananarivo]]. Ny isam-poniny dia 39.555 araka ny faminavinana natao tamin'ny taona 2018. ==Lalana== Mandalo ity toerana ity ny [[Lalam-pirenena faha-1]] mankany [[Faritra Itasy]], [[Tsiroanomandidy]] sy [[Miarinarivo]]. == Rohy ivelany == {{reflist}} {{Analamanga}} {{commonscat}} [[Sokajy:Kaominina any Madagasikara]] [[Sokajy:Kaominina any Faritra Analamanga]] 753uptg1hvkdju8qdv1dpvfyi7zn7dy Beri Hanna 0 288133 1111300 1080753 2025-06-29T08:56:02Z 36.85.35.246 1111300 wikitext text/x-wiki {{delete}} '''Beri Hanna''' dia mpanoratra, mpanoratra tantara tsangana mizaka ny zom-pirenen'i [[Indônezia|Indonezia]] teraka ny 10 Desambra 1989. [[Sary:Beri hanna.jpg|vignette|Beri Hanna]] == Dingan'ny famoronana == Ny asa voalohany nataon'i Beri Hanna dia navoaka tamin'ny 22 taona tamin'ny gazety ''Makelar Bandit Tolchopo, Tuan Wokodjo Milik Kita Semua, Cerita Manusia Tanjung Pauh, Manuskrip Yang Terbakar, Dongeng Penelitian Nambuk Kubo, Tahun Batu Sumpah Batu, Lamaran, ary ilay asa malaza mitondra ny lohateny hoe Lantak Laa: Dramaturgi Anonim Anonim.''<ref>Ao amin'i mediaindonesia [https://mediaindonesia.com/weekend/566549/dramaturgi-dari-tanah-jambi Dramaturgi dari Tanah Jambi] 11 Jolay 2024</ref><ref>Ao amin'i hypeabis.id [https://hypeabis.id/read/23570/resensi-buku-lantakla-sebuah-petualangan-seru-penuh-imajinasi Resensi Buku Lantak La, Sebuah Petualangan Seru Penuh Imajinasi] 11 Jolay 2024</ref> === boky/asa an-tsoratra === * ''Makelar Bandit Tolchop'' * ''Tuan Wokodjo Milik Kita Semua'' * ''Cerita Manusia Tanjung Pauh'' * ''Manuskrip Yang Terbakar'' * ''Dongeng Penelitian Nambuk Kubo'' * ''Tahun Batu Sumpah Batu'' * ''Lamaran'' * ''Lantak Laa: Dramaturgi Anonim Anonim'' === loka / fanendrena === * mpandresy tantara Renjana 2020 * mpandresy tantara DKJ 2021 == Rohy ivelany == <references /> t1910os883hph42leoin2laiawm3ewh Rudhy Phatell 0 288318 1111302 1081837 2025-06-29T08:58:47Z 36.85.35.246 1111302 wikitext text/x-wiki {{delete}} '''Rudhy Phatell''' (teraka 10 Aogositra 2002) dia mpihira avy any [[Indônezia|Indonezia]]. {{infobox olona |anarana=Rudhy Phatell |teraka=10 Aogositra 2002 |firenena=Indonezi |mpiaraka= |asa= * [[Mpihira]] |taona niasàna= }} == Dia an'ny asa == Nanomboka ny asany tamin'ny mozika i Rudhy tamin'ny taona 2020 ary namoaka hira maro karazana clubbing, nanatevin-daharana ireo marika isan-karazany toa ny Putra Music Group, izay nanombohany ny asany amin'ny maha-mpitendry mozika azy izao dia namoaka rakikira tsara indrindra i Rudhy.<ref>''gurusiana.id Lagu [https://www.gurusiana.id/read/rendiwijaya/article/lagu-sulawesi-tenggara-senggol-nih-boss-trending-di-tiktok-826407 Sulawesi Tenggara Senggol Nih Boss Trending Di Tiktok]'' nivoaka tamin'ny 04-martsa-2023 (amin'ny teny indonezianina)</ref> == Reference == <references /> [[Sokajy:Mpihira]] 1924obrjss7xr6xtbzvclu33ygv4p8e Angano malagasy 0 288637 1111193 1094387 2025-06-29T01:04:49Z 41.213.235.225 1111193 wikitext text/x-wiki Ny '''angano''' dia [[fitantarana]] zavatra tsy nisy nefa namboarina ho toy ny nisy ary natao hanatsoahana fananarana, na fitantarana zava-nitranga tokoa. Karazana [[lahabolana]] tsotra, lava ary miendrika [[tantara foronina]] ny angano noho ny dingana hita ao anatiny sy ny mpandray anjara ary ny olana sy ny vahaolana hita taratra ao amin' ny fitantarana. == Famaritana == Izao no amaritan' i [[Régis Rajemisa Raolison|Rajemisa-Raolison Régis]] ny angano: "Tantara ifandovana an-dovantsofina mampiseho zavatra toa tsy azo inoana, izay angamba marina ihany tany an-tendrony, saingy novaovan' ny taranaka nifandimby taty aoriana: ''Ny anganon' Ikotofetsy sy Imahakà''"<ref><small>[[Régis Rajemisa Raolison]], "Angano"; in ''Rakibolana Malagasy''.</small></ref>. Manana hevitra manokana ny [[Fiteny malagasy|teny malagasy]] hoe angano, tsy azo ampitovina fotsiny amin' ny [[Fiteny frantsay|teny frantsay]] hoe ''conte'' na ''mythe'' izay tsy mitovy dika aminy. Ny "conte" dia entina manazava ny fiainan' olombelona avy amin' ny fanoharana azy amin' ny samy olombelona na amin' ny [[zavaboary]] hafa. Matetika amin' izany dia misy lohateny vahavahana mandritra ny angano iray manontolo. Ohatra: "Ny tanalahy sy ny lambo". Ny [[fedrà]] ("mythe") dia karazana angano manazava ny fiandohana na ny fiforonana. Ohatra: "Ifara sy i Trimobe"''.'' == Anjara toeran' ny angano == === Ny angano teo amin' ny Ntaolo === Ny [[Ntaolo]] dia nanabe ny taranany tamin' ny alalan' ny fitantarana angano amin' ny hariva. Isaky ny maheno angano ny ankizy dia manatsoaka lesona, mahalala zava-baovao momba ny fiainana. === Ny angano ankehitriny === Ankehitriny dia mila tsy hananana ny anjara toerana notanany taloha ny angano noho ny fisian' ny fitaovana vokatry ny [[teknôlôjia]] vaovao toy ny [[sary miaina]] sy ny kilalao elektrônika. Tantaraina am-bava ny angano tamin' ny andro taloha fa ankehitriny dia maro ny voasoratra am-boky. Ankehitriny dia tsy mahavatra mitantara angano amin' ny zanany na ny zafikeliny na ny mpianany ny ray aman-dreny sy ny raibe na renibe ary ny mpampianatra. === Tanjon' ny fitantarana angano === Fitaovana ahafahana manabe sy manefy ny maha olona ny olona ny angano. Mahatonga ny ankizy haharesy ny [[tahotra]] ao aminy sady ahazoany fanazavana tsotra momba ny fianana ny angano. Ahafahan' ny ankizy mizatra ireo lohahevitra lehibe toy ny fiainana sy ny [[fahafatesana]], ny fomba amam-panao, ny fahasahiana sy ny hakanosana, ny fahantrana sy ny fananan-karena, ny [[tsara]] sy ny [[ratsy]]. Ny angano dia mitondra fahalalana momba ny teny sy ny fiteny satria heno ao daholo ireo [[voanteny]] tsy faheno andavanandro. Fitaovam-pampianarana ny angano noho izy afaka mampahatsiahy ny zava-nitranga tamin' ny fotoana lasa. Mandefa ny fisainana any amin' ny lasa ny angano. == Jereo koa == * [[Angano]] * [[Kolontsaina malagasy]] * [[Mozika malagasy]] * [[Lisitry ny karazan-kira sy gadona ary dihy malagasy]] * [[Lisitry ny karazana literatiora malagasy nentim-paharazana]] == Loharano sy fanamarihana == [[Sokajy:Angano]] 4puxru5t3t33cu2h4u7uum10340g49o Sahrul Pratamba 0 289159 1111296 1108953 2025-06-29T08:46:10Z 36.85.35.246 1111296 wikitext text/x-wiki {{delete}} '''Sahrul Pratamba''' dia mpamoaka horonantsary, mpamoaka horonantsary, mpamoaka horonantsary mizaka ny zom-pirenen'i [[Indônezia|Indonezia]] teraka ny 16 Martsa 1995 ary 28 taona. izay nanomboka ny asany rehefa niditra tao amin'ny Universal Music Group.<ref>digitaljournal.com ''[https://www.digitaljournal.com/pr/news/binary-news-network/meet-sahrul-pratamba-influencer-content-1738975021.html Meet Sahrul Pratamba: Influencer and content creator]'' nivoaka tamin'ny 21 jona 2024 (amin'ny teny anglisy)</ref> {{Infobox mpanakanto (mozika)|anarana=Sahrul Pratamba|Teraka=16 Martsa 1995 (28 taona)|Firenena=[[Indonezia]]|Tarika=Universal Music Group, Nagaswara|Vanim-potoana=2023|Raki-kira faha=Cukuplah Sekali (2024)|Anarana hafa=Sahrul}} == Ny asany mozika == Nanomboka ny asany ho mpamoron-kira i Sahrul rehefa niara-niasa tamin'ny marika Universal Music izay liana tamin'ny asan'i Sahrul. Avy eo izy dia namoaka ny hirany voalohany mitondra ny lohateny hoe "Ampy Indray mandeha" eo ambanin'ny marika Universal Music Group sy Single Orang Yang Salah eo ambanin'ny marika NAGASWARA.<ref>benzinga.com ''[https://www.benzinga.com/content/39429501/revealing-the-career-journey-of-the-amazing-influencer-sahrul-pratamba Revealing the career journey of the amazing influencer] {{Wayback|url=https://www.benzinga.com/content/39429501/revealing-the-career-journey-of-the-amazing-influencer-sahrul-pratamba |date=20250222010105 }}'' Sahrul Pratamba nivoaka tamin'ny 21 jona 2024 (amin'ny teny anglisy)</ref><ref>jurnalpost.com ''[https://jurnalpost.com/musisi-asal-kalimantan-timur-rilis-single-terbaru-berjudul-cukuplah-sekali-dan-dj-coba-melupakan/71116/ Musisi asal Kalimantan Timur Rilis single terbaru Berjudul Cukuplah Sekali dan Dj Coba Melupakan]'' nivoaka tamin'ny 21 jona 2024 (amin'ny teny indonezianina)</ref> == Discography == == Universal Music Label<ref>universalmusicit.com ''[https://www.universalmusic.it/popular-music/artista/sahrul-pratamba_37483746062/ Catalogue music sahrul pratamba]'' nivoaka tamin'ny 12 Jolay 2024 (amin'ny teny anglisy)</ref> == * ''Cukuplah Sekali'' * ''Janjimu Bulshit'' * ''Nanti Kau Kecewa'' * ''Goyang Tante Binti'' * ''Dj Sound JJ Kane'' * ''Dj 2 Bulan Sudah Haji'' * ''Dj Coba Melupakan'' * ''Dj Tante Yuk Gas'' * ''Dj Maunya Digoyang'' == Nagaswara Label == * ''Orang Yang Salah'' * ''Pipi Mmi'' * ''Suamiku Kawin Lagi'' * ''Laguku Dubstep'' * ''Pergi Sana'' == References == <references /> == Rohy ivelany == * [https://www.universalmusic.it/popular-music/artista/sahrul-pratamba_37483746062/ Sahrul Pratamba] in [[Universal Music Group|''Universal Music Group'']] * [https://www.allmusic.com/artist/sahrul-pratamba-mn0004678723 Sahrul Pratamba] in ''[[Allmusic.com]]'' [[Sokajy:Olona]] [[Sokajy:Mpihira Indonezie]] [[Sokajy:Mpihira]] [[Sokajy:Teraka 1995]] i0k1aaol8o8dz2mfyowrrnt93b3s5wh Torotoroka 0 290560 1111148 1094677 2025-06-28T20:31:58Z 2806:2F0:55C1:CC29:7F00:134B:1B51:2B47 1111148 wikitext text/x-wiki [[Sary:Madagascar torotoroka scops owl otus madagascariensis.jpg|vignette|Torotoroka (''Otus madagascariensis'')]] Ny '''torotoroka''' dia karazana [[vorondolo]] ao amin' ny fianakaviana ''Strigidae''. Tsy fahita firy any amin’ ny faritra andrefan’ i Madagasikara izy io. Amin' ny siansa izy dia atao hoe '''''Otus madagascariensis'''''. Mipetraka any amin' ny ampahany be amin' ny faritra andrefan' i [[Madagasikara]] io karazana io, saingy tsy fantatra mazava ny fetran' ny fitsinjaran-toerany, satria mifanindry amin' ny an' ny [[vorondolo mena]] (''Otus'' ''rutilus''), izay noheverina ho mitovy aminy hatramin' ny ela. * [[Tyto]] mvv8uatm0n84bt5yt1jx94jnvaj3dl4 1111152 1111148 2025-06-28T20:41:41Z 2806:2F0:55C1:CC29:7F00:134B:1B51:2B47 1111152 wikitext text/x-wiki [[Sary:Madagascar torotoroka scops owl otus madagascariensis.jpg|vignette|Torotoroka (''Otus madagascariensis'')]] Ny '''torotoroka''' dia karazana [[vorondolo]] ao amin' ny fianakaviana ''Strigidae''. Tsy fahita firy any amin’ ny faritra andrefan’ i Madagasikara izy io. Amin' ny siansa izy dia atao hoe '''''Otus madagascariensis'''''. Mipetraka any amin' ny ampahany be amin' ny faritra andrefan' i [[Madagasikara]] io karazana io, saingy tsy fantatra mazava ny fetran' ny fitsinjaran-toerany, satria mifanindry amin' ny an' ny [[vorondolo mena]] (''Otus'' ''rutilus''), izay noheverina ho mitovy aminy hatramin' ny ela. 2dnnohsuzo0fpz7vw2xs4sslimsf25d Kenzo XD 0 290569 1111298 1094699 2025-06-29T08:53:57Z 36.85.35.246 1111298 wikitext text/x-wiki {{delete}} '''Kenzo XD''' dia YouTuber avy any [[Indônezia|Indonezia]] (teraka 08 Aogositra 1999, 26 taona).<ref>https://www.themoviedb.org/person/4721388-kenzo-xd</ref> == Asa mozika == Kenzo XD dia YouTuber Indoneziana Atsinanana. Amin'ny 2023, hanomboka asa eo amin'ny tontolon'ny haino aman-jery ho mpamorona votoaty izy.<ref>https://www.japancamerahunter.com/2015/12/in-your-bag-no-1312-gio-kenzo-sarmiento/</ref> == Discography == * ''Kekasih Terbauk'' * ''Orang Yang Kecewa'' * ''Berpindah Haluan'' * ''Terpisah Oleh Jarak'' * ''Kesalahan Biasa'' * ''Kucoba Melupakan'' == References == <references /> bpl3p3unkdgei11vj8p923mn0g6wihv Foudia 0 291371 1111156 1104449 2025-06-28T22:07:01Z 2806:2F0:55C1:CC29:7F00:134B:1B51:2B47 1111156 wikitext text/x-wiki [[Sary:MadagascarRedFodyNov06.jpg|vignette|264x264px|Fodilahy mena (''[[Fody|Foudia madagascariensis]]'')]] Ny '''''Foudia''''' dia vondron-karazana na sokajy mampivondrona karazana voron-kely fito mbola velona sy iray efa lany tamingana, ao amin' ny fianakaviana ''[[Ploceidae]]''. == Fanoritsoritana == [[Sary:Foudia eminentissima algondae 1868.jpg|ankavia|vignette|231x231px|''Foudia eminentissima'']] [[Sary:Foudia aldabrana (cropped).jpg|vignette|196x196px|''Foudia aldabrana'']] Mirefy 12 ka hatramin' ny 15 sm ny halavan' ny vorona ao amin' ny vondron-karazana ''Foudia'' ary misy vavany fohy sy miendrika [[kitsoloha]]. Ny volon' ny lahy amin' ny fotoana fananahana dia matetika miloko mena na mavo eo amin' ny lohany ary indraindray any amin'ny faritra hafa. Ny lahy sy ny vavy amin' ny fotonana tsy fananahana dia manana volo matroka izay manana volo miloko volondavenona manopy manja ny ankamaroany. [[Sary:Forest Fody. Foudia omissa.jpg|ankavia|vignette|194x194px|''Foudia omissa'']] Amin' ny ankapobeny dia hita any anaty ala na kirihitra ny ''foudia'', nefa misy ihany koa ny any amin' ny toeram-ponenana nataon' olombelona, ​​indrindra fa ny fodimena. Ny karazana sasany dia mivelona indrindra amin' ny vihim-boa, fa ny hafa kosa mihinana indrindra [[bibikely]]. Ny ''foudia'' dia manamboatra akany miendrika bonga amin' ny ahitra sy akora hafa. Izy io dia misy loaka fidirana sy fivoahana amin' ny ilany iray ary mihantona amin' ny sampana na ravin-drofia. [[Sary:Mauritius fody (Foudia rubra) male 2.jpg|vignette|''Foudia rubra'']] Ity vondron-karazana na sokajy ity dia nampidirin' ilay alemàna mpahay zavaboary Ludwig Reichenbach tamin' ny taona 1850. Io karazana filamatra dia nantsoina hoe fody mena. == Lisitry ny karazana == [[Sary:Foudia flavicans Wolf 2.jpg|vignette|217x217px|''Foudia flavicans'']] Inty ny lisitry ny karazana araka ny fanasokajiana nataon' ny ''International Ornithological Congress'' (versiôna 2.9, 2011): # ''[[Fody|Foudia madagascariensis]]'' – Fodimena # ''Foudia eminentissima'' – Fody kômôriana # ''Foudia aldabrana'' – # ''Foudia omissa'' – Fodiala # ''Foudia rubra'' – Fody maorisiana # ''Foudia sechellarum'' – Fodin' i Seisely # ''Foudia flavicans'' – Fodin' i Rodrigues Ny ''Foudia delloni'', Fodin' i La Réunion, dia efa lany tamingana ankehitriny, ary io anarany io dia mety manondro karazana mitovy amin' ny hoe ''Foudia bruante''. * [[Vanga]] 7i7u34yswr77gaomait9frzba2p36ar 1111160 1111156 2025-06-28T22:17:11Z 2806:2F0:55C1:CC29:7F00:134B:1B51:2B47 1111160 wikitext text/x-wiki [[Sary:MadagascarRedFodyNov06.jpg|vignette|264x264px|Fodilahy mena (''[[Fody|Foudia madagascariensis]]'')]] Ny '''''Foudia''''' dia vondron-karazana na sokajy mampivondrona karazana voron-kely fito mbola velona sy iray efa lany tamingana, ao amin' ny fianakaviana ''[[Ploceidae]]''. == Fanoritsoritana == [[Sary:Foudia eminentissima algondae 1868.jpg|ankavia|vignette|231x231px|''Foudia eminentissima'']] [[Sary:Foudia aldabrana (cropped).jpg|vignette|196x196px|''Foudia aldabrana'']] Mirefy 12 ka hatramin' ny 15 sm ny halavan' ny vorona ao amin' ny vondron-karazana ''Foudia'' ary misy vavany fohy sy miendrika [[kitsoloha]]. Ny volon' ny lahy amin' ny fotoana fananahana dia matetika miloko mena na mavo eo amin' ny lohany ary indraindray any amin'ny faritra hafa. Ny lahy sy ny vavy amin' ny fotonana tsy fananahana dia manana volo matroka izay manana volo miloko volondavenona manopy manja ny ankamaroany. [[Sary:Forest Fody. Foudia omissa.jpg|ankavia|vignette|194x194px|''Foudia omissa'']] Amin' ny ankapobeny dia hita any anaty ala na kirihitra ny ''foudia'', nefa misy ihany koa ny any amin' ny toeram-ponenana nataon' olombelona, ​​indrindra fa ny fodimena. Ny karazana sasany dia mivelona indrindra amin' ny vihim-boa, fa ny hafa kosa mihinana indrindra [[bibikely]]. Ny ''foudia'' dia manamboatra akany miendrika bonga amin' ny ahitra sy akora hafa. Izy io dia misy loaka fidirana sy fivoahana amin' ny ilany iray ary mihantona amin' ny sampana na ravin-drofia. [[Sary:Mauritius fody (Foudia rubra) male 2.jpg|vignette|''Foudia rubra'']] Ity vondron-karazana na sokajy ity dia nampidirin' ilay alemàna mpahay zavaboary Ludwig Reichenbach tamin' ny taona 1850. Io karazana filamatra dia nantsoina hoe fody mena. == Lisitry ny karazana == [[Sary:Foudia flavicans Wolf 2.jpg|vignette|217x217px|''Foudia flavicans'']] Inty ny lisitry ny karazana araka ny fanasokajiana nataon' ny ''International Ornithological Congress'' (versiôna 2.9, 2011): # ''[[Fody|Foudia madagascariensis]]'' – Fodimena # ''Foudia eminentissima'' – Fody kômôriana # ''Foudia aldabrana'' – # ''Foudia omissa'' – Fodiala # ''Foudia rubra'' – Fody maorisiana # ''Foudia sechellarum'' – Fodin' i Seisely # ''Foudia flavicans'' – Fodin' i Rodrigues Ny ''Foudia delloni'', Fodin' i La Réunion, dia efa lany tamingana ankehitriny, ary io anarany io dia mety manondro karazana mitovy amin' ny hoe ''Foudia bruante''. i6nb5k9lhst4wav3impbbs52hjxnh18 Mediam-bahoaka 0 293348 1111202 1105072 2025-06-29T02:31:00Z Phantom401 30340 /* Mediam-bahoaka (na media citoyen) */ 1111202 wikitext text/x-wiki == Mediam-bahoaka ''(na media citoyen)'' == '''Ny mediam-bahoaka''' dia karazana haino aman-jery tantanin’ny olom-pirenena tsotra, fa tsy ny matihanina amin’ny asa fanaovan-gazety. Ireo olona ireo no '''mamorona, manaparitaka, ary mizara vaovao''' araka ny fijeriny sy ny traikefany manokana. Tafiditra amin’izany ny '''blaogy''', '''pejy tambajotra sosialy''', '''fandaharana an-tserasera''', ary '''fampielezam-peo ifotony'''.<ref>https://mg.globalvoices.org/2018/01/31/114209/</ref> Tanjon'ny mediam-bahoaka ny: * Manome '''feon’ny vahoaka''' sy sehatra hanehoana hevitra. * Mampiroborobo ny '''[https://mg.globalvoices.org/2018/11/21/129092/ demokrasia]''' sy ny '''fandraisana andraikitra'''. * Manakaiky ny vaovao amin'ny '''fiainana andavanandron'ny olon-tsotra'''. Amin'ny alalan'ny mediam-bahoaka, afaka mandray anjara amin'ny fanapahan-kevitra sy ny fampahafantarana ny zava-misy eny anivon’ny fiarahamonina ny olom-pirenena tsirairay.<ref>https://mg.globalvoices.org/2018/01/31/114209/</ref> 2avoffu7drttg7b21zxuamhifp2o8q8 Fanondroana ny Fahalalahan'ny Asa Fanaovan-gazety 0 294036 1111192 1107387 2025-06-29T01:04:41Z Phantom401 30340 1111192 wikitext text/x-wiki '''Ny tatitra navoakan'ny [[Reporters sans frontières|ny Reporters Sans Frontières]]''' dia manome topy maso momba ny satan’ny fahalalahan’ny asa fanaovan-gazety sy ny fahalalahana maneho hevitra amin’ny ankapobeny. [[Sary:Press_freedom_2024.svg|vignette|350x350px| Sarintany momba ny fahalalahan'ny asa fanaovan-gazety 2024. {{Début de colonnes|taille=12}} {{Légende/Début}} {{Légende|#265c9d|Situation très bonne}} {{Légende|#96afd8|Situation bonne}} {{Légende|#ffb400|Problèmes sensibles}} {{Légende|#ff4100|Situation difficile}} {{Légende|#820000|Situation très grave}} {{Légende/Fin}} {{Fin de colonnes}}]] Miampanga ny fisian’ny sivana amin’ny Aterineto ihany koa ny Reporters Sans Frontières (RSF), ary manara-maso akaiky ny fivoarana mampanahy amin’ny vahaolana ara-teknika ampiharina any amin’ny firenena samihafa maneran-tany. Mampitandrina ny RSF fa mihamitombo ny fifehezan’ny fanjakana ny Aterineto, ka amin’ny firenena sasany dia mety hanakana ny fahalalahana maneho hevitra izany, amin’ny alalan’ny fanakanana ny fidiran’ny vahoaka amin’ny loharanom-baovao. Mety hisy fiantraikany ratsy amin’ny fiainana manokana sy ny fahafahan’ny olom-pirenena manara-maso sy manara-dalàna amin’ny fitantanana ataon’ny fanjakana izany toe-javatra izany. Noho izany, ny famoahana tsy miankina amin’ny vaovao amin’ny Aterineto, na dia ny fidirana tsotra amin’ireny karazana vaovao ireny aza, dia mety hahatonga ny mpampiasa ho tratran’ny fanitsakitsahana ny zony amin’ny fahalalahana maneho hevitra sy miteny malalaka. Amin’ny toe-javatra sasany, ny fanjakana dia manohana fitsipika mifehy ny fitondran-tenan’ny mpampiasa Aterineto, amin’ny lafiny safidy tokony ho azony atao mikasika ny fiainany manokana. Indraindray anefa, misy fanangonana miafina momba ny mombamomba manokana ataon’ireo manampahefana, izay ampiasaina hanenjehana ara-dalàna ireo olona ireo, amin’ny alalan’ny sazy malaza na endrika fanavakavahana, na dia tsy nanao fihetsika manelingelina ny fiaraha-monina akory aza izy ireo, fa naneho fotsiny ny heviny manokana tao anatin’ny vondrom-piarahamonina misy azy – izay zo fototra tokony arovana. Manaitra ihany koa ny Reporters Sans Frontières (RSF) amin’ny fisian’ny rafitra fanivanana mibaribary sy tsy refesi-mandidy amin’ny Aterineto, izay manakana na manodikodina ny fifanakalozana vaovao malalaka avy amin’ny firenen-kafa. Io tranga io dia heverina ho fanafihana mivantana amin’ny fahalalahan’ny asa fanaovan-gazety sy ny zo ara-kolontsaina, araka ny voalazan’ny Andininy faha-19 sy faha-27 amin’ny Fanambarana Iraisam-pirenena momba ny Zon’olombelona (1948), sady mifanohitra amin’ny Andininy faha-30 amin’io Fanambarana io ihany.