Буддын шашин

<mediawiki xmlns="http://www.mediawiki.org/xml/export-0.11/" xmlns:xsi="http://www.w3.org/2001/XMLSchema-instance" xsi:schemaLocation="http://www.mediawiki.org/xml/export-0.11/ http://www.mediawiki.org/xml/export-0.11.xsd" version="0.11" xml:lang="mn">
  <siteinfo>
    <sitename>Википедиа</sitename>
    <dbname>mnwiki</dbname>
    <base>https://mn.wikipedia.org/wiki/%D0%9D%D2%AF%D2%AF%D1%80_%D1%85%D1%83%D1%83%D0%B4%D0%B0%D1%81</base>
    <generator>MediaWiki 1.45.0-wmf.4</generator>
    <case>first-letter</case>
    <namespaces>
      <namespace key="-2" case="first-letter">Медиа</namespace>
      <namespace key="-1" case="first-letter">Тусгай</namespace>
      <namespace key="0" case="first-letter" />
      <namespace key="1" case="first-letter">Хэлэлцүүлэг</namespace>
      <namespace key="2" case="first-letter">Хэрэглэгч</namespace>
      <namespace key="3" case="first-letter">Хэрэглэгчийн яриа</namespace>
      <namespace key="4" case="first-letter">Википедиа</namespace>
      <namespace key="5" case="first-letter">Википедиагийн хэлэлцүүлэг</namespace>
      <namespace key="6" case="first-letter">Файл</namespace>
      <namespace key="7" case="first-letter">Файлын хэлэлцүүлэг</namespace>
      <namespace key="8" case="first-letter">МедиаВики</namespace>
      <namespace key="9" case="first-letter">МедиаВикигийн хэлэлцүүлэг</namespace>
      <namespace key="10" case="first-letter">Загвар</namespace>
      <namespace key="11" case="first-letter">Загварын хэлэлцүүлэг</namespace>
      <namespace key="12" case="first-letter">Тусламж</namespace>
      <namespace key="13" case="first-letter">Тусламжийн хэлэлцүүлэг</namespace>
      <namespace key="14" case="first-letter">Ангилал</namespace>
      <namespace key="15" case="first-letter">Ангиллын хэлэлцүүлэг</namespace>
      <namespace key="710" case="first-letter">TimedText</namespace>
      <namespace key="711" case="first-letter">TimedText talk</namespace>
      <namespace key="828" case="first-letter">Module</namespace>
      <namespace key="829" case="first-letter">Module talk</namespace>
      <namespace key="1728" case="first-letter">Event</namespace>
      <namespace key="1729" case="first-letter">Event talk</namespace>
    </namespaces>
  </siteinfo>
  <page>
    <title>Буддын шашин</title>
    <ns>0</ns>
    <id>788</id>
    <revision>
      <id>821552</id>
      <parentid>820359</parentid>
      <timestamp>2025-06-12T15:04:58Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>S.Khangal</username>
        <id>87279</id>
      </contributor>
      <comment>[[Special:Contributions/202.126.90.237|202.126.90.237]] ([[User talk:202.126.90.237|Яриа]]) хэрэглэгчийн [[Special:Diff/820359|820359]] засварыг цуцлах</comment>
      <origin>821552</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="18413" sha1="g254h7q0qekgt40pk6qngkg2qz93x90" xml:space="preserve">{{Монголнэрийнхүснэгт
|хэмжээ         = 22
|худам_монгол    = {{mongolUnicode|ᠪᠣᠲᠲᠾᠠ ᠶᠢᠨ ᠱᠠᠰᠢᠨ|h}}&lt;br&gt;&lt;small&gt;(buddha-yin šašin)&lt;/small&gt;
|кирилл_буриад   = Буддын шажан
|кирилл_монгол   = Буддын шашин
|кирилл_халимаг  = Буддын шажн
|зураг           = Buddha Bodhgaya.JPG
|тайлбар         = [[Бодьгаяа]] дахь [[Бурхан багш]]ийн шуумал
}}
'''Буддын шашин''' (Буддизм) нь [[Григорийн тоолол|НТӨ]] V зуунд [[Гаутама Будда|Сиддхатта Готамагийн]] үндэслэсэн ертөнцийг үзэх үзэл, [[шашин]], [[гүн ухаан|гүн ухаан, бясалгал]], гэгээрэлд хүрэх замнал юм.

== Түүх ==
Буддын шашин нь одоогийн Бангладеш(Балба) улсын нутаг дэвсгэрт үүсэж, дэлгэрэн тархаж дэлхийн хүн ардын соёл иргэншлийн үндэс болон хөгжиж иржээ. Буддизм нь МЭӨ 6-4-р зууны үед одоогийн Балба, Энэтхэгийн нутаг дэвсгэрт шрамана уламжлал хэлбэрээр үүсч, Ази тивийн ихэнх хэсэгт тархсан байна. Энэ бол Буддын шашинтнууд гэгддэг дэлхийн хүн амын 7 гаруй хувийг бүрдүүлдэг 550 сая гаруй дагагчтай, дэлхийн дөрөв дэх том шашин юм. Буддизм нь Буддагийн сургаал (МЭӨ 5-4-р зуунд амьдарч байсан Сидарт Готам нэртэй) болон тэдгээрийн дараагийн философийн тайлбарт үндэслэсэн олон уламжлал, итгэл үнэмшил, оюун санааны зан үйлийг агуулж салбаралсан урсгалууд гарсан.  

Буддын шашныг үндэслэгч [[Сиддарт Гаутама]] нь түүхэн бодит хүн байсан бөгөөд өнөөгийн Балба, Энэтхэг орны умар зүгт орших [[Шагж ван|Сакьяа ом]]гийн мэдлийн нутагт буюу [[Балба|Балбын]] [[Лүмбини]]д хаан хөвгүүн болж мэндэлсэн гэж эртний түүх шаштирт тэмдэглэгдсэн байдаг. Тэрээр 29 нас хүртлээ хааны ордонд амьдран эхнэр хүүхэдтэй болсон хойноо амьдралыг судлах зорилго тавьжээ. Ийнхүү ордноос гарч 6 жил ууланд суун даяан хийн гэгээрч, &quot;Гэгээнтний Дөрвөн Үнэн&quot;-ий ([[:en:Four_Noble_Truths|https://en.wikipedia.org/wiki/Four_Noble_Truths)]]&lt;nowiki/&gt;сургаалийг айлдсан нь Буддын гүн ухааны үндэслэл болсон байна.Тэрээр 45 жил өөрийн үзэл сургаалаа айлдасны эцэст 80 насандаа нирваан дүрийг олсон байдаг.

Ийнхүү [[Буддын гүн ухаан]] нь дэлхийн анхдагч [[гүн ухаан]]&lt;nowiki/&gt;уудын нэг гэж зүй ёсоор тооцогддог бөгөөд философийн олон урсгалын дэвсгэр болсон гэж үздэг. Өнөө үед буддын шашин болон түүний гүн ухааны онолыг [[Ази]] тивийн олонхи орон, тухайлбал, [[Шри Ланка]], [[Бирм|Мьянмар]], [[Тайланд]], [[Камбож]], [[Лаос]], [[Энэтхэг]], [[Балба]], [[Хятад]], [[Бутан]], [[Вьетнам]], Малайз, [[Сингапур]],Түвд, [[Монгол]], [[Япон]], [[Солонгос]] зэрэг орны ард түмэн даган биширдгээс гадна сүүлийн жилүүдэд өрнөдийн орнуудад, тухайлбал, Канад, [[Америкийн Нэгдсэн Улс]], [[Их Британи]], [[Франц]], [[Итали]], [[Нидерланд]] зэрэг барууны маш олон орнуудад буддын бясалгал, гүн ухаан судлал идэвхтэй явагдан, сонирхогчдын тоо ч нэмэгдсээр байна.

Буддагийн номлол 2600 шахуу жилийн нүүрийг үзэхдээ үндсэн гурван салаа урсгал болон салсан байдаг. Үүнд: Их хөлгөний Буддизм, (Mahayana Buddhism) Теравада Буддизм, (Theravada Buddhism) Тарнийн Буддизм (Vajrayana Buddhism [Tibet]) гурав хамгийн олон дагагчтай томоохон урсгалууд болоод байгаа юм. 

'''Теравада Буддизм''' (Theravada Buddhism) нь эдгээр 3 урсгалаас хамгийн анхдагч Буддизм нь бөгөөд 2600 жилийн хугацаанд Буддагийн айлдсан сургаалын дийлэнх хэсгийг хадгалж авч үлдсэн уламжлал нь юм. МЭӨ 200 аад оны үед Ашока (King Ashoka) хааны оролцоотойгоор Бүх Хуврагын 3-р Чуулганыг зохион байгуулж Буддагийн номонд элдэв засвар өөрчлөлт оруулахыг хориглосон байна. (https://en.wikipedia.org/wiki/Buddhist_councils) Учир нь тухайн үед буддист гэж өөрийгөө нэрлэсэн нийт 18 урсгал бий болсон байсан гэдэг. Эдгээр 18 урсгалын нэг нь Теравада юм. Сонирхолтой нь энэ 3-р чуулганд дээр Хятадад түгсэн Их хөлгөний буддистуудын, Түвдэд түгсэн '''Тарнийн буддистуудын''' аль алиных нь төлөөлөл байгаагүй гэдэг. Учир нь '''Их хөлгөний буддизм''' арай хожуу МЭ 5-р зууны үед үүссэн, харин Тарнийн буддизм нь Их хөлгөний урсгалаасаа салж үүссэн түүхтэй юм. Хятадад үүссэн Их хөлгөний буддизм нь өвлөж авсан уламжлалт судар номгүй байсан тул Теравада нарын олон зуун жил үе дамжуулан ирсэн Гурван Сагс Сударууд буюу пали хэл дээрх (https://en.wikipedia.org/wiki/Pali_Canon) судараас зарим ойлголтоо авсан хэдий ч дийлэнх судараа өөр өөр цаг үед шинээр зохиож бичсэн юм. Их хөлгөний буддизм нь дотроо Чан (Зэн), Ёгачара, Ничирэн, Тиантай, Мадхямака зэргээр 30 гаруй урсгал болж салдаг. Харин Түвдийн буюу Тарнийн буддизм нь Невар, Шүгэндо, Шингон, Тэндай, Эсотерик, Нингма, Кагьюу, Сахъяа, Гэлүг гэж 9 орчим урсгал болж салдаг. Үүний [[Гэлүгба|Гэлүг]] гэдэг урсгал нь 11, 12-р зуунаас Монголд Түвдээр дамжин орж ирсэн байна.    

=== Буддын шашин Монголд ===
[[Файл:A prayer wheel and a mongol lama.jpg|thumb|200px|Хүрд болон монгол лам.]]
Буддын шашин бүр [[Хүннү]]гийн үе буюу нийтийн тооллын өмнөөс Монголд нэвтэрч дэлгэрсэн байсан ч хэсэгтээ замхарсан байдаг. Үүний нэг баталгаа нь 2018 оноос хойш олдсон Хүннүгийн булшин дотроос гарч ирсэн Dhammachakra буюу бидний мэдэх 8 зовхист цагийн хүрд тэмдэг буюу Гэгээрэгчийн 8 Замнал&lt;nowiki/&gt;https://en.wikipedia.org/wiki/Noble_Eightfold_Path ийн билэгдэл тэмдэг билээ. Мөн Хэрлэн Барс хотын балгасын нурсан суврга зэргийг нэрлэж болно. Буддын шашны  Монголын Эзэнт гүрний үе буюу Юань Улсын үeд [[1182]]-[[1270]] онуудад буддын гүн ухааны зохиолуудыг монгол хэлнээ нэлээд орчуулсан байдаг. Үүнд сэтгэгч [[Саж Бандид Гунгаажалцан]] ([[1182]]-[[1251]]) [[Сахъяа ёс|Сахъяа ёсны]] номлолын судраас монгол хэлнээ хөрвүүлж байсан гэдэг. Энэ үеийн сэтгэгчид тухайлбал [[Чойжи-Одсэр]] ([[1214]]-[[1294]]), [[Дарамбал]] ([[1268]]-[[1283]]), [[Содномгалсан]] ([[1230]]-[[1296]]), [[Ролбийдорж]] ([[1340]]-[[1383]]) нарын [[Их хөлгөн]] судрын орчуулга болон тэдний өөрсдийн бичсэн тайлбар судрууд үе дамжин судлагдсаар байна. Сэтгэгч [[Чойжи-Одсэр]] гэхэд л [[7-р зуун]]ы үеийн [[Эртний Энэтхэг|Энэтхэгийн]] сэтгэгч [[Шантидева|Шантидевагийн]] бичсэн &quot;Boddhicaryavatara&quot; хэмээх гүн ухааны бүтээлд зориулж 300 хуудас тайлбар судрыг бичсэн бөгөөд эл судрыг 1000 хувь хэвлэн түгээсэн байдаг. Мөн Дөрвөн мутарт [[Лхам]] бурхны түүх буюу &quot;Mahakala Namo Stuti&quot; судар мөн &quot;[[Бурхан багшийн арван хоёр зохионгуй]]&quot;, &quot;Manzushri Namo Samghiti&quot; буюу Оюун ухааны дээд хэмээх судруудыг орчуулжээ.

Их орчуулагч [[Сэсрэв Сэнгэ]] Буддын сургааль &quot;[[Алтангэрэл (судар)|Алтангэрэл]]&quot; хэмээх судрыг [[1328]] онд орчуулсан байдаг. 

[[14-р зуун]]ы сүүл гэхэд Будон Ренчиндэв гэдэг хүн алдарт &quot;[[Ганжуур Данжуур|Ганжуур, Данжуур]]&quot;-ыг бүрэн эхээр нь цуглуулан Монголд оруулж ирсэн бөгөөд [[Лигдэн хаан]]ы ([[1592]]-[[1636]]) үед бүрэн орчуулж дууссан байна.

Буддын гүн ухаан бүр [[Хүннү]]гийн үе буюу нийтийн тооллын өмнөх Монголд нэвтэрч дэлгэрснээс хойш хөгжлийн 3 үе туулсан гэж үздэг. [[17-р зуун]]ы үед амьдарч байсан Монголын Сүмбэ Хамба Ишбалжирын &quot;[[Пагсам Чонсон]]&quot; хэмээх бүтээл мөн [[Зава Дамдин]] гавжийн &quot;Алтан Дэвтэр&quot; хэмээх алдарт судруудад бичсэнээр энэ нь Буддизмын түрүү дэлгэрэлтийн үе гэж үздэг. Тухайлбал [[Нирун улс]]ын үед Буддын шашин нь төрийн шашин байсан нь архeологийн олон олдвороор батлагддаг. Буддын шашны 3-р дэлгэрэлт нь олон нийтэд түгэн дэлгэрсэн бодитой он тоолол нь Түшээт хан Гомбодоржийн хүү Занабазарын хүүг Дарнатын анхдугаар хувилгаан гэж зарлаж Монголын шарын шашны тэргүүнээр өргөмжилсөн үеэс эхтэй.

Буддын шашны Монгол дахь дунд дэлгэрэлтийн үе буюу [[13-р зуун|13-]][[14-р зуун]]ы үе, тухайлбал, [[Юань гүрэн|Юань гүрний]] мөхөлийн өмнөхөн маш хүчтэй дэлгэрч, тухайн үед мөн ордны түшмэд язгууртнуудын хүрээнд тархсан бөгөөд Чойжи-Одсэр, Шаравсэнгэ тэргүүтэй нэрт эрдэмтэд төрөн гарч буддын гүн ухааны олон арван бүтээлээ туурвисан байдгаас &quot;[[Буддизмын хос ёсны зарчим]]&quot; хэмээх номлол нь тухайн үеийн монгол төрийн үндэс болж байсан байна.

== Сургаал ==
=== 1. Хутагтын дөрвөн үнэн (Гэгээрэгчийн 4 үнэн) ===
Товчлон үзүүлбэл:

# [[Зовлон]] үнэн - Хүн болон аливаа амьд бүхэн энэ ертөнцөд төрөн буй болсноос үхэх хүртэл зовох нь үнэн.
# Зовлонгийн шалтгаан үнэн - Зовлонд шалтгаан байдаг. Тэр нь хүсэхээс, шунахаас үүдэлтэй байдаг. 
# Зовлонг гэтлэх нь үнэн - Хүслийг огоорсноор, дарснаар зовлонгоос нэгэнт ангижирч болдог.
# Зовлонг дуусгах замнал үнэн - 8 замналаар явснаар Нирваан дүрийг олох буюу зовлонгоос бүрэн салдаг.

=== Найман мөрт зам (Гэгээрэгчийн 8 Замнал) ===
[[Файл:Dharma Wheel.svg|thumb|right|200px|Найман зөв замыг илтгэсэн хүрд]]
Найман зөв замаар явбал зовлонгоос ангижирч, [[нирван]] дүрийг олно гэж үздэг. Үүний дараалал нь тун чухал бөгөөд 1 дэх замнал буюу Зөв ойлголт, үзэл бодолтой байж гэмээ нь 2 дахь Зөв хандлага, арга барилыг бий болгож чадна. Гэхчилэн утга учиртай дараалал бүхий 8 замнал юм. Үүнд:   
# Зөв ойлголт, үзэл бодол
# Зөв хандлага, арга барил
# Зөв хэллэг, үнэн үг яриа
# Зөв үйлдэл, алхам
# Зөв орлого, амжиргаа
# Зөв зүтгэл, оролдлого
# Зөв оюун бодол, санаа
# Зөв төвлөрөл, бясалгал
Буддагийн шавь гэж өөрийгөө үздэг эгэл хар хүн 5 эсвэл 8 сахил сахина. Харин хувраг хүн 227 гаруй сахил сахина.

''Таван сахил'' (Гэнэн Сахил гэж Монголчууд нэрлэдэг)

1. Аливаа амь таслахыг цээрлэ. 

2. Бусдын өгөөгүйг авахгүй.

3. Буруу хурьцлыг цээрлэ.

4. Худал хэлэхийг цээрлэ. 

5. Согтууруулах ундаа, ухааныг самууруулах хорт бодис хэрэглэхийг цээрлэнэ.

''Найман сахил''

1.Аливаа амьтны амь таслахыг цээрлэ. Ач тус нь: Энэ нас хийгээд хойд төрөл бүртээ нас урт, цог жавхаатай, өвчин эмгэггүй,  эрүүл саруул болно.

2.Хулгай хийхийг цээрлэ. Ач тус нь:  Энэ нас хийгээд хойд төрөл бүртээ төгс эдлэлийг эрхшээж, бусдад үл хорлогдоно.

3.Буруу хурьцлыг цээрлэ. Ач тус нь:  Энэ нас хийгээд хойд төрөл бүртээ үзэсгэлэнт сайхан царай зүс, бие төрхтэй болж, сэрэл мэдрэхүйн эрхтэн нь бүрэн бүтэн байна.

4.Худал хэлэхийг цээрлэ. Ач тус нь:  Энэ нас хийгээд хойд төрөл бүртээ бусдад хууртагдан мэхлэгдэхгүй, бусад хүмүүс хэлсэн бүхнийг нь хүндэтгэн сонсох болно.

5.Архи, согтууруулах ундаа, тамхи, хар тамхи зэрэг мансууруулагч хорт бодис хэрэглэхийг цээрлэ. Ач тус нь:  Энэ нас хийгээд хойд төрөл бүртээ ой ухаан, санамж, сэрэхүй, мэдэрхүй сайтай , төгс билгүүнтэй болно.

6.Өндөр, тансаг ор суудлыг цээрлэ. Ач тус нь:  Энэ нас хийгээд хойд төрөл бүртээ бусдад хүндлэгдэн магтагдаж, таатай ор дэвсгэртэй болж, таатай аялж зорчих унаатай болно.

7.Буруу цагт буюу үдээс хойш идээ, ундаа зооглохыг цээрлэ. Ач тус нь:  Энэ нас хийгээд хойд төрөл бүртээ арвин их сайн ургац, жимс ногоо хураан авч, элдэв бэрхшээлгүйгээр идээ ундаа элбэг дэлбэг олдох болно.

8.Элдэв үнэртэн түрхэж, элдэв чимэг зүүлт зүүж, элдэв дуу бүжигт оролцох үзэхийг цээрлэ. Ач тус нь:  Энэ нас хийгээд хойд төрөл бүртээ  анхилуун үнэртэй, гоо сайхан өнгө төрхтэй, өлзийт сайн бэлгэ найрагтай биетэй болно.Сайтар номхорсон бие, сэтгэлийг эрхшээж, Бурханы дээдийн номын дуу гаргана.

== Мөн үзэх ==
* [[Шашин]]
* [[Гүн ухаан]]
* [[Будда]]
* [[Их Майдар цогцолбор]]

== Эшлэл ==
{{reflist}}

[[Ангилал:Википедиа:Онцлох өгүүлэл]]
[[Ангилал:Буддын шашин]]
[[Ангилал:Дэлхийн шашин]]</text>
      <sha1>g254h7q0qekgt40pk6qngkg2qz93x90</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>821557</id>
      <parentid>821552</parentid>
      <timestamp>2025-06-12T16:43:29Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>S.Khangal</username>
        <id>87279</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Зарим буруу бичигдсэн газар орны нэр, таамаг төдий мэдээ болон давхардуулж нуршсан мэдээллийг засварлаж, холбогдох external link үүдийг нэмж холбов.</comment>
      <origin>821557</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="18196" sha1="r9jmgrf26i2uz10kee71cf3afnk2u4e" xml:space="preserve">{{Монголнэрийнхүснэгт
|хэмжээ         = 22
|худам_монгол    = {{mongolUnicode|ᠪᠣᠲᠲᠾᠠ ᠶᠢᠨ ᠱᠠᠰᠢᠨ|h}}&lt;br&gt;&lt;small&gt;(buddha-yin šašin)&lt;/small&gt;
|кирилл_буриад   = Буддын шажан
|кирилл_монгол   = Буддын шашин
|кирилл_халимаг  = Буддын шажн
|зураг           = Buddha Bodhgaya.JPG
|тайлбар         = [[Бодьгаяа]] дахь [[Бурхан багш]]ийн шуумал
}}
'''Буддын шашин''' (Буддизм) нь [[Григорийн тоолол|НТӨ]] V зуунд [[Гаутама Будда|Сиддхаттха Готамагийн]] (Пали: Siddhattha Gotama; Санскрит: Siddhartha Gautama;) үндэслэсэн ертөнцийг үзэх үзэл, [[шашин]], [[гүн ухаан|гүн ухаан, бясалгал]], буюу [[Гэгээрэл|Гэгээрэлд]] хүрэх замнал юм. 

== Түүх ==
Буддизм нь МЭӨ 5-р зууны үед одоогийн Непал (Балба), Энэтхэгийн зүүн хойд нутаг дэвсгэрт даяанч хуврагийн (пали: samāna санскрит: śramaṇa;) уламжлал хэлбэрээр үүсч, Ази тивийн ихэнх хэсэгт тархсан байна. Буддын шашинтнууд гэгдэх Буддаг шүтэгчид дэлхийн хүн амын 7 гаруй хувийг бүрдүүлдэг буюу 550 сая гаруй дагагчтай, дэлхийн дөрөв дэх том шашин юм. Буддын шашныг үндэслэгч [[Сиддарт Гаутама|Сиддхаттха Готамагийн]] нь түүхэн бодит хүн байсан бөгөөд өнөөгийн Балба, Энэтхэг орны умар зүгт орших Сакя омгийн Капилаваттху хот буюу [[Балба|Балбын]] [[Лүмбини]]д хаан хөвгүүн болж мэндэлсэн гэж эртний түүхэнд тэмдэглэгдсэн байдаг. Тэрээр 29 нас хүртлээ хааны ордонд амьдран эхнэр хүүхэдтэй болсон хойноо үнэнийг олох зорилгоор гэрээ орхин явжээ. Тэрээр 6 жил ууланд суун даяан хийн гэгээрч, &quot;Гэгээрлийн Дөрвөн Үнэн&quot;-ий ([[:en:Four_Noble_Truths|https://en.wikipedia.org/wiki/Four_Noble_Truths)]] сургаалийг айлдсан нь Буддын гүн ухааны үндэслэл болсон байна. Тэрээр 45 жил өөрийн үзэл сургаалаа айлдасны эцэст 80 насандаа нирваанд нэг мөр одсон байдаг.  

Ийнхүү [[Буддын гүн ухаан]] нь дэлхийн анхдагч [[гүн ухаан]]&lt;nowiki/&gt;уудын нэг гэж зүй ёсоор тооцогддог бөгөөд философийн олон урсгалын дэвсгэр болсон гэж үздэг. Өнөө үед Буддын шашин болон түүний гүн ухааны онолыг [[Ази]] тивийн олонхи орон, тухайлбал, [[Шри Ланка]], [[Бирм|Мьянмар]], [[Тайланд]], [[Камбож]], [[Лаос]], [[Энэтхэг]], [[Балба]], [[Хятад]], [[Бутан]], [[Вьетнам]], Малайз, [[Сингапур]],Түвд, [[Монгол]], [[Япон]], [[Солонгос]] зэрэг орны ард түмэн даган биширдгээс гадна сүүлийн жилүүдэд өрнөдийн орнуудад, тухайлбал, Канад, [[Америкийн Нэгдсэн Улс]], [[Их Британи]], [[Франц]], [[Итали]], [[Нидерланд]] зэрэг барууны маш олон орнуудад буддын бясалгал, гүн ухаан судлал идэвхтэй явагдан, сонирхогчдын тоо нэмэгдсээр байна.

Буддагийн номлол 2600 шахуу жилийн нүүрийг үзэхдээ олон урсгалууд болж салж, анхдагч урсгалуудын дийлэнхи нь үгүй болж, мөн цоо шинэ урсгалууд үүссэн байдаг. Орчин цагт Буддизмын гэх үндсэн гурван том урсгал байгаа нь: Теравада Буддизм, ([[:en:Theravada|Theravāda]] Buddhism), Их Хөлгөний Буддизм ([[:en:Mahayana|Mahāyāna]] Buddhism), Очирт Хөлгөний Буддизм ([[:en:Vajrayana|Vajrayāna]] Buddhism; Тарнийн Буддизм) юм. 

'''Теравада Буддизм''' нь эдгээр 3 урсгалаас хамгийн анхдагч Буддын уламжлал бөгөөд 2600 жилийн хугацаанд Буддагийн айлдсан сургаалын дийлэнх хэсгийг хадгалж авч үлдсэн гэж үздэг уламжлал юм. МЭӨ 200 аад оны үед Ашока (King [[:en:Ashoka|Aśoka]]) хааны оролцоотойгоор Бүх Хуврагын Гуравдаугаар Чуулганыг зохион байгуулж, Буддагийн номонд элдэв засвар өөрчлөлт оруулахыг хориглосон байдаг. (https://en.wikipedia.org/wiki/Buddhist_councils) Учир нь тухайн үед буддист хэмээн өөрийгөө нэрлэсэн нийт 18 урсгал бий болсон байсан гэдэг. Эдгээр 18 урсгалын нэг нь Теравада юм.    

'''Их Хөлгөний буддизм''' МЭ 1р зууны үеэс үүсэж, харин Тарнийн буюу Түвдийн буддизм нь Их хөлгөний урсгалаасаа салж үүссэн байна. Хятадад үүссэн Их хөлгөний буддизм нь Теравада нарын олон зуун жил үе дамжуулан ирсэн Типатака - Гурван Сагс Сударууд буюу Паали хэл дээрх (https://en.wikipedia.org/wiki/Pali_Canon) судараас зарим ойлголтоо авсан байх ба дийлэнхи судар нь өөр өөр цаг үед шинээр бичигдсэн байна. Их хөлгөний буддизм нь дотроо Чан (Зэн), Ёгачара, Ничирэн, Тиантай, Мадхямака зэргээр 30 гаруй урсгал болж салдаг. Харин Түвдийн буюу Тарнийн буддизм нь Невар, Шүгэндо, Шингон, Тэндай, Эсотерик, Нингма, Кагьюу, Сахъяа, Гэлүг гэж 9 орчим урсгал болж салдаг. Үүний [[Гэлүгба|Гэлүг]] гэдэг урсгал нь 11, 12-р зуунаас Монголд Түвдээр дамжин орж ирсэн байна.    

=== Буддын шашин Монголд ===
[[Файл:A prayer wheel and a mongol lama.jpg|thumb|200px|Хүрд болон монгол лам.]]
Буддын шашин, эртний [[Хүннү]]гийн үе буюу нийтийн тооллын өмнөөс Монголд нэвтэрч дэлгэрсэн байж болох түүхэн сурвалж баримтууд олдсоор байна. Үүний нэг жишээ нь 2018 оноос хойш олдсон Хүннү нарын хаадын булш дотроос гарч ирсэн Dhammachakra 8 зовхист цагийн хүрд тэмдэг буюу Гэгээрэгчийн 8 Замнал&lt;nowiki/&gt;https://en.wikipedia.org/wiki/Noble_Eightfold_Path ийн билэгдэл тэмдэг болно. Мөн Хэрлэн Барс хотын балгасын нурсан суварга зэрэг нь эртний Буддын уламжлалт суваргатай ижил хэв загвараар баригдсан байна. Гэвч эртний уламжлалт Буддын урсгал буюу Теравада Буддизм Монгол оронд дэлгэрсэн байсан эсэх нь тодорхойгүй байна. 

Хожуу Монголын Эзэнт гүрний үе буюу Юань Улсын үeд [[1182]]-[[1270]] онуудад Хятад болон Түвдээр дамжин Их Хөлгөний Буддын гүн ухааны зохиолуудыг монгол хэл рүү олныг орчуулсан байдаг. Үүнд сэтгэгч [[Саж Бандид Гунгаажалцан]] ([[1182]]-[[1251]]) [[Сахъяа ёс|Сахъяа ёсны]] номлолын судраас монгол хэлнээ хөрвүүлж байсан гэдэг. Энэ үеийн сэтгэгчид тухайлбал [[Чойжи-Одсэр]] ([[1214]]-[[1294]]), [[Дарамбал]] ([[1268]]-[[1283]]), [[Содномгалсан]] ([[1230]]-[[1296]]), [[Ролбийдорж]] ([[1340]]-[[1383]]) нарын [[Их хөлгөн]] судрын орчуулга болон тэдний өөрсдийн бичсэн тайлбар судрууд үе дамжин судлагдсаар байна. Сэтгэгч [[Чойжи-Одсэр]] гэхэд л [[7-р зуун]]ы үеийн [[Эртний Энэтхэг|Энэтхэгийн]] сэтгэгч [[Шантидева|Шантидевагийн]] бичсэн &quot;Boddhicaryavatara&quot; хэмээх гүн ухааны бүтээлд зориулж 300 хуудас тайлбар судрыг бичсэн бөгөөд эл судрыг 1000 хувь хэвлэн түгээсэн байдаг. Мөн Дөрвөн мутарт [[Лхам]] бурхны түүх буюу &quot;Mahakala Namo Stuti&quot; судар мөн &quot;[[Бурхан багшийн арван хоёр зохионгуй]]&quot;, &quot;Manzushri Namo Samghiti&quot; буюу Оюун ухааны дээд хэмээх судруудыг орчуулжээ.

Их орчуулагч [[Сэсрэв Сэнгэ]] Буддын сургааль &quot;[[Алтангэрэл (судар)|Алтангэрэл]]&quot; хэмээх судрыг [[1328]] онд орчуулсан байдаг. 

[[14-р зуун]]ы сүүл гэхэд Будон Ренчиндэв гэдэг хүн алдарт &quot;[[Ганжуур Данжуур|Ганжуур, Данжуур]]&quot;-ыг бүрэн эхээр нь цуглуулан Монголд оруулж ирсэн бөгөөд [[Лигдэн хаан]]ы ([[1592]]-[[1636]]) үед бүрэн орчуулж дууссан байна.

Буддын гүн ухаан бүр [[Хүннү]]гийн үе буюу нийтийн тооллын өмнөх Монголд нэвтэрч дэлгэрснээс хойш хөгжлийн 3 үе туулсан гэж үздэг. [[17-р зуун]]ы үед амьдарч байсан Монголын Сүмбэ Хамба Ишбалжирын &quot;[[Пагсам Чонсон]]&quot; хэмээх бүтээл мөн [[Зава Дамдин]] гавжийн &quot;Алтан Дэвтэр&quot; хэмээх алдарт судруудад бичсэнээр энэ нь Буддизмын түрүү дэлгэрэлтийн үе гэж үздэг. Тухайлбал [[Нирун улс]]ын үед Буддын шашин нь төрийн шашин байсан нь архeологийн олон олдвороор батлагддаг. Буддын шашны 3-р дэлгэрэлт нь олон нийтэд түгэн дэлгэрсэн бодитой он тоолол нь Түшээт хан Гомбодоржийн хүү Занабазарын хүүг Дарнатын анхдугаар хувилгаан гэж зарлаж Монголын шарын шашны тэргүүнээр өргөмжилсөн үеэс эхтэй.

Буддын шашны Монгол дахь дунд дэлгэрэлтийн үе буюу [[13-р зуун|13-]][[14-р зуун]]ы үе, тухайлбал, [[Юань гүрэн|Юань гүрний]] мөхөлийн өмнөхөн маш хүчтэй дэлгэрч, тухайн үед мөн ордны түшмэд язгууртнуудын хүрээнд тархсан бөгөөд Чойжи-Одсэр, Шаравсэнгэ тэргүүтэй нэрт эрдэмтэд төрөн гарч буддын гүн ухааны олон арван бүтээлээ туурвисан байдгаас &quot;[[Буддизмын хос ёсны зарчим]]&quot; хэмээх номлол нь тухайн үеийн монгол төрийн үндэс болж байсан байна.

== Сургаал ==
=== 1. Хутагтын дөрвөн үнэн (Гэгээрэгчийн 4 үнэн) ===
Товчлон үзүүлбэл:

# [[Зовлон]] үнэн - Хүн болон аливаа амьд бүхэн энэ ертөнцөд төрөн буй болсноос үхэх хүртэл зовох нь үнэн.
# Зовлонгийн шалтгаан үнэн - Зовлонд шалтгаан байдаг. Тэр нь хүсэхээс, шунахаас үүдэлтэй байдаг. 
# Зовлонг гэтлэх нь үнэн - Хүслийг огоорсноор, дарснаар зовлонгоос нэгэнт ангижирч болдог.
# Зовлонг дуусгах замнал үнэн - 8 замналаар явснаар Нирваан дүрийг олох буюу зовлонгоос бүрэн салдаг.

=== Найман мөрт зам (Гэгээрэгчийн 8 Замнал) ===
[[Файл:Dharma Wheel.svg|thumb|right|200px|Найман зөв замыг илтгэсэн хүрд]]
Найман зөв замаар явбал зовлонгоос ангижирч, [[нирван]] дүрийг олно гэж үздэг. Үүний дараалал нь тун чухал бөгөөд 1 дэх замнал буюу Зөв ойлголт, үзэл бодолтой байж гэмээ нь 2 дахь Зөв хандлага, арга барилыг бий болгож чадна. Гэхчилэн утга учиртай дараалал бүхий 8 замнал юм. Үүнд:   
# Зөв ойлголт, үзэл бодол
# Зөв хандлага, арга барил
# Зөв хэллэг, үнэн үг яриа
# Зөв үйлдэл, алхам
# Зөв орлого, амжиргаа
# Зөв зүтгэл, оролдлого
# Зөв оюун бодол, санаа
# Зөв төвлөрөл, бясалгал
Буддагийн шавь гэж өөрийгөө үздэг эгэл хар хүн 5 эсвэл 8 сахил сахина. Харин хувраг хүн 227 гаруй сахил сахина.

''Таван сахил'' (Гэнэн Сахил гэж Монголчууд нэрлэдэг)

1. Аливаа амь таслахыг цээрлэ. 

2. Бусдын өгөөгүйг авахгүй.

3. Буруу хурьцлыг цээрлэ.

4. Худал хэлэхийг цээрлэ. 

5. Согтууруулах ундаа, ухааныг самууруулах хорт бодис хэрэглэхийг цээрлэнэ.

''Найман сахил''

1.Аливаа амьтны амь таслахыг цээрлэ. Ач тус нь: Энэ нас хийгээд хойд төрөл бүртээ нас урт, цог жавхаатай, өвчин эмгэггүй,  эрүүл саруул болно.

2.Хулгай хийхийг цээрлэ. Ач тус нь:  Энэ нас хийгээд хойд төрөл бүртээ төгс эдлэлийг эрхшээж, бусдад үл хорлогдоно.

3.Буруу хурьцлыг цээрлэ. Ач тус нь:  Энэ нас хийгээд хойд төрөл бүртээ үзэсгэлэнт сайхан царай зүс, бие төрхтэй болж, сэрэл мэдрэхүйн эрхтэн нь бүрэн бүтэн байна.

4.Худал хэлэхийг цээрлэ. Ач тус нь:  Энэ нас хийгээд хойд төрөл бүртээ бусдад хууртагдан мэхлэгдэхгүй, бусад хүмүүс хэлсэн бүхнийг нь хүндэтгэн сонсох болно.

5.Архи, согтууруулах ундаа, тамхи, хар тамхи зэрэг мансууруулагч хорт бодис хэрэглэхийг цээрлэ. Ач тус нь:  Энэ нас хийгээд хойд төрөл бүртээ ой ухаан, санамж, сэрэхүй, мэдэрхүй сайтай , төгс билгүүнтэй болно.

6.Өндөр, тансаг ор суудлыг цээрлэ. Ач тус нь:  Энэ нас хийгээд хойд төрөл бүртээ бусдад хүндлэгдэн магтагдаж, таатай ор дэвсгэртэй болж, таатай аялж зорчих унаатай болно.

7.Буруу цагт буюу үдээс хойш идээ, ундаа зооглохыг цээрлэ. Ач тус нь:  Энэ нас хийгээд хойд төрөл бүртээ арвин их сайн ургац, жимс ногоо хураан авч, элдэв бэрхшээлгүйгээр идээ ундаа элбэг дэлбэг олдох болно.

8.Элдэв үнэртэн түрхэж, элдэв чимэг зүүлт зүүж, элдэв дуу бүжигт оролцох үзэхийг цээрлэ. Ач тус нь:  Энэ нас хийгээд хойд төрөл бүртээ  анхилуун үнэртэй, гоо сайхан өнгө төрхтэй, өлзийт сайн бэлгэ найрагтай биетэй болно.Сайтар номхорсон бие, сэтгэлийг эрхшээж, Бурханы дээдийн номын дуу гаргана.

== Мөн үзэх ==
* [[Шашин]]
* [[Гүн ухаан]]
* [[Будда]]
* [[Их Майдар цогцолбор]]

== Эшлэл ==
{{reflist}}

[[Ангилал:Википедиа:Онцлох өгүүлэл]]
[[Ангилал:Буддын шашин]]
[[Ангилал:Дэлхийн шашин]]</text>
      <sha1>r9jmgrf26i2uz10kee71cf3afnk2u4e</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>821558</id>
      <parentid>821557</parentid>
      <timestamp>2025-06-12T16:45:28Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>S.Khangal</username>
        <id>87279</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>821558</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="18182" sha1="78n9qw3zzr3xg74rmuyfd2dqzn50qur" xml:space="preserve">{{Монголнэрийнхүснэгт
|хэмжээ         = 22
|худам_монгол    = {{mongolUnicode|ᠪᠣᠲᠲᠾᠠ ᠶᠢᠨ ᠱᠠᠰᠢᠨ|h}}&lt;br&gt;&lt;small&gt;(buddha-yin šašin)&lt;/small&gt;
|кирилл_буриад   = Буддын шажан
|кирилл_монгол   = Буддын шашин
|кирилл_халимаг  = Буддын шажн
|зураг           = Buddha Bodhgaya.JPG
|тайлбар         = [[Бодьгаяа]] дахь Буддагийн шуумал
}}
'''Буддын шашин''' (Буддизм) нь [[Григорийн тоолол|НТӨ]] V зуунд [[Гаутама Будда|Сиддхаттха Готамагийн]] (Пали: Siddhattha Gotama; Санскрит: Siddhartha Gautama;) үндэслэсэн ертөнцийг үзэх үзэл, [[шашин]], [[гүн ухаан|гүн ухаан, бясалгал]], буюу [[Гэгээрэл|Гэгээрэлд]] хүрэх замнал юм. 

== Түүх ==
Буддизм нь МЭӨ 5-р зууны үед одоогийн Непал (Балба), Энэтхэгийн зүүн хойд нутаг дэвсгэрт даяанч хуврагийн (пали: samāna санскрит: śramaṇa;) уламжлал хэлбэрээр үүсч, Ази тивийн ихэнх хэсэгт тархсан байна. Буддын шашинтнууд гэгдэх Буддаг шүтэгчид дэлхийн хүн амын 7 гаруй хувийг бүрдүүлдэг буюу 550 сая гаруй дагагчтай, дэлхийн дөрөв дэх том шашин юм. Буддын шашныг үндэслэгч [[Сиддарт Гаутама|Сиддхаттха Готамагийн]] нь түүхэн бодит хүн байсан бөгөөд өнөөгийн Балба, Энэтхэг орны умар зүгт орших Сакя омгийн Капилаваттху хот буюу [[Балба|Балбын]] [[Лүмбини]]д хаан хөвгүүн болж мэндэлсэн гэж эртний түүхэнд тэмдэглэгдсэн байдаг. Тэрээр 29 нас хүртлээ хааны ордонд амьдран эхнэр хүүхэдтэй болсон хойноо үнэнийг олох зорилгоор гэрээ орхин явжээ. Тэрээр 6 жил ууланд суун даяан хийн гэгээрч, &quot;Гэгээрлийн Дөрвөн Үнэн&quot;-ий ([[:en:Four_Noble_Truths|https://en.wikipedia.org/wiki/Four_Noble_Truths)]] сургаалийг айлдсан нь Буддын гүн ухааны үндэслэл болсон байна. Тэрээр 45 жил өөрийн үзэл сургаалаа айлдасны эцэст 80 насандаа нирваанд нэг мөр одсон байдаг.  

Ийнхүү [[Буддын гүн ухаан]] нь дэлхийн анхдагч [[гүн ухаан]]&lt;nowiki/&gt;уудын нэг гэж зүй ёсоор тооцогддог бөгөөд философийн олон урсгалын дэвсгэр болсон гэж үздэг. Өнөө үед Буддын шашин болон түүний гүн ухааны онолыг [[Ази]] тивийн олонхи орон, тухайлбал, [[Шри Ланка]], [[Бирм|Мьянмар]], [[Тайланд]], [[Камбож]], [[Лаос]], [[Энэтхэг]], [[Балба]], [[Хятад]], [[Бутан]], [[Вьетнам]], Малайз, [[Сингапур]],Түвд, [[Монгол]], [[Япон]], [[Солонгос]] зэрэг орны ард түмэн даган биширдгээс гадна сүүлийн жилүүдэд өрнөдийн орнуудад, тухайлбал, Канад, [[Америкийн Нэгдсэн Улс]], [[Их Британи]], [[Франц]], [[Итали]], [[Нидерланд]] зэрэг барууны маш олон орнуудад буддын бясалгал, гүн ухаан судлал идэвхтэй явагдан, сонирхогчдын тоо нэмэгдсээр байна.

Буддагийн номлол 2600 шахуу жилийн нүүрийг үзэхдээ олон урсгалууд болж салж, анхдагч урсгалуудын дийлэнхи нь үгүй болж, мөн цоо шинэ урсгалууд үүссэн байдаг. Орчин цагт Буддизмын гэх үндсэн гурван том урсгал байгаа нь: Теравада Буддизм, ([[:en:Theravada|Theravāda]] Buddhism), Их Хөлгөний Буддизм ([[:en:Mahayana|Mahāyāna]] Buddhism), Очирт Хөлгөний Буддизм ([[:en:Vajrayana|Vajrayāna]] Buddhism; Тарнийн Буддизм) юм. 

'''Теравада Буддизм''' нь эдгээр 3 урсгалаас хамгийн анхдагч Буддын уламжлал бөгөөд 2600 жилийн хугацаанд Буддагийн айлдсан сургаалын дийлэнх хэсгийг хадгалж авч үлдсэн гэж үздэг уламжлал юм. МЭӨ 200 аад оны үед Ашока (King [[:en:Ashoka|Aśoka]]) хааны оролцоотойгоор Бүх Хуврагын Гуравдаугаар Чуулганыг зохион байгуулж, Буддагийн номонд элдэв засвар өөрчлөлт оруулахыг хориглосон байдаг. (https://en.wikipedia.org/wiki/Buddhist_councils) Учир нь тухайн үед буддист хэмээн өөрийгөө нэрлэсэн нийт 18 урсгал бий болсон байсан гэдэг. Эдгээр 18 урсгалын нэг нь Теравада юм.    

'''Их Хөлгөний буддизм''' МЭ 1р зууны үеэс үүсэж, харин Тарнийн буюу Түвдийн буддизм нь Их хөлгөний урсгалаасаа салж үүссэн байна. Хятадад үүссэн Их хөлгөний буддизм нь Теравада нарын олон зуун жил үе дамжуулан ирсэн Типатака - Гурван Сагс Сударууд буюу Паали хэл дээрх (https://en.wikipedia.org/wiki/Pali_Canon) судараас зарим ойлголтоо авсан байх ба дийлэнхи судар нь өөр өөр цаг үед шинээр бичигдсэн байна. Их хөлгөний буддизм нь дотроо Чан (Зэн), Ёгачара, Ничирэн, Тиантай, Мадхямака зэргээр 30 гаруй урсгал болж салдаг. Харин Түвдийн буюу Тарнийн буддизм нь Невар, Шүгэндо, Шингон, Тэндай, Эсотерик, Нингма, Кагьюу, Сахъяа, Гэлүг гэж 9 орчим урсгал болж салдаг. Үүний [[Гэлүгба|Гэлүг]] гэдэг урсгал нь 11, 12-р зуунаас Монголд Түвдээр дамжин орж ирсэн байна.    

=== Буддын шашин Монголд ===
[[Файл:A prayer wheel and a mongol lama.jpg|thumb|200px|Хүрд болон монгол лам.]]
Буддын шашин, эртний [[Хүннү]]гийн үе буюу нийтийн тооллын өмнөөс Монголд нэвтэрч дэлгэрсэн байж болох түүхэн сурвалж баримтууд олдсоор байна. Үүний нэг жишээ нь 2018 оноос хойш олдсон Хүннү нарын хаадын булш дотроос гарч ирсэн Dhammachakra 8 зовхист цагийн хүрд тэмдэг буюу Гэгээрэгчийн 8 Замнал&lt;nowiki/&gt;https://en.wikipedia.org/wiki/Noble_Eightfold_Path ийн билэгдэл тэмдэг болно. Мөн Хэрлэн Барс хотын балгасын нурсан суварга зэрэг нь эртний Буддын уламжлалт суваргатай ижил хэв загвараар баригдсан байна. Гэвч эртний уламжлалт Буддын урсгал буюу Теравада Буддизм Монгол оронд дэлгэрсэн байсан эсэх нь тодорхойгүй байна.

Хожуу Монголын Эзэнт гүрний үе буюу Юань Улсын үeд [[1182]]-[[1270]] онуудад Хятад болон Түвдээр дамжин Их Хөлгөний Буддын гүн ухааны зохиолуудыг монгол хэл рүү олныг орчуулсан байдаг. Үүнд сэтгэгч [[Саж Бандид Гунгаажалцан]] ([[1182]]-[[1251]]) [[Сахъяа ёс|Сахъяа ёсны]] номлолын судраас монгол хэлнээ хөрвүүлж байсан гэдэг. Энэ үеийн сэтгэгчид тухайлбал [[Чойжи-Одсэр]] ([[1214]]-[[1294]]), [[Дарамбал]] ([[1268]]-[[1283]]), [[Содномгалсан]] ([[1230]]-[[1296]]), [[Ролбийдорж]] ([[1340]]-[[1383]]) нарын [[Их хөлгөн]] судрын орчуулга болон тэдний өөрсдийн бичсэн тайлбар судрууд үе дамжин судлагдсаар байна. Сэтгэгч [[Чойжи-Одсэр]] гэхэд л [[7-р зуун]]ы үеийн [[Эртний Энэтхэг|Энэтхэгийн]] сэтгэгч [[Шантидева|Шантидевагийн]] бичсэн &quot;Boddhicaryavatara&quot; хэмээх гүн ухааны бүтээлд зориулж 300 хуудас тайлбар судрыг бичсэн бөгөөд эл судрыг 1000 хувь хэвлэн түгээсэн байдаг. Мөн Дөрвөн мутарт [[Лхам]] бурхны түүх буюу &quot;Mahakala Namo Stuti&quot; судар мөн &quot;[[Бурхан багшийн арван хоёр зохионгуй]]&quot;, &quot;Manzushri Namo Samghiti&quot; буюу Оюун ухааны дээд хэмээх судруудыг орчуулжээ.

Их орчуулагч [[Сэсрэв Сэнгэ]] Буддын сургааль &quot;[[Алтангэрэл (судар)|Алтангэрэл]]&quot; хэмээх судрыг [[1328]] онд орчуулсан байдаг. 

[[14-р зуун]]ы сүүл гэхэд Будон Ренчиндэв гэдэг хүн алдарт &quot;[[Ганжуур Данжуур|Ганжуур, Данжуур]]&quot;-ыг бүрэн эхээр нь цуглуулан Монголд оруулж ирсэн бөгөөд [[Лигдэн хаан]]ы ([[1592]]-[[1636]]) үед бүрэн орчуулж дууссан байна.

Буддын гүн ухаан бүр [[Хүннү]]гийн үе буюу нийтийн тооллын өмнөх Монголд нэвтэрч дэлгэрснээс хойш хөгжлийн 3 үе туулсан гэж үздэг. [[17-р зуун]]ы үед амьдарч байсан Монголын Сүмбэ Хамба Ишбалжирын &quot;[[Пагсам Чонсон]]&quot; хэмээх бүтээл мөн [[Зава Дамдин]] гавжийн &quot;Алтан Дэвтэр&quot; хэмээх алдарт судруудад бичсэнээр энэ нь Буддизмын түрүү дэлгэрэлтийн үе гэж үздэг. Тухайлбал [[Нирун улс]]ын үед Буддын шашин нь төрийн шашин байсан нь архeологийн олон олдвороор батлагддаг. Буддын шашны 3-р дэлгэрэлт нь олон нийтэд түгэн дэлгэрсэн бодитой он тоолол нь Түшээт хан Гомбодоржийн хүү Занабазарын хүүг Дарнатын анхдугаар хувилгаан гэж зарлаж Монголын шарын шашны тэргүүнээр өргөмжилсөн үеэс эхтэй.

Буддын шашны Монгол дахь дунд дэлгэрэлтийн үе буюу [[13-р зуун|13-]][[14-р зуун]]ы үе, тухайлбал, [[Юань гүрэн|Юань гүрний]] мөхөлийн өмнөхөн маш хүчтэй дэлгэрч, тухайн үед мөн ордны түшмэд язгууртнуудын хүрээнд тархсан бөгөөд Чойжи-Одсэр, Шаравсэнгэ тэргүүтэй нэрт эрдэмтэд төрөн гарч буддын гүн ухааны олон арван бүтээлээ туурвисан байдгаас &quot;[[Буддизмын хос ёсны зарчим]]&quot; хэмээх номлол нь тухайн үеийн монгол төрийн үндэс болж байсан байна.

== Сургаал ==
=== 1. Хутагтын дөрвөн үнэн (Гэгээрэгчийн 4 үнэн) ===
Товчлон үзүүлбэл:

# [[Зовлон]] үнэн - Хүн болон аливаа амьд бүхэн энэ ертөнцөд төрөн буй болсноос үхэх хүртэл зовох нь үнэн.
# Зовлонгийн шалтгаан үнэн - Зовлонд шалтгаан байдаг. Тэр нь хүсэхээс, шунахаас үүдэлтэй байдаг. 
# Зовлонг гэтлэх нь үнэн - Хүслийг огоорсноор, дарснаар зовлонгоос нэгэнт ангижирч болдог.
# Зовлонг дуусгах замнал үнэн - 8 замналаар явснаар Нирваан дүрийг олох буюу зовлонгоос бүрэн салдаг.

=== Найман мөрт зам (Гэгээрэгчийн 8 Замнал) ===
[[Файл:Dharma Wheel.svg|thumb|right|200px|Найман зөв замыг илтгэсэн хүрд]]
Найман зөв замаар явбал зовлонгоос ангижирч, [[нирван]] дүрийг олно гэж үздэг. Үүний дараалал нь тун чухал бөгөөд 1 дэх замнал буюу Зөв ойлголт, үзэл бодолтой байж гэмээ нь 2 дахь Зөв хандлага, арга барилыг бий болгож чадна. Гэхчилэн утга учиртай дараалал бүхий 8 замнал юм. Үүнд:   
# Зөв ойлголт, үзэл бодол
# Зөв хандлага, арга барил
# Зөв хэллэг, үнэн үг яриа
# Зөв үйлдэл, алхам
# Зөв орлого, амжиргаа
# Зөв зүтгэл, оролдлого
# Зөв оюун бодол, санаа
# Зөв төвлөрөл, бясалгал
Буддагийн шавь гэж өөрийгөө үздэг эгэл хар хүн 5 эсвэл 8 сахил сахина. Харин хувраг хүн 227 гаруй сахил сахина.

''Таван сахил'' (Гэнэн Сахил гэж Монголчууд нэрлэдэг)

1. Аливаа амь таслахыг цээрлэ. 

2. Бусдын өгөөгүйг авахгүй.

3. Буруу хурьцлыг цээрлэ.

4. Худал хэлэхийг цээрлэ. 

5. Согтууруулах ундаа, ухааныг самууруулах хорт бодис хэрэглэхийг цээрлэнэ.

''Найман сахил''

1.Аливаа амьтны амь таслахыг цээрлэ. Ач тус нь: Энэ нас хийгээд хойд төрөл бүртээ нас урт, цог жавхаатай, өвчин эмгэггүй,  эрүүл саруул болно.

2.Хулгай хийхийг цээрлэ. Ач тус нь:  Энэ нас хийгээд хойд төрөл бүртээ төгс эдлэлийг эрхшээж, бусдад үл хорлогдоно.

3.Буруу хурьцлыг цээрлэ. Ач тус нь:  Энэ нас хийгээд хойд төрөл бүртээ үзэсгэлэнт сайхан царай зүс, бие төрхтэй болж, сэрэл мэдрэхүйн эрхтэн нь бүрэн бүтэн байна.

4.Худал хэлэхийг цээрлэ. Ач тус нь:  Энэ нас хийгээд хойд төрөл бүртээ бусдад хууртагдан мэхлэгдэхгүй, бусад хүмүүс хэлсэн бүхнийг нь хүндэтгэн сонсох болно.

5.Архи, согтууруулах ундаа, тамхи, хар тамхи зэрэг мансууруулагч хорт бодис хэрэглэхийг цээрлэ. Ач тус нь:  Энэ нас хийгээд хойд төрөл бүртээ ой ухаан, санамж, сэрэхүй, мэдэрхүй сайтай , төгс билгүүнтэй болно.

6.Өндөр, тансаг ор суудлыг цээрлэ. Ач тус нь:  Энэ нас хийгээд хойд төрөл бүртээ бусдад хүндлэгдэн магтагдаж, таатай ор дэвсгэртэй болж, таатай аялж зорчих унаатай болно.

7.Буруу цагт буюу үдээс хойш идээ, ундаа зооглохыг цээрлэ. Ач тус нь:  Энэ нас хийгээд хойд төрөл бүртээ арвин их сайн ургац, жимс ногоо хураан авч, элдэв бэрхшээлгүйгээр идээ ундаа элбэг дэлбэг олдох болно.

8.Элдэв үнэртэн түрхэж, элдэв чимэг зүүлт зүүж, элдэв дуу бүжигт оролцох үзэхийг цээрлэ. Ач тус нь:  Энэ нас хийгээд хойд төрөл бүртээ  анхилуун үнэртэй, гоо сайхан өнгө төрхтэй, өлзийт сайн бэлгэ найрагтай биетэй болно.Сайтар номхорсон бие, сэтгэлийг эрхшээж, Бурханы дээдийн номын дуу гаргана.

== Мөн үзэх ==
* [[Шашин]]
* [[Гүн ухаан]]
* [[Будда]]
* [[Их Майдар цогцолбор]]

== Эшлэл ==
{{reflist}}

[[Ангилал:Википедиа:Онцлох өгүүлэл]]
[[Ангилал:Буддын шашин]]
[[Ангилал:Дэлхийн шашин]]</text>
      <sha1>78n9qw3zzr3xg74rmuyfd2dqzn50qur</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Завхан аймаг</title>
    <ns>0</ns>
    <id>805</id>
    <revision>
      <id>821553</id>
      <parentid>819463</parentid>
      <timestamp>2025-06-12T15:07:08Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Erdenebatbund</username>
        <id>97592</id>
      </contributor>
      <comment>Э</comment>
      <origin>821553</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="23368" sha1="1xjqu1uso0b9q13r3pvdyttuutv1bal" xml:space="preserve">{{About|Монголын аймгийн||Завхан (салаа утга)}}
{{Short description|Монголын аймаг}}
{{Инфобокс суурин
| name                            = Завхан аймаг
| native_name                     = {{MongolUnicode|ᠵᠠᠪᠬᠠᠨ}}{{MongolUnicode|ᠠᠶᠢᠮᠠᠭ}}
| native_name_lang                = mn
| settlement_type                 = [[Монгол Улсын аймгууд|Аймаг]]
| image_skyline                   = Har Nuur.jpg
| image_alt                       = 
| image_caption                   = [[Хар нуур (Завхан)|Хар нуур]], 2006
| image_flag                      = Mn flag zavkhan aimag.svg
| flag_alt                        = 
| image_seal                      = 
| seal_alt                        = 
| image_shield                    = Mn coa zavkhan aimag.svg
| shield_alt                      = 
| nickname                        = 
| motto                           = 
| image_map                       = Zavkhan in Mongolia.svg
| map_alt                         = 
| map_caption                     = 
| pushpin_map                     = 
| pushpin_label_position          = 
| pushpin_map_alt                 = 
| pushpin_map_caption             = 
| coordinates                     = {{coord|48|0|N|96|15|E|display=inline,title}}
| coor_pinpoint                   = 
| coordinates_footnotes           = 
| subdivision_type                = Улс
| subdivision_name                = {{flag|Монгол}}
| established_title               = Байгуулагдсан
| established_date                = {{Start date|1931}}
| founder                         = 
| seat_type                       = Нийслэл
| seat                            = [[Улиастай]]
| government_footnotes            = 
| leader_party                    = 
| leader_title                    = 
| leader_name                     = 
| unit_pref                       = Metric&lt;!-- or US or UK --&gt;
| area_footnotes                  = 
| area_total_km2                  = 82455.66
| area_land_km2                   = 
| area_water_km2                  = 
| area_water_percent              = 
| area_note                       = 
| elevation_footnotes             = 
| elevation_m                     = 1886
| population_footnotes            = 
| population_total                = {{decrease}} 70,719
| population_as_of                = 2024
| population_density_km2          = auto
| population_demonym              = 
| population_note                 = 
| timezone1                       = [[UTC+7]]
| utc_offset1                     = 
| timezone1_DST                   = 
| utc_offset1_DST                 = 
| postal_code_type                = 
| postal_code                     = 
| area_code_type                  = 
| area_code                       = +976 (0)146
| registration_plate              = ЗА_
| iso_code                        = MN-057
| website                         = {{URL|http://www.zavkhan.gov.mn/}}
| footnotes                       = 
}}

'''Завхан''' ([[Монгол бичиг|монгол бичгээр]] {{mongolUnicode|ᠵᠠᠪᠬᠠᠨ|h}} – ''жабхан'') нь [[Монгол улс]]ын [[аймаг]] юм. [[1923 он]]д шинээр зохион байгуулагдсан таван аймгийн нэг юм. 1931 оны 2-р сарын 18-ны өдрийн Улсын Бага Хурлын Тэргүүлэгчдийн тогтоолоор [[Хан тайшир уулын аймаг|Хантайшир уулын аймгийг]] татан буулгаж Завхан аймгийг байгуулах шийдвэр гарсан байжээ. Монгол Улсын баруун бүсэд байрлах бөгөөд баруун хойд талаараа [[Орос|ОХУ]]-ын [[Тува]] улс, баруун талаараа [[Ховд аймаг|Ховд]], [[Увс аймаг|Увс]], зүүн талаараа [[Хөвсгөл аймаг|Хөвсгөл]], [[Архангай аймаг|Архангай]], урд талаараа [[Баянхонгор аймаг|Баянхонгор]], [[Говь-Алтай аймаг|Говь-Алтай аймгуудтай]] хиллэдэг.

== Газар зүй ==
Завхан аймаг Монгол улсын баруун хойд хэсэгт дорнод уртрагийн 930 16'-аас 990 12', хойд өргөргийн 460 33'-аас 500 23' хооронд оршдог. Хойноосоо урд хүртэл 610 км, баруунаасаа зүүн хүртэл 520 км зайтай, уудам дэлгэр 82.5 мянган км² нутаг дэвсгэртэй. Завхан аймаг эх орныхоо баруун хойд хэсэгт буюу [[Хангайн нуруу]]ны өндөрлөгийн баруун хэсэг, [[Их нууруудын хотгор]]ын зүүн, [[Монгол Алтайн нуруу|Монгол Алтайн нурууны]] салбар уулсын хойд хэсэгт оршдог. Завхан аймгийн нутаг дэвсгэр нь Монгол орны дундаж өндрөөс 500 метр орчим илүү өндөрлөг газар байрлана.

Аймгийн нутаг зүүнээс баруун тийш намсаж тогтжээ. Хангайн нурууны ноён оргил 4031 метр өндөр [[Отгонтэнгэр]] уул, хамгийн нам цэг [[Дөргөн нуур]]ын хөвөөнд хилийн цэг 1132 метр далайн түвшнээс дээш 2000 метрт оршдог нь Төв Азийн уулархаг сэрүүн бүсэд хамарч, хур, чийг багатай хангай, хээр, говь хосолсон нутаг юм. Аймгийн нутагт Их нууруудын чиглэлийн [[Монгол элс]], дунд хэсгээр [[Бор хярын элс]], өргөргийн дагуу баруунаас нийт нутгийн 50 орчим хувьд түрж орсон байх ба хойд хилийн дагуух [[Тэсийн гол]]д тармацаг элстэй байдаг. Аймгийн төв Улиастай нь [[Улаанбаатар|Улаанбаатараас]] 1023 км алс зайтай оршдог байна.

== Ан амьтан, ургамал ==
Сав газрын онцлогт дасан зохицсон хуурайсаг ургамлууд зонхилсон нийт 253 зүйл ургамлаас 29% нь эмийн найрлагад орох, ахуй, хүнс, гоёл чимэглэлийн зэрэг зориулалтаар хэрэглэгддэг байна. Энэхүү сав газарт 18 зүйлийн нэн ховор, ховор ургамал, 15 зүйл унаган ургамал, 3 зүйл үлдэц ургамал тэмдэглэгджээ.  

Одоогийн байдлаар сав газрын нийт нутаг дэвсгэрийн дийлэнх буюу 86%-г бэлчээр эзэлж байгаа бөгөөд цөлийн хээрийн бэлчээрийн хэв шинж тэр дундаа зонхилж (38%) байна. Сав газрын бэлчээрийн дийлэнхийг буюу 71%-г зөвхөн зун-намрын улиралд ашигладаг. Хяргас нуур-Завхан голын сав газрын сээр нуруутан амьтдын судалгаанаас үзвэл Монгол оронд тэмдэглэгдсэн хөхтний 54.3%, шувуудын 77.5%, загасны 5.7%, мөлхөгчдийн 27.3%, хоёр нутагтны 16.7% байршин амьдардаг байна. Тус сав газарт тэмдэглэгдсэн мөлхөгчид, хоёр нутагтны зүйлийн бүрдэл нь харьцангуй ядмаг, нуур элбэгтэй, шувуудын хувьд чухал газрууд олонтой учраас Монгол оронд тэмдэглэгдсэн шувуудын ихэнх хувь нь байршдаг байна. Нэн ховор болон ховор шувуудын ихэнх нь усны шувууд бөгөөд тэдгээрийн гол идэш тэжээл болсон загасны зүйлүүдийн 50% нь ховордолттой зэрэгт хамрагддаг онцлогтой. Монгол орны бусад хэсгүүдэд тархац, нөөцийн хувьд хязгаарлагдмал амьтад энэ бүс нутагт байршин амьдардаг нь энэ сав газрын бас нэг онцлог бөгөөд олон улсын хэмжээнд “ховордож болзошгүй” ангилалд ордог замба жирх, бордуу шишүүхэй, говийн алагдаага, “эмзэг” ангилалд ордог тавруу атигдаахай, өөхлөг тажигдаахай зэрэг зүйлүүд амьдардаг байна. Нэн ховор хөхтний зүйлүүдээс Хомын талаар тахь, Завхан аймгийн Отгон, Алдархаан, Шилүүстэй сумдын нутаг, Говь-Алтай аймгийн Бурхан буудайн БНГ, Отгонтэнгэрийн ДЦГ-аар [[цоохор ирвэс]], Завхан аймгийн Нөмрөг сумын Баянзүрх, Нөмрөг ууланд [[Хүдэр|баданга хүдэр]] нутагладаг гэсэн мэдээлэл байна.  Нутгийн уулархаг хэсэгт уулын тайгын хөрс, баруун хэсэгт элс, Өмнөд хэсгээр нь хээрийн хүрэн хөрс тархжээ. Нутгийн хойд ба зүүн хэсэгт ой тайга, өмнөд хэсгээр нь [[хээрийн ургамал]] тархжээ. Завхан аймгийн нутагт [[ойн баавгай]]', [[гахай]], [[говийн хар сүүлт]] гэхчилэн олон байгалийн бүсийн амьтан амьдардаг. Нэн ховор ургамал элбэгтэй үүнд вансэмбэрүү. Төрөл бүрийн жимс жимсгэнэ нэрс, [[аньс]] намартаа болц нь сайхан гүйцэж амттай болдог. 

== Аж үйлдвэр ==
Газар тариалан бага хөгжсөн. Завхан аймагт барилгын хүнсний машин засварын үйлдвэрийн газрууд бий. [[Монгол Улсын Их Сургууль|Монгол Улсын Их Сургуулийн]] салбар Эдийн засгийн дээд сурууль ажилладаг. Завхан аймаг [[Оросын Холбооны Улс|ОХУ]]-руу гарах автозамын хилийн [[Арцсуурь боомт]] [[Тэс сум (Завхан)|Тэс сумын]] нутагт бий.

== Хөдөө аж ахуй ==
Мал аж ахуй болон газар тариалан эрхлэхэд илүү тохиромжтой, үржил хөрс бэлчээр сайтай голуудын хөндий тал хээр нутагт хүн ам нэлээд шигүү суудаг. Тосонцэнгэл сум нь хотожсон суурин юм. Баянзүрх, Зарт, Цэцүүх, Отгонтэнгэр, Улаан хаалга, Борбургас, Даян зэрэг амралт сувилалын газруудтай. Таван хошуу малтай бөгөөд хониороо улсад дээгүүр байранд ордог. Тулман хөхт ямаа, Булнайн сарлаг, Тэсийн голын адуу, Сартуулын ууцан сүүлт хонь, ноолуурын хар ямаа, Талын улаан үхэр зэрэг нутгийн үүлдрийн шилмэл мал зонхилон өсдөг. Тэс, Идэр, Богдын голын хөндийд төмс, хүнсний ногоо чацаргана тариалдаг.

Завхан аймаг 2022 оны байдлаар нийт 3,721,059 малтай байна. Үүнээс адуу-271.568, тэмээ-8.701, үхэр-256,477, хонь-1,888,615, ямаа- 1,286,615 байсан. 

== Сумд ==
[[Зураг:Mongolia Zavkhan sum map.png|thumb|right|310x310px|Аймгийн газрын зураг]]

{| class=&quot;wikitable sortable&quot; style=&quot;text-align: center;&quot;
|-
|+
|-
! rowspan=2|№
! rowspan=2|Сумын нэр&lt;br&gt;(хотыг тодоор)
! rowspan=2|Багийн&lt;br&gt;тоо
! colspan=4|Хүн амын тооцоо&lt;ref name=&quot;стат2012&quot;&gt;Завхан аймгийн статистикийн хэлтэс. [http://web.nso.mn/portal/content_files/comppmedia/cpdf0x4541.pdf Завхан аймгийн эдийн засаг, нийгмийн байдлын танилцуулга. 2012 он.]{{Dead link|date=Аравдугаар сар 2023 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}&lt;/ref&gt;
! rowspan=2|Талбай&lt;ref name=&quot;стат2012&quot;/&gt;&lt;br&gt;(мян. км²)
|- 
! 2000
! 2010
! 2012
! 2022
|-
| 1 || align=left| [[Алдархаан сум|Алдархаан]] || 6 
||4,324 ||2,924 ||2,766 ||2,969
||7.1
|-
| 2 || align=left| [[Асгат сум (Завхан)|Асгат]] || 2
||989 ||894 ||913 ||1,001
||0.6
|-
| 3 || align=left| [[Баянтэс сум|Баянтэс]] || 4
||2,681 ||2,653 ||2,556 ||2,638
||4.3
|-
| 4 || align=left| [[Баянхайрхан сум|Баянхайрхан]] || 4
||2,490 ||1,801 ||1,755 ||1,751
||2.5
|-
| 5 || align=left| [[Дөрвөлжин сум|Дөрвөлжин]] || 5 
||2,603 ||1,928 ||1,949 ||2,256
||7,3
|-
| 6 || align=left| [[Завханмандал сум|Завханмандал]] || 4
||1,405 ||1,070 ||1,070 ||1,107
||3.6 
|-
| 7 || align=left| [[Идэр сум|Идэр]] || 4
||3,471 ||2,501 ||2,476 ||2,530
||3.7
|-
| 8 || align=left| [[Их-Уул сум (Завхан)|Их-Уул]] || 6
||6,863 ||5,947 ||5,953 ||6,588
||3.8
|-
| 9 || align=left| [[Нөмрөг сум|Нөмрөг]] || 5 
||2,511 ||2,009 ||1814 ||1,947
||3.3
|-
| 10 || align=left| [[Отгон сум|Отгон]]|| 6
||3,586 ||3,207 ||2,860 ||2,576
||6.0
|-
| 11 || align=left| [[Сантмаргац сум|Сантмаргац]] || 4
||2,267 ||1,664 ||1,623 ||1,573
||2.4
|-
| 12 || align=left| [[Сонгино сум|Сонгино]] || 5 
||2,204  ||1,637 ||1,511 ||1,536
||2.5
|-
| 13 || align=left| [[Тосонцэнгэл сум (Завхан)|Тосонцэнгэл]] || 7
||10,085 ||8,451 ||8,538 ||9,543
||5.3
|-
| 14 ||  align=left| [[Түдэвтэй сум|Түдэвтэй]] || 4
||2,300 ||1,874 ||1,835 ||1,897
||2.8
|-
| 15 || align=left| [[Тэлмэн сум|Тэлмэн]] || 6
||3,425 ||2,788 ||2,863 ||2,911
||3.4
|-
| 16 || align=left| [[Тэс сум (Завхан)|Тэс]] || 4
||3,082 ||3,097 ||2,727 ||2,900
||0.9
|-
| 17 || align=left| '''[[Улиастай]]''' || 6 
||16,542 ||15,701 ||15,460 ||16,507
||0.03
|-
| 18 || align=left| [[Ургамал сум|Ургамал]] || 5
||2,089 ||1,254 ||1,214 ||1,321
||3.5
|-
| 19 || align=left| [[Цагаанхайрхан сум (Завхан)|Цагаанхайрхан]] || 4
||1,933 ||1,430 ||1,328 ||1,379
||2.6
|-
| 20 || align=left| [[Цагаанчулуут сум|Цагаанчулуут]] || 4 
||1,912 ||1,427 ||1,358 ||1,274
||2.6
|-
| 21 || align=left| [[Цэцэн-Уул сум|Цэцэн-Уул]] || 5
||2,581 ||1,805 ||1,737 ||1,609
||2.4
|-
| 22 || align=left| [[Шилүүстэй сум|Шилүүстэй]] || 4
||2,783 || 2,090 ||1,849 ||1,757
||2.7
|-
| 23 || align=left| [[Эрдэнэхайрхан сум|Эрдэнэхайрхан]] || 5
||2,361 ||1,563 ||1,501 ||1,729
||4.2
|-
| 24 || align=left| [[Яруу сум|Яруу]] || 5 
||3,199 ||2,162 ||2,024 ||2,056
||4.9
|-
| colspan=2| Аймгийн дүн  || 114|| 87,686||71,877||69,672 || 73,355
 || 82.4
|}

== Алдартай хүмүүс ==

=== Спортын алдартан ===
[[Намжилын Баярсайхан]], [[Монгол улс Барселоны олимпод|1992 оны олимпын]] [[Монгол улс Барселоны олимпод#Медальтнууд|хүрэл медальт]]

[[Цэдэндамбын Цэрэнпунцаг]], [[үндэсний бөх]]ийн [[улсын гарьд]]

[[Махгалын Баяржавхлан]], [[үндэсний бөх]]ийн [[улсын гарьд]]

[[Ширбазарын Жаргалсайхан]] [[үндэсний бөх]]ийн [[улсын гарьд]]

[[Батнасангийн Гончигдамба]] [[үндэсний бөх]]ийн [[улсын 
гарьд]]

[[Мөнхтөрийн Лхагвагэрэл ]]
[[Үндэсний бөхийх улсын заан]]

Очирбатын Цогтгэрэл 1993оны Самбо бөхийн дэлхийн аваргын алтан медал 2001онд Монгол Улсын гавъяат тамирчин


Монхорын Дармаабазар үндэсний бөхийн улсын харцага

Шүхэртийн Уламбаяр үндэсний бөхийн улсын харцага

Дамдинпүрэвийн Бат-Эрдэнэ үндэсний бөхийн улсын харцага

Төрмөнхийн Бэгзсүрэн үндэсний бөхийн улсын харцага
Цэрэннадмидын Сумъяабэйс үндэсний бөхийн улсын начин

=== Урлагийн алдартан ===
[[Бэгзийн Явуухулан]], Яруу найрагч, БНМАУ-ын [[Төрийн шагнал]]т, [[Соёлын Гавьяат Зүтгэлтэн]]

[[Ламжавын Ванган]], жүжгийн зохиолч, найруулагч, БНМАУ-ын [[Төрийн шагнал]]т, [[Урлагийн Гавьяат Зүтгэлтэн]]

[[Чүлтэмийн Алтан-Өлзий]], тайз, дэлгэцийн жүжигчин, [[Монгол улсын гавьяат жүжигчин|Монгол Улсын Гавьяат Жүжигчин]]

=== Улс төр, нийгмийн зүтгэлтэн ===
[[Содномын Дамдинбазар|Жалханз хутагт С.Дамдинбазар]] Ардын Засгийн [[Ерөнхий сайд|анхны ерөнхий сайд]],

[[Башлуугийн Жамсранжав|Дилов хутагт Б.Жамсранжав]] Монголын улс төрийн зүтгэлтэн, [[хутагт]],

[[Бат-Очирын Элдэв-Очир|Бат-очирын Элдэв-Очир]] Монголын улс төрийн зүтгэлтэн,

[[Батын Дорж]], Монголын улс төр, цэргийн зүтгэлтэн, элчин сайд, [[Бүгд Найрамдах Монгол Ард Улс|БНМАУ]]-ын [[Улсын баатар]], Монгол улсын анхны [[Армийн Генерал]],

[[Гомбожавын Очирбат|Гомбожавын Очирбат,]] [[Монгол|Монголын]] улс төрийн зүтгэлтэн, [[Монгол Ардын Нам|МАХН]]-ын дарга (1990),[[Монгол|Монгол улсын]] [[Монгол улсын хөдөлмөрийн баатар|хөдөлмөрийн баатар]] (2011),   

[[Пунсалмаагийн Очирбат]], Монголын улс төрийн зүтгэлтэн, [[Монгол Улсын Ерөнхийлөгч|Монгол Улсын анхны ерөнхийлөгч]],

[[Нацагийн Багабанди]], Монголын улс төрийн зүтгэлтэн, [[Монгол Улсын Ерөнхийлөгч|Монгол Улсын хоёр дахь ерөнхийлөгч]],

[[Дэмчигжавын Моломжамц]] Монголбанкны ерөнхийлөгч (1992-1996), сангийн сайд (1984-1990)

[[Шагдарын Отгонбилэг]], Монгол Улсын [[хөдөлмөрийн баатар]] (1996 он), [[Эрдэнэт үйлдвэр]]ийн захирал (-2001 он)

[[Рэгзээгийн Амарсайхан]], Монгол Улсын Их Хурлын гишүүн(1996-2000 он), 
АСЗХ-ын дэд ерөнхийлөгч, ШУА-ын дэд ерөнхийлөгч, УБ хотын БЗД-ийн засаг дарга.

[[Цэрэндашийн Намхайнямбуу]] Монгол улсын Хөдөлмөрийн баатар, Улсын Их хурлын гишүүн /1992-1996/.

[[Асарваанийн Шоовдор]], Монгол Улсын Аж үйлдвэрийн гавьяат ажилтан, Сэлэнгэ аймгийн ИТХ төлөөлөгч, Хөтөлийн Цемент Шохойн үйлдвэрийн гүйцэтгэх захирал.

[[Дуламсүрэнгийн Оюунхорол]] - Монгол улсын их хурлын гишүүн /2008-2016/, Байгаль орчин аялал жуулчлалын сайд /2014-2017/ 

=== Боловсролын алдартан ===
[[Доржжавын Чулуун]] -Монгол улсын гавьяат багш

Орчин цагийн реп хип хоп урлагийн алдартнууд

Desant - Реппэр, Продюсер, Тоонот Рекордсын үүсгэн байгуулагч CCB бүлгэмийн үүсгэн байгуулагч, гишүүн. Яруу сумын харьяат&lt;ref&gt;{{Cite news |title= |pages=А}}&lt;/ref&gt;

Ка - Реппэр, Продюсер, CCB бүлгэмийн үүсгэн байгуулагч, гишүүн.

113, Гүрвэл Э.Очирваани - Реппэр, Продюсер, 

Thunderz Б.Өлзий-Учрал - Реппэр, Продюсер, Backyard 2016 хип хоп анхдугаар тэмцээний ялагч.

Loce, G-Loc Б.Энхтүвшин - Реппэр Продюсер, Squally Boyz хамтлагийн гишүүн, Og Mob бүлгэмийн үүсгэн байгуулагч, хуучин гишүүн.

Esteem, Stm Банзрагч - Реппэр, Og Mob бүлгэмийн гишүүн.

Mac Moodey Мөнхтулга - Реппэр

Стрим интернэт орчны алдартанууд

Saftaz Б. Энх-Ундрах - Завхан аймгийн Идэр сумын харьяат. ML Mobile Legends тоглоомын Монгол дахь No1 стример, Youtube хуудаснаа 250 мянга орчим дагагчтай. 2020 оноос хойш тасралтгүй стрим шууд дамжуулалт хийж байгаа.


==Цахим холбоос==
{{Commonscat|Zavkhan Aimag|Завхан аймгийн зураг}}
* [http://zavkhan.gov.mn/ Завхан аймгийн албан ёсны цахим хуудас]

==Эшлэл==
{{reflist}}

{{Хөтлөгч мөр Монголын аймаг}}
{{Хөтлөгч мөр Завханы сумууд}}

[[Ангилал:Завхан аймаг| ]]
[[Ангилал:Монголын аймаг]]
[[Ангилал:Алтан гадас одон шагналтан|!]]
[[Ангилал:Хөдөлмөрийн Гавьяаны Улаан Тугийн одон шагналтан (Монгол)|!]]
[[Ангилал:Сүхбаатарын одон шагналтан|!]]
[[Ангилал:1923 онд байгуулагдсан]]</text>
      <sha1>1xjqu1uso0b9q13r3pvdyttuutv1bal</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>821644</id>
      <parentid>821553</parentid>
      <timestamp>2025-06-13T08:33:29Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Erdenebatbund</username>
        <id>97592</id>
      </contributor>
      <comment>1</comment>
      <origin>821644</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="23240" sha1="j62g99s8v98luuly51d33ulaok76kmu" xml:space="preserve">{{About|Монголын аймгийн||Завхан (салаа утга)}}
{{Short description|Монголын аймаг}}
{{Инфобокс суурин
| name                            = Завхан аймаг
| native_name                     = {{MongolUnicode|ᠵᠠᠪᠬᠠᠨ}}{{MongolUnicode|ᠠᠶᠢᠮᠠᠭ}}
| native_name_lang                = mn
| settlement_type                 = [[Монгол Улсын аймгууд|Аймаг]]
| image_skyline                   = Har Nuur.jpg
| image_alt                       = 
| image_caption                   = [[Хар нуур (Завхан)|Хар нуур]], 2006
| image_flag                      = Mn flag zavkhan aimag.svg
| flag_alt                        = 
| image_seal                      = 
| seal_alt                        = 
| image_shield                    = Mn coa zavkhan aimag.svg
| shield_alt                      = 
| nickname                        = 
| motto                           = 
| image_map                       = Zavkhan in Mongolia.svg
| map_alt                         = 
| map_caption                     = 
| pushpin_map                     = 
| pushpin_label_position          = 
| pushpin_map_alt                 = 
| pushpin_map_caption             = 
| coordinates                     = {{coord|48|0|N|96|15|E|display=inline,title}}
| coor_pinpoint                   = 
| coordinates_footnotes           = 
| subdivision_type                = Улс
| subdivision_name                = {{flag|Монгол}}
| established_title               = Байгуулагдсан
| established_date                = {{Start date|1931}}
| founder                         = 
| seat_type                       = Нийслэл
| seat                            = [[Улиастай]]
| government_footnotes            = 
| leader_party                    = 
| leader_title                    = 
| leader_name                     = 
| unit_pref                       = Metric&lt;!-- or US or UK --&gt;
| area_footnotes                  = 
| area_total_km2                  = 82455.66
| area_land_km2                   = 
| area_water_km2                  = 
| area_water_percent              = 
| area_note                       = 
| elevation_footnotes             = 
| elevation_m                     = 1886
| population_footnotes            = 
| population_total                = {{decrease}} 70,719
| population_as_of                = 2024
| population_density_km2          = auto
| population_demonym              = 
| population_note                 = 
| timezone1                       = [[UTC+7]]
| utc_offset1                     = 
| timezone1_DST                   = 
| utc_offset1_DST                 = 
| postal_code_type                = 
| postal_code                     = 
| area_code_type                  = 
| area_code                       = +976 (0)146
| registration_plate              = ЗА_
| iso_code                        = MN-057
| website                         = {{URL|http://www.zavkhan.gov.mn/}}
| footnotes                       = 
}}

'''Завхан''' ([[Монгол бичиг|монгол бичгээр]] {{mongolUnicode|ᠵᠠᠪᠬᠠᠨ|h}} – ''жабхан'') нь [[Монгол улс]]ын [[аймаг]] юм. [[1923 он]]д шинээр зохион байгуулагдсан таван аймгийн нэг юм. 1931 оны 2-р сарын 18-ны өдрийн Улсын Бага Хурлын Тэргүүлэгчдийн тогтоолоор [[Хан тайшир уулын аймаг|Хантайшир уулын аймгийг]] татан буулгаж Завхан аймгийг байгуулах шийдвэр гарсан байжээ. Монгол Улсын баруун бүсэд байрлах бөгөөд баруун хойд талаараа [[Орос|ОХУ]]-ын [[Тува]] улс, баруун талаараа [[Ховд аймаг|Ховд]], [[Увс аймаг|Увс]], зүүн талаараа [[Хөвсгөл аймаг|Хөвсгөл]], [[Архангай аймаг|Архангай]], урд талаараа [[Баянхонгор аймаг|Баянхонгор]], [[Говь-Алтай аймаг|Говь-Алтай аймгуудтай]] хиллэдэг.

== Газар зүй ==
Завхан аймаг Монгол улсын баруун хойд хэсэгт дорнод уртрагийн 930 16'-аас 990 12', хойд өргөргийн 460 33'-аас 500 23' хооронд оршдог. Хойноосоо урд хүртэл 610 км, баруунаасаа зүүн хүртэл 520 км зайтай, уудам дэлгэр 82.5 мянган км² нутаг дэвсгэртэй. Завхан аймаг эх орныхоо баруун хойд хэсэгт буюу [[Хангайн нуруу]]ны өндөрлөгийн баруун хэсэг, [[Их нууруудын хотгор]]ын зүүн, [[Монгол Алтайн нуруу|Монгол Алтайн нурууны]] салбар уулсын хойд хэсэгт оршдог. Завхан аймгийн нутаг дэвсгэр нь Монгол орны дундаж өндрөөс 500 метр орчим илүү өндөрлөг газар байрлана.

Аймгийн нутаг зүүнээс баруун тийш намсаж тогтжээ. Хангайн нурууны ноён оргил 4031 метр өндөр [[Отгонтэнгэр]] уул, хамгийн нам цэг [[Дөргөн нуур]]ын хөвөөнд хилийн цэг 1132 метр далайн түвшнээс дээш 2000 метрт оршдог нь Төв Азийн уулархаг сэрүүн бүсэд хамарч, хур, чийг багатай хангай, хээр, говь хосолсон нутаг юм. Аймгийн нутагт Их нууруудын чиглэлийн [[Монгол элс]], дунд хэсгээр [[Бор хярын элс]], өргөргийн дагуу баруунаас нийт нутгийн 50 орчим хувьд түрж орсон байх ба хойд хилийн дагуух [[Тэсийн гол]]д тармацаг элстэй байдаг. Аймгийн төв Улиастай нь [[Улаанбаатар|Улаанбаатараас]] 1023 км алс зайтай оршдог байна.

== Ан амьтан, ургамал ==
Сав газрын онцлогт дасан зохицсон хуурайсаг ургамлууд зонхилсон нийт 253 зүйл ургамлаас 29% нь эмийн найрлагад орох, ахуй, хүнс, гоёл чимэглэлийн зэрэг зориулалтаар хэрэглэгддэг байна. Энэхүү сав газарт 18 зүйлийн нэн ховор, ховор ургамал, 15 зүйл унаган ургамал, 3 зүйл үлдэц ургамал тэмдэглэгджээ.  

Одоогийн байдлаар сав газрын нийт нутаг дэвсгэрийн дийлэнх буюу 86%-г бэлчээр эзэлж байгаа бөгөөд цөлийн хээрийн бэлчээрийн хэв шинж тэр дундаа зонхилж (38%) байна. Сав газрын бэлчээрийн дийлэнхийг буюу 71%-г зөвхөн зун-намрын улиралд ашигладаг. Хяргас нуур-Завхан голын сав газрын сээр нуруутан амьтдын судалгаанаас үзвэл Монгол оронд тэмдэглэгдсэн хөхтний 54.3%, шувуудын 77.5%, загасны 5.7%, мөлхөгчдийн 27.3%, хоёр нутагтны 16.7% байршин амьдардаг байна. Тус сав газарт тэмдэглэгдсэн мөлхөгчид, хоёр нутагтны зүйлийн бүрдэл нь харьцангуй ядмаг, нуур элбэгтэй, шувуудын хувьд чухал газрууд олонтой учраас Монгол оронд тэмдэглэгдсэн шувуудын ихэнх хувь нь байршдаг байна. Нэн ховор болон ховор шувуудын ихэнх нь усны шувууд бөгөөд тэдгээрийн гол идэш тэжээл болсон загасны зүйлүүдийн 50% нь ховордолттой зэрэгт хамрагддаг онцлогтой. Монгол орны бусад хэсгүүдэд тархац, нөөцийн хувьд хязгаарлагдмал амьтад энэ бүс нутагт байршин амьдардаг нь энэ сав газрын бас нэг онцлог бөгөөд олон улсын хэмжээнд “ховордож болзошгүй” ангилалд ордог замба жирх, бордуу шишүүхэй, говийн алагдаага, “эмзэг” ангилалд ордог тавруу атигдаахай, өөхлөг тажигдаахай зэрэг зүйлүүд амьдардаг байна. Нэн ховор хөхтний зүйлүүдээс Хомын талаар тахь, Завхан аймгийн Отгон, Алдархаан, Шилүүстэй сумдын нутаг, Говь-Алтай аймгийн Бурхан буудайн БНГ, Отгонтэнгэрийн ДЦГ-аар [[цоохор ирвэс]], Завхан аймгийн Нөмрөг сумын Баянзүрх, Нөмрөг ууланд [[Хүдэр|баданга хүдэр]] нутагладаг гэсэн мэдээлэл байна.  Нутгийн уулархаг хэсэгт уулын тайгын хөрс, баруун хэсэгт элс, Өмнөд хэсгээр нь хээрийн хүрэн хөрс тархжээ. Нутгийн хойд ба зүүн хэсэгт ой тайга, өмнөд хэсгээр нь [[хээрийн ургамал]] тархжээ. Завхан аймгийн нутагт [[ойн баавгай]]', [[гахай]], [[говийн хар сүүлт]] гэхчилэн олон байгалийн бүсийн амьтан амьдардаг. Нэн ховор ургамал элбэгтэй үүнд вансэмбэрүү. Төрөл бүрийн жимс жимсгэнэ нэрс, [[аньс]] намартаа болц нь сайхан гүйцэж амттай болдог. 

== Аж үйлдвэр ==
Газар тариалан бага хөгжсөн. Завхан аймагт барилгын хүнсний машин засварын үйлдвэрийн газрууд бий. [[Монгол Улсын Их Сургууль|Монгол Улсын Их Сургуулийн]] салбар Эдийн засгийн дээд сурууль ажилладаг. Завхан аймаг [[Оросын Холбооны Улс|ОХУ]]-руу гарах автозамын хилийн [[Арцсуурь боомт]] [[Тэс сум (Завхан)|Тэс сумын]] нутагт бий.

== Хөдөө аж ахуй ==
Мал аж ахуй болон газар тариалан эрхлэхэд илүү тохиромжтой, үржил хөрс бэлчээр сайтай голуудын хөндий тал хээр нутагт хүн ам нэлээд шигүү суудаг. Тосонцэнгэл сум нь хотожсон суурин юм. Баянзүрх, Зарт, Цэцүүх, Отгонтэнгэр, Улаан хаалга, Борбургас, Даян зэрэг амралт сувилалын газруудтай. Таван хошуу малтай бөгөөд хониороо улсад дээгүүр байранд ордог. Тулман хөхт ямаа, Булнайн сарлаг, Тэсийн голын адуу, Сартуулын ууцан сүүлт хонь, ноолуурын хар ямаа, Талын улаан үхэр зэрэг нутгийн үүлдрийн шилмэл мал зонхилон өсдөг. Тэс, Идэр, Богдын голын хөндийд төмс, хүнсний ногоо чацаргана тариалдаг.

Завхан аймаг 2022 оны байдлаар нийт 3,721,059 малтай байна. Үүнээс адуу-271.568, тэмээ-8.701, үхэр-256,477, хонь-1,888,615, ямаа- 1,286,615 байсан. 

== Сумд ==
[[Зураг:Mongolia Zavkhan sum map.png|thumb|right|310x310px|Аймгийн газрын зураг]]

{| class=&quot;wikitable sortable&quot; style=&quot;text-align: center;&quot;
|-
|+
|-
! rowspan=2|№
! rowspan=2|Сумын нэр&lt;br&gt;(хотыг тодоор)
! rowspan=2|Багийн&lt;br&gt;тоо
! colspan=4|Хүн амын тооцоо&lt;ref name=&quot;стат2012&quot;&gt;Завхан аймгийн статистикийн хэлтэс. [http://web.nso.mn/portal/content_files/comppmedia/cpdf0x4541.pdf Завхан аймгийн эдийн засаг, нийгмийн байдлын танилцуулга. 2012 он.]{{Dead link|date=Аравдугаар сар 2023 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}&lt;/ref&gt;
! rowspan=2|Талбай&lt;ref name=&quot;стат2012&quot;/&gt;&lt;br&gt;(мян. км²)
|- 
! 2000
! 2010
! 2012
! 2022
|-
| 1 || align=left| [[Алдархаан сум|Алдархаан]] || 6 
||4,324 ||2,924 ||2,766 ||2,969
||7.1
|-
| 2 || align=left| [[Асгат сум (Завхан)|Асгат]] || 2
||989 ||894 ||913 ||1,001
||0.6
|-
| 3 || align=left| [[Баянтэс сум|Баянтэс]] || 4
||2,681 ||2,653 ||2,556 ||2,638
||4.3
|-
| 4 || align=left| [[Баянхайрхан сум|Баянхайрхан]] || 4
||2,490 ||1,801 ||1,755 ||1,751
||2.5
|-
| 5 || align=left| [[Дөрвөлжин сум|Дөрвөлжин]] || 5 
||2,603 ||1,928 ||1,949 ||2,256
||7,3
|-
| 6 || align=left| [[Завханмандал сум|Завханмандал]] || 4
||1,405 ||1,070 ||1,070 ||1,107
||3.6 
|-
| 7 || align=left| [[Идэр сум|Идэр]] || 4
||3,471 ||2,501 ||2,476 ||2,530
||3.7
|-
| 8 || align=left| [[Их-Уул сум (Завхан)|Их-Уул]] || 6
||6,863 ||5,947 ||5,953 ||6,588
||3.8
|-
| 9 || align=left| [[Нөмрөг сум|Нөмрөг]] || 5 
||2,511 ||2,009 ||1814 ||1,947
||3.3
|-
| 10 || align=left| [[Отгон сум|Отгон]]|| 6
||3,586 ||3,207 ||2,860 ||2,576
||6.0
|-
| 11 || align=left| [[Сантмаргац сум|Сантмаргац]] || 4
||2,267 ||1,664 ||1,623 ||1,573
||2.4
|-
| 12 || align=left| [[Сонгино сум|Сонгино]] || 5 
||2,204  ||1,637 ||1,511 ||1,536
||2.5
|-
| 13 || align=left| [[Тосонцэнгэл сум (Завхан)|Тосонцэнгэл]] || 7
||10,085 ||8,451 ||8,538 ||9,543
||5.3
|-
| 14 ||  align=left| [[Түдэвтэй сум|Түдэвтэй]] || 4
||2,300 ||1,874 ||1,835 ||1,897
||2.8
|-
| 15 || align=left| [[Тэлмэн сум|Тэлмэн]] || 6
||3,425 ||2,788 ||2,863 ||2,911
||3.4
|-
| 16 || align=left| [[Тэс сум (Завхан)|Тэс]] || 4
||3,082 ||3,097 ||2,727 ||2,900
||0.9
|-
| 17 || align=left| '''[[Улиастай]]''' || 6 
||16,542 ||15,701 ||15,460 ||16,507
||0.03
|-
| 18 || align=left| [[Ургамал сум|Ургамал]] || 5
||2,089 ||1,254 ||1,214 ||1,321
||3.5
|-
| 19 || align=left| [[Цагаанхайрхан сум (Завхан)|Цагаанхайрхан]] || 4
||1,933 ||1,430 ||1,328 ||1,379
||2.6
|-
| 20 || align=left| [[Цагаанчулуут сум|Цагаанчулуут]] || 4 
||1,912 ||1,427 ||1,358 ||1,274
||2.6
|-
| 21 || align=left| [[Цэцэн-Уул сум|Цэцэн-Уул]] || 5
||2,581 ||1,805 ||1,737 ||1,609
||2.4
|-
| 22 || align=left| [[Шилүүстэй сум|Шилүүстэй]] || 4
||2,783 || 2,090 ||1,849 ||1,757
||2.7
|-
| 23 || align=left| [[Эрдэнэхайрхан сум|Эрдэнэхайрхан]] || 5
||2,361 ||1,563 ||1,501 ||1,729
||4.2
|-
| 24 || align=left| [[Яруу сум|Яруу]] || 5 
||3,199 ||2,162 ||2,024 ||2,056
||4.9
|-
| colspan=2| Аймгийн дүн  || 114|| 87,686||71,877||69,672 || 73,355
 || 82.4
|}

== Алдартай хүмүүс ==

=== Спортын алдартан ===
[[Намжилын Баярсайхан]], [[Монгол улс Барселоны олимпод|1992 оны олимпын]] [[Монгол улс Барселоны олимпод#Медальтнууд|хүрэл медальт]]

[[Цэдэндамбын Цэрэнпунцаг]], [[үндэсний бөх]]ийн [[улсын гарьд]]

[[Махгалын Баяржавхлан]], [[үндэсний бөх]]ийн [[улсын гарьд]]

[[Ширбазарын Жаргалсайхан]] [[үндэсний бөх]]ийн [[улсын гарьд]]

[[Батнасангийн Гончигдамба]] [[үндэсний бөх]]ийн [[улсын 
гарьд]]

[[Мөнхтөрийн Лхагвагэрэл ]]
[[Үндэсний бөхийх улсын заан]]

Очирбатын Цогтгэрэл 1993оны Самбо бөхийн дэлхийн аваргын алтан медал 2001онд Монгол Улсын гавъяат тамирчин


Монхорын Дармаабазар үндэсний бөхийн улсын харцага

Шүхэртийн Уламбаяр үндэсний бөхийн улсын харцага

Дамдинпүрэвийн Бат-Эрдэнэ үндэсний бөхийн улсын харцага

Төрмөнхийн Бэгзсүрэн үндэсний бөхийн улсын харцага
Цэрэннадмидын Сумъяабэйс үндэсний бөхийн улсын начин

=== Урлагийн алдартан ===
[[Бэгзийн Явуухулан]], Яруу найрагч, БНМАУ-ын [[Төрийн шагнал]]т, [[Соёлын Гавьяат Зүтгэлтэн]]

[[Ламжавын Ванган]], жүжгийн зохиолч, найруулагч, БНМАУ-ын [[Төрийн шагнал]]т, [[Урлагийн Гавьяат Зүтгэлтэн]]

[[Чүлтэмийн Алтан-Өлзий]], тайз, дэлгэцийн жүжигчин, [[Монгол улсын гавьяат жүжигчин|Монгол Улсын Гавьяат Жүжигчин]]

=== Улс төр, нийгмийн зүтгэлтэн ===
[[Содномын Дамдинбазар|Жалханз хутагт С.Дамдинбазар]] Ардын Засгийн [[Ерөнхий сайд|анхны ерөнхий сайд]],

[[Башлуугийн Жамсранжав|Дилов хутагт Б.Жамсранжав]] Монголын улс төрийн зүтгэлтэн, [[хутагт]],

[[Бат-Очирын Элдэв-Очир|Бат-очирын Элдэв-Очир]] Монголын улс төрийн зүтгэлтэн,

[[Батын Дорж]], Монголын улс төр, цэргийн зүтгэлтэн, элчин сайд, [[Бүгд Найрамдах Монгол Ард Улс|БНМАУ]]-ын [[Улсын баатар]], Монгол улсын анхны [[Армийн Генерал]],

[[Гомбожавын Очирбат|Гомбожавын Очирбат,]] [[Монгол|Монголын]] улс төрийн зүтгэлтэн, [[Монгол Ардын Нам|МАХН]]-ын дарга (1990),[[Монгол|Монгол улсын]] [[Монгол улсын хөдөлмөрийн баатар|хөдөлмөрийн баатар]] (2011),   

[[Пунсалмаагийн Очирбат]], Монголын улс төрийн зүтгэлтэн, [[Монгол Улсын Ерөнхийлөгч|Монгол Улсын анхны ерөнхийлөгч]],

[[Нацагийн Багабанди]], Монголын улс төрийн зүтгэлтэн, [[Монгол Улсын Ерөнхийлөгч|Монгол Улсын хоёр дахь ерөнхийлөгч]],

[[Дэмчигжавын Моломжамц]] Монголбанкны ерөнхийлөгч (1992-1996), сангийн сайд (1984-1990)

[[Шагдарын Отгонбилэг]], Монгол Улсын [[хөдөлмөрийн баатар]] (1996 он), [[Эрдэнэт үйлдвэр]]ийн захирал (-2001 он)

[[Рэгзээгийн Амарсайхан]], Монгол Улсын Их Хурлын гишүүн(1996-2000 он), 
АСЗХ-ын дэд ерөнхийлөгч, ШУА-ын дэд ерөнхийлөгч, УБ хотын БЗД-ийн засаг дарга.

[[Цэрэндашийн Намхайнямбуу]] Монгол улсын Хөдөлмөрийн баатар, Улсын Их хурлын гишүүн /1992-1996/.

[[Асарваанийн Шоовдор]], Монгол Улсын Аж үйлдвэрийн гавьяат ажилтан, Сэлэнгэ аймгийн ИТХ төлөөлөгч, Хөтөлийн Цемент Шохойн үйлдвэрийн гүйцэтгэх захирал.

[[Дуламсүрэнгийн Оюунхорол]] - Монгол улсын их хурлын гишүүн /2008-2016/, Байгаль орчин аялал жуулчлалын сайд /2014-2017/ 

'''Орчин цагийн реп хип хоп урлагийн алдартнууд'''

Desant - Реппэр, Продюсер, Тоонот Рекордсын үүсгэн байгуулагч CCB бүлгэмийн үүсгэн байгуулагч, гишүүн. Яруу сумын харьяат&lt;ref&gt;{{Cite news |title= |pages=А}}&lt;/ref&gt;

Ка - Реппэр, Продюсер, CCB бүлгэмийн үүсгэн байгуулагч, гишүүн.

113, Гүрвэл Э.Очирваани - Реппэр, Продюсер, 

Thunderz Б.Өлзий-Учрал - Реппэр, Продюсер, Backyard 2016 хип хоп анхдугаар тэмцээний ялагч.

Loce, G-Loc Б.Энхтүвшин - Реппэр Продюсер, Squally Boyz хамтлагийн гишүүн, Og Mob бүлгэмийн үүсгэн байгуулагч, хуучин гишүүн.

Esteem, Stm Банзрагч - Реппэр, Og Mob бүлгэмийн гишүүн.

Mac Moodey Мөнхтулга - Реппэр

Стрим интернэт орчны алдартанууд

Saftaz Б. Энх-Ундрах - Завхан аймгийн Идэр сумын харьяат. ML Mobile Legends тоглоомын Монгол дахь No1 стример, Youtube хуудаснаа 250 мянга орчим дагагчтай. 2020 оноос хойш тасралтгүй стрим шууд дамжуулалт хийж байгаа.


==Цахим холбоос==
{{Commonscat|Zavkhan Aimag|Завхан аймгийн зураг}}
* [http://zavkhan.gov.mn/ Завхан аймгийн албан ёсны цахим хуудас]

==Эшлэл==
{{reflist}}

{{Хөтлөгч мөр Монголын аймаг}}
{{Хөтлөгч мөр Завханы сумууд}}

[[Ангилал:Завхан аймаг| ]]
[[Ангилал:Монголын аймаг]]
[[Ангилал:Алтан гадас одон шагналтан|!]]
[[Ангилал:Хөдөлмөрийн Гавьяаны Улаан Тугийн одон шагналтан (Монгол)|!]]
[[Ангилал:Сүхбаатарын одон шагналтан|!]]
[[Ангилал:1923 онд байгуулагдсан]]</text>
      <sha1>j62g99s8v98luuly51d33ulaok76kmu</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>821646</id>
      <parentid>821644</parentid>
      <timestamp>2025-06-13T08:43:04Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Erdenebatbund</username>
        <id>97592</id>
      </contributor>
      <comment>1</comment>
      <origin>821646</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="23382" sha1="67z6rnwem4x7liir6apj9e0lno141dc" xml:space="preserve">{{About|Монголын аймгийн||Завхан (салаа утга)}}
{{Short description|Монголын аймаг}}
{{Инфобокс суурин
| name                            = Завхан аймаг
| native_name                     = {{MongolUnicode|ᠵᠠᠪᠬᠠᠨ}}{{MongolUnicode|ᠠᠶᠢᠮᠠᠭ}}
| native_name_lang                = mn
| settlement_type                 = [[Монгол Улсын аймгууд|Аймаг]]
| image_skyline                   = Har Nuur.jpg
| image_alt                       = 
| image_caption                   = [[Хар нуур (Завхан)|Хар нуур]], 2006
| image_flag                      = Mn flag zavkhan aimag.svg
| flag_alt                        = 
| image_seal                      = 
| seal_alt                        = 
| image_shield                    = Mn coa zavkhan aimag.svg
| shield_alt                      = 
| nickname                        = 
| motto                           = 
| image_map                       = Zavkhan in Mongolia.svg
| map_alt                         = 
| map_caption                     = 
| pushpin_map                     = 
| pushpin_label_position          = 
| pushpin_map_alt                 = 
| pushpin_map_caption             = 
| coordinates                     = {{coord|48|0|N|96|15|E|display=inline,title}}
| coor_pinpoint                   = 
| coordinates_footnotes           = 
| subdivision_type                = Улс
| subdivision_name                = {{flag|Монгол}}
| established_title               = Байгуулагдсан
| established_date                = {{Start date|1931}}
| founder                         = 
| seat_type                       = Нийслэл
| seat                            = [[Улиастай]]
| government_footnotes            = 
| leader_party                    = 
| leader_title                    = 
| leader_name                     = 
| unit_pref                       = Metric&lt;!-- or US or UK --&gt;
| area_footnotes                  = 
| area_total_km2                  = 82455.66
| area_land_km2                   = 
| area_water_km2                  = 
| area_water_percent              = 
| area_note                       = 
| elevation_footnotes             = 
| elevation_m                     = 1886
| population_footnotes            = 
| population_total                = {{decrease}} 70,719
| population_as_of                = 2024
| population_density_km2          = auto
| population_demonym              = 
| population_note                 = 
| timezone1                       = [[UTC+7]]
| utc_offset1                     = 
| timezone1_DST                   = 
| utc_offset1_DST                 = 
| postal_code_type                = 
| postal_code                     = 
| area_code_type                  = 
| area_code                       = +976 (0)146
| registration_plate              = ЗА_
| iso_code                        = MN-057
| website                         = {{URL|http://www.zavkhan.gov.mn/}}
| footnotes                       = 
}}

'''Завхан''' ([[Монгол бичиг|монгол бичгээр]] {{mongolUnicode|ᠵᠠᠪᠬᠠᠨ|h}} – ''жабхан'') нь [[Монгол улс]]ын [[аймаг]] юм. [[1923 он]]д шинээр зохион байгуулагдсан таван аймгийн нэг юм. 1931 оны 2-р сарын 18-ны өдрийн Улсын Бага Хурлын Тэргүүлэгчдийн тогтоолоор [[Хан тайшир уулын аймаг|Хантайшир уулын аймгийг]] татан буулгаж Завхан аймгийг байгуулах шийдвэр гарсан байжээ. Монгол Улсын баруун бүсэд байрлах бөгөөд баруун хойд талаараа [[Орос|ОХУ]]-ын [[Тува]] улс, баруун талаараа [[Ховд аймаг|Ховд]], [[Увс аймаг|Увс]], зүүн талаараа [[Хөвсгөл аймаг|Хөвсгөл]], [[Архангай аймаг|Архангай]], урд талаараа [[Баянхонгор аймаг|Баянхонгор]], [[Говь-Алтай аймаг|Говь-Алтай аймгуудтай]] хиллэдэг.

== Газар зүй ==
Завхан аймаг Монгол улсын баруун хойд хэсэгт дорнод уртрагийн 930 16'-аас 990 12', хойд өргөргийн 460 33'-аас 500 23' хооронд оршдог. Хойноосоо урд хүртэл 610 км, баруунаасаа зүүн хүртэл 520 км зайтай, уудам дэлгэр 82.5 мянган км² нутаг дэвсгэртэй. Завхан аймаг эх орныхоо баруун хойд хэсэгт буюу [[Хангайн нуруу]]ны өндөрлөгийн баруун хэсэг, [[Их нууруудын хотгор]]ын зүүн, [[Монгол Алтайн нуруу|Монгол Алтайн нурууны]] салбар уулсын хойд хэсэгт оршдог. Завхан аймгийн нутаг дэвсгэр нь Монгол орны дундаж өндрөөс 500 метр орчим илүү өндөрлөг газар байрлана.

Аймгийн нутаг зүүнээс баруун тийш намсаж тогтжээ. Хангайн нурууны ноён оргил 4031 метр өндөр [[Отгонтэнгэр]] уул, хамгийн нам цэг [[Дөргөн нуур]]ын хөвөөнд хилийн цэг 1132 метр далайн түвшнээс дээш 2000 метрт оршдог нь Төв Азийн уулархаг сэрүүн бүсэд хамарч, хур, чийг багатай хангай, хээр, говь хосолсон нутаг юм. Аймгийн нутагт Их нууруудын чиглэлийн [[Монгол элс]], дунд хэсгээр [[Бор хярын элс]], өргөргийн дагуу баруунаас нийт нутгийн 50 орчим хувьд түрж орсон байх ба хойд хилийн дагуух [[Тэсийн гол]]д тармацаг элстэй байдаг. Аймгийн төв Улиастай нь [[Улаанбаатар|Улаанбаатараас]] 1023 км алс зайтай оршдог байна.

== Ан амьтан, ургамал ==
Сав газрын онцлогт дасан зохицсон хуурайсаг ургамлууд зонхилсон нийт 253 зүйл ургамлаас 29% нь эмийн найрлагад орох, ахуй, хүнс, гоёл чимэглэлийн зэрэг зориулалтаар хэрэглэгддэг байна. Энэхүү сав газарт 18 зүйлийн нэн ховор, ховор ургамал, 15 зүйл унаган ургамал, 3 зүйл үлдэц ургамал тэмдэглэгджээ.  

Одоогийн байдлаар сав газрын нийт нутаг дэвсгэрийн дийлэнх буюу 86%-г бэлчээр эзэлж байгаа бөгөөд цөлийн хээрийн бэлчээрийн хэв шинж тэр дундаа зонхилж (38%) байна. Сав газрын бэлчээрийн дийлэнхийг буюу 71%-г зөвхөн зун-намрын улиралд ашигладаг. Хяргас нуур-Завхан голын сав газрын сээр нуруутан амьтдын судалгаанаас үзвэл Монгол оронд тэмдэглэгдсэн хөхтний 54.3%, шувуудын 77.5%, загасны 5.7%, мөлхөгчдийн 27.3%, хоёр нутагтны 16.7% байршин амьдардаг байна. Тус сав газарт тэмдэглэгдсэн мөлхөгчид, хоёр нутагтны зүйлийн бүрдэл нь харьцангуй ядмаг, нуур элбэгтэй, шувуудын хувьд чухал газрууд олонтой учраас Монгол оронд тэмдэглэгдсэн шувуудын ихэнх хувь нь байршдаг байна. Нэн ховор болон ховор шувуудын ихэнх нь усны шувууд бөгөөд тэдгээрийн гол идэш тэжээл болсон загасны зүйлүүдийн 50% нь ховордолттой зэрэгт хамрагддаг онцлогтой. Монгол орны бусад хэсгүүдэд тархац, нөөцийн хувьд хязгаарлагдмал амьтад энэ бүс нутагт байршин амьдардаг нь энэ сав газрын бас нэг онцлог бөгөөд олон улсын хэмжээнд “ховордож болзошгүй” ангилалд ордог замба жирх, бордуу шишүүхэй, говийн алагдаага, “эмзэг” ангилалд ордог тавруу атигдаахай, өөхлөг тажигдаахай зэрэг зүйлүүд амьдардаг байна. Нэн ховор хөхтний зүйлүүдээс Хомын талаар тахь, Завхан аймгийн Отгон, Алдархаан, Шилүүстэй сумдын нутаг, Говь-Алтай аймгийн Бурхан буудайн БНГ, Отгонтэнгэрийн ДЦГ-аар [[цоохор ирвэс]], Завхан аймгийн Нөмрөг сумын Баянзүрх, Нөмрөг ууланд [[Хүдэр|баданга хүдэр]] нутагладаг гэсэн мэдээлэл байна.  Нутгийн уулархаг хэсэгт уулын тайгын хөрс, баруун хэсэгт элс, Өмнөд хэсгээр нь хээрийн хүрэн хөрс тархжээ. Нутгийн хойд ба зүүн хэсэгт ой тайга, өмнөд хэсгээр нь [[хээрийн ургамал]] тархжээ. Завхан аймгийн нутагт [[ойн баавгай]]', [[гахай]], [[говийн хар сүүлт]] гэхчилэн олон байгалийн бүсийн амьтан амьдардаг. Нэн ховор ургамал элбэгтэй үүнд вансэмбэрүү. Төрөл бүрийн жимс жимсгэнэ нэрс, [[аньс]] намартаа болц нь сайхан гүйцэж амттай болдог. 

== Аж үйлдвэр ==
Газар тариалан бага хөгжсөн. Завхан аймагт барилгын хүнсний машин засварын үйлдвэрийн газрууд бий. [[Монгол Улсын Их Сургууль|Монгол Улсын Их Сургуулийн]] салбар Эдийн засгийн дээд сурууль ажилладаг. Завхан аймаг [[Оросын Холбооны Улс|ОХУ]]-руу гарах автозамын хилийн [[Арцсуурь боомт]] [[Тэс сум (Завхан)|Тэс сумын]] нутагт бий.

== Хөдөө аж ахуй ==
Мал аж ахуй болон газар тариалан эрхлэхэд илүү тохиромжтой, үржил хөрс бэлчээр сайтай голуудын хөндий тал хээр нутагт хүн ам нэлээд шигүү суудаг. Тосонцэнгэл сум нь хотожсон суурин юм. Баянзүрх, Зарт, Цэцүүх, Отгонтэнгэр, Улаан хаалга, Борбургас, Даян зэрэг амралт сувилалын газруудтай. Таван хошуу малтай бөгөөд хониороо улсад дээгүүр байранд ордог. Тулман хөхт ямаа, Булнайн сарлаг, Тэсийн голын адуу, Сартуулын ууцан сүүлт хонь, ноолуурын хар ямаа, Талын улаан үхэр зэрэг нутгийн үүлдрийн шилмэл мал зонхилон өсдөг. Тэс, Идэр, Богдын голын хөндийд төмс, хүнсний ногоо чацаргана тариалдаг.

Завхан аймаг 2022 оны байдлаар нийт 3,721,059 малтай байна. Үүнээс адуу-271.568, тэмээ-8.701, үхэр-256,477, хонь-1,888,615, ямаа- 1,286,615 байсан. 

