Wikipedia
minwiki
https://min.wikipedia.org/wiki/Laman_Utamo
MediaWiki 1.45.0-wmf.4
first-letter
Media
Istimewa
Rundiang
Pangguno
Rundiang Pangguno
Wikipedia
Rundiang Wikipedia
Berkas
Rundiang Berkas
MediaWiki
Rundiang MediaWiki
Templat
Rundiang Templat
Bantuan
Rundiang Bantuan
Kategori
Rundiang Kategori
Portal
Diskusi Portal
TimedText
TimedText talk
Modul
Rundiang Modul
Acara
Event talk
Ruang dimensi tigo
0
474514
3170262
3155649
2025-06-12T22:12:32Z
انا خرج
21320
Mamparelok tato bahaso (ndandani paramasastra)
3170262
wikitext
text/x-wiki
{{For|Untuak pambahasan nan labiah lowe dan kurang matematis takaik topik iko|Lua angkaso}} [[Berkas:Coord planes color.svg|jmpl|200x200px|Representasi ''Sistem koordinat Cartesius'' tigo dimensi jo sumbu '''x''' manunjuak ka arah nan mancaliaknyo. ]]
'''Ruang dimensi tigo''' atau '''trimatra''' ({{lang-en|three-dimensional space}}, '''3D''') adolah bantuak dari bando nan punyo [[panjang]], [[leba]], jo [[tinggi]]. Ruang iko disabuik jo '''ruang Euklides dimensi tigo''', nan balambangkan sabagai <math>\R^3</math>. Istilah iko dapek juo marujuak sacaro sahari-hari ka subset ruang, wilayah tigo dimensi (atau domain 3D),<ref>{{Cite web|title=Euclidean space - Encyclopedia of Mathematics|url=https://encyclopediaofmath.org/wiki/Euclidean_space|access-date=2020-08-12|website=encyclopediaofmath.org|language=en}}</ref> [[Geometri padat|bangun ruang]].{{colend}}<nowiki/>
{{TOC}}
{{Commons+cat|Three-dimensional coordinates|3D}}
{{Commons category-inline|3D|{{PAGENAME}}}}
{{Authority control}}
{{Matematika-stub}}
[[Kategori:3 dimensi| ]]
[[Kategori:Geometri]]
hj5yuuyby32jbu1ugjmm064ll225s5u
Lubang Caciang
0
476232
3170258
3170257
2025-06-12T15:05:07Z
انا خرج
21320
Menerkeun gambar anu leungit
3170258
wikitext
text/x-wiki
[[file:FY221c15.png|jmpl|Ilustrasi lubang caciang]]
Lubang caciang ([[bahaso Inggirih]]: ''wormhole'') pado dasarnyo adolah sabuah lorong nan didugo ado di dalam [[lubang itam]], nan sampai kini masih tingga teori [[matematika]] jo alun parnah tadapek amati karano suliknyo manaliti isi lubang tasabuik. Sarupo dijelaskan pado sabuah teori nan manyatokannyo, lubang caciang mungkin mambuek urang nan malaluinyo dapek malinteh ka [[Alam samasta|alam semesta]] atau wakatu nan babedo basamo [[lubang putiah]] sabagai jalan kaluanyo.
Lubang caciang tasabuik dikenal juo jo '''jambatan Einstein-Rosen''', nan marupokan jalan pintas di alam semesta, di mano duo tampek nan jauah dapek [[Transportasi|ditransportasi]] sacaro langsuang malalui semacam terowongan nan [[Fiksi|khayali]].
03zs0wu7lgabsk7ma5d17xlzyfjbo0o
3170259
3170258
2025-06-12T15:26:04Z
انا خرج
21320
Mamparelok tato bahaso
3170259
wikitext
text/x-wiki
[[file:FY221c15.png|jmpl|Ilustrasi lubang caciang]]
Lubang caciang ([[bahaso Inggirih]]: ''wormhole'') pado dasarnyo adolah sabuah lorong nan didugo ado di dalam [[lubang itam]], nan sampai kini masih tingga teori [[matematika]] jo alun parnah tadapek amati karano suliknyo manaliti isi lubang tasabuik. Sarupo dijelaskan pado sabuah teori nan manyatokannyo, lubang caciang mungkin mambuek urang nan malaluinyo dapek malinteh ka [[Alam samasta|alam semesta]] atau wakatu nan babedo basamo [[lubang putiah]] sabagai jalan kaluanyo.
Lubang caciang tasabuik dikenal juo jo '''jambatan Einstein-Rosen''', nan marupokan jalan pintas di alam semesta, di mano duo tampek nan jauah dapek [[Transportasi|ditransportasi]] sacaro langsuang malalui semacam terowongan nan [[Fiksi|khayali]].
Dafinisi sadarhano dari lubang caciang sabagaimano dapek dibayangan dalam pamukoan ruang duo [[dimansi]] (2D) tu sajadi barikut: dalam kasuih ko, lubang caciang dapek dilukiaskan ka pamukoan 2D sajadi tabuang nan manghubuangan bagian-bagian balainan dari pamukoan tu. Muluik lubang caciang sarupo jo lubang-lubang di ujuang tabung dalam bidang 2D. Kabaradoan lubang caciang nan sabananyo sarupo jo iko, tapi maliputi dimensi spasial nan labiah tinggi, nan dapek diwakili sacaro matematis walaupun sulik untuak dilukiaskan. Sajadi contoh, alih-aliah lubang nan babantuak lingkaran pado bidang 2D, muluik lubang caciang tu sabanarnyo dapek babantuak gulia dalam ruang 3D.
22lpgyw03movydx6ggcuxrvz19ojy7e
3170260
3170259
2025-06-12T15:27:40Z
انا خرج
21320
Mamparelok tato bahaso
3170260
wikitext
text/x-wiki
[[file:FY221c15.png|jmpl|Ilustrasi lubang caciang]]
Lubang caciang ([[bahaso Inggirih]]: ''wormhole'') pado dasarnyo adolah sabuah lorong nan didugo ado di dalam [[lubang itam]], nan sampai kini masih tingga teori [[matematika]] jo alun parnah tadapek amati karano suliknyo manaliti isi lubang tasabuik. Sarupo dijelaskan pado sabuah teori nan manyatokannyo, lubang caciang mungkin mambuek urang nan malaluinyo dapek malinteh ka [[Alam samasta|alam semesta]] atau wakatu nan babedo basamo [[lubang putiah]] sabagai jalan kaluanyo.
Lubang caciang tasabuik dikenal juo jo '''jambatan Einstein-Rosen''', nan marupokan jalan pintas di alam semesta, di mano duo tampek nan jauah dapek [[Transportasi|ditransportasi]] sacaro langsuang malalui semacam terowongan nan [[Fiksi|khayali]].
Dafinisi sadarhano dari lubang caciang sabagaimano dapek dibayangan dalam pamukoan ruang duo [[dimansi]] (2D) tu sajadi barikut: dalam kasuih ko, lubang caciang dapek dilukiaskan ka pamukoan 2D sajadi tabuang nan manghubuangan bagian-bagian balainan dari pamukoan tu. Muluik lubang caciang sarupo jo lubang-lubang di ujuang tabung dalam bidang 2D. Kabaradoan lubang caciang nan sabananyo sarupo jo iko, tapi maliputi dimensi spasial nan labiah tinggi, nan dapek diwakili sacaro matematis walaupun sulik untuak dilukiaskan. Sajadi contoh, alih-aliah lubang nan babantuak lingkaran pado bidang 2D, muluik lubang caciang tu sabanarnyo dapek babantuak gulia dalam ruang 3D.
{{fisika-stub}}
ta5qzsvv738xixhno65fyz0714f52my
3170261
3170260
2025-06-12T22:08:21Z
انا خرج
21320
Manambahan pautan
3170261
wikitext
text/x-wiki
[[file:FY221c15.png|jmpl|Ilustrasi lubang caciang]]
Lubang caciang ([[bahaso Inggirih]]: ''wormhole'') pado dasarnyo adolah sabuah lorong nan didugo ado di dalam [[lubang itam]], nan sampai kini masih tingga teori [[matematika]] jo alun parnah tadapek amati karano suliknyo manaliti isi lubang tasabuik. Sarupo dijelaskan pado sabuah teori nan manyatokannyo, lubang caciang mungkin mambuek urang nan malaluinyo dapek malinteh ka [[Alam samasta|alam semesta]] atau wakatu nan babedo basamo [[lubang putiah]] sabagai jalan kaluanyo.
Lubang caciang tasabuik dikenal juo jo '''jambatan Einstein-Rosen''', nan marupokan jalan pintas di alam semesta, di mano duo tampek nan jauah dapek [[Transportasi|ditransportasi]] sacaro langsuang malalui semacam terowongan nan [[Fiksi|khayali]].
Dafinisi sadarhano dari lubang caciang sabagaimano dapek dibayangan dalam pamukoan ruang duo [[dimensi|dimansi]] (2D) tu sajadi barikut: dalam kasuih ko, lubang caciang dapek dilukiaskan ka pamukoan 2D sajadi tabuang nan manghubuangan bagian-bagian balainan dari pamukoan tu. Muluik lubang caciang sarupo jo lubang-lubang di ujuang tabung dalam bidang 2D. Kabaradoan lubang caciang nan sabananyo sarupo jo iko, tapi maliputi dimensi spasial nan labiah tinggi, nan dapek diwakili sacaro matematis walaupun sulik untuak dilukiaskan. Sajadi contoh, alih-aliah lubang nan babantuak lingkaran pado bidang 2D, muluik lubang caciang tu sabanarnyo dapek babantuak gulia dalam ruang 3D.
{{fisika-stub}}
tkwi6oryfldm7ls5rmmt4u42dflusop
3170263
3170261
2025-06-12T22:13:28Z
انا خرج
21320
Ndandani paramasastra
3170263
wikitext
text/x-wiki
[[file:FY221c15.png|jmpl|Ilustrasi lubang caciang]]
Lubang caciang ([[bahaso Inggirih]]: ''wormhole'') pado dasarnyo adolah sabuah lorong nan didugo ado di dalam [[lubang itam]], nan sampai kini masih tingga teori [[matematika]] jo alun parnah tadapek amati karano suliknyo manaliti isi lubang tasabuik. Sarupo dijelaskan pado sabuah teori nan manyatokannyo, lubang caciang mungkin mambuek urang nan malaluinyo dapek malinteh ka [[Alam samasta|alam semesta]] atau wakatu nan babedo basamo [[lubang putiah]] sabagai jalan kaluanyo.
Lubang caciang tasabuik dikenal juo jo '''jambatan Einstein-Rosen''', nan marupokan jalan pintas di alam semesta, di mano duo tampek nan jauah dapek [[Transportasi|ditransportasi]] sacaro langsuang malalui semacam terowongan nan [[Fiksi|khayali]].
Dafinisi sadarhano dari lubang caciang sabagaimano dapek dibayangan dalam pamukoan ruang duo [[dimensi|dimansi]] (2D) tu sajadi barikut: dalam kasuih ko, lubang caciang dapek dilukiaskan ka pamukoan 2D sajadi tabuang nan manghubuangan bagian-bagian balainan dari pamukoan tu. Muluik lubang caciang sarupo jo lubang-lubang di ujuang tabung dalam bidang 2D. Kabaradoan lubang caciang nan sabananyo sarupo jo iko, tapi maliputi dimensi spasial nan labiah tinggi, nan dapek diwakili sacaro matematis walaupun sulik untuak dilukiaskan. Sajadi contoh, alih-aliah lubang nan babantuak lingkaran pado bidang 2D, muluik lubang caciang tu sabanarnyo dapek babantuak gulia dalam [[Ruang dimensi tigo|ruang 3D]].