[https://mg.globalvoices.org/2025/04/01/173812] Maneho ahiahy ihany koa ny RSF amin’ny fampiasana miverimberina sy manararaotra angon-drakitra manokana — toy ny anarana sy vaovao manokana hafa — izay angonina, ampiasaina na amidy amin’ny tanjona ara-barotra, nefa tsy amin’ny fomba ara-dalàna, tsy misy fanekena mazava avy amin’ny tompony. Ireo fomba fanao ireo dia mandika mazava ny zon’olombelona voalazan’ny Andininy faha-1 sy faha-2, izay ekena sy ankatoavin’ny ankamaroan’ny firenena maneran-tany. == Fahalalahan'ny asa fanaovan-gazety == === Mpihaza ny fahafahana === [[Sary:Press_freedom_2024.svg|vignette|350x350px| Sarintany momba ny fahalalahan'ny asa fanaovan-gazety 2024. {{Début de colonnes|taille=12}} {{Légende/Début}} {{Légende|#265c9d|Situation très bonne}} {{Légende|#96afd8|Situation bonne}} {{Légende|#ffb400|Problèmes sensibles}} {{Légende|#ff4100|Situation difficile}} {{Légende|#820000|Situation très grave}} {{Légende/Fin}} {{Fin de colonnes}}]] "Mamoaka tatitra isan-taona momba ny satan’ny fahalalahan’ny asa fanaovan-gazety maneran-tany ny Reporters Sans Frontières (RSF). Ao anatin’izany, dia namorona ny foto-kevitra momba ny 'mpanimba ny fahalalahan’ny asa fanaovan-gazety' izy ireo, izay manondro ireo mpitondra fanjakana, mpiady, na mpanao didy jadona izay mandrava sy manakana ny fahalalahana ilaina amin’ny fanatanterahan’asa ataon’ny mpanao gazety. Tsy vitan’ny hoe tsy miaro azy ireo akory izy ireo, fa mbola manenjika, mampijaly, ary indraindray aza, mamono azy ireo. ty tatitra ity, izay manintona hatrany ny sain’ny haino aman-jery isaky ny mivoaka, dia mifototra amin’ny masontsivana maromaro entina mandrefy ny tena satan’ny fahalalahan’ny asa fanaovan-gazety. Mandrakotra zava-mitranga manomboka amin’ny fanafihana mpanao gazety izany, ka hatramin’ny lalàna manakana na mametra ny fahalalahana amin’ny fanaovan-gazety. Etsy ankilany, ny filaharana isan-taona amin’ny firenena momba ny fahalalahan’ny asa fanaovan-gazety dia tsy miantehitra amin’ny isa sy naoty fototra fotsiny ihany, fa mandinika ihany koa ny hetsika sy ny fitsipika napetraky ny manampahefana ofisialy ao amin’ilay firenena: * Fomba ara-dalàna sy ara-pitsarana hiarovana ny fahalalahan’ny asa fanaovan-gazety sy hanasaziana amin’ny fepetra ara-drariny ireo mandika izany, ary koa fepetra eo an-toerana amin’ny fampiharana ny fahalalahan’ny asa fanaovan-gazety, izay mety ho voafetra noho ny antony manaraka ireto : ** Fanerena ny mpanao gazety amin’ny asany eto amin’ny firenena, na amin’ny fomba tsy ofisialy ataon’ny solontenan’ny fahefana ara-dalàna (izay indraindray manana fahalalahana tanteraka sy fiarovana amin’ny ambaratongam-pahefana), na avy amin’ny mponina ao an-toerana, na avy amin’ny vondrona mpikomy na mpanao heloka bevava (ohatra, fakàna an-keriny noho ny heloka bevava na politika). ** Fandrarana ny mpanao gazety tsy hahazo miditra na miasa any amin’ny faritra sasany izay iharan’ny tsiambaratelo. ** Famerana be loatra amin’ny fahafahan’ny mpanao gazety miditra malalaka sy amin’ny fanangonana fijoroana vavolombelona. ** Tsy fisian’ny fiarovana ny asa fanaovan-gazety amin’ny faritra sasany, izay tsy manara-dalàna ny fiainan’ny mponina. ** Fifantenana tafahoatra sy tsy mahasolotena ireo mpanao gazety manan-jo hanao fampiharana eto amin’ny firenena. ** Fanerena hetra sy fandraisan’anjara tafahoatra (na tsy ara-drariny) raha oharina amin’ny asa ara-barotra na asa ampahibemaso hafa ao amin’ilay firenena, izay mety hanakana ny asa na ny fizarana ny asa fanaovan-gazety. ** Fakana an-keriny na fisamborana fitaovana fanadihadiana, porofo, na fijoroana vavolombelona voaangona. ** Fanerena natao tamin’ny vavolombelona alohan’ny fanangonana fijoroana vavolombelona marina. ** Adidin’ny mpanao gazety manambara ny anaran’ireo vavolombelona sy loharanom-baovao hafa, satria mety hampidi-doza azy ireo izany fampahafantarana izany. ** Tsy fahombiazan’ny fiarovana na fanamelohana ireo vavolombelona nanome vaovao marina ho an’ny mpanao gazety. ** Fanaovana hosoka tsy voaheloka amin’ny famoahana an-gazety ofisialy, izay mety hanimba ny fahatsoran’ny vaovao navoaka, hanimba mafy ny endriky ny gazety, ary hitarika fikorontanana amin’ny fampiharana ara-dalàna ny fahalalahan’ny besinimaro. ----Farany, manamarika ihany koa ny RSF ny fepetra sy sakana mahazo ny fahalalahana mahazo vaovao avy amin’ny mponina ao amin’ity firenena ity, izay mety ho voasakana amin’ny alalan’ny : ** Fandihizana, sivana, fikorontanana, na fanakanana ara-teknika ny loharanom-baovao, ao anatin’izany ny fomba fanaparitahana sy ny fampitam-baovao (ohatra : fisakanana ny mailaka sy ny gazety vahiny, fisamborana na famotehana ny fitaovam-pampitam-baovao, sivana amin’ny telefaona sy fax, ary sivana amin’ny Internet). ''<small>Ity lisitra ity dia maneho ny hevitr’i Reporters Sans Frontières (RSF), izay mifototra amin’ny tatitra sy ny fampahalalana azo avy amin’ireo iraka avy amin’ny RSF manerana izao tontolo izao sy ireo ONG mpiara-miombon’antoka aminy. Tsy azo antoka fa feno tanteraka izy ity noho ny tsy fahampian’ny fampahalalana mikasika ny firenena sasany. Ankoatra izany, tsy misy fanazavana momba ny dikan’ireo isa nampiasaina ao amin’ny tatitra.</small>'' N Tamin’ny taona 2005, ny Reporters Sans Frontières (RSF) dia nanome laharana misaraka ho an’i Etazonia araka ny faritra misy azy (44 toerana), ary ho an’ireo faritany voabodo eo ambany fahefany ao Irak (137 toerana). Nanomboka tamin'ny taona 2005, ny RSF dia tsy mihevitra intsony ny faritany voabodo eo ambany fifehezan'ny Israeliana, fa eo ambany fahefan'ny Manampahefana Palestiniana izy ireny, ka mahatonga ny fanavahana ireo faritra roa ireo. Araka ny filazan'ny mpikaroka Israeliana-Sôedoà Kristoffer Larsson, ity fanavahana ity dia manome tombony lehibe kokoa ho an'i Israely, na dia eo aza ny faneriterena sy ny habibiana natao tamin'ny mpanao gazety tao amin'ireo faritany voabodo. Izy no mamaritra ny fanapahan-kevitry ny fikambanana avy any Paris ho toy ny fivavahan'ny antoko [1]. <references responsive="1"></references> == Lahatsoratra mifandraika == * Sivana amin'ny Internet * Fahalalahan'ny asa fanaovan-gazety == Rohy ivelany == Tatitra isan-taona amin'ny teny frantsay : * [http://www.rsf.org/rubrique.php3?id_rubrique=726 2008] ; [http://www.rsf.org/IMG/pdf/rapport_fr-2.pdf alaivo] {{Pdf}} * [http://www.rsf.org/rubrique.php3?id_rubrique=652 2007] ; [http://www.rsf.org/IMG/pdf/rapport_fr_bd-2.pdf alaivo] {{Pdf}} , * [http://www.rsf.org/rubrique.php3?id_rubrique=566 2006] , * [http://www.rsf.fr/rubrique.php3?id_rubrique=497 2005] , * [http://www.rsf.fr/rubrique.php3?id_rubrique=408 2004] {{Wayback|url=http://www.rsf.fr/rubrique.php3?id_rubrique=408 |date=20050421062202 }} . * [http://fr.rsf.org/spip.php?page=classement&id_rubrique=1034 2010] * [http://fr.rsf.org/spip.php?page=classement&id_rubrique=1001 2009] * [http://www.rsf.org/article.php3?id_article=24011 Ho an'ny taona 2007] ''mifandray amin'ny tatitra isan-taona 2008'' ; [http://www.rsf.org/IMG/pdf/index_2007_fr.pdf alaivo] {{Pdf}} ; [http://www.rsf.org/IMG/pdf/methodo_francais_2007.pdf fomba fiasa] {{Pdf}} {{Palette|Listes de pays}}{{Portail|droits de l'homme|presse écrite|Internet|médias}} 4sd4cmqa992w6htikrdjhexx49spfrp Fahalalahana miteny 0 294060 1111188 1107373 2025-06-29T00:43:45Z Phantom401 30340 /* Fameperana mety ampiharina */ 1111188 wikitext text/x-wiki === Inona no atao hoe fahalalahana miteny? === Ny '''fahalalahana miteny'''<ref>https://mg.globalvoices.org/2020/07/16/148903/</ref> dia zo fototra ananan’ny olona tsirairay haneho hevitra, hanambara izay eritreretiny, sy hiteny malalaka amin’ny fomba am-pilaminana, tsy atahorana hosaziana na hosamborina. Izy io dia anisan’ny '''zon’olombelona fototra''', voasoratra sy arovana ao amin’ny '''Didy aman-dalàna''' sy '''fifanarahana iraisam-pirenena''' maro, toy ny '''Fanambarana iraisam-pirenena momba ny zon’olombelona''' (1948). === Antony maha-zava-dehibe azy === Ny fahalalahana miteny dia: * '''Fototra iorenan’ny [[Demôkrasia|demokrasia]]''': Manome vahana ny fifanakalozan-kevitra sy ny fanehoan-kevitra amin’ny fitondrana. * '''Manampy amin’ny fandrosoan’ny fiarahamonina''': Raha afaka maneho hevitra ny olona, dia afaka mandray anjara amin’ny fanatsarana ny fiainam-bahoaka. * '''Ady amin’ny tsy rariny''': afaka mitondra fanovàna sy mandrakotra ireo tsy rariny ireo mpanao gazety, mpiaro zon’olombelona, sy olompirenena afaka miteny. === Fameperana mety ampiharina === Na dia zava-dehibe aza ny fahalalahana miteny, dia '''manana fetra''' ihany koa izy io amin’ny toe-javatra sasany, araka ny lalàna:<ref>https://mg.globalvoices.org/2020/07/16/148903/</ref> * Fandrahonana herisetra * Fampielezana fankahalana ( fanavakavahana) * Fampiely vaovao diso na tsy marina * Fampihorohoroana na fanehoan-kevitra manohintohina fiarovana ankapobeny * Fampivelarana ny kolontsaina sy ny zavakanto: Mamela ny artista sy ny mpanoratra haneho ny heviny sy ny fanadianana ara-kolotsaina. === Fahalalahana miteny amin’ny tambajotra sosialy === Tato anatin’ny taona vitsy, nanome sehatra lehibe hanehoan-kevitra ny tambajotra sosialy toy ny Facebook, Twitter, sy YouTube, saingy: * Mety hampiely vaovao tsy marina. * Mety hahatonga olana amin’ny fiarovana manokana. * Ilaina ny '''fanabeazana sy fahalalana nomerika''' ho fiarovana ny fahalalahana sy ny fahamarinana. Ny fahalalahana miteny dia '''zon’ny tsirairay''' ka tokony arovana sy hajaina. Raha atao amim-pahendrena sy andraikitra izany zo izany, dia manampy amin’ny fananganana fiarahamonina mandroso sy marin-toerana. Mila tandrovina sy arovan’ny olom-pirenena rehetra izy io, miaraka amin’ny fanajana ny hafa sy ny zon’izy ireo. 87a6bvm473e8yqxth3ac8yan107zfjy Zon'ny ankizy 0 294239 1111035 1109083 2025-06-28T13:18:20Z Claudia Rahary Soa 35828 1111035 wikitext text/x-wiki Ny zon'ny ankizy dia sampana iray ao anatin'ny zon'ny olombelona izay mikendry ny fiarovana manokana ny ankizy amin'ny maha olombelona feno azy.lohahevitra s'y fifanarahana maromaro avy amin'ny firenena maromaro izay nankatoavina nandritran'ny fivoriam-ben'ny firenena mikambana tamin'ny 20 novambra 1989. Mihatra amin'ireo firenena mpikambana ao anatin'ny firenena mikambana.Izany fifanarahana izany dia mitondra hevitra vaovao mametraka ny fiarovana ny ankizy ho tombontsoa ambonin'ny firenena ary noraiketina ho lalàna iraisam-pirenena voalohany hiarovana ny zon'ny ankizy 2x12kqvnnu4tzxbprde8use8velt24p 1111036 1111035 2025-06-28T13:18:39Z Claudia Rahary Soa 35828 1111036 wikitext text/x-wiki '''Ny zon'ny ankizy''' dia sampana iray ao anatin'ny zon'ny olombelona izay mikendry ny fiarovana manokana ny ankizy amin'ny maha olombelona feno azy.lohahevitra s'y fifanarahana maromaro avy amin'ny firenena maromaro izay nankatoavina nandritran'ny fivoriam-ben'ny firenena mikambana tamin'ny 20 novambra 1989. Mihatra amin'ireo firenena mpikambana ao anatin'ny firenena mikambana.Izany fifanarahana izany dia mitondra hevitra vaovao mametraka ny fiarovana ny ankizy ho tombontsoa ambonin'ny firenena ary noraiketina ho lalàna iraisam-pirenena voalohany hiarovana ny zon'ny ankizy ovd26rmnnywoeo5t89e8zh7xocvga7l 1111037 1111036 2025-06-28T13:20:39Z Claudia Rahary Soa 35828 1111037 wikitext text/x-wiki '''Ny zon'ny ankizy''' dia sampana iray ao anatin'ny zon'ny olombelona izay mikendry ny fiarovana manokana ny ankizy amin'ny maha olombelona feno azy.lohahevitra s'y fifanarahana maromaro avy amin'ny firenena maromaro izay nankatoavina nandritran'ny fivoriam-ben'ny firenena mikambana tamin'ny 20 novambra 1989. Mihatra amin'ireo firenena mpikambana ao anatin'ny firenena mikambana.Izany fifanarahana izany dia mitondra hevitra vaovao mametraka ny fiarovana ny ankizy ho tombontsoa ambonin'ny firenena ary noraiketina ho lalàna iraisam-pirenena voalohany hiarovana ny zon'ny ankizy ==Famaritana== ==Karazany== ==Antony== bhpdvdyq8tt3ydzsjpexqvy0rikcxp2 1111038 1111037 2025-06-28T13:22:52Z Claudia Rahary Soa 35828 /* Antony */ 1111038 wikitext text/x-wiki '''Ny zon'ny ankizy''' dia sampana iray ao anatin'ny zon'ny olombelona izay mikendry ny fiarovana manokana ny ankizy amin'ny maha olombelona feno azy.lohahevitra s'y fifanarahana maromaro avy amin'ny firenena maromaro izay nankatoavina nandritran'ny fivoriam-ben'ny firenena mikambana tamin'ny 20 novambra 1989. Mihatra amin'ireo firenena mpikambana ao anatin'ny firenena mikambana.Izany fifanarahana izany dia mitondra hevitra vaovao mametraka ny fiarovana ny ankizy ho tombontsoa ambonin'ny firenena ary noraiketina ho lalàna iraisam-pirenena voalohany hiarovana ny zon'ny ankizy ==Famaritana== ==Karazany== ==Antony== == Fepetra ara-dalana== m01megmc25sgo2rvj75xuvw0454gthl 1111040 1111038 2025-06-28T13:31:20Z Claudia Rahary Soa 35828 /* Famaritana */ 1111040 wikitext text/x-wiki '''Ny zon'ny ankizy''' dia sampana iray ao anatin'ny zon'ny olombelona izay mikendry ny fiarovana manokana ny ankizy amin'ny maha olombelona feno azy.lohahevitra s'y fifanarahana maromaro avy amin'ny firenena maromaro izay nankatoavina nandritran'ny fivoriam-ben'ny firenena mikambana tamin'ny 20 novambra 1989. Mihatra amin'ireo firenena mpikambana ao anatin'ny firenena mikambana.Izany fifanarahana izany dia mitondra hevitra vaovao mametraka ny fiarovana ny ankizy ho tombontsoa ambonin'ny firenena ary noraiketina ho lalàna iraisam-pirenena voalohany hiarovana ny zon'ny ankizy ==Famaritana== Ny Fifanarahana Iraisam-pirenena momba ny Zon’ny Ankizy (na CIDE amin’ny fanafohezana), dia fifanarahana manan-kery eran-tany izay napetraky ny Firenena Mikambana (ONU), ary neken’ny Fivoriamben’ny Firenena Mikambana tamin’ny fivoriana natao ny 20 Novambra 1989. Ity fifanarahana ity dia natao hanome fiarovana, fanohanana ary fahafahana fototra ho an’ny ankizy rehetra maneran-tany. Izy io dia miantoka fa tokony ho hajaina sy harovana ny zon’ny ankizy amin’ny sehatra rehetra: fanabeazana, fahasalamana, fiainana ara-tsosialy, fanajana ny heviny, fiarovana amin’ny herisetra sy ny fanararaotana ==Karazany== ==Antony== == Fepetra ara-dalana== pmmxbbpikddunc1h9sy6zfshqckxu5x 1111043 1111040 2025-06-28T13:34:43Z Claudia Rahary Soa 35828 /* Famaritana */ 1111043 wikitext text/x-wiki '''Ny zon'ny ankizy''' dia sampana iray ao anatin'ny zon'ny olombelona izay mikendry ny fiarovana manokana ny ankizy amin'ny maha olombelona feno azy.lohahevitra s'y fifanarahana maromaro avy amin'ny firenena maromaro izay nankatoavina nandritran'ny fivoriam-ben'ny firenena mikambana tamin'ny 20 novambra 1989. Mihatra amin'ireo firenena mpikambana ao anatin'ny firenena mikambana.Izany fifanarahana izany dia mitondra hevitra vaovao mametraka ny fiarovana ny ankizy ho tombontsoa ambonin'ny firenena ary noraiketina ho lalàna iraisam-pirenena voalohany hiarovana ny zon'ny ankizy ==Famaritana== Ny Fifanarahana Iraisam-pirenena momba ny Zon’ny Ankizy (na CIDE amin’ny fanafohezana), dia fifanarahana manan-kery eran-tany izay napetraky ny Firenena Mikambana (ONU), ary neken’ny Fivoriamben’ny Firenena Mikambana tamin’ny fivoriana natao ny 20 Novambra 1989. Ity fifanarahana ity dia natao hanome fiarovana, fanohanana ary fahafahana fototra ho an’ny ankizy rehetra maneran-tany. Izy io dia miantoka fa tokony ho hajaina sy harovana ny zon’ny ankizy amin’ny sehatra rehetra: fanabeazana, fahasalamana, fiainana ara-tsosialy, fanajana ny heviny, fiarovana amin’ny herisetra sy ny fanararaotana<ref>{{Lien web|langue=fr-FR|titre= CIDE-droits des enfants infantile|url=https://www.unicef.fr/convention-droits-enfants/|consulté le=2025-06-28}}</ref>. ==Karazany== ==Antony== == Fepetra ara-dalana== mmc00g810ehqmk7mr2z4appflbevg7e 1111044 1111043 2025-06-28T13:35:03Z Claudia Rahary Soa 35828 /* Fepetra ara-dalana */ 1111044 wikitext text/x-wiki '''Ny zon'ny ankizy''' dia sampana iray ao anatin'ny zon'ny olombelona izay mikendry ny fiarovana manokana ny ankizy amin'ny maha olombelona feno azy.lohahevitra s'y fifanarahana maromaro avy amin'ny firenena maromaro izay nankatoavina nandritran'ny fivoriam-ben'ny firenena mikambana tamin'ny 20 novambra 1989. Mihatra amin'ireo firenena mpikambana ao anatin'ny firenena mikambana.Izany fifanarahana izany dia mitondra hevitra vaovao mametraka ny fiarovana ny ankizy ho tombontsoa ambonin'ny firenena ary noraiketina ho lalàna iraisam-pirenena voalohany hiarovana ny zon'ny ankizy ==Famaritana== Ny Fifanarahana Iraisam-pirenena momba ny Zon’ny Ankizy (na CIDE amin’ny fanafohezana), dia fifanarahana manan-kery eran-tany izay napetraky ny Firenena Mikambana (ONU), ary neken’ny Fivoriamben’ny Firenena Mikambana tamin’ny fivoriana natao ny 20 Novambra 1989. Ity fifanarahana ity dia natao hanome fiarovana, fanohanana ary fahafahana fototra ho an’ny ankizy rehetra maneran-tany. Izy io dia miantoka fa tokony ho hajaina sy harovana ny zon’ny ankizy amin’ny sehatra rehetra: fanabeazana, fahasalamana, fiainana ara-tsosialy, fanajana ny heviny, fiarovana amin’ny herisetra sy ny fanararaotana<ref>{{Lien web|langue=fr-FR|titre= CIDE-droits des enfants infantile|url=https://www.unicef.fr/convention-droits-enfants/|consulté le=2025-06-28}}</ref>. ==Karazany== ==Antony== == Fepetra ara-dalana== ==Loharano== ojelyj6c61czbjg6h6z6n8hm873wm5g 1111045 1111044 2025-06-28T13:35:20Z Claudia Rahary Soa 35828 /* Famaritana */ 1111045 wikitext text/x-wiki '''Ny zon'ny ankizy''' dia sampana iray ao anatin'ny zon'ny olombelona izay mikendry ny fiarovana manokana ny ankizy amin'ny maha olombelona feno azy.lohahevitra s'y fifanarahana maromaro avy amin'ny firenena maromaro izay nankatoavina nandritran'ny fivoriam-ben'ny firenena mikambana tamin'ny 20 novambra 1989. Mihatra amin'ireo firenena mpikambana ao anatin'ny firenena mikambana.Izany fifanarahana izany dia mitondra hevitra vaovao mametraka ny fiarovana ny ankizy ho tombontsoa ambonin'ny firenena ary noraiketina ho lalàna iraisam-pirenena voalohany hiarovana ny zon'ny ankizy ==Famaritana== Ny Fifanarahana Iraisam-pirenena momba ny Zon’ny Ankizy (na CIDE amin’ny fanafohezana), dia fifanarahana manan-kery eran-tany izay napetraky ny Firenena Mikambana (ONU), ary neken’ny Fivoriamben’ny Firenena Mikambana tamin’ny fivoriana natao ny 20 Novambra 1989. Ity fifanarahana ity dia natao hanome fiarovana, fanohanana ary fahafahana fototra ho an’ny ankizy rehetra maneran-tany. Izy io dia miantoka fa tokony ho hajaina sy harovana ny zon’ny ankizy amin’ny sehatra rehetra: fanabeazana, fahasalamana, fiainana ara-tsosialy, fanajana ny heviny, fiarovana amin’ny herisetra sy ny fanararaotana<ref>{{Lien web|langue=fr-FR|titre= CIDE-droits des enfants|url=https://www.unicef.fr/convention-droits-enfants/|consulté le=2025-06-28}}</ref>. ==Karazany== ==Antony== == Fepetra ara-dalana== ==Loharano== b5xs6yeuzhuickr7pvo7d1gzn7najvj 1111046 1111045 2025-06-28T13:36:03Z Claudia Rahary Soa 35828 /* Famaritana */ 1111046 wikitext text/x-wiki '''Ny zon'ny ankizy''' dia sampana iray ao anatin'ny zon'ny olombelona izay mikendry ny fiarovana manokana ny ankizy amin'ny maha olombelona feno azy.lohahevitra s'y fifanarahana maromaro avy amin'ny firenena maromaro izay nankatoavina nandritran'ny fivoriam-ben'ny firenena mikambana tamin'ny 20 novambra 1989. Mihatra amin'ireo firenena mpikambana ao anatin'ny firenena mikambana.Izany fifanarahana izany dia mitondra hevitra vaovao mametraka ny fiarovana ny ankizy ho tombontsoa ambonin'ny firenena ary noraiketina ho lalàna iraisam-pirenena voalohany hiarovana ny zon'ny ankizy ==Famaritana== Ny Fifanarahana Iraisam-pirenena momba ny Zon’ny Ankizy na (CIDE), dia fifanarahana manan-kery eran-tany izay napetraky ny Firenena Mikambana (ONU), ary neken’ny Fivoriamben’ny Firenena Mikambana tamin’ny fivoriana natao ny 20 Novambra 1989. Ity fifanarahana ity dia natao hanome fiarovana, fanohanana ary fahafahana fototra ho an’ny ankizy rehetra maneran-tany. Izy io dia miantoka fa tokony ho hajaina sy harovana ny zon’ny