Википедиа mnwiki https://mn.wikipedia.org/wiki/%D0%9D%D2%AF%D2%AF%D1%80_%D1%85%D1%83%D1%83%D0%B4%D0%B0%D1%81 MediaWiki 1.45.0-wmf.3 first-letter Медиа Тусгай Хэлэлцүүлэг Хэрэглэгч Хэрэглэгчийн яриа Википедиа Википедиагийн хэлэлцүүлэг Файл Файлын хэлэлцүүлэг МедиаВики МедиаВикигийн хэлэлцүүлэг Загвар Загварын хэлэлцүүлэг Тусламж Тусламжийн хэлэлцүүлэг Ангилал Ангиллын хэлэлцүүлэг TimedText TimedText talk Module Module talk Event Event talk Энэтхэг 0 2368 820963 809880 2025-06-07T18:34:55Z Ziv 95197 ([[c:GR|GR]]) [[File:Nehru gandhi.jpg]] → [[File:Nehru Ghandi AP 18050506381948 (cropped).jpg]] → File replacement: Higher resolution version that hasn't been altered ([[c:c:GR]]) 820963 wikitext text/x-wiki {{Инфобокс улс | conventional_long_name = Бүгд Найрамдах Энэтхэг Улс<br/><span style="text-align:left;">{{МонголЮникод|ᠪᠦᢉᠦᠳᠡ</br>ᠨᠠᠶᠢᠷᠠᠮᠳᠠᠬᠤ</br>ᠡᠨᠡᠳᢈᠡᢉ</br>ᠤᠯᠤᠰ|size=1em}}</span> | common_name = Энэтхэг | native_name = भारतीय गणराज्य<br>Republic of India | image_flag = Flag of India.svg | flag_type = [[Энэтхэгийн төрийн далбаа|Төрийн далбаа]] | image_coat = Emblem of India.svg | symbol_width = 60px | symbol_type = [[Энэтхэгийн төрийн сүлд|Төрийн сүлд]] | other_symbol = {{native phrase|sa|"Ванде Матарам"|italics=off}}<br />"Би Танд мөргөмүй, Ээж ээ"{{lower|0.2em|{{sfn|National Informatics Centre|2005}}<!--end lower:--><ref name="india.gov.in" />}} | other_symbol_type = Үндэсний дуу | national_motto = {{native phrase|sa|"Satyameva Jayate"|italics=off}}</br>"Үнэн ялгарна"{{lower|0.2em|{{sfn|National Informatics Centre|2005}}}} | national_anthem = {{native phrase|bn|"[[Энэтхэгийн төрийн дуулал|Jana Gana Mana]]"|italics=off|paren=omit}}<ref name="india.gov.in">{{cite web |url=https://india.gov.in/india-glance/national-symbols |title=National Symbols &#124; National Portal of India |publisher=[[India.gov.in]] |quote=The National Anthem of India Jana Gana Mana, composed originally in Bengali by Rabindranath Tagore, was adopted in its Hindi version by the Constituent Assembly as the National Anthem of India on 24 January 1950. |access-date=1 March 2017 |archive-url=https://web.archive.org/web/20170204121208/https://india.gov.in/india-glance/national-symbols |archive-date=4 February 2017 }}</ref><ref name="tatsama">{{cite news |title=National anthem of India: a brief on 'Jana Gana Mana' |url=https://www.news18.com/news/india/national-anthem-of-india-a-brief-on-jana-gana-mana-498576.html |date=14 August 2012 |access-date=7 June 2019 |publisher=[[News18 India|News18]] |archive-url=https://web.archive.org/web/20190417194530/https://www.news18.com/news/india/national-anthem-of-india-a-brief-on-jana-gana-mana-498576.html |archive-date=17 April 2019}}</ref><br />"Та бүх хүмүүсийн оюун ухааны захирагч юм"{{lower|0.2em|{{sfn|Wolpert|2003|p=1}}<ref name="india.gov.in" />}}<br /> <div style="display:inline-block;margin-top:0.4em;">[[File:Jana Gana Mana instrumental.ogg]]</div> | image_map = India (orthographic projection).svg | map_width = 250px | alt_map = Image of a globe centred on India, with India highlighted. | map_caption = Энэтхэгийн хяналтад байгаа газар нутгийг хар ногооноор харуулав; нэхэмжилсэн боловч хяналтгүй газар нутгийг цайвар ногооноор харуулав | capital = [[Шинэ Дели]] | coordinates = {{Coord|28|36|50|N|77|12|30|E|type:city_region:IN}} | largest_city = {{unbulleted list| * [[Мумбай]] (хот) * [[Дели]] (метрополис) }} | official_languages = {{hlist |[[Хинди хэл]]|[[Англи хэл]]{{efn|[[Энэтхэгийн Үндсэн хуулийн XVII хэсэг]]т заасны дагуу, [[Деванагари]] бичгээр бичигдсэн [[Стандарт Хинди хэл|Хинди хэл]] нь Холбооны [[албан ёсны хэл]] ба, [[Энэтхэгийн англи хэл|Англи хэл]] нь нэмэлт албан ёсны хэл юм.{{sfn|National Informatics Centre|2005}}{{sfn|Ministry of Home Affairs 1960}}<ref name="india.gov.in2">{{cite web |url=https://india.gov.in/india-glance/profile |title=Profile &#124; National Portal of India |publisher=India.gov.in |access-date=23 August 2013 |archive-url=https://web.archive.org/web/20130830064815/https://india.gov.in/india-glance/profile |archive-date=30 August 2013 }}</ref> [[Энэтхэгийн муж ба холбооны газар нутгууд|Муж ба холбооны газар нутгууд]] Хинди эсвэл Англи хэлээс өөр албан ёсны хэлтэй байж болно. '''Энэтхэгт бүхэл бүтэн улсад үндэсний хэл байдаггүй.'''}}<ref>{{cite web |url=https://rajbhasha.gov.in/en/constitutional-provisions |title=Constitutional Provisions – Official Language Related Part-17 of the Constitution of India |website=Department of Official Language via Government of India |access-date=18 April 2021 |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20210418112326/https://rajbhasha.gov.in/en/constitutional-provisions |archive-date=18 April 2021}}</ref>}} | regional_languages = {{collapsible list |titlestyle = background:transparent;text-align:left; |title = Мужийн түвшин ба {{nowrap|8-р жагсаалт}}<ref name="langoff">{{cite web |url=https://nclm.nic.in/shared/linkimages/NCLM50thReport.pdf |title=50th Report of the Commissioner for Linguistic Minorities in India (July 2012 to June 2013) |publisher=Commissioner for Linguistic Minorities, Ministry of Minority Affairs, Government of India |access-date=26 December 2014 |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20160708012438/https://nclm.nic.in/shared/linkimages/NCLM50thReport.pdf |archive-date=8 July 2016}}</ref> |{{hlist | [[Ассам хэл|Ассам]] | [[Бенгал хэл|Бенгал]] | [[Бодо хэл|Бодо]] | [[Догри хэл|Догри]] | [[Гүжарати хэл|Гүжарати]] | [[Хинди хэл|Хинди]] | [[Каннада хэл|Каннада]] | [[Кашмир хэл|Кашмир]] | [[Кокборок хэл|Кокборок]] | [[Конкани хэл|Конкани]] | [[Майтхили хэл|Майтхили]] | [[Малайлам хэл|Малайлам]] | [[Мейтей хэл|Мейтей]] | [[Маратхи хэл|Маратхи]] | [[Мизо хэл|Мизо]] | [[Непал хэл|Непал]] | [[Ория хэл|Ория]] | [[Пунжаби хэл|Пунжаби]] | [[Санскрит хэл|Санскрит]] | [[Сантали хэл|Сантали]] | [[Синдхи хэл|Синдхи]] | [[Тамил хэл|Тамил]] | [[Телугу хэл|Телүгү]] | [[Урдү хэл|Урдү]] }} }} | languages_type = Уугуул хэлнүүд | languages = 447 хэлнүүд{{efn|Янз бүрийн эх сурвалжууд үндсэндээ "хэл" ба "аялга" гэсэн нэр томъёог хэрхэн тодорхойлж, бүлэглэсэнд үндэслэн өөр өөр тоо баримт өгдөг. Ethnologue сэтгүүлд Энэтхэгийн 461 хэл (дэлхий даяарх 6912 хэлнээс) 447 нь амьд, 14 нь устаж үгүй болжээ гэж жагсаасан.<ref name="Ethnologue">{{cite web|editor=Lewis, M. Paul |editor2=Simons, Gary F. |editor3=Fennig, Charles D.|year=2014|title=Ethnologue: Languages of the World (Seventeenth edition) : India|publisher=Ethnologue by SIL International|location= Dallas, Texas|url= https://www.ethnologue.com/country/IN|access-date=15 December 2014}}</ref><ref name="Ethnologue2">{{cite web|url=https://archive.ethnologue.com/15/ethno_docs/distribution.asp?by=area|archive-url=https://web.archive.org/web/20141217151950/https://archive.ethnologue.com/15/ethno_docs/distribution.asp?by=area|title=Ethnologue : Languages of the World (Seventeenth edition) : Statistical Summaries |publisher=Ethnologue by SIL International |archive-date=17 December 2014|access-date=17 December 2014}}</ref>}} | demonym = [[Энэтхэгчүүд]] | government_type = [[Холбооны улс|Холбооны]] [[Парламентын засаглалын систем|парламентын]] [[бүгд найрамдах улс]] | leader_title1 = [[Энэтхэгийн Ерөнхийлөгч|Ерөнхийлөгч]] | leader_name1 = [[Драупади Мурму]] | leader_title2 = Дэд Ерөнхийлөгч | leader_name2 = [[Жагдип Данкар]] | leader_title3 = [[Энэтхэг Улсын Ерөнхий Сайд|Ерөнхий Сайд]] | leader_name3 = [[Нарендра Моди]] | leader_title4 = Ерөнхий шүүгч | leader_name4 = [[Удай Умеш Лалит]] | leader_title5 = Лок Сабхагийн дарга | leader_name5 = [[Ом Бирла]] | legislature = Парламент | upper_house = [[Рааже сабха]]-"Улсын чуулган" | lower_house = [[Лок сабха]]-"Ардын чуулган" | sovereignty_type = [[Энэтхэгийн тусгаар тогтнолын хөдөлгөөн|Тусгаар тогтнол]] | sovereignty_note = [[Нэгдсэн Вант Улс]]аас | established_event1 = [[Энэтхэгийн Доминион|Доминион]] | established_date1 = [[Тусгаар тогтнолын өдөр (Энэтхэг)|8 сарын 15, 1947]] | established_event2 = [[Бүгд найрамдах улс]] | established_date2 = [[Бүгд найрамдах улсын өдөр (Энэтхэг)|1 сарын 26, 1950]] | area_km2 = 3,287,263 (Нэхэмжлэгдсэн нутаг дэвсгэр)<br>3,166,391 (Бодит харьяаллын нутаг дэвсгэр)<ref name="Commonwealth">{{cite web |url= https://thecommonwealth.org/our-member-countries/india |title= Key Facts of India |publisher= Thecommonwealth.org |accessdate= 2018-09-10 |archive-date= 2022-02-16 |archive-url= https://web.archive.org/web/20220216033827/https://thecommonwealth.org/our-member-countries/india |dead-url= no }}</ref> | area_footnote = | area_rank = 7 | area_sq_mi = 1,269,346 | percent_water = 9.6 | population_estimate = 1,375,586,000<ref>{{Cite book |url=https://ruralindiaonline.org/en/library/resource/population-projections-for-india-and-states-2011-2036/ |title=Population Projections for India and States, 2011-2036 |date=2020-07-01 |language=en}}</ref> | population_estimate_year = 2022 | population_estimate_rank = 2 | population_census = 1,210,854,977<ref>{{cite web|url=https://www.censusindia.gov.in/2011census/population_enumeration.html|title=Population Enumeration Data (Final Population)|work=2011 Census Data|publisher=Registrar General and Census Commissioner of India, Office of the Registrar General & Census Commissioner, India|access-date=17 June 2016|archive-url=https://web.archive.org/web/20160522213913/https://www.censusindia.gov.in/2011census/population_enumeration.html|archive-date=22 May 2016}}</ref><ref>{{cite web|url=https://www.censusindia.gov.in/2011census/PCA/A-2_Data_Tables/00%20A%202-India.pdf|title=A – 2 Decadal Variation in Population Since 1901|work=2011 Census Data|publisher=[[Registrar General and Census Commissioner of India|Office of the Registrar General & Census Commissioner, India]]|access-date=17 June 2016|archive-url=https://web.archive.org/web/20160430213141/https://www.censusindia.gov.in/2011census/PCA/A-2_Data_Tables/00%20A%202-India.pdf|archive-date=30 April 2016}}</ref> | population_census_year = 2011 | population_census_rank = 2 | population_density_km2 = 417.7 | population_density_rank = 19 | GDP_PPP = {{increase}} {{nowrap|$11.665 их наяд}}<ref name=imf>{{cite news |url=https://www.imf.org/en/Publications/WEO/weo-database/2022/October/weo-report?c=534,&s=NGDP_RPCH,NGDPD,PPPGDP,NGDPDPC,PPPPC,PPPSH,&sy=2020&ey=2027&ssm=0&scsm=1&scc=0&ssd=1&ssc=0&sic=0&sort=country&ds=.&br=1 |title=World Economic Outlook Database: October 2022 |newspaper=Imf |publisher=[[International Monetary Fund]] |date=October 2022 |access-date=11 October 2022}}</ref> | GDP_PPP_year = 2022 | GDP_PPP_rank = 3 | GDP_PPP_per_capita = {{increase}} $8,293<ref name=imf /> | GDP_PPP_per_capita_rank = 128 | GDP_nominal = {{increase}} {{nowrap|$3.469 их наяд}}<ref name=imf /> | GDP_nominal_year = 2022 | GDP_nominal_rank = 5 | GDP_nominal_per_capita = {{decrease}} $2,466<ref name=imf /> | GDP_nominal_per_capita_rank = 143 | Gini = 35.7 <!--number only--> | Gini_year = 2011 | Gini_change = | Gini_ref = <ref>{{cite web|title=Gini Index coefficient|url=https://www.cia.gov/the-world-factbook/field/gini-index-coefficient-distribution-of-family-income/country-comparison|website=The World Factbook|publisher=Central Intelligence Agency|access-date=10 July 2021|archive-url=https://web.archive.org/web/20210707032440/https://www.cia.gov/the-world-factbook/field/gini-index-coefficient-distribution-of-family-income/country-comparison|archive-date=7 July 2021}}</ref><ref>{{cite web|title=Gini index (World Bank estimate) – India |url=https://data.worldbank.org/indicator/SI.POV.GINI?locations=IN|publisher=World bank}}</ref> | Gini_rank = 98 | HDI = 0.633 <!--number only--> | HDI_year = 2021 <!--Please use the year to which the HDI [[Human Development Index]] data refers, not the publication year--> | HDI_change = decrease <!--increase/decrease/steady--> | HDI_ref = <ref name="UNHDR">{{cite web|url=https://hdr.undp.org/system/files/documents/global-report-document/hdr2021-22pdf_1.pdf|title=Human Development Report 2021/2022|language=en|publisher=United Nations Development Programme|date=8 September 2022|access-date=8 September 2022}}</ref> | HDI_rank = {{ordinal|132}} | currency = [[Энэтхэг рупи]] (₹) | currency_code = INR | time_zone = [[Энэтхэгийн Стандарт Цаг|ЭСЦ]] | utc_offset = +05:30 | utc_offset_DST = | time_zone_DST = | date_format = {{ubl | {{nowrap|өө-сс-жжжж}} }} | drives_on = зүүн гарын<ref>{{Cite web |title=List of all left- & right-driving countries around the world |url=https://www.worldstandards.eu/cars/list-of-left-driving-countries/ |date=13 May 2020 |access-date=10 June 2020 |website=worldstandards.eu}}</ref> | calling_code = [[Энэтхэг дэх утасны дугаар|+91]] | cctld = [[.in]] | englishmotto = | religion_year = 2011 | religion = {{ubl | 79.8% [[Хиндү шашин]] | 14.2% [[Ислам]] | 2.3% [[Христ итгэл]] | 1.7% [[Сикхизм]] | 0.7% [[Буддизм]] | 0.4% [[Жайнизм]] | 0.23% Шашингүй | 0.65% [[Энэтхэг дэх шашин|Бусад]]<ref>{{cite news|url=http://m.firstpost.com/india/india-has-79-8-percent-hindus-14-2-percent-muslims-2016-census-data-on-religion-2407708.html|work=Firstpost|access-date=14 August 2016|date=26 August 2016|title=India has 79.8% Hindus, 14.2% Muslims, says 2011 census data on religion|archive-date=26 Дөрөвдүгээр сар 2020|archive-url=https://web.archive.org/web/20200426050938/https://www.firstpost.com/india/india-has-79-8-percent-hindus-14-2-percent-muslims-2011-census-data-on-religion-2407708.html|url-status=dead}}</ref> }} | official_website = <!-- do not add www.gov.in – The article is about the country, not the government – from Template:Infobox country, do not use government website (e.g. usa.gov) for countries (e.g. United States) --> | today = | iso3166code = IN }} '''Энэтхэг''', албан ёсоор '''Бүгд Найрамдах Энэтхэг Улс''' (БНЭУ) ({{lang-hi|भारत गणराज्य}}, ''Bhārat Gaṇarājya'', ''Бхарәт Гәнәражй''), бол [[Өмнөд Ази|Өмнөд]] [[Ази]]йн [[Энэтхэгийн хойг]]т орших [[бүрэн эрхт улс]] юм. Мөн дэлхийн 7-рт орох том газар нутагтай, хүн амын тогоороо 2024 оноос 1-рт, эдийн засгаараа 4-рт ордог [[гүрэн]] гэгдэнэ. [[Пакистан]], [[Хятад]], [[Балба]], [[Бутан]], [[Бангладеш]], [[Мьянмар]] зургаан улс оронтой газраар хил залгаж, [[Энэтхэгийн далай]]гаар хүрээлэгдэн оршдог. Бас Энэтхэгийн далайд [[Мальдив]], [[Шри Ланка]], [[Индонез]] гурван улстай усаар хиллэдэг бол Пакистаны хянаж буй нутгийг [[Жамму-Кашмир]] мужийнх гэж зүтгэдгээр болвол [[Афганистан]]тай бас хиллэнэ.<ref name="Afghanistan">Примечание: Индийское правительство считает, что Индия также граничит с [[Афганистан|Афганистаном]], так как рассматривает весь штат [[Кашмир|Кашмира]] индийской территорией, включая ту его часть, которая граничит с Афганистаном. Граница между Индией и [[Пакистан|Пакистаном]] была заморожена в [[1948 год|1948 году]], после прекращения огня, произошедшему по инициативе [[ООН]]. Вследствие этого регион, граничащий с Афганистаном, оказался на территории, подконтрольной Пакистану</ref> Энэтхэгийн хойг, Энэтхэг орон бол [[Энэтхэгийн соёл иргэншил]] болон бусад эртний [[соёл иргэншил]] үүсэн цэцэглэсэн өлгий нутаг бөгөөд түүхийн ихэнх үед [[худалдааны зам]]ын зангилаа болж, суурин иргэншил, [[соёл]], шашин цэцэглэн хөгжиж байжээ.<ref>Oldenburg, Phillip. 2007. "India: History, " {{Webarchiv|url=http://encarta.msn.com/ |wayback=20090411143533 |text=Microsoft® Encarta® Online Encyclopedia 2007 |archiv-bot=2023-09-26 22:48:38 InternetArchiveBot }}© 1997—2007 Microsoft Corporation.</ref> Энэтхэгт [[Хиндү шашин|Хиндү]], [[Буддын шашин|Будда]], [[Сикхи]], [[Жайна]] дөрвөн шашин үүсч хөгжиж байв. [[18-р зуун]]ы эхнээс [[20-р зуун]]ы дунд үе хүртэл алхам алхмаар [[Британийн эзэнт гүрэн|Британийн]] [[колончлол|колони орон]] болсоор л байсан. [[1947 он]]д тусгаар тогтносны дараа эдийн засаг, цэргийн хүчин маш ахицтайгаар хөгжсөн, одоо нэрлэсэн үнээр дэлхийн 12-р, худалдан авах чадвараар тэгшитгэснээр дэлхийн 4-р их жилийн [[дотоодын нийт бүтээгдэхүүн]]тэй улс болжээ. Гэхдээ тэрбум илүү хүнтэйн хувьд [[ядуурал]], [[бичиг үсэг тайлагдалт]]ын хувь доогуур зэрэг сул талуудтай байсаар байгаа.<ref name = "gov.in-prmar07PDF">[http://www.planningcommission.gov.in/news/prmar07.pdf Poverty estimates for 2004-05], Planning commission, Government of India, March 2007. Accessed: July 29, 2008</ref> == Нэр == Тус орны '''Энэтхэг''' ([[монгол бичиг|мо.б]] ''энэдхэг'', ''enedkeg'') гэсэн [[монгол хэл|монгол]] нэр дундад зууны [[согд хэл|согд]] хэлний ''yntk'k'' гэсэн үгнээс гаралтай.<ref name="Сүхбаатар">О.Сүхбаатар - Монгол хэлний харь үгийн толь. 1997 он.</ref> Энэ нь цаашилбал эртний [[перс хэл|перс]] хэлнээ ''«хиндү»'' гэснээс гаралтай. ''Хиндү'' гэдэг бол «[[Инд мөрөн|Инд]] мөрний газар [[орон]]» гэсэн утгатай юм. [[Самгарди хэл|Самгарди хэлээр]] ''«синдү»'' гэдэг байв. Өрнөдөд перс, араб, грек, латинаар дамжин ''«инд[[-ия|-иа]]»'' гэсэн бүтэцтэй түгсэн. [[Их Могол Улс]]ын хаад газар орноо лалын шашинтнаа өргөн тархсан дагавар залгаж ''«индү[[-стан]]»'' гэж нэрлэж байв. Бас нэгэн монгол нэр '''Жагар''' (мо.б. ''жагар'', ''jayar'') юм. Энэ нь [[төвөд хэл|төвөд]] хэлний ''rgyadkar'' үгнээс гаралтай бөгөөд үгчилбэл «цагаан улс» гэсэн утгатай. «Арван цагаан буянт номын цагаан түүх» номонд Энэтхэгийг «[[Замбуутив]]» гэсэн.<ref name="Сүхбаатар"/> Өдгөө Энэтхэгт улсаа भारत ''бхарата'' [паарэт] гэдэг. Энэ нь эрт цагаас эхлэн самгардиар бичигдэн үлдсэн нэр билээ. === Энэтхэгийн нэрс албан ёсны хэлээр === *Англи: India ''индия'' *Хинди: भारत ''бхарата'' *Ассам: ভাৰত ''бхарота'' *Бенгал: ভারত ''бхарота'' *Бодо: भारत ''бхарота'' *Догри: भारत ''бхарата'' *Гүжарати: ભારત ''бхарата'' *Каннада: ಭಾರತ ''бхаратаа'' *Кашмир: ہِندوستان/हिन्दोस्तान ''хиндустан'' *Кокборок: India/ইন্ডিয়া ''индиа'' *Конкани: भारत ''бхарот'' *Майтхили: भारत ''бхарата'' *Малайлам: ഭാരതം ''бхаратам'' *Мейтей: भारत ''бхарата'' *Маратхи: भारत ''бхарата'' *Мизо: India ''индия'' *Непал: भारत ''бхарата'' *Ория: ଭାରତ ''бхаратаа'' *Пунжаби: ਭਾਰਤ ''бхарата'' *Санскрит: भारतम् ''бхаратам'' *Сантали: ᱥᱤᱧᱚᱛ/भारोत ''cинот/бхарот'' *Синдхи: भारत ''бхарата'' *Тамил: இந்தியா/பாரதம் ''интия/бхаротам'' *Телүгү: భారత ''бхарата'' == Газар зүй == [[Зураг:India_topo_big.jpg|thumb|left|Физик газар зүйн зураг]] Энэтхэг орон 3,287,590 км² нутаг дэвсгэртэй, дэлхийн [[Улс орнуудын газар нутгийн хэмжээ|7-р том]] [[орон]] юм. === Байрлал === Энэтхэг [[Өмнө Ази]]д хамаарна. [[Энэтхэгийн техтоник хавтан]]гийн зааг болсон [[Энэтхэгийн хойг]] дээр хойд өргөргийн 8° — 38°, зүүн уртрагийн 68° — 98° дотор багтан байрладаг. Өрнө умард талаараа [[Пакистан]] (2910 км), умард талаараа [[Хятад]] (3588 км), [[Балба]] (1751 км), [[Бутан]] (699 км), дорнод талаараа [[Бангладеш]] (4097 км), [[Бирм]] (1643 км) гэсэн зургаан улстай хуурай газраар хиллэнэ. Хилийн нийт урт — 15106 км. Умард талаараа [[Памир]], [[Хималайн нуруу]]нд тулж, өмнөд талаараа [[Энэтхэгийн далай]]н [[Бенгалын булан]], [[Лаккадивын тэнгис]], [[Арабын тэнгис]] хүрнэ. Арлуудын эргийг оролцуулаад эргийн нийт урт — 7517 км. Далай тэнгисийн усаар зааглагдаж [[Мальдив]], [[Шри Ланка]], [[Бирм]], [[Тайланд]], [[Индонез]]тэй ойр байрлана. == Түүх == === Эртний үе – маур, гупта эзэнт гүрэн === Өмнөд Азид 30.000 жилийн өмнөөс анх хүн төрөлхтөн суурьшиж байсан олдворууд олдож байжээ. Чулуун зэвсгийн үеийн хадны сүг зураг Энэтхэгийн олон газраас олддог. МЭӨ 7000 оны үед анхны Шинэ чулуун зэвсгийн үеийн хүмүүс суурьшиж байсан газар одоогийн Пакистаны баруун хэсгээс олдож байв. Эдгээр нь аажмаар МЭӨ 2500-1900 оны үед Өмнөд Азид тавигдсан анхны соёл болох Индус хөндийн соёл иргэншил болж хөгжжээ. Тухайн үед хүмүүс гар урлал, өргөн хүрээний худалдаа наймаа эрхэлж амжиргаагаа залгуулан, соёл иргэншил ихээхэн хөгжиж байв. МЭӨ 2000-500 оны үе буюу Төмөр зэвсгийн үеэс Хиндуизмийн хамгийн эртний гар бичмэл болох Ведас зохиогдож, тэр үеэс Ведийн соёл үүссэн гэж үздэг. Хуврага, цэрэг, худалдаачдын дотор шатлан захирах ёсыг бий болгох зорилгоор Кастын систем энэ үед үүссэн ба яваандаа уугуул иргэд болон хаадын угсааныхны дунд түгсэн юм. Ведийн үеийн сүүлч МЭӨ 6-р зууны үед жижиг овгуудыг 16 цөөнх болон хаант засагт болгон нэгтгэж, хотжилт үүсэн бий болж мөн Буддизм, Жайнизмын шашны шинэчлэлийн хөдөлгөөн өрнөж, эдгээр нь бие даасан шашин болов. Жайнизм Махавирагийн номлолоор дэлгэрч, харин Буддизм дунд давхаргаас бусад бүх нийгмийн давхрагын Буддагийн шавь нараар түгэн дэлгэрч байв. Бурхан багшийн амьдралын зам мөр Энэтхэгийн эхэн үеийн түүхийн хуудаснаа томоохон байр суурийг эзэлжээ. Улс төрийн хувьд МЭӨ 3-р зуунд Магадхагийн хаант улс бусад бүх салангид ханлигуудыг нэгтгэн, асар өргөн газар нутгийг анх удаа нэгдсэн захиргаанд оруулснаар аугаа Маурын эзэнт гүрний суурийг тавьсан юм. Маурчууд анх эзэнт гүрний шинжтэй болсноороо зүүн хойд нутагт төвлөрсөн газар нутгаа тэлж Энэтхэгийн хойгт бүхэлд нь давамгайлах болов. Энэ улс [[Ашока хаан|Ашока хааны]] үед хамгийн өргөн уудам нутаг дэвсгэртэй болж, соёл юугаа хөгжүүлэн цэцэглүүлсэн юм. Буддын шашин өсөн дэлгэрэхэд Ашока хаан гол үүрэг гүйцэтгэжээ. МЭӨ 321 оны үед Нандагийн династыг хожим Маурын аугаа Эзэнт гүрэнийг (МЭӨ 321-185) үндэслэгч Чандрагупта Маур унагав. Эзэн хаан Чандрагупта жижиг ханлигуудыг нэгтгэн нийлүүлэх замаар асар өргөн газар нутгийг анх удаа нэгтгэн нэг захиргаанд оруулжээ. Эзэнт гүрэнд Энэтхэгийн хойгийн ихэнх хэсэг, Афганистаны зарим хэсэг багтаж байв. [[Файл:Mahabodhitemple.jpg|thumb|Бодь сүм, [[Гаутама Будда]] гэгээрсэн газар]] Түүний байгуулсан энэ гүрний гол зүрх нь өнгө зассан нийслэл Паталипутра (одоогийн Патна хот) байлаа. Чандрагуптагийн итгэлтэй гарын доорх цэргийн хүч болон идэвхитэй ажилладаг нууц албаны үр дүнд хөдөө аж ахуй, худалдаа хөгжин цэцэглэсэн билээ. Тэрээр хэт мацаг барьсны улмаас МЭӨ 297 оны үед нас барав. [[Жайнизм|Жайнизмыг]] шүтэх болсон Чандрагупта амьдралынхаа сүүлчийн өдрүүдэд ард түмэндээ тохиолдсон аймшигт өлсгөлөнгийн үеэр юу ч хийж чадаагүйдээ ихэд гашуудан даяанч маягаар нүглээ наминчилж байжээ. Энэ улсын хоёрдахь хаан Биндусара юм. Түүний хүү Ашока 3 дахь хаан (МЭӨ 265-232) болсон бөгөөд Маурын динаслтын сүүлчийн гол захирагч юм. Тэрээр эртний дэлхий дахины түүхийн аугаа хүмүүсийн нэг мөн билээ. Ашока хаан эзэнт гүрнийг хамгийн том газар нутагтай болгож тэлсэн юм. Асар их цуст тулаан хийж эзлэгдээгүй үлдээд байсан Калингаг нэгтгэв. Уг тулалдааны дараа Даяа гол улаанаар урсаж байсан гэлцдэг. Ашока хааныг Энэтхэгийн алтан эрин үеийн эхлэлийг тавьсан гэдэг. Эзэнт гүрэн цэцэглэхийн хэрээр урлаг, шинжлэх ухааныг хөгжүүлж, их барилгын ажлыг эхлүүлжээ. Үүнд бөмбөгөр оройт барилгууд орно. Ашока өөрийн засаглалын жилүүдэд түргэн хурдацтай хөгжиж байсан [[Буддын шашин|Буддын шашныг]] шүтэх болсон. Өвөг эцгийнхээ наминчлалын түүхтэй адил Калингагийн дайны үед их цус асгаруулсандаа гэмшиж, хүчирхийллээс холдон тайван амгалан Буддист замыг сонгосон юм. Тэр Буддизмыг дэлгэрүүлэхийн тулд хуврагуудыг Ази даяар илгээж байлаа. Мөн өөрийн зарлигийг Энэтхэг, Балба, Пакистан, Афганистан даяар чулуун дээр сийлж тарааж байв. Ашокийн үеийн хөгжил цэцэглэлт, тайван амгалан байдал түүнийг нас барсны дараа тийм ч удаан үргэлжилсэнгүй. Хаан ширээ залгамжлагдын дунд хэрүүл маргаан тасарсангүй. Маурын сүүлчийн эзэн хаан Брихадрата МЭӨ 185 оны үед шадар туслагчийнхаа нэг Пусиямитрад алуулав. Пусиямитра Энэтхэгийн төв хэсгийг МЭӨ 73 он хүртэл захирч байсан Сунгагийн династыг үндэслэжээ. Энэтхэг одоо Маурын өмнөх үе шиг хуваагдмал, эмх замбараагүй байдалд эргэн орлоо. Хойд Энэтхэгт жижиг хант улсууд бий болж “Энэтхэг-Грек” хэмээн нэрлэгддэг захирагч нар гарч байв. Тэднээс хамгийн алдартай нь Мэнандэр (МЭӨ 115-130) юм. Хойд Энэтхэгт [[Хиндү шашин|Хиндиузм]] гэр бүлүүдэд эцгийн эрхт ёс бат бөх болж байсан нь эмэгтэйчүүдийн хараат байдлыг улам нэмэгдүүлж байв. 4-5-р зуун гэхэд Гупта эзэнт гүрэн Энэтхэгийн хожмын дүр төрхийн эхлэлийг тавьж, засаг захиргааны болон татварын цогц системийг анх нэвтрүүлэв. Гупта гүрний хаадын үед шашныг зан үйлээс илүү сүсэг бишрэл талаас нь шүтэх шинэчилэлтийг хийж байв. Уг шинэчлэл нь нутгийн элитүүдийн ивээн тэтгэлэгээр бүтээгдсэн уран баримал, архитектурт цэцгэн хээгээр илэрхийлэгдсэн байдаг. [[Санскрит хэл|Санскрит]] сонгодог уран зохиолууд мөн цэцгэн хээгээр чимэглэгдсэн байдаг. Мөн энэ үед Энэтхэгийн шинжлэх ухаан, одон орон судлал, анагаах ухаан, математикийн шинжлэх ухаан шинэ түвшинд хүрч хөгжжээ. 1) МАУРЫН ЭЗЭНТ ГҮРЭН (МЭӨ 321-183) 1. Чандрагупта хаан Бүх салангид ханлигуудыг нэгтгэн, асар өргөн газар нутгийг анх удаа нэгдсэн захиргаанд оруулсан. 2. Хүү Биндусара Эцгийнхээ эзэлсэн газар нутгийг бага зэрэг тэлсэн. 3. Хүү Ашок (МЭӨ 265 - 323) - Эзэнт гүрнийг хамгийн том газар нутагтай болгосон – асар их цуст тулаан хийсэн. - Урлаг, шинжлэх ухаан хөгжсөн - Их барилгын ажил өрнөсөн (dome-shaped temples) - Буддын шашныг Ази даяар түгээсэн Ашок хааныг таалал төгссөний дараа хаан ширээний тэмцэл эхэлж, Маур гүрэн задарч, дахин ханлиг улсуудад хуваагдав. 2) ГУПТАГИЙН ГҮРЭН (МЭ 320-540) 1. Гандра Гупта 2. Хүү Самудра Гупта Энэтхэгийн соёл ялангуяа Хинду, Буддын урлагийн сонгодог гэж үздэг. Гупта нар хатуу Хинду үнэмшилтэй байсан боловч энэ улсад Жайнизм, Буддизм хөгжсөөр байв. Бутралт - Хэпалитийн нүүдэлчдийн буюу Цагаан Хүннү довтолгоотой давхцсан. 3) ХАРШАГИЙН ГҮРЭН (МЭ 606) 4) ЧОЛАГИЙН ГҮРЭН (МЭ 805-1200) === Дундад үе – делийн султант улс === Энэ үед Энэтхэг салгуу бутархай ханлигууд болж эргэн задарч, дахин нэгтгэх удирдагч гарч ирэхгүй байлаа. Уламжлалт зарим хөдөө аж ахуй эрхлэгчид газраа ашиглан өсөн хөгжиж байсан газар тариаланг түшиглэх болсон нь кастын дахрага дунд явагдаж байлаа. Улмаар кастын системд газар нутгийн ялгарал гарч эхлэв. Төв Ази болон Персээс ирсэн дүрвэгсэд хот босгож, эзэнт гүрнүүдийн бүтээн байгуулалтуудыг хийж байлаа. Нүүдэлчин муслим овог 1193 оноос Делиг удаа дараа дайран довтолж, дээрэмдэн тонов. Мухамед Гүрийг нас барсны дараа 1206 онд түүний жанжнуудын нэг, урьд нь боол байсан Кутб-уд-дин Айбэк Энэтхэгт түүний эзэлж байсан байр суурийг булаан авч [[Делийн Султант улс]]<nowiki/>ыг байгуулав. Үүнийгээ тэмдэглэж мөн Исламийн ертөнцөд шинэ газар нутгийг нэтгэсэний бэлгэ тэмдэг болгон дэлхийн хамгийн өдөр Ислам шашны гонх болох Гутаб Минарыг бариулсан байна. Энэхүү 72.5м цамхаг нь Энэтхэг дахь Султант улсын бэлгэ тэмдэг болжээ. Эзэнт гүрэн өргөжин тэлэхийн хэрээр баян чинээлэг султанууд уг гонхыг тойруулан асар том хөшөө дурсгалууд барив. [[Файл:Agra Fort DistantTaj.JPG|thumb|[[Таж Махал]]]] Энэ үед хаан ширээг үе залгамжлах ёсыг халж, хааны титэмийн төлөө өрсөлддөг болсноор маш олон Султанууд солигдож байв. Муслим биш хүмүүсийг Исламийн төрд татвар төлөхийг шаарддаг байв. 14-р зуунаас эхлэн Делийн султант улс тарж бутарч эхлэв. 1398 оноос эхлэн Монголын Төмөр хаан удаа дараа дайралт хийх болж, 1525 онд түүний хүү Бабур сүүлчийн Султаныг дийлж, Могулын эзэнт гүрнийг байгууллаа. [[Могул|МОГУЛ ГҮРЭН]] (1525 – 1858 он) 1. 1527 он – Бабур Энэтхэг улсыг бүрэн эзэлсэн. 1530 онд нас барсан. 2. Хүү Хумаюн – эцгийн эзэнт гүрнийг бага зэрэг тэлсэн 3. Хүү 12 настай Акбар – газар нутгийг асар өргөн тэлсэн. Засаглалын төвлөрсөн тогтолцоо бий болгосон. Олон шашны эвлэрэнгүй бодлого баримталдаг байсан. Акбар Аграгийн ойрхи Фатепур Сикри дэх шинэ ордондоо шүтээний өргөө бариулж тэндээ шашны хэлэлцүүлэг өрнүүлдэг байв. Акбар хөгжим, урлагийг сонирхдог байв. Фатепур Сикрид могол зургийн сургууль байгуулсан нь урсгалын хувьд Перс, Энэтхэгийн нөлөөг тусгаж байсан бөгөөд тэр нь 4. түүний хүү Жахангирын үед оргил үедээ хүрч хөгжив. 5. Хүү Жах жахан (1628-1658) нь Аград [[Таж Махал]], Делид Улаан хэрэм, Жама Масжид зэргийг бариулсан. Эдгээр нүсэр төслүүд нь Моголын үед цэцэглэж байсан ХАА, худалдаанаас хамааралтай баялгийн бэлэгдэл, илэрхийлэл байв. 6. Сүүлчийн хаан Ауранзэв 1658 онд хаан ширээнд сууснаар тус гүрний тэлэлт дээд цэгтээ хүрч мөн уналтын эхлэл болов. Аян дайнд улсын сан хөмрөгөө шавхсан, ислам номлолыг уян хатан бус тайлбарлаж байснаараа хамтрагчид болох ражпүдчүүд болон хинду албатуудаа өөрөөсөө хөндийрүүлсэн гэж үздэг. 1739 онд түүнийг нас барсны дараа эзэнт гүрний хаадууд ойр ойрхон солигдож эцэст нь 1857 онд Британичууд Моголын эзэнт гүрний сүүлчийн хаан Бабадур шахыг хаан ширээнээс нь зайлуулав. === Британийн раж === Европчууд хоолны амтлагч сонирхож эхэлснээр Энэтхэг рүү ихэд татагдах болжээ. 15-р зуунд Португальчууд худалдааны өндөр ашигтай хоол амтлагч хайж, Энэтхэгт хамгийн анх ирэв.Тэдний араас Англи болон бусад зарим Европын орнууд худалдаа наймааны ашиг хайж Энэтхэгт очжээ. Португальчуудтай өрсөлдөх зорилгоор Англи, Нидерландчууд тус тусдаа East India компаниудыг (1600 он) байгуулж, үйл ажиллагаагаа явуулж байв – эхэндээ худалдааны зорилготой байгууллагдсан ба яваандаа өөрийн гэсэн цэрэг армитай болов. Энэтхэгийн өнөөгийн хөгжлийн суурийг 1848-1885 оны үед тавигдсан гэж үздэг. Ист Индиа компаний захирагч Лорд Далхуиз 1848 онд Энэтхэг дахь орчин үеийн бүтээн байгуулалтын хийж эхэлжээ. Төмөр зам барьж, цахилгаан холбоо суурилуулж, иргэдэд Английн боловсролын системийг нэвтрүүлсэн байна. Гэвч 1858 онд Ист Индиа компаний эсрэг уугуул иргэдийн Англи загварын нийгмийн шинэчлэл, газрын өндөр татварын бодлогыг эсэргүүцсэн дургүйцэл Хойд Энэтхэгээс эхлэн Төв Энэтхэг хүртэл газар авч байв. Энэ бослогыг түүхэндээ тусгаар тогнолын төлөөх анхны дайн гэж нэрлэдэг. Гэвч уг бослогыг 1 жилийн дотор Англичууд таслан зогсоосон бөгөөд Энэтхэг дахь хяналтаа улам чангатгаж, Энэтхэг дахь Ист Индиа компаний удирдлагын оронд Британийн засгийн газрын шууд удирдлага дор оруулав. Түүнээс хойш хэдэн арван жилийн турш нийтийн улс төрийн хөдөлгөөн Энэтхэг даяар аажмаар бүрэлдэж, улмаар Энэтхэгийн Үндэсний Конгресс нам 1885 онд байгууллагдав. 19-р зууны 2-р хагас гэхэд технологи, газар тариалангийн худалдааны холын зах зээлтэй хамааралтай хэт хязгаарлагдмал байдал нь Энэтхэгийг хүнсний хомсдолд оруулж, ард иргэд нь өлсгөлөнд нэрвэгдэж байлаа. Харин Англичуудын барьсан төмөр замын сүлжээ ашиглалтанд орсноор Энэтхэгийн дөнгөж хөгжиж эхэлж байсан үйлдвэрлэлүүдэд ихээхэн дэмжлэг болж, хүнсний үнэ буурснаар ард иргэдэд нүүрлээд байсан өлсгөлөнгийн асуудал багасав. 1 сая гаруй Энэтхэгчүүд оролцсон [[Дэлхийн нэгдүгээр дайн|Дэлхийн 1-р дайн]] дууссаны дараагаас Энэтхэгт шинэ үе эхлэв. Энэ бол Британий Энэтхэг дахь хараа хяналтаа сулруудах шинэчлэл ба Энэтхэгийн үндэсний түүхэн удирдагч [[Махатма Ганди]]<nowiki/>гийн эрх чөлөөний төлөө тайван хөдөлгөөн эхэлсэн үе юм. 1930 оны үед Английн шинэ хууль журам батлагдав. Үүнээс хойшхи 10 жил Энэтхэг Дэлхийн 2-р дайнд оролцож, ард иргэдийн дунд Муслим шашинтнуудын үндсэрхэг үзэл улам хүчээ авч байсан хүндхэн үе байв. {{multiple image|perrow=2|total_width=360 |image_style = border:none; |align = right | image1 = British Indian Empire 1909 Imperial Gazetteer of India.jpg | caption1 = 1909 онд Британийн Энэтхэг |image2=Nehru Ghandi AP 18050506381948 (cropped).jpg |caption2=[[Жавахарлал Неру]] болон [[Махатма Ганди]] }} 1945 онд [[Дэлхийн хоёрдугаар дайн|Дэлхийн 2-р дайны]] төгсгөлд Британичууд бүх эрх мэдлээ хүлээлгэж өгөхийг зөвшөөрч, урт удаан хугацааны эрх чөлөөний тайван тэмцлийн үр дүнд 1947 онд Энэтхэг тусгаар тогтнолоо олсон боловч шашны үзэл сурталын хагаралдаанаас үүдэн Энэтхэг болон Пакистан улс болж хоёр хэсэг хуваагджээ. Энэ үеэр хилийн хоёр талд үлдсэн хүмүүсийг газар нутгаасаа хөөсөн 2 сар гаруй үргэлжилсэн шашны үймээн самуун дэгдэв. Нийт 12 сая орчим хүн хилийн наана, цаана гарч шилжин суурьшсан ба 1 сая гаруй хүн амь үрэгджээ. 