{{fisika-stub}}
9275ylia4a10b6v9dexrhbtqrdgeo2q
3170264
3170263
2025-06-12T22:15:05Z
انا خرج
21320
Ndandani pranala
3170264
wikitext
text/x-wiki
[[file:FY221c15.png|jmpl|Ilustrasi lubang caciang]]
Lubang caciang ([[bahaso Inggirih]]: ''wormhole'') pado dasarnyo adolah sabuah lorong nan didugo ado di dalam [[lubang itam]], nan sampai kini masih tingga teori [[matematika]] jo alun parnah tadapek amati karano suliknyo manaliti isi lubang tasabuik. Sarupo dijelaskan pado sabuah teori nan manyatokannyo, lubang caciang mungkin mambuek urang nan malaluinyo dapek malinteh ka [[Alam samasta|alam semesta]] atau wakatu nan babedo basamo [[:id:lubang putih|lubang putiah]] sabagai jalan kaluanyo.
Lubang caciang tasabuik dikenal juo jo '''jambatan Einstein-Rosen''', nan marupokan jalan pintas di alam semesta, di mano duo tampek nan jauah dapek [[Transportasi|ditransportasi]] sacaro langsuang malalui semacam terowongan nan [[Fiksi|khayali]].
Dafinisi sadarhano dari lubang caciang sabagaimano dapek dibayangan dalam pamukoan ruang duo [[dimensi|dimansi]] (2D) tu sajadi barikut: dalam kasuih ko, lubang caciang dapek dilukiaskan ka pamukoan 2D sajadi tabuang nan manghubuangan bagian-bagian balainan dari pamukoan tu. Muluik lubang caciang sarupo jo lubang-lubang di ujuang tabung dalam bidang 2D. Kabaradoan lubang caciang nan sabananyo sarupo jo iko, tapi maliputi dimensi spasial nan labiah tinggi, nan dapek diwakili sacaro matematis walaupun sulik untuak dilukiaskan. Sajadi contoh, alih-aliah lubang nan babantuak lingkaran pado bidang 2D, muluik lubang caciang tu sabanarnyo dapek babantuak gulia dalam [[Ruang dimensi tigo|ruang 3D]].
{{fisika-stub}}
9kdtjnj28ms5brhtv0i8en49vak25up
3170265
3170264
2025-06-12T22:21:56Z
انا خرج
21320
Menerkeun tata basa
3170265
wikitext
text/x-wiki
[[file:FY221c15.png|jmpl|Ilustrasi lubang caciang]]
'''Lubang caciang''' ([[bahaso Inggirih]]: ''wormhole'') pado dasarnyo adolah sabuah lorong nan didugo ado di dalam [[lubang itam]], nan sampai kini masih tingga teori [[matematika]] jo alun parnah tadapek amati karano suliknyo manaliti isi lubang tasabuik. Sarupo dijelaskan pado sabuah teori nan manyatokannyo, lubang caciang mungkin mambuek urang nan malaluinyo dapek malinteh ka [[Alam samasta|alam samasta]] atau [[wakatu]] nan babedo jo [[:id:lubang putih|lubang putiah]] sabagai jalan kaluanyo.
Lubang caciang tasabuik dikenal juo jo '''jambatan Einstein-Rosen''', nan marupokan jalan pintas di alam samasta, di mano duo tampek nan jauah dapek [[Transportasi|ditransportasi]] sacaro langsuang malalui samacam [[tarowongan]] nan [[:id:Imajinasi|khayali]].
Dafinisi sadarhano dari lubang caciang sabagaimano dapek dibayangan dalam pamukoan ruang duo [[dimensi|dimansi]] (2D) tu sajadi barikut: dalam kasuih ko, lubang caciang dapek dilukiaskan ka pamukoan 2D sajadi [[tabuang]] nan manghubuangan bagian-bagian balainan dari pamukoan tu. Muluik lubang caciang sarupo jo lubang-lubang di ujuang tabuang dalam bidang 2D. Kabaradoan lubang caciang nan sabananyo sarupo jo iko, tapi maliputi dimansi spasial nan labiah tinggi, nan dapek diwakili sacaro matematis walaupun sulik untuak dilukiaskan. Sajadi contoh, aliah-aliah lubang nan babantuak lingkaran pado bidang 2D, muluik lubang caciang tu sabanarnyo dapek babantuak gulia dalam [[Ruang dimensi tigo|ruang 3D]].
{{fisika-stub}}
jf9y7frdukv2u1ztyp21qrajcdksa34
Medang
0
476233
3170266
2025-06-13T02:31:11Z
Janniba Arifah
16287
←Mambuek laman baisi "'''Karajaan Medang Kamulan''' atau '''Karajaan Medang''' adolah (Jawa kuno: ''kaḍatwan mḍaŋ)'' atau acok disabuik Medang Kuno adolah karajaan agraris sakaligus talasokrasi nan tagak di Jawa Tengah pado abad 3 hinggo ke-8 Masehi."
3170266
wikitext
text/x-wiki
'''Karajaan Medang Kamulan''' atau '''Karajaan Medang''' adolah (Jawa kuno: ''kaḍatwan mḍaŋ)'' atau acok disabuik Medang Kuno adolah karajaan agraris sakaligus talasokrasi nan tagak di Jawa Tengah pado abad 3 hinggo ke-8 Masehi.
olnecn6kwclg0pvrfchipvxbveja06x
3170267
3170266
2025-06-13T02:36:09Z
Janniba Arifah
16287
3170267
wikitext
text/x-wiki
'''Karajaan Medang Kamulan''' atau '''Karajaan Medang''' adolah (Jawa kuno: ''kaḍatwan mḍaŋ)'' atau acok disabuik Medang Kuno adolah karajaan agraris sakaligus talasokrasi nan tagak di Jawa Tengah pado abad 3 hinggo ke-8 Masehi. Karajaan iko didirikan pado maso Dewatacengkar sampai jaman dipimpin dek Sanjaya. Kamudian bapindah ka Jawa Timur pado abad ka-10 Masehi, pado maso Dyah Balitung jo Dyah Pu Sindok. Karajaan Medang ko taramaik gadang pado maso kapamimpinan Wangsa Syalendra hinggo Wangsa Isyana.
ae5xiywqstw5tb2smvgy8pc3c4l1zhu
3170268
3170267
2025-06-13T02:38:18Z
Janniba Arifah
16287
3170268
wikitext
text/x-wiki
'''Karajaan Medang Kamulan''' atau '''Karajaan Medang''' adolah (Jawa kuno: ''kaḍatwan mḍaŋ)'' atau acok disabuik Medang Kuno adolah karajaan agraris sakaligus talasokrasi nan tagak di Jawa Tengah pado abad 3 hinggo ke-8 Masehi. Karajaan iko didirikan pado maso Dewatacengkar sampai jaman dipimpin dek Sanjaya. Kamudian bapindah ka Jawa Timur pado abad ka-10 Masehi, pado maso Dyah Balitung jo Dyah Pu Sindok. Karajaan Medang ko taramaik gadang pado maso kapamimpinan Wangsa Syalendra hinggo Wangsa Isyana.
Sapanjang sijarahnyo, masyarakaik karajaan ko sangaik mangandalkan sektor pertanian, tarutamo budidaya padi tanah basah (sawah). Namun, kudian karajaan ko juo mangambangkan sektor padagangan maritim. Apolai Sungai Bengawan nan maritim. Manuruik sumber-sumber asiang jo panamuan arkeologi, karajaan ko tampaknyo punyo panduduak nan cukuik gadang jo ekonomi nan makmur. Karajaan iko mangambangkan struktur sosial nan rumik, mampunyoi budayo nan bakambang baiak, jo mancapai kamajuan teknologi jo tingkek paradaban nan tinggi jo haluih.<ref name="Peradaban35">{{Cite book|last=Rahardjo, Supratikno|title=Peradaban Jawa, Dinamika Pranata Politik, Agama, dan Ekonomi Jawa Kuno|date=2002|publisher=Komuntas Bambu, Jakarta|language=Indonesia|page=35|isbn=979-96201-1-2}}</ref>
Pado periode antaro akhia abaik ka-8 jo patangahan abaik ka-9, karajaan ko mangalami maso kamuliaan nan ditandoi jo kambangnyo seni jo arsitektur klasik Jawa. Hal iko tacamin pado patumbuahan budayo nan capek jo pambangunan babagai candi nan laweh, nan mahiasi hamparan karajaan di tanah Mataram. Kuil-kuil nan tanamo nan dibangun pado maso karajaan Medang adolah Kalasan, Sewu, Borobudur jo Prambanan . Karajaan Mataram dikenal sabagai tanah pambangun candi.<ref>{{Cite news|title=Kisah Mataram di Poros Kedu-Prambanan|url=https://nasional.kompas.com/read/2012/02/18/04155621/Kisah.Mataram.di.Poros.Kedu-Prambanan|newspaper=KOMPAS.com|date=2012-02-17|access-date=2025-06-13|language=id|first=Kompas Cyber|last=Media}}</ref>
kqk3pwhuf1ac6tml0tgd3bs538hy6tb
3170269
3170268
2025-06-13T02:41:45Z
Janniba Arifah
16287
3170269
wikitext
text/x-wiki
'''Karajaan Medang Kamulan''' atau '''Karajaan Medang''' adolah (Jawa kuno: ''kaḍatwan mḍaŋ)'' atau acok disabuik Medang Kuno adolah karajaan agraris sakaligus talasokrasi nan tagak di Jawa Tengah pado abad 3 hinggo ke-8 Masehi. Karajaan iko didirikan pado maso Dewatacengkar sampai jaman dipimpin dek Sanjaya. Kamudian bapindah ka Jawa Timur pado abad ka-10 Masehi, pado maso Dyah Balitung jo Dyah Pu Sindok. Karajaan Medang ko taramaik gadang pado maso kapamimpinan Wangsa Syalendra hinggo Wangsa Isyana.
Sapanjang sijarahnyo, masyarakaik karajaan ko sangaik mangandalkan sektor pertanian, tarutamo budidaya padi tanah basah (sawah). Namun, kudian karajaan ko juo mangambangkan sektor padagangan maritim. Apolai Sungai Bengawan nan maritim. Manuruik sumber-sumber asiang jo panamuan arkeologi, karajaan ko tampaknyo punyo panduduak nan cukuik gadang jo ekonomi nan makmur. Karajaan iko mangambangkan struktur sosial nan rumik, mampunyoi budayo nan bakambang baiak, jo mancapai kamajuan teknologi jo tingkek paradaban nan tinggi jo haluih.<ref name="Peradaban35">{{Cite book|last=Rahardjo, Supratikno|title=Peradaban Jawa, Dinamika Pranata Politik, Agama, dan Ekonomi Jawa Kuno|date=2002|publisher=Komuntas Bambu, Jakarta|language=Indonesia|page=35|isbn=979-96201-1-2}}</ref>
Pado periode antaro akhia abaik ka-8 jo patangahan abaik ka-9, karajaan ko mangalami maso kamuliaan nan ditandoi jo kambangnyo seni jo arsitektur klasik Jawa. Hal iko tacamin pado patumbuahan budayo nan capek jo pambangunan babagai candi nan laweh, nan mahiasi hamparan karajaan di tanah Mataram. Kuil-kuil nan tanamo nan dibangun pado maso karajaan Medang adolah Kalasan, Sewu, Borobudur jo Prambanan. Karajaan Mataram dikenal sabagai tanah pambangun candi.<ref>{{Cite news|title=Kisah Mataram di Poros Kedu-Prambanan|url=https://nasional.kompas.com/read/2012/02/18/04155621/Kisah.Mataram.di.Poros.Kedu-Prambanan|newspaper=KOMPAS.com|date=2012-02-17|access-date=2025-06-13|language=id|first=Kompas Cyber|last=Media}}</ref>
Kudian dinasti nan mamarintah karajaan Medang tabagi manjadi duo kubu nan diidentifikasi sabagai Syailendra, nan manyambah Siwa jo Syailendra, nan mangikuti agamo Buddha Mahayana. Indikasi parang sudaro tajadi, akibaiknyo dinasti Syailendra tabagi manjadi duo karajaan nan kuek, dinasti Syailendra (penyembah Siwa) nan bakuaso di Jawa nan dipimpin dek Rakai Pikatan jo dinasti Syailendra (urang Buddha) nan bakuaso di Sumatera nan dipimpin dek Balaputrade. Sangketo antaro kaduonyo barakhia pado taun 938 Saka, atau sakitar taun 1016 Masehi, katiko rajo dinasti Syailendra nan bapusek di Sumatera manghasut Haji Wurawari, saurang rajo vassal, untuak mambarontak taradok kakuasoan Dharmawangsa Teguh. Jo dukuangan Sriwijaya, Rajo Wurawari dari arah Lwaram manyarang ibu kota Wwatan di Jawa Timur. Serangan tu dilakukan sacaro tibo-tibo dan indak disangko-sangko. Akibaiknyo, karajaan tu runtuah, hancua, indak ado nan tatingga, kacuali babarapo urang nan salamat nan bahasil manyalamaikan dirinyo.