ankizy amin’ny sehatra rehetra: fanabeazana, fahasalamana, fiainana ara-tsosialy, fanajana ny heviny, fiarovana amin’ny herisetra sy ny fanararaotana<ref>{{Lien web|langue=fr-FR|titre= CIDE-droits des enfants|url=https://www.unicef.fr/convention-droits-enfants/|consulté le=2025-06-28}}</ref>. ==Karazany== ==Antony== == Fepetra ara-dalana== ==Loharano== 50yd5txs0xrs1t7lcp89uxpl00x803t 1111050 1111046 2025-06-28T13:47:23Z Claudia Rahary Soa 35828 /* Famaritana */ 1111050 wikitext text/x-wiki '''Ny zon'ny ankizy''' dia sampana iray ao anatin'ny zon'ny olombelona izay mikendry ny fiarovana manokana ny ankizy amin'ny maha olombelona feno azy.lohahevitra s'y fifanarahana maromaro avy amin'ny firenena maromaro izay nankatoavina nandritran'ny fivoriam-ben'ny firenena mikambana tamin'ny 20 novambra 1989. Mihatra amin'ireo firenena mpikambana ao anatin'ny firenena mikambana.Izany fifanarahana izany dia mitondra hevitra vaovao mametraka ny fiarovana ny ankizy ho tombontsoa ambonin'ny firenena ary noraiketina ho lalàna iraisam-pirenena voalohany hiarovana ny zon'ny ankizy ==Famaritana== Ny zon’ny ankizy dia anisan’ny zon’olombelona izay mihatra amin’ny olona rehetra latsaky ny valo ambin’ny folo (18) taona, afa-tsy raha efa heverina ho olon-dehibe araka ny lalàna manan-kery amin’ilay olona. Manan-jo hahazo fiarovana sy fikarakarana manokana ny tanora, manan-jo hifandray amin’ny ray aman-dreniny, manana zo amin’ny maha-izy azy sy amin’ny fananana maha-olona (identité), zo hahazo sakafo ara-pahasalamana ilaina amin’ny fiainana, zo hahazo fanabeazana izay alohan’ny fanjakana, fitsaboana sy fiahiana ara-pahasalamana, ary lalàna famaizana manokana mifanaraka amin’ny taonany sy ny fivoarany. Mandinika ny maha-malemy sy mila fitomboana ara-batana, ara-tsaina ary ara-tsosialy ny ankizy ny zo fototra ho azy ireo. Ny lanjan’ny zon’ny ankizy dia manomboka amin’ny fanomezana fahafahana sy fahaleovantena hatrany amin’ny fiarovana azy amin’ny herisetra ara-batana sy ara-tsaina Ny Fifanarahana Iraisam-pirenena momba ny Zon’ny Ankizy na (CIDE), dia fifanarahana manan-kery eran-tany izay napetraky ny Firenena Mikambana (ONU), ary neken’ny Fivoriamben’ny Firenena Mikambana tamin’ny fivoriana natao ny 20 Novambra 1989. Ity fifanarahana ity dia natao hanome fiarovana, fanohanana ary fahafahana fototra ho an’ny ankizy rehetra maneran-tany. Izy io dia miantoka fa tokony ho hajaina sy harovana ny zon’ny ankizy amin’ny sehatra rehetra: fanabeazana, fahasalamana, fiainana ara-tsosialy, fanajana ny heviny, fiarovana amin’ny herisetra sy ny fanararaotana<ref>{{Lien web|langue=fr-FR|titre= CIDE-droits des enfants|url=https://www.unicef.fr/convention-droits-enfants/|consulté le=2025-06-28}}</ref>. ==Karazany== ==Antony== == Fepetra ara-dalana== ==Loharano== q4zkmmrxkfsfge8z4le1s5eg9tgeopg 1111052 1111050 2025-06-28T13:50:49Z Claudia Rahary Soa 35828 1111052 wikitext text/x-wiki '''Ny zon'ny ankizy''' dia sampana iray ao anatin'ny zon'ny olombelona izay mikendry ny fiarovana manokana ny ankizy amin'ny maha olombelona feno azy.lohahevitra s'y fifanarahana maromaro avy amin'ny firenena maromaro izay nankatoavina nandritran'ny fivoriam-ben'ny firenena mikambana tamin'ny 20 novambra 1989. Mihatra amin'ireo firenena mpikambana ao anatin'ny firenena mikambana.Izany fifanarahana izany dia mitondra hevitra vaovao mametraka ny fiarovana ny ankizy ho tombontsoa ambonin'ny firenena ary noraiketina ho lalàna iraisam-pirenena voalohany hiarovana ny zon'ny ankizy<ref>{{Lien web|langue=fr-FR|titre= convention rights child|url= https://www.ohchr.org/en/instruments-mechanisms/instruments/convention-rights-child|site=UNICEF|consulté le=2025-06-28}}</ref>. ==Famaritana== Ny zon’ny ankizy dia anisan’ny zon’olombelona izay mihatra amin’ny olona rehetra latsaky ny valo ambin’ny folo (18) taona, afa-tsy raha efa heverina ho olon-dehibe araka ny lalàna manan-kery amin’ilay olona. Manan-jo hahazo fiarovana sy fikarakarana manokana ny tanora, manan-jo hifandray amin’ny ray aman-dreniny, manana zo amin’ny maha-izy azy sy amin’ny fananana maha-olona (identité), zo hahazo sakafo ara-pahasalamana ilaina amin’ny fiainana, zo hahazo fanabeazana izay alohan’ny fanjakana, fitsaboana sy fiahiana ara-pahasalamana, ary lalàna famaizana manokana mifanaraka amin’ny taonany sy ny fivoarany. Mandinika ny maha-malemy sy mila fitomboana ara-batana, ara-tsaina ary ara-tsosialy ny ankizy ny zo fototra ho azy ireo. Ny lanjan’ny zon’ny ankizy dia manomboka amin’ny fanomezana fahafahana sy fahaleovantena hatrany amin’ny fiarovana azy amin’ny herisetra ara-batana sy ara-tsaina Ny Fifanarahana Iraisam-pirenena momba ny Zon’ny Ankizy na (CIDE), dia fifanarahana manan-kery eran-tany izay napetraky ny Firenena Mikambana (ONU), ary neken’ny Fivoriamben’ny Firenena Mikambana tamin’ny fivoriana natao ny 20 Novambra 1989. Ity fifanarahana ity dia natao hanome fiarovana, fanohanana ary fahafahana fototra ho an’ny ankizy rehetra maneran-tany. Izy io dia miantoka fa tokony ho hajaina sy harovana ny zon’ny ankizy amin’ny sehatra rehetra: fanabeazana, fahasalamana, fiainana ara-tsosialy, fanajana ny heviny, fiarovana amin’ny herisetra sy ny fanararaotana<ref>{{Lien web|langue=fr-FR|titre= CIDE-droits des enfants|url=https://www.unicef.fr/convention-droits-enfants/|consulté le=2025-06-28}}</ref>. ==Karazany== ==Antony== == Fepetra ara-dalana== ==Loharano== kdrbuhrueysqryhg77u2p6kpqpa2i1r 1111056 1111052 2025-06-28T13:55:34Z Claudia Rahary Soa 35828 /* Famaritana */ 1111056 wikitext text/x-wiki '''Ny zon'ny ankizy''' dia sampana iray ao anatin'ny zon'ny olombelona izay mikendry ny fiarovana manokana ny ankizy amin'ny maha olombelona feno azy.lohahevitra s'y fifanarahana maromaro avy amin'ny firenena maromaro izay nankatoavina nandritran'ny fivoriam-ben'ny firenena mikambana tamin'ny 20 novambra 1989. Mihatra amin'ireo firenena mpikambana ao anatin'ny firenena mikambana.Izany fifanarahana izany dia mitondra hevitra vaovao mametraka ny fiarovana ny ankizy ho tombontsoa ambonin'ny firenena ary noraiketina ho lalàna iraisam-pirenena voalohany hiarovana ny zon'ny ankizy<ref>{{Lien web|langue=fr-FR|titre= convention rights child|url= https://www.ohchr.org/en/instruments-mechanisms/instruments/convention-rights-child|site=UNICEF|consulté le=2025-06-28}}</ref>. ==Famaritana== Ny zon’ny ankizy dia anisan’ny zon’olombelona izay mihatra amin’ny olona rehetra latsaky ny valo ambin’ny folo (18) taona, afa-tsy raha efa heverina ho olon-dehibe araka ny lalàna manan-kery amin’ilay olona. Manan-jo hahazo fiarovana sy fikarakarana manokana ny tanora, manan-jo hifandray amin’ny ray aman-dreniny, manana zo amin’ny maha-izy azy sy amin’ny fananana maha-olona (identité), zo hahazo sakafo ara-pahasalamana ilaina amin’ny fiainana, zo hahazo fanabeazana izay alohan’ny fanjakana, fitsaboana sy fiahiana ara-pahasalamana, ary lalàna famaizana manokana mifanaraka amin’ny taonany sy ny fivoarany. Mandinika ny maha-malemy sy mila fitomboana ara-batana, ara-tsaina ary ara-tsosialy ny ankizy ny zo fototra ho azy ireo. Ny lanjan’ny zon’ny ankizy dia manomboka amin’ny fanomezana fahafahana sy fahaleovantena hatrany amin’ny fiarovana azy amin’ny herisetra ara-batana sy ara-tsaina<ref>{{Lien web|langue=fr-FR|titre=Bice|url=https://bice.org/fr/droits-de-lenfant/droits-fondamentaux-de-l-enfant/|site=UNICEF|consulté le=2025-06-05}}</ref>. Ny Fifanarahana Iraisam-pirenena momba ny Zon’ny Ankizy na (CIDE), dia fifanarahana manan-kery eran-tany izay napetraky ny Firenena Mikambana (ONU), ary neken’ny Fivoriamben’ny Firenena Mikambana tamin’ny fivoriana natao ny 20 Novambra 1989. Ity fifanarahana ity dia natao hanome fiarovana, fanohanana ary fahafahana fototra ho an’ny ankizy rehetra maneran-tany. Izy io dia miantoka fa tokony ho hajaina sy harovana ny zon’ny ankizy amin’ny sehatra rehetra: fanabeazana, fahasalamana, fiainana ara-tsosialy, fanajana ny heviny, fiarovana amin’ny herisetra sy ny fanararaotana<ref>{{Lien web|langue=fr-FR|titre= CIDE-droits des enfants|url=https://www.unicef.fr/convention-droits-enfants/|consulté le=2025-06-28}}</ref>. ==Karazany== ==Antony== == Fepetra ara-dalana== ==Loharano== hou0yrihth350r4ypc8tegyf5qvv877 Fanagasiana ny toekarena (lahatsoratra) 0 294357 1111076 1110889 2025-06-28T16:12:28Z Mihaino 35843 Nanampy ny lahatsoratra 1111076 wikitext text/x-wiki == '''Fanagasiana ny toe-karena''' == (...)I Madagasikara dia anisan'ny tany nozanahina mba hamaboana ny herena ao aminy. Mazava araka izany fa tsy natao hanasoa ny tompon-tany na oviana na oviana ny fizotry ny toe-karena rehetra: vidina mora ny akoran-javatra loarana ao amin'ny taniny, ary amidy lafo aminy ny entana voahodina avy any amin'ny "reni-tanindrazana". Mahavariana anay, fony izahay tany ampitan'ny ranomasina, ny nahatsikaritra fa ny akondro nohafarana tany am-paran'ny tany fa iray alina kilometatra izay akaiky indrindra, dia mitovy vidy noho ny paoma sy ny paiso nalaina tetsy amin'ny roapolo sy telopolo kilometatra manodidina an'i Paris sy Bruxelles. Rehefa esorina, ny saram-piantohana sy ny saran-dalana, ny ampahany ho an'ny mpamongady sy ny tombom-barotry ny mpaninjara, dia mazava ho azy fa varifitoventy no hany valin-katsembohana nomena ny mpamokatra. Ny ambiny rehetra any an-tsikinan'ny mpanelanelana, izay iaraha-mahalala fa tsy Malagasy! Ary toy izany avokoa ny vokatra aondran'ny zanatany rehetra ho any ivelany, manomboka amin'ny voankazo ka miafara any amin'ny firapotsy Inona kosa no setrin'izany amin'ny entana avy any ivelany ampidirina eto Madagasikara? Tsy hiditra amin'ny antsipiriany isika fa ny niaraha-nahita no hambara. Iza no tsy nahatsapa fa ny vata fandraisam-peo novidina efatra arivo taloha ihany no amidin'ny mpivarotra arivo mahery kely, nony tonga ilay resaka hoe "opération transistor"? Azo itompoana anefa fa anatin'io vidiny arivo mahery kely ivarotana azy amin'izao fotoana izao io dia tsy miala maina tsy akory ny mpivarotra, fa fara-fahakeliny roapolo isan-jato no tombony alainy. Mbola azo itompoana ihany koa fa tsy ho nitondra azy maimaim-poana ny sambo, na ho tsy naka sarany ny mpiantoka. Izany hoe: ny kojakoja rehetra mandra-pahatongany eto Madagasikara dia efa tafiditra ao anatin'io arivo mahery kely, vidiny ankehitriny io, fa tombom-barotra ranofotsiny ny telo arivo, naha-efatra azy taloha! ... Iza àry no nitsetsitra io telo arivo io? Angamba tsy dia ilaina ny hamariparitra izany, fa ny tokony homarihina dia ity: tsy Malagasy no nangorona azy ary tsy hitoetra eto Madagasikara izy. Ny tsy maintsy homarihina faharoa: ampitomboina intelo aman'efatra ny vidiny marina vao tonga eo am-pelatanan'ny Malagasy ny entana hafarana avy any ivelany rehetra. Ary dia fomba toy izany no nanihifana tsikelikely ny haren'i Madagasikara, ka nahatonga ny mponina ao hitsipozipozy ara-toe-karena. Tsy zava-maivana io fitsipozipozina ara-toe-karena io, fa miankina akaiky amin'ny fahampiana na tsy fahampiana ny fahelana velona. Mbola miankina akaiky amin'ny fahampiana na ny tsy fahampiana ihany koa no mahavanona na mahafaty mbola kely ny zaza. Koa raha lazaina fa tokony haharitra enimmpolo taona vao maty ny Frantsay iray, dia zara raha telopolo taona no homen'ny tarehi-marika ho an'ny mponin'ny zanatany, ary raha roa isan-jato (2%) no maty kely ny Eoropeana, dia mahatratra folo (10%) na mihoatra aza ny Afrikana. Ny tsi-fahelana velona ampian'ny fahafatesana mbola kely dia tsy maintsy hiafara amin'ny fahafongoran'ilay firenena. Ary tsy zavatra hafa noho izany no nitranga tany Amerika avaratra ka nahatapitra ny Mena Hoditra. 5doye2qhx6pe6y9euwa9odp02xrlmay 1111103 1111076 2025-06-28T17:55:12Z Mihaino 35843 Nanampy ny lahasoratra 1111103 wikitext text/x-wiki == '''Fanagasiana ny toe-karena''' == (...)I Madagasikara dia anisan'ny tany nozanahina mba hamaboana ny herena ao aminy. Mazava araka izany fa tsy natao hanasoa ny tompon-tany na oviana na oviana ny fizotry ny toe-karena rehetra: vidina mora ny akoran-javatra loarana ao amin'ny taniny, ary amidy lafo aminy ny entana voahodina avy any amin'ny "reni-tanindrazana". Mahavariana anay, fony izahay tany ampitan'ny ranomasina, ny nahatsikaritra fa ny akondro nohafarana tany am-paran'ny tany fa iray alina kilometatra izay akaiky indrindra, dia mitovy vidy noho ny paoma sy ny paiso nalaina tetsy amin'ny roapolo sy telopolo kilometatra manodidina an'i Paris sy Bruxelles. Rehefa esorina, ny saram-piantohana sy ny saran-dalana, ny ampahany ho an'ny mpamongady sy ny tombom-barotry ny mpaninjara, dia mazava ho azy fa varifitoventy no hany valin-katsembohana nomena ny mpamokatra. Ny ambiny rehetra any an-tsikinan'ny mpanelanelana, izay iaraha-mahalala fa tsy Malagasy! Ary toy izany avokoa ny vokatra aondran'ny zanatany rehetra ho any ivelany, manomboka amin'ny voankazo ka miafara any amin'ny firapotsy Inona kosa no setrin'izany amin'ny entana avy any ivelany ampidirina eto Madagasikara? Tsy hiditra amin'ny antsipiriany isika fa ny niaraha-nahita no hambara. Iza no tsy nahatsapa fa ny vata fandraisam-peo novidina efatra arivo taloha ihany no amidin'ny mpivarotra arivo mahery kely, nony tonga ilay resaka hoe "opération transistor"? Azo itompoana anefa fa anatin'io vidiny arivo mahery kely ivarotana azy amin'izao fotoana izao io dia tsy miala maina tsy akory ny mpivarotra, fa fara-fahakeliny roapolo isan-jato no tombony alainy. Mbola azo itompoana ihany koa fa tsy ho nitondra azy maimaim-poana ny sambo, na ho tsy naka sarany ny mpiantoka. Izany hoe: ny kojakoja rehetra mandra-pahatongany eto Madagasikara dia efa tafiditra ao anatin'io arivo mahery kely, vidiny ankehitriny io, fa tombom-barotra ranofotsiny ny telo arivo, naha-efatra azy taloha! ... Iza àry no nitsetsitra io telo arivo io? Angamba tsy dia ilaina ny hamariparitra izany, fa ny tokony homarihina dia ity: tsy Malagasy no nangorona azy ary tsy hitoetra eto Madagasikara izy. Ny tsy maintsy homarihina faharoa: ampitomboina intelo aman'efatra ny vidiny marina vao tonga eo am-pelatanan'ny Malagasy ny entana hafarana avy any ivelany rehetra. Ary dia fomba toy izany no nanihifana tsikelikely ny haren'i Madagasikara, ka nahatonga ny mponina ao hitsipozipozy ara-toe-karena. Tsy zava-maivana io fitsipozipozina ara-toe-karena io, fa miankina akaiky amin'ny fahampiana na tsy fahampiana ny fahelana velona. Mbola miankina akaiky amin'ny fahampiana na ny tsy fahampiana ihany koa no mahavanona na mahafaty mbola kely ny zaza. Koa raha lazaina fa tokony haharitra enimmpolo taona vao maty ny Frantsay iray, dia zara raha telopolo taona no homen'ny tarehi-marika ho an'ny mponin'ny zanatany, ary raha roa isan-jato (2%) no maty kely ny Eoropeana, dia mahatratra folo (10%) na mihoatra aza ny Afrikana. Ny tsi-fahelana velona ampian'ny fahafatesana mbola kely dia tsy maintsy hiafara amin'ny fahafongoran'ilay firenena. Ary tsy zavatra hafa noho izany no nitranga tany Amerika avaratra ka nahatapitra ny Mena Hoditra. Ary izany no nanambaranay hoe: iray ihany ny fanjanahantany rehetra eto ambonin'ny tany, fa ny endrika isehoany no tsy mitovy amin'ny fotoana samy hafa. Raha mbola naharitraritra teto ny mpanjanantany, dia izay nanjo ny Mena Hoditra tany Amerika ihany no tsy maintsy ho nahazo antsika. Ny fanodinana izany fandehan-javatra izany, ka ny Malagasy kosa no hahazo tombontsoa amin'ny vokatry ny taniny sy izay nisasarany no atao hoe Fanagasiana ny toe-karena. Mora eo am-pitenenana izany, fa na ny manaisotra ny sarontava isaloran'ny mpangoron-karena sy mampiharihary ny fanambakana afitsony fotsiny ihany aza dia efa zava-manahirana,. Miravaka ny akanjo tsara tarehin'ny Hitsiny sy ny Rariny ireny, ka raha tsy avadibadika amin'ny lafy valo, tsy hita ny fitaka kotrehiny. Gaga foana izahay indray andro raha nilazan'ny namana fa tsy mba mandoa hajiam-piarakodia ny mpiasan'ny Tahirim-bola frantsay. Dia azonay an-- tsaina fa tsy maintsy voasoratra tany amin'ilay dinan'ny fiaraha-miasa nifanaovana tamin'ny Frantsay tamin'ny 1960, fa esorina amin'ny karazan-ketra toy izao sy toy izao ny mpiasan'ny Masoivoho sy ny mitovy lenta aminy aty Madagasikara, ary dia toy izany koa ny Masoivoho malagasy any Frantsa. s2riacst87wl3dii1crt51s1mp5b1f5 1111112 1111103 2025-06-28T18:16:58Z Mihaino 35843 Nanampy ny lahasoratra 1111112 wikitext text/x-wiki == '''Fanagasiana ny toe-karena''' == (...)I Madagasikara dia anisan'ny tany nozanahina mba hamaboana ny herena ao aminy. Mazava araka izany fa tsy natao hanasoa ny tompon-tany na oviana na oviana ny fizotry ny toe-karena rehetra: vidina mora ny akoran-javatra loarana ao amin'ny taniny, ary amidy lafo aminy ny entana voahodina avy any amin'ny "reni-tanindrazana". Mahavariana anay, fony izahay tany ampitan'ny ranomasina, ny nahatsikaritra fa ny akondro nohafarana tany am-paran'ny tany fa iray alina kilometatra izay akaiky indrindra, dia mitovy vidy noho ny paoma sy ny paiso nalaina tetsy amin'ny roapolo sy telopolo kilometatra manodidina an'i Paris sy Bruxelles. Rehefa esorina, ny saram-piantohana sy ny saran-dalana, ny ampahany ho an'ny mpamongady sy ny tombom-barotry ny mpaninjara, dia mazava ho azy fa varifitoventy no hany valin-katsembohana nomena ny mpamokatra. Ny ambiny rehetra any an-tsikinan'ny mpanelanelana, izay iaraha-mahalala fa tsy Malagasy! Ary toy izany avokoa ny vokatra aondran'ny zanatany rehetra ho any ivelany, manomboka amin'ny voankazo ka miafara any amin'ny firapotsy Inona kosa no setrin'izany amin'ny entana avy any ivelany ampidirina eto Madagasikara? Tsy hiditra amin'ny antsipiriany isika fa ny niaraha-nahita no hambara. Iza no tsy nahatsapa fa ny vata fandraisam-peo novidina efatra arivo taloha ihany no amidin'ny mpivarotra arivo mahery kely, nony tonga ilay resaka hoe "opération transistor"? Azo itompoana anefa fa anatin'io vidiny arivo mahery kely ivarotana azy amin'izao fotoana izao io dia tsy miala maina tsy akory ny mpivarotra, fa fara-fahakeliny roapolo isan-jato no tombony alainy. Mbola azo itompoana ihany koa fa tsy ho nitondra azy maimaim-poana ny sambo, na ho tsy naka sarany ny mpiantoka. Izany hoe: ny kojakoja rehetra mandra-pahatongany eto Madagasikara dia efa tafiditra ao anatin'io arivo mahery kely, vidiny ankehitriny io, fa tombom-barotra ranofotsiny ny telo arivo, naha-efatra azy taloha! ... Iza àry no nitsetsitra io telo arivo io? Angamba tsy dia ilaina ny hamariparitra izany, fa ny tokony homarihina dia ity: tsy Malagasy no nangorona azy ary tsy hitoetra eto Madagasikara izy. Ny tsy maintsy homarihina faharoa: ampitomboina intelo aman'efatra ny vidiny marina vao tonga eo am-pelatanan'ny Malagasy ny entana hafarana avy any ivelany rehetra. Ary dia fomba toy izany no nanihifana tsikelikely ny haren'i Madagasikara, ka nahatonga ny mponina ao hitsipozipozy ara-toe-karena. Tsy zava-maivana io fitsipozipozina ara-toe-karena io, fa miankina akaiky amin'ny fahampiana na tsy fahampiana ny fahelana velona. Mbola miankina akaiky amin'ny fahampiana na ny tsy fahampiana ihany koa no mahavanona na mahafaty mbola kely ny zaza. Koa raha lazaina fa tokony haharitra enimmpolo taona vao maty ny Frantsay iray, dia zara raha telopolo taona no homen'ny tarehi-marika ho an'ny mponin'ny zanatany, ary raha roa isan-jato (2%) no maty kely ny Eoropeana, dia mahatratra folo (10%) na mihoatra aza ny Afrikana. Ny tsi-fahelana velona ampian'ny fahafatesana mbola kely dia tsy maintsy hiafara amin'ny fahafongoran'ilay firenena. Ary tsy zavatra hafa noho izany no nitranga tany Amerika avaratra ka nahatapitra ny Mena Hoditra. Ary izany no nanambaranay hoe: iray ihany ny fanjanahantany rehetra eto ambonin'ny tany, fa ny endrika isehoany no tsy mitovy amin'ny fotoana samy hafa. Raha mbola naharitraritra teto ny mpanjanantany, dia izay nanjo ny Mena Hoditra tany Amerika ihany no tsy maintsy ho nahazo antsika. Ny fanodinana izany fandehan-javatra izany, ka ny Malagasy kosa no hahazo tombontsoa amin'ny vokatry ny taniny sy izay nisasarany no atao hoe Fanagasiana ny toe-karena. Mora eo am-pitenenana izany, fa na ny manaisotra ny sarontava isaloran'ny mpangoron-karena sy mampiharihary ny fanambakana afitsony fotsiny ihany aza dia efa zava-manahirana,. Miravaka ny akanjo tsara tarehin'ny Hitsiny sy ny Rariny ireny, ka raha tsy avadibadika amin'ny lafy valo, tsy hita ny fitaka kotrehiny. Gaga foana izahay indray andro raha nilazan'ny namana fa tsy mba mandoa hajiam-piarakodia ny mpiasan'ny Tahirim-bola frantsay. Dia azonay an-- tsaina fa tsy maintsy voasoratra tany amin'ilay dinan'ny fiaraha-miasa nifanaovana tamin'ny Frantsay tamin'ny 1960, fa esorina amin'ny karazan-ketra toy izao sy toy izao ny mpiasan'ny Masoivoho sy ny mitovy lenta aminy aty Madagasikara, ary dia toy izany koa ny Masoivoho malagasy any Frantsa. Raha jerena amin'izao endriny izao izany ny toe-javatra izany, dia toa ho azo ihinanam-bary fa rariny sady hitsiny raha ampiharina amin'ny mpiasan'ny Frantsa eto amintsika izay tombonysoa omeny ny mpiasantsika any aminy. Saingy rehefa iainana, ka dinihina vao miharihary ny fanambakana: firy ny mpiasany aty amintsika tafiditra ao anatin'io fanomezana tombontsoa io, ary mba firy ny mpiasantsika any aminy afaka amin'io tsy fandoavana hajiam-piarakodia io? Tamin'izany fotoana izany, izy nanana ny ORSTTOM, ny TRESOR, ny ASECNA, ny Masoivoho qy ny Consulats isan-karazany, fa isika any aminy tsy nanana afa-tsy ny Masoivohontsika sy izay miaraka aminy. Raha nanana mpiasa 5000 izy taty amintsika, isika zara raha nahafeno 50. Ny dikan'izany dia izao: raha manome azy iray tapitrisa maimaim-poana isika, izy tsy manome antsika, ho setrin'izay afa-tsy iray alina!.. Tsy fanambakana ve izany? Endrika iray nisehoan'ny fandrebirebena koa dia teo amin'ny famporisihana antsika hanova ny lohamasinina mandeha amin'ny arina sy ny kitay ho lohamasinina mandeha amin'ny solitany. 