1950 оны 1-р сарын 25-нд Энэтхэг улс Үндсэн хуулиа батлаж парламент бүхий Энэтхэг улсыг байгуулсан юм. Эдийн засгийн чөлөөт зах зээлд 1990-ээд онд шилжсэнээс хойш Энэтхэг дэлхийн хамгийн хурдацтай хөгжиж буй улс болон хувирсан байна. === Кашмирын үүдэлтэй мөргөлдөөн === Хүн амын олонхи нь Мусулман шашинтай Кашмирын муж улсыг Энэтхэгт өгсөнөөс хойш тус мужийг эзэмшихийн төлөө Энэтхэг, Пакистаны хоорондоо өрөлдөж иржээ. Тухайлбал, 1947-1948 болон 1965 онд тус тус дайтаж байв. Энэтхэг дахь Кашмирын Мусулманчуудыг 2001 онд Парлементын ордон руу, 2008 онд Мумбай дахь зочид буудал руу террорист халдлага хийсэн хэмээн буруутгав. 1998 онд Энэтхэг, Пакистан 2 улс цөмийн туршилт хийв. НҮБ-ийн Аюулгүйн Зөвлөл цөмийн туршилт хийсэнд тус 2 улсыг шүүмжлээд, зэвсгийн бүх хөтөлбөрөө зогсоохыг шаардав. 1999 онд Энэтхэг, Пакистан 2 маргаантай асуудлаа шийдвэрлэх хүчин чармайлтаа идэвхижүүлэх тухай тохиролцсон Лахорын тунхаглалд гарын үсэг зурав. Гэсэн хэдий ч 2 улсын хооронд цөмийн мөргөлдөөний аюул оршсоор байна. 20-р зууны 2-р хагаст хөрш зэргэлдээ орнуудтай хил тойрсон байнгын маргаантай тулгарч эхэлсэн ба Хятад улстай 1962 онд дайтаж байсан ч өнөөг хүртэл зөвшилцөлд хүрч чадаагүй байна. Харин Пакистан улстай 1947, 1965, 1971 онуудад тус тус дайтаж байжээ. == Улс төр == [[Файл:NorthBlock.jpg|thumb|right|200px|Шинэ Делид засгийн газрын чухал салбарууд байрладаг.]] Улс төрийн тухайд [[Энэтхэгийн Үндэсний Конгресс]]ын нам голлох үүргийг гүйцэтгэх бөгөөд энэ намын лидерүүд нь Энэтхэг улс тусгаар тогтнолоо олж авсан үеэс эхлээд одоог хүртэл улс орныг удирдан залж яваа юм. Энэтхэг улсад үйл ажиллагаагаа явуулж буй намуудыг жагсаавал: * ''Энэтхэгийн Үндэсний Конгресс'' - Энэ нам нь хэдийгээр 100 гаруй жилийн түүхтэй ч хэд хэдэн удаа уналтанд орж байсан түүхтэй. [[Индира Ганди]]йн Энэтхэгийн Үндэсний Конгресс ч гэж нэрлэгдэж явсан үе бий. Зүүнийг тэргүүлэгч энэхүү нам нь 1947—1977, 1980—1989, 1991—1996 болон 2004 оноос өнөөг хүртэл бусад намуудын тэргүүнд явж байна. * ''Бхарати Жанатын Нам'' (Энэтхэгийн Ардын Нам) - Энэхүү баруун хэсгийг тэргүүлэгч намыг 1980 онд Атал Бихари Ваджпаи, Лал Кришной Адвани нар байгуулсан бөгөөд хиндуизмыг баримтлагч нам юм. Улс орныг 1996 болон 1998-2004 онуудад тус тус удирдаж байсан. * Үлдсэн намууд нь ердөө 2-3 жижиг улсуудын хүрээнд хүчтэй байр суурь эзэлдэг байсан ба ийм намуудын тоонд ** ''Энтэхэгийн коммунист нам'' ** [[Самаджвадийн нам]] ** ''Жаната Далын нэгдсэн нам'' зэрэг орно. 1991 оноос эхэлсэн өөрчлөлт шинэчлэлтийн ачаар энэтхэг улс хөгжиж буй орнуудын нэг болжээ. Өөрчлөлт шинэчлэлтийг 1996 онд Атала Бихари Важпаи-гийн удирдсан засгийн газар, 2004 онд [[Соня Ганди]]<nowiki/>гийн удирдсан Энэтхэгийн Үндэсний Конгресс сонгуульд ялж засгийн газрын тэргүүнээр нэрт эдийн засагч [[Манмохан Синг|Манмохан Сингх]] томилогдон үргэлжлүүлж байна. == Засаг захиргааны хуваарь == Энэтхэг бол [[холбооны байгууламж]]ит улс. Энэтхэгийн холбооны байгууламжид 28 [[муж улс]] ({{lang-en|state}}) болон [[Энэтхэгийн холбооны долоон нутаг|холбооны 7 нутаг]] ({{lang-en|union territory}}) хамрагддаг.<ref>[http://lcweb2.loc.gov/frd/cs/profiles/India.pdf Country Profile: India (PDF)]. Library of Congress - Federal Research Division (December 2004)</ref> Муж улсууд доод тал нь нэг албан ёсны нутгийн хэлтэй байдгаас гадна холбооны хоёр нутгийн адил ([[Пүдүчэрри]], нийслэл [[Дели]]) өөрсдөө засгийн газраа сонгон байгуулах эрхтэй. Үлдэх холбооны таван нутаг улсын ерөнхийлөгчийн шууд хяналтанд байж төвөөс засаг даргыг нь томилдог. [[1956]] онд хүн амын зонхилох хэлийг харгалзан муж улсуудыг өөрчлөн байгуулсанаас хойш бараг өөрчлөгдөөгүй байна.<ref>{{cite web|url=http://www.commonlii.org/in/legis/num_act/sra1956250/|title=States Reorganisation Act, 1956|work=Constitution of India|publisher=Commonwealth Legal Information Institute|accessdate=2007-10-31|archiveurl=https://web.archive.org/web/20080516123014/http://www.commonlii.org/in/legis/num_act/sra1956250/|archivedate=2008-05-16|url-status=dead}}</ref> Холбооны нэгж тус бүр дотроо [[тойрог (Засаг захиргааны нэгж)|тойргуудад]] ({{lang-hi|ज़िला ''zilā''}}, {{lang-en|district}}; {{lang-ru|округ}}) хуваагддаг. Өнөө үед улсын хэмжээнд 642 тойрог байна.<ref>{{cite web|url=http://districts.gov.in/|title=Districts of India|accessdate=2007-11-25|publisher=[[National Informatics Centre|National Informatics Centre (NIC)]]|work=Government of India}}</ref> Цаашилбал, дүүргийг хэд хэдэн [[техсил]] болгон хуваадаг. [[Файл:India-states-numbered.svg|thumb|right|300px|Энэтхэгийн холбооны 35 нэгжийн байршил (жагсаалтын дугаар, үсгийн дагуу)]] '''28 муж улс''' {| |- | # [[Андра Прадеш]] # [[Аруначал Прадеш]] # [[Ассам]] # [[Бихар]] # [[Чаттисгар]] # [[Гоа]] # [[Гужарат]] # [[Харяна]] # [[Химачал Прадеш]] | <ol start="11"> <li> [[Жарканд]] <li> [[Карнатака]] <li> [[Керала]] <li> [[Мадхя Прадеш]] <li> [[Махараштра]] <li> [[Манипур]] <li> [[Мегхалая]] <li> [[Мизорам]] <li> [[Нагаланд]] | <ol start="20"> <li> [[Орисса]] <li> [[Панжаб (Энэтхэг)|Панжаб]] <li> [[Ражастан]] <li> [[Сикким]] <li> [[Тамилнаду]] <li> [[Трипура]] <li> [[Уттар Прадеш]] <li> [[Уттараканд]] <li> [[Баруун Бенгал]] </ol> |} '''Холбооны 7 нутаг''' {| |- | <ol type="A"> <li> [[Андаман-Никобарын арлууд]] <li> [[Чандигарх]] <li> [[Дадра-Нагар Хавели Даман-Диу]] <li> [[Жамму-Кашмир]] <li> [[Лакшадвип]] <li> [[Дели|Нийслэл Делийн нутаг]] <li> [[Пүдүчэрри]] <li> [[Ладакх]] </ol> |} == Эдийн засаг == Энэтхэг нь 20-р зууны дунд үе хүртэл [[Британий эзэнт гүрэн|Британы эзэнт гүрний]] [[колони]] байгаад 1947 онд тусгаар тогтнолоо олж авч эдийн засаг болон цэрэг дайны салбар хүчтэй хөгжиж ялангуяа сүүлийн 20-д жилийн хугацаанд дээрх салбаруудад ихээхэн амжилт гарсан ажээ. Энэтхэгийн эдийн засаг нь номиналь ҮНБ-р тооцвол 12-т, худалдан авах чадварын паритетаар тооцвол дөрөвт жагсдаг. Эдийн засгийн шинэчлэлийн үр дүнд өсөлтөөрөө дэлхийд хоёрт ордог боловч ядуурал, бичиг үсэгт тайлагдахгүй байх, хоолны хомсдол зэрэг нь элбэг байна. Эдийн засгийн хувьд амьжиргааны түвшнээс доогуур хүн ам 25% (2002), [[инфляци]] 4,2% (2004), хөдөлмөрийн чадвартай хүн ам 482,2 сая (2004), [[ажилгүйдэл]] 9,2% (2004), аж үйлдвэрийн өсөлт 7,4% (2004), цахилгаан энерги үйлдвэрлэл 547,2 миллиард. кВт.цаг (2002), цахилгаан энергиин хэрэглээ 510,1 миллиард. кВт.цаг. (2002) байна. === Экспорт === Нийт [[экспорт]] нь 2012 оны байдлаар 69,18 миллиард доллар. Үүнээс [[АНУ]] — 20,3%, [[Хятад]] — 6,3%, [[Их Британи]] — 5,2%, [[Хонконг]] — 4,7%, [[Герман]] — 4,3%. === Импорт === Нийт [[импорт]] нь 2003 оны байдлаар 89,33 миллиард доллар. Үүнээс АНУ-аас — 6,7%, [[Бельги]]эс — 5,9%, Их Британиас 5%, Хятадаас — 4,5%, [[Сингапур]]аас — 4,2%. == Хүн ам == [[Зураг:India population density map en.svg|thumb|[[Инд-Гангын нам доор газар|Инд-Гангын нам доор газраар]]<br />хүн ам шигүү суурьшдаг.]] Дэлхийд Хятадын дараа [[Улс орнууд хүн амын тоогоор|хоёрдугаар олон]] хүн амтай улс бол Энэтхэг. 2010 оны тооллогоорх хүн амын тоо - 1 тэрбум 210 сая.<ref>[http://www.censusindia.gov.in/2011-prov-results/indiaatglance.html "Provisional Population Totals – Census 2011", Office of the Registrar General and Census Commissioner (Ministry of Home Affairs, Government of India)]</ref> Үүнээс 70% нь хотод бус хөдөө нутагтай. 2011 онд 53 [[саятан хот]]той байгаагаас<ref>[http://www.censusindia.gov.in/2011-prov-results/paper2/data_files/India2/Table_2_PR_Cities_1Lakh_and_Above.pdf "Cities having population 1 lakh and above". censusindia. The Registrar General & Census Commissioner, India. Retrieved 18 October 2011.]</ref> [[Мумбай]] (хуучнаар Бомбей), [[Дели]], [[Бангалор]], [[Хайдарабад]], [[Ахмадабад]]ад хамгаас олон оршин суугчтай. Хүн амын 64.8% бичиг үсэг тайлдагдсанаас хамгийн ихдээ [[Керала]] муж улсад 91%<ref>{{cite web|url=http://www.kerala.gov.in/education/|title=Kerala's literacy rate|publisher=[[Government of Kerala]]|accessdate=2007-12-13|work=kerala.gov.in|deadlink=404|archive-date=2003-03-11|archive-url=https://web.archive.org/web/20030311192337/http://www.kerala.gov.in/education/|url-status=dead}}</ref>, хамгийн багадаа [[Бихар]]т 47% байна.<ref>{{cite web|url=http://gov.bih.nic.in/Profile/CensusStats-03.htm Census Statistics of Bihar: Literacy Rates|title=Literacy rate of Bihar|accessdate=2007-12-13|publisher=Government of Bihar}}</ref> Энэтхэг бол олон хэлтний өлгий. Үндсэндээ [[Энэтхэг-Ари хэлний бүлэг|Энэтхэг-Ари]] (хүн амын 74%), [[Дравид хэлний бүлэг|Дравид]] (24%) хоёр хэлний бүлэгт хамаардаг. Энэтхэг-Ари бүлгээс [[Хинди хэл|Хинди]] (41.0%), [[Бенгал хэл|Бенгал]] (8.1%), [[Маратхи хэл|Маратхи]] (7.0%), [[Урдү]] (5.0%), Гужарат (4.5%), Ория (3.2%), [[Панжаби хэл|Панжаби]] (2.8%), Дравид бүлгээс [[Телугу хэл|Тэлүгү]] (7.4%), [[Тамил хэл|Тамил]] (5.9%), Каннада (3.7%), Малаялам (3.2%) хэлнүүд түгээмэл тархжээ.<ref>[http://www.censusindia.gov.in/Census_Data_2001/Census_Data_Online/Language/Statement4.htm SCHEDULED LANGUAGES IN DESCENDING ORDER OF SPEAKERS' STRENGTH — 2001]</ref> Энэтхэгийн хүн амын 80.5% нь [[Хиндү шашин|Хиндү]], 13.4% нь [[Ислам]], 2.4% нь [[Христийн шашин|Христ]], 1.8% нь [[Сикх]], 0.7% нь [[Буддын шашин|Будда]], 0.4% нь [[Жайна шашин|Жайна шашны]] шүтлэгтэй юм байна.<ref>[http://www.censusindia.gov.in/Census_Data_2001/India_at_glance/religion.aspx 2001 оны Энэтхэг улсын хүн амын тооллогын дүн]</ref> == Мөн үзэх == * [[Энэтхэгийн хөдөө аж ахуй]] == Тэмдэглэл == {{notes|33em|}} == Эшлэл == {{reflist}} == Цахим холбоос == * {{commons|भारत}} * [http://india.gov.in/ Энэтхэг улсын Засгийн газар]&nbsp;– (Англи хэлээр) * [https://web.archive.org/web/20150317090758/http://ucblibraries.colorado.edu/govpubs/for/india.htm Энэтхэг] ''UCB Libraries GovPubs'' дахь мэдээлэл {{Ази}} {{Хөтлөгч мөр Үндэстнүүдийн Хамтын Нөхөрлөл}} {{Хөтлөгч мөр Өмнөд Азийн бүс нутгийн хамтын ажиллагааны нийгэмлэг}} {{Хөтлөгч мөр Шанхайн хамтын ажиллагааны байгууллага}} [[Ангилал:Википедиа:Онцлох өгүүлэл]] [[Ангилал:Энэтхэг| ]] [[Ангилал:Азийн орон]] [[Ангилал:БРИКС-ийн гишүүн орон]] [[Ангилал:Нэгдсэн Үндэстний Байгууллагын гишүүн орон]] [[Ангилал:Парламентын засаглалтай холбооны бүгд найрамдах улс]] d09bd9dszut8s5k8rp0cu328ki0kc6f Герман 0 6790 820978 812252 2025-06-08T02:03:55Z Avirmed Batsaikhan 53733 820978 wikitext text/x-wiki {{Инфобокс улс | conventional_long_name = Холбооны Бүгд Найрамдах Герман Улс<br/><span style="text-align:left;">{{МонголЮникод|ᠬᠣᠯᠪᠤᠭᠠᠨ ᠤ<br /> ᠪᠦᠬᠦᠳᠡ<br /> ᠨᠠᠢᠷᠠᠮᠳᠠᠬᠤ<br /> ᠭᠧᠷᠮᠠᠨ<br /> ᠤᠯᠤᠰ|size=1em}}</span> | common_name = Germany | native_name = {{nowrap|{{small|{{native name|de|Bundesrepublik Deutschland}}}}}} | image_flag = Flag of Germany.svg | flag_type = [[Германы төрийн далбаа|Төрийн далбаа]] | image_coat = Coat of arms of Germany.svg | symbol_type = [[Германы төрийн сүлд|Сүлд]] | coa_size = 80 | national_anthem = {{lang|de|"[[Германы төрийн дуулал|Deutschlandlied]]"|italics=no}}{{efn|1952-1990 онд, "Deutschlandlied" бүхэлдээ төрийн дуулал байсан ч албан ёсны тохиолдлуудад зөвхөн 3-р бадаг л дуулагддаг байсан. 1991 оноос хойш гурав дахь бадаг л төрийн дуулал болсон.<ref name="PresidentsOffice">{{cite web|url=http://www.bundespraesident.de/DE/Amt-und-Aufgaben/Wirken-im-Inland/Repraesentation-und-Integration/repraesentation-und-integration-node.html|title=Repräsentation und Integration|publisher=[[Bundespräsidialamt]]|language=de|url-status=live|archiveurl=https://web.archive.org/web/20160307221541/http://www.bundespraesident.de/DE/Amt-und-Aufgaben/Wirken-im-Inland/Repraesentation-und-Integration/repraesentation-und-integration-node.html|archivedate=7 March 2016|accessdate=8 March 2016}}</ref>}}<br/>("Германчуудын дуу")<br/><div style="display:inline-block;margin-top:0.4em;">{{center|[[File:German national anthem performed by the US Navy Band.ogg]]}}</div> | image_map = {{switcher|[[File:EU-Germany (orthographic projection).svg|frameless]]|Дэлхийн бөмбөрцөг|[[File:EU-Germany.svg|upright=1.15|frameless]]|Европын газрын зураг|default=1}} | map_caption = {{map caption | location_color = хар ногоон | region = Европ | region_color = хар саарал | subregion = [[Европын Холбоо]] | subregion_color = цайвар ногоон }} | map_width = 250px | capital = [[Берлин]]<small>{{efn|Берлин нь үндсэн хуулийн дагуу цорын ганц нийслэл болон ''де-юре'' засгийн газрын байршил боловч Холбооны Бүгд Найрамдах Герман Улсын түр нийслэл [[Бонн]] хот нь "холбооны хот" ({{lang|de|Bundesstadt}}) гэсэн тусгай цолтой ба зургаан яамны үндсэн байршил юм.<ref>{{cite web|url=https://www.deutschland.de/en/topic/politics/the-german-federal-government|website=deutschland.de|title=The German Federal Government|date=23 January 2018|archiveurl=https://web.archive.org/web/20200430004825/https://www.deutschland.de/en/topic/politics/the-german-federal-government|archivedate=30 April 2020|url-status=live}}</ref>}}</small> | coordinates = {{Coord|52|31|N|13|23|E|type:city}} | largest_city = capital | official_languages = [[Герман хэл]]{{efn|[[Дани хэл|Дани]], [[Доод Герман хэл|Доод Герман]], [[Сорб хэл|Сорб]], [[Цыган хэл|Цыган]], болон [[Фриз хэл|Фриз хэлнүүд]] нь [[Бүс нутгийн болон цөөнхийн хэлний тухай Европын Харти]]ар хүлээн зөвшөөрөгдсөн.<ref>{{cite web|url=https://blogs.loc.gov/law/2018/09/the-protection-of-minority-and-regional-languages-in-germany/|publisher=Library of Congress|last=Gesley|first=Jenny|title=The Protection of Minority and Regional Languages in Germany|date=26 September 2018|archiveurl=https://web.archive.org/web/20200525092638/https://blogs.loc.gov/law/2018/09/the-protection-of-minority-and-regional-languages-in-germany/|archivedate=25 May 2020|url-status=live}}</ref>}} | demonym = [[Германчууд]] | government_type = [[Холбооны парламентын бүгд найрамдах улс]]<ref name="CIA"/> | leader_title1 = [[Холбооны ерөнхийлөгч (Герман)|Ерөнхийлөгч]] | leader_name1 = [[Франк-Вальтер Штайнмайер]] | leader_title2 = [[Холбооны канцлер (Герман)|Канцлер]] | leader_name2 = [[Олаф Шолц]] | legislature = [[Бундестаг]], [[Германы Бундесрат|Бундесрат]]{{efn|Бундесратыг заримдаа Германы хууль тогтоох байгууллагын дээд танхим гэж нэрлэдэг. Германы Үндсэн хуульд Бундестаг ба Бундесратыг хоёр тусдаа хууль тогтоох байгууллага гэж тодорхойлсон тул энэ нь техникийн хувьд буруу юм. Тиймээс ХБНГУ-ын холбооны хууль тогтоох байгууллага нь нэг хоёр танхимтай парламент биш харин нэг танхимтай хууль тогтоох хоёр байгууллагаас бүрддэг.}} | area_km2 = 357,592 | area_footnote = <ref>{{cite web|url=https://www.destatis.de/DE/Themen/Laender-Regionen/Regionales/_inhalt.html|accessdate=2 January 2023|title=Regionales|publisher=Destatis}}</ref> | area_rank = 63 <!-- Area rank should match [[List of countries and dependencies by area]] --> | area_sq_mi = 137,847 <!--Do not remove per [[WP:MOSNUM]]--> | percent_water = 1.27 (2015)<ref>{{cite web|title=Surface water and surface water change|accessdate=11 October 2020|publisher=[[Organisation for Economic Co-operation and Development]] (OECD)|url=https://stats.oecd.org/Index.aspx?DataSetCode=SURFACE_WATER#|archivedate=24 March 2021|archiveurl=https://web.archive.org/web/20210324133453/https://stats.oecd.org/Index.aspx?DataSetCode=SURFACE_WATER|url-status=live}}</ref> | population_estimate = {{increase neutral}} 84,270,625<ref>{{cite web|url=https://www.destatis.de/DE/Themen/Gesellschaft-Umwelt/Bevoelkerung/Bevoelkerungsstand/Tabellen/liste-zensus-geschlecht-staatsangehoerigkeit.html |publisher=Destatis|accessdate=7 February 2023|title=Bevölkerung nach Nationalität und Geschlecht (Quartalszahlen)}}</ref> | population_estimate_year = 2022 | population_estimate_rank = 19 | population_density_km2 = 232 | population_density_sq_mi = 601 <!--Do not remove per [[WP:MOSNUM]]--> | population_density_rank = 58 | GDP_PPP = {{increase}} $5.317 их наяд<ref name="imf2">{{cite web |url=https://www.imf.org/en/Publications/WEO/weo-database/2022/October/weo-report?c=134,&s=NGDP_RPCH,NGDPD,PPPGDP,NGDPDPC,PPPPC,&sy=2019&ey=2026&ssm=0&scsm=1&scc=0&ssd=1&ssc=0&sic=0&sort=country&ds=.&br=1 |title=World Economic Outlook database: October 2022 |publisher=[[International Monetary Fund]] |date=October 2022 |accessdate=12 October 2022}}</ref> | GDP_PPP_rank = 5 | GDP_PPP_year = 2022 | GDP_PPP_per_capita = {{increase}} $63,835<ref name="imf2" /> | GDP_PPP_per_capita_rank = 18 | GDP_nominal = {{increase}} $4.031 их наяд<ref name="imf2" /> | GDP_nominal_rank = 4 | GDP_nominal_year = 2022 | GDP_nominal_per_capita = {{increase}} $48,398<ref name="imf2" /> | GDP_nominal_per_capita_rank = 20 | Gini = 30.5 <!--number only--> | Gini_year = 2020 | Gini_change = increase<!--increase/decrease/steady--> | Gini_ref = <ref name="eurogini">{{cite web|url=https://ec.europa.eu/eurostat/databrowser/view/tessi190/default/table?lang=en|title=Gini coefficient of equivalised disposable income|publisher=[[Eurostat]]|accessdate=21 June 2022|archivedate=9 October 2020|archiveurl=https://web.archive.org/web/20201009091832/https://ec.europa.eu/eurostat/databrowser/view/tessi190/default/table?lang=en|url-status=live}}</ref> | Gini_rank = | HDI = 0.942 <!--number only--> | HDI_year = 2021<!-- Please use the year to which the data refers, not the publication year--> | HDI_change = increase<!--increase/decrease/steady--> | HDI_ref = <ref name="UNHDR">{{cite web|url=https://hdr.undp.org/system/files/documents/global-report-document/hdr2021-22pdf_1.pdf |archiveurl=https://web.archive.org/web/20220908052326/https://hdr.undp.org/system/files/documents/global-report-document/hdr2021-22pdf_1.pdf |archivedate=8 September 2022 |title=Human Development Report 2021/2022|publisher=[[United Nations Development Programme]]|date=8 September 2022}}</ref> | HDI_rank = 9 | currency = [[Евро]] ([[Еврогийн тэмдэг|€]]) | currency_code = EUR | time_zone = [[Төв Европын Цаг|ТЕЦ]] | utc_offset = +1 | utc_offset_DST = +2 | time_zone_DST = [[Төв Европын Зуны Цаг|ТЕЗЦ]] | cctld = [[.de]] | calling_code = [[Герман дахь утасны дугаар|+49]] | today = | drives_on = Баруун }} '''Герман''' ([[Герман хэл|герман.]] ''Deutschland'' [{{IPA|ˈdɔɪ̯t͡ʃlant}}] {{Audio|De-Deutschland.ogg|дуудлагыг сонсох}}), албан ёсоор '''Холбооны Бүгд Найрамдах Герман Улс''' ([[Герман хэл|герман]]. ''Bundesrepublik Deutschland'') нь [[Төв Европ]]ын [[улс]] юм. Умард талаараа [[Дани]], зүүн талаараа [[Польш]], [[Чех]], өмнө талаараа [[Австри]], [[Швейцар]], баруун талаараа [[Франц]], [[Люксембург]], [[Бельги]], [[Нидерланд]] улсуудтай хиллэдэг. Мөн баруун хойд хэсгээрээ [[Хойд тэнгис]], зүүн хойд нутгаараа [[Балтын тэнгис|Балтын тэнгисээр]] хүрээлүүлдэг. Герман нь 357,021 км² нутаг дэвсгэртэй, 2023 оны байдлаар — 84,4 сая хүн амаараа [[Европын Холбоо]]ны гишүүд дотор тэргүүлдэг, мөн гадаадын оршин суугчдаараа дэлхийд гуравт орно. Герман нь 16 улс нутгаас (''Bundesländer'') тогтсон Холбооны бүгд найрамдах парламентын засаглалтай улс юм. Парламент нь [[Бундестаг]] юм. Нийслэл бөгөөд хамгийн том хот нь Берлин. Герман нь [[НҮБ]], [[НАТО]], [[Их Найм]], "G 7" зэрэг байгууллагуудын гишүүн бөгөөд [[Киотогийн гэрээ]]нд гарын үсэг зурсан. ДНБ нь дэлхийд тавд (худалдан авах чадвараар харьцуулсан), эсвэл гуравт (нэрлэсэн) ордог. Мөн дэлхийн хамгийн том экспортлогч орон юм. Германы гадаад орнуудад үзүүлэх туслалцаа нь дэлхийд хоёрт ордог бөгөөд цэрэг армийн зарцуулалт нь зургаад орно. Герман нь амьдралын чанар өндөртэй бөгөөд нийгмийн аюулгүй байдлыг хангах нарийн системийг бий болгожээ. Европын үйл ажиллагаанд чухал байр суурь эзэлдэг бөгөөд дэлхийн орнуудтай сайн хамтын ажиллагаатай. Герман нь [[шинжлэх ухаан]], [[технологи]]йн салбарт тэргүүлэгч орнуудын дунд жагсдаг. Албан ёсны хэл нь -[[герман хэл]]. Мөнгөн тэмдэгт нь -[[евро]]. == Түүх == МЭӨ 100 оноос өмнө латин хэлээр ''"Германиа"'' гэгч нутагт Герман угсааны хүмүүс амьдарч байжээ. Энэ орны газар нутаг болон ард түмэн нь өөрчлөгдөн солигдсоор ирсэн ба 19-р зууны сүүлээр [[үндэстний улс]] болжээ. [[Үндэстний их шилжилт]]ийн үеэр буюу МЭ 5-р зуунд [[Баруун Ромын эзэнт гүрэн]] задарчээ. Эндээс эртний германчууд-ромчуудын дагавар эзэнт гүрнүүд бий болсны дотроос [[Меровингичүүд]] [[Франкийн эзэнт гүрэн|Франкийн Эзэнт Гүрнийг]] үүсгэн байгуулсан нь хамгийн чухалд тооцогддог. Дундад зууны өмнөх үед Франкын эзэнт гүрэн [[Каролингичүүд]]ийн мэдэлд өргөжин, [[Их Карл]]ын үед өнөөгийн Германы ихэнх нутаг, [[Бенилюкс]]ийн орнууд, [[Франц]], [[Итали]], [[Швейцар]], [[Австри]]йн нутгийг хамарч байв. Каролингичүүд задран унасны дараа [[Зүүн Франкийн эзэнт гүрэн]] үүсч өнөөгийн Германы нутаг дэвсгэрт, герман үндэстний гэсэн үзэл бодлогогүйгээр [[дундад зуун]]ы үед төвхнөн суурьшив. 10-р зуунд бүрэлдэн тогтсон [[Ариун Ромын Эзэнт Гүрэн]] нь дундад зууны сүүлээс мөн ''Ариун Ромын Эзэнт Гүрэн'' хэмээн нэрлэгддэг байсан гүрэн нь нэг үндэстэн улс гэхээсээ илүү олон үндэстний улс байлаа.<ref>Susanne Hähnchen, ''Rechtsgeschichte. Von der Römischen Antike bis zur Neuzeit'', 4. Aufl., C.F. Müller, Heidelberg 2012, [https://books.google.de/books?id=l4UJZVFItfYC&pg=PA126 S. 126, Rn. 280].</ref> Герман-Ромын хаад болон вангууд нь бусад баруун европын эзэнт гүрний хаад ноёдтой харьцуулахад харьцангуй далд байжээ. Үүнийг уламжлалт германы холбооны үзлээр тайлбарладаг ба Ариун Ромын Эзэнт Гүрний төгсгөл хүртэл төвлөрсөн нэг хаанчлалын системийг тогтоож чадаагүй юм. Тус эзэнт гүрэн шинэ эриний өмнөх үест [[тахал]], [[протестант шинэчлэл]], [[протестант шинэчлэлийн эсрэг хөдөлгөөн]], [[гучин жилийн дайн]] зэргийн бэрхшээлүүдтэй тулгарч байлаа. 10-р зуунаас 1806 он хүртэл Германы нутаг дэвсгэр нь [[Ариун Ромын Эзэнт Гүрэн|Ариун Ромын Эзэнт Гүрний]] маш чухал хэсэг болж байв. 16-р зуунд Германы хойд хэсэг нь [[Протестант шинэчлэл]]ийн төв болсон байна. 1871 оны [[Франц-Пруссийн дайн]]д анх удаагаа улс болж нэгджээ. [[Файл:BRD.png|thumb|447x447px]] 1806 онд Ариун Ромын Эзэнт Гүрэн задарсан ба 1813 онд [[Наполеон I Бонапарт|Наполеон]]ы эсрэг [[Лайпцигийн дэргэдэх үндэстнүүдийн тулалдаан|Лайпциг дахь ард түмнүүдийн тулаан]]д ялсны дараа 1815 онд [[Германы Холбоо]]г үүсгэжээ. 1848-1849 оны хувьсгалын үеэр германы анхны [[парламент]] болох [[Франкфуртын үндэсний хурал|Франкфуртын үндэсний цугларалт]] бий болсон ч ихээхэн эсэргүүцэлтэй тулгаран нэг жилийн дараа татан буугджээ. Германы Холбоо нь 1866 он хүртэл оршин тогтносон бөгөөд [[Австрийн Хаант Улс|Австри]] болон [[Прусс|Пруссийн]] хооронд хаанчлалын төлөөх тэмцэл өрнөснөөр дуусгавар болжээ. Энэ тулаанд Прусс цэргийн хүчээр дийлэн 1867 онд [[Хойд Германы Холбоо|Умард Германы Холбоог]] үндэслэн байгуулав. 1870-1871 онд болсон [[Франц-Пруссийн дайн|Герман-Францын дайн]]ы үеэр [[Германы эзэнт гүрэн]] үүсгэн байгуулагдсан ба энэ нь олон жижиг бага ястнаар хүрээлүүлсэн анхны герман үндэстний улс байлаа. Германы эзэнт гүрний үе нь 1871 оноос 1918 оны хооронд оршин тогтносон ба энэ хооронд холбооны улсын бүтцээр зохион байгуулагдан [[үндсэн хуульт хаант засаг|үндсэн хуульт хаант засгийг]] бий болгожээ. [[Грюндер эрин]]ий үеэр Герман улс европод эдийн засгаараа хамгийн хүчирхэг улс байв. [[Дэлхийн нэгдүгээр дайн]] зэвсэгт хүчин нь ялагдал хүлээсний дараа 1918 онд [[арваннэгдүгээр сарын хувьсгал]] гарсны зэрэгцээ парламентын ардчилсан бүгд найрамдах улс бий боллоо. [[Ваймарын Бүгд Найрамдах Улс]] нь хэдийгээр [[алтан хориод он]]ы үед байсан ч дотоодын улс төрийн хувьд тогтворгүй байдалтай байв. Анхны ардчилсан герман улс нь [[их хямрал|дэлхийн эдийн засгийн их хямрал]], болон [[Адольф Хитлер]]ийн удирдлага дор [[үндэсний социализм|нацистууд]] [[хүчний түрэмгийлэл|төрийн эрхэнд]] гарсны улмаас уруудаж эхлэв. Ингээд нацистуудын эрин 1933 оноос 1945 он хүртэл үргэлжилсэн ба энэ хооронд тоталитар, ялгаварлан [[дарангуйлал|дарангуйлагчийн]] эсрэг байгаа хэн бүхнийг мөрдөн мөшгөж, хөнөөж байсан бол дарангуйлагч засаг нь зөвхөн газар нутгаа томруулахыг санаархаж байлаа. Германчуудын эхлүүлсэн [[дэлхийн хоёрдугаар дайн]], мөн тэдний хийсэн үй олноор нь хядаx хядлагын уршгаар тоо тоймгүй олон хүн үрэгдэн, маш олон хот суурин балгас болон сүйдсээр [[Европ дахь ялалтын өдөр|1945 оны тавдугаар сарын 8-нд]] германчууд [[Вермахтын болзолгүй буулт|болзолгүйгээр бууж өгснөөр]] дуусгавар болсон ажээ. [[Дэлхийн хоёрдугаар дайн]]ы дараа 1949 онд Герман нь [[Баруун Герман|баруун]], [[Зүүн Герман|зүүн]] хоёр улсад хуваагдсан. Хоёр улс 1990 онд нэгдсэн бана. 1957 онд Баруун Герман нь [[Европын Эвлэл]]ийг байгуулсан орнуудын нэг болсон бөгөөд энэ байгууллага нь 1993 онд [[Европын Холбоо|Европын Нэгдэл]] болсон байна. Герман нь [[Шенгений бүс]]эд орсон бөгөөд 1999 онд [[Евро]]г арилжааны банкуудад хэрэглэж эхлээд, 2002 оны 1-р сарын 1-нээс эхлэн [[бэлэн мөнгө|бэлэн мөнгийг]] нэвтрүүлжээ. ХБНГУ-ын гүйцэтгэх дээд байгууллага бол холбооны Засгийн газар юм. Түүний үндсэн үүрэг нь улсынхаа улс төрийн удирдлагыг хэрэгжүүлэхэд оршино. Засгийн газрыг Канцлер удирдана. ХБНГУ-ын шүүхийн тогтолцоо нь  бусад улсуудын шүүхийн тогтолцооноос ялгарах өвөрмөц онцлогтой. Ихэнх улсуудад шүүхийн тогтолцоо дангаараа тэргүүлдэг бол ХБНГУ-д дээд шүүхийн үүргийг холбооны шүүхийн танхим, захиргааны хэргийн шүүх, хөдөлмөрийн шүүх, нийгмийн шүүх гэж 5 дээд шүүх тус тусынхаа хүрээнд хэрэгжүүлдэг, эдгээр дээд шүүхүүдийн нийлбэрийг нь шүүхийн сенат гэж нэрлэдэг. Герман нь төрийн алба гэсэн ойлголтын оронд, нийтийн алба хэмээх нэр томьёог хэрэглэнэ.  == Физик газар зүй == {| class="wikitable" style="text-align:right; float:right; margin-left:18px;" |- | align="left" | [[File:Deutschland topo.jpg|130px]] || align="left" | [[File:Europe topography map de.png|210px]] |- | align="center" | Топографийн<br />газрын зураг | align="center" | Европ<br />дахь байрлал |} Физик газар зүйн бүсчлэлийн хувьд хойд талаараа нам дор, нутгийн төв хэсгээр уулархаг, өмнөд хэсэгт Альпийн өмнөх болон [[Альпийн нуруу]] гэсэн бүсүүдэд хуваагдана. Герман нийт 9 [[хөрш улс]]тай: умард зүгт [[Дани]]тай (нийт урт нь 67&nbsp;километр газраар), зүүн хойд зүгт [[Польш]]той (442&nbsp;км), зүүн зүгт [[Чех]]тэй (811&nbsp;км), зүүн урд талдаа [[Австри]]тай (815&nbsp;км), өмнө зүгтээ [[Швейцар]]тай (316&nbsp;км), баруун урд талаараа [[Франц]]тай (448&nbsp;км), баруун талдаа [[Люксембург]] (135&nbsp;км) болон [[Бельги]]тэй (156&nbsp;км), баруун хойд талаараа [[Нидерланд]] (567&nbsp;км) зэрэг улстай хиллэнэ. Хилийн урт нь нийт 3757&nbsp;километр ([[Боден нуур]]ын хилийг оролцуулалгүй). Үүгээр Герман нь [[европ]]од хамгийн олон хөрш улстай улс юм. Германы хамгийн хойд талын цэгт Зилт арлаас 70 км зайтай орших ДанТиск оффшоре салхин парк орох ба үүнийг 2013 онд ашиглалтанд авчээ.<ref>Peter Kleinort: ''Deutschlands neuer Norden heißt „DanTysk“''. In: ''Täglicher Hafenbericht'' vom 17.&nbsp;Dezember 2013, S.&nbsp;15.</ref> Хамгийн хойд талын хуурай газрын хэсэгт Зилт арлын хойд хэсэг болох [[Лист (Зилт)|Лист]] орно. Харин xамгийн хойд талын эx газрын хэсэгт нэг талдаа [[Фленсбургийн Фөрдэ]] дэх [[Холнис]] [[хойг]]ийн үзүүр, нөгөө талдаа [[Хойд Фрисланд тойрог|Умард Фрисланд тойргийн]] [[Роденес]] болно. Хамгийн урд талын цэг нь [[Оберстдорф]]ын өмнө зүгт орших Халденвангерийн булангийн даваа юм. Хойд талын цэг Зилт арлаас Халденвангерийн булан хүртэл багцаагаар 886 км агаарын шугамын зайтай. Хамгийн баруун талын цэг нь Нидерландын [[Маас]]ын ойролцоо Изенбрух дахь Зельфкант хээрийн бүс ба харин хамгийн зүүн талын цэгт [[Найссеауэ]]- Дешка болон Найссеауэ-Центендорфын хооронд [[Ныса-Лужицка гол]]ын нэгэн тохой болдог. Зүүн баруун цэгүүдийн хоорондох агаарын шугамын зай нь 636 километр. === Геологи === Геологийн бүсчлэлийн хувьд Герман нь баруун европод ордог. Өнөөгийн Германы геологийн гадаргуу нь өөр өөр эрин үеийн төрөл бүрийн чулуулгийн бүтэцтэй бөгөөд энэ нь 30-аас 20 сая жилийн өмнөөс бүрэлдэн тогтсон ба [[Кайнозой]]н эринд явагдсан хоёр үйл явдал ихээхэн нөлөөтэй байсан нь Альпийн нурууны уулсын үүсэл болон [[Кайнозойн мөстлөгийн үе]] хоёр юм. === Газрын гадарга === [[Файл:Zugspitze Westansicht.JPG|thumb|right|[[Бавар]]и муж улсад байх [[Цугшпитце]] уулын оргил нь далайн түвшнээс дээш 2962 метр өндөр]] Геологийн харьцангуй залуу [[Альпийн нуруу]]ны [[нугалаат уулс]] нь германы ганц өндөр уулс юм. Герман дахь альпийн нуруу нь бүхлээрээ холбооны муж улс [[Бавари]]д орших ба эдгээр уулсын өндөр нь германы хувьд цорын ганц далайн түвшнээс дээш 2000 метрээс дээш гардаг уулс байна. Хамгийн өндөр оргил [[Цугшпитце]] (далайн түвшнээс дээш 2962 метр) нь австри, герман хоёрт хуваагдана. Германы [[Миттэлгебирге]] нь умард германы урд захаас эхлэн альпийн нурууны хойд заx хүрдэг. Дунд уулсын хамгийн өндөр цэгт [[Шварцвалд]] дахь Фельдберг уул (1493 метр) орох ба түүний дараа [[баварийн ой]]н Гроссер Арбер (1456 метр) ордог. Хамгийн нам дор зорчиж болох газар нь [[Нойендорф-Заксенбанде]] дахь ([[Шлесвиг-Хольштайн]] муж) Вильстермаршийн хотгор бөгөөд далайн түвшнээс 3,54 метрийн доор байна. Мөн тус муж улсад германы хамгийн нам дор газар нь байх ба энэ нь [[Любек]] хотоос зүүн хойд зүгт байх [[Хэммелсдорфер нуур]]ын ёроол, далайн түвшнээс доор 39,6 метрийн гүнд байдаг. Хамгийн гүн хиймлээр бий болгосон цэг нь [[Умард Райн-Вестфален]]ы [[Юлих]] хотоос зүүн зүгт байх [[Хамбахын ил уурхай]]н 267 метрийн гүнд оршино. === Уур амьсгал === {{Гол|Германы уур амьсгал}} Герман улс нь [[Төв Европ]]ын [[зөөлөн бүс|зөөлөн уур амьсгалын бүс]], салхины баруун бүсүүдэд бүрэн харьяалагдах бөгөөд [[Баруун Европ]]ын [[далайн уур амьсгал|далайн чийглэг уур амьсгал]] болон [[Зүүн Европ]]ын [[эх газрын уур амьсгал]]ын бүсүүдийн заагт байдаг. Мөн түүнчлэн Германы уур амьсгал [[Атлантын далай]]н [[гольф урсгал]]ын нөлөөнд байдгаас шалтгаалан энэ өргөрөгийн дундаж температурын түвшингээс хамаагүй өндөр байна. [[Жилийн дундаж температур]] нь хэвийн үед (1961-1990 оны хооронд)<ref>[http://www.dwd.de/bvbw/appmanager/bvbw/dwdwwwDesktop?_nfpb=true&_state=maximized&_windowLabel=T82002&T82002gsbDocumentPath=Navigation%2FOeffentlichkeit%2FKlima__Umwelt%2FKlimadaten%2Fkldaten__kostenfrei%2Fdaten__gebietsmittel__node.html%3F__nnn%3Dtrue&_pageLabel=_dwdwww_klima_umwelt_klimadaten_deutschland&switchLang=de Klimadaten: Gebietsmittelwerte von Deutschland]. Abgerufen am 7. Januar 2013.</ref> улсын хэмжээнд 8,2&nbsp;°C, сарын дундаж температур нь нэгдүгээр сард −0,5&nbsp;°C ба долоодугаар сард 16,9&nbsp;°C-ийн хооронд хэлбэлзэнэ. Жилийн дундаж хур тунадасны хэмжээ нь 789&nbsp;миллиметр. Сарын дундаж хур тунадасны хэмжээ нь хоёрдугаар сард 49&nbsp;миллиметр, зургаадугаар сард 85&nbsp;миллиметрийн хооронд байна. Германд хэмжсэн хамгийн хүйтэн температур нь −45,9 градус цельсийг 2001 оны арванхоёрдугаар сарын 24 [[Фунтен нуур]]анд бүртгэсэн бол хамгийн халуун температур нь 2015 оны наймдугаар сарын 7-нд [[Китцинген]]д 40,3 градус цельс хүрсэн хэмээн бүртгэгдсэн байна.<ref>[http://www.wetterdienst.de/Klima/Wetterrekorde/Deutschland/Temperatur/ Wetterrekorde Deutschland], wetterdienst.de, abgerufen am 23. November 2015.