== Сумд ==
[[Зураг:Mongolia Zavkhan sum map.png|thumb|right|310x310px|Аймгийн газрын зураг]]

{| class=&quot;wikitable sortable&quot; style=&quot;text-align: center;&quot;
|-
|+
|-
! rowspan=2|№
! rowspan=2|Сумын нэр&lt;br&gt;(хотыг тодоор)
! rowspan=2|Багийн&lt;br&gt;тоо
! colspan=4|Хүн амын тооцоо&lt;ref name=&quot;стат2012&quot;&gt;Завхан аймгийн статистикийн хэлтэс. [http://web.nso.mn/portal/content_files/comppmedia/cpdf0x4541.pdf Завхан аймгийн эдийн засаг, нийгмийн байдлын танилцуулга. 2012 он.]{{Dead link|date=Аравдугаар сар 2023 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}&lt;/ref&gt;
! rowspan=2|Талбай&lt;ref name=&quot;стат2012&quot;/&gt;&lt;br&gt;(мян. км²)
|- 
! 2000
! 2010
! 2012
! 2022
|-
| 1 || align=left| [[Алдархаан сум|Алдархаан]] || 6 
||4,324 ||2,924 ||2,766 ||2,969
||7.1
|-
| 2 || align=left| [[Асгат сум (Завхан)|Асгат]] || 2
||989 ||894 ||913 ||1,001
||0.6
|-
| 3 || align=left| [[Баянтэс сум|Баянтэс]] || 4
||2,681 ||2,653 ||2,556 ||2,638
||4.3
|-
| 4 || align=left| [[Баянхайрхан сум|Баянхайрхан]] || 4
||2,490 ||1,801 ||1,755 ||1,751
||2.5
|-
| 5 || align=left| [[Дөрвөлжин сум|Дөрвөлжин]] || 5 
||2,603 ||1,928 ||1,949 ||2,256
||7,3
|-
| 6 || align=left| [[Завханмандал сум|Завханмандал]] || 4
||1,405 ||1,070 ||1,070 ||1,107
||3.6 
|-
| 7 || align=left| [[Идэр сум|Идэр]] || 4
||3,471 ||2,501 ||2,476 ||2,530
||3.7
|-
| 8 || align=left| [[Их-Уул сум (Завхан)|Их-Уул]] || 6
||6,863 ||5,947 ||5,953 ||6,588
||3.8
|-
| 9 || align=left| [[Нөмрөг сум|Нөмрөг]] || 5 
||2,511 ||2,009 ||1814 ||1,947
||3.3
|-
| 10 || align=left| [[Отгон сум|Отгон]]|| 6
||3,586 ||3,207 ||2,860 ||2,576
||6.0
|-
| 11 || align=left| [[Сантмаргац сум|Сантмаргац]] || 4
||2,267 ||1,664 ||1,623 ||1,573
||2.4
|-
| 12 || align=left| [[Сонгино сум|Сонгино]] || 5 
||2,204  ||1,637 ||1,511 ||1,536
||2.5
|-
| 13 || align=left| [[Тосонцэнгэл сум (Завхан)|Тосонцэнгэл]] || 7
||10,085 ||8,451 ||8,538 ||9,543
||5.3
|-
| 14 ||  align=left| [[Түдэвтэй сум|Түдэвтэй]] || 4
||2,300 ||1,874 ||1,835 ||1,897
||2.8
|-
| 15 || align=left| [[Тэлмэн сум|Тэлмэн]] || 6
||3,425 ||2,788 ||2,863 ||2,911
||3.4
|-
| 16 || align=left| [[Тэс сум (Завхан)|Тэс]] || 4
||3,082 ||3,097 ||2,727 ||2,900
||0.9
|-
| 17 || align=left| '''[[Улиастай]]''' || 6 
||16,542 ||15,701 ||15,460 ||16,507
||0.03
|-
| 18 || align=left| [[Ургамал сум|Ургамал]] || 5
||2,089 ||1,254 ||1,214 ||1,321
||3.5
|-
| 19 || align=left| [[Цагаанхайрхан сум (Завхан)|Цагаанхайрхан]] || 4
||1,933 ||1,430 ||1,328 ||1,379
||2.6
|-
| 20 || align=left| [[Цагаанчулуут сум|Цагаанчулуут]] || 4 
||1,912 ||1,427 ||1,358 ||1,274
||2.6
|-
| 21 || align=left| [[Цэцэн-Уул сум|Цэцэн-Уул]] || 5
||2,581 ||1,805 ||1,737 ||1,609
||2.4
|-
| 22 || align=left| [[Шилүүстэй сум|Шилүүстэй]] || 4
||2,783 || 2,090 ||1,849 ||1,757
||2.7
|-
| 23 || align=left| [[Эрдэнэхайрхан сум|Эрдэнэхайрхан]] || 5
||2,361 ||1,563 ||1,501 ||1,729
||4.2
|-
| 24 || align=left| [[Яруу сум|Яруу]] || 5 
||3,199 ||2,162 ||2,024 ||2,056
||4.9
|-
| colspan=2| Аймгийн дүн  || 114|| 87,686||71,877||69,672 || 73,355
 || 82.4
|}

== Алдартай хүмүүс ==

=== Спортын алдартан ===
[[Намжилын Баярсайхан]], [[Монгол улс Барселоны олимпод|1992 оны олимпын]] [[Монгол улс Барселоны олимпод#Медальтнууд|хүрэл медальт]]

[[Цэдэндамбын Цэрэнпунцаг]], [[үндэсний бөх]]ийн [[улсын гарьд]]

[[Махгалын Баяржавхлан]], [[үндэсний бөх]]ийн [[улсын гарьд]]

[[Ширбазарын Жаргалсайхан]] [[үндэсний бөх]]ийн [[улсын гарьд]]

[[Батнасангийн Гончигдамба]] [[үндэсний бөх]]ийн [[улсын 
гарьд]]

[[Мөнхтөрийн Лхагвагэрэл ]]
[[Үндэсний бөхийх улсын заан]]

Очирбатын Цогтгэрэл 1993оны Самбо бөхийн дэлхийн аваргын алтан медал 2001онд Монгол Улсын гавъяат тамирчин


Монхорын Дармаабазар үндэсний бөхийн улсын харцага

Шүхэртийн Уламбаяр үндэсний бөхийн улсын харцага

Дамдинпүрэвийн Бат-Эрдэнэ үндэсний бөхийн улсын харцага

Төрмөнхийн Бэгзсүрэн үндэсний бөхийн улсын харцага
Цэрэннадмидын Сумъяабэйс үндэсний бөхийн улсын начин

=== Урлагийн алдартан ===
[[Бэгзийн Явуухулан]], Яруу найрагч, БНМАУ-ын [[Төрийн шагнал]]т, [[Соёлын Гавьяат Зүтгэлтэн]]

[[Ламжавын Ванган]], жүжгийн зохиолч, найруулагч, БНМАУ-ын [[Төрийн шагнал]]т, [[Урлагийн Гавьяат Зүтгэлтэн]]

[[Чүлтэмийн Алтан-Өлзий]], тайз, дэлгэцийн жүжигчин, [[Монгол улсын гавьяат жүжигчин|Монгол Улсын Гавьяат Жүжигчин]]

=== Улс төр, нийгмийн зүтгэлтэн ===
[[Содномын Дамдинбазар|Жалханз хутагт С.Дамдинбазар]] Ардын Засгийн [[Ерөнхий сайд|анхны ерөнхий сайд]],

[[Башлуугийн Жамсранжав|Дилов хутагт Б.Жамсранжав]] Монголын улс төрийн зүтгэлтэн, [[хутагт]],

[[Бат-Очирын Элдэв-Очир|Бат-очирын Элдэв-Очир]] Монголын улс төрийн зүтгэлтэн,

[[Батын Дорж]], Монголын улс төр, цэргийн зүтгэлтэн, элчин сайд, [[Бүгд Найрамдах Монгол Ард Улс|БНМАУ]]-ын [[Улсын баатар]], Монгол улсын анхны [[Армийн Генерал]],

[[Гомбожавын Очирбат|Гомбожавын Очирбат,]] [[Монгол|Монголын]] улс төрийн зүтгэлтэн, [[Монгол Ардын Нам|МАХН]]-ын дарга (1990),[[Монгол|Монгол улсын]] [[Монгол улсын хөдөлмөрийн баатар|хөдөлмөрийн баатар]] (2011),   

[[Пунсалмаагийн Очирбат]], Монголын улс төрийн зүтгэлтэн, [[Монгол Улсын Ерөнхийлөгч|Монгол Улсын анхны ерөнхийлөгч]],

[[Нацагийн Багабанди]], Монголын улс төрийн зүтгэлтэн, [[Монгол Улсын Ерөнхийлөгч|Монгол Улсын хоёр дахь ерөнхийлөгч]],

[[Дэмчигжавын Моломжамц]] Монголбанкны ерөнхийлөгч (1992-1996), сангийн сайд (1984-1990)

[[Шагдарын Отгонбилэг]], Монгол Улсын [[хөдөлмөрийн баатар]] (1996 он), [[Эрдэнэт үйлдвэр]]ийн захирал (-2001 он)

[[Рэгзээгийн Амарсайхан]], Монгол Улсын Их Хурлын гишүүн(1996-2000 он), 
АСЗХ-ын дэд ерөнхийлөгч, ШУА-ын дэд ерөнхийлөгч, УБ хотын БЗД-ийн засаг дарга.

[[Цэрэндашийн Намхайнямбуу]] Монгол улсын Хөдөлмөрийн баатар, Улсын Их хурлын гишүүн /1992-1996/.

[[Асарваанийн Шоовдор]], Монгол Улсын Аж үйлдвэрийн гавьяат ажилтан, Сэлэнгэ аймгийн ИТХ төлөөлөгч, Хөтөлийн Цемент Шохойн үйлдвэрийн гүйцэтгэх захирал.

[[Дуламсүрэнгийн Оюунхорол]] - Монгол улсын их хурлын гишүүн /2008-2016/, Байгаль орчин аялал жуулчлалын сайд /2014-2017/ &lt;hiero&gt;
Боловсролын салбарын алдартнууд 
Ж. Чулуун - Монгол улсын гавьяат багш.
&lt;/hiero&gt;'''Орчин цагийн реп хип хоп урлагийн алдартнууд'''

Desant - Реппэр, Продюсер, Тоонот Рекордсын үүсгэн байгуулагч CCB бүлгэмийн үүсгэн байгуулагч, гишүүн. Яруу сумын харьяат&lt;ref&gt;{{Cite news |title= |pages=А}}&lt;/ref&gt;

Ка - Реппэр, Продюсер, CCB бүлгэмийн үүсгэн байгуулагч, гишүүн.

113, Гүрвэл Э.Очирваани - Реппэр, Продюсер, 

Thunderz Б.Өлзий-Учрал - Реппэр, Продюсер, Backyard 2016 хип хоп анхдугаар тэмцээний ялагч.

Loce, G-Loc Б.Энхтүвшин - Реппэр Продюсер, Squally Boyz хамтлагийн гишүүн, Og Mob бүлгэмийн үүсгэн байгуулагч, хуучин гишүүн.

Esteem, Stm Банзрагч - Реппэр, Og Mob бүлгэмийн гишүүн.

Mac Moodey Мөнхтулга - Реппэр

Стрим интернэт орчны алдартнууд

Saftaz Б. Энх-Ундрах - Завхан аймгийн Идэр сумын харьяат. ML Mobile Legends тоглоомын Монгол дахь No1 стример, Youtube хуудаснаа 250 мянга орчим дагагчтай. 2020 оноос хойш тасралтгүй стрим шууд дамжуулалт хийж байгаа.


==Цахим холбоос==
{{Commonscat|Zavkhan Aimag|Завхан аймгийн зураг}}
* [http://zavkhan.gov.mn/ Завхан аймгийн албан ёсны цахим хуудас]

==Эшлэл==
{{reflist}}

{{Хөтлөгч мөр Монголын аймаг}}
{{Хөтлөгч мөр Завханы сумууд}}

[[Ангилал:Завхан аймаг| ]]
[[Ангилал:Монголын аймаг]]
[[Ангилал:Алтан гадас одон шагналтан|!]]
[[Ангилал:Хөдөлмөрийн Гавьяаны Улаан Тугийн одон шагналтан (Монгол)|!]]
[[Ангилал:Сүхбаатарын одон шагналтан|!]]
[[Ангилал:1923 онд байгуулагдсан]]</text>
      <sha1>67z6rnwem4x7liir6apj9e0lno141dc</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>821652</id>
      <parentid>821646</parentid>
      <timestamp>2025-06-13T09:10:44Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Erdenebatbund</username>
        <id>97592</id>
      </contributor>
      <comment>1</comment>
      <origin>821652</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="23468" sha1="l8minvd16tfvaufw9t4sua7mn9jbxlo" xml:space="preserve">{{About|Монголын аймгийн||Завхан (салаа утга)}}
{{Short description|Монголын аймаг}}
{{Инфобокс суурин
| name                            = Завхан аймаг
| native_name                     = {{MongolUnicode|ᠵᠠᠪᠬᠠᠨ}}{{MongolUnicode|ᠠᠶᠢᠮᠠᠭ}}
| native_name_lang                = mn
| settlement_type                 = [[Монгол Улсын аймгууд|Аймаг]]
| image_skyline                   = Har Nuur.jpg
| image_alt                       = 
| image_caption                   = [[Хар нуур (Завхан)|Хар нуур]], 2006
| image_flag                      = Mn flag zavkhan aimag.svg
| flag_alt                        = 
| image_seal                      = 
| seal_alt                        = 
| image_shield                    = Mn coa zavkhan aimag.svg
| shield_alt                      = 
| nickname                        = 
| motto                           = 
| image_map                       = Zavkhan in Mongolia.svg
| map_alt                         = 
| map_caption                     = 
| pushpin_map                     = 
| pushpin_label_position          = 
| pushpin_map_alt                 = 
| pushpin_map_caption             = 
| coordinates                     = {{coord|48|0|N|96|15|E|display=inline,title}}
| coor_pinpoint                   = 
| coordinates_footnotes           = 
| subdivision_type                = Улс
| subdivision_name                = {{flag|Монгол}}
| established_title               = Байгуулагдсан
| established_date                = {{Start date|1931}}
| founder                         = 
| seat_type                       = Нийслэл
| seat                            = [[Улиастай]]
| government_footnotes            = 
| leader_party                    = 
| leader_title                    = 
| leader_name                     = 
| unit_pref                       = Metric&lt;!-- or US or UK --&gt;
| area_footnotes                  = 
| area_total_km2                  = 82455.66
| area_land_km2                   = 
| area_water_km2                  = 
| area_water_percent              = 
| area_note                       = 
| elevation_footnotes             = 
| elevation_m                     = 1886
| population_footnotes            = 
| population_total                = {{decrease}} 70,719
| population_as_of                = 2024
| population_density_km2          = auto
| population_demonym              = 
| population_note                 = 
| timezone1                       = [[UTC+7]]
| utc_offset1                     = 
| timezone1_DST                   = 
| utc_offset1_DST                 = 
| postal_code_type                = 
| postal_code                     = 
| area_code_type                  = 
| area_code                       = +976 (0)146
| registration_plate              = ЗА_
| iso_code                        = MN-057
| website                         = {{URL|http://www.zavkhan.gov.mn/}}
| footnotes                       = 
}}

'''Завхан''' ([[Монгол бичиг|монгол бичгээр]] {{mongolUnicode|ᠵᠠᠪᠬᠠᠨ|h}} – ''жабхан'') нь [[Монгол улс]]ын [[аймаг]] юм. [[1923 он]]д шинээр зохион байгуулагдсан таван аймгийн нэг юм. 1931 оны 2-р сарын 18-ны өдрийн Улсын Бага Хурлын Тэргүүлэгчдийн тогтоолоор [[Хан тайшир уулын аймаг|Хантайшир уулын аймгийг]] татан буулгаж Завхан аймгийг байгуулах шийдвэр гарсан байжээ. Монгол Улсын баруун бүсэд байрлах бөгөөд баруун хойд талаараа [[Орос|ОХУ]]-ын [[Тува]] улс, баруун талаараа [[Ховд аймаг|Ховд]], [[Увс аймаг|Увс]], зүүн талаараа [[Хөвсгөл аймаг|Хөвсгөл]], [[Архангай аймаг|Архангай]], урд талаараа [[Баянхонгор аймаг|Баянхонгор]], [[Говь-Алтай аймаг|Говь-Алтай аймгуудтай]] хиллэдэг.

== Газар зүй ==
Завхан аймаг Монгол улсын баруун хойд хэсэгт дорнод уртрагийн 930 16'-аас 990 12', хойд өргөргийн 460 33'-аас 500 23' хооронд оршдог. Хойноосоо урд хүртэл 610 км, баруунаасаа зүүн хүртэл 520 км зайтай, уудам дэлгэр 82.5 мянган км² нутаг дэвсгэртэй. Завхан аймаг эх орныхоо баруун хойд хэсэгт буюу [[Хангайн нуруу]]ны өндөрлөгийн баруун хэсэг, [[Их нууруудын хотгор]]ын зүүн, [[Монгол Алтайн нуруу|Монгол Алтайн нурууны]] салбар уулсын хойд хэсэгт оршдог. Завхан аймгийн нутаг дэвсгэр нь Монгол орны дундаж өндрөөс 500 метр орчим илүү өндөрлөг газар байрлана.

Аймгийн нутаг зүүнээс баруун тийш намсаж тогтжээ. Хангайн нурууны ноён оргил 4031 метр өндөр [[Отгонтэнгэр]] уул, хамгийн нам цэг [[Дөргөн нуур]]ын хөвөөнд хилийн цэг 1132 метр далайн түвшнээс дээш 2000 метрт оршдог нь Төв Азийн уулархаг сэрүүн бүсэд хамарч, хур, чийг багатай хангай, хээр, говь хосолсон нутаг юм. Аймгийн нутагт Их нууруудын чиглэлийн [[Монгол элс]], дунд хэсгээр [[Бор хярын элс]], өргөргийн дагуу баруунаас нийт нутгийн 50 орчим хувьд түрж орсон байх ба хойд хилийн дагуух [[Тэсийн гол]]д тармацаг элстэй байдаг. Аймгийн төв Улиастай нь [[Улаанбаатар|Улаанбаатараас]] 1023 км алс зайтай оршдог байна.

== Ан амьтан, ургамал ==
Сав газрын онцлогт дасан зохицсон хуурайсаг ургамлууд зонхилсон нийт 253 зүйл ургамлаас 29% нь эмийн найрлагад орох, ахуй, хүнс, гоёл чимэглэлийн зэрэг зориулалтаар хэрэглэгддэг байна. Энэхүү сав газарт 18 зүйлийн нэн ховор, ховор ургамал, 15 зүйл унаган ургамал, 3 зүйл үлдэц ургамал тэмдэглэгджээ.  

Одоогийн байдлаар сав газрын нийт нутаг дэвсгэрийн дийлэнх буюу 86%-г бэлчээр эзэлж байгаа бөгөөд цөлийн хээрийн бэлчээрийн хэв шинж тэр дундаа зонхилж (38%) байна. Сав газрын бэлчээрийн дийлэнхийг буюу 71%-г зөвхөн зун-намрын улиралд ашигладаг. Хяргас нуур-Завхан голын сав газрын сээр нуруутан амьтдын судалгаанаас үзвэл Монгол оронд тэмдэглэгдсэн хөхтний 54.3%, шувуудын 77.5%, загасны 5.7%, мөлхөгчдийн 27.3%, хоёр нутагтны 16.7% байршин амьдардаг байна. Тус сав газарт тэмдэглэгдсэн мөлхөгчид, хоёр нутагтны зүйлийн бүрдэл нь харьцангуй ядмаг, нуур элбэгтэй, шувуудын хувьд чухал газрууд олонтой учраас Монгол оронд тэмдэглэгдсэн шувуудын ихэнх хувь нь байршдаг байна. Нэн ховор болон ховор шувуудын ихэнх нь усны шувууд бөгөөд тэдгээрийн гол идэш тэжээл болсон загасны зүйлүүдийн 50% нь ховордолттой зэрэгт хамрагддаг онцлогтой. Монгол орны бусад хэсгүүдэд тархац, нөөцийн хувьд хязгаарлагдмал амьтад энэ бүс нутагт байршин амьдардаг нь энэ сав газрын бас нэг онцлог бөгөөд олон улсын хэмжээнд “ховордож болзошгүй” ангилалд ордог замба жирх, бордуу шишүүхэй, говийн алагдаага, “эмзэг” ангилалд ордог тавруу атигдаахай, өөхлөг тажигдаахай зэрэг зүйлүүд амьдардаг байна. Нэн ховор хөхтний зүйлүүдээс Хомын талаар тахь, Завхан аймгийн Отгон, Алдархаан, Шилүүстэй сумдын нутаг, Говь-Алтай аймгийн Бурхан буудайн БНГ, Отгонтэнгэрийн ДЦГ-аар [[цоохор ирвэс]], Завхан аймгийн Нөмрөг сумын Баянзүрх, Нөмрөг ууланд [[Хүдэр|баданга хүдэр]] нутагладаг гэсэн мэдээлэл байна.  Нутгийн уулархаг хэсэгт уулын тайгын хөрс, баруун хэсэгт элс, Өмнөд хэсгээр нь хээрийн хүрэн хөрс тархжээ. Нутгийн хойд ба зүүн хэсэгт ой тайга, өмнөд хэсгээр нь [[хээрийн ургамал]] тархжээ. Завхан аймгийн нутагт [[ойн баавгай]]', [[гахай]], [[говийн хар сүүлт]] гэхчилэн олон байгалийн бүсийн амьтан амьдардаг. Нэн ховор ургамал элбэгтэй үүнд вансэмбэрүү. Төрөл бүрийн жимс жимсгэнэ нэрс, [[аньс]] намартаа болц нь сайхан гүйцэж амттай болдог. 

== Аж үйлдвэр ==
Газар тариалан бага хөгжсөн. Завхан аймагт барилгын хүнсний машин засварын үйлдвэрийн газрууд бий. [[Монгол Улсын Их Сургууль|Монгол Улсын Их Сургуулийн]] салбар Эдийн засгийн дээд сурууль ажилладаг. Завхан аймаг [[Оросын Холбооны Улс|ОХУ]]-руу гарах автозамын хилийн [[Арцсуурь боомт]] [[Тэс сум (Завхан)|Тэс сумын]] нутагт бий.

== Хөдөө аж ахуй ==
Мал аж ахуй болон газар тариалан эрхлэхэд илүү тохиромжтой, үржил хөрс бэлчээр сайтай голуудын хөндий тал хээр нутагт хүн ам нэлээд шигүү суудаг. Тосонцэнгэл сум нь хотожсон суурин юм. Баянзүрх, Зарт, Цэцүүх, Отгонтэнгэр, Улаан хаалга, Борбургас, Даян зэрэг амралт сувилалын газруудтай. Таван хошуу малтай бөгөөд хониороо улсад дээгүүр байранд ордог. Тулман хөхт ямаа, Булнайн сарлаг, Тэсийн голын адуу, Сартуулын ууцан сүүлт хонь, ноолуурын хар ямаа, Талын улаан үхэр зэрэг нутгийн үүлдрийн шилмэл мал зонхилон өсдөг. Тэс, Идэр, Богдын голын хөндийд төмс, хүнсний ногоо чацаргана тариалдаг.

Завхан аймаг 2022 оны байдлаар нийт 3,721,059 малтай байна. Үүнээс адуу-271.568, тэмээ-8.701, үхэр-256,477, хонь-1,888,615, ямаа- 1,286,615 байсан. 

== Сумд ==
[[Зураг:Mongolia Zavkhan sum map.png|thumb|right|310x310px|Аймгийн газрын зураг]]

{| class=&quot;wikitable sortable&quot; style=&quot;text-align: center;&quot;
|-
|+
|-
! rowspan=2|№
! rowspan=2|Сумын нэр&lt;br&gt;(хотыг тодоор)
! rowspan=2|Багийн&lt;br&gt;тоо
! colspan=4|Хүн амын тооцоо&lt;ref name=&quot;стат2012&quot;&gt;Завхан аймгийн статистикийн хэлтэс. [http://web.nso.mn/portal/content_files/comppmedia/cpdf0x4541.pdf Завхан аймгийн эдийн засаг, нийгмийн байдлын танилцуулга. 2012 он.]{{Dead link|date=Аравдугаар сар 2023 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}&lt;/ref&gt;
! rowspan=2|Талбай&lt;ref name=&quot;стат2012&quot;/&gt;&lt;br&gt;(мян. км²)
|- 
! 2000
! 2010
! 2012
! 2022
|-
| 1 || align=left| [[Алдархаан сум|Алдархаан]] || 6 
||4,324 ||2,924 ||2,766 ||2,969
||7.1
|-
| 2 || align=left| [[Асгат сум (Завхан)|Асгат]] || 2
||989 ||894 ||913 ||1,001
||0.6
|-
| 3 || align=left| [[Баянтэс сум|Баянтэс]] || 4
||2,681 ||2,653 ||2,556 ||2,638
||4.3
|-
| 4 || align=left| [[Баянхайрхан сум|Баянхайрхан]] || 4
||2,490 ||1,801 ||1,755 ||1,751
||2.5
|-
| 5 || align=left| [[Дөрвөлжин сум|Дөрвөлжин]] || 5 
||2,603 ||1,928 ||1,949 ||2,256
||7,3
|-
| 6 || align=left| [[Завханмандал сум|Завханмандал]] || 4
||1,405 ||1,070 ||1,070 ||1,107
||3.6 
|-
| 7 || align=left| [[Идэр сум|Идэр]] || 4
||3,471 ||2,501 ||2,476 ||2,530
||3.7
|-
| 8 || align=left| [[Их-Уул сум (Завхан)|Их-Уул]] || 6
||6,863 ||5,947 ||5,953 ||6,588
||3.8
|-
| 9 || align=left| [[Нөмрөг сум|Нөмрөг]] || 5 
||2,511 ||2,009 ||1814 ||1,947
||3.3
|-
| 10 || align=left| [[Отгон сум|Отгон]]|| 6
||3,586 ||3,207 ||2,860 ||2,576
||6.0
|-
| 11 || align=left| [[Сантмаргац сум|Сантмаргац]] || 4
||2,267 ||1,664 ||1,623 ||1,573
||2.4
|-
| 12 || align=left| [[Сонгино сум|Сонгино]] || 5 
||2,204  ||1,637 ||1,511 ||1,536
||2.5
|-
| 13 || align=left| [[Тосонцэнгэл сум (Завхан)|Тосонцэнгэл]] || 7
||10,085 ||8,451 ||8,538 ||9,543
||5.3
|-
| 14 ||  align=left| [[Түдэвтэй сум|Түдэвтэй]] || 4
||2,300 ||1,874 ||1,835 ||1,897
||2.8
|-
| 15 || align=left| [[Тэлмэн сум|Тэлмэн]] || 6
||3,425 ||2,788 ||2,863 ||2,911
||3.4
|-
| 16 || align=left| [[Тэс сум (Завхан)|Тэс]] || 4
||3,082 ||3,097 ||2,727 ||2,900
||0.9
|-
| 17 || align=left| '''[[Улиастай]]''' || 6 
||16,542 ||15,701 ||15,460 ||16,507
||0.03
|-
| 18 || align=left| [[Ургамал сум|Ургамал]] || 5
||2,089 ||1,254 ||1,214 ||1,321
||3.5
|-
| 19 || align=left| [[Цагаанхайрхан сум (Завхан)|Цагаанхайрхан]] || 4
||1,933 ||1,430 ||1,328 ||1,379
||2.6
|-
| 20 || align=left| [[Цагаанчулуут сум|Цагаанчулуут]] || 4 
||1,912 ||1,427 ||1,358 ||1,274
||2.6
|-
| 21 || align=left| [[Цэцэн-Уул сум|Цэцэн-Уул]] || 5
||2,581 ||1,805 ||1,737 ||1,609
||2.4
|-
| 22 || align=left| [[Шилүүстэй сум|Шилүүстэй]] || 4
||2,783 || 2,090 ||1,849 ||1,757
||2.7
|-
| 23 || align=left| [[Эрдэнэхайрхан сум|Эрдэнэхайрхан]] || 5
||2,361 ||1,563 ||1,501 ||1,729
||4.2
|-
| 24 || align=left| [[Яруу сум|Яруу]] || 5 
||3,199 ||2,162 ||2,024 ||2,056
||4.9
|-
| colspan=2| Аймгийн дүн  || 114|| 87,686||71,877||69,672 || 73,355
 || 82.4
|}

== Алдартай хүмүүс ==

=== Спортын алдартан ===
[[Намжилын Баярсайхан]], [[Монгол улс Барселоны олимпод|1992 оны олимпын]] [[Монгол улс Барселоны олимпод#Медальтнууд|хүрэл медальт]]

[[Цэдэндамбын Цэрэнпунцаг]], [[үндэсний бөх]]ийн [[улсын гарьд]]

[[Махгалын Баяржавхлан]], [[үндэсний бөх]]ийн [[улсын гарьд]]

[[Ширбазарын Жаргалсайхан]] [[үндэсний бөх]]ийн [[улсын гарьд]]

[[Батнасангийн Гончигдамба]] [[үндэсний бөх]]ийн [[улсын 
гарьд]]

[[Мөнхтөрийн Лхагвагэрэл ]]
[[Үндэсний бөхийх улсын заан]]

Очирбатын Цогтгэрэл 1993оны Самбо бөхийн дэлхийн аваргын алтан медал 2001онд Монгол Улсын гавъяат тамирчин


Монхорын Дармаабазар үндэсний бөхийн улсын харцага

Шүхэртийн Уламбаяр үндэсний бөхийн улсын харцага

Дамдинпүрэвийн Бат-Эрдэнэ үндэсний бөхийн улсын харцага

Төрмөнхийн Бэгзсүрэн үндэсний бөхийн улсын харцага
Цэрэннадмидын Сумъяабэйс үндэсний бөхийн улсын начин

=== Урлагийн алдартан ===
[[Бэгзийн Явуухулан]], Яруу найрагч, БНМАУ-ын [[Төрийн шагнал]]т, [[Соёлын Гавьяат Зүтгэлтэн]]

[[Ламжавын Ванган]], жүжгийн зохиолч, найруулагч, БНМАУ-ын [[Төрийн шагнал]]т, [[Урлагийн Гавьяат Зүтгэлтэн]]

[[Чүлтэмийн Алтан-Өлзий]], тайз, дэлгэцийн жүжигчин, [[Монгол улсын гавьяат жүжигчин|Монгол Улсын Гавьяат Жүжигчин]]

=== Улс төр, нийгмийн зүтгэлтэн ===
[[Содномын Дамдинбазар|Жалханз хутагт С.Дамдинбазар]] Ардын Засгийн [[Ерөнхий сайд|анхны ерөнхий сайд]],

[[Башлуугийн Жамсранжав|Дилов хутагт Б.Жамсранжав]] Монголын улс төрийн зүтгэлтэн, [[хутагт]],

[[Бат-Очирын Элдэв-Очир|Бат-очирын Элдэв-Очир]] Монголын улс төрийн зүтгэлтэн,

[[Батын Дорж]], Монголын улс төр, цэргийн зүтгэлтэн, элчин сайд, [[Бүгд Найрамдах Монгол Ард Улс|БНМАУ]]-ын [[Улсын баатар]], Монгол улсын анхны [[Армийн Генерал]],

[[Гомбожавын Очирбат|Гомбожавын Очирбат,]] [[Монгол|Монголын]] улс төрийн зүтгэлтэн, [[Монгол Ардын Нам|МАХН]]-ын дарга (1990),[[Монгол|Монгол улсын]] [[Монгол улсын хөдөлмөрийн баатар|хөдөлмөрийн баатар]] (2011),   

[[Пунсалмаагийн Очирбат]], Монголын улс төрийн зүтгэлтэн, [[Монгол Улсын Ерөнхийлөгч|Монгол Улсын анхны ерөнхийлөгч]],

[[Нацагийн Багабанди]], Монголын улс төрийн зүтгэлтэн, [[Монгол Улсын Ерөнхийлөгч|Монгол Улсын хоёр дахь ерөнхийлөгч]],

[[Дэмчигжавын Моломжамц]] Монголбанкны ерөнхийлөгч (1992-1996), сангийн сайд (1984-1990)

[[Шагдарын Отгонбилэг]], Монгол Улсын [[хөдөлмөрийн баатар]] (1996 он), [[Эрдэнэт үйлдвэр]]ийн захирал (-2001 он)

[[Рэгзээгийн Амарсайхан]], Монгол Улсын Их Хурлын гишүүн(1996-2000 он), 
АСЗХ-ын дэд ерөнхийлөгч, ШУА-ын дэд ерөнхийлөгч, УБ хотын БЗД-ийн засаг дарга.

[[Цэрэндашийн Намхайнямбуу]] Монгол улсын Хөдөлмөрийн баатар, Улсын Их хурлын гишүүн /1992-1996/.

[[Асарваанийн Шоовдор]], Монгол Улсын Аж үйлдвэрийн гавьяат ажилтан, Сэлэнгэ аймгийн ИТХ төлөөлөгч, Хөтөлийн Цемент Шохойн үйлдвэрийн гүйцэтгэх захирал.

[[Дуламсүрэнгийн Оюунхорол]] - Монгол улсын их хурлын гишүүн /2008-2016/, Байгаль орчин аялал жуулчлалын сайд /2014-2017/ 

Боловсролын салбарын алдартнууд 

Доржжавын Чулуун - Монгол улсын гавьяат багш. Ургамал сумын харьяат.&lt;ref&gt;{{Cite book |last=1 |title=}}&lt;/ref&gt; 

'''Орчин цагийн реп хип хоп урлагийн алдартнууд'''

Desant - Реппэр, Продюсер, Тоонот Рекордсын үүсгэн байгуулагч CCB бүлгэмийн үүсгэн байгуулагч, гишүүн. Яруу сумын харьяат&lt;ref&gt;{{Cite news |title= |pages=А}}&lt;/ref&gt;

Ка - Реппэр, Продюсер, CCB бүлгэмийн үүсгэн байгуулагч, гишүүн.

113, Гүрвэл Э.Очирваани - Реппэр, Продюсер, 

Thunderz Б.Өлзий-Учрал - Реппэр, Продюсер, Backyard 2016 хип хоп анхдугаар тэмцээний ялагч.

Loce, G-Loc Б.Энхтүвшин - Реппэр Продюсер, Squally Boyz хамтлагийн гишүүн, Og Mob бүлгэмийн үүсгэн байгуулагч, хуучин гишүүн.

Esteem, Stm Банзрагч - Реппэр, Og Mob бүлгэмийн гишүүн.

Mac Moodey Мөнхтулга - Реппэр

Стрим интернэт орчны алдартнууд

Saftaz Б. Энх-Ундрах - Завхан аймгийн Идэр сумын харьяат. ML Mobile Legends тоглоомын Монгол дахь No1 стример, Youtube хуудаснаа 250 мянга орчим дагагчтай. 2020 оноос хойш тасралтгүй стрим шууд дамжуулалт хийж байгаа.


==Цахим холбоос==
{{Commonscat|Zavkhan Aimag|Завхан аймгийн зураг}}
* [http://zavkhan.gov.mn/ Завхан аймгийн албан ёсны цахим хуудас]

==Эшлэл==
{{reflist}}

{{Хөтлөгч мөр Монголын аймаг}}
{{Хөтлөгч мөр Завханы сумууд}}

[[Ангилал:Завхан аймаг| ]]
[[Ангилал:Монголын аймаг]]
[[Ангилал:Алтан гадас одон шагналтан|!]]
[[Ангилал:Хөдөлмөрийн Гавьяаны Улаан Тугийн одон шагналтан (Монгол)|!]]
[[Ангилал:Сүхбаатарын одон шагналтан|!]]
[[Ангилал:1923 онд байгуулагдсан]]</text>
      <sha1>l8minvd16tfvaufw9t4sua7mn9jbxlo</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Монгол Улсын Ерөнхий Сайд</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1944</id>
    <revision>
      <id>821584</id>
      <parentid>820783</parentid>
      <timestamp>2025-06-13T00:54:13Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>CommonsDelinker</username>
        <id>211</id>
      </contributor>
      <comment>[[File:Luvsannamsrain_Oyun-Erdene,_Prime_Minister_of_Mongolia_at_The_Pentagon,_USA_on_August_3,_2023_-_230803-D-PM193-1317_(cropped).jpg]]-г [[File:Luvsannamsrain_Oyun-Erdene,_Prime_Minister_of_Mongolia_at_The_Pentagon,_USA_on_August_3,_2023_(cropped).jpg</comment>
      <origin>821584</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="8490" sha1="3jwkarh95he6nr1mb7hozmuf7f1i47p" xml:space="preserve">{{Short description|Монгол Улсын Засгийн газрын тэргүүн}}
{{For|Албан тушаалтнуудын жагсаалтын|Монгол Улсын Ерөнхий Сайдын жагсаалт}}
{{Инфобокс албан тушаал
| post = Ерөнхий Сайд
| body = Монгол Улсын
| native_name = 
| insignia = State emblem of Mongolia.svg
| insigniasize = 
| insigniacaption = [[Монгол улсын төрийн сүлд]]
| insigniaalt = 
| flag = 
| flagsize = 
| flagalt = 
| flagborder = 
| flagcaption = 
| image = Luvsannamsrain Oyun-Erdene, Prime Minister of Mongolia at The Pentagon, USA on August 3, 2023 (cropped).jpg
| imagesize = 178px
| alt = 
| imagecaption = 
| incumbent = [[Лувсаннамсрайн Оюун-Эрдэнэ]]
| acting = 
| incumbentsince = 2021 оны 1 сарын 27-2025 оны 6 сарын 3
| department = [[Монголын улс төр|Монгол улсын гүйцэтгэх засаглал]]
| style = 
| type = [[Засгийн газрын тэргүүн]]
| status = 
| abbreviation = 
| member_of = 
| reports_to = 
| residence = 
| seat = [[Улаанбаатар]]
| nominator = 
| appointer = [[Улсын Их Хурал]]
| appointer_qualified = 
| termlength = 4 жил; дахин томилогдох боломжтой
| termlength_qualified = 
| constituting_instrument = [[Монгол Улсын Үндсэн Хууль]]
| precursor = 
| formation = 1912 оны 11 сар&lt;br/&gt;1990 оны 9 сарын 11
| first = [[Төгс-Очирын Намнансүрэн]] (1912)&lt;br/&gt;[[Дашийн Бямбасүрэн]] (1990)
| last = 
| abolished = 
| superseded_by = 
| succession = 
| unofficial_names = 
| deputy = 
| salary = Жилийн 29,876,672 [[Төгрөг|₮]]/$ 8,453 (2021)&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://legalinfo.mn/mn/detail?lawId=209847&amp;showType=1|title=Эрх зүйн акт дэлгэрэнгүй}}&lt;/ref&gt;
| website = &lt;!-- {{url|example.com}}--&gt;
| footnotes  = 
}}Ерөнхий сайд нь Монгол Улсын Засгийн газрын тэргүүн бөгөөд улс орны хэмжээнд чухал үүрэг гүйцэтгэдэг. Түүний гол үүрэг, эрх үүргийг дурдвал:

# Ерөнхий сайд Засгийн газрын үйл ажиллагааг удирдан зохион байгуулж, гүйцэтгэлийг хангах.
# Хууль тогтоомжийг хэрэгжүүлэх, төрийн бодлогыг хэрэгжүүлэх.
# Засгийн газрын гишүүдийг томилох, чөлөөлөх, хянах.
# Улсын төсвийг боловсруулах, батлах, хянах.
# Гадаад, дотоод харилцааг хөгжүүлэх, олон улсын гэрээ хэлэлцээр байгуулах.
# Эдийн засгийн бодлого боловсруулах, хэрэгжүүлэх.
# Нийгмийн хөгжлийн бодлого боловсруулах, хэрэгжүүлэх.
# Хууль санаачлах, УИХ-д өргөн мэдүүлэх.
# Ерөнхийлөгчтэй зөвшилцөх, УИХ-ын үйл ажиллагаатай хамтран ажиллах.
# Улсын аюулгүй байдал, батлан хамгаалах бодлогыг хэрэгжүүлэх.

Ерөнхий сайд нь Монгол Улсын төрийн бодлогыг удирдан чиглүүлж, ард түмний ашиг сонирхлыг хамгаалах чухал албан тушаалтан юм.{{Монгол улсын улс төр}}
'''Монгол Улсын Ерөнхий Сайд''' нь [[Монгол улс]]ын гүйцэтгэх засаглалын тэргүүн бөгөөд Засгийн газрыг толгойлдог.  Монгол улсын Үндсэн хуульд зааснаар УИХ дахь олонхоос нэр дэвшүүлсэн хүнийг Ерөнхий сайдаар томилох саналыг Ерөнхийлөгч тав хоногийн дотор УИХ-д оруулж [[Улсын Их Хурал]] тогтоолоор томилдог байна.

== Түүх ==
Монгол улсын ерөнхий сайд гэдэг албан тушаалыг 1911 онд Манж Чин улсаас салж тусгаар тогтнолоо зарласнаас бараг 1 жилийн дараа анх бий болгожээ. Энэ тусгаар тогтнолыг олон орон хүлээн зөвшөөрөөгүй билээ. [[Ардын хувьсгал|1921 оны хувьсгалын]] дараа дахин тусгаарласны дараагаар ерөнхий сайдыг [[Монгол Ардын Хувьсгалт Нам|Монгол Ардын Нам]] 8-р Богд хаантай зөвшилцөн томилдог байв. Харин 1924 онд батлагдсан [[Үндсэн хууль|анхдугаар Үндсэн хуул]]иар [[Бүгд Найрамдах Монгол Ард Улс]]ыг тунхаглаж, ерөнхий сайдын албан тушаалыг &quot;''Ардын Депутатуудын Хурлын Гүйцэтгэх Захиргааны тэргүүлэгч''&quot; гэж нэрлэх болжээ. Энэ нь 1946 онд &quot;''Сайд нарын зөвлөлийн дарга''&quot; гэж өөрчлөгджээ. Монгол оронд ардчилсан хувьсгал ялсан 1990 оноос дахин ''Ерөнхий сайд'' гэж нэрлэж байна. Харин энэ нэрийн өөрчлөлтүүдээс хамаарахгүйгээр одоогийн Засгийн газар нь энэ албан тушаалыг 1912 оноос хойш тасралтгүй үргэлжилж байна гэж үздэг бөгөөд эзэмшигчдийг нь бүгдийг нь Ерөнхий сайд гэж тооцдог.

Гамин цэрэг Нийслэл хүрээг 1919 онд эзлэж аваад төр засгийн эрхийг [[Гончигжалцангийн Бадамдорж|Г.Бадамдоржид]] мэдүүлж байсан тул түүнийг жил гаруй ерөнхий сайд хийсэн гэж тооцдог аж.

Үүний дараа [[Барон Унгерн фон Штернберг|Барон Унгерн]] 8-р Богд хааныг гамингаас чөлөөлж буцаан хаан болгож, 8-р Богдыг хийддээ нууж байсан Ноёдын Намын зүтгэлтэн [[Манзушир хутагт Цэрэндорж|Манзушир хутагт Цэрэндоржийг]] ерөнхий сайд болгожээ. 

Дараа нь Монгол Ардын Намынхан Нийслэл хүрээнд Улаан Оросоос цэрэг дагуулан ирж, засаг төрийн эрхийг авахаар шахсан тул 8-р Богд хэлэлцэн нэлээд хэдэн буулт хийж, Тангаргийн гэрээ гэгчийг байгуулан Хэмжээт цаазат хаант улсын хэлбэрээр улсаа байгуулахаар тохиролцжээ. Ингээд 8-р Богд өөрөө хэмжээт эрхт хаан болж, ерөнхий сайдаар Ноёдын намын зүтгэлтэн [[Жалханз Хутагт Дамдинбазар|Жалханз хутагт Дамдинбазар]]ыг тавьжээ.

Харин одоогийн Засгийн газар нь тушаалыг анх албан ёсоор эзэмшсэн [[Сайн ноён хан]] [[Төгс-Очирын Намнансүрэн]]г анхных гэж үздэг. Мөн [[Дамбын Чагдаржав]]ын статус маргаантай байдаг. Зарим хүмүүс түүнийг зөвхөн үүрэг гүйцэтгэгч гэж үздэг бол зарим нь жинхэнэ Ерөнхий сайд гэж үздэг.

== Ерөнхий сайд нар ==
{{See|Монгол Улсын Ерөнхий Сайдын жагсаалт}}

== Гадаад холбоос ==
* [http://www.open-government.mn/index.php?option=com_content&amp;task=view&amp;id=33&amp;Itemid=76 Монгол Улсын Ерөнхий сайдын тухай]

== Мөн үзэх ==
* [[Монгол Улсын Ерөнхийлөгч]]

[[Ангилал:Монгол Улсын Ерөнхий Сайд| ]]
&lt;references /&gt;</text>
      <sha1>3jwkarh95he6nr1mb7hozmuf7f1i47p</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>821642</id>
      <parentid>821584</parentid>
      <timestamp>2025-06-13T08:19:02Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Megzer</username>
        <id>20491</id>
      </contributor>
      <origin>821642</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="8412" sha1="o3uherfcpmppwepp5n258f887k4vjqx" xml:space="preserve">{{Short description|Монгол Улсын Засгийн газрын тэргүүн}}
{{For|Албан тушаалтнуудын жагсаалтын|Монгол Улсын Ерөнхий Сайдын жагсаалт}}
{{Инфобокс албан тушаал
| post = Ерөнхий Сайд
| body = Монгол Улсын
| native_name = 
| insignia = State emblem of Mongolia.svg
| insigniasize = 
| insigniacaption = [[Монгол улсын төрийн сүлд]]
| insigniaalt = 
| flag = 
| flagsize = 
| flagalt = 
| flagborder = 
| flagcaption = 
| image = NewPrimeMinisterZandanshatar.jpg
| imagesize = 178px
| alt = 
| imagecaption = 
| incumbent = [[Гомбожавын Занданшатар]]
| acting = 
| incumbentsince = 2025 оны 6 сарын 13-наас одоо хүртэл
| department = [[Монголын улс төр|Монгол улсын гүйцэтгэх засаглал]]
| style = 
| type = [[Засгийн газрын тэргүүн]]
| status = 
| abbreviation = 
| member_of = 
| reports_to = 
| residence = 
| seat = [[Улаанбаатар]]
| nominator = 
| appointer = [[Улсын Их Хурал]]
| appointer_qualified = 
| termlength = 4 жил; дахин томилогдох боломжтой
| termlength_qualified = 
| constituting_instrument = [[Монгол Улсын Үндсэн Хууль]]
| precursor = 
| formation = 1912 оны 11 сар&lt;br/&gt;1990 оны 9 сарын 11
| first = [[Төгс-Очирын Намнансүрэн]] (1912)&lt;br/&gt;[[Дашийн Бямбасүрэн]] (1990)
| last = 
| abolished = 
| superseded_by = 
| succession = 
| unofficial_names = 
| deputy = 
| salary = Жилийн 29,876,672 [[Төгрөг|₮]]/$ 8,453 (2021)&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://legalinfo.mn/mn/detail?lawId=209847&amp;showType=1|title=Эрх зүйн акт дэлгэрэнгүй}}&lt;/ref&gt;
| website = &lt;!-- {{url|example.com}}--&gt;
| footnotes  = 
}}Ерөнхий сайд нь Монгол Улсын Засгийн газрын тэргүүн бөгөөд улс орны хэмжээнд чухал үүрэг гүйцэтгэдэг. Түүний гол үүрэг, эрх үүргийг дурдвал:

# Ерөнхий сайд Засгийн газрын үйл ажиллагааг удирдан зохион байгуулж, гүйцэтгэлийг хангах.
# Хууль тогтоомжийг хэрэгжүүлэх, төрийн бодлогыг хэрэгжүүлэх.
# Засгийн газрын гишүүдийг томилох, чөлөөлөх, хянах.
# Улсын төсвийг боловсруулах, батлах, хянах.
# Гадаад, дотоод харилцааг хөгжүүлэх, олон улсын гэрээ хэлэлцээр байгуулах.
# Эдийн засгийн бодлого боловсруулах, хэрэгжүүлэх.
# Нийгмийн хөгжлийн бодлого боловсруулах, хэрэгжүүлэх.
# Хууль санаачлах, УИХ-д өргөн мэдүүлэх.
# Ерөнхийлөгчтэй зөвшилцөх, УИХ-ын үйл ажиллагаатай хамтран ажиллах.
# Улсын аюулгүй байдал, батлан хамгаалах бодлогыг хэрэгжүүлэх.

Ерөнхий сайд нь Монгол Улсын төрийн бодлогыг удирдан чиглүүлж, ард түмний ашиг сонирхлыг хамгаалах чухал албан тушаалтан юм.{{Монгол улсын улс төр}}
'''Монгол Улсын Ерөнхий Сайд''' нь [[Монгол улс]]ын гүйцэтгэх засаглалын тэргүүн бөгөөд Засгийн газрыг толгойлдог.  Монгол улсын Үндсэн хуульд зааснаар УИХ дахь олонхоос нэр дэвшүүлсэн хүнийг Ерөнхий сайдаар томилох саналыг Ерөнхийлөгч тав хоногийн дотор УИХ-д оруулж [[Улсын Их Хурал]] тогтоолоор томилдог байна.

== Түүх ==
Монгол улсын ерөнхий сайд гэдэг албан тушаалыг 1911 онд Манж Чин улсаас салж тусгаар тогтнолоо зарласнаас бараг 1 жилийн дараа анх бий болгожээ. Энэ тусгаар тогтнолыг олон орон хүлээн зөвшөөрөөгүй билээ. [[Ардын хувьсгал|1921 оны хувьсгалын]] дараа дахин тусгаарласны дараагаар ерөнхий сайдыг [[Монгол Ардын Хувьсгалт Нам|Монгол Ардын Нам]] 8-р Богд хаантай зөвшилцөн томилдог байв. Харин 1924 онд батлагдсан [[Үндсэн хууль|анхдугаар Үндсэн хуул]]иар [[Бүгд Найрамдах Монгол Ард Улс]]ыг тунхаглаж, ерөнхий сайдын албан тушаалыг &quot;''Ардын Депутатуудын Хурлын Гүйцэтгэх Захиргааны тэргүүлэгч''&quot; гэж нэрлэх болжээ. Энэ нь 1946 онд &quot;''Сайд нарын зөвлөлийн дарга''&quot; гэж өөрчлөгджээ. Монгол оронд ардчилсан хувьсгал ялсан 1990 оноос дахин ''Ерөнхий сайд'' гэж нэрлэж байна. Харин энэ нэрийн өөрчлөлтүүдээс хамаарахгүйгээр одоогийн Засгийн газар нь энэ албан тушаалыг 1912 оноос хойш тасралтгүй үргэлжилж байна гэж үздэг бөгөөд эзэмшигчдийг нь бүгдийг нь Ерөнхий сайд гэж тооцдог.

Гамин цэрэг Нийслэл хүрээг 1919 онд эзлэж аваад төр засгийн эрхийг [[Гончигжалцангийн Бадамдорж|Г.Бадамдоржид]] мэдүүлж байсан тул түүнийг жил гаруй ерөнхий сайд хийсэн гэж тооцдог аж.

Үүний дараа [[Барон Унгерн фон Штернберг|Барон Унгерн]] 8-р Богд хааныг гамингаас чөлөөлж буцаан хаан болгож, 8-р Богдыг хийддээ нууж байсан Ноёдын Намын зүтгэлтэн [[Манзушир хутагт Цэрэндорж|Манзушир хутагт Цэрэндоржийг]] ерөнхий сайд болгожээ. 

Дараа нь Монгол Ардын Намынхан Нийслэл хүрээнд Улаан Оросоос цэрэг дагуулан ирж, засаг төрийн эрхийг авахаар шахсан тул 8-р Богд хэлэлцэн нэлээд хэдэн буулт хийж, Тангаргийн гэрээ гэгчийг байгуулан Хэмжээт цаазат хаант улсын хэлбэрээр улсаа байгуулахаар тохиролцжээ. Ингээд 8-р Богд өөрөө хэмжээт эрхт хаан болж, ерөнхий сайдаар Ноёдын намын зүтгэлтэн [[Жалханз Хутагт Дамдинбазар|Жалханз хутагт Дамдинбазар]]ыг тавьжээ.

Харин одоогийн Засгийн газар нь тушаалыг анх албан ёсоор эзэмшсэн [[Сайн ноён хан]] [[Төгс-Очирын Намнансүрэн]]г анхных гэж үздэг. Мөн [[Дамбын Чагдаржав]]ын статус маргаантай байдаг. Зарим хүмүүс түүнийг зөвхөн үүрэг гүйцэтгэгч гэж үздэг бол зарим нь жинхэнэ Ерөнхий сайд гэж үздэг.

== Ерөнхий сайд нар ==
{{See|Монгол Улсын Ерөнхий Сайдын жагсаалт}}

== Гадаад холбоос ==
* [http://www.open-government.mn/index.php?option=com_content&amp;task=view&amp;id=33&amp;Itemid=76 Монгол Улсын Ерөнхий сайдын тухай]

== Мөн үзэх ==
* [[Монгол Улсын Ерөнхийлөгч]]

[[Ангилал:Монгол Улсын Ерөнхий Сайд| ]]
&lt;references /&gt;</text>
      <sha1>o3uherfcpmppwepp5n258f887k4vjqx</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Нүүрс</title>
    <ns>0</ns>
    <id>4349</id>
    <revision>
      <id>821556</id>
      <parentid>821083</parentid>
      <timestamp>2025-06-12T16:37:51Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>70653</id>
      </contributor>
      <comment>Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5</comment>
      <origin>821556</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="33529" sha1="etxot2rtwd4kpd5y0or0w9x4515hpb5" xml:space="preserve">[[Файл:Coal.jpg|thumb|right|250px|Нүүрс]]
{{Хадмал
|монгол_бичиг =[[Зураг:Negüresü.PNG|21px]]
|кирилл_буриад =
|кирилл_монгол =нүүрс
|кирилл_халимаг =нүүрсн
}}
[[Файл:Struktura chemiczna węgla kamiennego.svg|thumb|right|250px|Нүүрсний химийн найрлага (жишээ)]] 
'''Нүүрс''' нь хар, хар хүрэн өнгөтэй, амархан шатдаг нэгэн төрлийн &quot;&quot; шиг өнгөтэй чулуу юм. Нүүрс нь дээд ургамлын үлдэгдэл [[хүлэр|хүлэрээс]] үүсэх ба дотроо [[хүрэн нүүрс]], [[чулуун нүүрс]], [[антрацит]] гэсэн төрөлд хуваагдана. Бүрдүүлэгч үндсэн химийн элемент нь [[нүүрстөрөгч]], [[устөрөгч]] бөгөөд, [[хүчилтөрөгч]], [[хүхэр]], [[азот]] тодорхой хэмжээгээр агуулагдана. Нүүрс нь эрчим хүчний үндсэн эх үүсвэр бөгөөд нүүрсний ордыг [[уурхай|ил]] болон [[уурхай|далд уурхайгаар]] ашиглана.

Нүүрс нь Дэлхийн хэмжээнд цахилгаан эрчим хүч гарган авах хамгийн гол түүхий эд бөгөөд мөн [[нүүрстөрөгчийн давхар исэл]]ийн гол үүсвэр болж байна. СО&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt; нь [[хүлэмжийн хий]] бөгөөд [[цаг уур]]ын өөрчлөлт, [[Дэлхийн дулаарал|Дэлхийн дулаарлын]] гол шалтгаан гэж үзэж байна&lt;ref&gt;{{Webarchiv|url=http://www.agu.org/sci_soc/policy/positions/climate_change2008.shtml|wayback=20080513085904|text=&quot;Human Impacts on Climate&quot;|archiv-bot=2023-09-26 16:04:59 InternetArchiveBot}} [[American Geophysical Union]]. Retrieved on Sept 23rd 2008&lt;/ref&gt;. Нүүрсийг шатаах явцад [[байгалийн хий]]нээс хоёр дахин их, [[газрын тос]]ноос арай илүү хэмжээний СО&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt; ялгардаг байна&lt;ref&gt; The EIA reports the following emissions in million metric tons of carbon dioxide:

* Nat gas: 5,840.07
* Petroleum: 10,995.47
* Coal: 11,357.19
For 2005 as the official energy statistics of the US Government.[http://www.eia.doe.gov/iea/carbon.html]&lt;/ref&gt;.

Монгол орон нүүрсний нөөцөөр баялаг бөгөөд одоогоор [[таамаг нөөц]] 162 тэрбум тонноор үнэлэгдэж байна.

== Нэршил ==
[[Англи хэл]]ний ''&quot;Coal&quot;'' буюу нүүрс гэдэг үг нь герман гаралтай үг ([[Герман хэл|германаар]] ''Kohle'', [[Швед хэл|шведээр]] ''kol''&lt;ref&gt;''[[Oxford English Dictionary]]'' 1989 edition&lt;/ref&gt;) бөгөөд [[нүүрстөрөгч]] (&quot;carbon&quot;) гэдэг нэр томьёо бас ижил үүсэлтэй. Модыг агааргүй орчинд халаан, түүнд агуулагдах ус, дэгдэмхий бодисыг зайлуулан, нүүрстөрөгчийн өндөр агуулгатай (нүүрстөрөгч 85-95 %), хар өнгөтэй, хөнгөн, нүх сүвэрхэг, бутрамтгай үлдэгдэл гаргаж авахыг &quot;Модны нүүрс&quot; (&quot;Charcoal&quot;) гэж нэрлэнэ.

== Нүүрсний төрөлүүд ==
* [[Хүрэн нүүрс]] (''Lignite'' мөн ''Brown coal'') нь бага хувирсан нүүрс бөгөөд ихэвчлэн дулааны цахилгаан станцaд түлш болгон хэрэглэдэг. 
* [[Чулуун нүүрс]] (''Sub-bituminous coal'' болон ''Bituminous coal'') - нүүрсний хувирлын дунд шатны бүтээгдэхүүн. Дулааны цахилгаан станцд түлш болгон хэрэглэхээс гадна зарим онцгой төрөл-[[коксжих нүүрс|коксжих нүүрсийг]] коксжуулан [[ган]]гийн үйлдвэрт хэрэглэнэ. 
* [[Хагас антрацит]] болон [[антрацит]] (''Anthracite'') - хамгийн их хувирсан нүүрс. Голчлон утаагүй түлш болгон хэрэглэнэ.

== Нүүрсний хэрэглээ ==
=== Түлшинд хэрэглэх ===
Нүүрсийг дулааны цахилгаан станцад шатааж, [[цахилгаан]], [[дулаан]] гаргаж авахад хэрэглэх ба дэлхийн нүүрсний жилийн хэрэглээ ойролцоогоор 7 тэрбум тонн. Нийт нүүрсний 75% нь цахилгаан гаргаж авахад зориулагдаж байгаа ба хамгийн том хэрэглэгч [[БНХАУ]], [[Энэтхэг]] 2 улс бөгөөд одоогийн байдлаар нэг жилд 1.7 тэрбум [[тонн]] нүүрс хэрэглэж байна. Уг бүс нутгийн нүүрсний хэрэглээ урьдчилсан тооцоогоор [[2025]] онд 2.7 тэрбумд хүрнэ гэж таамаглаж байна &lt;ref&gt;{{cite web | title=International Energy Outlook | url=http://www.eia.doe.gov/oiaf/ieo/coal.html | accessmonthday= September 9 | accessyear= 2005 }}&lt;/ref&gt;. Одоогийн байдлаар нүүрсний хэрэглээ 3 жил тутамд ойролцоогооор 25% нэмэгдэж байгаа нь бусад төрлийн [[Шатах ашигт малтмал|эрчим хүчний түүхий эдүүдтэй]] харьцуулахад хамгийн их хурдацтайгаар хэрэглээ нь нэмэгдэх байгаа түүхий эд болж байна.

Дэлхий дээр үйлдвэрлэж буй нийт эрчим хүчний 40%-ийг нүүрснээс гарган авч байгаа &lt;ref&gt;{{Cite web |url=http://www.worldcoal.org/pages/content/index.asp?PageID=188 |title=Archive copy |access-date=2008-10-22 |archive-date=2009-05-18 |archive-url=https://web.archive.org/web/20090518072233/http://www.worldcoal.org/pages/content/index.asp?PageID=188 |url-status=dead }}&lt;/ref&gt; ба АНУ-д энэ хэмжээ 49% байна&lt;ref&gt;http://www.eia.doe.gov/cneaf/electricity/epa/figes1.html&lt;/ref&gt;.

=== Коксжуулах ===
[[Кокс]] нь бага [[үнсжилт]], [[хүхэр|хүхрийн]] агуулгатай коксжих нүүрсийг агааргүй орчинд 1,000 &lt;sup&gt;o&lt;/sup&gt;С дээш хэмд халаан гаргаж авсан саарал өнгөтэй, нүх сүвэрхэг бүтээгдэхүүн юм. Дулаан ялгаруулах чадвар өндөр, 29.6Мж/кг. [[кокс|Коксыг]] [[төмөр|төмрийн]] [[хүдэр]] хайлуулахад түлш, мөн ангижруулагч болгон хэрэглэнэ. Нүүрсийг коксжуулах явцад коксоос гадна нүүрсний давирхай (coal tar), хөнгөн [[газрын тос|тос]], [[байгалийн хий|хий]] ялгарна.

=== Хийжүүлэх ===
[[Газрын тос]], [[шатдаг хий|хийн]] үнийн өсөлтөөс хамааран сүүлийн жилүүдэд нүүрснээс [[байгалийн хий|шатдаг хий]] болон шингэн бүтээгдэхүүн (газрын тостой адил бүтээгдэхүүн) гарган авах технологийг эрчтэй хөгжүүлж байна.

Нүүрсийг хийжүүлнэ гэдэг нь нүүрсийг өндөр даралт, температурын нөлөөн дор задлан, хийн бүтээгдэхүүн гаргаж авахыг хэлнэ. [[Өмнөд Африкийн Бүгд Найрамдах Улс]] нүүрсийг хийжүүлэх технологийг өргөнөөр хэрэглэж байгаа (ганц) орон юм.

=== Шингэрүүлэх ===
Нүүрсийг шууд болон шууд бус аргаар шингэрүүлэн [[бензин]], [[дизел|дизелийн]] түлш гарган авахад зориулсан хэд хэдэн технологи боловсрогдож, бэлэн болсон байна. 

Шууд бус аргаар шингэрүүлэх, [[Фишер Тропш технологи]] [[дэлхийн хоёрдугаар дайн|дэлхийн II дайны]] үед [[Герман|Германд]] боловсрогдсон бөгөөд одоо Өмнөд Африкийн Бүгд Найрамдах Улсын Сасол компани хэрэглэж байна. Уг технологи нь эхлээд нүүрсийг хийжүүлээд (тодорхой хэмжээний СО ба Н&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;-ийг нэмж), дараа нь уг хийгээ конденсацлан хөнгөн [[нүүрсустөрөгч]] гарган авах арга юм. Эцэст нь нүүрсустөрөгчөө дахин нэрж бензин, дизелийн түлш гарган авна.

Шууд шингэрүүлэх буюу устөрөгчжүүлэн шингэрүүлэх (''liquefaction by hydrogenation'') &quot;Бергиус&quot; технологийг Германд боловсруулсан&lt;ref&gt;Robert Haul: Friedrich Bergius (1884-1949), p. 62 in 'Chemie in unserer Zeit', VCH-Verlagsgesellschaft mbH, 19. Jahrgang, April 1985, Weinheim Germany &lt;/ref&gt; ба Дэлхийн I ба II дайны үед ашиглаж байв. Шууд шингэрүүлэх хэд хэдэн өөр технологи боловсрогдсоноос, АНУ-ын Гальф Ойл компанийн боловсруулсан SRC-I and SRC-II (''Solvent Refined Coal'') технологи&lt;ref&gt;{{cite paper | author=Cleaner Coal Technology Programme | title=Technology Status Report 010: Coal Liquefaction | publisher=Department of Trade and Industry (UK) | date=October 1999 | url=http://www.dti.gov.uk/files/file18326.pdf | accessdate=2006-11-23 | format=PDF | archiveurl=http://web.archive.org/web/20070616133813/www.dti.gov.uk/files/file18326.pdf | archivedate=2007-06-16 }}&lt;/ref&gt;, [[1976]] онд Вильбурн Шроедэр (''Wilburn C. Schroeder'') нэр дээр [[патент|патентлагдсан]] NUS корпорацийн технологи зэргийг дурьдах хэрэгтэй юм. 

NUS корпорацийн устөрөгчжүүлэн, шууд шингэрүүлэх технологи нь нүүрсийг нунтаглан, хатааж, 1% [[молибдени]] [[катализатори|катализаторийн]] тусламжтайгаар өндөр [[температур]], [[даралт|даралтын]] нөлөөгөөр, бага хэмжээний хий (C3/C4), шингэн (C5-C10) - бензиний фракц, NH&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;, ба CO&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt; гаргаж авна &lt;ref&gt;{{cite paper | author=Phillip A. Lowe, Wilburn C. Schroeder, Anthony L. Liccardi | title=Technical Economies, Synfuels and Coal Energy Symposium, Solid-Phase Catalytic Coal Liquefaction Process | publisher=The American Society of Mechanical Engineers | date=1976 | page=35}}&lt;/ref&gt;. 

Нүүрснээс шингэн бүтээгдэхүүн гаргаж авах өөр нэг арга нь бага температурт [[нүүрстөрөгч|нүүрстөрөгчжүүлэх]] юм. Нүүрсийг бага температурт (450 and 700&amp;nbsp;°C) коксжуулахад, [[нүүрсний давирхай|давирхай]] нь жирийн [[нүүрсний давирхай|давирхайнаас]] (800 to 1000&amp;nbsp;°C-д [[кокс|коксжуулсанаас]]) илүү их хэмжээний хөнгөн [[нүүрсустөрөгч]] агуулдаг байна. Уг давирхайг дахин нэрж бензин, дизелийн түлш гарган авах боломжтой юм. 

Эдгээр бүх нүүрсийг шингэрүүлэх технологиудын сул тал нь [[газрын тос|газрын тосноос]] бензин, дизель түлш ялгаж авахаас хамаагүй илүү их хэмжээний [[нүүрстөрөгчийн давхар исэл]] (CO&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;) ялгаруулдаг явдал юм. Тиймээс цаашид уг технологийг их хэмжээгээр хэрэглэх тохиолдолд, нүүрсийг шингэрүүлэх явцад ялгарч буй СО2-ийг багасгах, мөн агаар мандалд цацалгүйгээр СО&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;-ийг [[азот]], эсвэл бусад хийн тусламжтайгаар шингэрүүлэх зэрэг аргаар шийдэх хэрэгтэй гэж үзэж байна. 

Нүүрсийг шингэрүүлэх нь нэгэн төрлийн нөөц технологи бөгөөд, газрын тосны нөөц, олборлолт багасан, эрэлт их хэмжээгээр нэмэгдсэн үед хэрэглэх боломжтой юм. Зарим судлаачдийн тооцоогоор, газрын тосны үнэ 35 ам.доллар/баррель орчим (болон түүнээс дээш) байгаа тохиолдолд, [[АНУ]] дотоодынхоо нүүрснээс бензин гаргаж авах нь эдийн засгийн хувьд ашигтай гэж гарсан байна&lt;ref&gt;{{cite web | title=Diesel Fuel News: Ultra-clean fuels from coal liquefaction: China about to launch big projects - Brief Article | url=http://www.findarticles.com/p/articles/mi_m0CYH/is_15_6/ai_89924477 | accessmonthday= September 9 |accessyear= 2005 }}&lt;/ref&gt;. Хэдийгээр 35 ам.доллар/баррель гэдэг урт хугацааны [[газрын тос]]ны дундаж үнээс өндөр байгаа ч, яг одоогийн байдлаар газрын тосны үнэ үүнээс өндөр байгаа билээ. Одоо хэрэглэгдэж буй нүүрс шингэрүүлэх технологиудын талаархи Вилиамс, Ларсон (Williams and Larson, 2003) нарын тайлангаас үзэхэд, [[Хятад|Хятадад]] нүүрснээс гарган авч буй шингэн бүтээгдэхүүний өөрийн өртөг 25-35 ам.доллар/баррель байна.


== Сөрөг нөлөө ==
=== Нүүрсний уурхай, олборлолт ===
[[Файл:Coal mine Wyoming.jpg|thumb|Нүүрсний ил уурхай, [[Вайомин муж]], [[АНУ]]]]

[[уурхай|Нүүрс олборлолт]] байгальд муугаар нөлөөлдөг. Нүүрсний уурхайд хөрс хуулалтын дараа, нүүрсэнд агуулагдах [[пирит]] (төмрийн сульфид) нь [[ус]], [[агаар|агаарын]] [[хүчилтөрөгч|хүчилтөрөгчтэй]] урвалд орж, [[хүхрийн хүчил]] үүсгэнэ. Уурхайн усыг шүүрүүлэх явцад уг [[хүхрийн хүчил]] гадагшлах ба уурхайн овоолго дахь [[пирит]] ч борооны устай урвалд орон удаан хугацааны туршид, тасралтгүй хүхрийн хүчил үүсгэсээр байдаг. Хүхрийн хүчил нь [[хөрс]], [[хөрсний ус|хөрсний усанд]] нэвчин, улмаар урсгал болон тогтмол усны [[рН]]-ын хэмжээг өөрчилж, [[амьтан]], [[ургамaл|ургамaлыг]] хордуулах ба улмаар мөхөхөд хүргэнэ. Ялангуяа усны амьтад рН-ийн өөрчлөлтийг тэсвэрлэдэггүй байна. 1930-аад оны үед, АНУ-ын нүүрсний [[уурхай|уурхайнуудын]] олборлолтын явцад, жилд 2.3 сая тн хүхрийн хүчил үүсдэг байсан гэсэн тооцоо байдаг. 1960-аад оны үед зөвхөн Огайо голын савд (the Ohio River), олборлолт хийж буй 1200 уурхайгаас жилд 1.4 сая тн [[хүхрийн хүчил]] гадагшилдаг байв.

=== Нүүрсийг шатаах ===
Бусад [[шатах ашигт малтмал|шатах ашигт малтмалуудтай]] адил, нүүрсийг шатаах явцад их хэмжээний [[нүүрстөрөгчийн давхар исэл]] (CO&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;), азотын исэлүүд (NO&lt;sub&gt;x&lt;/sub&gt;), [[хүхрийн давхар исэл]] (SO&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;) ялгарна. [[Хүхрийн давхар исэл]] хүчилтөрөгчтэй урвалд орон [[хүхрийн гуравч исэл]] (SO&lt;sub&gt;3&lt;/sub&gt;), улмаар [[хүхрийн хүчил]] үүсгэнэ. Уг хүхрийн хүчил нь борооны усыг хүчиллэгжүүлнэ. [[Хүчиллэг бороо]] нь химийн идэмхий шинжтэй, амьд байгаль болон хүний биед үлэмж хортой. 

Нүүрсний цахилгаан станцаас үлэмж хэмжээний (CO&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;), мөн ажиллаж байгаа болон хаагдсан уурхайгаас нилээдгүй хэмжээний [[метан]] ялгарах ба эдгээр нь [[дэлхийн цаг уурын дулааралт|дэлхийн цаг уурын дулааралтын]] гол шалтгаан болж байна&lt;ref&gt;http://www.columbia.edu/~jeh1/2007/IowaCoal_20071105.pdf&lt;/ref&gt;. Нүүрсэнд агуулагдах [[нүүрстөрөгч|нүүрстөрөгчийн]] хэмжээ [[газрын тос|газрын тосныхоос]] илүү бөгөөд бусад хортой хольцыг нүүрснээс салгах нь тосныхоос илүү төвөгтэй. Зөвхөн АНУ-д нүүрсний цахилгаан станцын хорт хаягдлаас болон жил бүр хэдэн арван мянган хүмүүс нас барж байгаа гэсэн судалгаа байна&lt;ref&gt;{{cite web | title=Deadly power plants? Study fuels debate | url=http://www.msnbc.msn.com/id/5174391/ | accessmonthday=September 4 |accessyear=2006}}&lt;/ref&gt;. Сүүлийн үед цахилгаан станцын хортой хаягдалыг багасгах талаар нилээдгүй туршилт судалгаа хийж байна. Жишээлбэл, станцаас ялгарч буй [[нүүрстөрөгчийн давхар исэл|CO&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;]] цуглуулан, [[нүүрстөрөгч]]ийг ялгаж, хадгалах технологи юм (одоогоор хэрэглэгдэж эхлээгүй). 

Нүүрс болон түүний хаягдалд (шатаах явцад ялгарах хий болон үнсэнд) [[хүнцэл]], [[хар тугалга]], [[меркури]], [[никель]], [[ванади]], [[берилли]], [[кадми]], [[бари]], [[хром]], [[зэс]], [[молибден]], [[цайр]], [[селени]], [[ради]] зэрэг [[хүнд металууд]], мөн бага хэмжээгээр [[Уран (химийн элемент)|уран]], [[тори]] зэрэг байгальд тааралдах [[цацраг идэвхит бодис|цацраг идэвхит бодисыг]] агуулдаг &lt;ref&gt;{{cite web | title=Coal Combustion | url=http://www.ornl.gov/info/ornlreview/rev26-34/text/colmain.html | accessmonthday=September 9 | accessyear=2005 | access-date=2007-05-31 | archive-date=2007-02-05 | archive-url=https://web.archive.org/web/20070205103749/http://www.ornl.gov/info/ornlreview/rev26-34/text/colmain.html | url-status=dead }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web | title=Radioactive Elements in Coal and Fly Ash, USGS Factsheet 163-97 | url=http://greenwood.cr.usgs.gov/energy/factshts/163-97/FS-163-97.html | accessmonthday=September 9 | accessyear=2005 | access-date=2007-05-31 | archive-date=2006-12-09 | archive-url=https://web.archive.org/web/20061209214403/http://greenwood.cr.usgs.gov/energy/factshts/163-97/FS-163-97.html | url-status=dead }}&lt;/ref&gt; . Эдгээр нь, ялангуяа [[цацраг идэвхит бодис|цацраг идэвхит бодисууд]], байгаль дээр нүүрсэнд агуулагдахдаа сарнимал, бага хэмжээтэй байх ч, их хэмжээний нүүрсийг шатаах явцад хуримтлагдан, зарим тохиолдолд атомын цахилгаан станцын хаягдлаас өндөр цацраг идэвхит бодисын агуулгатай байх тохиолдол бий &lt;ref&gt;{{cite web | title=Coal Combustion: Nuclear Resource or Danger | url=http://www.ornl.gov/info/ornlreview/rev26-34/text/colmain.html | accessmonthday=October 16 | accessyear=2006 | access-date=2007-05-31 | archive-date=2007-02-05 | archive-url=https://web.archive.org/web/20070205103749/http://www.ornl.gov/info/ornlreview/rev26-34/text/colmain.html | url-status=dead }}&lt;/ref&gt;. 

Нүүрс нь дэлхийн цаг уурын өөрчлөлт болон агаарын бохирдлын талаар хяналт султай нутаг дэвсгэрт хүний эрүүл мэндэд маш сөргөөр нөлөөлж байгаа болно.

== Энергийн хэмжээ ==
Нүүрсний ялгаруулах [[энерги|энергийн]] хэмжээ ойролцоогоор 24 Мж/кг &lt;ref&gt;{{cite web | last = Fisher | first = Juliya | title = Energy Density of Coal | work = The Physics Factbook | url = http://hypertextbook.com/facts/2003/JuliyaFisher.shtml|accessdate = 2006-08-25 }}&lt;/ref&gt;, хэрэв kW-цаг -аар хэмжвэл 6.67 kW-цаг/кг болно. Нүүрсний цахилгаан станцын ашигт ажиллагааны коэффициент 30%. Өөрөөр хэлбэл 1 кг нүүрс шатаахад ялгарах 6.67 kW-цаг энергийн 30% буюу 2.0 kW-ц нь цахилгаан эрчим хүч болон хувирна.

Жишээ нь, 100W-ийн компютер нэг жилд 876 kW-ц (100 W × 24 цаг × 365 {өдөр} = 876000 W-ц = 876 kW-ц) эрчим хүч хэрэглэнэ. Энэ хэмжээний эрчим хүчийг гарган авахын тулд : 876 kW-цаг/2.0 kW-цаг = 438 кг нүүрс зарцуулна&lt;ref&gt;A similar result, using a lightbulb instead, see&lt;br /&gt;{{cite web
  | title = How much coal is required to run a 100-watt light bulb 24 hours a day for a year?
  | work = Howstuffworks
  | url = http://science.howstuffworks.com/question481.htm
  | accessdate = 2006-08-25 }}&lt;/ref&gt;. Гэхдээ цахилгаан дамжуулах үед гарах шугамын цахилгаан эсэргүүцлийн алдагдлыг (5 - 10%) тооцвол үүнээс илүү хэмжээний цахилгаан (нүүрс) хэрэгтэй болох юм.

== Нүүрстөрөгчийн хэмжээ ==
Нүүрсэнд агуулагдах нүүрстөрөгчийн хэмжээ хамгийн багадаа 50% буюу 1кг нүүрс 0.5кг-с дээш хэмжээний нүүрстөрөгч агуулна. байна. 0.5kg/12kg kmol&lt;suр&gt;-1&lt;/suр&gt; = 1/24kmol, 1 mol N&lt;sub&gt;A&lt;/sub&gt; -тэй ([[Авогадрогийн тоо]]) тэнцүү. Энэ агаарын хүчилтөрөгчтэй нэгдэн [[нүүрстөрөгчийн давхар исэл]] үүсгэх ба (12 + 16 × 2 = жин(CO&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;) = 44 кг/кмоль) болно. 1 кг нүүрс шатаахад, 1/24 кmol [[нүүрстөрөгчийн давхар исэл|CO&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;]] ялгарах ба 1/24 кmol х 44 kг/kmol = 11/6 кг буюу ойролцоогоор 1.83 кг CO&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt; болно.

1 кг нүүрсний 29.9% нь 2 kW-ц цахилгаан болон хувирах учир бид 1 kW-ц цахилгаан эрчим хүчний хэрэглээ тутамд 0.370 kg(CO&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;) үүсгэж байна&lt;ref&gt;[http://www.eia.doe.gov/cneaf/electricity/page/co2_report/co2report.html CO&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt; Emissions Report&lt;!-- Bot generated title --&gt;]&lt;/ref&gt;.

== Нүүрсний гүний шаталт ==
Нүүрсний давхраас ой, хээрийн түймэр болон, уурхайн дотоод шаталтын улмаас газрын гүнд шатна &lt;ref&gt;{{cite web | title=Sino German Coal fire project | url=http://www.coalfire.caf.dlr.de/projectareas/world_wide_distribution_en.html | accessmonthday=September 9 | accessyear=2005 | access-date=2007-06-28 | archive-date=2020-05-16 | archive-url=https://web.archive.org/web/20200516134445/https://web.archive.org/web/20050830091254/http://www.coalfire.caf.dlr.de/projectareas/world_wide_distribution_en.html | url-status=dead }}&lt;/ref&gt; &lt;ref&gt;{{cite web | title=Committee on Resources-Index | url=http://resourcescommittee.house.gov/archives/108/testimony/johnmasterson.htm | accessmonthday=September 9 | accessyear=2005 | access-date=2007-06-28 | archive-date=2005-08-25 | archive-url=https://web.archive.org/web/20050825231038/http://resourcescommittee.house.gov/archives/108/testimony/johnmasterson.htm | url-status=dead }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web | title=http://www.fire.blm.gov/textdocuments/6-27-03.pdf | url=http://www.fire.blm.gov/textdocuments/6-27-03.pdf | accessmonthday=September 9 | accessyear=2005 | access-date=2007-06-28 | archive-date=2016-08-29 | archive-url=https://web.archive.org/web/20160829162308/https://web.archive.org/web/20060218013724/http://www.fire.blm.gov/textdocuments/6-27-03.pdf | url-status=dead }}&lt;/ref&gt;. Нүүрсний гүний шаталтын улмаас БНХАУ-д жил бүр 109 сая тн нүүрс шатаж, 200 сая тн [[нүүрстөрөгчийн давхар исэл]] ялгарч байна. Энэ нь дэлхийн хэмжээнд [[шатах ашигт малтмал|шатах ашигт малтмалаас]] үүсэж буй нийт CO&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;-ийн 2-3% юм. 

АНУ-ын Пенсилвани мужийн хаагдсан нүүрсний уурхайд байрлаж байсан хогийг шатаасны улмаас [[1962]] онд эхэлсэн нүүрсний давхраасын гүний шаталт одоо хүртэл үргэлжилсээр байна. 

Австралийн &quot;Шатаж буй уул&quot;-ыг (Burning Mountain) галт уул гэж үздэг байв. Гэвч энэ нь сүүлийн 5,500 жилийн турш шатсаар байгаа нүүрсний гүний шаталтаас үүссэн утаа, үнс болохыг тогтоосон байна &lt;ref&gt;{{cite web | title=Burning Mountain Nature Reserve | url=http://www.nationalparks.nsw.gov.au/parks.nsf/ParkContent/N0503?Opendocument&amp;ParkKey=N0503&amp;Type=xo | accessmonthday= September 9 | accessyear= 2005 }}&lt;/ref&gt;.

== Дэлхийн нүүрсний нөөц ==
[[Файл:Coal mine in Dhanbad, India.jpg|thumb|Энэтхэгийн Жакарканд уурхай. Энэтхэгт Дэлхийн нүүрсний нөөцийн 10% ноогдоно.]]

[[1996]] оны үнэлгээгээр дэлхийн нийт олборлож болох нөөцийг нэг [[грамм|эксаграмм]] (1 × 10&lt;sup&gt;15&lt;/sup&gt; кг буюу 1 триллон тн)-аар, түүний хагас нь чулуун нүүрс гэж үнэлсэн байна. Уг хэмжээний нүүрснээс гаргаж авах энергийн хэмжээг нь 290 зеттажоул &lt;ref&gt;Sustainable Energy&quot; 2005 page 303 The MIT Press by Jefferson W. Tester et al. ISBN 0-262-20153-4&lt;/ref&gt;, дэлхийн жилийн хэрэглээг 15 терраватт гэвэл &lt;ref&gt;BP2006 energy report, and US EIA 2006 overview&lt;/ref&gt;, 600 жил хүрэлцэх хэмжээний нөөц юм. 

Английн [[Бритиш Петролеум]] компанийн 2005 оны эцсээр хийсэн тооцоогоор, дэлхийн нүүрсний нөөц 909,064 сая тн-оор үнэлэгдсэн байна. [[Америкийн Нэгдсэн Улс]], [[Оросын Холбооны Улс]], [[Австрали]], [[Хятад]], [[Энэтхэг]], [[Өмнөд Африкийн Бүгд Найрамдах Улс|Өмнөд Африк]] зэрэг орнууд нүүрсний ихээхэн нөөцтэй юм. 

{| {{prettytable}}  
|+ '''Нүүрсний нийт нөөц, [[1999]] оны байдлаар (сая тн)&lt;ref&gt;{{Cite web |url=http://www.worldenergy.org/wec-geis/publications/reports/ser/coal/coal.asp |title=Archive copy |access-date=2007-06-28 |archive-date=2007-01-27 |archive-url=https://web.archive.org/web/20070127034512/http://www.worldenergy.org/wec-geis/publications/reports/ser/coal/coal.asp |url-status=dead }}&lt;/ref&gt;'''
|-
| width=&quot;100pt&quot;|'''Орон'''
| width=&quot;120pt&quot;|'''[[чулуун нүүрс|Битумжсан нүүрс]]''' ([[антрацит]] багтсан)
| width=&quot;120pt&quot;|'''[[чулуун нүүрс|Хагас битумжсан нүүрс]]''' 
| width=&quot;120pt&quot;|'''[[Хүрэн нүүрс]]''' 
| width=&quot;100pt&quot;|'''Нийт''' 
|- 
|[[Америкийн Нэгдсэн Улс]] ||115891||101021||33082||249994
|- 
|[[Оросын Холбооны Улс]] ||49088||97472||10450||157010
|- 
|[[Хятад]] ||62200||33700||18600||114500
|- 
|[[Энэтхэг]] ||82396||||2000||84396
|- 
|[[Австрали]] ||42550||1840||37700||82090
|- 
|[[Герман]] ||23000||||43000||66000
|- 
|[[Өмнөд Африкийн Бүгд Найрамдах Улс|Өмнөд Африк]] ||49520||||||49520
|- 
|[[Украин]] ||16274||15946||1933||34153
|- 
|[[Казахстан]] ||31000||||3000||34000
|- 
|[[Польш]] ||20300||||1860||22160
|}

== Нүүрс экспортлогч орнууд ==
{| {{prettytable}}
|+ '''Нүүрсний экспорт, орон болон жилээр (сая тн)'''&lt;ref&gt;http://www.eia.doe.gov/oiaf/aeo/supplement/pdf/suptab_114.pdf &lt;/ref&gt;
|-
| width=&quot;130pt&quot;|'''Орон'''
| width=&quot;100pt&quot;|'''2003'''
| width=&quot;100pt&quot;|'''2004''' 
|- 
| [[Австрали]] 
| 238.1 
| 247.6 
|-
| [[Америкийн Нэгдсэн Улс]] 
| 43.0 
| 48.0
|- 
| [[Өмнөд Африкийн Бүгд Найрамдах Улс|Өмнөд Африк]] 
| 78.7 
| 74.9 
|-
| [[Зөвлөлт Холбоот Улс|Хуучин Зөвлөлт Холбоот Улс]] 
| 41.0 
| 55.7 
|-
| [[Польш]] 
| 16.4 
| 16.3 
|-
| [[Канад]] 
| 27.7 
| 28.8 
|-
| [[Хятад]] 
| 103.4 
| 95.5 
|-
| [[Өмнөд Америк]]
| 57.8 
| 65.9 
|-
| [[Индонез]] 
| 107.8 
| 131.4 
|-
| '''Нийт''' 
| '''713.9''' 
| '''764.0''' 
|}

[[Файл:Tagebau Garzweiler Panorama 2005.jpg|center|1000px|thumb|Германы Гарцвайлер дахь нүүрсний ил уурхай. Өндөр нарийвчлалтай дэлгэмэл зураг.]]

== Бусад холбоотой сэдвүүд ==
* [[Шатах ашигт малтмал]]
* [[Дэлхийн дулаарал]] 
* [[Газрын тос]]
* [[Геологи]]
* [[Шингэрүүлсэн байгалийн хий]]

== Эшлэл ==
{{Reflist}}

== Цахим холбоос ==
* [https://web.archive.org/web/20080119164838/http://www.coalonline.org/site/coalonline/content/home Coal Online] Утаагүй түлш боловсруулах технологийн талаар
* [https://web.archive.org/web/20110225003728/http://www.worldcoal.org/ World Coal Institute] Дэлхийн нүүрсний хүрээлэн
* [http://www.msnbc.msn.com/id/5174391/ MSNBC report on coal pollution health effects in the United States] 
* [https://web.archive.org/web/20050621112309/http://www.uic.com.au//nip83.htm Clean coal technologies] Нүүрс боловсруулах технологи
** [https://web.archive.org/web/20100809105829/http://www.jcoal.or.jp/overview_en/gijutsu.html Advanced methods of using coal] 
* [https://web.archive.org/web/20130303040016/http://www.fe.doe.gov/programs/fuels/hydrogen/Hydrogen_from_Coal_R%26D.html USDOE Hydrogen from Coal Research] Нүүрснээс устөрөгч ялгах
* [http://smtc.uwyo.edu/coal/ Wyoming Coal] Вайомингийн Их Сургуулийн вэб хуудас
* [https://web.archive.org/web/20070704031944/http://www.our-energy.com/coal_en.html Coal - origin, purification and consumption] Нүүрсний гарал үүсэл, баяжуулалт, хэрэглээ 
* [https://web.archive.org/web/20071206003202/http://www.stoke.gov.uk/ccm/museums/museum/2006/gladstone-pottery-museum/information-sheets/coal-in-north-staffordshire.en History of coal seams and the practice of coal mining in North Staffordshire, UK]

[[Ангилал:Википедиа:Онцлох өгүүлэл]]
[[Ангилал:Ашигт малтмалын геологи]]
[[Ангилал:Нүүрс| ]]
[[Ангилал:Нүүрсний уурхай]]
[[Ангилал:Шатах ашигт малтмал]]</text>
      <sha1>etxot2rtwd4kpd5y0or0w9x4515hpb5</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Оман</title>
    <ns>0</ns>
    <id>6386</id>
    <revision>
      <id>821563</id>
      <parentid>821087</parentid>
      <timestamp>2025-06-12T16:58:18Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>70653</id>
      </contributor>
      <comment>Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5</comment>
      <origin>821563</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="24469" sha1="1asq62sxzhjs3il3ika7u67usw1mpgy" xml:space="preserve">{{Инфобокс улс
| conventional_long_name = Оманы Султант Улс
| common_name            = Оман
| native_name            = {{native name|ar|سلطنة عُمان|italics=off}}&lt;br /&gt;''{{transliteration|ar|Salṭanat ʻUmān}}''
| image_flag             = Flag of Oman.svg
| flag_type              = [[Оманы төрийн далбаа|Далбаа]]
| image_coat             = National emblem of Oman.svg
| symbol_type            = [[Оманы үндэсний сүлд|Үндэсний сүлд]]
| national_anthem        = {{lang|ar|نشيد السلام السلطاني}}&lt;br /&gt;&quot;[[Оманы төрийн дуулал|ас-Салам ас-Султани]]&quot;&lt;br /&gt;&quot;Султаны ёсолгоо&quot;{{parabr}}{{center|[[File:Peace to the Sultan (نشيد السلام السلطاني).ogg]]}}
| image_map              = File:Oman (better) (orthographic projection).svg
| map_caption            = Арабын хойг дахь Оманы байршил (хар ногоон)
| capital                = [[Маскат]]
| coordinates            = {{Coord|23|35|20|N|58|24|30|E|type:city}}
| largest_city           = capital
| official_languages     = [[Стандарт араб хэл|Араб хэл]]&lt;ref&gt;{{cite web |title=Basic Statute of the State promulgated by Royal Decree 101/96 |url=https://mola.gov.om/eng/legislation/laws/details.aspx?id=1 |website=MINISTRY OF JUSTICE AND LEGAL AFFAIRS |access-date=2023-07-10 |archive-date=2020-07-07 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200707234954/http://mola.gov.om/eng/legislation/laws/details.aspx?id=1 |url-status=dead }}&lt;/ref&gt;
| religion               = {{tree list}}
*88.9% [[Оман дахь лалын шашин|Ислам]] ([[төрийн шашин|албан ёсны]])
**47.2% [[Суннит Ислам|Суннит]]
**35.2% [[Ибадит Ислам|Ибадит]] 
**6.5% [[Шиит Ислам|Шиит]]
*5.5% [[Оман дахь хиндү шашин|Хиндүизм]] 
*3.6% [[Оман дахь христийн шашин|Христ]]
*2% [[Оман дахь шашин шүтлэг|Бусад]]&lt;ref&gt;{{cite web | url=https://www.thearda.com/world-religion/national-profiles?u=171c | title=National Profiles }}&lt;/ref&gt;
| religion_year          = 2020
| demonym                = [[Оманчууд]]
| government_type        = [[Нэгдмэл улс|Нэгдмэл]] [[Исламын улс|Исламын]] [[хэмжээгүй эрхт хаант засаг]]
| leader_title1          = [[Оманы удирдагчдын жагсаалт|Султан]]
| leader_name1           = [[Хейсам бен Тарик]]
| leader_title2          = [[Оманы хунтайж|Хунтайж]]
| leader_name2           = [[Тейязин бин Хейсам]]
| legislature            = [[Оманы Зөвлөл]]
| upper_house            = [[Оманы Төрийн зөвлөл|Төрийн зөвлөл (Мажлис аль-Давла)]]
| lower_house            = [[Оманы Зөвлөлдөх Ассамблей|Зөвлөлдөх Ассамблей (Мажлис аль-Шура)]]
| sovereignty_type       = Түүх
| established_event1     = [[Бану Азд|Азд]] омгийн нүүдэл
| established_date1      = 130
| established_event2     = Аль-Жуланда
| established_date2      = 629
| established_event3     = {{nowrap|[[Имамат Оман|Имамат]] улс байгуулагдав&lt;ref&gt;{{cite encyclopedia|title=Oman|url=http://encarta.msn.com/encyclopedia_761561099_7/Oman.html|publisher=MSN Encarta|archive-url=https://web.archive.org/web/20091028154443/http://encarta.msn.com/encyclopedia_761561099_7/Oman.html|archive-date=28 October 2009|quote=In 751 Ibadi Muslims, established an imamate in Oman. Despite interruptions, the Ibadi imamate survived until the mid-20th century.|url-status=dead}}&lt;/ref&gt;}}
| established_date3      = 751
| established_event4     = [[Набаны улс]]
| established_date4      = 1154
| established_event5     = [[Португалын Оман]]
| established_date5      = 1507–1656
| established_event6     = [[Ярубын улс]]
| established_date6      = 1624
| established_event7     = [[Аль-Саид]]ын угсаа
| established_date7      = 1744
| established_event8     = [[Маскат-Оман]]
| established_date8      = 1 сарын 8, 1856 он
| established_event9     = [[Жабал-Ахдарын дайн]]
| established_date9      = 1954–1959
| established_event10    = [[Дофарын бослого]]
| established_date10     = 1963 оны 6 сарын 9 – 1976 оны 3 сарын 11
| established_event11    = Оманы Султант Улс
| established_date11     = 8 сарын 9, 1970 он
| established_event12    = НҮБ-д [[НҮБ-ын Аюулгүйн Зөвлөлийн 299-р тогтоол|элсэв]]
| established_date12     = 10 сарын 7, 1971 он
| established_event13    = [[Оманы үндсэн дүрэм|Одоогийн үндсэн хууль]]
| established_date13     = 1 сарын 6, 2021 он&lt;ref&gt;{{cite web |title=Oman |url=https://carnegieendowment.org/2010/07/15/oman-pub-41227 |publisher=Carnegie Endowment for International Peace |access-date=31 December 2021 |date=15 July 2010}}&lt;/ref&gt;
| area_km2               = 309,500
| area_rank              = 70
| area_sq_mi             = 119,498 &lt;!--Do not remove per [[WP:MOSNUM]]--&gt;
| percent_water          = бага
| population_estimate    = {{UN_Population|Oman}}{{UN_Population|ref}}
| population_census      = 2,773,479&lt;ref name=&quot;2010Census&quot;&gt;{{cite web |url=http://www.ncsi.gov.om/documents/Census_2010.pdf |title=Final Results of Census 2010 |publisher=National Center for Statistics &amp; Information |access-date=7 January 2012 |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20130518190005/http://www.ncsi.gov.om/documents/Census_2010.pdf |archive-date=18 May 2013 }}&lt;/ref&gt;
| population_estimate_year = {{UN_Population|Year}}
| population_estimate_rank = 125
| population_census_year = 2010
| population_density_km2 = 15
| population_density_sq_mi = 40 &lt;!--Do not remove per [[WP:MOSNUM]]--&gt;
| population_density_rank = 177
| GDP_PPP                = {{increase}} $165.947&amp;nbsp;тэрбум&lt;ref name=imf2&gt;{{cite web |url=https://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2019/02/weodata/weorept.aspx?pr.x=64&amp;pr.y=5&amp;sy=2017&amp;ey=2024&amp;scsm=1&amp;ssd=1&amp;sort=country&amp;ds=.&amp;br=1&amp;c=449&amp;s=NGDPD%2CPPPGDP%2CNGDPDPC%2CPPPPC&amp;grp=0&amp;a= |title=World Economic Outlook Database, October 2019 |website=IMF.org |publisher=[[International Monetary Fund]] |access-date=20 October 2019}}&lt;/ref&gt;
| GDP_PPP_year           = 2022
| GDP_PPP_rank           = 78
| GDP_PPP_per_capita     = {{increase}} $35,286
| GDP_PPP_per_capita_rank = 71
| GDP_nominal            = {{increase}} $110.127&amp;nbsp;тэрбум&lt;ref name=imf9&gt;{{cite web | url=https://www.imf.org/en/Publications/WEO/weo-database/2022/April/weo-report?c=512,914,612,171,614,311,213,911,314,193,122,912,313,419,513,316,913,124,339,638,514,218,963,616,223,516,918,748,618,624,522,622,156,626,628,228,924,233,632,636,634,238,662,960,423,935,128,611,321,243,248,469,253,642,643,939,734,644,819,172,132,646,648,915,134,652,174,328,258,656,654,336,263,268,532,944,176,534,536,429,433,178,436,136,343,158,439,916,664,826,542,967,443,917,544,941,446,666,668,672,946,137,546,674,676,548,556,678,181,867,682,684,273,868,921,948,943,686,688,518,728,836,558,138,196,278,692,694,962,142,449,564,565,283,853,288,293,566,964,182,359,453,968,922,714,862,135,716,456,722,942,718,724,576,936,961,813,726,199,733,184,524,361,362,364,732,366,144,146,463,528,923,738,578,537,742,866,369,744,186,925,869,746,926,466,112,111,298,927,846,299,582,487,474,754,698,&amp;s=NGDPD,&amp;sy=2022&amp;ey=2022&amp;ssm=0&amp;scsm=1&amp;scc=0&amp;ssd=1&amp;ssc=0&amp;sic=0&amp;sort=country&amp;ds=.&amp;br=1  |title=World Economic Outlook Database, April 2022 |website=IMF.org |publisher=[[International Monetary Fund]] |access-date= August 22, 2022 }}&lt;/ref&gt;
| GDP_nominal_year       = 2022
| GDP_nominal_rank       = 66
| GDP_nominal_per_capita = {{increase}} $23,416
| GDP_nominal_per_capita_rank = 55
| Gini                   = 30.75 &lt;!--number only--&gt;
| Gini_year              = 2018
| Gini_change            = &lt;!--increase/decrease/steady--&gt;
| Gini_ref               = &lt;ref&gt;{{cite web |url=https://data.gov.om/wnewgpb/income-expenditure-statistics?tsId=1059020 |title=Urban – Gini index – Omani – Total |publisher=The National Centre for Statistics and Information, Sultanate of Oman |access-date=20 May 2018 |archive-date=21 Тавдугаар сар 2018 |archive-url=https://web.archive.org/web/20180521021256/https://data.gov.om/wnewgpb/income-expenditure-statistics?tsId=1059020 |url-status=dead }}&lt;/ref&gt;
| Gini_rank              = 
| HDI                    = 0.816 &lt;!--number only--&gt;
| HDI_year               = 2021 &lt;!--Please use the year to which the HDI refers, not the publication year--&gt;
| HDI_change             = increase&lt;!--increase/decrease/steady--&gt;
| HDI_ref                = &lt;ref name=&quot;HDI&quot;&gt;{{cite web|url=https://hdr.undp.org/system/files/documents/global-report-document/hdr2021-22pdf_1.pdf|title=Human Development Report 2021/2022|language=en|publisher=[[United Nations Development Programme]]|date=8 September 2022|access-date=8 September 2022}}&lt;/ref&gt;
| HDI_rank               = 54
| currency               = [[Оманы риал]]
| currency_code          = OMR
| time_zone              = [[Персийн Булангийн Стандарт Цаг|GST]]
| utc_offset             = +4
| date_format            = өө.сс.жжжж
| drives_on              = Баруун
| calling_code           = [[+968]]
| cctld                  = [[.om]], [[عمان.]]
| official_website       = [http://www.oman.om www.oman.om]
}}

'''Ома́н''', бүтэн нэрээрээ '''Оманы Султант Улс''' —  [[Өрнөд Ази]]д оршдог [[бүрэн эрхт улс|бүрэн эрхт]] '''[[улс]]''' юм.

Оман [[Арабын тэнгис]] болон [[Оманы булан]]д гарцтай. Хуурай газраар [[Эмирт Араб]], [[Саудын Араб]], [[Йемен]]тэй хиллэдэг. [[Ормузын хоолой]]н тал хагасыг хянаж, [[Иран]], [[Пакистан]]тай усаар хиллэнэ. [[Мусандам]] хойг нь үндсэн биеэс тусдаа оршдог.

309 мянган км² газар, 4.6 сая хүн амтай. [[Маскат]] нийслэлтэй,  [[Сиб]], [[Низва]] зэрэг хоттой. 

Тэнгисийн эрэг, [[цөл]] бүхий Оманд [[араб угсаатан]] голлон амьдардаг. Хүн амын тал хувь нь Оманы иргэн, тал нь гадаад улсын иргэн байна. Албан бичигт [[араб хэл]]ийг хэрэглэнэ. [[Лал]] шашны [[ибадит]] урсгал зонхилдог ганц орон юм.

Оманд эртнээс хүн амьдарсан ба нутгийн гүнд овог аймаг буюу шашны тэргүүн [[имам]]ын мэдлийн улс, харин эргээр худалдаачин буюу [[султан]]ы улс оршин байв. 17-р зуунаас Оманы султан хүчирхэгжиж [[Португал]], [[Британи]]тай зэрэгцэн газар тэнгис гатлан газар колоничлох болсон ба [[Дорнод Африк]]ийн [[Занзибар]]т султан амьдран суужээ. Маскат худалдааны боомт байсаар байв. 1959 онд султан улсын цор ганц удирдагч болсон. Оман Британийн дэмжлэгийг авсан, уламжлалт харилцаатай. Хэмжээгүй эрхт [[хаант засаг]]тай. [[Кабус]] султан 1970 оноос хойш төр барьж, парламентат ёсыг үүсгэж, эдийн засгийг чөлөөлжээ. Оман [[газрын тос]] экспортолдог, өндөр орлоготой орон юм.

{{Олон нэр
|хэл1           = Монгол‎‎ бичиг
|бичиг1         = Оман &lt;sup&gt;кирил&lt;/sup&gt;
|хэл2           = [[латин үсэг|Араб үсэг]]
|бичиг2         = عمان &lt;sup&gt;араб&lt;/sup&gt; → ''Уман'' 
|хэл3           = [[латин үсэг|Латин үсэг]]
|бичиг3         = Oman &lt;sup&gt;англи&lt;/sup&gt;
|хэл4           = [[кирил үсэг|Кирил үсэг]]
|бичиг4         = Оман &lt;sup&gt;орос&lt;/sup&gt; 
|тэмдэглэл      = 
}}

== Газар зүй ==

Оман 309,500 хавтгай дөрвөлжин километр газар нутагтай, дэлхийн [[Улс орнуудын газар нутгийн хэмжээ|71-р том]] орон юм. 

[[Зураг:Oman_Topography.png|thumb|left|150px|Физик газрын зураг]]
[[Зураг:Oman-Oasis.jpg|thumb|left|150px|Цөлийн баян бүрд]]

=== Байрлал ===
Оман хойд өргөргийн 16° — 28°, зүүн уртрагийн 52° — 60° дотор [[Өрнөд Ази]], [[Өрнөд өмнөд Ази]]д хамааран [[Арабын хойг]]ийн дорнод өмнөд хязгаарт байна. Эргийн урт - 3165 км. Дорнод талаараа [[Оманы булан]], өмнөд талаараа [[Арабын тэнгис]]ийн эрэгтэй. Өрнөд талаараа [[Эмирт Араб]]тай 410 км, [[Саудын Араб]]тай 676 км, [[Йемен]]тэй 288 км зурвасаар хиллэдэг. Умард үзүүр [[Мусандам]] хойг нутгийн бусад хэсгээс салангид, [[Ормузын хоолой]]н эрэгт байдаг. 

=== Газрын тогтоц ===
Оманы газар нутгийн 82% [[Арабын цөл]]ийн хэсэг байна. 15% нь уул нуруу, 3% нь эргийн нам зурвас байна. [[Руб эль-Халийн цөл]] нь Арабын хойгийн цөм хэсгээс Оманыг тусгаарладаг байгалийн бартаа юм. 

Дорнод эргээр [[Хажарын нуруу]] Мусандам хойгоос [[Сур хот]] хүртэл нумран тогтжээ. Хажар нуруу эрэг хоёрын дундуур [[Батина]] нутаг байна. Оманы эрэг дагуух арлаас том нь [[Масира]] юм. Оманы хамгийн өндөр цэг нь [[Шам]] (3000 м) бол нам доор цэг нь тэнгисийн эрэг болно. 

=== Газрын тогтоц ===
Оман хуурай, халуун, тэнгисийн чийглэг уур амьсгалтай. Дунджаар 30 °C - 40 °C хална. 

Жилийн хур тунадас [[Маскат]] хавьд 100 мм, уулархаг нутгаар 400 мм унадаг.

== Хүн ам зүй ==
{| class=&quot;wikitable&quot; style=&quot;line-height:0.9em; border:1px black; float:right; margin-right:1em; margin:10px&quot;
|-
! style=&quot;width:50px;&quot;| Он !! Хүн ам
|-
| 1950 ||  456,000
|-
| 1970 || 732,000
|-
| 1990 || 1,868,000
|-
| 2010 || 2,782,000
|-
| 2016 || 4,550,538
|}
[[Зураг:Population pyramid of Oman 2015.png|thumb|left|150px|Нас хүйсний зураг]]

Оман улсад 2016 оны байдлаар 4,550,538 хүн оршин сууж байна. 

Хүн амын дунд 0-14 насны багачууд 22%, 15-64 насны хөдөлмөрийн чадвартан 75%, 65-аас дээш өндөр настан 2%-ийг бүрдүүлж байна. 

Дундаж наслалт - 74 жил. Хүйсийн харьцаа - 1.46 эр/эм. Хүн амын жилийн өсөлт - 2.2%. Хүн амын 91% бичиг үсэгт тайлагдсан. Эрэгтэйд 93%, эмэгтэйд 85% байна. 

[[Зураг:Bedouin family-Wahiba Sands.jpg|thumb|left|180px|Бедуйн айл]]
[[Зураг:Oman_(124).jpg|thumb|left|180px|1899 он. Оманы айл]]
=== Ард түмэн ===
Оманы 2.3 сая оршин суугч нь Оманы иргэн, 2.2 сая нь гадаадын иргэн, цагаач байна. Хүн амын дунд [[араб угсаатан]] олонх бөгөөд тэнгисийн худалдааны мөрөөр холбогдсон [[балуч ястан|балуч]], [[Энэтхэг]], [[Пакистан]], [[Шри Ланка]], [[Бангладеш]], [[Африк]] гаралтай хүмүүс цөөнх байна. 

=== Хэл бичиг ===
Оман улсад [[араб хэл]]ийг албан ёсноо хэрэглэнэ. [[Араб үсэг|Араб үсгээр]] бичдэг. Мөн [[балуч хэл|балуч]], [[хинди хэл|хинди]] зэрэг хэл хүн амын цөөн хэсэгт хэрэглэгдэнэ. [[Англи хэл]]ийг гуравдагч хэл болгон бага сургуульд зааж сургадаг. Гудамж, замын хаяг тэмдэг араб, англи хос бичигтэй.

=== Шашин шүтлэг ===

Оманы хүн амын 86% нь [[лал]] шашин шүтдэг. Ибадит урсгал зонхилж, цөөнхөд суннит, шийт ёс мөрдөгдөнө. 

Хүн амын 6% [[христийн шашин|христ]], 5% [[хиндү шашин|хиндү]], 1% [[буддын шашин|буддын]] шашин шүтлэгтэй. 

=== Хот суурин ===
[[Зураг:Ruwi quarter in Mascat, Oman.jpg|thumb|left|180px|[[Маскат]]]]
Оманы хүн амын 71% хот газар суудаг. Томоохон хотоос дурдвал: 
{|class=&quot;wikitable&quot;
|+ 
|- valign=&quot;top&quot;
|
* [[Маскат]] (797,000 хүнтэй)
* [[Сиб]] (237,816)
* [[Салала]] (163,140)
* [[Баушар]] (159,487)
||
* [[Сухар]] (108,274)
* [[Сувайк]] (107,143)
* [[Ибри]] (101,640)
* [[Сахам]] (89,327)
|}

== Түүх ==
=== Эртний үе ===
[[Зураг:World Heritage Grave Al Ayn Oman.JPG|thumb|left|180px|Аль-Айн агуй нь дэлхийн соёлын өвд багтжээ]]
Оманд [[Африк]]ийн дорно умар эрэгт олдсон чулуун зэвсгийн олдвортой төстэй НТӨ 100,000 оны үед хамаарах [[чулуун зэвсэг]] хэрэглэл 2011 онд олдсон. [[Ибри]] хотын ойрх Дереазед НТӨ 8000 оны үеэс [[газар тариалан]] эрхэлсэн, хүний ул мөр байна. 

[[Шумер]]ийн цаг тооны бичигт [[зэс]]ийн уурхай бүхий Оманы нутгийг «Маган» гэдэг байв. 

Оманы нутаг түүхийн хувьд хоёр хэсгээс бүрдсээр 20-р зуунтай золгосон. Нэг нь [[имам]]ын захиргааны дотор газар, нөгөө нь [[султан]]ы захиргааны эргийн газар. Олон газраас ирэл гарвалтай [[араб угсаатан|араб]] угсаатан зонхилон амьдарч ирсэн. [[Йемен]]ы Уман нутгаас ихэнх нь иржээ. 

НТӨ I мянганд Оманы [[Сохар]] зэрэг эргийн хот суурин [[Ахемен]], [[Парфян]], [[Сасан]] зэрэг [[перс]] улсын мэдэлд байв. Дотор Оманд нутгийн хүмүүс амьдарч байв. Загас, мал аж ахуй голчлон эрхэлж байв.

=== Дотор Оман ===
[[Зураг:Maskat &amp; Oman map.png|thumb|right|180px|Оманы хоёр нутаг]]
7-р зуунд зөнч [[Мухаммед]]ийн илгээсэн Зайд ибн Харита Оманд [[лал]] шашныг дэлгэрүүлэв. Лал шашны [[ибадит]] урсгал 8-р зуунаас өнөөг хүртэл нутгийн ардын гол ёс дэг болсон. Идабит ёсонд шашны тэргүүн имамын хүч нөлөө их бөгөөд 1970 он хүртэл Дотор Оманы овог аймгийн ноёд имамд захирагдаж байв. 

Оманыг [[Кармат]] (931-932), [[Буи]] (967-1053), [[Сельжук]] (1053-1154) зэрэг харь улс халдан эзэлж байв.

Дотор Оманд [[Набаны улс]] (1154-1470), [[Ярубын улс]] (1624-1742) зэрэг нутгийн имамт улс оршин тогтножээ. 

=== Эргийн Оман ===
[[Зураг:Sultan's_Palace,_Zanzibar.JPG|thumb|left|180px|19-р зуунд баригдсан [[Занзибар]] дахь султаны харш]]
1515-1650 онд [[Маскат]] нь [[Португал]]ын колони байсан ба Ярубын улс Маскатыг буцаан авч, Дорно Африк дахь Португалын колониудыг авч боол худалдаалах болсон. 1719 онд хаан ширээ залгамжлах будлианаас дайтсаар 1742 онд [[Аль-Саид]]ын угсааныхан султан суусан нь одоо ч хэвээр байна. 

Дайнаар алдагдсан нутгуудаа эргүүлэн авч [[Султан Саид ибн]] султан Дорно Африкийн [[Занзибар]] арлыг болон Пакистан дахь [[Гвадар]]ыг эзэмшиж, [[боолын худалдаа]]наас орлого олж байв. Султаныг нас барахад хоёр хүү нь улсыг [[Маскат-Оман]], Занзибар гэж хоёр салгав. Мөн Аззам нь өөрийгөө имам өргөмжилж зарим аймгийн дэмжлэгийг олов. Маскат-Омантай [[Британийн эзэнт гүрэн|Британи]] дотно харилцаж байв. 

Султанд олон улстай харилцах эрх байсан бөгөөд 1920-оод оны газрын тосны гэрээнд Оманыг бүхэлд нь төлөөлж гарын үсэг зурсан.

Султан болон имамын зөрчилдөөн явагдсаар байсан. [[Жабал-Ахдарын дайн|1954-1959 онд]] иргэний дайн болж султан [[Низва]], Ибри хотыг эзэлж, имам [[Саудын Араб]] руу дутаажээ. Улсын нэрийг дан «Оман» гэж нэрийдэв.

1958 онд Гвадарыг [[Пакистан]]д худалдав.

=== Нэгдсэн улс ===
[[Зураг:Oman._Dhofar_1970_(8596723373).jpg|thumb|right|180px|Дофарын бослого. 1970 он.]]
1964 онд [[Дофар]] мужид [[коммунист]] хүчин бослого гаргажээ. [[Саид бин Таймур]] султаны назгай байдлыг төрийн эргэлтээр шийдэж хүү Кабус нь султан ор залгав. Их Британи, [[Иран]]ы тусламжаар цэрэг техникээ зузаатгаж 1976 онд бослогыг даран сөнөөв. Үндсэн хууль, төр засаг, эдийн засгийн шинэчлэл хийгдэв. Оман газрын тос экспортолдог, эдийн засгийн эрх чөлөө сайн орон болсон.

Оман одоогоор стратегийн ач холбогдолтой [[Ормузын хоолой]]н тал хэсгийг хянаж байна. Оманд 2004 онд эмэгтэй хүн төрийн өндөр албанд сонгогдон ажилласан нь [[Араб дахин]]д сонин тохиолдол юм. 2011 оны [[Арабын хавар|Арабын хавраар]] эсэргүүцэл жагсаал гарсанд [[Кабус]] султан ажлын байр, тэтгэмж амлан намжаажээ.

== Лавлах бичиг ==
{{лавлах холбоос|2}}

{{Ази}}
{{Хөтлөгч мөр Арабын Барилдлага}}
{{OIC}}

[[Ангилал:Азийн орон]]
[[Ангилал:Нэгдсэн Үндэстний Байгууллагын гишүүн орон]]
[[Ангилал:Оман| ]]
[[Ангилал:Хаант Улс]]</text>
      <sha1>1asq62sxzhjs3il3ika7u67usw1mpgy</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Хүн</title>
    <ns>0</ns>
    <id>6983</id>
    <revision>
      <id>821585</id>
      <parentid>814491</parentid>
      <timestamp>2025-06-13T01:42:00Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>70653</id>
      </contributor>
      <comment>Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5</comment>
      <origin>821585</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="55532" sha1="ofm5im1pxyod7dv4zsssugymf8d0fa0" xml:space="preserve">{{redirect|Хүмүүс}}
{{Taxobox | color = pink
|name = Хүн
|image = PPlaqueB.png
|image_caption=[[Пионер 10]] ба [[Пионер 11]] [[сансрын хөлөг]] дээр зурагдсан хүнийн зураг 
|fossil_range = [[Плейстоцен]] - Одоо хүртэл
|scientific cassification
|regnum = [[Амьтны аймаг|Амьтан]]
|phylum = [[Хөвчтөн]]
|classis = [[Хөхтөн]]
|ordo = [[Приматын баг|Примат]]
|familia = [[Гоминид]]
|genus = ''[[Хүн (төрөл)|Хүн]]''
|species = '''''Ухаант хүн (H. sapiens)'''''
|subspecies = '''''H. s. sapiens'''''
|trinomial = ''Homo sapiens sapiens''
|trinomial_authority = [[Карл Линней]], 1758
}}
'''Хүн''' гэдэг нь [[Хөхтөн|Хөхтний]] [[Анги (биологи)|анги]], [[Примат]]ын [[Баг (биологи)|баг]], [[Гоминид]]ын [[Овог (биологи)|овог]]т багтах ''Хомо сапиенс'' ([[Латин хэл|лат.]]: &quot;ухаант хүн&quot;) зүйлийн [[амьтан]] юм &lt;ref&gt;{{cite journal |author=Goodman M, Tagle D, Fitch D, Bailey W, Czelusniak J, Koop B, Benson P, Slightom J |title=Primate evolution at the DNA level and a classification of hominoids |journal=J Mol Evol |volume = 30 |issue=3 |pages=260 – 6 |year=1990 |id=PMID 2109087}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web |title=Hominidae Classification |work=Animal Diversity Web @ UMich |url=http://animaldiversity.ummz.umich.edu/site/accounts/classification/Hominidae.html |accessdate=2006-09-25}}&lt;/ref&gt;. [[Дэлхий]] дээр оршин буй бусад [[организм|амьд организмтай]] харьцуулахад хүн нь маш өндөр хөгжсөн [[тархи]]тай бөгөөд ярих, сэтгэх, өөрийгөө шинжих чадвартай болно. Сэтгэлгээний энэхүү чадвар, хойд хөл дээрээ явдаг, биеийн босоо хөгжилтэй хослон хүн нь бусад зүйл амьтдаас илүүтэйгээр урд мөчөө ашиглан төрөл бүрийн багаж хийх, хэрэглэх боломжтой болжээ. [[ДНХ]]-гийн судалгаагаар орчин үеийн хүн нь ойролцоогоор 200,000 жилийн өмнө [[Африк]] тивд үүсэн. 
&lt;ref&gt;{{Cite web |url=http://www.mnh.si.edu/anthro/humanorigins/ha/sap.htm |title=The Smithsonian Institution, Human Origins Program |access-date=2007-12-28 |archive-date=2007-10-15 |archive-url=https://web.archive.org/web/20071015030431/http://www.mnh.si.edu/anthro/humanorigins/ha/sap.htm |url-status=dead }}&lt;/ref&gt;, улмаар бусад тивүүд рүү нүүн тархсан гэдэг таамаг байдаг. 2022 оны байдлаар Дэлхийн хүн ам 8 тэрбумд хүрээд байна.

== Түүх ==
=== Үүсэл ===
Хүний хувьслын түүхийн судалгаа нь үндсэндээ ''Homo sapiens'' [[Зүйл (биологи)|зүйлийн]] хувьслын судалгаа байдаг. &quot;Орчин үеийн хүн&quot; нь [[биологи]]йн хувьд дээр дурьдсан зүйлд (''Homo sapiens'') хамаарах ''Homo sapiens sapiens'' дэд зүйл гэж үздэг юм. Энэхүү дэд зүйл нь одоо үед оршин байгаа цор ганц дэд зүйл болно. ''Homo sapiens'' зүйлийн өөр нэг дэд зүйл нь ойролцоогоор 160,000 жилийн өмнө амьдарч байсан ''Homo sapiens idaltu'' бөгөөд мөхсөн байна&lt;ref&gt;[http://www.anth.ucsb.edu/projects/human/# Human evolution: the fossil evidence in 3D], by Philip L. Walker and Edward H. Hagen, Dept of Anthropology, University of California, Santa Barbara, retrieved [[April 5]], [[2005]].&lt;/ref&gt;. 130,000 жилийн өмнөх үед хамаарах, орчин үеийн хүнтэй ижил [[анатоми]] бүхий чулуужсан үлдэгдэл Африкаас олдсон болно. &lt;ref&gt;{{Webarchiv|url=http://www.mnh.si.edu/anthro/humanorigins/ha/sap.htm|wayback=20071015030431|text=Human Ancestors Hall: ''Homo Sapiens''|archiv-bot=2023-09-26 21:24:40 InternetArchiveBot}} - URL retrieved [[October 13]], [[2006]]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite journal |author=Alemseged Z, Coppens Y, Geraads D |title=Hominid cranium from Omo: Description and taxonomy of Omo-323-1976-896 |journal=Am J Phys Anthropol |volume=117 |issue=2 |pages=103-12 |year=2002 |id=PMID 11815945}}&lt;/ref&gt;. 

''Homo sapiens''-тэй хамгийн төстэй, одоо оршин буй зүйл амьтад бол Паны төрөлд хамаарах 2 зүйл сармагчин: [[Бонобо]] (''Pan paniscus'') ба [[Шимпанзе]] (''Pan paniscus'') юм.  Эдгээр зүйл амьтад нэг гаралтай бөгөөд гол ялгаа нь &quot;нийгмийн&quot; (сүргийн) зохион байгуулалт болно. Бонобогийн сүргийг эмэгчин нь толгойлдог бол шимпанзегийн сүргийг эрэгчин нь толгойлно. Генийн судалгааны үр дүнгээр эрдэмтэд &quot;6.5 сая жилийн хувьслын дараа, бонобо/шимпанзе ба хүний ялгаа нь хоорондоо төрөл биш хүмүүсийн ялгаанаас 10 дахин их, харин харх ба хулганы ялгаанаас 10 дахин бага болсон&quot; гэсэн дүгнэлтэнд хүрсэн ба энэхүү 2 зүйл сармагчин болон хүний [[Дезоксирибонуклейн хүчил|дезоксирибонуклейн хүчлийн]] (ДНХ) 95% нь ижил байдагийг тогтоожээ&lt;ref&gt;[[Frans de Waal]], ''Bonobo''. Berkeley: University of California Press, 1997. ISBN 0-520-20535-9 [http://www.2think.org/bonobo.shtml]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite journal | author=Britten RJ | title=Divergence between samples of chimpanzee and human DNA sequences is 5%, counting indels | url=http://www.pnas.org/cgi/content/full/99/21/13633 | journal=Proc Natl Acad Sci U S A | year=2002 | pages=13633-5 | volume=99 | issue=21 | id=PMID 12368483}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite journal | author = Wildman D, Uddin M, Liu G, Grossman L, Goodman M | title = Implications of natural selection in shaping 99.4% nonsynonymous DNA identity between humans and chimpanzees: enlarging genus Homo. | url=http://www.pnas.org/cgi/content/full/100/12/7181 | journal = Proc Natl Acad Sci U S A | volume = 100 | issue = 12 | pages = 7181-8 | year = 2003 | id = PMID 12766228}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite journal | author = Ruvolo M | title = Molecular phylogeny of the hominoids: inferences from multiple independent DNA sequence data sets. | url=http://mbe.oxfordjournals.org/cgi/reprint/14/3/248 | journal = Mol Biol Evol | volume = 14 | issue = 3 | pages = 248-65 | year = 1997 | id = PMID 9066793}}&lt;/ref&gt;. Хүний хөгжлийн шугам шимпанзегийнхаас ойролцоогоор 5 сая жилийн өмнө, [[горилла]]гийнхаас 8 сая жилийн өмнө салсан байна. 