0106vnhjzcrihf55uhvdll7o36gmc0i 1111114 1111112 2025-06-28T18:20:18Z Mihaino 35843 1111114 wikitext text/x-wiki == '''Fanagasiana ny toe-karena''' == (...)I Madagasikara dia anisan'ny tany nozanahina mba hamaboana ny herena ao aminy. Mazava araka izany fa tsy natao hanasoa ny tompon-tany na oviana na oviana ny fizotry ny toe-karena rehetra: vidina mora ny akoran-javatra loarana ao amin'ny taniny, ary amidy lafo aminy ny entana voahodina avy any amin'ny "reni-tanindrazana". Mahavariana anay, fony izahay tany ampitan'ny ranomasina, ny nahatsikaritra fa ny akondro nohafarana tany am-paran'ny tany fa iray alina kilometatra izay akaiky indrindra, dia mitovy vidy noho ny paoma sy ny paiso nalaina tetsy amin'ny roapolo sy telopolo kilometatra manodidina an'i Paris sy Bruxelles. Rehefa esorina, ny saram-piantohana sy ny saran-dalana, ny ampahany ho an'ny mpamongady sy ny tombom-barotry ny mpaninjara, dia mazava ho azy fa varifitoventy no hany valin-katsembohana nomena ny mpamokatra. Ny ambiny rehetra any an-tsikinan'ny mpanelanelana, izay iaraha-mahalala fa tsy Malagasy! Ary toy izany avokoa ny vokatra aondran'ny zanatany rehetra ho any ivelany, manomboka amin'ny voankazo ka miafara any amin'ny firapotsy Inona kosa no setrin'izany amin'ny entana avy any ivelany ampidirina eto Madagasikara? Tsy hiditra amin'ny antsipiriany isika fa ny niaraha-nahita no hambara. Iza no tsy nahatsapa fa ny vata fandraisam-peo novidina efatra arivo taloha ihany no amidin'ny mpivarotra arivo mahery kely, nony tonga ilay resaka hoe "opération transistor"? Azo itompoana anefa fa anatin'io vidiny arivo mahery kely ivarotana azy amin'izao fotoana izao io dia tsy miala maina tsy akory ny mpivarotra, fa fara-fahakeliny roapolo isan-jato no tombony alainy. Mbola azo itompoana ihany koa fa tsy ho nitondra azy maimaim-poana ny sambo, na ho tsy naka sarany ny mpiantoka. Izany hoe: ny kojakoja rehetra mandra-pahatongany eto Madagasikara dia efa tafiditra ao anatin'io arivo mahery kely, vidiny ankehitriny io, fa tombom-barotra ranofotsiny ny telo arivo, naha-efatra azy taloha! ... Iza àry no nitsetsitra io telo arivo io? Angamba tsy dia ilaina ny hamariparitra izany, fa ny tokony homarihina dia ity: tsy Malagasy no nangorona azy ary tsy hitoetra eto Madagasikara izy. Ny tsy maintsy homarihina faharoa: ampitomboina intelo aman'efatra ny vidiny marina vao tonga eo am-pelatanan'ny Malagasy ny entana hafarana avy any ivelany rehetra. Ary dia fomba toy izany no nanihifana tsikelikely ny haren'i Madagasikara, ka nahatonga ny mponina ao hitsipozipozy ara-toe-karena. Tsy zava-maivana io fitsipozipozina ara-toe-karena io, fa miankina akaiky amin'ny fahampiana na tsy fahampiana ny fahelana velona. Mbola miankina akaiky amin'ny fahampiana na ny tsy fahampiana ihany koa no mahavanona na mahafaty mbola kely ny zaza. Koa raha lazaina fa tokony haharitra enimmpolo taona vao maty ny Frantsay iray, dia zara raha telopolo taona no homen'ny tarehi-marika ho an'ny mponin'ny zanatany, ary raha roa isan-jato (2%) no maty kely ny Eoropeana, dia mahatratra folo (10%) na mihoatra aza ny Afrikana. Ny tsi-fahelana velona ampian'ny fahafatesana mbola kely dia tsy maintsy hiafara amin'ny fahafongoran'ilay firenena. Ary tsy zavatra hafa noho izany no nitranga tany Amerika avaratra ka nahatapitra ny Mena Hoditra. Ary izany no nanambaranay hoe: iray ihany ny fanjanahantany rehetra eto ambonin'ny tany, fa ny endrika isehoany no tsy mitovy amin'ny fotoana samy hafa. Raha mbola naharitraritra teto ny mpanjanantany, dia izay nanjo ny Mena Hoditra tany Amerika ihany no tsy maintsy ho nahazo antsika. Ny fanodinana izany fandehan-javatra izany, ka ny Malagasy kosa no hahazo tombontsoa amin'ny vokatry ny taniny sy izay nisasarany no atao hoe Fanagasiana ny toe-karena. Mora eo am-pitenenana izany, fa na ny manaisotra ny sarontava isaloran'ny mpangoron-karena sy mampiharihary ny fanambakana afitsony fotsiny ihany aza dia efa zava-manahirana,. Miravaka ny akanjo tsara tarehin'ny Hitsiny sy ny Rariny ireny, ka raha tsy avadibadika amin'ny lafy valo, tsy hita ny fitaka kotrehiny. Gaga foana izahay indray andro raha nilazan'ny namana fa tsy mba mandoa hajiam-piarakodia ny mpiasan'ny Tahirim-bola frantsay. Dia azonay an-- tsaina fa tsy maintsy voasoratra tany amin'ilay dinan'ny fiaraha-miasa nifanaovana tamin'ny Frantsay tamin'ny 1960, fa esorina amin'ny karazan-ketra toy izao sy toy izao ny mpiasan'ny Masoivoho sy ny mitovy lenta aminy aty Madagasikara, ary dia toy izany koa ny Masoivoho malagasy any Frantsa. Raha jerena amin'izao endriny izao izany ny toe-javatra izany, dia toa ho azo ihinanam-bary fa rariny sady hitsiny raha ampiharina amin'ny mpiasan'ny Frantsa eto amintsika izay tombonysoa omeny ny mpiasantsika any aminy. Saingy rehefa iainana, ka dinihina vao miharihary ny fanambakana: firy ny mpiasany aty amintsika tafiditra ao anatin'io fanomezana tombontsoa io, ary mba firy ny mpiasantsika any aminy afaka amin'io tsy fandoavana hajiam-piarakodia io? Tamin'izany fotoana izany, izy nanana ny ORSTTOM, ny TRESOR, ny ASECNA, ny Masoivoho qy ny Consulats isan-karazany, fa isika any aminy tsy nanana afa-tsy ny Masoivohontsika sy izay miaraka aminy. Raha nanana mpiasa 5000 izy taty amintsika, isika zara raha nahafeno 50. Ny dikan'izany dia izao: raha manome azy iray tapitrisa maimaim-poana isika, izy tsy manome antsika, ho setrin'izay afa-tsy iray alina!.. Tsy fanambakana ve izany? Endrika iray nisehoan'ny fandrebirebena koa dia teo amin'ny famporisihana antsika hanova ny lohamasinina mandeha amin'ny arina sy ny kitay ho lohamasinina mandeha amin'ny solitany. Ny mahamora indrindra ny fanambakana (...) 9axuxhskkij98tgif06ijt48q7wrezl 1111118 1111114 2025-06-28T18:22:59Z Mihaino 35843 Nampiditra loharano 1111118 wikitext text/x-wiki == '''Fanagasiana ny toe-karena''' == (...)I Madagasikara dia anisan'ny tany nozanahina mba hamaboana ny herena ao aminy. Mazava araka izany fa tsy natao hanasoa ny tompon-tany na oviana na oviana ny fizotry ny toe-karena rehetra: vidina mora ny akoran-javatra loarana ao amin'ny taniny, ary amidy lafo aminy ny entana voahodina avy any amin'ny "reni-tanindrazana". Mahavariana anay, fony izahay tany ampitan'ny ranomasina, ny nahatsikaritra fa ny akondro nohafarana tany am-paran'ny tany fa iray alina kilometatra izay akaiky indrindra, dia mitovy vidy noho ny paoma sy ny paiso nalaina tetsy amin'ny roapolo sy telopolo kilometatra manodidina an'i Paris sy Bruxelles. Rehefa esorina, ny saram-piantohana sy ny saran-dalana, ny ampahany ho an'ny mpamongady sy ny tombom-barotry ny mpaninjara, dia mazava ho azy fa varifitoventy no hany valin-katsembohana nomena ny mpamokatra. Ny ambiny rehetra any an-tsikinan'ny mpanelanelana, izay iaraha-mahalala fa tsy Malagasy! Ary toy izany avokoa ny vokatra aondran'ny zanatany rehetra ho any ivelany, manomboka amin'ny voankazo ka miafara any amin'ny firapotsy Inona kosa no setrin'izany amin'ny entana avy any ivelany ampidirina eto Madagasikara? Tsy hiditra amin'ny antsipiriany isika fa ny niaraha-nahita no hambara. Iza no tsy nahatsapa fa ny vata fandraisam-peo novidina efatra arivo taloha ihany no amidin'ny mpivarotra arivo mahery kely, nony tonga ilay resaka hoe "opération transistor"? Azo itompoana anefa fa anatin'io vidiny arivo mahery kely ivarotana azy amin'izao fotoana izao io dia tsy miala maina tsy akory ny mpivarotra, fa fara-fahakeliny roapolo isan-jato no tombony alainy. Mbola azo itompoana ihany koa fa tsy ho nitondra azy maimaim-poana ny sambo, na ho tsy naka sarany ny mpiantoka. Izany hoe: ny kojakoja rehetra mandra-pahatongany eto Madagasikara dia efa tafiditra ao anatin'io arivo mahery kely, vidiny ankehitriny io, fa tombom-barotra ranofotsiny ny telo arivo, naha-efatra azy taloha! ... Iza àry no nitsetsitra io telo arivo io? Angamba tsy dia ilaina ny hamariparitra izany, fa ny tokony homarihina dia ity: tsy Malagasy no nangorona azy ary tsy hitoetra eto Madagasikara izy. Ny tsy maintsy homarihina faharoa: ampitomboina intelo aman'efatra ny vidiny marina vao tonga eo am-pelatanan'ny Malagasy ny entana hafarana avy any ivelany rehetra. Ary dia fomba toy izany no nanihifana tsikelikely ny haren'i Madagasikara, ka nahatonga ny mponina ao hitsipozipozy ara-toe-karena. Tsy zava-maivana io fitsipozipozina ara-toe-karena io, fa miankina akaiky amin'ny fahampiana na tsy fahampiana ny fahelana velona. Mbola miankina akaiky amin'ny fahampiana na ny tsy fahampiana ihany koa no mahavanona na mahafaty mbola kely ny zaza. Koa raha lazaina fa tokony haharitra enimmpolo taona vao maty ny Frantsay iray, dia zara raha telopolo taona no homen'ny tarehi-marika ho an'ny mponin'ny zanatany, ary raha roa isan-jato (2%) no maty kely ny Eoropeana, dia mahatratra folo (10%) na mihoatra aza ny Afrikana. Ny tsi-fahelana velona ampian'ny fahafatesana mbola kely dia tsy maintsy hiafara amin'ny fahafongoran'ilay firenena. Ary tsy zavatra hafa noho izany no nitranga tany Amerika avaratra ka nahatapitra ny Mena Hoditra. Ary izany no nanambaranay hoe: iray ihany ny fanjanahantany rehetra eto ambonin'ny tany, fa ny endrika isehoany no tsy mitovy amin'ny fotoana samy hafa. Raha mbola naharitraritra teto ny mpanjanantany, dia izay nanjo ny Mena Hoditra tany Amerika ihany no tsy maintsy ho nahazo antsika. Ny fanodinana izany fandehan-javatra izany, ka ny Malagasy kosa no hahazo tombontsoa amin'ny vokatry ny taniny sy izay nisasarany no atao hoe Fanagasiana ny toe-karena. Mora eo am-pitenenana izany, fa na ny manaisotra ny sarontava isaloran'ny mpangoron-karena sy mampiharihary ny fanambakana afitsony fotsiny ihany aza dia efa zava-manahirana,. Miravaka ny akanjo tsara tarehin'ny Hitsiny sy ny Rariny ireny, ka raha tsy avadibadika amin'ny lafy valo, tsy hita ny fitaka kotrehiny. Gaga foana izahay indray andro raha nilazan'ny namana fa tsy mba mandoa hajiam-piarakodia ny mpiasan'ny Tahirim-bola frantsay. Dia azonay an-- tsaina fa tsy maintsy voasoratra tany amin'ilay dinan'ny fiaraha-miasa nifanaovana tamin'ny Frantsay tamin'ny 1960, fa esorina amin'ny karazan-ketra toy izao sy toy izao ny mpiasan'ny Masoivoho sy ny mitovy lenta aminy aty Madagasikara, ary dia toy izany koa ny Masoivoho malagasy any Frantsa. Raha jerena amin'izao endriny izao izany ny toe-javatra izany, dia toa ho azo ihinanam-bary fa rariny sady hitsiny raha ampiharina amin'ny mpiasan'ny Frantsa eto amintsika izay tombonysoa omeny ny mpiasantsika any aminy. Saingy rehefa iainana, ka dinihina vao miharihary ny fanambakana: firy ny mpiasany aty amintsika tafiditra ao anatin'io fanomezana tombontsoa io, ary mba firy ny mpiasantsika any aminy afaka amin'io tsy fandoavana hajiam-piarakodia io? Tamin'izany fotoana izany, izy nanana ny ORSTTOM, ny TRESOR, ny ASECNA, ny Masoivoho qy ny Consulats isan-karazany, fa isika any aminy tsy nanana afa-tsy ny Masoivohontsika sy izay miaraka aminy. Raha nanana mpiasa 5000 izy taty amintsika, isika zara raha nahafeno 50. Ny dikan'izany dia izao: raha manome azy iray tapitrisa maimaim-poana isika, izy tsy manome antsika, ho setrin'izay afa-tsy iray alina!.. Tsy fanambakana ve izany? Endrika iray nisehoan'ny fandrebirebena koa dia teo amin'ny famporisihana antsika hanova ny lohamasinina mandeha amin'ny arina sy ny kitay ho lohamasinina mandeha amin'ny solitany. Ny mahamora indrindra ny fanambakana (...) == '''Loharano''' == 1.https://fr.scribd.com/document/629294634/fanagasiana 2.[[Fanagasiana]] 3.[[Emilson Daniel Andriamalala]] 4.https://poetawebs.e-monsite.com/pages/sorapiainana/page-54-1.html 5.https://myrakoto.over-blog.com/2014/06/ny-fanagasiana-d-emilson-daniel-andriamalala-1918-1979.html 6.https://fr.scribd.com/document/857169679/Famintinana-Fanagasiana-Toekarena 0kva2ce5xuzkiov7olfs7zicy0xzbia Fanamafisana fahaiza-manao ho an’ireo mpiaro zon’olombelona eto Madagasikara 0 294365 1111033 2025-06-28T13:06:53Z Platinium12 35846 Pejy noforonina tamin'ny « Ny mpiaro zon’olombelona (na Défenseurs des droits humains – DDH) eto Madagasikara dia miatrika fanenjehana, fandrahonana ary famotorana, indrindra ireo miaro ny tontolo iainana, zon’ny vehivavy, sy ny zon’ny vitsy an’isa<ref>https://www.frontlinedefenders.org/en/location/madagascar</ref> » 1111033 wikitext text/x-wiki Ny mpiaro zon’olombelona (na Défenseurs des droits humains – DDH) eto Madagasikara dia miatrika fanenjehana, fandrahonana ary famotorana, indrindra ireo miaro ny tontolo iainana, zon’ny vehivavy, sy ny zon’ny vitsy an’isa<ref>https://www.frontlinedefenders.org/en/location/madagascar</ref> cizzsez01c56bmnc44510np35c0urit 1111034 1111033 2025-06-28T13:08:45Z Platinium12 35846 1111034 wikitext text/x-wiki Ny mpiaro zon’olombelona (na Défenseurs des droits humains – DDH) eto Madagasikara dia miatrika fanenjehana, fandrahonana ary famotorana, indrindra ireo miaro ny tontolo iainana, zon’ny vehivavy, sy ny zon’ny vitsy an’isa<ref>https://www.frontlinedefenders.org/en/location/madagascar</ref> Noho izany, dia zava-dehibe ny fanamafisana ny fahaiza-manaon’izy ireo amin’ny lafiny lalàna, fiarovana, tambajotra, ary teknolojia vaovao. dt7ya7n5rsrbsn7mx9vt1se4uv2dr1x 1111039 1111034 2025-06-28T13:24:21Z Platinium12 35846 1111039 wikitext text/x-wiki Ny mpiaro zon’olombelona (na Défenseurs des droits humains – DDH) eto Madagasikara dia miatrika fanenjehana, fandrahonana ary famotorana, indrindra ireo miaro ny tontolo iainana, zon’ny vehivavy, sy ny zon’ny vitsy an’isa<ref>https://www.frontlinedefenders.org/en/location/madagascar</ref> == Fomba fanamafisana fahaiza-manao == '''Atrikasa momba ny lalàna sy “Model Law” ''' Tamin’ny 22 sy 23 Marsa 2021, nisy atrikasa an-tsary nokarakarain’ny International Service for Human Rights (ISHR) niaraka tamin’ny Transparency International Initiative Madagascar (TI-MG). Nandinika ny famolavolana lalàna miaro ny DDH miorina amin’ny “Model Law” iraisam-pirenena izy ireo.<ref>https://www.focus-obs.org/documents/madagascar-draft-law-towards-better-protection-for-human-rights-defenders</ref> '''Fampiofanana ho an’ny mpiaro ny tontolo iainana''' Tamin’ny 30 Aogositra ka hatramin’ny 3 Septambra 2021, niara-niasa ny fikambanana Natural Justice sy TAFO MIHAAVO tamin’ny fanamafisana fahaiza-manao ho an’ireo mpiaro ny zon’ny mponina sy ny tontolo iainana amin’ny faritra valo manerana an’i Madagasikara. Natokana ho amin’ny fahalalana momba ny zon’olombelona sy ny zon’ny tanindrazana izany fiofanana izany<ref>https://data.landportal.org/news/2021/12/echoes-madagascar-step-forward-local-communities-defence-human-and-environmental-rights</ref> '''Fampiofanana iraisam-pirenena ho an'ny DDH Afrikana''' Tamin’ny Oktobra 2022, mpiaro zon’olombelona Malagasy 24 no nandray anjara tamin’ny atrikasa iraisam-pirenena niompana amin’ny fanentanana stratejika sy fandraisana anjara amin’ny Komity Afrikana misahana ny zon’olombelona sy ny zon’ny vahoaka.<ref>https://ishr.ch/latest-updates/24-committed-defenders-built-their-capacity-on-engaging-with-the-african-commission-on-human-and-peoples-rights</ref> 1l310y369t2lwuvkbq8poht6hap4v48 1111055 1111039 2025-06-28T13:54:59Z Platinium12 35846 1111055 wikitext text/x-wiki Ny mpiaro zon’olombelona (na Défenseurs des droits humains – DDH) eto Madagasikara dia miatrika fanenjehana, fandrahonana ary famotorana, indrindra ireo miaro ny tontolo iainana, zon’ny vehivavy, sy ny zon’ny vitsy an’isa<ref>https://www.frontlinedefenders.org/en/location/madagascar</ref> == Fomba fanamafisana fahaiza-manao == '''Atrikasa momba ny lalàna sy “Model Law” ''' Tamin’ny 22 sy 23 Marsa 2021, nisy atrikasa an-tsary nokarakarain’ny International Service for Human Rights (ISHR) niaraka tamin’ny Transparency International Initiative Madagascar (TI-MG). Nandinika ny famolavolana lalàna miaro ny DDH miorina amin’ny “Model Law” iraisam-pirenena izy ireo.<ref>https://www.focus-obs.org/documents/madagascar-draft-law-towards-better-protection-for-human-rights-defenders</ref> '''Fampiofanana ho an’ny mpiaro ny tontolo iainana''' Tamin’ny 30 Aogositra ka hatramin’ny 3 Septambra 2021, niara-niasa ny fikambanana Natural Justice sy TAFO MIHAAVO tamin’ny fanamafisana fahaiza-manao ho an’ireo mpiaro ny zon’ny mponina sy ny tontolo iainana amin’ny faritra valo manerana an’i Madagasikara. Natokana ho amin’ny fahalalana momba ny zon’olombelona sy ny zon’ny tanindrazana izany fiofanana izany<ref>https://data.landportal.org/news/2021/12/echoes-madagascar-step-forward-local-communities-defence-human-and-environmental-rights</ref> '''Fampiofanana iraisam-pirenena ho an'ny DDH Afrikana''' Tamin’ny Oktobra 2022, mpiaro zon’olombelona Malagasy 24 no nandray anjara tamin’ny atrikasa iraisam-pirenena niompana amin’ny fanentanana stratejika sy fandraisana anjara amin’ny Komity Afrikana misahana ny zon’olombelona sy ny zon’ny vahoaka.<ref>https://ishr.ch/latest-updates/24-committed-defenders-built-their-capacity-on-engaging-with-the-african-commission-on-human-and-peoples-rights</ref> '''Fampiofanana amin’ny fiarovana nomerika''' Eo anatrehan’ny fanarahamaso an-tserasera sy fanafihana ara-teknolojia, ireo mpiaro zon’olombelona dia nampiofanina momba ny fiarovana nomerika sy ny fitaovana ampiasaina amin’ny fiarovana manokana. Fikambanana iraisam-pirenena toa an’i Access Now, Front Line Defenders ary Protection International no nitarika izany. <ref>https://en.wikipedia.org/wiki/Protection_International</ref> Ny Global Voices dia nitatitra momba ny fanenjehana natao tamin’ireo mpikatroka mpiaro ny tontolo iainana nanohitra ny tetikasa fitrandrahana "Base Toliara", izay nahitana fisamborana sy fanakiviana tamin’ny taona 2019–2020<ref>https://globalvoices.org/2020/05/10/madagascar-mining-resistance-and-activists-at-risk</ref> == Vokatry ny fanamafisana fahaiza-manao == Taorian’ireo fiofanana ireo dia nisy voka-tsoa mazava: *Nitombo ny fahaizan’ireo mpiaro zon’olombelona miatrika fitsaràna sy manome tatitra amin’ny manam-pahefana. *Nisy tambajotra niforona, niarahana tamin’ny CNIDH, hanohizana ny fanentanana amin’ny faneken’ny lalàna manokana hiarovana azy ireo. *Tafiditra tao anatin’ny drafitra lalàna ny fiarovana ireo mpiaro ny zon’ny tontolo iainana.<ref>https://www.focus-obs.org/documents/madagascar-draft-law-on-the-protection-of-human-defenders</ref> == Fanamby mbola atrehina == Ny drafitra lalàna miaro ny DDH dia mbola eo am-pandalinana ary tsy mbola nomena fanekena tanteraka <ref>https://www.focus-obs.org/documents/madagascar-draft-law-towards-better-protection-for-human-rights-defenders</ref>. Tsy ampy ny fampiasa ara-bola sy teknika mankany amin’ireo atrikasa sy tambajotra any ambanivohitra <ref>https://data.landportal.org/news/2021/12/echoes-madagascar-step-forward-local-communities-defence-human-and-environmental-rights</ref><ref>https://en.wikipedia.org/wiki/Protection_International</ref> . Mbola atahorana amin’ny fisamborana, fitsikilovana nomerika ary fanafihana ara-politika ireo DDH eny amin’ny faritra <ref>https://globalvoices.org/2020/05/10/madagascar-mining-resistance-and-activists-at-risk</ref>. 