</ref> === Ус зүй === [[Файл:Dreiflüsseeck-Passau-Aerial (P1140080E).jpg|thumb|right|[[Пассау]] дахь гурван голын бэлчир: баруунаас Инн, [[Дунай мөрөн]] (голд нь), Илц гол]] Хамгийн том зургаан гол мөрний дөрөв нь болох [[Райн мөрөн|Райн]], [[Элбэ мөрөн|Элбэ]], [[Везер гол|Везер]], [[Эмс гол]] нь [[Хойд тэнгис]]ээр болон [[Одер гол]] нь [[Балтын тэнгис|Зүүн тэнгисээр]] дамжин [[Атлантын далай]]д цутгадаг бол [[Дунай мөрөн]] нь эсрэг зүгт [[Хар тэнгис]]т усаа цутгадаг. Швейцараас эхээ авдаг Райн мөрөн нь баруун урд болон баруун бүсийн нутгаар нь урсана. Райн мөрөнд цутгах чухал том голуудын тоонд [[Неккар гол|Неккар]], [[Майн гол|Майн]], [[Мозель гол|Мозель]], [[Руур гол|Руур]] зэрэг голууд болно. Райн мөрөн нь эдийн засагт чухал нөлөөтэй мөрний нэг бөгөөд европ дахь хамгийн ихээр усан тээвэрт ашиглагддаг мөрөн юм. Дунай мөрөн германы нутгаар 647 километр урсаад, Австрийн нутгаар дамжин [[Зүүн Өмнөд Европ]]ын нутгаар цааш урсана. Дунай мөрөнд цутгах германы томоохон голуудын тоонд [[Иллер гол|Иллер]], [[Лех гол|Лех]], [[Изар гол|Изар]], [[Инн гол|Инн]] голууд орно. Германы зүүн хэсгээр Чехээс эх аван урсах Эльбе мөрөн нь германы нутагт нийт 726 км-ийн урттай байна. [[Заале гол|Заале]], [[Хафель гол|Хафель]] голууд Элбэд цутгах чухал голын тоонд багтдаг. 452 километрийн урттай Везер гол л зөвхөн германы нутгаас усаа цуглуулан, өөр улс дамжилгүйгээр хойд тэнгист цутгадаг. Германы нутагт байх томоохон нууруудын ихэнх нь Альпийн өмнөх хэсэг, [[Хольштайны Швейцар]], [[Мекленбург]]т байдаг. Хамгийн том бөгөөд бүтнээрээ германы нутагт орших нуур Мюритц нь [[Мекленбургийн нууруудын хотгор|мекленбургийн нууруудын хотгорын]] хэсэгт хамаарна. [[Боден нуур]]ыг Австри улстай таллан хуваадаг ба ихэнх талбай нь германы нутагт байдаг. Нутгийн зүүн болон баруун хэсэгт ил уурхайн сав газрыг нөхөн сэргээх зорилготойгоор бий болгосон том, жижиг олон хиймэл нуурууд байдаг (жишээлбэл [[Лайпцигийн Нойзеенланд]], эсвэл [[Дортмунд]]ын [[Фөникс-Зее|Фөникс нуур]] гэх мэт). === Ургамал === [[Файл:Bayerischer Wald - Mittelsteighütte 001.jpg|thumb|left|Эвэр модот ой, [[Баварийн ой (үндэсний цэцэрлэгт хүрээлэн)|Баварийн ой]]]] Герман нь зөөлөн уур амьсгалтай байгалийн бүсэд оршино. Тиймээс түүний [[Флора|ургамлын ертөнц]] нь [[Ой|навчит- ба холимог ойгоос]] бүрдэнэ. Газрын гадарга, геологийн бүтэц, өндөр нам байршлаас шалтгаалан ургамлын төрөл зүйл ихтэй. Нутгийн баруунаас зүүн зүг рүү [[далайн уур амьсгал|баруун зүгийн далайн уур амьсгалаас]] [[эх газрын уур амьсгал]]д шилжих ба үүнээ дагаад ургамалжилт нь бас өөрчлөгдөнө. Герман дахь нийт зэрлэг ургамлын төрөл [[зүйл]]ийг ойролцоогоор 9.500 хэмээн тогтоожээ. Үүн дээр 14.000 зүйлийн [[мөөг]] нэмэгдэнэ.<ref>[[Bundesamt für Naturschutz]] (Hrsg.): ''Artenschutzreport 2015 – Tiere und Pflanzen in Deutschland'', S. 13.</ref> Одоогийн байдлаар тус улсын ой нь нийт газар нутгийн 32,0 хувийг эзэлж байна. Үүгээрээ Герман улс нь европын холбооны улсууд дотроос хамгийн их ой модтой орон болдог. Хамгийн ихээр тохиолдох модны төрөлд [[улаан гацуур]] 26 хувь, [[ойн нарс]] 22,9 хувиар удаалан, 15,8 хувийг [[улаан эвэр мод]], 10,6 хувийг [[царс]] эзэлнэ.<ref>Bundesministerium für Ernährung und Landwirtschaft (Hrsg.): ''Der Wald in Deutschland – Ausgewählte Ergebnisse der dritten Bundeswaldinventur''.</ref> === Амьтан === [[Файл:Damwild EO5P0585-2.jpg|thumb|right|Марал буга Мекленбургийн ойд]] Нийт 48.000 гаран [[зүйл|төрөл зүйлийн]] амьтан бүртгэгдсэнээс 104 зүйлийн хөхтөн амьтан, 328 төрөл зүйлийн шувуу, 30.000 гаран шавьжны төрөл байдаг байна.<ref>Bundesamt für Naturschutz (Hrsg.): ''Artenschutzreport 2015 – Tiere und Pflanzen in Deutschland'', S. 13&nbsp;f.</ref> Нутгийн ихэнх [[хөхтөн|хөхтөн амьтад]] нь ойгоор нутаглах ба үүнд жишээлбэл төрөл бүрийн зүйлийн [[суусар]], [[марал буга]], [[буга]], [[зээр]], [[зэрлэг гахай]], [[шилүүс]], [[улаан үнэг|үнэг]], [[минж]], [[халиу]] гэх мэт. ==Хүн амын газар зүй == {{Гол|Германы газар зүй}} Герман газар нутгийнхаа 52&nbsp;хувийг [[хөдөө аж ахуй]]н зориулалтаар (2009 оны мэдээ) ашиглах ба харин 29,5&nbsp;хувийг [[ой|ой модот]] газар эзэлнэ. 14&nbsp;хувийн талбайг суурин болон зам тээврийн хөдөлгөөний зориулалтаар ашиглах ба энэ нь жилээс жилд нэмэгдэж байна. Усны эзлэх талбай 2&nbsp;хувь, үлдсэн 2,5&nbsp;хувь бусад талбайд хуваагдах ба ихэнхдээ хамгаалагдсан газар болон [[ил уурхай]] байдаг. === Германы муж улсуудын жагсаалт === {{Гол|Германы муж улс}} Холбооны бүтэцтэй Бүгд Найрамдах Холбоо нь нийт 16 [[гишүүн улс]]аас бүрдэх ба [[орон]] гэх утгатай Герман хэлний ''Länder'' хэмээх үгээр нэрлэгддэг холбооны 16 [[Муж Улс|муж]]аас бүрдэнэ. Тус бүрдээ үндсэн хуульт, [[өөртөө засах эрх]]тэй тул заримдаа [[Муж Улс|муж улс]] гэж бас нэрлэдэг. Эдгээрээс [[Бавари]], [[Саксон]], [[Тюринг]] гурав нь албан ёсоор "чөлөөт улс" (Freistaat) хэмээгддэг бол, [[Берлин]], [[Хамбург]], [[Бремен]] гурван хот нь мужийн зэрэглэлтэй болсон тул [[хот улс]] гэж хэлэгддэг. Гэхдээ Берлин, Хамбург дангаараа нь хот улсыг бүрдүүлэх бол [[Бремен муж|Чөлөөт Ханзештадт Бремен]] нь Бремен болон [[Бремерхафен]]аас бүрдэх учир „хоёр-хотуудын-улс“ гэж нэрлэгддэгээрээ онцлог юм. {{Германы мужууд|options=float:left; font-size:90%; border:3px; max-width:480px; width:50%;}} {| class="wikitable sortable" style="text-align:left; font-size:90%;" |- style="font-size:100%; text-align:right;" |- ! align="center"|Муж ! align="center"|Нийслэл ! align="center"|Нутаг дэвсгэр (км²) ! align="center"|Хүн ам |-1 |align="left"|[[Баден-Вюртемберг]] |align="left"|[[Штутгарт]] |35,752 |10,717,000 |- |align="left"|[[Бавари]] |align="left"|[[Мюнхен]] |70,549 |12,444,000 |- |align="left"|[[Берлин]] |align="left"|— |892 |3,400,000 |- |align="left"|[[Бранденбург]] |align="left"|[[Потсдам]] |29,477 |2,568,000 |- |align="left"|[[Бремен муж|Бремен]] |align="left"|[[Бремен]] |404 |663,000 |- |align="left"|[[Доод Саксон]] |align="left"|[[Ханновер]] |47,618 |8,001,000 |- |align="left"|[[Заарланд]] |align="left"|[[Заарбрюкен]] |2,569 |1,056,000 |- |align="left"|[[Мекленбург-Өрнө Померан]] |align="left"|[[Шверин]] |23,174 |1,720,000 |- |align="left"|[[Райнланд-Пфальц]] |align="left"|[[Майнц]] |19,847 |4,061,000 |- |align="left"|[[Саксон]] |align="left"|[[Дресден]] |18,416 |4,296,000 |- |align="left"|[[Саксон-Анхальт]] |align="left"|[[Магдебург]] |20,445 |2,494,000 |- |align="left"|[[Тюринг]] |align="left"|[[Эрфурт]] |16,172 |2,355,000 |- |align="left"|[[Умард Райн-Вестфален]] |align="left"|[[Дюссельдорф]] |34,043 |18,075,000 |- |align="left"|[[Хамбург]] |align="left"|— |755 |1,735,000 |- |align="left"|[[Хессен]] |align="left"|[[Висбаден]] |21,115 |6,098,000 |- |align="left"|[[Шлесвиг-Хольштайн]] |align="left"|[[Киль]] |15,763 |2,829,000 |- |} === Хүн амын төвлөрөлт ихтэй газрууд === Германд [[Германы том хотын жагсаалт|79 том хот]] байдаг бөгөөд 100.000-с дээш оршин суугчтай хотыг ''том хот'' хэмээн нэрлэнэ. Үүнээс 14 хот нь 500.000-с дээш оршин суугчтай. Германы томоохон хотууд, түүнээ дагаад хүн амын төвлөрөлт ихтэй газарт баруун урд зүг болон баруун зүгт байна. Энэхүү төвлөрөлт нь Райн мөрний дагуу, төв европын хүн амын бөөгнөрөлтийн төв хэсгийг бүрдүүлэх ба түүнийг ''[[хөх гадил]]'' хэмээн нэрлэдэг. '''Германы хүн амын төвлөрөлт ихтэй газар нутаг''' {| class="wikitable zebra" |- ! rowspan="15" style="font-weight:normal;"| [[File:Cityscape Berlin.jpg|160px|Берлин]]<br />Берлин<br /> [[File:HP L4224.JPG|160px|Хамбург]]<br />Хамбург<br /> [[File:Stadtbild München.jpg|160px|Мюнхен]]<br />Мюнхен<br /> ! align="left" class="hintergrundfarbe5"| ! align="left" class="hintergrundfarbe5"| Суурин газар ! align="left" class="hintergrundfarbe5"| [[Германы том хотын жагсаалт|Хот]] ! align="left" class="hintergrundfarbe5"| Бөөгнөрөлт ! align="left" class="hintergrundfarbe5"| Метропол бүс нутаг ! rowspan="15" style="font-weight:normal;"| [[File:Köln Panorama.jpg|160px|Кёльн]]<br />Кёльн<br /> [[File:Frankfurt EZB-Neubau.20130909.jpg|160px|Майны Франкфурт]]<br />Майны Франкфурт<br /> [[File:Neue Schloss Stuttgart.JPG|160px|Штуттгарт]]<br />Штуттгарт |- | align="center" | 1 || align=left | Муж || align="right" |3.520.000|| align=right|4.400.000|| align=right|6.000.000 |- | align="center" | 2 ||align=left | [[Хамбург]] || align=right|1.790.000|| align=right|2.600.000|| align=right|5.000.185 |- | align="center" | 3 || align=left | [[Мюнхен]] || align=right|1.450.000|| align=right|2.000.000|| align=right|5.200.000 |- | align="center" | 4 || align=left | [[Кёльн]] || align=right|1.060.000 || align=right|1.900.000|| align=right|11.690.000 |- | align="center" | 5 || align=left | [[Майны Франкфурт]] || align=right|730.000|| align=right|1.930.000|| align=right|5.520.000 |- | align="center" | 6 || align=left | [[Штуттгарт]] || align=right|625.000|| align=right|1.800.000|| align=right|5.290.000 |- | align="center" | 7 ||align=left | [[Дюссельдорф]] || align=right|610.000|| align=right|1.220.000|| align=right|11.690.000 |- | align="center" | 8 ||align=left | [[Дортмунд]] || align=right|585.000|| align=right|5.562.500|| align=right|11.690.000 |- | align="center" | 9 ||align=left | [[Эссен]] || align=right|580.000|| align=right|5.562.500|| align=right|11.690.000 |- | align="center" | 10 ||align=left | [[Лайпциг]] || align=right|560.000|| align=right|1.100.000|| align=right|2.400.000 |- | align="center" | 11 ||align=left | [[Бремен]] || align=right|555.000|| align=right|850.000|| align=right|2.730.000 |- | align="center" | 12 ||align=left | [[Дрезден]] || align=right|545.000|| align=right|755.000|| align=right|2.400.000 |- | align="center" | 13 ||align=left | [[Ханновер]] || align=right|530.000|| align=right|1.132.000|| align=right|3.880.000 |- | align="center" | 14 ||align=left | [[Нюрнберг]] || align=right|510.000|| align=right|1.200.000|| align=right|3.500.000 |} ==Хүн ам== {{Гол|Германчууд}} === Германы хүн ам зүй === 2015 оны арванхоёрдугаар сарын 31-ний хүн амын тооллогоор ХБНГУ-д албан ёсоор 357.356 км² талбайд 82.175.684 оршин суугч бүртгэгджээ.<ref name="flaebev">Statistische Ämter des Bundes und der Länder: {{Webarchiv|url=http://www.statistikportal.de/Statistik-Portal/de_jb01_jahrtab1.asp |wayback=20160929084511 |text=Gebiet und Bevölkerung – Fläche und Bevölkerung |archiv-bot=2023-09-26 08:38:31 InternetArchiveBot }}, Stand: 31. Dezember 2015. Abgerufen am 13. September 2016.</ref> Энэ тоогоороо тус улс нь хүн амын нягтшил өндөртэй оронд тооцогддог. 2014 оны бүртгэлээр нийт хүн амын 18,2 хувийг 20-с доош насныхан, 24,1 хувийг 20-40 насныхан, 30,3 хувийг 40-60 насныхан байв. 60-80 настнууд нь нийт иргэдийн 21,8 хувийг, 80-с дээш настангууд нь 5,6 хувьтай байв.<ref>[https://www.destatis.de/DE/ZahlenFakten/GesellschaftStaat/Bevoelkerung/Bevoelkerungsstand/Tabellen_/lrbev01.html ''Bevölkerung – Bevölkerung nach Altersgruppen''], destatis.de, 2014 </ref> Хүн амын дундаж нас нь мөн онд 44,3 нас байсан байна.<ref>[https://www.destatis.de/DE/PresseService/Presse/Pressemitteilungen/2015/09/PD15_353_12411.html ''81,2&nbsp;Millionen Einwohner am Jahresende 2014 – Bevölkerungszunahme durch hohe Zuwanderung – Korrektur im 3. Absatz''], Statistisches Bundesamt: Destatis, 2015-09-24</ref> Хамтын амьдралын хамгийн түгээмэл хэлбэр болох [[гэр бүл]]ийн амьдралаас гадна өөр олон амьдралын олон хэлбэрүүд германы нийгэмд бий.<ref>{{Webarchiv|url=http://www.germany.info/Vertretung/usa/en/04__W__t__G/02/__Society.html |wayback=20121006170049 |text=''German Missions in the United States: Society'' |archiv-bot=2023-10-06 05:49:33 InternetArchiveBot }}. Abgerufen am 2. Januar 2013.</ref> Эндэгдэлгүй төрсөн хүүхдийн тоо нь 2014 онд 714.927 байв. Энэ нь нэг эхэд 1,47 хүүхэд буюу 1000 иргэн тутмаас 8,8 хүүхэд төрүүлж байна гэсэн төрөлтийн индекстэй гарчээ. Мөн онд нас барсан 868.356 тохиолдлыг бүртгэсэн нь 1000 хүнээс 10,7 нь үхсэн гэсэн үг юм.<ref>[https://www.destatis.de/DE/ZahlenFakten/Indikatoren/LangeReihen/Bevoelkerung/lrbev04.html ''Bevölkerung''], Statistisches Bundesamt. Abgerufen am 7. Februar 2016.</ref> 2015 онд 738.000 хүүхэд төрсөн сүүлийн 15 жилд гарсан хамгийн өндөр үзүүлэлт байсан ба харин нас барсан иргэдийн тоо нь 925.000 байв.<ref>[http://www.zeit.de/gesellschaft/2016-06/bevoelkerung-geburten-kinder-anstieg-deutschland ''Bevölkerung: Höchste Geburtenzahl seit 15 Jahren''], [[Zeit Online]], abgerufen am 1. Juli 2016.</ref> 1972 оноос хойш өнөөг хүртэлх хугацаанд жилдээ үхсэн хүний тоо нь төрөлтөөс дандаа илүү гарсан мэдээтэй байна. Энэ учраас гэр бүлд ээлтэй, хүүхдийн төрөлтийг дэмжин гэр бүлийг олон хүүхэдтэй болгох талаас нь улс төрийн бодлогыг дэмжиж байна. Үүний тулд гэр бүлийн ажил амьдралыг зохицуулж өгөх нь үндсэн суурь болно гэж мэргэжилтнүүд үнэлэн дүгнэжээ. Хэрэв энэ чигээрээ төрөлтийн индекс багатай байвал ялангуяа дунд болон дээд болвсролтой болвсон хүчний дутагдалд орж, нийгмийн, эдийн засгийн, улс төрийн газарзүйн асуудалд герман удахгүй нэрвэгдэхийг урьдчилан мэдээлсээр байна.<ref>[https://www.welt.de/wirtschaft/article112160366/Kinderlosigkeit-ist-das-wirkliche-Problem-Europas.html ''Kinderlosigkeit ist das wirkliche Problem Europas''], [[Die Welt]] vom 21. Dezember 2012. Abgerufen am 9.&nbsp;Januar 2013.</ref> 2015 онд Германд улсад [[Германы улсын иргэншил|германы иргэншилтэй]] 73,6 сая хүн бүртгэлтэй байв. Мөн онд германы иргэншилтэй гадны иргэдийн тоо 17 сая байсан нь нийт хүн амын 21%-ийг эзэлж байна.<ref name="bpbpopger">[http://www.bpb.de/wissen/NY3SWU,0,0,Bev%25F6lkerung_mit_Migrationshintergrund_I.html ''Bevölkerung mit Migrationshintergrund I.''] Abgerufen am 5. Januar 2017.</ref> '''Хүн амын өсөлт''' {| class="wikitable" !Он !Иргэдийн тоо !Он !Иргэдийн тоо |- |1950 |69.346.000 |1985 |77.661.000 |- |1955 |71.350.000 |1990 |79.753.000 |- |1960 |73.147.000 |1995 |81.817.000 |- |1965 |76.336.000 |2000 |82.260.000 |- |1970 |78.069.000 |2005 |82.438.000 |- |1975 |78.465.000 |2010 |81.752.000 |- |1980 |78.397.000 |2015 |82.176.000 |} <small>(Эx сурвалж: Холбооны статистикийн алба, 1950-1990 он хүртэлх хоёр Герман улсын тоо)</small><ref>[https://www.destatis.de/DE/ZahlenFakten/GesellschaftStaat/Bevoelkerung/Bevoelkerungsstand/Tabellen_/lrbev03.html ''Staat & Gesellschaft – Bevölkerungsstand''] Statistisches Bundesamt (Destatis), 2017-07-26</ref> == Эдийн засаг == === Үндсэн мэдээлэл === {{Гол|Германы эдийн засаг}} 3,4&nbsp;их наяд америк долларын нэрлэсэн [[дотоодын нийт бүтээгдэхүүн]]ий (ДНБ) үзүүлэлтээрээ Герман 2015 онд европод эдийн засгаараа тэргүүлэгч, дэлхийд дөрөвт бичигджээ.<ref>[http://de.statista.com/statistik/daten/studie/157841/umfrage/ranking-der-20-laender-mit-dem-groessten-bruttoinlandsprodukt/ Die 20 Länder mit dem größten Bruttoinlandsprodukt (BIP) im Jahr 2015 (in Milliarden US-Dollar)], Statista, хандсан 2016-06-24</ref> Нэг хүнд оногдох нэрлэсэн ДНБ үзүүлэлтээр Герман олон улсад 18,европын холбоонд 9 дэх байранд орно.<ref name="IWF">Internationaler Währungsfonds: [http://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2014/02/weodata/index.aspx ''World Economic Outlook Database''], Stand: Oktober 2014. Abgerufen am 16. Dezember 2014.</ref> Барааны үнийн дүнгээр нь хэмжвэл тус улс нь 2015 онд дэлхийд импорт болон экспортоор гуравдугаар байрт орсон байна.<ref name="Außenhandel">Statistisches Bundesamt: [http://de.statista.com/statistik/daten/studie/37013/umfrage/ranking-der-top-20-exportlaender-weltweit/ ''Die 20 größten Exportländer weltweit im Jahr 2015 (in Milliarden US-Dollar)'']; vgl. dazu [https://www.destatis.de/DE/ZahlenFakten/LaenderRegionen/Internationales/Thema/Aussenhandel/Aussenhandel.html Außenhandel], Stand: 2016. Abgerufen am 24. August 2016.</ref> Герман өндөр хөгжилтэй орнуудын тоонд ордог ба 2014 онд хийгдсэн хүний хөгжлийн индексийн судалгаагаар тус улсын амьдралын стандарт нь нийт 188 улсаас 6 байранд жагссан байна.<ref name="ImE2014">[http://hdr.undp.org/sites/default/files/hdr_2015_web.pdf Deutsche Gesellschaft für die Vereinten Nationen e.V: ''Bericht über die menschliche Entwicklung''], Entwicklungsprogramm der Vereinten Nationen (UNDP) 2015, Berliner Wissenschafts-Verlag, Berlin, 2016-11-08, Seiten=246, PDF</ref> == Тэмдэглэл == {{notelist}} == Цахим холбоос == {{Commons|Deutschland|Герман}} * [http://www.bundesregierung.de/ Холбооны Засгийн Газар] герман хэлээр * [http://www.bundestag.de/ Бундестаг] герман хэлээр * [http://www.deutschland.de/ Deutschland.de] – Official Germany portal (non-profit) * [http://www.bundeskanzlerin.de/ Германы Канцлерын албан цахим хуудас] ([[German language|German]] and English) * [http://www.dw-world.de/ Deutsche Welle] – Germany's international broadcaster * [https://web.archive.org/web/20070612234253/https://www.cia.gov/library/publications/world-leaders-1/world-leaders-g/germany.html Chief of State and Cabinet Members] * [http://www.britannica.com/EBchecked/topic/231186/Germany Germany] entry at ''Encyclopædia Britannica'' * [https://web.archive.org/web/20090221174544/http://ucblibraries.colorado.edu/govpubs/for/germany.htm Germany] at ''UCB Libraries GovPubs'' * [http://www.tatsachen-ueber-deutschland.de/en/ Facts about Germany] – by the German Federal Foreign Office * [http://www.destatis.de/e_home.htm Destatis.de] – Federal Statistical Office Germany == Эх сурвалж == {{reflist|2}} {{Европ}} {{G8}} {{Хөтлөгч мөр Европын холбооны улсууд}} {{ЕАБХАБ-ын гишүүн улсууд}} {{Хөтлөгч мөр Эдийн засгийн хамтын ажиллагаа ба хөгжлийн байгууллага}} [[Ангилал:Википедиа:Онцлох өгүүлэл]] [[Ангилал:Герман| ]] [[Ангилал:Их наймын орон]] [[Ангилал:Европын орон]] [[Ангилал:Европын Холбооны гишүүн орон]] [[Ангилал:Европын зөвлөлийн гишүүн]] [[Ангилал:Нэгдсэн Үндэстний Байгууллагын гишүүн орон]] [[Ангилал:Парламентын засаглалтай холбооны бүгд найрамдах улс]] [[Ангилал:ЭЗХАХБ-ын гишүүн орон]] 66i675j37qgjgjpj2903ab1kbemontq Польш 0 8290 820989 777962 2025-06-08T06:58:38Z Avirmed Batsaikhan 53733 820989 wikitext text/x-wiki {{Short description|Төв Европ дахь улс}} {{Энэ гарчиг}} {{Use dmy dates|date=July 2022}} {{Инфобокс улс | conventional_long_name = Бүгд Найрамдах Польш Улс | common_name = Польш | native_name = {{native name|pl|Rzeczpospolita Polska}} | image_flag = Flag of Poland.svg | flag_type = [[Польшийн төрийн далбаа|Төрийн далбаа]] | flag_border = Flag of Poland (normative).svg | image_coat = Herb Polski.svg | symbol_type = [[Польшийн төрийн сүлд|Сүлд]] | national_anthem = {{lang|pl|Mazurek Dąbrowskiego}}<br />"[[Польшийн төрийн дуулал|Домбровскийн мазур бүжиг]]"<div style="padding-top:0.5em;">{{center|[[File:Mazurek Dabrowskiego.ogg]]}}</div> | demonym = {{hlist|[[Польшууд‎]]}} <!-- Maps and coordinates -->| image_map = {{Switcher|[[File:EU-Poland (orthographic projection).svg|frameless]]|Дэлхийн бөмбөрцөг|[[File:EU-Poland.svg|upright=1.15|frameless]]|Европын газрын зураг|default=1}} | map_caption = {{map caption |location_color=хар ногоон |region=Европ |region_color=хар саарал |subregion=[[Европын Холбоо]] |subregion_color=ногоон |legend=EU-Poland.svg}} | capital = [[Варшав]] | coordinates = {{Coord|52|13|N|21|02|E|type:city}} | largest_city = capital <!-- Language -->| languages_type = [[Албан ёсны хэл]] | languages = [[Польш хэл]]<ref>[[s:en:Constitution of the Republic of Poland/Chapter 1|Constitution of the Republic of Poland]], Article 27.</ref> <!-- Population, ethnic groups -->| population_census = {{DecreaseNeutral}} 38,036,118<ref>{{cite web|url=https://stat.gov.pl/en/topics/other-studies/informations-on-socio-economic-situation/statistical-bulletin-no-112022,4,145.html|title=Statistical Bulletin No 11/2022|website=Statistics Poland|access-date=23 December 2022}}</ref> | population_census_year = 2022 | population_census_rank = 38 | population_density_km2 = 122 | population_density_sq_mi = 315.9 <!--Do not remove per [[Wikipedia:Manual of Style/Dates and numbers]]. --> | population_density_rank = 98 | ethnic_groups = {{unbulleted list | 98% [[Польшууд‎]] | 2% бусад/хариулаагүй }} | ethnic_groups_year = 2011 | ethnic_groups_ref = <ref name="GUS97">{{cite book |url=https://stat.gov.pl/files/gfx/portalinformacyjny/pl/defaultaktualnosci/5670/22/1/1/struktura_narodowo-etniczna.pdf |title=Struktura narodowo-etniczna, językowa i wyznaniowa ludności Polski. Narodowy Spis Powszechny Ludności i Mieszkań 2011 |trans-title=National-ethnic, linguistic and religious structure of Poland. National Census of Population and Housing 2011 |publisher=Central Statistical Office |year= 2015 |isbn=978-83-7027-597-6 |page=36 |language=pl}}</ref> <!-- Religion -->| religion = {{ublist|item_style=white-space: |{{Tree list}} * 88.7% [[Христийн шашин]] ** 87.6% [[Польш дахь католик сүм|Католик]] ** 1.1% бусад [[Христийн урсгалын жагсаалт|урсгал]] {{Tree list/end}} |2.4% [[Шашин шүтлэггүй байдал|шашингүй]] |0.2% [[Польш дахь шашин шүтлэг|бусад]] |8.7% хариулаагүй }} | religion_year = 2011 | religion_ref = <ref name="GUSRel">{{cite book |url=https://stat.gov.pl/files/gfx/portalinformacyjny/pl/defaultaktualnosci/5670/22/1/1/struktura_narodowo-etniczna.pdf |title=Struktura narodowo-etniczna, językowa i wyznaniowa ludności Polski. Narodowy Spis Powszechny Ludności i Mieszkań 2011 |trans-title=National-ethnic, linguistic and religious structure of Poland. National Census of Population and Housing 2011 |publisher=Central Statistical Office |year= 2015 |isbn=978-83-7027-597-6 |page=93 |language=pl}}</ref> <!-- Government type, leaders --> | government_type = [[Нэгдмэл парламентын бүгд найрамдах улс]] | leader_title1 = [[Польшийн ерөнхийлөгч|Ерөнхийлөгч]] | leader_name1 = {{nowrap|[[Анджэй Дуда]]}} | leader_title2 = [[Польшийн Ерөнхий Сайд|Ерөнхий Сайд]] | leader_name2 = [[Дональд Туск]] | legislature = [[Польшийн Парламент|Парламент]] | upper_house = [[Польшийн Сенат|Сенат]] | lower_house = [[Сейм]] <!-- Events -->| sovereignty_type = [[Польшийн түүх|Түүх]] | established_event1 = [[Польшийн христианчлал|Польшийн баптисм]] | established_date1 = 4 сарын 14, 966 он | established_event2 = {{nowrap|[[Польшийн хаант улс]]}} | established_date2 = 4 сарын 18, 1025 он | established_event3 = [[Польш-Литвын холбоот улс]] | established_date3 = 7 сарын 1, 1569 он | established_event4 = {{nowrap|[[Польшийн хуваалт]]}} | established_date4 = 10 сарын 24, 1795 он | established_event5 = {{nowrap|[[Хоёрдугаар Бүгд Найрамдах Польш Улс|Хоёрдугаар бүгд найрамдах улс]]}} | established_date5 = 11 сарын 11, 1918 он | established_event6 = {{nowrap|[[Цөллөгт байгаа Польшийн засгийн газар|Цөллөгт байгаа засгийн газар]]}} | established_date6 = 9 сарын 17, 1939 он | established_event7 = {{nowrap|[[Бүгд Найрамдах Польш Ард Улс|Ардын Бүгд Найрамдах Улс]]}} | established_date7 = 2 сарын 19, 1947 он | established_event8 = {{nowrap|[[Польшийн түүх (1989–одоо үе)|Гуравдугаар бүгд найрамдах улс]]}} | established_date8 = {{nowrap|12 сарын 31, 1989 он}}<ref>{{cite web|url=http://isap.sejm.gov.pl/isap.nsf/DocDetails.xsp?id=WDU19890750444|title=The Act of December 29, 1989 amending the Constitution of the Polish People's Republic.|publisher=Internetowy System Aktów Prawnych|access-date=18 October 2020}} {{in lang|pl}}</ref> <!-- Area -->| area_km2 = 312696 | area_footnote = <ref>{{cite web|url=http://stat.gov.pl/obszary-tematyczne/ludnosc/ludnosc/powierzchnia-i-ludnosc-w-przekroju-terytorialnym-w-2018-roku,7,15.html|title=Powierzchnia i ludność w przekroju terytorialnym w 2018 roku|last=GUS}}</ref> | area_rank = 69 | area_sq_mi = 120,696.41 <!-- Do not remove per [[Wikipedia:Manual of Style/Dates and numbers]]. --> | percent_water = 1.48 (2015)<ref>{{cite web |title=Surface water and surface water change |access-date=11 October 2020 |publisher=[[Organisation for Economic Co-operation and Development]] (OECD) |url=https://stats.oecd.org/Index.aspx?DataSetCode=SURFACE_WATER#}}</ref> <!-- GDP -->| GDP_PPP = {{increase}} $1.705 их наяд<ref name="IMFWEOPL">{{cite web|url=https://www.imf.org/en/Publications/WEO/weo-database/2023/April/weo-report?c=964,&s=NGDPD,PPPGDP,NGDPDPC,PPPPC,&sy=2022&ey=2023&ssm=0&scsm=1&scc=0&ssd=1&ssc=0&sic=0&sort=country&ds=.&br=1|title=World Economic Outlook Database, April 2023|date=April 2023|website=IMF.org|publisher=[[International Monetary Fund]]}}</ref> | GDP_PPP_year = 2023 | GDP_PPP_rank = 21 | GDP_PPP_per_capita = {{increase}} $45,343<ref name="IMFWEOPL" /> | GDP_PPP_per_capita_rank = 41 | GDP_nominal = {{increase}} $748.8 тэрбум<ref name="IMFWEOPL" /> | GDP_nominal_year = 2023 | GDP_nominal_rank = 22 | GDP_nominal_per_capita = {{increase}} $19,912<ref name="IMFWEOPL" /> | GDP_nominal_per_capita_rank = 50 <!-- Gini -->| Gini = 27.2 <!--number only--> | Gini_year = 2020 | Gini_change = decrease <!--increase/decrease/steady--> | Gini_ref = <ref name="eurogini">{{cite web|url=https://ec.europa.eu/eurostat/databrowser/view/tessi190/default/table?lang=en|title=Gini coefficient of equivalised disposable income|publisher=[[Eurostat]]|access-date=21 June 2022|archive-date=9 October 2020|archive-url=https://web.archive.org/web/20201009091832/https://ec.europa.eu/eurostat/databrowser/view/tessi190/default/table?lang=en|url-status=live}}</ref> <!-- HDI -->| HDI = 0.876<!--number only--> | HDI_year = 2021<!-- Please use the year to which the data refers, not the publication year. --> | HDI_change = increase<!--increase/decrease/steady--> | HDI_ref = <ref>{{cite web|url=https://hdr.undp.org/content/human-development-report-2021-22|title=Human Development Report 2021/2022|language=en|publisher=[[United Nations Development Programme]]|access-date=11 September 2022|date=8 September 2022|format=PDF|last1=Nations |first1=United}}</ref> | HDI_rank = 34 <!-- Currency -->| currency = [[Польш злоты|Злоты]] | currency_code = PLN <!-- Time zone, date format, other -->| time_zone = [[Төв Европын Цаг|ТЕЦ]] | utc_offset = +1 | utc_offset_DST = +2 | time_zone_DST = [[Төв Европын Зуны Цаг|ТЕЗЦ]] | date_format = өө.сс.жжжж ([[Манай эрин|МЭ]]) | drives_on = баруун | calling_code = [[Польш дахь утасны дугаар|+48]] | cctld = [[.pl]] }} '''Польш''' буюу албан ёсоор '''Бүгд Найрамдах Польш Улс''' ({{lang-pl|Rzeczpospolita Polska}}) — [[Төв Европ|Төв]] [[Европ]]т оршдог [[улс]]. Хүн ам нь 2022 оны байдлаар 38 сая орчим байсан бөгөөд үүгээрээ дэлхийд 33-т жагсдаг. Нийт иргэдийн 80 орчим % [[Католик шашин|католик шашинтай]]. Нийслэл нь -[[Варшав]] хот үүнээс гадна [[Краков]], [[Лодзь]] буюу Үж, [[Вроцлав]], [[Познань]], [[Шчецин]], [[Гданьск]] зэрэг том хотуудтай. Улсын хэл нь -[[польш хэл]]. == Байршил == Польш улс [[Балтын тэнгис]] [[Карпатын нуруу]] хооронд орших бөгөөд зүүн хойд талаараа [[Оросын Холбооны Улс]] ([[Калининград муж|Калининград мужтай]] 210 км), [[Литва]] (104 км), зүүн хэсгээрээ [[Беларусь]] (418 км), зүүн урдуураа [[Украин]] (535 км), өмнөд талаараа [[Словак]] (541 км), урдуураа [[Чех]] (796 км), баруун талаараа [[Герман]] (467 км) гэх долоон улстай газраар хиллэдэг. Польшийн нийт газар нутаг нь 312,696 км² бөгөөд үүгээрээ дэлхийд 69-д, Европт 9-т орно. == Түүх == [[Зураг:2017-07-30-21h55m18.jpg|thumb|left|[[Краков]], Хааны ордон]] [[Зураг:Warsaw palace.jpg|thumb|left|[[Варшав]], Хааны ордон]] 966 онд захирагч [[I Мешко]] [[Католик шашин|Католик шашинтан]] болсноор Польш улс анх бүрэлдэн тогтсон гэгддэг. Польш нь 1025 онд вант улс болсон бөгөөд 1569 онд Литвын гүнлигтэй холбоо байгуулж нэгдсэнээр [[Польш-Литвын холбоот улс]]ыг байгуулжээ. 1791 оны 5-р сарын 3-нд Европ тив дахь анхны Үндсэн хууль баталсан байна. Энэ холбоот улс нь 1795 онд нурж, газар нутаг нь [[Прусс]], [[Орос]], [[Австри]] гурвын хооронд хуваагджээ. Польш нь 1918 онд [[Дэлхийн нэгдүгээр дайн]]ы дараа [[Версалийн гэрээ|Версалийн Гэрээний]] дагуу тусгаар тогтнолоо олж авсан боловч [[Дэлхийн хоёрдугаар дайн]]д [[Нацист Герман]], [[ЗХУ]] хоёрт эзлэгдэж тусгаар тогтнолоо дахин алдсан гэж үздэг. [[Дэлхийн хоёрдугаар дайн|Дэлхийн хоёрдугаар дайны]] үеэр Польш нь 6 сая гаруй иргэнээ алдсан бөгөөд хэдэн жилийн дараа ЗХУ-ын удирдлага дор "[[Зүүн эвсэл]]"-ийн [[социализм|Социалист]] Бүгд найрамдах улс болсон байна. 1989 онд коммунист дэглэм нуран унаж Польшийн шинэ Үндсэн Хуулинд зааснаар "Польшийн гурав дахь Бүгд найрамдах улс" бий болжээ. Польш нь 16 муж буюу войевүдство-с ({{lang-pl|województwo}}) бүрэлдсэн холбооны парламентын засаглалтай орон юм. Польш Улс нь анх НҮБ байгуулахад оролцсон 51 гишүүний нэг бөгөөд 1999 оны 3-р сарын 12-ноос [[НАТО]], 2004 оны 5-р сарын 1-ээс [[Европын Холбоо|Европын Холбооны]] гишүүн бөгөөд 2007 оны 12-р сарын 21-нээс [[Шенгений бүс|Шенгений орнуудын]] нэг болсон. Эдийн засгийн тогтвортой хөгжилтэй, аж үйлдвэр, хөдөө аж ахуйн орон. Польшийн [[мөнгөн тэмдэгт|мөнгөн тэмдэгтийг]] [[Польш злот|злот]] гэдэг. 1 злот нь 0.27 орчим ам доллартай тэнцэх ханштай. Задгай мөнгийг нь грош гэнэ. == Төрийн байгуулалт, засаг захиргаа == Польш улс нь төрийн байгуулалтын хувьд парламентын (Сенат, [[Сейм]]) засаглалтай. Ерөнхийлөгч нь [[Карол Навроцки]]. Ерөнхий сайд — [[Дональд Туск]]. Польшийн нэгдүгээр түвшний (том) [[засаг захиргааны нэгж]]ийг [[польш хэл|польшоор]] ''"województwo"'' гэдэг. Үүний эртний утга нь монголоор «цэргийн ноёны эзэмшил нутаг» гэнэ. "Орос-Монгол толь" (1982)<ref name="нэр">[[Цэндийн Дамдинсүрэн|Ц.Дамдинсүрэн]], А.Лувсандэндэв нарын зохиосон "Орос-Монгол толь"-ын 1982 оны II хэвлэл.</ref>-т ''воевод'' - «мужийн цэргийн ноён» гэж, ''воеводство'' - «муж» гэж орчуулагдсан байдаг. 1999 оноос доорх нэр бүхий 16 муж болон өөрчлөн байгуулагджээ<ref>{{Cite web |url=http://prawo.sejm.gov.pl/isap.nsf/DocDetails.xsp?id=WDU19980960603 |title=Ustawa z dnia 24 lipca 1998 r. o wprowadzeniu zasadniczego trójstopniowego podziału terytorialnego państwa (Dz.U. z 1998 r. Nr 96, poz. 603) |access-date=10 Арван нэгдүгээр сар 2017 |archive-date=4 Долдугаар сар 2019 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190704131824/http://prawo.sejm.gov.pl/isap.nsf/DocDetails.xsp?id=WDU19980960603 |url-status=dead }}</ref>: Мужууд нь цаашлаад повят, гмин гэж хуваагддаг байна. {{Colonnes|taille=18| # [[Зураг:POL województwo małopolskie COA.svg|20px]] [[Бага Польш муж|Бага Польш]] - төв хот нь [[Краков]] # [[Зураг:POL województwo warminsko-mazurskie COA.svg|20px]] [[Варми-Мазури муж|Варми-Мазури]] - төв хот нь [[Ольштын]] # [[Зураг:POL województwo dolnośląskie COA.svg|20px]] [[Доод Силези муж|Доод Силези]] - төв хот нь [[Вроцлав]] # [[Зураг:POL województwo wielkopolskie COA.svg|20px]] [[Их Польш муж|Их Польш]] - төв хот нь [[Познань]] # [[Зураг:POL województwo kujawsko-pomorskie COA.svg|20px]] [[Куяви-Померан муж|Куяви-Померан]] - төв хот нь [[Быдгощ]] # [[Зураг:POL_województwo_łódzkie_COA.svg|20px]] [[Лодзь муж|Лодзь]] - төв хот нь [[Лодзь]] # [[Зураг:POL województwo lubelskie COA.svg|20px]] [[Люблин муж|Люблин]] - төв хот нь [[Люблин]] # [[Зураг:POL województwo lubuskie COA.svg|20px]] [[Любуш муж|Любуш]] - төв хотууд нь [[Зелёна-Гура]], [[Гожув-Велькопольски]] # [[Зураг:POL województwo mazowieckie COA.svg|20px]] [[Мазови муж|Мазови]] - төв хот нь [[Варшав]] # [[Зураг:POL województwo opolskie COA.svg|20px]] [[Ополе муж|Ополе]] - төв хот нь [[Ополе]] # [[Зураг:POL województwo zachodniopomorskie COA.svg|20px]] [[Өрнөд Померан муж|Өрнөд Померан]] - төв хот нь [[Шчецин]] # [[Зураг:POL województwo podkarpackie COA.svg|20px]] [[Подкарпат муж|Подкарпат]] (Карпатынзах) - төв хот нь [[Жешув]] # [[Зураг:POL województwo podlaskie COA.svg|20px]] [[Подласки муж|Подласки]] (Ойнзах) - төв хот нь [[Белосток]] # [[Зураг:POL województwo pomorskie COA.svg|20px]] [[Померан муж|Померан]] - төв хот нь [[Гданьск]] # [[Зураг:POL_wojewodztwo_świętokrzyskie_COA.svg|20px]] [[Светокришки муж|Светокришки]] - төв хот нь [[Кьелце]] # [[Зураг:POL_województwo_śląskie_COA.svg|20px]] [[Силези муж|Силези]] - төв хот нь [[Катовице]] }} == Хотууд == <gallery perrow="6"> Зураг:Pałac Króla Jana III Sobieskiego w Wilanowie 9.JPG|[[Варшав]] Зураг:Kraków_Sukiennice.jpg|[[Краков]] Зураг:5 Lublin 04.jpg|[[Люблин]] Зураг:Lublin Castle 5 Lublin 28.jpg|[[Люблин]] Зураг:Pałac Ogińskich..JPG|[[Седльце]] Зураг:Light Move Festival35(js).jpg|[[Лодзь]] Зураг:Poznan 10-2013 img10 Town hall.jpg|[[Познань]] Зураг:Pałac w Rogalinie (4).jpg|[[Рогалин]] хотын ойролцоо [[Познань]] Зураг:The Tall Ships’ Races 2017, Wały Chrobrego, Szczecin 01.jpg|[[Шчецин]] Зураг:2009-05-30-polska-by-RalfR-30.jpg|[[Шчецин]] Зураг:Katedra we Fromborku.JPG|[[Фромборк]] Зураг:Monumento Neptuno, Gdansk, Polonia, 2013-05-20, DD 05.jpg|[[Гданьск]] Зураг:Bazylika mariacka gdansk ubt.jpeg|[[Гданьск]] Зураг:Torun-Rynek-ratusz-2.jpg|[[Торунь]] Зураг:7-11 Grodzka Street in Bydgoszcz 01.jpg|[[Быдгощ]] Зураг:Rynek Starego Miasta We Wroclawiu (152991773).jpeg|[[Вроцлав]] Зураг:Wrocław - Archikatedra św. Jana Chrzciciela (1).jpg|[[Вроцлав]] Зураг:Teatr Polski w Bielsku-Białej 2.jpg|[[Бельско-Бяла]] Зураг:Muzeum Slaskie w Katowicach.jpg|[[Катовице]] Зураг:Zamość. Ratusz..jpg|[[Замосец]] </gallery> == Эдийн засаг == Польш бол хуучин социалист улс учраас 1990-ээд оны эхээр болсон улс төрийн өөрчлөлтүүд түүний эдийн засагт ноцтой нөлөөлсөн. Ийнхүү тухайн үед эдийн засгийн "Шок эмчилгээ" хийж хувьчлалын давалгаа эхэлж, энэ үеэр төрийн өмчийн дийлэнх хувь нь хувийн мэдэлд шилжсэн. Хөгжиж буй эдийн засгийн тогтолцооны өргөн хүрээг хамарсан нөхцлүүд нь барууны олон хөрөнгө оруулагчдын сонирхлыг ихээхэн татаж байгаа нь Польшийн эдийн засгийг Европын бүх зах зээлд чухал ач холбогдолтой болгож байна. Хөгжингүй зах зээлийн эдийн засаг нь өрсөлдөөнийг дэмждэг байна. 