1990 оноос хойшхи судалгаан дээр тулгуурлан дэвшүүлсэн таамаглалаар бол орчин үеийн хүн нь Африкт үүссэн бөгөөд бусад [[тив|тивүүд]] рүү 40,000 жилийн өмнө нүүн шилжсэн гэдэг байна&lt;ref&gt;Eswaran, Vinayak, Harpending, Henry &amp; Rogers, Alan R. ''[http://www.sciencedirect.com/science/article/B6WJS-4G3SC6X-1/2/aae7c2810f0d87628e228363c0e1bd66 Genomics refutes an exclusively African origin of humans]'', Journal of Human Evolution, In Press, Corrected Proof, retrieved [[May 6]], [[2005]].&lt;/ref&gt;. Харин түүнээс өмнөх буюу хэдэн 100,000 жилийн өмнөх эртний хүмүүс байгалийн  хатуу ширүүн  нөхцөл, элдэв бэрхшээлийг давж чадалгүй үе үе мөхөж байсан гэж үздэг. Иймээс Монголд  800,000 жилийн өмнө болон бусад тивд энэ үед амьдарч байсан эртний хүмүүс орчин үеийн хүний шууд өвөг болж чадахгүй харин орчин үеийн хүн буюу хомо сапиенс л эртний хүний олон салаа салбараас шалгаран тэсэж үлдсэн гэсэн онолыг эрдэмтэд  дэмждэг. Гэвч энэ онол одоо хүртэл хүний үүслийг бүрэн тайлбарлаж чадаагүй байна.

=== Арьстан ===
{{Гол|Арьсны өнгө|Генетик}}
Хүмүүс гурван үндсэн арсьтанд хуваагддаг. Эртний хүмүүсийн дунд 40,000 жилийн өмнө арьстны ялгаа гарч [[Монгол төрхтөн|монголоид]], [[:en:Caucasian race|европоид]], [[африк төрхтөн]] гэж хуваагджээ. Зүүн өмнөд Ази, Австрали, Индонези руу нүүсэн монголоид хүмүүсийн бие галбир тэндхийн халуун уур амьсгалд зохицохын тулд хувьсан өөрчлөгдөж австралоид төрхтөн болсон байдаг. 

Монголоид төрхтөн өмнөд, умард гэсэн хоёр салбарт хуваагддаг. Умард салбарт монголчууд ордог бол өмнөд салбарт (Номхон далайн салбар) хятад, япон, солонгосчууд, [[Өмнөд Ази]]йн монголоид төрхтнүүд, [[Зүүн Өмнөд Ази]]чууд орно. Төв Азид суурьшиж байсан монголоид төрхтний умард салбараас [[индианчууд]], Сибирийн зарим ард түмэн Америк тив рүү салан нүүжээ. [[Аляска|Аляскаас]] олдсон говь хийцийн чулуун зэвсэг нь монголчуудын зарим хэсэг энэ нүүдэлд оролцсон болохыг баталдаг. Харин  [[Фин-Угорууд]], [[Сибирийн уугуул угсаатан|Сибирийн цаатан, анчин ард түмнүүд]] 10,000-аад мянган жилийн өмнө [[Хойд Ази|Умард Ази]], Зүүн Европ, Скандинавын хойг руу нүүн очжээ. Баруун хойд зүгт нүүсэн ихэнх фин-угорууд яваандаа  Скандинавын европчууд, орос болон бусад славян үндэстэнтэй холилдон европжуу төрхтэй болжээ.

[[Зураг:Y-dna distribution.gif|thumbnail|right|120px|Y ДНХ-ийн тархалт-3]]
Америк, Австрали тив, Умард Азиас хэдэн 100,000 жилийн өмнөх хүний олдвор илэрдэггүй. Сибирь,Төв Оросын хойд талын нутаг буюу Уралын нурууны дунд хэсгээс Скандинавын хойг хүртэлх нутгаас олдсон чулуун зэвсэг, эртний хүмүүсийн сууц  зэрэг нь Төв Азийнхаас хожуу үеийнх байдаг.

[[Умард Тунгусууд]] C3 голлосон гентэйгээрээ монголчуудтай төстэй мэт боловч тэднийг монгол хүнээс амархан ялгаж таниж болдог.Өмнөд тунгусуудын хувьд хятадтай нилээн холилджээ.Умард монголоидуудын умард Сибирийн төрхтөнд буюу палеоази төрхтөнд хамаарагдах [[юкагир]], [[кеть]], [[нивх]], самоедь, [[эскимосчууд]] [[:en:Haplogroup N-M231|N]], [[:en:Haplogroup Q-M242|Q]] давамгайлсан гентэй учир өмнөд Сибирийн төрхтэй Төв Азичуудаас царай төрхөөрөө нилээдгүй ялгаатай.Тэдний бие галбир хүйтэн нөхцөлд амьдрахад зохицон өөрчлөгдсөн байдаг. 

Алтайн угсаатнуудтай гарал нэг фин-угорууд, индианчууд, Сибирийн угсаатнууд эрт цагт Алтайн угсаатнуудын хойд захаар амьдарч байгаад салж нүүжээ. [[Казахстан]]ы хойд нутаг, Уулын Алтай, Украин, [[Оросын европ дахь хэсэг|Төв Оросын ихэнх буюу зарим нутагт]] эрт цагт фин-угорууд амьдарч байгаад ихэнх нь түрэг, иран, орос, украинд  уусан мөхсөн байдаг. Угорууд Уулын Алтай, умард Казахстан, Баруун Сибирийн өмнөд хэсэгт байсан бололтой.

Монголоид төрхтний өмнөд салбарт багтдаг төвд, [[Балба]], [[Бутан]], [[Ладакх]], Энэтхэгийн зүүн хойд мужийн ази төрхтэй угсаатнуудыг Өмнөд Азийн дэд бүлэг, япон, солонгос, хятадыг Зүүн Азийн дэд бүлэг, Зүүн Өмнөд Азийн үндэстнүүдийг Зүүн Өмнөд Азийн дэд бүлэг болгон хуваадаг. Зүүн Өмнөд Азийнхан дотроо олон хэлний бүлэгт хуваагдах ба ижил төстэй хэлтэй үндэстнүүд нь адил төстэй төрхтэй байна. Тухайлбал  [[Малайз]], [[Бруней]], [[Индонез]]ичууд ойролцоо төрхтэй бол  [[Камбож]], [[Вьетнам]] 2 төстэй байдаг. 
[[Зураг:Sherpa. 2.jpg|thumbnail|left|100px|Шерпачууд]]
[[Зураг:Papuans.jpg|thumbnail|right|60px|Австралоид хүн-Папуа]]
Эх газрын буюу умард монголоидууд өмнөд монголоидуудаас нуруугаар илүү өндөр, илүү өндөр хамартай, толгойн хэлбэр илүү зууван буюу европжуу, шүд тэгш, хацрын товгор хэсэг нь илүү тод зэрэг [[Антропометри|антропометрийн]] шинжээрээ ялгардаг. Харин өмнөд монголоид хүмүүс нуруу нам, хацар нь тийм ч товгор биш, дорсгор шүдтэй байх нь их байдаг. Тэдний хацар тийм их товгор биш, толгойн хэлбэр умард монголоид хүнээс илүү бөөрөнхий байдаг нь [[Шар мөрөн|Шар мөрнөөс]] [[Хөх мөрөн|Хөх мөрний]] урд эрэг хүртэлх нутагт байсан монголоид төрхтэй хүмүүс Зүүн Өмнөд Ази руу нүүж тэндхийн уугуул [[австролоид]] төрхтэй хүмүүстэй холилдон уусгаснаас үүдэлтэй юм. Эдгээр австралоид хүмүүсээс [[Папуачууд]] зэрэг цөөн тооны үндэстэн үлджээ. Папуачууд тусгаар тогтносон Папуа Шинэ Гвиней улс байгуулсан ч баруун папуачууд Индонезиэс салан тусгаарлахын төлөө ширүүн зэвсэгт тэмцэл хийсээр байна. Австралоид хүмүүсийн толгойн хэлбэр монголоид төрхтөнүүдээс хамаагүй бөөрөнхий, халуун агаарыг хөргөхөд дасан зохицсон өргөн, навтгар, том хамартай байдаг. Яг ийм шинж тэдэнтэй холилдож өөртөө уусгасан зарим Зүүн Өмнөд Азийн хүмүүс, өмнөд хятадууд, зүүн төвдийн хүн амд маш тодорхой ажиглагддаг. Мөн иймэрхүү төрх солонгос, япон, [[Айнү|Айнүчуудад]] ажиглагддаг. [[Айнү]]чууд австралоид төрхтэй учир тэднийг Зүүн Өмнөд Азиас нүүж ирсэн гэж үздэг. Умард хятадууд урагш нүүж австралоид төрхтэй хүмүүстэй төдийлөн холилдоогүй тул гавлын хэлбэр нь арай зуувандуу, өмнөд хятадуудаас биеэр арай том байдаг. Хятад, япон, солонгосчуудын генийн сангийн ихэнх хувийг [[:en:O-M175|О3]] гапло бүлэг эзэлдэг. Япон, хятад, солонгосчууд төстэй харагддаг ч ихэнх тохиолдолд тэднийг амархан ялгаж таниж болно. Энэтхэг, Бутан, Балбын монголжуу төрхтнүүд, Төвдүүдийн хувьд австралоидуудтай төдийлөн холилдоогүй тул гавал нь илүү зууван, хамар нь зүүн, зүүн өмнөд азичуудаас илүү өндөр байдаг. Төвд хүний хамар хүйтэн агаарыг хөргөхөд зохицож илүү өндөр болжээ. Генийн мутацийн өөр нэг жишээ бол Германд эрт үед монголоид төрхтний шинжтэй хүмүүс бий болж байгаад буцаад европоид төрхтэй болон хувирсан явдал юм. Бүх монголоид төрхтний их бие урт, хөл богино тул гүйлтийн ба усан спортод хүчтэй өрсөлдөх нь бага байдаг.Европ хүний их бие, хөл тэнцүү тул усан спортод сайн байдаг.Африк хүний их бие богино, хөл урт тул гүйлтийн спортод өндөр амжилт үзүүлдэг.

[[Зураг:Newar humuus, Balba.png|thumbnail|left|130px|Ази, европ холимог төрхтэй Неварчууд]]
[[Зураг:Khanty family.jpg|thumbnail|right|130px|Холимог төрхтэй Ханты хүмүүс]]
[[Зураг:Y-MAP of India.jpg|thumbnail|left|140px|Энэтхэгчүүдийн ген]]

Энэтхэг, Балбын монголжуу төрхтнүүд европ гаралтай энэтхэгчүүдтэй нилээн холилдсоноороо төвдүүдээс ялгардаг ба тэдний соёл, үндэсний хувцас, царай төрх нь энэтхэгчүүдтэй багагүй төстэй  болжээ.Зүүн, Зүүн Өмнөд Азичуудын генийг [[:en:O-M175|О]] гаплогрупп голлон бүрдүүлсэн бол төвд, балба, бутан зэрэг Өмнөд Азийнханд О-с гадна [[:en:Haplogroup D-M174|DM174]] гаплогруппийн ген нилээд их байдаг учир Өмнөд Азийн эдгээр үндэстэн хоорондоо нилээн төстэй харагддаг.

Арьстнууд нь цэврээрээ байхаас гадна арьстнуудын хил залгаа нутагт өөр арьстнууд холилдсоноос [[холимог арьстан]] үүсдэг.Үүний жишээ бол [[тураноид арьстан]] буюу түрэг угсааны татар, чуваш, узбек, уйгур, туркмен, кавказийн түрэгүүд, ихэнх фин-угорууд мөн  Индо-монголоидууд буюу европжуу энэтхэгчүүдтэй холилдсон Энэтхэг, Балбын монголоид төрхтэй үндэстнүүд болно. 

Хүн төрөлхтөн түүхийн цаг хугацааны туршид өөрсдийгөө [[арьсны өнгө]]өр, мөн тодорхой [[угсаатан|угсаатны бүлгүүдээр]] ангилж ирсэн байна. Арьсны өнгөөр хүмүүсийг ангилах нь [[биологийн ангилал|биологийн хувьд зөв ангилал]] эсэх нь одоо хүртэл маргаантай байгаа болно&lt;ref&gt;{{cite journal | author = Royal C, Dunston G | title = Changing the paradigm from 'race' to human genome variation. | url=http://www.nature.com/ng/journal/v36/n11s/full/ng1454.html | journal = Nat Genet | volume = 36 | issue = 11 Suppl | pages = S5-7 | year = 2004 | pmid = 15508004 | doi = 10.1038/ng1454}}&lt;/ref&gt; Арьсны өнгөөр ангилахын үндэс нь харагдах байдал ба удам гаралтай холбоотой, тодруулбал хүний арьсны өнгө, нүүрний төрхтэй холбоотой болно. 

Одоо тогтоогдсон [[генетик]]ийн болон [[археологи]]йн баталгаанууд дээр тулгуурлан орчин цагийн хүн нь Зүүн [[Африк]]аас гаралтай гэж үзэж байна&lt;ref&gt;{{cite journal | author = Hua Liu, et al | title = A Geographically Explicit Genetic Model of Worldwide Human-Settlement History | url = http://www.journals.uchicago.edu/AJHG/journal/issues/v79n2/43550/43550.html | journal = The American Journal of Human Genetics | volume = 79 | pages = 230–237 | year = 2006}}&lt;/ref&gt;. Хэдийгээр бусад [[амьтан|амьтдынхыг]] бодвол хүний гений дараалал нь харьцангуй нэгэн төрлийн байдаг боловч (''homogeneous'')&lt;ref name=&quot;REGWG&quot;&gt;''{{Webarchiv|url=http://www.pubmedcentral.nih.gov/articlerender.fcgi?artid=1275602 |wayback=20190916004305 |text=The Use of Racial, Ethnic, and Ancestral Categories in Human Genetics Research |archiv-bot=2024-09-17 13:44:37 InternetArchiveBot }}'' by Race, Ethnicity, and Genetics Working Group. ''Am J Hum Genet.'' 2005 '''77'''(4): 519–532.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;''{{Webarchiv|url=http://www.fiu.edu/~biology/pcb5665/RACEgen.pdf |wayback=20071201172350 |text=DECONSTRUCTING THE RELATIONSHIP BETWEEN GENETICS AND RACE |archiv-bot=2024-05-31 18:57:12 InternetArchiveBot }}'' Michael Bamshad, Stephen Wooding, Benjamin A. Salisbury and J. Claiborne Stephens. ''Nature Genetics'' (2004) '''5''':598-609&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;''[http://www.nature.com/ng/journal/v36/n11s/full/ng1438.html Implications of biogeography of human populations for 'race' and medicine]'' by Sarah A Tishkoff &amp; Kenneth K Kidd. ''Nature Genetics''  '''36''', S21 - S27 (2004)&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;''[http://www.nature.com/ng/journal/v36/n11s/full/ng1435.html Genetic variation, classification and 'race']'' by Lynn B Jorde &amp; Stephen P Wooding. ''Nature Genetics'  '''36''', S28 - S33 (2004)&lt;/ref&gt;, Африк тив дэх хүмүүсийн [[ген]] нь бусад тивийн хүмүүсийнхтэй харьцуулахад генетикийн хувьд хамгийн олон төрлийнх (''genetically diverse'') байдаг&lt;ref&gt;{{cite journal | author = Jorde L, Watkins W, Bamshad M, Dixon M, Ricker C, Seielstad M, Batzer M | title = The distribution of human genetic diversity: a comparison of mitochondrial, autosomal, and Y-chromosome data. | url = http://www.pubmedcentral.nih.gov/articlerender.fcgi?tool=pubmed&amp;pubmedid=10712212 | journal = Am J Hum Genet | volume = 66 | issue = 3 | pages = 979-88 | year = 2000 | pmid = 10712212 | doi = 10.1086/302825 | access-date = 2008-06-03 | archive-date = 2019-09-16 | archive-url = https://web.archive.org/web/20190916004305/https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC1288178/?tool=pubmed | url-status = dead }}&lt;/ref&gt;. Генийн гажигуудын дийлэнх нь &quot;нэг өнгийн арьсны бүлэг&quot; бүхий хүмүүс дотор илрэх ба харин &quot;өөр арьсны өнгө бүхий бүлгүүдэд&quot; нийт генийн гажигийн дөнгөж 5-15% тохиолддогийг тогтоосон байна&lt;ref&gt;{{cite journal | author =  | title = The use of racial, ethnic, and ancestral categories in human genetics research. | url = http://www.pubmedcentral.nih.gov/articlerender.fcgi?tool=pubmed&amp;pubmedid=16175499 | journal = Am J Hum Genet | volume = 77 | issue = 4 | pages = 519-32 | year = 2005 | pmid = 16175499 | access-date = 2008-06-03 | archive-date = 2019-09-16 | archive-url = https://web.archive.org/web/20190916004305/https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC1275602/?tool=pubmed | url-status = dead }}&lt;/ref&gt;. Уг асуудал хамгийн маргаантай судалгааны чиглэлийн нэг гэж тооцогдож байна&lt;ref&gt;{{cite journal |author=Edwards A |title=Human genetic diversity: Lewontin's fallacy |journal=Bioessays |volume=25 |issue=8 |pages=798-801 |year=2003 |pmid=12879450 |doi=10.1002/bies.10315}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Keita, S. O. Y., Kittles, R. A., Royal, C. D. M., Bonney, G. E., Furbert-Harris, P., Dunston, D. M., and Rotimi, C. M. (2004). ''Conceptualizing human variation'': '''Nature Genetics''' 36, S17 - S20 (2004) {{doi|10.1038/ng1455}}&lt;/ref&gt;.

=== Угсаатан ===
{{Гол|Угсаатан}}
[[Угсаатан|угсаатны бүлэг]] нь [[хэл шинжлэл|хэл]], [[соёл]], [[гарал угсаа]], [[үндэстэн]], газар нутагтай салшгүй холбоотой болно. Ураг төрлийн холбоо угсаатны үндэс болно.

Ойролцоогоор 6,000 жилийн өмнө эртний  өвөг угсаатнууд задрах үед одоогийн бие даасан угсаатан үүсчээ.Энэ үед  Алтайн өвөг угсаатнаас монгол, түрэг, тунгусууд , эртний европчуудаас [[:en:Germanic people|герман]], кельтүүд, [[:en:Indo - Aryan peoples|аричууд]] (иран, энэтхэгчүүд), [[:en:Slavs|славянчууд]]  тус тус бие даан гарчээ.[[:en:Language family|Хэлний язгуур]] нь үндэстнүүдийн гарлыг тодорхойлдог. Угсаатны хамгийн эртний  бөгөөд жижиг бүлэг болох овог нь [[балар эртний үе]]д  үүссэн ба хүй нэгдлийн байгуулал задарч анхны төр улс байгуулагдаж байх үед овгууд нийлж аймаг бүрдүүлэх болжээ.Дараад нь олон тооны аймгууд нь нэгдэн нийлсэнээр угсаатны арай томоохон бүлэг болох ястан бүрэлдэн бий болсон бөгөөд нэг гаралтай ястнууд үндэстнийг бүрэлдүүлдэг. 

Эрт цагт одоогоос хавьгүй олон угсаатан байсан ч зарим нь өөр үндэстэнтэй холилдон мөхжээ.
Ингэж мөхсөн үндэстнүүд бол арабд ууссан эртний [[вавилон]], [[:en:Akkadian Empire|аккад]], [[:en:Sumer|шумерчууд]], туркжсэн [[:en:Hittites|хетт]], [[:en:Luwian language|лувийчууд]] зэрэг [[:en:History of Turkey|Анатолийн хойгийн эртний угсаатнууд]], ромчууд болон [[:en:Germanic peoples|герман угсааны]] [[:en:Franks|франкчуудад]] ууссан [[:en:Gauls|галлчууд]], [[:en:List of extinct indigenous peoples of Russia|оросд ууссан]]  [[:en:Chud|чудь]], [[:en:Merya#Merya|мерья]], [[:en:Muroma|муром]] зэрэг зүүн европд байсан [[:en:Finno-Ugric languages|фин-угорууд]] болно.Харин [[:en:Copts|коптууд]] буюу эртний египетүүд арабд бүрэн уусалгүй үлджээ.Коптууд эртний Египет улсын үед илүү африк төрхтэй байсан ч одоо нилээн араб төрхтэй болжээ.

=== Соёл иргэншил ===
[[Зураг:Einscharpflug - Farmer plowing in Fahrenwalde, Mecklenburg-Vorpommern, Germany.jpg|thumb|250px|Газар тариалан нь суурин соёл, иргэншлийн үндэс болсон байна.]]
{{Гол|Дэлхийн түүх}}

Орчин үеийн [[антропологи]]йн шинжлэх ухааны баримтлалаар бол ''Homo sapiens'' нь Африкийн саваннад, 200,000 жилийн өмнө ''Homo erectus''-с үүссэн бөгөөд, 40,000 жилийн өмнө [[Еврази]] ба [[Далайн орнууд|Номхон далайн орнууд]] уруу, 10,000 жилийн өмнө [[Америк]] тив рүү нүүдэллэн суурьшжээ&lt;ref&gt;Templeton, Alan (2002). [http://cogweb.ucla.edu/ep/Templeton_02.html &quot;Out of Africa again and again&quot;] ''Nature'' 416: 45 - 51.&lt;/ref&gt;. Энэ ''Homo sapiens''-ууд ''Homo erectus''-с үүссэн бусад зүйлүүдийнхээ (Жишээлбэл ''Homo neanderthalensis'' - энэ зүйл нь Евразид 2 саяас илүү жилийн өмнө нүүн ирж суурьшсан) байрыг эзэлсэн байна.

Ойролцоогоор 10,000 жилийн өмнө хүртэл хүмүүс нь жижиг отгийн хэлбэрээр (одоо хүртэл амьдралын энэ хэлбэр байгаа), ан агнаж амьдарч байсан байна. [[Шинэ чулуун зэвсгийн үе]]эс [[газар тариалан]] эрхлэх болсноор суурин амьдралын эх тавигдаж, амьтан гаршуулан, зарим [[металл]]уудыг ашиглаж эхэлжээ. Улмаар худалдаа, нийгмийн харилцаа үүсэж, тосгон байгуулагдан, [[Ойрх Дорнод]] зэрэг бүс нутагт анхны иргэншил бий болжээ. 

Ойролцоогоор 6,000 жилийн өмнө, прото-улсууд болох [[Месопотами]], [[Эртний Египет]] үүсч, цэрэг, арми, удирдагч, төрийн байгуулалт бий болов. 2,000–3,000 жилийн өмнө [[Перс]], [[Хятад]], [[Ром]]ын зэрэг эзэнт гүрнүүд бүрэлдэн тогтож, ойр орчмын жижиг улсуудыг өөртөө нэгтгэлээ. Мөн энэ үед шашны анхны урсгалууд үүссэн байна. 

[[Дундад зуун]]ы сүүлээр технологийн болон оюуны их үсрэлт гарч, нийгэм, эдийн засаг, шинжлэх ухаан зэрэг бүх салбарууд эрчимтэй хөгжив. Үүний дараагаар газарзүйн, 17-р зуунд шинжлэх ухааны их нээлтүүд хийгдэж, 18 ба 19-р зуун аж үйлдвэрийн хувьсгал гэж нэрлэгдсэн дэвшил гарчээ. Энэ үед төмөр зам, автомашин зэрэг тээврийн хэрэгсэл зохиогдож, [[нүүрс]] ашиглан цахилгаан эрчим хүч гаргаж авав. Төрийн байгуулалтын олон янзын хэлбэрүүд энэ үед үүссэн болно.

== Хүн ам ба амьдрах хэв маяг ==
[[Зураг:Fromvictoriapeakatnight.jpg|thumb|right|275px|Хүн төрөлхтөн нь амьдран буй орчноо өөрчлөн зохион байгуулах замаар тулгамдсан асуудлуудыг (жишээлбэл, өндөр барилга барих замаар хүн амын нягтралаас үүсэх асуудлыг) шийдвэрлэнэ. [[Хонконг]] хот.]]

Хүний түүхийн эхэн үед хүмүүс нь ус болон бусад төрлийн байгалийн баялаг (газар тарилан эрхэлж болохуйц тал, ангаар баялаг ой гэх мэт), [[уур амьсгал]]ын нөхцөлөөс ихээхэн хамаарч байжээ. Орчин үеийн технологийн дэвшил нь хүмүүст бүх төрлийн уур амьсгалын нөхцөлд амьдрах боломжийг олгож, сүүлийн хэдхэн арван жилийн дотор хүмүүс [[Антарктид]], [[далай]]н ёроол, сансрыг судалж, тэнд богино хугацаагаар амьдарч байна. Дэлхийн хүн амын тоо 8 тэрбумаас давсан ба 61% нь [[Ази]], 14% нь [[Америк]], 13% нь [[Африк]], 12% нь [[Европ]], 0.5% нь Номхон далайн орнуудад амьдарч байна. 

Антарктид ба задгай сансарт амьдрах нь маш үнэтэй, удаан хугацаагаар байх боломжгүй бөгөөд одоогийн байдлаар тун цөөхөн хүн задгай сансарт гарсан байна. 1969, 1972 онд 2 хүн [[Сар]]ан дээр очсон бөгөөд бусад [[гариг]] дээр зөвхөн хүний гараар бүтээгдсэн [[роботууд]] хүрсэн болно. 

1800 - 2000 оны хооронд Дэлхийн хүн ам 1 тэрбумаас 6 тэрбум болж нэмэгдэв. 2004 оны байдлаар 2.5 тэрбум хүн [[хот|хот сууринд]] амьдарч байгаа бөгөөд энэ тоо цаашид өснө гэж тооцож байна. Суурин газрын хүн ам нэмэгдсэнээр төрөл бүрийн бохирдол, [[гэмт хэрэг]] ихсэх хандлагатай байна&lt;ref&gt;[http://www.ojp.usdoj.gov/bjs/abstract/usrv98.htm Urban, Suburban, and Rural Victimization, 1993-98] U.S. Department of Justice, Bureau of Justice Statistics,. Accessed 29 Oct 2006&lt;/ref&gt;. 

Хүмүүс хүрээлэн буй байгаль орчиндоо ихээхэн хэмжээгээр нөлөөлж байна. Сүүлийн үед хурцаар тавигдаж буй асуудал бол [[Дэлхийн дулаарал|дэлхийн цаг уурын өөрчлөлт]] юм&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.grida.no/climate/ipcc_tar/wg1/007.htm|title=www.grida.no/climate/ipcc_tar/wg1/007.htm&lt;!-- INSERT TITLE --&gt;|accessdate=2007-05-30|archive-date=2016-06-17|archive-url=https://web.archive.org/web/20160617020742/http://www.grida.no/climate/ipcc_tar/wg1/007.htm|url-status=dead}}&lt;/ref&gt;. Эрдэмтэд одоогийн байгаа хурдаар цаг уурын өөрчлөлт явагдвал, 21-р зуунд Дэлхийн [[амьтан|амьтны]] [[Зүйл (биологи)|зүйлийн]] бүрдлийн талаас илүү нь мөхөх болно гэж тооцож байна&lt;ref&gt;[[American Association for the Advancement of Science]]. {{Webarchiv|url=http://atlas.aaas.org/index.php?sub=foreword|wayback=20080304110611|text=Foreword|archiv-bot=2023-10-12 14:33:43 InternetArchiveBot}}. ''AAAS Atlas of Population &amp; Environment''.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[[E. O. Wilson|Wilson, E.O.]] (2002). ''in The Future of Life''.&lt;/ref&gt;.

== Биологи ==
[[Зураг:Skeleton diagram.svg|thumbnail|200px|Эрэгтэй хүний [[араг яс]]ны диаграмм (эртний зураг)]]
{{Гол|Хүний биологи}}

=== Физиологи ба генетик ===
{{Гол|Хүний анатоми}}

Насанд хүрсэн хүний дундаж өндөр 1.5 - 1.8 м байна&lt;ref&gt;{{cite journal | author = de Beer H | title = Observations on the history of Dutch physical stature from the late-Middle Ages to the present. | journal = Econ Hum Biol | volume = 2 | issue = 1 | pages = 45-55 | year = 2004 | id = PMID 15463992}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;&quot;Pygmy.&quot; Britannica Concise Encyclopedia. Encyclopædia Britannica, Inc., 2006. Answers.com Accessed 30 Oct. 2006. http://www.answers.com/topic/pygmy&lt;/ref&gt;. Хүн бусад приматуудтай харьцуулахад бараг үсгүй мэт боловч, толгой, суга, умдаг орчимдоо ихээхэн, бусад биеэрээ богино, зөөлөн, тачир үстэй болно&lt;ref&gt;[http://www.freerepublic.com/focus/f-news/966532/posts ''Why Humans and Their Fur Parted Way''] by Nicholas Wade, ''New York Times'', August 19 2003, retrieved [[March 17]], [[2006]].&lt;/ref&gt;. [[Хүний арьсны өнгө]] хар хүрнээс, цагаан шаргал хүртэл, үсний өнгө цайвар шараас, хүрэн, улаан хүртэл байх боловч ихэнх тохиолдолд хар өнгөтэй байна&lt;ref&gt;{{cite journal | author=Rogers, Alan R., Iltis, David &amp; Wooding, Stephen | year=2004 | title=Genetic variation at the MC1R locus and the time since loss of human body hair | journal=Current Anthropology | volume=45 | issue=1 | pages=105-108}}&lt;/ref&gt;. Арьсны өнгө нь газарзүйн байрлалаас хамааран өөрчлөгдөх ба ерөнхий тохиолдолд [[нар]]ны [[хэт ягаан туяа]]ны эрчимжилттэй хамааралтай байдаг байна. Мөн хүний арьс нь нарны хэт ягаан туяа ихэссэн үед өнгөө өөрчлөх чадвартай байна&lt;ref&gt;Harding, Rosalind M., Eugene Healy, Amanda J. Ray, Nichola S. Ellis, Niamh Flanagan, Carol Todd, Craig Dixon, Antti Sajantila, Ian J. Jackson, Mark A. Birch-Machin, and Jonathan L. Rees (2000). ''Evidence for variable selective pressures at MC1R''. American Journal of Human Genetics 66: 1351 – 1361.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Robin, Ashley (1991). ''Biological Perspectives on Human Pigmentation''. Cambridge: Cambridge University Press.&lt;/ref&gt;. Насанд хүрсэн хүн өдөрт дунджаар 7-8 цаг, харин хүүхэд 9-10 цаг унтана. 

Хүний хуваагдаж буй эс болгон 23 хос [[хромосом]]той байна. Үүний 22 хос нь [[автосом]], үлдэх нэг хос нь хүйс тодорхойлдог хромосом юм. Сүүлийн үеийн судалгаагаар хүнд ойролцоогоор 20,000-25,000 [[ген]] байдаг гэж тооцоод байгаа ба бусад хөхтөн амьтадтай адил хүн нь хүйс тодорхойлох XY системтэй байна. Өөрөөр хэлбэл, эмэгтэй хүн хүйс тодорхойлох ХХ, эрэгтэй хүн XY хромосомтой байна. 
[[Файл:Tubal Pregnancy with embryo.jpg|thumb|left|5 долоо хоногтой хүний [[үр хөврөл]]]]

=== Амьдралын мөчлөг ===
Хүний амьдралын мөчлөг нь бусад хөхтөн амьтдынхтай адил. [[Бэлгийн хурьцал|Бэлгийн хурьцлаар]] [[эр бэлгийн эс]], [[өндгөн эс]]тэй нэгдэн үр тогтоно. Энэхүү үр тогтсон өндгөн эсийг зигот гэх ба эмэгтэй хүн ойролцоогоор 38 долоо хоногийн турш жирэмслэнэ. Энэ хугацаанд хүний үр хөврөл бүрэн торнино. Улмаар шинэ хүүхэд эхээс төрнө. 
[[Зураг:Two young girls at Camp Christmas Seals.jpg|thumb|right|250px|Бага насны охид]]

Бусад зүйлийн амьтадтай харьцуулахад хүний төрөлт нь эрсдэл өндөртэй, учир нь хүүхдийн толгой, эхийн [[аарцаг]]ны ясны хэмжээнээс том байдаг байна&lt;ref&gt;{{cite journal | author = LaVelle M | title = Natural selection and developmental sexual variation in the human pelvis | journal = Am J Phys Anthropol | volume = 98 | issue = 1 | pages = 59-72 | year = 1995 | id = PMID 8579191}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite journal | author = Correia H, Balseiro S, De Areia M | title = Sexual dimorphism in the human pelvis: testing a new hypothesis | journal = Homo | volume = 56 | issue = 2 | pages = 153-60 | year = 2005 | id = PMID 16130838}}&lt;/ref&gt;. Шинэ төрж буй хүүхэд ойролцоогоор 3 – 4 кг, 50 – 60 см урттай байна&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://childinfo.org/areas/birthweight/|title=Low Birthweight|accessdate=2007-05-30|archive-date=2008-05-18|archive-url=https://web.archive.org/web/20080518104014/http://www.childinfo.org/areas/birthweight/|url-status=dead}}&lt;/ref&gt;. Хүүхэд цаашид өссөөр, 12 - 15 настайдаа бэлгийн хувьд боловсрох ба охид 18 нас, хөвгүүд 21 нас хүртлээ өснө. Хүний дундаж наслалт Дэлхийн орон бүрд харилцан адилгүй байна. [[Хонконг]]т эмэгтэй хүний дундаж наслалт 84.8, эрэгтэй хүнийх 78.9 байдаг бол [[Эсватини]]д [[дархлалын олдмол хомсдол]]-ын халдвараас болоод дөнгөж 31.3 байна&lt;ref&gt;[http://hdr.undp.org/hdr2006/ &quot;Human Development Report 2006,&quot;] [[United Nations Development Programme]], pp. 363-366, [[November 9]] [[2006]]&lt;/ref&gt;. [[Европ]]т 5 хүн тутмын нэг нь, харин [[Африк]]т 20 хүн тутмын нэг нь 60-аас дээш настай байдаг&lt;ref&gt;{{Webarchiv|url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/|wayback=20090912045414|text=''The World Factbook''|archiv-bot=2023-09-26 21:24:40 InternetArchiveBot}}, U.S. Central Intelligence Agency, retrieved [[April 2]], [[2005]].&lt;/ref&gt;.

[[НҮБ]]-ийн 2002 оны судалгаагаар [[Дэлхий]] дээр 100-гаас дээш настай 210,000 хүн байна&lt;ref&gt;[http://www.un.org/ageing/note5713.doc.htm U.N. Statistics on Population Ageing], United Nations press release, February 28, 2002, retrieved April 2, 2005&lt;/ref&gt;. Дэлхийн хэмжээнд 60-аас дээш настай 100 эмэгтэй тутамд мөн насны 81 эрэгтэй ноогддог байна. Хүн нас барсны дараа өөр амьдрал байдаг эсэх нь маргаантай асуулт бөгөөд оршуулах ёслол нь үхлийн дараах амьдралтай холбоотой үүссэн зан үйл юм.

== Сэтгэл оюун ухаан ==
{{Гол|Тархи|Оюун ухаан}}

[[Тархи]] нь хүний [[төв мэдрэлийн систем]]ийн төв юм. Тархи нь &quot;доод&quot; буюу автоном үйлдлүүд болох амьсгалах, хооллох зэрэг үйлдлүүдийг удирдахаас гадна, мөн &quot;дээд&quot; буюу ухамсрын үйлдлүүд болох [[сэтгэн бодох|бодох]], хийсвэрлэх зэрэг үйлдлүүдийг удирдана&lt;ref&gt;{{Webarchiv|url=http://www.pbs.org/wnet/brain/3d/index.html |wayback=20171025031432 |text=3-D Brain Anatomy |archiv-bot=2025-06-13 01:41:58 InternetArchiveBot }}, ''The Secret Life of the Brain'', Public Broadcasting Service, retrieved [[April 3]] [[2005]].&lt;/ref&gt;.  Эдгээр ухамсрын буюу танин мэдэхүйн үйлдлүүд нь [[оюун ухаан]]тай холбоотой ба үүнээс урган гарах шинж чанаруудыг сэтгэлзүй судлана. 

Хүний тархи нь дээд буюу ухамсрын үйлдлүүдийг хийх илүү чадамжтайгаараа бүх зүйл амьтдаас ялгарна. Амьтад зөвхөн зөн совингоороо хамгийн энгийн зүйлсийг багаж болгон хэрэглэдэг бол хүн төрөлхтөн цаг хугацааны туршид багаж хэрэгслээ улам боловсронгуй болгон сайжруулсаар ирсэн байна. Хамгийн эртний хүмүүсийн хэрэглэж байсан багаж хүртэл бусад зүйл амьтдын хэрэглэдгээс хамаагүй боловсронгуй байжээ&lt;ref&gt;[[Carl Sagan|Sagan, Carl]] (1978). ''[[The Dragons of Eden]]''. A Ballantine Book. ISBN 0-345-34629-7&lt;/ref&gt;.

== Соёл ==
{{Template:Social Infobox/Human}}
{{Гол|Соёл}}

[[Соёл]] гэдэгт нийгмийн социал бүлгийн оюун, сэтгэлгээ, итгэл бишрэлтэй холбоотой бүлэг зүйлийг хамруулан ойлгох ба үүнд, [[урлаг]], [[уран зохиол]], амьдралын хэв маяг, уламжлал, зан заншил, итгэл бишрэл зэрэг багтана. Хүний биологи ба хүний шинж чанар, соёл нь хоорондоо нягт холбоотой байна.

=== Хэл ===
{{Гол|Хэл}}
Үзэл бодол, сэтгэгдлээ хүн нь хэл яриа, бичгээр дамжуулан илэрхийлнэ. Энэ бол хүний нэгэн онцгой чадвар бөгөөд хэл яриа нь хүмүүсийн харилцааны цөм болно. 

Анхны бичгийн системийг ойролцоогоор 5000 жилийн өмнө зохиосон бөгөөд энэ бол соёлын хувьсгалын үндсэн шат байв. [[Хэл шинжлэл]] нь хэлний бүтэц, өөр хэлнүүдийн харилцан уялдааг судалдаг ухаан юм. Дэлхий дээр ойролцоогоор 6000 орчим хэл хэрэглэгдэж байна гэсэн тооцоо байдаг.

[[Зураг:Lorenzo Lippi 001.jpg|thumb|170px|left|''Allegory of Music''. Хөгжмийн нот бичиж буй эмэгтэй, Лоренц Липпи, 1594 он]]

=== Урлаг, хөгжим, уран зохиол ===
{{Гол|Урлаг|Хөгжим|Уран зохиол}}
Урлагийн бүтээл нь хүний түүхийн эхнээс эхлэн одоог хүртэл оршин байгаа ба урлаг нь хүнийг бусад зүйл амьтдаас ялгадаг нэг гол түлхүүр шинж юм. 

[[Хөгжим]] нь хүнд заяасан байгалийн зөн бөгөөд ритм, зохимж, аялгуу гэсэн хорондоо холбоотой 3 зүйлээс бүрдэнэ. Хөгжмийн олон төрлийн урсгал байна. 

[[Уран зохиол]] нь ихэнх тохиолдолд хэн нэгний зохиосон бичгийн болон аман хэлбэрийн бүтээл ба [[өгүүллэг]] [[тууж]], [[шүлэг]], [[яруу найраг]], драм зэрэг багтана. Уран зохиолын төрөлд [[тууль]], [[домог]], [[үлгэр]] зэрэг мөн багтана.

=== Шинжлэх ухаан ба технологи ===
{{Гол|Шинжлэх ухаан|Технологи}}

[[Шинжлэх ухаан]] гэдэг нь орчлон дэлхийн тухай, зохион байгуулалтанд оруулсан мэдлэгийн цогц, харин [[технологи]] гэдэгт хүн төрөлхтөн өөрийн хэрэгцээнд зориулан бүтээсэн бүх зүйлийг хамруулна. 

[[Зураг:Astronaut-in-space.jpg|thumb|left|250px|[[Сансар судлал]] нь хүн төрөлхтөнд шинэ боломж олгож байна]] Хүн төрөлхтний [[соёл]]уудын нийтлэг болон ялгаатай талууд нь тэдгээр хүмүүсийн бүтээсэн бол хэрэглэж буй зүйлсээр илрэнэ. [[Археологи]] нь өнгөрсөн түүхийн хугацаанд оршин байсан соёлуудыг судлана. Эртний хүмүүс [[чулуун зэвсэг]], вааран эдлэл, гоёл чимэглэлийн зүйлсүүдийг бүтээж, хэрэглэж байсан ба эдгээр нь цаг хугацаа болон тодорхой бүс нутгуудын хувьд өөр хоорондоо ялгаатай байдаг байна. 

Технологийн дэвшлээр соёлын нэг түвшнээс нөгөө түвшин рүү шилжинэ. Жишээлбэл [[газар тариалан]] нь анх салангид, цөөн хэдэн газарт үүссэн боловч маш богино хугацаанд тархаж, хүн төрөлхтний амьдралын үндсэн хэлбэр болсон. [[Зэр зэвсэг]], [[архитектур]], [[төмөрлөгийн үйлдвэрлэл]]д гарсан дэвшил мөн адил богино хугацаанд хурдацтай дэлгэрсэн байдаг. 

Эдгээр технологи нь аман хэлбэрээр тархсан ба технологийн нэгэн төрөл болох [[бичиг үсэг]] нь бүс нутгуудын хооронд [[мэдээлэл]] дамжих боломжийг асар ихээр нэмэгдүүлэв. 

Дээр дурьдсан дэвшлүүд нь [[иргэншил]], [[хот]]жилт үүсэх боломжийг бүрдүүлж, аажмаар энэ нь шинэ технологи бий болгох, дэлгэрүүлэх, боловсронгуй болгох тодорхой бүтцүүдийг үүсэхэд нөлөөлөв. Одоо шинжлэх ухаан нь хүн төрөлхтний соёлын үндсэн цөм болоод байна.

=== Нийгэм, засгийн газар ба улс төр ===
[[Зураг:United Nations HQ - New York City.jpg|thumb|right|Нью-Йорк хот дахь [[НҮБ]]-ийн байр. Уг байгууллага нь [[Дэлхий]] дээрх улс төрийн хамгийн том байгууллагуудын нэг юм.]]
{{Гол|Нийгэм|Засгийн газар|Улс төр|Төр}}

[[Нийгэм]] гэдэг нь хүмүүсийн харилцаанаас урган гарсан зохион байгуулалт бүхий нийлмэл системийг хэлнэ. 

[[Төр]] нь тодорхой газар нутгийн хүрээн дэх, зохион байгуулалттай улс төрийн нэгдлийг хэлнэ. Төр нь [[засгийн газар]]тай, өөрийн газар нутгийн хүрээнд хэмжээлшгүй эрхтэй байна.   

Засгийн газрыг улс төрийн утгаар нь [[хууль]] тогтоох, түүнийг мөрдүүлэх зорилготой, шатлан захирах бүтэц бүхий байгууллага гэж тодорхойлж болно. 

[[Улс төр|Улс төрийн бодлого]] нь нийгмийн бүлэг дэх шийдвэрээр дамжин явагдах процесс юм. Ерөнхий тохиолдолд үүнийг засгийн газрын шинж чанарыг тодорхойлоход хэрэглэх боловч, мөн хамтын ажиллагаа, акедемик, байгууллын хүрээнд хэрэглэж болно.  

Дээрхи дурьдсан зүйлс нь эдийн засагтай нягт холбогдоно. 

[[Зураг:Nagasakibomb.jpg|left|thumb|[[Япон]]ы Нагасаки, Хирошима хот дээр хаяасан [[атомын бөмбөг]] нь 120,000 гаруй хүний амь нас сүйтгэсэн байна.]]

=== Дайн ===
{{Гол|Дайн}}
[[Дайн]] нь бүлэг хүмүүс, улс, тодорхой бүтцүүдийн хоорондын том хэмжээний зөрчил бөгөөд зөрчилдөгч талууд, хоорондоо [[галт зэвсэг]] хэрэглэн [[хүчирхийлэл]] үйлдэх явдлаар илрэнэ. 20-р зуунд 167-188 сая хүн дайнд амь үрэгдсэн байна&lt;ref&gt;Ferguson, Niall. &quot;The Next War of the World.&quot; Foreign Affairs, Sep/Oct 2006&lt;/ref&gt;.

Дайн нь хэдий асар их хэмжээний сүйрэл, гамшиг дагуулдаг боловч, нөгөө талаас [[технологи]]йн дэвшлийг түргэтгэдэг байна. Эм зүй, байршил тогтоох, [[металлург]], бөөнөөр үйлдвэрлэх, цөмийн технологи, [[пуужин]], [[компьютер]] зэргийн хөгжилд дайн тодорхой нөлөө үзүүлсэн байна. 

=== Эдийн засаг ба худалдаа ===
[[Зураг:Market-Chichicastenango.jpg|thumb|right|230px|[[Гватемал]]ийн зах дээр хүмүүс худалдаа хийж байна]] 
{{Гол|Худалдаа|Эдийн засаг}}
Худалдаа гэдэг нь бараа бүтээгдэхүүн, үйлчилгээг солилцох үйл явц буюу эдийн засгийн нэг төрөл юм. Үндсэн механизмыг нь зах зээл гэж нэрлэнэ. Худалдааны анхны хэлбэр нь бараа солилцоо байсан байна. Орчин үеийн худалдаа бол хэлцэл, мөнгөн солилцоон дээр тулгуурлана. Цаасан мөнгө, хожим зээлийг нэвтрүүлснээр худалдааг хялбархан хийх боломжтой болов. 

Эдийн засаг нь нийгмийн шинжлэх ухааны нэг салбар бөгөөд бараа, үйлчилгээний үйлдвэрлэл, түгээлт, худалдаа, хэрэглээ зэргийг судлана.

== Эшлэл ==
{{reflist|2}}

== Гадаад холбоос ==
* [https://web.archive.org/web/20090709125530/http://www.mnsu.edu/emuseum/biology/humanevolution/sapiens.html MNSU]
* [https://web.archive.org/web/20110528014013/http://www.archaeologyinfo.com/homosapiens.htm Archaeology Info]
* [http://www.wikinfo.org/wiki.php?title=Human Human article] at [[Wikinfo]]
* [http://www.breitbart.com/article.php?id=070824121653.65mgd37f Chororapithecus abyssinicus] Possible human-orangutan split 20 million years ago. (Aug 26 2007)

[[Ангилал:Википедиа:Онцлох өгүүлэл]]
[[Ангилал:Хүн төрөлхтөн| ]]
[[Ангилал:Геномын дараалалтай организм]]</text>
      <sha1>ofm5im1pxyod7dv4zsssugymf8d0fa0</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Украин</title>
    <ns>0</ns>
    <id>8358</id>
    <revision>
      <id>821603</id>
      <parentid>802719</parentid>
      <timestamp>2025-06-13T05:59:48Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MongolWikiNew</username>
        <id>79599</id>
      </contributor>
      <comment>төр засаг хэсэг нэмсэн</comment>
      <origin>821603</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="51309" sha1="gri342247f2x7qpshe6pzpze748415d" xml:space="preserve">{{Short description|Зүүн Европ дахь улс}}
{{Энэ гарчиг}}
{{Инфобокс улс
| conventional_long_name = Украин
| common_name            = Украин
| native_name            = {{native name|uk|Україна|italics=off}}
| image_flag             = Flag of Ukraine.svg
| flag_type              = [[Украины төрийн далбаа|Төрийн далбаа]]
| image_coat             = Lesser Coat of Arms of Ukraine.svg
| symbol_type            = [[Украины төрийн сүлд|Сүлд]]
| national_anthem        = {{lang|uk|Державний Гімн України}}&lt;br/&gt;&quot;[[Украины төрийн дуулал]]&quot;{{parabr}}{{center|[[File:National anthem of Ukraine, instrumental.oga]]}}
| image_map              = {{Switcher|[[File:Ukraine - disputed (orthographic projection).svg|frameless]]|Дэлхийн бөмбөрцөг|[[File:Europe-Ukraine (и не контролируемые).png|frameless]]|Европын газрын зураг|[[File:Topographic map of Ukraine (with borders and towns).svg|frameless]]|Украины байр зүйн газрын зураг, хил, хот, суурин газруудтай|default=1}}
| map_caption            = {{vunblist|{{map caption |location_color=ногоон}}| [[Оросын Украин руу хийсэн довтолгоо (2022)|2022 оны Оросын довтолгооны]] өмнөх [[Оросод эзлэгдсэн Украины газар нутаг]] (цайвар ногоон)}}
| image_map2             = 
| alt_map2               = &lt;!--alt text for second map--&gt;
| map_caption2           = &lt;!--Caption to place below second map--&gt;
| image_map2_size        = &lt;!--Map size in number of pixels--&gt;
| capital                = [[Киев]]&lt;!--See [[Talk:Kyiv/naming]] re Kiev/Kyiv. --&gt;
| coordinates            = {{coord|49|N|32|E|scale:10000000_source:GNS|display=inline}}
| largest_city           = capital
| languages_type         = {{Unbulleted list|Албан ёсны|{{Nobold|болон үндэсний хэл}}}}
| languages              = [[Украин хэл]]&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://ukrainian-studies.ca/2020/10/20/the-official-act-on-the-state-language-entered-into-force-on-16-july-2019-the-status-of-ukrainian-and-minority-languages/|title=Law of Ukraine &quot;On ensuring the functioning of Ukrainian as the state language&quot;: The status of Ukrainian and minority languages|date=20 October 2020}}&lt;/ref&gt;
| ethnic_groups          = {{unbulleted list
 | 78% [[Украинчууд]]
 | 17% [[Украин дахь оросууд|Оросууд]]
 | 4.9% [[Украины хүн ам|бусад]]
 }}
| ethnic_groups_year     = 2001
| ethnic_groups_ref      = &lt;ref name=&quot;Ethnic composition of the population of Ukraine, 2001 Census&quot;/&gt;
| demonym                = [[Украинчууд]]
| government_type        = [[Нэгдмэл улс|Нэгдмэл]] [[Холимог засаглалын систем|хагас ерөнхийлөгчийн]] [[бүгд найрамдах улс]]
| leader_title1          = [[Украины Ерөнхийлөгч|Ерөнхийлөгч]]
| leader_name1           = [[Володимир Зеленський]]
| leader_title2          = [[Украины Ерөнхий Сайд|Ерөнхий Сайд]]
| leader_name2           = [[Денис Шмихал]]
| leader_title3          = [[Дээд Радагийн дарга|Дээд Радагийн&lt;br/&gt;дарга]]
| leader_name3           = [[Руслан Стефанчук]]
| legislature            = [[Украины Дээд Рада|Дээд Рада]]
| sovereignty_type       = [[Украины түүх|Түүх]]
| established_event1     = [[Киевийн Русь]]
| established_date1      = 882
| established_event2     = [[Галиц-Волынийн хаант улс|Галиц-Волынь]]
| established_date2      = 1199
| established_event3     = [[Казакын Гетманат улс|Казакын Гетманат]]
| established_date3      = 8 сарын 18, 1649 он
| established_event4     = [[Бүгд Найрамдах Украин Ард Улс|Ардын Бүгд Найрамдах Улс]]
| established_date4      = {{nowrap|11 сарын 20, 1917 он}}
| established_event5     = [[Зөвлөлт Социалист Бүгд Найрамдах Украин Улс|Зөвлөлт Украин]]
| established_date5      = 3 сарын 10, 1919 он
| established_event6     = {{nowrap|[[Украины тусгаар тогтнолын тунхаглал|Тусгаар тогтнол]]}}
| established_date6      = 8 сарын 24, 1991 он
| established_event7     = [[Украины Үндсэн хууль|Одоогийн үндсэн хууль]]
| established_date7      = 6 сарын 28, 1996 он
| area_km2               = 603,628&lt;ref&gt;{{cite web |title=Ukraine |url=https://www.cia.gov/the-world-factbook/countries/ukraine/#geography |website=The World Factbook |publisher=Central Intelligence Agency |language=en |date=23 March 2022}}&lt;/ref&gt;
| area_rank              = 45 &lt;!-- Area rank should match [[List of countries and dependencies by area]] --&gt;
| percent_water          = 3.8&lt;ref name=&quot;Jhariya Meena Banerjee 2021 p. 40&quot;&gt;{{cite book | last1=Jhariya | first1=M.K. | last2=Meena | first2=R.S. | last3=Banerjee | first3=A. | title=Ecological Intensification of Natural Resources for Sustainable Agriculture | publisher=Springer Singapore | year=2021 | isbn=978-981-334-203-3 | url=https://books.google.com/books?id=Bf4hEAAAQBAJ&amp;pg=PA40 | access-date=31 March 2022 | page=40}}&lt;/ref&gt;
| population_estimate    = {{DecreaseNeutral}} 36,744,636&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://ourworldindata.org/grapher/un-population-projection-medium-variant?tab=table&amp;time=2023|title=Population, including UN projections, 2023|author=United Nations|access-date=25 February 2023}}&lt;/ref&gt;
| population_estimate_year = 2023
| population_estimate_rank = 41
| population_density_km2 = 73.8
| population_density_sq_mi = 191 &lt;!--Do not remove per [[WP:MOSNUM]]--&gt;
| population_density_rank = 115
| GDP_PPP                = {{decrease}} $441.075 тэрбум&lt;ref name=&quot;IMFWEOUA&quot;&gt;{{Cite web|url=https://www.imf.org/en/Publications/WEO/weo-database/2023/April/weo-report?c=926,&amp;s=NGDPD,PPPGDP,NGDPDPC,PPPPC,&amp;sy=2021&amp;ey=2023&amp;ssm=0&amp;scsm=1&amp;scc=0&amp;ssd=1&amp;ssc=0&amp;sic=0&amp;sort=country&amp;ds=.&amp;br=1|title=Report for Selected Countries and Subjects|website=IMF}}&lt;/ref&gt;
| GDP_PPP_year           = 2022
| GDP_PPP_rank           = 
| GDP_PPP_per_capita     = {{decrease}} $12,660&lt;ref name=&quot;IMFWEOUA&quot;/&gt;
| GDP_PPP_per_capita_rank = 
| GDP_nominal            = {{decrease}} $151.1 тэрбум&lt;ref name=&quot;IMFWEOUA&quot;/&gt;
| GDP_nominal_year       = 2022
| GDP_nominal_rank       = 
| GDP_nominal_per_capita = {{decrease}} $4,349&lt;ref name=&quot;IMFWEOUA&quot;/&gt;
| GDP_nominal_per_capita_rank = 
| Gini                   = 25.6 &lt;!--number only--&gt;
| Gini_year              = 2020
| Gini_change            = decrease &lt;!--increase/decrease/steady--&gt;
| Gini_ref               = &lt;ref&gt;{{cite web|url=https://data.worldbank.org/indicator/SI.POV.GINI |title=GINI index (World Bank estimate) - Ukraine |publisher=[[World Bank]] |website=data.worldbank.org |access-date=12 August 2021}}&lt;/ref&gt;
| Gini_rank              = 
| HDI                    = 0.773 &lt;!--number only--&gt;
| HDI_year               = 2021 &lt;!-- Please use the year to which the data refers, not the publication year--&gt;
| HDI_change             = increase&lt;!--increase/decrease/steady--&gt;
| HDI_ref                = &lt;ref name=&quot;HDI&quot;&gt;{{cite web|url=https://hdr.undp.org/system/files/documents/global-report-document/hdr2021-22pdf_1.pdf|title=Human Development Report 2021/2022|language=en|publisher=[[United Nations Development Programme]]|date=8 September 2022|access-date=8 September 2022}}&lt;/ref&gt;
| HDI_rank               = 77
| currency               = [[Гривна]] (₴)
| currency_code          = UAH
| time_zone              = [[Зүүн Европын Цаг|ЗЕЦ]]
| utc_offset             = +2&lt;ref name=&quot;timechange&quot;&gt;{{cite news |url=http://ua.korrespondent.net/ukraine/events/1273613-rishennya-radi-ukrayina-30-zhovtnya-perejde-na-zimovij-chas|script-title=uk:Рішення Ради: Україна 30 жовтня перейде на зимовий час|trans-title=Rada Decision: Ukraine will change to winter time on 30 October |language=uk |publisher=korrespondent.net |date=18 October 2011 |access-date=31 October 2011|last1=Net |first1=Korrespondent }}&lt;/ref&gt;
| utc_offset_DST         = +3
| time_zone_DST          = [[Зүүн Европын Зуны Цаг|ЗЕЗЦ]]
| date_format            = өө.сс.жжжж
| drives_on              = баруун
| calling_code           = [[Украин дахь утасны дугаар|+380]]
| cctld                  = {{unbulleted list |[[.ua]] |[[.укр]]}}
| religion               = {{ublist |item_style=white-space:nowrap; |87.3% [[Украин дахь христийн шашин|Христ]]|11.0% [[Шашин шүтэхгүй байдал|шашингүй]]|0.8% [[Украин дахь шашин шүтлэг|бусад]]|0.9% хариулаагүй}}
| religion_year          = 2018
| religion_ref           = &lt;ref&gt;{{citation|url=http://razumkov.org.ua/uploads/article/2018_Religiya.pdf|script-title=uk:Особливості Релігійного І Церковно-Релігійного Самовизначення Українських Громадян: Тенденції 2010-2018|trans-title=Features of Religious and Church - Religious Self-Determination of Ukrainian Citizens: Trends 2010-2018|date=22 April 2018|publisher=[[Razumkov Center]] in collaboration with the All-Ukrainian Council of Churches|pages=12, 13, 16, 31|archive-url=https://web.archive.org/web/20180426194313/http://razumkov.org.ua/uploads/article/2018_Religiya.pdf|archive-date=26 April 2018 &lt;!-- Archive date guessed from URL --&gt;|url-status = live|language=uk|place=Kyiv}}&lt;br/&gt;Sample of 2,018 respondents aged 18 years and over, interviewed 23–28 March 2018 in all regions of Ukraine except Crimea and the occupied territories of the Donetsk and Luhansk regions.&lt;/ref&gt;
}}

'''Украин''' ({{Lang-uk|Україна}} [ʊkrɐˈjinɐ]) нь Зүүн [[Европ]]т орших улс юм. Зүүн талаараа [[Орос]], хойд талаараа Белорус, баруун талаараа [[Польш]], [[Словак]], [[Унгар]], баруун өмнөд талаараа [[Румын]], [[Молдав]] (Мөн маргаантай газар нутаг болох [[Транснистр]]) орнуудтай хиллэдэг. Мөн өмнөд талд нь [[Хар тэнгис]], [[Азовын тэнгис]] оршдог. Нийслэл хот нь [[Киев]] юм.

Орчин үеийн Украины нутаг дэвсгэрт МЭӨ 32,000 оноос хойш хүн оршин сууж байжээ. Украин улсын түүх нь [[Слав|зүүн Слав]]уудаас эхэлжээ. 9-р зууны үеэс Украины газар нутаг нь  [[Викинг|Викингүүдээр]] удирдуулсан Зүүн Славуудын иргэншил болох [[Киевийн Русь|Киевийн Русийн]] төв байсан. Дундад зууны үед энэ газар нь Зүүн Славян соёлын гол төв байсан бөгөөд Киев Русийн сул овгийн холбоо нь Украины өвөрмөц байдлын үндэс суурийг бүрдүүлсэн. 11 дүгээр зууны дундуур Европ дахь хамгийн баян, хамгийн том эзэмшил байсан үедээ оргилдоо хүрсэн Киевийн Орос нь 13 дугаар зуунд Монголчуудын довтолгооны үр дүнд нуран унж задарсан байна. 14-р зуунаас хойш Украины газар нутаг нь бүс нутгийн хүчирхэг гүрнүүдийн хооронд хуваагдаж байжээ. Дараагийн 600 жилийн хугацаанд өнөөгийн Украины газар нутаг Польш-Литвын хамтын нөхөрлөл, [[Австри-Унгар]], Османы эзэнт гүрэн, Оросын Хаант Улс зэрэг янз бүрийн гүрнүүд маргаантай, хувааж захирч байсан байна. Казакын Гетманат улс 17-18-р зууны үед үүсч, цэцэглэн хөгжсөн боловч эцэст нь Польш, Оросын эзэнт гүрний хооронд хуваагдсан байна. 

19-р зуун гэхэд ихэнх хэсэг нь [[Оросын Хаант Улс|Оросын эзэнт гүрэн]]д шингэж, бусад нь [[Австри-Унгар]]ын эрх мэдэл доор байв. Оросын [[Октябрийн хувьсгал]], [[Иргэний дайн]]ы дараа 1917-1921 оны хооронд тусгаар тогтнолын төлөөх үргэлжилсэн тэмцэл болж, улмаар Украин нь 1922 онд [[ЗХУ]]-ын анхны Бүгд найрамдах улсуудын нэг болжээ. [[Дэлхийн хоёрдугаар дайн]]ы дараа 1954 онд Крымыг Зөвлөлт Холбоот Орос Улсаас Украйнд шилжүүлсэн. Үүнээс гадна [[ Украин]]ын газар нутагийг хуучин польшийн дайнд эзлэгдсэн газрыг нэгтгэж баруун тийш тэлжээ. 1945 онд Зөвлөлт Холбоот Улс нь [[НҮБ]]-ын анхны гишүүн орнуудын нэг болсонтой холбоотойгоор крымыг Украйнд шилжүүлсэн байдаг. 1991 онд ЗХУ задарснаар Украин нь дахин тусгаар тогтносон улс болсон байна. Үүний үр дүнд [[зах зээлийн эдийн засаг]]т шилжих болж, найман жил дараалан эдийн засгийн уналтанд оржээ. Гэвч шинэ зуун эхэлснээс хойш эдийн засаг нь тогтвортой хөгжиж, [[ҮНБ]] нь жил тутамд 7 хувиар нэмэгдэж байна.

Украин нь нэгдмэл улс бөгөөд 24 муж (область), 1 автономит Бүгд найрамдах улс ([[Крым]]), тусгай зэрэглэлийн 2  хот болох нийслэл [[Киев]], [[ОХУ]]-д түрээсийн гэрээгээр эзэмшүүлж байгаа бөгөөд ОХУ-ын Хар тэнгисийн флотын төв байрладаг Севастополиос бүрдэнэ. Украин нь хагас-ерөнхийлөгчийн засаглалтай Бүгд найрамдах улс бөгөөд гүйцэтгэх, хууль тогтоох, шүүх байгууллагууд нь тусдаа оршдог. 2004 оны сүүлчээр Үндсэн Хуулиндаа өөрчлөлт оруулсны үр дүнд парламент, ерөнхий сайд, кабинетийн хоорондох хүчний тэнцвэр болон тэдний ерөнхийлөгчтэй харилцах харилцааг өөрчилжээ.

== Газар зүй ==
Украин 603,628 хавтгай дөрвөлжин километр газар нутагтай, [[Мадагаскар]]аас арай том буюу дэлхийн [[Улс орнуудын газар нутгийн хэмжээ|46-р том]] орон юм. Оросын Европ дахь хэсгээс жижиг ч [[Франц]]аас том болохоор Европт нутаг дэвсгэрээрээ хоёрдугаарт орно.
[[Зураг:Ukraine topo en.jpg |thumb|left|200px|Физик газар зүйн зураг]]
[[Зураг:Typical agricultural landscape of Kherson Oblast.jpg | thumb|left|200px|[[Херсон муж]] дахь тариалангийн талбай]]
=== Байрлал ===
Хойд өргөргийн  44° — 53°, зүүн уртрагийн 22° — 41° дотор [[дорно Европ]]ын өмнөд биед оршдог. Хөндлөн 1316 километр, гулд 740 километр газар сунасан тэгш өнцөгтөрхүү хэлбэртэй. Дорнод талаараа [[Орос]] (1955 км хил), умард талаараа [[Беларусь]] (1084 км), баруун талаараа [[Польш]] (542 км), [[Словак]] (98 км), [[Унгар]] (135 км), [[Молдав]] (1202 км, үүний 405 км нь Приднестр оронтой), [[Румын]] (608 км) гэсэн 7 улстай газраар хиллэж, өмнөд талдаа [[Хар тэнгис]], [[Азовын тэнгис]]т тулдаг. Эргийн урт — 2835 км.

Европ тивийн газар зүйн төв цэг Украин улсын [[Закарпат муж|Закарпат]] мужийн нутаг [[Рахов]] хотоос холгүй байна гэсэн судалгааг Зөвлөлтийн эрдэмтэн гаргажээ.

=== Газар ус ===
Украин орон ерөнхийдөө [[Дорнод Европын тэгш тал]]д байна. Нутгийн  71% нам доор газар, 26% өндөрлөг , 3% уул нуруу гэдэг. Нам доор газар нь нутгийн өмнөд (тэнгисийн эрэг), хойд (᠌Полесийн), гол дундуур (Днепр орчмын) байдаг бол нутгийн баруун өмнөд бие уулархаг буюу [[Карпатын нуруу]], түүний ар бэл байна. Хажуугаар нь Днеприйн баруун өндөрлөг, Волыний өндөрлөг, нутгийн зүүн талаар Төв Оросын өндөрлөг байхаас гадна Крымын урд эргээр [[Крымын нуруу]] гэж бий.
[[Говерла]] (2061 м) уул хамгийн өндөр цэг бол тэнгисийн эрэг нам доор цэг нь болно. Украины тал нутгийн дундуур [[Днепр]], [[Донец]], [[Өмнөд Буг гол|Өмнөд Буг]] зэрэг гол мөрөн урсдаг. 
[[Зураг: Karpaty,_pohled_při_stoupání_na_Hoverlu.jpg|thumb|left|200px|Украины [[Карпат]]]]

=== Уур амьсгал ===
Украин [[эх газрын уур амьсгал]]тай. 4 улиралтай ба Карпатын уур амьсгал арай өөр. Нутгийн баруун биеэр жилд 1,200 мм хур тунадастай бол зүүн хэсгээр 400 мм байх жишээтэй. Өвөл тэнгисийн эргээр арай дулаан, эх газрын гүн рүү арай хүйтэн. Жилийн агаарын дундаж температур 8 °C байдаг.
[[Зураг:Spermophilus_suslicus2.JPG|thumb|right|200px|Украины дорнод талын [[зурам]]]]

=== Амьтан ургамал ===
Украины зүүн хэсгээр [[тал газар|тал]] хээр, баруун хэсгээр [[ой]] мод, уултай. Амьтан ургамал нь түүнд зохицсон байдаг. Ойд [[шилүүс]], [[чоно]], [[зэрлэг гахай]], [[хүрэн баавгай]], голд [[минж]], [[халиу]], [[булга]] байна. Загаснаас [[мөрөг]], [[зоодой]] загас байдаг ба орон даяар 6000 зүйлийн ургамал байна.

=== Ашигт малтмал ===
Украин орон [[төмрийн хүдэр]], [[нүүрс]], [[манган]], [[шатдаг хий]], [[газрын тос]], [[давс]], [[хүхэр]], [[бал чулуу]]ны нөөцтэй.

== Хүн ам зүй ==
{| class=&quot;wikitable&quot; style=&quot;line-height:0.9em; border:1px black; float:right; margin-right:1em; margin:10px&quot;
|+ 
! style=&quot;width:160px;&quot;| Үндэстэн  !! Хувь &lt;br&gt;(2001 он)
|-
| [[Украин үндэстэн]] || 77.1 %
|-
| [[Орос үндэстэн]] || 17.3 %
|-
| [[Беларусь үндэстэн]] || 0.6 %
|-
| [[Молдав үндэстэн]] || 0.5 %
|-
| [[Крымын татарууд|Крымын татар]] || 0.5 %
|-
| бусад ард түмэн ||  4.0 %
|}
[[Зураг:Ukrainians_in_national_costumes.jpg|thumb|right|200px|Украин хувцас]]
[[Зураг:Ukraine_census_2001_Russian.svg|thumb|right|200px|Украины муж бүрт төрөлх орос хэлтний эзлэх хувь]]
Украин дэлхийн 194 улсаас [[Улс орнууд хүн амын тоогоор|31–р]] олон хүнтэй улс юм. 
Гэсэн ч 1990 оноос Украины хүн амын тоо буурсаар байна. 1993 онд 52 сая байснаа 2001 онд тоолоход 48 сая , 2014 онд тооцоход 44,291,413 болжээ. 2010 оны үед мянган хүн тутамд 10 хүн төрж, 15 хүн өнгөрч байжээ. 
Одоо нэг км²  газарт 77 хүн ноогдож байна. Аж үйлдвэр хөгжсөн дорнод нутаг ([[Донецк муж|Донецк]], [[Луганск муж|Луганск]], [[Харьков муж|Харьков]], [[Днепропетровск муж|Днепропетровск]]), Карпатын араар ([[Львов муж|Львов]], [[Ивано-Франковск муж| Ивано-Франковск]], [[Черновцы муж|Черновцы]]) хүн ам илүү шигүү оршин суудаг.
=== Ард түмэн ===
==== Яс үндэс ====
Украины хүн амын дийлэнх олонх 77.8 хувийг  [[украин үндэстэн]] эзэлж байна. Дараах 17.3 хувийг [[орос үндэстэн|оросууд]] бүрдүүлж, үлдсэн 4 хувьд [[беларусь үндэстэн|беларусь]], [[молдав үндэстэн|молдав]], [[Крымын татарууд|крымын татар]], [[болгар үндэстэн|болгар]], [[унгар үндэстэн|унгар]], [[румын үндэстэн|румын]], [[Польшууд|польш]], [[еврей]] хүмүүс байна. Украин, орос, беларусь, польш нь [[слав угсаатан]] юм. Дэлхийн хоёрдугаар дайнаас өмнө еврей, польш, германчууд одооныхоосоо илүү хувь эзэлдэг байсан.

==== Хэл бичиг ====
Украин, оросын хэл хоёул дорнод [[слав хэлний салбар|слав]] бүлэгт хамаарагдана. Украин улс [[ЗХУ]]-аас тусгаар тогтноод [[украин хэл]]ээ албан ёсоор түлхүү хэрэглэх болсон ч зүүн нутгийн иргэдийн дунд [[орос хэл]] давамгайлсан хэвээр байна. /Оросын түрэмгийлэл хийсэн нэг шалтгаан/ 2001 оны хүн амын тооллогоор 67% нь төрөлх хэл нь украин, 30% нь төрөлх орос хэлтэй гэж мэдүүлсэн бол 2004 оны нийгмийн судалгаанд 42% украинаар, 45% оросоор хэлэлцдэгээ хэлжээ. Төрийн эрх баригчид орос хэлийг хязгаарлах талаар ихээхэн хүч чармайлт гаргаж байгаа. 

Украин, орос хоёул [[слав хэлний салбар|нэгэн төрлийн]], бас [[кирил үсэг|кирил үсгээр]] бичдэг ч үсэг нь шууд хөрвөхгүй. Тухайлбал украины ᠌&quot;г&quot; үсэг /h/ авиагаар хэлэгдэж, &quot;ґ&quot; нь [г], &quot;i&quot; нь [и], &quot;ї&quot; нь [йи], &quot;и&quot; нь [ы] (жишээ нь ''Київ'' = [[Киев|Кыйив]]) болж галиглагдана. Бас ''лицарь'' - [рыцарь] гэж гийгүүлэгч сэлгэдэг.

==== Шашин шүтлэг ====
Украинд шашин шүтэх нь хүний эрхийн хэрэг. Хүн ардын  88 % [[Христийн шашин|христийн шашин шүтдэг]], гол нь зүүн хэсэгт [[үнэн алдартны шашин|үнэн алдартны]], бас [[католик шашин|католик]], [[протестант]] шашны урсгалын ёс уламжлалтай. Энд Үнэн алдартны урсгал Христийн тооллын X—XII зуунаас дэлгэрсэн ба Киевийн, Москвагийн гэсэн хоёр сүмийг дагадгаараа дотроо ялгарна. Социалист дэглэмийн үед шашин шүтлэг хориотой байсан тул 1990-ээд оноос шашин итгэл үнэмшлээ сэргээж эхэлсэн. Крымын татарчууд [[ислам]] шашин, еврей нь [[иудейн шашин]] шүтдэг.

=== Хот суурин ===

Украины хүн амын  67.2% хот газар суудаг. Украинд одоо [[Украины хот суурин|457 хот]], 886 [[балгас]] (томоохон суурин) , 28552 суурин (гацаа, тосгон) байна.
[[Зураг:Kyiv (234807751).jpeg|thumb|200px|[[Киев|Киев хот]]]]
{|class=&quot;wikitable&quot;
|+ Украин улсын арван зургаан том хот
|- valign=&quot;top&quot;
|
* [[Киев]] (2,814,258 хүнтэй)
* [[Харьков]] (1,441,622)
* [[Одесса]] (1,003,705)
*[[Днипро хот|Днипро]] (1,001,962)
* [[Донецк]] (962,024)
*[[Запорожье хот|Запорожье]] (772,600)
* [[Львов]] (760,026)
* [[Кривой Рог]] (664,499)
||
* [[Николаев]] (498,518 хүнтэй)
* [[Мариуполь]] (486,856)
*[[Луханск]] (431,109)
* [[Винница]] (370,800)
* [[Макеевка]] (358,156)
* [[Севастополь]] (340,297)
*[[Симферополь]] (336,330)
* [[Херсон]] (302,526)
|}

== Эш түүх ==
=== Эртний үе ===
[[Зураг:Vasnetsov_Bapt_Vladimir.jpg|180px|right|thumb|[[Владимир гүн]] 988 онд христийн шашинд оржээ]]
Украинд [[палеолит]], [[неолитийн]] үеийн хүний ул мөр олддог. Судлаачид 300 гаруй эртний булш, газрыг нээн судалсан.

Анхны оршин суугч нь [[киммер]] байв. Түүнийг иран угсааны [[скиф]] аймаг МЭӨ VII зуунд цохьсон. Мөн үеэс өмнөд эргээр [[Эртний Грек|Грекийн]] худалдааны суурин босч байлаа. МӨЭ 200 оноос скифийг [[сармат]] залгаж удалгүй баруун хойноос [[гот]] нүүн иржээ. Готыг Азиас ирсэн [[хүн (аймаг)|хүн]] аймаг 380 онд хөөж араас нь VII зуунд [[булгар]], дараа нь [[хазар]] зэрэг [[түрэг]] угсаатан ирж Украины дорно өмнөд нутагт суужээ. Харин Украины өрнө умард нутагт [[слав]] угсаатан байсан бөгөөд тэдгээр хэдэн аймгийг ''полян'', ''древлян'', ''северян'', ''бужан'' гэсэн нэрээр ялган судалсан.
[[Зураг:Kievan_Rus_en.jpg|thumb|180px|left|XI зууны [[Киевийн Русь]]]]
=== Киевийн Русь ===
IX зуунаас [[дорнод слав]]чууд анхны төрт улсаа байгуулж эхэлсэн. [[Рюрик]] хэмээх [[варяг]] (умардын усчин, худалдаачин аймаг) хүн байгуулсан гэдэг бөгөөд [[Их Новгород|Новгородод]] (862—882) эзэн суусныг хүү [[Олег гүн|Олег]] нь залгаж [[Днепр]] мөрнөөр урагшилж [[Киев]]т (882—1240) төвлөжээ. Үнэндээ олон аймгийн холбоо байсаныг Киевийн их гүн толгойлдог байв. 988 онд Киевийн [[Владимир гүн|Владимир]] их гүн (980–1015) [[Визант]]аас [[христийн шашин|христийн шашныг]] ([[үнэн алдартны шашин]]) залж улсын шашин болгосон бол түүний хүү [[Цэцэн Ярослав]] (1019–1054) сүм дуган, номын сан, «''[[Русийн үнэн|правда роусьскаΙа]]''» (Русийн үнэн) гэсэн хууль цааз гаргаж улс иргэд ээ авч явжээ. 

[[Печенег]]т цохиулаад русийн хүч суларсан бөгөөд Украин орны дорнод нутагт [[кипчак]] аймаг орж иржээ. [[Киевийн Русь]] [[Владимир Монамах]] (1113–1125)-аас хойш үндсэндээ бутарч, нүүдэлчин аймгийн дайралтад ихээр өртөн суларч ухраад 1169 оноос хойш их гүн [[Владимир]] балгаснаа суудаг болсон ба эцэстээ 1240 онд [[Бат хан|Бат хааны]] удирдсан [[монгол үндэстэн|монгол]] цэрэг [[Киев]]ийг шатааж нэгэн үеийг дуусгасан.
[[Зураг:Rzeczpospolita2nar.png|thumb|180px|right|1619 он. XIV зуунаас Украины ихэнх нутаг [[Литва]], [[Польш]]ийн мэдэлд орсон]]

=== Хуваагдсан газар ===
[[Зүчийн улс]] Украины зүүн өмнөд хэсгийг хянаж байсан бөгөөд төв болон баруун хэсэгт слав ноёд урьдын адил байж Алтан ордод алба барьж байлаа. 1321 онд Литвын [[Гедемин]] гүн [[Ирпень]] голын эрэгт дорнод славын цэргийг ялж Киев, [[Переяславль]], [[Белгород]] хотыг эзэлсэн бол 1340–1366 онд Польшийн [[III Казимир]] ван [[Галиц]]-[[Волынь]] нутгийг авчээ. Үүнээс [[Литва]], [[Польш]] олонтоо халдаж байсаар их газрын эзэн суусан бөгөөд улмаар хот, суурин ч олныг үүсгэсэн юм. Үүний хажуугаар [[Алтан Орд|Алтан Ордны]] өвийг залгаж 1441 онд [[Хажи I Герай]] [[Крым]] хавийн газарт [[Крымын ханлиг]]ийг байгуулсан нь 300 гаруй жил оршин тогтнож байсан.

1569 онд Литв, Польшийн дээдэс ураг холбосноор Украины ихэнх нутаг [[Польш-Литвын хамтын нөхөрлөл]]ийн эзэмшил болжээ. Энэ үеэс нутгийн ноёд [[Польшууд|польш]]&lt;nowiki/&gt;уудыг дагаж [[католик]] шашинд ихээр орж байсан, нутгийн ард дарлагдаж байсан нь эргээд тэмцэл өдөөж XVI зуунд Польш, Крымын хилээр оросын [[казак]] анги бүрэлджээ.

=== Казак, Орос, Зөвлөлт ===
[[Зураг:Location_of_Cossack_Hetmanate.png|thumb|right|180px|[[Хазагийн гетманы газар]]]]
Харц язгуурт [[казак]]уудыг Польш эхэндээ татарын эсрэг ашиглаж байсан бол [[Богдан Хмельницкий]]н удирдсан [[Запорож муж|Запорожийн]] казак 1648—1654 онд Польшийн эсрэг босч өөртөө засах эрх бүхий [[гетман|гетманы]] ноёлох ёсыг үүсгэжээ. Гетман ноёны газар нутаг Украины төв хэсгийг хамаарч зуу гаран жил оршсон (1649—1764) бөгөөд Украин улс байх оршил суурь болжээ. Польш, [[крымын татарууд|крымын татар]] ([[Османы эзэнт гүрэн|Османы]] туркээр дэмжүүлсэн), [[Оросын Хаант Улс|Орос]], казакийн (Оросыг түшсэн) газар нутгийн тэмцэл хурцдан 1657–1686 онд гучин жил байлдсаны эцэст Орос, Польш хоёр Украиныг баруун зүүн хэсэгт таллан хуваан авчээ. 1709 онд казакийн гетман [[Иван Мазепа]] (1639–1709) Шведтэй хамсаж Оростой дайтаад алуулсан ба Оросын хатан хаан 1764 онд гетман тодруулахыг болиулж шууд оросын харьяа болгов. 1772-1795 онд Польшийнх байсан баруун нутгаас Галицыг [[Австри]], бусдыг Орос авсан төдийгүй 1783 онд [[Крым]] Орост нэгтгэгдсэн. Шинэ эзэлсэн газарт орос, Украинчууд шилжин суурьшиж [[Запорожье]] (1770), [[Кривой Рог]] (1775), [[Херсон]] (1778), [[Севастополь]] (1783), [[Николаев]] (1789), [[Одесса]] (1794), [[Луганск]] гээд олон хот үүсч хөгжжээ. 
[[Зураг:Taras Shevchenko selfportrait oil 1840-2.jpg|thumb|140px|left|[[Тарас Шевченко]]]]
XIX зуунаас Украин хөдөө аж ахуйн орон байхаа больж хотжиж, үйлдвэржиж эхэлсэн. Украин хэлээр бүтээл туурвисан яруу найрагч [[Тарас Шевченко]] (1814–1861), эрдэмтэн, улс төрч [[Михаил Драгоманов]] (1841–1895) гээд [[Украин үндэстэн]] сэргэж босчээ. 1863, 1876 оны Оросын хатан хааны шийдвэрээр [[Украин хэл]]ээр хэвлэн нийтлэхийг хориглож байв. Зууны төгсгөлд Драгоманов Украин нутаг [[Галиц]]ыг Австриас эргүүлэн авахаар хөөцөлдөж, тэнд тэмцэл өрнөж өөртөө засах эрх нь дээшилсэн ба XX зуунд Украиндаа нэгдсэн.
[[Зураг:Ukraine-growth.png|thumb|180px|right|[[Зөвлөлт Украин|ЗСБН Украин]]ы газар нутгийн өөрчлөлт]]
[[Дэлхийн I дайн]]д Орос, Австри эсрэг тал болж орсон бөгөөд үр дүнд нь хоёулаа задарсан. 1917–1920 онд Украинд зорилго нь ижил болоод өөр тав зургаан улс үүсэхээр өрсөлдсөн бөгөөд 1919 онд нутгийн дорнод талд [[Харьков]]т төвлөн байгуулагдсан [[Зөвлөлт Украин]]  шалгарчээ. 1934 онд [[Киев]]т нийслэллэсэн. Зөвлөлт Украин 1924 онд [[Зөвлөлт Холбоот Улс|Зөвлөлт Орост]] нутаг өгч, 1939–1940 онд Польш, [[Румын]], [[Чехословак]]аас нутаг авсан ба 1954 онд Украин Орос оронд нэгдсэний 300 жилийн ойгоор Крымыг шилжүүлэн авсан байна. 1932–1933 онд хэдэн сая хүн өлсөж үхэж байв. [[Дэлхийн II дайн]]д Украин галын шугам болж их хохирсон бөгөөд 5–8 сая хүнээр хорогдсон гэдэг. 

Дайны дараа Украин аж үйлдвэржсэн бөгөөд төмөрлөгийн хүнд аж үйлдвэр, армийн зэвсэг техник, өндөр технологийн үйлдвэр хөгжиж [[Зөвлөлт Холбоот Улс|ЗХУ]]-ын нийт бүтээгдэхүүний 20–33 хувийг хийж байв. Украинаас [[Никита Хрущёв]], [[Леонид Брежнев]] зэрэг нам төрийн тэргүүн, тамирчин, урлагчин, эрдэмтэн гээд олон алдартан төрж гарсан. 1986 онд [[Чернобылийн осол|Чернобылийн АЦС]] дэлбэрч дэлхий дахиныг сэрээж байлаа.

=== Тусгаар Украин ===
[[Зураг:Joesjtsjenko_Marion_Kiev_2004.jpg|thumb|left|180px|Улбар шар хувьсгал]]
1991 онд [[ЗХУ]] задарч [[Тусгаар Улсуудын Хамтын Нөхөрлөл|ТУХН]] болгох, Украиныг тусгаар улс болгох бүх нийтийн санал асуулга Украинд болж 70, 90 хувиар тус тус дэмжигдэв. 1991 оны VIII сарын 24-нд Зөвлөлт Украины Дээд Зөвлөлөөс Украин улс тусгаар тогтносныг зарлан тунхаглаж, XII сарын 8, 21-нд Украины ерөнхийлөгч [[Леонид Кравчук]] Орос болон Беларусийн удирдагч нарын хамт ЗХУ-г задлан бутаргах, ТУХН-ыг үүсгэх Гэрээнд гарын үсэг зурсан. 

Тусгаар Украин бусдынхаа адил шилжилтийн хямралд орж, үнийн огцом өсөлт, эдийн засгийн огцом бууралттай 1990-ээд оныг үдсэн. 1996 онд [[Леонид Кучма]] улсын ерөнхийлөгч болсон ба төрийн хэлбэрийг [[холимог бүгд найрамдах засаг]] болгож шинэ Үндсэн хуулиа баталжээ.
 
[[Зураг:2014-03-08._%D0%9C%D0%B8%D1%82%D0%B8%D0%BD%D0%B3_%D0%B2_%D0%94%D0%BE%D0%BD%D0%B5%D1%86%D0%BA%D0%B5_015.jpg|thumb|right|180px|Орост нэгдэхийн төлөө [[Донецк]]ийн цуглаан]]
Шинэ зуунд Украины ард түмэн хоёр тийш зүтгэв. 2004 оны ерөнхийлөгчийн сонгуулиар [[Орос улс]]тай найрсаг Виктор Янукович ялсан боловч [[Европын холбоо]] рүү зүтгэсэн [[Виктор Ющенко]]г дэмжсэн олон түмэн «[[Улбар шар хувьсгал]]» хэмээгдсэн их жагсаал, цуглааныг үүсгэснээр дахин сонгууль явуулахад Ющенко дийлж 2005 оны эхнээс ерөнхийлөгч болсон. Орос шатдаг хийн нийлүүлэлтээр хавчиснаас 2010 онд [[Виктор Янукович]] сонгогджээ. 

2013 оны 11 дүгээр сард Ерөнхийлөгч В.Янукович Украин-Европын холбооны хамтран ажиллах гэрээг батлахыг больж, харин Оросоос их хэмжээний зээл хөнгөлттэй авахаар болсонд [[украйн үндэстэн|украйн]]-[[орос үндэстэн|орос]], баруун-зүүн нутгийнхны эрх ашиг дахин зөрж урьдын адил украйнчууд нь Тусгаар тогтнолын талбайд цугласан («[[Евромайдан]]»). 2014 оны 2 дугаар сард Янукович аргагүйдэн Орос зугтан руу дүрвэж жагсагчид төрийн эрхэнд гарчээ. Гэтэл зай өгөлгүй [[орос үндэстэн]] олонхийг эзэлсэн [[Крым]], [[Севастополь]]д Украинаас салж [[Орос улс]]ад нэгдэх үйл явц огцом амжилттай бүтээд зогссонгүй дорнод хязгаарын [[Донецк|Донецк]], [[Луганск муж|Луганск]] мужид мөн ижил зорилготой [[Донбасс дахь дайн|дайн]] эхэлсэн. 2022 оны 2 дугаар сарын 24-нд ОХУ Донецк, Луганск дахь иргэдээ хамгаалах нэрээр Украин руу [[2022 онд Орос Украин руу довтолсон нь|довтлон оров]]. [[Орос-Украины дайн]] Украины эх газрыг хамарч, Крымээс гадна зүүн өмнөд хэсгийн 4 мужийг хамарсан, нийт улсын газар нутгийн 18%-иас илүүг эзлээд байлдсаар байна. Орос-Украины дайнд 500 мянга гаруй хүн амь үрэгдэж, 5-10 сая хүн дүрвэн нүүгээд байна. 

== Төр засаг ==
[[File:Chart_Constitution_of_Ukraine_EN.svg|Украины улсын үндсэн хуулиар эрх мэдлийг хуваарилсан|thumb|250px]]
Украин нь хагас [[ерөнхийлөгчийн засаг]]тай, [[хууль тогтоох эрх мэдэл|хууль тогтоох]], [[гүйцэтгэх эрх мэдэл|гүйцэтгэх]], [[шүүх эрх мэдэл|шүүх]] гурван эрх мэдэл тусдаа [[парламентийн засаг]]тай [[улс]] юм. Украин улсын [[үндсэн хууль|үндсэн хуулийг]] Дээд хурал (Верховна Рада)-аар 1996 онд баталсан. [[Үндсэн хуулийн цэц]] нь үндсэн хууль зөрчигдсөн эсэхийг тодорхойлдог. 

Ерөнхийлөгч нь [[төрийн тэргүүн]] бөгөөд 5 жилийн хугацаатай, иргэдийн саналаар сонгогддог. Ерөнхийлөгч нь &quot;Сайд нарын танхим&quot; буюу [[Засгийн газар]]т [[гадаад харилцаа]], [[аюулгүй байдал|аюулгүй байдлын]] [[сайд]] болон [[ерөнхий прокурор]]ыг тохоон томилох санал болгох эрхтэй. Хууль тогтоох дээд байгууллага Дээд хурал ([[Верховна Рада]]) нь 450 суудалтай нэг танхимтай. Энэхүү парламент нь гүйцэтгэх эрх мэдлийг хэрэгжүүлэгч Засгийн газар, түүнийг удирдах [[Ерөнхий сайд]]ыг томилдог. [[Дээд шүүх]] нь шүүх эрх мэдлийн үндсэн байгууллага байна. Орон нутгийн эрх мэдлийг хэрэгжүүлэгч нутгийн удирдлагууд байна. Нутгийн зөвлөл, хотын дарга нар нь тухайн нутгийн сонгуулиар сонгогдож, нутгийн төсвийг захиран зарчуулдаг. Аймаг, тойрог зэрэг нутгийн удирдлагыг ерөнхийлөгч нь ерөнхий сайдтай зөвлөлдөн томилдог. 

=== Гадаад харилцаа ===
1945 онд [[ЗХУ]] нь [[НҮБ]]-ийг байгуулалцсанаар [[Зөвлөлт Украин]] нь НҮБ-ийн гишүүн болон нэгдсэн гэж үздэг. Тусгаар тогтносон Украин нь мөн НҮБ-ын гишүүн орон юм. 1992 онд ЗХУ бутрахад [[Орос]], Украин, [[Беларусь]] зэрэг орон нь ТУХН-ийг байгуулсан. 1998 онд Украин [[Европын холбоо]]той хамтран ажиллах гэрээ байгуулсан. Украин нь улс төрийн хувьд [[ОХУ]]-тай ойр байх эсвэл [[Европын холбоо]] болон [[НАТО]] цэргийн эвсэлд эвсэх гэсэн хоёр талт үзлийн дунд тэлэгдсэн. Орос нь Украины энэхүү Европ, НАТО руу чиглэсэн хувьсгалд дургүйцсэнээр 2014 оноос эхлэн [[Орос-Украины дайн]]ыг эхлүүлж [[дэлхийн 2-р дайн]]аас хойших хамгийн том зэвсэгт мөргөлдөөнийг [[Европ]]т үүсгээд байна.  

Украин нь 2020 онд Европын холбооны гишүүн [[Польш]], [[Литва]]тай, 2021 онд тус холбоонд орохоор хүсэлт өгсөн [[Гүрж]], [[Молдав]]тай хамтран ажиллах санамж бичиг тус тус солилцсон. 

[[Зураг:File:UA_25th_brigade_BMP-1TS_02.jpg|thumb|Украины цэрэг. 2022 он]]
=== Цэрэг зэвсэг ===
ЗХУ задарсны дараа Украинд байсан [[цөмийн зэвсэг|цөмийн зэвсгүүдийг]] буулгаж Орост өгсөн ба [[цөмийн зэвсэггүй орон|цөмийн зэвсэгүй орны]] гэрээнд гарын үсэг зурж 1996 онд бүх цөмийн зэвсгийг зөөж гаргаж дууссан. Украин [[төвийг сахисан улс]] байхаа зарлаж, Тусгаар Украин нь зэвсэглэлийг бууруулж ЗХУ-ын үед 780 мянга байсан цэргийн тоог 300 мянга болтол бууруулсан. Одоогоор Украин 196 мянган цэргийн хүн, 900 бэлтгэл хүчинтэй. 

Украин нь [[НҮБ-ын энхийг сахиулах ажиллагаа]]нд хамрагдаж [[Сомали]], [[Ирак]], [[Косово]]д цэрэг илгээж байсан. [[НАТО]]-д элсэх хүсэл, хэлэлцээгээ 2000-аад оноос эхлүүлсэн. 2014 оноос эхэлсэн [[Орос-Украины дайн]]д олон улсаас дрон зэрэг зэвсэг нийлүүлсэн боловч [[пуужин]], [[тэсрэх бөмбөг|бөмбөгдөлтөөс]] хамгаалах зэвсэг дутмаг байна. Явган цэргүүд танк эсэргүүцэх, болон намаар ниссэн онгоц устгах зэвсгээр тоноглогдсон байна. 2023 оны 8-р сарын байдлаар АНУ-ын тооцоолсноор 2022 онд Орос Украин руу халдсанаас хойш Украины 100 мянга илүү цэрэг амь үрэгдсэн гэжээ.

=== Орон нутаг ===
[[File:Map_of_Ukraine_with_Cities.png|thumb|350px|Ukraine (2021) — major cities and adjacent countries|thumb|250px|1-р түвшний засаг захиргааны хуваарь. 2021 он]]
Украин улс нь эхлээд 27 нутаг (24 [[муж]], 1 [[өөртөө засах бүгд найрамдах улс]] - [[Крым]]), 2 [[тусгай нөхцөлт хот]] - [[Киев]], [[Севастополь]])-аас бүрдсэн нэгдмэл төрийн байгууламжтай улс юм. 24 муж болон Крым нь цааш засаг захиргааны 2-р түвшинд 136 район (тойрог) болон орон нутгийн ач холбогдолтой хотуудад хуваагддаг.
{| class=&quot;wikitable&quot; style=&quot;min-width:65%&quot;
| colspan=2 align=center | [[Украин|Украин улсын нэгдүгээр түвшний засаг захиргааны 27 нутгийн хуваарь]]
|-
!colspan=2|24 муж
|-
| colspan=2 style=&quot;vertical-align:top;&quot;|{{colbegin|colwidth=10em}}
* [[Черкас муж|Черкас]]
* [[Чернигов муж|Чернигов]]
* [[Черновцы муж|Черновцы]]
* [[Днепропетровск муж|Днепропетровск]]
* [[Донецк муж|Донецк]]
* [[Ивано-Франковск муж|Ивано-Франковск]]
* [[Харьков муж|Харьков]]
* [[Херсон муж|Херсон]]
* [[Хмельницкий муж|Хмельницкий]]
* [[Киев муж|Киев]]
* [[Кировоград муж|Кировоград]]
* [[Луханск муж|Луханск]]
* [[Львов муж|Львов]]
* [[Николаев муж|Николаев]]
* [[Одесса муж|Одесса]]
* [[Полтава муж|Полтава]]
* [[Ровно муж|Ровно]]
* [[Сумы муж|Сумы]]
* [[Тернополь муж|Тернополь]]
* [[Винница муж|Винница]]
* [[Волынь муж|Волынь]]
* [[Закарпат муж|Закарпат]]
* [[Запорожье муж|Запорожье]]
* [[Житомир муж|Житомир]]
{{colend}}
|-
!1 өөртөө засах бүгд найрамдах улс
!2 тусгай нөхцөлт хот
|-
| style=&quot;vertical-align:top;&quot;|
* [[Крым|Бүгд Найрамдах Өөртөө Засах Крым Улс]]
| style=&quot;vertical-align:top;&quot;|
* [[Киев]]
* [[Севастополь]]
|}
=== Эзлэгдсэн газар нутаг ===
2014 онд [[Крым|Бүгд Найрамдах Өөртөө Засах Крым Улс]], Тусгай нөхцөлт [[Севастополь]] хот нь ОХУ-д сайн дураараа нэгдсэн. Украин болон олон улс хүлээн зөвшөөрөөгүй байна. 2022 онд ОХУ нь цэргийн хүчээр дайрч [[Луханск муж]], [[Донецк муж]], [[Запорожье муж]], [[Херсон муж]]ийн дийлэнх хэсгийг цэргийн хүчээр эзлээд байгаа. 


== Мөн үзэх ==
* [[Хмельницкийн бослого]]
* [[Запорожийн Сичь]]
* [[Казак]]
* [[Казакийн гетманы газар]]
* [[Зөвлөлт Социалист Украин Улс]]

== Цахим холбоос ==
* {{commons|Україна}}

== Лавлах холбоос ==
{{лавлах холбоос}}

{{Европ}}
{{ЕАБХАБ-ын гишүүн улсууд}}
{{Хөтлөгч мөр Хар тэнгисийн эдийн засгийн хамтын ажиллагааны байгууллага}}
[[Ангилал:Украин| ]]
[[Ангилал:Европын орон]]
[[Ангилал:Европын зөвлөлийн гишүүн]]
[[Ангилал:Зүүн Европ]]
[[Ангилал:Нэгдсэн Үндэстний Байгууллагын гишүүн орон]]
[[Ангилал:Тусгаар Улсуудын Хамтын Нөхөрлөлийн гишүүн орон]]
[[Ангилал:Зөвлөлт Холбоот Улсын дараах улс]]</text>
      <sha1>gri342247f2x7qpshe6pzpze748415d</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>821604</id>
      <parentid>821603</parentid>
      <timestamp>2025-06-13T06:02:46Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MongolWikiNew</username>
        <id>79599</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>821604</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="51228" sha1="2wnydqlcuh4yy65z869o2grh81crid3" xml:space="preserve">{{Short description|Зүүн Европ дахь улс}}
{{Энэ гарчиг}}
{{Инфобокс улс
| conventional_long_name = Украин
| common_name            = Украин
| native_name            = {{native name|uk|Україна|italics=off}}
| image_flag             = Flag of Ukraine.svg
| flag_type              = [[Украины төрийн далбаа|Төрийн далбаа]]
| image_coat             = Lesser Coat of Arms of Ukraine.svg
| symbol_type            = [[Украины төрийн сүлд|Сүлд]]
| national_anthem        = {{lang|uk|Державний Гімн України}}&lt;br/&gt;&quot;[[Украины төрийн дуулал]]&quot;{{parabr}}{{center|[[File:National anthem of Ukraine, instrumental.oga]]}}
| image_map              = {{Switcher|[[File:Ukraine - disputed (orthographic projection).svg|frameless]]|Дэлхийн бөмбөрцөг|[[File:Europe-Ukraine (и не контролируемые).png|frameless]]|Европын газрын зураг|[[File:Topographic map of Ukraine (with borders and towns).svg|frameless]]|Украины байр зүйн газрын зураг, хил, хот, суурин газруудтай|default=1}}
| map_caption            = {{vunblist|{{map caption |location_color=ногоон}}| [[Оросын Украин руу хийсэн довтолгоо (2022)|2022 оны Оросын довтолгооны]] өмнөх [[Оросод эзлэгдсэн Украины газар нутаг]] (цайвар ногоон)}}
| image_map2             = 
| alt_map2               = &lt;!--alt text for second map--&gt;
| map_caption2           = &lt;!--Caption to place below second map--&gt;
| image_map2_size        = &lt;!--Map size in number of pixels--&gt;
| capital                = [[Киев]]&lt;!--See [[Talk:Kyiv/naming]] re Kiev/Kyiv. --&gt;
| coordinates            = {{coord|49|N|32|E|scale:10000000_source:GNS|display=inline}}
| largest_city           = capital
| languages_type         = {{Unbulleted list|Албан ёсны|{{Nobold|болон үндэсний хэл}}}}
| languages              = [[Украин хэл]]&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://ukrainian-studies.ca/2020/10/20/the-official-act-on-the-state-language-entered-into-force-on-16-july-2019-the-status-of-ukrainian-and-minority-languages/|title=Law of Ukraine &quot;On ensuring the functioning of Ukrainian as the state language&quot;: The status of Ukrainian and minority languages|date=20 October 2020}}&lt;/ref&gt;
| ethnic_groups          = {{unbulleted list
 | 78% [[Украинчууд]]
 | 17% [[Украин дахь оросууд|Оросууд]]
 | 4.9% [[Украины хүн ам|бусад]]
 }}
| ethnic_groups_year     = 2001
| ethnic_groups_ref      = &lt;ref name=&quot;Ethnic composition of the population of Ukraine, 2001 Census&quot;/&gt;
| demonym                = [[Украинчууд]]
| government_type        = [[Нэгдмэл улс|Нэгдмэл]] [[Холимог засаглалын систем|хагас ерөнхийлөгчийн]] [[бүгд найрамдах улс]]
| leader_title1          = [[Украины Ерөнхийлөгч|Ерөнхийлөгч]]
| leader_name1           = [[Володимир Зеленський]]
| leader_title2          = [[Украины Ерөнхий Сайд|Ерөнхий Сайд]]
| leader_name2           = [[Денис Шмихал]]
| leader_title3          = [[Дээд Радагийн дарга|Дээд Радагийн&lt;br/&gt;дарга]]
| leader_name3           = [[Руслан Стефанчук]]
| legislature            = [[Украины Дээд Рада|Дээд Рада]]
| sovereignty_type       = [[Украины түүх|Түүх]]
| established_event1     = [[Киевийн Русь]]
| established_date1      = 882
| established_event2     = [[Галиц-Волынийн хаант улс|Галиц-Волынь]]
| established_date2      = 1199
| established_event3     = [[Казакын Гетманат улс|Казакын Гетманат]]
| established_date3      = 8 сарын 18, 1649 он
| established_event4     = [[Бүгд Найрамдах Украин Ард Улс|Ардын Бүгд Найрамдах Улс]]
| established_date4      = {{nowrap|11 сарын 20, 1917 он}}
| established_event5     = [[Зөвлөлт Социалист Бүгд Найрамдах Украин Улс|Зөвлөлт Украин]]
| established_date5      = 3 сарын 10, 1919 он
| established_event6     = {{nowrap|[[Украины тусгаар тогтнолын тунхаглал|Тусгаар тогтнол]]}}
| established_date6      = 8 сарын 24, 1991 он
| established_event7     = [[Украины Үндсэн хууль|Одоогийн үндсэн хууль]]
| established_date7      = 6 сарын 28, 1996 он
| area_km2               = 603,628&lt;ref&gt;{{cite web |title=Ukraine |url=https://www.cia.gov/the-world-factbook/countries/ukraine/#geography |website=The World Factbook |publisher=Central Intelligence Agency |language=en |date=23 March 2022}}&lt;/ref&gt;
| area_rank              = 45 &lt;!-- Area rank should match [[List of countries and dependencies by area]] --&gt;
| percent_water          = 3.8&lt;ref name=&quot;Jhariya Meena Banerjee 2021 p. 40&quot;&gt;{{cite book | last1=Jhariya | first1=M.K. | last2=Meena | first2=R.S. | last3=Banerjee | first3=A. | title=Ecological Intensification of Natural Resources for Sustainable Agriculture | publisher=Springer Singapore | year=2021 | isbn=978-981-334-203-3 | url=https://books.google.com/books?id=Bf4hEAAAQBAJ&amp;pg=PA40 | access-date=31 March 2022 | page=40}}&lt;/ref&gt;
| population_estimate    = {{DecreaseNeutral}} 36,744,636&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://ourworldindata.org/grapher/un-population-projection-medium-variant?tab=table&amp;time=2023|title=Population, including UN projections, 2023|author=United Nations|access-date=25 February 2023}}&lt;/ref&gt;
| population_estimate_year = 2023
| population_estimate_rank = 41
| population_density_km2 = 73.8
| population_density_sq_mi = 191 &lt;!--Do not remove per [[WP:MOSNUM]]--&gt;
| population_density_rank = 115
| GDP_PPP                = {{decrease}} $441.075 тэрбум&lt;ref name=&quot;IMFWEOUA&quot;&gt;{{Cite web|url=https://www.imf.org/en/Publications/WEO/weo-database/2023/April/weo-report?c=926,&amp;s=NGDPD,PPPGDP,NGDPDPC,PPPPC,&amp;sy=2021&amp;ey=2023&amp;ssm=0&amp;scsm=1&amp;scc=0&amp;ssd=1&amp;ssc=0&amp;sic=0&amp;sort=country&amp;ds=.&amp;br=1|title=Report for Selected Countries and Subjects|website=IMF}}&lt;/ref&gt;
| GDP_PPP_year           = 2022
| GDP_PPP_rank           = 
| GDP_PPP_per_capita     = {{decrease}} $12,660&lt;ref name=&quot;IMFWEOUA&quot;/&gt;
| GDP_PPP_per_capita_rank = 
| GDP_nominal            = {{decrease}} $151.1 тэрбум&lt;ref name=&quot;IMFWEOUA&quot;/&gt;
| GDP_nominal_year       = 2022
| GDP_nominal_rank       = 
| GDP_nominal_per_capita = {{decrease}} $4,349&lt;ref name=&quot;IMFWEOUA&quot;/&gt;
| GDP_nominal_per_capita_rank = 
| Gini                   = 25.6 &lt;!--number only--&gt;
| Gini_year              = 2020
| Gini_change            = decrease &lt;!--increase/decrease/steady--&gt;
| Gini_ref               = &lt;ref&gt;{{cite web|url=https://data.worldbank.org/indicator/SI.POV.GINI |title=GINI index (World Bank estimate) - Ukraine |publisher=[[World Bank]] |website=data.worldbank.org |access-date=12 August 2021}}&lt;/ref&gt;
| Gini_rank              = 
| HDI                    = 0.773 &lt;!--number only--&gt;
| HDI_year               = 2021 &lt;!-- Please use the year to which the data refers, not the publication year--&gt;
| HDI_change             = increase&lt;!--increase/decrease/steady--&gt;
| HDI_ref                = &lt;ref name=&quot;HDI&quot;&gt;{{cite web|url=https://hdr.undp.org/system/files/documents/global-report-document/hdr2021-22pdf_1.pdf|title=Human Development Report 2021/2022|language=en|publisher=[[United Nations Development Programme]]|date=8 September 2022|access-date=8 September 2022}}&lt;/ref&gt;
| HDI_rank               = 77
| currency               = [[Гривна]] (₴)
| currency_code          = UAH
| time_zone              = [[Зүүн Европын Цаг|ЗЕЦ]]
| utc_offset             = +2&lt;ref name=&quot;timechange&quot;&gt;{{cite news |url=http://ua.korrespondent.net/ukraine/events/1273613-rishennya-radi-ukrayina-30-zhovtnya-perejde-na-zimovij-chas|script-title=uk:Рішення Ради: Україна 30 жовтня перейде на зимовий час|trans-title=Rada Decision: Ukraine will change to winter time on 30 October |language=uk |publisher=korrespondent.net |date=18 October 2011 |access-date=31 October 2011|last1=Net |first1=Korrespondent }}&lt;/ref&gt;
| utc_offset_DST         = +3
| time_zone_DST          = [[Зүүн Европын Зуны Цаг|ЗЕЗЦ]]
| date_format            = өө.сс.жжжж
| drives_on              = баруун
| calling_code           = [[Украин дахь утасны дугаар|+380]]
| cctld                  = {{unbulleted list |[[.ua]] |[[.укр]]}}
| religion               = {{ublist |item_style=white-space:nowrap; |87.3% [[Украин дахь христийн шашин|Христ]]|11.0% [[Шашин шүтэхгүй байдал|шашингүй]]|0.8% [[Украин дахь шашин шүтлэг|бусад]]|0.9% хариулаагүй}}
| religion_year          = 2018
| religion_ref           = &lt;ref&gt;{{citation|url=http://razumkov.org.ua/uploads/article/2018_Religiya.pdf|script-title=uk:Особливості Релігійного І Церковно-Релігійного Самовизначення Українських Громадян: Тенденції 2010-2018|trans-title=Features of Religious and Church - Religious Self-Determination of Ukrainian Citizens: Trends 2010-2018|date=22 April 2018|publisher=[[Razumkov Center]] in collaboration with the All-Ukrainian Council of Churches|pages=12, 13, 16, 31|archive-url=https://web.archive.org/web/20180426194313/http://razumkov.org.ua/uploads/article/2018_Religiya.pdf|archive-date=26 April 2018 &lt;!-- Archive date guessed from URL --&gt;|url-status = live|language=uk|place=Kyiv}}&lt;br/&gt;Sample of 2,018 respondents aged 18 years and over, interviewed 23–28 March 2018 in all regions of Ukraine except Crimea and the occupied territories of the Donetsk and Luhansk regions.&lt;/ref&gt;
}}

'''Украин''' ({{Lang-uk|Україна}} [ʊkrɐˈjinɐ]) нь Зүүн [[Европ]]т орших улс юм. Зүүн талаараа [[Орос]], хойд талаараа Белорус, баруун талаараа [[Польш]], [[Словак]], [[Унгар]], баруун өмнөд талаараа [[Румын]], [[Молдав]] (Мөн маргаантай газар нутаг болох [[Транснистр]]) орнуудтай хиллэдэг. Мөн өмнөд талд нь [[Хар тэнгис]], [[Азовын тэнгис]] оршдог. Нийслэл хот нь [[Киев]] юм.

Орчин үеийн Украины нутаг дэвсгэрт МЭӨ 32,000 оноос хойш хүн оршин сууж байжээ. Украин улсын түүх нь [[Слав|зүүн Слав]]уудаас эхэлжээ. 9-р зууны үеэс Украины газар нутаг нь  [[Викинг|Викингүүдээр]] удирдуулсан Зүүн Славуудын иргэншил болох [[Киевийн Русь|Киевийн Русийн]] төв байсан. Дундад зууны үед энэ газар нь Зүүн Славян соёлын гол төв байсан бөгөөд Киев Русийн сул овгийн холбоо нь Украины өвөрмөц байдлын үндэс суурийг бүрдүүлсэн. 11 дүгээр зууны дундуур Европ дахь хамгийн баян, хамгийн том эзэмшил байсан үедээ оргилдоо хүрсэн Киевийн Орос нь 13 дугаар зуунд Монголчуудын довтолгооны үр дүнд нуран унж задарсан байна. 14-р зуунаас хойш Украины газар нутаг нь бүс нутгийн хүчирхэг гүрнүүдийн хооронд хуваагдаж байжээ. Дараагийн 600 жилийн хугацаанд өнөөгийн Украины газар нутаг Польш-Литвын хамтын нөхөрлөл, [[Австри-Унгар]], Османы эзэнт гүрэн, Оросын Хаант Улс зэрэг янз бүрийн гүрнүүд маргаантай, хувааж захирч байсан байна. Казакын Гетманат улс 17-18-р зууны үед үүсч, цэцэглэн хөгжсөн боловч эцэст нь Польш, Оросын эзэнт гүрний хооронд хуваагдсан байна. 

19-р зуун гэхэд ихэнх хэсэг нь [[Оросын Хаант Улс|Оросын эзэнт гүрэн]]д шингэж, бусад нь [[Австри-Унгар]]ын эрх мэдэл доор байв. Оросын [[Октябрийн хувьсгал]], [[Иргэний дайн]]ы дараа 1917-1921 оны хооронд тусгаар тогтнолын төлөөх үргэлжилсэн тэмцэл болж, улмаар Украин нь 1922 онд [[ЗХУ]]-ын анхны Бүгд найрамдах улсуудын нэг болжээ. [[Дэлхийн хоёрдугаар дайн]]ы дараа 1954 онд Крымыг Зөвлөлт Холбоот Орос Улсаас Украйнд шилжүүлсэн. Үүнээс гадна [[ Украин]]ын газар нутагийг хуучин польшийн дайнд эзлэгдсэн газрыг нэгтгэж баруун тийш тэлжээ. 1945 онд Зөвлөлт Холбоот Улс нь [[НҮБ]]-ын анхны гишүүн орнуудын нэг болсонтой холбоотойгоор крымыг Украйнд шилжүүлсэн байдаг. 1991 онд ЗХУ задарснаар Украин нь дахин тусгаар тогтносон улс болсон байна. Үүний үр дүнд [[зах зээлийн эдийн засаг]]т шилжих болж, найман жил дараалан эдийн засгийн уналтанд оржээ. Гэвч шинэ зуун эхэлснээс хойш эдийн засаг нь тогтвортой хөгжиж, [[ҮНБ]] нь жил тутамд 7 хувиар нэмэгдэж байна.

Украин нь нэгдмэл улс бөгөөд 24 муж (область), 1 автономит Бүгд найрамдах улс ([[Крым]]), тусгай зэрэглэлийн 2  хот болох нийслэл [[Киев]], [[ОХУ]]-д түрээсийн гэрээгээр эзэмшүүлж байгаа бөгөөд ОХУ-ын Хар тэнгисийн флотын төв байрладаг Севастополиос бүрдэнэ. Украин нь хагас-ерөнхийлөгчийн засаглалтай Бүгд найрамдах улс бөгөөд гүйцэтгэх, хууль тогтоох, шүүх байгууллагууд нь тусдаа оршдог. 2004 оны сүүлчээр Үндсэн Хуулиндаа өөрчлөлт оруулсны үр дүнд парламент, ерөнхий сайд, кабинетийн хоорондох хүчний тэнцвэр болон тэдний ерөнхийлөгчтэй харилцах харилцааг өөрчилжээ.

== Газар зүй ==
Украин 603,628 хавтгай дөрвөлжин километр газар нутагтай, [[Мадагаскар]]аас арай том буюу дэлхийн [[Улс орнуудын газар нутгийн хэмжээ|46-р том]] орон юм. Оросын Европ дахь хэсгээс жижиг ч [[Франц]]аас том болохоор Европт нутаг дэвсгэрээрээ хоёрдугаарт орно.
[[Зураг:Ukraine topo en.jpg |thumb|left|200px|Физик газар зүйн зураг]]
[[Зураг:Typical agricultural landscape of Kherson Oblast.jpg | thumb|left|200px|[[Херсон муж]] дахь тариалангийн талбай]]
=== Байрлал ===
Хойд өргөргийн  44° — 53°, зүүн уртрагийн 22° — 41° дотор [[дорно Европ]]ын өмнөд биед оршдог. Хөндлөн 1316 километр, гулд 740 километр газар сунасан тэгш өнцөгтөрхүү хэлбэртэй. Дорнод талаараа [[Орос]] (1955 км хил), умард талаараа [[Беларусь]] (1084 км), баруун талаараа [[Польш]] (542 км), [[Словак]] (98 км), [[Унгар]] (135 км), [[Молдав]] (1202 км, үүний 405 км нь Приднестр оронтой), [[Румын]] (608 км) гэсэн 7 улстай газраар хиллэж, өмнөд талдаа [[Хар тэнгис]], [[Азовын тэнгис]]т тулдаг. Эргийн урт — 2835 км.

Европ тивийн газар зүйн төв цэг Украин улсын [[Закарпат муж|Закарпат]] мужийн нутаг [[Рахов]] хотоос холгүй байна гэсэн судалгааг Зөвлөлтийн эрдэмтэн гаргажээ.

=== Газар ус ===
Украин орон ерөнхийдөө [[Дорнод Европын тэгш тал]]д байна. Нутгийн  71% нам доор газар, 26% өндөрлөг , 3% уул нуруу гэдэг. Нам доор газар нь нутгийн өмнөд (тэнгисийн эрэг), хойд (᠌Полесийн), гол дундуур (Днепр орчмын) байдаг бол нутгийн баруун өмнөд бие уулархаг буюу [[Карпатын нуруу]], түүний ар бэл байна. Хажуугаар нь Днеприйн баруун өндөрлөг, Волыний өндөрлөг, нутгийн зүүн талаар Төв Оросын өндөрлөг байхаас гадна Крымын урд эргээр [[Крымын нуруу]] гэж бий.
[[Говерла]] (2061 м) уул хамгийн өндөр цэг бол тэнгисийн эрэг нам доор цэг нь болно. Украины тал нутгийн дундуур [[Днепр]], [[Донец]], [[Өмнөд Буг гол|Өмнөд Буг]] зэрэг гол мөрөн урсдаг. 
[[Зураг: Karpaty,_pohled_při_stoupání_na_Hoverlu.jpg|thumb|left|200px|Украины [[Карпат]]]]

=== Уур амьсгал ===
Украин [[эх газрын уур амьсгал]]тай. 4 улиралтай ба Карпатын уур амьсгал арай өөр. Нутгийн баруун биеэр жилд 1,200 мм хур тунадастай бол зүүн хэсгээр 400 мм байх жишээтэй. Өвөл тэнгисийн эргээр арай дулаан, эх газрын гүн рүү арай хүйтэн. Жилийн агаарын дундаж температур 8 °C байдаг.
[[Зураг:Spermophilus_suslicus2.JPG|thumb|right|200px|Украины дорнод талын [[зурам]]]]

=== Амьтан ургамал ===
Украины зүүн хэсгээр [[тал газар|тал]] хээр, баруун хэсгээр [[ой]] мод, уултай. Амьтан ургамал нь түүнд зохицсон байдаг. Ойд [[шилүүс]], [[чоно]], [[зэрлэг гахай]], [[хүрэн баавгай]], голд [[минж]], [[халиу]], [[булга]] байна. Загаснаас [[мөрөг]], [[зоодой]] загас байдаг ба орон даяар 6000 зүйлийн ургамал байна.

=== Ашигт малтмал ===
Украин орон [[төмрийн хүдэр]], [[нүүрс]], [[манган]], [[шатдаг хий]], [[газрын тос]], [[давс]], [[хүхэр]], [[бал чулуу]]ны нөөцтэй.