Saurang urang nan salamat, saurang bangsawan Jawa-Bali dari dinasti Isyana, tingga, dan akhianyo bahasil marabuik baliak kakuasoan di Jawa Timur. Salanjuiknyo, pado taun 1019 inyo mandirian Karajaan Kahuripan, sabagai panyambuangan dari karajaan Medang Mataram. Tokoh iko adolah Airlangga, anak dari Udayana, rajo kalapan dari karajaan Bedahulu di Bali. Ibunyo banamo Mahendradatta, putri dari rajo Medang Makutawangsawardhana. Kajadian tasabuik disabuik dalam prasasti Pucangan nan dikaluakan dek Airlangga pado taun 1041. Salanjuiknyo, karajaan Airlangga tabagi manjadi duo, yaitu karajaan Panjalu jo karajaan Janggala.
== Rujuakan ==
dt7gaqc4oymajaunkulrgoil5l0gu6a
3170270
3170269
2025-06-13T02:47:51Z
Janniba Arifah
16287
3170270
wikitext
text/x-wiki
'''Karajaan Medang Kamulan''' atau '''Karajaan Medang''' adolah (Jawa kuno: ''kaḍatwan mḍaŋ)'' atau acok disabuik Medang Kuno adolah karajaan agraris sakaligus talasokrasi nan tagak di Jawa Tengah pado abad 3 hinggo ke-8 Masehi. Karajaan iko didirikan pado maso Dewatacengkar sampai jaman dipimpin dek Sanjaya. Kamudian bapindah ka Jawa Timur pado abad ka-10 Masehi, pado maso Dyah Balitung jo Dyah Pu Sindok. Karajaan Medang ko taramaik gadang pado maso kapamimpinan Wangsa Syalendra hinggo Wangsa Isyana.
Sapanjang sijarahnyo, masyarakaik karajaan ko sangaik mangandalkan sektor pertanian, tarutamo budidaya padi tanah basah (sawah). Namun, kudian karajaan ko juo mangambangkan sektor padagangan maritim. Apolai Sungai Bengawan nan maritim. Manuruik sumber-sumber asiang jo panamuan arkeologi, karajaan ko tampaknyo punyo panduduak nan cukuik gadang jo ekonomi nan makmur. Karajaan iko mangambangkan struktur sosial nan rumik, mampunyoi budayo nan bakambang baiak, jo mancapai kamajuan teknologi jo tingkek paradaban nan tinggi jo haluih.<ref name="Peradaban35">{{Cite book|last=Rahardjo, Supratikno|title=Peradaban Jawa, Dinamika Pranata Politik, Agama, dan Ekonomi Jawa Kuno|date=2002|publisher=Komuntas Bambu, Jakarta|language=Indonesia|page=35|isbn=979-96201-1-2}}</ref>
Pado periode antaro akhia abaik ka-8 jo patangahan abaik ka-9, karajaan ko mangalami maso kamuliaan nan ditandoi jo kambangnyo seni jo arsitektur klasik Jawa. Hal iko tacamin pado patumbuahan budayo nan capek jo pambangunan babagai candi nan laweh, nan mahiasi hamparan karajaan di tanah Mataram. Kuil-kuil nan tanamo nan dibangun pado maso karajaan Medang adolah Kalasan, Sewu, Borobudur jo Prambanan. Karajaan Mataram dikenal sabagai tanah pambangun candi.<ref>{{Cite news|title=Kisah Mataram di Poros Kedu-Prambanan|url=https://nasional.kompas.com/read/2012/02/18/04155621/Kisah.Mataram.di.Poros.Kedu-Prambanan|newspaper=KOMPAS.com|date=2012-02-17|access-date=2025-06-13|language=id|first=Kompas Cyber|last=Media}}</ref>
Kudian dinasti nan mamarintah karajaan Medang tabagi manjadi duo kubu nan diidentifikasi sabagai Syailendra, nan manyambah Siwa jo Syailendra, nan mangikuti agamo Buddha Mahayana. Indikasi parang sudaro tajadi, akibaiknyo dinasti Syailendra tabagi manjadi duo karajaan nan kuek, dinasti Syailendra (penyembah Siwa) nan bakuaso di Jawa nan dipimpin dek Rakai Pikatan jo dinasti Syailendra (urang Buddha) nan bakuaso di Sumatera nan dipimpin dek Balaputrade. Sangketo antaro kaduonyo barakhia pado taun 938 Saka, atau sakitar taun 1016 Masehi, katiko rajo dinasti Syailendra nan bapusek di Sumatera manghasut Haji Wurawari, saurang rajo vassal, untuak mambarontak taradok kakuasoan Dharmawangsa Teguh. Jo dukuangan Sriwijaya, Rajo Wurawari dari arah Lwaram manyarang ibu kota Wwatan di Jawa Timur. Serangan tu dilakukan sacaro tibo-tibo dan indak disangko-sangko. Akibaiknyo, karajaan tu runtuah, hancua, indak ado nan tatingga, kacuali babarapo urang nan salamat nan bahasil manyalamaikan dirinyo.
Saurang urang nan salamat, saurang bangsawan Jawa-Bali dari dinasti Isyana, tingga, dan akhianyo bahasil marabuik baliak kakuasoan di Jawa Timur. Salanjuiknyo, pado taun 1019 inyo mandirian Karajaan Kahuripan, sabagai panyambuangan dari karajaan Medang Mataram. Tokoh iko adolah Airlangga, anak dari Udayana, rajo kalapan dari karajaan Bedahulu di Bali. Ibunyo banamo Mahendradatta, putri dari rajo Medang Makutawangsawardhana. Kajadian tasabuik disabuik dalam prasasti Pucangan nan dikaluakan dek Airlangga pado taun 1041. Salanjuiknyo, karajaan Airlangga tabagi manjadi duo, yaitu karajaan Panjalu jo karajaan Janggala.<ref name="lacak">{{Cite book|last=Boechari|title=Melacak Sejarah Kuno Indonesia lewat Prasasti|publisher=Kepustakaan Populer Gramedia|date=2012|location=Jakarta|url=|doi=|pages=|id=ISBN 978-979-91-0520-2}}</ref>
== Etimologi ==
Pado mulonyo, karajaan atau kapanghuluan ko diidentifikasi dari lataknyo di Yawadwipa (Pulau Jawa) sarupo nan disabuikan dalam batu basurek Canggal (732 M). Batu basurek ko mandokumentasikan dekrit Sanjaya, di mano inyo manyatoan dirinyo sabagai panguaso universal Mataram. Sejarawan sabalunnyo, sarupo Soekmono, mangidentifikasi namo karajaan iko sabagai Mataram, namo geografis sajarah untuak kawasan dataran Kewu, nan kini barado dalam wilayah administrasi provinsi Jawa Tangah jo Kawasan Istimewa Yogyakarta . Hal iko didasarkan pado lokasi di mano sabagian gadang peninggalan candi ditamukan. Etimologi namo "Matarām" barasa dari bahaso Sansekerta nan bararti "ibu".<ref>{{Cite web|url=http://spokensanskrit.de/index.php?beginning=0+&tinput=mataram&trans=Translate|title=Mataram|website=Sanskrit dictionary}}</ref>
Namo Medang muncua kudian dalam batu basurek Anjuk Ladang, batu basurek Sangguran, batu basurek Paradah jo babarapo batu basurek nan tadapek di Jawa Timur . Akibaiknyo, sejarawan cenderung mangidentifikasi maso Jawa Timur (929–1016 M) dari karajaan ko sabagai Medang untuak mambedakannyo jo maso Jawa Tangah (732–929 M).
Maninjau babarapo batu basurek dari maso Jawa Timur, kami manamukan frasa-frasa nan tatulih dalam babarapo batu basurek, tamasuak batu basurek Anjuk Ladang jo batu basurek Paradah, nan manyatoan:{{cquote|''... kita prasiddha maŋrakṣa kaḍatwan rahyaŋta i mḍaŋ i bhūmi matarām ...''}}Tajamahan dari prasasti: "... [Wahai tuan-tuan] kalian (urang mulia), nan manjago istano niniak muyang kalian di Medang, di ateh bumi Mataram...".
Kalimaik iko manyatokan namo karajaan. Iko manunjuakan baso namo "Medang" alah dipakai pado maso Jawa Tengah sabalunnyo. Ungkapan mḍaŋ i bhūmi matarām bararti "Medang di tanah Mataram", nan aratinyo Medang adolah namo suatu kepanghuluan jo puseknyo di tanah Mataram. Makna kami prasiddha di siko adolah jamak, jadi rahyaŋta mungkin marujuak pado niniak muyang nan maningga di Mataram.<ref name="SM-1">{{Cite book|last=Slamet Muljana|first=Slamet|author-link=Slamet Muljana|title=Menuju Puncak Kemegahan|publisher=LKiS|date=2005|location=Yogyakarta|url=|doi=|pages=|id=ISBN 978-979-8451-35-5}}</ref>
Namun, jo mamareso frasa dalam lempeng batu basurek Mantyasih 1b: barih 7–8 nan manyatokan:{{cquote|''... rahyaŋta rumuhun. ri mḍaŋ. ri poh pitu. rakai matarām. saŋ ratu sañjaya ...''}}Tajamahan dari prasasti: "... niniak muyang kalian saisuak, di Medang, di Poh Pitu, panguaso Mataram, ratu Sanjaya ...".
== Rujuakan ==
nc6iz3peq8ubz9vjs0dzcq2vxyz8cwe
3170271
3170270
2025-06-13T03:06:59Z
Janniba Arifah
16287
/* Etimologi */
3170271
wikitext
text/x-wiki
'''Karajaan Medang Kamulan''' atau '''Karajaan Medang''' adolah (Jawa kuno: ''kaḍatwan mḍaŋ)'' atau acok disabuik Medang Kuno adolah karajaan agraris sakaligus talasokrasi nan tagak di Jawa Tengah pado abad 3 hinggo ke-8 Masehi. Karajaan iko didirikan pado maso Dewatacengkar sampai jaman dipimpin dek Sanjaya. Kamudian bapindah ka Jawa Timur pado abad ka-10 Masehi, pado maso Dyah Balitung jo Dyah Pu Sindok. Karajaan Medang ko taramaik gadang pado maso kapamimpinan Wangsa Syalendra hinggo Wangsa Isyana.