2017 оны 9-р сарын 29-нд хөрөнгийн индексийг тооцоо гаргадаг "FTSE Group" санхүүгийн компани жил бүр зах зээлийн ангиллынхаа үр дүнг зарлахад Польшийн эдийн засгийг хөгжиж буй зах зээлээс хөгжингүй зах зээл рүү орж ахисан байна. Польш бол ийм статустай болсон анхны посткоммунист орон юм. == Аж үйлдвэр == 2016 онд ДНБ-ий бүтцэд аж үйлдвэрийн үйлдвэрлэлийн эзлэх хувь 38.5 хувь байв. Үүний зэрэгцээ аж үйлдвэрт хөдөлмөр эрхэлж буй хүмүүсийн тоо нийт хөдөлмөр эрхэлж буй хүн амын 30.4 хувийг эзэлж байна. Өсөлтийн хурд нь нийт эдийн засгийнхаас өндөр буюу 2016 онд ойролцоогоор 4.2% байна. Польшид чулуужсан ба хүрэн нүүрс, байгалийн хий, хүхэр, хужир, ширээний, чулуулаг ба калийн давс, асбест, төмөр, мөнгө, никелийн хүдэр, алт, цайр, занарын хий олборлодог. === Тэргүүлэх боловсруулах аж үйлдвэр === * механик инженерчлэл (Польш бол загас агнуурын хөлөг онгоц, цахилгаан галт тэрэг, ачаа болон суудлын вагон, зам, барилгын машин механизм, машин хэрэгсэл, хөдөлгүүр, электроник, аж үйлдвэрийн тоног төхөөрөмж гэх мэт дэлхийн тэргүүлэгч үйлдвэрлэгчдийн нэг юм), * хар ба өнгөт (их хэмжээний цайрын үйлдвэрлэл) металлурги, * химийн бодис (хүхрийн хүчил, бордоо, эм, үнэртэй ус, гоо сайхны бүтээгдэхүүн, гэрэл зургийн бүтээгдэхүүн), * нэхмэл (хөвөн, маалинган даавуу, ноос), * хувцас, * цемент, * шаазан, вааран эдлэлийн үйлдвэрлэл, * спортын бараа (каяк, дарвуулт онгоц, майхан гэх мэт) үйлдвэрлэл. * тавилга үйлдвэрлэл == Мөн үзэх == * [[Вермахтын Польш руу хийсэн халдлага]] == Цахим холбоос == {{Commons|Polska|Польш}} {{Wiktionary}} * [https://www.gov.pl/ Польшийн засгийн газрын цахим хуудас] * [https://stat.gov.pl/ Польшийн статистикийн газар] == Эшлэл == <references /> {{Европ}} {{ЕАБХАБ-ын гишүүн улсууд}} {{Хөтлөгч мөр Европын холбооны улсууд}} {{Хөтлөгч мөр Эдийн засгийн хамтын ажиллагаа ба хөгжлийн байгууллага}} [[Ангилал:Польш| ]] [[Ангилал:Европын орон]] [[Ангилал:Европын зөвлөлийн гишүүн]] [[Ангилал:Европын Холбооны гишүүн орон]] [[Ангилал:Нэгдсэн Үндэстний Байгууллагын гишүүн орон]] [[Ангилал:ЭЗХАХБ-ын гишүүн орон]] 2e4pdlypiaf845xt4lwcejnj1a2xumj 820990 820989 2025-06-08T07:49:21Z Avirmed Batsaikhan 53733 820990 wikitext text/x-wiki {{Short description|Төв Европ дахь улс}} {{Энэ гарчиг}} {{Use dmy dates|date=July 2022}} {{Инфобокс улс | conventional_long_name = Бүгд Найрамдах Польш Улс | common_name = Польш | native_name = {{native name|pl|Rzeczpospolita Polska}} | image_flag = Flag of Poland.svg | flag_type = [[Польшийн төрийн далбаа|Төрийн далбаа]] | flag_border = Flag of Poland (normative).svg | image_coat = Herb Polski.svg | symbol_type = [[Польшийн төрийн сүлд|Сүлд]] | national_anthem = {{lang|pl|Mazurek Dąbrowskiego}}<br />"[[Польшийн төрийн дуулал|Домбровскийн мазур бүжиг]]"<div style="padding-top:0.5em;">{{center|[[File:Mazurek Dabrowskiego.ogg]]}}</div> | demonym = {{hlist|[[Польшууд‎]]}} <!-- Maps and coordinates -->| image_map = {{Switcher|[[File:EU-Poland (orthographic projection).svg|frameless]]|Дэлхийн бөмбөрцөг|[[File:EU-Poland.svg|upright=1.15|frameless]]|Европын газрын зураг|default=1}} | map_caption = {{map caption |location_color=хар ногоон |region=Европ |region_color=хар саарал |subregion=[[Европын Холбоо]] |subregion_color=ногоон |legend=EU-Poland.svg}} | capital = [[Варшав]] | coordinates = {{Coord|52|13|N|21|02|E|type:city}} | largest_city = capital <!-- Language -->| languages_type = [[Албан ёсны хэл]] | languages = [[Польш хэл]]<ref>[[s:en:Constitution of the Republic of Poland/Chapter 1|Constitution of the Republic of Poland]], Article 27.</ref> <!-- Population, ethnic groups -->| population_census = {{DecreaseNeutral}} 38,036,118<ref>{{cite web|url=https://stat.gov.pl/en/topics/other-studies/informations-on-socio-economic-situation/statistical-bulletin-no-112022,4,145.html|title=Statistical Bulletin No 11/2022|website=Statistics Poland|access-date=23 December 2022}}</ref> | population_census_year = 2022 | population_census_rank = 38 | population_density_km2 = 122 | population_density_sq_mi = 315.9 <!--Do not remove per [[Wikipedia:Manual of Style/Dates and numbers]]. --> | population_density_rank = 98 | ethnic_groups = {{unbulleted list | 98% [[Польшууд‎]] | 2% бусад/хариулаагүй }} | ethnic_groups_year = 2011 | ethnic_groups_ref = <ref name="GUS97">{{cite book |url=https://stat.gov.pl/files/gfx/portalinformacyjny/pl/defaultaktualnosci/5670/22/1/1/struktura_narodowo-etniczna.pdf |title=Struktura narodowo-etniczna, językowa i wyznaniowa ludności Polski. Narodowy Spis Powszechny Ludności i Mieszkań 2011 |trans-title=National-ethnic, linguistic and religious structure of Poland. National Census of Population and Housing 2011 |publisher=Central Statistical Office |year= 2015 |isbn=978-83-7027-597-6 |page=36 |language=pl}}</ref> <!-- Religion -->| religion = {{ublist|item_style=white-space: |{{Tree list}} * 88.7% [[Христийн шашин]] ** 87.6% [[Польш дахь католик сүм|Католик]] ** 1.1% бусад [[Христийн урсгалын жагсаалт|урсгал]] {{Tree list/end}} |2.4% [[Шашин шүтлэггүй байдал|шашингүй]] |0.2% [[Польш дахь шашин шүтлэг|бусад]] |8.7% хариулаагүй }} | religion_year = 2011 | religion_ref = <ref name="GUSRel">{{cite book |url=https://stat.gov.pl/files/gfx/portalinformacyjny/pl/defaultaktualnosci/5670/22/1/1/struktura_narodowo-etniczna.pdf |title=Struktura narodowo-etniczna, językowa i wyznaniowa ludności Polski. Narodowy Spis Powszechny Ludności i Mieszkań 2011 |trans-title=National-ethnic, linguistic and religious structure of Poland. National Census of Population and Housing 2011 |publisher=Central Statistical Office |year= 2015 |isbn=978-83-7027-597-6 |page=93 |language=pl}}</ref> <!-- Government type, leaders --> | government_type = [[Нэгдмэл парламентын бүгд найрамдах улс]] | leader_title1 = [[Польшийн ерөнхийлөгч|Ерөнхийлөгч]] | leader_name1 = {{nowrap|[[Анджэй Дуда]]}} | leader_title2 = [[Польшийн Ерөнхий Сайд|Ерөнхий Сайд]] | leader_name2 = [[Дональд Туск]] | legislature = [[Польшийн Парламент|Парламент]] | upper_house = [[Польшийн Сенат|Сенат]] | lower_house = [[Сейм]] <!-- Events -->| sovereignty_type = [[Польшийн түүх|Түүх]] | established_event1 = [[Польшийн христианчлал|Польшийн баптисм]] | established_date1 = 4 сарын 14, 966 он | established_event2 = {{nowrap|[[Польшийн хаант улс]]}} | established_date2 = 4 сарын 18, 1025 он | established_event3 = [[Польш-Литвын холбоот улс]] | established_date3 = 7 сарын 1, 1569 он | established_event4 = {{nowrap|[[Польшийн хуваалт]]}} | established_date4 = 10 сарын 24, 1795 он | established_event5 = {{nowrap|[[Хоёрдугаар Бүгд Найрамдах Польш Улс|Хоёрдугаар бүгд найрамдах улс]]}} | established_date5 = 11 сарын 11, 1918 он | established_event6 = {{nowrap|[[Цөллөгт байгаа Польшийн засгийн газар|Цөллөгт байгаа засгийн газар]]}} | established_date6 = 9 сарын 17, 1939 он | established_event7 = {{nowrap|[[Бүгд Найрамдах Польш Ард Улс|Ардын Бүгд Найрамдах Улс]]}} | established_date7 = 2 сарын 19, 1947 он | established_event8 = {{nowrap|[[Польшийн түүх (1989–одоо үе)|Гуравдугаар бүгд найрамдах улс]]}} | established_date8 = {{nowrap|12 сарын 31, 1989 он}}<ref>{{cite web|url=http://isap.sejm.gov.pl/isap.nsf/DocDetails.xsp?id=WDU19890750444|title=The Act of December 29, 1989 amending the Constitution of the Polish People's Republic.|publisher=Internetowy System Aktów Prawnych|access-date=18 October 2020}} {{in lang|pl}}</ref> <!-- Area -->| area_km2 = 312696 | area_footnote = <ref>{{cite web|url=http://stat.gov.pl/obszary-tematyczne/ludnosc/ludnosc/powierzchnia-i-ludnosc-w-przekroju-terytorialnym-w-2018-roku,7,15.html|title=Powierzchnia i ludność w przekroju terytorialnym w 2018 roku|last=GUS}}</ref> | area_rank = 69 | area_sq_mi = 120,696.41 <!-- Do not remove per [[Wikipedia:Manual of Style/Dates and numbers]]. --> | percent_water = 1.48 (2015)<ref>{{cite web |title=Surface water and surface water change |access-date=11 October 2020 |publisher=[[Organisation for Economic Co-operation and Development]] (OECD) |url=https://stats.oecd.org/Index.aspx?DataSetCode=SURFACE_WATER#}}</ref> <!-- GDP -->| GDP_PPP = {{increase}} $1.705 их наяд<ref name="IMFWEOPL">{{cite web|url=https://www.imf.org/en/Publications/WEO/weo-database/2023/April/weo-report?c=964,&s=NGDPD,PPPGDP,NGDPDPC,PPPPC,&sy=2022&ey=2023&ssm=0&scsm=1&scc=0&ssd=1&ssc=0&sic=0&sort=country&ds=.&br=1|title=World Economic Outlook Database, April 2023|date=April 2023|website=IMF.org|publisher=[[International Monetary Fund]]}}</ref> | GDP_PPP_year = 2023 | GDP_PPP_rank = 21 | GDP_PPP_per_capita = {{increase}} $45,343<ref name="IMFWEOPL" /> | GDP_PPP_per_capita_rank = 41 | GDP_nominal = {{increase}} $748.8 тэрбум<ref name="IMFWEOPL" /> | GDP_nominal_year = 2023 | GDP_nominal_rank = 22 | GDP_nominal_per_capita = {{increase}} $19,912<ref name="IMFWEOPL" /> | GDP_nominal_per_capita_rank = 50 <!-- Gini -->| Gini = 27.2 <!--number only--> | Gini_year = 2020 | Gini_change = decrease <!--increase/decrease/steady--> | Gini_ref = <ref name="eurogini">{{cite web|url=https://ec.europa.eu/eurostat/databrowser/view/tessi190/default/table?lang=en|title=Gini coefficient of equivalised disposable income|publisher=[[Eurostat]]|access-date=21 June 2022|archive-date=9 October 2020|archive-url=https://web.archive.org/web/20201009091832/https://ec.europa.eu/eurostat/databrowser/view/tessi190/default/table?lang=en|url-status=live}}</ref> <!-- HDI -->| HDI = 0.876<!--number only--> | HDI_year = 2021<!-- Please use the year to which the data refers, not the publication year. --> | HDI_change = increase<!--increase/decrease/steady--> | HDI_ref = <ref>{{cite web|url=https://hdr.undp.org/content/human-development-report-2021-22|title=Human Development Report 2021/2022|language=en|publisher=[[United Nations Development Programme]]|access-date=11 September 2022|date=8 September 2022|format=PDF|last1=Nations |first1=United}}</ref> | HDI_rank = 34 <!-- Currency -->| currency = [[Польш злоты|Злоты]] | currency_code = PLN <!-- Time zone, date format, other -->| time_zone = [[Төв Европын Цаг|ТЕЦ]] | utc_offset = +1 | utc_offset_DST = +2 | time_zone_DST = [[Төв Европын Зуны Цаг|ТЕЗЦ]] | date_format = өө.сс.жжжж ([[Манай эрин|МЭ]]) | drives_on = баруун | calling_code = [[Польш дахь утасны дугаар|+48]] | cctld = [[.pl]] }} '''Польш''' буюу албан ёсоор '''Бүгд Найрамдах Польш Улс''' ({{lang-pl|Rzeczpospolita Polska}}) — [[Төв Европ|Төв]] [[Европ]]т оршдог [[улс]]. Хүн ам нь 2022 оны байдлаар 38 сая орчим байсан бөгөөд үүгээрээ дэлхийд 33-т жагсдаг. Нийт иргэдийн 80 орчим % [[Католик шашин|католик шашинтай]]. Нийслэл нь -[[Варшав]] хот үүнээс гадна [[Краков]], [[Лодзь]] буюу Үж, [[Вроцлав]], [[Познань]], [[Шчецин]], [[Гданьск]] зэрэг том хотуудтай. Улсын хэл нь -[[польш хэл]]. == Байршил == Польш улс [[Балтын тэнгис]] [[Карпатын нуруу]] хооронд орших бөгөөд зүүн хойд талаараа [[Оросын Холбооны Улс]] ([[Калининград муж|Калининград мужтай]] 210 км), [[Литва]] (104 км), зүүн хэсгээрээ [[Беларусь]] (418 км), зүүн урдуураа [[Украин]] (535 км), өмнөд талаараа [[Словак]] (541 км), урдуураа [[Чех]] (796 км), баруун талаараа [[Герман]] (467 км) гэх долоон улстай газраар хиллэдэг. Польшийн нийт газар нутаг нь 312,696 км² бөгөөд үүгээрээ дэлхийд 69-д, Европт 9-т орно. == Түүх == [[Зураг:2017-07-30-21h55m18.jpg|thumb|left|[[Краков]], Хааны ордон]] [[Зураг:Warsaw palace.jpg|thumb|left|[[Варшав]], Хааны ордон]] 966 онд захирагч [[I Мешко]] [[Католик шашин|Католик шашинтан]] болсноор Польш улс анх бүрэлдэн тогтсон гэгддэг. Польш нь 1025 онд вант улс болсон бөгөөд 1569 онд Литвын гүнлигтэй холбоо байгуулж нэгдсэнээр [[Польш-Литвын холбоот улс]]ыг байгуулжээ. Польшид Европ тив дахь анхны [[1791 оны тавдугаар сарын 3-ны Үндсэн Хууль|1791 оны тавдугаар сарын 3-ны Үндсэн хууль]] баталсан байна. Энэ холбоот улс нь 1795 онд нурж, газар нутаг нь [[Прусс]], [[Орос]], [[Австри]] гурвын хооронд хуваагджээ. Польш нь 1918 онд [[Дэлхийн нэгдүгээр дайн]]ы дараа [[Версалийн гэрээ|Версалийн Гэрээний]] дагуу тусгаар тогтнолоо олж авсан боловч [[Дэлхийн хоёрдугаар дайн]]д [[Нацист Герман]], [[ЗХУ]] хоёрт эзлэгдэж тусгаар тогтнолоо дахин алдсан гэж үздэг. [[Дэлхийн хоёрдугаар дайн|Дэлхийн хоёрдугаар дайны]] үеэр Польш нь 6 сая гаруй иргэнээ алдсан бөгөөд хэдэн жилийн дараа ЗХУ-ын удирдлага дор "[[Зүүн эвсэл]]"-ийн [[социализм|Социалист]] Бүгд найрамдах улс болсон байна. 1989 онд коммунист дэглэм нуран унаж Польшийн шинэ Үндсэн Хуулинд зааснаар "Польшийн гурав дахь Бүгд найрамдах улс" бий болжээ. Польш нь 16 муж буюу войевүдство-с ({{lang-pl|województwo}}) бүрэлдсэн нэгдмэл бөгөөд [[Парламентын засаглалын систем|парламентын засаглалтай]] орон юм. Польш Улс нь анх НҮБ байгуулахад оролцсон 51 гишүүний нэг бөгөөд 1999 оны 3-р сарын 12-ноос [[НАТО]], 2004 оны 5-р сарын 1-ээс [[Европын Холбоо|Европын Холбооны]] гишүүн бөгөөд 2007 оны 12-р сарын 21-нээс [[Шенгений бүс|Шенгений орнуудын]] нэг болсон. Эдийн засгийн тогтвортой хөгжилтэй, аж үйлдвэр, хөдөө аж ахуйн орон. Польшийн [[мөнгөн тэмдэгт|мөнгөн тэмдэгтийг]] [[Польш злот|злот]] гэдэг. 1 злот нь 0.27 орчим ам доллартай тэнцэх ханштай. Задгай мөнгийг нь грош гэнэ. == Төрийн байгуулалт, засаг захиргаа == Польш улс нь төрийн байгуулалтын хувьд парламентын (Сенат, [[Сейм]]) засаглалтай. Ерөнхийлөгч нь [[Карол Навроцки]]. Ерөнхий сайд — [[Дональд Туск]]. Польшийн нэгдүгээр түвшний (том) [[засаг захиргааны нэгж]]ийг [[польш хэл|польшоор]] ''"województwo"'' гэдэг. Үүний эртний утга нь монголоор «цэргийн ноёны эзэмшил нутаг» гэнэ. "Орос-Монгол толь" (1982)<ref name="нэр">[[Цэндийн Дамдинсүрэн|Ц.Дамдинсүрэн]], А.Лувсандэндэв нарын зохиосон "Орос-Монгол толь"-ын 1982 оны II хэвлэл.</ref>-т ''воевод'' - «мужийн цэргийн ноён» гэж, ''воеводство'' - «муж» гэж орчуулагдсан байдаг. 1999 оноос доорх нэр бүхий 16 муж болон өөрчлөн байгуулагджээ<ref>{{Cite web |url=http://prawo.sejm.gov.pl/isap.nsf/DocDetails.xsp?id=WDU19980960603 |title=Ustawa z dnia 24 lipca 1998 r. o wprowadzeniu zasadniczego trójstopniowego podziału terytorialnego państwa (Dz.U. z 1998 r. Nr 96, poz. 603) |access-date=10 Арван нэгдүгээр сар 2017 |archive-date=4 Долдугаар сар 2019 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190704131824/http://prawo.sejm.gov.pl/isap.nsf/DocDetails.xsp?id=WDU19980960603 |url-status=dead }}</ref>: Мужууд нь цаашлаад повят, гмин гэж хуваагддаг байна. {{Colonnes|taille=18| # [[Зураг:POL województwo małopolskie COA.svg|20px]] [[Бага Польш муж|Бага Польш]] - төв хот нь [[Краков]] # [[Зураг:POL województwo warminsko-mazurskie COA.svg|20px]] [[Варми-Мазури муж|Варми-Мазури]] - төв хот нь [[Ольштын]] # [[Зураг:POL województwo dolnośląskie COA.svg|20px]] [[Доод Силези муж|Доод Силези]] - төв хот нь [[Вроцлав]] # [[Зураг:POL województwo wielkopolskie COA.svg|20px]] [[Их Польш муж|Их Польш]] - төв хот нь [[Познань]] # [[Зураг:POL województwo kujawsko-pomorskie COA.svg|20px]] [[Куяви-Померан муж|Куяви-Померан]] - төв хот нь [[Быдгощ]] # [[Зураг:POL_województwo_łódzkie_COA.svg|20px]] [[Лодзь муж|Лодзь]] - төв хот нь [[Лодзь]] # [[Зураг:POL województwo lubelskie COA.svg|20px]] [[Люблин муж|Люблин]] - төв хот нь [[Люблин]] # [[Зураг:POL województwo lubuskie COA.svg|20px]] [[Любуш муж|Любуш]] - төв хотууд нь [[Зелёна-Гура]], [[Гожув-Велькопольски]] # [[Зураг:POL województwo mazowieckie COA.svg|20px]] [[Мазови муж|Мазови]] - төв хот нь [[Варшав]] # [[Зураг:POL województwo opolskie COA.svg|20px]] [[Ополе муж|Ополе]] - төв хот нь [[Ополе]] # [[Зураг:POL województwo zachodniopomorskie COA.svg|20px]] [[Өрнөд Померан муж|Өрнөд Померан]] - төв хот нь [[Шчецин]] # [[Зураг:POL województwo podkarpackie COA.svg|20px]] [[Подкарпат муж|Подкарпат]] (Карпатынзах) - төв хот нь [[Жешув]] # [[Зураг:POL województwo podlaskie COA.svg|20px]] [[Подласки муж|Подласки]] (Ойнзах) - төв хот нь [[Белосток]] # [[Зураг:POL województwo pomorskie COA.svg|20px]] [[Померан муж|Померан]] - төв хот нь [[Гданьск]] # [[Зураг:POL_wojewodztwo_świętokrzyskie_COA.svg|20px]] [[Светокришки муж|Светокришки]] - төв хот нь [[Кьелце]] # [[Зураг:POL_województwo_śląskie_COA.svg|20px]] [[Силези муж|Силези]] - төв хот нь [[Катовице]] }} == Хотууд == <gallery perrow="6"> Зураг:Pałac Króla Jana III Sobieskiego w Wilanowie 9.JPG|[[Варшав]] Зураг:Kraków_Sukiennice.jpg|[[Краков]] Зураг:5 Lublin 04.jpg|[[Люблин]] Зураг:Lublin Castle 5 Lublin 28.jpg|[[Люблин]] Зураг:Pałac Ogińskich..JPG|[[Седльце]] Зураг:Light Move Festival35(js).jpg|[[Лодзь]] Зураг:Poznan 10-2013 img10 Town hall.jpg|[[Познань]] Зураг:Pałac w Rogalinie (4).jpg|[[Рогалин]] хотын ойролцоо [[Познань]] Зураг:The Tall Ships’ Races 2017, Wały Chrobrego, Szczecin 01.jpg|[[Шчецин]] Зураг:2009-05-30-polska-by-RalfR-30.jpg|[[Шчецин]] Зураг:Katedra we Fromborku.JPG|[[Фромборк]] Зураг:Monumento Neptuno, Gdansk, Polonia, 2013-05-20, DD 05.jpg|[[Гданьск]] Зураг:Bazylika mariacka gdansk ubt.jpeg|[[Гданьск]] Зураг:Torun-Rynek-ratusz-2.jpg|[[Торунь]] Зураг:7-11 Grodzka Street in Bydgoszcz 01.jpg|[[Быдгощ]] Зураг:Rynek Starego Miasta We Wroclawiu (152991773).jpeg|[[Вроцлав]] Зураг:Wrocław - Archikatedra św. Jana Chrzciciela (1).jpg|[[Вроцлав]] Зураг:Teatr Polski w Bielsku-Białej 2.jpg|[[Бельско-Бяла]] Зураг:Muzeum Slaskie w Katowicach.jpg|[[Катовице]] Зураг:Zamość. Ratusz..jpg|[[Замосец]] </gallery> == Эдийн засаг == Польш бол хуучин социалист улс учраас 1990-ээд оны эхээр болсон улс төрийн өөрчлөлтүүд түүний эдийн засагт ноцтой нөлөөлсөн. Ийнхүү тухайн үед эдийн засгийн "Шок эмчилгээ" хийж хувьчлалын давалгаа эхэлж, энэ үеэр төрийн өмчийн дийлэнх хувь нь хувийн мэдэлд шилжсэн. Хөгжиж буй эдийн засгийн тогтолцооны өргөн хүрээг хамарсан нөхцлүүд нь барууны олон хөрөнгө оруулагчдын сонирхлыг ихээхэн татаж байгаа нь Польшийн эдийн засгийг Европын бүх зах зээлд чухал ач холбогдолтой болгож байна. Хөгжингүй зах зээлийн эдийн засаг нь өрсөлдөөнийг дэмждэг байна. 2017 оны 9-р сарын 29-нд хөрөнгийн индексийг тооцоо гаргадаг "FTSE Group" санхүүгийн компани жил бүр зах зээлийн ангиллынхаа үр дүнг зарлахад Польшийн эдийн засгийг хөгжиж буй зах зээлээс хөгжингүй зах зээл рүү орж ахисан байна. Польш бол ийм статустай болсон анхны посткоммунист орон юм. == Аж үйлдвэр == 2016 онд ДНБ-ий бүтцэд аж үйлдвэрийн үйлдвэрлэлийн эзлэх хувь 38.5 хувь байв. Үүний зэрэгцээ аж үйлдвэрт хөдөлмөр эрхэлж буй хүмүүсийн тоо нийт хөдөлмөр эрхэлж буй хүн амын 30.4 хувийг эзэлж байна. Өсөлтийн хурд нь нийт эдийн засгийнхаас өндөр буюу 2016 онд ойролцоогоор 4.2% байна. Польшид чулуужсан ба хүрэн нүүрс, байгалийн хий, хүхэр, хужир, ширээний, чулуулаг ба калийн давс, асбест, төмөр, мөнгө, никелийн хүдэр, алт, цайр, занарын хий олборлодог. === Тэргүүлэх боловсруулах аж үйлдвэр === * механик инженерчлэл (Польш бол загас агнуурын хөлөг онгоц, цахилгаан галт тэрэг, ачаа болон суудлын вагон, зам, барилгын машин механизм, машин хэрэгсэл, хөдөлгүүр, электроник, аж үйлдвэрийн тоног төхөөрөмж гэх мэт дэлхийн тэргүүлэгч үйлдвэрлэгчдийн нэг юм), * хар ба өнгөт (их хэмжээний цайрын үйлдвэрлэл) металлурги, * химийн бодис (хүхрийн хүчил, бордоо, эм, үнэртэй ус, гоо сайхны бүтээгдэхүүн, гэрэл зургийн бүтээгдэхүүн), * нэхмэл (хөвөн, маалинган даавуу, ноос), * хувцас, * цемент, * шаазан, вааран эдлэлийн үйлдвэрлэл, * спортын бараа (каяк, дарвуулт онгоц, майхан гэх мэт) үйлдвэрлэл. * тавилга үйлдвэрлэл == Баяр ёслолын өдрүүд == * 1-р сарын 1 - "Шинэ жил" - ''Nowy Rok'' * 1-р сарын 6 - "Христийн ирсэн өдөр"- ''Trzech Króli'' - 1960 он хүртэл амралтын өдөр байсан, 2011 оноос дахин сэргээсэн. * Тогтмол өдөр байхгүй, шилждэг өдөр- Улаан өндөгний баяр (2 өдөр: Ням, Даваа гараг) - ''Wielkanoc'' * 5-р сарын 1 - "Хөдөлмөрийн баярын өдөр" - ''Święto Pracy'' * 5-р сарын 3 - "5-р сарын 3-ны Үндсэн хуулийн өдөр" - ''Święto Konstytucji 3 Maja'' * Ногоон баяр буюу Ариун Сүнсний буулт (Улаан өндөгний баяраас хойш 49 хоногийн дараа үргэлж ням гарагт) —''Zielone Świątki'' / ''Zesłanie Ducha Świętego'' * Христ бурханы бие өдөр (Улаан өндөгний баярын дараа 60 хоног, пүрэв гаригт тэмдэглэдэг) - ''Boże Ciało'' * 8-р сарын 15 - Мэри дарь эхийн өдөр- ''Wniebowzięcie NMP'' * 11-р сарын 1 - Бүх Гэгээнтнүүдийн өдөр - ''Wszystkich Świętych'' * 11-р сарын 11 — Польш улсын Үндэсний тусгаар тогтнолын өдөр — ''Święto Niepodległości'' * 12-р сарын 25, 26 - Христийн мэндэлсэн өдрийн баяр -''Boże Narodzenie'' == Мөн үзэх == * [[Вермахтын Польш руу хийсэн халдлага]] == Цахим холбоос == {{Commons|Polska|Польш}} {{Wiktionary}} * [https://www.gov.pl/ Польшийн засгийн газрын цахим хуудас] * [https://stat.gov.pl/ Польшийн статистикийн газар] == Эшлэл == <references /> {{Европ}} {{ЕАБХАБ-ын гишүүн улсууд}} {{Хөтлөгч мөр Европын холбооны улсууд}} {{Хөтлөгч мөр Эдийн засгийн хамтын ажиллагаа ба хөгжлийн байгууллага}} [[Ангилал:Польш| ]] [[Ангилал:Европын орон]] [[Ангилал:Европын зөвлөлийн гишүүн]] [[Ангилал:Европын Холбооны гишүүн орон]] [[Ангилал:Нэгдсэн Үндэстний Байгууллагын гишүүн орон]] [[Ангилал:ЭЗХАХБ-ын гишүүн орон]] fkt7w224lbmlk8a0qcf8mf3x3o9tgcj Тегеран 0 8690 820962 800097 2025-06-07T17:05:01Z Ziv 95197 → File has been renamed on Commons ([[:c:GR]]) 820962 wikitext text/x-wiki {{Short description|Ираны нийслэл}} {{About|Иран нийслэлийн}} {{Инфобокс суурин | name = Тегеран | native_name = {{lang|fa|تهران}} | native_name_lang = | settlement_type = [[Нийслэл]] | image_skyline = {{Photomontage | photo1a = Azadi Tower (29358497718).jpg | photo2a = Tehran end-year traffic, 19 March 2018 (13961228001006636570840100161167 81764) (cropped).jpg | photo2b = پل طبیعت تهران (cropped).jpg | photo3a = نمایی از شمس العماره.jpg | photo3b = National Garden, Tehran 07.jpg | photo4a = City Theater of Tehran 2019 6 (cropped).jpg | photo4b = Národní muzeum Íránu.jpg | spacing = 2 | color_border = white | color = white | size = 275 | foot_montage = Цагийн зүүний дагуу: [[Азади цамхаг]]; [[Табиат гүүр]] болон [[Альборзын нуруу|Альборз]]; [[Үндэсний цэцэрлэгт хүрээлэн, Тегеран|Үндэсний цэцэрлэгт хүрээлэн]]; [[Ираны үндэсний музей|Үндэсний музей]]; [[Тегеран хотын театр|Хотын театр]]; [[Голестан ордон]] болон [[Милад цамхаг]] }} | image_caption = | image_seal = لوگو شهرداری تهران.svg | seal_alt = | image_shield = | shield_alt = | nickname = | motto = | image_map = | map_caption = | mapsize1 = | map_caption1 = | pushpin_map = Иран Тегеран#Иран#Ази | pushpin_mapsize = | pushpin_relief = yes | pushpin_map_caption = [[Иран]], Ази дахь байршил | coordinates = {{coord|35|41|21|N|51|23|20|E|region:IR-23_type:city(9,000,000)|display=inline,title}} | subdivision_type = Улс | subdivision_name = {{flag|Иран}} | subdivision_type1 = [[Ираны мужууд|Муж]] | subdivision_type2 = [[Ираны хошууд|Хошуу]] | subdivision_type3 = | subdivision_name1 = [[Тегеран муж|Тегеран]] | subdivision_name2 = [[Тегеран хошуу|Тегеран]]<br />[[Рай хошуу, Иран|Рай]]<br />[[Шемиранат хошуу|Шемиранат]] | leader_title = [[Тегераны хотын дарга|Хотын дарга]] | leader_name = [[Алиреза Закани]] | leader_title2 = [[Тегераны Исламын хотын зөвлөл|Хотын Зөвлөлийн дарга]] | leader_name2 = [[Мехди Хамран]] | area_footnotes = <ref>{{Cite web| url=https://tmicto.tehran.ir/Portals/0/Document/Amarname/NEW_PDF/AmarShahr/96-TehranStatisticalYearBook.pdf| title=City of Tehran Statisticalyearbook| access-date=2021-04-13| archive-date=2021-04-13| archive-url=https://web.archive.org/web/20210413063520/https://tmicto.tehran.ir/Portals/0/Document/Amarname/NEW_PDF/AmarShahr/96-TehranStatisticalYearBook.pdf| url-status=live}}</ref> | area_total_km2 = | area_land_km2 = | area_water_km2 = | area_water_percent = | area_urban_km2 = 615 | area_metro_km2 = 2235 | elevation_footnotes = <ref>{{Webarchiv|url=http://en.tehran.ir/Default.aspx?tabid=97 |wayback=20151117033007 |text=''Tehran, Environment & Geography'' |archiv-bot=2023-11-20 06:58:57 InternetArchiveBot }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20151117033007/http://en.tehran.ir/Default.aspx?tabid=97 |date=2015-11-17 }}. Tehran.ir.</ref> | elevation_m = 900 - 1830 | elevation_ft = 2952 - 6003 | population_footnotes = <ref>Urban population: Data for [[Tehran County]]. ~97.5% of county population live in Tehran city<br />Metro population: Estimate on base of census data, includes central part of Tehran province and [[Karaj County]] and [[Fardis]] from [[Alborz province]]</ref> | population_urban = 9,039,000<ref>{{Cite web | url=https://www.mehrnews.com/news/5496594/جمعیت-تهران-از-۹-میلیون-نفر-عبور-کرد| title=Population of Tehran | access-date=2021-04-13 | archive-date=2021-04-13 | archive-url=https://web.archive.org/web/20210413063520/https://www.mehrnews.com/news/5496594/جمعیت-تهران-از-۹-میلیون-نفر-عبور-کرد | url-status=live }}</ref> | population_metro = 15,800,000<ref>{{Cite web | website=citypopulation.de|url=https://www.citypopulation.de/en/world/agglomerations/|title = Major Agglomerations of the World - Population Statistics and Maps | date= 2018-09-13}}</ref> | population_blank1_title = Байр | population_blank1 = 1-р байр | population_demonym = Тегеранчууд | population_density_km2 = 11,800 | area_code = [[Иран дахь залгах кодын жагсаалт|+98 21]] | blank_name = [[Коппений уур амьсгалын ангилал|Уур амьсгал]] | blank_info = [[Хагас хуурай уур амьсгал#Хүйтэн хагас хуурай уур амьсгал|BSk]] | website = [https://en.tehran.ir/ tehran.ir] | footnotes = | timezone = [[Ираны Стандарт Цаг|ИРСЦ]] | utc_offset = +03:30 | timezone_DST = | utc_offset_DST = }} '''Тегеран''' [тэгэ-раань], {{юникодмонгол|ᠲᠸᠾᠷᠠᠨ|h}} (теhран) ([[Перс хэл|персээр]] <big>تهران</big> – Tehrān, <small>'''Техран'''</small>) бол [[Иран|Исламын Бүгд Найрамдах Иран Улсын]] нийслэл бөгөөд хамгийн том хот нь юм. Мөн Тегеран мужийн төв болно. Тегеран хот дагуултай (Том Тегеран) 13 гаруй сая хүрдэг байна. Тегеран хотод маш олон үндэстэн ястан амьдардаг байна. Хүн амын ихэнхи нь перс, азербайжан болон мазендеран үндэстнүүд ажээ. XVIII зууны сүүлчээр Тегеран Ираны нийслэл болох үед 100 мянган хүн амтай байсан бөгөөд XX зууны турш хүн амын тоо маш хурдан өссөн байна. Ираны ихэнх аж үйлдвэрүүд Тегеранд төвлөрдөг. Аж үйлдвэрүүд дотор [[автомашин]], [[электроник]], [[цахилгаан хэрэгсэл]], [[цэргийн зэвсэг|цэрэг армийн зэвсэг]], [[даавуу]], [[элсэн чихэр]], [[цемент]], [[химийн бүтээгдэхүүн]] зэргийн үйлдвэрлэл орно. Эдгээрээс гадна [[хивс]] ба [[мебель|мебелийн]] худалдааны төв болдог. Тус хотын өмнөд хэсэгт [[газрын тос]] боловсруулах үйлдвэр үйл ажиллагаа эрхэлдэг. Тегеран нь [[Алборзийн нуруу]]ны хөлд байрладаг хот бөгөөд [[автозам]]ын сүлжээ нь баруун азид тэргүүлэгчээр тооцогддог. Мөн улсынхаа төмөр замын сүлжээний төв юм. Тегеран хот нь [[Исфахан]], [[Шираз]], [[Табриз]] зэрэг бусад Ираны хотуудыг бодвол харьцангуй шинэ ч гэсэн олон тооны [[музей]], урлагийн төв, ордны цогцолбор, соёлын төвүүдтэй. XX зуунд Иран даяарх олон хүн Тегеран руу нүүсэн. Үүний ч улмаас олон үндэстэй, олон шашны хүмүүс Тегеранд амьдардаг бөгөөд олон тооны [[Ислам]]ын (''Mosque''), [[Христ итгэл|Христийн]] (''Church''), [[Иудейзм|Иудейзмийн]] (''Synagogue''), [[Зороастризм]]ын сүмүүд (''Fire Temple'') байдаг. 1943 онд Тегеран хотод ЗХУ, АНУ, Их Британи зэрэг гитлерийн эсрэг холбоотон улсуудын Засгийн газрын тэргүүн нарын уулзалт болсон гэдгээрээ алдартай. == Тээвэр == Тегераны метро 2001 оноос хойш ажиллаж байна. Одоогийн байдлаар нийт 220 гаруй км урттай 5 шугам дээр 118 метроны өртөөтэй ажээ. Метро нь Тегераныг томоохон дагуул Кереж хоттой холбодог. Өөр нэг салбар нь хойд зүгээс урагшаа, Рей хотыг холбодог байна. Шинэ 2 шугам баригдаж ойрын жилүүдэд нийтдээ 5 шугам ашиглалтад оруулахаар төлөвлөж байна. Метроны буудлууд үндэсний хээ угалзаар чимэглэгдсэн байдаг. Тегеран хотод хуучин "Мехрабад", шинэ "Имам Хомейни" -гийн нэрэмжит гэж хоёр нисэх онгоцны буудалтай. Мөн төмөр замын болон авто замын зангилаа хот юм. Автозам нь маш их чанартай гэдгээрээ алдартай. Хотын нийтийн тээврийн үүргийг автобус, тролейбус гүйцэтгэдэг байна. == Боловсрол == Тегеран бол Ойрхи Дорнодын шинжлэх ухаан, боловсролын төвийн нэг юм. 1851 онд Тегеран хотод "Дар ул-Фунун" хэмээх дээд боловсролын анхны байгууллага нээгдэж байсан. Тегераны их сургууль нь 1933 онд байгуулагдсан бөгөөд Ираны анхны төрийн их сургууль бөгөөд тус улсын хамгийн том Их сургууль юм. 2011 онд Тегеран дахь Амир Кабирын Технологийн их сургууль 24 дэх IYPT (Олон улсын залуу физикчдийн тэмцээн) зохион байгуулах эрхийг авч чадсан. Тус хотод 50 орчим дээд боловсролын байгууллага байдаг байна. == Ядуучууд == 1995 онд Тегераны хүн амын 27 орчим хувь нь ядуурлын шугамаас доогуур амьдарч байсан ч Тегеран дахь ядуусын амьжиргааны түвшин тус улсын бүс нутгийн ядуусынхаас хамаагүй давж байв. 1996 онд хүн амын бичиг үсгийн түвшин 84,7%, дундаж наслалт 70,5 жил байжээ. Ядуу Тегеранчууд голдуу хотын өмнөд дүүрэгт, ихэвчлэн ядуусын хороололд амьдардаг байна. ==Зураг== <gallery widths="150px" heights="130px"> Зураг:Tehran1930.jpg|1930 оны гудамж Зураг:Azadi Square & Azadi Tower, aerial view 1971.jpg|«Азади» (Эрх чөлөөний) талбай Зураг:Tochal-Tehran.jpg|Цас орсны дараа Зураг:Tehran municipality (Croatian).png|Дугааарласан 22 дүүрэг Goft-O-go park in Tehran.jpg|Цэцэрлэгт хүрээлэн Azadistadium tehran iran.jpg|«Азади» цэнгэлдэх хүрээлэн Traffic tehran.jpg|Замын хөдөлгөөн (2006 он) Iran 012.jpg|Худалдааны гудамж </gallery> == Эх сурвалж == {{Reflist}} == Гадаад холбоос == {{commonscat|Tehran|Тегеран}} * [http://www.tehran.ir/ Тегеран хотын албан ёсны сайт] * [https://web.archive.org/web/20090228154900/http://www.ketabeavval.ir/map/ Тегеранын газрын зураг] * [http://www.letsgoiran.com/tehran/tehran-travel-guide Тегераны зураг, дүрс бичлэг] {{Ираны хот}} {{Азийн улсын нийслэл}} [[Ангилал:Тегеран| ]] [[Ангилал:Азийн нийслэл]] [[Ангилал:Саятан хот]] [[Ангилал:Ираны аймгийн төв]] [[Ангилал:Их-, дээд сургуультай хот]] [[Ангилал:Тегеран аймгийн суурин]] [[Ангилал:Альборзын нуруу]] j2fu2lrqqz0b2de8nlm2985fzdppmbj Монголчуудын Хорезм рүү хийсэн дайралт 0 24061 820994 820683 2025-06-08T08:52:01Z Megzer 20491 820994 wikitext text/x-wiki {{Инфобокс дайн | conflict = Монголчуудын Хорезмын эсрэг аян дайн | date = 1219-1231 он | result = [[Их Монгол Улс]]ын ялалт, Хорезмыг мөхөөсөн нь | combatant1 = [[Их Монгол Улс]] | combatant2 = [[Хорезмын эзэнт улс]] | commander1 = [[Чингис хаан]],<br>[[Зүчи]],<br>[[Цагаадай]],<br>[[Өгэдэй]],<br>[[Тулуй]],<br>[[Зэв]],<br>[[Сүбээдэй]]<br>[[Чормаган хорчи]] | commander2 = [[II Мухаммед (Хорезм)]],<br>[[Желал ад-Дин (Хорезм)]],<br>[[Төмөр мэлиг]] | strength1 = 1219-1224 он: 120,000-150,000 цэрэг<br>1229-1231 он: 30,000 морьт цэрэг | strength2 = 400,000 цэрэг | image = [[File:Genghis Khan's Middle Eastern campaigns 1216-1224.jpg|300px]] | place = [[Хорезмын эзэнт улс]], [[Хорасан]], [[Иран]] | partof = [[Монголчуудын байлдан дагуулалт]] }} '''Монголын эзэнт гүрний Хорезм рүү хийсэн аян дайн''' нь 1219-1231 оны хооронд өрнөж, монголчууд хорезм улсын бүх газар нутгийг байлдан эзлэснээр, энэ бүс нутагт монголчуудын ноёрхол эхлэсэн. 