== Хүн ам зүй ==
{| class=&quot;wikitable&quot; style=&quot;line-height:0.9em; border:1px black; float:right; margin-right:1em; margin:10px&quot;
|+ 
! style=&quot;width:160px;&quot;| Үндэстэн  !! Хувь &lt;br&gt;(2001 он)
|-
| [[Украин үндэстэн]] || 77.1 %
|-
| [[Орос үндэстэн]] || 17.3 %
|-
| [[Беларусь үндэстэн]] || 0.6 %
|-
| [[Молдав үндэстэн]] || 0.5 %
|-
| [[Крымын татарууд|Крымын татар]] || 0.5 %
|-
| бусад ард түмэн ||  4.0 %
|}
[[Зураг:Ukrainians_in_national_costumes.jpg|thumb|right|200px|Украин хувцас]]
[[Зураг:Ukraine_census_2001_Russian.svg|thumb|right|200px|Украины муж бүрт төрөлх орос хэлтний эзлэх хувь]]
Украин дэлхийн 194 улсаас [[Улс орнууд хүн амын тоогоор|31–р]] олон хүнтэй улс юм. 
Гэсэн ч 1990 оноос Украины хүн амын тоо буурсаар байна. 1993 онд 52 сая байснаа 2001 онд тоолоход 48 сая , 2014 онд тооцоход 44,291,413 болжээ. 2010 оны үед мянган хүн тутамд 10 хүн төрж, 15 хүн өнгөрч байжээ. 
Одоо нэг км²  газарт 77 хүн ноогдож байна. Аж үйлдвэр хөгжсөн дорнод нутаг ([[Донецк муж|Донецк]], [[Луганск муж|Луганск]], [[Харьков муж|Харьков]], [[Днепропетровск муж|Днепропетровск]]), Карпатын араар ([[Львов муж|Львов]], [[Ивано-Франковск муж| Ивано-Франковск]], [[Черновцы муж|Черновцы]]) хүн ам илүү шигүү оршин суудаг.
=== Ард түмэн ===
==== Яс үндэс ====
Украины хүн амын дийлэнх олонх 77.8 хувийг  [[украин үндэстэн]] эзэлж байна. Дараах 17.3 хувийг [[орос үндэстэн|оросууд]] бүрдүүлж, үлдсэн 4 хувьд [[беларусь үндэстэн|беларусь]], [[молдав үндэстэн|молдав]], [[Крымын татарууд|крымын татар]], [[болгар үндэстэн|болгар]], [[унгар үндэстэн|унгар]], [[румын үндэстэн|румын]], [[Польшууд|польш]], [[еврей]] хүмүүс байна. Украин, орос, беларусь, польш нь [[слав угсаатан]] юм. Дэлхийн хоёрдугаар дайнаас өмнө еврей, польш, германчууд одооныхоосоо илүү хувь эзэлдэг байсан.

==== Хэл бичиг ====
Украин, оросын хэл хоёул дорнод [[слав хэлний салбар|слав]] бүлэгт хамаарагдана. Украин улс [[ЗХУ]]-аас тусгаар тогтноод [[украин хэл]]ээ албан ёсоор түлхүү хэрэглэх болсон ч зүүн нутгийн иргэдийн дунд [[орос хэл]] давамгайлсан хэвээр байна. 2001 оны хүн амын тооллогоор 67% нь төрөлх хэл нь украин, 30% нь төрөлх орос хэлтэй гэж мэдүүлсэн бол 2004 оны нийгмийн судалгаанд 42% украинаар, 45% оросоор хэлэлцдэгээ хэлжээ. Төрийн эрх баригчид орос хэлийг хязгаарлах талаар ихээхэн хүч чармайлт гаргаж байгаа. 

Украин, орос хоёул [[слав хэлний салбар|нэгэн төрлийн]], бас [[кирил үсэг|кирил үсгээр]] бичдэг ч үсэг нь шууд хөрвөхгүй. Тухайлбал украины ᠌&quot;г&quot; үсэг /h/ авиагаар хэлэгдэж, &quot;ґ&quot; нь [г], &quot;i&quot; нь [и], &quot;ї&quot; нь [йи], &quot;и&quot; нь [ы] (жишээ нь ''Київ'' = [[Киев|Кыйив]]) болж галиглагдана. Бас ''лицарь'' - [рыцарь] гэж гийгүүлэгч сэлгэдэг.

==== Шашин шүтлэг ====
Украинд шашин шүтэх нь хүний эрхийн хэрэг. Хүн ардын  88 % [[Христийн шашин|христийн шашин шүтдэг]], гол нь зүүн хэсэгт [[үнэн алдартны шашин|үнэн алдартны]], бас [[католик шашин|католик]], [[протестант]] шашны урсгалын ёс уламжлалтай. Энд Үнэн алдартны урсгал Христийн тооллын X—XII зуунаас дэлгэрсэн ба Киевийн, Москвагийн гэсэн хоёр сүмийг дагадгаараа дотроо ялгарна. Социалист дэглэмийн үед шашин шүтлэг хориотой байсан тул 1990-ээд оноос шашин итгэл үнэмшлээ сэргээж эхэлсэн. Крымын татарчууд [[ислам]] шашин, еврей нь [[иудейн шашин]] шүтдэг.

=== Хот суурин ===
Украины хүн амын  67.2% хот газар суудаг. Украинд одоо [[Украины хот суурин|457 хот]], 886 [[балгас]] (томоохон суурин) , 28552 суурин (гацаа, тосгон) байна.
[[Зураг:Kyiv (234807751).jpeg|thumb|200px|[[Киев|Киев хот]]]]
{|class=&quot;wikitable&quot;
|+ Украин улсын арван зургаан том хот
|- valign=&quot;top&quot;
|
* [[Киев]] (2,814,258 хүнтэй)
* [[Харьков]] (1,441,622)
* [[Одесса]] (1,003,705)
*[[Днипро хот|Днипро]] (1,001,962)
* [[Донецк]] (962,024)
*[[Запорожье хот|Запорожье]] (772,600)
* [[Львов]] (760,026)
* [[Кривой Рог]] (664,499)
||
* [[Николаев]] (498,518 хүнтэй)
* [[Мариуполь]] (486,856)
*[[Луханск]] (431,109)
* [[Винница]] (370,800)
* [[Макеевка]] (358,156)
* [[Севастополь]] (340,297)
*[[Симферополь]] (336,330)
* [[Херсон]] (302,526)
|}

== Эш түүх ==
=== Эртний үе ===
[[Зураг:Vasnetsov_Bapt_Vladimir.jpg|180px|right|thumb|[[Владимир гүн]] 988 онд христийн шашинд оржээ]]
Украинд [[палеолит]], [[неолитийн]] үеийн хүний ул мөр олддог. Судлаачид 300 гаруй эртний булш, газрыг нээн судалсан.

Анхны оршин суугч нь [[киммер]] байв. Түүнийг иран угсааны [[скиф]] аймаг МЭӨ VII зуунд цохьсон. Мөн үеэс өмнөд эргээр [[Эртний Грек|Грекийн]] худалдааны суурин босч байлаа. МӨЭ 200 оноос скифийг [[сармат]] залгаж удалгүй баруун хойноос [[гот]] нүүн иржээ. Готыг Азиас ирсэн [[хүн (аймаг)|хүн]] аймаг 380 онд хөөж араас нь VII зуунд [[булгар]], дараа нь [[хазар]] зэрэг [[түрэг]] угсаатан ирж Украины дорно өмнөд нутагт суужээ. Харин Украины өрнө умард нутагт [[слав]] угсаатан байсан бөгөөд тэдгээр хэдэн аймгийг ''полян'', ''древлян'', ''северян'', ''бужан'' гэсэн нэрээр ялган судалсан.
[[Зураг:Kievan_Rus_en.jpg|thumb|180px|left|XI зууны [[Киевийн Русь]]]]
=== Киевийн Русь ===
IX зуунаас [[дорнод слав]]чууд анхны төрт улсаа байгуулж эхэлсэн. [[Рюрик]] хэмээх [[варяг]] (умардын усчин, худалдаачин аймаг) хүн байгуулсан гэдэг бөгөөд [[Их Новгород|Новгородод]] (862—882) эзэн суусныг хүү [[Олег гүн|Олег]] нь залгаж [[Днепр]] мөрнөөр урагшилж [[Киев]]т (882—1240) төвлөжээ. Үнэндээ олон аймгийн холбоо байсаныг Киевийн их гүн толгойлдог байв. 988 онд Киевийн [[Владимир гүн|Владимир]] их гүн (980–1015) [[Визант]]аас [[христийн шашин|христийн шашныг]] ([[үнэн алдартны шашин]]) залж улсын шашин болгосон бол түүний хүү [[Цэцэн Ярослав]] (1019–1054) сүм дуган, номын сан, «''[[Русийн үнэн|правда роусьскаΙа]]''» (Русийн үнэн) гэсэн хууль цааз гаргаж улс иргэд ээ авч явжээ. 

[[Печенег]]т цохиулаад русийн хүч суларсан бөгөөд Украин орны дорнод нутагт [[кипчак]] аймаг орж иржээ. [[Киевийн Русь]] [[Владимир Монамах]] (1113–1125)-аас хойш үндсэндээ бутарч, нүүдэлчин аймгийн дайралтад ихээр өртөн суларч ухраад 1169 оноос хойш их гүн [[Владимир]] балгаснаа суудаг болсон ба эцэстээ 1240 онд [[Бат хан|Бат хааны]] удирдсан [[монгол үндэстэн|монгол]] цэрэг [[Киев]]ийг шатааж нэгэн үеийг дуусгасан.
[[Зураг:Rzeczpospolita2nar.png|thumb|180px|right|1619 он. XIV зуунаас Украины ихэнх нутаг [[Литва]], [[Польш]]ийн мэдэлд орсон]]

=== Хуваагдсан газар ===
[[Зүчийн улс]] Украины зүүн өмнөд хэсгийг хянаж байсан бөгөөд төв болон баруун хэсэгт слав ноёд урьдын адил байж Алтан ордод алба барьж байлаа. 1321 онд Литвын [[Гедемин]] гүн [[Ирпень]] голын эрэгт дорнод славын цэргийг ялж Киев, [[Переяславль]], [[Белгород]] хотыг эзэлсэн бол 1340–1366 онд Польшийн [[III Казимир]] ван [[Галиц]]-[[Волынь]] нутгийг авчээ. Үүнээс [[Литва]], [[Польш]] олонтоо халдаж байсаар их газрын эзэн суусан бөгөөд улмаар хот, суурин ч олныг үүсгэсэн юм. Үүний хажуугаар [[Алтан Орд|Алтан Ордны]] өвийг залгаж 1441 онд [[Хажи I Герай]] [[Крым]] хавийн газарт [[Крымын ханлиг]]ийг байгуулсан нь 300 гаруй жил оршин тогтнож байсан.

1569 онд Литв, Польшийн дээдэс ураг холбосноор Украины ихэнх нутаг [[Польш-Литвын хамтын нөхөрлөл]]ийн эзэмшил болжээ. Энэ үеэс нутгийн ноёд [[Польшууд|польш]]&lt;nowiki/&gt;уудыг дагаж [[католик]] шашинд ихээр орж байсан, нутгийн ард дарлагдаж байсан нь эргээд тэмцэл өдөөж XVI зуунд Польш, Крымын хилээр оросын [[казак]] анги бүрэлджээ.

=== Казак, Орос, Зөвлөлт ===
[[Зураг:Location_of_Cossack_Hetmanate.png|thumb|right|180px|[[Хазагийн гетманы газар]]]]
Харц язгуурт [[казак]]уудыг Польш эхэндээ татарын эсрэг ашиглаж байсан бол [[Богдан Хмельницкий]]н удирдсан [[Запорож муж|Запорожийн]] казак 1648—1654 онд Польшийн эсрэг босч өөртөө засах эрх бүхий [[гетман|гетманы]] ноёлох ёсыг үүсгэжээ. Гетман ноёны газар нутаг Украины төв хэсгийг хамаарч зуу гаран жил оршсон (1649—1764) бөгөөд Украин улс байх оршил суурь болжээ. Польш, [[крымын татарууд|крымын татар]] ([[Османы эзэнт гүрэн|Османы]] туркээр дэмжүүлсэн), [[Оросын Хаант Улс|Орос]], казакийн (Оросыг түшсэн) газар нутгийн тэмцэл хурцдан 1657–1686 онд гучин жил байлдсаны эцэст Орос, Польш хоёр Украиныг баруун зүүн хэсэгт таллан хуваан авчээ. 1709 онд казакийн гетман [[Иван Мазепа]] (1639–1709) Шведтэй хамсаж Оростой дайтаад алуулсан ба Оросын хатан хаан 1764 онд гетман тодруулахыг болиулж шууд оросын харьяа болгов. 1772-1795 онд Польшийнх байсан баруун нутгаас Галицыг [[Австри]], бусдыг Орос авсан төдийгүй 1783 онд [[Крым]] Орост нэгтгэгдсэн. Шинэ эзэлсэн газарт орос, Украинчууд шилжин суурьшиж [[Запорожье]] (1770), [[Кривой Рог]] (1775), [[Херсон]] (1778), [[Севастополь]] (1783), [[Николаев]] (1789), [[Одесса]] (1794), [[Луганск]] гээд олон хот үүсч хөгжжээ. 
[[Зураг:Taras Shevchenko selfportrait oil 1840-2.jpg|thumb|140px|left|[[Тарас Шевченко]]]]
XIX зуунаас Украин хөдөө аж ахуйн орон байхаа больж хотжиж, үйлдвэржиж эхэлсэн. Украин хэлээр бүтээл туурвисан яруу найрагч [[Тарас Шевченко]] (1814–1861), эрдэмтэн, улс төрч [[Михаил Драгоманов]] (1841–1895) гээд [[Украин үндэстэн]] сэргэж босчээ. 1863, 1876 оны Оросын хатан хааны шийдвэрээр [[Украин хэл]]ээр хэвлэн нийтлэхийг хориглож байв. Зууны төгсгөлд Драгоманов Украин нутаг [[Галиц]]ыг Австриас эргүүлэн авахаар хөөцөлдөж, тэнд тэмцэл өрнөж өөртөө засах эрх нь дээшилсэн ба XX зуунд Украиндаа нэгдсэн.
[[Зураг:Ukraine-growth.png|thumb|180px|right|[[Зөвлөлт Украин|ЗСБН Украин]]ы газар нутгийн өөрчлөлт]]
[[Дэлхийн I дайн]]д Орос, Австри эсрэг тал болж орсон бөгөөд үр дүнд нь хоёулаа задарсан. 1917–1920 онд Украинд зорилго нь ижил болоод өөр тав зургаан улс үүсэхээр өрсөлдсөн бөгөөд 1919 онд нутгийн дорнод талд [[Харьков]]т төвлөн байгуулагдсан [[Зөвлөлт Украин]]  шалгарчээ. 1934 онд [[Киев]]т нийслэллэсэн. Зөвлөлт Украин 1924 онд [[Зөвлөлт Холбоот Улс|Зөвлөлт Орост]] нутаг өгч, 1939–1940 онд Польш, [[Румын]], [[Чехословак]]аас нутаг авсан ба 1954 онд Украин Орос оронд нэгдсэний 300 жилийн ойгоор Крымыг шилжүүлэн авсан байна. 1932–1933 онд хэдэн сая хүн өлсөж үхэж байв. [[Дэлхийн II дайн]]д Украин галын шугам болж их хохирсон бөгөөд 5–8 сая хүнээр хорогдсон гэдэг. 

Дайны дараа Украин аж үйлдвэржсэн бөгөөд төмөрлөгийн хүнд аж үйлдвэр, армийн зэвсэг техник, өндөр технологийн үйлдвэр хөгжиж [[Зөвлөлт Холбоот Улс|ЗХУ]]-ын нийт бүтээгдэхүүний 20–33 хувийг хийж байв. Украинаас [[Никита Хрущёв]], [[Леонид Брежнев]] зэрэг нам төрийн тэргүүн, тамирчин, урлагчин, эрдэмтэн гээд олон алдартан төрж гарсан. 1986 онд [[Чернобылийн осол|Чернобылийн АЦС]] дэлбэрч дэлхий дахиныг сэрээж байлаа.

=== Тусгаар Украин ===
[[Зураг:Joesjtsjenko_Marion_Kiev_2004.jpg|thumb|left|180px|Улбар шар хувьсгал]]
1991 онд [[ЗХУ]] задарч [[Тусгаар Улсуудын Хамтын Нөхөрлөл|ТУХН]] болгох, Украиныг тусгаар улс болгох бүх нийтийн санал асуулга Украинд болж 70, 90 хувиар тус тус дэмжигдэв. 1991 оны VIII сарын 24-нд Зөвлөлт Украины Дээд Зөвлөлөөс Украин улс тусгаар тогтносныг зарлан тунхаглаж, XII сарын 8, 21-нд Украины ерөнхийлөгч [[Леонид Кравчук]] Орос болон Беларусийн удирдагч нарын хамт ЗХУ-г задлан бутаргах, ТУХН-ыг үүсгэх Гэрээнд гарын үсэг зурсан. 

Тусгаар Украин бусдынхаа адил шилжилтийн хямралд орж, үнийн огцом өсөлт, эдийн засгийн огцом бууралттай 1990-ээд оныг үдсэн. 1996 онд [[Леонид Кучма]] улсын ерөнхийлөгч болсон ба төрийн хэлбэрийг [[холимог бүгд найрамдах засаг]] болгож шинэ Үндсэн хуулиа баталжээ.
 
[[Зураг:2014-03-08._%D0%9C%D0%B8%D1%82%D0%B8%D0%BD%D0%B3_%D0%B2_%D0%94%D0%BE%D0%BD%D0%B5%D1%86%D0%BA%D0%B5_015.jpg|thumb|right|180px|Орост нэгдэхийн төлөө [[Донецк]]ийн цуглаан]]
Шинэ зуунд Украины ард түмэн хоёр тийш зүтгэв. 2004 оны ерөнхийлөгчийн сонгуулиар [[Орос улс]]тай найрсаг Виктор Янукович ялсан боловч [[Европын холбоо]] рүү зүтгэсэн [[Виктор Ющенко]]г дэмжсэн олон түмэн «[[Улбар шар хувьсгал]]» хэмээгдсэн их жагсаал, цуглааныг үүсгэснээр дахин сонгууль явуулахад Ющенко дийлж 2005 оны эхнээс ерөнхийлөгч болсон. Орос шатдаг хийн нийлүүлэлтээр хавчиснаас 2010 онд [[Виктор Янукович]] сонгогджээ. 

2013 оны 11 дүгээр сард Ерөнхийлөгч В.Янукович Украин-Европын холбооны хамтран ажиллах гэрээг батлахыг больж, харин Оросоос их хэмжээний зээл хөнгөлттэй авахаар болсонд [[украйн үндэстэн|украйн]]-[[орос үндэстэн|орос]], баруун-зүүн нутгийнхны эрх ашиг дахин зөрж урьдын адил украйнчууд нь Тусгаар тогтнолын талбайд цугласан («[[Евромайдан]]»). 2014 оны 2 дугаар сард Янукович аргагүйдэн Орос зугтан руу дүрвэж жагсагчид төрийн эрхэнд гарчээ. Гэтэл зай өгөлгүй [[орос үндэстэн]] олонхийг эзэлсэн [[Крым]], [[Севастополь]]д Украинаас салж [[Орос улс]]ад нэгдэх үйл явц огцом амжилттай бүтээд зогссонгүй дорнод хязгаарын [[Донецк|Донецк]], [[Луганск муж|Луганск]] мужид мөн ижил зорилготой [[Донбасс дахь дайн|дайн]] эхэлсэн. 2022 оны 2 дугаар сарын 24-нд ОХУ Донецк, Луганск дахь иргэдээ хамгаалах нэрээр Украин руу [[2022 онд Орос Украин руу довтолсон нь|довтлон оров]]. [[Орос-Украины дайн]] Украины эх газрыг хамарч, Крымээс гадна зүүн өмнөд хэсгийн 4 мужийг хамарсан, нийт улсын газар нутгийн 18%-иас илүүг эзлээд байлдсаар байна. Орос-Украины дайнд 500 мянга гаруй хүн амь үрэгдэж, 5-10 сая хүн дүрвэн нүүгээд байна. 

== Төр засаг ==
[[File:Chart_Constitution_of_Ukraine_EN.svg|Украины улсын үндсэн хуулиар эрх мэдлийг хуваарилсан|thumb|250px]]
Украин нь хагас [[ерөнхийлөгчийн засаг]]тай, [[хууль тогтоох эрх мэдэл|хууль тогтоох]], [[гүйцэтгэх эрх мэдэл|гүйцэтгэх]], [[шүүх эрх мэдэл|шүүх]] гурван эрх мэдэл тусдаа [[парламентийн засаг]]тай [[улс]] юм. Украин улсын [[үндсэн хууль|үндсэн хуулийг]] Дээд хурал (Верховна Рада)-аар 1996 онд баталсан. [[Үндсэн хуулийн цэц]] нь үндсэн хууль зөрчигдсөн эсэхийг тодорхойлдог. 

Ерөнхийлөгч нь [[төрийн тэргүүн]] бөгөөд 5 жилийн хугацаатай, иргэдийн саналаар сонгогддог. Ерөнхийлөгч нь &quot;Сайд нарын танхим&quot; буюу [[Засгийн газар]]т [[гадаад харилцаа]], [[аюулгүй байдал|аюулгүй байдлын]] [[сайд]] болон [[ерөнхий прокурор]]ыг тохоон томилох санал болгох эрхтэй. Хууль тогтоох дээд байгууллага Дээд хурал ([[Верховна Рада]]) нь 450 суудалтай нэг танхимтай. Энэхүү парламент нь гүйцэтгэх эрх мэдлийг хэрэгжүүлэгч Засгийн газар, түүнийг удирдах [[Ерөнхий сайд]]ыг томилдог. [[Дээд шүүх]] нь шүүх эрх мэдлийн үндсэн байгууллага байна. Орон нутгийн эрх мэдлийг хэрэгжүүлэгч нутгийн удирдлагууд байна. Нутгийн зөвлөл, хотын дарга нар нь тухайн нутгийн сонгуулиар сонгогдож, нутгийн төсвийг захиран зарчуулдаг. Аймаг, тойрог зэрэг нутгийн удирдлагыг ерөнхийлөгч нь ерөнхий сайдтай зөвлөлдөн томилдог. 

=== Гадаад харилцаа ===
1945 онд [[ЗХУ]] нь [[НҮБ]]-ийг байгуулалцсанаар [[Зөвлөлт Украин]] нь НҮБ-ийн гишүүн болон нэгдсэн гэж үздэг. Тусгаар тогтносон Украин нь мөн НҮБ-ын гишүүн орон юм. 1992 онд ЗХУ бутрахад [[Орос]], Украин, [[Беларусь]] зэрэг орон нь ТУХН-ийг байгуулсан. 1998 онд Украин [[Европын холбоо]]той хамтран ажиллах гэрээ байгуулсан. Украин нь улс төрийн хувьд [[ОХУ]]-тай ойр байх эсвэл [[Европын холбоо]] болон [[НАТО]] цэргийн эвсэлд эвсэх гэсэн хоёр талт үзлийн дунд тэлэгдсэн. Орос нь Украины энэхүү Европ, НАТО руу чиглэсэн хувьсгалд дургүйцсэнээр 2014 оноос эхлэн [[Орос-Украины дайн]]ыг эхлүүлж [[дэлхийн 2-р дайн]]аас хойших хамгийн том зэвсэгт мөргөлдөөнийг [[Европ]]т үүсгээд байна.  

Украин нь 2020 онд Европын холбооны гишүүн [[Польш]], [[Литва]]тай, 2021 онд тус холбоонд орохоор хүсэлт өгсөн [[Гүрж]], [[Молдав]]тай хамтран ажиллах санамж бичиг тус тус солилцсон. 

[[Зураг:UA_25th_brigade_BMP-1TS_02.jpg|thumb|Украины цэрэг. 2022 он]]
=== Цэрэг зэвсэг ===
ЗХУ задарсны дараа Украинд байсан [[цөмийн зэвсэг|цөмийн зэвсгүүдийг]] буулгаж Орост өгсөн ба [[цөмийн зэвсэггүй орон|цөмийн зэвсэгүй орны]] гэрээнд гарын үсэг зурж 1996 онд бүх цөмийн зэвсгийг зөөж гаргаж дууссан. Украин [[төвийг сахисан улс]] байхаа зарлаж, Тусгаар Украин нь зэвсэглэлийг бууруулж ЗХУ-ын үед 780 мянга байсан цэргийн тоог 300 мянга болтол бууруулсан. Одоогоор Украин 196 мянган цэргийн хүн, 900 бэлтгэл хүчинтэй. 

Украин нь [[НҮБ-ын энхийг сахиулах ажиллагаа]]нд хамрагдаж [[Сомали]], [[Ирак]], [[Косово]]д цэрэг илгээж байсан. [[НАТО]]-д элсэх хүсэл, хэлэлцээгээ 2000-аад оноос эхлүүлсэн. 2014 оноос эхэлсэн [[Орос-Украины дайн]]д олон улсаас дрон зэрэг зэвсэг нийлүүлсэн боловч [[пуужин]], [[тэсрэх бөмбөг|бөмбөгдөлтөөс]] хамгаалах зэвсэг дутмаг байна. Явган цэргүүд танк эсэргүүцэх, болон намаар ниссэн онгоц устгах зэвсгээр тоноглогдсон байна. 2023 оны 8-р сарын байдлаар АНУ-ын тооцоолсноор 2022 онд Орос Украин руу халдсанаас хойш Украины 100 мянга илүү цэрэг амь үрэгдсэн гэжээ.

=== Орон нутаг ===
[[File:Map_of_Ukraine_with_Cities.png|thumb|350px|Ukraine (2021) — major cities and adjacent countries|thumb|250px|1-р түвшний засаг захиргааны хуваарь. 2021 он]]
Украин улс нь эхлээд 27 нутаг (24 [[муж]], 1 [[өөртөө засах бүгд найрамдах улс]] - [[Крым]]), 2 [[тусгай нөхцөлт хот]] - [[Киев]], [[Севастополь]])-аас бүрдсэн нэгдмэл төрийн байгууламжтай улс юм. 24 муж болон Крым нь цааш засаг захиргааны 2-р түвшинд 136 район (тойрог) болон орон нутгийн ач холбогдолтой хотуудад хуваагддаг.
{| class=&quot;wikitable&quot; style=&quot;min-width:65%&quot;
| colspan=2 align=center | [[Украин|Украин улсын нэгдүгээр түвшний засаг захиргааны 27 нутгийн хуваарь]]
|-
!colspan=2|24 муж
|-
| colspan=2 style=&quot;vertical-align:top;&quot;|{{colbegin|colwidth=10em}}
* [[Черкас муж|Черкас]]
* [[Чернигов муж|Чернигов]]
* [[Черновцы муж|Черновцы]]
* [[Днепропетровск муж|Днепропетровск]]
* [[Донецк муж|Донецк]]
* [[Ивано-Франковск муж|Ивано-Франковск]]
* [[Харьков муж|Харьков]]
* [[Херсон муж|Херсон]]
* [[Хмельницкий муж|Хмельницкий]]
* [[Киев муж|Киев]]
* [[Кировоград муж|Кировоград]]
* [[Луханск муж|Луханск]]
* [[Львов муж|Львов]]
* [[Николаев муж|Николаев]]
* [[Одесса муж|Одесса]]
* [[Полтава муж|Полтава]]
* [[Ровно муж|Ровно]]
* [[Сумы муж|Сумы]]
* [[Тернополь муж|Тернополь]]
* [[Винница муж|Винница]]
* [[Волынь муж|Волынь]]
* [[Закарпат муж|Закарпат]]
* [[Запорожье муж|Запорожье]]
* [[Житомир муж|Житомир]]
{{colend}}
|-
!1 өөртөө засах бүгд найрамдах улс
!2 тусгай нөхцөлт хот
|-
| style=&quot;vertical-align:top;&quot;|
* [[Крым|Бүгд Найрамдах Өөртөө Засах Крым Улс]]
| style=&quot;vertical-align:top;&quot;|
* [[Киев]]
* [[Севастополь]]
|}
=== Эзлэгдсэн газар нутаг ===
2014 онд [[Крым|Бүгд Найрамдах Өөртөө Засах Крым Улс]], Тусгай нөхцөлт [[Севастополь]] хот нь ОХУ-д сайн дураараа нэгдсэн. Украин болон олон улс хүлээн зөвшөөрөөгүй байна. 2022 онд ОХУ нь цэргийн хүчээр дайрч [[Луханск муж]], [[Донецк муж]], [[Запорожье муж]], [[Херсон муж]]ийн дийлэнх хэсгийг цэргийн хүчээр эзлээд байгаа. 


== Мөн үзэх ==
* [[Хмельницкийн бослого]]
* [[Запорожийн Сичь]]
* [[Казак]]
* [[Казакийн гетманы газар]]
* [[Зөвлөлт Социалист Украин Улс]]

== Цахим холбоос ==
* {{commons|Україна}}

== Лавлах холбоос ==
{{лавлах холбоос}}

{{Европ}}
{{ЕАБХАБ-ын гишүүн улсууд}}
{{Хөтлөгч мөр Хар тэнгисийн эдийн засгийн хамтын ажиллагааны байгууллага}}
[[Ангилал:Украин| ]]
[[Ангилал:Европын орон]]
[[Ангилал:Европын зөвлөлийн гишүүн]]
[[Ангилал:Зүүн Европ]]
[[Ангилал:Нэгдсэн Үндэстний Байгууллагын гишүүн орон]]
[[Ангилал:Тусгаар Улсуудын Хамтын Нөхөрлөлийн гишүүн орон]]
[[Ангилал:Зөвлөлт Холбоот Улсын дараах улс]]</text>
      <sha1>2wnydqlcuh4yy65z869o2grh81crid3</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>821626</id>
      <parentid>821604</parentid>
      <timestamp>2025-06-13T07:08:44Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MongolWikiNew</username>
        <id>79599</id>
      </contributor>
      <comment>эдийн засаг хэсэг нэмэв</comment>
      <origin>821626</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="56838" sha1="16lykrutguglfu0lf7w31xgq9at0dhk" xml:space="preserve">{{Short description|Зүүн Европ дахь улс}}
{{Энэ гарчиг}}
{{Инфобокс улс
| conventional_long_name = Украин
| common_name            = Украин
| native_name            = {{native name|uk|Україна|italics=off}}
| image_flag             = Flag of Ukraine.svg
| flag_type              = [[Украины төрийн далбаа|Төрийн далбаа]]
| image_coat             = Lesser Coat of Arms of Ukraine.svg
| symbol_type            = [[Украины төрийн сүлд|Сүлд]]
| national_anthem        = {{lang|uk|Державний Гімн України}}&lt;br/&gt;&quot;[[Украины төрийн дуулал]]&quot;{{parabr}}{{center|[[File:National anthem of Ukraine, instrumental.oga]]}}
| image_map              = {{Switcher|[[File:Ukraine - disputed (orthographic projection).svg|frameless]]|Дэлхийн бөмбөрцөг|[[File:Europe-Ukraine (и не контролируемые).png|frameless]]|Европын газрын зураг|[[File:Topographic map of Ukraine (with borders and towns).svg|frameless]]|Украины байр зүйн газрын зураг, хил, хот, суурин газруудтай|default=1}}
| map_caption            = {{vunblist|{{map caption |location_color=ногоон}}| [[Оросын Украин руу хийсэн довтолгоо (2022)|2022 оны Оросын довтолгооны]] өмнөх [[Оросод эзлэгдсэн Украины газар нутаг]] (цайвар ногоон)}}
| image_map2             = 
| alt_map2               = &lt;!--alt text for second map--&gt;
| map_caption2           = &lt;!--Caption to place below second map--&gt;
| image_map2_size        = &lt;!--Map size in number of pixels--&gt;
| capital                = [[Киев]]&lt;!--See [[Talk:Kyiv/naming]] re Kiev/Kyiv. --&gt;
| coordinates            = {{coord|49|N|32|E|scale:10000000_source:GNS|display=inline}}
| largest_city           = capital
| languages_type         = {{Unbulleted list|Албан ёсны|{{Nobold|болон үндэсний хэл}}}}
| languages              = [[Украин хэл]]&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://ukrainian-studies.ca/2020/10/20/the-official-act-on-the-state-language-entered-into-force-on-16-july-2019-the-status-of-ukrainian-and-minority-languages/|title=Law of Ukraine &quot;On ensuring the functioning of Ukrainian as the state language&quot;: The status of Ukrainian and minority languages|date=20 October 2020}}&lt;/ref&gt;
| ethnic_groups          = {{unbulleted list
 | 78% [[Украинчууд]]
 | 17% [[Украин дахь оросууд|Оросууд]]
 | 4.9% [[Украины хүн ам|бусад]]
 }}
| ethnic_groups_year     = 2001
| ethnic_groups_ref      = &lt;ref name=&quot;Ethnic composition of the population of Ukraine, 2001 Census&quot;/&gt;
| demonym                = [[Украинчууд]]
| government_type        = [[Нэгдмэл улс|Нэгдмэл]] [[Холимог засаглалын систем|хагас ерөнхийлөгчийн]] [[бүгд найрамдах улс]]
| leader_title1          = [[Украины Ерөнхийлөгч|Ерөнхийлөгч]]
| leader_name1           = [[Володимир Зеленський]]
| leader_title2          = [[Украины Ерөнхий Сайд|Ерөнхий Сайд]]
| leader_name2           = [[Денис Шмихал]]
| leader_title3          = [[Дээд Радагийн дарга|Дээд Радагийн&lt;br/&gt;дарга]]
| leader_name3           = [[Руслан Стефанчук]]
| legislature            = [[Украины Дээд Рада|Дээд Рада]]
| sovereignty_type       = [[Украины түүх|Түүх]]
| established_event1     = [[Киевийн Русь]]
| established_date1      = 882
| established_event2     = [[Галиц-Волынийн хаант улс|Галиц-Волынь]]
| established_date2      = 1199
| established_event3     = [[Казакын Гетманат улс|Казакын Гетманат]]
| established_date3      = 8 сарын 18, 1649 он
| established_event4     = [[Бүгд Найрамдах Украин Ард Улс|Ардын Бүгд Найрамдах Улс]]
| established_date4      = {{nowrap|11 сарын 20, 1917 он}}
| established_event5     = [[Зөвлөлт Социалист Бүгд Найрамдах Украин Улс|Зөвлөлт Украин]]
| established_date5      = 3 сарын 10, 1919 он
| established_event6     = {{nowrap|[[Украины тусгаар тогтнолын тунхаглал|Тусгаар тогтнол]]}}
| established_date6      = 8 сарын 24, 1991 он
| established_event7     = [[Украины Үндсэн хууль|Одоогийн үндсэн хууль]]
| established_date7      = 6 сарын 28, 1996 он
| area_km2               = 603,628&lt;ref&gt;{{cite web |title=Ukraine |url=https://www.cia.gov/the-world-factbook/countries/ukraine/#geography |website=The World Factbook |publisher=Central Intelligence Agency |language=en |date=23 March 2022}}&lt;/ref&gt;
| area_rank              = 45 &lt;!-- Area rank should match [[List of countries and dependencies by area]] --&gt;
| percent_water          = 3.8&lt;ref name=&quot;Jhariya Meena Banerjee 2021 p. 40&quot;&gt;{{cite book | last1=Jhariya | first1=M.K. | last2=Meena | first2=R.S. | last3=Banerjee | first3=A. | title=Ecological Intensification of Natural Resources for Sustainable Agriculture | publisher=Springer Singapore | year=2021 | isbn=978-981-334-203-3 | url=https://books.google.com/books?id=Bf4hEAAAQBAJ&amp;pg=PA40 | access-date=31 March 2022 | page=40}}&lt;/ref&gt;
| population_estimate    = {{DecreaseNeutral}} 36,744,636&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://ourworldindata.org/grapher/un-population-projection-medium-variant?tab=table&amp;time=2023|title=Population, including UN projections, 2023|author=United Nations|access-date=25 February 2023}}&lt;/ref&gt;
| population_estimate_year = 2023
| population_estimate_rank = 41
| population_density_km2 = 73.8
| population_density_sq_mi = 191 &lt;!--Do not remove per [[WP:MOSNUM]]--&gt;
| population_density_rank = 115
| GDP_PPP                = {{decrease}} $441.075 тэрбум&lt;ref name=&quot;IMFWEOUA&quot;&gt;{{Cite web|url=https://www.imf.org/en/Publications/WEO/weo-database/2023/April/weo-report?c=926,&amp;s=NGDPD,PPPGDP,NGDPDPC,PPPPC,&amp;sy=2021&amp;ey=2023&amp;ssm=0&amp;scsm=1&amp;scc=0&amp;ssd=1&amp;ssc=0&amp;sic=0&amp;sort=country&amp;ds=.&amp;br=1|title=Report for Selected Countries and Subjects|website=IMF}}&lt;/ref&gt;
| GDP_PPP_year           = 2022
| GDP_PPP_rank           = 
| GDP_PPP_per_capita     = {{decrease}} $12,660&lt;ref name=&quot;IMFWEOUA&quot;/&gt;
| GDP_PPP_per_capita_rank = 
| GDP_nominal            = {{decrease}} $151.1 тэрбум&lt;ref name=&quot;IMFWEOUA&quot;/&gt;
| GDP_nominal_year       = 2022
| GDP_nominal_rank       = 
| GDP_nominal_per_capita = {{decrease}} $4,349&lt;ref name=&quot;IMFWEOUA&quot;/&gt;
| GDP_nominal_per_capita_rank = 
| Gini                   = 25.6 &lt;!--number only--&gt;
| Gini_year              = 2020
| Gini_change            = decrease &lt;!--increase/decrease/steady--&gt;
| Gini_ref               = &lt;ref&gt;{{cite web|url=https://data.worldbank.org/indicator/SI.POV.GINI |title=GINI index (World Bank estimate) - Ukraine |publisher=[[World Bank]] |website=data.worldbank.org |access-date=12 August 2021}}&lt;/ref&gt;
| Gini_rank              = 
| HDI                    = 0.773 &lt;!--number only--&gt;
| HDI_year               = 2021 &lt;!-- Please use the year to which the data refers, not the publication year--&gt;
| HDI_change             = increase&lt;!--increase/decrease/steady--&gt;
| HDI_ref                = &lt;ref name=&quot;HDI&quot;&gt;{{cite web|url=https://hdr.undp.org/system/files/documents/global-report-document/hdr2021-22pdf_1.pdf|title=Human Development Report 2021/2022|language=en|publisher=[[United Nations Development Programme]]|date=8 September 2022|access-date=8 September 2022}}&lt;/ref&gt;
| HDI_rank               = 77
| currency               = [[Гривна]] (₴)
| currency_code          = UAH
| time_zone              = [[Зүүн Европын Цаг|ЗЕЦ]]
| utc_offset             = +2&lt;ref name=&quot;timechange&quot;&gt;{{cite news |url=http://ua.korrespondent.net/ukraine/events/1273613-rishennya-radi-ukrayina-30-zhovtnya-perejde-na-zimovij-chas|script-title=uk:Рішення Ради: Україна 30 жовтня перейде на зимовий час|trans-title=Rada Decision: Ukraine will change to winter time on 30 October |language=uk |publisher=korrespondent.net |date=18 October 2011 |access-date=31 October 2011|last1=Net |first1=Korrespondent }}&lt;/ref&gt;
| utc_offset_DST         = +3
| time_zone_DST          = [[Зүүн Европын Зуны Цаг|ЗЕЗЦ]]
| date_format            = өө.сс.жжжж
| drives_on              = баруун
| calling_code           = [[Украин дахь утасны дугаар|+380]]
| cctld                  = {{unbulleted list |[[.ua]] |[[.укр]]}}
| religion               = {{ublist |item_style=white-space:nowrap; |87.3% [[Украин дахь христийн шашин|Христ]]|11.0% [[Шашин шүтэхгүй байдал|шашингүй]]|0.8% [[Украин дахь шашин шүтлэг|бусад]]|0.9% хариулаагүй}}
| religion_year          = 2018
| religion_ref           = &lt;ref&gt;{{citation|url=http://razumkov.org.ua/uploads/article/2018_Religiya.pdf|script-title=uk:Особливості Релігійного І Церковно-Релігійного Самовизначення Українських Громадян: Тенденції 2010-2018|trans-title=Features of Religious and Church - Religious Self-Determination of Ukrainian Citizens: Trends 2010-2018|date=22 April 2018|publisher=[[Razumkov Center]] in collaboration with the All-Ukrainian Council of Churches|pages=12, 13, 16, 31|archive-url=https://web.archive.org/web/20180426194313/http://razumkov.org.ua/uploads/article/2018_Religiya.pdf|archive-date=26 April 2018 &lt;!-- Archive date guessed from URL --&gt;|url-status = live|language=uk|place=Kyiv}}&lt;br/&gt;Sample of 2,018 respondents aged 18 years and over, interviewed 23–28 March 2018 in all regions of Ukraine except Crimea and the occupied territories of the Donetsk and Luhansk regions.&lt;/ref&gt;
}}

'''Украин''' ({{Lang-uk|Україна}} [ʊkrɐˈjinɐ]) нь Зүүн [[Европ]]т орших улс юм. Зүүн талаараа [[Орос]], хойд талаараа Белорус, баруун талаараа [[Польш]], [[Словак]], [[Унгар]], баруун өмнөд талаараа [[Румын]], [[Молдав]] (Мөн маргаантай газар нутаг болох [[Транснистр]]) орнуудтай хиллэдэг. Мөн өмнөд талд нь [[Хар тэнгис]], [[Азовын тэнгис]] оршдог. Нийслэл хот нь [[Киев]] юм.

Орчин үеийн Украины нутаг дэвсгэрт МЭӨ 32,000 оноос хойш хүн оршин сууж байжээ. Украин улсын түүх нь [[Слав|зүүн Слав]]уудаас эхэлжээ. 9-р зууны үеэс Украины газар нутаг нь  [[Викинг|Викингүүдээр]] удирдуулсан Зүүн Славуудын иргэншил болох [[Киевийн Русь|Киевийн Русийн]] төв байсан. Дундад зууны үед энэ газар нь Зүүн Славян соёлын гол төв байсан бөгөөд Киев Русийн сул овгийн холбоо нь Украины өвөрмөц байдлын үндэс суурийг бүрдүүлсэн. 11 дүгээр зууны дундуур Европ дахь хамгийн баян, хамгийн том эзэмшил байсан үедээ оргилдоо хүрсэн Киевийн Орос нь 13 дугаар зуунд Монголчуудын довтолгооны үр дүнд нуран унж задарсан байна. 14-р зуунаас хойш Украины газар нутаг нь бүс нутгийн хүчирхэг гүрнүүдийн хооронд хуваагдаж байжээ. Дараагийн 600 жилийн хугацаанд өнөөгийн Украины газар нутаг Польш-Литвын хамтын нөхөрлөл, [[Австри-Унгар]], Османы эзэнт гүрэн, Оросын Хаант Улс зэрэг янз бүрийн гүрнүүд маргаантай, хувааж захирч байсан байна. Казакын Гетманат улс 17-18-р зууны үед үүсч, цэцэглэн хөгжсөн боловч эцэст нь Польш, Оросын эзэнт гүрний хооронд хуваагдсан байна. 

19-р зуун гэхэд ихэнх хэсэг нь [[Оросын Хаант Улс|Оросын эзэнт гүрэн]]д шингэж, бусад нь [[Австри-Унгар]]ын эрх мэдэл доор байв. Оросын [[Октябрийн хувьсгал]], [[Иргэний дайн]]ы дараа 1917-1921 оны хооронд тусгаар тогтнолын төлөөх үргэлжилсэн тэмцэл болж, улмаар Украин нь 1922 онд [[ЗХУ]]-ын анхны Бүгд найрамдах улсуудын нэг болжээ. [[Дэлхийн хоёрдугаар дайн]]ы дараа 1954 онд Крымыг Зөвлөлт Холбоот Орос Улсаас Украйнд шилжүүлсэн. Үүнээс гадна [[ Украин]]ын газар нутагийг хуучин польшийн дайнд эзлэгдсэн газрыг нэгтгэж баруун тийш тэлжээ. 1945 онд Зөвлөлт Холбоот Улс нь [[НҮБ]]-ын анхны гишүүн орнуудын нэг болсонтой холбоотойгоор крымыг Украйнд шилжүүлсэн байдаг. 1991 онд ЗХУ задарснаар Украин нь дахин тусгаар тогтносон улс болсон байна. Үүний үр дүнд [[зах зээлийн эдийн засаг]]т шилжих болж, найман жил дараалан эдийн засгийн уналтанд оржээ. Гэвч шинэ зуун эхэлснээс хойш эдийн засаг нь тогтвортой хөгжиж, [[ҮНБ]] нь жил тутамд 7 хувиар нэмэгдэж байна.

Украин нь нэгдмэл улс бөгөөд 24 муж (область), 1 автономит Бүгд найрамдах улс ([[Крым]]), тусгай зэрэглэлийн 2  хот болох нийслэл [[Киев]], [[ОХУ]]-д түрээсийн гэрээгээр эзэмшүүлж байгаа бөгөөд ОХУ-ын Хар тэнгисийн флотын төв байрладаг Севастополиос бүрдэнэ. Украин нь хагас-ерөнхийлөгчийн засаглалтай Бүгд найрамдах улс бөгөөд гүйцэтгэх, хууль тогтоох, шүүх байгууллагууд нь тусдаа оршдог. 2004 оны сүүлчээр Үндсэн Хуулиндаа өөрчлөлт оруулсны үр дүнд парламент, ерөнхий сайд, кабинетийн хоорондох хүчний тэнцвэр болон тэдний ерөнхийлөгчтэй харилцах харилцааг өөрчилжээ.

== Газар зүй ==
Украин 603,628 хавтгай дөрвөлжин километр газар нутагтай, [[Мадагаскар]]аас арай том буюу дэлхийн [[Улс орнуудын газар нутгийн хэмжээ|46-р том]] орон юм. Оросын Европ дахь хэсгээс жижиг ч [[Франц]]аас том болохоор Европт нутаг дэвсгэрээрээ хоёрдугаарт орно.
[[Зураг:Ukraine topo en.jpg |thumb|left|200px|Физик газар зүйн зураг]]
[[Зураг:Typical agricultural landscape of Kherson Oblast.jpg | thumb|left|200px|[[Херсон муж]] дахь тариалангийн талбай]]
=== Байрлал ===
Хойд өргөргийн  44° — 53°, зүүн уртрагийн 22° — 41° дотор [[дорно Европ]]ын өмнөд биед оршдог. Хөндлөн 1316 километр, гулд 740 километр газар сунасан тэгш өнцөгтөрхүү хэлбэртэй. Дорнод талаараа [[Орос]] (1955 км хил), умард талаараа [[Беларусь]] (1084 км), баруун талаараа [[Польш]] (542 км), [[Словак]] (98 км), [[Унгар]] (135 км), [[Молдав]] (1202 км, үүний 405 км нь Приднестр оронтой), [[Румын]] (608 км) гэсэн 7 улстай газраар хиллэж, өмнөд талдаа [[Хар тэнгис]], [[Азовын тэнгис]]т тулдаг. Эргийн урт — 2835 км.

Европ тивийн газар зүйн төв цэг Украин улсын [[Закарпат муж|Закарпат]] мужийн нутаг [[Рахов]] хотоос холгүй байна гэсэн судалгааг Зөвлөлтийн эрдэмтэн гаргажээ.

=== Газар ус ===
Украин орон ерөнхийдөө [[Дорнод Европын тэгш тал]]д байна. Нутгийн  71% нам доор газар, 26% өндөрлөг , 3% уул нуруу гэдэг. Нам доор газар нь нутгийн өмнөд (тэнгисийн эрэг), хойд (᠌Полесийн), гол дундуур (Днепр орчмын) байдаг бол нутгийн баруун өмнөд бие уулархаг буюу [[Карпатын нуруу]], түүний ар бэл байна. Хажуугаар нь Днеприйн баруун өндөрлөг, Волыний өндөрлөг, нутгийн зүүн талаар Төв Оросын өндөрлөг байхаас гадна Крымын урд эргээр [[Крымын нуруу]] гэж бий.
[[Говерла]] (2061 м) уул хамгийн өндөр цэг бол тэнгисийн эрэг нам доор цэг нь болно. Украины тал нутгийн дундуур [[Днепр]], [[Донец]], [[Өмнөд Буг гол|Өмнөд Буг]] зэрэг гол мөрөн урсдаг. 
[[Зураг: Karpaty,_pohled_při_stoupání_na_Hoverlu.jpg|thumb|left|200px|Украины [[Карпат]]]]

=== Уур амьсгал ===
Украин [[эх газрын уур амьсгал]]тай. 4 улиралтай ба Карпатын уур амьсгал арай өөр. Нутгийн баруун биеэр жилд 1,200 мм хур тунадастай бол зүүн хэсгээр 400 мм байх жишээтэй. Өвөл тэнгисийн эргээр арай дулаан, эх газрын гүн рүү арай хүйтэн. Жилийн агаарын дундаж температур 8 °C байдаг.
[[Зураг:Spermophilus_suslicus2.JPG|thumb|right|200px|Украины дорнод талын [[зурам]]]]

=== Амьтан ургамал ===
Украины зүүн хэсгээр [[тал газар|тал]] хээр, баруун хэсгээр [[ой]] мод, уултай. Амьтан ургамал нь түүнд зохицсон байдаг. Ойд [[шилүүс]], [[чоно]], [[зэрлэг гахай]], [[хүрэн баавгай]], голд [[минж]], [[халиу]], [[булга]] байна. Загаснаас [[мөрөг]], [[зоодой]] загас байдаг ба орон даяар 6000 зүйлийн ургамал байна.

=== Ашигт малтмал ===
Украин орон [[төмрийн хүдэр]], [[нүүрс]], [[манган]], [[шатдаг хий]], [[газрын тос]], [[давс]], [[хүхэр]], [[бал чулуу]]ны нөөцтэй.

== Хүн ам зүй ==
{| class=&quot;wikitable&quot; style=&quot;line-height:0.9em; border:1px black; float:right; margin-right:1em; margin:10px&quot;
|+ 
! style=&quot;width:160px;&quot;| Үндэстэн  !! Хувь &lt;br&gt;(2001 он)
|-
| [[Украин үндэстэн]] || 77.1 %
|-
| [[Орос үндэстэн]] || 17.3 %
|-
| [[Беларусь үндэстэн]] || 0.6 %
|-
| [[Молдав үндэстэн]] || 0.5 %
|-
| [[Крымын татарууд|Крымын татар]] || 0.5 %
|-
| бусад ард түмэн ||  4.0 %
|}
[[Зураг:Ukrainians_in_national_costumes.jpg|thumb|right|200px|Украин хувцас]]
[[Зураг:Ukraine_census_2001_Russian.svg|thumb|right|200px|Украины муж бүрт төрөлх орос хэлтний эзлэх хувь]]
Украин дэлхийн 194 улсаас [[Улс орнууд хүн амын тоогоор|31–р]] олон хүнтэй улс юм. 
Гэсэн ч 1990 оноос Украины хүн амын тоо буурсаар байна. 1993 онд 52 сая байснаа 2001 онд тоолоход 48 сая , 2014 онд тооцоход 44,291,413 болжээ. 2010 оны үед мянган хүн тутамд 10 хүн төрж, 15 хүн өнгөрч байжээ. 
Одоо нэг км²  газарт 77 хүн ноогдож байна. Аж үйлдвэр хөгжсөн дорнод нутаг ([[Донецк муж|Донецк]], [[Луганск муж|Луганск]], [[Харьков муж|Харьков]], [[Днепропетровск муж|Днепропетровск]]), Карпатын араар ([[Львов муж|Львов]], [[Ивано-Франковск муж| Ивано-Франковск]], [[Черновцы муж|Черновцы]]) хүн ам илүү шигүү оршин суудаг.
=== Ард түмэн ===
==== Яс үндэс ====
Украины хүн амын дийлэнх олонх 77.8 хувийг  [[украин үндэстэн]] эзэлж байна. Дараах 17.3 хувийг [[орос үндэстэн|оросууд]] бүрдүүлж, үлдсэн 4 хувьд [[беларусь үндэстэн|беларусь]], [[молдав үндэстэн|молдав]], [[Крымын татарууд|крымын татар]], [[болгар үндэстэн|болгар]], [[унгар үндэстэн|унгар]], [[румын үндэстэн|румын]], [[Польшууд|польш]], [[еврей]] хүмүүс байна. Украин, орос, беларусь, польш нь [[слав угсаатан]] юм. Дэлхийн хоёрдугаар дайнаас өмнө еврей, польш, германчууд одооныхоосоо илүү хувь эзэлдэг байсан.

==== Хэл бичиг ====
Украин, оросын хэл хоёул дорнод [[слав хэлний салбар|слав]] бүлэгт хамаарагдана. Украин улс [[ЗХУ]]-аас тусгаар тогтноод [[украин хэл]]ээ албан ёсоор түлхүү хэрэглэх болсон ч зүүн нутгийн иргэдийн дунд [[орос хэл]] давамгайлсан хэвээр байна. 2001 оны хүн амын тооллогоор 67% нь төрөлх хэл нь украин, 30% нь төрөлх орос хэлтэй гэж мэдүүлсэн бол 2004 оны нийгмийн судалгаанд 42% украинаар, 45% оросоор хэлэлцдэгээ хэлжээ. Төрийн эрх баригчид орос хэлийг хязгаарлах талаар ихээхэн хүч чармайлт гаргаж байгаа. 

Украин, орос хоёул [[слав хэлний салбар|нэгэн төрлийн]], бас [[кирил үсэг|кирил үсгээр]] бичдэг ч үсэг нь шууд хөрвөхгүй. Тухайлбал украины ᠌&quot;г&quot; үсэг /h/ авиагаар хэлэгдэж, &quot;ґ&quot; нь [г], &quot;i&quot; нь [и], &quot;ї&quot; нь [йи], &quot;и&quot; нь [ы] (жишээ нь ''Київ'' = [[Киев|Кыйив]]) болж галиглагдана. Бас ''лицарь'' - [рыцарь] гэж гийгүүлэгч сэлгэдэг.

==== Шашин шүтлэг ====
Украинд шашин шүтэх нь хүний эрхийн хэрэг. Хүн ардын  88 % [[Христийн шашин|христийн шашин шүтдэг]], гол нь зүүн хэсэгт [[үнэн алдартны шашин|үнэн алдартны]], бас [[католик шашин|католик]], [[протестант]] шашны урсгалын ёс уламжлалтай. Энд Үнэн алдартны урсгал Христийн тооллын X—XII зуунаас дэлгэрсэн ба Киевийн, Москвагийн гэсэн хоёр сүмийг дагадгаараа дотроо ялгарна. Социалист дэглэмийн үед шашин шүтлэг хориотой байсан тул 1990-ээд оноос шашин итгэл үнэмшлээ сэргээж эхэлсэн. Крымын татарчууд [[ислам]] шашин, еврей нь [[иудейн шашин]] шүтдэг.

=== Хот суурин ===
Украины хүн амын  67.2% хот газар суудаг. Украинд одоо [[Украины хот суурин|457 хот]], 886 [[балгас]] (томоохон суурин) , 28552 суурин (гацаа, тосгон) байна.
[[Зураг:Kyiv (234807751).jpeg|thumb|200px|[[Киев|Киев хот]]]]
{|class=&quot;wikitable&quot;
|+ Украин улсын арван зургаан том хот
|- valign=&quot;top&quot;
|
* [[Киев]] (2,814,258 хүнтэй)
* [[Харьков]] (1,441,622)
* [[Одесса]] (1,003,705)
*[[Днипро хот|Днипро]] (1,001,962)
* [[Донецк]] (962,024)
*[[Запорожье хот|Запорожье]] (772,600)
* [[Львов]] (760,026)
* [[Кривой Рог]] (664,499)
||
* [[Николаев]] (498,518 хүнтэй)
* [[Мариуполь]] (486,856)
*[[Луханск]] (431,109)
* [[Винница]] (370,800)
* [[Макеевка]] (358,156)
* [[Севастополь]] (340,297)
*[[Симферополь]] (336,330)
* [[Херсон]] (302,526)
|}

== Эш түүх ==
=== Эртний үе ===
[[Зураг:Vasnetsov_Bapt_Vladimir.jpg|180px|right|thumb|[[Владимир гүн]] 988 онд христийн шашинд оржээ]]
Украинд [[палеолит]], [[неолитийн]] үеийн хүний ул мөр олддог. Судлаачид 300 гаруй эртний булш, газрыг нээн судалсан.

Анхны оршин суугч нь [[киммер]] байв. Түүнийг иран угсааны [[скиф]] аймаг МЭӨ VII зуунд цохьсон. Мөн үеэс өмнөд эргээр [[Эртний Грек|Грекийн]] худалдааны суурин босч байлаа. МӨЭ 200 оноос скифийг [[сармат]] залгаж удалгүй баруун хойноос [[гот]] нүүн иржээ. Готыг Азиас ирсэн [[хүн (аймаг)|хүн]] аймаг 380 онд хөөж араас нь VII зуунд [[булгар]], дараа нь [[хазар]] зэрэг [[түрэг]] угсаатан ирж Украины дорно өмнөд нутагт суужээ. Харин Украины өрнө умард нутагт [[слав]] угсаатан байсан бөгөөд тэдгээр хэдэн аймгийг ''полян'', ''древлян'', ''северян'', ''бужан'' гэсэн нэрээр ялган судалсан.
[[Зураг:Kievan_Rus_en.jpg|thumb|180px|left|XI зууны [[Киевийн Русь]]]]
=== Киевийн Русь ===
IX зуунаас [[дорнод слав]]чууд анхны төрт улсаа байгуулж эхэлсэн. [[Рюрик]] хэмээх [[варяг]] (умардын усчин, худалдаачин аймаг) хүн байгуулсан гэдэг бөгөөд [[Их Новгород|Новгородод]] (862—882) эзэн суусныг хүү [[Олег гүн|Олег]] нь залгаж [[Днепр]] мөрнөөр урагшилж [[Киев]]т (882—1240) төвлөжээ. Үнэндээ олон аймгийн холбоо байсаныг Киевийн их гүн толгойлдог байв. 988 онд Киевийн [[Владимир гүн|Владимир]] их гүн (980–1015) [[Визант]]аас [[христийн шашин|христийн шашныг]] ([[үнэн алдартны шашин]]) залж улсын шашин болгосон бол түүний хүү [[Цэцэн Ярослав]] (1019–1054) сүм дуган, номын сан, «''[[Русийн үнэн|правда роусьскаΙа]]''» (Русийн үнэн) гэсэн хууль цааз гаргаж улс иргэд ээ авч явжээ. 

[[Печенег]]т цохиулаад русийн хүч суларсан бөгөөд Украин орны дорнод нутагт [[кипчак]] аймаг орж иржээ. [[Киевийн Русь]] [[Владимир Монамах]] (1113–1125)-аас хойш үндсэндээ бутарч, нүүдэлчин аймгийн дайралтад ихээр өртөн суларч ухраад 1169 оноос хойш их гүн [[Владимир]] балгаснаа суудаг болсон ба эцэстээ 1240 онд [[Бат хан|Бат хааны]] удирдсан [[монгол үндэстэн|монгол]] цэрэг [[Киев]]ийг шатааж нэгэн үеийг дуусгасан.
[[Зураг:Rzeczpospolita2nar.png|thumb|180px|right|1619 он. XIV зуунаас Украины ихэнх нутаг [[Литва]], [[Польш]]ийн мэдэлд орсон]]

=== Хуваагдсан газар ===
[[Зүчийн улс]] Украины зүүн өмнөд хэсгийг хянаж байсан бөгөөд төв болон баруун хэсэгт слав ноёд урьдын адил байж Алтан ордод алба барьж байлаа. 1321 онд Литвын [[Гедемин]] гүн [[Ирпень]] голын эрэгт дорнод славын цэргийг ялж Киев, [[Переяславль]], [[Белгород]] хотыг эзэлсэн бол 1340–1366 онд Польшийн [[III Казимир]] ван [[Галиц]]-[[Волынь]] нутгийг авчээ. Үүнээс [[Литва]], [[Польш]] олонтоо халдаж байсаар их газрын эзэн суусан бөгөөд улмаар хот, суурин ч олныг үүсгэсэн юм. Үүний хажуугаар [[Алтан Орд|Алтан Ордны]] өвийг залгаж 1441 онд [[Хажи I Герай]] [[Крым]] хавийн газарт [[Крымын ханлиг]]ийг байгуулсан нь 300 гаруй жил оршин тогтнож байсан.

1569 онд Литв, Польшийн дээдэс ураг холбосноор Украины ихэнх нутаг [[Польш-Литвын хамтын нөхөрлөл]]ийн эзэмшил болжээ. Энэ үеэс нутгийн ноёд [[Польшууд|польш]]&lt;nowiki/&gt;уудыг дагаж [[католик]] шашинд ихээр орж байсан, нутгийн ард дарлагдаж байсан нь эргээд тэмцэл өдөөж XVI зуунд Польш, Крымын хилээр оросын [[казак]] анги бүрэлджээ.

=== Казак, Орос, Зөвлөлт ===
[[Зураг:Location_of_Cossack_Hetmanate.png|thumb|right|180px|[[Хазагийн гетманы газар]]]]
Харц язгуурт [[казак]]уудыг Польш эхэндээ татарын эсрэг ашиглаж байсан бол [[Богдан Хмельницкий]]н удирдсан [[Запорож муж|Запорожийн]] казак 1648—1654 онд Польшийн эсрэг босч өөртөө засах эрх бүхий [[гетман|гетманы]] ноёлох ёсыг үүсгэжээ. Гетман ноёны газар нутаг Украины төв хэсгийг хамаарч зуу гаран жил оршсон (1649—1764) бөгөөд Украин улс байх оршил суурь болжээ. Польш, [[крымын татарууд|крымын татар]] ([[Османы эзэнт гүрэн|Османы]] туркээр дэмжүүлсэн), [[Оросын Хаант Улс|Орос]], казакийн (Оросыг түшсэн) газар нутгийн тэмцэл хурцдан 1657–1686 онд гучин жил байлдсаны эцэст Орос, Польш хоёр Украиныг баруун зүүн хэсэгт таллан хуваан авчээ. 1709 онд казакийн гетман [[Иван Мазепа]] (1639–1709) Шведтэй хамсаж Оростой дайтаад алуулсан ба Оросын хатан хаан 1764 онд гетман тодруулахыг болиулж шууд оросын харьяа болгов. 1772-1795 онд Польшийнх байсан баруун нутгаас Галицыг [[Австри]], бусдыг Орос авсан төдийгүй 1783 онд [[Крым]] Орост нэгтгэгдсэн. Шинэ эзэлсэн газарт орос, Украинчууд шилжин суурьшиж [[Запорожье]] (1770), [[Кривой Рог]] (1775), [[Херсон]] (1778), [[Севастополь]] (1783), [[Николаев]] (1789), [[Одесса]] (1794), [[Луганск]] гээд олон хот үүсч хөгжжээ. 
[[Зураг:Taras Shevchenko selfportrait oil 1840-2.jpg|thumb|140px|left|[[Тарас Шевченко]]]]
XIX зуунаас Украин хөдөө аж ахуйн орон байхаа больж хотжиж, үйлдвэржиж эхэлсэн. Украин хэлээр бүтээл туурвисан яруу найрагч [[Тарас Шевченко]] (1814–1861), эрдэмтэн, улс төрч [[Михаил Драгоманов]] (1841–1895) гээд [[Украин үндэстэн]] сэргэж босчээ. 1863, 1876 оны Оросын хатан хааны шийдвэрээр [[Украин хэл]]ээр хэвлэн нийтлэхийг хориглож байв. Зууны төгсгөлд Драгоманов Украин нутаг [[Галиц]]ыг Австриас эргүүлэн авахаар хөөцөлдөж, тэнд тэмцэл өрнөж өөртөө засах эрх нь дээшилсэн ба XX зуунд Украиндаа нэгдсэн.
[[Зураг:Ukraine-growth.png|thumb|180px|right|[[Зөвлөлт Украин|ЗСБН Украин]]ы газар нутгийн өөрчлөлт]]
[[Дэлхийн I дайн]]д Орос, Австри эсрэг тал болж орсон бөгөөд үр дүнд нь хоёулаа задарсан. 1917–1920 онд Украинд зорилго нь ижил болоод өөр тав зургаан улс үүсэхээр өрсөлдсөн бөгөөд 1919 онд нутгийн дорнод талд [[Харьков]]т төвлөн байгуулагдсан [[Зөвлөлт Украин]]  шалгарчээ. 1934 онд [[Киев]]т нийслэллэсэн. Зөвлөлт Украин 1924 онд [[Зөвлөлт Холбоот Улс|Зөвлөлт Орост]] нутаг өгч, 1939–1940 онд Польш, [[Румын]], [[Чехословак]]аас нутаг авсан ба 1954 онд Украин Орос оронд нэгдсэний 300 жилийн ойгоор Крымыг шилжүүлэн авсан байна. 1932–1933 онд хэдэн сая хүн өлсөж үхэж байв. [[Дэлхийн II дайн]]д Украин галын шугам болж их хохирсон бөгөөд 5–8 сая хүнээр хорогдсон гэдэг. 

Дайны дараа Украин аж үйлдвэржсэн бөгөөд төмөрлөгийн хүнд аж үйлдвэр, армийн зэвсэг техник, өндөр технологийн үйлдвэр хөгжиж [[Зөвлөлт Холбоот Улс|ЗХУ]]-ын нийт бүтээгдэхүүний 20–33 хувийг хийж байв. Украинаас [[Никита Хрущёв]], [[Леонид Брежнев]] зэрэг нам төрийн тэргүүн, тамирчин, урлагчин, эрдэмтэн гээд олон алдартан төрж гарсан. 1986 онд [[Чернобылийн осол|Чернобылийн АЦС]] дэлбэрч дэлхий дахиныг сэрээж байлаа.

=== Тусгаар Украин ===
[[Зураг:Joesjtsjenko_Marion_Kiev_2004.jpg|thumb|left|180px|Улбар шар хувьсгал]]
1991 онд [[ЗХУ]] задарч [[Тусгаар Улсуудын Хамтын Нөхөрлөл|ТУХН]] болгох, Украиныг тусгаар улс болгох бүх нийтийн санал асуулга Украинд болж 70, 90 хувиар тус тус дэмжигдэв. 1991 оны VIII сарын 24-нд Зөвлөлт Украины Дээд Зөвлөлөөс Украин улс тусгаар тогтносныг зарлан тунхаглаж, XII сарын 8, 21-нд Украины ерөнхийлөгч [[Леонид Кравчук]] Орос болон Беларусийн удирдагч нарын хамт ЗХУ-г задлан бутаргах, ТУХН-ыг үүсгэх Гэрээнд гарын үсэг зурсан. 

Тусгаар Украин бусдынхаа адил шилжилтийн хямралд орж, үнийн огцом өсөлт, эдийн засгийн огцом бууралттай 1990-ээд оныг үдсэн. 1996 онд [[Леонид Кучма]] улсын ерөнхийлөгч болсон ба төрийн хэлбэрийг [[холимог бүгд найрамдах засаг]] болгож шинэ Үндсэн хуулиа баталжээ.
 
[[Зураг:2014-03-08._%D0%9C%D0%B8%D1%82%D0%B8%D0%BD%D0%B3_%D0%B2_%D0%94%D0%BE%D0%BD%D0%B5%D1%86%D0%BA%D0%B5_015.jpg|thumb|right|180px|Орост нэгдэхийн төлөө [[Донецк]]ийн цуглаан]]
Шинэ зуунд Украины ард түмэн хоёр тийш зүтгэв. 2004 оны ерөнхийлөгчийн сонгуулиар [[Орос улс]]тай найрсаг Виктор Янукович ялсан боловч [[Европын холбоо]] рүү зүтгэсэн [[Виктор Ющенко]]г дэмжсэн олон түмэн «[[Улбар шар хувьсгал]]» хэмээгдсэн их жагсаал, цуглааныг үүсгэснээр дахин сонгууль явуулахад Ющенко дийлж 2005 оны эхнээс ерөнхийлөгч болсон. Орос шатдаг хийн нийлүүлэлтээр хавчиснаас 2010 онд [[Виктор Янукович]] сонгогджээ. 

2013 оны 11 дүгээр сард Ерөнхийлөгч В.Янукович Украин-Европын холбооны хамтран ажиллах гэрээг батлахыг больж, харин Оросоос их хэмжээний зээл хөнгөлттэй авахаар болсонд [[украйн үндэстэн|украйн]]-[[орос үндэстэн|орос]], баруун-зүүн нутгийнхны эрх ашиг дахин зөрж урьдын адил украйнчууд нь Тусгаар тогтнолын талбайд цугласан («[[Евромайдан]]»). 2014 оны 2 дугаар сард Янукович аргагүйдэн Орос зугтан руу дүрвэж жагсагчид төрийн эрхэнд гарчээ. Гэтэл зай өгөлгүй [[орос үндэстэн]] олонхийг эзэлсэн [[Крым]], [[Севастополь]]д Украинаас салж [[Орос улс]]ад нэгдэх үйл явц огцом амжилттай бүтээд зогссонгүй дорнод хязгаарын [[Донецк|Донецк]], [[Луганск муж|Луганск]] мужид мөн ижил зорилготой [[Донбасс дахь дайн|дайн]] эхэлсэн. 2022 оны 2 дугаар сарын 24-нд ОХУ Донецк, Луганск дахь иргэдээ хамгаалах нэрээр Украин руу [[2022 онд Орос Украин руу довтолсон нь|довтлон оров]]. [[Орос-Украины дайн]] Украины эх газрыг хамарч, Крымээс гадна зүүн өмнөд хэсгийн 4 мужийг хамарсан, нийт улсын газар нутгийн 18%-иас илүүг эзлээд байлдсаар байна. Орос-Украины дайнд 500 мянга гаруй хүн амь үрэгдэж, 5-10 сая хүн дүрвэн нүүгээд байна. 

== Төр засаг ==
[[File:Chart_Constitution_of_Ukraine_EN.svg|Украины улсын үндсэн хуулиар эрх мэдлийг хуваарилсан|thumb|250px]]
Украин нь хагас [[ерөнхийлөгчийн засаг]]тай, [[хууль тогтоох эрх мэдэл|хууль тогтоох]], [[гүйцэтгэх эрх мэдэл|гүйцэтгэх]], [[шүүх эрх мэдэл|шүүх]] гурван эрх мэдэл тусдаа [[парламентийн засаг]]тай [[улс]] юм. Украин улсын [[үндсэн хууль|үндсэн хуулийг]] Дээд хурал (Верховна Рада)-аар 1996 онд баталсан. [[Үндсэн хуулийн цэц]] нь үндсэн хууль зөрчигдсөн эсэхийг тодорхойлдог. 

Ерөнхийлөгч нь [[төрийн тэргүүн]] бөгөөд 5 жилийн хугацаатай, иргэдийн саналаар сонгогддог. Ерөнхийлөгч нь &quot;Сайд нарын танхим&quot; буюу [[Засгийн газар]]т [[гадаад харилцаа]], [[аюулгүй байдал|аюулгүй байдлын]] [[сайд]] болон [[ерөнхий прокурор]]ыг тохоон томилох санал болгох эрхтэй. Хууль тогтоох дээд байгууллага Дээд хурал ([[Верховна Рада]]) нь 450 суудалтай нэг танхимтай. Энэхүү парламент нь гүйцэтгэх эрх мэдлийг хэрэгжүүлэгч Засгийн газар, түүнийг удирдах [[Ерөнхий сайд]]ыг томилдог. [[Дээд шүүх]] нь шүүх эрх мэдлийн үндсэн байгууллага байна. Орон нутгийн эрх мэдлийг хэрэгжүүлэгч нутгийн удирдлагууд байна. Нутгийн зөвлөл, хотын дарга нар нь тухайн нутгийн сонгуулиар сонгогдож, нутгийн төсвийг захиран зарчуулдаг. Аймаг, тойрог зэрэг нутгийн удирдлагыг ерөнхийлөгч нь ерөнхий сайдтай зөвлөлдөн томилдог. 

=== Гадаад харилцаа ===
1945 онд [[ЗХУ]] нь [[НҮБ]]-ийг байгуулалцсанаар [[Зөвлөлт Украин]] нь НҮБ-ийн гишүүн болон нэгдсэн гэж үздэг. Тусгаар тогтносон Украин нь мөн НҮБ-ын гишүүн орон юм. 1992 онд ЗХУ бутрахад [[Орос]], Украин, [[Беларусь]] зэрэг орон нь ТУХН-ийг байгуулсан. 1998 онд Украин [[Европын холбоо]]той хамтран ажиллах гэрээ байгуулсан. Украин нь улс төрийн хувьд [[ОХУ]]-тай ойр байх эсвэл [[Европын холбоо]] болон [[НАТО]] цэргийн эвсэлд эвсэх гэсэн хоёр талт үзлийн дунд тэлэгдсэн. Орос нь Украины энэхүү Европ, НАТО руу чиглэсэн хувьсгалд дургүйцсэнээр 2014 оноос эхлэн [[Орос-Украины дайн]]ыг эхлүүлж [[дэлхийн 2-р дайн]]аас хойших хамгийн том зэвсэгт мөргөлдөөнийг [[Европ]]т үүсгээд байна.  

Украин нь 2020 онд Европын холбооны гишүүн [[Польш]], [[Литва]]тай, 2021 онд тус холбоонд орохоор хүсэлт өгсөн [[Гүрж]], [[Молдав]]тай хамтран ажиллах санамж бичиг тус тус солилцсон. 

[[Зураг:UA_25th_brigade_BMP-1TS_02.jpg|thumb|Украины цэрэг. 2022 он]]
=== Цэрэг зэвсэг ===
ЗХУ задарсны дараа Украинд байсан [[цөмийн зэвсэг|цөмийн зэвсгүүдийг]] буулгаж Орост өгсөн ба [[цөмийн зэвсэггүй орон|цөмийн зэвсэгүй орны]] гэрээнд гарын үсэг зурж 1996 онд бүх цөмийн зэвсгийг зөөж гаргаж дууссан. Украин [[төвийг сахисан улс]] байхаа зарлаж, Тусгаар Украин нь зэвсэглэлийг бууруулж ЗХУ-ын үед 780 мянга байсан цэргийн тоог 300 мянга болтол бууруулсан. Одоогоор Украин 196 мянган цэргийн хүн, 900 бэлтгэл хүчинтэй. 

Украин нь [[НҮБ-ын энхийг сахиулах ажиллагаа]]нд хамрагдаж [[Сомали]], [[Ирак]], [[Косово]]д цэрэг илгээж байсан. [[НАТО]]-д элсэх хүсэл, хэлэлцээгээ 2000-аад оноос эхлүүлсэн. 2014 оноос эхэлсэн [[Орос-Украины дайн]]д олон улсаас дрон зэрэг зэвсэг нийлүүлсэн боловч [[пуужин]], [[тэсрэх бөмбөг|бөмбөгдөлтөөс]] хамгаалах зэвсэг дутмаг байна. Явган цэргүүд танк эсэргүүцэх, болон намаар ниссэн онгоц устгах зэвсгээр тоноглогдсон байна. 2023 оны 8-р сарын байдлаар АНУ-ын тооцоолсноор 2022 онд Орос Украин руу халдсанаас хойш Украины 100 мянга илүү цэрэг амь үрэгдсэн гэжээ.

=== Орон нутаг ===
[[File:Map_of_Ukraine_with_Cities.png|thumb|350px|Ukraine (2021) — major cities and adjacent countries|thumb|250px|1-р түвшний засаг захиргааны хуваарь. 2021 он]]
Украин улс нь эхлээд 27 нутаг (24 [[муж]], 1 [[өөртөө засах бүгд найрамдах улс]] - [[Крым]]), 2 [[тусгай нөхцөлт хот]] - [[Киев]], [[Севастополь]])-аас бүрдсэн нэгдмэл төрийн байгууламжтай улс юм. 24 муж болон Крым нь цааш засаг захиргааны 2-р түвшинд 136 район (тойрог) болон орон нутгийн ач холбогдолтой хотуудад хуваагддаг.
{| class=&quot;wikitable&quot; style=&quot;min-width:65%&quot;
| colspan=2 align=center | [[Украин|Украин улсын нэгдүгээр түвшний засаг захиргааны 27 нутгийн хуваарь]]
|-
!colspan=2|24 муж
|-
| colspan=2 style=&quot;vertical-align:top;&quot;|{{colbegin|colwidth=10em}}
* [[Черкас муж|Черкас]]
* [[Чернигов муж|Чернигов]]
* [[Черновцы муж|Черновцы]]
* [[Днепропетровск муж|Днепропетровск]]
* [[Донецк муж|Донецк]]
* [[Ивано-Франковск муж|Ивано-Франковск]]
* [[Харьков муж|Харьков]]
* [[Херсон муж|Херсон]]
* [[Хмельницкий муж|Хмельницкий]]
* [[Киев муж|Киев]]
* [[Кировоград муж|Кировоград]]
* [[Луханск муж|Луханск]]
* [[Львов муж|Львов]]
* [[Николаев муж|Николаев]]
* [[Одесса муж|Одесса]]
* [[Полтава муж|Полтава]]
* [[Ровно муж|Ровно]]
* [[Сумы муж|Сумы]]
* [[Тернополь муж|Тернополь]]
* [[Винница муж|Винница]]
* [[Волынь муж|Волынь]]
* [[Закарпат муж|Закарпат]]
* [[Запорожье муж|Запорожье]]
* [[Житомир муж|Житомир]]
{{colend}}
|-
!1 өөртөө засах бүгд найрамдах улс
!2 тусгай нөхцөлт хот
|-
| style=&quot;vertical-align:top;&quot;|
* [[Крым|Бүгд Найрамдах Өөртөө Засах Крым Улс]]
| style=&quot;vertical-align:top;&quot;|
* [[Киев]]
* [[Севастополь]]
|}
=== Эзлэгдсэн газар нутаг ===
2014 онд [[Крым|Бүгд Найрамдах Өөртөө Засах Крым Улс]], Тусгай нөхцөлт [[Севастополь]] хот нь ОХУ-д сайн дураараа нэгдсэн. Украин болон олон улс хүлээн зөвшөөрөөгүй байна. 2022 онд ОХУ нь цэргийн хүчээр дайрч [[Луханск муж]], [[Донецк муж]], [[Запорожье муж]], [[Херсон муж]]ийн дийлэнх хэсгийг цэргийн хүчээр эзлээд байгаа. 

== Эдийн засаг ==
Украин улсын [[дотоодын нийт бүтээгдэхүүн]] 2025 оны тооцооллоор 205 тэрбум [[америк доллар|ам.доллар]] ([[Улс орнуудын ДНБ-ийн хэмжээ|58-р том]]) ба [[Худалдан авах чадвар]]аар тэгшитгэсэн ДНБ 690 тэрбум ам.доллар (45-р том) байна. Харгалзан [[нэг хүнд ноогдох нэрлэсэн дотоодын нийт бүтээгдэхүүн|нэг хүнд ноогдох нэрлэсэн ДНБ]] 6200 ам.доллар (112-р том), ХЧТ-аар тэгшитгэсэн нэг хүнд ноогдох ДНБ 21000 ам.доллар (89-р том) байна. Нийт эдийн засгийн 5.8% [[хөдөө аж ахуй]], 26.5% [[аж үйлдвэр]], 67.8% [[үйлчилгээ]] салбарт бий болсон. Украин нь Европын орнуудтай харьцуулахад дунджаас доогуур амьдралтай. [[Ажилгүйдлийн түвшин]] 4.5%, [[ядуурлын түвшин]] 1%. [[Сарын дундаж цалин]] 2021 онд 525 ам.доллар байв. Украины хүн амын 5-15 хувь нь дундаж түвшний амьдралтай гэсэн ба улсын өрийн хэмжээ 2020 онд нэрлэсэн ДНБ-ийн 50%-тай тэнцэж байсан. [[Үнийн өсөлтийн түвшин]] 2025 онд өндөр буюу 12% байна. 

[[File:Spasiv_Rivne_Oblast_Ukraine_4.jpg|thumb|Ровно муж дахь тариалангийн талбай]]
=== Хөдөө аж ахуй ===
Украины хөдөө аж ахуй салбар том. Европын &quot;талхны сагс&quot; гэдэг хочтой. [[Улаан буудай]]н экспортоор дэлхийд эхний 5 байрт байна. Мөн [[наранцэцгийн тос]] (дэлхийн экспортын 50%), [[эрдэнэ шиш]] (дэлхийн экспортын 12%), [[арвай]] (14%), [[рапс]]ын ургамал тариалдаг (14%), гадаад улс руу гаргадаг. Наранцэцгийн тос үйлдвэрлэлийн «[[Кернел]]» компани байна. 

=== Аж үйлдвэр ===
Украинд ашигт малтмалын олборлолт, хөнгөн үйлдвэр хөгжсөн. Украин нь түх төрлийн тээврийн хэрэгсэл, сансрын хөлөг үйлдвэрлэж байна. Эзлэгдсэн [[Донбасс]] нутагт нүүрс, шатдаг хийн нөөц их. Украины хамгийн том компани нь төмрийн «[[Метинвест]]», мөн төмрийн «[[АрселорМиттал Кривой Рог]]» компаниуд байна. 

=== Үйлчилгээ ===
Украинд жижиглэн худалдааны «[[АТБ-Маркет]]», «[[Fozzy Group]]» компаниуд томдоо орно. 
[[File:Electricity_production_by_source,_Ukraine,_OWID.svg|thumb|Украин улсын эрчим хүч үйлдвэрлэлийн бүтэц. 1985-2024 он]]
=== Гадаад худалдаа ===
Гадаад худалдааны 50%-аас илүү хэсэг нь [[Европын холбоо]]той хамаралтай. Түүн дотроо экспорт импортын 11% [[Польш]], 7% [[Испани]], 7% [[Герман]] голлодог. Үүнээс гадна [[Хятад]]аас импортын 20%, экспортын 6% харилцан хамааралтай. Дайны нөлөөгөөр Африкийн Эритрей зэрэг олон оронд Украинаас ирдэг үр, тариа ховордож байгаа. 

=== Эрчим хүч ===
Укрианд [[шатдаг хий]], [[нүүрс]], [[цөмийн энерги]], [[газрын тос]]ноос [[цахилгаан]] [[дулаан]] гаргаж байна. Нүүрсний салбар дайнаас болж сүйдсэн. Цахилгааны тал хувийг цөмийн энерги, нүүрсээс гарган авдаг. Европ тив дэх хамгийн том атомын цахилгаан станц болох [[Запорожьегийн цахилгаан станц]] нутгийн төв хэсэгт байрладаг. [[Эрчим хүч]] үйлдвэрлэлийн «[[ДТЕК]]» компани байна. Украин шатдаг хийн импортоо [[ОХУ]]-аас 2015 оноос эхлэн бууруулсан ба ОХУ нь [[Нордстрийм]] шугмыг ашиглах болсноор Украинаар дамжин өнгөрдөг шатдаг хийн хэмжээ буурчээ. 

=== Аялал жуулчлал ===
Дайнаас өмнө аялал [[жуулчлал]]ын орлого өндөр байсан. [[Украины долоон гайхамшиг]], [[Украины байгалийн долоон гайхамшиг]] зэрэг үзвэрийн газруудыг тодруулсан ба байгалийн газрын байц олон янз тул [[Хар тэнгис]]ийн эрэг дагуу амрах, [[ууланд гарах]], [[цанаар гулгах]] гэх мэт болон эртний [[цайз]] шилтгээн, [[сүм]] хийдийг сонирхон жуулчид ирдэг. [[Киев]], [[Львов]], [[Одесса]] хотуудад жуулчдын гол хотууд байсан. 

== Мөн үзэх ==
* [[Хмельницкийн бослого]]
* [[Запорожийн Сичь]]
* [[Казак]]
* [[Казакийн гетманы газар]]
* [[Зөвлөлт Социалист Украин Улс]]

== Цахим холбоос ==
* {{commons|Україна}}

== Лавлах холбоос ==
{{лавлах холбоос}}

{{Европ}}
{{ЕАБХАБ-ын гишүүн улсууд}}
{{Хөтлөгч мөр Хар тэнгисийн эдийн засгийн хамтын ажиллагааны байгууллага}}
[[Ангилал:Украин| ]]
[[Ангилал:Европын орон]]
[[Ангилал:Европын зөвлөлийн гишүүн]]
[[Ангилал:Зүүн Европ]]
[[Ангилал:Нэгдсэн Үндэстний Байгууллагын гишүүн орон]]
[[Ангилал:Тусгаар Улсуудын Хамтын Нөхөрлөлийн гишүүн орон]]
[[Ангилал:Зөвлөлт Холбоот Улсын дараах улс]]</text>
      <sha1>16lykrutguglfu0lf7w31xgq9at0dhk</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Словак хэл</title>
    <ns>0</ns>
    <id>8627</id>
    <revision>
      <id>821570</id>
      <parentid>821145</parentid>
      <timestamp>2025-06-12T19:54:44Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>70653</id>
      </contributor>
      <comment>Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5</comment>
      <origin>821570</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="11981" sha1="cqvur74vuvhi6fwovxgimy4t83wfm9r" xml:space="preserve">{{short description|Словак улсад голчлон ярьдаг Баруун славян хэл}}
{{Инфобокс хэл
| name             = Словак хэл
| altname          = 
| nativename       = {{lang|sk|slovenčina}}, {{lang|sk|slovenský jazyk}}
| pronunciation    = {{IPA-sk|ˈslɔʋentʂina|}}, {{IPA-sk|ˈslɔʋenskiː ˈjazik|}}
| states           = [[Словак]], [[Чех]], [[Унгар]], [[Карпатын Русь]], [[Славони]] болон [[Воеводина]]&lt;ref&gt;{{cite web | url=http://www.vojvodina.gov.rs/en/autonomous-province-vojvodina | archive-url=https://web.archive.org/web/20171220044137/http://www.vojvodina.gov.rs/en/autonomous-province-vojvodina | archive-date=20 December 2017 | title=Autonomous Province of Vojvodina &amp;#124; Покрајинска влада }}&lt;/ref&gt;
| ethnicity        = [[Словакчууд‎]], [[Панноны Русинчууд]]
| speakers         = Төрөлх: {{sigfig|5.206080|1}} сая
| date             = 2011–2021
| ref              = e25
| speakers2        = Хоёрдогч: {{sigfig|2.045000|1}} сая&lt;ref name=e25/&gt;
| speakers_label   = Ярилцагчид
| script           = [[Латин бичиг|Латин]] ([[Словак цагаан толгой]])&lt;br/&gt;[[Словак брайл үсэг]]&lt;br/&gt;[[Кирилл үсэг|Кирилл]] ([[Панноны Русинчууд#Дүрэм ба цагаан толгой|Панноны Русин цагаан толгой]])
| familycolor      = Энэтхэг-Европ
| fam2             = [[Балт-Слав хэлнүүд|Балт-Слав]]
| fam3             = [[Слав хэлнүүд|Слав]]
| fam4             = [[Баруун Слав хэлнүүд|Баруун Слав]]
| fam5             = [[Чех-Словак хэлнүүд|Чех-Словак]]
| dia1             = [[Баруун Словак аялга|Баруун Словак]]
| dia2             = [[Төв Словак аялга|Төв Словак]]
| dia3             = [[Зүүн Словак аялга|Зүүн Словак]]&lt;ref&gt;{{Cite book |title=Brill Encyclopedia of Slavic Languages and Linguistics |last=Habijanec |first=Siniša |publisher=[[Brill Publishers]] |year=2020 |doi=10.1163/2589-6229_ESLO_COM_031961 |url=https://referenceworks.brill.com/display/db/eslo |editor-last=Greenberg |editor-first=Marc |chapter=Pannonian Rusyn |issn=2589-6229 |quote=The third theory defines Pannonian Rusyn as a West Slavic language originating in the East Slovak Zemplín and Šariš dialects and being a mixture of the two. It fits the linguistic data in the most consistent manner and has been accepted by an overwhelming majority of scholars in the field (Bidwell 1966; Švagrovský 1984; Witkowski 1984; Lunt 1998; Čarskij 2011) and verified by several comprehensive analyses of Pannonian Rusyn language data (Bidwell 1966; Lunt 1998; Čarskij 2011). |access-date=2024-04-01 |editor-last2=Grenoble |editor-first2=Lenore}}&lt;/ref&gt;
| nation           = {{SVK}}&lt;br&gt;''{{EU}}''&lt;br&gt;{{flag|Воеводина}} ([[Серби]])&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.vojvodina.gov.rs/en/autonomous-province-vojvodina|title=Autonomous Province of Vojvodina|publisher=Government of the Autonomous Province of Vojvodina|date=2013|access-date=25 May 2017}}&lt;/ref&gt;
| minority         = {{CZE}}&lt;ref&gt;{{cite web | url=https://vlada.gov.cz/cz/ppov/rnm/narodnostni-mensiny---uvod-1361/ | title=Národnostní menšiny &amp;#124; Vláda ČR }}&lt;/ref&gt; &lt;br&gt;{{POL}}&lt;ref name=&quot;7th EFNIL&quot;&gt;{{cite conference |title=The relationship between official and minority languages in Poland |conference=7th Annual Conference: The Relationship between Official Languages and Regional and Minority Languages in Europe |location=Dublin, Ireland |publisher=European Federation of National Institutions for Language |last1=Pisarek |first1=Walery |date=2009 |page=18 |url=http://www.efnil.org/documents/conference-publications/dublin-2009/16-Dublin-Pisarek-Mother.pdf |access-date=28 November 2019 |archive-date=14 December 2019 |archive-url=https://web.archive.org/web/20191214104352/http://www.efnil.org/documents/conference-publications/dublin-2009/16-Dublin-Pisarek-Mother.pdf |url-status=dead }}&lt;/ref&gt;&lt;br&gt;{{HUN}}&lt;ref&gt;{{cite web|author=&lt;!--Not stated--&gt;|title=Hungary needs to strengthen use of and access to minority languages|url=https://www.coe.int/en/web/european-charter-regional-or-minority-languages/home/-/asset_publisher/VzXuex45jmKt/content/hungary-needs-to-strengthen-use-of-and-access-to-minority-languages|publisher=[[Европын Зөвлөл]]|place=Strasbourg, France|date=14 December 2016|access-date=29 June 2020|quote=The following languages have been given special protection under the European Charter [in Hungary]: Armenian, Beas, Bulgarian, Croatian, German, Greek, Polish, Romani, Romanian, Ruthenian, Serbian, Slovak, Slovenian and Ukrainian.}}&lt;/ref&gt;&lt;br&gt;
{{CRO}}&lt;ref&gt;{{cite web | url=https://narodne-novine.nn.hr/clanci/sluzbeni/2020_07_78_1484.html | title=Odluka o donošenju kurikuluma za nastavni predmet Slovački jezik i kultura u osnovnim i srednjim školama u Republici Hrvatskoj (Model C) }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web | url=https://pravamanjina.gov.hr/nacionalne-manjine/nacionalne-manjine-u-republici-hrvatskoj/slovaci/369 | title=Slovaci }}&lt;/ref&gt;&lt;br&gt;
{{ROM}}&lt;ref&gt;{{cite web | url=https://www.pukanec.sk/fotogaleria/navsteva-mesta-nadlak-24-26-8-2012.html#fgallery--21419-1 | title=Pukanec }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web | url=http://www.slovacivrumunsku.sk/01-skol.php | title=Slováci v Rumunsku | access-date=2024-06-09 | archive-date=2024-01-27 | archive-url=https://web.archive.org/web/20240127162600/http://www.slovacivrumunsku.sk/01-skol.php | url-status=dead }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;https://www.edu.ro/semnarea-programului-de-cooperare-%C3%AEn-domeniul-educa%C8%9Biei-%C3%AEntre-ministerul-educa%C8%9Biei-na%C8%9Bionale-din-0&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web | url=https://www.slovenskezahranicie.sk/rumunsko/ | title=Rumunsko }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web | url=https://www.bihon.ro/stirile-judetului-bihor/75-de-ani-de-invatamant-in-limba-slovaca-444889/ | title=75 de ani de invatamant in limba slovaca | date=16 September 2011 }}&lt;/ref&gt; 
| agency           = [[Соёлын яам (Словак)|Словакийн Соёлын Яам]]
| iso1             = sk
| iso2b            = slo
| iso2t            = slk
| iso3             = slk
| glotto           = slov1269
| glottorefname    = Slovak
| lingua           = 53-AAA-db &lt; [[West Slavic languages|53-AAA-b...–d]]&lt;br/&gt;(varieties: 53-AAA-dba to 53-AAA-dbs)
| notice           = IPA
| map              = Idioma eslovaco.PNG
| mapcaption       = {{Legend|#0080ff|Словак хэл нь олонхын хэл байдаг бүс нутгууд}} {{Legend|#88c4ff|Словак хэл нь цөөнхийн хэл байдаг бүс нутгууд}}
}}

'''Словак хэл'''  (словак. ''slovenčina'', ''slovenská reč'') нь [[Словак|Бүгд Найрамдах Словак Улс]]ын [[албан ёсны хэл]] юм. [[Энэтхэг-Европын хэлний язгуур]], [[Слав хэлний бүлэг]]т багтана. Слав хэлний бүлэг дундаа [[чех хэл]], [[польш хэл]] зэрэгтэй хамт Баруун Слав хэлний дэд бүлэгт харьяалагдах бөгөөд ялангуяа чех хэлтэй төстэй учраас [[чех хэл|чех]], словак хэлээр ярилцагсад харилцан ойлголцдог байна. Хэлний код [[ISO 639]]-1 нь [[SK|sk]], ISO 639-2 нь SLO/SLK.

Мөн словак хэл нь Европын Холбооны албан ёсны 24 хэлний нэг юм. 

Словак хэлээр Бүгд Найрамдах Словак улсад 5,2 сая орчим хүн харилцдаг. Бусад улсуудын хувьд АНУ-д 500 мянга, Чех улсад 320 мянга, Унгарт 110 мянга, [[Серби]]д 80 мянга, Румынд 22 мянга, Польшид 20 мянга, Канадад 20 мянга, Австрали, Украин, Болгар, Хорват зэрэг улсуудад 5,000 орчим ярилцагсад бий.

Бичиг үсгийн хувьд [[латин үсэг]]т DZ, CH гэсэн нийлмэл үсгүүдийг нэмж хэрэглэхээс гадна [[өргөлтийн тэмдэг]] ашигладаг.

== Словак утга зохиолын хэл ==
Словак үндэстэн бүрэлдэн тогтох үйл явцтай нягт холбоотой Словак утга зохиолын хэл нь 18-р зууны төгсгөл - 19-р зууны эхний хагаст үүссэн гэж үздэг. Шинээр бий болсон утга зохиолын словак хэл нь Словакчуудын амьдралд зөвхөн харилцааны хэрэгсэл, шинжлэх ухаан, уран зохиолын хэл төдийгүй үндэсний өвөрмөц байдлыг бэхжүүлэх, Словак үндэстнийг нэгтгэх, үндэсний соёлыг хөгжүүлэх хүчин зүйл болж ирсэн. Словакийн утга зохиолын хэл эцэст нь 19-р зууны хоёрдугаар хагаст үүссэн. 20-р зуунд хэлний хөгжилд Словакийн газар нутгийг [[Чех улс]]&lt;nowiki/&gt;тай нэгтгэсэн нь ихээхэн нөлөөлсөн байна. Сүүлд 1993 онд тусгаар тогтносон Бүгд Найрамдах Словак Улс байгуулагдсан нь олон нийтийн амьдралын бүхий л салбарт Словакийн утга зохиолын хэл бүрэн хөгжих нөхцөлийг бүрдүүлээд байна. 

== Үгсийн сан ==
Словак хэлний үгсийн сангийн үндэс нь эртний слав хэлний үгсийн сангаас гаралтай. Словак хэл хөгжих явцад түүний үгсийн санг 30 гаруй хэлнээс зээлж авах замаар бүрдсэн байна. Хамгийн эртний зээлүүд нь [[Латин хэл|Латин]], [[Герман хэл|Герман]], [[Унгар хэл|Унгар]] хэлнээс орж ирсэн байдаг юм. Хэл хоорондын урт хугацааны харилцааны улмаас Герман, Унгарын зээлүүд олон зууны туршид янз бүрийн эрчимтэй Словак хэл рүү нэвтэрч байв. Баруун Европын хэлнүүдээс, ялангуяа орчин үед [[англи хэл]] нь Словак хэлний үгсийн санд  хамгийн их нөлөө үзүүлж байна. Түүнчлэн [[Румын хэл|румын]], [[Франц хэл|франц]], [[Итали хэл|итали]] болон бусад хэлнээс зээлсэн үгс нь Словак хэлний үгсийн санд нэвтэрсэн. Славян хэлнүүдээс хамгийн их зээл авсан нь [[чех хэл]] юм. 

== Дүрэм ==
Үйл үг нь өгүүлэгдэхүүний тоо, хүйсээс хамаарч хувирна. Ерөнхийдөө өгүүлбэр нь SVO бүтэцтэй.

2 янзын өнгөрсөн цаг, 1 ирээдүй цагийн хэлбэртэй.

== Аялга ==
Ерөнхийд нь 3 ангилж болно:

* Зүүн Словак аялга
* Төв Словак аялга
* Баруун Словак аялга

{{Словак хэлний цагаан толгой}}

==Эшлэл==
{{Reflist}}

== Гадаад холбоос ==
{{Wikipedia|sk}}

[[Ангилал:Словак хэл| ]]
[[Ангилал:Европын Холбооны албаны хэл]]
[[Ангилал:Дан ганц хэл]]</text>
      <sha1>cqvur74vuvhi6fwovxgimy4t83wfm9r</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Загвар:Монгол Улсын Ерөнхий Сайд</title>
    <ns>10</ns>
    <id>9012</id>
    <revision>
      <id>821648</id>
      <parentid>808788</parentid>
      <timestamp>2025-06-13T08:47:01Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Megzer</username>
        <id>20491</id>
      </contributor>
      <origin>821648</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3319" sha1="9tlfy1zmskp7ygifzsnso2jypllsk48" xml:space="preserve">{{Navbox
| name      = Монгол Улсын Ерөнхий Сайд
| title     = [[Монгол Улс]]ын [[Монгол Улсын Ерөнхий Сайд|Ерөнхий Сайд]] {{small|([[Монгол Улсын Ерөнхий Сайдын жагсаалт|Жагсаалт]])}}
| bodyclass = hlist
| state     = {{{state|autocollapse}}}

| group1 = [[Олноо Өргөгдсөн Монгол Улс|Богд Хаант Монгол &lt;br&gt;Улс]] {{nobold|{{small|(1911–1924)}}}}
| list1  =
* [[Төгс-Очирын Намнансүрэн|Намнансүрэн]]
* [[Гончигжалцангийн Бадамдорж|Бадамдорж]]
* [[Содномын Дамдинбазар|Дамдинбазар]]
* [[Манзушир хутагт Цэрэндорж|С. Цэрэндорж]]
* [[Догсомын Бодоо|Бодоо]]
* [[Содномын Дамдинбазар|Дамдинбазар]]
* [[Балингийн Цэрэндорж|Б. Цэрэндорж]]

| group2 = [[Бүгд Найрамдах Монгол Ард Улс|Бүгд Найрамдах Монгол &lt;br /&gt;Ард Улс]] {{nobold|{{small|(1924–1992)}}}}
| list2  =
* [[Балингийн Цэрэндорж|Б. Цэрэндорж]]
* [[Анандын Амар|Амар]]
* [[Цэнгэлтийн Жигжиджав|Жигжиджав]]
* [[Пэлжидийн Гэндэн|Гэндэн]]
* [[Анандын Амар|Амар]]
* [[Хорлоогийн Чойбалсан|Чойбалсан]]
* [[Юмжаагийн Цэдэнбал|Цэдэнбал]]
* [[Жамбын Батмөнх|Батмөнх]]
* [[Думаагийн Содном|Содном]]
* [[Шаравын Гунгаадорж|Гунгаадорж]]
* [[Дашийн Бямбасүрэн|Бямбасүрэн]]

| group3 = [[Монгол Улс]] {{nobold|{{small|(1992 оноос)}}}}
| list3  =
* [[Пунцагийн Жасрай|Жасрай]]
* [[Мэндсайханы Энхсайхан|Энхсайхан]]
* [[Цахиагийн Элбэгдорж|Элбэгдорж]]
* [[Жанлавын Наранцацралт|Наранцацралт]]
* ''[[Ням-Осорын Туяа|Туяа]]''
* [[Ринчиннямын Амаржаргал|Амаржаргал]]
* [[Намбарын Энхбаяр|Энхбаяр]]
* [[Цахиагийн Элбэгдорж|Элбэгдорж]]
* [[Миеэгомбын Энхболд|Энхболд]]
* [[Санжаагийн Баяр|Баяр]]
* [[Сүхбаатарын Батболд|Батболд]]
* [[Норовын Алтанхуяг|Алтанхуяг]]
* ''[[Дэндэвийн Тэрбишдагва|Тэрбишдагва]]''
* [[Чимэдийн Сайханбилэг|Сайханбилэг]]
* [[Жаргалтулгын Эрдэнэбат|Эрдэнэбат]]
* [[Ухнаагийн Хүрэлсүх|Хүрэлсүх]]
* [[Лувсаннамсрайн Оюун-Эрдэнэ|Оюун-Эрдэнэ]]
* [[Гомбожавын Занданшатар]]

| below = ''Налуу'' нь албан ёсоор ерөнхий сайд болоогүй, түр хугацаанд үүрэг гүйцэтгэсэн
}}&lt;noinclude&gt;
{{collapsible option}}
[[Ангилал:Загвар:Хөтлөгч мөр Ерөнхий сайд]]
[[Ангилал:Загвар:Монгол|Ерөнхий Сайд]]
&lt;/noinclude&gt;</text>
      <sha1>9tlfy1zmskp7ygifzsnso2jypllsk48</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>821649</id>
      <parentid>821648</parentid>
      <timestamp>2025-06-13T08:47:25Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Megzer</username>
        <id>20491</id>
      </contributor>
      <origin>821649</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3342" sha1="c1qz7tgjf7ub7iecvs0adxx9dim76qm" xml:space="preserve">{{Navbox
| name      = Монгол Улсын Ерөнхий Сайд
| title     = [[Монгол Улс]]ын [[Монгол Улсын Ерөнхий Сайд|Ерөнхий Сайд]] {{small|([[Монгол Улсын Ерөнхий Сайдын жагсаалт|Жагсаалт]])}}
| bodyclass = hlist
| state     = {{{state|autocollapse}}}

| group1 = [[Олноо Өргөгдсөн Монгол Улс|Богд Хаант Монгол &lt;br&gt;Улс]] {{nobold|{{small|(1911–1924)}}}}
| list1  =
* [[Төгс-Очирын Намнансүрэн|Намнансүрэн]]
* [[Гончигжалцангийн Бадамдорж|Бадамдорж]]
* [[Содномын Дамдинбазар|Дамдинбазар]]
* [[Манзушир хутагт Цэрэндорж|С. Цэрэндорж]]
* [[Догсомын Бодоо|Бодоо]]
* [[Содномын Дамдинбазар|Дамдинбазар]]
* [[Балингийн Цэрэндорж|Б. Цэрэндорж]]

| group2 = [[Бүгд Найрамдах Монгол Ард Улс|Бүгд Найрамдах Монгол &lt;br /&gt;Ард Улс]] {{nobold|{{small|(1924–1992)}}}}
| list2  =
* [[Балингийн Цэрэндорж|Б. Цэрэндорж]]
* [[Анандын Амар|Амар]]
* [[Цэнгэлтийн Жигжиджав|Жигжиджав]]
* [[Пэлжидийн Гэндэн|Гэндэн]]
* [[Анандын Амар|Амар]]
* [[Хорлоогийн Чойбалсан|Чойбалсан]]
* [[Юмжаагийн Цэдэнбал|Цэдэнбал]]
* [[Жамбын Батмөнх|Батмөнх]]
* [[Думаагийн Содном|Содном]]
* [[Шаравын Гунгаадорж|Гунгаадорж]]
* [[Дашийн Бямбасүрэн|Бямбасүрэн]]

| group3 = [[Монгол Улс]] {{nobold|{{small|(1992 оноос)}}}}
| list3  =
* [[Пунцагийн Жасрай|Жасрай]]
* [[Мэндсайханы Энхсайхан|Энхсайхан]]
* [[Цахиагийн Элбэгдорж|Элбэгдорж]]
* [[Жанлавын Наранцацралт|Наранцацралт]]
* ''[[Ням-Осорын Туяа|Туяа]]''
* [[Ринчиннямын Амаржаргал|Амаржаргал]]
* [[Намбарын Энхбаяр|Энхбаяр]]
* [[Цахиагийн Элбэгдорж|Элбэгдорж]]
* [[Миеэгомбын Энхболд|Энхболд]]
* [[Санжаагийн Баяр|Баяр]]
* [[Сүхбаатарын Батболд|Батболд]]
* [[Норовын Алтанхуяг|Алтанхуяг]]
* ''[[Дэндэвийн Тэрбишдагва|Тэрбишдагва]]''
* [[Чимэдийн Сайханбилэг|Сайханбилэг]]
* [[Жаргалтулгын Эрдэнэбат|Эрдэнэбат]]
* [[Ухнаагийн Хүрэлсүх|Хүрэлсүх]]
* [[Лувсаннамсрайн Оюун-Эрдэнэ|Оюун-Эрдэнэ]]
* [[Гомбожавын Занданшатар|Занданшатар]]

| below = ''Налуу'' нь албан ёсоор ерөнхий сайд болоогүй, түр хугацаанд үүрэг гүйцэтгэсэн
}}&lt;noinclude&gt;
{{collapsible option}}
[[Ангилал:Загвар:Хөтлөгч мөр Ерөнхий сайд]]
[[Ангилал:Загвар:Монгол|Ерөнхий Сайд]]
&lt;/noinclude&gt;</text>
      <sha1>c1qz7tgjf7ub7iecvs0adxx9dim76qm</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Филиппин</title>
    <ns>0</ns>
    <id>9223</id>
    <revision>
      <id>821580</id>
      <parentid>821156</parentid>
      <timestamp>2025-06-12T23:06:19Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>70653</id>
      </contributor>
      <comment>Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5</comment>
      <origin>821580</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="29095" sha1="knwqg78auhtxeygjhmnfg72tpn1ayim" xml:space="preserve">{{short description|Archipelagic country in Southeast Asia}}
{{redirect|Филиппин|Нидерландын сууринг|Филиппин, Нидерланд}}
{{Инфобокс улс
| conventional_long_name = Бүгд Найрамдах Филиппин Улс
| common_name            = Филиппин
| native_name            = {{native name|fil|Republika ng Pilipinas}}
| image_flag             = Flag of the Philippines.svg
| flag_size              = 130
| flag_type              = [[Филиппиний төрийн далбаа|Төрийн далбаа]]
| image_coat             = Coat of arms of the Philippines.svg
| symbol_type            = [[Филиппиний төрийн сүлд|Сүлд]]
| national_motto         = &lt;br /&gt;{{lang|fil|[[Филиппиний үндэсний уриа|Maka-Diyos, Maka-tao, Makakalikasan at Makabansa]]}}&lt;ref&gt;{{Cite PH act |title=Flag and Heraldic Code of the Philippines |chamber=RA |number=8491 |date=February 12, 1998 |url=https://www.officialgazette.gov.ph/1998/02/12/republic-act-no-8491/ |archive-url=https://web.archive.org/web/20170525084350/https://www.officialgazette.gov.ph/1998/02/12/republic-act-no-8491/ |archive-date=May 25, 2017 |access-date=March 8, 2014 |website=[[Official Gazette of the Republic of the Philippines]] |location=Metro Manila, Philippines}}&lt;/ref&gt;&lt;br /&gt;&quot;Бурхан, Ард Түмэн, Байгаль, Улсынхаа төлөө&quot;
| national_anthem        = &quot;{{lang|fil|[[Филиппиний төрийн дуулал|Lupang Hinirang]]}}&quot;&lt;br /&gt;&quot;Шилмэл нутаг&quot;{{parabr}}{{center|[[File:Lupang Hinirang instrumental.ogg]]}}
| image_map              = {{Switcher|[[File:PHL orthographic.svg|frameless]]|Дэлхийн бөмбөрцөг|[[File:Location Philippines ASEAN.svg|upright=1.15|frameless]]|АСЕАН-ы газрын зураг|default=1}}
| capital                = [[Манила]] (''де-юре'')&lt;br /&gt;[[Нийслэлийн бүс (Филиппин)|Их Манила]]{{efn|name=a|Манила нь улсын нийслэлээр тооцогддог ч [[засгийн газрын суудал]] нь Манила хот нь нэг хэсэг болох &quot;Метро Манила&quot; гэгддэг Үндэсний Нийслэлийн бүс юм.&lt;ref&gt;{{Cite PH act |title=Establishing Manila as the Capital of the Philippines and as the Permanent Seat of the National Government |chamber=PD |number=940, s. 1976 |date=May 29, 1976 |url=https://www.officialgazette.gov.ph/1976/05/29/presidential-decree-no-940-s-1976/ |archive-url=https://web.archive.org/web/20170525084430/https://www.officialgazette.gov.ph/1976/05/29/presidential-decree-no-940-s-1976/ |archive-date=May 25, 2017 |access-date=April 4, 2015 |website=[[Official Gazette of the Republic of the Philippines]] |location=Manila, Philippines}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web|title=Quezon City Local Government – Background |url=https://quezoncity.gov.ph/index.php/about-the-city-government/background |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20200820074250/https://quezoncity.gov.ph/index.php/about-the-city-government/background |archive-date=August 20, 2020 |access-date=August 25, 2020 |publisher=Quezon City Local Government}}&lt;/ref&gt; Олон улсын төрийн байгууллагууд Манилагийн нийслэлд байрладаг [[Малаканянг ордон]] болон бусад байгууллага/агентлагуудаас гадна Метро Манилагийн янз бүрийн хэсэгт байрладаг.}} (''де-факто'')
| largest_city           = [[Кесон хот]]&lt;!--Although [[Davao City]] has the largest land area, the article on [[largest city]] says we should refer to the most populous city, which, {{As of|2006|lc=y}}, is [[Quezon City]]. See the discussion page for more information. Changing this information without citation would be reverted.--&gt;
| official_languages     = [[Филиппин хэл|Филиппин]] ба [[Англи хэлний Филиппин аялга|Англи хэл]]
| recognized_regional_languages = {{collapsible list
  | title = [[Филиппиний хэлнүүд|19 хэлнүүд]]&lt;ref name=&quot;GMA-DepEd-7-Languages&quot; /&gt;
  | [[Акланон хэл]]
  | [[Бикол хэл]]
  | [[Варай хэл]]
  | [[Иватан хэл]]
  | [[Ибанаг хэл]]
  | [[Илокано хэл]]
  | [[Капампанган хэл]]
  | [[Кинарайа хэл]]
  | [[Магинданао хэл]]
  | [[Маранао хэл]]
  | [[Пангасинан хэл]]
  | [[Самбал хэл]]
  | [[Себуана хэл]]
  | [[Суригаонон хэл]]
  | [[Тагалог хэл]]
  | [[Таусуг хэл]]
  | [[Хилигайнон хэл]]
  | [[Чабакано хэл]]
  | [[Якан хэл]]
 | }}
| languages_type         = Үндэсний [[дохионы хэл]]
| languages              = [[Филиппиний дохионы хэл]]
| languages_sub          = yes
| languages2_type        = Бусад зөвшөөрөгдсөн хэл{{efn|name=b|1987 оны Үндсэн хуульд: &quot;Испани, араб хэлийг сайн дурын үндсэн дээр сурталчлах ёстой.&quot; гэж заасан байдаг&lt;ref name=&quot;GovPH-OfficialLanguage&quot; /&gt;}}
| languages2             = [[Испани хэлний Филиппин аялга|Испани]] ба [[Араб хэл]]
 &lt;!--Do not remove Spanish and Arabic from the languages list as it is recognized as an optional language in the 1987 Constitution of the Philippines--&gt;
| languages2_sub         = yes
| ethnic_groups          = {{#invoke:list|unbulleted
  | 33.7% [[Висаяа үндэстэн|Висаяа]]
  | 24.4% [[Тагалог үндэстэн|Тагалон]]
  | 8.4% [[Илокано үндэстэн|Илокано]]
  | 6.8% [[Бикол үндэстэн|Бикол]]
  | 26.2% [[Филиппин дэх угсаатны бүлгүүд|бусад]]
 }}
| ethnic_groups_year     = 2010&lt;ref name=&quot;PSAGovPH-2021-Figures&quot; /&gt;&lt;!-- using figures for 2010 given in the cited source--&gt;&lt;!--parameter ethnic_groups_ref not supported by the infobox--&gt;
| demonym                = [[Филиппинчүүд‎]]&lt;br /&gt;
[[Пиной]]&lt;br /&gt;(''ярианы'')
| government_type        = [[Нэгдмэл улс|Нэгдмэл]] [[Ерөнхийлөгчийн засаглалын систем|ерөнхийлөгчийн]] [[Филиппиний Үндсэн хууль|үндсэн хуульт]] [[бүгд найрамдах улс]]
| leader_title1          = [[Филиппиний Ерөнхийлөгч|Ерөнхийлөгч]]
| leader_name1           = [[Бонгбонг Маркос]]&lt;!-- Article is at Bongbong Marcos, do NOT use Ferdinand Marcos Jr. unless the article itself is renamed. --&gt;
| leader_title2          = [[Филиппиний Дэд Ерөнхийлөгч|Дэд Ерөнхийлөгч]]
| leader_name2           = [[Сара Дутерте]]&lt;!-- Article is at Sara Duterte, do NOT use Sara Duterte-Carpio unless the article itself is renamed. --&gt;
| leader_title3          = [[Филиппиний Сенатын дарга|Сенатын дарга]]
| leader_name3           = [[Мигз Зубири]]&lt;!-- Article is at Migz Zubiri, do NOT use Juan Miguel Zubiri unless the article itself is renamed. --&gt;
| leader_title4          = [[Филиппиний Төлөөлөгчдийн танхимын дарга|Танхимын дарга]]
| leader_name4           = [[Мартин Ромуалдес]]&lt;!-- Article is at Martin Romualdez, do NOT use Ferdinand Martin Romualdez unless the article itself is renamed. --&gt;
| leader_title5          = [[Филиппиний Ерөнхий шүүгч|Ерөнхий шүүгч]]
| leader_name5           = [[Александр Гесмундо]]
| legislature            = [[Филиппиний Конгресс|Конгресс]]
| upper_house            = [[Филиппиний Сенат|Сенат]]
| lower_house            = [[Филиппиний Төлөөлөгчдийн танхим|Төлөөлөгчдийн танхим]]
| sovereignty_type       = [[Филиппиний бүрэн эрхт байдал|Тусгаар тогтнол]]
| sovereignty_note       = ([[АНУ]]-аас)
| established_event1     = [[Филиппиний тусгаар тогтнолын тунхаглал|Испанийн эзэнт гүрнээс тусгаар тогтнолоо зарлав]]
| established_date1      = 6 сарын 12, 1898 он
| established_event2     = [[Парисын гэрээ (1898)|Испаниас АНУ-д шилжүүлэв]]
| established_date2      = 12 сарын 10, 1898 он
| established_event3     = [[Филиппиний хамтын нөхөрлөл|АНУ-тай хамтын нөхөрлөлийн статус]]
| established_date3      = 11 сарын 15, 1935 он
| established_event4     = [[Манилагийн гэрээ (1946)|АНУ-аас тусгаар тогтнол олгов]]
| established_date4      = 7 сарын 4, 1946 он
| established_event5     = [[Филиппиний Үндсэн хууль|Одоогийн үндсэн хууль]]
| established_date5      = 2 сарын 2, 1987 он
| area_km2               = 300000
| area_footnote          = &lt;ref name=&quot;NAMRIAGovPH-InfoMapper-1991&quot;&gt;{{cite journal|date=December 1991 |title=Land Use and Land Classification of the Philippines |url=http://www.namria.gov.ph/jdownloads/Info_Mapper/00a_im_dec911.pdf |journal=Infomapper |publisher=[[National Mapping and Resource Information Authority]] |volume=1 |issue=2 |page=10 |issn=0117-1674 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210122012339/http://www.namria.gov.ph/jdownloads/Info_Mapper/00a_im_dec911.pdf |archive-date=January 22, 2021}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Boquet-2017&quot;&gt;{{cite book|last=Boquet |first=Yves |url=https://books.google.com/books?id=90C4DgAAQBAJ |title=The Philippine Archipelago |series=Springer Geography |year= 2017 |publisher=[[Springer International Publishing|Springer]] |location=Cham, Switzerland |isbn=978-3-319-51926-5 |access-date=April 25, 2023}}&lt;/ref&gt;{{rp|page=15}}{{efn|name=land-area}}
| area_link              = Филиппиний газарзүй
| area_label             = Нийт
| area_rank              = 72
| area_sq_mi             = {{convert|{{data Philippines|pst2|total area}}|km2|sqmi|0|disp=output number only}} &lt;!--Do not remove per [[WP:MOSNUM]]--&gt;
| percent_water          = 0.61&lt;ref name=&quot;CIAWorldFactBook&quot;&gt;{{cite web|date=June 7, 2023 |title= Philippines |url=https://www.cia.gov/the-world-factbook/countries/philippines/ |accessdate=June 19, 2023 |website=[[The World Factbook]] |publisher=[[Central Intelligence Agency]] }}&lt;/ref&gt; (дотоод ус)
| area_label2            = [[Улс орнуудын газар нутгийн хэмжээ|Нийт хуурай газар]]
| area_data2             = 298,170 км&lt;sup&gt;2&lt;/sup&gt;
| population_census      = 109,035,343
| population_census_year = 2020
| population_density_km2 = 336
| population_density_sq_mi = {{Data/popdens|Philippines|comma|areaunit=sqmi}}&lt;!--Do not remove per [[WP:MOSNUM]]--&gt;
| population_density_rank = 37
| GDP_PPP                = {{increase}} {{currency|1.289 их наяд|USD|passthrough=yes}}&lt;ref name=&quot;IMF-WEO&quot;&gt;{{cite web|title=World Economic Outlook Database, April 2023 |url=https://www.imf.org/en/Publications/WEO/weo-database/2023/April/weo-report?c=566,&amp;s=NGDP_RPCH,NGDPD,PPPGDP,NGDPDPC,PPPPC,&amp;sy=2022&amp;ey=2028&amp;ssm=0&amp;scsm=1&amp;scc=0&amp;ssd=1&amp;ssc=0&amp;sic=0&amp;sort=country&amp;ds=.&amp;br=1 |access-date=April 11, 2023 |publisher=[[International Monetary Fund]]}}&lt;/ref&gt;
| GDP_PPP_year           = 2023
| GDP_PPP_rank           = 29
| GDP_PPP_per_capita     = {{increase}} {{currency|11,420|USD|passthrough=no}}&lt;ref name=&quot;IMF-WEO&quot; /&gt;
| GDP_PPP_per_capita_rank = 117
| GDP_nominal            = {{increase}} {{currency|440 тэрбум|USD|passthrough=yes}}&lt;ref name=&quot;IMF-WEO&quot; /&gt;
| GDP_nominal_year       = 2023
| GDP_nominal_rank       = 36
| GDP_nominal_per_capita = {{increase}} {{currency|3,905|USD|passthrough=no}}&lt;ref name=&quot;IMF-WEO&quot; /&gt;
| GDP_nominal_per_capita_rank = 124
| Gini                   = 41.2 &lt;!--number only--&gt;
| Gini_year              = 2021
| Gini_change            = decrease &lt;!--increase/decrease/steady--&gt;
| Gini_ref               = &lt;ref&gt;{{Cite press release |title=Highlights of the Preliminary Results of the 2021 Annual Family Income and Expenditure Survey |url=https://psa.gov.ph/content/highlights-preliminary-results-2021-annual-family-income-and-expenditure-survey |archive-url=https://web.archive.org/web/20230516030556/https://psa.gov.ph/content/highlights-preliminary-results-2021-annual-family-income-and-expenditure-survey |archive-date=May 16, 2023 |access-date=August 15, 2022 |publisher=[[Philippine Statistics Authority|PSA]] |url-status=live}}&lt;/ref&gt;
| HDI                    = 0.699 &lt;!--number only--&gt;
| HDI_year               = 2021 &lt;!-- Please use the year to which the data refers, not the publication year--&gt;
| HDI_change             = decrease &lt;!--increase/decrease/steady--&gt;
| HDI_ref                = &lt;ref name=&quot;UNDPOrg-HDI&quot;&gt;{{cite report|date=September 8, 2022 |title=Human Development Report 2021/22: Uncertain Times, Unsettled Lives: Shaping our Future in a Transforming World |url=https://hdr.undp.org/system/files/documents/global-report-document/hdr2021-22pdf_1.pdf |archive-url=https://web.archive.org/web/20220908052326/https://hdr.undp.org/system/files/documents/global-report-document/hdr2021-22pdf_1.pdf |archive-date=September 8, 2022 |access-date=September 8, 2022 |publisher=[[United Nations Development Programme]] |at=Table 1 |language=en |location=New York |isbn=978-92-1-001640-7}}&lt;/ref&gt;
| HDI_rank               = 116
| currency               = [[Филиппин песо]] ([[Филиппин песогийн тэмдэг|₱]])
| currency_code          = PHP
| time_zone              = [[Филиппины Стандарт Цаг|ФСЦ]]
| utc_offset             = +08:00
| drives_on              = баруун&lt;ref&gt;{{cite book|url=https://books.google.com/books?id=gX6aAAAAIAAJ |title=Philippine Yearbook |edition=1978 |date=1978 |publisher=[[National Economic and Development Authority]], [[Philippine Statistics Authority|National Census and Statistics Office]] |location=Manila, Philippines |page=[https://books.google.com/books?id=gX6aAAAAIAAJ&amp;pg=PA716 716] |language=en }}&lt;/ref&gt;
| calling_code           = [[Филиппин дэх утасны дугаар|+63]]
| cctld                  = [[.ph]]
| religion               = {{#invoke:list|unbulleted|item_style=white-space:nowrap;
  |
{{Tree list}}
* 90.1% [[Филиппин дэх христийн шашин|Христ]]
** 80.6% [[Филиппин дэх католик сүм|Католик]]
** 9.5% [[Филиппин дэх шашин шүтлэг#Христийн шашин|Бусад урсгал]]
{{Tree list/end}}
  |5.6% [[Филиппин дэх ислам|Ислам]]
  |4.3% [[Филиппин дэх шашин шүтлэг#Бусад шашин|бусад]] / [[Филиппин дэх шашингүй хүмүүс|шашингүй]]
 }}
| religion_year          = 2015
| religion_ref           = &lt;ref name=&quot;PSAGovPH-2021-Figures&quot;&gt;{{Cite report |type=Booklet |last=Mapa |first=Claire Dennis S. |title=2021 Philippines in Figures |issn=1655-2539 |url=https://psa.gov.ph/sites/default/files/2021_pif_final%20%281%29.pdf |archive-url=https://web.archive.org/web/20220303065148/https://psa.gov.ph/sites/default/files/2021_pif_final%20(1).pdf |archive-date=March 3, 2022 |access-date=July 17, 2022 |publisher=[[Philippine Statistics Authority]] |pages=23–24}}&lt;/ref&gt;
}}

'''Филиппин''' ([[Англи хэл|англи]]. ''Philippines'' , &lt;small&gt;[[Филиппин хэл|Филиппинээр]]&lt;/small&gt; ''Pilipinas''), албан ёсоор '''Бүгд Найрамдах Филиппин Улс'''  (англи. ''Republic of the Philippines'' [rɪˈpʌblɪk ɒv ðiː ˈfɪlɪpiːnz], [[тагалог хэл]]. ''Republika ng Pilipinas'' [reˈpublika ŋ ˌpɪlɪˈpinɐs]) нь баруун [[Номхон далай]] дахь Филиппиний [[олтриг]]т орших [[Зүүн Өмнөд Ази|зүүн өмнөд]] [[Ази]]йн арлын [[улс|орон]] юм. Нийслэл нь [[Манила]] хот, хамгийн том нь Бөөн Манилагийн Кесон хот болно. Филиппиний олтриг нь [[Номхон Далай]]н баруун хэсэгт байх 7,641&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://cnnphilippines.com/videos/2016/02/20/More-islands-more-fun-in-PH.html|title=More islands, more fun in PH|date=2 сарын 20 2016|language=Англи хэл|access-date=6 сарын 20 2018|archive-date=2018-10-07|archive-url=https://web.archive.org/web/20181007074415/http://cnnphilippines.com/videos/2016/02/20/More-islands-more-fun-in-PH.html|url-status=dead}}&lt;/ref&gt; арлаас бүрдэх бөгөөд усаар [[Индонез]], [[Малайз]], [[Палау]], [[Тайвань]], [[Вьетнам]]тай хиллэнэ. 