9pecumsabbmfvx24bpfsklc2zr2dtas 1111058 1111055 2025-06-28T13:57:10Z Platinium12 35846 1111058 wikitext text/x-wiki Ny mpiaro zon’olombelona (na Défenseurs des droits humains – DDH) eto Madagasikara dia miatrika fanenjehana, fandrahonana ary famotorana, indrindra ireo miaro ny tontolo iainana, zon’ny vehivavy, sy ny zon’ny vitsy an’isa<ref>https://www.frontlinedefenders.org/en/location/madagascar</ref> == Fomba fanamafisana fahaiza-manao == '''Atrikasa momba ny lalàna sy “Model Law” ''' Tamin’ny 22 sy 23 Marsa 2021, nisy atrikasa an-tsary nokarakarain’ny International Service for Human Rights (ISHR) niaraka tamin’ny Transparency International Initiative Madagascar (TI-MG). Nandinika ny famolavolana lalàna miaro ny DDH miorina amin’ny “Model Law” iraisam-pirenena izy ireo.<ref>https://www.focus-obs.org/documents/madagascar-draft-law-towards-better-protection-for-human-rights-defenders</ref> '''Fampiofanana ho an’ny mpiaro ny tontolo iainana''' Tamin’ny 30 Aogositra ka hatramin’ny 3 Septambra 2021, niara-niasa ny fikambanana Natural Justice sy TAFO MIHAAVO tamin’ny fanamafisana fahaiza-manao ho an’ireo mpiaro ny zon’ny mponina sy ny tontolo iainana amin’ny faritra valo manerana an’i Madagasikara. Natokana ho amin’ny fahalalana momba ny zon’olombelona sy ny zon’ny tanindrazana izany fiofanana izany<ref>https://data.landportal.org/news/2021/12/echoes-madagascar-step-forward-local-communities-defence-human-and-environmental-rights</ref> '''Fampiofanana iraisam-pirenena ho an'ny DDH Afrikana''' Tamin’ny Oktobra 2022, mpiaro zon’olombelona Malagasy 24 no nandray anjara tamin’ny atrikasa iraisam-pirenena niompana amin’ny fanentanana stratejika sy fandraisana anjara amin’ny Komity Afrikana misahana ny zon’olombelona sy ny zon’ny vahoaka.<ref>https://ishr.ch/latest-updates/24-committed-defenders-built-their-capacity-on-engaging-with-the-african-commission-on-human-and-peoples-rights</ref> '''Fampiofanana amin’ny fiarovana nomerika''' Eo anatrehan’ny fanarahamaso an-tserasera sy fanafihana ara-teknolojia, ireo mpiaro zon’olombelona dia nampiofanina momba ny fiarovana nomerika sy ny fitaovana ampiasaina amin’ny fiarovana manokana. Fikambanana iraisam-pirenena toa an’i Access Now, Front Line Defenders ary Protection International no nitarika izany. <ref>https://en.wikipedia.org/wiki/Protection_International</ref> Ny Global Voices dia nitatitra momba ny fanenjehana natao tamin’ireo mpikatroka mpiaro ny tontolo iainana nanohitra ny tetikasa fitrandrahana "Base Toliara", izay nahitana fisamborana sy fanakiviana tamin’ny taona 2019–2020<ref>https://globalvoices.org/2020/05/10/madagascar-mining-resistance-and-activists-at-risk</ref> == Vokatry ny fanamafisana fahaiza-manao == Taorian’ireo fiofanana ireo dia nisy voka-tsoa mazava: *Nitombo ny fahaizan’ireo mpiaro zon’olombelona miatrika fitsaràna sy manome tatitra amin’ny manam-pahefana. *Nisy tambajotra niforona, niarahana tamin’ny CNIDH, hanohizana ny fanentanana amin’ny faneken’ny lalàna manokana hiarovana azy ireo. *Tafiditra tao anatin’ny drafitra lalàna ny fiarovana ireo mpiaro ny zon’ny tontolo iainana.<ref>https://www.focus-obs.org/documents/madagascar-draft-law-on-the-protection-of-human-defenders</ref> == Fanamby mbola atrehina == Ny drafitra lalàna miaro ny DDH dia mbola eo am-pandalinana ary tsy mbola nomena fanekena tanteraka <ref>https://www.focus-obs.org/documents/madagascar-draft-law-towards-better-protection-for-human-rights-defenders</ref>. Tsy ampy ny fampiasa ara-bola sy teknika mankany amin’ireo atrikasa sy tambajotra any ambanivohitra <ref>https://data.landportal.org/news/2021/12/echoes-madagascar-step-forward-local-communities-defence-human-and-environmental-rights</ref><ref>https://en.wikipedia.org/wiki/Protection_International</ref> . Mbola atahorana amin’ny fisamborana, fitsikilovana nomerika ary fanafihana ara-politika ireo DDH eny amin’ny faritra <ref>https://globalvoices.org/2020/05/10/madagascar-mining-resistance-and-activists-at-risk</ref>. == Loharano == <references /> pc571mqtvzqq2eiecz3dcswck8sma6i 1111059 1111058 2025-06-28T13:58:56Z Platinium12 35846 Pejy nofotsiana 1111059 wikitext text/x-wiki phoiac9h4m842xq45sp7s6u21eteeq1 1111061 1111059 2025-06-28T14:01:44Z Platinium12 35846 1111061 wikitext text/x-wiki Ny mpiaro zon’olombelona (na Défenseurs des droits humains – DDH) eto Madagasikara dia miatrika fanenjehana, fandrahonana ary famotorana, indrindra ireo miaro ny tontolo iainana, zon’ny vehivavy, sy ny zon’ny vitsy an’isa<ref>https://www.frontlinedefenders.org/en/location/madagascar</ref> == Fomba fanamafisana fahaiza-manao == '''Atrikasa momba ny lalàna sy “Model Law” ''' Tamin’ny 22 sy 23 Marsa 2021, nisy atrikasa an-tsary nokarakarain’ny International Service for Human Rights (ISHR) niaraka tamin’ny Transparency International Initiative Madagascar (TI-MG). Nandinika ny famolavolana lalàna miaro ny DDH miorina amin’ny “Model Law” iraisam-pirenena izy ireo.<ref>https://www.focus-obs.org/documents/madagascar-draft-law-towards-better-protection-for-human-rights-defenders</ref> '''Fampiofanana ho an’ny mpiaro ny tontolo iainana''' Tamin’ny 30 Aogositra ka hatramin’ny 3 Septambra 2021, niara-niasa ny fikambanana Natural Justice sy TAFO MIHAAVO tamin’ny fanamafisana fahaiza-manao ho an’ireo mpiaro ny zon’ny mponina sy ny tontolo iainana amin’ny faritra valo manerana an’i Madagasikara. Natokana ho amin’ny fahalalana momba ny zon’olombelona sy ny zon’ny tanindrazana izany fiofanana izany<ref>https://data.landportal.org/news/2021/12/echoes-madagascar-step-forward-local-communities-defence-human-and-environmental-rights</ref> '''Fampiofanana iraisam-pirenena ho an'ny DDH Afrikana''' Tamin’ny Oktobra 2022, mpiaro zon’olombelona Malagasy 24 no nandray anjara tamin’ny atrikasa iraisam-pirenena niompana amin’ny fanentanana stratejika sy fandraisana anjara amin’ny Komity Afrikana misahana ny zon’olombelona sy ny zon’ny vahoaka.<ref>https://ishr.ch/latest-updates/24-committed-defenders-built-their-capacity-on-engaging-with-the-african-commission-on-human-and-peoples-rights</ref> '''Fampiofanana amin’ny fiarovana nomerika''' Eo anatrehan’ny fanarahamaso an-tserasera sy fanafihana ara-teknolojia, ireo mpiaro zon’olombelona dia nampiofanina momba ny fiarovana nomerika sy ny fitaovana ampiasaina amin’ny fiarovana manokana. Fikambanana iraisam-pirenena toa an’i Access Now, Front Line Defenders ary Protection International no nitarika izany. <ref>https://en.wikipedia.org/wiki/Protection_International</ref> Ny Global Voices dia nitatitra momba ny fanenjehana natao tamin’ireo mpikatroka mpiaro ny tontolo iainana nanohitra ny tetikasa fitrandrahana "Base Toliara", izay nahitana fisamborana sy fanakiviana tamin’ny taona 2019–2020<ref>https://globalvoices.org/2020/05/10/madagascar-mining-resistance-and-activists-at-risk</ref> == Vokatry ny fanamafisana fahaiza-manao == Taorian’ireo fiofanana ireo dia nisy voka-tsoa mazava: *Nitombo ny fahaizan’ireo mpiaro zon’olombelona miatrika fitsaràna sy manome tatitra amin’ny manam-pahefana. *Nisy tambajotra niforona, niarahana tamin’ny CNIDH, hanohizana ny fanentanana amin’ny faneken’ny lalàna manokana hiarovana azy ireo. *Tafiditra tao anatin’ny drafitra lalàna ny fiarovana ireo mpiaro ny zon’ny tontolo iainana.<ref>https://www.focus-obs.org/documents/madagascar-draft-law-on-the-protection-of-human-defenders</ref> == Fanamby mbola atrehina == Ny drafitra lalàna miaro ny DDH dia mbola eo am-pandalinana ary tsy mbola nomena fanekena tanteraka <ref>https://www.focus-obs.org/documents/madagascar-draft-law-towards-better-protection-for-human-rights-defenders</ref>. Tsy ampy ny fampiasa ara-bola sy teknika mankany amin’ireo atrikasa sy tambajotra any ambanivohitra <ref>https://data.landportal.org/news/2021/12/echoes-madagascar-step-forward-local-communities-defence-human-and-environmental-rights</ref><ref>https://en.wikipedia.org/wiki/Protection_International</ref> . Mbola atahorana amin’ny fisamborana, fitsikilovana nomerika ary fanafihana ara-politika ireo DDH eny amin’ny faritra <ref>https://globalvoices.org/2020/05/10/madagascar-mining-resistance-and-activists-at-risk</ref>. == Loharano == <references /> pc571mqtvzqq2eiecz3dcswck8sma6i Fanambarana ny zon'ireo olona manana fahasembanana 0 294366 1111048 2025-06-28T13:45:56Z Ambalavola 36085 Namorona Fanambarana ny zon'ireo olona manana fahasembanana 1111048 wikitext text/x-wiki Ny '''Fanambarana ny zon'ireo olona manana fahasembanana''' dia fanapahan-kevitra lany tamin'ny fivorian'ny [[Firenena Mikambana|firenena mikambana]] tamin'ny 9 Desambra 1975,izay mifandraika amin'ny zon'ny olona manana fahasembanana. Ny Fanambarana dia mamaritra ny hoe olona manana fahasembanana ho toy ny <<olona izay tsy afaka mitantana irery na amin'ny ampahany ireo filana eo amin'ny fiainany manokana na ny fiainany ara-tsosialy noho ny sakana ara-batana na ara-tsaina >>(andinin-tsoratra 1 ao amin'ny [[Fanambaràna Iraisam-Pirenena momba ny Zon' Olombelona|fanambarana]]). Ny olona manana fahasembanana dia matetika voailikilika.<ref>https://mg.globalvoices.org/?s=Sembana</ref> == Ireo lalàna manambara azy == == Loharano == {{Référence}} == Jereo koa == 9nyskirkjy9lfwbjfwfrd9y2w4g6ghr 1111054 1111048 2025-06-28T13:54:48Z Ambalavola 36085 Ireo lalàna manambara azy 1111054 wikitext text/x-wiki Ny '''Fanambarana ny zon'ireo olona manana fahasembanana''' dia fanapahan-kevitra lany tamin'ny fivorian'ny [[Firenena Mikambana|firenena mikambana]] tamin'ny 9 Desambra 1975,izay mifandraika amin'ny zon'ny olona manana fahasembanana. Ny Fanambarana dia mamaritra ny hoe olona manana fahasembanana ho toy ny <<olona izay tsy afaka mitantana irery na amin'ny ampahany ireo filana eo amin'ny fiainany manokana na ny fiainany ara-tsosialy noho ny sakana ara-batana na ara-tsaina >>(andinin-tsoratra 1 ao amin'ny [[Fanambaràna Iraisam-Pirenena momba ny Zon' Olombelona|fanambarana]]). Ny olona manana fahasembanana dia matetika voailikilika.<ref>https://mg.globalvoices.org/?s=Sembana</ref> == Ireo lalàna manambara azy == * [[Fanambaràna Iraisam-Pirenena momba ny Zon' Olombelona]] * Fanambarana ny zon'ny [[ankizy]] * Fanambarana ny zon'ny olona voan'ny tsy fahatombanana ara-pananahana == Loharano == {{Référence}} == Jereo koa == h3y4qkn9jz48t1poai80k44ml3m8r0z 1111057 1111054 2025-06-28T13:56:54Z Ambalavola 36085 1111057 wikitext text/x-wiki Ny '''Fanambarana ny zon'ireo olona manana fahasembanana''' dia fanapahan-kevitra lany tamin'ny fivorian'ny [[Firenena Mikambana|firenena mikambana]] tamin'ny 9 Desambra 1975,izay mifandraika amin'ny zon'ny olona manana fahasembanana. Ny Fanambarana dia mamaritra ny hoe olona manana fahasembanana ho toy ny <<olona izay tsy afaka mitantana irery na amin'ny ampahany ireo filana eo amin'ny fiainany manokana na ny fiainany ara-tsosialy noho ny sakana ara-batana na ara-tsaina >>(andinin-tsoratra 1 ao amin'ny [[Fanambaràna Iraisam-Pirenena momba ny Zon' Olombelona|fanambarana]]). Ny olona manana fahasembanana dia matetika voailikilika.<ref>https://mg.globalvoices.org/?s=Sembana</ref> == Ireo lalàna manambara azy == * [[Fanambaràna Iraisam-Pirenena momba ny Zon' Olombelona]] * Fanambarana ny zon'ny [[ankizy]] * Fanambarana ny zon'ny olona voan'ny tsy fahatombanana ara-pananahana == Jereo koa == == Loharano == {{Référence}} c9osoxm5ics0y4mzw87vop2p8qh23z2 1111060 1111057 2025-06-28T14:00:52Z Ambalavola 36085 1111060 wikitext text/x-wiki Ny '''Fanambarana ny zon'ireo olona manana fahasembanana''' dia fanapahan-kevitra lany tamin'ny fivorian'ny [[Firenena Mikambana|firenena mikambana]] tamin'ny 9 Desambra 1975,izay mifandraika amin'ny zon'ny olona manana fahasembanana. Ny Fanambarana dia mamaritra ny hoe olona manana fahasembanana ho toy ny <<olona izay tsy afaka mitantana irery na amin'ny ampahany ireo filana eo amin'ny fiainany manokana na ny fiainany ara-tsosialy noho ny sakana ara-batana na ara-tsaina >>(andinin-tsoratra 1 ao amin'ny [[Fanambaràna Iraisam-Pirenena momba ny Zon' Olombelona|fanambarana]]). Ny [[olona]] manana fahasembanana dia matetika voailikilika.<ref>https://mg.globalvoices.org/?s=Sembana</ref> == Ireo lalàna manambara azy == * [[Fanambaràna Iraisam-Pirenena momba ny Zon' Olombelona]] * Fanambarana ny zon'ny [[ankizy]] * Fanambarana ny zon'ny olona voan'ny tsy fahatombanana ara-pananahana == Jereo koa == == Loharano == {{Référence}} 1u5fxttyt40wyo0wdx7bdwag86tlqrs 1111149 1111060 2025-06-28T20:35:54Z Chirocca77 30720 Nampiditra sary mahakasika ny zon'ireo olona manana fahasembanana 1111149 wikitext text/x-wiki [[Sary:Pranab Mukherjee presenting the “National Awards for the Empowerment of Persons with Disabilities (Divyangjan), 2016”, on the occasion of the “International Day of Disabled Persons”.jpg|vignette]] Ny '''Fanambarana ny zon'ireo olona manana fahasembanana''' dia fanapahan-kevitra lany tamin'ny fivorian'ny [[Firenena Mikambana|firenena mikambana]] tamin'ny 9 Desambra 1975,izay mifandraika amin'ny zon'ny olona manana fahasembanana. Ny Fanambarana dia mamaritra ny hoe olona manana fahasembanana ho toy ny <<olona izay tsy afaka mitantana irery na amin'ny ampahany ireo filana eo amin'ny fiainany manokana na ny fiainany ara-tsosialy noho ny sakana ara-batana na ara-tsaina >>(andinin-tsoratra 1 ao amin'ny [[Fanambaràna Iraisam-Pirenena momba ny Zon' Olombelona|fanambarana]]). Ny [[olona]] manana fahasembanana dia matetika voailikilika.<ref>https://mg.globalvoices.org/?s=Sembana</ref> == Ireo lalàna manambara azy == * [[Fanambaràna Iraisam-Pirenena momba ny Zon' Olombelona]] * Fanambarana ny zon'ny [[ankizy]] * Fanambarana ny zon'ny olona voan'ny tsy fahatombanana ara-pananahana == Jereo koa == == Loharano == {{Référence}} 53lj7pkeupsym1zo6at12n07kd2ogzt Zon'ireo olombelona LGBT any Botswana 0 294367 1111079 2025-06-28T16:40:37Z Claudia Rahary Soa 35828 Pejy noforonina tamin'ny « '''Ny zon’ireo olona LGBT any Botswana''' dia miresaka momba ny fanajana sy fiarovana ara-dalàna omen’ny fanjakana amin’ny olona manana fironana ara-pananahana sy/na maha-izy azy tsy mitovy amin’ny mahazatra (LGBT : lahy tia lahy, vavy tia vavy, olona mitovy taovam-pananahana roa, na olona tsy mahatsapa ho lahy na vavy fotsiny). Ireo zo ireo dia mahakasika ny fiainana manokana, ny fiarovana amin’ny fanavakavahana, ny fahalalahana maneho hevitra sy f... » 1111079 wikitext text/x-wiki '''Ny zon’ireo olona LGBT any Botswana''' dia miresaka momba ny fanajana sy fiarovana ara-dalàna omen’ny fanjakana amin’ny olona manana fironana ara-pananahana sy/na maha-izy azy tsy mitovy amin’ny mahazatra (LGBT : lahy tia lahy, vavy tia vavy, olona mitovy taovam-pananahana roa, na olona tsy mahatsapa ho lahy na vavy fotsiny). Ireo zo ireo dia mahakasika ny fiainana manokana, ny fiarovana amin’ny fanavakavahana, ny fahalalahana maneho hevitra sy fiaina, ary amin’ny tranga sasany ny fanekena ara-panjakana. 2pfv0hmrr74v8mji9k57apaxxlxsztx 1111080 1111079 2025-06-28T16:43:11Z Claudia Rahary Soa 35828 1111080 wikitext text/x-wiki '''Ny zon’ireo olona LGBT any Botswana''' dia miresaka momba ny fanajana sy fiarovana ara-dalàna omen’ny fanjakana amin’ny olona manana fironana ara-pananahana sy/na maha-izy azy tsy mitovy amin’ny mahazatra (LGBT : lahy tia lahy, vavy tia vavy, olona mitovy taovam-pananahana roa, na olona tsy mahatsapa ho lahy na vavy fotsiny). Ireo zo ireo dia mahakasika ny fiainana manokana, ny fiarovana amin’ny fanavakavahana, ny fahalalahana maneho hevitra sy fiaina, ary amin’ny tranga sasany ny fanekena ara-panjakana. ==Famaritana== nrii8a31iir4hxx13odahoxt5b4jd4v 1111082 1111080 2025-06-28T17:02:29Z Claudia Rahary Soa 35828 Pejy nofotsiana 1111082 wikitext text/x-wiki phoiac9h4m842xq45sp7s6u21eteeq1 1111083 1111082 2025-06-28T17:03:38Z Claudia Rahary Soa 35828 1111083 wikitext text/x-wiki '''Ny zon’ireo olona LGBT any Botswana''' dia miresaka momba ny fanajana sy fiarovana ara-dalàna omen’ny fanjakana amin’ny olona manana fironana ara-pananahana sy/na maha-izy azy tsy mitovy amin’ny mahazatra (LGBT : lahy tia lahy, vavy tia vavy, olona mitovy taovam-pananahana roa, na olona tsy mahatsapa ho lahy na vavy fotsiny). Ireo zo ireo dia mahakasika ny fiainana manokana, ny fiarovana amin’ny fanavakavahana, ny fahalalahana maneho hevitra sy fiaina, ary amin’ny tranga sasany ny fanekena ara-panjakana. ==Famaritana== nrii8a31iir4hxx13odahoxt5b4jd4v 1111108 1111083 2025-06-28T18:10:44Z Claudia Rahary Soa 35828 /* Famaritana */ 1111108 wikitext text/x-wiki '''Ny zon’ireo olona LGBT any Botswana''' dia miresaka momba ny fanajana sy fiarovana ara-dalàna omen’ny fanjakana amin’ny olona manana fironana ara-pananahana sy/na maha-izy azy tsy mitovy amin’ny mahazatra (LGBT : lahy tia lahy, vavy tia vavy, olona mitovy taovam-pananahana roa, na olona tsy mahatsapa ho lahy na vavy fotsiny). Ireo zo ireo dia mahakasika ny fiainana manokana, ny fiarovana amin’ny fanavakavahana, ny fahalalahana maneho hevitra sy fiaina, ary amin’ny tranga sasany ny fanekena ara-panjakana. ==Famaritana== ==Fepetra ara-dalana== ezhbxuj7t1ikclfvpgnwncxrqz4k7io 1111110 1111108 2025-06-28T18:16:18Z Claudia Rahary Soa 35828 /* Fepetra ara-dalana */ 1111110 wikitext text/x-wiki '''Ny zon’ireo olona LGBT any Botswana''' dia miresaka momba ny fanajana sy fiarovana ara-dalàna omen’ny fanjakana amin’ny olona manana fironana ara-pananahana sy/na maha-izy azy tsy mitovy amin’ny mahazatra (LGBT : lahy tia lahy, vavy tia vavy, olona mitovy taovam-pananahana roa, na olona tsy mahatsapa ho lahy na vavy fotsiny). Ireo zo ireo dia mahakasika ny fiainana manokana, ny fiarovana amin’ny fanavakavahana, ny fahalalahana maneho hevitra sy fiaina, ary amin’ny tranga sasany ny fanekena ara-panjakana. ==Famaritana== ==Fepetra ara-dalana== Tamin’ny 11 Jona 2019, dia namoaka didy ny fitsarana Tampony ao Botswana fa tsy heloka intsony ny fiarahana amin’olona mitovy fananahana (homosexualité), araka ny fangatahana napetraky ny olona iray tsy nitonona anarana, izay nilaza fa ny lalàna dia manakantsakana ny fifandraisana azony atao amin’ireo olona mitovy maha-izy azy aminy, satria matahotra ho voafonja izy. Niezaka nanohitra izany fanovana izany ny solontenan’ny fanjakana, tamin’ny fanehoana fa tsy vonona amin’izany fiovana izany ny mponina ao Botswana Talohan’izany, dia voararan’ny fehezan-dalàna famaizana navoaka tamin’ny taona 1965 ny fifandraisana mitovy fananahana, na dia tsy nampiharina intsony aza izany lalàna izany. Araka ny ''Chapter 08:01'' ao amin’ny Code pénal, dia nisy fepetra mazava nilaza fa... buw7er0592jaqhc25704oc7344qs0pd Fanilikilihana mahazo ny olona manana fahasembanana 0 294368 1111081 2025-06-28T17:01:02Z Sylvana FS 35829 Pejy noforonina tamin'ny « ==Famaritana== ==Toetry ny tranga eto an-toerana== == Fiantraikany == == Fepetra ara-dalalana== ==Olana ara-tsosialy == » 1111081 wikitext text/x-wiki ==Famaritana== ==Toetry ny tranga eto an-toerana== == Fiantraikany == == Fepetra ara-dalalana== ==Olana ara-tsosialy == noecj5i7c0bb8swh0nfj9x3qbzhsk9t 1111116 1111081 2025-06-28T18:22:47Z Sylvana FS 35829 /* Fepetra ara-dalalana */ 1111116 wikitext text/x-wiki ==Famaritana== Ny fanilikilihana dia fitondrana tsy mitovy amin’ny olona iray noho ny maha izy azy: ny fahasamihafana ara-batana, saina, na toetra manokana ananany. Raha resaka olona manana fahasembanana, dia mahakasika izany ny tsy fanajana ny zon’izy ireo, ny tsy fanomezana fahafahana mitovy amin’ny hafa, ary ny fanavakavahana amin’ny sehatra rehetra: fanabeazana, asa, fahasalamana. ==Toetry ny tranga eto an-toerana== == Fiantraikany == == Fepetra ara-dalalana== ==Olana ara-tsosialy == 3077mb1w5rwlvpznhjwyemm6e3u4crq 1111133 1111116 2025-06-28T18:43:01Z Sylvana FS 35829 1111133 wikitext text/x-wiki Ao anaty