12-р зууны сүүлээс [[13-р зуун|13-р зууны]] эхэн гэхэд Хорезмийн шахт улсыг Ала ад-Дин Мухаммед шах захирч, одоогийн өмнөд [[Казахстан|Казакстан]], [[Киргиз|Киргизийн]] баруун өмнөд хэсэг, [[Иран|Ираны]] хагас, [[Узбекистан|Узбекстан]], [[Туркменистан|Туркмен]], [[Тажикистан|Тажик]], [[Афганистан|Афганы]] нутгийг хамарсан, өрнөөс дорно зүг дамжин өнгөрч байсан худалдааны зангилаа, эртний соёлт суурьшмал болон нүүдэлчин соёл иргэншлийг өөртөө багтаасан орон байв. Шахын эх [[Туркина хатан|Туракина хатан]] хуучин нийслэл [[Үргенч|Ургенчид]], Мухаммед шах 1209 онд Хар Киданаас эзлэж авсан, шинэ нийслэл [[Самарканд|Самаркандад]] тусдаа засагласан, дотоод улс төрийн хагаралтай ч, шинэ тутам газар нутгийг байлдан дагуулж байсан амбиц ихтэй улс байсан. == Дайны шалтгаан == 1215 онд Мухаммед шахын Баха ал-Дин Ражи тэргүүтэй элчийн бүлэг Алтан улсад дайтаж асан Чингис хааны хүрээнд очиход, Чингис хаан өөрийгөө дорнын эзэн, Мухаммед шахыг өрнийн эзэн гээд эв найртайгаар худалдаа хийхийг санал болгож бэлэг хүргүүлжээ. 1218 онд Чингис хааны зарлигаар монголын талын 450 худалдаачин, 500 тэмээн ачаа бараатай Хорезм явуулсныг Отрар хотын Иналчуг гэх ноён шахт тэдгээр худалдаачдыг монголын тагнуул гэж итгүүлснээр, худалдаачдыг бараатай нь барихад, зөвхөн ганц хүн амьд үлдэн монгол руу зугтан хэл дуулгажээ. Гэвч Чингис хаан тэвчиж элч илгээж, тайван замаар шийдэхийг оролдсон ч, доромжлон буцааснаар дайн үүсэх нөхцөл бүрдсэн. Монголчуудын байлдан дагуулал нь дараах хоёр удаагийн аянаар явагдсан. # Чингис хааны удирдсан аян дайн (1219-1224 он) # [[Чормаган хорчи|Чормаган хорчийн]] удирдсан аян дайн (1229-1231 он): Хорезмын үлдэгдэлийг сөнөөсөн == Дайн == Чингис хааны өшөө хорсол, мөн худалдааны замыг авах гэсэн сонирхол нь давхцан дайнд 1218 оноос бэлдэж эхлээд 1219 оны эхээр бэлтгэл бүрэн хангагдсан. Ингээд 1219 оны 4-р сард монгол нутгийг [[Тэмүгэ отчигин]] ноёнд 1 түмэн цэрэг өгч захируулж үлдээгээд, Чингис гол хүчээ аван Алтайн нурууг даван [[Эрчис мөрөн|Эрчист]] очиж зусжээ. Монголын эзэнт гүрний нийт цэргийн тоог олон орны монголч эрдэмтэд 100000<ref>{{Cite book |last=Б |first=Батсүрэн |title=Монголын эзэнт гүрний түүх: Их Монгол Улс |last2=П |first2=Дэлгэржаргал |last3=У |first3=Эрдэнэбат |publisher=Степпе паблишинг |year=2019 |volume=1 |location=Улаанбаатар |pages=385-387}}</ref>, 120000<ref>{{Cite book |last=Ц |first=Энхчимэг |title=Монголын Цагадайн Улс |publisher=Адмон ХХК |year=2006 |location=Улаанбаатар |pages=11}}</ref>, 150000-200000<ref>{{Cite book |last=Бартольд |first=В.В. |url=https://www.academia.edu/37009694/%D0%91%D0%B0%D1%80%D1%82%D0%BE%D0%BB%D1%8C%D0%B4_%D0%92_%D0%92_%D0%A1%D0%BE%D1%87%D0%B8%D0%BD%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D1%8F_%D0%A2_I_%D0%A2%D1%83%D1%80%D0%BA%D0%B5%D1%81%D1%82%D0%B0%D0%BD_%D0%B2_%D1%8D%D0%BF%D0%BE%D1%85%D1%83_%D0%BC%D0%BE%D0%BD%D0%B3%D0%BE%D0%BB%D1%8C%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B3%D0%BE_%D0%BD%D0%B0%D1%88%D0%B5%D1%81%D1%82%D0%B2%D0%B8%D1%8F_%D0%9C_1963 |title=Сочинения. Т. I. Туркестан в эпоху монгольского нашествия. М., |year=1963 |pages=472}}</ref> гэж таамагладаг. Монголчууд Хар Киданаас очсон Зэвийн цэргийг Ферганаас давшуулж, гол чиглэлээ нуухын зэрэгцээ Сартуулын гол хүчийг тийш татаж, гол цохилтыг Кызыл-Кумын цөлөөс хийх, гол бэхлэлт байгаа Самаркандад Зэв, Цагаадай, Чингисийн 3 арми нийлэх бодлого барьжээ. # Сартуулыг дайлсан нь /1219-1221 # Сартуулын өмнөд нутгийг дайлсан нь /1221/ 1220 онд Отрарыг Өгөөдэй, Цагаадай, мөн ондоо бүх цэргийн хүчээр Самаркандыг, 1221 онд Ургенчийг эзлэв. 1220 олнд Мухаммед султан Каспийн зүүн булангийн Мазандеран аралд уушигны хатгалгаар, эх Туракина нь 1233 онд монголд өөд болов. Ингэж Дундад азид хийсэн дайн дуусав. Сартуулын үлдэгдэл Желал Аддины мөрөөр Иран, Афган, Пакистан руу цөмөрч өмнөд азид дайтав. 1225 онд Чингис хаан нутагтаа ирэв. Энэ нь Тангудаас Алтан улстай хийсэн дайнаа зогсоож, Тангуд тэрсэлсэн, Мухулай Алтан улсын давшилт хориглолт орсон, Желал Аддиныг эс тооцвол Сартуул улс бүрэн мөхсөн зэрэгтэй холбоотой. Сартуулд 2 засаглал тогтсон. Мухаммед нь лалынхны дунд нэрээ алдсан, монголчуудыг хотод байлдаж чадахгүй гэж эндүүрсэн, армиа тарааж байрлуулсан, нийслэлээ орхин зугтсан зэрэг ялагдлын шалтгаан байна. Энэ дайны үрээр монголчууд газар нутгаа тэлж, Алтан улсыг дайлахад ар талаа бэхжүүлж, худалдааны зангилааг гартаа авч чадав. Мөн 5000-6000 метр өндөр уулаар аялж 600 км өргөн цөлийг гаталсан нь хүний түүхэнд гараагүй юм. Ургенчийг автуулах гэж Амударъягийн голдрилыг өөрчилснөөр 16-р зуун хүртэл энэ мөрөн Аралд биш Каспид цутгаж байжээ. Бага Ази бол 3 тивийг холбосон уулзвар эдийн засаг,цэрэг, стратегийн чухал орон зай байв. Энд ноёрхлоо тогтоосноор цааш Перс рүү дайтах нөхцөл бүрдэх байв. {{Их Монгол Улсын сэдэв}} [[Ангилал:Монголын түүх]] [[Ангилал:Эртний Монголын түүх]] [[Ангилал:Дундад зууны дайн]] [[Ангилал:Монголчуудын дайн]] 0zarv4o52wen0inoqlnylws7hevh6n5 820995 820994 2025-06-08T08:54:15Z Megzer 20491 820995 wikitext text/x-wiki {{Инфобокс дайн | conflict = Монголчуудын Хорезмын эсрэг аян дайн | date = 1219-1231 он | result = [[Их Монгол Улс]]ын ялалт, Хорезмыг мөхөөсөн нь | combatant1 = [[Их Монгол Улс]] | combatant2 = [[Хорезмын эзэнт улс]] | commander1 = [[Чингис хаан]],<br>[[Зүчи]],<br>[[Цагаадай]],<br>[[Өгэдэй]],<br>[[Тулуй]],<br>[[Зэв]],<br>[[Сүбээдэй]]<br>[[Чормаган хорчи]] | commander2 = [[II Мухаммед (Хорезм)]],<br>[[Желал ад-Дин (Хорезм)]],<br>[[Төмөр мэлиг]] | strength1 = 1219-1224 он: 120,000-150,000 цэрэг<br>1229-1231 он: 30,000 морьт цэрэг | strength2 = 200,000 эсвэл 400,000 цэрэг | image = [[File:Genghis Khan's Middle Eastern campaigns 1216-1224.jpg|300px]] | place = [[Хорезмын эзэнт улс]], [[Хорасан]], [[Иран]] | partof = [[Монголчуудын байлдан дагуулалт]] }} '''Монголын эзэнт гүрний Хорезм рүү хийсэн аян дайн''' нь 1219-1231 оны хооронд өрнөж, монголчууд хорезм улсын бүх газар нутгийг байлдан эзлэснээр, энэ бүс нутагт монголчуудын ноёрхол эхлэсэн. 12-р зууны сүүлээс [[13-р зуун|13-р зууны]] эхэн гэхэд Хорезмийн шахт улсыг Ала ад-Дин Мухаммед шах захирч, одоогийн өмнөд [[Казахстан|Казакстан]], [[Киргиз|Киргизийн]] баруун өмнөд хэсэг, [[Иран|Ираны]] хагас, [[Узбекистан|Узбекстан]], [[Туркменистан|Туркмен]], [[Тажикистан|Тажик]], [[Афганистан|Афганы]] нутгийг хамарсан, өрнөөс дорно зүг дамжин өнгөрч байсан худалдааны зангилаа, эртний соёлт суурьшмал болон нүүдэлчин соёл иргэншлийг өөртөө багтаасан орон байв. Шахын эх [[Туркина хатан|Туракина хатан]] хуучин нийслэл [[Үргенч|Ургенчид]], Мухаммед шах 1209 онд Хар Киданаас эзлэж авсан, шинэ нийслэл [[Самарканд|Самаркандад]] тусдаа засагласан, дотоод улс төрийн хагаралтай ч, шинэ тутам газар нутгийг байлдан дагуулж байсан амбиц ихтэй улс байсан. == Дайны шалтгаан == 1215 онд Мухаммед шахын Баха ал-Дин Ражи тэргүүтэй элчийн бүлэг Алтан улсад дайтаж асан Чингис хааны хүрээнд очиход, Чингис хаан өөрийгөө дорнын эзэн, Мухаммед шахыг өрнийн эзэн гээд эв найртайгаар худалдаа хийхийг санал болгож бэлэг хүргүүлжээ. 1218 онд Чингис хааны зарлигаар монголын талын 450 худалдаачин, 500 тэмээн ачаа бараатай Хорезм явуулсныг Отрар хотын Иналчуг гэх ноён шахт тэдгээр худалдаачдыг монголын тагнуул гэж итгүүлснээр, худалдаачдыг бараатай нь барихад, зөвхөн ганц хүн амьд үлдэн монгол руу зугтан хэл дуулгажээ. Гэвч Чингис хаан тэвчиж элч илгээж, тайван замаар шийдэхийг оролдсон ч, доромжлон буцааснаар дайн үүсэх нөхцөл бүрдсэн. Монголчуудын байлдан дагуулал нь дараах хоёр удаагийн аянаар явагдсан. # Чингис хааны удирдсан аян дайн (1219-1224 он) # [[Чормаган хорчи|Чормаган хорчийн]] удирдсан аян дайн (1229-1231 он): Хорезмын үлдэгдэлийг сөнөөсөн == Дайн == Чингис хааны өшөө хорсол, мөн худалдааны замыг авах гэсэн сонирхол нь давхцан дайнд 1218 оноос бэлдэж эхлээд 1219 оны эхээр бэлтгэл бүрэн хангагдсан. Ингээд 1219 оны 4-р сард монгол нутгийг [[Тэмүгэ отчигин]] ноёнд 1 түмэн цэрэг өгч захируулж үлдээгээд, Чингис гол хүчээ аван Алтайн нурууг даван [[Эрчис мөрөн|Эрчист]] очиж зусжээ. Монголын эзэнт гүрний нийт цэргийн тоог олон орны монголч эрдэмтэд 100000<ref>{{Cite book |last=Б |first=Батсүрэн |title=Монголын эзэнт гүрний түүх: Их Монгол Улс |last2=П |first2=Дэлгэржаргал |last3=У |first3=Эрдэнэбат |publisher=Степпе паблишинг |year=2019 |volume=1 |location=Улаанбаатар |pages=385-387}}</ref>, 120000<ref>{{Cite book |last=Ц |first=Энхчимэг |title=Монголын Цагадайн Улс |publisher=Адмон ХХК |year=2006 |location=Улаанбаатар |pages=11}}</ref>, 150000-200000<ref>{{Cite book |last=Бартольд |first=В.В. |url=https://www.academia.edu/37009694/%D0%91%D0%B0%D1%80%D1%82%D0%BE%D0%BB%D1%8C%D0%B4_%D0%92_%D0%92_%D0%A1%D0%BE%D1%87%D0%B8%D0%BD%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D1%8F_%D0%A2_I_%D0%A2%D1%83%D1%80%D0%BA%D0%B5%D1%81%D1%82%D0%B0%D0%BD_%D0%B2_%D1%8D%D0%BF%D0%BE%D1%85%D1%83_%D0%BC%D0%BE%D0%BD%D0%B3%D0%BE%D0%BB%D1%8C%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B3%D0%BE_%D0%BD%D0%B0%D1%88%D0%B5%D1%81%D1%82%D0%B2%D0%B8%D1%8F_%D0%9C_1963 |title=Сочинения. Т. I. Туркестан в эпоху монгольского нашествия. М., |year=1963 |pages=472}}</ref> гэж таамагладаг. Монголчууд Хар Киданаас очсон Зэвийн цэргийг Ферганаас давшуулж, гол чиглэлээ нуухын зэрэгцээ Сартуулын гол хүчийг тийш татаж, гол цохилтыг Кызыл-Кумын цөлөөс хийх, гол бэхлэлт байгаа Самаркандад Зэв, Цагаадай, Чингисийн 3 арми нийлэх бодлого барьжээ. # Сартуулыг дайлсан нь /1219-1221 # Сартуулын өмнөд нутгийг дайлсан нь /1221/ 1220 онд Отрарыг Өгөөдэй, Цагаадай, мөн ондоо бүх цэргийн хүчээр Самаркандыг, 1221 онд Ургенчийг эзлэв. 1220 олнд Мухаммед султан Каспийн зүүн булангийн Мазандеран аралд уушигны хатгалгаар, эх Туракина нь 1233 онд монголд өөд болов. Ингэж Дундад азид хийсэн дайн дуусав. Сартуулын үлдэгдэл Желал Аддины мөрөөр Иран, Афган, Пакистан руу цөмөрч өмнөд азид дайтав. 1225 онд Чингис хаан нутагтаа ирэв. Энэ нь Тангудаас Алтан улстай хийсэн дайнаа зогсоож, Тангуд тэрсэлсэн, Мухулай Алтан улсын давшилт хориглолт орсон, Желал Аддиныг эс тооцвол Сартуул улс бүрэн мөхсөн зэрэгтэй холбоотой. Сартуулд 2 засаглал тогтсон. Мухаммед нь лалынхны дунд нэрээ алдсан, монголчуудыг хотод байлдаж чадахгүй гэж эндүүрсэн, армиа тарааж байрлуулсан, нийслэлээ орхин зугтсан зэрэг ялагдлын шалтгаан байна. Энэ дайны үрээр монголчууд газар нутгаа тэлж, Алтан улсыг дайлахад ар талаа бэхжүүлж, худалдааны зангилааг гартаа авч чадав. Мөн 5000-6000 метр өндөр уулаар аялж 600 км өргөн цөлийг гаталсан нь хүний түүхэнд гараагүй юм. Ургенчийг автуулах гэж Амударъягийн голдрилыг өөрчилснөөр 16-р зуун хүртэл энэ мөрөн Аралд биш Каспид цутгаж байжээ. Бага Ази бол 3 тивийг холбосон уулзвар эдийн засаг,цэрэг, стратегийн чухал орон зай байв. Энд ноёрхлоо тогтоосноор цааш Перс рүү дайтах нөхцөл бүрдэх байв. {{Их Монгол Улсын сэдэв}} [[Ангилал:Монголын түүх]] [[Ангилал:Эртний Монголын түүх]] [[Ангилал:Дундад зууны дайн]] [[Ангилал:Монголчуудын дайн]] ef9x5zo25gskx5mnnkd5zipfgbqs3ft Индонезийн ард түмэн 0 28462 820961 742645 2025-06-07T13:39:54Z Ibrahim Muizzuddin 72847 820961 wikitext text/x-wiki [[Image:COLLECTIE TROPENMUSEUM Kinderen dragen verschillende traditionele klederdrachten om de eenheid van Indonesië te symboliseren TMnr 20000148.jpg|thumb|right|Гоёж чимсэн олон ястны багачууд]] [[Индонез]]ийн 242 сая хүн нэгэн төрлийнх биш, харин 300 гаруй төрлийн [[ард түмэн]] юм.<ref>Kuoni - Far East, A world of difference. Page 88. Published 1999 by Kuoni Travel & JPM Publications</ref> Бүх хүн амыг 95%-ийг [[Индонезийн уугуул ард түмэн|угаасаа Индонезийнх]] гэгдэх ард түмэн, 5%-ийг нь Хятад, Араб гэх мэт цагаач, гадаадын гэж хэлэгддэг ард түмэн эзэлнэ.<ref>{{cite web | last = | first = | authorlink = | coauthors = | title = Pribumi | work = Encyclopedia of Modern Asia | publisher = Macmillan Reference USA | date = | url = http://www.bookrags.com/research/pribumi-ema-05/ | format = | doi = | accessdate = 2006-10-05 | archive-date = 2011-07-08 | archive-url = https://web.archive.org/web/20110708083059/http://www.bookrags.com/research/pribumi-ema-05/ | url-status = dead }}</ref> Хүн амын олноор тэргүүлэх Индонезийн хүн амын 41%-тай тэнцэх 86 сая хүнт [[Жава үндэстэн]] гэж байдаг.<ref name="ReferenceA">{{cite book | last = | first = | publisher=Institute of Southeast Asian Studies| title =Indonesia's Population: Ethnicity and Religion in a Changing Political Landscape| date = | year =2003 | url = | accessdate = }}</ref> Түүний араас [[Сунда үндэстэн|Сунда]], [[Малай үндэстэн|Малай]], [[Мадура ястан|Мадура]], [[Батак ястан|Батак]] гэх мэт хэдэн сая хүнтэй нь ч байдаг бол [[Калимантан]] арал, [[Папуа]] нутагт хэдхэн зуун хүнтэй овог отог ч бий.<ref name="ReferenceA"/> Уугуул Индонезийнханы хэл яриа үндсэндээ [[Австронез хэлний язгуур|Австронез хэлний язгуурт]] хамаардаг. Харин Папуад дээрхээс ялгаатай буюу [[Папуа төрлийн хэлнүүд|Папуа төрлийнхөөр]] ярилцдаг ард түмэн олон. Нэг ястныг нөгөөхөөс нь шууд ялгах бас хэцүү. Өөр хоорондоо хутгалдан найралдсан соёл түүхээс шалтгаалаад [[Бантен ястан]], [[Чиребон ястан|Чиребон ястныг]] Жава үндэстэн гэх, [[Бадуй ястан|Бадуй ястныг]] Сунда үндэстэнтэй адил гэх мэт үзэл ойлголт байдаг. Олон яс үндэстний холимог болцорсон [[Бетави ястан]] ч гэж бий. Ард түмэн нь [[Жава]], [[Суматра]] гэх мэт өрнөд арлуудад харьцангуй нэгдэж томорсон нь үнэн бол [[Сулавеси]], [[Шинэ Гвиней]] гэх мэт дорно зүгийн арлуудад үйрмэг тархай бутархай цөөн тооны байдаг нь бас үнэн. Индонезэд гадаадаас ирсэн нь тодорхой [[Хятад үндэстэн|Хятад]], [[Араб үндэстэн|Араб]], [[Индо ястан|Индо]] (Индонезийн уугуул Европын эрлийз хурлийз өвөг дээдэстэй), [[Япон үндэстэн|Япон]] гэх мэт ард түмэн байна. Хятадууд XV зуунаас эхлэн ирсэн, XVIII-XIX зуунд бүр ихээр нүүдэллэн ирсэн байдаг. Ихэвчлэн хот газар амьдардаг. Одоо Индонезийн хүн амын 3.7% (7.7 сая)-ийг эзлэдэг. Араб хүмүүс бас олон тоотой байна. Бас л ихэвчлэн хот газар амьдардаг. Урьдын түүхэнд Араб худалдаачид Индонезэд [[Ислам]] шашныг түгээж дэлгэрүүлж байлаа. 2000 оны хүн амын тооллогийн дүнгээр доорх ард түмэн хүн амын олонхийг бүрдүүлж байна. {| class="wikitable" style="text-align:right; margin-right:60px" |- !align=center |Ард түмэн ! Хүний тоо ! Эзлэх хувь ! Төвлөсөн нутаг |- | align=left | [[Жава үндэстэн]] || 86.012 сая|| 41.7% || align=left | [[Төв Жава]], [[Дорнод Жава]], [[Иогякарта]], [[Жакарта]], [[Лампунг]] |- | align=left | [[Сунда үндэстэн]] || 31.765 сая|| 15.4% || align=left | [[Өрнөд Жава]], [[Бантен]], [[Жакарта]], [[Лампунг]] |- | align=left | [[Малай үндэстэн]] || 8.789 сая|| 4.1% || align=left | Суматрын дорнод эрэг ([[Умард Суматра]], [[Риау]], [[Риау арлуудын муж|Риау арлуудын]],<br/>[[Жамби]], [[Өмнөд Суматра]]), [[Өрнөд Калимантан]] |- | align=left | [[Хятад үндэстэн]] || 7.776 сая|| 3.7% || align=left | [[Жакарта]], [[Өрнөд Калимантан]], [[Дорнод Жава]] |- | align=left | [[Мадура ястан]] || 6.807 сая|| 3.3% || align=left | [[Мадура]] арал, [[Дорнод Жава]] |- | align=left | [[Батак ястан]] || 6.188 сая|| 3.0% || align=left | [[Умард Суматра]] |- | align=left | [[Буги ястан]] || 6.000 сая|| 2.9% || align=left | [[Өмнөд Сулавеси]], [[Дорнод Калимантан]] |- | align=left | [[Минанкабуа ястан]] || 5.569 сая|| 2.7% || align=left | [[Өрнөд Суматра]], [[Риау]] |- | align=left | [[Бетави ястан]] || 5.157 сая|| 2.5% || align=left | [[Жакарта]], [[Бантен]], [[Өрнөд Жава]] |- | align=left | [[Араб угсаатан]] || 5.000 сая|| 2.4% || align=left | [[Жакарта]], [[Өрнөд Жава]], [[Төв Жава]] |- | align=left | [[Банжар ястан]] || 4.800 сая|| 2.3% || align=left | [[Өмнөд Калимантан]], [[Дорнод Калимантан]] |- | align=left | [[Бантен ястан]] || 4.331 сая|| 2.1% || align=left | [[Бантен]], [[Өрнөд Жава]] |- | align=left | [[Аче ястан]] || 4.000 сая|| 1.9% || align=left | [[Аче]] |- | align=left | [[Бали ястан]] || 3.094 сая|| 1.5% || align=left | [[Бали]], [[Өрнөд Тэнгара]] |- | align=left | [[Сасак ястан]] || 3.000 сая|| 1.4% || align=left | [[Өрнөд Нуса Тэнгара]] |- | align=left | [[Макассар ястан]] || 2.063 сая|| 1.0% || align=left | [[Өмнөд Сулавеси]] |- | align=left | [[Чиребон ястан]] || 1.856 сая|| 0.9% || align=left | [[Өрнөд Жава]], [[Төв Жава]] |} [[File:Indonesia Ethnic Groups Map - EN.svg|thumb|750px|left|Индонезийн уугуул ард түмний газрын зураг. Хятад, Араб гэх мэтэд хотод голчлон суудаг цагаач ард түмнийг зурагт дүрслээгүй.]] {{clear}} ==Эх сурвалж== {{reflist}} [[Ангилал:Индонез дахь угсаатан| ]] [[Ангилал:Ард түмний жагсаалт]] d7a91k5cyloovkfng6f2r9zhkdjrr9u Ажман (эмират) 0 29833 820959 672498 2025-06-07T13:14:30Z Enkhsaihan2005 64429 820959 wikitext text/x-wiki {{Short description|Арабын Нэгдсэн Эмират Улсын эмират}} {{about|эмиратын|Хотын тухай|Ажман}} {{Инфобокс суурин | name = Ажман | official_name = Ажманы Эмират | native_name = {{lang|ar|إِمَارَة عَجْمَان}} | other_name = Imārat ʿAǧmān | settlement_type = [[Арабын Нэгдсэн Эмират Улсын эмират|Эмират]] | translit_lang1_type = [[Араб бичиг|Араб]] | translit_lang1_info = عجمان | image_flag = Flag of Ajman.svg | flag_size = 120px | image_map = Ajman in United Arab Emirates.svg | map_alt = | map_caption = АНЭУ дахь Ажманы байршил | coordinates = {{coord|25|25|N|55|30|E|type:adm1st_region:AE|display=inline,title}} | subdivision_type = Улс | subdivision_name = {{flag|Арабын Нэгдсэн Эмират Улс}} | parts_type = Дэд хэсгүүд | parts = Суурин, тосгод | p1 = [[Ажман]] | government_type = [[Холбооны хаант улс|Холбооны]] доторх [[Исламын улс|лалын]] [[хэмжээгүй эрхт хаант засаг]]<ref>{{cite web|url=http://araratinternational.com/united-arab-emirates/|title=United Arab Emirates|publisher=Ararat|access-date=8 March 2017|archive-date=29 July 2017|archive-url=https://web.archive.org/web/20170729222353/http://araratinternational.com/united-arab-emirates/|url-status=live}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.hziegler.com/articles/political-system-of-the-uae.html|title=The Political System of the UAE|website=www.hziegler.com|access-date=2025-06-07|archive-date=2012-07-12|archive-url=https://web.archive.org/web/20120712000531/https://www.hziegler.com/articles/political-system-of-the-uae.html|url-status=live}}</ref><ref>{{cite web|url=https://www.nytimes.com/2010/01/22/world/middleeast/22uae.html|title=Entrenched Monarchy Thwarts Aspirations for Modernity|date=2010-01-22|work=Нью-Йорк таймс|access-date=2025-06-07|archive-date=2019-04-10|archive-url=https://web.archive.org/web/20190410193508/https://www.nytimes.com/2010/01/22/world/middleeast/22uae.html|url-status=live}}</ref><ref name=constmonarchy>{{cite web |title=UAE Constitution |url=http://www.helplinelaw.com/law/uae/constitution/constitution01.php |publisher=Helplinelaw.com |access-date=2025-06-07 |archive-date=2013-02-17 |archive-url=https://web.archive.org/web/20130217082141/http://helplinelaw.com/law/uae/constitution/constitution01.php |url-status=live }}</ref> | leader_title = Удирдагч | leader_name = [[Хумайд ибн Рашид ан-Нуайми III]] | leader_title1 = [[Ан-Нуайми|Хунтайж]] | leader_name1 = [[Аммар ибн Хумайд ан-Нуайми]] | area_magnitude = | area_total_km2 = 259 | area_rank = 7-д | population_total = 504846 | population_as_of = 2017 | population_rank = 4-д | population_demonym = | population_footnotes = | demographics_type2 = ДНБ | demographics2_footnotes = <ref name="TelluBase">{{cite web|url=https://tellusant.com/repo/tb/tellubase_factsheet_are.pdf|publisher=Tellusant|title=TelluBase—UAE Fact Sheet (Tellusant Public Service Series)|access-date = 2025-06-07}}</ref> | demographics2_title1 = Нийт | demographics2_info1 = $ 10.9 тэрбум (2023) | demographics2_title2 = Нэг хүнд ноогдох | demographics2_info2 = $ 22,600 (2023) | iso_code = AE-AJ | footnotes = | p2 = [[Масфут]] | p3 = [[Манама, Ажман|Аль-Манама]] | p4 = | utc_offset = +4 | timezone = АНЭУ-ын стандарт цаг | image_shield = File:Coat_of_arms_of_Ajman.svg }} '''Ажман''' ([[арабаар]] عجمان‎ - ''ʿAǧmān'', ''Ажмаань'', ''Ажмаан'') — [[Арабын Нэгдсэн Эмират Улс|АНЭУ]]-ын [[Арабын Нэгдсэн Эмират Улсын эмиратууд|эмират нутаг]]. == Цахим холбоос == {{Commonscat|Emirate of Ajman|Ажман (эмират)}} [[Ангилал:Ажман (эмират)| ]] [[Ангилал:Арабын Нэгдсэн Эмират Улсын эмират]] 4azllc3mwtr9cvf7sv214dfc0rz1cpj Абу-Даби (эмират) 0 29842 820966 672501 2025-06-07T20:38:15Z Enkhsaihan2005 64429 820966 wikitext text/x-wiki {{Short description|Constituent emirate of the United Arab Emirates}} {{About|the Emirate of Abu Dhabi|the city of Abu Dhabi|Abu Dhabi}} {{Инфобокс суурин | official_name = Абу-Даби Эмират | native_name = {{lang|ar|إِمَارَة أَبُو ظَبِي}}<br>{{transliteration|ar|Imārat Abū Ẓabī}} | settlement_type = [[Арабын Нэгдсэн Эмират Улсын эмират|Эмират]] | image_skyline = | image_caption = | image_flag = Flag of Abu Dhabi.svg | flag_size = 120px | image_shield = Emblem of Abu Dhabi.svg | shield_size = | image_map = Abu Dhabi in United Arab Emirates.svg | map_caption = АНЭУ дахь Абу-Даби байршил | mapsize = 250px | coordinates = {{coord|23.5|54.5|region:AE-AZ_type:adm1st|display=inline,title}} | subdivision_type = Улс | subdivision_name = {{UAE}} | established_title1 = Байгуулагдсан | established_date1 = Дафра Эмират 1540, Абу-Даби Эмират 1793 | established_title2 = Британийн протекторат | established_date2 = 1 сарын 8, 1820 | established_title3 = Тусгаар тогтнол | established_date3 = 12 сарын 1, 1971 | established_title4 = АНЭУ-д нэгдсэн | established_date4 = 12 сарын 2, 1971 | seat = [[Абу-Даби]] | parts_type = Дэд хэсгүүд | parts = 3 хотын бүс нутаг | government_type = [[Холбооны хаант улс|Холбооны]] доторх [[Исламын улс|лалын]] [[хэмжээгүй эрхт хаант засаг]] | leader_title = [[Абу-Дабийн эмир|Удирдагч]] | leader_name = [[Мухаммад ибн Заид Аль Нахайян]] | leader_title1 = [[Нахайяны гэр бүл|Хунтайж]] | leader_name1 = [[Халид ибн Мухаммад Аль Нахайян]] | area_total_km2 = 67,340 | area_rank = 1-р байр | population_total = 3,789,860 | population_as_of = 2023 | population_density_km2 = auto | population_rank = 2-р байр | population_demonym = Абу-Дабичууд, Дабичууд | population_footnotes = <ref>{{Cite web |date=2017 |title=Statistical Yearbook of Abu Dhabi 2017 |url=https://www.scad.ae/Release%20Documents/SYB_2017_EN.PDF |access-date=2025-06-07 |website=Абу-Дабийн Статистикийн төв |page=114}}</ref> | area_total_sq_mi = 26,000 <!--Do not remove per [[WP:MOSNUM]]--> | demographics_type2 = [[ДНБ]] (нэрлэсэн) | demographics2_footnotes = <ref name="Cullinan">{{Cite web |last=Cullinan |first=Тревор |last2=Филокка |first2=Жулиа |last3=Наир |first3=Пурнима |date=2023-11-24 |title=Emirate of Abu Dhabi 'AA/A-1+' Ratings Affirmed; Outlook Stable |url=https://disclosure.spglobal.com/ratings/en/regulatory/article/-/view/type/HTML/id/3094184 |access-date=2025-06-07 |website=S&P Global Ratings}}</ref> | demographics2_title1 = Нийт | demographics2_info1 = $ 278.0 тэрбум (2023) | demographics2_title2 = Нэг хүнд ноогдох | demographics2_info2 = $ 84,900 (2023) | timezone = АНЭУ-ын стандарт цаг | utc_offset = +4 | utc_offset_DST = | iso_code = AE-AZ | flag_link = Арабын Нэгдсэн Эмират Улсын далбаа#Абу-Даби }} '''Абу-Даби''' ([[арабаар]] أبو ظبي‎‎ - ''Абүү Зобий'') — [[Арабын Нэгдсэн Эмират Улс|АНЭУ]]-ын [[Арабын Нэгдсэн Эмират Улсын эмиратууд|эмират нутаг]]. == Цахим холбоос == {{Wiktionary}} {{Commons|Abu Dhabi - أبوظبي|Абу-Даби (эмират)}} ==Эшлэл== {{reflist}} [[Ангилал:Абу-Даби (эмират)| ]] [[Ангилал:Арабын Нэгдсэн Эмират Улсын эмират]] esqfzui7s80xq8t1ge43e0sciz63f95 Дэлгэрмөрөн цогцолбор сургууль 0 32933 820958 810411 2025-06-07T12:50:30Z 2405:5700:301:B9E4:11B:439B:1E4E:A797 820958 wikitext text/x-wiki {{Unreferenced}} '''Жамцын Бадраагын нэрэмжит Дэлгэрмөрөн сургууль''' нь [[Хөвсгөл]] аймгийн [[Мөрөн]] суманд орших бүрэн дунд сургууль юм. Тус сургууль 1923 онд байгуулагдсан, Монгол Улсын ууган сургуулиудын нэг бөгөөд өдгөө 200 гаруй багш, 3200 гаруй сурагчтай бөгөөд өдгөө сургуулийн 100 жилийг амжилттай байгуулж олон зуун хүүхдүүд маш амжилттай суралцаж мөн энэ жил 200гаруй төгсөгч төгсөж байгаа юм байна [[Ангилал:Хөвсгөл аймгийн дунд сургууль]] {{Mongolia-stub}} {{school-stub}} eqmrot4e7abtn8ybxn338mgy4v45n9u Лоик Пьетри 0 35644 820969 699223 2025-06-07T22:00:00Z 2A01:CB18:BB1:7D00:5C8B:25B6:BB4F:1BC7 820969 wikitext text/x-wiki '''Лоик Пьетри''' ({{lang-fr|Loïc Pietri}}) — [[Франц|Францын]] [[жүдо]]ч эр. == Цахим холбоос == * [http://www.judoinside.com/judoka/view/41168/judo-career/ Лоик Пьетри жүдо бөхийн танилцуулга] {{stub}} {{DEFAULTSORT:Пьетри, Лоик}} [[Ангилал:Францын жүдоч]] [[Ангилал:Жүдогийн дэлхийн аварга]] [[Ангилал:Жүдогийн европын наадмын аварга]] [[Ангилал:Францын олимпын оролцогч]] [[Ангилал:2016 оны зуны олимпод оролцогч]] [[Ангилал:Францчууд]] [[Ангилал:1990 онд төрсөн]] [[Ангилал:Корсикагийн тамирчин]] 0wecq24wkgvrvmd6k92vtry2l7tsorq Бундесвер 0 67990 820957 805231 2025-06-07T12:36:54Z Slim Nesbit 90829 820957 wikitext text/x-wiki {{Инфобокс зэвсэгт хүчин | Flagge = {{DEU|#|3=Flagge Deutschlands|WIDTH=40}} | Name = Бундесвер | Eigenname = Bundeswehr | Bild = [[File:Bundeswehr Kreuz Black.svg|200px|Бундесверийн бэлгэ тэмдэг]] | Oberbefehlshaber = [[Батлан хамгаалах холбооны яам|Батлан&nbsp;хамгаалахын&nbsp;холбооны&nbsp;яам]],<br />[[Холбооны канцлер (Герман)|Холбооны канцлер]]&nbsp;([[Германы гадны xалдлагаас хамгаалалт|халдлагаас хамгаалах үед]]) | Oberbefehlshaber de facto = | Verteidigungsministerin = [[Кристине Ламбрехт]] | Militärischer Befehlshaber = | Militärische Führung = [[Бундесверийн генерал инспектор]], батлан хамгаалах яамны хэлтсүүдийн хамт төлөвлөх, зэвсэгт хүчний удирдлага болон стратеги ба хамгаалах үйл ажиллагаа | Sitz des Hauptquartiers = Төв байр: [[Хардтхөеэ]] ([[Бонн]]),<br />хоёр дахь байр: [[Бендлэрблок]] ([[Берлин]]) | Auflösung = | Ablösung = | Aktive Soldaten = 182.496<ref>{{Cite web |title=Personalzahlen |url=https://www.bundeswehr.de/de/ueber-die-bundeswehr/zahlen-daten-fakten/personalzahlen-bundeswehr |access-date=2025-06-07|website=www.bundeswehr.de |language=de}}</ref> (2025 оны дөрөвдүгээр сарын 30) | Reservisten = | Wehrpflicht = 2011 оноос эхлэн өөрийн хүсэлтээр<ref>[http://www.tagesschau.de/inland/wehrpflichtende100.html Bundestag besiegelt Aussetzung der Wehrpflicht (Tagesschau.de)] (Memento vom 26. März 2011 im Internet Archive)</ref> | Wehrtaugliche Bevölkerung = ≈ 29,54 сая <small>(2010 оны байдлаар 16-49 насны эрэгтэй, эмэгтэйчүүд)</small><ref>{{Cite web |url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/gm.html |title=CIA – The World Factbook |access-date=2017-08-31 |archive-date=2021-01-03 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210103180603/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/gm.html |url-status=dead }}</ref> | Wehrtauglichkeitsalter = 17 насанд бүрэн хүрсэн<ref>Henning Hasler: https://www.bundeswehrkarriere.de/#par6 [FAQ – Antwort auf häufig gestellte Fragen. Bundeswehr], 17. Februar 2014, abgerufen am 1. September 2014.</ref> | Anteil der Soldaten an der Gesamtbevölkerung = 0,22 % | Budget = €51.95 тэрбум <small>(2024)</small><ref name="Haushalt 2024">{{cite web|access-date=2024-02-01|publisher=Bundesministerium der Verteidigung|title=Verteidigungshaushalt 2024|url=https://www.bmvg.de/de/themen/verteidigungshaushalt|language=de}}</ref><br />€71.75 тэрбум <small>(2024)</small><br /><small> тусгай сангийн 2-р ээлжийн</small><ref name="Haushalt 2024" /> | Ausgabenanteil vom Steueraufkommen =12,3 %<!-- Steuereinahmen 301,34 Mrd. Euro --> | Anteil am BIP = 2.12% <small>(2024)</small><ref>{{cite web|access-date=2025-01-14|date=2024-06-18|publisher=tagesschau.de|title=NATO-Verteidigungsausgaben deutlich gestiegen|url=https://www.tagesschau.de/ausland/europa/nato-verteidigungsausgaben-106.html|language=de}}</ref> | Gründung = 1955 | Faktische Gründung = 1955 оны 11 сарын 12 | Höchste Mannstärke = | Höchster Etat = 51.95 тэрбум евро (2024) }} [[File:Flag of Germany (state).svg|thumb|right|Холбооны төрийн албаны далбаа]] [[File:Naval ensign of Germany.svg|thumb|right|[[Германы төрийн далбаа#Тэнгисийн зэвсэгт хүчний далбаа|Тэнгисийн зэвсэгт хүчний албаны далбаа]]]] [[File:Logo of the Bundeswehr.svg|thumb|right|Бундесверийн олон нийтийн албаны лого]] '''Бундесвер''' ([[Герман хэл|орч.]] '''''Холбооны хамгаалах хүчин''''') нь Холбооны Батлан Хамгаалах Яамны харьяан дор үйл ажиллагаагаа явуулах [[Герман|Холбооны Бүгд Найрамдах Герман Улсын]] [[зэвсэгт хүчин]] бөгөөд түүнд бундесверийн захиргааны алба болон бусад хэлтэс байгууллагууд бас ордог. Холбооны Батлан Хамгаалах Яам нь хуваарилалтын хувьд ч тэр боловсон хүчний хувьд ч тэр бундесверд хамаардаггүй. Батлан хамгаалахын [[сайд]] нь [[Холбооны Германы Засгийн газар]]т харьяалагдана. == Батлан хамгаалах бодлого == [[Батлан хамгаалах бодлогын удирдамж]]ид заасны дагуу Бундесвер нь Герман ба түүний иргэдийг хамгаалах, германы гадаад бодлогын хүрээнд ажиллах чадварыг хангах, холбоотнуудын батлан хамгаалаx үйлд хувь нэмрээ оруулах, олон улсын хүрээнд тогтвортой байдал ба хамтын ажиллагаанд хувь нэмрээ оруулах болон европын нэгтгэл ба үндэстэн дамнасан хамтын ажиллагааг дэмжин ажиллахыг заасан байдаг. == Халдлагаас хамгаалах тохиолдол == [[Энх тайван|Тайван]] үед батлан хамгаалахын сайд нь бундесверийн ерөнхий командлагч ([[коммандогевалт]]) байна.<ref>abgekürzt umgangssprachlich auch „IBUK“. Die Bezeichnung „[[Oberbefehlshaber|Oberbefehlshaber“]] wird innerhalb der Bundeswehr nicht verwendet.</ref> [[Германы гадны xалдлагаас хамгаалалт|Халдлагаас хамгаалах тохиолдолд]] энэ үүрэг нь үндсэн хуулийн {{Art.