Филиппиний хүн ам 2020 оны байдлаар 114 сая орчим.&lt;ref name=&quot;population&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;IMF2006&quot; /&gt; Эдийн засгийн хэмжээгээр дэлхийд 46-д ордог. Тухайлбал дотоодын нийт бүтээгдхүүн нь [[2008]] онд 154.073 тэрбум ам. доллар хүрч байсан.&lt;ref name=&quot;IMF2006&quot; /&gt; Дэлхий даяар 11 сая гаруй филиппинчүүд тархан суурьшсан нь Филиппиний нийт хүн амын 11% нь болно.

1521 оны 3-р сарын 16-нд [[Фернан Магеллан]] ирэхээс өмнө &lt;ref&gt;{{Webarchiv|url=http://www.asianweek.com/2008/08/26/name-change-for-the-philippines/|wayback=20090129142616|text=&quot;Name Change for the Philippines&quot;|archiv-bot=2023-09-26 20:13:48 InternetArchiveBot}}. [[AsianWeek]]. Retrieved on [[2008]]-[[08-30]].&lt;/ref&gt;, Филиппинд  [[Хятад]], [[Энэтхэг]], [[Япон]], [[Малайн олтриг]] зэрэг [[Ази]]йн бусад орны оршин суугчидтай худалдаа наймаа хийдэг байсан австронез угсааны ард түмэн нутагладаг байжээ. Филиппин XVI зуунд [[Испани]]йн колони болсон бөгөөд XX зууны эхээр [[АНУ]]-ын эрхшээлд оржээ. 1896 онд [[Катипунан]]аар удирдуулсан [[Филиппиний хувьсгал]]аар Испаниас тусгаар тогтносон. [[Испани-Америкийн дайн]]ы явцад АНУ-ын цэрэг Филиппинийг эзлэн авснаар [[Филиппин-Америкийн дайн]] дэгдсэн ажээ. 1935 онд [[Филиппиний Хамтын Нөхөрлөл|Хамтын Нөхөрлөл]] маягийн засгийн газар байгуулагдсанаар өөртөө засах эрхтэй болсон ба Филиппиний анхны сонгууль явагджээ. [[Дэлхийн хоёрдугаар дайн]] Номхон Далайд дууссаны дараа тус улс 1946 оны 7-р сарын 4-нд АНУ-аас тусгаар тогтножээ. 

[[Фердинанд Маркос]] 1972 онд дайны байдал зарласны улмаас Филиппинд бослого тэмцэл өрнөж, Ардын Шинэ Арми, Моро Үндэсний Чөлөөлөх Фронт зэрэг босогчдын бүлэглэл үүссэн. [[Бага Бенино Акино|Ниной Акино]] алуурчны гарт амь үрэгдсэнээс хойш удалгүй түүний бэлэвсэн эхнэр [[Корасон Акино]], тухайн үед тус улсын оюуны санааны удирдагч байсан Хайме Кардинал Син нар 1986 онд Ардын эрхийн хувьсгал хийж, тус улсыг эргээд ардчилсан засаглалтай болгосон юм. Ардчилал сэргэн тогтсоноос хойш улс төрийн эргэлт, авлигын дуулиан шуугиант хэргүүд гарч, төрийн эрх тайван замаар шилжсээр ирсэн билээ.&lt;ref name=&quot;CIAfactbook&quot; /&gt;

2016 оны 6-р сарын 30-нд [[Родриго Дутерте|Родриго Роа Дутерте]] тус улсын ерөнхийлөгчөөр сонгогдсон. 2022 оны 6-р сарын 30-нд болсон сонгуулиар олонхын санал авсан Ерөнхийлөгч 1965-1986 онд Ерөнхийлөгч байсан [[Фердинанд Маркос|Фердинанд Маркосын]] хүү Фердинанд Ромуалдес Маркос буюу Бонгбонг Маркос Филиппиний Ерөнхийлөгч болсон байна.  

Орчин үеийн Филиппин Өрнөдийн ертөнцийн олон шинжийг агуулсан байдаг нь [[Испани]], [[Латин Америк]], [[Америкийн Нэгдсэн Улс]]ын соёлоос голдуу залгамжлагдсан байдаг. Тус улсын зонхилох шашин нь [[Католик шашин]] бөгөөд Испаничууд ирэхээс өмнө байсан уламжлалт шашны зан үйл хадгалагдан үлдсэн байдаг. Түүнчлэн [[Исламын шашин|Исламын шашныг]] шүтэгчид байдаг.&lt;ref name=&quot;encarta&quot;&gt;{{cite encyclopedia|last=Steinberg|first=David Joel|title=Philippines|url=http://encarta.msn.com/text_761558570___0/Philippines.html|encyclopedia=[[Encarta]]|date=2007}}&lt;/ref&gt; 1973 он хүртэл [[испани хэл]] Филиппиний албан ёсны хэл байсан. Түүнээс хойш [[Филиппин хэл|филиппин]], [[Англи хэл|англи]] хэмээх хоёр албан ёсны хэлтэй болсон.&lt;ref name=CIAfactbook /&gt;

== Нэрийн гарал үүсэл ==
Тус улсын нэр нь XVI зууны сүүл үеийн Испанийн ван [[II Филип]]ийн нэрнээс үүдэлтэй юм.&lt;ref name=&quot;etymology&quot;&gt;{{Citation |author= Gregorio F. Zaide, Sonia M. Zaide|title=Philippine History and Government, Sixth Edition |publisher=All-Nations Publishing Company |year= 2004}}&lt;/ref&gt; Испанийн аялагч Руй Липес де Вияалобос анх ''Las Islas Filipinas'' хэмээх нэрийг тухайн үед угсаа залгамжлах хунтайж байсан Филипийг хүндэтгэн [[Лейт арал]] болон [[Самар арал]]д өгсөн ажээ. Бусад арал нь өөр өөрийн нэртэй байсан боловч энэ нэр нь яваандаа тус олтригийг тэр чигт нь нэрлэх нэр болсон.&lt;ref name=&quot;etymology&quot; /&gt;

[[Файл:Ortigas_Center_Skyline_panoramic.jpg|thumb|center|600px|Бөөн Манила]]

== Улс төрийн тогтолцоо ==
1987 оны Үндсэн хуулийн дагуу Филиппин нь хоёр танхимтай парламент, бие даасан шүүх засаглалтай ерөнхийлөгчийн Бүгд найрамдах улс юм. Төрийн тэргүүн нь бүх нийтийн шууд сонгуулиар 6 жилийн хугацаагаар сунгах, дахин нэр дэвшүүлэх эрхгүйгээр сонгогддог байна. Ерөнхийлөгч нь Сайд нарын танхимыг (Засгийн газар) тэргүүлдэг бөгөөд зэвсэгт хүчний ерөнхий командлагч юм.

Тус улсын хууль тогтоох дээд байгууллага нь Филиппиний Сенат (24 суудал) ба Филиппиний Төлөөлөгчдийн танхим (316 суудал) гэсэн хоёр танхимаас бүрддэг Конгресс юм. Сенаторуудыг 6 жилийн хугацаатай (гурван жил тутамд 12 хүн ээлжлэн, гэхдээ дараалсан хоёроос илүүгүй), Төлөөлөгчдийн танхимын гишүүдийг гурван жилээр (дараалсан гурваас илүүгүй хугацаатай) сонгодог.

== Гадаад харилцаа ==
Филиппиний олон улсын харилцаа нь бусад улс орнуудтай хийх худалдаа, 11 сая Филиппинчүүд өөр улс оронд амьдардаг гэх мэтээр эргэлддэг. Филиппин улс нь НҮБ-ыг үүсгэн байгуулагч, идэвхтэй гишүүн орон бөгөөд НҮБ-ын Аюулгүйн Зөвлөлийн Байнгын бус гишүүнээр олон удаа сонгогдсон.

Филиппин улс АНУ-тай тогтоосон харилцаандаа ихээхэн анхаардаг. Тэд [[Хүйтэн дайн|хүйтэн дайны]] үед болон терроризмын эсрэг тэмцэлд АНУ-ыг дэмжиж байсан. Филиппин бол [[НАТО]]-гийн гол холбоотнуудын нэг юм. Филиппин улс өмнө нь Америкийн колони байсан ч АНУ-д өөрийн нутаг дэвсгэрт цэргийн бааз байгуулахыг зөвшөөрсөн. [[Япон]] бол Филиппин улсын хөгжилд бусдаас илүү тусалдаг орны нэг юм.

Филиппин улс бусад оронтой ерөнхийдөө сайн харилцаатай байдаг. Филиппин улс өндөр хөгжилтэй эдийн засагтай орнуудын дэмжлэгийг өндрөөр үнэлдэг ч эдийн засгийн хувьд буурай хөгжилтэй бусад орнуудыг дэмждэг. Түүхэн хэлхээ холбоо, соёлын ижил төстэй байдал нь Испанитай хамтран ажиллах сайн үндэс суурь юм. Хэдийгээр хилийн чанад дахь Филиппинчүүдийн амьдралын нөхцөл тийм ч сайн байдаггүй бөгөөд заримдаа ялгаварлан гадуурхалт, хүчирхийлэлд өртдөг ч олон Филиппинчүүд бусад оронд ажилладаг.

== Тэмдэглэл ==
&lt;references group=&quot;lower-alpha&quot; /&gt;

== Эшлэл ==
{{reflist}}

== Цахим холбоос ==
&lt;!--Do not add commercial links or your website. Suggest them via the discussion page. Failure to do so will mean the deletion of your websites as spam.--&gt;
'''Албан ёсны'''
* [https://web.archive.org/web/20120101105754/http://www.gov.ph/ Official website of the Philippine Government] - Gateway to governmental sites

'''Газрын зураг'''
* [http://www.wikimapia.org/#y=12554564&amp;x=122915039&amp;z=6&amp;l=0&amp;m=a WikiSatellite view of Philippines at WikiMapia]
&lt;!--Do not add commercial links or your website. Suggest them via the discussion page. Failure to do so will mean the deletion of your websites as spam.--&gt;

'''Бусад'''
&lt;!--DO NOT SPAM! THANK YOU!!!--&gt;
* [http://uk.youtube.com/watch?v=1QgTdk6fLAk WOW Philippines Tourism Ad]
* [http://newsweek.washingtonpost.com/postglobal/america/philippines Washington Post's: How the Philippines Sees America]
* [http://news.bbc.co.uk/1/hi/world/asia-pacific/country_profiles/1262783.stm BBC Country Profile on the Philippines]
* [https://web.archive.org/web/20061108072347/https://www.cia.gov/cia//publications/factbook/geos/rp.html CIA World Factbook: Philippines]
* [http://countrystudies.us/philippines/ U.S. Country Studies: Philippines]
* [https://web.archive.org/web/20181202025242/http://www.philippinesdailyphotos.com/ Philippines Daily Photos]
* [http://web.kssp.upd.edu.ph/linguistics/plc2006/papers/FullPapers/I-2_Solheim.pdf Origins of the Filipinos and Their Languages by Wilhelm G. Solheim II] ([[Portable Document File|PDF]])
* [http://www.gutenberg.org/browse/authors/b#a2296 History of the Philippine Islands] in many volumes, from [[Project Gutenberg]] (and indexed under [[Emma Helen Blair]], the general editor)
* [http://wiki.answers.com/Q/FAQ/2802 WikiAnswers: Q&amp;A about the Philippines]

{{Ази}}

&lt;!--Categories--&gt;
&lt;!--Interwikis--&gt;

[[Ангилал:Филиппин| ]]
[[Ангилал:Азийн орон]]
[[Ангилал:АСЕАН-ы гишүүн орнууд]]
[[Ангилал:Азийн арлын бүлэг]]
[[Ангилал:Арлын орон]]
[[Ангилал:Зүүн Өмнөд Ази]]
[[Ангилал:Нэгдсэн Үндэстний Байгууллагын гишүүн орон]]</text>
      <sha1>knwqg78auhtxeygjhmnfg72tpn1ayim</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Бөртэ үжин</title>
    <ns>0</ns>
    <id>10426</id>
    <revision>
      <id>821639</id>
      <parentid>789737</parentid>
      <timestamp>2025-06-13T07:47:39Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>2405:5700:300:1F21:F9BC:1E5E:1987:2686</ip>
      </contributor>
      <origin>821639</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="24099" sha1="qqjdz2kr95vf5jgpxbqjvdk2kp763x4" xml:space="preserve">{{short description|First wife of Genghis Khan (c. 1161–1230)}}
{{Infobox royalty
|name= Бөртэ үжин
|title= [[Хатан]] хаан
|image=
|caption= 
|succession= [[Монгол хатад| Их Монгол улсын хатан]] ба [[Хамаг Монгол]]
|reign= 1189-1229
|predecessor= 
|reg-type= Хатан
|successor= [[Борогчин]]
|issue= [[Зүчи]]&lt;br /&gt;[[Цагаадай]]&lt;br /&gt;[[Өгэдэй]]&lt;br /&gt;[[Толуй]]&lt;br /&gt;[[Хожин бэхи]]&lt;br /&gt;[[Цэцэйхэн]]&lt;br /&gt;[[Алага бэхи]]&lt;br /&gt;[[Түмэлүн]]&lt;br /&gt;[[Алталун]]
|house= [[Хонгирад]]
|father= [[Дай Сэцэн]]
|mother= [[Цотан]]
|birth_date   = 1161
|birth_place = [[Хамаг Монгол]](Одоогийн Хэнтий аймаг)
|death_date   = {{death year and age|1230|1161}}
|death_place  = [[Их Монгол Улс]] (Одоогийн [[Аваргын балгас]], [[Монгол]])
|place of burial = [[Бурхан Халдун]]
|posthumous name = Гуаншянь Ишэнь хатан (光獻翼聖皇后)&lt;ref name=&quot;Posthumous&quot;&gt;{{cite book|last1=Lee|first1=Lily Xiao Hong|last2=Wiles|first2=Sue|title=Biographical Dictionary of Chinese Women: Tang Through Ming, 618-1644|year=2014|url=https://books.google.com/books?id=Cw0pAwAAQBAJ&amp;pg=PA12|page=12|publisher=M.E. Sharpe |isbn=9780765643162}}&lt;/ref&gt;
|signature= 
|religion= [[Бөө мөргөл]]
}}
'''Бөртэ''' ([[Монголоор]]: ᠪᠥᠷᠲᠡ ᠦᠵᠢᠨ, Бөртэ Үжин; 1161-1230?) [[Их Монгол Улс|Монголын эзэнт гүрнийг]] үндэслэгч [[Чингис хаан|Чингис хаан Тэмүжиний]] анхны эхнэр байв. Бөртэ нь Чингис хааны дөрвөн хан хөвүүн, таван охиныг төрүүлсэн их хатан. Их Монгол Улсыг байгуулсны дараа түүнд  '''[[Хэрлэнгийн хөдөө арал дахь орд|Хэрлэнгийн хөдөө арал дахь ордыг]]''' мэдүүлсэн. Түүний бага насны амьдралын нарийн ширийнийг төдийлөн мэддэггүй ч түүнийг багадаа Тэмүжинтэй сүй тавьж, арван долоон настайдаа гэрлэж, улмаар [[Мэргид|Мэргидэд]] хулгайлагдсан байна. Нөхөр нь түүнийг аварсан нь түүнийг байлдан дагуулагч болох замд нь эхлүүлсэн гол үйл явдлуудын нэг байж магадгүй юм. Тэрээр дөрвөн хүү, таван охин төрүүлсэн бөгөөд тэд өөрсдийн үр удмын хамт Монголын эзэнт гүрнийг улам өргөжүүлэн тэлэх гол удам нь болсон юм.  

Бөртэ болон хатан эх [[Өэлүн|Өүлэн]] үжин хоёр хааны амьдралд хамгийн нөлөө бүхий, чухал хүмүүс байсан.

==Залуу нас==
Түүний бага насны тухай түүхэн баримт цөөхөн байдаг ч монголчууд түүний тухай олон домогтой байдаг. &quot;[[Монголын Нууц Товчоо|Монголын нууц товчоо]]&quot;-д түүний тухай мэдээлэл бага.

Бөртэ 1161 оны орчим [[Хонгирад|Хонгирадын]] [[Олхонууд|Олхонуд]]-д төржээ. Энэ овог нь Тэмүжиний төрсөн [[боржигин]] овогтой элэгтэй байв. Тэрээр [[Дай Сэцэн|Дэй-Сэчэн]], Чотан хоёрын охин. Түүнийг &quot;нүүрэндээ гэрэлтэй, нүдэндээ цогтой, шударга&quot; гэж тодорхойлсон нь түүнийг ухаантай гэсэн үг юм. [[Олхонууд|Олхонуд]] овгийн охидууд онцгой үзэсгэлэнтэй гэдгээрээ алдартай байв.{{sfn|Onon|2005|loc=sections 65–66}}&lt;ref name=&quot;:1&quot; /&gt;{{sfn|de Rachewiltz|2006|pp=13–14}}
 
==Гэрлэлт==
Бөртэ бол Тэмүжиний анхны эхнэр юм. Тэмүжинийг есөн настай байхад нь эцэг [[Есүхэй]] түүнд эхнэр хайж явав. Тэрээр Тэмүжиний эхийн Олхонууд овгийн охиныг хайж олохоор явсан боловч замдаа Бөртэгийн эцэг [[Дай Сэцэн|Дэй-Сэчэнтэй]] тааралдав. [[Дай Сэцэн|Дэй-Сэчэн]] өмнөх шөнө &quot;[[Шонхор|Цагаан шонхор]] шувуу нар,сар хоёрыг агтган түүнд өгөж байна&quot; гэж зүүдэлж [[Есүхэй баатар|Есүхэй]] хүүтэйгээ ирэхийг зүүдэлсэн гэж тайлбарлаж, энэ нь сайны дохио гэж итгэжээ.{{sfn|de Rachewiltz|2006|pp=13–14}} Ард түмнийхээ [[Хонгирад|Хонгирадын]] эмэгтэйчүүд сайхан хүүхнүүдтэй гэдгээрээ алдартай бөгөөд арван настай Бөртэ охин Тэмүжинд сайн эхнэр болно гэж тэрээр өгүүлэв. Бөртэтэй уулзангуутаа [[Есүхэй баатар|Есүхэй]] түүнийг “Нүүрэндээ гэрэл, нүдэндээ цогтой” охин хэмээн тодорхойлж, хоносоныхоо дараа Дэй-Сэчэнгээс хүүгийнхээ төлөө Бөртэгийн гарыг гуйв.{{sfn|de Rachewiltz|2006|pp=13–14}} Дэй-Сэчэн Тэмүжинийг гэрт нь үлдээх нөхцөлөөр зөвшөөрөв.Харамсалтай нь Есүхэй буцаж явахдаа хэсэг [[Татарууд]] найр хийж байгаатай таарахад, тэд өмнөх өс санаж хоолыг нь хордуулажээ. Түүний бие нь доройтож, эцэст нь нас барахаасаа өмнө гэртээ харих замаа дуусгасан.{{sfn|de Rachewiltz|2006|pp=13–14}} Гэвч Есүхэй нас барахынхаа өмнө Тэмүжинийг аавыг нь эзгүйд ах дүү нараа гэртээ ирэж, асрахыг захив. Дэй-Сэчэн Тэмүжинийг гэр бүлдээ буцаж явахыг зөвшөөрсөн тул Бөртэ, Тэмүжин хоёр сүй тавьсныхаа дараа салжээ.

1178 онд Тэмүжин долоон жилийн дараа Бөртэтэй дахин нийлэхээр мордлоо. Түүнийг өмнө нь амьдарч байсан газар очиж олсны дараа тэр хоёр гэрлэж, Гүрэлгү ууланд байрлах Сэнгүр горхинд шинэ гэр рүүгээ явав. Удалгүй тэд Кеурен голын ойролцоох Бурги ууланд шинэ хашаа байшин барихаар нүүжээ. Тэнд Бөртэгийн хар булган инжийг Есүхэйгийн эртний найз [[Тоорил хан|Ван ханд]] бэлэглэж, хоёр гэр бүлийн найрамдалт харилцааг сэргээв.{{sfn|de Rachewiltz|2006|p=29}}

==Мэргидүүдэд хулгайлагдсан нь==
Түүнийг Тэмүжинтэй гэрлэсний дараахан [[Сэлэнгэ мөрөн|Сэлэнгэ]], [[Орхон гол|Орхон]] мөрний сав газраар нутаглаж байсан гурван овгийн холбоо болох [[Гурван Мэргид]] буюу Мэргидүүд Бургийн Далай руу дайрчээ. Тэмүжин гэр бүлийнхэнтэйгээ морьтой зугтаж чадсан ч Бөртэд морь үлдсэнгүй. [[Хуагчин эмгэн]] Бөртэг хуучин тэргэн дээр нуухыг оролдсон бөгөөд тэр түүнийг үхэрт уяж, түүнтэй хамт голын өөдөөс зугтахыг оролдов. Эцэст нь тэргэнцэр хагарч, Хуагчин Бөртэ хоёр явганаар хөдөлгөх гэж оролдоход цэргүүд түүнийг тэргэнцэрээс олж илрүүлсэн байжээ.{{sfn|de Rachewiltz|2006|p=29}} Гурван Мэргидээс олон жилийн өмнө Тэмүжиний эх [[Өэлүн|Өүлэн]] толгойлогч [[Их Чилэдү|Их Чилэдүгээс]] хулгайлсны хариуд өшөө авах гэж төлөвлөж байсан тул энэ дайралтаа ялсан гэж итгэжээ.

[[Чингис хаан|Тэмүжин]] эхнэрээ хулгайлсанд ихэд шаналж, ор нь &quot;хоосон&quot;, цээж нь &quot;эмтэрсэн&quot; гэж хэлэв.&lt;ref name=&quot;:1&quot; /&gt; Бөртэгийн инжийг бэлэглэсэн [[Тоорил хан|Тоорил ван]] Тэмүжинд Бөртэг Гурван Мэргидээс эргүүлэн авчрахад туслахаа амлаж, хамтдаа түүнийг буцаан авах төлөвлөгөө зохиов.{{sfn|de Rachewiltz|2006|p=34}} Найман сарын дараа тэд Баргужин нутаг руу байлдаж, тэднийг хүрэлцэн ирэхэд [[Мэргид|Мэргидүүд]] Сэлэнгэ мөрнийг уруудан олноороо дүрвэв. Бөртэ, Тэмүжин хоёр эцэст нь дахин нэгдэв. &quot;Монголын нууц товчоо&quot;-д өгүүлснээр:

Мэргидийн улс Сэлэнгэ уруу шөнөд дүрвэж явахуйд, бидний цэргүүд дүрвэж явахун Мэргидийг шөнөдхүү дарцаж дагуулин, талан явахуйд, Тэмүжин дүрвэж айсахун иргэнд &quot;''Бөртэ! Бөртэ!&quot;'' хэмээн уншиж явахуйд учирчухуй. Бөртэ үжин тэд дүрвэхүн иргэнд байжухуй. Тэмүжиний дуу сонсож таньж, тэргэнээс буугаад гүйж ирж, Бөртэ үжин, Хуагчин жирин Тэмүжиний жолоо цулбуурыг шөнө таньж, барьжухуй. Саруур бүлгээ. Үзвээс Бөртэ үжинийг таньж, тэврэлдэн тусалцав.&lt;ref name=&quot;:1&quot;&gt;{{Cite web|url=https://cedar.wwu.edu/cgi/viewcontent.cgi?article=1003&amp;context=cedarbooks|title=The Secret History of the Mongols: A Mongolian Epic Chronicle of the Thirteenth Century|last=Rachewiltz|first=Igor de|date=December 2015|website=Western Washington University}}&lt;/ref&gt;}}

Хожим нь Хаан Мэргид үндэстнийг устгаж, эмэгтэйчүүдийг нь боолчлох болно.&lt;ref name=&quot;:4&quot;&gt;{{Cite book |last=May |first=Timothy Michael |url=http://worldcat.org/oclc/1030610485 |title=The Mongol empire : a historical encyclopedia |date=7 November 2016 |publisher=ABC-CLIO, an imprint of ABC-CLIO, LLC |isbn=978-1-61069-339-4 |pages=135 |oclc=1030610485}}&lt;/ref&gt; Энэ тулааныг [[Буур хээрийн тулалдаан|Буур хээрийн тулаан]] гэдэг

==Төр барих==
Бөртэ Тэмүжинтэй гэрлэхээс илүүг авчирсан. Тэрээр өөрийн инж дээр суурилсан бие даасан баялаг, хашир ухаалаг оюун ухаанаа авчирсан. Бөртэ хадам эх Өүлэнтэй зарим үүрэг хариуцлагыг хуваалцсан бөгөөд үүнд хүн, малын нөөц, овог, аймгийн эдийн засаг зэрэг багтсан.&lt;ref&gt;{{Cite book |last=Broadbridge |first=Anne F. |url=http://dx.doi.org/10.1017/9781108347990 |title=Women and the Making of the Mongol Empire |date=2018-07-10 |publisher=Cambridge University Press |isbn=978-1-108-34799-0 |pages=57|doi=10.1017/9781108347990 |s2cid=165687035 }}&lt;/ref&gt;

1179 онд Бөртэгийн анхны хүүхдүүд болох [[Зүчи]] мэндэлжээ. Бөртэгийн есөн хүүхэд нь эцсийн дүндээ Тэмүжинд өгсөн өөр нэг нөөц байв; Түүний таван охин дипломат харилцаа тогтоохын тулд улс төрийн гол холбоотнуудтайгаа гэрлэж байсан бол түүний дөрвөн хүү Ази даяар Тэмүжиний байлдан дагуулалд ихээхэн нөлөө үзүүлсэн.&lt;ref&gt;{{Cite book |last=Broadbridge |first=Anne F. |url=http://dx.doi.org/10.1017/9781108347990 |title=Women and the Making of the Mongol Empire |date=2018-07-10 |publisher=Cambridge University Press |isbn=978-1-108-34799-0 |pages=61|doi=10.1017/9781108347990 |s2cid=165687035 }}&lt;/ref&gt;

Нэмж дурдахад тэрээр [[Ази|Азийн]] худалдааны замыг удирдаж, эдгээр замаар зорчиж буй албан тушаалтнууд болон худалдаачдын зөвлөхөөр ажиллаж байв.&lt;ref name=&quot;:4&quot; /&gt; Тэрээр энэ албан тушаалд маш их эрх мэдэлтэй байсан бөгөөд энэ эрх мэдлийг хэрэгжүүлсэн олон баримтжуулсан үйл явдал байдаг. Тухайлбал, тэрээр цэргийн удирдагч [[Жамуха|Жамухатай]] холбоогоо таслахыг Тэмүжинд амжилттай зөвлөсөн бөгөөд тэрээр энэ холбоог харилцан ашигтай байхаа больсон гэж үзжээ.&lt;ref name=&quot;:4&quot; /&gt; Нэмж дурдахад Тэмүжиний гэр бүлийг доромжилсон үйлдэл хийсэн [[Хөхчү бөө|Тэв Тэнгэр]] хэмээх бөөгийн увайгүй байдлын төлөө түүнийг эсэргүүцэх ёстой гэж тэрээр шаардав.&lt;ref name=&quot;:4&quot; /&gt; Энэ хоёр хүсэлтийг Тэмүжин ёсчлон биелүүлэв.

Тэрээр Тэмүжиний анхны эхнэр байсан тул хамгийн их нөлөө үзүүлсэн. Түүнийг Чингис хаан болсны дараа монголчууд дээдлэн хүндэтгэж, Төрийн их хатанд өргөмжилсөн.

Бөртэ нөхрийнхөө шийдвэрт хэд хэдэн удаа хүчтэй нөлөөлсөн. Ийм тохиолдлын нэг бол [[Тэмүгэ отчигин|Отчигин]] Чингис хааныг Бөртэтэй унтаж байхад нь өргөөнд орж ирээд Хонхотан овгийн эсрэг тусламж гуйсан явдал юм. Бөртэ Чингис хааныг юу ч хэлж амжаагүй байтал “хөнжлийн ирмэгээр хөхөө халхалж орон дээрээ суугаад” Хонхотанчууд харгис хэрцгий байдлыг дүрсэлжээ. Чингис хаан эхнэрийнхээ яриаг сонсоод Отчигинд туслахаар шийджээ. Бөртэ Хаан өөрийн танхимын гишүүдтэй хэр хатуу харьцаж байсанд нөлөөлсөн баримт ч бий. Нэгэн жишээнд, Бөртэ Хааны холбоо муудсан найз Жамухаас салж, шүүх дотор эрх мэдлээ хадгалахын тулд хананд хэлэв. Өөр нэг тохиолдлоор Бөртэ бөө Тэб Тэнгэрийн увайгүй байдлынх нь төлөө тулгах ёстой гэж тулгаж, улмаар хааны бага дүү [[Тэмүгэ отчигин|Тэмүгэ]] Отчигиныг доромжилсныхоо төлөө нуруу нь хугарчээ. Хан Бөртэгийн улс төрийн харилцааны талаарх ойлголтыг хүндэтгэж, үнэлдэг байв.

[[Чингис хаан|Чингис]] хаан өөрийн нөлөө, эзэнт гүрнээ өргөжүүлэхийн хэрээр Бөртэ ард үлдэж, Чингисийн дүү Тэмүгэтэй Монголын орныг удирдахад тусалсан. Чингис хаан өөрийн нутаг дэвсгэрийг захирч, өөрийн ордноо удирдаж байхад бусад эхнэрүүд Чингис хааныг аян дайнд дагалдан явж байв. Хэрлэн голын ихэнх хэсгийг өмнө нь Татаруудын эзэмшиж байсан газар нутаг түүнд хуваарилжээ. Зөвхөн түүний хөвгүүдийг л Тэмүжин хаан болохын төлөө нэр дэвшигчид гэж үздэг байв. Ингэхдээ тэрээр Хутуг ноён, Буда ноён зэрэг олон өнчин хүүхдүүдийг үрчлэн авч, өөрийн хүүхэд шиг өсгөн хүмүүжүүлсэн нь эх хүний ​​нэр хүнд, нийгэмд эзлэх байр сууриа эрс дээшлүүлсэн.&lt;ref name=&quot;:4&quot; /&gt;
 
==Гэр бүл==
Бөртэ-Үжин хатан нь дөрвөн хүү, таван охин буюу нийт есөн хүүхэд төрүүлсэн.
#Бөртэ, Тэмүжин хоёрын хүүхдүүд:
#*[[Зүчи|Зүчи хан]]
#*[[Хожин бэхи]]- Ууган охин нь [[Хэрэйд]] овгийн захирагч Ван хааны хүү [[Сэнгүм|Сэнггүмийн]] хүү Тусахатай гэрлэх яриа болсон ч; тэр эцэст нь [[Ихирэс]] овгийн [[Буту хүргэн|Бутутай]](авга эгч [[Тэмүлэн|Тэмүлүний]] нөхөр) гэрлэжээ 
#*[[Цагадай|Цагаадай хан]]
#*[[Цэцэйхэн|Цэцэйхэн бэхи]]-[[Ойрад]] овгийн [[Худуга бэхи|Худуга]]&lt;nowiki/&gt; [[Худуга бэхи|бэхи]]&lt;nowiki/&gt;гийн хүү [[Төрөлчи хүргэн|Төрэлчитэй]] гэрлэсэн
#*[[Өгэдэй хаан]]
#*[[Алага Бэхи]]-Эхлээд [[Онгуд]] овгийн ахлагч [[Алахуш Дигитхури|Алахуш Дигит Куритай]] гэрлэсэн; дараа нь түүний ач хүү, өв залгамжлагч Жингүэ; эцэст нь түүний хойд хүү Буюуха
#*[[Тулуй|Тулуй их ноён]]
#*[[Түмэлүн|Түмэлүн бэхи]] -[[Хонгирад|Хонгирадын]] Анчин ноёны(Бөртэгийн дүү) хүү [[Чигү хүргэн|Чигүтэй]] гэрлэсэн
#*[[Алталун]]-[[Олхонууд|Олхунудын]] Чаур сэцэнтэй гэрлэсэн.&lt;ref name=&quot;:0&quot;&gt;{{Cite book|title=Jami Al Tawarikh (Compendium of Chronicles)|last=Ad-din|first=Rashid}}&lt;/ref&gt; Тэрбээр их ихдээ дүү [[Алалтун бэхи|Ил Алалтунтай]] андуурагддаг.

Бөртэ, Тэмүжин нар үр хүүхдүүддээ асар их итгэл (болон нутаг дэвсгэр) тавьж, тэднийг өв залгамжлах асар их эд хөрөнгө, албан тушаалаар хангаж байв. Өв залгамжлалын талаар гэр бүлийн маргаан гарсан; Бөртэг хулгайлах үеэр хүчиндсэн байж болзошгүй тул Зүчийн эцэг нь түүнийг барьцаалагчдын нэг байж магадгүй тул Зүчийн жинхэнэ эцэг гэдэгт эргэлзэж байв.&lt;ref name=&quot;:4&quot; /&gt;Зүчийн ах Цагадайн эдгээр мэдэгдлийнхээ төлөө Зүчийг ихэвчлэн зэмлэдэг байсан нь ах дүү хоёрын хооронд байнга маргаан үүсгэдэг байв. Тэмүжин энэ зэмлэлийг үнэн сэтгэлээсээ няцааж, тэднийг үл хүндэтгэсэн хэмээн үзэж, Зүчийг өөрийн хүү хэмээн зарласан гэж мэдээлэв.&lt;ref name=&quot;:4&quot; /&gt; Энэхүү мөргөлдөөний үр дүнд Чингис хаан Зүчи ч, Цагаадайн ч аль алиныг нь сонгохгүй байж, өөрийн өв залгамжлалыг хаан болгожээ. Харин түүний оронд Өгэдэй хоёр ахынхаа дунд энхийг сахиулагч байсан тул захирахаар сонгогджээ.&lt;ref name=&quot;:4&quot; /&gt; Өгэдэй, Толуй нар эцэг эхийнхээ өв залгамжлалыг авч, үр хүүхдүүд нь хожмын олон үед хаан болон суусаар байв. Зүчи, Цагадайн аль аль нь бүхэл бүтэн эзэнт гүрнийг биш ч гэсэн нутаг дэвсгэрийн хуваагдлын захирагч болж байв. Жишээлбэл, Зүчийн үр удам баруун зүгт Алтан Ордыг олж захирч байв.&lt;ref name=&quot;:4&quot; /&gt;

==Өв залгамжлал==
Бөртэ 1230 онд нөхрөө нас барсны дараа нас баржээ.&lt;ref&gt;{{Cite book |last=Buell |first=Paul D. 1941- |url=http://worldcat.org/oclc/1032304968 |title=Historical dictionary of the Mongol world empire |date=2018 |isbn=978-1-5381-1136-9 |pages=124 |publisher=Rowman &amp; Littlefield |oclc=1032304968}}&lt;/ref&gt; Эцсийн эцэст Бөртэ амьдралынхаа туршид Монголын ард түмний хүндэтгэл, хүндэтгэлийн нэр хүндийг олж авсан.&lt;ref name=&quot;:4&quot; /&gt; Тэрээр бүхэл бүтэн эзэнт гүрний хувьд маш их биширдэг эх хүн байсан бөгөөд энэ дүр төрх нь төрсөн болон өргөж авсан хүүхдүүдтэйгээ харилцах харилцаагаараа улам бүр бэхжсэн байв. Тэрээр охиддоо улс төрийн гэрлэлтийг овсгоотойгоор хөгжүүлж, улс төрийн харилцааг бэхжүүлсэн.&lt;ref name=&quot;:5&quot;&gt;{{Cite book |last=May |first=Timothy Michael |url=http://worldcat.org/oclc/1030610485 |title=The Mongol empire : a historical encyclopedia |date=7 November 2016 |publisher=ABC-CLIO, an imprint of ABC-CLIO, LLC |isbn=978-1-61069-339-4 |pages=134 |oclc=1030610485}}&lt;/ref&gt;Түүхийн туршид Хонгирад төрийн гэрлэлтийг оролцогч талуудын хооронд найрсаг харилцаа тогтоохын тулд ашигладаг байсан бөгөөд охид нь &quot;зуучлагчийн&quot; үүрэг гүйцэтгэдэг байв. Ийнхүү Бөртэ нөхрийнхөө аль алинд нь зөвлөхөөр ажиллаж, охидоо “төлөөлөгч, дипломатч, төрийн үйл хэрэгт идэвхтэй оролцогч” болгон эрхэм зорилгодоо итгэн сургаж байв.”&lt;ref name=&quot;:5&quot; /&gt;
{{s-start}}
{{Залгамжлал
|албан_тушаал= [[Их Монгол Улс]]ын [[Монгол хатад|их хатан]]
|он= 1206-1227
|өмнө= шинээр үүссэн
|дараа= [[Борогчин]]
}}
{{end}}
==Эшлэл==

[[Ангилал:Их Монгол улсын хатан]]
[[Ангилал:Чингис хааны хатан]]
[[Ангилал:Чингис хааны гэр бүлийнхэн]]
[[Ангилал:Монголын хатан хаан]]
[[Ангилал:1161 онд төрсөн]]
[[Ангилал:12-р эсвэл 13-р зуунд өнгөрсөн]]</text>
      <sha1>qqjdz2kr95vf5jgpxbqjvdk2kp763x4</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Тавантолгой</title>
    <ns>0</ns>
    <id>12438</id>
    <revision>
      <id>821594</id>
      <parentid>744033</parentid>
      <timestamp>2025-06-13T03:56:01Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Chongkian</username>
        <id>21163</id>
      </contributor>
      <origin>821594</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1877" sha1="41fj5wkd0ad9g47hg65ztszq7g085hq" xml:space="preserve">[[File:Tavan Tolgoi 05.jpg|thumb|Тавантолгой]]
'''Тавантолгой''' нь [[Өмнөговь]] аймгийн [[Цогтцэций сум]]ын нутагт орших [[нүүрсний уурхай]] юм.

= Газарзүй =
Тавантолгойн нүүрсний орд газар нь Өмнөговь аймгийн Цогтцэций сумын нутаг Улаан нуурын хөндийд
Улаанбаатар хотоос өмнө зүгт 540 км зайд байрлана. Өмнөговь аймгийн төв
Даланзадгад хотоос 98 км, Цогтцэций сумын төвөөс өмнө зүгт 16 км, Дорноговь
аймгийн төв Сайншанд хотоос 440 км, төмөр замын хамгийн ойрын цэг болох Хар
Айраг өртөөнөөс 400 км, Гашуунсухайт боомтоос 270 км Монгол-Хятадын хилээс 170
гаруй км-т оршино.

== Эдийн засаг ==

Тус уурхайгаас олборлосон нүүрсний хэмжээ: 2003 - 38,500 мтон, 2004 - 64,200 мтон, 2005 - 404,600 мтон, 2006 - 787,100 мтон.&lt;ref&gt;{{Cite web |url=http://www.pmis.gov.mn/umnugobi/aboutus.php?webmenuid=101 |title=Өмнөговь аймгийн албан ёсны цахим сүлжээ |access-date=2009-06-09 |archive-date=2007-11-07 |archive-url=https://web.archive.org/web/20071107065458/http://www.pmis.gov.mn/umnugobi/aboutus.php?webmenuid=101 |url-status=dead }}&lt;/ref&gt;

== Эшлэл ==
{{Reflist}}
* [http://www.tavantolgoi.mn/ Тавантолгойн нүүрсний уурхай]

[[Ангилал:Өмнөговь аймаг]]
[[Ангилал:Геологи]]
[[Ангилал:Монголын геологи]]
[[Ангилал:Монголын ашигт малтмалын ордууд]]</text>
      <sha1>41fj5wkd0ad9g47hg65ztszq7g085hq</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>821595</id>
      <parentid>821594</parentid>
      <timestamp>2025-06-13T03:56:13Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Chongkian</username>
        <id>21163</id>
      </contributor>
      <origin>821595</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1893" sha1="431qzd8sabwt3s7m0vjte3vuo3rekff" xml:space="preserve">[[File:Tavan Tolgoi 05.jpg|thumb|Тавантолгой]]
'''Тавантолгой''' нь [[Өмнөговь]] аймгийн [[Цогтцэций сум]]ын нутагт орших [[нүүрсний уурхай]] юм.

= Газарзүй =
Тавантолгойн нүүрсний орд газар нь Өмнөговь аймгийн Цогтцэций сумын нутаг Улаан нуурын хөндийд
Улаанбаатар хотоос өмнө зүгт 540 км зайд байрлана. Өмнөговь аймгийн төв
Даланзадгад хотоос 98 км, Цогтцэций сумын төвөөс өмнө зүгт 16 км, Дорноговь
аймгийн төв Сайншанд хотоос 440 км, төмөр замын хамгийн ойрын цэг болох Хар
Айраг өртөөнөөс 400 км, Гашуунсухайт боомтоос 270 км Монгол-Хятадын хилээс 170
гаруй км-т оршино.

== Эдийн засаг ==

Тус уурхайгаас олборлосон нүүрсний хэмжээ: 2003 - 38,500 мтон, 2004 - 64,200 мтон, 2005 - 404,600 мтон, 2006 - 787,100 мтон.&lt;ref&gt;{{Cite web |url=http://www.pmis.gov.mn/umnugobi/aboutus.php?webmenuid=101 |title=Өмнөговь аймгийн албан ёсны цахим сүлжээ |access-date=2009-06-09 |archive-date=2007-11-07 |archive-url=https://web.archive.org/web/20071107065458/http://www.pmis.gov.mn/umnugobi/aboutus.php?webmenuid=101 |url-status=dead }}&lt;/ref&gt;

== Эшлэл ==
{{Reflist}}
* [http://www.tavantolgoi.mn/ Тавантолгойн нүүрсний уурхай]

{{commonscat}}

[[Ангилал:Өмнөговь аймаг]]
[[Ангилал:Геологи]]
[[Ангилал:Монголын геологи]]
[[Ангилал:Монголын ашигт малтмалын ордууд]]</text>
      <sha1>431qzd8sabwt3s7m0vjte3vuo3rekff</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Нохой</title>
    <ns>0</ns>
    <id>13526</id>
    <revision>
      <id>821592</id>
      <parentid>815448</parentid>
      <timestamp>2025-06-13T03:20:39Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>200.24.154.85</ip>
      </contributor>
      <origin>821592</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="10488" sha1="cdix9wjrn7cydolxveomffzh2lq04ep" xml:space="preserve">{{Taxobox
| name = Нохой
| fossil_range = Хожуу [[Плейстоцен]]ийн үеэс одоо хүртэл 
| status = Domesticated
| image = Coat types 3.jpg
| image_width = 250px
| domain = [[Eukaryota]]
| regnum = [[Амьтан]]
| phylum = [[Хөвчтөн]] 
| classis = [[Хөхтөн]]
| ordo = [[Мах идэштэн]]
| familia = [[Чонынхон]]
| genus = ''[[Саnis]]''
| species = ''[[Саарал чоно|C. lupus]]''
| subspecies = '''''C. l. familiaris'''''
| trinomial = ''Canis lupus familiaris''
| trinomial_authority = ([[Карл Линней|Линней]], 1758)
}}
'''Нохой''' ([[Монгол бичиг|Монгол]]:[[Зураг:nohai.png|18px]]''Нохай''; [[Латин хэл|латин]]: ''Canis lupus familiaris'') нь хөхтөн ба махан идэшт амьтан юм. Хүний хамгийн үнэнч, дотнын нөхөр гэгддэг нохойг [[саарал чоно]]ноос 135,000 жилийн өмнө эволюцийн замаар үүсээд, 16,000 жилийн тэртээ хүн гэршүүлсэн гэж үздэг байна. Одоогоор дэлхий дээр нийт 800 орчим үүлдрийн 400 сая нохой байна. Эм нохойг жингэр, үр төлийг гөлөг гэнэ. Нохой бол хүний гэршүүлсэн хамгийн анхны гэрийн тэжээвэр амьтдын нэг гэж үздэг.

Амьтан судлаач, Нобелийн шагналтан Конрад Лоренц нохой чононоос гаралтай гэдэг таамаглал дэвшүүлсэн байна.

Одоогоор дэлхий дээр нийт 800 орчим үүлдрийн 400 сая нохой байна. Эм нохойг жингэр, үр төлийг гөлөг гэнэ. Нохой бол хүний гэршүүлсэн хамгийн анхны гэрийн тэжээвэр амьтдын нэг гэж үздэг.

Нохой нь сурах чадвар өндөртэй, тоглох дуртай, сайхан зан авираараа алдартай. Төрөл бүрийн зориулалтаар тусгай үүлдрийн нохойг үржүүлсэн: ан агнуур хийх, харуул, тээвэрт хөлөглөх, мал малуулах зэрэг, түүнчлэн сүүлд гоёл чимэглэлийн үүлдэр (жишээлбэл, lapdog, puodle) байдаг.

Нохойг олон мянган жилийн туршид янз бүрийн зан байдал, мэдрэхүйн чадвар, бие махбодийн шинж чанараараа сонгон үржүүлж ирсэн. Нохойн үүлдэр нь хэлбэр, хэмжээ, өнгөөрөө маш олон янз байдаг. Тэд ан агнах, маллах, ачаа татах, хамгаалах, цагдаа, цэрэгт туслах, үнэнч нөхөрлөх, хараагүй болон хөгжлийн бэрхшээлтэй хүмүүст туслах зэрэг олон үүрэг гүйцэтгэдэг. Мянган жилийн туршид ноход хүний зан төлөвт онцгой дасан зохицож, хүн-нохойн холбоо байнга судлах сэдэв байсаар ирсэн.

[[Файл:Dogs banner.png|thumb|490x490px]]Нохойн харилцаа гэдэг нь нохой бусад нохойтой хоорондоо мэдээлэл дамжуулах, хүний өгсөн мэдээллийг ойлгох эргээд хүн нохойны хүслийг ойлгох аргууд юм. Нохойн харилцааны зан үйлд нүд, нүүрний хувирал, дуу хоолой, биеийн байрлал (бие, мөчний хөдөлгөөнийг оруулаад), амтлах үнэрлэх (үнэр, феромон, амт) зэрэг орно. Хүмүүс нохойтой дуу хоолой, гар дохио, биеийн байрлал зэргийг ашиглан харилцдаг.

== Анатоми ==
[[image:Indian spitz.jpg|thumb|left|230px]]
Нохой нь үүлдэр угсаанаас хамааран биеийн хэмжээ янз бүр байна. Хамгийн жижиг нохой (йоркшир терьер) нь мөрний өндөр 6.3см, биеийн урт 9.5см, жин нь 113 гр байсан бол хамгийн том нь (англи мастиф) 155.6кг жинтэй, хоншоороос сүүл хүртэлх урт нь 250см байдаг. Хамгийн өндөр нохойн (дог) мөрний өндөр 106.7см гэж бүртгэгдээд байна. 
Нохой нь бусад махан идэшт, хөхтөн амьтдын адилаар хүчирхэг [[булчин]], урт нарийн хөл, давхиж харайх, хол газар туулахад тэсвэртэй зохицсон зүрх судасны ажиллагаа, хөлрөхгүй байх биеийн бүтэцтэй байдаг байна.

== Гөлөг ==
'''Нярай үе'''

Энэ нь төрснөөс хойш 10-12 хоног үргэлжилдэг үе. Гөлөг нь эхээс бүрэн хамааралтай байж маш хурдан өсдөг.

'''Шилжилтийн үе (13-20 хоног)'''

Энэ үед гөлөгний хөгжилд бие махбодийн чухал өөрчлөлтүүд гардаг. Амьдралын 13 дахь өдөр түүний нүд нээгддэг. Түүний хүүхэн хараа гэрэл мэдрэх боловч нүдний торлог бүрхэвч хараахан хөгжөөгүй байгаа тул тэрээр 21 хоног хүртлээ объект, тэдгээрийн хөдөлгөөнийг харж чадахгүй.

Гөлөг урагшаа болон хойшоо мөлхөж эхэлдэг бөгөөд хэд хоногийн дараа тэрээр тогтворгүй алхаж, хажуу тийшээ найгаж, ихэвчлэн унадаг. Эхний шүд нь ойролцоогоор 20 дахь өдөр гарч, тэр хазаж, зажилж эхэлдэг.

'''Танин мэдэхүйн үе''' '''(21-28 хоног)'''

Гөлөг хараа, сонсголыг ашиглаж эхэлдэг эхний долоо хоног юм. Түүний мэдрэмжийн эдгээр өөрчлөлтүүд ихэнх гөлөгнүүдэд 24 цагийн дотор гэнэт тохиолддог тул энэ хугацаанд түүнд маш тайван тогтвортой орчин хэрэгтэй байдаг. Хэрэв энэ үед гөлөгнүүдийг эхээс нь холдуулбал тэдний цаашдын физиологийн хөгжилд муугаар нөлөөлдөг байна. 

'''Нохойн дунд нийгэмших үе (21-49 хоног)'''

Энэ үед гөлөг нь бусад нохойтой харилцах боломжийг олгодог төрөл зүйлийн өвөрмөц зан үйлийг ашиглаж сурдаг. Түүний генд хамаарах бүх шинж тэмдгүүдийг хөгжүүлэхийн тулд энэ бүх хугацаанд гөлөг заавал эхтэйгээ болон бусад гөлөгнүүдтэйгээ хамт байх ёстой. Тиймээс гөлөгийг бусдад өгөхдөө эхээс 40 хоногийн дараа өгөх нь зүйтэй. 

; Хүнд дасах үе (7—12 долоо хоног)Нохой хүн таньж дасаж эхэлдэг үе.
'''Айдсны үе (8-12 долоо хоног)'''

Энэ үед сэтгэл зүй нь айдас, өвдөлтийг үүсгэдэг нөлөөнд онцгой мэдрэмтгий байдаг. Энэ хугацаанд түүнд тохиолдсон стресс нь маш тааламжгүй үр дагаварт хүргэж, нохойны цаашдын амьдралыг улам хүндрүүлдэг. Хэрэв энэ насандаа нохой бусад нохойтой танилцаж чадахгүй бол тэдэнтэй хэзээ ч хангалттай харьцдаггүй, хүнтэй ч мөн адил.

'''Ахлах тогтоох үе (13-16 долоо хоног)'''

Энэ насны үед гөлөг эхлээд &quot;сүргийн манлай&quot; нь хэн болохыг олж мэдэхийг хичээдэг. Хэрэв тэр тоглож байгаад хазах гэж оролдвол энэ нь давамгайлах түүний анхны оролдлого гэж ойлгох хэрэгтэй.

Өсвөр насны үе нь гөлөг тоглож эхлэх 13-26 дахь өдөр эхэлдэг. Тоглоомын үе шат эхлэхэд хөдөлгөөний үйл ажиллагаа гүнзгий өөрчлөгдөж, зайны мэдрэмжүүд бий болж, эх, бусад ах, дүү нартай бүрэн харилцаа холбоо үүсч эхэлдэг.

Гөлөг нь энэ үед тааралдсан болгондоо хүрч, шүүрч, хазаж, шүдэндээ зууж болох бүхнээ газар чирж, жижиг зүйлийг сэгсэрч, шүдэндээ барьж, толгойгоо ийш тийш нь сэгсэрнэ. Тоглоомын объектыг удирдах нь ялангуяа шинэ эсвэл үл мэдэгдэх объектууд өдөөдөг байна.

Өөрийн ах дүүтэйгээ хамтарсан тоглоомууд нь нохойн бүлэг, нийгмийн зан үйлийг бүрдүүлдэг бөгөөд энэ нь зөвхөн нийгмийн амьтдын төрөл зүйлд байдаг юм. 

== Цахим холбоос ==
{{commonscat|Dog|Нохой}}
{{Wikispecies}}
* [http://www.chono-erleg.com/search/label/%D2%AE%D2%AF%D0%BB%D0%B4%D1%80%D2%AF%D2%AF%D0%B4%D0%B8%D0%B9%D0%BD%20%D1%82%D0%B0%D0%BD%D0%B8%D0%BB%D1%86%D1%83%D1%83%D0%BB%D0%B3%D0%B0 Нохойн үүлдрүүд]
* [http://pets.amerikanki.com/unique-dog-breeds-you-may-never-come-across/ 9 Unique Dog Breeds (article) Нохой ]

[[Ангилал:Нохой| ]]
[[Ангилал:Чонынхон]]
[[Ангилал:Геномын дараалалтай организм]]</text>
      <sha1>cdix9wjrn7cydolxveomffzh2lq04ep</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Шинэ Орлеан</title>
    <ns>0</ns>
    <id>13882</id>
    <revision>
      <id>821596</id>
      <parentid>801896</parentid>
      <timestamp>2025-06-13T03:57:18Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>70653</id>
      </contributor>
      <comment>Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5</comment>
      <origin>821596</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="15515" sha1="czpz3inxzw9mxcmop0f1w19cn2megue" xml:space="preserve">{{Инфобокс суурин
| name               = Шинэ Орлеан
| official_name      = New Orleans
| settlement_type    = [[нэгдмэл хот-тойрог|Нэгдмэл хот-париш]]
| nickname           = &quot;The Crescent City&quot;, &quot;The Big Easy&quot;, &quot;The City That Care Forgot&quot;, &quot;NOLA&quot;&lt;!--(acronym for New Orleans, Louisiana)--&gt;, &quot;The City of Yes&quot;, &quot;Hollywood South&quot;, &quot;The Creole City&quot;
| native_name        = {{small|{{native name|fr|La Nouvelle-Orléans}}}}
| founder            = [[Жан-Батист Ле Муан де Бьенвиль]]
| image_skyline      = {{multiple image
 |total_width   = 300px
 |perrow        = 1/3/2/1
 |border        = infobox
 |caption_align = center
 |image1        = New Orleans skyline-02.jpg
 |caption1      = [[Шинэ Орлеаны төв бизнес дүүрэг|Төв бизнес дүүрэг]]
 |image2        = Бурбон-стрит (square).jpg
 |caption2      =[[Бурбоны гудамж]]
 |image3        = Jackson Square at Dusk, September 2017 (square).jpg
 |caption3      = [[Гэгээн Луисын сүм (Шинэ Орлеанс)|Гэгээн Луисын сүм]]
 |image4        = CanalStPearlyThomas951Night (square).jpg
 |caption4      = [[Шинэ Орлеаны трамвай]]
 |image5        = Superdome from Garage.jpg
 |caption5      = [[Цезарь Супердоум|Супердоум]]
 |image6        = UNO University Center Front (cropped).JPG
 |caption6      = [[Шинэ Орлеаны их сургууль]]
 |image7        = Mississippi River (4117534034) (cropped).jpg
 |caption7      = [[Crescent City Connection]]
 }}
| imagesize          = 290px
| image_flag         = Flag of New Orleans, Louisiana.svg
| flag_size          = 100px
| image_seal         = 
| image_blank_emblem = 
| blank_emblem_type  = Logo
| image_map          = Map of Louisiana highlighting Orleans Parish.svg
| map_caption        = АНУ-ын [[Луизиана]] муж дахь байршил
| subdivision_type   = [[Дэлхийн улс орны жагсаалт|Улс]]
| subdivision_type1  = [[АНУ-ын мужууд|Муж]]
| subdivision_type2  = [[Луизиана паришийн жагсаалт|Париш]]
| subdivision_name   = {{flag|АНУ}}
| subdivision_name1  = {{flag|Луизиана}}
| subdivision_name2  = [[Орлеан париш|Орлеан]]
| established_title  = Байгуулагдсан
| established_date   = {{start date and age|1718}}
| named_for          = [[II Филипп (Орлеаны гүн)]] (1674–1723)
| leader_title       = [[Шинэ Орлеаны хотын даргын жагсаалт|Хотын дарга]]
| government_type    = [[Хотын захирагч-зөвлөлийн засгийн газар|Хотын захирагч-зөвлөл]]
| leader_name        = [[Латойя Кантрелл]] ([[Ардчилсан Нам (АНУ)|АН]])
| leader_title1      = [[Хотын зөвлөл|Зөвлөл]]
| leader_name1       = [[Шинэ Орлеаны хотын зөвлөл]]
| unit_pref          = Metric
| area_total_sq_mi   = 349.85
| area_land_sq_mi    = 169.42
| area_water_sq_mi   = 180.43
| area_metro_km2     = 9,726.6
| area_metro_sq_mi   = 3,755.2
| population_as_of   = [[2020 оны АНУ-ын хүн амны тооллого|2020]]
| population_footnotes = &lt;ref name=2020Census&gt;{{cite web |url=https://www.census.gov/quickfacts/fact/table/neworleanscitylouisiana/PST045219 |title=U.S. Population Totals 2010–2020 |website=United States Census Bureau |access-date=August 12, 2021 |archive-date=August 29, 2021 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210829175200/https://www.census.gov/quickfacts/fact/table/neworleanscitylouisiana/PST045219 |url-status=live }}&lt;/ref&gt;
| population_total   = 383997
| population_metro   = 1,270,530 (АНУ: [[Хотын бөөгнөрлийн статистик бүс нутаг|45-д]])
| population_density_sq_mi = 2267
| population_urban   = 963,212 (АНУ: [[АНУ-ын хот суурин газрын жагсаалт|49-д]])
| population_density_urban_km2 = 1,376.0
| population_density_urban_sq_mi = 3,563.8
| population_urban_footnotes = &lt;ref name=&quot;urban area&quot;&gt;{{cite web |url=https://www.census.gov/programs-surveys/geography/guidance/geo-areas/urban-rural.html |title=List of 2020 Census Urban Areas |publisher=United States Census Bureau |access-date=July 22, 2023 |archive-date=January 14, 2023 |archive-url=https://web.archive.org/web/20230114022812/https://www.census.gov/programs-surveys/geography/guidance/geo-areas/urban-rural.html |url-status=live }}&lt;/ref&gt;
| population_demonym = Шинэ Орлеанчууд
| demographics_type2 = ДНБ
| demographics2_footnotes = &lt;ref&gt;{{Cite web |title=Total Gross Domestic Product for New Orleans-Metairie, LA (MSA) |url=https://fred.stlouisfed.org/series/NGMP35380 |website=fred.stlouisfed.org |access-date=January 4, 2024 |archive-date=January 4, 2024 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240104080644/https://fred.stlouisfed.org/series/NGMP35380 |url-status=live }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web |url=https://www.bea.gov/sites/default/files/2023-12/lagdp1223.pdf |title=Gross Domestic Product by County and Metropolitan Area, 2022 |publisher=[[Эдийн засгийн шинжилгээний товчоо]] |website=www.bea.gov |access-date=January 4, 2024 |archive-date=December 13, 2023 |archive-url=https://web.archive.org/web/20231213200707/https://www.bea.gov/sites/default/files/2023-12/lagdp1223.pdf |url-status=live }}&lt;/ref&gt;
| demographics2_title1 = [[нэгдсэн хот-тойрог|Нэгдсэн хот-париш]]
| demographics2_info1 = $29.147 тэрбум (2022)
| demographics2_title2 = ХБСБ
| demographics2_info2 = $94.031 тэрбум (2022)
| timezone           = [[Төв цагийн бүс (Америк)|CST]]
| utc_offset         = −6
| timezone_DST       = [[Төв цагийн бүс (Америк)|CDT]]
| utc_offset_DST     = −5
| coordinates        = {{Wikidatacoord|Q34404|region:US-LA|display=inline,title}}
| elevation_m        = −2 - 6
| elevation_ft       = −6.5 - 20
| postal_code_type   = &lt;!-- enter ZIP code, Postcode, Post code, Postal code... --&gt;
| postal_code        = 
| area_code_type     = 
| area_code          = [[area code 504 бүсийн код|504]]
| blank_name         = [[Мэдээлэл Боловсруулах Холбоо Стандарт|МБХС]] код
| blank_info         = 22-55000
| blank1_name        = [[Газар Зүйн Нэрийн Мэдээллийн Систем|ГНМС]] онцлог ID
| blank1_info        = [http://geonames.usgs.gov/pls/gnispublic/f?p=gnispq:3:::NO::P3_FID:1629985 1629985]
| area_footnotes     = &lt;ref name=&quot;CenPopGazetteer2016&quot;&gt;{{cite web |title=2016 U.S. Gazetteer Files |url=https://www2.census.gov/geo/docs/maps-data/data/gazetteer/2016_Gazetteer/2016_gaz_place_22.txt |publisher=United States Census Bureau |access-date=July 2, 2017 |archive-date=April 25, 2018 |archive-url=https://web.archive.org/web/20180425004637/https://www2.census.gov/geo/docs/maps-data/data/gazetteer/2016_Gazetteer/2016_gaz_place_22.txt |url-status=live }}&lt;/ref&gt;
| area_total_km2     = 906.10
| area_land_km2      = 438.80
| area_water_km2     = 467.30
| website            = {{URL|https://nola.gov}}
}}

'''Шинэ Орлеан''' (&lt;small&gt;[[Англи хэл|Англиар]]&lt;/small&gt; ''New Orleans''; &lt;small&gt;[[Франц хэл|Францаар]]&lt;/small&gt; ''La Nouvelle-Orléans'') нь [[Америкийн Нэгдсэн Улс]]ын томоохон [[боомт хот|боомт]], [[Луизиана]] муж улсын хамгийн том, 2020 оны АНУ-ын хүн амын тооллогоор 383,997 хүн амтай [[хот]] юм.

Тус хот нь Луизиана муж улсын зүүн өмнөд хэсэгт, [[Миссисипи мөрөн|Миссисипи мөрний]] эрэг дээр оршино.

1718 онд Францын колоничлогчид үүсгэн байгуулсан Шинэ Орлеан нь 1803 онд Наполеон Луизианаг зарахаас өмнө Францын Луизиана мужийн нутаг дэвсгэрийн нийслэл байсан. 1840 онд Шинэ Орлеан нь АНУ-ын хамгийн олон хүн амтай гурав дахь хот байсан бөгөөд Антебеллумаас дэлхийн 2-р дайны дараа хүртэл Америкийн өмнөд хэсгийн хамгийн том хот. Үүний дараа хот Америк, Франц, Креол, Африкчуудын шилжилт хөдөлгөөнөөр хурдацтай хөгжиж эхлэв. Цагаачлалын дараагийн давалгаа нь Ирланд, Герман, Италичууд сууршихаас үүдэлтэй байжээ. Боолын хөдөлмөрийг ашиглан томоохон тариалангийн талбайд тариалсан элсэн чихэр, хөвөн нь тухайн үеийн орлогын гол эх үүсвэр болж байжээ.

Хотын нэр нь [[II Филипп (Орлеаны гүн)|Орлеаны гүн II Филиппийн]] нэрнээс гаралтай. Шинэ Орлеан хот нь олон хэлтний, олон янзын соёлын өвүүдээр баялаг&lt;ref name=&quot;multi&quot;&gt;Шинэ Орлеаны соёл нь Африк-Америк, Креол, Кахун, Герман, Франц, Ирланд, Итали, Жүүд, Латин, Испани, Вьетнам зэрэг олон соёлын нийлмэл юм. {{cite web|url=http://www.neworleansonline.com/neworleans/multicultural/multiculturalhistory/index.html | title=Multicultural History | accessyear = 2009| accessdate=9 сарын 26}}&lt;/ref&gt; бөгөөд архитектур, дуу хөгжим ([[Жааз хөгжим|жааз хөгжмийн]] төрсөн нутаг),&lt;ref name=&quot;pbsjazz&quot;&gt;{{cite web
  | title=New Orleans: The Birthplace of Jazz
  | work=PBS – JAZZ A Film By Ken Burns
  | format=primarily excerpted from Jazz: A History of America's Music
  | url=http://www.pbs.org/jazz/places/places_new_orleans.htm
  | accessyear=2009
  | accessdate=9 сарын 26
  | archive-date=2016-03-18
  | archive-url=https://web.archive.org/web/20160318220727/http://www.pbs.org/jazz/places/places_new_orleans.htm
  | url-status=dead
  }}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;usinfo&quot;&gt;{{cite web
  | title=America Savors Its Music During Jazz Appreciation Month
 | work=U.S. Dept. of State – USINFO
  | url=http://usinfo.state.gov/scv/Archive/2006/Apr/03-859354.html
  | accessyear = 2009
  | accessdate=9 сарын 26}}&lt;/ref&gt;, жил тутмын баяр наадмуудаараа алдартай. Хотыг Америкийн &quot;хамгийн өвөрмөц&quot; хот&lt;ref name=&quot;gmc&quot;&gt;[http://www.gmc.edu/library/neworleans/NOhistory.htm Institute of New Orleans History and Culture] at Gwynedd-Mercy College&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;hurrbayou&quot;&gt;{{Cite web |url=http://hurricaneonthebayou.com/html/behind.htm |title=Behind the Scenes: ''Hurricane on the Bayou'' |access-date=2009-09-25 |archive-date=2016-01-15 |archive-url=https://web.archive.org/web/20160115171204/http://hurricaneonthebayou.com/html/behind.htm |url-status=dead }}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;forusa&quot;&gt;{{Webarchiv|url=http://www.forusa.org/fellowship/nov-dec_05/billings.html |wayback=20100714184655 |text=New Orleans: A Choice Between Destruction and Reparations |archiv-bot=2023-09-26 16:01:51 InternetArchiveBot }}, by David Billings, The Fellowship of Reconciliation, November/December 2005&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;bringback&quot;&gt;[http://www.bringneworleansback.org/ Bring New Orleans Back]&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;msn&quot;&gt;[http://www.msnbc.msn.com/id/13865422/ Spike Lee offers his take on Hurricane Katrina], by Damian Dovarganes, Associated Press, [[2006]] оны [[7 сарын 14]]&lt;/ref&gt; гэх нь олонтаа. [[2005]] оны 8 сард гарсан [[Катрина хар салхи]] Шинэ Орлеан хотыг дайрч сүйтгэж байсан түүхтэй.

{{Том зураг|New Orleans Skyline from Uptown.jpg|1000|Шинэ Орлеан хотын төв}}

== Уур амьсгал ==
{{Уур амьсгалын хүснэгт
| TABELLE =
| DIAGRAMM TEMPERATUR = rechts
| DIAGRAMM NIEDERSCHLAG = links
| DIAGRAMM NIEDERSCHLAG HÖHE = 200
| QUELLE = Klimatabelle.info&lt;ref&gt;[https://www.klimatabelle.info/nordamerika/usa/new-orleans Klima in New Orleans.] Abgerufen am 29. Januar 2017&lt;/ref&gt;
| Überschrift = Шинэ Орлеан хотын уур амьсгалын хүснэгт
| Ort = Шинэ Орлеан
&lt;!-- durchschnittliche Höchsttemperatur für den jeweiligen Monat in °C --&gt;
| hmjan = 18.6| hmfeb = 20.1| hmmär = 23.0| hmapr = 26.3| hmmai = 30.0| hmjun = 32.3| hmjul = 33.2| hmaug = 33.3| hmsep = 31.3| hmokt = 27.4| hmnov = 23.0| hmdez = 19.3
&lt;!-- durchschnittliche Niedrigsttemperatur für den jeweiligen Monat in °C --&gt;
| lmjan = 7.2| lmfeb = 8.4| lmmär = 11.3| lmapr = 14.7| lmmai = 19.3| lmjun = 22.4| lmjul = 23.6| lmaug = 23.5| lmsep = 21.8| lmokt = 16.4| lmnov = 10.9| lmdez = 7.5
&lt;!-- durchschnittliche Niederschlagsmenge für den jeweiligen Monat in mm --&gt;
| nbjan = 128.3| nbfeb = 152.7| nbmär = 124.5| nbapr = 114.3| nbmai = 115.8| nbjun = 148.3| nbjul = 155.4| nbaug = 156.7| nbsep = 140.0| nbokt = 77.5| nbnov = 112.3| nbdez = 146.0
&lt;!-- durchschnittliche Regentage für den jeweiligen Monat in d --&gt;
| rdjan = 8.2| rdfeb = 7.7| rdmär = 7.2| rdapr = 5.7| rdmai = 6.7| rdjun = 9.5| rdjul = 12.1| rdaug = 11.3| rdsep = 8.7| rdokt = 4.5| rdnov = 6.7| rddez = 8.2
&lt;!-- durchschnittliche Anzahl täglicher Sonnenstunden für den jeweiligen Monat in h/d --&gt;
| shjan = 4.9 | shfeb = 5.7 | shmär = 7.1 | shapr = 8.4 | shmai = 9.0 | shjun = 9.1 | shjul = 8.3 | shaug = 8.1 | shsep = 7.6 | shokt = 7.8 | shnov = 5.7 | shdez = 5.1
&lt;!-- durchschnittliche Luftfeuchtigkeit für den jeweiligen Monat in % --&gt;
| lfjan = 77 | lffeb = 78| lfmär = 76 | lfapr = 77 | lfmai = 75 | lfjun = 75 | lfjul = 78 | lfaug = 76 | lfsep = 76 | lfokt = 70 | lfnov = 74 | lfdez = 78
}}

== Хүн ам ==
2010 оны хүн амын тооллогоор Шинэ Орлеан 343,829 оршин суугчтай гэж мэдээлсэн. Үндэстний бүрэлдэхүүн: Африк гаралтай америкчууд (60.2%); цагаан (30.5%); Испаничууд (5.2%); Азичууд (2.9%); хоёр ба түүнээс дээш үндэстэй төлөөлөгчид (1.7%). Испани гаралтай хүмүүсийн 1.3% нь Мексик; 1.3% - Гондурас; 0.4% - Кубчууд; 0.3% нь Пуэрто Рикочууд, 0.3% нь Никарагуачууд. Хотын Азийн хүн амд вьетнамчууд (Шинэ Орлеаны нийт хүн амын 1.7%) багтдаг; Энэтхэгчүүд (0.3%); Хятадууд (0.3%); Филиппин (0.1%), Солонгосууд (0.1%).

== Эшлэл ==
{{Reflist}}

[[Ангилал:Шинэ Орлеан| ]]
[[Ангилал:АНУ-ын их сургуулийн хот]]
[[Ангилал:АНУ-ын хот]]
[[Ангилал:Далайн боомттой суурин]]
[[Ангилал:Луизианагийн суурин]]
[[Ангилал:Хойд Америкийн суурин]]
[[Ангилал:Луизианагийн паришийн төв]]
[[Ангилал:Миссисипи мөрний суурин]]
[[Ангилал:1718 онд байгуулагдсан]]</text>
      <sha1>czpz3inxzw9mxcmop0f1w19cn2megue</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Самбо</title>
    <ns>0</ns>
    <id>15521</id>
    <revision>
      <id>821566</id>
      <parentid>812541</parentid>
      <timestamp>2025-06-12T19:13:19Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>70653</id>
      </contributor>
      <comment>Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5</comment>
      <origin>821566</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5350" sha1="g1l3r7rsbfl2cy6vkn8t4ejz1ulr98y" xml:space="preserve">'''Самбо''' ({{lang-ru|самбо}}) гэдэг нь харьцангуй орчин үед үүссэн, [[тулааны урлаг]], спорт бөгөөд [[Зөвлөлт Холбоот Улс]]ад бий болж, 1938 онд ЗХУ-ын Бүх Холбоотын Спортын Зөвлөлөөс албан ёсоор спорт гэж хүлээн зөвшөөрөгдсөн бие хамгаалах урлаг болно.

&quot;Самбо&quot; хэмээх үг нь [[орос хэл]]ээр-&quot; {{lang|ru|'''САМ'''ооборона '''Б'''ез '''О'''ружия}}&quot; буюу &quot;зэвсэггүйгээр өөрийгөө хамгаалах&quot; гэсэн утгатай үгний товчлол болно. [[Япон]]ы [[жүдо]], [[Армени]]йн [[коч]], [[Гүрж]]ийн [[чидаоба]], [[Молдав]]ын [[тринта]], [[Татар]]ын [[көрэш]], [[Узбекистан]]ы [[кураш]], [[Монгол]]ын [[үндэсний бөх]] болон [[Азербайжан]]ы [[гулеш]] зэрэг бөхийн төрлүүдээс түүвэрлэн санаа авсан гэгддэг.

Самбог үндэслэгчид нь [[Василий Ощепков]] ([[Их хэлмэгдүүлэлт (ЗХУ)|1937 оны улс төрийн хэлмэгдүүлэлтийн]] үед жүдог үндэслэгч [[Каноо Жигороо]]гоор хичээл заалгаж байснаасаа болж Сталины тушаалаар цаазлагдсан) болон [[Виктор Спиродонов]] нар юм. Тэд тус тусдаа хоёр улгаатай стилийн, ижил нэртэй тулааны урлагийг бий болгожээ. Спиродоновын үүсгэсэн урсгал нь илүү зөөлөн, [[айкидо]]той төстэй систем бөгөөд [[Дэлхийн нэгдүгээр дайн]]ы үед бий болжээ&lt;ref&gt;[http://www.peoples.ru/military/hero/spiridonov/ Виктор Афанасьевич Спиридонов] - peoples.ru дахь профиль (орос хэлээр)&lt;/ref&gt;. Виктор Спиродоновын шавь [[Анатолий Харлампиев]] албан ёсоор спортын самбог үндэслэгч гэгддэг. 

==Стиль==
Самбогийн гурван хувилбар бий.

*'''Спортын самбо''' буюу '''Самбо бөх''' ({{lang-ru|Борьбa Самбо}}). [[Чөлөөт бөх]] буюу жүдотой төстэй. Тэмцээн явагдах зарчим нь жүдогийнхтой ижил боловч дүрэм, протокол, өмсгөл нь ялгаатай. Боох, өчихийг хориглодог.

*'''Байлдааны самбо''' ({{lang-ru|Боевое Самбо}}). Цэрэг байлдааны чиглэлээр хөгжсөн орчин үеийн тулааны урлаг. Боох, өчих мэх хийх, цохих нь зөвшөөрөгдөнө. Тамирчид самбо бөхийн өмсгөлтэй ижил өмсгөл өмсөх бөгөөд гар, толгой, шилбэндээ хамгаалалт зүүдэг. 2001 оноос дэлхийн аварга шалгаруулах тэмцээн зохиогдох болсон.

*'''Чөлөөт самбо''' - 2004 онд Америкийн Самбогийн Холбооноос зохиосон дүрмийн дагуу явагддаг. Өчих, боох мэх зөвшөөрөгддөг ч цохиж болдоггүй. АСХ нь уг дүрмийг зохиохдоо самбогийн тэмцээнүүдэд жүдо, жүүжицүгийн тамирчид оролцоход хялбар болгохыг зорьжээ.

==Эшлэл==
{{Reflist}}

== Мөн үзэх ==
*[[Дэлхийн самбо бөхийн аварга шалгаруулах тэмцээн]]

== Цахим холбоос ==
{{commonscat|Sambo|Самбо}}
=== Байгууллагууд ===
* [https://web.archive.org/web/20070907132110/http://www.sambo.com/index-en.html FIAS (Олон Улсын Сонирхогчдын Самбо Бөхийн Холбоо)]
* [https://web.archive.org/web/20160708224118/http://www.sambo-asia.org/ Азийн Самбогийн Холбоо]
* [http://www.ussambo.com/ Америкийн Самбогийн Холбоо]
* [http://www.combatsambo.com/ АНУ-ын Байлдааны Самбогийн Холбоо]
* [https://web.archive.org/web/20110803150901/http://www.bsambo.com.ua/index.php?id=18&amp;L=2 Украйны Байлдааны Самбогийн Холбоо]

=== Бусад ===
* [https://web.archive.org/web/20110831122800/http://www.samboschools.com/ Самбогийн сургууль, байгууллагуудын жагсаалт]
*[http://www.mmasaddle.com RMAX Самбогийн видео хичээлүүд, арга техникүүд]
* [https://web.archive.org/web/20100828001104/http://www.sambo.spb.ru/photoalbum/photoalbum.htm Самбогийн зургийн цомог]
* {{Imdb title|0261099|title=Непобедимый (1983)}}

[[Ангилал:Самбо| ]]
[[Ангилал:Тулааны спортын төрөл]]
[[Ангилал:Европын тулааны урлаг]]
[[Ангилал:Азийн тулааны урлаг]]</text>
      <sha1>g1l3r7rsbfl2cy6vkn8t4ejz1ulr98y</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Опозит</title>
    <ns>0</ns>
    <id>17170</id>
    <revision>
      <id>821567</id>
      <parentid>778488</parentid>
      <timestamp>2025-06-12T19:34:27Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>2405:5700:301:D1E5:41A3:3151:D7BE:1FF8</ip>
      </contributor>
      <origin>821567</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="440" sha1="rw90r2fefwp3paw873g3d76zxv8ll3n" xml:space="preserve">“''Opozit” бол Монголын хип‑хоп урсгалыг төлөөлдөг хоёр гишүүнтэй (Г.Энэрэл, А.Гантулга) хамтлаг юм.''

'''Одоогийн гишүүд'''
* А. Гантулга /Реппер, дуучин/
* Г.Энэрэл /Реппер, дуучин/
[[Ангилал:Монголын рэп дуучин]]
[[Ангилал:Монголын хөгжмийн хамтлаг]]</text>
      <sha1>rw90r2fefwp3paw873g3d76zxv8ll3n</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>821568</id>
      <parentid>821567</parentid>
      <timestamp>2025-06-12T19:47:14Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Tserennorow207</username>
        <id>97598</id>
      </contributor>
      <comment>Changed some wrong imformations</comment>
      <origin>821568</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1897" sha1="737jiyubhgfncnvishawzk2rbnbv490" xml:space="preserve">
== Танилцуулга ==
'''Opozit''' нь Монголын хоёр гишүүнтэй хип хоп хамтлаг бөгөөд 2004 онд байгуулагдсан. Хамтлагийн нэр нь “Opposite” буюу “эсрэгцэл” гэсэн утгатай. Үндсэн гишүүд нь [[Г.Энэрэл]] (Bilucci) болон [[А.Гантулга]] (Tugal) нар юм.

== Түүх ==
''2004 оны 1 сарын 4-с хойш уран бүтээлээ одоог хүртэл туурьваж байгаа аль хэзээний'' ''20н настай хамтлаг юм. Анх Sho гэсэн нэрээр нэрд гарсан уг хамтлагт дөрвөн гишүүн байсан ба үүнд Bilucci /Энэрэл/, Лигро /Оргил/ , Тугал /Гантулга/, A.K.A Одко гэсэн гишүүд байсан байна. Одоогоор Лигро /Оргил/, A.K.A Одко хоёр нь уран бүтээлээ завсарласан ч Энэрэл, Гантулга хоёр уран бүтээлээ үргэлжлүүлэн хийж байгаа юм.'' Сүүлд Г.Энэрэл, А.Гантулга нар үлдсэн. Тэд олон уран бүтээл гаргаж, 2025 оны 6-р сард 20 жилийн ойн тоглолтоо “Болор цом” нэртэйгээр зохион байгуулсан.

== Алдартай уран бүтээлүүд ==

* Хамгийн сайхан нь
* NeehTiimGoyBaidagDaaTe
* 1R70
* Хурим
* Гэгээн цагаан өглөө
* Метроны буудлын утасны бүхээг

== Гишүүд ==

* Г.Энэрэл (Bilucci)
* А.Гантулга (Tugal)

== Холбоос ==

* [[commons:Category:Opozit|Wikimedia Commons]]

[[Ангилал:Монголын рэп дуучин]]
[[Ангилал:Монголын хөгжмийн хамтлаг]]</text>
      <sha1>737jiyubhgfncnvishawzk2rbnbv490</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>821569</id>
      <parentid>821568</parentid>
      <timestamp>2025-06-12T19:47:51Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Tserennorow207</username>
        <id>97598</id>
      </contributor>
      <origin>821569</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1868" sha1="qta1ahxyor9leer09592wt8migqpj53" xml:space="preserve">
'''Opozit''' нь Монголын хоёр гишүүнтэй хип хоп хамтлаг бөгөөд 2004 онд байгуулагдсан. Хамтлагийн нэр нь “Opposite” буюу “эсрэгцэл” гэсэн утгатай. Үндсэн гишүүд нь [[Г.Энэрэл]] (Bilucci) болон [[А.Гантулга]] (Tugal) нар юм.

== Түүх ==
''2004 оны 1 сарын 4-с хойш уран бүтээлээ одоог хүртэл туурьваж байгаа аль хэзээний'' ''20н настай хамтлаг юм. Анх Sho гэсэн нэрээр нэрд гарсан уг хамтлагт дөрвөн гишүүн байсан ба үүнд Bilucci /Энэрэл/, Лигро /Оргил/ , Тугал /Гантулга/, A.K.A Одко гэсэн гишүүд байсан байна. Одоогоор Лигро /Оргил/, A.K.A Одко хоёр нь уран бүтээлээ завсарласан ч Энэрэл, Гантулга хоёр уран бүтээлээ үргэлжлүүлэн хийж байгаа юм.'' Сүүлд Г.Энэрэл, А.Гантулга нар үлдсэн. Тэд олон уран бүтээл гаргаж, 2025 оны 6-р сард 20 жилийн ойн тоглолтоо “Болор цом” нэртэйгээр зохион байгуулсан.

== Алдартай уран бүтээлүүд ==

* Хамгийн сайхан нь
* NeehTiimGoyBaidagDaaTe
* 1R70
* Хурим
* Гэгээн цагаан өглөө
* Метроны буудлын утасны бүхээг

== Гишүүд ==

* Г.Энэрэл (Bilucci)
* А.Гантулга (Tugal)

== Холбоос ==

* [[commons:Category:Opozit|Wikimedia Commons]]

[[Ангилал:Монголын рэп дуучин]]
[[Ангилал:Монголын хөгжмийн хамтлаг]]</text>
      <sha1>qta1ahxyor9leer09592wt8migqpj53</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>821571</id>
      <parentid>821569</parentid>
      <timestamp>2025-06-12T19:55:24Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Tserennorow207</username>
        <id>97598</id>
      </contributor>
      <origin>821571</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1920" sha1="7s3lj8k2s8j9ugpqqlwjktripfw8pig" xml:space="preserve">
'''Opozit''' нь Монголын хоёр гишүүнтэй хип хоп хамтлаг бөгөөд 2004 онд байгуулагдсан. Хамтлагийн нэр нь “Opposite” буюу “эсрэгцэл” гэсэн утгатай. Үндсэн гишүүд нь [[Г.Энэрэл]] (Bilucci) болон [[А.Гантулга]] (Tugal) нар юм.
[[Файл:Opozit_хамтлаг.jpg|thumb|Opozit]]

== Түүх ==
''2004 оны 1 сарын 4-с хойш уран бүтээлээ одоог хүртэл туурьваж байгаа аль хэзээний'' ''20н настай хамтлаг юм. Анх Sho гэсэн нэрээр нэрд гарсан уг хамтлагт дөрвөн гишүүн байсан ба үүнд Bilucci /Энэрэл/, Лигро /Оргил/ , Тугал /Гантулга/, A.K.A Одко гэсэн гишүүд байсан байна. Одоогоор Лигро /Оргил/, A.K.A Одко хоёр нь уран бүтээлээ завсарласан ч Энэрэл, Гантулга хоёр уран бүтээлээ үргэлжлүүлэн хийж байгаа юм.'' Сүүлд Г.Энэрэл, А.Гантулга нар үлдсэн. Тэд олон уран бүтээл гаргаж, 2025 оны 6-р сард 20 жилийн ойн тоглолтоо “Болор цом” нэртэйгээр зохион байгуулсан.

== Алдартай уран бүтээлүүд ==

* Хамгийн сайхан нь
* NeehTiimGoyBaidagDaaTe
* 1R70
* Хурим
* Гэгээн цагаан өглөө
* Метроны буудлын утасны бүхээг

== Гишүүд ==

* Г.Энэрэл (Bilucci)
* А.Гантулга (Tugal)

== Холбоос ==

* [[commons:Category:Opozit|Wikimedia Commons]]

[[Ангилал:Монголын рэп дуучин]]
[[Ангилал:Монголын хөгжмийн хамтлаг]]</text>
      <sha1>7s3lj8k2s8j9ugpqqlwjktripfw8pig</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>821573</id>
      <parentid>821571</parentid>
      <timestamp>2025-06-12T20:02:12Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>2405:5700:301:D1E5:41A3:3151:D7BE:1FF8</ip>
      </contributor>
      <origin>821573</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3210" sha1="lmh5duvl4diaekaqwce9j9fihv16ybg" xml:space="preserve">
'''Opozit''' нь Монголын хоёр гишүүнтэй хип хоп хамтлаг бөгөөд 2004 онд байгуулагдсан. Хамтлагийн нэр нь “Opposite” буюу “эсрэгцэл” гэсэн утгатай. Үндсэн гишүүд нь [[Г.Энэрэл]] (Bilucci) болон [[А.Гантулга]] (Tugal) нар юм.
[[Файл:Opozit_хамтлаг.jpg|thumb|Opozit{{Уран бүтээлчийн мэдээллийн хайрцаг|нэр=Opozit|зураг=Opozit_Bolor_Tsom_2025.jpg|зурагны тайлбар=Opozit хамтлагийн 20 жилийн ойн тоглолтын үеэр (2025)|тайзны_нэр=Opozit|жинхэнэ_нэр=А.Гантулга, Г.Энэрэл|төрсөн_газар=Улаанбаатар, Монгол|яс_үндэс={{flagicon|MNG}} Монгол|ажил_үйл=Реппер, Дуу бичлэгийн продюсер, Жүжигчин|идэвхтэй_жил=2004 – одоо|алдартай_дуу=&quot;Хамгийн сайхан нь&quot;, &quot;Гэгээн цагаан өглөө&quot;}}

'''Opozit''' нь Монголын хип хоп, R&amp;B чиглэлээр уран бүтээлээ туурвидаг хамтлаг юм. Хамтлагийг [[А.Гантулга]] болон [[Г.Энэрэл]] нар 2004 онд үүсгэн байгуулсан. Тэд “Хамгийн сайхан нь”, “Гэгээн цагаан өглөө” зэрэг хит дуунуудаараа олон нийтийн хайр хүндэтгэлийг хүлээсэн. Мөн уран бүтээлээс гадна жүжигчин, продюсер чиглэлээр ч амжилттай ажиллаж байна.]]

== Түүх ==
''2004 оны 1 сарын 4-с хойш уран бүтээлээ одоог хүртэл туурьваж байгаа аль хэзээний'' ''20н настай хамтлаг юм. Анх Sho гэсэн нэрээр нэрд гарсан уг хамтлагт дөрвөн гишүүн байсан ба үүнд Bilucci /Энэрэл/, Лигро /Оргил/ , Тугал /Гантулга/, A.K.A Одко гэсэн гишүүд байсан байна. Одоогоор Лигро /Оргил/, A.K.A Одко хоёр нь уран бүтээлээ завсарласан ч Энэрэл, Гантулга хоёр уран бүтээлээ үргэлжлүүлэн хийж байгаа юм.'' Сүүлд Г.Энэрэл, А.Гантулга нар үлдсэн. Тэд олон уран бүтээл гаргаж, 2025 оны 6-р сард 20 жилийн ойн тоглолтоо “Болор цом” нэртэйгээр зохион байгуулсан.

== Алдартай уран бүтээлүүд ==

* Хамгийн сайхан нь
* NeehTiimGoyBaidagDaaTe
* 1R70
* Хурим
* Гэгээн цагаан өглөө
* Метроны буудлын утасны бүхээг

== Гишүүд ==

* Г.Энэрэл (Bilucci)
* А.Гантулга (Tugal)

== Холбоос ==

* [[commons:Category:Opozit|Wikimedia Commons]]

[[Ангилал:Монголын рэп дуучин]]
[[Ангилал:Монголын хөгжмийн хамтлаг]]</text>
      <sha1>lmh5duvl4diaekaqwce9j9fihv16ybg</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>821574</id>
      <parentid>821573</parentid>
      <timestamp>2025-06-12T20:03:07Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>2405:5700:301:D1E5:41A3:3151:D7BE:1FF8</ip>
      </contributor>
      <origin>821574</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1920" sha1="7s3lj8k2s8j9ugpqqlwjktripfw8pig" xml:space="preserve">
'''Opozit''' нь Монголын хоёр гишүүнтэй хип хоп хамтлаг бөгөөд 2004 онд байгуулагдсан. Хамтлагийн нэр нь “Opposite” буюу “эсрэгцэл” гэсэн утгатай. Үндсэн гишүүд нь [[Г.Энэрэл]] (Bilucci) болон [[А.Гантулга]] (Tugal) нар юм.
[[Файл:Opozit_хамтлаг.jpg|thumb|Opozit]]

== Түүх ==
''2004 оны 1 сарын 4-с хойш уран бүтээлээ одоог хүртэл туурьваж байгаа аль хэзээний'' ''20н настай хамтлаг юм. Анх Sho гэсэн нэрээр нэрд гарсан уг хамтлагт дөрвөн гишүүн байсан ба үүнд Bilucci /Энэрэл/, Лигро /Оргил/ , Тугал /Гантулга/, A.K.A Одко гэсэн гишүүд байсан байна. Одоогоор Лигро /Оргил/, A.K.A Одко хоёр нь уран бүтээлээ завсарласан ч Энэрэл, Гантулга хоёр уран бүтээлээ үргэлжлүүлэн хийж байгаа юм.'' Сүүлд Г.Энэрэл, А.Гантулга нар үлдсэн. Тэд олон уран бүтээл гаргаж, 2025 оны 6-р сард 20 жилийн ойн тоглолтоо “Болор цом” нэртэйгээр зохион байгуулсан.

== Алдартай уран бүтээлүүд ==

* Хамгийн сайхан нь
* NeehTiimGoyBaidagDaaTe
* 1R70
* Хурим
* Гэгээн цагаан өглөө
* Метроны буудлын утасны бүхээг

== Гишүүд ==

* Г.Энэрэл (Bilucci)
* А.Гантулга (Tugal)

== Холбоос ==

* [[commons:Category:Opozit|Wikimedia Commons]]

[[Ангилал:Монголын рэп дуучин]]
[[Ангилал:Монголын хөгжмийн хамтлаг]]</text>
      <sha1>7s3lj8k2s8j9ugpqqlwjktripfw8pig</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>821575</id>
      <parentid>821574</parentid>
      <timestamp>2025-06-12T20:07:10Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>2405:5700:301:D1E5:41A3:3151:D7BE:1FF8</ip>
      </contributor>
      <origin>821575</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2512" sha1="phfaerjb7urv9eumcjzuqwat6ichixe" xml:space="preserve">
'''Opozit''' нь Монголын хоёр гишүүнтэй хип хоп хамтлаг бөгөөд 2004 онд байгуулагдсан. Хамтлагийн нэр нь “Opposite” буюу “эсрэгцэл” гэсэн утгатай. Үндсэн гишүүд нь [[Г.Энэрэл]] (Bilucci) болон [[А.Гантулга]] (Tugal) нар юм.
[[Файл:Opozit_хамтлаг.jpg|thumb|Opozit]]
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+ '''Opozit хамтлагийн ерөнхий мэдээлэл'''
|-
! Талбар !! Мэдээлэл
|-
| Хамтлагийн гишүүд || А.Гантулга, Г.Энэрэл
|-
| Төрсөн газар || Улаанбаатар, Монгол
|-
| Үндэс угсаа || Монгол
|-
| Мэргэжил || Реппер, Дуу бичлэгийн продюсер, Жүжигчин
|-
| Уран бүтээлээ эхэлсэн || 2004 он
|-
| Алдартай дуунууд || Хамгийн сайхан нь, Гэгээн цагаан өглөө
|}

== Түүх ==
''2004 оны 1 сарын 4-с хойш уран бүтээлээ одоог хүртэл туурьваж байгаа аль хэзээний'' ''20н настай хамтлаг юм. Анх Sho гэсэн нэрээр нэрд гарсан уг хамтлагт дөрвөн гишүүн байсан ба үүнд Bilucci /Энэрэл/, Лигро /Оргил/ , Тугал /Гантулга/, A.K.A Одко гэсэн гишүүд байсан байна. Одоогоор Лигро /Оргил/, A.K.A Одко хоёр нь уран бүтээлээ завсарласан ч Энэрэл, Гантулга хоёр уран бүтээлээ үргэлжлүүлэн хийж байгаа юм.'' Сүүлд Г.Энэрэл, А.Гантулга нар үлдсэн. Тэд олон уран бүтээл гаргаж, 2025 оны 6-р сард 20 жилийн ойн тоглолтоо “Болор цом” нэртэйгээр зохион байгуулсан.

== Алдартай уран бүтээлүүд ==

* Хамгийн сайхан нь
* NeehTiimGoyBaidagDaaTe
* 1R70
* Хурим
* Гэгээн цагаан өглөө
* Метроны буудлын утасны бүхээг

== Гишүүд ==

* Г.Энэрэл (Bilucci)
* А.Гантулга (Tugal)

== Холбоос ==

* [[commons:Category:Opozit|Wikimedia Commons]]

[[Ангилал:Монголын рэп дуучин]]
[[Ангилал:Монголын хөгжмийн хамтлаг]]</text>
      <sha1>phfaerjb7urv9eumcjzuqwat6ichixe</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>821576</id>
      <parentid>821575</parentid>
      <timestamp>2025-06-12T20:07:59Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>2405:5700:301:D1E5:41A3:3151:D7BE:1FF8</ip>
      </contributor>
      <origin>821576</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2442" sha1="4zbzjumgf4d24hekqn14c71g5peb4fy" xml:space="preserve">
'''Opozit''' нь Монголын хоёр гишүүнтэй хип хоп хамтлаг бөгөөд 2004 онд байгуулагдсан. Хамтлагийн нэр нь “Opposite” буюу “эсрэгцэл” гэсэн утгатай. Үндсэн гишүүд нь [[Г.Энэрэл]] (Bilucci) болон [[А.Гантулга]] (Tugal) нар юм.
[[Файл:Opozit_хамтлаг.jpg|thumb|Opozit]]
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+
|-
! Талбар !! Мэдээлэл
|-
| Хамтлагийн гишүүд || А.Гантулга, Г.Энэрэл
|-
| Төрсөн газар || Улаанбаатар, Монгол
|-
| Үндэс угсаа || 🇲🇳
|-
| Мэргэжил || Реппер, Дуу бичлэгийн продюсер, Жүжигчин
|-
| Уран бүтээлээ эхэлсэн || 2004 он
|-
| Алдартай дуунууд || Хамгийн сайхан нь, Гэгээн цагаан өглөө
|}

== Түүх ==
''2004 оны 1 сарын 4-с хойш уран бүтээлээ одоог хүртэл туурьваж байгаа аль хэзээний'' ''20н настай хамтлаг юм. Анх Sho гэсэн нэрээр нэрд гарсан уг хамтлагт дөрвөн гишүүн байсан ба үүнд Bilucci /Энэрэл/, Лигро /Оргил/ , Тугал /Гантулга/, A.K.A Одко гэсэн гишүүд байсан байна. Одоогоор Лигро /Оргил/, A.K.A Одко хоёр нь уран бүтээлээ завсарласан ч Энэрэл, Гантулга хоёр уран бүтээлээ үргэлжлүүлэн хийж байгаа юм.'' Сүүлд Г.Энэрэл, А.Гантулга нар үлдсэн. Тэд олон уран бүтээл гаргаж, 2025 оны 6-р сард 20 жилийн ойн тоглолтоо “Болор цом” нэртэйгээр зохион байгуулсан.

== Алдартай уран бүтээлүүд ==

* Хамгийн сайхан нь
* NeehTiimGoyBaidagDaaTe
* 1R70
* Хурим
* Гэгээн цагаан өглөө
* Метроны буудлын утасны бүхээг

== Гишүүд ==

* Г.Энэрэл (Bilucci)
* А.Гантулга (Tugal)

== Холбоос ==

* [[commons:Category:Opozit|Wikimedia Commons]]

[[Ангилал:Монголын рэп дуучин]]
[[Ангилал:Монголын хөгжмийн хамтлаг]]</text>
      <sha1>4zbzjumgf4d24hekqn14c71g5peb4fy</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ханс Циммер</title>
    <ns>0</ns>
    <id>19005</id>
    <revision>
      <id>821583</id>
      <parentid>782525</parentid>
      <timestamp>2025-06-12T23:34:40Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>70653</id>
      </contributor>
      <comment>Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5</comment>
      <origin>821583</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="21057" sha1="j3gr0c6quqiyu04tnrfai00quw19dl2" xml:space="preserve">{{Инфобокс Урлагийнхан
| Name                = Ханс Зиммер
| Img                 = Hans Zimmer crop.jpg
| Img_capt            = Ханс Зиммер 2008 онд.
| Img_size            = 200px
| Landscape           = yes
| Background          = non_performing_personnel
| Birth_name          = '''Ханс Флориан Зиммер'''
| Alias               = 
| Born                = {{Birth date and age|1957|09|12|mf=y}}
| Origin              = [[Майны Франкфурт]], [[Герман]]
| Instrument          = [[Төгөлдөр хуур]], [[Даралтат хөгжим]], [[Гитар]]
| Genre               = [[Киноны хөгжим]]
| Occupation          = Хөгжмийн зохиолч (кино)
Бичлэгийн продюсер
| Years_active        = 1977 – одоо
| Label               = Remote Control Productions
| Associated_acts     = 
| URL                 = http://www.hans-zimmer.com
| Notable_instruments = 
}}
'''Ханс Флориан Зиммер''' ({{lang-de|Hans Florian Zimmer}}, ''1957 оны есдүгээр сарын 12-нд төрсөн'')
нь [[Герман]]ы [[Хөгжим|хөгжмийн зохиолч]], хөгжмийн продюсер юм. Тэрээр нийтдээ 100 гаруй киноны хөгжим туурвисан ба ''[[Борооны хүн]]'', ''[[Араатны хаан Арслан (кино)|Араатны хаан Арслан]]'', ''Хүрэн улаан далайн түрлэг'', ''Улаан шугам'', ''[[Гладиатор (2000 оны кино)|Гладиатор]]'', ''[[Сүүлчийн самурай]]'', ''[[Карибын тэнгисийн дээрэмчид (цуврал кино)|Карибын тэнгисийн дээрэмчид цуврал]]'', ''[[Да Винчигийн код (Кино)|Да Винчигийн код]]'', ''[[Фрост/Никсон (кино)|Фрост/Никсон]]'', ''[[Харанхуйн хүлэг баатар (кино)|Харанхуйн хүлэг баатар]]'', ''[[Шерлок Холмс (кино)|Шерлок Холмс]], Шударга ёсны эхлэл'' болон ''[[Оршил (2010 оны кино)|Оршил]]'' зэрэг шилдэг кинонуудын хөгжмийн зохиолоороо алдартай юм.