fiarahamonina, tokony hanana zo mitovy sy fahafahana mitovy amin’ny hafa avokoa ny tsirairay, na inona na inona toetra ananany. Na izany aza anefa, maro ireo olona manana fahasembanana eto Madagasikara no mbola miaina anaty fanilikilihana sy fanavakavahana. Tsy mahazo fidirana amin’ny fanabeazana, tsy afaka misitraka asa mendrika, ary matetika dia tsinontsinoavina sy tsy jerena amin’ny politika iombonana. ==Famaritana== Ny fanilikilihana dia fitondrana tsy mitovy amin’ny olona iray noho ny maha izy azy: ny fahasamihafana ara-batana, saina, na toetra manokana ananany. Raha resaka olona manana fahasembanana, dia mahakasika izany ny tsy fanajana ny zon’izy ireo, ny tsy fanomezana fahafahana mitovy amin’ny hafa, ary ny [[fanavakavahana]] amin’ny sehatra rehetra: fanabeazana, asa, fahasalamana. ==Toetry ny tranga eto an-toerana== == Fiantraikany == == Fepetra ara-dalalana== ==Olana ara-tsosialy == 6h4hw6mc9b3vv04amrm5baacti5cdx1 1111163 1111133 2025-06-28T22:34:07Z Sylvana FS 35829 1111163 wikitext text/x-wiki Ao anaty fiarahamonina, tokony hanana [[Zon' olombelona|zo]] mitovy sy fahafahana mitovy amin’ny hafa avokoa ny tsirairay, na inona na inona toetra ananany. Na izany aza anefa, maro ireo olona manana fahasembanana eto [[Madagasikara]] no mbola miaina anaty fanilikilihana sy [[fanavakavahana]]. Tsy mahazo fidirana amin’ny [[Fanabeazana eto Madagasikara|fanabeazana]], tsy afaka misitraka asa mendrika, ary matetika dia tsinontsinoavina sy tsy jerena amin’ny [[Pôlitika eto Madagasikara|politika]] iombonana. ==Famaritana== Ny fanilikilihana dia fitondrana tsy mitovy amin’ny olona iray noho ny maha izy azy: ny fahasamihafana ara-batana, saina, na toetra manokana ananany. Raha resaka olona manana fahasembanana, dia mahakasika izany ny tsy fanajana ny zon’izy ireo, ny tsy fanomezana fahafahana mitovy amin’ny hafa, ary ny [[fanavakavahana]] amin’ny sehatra rehetra: fanabeazana, asa, fahasalamana. ==Toetry ny tranga eto an-toerana== == Fiantraikany == == Fepetra ara-dalalana== ==Olana ara-tsosialy == p7x179yvr553n8zy3p2zeg6z0ztalld 1111164 1111163 2025-06-28T22:36:07Z Sylvana FS 35829 1111164 wikitext text/x-wiki Ao anaty fiarahamonina, tokony hanana [[Zon' olombelona|zo]] mitovy sy fahafahana mitovy amin’ny hafa avokoa ny tsirairay, na inona na inona toetra ananany. Na izany aza anefa, maro ireo olona manana fahasembanana eto [[Madagasikara]] no mbola miaina anaty fanilikilihana sy [[fanavakavahana]]. Tsy mahazo fidirana amin’ny [[Fanabeazana eto Madagasikara|fanabeazana]], tsy afaka misitraka asa mendrika, ary matetika dia tsinontsinoavina sy tsy jerena amin’ny [[Pôlitika eto Madagasikara|politika]] iombonana. ==Famaritana== Ny fanilikilihana dia fitondrana tsy mitovy amin’ny olona iray noho ny maha izy azy: ny fahasamihafana ara-batana, saina, na toetra manokana ananany. Raha resaka olona manana fahasembanana, dia mahakasika izany ny tsy fanajana ny zon’izy ireo, ny tsy fanomezana fahafahana mitovy amin’ny hafa, ary ny [[fanavakavahana]] amin’ny sehatra rehetra: [[Fanabeazana eto Madagasikara|fanabeazana]], asa, fahasalamana. ==Toetry ny tranga eto an-toerana== == Fiantraikany == == Fepetra ara-dalalana== ==Olana ara-tsosialy == 57naqs7n6bhaqc2qu46nnoe0s5o6kno Raha izaho no misafidy (tononkalo) 0 294369 1111128 2025-06-28T18:37:26Z Mihaino 35843 Nampiditra tononkalo 1111128 wikitext text/x-wiki Raha izaho no misafidy Ho an'i Lys. Satriko aza anie ny vavako ka tsy hisento lalina, Ary maraina koa tsy ho resin'ny alina... Satriko aza ka tsy nisy na toloko na fitserana, Mba tsy handrenesana afa-tsy hira fanaperana. Satriko ho eo an-tsofinao izany kalokalom-borona No hisioka sy hiantsa ny maraina vao miforona... Satriko aza ka tsy nisy na antsiva na anjombona, Hampatsiahy anao ny hariva sy ny lanitra hajombona d945ts3kz2ahij1zrf3twhkyj6q90rt 1111130 1111128 2025-06-28T18:37:57Z Mihaino 35843 1111130 wikitext text/x-wiki == '''Raha izaho no misafidy''' == ''Ho an'i Lys''. Satriko aza anie ny vavako ka tsy hisento lalina, Ary maraina koa tsy ho resin'ny alina... Satriko aza ka tsy nisy na toloko na fitserana, Mba tsy handrenesana afa-tsy hira fanaperana. Satriko ho eo an-tsofinao izany kalokalom-borona No hisioka sy hiantsa ny maraina vao miforona... Satriko aza ka tsy nisy na antsiva na anjombona, Hampatsiahy anao ny hariva sy ny lanitra hajombona aw40z1hgyccy8oar6rwyguawz9nzfh4 1111138 1111130 2025-06-28T18:59:39Z Mihaino 35843 Nanampy ny lahatsoratra 1111138 wikitext text/x-wiki == '''Raha izaho no misafidy''' == ''Ho an'i Lys''. Satriko aza anie ny vavako ka tsy hisento lalina, Ary maraina koa tsy ho resin'ny alina... Satriko aza ka tsy nisy na toloko na fitserana, Mba tsy handrenesana afa-tsy hira fanaperana. Satriko ho eo an-tsofinao izany kalokalom-borona No hisioka sy hiantsa ny maraina vao miforona... Satriko aza ka tsy nisy na antsiva na anjombona, Hampatsiahy anao ny hariva sy ny lanitra hajombona Satriko aza anie, rahavako, ka tsy nisy irony lasana, Ary ho foana toy izany koa ny ampitso... sy ny fasana! Satriko aza ny masoandro ka hiantsona amin'izay, Mba hiainanao ny Anio... ny Anio mandrakizay! Satriko aza, sombiniaina, raha izaho no misafidy Tsy nohariana teto akory irony vahona mangidy, Fa tantely feno fatra no ho kapoaka hatolotro Ary mamy hatrany hatrany no hanohofanao ny molotra Satriko aza ny tontolo ka nitsahatra tsy nihodina, Ary hangina ny rehetra, afa-tsy valiha sy sodina! Satriko tsy nisy rahona eny am-paravodilanitra, Ka ny tany manontolo ho feno voninkazo manitra! Satriko aza anie ny vavako ka tsy hivetso alina Ary marainantsika mba tsy ho resin'ny alina. Satriko aza ka tsy nisy na toloko na fitserana Mba tsy handrenesanao afa-tsy hira fanaperana! Islo de Valiha Ao amin'ny Ny Onja N°1, 11jolay 1957 Loharano d7yz46hzdzx57qcd8icabq9cst12rba 1111139 1111138 2025-06-28T19:01:43Z Mihaino 35843 1111139 wikitext text/x-wiki == '''Raha izaho no misafidy''' == ''Ho an'i Lys''. Satriko aza anie ny vavako ka tsy hisento lalina, Ary maraina koa tsy ho resin'ny alina... Satriko aza ka tsy nisy na toloko na fitserana, Mba tsy handrenesana afa-tsy hira fanaperana. Satriko ho eo an-tsofinao izany kalokalom-borona No hisioka sy hiantsa ny maraina vao miforona... Satriko aza ka tsy nisy na antsiva na anjombona, Hampatsiahy anao ny hariva sy ny lanitra hajombona Satriko aza anie, rahavako, ka tsy nisy irony lasana, Ary ho foana toy izany koa ny ampitso... sy ny fasana! Satriko aza ny masoandro ka hiantsona amin'izay, Mba hiainanao ny Anio... ny Anio mandrakizay! Satriko aza, sombiniaina, raha izaho no misafidy Tsy nohariana teto akory irony vahona mangidy, Fa tantely feno fatra no ho kapoaka hatolotro Ary mamy hatrany hatrany no hanohofanao ny molotra Satriko aza ny tontolo ka nitsahatra tsy nihodina, Ary hangina ny rehetra, afa-tsy valiha sy sodina! Satriko tsy nisy rahona eny am-paravodilanitra, Ka ny tany manontolo ho feno voninkazo manitra! Satriko aza anie ny vavako ka tsy hivetso alina Ary marainantsika mba tsy ho resin'ny alina. Satriko aza ka tsy nisy na toloko na fitserana Mba tsy handrenesanao afa-tsy hira fanaperana! '''Islo de Valiha''' ''Ao amin'ny Ny Onja N°1, 11jolay 1957'' == '''Loharano''' == 1[[Emilson Daniel Andriamalala|.Emilson Daniel Andriamalala]] 2.https://poetawebs.e-monsite.com/pages/sorapiainana/page-54-1.html qpvhjibs7zsa3991a49bi9uysgp4nkj Herisetra mifototra amin’ny maha-lahy sy maha-vavy 0 294370 1111141 2025-06-28T19:58:48Z Platinium12 35846 Pejy noforonina tamin'ny « Ny Herisetra mifototra amin’ny maha-lahy sy maha-vavy (na Violences Basées sur le Genre – VBG) dia fanitsakitsahana ny zon’olombelona mitranga noho ny maha‑lahy na maha‑vavy, na noho ny fanekena ara-pananahana. Misy endrika maro ny VBG: ara-batana, ara-nofo, ara-tsaina, ara-toekarena ary ara-kolontsaina. Matetika ny vehivavy, ankizy vavy, ary ny vondrom-piarahamonina marefo toy ny LGBTIQ+ no tena iharan’izany<ref>https://www.un.org/sexualviolencei... » 1111141 wikitext text/x-wiki Ny Herisetra mifototra amin’ny maha-lahy sy maha-vavy (na Violences Basées sur le Genre – VBG) dia fanitsakitsahana ny zon’olombelona mitranga noho ny maha‑lahy na maha‑vavy, na noho ny fanekena ara-pananahana. Misy endrika maro ny VBG: ara-batana, ara-nofo, ara-tsaina, ara-toekarena ary ara-kolontsaina. Matetika ny vehivavy, ankizy vavy, ary ny vondrom-piarahamonina marefo toy ny LGBTIQ+ no tena iharan’izany<ref>https://www.un.org/sexualviolenceinconflict/wp-content/uploads/2021/06/report/sg-report-2021/madagascar.pdf</ref>. == Tohintohina sy tarehin’isa eto Madagasikara == Araka ny fandinihana Afrobarometer 2021–2023 : * 34 % no nanambara fa mahazatra ny herisetra atao amin’ny vehivavy sy ny ankizy eraky ny firenena, na dia maro aza no milaza fa tsy mahazo rariny ilay fampihorohoroana ao an-tokantrano<ref>https://www.afrobarometer.org/publication/ad763-la-violence-conjugale-est-encore-consideree-comme-une-affaire-privee-par-les-malgaches/</ref>. * 70 % mandinika fa "zavatra manokana" ny herisetra ara-pianakaviana, ary 14 % monja no manao fitoriana<ref>https://www.afrobarometer.org/publication/ad763-la-violence-conjugale-est-encore-consideree-comme-une-affaire-privee-par-les-malgaches/</ref>. * Ny UNFPA dia hitatitra fa 35 % amin’ny vehivavy efa niaina herisetra ara-batana na ara-nofo talohan’ny faha-15 taonany, ary 13,7 % tratran’herisetra ara-nofo teo anelanelan’ny 15–49 taona<ref>https://madagascar.unfpa.org/fr/publications/note-conceptuelle-r%C3%A9ponse-aux-violences-bas%C3%A9es-sur-le-genre-%C3%A0-travers-une-offre-de</ref>. == Fanondroana sy lalàna == Ny Lalàna n°2019‑008 mikasika ny VBG, neken'ny Parlemanta tamin’ny Desambra 2019, dia mametraka lamina hentitra momba: * Fitsinjarana sazy ho an’ny mpanitsakitsaka, anisan’izany ny fisamborana, famotorana ary fitsarana henjana. * Fametrahana vondrona fitsaboana ho an’ny niharam-boina toy ny Centre de Prise en Charge Intégrée (CPCI) sy Centre d’Écoute et de Conseil Juridique (CECJ)<ref>https://madagascar.un.org/fr/195543-situation-et-reponse-sur-les-actes-d%E2%80%99enlevement-d%E2%80%99enfants-de-jeunes-filles-et-de-femmes-a-madagascar</ref><ref>https://madagascar.unfpa.org/fr/publications/note-conceptuelle-r%C3%A9ponse-aux-violences-bas%C3%A9es-sur-le-genre-%C3%A0-travers-une-offre-de</ref>. == Fanabeazana sy fanofanana == '''Fanofanana ny sehatry ny fiarovana & mpitandro filaminana''' * Ny fikambanana **Women Break The Silence** dia nanentana sy nanofana gendarmes, polisy ary ONG tany Antananarivo, Miarinarivo, ary Nosy Be momba ny VBG<ref>https://www.wbts-mada.org/nos-projets/formation-sur-la-vbg/</ref>. * Ny **Youth First** kosa nirotsaka tamin’ny “16 andro hiadiana amin’ny herisetra atao amin’ny vehivavy” 2023, nampiasa hetsika #YouthAgainstGBV sy atrikasa ho an'ny tanora<ref>https://youthfirstmadagascar.org/16-jours-dactivisme-2023-investir-en-la-jeunesse-pour-prevenir-les-violences-basees-sur-le-genre/</ref>. '''Fanofanana momba ny asa fitsaboana sy ara-tsaina''' * Hatramin’ny 2021, CPCI sy CECJ 26 no napetraka manerana ny faritra, niandraikitra ny fitsaboana ara-batana, psikôlôjika ary ara-dalàna ho an’ny niharam-boina 6 053 tamin’io taona io<ref>https://madagascar.unfpa.org/fr/publications/rapport-annuel-2021-assurer-les-droits-et-les-choix-surtout-pour-les-plus-vuln%C3%A9rables</ref>. == Teknolojia sy fanaraha-maso == Tamin’ny taona 2022, natomboka teto Madagasikara ny tranonkala **VBG.mg**, sehatra iray hanangonana sy hizara vaovao momba ny herisetra ara-pananahana sy VBG. Afaka mitatitra an-tsokosoko tranga ny olona ary mahazo torolàlana momba ny fiarovana sy tohana ara-dalàna<ref>https://globalvoices.org/2022/11/27/madagasikara-tranonkala-voalohany-hamantarana-sy-hiadiana-aminny-vbg/</ref>. == Fanamby sy sakana == * Tsy fahampian’ny fanabeazana sy fahalalana momba ny zon’ny niharam-boina. * Fisian’ny fady sy fanavakavahana ara-kolontsaina. * Fisian’ny lesoka amin’ny fanatanterahana lalàna. * Fisian’ny fanilihana ara-tsosialy manakana ny fitoriana. == Vahaolana natolotra == * Fanamafisana ny fanabeazana sy ny fanentanana eny anivon’ny fiarahamonina. * Fanohanana ara-bola sy ara-teknika ny CECJ sy CPCI. * Fanofanana ireo mpitsara, polisy ary mpiandraikitra ara-pitsaboana. * Fananganana tambajotra mpanohana ara-tsaina sy ara-dalàna eny ifotony. == Loharano == <references /> drp00mpqqhhh5x8pfqmgdu1o8zzrez8 1111142 1111141 2025-06-28T20:00:40Z Platinium12 35846 1111142 wikitext text/x-wiki Ny Herisetra mifototra amin’ny maha-lahy sy maha-vavy (na Violences Basées sur le Genre – VBG) dia fanitsakitsahana ny zon’olombelona mitranga noho ny maha‑lahy na maha‑vavy, na noho ny fanekena ara-pananahana. Misy endrika maro ny VBG: ara-batana, ara-nofo, ara-tsaina, ara-toekarena ary ara-kolontsaina. Matetika ny vehivavy, ankizy vavy, ary ny vondrom-piarahamonina marefo toy ny LGBTIQ+ no tena iharan’izany<ref>https://www.un.org/sexualviolenceinconflict/wp-content/uploads/2021/06/report/sg-report-2021/madagascar.pdf</ref>. == Tohintohina sy tarehin’isa eto Madagasikara == Araka ny fandinihana Afrobarometer 2021–2023 : * 34 % no nanambara fa mahazatra ny herisetra atao amin’ny vehivavy sy ny ankizy eraky ny firenena, na dia maro aza no milaza fa tsy mahazo rariny ilay fampihorohoroana ao an-tokantrano<ref>https://www.afrobarometer.org/publication/ad763-la-violence-conjugale-est-encore-consideree-comme-une-affaire-privee-par-les-malgaches/</ref>. * 70 % mandinika fa "zavatra manokana" ny herisetra ara-pianakaviana, ary 14 % monja no manao fitoriana<ref>https://www.afrobarometer.org/publication/ad763-la-violence-conjugale-est-encore-consideree-comme-une-affaire-privee-par-les-malgaches/</ref>. * Ny UNFPA dia hitatitra fa 35 % amin’ny vehivavy efa niaina herisetra ara-batana na ara-nofo talohan’ny faha-15 taonany, ary 13,7 % tratran’herisetra ara-nofo teo anelanelan’ny 15–49 taona<ref>https://madagascar.unfpa.org/fr/publications/note-conceptuelle-r%C3%A9ponse-aux-violences-bas%C3%A9es-sur-le-genre-%C3%A0-travers-une-offre-de</ref>. == Fanondroana sy lalàna == Ny Lalàna n°2019‑008 mikasika ny VBG, neken'ny Parlemanta tamin’ny Desambra 2019, dia mametraka lamina hentitra momba: * Fitsinjarana sazy ho an’ny mpanitsakitsaka, anisan’izany ny fisamborana, famotorana ary fitsarana henjana. * Fametrahana vondrona fitsaboana ho an’ny niharam-boina toy ny Centre de Prise en Charge Intégrée (CPCI) sy Centre d’Écoute et de Conseil Juridique (CECJ)<ref>https://madagascar.un.org/fr/195543-situation-et-reponse-sur-les-actes-d%E2%80%99enlevement-d%E2%80%99enfants-de-jeunes-filles-et-de-femmes-a-madagascar</ref><ref>https://madagascar.unfpa.org/fr/publications/note-conceptuelle-r%C3%A9ponse-aux-violences-bas%C3%A9es-sur-le-genre-%C3%A0-travers-une-offre-de</ref>. == Fanabeazana sy fanofanana == '''Fanofanana ny sehatry ny fiarovana & mpitandro filaminana''' * Ny fikambanana "Women Break The Silence" dia nanentana sy nanofana gendarmes, polisy ary ONG tany Antananarivo, Miarinarivo, ary Nosy Be momba ny VBG<ref>https://www.wbts-mada.org/nos-projets/formation-sur-la-vbg/</ref>. * Ny "Youth First" kosa nirotsaka tamin’ny “16 andro hiadiana amin’ny herisetra atao amin’ny vehivavy” 2023, nampiasa hetsika #YouthAgainstGBV sy atrikasa ho an'ny tanora<ref>https://youthfirstmadagascar.org/16-jours-dactivisme-2023-investir-en-la-jeunesse-pour-prevenir-les-violences-basees-sur-le-genre/</ref>. '''Fanofanana momba ny asa fitsaboana sy ara-tsaina''' * Hatramin’ny 2021, CPCI sy CECJ 26 no napetraka manerana ny faritra, niandraikitra ny fitsaboana ara-batana, psikôlôjika ary ara-dalàna ho an’ny niharam-boina 6 053 tamin’io taona io<ref>https://madagascar.unfpa.org/fr/publications/rapport-annuel-2021-assurer-les-droits-et-les-choix-surtout-pour-les-plus-vuln%C3%A9rables</ref>. == Teknolojia sy fanaraha-maso == Tamin’ny taona 2022, natomboka teto Madagasikara ny tranonkala "VBG.mg", sehatra iray hanangonana sy hizara vaovao momba ny herisetra ara-pananahana sy VBG. Afaka mitatitra an-tsokosoko tranga ny olona ary mahazo torolàlana momba ny fiarovana sy tohana ara-dalàna<ref>https://globalvoices.org/2022/11/27/madagasikara-tranonkala-voalohany-hamantarana-sy-hiadiana-aminny-vbg/</ref>. == Fanamby sy sakana == * Tsy fahampian’ny fanabeazana sy fahalalana momba ny zon’ny niharam-boina. * Fisian’ny fady sy fanavakavahana ara-kolontsaina. * Fisian’ny lesoka amin’ny fanatanterahana lalàna. * Fisian’ny fanilihana ara-tsosialy manakana ny fitoriana. == Vahaolana natolotra == * Fanamafisana ny fanabeazana sy ny fanentanana eny anivon’ny fiarahamonina. * Fanohanana ara-bola sy ara-teknika ny CECJ sy CPCI. * Fanofanana ireo mpitsara, polisy ary mpiandraikitra ara-pitsaboana. * Fananganana tambajotra mpanohana ara-tsaina sy ara-dalàna eny ifotony. == Loharano == <references /> jeg8dufhczujne4yahf1uwgn7795k7e Accipiter 0 294371 1111144 2025-06-28T20:14:56Z 2806:2F0:55C1:CC29:7F00:134B:1B51:2B47 Pejy noforonina tamin'ny « [[Sar:Acc_Sonnenallee.jpg|thumb|250px|''Accipiter gentilis'']] '''''Accipiter''''' dia karazana [[vorona]] mpihaza ao amin'ny fianakaviana ''[[Accipitridae]]''. Ireo vorona ireo dia mahia miaraka amin'ny elany fohy, malalaka, boribory ary lava rambo izay manampy azy ireo hivezivezy. Lava ny ranjony sy ny tandrony maranitra lava ampiasaina hamonoana ny rembiny, ary volavolan-dalàna maranitra mihantona ampiasaina amin'ny sakafo. Ny vehivavy dia mirona ho lehib... » 1111144 wikitext text/x-wiki [[Sar:Acc_Sonnenallee.jpg|thumb|250px|''Accipiter gentilis'']] '''''Accipiter''''' dia karazana [[vorona]] mpihaza ao amin'ny fianakaviana ''[[Accipitridae]]''. Ireo vorona ireo dia mahia miaraka amin'ny elany fohy, malalaka, boribory ary lava rambo izay manampy azy ireo hivezivezy. Lava ny ranjony sy ny tandrony maranitra lava ampiasaina hamonoana ny rembiny, ary volavolan-dalàna maranitra mihantona ampiasaina amin'ny sakafo. Ny vehivavy dia mirona ho lehibe kokoa noho ny lahy. Matetika izy ireo no manafika ny rembiny, indrindra fa ny vorona kely sy ny biby mampinono, ka misambotra azy ireo rehefa avy nanenjika kely. Ny lamina mahazatra amin'ny sidina dia andian-tsipìka arahin'ny glide fohy. Matetika izy ireo no hita any amin'ny faritra misy ala na kirihitra. ==Karazana== * ''Accipiter albogularis'' * ''Accipiter badius'' * ''Accipiter bicolor'' * ''Accipiter brachyurus'' * ''Accipiter brevipes'' * ''Accipiter butleri'' * ''Accipiter castanilus'' * ''Accipiter cirrocephalus'' * ''Accipiter collaris'' * ''Accipiter cooperii'' * ''Accipiter erhytrauchen'' * ''Accipiter erhytropus'' * ''Accipiter fasciatus'' * ''Accipiter francesii'' * ''Accipiter gentilis'' * ''Accipiter grisiceps'' * ''Accipiter gularis'' * ''Accipiter gundlachi'' * ''Accipiter haplochrous'' * ''Accipiter henicogrammus'' * ''Accipiter henstii'' * ''Accipiter imitator'' * ''Accipiter luteoschitaceus'' * ''Accipiter madagascariensis'' * ''Accipiter melanochlamys'' * ''Accipiter melanoleucus'' * ''Accipiter meyarianus'' * ''Accipiter minullus'' * ''Accipiter nanus'' * ''Accipiter nisus'' * ''Accipiter novaehollandie'' * ''Accipiter ovampensis'' * ''Accipiter poliocephalus'' * ''Accipiter poliogaster'' * ''Accipiter princeps'' * ''Accipiter rhodogaster'' * ''Accipiter rufitorques'' * ''Accipiter rufiventris'' * ''Accipiter soloensis'' * ''Accipiter striatus'' * ''Accipiter superciliosus'' * ''Accipiter tachiro'' * ''Accipiter tousenelli'' * ''Accipiter trinotatus'' * ''Accipiter trivirgatus'' * ''Accipiter ventralis'' * ''Accipiter virgatus'' 02jed2xz4do4m1juinr06ve4lnjtemf 1111145 1111144 2025-06-28T20:15:09Z 2806:2F0:55C1:CC29:7F00:134B:1B51:2B47 1111145 wikitext text/x-wiki [[Sary:Acc_Sonnenallee.jpg|thumb|250px|''Accipiter gentilis'']] '''''Accipiter''''' dia karazana [[vorona]] mpihaza ao amin'ny fianakaviana ''[[Accipitridae]]''. Ireo vorona ireo dia mahia miaraka amin'ny elany fohy, malalaka, boribory ary lava rambo izay manampy azy ireo hivezivezy. Lava ny ranjony sy ny tandrony maranitra lava ampiasaina hamonoana ny rembiny, ary volavolan-dalàna maranitra mihantona ampiasaina amin'ny sakafo. Ny vehivavy dia mirona ho lehibe kokoa noho ny lahy. Matetika izy ireo no manafika ny rembiny, indrindra fa ny vorona kely