|115a|gg|juris}} зүйлийн дагуу тухайн үед ажиллаж буй [[Холбооны канцлер (Герман)|Холбооны канцлерт]] шилжин очно. == Цахим холбоос == * [http://www.bundeswehr.de/ Бундесверийн албан ёсны цахим хуудас] * [https://www.flickr.com/photos/bundeswehrfoto/ Flickr дэх Бундесверийн суваг] == Эшлэл == <references /> {{Хөтлөгч мөр Умард Атлантын Гэрээний Байгууллагын гишүүн улсууд}} [[Ангилал:Бундесвер| ]] [[Ангилал:1955 онд байгуулагдсан]] g1szk8xfoq4zd0wuixb56zlgks5oxmp Шохам 0 111374 820967 817278 2025-06-07T20:48:03Z Enkhsaihan2005 64429 820967 wikitext text/x-wiki {{Инфобокс суурин | name = Шохам | native_name = {{Lang|he|{{Script/Hebrew|שוהם}}|rtl=yes}} | settlement_type = [[Нутгийн зөвлөл (Израил)|Нутгийн зөвлөл]] | translit_lang1 = Еврей | translit_lang1_type1 = [[ISO 259]] | translit_lang1_info1 = Šohm | image_skyline = IsraelShoham FromAir.JPG | image_caption = Шохамын үзэмж | image_blank_emblem = Coat of arms of Shoham.svg | blank_emblem_type = Сүлд | pushpin_map_alt = | pushpin_map = Израил төв та#Израил | pushpin_mapsize = | pushpin_label_position = | pushpin_map_caption = | coordinates = {{coord|31|59|59|N|34|56|46|E|region:IL|format=dms|display=inline,title}} | subdivision_type = [[Дэлхийн улс орны жагсаалт|Улс]] | subdivision_name = {{flag|Израил}} | subdivision_type1 = | subdivision_name1 = | subdivision_type2 = [[Израилын тойргууд|Тойрог]] | subdivision_name2 = [[Төв тойрог (Израил)|Төв]] | subdivision_type3 = Дэд тойрог | subdivision_name3 = [[Рамла дэд тойрог|Рамла]] | established_title = Байгуулагдсан | established_date = 1993 | leader_title = Хотын захиргааны дарга | leader_name = Дафна Рабинович | unit_pref = | area_total_dunam = {{formatnum:5889|R}} | population_footnotes = {{Israel populations|reference}} | population_total = {{Israel populations|Shoham}} | population_as_of = {{Israel populations|Year}} | population_density_km2 = auto | blank_name_sec1 = Нэрийн утга | blank_info_sec1 = [[Судалт гартаам]] | website = [http://www.shoham.muni.il/ www.shoham.muni.il] }} '''Шохам''' ([[Еврей хэл|еврей.]] שֹׁוהַם) — нь [[Израилын төв тойрог|Израилын төв тойрогт]] оршдог [[Нутгийн зөвлөл (Израил)|нутгийн зөвлөл]] юм. ==Эшлэл== {{Reflist}} {{Төв тойрог (Израил)}} [[Ангилал:Төв тойргийн суурин (Израил)]] [[Ангилал:1993 онд байгуулагдсан]] fei8htd13640xeo5u4kqhp3iiplvlje 820968 820967 2025-06-07T20:48:26Z Enkhsaihan2005 64429 820968 wikitext text/x-wiki {{Инфобокс суурин | name = Шохам | native_name = {{Lang|he|{{Script/Hebrew|שוהם}}|rtl=yes}} | settlement_type = [[Нутгийн зөвлөл (Израил)|Нутгийн зөвлөл]] | translit_lang1 = Еврей | translit_lang1_type1 = [[ISO 259]] | translit_lang1_info1 = Šohm | image_skyline = IsraelShoham FromAir.JPG | image_caption = Шохамын үзэмж | image_blank_emblem = Coat of arms of Shoham.svg | blank_emblem_type = Сүлд | pushpin_map_alt = | pushpin_map = Израил төв та#Израил | pushpin_mapsize = | pushpin_label_position = | pushpin_map_caption = | coordinates = {{coord|31|59|59|N|34|56|46|E|region:IL|format=dms|display=inline,title}} | subdivision_type = [[Дэлхийн улс орны жагсаалт|Улс]] | subdivision_name = {{flag|Израил}} | subdivision_type1 = | subdivision_name1 = | subdivision_type2 = [[Израилын тойргууд|Тойрог]] | subdivision_name2 = [[Төв тойрог (Израил)|Төв]] | subdivision_type3 = Дэд тойрог | subdivision_name3 = [[Рамла дэд тойрог|Рамла]] | established_title = Байгуулагдсан | established_date = 1993 | leader_title = Хотын захиргааны дарга | leader_name = Дафна Рабинович | unit_pref = | area_total_dunam = {{formatnum:5889|R}} | population_footnotes = {{Israel populations|reference}} | population_total = {{Israel populations|Shoham}} | population_as_of = {{Israel populations|Year}} | population_density_km2 = auto | blank_name_sec1 = Нэрийн утга | blank_info_sec1 = [[Судалт гартаам]] | website = [http://www.shoham.muni.il/ www.shoham.muni.il] }} '''Шохам''' ({{langx|he|שוהם||[[Судалт гартаам]]}}) — нь [[Израилын төв тойрог|Израилын төв тойрогт]] оршдог [[Нутгийн зөвлөл (Израил)|нутгийн зөвлөл]] юм. ==Эшлэл== {{Reflist}} {{Төв тойрог (Израил)}} [[Ангилал:Төв тойргийн суурин (Израил)]] [[Ангилал:1993 онд байгуулагдсан]] et390wikr5yx5lv3rw9k3jouyldexkd Оросын Шинжлэх ухааны Академи 0 112399 820991 814557 2025-06-08T07:49:52Z Mikisavex 83618 most actual data 820991 wikitext text/x-wiki '''Оросын Шинжлэх ухааны Академи''' ([[Орос хэл|орос.]]- «''Российская академия наук''», товчоор''.'' ''РАН'', [[Англи хэл|англи]]. ''Russian Academy of Sciences'') -[[Оросын Холбооны Улс|ОХУ]]-ын суурь судалгааны хамгийн том төв нь юм. ОХУ-ын ШУА-ийн үйл ажиллагааны гол зорилго нь байгаль болон нийгмийн ухааны хөгжлийн талаар шинэ мэдлэг олж авахад чиглэсэн Оросын технологи, эдийн засаг, нийгэм, соёлын хөгжилд хувь нэмэр оруулах байгалийн, техник, хүмүүнлэг, нийгмийн шинжлэх ухааны тулгамдсан асуудлуудын талаархи шинжлэх ухааны суурь ба хавсарга судалгааны ажлыг зохион байгуулж явуулах явдал ажээ. ОХУ-ын шинжлэх ухааны дээд байгууллагын хувьд ОХУ-ын Шинжлэх ухааны Академи нь Холбооны төсвийн зардлаар эрдэм шинжилгээний байгууллага, мэргэжлийн дээд боловсролын боловсролын байгууллагуудаас явуулдаг суурь судалгааны ажлыг зохицуулахад оролцдог байна. ОХУ-ын Шинжлэх ухааны академи нь 1999 гишүүнтэй - үүнээс 865 нь академич (түүний дотор 57 эмэгтэй), 1134 сурвалжлагч гишүүн (түүнээс 145 эмэгтэй) байдаг байна. Үүнээс гадна гадаадын ~450 эрдэмтэн Оросын ШУА-ийн гадаад гишүүн болсон байна. ОХУ-ын Шинжлэх ухааны Академи нь Холбооны төсвийн байгууллагын эрх зүйн статустай. == Түүх == Эзэн хаан [[I Пётр]] 1724 оны 1-р сарын 28-нд (2-р сарын 8) гаргасан шийдвэрээр Сенатын захирамжаар анх '''Оросын Шинжлэх ухааны Академи''' үүссэн байна. Академийн анхны ерөнхийлөгч нь анагаах ухааны эрдэмтэн [[Лаврентий Блюментрост]] байжээ. Академи нь гадаадын Академиудтай ижил түвшинд байхын тулд I Петр хаан европын олон эрдэмтэдийг урьж авчирж байсан байдаг. Үүнд: физикч Георг Бюлфингер, түүхч Г.Ф.Миллер, одон орон судлаач, газар зүйч Жозеф Делил, математикч Николай болон Даниел Бернулли нар мөн Кристиан Гольдбах нар байжээ. 1917 онд Орос улсад коммунист хувьсгал гарсанаас хойш '''Зөвлөлт Холбоот улсын Шинжлэх ухааны Академи''' нь улсын шинжлэх ухааны дээд байгууллага болсон байна. 1991 онд ЗХУ задран унахад ОХУ-ын Ерөнхийлөгчийн 1991 оны 12-р сарын 2-ны Захирамжаар дахин бий болж Оросын Холбооны улсын Шинжлэх ухааны Академи нь өмнөх ЗХУ-ын ШУА-ийн эрх зүйн залгамжлагч болсон байна. 2006 оны 12-р сарын 8-ны өдрийн "Шинжлэх ухаан ба төрийн шинжлэх ухаан, техникийн бодлогын тухай" 127-Ф3 тоот хуулийн шинэчилсэн найруулгын дагуу ОХУ-ын Шинжлэх ухааны Академийн ерөнхийлөгчийг гишүүн академичид сонгож ОХУ-ын Ерөнхийлөгч баталдаг болсон ажээ. Засгийн газар нь ШУА-ийн гишүүдийн тоог баталж, тэдний цалингийн хэмжээг тогтоон олгодог байна. === Шинжлэх ухааны Академийн албан ёсны нэрс (1724—2017) : === * 1724 — ''Санкт-Петербург дахь Шинжлэх ухаан ба урлагийн Академи'' [1724 - Академи байгуулсан тухай захирамж]; * 1747 — ''Санкт-Петербург дахь Эзэн хааны Шинжлэх ухаан ба урлагийн Академи'' [1747 - Захирамж]; * 1803 — Эзэн хааны Шинжлэх ухааны академи (ЭХШУА) [1803-Шийдвэр]; * 1836 — Эзэн хааны ''Санкт-Петербургийн Шинжлэх ухааны Академи'' [1836 -Дүрэм]; * 1917 — ''Оросын Шинжлэх ухааны Академи'' (ОШУА); * 1925 — ЗХУ-ын Шинжлэх ухааны Академи (ЗХУ-ын ШУА) [1927, 1930, 1935, 1959, 1963 -Дүрмүүд]; * 1991 оны 11-р сарын 21-ний өдрөөс - Оросын Шинжлэх ухааны Академи (РАН) [1992, 2002, 2007, 2014 - Дүрмүүд]. === Бүтэц === Академийг бүхэлд нь удирдан чиглүүлэх байгууллагууд нь Оросын Шинжлэх Ухааны Академийн Ерөнхий хурал, Тэргүүлэгчид, салбар салбар бүрийн түвшинд энэ салбарын Ерөнхий хурал, түүний хэсгийн дарга нар болон академич- нарийн бичгийн дарга. ОХУ-ын Шинжлэх ухааны академийн Тэргүүлэгчдийн одоогийн бүрэлдэхүүнийг 2017 оны 9-р сарын 27-28-ны өдрүүдэд байгуулагдсан. Нийтдээ 79 эрдэмтэн багтдаг; 2017-2022 онд [[Александр Сергеев]] ОХУ-ын ШУА-ийн Ерөнхийлөгчөөр ажиллаж байсан. 2022 оны 9-р сарын 2-ноос [[Геннадий Красников]] ОХУ-ын ШУА-ийн Ерөнхийлөгчөөр сонгогдон ажиллаж байна. Оросын Шинжлэх Ухааны Академи нь шинжлэх ухаан, салбар, нутаг дэвсгэрийн зарчмаар 13 салбарыг (шинжлэх ухааны салбаруудаар), ОХУ-ын ШУА-ийн 4 бүсийн салбар, Оросын академийн 15 бүс нутгийн шинжлэх ухааны төвтэй болно. * Математикийн ухааны салбар * Физикийн ухааны салбар * Нанотехнологи, мэдээллийн технологийн салбар * Эрчим хүч, машин үйлдвэрлэл, механик болон удирдлагын процессуудын салбар * Химийн болон материалын ухааны салбар * Биологийн ухааны салбар * Физиологийн ухааны салбар * Газар дэлхийн тухай ухааны салбар * Түүх, хэл зүйн ухааны салбар * Нийгмийн ухааны салбар * Дэлхий нийтийн болон олон улсын харилцааны асуудлын салбар * Анагаах ухааны салбар * Хөдөө аж ахуйн ухааны салбар '''Албан ёсны цахим хуудас''': -https://www.ras.ru/ [[Ангилал:Оросын Шинжлэх Ухааны Академи| ]] [[Ангилал:1724 онд байгуулагдсан]] i6ei5c3nhja5ijo9u3qjxd3zldk9gxu Гданьск 0 113613 820987 716163 2025-06-08T05:51:52Z Avirmed Batsaikhan 53733 820987 wikitext text/x-wiki {{Инфобокс Польшийн суурин | Ort = Гданьск<br />Данциг | Beschriftung = bottom | Wappen = [[File:POL Gdańsk COA (grand).svg|150px|Гданьскийн сүлд]] | Woiwodschaft = Померан муж | Powiat = | PowiatLink = | KreisfreieStadt = tak | Gemeinde = | GemeindeLink = | Breitengrad = 54 | Breitenminute = 21 | Breitensekunde = 2 | Längengrad = 18 | Längenminute = 39 | Längensekunde = 10 | OrtEinwohner = | OrtEinwDatum = | OrtFläche = 262.2 | Höhe = 0–180 | Postleitzahl = 80-009-өөс 80-958 хүртэл | Telefonvorwahl = 58 | KFZ-Kennzeichen = GD | Straße1 = [[Орон нутгийн зам 1 (Польш)|DK 1]] Гданьск ↔ [[Цешин]] | Straße2 = [[Орон нутгийн зам 6 (Польш)|DK 6]] [[Колбасково]] ↔ [[Прушч Гданьски]] | Straße3 = [[Орон нутгийн зам 7 (Польш)|DK 7]] [[Жуково (Картузски повят)|Жуково]] ↔ [[Хижне]] | Schienen1 = [[Варшав-Гданьскийн төмөр зам|Варшав-Гданьск]]<br />[[Гданьск-Старгардын галт тэрэг|Гданьск-Старгард]] | Schienen2 = | Flughafen1 = [[Лех Валенса Гданьскийн нисэх буудал|Гданьск]] | GemeindeTyp = Хотын коммун | GemeindeFläche = 262.2 | TERYT = 2261011 | Bürgermeister = [[Александра Дулькевич]] | BürgermeisterArt = Хотын ерөнхийлөгч | BürgermeisterDatum = 2019 | AnschriftStraße = ul. Nowe Ogrody 8/12 | AnschriftOrt = 80-803 Gdańsk | Webpräsenz = www.gdansk.pl }} [[Файл:Gdansk dragon boats.jpg|thumb|Гданьск хот]] '''Гданьск''' ({{lang-pl|Gdańsk}} [{{IPA|ɡdaɲsk}}] {{Audio|Pl-Gdańsk.ogg|дуудлага}},<ref>Edmund Gussmann: ''The phonology of Polish''. Oxford University Press, 2007, S.&nbsp;4.</ref>, [[Кашуби хэл|каш.]] ''Gduńsk'', [[латин хэл|лат.]] ''Gedanum'', {{lang-de|Danzig}} [{{IPA|ˈdant͡sɪç}}], [{{IPA|ˈdant͡sɪk}}] {{Audio|De-Danzig2.ogg|дуудлага-1}} {{Audio|De-Danzig3.ogg|дуудлага-2}} (1308-1466 болон 1793-1945 онуудад)) - [[Польш]]ийн умард хэсэгт [[Балтын тэнгис|Балтын тэнгисийн]] эрэг дээр орших хот, хүн амаараа Польшийн 6 дахь том хот (2020 оны байдлаар 470907 хүн амтай). Зэргэлдээ орших [[Сопот (Польш)|Сопот]], Гдыня хотуудтай нийлээд Труймясто (Гурван хот) гэдэг нь нийтдээ 747.637 хүн амтай (2017). Гданьск бол [[Балтын тэнгис]] дэх Польшийн том боомт хот бөгөөд газрын тос, химийн болон усан онгоц барих, засварлах аж үйлдвэрийн төв юм. == Хотын түүх == Гданьскийн тухай анх 997 онд Гэгээн Адальберт (Войцех) Прусс руу хийсэн аян дайнтай холбогдуулан бичсэн эртний тэмдэглэлд анх дурдсан байдаг. Гэсэн хэдий ч археологийн малтлагын дагуу Гданскийн суурин дээр МЭ V зуунд хүн амьдарч байсан байна. 997-1308 онуудад Гданьск нь Польшийн бүрэлдэхүүнд хэсэг байсан. 1308 оны 11-р сарын 14-нд Тевтон (Герман) тушаалын рыцариудад эзлэгдэж Прусст нэгдэн ороод "Данциг" нэр авч 1361 оноос хойш Гданьск хот Ханзегийн лигийн хамгийн чухал гишүүний нэг болжээ. 1466 онд Польштой хийсэн Тевтон армийн "Арван гурван жил"-ийн дайны дараа Данциг хотыг Польшид нэгтгэж, өмнөх Гданьск нэрээ эгүүлэн авчээ. Гэсэн хэдий ч Гданьск хотод Польшийн хаан IV Казимиеж өргөн давуу эрх олгосон тул Польшоос хараат байх байдал нь нэр төдий болсон (өөрөө мөнгө гаргаж, бие даасан гадаад бодлого явуулдаг байсан) байна. 1468 онд хотод Данцигийн шастир хөтөлж орон нутгийн өөрийн он тоолол гарч, 1498 онд ном хэвлэх ажил эхэлсэн юм. Польшийн залгамж халааны төлөөх 1733-1735 оны дайны үеэр хотыг герман гаралтай Оросын цэргийн жанжин Бурхард фон Мюних эзлэн авч улмаар 1793 онд Польш улсыг хуваасны үр дүнд Гданьск хот Прусст шилжин очиж дахин Данциг нэртэй болжээ. 1807 онд Францчууд булаан авсны дараа Данцигийг чөлөөт хот ([[Бүгд Найрамдах Данциг Улс]]) гэж тунхагласан боловч 1813 онд аймшигт бүслэлтийн дараа [[Прусс]]т буцаж очсон байна. [[Дэлхийн нэгдүгээр дайн|Дэлхийн нэгдүгээр дайны]] дараа Данциг "Версалийн энхийн гэрээний дагуу" (1919) чөлөөт хотын статус авч, [[Үндэстнүүдийн Лиг]]ийн захиргаан дор байжээ. Энэхүү гэрээ нь Данцигт нэвтрэх боломжийг олгосон газар нутгийг Польшид шилжүүлсэн. 1939 онд Герман улс Польш улсаас хотыг буцааж өгөхийг шаардахаас гадна Дорнод Прусстай холбогдох Данцигийн коридорыг тойрч гарах маршрутуудыг Герман улсад олгохыг шаардав. Польш татгалзсан нь [[дэлхийн хоёрдугаар дайн]] эхлэх албан ёсны шалтгаан болсон юм. 1939 оны 9-р сарын 1-ний өглөө Нацист Германы цэргүүд Гданьск дахь Польшийн шуудангийн газар болон Форт Вестерплатте дахь Польшийн жижиг гарнизон руу довтолжээ. Хэдэн цагийн турш Польшийн постыг гол төлөв спорт, агнуурын зэвсгээр зэвсэглэсэн хэдэн арван Польшийн эх орончид хамгаалав. Форт Вестерплатте хотыг Германы тэнгисийн цэргийн хөлөг онгоцууд бууджээ. Маргааш нь Гданьск Данциг хот болж Дорнод Пруссын нэг хэсэг болов. Энэ үйл явдлаар Дэлхийн хоёрдугаар дайныг эхэлсэн гэж үздэг. Гданьскийг Зөвлөлтийн цэргүүд 1945 оны 3-р сарын сүүлчээр фашистуудаас чөлөөлжээ. Зөвлөлтийн цэргүүд бөмбөгдөлт, довтолгооны үеэр хотыг маш их сүйтгэж, хот 70-80% устгагдсан байна. Дайны дараа [[Потсдамын уулзалт|Потсдамын бага хурлын]] шийдвэрээр Дорнод Пруссийг татан буулгаж түүний өмнөд хэсэг, Гданьскийг оролцуулаад нийт газар нутгийн 2/3 орчим нь Польш руу шилжүүлж Герман оршин суугчдыг албадан нүүлгэсэн байна. Дайны дараахан, 1940-оод оны сүүлчээр, эдийн засгийн ихээхэн хүндрэлтэй байсан ч Гданск хотыг сэргээн засварлаж эхлэв. [[Файл:Gdańsk molo w Gdańsku-20070402-RM-100033.jpg|thumb|Гданьск боомт]] 1980 онд бие даасан хөлөг онгоц үйлдвэрлэгчдийн үйлдвэрчний эвлэлийн [[Лех Валенса]] тэргүүтэй "[[Эв санааны нэгдэл (Польш)|Эв санааны нэгдэл]]" /Солидарношч/ Гданьск хотод байгуулагдсан. Дараа нь Лех Валенса Польшийн Ерөнхийлөгч болсон түүхтэй юм. 20 гаруй жил Гданск хотын даргын алба хашиж байсан Павел Адамович 2019 оны 1-р сарын 13-нд алан хядагчид 3 удаа хутгалуулж нас барсан. === Аялал жуулчлал === Гданьск хотыг тойрон алхаж, дурсгалт газруудын түүхтэй нь танилцах нь танд олон шидэт агшин, жинхэнэ сэтгэл хөдлөлийг өгөх болно. Гданьск бол үзэсгэлэнтэй байшин, өвөрмөц зах бүхий хөрөнгөтний архитектурын "сувд" гэдэг юм. Энэ бол тохилог гудамж, түүхэн сүм хийдүүдийн ертөнц юм. Энэ нь Европ дахь хамгийн том бэхлэлт цайз, сайн хадгалагдсан, сонирхолтой боомтын архитектурыг багтаасан болно. Гданьск бол идэвхтэй хүмүүсийн хот. Хэрэв та чөлөөт цагаа идэвхтэй өнгөрөөх дуртай бол сонирхох газрууд, хэрэгтэй зүйл их юм. Сонголт нь өргөнтэй: үзэсгэлэнтэй унадаг дугуй, явган хүний ​​зам, наран шарлагын газар, Польшийн хамгийн том амьтны хүрээлэнгийн нэг. == Боловсрол == * [[Гданьскийн Их сургууль]] (Uniwersytet Gdański) * Гданьск хотын Политехникийн Их сургууль (Politechnika Gdańska) * Гданьск хотын Анагаах ухааны Их сургууль (Gdański Uniwersytet Medyczny) * Гданьск хотын Биеийн тамир спортын Академи (Akademia Wychowania Fizycznego i Sportu im. Jędrzeja Śniadeckiego) * Хөгжмийн Академи (Akademia Muzyczna im. Stanisława Moniuszki) * Урлаг, уран зургийн Академи (Akademia Sztuk Pięknych) == Цаг агаар == {{Уур амьсгалын хүснэгт | TABELLE = aktiviert | DIAGRAMM TEMPERATUR = rechts | DIAGRAMM NIEDERSCHLAG = deaktiviert | DIAGRAMM NIEDERSCHLAG HÖHE = 200 | QUELLE = [http://worldweather.wmo.int/009/c00025.htm WMO] | Überschrift = | Ort = Гданьск <!-- durchschnittliche Höchsttemperatur für den jeweiligen Monat in °C --> | hmjan = 1.4 | hmfeb = 2.1 | hmmär = 5.5 | hmapr = 10.1 | hmmai = 15.6 | hmjun = 19.0 | hmjul = 21.0 | hmaug = 21.3 | hmsep= 16.9 | hmokt = 12.0 | hmnov = 6.0 | hmdez = 2.9 <!-- durchschnittliche Niedrigsttemperatur für den jeweiligen Monat in °C --> | lmjan = −3.4 | lmfeb = −3.0 | lmmär = −0.5 | lmapr = 2.7 | lmmai = 7.4 | lmjun = 11.0 | lmjul = 13.3 | lmaug = 13.1 | lmsep= 9.7 | lmokt = 5.8 | lmnov = 1.5 | lmdez = −1.6 <!-- durchschnittliche Niederschlagsmenge für den jeweiligen Monat in mm --> | nbjan = 24.6 | nbfeb = 17.9 | nbmär = 22.4 | nbapr = 29.5 | nbmai = 48.9 | nbjun = 63.5 | nbjul = 66.7 | nbaug = 55.8 | nbsep= 54.9 | nbokt = 47.4 | nbnov = 42.0 | nbdez = 33.7 <!-- durchschnittliche Regentage für den jeweiligen Monat in d --> | rdjan = 15 | rdfeb = 13 | rdmär = 13 | rdapr = 11 | rdmai = 12 | rdjun = 13 | rdjul = 13 | rdaug = 12 | rdsep= 14 | rdokt = 14 | rdnov = 16 | rddez = 16 }} == Цахим холбоос == {{Commons|Gdańsk|Гданьск}} * [https://www.gdansk.pl/ Гданьск хотын албан ёсны цахим хуудас]. == Эшлэл == <references /> [[Ангилал:Гданьск| ]] [[Ангилал:Далайн боомттой суурин]] [[Ангилал:Польшийн их сургуулийн хот]] [[Ангилал:Померан мужийн гмина]] [[Ангилал:Померан мужийн суурин]] [[Ангилал:Польшийн мужийн нийслэл]] [[Ангилал:Польшийн урьдын нийслэл]] [[Ангилал:Ханзе хот]] gpumk7cp4i9b6z2y7obtzrljbtca7h3 Тусламжийн хэлэлцүүлэг:Шинэ хуудас яаж үүсгэх вэ? 13 114363 820960 814636 2025-06-07T13:34:26Z Amsr-Erdene 97505 /* Зоригоо Амар-Эрдэнэ */ шинэ хэсэг 820960 wikitext text/x-wiki Сайн байна уу, Монгол Эм Импекс Концерн ХХК байнав Манай хуучин байсан хуудас дээр хэдэн мэдээлэл нэмсэн page устгагдаад account block болчихлоо. Commercial or Advertisement шинжтэй гэсэн шалтгаанаар гэж ойлгосон. Буцааж сэргээх тал дээр зааварчилгаа зөвөлгөө өгнө үүв == Соёл Төгөлдөр == Эдийн засагч сувдан төгөл констракшин захирал [[Тусгай:Contributions/2405:5700:300:E8EC:604:6486:567D:E7D|2405:5700:300:E8EC:604:6486:567D:E7D]] 07:47, 5 Дөрөвдүгээр сар 2025 (UTC) == Зоригоо Амар-Эрдэнэ == Аугаа хүн юм [[Хэрэглэгч:Amsr-Erdene|Amsr-Erdene]] ([[Хэрэглэгчийн яриа:Amsr-Erdene|яриа]]) 13:34, 7 Зургаадугаар сар 2025 (UTC) e06dgttifbvo2udvrhdqx2qkdj16j3y Хувьцаат компани 0 135913 820977 788123 2025-06-08T01:50:34Z Avirmed Batsaikhan 53733 820977 wikitext text/x-wiki '''Хувьцаат компани''' (ХК) ([[Англи хэл|англи]]. ''Public company'') нь дүрмийн сан нь тодорхой тооны хувьцаанд (хувьцаа) хуваагдсан, эзэмшигчиддээ эргүүлэн [[бирж]] болон бирж бусаар худалдаж авах, ногдол ашиг хүртэх боломжтой бөгөөд эдийн засаг, бизнесийн бодлогыг тодорхойлж шийдвэр гаргах бөгөөд компаний захирлуудыг томилох, холбогдох эрсдэлийг хариуцах гэх мэтийн эрх бүхий бизнесийн компани (корпорац) юм. Зарим улс орнуудад тодорхой хэмжээний хувьцаат компаниуд бирж дээр бүртгэлтэй байх ёстой. Ихэнх тохиолдолд төрийн компаниуд нь хувийн хэвшлийн хувийн хэвшлийн аж ахуйн нэгжүүд бөгөөд "төрийн" олон нийтийн зах зээл дээр тайлагнаж, арилжаалахыг онцолдог. Улс орон тус бүрт хувьцаат компаниуд янз бүрийн хэлбэрийн эрх, үүрэгтэй байдаг. Хувьцаа эзэмшигчид хоорондоо болон бусад хүмүүсийн хооронд хувьцаагаа арилжаалах боломжтой. Хөрөнгийн болон санхүүгийн зах зээл нь хувьцаа болон бусад үнэт цаасны арилжаа явагддаг байгууллага юм. Ийм зах зээл нь капиталыг бизнесийн нэг салбараас нөгөөд шилжүүлэх, бизнесийн компанид оролцох бүртгэлийг хялбаршуулах боломжийг олгодог юм. Хязгаарлагдмал хариуцлагатай компани гэж хувьцаа эзэмшигчийн оруулсан хөрөнгө нь хувьцаанд хуваагдаж, түүнийг захиран зарцуулах эрх нь хууль болон компанийн дүрмээр хязгаарлагддаг компанийг хэлнэ. == Хувьцаат компаний төрөл == Хувьцаат компани нь нээлттэй болон хаалттай гэсэн төрөлтэй байна. * ''"Нээлттэй хувьцаат компани"'' гэж хувьцаа эзэмшигчийн оруулсан хөрөнгө нь хувьцаанд хуваагдаж, хувьцаа нь үнэт цаасны арилжаа эрхлэх байгууллагад бүртгэгдэж, нийтэд чөлөөтэй арилжаалагддаг компанийг хэлнэ. * ''"Хаалттай хувьцаат компани"'' гэж тодорхой хэдэн хувьцаа эзэмшигчийн оруулсан хөрөнгө нь хувьцаанд хуваагдаж, хувьцаа нь үнэт цаасны хадгаламжийн үйл ажиллагаа эрхлэх байгууллагад бүртгэгдэж, үнэт цаасны арилжаа эрхлэх байгууллагаас гадуур зах зээлд хаалттай хүрээнд арилжаалагддаг компанийг хэлнэ. k719058i8fn3hja9kvq4meklcdxi3lm Вернер фон Зименс 0 136610 820974 792548 2025-06-08T01:10:15Z Avirmed Batsaikhan 53733 820974 wikitext text/x-wiki [[Файл:Wvs 1885.jpg|thumb|Вернер фон Зименс, 1885 он.]] '''Эрнст Вернер фон Зименс''' ([[Герман хэл|герман]]. ''Werner von Siemens''; 1816 оны 12-р сарын 13-нд Германы [[Доод Саксон|Доод Саксоний]] Герден хотод төрсөн—1892 оны 12-р сарын 6-нд Германы эзэнт гүрний [[Шарлоттенбург]] хотод нас барсан) — [[Герман|германы]] инженер, алдарт [[зохион бүтээгч]], аж үйлдвэрлэгч. Тэрээр цахилгаан, харилцаа холбооны конгломерат болсон "Siemens"-ийг үүсгэн байгуулж, цахилгаан трамвай, [[троллейбус]], цахилгаан зүтгүүр, цахилгаан өргөгч шат зохион бүтээжээ. Тэрээр нийгэм, улс төрийн зүтгэлтэн. 1888 онд "фон" цол хүртсэн. == Намтар == Вернер Зименс 1816 оны 12-р сарын 13-нд Ганновер хотын ойролцоох Герден хотод төржээ. Тэрээр фермер эрхлэгч Кристиан-Фердинанд Зименс болон түүний эхнэрийн гэр бүлийн 14 хүүхдийн 4 дэх хүүхэд болж төрсөн байна. Тэрээр Любек хотын Катаринеум гимнази, дараа нь 1835-1838 онд Пруссын цэргийн академийн Магдебургийн их буу болон инженерийн сургуулийг онц дүнтэй төгсөөд Берлин дэх артиллерийн ангид дэслэгч цолтой ажиллаж, шинжлэх ухааны туршилт хийж зохион бүтээж эхэлжээ. Эцэг эхээ нас барсны дараа 24 настай Вернер 10 дүү нарынхаа том нь болж үлджээ. 1845 онд тэрээр шинээр байгуулагдсан Физикийн нийгэмлэгийн хамгийн нэр хүндтэй залуу эрдэмтдийн нэг болж, дараа жил нь цахилгаан телеграфыг нэвтрүүлэхэд бэлтгэх зорилгоор Германы Зэвсэгт хүчний Жанжин штабын комисст томилогдон ажилласан байна. 1847 оны 10-р сарын 1-нд тэрээр механикч Иохан Халскетэй хамт цахилгаан телеграфаас гадна нарийн механик, оптикийн чиглэлээр өргөн хүрээний ажил эрхэлдэг "Telegraphenbauanstalt Siemens & Halske (S&H)" телеграфын барилгын компанийг байгуулжээ. Түүнчлэн эмнэлэгийн зориулалттай цахилгаан хэрэгслийг зохион бүтээж байв. 1849 онд S&H Германы анхны телеграфын шугамыг [[Берлин]]-[[Франкфурт]] хотын хооронд барьжээ. Голдуу агаарын шугамын нэг хэсэгт гуттаперча тусгаарлагчтай газар доорх кабелийг Зименсын зохион бүтээсэн пресс ашиглан хийжээ. Үүний зэрэгцээ Вернер кабелийг хар тугалгаар ороож хоолой болгон чангалахыг анх санаачилсан юм. Тэрээр мөн Wheatstone-Cook нарын телеграфыг сайжруулж, Англид болсон анхны Олон улсын аж үйлдвэрийн үзэсгэлэнд (1851) хамгийн өндөр шагналын нэгээр шагнагджээ. Түүний Парисын Шинжлэх Ухааны Академид тавьсан цахилгаан телеграфийн тухай илтгэлийг [[Вилхелм фон Хумбольдт]] өндрөөр үнэлж, Доминик Франсуа Араго-гийн зөвлөмжийн дагуу илтгэлийг нийтлэсэн байна. Вернер фон Зименс 35 настайдаа цахилгааны инженерийн салбарт олон улсад хүлээн зөвшөөрөгдсөн эрхмүүдийн эгнээнд оржээ. 1860 онд [[Берлины их сургууль|Берлины их сургуулиас]] түүнд философийн ухааны хүндэт доктор цол олгожээ. 1868-1870 онд S&H компани нь 11,000 км урт [[Лондон]]-[[Калькутта]] хотыг холбосон Энэтхэг-Европын телеграфын шугамыг барихад оролцсон. Энэ шугамын нэг хэсэг нь (Кавказаар дамжин) төмөр тулгуур дээр баригдсан бөгөөд 1871-1931 он хүртэл ажиллаж байжээ. В.Зименс 1874 оны 7-р сард [[Пруссын эзэн хааны шинжлэх ухааны академи|Пруссын эзэн хааны шинжлэх ухааны академийн]] гишүүн болсон. 1889 оноос хойш Вернер Зименс "Siemens" компанийн үйл ажиллагаанд идэвхтэй оролцохоо аажмаар больсон бөгөөд энэ үед түүний компани Лондон, Санкт-Петербург, Вена дахь охин компаниудыг оруулаад аль хэдийн 5000 ажилтантай болсон байжээ. 1889 оны 12-р сарын 31-нд Вернер фон Зименс компанийн удирдлагаас гарсан байна. 1892 онд тэрээр газар доорхи кабелийг механик нөлөөллөөс хамгаалах ган туузан хуяг зохион бүтээсэн байна. inf973kw1ldt7r9virxu37k6nsvh67d 820975 820974 2025-06-08T01:10:46Z Avirmed Batsaikhan 53733 820975 wikitext text/x-wiki [[Файл:Wvs 1885.jpg|thumb|Вернер фон Зименс, 1885 он.]] '''Эрнст Вернер фон Зименс''' ([[Герман хэл|герман]]. ''Werner von Siemens''; 1816 оны 12-р сарын 13-нд Германы [[Доод Саксон|Доод Саксоний]] Герден хотод төрсөн—1892 оны 12-р сарын 6-нд Германы эзэнт гүрний [[Шарлоттенбург]] хотод нас барсан) — [[Герман|германы]] инженер, алдарт [[зохион бүтээгч]], аж үйлдвэрлэгч. Тэрээр цахилгаан, харилцаа холбооны конгломерат болсон "[[Siemens]]"-ийг үүсгэн байгуулж, цахилгаан трамвай, [[троллейбус]], цахилгаан зүтгүүр, цахилгаан өргөгч шат зохион бүтээжээ. Тэрээр нийгэм, улс төрийн зүтгэлтэн. 1888 онд "фон" цол хүртсэн. == Намтар == Вернер Зименс 1816 оны 12-р сарын 13-нд Ганновер хотын ойролцоох Герден хотод төржээ. Тэрээр фермер эрхлэгч Кристиан-Фердинанд Зименс болон түүний эхнэрийн гэр бүлийн 14 хүүхдийн 4 дэх хүүхэд болж төрсөн байна. Тэрээр Любек хотын Катаринеум гимнази, дараа нь 1835-1838 онд Пруссын цэргийн академийн Магдебургийн их буу болон инженерийн сургуулийг онц дүнтэй төгсөөд Берлин дэх артиллерийн ангид дэслэгч цолтой ажиллаж, шинжлэх ухааны туршилт хийж зохион бүтээж эхэлжээ. Эцэг эхээ нас барсны дараа 24 настай Вернер 10 дүү нарынхаа том нь болж үлджээ. 1845 онд тэрээр шинээр байгуулагдсан Физикийн нийгэмлэгийн хамгийн нэр хүндтэй залуу эрдэмтдийн нэг болж, дараа жил нь цахилгаан телеграфыг нэвтрүүлэхэд бэлтгэх зорилгоор Германы Зэвсэгт хүчний Жанжин штабын комисст томилогдон ажилласан байна. 1847 оны 10-р сарын 1-нд тэрээр механикч Иохан Халскетэй хамт цахилгаан телеграфаас гадна нарийн механик, оптикийн чиглэлээр өргөн хүрээний ажил эрхэлдэг "Telegraphenbauanstalt Siemens & Halske (S&H)" телеграфын барилгын компанийг байгуулжээ. Түүнчлэн эмнэлэгийн зориулалттай цахилгаан хэрэгслийг зохион бүтээж байв. 1849 онд S&H Германы анхны телеграфын шугамыг [[Берлин]]-[[Франкфурт]] хотын хооронд барьжээ. Голдуу агаарын шугамын нэг хэсэгт гуттаперча тусгаарлагчтай газар доорх кабелийг Зименсын зохион бүтээсэн пресс ашиглан хийжээ. Үүний зэрэгцээ Вернер кабелийг хар тугалгаар ороож хоолой болгон чангалахыг анх санаачилсан юм. Тэрээр мөн Wheatstone-Cook нарын телеграфыг сайжруулж, Англид болсон анхны Олон улсын аж үйлдвэрийн үзэсгэлэнд (1851) хамгийн өндөр шагналын нэгээр шагнагджээ. Түүний Парисын Шинжлэх Ухааны Академид тавьсан цахилгаан телеграфийн тухай илтгэлийг [[Вилхелм фон Хумбольдт]] өндрөөр үнэлж, Доминик Франсуа Араго-гийн зөвлөмжийн дагуу илтгэлийг нийтлэсэн байна. Вернер фон Зименс 35 настайдаа цахилгааны инженерийн салбарт олон улсад хүлээн зөвшөөрөгдсөн эрхмүүдийн эгнээнд оржээ. 1860 онд [[Берлины их сургууль|Берлины их сургуулиас]] түүнд философийн ухааны хүндэт доктор цол олгожээ. 1868-1870 онд S&H компани нь 11,000 км урт [[Лондон]]-[[Калькутта]] хотыг холбосон Энэтхэг-Европын телеграфын шугамыг барихад оролцсон. Энэ шугамын нэг хэсэг нь (Кавказаар дамжин) төмөр тулгуур дээр баригдсан бөгөөд 1871-1931 он хүртэл ажиллаж байжээ. В.Зименс 1874 оны 7-р сард [[Пруссын эзэн хааны шинжлэх ухааны академи|Пруссын эзэн хааны шинжлэх ухааны академийн]] гишүүн болсон. 1889 оноос хойш Вернер Зименс "Siemens" компанийн үйл ажиллагаанд идэвхтэй оролцохоо аажмаар больсон бөгөөд энэ үед түүний компани Лондон, Санкт-Петербург, Вена дахь охин компаниудыг оруулаад аль хэдийн 5000 ажилтантай болсон байжээ. 1889 оны 12-р сарын 31-нд Вернер фон Зименс компанийн удирдлагаас гарсан байна. 1892 онд тэрээр газар доорхи кабелийг механик нөлөөллөөс хамгаалах ган туузан хуяг зохион бүтээсэн байна. j66hfc1vvvg9477p3heomb24sxyygmu Цахилгаан автомашин 0 140196 820970 820938 2025-06-08T00:17:51Z Avirmed Batsaikhan 53733 820970 wikitext text/x-wiki '''Цахилгаан автомашин''' —тэжээлийн эх үүсвэрээр цэнэглэгдэж зөвхөн цахилгаан моторын хүчээр явдаг [[тээврийн хэрэгсэл]] юм. [[Файл:Nissan LEAF G (ZE1) front.jpg|thumb|Хоёрдахь үеийн Nissan LEAF, 2018 он.]] Цахилгаан автомашин нь цэнэглэгддэг тээврийн хэрэгсэл бөгөөд цахилгаан тээврийн нэг төрөл юм. 2025 оны 1-р сард дэлхийн цахилгаан автомашины борлуулалт 1.26 сая ширхэгт хүрсэн (2024 оны 1-р сартай харьцуулахад 18%-иар өссөн байна). 2024 оны сүүлээр [[BYD]], [[Тесла|Tesla]], Geely, SAIC, VW компаниуд дэлхийн хамгийн том цахилгаан автомашин үйлдвэрлэгчид байсан юм. [[Файл:Tesla Model in München.jpg|thumb|282x282px|Tesla Model Y]] == Бусад тээврийн хээгсэлүүдтэй харьцуулахад == '''''Өртөг''':'' 2024 оны байдлаар дэлхий даяар цахилгаан тээврийн хэрэгслийн өртөг нь дотоод шаталтат хөдөлгүүртэй (ДШХ) тээврийн хэрэгслийнхтэй харьцуулах ойролцоо байсан. Батерейны өртөгөөс шалтгаалан цахилгаан тээврийн хэрэгсэл нь ДШХ-тэй автомашинаас арай илүү үнэтэй боловч тээврийн зардал багатай байдаг. [[Файл:EdisonElectricCar1913.jpg|thumb|[[Томас Эдисон]] "Detroit Electric" цахилгаан автомашины дэргэд, 1913 он.]] Цахилгаан автомашин үйлдвэрлэх явцад байгаль орчинд үзүүлэх нөлөөлөл өндөр байдаг ч 30-80 мянган км-ээс эхлэн цахилгаан машинууд ДШХ-тэй автомашинаас байгаль орчинд илүү ээлтэй болдог (үйлдвэрлэл, ашиглалтын аль алиныг нь харгалзан үзэхэд). Энэ нь ялангуяа цахилгаан автомашин үйлдвэрлэхэд ашигласан материал, цахилгаан эрчим хүчний эх үүсвэрийн байгаль орчинд ээлтэй эсэхээс хамаарна. Цахилгаан мотор нь 90-95% орчим үр ашигтай байдаг бол ДШХ-тэй машины хувьд 22-42% байдаг учраас урт хугацаанд ийм төрлийн хөдөлгүүр рүү бүх нийтээрээ шилжих нь ойлгомжтой болоод байна. '''''Жин:''''' Хүнд батерейны улмаас цахилгаан авто машинууд ДШХ-тэй автомашинаас илүү хүнд жинтэй байдаг. 2023 онд цахилгаан автомашинуудын дундаж жин 2300 гаруй кг байсан бол Их Британид ДШХ-тэй автомашины дундаж жин 1500 кг, АНУ-д 1800 кг байжээ. Илүү хүнд жинтэй тул дугуй болон тоормосны колодк зэргээс ялгарах бичил тоосонцор ихэсдэг. Цахилгаан автомашинй дугуй нь илүү хурдан элэгддэг боловч хөдөлгүүрээр тоормосолдог учраас тоормосыг бараг шууд ашигладагүй юм. Нийт автомашины жингийн хуваарилалт, хөтлөх дугуй ба тогтвортой байдалд нөлөөлдөг. Автомашины өмнөд хэсэг дахь капот доор байрладаг хүнд дотоод шаталтат хөдөлгүүртэй автомашинуудаас ялгаатай нь цахилгаан автомашин нь хүнд батерей нь төв доод хэсэгт байрлаж хүндийн жин илүү жигд тархсан байдаг. Энэхүү зохицуулалт нь автомашиныг илүү тогтвортой болгодог байна. Үүнээс үүдэн ихэнх цахилгаан машинууд нь дотоод шаталтат хөдөлгүүртэй машинууд шиг урд хөтлөгчтэй биш байдаг. == Давуу талууд == * ''Хэрэглээний хувьд:'' хурдаа түргэн авдаг, бензин, тос болон түлшний үнэргүй байдаг, цахим хавсралтын тусламжтайгаар цэнэглэх цаг хугацааг хянах боломжтой байдаг. Мөн заавал нийтийн цэнэглэх төвд очихгүй бие дааж (гэртээ, зуслан, ажил дээрээ г.