Sapanjang sijarahnyo, masyarakaik karajaan ko sangaik mangandalkan sektor pertanian, tarutamo budidaya padi tanah basah (sawah). Namun, kudian karajaan ko juo mangambangkan sektor padagangan maritim. Apolai Sungai Bengawan nan maritim. Manuruik sumber-sumber asiang jo panamuan arkeologi, karajaan ko tampaknyo punyo panduduak nan cukuik gadang jo ekonomi nan makmur. Karajaan iko mangambangkan struktur sosial nan rumik, mampunyoi budayo nan bakambang baiak, jo mancapai kamajuan teknologi jo tingkek paradaban nan tinggi jo haluih.<ref name="Peradaban35">{{Cite book|last=Rahardjo, Supratikno|title=Peradaban Jawa, Dinamika Pranata Politik, Agama, dan Ekonomi Jawa Kuno|date=2002|publisher=Komuntas Bambu, Jakarta|language=Indonesia|page=35|isbn=979-96201-1-2}}</ref>
Pado periode antaro akhia abaik ka-8 jo patangahan abaik ka-9, karajaan ko mangalami maso kamuliaan nan ditandoi jo kambangnyo seni jo arsitektur klasik Jawa. Hal iko tacamin pado patumbuahan budayo nan capek jo pambangunan babagai candi nan laweh, nan mahiasi hamparan karajaan di tanah Mataram. Kuil-kuil nan tanamo nan dibangun pado maso karajaan Medang adolah Kalasan, Sewu, Borobudur jo Prambanan. Karajaan Mataram dikenal sabagai tanah pambangun candi.<ref>{{Cite news|title=Kisah Mataram di Poros Kedu-Prambanan|url=https://nasional.kompas.com/read/2012/02/18/04155621/Kisah.Mataram.di.Poros.Kedu-Prambanan|newspaper=KOMPAS.com|date=2012-02-17|access-date=2025-06-13|language=id|first=Kompas Cyber|last=Media}}</ref>
Kudian dinasti nan mamarintah karajaan Medang tabagi manjadi duo kubu nan diidentifikasi sabagai Syailendra, nan manyambah Siwa jo Syailendra, nan mangikuti agamo Buddha Mahayana. Indikasi parang sudaro tajadi, akibaiknyo dinasti Syailendra tabagi manjadi duo karajaan nan kuek, dinasti Syailendra (penyembah Siwa) nan bakuaso di Jawa nan dipimpin dek Rakai Pikatan jo dinasti Syailendra (urang Buddha) nan bakuaso di Sumatera nan dipimpin dek Balaputrade. Sangketo antaro kaduonyo barakhia pado taun 938 Saka, atau sakitar taun 1016 Masehi, katiko rajo dinasti Syailendra nan bapusek di Sumatera manghasut Haji Wurawari, saurang rajo vassal, untuak mambarontak taradok kakuasoan Dharmawangsa Teguh. Jo dukuangan Sriwijaya, Rajo Wurawari dari arah Lwaram manyarang ibu kota Wwatan di Jawa Timur. Serangan tu dilakukan sacaro tibo-tibo dan indak disangko-sangko. Akibaiknyo, karajaan tu runtuah, hancua, indak ado nan tatingga, kacuali babarapo urang nan salamat nan bahasil manyalamaikan dirinyo.
Saurang urang nan salamat, saurang bangsawan Jawa-Bali dari dinasti Isyana, tingga, dan akhianyo bahasil marabuik baliak kakuasoan di Jawa Timur. Salanjuiknyo, pado taun 1019 inyo mandirian Karajaan Kahuripan, sabagai panyambuangan dari karajaan Medang Mataram. Tokoh iko adolah Airlangga, anak dari Udayana, rajo kalapan dari karajaan Bedahulu di Bali. Ibunyo banamo Mahendradatta, putri dari rajo Medang Makutawangsawardhana. Kajadian tasabuik disabuik dalam prasasti Pucangan nan dikaluakan dek Airlangga pado taun 1041. Salanjuiknyo, karajaan Airlangga tabagi manjadi duo, yaitu karajaan Panjalu jo karajaan Janggala.<ref name="lacak">{{Cite book|last=Boechari|title=Melacak Sejarah Kuno Indonesia lewat Prasasti|publisher=Kepustakaan Populer Gramedia|date=2012|location=Jakarta|url=|doi=|pages=|id=ISBN 978-979-91-0520-2}}</ref>
== Etimologi ==
Pado mulonyo, karajaan atau kapanghuluan ko diidentifikasi dari lataknyo di Yawadwipa (Pulau Jawa) sarupo nan disabuikan dalam batu basurek Canggal (732 M). Batu basurek ko mandokumentasikan dekrit Sanjaya, di mano inyo manyatoan dirinyo sabagai panguaso universal Mataram. Sejarawan sabalunnyo, sarupo Soekmono, mangidentifikasi namo karajaan iko sabagai Mataram, namo geografis sajarah untuak kawasan dataran Kewu, nan kini barado dalam wilayah administrasi provinsi Jawa Tangah jo Kawasan Istimewa Yogyakarta. Hal iko didasarkan pado lokasi di mano sabagian gadang peninggalan candi ditamukan. Etimologi namo "Matarām" barasa dari bahaso Sansekerta nan bararti "ibu".<ref>{{Cite web|url=http://spokensanskrit.de/index.php?beginning=0+&tinput=mataram&trans=Translate|title=Mataram|website=Sanskrit dictionary}}</ref>
Namo Medang muncua kudian dalam batu basurek Anjuk Ladang, batu basurek Sangguran, batu basurek Paradah jo babarapo batu basurek nan tadapek di Jawa Timur. Akibaiknyo, sejarawan cenderung mangidentifikasi maso Jawa Timur (929–1016 M) dari karajaan ko sabagai Medang untuak mambedakannyo jo maso Jawa Tangah (732–929 M).
Maninjau babarapo batu basurek dari maso Jawa Timur, kami manamukan frasa-frasa nan tatulih dalam babarapo batu basurek, tamasuak batu basurek Anjuk Ladang jo batu basurek Paradah, nan manyatoan:{{cquote|''... kita prasiddha maŋrakṣa kaḍatwan rahyaŋta i mḍaŋ i bhūmi matarām ...''}}Tajamahan dari prasasti: "... [Wahai tuan-tuan] kalian (urang mulia), nan manjago istano niniak muyang kalian di Medang, di ateh bumi Mataram...".
Kalimaik iko manyatokan namo karajaan. Iko manunjuakan baso namo "Medang" alah dipakai pado maso Jawa Tengah sabalunnyo. Ungkapan mḍaŋ i bhūmi matarām bararti "Medang di tanah Mataram", nan aratinyo Medang adolah namo suatu kepanghuluan jo puseknyo di tanah Mataram. Makna kami prasiddha di siko adolah jamak, jadi rahyaŋta mungkin marujuak pado niniak muyang nan maningga di Mataram.<ref name="SM-1">{{Cite book|last=Slamet Muljana|first=Slamet|author-link=Slamet Muljana|title=Menuju Puncak Kemegahan|publisher=LKiS|date=2005|location=Yogyakarta|url=|doi=|pages=|id=ISBN 978-979-8451-35-5}}</ref>
Namun, jo mamareso frasa dalam lempeng batu basurek Mantyasih 1b: barih 7–8 nan manyatokan:{{cquote|''... rahyaŋta rumuhun. ri mḍaŋ. ri poh pitu. rakai matarām. saŋ ratu sañjaya ...''}}Tajamahan dari prasasti: "... niniak muyang kalian saisuak, di Medang, di Poh Pitu, panguaso Mataram, ratu Sanjaya...".
Kalimaik iko mangungkapkan baso Sanjaya adolah Rakai (panguaso) di tanah Mataram. Iko manunjuakan baso namo "Medang" alah dipakai pado maso Jawa Tengah. Ungkapan rahyaŋta rumuhun. ri mdaang. ri poh tujuah. aratinyo "niniak moyang dulu ado di Medang, di Poh Pitu", nan aratinyo Mataram adolah namo suatu wilayah administrasi pado tingkek provinsi atau wilayah khusus untuak karajaan Medang. Asa mulo namo mdaŋ mungkin barasa dari namo lokal pohon "Medang", tumbuahan babungo marujuak pado genus Phoebe.<ref>{{Cite web|url=http://kbbi.web.id/medang|title=Medang|website=KBBI}}</ref>
Sanjaya pado mulonyo mandirian istano Medang di Bhumi Mataram, kamudian istanonyo dipindahan dek Rakai Pikatan ka Mamrati. Kamudian, pado jaman Dyah Balitung (Rakai Watukura), istano Medang dipindahan ka Poh Pitu. Baliak baliak ka Bhumi Mataram di zaman Dyah Wawa (Rakai Sumba). Kudian Mpu Sindok nan mandirian dinasti Isyana mamindahan pusek karajaan dari Jawa Tangah ka Jawa Timur, tanpa mamutuihan ikatan jo niniak muyangnyo, inyo marujuak pado niniak muyangnyo jo kalimaik ''rahyaŋta i mḍaŋ i bhūmi matarām'' pado batu basurek Anjuk Ladang jo batu basurek Paradah.<ref name="medang.id">{{Cite news|url=http://medang.id/index.php/2018/09/12/prasasti-canggal-prasasti-tertua-di-jawa-yang-berangka-tahun/|title=Prasasti Canggal : Prasasti Tertua Di Jawa Yang Berangka Tahun|date=12 September 2018|access-date=13 Juni 2025|work=medang.id|language=Indonesia|last=Redaksi Medang}}</ref> Latusan parah Gunuang Merapi mungkin manyababkan relokasi pusek karajaan, dari Jawa Tangah ka Jawa Timur. Para ahli sajarah manyatoan baso, babarapo wakatu pado maso pamarintahan Dyah Wawa dari Bhumi Mataram (924–929), Gunuang Merapi malatuih jo marusak ibu kota Medang di Mataram. Letusan Gunuang Merapi ko dikenal sabagai "Pralaya Mataram" (bencana Mataram). Di Jawa Timur, ibukota baru Medang barado di Tamwlang. Babarapo tahun kamudian ibukota iko dipindahkan baliak ka Watugaluh, dan akhianyo ka Wwatan pado zaman Dharmawangsa Teguh.
Panyabuikan sajarah namo karajaan Mataram indak dapek disamokan jo kota Mataram nan talatak di Pulau Lombok, ibu kota provinsi Nusa Tenggara Barat. Dahulu, di Kota Mataram, ado sabuah karajaan nan banamo Puri Cakranegara nan didirian dek bangsawan-bangsawan dari Karajaan Karangasem di Bali pado awal abaik ka-19. Padohal, namo kota Mataram ko diambiak dari namo karajaan sijarah Mataram di Jawa. Adolah kabiasaan umum bagi masyarakaik Bali untuak maagiah namo pamukimannyo samo jo namo tampek urang Jawa, sasuai jo warisan budayo Majapahitnyo.
== Sijarah ==
=== Tagaknyo Medang ===
Catatan paliang awal manganai Karajaan Medang ado pado batu basurek Canggal (732), nan tadapek di dalam kompleks Candi Gunung Wukir di dusun Canggal, barat daya Kabupaten Magelang. Batu basurek iko, nan ditulih dalam bahaso Sanskerta manggunoan aksara Pallawa, mancaritoan tantang pandirian Siwalingga (lambang Siwa ) di sabuah bukik di daerah Kuñjarakuñjadeça (Kunjarakunja), nan talatak di sabuah pulau nan banamo Yawadwipa (Jawa) nan dikaruniai jo rice nan malimpah. Pambentukan linga ko di bawah parintah Sanjaya. Batu basurek ko mancaritoan baso Yawadwipa sabalunnyo diparentah dek rajo Sanna, nan bijak, adil dalam tindakannyo, saurang perwira dalam parang, dermawan kapado kaumnyo. Sasudah kamatian Sanna nagari jatuah ka dalam maratok, jatuah ka dalam katidaksatuan. Panaruih Rajo Sanna adolah anak adiaknyo Sannaha nan banamo Sanjaya. Inyo manaklukan daerah-daerah di sakitar karajaannyo, dan pamarintahannyo nan bijak mambarakaik-i tanahnyo jo kadamaian jo kamakmuran untuak saluruah rakyaiknyo.<ref>{{Cite book|last=Drs. R. Soekmono|title=''Pengantar Sejarah Kebudayaan Indonesia 2'', 2nd ed.|publisher=Penerbit Kanisius|edition=1973, 5th reprint edition in 1988|location=Yogyakarta|page=40}}</ref><ref name="indianised">{{Cite book|last=Cœdès|first=George|author-link=George Cœdès|title=The Indianized states of Southeast Asia|publisher=University of Hawaii Press|year=1968|url=https://books.google.com/books?id=iDyJBFTdiwoC|isbn=9780824803681}}</ref>
Dalam batu basurek Taji, batu basurek Tulang Er jo batu basurek Timbangan Wungkal, ditamukan istilah Sanjayawarsa (Kalender Sanjaya). Dinyatoan dalam batu basurek tu baso taun 1 Sanjaya samo jo taun 716 M. Indak dikatahui sacaro pasti apokah taun 716 M adolah taun kalahiran Sanjaya, atau taun karajaan ko didirikan.<ref>{{Cite book|last=Marwati Djoened Poesponegoro|last2=Nugroho Notosusanto|title=Sejarah Nasional Indonesia: Zaman kuno|url=https://books.google.com/books?id=LReVFTELXcwC&pg=PA162&lpg=PA162&dq#v=onepage&q&f=false|page=131|date=2008|publisher=Balai Pustaka|isbn=9789794074084|language=Indonesian|access-date=13 Juni 2025}}</ref> Manuruik prasasti Canggal, Sanjaya mandirian karajaan baru di tangah-tangah Pulau Jawa selatan. Tapi tampaknyo iko lanjutan dari pamarentahan sabalunnyo nan diparentah dek Sanna.