Зиммер нь төрөлх [[Герман]] орноос гарч [[Нэгдсэн Вант Улс]]ад хөгжмийн замналаа эхлүүлж дараа нь [[Америкийн Нэгдсэн Улс]]ад суурьшсан хүн юм. Циммер [[DreamWorks]] студийн хөгжмийн албаны даргаар ажиллаж байгаад «Remote Control Productions» студийг байгуулан бие даан үйл ажиллагаа явуудаг ажээ.&lt;ref name=&quot;dreamworks&quot;&gt;{{cite web
| url = http://www.filmtracks.com/composers/zimmer.shtml
| title = Hans Zimmer
| publisher = Filmtracks
| date = 
| accessdate = 2009-09-13}}&lt;/ref&gt;

Түүний бүтээлүүд гол төлөв электрон хөгжмийн дуугаралтад нэн зохицсон байх ба найрал хөгжмийг электрон хөгжмийн урсгалтай зэрэгцүүлэн тавих санааг анхлан сэдэгчдийн нэг гэгддэг. Тэр [[Грэммигийн шагнал]]ыг дөрөв, [[Алтан бөмбөрцөг]]ийг хоёр, «[[Англи]]йн хөгжмийн дээд шагнал» болон [[Оскарын шагнал]]ыг тус бүр удаа хүртжээ. Зиммерийн бүтээлүүдэд хэн бүхэн нэн талархалтай ханддаг тул түүнийг Английн «The Daily Telegraph» сонины газраас &quot;Одоо амьдарч буй 100 суу билэгтэн&quot; жагсаалтад 72 дугаарт эрэмбэлэн оруулжээ.&lt;ref&gt;[http://www.telegraph.co.uk/news/uknews/1567544/Top-100-living-geniuses.html Top 100 living geniuses]&lt;/ref&gt;

==Хөгжмийн бүтээл==
===Зохиолчоор ажилласан===
{| style=&quot;width:100%;&quot;
|- style=&quot;vertical-align:top;&quot;
| width=&quot;50%&quot; |
'''1982'''
* ''[[Сарны гэрэл (кино)|Сарны гэрэл]]'' ([[Стенли Майерс]]ийн хамт)
'''1984'''
* ''Histoire d'O: Chapitre 2'' ([[Стенли Майерс]]ийн хамт)
* ''[[Эврика (1984 оны кино)|Эврика]]'' ([[Стенли Майерс]]ийн хамт)
* ''[[Амжилт энэ бол хамгийн шилдэг өш хонзон]]'' (with [[Stanley Myers]])
'''1985'''
* ''[[My Beautiful Laundrette]]'' ([[Стенли Майерс]]ийн хамт)
* ''[[Insignificance (film)|Insignificance]]'' ([[Стенли Майерс]]ийн хамт)
'''1986'''
* ''[[Separate Vacations]]'' ([[Стенли Майерс]]ийн хамт)
* ''[[Lightvessel#Popular culture|The Lightship]]'' ([[Стенли Майерс]]ийн хамт)
* ''[[Сүйрлээс амьд үлдсэн хүн (кино)|Сүйрлээс амьд үлдсэн хүн]]'' ([[Стенли Майерс]]ийн хамт)
'''1987'''
* ''[[Terminal Exposure]]'' ([[Стенли Майерс]]ийн хамт)
* ''[[Going for Gold]]'' (TV) - Opening and closing title themes
'''1988'''
* ''[[Чухал нууц]]''
* ''[[Борооны хүн]]'' (Оскарт нэр дэвшсэн)
* ''[[Цаасан байшин (кино)|Цаасан байшин]]'' ([[Стенли Майерс]]ийн хамт)
* ''Nightmare at Noon'' ([[Стенли Майерс]]ийн хамт)
* ''[[Maniac City]]'' ([[Стенли Майерс]]ийн хамт)
* ''[[A World Apart (film)|A World Apart]]''
* ''[[First Born]] (TV Movie)''
* ''[[Taffin]]'' ([[Стенли Майерс]]ийн хамт)
* ''[[The Nature of the Beast]]'' ([[Стенли Майерс]]ийн хамт)
* ''[[Spies Inc.]]'' (with [[Fiachra Trench]])
* ''[[The Fruit Machine]]''
'''1989'''
* ''[[Black Rain (American film)|Black Rain]]''
* ''[[Driving Miss Daisy]]''
* ''[[Twister (1989 film)|Twister]]''
* ''[[Diamond Skulls]]''
* ''New Music in Films''
'''1990'''
* ''[[Chicago Joe and the Showgirl]]'' (with [[Shirley Walker]])
* ''[[Ногоон тасалбар (кино)|Ногоон тасалбар]]''
* ''[[Pacific Heights (1990 film)|Pacific Heights]]''
* ''[[Fools of Fortune]]''
* ''[[Days of Thunder]]''
* ''[[Bird on a Wire (film)|Bird on a Wire]]''
* ''[[Dark Obsession]]'' ([[Стенли Майерс]]ийн хамт)
'''1991'''
* ''[[Тельма, Луиза хоёр]]''
* ''[[Regarding Henry]]''
* ''[[Backdraft (film)|Backdraft]]''
* ''[[K2 (кино)|K2]]''
* ''[[Цагаан соёо (1991 оны кино)|Цагаан соёо]]'' (with [[Basil Poledouris]])
'''1992'''
* ''[[Тоглоомнууд (1992 оны кино)|Тоглоомнууд]]''
* ''[[Радио нисгэгч (кино)|Радио нисгэгч]]''
* ''[[Where Sleeping Dogs Lie]]'' (with [[Mark Mancina]])
* ''[[A League Of Their Own]]''
* ''[[The Power of One (film)|The Power of One]]''
* ''[[Millennium: Tribal Wisdom and the Modern World]]'' (with [[Mark Mancina]]) - Main Theme
'''1993'''
* ''[[Younger and Younger]]''
* ''[[The House of the Spirits (film)|The House of the Spirits]]''
* ''[[True Romance]]''
* ''[[Point of No Return (film)|Point of No Return]]''
* ''[[Calendar Girl (1993 film)|Calendar Girl]]''
* ''[[Cool Runnings]]'' (with [[Nick Glennie-Smith]])
'''1994'''
* ''[[Africa: The Serengeti]]''
* ''[[Drop Zone (film)|Drop Zone]]''
* ''[[Renaissance Man (film)|Renaissance Man]]''
* ''[[I'll Do Anything]]''
* ''[[The Lion King (soundtrack)|The Lion King]]'' (Golden Globe &amp; Oscar Winner)
* ''[[The Critic]]''
'''1995'''
* ''[[Nine Months]]''
* ''[[Beyond Rangoon]]''
* ''[[Crimson Tide (film)|Crimson Tide]]'' (Grammy Winner)
* ''[[Two Deaths]]''
* ''[[Something to Talk About (film)|Something to Talk About]]'' (with [[Graham Preskett]])
'''1996'''
* ''[[The Preacher's Wife]]'' (Oscar Nomination)
* ''[[Шүтэн бишрэгч (1996 оны кино)|Шүтэн бишрэгч]]''
* ''[[Muppet Treasure Island]]''
* ''[[The Whole Wide World]]'' (with [[Harry Gregson-Williams]])
* ''[[Рок (кино)|Рок]]'' (with [[Nick Glennie-Smith]] and [[Harry Gregson-Williams]])
* ''[[Хугархай сум (1996 film)|Хугархай сум]]''
| width=&quot;50%&quot; |
'''1997'''
* ''[[As Good As It Gets]]'' (Oscar Nomination)
* ''[[The Peacemaker (1997 film)|The Peacemaker]]''
* ''[[Smilla's Sense of Snow (film)|Smilla's Sense of Snow]]'' (with [[Harry Gregson-Williams]])
'''1998'''
* ''[[The Thin Red Line (1998 film)|The Thin Red Line]]'' (Oscar Nomination)
* ''[[Египетийн хунтайж]]'' (Golden Globe &amp; Oscar Nomination)
* ''[[The Last Days]]''
'''1999'''
* ''Халуун ногооны үйлдвэр'' (with [[John Powell]])
'''2000'''
* ''[[An Everlasting Piece]]''
* ''[[Биелэгдэшгүй даалгавар 2]]''
* ''[[Гладиатор (2000 оны кино)|Гладиатор]]'' (with [[Lisa Gerrard]]) (Golden Globe Winner, Oscar Nomination)
* ''[[The Road to El Dorado]]'' (with [[John Powell]])
'''2001'''
* ''[[Black Hawk Down (film)|Black Hawk Down]]''
* ''[[Riding in Cars with Boys]]''
* ''[[Пёрл-Харбор (кино)|Пёрл-Харбор]]'' (Golden Globe Nomination)
* ''[[Ханнибал (кино)|Ханнибал]]''
* ''[[Дийлдэшгүй (2001 оны кино)|Дийлдэшгүй]]'' (with [[Klaus Badelt]])
* ''[[Барьцаа (кино)|Барьцаа]]'' ([[Клаус Баделт]]ийн хамт)
'''2002'''
* ''[[Бөгж (2002 оны кино)|Бөгж]]''
* ''[[Spirit: Stallion of the Cimarron (soundtrack)|Spirit: Stallion of the Cimarron]]'' (Golden Globe Nomination)
'''2003'''
* ''[[Сүүлчийн самурай]]'' (Golden Globe Nomination)
* ''[[Something's Gotta Give (film)|Something's Gotta Give]]'' (Last-minute replacement score, composed with several other composers)
* ''[[Карибын тэнгисийн дээрэмчид: The Curse of the Black Pearl]]'' (uncredited, with [[Klaus Badelt]] et al.)
* ''[[Matchstick Men (film)|Matchstick Men]]''
* ''[[Tears of the Sun]]''
* ''[[Johnny English]] (theme song co-written with [[Robbie Williams]])
'''2004'''
* ''[[Испани, англи хэлтэн (кино)|Испани, англи хэлтэн]]'' (Golden Globe Nomination)
* ''[[Лаурагийн од]]'' (with [[Nick Glennie-Smith]])
* ''[[Махчин загас (кино)|Махчин загас]]''
* ''[[Артур хаан (кино)|Артур хаан]]''
* ''[[Thunderbirds (film)|Thunderbirds]]''
'''2005'''
* ''[[Цаг агаарын хүн]]'' (with [[James S. Levine]])
* ''Der kleine Eisbдr 2'' (with [[Nick Glennie-Smith]])
* ''[[Madagascar (2005 film)|Madagascar]]'' (with [[Heitor Pereira]], [[James Dooley]])
* ''[[Бэтмен эргэн ирсэн нь]]'' (with [[James Newton Howard]])
'''2006'''
* ''[[Карибын тэнгисийн дээрэмчид: Үхлийн загалмай]]''
* ''[[Да Винчигийн код (Кино)|Да Винчигийн код]]'' (Golden Globe Nomination)
* ''Амралтын өдрүүд''
'''2007'''
* ''[[Карибын тэнгисийн дээрэмчид: Ертөнцийн төгсгөлд]]''
* ''[[Симпсоны гэр бүлийнхэн Кино]]''
'''2008'''
* ''[[Casi Divas]]''
* ''[[Харанхуйн хүлэг баатар (кино)|Харанхуйн хүлэг баатар]]'' (with [[James Newton Howard]]) (Grammy Winner)
* ''[[Кунг-фү Панда]]'' (with [[John Powell]])
* ''[[Мадагаскар: Escape 2 Africa]]''
* ''[[The Burning Plain]]'' (with [[Omar Rodrнguez-Lуpez]])
* ''[[Фрост/Никсон (кино)|Фрост/Никсон]]'' (Golden Globe Nomination)
'''2009'''
* ''[[Сахиусан тэнгэрүүд ба чөтгөрүүд (кино)|Сахиусан тэнгэрүүд ба чөтгөрүүд]]'' 
* ''[[Шерлок Холмс (кино)|Шерлок Холмс]]'' (Oscar Nomination)
* ''[[It's Complicated (film)|It's Complicated]]'' (with [[Heitor Pereira]])
* ''[[Орчин үеийн дайн|Call of Duty: Modern Warfare 2]]'' (видео тоглоом) (Main Themes - Score Producer)
'''2010'''
* ''[[The Pacific (miniseries)|The Pacific]]'' (Main theme only; score composed by [[Geoff Zanelli]] and [[Blake Neely]])
* ''[[Despicable Me]]''
* ''[[Оршил (2010 оны кино)|Оршил]]''
* ''[[Megamind]]'' (with Lorne Balfe)
* ''[[How Do You Know (film)|How Do You Know]]''
'''2011'''
* ''[[Ранго (2011 оны кино)|Ранго]]''
|}

===Продюсерээр ажилласан===
{| style=&quot;width:100%;&quot;
|- style=&quot;vertical-align:top;&quot;
| width=&quot;50%&quot; |
'''1987'''
* ''[[The Last Emperor]]'' (Music by [[Cong Su]], [[Ryuichi Sakamoto]] and [[David Byrne (musician)|David Byrne]])
'''1996'''
* ''[[Twister (1996 film)|Twister]]'' (Music by [[Mark Mancina]])
* ''[[White Squall (film)|White Squall]]'' (Music by [[Jeff Rona]])
'''1997'''
* ''[[Face/Off]]'' (Music by [[John Powell]])
* ''[[The Borrowers]]'' (Music by [[Harry Gregson-Williams]])
'''1998'''
* ''[[Antz]]'' (Music by [[Harry Gregson-Williams]] and [[John Powell]])
* ''[[Endurance]]'' (Music by [[John Powell]])
* ''[[With Friends Like These...]]'' (Music by [[John Powell]])
'''2002'''
* ''[[Live from Baghdad (film)|Live from Baghdad]]'' (Music by [[Steve Jablonsky]])
'''2001'''
* ''[[I Am Sam]]'' (Music by [[John Powell]])
'''2003'''
* ''[[Pirates of the Caribbean: The Curse of the Black Pearl]]'' (Music by [[Klaus Badelt]])
'''2004'''
* ''[[Ella Enchanted]]'' (Music by [[Nick Glennie-Smith]])
* ''[[House of D]]'' (Music by [[Geoff Zanelli]])
'''2005'''
* ''[[All the Invisible Children]]'' (Music by [[Ramin Djawadi]])
* ''[[Blood+]]'' (Music by [[Mark Mancina]])
* ''[[The Island (2005 film)|The Island]]'' (Music by [[Steve Jablonsky]])
* ''[[Wallace and Gromit]]: [[The Curse of the Were-Rabbit]]'' (Music by [[Julian Nott]])
| width=&quot;50%&quot; |
'''2006'''
* ''[[Ask The Dust]]'' (Music by [[Heitor Pereira]] and [[Ramin Djawadi]])
* ''[[Curious George]]'' (Music by [[Heitor Pereira]])
* ''[[Over the Hedge]]'' (Music by [[Rupert Gregson-Williams]])
* ''[[The Prestige (film)|The Prestige]]'' (Music by [[David Julyan]])
* ''[[Impy's Island|Urmel Aus Dem Eis]]'' (Music by [[James Dooley (composer)|James Dooley]])
'''2007'''
* ''[[August Rush]]'' (Music by [[Mark Mancina]])
* ''[[Bee Movie]]'' (Music by [[Rupert Gregson-Williams]])
* ''[[Transformers (film)|Transformers]]'' (Music by [[Steve Jablonsky]])
'''2008'''
* ''[[Vantage Point (film)|Vantage Point]]'' (Music by [[Atli Цrvarsson]])
* ''[[Babylon A.D.]]'' (Music by [[Atli Цrvarsson]])
* ''[[Running the Sahara]]'' (Music by [[Heitor Pereira]])
* ''[[Iron Man (film)|Iron Man]]'' (Music by [[Ramin Djawadi]])
'''2009'''
* ''[[Monsters vs. Aliens]]'' (Music by [[Henry Jackman]])
* ''[[The 4th Kind]]'' (Music by [[Atli Цrvarsson]])
* ''[[Transformers: Revenge of the Fallen]]'' (Music by [[Steve Jablonsky]])
* ''[[Шерлок Холмс (кино)|Шерлок Холмс]]''
'''2010'''
* ''[[Season of the Witch (2010 film)|Season of the Witch]]'' (Music by [[Atli Цrvarsson]])
* ''[[Prince of Persia: The Sands of Time (film)|Prince of Persia: the Sands of Time]]'' (Music by [[Harry Gregson-Williams]])
* ''[[A Nightmare on Elm Street (2010 film)|A Nightmare on Elm Street]]'' (Music by [[Steve Jablonsky]])
* ''[[Clash of the Titans (2010 film)|Clash of the Titans]]'' (Music By [[Ramin Djawadi]])
|}

==Шагналууд==
Нэр дэвшиж байсан болон шагнал хүртэж байсныг нь доор үзүүлэв. Тодруулсан нь ялсан бүтээл.
{| style=&quot;width:100%;&quot;
|- style=&quot;vertical-align:top;&quot;
| width=&quot;50%&quot; |
===Оскарын шагнал===
* 1989: ''[[Rain Man]]''
* 1994: '''''[[The Lion King]]'''''
* 1997: ''[[The Preacher's Wife]]''
* 1998: ''[[As Good As It Gets]]''
* 1999: ''[[The Prince of Egypt]]''
* 1999: ''[[The Thin Red Line (1998 film)|The Thin Red Line]]''
* 2001: ''[[Гладиатор (2000 оны кино)|Гладиатор]]''
* 2010: ''[[Шерлок Холмс (кино)|Шерлок Холмс]]''
| width=&quot;50%&quot; |

===Алтан бөмбөрцөг===
* 1995: '''''[[The Lion King]]'''
* 1999: ''[[The Prince of Egypt]]''
* 2001: '''''[[Гладиатор (2000 оны кино)|Гладиатор]]'''''
* 2002: ''[[Pearl Harbor (movie)|Pearl Harbor]]''
* 2003: ''[[Spirit: Stallion of the Cimarron]]'' (nominated for best song)
* 2004: ''[[The Last Samurai]]''
* 2005: ''[[Spanglish (movie)|Spanglish]]''
* 2007: ''[[Да Винчигийн код (Кино)|Да Винчигийн код]]''
* 2009: ''[[Frost/Nixon (film)|Frost/Nixon]]''
|}
{| style=&quot;width:100%;&quot;
|- style=&quot;vertical-align:top;&quot;
| width=&quot;50%&quot; |

===Сателлитын шагнал===
* 1999: '''''[[The Thin Red Line (1998 film)|The Thin Red Line]]'''''
* 2001: '''''[[Гладиатор (2000 оны кино)|Гладиатор]]'''''
* 2002: ''[[Hannibal (film)|Hannibal]]''
* 2004: '''''[[The Last Samurai]]'''''
* 2007: ''[[Да Винчигийн код (Кино)|Да Винчигийн код]]''
| width=&quot;50%&quot; |

===Грэммийн шагнал===
* 1991: ''Driving Miss Daisy'' - For the end titles.
* 1995: ''[[The Lion King (soundtrack)|The Lion King]]''
* 1996: '''''[[Crimson Tide (film)|Crimson Tide]]'''''
* 2001: ''[[Gladiator (soundtrack)|Gladiator]]'' - Shared with [[Lisa Gerrard]]
* 2007: ''[[Pirates of the Caribbean: Dead Man's Chest (soundtrack)|Pirates of the Caribbean: Dead Man's Chest]]''
* 2007: ''[[The Da Vinci Code (soundtrack)|The Da Vinci Code]]''
* 2009: '''''[[The Dark Knight (soundtrack)|The Dark Knight]]''''' - Shared with [[James Newton Howard]]
|}
{| style=&quot;width:100%;&quot;
|- style=&quot;vertical-align:top;&quot;
| width=&quot;50%&quot; |

===Сатурны шагнал===
* 1993: ''[[Toys (film)|Toys]]'' - Shared with [[Trevor Horn]]
* 1996: ''[[Crimson Tide (film)|Crimson Tide]]''
* 1997: ''[[The Rock (film)|The Rock]]'' - Shared with [[Harry Gregson-Williams]] and [[Nick Glennie-Smith]]
* 1999: ''[[The Prince of Egypt]]''
* 2001: ''[[The Road to El Dorado]]'' - Shared with [[John Powell]]
* 2001: ''[[Gladiator (soundtrack)|Gladiator]]'' - Shared with [[Lisa Gerrard]]
* 2006: ''[[Batman Begins]]'' - Shared with [[James Newton Howard]]
* 2009: '''''[[The Dark Knight (soundtrack)|The Dark Knight]]''''' - Shared with [[James Newton Howard]]
* 2010: ''[[Шерлок Холмс (кино)|Шерлок Холмс]]''
| width=&quot;50%&quot; |

===Английн хөгжмийн дээд шагнал (BAFTA)===

* 1992: ''[[Thelma &amp; Louise]]''
* 1995: ''[[The Lion King]]''
* 2001: ''[[Gladiator (soundtrack)|Gladiator]]'' - Shared with [[Lisa Gerrard]]
* 2009: ''[[The Dark Knight (soundtrack)|The Dark Knight]]'' - Shared with [[James Newton Howard]]
|}

===Тонигийн===
* 1998: ''[[The Lion King (musical)]]'' ([[Tony Award for Best Original Score]])

===Эммигийн===
* 2010: ''[[The Pacific (miniseries)|The Pacific]]'' (Outstanding Music Composition For A Miniseries, Movie Or A Special)&lt;ref&gt;{{Cite web |url=http://www.gsamusic.com/pdf/Zimmer_Hans.pdf |title=Hans Zimmer - Awards and Nominations |access-date=2010-09-25 |archive-date=2010-01-06 |archive-url=https://web.archive.org/web/20100106065957/http://www.gsamusic.com/pdf/Zimmer_Hans.pdf |url-status=dead }}&lt;/ref&gt;

===Эннигийн===
* 2008: '''''[[Kung Fu Panda]]''''' (Music in an Animated Feature Production)
* 2008: '''''[[Secrets of the Furious Five]]''''' (Music in an Animated Television Production or Short Form )

==Эшлэл==
{{reflist|2}}

==Холбоос==
{{commonscat|Hans Zimmer|Ханс Циммер}}
* {{official|http://www.hanszimmer.com}}
* {{imdb name|id=0001877}}
* [http://www.filmscoremonthly.com/features/zimmer.asp Interview with Hans Zimmer in ''Film Score Monthly'']
* [https://web.archive.org/web/20120220055319/http://www.cmusic.tv/watchvideo/476 Interview with Hans Zimmer about Sherlock Holmes from ''C Music TV'']
* [https://web.archive.org/web/20210613222736/https://www.focus.de/kultur/videos/renners-hollywood/renners-hollywood-der-hans-zimmer-sound_vid_19009.html] (14)

{{DEFAULTSORT:Циммер, Ханс}}
[[Ангилал:Ханс Циммер| ]]
[[Ангилал:АНУ-ын хөгжмийн зохиолч]]
[[Ангилал:Германы хөгжмийн зохиолч]]
[[Ангилал:Киноны хөгжмийн зохиолч]]
[[Ангилал:Оскарын шагналтан]]
[[Ангилал:Алтан бөмбөрцөг шагналтан]]
[[Ангилал:Грэммийн шагналтан]]
[[Ангилал:Эхо-Сонгодог шагналтан]]
[[Ангилал:Холбооны Германы Гавьяаны Загалмай одон шагналтан (1-р зэрэг)]]
[[Ангилал:АНУ дахь Германы цагаач]]
[[Ангилал:Лос-Анжелесын хүн]]
[[Ангилал:Германчууд]]
[[Ангилал:1957 онд төрсөн]]</text>
      <sha1>j3gr0c6quqiyu04tnrfai00quw19dl2</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Төмөрийн улс</title>
    <ns>0</ns>
    <id>19373</id>
    <revision>
      <id>821577</id>
      <parentid>821152</parentid>
      <timestamp>2025-06-12T22:07:21Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>70653</id>
      </contributor>
      <comment>Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5</comment>
      <origin>821577</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="23125" sha1="9kvjxyy9p5i49v10aypk7x1vawbyqtr" xml:space="preserve">{{Short description|Central Asian Turco-Mongol empire (1370–1507)}}
{{Инфобокс түүхэн улс
| native_name            = {{lang|fa|{{Nastaliq|گورکانیان}}}}&lt;br /&gt;''Гүркания''
| national_motto         = &lt;br /&gt;[[Persian language|Persian]]:{{lang|fa|{{Nastaliq|راستى رستى}}}}&lt;br /&gt;''Rāstī rustī''&lt;br /&gt;&quot;In rectitude lies salvation&quot;
| conventional_long_name = Төмөрийн эзэнт гүрэн
| common_name            = Төмөрийн
| era                    = [[Дундад зууны сүүл үе]]
| status                 = [[Эмират]]
| government_type        = [[Хэмжээгүй эрхт хаант засаг]]
| area_km2               = 
| year_start             = 1370
| date_start             = 
| year_end               = 1507
| event_pre              = [[Доголон Төмөр|Төмөр]] [[Төмөрийн байлдан дагуулалт, довтолгоо|байлдан дагуулалтаа]] эхлүүлэв
| date_pre               = 1363
| event_start            = Төмөрийн эзэнт гүрэн байгуулагдав
| event1                 = Баруун зүгийн тэлэлт эхлэв
| date_event1            = 1380
| event2                 = [[Анкарагийн тулалдаан]]
| date_event2            = 7 сарын 20, 1402
| event3                 = [[Самарканд]]ын уналт
| date_event3            = 1505
| event_end              = [[Херат]]ын уналт
| event_post             = [[Их Могол Улс|Моголын эзэнт гүрэн байгуулагдав]]
| date_post              = 1526
| image_coat             = &lt;!-- DO NOT REPLACE this documented &quot;Three annulets&quot; symbol with false, conjectural or original research flags of the Timurids, such as this one: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/archive/6/6c/20230329042531%21Timurid.svg , which is falsely claimed to be from the Catalan Atlas. See paragraph &quot;Symbols of the state&quot; hereunder for details --&gt;Three annulets symbol of the Timurid Empire.png
| coa_size               = 100
| coat_alt               = Гурван цагираг сүлд
| symbol_type            = [[Доголон Төмөр|Төмөр]]ийн &quot;Гурван цагираг&quot; [[тамга]] тэмдэг.&lt;ref&gt;Coinage of Timur with &quot;Three annulets&quot; symbol (1393-1405): [[File:Coinage of Timur with 3 annulets symbol. Shaykh abu-Ishaq (Kazirun) mint. Undated, circa AH 795-807 AD 1393-1405.jpg|70px]]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite book |last1=Bloom |first1=Jonathan |last2=Blair |first2=Sheila S. |title=Grove Encyclopedia of Islamic Art &amp; Architecture: Three-Volume Set |date=14 May 2009 |publisher=OUP USA |isbn=978-0-19-530991-1 |page=426 |url=https://books.google.com/books?id=un4WcfEASZwC&amp;pg=PA426 |language=en| quote=&quot;Coinage issued by the Timurid dynasty (r. 1370-1506) comprised various silver coins and several coppers, most often anonymous, although some coppers struck in the name of Timur 1370–1405; here called amīr) have a tamghā of three annulets prominently on the reverse.&quot;}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite journal |last1=Kadoi |first1=Yuka |title=On the Timurid flag |journal=Beiträge zur islamischen Kunst und Archäologie |date=2010 |volume=2 |pages=144, 149, 159 Fig.5 |url=https://www.academia.edu/17410816}}&lt;/ref&gt;
| flag_border            = no
| image_map              = Timurid Empire at its greatest extent in February 1405.png
| image_map_caption      = [[Доголон Төмөр|Төмөр]]ийн үеийн газар нутаг
| image_map_size         = 300
| demonym                = 
| p1                     = Цагаадайн Улс
| p2                     = Суфи гүрэн
| p3                     = Жалайрын улс
| p4                     = Курт улс
| p5                     = Музаффарид
| p6                     = Сарбадар
| p7                     = Марашичууд
| p8                     = Афрасияб
| p9                     = Кара-Коюнлу
| p10                    = Гүржийн хаант улс
| s1                     = Бухарын хант улс
| s2                     = Сефевийн улс
| s3                     = Хивын ханлиг
| s4                     = Кара-Коюнлу
| s5                     = Ак-Коюнлу
| s6                     = Их Могол Улс
| s7                     = Гүржийн хаант улс
| capital                = {{plainlist|
*[[Самарканд]] (1370–1405)
*[[Херат]] (1405–1507)}}
| common_languages       = {{plainlist|
*[[Перс хэл]] (албан ёсны, шүүх, дээд утга зохиол, лингва франка, засаг захиргаа)&lt;ref&gt;
* Manz, Beatrice Forbes (1999). ''The Rise and Rule of Tamerlane''. [[Cambridge University Press]], p.109. {{ISBN|0-521-63384-2}}. {{google books|2xDm2DCPRKMC|Limited preview}}. [https://books.google.com/books?id=2xDm2DCPRKMC&amp;pg=PA109 p.109]. &quot;In almost all the territories which Temür incorporated into his realm Persian was the primary language of administration and literary culture. Thus the language of the settled '[[divan]]' was Persian.&quot;
* B.F. Manz, W.M. Thackston, D.J. Roxburgh, L. Golombek, L. Komaroff, R.E. Darley-Doran. &quot;Timurids&quot; [[Encyclopaedia of Islam]] [[Brill Publishers]] 2007; &quot;During the Timurid period, three languages, Persian, Turkish, and Arabic were in use. The major language of the period was Persian, the native language of the Tajik (Persian) component of society and the language of learning acquired by all literate and/or urban Turks. Persian served as the language of administration, history, belles lettres, and poetry.&quot;
* {{cite web |url=http://www.iranicaonline.org/articles/central-asia-v|title=CENTRAL ASIA v. In the Mongol and Timurid Periodse|author=Bertold Spuler|publisher=[[Encyclopaedia Iranica]]|access-date=2017-09-14}} &quot;Like his father, Olōğ Beg was entirely integrated into the Persian Islamic cultural circles, and during his reign Persian predominated as the language of high culture, a status that it retained in the region of Samarqand until the Russian revolution 1917&amp;nbsp;... Ḥoseyn Bāyqarā encouraged the development of Persian literature and literary talent in every way possible&amp;nbsp;...
* Robert Devereux (ed.) &quot;Muhakamat Al-Lughatain (Judgment of Two Languages)&quot; Mir 'Ali Shir Nawāi;  Leiden, [[E.J. Brill]] 1966: &quot;Nawa'i also employs the curious argument that most Turks also spoke Persian but only a few Persians ever achieved fluency in Turkic. It is difficult to understand why he was impressed by this phenomenon, since the most obvious explanation is that Turks found it necessary, or at least advisable, to learn Persian – it was, after all, the official state language – while Persians saw no reason to bother learning  which was, in their eyes, merely the uncivilized tongue of uncivilized nomadic tribesmen.
* David J. Roxburgh. ''The Persian Album, 1400–1600: From Dispersal to Collection''. Yale University Press, 2005. pg 130: &quot;Persian literature, especially poetry, occupied a central in the process of assimilation of Timurid elite to the Perso-Islamicate courtly culture, and so it is not surprising to find Baysanghur commissioned a new edition of Firdawsi's Shanama.&quot;&lt;/ref&gt;
*[[Цагаадайн хэл]] (угсаатны, утга зохиол)&lt;ref name=&quot;homelanguage&quot; /&gt;
* [[Араб хэл]] (шашин)&lt;ref name=&quot;EI - Manz2&quot; /&gt;}}
| religion               = ;{{nobold|Төрийн шашин}}
:{{hlist|[[Суннит Ислам]]}}
;{{nobold|Бусад шашин}}
:{{hlist|[[Арван хоёр шиизм]]|[[Исмаилизм]]|[[Зороастризм]]|[[Хиндү шашин|Хиндүизм]]|[[Хуруфизм]]|[[Дорнодын сүм|Несторианизм]]}}
| currency               = [[Танка (зоос)|Танка]]
| title_leader           = [[Төмөрийн династи|Эмир]]
| leader1                = [[Доголон Төмөр|Төмөр]] (анхны)
| leader2                = [[Бади аз-Заман Мирза|Бади аз-Заман]] (сүүлчийн)
| year_leader1           = 1370–1405
| year_leader2           = 1506–1507
| stat_year1             = 1405 тоо.&lt;ref&gt;{{cite journal |last1=Turchin|first1=Peter|last2=Adams|first2=Jonathan M.|last3=Hall|first3=Thomas D | title = East-West Orientation of Historical Empires | journal = Journal of World-Systems Research|date=December 2006 |volume=12|issue=2 |page=222 |url =http://jwsr.pitt.edu/ojs/index.php/jwsr/article/view/369/381|access-date=2016-09-14 |issn= 1076-156X}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite journal|date=September 1997|title=Expansion and Contraction Patterns of Large Polities: Context for Russia|journal=[[International Studies Quarterly]]|volume=41|issue=3|at=p. 500|doi=10.1111/0020-8833.00053|author=Rein Taagepera|author-link=Rein Taagepera|jstor=2600793|url=http://www.escholarship.org/uc/item/3cn68807}}&lt;/ref&gt;
| stat_area1             = 4,400,000
}}

[[Файл:Timurid Dynasty 821 - 873 (AH).png|thumb|250px|Төмөрийн эзэнт гүрэн хамгийн том нутагтай байх үеийн газрын зураг]]
'''Төмөрийн эзэнт гүрэн''' бол XIV-XVI зууны үед Мавереннахр, [[Иран]], [[Өмнөд Кавказ|Өмнөд Кавказын]] бүс нутагт оршин тогтнож байсан улс юм. Энэ улсыг [[Монгол|Монголын]] [[Барулас]] овгийн эмир [[Доголон Төмөр|Төмөр]] байгуулжээ. Төмөрийн эзэнт гүрний хаад нь [[Өгэдэй хаан|Өгэдэй хааны]] угсааны Сюрьгатмишь, Махмуд нар байв. Эдгээр хаадыг [[Доголон Төмөр]] өргөмжилсөн бөгөөд ямар ч эрх мэдэлгүй бэлгэ тэмдгийн шинжтэй хаад байсан юм. Улсын бүх эрхийг Төмөр атгах бөгөөд эмир цолтойгоор улсаа удирдаж байлаа. Доголон Төмөрийн нас барсны дараа Төмөрийн эзэнт гүрэн эзлэгдсэн орнуудын ард түмний бослого, дотоодын тэмцлээс болж задран бутарчээ. XVI зууны эхэн үед [[Алтан Орд|Алтан ордны улсаас]] нүүж ирсэн узбекүүд Төмөрийн угсааныхныг бут цохисноор Төмөрийн эзэнт гүрэн бүрмөсөн мөхсөн болой.

== Гарал үүсэл, угсаатны хамаарал ==
Төмөрийн эзэнт гүрний үүсэл нь [[Монгол үндэстэн|Монголын]] нүүдэлчин аймаг [[Барлас]]аас улбаатай бөгөөд тэд [[Чингис хаан]]ы армийн бүрэлдэхүүнд багтан тулалдаж явжээ.&lt;ref&gt;''&quot;Timur&quot;'', The Columbia Encyclopedia, Sixth Edition, 2001-05 Columbia University Press, ([http://www.bartleby.com/65/ti/Timur.html LINK])&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;&quot;Consolidation &amp; expansion of the Indo-Timurids&quot;, Encyclopedia Britannica, ([http://www.britannica.com/eb/article-26937/Islamic-world LINK])&lt;/ref&gt; Монголчууд Төв Азийг эзэлсний дараа Барлас аймгийнхан одоогийн [[Узбекистан]]д суурьшиж нутгийн [[түрэг]]үүдтэй холилдсон тул Төмөрийн үед барласууд зарим талаар түрэгжсэн байв. Түүнчлэн Цагадайн улсын баруун хэсгийн [[Ислам]]ын шашинд орсон түрэг, монгол угсаатнууд Исламын шашин дэлгэрэхээс өмнө Төв Азид ноёрхож байсан [[Персийн нийгэм|Персийн соёлын]] нөлөөнд орсон байжээ.&lt;ref name=&quot;Iranica2&quot;&gt;B. Spuler, &quot;Central Asia in the Mongol and Timurid periods&quot;, published in [[Encyclopædia Iranica]], Online Edition, 2006/7, ({{Webarchiv|url=http://www.iranica.com/newsite/search/searchpdf.isc?ReqStrPDFPath=/home/iranica/public_html/newsite/pdfarticles/v5_articles/central_asia/mongol_and_timurid_periods&amp;OptStrLogFile=/home/iranica/public_html/newsite/logs/pdfdownload.html |wayback=20090224083111 |text=LINK |archiv-bot=2024-02-08 23:20:46 InternetArchiveBot }}): ''&quot;...&amp;nbsp;Like his father, Olōğ Beg was entirely integrated into the Persian Islamic cultural circles, and during his reign Persian predominated as the language of high culture, a status that it retained in the region of Samarqand until the Russian revolution 1917 [...] Ḥoseyn Bāyqarā encouraged the development of Persian literature and literary talent in every way possible ...&quot;''&lt;/ref&gt;. Персийн утга зохиол нь Төмөрийн эзэнт гүрний элит хэсгийнхнийг Перс-Исламын соёлд ороход нь нөлөөлж байв.&lt;ref&gt;David J. Roxburgh. The Persian Album, 1400-1600: From Dispersal to Collection. Yale University Press, 2005. pg 130: &quot;Persian literature, especially poetry, occupied a central in the process of assimilation of Timurid elite to the Perso-Islamicate courtly culture, and so it is not surprising to find Baysanghur commissioned a new edition of Firdawsi's Shanama&lt;/ref&gt;

Төмөрийн улсын ордны эмэгтэйчүүд монгол ёс заншилтай байсан ба Төмөр хааны үед албан хэрэгцээнд монгол, түрэг аль аль хэлийг ашигладаг, монгол бичгээр захиа бичин илгээдэг байв.&lt;ref name=&quot;Майдар&quot;&gt;Д.Майдар, &quot;Чингис хаан ба Монголын их гүрэн&quot; 1969&lt;/ref&gt; Мавереннахрын монголчууд өөр угсаатны ёс заншилд орон монгол соёлоо гээж эхэлсэн боловч бүрмөсөн уусаагүй байв. Дундад зууны монгол эрчүүд гэзэг тавьдаг заншилтай байсан ба Төмөр хаан хүүгээ шийтгэхдээ гэзгийг нь тайрсан нь хүүгээ монголд үнэнч бус байсан гэж үзэж байсныг нь илэрхийлж байжээ.&lt;ref name=&quot;Майдар&quot;/&gt; Төмөр хаан Чингис хааныг ихэд хүндлэн биширдэг байсан төдийгүй өөрийн бүх амьдрал, үйл хэргээ Чингисийн улсийн сүр хүчийг дахин сэргээн тогтоохын төлөө зориулжээ. Энэ нь саяхан байгуулагдаад бутарсан ИМУ-н сүр хүчийг хүмүүс хараахан мартаагүй мөн Төмөр өөрөө монголын барлас овгийн хүн байсантай холбоотой юм. Тэр Чингисийн зарлиг, ИМУ-н хууль цаазыг дээдлэн хүндэтгэж өөрийн улсад хэрэгжүүлж байв. Хожим Төмөрийн улсаас тасран байгуулагдсан  [[Их Могол Улс]]ад монгол ёс заншлаа даган мөрдөхөө больсон бол Төмөр хааны хувьд лалын шашинд орсон ч монгол ёс заншлаа даган мөрдөж монгол гарлаараа бахархдаг байв. Бутралын үеийн Монгол улс, Төмөрийн улс хоёр найрсаг харилцаатай байжээ. [[Өлзийтөмөр хаан|Буняшир]] хаан болохоосоо өмнө Төмөр хааны ордонд  байсан байдаг. Төмөрийн улсыг заримдаа монгол улс гэж бичсэн байдаг бол зарим тохиолдолд түрэг улс гэж бичсэн байдаг. [[Моголистан]], Төмөрийн зарим монголчуудыг 16-р зууны сүүл хүртэл монгол хэлээрээ ярьсан хэвээр байсан байж магадгүй гэж зарим эрдэмтэд таамагладаг.

Эрдэмтэд Төмөрийн улсыг монголчуудын эсвэл түрэгүүдийн улс гэсэн зөрүүтэй байр суурь баримталдаг. Төмөрийн улс хэдийгээр монгол гаралтай улс ч 14-р зууны дунд үед [[Баруун Цагаадайн улс]]ын монголчууд буюу Мавереннахр дахь монголчууд нилээд түрэгжсэн байсан учир зарим эрдэмтэд энэ улсыг түрэгүүдийн улсад хамааруулдаг байна.

== Байгуулагдсан нь ==
{{Гол|Доголон Төмөр}}
Төмөр [[Мавереннахр]] буюу Трансоксиан (одоогийн Узбекистан, [[Тажикистан]], [[Туркменистан]]ы ихэнх хэсэг) болон [[Хорасан]]ы (одоогийн [[Иран]], [[Афганистан]]) ихэнх хэсгийг 1363 оноос эхлэн бусад ноёдтой хүч хавсран ([[Самарканд]]ийг 1366 онд, [[Балх]]ийг 1369 онд) мэдэлдээ оруулж, 1370 он гэхэд захирагчаар нь өргөмжлөгджээ. Албан ёсоор бол Монголын [[Цагадайн улс]]ын нэрээр үйл ажиллагаа явуулж байсан Төмөр Мавереннахр, [[Хорезм]]ыг дагаар оруулж, 1380 онд баруун тийш аян дайн хийв. 1389 онд Картидуудыг [[Херат]]аас үлдэн хөөж, 1382 оноос [[Персийн эзэнт гүрэн|Персийн]] нутаг руу түрж эхэлжээ ([[Исфахан]]ыг 1387 онд эзэлж, 1393 онд [[Музаффарид]]уудыг [[Шираз]]аас зайлуулж, [[Жалайрид]]уудаас [[Багдад]]ыг авсан). 1394/95 онд тэр [[Алтан Орд]] руу довтолж, [[Кавказ]]ад өөрийн засаглалыг тогтоон, улмаар 1398 онд одоогийн Пакистан, Энэтхэгийн нутаг дахь [[Мултан]], [[Дипалпур]]ыг дагаар оруулжээ.

1400/01 онд [[Алеппо]], [[Дамаск]], зүүн [[Анатолиа]]г эзлэн авч, 1401 онд Багдадыг сүйтгэж, [[Анкарагийн тулалдаан|1402 онд Османуудаас Анкараг булаан авав]]. Тэр Самаркандыг гол нийслэлээ болгосон бөгөөд түүний аян дайнаар ойролцоогоор 17 сая хүн үрэгдсэн гэдэг.&lt;ref&gt;[http://users.erols.com/mwhite28/warstat0.htm#Timur Selected Death Tolls: Timur Lenk (1369–1405)]&lt;/ref&gt;

1506 онд Төмөрийн эзэнт гүрэн унасны дараа аавын талаасаа [[Доголон Төмөр|Төмөрийн]], эхийн талаасаа [[Чингис хаан]]ы удмын [[Бабур]] 1526 онд Афганистан, Энэтхэгт [[Их Монгол Улс|Моголын эзэнт гүрэн]]г байгуулсан түүхтэй. 17-р зуун гэхэд Моголын эзэнт гүрэн Энэтхэгийн ихэнх нутгийг хяналтдаа байлгаж байсан боловч 18-р зуунд хүч нь суларч Английн нөлөөнд орж эхэлжээ. 1857 онд [[II Бахадур Шах]] Энэтхэгийн бүх хүчийг нэгтгэж англичуудын эсрэг тулалдсан ч ялагдаж  [[Бирм]] рүү цөлөгдсөнөөр Энэтхэгийн хойг бүхэлдээ [[Британийн эзэнт гүрэн|Британийн эзэнт гүрн]]ий мэдэлд орж Их Могол Улс бүрмөсөн мөхжээ.

Төмөрийн эзэнт гүрний явуулсан дайн тулаануудын үр дүнд Персийн соёлын төв нь Самарканд, Херат болон хувирч, Төмөрийн эзэнт гүрний хүч чадлын билэг тэмдэг болон мандаж байв.&lt;ref name=&quot;Columbia&quot;&gt;{{cite encyclopedia | encyclopedia = The Columbia Encyclopedia | title = Timurids | url = http://www.bartleby.com/65/ti/Timurids.html | edition = Sixth | publisher = [[Columbia University]] | location = New York City |accessdate=2006-11-08}}&lt;/ref&gt;

== Соёл ==
Төмөрийн эзэнт гүрэн нь хэдийгээр Монголын&lt;ref name=&quot;UNESCO&quot;&gt;M.S. Asimov &amp; [[Clifford Edmund Bosworth|C. E. Bosworth]], ''History of Civilizations of Central Asia'', [[UNESCO]] Regional Office, 1998, ISBN 92-3-103467-7, p. 320: ''&quot;...&amp;nbsp;One of his followers was [...] Timur of the Barlas tribe. This Mongol tribe had settled [...] in the valley of Kashka Darya, intermingling with the Turkish population, adopting their religion (Islam) and gradually giving up its own nomadic ways, like a number of other Mongol tribes in Transoxania ...&quot;''&lt;/ref&gt; Барлас овгоос гаралтай ч Туркестан, Хорасанд төвлөрсөн, түрэг, [[Персийн соёл]]ын нөлөөнд орсон&lt;ref&gt;[[:en:Muhakamat al-Lughatayn|Muhakamat al-Lughatayn]]&lt;/ref&gt;&lt;ref name=Iranica2 /&gt;&lt;ref name=&quot;Iranica&quot;&gt;{{cite encyclopedia | last = Lehmann | first = F. | encyclopedia = [[Encyclopædia Iranica]] | title = Zaher ud-Din Babor&amp;nbsp;— Founder of Mughal empire | url = http://www.iranica.com/newsite/search/searchpdf.isc?ReqStrPDFPath=/home/iranica/public_html/newsite/pdfarticles/v3_articles/babor_zahir-al-din_mohammad&amp;OptStrLogFile=/home/iranica/public_html/newsite/logs/pdfdownload.html | accessdate = 2006-11-07 | edition = Online | publisher = [[Columbia University]] Center for Iranian (Persian) Studies | location = New York City | pages = 320–323 | quote = &quot;...&amp;nbsp;''His origin, milieu, training, and culture were steeped in Persian culture and so Babor was largely responsible for the fostering of this culture by his descendants, the Mughals of India, and for the expansion of Persian cultural influence in the Indian subcontinent, with brilliant literary, artistic, and historiographical results'' ...&quot; }}&lt;/ref&gt;, [[Ислам]]ын шашинтай улс байжээ. 

== Эшлэл ==
{{Reflist}}

== Гадаад холбоос ==
*[http://www.britannica.com/EBchecked/topic/596414/Timurid-dynasty#md-media-strip-tab-lists-content britannica.com]

[[Ангилал:Афганистаны түүх]]
[[Ангилал:Узбекистаны түүх]]
[[Ангилал:Төмөрийн улс| ]]
[[Ангилал:Исламын хант улс]]
[[Ангилал:Төв Азийн түүх]]
[[Ангилал:Перс]]
[[Ангилал:1370 он]]</text>
      <sha1>9kvjxyy9p5i49v10aypk7x1vawbyqtr</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Форест Уитакер</title>
    <ns>0</ns>
    <id>19582</id>
    <revision>
      <id>821581</id>
      <parentid>821157</parentid>
      <timestamp>2025-06-12T23:09:48Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>70653</id>
      </contributor>
      <comment>Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5</comment>
      <origin>821581</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="12671" sha1="le6w23ujkvsb7iibveog9jdq59haz3o" xml:space="preserve">{{Инфобокс жүжигчин
| нэр                  = Форест Уитакер
| зураг                = Forest Whitaker.jpg
| зурагныхэмжээ        = 
| alt                  = 
| тайлбар              = Форест Уитакер, 2007 оны гуравдугаар сар.
| төрсөн нэр            = Форест Стивен Уитакер
| төрсөн огноо         = {{Birth date and age|mf=yes|1961|7|15}}
| төрсөн газар          = [[Лонгвью]], [[Техас]], [[Америкийн Нэгдсэн Улс]]
| мэргэжил             = Жүжигчин, продюсер, найруулагч
| идэвхтэй жил         = 1982–одоо
| нөхөр                = ([[Жим Триплтон]] (1998-2001)&lt;br /&gt;Сэм Мендес (2003-одоо) (тусдаа амьдарч буй)
| дотнотүнш            = 
| website              = 
}}
'''Форест Стивен Уитакер''' ({{lang-en|Forest Steven Whitaker}}, ''1961 оны долоодугаар сарын 15-нд төрсөн'') нь [[Америкийн Нэгдсэн Улс|Америкийн]] [[жүжиг]]чин, [[кино]] продюсер, найруулагч юм. [[Шувуу (1988 оны кино)|Шувуу]] киногоороо жүжигчиний гараагаа эхлүүлж&lt;ref name=&quot;Boston Globe&quot;&gt;[http://www.boston.com/ae/movies/articles/2006/10/01/in_general_he_rules/?page=1 &quot;In general, he rules.&quot;] ''[[The Boston Globe]]''. October 1, 2006.&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;CBS&quot;&gt;[http://www.cbsnews.com/stories/2007/01/31/sunday/main2418981.shtml &quot;Forest Whitaker: The King Of The Oscars?&quot;] ''CBS News''. February 4, 2007.&lt;/ref&gt; байсан Уитакер [[Шотландын сүүлчийн хаан (кино)|Шотландын сүүлчийн хаан]] (2006) киноны [[Уганда]] улсын Ерөнхийлөгч, цэргийн эрхт генерал [[Иди Амин]]ы дүрээрээ 2007 оны [[Оскарын шагнал]], [[Алтан бөмбөрцөг]], [[Британийн Кино болон телевизийн урлагийн дээд шагнал|BAFTA]] болон [[Эммигийн шагнал]]ыг &quot;Шилдэг эрэгтэй дүрийн&quot; номинацаар тус тус хүртэж байв.

[[Оскарын шагнал|Оскарын]] &quot;Шилдэг эрэгтэй дүрийн&quot; шагналыг өмнө нь [[Африк-америк]] гаралтай жүжигчидээс [[Сидни Пуатье]], [[Дензел Вашингтон]] болон [[Жейми Фокс]] нар хүртэж байсан бол дараагийнх нь Уитакер юм.&lt;ref&gt;[http://www.abc.net.au/news/newsitems/200702/s1857461.htm &quot;Forest Whitaker wins Best Actor Oscar for Idi Amin role.&quot;] ''ABCNewsOnline''. February 26, 2007.&lt;/ref&gt;
== Намтар ==
Уитакер [[Техас]] мужийн [[Лонгвью]] хотод төрсөн&lt;ref name=&quot;Patterson&quot;&gt;Patterson, John. [http://www.guardian.co.uk/film/2002/apr/20/patterson.features &quot;The bigger picture.&quot;] ''[[The Guardian]]. dildo 20, 2002.&lt;/ref&gt; бөгөөд эцэг Форест Уитакер нь даатгалын компаний ажилтан, эх Лаура Фрэнсис багш хүн байсан бөгөөд Кен, Дэймон, Дэбора, Уитакер нарын хүүхдүүдээ боловсролтой хүмүүс болгохын тулд ихээхэн зүйлийг хийжээ.&lt;ref&gt;[http://www.filmreference.com/film/74/Forest-Whitaker.html &quot;Forest Whitaker Biography (1961–).&quot;] ''FilmReference.com''.&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;IAS&quot;&gt;{{cite episode |title=Forest Whitaker |url=http://www.bravotv.com/Inside_the_Actors_Studio/guest/Forest_Whitaker |series=Inside the Actors Studio |airdate=2006-12-11 |season=13 |number=1 }}&lt;/ref&gt;

Уитакер [[Помона]] хот дахь Калифорнийн Политехникийн дээд сургуулийг&lt;ref&gt;{{cite web | title=Cal Poly Pomona | url=http://www.csumentor.edu/campustour/undergraduate/1/Cal_Poly_Pomona/Cal_Poly_Pomona5.html| work= CSU Mentor | accessdate=2008-09-12}}&lt;/ref&gt; дүүргээд Өмнөд Калифорнийн хөгжмийн сургуульд суралцаж дуурийн урлагийн тенороор төгсчээ. Дараа нь Лондоны жүжигчиний мэргэшил олгох сургалтад хамрагдсан гэдэг.

== Кино ертөнцөд хөл тавьсан нь ==
Форестийн кинонд тоглох гараа нь ихээхэн азтай эхэлсэн гэдэг. Онцолбол, «[[Рижмонт Хай сургууль дахь түргэн өөрчлөлт]]» кинонд 1982 онд [[Николас Кейж]], [[Поеэб Кэтис]] болон [[Шон Пенн]] нарын хожмоо алдаршсан жүжигчидтэй тоглож байв. Түүний дараа 1986 онд [[Мартин Скорсезе]]гийн найруулсан [[Мөнгөний өнгө (кино)|Мөнгөний өнгө]] кинонд [[Том Круз]], [[Пол Ньюман]] нарын жүжигчидтэй тогложээ. 1987 онд жүжигчин [[Робин Уильямс]]ийн хамт [[Өглөөний мэнд, Вьетнам]] кинонд тоглож байлаа. Форест 1988 онд хоёр кинонд тогложээ. Эхнийх нь [[Жан-Клод Ван Дамм]]ын хамт [[Цуст тулаан (кино)|Цуст тулаан]] кинонд тоглосон бол [[Клинт Иствуд]]ийн найруулсан [[Шувуу (кино)|Шувуу]] кинонд алдарт хөгжимчин [[Чарльз Паркер]]ын дүрийг чадварлаг бүтээн&lt;ref name=&quot;Longino&quot;&gt;Longino, Bob. {{Webarchiv|url=http://www.accessatlanta.com/services/content/movies/stories/2006/10/12/1013MMwhitaker.html |wayback=20071013143511 |text=&quot;The power of Forest Whitaker.&quot; |archiv-bot=2023-09-26 20:18:32 InternetArchiveBot }} ''The Atlanta Journal-Constitution''. October 12, 2006.&lt;/ref&gt; [[Каннын Кино наадам]]д «Шилдэг эрэгтэй жүжигчиний» шагналыг хүртэж&lt;ref name=&quot;festival-cannes.com&quot;&gt;{{cite web |url=http://www.festival-cannes.com/en/archives/ficheFilm/id/316/year/1988.html |title=Festival de Cannes: Bird |accessdate=2009-07-25|work=festival-cannes.com}}&lt;/ref&gt;, [[Алтан бөмбөрцөг]]т нэр дэвшиж Холливудын замналаа эхлүүлсэн юм.

Уитакер Жима Жармуша найруулсан [[Сүнс нохой:Самурайн замнал]] кинонд бүлэг дээрэмчдийн гишүүн &quot;Сүнст нохой&quot; хочитын дүрд тогложээ.&quot;&lt;ref&gt;Scott, A.O. [http://www.nytimes.com/library/film/030300ghost-film-review.html &quot;'Ghost Dog': Passions of Emptiness in an Essay on Brutality.&quot;] ''[[New York Times]]''. March 3, 2000.&lt;/ref&gt;

Уитакер 2002 онд [[Түгшүүрт өрөө]], [[Утасны бүхээг (кино)|Утасны бүхээг]] гэх аймшгийн төрлийн хоёр кинонд тогложээ.

2006 онд [[Шотландын сүүлчийн хаан (кино)|Шотландын сүүлчийн хаан]] кинонд [[Уганда]]гийн Ерөнхийлөгч асан дарангуйлагч [[Иди Амин]]ы дүрийг Уитакер бүтээж тухайн оныхоо бүхий л кино урлагийн томоохон бүхий л шагналыг хүртсэн билээ.&lt;ref name=&quot;PositiveKing&quot;&gt;{{cite news|last=Hirshon|first=Nicholas|work=[[New York Daily News]]|title=Reel Study of a Tyrant|url=http://www.nydailynews.com/archives/ny_local/2006/09/17/2006-09-17_reel_study__of_a_tyrant__ami.html|date=September 17, 2006|accessdate=January 14, 2010}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;SydneyKing&quot;&gt;{{cite news|last=Hall|first=Sandra|work=[[The Sydney Morning Herald]]|title=The Last King of Scotland|url=http://www.smh.com.au/news/film-reviews/the-last-king-of-scotland/2007/02/02/1169919520376.html|date=February 2, 2007|accessdate=January 14, 2010}}&lt;/ref&gt;

== Кино бүтээлүүд ==
{| border=&quot;2&quot; cellpadding=&quot;4&quot; cellspacing=&quot;0&quot; style=&quot;margin: 1em 1em 1em 0; background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 90%;&quot;
|- bgcolor=&quot;#CCCCCC&quot; align=&quot;center&quot;
! colspan=&quot;4&quot; style=&quot;background: LightSteelBlue;&quot; | Жүжигчин
|- bgcolor=&quot;#CCCCCC&quot; align=&quot;center&quot;
! Он
! Монгол хэлээр
! Англи хэлээр
! Бүтээсэн дүр
|-
|[[1982]]
|[[Рижмонт Хай сургууль дахь түргэн өөрчлөлт]]
|Fast Times at Ridgemont High
|Чарльз Жефферсон
|-
|rowspan=3|[[1986]]
|[[Мөнгөний өнгө (кино)|Мөнгөний өнгө]]
|The Color of Money
|Амос
|-
|[[Хойд ба Өмнөд 2]]
|North and South, Book II
|Каффи
|-
|[[Цэргийн салаа (кино)|Цэргийн салаа]]
|Platoon
|Үлэмж биет Харольд
|-
|[[1987]]
|[[Өглөөний мэнд, Вьетнам]]
|Good Morning, Vietnam
|Эдвард Гэрлик
|-
|rowspan=2|[[1988]]
|[[Шувуу (кино)|Шувуу]]
|Bird
|[[Чарльз Паркер]]
|-
|[[Цуст тулаан (кино)|Цуст тулаан]]
|Bloodsport
|Роулинс
|-
|[[1990]]
|[[Ширэнгэн ой (кино)|Ширэнгэн ой]]
|Downtown
|Деннис Куррен
|-
|rowspan=2|[[1991]]
|
|Diary of a Hitman
|Деккер
|-
|
|A Rage in Harlem
|Жексон
|-
|rowspan=2|[[1992]]
|
|The Crying Game
|Жоди
|-
|
|Last Light
|Фред Уитмор
|-
|[[1993]]
|
|Body Snatchers
|хошууч Коллинз
|-
|rowspan=3|[[1994]]
|
|Blown Away
|Энтони Франклин
|-
|
|Prкt-а-Porter
|Си Бьянко
|-
|
|The Enemy Within
|хурандаа Маккензи Кейси
|-
|rowspan=2|[[1995]]
|
|Species
|Дэн Смитсон
|-
|
|Smoke
|Сайрус Кол
|-
|[[1996]]
|
|Phenomenon
|Нэйт Поуп
|-
|[[1999]]
|[[Сүнст нохой: Самурайн замнал (кино)|Сүнст нохой: Самурайн замнал]]
|Ghost Dog: The Way of the Samurai
|Сүнст нохой
|-
|[[2000]]
|
|Battlefield Earth
|Кер
|-
|rowspan=2|[[2002]]
|[[Түгшүүрт өрөө (кино)|Түгшүүрт өрөө]]
|Panic Room
|Бёрнхэм
|-
|[[Утасны бүхээг (кино)|Утасны бүхээг]]
|Phone Booth
|ахмад Эд Рейми
|-
|rowspan=3|[[2005]]
|
|A Little Trip to Heaven
|Эбе Холт
|-
|
|American Gun
|Картер
|-
|
|Mary
|Тэд Янгер
|-
|rowspan=2|[[2006]]
|[[Шотландын сүүлчийн хаан (кино)|Шотландын сүүлчийн хаан]]
|The Last King of Scotland
|[[Иди Амин]]
|-
|
|The Marsh
|Жеффри Хант
|-
|rowspan=2|[[2007]]
|
|The Air I Breathe
|
|-
|
|The Great Debaters
|Доктор Жеймс Фармер
|-
|rowspan=2|[[2008]]
|
|Vantage Point
|Ховард Льюис
|-
|
|Street Kings
|Ахмад Жек Уандер
|-
|[[2009]]
|
|Powder Blue
|Чарли
|-
|[[2010]]
|
|''Repo Men''
|Жейк
|-
|[[2010]]
|
|''The Experiment''
|Бэррис
|}

== Эшлэл ==

{{Reflist
| colwidth = 30em
| refs =
}}

== Холбоос ==
* {{Commonscat|Forest Whitaker|Форест Уитакер}}
* [[Зураг:Wikiquote-logo.svg|link=https://en.wikiquote.org/wiki/Forest_Whitaker|24x24px]] &lt;span class=&quot;plainlinks&quot;&gt;[https://web.archive.org/web/20151030154156/https://mn.wikipedia.org/wiki/Biligt/%D0%9D%D0%BE%D0%BE%D1%80%D0%BE%D0%B3/%D0%97%D0%B0%D0%B3%D0%B2%D0%B0%D1%80:%D0%91%D1%83%D1%81%D0%B0%D0%B4_%D1%82%D3%A9%D1%81%D0%BB%D2%AF%D2%AF%D0%B4 Wikiquote] ([[Англи хэл|en]])&lt;/span&gt; — &lt;span class=&quot;plainlinks&quot;&gt;[https://en.wikiquote.org/wiki/Forest_Whitaker?uselang=mn '''Форест Уитакер''']&lt;/span&gt;
* {{imdb|0001845}}
* {{tvtome person|61686}}
* [https://web.archive.org/web/20090412181131/http://www.candlesforrwanda.org/view/28/forest-whitaker.html Forest Whitaker lighting a candle for Rwanda]

{{DEFAULTSORT:Уитакер, Форест}}
[[Ангилал:АНУ-ын жүжигчин]]
[[Ангилал:АНУ-ын кино найруулагч]]
[[Ангилал:Киноны продюсер]]
[[Ангилал:Алтан бөмбөрцөг шагналтан]]
[[Ангилал:БАФТА шагналтан]]
[[Ангилал:Оскарын шагналтан]]
[[Ангилал:Эмми шагналтан]]
[[Ангилал:Техасын хүн]]
[[Ангилал:Америкчууд]]
[[Ангилал:1961 онд төрсөн]]</text>
      <sha1>le6w23ujkvsb7iibveog9jdq59haz3o</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ральф Банч</title>
    <ns>0</ns>
    <id>19596</id>
    <revision>
      <id>821565</id>
      <parentid>801361</parentid>
      <timestamp>2025-06-12T18:16:59Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>70653</id>
      </contributor>
      <comment>Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5</comment>
      <origin>821565</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4140" sha1="byzo0iygfqiqhe4iz6csqa5pshg6wci" xml:space="preserve">{{Инфобокс хувь хүн
| нэр                        = Ральф Банч
| зураг                      = Ralph Bunche - 1963 March on Washington.jpg
| зураг_хэмжээ               = 150px
| зурагны_дэвсгэр_тайлбар    = 
| тайлбар                    = Ральф Банч 1963 онд [[Вашингтоны ажил эрхлэлт, эрх чөлөөны төлөө жагсаал]]ын үеэр.
| төрсөн_огноо               = {{Birth date|1903|8|7}}
| төрсөн_газар               = [[Мичиган]] муж улс, [[Детройт]]
| нас_барсан_огноо           = {{death date and age|1971|12|9|1903|8|7}}
| нас_барсан_газар           = [[Нью-Йорк хот]]
| юугаараа_алдаршсан         = [[Палестин]]ы зуучлал, [[Нобелийн энхтайвны шагнал]]тан
| ажил_мэргэжил              =[[Улс төр судлаач]], [[дипломатч]]
}}
'''Ральф Жонсон Банч bol teneg''' ({{lang-en|Dumb}}, 1904 оны 8 сарын 7 (Түүний төрсөн оны талаар маргаантай)&lt;ref&gt;http://www.amazon.com/Ralph-Bunche-American-Brian-Urquhart/dp/0393318591/ref=sr_1_1?ie=UTF8&amp;s=books&amp;qid=1277055103&amp;sr=1-1#reader_0393318591 Ralph Bunche an American Odyssey&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;http://web.gc.cuny.edu/ralphbunchecentenary/&lt;/ref&gt;&lt;ref name = &quot;birth&quot;&gt;[http://nobelprize.org/nobel_prizes/peace/laureates/1950/bunche-bio.html Ralph Bunche Biography]. Nobel Peace Prize Laureates.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web |url=http://www.greendot.org/ralphbunche/ |title=Bunche Charter School |access-date=2010-10-13 |archive-date=2013-04-21 |archive-url=https://web.archive.org/web/20130421014620/http://www.greendot.org/ralphbunche/ |url-status=dead }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://www.google.com/search?q=ralph+bunche&amp;hl=en&amp;tbs=tl:1&amp;tbo=u&amp;ei=YideS6TIHIjQtgPkmOHmAQ&amp;sa=X&amp;oi=timeline_result&amp;ct=title&amp;resnum=11&amp;ved=0CC8Q5wIwCg/ Google Timelines]&lt;/ref&gt;{{ndash}}1971 оны 12 сарын 9) нь [[Америкийн Нэгдсэн Улс]]ын [[улс төр судлаач]], [[дипломатч]] бөгөөд 1940-өөд оны сүүлчээр [[Палестин]]ы асуудлыг зуучлан зохицуулсан үйл хэргээрээ 1950 онд энхтайвны салбар дахь [[Нобелийн шагнал]] хүртсэн. Тэрээр уг шагналыг хүртсэн анхны [[өнгөт арьстан]] хүн билээ&lt;ref&gt;{{Webarchiv|url=http://www.pbs.org/ralphbunche/ |wayback=20171012103143 |text=Ralph Bunche |archiv-bot=2025-06-12 18:16:59 InternetArchiveBot }}, PBS.&lt;/ref&gt;. Банч [[Нэгдсэн Үндэстний Байгууллага|Нэгдсэн Үндэстний Байгууллагыг]] байгуулж, удирдах үйлсэд хүчин зүтгэж байв.  1963 онд АНУ-ын ерөнхийлөгч [[Жон Фицжеральд Кеннеди]] түүнд [[Эрх чөлөөний одон]] хүртээжээ&lt;ref name=&quot;MOF-bio&quot;&gt;[http://www.medaloffreedom.com/RalphBunche.htm Ralph Bunche], Medal of Freedom&lt;/ref&gt;.

&lt;gallery&gt;
|
|
|
&lt;/gallery&gt;

==Эшлэл==
{{Reflist}}

== Цахим холбоос ==
{{Commons|Ralph Bunche|Ральф Банч}}
* [http://www.nytimes.com/learning/general/onthisday/bday/0807.html &quot;Dr. Bunche of U.N., Nobel Winner, Dies&quot;]

{{DEFAULTSORT:Банч, Ральф}}
[[Ангилал:Иргэний эрхийн төлөө тэмцэгч]]
[[Ангилал:Стратегийн Албан Газрын хүн]]
[[Ангилал:АНУ-ын дипломатч]]
[[Ангилал:Ерөнхийлөгчийн эрх чөлөөний медаль шагналтан]]
[[Ангилал:Энхтайвны Нобелийн шагналтан]]
[[Ангилал:АНУ-ын Урлаг ба Шинжлэх Ухааны Академийн гишүүн]]
[[Ангилал:АНУ-ын Гүн Ухааны Нийгэмлэгийн гишүүн]]
[[Ангилал:Америкчууд]]
[[Ангилал:1904 онд төрсөн]]
[[Ангилал:1971 онд өнгөрсөн]]</text>
      <sha1>byzo0iygfqiqhe4iz6csqa5pshg6wci</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Матьяж Кек</title>
    <ns>0</ns>
    <id>19857</id>
    <revision>
      <id>821550</id>
      <parentid>795258</parentid>
      <timestamp>2025-06-12T14:17:14Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>70653</id>
      </contributor>
      <comment>Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5</comment>
      <origin>821550</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4661" sha1="88blr8tiesvsdmrofebkhgmun12lwqg" xml:space="preserve">{{Инфобокс Хөлбөмбөгчин 2
| fullname            = Матьяж Кек
| dateofbirth         = {{birth date and age|df=yes|1961|9|9}}
| image = [[File:Matjaž Kek 2021 (cropped).jpg|250px]]
| cityofbirth         = [[Марибор]]
| countryofbirth      = [[Югослав]]
| currentclub         = {{flagicon|SVN}}[[Словенийн хөлбөмбөгийн үндэсний шигшээ баг|Словени]] (дасгалжуулагч)
| position            = [[Хамгаалагч (хөлбөмбөг)|Хамгаалагч]] 
| number              = 
| years1              = 1979–1984 |clubs1 = {{flagicon|SVN}}[[Марибор (хөлбөмбөгийн баг)|Марибор]]
| years2              = 1985–1988 |clubs2 = {{flagicon|AUT}}[[Шпитталь (хөлбөмбөгийн баг)|Шпитталь]]
| years3              = 1988–1995 |clubs3 = {{flagicon|AUT}}[[Грацер АК|ГАК]]
| years4              = 1995–1999 |clubs4 = {{flagicon|SVN}}[[Марибор (хөлбөмбөгийн баг)|Марибор]] |caps4 = 126 |goals4 = 17
| nationalyears1      = 1992 |nationalteam1 = {{flagicon|SVN}}[[Словенийн хөлбөмбөгийн үндэсний шигшээ баг|Словени]] |nationalcaps1 = 1 |nationalgoals1 = 0
| manageryears1       = 2000–2006 |managerclubs1 = {{flagicon|SVN}}[[Марибор (хөлбөмбөгийн баг)|Марибор]]
| manageryears2       = 2006      |managerclubs2 = {{flagicon|SVN}}Словенийн шигшээ баг&lt;br&gt; &lt;small&gt;(15-аас доош нас)&lt;/small&gt;
| manageryears3       = 2006      |managerclubs3 = {{flagicon|SVN}}Словенийн шигшээ баг&lt;br&gt; &lt;small&gt;(16-гаас доош нас)&lt;/small&gt;
| manageryears4       = 2007–     |managerclubs4 = {{flagicon|SVN}}[[Словенийн хөлбөмбөгийн үндэсний шигшээ баг|Словени]]
| pcupdate            = 2010 оны 9 сарын 30 (UTC)
| ntupdate            = 2007 оны 7 сарын 9 (UTC)
}}
'''Матьяж Кек''' ({{lang-sl|Matjaž Kek}}, ''1961 оны есдүгээр сарын 9-нд төрсөн'') нь [[Словени]]йн өмнө нь [[хөлбөмбөг]]чин байж байгаад одоо [[Словенийн хөлбөмбөгийн үндэсний шигшээ баг|Словенийн шигшээ]] багийн дасгалжуулагчаар ажиллаж буй.

==Тоглогчийн замнал==
Кек [[Марибор (хөлбөмбөгийн баг)|Марибор]] багт [[1979]]-[[1985]] оны хооронд [[Хамгаалагч (хөлбөмбөг)|хамгаалагчийн]] байрлалд тоглодог байв.&lt;ref&gt;{{Cite web |url=http://www.zerodic.com/autor/fudbal_1945-1992/igraci/igraci_k.htm |title=Archive copy |access-date=2010-10-20 |archive-date=2009-03-05 |archive-url=https://web.archive.org/web/20090305093740/http://www.zerodic.com/autor/fudbal_1945-1992/igraci/igraci_k.htm |url-status=dead }}&lt;/ref&gt; Түүний дараа [[Австри]]йн [[Шпитталь (хөлбөмбөгийн баг)|Шпитталь]] багт 4 улирал тоглож, тухайн [[Австрийн Бундеслиг]]ийн [[Грацер АК|ГАК]] багт 5 жил тоглоод эргэн Марибордоо ирж тэндээ зодог тайлжээ. 

==Дасгалжуулагчийн замнал==
Тоглогчийн замналаа дуусгасан Кек олон жил тоглосон Марибор багтаа туслах дасгалжуулагчаар үлдэж улмаар [[2000]] онд ерөнхий дасгалжуулагч нь болж багаас удирдан [[2001]] болон [[2003]] онуудад лигийн түрүүлгэж байсан ба [[2007]] оны аравдугаар сарын 3-нд [[Словенийн хөлбөмбөгийн үндэсний шигшээ баг|Словенийн шигшээ]] багийн дасгалжуулагчийн албыг Бранко Облакаас хүлээн авч байлаа.
==Эшлэл==
{{reflist}}

{{Словенийн шигшээ багийн 2010 оны хөлбөмбөгийн ДАШТ-д оролцсон бүрэлдэхүүн}}

{{DEFAULTSORT:Кек, Матьяж}}
[[Ангилал:Словенийн хөлбөмбөгийн шигшээ багийн дасгалжуулагч]]
[[Ангилал:Словенийн шигшээ багийн хөлбөмбөгчин]]
[[Ангилал:Югославын хөлбөмбөгчин]]
[[Ангилал:Словеничүүд]]
[[Ангилал:1961 онд төрсөн]]</text>
      <sha1>88blr8tiesvsdmrofebkhgmun12lwqg</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Цус</title>
    <ns>0</ns>
    <id>20617</id>
    <revision>
      <id>821590</id>
      <parentid>815556</parentid>
      <timestamp>2025-06-13T02:45:00Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>70653</id>
      </contributor>
      <comment>Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5</comment>
      <origin>821590</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4079" sha1="ri6n4rmhhjaoj18bpe88d9v6s9cobr7" xml:space="preserve">[[File:Bleeding finger.jpg|thumb|]]
{{Хадмал
|монгол_бичиг =[[Зураг:Chisu.PNG]]
|кирилл_буриад =шуһан
|кирилл_монгол =цус
|кирилл_халимаг =цусн
}}
'''Цус''' нь аливаа махбодын чухал үүрэгтэй тусгай шингэн юм. Биеийн эд эсүүдэд тэжээлийн бодис, [[хүчилтөрөгч]], бусад шаардлагатай бодисуудыг хүргэх, [[эс]]ийн [[бодисын солилцоо]]ноос ялгарсан бүтээгдэхүүнийг эсээс ялгаруулах тогтолцоонд хүргэх үндсэн үүрэгтэй. Сээр нуруутан амьтны цусыг сийвэн ба цусны //эсүүд// бүрдүүлдэг.
Цус тунгалаг нь бие махбодын холбогч эдийн төрөл учир эс ба эс завсрын бодисоос /сийвэн/ тогтоно.
1мкл цусанд эзлэх дүрст элементийг гемограмм гэнэ.

==Цусны үүрэг==
Цус олон чухал үүрэг гүйцэтгэдгийг жагсаавал:
#Хүчилтөрөгчийг эдэд дамжуулдаг (цусны улаан эсэд агуулагдах гемоглобиний тусламжтайгаар)
#Глюкоз, аминхүчил, тосны хүчил гэх мэт тэжээлийн бодисыг эд эсэд хүргэх (сийвэндээ усгах болон альбумин зэрэг ийлдсэнд агуулагдах уурагтай холбох замаар) 
#Нүүрсхүчлийн хий, шээс, сүүний хүчил зэрэг бодисын солилцооны хаягдлыг зайлуулах
#Дархлааны үйл ажиллагаа явуулах (цагаан эсүүд, түүний үүсгэдэг эсрэг бие, хавсрага)
#Бүлэгнэж шархыг хамгаалах, цус алдалтыг зогсоох
#Даавруудыг эд эс рүү зөөснөөр эд эсэд дохиолол, мэдээлэл дамжуулах
#Биеийн дотоод орчны хүчиллэг, шүлтлэгийг зохицуулах (pH-г тохируулах)
#Биеийн суурь температурыг зохицуулах
#Гидравлик, шахуургын үүрэг

==Цусны агууламж, физик, химийн шинж==
Цус хүний биеийн жингийн 5-9 хувийг эзлэх ба ойролцоогоор 1060&amp;nbsp;кг/м&lt;sup&gt;3&lt;/sup&gt; нягттай, 5-5.5 литр байдаг. Нийт цусны 97 хувийг улаан эс, 1 хувийг ялтас, 3 хувийг цагаан эс эзэлдэг. Зуурамтгай чанартай, Ньютоны бус шингэн юм. Цусны pH 7.36 сул шүлтлэг байдаг нь нилээд нарийн зурвас гэж үздэг,

==Цусны эргэлт==
Цусны их эргэлт нь биеийн эд эсүүдэд хүчилтөрөгчийг хүргээд буцаж ирэхэд, уг их эргэлтээс ирсэн хүчилтөрөгчөөр ядмаг цус бага эргэлтэд шилжиж, уушигаар дамжин хүчилтөрөгчөөр баяжин буцаж их эргэлтэд шилждэг.

== Цахим холбоос ==
{{Commons|Blood|Цус}}
{{Wiktionary}}
* [https://web.archive.org/web/20080815122803/http://www.pbs.org/wnet/redgold/ Red Gold — The epic story of blood] – Seite rund ums Blut (англ.)
* Pedro Silva: [http://homepage.ufp.pt/pedros/qfisio/blood.htm Blood and blood cells] (англ.)
* [https://web.archive.org/web/20150130172626/http://www.uni-mainz.de/FB/Medizin/Anatomie/workshop/EM/EMBlut.html elektronenmikroskopische Abbildungen von Blutzellen] (герм.)

[[Ангилал:Цус| ]]
[[Ангилал:Биеийн шингэн]]
[[Ангилал:Цусны тухай сэдэв]]
[[Ангилал:Эргэлтийн систем]]</text>
      <sha1>ri6n4rmhhjaoj18bpe88d9v6s9cobr7</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Монголын эзэгнэл</title>
    <ns>0</ns>
    <id>23732</id>
    <revision>
      <id>821663</id>
      <parentid>791304</parentid>
      <timestamp>2025-06-13T11:44:50Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Megzer</username>
        <id>20491</id>
      </contributor>
      <origin>821663</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="24646" sha1="81835wc1yyi6brjlr2yyshr2uk9m534" xml:space="preserve">[[Файл:Mongol Empire map.gif|thumb|Монголын эзэгнэл]]
'''Монголын эзгэнэл''' буюу '''Монголчуудын байлдан дагуулалтын''' ([[Монгол хэл|монгол]]:{{МонголЮникод|ᠮᠤᠩᠭᠤᠯ ᠤᠨ&lt;br&gt;ᠪᠠᠢᠯᠳᠤᠨ&lt;br&gt;ᠳᠠᠭᠠᠭᠤᠯᠤᠯᠳᠠ}}) нь үйл явц 13-р зуунаас эхлэн, 1300-аад он хүртэл [[Төв Ази|төв]], [[баруун Ази]], [[Дорнод Ази|зүүн Ази]] болон [[зүүн Европ]] хүртэл нутаг, ард түмнийг эзлэсэн үеийг хэлдэг. [[Монголын эзэнт гүрэн]] 1206 онд Монголын тал нутагт байгуулагдаж, хөрш зэргэлдээх Уйгур, Харлуг, Тангуд, Алтан улсыг цэрэг-улс төрийн аргаар эзлэж эхэлсэн. Газар нутгийн тэлэлт 40 жилийн дотор маш хурдацтайгаар, шилжилтийн хугацаанд зүүн Европ хүртэл параллелиар буюу уртраг, өргөргөөр тэлж байсан. Монголын эзэнт гүрний нөлөө, өв уламжлал [[15-р зуун]] хүртэл [[Перс]], Дундад Ази, [[Оросууд|Орос]] оронд, мөн 19-р зуун хүртэл [[Энэтхэг|Энэтхэгт]] их бага хэмжээгээр хадгалагдаж байсан.

== Эсгий туургатныг нэгтгэсэн нь ==

[[Чингис хаан]] төв Ази дахь [[Хэрэйд]], [[Найман]], [[Татар]], [[Хамаг Монгол|Монгол]], [[Мэргид|Мэргэд]] тэргүүтэй олон нүүдэлчин аймгийг нэгтгэж, 1206 онд [[Их Монгол Улс|Их Монгол Улсыг]] байгуулж, төрийн бүтэц зохион байгуулалтыг цогцлоож эхлэсэн. Шинэ улс байгуулсны дараа эдийн засаг, улс төрийн хувьд [[Зүрчид|зүрчидийн]] [[Алтан улс|Алтан улсаас]] хараат бус болж, бие даасан бодлого явуулж эхэлсэний нэг нь торгоны зам дагуу оршиж байсан Тангудын хаант улсыг 1205, 1207, 1209, 1210 онд довтлон хараат улсаа болгож, Алтан улстай холбоотон болохоос сэргийлжээ. Мөн 1210 онд баруун зүгийн [[Хар Хидан|Хар Хидан улсын]] хараат байсан [[Уйгур улс|Уйгур]], [[Харлуг]] аймгийн хаад ноёд Их Монгол Улсад дагаар орсноор эдийн засгийн хувьд өмнөд болон баруун зүгт худалдаа арилжааны хэд хэдэн гарцтай болсон.  

== Хятад дахь байлдан дагуулалт ==

=== Тангуд улс ===
{{Гол|Монголчууд Тангудыг дайлсан нь}}Монголын морьт цэргүүд 1205 оноос 1227 он хүртэл дундаа завсарлагатай 4-5 удаа Тангудын Ся улстай дайтаж, эцэст нь 1226-1227 онд Тангудыг бүрмөсөн эзлэн мөхөөсөн. 

=== Алтан улсыг эзэлсэн нь ===
{{Гол|Монголчууд Алтан улсыг дайлсан нь}}

=== Сүн улсыг эзэлсэн нь ===
{{Гол|Их Монгол улс болон Юань гүрний үеийн дайн тулаан}}{{Гол|Монголчуудын Сүн улсын байлдан дагуулалт}}

Чингис хаан мөн түүний хойч үед довтлон авах Хятад болон Солонгосыг хүчээр аль хэдийнээ эзлэгдсэн Солонгосчуудын дор хараатаар байлгахаар болсон. Тэд Япон болон Вьетнамыг эзлэхийг оролдсон боловч бүтэлгүйтсэн. Тэдний 1261 онд хамгийн том эзэлж авсан газар нутаг нь Хятад байсан. 1368 онд Хятадууд бослого гаргаж Юань гүрний уугуул иргэд болон толгойлогчийг угсруулан буулган авсан юм.
== Дундад Ази дахь байлдан дагуулалт ==

=== Хар Кидан===
{{Гол|Монголчууд Хар Киданыг байлдан дагуулсан нь}}
=== Сартуул улсыг эзэлсэн нь ===
{{Гол|Монголчуудын Хорезм рүү хийсэн дайралт}}
== Ойрхи дорнодыг эзэлсэн нь ==
{{Гол|Монголчууд Багдадыг эзэлсэн нь|Монголчуудын ассассинчуудтай хийсэн дайн}}
Монголчууд өнөөдрийн бидний мэдэх Иран, Ирак, Туркийн зарим хэсгийг дайран довтлох болон сайн дурын бууж өгөлтөөр эзлэн авсан. Мөн Монголын довтолгоо баруун өмнө зүгт хүрч 1260 болон 1300 онд [[Газын зурвас|Газ]] болон [[Палестин|Палестинийг]] эзлэн авсан. Үндсэн тулаан нь 1258 онд Багдадад болсон ба Монголчууд 500 жилийн турш Исламын шашны төв хүч болж байсан хотыг нураасан ба 1260 оны Айн Жалут дахь тулаанаар Мусульман  Египетийн Мамлюкууд анх удаа Монголчуудын дайралтыг зогсоож чадсан нь одоогийн [[Газын зурвас]] гэх газар байжээ. Монголчууд улс төр болон газар зүйн зарим хүчин зүйлээс болж дунд дорноос илүү тэлэх боломжгүй байжээ.
== Зүүн Европ дахь байлдан дагуулалт ба хараат байдал ==
{{Гол|Монголчуудын Русь руу хийсэн довтолгоо|Монголчуудын Польш руу хийсэн анхны довтолгоо|Монголчуудын Польш руу хийсэн хоёрдугаар довтолгоо|Монголчуудын Унгар руу хийсэн анхны довтолгоо|Монголчуудын Унгар руу хийсэн хоёрдугаар довтолгоо}}
Мөн хятадтай байлдахад ар талаа аюулгүй байлгах зорилгын нэг хэсэг болох Европ чиглэл юм. Монголчууд тагнах ажиллагаа явуулж, Оросын зарим тайжтай цэргийн гурил будааны гэрээ хийж, өвлөөр байлдахаар төлөвлөж, Унгарын 4-р Беллад элч илгээлээ. Харин Европ нэгэнт нэгдмэл бус учир пап Юлиан гэгч элч илгээснээр өөр юм хийж чадалгүй бүх хариуцлагыг Унгарт үлдээж суув. Унгар нь Хибчаг, Оросын дэмжлэг авна хэмээн итгэсэн нь талаар болж  Орос дорхноо цохигдов. Ингээд Карпатын уулсдаа найдаж, элчийг алж зүрхийг нь мохоох гэсэн оролдлого нь бүтэлгүйтэв. Бат, Сүбээдэй жанжид 1241-1242 онд 2 хүрэхгүй жилийн дотор Польш, Румын, Словак, Чех, Югослав, Серб, Хорват, Болгар улсуудын оршиж байсан Унгар, Польшийн төрийг унагажээ. Монгол цэрэг Адриатын тэнгис хүрэхэд Германы ван монголтой эвтэй байхыг хичээж, пап түгшин монголын эсрэг босохоор оросын зарим вантай сүлбэлдэж, Англи айсандаа бүх замаа хааж байв. Францын хаан 4-р Луи 1248 онд Египетэд цохиулаад лалын эсрэг монголтой эвсэхийг хичээж байв. Унгар, Польшийг эзлээд Бат буусан нь хибчагийг мөхөөх зорилго биелсэн, Өгөөдэй хаан таалал төгссөн, эх орноос хол цөөн цэрэгтэй байх нь аюултай байсан. Орост бослого гарах төлөвтэй байсан учраас ардаа санаа зовсон ерөөс Евразийн өргөн талыг эзэлсэн түүнд, тарчиг Европ суурин иргэншил эв дүйгүй цэргүүд хэрэггүй байснаас шалтгаалсан юм.

Олон тооны оросын улсууд болох Новгород, Смоленкс, Псков бүгд найрамдах улсууд руу Бат хаан 1239 онд халдан орох оролдлого төдий болсон. Гэвч оросын хойд хэсэг болох намагтай газруудаар хүрээлэгдсэн Новгород зэрэг газруудад хүрч чадаагүй. Хэдийгээр эдгээр нь монголын заналхийлэл дор байсан ч эзлэгдэн Александр Невски, Новгород зэрэг нь энэ хугацаанд эзлэлтэнд өртсөн. 1247 он гэхэд бүхий л оросын ноёрхол Мөнх-төмөр хааны дор орсон.

Монголчуудын европыг эзэрхийлэх эзэрхийлэл дуусч байх үед 2-р Иван Асэний доорх Булгарчууд монголын Түмэд рүү дайрсан боловч Киданчууд Монголын эрхшээлдээ оруулсан хаант засаг бүхий Төв азиас Булгарын 1-р Калиманы алба гувчууруудыг багтаасан нуувчаас Булгарчууд руу дайрсан. 1245 онд 4-р Бела хүртэл Монголчуудад Булгарчууд алба гувчуур өгч байхыг тушаасан.

== Өмнөд Азид хийсэн аян дайн==
=== [[Чампа]] ===
{{Гол|Монголчууд Чампа руу хийсэн довтолгоон}}
1257 онд Монголчууд Вьетнамыг хүчээр булаан авсны дараа хэрхэн өөрсөддөө аюлгүй байдлаар өмнөд Хятадыг эзлэн авах талаар хэлэцээр хийсэн. Монголчууд хотуудын хамгаалагч нарыг болон Ханойн оршин суугчдыг хороосон. Транг Тонг хаан Мөнх хаанд хэрвээ өөрийн улсын иргэдийг өршөөх юм бол алба гувчуур тушаахыг зөвшөөрсөн. Хувилай хаан Транг гэр бүлийхнээс захиргааны бүрэн эрхийг шаардах үед, Монголчуудын шаардлагуудыг бүрэн хүлээн авах болсон ба 1264 онд 2 улсын хооронд хамтын нөхөрлөл бий болсон. Энэ үед 2 тал дайнаас болоод маш их хэмжээний хохирол амсцгаасан.
Хэдийгээр 1278 Чампагийн хаан Вэ Индраварман Юаны захиргааг хүлээн авснаа илэрхийлсэн боловч түүний хүү шийдвэрийг нь эсэргүүцсэн. 1283 онд Монголын арми томоохон хотууд руу чиглэн аллагыг өмнөө тавин явж байсан ч Чампатай хийсэн тулаандаа удаа дараа ялагдсан. Чампагийн хаан 2 жил дараалан алба гувчуур өгч байснаа эцэст нь Монголд татвар төлөх шийдвэрээсээ татгалзсан.

[[Сүн улс|Сүн улсыг]] мөхөөсний дараа Ява, Суматра арал, Малайн хойгт хүрэх замын түшиц болсон Чампад Хубилай элч илгээж алба барихыг шаарджээ. Эхэн үедээ зөвшөөрсөн ч сүүлдээ муж болохоос татгалзсанд Хубилай Сод жанжин тэргүүт цэрэг хөдөлгөж, энэ цэрэгт зам өгөөгүй Аннамыг бас  дайлж эхэлжээ. Эцэст нь 1285 онд хэлбэрийн вассал болохоо Чампа илэрхийлжээ. Мөн 1278 онд Кхмер (Камбожид) элч илгээж алба барихыг шаардахад эсэргүүцэж элчийг алсан Камбожийг /хойд хэсгийг нь Чампа хаана гэж иггэсэн/ 1285 онд буулгажээ.

=== Вьетнам ===
{{Гол|Монголчуудын Вьетнам руу хийсэн довтолгоо}}
Вьетнам нь 4,5 сая хүн амтай, усан флоттой Сүнгийн вассал орон байв. Монголчууд Сүнг тойрох зам гуйж анх 1257 оны 9 дүгээр сард энд иржээ. Вьетнам руу 1257-1258, 1284, 1286-1287 онуудад довтолжээ. Эхний удаад Сүнгийн вассалаас нь салгах, зам авах, Сүнг хамтарч цохихоор элч илгээхэд түүнийг хороосон учраас дайтаж ялаад Мөнх хаанд  алба бариулах болов. Гэвч 1277 онд Чан Нян Тонг хаан ширээнд сууснаар Бээжинд очихоос татгалзан улмаар Хятадын замаа хааж Чампа улстай сүлбэлдэж Чампа руу нэвтрэх замаа тавьж өгсөнгүй. Тогоон жанжин 1284 онд 3 замаар их тулаан хийсэн боловч намаг их халуун цаг агаар, хүнс таарахгүй зэргээс болж цэргээ авран ухрахаас өөр аргагүй болжээ. 1287 онд Хубилай Японыг орхисны дараа бүх хүчээ ийш нь төвлөрүүлэв. Гэвч Чампа улстай сүлбэлдсэн, ван Чан Нян Тонг нь зөв удирдаж мөн ард түмэн нь вандаа үнэнч байснаас Юаний цэрэг ихээхэн хохирол амсч байж тэднийг вассал болгожээ. Зуны халуун, халдварт өвчин, хүнсний гачигдал /иргэд нь дүрвэхээрээ хүнсээ аваад явдаг/, туршлагагүй хятад цэргүүд, санаачлагыг гартаа авч чадаагүй зэрэг шалтгаанаар Юань улс энд их хохирол амсжээ.

=== Бирм ===
{{Гол|Монголчуудын Бирм рүү хийсэн анхны довтолгоо|Монголчуудын Бирм рүү хийсэн хоёрдугаар довтолгоон}}
Паган /Бирм/ нь дотроо монууд, араканууд, пьючүүдээс бүрдсэн холбооны улс байсан бөгөөд нэг сая орчим хүнтэй феодалуудын зөрчил ихтэй орон байв. Сүнг мөхөөх гол түшиц болсоН Юньнань мужийг найдвартай байлгахын тулд хөршүүдтэй нь найрсаг байхыг Хубилай хичээж ийш нь элч зарсан ч түүнийг нь алж улмаар тэр хавийн Юаний эзэмшилд халдах болсноор дайн үүсчээ. Ингээд 1277 онд Юньнань цэргүүд 2 удаа тандалт хийж 1283 онд ганц цохилтоор 800 заан, 1,2 түм цэрэгтэй армийг нь цөөхөн морьтон цэрэг шугуйд шургах аргаар даржээ. Энэ үеэс Хубилай заан өсгөх болжээ.

Тайланд- Тай нар 1238 онд Паган, Камбожи улсуудын дайнаар далимдуулан Камбожоос тусгаарлаж Сукотай хотоо байгуулжээ. Тай нарыг дэмжих нь тус хойгийг авахад дөхөмтэй гээд Хубилай 1282 онд анхны элчээ илгээж холбоо тогтоохыг хүслээ. Гэвч ван нь хариу өгсөнгүй, харин ч 1283 онд монголчууд Паганыг эзэлмэгц монголын эсрэг босч эхлэв. 1292 онд Паганын зарим хот руу довтолсонд харъяат газар халдав хэмээн  Хубилай үзээд буулган авчээ.

=== Ява арал ===
{{Гол|Монголчуудын Ява арал руу хийсэн довтолгоон}}
Сингасарын эзэнт улс /Ява арал/ 1222 онд байгуулагдсан Малайн хойгийг эзэмшдэг учир өрнө, дорнын худалдаа соёл чухам энд л хөгжиж байв. Иймээс Хубилай энэ газрыг сонирхож 1279-1281 онуудад 3 удаа элч илгээсэн ч хариу авсангүй. Уйгагүй хичээсний эцэст 1286 оноос алба авах болсон ч Япон, Аннамд Хубилайн бүтэлгүйтсэнийг сонсоод Явагийн ван алба барихаа болжээ. Гэвч Хубилай дотоодын самууныг нь ашиглан номхотгож чаджээ. 1293 оны 5-р сарын 31-нд Юаний цэрэг Ява арлыг орхисон нь тив алгассан урьд байгаагүй их аян дайны төгсгөл болжээ.

== Солонгос, Япон руу хийсэн довтолгоон ==
{{Гол|Монголчуудын Япон руу хийсэн довтолгоо}}
12-р зуун гэхэд '''Япон''' нь дотроо хааны, сёгуны /цэргийн жанжин, самурай/ гэсэн 2 засагтай гадаад ертөнцөөс тасархай, газарзүйн давуу байдлаараа гадны аюулгүй, хятадтай эртнээс худалдааны харьцаатай байв. Сүн улсыг хамтарч цохих, дор хаяж л эвсүүлэхгүй байлгах бодлого баримтлахын тулд Хубилай хаан 1266-1273 онд 6 удаа элч зарсан ч хариу аваагүй байна. Эхэн үедээ элчдийг Солонгосын ван жаахан саатуулж, усан онгоц үйлдвэрлэлээ удаашруулж байсан нь өөрийн нутагт дайн болохоос эмээн сэргийлж байв. Гэвч мөнхийн дайснаа даруулах зорилго, Хубилайн чанд шахалтан дор гар нь хөнгөрч төдөлгүй 1000 усан онгоц 1 түм цэрэг гаргаж өгснөөр, 1273 онд 2,5 түм цэрэг 900 онгоц Япон руу дайрахаар бэлдсэн байна. Энэ цөөхөн цэрэг Сүн, Японы хоорондох замыг хааж, Сүн улсын ард гарснаараа сэтгэл зүйн цохилт өгөх, Сүн улс Япон руу дүрвэх замыг хаах, Японыг тагнах зорилготой байв.

Японд монгол элч анх ирснээс хойш цэрэг татан сургуулилж, онгоц сэлбэж, дайнд бэлдэж эхэлсэн байна. Тэдэнд далайд гарч тулалдах хүч байхгүй тул зөвхөн эрэг орчмоороо хориглон тулалдах зорилго тавьж байлаа.

'''1274'''-1278, '''1281''' онд Япон руу хоёр удаа довтлов. Эхний тулаан нь 1274 оны 10 дугаар сарын 5-нд эхэлж байлдаад Лю Фүсян хятад жанжин /1,5 түм/ шархдаж, их жанжин Шиндүү мөн оны 10-р сарын 20-нд цэргээ ухраах зарлиг буулгаж усан онгоц руугаа татсан. Нэг шөнө далайн шуурга дэгдэж 200 онгоц 1,3 түм цэрэг живэв. Гэвч үлдэгдэл цэрэг нь Солонгосын хоолойд очиж японтой байлдаж Сүн улсыг мөхтөл Японтой байлдах үүргээ биелүүлжээ. Энэ хооронд Хубилай олонтоо элч зарж, бууж өгөхийг шаардаж, 1278 онд Японыг муж гэж зарласан нь дайн зарласан хэрэг болов.

1279 оны өвөл “эвээр зэрэгцэн оршъё” гэсэн Юаны элч, ёслолын сайдыг Япончууд алснаар Хубилай дайнд бэлдэж үүнийг нь Солонгос ван дэмжин нийлж 4400 онгоц, 11 түм цэрэг, 1,5 түм сэлүүрч хөдөлсөн нь тухайн үеийн хамгийн том усан цэргийн флот гэгддэг. Япончууд ч Хаката Байн дэргэд эрэг дагуу 20 км урт, 2,5 метр өндөр хэрмийг 7 жилд босгож амжжээ. Япончууд энэ дайнд бэлтгэл сайтай байв. Өмнөх тулаанд орсон Шинду, Фан Вэньху, Тагу, Ким Пипён жанжид зүүн баруун 2 гар болж тулалдав. Гэвч эдгээр жанжид хоорондоо зөрчилтэй байснаар олигтой үр дүнд хүрсэнгүй. 1281 оны 8 дугаар сарын 1-нд Такасима орчим шуурга дэгдэж монгол цэрэг үй олноор үхэв. Зарим нь амьд гарч хориглож байлдсан ч бүслэлтэд орж бууж өгчээ. Хубилайн Японыг эзлэх 2 оролдлого ингэж бүтэлгүйтсэн ч 1283 онд дахин дайрах зарлиг гаргаж байв. Гэвч 1280-аад оны дундуур Хайду Хархорумд цэрэглэж, хятадууд бослого гаргасан /1283 онд 200 гаруй газар/, Өмнөд зүгт дайтах төлөвлөгөө мөн Япон далайн цаана хэт хол, очиход бэрх зэрэг шалтгаанаар 1286 онд дайныг хойшлуулжээ.

Олон зууны туршид Японы нутаг дэвсгэр рүү гадаад довтолгоо болж байгаагүй бөгөөд монголчуудын довтолгоо нь япончуудыг нэгтгэж үндэсний онцлог шинж чанарыг бүрдүүлэхэд чухал үүрэг гүйцэтгэсэн гэж үздэг.  Японы өнөөгийн цагаан дээр том улаан нар мэт дугуй далбааг бүтээх нь эдгээр үйл явдлуудтай хамаардаг гэж үздэг байна.
=== Солонгос ===
{{Гол|Монголчууд Солонгосыг эзэлсэн нь}}
{{Их Монгол Улсын сэдэв}}
[[Ангилал:13-р зууны Монголын түүх]]
[[Ангилал:Дундад зууны Монголын түүх]]
[[Ангилал:Их Монгол Улс]]
[[Ангилал:Монголын түүхэн нутаг дэвсгэр]]
[[Ангилал:Азийн зэвсэгт хүчний түүх]]
[[Ангилал:Европын зэвсэгт хүчний түүх]]
[[Ангилал:Монголын зэвсэгт хүчний түүх]]
[[Ангилал:Туршуулын дайн]]</text>
      <sha1>81835wc1yyi6brjlr2yyshr2uk9m534</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Монголчуудын Хорезм рүү хийсэн дайралт</title>
    <ns>0</ns>
    <id>24061</id>
    <revision>
      <id>821656</id>
      <parentid>821461</parentid>
      <timestamp>2025-06-13T10:54:12Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Megzer</username>
        <id>20491</id>
      </contributor>
      <origin>821656</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="24606" sha1="9r3qr9qd06ak9uezdkiyoeg16y24ou4" xml:space="preserve">{{Инфобокс дайн
| conflict          = Монголчуудын Хорезмын эсрэг аян дайн
| date              = 1219-1231 он
| result            = [[Их Монгол Улс]]ын ялалт, Хорезмыг мөхөөсөн нь
| combatant1        = [[Их Монгол Улс]]
| combatant2        = [[Хорезмын эзэнт улс]]
| commander1        = [[Чингис хаан]],&lt;br&gt;[[Зүчи]],&lt;br&gt;[[Цагаадай]],&lt;br&gt;[[Өгэдэй]],&lt;br&gt;[[Тулуй]],&lt;br&gt;[[Зэв]],&lt;br&gt;[[Сүбээдэй]]&lt;br&gt;[[Чормаган хорчи]]
| commander2        = [[II Мухаммед (Хорезм)]],&lt;br&gt;[[Желал ад-Дин (Хорезм)]],&lt;br&gt;[[Төмөр мэлиг]]
| strength1         = 1219-1224: 120,000-150,000 цэрэг&lt;br&gt;1229-1231: 30,000 морьт цэрэг
| strength2         = 1219-1222: 200,000 эсвэл 400,000 цэрэг&lt;br&gt;1229-1231: 10,000-40,000 цэрэг
| image             = [[File:Genghis Khan's Middle Eastern campaigns 1216-1224.jpg|300px]]
| place             = [[Хорезмын эзэнт улс]], [[Хорасан]], [[Иран]]
| partof            = [[Монголчуудын байлдан дагуулалт]]
}}

'''Монголын эзэнт гүрний Хорезм рүү хийсэн аян дайн''' нь 1219-1231 оны хооронд өрнөж, монголчууд хорезм улсын бүх газар нутгийг байлдан эзлэснээр, энэ бүс нутагт монголчуудын ноёрхол эхлэсэн. 12-р зууны сүүлээс [[13-р зуун|13-р зууны]] эхэн гэхэд Хорезмийн шахт улсыг Ала ад-Дин Мухаммед шах захирч, одоогийн өмнөд [[Казахстан|Казакстан]], [[Киргиз|Киргизийн]] баруун өмнөд хэсэг, [[Иран|Ираны]] хагас, [[Узбекистан|Узбекстан]], [[Туркменистан|Туркмен]], [[Тажикистан|Тажик]], [[Афганистан|Афганы]] нутгийг хамарсан, өрнөөс дорно зүг дамжин өнгөрч байсан худалдааны зангилаа, эртний соёлт суурьшмал болон нүүдэлчин соёл иргэншлийг өөртөө багтаасан орон байв. Шахын эх [[Туркина хатан|Туракина хатан]] хуучин нийслэл [[Үргенч|Ургенчид]], Мухаммед шах 1209 онд Хар Киданаас эзлэж авсан, шинэ нийслэл [[Самарканд|Самаркандад]] тусдаа засагласан, дотоод улс төрийн хагаралтай ч, шинэ тутам газар нутгийг байлдан дагуулж байсан амбиц ихтэй улс байсан.  

== Дайны шалтгаан ==
1215 онд Мухаммед шахын Баха ал-Дин Ражи тэргүүтэй элчийн бүлэг Алтан улсад дайтаж асан Чингис хааны хүрээнд очиход, Чингис хаан өөрийгөө дорнын эзэн, Мухаммед шахыг өрнийн эзэн гээд эв найртайгаар худалдаа хийхийг санал болгож бэлэг хүргүүлжээ. 1218 онд Чингис хааны зарлигаар монголын талын 450 худалдаачин, 500 тэмээн ачаа бараатай Хорезм явуулсныг Отрар хотын Иналчуг гэх ноён шахт тэдгээр худалдаачдыг монголын тагнуул гэж итгүүлснээр, худалдаачдыг бараатай нь барихад, зөвхөн ганц хүн амьд үлдэн монгол руу зугтан хэл дуулгажээ. Гэвч Чингис хаан тэвчиж элч илгээж, тайван замаар шийдэхийг оролдсон ч, доромжлон буцааснаар дайн үүсэх нөхцөл бүрдсэн.  

Монголчуудын байлдан дагуулал нь дараах хоёр удаагийн аянаар явагдсан.  

# Чингис хааны удирдсан аян дайн (1219-1224 он)
# [[Чормаган хорчи|Чормаган хорчийн]] удирдсан аян дайн (1229-1231 он): Хорезмын үлдэгдэлийг сөнөөсөн 

== Цэргийн тоо ==

=== Монгол ===
1219 онд Хорезм рүү дайрахад монголын их цэргийн тоог дотоод, гадаадын олон эрдэмтэд янз бүрээр таамаглал дэвшүүлжээ. Дундад зууны үеийн исламын шашинт түүхчид монголын армийн тоог 600,000-700,000&lt;ref name=&quot;:0&quot;&gt;{{Cite book |last=Шинжлэх Ухааны Академи |first=Түүхийн хүрээлэн |title=Монгол Улсын Түүх |year=2003 |volume=2 |location=Улаанбаатар |pages=123}}&lt;/ref&gt; гаруй байсан гэдэг ч, [[Кембрижийн Их Сургууль|Кембрижийн Их Сургуулиас]] 2023 онд гаргасан &quot;The Cambridge history of Mongol empire&quot; номонд монголын армийн нийт тоог 150,000&lt;ref&gt;{{Cite book |last=Michal |first=Biran |title=The Cambridge history of The Mongol empir |last2=Kim |first2=Hodong |publisher=Cambridge University press |year=2023 |volume=1 |location=Cambridge |pages=41 |language=en}}&lt;/ref&gt;, ЗХУ-ын эрдэмтэн [[Василий Бартольд|В.В.Бартольд]] гуай 150000-200000&lt;ref&gt;{{Cite book |last=Бартольд |first=В.В. |url=https://www.academia.edu/37009694/%D0%91%D0%B0%D1%80%D1%82%D0%BE%D0%BB%D1%8C%D0%B4_%D0%92_%D0%92_%D0%A1%D0%BE%D1%87%D0%B8%D0%BD%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D1%8F_%D0%A2_I_%D0%A2%D1%83%D1%80%D0%BA%D0%B5%D1%81%D1%82%D0%B0%D0%BD_%D0%B2_%D1%8D%D0%BF%D0%BE%D1%85%D1%83_%D0%BC%D0%BE%D0%BD%D0%B3%D0%BE%D0%BB%D1%8C%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B3%D0%BE_%D0%BD%D0%B0%D1%88%D0%B5%D1%81%D1%82%D0%B2%D0%B8%D1%8F_%D0%9C_1963 |title=Сочинения. Т. I. Туркестан в эпоху монгольского нашествия. М., |year=1963 |pages=472}}&lt;/ref&gt; цэрэг, монголын түүхч Х.Шагдар гуай 120000&lt;ref&gt;{{Cite book |last=Ц |first=Энхчимэг |title=Монголын Цагадайн Улс |publisher=Адмон ХХК |year=2006 |location=Улаанбаатар |pages=11}}&lt;/ref&gt;, 2003 оны Монгол Улсын Түүх номны 2-р ботьд &quot;монгол цэрэг 80000, арын алба болон цоохор цэрэг 60000, нийт 140,000&quot;,&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt; П.Дэлгэржаргал, Б.Батсүрэн нарын бичсэн &quot;Монголын Эзэнт Гүрний түүх: Их Монгол Улс&quot; бүтээлд &quot;жинхэнэ монгол цэрэг 67000-68000, үлдсэн нь шинээр дагаар орсон угсааны, нийт монголын цэргийн тоо 100,000 болно&quot;&lt;ref&gt;{{Cite book |last=Б |first=Батсүрэн |title=Монголын эзэнт гүрний түүх: Их Монгол Улс |last2=П |first2=Дэлгэржаргал |last3=У |first3=Эрдэнэбат |publisher=Степпе паблишинг |year=2019 |volume=1 |location=Улаанбаатар |pages=385-387}}&lt;/ref&gt; гэж тус бүртээ таамаглал дэвшүүлжээ. 

1220-иод оны нийт монгол цэргийн тоог [[Рашид ад-Дин|Рашид ад-Дины]] бичсэн [[Судрын чуулган|Судрын чуулганд]] Чингис хааны бүх цэргийн тоог &quot;129 мянган хүнтэй байв&quot;&lt;ref&gt;{{Cite book |last=Рашид ад-Дин |first=Хамадани |title=Судрын чуулган |year=2002 |edition=2 |volume=1 |location=Улаанбаатар |pages=395 |translator-last=Ц |translator-first=Сүрэнхорлоо}}&lt;/ref&gt; гэдгээс доорх цэргүүдийг хасч тооцвол энэ дайнд Чингис хааны удирдсан армийн монгол цэргийн тоо нь ойролцоогоор 76000 болно. Хэрвээ Их Монгол Улсын армийг 150,000 хүнтэй байсан гэж үзвэл тал хувь нь монголд дагаар орсон уйгур, кидан, зүрчин, хятад, түрэг угсааны төрөл мэргэжлийн цэргээс бүрдсэн болж таарна. 

* Алтан улсыг дайлахад [[Мухулай|Мухулай ванд]] захируулж үлдээсэн монгол цэрэг 23000&lt;ref&gt;{{Cite book |last=Michal |first=Biran |title=The Cambridge History of the Mongol Empire |last2=Kim |first2=Hodong |publisher=Cambridge university press |year=2023 |volume=1 |location=Cambridge |pages=37 |language=en}}&lt;/ref&gt; 
* Монгол нутгийн хэргийг [[Алага бэхи]] болон [[Тэмүгэ отчигин]] ноён нарт мэдүүлж, захируулсан нийт 10000 цэрэг,
* Зэв, Сүбээдэй, Тогучар гуравт өгч урьдаар илгээсэн 20000 цэрэг 

=== Хорезм ===
Хорезмын эзэнт гүрний цэргийн нийт тоог ихэнх исламын түүхчид 400,000-500,000 орчим гэдэгт санал нийлдэг ч, орчин үеийн эрдэмтэд энэ тоог хэтрүүлэгтэй гэж үзээд 200,000 гаруй хүнтэй байснаар баримжаалдаг. Энэ 200,000 цэргээс Мухаммед шахын шууд удирдлаганд Самарканд хотод 60 мянган цэрэг байсан.

== Дайн ==
Чингис хааны өшөө хорсол, мөн худалдааны замыг авах гэсэн сонирхол нь давхцан дайнд 1218 оноос бэлдэж эхлээд 1219 оны эхээр бэлтгэл бүрэн хангагдсан. Ингээд 1219 оны 4-р сард монгол нутгийг [[Тэмүгэ отчигин]] ноёнд 1 түмэн цэрэг өгч захируулж үлдээгээд, Чингис гол хүчээ аван Алтайн нурууг даван [[Эрчис мөрөн|Эрчист]] очиж зусжээ. Хорезмын эсрэг дайнд Их Монгол Улсын монгол болон шинээр дагаж орсон түрэг, уйгур, кидан, хятад, зүрчин угсаатны нийлсэн 120,000-150,000 их цэрэг хэд хэдэн замаар дайран орсон. Монгол, Хорезмын анхны тулалдаан 1219 оны хавар мэргидийн үлдэгдэлийг нэхсээр Чүй мөрөнд мөрдөж ирсэн Зэв, Сүбээдэй нарын 2 түмэн цэрэгтэй, Хорезмын шах Мухаммедын удирдсан 60000 цэрэг тулгаран байлдахад монголын зүүн жигүүрийн цэргүүд сартуулын баруун жигүүрийг бут цохин төв хэсэг рүү довтлоход Желал ад-Дины удирдсан цэргүүд монголын цэргийг ухрааж, шөнө болтол байлдсаар хоёр тал түр ухраад, өглөө болох үед монголын цэргийн хүч буурин дээрээ гал түлж хоноод ухран оджээ. Энэ тулалдаанд хоёр этгээдийн нэгнээ туршсан анхны тулгаралт болж, сартуулын тал хүндхэн хохирол үзсэн.     

Монголын арми Тэнгэр уулыг давж, Отрар хотын дэргэд цуглаад, тэндээ Цагадай, Өгөөдэй хоёрт 2 түмэн цэргээр Отрарыг эзлүүлэхээр үлдээж, дараах чиглэлээр монголын жанждыг зүг бүрт үүрэг өгч илгээж, эзлүүлээд 1220 оны 3 сард Самарканд хотын дэргэд буцан ирж нийлсэн.  

# Сырдарьяа мөрний адаг [[Женд]], [[Сыгнак]], [[Өзкенд]] буюу тус улсын хойд хил рүү Зүчийг 1 түмэн цэрэгтэй илгээв. Зүчийн удирдсан цэргүүд Женд тэргүүтэй зургаан хотыг 1220 оны 4 сард 7 хоногийн дотор эзлэв. Харин Хожендыг сахисан Төмөр Мэлиг ноён нилээн хүчтэй эсэргүүцсэн ч ухрав.
# [[Хоженд]], Фанакат руу Алаг ноён, [[Сүйхэтү]], Тахай нарыг 1 түмэн цэрэгтэй илгээв.
# Чингис хаан, Тулуйн хамт гол хүчээ авч [[Самарканд]] руу давшив. 1220 оны 1 сард [[Сырдарья|Сырдарьяа мөрнийг]] гатлан Зарнук, Нур гэсэн жижиг хотуудыг эзлэн, цааш давшин [[Бухар]] хотыг тус оны хавар эзлэв. Бухарыг эзлэсний дараа Самаркандын ойр хавийн хотуудыг эзлэсээр бүслэн удтал байлдсаар 1220 оны 3 сард эзлэв. 

1220 оны 2 сард Отрарыг Өгөөдэй, Цагаадай нар бүслэн байлдсаны эцэст эзлэн шатаагаад, Чингис хаан, Тулуй нарын удирдсан гол замын цэрэгт нийлэв. Самарканд эзлэгдэх үеэр Мухаммед султан зугтсан учраас Зэв, Сүбээдэй, Тогучар нарт 3 түмэн цэргийг өгч Мухаммед шахын араас мөрдөн, сэхээ авхуулахгүй дагах үүрэг өгч илгээсэн. Тэдний удирдсан цэргүүд 1220 оны 4 сард Амударьяа мөрнийг гаталж, Нишапурт довтлон айсуйг Мухаммед султан сонсоод тэндээс зугтаж, Бистам гэх жижиг хот руу зугтаж, сүүлдээ Каспийн тэнгисийн жижиг арал руу дүрвэн гарч, тэндээ 1220 оны 12 сард таалал төгссөн. 

Самаркандыг эзлээд Чингис хаан монголын армийг бусад газруудыг эзлүүлэхээр бүлэглэн хуваан зүг бүрт илгээв.  

# Зүчи, Цагадай хоёрт [[Ургенч]] хотыг эзлүүлэхээр 2 түмэн цэрэгтэй илгээсэн. Сүүлд нь Өгөөдэйг цэрэгтэй нь илгээн тэдний цэргийг захируулж байж энэ хотыг эзлэн гар урчууд, хүүхэд эмэгтэйчүүдийг үлдээж, бусдыг нь их хэмжээгээр хядсан.
# Зэв, Сүбээдэй, [[Тогучар]] гуравт нийт 3 түмт өгч илгээн баруун зүгийн худалдааны замын хотуудыг эзлүүлэхээр илгээсэн.
# Чингис хаан, хүү Толуйн хамтаар 70-80 мянган цэргээ дагуулан [[Газна]], [[Херат|Герат]], [[Марв]] гэх баян хотуудтай Хорезмын өмнөд мужууд (одоогийн [[Афганистан]], зүүн [[Иран|Ираны]] нутаг) руу чиглэсэн. 

Учир нь тэр хавьд Хорезмын шинэ султан Желал ад-Дин үлдэгдэл цэргийн хамт Газна хотод орогнож, тэр хавиас цэргийн хүч цуглуулж бэхжсэн. Тэнд бэхжсэн дайсныг даруулахаар [[Шихихутуг|Шихихутагт]] 3 түмт өгч урьдаар илгээсэн. [[Парван аймаг|Парванд]] болсон тулалдаанд Шихихутагийн цэргүүд ялагдаж, эсрэг тал нь ялсан ч ноёд нь дотроо дайны олз, эрх мэдлээ хуваахад талцан өөр зуураа байлдснаар Желал ад-Дин султан Газна хотоос зугтан гарсан. 1221 оны 11 сард Чингис хаан гол хүчээ удирдан Жалал ад-Диныг нэхэн Инд мөрөн хүртэл шахан томоохон тулалдаан болов. Инд мөрний дэргэд болсон тулалдаанд сартуулын 30000 цэргийн зүүн талд нь өндөр бартаат уул халхалж, баруун талд нь Инд мөрөн зам хааснаар хоёр талын цэргүүд нүүрэлдэн тулалдах үеэр Чингис хааны морийг харван унагаж сандаргав. Харин Бала ноёны захирсан 1 түмт уулыг давж, сартуулын ардаас нь довтолсноор дайсны цэргийг хоёр хуваан бүслэв. Бүслэлтийг Желал ад-Дин 7000 цэргээ удирдан сэтлээд, Инд мөрөн рүү морьтойгоо үсрэн мөрнийг гаталж, цөөхөн мянган цэргээр Энэтхэг рүү зугтав. 1221 оны сүүлээр Чингис хаан Толуйд үлэмж тооны цэргийг өгч [[Хорасан]] нутгийн Герат, Марв, Газна хотуудыг эзлүүлэхээр илгээж, Бала, Дөрбэй догшин хоёрт 2 түмэн цэрэг өгч Желал ад-Диныг нэхүүлэв. 1222-1223 онд Афганистан хавийн хотуудыг эзлэхээр зууралдан байлдаж эзлээд, 1223 онын зун Чингис хаан тэр нутагт даргач томилж цэрэг суулгаад, гол цэргээ авч умарш явж Хуланбаши гэх талд очиж, баруун зүгт одсон Зэв, Сүбээдэйн цэргүүд ирж нийлсний дараа нутаг буцахаар болсон. Кипчакийн талд Зүчийг, Сартуулын нутагт Цагадайг цэрэгтэй нь үлдээж захируулаад, 1225 онд Туулын Хар түнийн ордондоо ирж буув. 

Энэ нь Тангудаас Алтан улстай хийсэн дайнаа зогсоож, Тангуд тэрсэлж Алтан улстай холбоотны гэрээ байгуулсан, Мухулай ван 1223 онд нас барж Алтан улстай хийх дайн зогсонги байдалд шилжсэн зэрэг шалтгаанаар уг дайныг өндөрлүүлэхэд нөлөөлсөн. Желал Аддиныг эс тооцвол Сартуул улс бүрэн мөхсөн зэрэгтэй холбоотой. Мухаммед нь лалынхны дунд нэрээ алдсан, монголчуудыг хотод байлдаж чадахгүй гэж эндүүрсэн, армиа тарааж байрлуулсан, нийслэлээ орхин зугтсан зэрэг ялагдлын шалтгаан байна. Энэ дайны үрээр монголчууд газар нутгаа тэлж, Алтан улсыг дайлахад ар талаа бэхжүүлж, худалдааны зангилааг гартаа авч чадав. Мөн 5000-6000 метр өндөр уулаар аялж 600 км өргөн цөлийг гаталсан нь хүний түүхэнд гараагүй юм.

=== Чормаган хорчийн хийсэн аян дайн ===
Чормаган хорчийг Иран, Багдадын Халифыг довтлуулахаар илгээснийг Монголын Нууц Товчооны 260-р зүйлд Чингис хааны зарлигаар ''&quot;Үдгэгийн Чормаганыг Багдад улсын Халиф султанд аялуулав&quot;''&lt;ref&gt;{{Cite web |title=Монголын нууц товчоо: 260-р зүйл |url=https://www.mongolian-art.de/02_mongoliin_urlag/12_mongoliin_nuuts_tovchoo.htm |access-date=2025-06-13 |website=www.mongolian-art.de}}&lt;/ref&gt;, 270-р зүйлд Өгөөдэй хааны зарлигаар ''&quot;Чингис хаан эцгийн дуусгаагүй Багдад улсын Халиф султанд аялсан Чормаган хорчийн хойноос Оготор, Мөнхөт хоёрыг илгээв&quot;''&lt;ref&gt;{{Cite web |title=Монголын нууц товчоо: 270-р зүйл |url=https://www.mongolian-art.de/02_mongoliin_urlag/13_mongoliin_nuuts_tovchoo.htm |access-date=2025-06-13 |website=www.mongolian-art.de}}&lt;/ref&gt; гэж гардаг бол Судрын чуулганд 1229 онд Чормаган жанжныг 30,000 цэрэгтэй нь илгээв гэсэн байдаг нь судлаачдын дунд эргэлзээ төрүүлдэг ч, Судрын чуулганыг эшлэх нь түгээмэл. 

1224 онд Чингис хааны арми нутгийн зүг буцсаныг ашиглан Иранд байсан сартуулын цэргийг захирч үлдсэн [[Гият ал-Дин Пиршах]] гэх ахаа түшихээр очиж 1231 он хүртэл баруун Гүрж, Иран, Азербайжаны нутагт төвлөрөн хүчээ бэхжүүлж байсан. Жалал ад-Дин армиа удирдан 1225 оноос [[Гүржийн хаант улс|Гүрж]], Армян, [[Азербайжанчууд|Азербайжаны]] нутгууд руу довтлон, тэдгээрийн газар нутгийг эрхшээлдээ оруулж, одоогийн [[Ахлат]] хотоор төвлөрч Гүрж, Армяны хаант улстай олон удаа байлдан дийлж вассал улсаа болгож, [[Бага Ази]], [[Кавказын нуруу|Өвөр Кавказд]] дураараа дургих болсон. 1230 оны 8 сард Анатолийн хойгийн Яссичемений тулалдаанд Жалал ад-Дины удирдсан 10 мянган цэргийн хүч [[Селжук|Селжукын]] [[Румын султант улс]]-[[Аюубийн султант улс]]-[[Киликийн Армени|Киликийн Арменийн]] хаант улсын нэгдсэн холбоотны 70 мянган цэрэгтэй байлдаж ялагдан ухрав.  

1229 онд [[Өгөөдэй хаан|Өгөөдэй хааны]] зарлигаар [[Чормаган хорчи|Чормаган хорчид]] Хорезмын султан Жалал ад-Диныг даран устгаж, [[Аббасидын Халифат Улс|Багдадын халиф]] болон Ираны хотуудыг эзлэн дайлахад туслуулахаар 3 түмэн таммачи цэрэг захируулан илгээсэн. Чормаганы удирдсан цэргүүд 1230 онд Жалал ад-Дины эзлэсэн нутаг руу довтлон орох чимээгээр Муганы хөндийн Капан уул руу ухран зугтсан. Чормаган жанжин Наймас гэх ноёноор удирдуулсан үлэмж тооны цэргийг Муганы хөндий рүү илгээсэнд, сэрэмжгүй байсан Хорезмын цэргийг шөнө гэнэдүүлэн довтлон том тулалдаан болох үед Жалал ад-Дин цөөн хүнтэй зугтаж, түүнийг мөшгөсөн монгол цэргүүд баруун болон хойд, өмнөд Иран, Гүрж, Армяныг эзлэн авснаар Хорезмын сүүлчийн хүчийг устгасан.          {{Их Монгол Улсын сэдэв}}
== Эшлэл ==

[[Ангилал:Монголын түүх]]
[[Ангилал:Эртний Монголын түүх]]
[[Ангилал:Дундад зууны дайн]]
[[Ангилал:Монголчуудын дайн]]</text>
      <sha1>9r3qr9qd06ak9uezdkiyoeg16y24ou4</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Монголчуудын Хятад дахь байлдан дагуулалт</title>
    <ns>0</ns>
    <id>24081</id>
    <revision>
      <id>821659</id>
      <parentid>813240</parentid>
      <timestamp>2025-06-13T11:25:17Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Megzer</username>
        <id>20491</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Megzer moved page [[Их Монгол улс болон Юань гүрний үеийн дайн тулаан]] to [[Монголчуудын Хятад дахь байлдан дагуулалт]]: Misspelled title: Гарчаг нь &quot;Монголын эзэгнэл&quot; хуудасны агуулгатай давхцаж байсан тул нэрийг солив</comment>
      <origin>813240</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="51588" sha1="b7r1yufugtewvv33ribd6pgdjufenmi" xml:space="preserve">[[Файл:Mongol Invasion of China.png|300px|thumb|right|Хятадуудыг монголчууд байлдан дагуулж байв]]
Дундад бага азид дайлан дагуулсан нь өнөөгийн [[Шинжаан]], Зүүнгар, [[Киргиз]], Казакстаны зүүн хэсэгт Тарвагатайгаас Кашгар, Хамигаас Чүй голын завсар Хар [[Кидан]] оршиж Хипчак, Их Монгол, Тангуд, [[Хорезм]]той хиллэж байв. 1 сая орчим хүн, 3 түм цэрэгтэй, төмөрлөг эдлэл хөгжсөн орон байв. Гүр хаан нь Хүчүлүгийг дэргэд байлган эцэст нь өөрөө алагдаж, 1211 онд Хүчүлүг төрийн эрхийг гартаа булааж, Сартуултай холбоо тогтоогоод Монголын [[вассал]] Харлугт довтолсонд Чингис довтолхоор шийджээ. Их Монгол улс байгуулагдмагц, Мэргид, Найманы ихэнх нь зугтаж гарсан. Баруун хилээ төвшитгөхөөр Хар Киданд Зэв, Хубилай, Ойн иргэд рүү Зүчийг илгээжээ.

13 дугаар зууны эхэн гэхэд Хорезмийн шах Мухаммед одоогийн Казакстан, Киргизийн баруун өмнөд хэсэг, Ираны хагас, [[Узбекистан]], [[Туркменистан]], Таджик, Афганы нутгийг хамарсан, өрнөөс дорно, орос- энэтхэгийг худалдааны зангилаа, эртний соёлт хагас суурьшмал орон байсан. Эх Туракина Ургенчид, өөрөө Самаркандад тус бүр засагласан, тариачид нь өндөр татвараас залхсан, Дундад азийн Хүчүлүг, Бага азийн Халифтай эв эвдэрсэн орон байв. 20 сая  хүн 20 түм цэрэг Амударья, Сырдаръя мөрөн Тяньшань уул, Кызыл-Кумын цөл зэрэг байгалийн саад бэрхшээлтэй байжээ. 

Мухаммед худалдааны замын нөгөө тал дахь хятадыг эзлэх зорилготой байхад Чингис түрүүлж эзэлээд өөрийн элч худалдаачин илгээжээ. Энэ элчээр Чингис хаан өөрийгөө дорнын, шахтай эв найртайгаар худалдаа хийхийг санал болгож Элчээр бэлэг хүргүүлжээ. Тэр үүнийг зөвшөөрч Чингис 450 мусульман явуулсныг 1218 он Отрар хотын Иналчуг шахыг шахамдуулан хороожээ. Гэвч Чингис хаан тэвчиж дахин Элч зархад тэднийг доромжлон буцаасан байна. Ийнхүү Чингисийн өшөө хорсол, мөн худалдааны замыг авах гэсэн сонирхол нь давхцан дайнд бэлдэж эхэлжээ. Ингээд 1219 оны 4-р сард Чингис гол хүчээ аван Алтайг даван Эрчист очиж зусжээ. Нийт 12-15 түмэн цэрэг байсан гэдэг. Монголчууд Хар Киданаас очсон Зэвийн цэргийг Ферганаас давшуулж, гол чиглэлээ нуухын зэрэгцээ Сартуулын гол хүчийг тийш татаж, гол цохилтыг Кызыл-Кумын цөлөөс хийх, гол бэхлэлт байгаа Самаркандад Зэв, Цагаадай, Чингисийн 3 арми нийлэх бодлого барьжээ. Дайн: 
•	Дундуа Азид дайлсан нь //1219-1221
•	Өмнөд Азид дайлсан нь /1221/
•	Желал Аддиныг сөнөөж, Чурмаганы цэрэг Персэд цөмөрсөн нь /1231/1220 онд Отрарыг Өгөөдэй, Цагаадай, мөн ондоо бүх цэргийн хүчээр Самаркандыг, 1221 онд Ургенчийг эзлэв. 1220 олнд [[Мухаммед]] султан Каспийн зүүн булангийн Мазандеран аралд уушигны хатгалгаар, эх Туракина нь 1233 онд монголд өөд болов. Ингэж Дундад азид хийсэн дайн дуусав. Сартуулын үлдэгдэл Желал Аддины мөрөөр Иран, Афган, [[Пакистан]] руу цөмөрч өмнөд азид дайтав. 

1225 онд [[Чингис хаан]] нутагтаа иргэн ирэв. Энэ нь Тангудаас Алтан улстай хийсэн дайнаа зогсоож, Тангуд тэрсэлсэн, Мухулай Алтан улсын давшилт хориглолт орсон, Желал Аддиныг эс тооцвол Сартуул улс бүрэн мөхсөн зэрэгтэй холбоотой. Сартуулд 2 засаглал тогтсон. Мухаммед нь лалынхны дунд нэрээ алдсан, монголчуудыг хотод байлдаж чадахгүй гэж эндүүрсэн, армиа тарааж байрлуулсан, нийслэлээ орхин зугтсан зэрэг ялагдлын шалтгаан байна. Энэ дайны үрээр монголчууд газар нутгаа тэлж, Алтан улсыг дайлахад ар талаа бэхжүүлж, худалдааны зангилааг гартаа авч чадав. Мөн 5000-6000 метр өндөр уулаар аялж 600 км өргөн цөлийг гаталсан нь хүний түүхэнд гараагүй юм. Ургенчийг автуулах гэж Амударъягийн голдрилыг өөрчилснөөр 16-р зуун хүртэл энэ мөрөн Аралд биш Каспид цутгаж байжээ. 

Бага Ази бол 3 тивийг холбосон уулзвар эдийн засаг,цэрэг, стратегийн чухал орон зай байв. Энд ноёрхлоо тогтоосноор цааш [[Перс]] рүү дайтах нөхцөл бүрдэх байв. Иймээс Кавказ дахь Гүрж түүний вассал Армянийг 1221-1245 онд 3 удаагийн довтолгооноор, 1242-1243 онд Ромыг тус тус нэгтгэсэн байна.   

Перс оронд Желал Аддиныг мөшгөн ирсэн монголчууд энэ оронтой анх танилцжээ. Персэд довтлох нь Хорезмын үлдэгдлийг устгах, лалын ертөнцөд байр сууриа бататгах Бага, Дундад Ази, [[Европ]] Энэтхэгийн худалдааны замыг эзэмших явдал байлаа. Ингээд 1220 онд Зэв, Сүбээдэй нар Эльбрусын нурууны зарим хэсгийг 
•	1231 онд Чурмаган Өмнөд Азебайжаныг
•	1253 онд Хэтбуха Кукистаныг 
•	1256 онд Хүлэг бөх Персийг дагуулжээ. 

Хүлэг жанжин цэрэг, дипломатын аргыг хослуулан, эсвэл Чурмаган, Бачу нар Армян, Гүржид хэрэгжүүлсний нэгэн адил гол гол төвүүдийг нь олон замын цэргээр зэрэг цохих зорилготой байв. Үүний эсрэг Ираны Хур шах Зэв, Сүбээдэй, Чурмаган, Бачу нарын цэргийг Ираны өндөрлөгт байлгаж хүйтнээс дайжуулах бодлого барив. Мөн аль болох цаг нөхцөөж монголчуудыг залхаахыг зорив. Гэвч Хүлэг өвлийн хүйтэн, цайз бэхлэлтийг үл тоон тэвчсээр эцэст нь бага багаар сэтгэхүйн дайралт хийж Хур шахыг буулгаж аваад бусад хотууд руу нь бууж өгөх тушаал буулгуулснаар цэргийн хохирол багатай өнгөрчээ. Цэргийн хоол хүнсийг Гүрж, Армян улсуудаас татаж байв. Нийслэл Аламутыг нь эзэлснээр 172 жил /1084-1256/ оршин тогтносон Исмайлитын улсыг ниргэж Армян, Гүржид төвтэй Ил хаант улсыг байгуулав. Ингэж лалын дайсныг дарж, Иракыг эзлэхэд ар талаа бататгаж чаджээ. Исмайлит лалын ертөнцдөө ганцаардаж, дотроо хагаралдаж, худалдааны замыг тонодог байснаас бусдын дургүйцлийг төрүүлж байсан учраас хялбар ялагдсан юм. Энэ дайны үеэр Хүлэг хан Азид төдийгүй Европт алдаршжээ. Хүлэгийг Багдадын Халифт /Ирак/ очиход Африк, Европ дахь эзэмшил нутгаа алдсан Рум, Перс, Керман зэрэг вассал нь Монголын мэдэлд орсон, Халиф нь зоргоороо, сайдтайгаа зөрчилддөг, самуун ихтэй орон байв. Персийг дайлахад холбоотноор оролцоогүй гэдгээр шалтаглан 1257 онд тус муж улс руу довтлов. Үнэн хэрэгтээ монголчууд хилээ Сахар хүртэл өргөтгөх бодлого нь Халифтайгаа таарамжгүй Алхамия сайдын Халифаа унагах гэсэн хүсэлтэй давхцаж байв. Хүлэг лалын нийслэл Багдадын хүчийг их гэж бодон, олон тагнуул суулга, мөн Алхамия түүнд улсын зэр зэвсэг, эдийн засгийн талаар мэдээлэл өгснөөр өөртөө итгэн давшжээ.
1258 оны 2-р сард Багдадыг нэгмөсөн эзэлж, Халифийг садангуудынх нь хамт хороож ингэснээр несториан-христ шашинтныг 600 гаруй жил дарлаж байсан Арабын эзэнт улсыг мөхөөж, Загалмайтнуудаас талархалыг хүлээжээ. Буцах замдаа Азербайжаныг чичрүүлж, хүч сэлбэн 40 түм цэрэгтэй болжээ.