м.) цэнэглэх боломжтой байдагт хэрэглэгчид дуртай байдаг. * ''Ашиглалтын зардал:'' Цахилгаан эрчим хүчний зардал нь дотоод шаталтат хөдөлгүүрийн түлшний зардлаас бага байдаг, ялангуяа айл өрхүүдэд шөнийн тарифыг ашиглах үед давуу тал олгодог. Цахилгаан машин нь цахилгаан батерейгаа явдал дундаа цэнэглэх боломжтой байдаг. Зарим тохиолдолд цахилгаан тээврийн хэрэгсэл нь радиаторгүйн улмаас автомашины сөрөх хүч бага байдаг. Зарим цахилгаан тээврийн хэрэгсэл эзэмшигч нар өөрсдийн нарны зайн хавтантай бөгөөд энэ нь цахилгаан тээврийн хэрэгслийг нарны эрчим хүчээр цэнэглэх боломжийг олгодог. * ''Засвар үйлчилгээний зардал:'' Дотоод шаталтат хөдөлгүүр болон холбогдох нэгж, түүний дотор хурдны хайрцаг зэрэгт засвар үйлчилгээ хийх шаардлагагүй бөгөөд засвар үйлчилгээ хийхэд хялбар, үйлчилгээний хоорондох хугацаа уртасч, хуваарьт засвар үйлчилгээ, засварын зардал харьцангуй бага байдаг. Цахилгаан машин нь дотоод шаталтат хөдөлгүүрт байдаг моторын тос хэрэглэдэггүй. * ''Засгийн газрын дэмжлэг:'' Олон улс оронд цахилгаан тээврийн хэрэгсэл эзэмшигчдийг дэмжих зорилгоор үнэ төлбөргүй болон/эсвэл зориулалтын зогсоол, нийтийн тээврийн эгнээ ашиглах, төлбөртэй зам үнэгүй ашиглах, цахилгаан эрчим хүч, татварыг хөнгөлөх гэх мэт урамшуулал, татаас олгодог. * ''Байгаль орчинд ээлтэй байдал:'' Европын Тээвэр, Байгаль орчны холбооны 2020 оны 4-р сард хийсэн судалгаагаар цахилгаан автомашины үйл ажиллагаанаас ялгарах нүүрсхүчлийн хийн хэмжээ, батерейны үйлдвэрлэлээс ялгарах хорт бодисын хэмжээ, цахилгаан автомашины хувьд ДШХ-үүр хэрэглэж буй автомашинаас 22%-иар бага байна. * Цахилгаан автомашины дуу чимээний түвшин дотоод шаталтат хөдөлгүүртэй автомашины дуу чимээнээс хамаагүй бага байна. * ''Өвлийн улиралд машины доторыг халаалт:'' Цахилгаан машиныг хөдөлгүүр халахаас шалтгаалахгүй тусдаа цахилгаан төхөөрөмжөөр халаадаг учраас машин дотоод бүхээгийг маш хурдан халаадг давуу талтай. * ''Галын аюулгүй байдал:'' Олон тооны мэдээллээс харахад цахилгаан машинд гарсан галын хувь хэмжээ нь дотоод шаталтат хөдөлгүүртэй автомашинаас бага байдаг юм. == Дутагдлууд == * ''Зардал:'' Цахилгаан автомашин нь ижил төрлийн дотоод шаталтат хөдөлгүүртэй автомашинаас хамаагүй илүү үнэтэй юм. Цахилгаан зай хураагуур солих, засварлах зардал өндөр байдаг. * ''Цэнэглэх давтамж олон, үргэлжлэх хугацаа урт:'' Цахилгаан тээврийн хэрэгсэл нь нэг удаа дүүрэгсэн түлш дээр ажилладаг дотоод шаталтат хөдөлгүүртэй ижил ангиллын орчин үеийн автомашинуудаас явах зай нь богино байдаг. Үүнээс цахилгаан тээврийн хэрэгслийг ойр ойрхон цэнэглэх шаардлагатай болдог. Өнөөгийн байдлаар дотоод шаталтат хөдөлгүүрээр тоноглогдсон автомашины шатахуун түгээх станцтай харьцуулахад цахилгаан автомашины цэнэглэх станцууд мэдэгдэхүйц бага байгаа нь эцсийн дүндээ эдгээр төрлийн машины туулах орон зай хязгаарлагдмал байдаг юм. Дунджаар цахилгаан тээврийн хэрэгслийг цэнэглэх хугацаа дотоод шаталтат хөдөлгүүртэй машиныг цэнэглэхээс хамаагүй их байдаг. * ''Өвлийн улиралын хүндрэл:'' Хүйтний улиралд цахилгаан тээврийн хэрэгсэл нь дотоод шаталтат хөдөлгүүртэй автомашинаас хамаагүй илүү эрчим хүчний нөөцөө алддаг бөгөөд зүтгүүрийн батарей цэнэггүй болсон тохиолдолд хөдөлгөөнд оролцоход илүү хэцүү байдаг. Автомашины бүхээгийг халаах нь батерейны ашиглалтын хугацааг мэдэгдэхүйц бууруулдаг. Дотор талын зай нь хүйтэн хэвээр байгаа бөгөөд дотоод шаталтат хөдөлгүүртэй машинуудаас ялгаатай нь хөдөлгүүрээс гардаг дулаан байдаггүй. * ''Зай хураагуурын багтаамж буурдаг:'' Хэдэн жилийн хэрэглээний явцад цахилгаан автомашины зай хураагуурын багтаамж багасаж улмаар цэнэглэгдсэн үедээ туулах замын урт нь багасдаг. kv5mpnd5oj91f6c1q7vrufvd12y56xy 820971 820970 2025-06-08T00:39:14Z Avirmed Batsaikhan 53733 820971 wikitext text/x-wiki '''Цахилгаан автомашин''' ([[Англи хэл|англи]]. ''An electric car or electric vehicle (EV'') —цахилгаан эх үүсвэр голлон ашиглаж цахилгаан хөдөлгүүрийн хүчээр явдаг [[тээврийн хэрэгсэл]] юм. [[Файл:Nissan LEAF G (ZE1) front.jpg|thumb|Хоёрдахь үеийн Nissan LEAF, 2018 он.]] Цахилгаан автомашин нь цэнэглэгддэг тээврийн хэрэгсэл бөгөөд цахилгаан тээврийн нэг төрөл юм. 2025 оны 1-р сард дэлхийн цахилгаан автомашины борлуулалт 1.26 сая ширхэгт хүрсэн (2024 оны 1-р сартай харьцуулахад 18%-иар өссөн байна). 2024 оны сүүлээр [[BYD]], [[Тесла|Tesla]], Geely, SAIC, VW компаниуд дэлхийн хамгийн том цахилгаан автомашин үйлдвэрлэгчид байсан юм. [[Файл:Tesla Model in München.jpg|thumb|282x282px|Tesla Model Y]] == Бусад тээврийн хээгсэлүүдтэй харьцуулахад == '''''Өртөг''':'' 2024 оны байдлаар дэлхий даяар цахилгаан тээврийн хэрэгслийн өртөг нь дотоод шаталтат хөдөлгүүртэй (ДШХ) тээврийн хэрэгслийнхтэй харьцуулах ойролцоо байсан. Батерейны өртөгөөс шалтгаалан цахилгаан тээврийн хэрэгсэл нь ДШХ-тэй автомашинаас арай илүү үнэтэй боловч тээврийн зардал багатай байдаг. [[Файл:EdisonElectricCar1913.jpg|thumb|[[Томас Эдисон]] "Detroit Electric" цахилгаан автомашины дэргэд, 1913 он.]] Цахилгаан автомашин үйлдвэрлэх явцад байгаль орчинд үзүүлэх нөлөөлөл өндөр байдаг ч 30-80 мянган км-ээс эхлэн цахилгаан машинууд ДШХ-тэй автомашинаас байгаль орчинд илүү ээлтэй болдог (үйлдвэрлэл, ашиглалтын аль алиныг нь харгалзан үзэхэд). Энэ нь ялангуяа цахилгаан автомашин үйлдвэрлэхэд ашигласан материал, цахилгаан эрчим хүчний эх үүсвэрийн байгаль орчинд ээлтэй эсэхээс хамаарна. Цахилгаан мотор нь 90-95% орчим үр ашигтай байдаг бол ДШХ-тэй машины хувьд 22-42% байдаг учраас урт хугацаанд ийм төрлийн хөдөлгүүр рүү бүх нийтээрээ шилжих нь ойлгомжтой болоод байна. '''''Жин:''''' Хүнд батерейны улмаас цахилгаан авто машинууд ДШХ-тэй автомашинаас илүү хүнд жинтэй байдаг. 2023 онд цахилгаан автомашинуудын дундаж жин 2300 гаруй кг байсан бол Их Британид ДШХ-тэй автомашины дундаж жин 1500 кг, АНУ-д 1800 кг байжээ. Илүү хүнд жинтэй тул дугуй болон тоормосны колодк зэргээс ялгарах бичил тоосонцор ихэсдэг. Цахилгаан автомашинй дугуй нь илүү хурдан элэгддэг боловч хөдөлгүүрээр тоормосолдог учраас тоормосыг бараг шууд ашигладагүй юм. Нийт автомашины жингийн хуваарилалт, хөтлөх дугуй ба тогтвортой байдалд нөлөөлдөг. Автомашины өмнөд хэсэг дахь капот доор байрладаг хүнд дотоод шаталтат хөдөлгүүртэй автомашинуудаас ялгаатай нь цахилгаан автомашин нь хүнд батерей нь төв доод хэсэгт байрлаж хүндийн жин илүү жигд тархсан байдаг. Энэхүү зохицуулалт нь автомашиныг илүү тогтвортой болгодог байна. Үүнээс үүдэн ихэнх цахилгаан машинууд нь дотоод шаталтат хөдөлгүүртэй машинууд шиг урд хөтлөгчтэй биш байдаг. == Давуу талууд == * ''Хэрэглээний хувьд:'' хурдаа түргэн авдаг, бензин, тос болон түлшний үнэргүй байдаг, цахим хавсралтын тусламжтайгаар цэнэглэх цаг хугацааг хянах боломжтой байдаг. Мөн заавал нийтийн цэнэглэх төвд очихгүй бие дааж (гэртээ, зуслан, ажил дээрээ г.м.) цэнэглэх боломжтой байдагт хэрэглэгчид дуртай байдаг. * ''Ашиглалтын зардал:'' Цахилгаан эрчим хүчний зардал нь дотоод шаталтат хөдөлгүүрийн түлшний зардлаас бага байдаг, ялангуяа айл өрхүүдэд шөнийн тарифыг ашиглах үед давуу тал олгодог. Цахилгаан машин нь цахилгаан батерейгаа явдал дундаа цэнэглэх боломжтой байдаг. Зарим тохиолдолд цахилгаан тээврийн хэрэгсэл нь радиаторгүйн улмаас автомашины сөрөх хүч бага байдаг. Зарим цахилгаан тээврийн хэрэгсэл эзэмшигч нар өөрсдийн нарны зайн хавтантай бөгөөд энэ нь цахилгаан тээврийн хэрэгслийг нарны эрчим хүчээр цэнэглэх боломжийг олгодог. * ''Засвар үйлчилгээний зардал:'' Дотоод шаталтат хөдөлгүүр болон холбогдох нэгж, түүний дотор хурдны хайрцаг зэрэгт засвар үйлчилгээ хийх шаардлагагүй бөгөөд засвар үйлчилгээ хийхэд хялбар, үйлчилгээний хоорондох хугацаа уртасч, хуваарьт засвар үйлчилгээ, засварын зардал харьцангуй бага байдаг. Цахилгаан машин нь дотоод шаталтат хөдөлгүүрт байдаг моторын тос хэрэглэдэггүй. * ''Засгийн газрын дэмжлэг:'' Олон улс оронд цахилгаан тээврийн хэрэгсэл эзэмшигчдийг дэмжих зорилгоор үнэ төлбөргүй болон/эсвэл зориулалтын зогсоол, нийтийн тээврийн эгнээ ашиглах, төлбөртэй зам үнэгүй ашиглах, цахилгаан эрчим хүч, татварыг хөнгөлөх гэх мэт урамшуулал, татаас олгодог. * ''Байгаль орчинд ээлтэй байдал:'' Европын Тээвэр, Байгаль орчны холбооны 2020 оны 4-р сард хийсэн судалгаагаар цахилгаан автомашины үйл ажиллагаанаас ялгарах нүүрсхүчлийн хийн хэмжээ, батерейны үйлдвэрлэлээс ялгарах хорт бодисын хэмжээ, цахилгаан автомашины хувьд ДШХ-үүр хэрэглэж буй автомашинаас 22%-иар бага байна. * Цахилгаан автомашины дуу чимээний түвшин дотоод шаталтат хөдөлгүүртэй автомашины дуу чимээнээс хамаагүй бага байна. * ''Өвлийн улиралд машины доторыг халаалт:'' Цахилгаан машиныг хөдөлгүүр халахаас шалтгаалахгүй тусдаа цахилгаан төхөөрөмжөөр халаадаг учраас машин дотоод бүхээгийг маш хурдан халаадг давуу талтай. * ''Галын аюулгүй байдал:'' Олон тооны мэдээллээс харахад цахилгаан машинд гарсан галын хувь хэмжээ нь дотоод шаталтат хөдөлгүүртэй автомашинаас бага байдаг юм. == Дутагдлууд == * ''Зардал:'' Цахилгаан автомашин нь ижил төрлийн дотоод шаталтат хөдөлгүүртэй автомашинаас хамаагүй илүү үнэтэй юм. Цахилгаан зай хураагуур солих, засварлах зардал өндөр байдаг. * ''Цэнэглэх давтамж олон, үргэлжлэх хугацаа урт:'' Цахилгаан тээврийн хэрэгсэл нь нэг удаа дүүрэгсэн түлш дээр ажилладаг дотоод шаталтат хөдөлгүүртэй ижил ангиллын орчин үеийн автомашинуудаас явах зай нь богино байдаг. Үүнээс цахилгаан тээврийн хэрэгслийг ойр ойрхон цэнэглэх шаардлагатай болдог. Өнөөгийн байдлаар дотоод шаталтат хөдөлгүүрээр тоноглогдсон автомашины шатахуун түгээх станцтай харьцуулахад цахилгаан автомашины цэнэглэх станцууд мэдэгдэхүйц бага байгаа нь эцсийн дүндээ эдгээр төрлийн машины туулах орон зай хязгаарлагдмал байдаг юм. Дунджаар цахилгаан тээврийн хэрэгслийг цэнэглэх хугацаа дотоод шаталтат хөдөлгүүртэй машиныг цэнэглэхээс хамаагүй их байдаг. * ''Өвлийн улиралын хүндрэл:'' Хүйтний улиралд цахилгаан тээврийн хэрэгсэл нь дотоод шаталтат хөдөлгүүртэй автомашинаас хамаагүй илүү эрчим хүчний нөөцөө алддаг бөгөөд зүтгүүрийн батарей цэнэггүй болсон тохиолдолд хөдөлгөөнд оролцоход илүү хэцүү байдаг. Автомашины бүхээгийг халаах нь батерейны ашиглалтын хугацааг мэдэгдэхүйц бууруулдаг. Дотор талын зай нь хүйтэн хэвээр байгаа бөгөөд дотоод шаталтат хөдөлгүүртэй машинуудаас ялгаатай нь хөдөлгүүрээс гардаг дулаан байдаггүй. * ''Зай хураагуурын багтаамж буурдаг:'' Хэдэн жилийн хэрэглээний явцад цахилгаан автомашины зай хураагуурын багтаамж багасаж улмаар цэнэглэгдсэн үедээ туулах замын урт нь багасдаг. == Түүх == Роберт Андерсоныг 1832-1839 оны хооронд анхны цахилгаан машин зохион бүтээсэн гэж үздэг. Дараах туршилтын цахилгаан машинууд 1880-аад онд гарч ирэв. * 1881 онд [[Густав Пьер Трувэ|Густав]] [[Густав Пьер Трувэ|Пьер Трувэ]] Парисын олон улсын цахилгаан хэрэгсэлийн үзэсгэлэнд "[[Siemens]]" компаний сайжруулсан хөдөлгүүртэй цахилгаан автомашин танилцуулсан. * 1882 онд Вернер фон Сименс Берлинд дэлхийн анхны троллейбус болох "Электромот"-ыг танилцуулав. * 1884 онд Томас Паркер Английн Вулверхэмптон хотод өөрийн тусгайлан бүтээсэн өндөр хүчин чадалтай цэнэглэдэг батерейг ашиглан цахилгаан машин бүтээсэн. Үүнийг нотлох баримт нь 1895 оны гэрэл зураг байдаг юм. * Зарим хүмүүс үздэгээр 1888 онд Германы Андреас Флокен анхны "жинхэнэ" цахилгаан машин Flocken Elektrowagen загварыг бүтээжээ. * 1890 онд Эндрю Моррисон АНУ-д анхны цахилгаан машиныг танилцуулсан. g3204d62zgsj5qas4obaoxb0qjhavf2 820973 820971 2025-06-08T00:58:08Z Avirmed Batsaikhan 53733 820973 wikitext text/x-wiki '''Цахилгаан автомашин''' ([[Англи хэл|англи]]. ''An electric car or electric vehicle (EV'') —цахилгаан эх үүсвэр голлон ашиглаж цахилгаан хөдөлгүүрийн хүчээр явдаг [[тээврийн хэрэгсэл]] юм. [[Файл:Nissan LEAF G (ZE1) front.jpg|thumb|Хоёрдахь үеийн Nissan LEAF, 2018 он.]] Цахилгаан автомашин нь цэнэглэгддэг тээврийн хэрэгсэл бөгөөд цахилгаан тээврийн нэг төрөл юм. 2025 оны 1-р сард дэлхийн цахилгаан автомашины борлуулалт 1.26 сая ширхэгт хүрсэн (2024 оны 1-р сартай харьцуулахад 18%-иар өссөн байна). 2024 оны сүүлээр [[BYD]], [[Тесла|Tesla]], Geely, SAIC, VW компаниуд дэлхийн хамгийн том цахилгаан автомашин үйлдвэрлэгчид байсан юм. [[Файл:Tesla Model in München.jpg|thumb|282x282px|Tesla Model Y]] == Бусад тээврийн хээгсэлүүдтэй харьцуулахад == '''''Өртөг''':'' 2024 оны байдлаар дэлхий даяар цахилгаан тээврийн хэрэгслийн өртөг нь дотоод шаталтат хөдөлгүүртэй (ДШХ) тээврийн хэрэгслийнхтэй харьцуулах ойролцоо байсан. Батерейны өртөгөөс шалтгаалан цахилгаан тээврийн хэрэгсэл нь ДШХ-тэй автомашинаас арай илүү үнэтэй боловч тээврийн зардал багатай байдаг. [[Файл:EdisonElectricCar1913.jpg|thumb|[[Томас Эдисон]] "Detroit Electric" цахилгаан автомашины дэргэд, 1913 он.]] Цахилгаан автомашин үйлдвэрлэх явцад байгаль орчинд үзүүлэх нөлөөлөл өндөр байдаг ч 30-80 мянган км-ээс эхлэн цахилгаан машинууд ДШХ-тэй автомашинаас байгаль орчинд илүү ээлтэй болдог (үйлдвэрлэл, ашиглалтын аль алиныг нь харгалзан үзэхэд). Энэ нь ялангуяа цахилгаан автомашин үйлдвэрлэхэд ашигласан материал, цахилгаан эрчим хүчний эх үүсвэрийн байгаль орчинд ээлтэй эсэхээс хамаарна. Цахилгаан мотор нь 90-95% орчим үр ашигтай байдаг бол ДШХ-тэй машины хувьд 22-42% байдаг учраас урт хугацаанд ийм төрлийн хөдөлгүүр рүү бүх нийтээрээ шилжих нь ойлгомжтой болоод байна. '''''Жин:''''' Хүнд батерейны улмаас цахилгаан авто машинууд ДШХ-тэй автомашинаас илүү хүнд жинтэй байдаг. 2023 онд цахилгаан автомашинуудын дундаж жин 2300 гаруй кг байсан бол Их Британид ДШХ-тэй автомашины дундаж жин 1500 кг, АНУ-д 1800 кг байжээ. Илүү хүнд жинтэй тул дугуй болон тоормосны колодк зэргээс ялгарах бичил тоосонцор ихэсдэг. Цахилгаан автомашинй дугуй нь илүү хурдан элэгддэг боловч хөдөлгүүрээр тоормосолдог учраас тоормосыг бараг шууд ашигладагүй юм. Нийт автомашины жингийн хуваарилалт, хөтлөх дугуй ба тогтвортой байдалд нөлөөлдөг. Автомашины өмнөд хэсэг дахь капот доор байрладаг хүнд дотоод шаталтат хөдөлгүүртэй автомашинуудаас ялгаатай нь цахилгаан автомашин нь хүнд батерей нь төв доод хэсэгт байрлаж хүндийн жин илүү жигд тархсан байдаг. Энэхүү зохицуулалт нь автомашиныг илүү тогтвортой болгодог байна. Үүнээс үүдэн ихэнх цахилгаан машинууд нь дотоод шаталтат хөдөлгүүртэй машинууд шиг урд хөтлөгчтэй биш байдаг. == Давуу талууд == * ''Хэрэглээний хувьд:'' хурдаа түргэн авдаг, бензин, тос болон түлшний үнэргүй байдаг, цахим хавсралтын тусламжтайгаар цэнэглэх цаг хугацааг хянах боломжтой байдаг. Мөн заавал нийтийн цэнэглэх төвд очихгүй бие дааж (гэртээ, зуслан, ажил дээрээ г.м.) цэнэглэх боломжтой байдагт хэрэглэгчид дуртай байдаг. * ''Ашиглалтын зардал:'' Цахилгаан эрчим хүчний зардал нь дотоод шаталтат хөдөлгүүрийн түлшний зардлаас бага байдаг, ялангуяа айл өрхүүдэд шөнийн тарифыг ашиглах үед давуу тал олгодог. Цахилгаан машин нь цахилгаан батерейгаа явдал дундаа цэнэглэх боломжтой байдаг. Зарим тохиолдолд цахилгаан тээврийн хэрэгсэл нь радиаторгүйн улмаас автомашины сөрөх хүч бага байдаг. Зарим цахилгаан тээврийн хэрэгсэл эзэмшигч нар өөрсдийн нарны зайн хавтантай бөгөөд энэ нь цахилгаан тээврийн хэрэгслийг нарны эрчим хүчээр цэнэглэх боломжийг олгодог. * ''Засвар үйлчилгээний зардал:'' Дотоод шаталтат хөдөлгүүр болон холбогдох нэгж, түүний дотор хурдны хайрцаг зэрэгт засвар үйлчилгээ хийх шаардлагагүй бөгөөд засвар үйлчилгээ хийхэд хялбар, үйлчилгээний хоорондох хугацаа уртасч, хуваарьт засвар үйлчилгээ, засварын зардал харьцангуй бага байдаг. Цахилгаан машин нь дотоод шаталтат хөдөлгүүрт байдаг моторын тос хэрэглэдэггүй. * ''Засгийн газрын дэмжлэг:'' Олон улс оронд цахилгаан тээврийн хэрэгсэл эзэмшигчдийг дэмжих зорилгоор үнэ төлбөргүй болон/эсвэл зориулалтын зогсоол, нийтийн тээврийн эгнээ ашиглах, төлбөртэй зам үнэгүй ашиглах, цахилгаан эрчим хүч, татварыг хөнгөлөх гэх мэт урамшуулал, татаас олгодог. * ''Байгаль орчинд ээлтэй байдал:'' Европын Тээвэр, Байгаль орчны холбооны 2020 оны 4-р сард хийсэн судалгаагаар цахилгаан автомашины үйл ажиллагаанаас ялгарах нүүрсхүчлийн хийн хэмжээ, батерейны үйлдвэрлэлээс ялгарах хорт бодисын хэмжээ, цахилгаан автомашины хувьд ДШХ-үүр хэрэглэж буй автомашинаас 22%-иар бага байна. * Цахилгаан автомашины дуу чимээний түвшин дотоод шаталтат хөдөлгүүртэй автомашины дуу чимээнээс хамаагүй бага байна. * ''Өвлийн улиралд машины доторыг халаалт:'' Цахилгаан машиныг хөдөлгүүр халахаас шалтгаалахгүй тусдаа цахилгаан төхөөрөмжөөр халаадаг учраас машин дотоод бүхээгийг маш хурдан халаадг давуу талтай. * ''Галын аюулгүй байдал:'' Олон тооны мэдээллээс харахад цахилгаан машинд гарсан галын хувь хэмжээ нь дотоод шаталтат хөдөлгүүртэй автомашинаас бага байдаг юм. == Дутагдлууд == * ''Зардал:'' Цахилгаан автомашин нь ижил төрлийн дотоод шаталтат хөдөлгүүртэй автомашинаас хамаагүй илүү үнэтэй юм. Цахилгаан зай хураагуур солих, засварлах зардал өндөр байдаг. * ''Цэнэглэх давтамж олон, үргэлжлэх хугацаа урт:'' Цахилгаан тээврийн хэрэгсэл нь нэг удаа дүүрэгсэн түлш дээр ажилладаг дотоод шаталтат хөдөлгүүртэй ижил ангиллын орчин үеийн автомашинуудаас явах зай нь богино байдаг. Үүнээс цахилгаан тээврийн хэрэгслийг ойр ойрхон цэнэглэх шаардлагатай болдог. Өнөөгийн байдлаар дотоод шаталтат хөдөлгүүрээр тоноглогдсон автомашины шатахуун түгээх станцтай харьцуулахад цахилгаан автомашины цэнэглэх станцууд мэдэгдэхүйц бага байгаа нь эцсийн дүндээ эдгээр төрлийн машины туулах орон зай хязгаарлагдмал байдаг юм. Дунджаар цахилгаан тээврийн хэрэгслийг цэнэглэх хугацаа дотоод шаталтат хөдөлгүүртэй машиныг цэнэглэхээс хамаагүй их байдаг. * ''Өвлийн улиралын хүндрэл:'' Хүйтний улиралд цахилгаан тээврийн хэрэгсэл нь дотоод шаталтат хөдөлгүүртэй автомашинаас хамаагүй илүү эрчим хүчний нөөцөө алддаг бөгөөд зүтгүүрийн батарей цэнэггүй болсон тохиолдолд хөдөлгөөнд оролцоход илүү хэцүү байдаг. Автомашины бүхээгийг халаах нь батерейны ашиглалтын хугацааг мэдэгдэхүйц бууруулдаг. Дотор талын зай нь хүйтэн хэвээр байгаа бөгөөд дотоод шаталтат хөдөлгүүртэй машинуудаас ялгаатай нь хөдөлгүүрээс гардаг дулаан байдаггүй. * ''Зай хураагуурын багтаамж буурдаг:'' Хэдэн жилийн хэрэглээний явцад цахилгаан автомашины зай хураагуурын багтаамж багасаж улмаар цэнэглэгдсэн үедээ туулах замын урт нь багасдаг. == Түүх == Роберт Андерсоныг 1832-1839 оны хооронд анхны цахилгаан машин зохион бүтээсэн гэж үздэг. Дараах туршилтын цахилгаан машинууд 1880-аад онд гарч ирэв. * 1881 онд [[Густав Пьер Трувэ|Густав]] [[Густав Пьер Трувэ|Пьер Трувэ]] Парисын олон улсын цахилгаан хэрэгсэлийн үзэсгэлэнд "[[Siemens]]" компаний сайжруулсан хөдөлгүүртэй цахилгаан автомашин танилцуулсан. * 1882 онд [[Вернер фон Зименс]] Берлинд дэлхийн анхны троллейбус болох "Электромот"-ыг танилцуулав. * 1884 онд Томас Паркер Английн Вулверхэмптон хотод өөрийн тусгайлан бүтээсэн өндөр хүчин чадалтай цэнэглэдэг батерейг ашиглан цахилгаан машин бүтээсэн. Үүнийг нотлох баримт нь 1895 оны гэрэл зураг байдаг юм. * Зарим хүмүүс үздэгээр 1888 онд Германы Андреас Флокен анхны "жинхэнэ" цахилгаан машин Flocken Elektrowagen загварыг бүтээжээ. * 1890 онд Эндрю Моррисон АНУ-д анхны цахилгаан машиныг танилцуулсан. 3cprxq0gkeq731emrhutopg8rnijo13 Хэрэглэгч:СүхбаатарСумъяа 2 140200 820964 2025-06-07T19:21:38Z СүхбаатарСумъяа 97511 Эрх зүй ба хөгжил гэж юу болох тухай 820964 wikitext text/x-wiki Эрх зүй ба хөгжил нь англи хэлнээ law and development гэсэн нэрээр 1960-аад оны үеэс өнөөг хүртэл дэлхийн олон орны эрдэмтэд, судлаачдын бүтээсэн мэдлэгийн сан юм. Дэлхийн II дайны дараа колонийн систем задран унаж, шинээр тусгаар тогтносон улсуудын цаашдын хөгжлийн асуудал хөгжингүй орнууд, олон улсын байгууллагууд, эрдэмтдийн анхаарлыг татаж эхэлсэн бөгөөд энэ хүрээнд аливаа улсын хөгжилд эрх зүй ямар нэг үүрэгтэй эсэхийг ялангуяа хуульчид эрчимтэй сонирхон судлах болсон байна. Хэдийгээр эрх зүй ба хөгжил нь өнөөгийн ядуу буурай болон хөгжиж байгаа орнуудад илүү хамаатай боловч судлаачид капитализмын туулсан зам, мөн капитализмыг гүн гүнзгий судалсан суут ухаантнууд болох Карл Маркс , Макс Вебер нарын онол, сургаалийг гол эх сурвалжаа гэж үздэг. hdrycmm2mtoemaf0yanx0p474qnijtz 820965 820964 2025-06-07T19:38:30Z СүхбаатарСумъяа 97511 Эрх зүй ба хөгжил гэж юу болох тухай 820965 wikitext text/x-wiki '''Эрх зүй ба хөгжил''' нь англи хэлнээ law and development гэсэн нэрээр 1960-аад оны үеэс өнөөг хүртэл дэлхийн олон орны эрдэмтэд, судлаачдын бүтээсэн мэдлэгийн сан юм. Дэлхийн II дайны дараа колонийн систем задран унаж, шинээр тусгаар тогтносон улсуудын цаашдын хөгжлийн асуудал хөгжингүй орнууд, олон улсын байгууллагууд, эрдэмтдийн анхаарлыг татаж эхэлсэн бөгөөд энэ хүрээнд аливаа улсын хөгжилд эрх зүй ямар нэг үүрэгтэй эсэхийг ялангуяа хуульчид эрчимтэй сонирхон судлах болсон байна. Хэдийгээр эрх зүй ба хөгжил нь өнөөгийн ядуу буурай болон хөгжиж байгаа орнуудад илүү хамаатай боловч судлаачид капитализмын туулсан зам, мөн капитализмыг гүн гүнзгий судалсан суут ухаантнууд болох Карл Маркс , Макс Вебер нарын онол, сургаалийг гол эх сурвалжаа гэж үздэг. 3kj1lplqxh6ogkprjk71ogmumxzrixj Густав Пьер Трувэ 0 140201 820972 2025-06-08T00:49:41Z Avirmed Batsaikhan 53733 Хуудас үүсгэв: "[[Файл:His Pic.JPG|thumb|Густав Пьер Трувэ]] '''Густав Пьер Трувэ''' ([[Франц хэл|франц.]] ''Gustave Pierre Trouvé''; 1839 оны 1-р сарын 2-нд Францын Декарт хотод төрсөн – 1902 оны 7-р сарын 27-нд [[Парис]] хотод нас барсан) -19-р зууны Францын цахилгааны инженер, зохион бүтээгч бөгөөд тал бүри..." 820972 wikitext text/x-wiki [[Файл:His Pic.JPG|thumb|Густав Пьер Трувэ]] '''Густав Пьер Трувэ''' ([[Франц хэл|франц.]] ''Gustave Pierre Trouvé''; 1839 оны 1-р сарын 2-нд Францын Декарт хотод төрсөн – 1902 оны 7-р сарын 27-нд [[Парис]] хотод нас барсан) -19-р зууны Францын цахилгааны инженер, зохион бүтээгч бөгөөд тал бүрийн өргөн мэдлэгтэн. Түүнийг төрөл бүрийн техникийн хэрэгслүүдийг жижигрүүлж авсаархан болгоход ихээхэн хувь нэмэр оруулсан гэдгээр нь алдаршуулсан байна. Густав Трувэ 1839 оны 1-р сарын 2-нд Декарт (Индре-эт-Луар, Франц) хотод даруухан орлогтой гэр бүлд төржээ. Түүний эцэг Жак Трувэ малын наймаа эрхэлдэг байсан. 1850 онд тэрээр Чинон коллежид слесарь мэргэжлээр суралцаж, дараа нь 1854-1855 онд Анжер дахь École des Arts et Métiers сургуульд слесарь мэргэжлээр суралцжээ. Түүний биеийн байдлаас шалтгаалж сурлагаа нь дутуу орхиод Парис руу цагны засварчин ажилтай болжээ. 40n0ia5tz1zjtdhnctgi5av8serzvx8 Siemens 0 140202 820976 2025-06-08T01:35:14Z Avirmed Batsaikhan 53733 Хуудас үүсгэв: "[[Файл:Siemens AG logo.svg|thumb|317x317px|Сименс компаний таних тэмдэг]] [[Файл:Ernst Werner von Siemens.jpg|thumb|[[Вернер фон Зименс]]]] '''Siemens AG''' (Siemens AG, [[Герман хэл|герман.]] ''Siemens Aktiengesellschaft —'' Siemens Хувьцаат нийгэмлэг) - цахилгаан инженерчлэл, электроник, эрчим хүчний тоног төхөөрөмж, тээв..." 820976 wikitext text/x-wiki [[Файл:Siemens AG logo.svg|thumb|317x317px|Сименс компаний таних тэмдэг]] [[Файл:Ernst Werner von Siemens.jpg|thumb|[[Вернер фон Зименс]]]] '''Siemens AG''' (Siemens AG, [[Герман хэл|герман.]] ''Siemens Aktiengesellschaft —'' Siemens Хувьцаат нийгэмлэг) - цахилгаан инженерчлэл, электроник, эрчим хүчний тоног төхөөрөмж, тээвэр, эмнэлгийн тоног төхөөрөмж, гэрэлтүүлгийн технологийн чиглэлээр үйл ажиллагаа явуулдаг [[Герман|Германы]] конгломерат бөгөөд аж үйлдвэр, тээвэр, харилцаа холбооны төрөл бүрийн чиглэлээр мэргэшсэн үйлчилгээ үзүүлдэг [[олон нийтийн компани]]. Төв байр нь [[Мюнхен]] болон Берлин хотод байралдаг, Siemens болон түүний охин компаниуд дэлхий даяар ойролцоогоор 320,000 хүнийг ажиллуулдаг байна. Компани 2023 онд дэлхийн хэмжээнд 78 тэрбум еврогийн орлоготой бөгөөд зах зээлийн үнэлгээгээр Германы хоёр дахь том компани болоод байна. Хагас дамжуулагч үйлдвэрлэгч "Infineon Technologies" (1999), "Siemens Mobile" (2005), "Gigaset Communications" (2008), фотоникийн бизнес "Osram" (2013), "Siemens Healthineers" (2017) болон "Siemens Energy" (2020) компани нь хуваагдахаас өмнө Siemens-ийн нэг хэсэг байсан бизнесийн гол нэгжүүд юм. == Түүх == [[Файл:Johann Georg Halske gl1.jpg|thumb]] Компанийг үүсгэн байгуулагч нь [[Вернер фон Зименс|Вернер фон]] [[Вернер фон Зименс|Зименс]] байсан. Тэрээр [[Иоханн Георг Халске]]-тэй хамт 1847 оны 10-р сарын 12-нд үйл ажиллагаагаа явуулж эхэлсэн Telegraphen-Bauanstalt Siemens & Halske компанийг үүсгэн байгуулж, цахилгаан телеграфаас гадна нарийн механик, оптикийн чиглэлээр өргөн хүрээний ажил эрхэлж, цахилгаан эмнэлгийн хэрэгслийг бий болгосон юм. Тус компани нь Вернер Зименсийн үеэл, Хууль зүйн зөвлөлийн гишүүн Иоганн Георг Зименс-ээс санхүүгийн дэмжлэг авсан бөгөөд тэрээр байр түрээслэх зардал, ажилчдын цалин хөлс, багаж хэрэгсэл, шаардлагатай материал худалдан авахад зарцуулсан урсгал зардалд зориулж 6842 талерын анхны хөрөнгө оруулсан байдаг юм. {| class="wikitable" |+Санхүүгийн үзүүлэлтүүд. тэрбум евро ! !2007 !2008 !2009 !2010 !2011 !2012 !2013 !2014 !2015 !2016 !2017 !2018 !2019 !2020 !2021 |- |Эргэлт |64,24 |69,58 |70,05 |68,98 |73,52 |74,09 |72,78 |71,23 |75,64 |79,64 |82,86 |55,54 |56,80 |55,25 |62,27 |- |Цэвэр ашиг |4,038 |5,886 |2,497 |4,068 |6,321 |4,282 |4,409 |5,507 |7,380 |5,584 |6,094 |6,120 |5,648 |4,200 |6,697 |- |Актив |91,56 |94,46 |94,93 |102,8 |104,2 |108,3 |101,9 |104,9 |120,3 |125,7 |136,1 |138,9 |150,2 |123,9 |139,6 |- |Өөрийн хөрөнгө |29,63 |27,38 |27,29 |29,10 |32,16 |31,42 |28,63 |31,51 |35,06 |34,82 |44,62 |48,05 |50,98 |39,82 |49,27 |} 15ssqrz5qgtc6rpewe1rhvhph64z7ds Пруссын эзэн хааны шинжлэх ухааны академи 0 140203 820979 2025-06-08T02:06:13Z Avirmed Batsaikhan 53733 Хуудас үүсгэв: "[[Файл:Berlin Stabi UdL Eingang Preussische Akademie der Wissenschaften.jpg|thumb]] '''Пруссын эзэн хааны шинжлэх ухааны академи''' ([[Герман хэл|герман.]] ''Königlich-Preußische Akademie der Wissenschaften''), — 1700 оны 7-р сарын Берлинд байгуулагдаад 1945 он хүртэл үйл ажиллагаа явуулж байсан Шинжлэх ухааны академи. Тү..." 820979 wikitext text/x-wiki [[Файл:Berlin Stabi UdL Eingang Preussische Akademie der Wissenschaften.jpg|thumb]] '''Пруссын эзэн хааны шинжлэх ухааны академи''' ([[Герман хэл|герман.]] ''Königlich-Preußische Akademie der Wissenschaften''), — 1700 оны 7-р сарын Берлинд байгуулагдаад 1945 он хүртэл үйл ажиллагаа явуулж байсан Шинжлэх ухааны академи. Түүний суурин дээр 1946 оны 7-р сарын 1-нд [[Зүүн Герман|Зүүн Германы]] шинжлэх ухааны академийг байгуулсан юм. Германы улс нэгдсэний дараа Пруссын шинжлэх ухааны академийн үйл ажиллагааны уламжлалын өвлөн залгамжлагчаар 1992 онд байгуулагдсан Берлин-Бранденбургийн шинжлэх ухааны академи үйл ажиллагаагаа явуулж байна. aeug51rn6cbixq4tmndm6lw527xg481 Германы эргэн нэгдэл (1990) 0 140204 820980 2025-06-08T03:09:09Z Avirmed Batsaikhan 53733 Хуудас үүсгэв: "[[Файл:Flag map of Germany (separation).svg|thumb]] '''Германы эргэн нэгдэл (1990)''' ([[Герман хэл|герман.]] ''Deutsche Wiedervereinigung'') буюу '''Германы нэгдмэл байдлын сэргээлт''' (''Herstellung der Einheit Deutschlands'') - 1990 оны 10-р сарын 3-нд [[Зүүн Герман|БНАГУ]]-ыг [[ХБНГУ]]-ын Үндсэн хуулийн дагуу тус улсын бүрэ..." 820980 wikitext text/x-wiki [[Файл:Flag map of Germany (separation).svg|thumb]] '''Германы эргэн нэгдэл (1990)''' ([[Герман хэл|герман.]] ''Deutsche Wiedervereinigung'') буюу '''Германы нэгдмэл байдлын сэргээлт''' (''Herstellung der Einheit Deutschlands'') - 1990 оны 10-р сарын 3-нд [[Зүүн Герман|БНАГУ]]-ыг [[ХБНГУ]]-ын Үндсэн хуулийн дагуу тус улсын бүрэлдэхүүнд нэгдэн орсон явдлыг хэлдэг. Нэгдэх үйл явцын үр дүнд шинэ улс байгуулагдаагүй бөгөөд нэгдэж орсон Зүүн Германы нутаг дэвсгэрт (''Beitrittsgebiet'') ХБНГУ-ын 1949 оны Үндсэн хууль үйлчилж эхэлсэн байна. Ингээд Зүүн Герман улс оршин тогнохоо больсон байна. Хуучин Зүүн Германы нутаг дэвсгэрт шинэ 5 аймаг бий болж нэгдсэн хоёр Берлин хот бие даасан нутаг гэж тунхагалсан юм. Германы хоёр улсыг нэгтгэх эрх зүйн үндэс нь "Германтай холбоотой эцсийн зохицуулалтын тухай гэрээ" (мөн гарын үсэг зурсан улсуудын хэлснээр "Хоёр дээр нэмэх нь дөрөв" гэрээ гэж нэрлэдэг: [[Зүүн Герман|БНАГУ]], [[ХБНГУ]], [[Их Британи]], [[Франц]], [[Зөвлөлт Холбоот Улс|ЗХУ]], [[Америкийн Нэгдсэн Улс|АНУ]]) болсон юм. == Урьдчилсан нөхцөл байдал == 1988 оны 10-р сард Германы канцлер [[Хельмут Коль]] Москвад айлчлах үеэр Германыг нэгтгэх тухай сэдвийг хөндсөн юм. Энэ айлчлалын өмнө ч Германы эрх баригчид Германыг нэгтгэх боломжтой гэсэн санаа дэвшүүлэхэд Зөвлөлтийн шинэ удирдагч [[Михаил Горбачёв]] нааштай хариу өгсөн байдаг. Хельмут Коль 1988 оны 10-р сарын 28-нд Москвад дахин айлчилж, түүнийг Кремльд халуун дотноор угтан авах үеэр Горбачёв, Коль нар чухал хэлэлцээ хийсэн нь Зүүн болон Баруун Германы нэгдлийн асуудлыг шийдвэрлэхэд эргэлтийн цэг болсон гэдэг. 1989 оны 6-р сард Горбачёвыг ХБНГУ-д айлчлах үеэр хамтарсан мэдэгдэлд гарын үсэг зурав. Үүний дараа ЗХУ, Германы удирдагчид Германыг нэгтгэх тодорхой механизмыг боловсруулахаар нэг бус удаа уулзаж байжээ. Эдгээр хэлэлцээний үр дүнд Горбачёв Х.Колийн дэвшүүлсэн нөхцөлөөр Германыг нэгтгэхийг зөвшөөрсөн байна. Дараа нь ЗХУ-ын олон тэргүүлэх улс төрчид, удирдагчид Горбачёв Германыг нэгтгэх нөхцөл байдлын талаар буулт хийсэн гэж гомдоллож байсан юм. [[Файл:West and East Germans at the Brandenburg Gate in 1989.jpg|thumb|406x406px|1989 оны 11-р сарын Берлин.]] Дараа нь ЗСБНХУ, АНУ, Их Британи, Франц улсууд нэгдсэн Германд бүрэн тусгаар тогтнол олгохоор тохиролцож, 1990 оны 9-р сарын 12-нд Москвад "Германтай холбоотой эцсийн зохицуулалтын тухай гэрээ"-нд гарын үсэг зурсан юм. == Германы нэгдэлийн гол үе шатууд == * 1990 оны 5-р сарын 18-нд Хельмут Коль, [[Лотар де Мезьер]] нар [[Бонн]] хотод эдийн засгийн нэгдсэн бүс байгуулах гэрээнд гарын үсэг зурав. 7-р сарын 1-нд ХБНГУ-ын дойч марк БНАГУ-ын нутагт дэвсгэрт гүйлгээнд орж өөрийн мөнгөн тэмдэгт болох марк хүчингүй болжээ. * 1990 оны 6-р сарын 8-нд Баруун Берлинээс ирсэн 22 ажиглагч Бундестагийн бүрэн эрхт гишүүн болжээ. * 1990 оны 8-р сарын 23-нд Зүүн Германы Ардын танхим ХБНГУ-д элсэн орох хүсэлт гаргажээ. * 1990 оны 8-р сарын 31-нд Баруун Германы Дотоод хэргийн яамны сайд Вольфганг Шойбле, Зүүн Германы парламентын Төрийн нарийн бичгийн дарга Гюнтер Краузе нар гарын үсэг зурсан БНАГУ ба ХБНГУ хоёр нэгдэх тухай гэрээ байгуулав. * 1990 оны 9-р сарын 12-нд [[Москва]] хотод "Германтай холбоотой эцсийн зохицуулалтын тухай гэрээ"-нд ХБНГУ, БНАГУ, ЗХУ, АНУ, Франц, Их Британийн гадаад хэргийн яамны тэргүүн нар гарын үсэг зурав. 1990 оны 10-р сарын 3-нд Германыг нэгтгэсэн бөгөөд тэр цагаас хойш энэ өдрийг Германы эв нэгдлийн өдөр ([[Герман хэл|герман.]] ''Tag der deutschen Einheit'') болгон жил бүр Үндэсний баяр болгон тэмдэглэдэг болсон. Энэ өдрийн 00:00 цагаас БНАГУ оршин тогтнохоо больж, төрийн байгууллагууд болон арми, тэнгисийн цэргийн флотыг татан буулгав. Үнэн хэрэгтээ БНАГУ-ыг өөртөө нэгтгэсэн ХБНГУ нь Европын эдийн засгийн нийгэмлэг болон [[НАТО]]-гийн гишүүн хэвээр үлдсэн юм. Үүний зэрэгцээ, нэгдсэн Герман 1991 оны 3-р сарын 15-нд буюу "Германтай холбоотой эцсийн зохицуулалтын тухай" гэрээ хүчин төгөлдөр болсон өдөр л бүрэн тусгаар тогтнолоо олж авсан байна. БНАГУ-ын Ерөнхий сайд асан Лотар де Мезьер анх ХБНГУ-ын Засгийн газарт орсон боловч удалгүй [[Штази|Штаситай]] холбоотой нь илчлэгдэж, огцорчээ. == Эдийн засгийн асуудлууд == Германыг нэгтгэх, Зүүн Германы эдийн засгийн бүтцийг өөрчлөх ажилд ихээхэн хэмжээний нэмэлт санхүүжилт шаардлагатай байсан. Нэмэлт зардлыг нөхөхийн тулд 1991 онд Германд "эв санааны нэгдлийн нэмэлт хураамж"-ийг нэвтрүүлсэн бөгөөд энэ нь орлогын албан татвар (хувь хүний ​​хувьд) болон аж ахуйн нэгжийн орлогын албан татварын (хуулийн этгээдийн хувьд) 7.5% байв. Энэхүү нэмэгдэл төлбөрийн одоогийн хувь хэмжээ нь 5.5% бөгөөд орлогын тодорхой хэмжээнээс хэтэрсэн тохиолдолд ногдуулдаг ажээ. 2018 онд "эв нэгдлийн нэмэгдлийн орлог"-ын хэмжээ 18,93 тэрбум евро болжээ. 1990 оны 7-р сарын 1-ний өдрөөс эхлэн Эдийн засаг, мөнгөний холбоо хүчин төгөлдөр болж БНАГУ-ын маркийг цалин, тэтгэвэр, зарим мөнгөн хөрөнгийн хувьд 1:1 харьцаатай, урт хугацааны хадгаламж, зээлийн үүргийг 2:1 харьцаатай Баруун Германы маркаар сольсон байна. Германыг нэгтгэсний дараа хуучин БНАГУ-ын 14 мянган "улсын үйлдвэр"-ийг хувьчлах үйл явц эхэлсэн. Энэ зорилгоор тусгай хэлтэс байгуулагдсан - Treuhandanstalt. 1994 оны эцэс гэхэд 12162 аж ахуйн нэгжийг хувьчлагдсан. 1990 онд БНАГУ-д эд хөрөнгийн борлуулалтаас 600 тэрбум маркийн орлого олох төлөвтэй байсан ч аж ахуйн нэгжүүд хөрөнгө оруулагчдын сонирхлыг татахын тулд ийм хөрөнгө оруулалт хийхийг шаардаж, эцэст нь хувьчлалын үр дүнд 270 тэрбум маркийн алдагдал хүлээсэн байна. Зүүн Германд олон аж ахуйн нэгжүүд үүд хаалгаа хааж 3 жилийн дотор Зүүн Германы нийт ажилчдын 71 хувь нь шинэ ажил хайх эсвэл ажилгүй хэвээр үлдэхээс өөр аргагүйд хүрсэн байна. 2014 он гэхэд тус улсын зүүн хэсэгт ажлын байрны тоо 1989 оныхоос дөрөвний нэгтэй тэнцэж байсан нь хүн ам баруун хэсэг рүү шилжих хөдөлгөөнд хүргэсэн. Баруун хэсэг рүү нүүсэн хүмүүсийн 60 гаруй хувь нь 30-аас доош насныхан байсан ба төрөлт эрс буурч Германы зүүн хэсгийн олон бүс нутагт ахмад настнууд давамгайлж байна. 