sy ny biby mampinono, ka misambotra azy ireo rehefa avy nanenjika kely. Ny lamina mahazatra amin'ny sidina dia andian-tsipìka arahin'ny glide fohy. Matetika izy ireo no hita any amin'ny faritra misy ala na kirihitra. ==Karazana== * ''Accipiter albogularis'' * ''Accipiter badius'' * ''Accipiter bicolor'' * ''Accipiter brachyurus'' * ''Accipiter brevipes'' * ''Accipiter butleri'' * ''Accipiter castanilus'' * ''Accipiter cirrocephalus'' * ''Accipiter collaris'' * ''Accipiter cooperii'' * ''Accipiter erhytrauchen'' * ''Accipiter erhytropus'' * ''Accipiter fasciatus'' * ''Accipiter francesii'' * ''Accipiter gentilis'' * ''Accipiter grisiceps'' * ''Accipiter gularis'' * ''Accipiter gundlachi'' * ''Accipiter haplochrous'' * ''Accipiter henicogrammus'' * ''Accipiter henstii'' * ''Accipiter imitator'' * ''Accipiter luteoschitaceus'' * ''Accipiter madagascariensis'' * ''Accipiter melanochlamys'' * ''Accipiter melanoleucus'' * ''Accipiter meyarianus'' * ''Accipiter minullus'' * ''Accipiter nanus'' * ''Accipiter nisus'' * ''Accipiter novaehollandie'' * ''Accipiter ovampensis'' * ''Accipiter poliocephalus'' * ''Accipiter poliogaster'' * ''Accipiter princeps'' * ''Accipiter rhodogaster'' * ''Accipiter rufitorques'' * ''Accipiter rufiventris'' * ''Accipiter soloensis'' * ''Accipiter striatus'' * ''Accipiter superciliosus'' * ''Accipiter tachiro'' * ''Accipiter tousenelli'' * ''Accipiter trinotatus'' * ''Accipiter trivirgatus'' * ''Accipiter ventralis'' * ''Accipiter virgatus'' o0suf2622ewqkhk4kx146fomijdfndh 1111146 1111145 2025-06-28T20:17:22Z 2806:2F0:55C1:CC29:7F00:134B:1B51:2B47 1111146 wikitext text/x-wiki [[Sary:Acc_Sonnenallee.jpg|thumb|250px|''Accipiter gentilis'']] Ny '''''Accipiter''''' dia karazana [[vorona]] mpihaza ao amin'ny fianakaviana ''[[Accipitridae]]''. Ireo vorona ireo dia mahia miaraka amin'ny elany fohy, malalaka, boribory ary lava rambo izay manampy azy ireo hivezivezy. Lava ny ranjony sy ny tandrony maranitra lava ampiasaina hamonoana ny rembiny, ary volavolan-dalàna maranitra mihantona ampiasaina amin'ny sakafo. Ny vehivavy dia mirona ho lehibe kokoa noho ny lahy. Matetika izy ireo no manafika ny rembiny, indrindra fa ny vorona kely sy ny biby mampinono, ka misambotra azy ireo rehefa avy nanenjika kely. Ny lamina mahazatra amin'ny sidina dia andian-tsipìka arahin'ny glide fohy. Matetika izy ireo no hita any amin'ny faritra misy ala na kirihitra. ==Karazana== * ''Accipiter albogularis'' * ''Accipiter badius'' * ''Accipiter bicolor'' * ''Accipiter brachyurus'' * ''Accipiter brevipes'' * ''Accipiter butleri'' * ''Accipiter castanilus'' * ''Accipiter cirrocephalus'' * ''Accipiter collaris'' * ''Accipiter cooperii'' * ''Accipiter erhytrauchen'' * ''Accipiter erhytropus'' * ''Accipiter fasciatus'' * ''Accipiter francesii'' * ''Accipiter gentilis'' * ''Accipiter grisiceps'' * ''Accipiter gularis'' * ''Accipiter gundlachi'' * ''Accipiter haplochrous'' * ''Accipiter henicogrammus'' * ''Accipiter henstii'' * ''Accipiter imitator'' * ''Accipiter luteoschitaceus'' * ''Accipiter madagascariensis'' * ''Accipiter melanochlamys'' * ''Accipiter melanoleucus'' * ''Accipiter meyarianus'' * ''Accipiter minullus'' * ''Accipiter nanus'' * ''Accipiter nisus'' * ''Accipiter novaehollandie'' * ''Accipiter ovampensis'' * ''Accipiter poliocephalus'' * ''Accipiter poliogaster'' * ''Accipiter princeps'' * ''Accipiter rhodogaster'' * ''Accipiter rufitorques'' * ''Accipiter rufiventris'' * ''Accipiter soloensis'' * ''Accipiter striatus'' * ''Accipiter superciliosus'' * ''Accipiter tachiro'' * ''Accipiter tousenelli'' * ''Accipiter trinotatus'' * ''Accipiter trivirgatus'' * ''Accipiter ventralis'' * ''Accipiter virgatus'' b620m04z411lmz78ryvh2yvet63wnm2 Tyto 0 294372 1111150 2025-06-28T20:40:37Z 2806:2F0:55C1:CC29:7F00:134B:1B51:2B47 Pejy noforonina tamin'ny « [[Grass_Owl_adult.jpg|thumb|250px|''Tyto capensis'']] '''''Tyto''''' dia karazana [[vorondolo]] ao amin'ny fianakaviana [[Tytonidae]]. Io no karazana vorondolo miely indrindra eran-tany ary iray amin'ireo karazam-borona miely indrindra eran'izao tontolo izao, miaina saika hatraiza hatraiza afa-tsy ny faritra polar sy tany efitra, [[Azia]] avaratry ny [[Himalaya]], nosy Indoneziana sasany ary nosy Pasifika sasany. ==Karazana== *''Vorondolo tranom-borona|Tyt... » 1111150 wikitext text/x-wiki [[Grass_Owl_adult.jpg|thumb|250px|''Tyto capensis'']] '''''Tyto''''' dia karazana [[vorondolo]] ao amin'ny fianakaviana [[Tytonidae]]. Io no karazana vorondolo miely indrindra eran-tany ary iray amin'ireo karazam-borona miely indrindra eran'izao tontolo izao, miaina saika hatraiza hatraiza afa-tsy ny faritra polar sy tany efitra, [[Azia]] avaratry ny [[Himalaya]], nosy Indoneziana sasany ary nosy Pasifika sasany. ==Karazana== *''[[Vorondolo tranom-borona|Tyto alba]]'' - Vorondolo tranom-borona *''Tyto aurantia'' *''Tyto capensis'' *''Tyto delicatula'' *''Tyto deroepstorffi'' *''Tyto glaucops'' *''Tyto inexspectata'' *''Tyto longimembris'' *''Tyto manusi'' *''Tyto nigrobrunnea'' *''Tyto novaehollandiae'' *''Tyto rosenbergii'' *''Tyto sororcula'' *''Tyto soumagnei'' *''Tyto tenebricosa'' e5g082tujfhegmt85zt2kbu8t6ni0h4 1111151 1111150 2025-06-28T20:40:50Z 2806:2F0:55C1:CC29:7F00:134B:1B51:2B47 1111151 wikitext text/x-wiki [[Sary:Grass_Owl_adult.jpg|thumb|250px|''Tyto capensis'']] '''''Tyto''''' dia karazana [[vorondolo]] ao amin'ny fianakaviana [[Tytonidae]]. Io no karazana vorondolo miely indrindra eran-tany ary iray amin'ireo karazam-borona miely indrindra eran'izao tontolo izao, miaina saika hatraiza hatraiza afa-tsy ny faritra polar sy tany efitra, [[Azia]] avaratry ny [[Himalaya]], nosy Indoneziana sasany ary nosy Pasifika sasany. ==Karazana== *''[[Vorondolo tranom-borona|Tyto alba]]'' - Vorondolo tranom-borona *''Tyto aurantia'' *''Tyto capensis'' *''Tyto delicatula'' *''Tyto deroepstorffi'' *''Tyto glaucops'' *''Tyto inexspectata'' *''Tyto longimembris'' *''Tyto manusi'' *''Tyto nigrobrunnea'' *''Tyto novaehollandiae'' *''Tyto rosenbergii'' *''Tyto sororcula'' *''Tyto soumagnei'' *''Tyto tenebricosa'' 1hwp0yawb980x4zz5i8o5xjw4zuqu6w 1111161 1111151 2025-06-28T22:25:07Z 2806:2F0:55C1:CC29:7F00:134B:1B51:2B47 1111161 wikitext text/x-wiki [[Sary:Grass_Owl_adult.jpg|thumb|250px|''Tyto capensis'']] Ny '''''Tyto''''' dia karazana [[vorondolo]] ao amin'ny fianakaviana [[Tytonidae]]. Io no karazana vorondolo miely indrindra eran-tany ary iray amin'ireo karazam-borona miely indrindra eran'izao tontolo izao, miaina saika hatraiza hatraiza afa-tsy ny faritra polar sy tany efitra, [[Azia]] avaratry ny [[Himalaya]], nosy Indoneziana sasany ary nosy Pasifika sasany. ==Karazana== *''[[Vorondolo tranom-borona|Tyto alba]]'' - Vorondolo tranom-borona *''Tyto aurantia'' *''Tyto capensis'' *''Tyto delicatula'' *''Tyto deroepstorffi'' *''Tyto glaucops'' *''Tyto inexspectata'' *''Tyto longimembris'' *''Tyto manusi'' *''Tyto nigrobrunnea'' *''Tyto novaehollandiae'' *''Tyto rosenbergii'' *''Tyto sororcula'' *''Tyto soumagnei'' *''Tyto tenebricosa'' btxqgfx54748lhbk52ubha2lebpd04k Batis 0 294373 1111154 2025-06-28T21:08:19Z 2806:2F0:55C1:CC29:7F00:134B:1B51:2B47 Pejy noforonina tamin'ny « [[Sary:Woodwards_Batis_(Batis_fratrum).jpg|thumb|250px|''Batis fratrum'']] '''''Batis''''' dia karazana [[vorona]] paserin ao amin'ny fianakaviana ''[[Platysteiridae]]''. Ny karazany dia mipetraka any [[Afrika atsimon ì Saharà|Afrika atsimon'ny Saharà]]. Izy ireo taloha dia nosokajiana ho zana-pianakaviana ao amin'ny fianakavian'ny ''[[Muscicapidae]]''. ==Karazana== * ''Batis capensis'' * ''Batis crypta'' * ''Batis diops'' * ''Batis erlangeri'' * ''Batis... » 1111154 wikitext text/x-wiki [[Sary:Woodwards_Batis_(Batis_fratrum).jpg|thumb|250px|''Batis fratrum'']] '''''Batis''''' dia karazana [[vorona]] paserin ao amin'ny fianakaviana ''[[Platysteiridae]]''. Ny karazany dia mipetraka any [[Afrika atsimon ì Saharà|Afrika atsimon'ny Saharà]]. Izy ireo taloha dia nosokajiana ho zana-pianakaviana ao amin'ny fianakavian'ny ''[[Muscicapidae]]''. ==Karazana== * ''Batis capensis'' * ''Batis crypta'' * ''Batis diops'' * ''Batis erlangeri'' * ''Batis fratrum'' * ''Batis ituriensis'' * ''Batis margaritae'' * ''Batis minima'' * ''Batis minor'' * ''Batis minulla'' * ''Batis mixta'' * ''Batis molitor'' * ''Batis occulta'' * ''Batis orientalis'' * ''Batis perkeo'' * ''Batis poensis'' * ''Batis pririt'' * ''Batis senegalensis'' * ''Batis soror'' ivy7zbpcf6chdubqfvz0f7rar091uvt 1111157 1111154 2025-06-28T22:07:14Z 2806:2F0:55C1:CC29:7F00:134B:1B51:2B47 1111157 wikitext text/x-wiki [[Sary:Woodwards_Batis_(Batis_fratrum).jpg|thumb|250px|''Batis fratrum'']] Ny '''''Batis''''' dia karazana [[vorona]] paserin ao amin'ny fianakaviana ''[[Platysteiridae]]''. Ny karazany dia mipetraka any [[Afrika atsimon ì Saharà|Afrika atsimon'ny Saharà]]. Izy ireo taloha dia nosokajiana ho zana-pianakaviana ao amin'ny fianakavian'ny ''[[Muscicapidae]]''. ==Karazana== * ''Batis capensis'' * ''Batis crypta'' * ''Batis diops'' * ''Batis erlangeri'' * ''Batis fratrum'' * ''Batis ituriensis'' * ''Batis margaritae'' * ''Batis minima'' * ''Batis minor'' * ''Batis minulla'' * ''Batis mixta'' * ''Batis molitor'' * ''Batis occulta'' * ''Batis orientalis'' * ''Batis perkeo'' * ''Batis poensis'' * ''Batis pririt'' * ''Batis senegalensis'' * ''Batis soror'' 2ozys1dqq41pgdilpxst0d4t8bj2rxx Vanga 0 294374 1111159 2025-06-28T22:16:26Z 2806:2F0:55C1:CC29:7F00:134B:1B51:2B47 Pejy noforonina tamin'ny « [[Sary:Artamie.a.tete.blanche1.jpg|thumb|250px|Vanga fotsy loha (''Artamella viridis'')]] Ny fianakaviana '''Vangidae''' (avy amin'ny ''vanga'', Malagasy ho an'ny vanga, ''Vanga curvirostris'') [[vorona]] salantsalany nozaraina avy any [[Azia]] ka hatrany [[Afrika]], anisan'izany ny vanga eto [[Madagasikara]] izay ananan'ny fianakaviana ny anarany. Karazam-biby maro ao amin'io fianakaviana io no voasokajy tany an-toeran-kafa tao amin'ny fianakaviana hafa. Ny... » 1111159 wikitext text/x-wiki [[Sary:Artamie.a.tete.blanche1.jpg|thumb|250px|Vanga fotsy loha (''Artamella viridis'')]] Ny fianakaviana '''Vangidae''' (avy amin'ny ''vanga'', Malagasy ho an'ny vanga, ''Vanga curvirostris'') [[vorona]] salantsalany nozaraina avy any [[Azia]] ka hatrany [[Afrika]], anisan'izany ny vanga eto [[Madagasikara]] izay ananan'ny fianakaviana ny anarany. Karazam-biby maro ao amin'io fianakaviana io no voasokajy tany an-toeran-kafa tao amin'ny fianakaviana hafa. Ny teknikan'ny molekiola vao haingana dia nahafahana nametraka ireo karazana ireo ho an'ny Vangidae, ka namaha ny enigma momba ny taksonômika. Ny fianakaviana dia misy karazany 40 mizara ho 21 genera. 30ctl3hhe94f2wgsv10qu2zl7amfco8 Bautzen 0 294375 1111166 2025-06-28T23:08:14Z 41.213.235.225 Pejy noforonina tamin'ny « {{coord|50|50|N|12|55|E}} {{infobox tanàna |tanàna=Bautzen |firenena={{Alemaina}} |isam-ponina=37.930 |velarantany=66.67 |fanjakana ={{Sachsen}} |ben'ny tanàna= |sary=City Bautzen Germany 104.JPG |saina Coat of arm Bautzen.svg }} I '''Bautzen''' dia tanàna any [[Alemaina]]. Ny tanàna no misy ao amin'ny {{Sachsen}}-Atsinanana. Eo amin’ny Reniranon’i Spree no misy ilay tanàna, eo amin’ny 50 kilometatra eo atsinanan’i [[Dresden]]. Ny isan' ny mpon... » 1111166 wikitext text/x-wiki {{coord|50|50|N|12|55|E}} {{infobox tanàna |tanàna=Bautzen |firenena={{Alemaina}} |isam-ponina=37.930 |velarantany=66.67 |fanjakana ={{Sachsen}} |ben'ny tanàna= |sary=City Bautzen Germany 104.JPG |saina Coat of arm Bautzen.svg }} I '''Bautzen''' dia tanàna any [[Alemaina]]. Ny tanàna no misy ao amin'ny {{Sachsen}}-Atsinanana. Eo amin’ny Reniranon’i Spree no misy ilay tanàna, eo amin’ny 50 kilometatra eo atsinanan’i [[Dresden]]. Ny isan' ny mponina ao aminy dia 37.930 araka. ==Jereo Koa== *[[Lisitra ny tanàna ny Alemaina]] {{reflist}} {{commonscat}} [[de:Bautzen]] [[Sokajy:Tanàna ao Alemaina]] [[Sokajy:Tanàna ao Sachsen]] f97g4475tgy4uesdg45i49n3pi4py0a 1111167 1111166 2025-06-28T23:09:15Z 41.213.235.225 1111167 wikitext text/x-wiki {{coord|51|11|N|14|25|E}} {{infobox tanàna |tanàna=Bautzen |firenena={{Alemaina}} |isam-ponina=37.930 |velarantany=66.67 |fanjakana ={{Sachsen}} |ben'ny tanàna= |sary=City Bautzen Germany 104.JPG |saina Coat of arm Bautzen.svg }} I '''Bautzen''' dia tanàna any [[Alemaina]]. Ny tanàna no misy ao amin'ny {{Sachsen}}-Atsinanana. Eo amin’ny Reniranon’i Spree no misy ilay tanàna, eo amin’ny 50 kilometatra eo atsinanan’i [[Dresden]]. Ny isan' ny mponina ao aminy dia 37.930 araka. ==Jereo Koa== *[[Lisitra ny tanàna ny Alemaina]] {{reflist}} {{commonscat}} [[de:Bautzen]] [[Sokajy:Tanàna ao Alemaina]] [[Sokajy:Tanàna ao Sachsen]] hqiriunk1tsknvkatd6ifmutqzoooqs 1111168 1111167 2025-06-28T23:09:51Z 41.213.235.225 1111168 wikitext text/x-wiki {{coord|51|11|N|14|25|E}} {{infobox tanàna |tanàna=Bautzen |firenena={{Alemaina}} |isam-ponina=37.930 |velarantany=66.67 |fanjakana ={{Sachsen}} |ben'ny tanàna= |sary=City Bautzen Germany 104.JPG |saina= Coat of arm Bautzen.svg }} I '''Bautzen''' dia tanàna any [[Alemaina]]. Ny tanàna no misy ao amin'ny {{Sachsen}}-Atsinanana. Eo amin’ny Reniranon’i Spree no misy ilay tanàna, eo amin’ny 50 kilometatra eo atsinanan’i [[Dresden]]. Ny isan' ny mponina ao aminy dia 37.930 araka. ==Jereo Koa== *[[Lisitra ny tanàna ny Alemaina]] {{reflist}} {{commonscat}} [[de:Bautzen]] [[Sokajy:Tanàna ao Alemaina]] [[Sokajy:Tanàna ao Sachsen]] 9hsy7oqwdpf15dck69g2yx87whhvuyb Dessau-Rosslau 0 294376 1111169 2025-06-28T23:25:55Z 41.213.235.225 Pejy noforonina tamin'ny « {{coord|51|52|N|12|15|E}} {{infobox tanàna|tanàna=Dessau-Rosslau |firenena={{Alemaina}} |fanjakana= {{Sachsen-Anhalt}} |isam-ponina=236991 |velarantany=135 |ben'ny tanàna= |sary=Marktplatz_Halle_2010.jpg }} [[File:Wappen Dessau-Rosslau.svg|thumb|left|Dessau-Rosslau]] '''Dessau-Rosslau''' ''(Dessau-Roßlau)'' dia tanàna tsy miankina iray ao amin'ny fanjakan'i Saxony-Anhalt any Alemaina. Io tanàna io no tanàna fahatelo lehibe indrindra amin'ny mponina aor... » 1111169 wikitext text/x-wiki {{coord|51|52|N|12|15|E}} {{infobox tanàna|tanàna=Dessau-Rosslau |firenena={{Alemaina}} |fanjakana= {{Sachsen-Anhalt}} |isam-ponina=236991 |velarantany=135 |ben'ny tanàna= |sary=Marktplatz_Halle_2010.jpg }} [[File:Wappen Dessau-Rosslau.svg|thumb|left|Dessau-Rosslau]] '''Dessau-Rosslau''' ''(Dessau-Roßlau)'' dia tanàna tsy miankina iray ao amin'ny fanjakan'i Saxony-Anhalt any Alemaina. Io tanàna io no tanàna fahatelo lehibe indrindra amin'ny mponina aorian'i [[Halle (Saale)]] sy [[Magdeburg]]. Ny tanàn-dehibe lehibe kokoa akaiky indrindra dia [[Halle (Saale)]], 40 km atsimoandrefana, [[Leipzig]], 52 km atsimoatsinanana, ary [[Magdeburg]], 53 km avaratrandrefana. ==Jereo Koa== *[[Lisitra ny tanàna ny Alemaina]] [[de:Dessau-Roßlau]] [[Sokajy:Tanàna ao Alemaina]] [[Sokajy:Tanàna ao Sachsen-Anhalt]] erpog3a73ctm9u44iolywdaie3scnm8 1111170 1111169 2025-06-28T23:27:00Z 41.213.235.225 1111170 wikitext text/x-wiki {{coord|51|52|N|12|15|E}} {{infobox tanàna|tanàna=Dessau-Rosslau |firenena={{Alemaina}} |fanjakana= {{Sachsen-Anhalt}} |isam-ponina=75.402 |velarantany=244.79 |ben'ny tanàna= |sary=Marktplatz_Halle_2010.jpg }} [[File:Wappen Dessau-Rosslau.svg|thumb|left|Dessau-Rosslau]] '''Dessau-Rosslau''' ''(Dessau-Roßlau)'' dia tanàna tsy miankina iray ao amin'ny fanjakan'i Saxony-Anhalt any Alemaina. Io tanàna io no tanàna fahatelo lehibe indrindra amin'ny mponina aorian'i [[Halle (Saale)]] sy [[Magdeburg]]. Ny tanàn-dehibe lehibe kokoa akaiky indrindra dia [[Halle (Saale)]], 40 km atsimoandrefana, [[Leipzig]], 52 km atsimoatsinanana, ary [[Magdeburg]], 53 km avaratrandrefana. ==Jereo Koa== *[[Lisitra ny tanàna ny Alemaina]] [[de:Dessau-Roßlau]] [[Sokajy:Tanàna ao Alemaina]] [[Sokajy:Tanàna ao Sachsen-Anhalt]] afuk8igvesursca7wgx4glxivz4zgkf 1111172 1111170 2025-06-28T23:28:53Z 41.213.235.225 1111172 wikitext text/x-wiki {{coord|51|52|N|12|15|E}} {{infobox tanàna|tanàna=Dessau-Rosslau |firenena={{Alemaina}} |fanjakana= {{Sachsen-Anhalt}} |isam-ponina=75.402 |velarantany=244.79 |ben'ny tanàna= |sary=Marktplatz_Halle_2010.jpg }} [[File:Wappen Dessau-Rosslau.svg|thumb|left|Dessau-Rosslau]] '''Dessau-Rosslau''' ''(Dessau-Roßlau)'' dia tanàna tsy miankina iray ao amin'ny fanjakan'i {{Sachsen-Anhalt}} any {{Alemaina}}. Io tanàna io no tanàna fahatelo lehibe indrindra amin'ny mponina aorian'i [[Halle (Saale)]] sy [[Magdeburg]]. Ny tanàn-dehibe lehibe kokoa akaiky indrindra dia [[Halle (Saale)]], 40 km atsimoandrefana, [[Leipzig]], 52 km atsimoatsinanana, ary [[Magdeburg]], 53 km avaratrandrefana. ==Jereo Koa== *[[Lisitra ny tanàna ny Alemaina]] [[de:Dessau-Roßlau]] [[Sokajy:Tanàna ao Alemaina]] [[Sokajy:Tanàna ao Sachsen-Anhalt]] a3ma9yifl6ozissyjqpi5z932385s2d Dessau-Roßlau 0 294377 1111171 2025-06-28T23:27:47Z 41.213.235.225 Pejy fihodinana mankany [[Dessau-Rosslau]] 1111171 wikitext text/x-wiki #REDIRECT [[Dessau-Rosslau]] cyycxzrpk3rykz10f4lenwqu0a8uf7j Frankfurt (Main) 0 294378 1111175 2025-06-28T23:35:15Z 41.213.235.225 Pejy fihodinana mankany [[Franckfort/Main]] 1111175 wikitext text/x-wiki #REDIRECT [[Franckfort/Main]] k08diii5q3nj6clt57b8rka40bbexq6 Rahalahy Grimm 0 294379 1111180 2025-06-29T00:18:16Z 41.213.235.225 Pejy noforonina tamin'ny « {{infobox olona |sary= Grimm.jpg |anarana=Rahalahy Grimm |teraka= |maty= |firenena= [[Alemaina]] |mpiaraka= |asa= |taona niasàna= }} '''Rahalahy Grimm''' (''[[Fiteny frantsay|frantsay]] ''Frères Grimm'') Ireo mpahay fiteny sy folklorista [[Jacob Grimm]] (1785–1863) sy [[Wilhelm Grimm]] (1786–1859) dia niantso ny tenany hoe ''Brothers Grimm'' tao amin'ny bokiny niarahany, toy ny Tantaran'ny Ankizy sy Tokantrano malaza eran-tany ary ny Diksionera Alemana... » 1111180 wikitext text/x-wiki {{infobox olona |sary= Grimm.jpg |anarana=Rahalahy Grimm |teraka= |maty= |firenena= [[Alemaina]] |mpiaraka= |asa= |taona niasàna= }} '''Rahalahy Grimm''' (''[[Fiteny frantsay|frantsay]] ''Frères Grimm'') Ireo mpahay fiteny sy folklorista [[Jacob Grimm]] (1785–1863) sy [[Wilhelm Grimm]] (1786–1859) dia niantso ny tenany hoe ''Brothers Grimm'' tao amin'ny bokiny niarahany, toy ny Tantaran'ny Ankizy sy Tokantrano malaza eran-tany ary ny Diksionera Alemana natombony. Ny fampitana angano isan-karazany amin'izy ireo, toy ny [[File:Little Red Riding Hood - J. W. Smith.jpg|thumb|left|Le Petit Chaperon rouge]] * Cendrilion * Le Petit Chaperon rouge * [[Blanche-Neige]] == Jereo koa == ===Rohy ivelany=== [[sokajy:Biôgrafia]] {{vangovango}} [[Sokajy:Mpanoratra alemà]] [[Sokajy:Angano]] 5ogwryf4tskmgjxdfrlzmy921358orj 1111186 1111180 2025-06-29T00:41:28Z 41.213.235.225 1111186 wikitext text/x-wiki {{infobox olona |sary= Grimm.jpg |anarana=Rahalahy Grimm |teraka= |maty= |firenena= [[Alemaina]] |mpiaraka= |asa= |taona niasàna= }} '''Rahalahy Grimm''' (''[[Fiteny frantsay|frantsay]] ''Frères Grimm'') Ireo mpahay fiteny sy folklorista [[Jacob Grimm]] (1785–1863) sy [[Wilhelm Grimm]] (1786–1859) dia niantso ny tenany hoe ''Brothers Grimm'' tao amin'ny bokiny niarahany, toy ny Tantaran'ny Ankizy sy Tokantrano malaza eran-tany ary ny Diksionera Alemana natombony. Ny fampitana angano isan-karazany amin'izy ireo, toy ny [[File:Little Red Riding Hood - J. W. Smith.jpg|thumb|left|Le Petit Chaperon rouge]] * Cendrilion * Le Petit Chaperon rouge * [[Blanche-Neige]] == Jereo koa == ===Rohy ivelany=== [[sokajy:Biôgrafia]] {{vangovango}} [[de:Brüder Grimm]] [[Sokajy:Mpanoratra alemà]] [[Sokajy:Angano]] ivfy3dhxw4rb2ebe8hzm68qh5gyk7ee 1111187 1111186 2025-06-29T00:42:08Z 41.213.235.225 1111187 wikitext text/x-wiki {{infobox olona |sary= Grimm.jpg |anarana=Rahalahy Grimm |teraka= |maty= |firenena= [[Alemaina]] |mpiaraka= |asa= |taona niasàna= }} '''Rahalahy Grimm''' ([[Fiteny frantsay|frantsay]] ''Frères Grimm'') Ireo mpahay fiteny sy folklorista [[Jacob Grimm]] (1785–1863) sy [[Wilhelm Grimm]] (1786–1859) dia niantso ny tenany hoe ''Brothers Grimm'' tao amin'ny bokiny niarahany, toy ny Tantaran'ny Ankizy sy Tokantrano malaza eran-tany ary ny Diksionera Alemana natombony. Ny fampitana angano isan-karazany amin'izy ireo, toy ny [[File:Little Red Riding Hood - J. W. Smith.jpg|thumb|left|Le Petit Chaperon rouge]] * Cendrilion * Le Petit Chaperon rouge * [[Blanche-Neige]] == Jereo koa == ===Rohy ivelany=== [[sokajy:Biôgrafia]] {{vangovango}} [[de:Brüder Grimm]] [[Sokajy:Mpanoratra alemà]] [[Sokajy:Angano]] 2wl2uz0mvlag4qly6g8zj8q2xzqw4ry 1111189 1111187 2025-06-29T00:44:20Z 41.213.235.225 1111189 wikitext text/x-wiki {{infobox olona |sary= Grimm.jpg |anarana=Rahalahy Grimm |teraka= |maty= |toerana=[[Hanau]] |firenena= [[Alemaina]] |mpiaraka= |asa= |taona niasàna= }} '''Rahalahy Grimm''' ([[Fiteny frantsay|frantsay]] ''Frères Grimm'') Ireo mpahay fiteny sy folklorista [[Jacob Grimm]] (1785–1863) sy [[Wilhelm Grimm]] (1786–1859) dia niantso ny tenany hoe ''Brothers Grimm'' tao amin'ny bokiny niarahany, toy ny Tantaran'ny Ankizy sy Tokantrano malaza eran-tany ary ny Diksionera Alemana natombony. Ny fampitana angano isan-karazany amin'izy ireo, toy ny [[File:Little Red Riding Hood - J. W. Smith.jpg|thumb|left|Le Petit Chaperon rouge]] * Cendrilion * Le Petit Chaperon rouge * [[Blanche-Neige]] == Jereo koa == ===Rohy ivelany=== [[sokajy:Biôgrafia]] {{vangovango}} [[de:Brüder Grimm]] [[Sokajy:Mpanoratra alemà]] [[Sokajy:Angano]] jzudzcc7rhndj2v21yhqqb4q79q7o6t Hanau 0 294380 1111190 2025-06-29T00:48:19Z 41.213.235.225 Pejy noforonina tamin'ny « {{coord|50|08|N|08|55|E}} {{infobox tanàna |tanàna=Hanau |firenena={{Alemaina}} |isam-ponina=97.956 |velarantany= 67.47 |fanjakana =[[Hessen]] |ben'ny tanàna= |sary=Deutsches-Goldschmiedehaus Hanau.JPG }} [[Sary: Wappen Hanau.svg|thumb|left|Saina Hanau]] I '''Hanau''' dia tanàna any {{Alemaina}}, Ny tanàna no misy ao amin'ny {{Hessen}}. Ny isan' ny mponina ao aminy dia 97.956 araka. ==Ony== *[[Main]] ==Jereo Koa== *[[Lisitra ny tanàna ny Alemaina]]... » 1111190 wikitext text/x-wiki {{coord|50|08|N|08|55|E}} {{infobox tanàna |tanàna=Hanau |firenena={{Alemaina}} |isam-ponina=97.956 |velarantany= 67.47 |fanjakana =[[Hessen]] |ben'ny tanàna= |sary=Deutsches-Goldschmiedehaus Hanau.JPG }} [[Sary: Wappen Hanau.svg|thumb|left|Saina Hanau]] I '''Hanau''' dia tanàna any {{Alemaina}}, Ny tanàna no misy ao amin'ny {{Hessen}}. Ny isan' ny mponina ao aminy dia 97.956 araka. ==Ony== *[[Main]] ==Jereo Koa== *[[Lisitra ny tanàna ny Alemaina]] *[[Rahalahy Grimm]] {{reflist}} {{commonscat}} [[de:Hanau]] [[Sokajy:Tanàna ao Alemaina]] [[Sokajy:Tanàna ao Hessen]] ruwpjv7lwfzpbjizhvzbj68cnw0xtg6 Zo ho salama 0 294381 1111219 2025-06-29T03:05:58Z Tre2233 36099 Namotona ny lahatsoratra mahakasika n'y zo ho salama 1111219 wikitext text/x-wiki Ny '''zo ho salama''' dia zo amin'ny fenitra ara-pahasalamana tokony hositrahan'ny tsirairay.Io zo Io dia manana endriia ekonomika, sosialy ary ara kolontsaina.