=== Kajayaan Medang ===
Maso pamarintahan Rakai Panangkaran hinggo Dyah Balitung (manjangkau taun 760–910) nan balangsuang salamo 150 taun, ditandoi sabagai era puncak kamuliaan paradaban Jawa kuno. Pado maso iko, seni, budayo jo arsitektur Jawa kuno bakambang. Ditandoi jo pambangunan sajumlah kuil jo tugu nan megah, nan tabantang untuak manghias cakrawala dataran Kedu jo Kewu. Candi nan paliang tanamo adolah candi Sewu, candi Borobudur jo candi Prambanan. Dinasti Syailendra dikenal sabagai pambangun candi nan hebat.<ref name="indianised" />{{rp|89–90}}
==== Negeri peambangun candi ====
Dari abaik ka-7 inggo patangahan abaik ka-10, Karajaan Medang mancaliak pakambangan paradaban nan megah, tarutamo seni arsitektur Jawa Kuno dalam bantuak bangunan suci Hindu-Buddha nan tabantang di cakrawala dataran Kedu jo Kewu.
Candi paliang awal nan dibangun pado zaman Medang adolah candi Gunung Wukir, badasarkan batu basurek Canggal, candi ko didirian pado maso pamarintahan Rajo Sanjaya, pado taun 732 Masehi (654 Saka). Batu Basurek Canggal mamuek banyak katarangan nan takaik jo awal pandirian Kota Medang. Badasakan batu basurek tasabuik, candi Gunung Wukir ko mungkin punyo namo asli Kunjarakunja. Ampia limo puluah taun kamudian kuil Buddha tatuo dibangun di wilayah dataran Kewu, kuil Kalasan, takaik jo batu basurek Kalasan (778 M) jo Rakai Panangkaran. Sajak itu, karajaan Medang alah talibaik dalam proyek-proyek pambangunan kuil nan tasebar di saluruah dataran Kewu jo Kedu, sarupo kuil Sari, kuil Sewu, kuil Lumbung, kuil Ngawen, kuil Mendut, kuil Pawon, jo puncaknyo pado zaman pambangunan Rajo Boiti the largebu of themple Samararotungga candi monumental, babantuak sarupo gunuang nan diselingi jo stupa-stupa dan salasai pado taun 825 Masehi.
Arsitektur monumental lainnyo adolah kuil Prambanan, nan awalnyo dibangun pado maso pamarintahan Rakai Pikatan (838–850), dan dikambangkan pado maso pamarintahan Rakai Kayuwangi (850–890) manjadi Dyah Balitung (899–911), bangunan kuil nan ditulis juo dalam Sighawar. Prambanan adolah kompleks kuil Hindu nan dikhususkan untuak Trimurti, tigo dewa tatinggi ( Siwa, Brahma, Wisnu ). Iko adolah kuil Hindu tagadang nan pernah dibangun di Indonesia, bukti kaindahan arsitektur jo pancapaian budayo Medang.
Candi-candi Hindu lain nan barasa dari Medang adolah: Candi Sambisari, Candi Gebang, Candi Barong, Candi Ijo, jo Candi Morangan. Walaupun Siwais, urang Buddha tatap di bawah linduangan karajaan. Kuil Sewu, nan dikhususkan untuak Manjusri (Buddha), manuruik batu basurek Kelurak, kamungkinan mulonyo dibangun dek Rakai Panangkaran, tapi kudian diluaskan jo salasai pado maso pamarintahan Rakai Pikatan (saurang rajo Hindu - Siwa ), nan manikah jo Pramodhaughdhiwardater dari Bumaradhani , saurang da. Kabanyakan urang-urang tu mampatahankan agamo-agamo lamo; Agamo Hindu jo Budha, hiduik badampingan dalam harmonis. Kuil-kuil Buddha sarupo kuil Plaosan, kuil Banyunibo jo kuil Sojiwan juo dibangun pado maso pamarintahan Rakai Pikatan jo Pramodhawardhani.
==== Penakluk agung ====
Ado babarapo laporan baso adonyo sarangan angkatan lauik Jawa ka Tran-nam pado taun 767, Campo pado taun 774, jo Campo baliak pado taun 787.<ref name="Maspero">{{cite book|author=Maspero, G.|year=2002|title=The Champa Kingdom|location=Bangkok|publisher=White Lotus Co., Ltd.|isbn=9747534991|page=48,166,50}}</ref> Panaruih Panangkaran adolah Dharanindra (bakuaso 780–800) atau biaso disabuik Rajo Indra. Baliau disabuik dalam prasasti Kelurak (tanggal 782) jo namo rasmi maso pamarintahannyo Sri Sanggrama Dhananjaya. Dalam batu basurek ko, inyo dipuji sabagai ''Wairiwarawiramardana'' atau "pambunuah musuah nan gagah". Gala nan sarupo tadapek pulo pado batu basurek Ligor B nan tadapek di Samananjuang Melayu Thailand Selatan; ''Sarwwarimadawimathana'', manyarankannyo marujuak pado urang nan samo. Dharanindra tampaknyo marupoan tokoh nan gagah jo suko parang, karano inyo mamulai ekspedisi angkatan lauik militer ka lua nagari jo alah mambaok Sailendra di bawah kuaso Ligor di Samananjuang Malayu.<ref name="indianised" />{{rp|91–92}}
Rajo Indra tampaknyo alah malanjuikan tradisi bangunan pandahulunyo. Inyo malanjuikan pambangunan kuil Manjusrigrha (komplek Sewu), jo manuruik batu basurek Karangtengah (tanggal 824) batangguang jawab untuak pambangunan kuil Venuvana, nan takaik jo kuil Mendut atau kamungkinan kuil Ngawen. Inyo mungkin juo batangguang jawab ateh konsepsi jo inisiasi pambangunan kuil Borobudur jo Pawon.
Dharanindra naiak sabagai Kaisar Sriwijaya. Sipaik hubuangan arek Syailendra jo karajaan Sriwijaya nan babasis Sumatera tatangganyo cukuik indak pasti jo rumik. Tampaknyo pado maso saisuak, kaluarga Syailendra tamasuak dalam lingkup pangaruah mandala Sriwijaya. Dan untuak periode salanjuiknyo, Rajo Syailendra naiak manjadi kapalo mandala Sriwijaya. Pergeseran nan mambaok Syailendra baliak manjadi panguaso Sriwijaya indak jaleh. Apokoh itu dipimpin dek kampanye militer dek Dharanindra malawan Sriwijaya di Sumatera, atau labiah mungkin dibantuak dek pasakutuan dakek jo kakarabatan antaro kaluarga Syailendra jo Sriwijaya Maharaja. Sumber-sumber Arab manyabuik baso Zabag (Jawa) mamarintah Sribuza (Sriwijaya), Kalah (sabuah tampek di samananjuang Malayu, kamungkinan Kedah), jo Ramni (sabuah tampek di Sumatera, kamungkinan Lamuri ).<ref name=":7">{{cite web|url=https://iseas.edu.sg/images/pdf/nscwps12.pdf|title=The Śailendras Reconsidered|last=Zakharov|first=Anton A|date=August 2012|website=nsc.iseas.edu.sg|publisher=The Nalanda-Srivijaya Centre Institute of Southeast Asian Studies|location=Singapore|archive-url=https://web.archive.org/web/20131101014301/http://nsc.iseas.edu.sg/documents/working_papers/nscwps012.pdf|archive-date=November 1, 2013|access-date=16 Juni 2025|url-status=dead}}</ref>{{rp|20-23}}<ref name=":132">{{Cite book|last=Nugroho|first=Irawan Djoko|year=2011|title=Majapahit Peradaban Maritim|publisher=Suluh Nuswantara Bakti|isbn=978-602-9346-00-8}}</ref>{{Rp|page=8–10, 30–31}}
Pado taun 851 saurang saudagar Arab nan banamo Sulaimaan mancataik kajadian Sailendra Jawa malancarkan sarangan mandadak kapado Khmer jo caro mandakek ka ibu kota dari sungai, sasudah manyubarang lauik dari Jawa. Rajo mudo Khmer ko kamudian dihukum dek Maharaja, dan kamudian, karajaan ko manjadi vassal dari dinasti Sailendra.<ref name="Rooney-Angkor">{{Cite book|last=Rooney|first=Dawn|url=https://www.bookdepository.com/Angkor-Dawn-Rooney/978-9622178021|title=Angkor, Cambodia's Wondrous Khmer Temples|date=16 April 2011|website=www.bookdepository.com|publisher=Odyssey Publications|isbn=978-9622178021|location=Hong Kong|access-date=16 Juni 2025}}</ref>{{rp|35}} Pado taun 916 M, Abu Zaid Hasan manyabuik baso sabuah karajaan nan banamo Zabag manyarang Kakaisaran Khmer, manggunoan 1000 kapa "sadang", nan maakibaikan kamanangan Zabag. Kapalo rajo Khmer tu kamudian dibaok ka Zabag.<ref>{{Cite book|last=Munoz|first=Paul Michel|year=2006|url=https://archive.org/details/earlykingdomsofi0000muno|title=Early Kingdoms of the Indonesian Archipelago and Malay Peninsula|location=Singapore|publisher=Editions Didier Millet|url-status=live}}</ref>{{rp|137–138}} Indak paduli apokah carito tu batua atau hanyo tambo, mungkin ado hubungannyo jo kamardekaan Kamboja dari panguasoan Jawa pado taun 802 M. Zabag mungkin bahubuangan jo Jawaka/Javaka, nan mungkin marujuak ka Jawa atau Sumatera Selatan. <ref name=":02">{{Cite book|last1=Miksic|first1=John N.|last2=Goh|first2=Geok Yian|date=2017|title=Ancient Southeast Asia|location=London|publisher=Routledge|url-status=live}}</ref>{{rp|269, 302}}
Badasakan Batu Basurek Ligor, Batu Basurek Tambago Laguna jo Batu Basurek Pucangan, pangaruah jo pangatahuan Karajaan Medang sampai ka Bali, Thailand Selatan, Karajaan India di Filipina, jo Khmer di Kamboja.<ref name="Laguna Copperplate Inscription">[[Prasasti Keping Tembaga Laguna]]</ref><ref name="Ligor inscription">[[Prasasti Ligor]]</ref><ref name="Coedès, George 1968">Coedès, George (1968). Walter F. Vella, ed. The Indianized States of Southeast Asia. trans.Susan Brown Cowing. University of Hawaii Press. {{ISBN|978-0-8248-0368-1}}.</ref>
== Rujuakan ==
pbwtur7di96zlpitj1iiykz7bynvx19
3170272
3170271
2025-06-13T03:19:38Z
Janniba Arifah
16287
3170272
wikitext
text/x-wiki
'''Karajaan Medang Kamulan''' atau '''Karajaan Medang''' adolah (Jawa kuno: ''kaḍatwan mḍaŋ)'' atau acok disabuik Medang Kuno adolah karajaan agraris sakaligus talasokrasi nan tagak di Jawa Tengah pado abad 3 hinggo ke-8 Masehi. Karajaan iko didirikan pado maso Dewatacengkar sampai jaman dipimpin dek Sanjaya. Kamudian bapindah ka Jawa Timur pado abad ka-10 Masehi, pado maso Dyah Balitung jo Dyah Pu Sindok. Karajaan Medang ko taramaik gadang pado maso kapamimpinan Wangsa Syalendra hinggo Wangsa Isyana.