2013 онд Германы зүүн мужуудад ажилчдын дундаж орлого тус улсын баруун мужаас 25 хувиар бага байжээ. Зүүн бүсийн дундаж гэр бүл 67,000 еврогийн өмч хөрөнгөтэй байсан бол баруунд 153,000 евро буюу хоёр дахин их хөрөнгөтэй байгаа юм. 7pi7d9yys1xnfzl7y3qbs7et60hi48l 820981 820980 2025-06-08T03:19:44Z Avirmed Batsaikhan 53733 820981 wikitext text/x-wiki [[Файл:Flag map of Germany (separation).svg|thumb]] '''Германы эргэн нэгдэл (1990)''' ([[Герман хэл|герман.]] ''Deutsche Wiedervereinigung'') буюу '''Германы нэгдмэл байдлын сэргээлт''' (''Herstellung der Einheit Deutschlands'') - 1990 оны 10-р сарын 3-нд [[Зүүн Герман|БНАГУ]]-ыг [[ХБНГУ]]-ын Үндсэн хуулийн дагуу тус улсын бүрэлдэхүүнд нэгдэн орсон явдлыг хэлдэг. Нэгдэх үйл явцын үр дүнд шинэ улс байгуулагдаагүй бөгөөд нэгдэж орсон Зүүн Германы нутаг дэвсгэрт (''Beitrittsgebiet'') ХБНГУ-ын 1949 оны Үндсэн хууль үйлчилж эхэлсэн байна. Ингээд Зүүн Герман улс оршин тогнохоо больсон байна. Хуучин Зүүн Германы нутаг дэвсгэрт шинэ 5 аймаг бий болж нэгдсэн хоёр Берлин хот бие даасан нутаг гэж тунхагалсан юм. Германы хоёр улсыг нэгтгэх эрх зүйн үндэс нь "Германтай холбоотой эцсийн зохицуулалтын тухай гэрээ" (мөн гарын үсэг зурсан улсуудын хэлснээр "Хоёр дээр нэмэх нь дөрөв" гэрээ гэж нэрлэдэг: [[Зүүн Герман|БНАГУ]], [[ХБНГУ]], [[Их Британи]], [[Франц]], [[Зөвлөлт Холбоот Улс|ЗХУ]], [[Америкийн Нэгдсэн Улс|АНУ]]) болсон юм. == Урьдчилсан нөхцөл байдал == 1988 оны 10-р сарын 28-нд Германы канцлер [[Хельмут Коль]] Москвад айлчлах үеэр Германыг нэгтгэх тухай сэдвийг хөндсөн юм. Энэ айлчлалын өмнө ч Германы эрх баригчид Германыг нэгтгэх боломжтой гэсэн санаа дэвшүүлэхэд Зөвлөлтийн шинэ удирдагч [[Михаил Горбачёв]] нааштай хариу өгсөн нь Зүүн болон Баруун Германы нэгдлийн асуудлыг шийдвэрлэхэд эргэлтийн цэг болсон гэдэг. 1989 оны 6-р сард М.Горбачёвыг ХБНГУ-д айлчлах үеэр хамтарсан мэдэгдэлд гарын үсэг зурав. Үүний дараа ЗХУ, Германы удирдагчид Германыг нэгтгэх тодорхой механизмыг боловсруулахаар нэг бус удаа уулзаж байжээ. Эдгээр хэлэлцээний үр дүнд Михаил Горбачёв Хельмут Колийн дэвшүүлсэн нөхцөлөөр Германыг нэгтгэхийг зөвшөөрсөн байна. Дараа нь ЗХУ-ын олон тэргүүлэх улс төрчид, удирдагчид М.Горбачёв Германыг нэгтгэх нөхцөл байдлын талаар ЗХУ-д ашиггүй маш их буулт хийсэн гэж гомдоллож байсан юм. [[Файл:West and East Germans at the Brandenburg Gate in 1989.jpg|thumb|406x406px|1989 оны 11-р сарын Берлин.]] Дараа нь ЗСБНХУ, АНУ, Их Британи, Франц улсууд нэгдсэн Германд бүрэн тусгаар тогтнол олгохоор тохиролцож, 1990 оны 9-р сарын 12-нд Москвад "Германтай холбоотой эцсийн зохицуулалтын тухай гэрээ"-нд гарын үсэг зурсан юм. == Германы нэгдэлийн гол үе шатууд == * 1990 оны 5-р сарын 18-нд Хельмут Коль, [[Лотар де Мезьер]] нар [[Бонн]] хотод эдийн засгийн нэгдсэн бүс байгуулах гэрээнд гарын үсэг зурсаны дараа 7-р сарын 1-нд ХБНГУ-ын дойч марк БНАГУ-ын нутагт дэвсгэрт гүйлгээнд орж өөрийн мөнгөн тэмдэгт болох марк хүчингүй болгосон юм. * 1990 оны 6-р сарын 8-нд Баруун Берлинээс ирсэн 22 ажиглагч Бундестагийн бүрэн эрхт гишүүн болжээ. * 1990 оны 8-р сарын 23-нд Зүүн Германы Ардын танхим ХБНГУ-д элсэн орох хүсэлт гаргажээ. * 1990 оны 8-р сарын 31-нд Баруун Германы Дотоод хэргийн яамны сайд Вольфганг Шойбле, Зүүн Германы парламентын Төрийн нарийн бичгийн дарга Гюнтер Краузе нар гарын үсэг зурсан БНАГУ ба ХБНГУ хоёр нэгдэх тухай гэрээ байгуулав. * 1990 оны 9-р сарын 12-нд [[Москва]] хотод "Германтай холбоотой эцсийн зохицуулалтын тухай гэрээ"-нд ХБНГУ, БНАГУ, ЗХУ, АНУ, Франц, Их Британийн гадаад хэргийн яамны тэргүүн нар гарын үсэг зурав. 1990 оны 10-р сарын 3-нд Германыг нэгтгэсэн бөгөөд тэр цагаас хойш энэ өдрийг Германы эв нэгдлийн өдөр ([[Герман хэл|герман.]] ''Tag der deutschen Einheit'') болгон жил бүр Үндэсний баяр болгон тэмдэглэдэг болсон. Энэ өдрийн 00:00 цагаас БНАГУ оршин тогтнохоо больж, төрийн байгууллагууд болон арми, тэнгисийн цэргийн флотыг татан буулгав. Үнэн хэрэгтээ БНАГУ-ыг өөртөө нэгтгэсэн ХБНГУ нь Европын эдийн засгийн нийгэмлэг болон [[НАТО]]-гийн гишүүн хэвээр үлдсэн юм. Үүний зэрэгцээ, нэгдсэн Герман 1991 оны 3-р сарын 15-нд буюу "Германтай холбоотой эцсийн зохицуулалтын тухай" гэрээ хүчин төгөлдөр болсон өдөр л бүрэн тусгаар тогтнолоо олж авсан байна. БНАГУ-ын Ерөнхий сайд асан Лотар де Мезьер анх ХБНГУ-ын Засгийн газарт орсон боловч удалгүй [[Штази|Штаситай]] холбоотой нь илчлэгдэж, огцорчээ. == Эдийн засгийн асуудлууд == Германыг нэгтгэх, Зүүн Германы эдийн засгийн бүтцийг өөрчлөх ажилд ихээхэн хэмжээний нэмэлт санхүүжилт шаардлагатай байсан. Нэмэлт зардлыг нөхөхийн тулд 1991 онд Германд "эв санааны нэгдлийн нэмэлт хураамж"-ийг нэвтрүүлсэн бөгөөд энэ нь орлогын албан татвар (хувь хүний ​​хувьд) болон аж ахуйн нэгжийн орлогын албан татварын (хуулийн этгээдийн хувьд) 7.5% байв. Энэхүү нэмэгдэл төлбөрийн одоогийн хувь хэмжээ нь 5.5% бөгөөд орлогын тодорхой хэмжээнээс хэтэрсэн тохиолдолд ногдуулдаг ажээ. 2018 онд "эв нэгдлийн нэмэгдлийн орлог"-ын хэмжээ 18,93 тэрбум евро болжээ. 1990 оны 7-р сарын 1-ний өдрөөс эхлэн Эдийн засаг, мөнгөний холбоо хүчин төгөлдөр болж БНАГУ-ын маркийг цалин, тэтгэвэр, зарим мөнгөн хөрөнгийн хувьд 1:1 харьцаатай, урт хугацааны хадгаламж, зээлийн үүргийг 2:1 харьцаатай Баруун Германы маркаар сольсон байна. Германыг нэгтгэсний дараа хуучин БНАГУ-ын 14 мянган "улсын үйлдвэр"-ийг хувьчлах үйл явц эхэлсэн. Энэ зорилгоор тусгай хэлтэс байгуулагдсан - Treuhandanstalt. 1994 оны эцэс гэхэд 12162 аж ахуйн нэгжийг хувьчлагдсан. 1990 онд БНАГУ-д эд хөрөнгийн борлуулалтаас 600 тэрбум маркийн орлого олох төлөвтэй байсан ч аж ахуйн нэгжүүд хөрөнгө оруулагчдын сонирхлыг татахын тулд ийм хөрөнгө оруулалт хийхийг шаардаж, эцэст нь хувьчлалын үр дүнд 270 тэрбум маркийн алдагдал хүлээсэн байна. Зүүн Германд олон аж ахуйн нэгжүүд үүд хаалгаа хааж 3 жилийн дотор Зүүн Германы нийт ажилчдын 71 хувь нь шинэ ажил хайх эсвэл ажилгүй хэвээр үлдэхээс өөр аргагүйд хүрсэн байна. 2014 он гэхэд тус улсын зүүн хэсэгт ажлын байрны тоо 1989 оныхоос дөрөвний нэгтэй тэнцэж байсан нь хүн ам баруун хэсэг рүү шилжих хөдөлгөөнд хүргэсэн. Баруун хэсэг рүү нүүсэн хүмүүсийн 60 гаруй хувь нь 30-аас доош насныхан байсан ба төрөлт эрс буурч Германы зүүн хэсгийн олон бүс нутагт ахмад настнууд давамгайлж байна. 2013 онд Германы зүүн мужуудад ажилчдын дундаж орлого тус улсын баруун мужаас 25 хувиар бага байжээ. Зүүн бүсийн дундаж гэр бүл 67,000 еврогийн өмч хөрөнгөтэй байсан бол баруунд 153,000 евро буюу хоёр дахин их хөрөнгөтэй байгаа юм. qjxojztodwgev3gbpgf7vrihef4117l Карол Навроцки 0 140205 820982 2025-06-08T03:52:19Z Avirmed Batsaikhan 53733 Хуудас үүсгэв: "[[Файл:Karol Nawrocki 2025 (cropped).jpg|thumb|Карол Навроцки, 2025 он.]] '''Ка́роль Таде́уш Навро́цкий''' ([[Польш хэл|польш.]] ''Karol Tadeusz Nawrocki''; 1983 оны 3-р сарын 3-нд Польшийн [[Гданьск]] хотод төрсөн) — польшийн түүхч, нийгэм-улс төрийн зүтгэлтэн. Польшийн 2025 оны Ерөнхийлөгчийн сонгуу..." 820982 wikitext text/x-wiki [[Файл:Karol Nawrocki 2025 (cropped).jpg|thumb|Карол Навроцки, 2025 он.]] '''Ка́роль Таде́уш Навро́цкий''' ([[Польш хэл|польш.]] ''Karol Tadeusz Nawrocki''; 1983 оны 3-р сарын 3-нд Польшийн [[Гданьск]] хотод төрсөн) — польшийн түүхч, нийгэм-улс төрийн зүтгэлтэн. Польшийн 2025 оны Ерөнхийлөгчийн сонгуульд "Хууль зүй, Шурдга ёс" улс төрийн намын дэмжлэгтэй оролцож Польшийн Ерөнхийлөгчөөр сонгогдсон нам бус улс төрч. 2013-2017 онд Гданск хот дахь Үндэсний дурсгалын хүрээлэнгийн Олон нийтийн боловсролын товчооны дарга, 2011-2017 онд Гданск хотын Сиедлце дүүргийн зөвлөлийн дарга, 2017-2021 онд Гданскийн Дэлхийн 2-р дайны үеийн Гданскийн музейн захирал, 2021 оноос хойш Үндэснийдурсгалын хүрээлэнгийн ерөнхийлөгч. == Намтар == 1998 он хүртэл Гданьск хотын 58-р бага сургуульд суралцаад 4-р ерөнхий дунд сургуульд элсэн орж 2002 онд төгссөн байна. 2003 онд Гданьск хотын Бизнес, удирдлагын дээд сургуулийг Боловсон хүчний менежер мэргэжлээр төгссөн. 2003 онд Гданьскийн их сургуулийн Түүхийн хүрээлэнд суралцаж, 2008 онд магистр, 2013 онд Гданьскийн их сургуульд хүмүүнлэгийн ухааны докторын зэрэг хамгаалсан. 2023 онд Гданскийн Технологийн Их Сургуульд Стратеги, хөтөлбөр, төслийн менежментийн чиглэлээр олон улсын MBA хөтөлбөрийг төгссөн байна. fq133cx1jy7fuv90idbsb0ju6go7ud5 820983 820982 2025-06-08T03:52:57Z Avirmed Batsaikhan 53733 820983 wikitext text/x-wiki [[Файл:Karol Nawrocki 2025 (cropped).jpg|thumb|Карол Навроцки, 2025 он.]] '''Ка́роль Навро́цки''' ([[Польш хэл|польш.]] ''Karol Tadeusz Nawrocki''; 1983 оны 3-р сарын 3-нд Польшийн [[Гданьск]] хотод төрсөн) — польшийн түүхч, нийгэм-улс төрийн зүтгэлтэн. Польшийн 2025 оны Ерөнхийлөгчийн сонгуульд "Хууль зүй, Шурдга ёс" улс төрийн намын дэмжлэгтэй оролцож Польшийн Ерөнхийлөгчөөр сонгогдсон нам бус улс төрч. 2013-2017 онд Гданск хот дахь Үндэсний дурсгалын хүрээлэнгийн Олон нийтийн боловсролын товчооны дарга, 2011-2017 онд Гданск хотын Сиедлце дүүргийн зөвлөлийн дарга, 2017-2021 онд Гданскийн Дэлхийн 2-р дайны үеийн Гданскийн музейн захирал, 2021 оноос хойш Үндэсний дурсгалын хүрээлэнгийн ерөнхийлөгч. == Намтар == 1998 он хүртэл Гданьск хотын 58-р бага сургуульд суралцаад 4-р ерөнхий дунд сургуульд элсэн орж 2002 онд төгссөн байна. 2003 онд Гданьск хотын Бизнес, удирдлагын дээд сургуулийг Боловсон хүчний менежер мэргэжлээр төгссөн. 2003 онд Гданьскийн их сургуулийн Түүхийн хүрээлэнд суралцаж, 2008 онд магистр, 2013 онд Гданьскийн их сургуульд хүмүүнлэгийн ухааны докторын зэрэг хамгаалсан. 2023 онд Гданскийн Технологийн Их Сургуульд Стратеги, хөтөлбөр, төслийн менежментийн чиглэлээр олон улсын MBA хөтөлбөрийг төгссөн байна. htr3fbyv61fu7lx7uk4jz32khpbe1yp 820984 820983 2025-06-08T05:08:03Z Avirmed Batsaikhan 53733 820984 wikitext text/x-wiki [[Файл:Karol Nawrocki 2025 (cropped).jpg|thumb|Карол Навроцки, 2025 он.]] '''Ка́роль Навро́цки''' ([[Польш хэл|польш.]] ''Karol Tadeusz Nawrocki''; 1983 оны 3-р сарын 3-нд Польшийн [[Гданьск]] хотод төрсөн) — [[Польш|польшийн]] түүхч, нийгэм-улс төрийн зүтгэлтэн. Польшийн 2025 оны Ерөнхийлөгчийн сонгуульд "Хууль зүй, Шурдга ёс" улс төрийн намын дэмжлэгтэй оролцож Польшийн Ерөнхийлөгчөөр сонгогдсон нам бус улс төрч. Тэрээр 2025 оны 8-р сарын 6-нд албан ёсоор Ерөнхийлөгчийн албан тушаалд очих юм. 2013-2017 онд Гданск хот дахь Үндэсний дурсгалын хүрээлэнгийн Олон нийтийн боловсролын товчооны дарга, 2011-2017 онд Гданск хотын Сиедлце дүүргийн зөвлөлийн дарга, 2017-2021 онд Гданскийн Дэлхийн 2-р дайны үеийн тухай Гданскийн музейн захирал, 2021 оноос хойш Үндэсний дурсгалын хүрээлэнгийн ерөнхийлөгч. == Намтар == 1998 он хүртэл Гданьск хотын 58-р бага сургуульд суралцаад 4-р ерөнхий дунд сургуульд элсэн орж 2002 онд төгссөн байна. 2003 онд Гданьск хотын Бизнес, удирдлагын дээд сургуулийг Боловсон хүчний менежер мэргэжлээр төгссөн. 2003 онд Гданьскийн их сургуулийн Түүхийн хүрээлэнд суралцаж, 2008 онд магистр, 2013 онд Гданьскийн их сургуульд хүмүүнлэгийн ухааны докторын зэрэг хамгаалсан. 2023 онд Гданскийн Технологийн Их Сургуульд Стратеги, хөтөлбөр, төслийн менежментийн чиглэлээр олон улсын MBA хөтөлбөрийг төгссөн байна. c6t9vpxqv2dzzhn782i55kzixeiffg4 820985 820984 2025-06-08T05:24:34Z Avirmed Batsaikhan 53733 820985 wikitext text/x-wiki [[Файл:Karol Nawrocki 2025 (cropped).jpg|thumb|Карол Навроцки, 2025 он.]] '''Ка́роль Навро́цки''' ([[Польш хэл|польш.]] ''Karol Tadeusz Nawrocki''; 1983 оны 3-р сарын 3-нд Польшийн [[Гданьск]] хотод төрсөн) — [[Польш|польшийн]] түүхч, нийгэм-улс төрийн зүтгэлтэн. Польшийн 2025 оны Ерөнхийлөгчийн сонгуульд "Хууль зүй, Шурдга ёс" улс төрийн намын дэмжлэгтэй оролцож 6-р сарын 1-ний хоёрдугаар шатны сонгуулиар Польшийн Ерөнхийлөгчөөр сонгогдсон нам бус улс төрч. Тэрээр 2025 оны 8-р сарын 6-нд албан ёсоор Ерөнхийлөгчийн албан тушаалд очих юм. 2013-2017 онд Гданск хот дахь Үндэсний дурсгалын хүрээлэнгийн Олон нийтийн боловсролын товчооны дарга, 2011-2017 онд Гданск хотын Сиедлце дүүргийн зөвлөлийн дарга, 2017-2021 онд Гданскийн Дэлхийн 2-р дайны үеийн тухай Гданскийн музейн захирал, 2021 оноос хойш Үндэсний дурсгалын хүрээлэнгийн ерөнхийлөгч. == Намтар == 1998 он хүртэл Гданьск хотын 58-р бага сургуульд суралцаад 4-р ерөнхий дунд сургуульд элсэн орж 2002 онд төгссөн байна. 2003 онд Гданьск хотын Бизнес, удирдлагын дээд сургуулийг Боловсон хүчний менежер мэргэжлээр төгссөн. 2003 онд Гданьскийн их сургуулийн Түүхийн хүрээлэнд суралцаж, 2008 онд магистр, 2013 онд Гданьскийн их сургуульд хүмүүнлэгийн ухааны докторын зэрэг хамгаалсан. 2023 онд Гданскийн Технологийн Их Сургуульд Стратеги, хөтөлбөр, төслийн менежментийн чиглэлээр олон улсын MBA хөтөлбөрийг төгссөн байна. == Үзэл бодол == Карол Навроцки Европыг бус Америкийн талыг баримтлахын төлөө, шүүхийн шинэчлэлийн эсрэг, үр хөндөлт, ЛГБТК+ хүмүүсийн иргэний эвлэлүүдийн эсрэг, Украиныг НАТО-д элсүүлэхийн эсрэг (хэдийгээр түүнд цэргийн тусламж үзүүлэхийг дэмждэг) бөгөөд Украиныг түргэвчилсэн маягаар Европын Холбоонд элсүүлэхийн эсрэг байгаа гэж өөрийн байр суурь илэрхийлсэн. Сонгуулийн өмнө Карол Навроцки АНУ-ын Ерөнхийлөгч [[Доналд Трамп|Доналд Трамптай]] зургаа татуулж, Трампын нэгэн адил Украиныг үл талархаж байна гэж буруутгаж байсан. Түүний сонгуулийн сурталчилгааны уриа нь "Юуны өмнө Польш улс, польшууд" гэж байсан. Сонгуулиар түүний төлөө хөдөө орон нутгийн оршин суугчид, ялангуяа Польшийн өмнөд болон зүүн хэсгийнхэн илүү дэмжсэн их байна. t7cin8xmpta9b34j3stkzhiw445xerg 820986 820985 2025-06-08T05:25:35Z Avirmed Batsaikhan 53733 820986 wikitext text/x-wiki [[Файл:Karol Nawrocki 2025 (cropped).jpg|thumb|Карол Навроцки, 2025 он.]] '''Карол Навро́цки''' ([[Польш хэл|польш.]] ''Karol Tadeusz Nawrocki''; 1983 оны 3-р сарын 3-нд Польшийн [[Гданьск]] хотод төрсөн) — [[Польш|польшийн]] түүхч, нийгэм-улс төрийн зүтгэлтэн. Польшийн 2025 оны Ерөнхийлөгчийн сонгуульд "Хууль зүй, Шурдга ёс" улс төрийн намын дэмжлэгтэй оролцож 6-р сарын 1-ний хоёрдугаар шатны сонгуулиар Польшийн Ерөнхийлөгчөөр сонгогдсон нам бус улс төрч. Тэрээр 2025 оны 8-р сарын 6-нд албан ёсоор Ерөнхийлөгчийн албан тушаалд очих юм. 2013-2017 онд Гданск хот дахь Үндэсний дурсгалын хүрээлэнгийн Олон нийтийн боловсролын товчооны дарга, 2011-2017 онд Гданск хотын Сиедлце дүүргийн зөвлөлийн дарга, 2017-2021 онд Гданскийн Дэлхийн 2-р дайны үеийн тухай Гданскийн музейн захирал, 2021 оноос хойш Үндэсний дурсгалын хүрээлэнгийн ерөнхийлөгч. == Намтар == 1998 он хүртэл Гданьск хотын 58-р бага сургуульд суралцаад 4-р ерөнхий дунд сургуульд элсэн орж 2002 онд төгссөн байна. 2003 онд Гданьск хотын Бизнес, удирдлагын дээд сургуулийг Боловсон хүчний менежер мэргэжлээр төгссөн. 2003 онд Гданьскийн их сургуулийн Түүхийн хүрээлэнд суралцаж, 2008 онд магистр, 2013 онд Гданьскийн их сургуульд хүмүүнлэгийн ухааны докторын зэрэг хамгаалсан. 2023 онд Гданскийн Технологийн Их Сургуульд Стратеги, хөтөлбөр, төслийн менежментийн чиглэлээр олон улсын MBA хөтөлбөрийг төгссөн байна. == Үзэл бодол == Карол Навроцки Европыг бус Америкийн талыг баримтлахын төлөө, шүүхийн шинэчлэлийн эсрэг, үр хөндөлт, ЛГБТК+ хүмүүсийн иргэний эвлэлүүдийн эсрэг, Украиныг НАТО-д элсүүлэхийн эсрэг (хэдийгээр түүнд цэргийн тусламж үзүүлэхийг дэмждэг) бөгөөд Украиныг түргэвчилсэн маягаар Европын Холбоонд элсүүлэхийн эсрэг байгаа гэж өөрийн байр суурь илэрхийлсэн. Сонгуулийн өмнө Карол Навроцки АНУ-ын Ерөнхийлөгч [[Доналд Трамп|Доналд Трамптай]] зургаа татуулж, Трампын нэгэн адил Украиныг үл талархаж байна гэж буруутгаж байсан. Түүний сонгуулийн сурталчилгааны уриа нь "Юуны өмнө Польш улс, польшууд" гэж байсан. Сонгуулиар түүний төлөө хөдөө орон нутгийн оршин суугчид, ялангуяа Польшийн өмнөд болон зүүн хэсгийнхэн илүү дэмжсэн их байна. 0asicj0qnj58g0719mvvbkxtrc44s51 Гданьскийн Их сургууль 0 140206 820988 2025-06-08T06:07:51Z Avirmed Batsaikhan 53733 Хуудас үүсгэв: "[[Файл:Logo UG en.svg|thumb|289x289px]] '''Гданьскийн Их сургууль''' ([[Польш хэл|польш.]] ''Uniwersytet Gdański'', [[Латин хэл|лат]]. ''Universitas Gedanensis'') —Польш улсын 1970 оны 3-р сарын 20-нд байгуулагдсан томоохон боловсролын байгууллага. [[Гданьск]] хотод байралдаг. == Түүх == Файл:UG - Faculty of Chemistr..." 820988 wikitext text/x-wiki [[Файл:Logo UG en.svg|thumb|289x289px]] '''Гданьскийн Их сургууль''' ([[Польш хэл|польш.]] ''Uniwersytet Gdański'', [[Латин хэл|лат]]. ''Universitas Gedanensis'') —Польш улсын 1970 оны 3-р сарын 20-нд байгуулагдсан томоохон боловсролын байгууллага. [[Гданьск]] хотод байралдаг. == Түүх == [[Файл:UG - Faculty of Chemistry.jpg|thumb]] [[Бүгд Найрамдах Польш Ард Улс|Бүгд Найрамдах Польш Ард Улсын]] Сайд нарын Зөвлөлийн шийдвэрээр 1970 оны 3-р сарын 20-нд Сопот хотын Эдийн засгийн сургууль (1945 онд Далайн худалдааны сургууль нэртэйгээр үүсгэн байгуулагдсан) болон Гданьск хотын Сурган хүмүүжүүлэх дээд сургууль (1946 онд байгуулагдсан) нэгдсэний үр дүнд Гданскийн Их сургууль байгуулагдсан түүхтэй юм. Дараа нь Багшийн мэргэжил дээшлүүлэх дээд сургуулийг тус Их сургуульд нэгтгэсэн юм. Одоогийн байдлаар Польшийн Померан аймаг дахь хамгийн том боловсролын байгууллага болсон. Тус сургууль 1700 орчим багштай, 11 факультетэд 21 мянга орчим оюутан, докторант, аспирант суралцаж 106 мэргэжлээр 26 чиглэлээр судалгаа явуулдаг ажээ. Их сургуулийн албан ёсны цахим хаяг: https://en.ug.edu.pl/ qrmtveaje0agk74f2e8i6vjt6esrqjn I Миешко 0 140207 820992 2025-06-08T08:22:06Z Avirmed Batsaikhan 53733 Хуудас үүсгэв: "[[Файл:Mieszko I (274939) (cropped).jpg|thumb|'''I Миешко''' ]] '''I Миешко''' ([[Польш хэл|польш]]. ''Mieszko I,'' дуудлага: [ˈmjɛʂkɔ ˈpjɛrfʂɨ], 930 он орчим төрсөн– 992 оны 5-р сарын 25-нд нас барсан) нь 960 оноос 992 онд нас барах хүртлээ Польшийн гүн бөгөөд "Civitas Schinesghe" хэмээх анхны нэгдсэн Польш улсы..." 820992 wikitext text/x-wiki [[Файл:Mieszko I (274939) (cropped).jpg|thumb|'''I Миешко''' ]] '''I Миешко''' ([[Польш хэл|польш]]. ''Mieszko I,'' дуудлага: [ˈmjɛʂkɔ ˈpjɛrfʂɨ], 930 он орчим төрсөн– 992 оны 5-р сарын 25-нд нас барсан) нь 960 оноос 992 онд нас барах хүртлээ Польшийн гүн бөгөөд "Civitas Schinesghe" хэмээх анхны нэгдсэн Польш улсыг өнөөгийн Их Польшийн газар нутагт үндэслэгч байсан. Пиаст угсааны хүн байсан тэрээр Гнезно төвтэй Польшийн анхны Христийн шашин латин журмаар хүлээж авсан удирдагч байсан бөгөөд Польшийн овог аймгуудын хооронд нэгдэх үйл явцыг эхлүүлж, төрт улс байгуулах үйл явцыг эхлүүлсэн эцэг Зиемомисл ([[Польш хэл|польш.]] ''Siemomysł'') болон түүний өвөг эцэг Лестек (буюу Лешек "''Leszek, Lestko"'') нарын бодлогыг үргэлжлүүлж гүйцэлдүүлсэн байна. [[Файл:Grody w okresie Mieszka I.png|thumb|I Миешко-гийн эрх мэдлийн үеийн газар нутаг.]] qoh67b4hjx68x6afw1dw8kpvuj29d7n 820993 820992 2025-06-08T08:24:36Z Avirmed Batsaikhan 53733 820993 wikitext text/x-wiki [[Файл:Mieszko I (274939) (cropped).jpg|thumb|'''I Миешко''' ]] '''I Миешко''' ([[Польш хэл|польш]]. ''Mieszko I,'' дуудлага: [ˈmjɛʂkɔ ˈpjɛrfʂɨ], 930 он орчим төрсөн– 992 оны 5-р сарын 25-нд нас барсан) нь 960 оноос 992 онд нас барах хүртлээ Польшийн гүн бөгөөд "Civitas Schinesghe" хэмээх анхны нэгдсэн Польш улсыг өнөөгийн Их Польшийн газар нутагт үндэслэгч байсан. Пиаст угсааны хүн байсан тэрээр Гнезно төвтэй Польшийн анхны Христийн шашин латин журмаар 963 онд хүлээж авсан удирдагч байсан бөгөөд Польшийн овог аймгуудын хооронд нэгдэх үйл явцыг эхлүүлж, төрт улс байгуулах үйл явцыг эхлүүлсэн эцэг Зиемомисл ([[Польш хэл|польш.]] ''Siemomysł'') болон түүний өвөг эцэг Лестек (буюу Лешек "''Leszek, Lestko"'') нарын бодлогыг үргэлжлүүлж гүйцэлдүүлсэн байна. [[Файл:Grody w okresie Mieszka I.png|thumb|I Миешко-гийн эрх мэдлийн үеийн газар нутаг.]] aosuwqn3gijn7rpf291gjp2u1q7ef39 Пиаст угсаатнууд 0 140208 820996 2025-06-08T09:15:47Z Avirmed Batsaikhan 53733 Хуудас үүсгэв: "[[Файл:COA Piast dynasty.svg|thumb|Пиаст угсаатнуудын сүлд]] '''Пиаст угсаатнууд''' ([[Польш хэл|польш.]] ''Piastowie,'' [[Англи хэл|англи.]] ''Piast dynasty'') -Польшийн анхны эрх баригч түүхэн угсаатнуудын овог. Түүний үүсгэн байгуулагч нь Гнезно хотоос гаралтай Хошцискагийн хүү домогт П..." 820996 wikitext text/x-wiki [[Файл:COA Piast dynasty.svg|thumb|Пиаст угсаатнуудын сүлд]] '''Пиаст угсаатнууд''' ([[Польш хэл|польш.]] ''Piastowie,'' [[Англи хэл|англи.]] ''Piast dynasty'') -Польшийн анхны эрх баригч түүхэн угсаатнуудын овог. Түүний үүсгэн байгуулагч нь Гнезно хотоос гаралтай Хошцискагийн хүү домогт Пиаст гэж үздэг. Домогт өгүүлснээр Пиастын хүү Зиемовит (''Siemowit'') Польшийн анхны ханхүү болсон байна. Дараагийнх нь Лестек, Сиемомисл нар байв. Польшийн анхны захирагч нь түүхэнд эргэлзээгүй Пиаст угсааны [[I Миешко]] байсан ажээ. Пиаст угсааныхан Польшийн хаан ширээнд дор хаяж 960 оноос хойш 1370 он хүртэл (II Вацлав -ын хаанчлалын завсарлагатайгаар) III Казимир нас барах хүртэл суусан байна. Мөн Пиастын угсааныхан үе залгамчид Мазовид 1526 он хүртэл, Силезид 1675 он хүртэл эрх мэдэлд хэвээр байв. Оросын хаадын нэг болох II Юрий Болеслав мөн Пиаст удмын хүн байсан юм. III Болеслав Крзивустигийн хөвгүүдийн үеэс эхлэн Пиастын угсааныхан Силезийн (Цөллөгт II Владиславаас гаралтай), Их Польш (III Миешко -гаас гаралтай), Бага Польш, Мазовиа, Куявиа (II Камиераас гаралтай) гэж салбарлан хуваагддаг байна. == Анхны Пиастууд == Пиаст угсааны анхны домогт төлөөлөгчид болох Зиемовит, Лестек, Сиемомисл нар Полани овгийг захирч нар байсан. Харин [[I Миешко]] бол Польшийн төрт улсыг байгуулагч, Польшийн анхны захирагч бөгөөд Пиастын удмын хүн юм. Энэ захирагч нь мөн 966 онд Христийн шаин хүртсэн энэ угсааны анхны хүн юм. I Миешко-гийн хүү, залгамжлагч зоригт I Болеслав бол Польшийн хаан ширээнд 1025 онд суусан анхны захирагч юм. Зоригт Болеславын залгамжлагч [[II Миешко]] Ламберт эхийн талын цезарь [[II Отто|II Оттогийн]] ач охин Ричезатай гэрлэсэн нь угсааны нэр хүндийг олон улсын тавцанд өсгөсөн байдаг юм. nk7nxui81t98vnyk08pdcxdosiwl7fh 820998 820996 2025-06-08T09:37:19Z Avirmed Batsaikhan 53733 820998 wikitext text/x-wiki [[Файл:COA Piast dynasty.svg|thumb|Пиаст угсаатнуудын сүлд]] '''Пиаст угсаатнууд''' ([[Польш хэл|польш.]] ''Piastowie,'' [[Англи хэл|англи.]] ''Piast dynasty'') -Польшийн анхны эрх баригч түүхэн угсаатнуудын овог. Түүний үүсгэн байгуулагч нь Гнезно хотоос гаралтай Хошцискагийн хүү домогт Пиаст гэж үздэг. Домогт өгүүлснээр Пиастын хүү Зиемовит (''Siemowit'') Польшийн анхны ханхүү болсон байна. Дараагийнх нь Лестек, Сиемомисл нар байв. Польшийн анхны захирагч нь түүхэнд эргэлзээгүй Пиаст угсааны [[I Миешко]] байсан ажээ. Пиаст угсааныхан Польшийн хаан ширээнд дор хаяж 960 оноос хойш 1370 он хүртэл (II Вацлав -ын хаанчлалын завсарлагатайгаар) III Казимир нас барах хүртэл суусан байна. Мөн Пиастын угсааныхан үе залгамчид [[Мазови|Мазовид]] 1526 он хүртэл, Силезид 1675 он хүртэл эрх мэдэлд хэвээр байв. Оросын хаадын нэг болох II Юрий Болеслав мөн Пиаст удмын хүн байсан юм. III Болеслав Крзивустигийн хөвгүүдийн үеэс эхлэн Пиастын угсааныхан Силезийн (Цөллөгт II Владиславаас гаралтай), Их Польш ([[III Миешко]] -гаас гаралтай), Бага Польш, Мазови, Куявиа (II Камиераас гаралтай) гэж салбарлан хуваагддаг байна. == Анхны Пиастууд == Пиаст угсааны анхны домогт төлөөлөгчид болох Зиемовит, Лестек, Сиемомисл нар Полани овгийг захирч нар байсан. Харин [[I Миешко]] бол Польшийн төрт улсыг байгуулагч, Польшийн анхны захирагч бөгөөд Пиастын удмын хүн юм. Энэ захирагч нь мөн 966 онд Христийн шаин хүртсэн энэ угсааны анхны хүн юм. I Миешко-гийн хүү, залгамжлагч зоригт I Болеслав бол Польшийн хаан ширээнд 1025 онд суусан анхны захирагч юм. Зоригт Болеславын залгамжлагч [[II Миешко]] Ламберт эхийн талын цезарь [[II Отто|II Оттогийн]] ач охин Ричезатай гэрлэсэн нь угсааны нэр хүндийг олон улсын тавцанд өсгөсөн байдаг юм. b6l0mbssltvz2y56iiikfmk9cc4jc6h 820999 820998 2025-06-08T09:39:22Z Avirmed Batsaikhan 53733 820999 wikitext text/x-wiki [[Файл:COA Piast dynasty.svg|thumb|Пиаст угсаатнуудын сүлд]] '''Пиаст угсаатнууд''' ([[Польш хэл|польш.]] ''Piastowie,'' [[Англи хэл|англи.]] ''Piast dynasty'') -Польшийн анхны эрх баригч түүхэн угсаатнуудын овог. Түүний үүсгэн байгуулагч нь Гнезно хотоос гаралтай Хошцискагийн хүү домогт Пиаст гэж үздэг. Домогт өгүүлснээр Пиастын хүү Зиемовит (''Siemowit'') Польшийн анхны ханхүү болсон байна. Дараагийнх нь Лестек, Сиемомисл нар байв. Польшийн анхны захирагч нь түүхэнд эргэлзээгүй Пиаст угсааны [[I Миешко]] байсан ажээ. Пиаст угсааныхан Польшийн хаан ширээнд дор хаяж 960 оноос хойш 1370 он хүртэл (II Вацлав -ын хаанчлалын завсарлагатайгаар) III Казимир нас барах хүртэл суусан байна. Мөн Пиастын угсааныхан үе залгамчид [[Мазови|Мазовид]] 1526 он хүртэл, Силезид 1675 он хүртэл эрх мэдэлд хэвээр байв. Оросын хаадын нэг болох II Юрий Болеслав мөн Пиаст удмын хүн байсан юм. III Болеслав Крзивустигийн хөвгүүдийн үеэс эхлэн Пиастын угсааныхан Силезийн (Цөллөгт II Владиславаас гаралтай), Их Польш ([[III Миешко]] -гаас гаралтай), Бага Польш, Мазови, Куявиа (II Камиераас гаралтай) гэж салбарлан хуваагддаг байна. == Анхны Пиастууд == Пиаст угсааны анхны домогт төлөөлөгчид болох Зиемовит, Лестек, Сиемомисл нар Полани овгийг захирч нар байсан. Харин [[I Миешко]] бол Польшийн төрт улсыг байгуулагч, Польшийн анхны захирагч бөгөөд Пиастын удмын хүн юм. Энэ захирагч нь мөн 966 онд Христийн шаин хүртсэн энэ угсааны анхны хүн юм. I Миешко-гийн хүү, залгамжлагч зоригт I Болеслав бол Польшийн хаан ширээнд 1025 онд суусан анхны захирагч юм. Зоригт Болеславын залгамжлагч [[II Миешко]] Ламберт эхийн талын цезарь [[II Оттон|II Оттоны]] ач охин Ричезатай гэрлэсэн нь угсааны нэр хүндийг олон улсын тавцанд өсгөсөн байдаг юм. furbwliarpfbki0fgishookppv7scgd 821000 820999 2025-06-08T09:40:09Z Avirmed Batsaikhan 53733 821000 wikitext text/x-wiki [[Файл:COA Piast dynasty.svg|thumb|Пиаст угсаатнуудын сүлд]] '''Пиаст угсаатнууд''' ([[Польш хэл|польш.]] ''Piastowie,'' [[Англи хэл|англи.]] ''Piast dynasty'') -Польшийн анхны эрх баригч түүхэн угсаатнуудын овог. Түүний үүсгэн байгуулагч нь Гнезно хотоос гаралтай Хошцискагийн хүү домогт Пиаст гэж үздэг. Домогт өгүүлснээр Пиастын хүү Зиемовит (''Siemowit'') Польшийн анхны ханхүү болсон байна. Дараагийнх нь Лестек, Сиемомисл нар байв. Польшийн анхны захирагч нь түүхэнд эргэлзээгүй Пиаст угсааны [[I Миешко]] байсан ажээ. Пиаст угсааныхан Польшийн хаан ширээнд дор хаяж 960 оноос хойш 1370 он хүртэл (II Вацлав -ын хаанчлалын завсарлагатайгаар) III Казимир нас барах хүртэл суусан байна. Мөн Пиастын угсааныхан үе залгамчид [[Мазови|Мазовид]] 1526 он хүртэл, Силезид 1675 он хүртэл эрх мэдэлд хэвээр байв. Оросын хаадын нэг болох II Юрий Болеслав мөн Пиаст удмын хүн байсан юм. III Болеслав Крзивустигийн хөвгүүдийн үеэс эхлэн Пиастын угсааныхан Силезийн (Цөллөгт II Владиславаас гаралтай), Их Польш ([[III Миешко]] -гаас гаралтай), Бага Польш, Мазови, Куявиа (II Камиераас гаралтай) гэж салбарлан хуваагддаг байна. == Анхны Пиастууд == Пиаст угсааны анхны домогт төлөөлөгчид болох Зиемовит, Лестек, Сиемомисл нар Полани овгийг захирч нар байсан. Харин [[I Миешко]] бол Польшийн төрт улсыг байгуулагч, Польшийн анхны захирагч бөгөөд Пиастын удмын хүн юм. Энэ захирагч нь мөн 966 онд Христийн шаин хүртсэн энэ угсааны анхны хүн юм. I Миешко-гийн хүү, залгамжлагч зоригт I Болеслав бол Польшийн хаан ширээнд 1025 онд суусан анхны захирагч юм. Зоригт Болеславын залгамжлагч [[II Миешко]] Ламберт эхийн талын цезарь [[II Отто|II Оттоны]] ач охин Ричезатай гэрлэсэн нь угсааны нэр хүндийг олон улсын тавцанд өсгөсөн байдаг юм. 2e8a06jbcvh4hg762ls9zu2xnlmsus6 Мазови 0 140209 820997 2025-06-08T09:36:14Z Avirmed Batsaikhan 53733 Хуудас үүсгэв: "'''Мазови''', заримдаа ''Мазовша, Мазовын нутаг'' ([[Польш хэл|польш.]] ''Mazowsze, Ziemia mazowiecka'', [[Латин хэл|лат]]. ''Masovia'', [[Герман хэл|герман.]] ''Masowien'') — Польшийн төв хэсэгт байрлах түүхэн бүс нутаг. [[Файл:Mazowieckie płockie rawskie.png|thumb]] Олон зууны туршид Мазовид Польшийн бусад б..." 820997 wikitext text/x-wiki '''Мазови''', заримдаа ''Мазовша, Мазовын нутаг'' ([[Польш хэл|польш.]] ''Mazowsze, Ziemia mazowiecka'', [[Латин хэл|лат]]. ''Masovia'', [[Герман хэл|герман.]] ''Masowien'') — Польшийн төв хэсэгт байрлах түүхэн бүс нутаг. [[Файл:Mazowieckie płockie rawskie.png|thumb]] Олон зууны туршид Мазовид Польшийн бусад бүс нутгуудаас ардын аман зохиол, архитектур, хувцас, уламжлалаараа ялгаатай өвөрмөц соёл бий болжээ. Мазовийн оршин суугчдыг Мазовчууд гэж нэрлэдэг. Түүхэн Мазови нь Дундад зууны үеэс Польш-Литвийн хамтын нөхөрлөлийн хуваагдал хүртэл оршин тогтнож, Варшав, Плоцк, Рава зэрэг нийслэлтэй гурван воеводоос бүрдсэн байв. Бүс нутгийн гол хот нь 1079-1138 он хүртэл Польшийн нийслэл болж байсан Плоцк байв. Гэсэн хэдий ч Польшийн нийслэл Варшав болж энэ хот давуу байдлаа алджээ. 1138 оноос Мазови нутагт [[Пиаст угсаатнууд|Пиаст]] [[Пиаст угсаатнууд|угсааныхан]] захирч байсан бөгөөд тусгаар тогтносон Мазовийн гүнгийн сүүлчийн захирагч нас барж 1526 онд Польшийн хаант улсад бүрэн нэгдсэн байна. Мазови (''Mazowsze'') түүхэн бүс нутаг нь анх Плоцкийн ойролцоох [[Висла мөрөн|Висла мөрний]] баруун эрэг дээрх нутаг дэвсгэрийг хамарч байсан бөгөөд Их Польштой (Вроцлавек, Крушвица зэргээр дамжин) нягт холбоотой байв. 9-р зуунд Мазовид Мазовууд оршин суудаг байсан байж магадгүй бөгөөд 10-р зууны хоёрдугаар хагаст Пиастын угсааны захирагч [[I Миешко|I]] [[I Миешко|Миешко]] -гийн үед Польшийн мужид нэгджээ. Пиастын удмын Польшийн анхны хаадын үед Плоцк нь тэдний хойч үеийн харшуудын нэг байв "Cathedral Hill (Wzgórze Tumskie)". Мөн 1037-1047 онд Моиславын бие даасан Мазовийн улсын нийслэл байв. 1079-1138 он хүртэл Плоцк нь Польшийн бодит нийслэл хот байв. Польшийн хаан III Болеслав нас барсны дараа Польш улс хуваагдсаны үр дүнд 1138 онд Мазовийн Гүнт улс байгуулагдаж, 12-13-р зууны үед хөрш зэргэлдээх янз бүрийн газар нутгийг түр захирч, Пруссчууд, Йотвингчууд, Рутенчуудын довтолгоонд өртөж байжээ. Нутаг дэвсгэрийнхээ хойд хэсгийг хамгаалахын тулд Мазовийн I Конрад 1226 онд Тевтоны баатруудыг дуудаж, тэдэнд Хельмийн газрыг олгож байжээ. 8rnawjw8aeycu82r4n9o2uox02at0mu II Отто 0 140210 821001 2025-06-08T09:50:57Z Avirmed Batsaikhan 53733 Хуудас үүсгэв: "[[Файл:Otto II (HRE).jpg|thumb|II Отто]] '''II''' '''Отто́''' ([[Герман хэл|герман.]] ''Otto II der Rote''; 955 онд төрсөн — 983 оны 12-р сарын 7-нд Италийн [[Ром]] хотод нас барсан) — Германы хаан бөгөөд 973 оноос Ариун Ромын эзэнт улсын Эзэн хаан , 973 оноос Италийн хаан, эзэн хаан I Отто болон Бург..." 821001 wikitext text/x-wiki [[Файл:Otto II (HRE).jpg|thumb|II Отто]] '''II''' '''Отто́''' ([[Герман хэл|герман.]] ''Otto II der Rote''; 955 онд төрсөн — 983 оны 12-р сарын 7-нд Италийн [[Ром]] хотод нас барсан) — Германы хаан бөгөөд 973 оноос Ариун Ромын эзэнт улсын Эзэн хаан , 973 оноос Италийн хаан, эзэн хаан I Отто болон Бургундийн Аделаид нарын хүү. == Намтар == II Отто бага насандаа 961 онд Германы хамтарсан захирагч болсон бөгөөд эцэг нь түүнийг хаан ширээ залгамжлахын тулд 967 онд хамтрагч эзэн хаан хэмээн өргөмжилжээ. Эцэг нь мөн Отто II-г Византийн гүнж Теофанутай гэрлэхээр тохиролцсон бөгөөд тэрээр нас барах хүртлээ түүний эхнэр байжээ. Эцэг нь 37 жилийн хаанчлалын дараа нас барахад 18 настай II Отто тайван замаар Ариун Ромын эзэнт гүрний үнэмлэхүй захирагч болов. II Отто хаанчлалаа эцгийнхээ Герман дахь эзэнт гүрний ноёрхлыг бэхжүүлэх бодлогыг үргэлжлүүлж, эзэнт гүрний хилийг өмнөд Итали руу улам гүнзгийрүүлэхэд зарцуулсан. II Отто мөн Католик сүмийг эзэн хааны хяналтад оруулах эцэг [[I Отто]] -гийн ажлыг үргэлжлүүлэв. 55fcjb75n4isbfvhl2e4hvvy03nxapo