Багдад эзлэгдсэний дараа лалынхны хоргодох газар нь Бобидын хаант улсын вассал баян тансаг Египет орон болов. Хүлэг хан Египет рүү довтлох гэж байтал Мөнх хаан таалал төгсөж, нутаг буцахаас өөргүй болжээ. Египетийн мамлюкууд хүчирхэгжин монголын эзэмшил христиануудад халдаж эхэлжээ. Ингэснээр Ойрхи дорнодод загалмайн шашныг сэргээх гэсэн Ази, Европын санаархлыг зогсоож энэ бүс нутгийг бүрэн лалчлав. Энэ дайнд монголчууд шашны зөрчлийг зөв ашиглаж, дипломат аргаар төрийн зүтгэлтнүүдийг талдаа татаж, лалын дайсан Исмайлитыг дарж суннит лалын төв Багдадыг унагаж, Сирийн шийтүүдийг баярлуулж зэвсэггүйгээр дагуулж чаджээ. 

Дорнод Европыг төвшитгөсөн нь
Харлуг /Ижил мөрний чанад тал дахь үндэстэн/, Гуз/туркмен/, Алан /кавказад нутагладаг перс овогтон/, Черкес /кавказад нутагладаг суннит лалчууд/, Хибчаг /хүннүгийн удам Чумугань, Харлуг, Хибчагаас бүрдсэн дорнод Казакстан, Эрчис, Днепр мөрнөөр нутагладаг ард түмэн/ овог нүүдэлчин аймгууд, Хар тэнгисийн сав, Оросын өмнөд тал өнөөгийн Халимагийн нутгаар нутаглаж Орос, Визант тэргүүт суурьшмал орнуудын гар хөл, хилийн манаа болж, заримдаа тэдний турхиралтаар хоорондоо тэмцэлдсээр бутран цөөрч их үндэстэнд уусан, нэгдсэн төр тогтоож чаддаггүй байжээ. Эдгээрээс 12-р зуунд арай нөлөөтэй байсан нь Хибчаг бөгөөд 1208 онд зугтсан Мэргидэд тусалснаараа монголын довтолгооныг өөртөө чиглүүлж 1216-1238 оны хооронд 6 удаагийн тулаан хийж мөхсөн байна. Түүнтэй хаяа дэрлэсэн жижиг аймгууд ч монголд эзлэгдэж, оросын жийргэвчүүд сөнөснөөр монгол баруун, баруун хойгуураа шууд оростой хиллэх болов. Хибчаг нь 4 км/цагийн хурдтай хөллөсөн тэрэг, бэхлэлтгүй хашаа хороо, нуугдах ойгүй мөн хүн ам нь хэтэрхий тархай суурьшснаас болж ялагджээ. 

Орос, Хибчагийг Калкад бут цохисон Зэв, Сүбээдэйн цэрэг Зүчийн улсын хойд, баруун хойд, хилийг тохинуулан, торгоны зам дайран өнгөрдөг Булгар хотыг эзлэх, Хибчагуудыг өмөөрсөн оросын хилийг цэвэрлэх зорилгоор Ижил мөрөн тийш эрэгж, 1223-1234 онд Башкирыг /Унгар/, 1236 онд Булгарыг /Ижилийн Булгар/ эзэлснээр Буртас, Саксин, Мордов аймаг угсаатныг гартаа оруулав. Ингэснээр Оростой шууд хиллэх болов.

Хойд мөсөн далайгаас Хойд кавказ, Ижил мөрнөөс Днепр, Висла хүртэл нутагтай 6 сая хүн амтай Орос орон Мстислав вангаас /1125-1182/ хойш 10 гаруй вант улсад задарч, дотоодын хямралтайн сацуу Герман, Швед, Дани зэрэг орны өнгөлзлөг дор оршин байлаа. Өмнөд хотууд нь шороо, модон муухан хэрэмнүүдтэй 15 орчим түм зэвсэг муутай цэрэгтэй ядруухан орон байв. Монголчууд Днепрт тулаад Хибчагийн хаан Котянийг мөшгиж Оросод 10 элч зарж өөрсөдтэй нь байлдах санаагүй, гагцхүү эртний дайсан Хибчагаа хамтарч цохих санал тавьжээ. Оросууд элчийг алж, монгол цэргийн алгинчийг хороож цэргээ Днепр рүү хөдөлгөжээ. Зэв, Сүбээдэй нар дахин элч илгээхэд алаагүй боловч тулалдах шийдвэрээ өөрчилсөнгүй. Орос, Монголын дайныг 
	А. Калка голын тулалдаан /1223/
	Б. Бат Орос орныг дайлсан нь /1237-1240/ гэж авч үзвэл зохино. 

Хибчагийн Котян хаан 1222 оны сүүлээр Галигийн ван, хүргэн Мстислав Удалайд очиж, Чингисийн дайны мэдээг хүргэснээр орос орон дайн бэлдэв. 1223 онд вангууд зөвлөлдөж Киев, Чернигов, Волынь, Новгород, Смоленскийн вангууд дайнд оролцохыг дэмжиж Днепр гатлах завь бэлтгэж Оросын мөн Хибчагийн 8 түмэн цэрэг бэлтгэж Галичийн ван толгойлох болов. Галич, Волыний вангууд Котяны цэрэгтэй нийлж Днеприйн адагт монголын цэргүүд рүү цохиход тэд Калкад буй Зэв, Сүбээдэйн гол цэрэг рүүгээ зугтан 1223 оны 5-р сарын 31-нд ширүүн тулаан болжээ. Ингээд вангуудыг удаа дараа цохив. Энэ тулаанд Оросууд 3 дахин их цэрэгтэй хэрнээ ялагдсан нь тэдний зөрчил, цэргийн нэгдсэн удирдлага сул, Хибчагууд замаас зугтсан зарим хэсэг нь монголд урвасан, мөн тэд монгол цэргийн тактик бүү хэл, татар гэж эндүүрч байсан төсөөлөлтэй нь холбоотой. Энэ тулааны дүнд монголчууд Крымын худалдааны боомт Судакийг авч, Крымын арлаар дамжин Генуэзчууд, Венецчүүдтэй харьцах болжээ. Желал Аддиныг мөхөөж Бага Ази, Кавказ тогтворжиж, Алтан улсыг мөхөөснөөр зүүн хил хатан гол хүрч, 1223 онд Зэв, Сүбээдэй нар Каспйг тойрч 20 гаруй улс үндэстэнтэй дайтаж тагнаж бэлтгэлээ хангажээ. Бат 5 түм монгол, 7 түм турк болон бусад угсааны цэрэг авч эхлээд зүүн хойд орос, дараа нь Крым эцэст нь хамгийн иүчтэй гэж тооцсон Киев рүү довтлох болж, намаг шалбааг хөлдөх өвлийн цагаар /1237/ бэхлэлт муу зүүн хойд оросын Рязань, Коломна, Владимир, Сито, Козельскийг эзлэв.

Ингээд 1238 оны зун, намар Донец, Донын завсарт амарч найрлав. Энэ хооронд бослого гаргасан Черкес, Хибчагийг номхотгож араа бэхлээд, өвөл нь Переяславль, Чернигов, Киевийг эзэлжээ. Харин баруун, баруун хойд талын Новгород, Псков, Витебск, Полоцк, Смоленскэд хүрсэнгүй. Оросын вагууд Унгар, Польш, Францад элч илгээж тусламж гуйсан ч, удаа дараа босон тэмцсэн ч нэмэр болсонгүйгээро үл барам Төв Европт монголын түрэмгийллийг чиглүүлжээ. Өмнөд Оросынхон 1258 онд цэрэглэн боссон ч дарагдаж Орост монголын ноёрхол тогтов. 1242 онд Бат Ижил мөрний эрэгт Сарай хотыг байгуулав. 

Оросууд эргэн тойрны “жийргэвчүүдийн” ачаар 100 жил шахам гадагш дайтаагүй, дотооддоо л хэмлэлдэж, тархай байсан явдал, мөн ван, хамбууд нь хотоосоо зугтаж, зэвсэггүй шахам иргэд хамгаалж байсан нь монголын 3 фронтоос хамгийн хохирол багатай ялалтыг авчирсан юм. 
Баруун Европт довтолсон нь
12-13-р зуун, 13-р зууны эхэнд баруун Европ бутарч байв. Визант гүрэн унаж Испани, Итали, Португали, Польш, Норвегид иргэд нь 2-3 хэсэг болон тэмцэж байв. 
Төр сулрахын хэрээр шашин өргөжиж пап  3-р Иннекентийн эрх туйлдаа хүрч Загалмайтны аян дайн нэрээр Европыг сульдааж байв. Өмнө, зүүн зүгийн загалмайтны дайнаас гадна Европчууд хоорондоо тэмцэж байв. Германы рыцариуд худалдааны хот Миланыг, Унгар, Польш Оросыг цохиж байв.

	Сүм хийд нөлөөгөө өргөжүүлэх, феодалуудад толгой даах оролдлого гаргаж улс тэр, эдийн засгийн хувьд Ази, Арабаас илт хоцрогдсон байв. Зарим газар гар урлал, үйлдвэрлэл хөдөө аж ахуйгаас салаагүй хотжилтгүй байв.
	Загалмайтны дайн, хоорондын болон дотоодын тэмцэл нь рыцарийн сүрийг унагаж эдийн засгийг туйлдуулжээ. Энэ үед монголчууд Унгарт довтлов. Энэ нь дараахи үндсэн шалтгаантай. 
•	Хибчагийн хаан Котяны 4 түм иргэдийг католик шашинд орох болзолтойгоор орогнуулж, мөшгиж очсон Батын элчид хариу өгөөгүй.
•	Оросын зугтсан вангуудыг орогнуулсан.
•	Хибчагуудыг хядсан нь цагаатгах шалтгаан боловч, монголын олон элчийг алсан 
•	Европчууд монголын эсрэг нэгдсэн хүч гаргаж чадахгүй нь монголчуудыг зоригжуулсан хэрэг болжээ.

== Хар хятан ==
{{Гол|Монголчууд Хар Киданыг байлдан дагуулсан нь }}
Эдгээрээс заримыг нь буулган аваад 1215 онд дахин Борохулыг түмэд, зүчийг ойн иргэд, [[Сүбэдэй баатар|Сүбэдэй]]г Худу, Чулуун нарыг нэхүүлэхээр, Зэвийг Хүчүлүгийг дайлуулахаар явуулж, 1217 онд эхний 3 жигүүр цэрэг ялалт авчрав. Зэв Хар Киданд ороод энгийн ардыг энэрэх, ятгах аргаар цэргийн гарз бага гарган буулгаж авчээ. Энэ нь Хүчүлүг лалын шашинтныг хавчин айл бүрт цэргээ суулгасантай холбоотой. Энэ бүх аяны эцэст Монгол улс Сартуултай хиллэж 10 түм цэрэг гаргах чадвартай Хар Киданыг мөхөөж Ойрад, Түмэд, Тува, Киргиз, Уйгур, Харлуг зэрэг аймгуудын цэрэг, эдийн засгийн хүчийг ар тал болгон ашиглаж, лалын ертөнцөд Мухаммед шахаас илүү итгэл хүлээлээ.

== Тангуд улс ==
{{Гол|Монголчууд Тангудыг дайлсан нь}}
[[Тангуд]] -982 онд байгуулагдсан. Хойгуураа И.М.У (500 км), зүүнээрээ Алтан улс (1400 км), урдуураа Түвд, баруунаараа Уйгур улстай хиллэдэг, 500 мянган цэрэг гаргах чадвартай хүчирхэг гүрэн байв. Тангудыг дайлах санаа 1203 онд Сэнгүм тийш зугтан гарах үед төрсөн байна. Энэ үед монгол улс 1 сая хүн 105000 цэрэгтэй байв. 1205, 1207, 1209 онуудад буулган авах, мөн Алтан улсын эсрэг дайнд баруун гар болгох зорилгоор дайн хийсэн (1218, 1221 онд баруун гарынх нь үүргийг гүйцэтгүүлэх зорилгоор) (1226-1227 онд мөхөөх зорилгоор тус тус дайлаар мордсон байна.)

== Алтан улс ==
{{Гол|Монголчууд Алтан улсыг дайлсан нь}}
Зүрчидийн [[алтан улс]] нь 50 орчим сая хүнтэй, 50 орчим түм цэрэгтэй (12 нь морин, 38 нь явган) Сүн, Кидан, [[Монгол]], Солонгос зэрэг вассал улсаар хүрээлэгдсэн хүчирхэг гүрэн байв. Киданы дор байгаад Сүнтэй нийлж унагасан Монгол Алтан улс (1125-1234)
1135-1147 дайны эхэн үе
1162-1189 дайны дараахи үе. Энэ үед Сүн, Кидан улсууд босож Монгол улс хүчирхэгжиж Алтан улс дотоодын самуун ихтэй байжээ. 
1208 оноос Чингис Алтан улсад барих алба зогсоов.

Алтан улстай байлдах улс төрийн шалтгаан нь
•	Алтан улс [[Татар]]уудаар дамжуулан Монгол овог аймгийн дунд яс хаясаар ирсэн
•	[[Монгол хаад]]ын итгэлийг удаа дараа хөсөрдүүлсэн
•	Монголын тусгаар тогтнолыг үл хүлээн зөвшөөрч элчийг хөөсөн
•	Жил бүр 1000 лан алт өргөдөг Хар [[Кидан]]ыг Хүчүлүг ноёрхосноос худалдааны зам хаагдсан учраас эдийн засгийн чөлөөт байдлаа хангах 
•	Өвгөдийн өшөө авах. (Амбагай, Охинбархаг, Есүхэй) 
•	Хэл соёл нэгт Онгуд, Кидан нарыг зүрчидээс чөлөөлөх
•	1211-1216 - Чингис хаан дайлсан нь
•	1217-1223 - Мухулай дайлсан нь 
•	1223-1229 – Бор жанжны стратегийн хориглолт ба Чингисийн сүүлчийн оролдлого.
•	1230-1234 – Өгөдэй хаан дайлсан нь

1211 онд Үнэгэн давааны, 1213 онд Цавчаал боомтын, 1232 онд Саньфиньшань ууланд Алтан улсын тус бүр 10-15 түм цэргийг цохисон нь зүүн фронтын цэрэг улс төрийн байдалд ялалт авчирсан. Кидан, Тангуд (1211 оноос Чингисийн шахалтаар дайнд орсон), Солонгос, Сүн улстай хамтарч чадсан. 
Алтан улс дотоодын зөрчил их, хөрш орнууддаа харгис ханддаг, морин цэрэг дутмаг, байгалийн саад бэрхшээлдээ хэт эрдсэнээс болж ялагдал хүлээсэн байна. Тангуд ---982 онд байгуулагдсан. Хойгуураа И.М.У (500 км), зүүнээрээ Алтан улс (1400 км), урдуураа  Түвд, баруунаараа [[Уйгур]] улстай хиллэдэг, 500 мянган цэрэг гаргах чадвартай хүчирхэг гүрэн байв.
Тангудыг дайлах санаа 1203 онд Сэнгүм тийш зугтан гарах үед төрсөн байна. Энэ үед монгол улс 1 сая хүн 105000 цэрэгтэй байв.

1205, 1207, 1209 онуудад буулган авах, мөн Алтан улсын эсрэг дайнд баруун гар болгох зорилгоор дайн хийсэн
(1218, 1221 онд баруун гарынх нь үүргийг гүйцэтгүүлэх зорилгоор)
(1226-1227 онд мөхөөх зорилгоор тус тус дайлаар мордсон байна.)
Сүн улс, Зүрчид нарын хамтарсан хүчинд цохигдон нутагт нь Зүрчидийн Алтан улс байгуулагдахад Киданчууд илт дургүй байгааг Чингис хаан мэдэж тэдэнд туслан, улмаар тэднийг Алтан улс, Солонгос, Сүн улсын харьцааг таслах зүүн гар болгохыг зорьжээ.

  Солонгос улсын хувьд
  1.	Монгол Солонгос найрсаг байх үе. 1218-1225
  2.	Харилцаагүй үе. 1225-1231
  3.	Монгол Солонгосын дайн. 1231-1254
  4.	Юань гүрний вассал 1260-1368 он
  - Элчийг алсан, алба барихаа больсон мөн Алтан улсын зүүн хэсэг рүү давшихын тулд Ляодун болоод Солонгосыг барих хэрэгтэй болсон шалтгаанаар довтолсон байна.

== Сүн улс ==
{{Гол|Монголчуудын Сүн улсын байлдан дагуулалт}}
Дали  937-1233 нь Cычуань мужийн баруун өмнөд хэсэг, Юньнань муж бүгд. Юньнань мужаар далайд гарч Сүн улсыг боймлохын тулд Мөнх хаан 1252 онд Далийг дайлахыг Хубилайд тушаажээ. Монголчууд эв зүйгээр учраа олж, хүч хавсран Сүнтэй байлдахыг зорьсон учраас иргэдийг нь алсангүй харин элчийг нь алсан зарим эздийг нь алж заримыг нь өршөөжээ.
Хөх нуур, хатан голын эхээр нутаглах Төвд /МЭӨ-Ү/ хүчирхэг байгаад 10-13-р зууны үед сүм хийдийн эзэмшилд хуваагдаж, 1207 онд 300 элч монголд зарж зарим хэсэг нь дагаар оров. Гэвч Чиггисийг нас барангуут алба барихаа больсон учир монголын цэрэг 1240-1254 онд довтлон эзэлж 1260 онд вассал болжээ. Монголыг шашнаар, мөн Төвдийг шашнаар барих гэсэн 2 улсын сонирхол давхацжээ. 

Өмнөд Сүн /960/. Алтан улсад цохигдож нийслэл Нанжинаа 1126 онд алдаад гутамшигт найрамдал байгуулж өөрсдийгөө өмнөд Сүн улс /1127-1279/ гэж нэрлэжээ. Вьетнам, Төвд, Дали, Алтан, Тангуд улстай хиллэх ба 1214 оноос Алтан улсад алба барихаа больжээ. 60 сая хүнтэй 60 түм цэрэг гаргах чадвартай ч цэргийн эрдэм муу байв. Дотоодын үймээн ихтэй, Алтан, Тангуд зэрэг улсад алба барьдаг байв.[[Сүн улс]] зам гуйхаар очсон Тулуйн элчийг алж /1231/, Өгөдэйн хүнс гуйхаар очсон элчийг алж, хуучин өөрийнх нь байгаад Алтан улсынх болсон Кайфин, Хэнань, Шунтям хотуудаа монголоос авахаар довтолж 1221 оныхоо гэрээг зөрчжээ. 

  •	[[Өгөдэй хаан]] дайлсан /1235-1237 он/
  •	[[Мөнх хаан]] дайлсан /1252-1257 он/
  •	[[Хубилай хаан]] дайлсан /1273-1279 он/
Өгөдэйн үед монголын хил Каспийн тэнгисээс Хатан голд тулжээ. Гэвч баруун зүгт
Румын, Кипчак түгшүүр төрүүлж байхад 1235 онд Өгөдэй хурилдай зарлаж Солонгос, Сүн улсыг дайлах болжээ. 

Мөн Бат, Сүбээдэйг Европт, Чурмаганы цэргийг Перс рүү давшуулснаар Монголчууд Каспийн тэнгис, Хар тэнгисийн заагаас Пхеньян Кайфины зааг хүртэл хоорондоо 7000 гаруй км зайд 2 чиглэлд фронт нээжээ. 

Сүн улсын фронтод залуухан туршлага багатай шинэ цэргүүдийг илгээж 3 хуваан жилийн зайтай явуулсан, дайснаа дутуу үнэлсэн олон фронтод зэрэг тулалдсан зэргээс болж хүч нь тарамдаж эцэстээ давших биш хориглох төдий болжээ.
Мөнхийн үед Кавказ, Румын, Киликийн, Армяныг эзэлж Төв, Дундад, Бага Ази, Европыг холбосон худалдааны зам нээгджээ. Мөн Хипчак Булгар, Орос, 1242 онд Польш, Мажар, Морави, Словак, Болгар, Сербийг эзлэн Адриатын тэнгист тулаад Өгөөдэйг нас барснаар цэргээ Ижил мөрөн рүү ухраагаад байлаа.

Мөнх Хүлэгүг Перс явуулаад Хубилайтай цуг Сүн улс руу дайлахаар бэлдэв. Сүбээдэйн хүү Урианхайдай 1254 онд Төвдийг, 1255 онд Далийг, 1258 онд Вьетнамыг эзэлж, мөн онд Солонгосын ванг буулгаснаар Сүн улсыг далайд шахан боймлох бодлого хэрэгжив.
Ийнхүү Сычуань мужийн цэрэг эдийн засгийн тусламж Вьетнамаас авах албыг нь Сүнгээс салгаж нутгийн баруун хэсгийг нь хурааж, давагдашгүй гэж бодож байсан Хөх мөрнийг нь гаталж нийслэлд нь 600 км тулж очив. Мөнх нас барсан ч Хубилай үргэлжлүүлэн, хүнс тэжээлд анхаарал хандуулж, эзлэгдэгсэдийг нигүүлсэн өршөөх замаар татах болов. 	
Дотоод хэргээ цэгцэлсний дараа 1267 онд Хубилай Сүн улсыг довтлох болов. Эхлээд Урианхайдайн ач Ачуг илгээн тагнуулав. 1265 онд усан цэрэгтэй болох зарлиг буулгав. Мөн Солонгос, Вьетнамыг цэргээ бэлэн байлгахыг тушаасан нь Сүн улсыг 2 талаас нь цохих бодлого байв. Солонгосоор дамжуулан Японтой харьцаж Сүнтэй эвсэхгүй байлгахыг эрмэлзэв. Сүн улс дотроо самуунтай, арми нь идэвхигүй зөвхөн өргөн уудам нутаг, Хуэнхэ, Ханьшуй гол, Хөх мөрөн, Сычуаны өндөр уулс, халуун чийглэг уур амьсгал, их хүн ам, үйлдвэрлэл, усан замдаа л найдаж байв.

  • 1268 оны 10-р сараас 1273 оны 3-р сар хүртэл дайны бэлтгэл хангаж Фаньчан, Саньян хотыг эзлэв.
  •	1274. Хөх мөрнийг гатлав.
  •	1275. Хөх мөрнийг уруудаж дайсныг цэвэрлэв. 
  •	1275-1276 он 3-р сард нийслэл хот Ханчжоуг эзлэв. 
  •	1276 оны 3-р сараас-1279 оны 2-р сард Сүн улсыг мөхөөв. 
Сүн улс нь сайд Цзя Сыдаогийн болчимгүй үйлдлүүд, Тангуд, Зүрчидтэй хэлээ ололцоогүй, 1259 онд Хубилайтай байгуулсан гэрээгээ зөрчиж элчийг алсан, Өгөөдэй, Гүюгийн цэргийн сааралтыг ашиглаагүй, Хөх мөрнөө хаалт болохоос зам болно гэж бодоогүй зэргээсээ болж ялагджээ. 

	Монголчууд улс төр, цэргийн бодлогыг зөв хослуулж, хятад иргэдийг дээрээс нь доош шан харамж, хайр ивээл, ятгалгаар татаж байв. 43 жил үргэлжилсэн энэ дайны мөхөөх хэсэг нь ердөө 2-3 жил байгаа нь жанжин Баяны хотыг зөв оновчтой бүсэлдэг, алгуурлалгүй давшдаг, мөн усан, хуурай, морьт, явган цэрэг, инженер, их бууны ангийг сайн зохицуулсанд оршино. 
Сүнг мөхөөснөөр 907 онд Тан сөнөснөөс хойш хагаралтай байсан хятад үндэстэнг нэгтгэж суурин иргэншлийг нүүдэлчид жолоодож, Юан гүрэн гадаадад аюулгүй болж усан замын сүлжээнд холбогдож чаджээ. Мөн олон ай, төрлийн цэргүүдийг удирдах арга туршлага хуримтлагдаж Баян, Алихай, Агу, Урианхдай зэрэг жанжид төрөв.

12-р зуун гэхэд '''Япон''' нь дотроо хааны, сёгуны /цэргийн жанжин, самурай/ гэсэн 2 засагтай гадаад ертөнцөөс тасархай, газарзүйн давуу байдлаараа гадны аюулгүй, хятадтай эртнээс худалдааны харьцаатай байв. Сүн улсыг хамтарч цохих, дор хаяж л эвсүүлэхгүй байлгах бодлого баримтлахын тулд Хубилай хаан 1266-1273 онд 6 удаа элч зарсан ч хариу аваагүй байна. Эхэн үедээ элчдийг Солонгосын ван жаахан саатуулж, усан онгоц үйлдвэрлэлээ удаашруулж байсан нь өөрийн нутагт дайн болохоос эмээн сэргийлж байв. Гэвч мөнхийн дайснаа даруулах зорилго, Хубилайн чанд шахалтан дор гар нь хөнгөрч төдөлгүй 1000 усан онгоц 1 түм цэрэг гаргаж өгснөөр, 1273 онд 2,5 түм цэрэг 900 онгоц Япон руу дайрахаар бэлдсэн байна. Энэ цөөхөн цэрэг Сүн, Японы хоорондох замыг хааж, Сүн улсын ард гарснаараа сэтгэл зүйн цохилт өгөх, Сүн улс Япон руу дүрвэх замыг хаах, Японыг тагнах зорилготой байв. 

Японд монгол элч анх ирснээс хойш цэрэг татан сургуулилж, онгоц сэлбэж, дайнд бэлдэж эхэлсэн байна. Тэдэнд далайд гарч тулалдах хүч байхгүй тул зөвхөн эрэг орчмоороо хориглон тулалдах зорилго тавьж байлаа.

'''1274'''-1278, '''1281''' онд Япон руу хоёр удаа довтлов. Эхний тулаан нь 1274 оны 10 дугаар сарын 5-нд эхэлж байлдаад Лю Фүсян хятад жанжин /1,5 түм/ шархдаж, их жанжин Шиндүү мөн оны 10-р сарын 20-нд цэргээ ухраах зарлиг буулгаж усан онгоц руугаа татсан. Нэг шөнө далайн шуурга дэгдэж 200 онгоц 1,3 түм цэрэг живэв. Гэвч үлдэгдэл цэрэг нь Солонгосын хоолойд очиж японтой байлдаж Сүн улсыг мөхтөл Японтой байлдах үүргээ биелүүлжээ. Энэ хооронд Хубилай олонтоо элч зарж, бууж өгөхийг шаардаж, 1278 онд Японыг муж гэж зарласан нь дайн зарласан хэрэг болов.

1279 оны өвөл “эвээр зэрэгцэн оршъё” гэсэн Юаны элч, ёслолын сайдыг Япончууд алснаар Хубилай дайнд бэлдэж үүнийг нь Солонгос ван дэмжин нийлж 4400 онгоц, 11 түм цэрэг, 1,5 түм сэлүүрч хөдөлсөн нь тухайн үеийн хамгийн том усан цэргийн флот гэгддэг. Япончууд ч Хаката Байн дэргэд эрэг дагуу 20 км урт, 2,5 метр өндөр хэрмийг 7 жилд босгож амжжээ. Япончууд энэ дайнд бэлтгэл сайтай байв. Өмнөх тулаанд орсон Шинду, Фан Вэньху, Хөх Тагу, Ким Пипён жанжид зүүн баруун 2 гар болж тулалдав. Гэвч эдгээр жанжид хоорондоо зөрчилтэй байснаар олигтой үр дүнд хүрсэнгүй. 1281 оны 8 дугаар сарын 1-нд Такасима орчим шуурга дэгдэж монгол цэрэг үй олноор үхэв. Зарим нь амьд гарч хориглож байлдсан ч бүслэлтэд орж бууж өгчээ. Хубилайн Японыг эзлэх 2 оролдлого ингэж бүтэлгүйтсэн ч 1283 онд дахин дайрах зарлиг гаргаж байв. Гэвч 1280-аад оны дундуур Хайду Хархорумд цэрэглэж, хятадууд бослого гаргасан /1283 онд 200 гаруй газар/, Өмнөд зүгт дайтах төлөвлөгөө мөн Япон далайн цаана хэт хол, очиход бэрх зэрэг шалтгаанаар 1286 онд дайныг хойшлуулжээ.  

Олон зууны туршид Японы нутаг дэвсгэр рүү гадаад довтолгоо болж байгаагүй бөгөөд монголчуудын довтолгоо нь япончуудыг нэгтгэж үндэсний онцлог шинж чанарыг бүрдүүлэхэд чухал үүрэг гүйцэтгэсэн гэж үздэг.  Японы өнөөгийн цагаан дээр том улаан нар мэт дугуй далбааг бүтээх нь эдгээр үйл явдлуудтай хамаардаг гэж үздэг байна.  

=== Амжилтгүй дайн ===
[[Сүн улс]]ыг мөхөөсний дараа Ява, Суматра арал, Малайн хойгт хүрэх замын түшиц болсон Чампад Хубилай элч илгээж алба барихыг шаарджээ. Эхэн үедээ зөвшөөрсөн ч сүүлдээ муж болохоос татгалзсанд Хубилай Сод жанжин тэргүүт цэрэг хөдөлгөж, энэ цэрэгт зам өгөөгүй Аннамыг бас  дайлж эхэлжээ. Эцэст нь 1285 онд хэлбэрийн вассал болохоо Чампа илэрхийлжээ. Мөн 1278 онд Кхмер (Камбожид) элч илгээж алба барихыг шаардахад эсэргүүцэж элчийг алсан Камбожийг /хойд хэсгийг нь Чампа хаана гэж иггэсэн/ 1285 онд буулгажээ. 

Вьетнам нь 4,5 сая хүн амтай, усан флоттой Сүнгийн вассал орон байв. Монголчууд Сүнг тойрох зам гуйж анх 1257 оны 9 дүгээр сард энд иржээ. Вьетнам руу 1257-1258, 1284, 1286-1287 онуудад довтолжээ. Эхний удаад Сүнгийн вассалаас нь салгах, зам авах, Сүнг хамтарч цохихоор элч илгээхэд түүнийг хороосон учраас дайтаж ялаад Мөнх хаанд  алба бариулах болов. Гэвч 1277 онд Чан Нян Тонг хаан ширээнд сууснаар Бээжинд очихоос татгалзан улмаар Хятадын замаа хааж Чампа улстай сүлбэлдэж Чампа руу нэвтрэх замаа тавьж өгсөнгүй. Тогоон жанжин 1284 онд 3 замаар их тулаан хийсэн боловч намаг их халуун цаг агаар, хүнс таарахгүй зэргээс болж цэргээ авран ухрахаас өөр аргагүй болжээ. 1287 онд Хубилай Японыг орхисны дараа бүх хүчээ ийш нь төвлөрүүлэв. Гэвч Чампа улстай сүлбэлдсэн, ван Чан Нян Тонг нь зөв удирдаж мөн ард түмэн нь вандаа үнэнч байснаас Юаний цэрэг ихээхэн хохирол амсч байж тэднийг вассал болгожээ. Зуны халуун, халдварт өвчин, хүнсний гачигдал /иргэд нь дүрвэхээрээ хүнсээ аваад явдаг/, туршлагагүй хятад цэргүүд, санаачлагыг гартаа авч чадаагүй зэрэг шалтгаанаар Юань улс энд их хохирол амсжээ. 

Паган /Бирм/ нь дотроо монууд, араканууд, пьючүүдээс бүрдсэн холбооны улс байсан бөгөөд нэг сая орчим хүнтэй феодалуудын зөрчил ихтэй орон байв. Сүнг мөхөөх гол түшиц болсоН Юньнань мужийг найдвартай байлгахын тулд хөршүүдтэй нь найрсаг байхыг Хубилай хичээж ийш нь элч зарсан ч түүнийг нь алж улмаар тэр хавийн Юаний эзэмшилд халдах болсноор дайн үүсчээ. Ингээд 1277 онд Юньнань цэргүүд 2 удаа тандалт хийж 1283 онд ганц цохилтоор 800 заан, 1,2 түм цэрэгтэй армийг нь цөөхөн морьтон цэрэг шугуйд шургах аргаар даржээ. Энэ үеэс Хубилай заан өсгөх болжээ.  

Тайланд- Тай нар 1238 онд Паган, Камбожи улсуудын дайнаар далимдуулан Камбожоос тусгаарлаж Сукотай хотоо байгуулжээ. Тай нарыг дэмжих нь тус хойгийг авахад дөхөмтэй гээд Хубилай 1282 онд анхны элчээ илгээж холбоо тогтоохыг хүслээ. Гэвч ван нь хариу өгсөнгүй, харин ч 1283 онд монголчууд Паганыг эзэлмэгц монголын эсрэг босч эхлэв. 1292 онд Паганын зарим хот руу довтолсонд харъяат газар халдав хэмээн  Хубилай үзээд буулган авчээ. 

Сингасарын эзэнт улс /Ява арал/ 1222 онд байгуулагдсан Малайн хойгийг эзэмшдэг учир өрнө, дорнын худалдаа соёл чухам энд л хөгжиж байв. Иймээс Хубилай энэ газрыг сонирхож 1279-1281 онуудад 3 удаа элч илгээсэн ч хариу авсангүй. Уйгагүй хичээсний эцэст 1286 оноос алба авах болсон ч Япон, Аннамд Хубилайн бүтэлгүйтсэнийг сонсоод Явагийн ван алба барихаа болжээ. Гэвч Хубилай дотоодын самууныг нь ашиглан номхотгож чаджээ. 1293 оны 5-р сарын 31-нд Юаний цэрэг Ява арлыг орхисон нь тив алгассан урьд байгаагүй их аян дайны төгсгөл болжээ. 

Мөн хятадтай байлдахад ар талаа аюулгүй байлгах зорилгын нэг хэсэг болох Европ чиглэл юм. Монголчууд тагнах ажиллагаа явуулж, Оросын зарим тайжтай цэргийн гурил будааны гэрээ хийж, өвлөөр байлдахаар төлөвлөж, Унгарын 4-р Беллад элч илгээлээ. Харин Европ нэгэнт нэгдмэл бус учир пап Юлиан гэгч элч илгээснээр өөр юм хийж чадалгүй бүх хариуцлагыг Унгарт үлдээж суув. Унгар нь Хибчаг, Оросын дэмжлэг авна хэмээн итгэсэн нь талаар болж  Орос дорхноо цохигдов. Ингээд Карпатын уулсдаа найдаж, элчийг алж зүрхийг нь мохоох гэсэн оролдлого нь бүтэлгүйтэв. Бат, Сүбээдэй жанжид 1241-1242 онд 2 хүрэхгүй жилийн дотор Польш, Румын, Словак, Чех, Югослав, Серб, Хорват, Болгар улсуудын оршиж байсан Унгар, Польшийн төрийг унагажээ. Монгол цэрэг Адриатын тэнгис хүрэхэд Германы ван монголтой эвтэй байхыг хичээж, пап түгшин монголын эсрэг босохоор оросын зарим вантай сүлбэлдэж, Англи айсандаа бүх замаа хааж байв. Францын хаан 4-р Луи 1248 онд Египетэд цохиулаад лалын эсрэг монголтой эвсэхийг хичээж байв. Унгар, Польшийг эзлээд Бат буусан нь хибчагийг мөхөөх зорилго биелсэн, Өгөөдэй хаан таалал төгссөн, эх орноос хол цөөн цэрэгтэй байх нь аюултай байсан. Орост бослого гарах төлөвтэй байсан учраас ардаа санаа зовсон ерөөс Евразийн өргөн талыг эзэлсэн түүнд, тарчиг Европ суурин иргэншил эв дүйгүй цэргүүд хэрэггүй байснаас шалтгаалсан юм.

{{Их Монгол Улсын сэдэв}}
[[Ангилал:Их Монгол Улс]]</text>
      <sha1>b7r1yufugtewvv33ribd6pgdjufenmi</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Аль-Жазира (хөлбөмбөгийн баг)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>25064</id>
    <revision>
      <id>821658</id>
      <parentid>818789</parentid>
      <timestamp>2025-06-13T11:20:16Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Makenzis</username>
        <id>48528</id>
      </contributor>
      <origin>821658</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4745" sha1="ittlh5lgehygduzpdqz0ai34f3pi4k5" xml:space="preserve">{{For|Хэвлэл мэдээллийн байгууллагын|Аль-Жазира}}
{{For|Бусад утгын|Жазира (салаа утга)}}

{{Инфобокс Хөлбөмбөгийн клуб |
 clubname = Аль-Жазира|
 image = |
 fullname = Аль-Жазира Спорт, Соёлын Клуб |
 founded = [[1974]] оны [[3 сарын 19]]|
 ground = [[Мохаммед Бин Заед цэнгэлдэх хүрээлэн]]&lt;ref&gt;{{cite web|title=Abu Dhabi Football Clubs|url=http://www.abudhabi.ae/egovPoolPortal_WAR/appmanager/ADeGP/Citizen?_nfpb=true&amp;_pageLabel=p1652&amp;did=148510&amp;lang=en|work=Culture, Leisure &amp; Sports|publisher=Абу-Дабигийн засгийн газар|accessdate=2011 оны 9 сарын 23}}&lt;/ref&gt; |
 capacity = 42,000|
 chairman = {{flagicon|АНЭУ}} &lt;small&gt;[[Шейх]]&lt;/small&gt; [[Мансур Бин Заед Аль-Нааян]]|
 manager = {{flagicon|BEL}} [[Франки Веркаутерен]]|
 league = [[АНЭУ-ын Про-Лиг]]|
 season = 2024–25 |
 position = [[АНЭУ-ын Про-Лиг]], '''7.''' |
| pattern_la1   = _blackshoulders
| pattern_b1    = _stripesonwhite2
| pattern_ra1   = _blackshoulders
| pattern_sh1   =
| pattern_so1   =
| leftarm1      = FFFFFF
| body1         = 111111
| rightarm1     = FFFFFF
| shorts1       = 111111
| socks1        = FF0000
| pattern_la2   = _blackshoulders
| pattern_b2    = _thinwhitesides
| pattern_ra2   = _blackshoulders
| pattern_sh2   =
| pattern_so2   =
| leftarm2      = FFFFFF
| body2         = 888888
| rightarm2     = FFFFFF
| shorts2       = 111111
| socks2        = FFFFFF
}}

'''Аль-Жазира Спорт, Соёлын Клуб''' (''Аль-Жазира Клуб'', &lt;small&gt;[[Араб хэл|Арабаар]]:&lt;/small&gt; نادي الجزيرة) нь [[Арабын Нэгдсэн Эмират Улс]]ын [[Абу-Даби]]д төвтэй [[хөлбөмбөг]]ийн баг юм. Тэд [[АНЭУ-ын Про-Лиг]]т тоглодог&lt;ref&gt;{{cite web|title=Al Jazira SSC|url=http://www.soccerway.com/teams/united-arab-emirates/al-jazeera-abu-dhabi/|work=Soccerway|publisher=Global Sports Media|accessdate=2011 оны 9 сарын 23}}&lt;/ref&gt;.

==Түүх==
Аль-Жазира нь 1974 онд ''Халидияа'', ''Аль-Батийн'' багууд нэгдсэнээр бий болсон түүхтэй&lt;ref&gt;{{cite web|title=Club History|url=http://www.jc.ae/web2/index.php?goto=origin|publisher=Al Jazira Sports Club Official Site|accessdate=2011 оны 9 сарын 23|archive-date=2012-08-06|archive-url=https://web.archive.org/web/20120806230127/http://www.jc.ae/web2/index.php?goto=origin|url-status=dead}}&lt;/ref&gt;.

==Клубийн удирдлага==
*Шейх [[Хамдан бин Заед бин Султан Аль-Нааян|Хамдан бин Заед Аль-Нааян]] - Клубийн хүндэт зөвлөлийн ерөнхийлөгч
*Шейх [[Мансур Бин Заед Аль-Нааян]] - Клубийн ерөнхийлөгч, хүндэт зөвлөлийн дэд ерөнхийлөгч

==Амжилт==

*'''[[АНЭУ-ын Про-Лиг]]''' : [[2010–11 оны АНЭУ-ын Про-Лиг|2010/11]]&lt;ref&gt;{{cite web|title=United Arab Emirates - List of Champions|url=http://www.rsssf.com/tablesu/uaechamp.html|publisher=RSSSF}}&lt;/ref&gt; 
* '''[[АНЭУ-ын Холбооны цом]]''' : 2007
* '''[[Этисалат Эмиратес цом]]''' : [[2009 оны Этисалат Эмиратес цом|2010]]
* '''[[АНЭУ-ын Ерөнхийлөгчийн цом]]''' : [[2010–11 оны АНЭУ-ын Ерөнхийлөгчийн цом|2011]]
* '''[[Булангийн багуудын аваргуудын цом]]''' : [[2007 оны булангийн багуудын аваргуудын цом|2007]].

==Бусад спорт==
Хөлбөмбөгөөс гадна тус клубийн харьяанд [[волейбол]], [[гандбол]], [[сагсан бөмбөг]]ийн багууд байдаг&lt;ref&gt;{{cite web|title=Sport Activities|url=http://www.jc.ae/web2/index.php?goto=activity|publisher=Aljazira Sports Club Official Site|accessdate=2011 оны 9 сарын 23|archive-date=2012-08-06|archive-url=https://web.archive.org/web/20120806225606/http://www.jc.ae/web2/index.php?goto=activity|url-status=dead}}&lt;/ref&gt;.

==Эшлэл==
{{Reflist}}

== Цахим холбоос ==
*[http://www.national-football-teams.com/v2/club.php?id=2677 Одоогийн бүрэлдэхүүн]
*[http://www.jc.ae Албан ёсны вэбсайт] {{Ar}}
*[http://www.jazrawi.com/vb/ Жазрави] {{Ar}}


[[Ангилал:АНЭУ-ын хөлбөмбөгийн клуб|Жазира]]
[[Ангилал:Абу-Дабийн спорт|Жазира]]</text>
      <sha1>ittlh5lgehygduzpdqz0ai34f3pi4k5</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Мартин Лоуренс</title>
    <ns>0</ns>
    <id>25474</id>
    <revision>
      <id>821549</id>
      <parentid>782709</parentid>
      <timestamp>2025-06-12T14:13:20Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>70653</id>
      </contributor>
      <comment>Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5</comment>
      <origin>821549</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2417" sha1="oho2pcr4uj61zww7ag64y0yyppr5wcp" xml:space="preserve">{{Инфобокс хувь хүн
| нэр = Мартин Лоуренс
| жинхэнэ_нэр = Мартин Фицжеральд Лоуренс
| төрсөн_огноо = {{Birth date and age|1965|4|16}}
| төрсөн_газар = [[Герман]], [[Хессен]], [[Майны Франкфурт]]
| яс_үндэс = [[Америкийн Нэгдсэн Улс|Америк]]
| идэвхитэй_жилүүд = 1983–одоо
}}
[[file:MartinLawrenceHWOFJune2013.jpg|thumb|right|Мартин Лоуренс, 2013 онд]]
'''Мартин Фицжеральд Лоуренс''' ({{lang-en|Martin Fitzgerald Lawrence}}&lt;ref name=&quot;actors&quot;&gt;Stated in interview on ''[[Inside the Actors Studio]]''&lt;/ref&gt; , ''[[1965]] оны [[4 сарын 16|дөрөвдүгээр сарын 16-нд]] төрсөн'') нь [[Америкийн Нэгдсэн Улс|Америкийн]] жүжигчин, [[кино найруулагч]], [[Кино продюссер|продюссер]], [[Кино зохиолч|зохиолч]] болон [[Стендап-камеди|элэглэлийн]] урлагийн нэрт төлөөлөгч юм.

[[1990]]-ээд онд [[Инээдмийн кино|инээдмийн]] [[кино]] бүтээлүүдэд бүтээсэн гол дүрүүдээрээ [[Холливуд]]ад алдаршсан ба онцлон дурдвал ''[[Муу залуус (1995 оны кино)|Муу залуус]]'', ''[[Цэнхэр алмааз (кино)|Цэнхэр алмааз]]'' болон ''[[Бүдүүн ээжийн байшин]]'' зэрэг болно.

== Эшлэл ==
{{reflist}}

== Холбоос ==
*{{IMDb name|1454|Мартин Лоуренс}}
*[http://www.blacknews.com/pr/rebound101.html Interview, 2005, BlackNews]
*[http://blackfilm.com/20030718/features/martinlawrence.shtml Interview, 7/03, BlackFilm]
*[https://web.archive.org/web/20100409010103/http://www.pbs.org/kcet/tavissmiley/archive/200601/20060125.html Interview: January 25, 2006] on the [[Tavis Smiley]] show
*[https://web.archive.org/web/20080420201813/http://www.maximonline.com/contests/hbocomedy/martin.aspx?src=dx13 Martin Lawrence HBO Stand-Up Special Videos]

{{DEFAULTSORT:Лоуренс, Мартин}}
[[Ангилал:1965 онд төрсөн]]
[[Ангилал:АНУ-ын жүжигчин]]
[[Ангилал:Нью-Йорк хотын хүн]]
[[Ангилал:Америкчууд]]</text>
      <sha1>oho2pcr4uj61zww7ag64y0yyppr5wcp</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Монгол Улсын Ерөнхий Сайдын жагсаалт</title>
    <ns>0</ns>
    <id>28125</id>
    <revision>
      <id>821643</id>
      <parentid>777429</parentid>
      <timestamp>2025-06-13T08:28:24Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Megzer</username>
        <id>20491</id>
      </contributor>
      <comment>шинэ ерөнхий сайдын мэдээлэл оруулав</comment>
      <origin>821643</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="25296" sha1="67p0d2tq58udwtle7zwem5fcz263t89" xml:space="preserve">{{Монгол улсын улс төр}}
'''[[Монгол Улсын Ерөнхий Сайд]]''' нь [[Монгол|Монгол улсын]] засгийн газрын тэргүүн юм.&lt;ref&gt;[https://legalinfo.mn/mn/detail/367 Монгол Улсын Үндсэн Хууль]&lt;/ref&gt; Тус албан тушаалыг [[Үндэсний эрх чөлөөний хувьсгал|1911 оны Монголын хувьсгалын]] үеэр [[Чин улс]]аас тусгаар тогтнолоо зарласны дараахан буюу 1912 онд байгуулагдсан.{{efn|[[Ар Монгол]] нь 1946 оны 1 сарын 5 хүртэл (1945 оны 10 сарын 20-нд болсон [[1945 оны Монголын тусгаар тогтнолын бүх нийтийн санал асуулга|бүх нийтийн санал асуулгын]] дараа) БНХУ ''де-факто'' тусгаар тогтнолыг нь албан ёсоор хүлээн зөвшөөрөх хүртэл ''де-юре'' [[Бүгд Найрамдах Хятад Улс (1912–1949)|Бүгд Найрамдах Хятад Улс]]ын бүрэлдэхүүнд байсан.}}

1924-1992 онд [[Бүгд Найрамдах Монгол Ард Улс]]ын үед засгийн газрын тэргүүний албан ёсны нэршил нь '''Ардын Комиссаруудын Зөвлөлийн дарга''', '''Сайд нарын Зөвлөлийн дарга''', эцэст нь '''Ерөнхий Сайд''' зэрэг хэд хэдэн өөрчлөлтөд орсон.

==Монгол Улсын Ерөнхий сайд нар (1912–одоо үе)==

{| class=&quot;wikitable&quot; style=&quot;text-align:center&quot;
| colspan=7|

===[[Богд Хаант Монгол Улс]] (1911–1924)===
|-
! rowspan=2| {{abbr|Ду.|Дугаар}}
! rowspan=2| Хөрөг зураг
! rowspan=2| Нэр&lt;br&gt;{{small|(Төрсөн–Нас барсан)}}
! colspan=3| Бүрэн эрхийн хугацаа
! rowspan=2| Нам
|-
! Албан тушаалаа авсан
! Албан тушаалаа орхисон
! Хашсан хугацаа
|-
|colspan=&quot;7&quot; bgcolor=&quot;lightgrey&quot;| '''Ерөнхий Сайд'''
{{Officeholder table
| order2            = 1
| image             = Namnansuren.jpg
| officeholder      = [[Төгс-Очирын Намнансүрэн]]
| born_year         = 1878
| died_year         = 1919
| term_start        = 1912 оны 11 сар
| term_end          = 1919 оны 4 сар
| died              = y
| timeinoffice      = {{Age in years and months|1912|11|1|1919|4|1}}
| alt_party         = Бие даагч
}}
{{Officeholder table
| order2            = 2
| image             = Г.Бадамдорж.jpg
| officeholder      = [[Гончигжалцангийн Бадамдорж]]
| born_year         = 1850
| died_year         = 1921
| term_start        = 1919 оны 4 сар
| term_end          = 1921 оны 1 сар
| timeinoffice      = {{Age in years and months|1919|4|1|1921|1|1}}
| alt_party         = Бие даагч
}}
{{Officeholder table
| order2            = 3
| image             = JalkhanzKhutagt2.jpg
| officeholder      = [[Содномын Дамдинбазар]]
| born_year         = 1874
| died_year         = 1923
| term_start        = 1921 оны 2 сарын 22
| term_end          = 1921 оны 5 сар
| timeinoffice      = {{Age in years and months|1921|2|22|1921|5|1}}
| alt_party         = Бие даагч
}}
{{Officeholder table
| order2            = –
| image             = Sambadondogiin Tserendorj.jpg
| officeholder      = [[Манзушир хутагт Цэрэндорж]]
| born_year         = 1872
| died_year         = 1937
| acting            = y
| term_start        = 1921 оны 5 сар
| term_end          = 1921 оны 7 сарын 10
| timeinoffice      = {{Age in years and months|1921|5|1|1921|7|10}}
| alt_party         = Бие даагч
}}
{{Officeholder table
| order2            = 4
| image             = DambynChagdarjav.jpg
| officeholder      = [[Дамбын Чагдаржав]]
| officeholder_note = {{efn|[[Зөвлөлт Социалист Бүгд Найрамдах Холбоот Орос Улс|Зөвлөлт Оросын]] [[Хиагт|Троицкосавск]] хотын МАН-ын хувьсгалт засгийн газрын Ерөнхий сайд.}}
| born_year         = 1880
| died_year         = 1922
| term_start        = 1921 оны 3 сарын 13
| term_end          = 1921 оны 4 сарын 16
| timeinoffice      = {{Age in years and days|1921|3|13|1921|4|16}}
| alt_party         =МАН
}}
{{Officeholder table
| order2            = 5
| image             = Dogsomyn Bodoo.jpg
| officeholder      = [[Догсомын Бодоо]]
| born_year         = 1885
| died_year         = 1922
| term_start        = 1921 оны 4 сарын 16
| term_end          = 1922 оны 1 сарын 7
| timeinoffice      = {{Age in years and days|1921|4|16|1922|1|7}}
| alt_party         = МАН
}}
{{Officeholder table
| order2            = (3)
| image             = JalkhanzKhutagt2.jpg
| officeholder      = [[Содномын Дамдинбазар]]
| born_year         = 1874
| died_year         = 1923
| term_start        = 1922 оны 3 сарын 3
| term_end          = 1923 оны 3 сарын 23
| died              = y
| timeinoffice      = {{Age in years and days|1922|3|3|1923|6|23}}
| alt_party         = МАХН
}}
{{Officeholder table
| order2            = 6
| image             = Balingiin Tserendorj.jpg
| officeholder      = [[Балингийн Цэрэндорж]]
| born_year         = 1868
| died_year         = 1928
| term_start        = 1923 оны 6 сарын 23
| term_end          = ''1924 оны 11 сарын 28''
| timeinoffice      = {{Age in years and days|1923|6|23|1924|11|28}}
| alt_party         = МАХН
}}
| colspan=7|

===[[Бүгд Найрамдах Монгол Ард Улс]] (1924–1992)===
|-
|colspan=&quot;7&quot; bgcolor=&quot;lightgrey&quot;| '''Ардын комиссаруудын Зөвлөлийн дарга'''
{{Officeholder table
| order2            = (6)
| image             = Balingiin Tserendorj.jpg
| officeholder      = [[Балингийн Цэрэндорж]]
| born_year         = 1868
| died_year         = 1928
| term_start        = ''1924 оны 11 сарын 28''
| term_end          = 1928 оны 2 сарын 13
| died              = y
| timeinoffice      = {{Age in years and days|1924|11|28|1928|2|13}}
| alt_party         = МАХН
}}
{{Officeholder table
| order2            = 7
| image             = Anandyn Amar.png
| officeholder      = [[Анандын Амар]]
| born_year         = 1886
| died_year         = 1941
| term_start        = 1928 оны 2 сарын 21
| term_end          = 1930 оны 4 сарын 27
| timeinoffice      = {{Age in years and days|1928|2|21|1930|4|27}}
| alt_party         = МАХН
}}
{{Officeholder table
| order2            = 8
| image             = Soyombo yellow.svg |bSize = 75
| officeholder      = [[Цэнгэлтийн Жигжиджав]]
| born_year         = 1894
| died_year         = 1933
| term_start        = 1930 оны 4 сарын 27
| term_end          = 1932 оны 7 сарын 2
| timeinoffice      = {{Age in years and days|1930|4|27|1932|7|2}}
| alt_party         = МАХН
}}
{{Officeholder table
| order2            = 9
| image             = Genden.jpg
| officeholder      = [[Пэлжидийн Гэндэн]]
| born_year         = 1892
| died_year         = 1937
| term_start        = 1932 оны 7 сарын 2
| term_end          = 1936 оны 3 сарын 2
| timeinoffice      = {{Age in years and days|1932|7|2|1936|3|2}}
| alt_party         = МАХН
}}
{{Officeholder table
| order2            = (7)
| image             = Anandyn Amar.png
| officeholder      = [[Анандын Амар]]
| born_year         = 1886
| died_year         = 1941
| term_start        = 1936 оны 3 сарын 22
| term_end          = 1939 оны 3 сарын 7
| timeinoffice      = {{Age in years and days|1936|3|22|1939|3|7}}
| alt_party         = МАХН
}}
|-
|colspan=&quot;7&quot; bgcolor=&quot;lightgrey&quot;| '''Сайд нарын зөвлөлийн дарга'''
{{Officeholder table
| order2            = 10
| image             = Horloogiyn Choybalsan.jpg
| officeholder      = [[Хорлоогийн Чойбалсан]]
| born_year         = 1895
| died_year         = 1952
| term_start        = 1939 оны 3 сарын 24
| term_end          = 1952 оны 1 сарын 26
| died              = y
| timeinoffice      = {{Age in years and days|1939|3|24|1952|1|26}}
| alt_party         = МАХН
}}
{{Officeholder table
| order2            = 11
| image             = Yumjaagiin-tsedenbal.jpg
| officeholder      = [[Юмжаагийн Цэдэнбал]]
| born_year         = 1916
| died_year         = 1991
| term_start        = 1952 оны 1 сарын 26
| term_end          = 1974 оны 6 сарын 11
| timeinoffice      = {{Age in years and days|1952|1|26|1974|6|11}}
| alt_party         = МАХН
}}
{{Officeholder table
| order2            = 12
| image             = Jambyn Batmönkh.jpg
| officeholder      = [[Жамбын Батмөнх]]
| born_year         = 1926
| died_year         = 1997
| term_start        = 1974 оны 6 сарын 11
| term_end          = 1984 оны 12 сарын 12
| timeinoffice      = {{Age in years and days|1974|6|11|1984|12|12}}
| alt_party         = МАХН
}}
{{Officeholder table
| order2            = 13
| image             = Sodnom.jpg
| officeholder      = [[Думаагийн Содном]]
| born_year         = 1933
| died_year         = 
| term_start        = 1984 оны 12 сарын 12
| term_end          = 1990 оны 3 сарын 21
| timeinoffice      = {{Age in years and days|1984|12|12|1990|3|21}}
| alt_party         = МАХН
}}
{{Officeholder table
| order2            = 14
| image             = Gungadorj.jpg
| officeholder      = [[Шаравын Гунгаадорж]]
| born_year         = 1935
| died_year         = 
| term_start        = 1990 оны 3 сарын 21
| term_end          = 1990 оны 9 сарын 11
| timeinoffice      = {{Age in years and days|1990|3|21|1990|9|11}}
| alt_party         = МАХН
}}
|-
|colspan=&quot;7&quot; bgcolor=&quot;lightgrey&quot;| '''Ерөнхий Сайд'''
{{Officeholder table
| order2            = 15
| image             = State emblem of the People's republic of Mongolia (1960–1992).svg
| officeholder      = [[Дашийн Бямбасүрэн]]
| born_year         = 1942
| died_year         = 
| term_start        = 1990 оны 9 сарын 11
| term_end          = 1992 оны 7 сарын 21
| timeinoffice      = {{Age in years and days|1990|9|11|1992|7|21}}
| alt_party         = МАХН
}}
| colspan=7|

===[[Монгол]] (1992–одоо үе)===
|-
|colspan=&quot;7&quot; bgcolor=&quot;lightgrey&quot;| '''Prime Minister'''
{{Officeholder table
| order2            = 16
| image             = State emblem of Mongolia.svg
| officeholder      = [[Пунцагийн Жасрай]]
| born_year         = 1933
| died_year         = 2007
| term_start        = 1992 оны 7 сарын 21
| term_end          = 1996 оны 7 сарын 19
| timeinoffice      = {{Age in years and days|1992|7|21|1996|7|19}}
| alt_party         = МАХН
}}
{{Officeholder table
| order2            = 17
| image             = State emblem of Mongolia.svg
| officeholder      = [[Мэндсайханы Энхсайхан]]
| born_year         = 1955
| died_year         = 
| term_start        = 1996 оны 7 сарын 19
| term_end          = 1998 оны 4 сарын 23
| timeinoffice      = {{Age in years and days|1996|7|19|1998|4|23}}
| alt_party         = Ардчилсан Нам (Монгол)
}}
{{Officeholder table
| order2            = 18
| image             = Tsakhiagiin Elbegdor.jpg
| officeholder      = [[Цахиагийн Элбэгдорж]]
| born_year         = 1963
| died_year         = 
| term_start        = 1998 оны 4 сарын 23
| term_end          = 1998 оны 12 сарын 9
| timeinoffice      = {{Age in years and days|1998|4|23|1998|12|9}}
| alt_party         = Ардчилсан Нам (Монгол)
}}
{{Officeholder table
| order2            = 19
| image             = State emblem of Mongolia.svg
| officeholder      = [[Жанлавын Наранцацралт]]
| born_year         = 1957
| died_year         = 2007
| term_start        = 1998 оны 12 сарын 9
| term_end          = 1999 оны 7 сарын 22
| timeinoffice      = {{Age in years and days|1998|12|9|1999|7|22}}
| alt_party         = Ардчилсан Нам (Монгол)
}}
{{Officeholder table
| order2            = –
| image             = State emblem of Mongolia.svg
| officeholder      = [[Ням-Осорын Туяа]]
| born_year         = 1958
| died_year         = 
| acting            = y
| term_start        = 1999 оны 7 сарын 22
| term_end          = 1999 оны 7 сарын 30
| timeinoffice      = {{Age in years and days|1999|7|22|1999|7|30}}
| alt_party         = Ардчилсан Нам (Монгол)
}}
{{Officeholder table
| order2            = 20
| image             = Монгол улсын 21 дэх ерөнхий сайд, Бэлтгэл ахмад Р.Амаржаргал.jpg
| officeholder      = [[Ринчиннямын Амаржаргал]]
| born_year         = 1961
| died_year         = 
| term_start        = 1999 оны 7 сарын 30
| term_end          = 2000 оны 7 сарын 26
| timeinoffice      = {{Age in years and days|1999|7|30|2000|7|26}}
| alt_party         = Ардчилсан Нам (Монгол)
}}
{{Officeholder table
| order2            = 21
| image             = Nambaryn Enkhbayar 2005.jpg
| officeholder      = [[Намбарын Энхбаяр]]
| born_year         = 1958
| died_year         = 
| term_start        = 2000 оны 7 сарын 26
| term_end          = 2004 оны 8 сарын 20
| timeinoffice      = {{Age in years and days|2000|7|26|2004|8|20}}
| alt_party         = МАХН
}}
{{Officeholder table
| order2            = (18)
| image             = Tsakhiagiin Elbegdor.jpg
| officeholder      = [[Цахиагийн Элбэгдорж]]
| born_year         = 1963
| died_year         = 
| term_start        = 2004 оны 8 сарын 20
| term_end          = 2006 оны 1 сарын 13
| timeinoffice      = {{Age in years and days|2004|8|20|2006|1|13}}
| alt_party         = Ардчилсан Нам (Монгол)
}}
{{Officeholder table
| order2            = 22
| image             = Miyeegombyn Enkhbold.jpg
| officeholder      = [[Миеэгомбын Энхболд]]
| born_year         = 1964
| died_year         = 
| term_start        = 2006 оны 1 сарын 25
| term_end          = 2007 оны 11 сарын 22
| timeinoffice      = {{Age in years and days|2006|1|25|2007|11|22}}
| alt_party         = МАХН
}}
{{Officeholder table
| order2            = 23
| image             = Sangiyin Bayar.jpg
| officeholder      = [[Санжаагийн Баяр]]
| born_year         = 1956
| died_year         = 
| term_start        = 2007 оны 11 сарын 22
| term_end          = 2009 оны 10 сарын 29
| timeinoffice      = {{Age in years and days|2007|11|22|2009|10|29}}
| alt_party         = МАХН
}}
{{Officeholder table
| order2            = 24
| image             = Sükhbaataryn Batbold (cropped).jpg
| officeholder      = [[Сүхбаатарын Батболд]]
| born_year         = 1963
| died_year         = 
| term_start        = 2009 оны 10 сарын 29
| term_end          = 2012 оны 8 сарын 10
| timeinoffice      = {{Age in years and days|2009|10|29|2012|8|10}}
| alt_party         = МАХН
}}
{{Officeholder table
| order2            = 25
| image             = Norovyn Altankhuyag, 2014 (cropped).jpg
| officeholder      = [[Норовын Алтанхуяг]]
| born_year         = 1958
| died_year         = 
| term_start        = 2012 оны 8 сарын 10
| term_end          = 2014 оны 11 сарын 5
| timeinoffice      = {{Age in years and days|2012|8|10|2014|11|5}}
| alt_party         = Ардчилсан Нам (Монгол)
}}
{{Officeholder table
| order2            = –
| image             = Dendeviin Terbishdagva (cropped).jpg
| officeholder      = [[Дэндэвийн Тэрбишдагва]]
| born_year         = 1955
| died_year         = 
| acting            = y
| term_start        = 2014 оны 11 сарын 5
| term_end          = 2014 оны 11 сарын 21
| timeinoffice      = {{Age in years and days|2014|11|5|2014|11|21}}
| alt_party         = Монгол Ардын Хувьсгалт Нам (2010)
}}
{{Officeholder table
| order2            = 26
| image             = Chimediin Saikhanbileg 2015.jpg
| officeholder      = [[Чимэдийн Сайханбилэг]]
| born_year         = 1969
| died_year         = 
| term_start        = 2014 оны 11 сарын 21
| term_end          = 2016 оны 7 сарын 7
| timeinoffice      = {{Age in years and days|2014|11|21|2016|7|7}}
| alt_party         = Ардчилсан Нам (Монгол)
}}
{{Officeholder table
| order2            = 27
| image             = Mongolia PM Jargatulgyn Erdenebat 2017.jpg
| officeholder      = [[Жаргалтулгын Эрдэнэбат]]
| born_year         = 1973
| died_year         = 
| term_start        = 2016 оны 7 сарын 7
| term_end          = 2017 оны 10 сарын 4
| timeinoffice      = {{Age in years and days|2016|7|7|2017|10|4}}
| alt_party         = Монгол Ардын Нам
}}
{{Officeholder table
| order2            = 28
| image             = Mongolian Prime Minister Khurelsukh Ukhnaa in 2018.jpg
| officeholder      = [[Ухнаагийн Хүрэлсүх]]
| born_year         = 1968
| died_year         = 
| term_start        = 2017 оны 10 сарын 4
| term_end          = 2021 оны 1 сарын 27
| timeinoffice      = {{Age in years and days|2017|10|4|2021|1|27}}
| alt_party         = Монгол Ардын Нам
}}
{{Officeholder table
| order2            = 29
| image             = Luvsannamsrain Oyun-Erdene 2022.jpg
| officeholder      = [[Лувсаннамсрайн Оюун-Эрдэнэ]]
| born_year         = 1980
| died_year         = 
| term_start        = 2021 оны 1 сарын 27
| term_end          = 2025 оны 6 сарын 3
| timeinoffice      = {{Age in years and days|2021|1|27|2025|6|3}}
| alt_party         = Монгол Ардын Нам
}}
{{Officeholder table
| order2            = 30
| image             = NewPrimeMinisterZandanshatar.jpg
| officeholder      = [[Гомбожавын Занданшатар]]
| born_year         = 1970
| died_year         = 
| term_start        = 2025 оны 6 сарын 13
| term_end          = Албаа хашиж байгаа
| timeinoffice      = {{Age in years and days|2025|6|13}}
| alt_party         = Монгол Ардын Нам
}}
|}


==Цаг хугацааны график==
{{#tag:timeline|
ImageSize = width:1100 height:auto barincrement:16
PlotArea  = top:10 bottom:80 right:170 left:20
AlignBars = late

Define $today = {{#time:d/m/Y}}

Colors =
  id:independent value:gray(0.8) legend:Нам_бус_(Бие_даагч)
  id:mprp value:rgb(0.84,0.08,0.22) legend: Монгол_Ардын_Хувьсгалт_Нам
  id:dp value:rgb(0.08,0.27,0.62) legend:Ардчилсан_Нам
  id:mpp value:rgb(0.93,0.11,0.15) legend:Монгол_Ардын_Нам
  id:mprp2012 value:rgb(1,0,0.1) legend:Монгол_Ардын_Хувьсгалт_Нам_(2012)

  id:gray1  value:gray(0.85)
  id:gray2  value:gray(0.95)

DateFormat = dd/mm/yyyy
Period     = from:01/01/1912 till:$today
TimeAxis   = orientation:horizontal
ScaleMajor = gridcolor:gray1 unit:year increment:5 start:1915
ScaleMinor = gridcolor:gray2 unit:year increment:1 start:1912

Legend     = columns:1 left:150 top:35 columnwidth:170

TextData =
  pos:(20,38) textcolor:black fontsize:M
  text:&quot;Улс төрийн нам:&quot;

BarData =
 bar:Namnansüren
 bar:Badamdorj
 bar:Damdinbazar
 bar:SambadondogiinTserendorj
 bar:Chagdarjav
 bar:Bodoo
 bar:BalingiinTserendorj
 bar:Amar
 bar:Jigjidjav
 bar:Genden
 bar:Choibalsan
 bar:Tsedenbal
 bar:Batmönkh
 bar:Sodnom
 bar:Gungaadorj
 bar:Byambasüren
 bar:Jasrai
 bar:Enkhsaikhan
 bar:Elbegdorj
 bar:Narantsatsralt
 bar:Tuyaa
 bar:Amarjargal
 bar:Enkhbayar
 bar:Enkhbold
 bar:Bayar
 bar:Batbold
 bar:Altankhuyag
 bar:Terbishdagva
 bar:Saikhanbileg
 bar:Erdenebat
 bar:Khürelsükh
 bar:Oyun-Erdene
 bar:Zandanshatar

PlotData =
  width:5 align:left fontsize:9 shift:(5,-4) anchor:till

 bar:Namnansüren
  from: 01/11/1912 till: 01/04/1919 color:independent text:&quot;[[Төгс-Очирын Намнансүрэн]]&quot;
 bar:Badamdorj
  from: 01/04/1919 till: 01/01/1921 color:independent text:&quot;[[Гончигжалцангийн Бадамдорж]]&quot;
 bar:Damdinbazar
  from: 22/02/1921 till: 01/05/1921 color:independent
  from: 03/03/1922 till: 23/06/1923 color:mprp text:&quot;[[Содномын Дамдинбазар]]&quot;
 bar:SambadondogiinTserendorj
  from: 01/05/1921 till: 10/07/1921 color:independent text:&quot;[[Манзушир хутагт Цэрэндорж|Самбадондогийн Цэрэндорж]] (үүрэг гүйцэтгэгч)&quot;
 bar:Chagdarjav
  from: 13/03/1921 till: 16/04/1921 color:mprp text:&quot;[[Дамбын Чагдаржав]]&quot;
 bar:Bodoo
  from: 16/04/1921 till: 07/01/1922 color:mprp text:&quot;[[Догсомын Бодоо]]&quot;
 bar:BalingiinTserendorj
  from: 23/06/1923 till: 13/02/1928 color:mprp text:&quot;[[Балингийн Цэрэндорж]]&quot;
 bar:Amar
  from: 21/02/1928 till: 27/04/1930 color:mprp
  from: 22/03/1936 till: 07/03/1939 color:mprp text:&quot;[[Анандын Амар]]&quot;
 bar:Jigjidjav
  from: 27/04/1930 till: 02/07/1932 color:mprp text:&quot;[[Цэнгэлтийн Жигжиджав]]&quot;
 bar:Genden
  from: 02/07/1932 till: 02/03/1936 color:mprp text:&quot;[[Пэлжидийн Гэндэн]]&quot;
 bar:Choibalsan
  from: 24/03/1939 till: 26/01/1952 color:mprp text:&quot;[[Хорлоогийн Чойбалсан]]&quot;
 bar:Tsedenbal
  from: 26/01/1952 till: 11/06/1974 color:mprp text:&quot;[[Юмжаагийн Цэдэнбал]]&quot;
 bar:Batmönkh
  from: 11/06/1974 till: 12/12/1984 color:mprp text:&quot;[[Жамбын Батмөнх]]&quot;
 bar:Sodnom
  from: 12/12/1984 till: 21/03/1990 color:mprp text:&quot;[[Думаагийн Содном]]&quot;
 bar:Gungaadorj
  from: 21/03/1990 till: 11/09/1990 color:mprp text:&quot;[[Шаравын Гунгаадорж]]&quot;
 bar:Byambasüren
  from: 11/09/1990 till: 21/07/1992 color:mprp text:&quot;[[Дашийн Бямбасүрэн]]&quot;
 bar:Jasrai
  from: 21/07/1992 till: 19/07/1996 color:mprp text:&quot;[[Пунцагийн Жасрай]]&quot;
 bar:Enkhsaikhan
  from: 19/07/1996 till: 23/04/1998 color:dp text:&quot;[[Мэндсайханы Энхсайхан]]&quot;
 bar:Elbegdorj
  from: 23/04/1998 till: 09/12/1998 color:dp
  from: 20/08/2004 till: 13/01/2006 color:dp text:&quot;[[Цахиагийн Элбэгдорж]]&quot;
 bar:Narantsatsralt
  from: 09/12/1998 till: 22/07/1999 color:dp text:&quot;[[Жанлавын Наранцацралт]]&quot;
 bar:Tuyaa
  from: 22/07/1999 till: 30/07/1999 color:dp text:&quot;[[Ням-Осорын Туяа]] (үүрэг гүйцэтгэгч)&quot;
 bar:Amarjargal
  from: 30/07/1999 till: 26/07/2000 color:dp text:&quot;[[Ринчиннямын Амаржаргал]]&quot;
 bar:Enkhbayar
  from: 26/07/2000 till: 20/08/2004 color:mprp text:&quot;[[Намбарын Энхбаяр]]&quot;
 bar:Enkhbold
  from: 25/01/2006 till: 22/11/2007 color:mprp text:&quot;[[Миеэгомбын Энхболд]]&quot;
 bar:Bayar
  from: 22/11/2007 till: 29/10/2009 color:mprp text:&quot;[[Санжаагийн Баяр]]&quot;
 bar:Batbold
  from: 29/10/2009 till: 24/06/2011 color:mprp
  from: 24/06/2011 till: 10/08/2012 color:mpp text:&quot;[[Сүхбаатарын Батболд]]&quot;
 bar:Altankhuyag
  from: 10/08/2012 till: 05/11/2014 color:dp text:&quot;[[Норовын Алтанхуяг]]&quot;
 bar:Terbishdagva
  from: 05/11/2014 till: 21/11/2014 color:mprp2012 text:&quot;[[Дэндэвийн Тэрбишдагва]] (үүрэг гүйцэтгэгч)&quot;
 bar:Saikhanbileg
  from: 21/11/2014 till: 07/07/2016 color:dp text:&quot;[[Чимэдийн Сайханбилэг]]&quot;
 bar:Erdenebat
  from: 07/07/2016 till: 04/10/2017 color:mpp text:&quot;[[Жаргалтулгын Эрдэнэбат]]&quot;
 bar:Khürelsükh
  from: 04/10/2017 till: 27/01/2021 color:mpp text:&quot;[[Ухнаагийн Хүрэлсүх]]&quot;
 bar:Oyun-Erdene
  from: 27/01/2021 till: 03/06/2025     color:mpp text:&quot;[[Лувсаннамсрайн Оюун-Эрдэнэ]]&quot;
 bar:Zandanshatar
  from: 13/06/2025 till: $today     color:mpp text:&quot;[[Гомбожавын Занданшатар]]&quot;
|}}

==Мөн үзэх==
* [[Монгол хаад]]
* [[Монгол Улсын Ерөнхийлөгч]]
** [[Монгол улсын төрийн тэргүүн]]
* [[Монгол Улсын Ерөнхий Сайд]]

==Тэмдэглэл==
{{notelist}}

==Эх сурвалж==
{{reflist}}

== Гадаад холбоос ==
* [http://www.open-government.mn/index.php?option=com_content&amp;task=view&amp;id=33&amp;Itemid=76 Монгол Улсын Ерөнхий сайдын тухай]

{{Монгол Улсын Ерөнхий Сайд}}

[[Ангилал:Монгол Улсын Ерөнхий Сайд| ]]
[[Ангилал:Засгийн газрын тэргүүний жагсаалт]]</text>
      <sha1>67p0d2tq58udwtle7zwem5fcz263t89</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Чеченьчүүд</title>
    <ns>0</ns>
    <id>28332</id>
    <revision>
      <id>821593</id>
      <parentid>821174</parentid>
      <timestamp>2025-06-13T03:42:49Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Klokov98</username>
        <id>86445</id>
      </contributor>
      <origin>821593</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="10690" sha1="qcdpau55lbdewyldo74q6ypqd5mlzfz" xml:space="preserve">{{Short description|Зүүн хойд Кавказын угсаатны бүлэг}}
{{Инфобокс үндэстэн
| group            = Чеченьчүүд
| native_name      = {{lang|ce|Нохчий}}&lt;br /&gt;{{transliteration|ce|Noxçiy}}
| caption          = Чеченьчүүд хуриман дээр, 1870-1886 он
| population       = 2.2 сая{{efn|name=a|Нийт тоо нь зөвхөн тооцоолол юм; зөвхөн лавласан бүх хүн амын нийлбэр.}}
| popplace         = 
| region1          = {{flag|Орос}}
| pop1             = 1,674,854&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://view.officeapps.live.com/op/view.aspx?src=https%3A%2F%2Frosstat.gov.ru%2Fstorage%2Fmediabank%2FTom5_tab1_VPN-2020.xlsx&amp;wdOrigin=BROWSELINK|title=2021 оны Оросын хүн амын тооллого}} {{in lang|ru}}&lt;/ref&gt;
| region2          = *{{nbsp|4}}{{flag|Чечень}}
| pop2             = 1,456,792&lt;ref name=&quot;census&quot;&gt;[https://view.officeapps.live.com/op/view.aspx?src=https%3A%2F%2Frosstat.gov.ru%2Fstorage%2Fmediabank%2FTom5_tab1_VPN-2020.xlsx&amp;wdOrigin=BROWSELINK 2021 оны Оросын хүн амын тооллого] {{in lang|ru}}&lt;/ref&gt;
| region3          = *{{nbsp|4}}{{flag|Дагестан}}
| pop3             = 99,320&lt;ref name=&quot;census&quot;/&gt;
| region4          = *{{nbsp|4}}{{flag|Ростов муж}}
| pop4             = 14,316&lt;ref name=&quot;census&quot;/&gt;
| region5          = *{{nbsp|4}}{{flag|Ставрополийн хязгаар}}
| pop5             = 13,779&lt;ref name=&quot;census&quot;/&gt;
| region6          = *{{nbsp|4}}{{flag|Ингушет}}
| pop6             = 12,240&lt;ref name=&quot;census&quot;/&gt;
| region7          = *{{nbsp|4}}{{flag|Москва муж}}
| pop7             = 11,491&lt;ref name=&quot;census&quot;/&gt;
| region8          = *{{nowrap|{{nbsp|4}}{{flag|Волгоград муж}}}}
| pop8             = 8,038&lt;ref name=&quot;census&quot;/&gt;
| region9          = *{{nbsp|4}}{{flag|Ханты-Мансийн өөртөө засах тойрог}}
| pop9             = 7,085&lt;ref name=&quot;census&quot;/&gt;
| region10         = *{{nbsp|4}}{{flag|Астрахань муж}}
| pop10            = 6,873&lt;ref name=&quot;census&quot;/&gt;
| region11         = *{{nbsp|4}}{{flag|Саратов муж}}
| pop11            = 5,748&lt;ref
name=&quot;census&quot;/&gt;
| region12         = {{flag|Европын Холбоо}}
| pop12            = 130,000 (2009)&lt;ref&gt;[http://www.rferl.org/content/As_Hit_Men_Strike_Concern_Grows_Among_Chechen_Exiles/1508931.html As Hit Men Strike, Concern Grows Among Chechen Exiles], RFE/RL, 3 сарын 12, 2009&lt;/ref&gt;
| region13         = {{flag|Турк}}
| pop13            = 100,000&lt;ref name=&quot;host&quot;&gt;{{Webarchiv|url=http://belfercenter.ksg.harvard.edu/publication/12785/chechens_in_the_middle_east.html |wayback=20110722061015 |text=Chechens in the Middle East: Between Original and Host Cultures |archiv-bot=2025-06-09 15:43:23 InternetArchiveBot }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110722061015/http://belfercenter.ksg.harvard.edu/publication/12785/chechens_in_the_middle_east.html|date=2011-07-22}}, Event Report, Caspian Studies Program&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Kristiina Markkanen: [http://www.hs.fi/english/article/Chechen+refugee+came+to+Finland+via+Baku+and+Istanbul/1135246619648 Chechen refugee came to Finland via Baku and Istanbul] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20111121195649/http://www.hs.fi/english/article/Chechen+refugee+came+to+Finland+via+Baku+and+Istanbul/1135246619648|date=2011-11-21}}&lt;/ref&gt;
| region14         = {{flag|Казахстан}}
| pop14            = 33,557&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://stat.gov.kz/api/getFile/?docId=ESTAT464825|title=Итоги Национальной переписи населения 2021 года в Республике Казахстан|website=stat.gov.kz|access-date=2025-06-03|archive-date=2022-09-02|archive-url=https://web.archive.org/web/20220902140633/https://stat.gov.kz/api/getFile/?docId=ESTAT464825|url-status=dead}}&lt;/ref&gt;
| region15         = {{flag|Ирак}}
| pop15            = 14,000&lt;ref&gt;{{cite journal|author1=Ахмет Катав|author2=Билгай Думан|title=Iraqi Circassians (Chechens, Dagestanis, Adyghes)|journal=ORSAM Reports|date=2012|issue=134|url=http://www.orsam.org.tr/en/enUploads/Article/Files/20121116_134ingtum.pdf|access-date=2025-06-03|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20130403142200/http://www.orsam.org.tr/en/enUploads/Article/Files/20121116_134ingtum.pdf|archive-date=2013-04-03}}&lt;/ref&gt;
| region16         = {{flag|Гүрж}}
| pop16            = 8,400
| region17         = {{flag|Египет}}
| pop17            = 6,700&lt;ref name=&quot;host&quot;/&gt;
| region18         = {{flag|Йордан}}
| pop18            = 5,700&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://reliefweb.int/report/russian-federation/jordan-willing-assist-chechnya-king|title=Jordan willing to assist Chechnya – King|website=Reliefweb.int|date=2007-08-28|access-date=2025-06-03}}&lt;/ref&gt;
| region19         = {{flag|Сири}}
| pop19            = 5,400&lt;ref name=Jaimoukha&gt;{{citation |last=Жаймуха|first=Амжад М.|year=2008|chapter=Syria|title=The Chechens: A Handbook|page=232|publisher=[[Routledge]]|isbn=978-0-415-32328-4}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite news|url=http://www.rferl.org/content/circassian-ossetian-chechen-minorities-solicit-russian-help-to-leave-syria/24674280.html|title=Circassian, Ossetian, Chechen Minorities Solicit Russian Help To Leave Syria|newspaper=Radio Free Europe/Radio Liberty|date=2012-08-12 |access-date=2025-06-03}}&lt;/ref&gt;
| region20         = {{flag|Азербайжан}}
| pop20            = 5,400&lt;ref&gt;{{Cite web |last=Project |first=Joshua |title=Chechen in Azerbaijan |url=https://joshuaproject.net/people_groups/11317/AJ |access-date=2025-06-03 |website=joshuaproject.net |language=en}}&lt;/ref&gt;
| region21         = {{flag|Норвеги}}
| pop21            = 10,000&lt;ref&gt;{{cite web | url=https://www.vg.no/nyheter/i/q50Ro/en-av-aatte-norske-fremmedkrigere-fra-nord-kaukasus | title=Én av åtte «norske» fremmedkrigere fra Nord-Kaukasus | date=2015-08-20 }}&lt;/ref&gt;
| region22         = {{flag|Узбекистан}}
| pop22            = 1,800
| region23         = {{flag|Туркменистан}}
| pop23            = 1,100
| region24         = {{flag|АНЭУ}}
| pop24            = 2,000–3,000&lt;ref name=exodus&gt;Chechnya's Exodus to Europe, North Caucasus Weekly Volume: 9 Issue: 3, [[The Jamestown Foundation]], 1 сарын 24, 2008&lt;/ref&gt;
| region25         = {{flag|Украин}}
| pop25            = 2,877&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://2001.ukrcensus.gov.ua/eng/results/general/nationality/|title=About number and composition population of Ukraine by data All-Ukrainian census of the population 2001|work=Украины хүн амын тооллого 2001 он|publisher=Украины Улсын статистикийн хороо|access-date=2025-06-03}}&lt;/ref&gt;
| region26         = {{flag|Киргиз}}
| pop26            = 1,709&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.stat.gov.kg/ru/opendata/category/312/|title=Национальный состав населения (оценка на начало года, человек)|website=Национальный статистический комитет Кыргызской Республики|access-date=2025-06-03}}&lt;/ref&gt;
| region27         = {{flag|Финланд}}
| pop27            = 891&lt;ref&gt;{{cite web | url=https://pxdata.stat.fi/PxWeb/pxweb/en/StatFin/StatFin__vaerak/statfin_vaerak_pxt_11rs.px/ | title=Population 31.12. By Origin, Background country, Language, Year, Age, Sex and Information }}&lt;/ref&gt;
| region28         = {{flag|АНУ}}
| pop28            = 250–1,000&lt;ref&gt;{{cite news|url=http://www.thedailybeast.com/articles/2013/04/19/the-chechens-in-america-why-they-re-here-and-who-they-are.html|title=The Chechens in America: Why They're Here and Who They Are|author=Эндрю Майер|newspaper=[[The Daily Beast]]|date=2013-04-19|access-date=2025-06-03}}&lt;/ref&gt;{{efn|АНУ-д амьдардаг чеченьчүүдийн бодит тоо тооллогоор ''Оросууд'' гэж ангилагддаг тул үүнээс илүү байж магадгүй юм.}}
| region29         = {{flag|Латви}}
| pop29            = 136–189
| ref29            = &lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://data.stat.gov.lv/pxweb/en/OSP_PUB/START__POP__IR__IRE/IRE010/table/tableViewLayout1/|title=Population by ethnicity at the beginning of year – Time period and Ethnicity &amp;#124; Латвийн үндэсний статистикийн систем |website=data.stat.gov.lv}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[https://www.pmlp.gov.lv/lv/media/9756/download?attachment Latvijas iedzīvotāju sadalījums pēc nacionālā sastāva un valstiskās piederības, 01.01.2023. – PMLP]&lt;/ref&gt;
| rels             = [[Ислам]], цөөн тооны Христын шашин
| langs            = [[Чечень хэл]]
| related          = Бусад [[Нах угсаатан]] ([[Ингуш ястан|Ингуш]], [[Бац ястан|Бац]])
}}

'''Чечень үндэстэн''' ([[Орос хэл|орос хэлээр]] ганц тоонд Чеченец олон тоонд Чеченцы, [[Монгол хэл|монголоор]] ганц тоонд ''Чечень,'' олон тоонд ''Чеченьчүүд''; [[Чечень хэл|чечениэр]] ганц тоонд ''нохчо'', [[олон тоо|о.т.]] ''нохчий'') — [[ОХУ]]-ын харьяа [[Ар Кавказ]]ын ард түмнээс хамгийн олон тоотой [[ард түмэн]], тооны олноор [[үндэстэн]] хэмжээнд хүрсэн. Гэвч тэд Оросын холбооны улсын нэг хэсэг (муж) гэдэгийг ойлгох хэрэгтэй.  

Өдөөн хатгалга гаргахгүйн тулд товчхондоо ДНА бүтцээр ангилвал чеченүүд - [[Баруун Европ]], [[туркууд|турк]], [[Перс үндэстэн|иран]] гэсэн хэдэн хэсэгт хуваагдана. Өөр мэдээж [[орос]], [[гүрж]], [[Армени|армен]], [[еврей]] мэтийн хүмүүс байж болохч энэ их маргаантай сэдэв юм. 

Ихэнх чеченьчүүд [[Грозный]] хотод болон дэлхийн өнцөг булан бүрд амьдардаг.

==Тэмдэглэл==
{{notelist}}

==Эшлэл==
{{reflist}}

{{DEFAULTSORT:Чеченүүд}}
[[Ангилал:Чечень]]
[[Ангилал:Европ дахь угсаатан]]
[[Ангилал:Оросын уугуул ард түмэн]]
[[Ангилал:Хойд Кавказ]]
[[Ангилал:Оросын ислам]]
[[Ангилал:Кавказ дахь угсаатан]]</text>
      <sha1>qcdpau55lbdewyldo74q6ypqd5mlzfz</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Паг Гынь-хе</title>
    <ns>0</ns>
    <id>29198</id>
    <revision>
      <id>821564</id>
      <parentid>799943</parentid>
      <timestamp>2025-06-12T17:23:09Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>70653</id>
      </contributor>
      <comment>Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5</comment>
      <origin>821564</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6843" sha1="ocep0urxvlribht0yquu7uoqwxwhwrw" xml:space="preserve">{{Инфобокс Ерөнхийлөгч
| нэр = Пак Гын-Хе
| нэр нутгийн хэлээр = 박근혜
| зураг = KOCIS Korea President Park Sejong Econ 03 (11640577615).jpg
| зургийн хэмжээ =180px
| тайлбар = 
| улс = {{KOR}}
| дугаар = 18
| албан тушаал = [[Өмнөд Солонгосын ерөнхийлөгч|Ерөнхийлөгч]]
| эхэлсэн огноо = [[2013]] оны [[2 сарын 25]]&lt;br /&gt; &lt;small&gt;2016 оны 12 сарын 9-нөөс бүрэн эрхийг нь түдгэлзүүлсэн &lt;br /&gt;
| дууссан огноо = 
| дэд ерөнхийлөгч = 
| төрийн тэргүүн = 
| төрсөн огноо = 1952 оны 2 сарын 2
| төрсөн газар = [[Тэгү]] хот
| нас барсан огноо =
| нас барсан газар = 
| хань = 
| нам = [[Сэнүри нам]]
| гарын үсэг = 
}}
'''Паг Гын-Хе''' (үсэг, дуудлагаар тааруулвал '''Пак Гынь-хеэ'''; дуугаар нь дөхөмчлөвөл '''Пак Гэнэхээ'''; {{lang-ko|박근혜}}; {{lang-en|Park Geun-hye}}; {{lang-ru|Пак Кын Хе}}; [[1952]] оны [[2 сарын 2]]-нд [[Тэгү]] хотод төрсөн) – 2012 оны 12 сарын 19-нд [[Бүгд Найрамдах Солонгос Улс]]ын 18 дахь удаагийн ерөнхийлөгчөөр сонгогдсон [[улс төрч]] эмэгтэй. 2013 оны 2 дугаар сарын 25-нд үүрэгт ажилдаа орсноор [[БНСУ]]-ын анхны эмэгтэй ерөнхийлөгч (2013—2017) байсан.&lt;ref name=&quot;New Pres Dec 19 2012&quot;&gt;{{cite web|last=Guray|first=Geoffrey Lou|title=South Korea Elects First Female President -- Who Is She?|url=http://www.pbs.org/newshour/rundown/2012/12/south-korea-1.html|publisher=PBS NewsHour|author=Geoffrey Lou Guray|date=December 19, 2012 at 12:18 PM EDT|access-date=Арван хоёрдугаар сар 24, 2012|archive-date=Арван хоёрдугаар сар 19, 2012|archive-url=https://web.archive.org/web/20121219212942/http://www.pbs.org/newshour/rundown/2012/12/south-korea-1.html|url-status=dead}}&lt;/ref&gt; Тэрээр [[Өмнөд Солонгос]]ын 1963-1979 оны Ерөнхийлөгч [[Паг Жон-хи]]йн төрсөн охин бөгөөд 1998 оноос хойш таван удаа [[Өмнөд Солонгосын парламент|улсын хурлын]] гишүүнээр сонгогдсон.

== Намтар ==
1952 оны 2 дугаар сарын 2-нд Тэгү хотод төрсөн ирээдүйн ерөнхийлөгч Паг Жон-Хи (1917-1979), Юк Ён Сү (1925-1974) нарын ууган хүүхэд юм. Пак Гын Хе 1970 онд Сөүлийн ахлах сургуулийг төгссөн бөгөөд 1974 онд Сөүлийн Соганы их сургуульд электрон инженерийн чиглэлээр сурч бакалаврын зэрэг хамгаалсан.

1974 оны 8 дугаар сарын 15-нд Паг Жон-хигийн амийг хөнөөх оролдлогын дараа ерөнхийлөгч өөрөө бэртэж гэмтээгүй, харин түүний эхнэр Юк Ён Сү хүнд шархадаж удалгүй нас барсны дараа Паг Жон-Хи дахин гэрлээгүй байна. Солонгосын &quot;тэргүүн хатагтай&quot;-г албан бусаар том охин Паг Гын-Хе гүйцэтгэж байжээ.

==Огцруулалт==
2016 оны 10 сард Паг Гын-Хегийн багын найз Чой Сүн-Шилийн үгээр төрийн олон хэргийг хийж байсан уг эмэгтэйг төрийн хэргийг мэдүүлэх зүй бус үйлдлийг хийлгүүлсэн мэдээлэл бүхий ipad олдож хэвлэл мэдээллийнхэнд хүрснээр Пак Гын-Хег огцруулах Солонгосын олон нийтийн эсэргүүцэл эхлэв. Хоёр сарын турш солонгосын олон нийт олон удаа 1-2 сая хүний эсэргүүцлийн жагсаал хийж үүний хариуд Пак Гын-Хе хоёр ч удаа уучилал гуйсан боловч олон нийт түүнийг шууд огцрохыг шаардаж байв. Эцэстээ олон нийтийн тулгалтаар Паг Гын-Хе гол шийдвэрийг Үндэсний Ассамблей шийдэг гэсэн мэдэгдлийг хийснээр 2016 оны 12 сарын 9-нд Солонгосын Үндэсний Ассамблей ерөнхийлөгчөө огцруулах санал хураалт явуулав. Түүнийг түдгэлзүүлэхийг 300 суудалтай Үндэсний Ассамблейн 234 гишүүн дэмжиж буюу нийт саналын гуравны хоёроос 34 илүү санал өгөгдснөөр түдгэлзүүлэхээр болжээ.

2017 оны 3-р сарын 10-нд Өмнөд Солонгосын Үндсэн хуулийн шүүх импичментийг санал нэгтэйгээр баталж, үүний дараа ерөнхийлөгчийн бүрэн эрхийг дуусгавар болгосон. Түүнийг 2017 оны гуравдугаар сарын 30-ны өдөр төрийн албан хаагч бус хүмүүст нууцын зэрэглэлтэй мэдээлэл өгсөн, хээл хахууль авсан, эрх мэдлээ урвуулан ашигласан хэргээр баривчилан хорьсон. 2018 оны дөрөвдүгээр сарын 6-нд анхан шатны шүүхээс түүнд 24 жилийн хорих ял, 18 тэрбум воны торгууль ногдуулсан юм. 

2021 оны 12-р сард БНСУ-ын Ерөнхийлөгч Мүн Жэ Ин түүнд өршөөл үзүүлж шоронгоос гарсан байна. 

== Эшлэл ==
&lt;references responsive/&gt;

{{s-start}}
{{Залгамжлал
|албан_тушаал=[[БНСУ-ын ерөнхийлөгч]]
|он=2013 он — 2017
|өмнө=[[И Мён-баг]]
|дараа= [[Мүн Жэ Ин]]
}}
{{end}}

{{DEFAULTSORT:Паг, Гынь-хе}}
[[Ангилал:Өмнөд Солонгосын ерөнхийлөгч]]
[[Ангилал:Аллага]]
[[Ангилал:Өмнөд Солонгосын үндэсний хурлын гишүүн]]
[[Ангилал:Дресдений Техникийн Их Сургуулийн хүндэт доктор]]
[[Ангилал:Өмнөд Солонгосчууд]]
[[Ангилал:1952 онд төрсөн]]</text>
      <sha1>ocep0urxvlribht0yquu7uoqwxwhwrw</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Жамъянхорлоогийн Сүхбаатар</title>
    <ns>0</ns>
    <id>29593</id>
    <revision>
      <id>821624</id>
      <parentid>752932</parentid>
      <timestamp>2025-06-13T07:05:48Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Chongkian</username>
        <id>21163</id>
      </contributor>
      <origin>821624</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="8793" sha1="7jzvwv7qjbymrucz4o4vofcrfgpxf4m" xml:space="preserve">[[Файл:Ж.Сүхбаатар.jpg|thumb]]
'''Жамъянхорлоогийн Сүхбаатар''' (1975 онд [[Дархан]] хотод төрсөн) нь [[Монгол]] [[Улсын Их Хурал]]д анх 2008 онд сонгогдсон бөгөөд Монгол Улсын төр, захиргааны дээд байгууллагуудад 20 гаруй жил ажилласан туршлагатай улс төрч юм.

[[Зураг:Жамъянхорлоогийн Сүхбаатар.jpg|thumb|327x327px|&lt;small&gt;'''2008-2012 он Дархан-Уул аймаг, 2020 оноос Чингэлтэй дүүргээс УИХ-ын гишүүнээр сонгогдсон.'''&lt;/small&gt; ]]

==Боловсрол==
*1993 он Дархан хотын 10 жилийн 3 дугаар сургууль 
*1997 он [[Монгол Улсын Их Сургууль|Монгол Улсын Их Сургуулийг]] төгссөн. Хууль зүйн ухааны магистр, докторант
*1999 онд МУИС-ийн Хууль зүйн сургууль, “Төсвийн эрх зүй санхүүгийн эрх зүйн нэг дэд салбар болох нь” сэдвээр хууль зүйн ухааны магистр.

==Ажлын туршлага==
*1997-2005 он &quot;Улаанбаатар Эрдэм&quot; Хууль зүйн сургуульд багш, Ахлах багш, Тэнхимийн орлогч эрхлэгч
*1997-1999 он УИХ-ын гишүүн С.Төмөрийн туслах
*1999-2001 он УИХ дахь МАХН-ын бүлгийн ажлын албанд Хуулийн бодлогын зөвлөх
*2001-2006 он Монгол Улсын [[Сонгуулийн Ерөнхий Хороо]]ны гишүүн, Нарийн бичгийн дарга 
*2006-2008 он [[Монгол улсын Засгийн газрын Хэрэг эрхлэх газар|Монгол Улсын Засгийн Газрын Хэрэг эрхлэх газрын]] Тэргүүн дэд дарга 
*2008-2012 он [[Монгол Улсын Их Хурал|Монгол Улсын Их Хурлын]] гишүүн 
*2010-2012 он УИХ-ын Төрийн Байгуулалтын Байнгын Хорооны дарга
*2012-2013.10 сар [[Монгол Ардын Нам|МАН]]-ын Нарийн бичгийн дарга
*2016.03-11 сар [[Монгол Ардын Хувьсгалт Нам (2010)|МАХН]]-ын Ерөнхий нарийн бичгийн дарга
*2019.07 сар [[Монгол Улсын Их Хурал|Монгол Улсын Их Хурлын]] даргын Хууль зүйн бодлогын зөвлөх, Ажлын албаны ахлагч
*2020.07 сар Улаанбаатар хотын Чингэлтэй дүүргээс Монгол Улсын Их Хурлын гишүүнээр сонгогдсон.
*2020.08 сараас УИХ дахь МАН-ын бүлгийн дэд дарга
*2022-2023оны 10-р сар хүртэл Монгол Улсын Засгийн газрын гишүүн-Монгол Улсын сайд, Нийслэл Улаанбаатар хотын авто замын түгжрэлийг бууруулах Үндэсний хорооны дарга.

== Хэрэгжүүлсэн ажлууд ==
Монгол төрийн бэлгэ тэмдэг Төрийн далбаандаа хүндэтгэлтэй хандах, түүхт ёс, түүхэн уламжлалаа нандигнан өвлөх, үндэсний эв нэгдлийг бэхжүүлэх зорилгоор &quot;Төрийн далбааны өдөр&quot;-ийг жил бүрийн 7 сарын 10-ны өдөр тэмдэглэх хуулийг УИХ-ын гишүүн Ж.Сүхбаатар, С.Бямбацогт, Ц.Дашдорж нар 2008 онд санаачлан батлуулжээ.

== Сонгуульт ажил ==

2010-2012 он Монголын Бодибилдинг, Фитнесийн нэгдсэн холбооны ерөнхийлөгч

== Ном бүтээл ==
*&quot;Харьцуулсан эрх зүй судлал&quot; 2000 он
*&quot;Монгол Улсын захиргааны эрх зүй&quot; 2000 он
*&quot;Монгол Улсын захиргааны эрх зүй&quot; хичээлийн гарын авлага 2003 он
*&quot;Хөгжил дэвшлийн төлөө засаг төр юу хийх вэ&quot; 2008 он
*“Өрнөдийн орнуудын захиргааны эрх зүйн тойм” (Франц, Герман, Их Британи, АНУ) 2015 он

''Номын хураангуй:'' Сүүлийн 20 гаруй жил Монгол улс нэг намын үзэл суртал хуваарьгүй ноёрхсон захиргаадан тушаадаг хуучин нийгэм-улс төрийн тогтолцооноос хүний эрхийг дээдлэн хүндэтгэдэг, олон эшт үзлийг хүлээн зөвшөөрдөг, төрийн зохицуулалт бүхий хувийн хэвшил давамгайлсан зах зээлийн эдийн засгийг баримжаалсан нийгмийн тогтолцоо руу шилжих ээдрээт цаг үеийг туулж байна. Энэ явцад нийгмийн амьдралд олон цоо шинэ үзэгдэл, харилцаа бий болон үүсч байна. Тодруулбал, бидний уламжлалт ойлголт, хувьсан өөрчлөгдөж буй нэр томьёонуудыг онол-практиктийн шинэ хандлага, шаардлагын улмаас шинээр авч үзэх, тодорхойлоход гадаад орнуудын захиргааны эрх зүйн шинжлэх ухааны ололтыг судлан ашиглах явдал тулгамдсан асуудал юм. 

Уг номыг харьцуулсан захиргааны эрх зүйн гарын авлагын чанартай ашиглахад тохиромжтойг бодолцон захиргааны эрх зүйн хөгжлийн өвөрмөц түүх, соёлын өндөр түвшнийг харуулж чадах &quot;эх газрын захиргааны эрх зүйн тогтолцоот&quot; улс орнуудаас Франц, Германыг &quot;англосаксоны захиргааны эрх зүйн тогтолцоот&quot; улс орнуудаас Их Британи, АНУ-ыг тус тус төлөөлүүлэн тоймлон авч үзжээ.

Мөн эрдэм шинжилгээний болон бусад өгүүлэл, нийтлэл 20 гаруйг хэвлүүлжээ. 

== Цахим мэдээллүүд ==
[[File:Bodybuilding.JPG|thumb|right|350px|&lt;small&gt;'''2011 оны Азийн Бодибилдинг, Фитнессийн аварга шалгаруулах тэмцээн. Улаанбаатар хот'''&lt;/small&gt;]]

* [https://web.archive.org/web/20140716183023/http://vip76.mn/%D0%A1%D2%AF%D1%85%D0%B1%D0%B0%D0%B0%D1%82%D0%B0%D1%80.%D0%96 Ж.Сүхбаатарын цахим сүлжээ]
* Миний Дархан | https://www.youtube.com/watch?v=u27dHhkAqY0
* НТВ Болзоо | https://www.youtube.com/watch?v=_-4TeC5NDQk
* Eagle ТВ Гүүр | https://www.youtube.com/watch?v=dgg5yCi4pgw
* Эмэгтэйчүүд чадна аян | https://www.youtube.com/watch?v=jWlDb53LHRk
* SBN ТВ ярилцлага | https://www.youtube.com/watch?v=lUKTUxfl2-M 
* ТВ5 Ажлын дараа | https://www.youtube.com/watch?v=nZQGlLLmKP0
* УИХ-ын чуулганы бичлэг | https://www.youtube.com/watch?v=cC5cw9Uyozo
* Ажлын тайлан 2008-2012 он | https://www.youtube.com/watch?v=tvwOOoLaYRY
* &quot;76x26&quot; нэвтрүүлэг | https://www.youtube.com/watch?v=VU_bWMr1oj4
* UBS TB En FACE | https://www.youtube.com/watch?v=YEnRxhYnwq0
* 25ТВ Дуусдаггүй яриа | https://www.youtube.com/watch?v=qBmxaHqCzCs
* Явуулын студи http://vip76.mn/content/40325
* Цензургүй яриа https://www.youtube.com/watch?v=BrEs1vsuHZM
* Дуусдаггүй яриа http://vip76.mn/content/39097
* VIP76 Монгол төрийн түшээ http://vip76.mn/content/37553
* 3100 метрээс үсэрсэн нь https://www.facebook.com/sukhbaatarj/videos/877638482312976/

{{commonscat}}

{{DEFAULTSORT:Сүхбаатар, Жамъянхорлоогийн}}
[[Ангилал:Монгол Улсын Их Хурлын гишүүн]]
[[Ангилал:Монгол Ардын Намын гишүүн]]
[[Ангилал:Монгол Улсын Их Сургуулийн төгсөгч]]
[[Ангилал:Дарханы хүн]]
[[Ангилал:Монголчууд]]
[[Ангилал:1975 онд төрсөн]]</text>
      <sha1>7jzvwv7qjbymrucz4o4vofcrfgpxf4m</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Александрын Миеэгомбо</title>
    <ns>0</ns>
    <id>29878</id>
    <revision>
      <id>821653</id>
      <parentid>817748</parentid>
      <timestamp>2025-06-13T10:15:03Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Miye</username>
        <id>21574</id>
      </contributor>
      <origin>821653</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="23053" sha1="iinelii73o9m4gcv8se8ie4t8tn58h8" xml:space="preserve">[[Файл:Александрын Миеэгомбо.jpg|thumb|200px|А.Миеэгомбо]]

'''Александрын Миеэгомбо''' нь Монгол улсын нийслэл Улаанбаатар хотод төрсөн. Кино зохиолч, найруулагч, продюсер.

==Намтар==

А.Миеэгомбо нь 1998 онд Улаанбаатар хотын Хан-Уул дүүрэг дэхь 52-р дунд сургуулийг төгсч, 1998-2002 онуудад Соёл Урлагийн Их Сургуулийг жүжигчин-найруулагчийн мэргэжлээр суралцан дүүргэсэн.
 
Нийт 5000 орчим орчуулгын кинонд дуу оруулсан тэрээр 2006 оноос эхлэн Тэнгис кино театрын дэргэдэхь ZMN кино компаний бүтээсэн Ийм нэгэн дурлал уран сайхны киноны 1, 2-р ангийн кино зохиолыг хамтран бичилцэж кино зохиол бичих гараагаа эхэлсэн.

2011 онд Үндэстний тойм сэтгүүлд Кино академи ба завхрал хэмээх Монголын кино урлагт гарч буй завхралын талаар өгүүлсэн шүүмжлэлт нийтлэл, www.news.mn сайтад Монгол кино сайжрах уу?, Хорь уу Ная уу?, Долоон бурхныг дурандахуй, Оригинал телевиз, Зура кино юуг Зурав? зэрэг нийтлэлүүдийг бичиж орчин цагийн Монголын кино урлагт гарч буй алдаа оноо, цаашдын ирээдүйн төлөвийн тухай өгүүлсэн нь уншигч олны талархлыг хүлээсэн юм.
 
==Амжилтууд==

2011 онд Монголд анх удаа 3D форматаар бүтээгдсэн Сайн, Муу, Хэрцгий киноны 1-р ангийн зохиолыг бичиж, ерөнхий найруулагчаар нь ажиллав. 

2013 онд түүний зохиолыг нь бичиж найруулсан Single Ladies киноны 1-р анги тухайн оныхоо ашиг орлогоороо тэргүүлсэн Монгол киноны жагсаалтын 5-р байранд эрэмбэлэгдэв. 

2015 онд Single Ladies киноны 2-р анги нь тухайн оныхоо ашиг орлогоороо тэргүүлсэн Монгол киноны жагсаалтын 1-р байранд эрэмбэлэгдэв. 

2017 онд Single Ladies киноны 3-р анги нь тухайн оныхоо ашиг орлогоороо тэргүүлсэн Монгол киноны жагсаалтын 1-р байранд эрэмбэлэгдэв. 

Дээрхи гурамсан кино нь Монголын тогтмол амжилт үзүүлсэн цуврал бүтээлийн анхдагч болсон юм. 

2017 онд Монгол соёлоо сурталчилах эрхэм зорилгын хүрээнд Монголын язгуур урлагийн манлай хамтлагуудын нэг [[Хөсөгтөн]] хамтлагтай хамтран [[Хөсөгтөн Баг Дэлхийн Тайзнаа]] хэмээх аялан тоглолтыг анх санаачилж, ерөнхий зохион байгуулагчаар нь ажилласан нь 2017 оны 3 сард АНУ-ын 6 хот, Канадын 4 хотоор амжилттай үргэлжилж 3000 гаруй үзэгчдийн хүртээл болжээ. Нийт 32179 километр замыг туулсан энэхүү аялан тоглолт нь Монгол компани өөрсдөө зохион байгуулж, Монголын язгуур урлагаа сурталчилан аяласан анхны томоохон соёлын арга хэмжээ болсон юм.

2017 оны 10 сараас эхлэн NTV телевизээр нэвтэрсэн Канадын &quot;Ахлах тогоочийн заавраар&quot; (Chef in Your ear) хоолны шоу франчайзын хөтлөгчөөр сонгогдон ажилласан нь Монголын үзэгчдийн үзэх дуртай эхний 5 нэвтрүүлгийн 3-т эрэмбэлэгдсэн бөгөөд 2020 оныг хүртэл буюу 3 жилийн турш үргэлжлэн цацагдахдаа энэхүү амжилтаа хадгалсан байна. 

2019 онд түүний ажилласан, Английн дуучин Novo Amor-ын агаарын бохирдлын эсрэг хийсэн кино-клип Sleepless (Chapter I), Repeat Until Death (Chapter II) нь 2019 оны UK Music Video Awards-д Шилдэг Альтернатив Клип төрөлд нэр дэвшиж байлаа. 

2020 оны 5 сараас эхлэн NTV телевизээр нэвтэрсэн Францын &quot;Эхнэрийн заавраар&quot; (My Wife Rules) хоолны шоу франчайзын хөтлөгчөөр сонгогдон ажилласан нь Монголын үзэгчдийн үзэх дуртай эхний 5 нэвтрүүлгийн 2-т эрэмбэлэгдсэн бөгөөд Facebook Live, Youtube сувгаар 1 өдрийн дотор 400,000 үзэгч тогтмол үздэг, 2020 оны 12 сарын сүүлийн статистик мэдээгээр давхардсан тоогоор 11 сая үзэлт бүхий өндөр амжилтыг үзүүлсэн байна.

2021 онд, Монгол улсад боловсролын салбар үүсч хөгжсөний 100 жилийн ойд зориулан Боловсрол, шинжлэх ухааны яамтай хамтран боловсролын салбарын өнгөрсөн 100 жилийн түүхийг хураангуйлж &quot;Эрдмээр жигүүрлэсэн 100 жил&quot; баримтат киног бүтээсэн.

2024 онд, Монгол Улсад орчин цагийн банкны тогтолцоо үүсэж бэхэжсэний 100 жилийн ойд зориулан Монголбанктай хамтран  Монголын банкны салбарын өнгөрсөн 100 жилийн түүхийг хураангуйлж &quot;Хамтдаа бэхэжсэн зуун: Зоосон мөнгөнөөс цахим банк хүртэл&quot; баримтат киноны зохиолчоор ажилласан. 

Боловсрол телевизээр 2023 онд 95 дахь удаагийн, 2024 онд 96 дахь удаагийн Оскарын шагнал гардуулах ёслолын ажиллагааг шууд дамжуулахад үндсэн хөтлөгчөөр сонгогдон ажилласан байна.

==Телевиз==
===Продюсер===
* 2011-2012 - Шинэ дэлхий телевиз (одоогийн TenGer TV)

===Найруулагч===
* 2002-2006 - FOCUS кино мэдээллийн нэвтрүүлэг (86 дугаар). UBS телевиз
* 2020-2021 - Виноны соёлыг түгээх зорилго бүхий ВиноПедиа (Winepedia) нэвтрүүлэг (18 дугаар)
* 2024 - Нийгмийн даатгалын хуулийн шинэчлэл
* 2024 - Үндэсний аюулгүй байдал ба Гадаад бодлого
* 2024 - Үндэсний аюулгүй байдал ба Эрчим хүч

===Кино албаны дарга===
* 2005-2006 - UBS телевиз
* 2007-2008 - TV8 телевиз
* 2011-2012 - Шинэ дэлхий телевиз (одоогийн TenGer TV)

===Хөтлөгч===
* 2002-2006 - FOCUS кино мэдээллийн нэвтрүүлэг (86 дугаар). UBS телевиз
* 2010-2011 - Кино үзэх цаг нэвтрүүлэг (42 дугаар). Боловсрол суваг телевиз
* 2011 - Өөр кино. Шинэ дэлхий телевиз (одоогийн TenGer TV)
* 2011 - Улс үндэстнүүдийн кино 7 хоног. Шинэ дэлхий телевиз (одоогийн TenGer TV) 
* 2012 - Сэтгэл шингэсэн кино. Шинэ дэлхий телевиз (одоогийн TenGer TV)
* 2013 - Монгол Вундеркинд. National Geographic TV olympiad. 6 дугаар. NTV телевиз
* 2017 - Ахлах тогоочийн заавраар шоу нэвтрүүлэг. 1-р бүлэг (14 дугаар). NTV телевиз (Канадын Chef in your Ear шоу франчайз) 
* 2018 - Ахлах тогоочийн заавраар шоу нэвтрүүлэг. 3-р бүлэг (14 дугаар). NTV телевиз (Канадын Chef in your Ear шоу франчайз) 
* 2019 - Ахлах тогоочийн заавраар шоу нэвтрүүлэг. 4-р бүлэг (14 дугаар). NTV телевиз (Канадын Chef in your Ear шоу франчайз)
* 2020 - Эхнэрийн заавраар шоу нэвтрүүлэг. 1-р бүлэг (12 дугаар). NTV телевиз (Францын My Wife Rules шоу франчайз)
* 2020 - Эхнэрийн заавраар шоу нэвтрүүлэг. 2-р бүлэг (14 дугаар). NTV телевиз (Францын My Wife Rules шоу франчайз)
* 2022-2024 - Movie Guide нэвтрүүлэг (90 дугаар). Боловсрол телевиз
* 2023 - 95 дахь удаагийн Оскарын шагнал гардуулах ёслолын ажиллагааны шууд дамжуулалтын үндсэн хөтлөгч. Боловсрол телевиз
* 2024 - 96 дахь удаагийн Оскарын шагнал гардуулах ёслолын ажиллагааны шууд дамжуулалтын үндсэн хөтлөгч. Боловсрол телевиз

===Орчуулгын киноны жүжигчин===
* 2001-2006 - Кино Программын Ерөнхий Редакци. МҮОНТВ
* 2002-2006 - Кино алба. UBS телевиз
* 2008-2009 - Кино алба. Сансар телевиз
* 2010-2011 - Кино алба. Боловсрол суваг телевиз
* 2014-2023 - Хүрээлэн: Амьд ертөнцийн цуврал нэвтрүүлэг (120 дугаар)
* 2004 оноос өнөөг хүртэл 150 орчим нэвтрүүлэг, 50 гаруй баримтат киноны тайлбарыг тус тус уншаад байна.