Sapanjang sijarahnyo, masyarakaik karajaan ko sangaik mangandalkan sektor pertanian, tarutamo budidaya padi tanah basah (sawah). Namun, kudian karajaan ko juo mangambangkan sektor padagangan maritim. Apolai Sungai Bengawan nan maritim. Manuruik sumber-sumber asiang jo panamuan arkeologi, karajaan ko tampaknyo punyo panduduak nan cukuik gadang jo ekonomi nan makmur. Karajaan iko mangambangkan struktur sosial nan rumik, mampunyoi budayo nan bakambang baiak, jo mancapai kamajuan teknologi jo tingkek paradaban nan tinggi jo haluih.<ref name="Peradaban35">{{Cite book|last=Rahardjo, Supratikno|title=Peradaban Jawa, Dinamika Pranata Politik, Agama, dan Ekonomi Jawa Kuno|date=2002|publisher=Komuntas Bambu, Jakarta|language=Indonesia|page=35|isbn=979-96201-1-2}}</ref>
Pado periode antaro akhia abaik ka-8 jo patangahan abaik ka-9, karajaan ko mangalami maso kamuliaan nan ditandoi jo kambangnyo seni jo arsitektur klasik Jawa. Hal iko tacamin pado patumbuahan budayo nan capek jo pambangunan babagai candi nan laweh, nan mahiasi hamparan karajaan di tanah Mataram. Kuil-kuil nan tanamo nan dibangun pado maso karajaan Medang adolah Kalasan, Sewu, Borobudur jo Prambanan. Karajaan Mataram dikenal sabagai tanah pambangun candi.<ref>{{Cite news|title=Kisah Mataram di Poros Kedu-Prambanan|url=https://nasional.kompas.com/read/2012/02/18/04155621/Kisah.Mataram.di.Poros.Kedu-Prambanan|newspaper=KOMPAS.com|date=2012-02-17|access-date=2025-06-13|language=id|first=Kompas Cyber|last=Media}}</ref>
Kudian dinasti nan mamarintah karajaan Medang tabagi manjadi duo kubu nan diidentifikasi sabagai Syailendra, nan manyambah Siwa jo Syailendra, nan mangikuti agamo Buddha Mahayana. Indikasi parang sudaro tajadi, akibaiknyo dinasti Syailendra tabagi manjadi duo karajaan nan kuek, dinasti Syailendra (penyembah Siwa) nan bakuaso di Jawa nan dipimpin dek Rakai Pikatan jo dinasti Syailendra (urang Buddha) nan bakuaso di Sumatera nan dipimpin dek Balaputrade. Sangketo antaro kaduonyo barakhia pado taun 938 Saka, atau sakitar taun 1016 Masehi, katiko rajo dinasti Syailendra nan bapusek di Sumatera manghasut Haji Wurawari, saurang rajo vassal, untuak mambarontak taradok kakuasoan Dharmawangsa Teguh. Jo dukuangan Sriwijaya, Rajo Wurawari dari arah Lwaram manyarang ibu kota Wwatan di Jawa Timur. Serangan tu dilakukan sacaro tibo-tibo dan indak disangko-sangko. Akibaiknyo, karajaan tu runtuah, hancua, indak ado nan tatingga, kacuali babarapo urang nan salamat nan bahasil manyalamaikan dirinyo.
Saurang urang nan salamat, saurang bangsawan Jawa-Bali dari dinasti Isyana, tingga, dan akhianyo bahasil marabuik baliak kakuasoan di Jawa Timur. Salanjuiknyo, pado taun 1019 inyo mandirian Karajaan Kahuripan, sabagai panyambuangan dari karajaan Medang Mataram. Tokoh iko adolah Airlangga, anak dari Udayana, rajo kalapan dari karajaan Bedahulu di Bali. Ibunyo banamo Mahendradatta, putri dari rajo Medang Makutawangsawardhana. Kajadian tasabuik disabuik dalam prasasti Pucangan nan dikaluakan dek Airlangga pado taun 1041. Salanjuiknyo, karajaan Airlangga tabagi manjadi duo, yaitu karajaan Panjalu jo karajaan Janggala.<ref name="lacak">{{Cite book|last=Boechari|title=Melacak Sejarah Kuno Indonesia lewat Prasasti|publisher=Kepustakaan Populer Gramedia|date=2012|location=Jakarta|url=|doi=|pages=|id=ISBN 978-979-91-0520-2}}</ref>
== Etimologi ==
Pado mulonyo, karajaan atau kapanghuluan ko diidentifikasi dari lataknyo di Yawadwipa (Pulau Jawa) sarupo nan disabuikan dalam batu basurek Canggal (732 M). Batu basurek ko mandokumentasikan dekrit Sanjaya, di mano inyo manyatoan dirinyo sabagai panguaso universal Mataram. Sejarawan sabalunnyo, sarupo Soekmono, mangidentifikasi namo karajaan iko sabagai Mataram, namo geografis sajarah untuak kawasan dataran Kewu, nan kini barado dalam wilayah administrasi provinsi Jawa Tangah jo Kawasan Istimewa Yogyakarta. Hal iko didasarkan pado lokasi di mano sabagian gadang peninggalan candi ditamukan. Etimologi namo "Matarām" barasa dari bahaso Sansekerta nan bararti "ibu".<ref>{{Cite web|url=http://spokensanskrit.de/index.php?beginning=0+&tinput=mataram&trans=Translate|title=Mataram|website=Sanskrit dictionary}}</ref>
Namo Medang muncua kudian dalam batu basurek Anjuk Ladang, batu basurek Sangguran, batu basurek Paradah jo babarapo batu basurek nan tadapek di Jawa Timur. Akibaiknyo, sejarawan cenderung mangidentifikasi maso Jawa Timur (929–1016 M) dari karajaan ko sabagai Medang untuak mambedakannyo jo maso Jawa Tangah (732–929 M).
Maninjau babarapo batu basurek dari maso Jawa Timur, kami manamukan frasa-frasa nan tatulih dalam babarapo batu basurek, tamasuak batu basurek Anjuk Ladang jo batu basurek Paradah, nan manyatoan:{{cquote|''... kita prasiddha maŋrakṣa kaḍatwan rahyaŋta i mḍaŋ i bhūmi matarām ...''}}Tajamahan dari prasasti: "... [Wahai tuan-tuan] kalian (urang mulia), nan manjago istano niniak muyang kalian di Medang, di ateh bumi Mataram...".
Kalimaik iko manyatokan namo karajaan. Iko manunjuakan baso namo "Medang" alah dipakai pado maso Jawa Tengah sabalunnyo. Ungkapan mḍaŋ i bhūmi matarām bararti "Medang di tanah Mataram", nan aratinyo Medang adolah namo suatu kepanghuluan jo puseknyo di tanah Mataram. Makna kami prasiddha di siko adolah jamak, jadi rahyaŋta mungkin marujuak pado niniak muyang nan maningga di Mataram.<ref name="SM-1">{{Cite book|last=Slamet Muljana|first=Slamet|author-link=Slamet Muljana|title=Menuju Puncak Kemegahan|publisher=LKiS|date=2005|location=Yogyakarta|url=|doi=|pages=|id=ISBN 978-979-8451-35-5}}</ref>
Namun, jo mamareso frasa dalam lempeng batu basurek Mantyasih 1b: barih 7–8 nan manyatokan:{{cquote|''... rahyaŋta rumuhun. ri mḍaŋ. ri poh pitu. rakai matarām. saŋ ratu sañjaya ...''}}Tajamahan dari prasasti: "... niniak muyang kalian saisuak, di Medang, di Poh Pitu, panguaso Mataram, ratu Sanjaya...".
Kalimaik iko mangungkapkan baso Sanjaya adolah Rakai (panguaso) di tanah Mataram. Iko manunjuakan baso namo "Medang" alah dipakai pado maso Jawa Tengah. Ungkapan rahyaŋta rumuhun. ri mdaang. ri poh tujuah. aratinyo "niniak moyang dulu ado di Medang, di Poh Pitu", nan aratinyo Mataram adolah namo suatu wilayah administrasi pado tingkek provinsi atau wilayah khusus untuak karajaan Medang. Asa mulo namo mdaŋ mungkin barasa dari namo lokal pohon "Medang", tumbuahan babungo marujuak pado genus Phoebe.<ref>{{Cite web|url=http://kbbi.web.id/medang|title=Medang|website=KBBI}}</ref>
Sanjaya pado mulonyo mandirian istano Medang di Bhumi Mataram, kamudian istanonyo dipindahan dek Rakai Pikatan ka Mamrati. Kamudian, pado jaman Dyah Balitung (Rakai Watukura), istano Medang dipindahan ka Poh Pitu. Baliak baliak ka Bhumi Mataram di zaman Dyah Wawa (Rakai Sumba). Kudian Mpu Sindok nan mandirian dinasti Isyana mamindahan pusek karajaan dari Jawa Tangah ka Jawa Timur, tanpa mamutuihan ikatan jo niniak muyangnyo, inyo marujuak pado niniak muyangnyo jo kalimaik ''rahyaŋta i mḍaŋ i bhūmi matarām'' pado batu basurek Anjuk Ladang jo batu basurek Paradah.<ref name="medang.id">{{Cite news|url=http://medang.id/index.php/2018/09/12/prasasti-canggal-prasasti-tertua-di-jawa-yang-berangka-tahun/|title=Prasasti Canggal : Prasasti Tertua Di Jawa Yang Berangka Tahun|date=12 September 2018|access-date=13 Juni 2025|work=medang.id|language=Indonesia|last=Redaksi Medang}}</ref> Latusan parah Gunuang Merapi mungkin manyababkan relokasi pusek karajaan, dari Jawa Tangah ka Jawa Timur. Para ahli sajarah manyatoan baso, babarapo wakatu pado maso pamarintahan Dyah Wawa dari Bhumi Mataram (924–929), Gunuang Merapi malatuih jo marusak ibu kota Medang di Mataram. Letusan Gunuang Merapi ko dikenal sabagai "Pralaya Mataram" (bencana Mataram). Di Jawa Timur, ibukota baru Medang barado di Tamwlang. Babarapo tahun kamudian ibukota iko dipindahkan baliak ka Watugaluh, dan akhianyo ka Wwatan pado zaman Dharmawangsa Teguh.
Panyabuikan sajarah namo karajaan Mataram indak dapek disamokan jo kota Mataram nan talatak di Pulau Lombok, ibu kota provinsi Nusa Tenggara Barat. Dahulu, di Kota Mataram, ado sabuah karajaan nan banamo Puri Cakranegara nan didirian dek bangsawan-bangsawan dari Karajaan Karangasem di Bali pado awal abaik ka-19. Padohal, namo kota Mataram ko diambiak dari namo karajaan sijarah Mataram di Jawa. Adolah kabiasaan umum bagi masyarakaik Bali untuak maagiah namo pamukimannyo samo jo namo tampek urang Jawa, sasuai jo warisan budayo Majapahitnyo.