<ref>https://www.scout.mg/odd/sdg-03/</ref> Tafiditra ao anatin'ny fifanarahana iraisam-pirenena izy io hatramin'ny taona 1940,1990 :[[Fanambaràna Iraisam-Pirenena momba ny Zon' Olombelona]] tamin'ny 10 Desambra, 1948, ny fifanekena iraisam-pirenena milba n'y zo ara-toekarena, sy sosialy ary kolontsaina, n'y fifanarahana mahakasika ny zon'ireo olona manana fahasembanana.<ref>https://www.lexilogos.com/declaration/malgache.htm</ref> Maro ireo firenena manao azy Io ho ambony, anisan'izany i Taiwan, izay nametraka fiantohana ara-pahasalamana hoan'olona rehetra mahenika n'y firenena tamin'ny taonan1995, izay nampitombo n'y fahelana velona tant amin'ny hatramin'ny 81 taona.<ref>https://mg.globalvoices.org/2023/05/25/164293/</ref> jt8u4fw68qt64fd70vj8et037j5iitv 1111222 1111219 2025-06-29T03:08:10Z Tre2233 36099 Famoronana lahatsoratra milba n'y zo ho salama 1111222 wikitext text/x-wiki Ny '''zo ho salama''' dia zo amin'ny fenitra ara-pahasalamana tokony hositrahan'ny tsirairay.Io zo Io dia manana endriia ekonomika, sosialy ary ara kolontsaina.<ref>https://www.scout.mg/odd/sdg-03/</ref> Tafiditra ao anatin'ny fifanarahana iraisam-pirenena izy io hatramin'ny taona 1940,1990 :[[Fanambaràna Iraisam-Pirenena momba ny Zon' Olombelona]] tamin'ny 10 Desambra, 1948, ny fifanekena iraisam-pirenena milba n'y zo ara-toekarena, sy sosialy ary kolontsaina, n'y fifanarahana mahakasika ny zon'ireo olona manana fahasembanana.<ref>https://www.lexilogos.com/declaration/malgache.htm</ref> Maro ireo firenena manao azy Io ho ambony, anisan'izany i Taiwan, izay nametraka fiantohana ara-pahasalamana hoan'olona rehetra mahenika n'y firenena tamin'ny taonan1995, izay nampitombo n'y fahelana velona tant amin'ny hatramin'ny 81 taona. == Loharano == 5pffcu5keux0ybsiukjd04iznjfpu6y 1111225 1111222 2025-06-29T03:10:54Z Tre2233 36099 1111225 wikitext text/x-wiki Ny '''zo ho salama''' dia zo amin'ny fenitra ara-pahasalamana tokony hositrahan'ny tsirairay.Io zo Io dia manana endriia ekonomika, sosialy ary ara kolontsaina.<ref>https://www.scout.mg/odd/sdg-03/</ref> Tafiditra ao anatin'ny fifanarahana iraisam-pirenena izy io hatramin'ny taona 1940,1990 :[[Fanambaràna Iraisam-Pirenena momba ny Zon' Olombelona]] tamin'ny 10 Desambra, 1948, ny fifanekena iraisam-pirenena milba n'y zo ara-toekarena, sy sosialy ary kolontsaina, n'y fifanarahana mahakasika ny zon'ireo olona manana fahasembanana.<ref>https://www.lexilogos.com/declaration/malgache.htm</ref> Maro ireo firenena manao azy Io ho ambony, anisan'izany i Taiwan, izay nametraka fiantohana ara-pahasalamana hoan'olona rehetra mahenika n'y firenena tamin'ny taonan1995, izay nampitombo n'y fahelana velona tant amin'ny hatramin'ny 81 taona.<ref>https://mg.globalvoices.org/2023/05/25/164293/</ref> == Loharano == gx56786nokwc3t5abx2axjlknda7pfw Fulda 0 294382 1111280 2025-06-29T07:19:10Z 41.213.235.225 Pejy noforonina tamin'ny « {{coord|50|33|N|09|41|E}} {{infobox tanàna |tanàna=Fulda |firenena={{Alemaina}} |isam-ponina=65.434 |velarantany= 104.05 |fanjakana =[[Hessen]] |ben'ny tanàna= |sary=Altes Rathaus Fulda 2.jpg }} [[Sary: Wappen Fulda.svg|thumb|left|Saina Fulda]] I '''Fulda''' dia tanàna any {{Alemaina}}, Ny tanàna no misy ao amin'ny {{Hessen}}. Ny isan' ny mponina ao aminy dia 65.434 araka. ==Jereo Koa== *[[Lisitra ny tanàna ny Alemaina]] {{reflist}} {{commonscat}}... » 1111280 wikitext text/x-wiki {{coord|50|33|N|09|41|E}} {{infobox tanàna |tanàna=Fulda |firenena={{Alemaina}} |isam-ponina=65.434 |velarantany= 104.05 |fanjakana =[[Hessen]] |ben'ny tanàna= |sary=Altes Rathaus Fulda 2.jpg }} [[Sary: Wappen Fulda.svg|thumb|left|Saina Fulda]] I '''Fulda''' dia tanàna any {{Alemaina}}, Ny tanàna no misy ao amin'ny {{Hessen}}. Ny isan' ny mponina ao aminy dia 65.434 araka. ==Jereo Koa== *[[Lisitra ny tanàna ny Alemaina]] {{reflist}} {{commonscat}} [[de:Fulda]] [[Sokajy:Tanàna ao Alemaina]] [[Sokajy:Tanàna ao Hessen]] cvp9bwucy8ml4mcraklnr8v18i5zss3 Zon'olombelona eto Madagasikara 0 294383 1111282 2025-06-29T07:47:12Z Ambalavola 36085 Ny zon'ny olombelona eto Madagasikara 1111282 wikitext text/x-wiki == Lalàm-panorenana sy valiny araka ny lalàna == == Fifanarahana iraisam-pirenena == == Sivana == == Fitoviana == == Rafitra ara-dalàna == == FAHANTRANA == == Jereo koa == == References == 95bq7saaekh0m989pnj5fz586u8f577 1111283 1111282 2025-06-29T07:56:12Z Ambalavola 36085 Ny famaritana ny zon'olombelona 1111283 wikitext text/x-wiki Ny '''zon’olombelona eto Madagasikara''' dia arovan’ny lalàm-panorenana. Na izany aza, ny halehiben'ny fanehoana ireo zo ireo amin'ny fampiharana dia resaka adihevitra ihany. Ny Tatitry ny Zon'Olombelona tamin'ny 2009 an'ny Departemantam-panjakana Amerikana dia nanamarika ny ahiahy momba ny fampiatoana ny fizotran'ny fifidianana demokratika taorian'ny korontana ara-politika vao haingana. Fanampin'izany, ny tatitra momba ny kolikoly, ny fisamborana tsy ara-dalàna ary ny fampiasana zaza tsy ampy taona dia manasongadina ny fihanaky ny olan'ny zon'olombelona ao amin'ny firenena. == Fifanarahana iraisam-pirenena == == Sivana == == Fitoviana == == Rafitra ara-dalàna == == FAHANTRANA == == Jereo koa == == References == 38iorfa4sonc3xyojclji9kgj7vkum5 1111284 1111283 2025-06-29T08:03:57Z Ambalavola 36085 Fampidirana source 1111284 wikitext text/x-wiki Ny '''zon’olombelona eto Madagasikara''' dia arovan’ny lalàm-panorenana. Na izany aza, ny halehiben'ny fanehoana ireo zo ireo amin'ny fampiharana dia resaka adihevitra ihany. Ny Tatitry ny Zon'Olombelona tamin'ny 2009 an'ny Departemantam-panjakana Amerikana dia nanamarika ny ahiahy momba ny fampiatoana ny fizotran'ny fifidianana demokratika taorian'ny korontana ara-politika vao haingana. Fanampin'izany, ny tatitra momba ny kolikoly, ny fisamborana tsy ara-dalàna ary ny fampiasana zaza tsy ampy taona dia manasongadina ny fihanaky ny olan'ny zon'olombelona ao amin'ny firenena. == Fifanarahana iraisam-pirenena == Lany tamin’ny taona 2010 ny lalàm-panorenan’i Madagasikara. Izy io dia miresaka momba ny fifidianana eran-tany, ny zon'ny tsirairay ary ny fahalalahana maneho hevitra. Lalàna momba ny taona farany ambany indrindra ahafahana miasa sy ny fandrarana ny fampiasana zaza tsy ampy taona .<ref><nowiki>https://mg.globalvoices.org/2024/10/06/169683/</nowiki></ref> == Sivana == == Fitoviana == == Rafitra ara-dalàna == == FAHANTRANA == == Jereo koa == == References == 12biutxdzg4b5lvnv4rt0ts2qoiuh67 1111285 1111284 2025-06-29T08:09:28Z Ambalavola 36085 Fampidirana source 1111285 wikitext text/x-wiki Ny '''zon’olombelona eto Madagasikara''' dia arovan’ny lalàm-panorenana. Na izany aza, ny halehiben'ny fanehoana ireo zo ireo amin'ny fampiharana dia resaka adihevitra ihany. Ny Tatitry ny Zon'Olombelona tamin'ny 2009 an'ny Departemantam-panjakana Amerikana dia nanamarika ny ahiahy momba ny fampiatoana ny fizotran'ny fifidianana demokratika taorian'ny korontana ara-politika vao haingana. Fanampin'izany, ny tatitra momba ny kolikoly, ny fisamborana tsy ara-dalàna ary ny fampiasana zaza tsy ampy taona dia manasongadina ny fihanaky ny olan'ny zon'olombelona ao amin'ny firenena. == Fifanarahana iraisam-pirenena == Lany tamin’ny taona 2010 ny lalàm-panorenan’i Madagasikara. Izy io dia miresaka momba ny fifidianana eran-tany, ny zon'ny tsirairay ary ny fahalalahana maneho hevitra. Lalàna momba ny taona farany ambany indrindra ahafahana miasa sy ny fandrarana ny fampiasana zaza tsy ampy taona .<ref><nowiki>https://mg.globalvoices.org/2024/10/06/169683/</nowiki></ref> == Sivana == Nitombo ny fiampangana momba ny sivana amin'ny haino aman-jery noho ny filazana fa fameperana ny fandrakofana ny mpanohitra ny governemanta. Nandritra ny disadisa ara-pitantanana dia nanome baiko ny fanakatonana ny “Viva TV” izay an-dRajoelina mpifanandrina aminy i Ravalomanana.<ref><nowiki>https://mg.globalvoices.org/2011/04/21/16526/</nowiki></ref> == Fitoviana == == Rafitra ara-dalàna == == FAHANTRANA == == Jereo koa == == References == lnupu4l30of18chy14upxnuq37rluiv 1111286 1111285 2025-06-29T08:17:08Z Ambalavola 36085 Fampidirana source 1111286 wikitext text/x-wiki Ny '''zon’olombelona eto Madagasikara''' dia arovan’ny lalàm-panorenana. Na izany aza, ny halehiben'ny fanehoana ireo zo ireo amin'ny fampiharana dia resaka adihevitra ihany. Ny Tatitry ny Zon'Olombelona tamin'ny 2009 an'ny Departemantam-panjakana Amerikana dia nanamarika ny ahiahy momba ny fampiatoana ny fizotran'ny fifidianana demokratika taorian'ny korontana ara-politika vao haingana. Fanampin'izany, ny tatitra momba ny kolikoly, ny fisamborana tsy ara-dalàna ary ny fampiasana zaza tsy ampy taona dia manasongadina ny fihanaky ny olan'ny zon'olombelona ao amin'ny firenena. == Fifanarahana iraisam-pirenena == Lany tamin’ny taona 2010 ny lalàm-panorenan’i Madagasikara. Izy io dia miresaka momba ny fifidianana eran-tany, ny zon'ny tsirairay ary ny fahalalahana maneho hevitra. Lalàna momba ny taona farany ambany indrindra ahafahana miasa sy ny fandrarana ny fampiasana zaza tsy ampy taona .<ref><nowiki>https://mg.globalvoices.org/2024/10/06/169683/</nowiki></ref> == Sivana == Nitombo ny fiampangana momba ny sivana amin'ny haino aman-jery noho ny filazana fa fameperana ny fandrakofana ny mpanohitra ny governemanta. Nandritra ny disadisa ara-pitantanana dia nanome baiko ny fanakatonana ny “Viva TV” izay an-dRajoelina mpifanandrina aminy i Ravalomanana.<ref><nowiki>https://mg.globalvoices.org/2011/04/21/16526/</nowiki></ref> == Fitoviana == Ny zon'ny vehivavy hifidy dia nekena tamin'ny fomba ofisialy tamin'ny 1959. Na izany aza, mbola olana eo amin'ny fiaraha-monina ny herisetra atao amin'ny vehivavy sy ny fanondranana olona an-tsokosoko.<ref><nowiki>https://mg.globalvoices.org/2024/03/03/168619/</nowiki></ref> == Rafitra ara-dalàna == == FAHANTRANA == == Jereo koa == == References == t726kbmg6bgdc4dklzbhpqjfrdh9mek 1111287 1111286 2025-06-29T08:17:42Z Ambalavola 36085 /* FAHANTRANA */ 1111287 wikitext text/x-wiki Ny '''zon’olombelona eto Madagasikara''' dia arovan’ny lalàm-panorenana. Na izany aza, ny halehiben'ny fanehoana ireo zo ireo amin'ny fampiharana dia resaka adihevitra ihany. Ny Tatitry ny Zon'Olombelona tamin'ny 2009 an'ny Departemantam-panjakana Amerikana dia nanamarika ny ahiahy momba ny fampiatoana ny fizotran'ny fifidianana demokratika taorian'ny korontana ara-politika vao haingana. Fanampin'izany, ny tatitra momba ny kolikoly, ny fisamborana tsy ara-dalàna ary ny fampiasana zaza tsy ampy taona dia manasongadina ny fihanaky ny olan'ny zon'olombelona ao amin'ny firenena. == Fifanarahana iraisam-pirenena == Lany tamin’ny taona 2010 ny lalàm-panorenan’i Madagasikara. Izy io dia miresaka momba ny fifidianana eran-tany, ny zon'ny tsirairay ary ny fahalalahana maneho hevitra. Lalàna momba ny taona farany ambany indrindra ahafahana miasa sy ny fandrarana ny fampiasana zaza tsy ampy taona .<ref><nowiki>https://mg.globalvoices.org/2024/10/06/169683/</nowiki></ref> == Sivana == Nitombo ny fiampangana momba ny sivana amin'ny haino aman-jery noho ny filazana fa fameperana ny fandrakofana ny mpanohitra ny governemanta. Nandritra ny disadisa ara-pitantanana dia nanome baiko ny fanakatonana ny “Viva TV” izay an-dRajoelina mpifanandrina aminy i Ravalomanana.<ref><nowiki>https://mg.globalvoices.org/2011/04/21/16526/</nowiki></ref> == Fitoviana == Ny zon'ny vehivavy hifidy dia nekena tamin'ny fomba ofisialy tamin'ny 1959. Na izany aza, mbola olana eo amin'ny fiaraha-monina ny herisetra atao amin'ny vehivavy sy ny fanondranana olona an-tsokosoko.<ref><nowiki>https://mg.globalvoices.org/2024/03/03/168619/</nowiki></ref> == Rafitra ara-dalàna == == Jereo koa == == References == pookb3cbfo1v7laxey7mabkolosy15c 1111289 1111287 2025-06-29T08:20:49Z Ambalavola 36085 Fampidirana source 1111289 wikitext text/x-wiki Ny '''zon’olombelona eto Madagasikara''' dia arovan’ny lalàm-panorenana. Na izany aza, ny halehiben'ny fanehoana ireo zo ireo amin'ny fampiharana dia resaka adihevitra ihany. Ny Tatitry ny Zon'Olombelona tamin'ny 2009 an'ny Departemantam-panjakana Amerikana dia nanamarika ny ahiahy momba ny fampiatoana ny fizotran'ny fifidianana demokratika taorian'ny korontana ara-politika vao haingana. Fanampin'izany, ny tatitra momba ny kolikoly, ny fisamborana tsy ara-dalàna ary ny fampiasana zaza tsy ampy taona dia manasongadina ny fihanaky ny olan'ny zon'olombelona ao amin'ny firenena. == Fifanarahana iraisam-pirenena == Lany tamin’ny taona 2010 ny lalàm-panorenan’i Madagasikara. Izy io dia miresaka momba ny fifidianana eran-tany, ny zon'ny tsirairay ary ny fahalalahana maneho hevitra. Lalàna momba ny taona farany ambany indrindra ahafahana miasa sy ny fandrarana ny fampiasana zaza tsy ampy taona .<ref><nowiki>https://mg.globalvoices.org/2024/10/06/169683/</nowiki></ref> == Sivana == Nitombo ny fiampangana momba ny sivana amin'ny haino aman-jery noho ny filazana fa fameperana ny fandrakofana ny mpanohitra ny governemanta. Nandritra ny disadisa ara-pitantanana dia nanome baiko ny fanakatonana ny “Viva TV” izay an-dRajoelina mpifanandrina aminy i Ravalomanana.<ref><nowiki>https://mg.globalvoices.org/2011/04/21/16526/</nowiki></ref> == Fitoviana == Ny zon'ny vehivavy hifidy dia nekena tamin'ny fomba ofisialy tamin'ny 1959. Na izany aza, mbola olana eo amin'ny fiaraha-monina ny herisetra atao amin'ny vehivavy sy ny fanondranana olona an-tsokosoko.<ref><nowiki>https://mg.globalvoices.org/2024/03/03/168619/</nowiki></ref> == Rafitra ara-dalàna == Mampametra-panontaniana ny fisian’ireo foto-kevitra fototra ara-dalàna toy ny fanjakana tan-dalàna sy ny fizotry ny raharaha ara-dalàna noho ny firongatry ny fisamborana tsy ara-drariny sy ara-politika nandritra ny adilahy mpitarika. Tamin’ny volana desambra 2014, ny lisitr’ireo entana vokarin’ny ankizy na asa an-terivozona dia naneho fa telo ny ankizy eto Madagasikara dia ny famokarana lavanila, ny fitrandrahana vato ary ny fitrandrahana safira.<ref><nowiki>https://mg.globalvoices.org/2017/08/18/105726/</nowiki></ref> == Jereo koa == == References == b627z5s9jmujzwpoocm1mwpiuydwtyq 1111290 1111289 2025-06-29T08:33:56Z Ambalavola 36085 1111290 wikitext text/x-wiki Ny '''zon’olombelona eto Madagasikara''' dia arovan’ny [[Lalàmpanorenan' i Madagasikara|lalàm-panorenana]]. Na izany aza, ny halehiben'ny fanehoana ireo [[Zon' olombelona|zo]] ireo amin'ny fampiharana dia resaka adihevitra ihany. Ny tatitry ny Zon'Olombelona tamin'ny 2009 an'ny Departemantam-panjakana Amerikana dia nanamarika ny ahiahy momba ny fampiatoana ny fizotran'ny [[fifidianana]] [[Demôkrasia|demokratika]] taorian'ny korontana ara-politika vao haingana. Fanampin'izany, ny tatitra momba ny kolikoly, ny fisamborana tsy ara-dalàna ary ny fampiasana zaza tsy ampy taona dia manasongadina ny fihanaky ny olan'ny zon'olombelona ao amin'ny [[firenena]]. == Fifanarahana iraisam-pirenena == Lany tamin’ny taona 2010 ny lalàm-panorenan’i Madagasikara. Izy io dia miresaka momba ny fifidianana eran-tany, ny zon'ny tsirairay ary ny fahalalahana maneho hevitra. Lalàna momba ny taona farany ambany indrindra ahafahana miasa sy ny fandrarana ny fampiasana [[Zaza (vahoaka)|zaza]] tsy ampy taona .<ref><nowiki>https://mg.globalvoices.org/2024/10/06/169683/</nowiki></ref> == Sivana == Nitombo ny fiampangana momba ny sivana amin'ny haino aman-jery noho ny filazana fa fameperana ny fandrakofana ny mpanohitra ny [[governemanta]]. Nandritra ny disadisa ara-pitantanana dia nanome baiko ny fanakatonana ny “Viva TV” izay an-d[[Rajoelina Andry|Rajoelina]] mpifanandrina aminy i [[Ravalomanana Marc|Ravalomanana]].<ref><nowiki>https://mg.globalvoices.org/2011/04/21/16526/</nowiki></ref> == Fitoviana == Ny zon'ny [[vehivavy]] hifidy dia nekena tamin'ny fomba ofisialy tamin'ny 1959. Na izany aza, mbola olana eo amin'ny fiaraha-monina ny herisetra atao amin'ny vehivavy sy ny fanondranana [[Olombelona|olona]] an-tsokosoko.<ref><nowiki>https://mg.globalvoices.org/2024/03/03/168619/</nowiki></ref> == Rafitra ara-dalàna == Mampametra-panontaniana ny fisian’ireo foto-kevitra fototra ara-dalàna toy ny [[fanjakana]] tan-dalàna sy ny fizotry ny raharaha ara-dalàna noho ny firongatry ny fisamborana tsy ara-drariny sy ara-politika nandritra ny adilahy mpitarika. Tamin’ny volana desambra 2014, ny lisitr’ireo entana vokarin’ny ankizy na [[asa]] an-terivozona dia naneho fa telo ny [[ankizy]] eto [[Madagasikara]] dia ny famokarana [[Lavanila (maniry)|lavanila]], ny fitrandrahana vato ary ny fitrandrahana safira.<ref><nowiki>https://mg.globalvoices.org/2017/08/18/105726/</nowiki></ref> == Jereo koa == == References == 1jyc5zf9bph1l2z0e65b9z901qmh33n Fahaleovantena Malagasy 0 294384 1111310 2025-06-29T09:13:26Z RAKOTONIRINA Fanirilalaina Christien 35841 Namorona lahatsoratra 1111310 wikitext text/x-wiki Rehefa vaoajana i Firantsay i Madagasikara ny taona 1896 dia lasa Firantsay no nitondra an'i Madagasikara, Maro anefa ireo malagasy tia Tanidrazana ka nanagana antoko mba hitaky ny fahaleovantena. kjubsc6lkr9394x0vnkp554heutacmk 1111311 1111310 2025-06-29T09:21:08Z RAKOTONIRINA Fanirilalaina Christien 35841 Nanampy hevitra 1111311 wikitext text/x-wiki Rehefa vaoajana i Firantsay i Madagasikara ny taona 1896 dia lasa Firantsay no nitondra an'i Madagasikara, Maro anefa ireo malagasy tia Tanidrazana ka nanagana antoko mba hitaky ny fahaleovantena. Ny taona 1913 moa no efa niforina ny VVS (Vy Vato Sakelika) izay notarin'i Jean Ralaimongo sy ny manampahaizana ka ah ireo mpikamba dia saika mpianatra sy manampahaizana avokoa. sd8x7jbdsl0j0aqlwuii74avolcco8f