== Sijarah ==
=== Tagaknyo Medang ===
Catatan paliang awal manganai Karajaan Medang ado pado batu basurek Canggal (732), nan tadapek di dalam kompleks Candi Gunung Wukir di dusun Canggal, barat daya Kabupaten Magelang. Batu basurek iko, nan ditulih dalam bahaso Sanskerta manggunoan aksara Pallawa, mancaritoan tantang pandirian Siwalingga (lambang Siwa ) di sabuah bukik di daerah Kuñjarakuñjadeça (Kunjarakunja), nan talatak di sabuah pulau nan banamo Yawadwipa (Jawa) nan dikaruniai jo rice nan malimpah. Pambentukan linga ko di bawah parintah Sanjaya. Batu basurek ko mancaritoan baso Yawadwipa sabalunnyo diparentah dek rajo Sanna, nan bijak, adil dalam tindakannyo, saurang perwira dalam parang, dermawan kapado kaumnyo. Sasudah kamatian Sanna nagari jatuah ka dalam maratok, jatuah ka dalam katidaksatuan. Panaruih Rajo Sanna adolah anak adiaknyo Sannaha nan banamo Sanjaya. Inyo manaklukan daerah-daerah di sakitar karajaannyo, dan pamarintahannyo nan bijak mambarakaik-i tanahnyo jo kadamaian jo kamakmuran untuak saluruah rakyaiknyo.<ref>{{Cite book|last=Drs. R. Soekmono|title=''Pengantar Sejarah Kebudayaan Indonesia 2'', 2nd ed.|publisher=Penerbit Kanisius|edition=1973, 5th reprint edition in 1988|location=Yogyakarta|page=40}}</ref><ref name="indianised">{{Cite book|last=Cœdès|first=George|author-link=George Cœdès|title=The Indianized states of Southeast Asia|publisher=University of Hawaii Press|year=1968|url=https://books.google.com/books?id=iDyJBFTdiwoC|isbn=9780824803681}}</ref>
Dalam batu basurek Taji, batu basurek Tulang Er jo batu basurek Timbangan Wungkal, ditamukan istilah Sanjayawarsa (Kalender Sanjaya). Dinyatoan dalam batu basurek tu baso taun 1 Sanjaya samo jo taun 716 M. Indak dikatahui sacaro pasti apokah taun 716 M adolah taun kalahiran Sanjaya, atau taun karajaan ko didirikan.<ref>{{Cite book|last=Marwati Djoened Poesponegoro|last2=Nugroho Notosusanto|title=Sejarah Nasional Indonesia: Zaman kuno|url=https://books.google.com/books?id=LReVFTELXcwC&pg=PA162&lpg=PA162&dq#v=onepage&q&f=false|page=131|date=2008|publisher=Balai Pustaka|isbn=9789794074084|language=Indonesian|access-date=13 Juni 2025}}</ref> Manuruik prasasti Canggal, Sanjaya mandirian karajaan baru di tangah-tangah Pulau Jawa selatan. Tapi tampaknyo iko lanjutan dari pamarentahan sabalunnyo nan diparentah dek Sanna.
=== Kajayaan Medang ===
Maso pamarintahan Rakai Panangkaran hinggo Dyah Balitung (manjangkau taun 760–910) nan balangsuang salamo 150 taun, ditandoi sabagai era puncak kamuliaan paradaban Jawa kuno. Pado maso iko, seni, budayo jo arsitektur Jawa kuno bakambang. Ditandoi jo pambangunan sajumlah kuil jo tugu nan megah, nan tabantang untuak manghias cakrawala dataran Kedu jo Kewu. Candi nan paliang tanamo adolah candi Sewu, candi Borobudur jo candi Prambanan. Dinasti Syailendra dikenal sabagai pambangun candi nan hebat.<ref name="indianised" />{{rp|89–90}}
==== Negeri peambangun candi ====
Dari abaik ka-7 inggo patangahan abaik ka-10, Karajaan Medang mancaliak pakambangan paradaban nan megah, tarutamo seni arsitektur Jawa Kuno dalam bantuak bangunan suci Hindu-Buddha nan tabantang di cakrawala dataran Kedu jo Kewu.
Candi paliang awal nan dibangun pado zaman Medang adolah candi Gunung Wukir, badasarkan batu basurek Canggal, candi ko didirian pado maso pamarintahan Rajo Sanjaya, pado taun 732 Masehi (654 Saka). Batu Basurek Canggal mamuek banyak katarangan nan takaik jo awal pandirian Kota Medang. Badasakan batu basurek tasabuik, candi Gunung Wukir ko mungkin punyo namo asli Kunjarakunja. Ampia limo puluah taun kamudian kuil Buddha tatuo dibangun di wilayah dataran Kewu, kuil Kalasan, takaik jo batu basurek Kalasan (778 M) jo Rakai Panangkaran. Sajak itu, karajaan Medang alah talibaik dalam proyek-proyek pambangunan kuil nan tasebar di saluruah dataran Kewu jo Kedu, sarupo kuil Sari, kuil Sewu, kuil Lumbung, kuil Ngawen, kuil Mendut, kuil Pawon, jo puncaknyo pado zaman pambangunan Rajo Boiti the largebu of themple Samararotungga candi monumental, babantuak sarupo gunuang nan diselingi jo stupa-stupa dan salasai pado taun 825 Masehi.
Arsitektur monumental lainnyo adolah kuil Prambanan, nan awalnyo dibangun pado maso pamarintahan Rakai Pikatan (838–850), dan dikambangkan pado maso pamarintahan Rakai Kayuwangi (850–890) manjadi Dyah Balitung (899–911), bangunan kuil nan ditulis juo dalam Sighawar. Prambanan adolah kompleks kuil Hindu nan dikhususkan untuak Trimurti, tigo dewa tatinggi ( Siwa, Brahma, Wisnu ). Iko adolah kuil Hindu tagadang nan pernah dibangun di Indonesia, bukti kaindahan arsitektur jo pancapaian budayo Medang.
Candi-candi Hindu lain nan barasa dari Medang adolah: Candi Sambisari, Candi Gebang, Candi Barong, Candi Ijo, jo Candi Morangan. Walaupun Siwais, urang Buddha tatap di bawah linduangan karajaan. Kuil Sewu, nan dikhususkan untuak Manjusri (Buddha), manuruik batu basurek Kelurak, kamungkinan mulonyo dibangun dek Rakai Panangkaran, tapi kudian diluaskan jo salasai pado maso pamarintahan Rakai Pikatan (saurang rajo Hindu - Siwa ), nan manikah jo Pramodhaughdhiwardater dari Bumaradhani , saurang da. Kabanyakan urang-urang tu mampatahankan agamo-agamo lamo; Agamo Hindu jo Budha, hiduik badampingan dalam harmonis. Kuil-kuil Buddha sarupo kuil Plaosan, kuil Banyunibo jo kuil Sojiwan juo dibangun pado maso pamarintahan Rakai Pikatan jo Pramodhawardhani.
==== Penakluk agung ====
Ado babarapo laporan baso adonyo sarangan angkatan lauik Jawa ka Tran-nam pado taun 767, Campo pado taun 774, jo Campo baliak pado taun 787.<ref name="Maspero">{{cite book|author=Maspero, G.|year=2002|title=The Champa Kingdom|location=Bangkok|publisher=White Lotus Co., Ltd.|isbn=9747534991|page=48,166,50}}</ref> Panaruih Panangkaran adolah Dharanindra (bakuaso 780–800) atau biaso disabuik Rajo Indra. Baliau disabuik dalam prasasti Kelurak (tanggal 782) jo namo rasmi maso pamarintahannyo Sri Sanggrama Dhananjaya. Dalam batu basurek ko, inyo dipuji sabagai ''Wairiwarawiramardana'' atau "pambunuah musuah nan gagah". Gala nan sarupo tadapek pulo pado batu basurek Ligor B nan tadapek di Samananjuang Melayu Thailand Selatan; ''Sarwwarimadawimathana'', manyarankannyo marujuak pado urang nan samo. Dharanindra tampaknyo marupoan tokoh nan gagah jo suko parang, karano inyo mamulai ekspedisi angkatan lauik militer ka lua nagari jo alah mambaok Sailendra di bawah kuaso Ligor di Samananjuang Malayu.<ref name="indianised" />{{rp|91–92}}
Rajo Indra tampaknyo alah malanjuikan tradisi bangunan pandahulunyo. Inyo malanjuikan pambangunan kuil Manjusrigrha (komplek Sewu), jo manuruik batu basurek Karangtengah (tanggal 824) batangguang jawab untuak pambangunan kuil Venuvana, nan takaik jo kuil Mendut atau kamungkinan kuil Ngawen. Inyo mungkin juo batangguang jawab ateh konsepsi jo inisiasi pambangunan kuil Borobudur jo Pawon.
Dharanindra naiak sabagai Kaisar Sriwijaya. Sipaik hubuangan arek Syailendra jo karajaan Sriwijaya nan babasis Sumatera tatangganyo cukuik indak pasti jo rumik. Tampaknyo pado maso saisuak, kaluarga Syailendra tamasuak dalam lingkup pangaruah mandala Sriwijaya. Dan untuak periode salanjuiknyo, Rajo Syailendra naiak manjadi kapalo mandala Sriwijaya. Pergeseran nan mambaok Syailendra baliak manjadi panguaso Sriwijaya indak jaleh. Apokoh itu dipimpin dek kampanye militer dek Dharanindra malawan Sriwijaya di Sumatera, atau labiah mungkin dibantuak dek pasakutuan dakek jo kakarabatan antaro kaluarga Syailendra jo Sriwijaya Maharaja. Sumber-sumber Arab manyabuik baso Zabag (Jawa) mamarintah Sribuza (Sriwijaya), Kalah (sabuah tampek di samananjuang Malayu, kamungkinan Kedah), jo Ramni (sabuah tampek di Sumatera, kamungkinan Lamuri ).<ref name=":7">{{cite web|url=https://iseas.edu.sg/images/pdf/nscwps12.pdf|title=The Śailendras Reconsidered|last=Zakharov|first=Anton A|date=August 2012|website=nsc.iseas.edu.sg|publisher=The Nalanda-Srivijaya Centre Institute of Southeast Asian Studies|location=Singapore|archive-url=https://web.archive.org/web/20131101014301/http://nsc.iseas.edu.sg/documents/working_papers/nscwps012.pdf|archive-date=November 1, 2013|access-date=16 Juni 2025|url-status=dead}}</ref>{{rp|20-23}}<ref name=":132">{{Cite book|last=Nugroho|first=Irawan Djoko|year=2011|title=Majapahit Peradaban Maritim|publisher=Suluh Nuswantara Bakti|isbn=978-602-9346-00-8}}</ref>{{Rp|page=8–10, 30–31}}
Pado taun 851 saurang saudagar Arab nan banamo Sulaimaan mancataik kajadian Sailendra Jawa malancarkan sarangan mandadak kapado Khmer jo caro mandakek ka ibu kota dari sungai, sasudah manyubarang lauik dari Jawa. Rajo mudo Khmer ko kamudian dihukum dek Maharaja, dan kamudian, karajaan ko manjadi vassal dari dinasti Sailendra.<ref name="Rooney-Angkor">{{Cite book|last=Rooney|first=Dawn|url=https://www.bookdepository.com/Angkor-Dawn-Rooney/978-9622178021|title=Angkor, Cambodia's Wondrous Khmer Temples|date=16 April 2011|website=www.bookdepository.com|publisher=Odyssey Publications|isbn=978-9622178021|location=Hong Kong|access-date=16 Juni 2025}}</ref>{{rp|35}} Pado taun 916 M, Abu Zaid Hasan manyabuik baso sabuah karajaan nan banamo Zabag manyarang Kakaisaran Khmer, manggunoan 1000 kapa "sadang", nan maakibaikan kamanangan Zabag. Kapalo rajo Khmer tu kamudian dibaok ka Zabag.<ref>{{Cite book|last=Munoz|first=Paul Michel|year=2006|url=https://archive.org/details/earlykingdomsofi0000muno|title=Early Kingdoms of the Indonesian Archipelago and Malay Peninsula|location=Singapore|publisher=Editions Didier Millet|url-status=live}}</ref>{{rp|137–138}} Indak paduli apokah carito tu batua atau hanyo tambo, mungkin ado hubungannyo jo kamardekaan Kamboja dari panguasoan Jawa pado taun 802 M. Zabag mungkin bahubuangan jo Jawaka/Javaka, nan mungkin marujuak ka Jawa atau Sumatera Selatan. <ref name=":02">{{Cite book|last1=Miksic|first1=John N.|last2=Goh|first2=Geok Yian|date=2017|title=Ancient Southeast Asia|location=London|publisher=Routledge|url-status=live}}</ref>{{rp|269, 302}}
Badasakan Batu Basurek Ligor, Batu Basurek Tambago Laguna jo Batu Basurek Pucangan, pangaruah jo pangatahuan Karajaan Medang sampai ka Bali, Thailand Selatan, Karajaan India di Filipina, jo Khmer di Kamboja.<ref name="Laguna Copperplate Inscription">[[Prasasti Keping Tembaga Laguna]]</ref><ref name="Ligor inscription">[[Prasasti Ligor]]</ref><ref name="Coedès, George 1968">Coedès, George (1968). Walter F. Vella, ed. The Indianized States of Southeast Asia. trans.Susan Brown Cowing. University of Hawaii Press. {{ISBN|978-0-8248-0368-1}}.</ref>
==== Paralihan kakuasaan ====
Indak dikatahui apokoh Balaputradewa diusia dari Yawadwipa (Jawa) karano sangketo suksesi jo Rakai Pikatan, atau apokoh inyo alah bakuaso di Swarnadwipa (Sumatra). Indak dikatahui sacaro pasti, namun Balaputradewa dari dinasti Syailendra akhianyo bakuaso di Sumatera dan dinobatkan manjadi rajo Sriwijaya . Ahli sajarawan picayo hal iko tajadi karano ayah Balaputradewa, Samaragrawira, manikah jo Dewi Tara, anak padusi Dharmasetu dari Sriwijaya, manjadian Balaputradewa sabagai pawaris tahta Sriwijaya. Balaputradewa, rajo Sriwijaya, kamudian manyatoan klaimnyo sabagai pawaris sah dinasti Syailendra dari garih katurunan ayahnyo, Samaragrawira, rajo kaampek Medang di Jawa, sarupo nan dinyatoan dalam prasasti Nalanda (860 Masehi).<ref name="indianised" />{{rp|108}}
Batu basurek Siwagrha (856 M) manyabuik parang nan manantang pamarintahan Rakai Pikatan, tapi batu basurek tu indak manyabuik sia musuah nan manantang kakuasaan Rakai Pikatan . Sejarawan sabalunnyo manyatoan baso musuah nan dimukasuik adolah Balaputradewa, tapi kamudian sejarawan lain manyarankan baso ado musuah lain, alasannyo pado wakatu itu Balaputradewa alah bakuaso di Sriwijaya. Batu basurek Siwagrha hanyo manyabuik baso parang tajadi di sabuah benteng di ateh bukik nan dilinduangi dek dindiang batu nan kabanyakan, bukik benteng ko diidentifikasi jo Situs Ratu Boko . Anak sulung dari Rakai Pikatan jo Pramodhawardhani adolah Rakai Gurunwangi Dyah Saladu. Akhianyo pambarontakan dikalahkan dek anak bungsu Rakai Pikatan, Dyah Lokapala nan disabuik juo jo namo Rakai Kayuwangi. Sabagai pambarian ateh pabuatan heroik jo kabaraniannyo, rakyaik jo banyak panasehat Rakai Pikatan mandesak supayo Lokapala dinobatkan sabagai putra mahkota bukan Gurunwangi, walaupun sabagai adiak sulung. Hilangnyo Gurunwangi dalam suksesi, alah maningkekan patanyoan di kalangan ahli sajarah. Sabalunnyo dipakiroan baso namo Rakai Gurunwangi Dyah Saladu marujuak kapado tokoh padusi (putri), walaupun labiah mungkin baso Gurunwangi adolah saurang pangeran.
Pemberontakan ko tampaknyo berhasil maambiak alih ibukota di Mataram untuak periode tatantu. Sasudah mangalahkan para panyarah, Rakai Pikatan manamuan baso pertumpahan darah iko alah mambuek ibukota di Mataram kacau balau, sahinggo inyo mamindahan kadaton ka Mamrati atau Amrati nan talatak antah dima di Dataran Kedu (lambah sungai Progo), barat lauik Mataram.
Kudian Rakai Pikatan mamutuihan untuak mangundurkan diri untuak mandukuang anak bungsunyo Dyah Lokapala (bakuaso 850–890). Rakai Pikatan pansiun, maninggakan urusan dunia dan manjadi pertapa nan banamo Sang Prabhu Jatiningrat. Kajadian ko juo ditandoi jo upacara panyucian patung Siwa di kuil utamo Prambanan . Boechari manyatoan baso musuah nan manantang Rakai Pikatan adolah Rakai Walaing pu Kumbhayoni, saurang Siwais nan bakuaso dan juo cabang dari dinasti nan bakuaso karano inyo mangaku sabagai katurunan rajo nan bakuaso di Jawa.<ref name="SNI-II:Zaman Kuno">{{cite book|author1=Marwati Djoened Poesponegoro|author2=Nugroho Notosusanto|title=Sejarah Nasional Indonesia: Zaman Kuno|url=http://www.worldcat.org/title/sejarah-nasional-indonesia/oclc/318053182|date=2008|publisher=Balai Pustaka|ISBN=979407408X|language=Indonesian|accessdate=16 Juni 2025}}</ref>{{rp|159}}
Sakitar taun 929 Masehi, pusek karajaan dipindahkan dari Jawa Tangah ka Jawa Timur dek Mpu Sindok,<ref name="indianised" />{{rp|128}} nan mandirian dinasti Isyana . Panyabab pasti dari pindah ko tatap indak tantu. Para sejarawan alah mangusulkan babagai kamungkinan panyababnyo; dari bencana alam, wabah wabah, politik jo perjuangan kakuasoan, sampai ka motif agamo atau ekonomi.
Manuruik teori van Bemmelen, nan didukuang dek Prof. Boechri papindahan tasabuik akibaik dari malatuihnyo Gunung Merapi nan gandag.<ref name="JPMataram">{{cite news|title=Merapi and the demise of the Mataram kingdom|date=13 June 2006|author=Handewi Soegiharto|newspaper=The Jakarta Post|url=http://www.thejakartapost.com/news/2006/06/13/merapi-and-demise-mataram-kingdom.html|accessdate=16 Juni 2025|archive-date=2016-03-05|archive-url=https://web.archive.org/web/20160305075005/http://www.thejakartapost.com/news/2006/06/13/merapi-and-demise-mataram-kingdom.html|dead-url=yes}}</ref> Para ahli sijarah picayo baso, babarapo wakatu pado maso pamarintahan Dyah Wawa dari Mataram (924–929), Gunuang Merapi malatuih jo marusak ibu kota Medang di Mataram. Letusan Gunuang Merapi nan masif jo basejarah ko dikenal jo namo Pralaya Mataram (bencana Mataram). Bukti letusan iko dapek diliek pado babarapo kuil nan ampia takubua di bawah abu Merapi jo puing-puing Merapi, sarupo kuil Sambisari, kuil Morangan, kuil Kedulan, kuil Kadisoka, jo kuil Kimpulan.
Panalitian nan baru-baru ko manunjuakan baso pindah ka arah timur bukanlah kajadian tibo-tibo. Pado maso Medang di Jawa Tangah, kapanghuluan iko kamungkinan gadang alah mangambang ka arah timur jo mandirian pamukiman di sapanjang sungai Brantas di Jawa Timur . Labiah mungkin pindah tu akan bertahap dalam jangka panjang. Panyabab migrasi juo dimotivasi dek babagai faktor; baiak alam, ekonomi atau politik. Batu basurek Sangguran, nan baasa dari taun 982 M—nan ditamukan di Malang, Jawa Timur pado awal abaik ka-19—manyabuik namo saurang rajo Jawa, Sri Maharaja Rakai Pangkaja Dyah Wawa Sri Wijayalokanamottungga ( Dyah Wawa ),<ref>{{cite journal|author=Brandes, J.L.A.|year=1913|title=Oud-Javaansche Oorkonden. Nagelaten Transscripties|url=https://archive.org/stream/verhandelingenv601913bata#page/43/mode/1up/|journal=Verhandelingen van het Bataviaasch Genootschap van Kunsten en wetenschappen|volume=60|pages=12-}}</ref> nan kudian mamarintah daerah Malang . Hal iko manunjuakan baso bahkan pado maso pamarintahan Dyah Wawa, daerah Malang di Jawa Timur tamasuak ka dalam Karajaan Medang. Batu basurek tu barisi unsur-unsur tantang pergeseran kakuasoan nan maakibaikan Jawa Timur.<ref>{{cite book|page=55|title=Handbook of Oriental Studies. Part 3|author=de Longh, R.C.|year=1977|publisher=Brill}}</ref>
Manuruik batu basurek Turryan (929 M), Mpu Sindok mamindahan ibu kota ka Tamwlang lalu mamindahan baliak ka Watugaluh. Ahli sajarah mangidentifikasi namo-namo tasabuik jo daerah Tambelang jo Megaluh dakek Jombang, Jawa Timur . Walaupun Mpu Sindok mandirian dinasti baru atau dinasti Isyana, Mpu Sindok bakaik dakek bana jo niniak muyangnyo di Bhumi Mataram, sainggo inyo dianggap sabagai panyambuangan dari garih karajaan Jawa nan tabantang baliak ka Sanjaya . Pado maso pamarintahannyo, Mpu Sindok mambuek cukuik banyak batu basurek, nan sabagian gadang bahubuangan jo pambentukan tanah Sima (tanah bebas pajak), batu basurek ko antaro lain; Batu Batu Batu Linggasutan (929), Batu Batu Gulung-Gulung (929), Batu Batu Cunggrang (929), Batu Batu Jeru-Jeru (930), Batu Waharu (931), Batu Sumbut (931), Batu Wulig (935), jo Batu Anjuk937 .
Apopun alasan sabananyo di balakang pamindahan pusek politik Medang dari Jawa Tangah ka Jawa Timur, kajadian ko manandai akhia dari suatu era kehebatan Syailendra di Mataram. Memang, kagiatan pambangunan candi alah balangsuang sajak zaman Dyah Balitung dalam skala, kualitas jo kuantitas, tapi maso Jawa Timur karajaan Medang indak maninggaan jajak nyato dari struktur candi apopun nan sabandiang jo zaman Syailendra sabalunnyo di Jawa Tengah . Mungkin kerajaan Medang indak ado lai niat dan sumber daya untuak mamulai proyek-proyek pembangunan skala gadang.
==== Hubungan jo Bali ====
Apopun alasan sabananyo di balakang pamindahan pusek politik Medang dari Jawa Tangah ka Jawa Timur, kajadian ko manandai akhia dari suatu era kehebatan Syailendra di Mataram. Memang, kagiatan pambangunan candi alah balangsuang sajak zaman Dyah Balitung dalam skala, kualitas jo kuantitas, tapi maso Jawa Timur karajaan Medang indak maninggaan jajak nyato dari struktur candi apopun nan sabandiang jo zaman Syailendra sabalunnyo di Jawa Tengah . Mungkin kerajaan Medang indak ado lai niat dan sumber daya untuak mamulai proyek-proyek pembangunan skala gadang.
== Rujuakan ==
0qo8xwgb9n69xcnqksh81pulcq8tgtz