==Кино==
===Продюсер===
#2021 - [[Эрдмээр жигүүрлэсэн 100 жил]] баримтат кино
#2023 - [[Хаан сайд: Ороны Тлейхан]] баримтат кино

===Зураг авалтын багийн менежер===
#2019 - Sleepless богино хэмжээний кино

===Хөтлөгч===
#2023 - [[Их говийн гайхамшиг]] баримтат киноны 1-р анги (Оюу толгой ХХК)
#2023 - [[Их говийн гайхамшиг]] баримтат киноны 2-р анги (Оюу толгой ХХК)
#2024 - [[Амжилтаар талархав]] баримтат кино (Талх чихэр ХК-ий 40 жилийн ойд зориулсан)
#2024 - [[Бодит амжилт]] баримтат кино (Эрдэнэс Таван толгой ХК)

===Найруулагч===
#2011 - [[Сайн, Муу, Хэрцгий-1]] уран сайхны кино (Адал явдалт, Инээдэм)
#2013 - [[Сайн, Муу, Хэрцгий-2: Эргэн ирсэн нь]] уран сайхны кино (Адал явдалт, Инээдэм)
#2013 - [[Single Ladies 1/ Ганц бие бүсгүйчүүл 1]] уран сайхны кино (Романтик, Инээдэм)
#2018 - [[Тэрбумын хэрэг]] уран сайхны кино (Адал явдалт, Инээдэм)
#2021 - [[Эрдмээр жигүүрлэсэн 100 жил]] баримтат кино (Монгол Улсад орчин цагийн боловсролын салбар үүсэж хөгжсөний 100 жилийн ойд зориулсан)
#2023 - [[Хаан сайд: Ороны Тлейхан]] баримтат кино
#2023 - [[The Boy]] богино хэмжээний кино (Драм)

===Кино зохиолч===
#2007 - [[Ийм нэгэн дурлал 1]] уран сайхны кино (Инээдэм, Драм. Хамтран бичсэн)
#2008 - [[Ийм нэгэн дурлал 2]] уран сайхны кино (Инээдэм, Драм. Хамтран бичсэн)
#2009 - [[Урагшаа залуусаа]] уран сайхны кино (Инээдэм, Драм)
#2009 - [[Миний хөрш: Чөтгөр]] уран сайхны кино (Инээдэм, Драм)
#2010 - [[Амьдралын амт]] уран сайхны кино (Инээдэм, Драм)
#2010 - [[Дэв]] уран сайхны кино (Аймшиг)
#2011 - [[Сайн, муу, хэрцгий|Сайн, Муу, Хэрцгий 1]] уран сайхны кино (Адал явдалт, Инээдэм)
#2013 - [[Сайн, муу, хэрцгий 2: Эргэж ирсэн нь]] уран сайхны кино (Адал явдалт, Инээдэм)
#2013 - [[Ганц бие бүсгүйчүүд|Single Ladies 1]]/ Ганц бие бүсгүйчүүл 1 уран сайхны кино (Романтик, Инээдэм)
#2014 - [[Мөрдөгч]] 40 ангит киноны 4 анги (Гэмт хэрэг, Драм. Хамтран бичсэн)
#2014 - [[Миний хайр (Монгол кино)]] уран сайхны кино (Мелодрам)
#2015 - [[Саятан болгох дамжаа]] 24 ангит кино (Санхүү, Драм)
#2015 - [[Single Ladies 2: Эхлэл/ Ганц бие бүсгүйчүүл 2]] уран сайхны кино (Романтик, Инээдэм)
#2016 - [[Цагийн ажил]] уран сайхны кино (Инээдэм, Драм)
#2016 - [[Хязгааргүй]] 3 ангит богино цуврал кино (Драм)
#2017 - [[Single Ladies 3: Төгсгөл/ Ганц бие бүсгүйчүүл 3]] уран сайхны кино (Романтик, Инээдэм)
#2018 - [[Тэрбумын хэрэг]] уран сайхны кино (Адал явдалт, Инээдэм)
#2019 - [[Азтай бондгор]] богино хэмжээний кино (Адал явдалт, Инээдэм)
#2021 - [[Хүслэн]] уран сайхны кино (Драм)
#2021 - [[Single Guys]] уран сайхны кино (Адал явдалт, Инээдэм, Уран зөгнөлт)
#2021 - [[Эрдмээр жигүүрлэсэн 100 жил]] баримтат кино (Монгол Улсад орчин цагийн боловсролын салбар үүсэж хөгжсөний 100 жилийн ойд зориулсан)
#2023 - [[Хаан сайд: Ороны Тлейхан]] баримтат кино
#2023 - [[The Boy]] богино хэмжээний кино (Драм)
#2023 - [[Ээжүүдийн өдөр өнжүүлэх]] уран сайхны кино (Драм)
#2024 - [[Хамтдаа бэхэжсэн зуун: Зоосон мөнгөнөөс цахим банк хүртэл]] баримтат кино (Монгол Улсад орчин цагийн банкны тогтолцоо үүсэж бэхэжсэний 100 жилийн ойд зориулсан)
#2024 - [[Урлахуйн гайхамшиг: Сийлбэрчин Сэнгээ]] баримтат кино
#2025 - [[Бүсгүй]] уран сайхны кино (Мелодрам. Хурд хамтлагийн 30 жилийн ойд зориулсан. Хамтран бичсэн)
#2025 - [[Гэр бүл]] 34 ангит киноны 22 анги (Инээдэм, Драм. Хамтран бичсэн)
#2025 - [[Татар]] уран сайхны кино (Намтарчилсан драм. Татар хамтлагийн 20 жилийн ойд зориулсан. Хамтран бичсэн)

==Жүжиг==
* 2012 - Мөрөөдлийн театрын Амьдрал өөрөө бэлэг шоу-драмын Миний хайрт бэр нэг бүлэгт үзэгдэл 
* 2013 - Эмоци продакшны Эрчүүдийг уучил тоглолтын 100 000 нэг бүлэгт үзэгдэл 

==Клип==
* 2019 - Sleepless (Chapter I). Английн дуучин Novo Amor. Unit production manager
* 2019 - Repeat Until Death (Chapter II). Английн дуучин Novo Amor. Unit production manager
* 2019 - Чин хүсэл. Tara Endo. Найруулагч

==Ном==
* 2017 - Single Ladies 1, 2, 3 кино зохиолын эмхэтгэл. Зохиогч
* 2019 - Азийн Киноны Цэнхэр ном - 2018 (БНХАУ-д хэвлэгддэг Азийн 17 улсын жил бүрийн кино тойм). Монгол киноны хэсгийг С. Батбаяр, О. Мөрөн нарын хамт
* 2020 - Азийн Киноны Цэнхэр ном - 2019 (БНХАУ-д хэвлэгддэг Азийн 17 улсын жил бүрийн кино тойм). Монгол киноны хэсгийг С. Батбаяр, О. Мөрөн нарын хамт
* 2022 - Уулаараа овоглосон бөх Будын Бямбаа. Редактор

==Аудио ном==
* 2016 - Манлайлагчийн зам (The Leader's Way: The Art of Making the Right) Зохиолч: Лауренс ван ден Майзенберг 
* 2021 - Ад үзэгдэх зориг (嫌われる勇気) Зохиогч: Кишими Ичиро, Кога Фүмитакэ
* 2022 - Айшхи. Зохиолч: М. Уянсүх
* 2022 - Вангийн нулимс. Зохиолч: Тодко Самсон
* 2022 - Дээд айл. Зохиолч: Тодко Самсон
* 2022 - Харь хэлээр яригсад. Зохиолч: Тодко Самсон
* 2022 - Миний хайрт, миний хуримын гэрч. Зохиолч: Тодко Самсон
* 2022 - Сүрэг. Зохиолч: Тодко Самсон
* 2022 - Газар доороос бичсэн тэмдэглэл (Записки из подполья) Зохиолч: Федор Михайлович Достоевский
* 2022 - Sapiens: Хүн төрөлхтний товч түүх (Sapiens: A Brief History of Humankind) Зохиолч: Юваль Ной Харари
* 2024 - Вавилоны хамгийн баян хүн (The Richest Man in Babylon) Зохиолч: Жорж С. Клэсон
* 2024 - Гэмт хэрэг ба Ял шийтгэл (Преступление и наказание) Зохиолч: Федор Михайлович Достоевский
* 2024 - Мөрийч (Игрок) Зохиолч: Федор Михайлович Достоевский
* 2024 - Иван Денисовичийн нэг өдөр (Один день Ивана Денисовича) Зохиолч: Алекса́ндр Иса́евич Солжени́цын
* 2024 - Арьсан хүрэмтэй Мадонна (Kürk Mantolu Madonna) Зохиолч: Сабахаттин Али
* 2024 - Мастер Маргарита хоёр (Мастер и Маргарита) Зохиолч: Михайл Афана́сьевич Булга́ков
* 2024 - Жаргалтай болох зориг (幸せになる勇気) Зохиогч: Кишими Ичиро, Кога Фүмитакэ

==Зохион байгуулсан, оролцсон арга хэмжээ==
* 2015 - Соёлын бүтээлч үйлдвэрлэл үндэсний хөтөлбөр (ССАЖЯ). Ажлын хэсгийн гишүүн.
* 2018 - Анхны бүтээл - 8 наадам (РТМУС). Богино хэмжээний кино бүтээлийн төрөл. Шүүгч.
* 2019 - Кино урлагийг дэмжих тухай хууль (БСШУСЯ). Ажлын хэсгийн гишүүн.
* 2019 - БНХАУ-д зохиогдсон Монголын кино өдрүүд 2019 (БСШУСЯ). (Монгол улс, БНХАУ-тай дипломат харилцаа тогтоосны 70 жилийн ой) Ажлын хэсгийн ахлагч.
* 2020 - Европын Холбооны Кино Өдрүүд 2020. Орчуулга, дуу оруулалтын багийн удирдагч.
* 2021 - Европын Холбооны Кино Өдрүүд 2021. Орчуулга, дуу оруулалтын багийн удирдагч.
* 2021 - Европын Өдөр 2021 (цахим арга хэмжээ). Продюсер, найруулагч.
* 2021 - Кино урлагийг дэмжих тухай хууль (БСШУС-ын Байнгын хороо). Дэд ажлын хэсгийн гишүүн.
* 2021 - Монголын үндэсний кино урлагийн зөвлөлийн гишүүдийг сонгон шалгаруулах шалгаруулалт (Соёлын яам) Ажлын хэсгийн гишүүн.
* 2022 - Японы Кино Өдрүүд 2022. Орчуулгын багийн удирдагч.

==Төрийн бус байгууллага ба бусад сонгуульт ажил==
* 2013 оноос өнөөг хүртэл - Чагдаржав сан ТББ. Төлөөлөн удирдах зөвлөлийн гишүүн
* 2024 оноос өнөөг хүртэл - Монголын дуу оруулахуйн урлагийн холбоо ТББ. Тэргүүн

==Сургалт, лекц==
* 2018 - Соёлын зөөлөн хүч: Кино. Монгол-Японы төвд
* 2019 - Кино бүтээх үе шат, стандартын тухай
* 2019 - Кино зохиолын сургалт - 1
* 2019 - Кино зохиолын сургалт - 2
* 2020 - Кино зохиолын сургалт - 3
* 2020 - Кино зохиолын сургалт - 4
* 2020 - Уран бүтээл бол...
* 2021 - Кино зохиолын сургалт - 5
* 2023 - Кино зохиолын сургалт - 6
* 2023 - Кино зохиолын сургалт - 7
* 2023 - Кино зохиолын сургалт - 8
* 2023 - Кино зохиолын сургалт - 9
* 2023 - Кино зохиолын сургалт - 10 (Эрдэнэт хотноо)
* 2024 - &quot;Товч&quot; кино наадамд оролцогсдод Workshop
* 2025 - Кино зохиолын сургалт - 11 
* 2025 - Кино урлаг ба Зөөлөн хүч лекц. Налайх дүүргийн ЗДТГ-т
* 2025 - Орчин цагийн кино урлагийн чиг хандлага. СУИС-д
* 2025 - 45*45 жүжигчний анхан шатны мэдлэг олгох сургалт - 9 (Кино зохиолын багш)

{{DEFAULTSORT:Миеэгомбо, Александрын}}
[[Ангилал: Монголын найруулагч]]
[[Ангилал:Монголчууд]]
__INDEX__
__NEWSECTIONLINK__</text>
      <sha1>iinelii73o9m4gcv8se8ie4t8tn58h8</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>821654</id>
      <parentid>821653</parentid>
      <timestamp>2025-06-13T10:16:30Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Miye</username>
        <id>21574</id>
      </contributor>
      <origin>821654</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="23179" sha1="ph5uuedkkwbqf349joj6p4dvmv9ata5" xml:space="preserve">[[Файл:Александрын Миеэгомбо.jpg|thumb|200px|А.Миеэгомбо]]

'''Александрын Миеэгомбо''' нь Монгол улсын нийслэл Улаанбаатар хотод төрсөн. Кино зохиолч, найруулагч, продюсер.

==Намтар==

А.Миеэгомбо нь 1998 онд Улаанбаатар хотын Хан-Уул дүүрэг дэхь 52-р дунд сургуулийг төгсч, 1998-2002 онуудад Соёл Урлагийн Их Сургуулийг жүжигчин-найруулагчийн мэргэжлээр суралцан дүүргэсэн.
 
Нийт 5000 орчим орчуулгын кинонд дуу оруулсан тэрээр 2006 оноос эхлэн Тэнгис кино театрын дэргэдэхь ZMN кино компаний бүтээсэн Ийм нэгэн дурлал уран сайхны киноны 1, 2-р ангийн кино зохиолыг хамтран бичилцэж кино зохиол бичих гараагаа эхэлсэн.

2011 онд Үндэстний тойм сэтгүүлд Кино академи ба завхрал хэмээх Монголын кино урлагт гарч буй завхралын талаар өгүүлсэн шүүмжлэлт нийтлэл, www.news.mn сайтад Монгол кино сайжрах уу?, Хорь уу Ная уу?, Долоон бурхныг дурандахуй, Оригинал телевиз, Зура кино юуг Зурав? зэрэг нийтлэлүүдийг бичиж орчин цагийн Монголын кино урлагт гарч буй алдаа оноо, цаашдын ирээдүйн төлөвийн тухай өгүүлсэн нь уншигч олны талархлыг хүлээсэн юм.
 
==Амжилтууд==

2011 онд Монголд анх удаа 3D форматаар бүтээгдсэн Сайн, Муу, Хэрцгий киноны 1-р ангийн зохиолыг бичиж, ерөнхий найруулагчаар нь ажиллав. 

2013 онд түүний зохиолыг нь бичиж найруулсан Single Ladies киноны 1-р анги тухайн оныхоо ашиг орлогоороо тэргүүлсэн Монгол киноны жагсаалтын 5-р байранд эрэмбэлэгдэв. 

2015 онд Single Ladies киноны 2-р анги нь тухайн оныхоо ашиг орлогоороо тэргүүлсэн Монгол киноны жагсаалтын 1-р байранд эрэмбэлэгдэв. 

2017 онд Single Ladies киноны 3-р анги нь тухайн оныхоо ашиг орлогоороо тэргүүлсэн Монгол киноны жагсаалтын 1-р байранд эрэмбэлэгдэв. 

Дээрхи гурамсан кино нь Монголын тогтмол амжилт үзүүлсэн цуврал бүтээлийн анхдагч болсон юм. 

2017 онд Монгол соёлоо сурталчилах эрхэм зорилгын хүрээнд Монголын язгуур урлагийн манлай хамтлагуудын нэг [[Хөсөгтөн]] хамтлагтай хамтран [[Хөсөгтөн Баг Дэлхийн Тайзнаа]] хэмээх аялан тоглолтыг анх санаачилж, ерөнхий зохион байгуулагчаар нь ажилласан нь 2017 оны 3 сард АНУ-ын 6 хот, Канадын 4 хотоор амжилттай үргэлжилж 3000 гаруй үзэгчдийн хүртээл болжээ. Нийт 32179 километр замыг туулсан энэхүү аялан тоглолт нь Монгол компани өөрсдөө зохион байгуулж, Монголын язгуур урлагаа сурталчилан аяласан анхны томоохон соёлын арга хэмжээ болсон юм.

2017 оны 10 сараас эхлэн NTV телевизээр нэвтэрсэн Канадын &quot;Ахлах тогоочийн заавраар&quot; (Chef in Your ear) хоолны шоу франчайзын хөтлөгчөөр сонгогдон ажилласан нь Монголын үзэгчдийн үзэх дуртай эхний 5 нэвтрүүлгийн 3-т эрэмбэлэгдсэн бөгөөд 2020 оныг хүртэл буюу 3 жилийн турш үргэлжлэн цацагдахдаа энэхүү амжилтаа хадгалсан байна. 

2019 онд түүний ажилласан, Английн дуучин Novo Amor-ын агаарын бохирдлын эсрэг хийсэн кино-клип Sleepless (Chapter I), Repeat Until Death (Chapter II) нь 2019 оны UK Music Video Awards-д Шилдэг Альтернатив Клип төрөлд нэр дэвшиж байлаа. 

2020 оны 5 сараас эхлэн NTV телевизээр нэвтэрсэн Францын &quot;Эхнэрийн заавраар&quot; (My Wife Rules) хоолны шоу франчайзын хөтлөгчөөр сонгогдон ажилласан нь Монголын үзэгчдийн үзэх дуртай эхний 5 нэвтрүүлгийн 2-т эрэмбэлэгдсэн бөгөөд Facebook Live, Youtube сувгаар 1 өдрийн дотор 400,000 үзэгч тогтмол үздэг, 2020 оны 12 сарын сүүлийн статистик мэдээгээр давхардсан тоогоор 11 сая үзэлт бүхий өндөр амжилтыг үзүүлсэн байна.

2021 онд, Монгол улсад боловсролын салбар үүсч хөгжсөний 100 жилийн ойд зориулан Боловсрол, шинжлэх ухааны яамтай хамтран боловсролын салбарын өнгөрсөн 100 жилийн түүхийг хураангуйлж &quot;Эрдмээр жигүүрлэсэн 100 жил&quot; баримтат киног бүтээсэн.

2024 онд, Монгол Улсад орчин цагийн банкны тогтолцоо үүсэж бэхэжсэний 100 жилийн ойд зориулан Монголбанктай хамтран  Монголын банкны салбарын өнгөрсөн 100 жилийн түүхийг хураангуйлж &quot;Хамтдаа бэхэжсэн зуун: Зоосон мөнгөнөөс цахим банк хүртэл&quot; баримтат киноны зохиолчоор ажилласан. 

Боловсрол телевизээр 2023 онд 95 дахь удаагийн, 2024 онд 96 дахь удаагийн Оскарын шагнал гардуулах ёслолын ажиллагааг шууд дамжуулахад үндсэн хөтлөгчөөр сонгогдон ажилласан байна.

==Телевиз==
===Продюсер===
* 2011-2012 - Шинэ дэлхий телевиз (одоогийн TenGer TV)

===Найруулагч===
* 2002-2006 - FOCUS кино мэдээллийн нэвтрүүлэг (86 дугаар). UBS телевиз
* 2020-2021 - Виноны соёлыг түгээх зорилго бүхий ВиноПедиа (Winepedia) нэвтрүүлэг (18 дугаар)
* 2024 - Нийгмийн даатгалын хуулийн шинэчлэл
* 2024 - Үндэсний аюулгүй байдал ба Гадаад бодлого
* 2024 - Үндэсний аюулгүй байдал ба Эрчим хүч

===Кино албаны дарга===
* 2005-2006 - UBS телевиз
* 2007-2008 - TV8 телевиз
* 2011-2012 - Шинэ дэлхий телевиз (одоогийн TenGer TV)

===Хөтлөгч===
* 2002-2006 - FOCUS кино мэдээллийн нэвтрүүлэг (86 дугаар). UBS телевиз
* 2010-2011 - Кино үзэх цаг нэвтрүүлэг (42 дугаар). Боловсрол суваг телевиз
* 2011 - Өөр кино. Шинэ дэлхий телевиз (одоогийн TenGer TV)
* 2011 - Улс үндэстнүүдийн кино 7 хоног. Шинэ дэлхий телевиз (одоогийн TenGer TV) 
* 2012 - Сэтгэл шингэсэн кино. Шинэ дэлхий телевиз (одоогийн TenGer TV)
* 2013 - Монгол Вундеркинд. National Geographic TV olympiad. 6 дугаар. NTV телевиз
* 2017 - Ахлах тогоочийн заавраар шоу нэвтрүүлэг. 1-р бүлэг (14 дугаар). NTV телевиз (Канадын Chef in your Ear шоу франчайз) 
* 2018 - Ахлах тогоочийн заавраар шоу нэвтрүүлэг. 3-р бүлэг (14 дугаар). NTV телевиз (Канадын Chef in your Ear шоу франчайз) 
* 2019 - Ахлах тогоочийн заавраар шоу нэвтрүүлэг. 4-р бүлэг (14 дугаар). NTV телевиз (Канадын Chef in your Ear шоу франчайз)
* 2020 - Эхнэрийн заавраар шоу нэвтрүүлэг. 1-р бүлэг (12 дугаар). NTV телевиз (Францын My Wife Rules шоу франчайз)
* 2020 - Эхнэрийн заавраар шоу нэвтрүүлэг. 2-р бүлэг (14 дугаар). NTV телевиз (Францын My Wife Rules шоу франчайз)
* 2022-2024 - Movie Guide нэвтрүүлэг (90 дугаар). Боловсрол телевиз
* 2023 - 95 дахь удаагийн Оскарын шагнал гардуулах ёслолын ажиллагааны шууд дамжуулалтын үндсэн хөтлөгч. Боловсрол телевиз
* 2024 - 96 дахь удаагийн Оскарын шагнал гардуулах ёслолын ажиллагааны шууд дамжуулалтын үндсэн хөтлөгч. Боловсрол телевиз

===Орчуулгын киноны жүжигчин===
* 2001-2006 - Кино Программын Ерөнхий Редакци. МҮОНТВ
* 2002-2006 - Кино алба. UBS телевиз
* 2008-2009 - Кино алба. Сансар телевиз
* 2010-2011 - Кино алба. Боловсрол суваг телевиз
* 2014-2023 - Хүрээлэн: Амьд ертөнцийн цуврал нэвтрүүлэг (120 дугаар)
* 2004 оноос өнөөг хүртэл 150 орчим нэвтрүүлэг, 50 гаруй баримтат киноны тайлбарыг тус тус уншаад байна.

==Кино==
===Продюсер===
#2021 - [[Эрдмээр жигүүрлэсэн 100 жил]] баримтат кино
#2023 - [[Хаан сайд: Ороны Тлейхан]] баримтат кино

===Зураг авалтын багийн менежер===
#2019 - Sleepless богино хэмжээний кино

===Хөтлөгч===
#2023 - [[Их говийн гайхамшиг]] баримтат киноны 1-р анги (Оюу толгой ХХК)
#2023 - [[Их говийн гайхамшиг]] баримтат киноны 2-р анги (Оюу толгой ХХК)
#2024 - [[Амжилтаар талархав]] баримтат кино (Талх чихэр ХК-ий 40 жилийн ойд зориулсан)
#2024 - [[Бодит амжилт]] баримтат кино (Эрдэнэс Таван толгой ХК)

===Найруулагч===
#2011 - [[Сайн, Муу, Хэрцгий-1]] уран сайхны кино (Адал явдалт, Инээдэм)
#2013 - [[Сайн, Муу, Хэрцгий-2: Эргэн ирсэн нь]] уран сайхны кино (Адал явдалт, Инээдэм)
#2013 - [[Single Ladies 1/ Ганц бие бүсгүйчүүл 1]] уран сайхны кино (Романтик, Инээдэм)
#2018 - [[Тэрбумын хэрэг]] уран сайхны кино (Адал явдалт, Инээдэм)
#2021 - [[Эрдмээр жигүүрлэсэн 100 жил]] баримтат кино (Монгол Улсад орчин цагийн боловсролын салбар үүсэж хөгжсөний 100 жилийн ойд зориулсан)
#2023 - [[Хаан сайд: Ороны Тлейхан]] баримтат кино
#2023 - [[The Boy]] богино хэмжээний кино (Драм)
#2024 - [[Урлахуйн гайхамшиг: Сийлбэрчин Сэнгээ]] баримтат кино

===Кино зохиолч===
#2007 - [[Ийм нэгэн дурлал 1]] уран сайхны кино (Инээдэм, Драм. Хамтран бичсэн)
#2008 - [[Ийм нэгэн дурлал 2]] уран сайхны кино (Инээдэм, Драм. Хамтран бичсэн)
#2009 - [[Урагшаа залуусаа]] уран сайхны кино (Инээдэм, Драм)
#2009 - [[Миний хөрш: Чөтгөр]] уран сайхны кино (Инээдэм, Драм)
#2010 - [[Амьдралын амт]] уран сайхны кино (Инээдэм, Драм)
#2010 - [[Дэв]] уран сайхны кино (Аймшиг)
#2011 - [[Сайн, муу, хэрцгий|Сайн, Муу, Хэрцгий 1]] уран сайхны кино (Адал явдалт, Инээдэм)
#2013 - [[Сайн, муу, хэрцгий 2: Эргэж ирсэн нь]] уран сайхны кино (Адал явдалт, Инээдэм)
#2013 - [[Ганц бие бүсгүйчүүд|Single Ladies 1]]/ Ганц бие бүсгүйчүүл 1 уран сайхны кино (Романтик, Инээдэм)
#2014 - [[Мөрдөгч]] 40 ангит киноны 4 анги (Гэмт хэрэг, Драм. Хамтран бичсэн)
#2014 - [[Миний хайр (Монгол кино)]] уран сайхны кино (Мелодрам)
#2015 - [[Саятан болгох дамжаа]] 24 ангит кино (Санхүү, Драм)
#2015 - [[Single Ladies 2: Эхлэл/ Ганц бие бүсгүйчүүл 2]] уран сайхны кино (Романтик, Инээдэм)
#2016 - [[Цагийн ажил]] уран сайхны кино (Инээдэм, Драм)
#2016 - [[Хязгааргүй]] 3 ангит богино цуврал кино (Драм)
#2017 - [[Single Ladies 3: Төгсгөл/ Ганц бие бүсгүйчүүл 3]] уран сайхны кино (Романтик, Инээдэм)
#2018 - [[Тэрбумын хэрэг]] уран сайхны кино (Адал явдалт, Инээдэм)
#2019 - [[Азтай бондгор]] богино хэмжээний кино (Адал явдалт, Инээдэм)
#2021 - [[Хүслэн]] уран сайхны кино (Драм)
#2021 - [[Single Guys]] уран сайхны кино (Адал явдалт, Инээдэм, Уран зөгнөлт)
#2021 - [[Эрдмээр жигүүрлэсэн 100 жил]] баримтат кино (Монгол Улсад орчин цагийн боловсролын салбар үүсэж хөгжсөний 100 жилийн ойд зориулсан)
#2023 - [[Хаан сайд: Ороны Тлейхан]] баримтат кино
#2023 - [[The Boy]] богино хэмжээний кино (Драм)
#2023 - [[Ээжүүдийн өдөр өнжүүлэх]] уран сайхны кино (Драм)
#2024 - [[Хамтдаа бэхэжсэн зуун: Зоосон мөнгөнөөс цахим банк хүртэл]] баримтат кино (Монгол Улсад орчин цагийн банкны тогтолцоо үүсэж бэхэжсэний 100 жилийн ойд зориулсан)
#2024 - [[Урлахуйн гайхамшиг: Сийлбэрчин Сэнгээ]] баримтат кино
#2025 - [[Бүсгүй]] уран сайхны кино (Намтарчилсан драм. Хурд хамтлагийн 30 жилийн ойд зориулсан. Хамтран бичсэн)
#2025 - [[Гэр бүл]] 34 ангит киноны 22 анги (Инээдэм, Драм. Хамтран бичсэн)
#2025 - [[Татар]] уран сайхны кино (Намтарчилсан драм. Татар хамтлагийн 20 жилийн ойд зориулсан. Хамтран бичсэн)

==Жүжиг==
* 2012 - Мөрөөдлийн театрын Амьдрал өөрөө бэлэг шоу-драмын Миний хайрт бэр нэг бүлэгт үзэгдэл 
* 2013 - Эмоци продакшны Эрчүүдийг уучил тоглолтын 100 000 нэг бүлэгт үзэгдэл 

==Клип==
* 2019 - Sleepless (Chapter I). Английн дуучин Novo Amor. Unit production manager
* 2019 - Repeat Until Death (Chapter II). Английн дуучин Novo Amor. Unit production manager
* 2019 - Чин хүсэл. Tara Endo. Найруулагч

==Ном==
* 2017 - Single Ladies 1, 2, 3 кино зохиолын эмхэтгэл. Зохиогч
* 2019 - Азийн Киноны Цэнхэр ном - 2018 (БНХАУ-д хэвлэгддэг Азийн 17 улсын жил бүрийн кино тойм). Монгол киноны хэсгийг С. Батбаяр, О. Мөрөн нарын хамт
* 2020 - Азийн Киноны Цэнхэр ном - 2019 (БНХАУ-д хэвлэгддэг Азийн 17 улсын жил бүрийн кино тойм). Монгол киноны хэсгийг С. Батбаяр, О. Мөрөн нарын хамт
* 2022 - Уулаараа овоглосон бөх Будын Бямбаа. Редактор

==Аудио ном==
* 2016 - Манлайлагчийн зам (The Leader's Way: The Art of Making the Right) Зохиолч: Лауренс ван ден Майзенберг 
* 2021 - Ад үзэгдэх зориг (嫌われる勇気) Зохиогч: Кишими Ичиро, Кога Фүмитакэ
* 2022 - Айшхи. Зохиолч: М. Уянсүх
* 2022 - Вангийн нулимс. Зохиолч: Тодко Самсон
* 2022 - Дээд айл. Зохиолч: Тодко Самсон
* 2022 - Харь хэлээр яригсад. Зохиолч: Тодко Самсон
* 2022 - Миний хайрт, миний хуримын гэрч. Зохиолч: Тодко Самсон
* 2022 - Сүрэг. Зохиолч: Тодко Самсон
* 2022 - Газар доороос бичсэн тэмдэглэл (Записки из подполья) Зохиолч: Федор Михайлович Достоевский
* 2022 - Sapiens: Хүн төрөлхтний товч түүх (Sapiens: A Brief History of Humankind) Зохиолч: Юваль Ной Харари
* 2024 - Вавилоны хамгийн баян хүн (The Richest Man in Babylon) Зохиолч: Жорж С. Клэсон
* 2024 - Гэмт хэрэг ба Ял шийтгэл (Преступление и наказание) Зохиолч: Федор Михайлович Достоевский
* 2024 - Мөрийч (Игрок) Зохиолч: Федор Михайлович Достоевский
* 2024 - Иван Денисовичийн нэг өдөр (Один день Ивана Денисовича) Зохиолч: Алекса́ндр Иса́евич Солжени́цын
* 2024 - Арьсан хүрэмтэй Мадонна (Kürk Mantolu Madonna) Зохиолч: Сабахаттин Али
* 2024 - Мастер Маргарита хоёр (Мастер и Маргарита) Зохиолч: Михайл Афана́сьевич Булга́ков
* 2024 - Жаргалтай болох зориг (幸せになる勇気) Зохиогч: Кишими Ичиро, Кога Фүмитакэ

==Зохион байгуулсан, оролцсон арга хэмжээ==
* 2015 - Соёлын бүтээлч үйлдвэрлэл үндэсний хөтөлбөр (ССАЖЯ). Ажлын хэсгийн гишүүн.
* 2018 - Анхны бүтээл - 8 наадам (РТМУС). Богино хэмжээний кино бүтээлийн төрөл. Шүүгч.
* 2019 - Кино урлагийг дэмжих тухай хууль (БСШУСЯ). Ажлын хэсгийн гишүүн.
* 2019 - БНХАУ-д зохиогдсон Монголын кино өдрүүд 2019 (БСШУСЯ). (Монгол улс, БНХАУ-тай дипломат харилцаа тогтоосны 70 жилийн ой) Ажлын хэсгийн ахлагч.
* 2020 - Европын Холбооны Кино Өдрүүд 2020. Орчуулга, дуу оруулалтын багийн удирдагч.
* 2021 - Европын Холбооны Кино Өдрүүд 2021. Орчуулга, дуу оруулалтын багийн удирдагч.
* 2021 - Европын Өдөр 2021 (цахим арга хэмжээ). Продюсер, найруулагч.
* 2021 - Кино урлагийг дэмжих тухай хууль (БСШУС-ын Байнгын хороо). Дэд ажлын хэсгийн гишүүн.
* 2021 - Монголын үндэсний кино урлагийн зөвлөлийн гишүүдийг сонгон шалгаруулах шалгаруулалт (Соёлын яам) Ажлын хэсгийн гишүүн.
* 2022 - Японы Кино Өдрүүд 2022. Орчуулгын багийн удирдагч.

==Төрийн бус байгууллага ба бусад сонгуульт ажил==
* 2013 оноос өнөөг хүртэл - Чагдаржав сан ТББ. Төлөөлөн удирдах зөвлөлийн гишүүн
* 2024 оноос өнөөг хүртэл - Монголын дуу оруулахуйн урлагийн холбоо ТББ. Тэргүүн

==Сургалт, лекц==
* 2018 - Соёлын зөөлөн хүч: Кино. Монгол-Японы төвд
* 2019 - Кино бүтээх үе шат, стандартын тухай
* 2019 - Кино зохиолын сургалт - 1
* 2019 - Кино зохиолын сургалт - 2
* 2020 - Кино зохиолын сургалт - 3
* 2020 - Кино зохиолын сургалт - 4
* 2020 - Уран бүтээл бол...
* 2021 - Кино зохиолын сургалт - 5
* 2023 - Кино зохиолын сургалт - 6
* 2023 - Кино зохиолын сургалт - 7
* 2023 - Кино зохиолын сургалт - 8
* 2023 - Кино зохиолын сургалт - 9
* 2023 - Кино зохиолын сургалт - 10 (Эрдэнэт хотноо)
* 2024 - &quot;Товч&quot; кино наадамд оролцогсдод Workshop
* 2025 - Кино зохиолын сургалт - 11 
* 2025 - Кино урлаг ба Зөөлөн хүч лекц. Налайх дүүргийн ЗДТГ-т
* 2025 - Орчин цагийн кино урлагийн чиг хандлага. СУИС-д
* 2025 - 45*45 жүжигчний анхан шатны мэдлэг олгох сургалт - 9 (Кино зохиолын багш)

{{DEFAULTSORT:Миеэгомбо, Александрын}}
[[Ангилал: Монголын найруулагч]]
[[Ангилал:Монголчууд]]
__INDEX__
__NEWSECTIONLINK__</text>
      <sha1>ph5uuedkkwbqf349joj6p4dvmv9ata5</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>821655</id>
      <parentid>821654</parentid>
      <timestamp>2025-06-13T10:29:23Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Miye</username>
        <id>21574</id>
      </contributor>
      <origin>821655</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="23642" sha1="6lrgarpv00z56wx3yif8scaxn4xzqv1" xml:space="preserve">[[Файл:Александрын Миеэгомбо.jpg|thumb|200px|А.Миеэгомбо]]

'''Александрын Миеэгомбо''' нь Монгол улсын нийслэл Улаанбаатар хотод төрсөн. Кино зохиолч, найруулагч, продюсер.

==Намтар==

А.Миеэгомбо нь 1998 онд Улаанбаатар хотын Хан-Уул дүүрэг дэхь 52-р дунд сургуулийг төгсч, 1998-2002 онуудад Соёл Урлагийн Их Сургуулийг жүжигчин-найруулагчийн мэргэжлээр суралцан дүүргэсэн.
 
Нийт 5000 орчим орчуулгын кинонд дуу оруулсан тэрээр 2006 оноос эхлэн Тэнгис кино театрын дэргэдэхь ZMN кино компаний бүтээсэн Ийм нэгэн дурлал уран сайхны киноны 1, 2-р ангийн кино зохиолыг хамтран бичилцэж кино зохиол бичих гараагаа эхэлсэн.

2011 онд Үндэстний тойм сэтгүүлд Кино академи ба завхрал хэмээх Монголын кино урлагт гарч буй завхралын талаар өгүүлсэн шүүмжлэлт нийтлэл, www.news.mn сайтад Монгол кино сайжрах уу?, Хорь уу Ная уу?, Долоон бурхныг дурандахуй, Оригинал телевиз, Зура кино юуг Зурав? зэрэг нийтлэлүүдийг бичиж орчин цагийн Монголын кино урлагт гарч буй алдаа оноо, цаашдын ирээдүйн төлөвийн тухай өгүүлсэн нь уншигч олны талархлыг хүлээсэн юм.
 
==Амжилтууд==

2011 онд Монголд анх удаа 3D форматаар бүтээгдсэн Сайн, Муу, Хэрцгий киноны 1-р ангийн зохиолыг бичиж, ерөнхий найруулагчаар нь ажиллав. 

2013 онд түүний зохиолыг нь бичиж найруулсан Single Ladies киноны 1-р анги тухайн оныхоо ашиг орлогоороо тэргүүлсэн Монгол киноны жагсаалтын 5-р байранд эрэмбэлэгдэв. 

2015 онд Single Ladies киноны 2-р анги нь тухайн оныхоо ашиг орлогоороо тэргүүлсэн Монгол киноны жагсаалтын 1-р байранд эрэмбэлэгдэв. 

2017 онд Single Ladies киноны 3-р анги нь тухайн оныхоо ашиг орлогоороо тэргүүлсэн Монгол киноны жагсаалтын 1-р байранд эрэмбэлэгдэв. 

Дээрхи гурамсан кино нь Монголын тогтмол амжилт үзүүлсэн цуврал бүтээлийн анхдагч болсон юм. 

2017 онд Монгол соёлоо сурталчилах эрхэм зорилгын хүрээнд Монголын язгуур урлагийн манлай хамтлагуудын нэг [[Хөсөгтөн]] хамтлагтай хамтран [[Хөсөгтөн Баг Дэлхийн Тайзнаа]] хэмээх аялан тоглолтыг анх санаачилж, ерөнхий зохион байгуулагчаар нь ажилласан нь 2017 оны 3 сард АНУ-ын 6 хот, Канадын 4 хотоор амжилттай үргэлжилж 3000 гаруй үзэгчдийн хүртээл болжээ. Нийт 32179 километр замыг туулсан энэхүү аялан тоглолт нь Монгол компани өөрсдөө зохион байгуулж, Монголын язгуур урлагаа сурталчилан аяласан анхны томоохон соёлын арга хэмжээ болсон юм.

2017 оны 10 сараас эхлэн NTV телевизээр нэвтэрсэн Канадын &quot;Ахлах тогоочийн заавраар&quot; (Chef in Your ear) хоолны шоу франчайзын хөтлөгчөөр сонгогдон ажилласан нь Монголын үзэгчдийн үзэх дуртай эхний 5 нэвтрүүлгийн 3-т эрэмбэлэгдсэн бөгөөд 2020 оныг хүртэл буюу 3 жилийн турш үргэлжлэн цацагдахдаа энэхүү амжилтаа хадгалсан байна. 

2019 онд түүний ажилласан, Английн дуучин Novo Amor-ын агаарын бохирдлын эсрэг хийсэн кино-клип Sleepless (Chapter I), Repeat Until Death (Chapter II) нь 2019 оны UK Music Video Awards-д Шилдэг Альтернатив Клип төрөлд нэр дэвшиж байлаа. 

2020 оны 5 сараас эхлэн NTV телевизээр нэвтэрсэн Францын &quot;Эхнэрийн заавраар&quot; (My Wife Rules) хоолны шоу франчайзын хөтлөгчөөр сонгогдон ажилласан нь Монголын үзэгчдийн үзэх дуртай эхний 5 нэвтрүүлгийн 2-т эрэмбэлэгдсэн бөгөөд Facebook Live, Youtube сувгаар 1 өдрийн дотор 400,000 үзэгч тогтмол үздэг, 2020 оны 12 сарын сүүлийн статистик мэдээгээр давхардсан тоогоор 11 сая үзэлт бүхий өндөр амжилтыг үзүүлсэн байна.

2021 онд, Монгол улсад боловсролын салбар үүсч хөгжсөний 100 жилийн ойд зориулан Боловсрол, шинжлэх ухааны яамтай хамтран боловсролын салбарын өнгөрсөн 100 жилийн түүхийг хураангуйлж &quot;Эрдмээр жигүүрлэсэн 100 жил&quot; баримтат киног бүтээсэн.

2024 онд, Монгол Улсад орчин цагийн банкны тогтолцоо үүсэж бэхэжсэний 100 жилийн ойд зориулан Монголбанктай хамтран  Монголын банкны салбарын өнгөрсөн 100 жилийн түүхийг хураангуйлж &quot;Хамтдаа бэхэжсэн зуун: Зоосон мөнгөнөөс цахим банк хүртэл&quot; баримтат киноны зохиолчоор ажилласан. 

Боловсрол телевизээр 2023 онд 95 дахь удаагийн, 2024 онд 96 дахь удаагийн Оскарын шагнал гардуулах ёслолын ажиллагааг шууд дамжуулахад үндсэн хөтлөгчөөр сонгогдон ажилласан.

2025 онд Монголын металл рокын анхдагч, алдарт &quot;Хурд&quot; хамтлагийн 30 жил, Монголын хип хоп урсгалын томоохон төлөөлөгч &quot;Татар&quot; хамтлагийн 20 жилийн ойд зориулсан уран сайхны кинонуудын зохиолыг бичсэн нь намтарчилсан драм төрлийн хөгжилд бодит хувь нэмэр болжээ. 

==Телевиз==
===Продюсер===
* 2011-2012 - Шинэ дэлхий телевиз (одоогийн TenGer TV)

===Найруулагч===
* 2002-2006 - FOCUS кино мэдээллийн нэвтрүүлэг (86 дугаар). UBS телевиз
* 2020-2021 - Виноны соёлыг түгээх зорилго бүхий ВиноПедиа (Winepedia) нэвтрүүлэг (18 дугаар)
* 2024 - Нийгмийн даатгалын хуулийн шинэчлэл
* 2024 - Үндэсний аюулгүй байдал ба Гадаад бодлого
* 2024 - Үндэсний аюулгүй байдал ба Эрчим хүч

===Кино албаны дарга===
* 2005-2006 - UBS телевиз
* 2007-2008 - TV8 телевиз
* 2011-2012 - Шинэ дэлхий телевиз (одоогийн TenGer TV)

===Хөтлөгч===
* 2002-2006 - FOCUS кино мэдээллийн нэвтрүүлэг (86 дугаар). UBS телевиз
* 2010-2011 - Кино үзэх цаг нэвтрүүлэг (42 дугаар). Боловсрол суваг телевиз
* 2011 - Өөр кино. Шинэ дэлхий телевиз (одоогийн TenGer TV)
* 2011 - Улс үндэстнүүдийн кино 7 хоног. Шинэ дэлхий телевиз (одоогийн TenGer TV) 
* 2012 - Сэтгэл шингэсэн кино. Шинэ дэлхий телевиз (одоогийн TenGer TV)
* 2013 - Монгол Вундеркинд. National Geographic TV olympiad. 6 дугаар. NTV телевиз
* 2017 - Ахлах тогоочийн заавраар шоу нэвтрүүлэг. 1-р бүлэг (14 дугаар). NTV телевиз (Канадын Chef in your Ear шоу франчайз) 
* 2018 - Ахлах тогоочийн заавраар шоу нэвтрүүлэг. 3-р бүлэг (14 дугаар). NTV телевиз (Канадын Chef in your Ear шоу франчайз) 
* 2019 - Ахлах тогоочийн заавраар шоу нэвтрүүлэг. 4-р бүлэг (14 дугаар). NTV телевиз (Канадын Chef in your Ear шоу франчайз)
* 2020 - Эхнэрийн заавраар шоу нэвтрүүлэг. 1-р бүлэг (12 дугаар). NTV телевиз (Францын My Wife Rules шоу франчайз)
* 2020 - Эхнэрийн заавраар шоу нэвтрүүлэг. 2-р бүлэг (14 дугаар). NTV телевиз (Францын My Wife Rules шоу франчайз)
* 2022-2024 - Movie Guide нэвтрүүлэг (90 дугаар). Боловсрол телевиз
* 2023 - 95 дахь удаагийн Оскарын шагнал гардуулах ёслолын ажиллагааны шууд дамжуулалтын үндсэн хөтлөгч. Боловсрол телевиз
* 2024 - 96 дахь удаагийн Оскарын шагнал гардуулах ёслолын ажиллагааны шууд дамжуулалтын үндсэн хөтлөгч. Боловсрол телевиз

===Орчуулгын киноны жүжигчин===
* 2001-2006 - Кино Программын Ерөнхий Редакци. МҮОНТВ
* 2002-2006 - Кино алба. UBS телевиз
* 2008-2009 - Кино алба. Сансар телевиз
* 2010-2011 - Кино алба. Боловсрол суваг телевиз
* 2014-2023 - Хүрээлэн: Амьд ертөнцийн цуврал нэвтрүүлэг (120 дугаар)
* 2004 оноос өнөөг хүртэл 150 орчим нэвтрүүлэг, 50 гаруй баримтат киноны тайлбарыг тус тус уншаад байна.

==Кино==
===Продюсер===
#2021 - [[Эрдмээр жигүүрлэсэн 100 жил]] баримтат кино
#2023 - [[Хаан сайд: Ороны Тлейхан]] баримтат кино

===Зураг авалтын багийн менежер===
#2019 - Sleepless богино хэмжээний кино

===Хөтлөгч===
#2023 - [[Их говийн гайхамшиг]] баримтат киноны 1-р анги (Оюу толгой ХХК)
#2023 - [[Их говийн гайхамшиг]] баримтат киноны 2-р анги (Оюу толгой ХХК)
#2024 - [[Амжилтаар талархав]] баримтат кино (Талх чихэр ХК-ий 40 жилийн ойд зориулсан)
#2024 - [[Бодит амжилт]] баримтат кино (Эрдэнэс Таван толгой ХК)

===Найруулагч===
#2011 - [[Сайн, Муу, Хэрцгий-1]] уран сайхны кино (Адал явдалт, Инээдэм)
#2013 - [[Сайн, Муу, Хэрцгий-2: Эргэн ирсэн нь]] уран сайхны кино (Адал явдалт, Инээдэм)
#2013 - [[Single Ladies 1/ Ганц бие бүсгүйчүүл 1]] уран сайхны кино (Романтик, Инээдэм)
#2018 - [[Тэрбумын хэрэг]] уран сайхны кино (Адал явдалт, Инээдэм)
#2021 - [[Эрдмээр жигүүрлэсэн 100 жил]] баримтат кино (Монгол Улсад орчин цагийн боловсролын салбар үүсэж хөгжсөний 100 жилийн ойд зориулсан)
#2023 - [[Хаан сайд: Ороны Тлейхан]] баримтат кино
#2023 - [[The Boy]] богино хэмжээний кино (Драм)
#2024 - [[Урлахуйн гайхамшиг: Сийлбэрчин Сэнгээ]] баримтат кино

===Кино зохиолч===
#2007 - [[Ийм нэгэн дурлал 1]] уран сайхны кино (Инээдэм, Драм. Хамтран бичсэн)
#2008 - [[Ийм нэгэн дурлал 2]] уран сайхны кино (Инээдэм, Драм. Хамтран бичсэн)
#2009 - [[Урагшаа залуусаа]] уран сайхны кино (Инээдэм, Драм)
#2009 - [[Миний хөрш: Чөтгөр]] уран сайхны кино (Инээдэм, Драм)
#2010 - [[Амьдралын амт]] уран сайхны кино (Инээдэм, Драм)
#2010 - [[Дэв]] уран сайхны кино (Аймшиг)
#2011 - [[Сайн, муу, хэрцгий|Сайн, Муу, Хэрцгий 1]] уран сайхны кино (Адал явдалт, Инээдэм)
#2013 - [[Сайн, муу, хэрцгий 2: Эргэж ирсэн нь]] уран сайхны кино (Адал явдалт, Инээдэм)
#2013 - [[Ганц бие бүсгүйчүүд|Single Ladies 1]]/ Ганц бие бүсгүйчүүл 1 уран сайхны кино (Романтик, Инээдэм)
#2014 - [[Мөрдөгч]] 40 ангит киноны 4 анги (Гэмт хэрэг, Драм. Хамтран бичсэн)
#2014 - [[Миний хайр (Монгол кино)]] уран сайхны кино (Мелодрам)
#2015 - [[Саятан болгох дамжаа]] 24 ангит кино (Санхүү, Драм)
#2015 - [[Single Ladies 2: Эхлэл/ Ганц бие бүсгүйчүүл 2]] уран сайхны кино (Романтик, Инээдэм)
#2016 - [[Цагийн ажил]] уран сайхны кино (Инээдэм, Драм)
#2016 - [[Хязгааргүй]] 3 ангит богино цуврал кино (Драм)
#2017 - [[Single Ladies 3: Төгсгөл/ Ганц бие бүсгүйчүүл 3]] уран сайхны кино (Романтик, Инээдэм)
#2018 - [[Тэрбумын хэрэг]] уран сайхны кино (Адал явдалт, Инээдэм)
#2019 - [[Азтай бондгор]] богино хэмжээний кино (Адал явдалт, Инээдэм)
#2021 - [[Хүслэн]] уран сайхны кино (Драм)
#2021 - [[Single Guys]] уран сайхны кино (Адал явдалт, Инээдэм, Уран зөгнөлт)
#2021 - [[Эрдмээр жигүүрлэсэн 100 жил]] баримтат кино (Монгол Улсад орчин цагийн боловсролын салбар үүсэж хөгжсөний 100 жилийн ойд зориулсан)
#2023 - [[Хаан сайд: Ороны Тлейхан]] баримтат кино
#2023 - [[The Boy]] богино хэмжээний кино (Драм)
#2023 - [[Ээжүүдийн өдөр өнжүүлэх]] уран сайхны кино (Драм)
#2024 - [[Хамтдаа бэхэжсэн зуун: Зоосон мөнгөнөөс цахим банк хүртэл]] баримтат кино (Монгол Улсад орчин цагийн банкны тогтолцоо үүсэж бэхэжсэний 100 жилийн ойд зориулсан)
#2024 - [[Урлахуйн гайхамшиг: Сийлбэрчин Сэнгээ]] баримтат кино
#2025 - [[Бүсгүй]] уран сайхны кино (Намтарчилсан драм. Хурд хамтлагийн 30 жилийн ойд зориулсан. Хамтран бичсэн)
#2025 - [[Гэр бүл]] 34 ангит киноны 22 анги (Инээдэм, Драм. Хамтран бичсэн)
#2025 - [[Татар]] уран сайхны кино (Намтарчилсан драм. Татар хамтлагийн 20 жилийн ойд зориулсан. Хамтран бичсэн)

==Жүжиг==
* 2012 - Мөрөөдлийн театрын Амьдрал өөрөө бэлэг шоу-драмын Миний хайрт бэр нэг бүлэгт үзэгдэл 
* 2013 - Эмоци продакшны Эрчүүдийг уучил тоглолтын 100 000 нэг бүлэгт үзэгдэл 

==Клип==
* 2019 - Sleepless (Chapter I). Английн дуучин Novo Amor. Unit production manager
* 2019 - Repeat Until Death (Chapter II). Английн дуучин Novo Amor. Unit production manager
* 2019 - Чин хүсэл. Tara Endo. Найруулагч

==Ном==
* 2017 - Single Ladies 1, 2, 3 кино зохиолын эмхэтгэл. Зохиогч
* 2019 - Азийн Киноны Цэнхэр ном - 2018 (БНХАУ-д хэвлэгддэг Азийн 17 улсын жил бүрийн кино тойм). Монгол киноны хэсгийг С. Батбаяр, О. Мөрөн нарын хамт
* 2020 - Азийн Киноны Цэнхэр ном - 2019 (БНХАУ-д хэвлэгддэг Азийн 17 улсын жил бүрийн кино тойм). Монгол киноны хэсгийг С. Батбаяр, О. Мөрөн нарын хамт
* 2022 - Уулаараа овоглосон бөх Будын Бямбаа. Редактор

==Аудио ном==
* 2016 - Манлайлагчийн зам (The Leader's Way: The Art of Making the Right) Зохиолч: Лауренс ван ден Майзенберг 
* 2021 - Ад үзэгдэх зориг (嫌われる勇気) Зохиогч: Кишими Ичиро, Кога Фүмитакэ
* 2022 - Айшхи. Зохиолч: М. Уянсүх
* 2022 - Вангийн нулимс. Зохиолч: Тодко Самсон
* 2022 - Дээд айл. Зохиолч: Тодко Самсон
* 2022 - Харь хэлээр яригсад. Зохиолч: Тодко Самсон
* 2022 - Миний хайрт, миний хуримын гэрч. Зохиолч: Тодко Самсон
* 2022 - Сүрэг. Зохиолч: Тодко Самсон
* 2022 - Газар доороос бичсэн тэмдэглэл (Записки из подполья) Зохиолч: Федор Михайлович Достоевский
* 2022 - Sapiens: Хүн төрөлхтний товч түүх (Sapiens: A Brief History of Humankind) Зохиолч: Юваль Ной Харари
* 2024 - Вавилоны хамгийн баян хүн (The Richest Man in Babylon) Зохиолч: Жорж С. Клэсон
* 2024 - Гэмт хэрэг ба Ял шийтгэл (Преступление и наказание) Зохиолч: Федор Михайлович Достоевский
* 2024 - Мөрийч (Игрок) Зохиолч: Федор Михайлович Достоевский
* 2024 - Иван Денисовичийн нэг өдөр (Один день Ивана Денисовича) Зохиолч: Алекса́ндр Иса́евич Солжени́цын
* 2024 - Арьсан хүрэмтэй Мадонна (Kürk Mantolu Madonna) Зохиолч: Сабахаттин Али
* 2024 - Мастер Маргарита хоёр (Мастер и Маргарита) Зохиолч: Михайл Афана́сьевич Булга́ков
* 2024 - Жаргалтай болох зориг (幸せになる勇気) Зохиогч: Кишими Ичиро, Кога Фүмитакэ

==Зохион байгуулсан, оролцсон арга хэмжээ==
* 2015 - Соёлын бүтээлч үйлдвэрлэл үндэсний хөтөлбөр (ССАЖЯ). Ажлын хэсгийн гишүүн.
* 2018 - Анхны бүтээл - 8 наадам (РТМУС). Богино хэмжээний кино бүтээлийн төрөл. Шүүгч.
* 2019 - Кино урлагийг дэмжих тухай хууль (БСШУСЯ). Ажлын хэсгийн гишүүн.
* 2019 - БНХАУ-д зохиогдсон Монголын кино өдрүүд 2019 (БСШУСЯ). (Монгол улс, БНХАУ-тай дипломат харилцаа тогтоосны 70 жилийн ой) Ажлын хэсгийн ахлагч.
* 2020 - Европын Холбооны Кино Өдрүүд 2020. Орчуулга, дуу оруулалтын багийн удирдагч.
* 2021 - Европын Холбооны Кино Өдрүүд 2021. Орчуулга, дуу оруулалтын багийн удирдагч.
* 2021 - Европын Өдөр 2021 (цахим арга хэмжээ). Продюсер, найруулагч.
* 2021 - Кино урлагийг дэмжих тухай хууль (БСШУС-ын Байнгын хороо). Дэд ажлын хэсгийн гишүүн.
* 2021 - Монголын үндэсний кино урлагийн зөвлөлийн гишүүдийг сонгон шалгаруулах шалгаруулалт (Соёлын яам) Ажлын хэсгийн гишүүн.
* 2022 - Японы Кино Өдрүүд 2022. Орчуулгын багийн удирдагч.

==Төрийн бус байгууллага ба бусад сонгуульт ажил==
* 2013 оноос өнөөг хүртэл - Чагдаржав сан ТББ. Төлөөлөн удирдах зөвлөлийн гишүүн
* 2024 оноос өнөөг хүртэл - Монголын дуу оруулахуйн урлагийн холбоо ТББ. Тэргүүн

==Сургалт, лекц==
* 2018 - Соёлын зөөлөн хүч: Кино. Монгол-Японы төвд
* 2019 - Кино бүтээх үе шат, стандартын тухай
* 2019 - Кино зохиолын сургалт - 1
* 2019 - Кино зохиолын сургалт - 2
* 2020 - Кино зохиолын сургалт - 3
* 2020 - Кино зохиолын сургалт - 4
* 2020 - Уран бүтээл бол...
* 2021 - Кино зохиолын сургалт - 5
* 2023 - Кино зохиолын сургалт - 6
* 2023 - Кино зохиолын сургалт - 7
* 2023 - Кино зохиолын сургалт - 8
* 2023 - Кино зохиолын сургалт - 9
* 2023 - Кино зохиолын сургалт - 10 (Эрдэнэт хотноо)
* 2024 - &quot;Товч&quot; кино наадамд оролцогсдод Workshop
* 2025 - Кино зохиолын сургалт - 11 
* 2025 - Кино урлаг ба Зөөлөн хүч лекц. Налайх дүүргийн ЗДТГ-т
* 2025 - Орчин цагийн кино урлагийн чиг хандлага. СУИС-д
* 2025 - 45*45 жүжигчний анхан шатны мэдлэг олгох сургалт - 9 (Кино зохиолын багш)

{{DEFAULTSORT:Миеэгомбо, Александрын}}
[[Ангилал: Монголын найруулагч]]
[[Ангилал:Монголчууд]]
__INDEX__
__NEWSECTIONLINK__</text>
      <sha1>6lrgarpv00z56wx3yif8scaxn4xzqv1</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Гомбожавын Занданшатар</title>
    <ns>0</ns>
    <id>32894</id>
    <revision>
      <id>821559</id>
      <parentid>817856</parentid>
      <timestamp>2025-06-12T16:52:46Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>2405:5700:311:3BC8:CA9B:38DC:987E:AE6F</ip>
      </contributor>
      <comment>Ерөнхий сайд</comment>
      <origin>821559</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="58502" sha1="6o0wbp15pihea11hep9n9h1f2kfpiz3" xml:space="preserve">{{Төрийн зүтгэлтэн
|овогнэр     =Гомбожавын Занданшатар
|зураг       =
|тайлбар     = Монгол Улсын Их Хурлын дарга
|алба1       = {{flagicon|Монгол}} УИХ-ын дарга
|ээлж1       = 2019.02.01- Өнөөдрийг Хүртэл
|өмнөх1      = [[Миеэгомбын Энхболд]]
|дараах1     = 
|алба3       = {{flagicon|Монгол}} Монгол Улсын сайд, Засгийн газрын Хэрэг эрхлэх газрын дарга 
|ээлж3       = 2017-2019.02.01
|өмнөх3      = [[Жамъянгийн Мөнхбат]]
|дараах3     = [[Лувсаннамсрайн Оюун-Эрдэнэ]]
|алба4       = {{flagicon|Монгол}}  УИХ-ын гишүүн
|ээлж4       = 2004-2012&lt;br&gt;2016-
|алба5       = {{flagicon|Монгол}} Гадаад харилцааны сайд
|ээлж5       = 2009.11 сар-2012.08 сар 
|өмнөх5     = [[Сүхбаатарын Батболд]]
|дараах5     = [[Лувсанвандангийн Болд]]
|алба6       = МАН-ын Ерөнхий нарийн бичгийн дарга
|ээлж6       = 2012.07 сар-2013.11 сар
|өмнөх6      = [[Ухнаагийн Хүрэлсүх]]
|дараах6     = Жамъянгийн Мөнхбат
|төрсөногноо = {{bda|1970|3|8}}
|төрсөнгазар = [[Баянхонгор]] [[аймаг]], [[Баацагаан сум]]  
|улсорон     = {{MGL3}}
|намэвсэл    = [[Монгол Ардын Нам]]
|сургууль    = ОХУ-ын Эрхүү хотын Улс ардын аж ахуйн дээд сургууль
|гэрбүл      = Эхнэр Ганбаярын Отгонгэрэл. Дөрвөн хүүхэдтэй
|website     = [http://www.zandanshatar.com www.zandanshatar.com]
|гарынүсэг=[[File:УИХ-ын дарга гарын үсэг.png|thumb|Гарын үсэг]]}}
'''Гомбожавын Занданшатар''' ([[1970 он]]ы 3 сарын 8-нд төрсөн. [[:en:Baatsagaan|Баацагаан сум]], [[Баянхонгор аймаг]]) нь [[Монгол улс]]ын улс төрч, Гадаад харилцааны сайд асан, [[УИХ]]-ын дарга. УИХ-д гурав дахь удаагаа сонгогдоод буй. [https://web.archive.org/web/20230717043928/http://nam.mn/ Монгол Ардын намын] Удирдах зөвлөлийн гишүүн, Бага хурлын гишүүн. Монгол Улсын 34 дэх Ерөнхий сайд/2025 оны 06 сарын 13-ны өдрөөс/ 

=== Боловсрол ===
- 1977-1987 онд Баянхонгор аймгийн Өлзийт сумын дунд сургууль, Улаанбаатар хотын 10 жилийн 77 дугаар дунд сургуульд суралцаж төгссөн.

- 1987-1992 онд ОХУ-ын Эрхүүгийн Улс ардын аж ахуйн дээд сургуульд суралцаж, Санхүү-эдийн засагч мэргэжил эзэмшсэн.

- АНУ, БНЭУ, БНСУ, Швед, Голланд зэрэг улсуудад банк, санхүү, бизнесийн удирдлагын чиглэлээр сургалт дүүргэсэн. Эдийн засгийн ухааны магистр.

=== Ажилласан байдал: ===
• 1992-1995 онд Зах зээлийн коллеж буюу одоогийн Худалдаа үйлдвэрлэлийн дээд сургуульд багш, судлаач

• 1995-1998 онд Хөдөө аж ахуйн банкинд эдийн засагч, хэлтэс, газрын захирал

• 1998-2000 онд Монголбанкны Сургалтын төвийн менежер, Хөдөө аж ахуйн банкинд Монголбанкны бүрэн эрхт төлөөлөгч 

• 2000-2003 онд ХААН банкны дэд захирал

• 2003-2004 онд Монгол Улсын Хүнс, хөдөө аж ахуйн дэд сайд

• 2004-2012 онд Монгол Улсын Их Хурлын гишүүн

• 2009-2012 онд Монгол Улсын Гадаад харилцааны сайд

• 2012-2013 онд Монгол Ардын Намын Ерөнхий нарийн бичгийн дарга

• 2013-2015 онд АНУ-ын Стэнфордын их сургуулийн Хөгжил, ардчилал, хуулийн засаглалын хүрээлэнд судлаач

• 2016 оноос Монгол Улсын Их Хурлын гишүүн

• 2017-2019 онд Монгол Улсын Засгийн газрын гишүүн, Монгол Улсын сайд, Засгийн газрын Хэрэг эрхлэх газрын дарга

• 2019 оноос Монгол Улсын Их Хурлын дарга

• 2024 оны 7 дугаар сараас Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн тамгын газрын дарга

===Эцэг эх===
[[Сайн ноён хан аймаг|Сайн ноён хан аймгийн]] Цогтой гүн Дашдоржийн хошууны (одоогийн Баянхонгор аймгийн [[Галуут сум]], 1923 оноос Баянхонгор хайрхан уулын хошуу, 1931-1957 онд Баянхонгор сум) нутаг Уутын голоор нутагтай Дүгэржав хэмээх язгуурын [[тайж]] хүн байжээ. Түүний хүү Сумгарьд тайж нь Дүгэржавын ганц хүү бөгөөд Норов хэмээх хүүтэй байжээ.

Тэрхүү Норов тайжийн хүү Дамдинжавын Гомбожав нь Г.Занданшатарын аав юм. Д.Гомбожавыг 3 настай байхад эцэг Норов тайж нас барснаар, ойрын төрөл Ундарын Дамдинжав хэмээх хүнд үрчлэгдсэн байна.

Д.Гомбожав 1933 онд төрсөн бөгөөд сумандаа адуучнаар ажиллаж байгаад 1953 онд цэргийн албанд татагджээ. Тэрбээр бага залуудаа ухаан сэргэлэн, хөдөлмөрч, адуунд эртэй, морь уургалах, эмнэг булгиулах, хурдан морь таних, уях эрдмийг төгс эзэмшсэн хүн байсан гэдэг. Цэргийн албаа хааж ирээд 1956 оноос [[Галуут сум|Галуут суман]]&lt;nowiki/&gt;даа багийн тоо бүртгэгч, “Галуут” нэгдлийн ня-бо, баг, бригадын дарга, 1962 оноос “Коммунизмын төлөө” нэгдлийн орлогч дарга зэрэг албыг хашиж байгаад 1965-1967 онд Удирдах ажилтны 2 жилийн дээд курс дүүргээд ирэхэд нь Б[[Баянхонгор аймаг|аянхонгор аймгийн]] Баацагаан суманд Сум-нэгдлийн даргаар томилсон байна.

Тэрбээр энд ажиллах хугацаандаа тус сумын “Чойбалсангийн зам” нэгдлийг улсын тэргүүний нэгдлийн хэмжээнд хүргэсэн юм. Д.Гомбожав 1972-1976 онд тухайн үеийн Намын дээд сургуульд суралцан дүүргэж, дээд боловсрол эзэмшсэн байна. Улмаар [[Баянхонгор аймаг|Баянхонгор аймгийн]] [[Өлзийт сум (Баянхонгор)|Өлзийт суманд]] Сум-нэгдлийн даргаар томилогдож, 1982 он хүртэл ажиллахдаа тус сум, нэгдлийг аж ахуй, зохион байгуулалтын хувьд бэхжүүлэн, олон шинэ санаачилга гарган, амжилттай хэрэгжүүлснээр аймаг, улсын тэргүүлэх хамт олон болгосон байна.

1982 онд МАХН-ын Төв Хорооны шийдвэрээр түүнийг Атрын II аянаар байгуулагдсан, [[Хэнтий аймаг|Хэнтий аймгийн]] Чандганы сангийн аж ахуйн даргаар томилжээ. Тэрбээр шинэ тутам аж ахуйг богино хугацаанд хөл дээр нь босгон, улс ардын аж ахуй, соёлыг хөгжүүлэх төлөвлөгөөт зорилтуудыг амжилттай ханган биелүүлж, улсын хэмжээнд хамгийн их ургац хураасан САА-гаар удаа дараа шалгарч байв.

Д.Гомбожав МАХН-ын XVI, XVII, XVIII, XIX, XX их хурлуудад төлөөлөгчөөр, [[Ардын Их Хурал|Ардын Их Хурлын]] депутатаар 4 удаа сонгогдсон, 1992 онд ардчилсан, шинэ [[Монгол Улсын Үндсэн Хууль|Үндсэн хуулийг]] батлалцсан хүн юм.

Монгол Улсын хөдөө аж ахуй, газар тариалангийн салбарт олон жил үр бүтээлтэй ажилласныг нь үнэлэн Дамдинжавын Гомбожавт 1991 онд [[Монгол улсын хөдөлмөрийн баатар|Монгол Улсын Хөдөлмөрийн баатар]] цол олгожээ.

Г.Занданшатарын ээж О.Дашзэвэг нь Баянхонгор хайрхан уулын хошууны (одоогийн Баянхонгор аймгийн [[Галуут сум]]) Уутын голоор нутагтай, Оросоо хэмээх хүний ууган охин болж, 1937 онд төржээ.

О.Дашзэвэг нь Баянхонгор аймгийн Галуут, Баацагаан, Өлзийт зэрэг сумын Хүн эмнэлэг, цэцэрлэгт ажиллаж байсан байна. Ардын сурган хүмүүжүүлэх ухааны уламжлалт дэг ёсыг сайн эзэмшсэн, буддын гүн ухааны мэдлэгтэй, Монгол ардын үлгэр, тууль сайн мэддэг, “Жангар” тууль, “Молом тойны намтар”, “Чойжид дагины тууж”, “Оюун түлхүүр” зэрэг сургаалын зохиолуудыг хүүхдүүддээ цээжээр хэлж өгдөг хүн байжээ.

Д.Гомбожав, О.Дашзэвэг нар 1958 онд ханилан сууж, зургаан хүүхэд төрүүлж өсгөсний 5 дахь нь Занданшатар юм.

===Бага нас===
Г.Занданшатар 1970 оны гуравдугаар сарын 8-нд [[Баацагаан сум|Баянхонгор аймгийн Баацагаан сумын]] Хүн эмнэлэгт төржээ. Тухайн үед аав Д.Гомбожав нь тус суманд Сум-нэгдлийн даргаар ажиллаж байв. Занданшатар гэдэг нэрийг эх барьж авсан эмч Ёндонцоо нь ном харж байгаад өгсөн гэдэг.

Гэрийн эзэн Намын дээд сургуульд суралцах болсон тул тэднийх 1972 онд [[Улаанбаатар]]&lt;nowiki/&gt;т нүүж иржээ. Эцэг Д.Гомбожав нь [[Шатар|шатарт]] хорхойтой, Намын дээд сургуулийн Сум-нэгдлийн дарга нар голдуу оюутнууд тэднийд ирж шатар тоглох нь олон тул Занданшатар хүү тэдний тоглохыг харсаар 4 настайдаа өөрөө шатар нүүж сурчээ.

Д.Гомбожав 1976 онд сургуулиа төгсөж, Баянхонгор аймгийн Өлзийт суманд Сум-нэгдлийн даргаар томилогдсон тул Г.Занданшатар 1977 онд тус сумын дунд сургуулийн 1-р ангид оржээ. Сургуульд тэрбээр сурлага сайтай, урлаг, спортод идэвх сонирхолтой хүүхэд байжээ. Шүлэг уншдаг, бөхийн спортоор хичээллэдэг байсан байна. 1982 онд нийслэлийн 10 жилийн 77 дугаар дунд сургуульд шилжин суралцаж, 1987 онд Онц дүнтэй төгсчээ.

=== '''Гэр бүл, үр хүүхэд''' ===
Г.Занданшатарын гэргийг Ганбаярын Отгонгэрэл гэдэг. Завхан аймгийн Дөрвөлжин сумын уугуул. 1974 онд төрсөн. Зургаан хүүхэдтэй айлын тав дахь нь. Г.Занданшатарыг тухайн үеийн Зах зээлийн коллеж буюу одоогийн [[Худалдаа Үйлдвэрлэлийн Дээд Сургууль|Худалдаа үйлдвэрлэлийн дээд сургууль]]&lt;nowiki/&gt;д багшилж байхад нь танилцаж, 1992 онд гэр бүл болжээ.

Г.Отгонгэрэл санхүүч мэргэжилтэй. Их Британи, Умард Ирландын Нэгдсэн Вант Улсын Бирмингэмийн их сургуульд бизнесийн удирдлагын магистрын зэрэг хамгаалсан. Тэд хоёр хүү, хоёр охинтой. 

== '''УЛС ТӨРД''' ==
1998 онд [[Монгол Ардын Нам|МАХН]]-д элсэж, 2004, 2008, 2016, 2020 онд [[Баянхонгор аймаг|Баянхонгор]] аймгаас УИХ-ын гишүүнээр сонгогджээ.

Парламентын гишүүнээр сонгогдсон 4 бүрэн эрхийн хугацаандаа тэрбээр УИХ-ын Төсвийн зарлагын дэд хорооны дарга, УИХ дахь МАН-ын бүлгийн дэд дарга, [[Гадаад харилцааны яам (Монгол)|Гадаад харилцааны]] сайд, Монгол Улсын сайд, З[[Монгол улсын Засгийн газрын Хэрэг эрхлэх газар|асгийн газрын Хэрэг эрхлэх газрын]] дарга, [[Улсын Их Хурал|Монгол Улсын Их Хурлын]] даргаар ажилласан байна.

Г.Занданшатар банк, санхүү, татвар, хяналт шалгалт, зөвлөлдөх ардчилал, ард түмний Үндсэн хуулиар олгосон засаглах эрхийг хангах зэрэг чиглэлээр 30 гаруй томоохон хууль санаачлан батлуулжээ.

2012-2013 онд МАН-ын Ерөнхий нарийн бичгийн даргаар ажиллаж байв. МАН-ын Удирдах зөвлөлийн гишүүн, Бага хурлын гишүүн.

== '''ШИНЭЧЛЭГЧ''' ==
Түүнийг &quot;шинэчлэгч&quot; хэмээн тодорхойлж болно. Яагаад гэвэл түүний ажил, амьдралын зам мөр ямагт шинийг бүтээж, шинэ зам гаргаж, шинэ шан татаж явсан түүх байдаг.

==== '''Зах зээлийн онолын шинэ үрийг тарьж, үрслүүлэв''' ====
1992 онд 22 настай залуу ОХУ-д дээд сургуульд төгсөж ирээд, хуучнаар Худалдааны техникум буюу тухайн үед Зах зээлийн коллеж хэмээх шинэ нэртэй болоод байсан, өдгөөгийн Худалдаа, үйлдвэрлэлийн дээд сургуульд багшаар ажиллаж эхэлжээ.

Монгол Улс зах зээлийн цоо шинэ замыг дөнгөж сонгож, шинэ нийгэмд хөл тавьсан, учраа тэр бүр олохгүй явсан үед зах зээл гэж чухам юу болох, онол, арга зүй ямар байдгийг Монголд мэддэг хүн цөөн байв. Г.Занданшатар ийм цаг үед &quot;Зах зээл&quot;-ээр овоглосон сургуульдаа зах зээлийн эдийн засгийн сурах бичиг, гарын авлагуудыг орчуулан түгээж, өөрөө түүнийхээ заах арга зүйг боловсруулан, туршиж, нэг ёсондоо зах зээлийн онолын шинэ үрийг тарьж, үрслүүлсэн юм.

Тэрбээр энд ажиллах хугацаандаа “Чөлөөт сэтгэгчдийн клуб” байгуулж, нэр хүндтэй улстөрч, эдийн засагчдыг урьж лекц уншуулж байсан нь тухайн үедээ ихээхэн сонирхолтой, өгөөжтэй арга хэмжээ болж байв.

==== '''Банкийг сэргээн босгож, бүтцийн өөрчлөлтийг эхлүүлэв''' ====
1996 онд багшийн ажлаас банк санхүүгийн салбарт шилжиж, Монголбанк, Хөдөө аж ахуйн банкинд ажиллажээ. Арилжааны олон банк байгуулагдсан ч жижиг зах зээл дээр хүч тарамдаж, чөлөөт өрсөлдөөний зарчмаар хэрхэн ажиллах арга эвээ ололгүй эхнээсээ дампуурч эхлэв. Тэр амаргүй сорилт тухайн үедээ Монголын томоохон банкны нэг болоод байсан Хөдөө аж ахуйн банкийг ч тойрсонгүй. Хот, хөдөөд хамгийн олон салбартай энэ банк үйл ажиллагаа доголдсоны улмаас Монгол Улс төрийн албан хаагчдынхаа цалинг ч тавьж чадахгүйд хүрч, цалингаа хүлээсэн хүмүүс хэдэн сараар хүлээж, эцэст нь цалингийн оронд гурил, будаа авч байсан үе бий.

Дампуурлаас банкийг аврах үүрэг залуу санхүүч Г.Занданшатарт ногдсон юм. Тэрбээр тус банкинд бүтцийн өөрчлөлт хийх төслийг хэрэгжүүлж, эрх хүлээн авагчаар ажиллаж, зорилгоо амжилттай биелүүлэн, одоогийн ХААН банк нэрийг өгч, дотроо эвийн хоёр загастай, дөрвөн дэлбээт, гүн ногоон өнгөт одоогийн таних тэмдгийг (лого) бүтээлцсэн юм. ХААН гэсэн нэр Хөдөө аж ахуйн гэсэн нэрийн товчлол мэт санагдаж байсан ч яваандаа Монголын хамгийн том банк болно, басхүү банкны харилцагч бол хаан гэсэн хос утгыг бэлгэдэж өгснөөр, өдгөө Монгол Улсад хамгийн олон салбартай, хүчирхэг банк болжээ.

==== '''Газар тариаланг аврах бодлого, үйл ажиллагааг хэрэгжүүлэв''' ====
2003 онд Хөдөө аж ахуйн дэд сайдаар томилогдон ажиллах үед нь Монголын газар тариалангийн салбар ноцтой хямарч, зогсонги байдалд ороод байв. Техникийн шинэчлэл зогсож, тариалангийн талбай зэрлэгтээ баригдан атаршиж, Монголд гурилын хомсдол үүссэний улмаас импортын гурил гол хэрэглээ болоод байв.

Тэр цагт &quot;Монголд тариа тарих хэрэггүй. Хойно, өмнө, хажууханд тариалангийн аварга том улс орон байхад идэх гурилаа тэндээс авахад л болно&quot; гэсэн үзэл баримтлал дэвшүүлж явсан төрийн түшээд ч бий. Ийм үед буруу бодлогыг үндсээр нь өөрчилж, хөдөө аж ахуйгаа, түүний дотор тариалангийн салбараа аврахын тулд &quot;Хөдөө аж ахуйн талаар төрөөс баримтлах бодлогын баримт бичиг&quot;-ийг УИХ-аар батлуулж, улмаар Атрын III аяныг санаачлагчдын нэг болсон юм.

==== '''Гадаад бодлогын шинэ үзэл баримтлалыг батлуулав''' ====
Гадаад харилцааны сайдаар ажиллаж байхдаа Монгол Улсын Гадаад бодлогын үзэл баримтлалыг боловсруулан батлуулсан нь Монгол Улс энхийг эрхэмлэсэн, нээлттэй, бие даасан, олон тулгуурт гадаад бодлого явуулах замаар аюулгүй байдал, тусгаар тогтнол, үндэсний язгуур ашиг сонирхлоо олон улсын эрх зүйн хүрээнд улс төр-дипломатын аргаар хангах тулгуур баримт бичиг болсон юм. Монгол Улсын гадаад бодлого энэ баримт бичгийн үзэл баримтлал дор гурван арванд тууштай хөгжиж байна.
[[Файл:With Hillary Clinton.jpg|left|thumb|АНУ-ын 67 дахь Төрийн Нарийн Бичгийн Дарга Хиллари Клинтоны хамт]]


2011 онд Монгол Улс [[Ардчилсан орнуудын хамтын нийгэмлэг|Ардчилсан орнуудын хамтын нийгэмлэгийг]] хоёр жил даргалах хүндтэй үүргийг хүлээн авсан билээ. Түүнийг сайд байх үед Монгол Улсын Засгийн газар “Гадаад харилцааг эдийн засагжуулах хөтөлбөр”-ийг баталсан нь улс орны хөгжлийн тогтвортой өсөлтийг хангахад гадаад улс төр, эдийн засгийн дипломат үйл ажиллагааг чиглүүлэхэд томоохон түлхэц болсон юм.

Мөн “Дипломат ажилтны сахилгын тусгай дүрэм”-ийг шинэчилж, гадаад харилцааны салбар, дипломат ажилтнуудын үйл ажиллагаанд ёс зүй, сахилга хариуцлагыг сахиулах шинэ жишиг тогтоосон юм.


==== '''МАСЗХ-г НАМЗХ болгоход оролцов''' ====
Тэрбээр 2005-2010 онд МАН-ын дэргэдэх залуучуудын байгууллага болох Монголын ардчилсан социалист залуучуудын холбоо (МАСЗХ)-ны Удирдах зөвлөлийн гишүүн, Дэд ерөнхийлөгч, Ерөнхийлөгчөөр ажиллаж байсан бөгөөд тус холбоог өөрчлөх, үзэл баримтлалыг шинэчлэх ажлыг нөхдийн хамт гүйцэтгэж зорилго, чиглэл, үйл ажиллагааны цоо шинэ эрэмбэтэй Нийгмийн ардчилал-Монголын залуучуудын холбоо (НАМЗХ)-г үүсгэн байгуулалцжээ.

МАН-ын дэргэдэх залуучуудын байгууллага түүхэн үе шат бүрдээ манлайллын үүргээ амжилттай гүйцэтгэж, шинэчлэл өөрчлөлтийн замаар өдгөө хүртэл замнахад тэр ийнхүү хувь нэмрээ оруулсан бөгөөд одоо ч залуустай хамгийн ойр дөт ажилладаг улстөрчдийн нэг билээ.  

==== '''Хөгжлийн бодлогын суурийг тавив''' ====
2018 оноос Монгол Улсын сайд, Засгийн газрын Хэрэг эрхлэх газрын даргаар ажиллах үедээ “Гурван тулгуурт хөгжлийн бодлого” буюу төр, нийгэм, эдийн засгийн шинэчлэлийн бодлогыг гардан боловсруулж, батлуулсан билээ.

Энэхүү хөгжлийн бодлогын баримт бичгийн үндсэн агуулга “Шинэ сэргэлтийн бодлого” урт хугацааны хөгжлийн бодлогын эх үндэс болсон бөгөөд Монгол Улсын Их Хурлыг Г.Занданшатар тэргүүлж байх үедээ буюу 2021 оны 12 дугаар сарын 30-ны өдөр 106 дугаар тогтоолоороо баталсан билээ.

== '''УЛСЫН ИХ ХУРЛЫН ДАРГЫН ҮЙЛ АЖИЛЛАГАА''' ==
Г.Занданшатар Монгол Улсын Их Хурлын даргаар парламентын хоёр бүрэн эрхийн хугацаанд үргэлжлүүлэн ажилласан анхны хүн юм. 2019 оны 2-р сард анх сонгогдсоноос хойших 5 жил шахмын хугацаанд ардчилсан, шинэ Үндсэн хуулийн үзэл баримтлал дор, УИХ-ыг орчин үеийн дэлхийн улс орнуудын парламентын жишигт нийцүүлэн шинэчлэл хийх зорилт дэвшүүлэн ажиллаж байна. 

Энэхүү шинэчлэлийн үзэл санаа Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлт, түүнийг амилуулж хэрэгжүүлэх Эрх зүйн шинэчлэл, Улсын Их Хурлын хяналт шалгалтын чиг үүргийг шинэ шатанд гаргах, Цахим шилжилт хийх, Хүний эрхийг дээдэлж, хууль бүхэнд хүний эрхийг амин сүнс болгон суулгах, шударга ёс, хуулийн засаглалыг төлөвшүүлэх, авлига, албан тушаалын гэмт хэрэгтэй тэмцэх чиглэлээр хийж буй эрх зүйн шинэтгэл, иргэд, хүүхэд залууст парламентат ёсны талаарх боловсрол, мэдлэг олгох соён гэгээрүүлэх шинэ чиг үүргийн зорилтууд зэрэг өргөн хүрээг хамран өрнөж байна.

Эдгээрээс Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлт, парламентын хяналт шалгалтын чиг үүргийн шинэ тогтолцоо, цахим парламент болох, ард түмний засаглах эрхийг хангах зөвлөлдөх ардчиллын зарчмыг нутагшуулах гэсэн 4 шинэчлэлийг онцолж болно.

=== '''Үндсэн хуулийн шинэчлэл''' ===
Хорь гаруй жил яригдаж, 3 парламент дамжин өрнөсөн, 4 төсөл өргөн баригдсан ч шийдэлд хүрч чадаагүй байсан Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах ажлыг манлайлж, амжилттай хэрэгжүүлсэн Спикер бол Г.Занданшатар юм.

Монгол төрийн энэхүү томоохон үйл хэргийг УИХ 3 жилийн турш өрнүүлсэн. Нэмэлт, өөрчлөлтийн төслийн эх 2019 оны 6-р сард албан ёсоор өргөн баригдсанаас хойш УИХ 5 сарын турш тасралтгүй хэлэлцэж, зун ч завсарлаагүй.

Ард иргэдээрээ хэлэлцүүлж, Зөвлөлдөх санал асуулгыг Монголын түүхэнд анх удаа зохион байгуулж, төрийн болон иргэний нийгмийн байгууллага, улс төрийн намууд, эрдэмтэн судлаачдын санал бодлыг сонсож, нийгмийн зөвшилцлийг хангаж чадсанаар 2019 оны 11-р сарын 14-ний өдөр батлагдсан юм.

Нэмэлт, өөрчлөлт нь Үндсэн хуулийн 28.5 хувийг буюу 70 зүйлийн 19 зүйл, 36 заалтыг хөндсөн бөгөөд засаглалын хяналт-тэнцлийг хангаж, Засгийн газрын тогтвортой байдал, парламентын хариуцлагыг нэмэгдүүлэх, хараат бус шударга шүүхийг төлөвшүүлэх, нутгийн захиргааны бие даасан байдлыг бэхжүүлэх суурь зарчмын хүрээнд Үндсэн хуульд 2000 онд оруулсан долоон өөрчлөлтийг засаж сайжруулах; Байгалийн баялаг ард түмний мэдэлд байж, түүний үр өгөөжийн дийлэнх нь ард түмэнд ногдох; Монгол Улсын нийгэм-эдийн засгийг урт хугацаанд тогтвортой хөгжүүлэх, бодлогын уялдаа холбоо, залгамж чанар, нэгдмэл байдлыг хангах; Улс төрийн намууд улсын хэмжээнд бодлого дэвшүүлж ажиллах, үйл ажиллагааны үндсэн зарчим, санхүүгийн эх үүсвэр, зарцуулалт нь ил тод байх; Шүүхийн бие даасан, шүүгчийн хараат бус байдлыг хангах замаар иргэдийн шүүхэд итгэх итгэлийг нэмэгдүүлэх; Нутгийн өөрийн удирдлага, хот тосгоны эрх зүйн үндсийг боловсронгуй болгох зэрэг тогтолцооны шинэчлэлийн шинэ зохицуулалтууд туссан юм.

Улмаар 2023 оны 5-р сарын 31-ний өдөр Монгол Улсын Үндсэн хуульд оруулах бас нэгэн өөрчлөлтийг батлуулсан бөгөөд энэ өөрчлөлт нь парламентын төлөөллийн чадавхыг сайжруулах, ард түмний сонголтыг аль болох бүрэн дүүрэн баталгаажуулах, шударга сонгуулийн зарчмыг төлөвшүүлэхэд чиглэсэн байна.

Үндсэн хуулийн шинэчлэлийн эдгээр нэмэлт, өөрчлөлтүүд ард түмний засаглах эрхийг хангах, төр цэгцэрч, засаглал тогтворжин, шударга ёс, эрүүл нийгэм төлөвших эрх зүйн үндсийг бэхжүүлсэн өөрчлөлт болсон гэж үздэг.

=== Парламентын хяналт шалгалтын шинэ тогтолцоо ===
2019 онд Үндсэн хуульд оруулсан нэмэлт, өөрчлөлтөөр Үндсэн хуулийн 28 дугаар зүйлийн 2 дахь хэсэгт “Хуулийн биелэлтийг хангахтай холбоотой нийтийн эрх ашгийг хөндсөн тодорхой асуудлаар Улсын Их Хурлын гишүүний дөрөвний нэгээс доошгүй нь хянан шалгах түр хороо байгуулах санал тавибал Улсын Их Хурал цөөнхийн төлөөллийг оролцуулан уг хороог байгуулна” гэж тусгасан.

Энэхүү нэмэлт, өөрчлөлтийн үзэл баримтлалд нийцүүлэн Монгол Улсын Их Хурлын хяналт шалгалтын тухай хуулийг батлан хэрэгжүүлсэн нь парламентын хянан шалгах чиг үүргийг цоо шинэ шатанд гаргасан юм.

Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтөөр УИХ зөвхөн Ерөнхий сайдыг сонгохоор болсон бөгөөд Засгийн газрын бусад гишүүдийг томилох эрхээсээ татгалзсан. Мөн УИХ-д өргөн мэдүүлсэн төсвийн төслийн орлого, зарлагын дүнг нэмэгдүүлэхийг хориглож, Засгийн газрын эрх мэдэл энэ хэрээр нэмэгдсэн. Энэхүү өөрчлөлтийн дараа Засгийн газрын үйл ажиллагаанд тавих парламентын хяналтыг сайжруулах нь хууль тогтоох болон гүйцэтгэх эрх мэдлийн хоорондын хяналт тэнцлийг хангах бодлогын гол шийдэл болох ёстой байсан учраас энэ анхдагч хуулийг баталсан. Өмнө нь парламентын хяналт шалгалтыг ингэж нарийвчлан зохицуулсан бие даасан хууль байгаагүй юм.

Хууль батлагдан хэрэгжсэнээр парламент хяналт шалгалтын ажлаа урьдчилан төлөвлөдөг болж, хяналтын сонсголын төрөл, хэлбэрийг нарийвчлан зохицуулсан. Хуулиар хянан шалгах түр хорооны эрх зүйн байдал, үйл ажиллагааны журмыг дэлгэрэнгүй зохицуулж өгснөөр нийтийн ашиг сонирхлыг хөндсөн тодорхой асуудлаар Хянан шалгах хороод байгуулагдан ажиллаж, нийтийн сонсгол, нээлттэй хэлэлцүүлэг УИХ-ын үйл ажиллагааны байнгын механизм болов.

Ингэснээр олон жил далд бугшсан асуудлууд ил болж, олон нийтийн анхаарал, хяналтад орсон. Тухайлбал, 2022 оны 4-р сард Хөгжлийн банкны асуудлаар Хянан шалгах түр хороо нотлох баримт шинжлэн судлах сонсголыг 3 үе шаттай хийснээр Хөгжлийн банкны 7.8 их наяд төгрөгийн зээлийг хэн, ямар зорилгоор авч, хэрхэн зарцуулсан тухай мэдээллийг ил тод болгож, ард иргэдийн мэдэх эрхийг хангажээ.

Энэ сонсголоор 432 зээл, 2542 төсөл, хөтөлбөртэй холбоотой асуудлаар 600 гаруй иргэн, хуулийн этгээдийг гэрчээр дуудаж сонссон юм.

=== '''Цахим шилжилт''' ===
УИХ-д цахим шилжилт хийх томоохон зорилго дэвшүүлж, D-parliament вэб, аппликэйшн хосолсон цахим системийг нэвтрүүлснээр хуулийн төсөл боловсруулах, хууль хэлэлцэх, батлах үйл ажиллагаанд иргэдийн оролцоог хангахад томоохон дэвшил гарсан. УИХ-ын цахим хуралдааны дэгийг холбогдох хуульд тусгаснаар УИХ-ын үйл ажиллагааны байнгын, тасралтгүй, тогтвортой байх зарчим бүрнээ хангагдсан юм. Тухайлбал, Ковид-19 цар тахлын үед УИХ цахим дэгийг хэрэгжүүлж ажилласнаар хуралдаан нэг ч өдөр тасалдаагүй бөгөөд Олон Улсын Парламентын Холбооноос Монгол Улсын Их Хурал цар тахлын нөхцөлд дэлхийн улс орнуудын парламентад жишиг болохуйц үйл ажиллагаа явуулсан хэмээн сайшаасан байна.
Түүнчлэн Монгол Улсын Их Хурлын тухай хуулийн  39&lt;sup&gt;1&lt;/sup&gt;.1-д “Үндсэн хуулийн Гуравдугаар зүйлийн 1 дэх хэсэгт заасны дагуу Монголын ард түмэн төрийн үйл хэрэгт шууд оролцож, мөн сонгож байгуулсан төрийн эрх барих төлөөлөгчдийн байгууллагаараа уламжлан энэхүү эрхээ эдлэхдээ тодорхой асуудлыг шийдвэрлүүлэх талаар асуулт асуух, санал өгөх эрхээ Улсын Их Хурлын албан ёсны санал авах цахим хуудас, гар утас, хөдөлгөөнт төхөөрөмжид зориулсан Улсын Их Хурлын албан ёсны программ хангамж /цаашид “цахим хуудас” гэх/-аар дамжуулан хэрэгжүүлж болно” хэмээн тусгасан юм. Энэ хүрээнд тодорхой асуудлаар ажлын хэсэг байгуулах саналыг 33.000, Байнгын хорооны эрхлэх асуудлын хүрээнд хяналт шалгалт явуулах саналыг 70.000, хуулийн төслийн талаарх саналыг 100.000 ба түүнээс дээш тооны иргэн дэмжсэн бол УИХ заавал авч хэлэлцэхээр тусгаж, иргэдийн саналыг авах нийтийн өргөдлийн “D-өргөдөл” системийг нэвтрүүлэн, амжилттай ашиглаж эхэлжээ.

=== '''Зөвлөлдөх санал асуулга''' ===
Г.Занданшатар АНУ-ын дэлхийд нэр хүндтэй Стэнфордын их сургуульд зочин судлаачаар ажиллаад ирэхдээ 2 шинэ бодол, онол тээж ирсний нэг нь “Цэгцрэх хөдөлгөөн”, нөгөө нь “Зөвлөлдөх ардчилал” юм.

“Молекулын эмх замбараагүй хөдөлгөөн нэг шугаманд цэгцэрч, цэгцтэй хөдөлгөөнд орохоороо энерги болж хувирдаг. Үүнийг физикийн ухаанд энтропи буюу цэгцрэх хөдөлгөөн гэж нэрлэдэг. Яг үүнтэй адил хүний нийгэм цэгцэрсэн цагт хөгжил ирдэг. Тиймээс Монгол Улсаа цэгцэлье гэвэл төрөө цэгцлэхээс эхлэх хэрэгтэй” гэж тэр ярьж, ном бүтээл болгон хэвлүүлж, төрд цэгцрэх хөдөлгөөн эхлүүлэхээр чармайсны бодит жишээ нь Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлт юм.

Монгол Улсын Үндсэн хуульд “ард түмэн засаглах” эрхийг хуульчилсан. Энэ эрхийг хангах нэг хэрэгсэл нь “Зөвлөлдөх ардчилал” юм. Үүнийг төр, засгийн бүх шатны байгууллага аливаа шийдвэр гаргахдаа ард түмэнтэйгээ заавал зөвлөлдөж, зөвшилцдөг байх хэрэгтэй хэмээн товчхон томьёолж болно. Нийт ард иргэд, нийгмийн бүхий л бүлгийг төлөөлж чадахуйц цөөнх нийтийн эрх ашигт нийцсэн шийдвэр гаргаж чаддаг нь онол, практикаар батлагдсан зүйл.
[[Файл:&quot;Зөвлөлдөж шийдье&quot; зөвлөлдөх санал асуулга - 2023.jpg|left|thumb|'''800 гаруй хүн оролцсон &quot;Зөвлөлдөж шийдье&quot; зөвлөлдөх санал асуулга - 2023 арга хэмжээний нэгдсэн хэлэлцүүлэг''']]
Тиймээс Г.Занданшатар Зөвлөлдөх санал асуулгын тухай хуулийг санаачлан батлуулж, УИХ 2019 онд Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах асуудлаар, 2023 онд  улс орны нийгэм, эдийн засгийн тулгамдсан асуудлыг иргэдийн туслалцаатайгаар тодорхойлох, асуудлын эрэмбэ, шийдвэрлэх арга зам, гаргах шийдвэрийн талаар иргэдтэй зөвлөлдөх, үндэсний зөвшилцлийг хангах зорилготой &quot;Зөвлөлдөж шийдье&quot; Зөвлөлдөх санал асуулгыг амжилттай зохион байгуулсан юм.

Хоёр удаагийн Зөвлөлдөх санал асуулгад Монгол Улсын 3.4 сая иргэнийг төлөөлсөн 700-800 хүн эх орны өнцөг булан бүрээс санамсаргүй түүврийн аргаар сонгогдон ирж, төрийн хэргийг хэлэлцэн, гаргасан санал, дүгнэлтийн дагуу Үндсэн хуулийн өөрчлөлтүүд болон бусад шийдвэрүүд гарсан билээ.


=== Цол, шагнал ===
* “Банк санхүүгийн тэргүүний ажилтан” цол тэмдэг. (1999 он)
* “Алтан гадас” одон. (2005 он)
* Онц бөгөөд бүрэн эрхт [[элчин сайд]] цол. (2011 он)
*[[Украин]] улсын төрийн дээд шагнал Цэцэн Ярославын одон, III зэрэг. (2011 он)
* ОХУ-ын Байгалийн улсын их сургуулийн хүндэт [[профессор]] цол (2012 он)
* Сүхбаатарын одон (2022)

=== Шашин шүтлэг ===
[[Буддын шашин|Буддын шашинтай]]. “[[Жавзандамба хутагт]]” төвийн гишүүн. Буддын шашны [[гүн ухаан]], Чойрын номыг сонирхон судалдаг. 

=== Хобби ===
Дөрвөн настайдаа шатар тоглож сурсан. Шатар сугавчилчихаад хүн хүн дээр очиж “Тоглоё” хэмээн гуйж явдаг, аавыгаа шөнө орой ирсэн ч ялгаагүй тоглох гээд хүлээгээд сууж байдаг хүүхэд байжээ. Дунд сургуулийн сурагч байхаасаа эхлээд очсон газар бүртээ сайн шатарчин гэгддэг байв.

УИХ-д шатар сонирхогчид цөөнгүй. Тэрбээр гишүүдийн дунд зохион байгуулсан шатрын тэмцээнүүдэд цөөнгүй удаа I-III байр эзэлж байжээ.

Дэлхийн шатрын холбооны ерөнхийлөгч [[Кирсан Илюмжинов]], [[Болгар|Болгарын]] шатарчин, дэлхийн аварга эмэгтэй Антоанета Стефанова нараас гадна Монголынхоо [[Шатрын их мастер|их мастеруудтай]] тоглож байв. Хувьдаа шатрын баялаг цуглуулгатай. [[1994]] онд Энэтхэгт суралцаж байхдаа зандан модоор хийсэн шатар олж авч, их баярлаж байснаа дурссан нь бий. Шатар тоглохоос гадна усанд сэлэх дуртай. [[Хөлбөмбөг|Хөлбөмбөгт]] хорхойтой. [[Испани|Испанийн]] “[[Реал Мадрид]]” багийг дэмждэг.

=== Сонирхолтой баримтууд ===

* Оюутан Г.Занданшатарыг нэгдүгээр дамжаанд байхад [[Орос хэл|орос хэлний]] хичээл дээр багш нь [[Александр Сергеевич Пушкин|А.Пушкиний]] шүлгийг уншиж өгөөд, [[Долоо хоног|долоо хоногийн]] дотор цээжлэх даалгавар өгөхөд тэрбээр тэр дор нь цээжлээд уншиж өгч, ой сайтайгаараа гайхагдаж байжээ.
* Зах зээлийн коллежид ажиллаж байхад нь Монголын их, дээд сургуулийн нийт багш нараас шалгалт авч, хамгийн өндөр оноо авсан 12 хүний 6-г Австрали улсад тус улсын Засгийн газрын тэтгэлгээр суралцуулах болоход Г.Занданшатар багтсан боловч тодорхой шалтгааны улмаас явж чадаагүй аж.
* Украин Улсын төрийн дээд шагнал Цэцэн Ярославын одонг Монголоос хүртсэн хүн ердөө хоёр байдгийн нэг нь Г.Занданшатар, нөгөө нь ерөнхийлөгч асан Ц.Элбэгдорж юм. 
* Долоогийн тоо түүний амьдралд учир холбогдолтой юм шиг харагдах нь бий. 1970 онд төрсөн, 1977 онд 7 настайдаа сургуульд орсон, нийслэлд шилжиж ирэхдээ 77 дугаар сургуульд элссэн. 1987 онд 10-р ангиа дүүргэсэн. УИХ-ын сонгуульд Баянхонгор аймгийн 7-р тойргоос дэвшиж ялалт байгуулж байсан. 

=== Ном бүтээл ===

* “Гадаад худалдааны санхүүжилт” - 1995 он
* “Арилжааны банкны санхүүгийн менежмент” - 1995 он
* “[[Үндэстэн дамнасан корпораци|Корпорацийн]] санхүү” гарын авлага - 1994 он
* “Мөнгөний үнэ цэнэ” гарын авлага - 1994 он
* “Хөдөө аж ахуйн шинэчлэлийн санхүүжилтийн механизм” - 2003 он
* “Хөдөө аж ахуйн банкны бүтцийн өөрчлөлтийн төлөвлөгөө” - 2003 он
* &quot;Үндсэн хууль ба зөвлөлдөх ардчилал” - 2015 он
* “Зөвлөлдөх ардчилал-хөгжлийн гарц” - 2015 он
* Жэймс Фишкин. “Хүмүүс үзэл бодлоо илэрхийлэхүй: Зөвлөлдөх ардчилал ба олон нийтийн хэлэлцүүлэг”. Орчуулга                                           2015 он
* “Нэг Монгол-Нэг зүгт. Хөгжил бол цэгцрэх хөдөлгөөн” - 2016 он

===Стэнфордын их сургуульд===
2013 оны 12 сараас АНУ-ын Стэнфордын их сургуулийн Зөвлөлдөх ардчиллын хүрээлэнд судлаачаар ажиллаж, Монгол зэрэг хөгжиж буй орнуудын ардчилсан хөгжлийн загварыг хөгжингүй орнуудын ардчилалтай харьцуулан судалжээ. 
Улмаар зөвлөлдөх ардчиллын онолыг Монголд нэвтрүүлэхээр ихээхэн хүчин чармайлт тавьж буй бөгөөд орчин цагийн ардчиллын судалгааны тэргүүлэх эрдэмтдийн нэг Ларри Даймонд, Стэнфордын их сургуулийн Зөвлөлдөх ардчиллын хүрээлэнгийн захирал Жэймс Фишкин, тус сургуулийн профессор Карл Айкенбэри нарын нэр хүндтэй эрдэмтдийг Монголд урьж лекц уншуулахын сацуу ном бүтээлийг нь монгол хэлээр орчуулан хэвлүүлж байна. Улмаар Азийн сан, Стэнфордын их сургуулийн дэмжлэгтэй “Иргэдийн оролцоо-Хотын маргааш” Монголын анхны зөвлөлдөх санал асуулга” төслийг хамтран удирдаж, Нийслэлийн зөвлөлдөх санал асуулгын зөвлөх хорооны даргаар ажиллаж байгаа юм.  

{{Quotation|&quot;Улс төрд удаан хутгалдлаа, цаашдаа ямар нэгэн байдлаар вакуум орчинд орох нь гарцаагүй. Тиймээс Монголын нийгэм, төр засгийн байдлыг хөндлөнгөөс нэг ажиглаад судалгаа хийгээд үзье гэж бодсон юм. Ер нь Америкийн болоод дэлхийн ардчилал хөгжсөн орнуудын туршлагаас харахад, улс төрд хэтэрхий удаан ажилласан хүн тодорхой хугацааны дараа түр чөлөө авч олон улсын судалгааны төвүүдэд очиж ажилладаг байдал анзаарагддаг. Ялангуяа над шиг гадаад харилцааны чиглэлээр ажиллаж байсан хүмүүс хуримтлуулсан туршлагаа мэдлэгтэй хослуулах нь чухал гэдгийг мэдэрсэн&quot;. ''Стэнфордын их сургуулийн зочин судлаач Г.Занданшатар'' &lt;ref&gt;{{Cite web |url=http://dnn.mn/%D0%B3%D0%BE%D0%BC%D0%B1%D0%BE%D0%B6%D0%B0%D0%B2%D1%8B%D0%BD-%D0%B7%D0%B0%D0%BD%D0%B4%D0%B0%D0%BD%D1%88%D0%B0%D1%82%D0%B0%D1%80-%D0%BC%D0%BE%D0%BD%D0%B3%D0%BE%D0%BB%D1%8B%D0%BD-%D0%B0%D1%80%D0%B4-%D1%82%D2%AF%D0%BC%D1%8D%D0%BD-%D1%82%D3%A9%D1%80%D0%B4%D3%A9%D3%A9-%D0%B8%D1%82%D0%B3%D1%8D%D1%85-%D0%B8%D1%82%D0%B3%D1%8D%D0%BB%D1%8D%D1%8D-%D0%B0%D0%BB%D0%B4%D0%B6%D1%8D%D1%8D-%D1%8D%D0%BD%D1%8D-%D0%B1%D0%BE%D0%BB-%D0%BC%D0%B0%D1%88-%D1%82%D0%BE%D0%BC-%D1%8D%D0%BC%D0%B3%D1%8D%D0%BD%D1%8D%D0%BB/ |title=Archive copy |access-date=2016-02-26 |archive-date=2016-12-20 |archive-url=https://web.archive.org/web/20161220082144/http://dnn.mn/%D0%B3%D0%BE%D0%BC%D0%B1%D0%BE%D0%B6%D0%B0%D0%B2%D1%8B%D0%BD-%D0%B7%D0%B0%D0%BD%D0%B4%D0%B0%D0%BD%D1%88%D0%B0%D1%82%D0%B0%D1%80-%D0%BC%D0%BE%D0%BD%D0%B3%D0%BE%D0%BB%D1%8B%D0%BD-%D0%B0%D1%80%D0%B4-%D1%82%D2%AF%D0%BC%D1%8D%D0%BD-%D1%82%D3%A9%D1%80%D0%B4%D3%A9%D3%A9-%D0%B8%D1%82%D0%B3%D1%8D%D1%85-%D0%B8%D1%82%D0%B3%D1%8D%D0%BB%D1%8D%D1%8D-%D0%B0%D0%BB%D0%B4%D0%B6%D1%8D%D1%8D-%D1%8D%D0%BD%D1%8D-%D0%B1%D0%BE%D0%BB-%D0%BC%D0%B0%D1%88-%D1%82%D0%BE%D0%BC-%D1%8D%D0%BC%D0%B3%D1%8D%D0%BD%D1%8D%D0%BB/ |url-status=dead }}&lt;/ref&gt;}} 

{{Quotation|&quot;Монгол Улсын Үндсэн хуульд... иргэдийн оролцоон дээр тулгуурласан тогтолцоог орон нутгийн бүтцэд байлгана гэсэн санааг  тусгаж өгсөн. Гэвч харамсалтай нь өнөөдрийг хүртэл орон нутгийн өөрөө удирдах байгууллагуудад улс төрийн оролцоо, намуудын оролцоотой төлөөллийн байгууллыг бий болгосоор ирсэн. Тиймээс бид иргэдийн төлөөллийн байгууллагаар орон нутгийн үйл ажиллагааг яаж удирдуулах вэ гэж эрэл хайгуул хийсний үр дүнд “Зөвлөлдөх ардчилал”-ын аргачлалыг сонгон авсан юм. Цаашид Улаанбаатар хотод хэрэгжүүлэх төсөл хөтөлбөр, бүтээн байгуулалтынхаа ажилд шаардагдах хөрөнгө, хэрэгцээ, зураг төсөл, газрын байршлыг хүртэл иргэдэд мэдээлж, тэднээр тодорхойлуулдаг болохоор ажиллаж байна&quot;. ''Улаанбаатар хотын захирагч Э.Бат-Үүл'' &lt;ref&gt;{{Cite web |url=http://mglradio.com/home/?mid=fastnews&amp;page=11&amp;document_srl=54271 |title=Archive copy |access-date=2016-02-26 |archive-date=2016-12-20 |archive-url=https://web.archive.org/web/20161220030923/http://mglradio.com/home/?mid=fastnews&amp;page=11&amp;document_srl=54271 |url-status=dead }}&lt;/ref&gt;}}

{{Quotation|“Зөвлөлдөх ардчиллын гол санаа болсон, асуудлыг зөвлөлдөж, учрыг нь олж хужрыг нь тунгааж дэнсэлдэг, ил тод, нээлттэй ардчиллын шинэ хэлбэр Монголд нэвтэрвэл манай эдийн засагт асар их хурд, үр дүн авчрах нь тодорхой юм байна”.''&quot;Mongolian Economy&quot; сэтгүүлийн эрхлэгч Д.Бэхбаяр'' &lt;ref&gt;{{Cite web |url=http://mongolianeconomy.mn/mn/i/8490 |title=Archive copy |access-date=2016-02-26 |archive-date=2016-05-18 |archive-url=https://web.archive.org/web/20160518071641/http://mongolianeconomy.mn/mn/i/8490 |url-status=dead }}&lt;/ref&gt;}}&lt;br /&gt;

===Эшлэл===
* Монголын хөгжилд [[Оюутолгой]], [[Тавантолгой]] чухал. Гэхдээ монгол толгой бүүр чухал.
* [[Ардчилал]] гэдэг нь ардын засаг гэсэн үг. Ардын засаг гэдэг нь төрийн бүх эрх ард түмний мэдэлд гэсэн үг. &lt;ref&gt;http://www.unen.mn/content/56568.shtml{{Dead link|date=Аравдугаар сар 2023 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} “Ардчилал нь таны саналыг зөвлөлдөх зарчмаар тусгаж байж төгс болно” нийтлэлээс&lt;/ref&gt;
* Зүү олохын тулд тэмтрэх хэрэгтэй. Зөвийг олохын тулд зөвлөлдөх хэрэгтэй.
* Хөгжлийн амин сүнс нь зөв ардчилал, уураг тархи нь ухаалаг төр, бие махбод нь ардын таван засаглал. &lt;ref&gt; http://www.ikon.mn/n/oas ikon.mn сайтын “Leaderships forum” буланд өгсөн ярилцлагаас. &lt;/ref&gt;
* Улс төрийн нам улс орноо хөгжүүлэх уураг тархи нь байх учиртай.&lt;ref&gt;{{Webarchiv|url=http://politics.news.mn/content/236270.shtml |wayback=20160228180101 |text=Archive copy |archiv-bot=2023-10-06 05:56:11 InternetArchiveBot }} “Улс орны тархи нь нам байх учиртай” нийтлэлээс.&lt;/ref&gt;
* Монгол нь Оросын төрт ёсны эх, [[Хятад]]ын бүтээн байгуулалтын эцэг мөн.
* Монголын заншлын эрх зүйт төрт ёс нь [[дэлхий]]н хамгийн аугаа тогтолцоо байсан.
* Дарга төвтэй намаас гишүүд төвтэй нам руу, олон нийтийн намаас мөрийн хөтөлбөрийн нам болох нь намын шинэчлэлийн эх сурвалж.&lt;ref&gt;{{Cite web |url=http://politics.news.mn/content/236270.shtml |title=Archive copy |access-date=2016-02-26 |archive-date=2016-02-28 |archive-url=https://web.archive.org/web/20160228180101/http://politics.news.mn/content/236270.shtml |url-status=dead }}&lt;/ref&gt;

===Холбоос===
* Албан ёсны цахим хуудас https://web.archive.org/web/20160223034837/http://zandanshatar.com/
* Стэнфордын их сургуулийн Ардчилал, хөгжил, хуулийн засаглалын хүрээлэн http://cddrl.fsi.stanford.edu/ 
* Стэнфордын их сургуулийн Зөвлөлдөх ардчиллын хүрээлэн https://web.archive.org/web/20040828025829/http://cdd.stanford.edu/ 
* Монгол Ардын Нам https://web.archive.org/web/20210328135210/http://www.nam.mn/

===Эх сурвалж===
{{reflist}}

{{Улсын Их Хурлын дарга}}
{{Монгол Улсын Гадаад хэргийн сайд}}
{{DEFAULTSORT:Занданшатар, Гомбожавын}}
[[Ангилал:УИХ-ын дарга]]
[[Ангилал:Монгол Улсын Их Хурлын гишүүн]]
[[Ангилал:Монголын гадаад хэргийн сайд]]
[[Ангилал:Монголын худалдаа хөгжлийн сайд]]
[[Ангилал:Монголын засгийн газрын хэрэг эрхлэх газрын дарга]]
[[Ангилал:Монгол Ардын Намын гишүүн]]
[[Ангилал:Монголын шатрын холбооны ерөнхийлөгч]]
[[Ангилал:Монголын эдийн засагч]]
[[Ангилал:Алтан гадас одон шагналтан]]
[[Ангилал:Цэцэн Ярослав вангийн одон шагналтан (3-р зэрэг)]]
[[Ангилал:Эрхүүгийн Улсын Их Сургуулийн төгсөгч]]
[[Ангилал:Баацагааны хүн]]
[[Ангилал:Монголчууд]]
[[Ангилал:1970 онд төрсөн]]</text>
      <sha1>6o0wbp15pihea11hep9n9h1f2kfpiz3</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>821645</id>
      <parentid>821559</parentid>
      <timestamp>2025-06-13T08:42:32Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Megzer</username>
        <id>20491</id>
      </contributor>
      <origin>821645</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="58607" sha1="j10g755cg8g6jnfmzcb9sg1z6tal82u" xml:space="preserve">{{Төрийн зүтгэлтэн
|овогнэр     =Гомбожавын Занданшатар
|зураг       =NewPrimeMinisterZandanshatar.jpg
|тайлбар     = Монгол Улсын Ерөнхий сайд
|алба1       = {{flagicon|Монгол}} УИХ-ын дарга
|ээлж1       = 2019.02.01- Өнөөдрийг Хүртэл
|өмнөх1      = [[Миеэгомбын Энхболд]]
|дараах1     = 
|алба3       = {{flagicon|Монгол}} Монгол Улсын сайд, Засгийн газрын Хэрэг эрхлэх газрын дарга 
|ээлж3       = 2017-2019.02.01
|өмнөх3      = [[Жамъянгийн Мөнхбат]]
|дараах3     = [[Лувсаннамсрайн Оюун-Эрдэнэ]]
|алба4       = {{flagicon|Монгол}}  УИХ-ын гишүүн
|ээлж4       = 2004-2012&lt;br&gt;2016-
|алба5       = {{flagicon|Монгол}} Гадаад харилцааны сайд
|ээлж5       = 2009.11 сар-2012.08 сар 
|өмнөх5     = [[Сүхбаатарын Батболд]]
|дараах5     = [[Лувсанвандангийн Болд]]
|алба6       = МАН-ын Ерөнхий нарийн бичгийн дарга
|ээлж6       = 2012.07 сар-2013.11 сар
|өмнөх6      = [[Ухнаагийн Хүрэлсүх]]
|дараах6     = Жамъянгийн Мөнхбат
|төрсөногноо = {{bda|1970|3|8}}
|төрсөнгазар = [[Баянхонгор]] [[аймаг]], [[Баацагаан сум]]  
|улсорон     = {{MGL3}}
|намэвсэл    = [[Монгол Ардын Нам]]
|сургууль    = ОХУ-ын Эрхүү хотын Улс ардын аж ахуйн дээд сургууль
|гэрбүл      = Эхнэр Ганбаярын Отгонгэрэл. Дөрвөн хүүхэдтэй
|website     = [http://www.zandanshatar.com www.zandanshatar.com]
|гарынүсэг=[[File:УИХ-ын дарга гарын үсэг.png|thumb|Гарын үсэг]]}}
'''Гомбожавын Занданшатар''' ([[1970 он]]ы 3 сарын 8-нд төрсөн. [[:en:Baatsagaan|Баацагаан сум]], [[Баянхонгор аймаг]]) нь [[Монгол улс|Монгол Улс]]ын Гадаад харилцааны сайд асан, [[УИХ]]-ын дарга асан, Ерөнхийлөгчийн Тамгын газрын дарга асан, [[Монгол Улсын Ерөнхий Сайд|Монгол Улсын 34 дэх Ерөнхий сайд]], УИХ-д гурав дахь удаагаа сонгогдсон улс төрч юм. [https://web.archive.org/web/20230717043928/http://nam.mn/ Монгол Ардын намын] Удирдах зөвлөлийн гишүүн, Бага хурлын гишүүн. 2025 оны 06 сарын 13-ны өдрөөс эхлэн Монгол Улсын 34 дэх Ерөнхий сайдаар томилогдсон. 

== Намтар түүх ==

=== Эцэг эх ===
[[Сайн ноён хан аймаг|Сайн ноён хан аймгийн]] Цогтой гүн Дашдоржийн хошууны (одоогийн Баянхонгор аймгийн [[Галуут сум]], 1923 оноос Баянхонгор хайрхан уулын хошуу, 1931-1957 онд Баянхонгор сум) нутаг Уутын голоор нутагтай Дүгэржав хэмээх язгуурын [[тайж]] хүн байжээ. Түүний хүү Сумгарьд тайж нь Дүгэржавын ганц хүү бөгөөд Норов хэмээх хүүтэй байжээ.

Тэрхүү Норов тайжийн хүү Дамдинжавын Гомбожав нь Г.Занданшатарын аав юм. Д.Гомбожавыг 3 настай байхад эцэг Норов тайж нас барснаар, ойрын төрөл Ундарын Дамдинжав хэмээх хүнд үрчлэгдсэн байна.

Д.Гомбожав 1933 онд төрсөн бөгөөд сумандаа адуучнаар ажиллаж байгаад 1953 онд цэргийн албанд татагджээ. Тэрбээр бага залуудаа ухаан сэргэлэн, хөдөлмөрч, адуунд эртэй, морь уургалах, эмнэг булгиулах, хурдан морь таних, уях эрдмийг төгс эзэмшсэн хүн байсан гэдэг. Цэргийн албаа хааж ирээд 1956 оноос [[Галуут сум|Галуут суман]]&lt;nowiki/&gt;даа багийн тоо бүртгэгч, “Галуут” нэгдлийн ня-бо, баг, бригадын дарга, 1962 оноос “Коммунизмын төлөө” нэгдлийн орлогч дарга зэрэг албыг хашиж байгаад 1965-1967 онд Удирдах ажилтны 2 жилийн дээд курс дүүргээд ирэхэд нь Б[[Баянхонгор аймаг|аянхонгор аймгийн]] Баацагаан суманд Сум-нэгдлийн даргаар томилсон байна.

Тэрбээр энд ажиллах хугацаандаа тус сумын “Чойбалсангийн зам” нэгдлийг улсын тэргүүний нэгдлийн хэмжээнд хүргэсэн юм. Д.Гомбожав 1972-1976 онд тухайн үеийн Намын дээд сургуульд суралцан дүүргэж, дээд боловсрол эзэмшсэн байна. Улмаар [[Баянхонгор аймаг|Баянхонгор аймгийн]] [[Өлзийт сум (Баянхонгор)|Өлзийт суманд]] Сум-нэгдлийн даргаар томилогдож, 1982 он хүртэл ажиллахдаа тус сум, нэгдлийг аж ахуй, зохион байгуулалтын хувьд бэхжүүлэн, олон шинэ санаачилга гарган, амжилттай хэрэгжүүлснээр аймаг, улсын тэргүүлэх хамт олон болгосон байна.

1982 онд МАХН-ын Төв Хорооны шийдвэрээр түүнийг Атрын II аянаар байгуулагдсан, [[Хэнтий аймаг|Хэнтий аймгийн]] Чандганы сангийн аж ахуйн даргаар томилжээ. Тэрбээр шинэ тутам аж ахуйг богино хугацаанд хөл дээр нь босгон, улс ардын аж ахуй, соёлыг хөгжүүлэх төлөвлөгөөт зорилтуудыг амжилттай ханган биелүүлж, улсын хэмжээнд хамгийн их ургац хураасан САА-гаар удаа дараа шалгарч байв.

Д.Гомбожав МАХН-ын XVI, XVII, XVIII, XIX, XX их хурлуудад төлөөлөгчөөр, [[Ардын Их Хурал|Ардын Их Хурлын]] депутатаар 4 удаа сонгогдсон, 1992 онд ардчилсан, шинэ [[Монгол Улсын Үндсэн Хууль|Үндсэн хуулийг]] батлалцсан хүн юм.

Монгол Улсын хөдөө аж ахуй, газар тариалангийн салбарт олон жил үр бүтээлтэй ажилласныг нь үнэлэн Дамдинжавын Гомбожавт 1991 онд [[Монгол улсын хөдөлмөрийн баатар|Монгол Улсын Хөдөлмөрийн баатар]] цол олгожээ.

Г.Занданшатарын ээж О.Дашзэвэг нь Баянхонгор хайрхан уулын хошууны (одоогийн Баянхонгор аймгийн [[Галуут сум]]) Уутын голоор нутагтай, Оросоо хэмээх хүний ууган охин болж, 1937 онд төржээ.

О.Дашзэвэг нь Баянхонгор аймгийн Галуут, Баацагаан, Өлзийт зэрэг сумын Хүн эмнэлэг, цэцэрлэгт ажиллаж байсан байна. Ардын сурган хүмүүжүүлэх ухааны уламжлалт дэг ёсыг сайн эзэмшсэн, буддын гүн ухааны мэдлэгтэй, Монгол ардын үлгэр, тууль сайн мэддэг, “Жангар” тууль, “Молом тойны намтар”, “Чойжид дагины тууж”, “Оюун түлхүүр” зэрэг сургаалын зохиолуудыг хүүхдүүддээ цээжээр хэлж өгдөг хүн байжээ.

Д.Гомбожав, О.Дашзэвэг нар 1958 онд ханилан сууж, зургаан хүүхэд төрүүлж өсгөсний 5 дахь нь Занданшатар юм.

===Бага нас===
Г.Занданшатар 1970 оны гуравдугаар сарын 8-нд [[Баацагаан сум|Баянхонгор аймгийн Баацагаан сумын]] Хүн эмнэлэгт төржээ. Тухайн үед аав Д.Гомбожав нь тус суманд Сум-нэгдлийн даргаар ажиллаж байв. Занданшатар гэдэг нэрийг эх барьж авсан эмч Ёндонцоо нь ном харж байгаад өгсөн гэдэг.

Гэрийн эзэн Намын дээд сургуульд суралцах болсон тул тэднийх 1972 онд [[Улаанбаатар]]&lt;nowiki/&gt;т нүүж иржээ. Эцэг Д.Гомбожав нь [[Шатар|шатарт]] хорхойтой, Намын дээд сургуулийн Сум-нэгдлийн дарга нар голдуу оюутнууд тэднийд ирж шатар тоглох нь олон тул Занданшатар хүү тэдний тоглохыг харсаар 4 настайдаа өөрөө шатар нүүж сурчээ.

Д.Гомбожав 1976 онд сургуулиа төгсөж, Баянхонгор аймгийн Өлзийт суманд Сум-нэгдлийн даргаар томилогдсон тул Г.Занданшатар 1977 онд тус сумын дунд сургуулийн 1-р ангид оржээ. Сургуульд тэрбээр сурлага сайтай, урлаг, спортод идэвх сонирхолтой хүүхэд байжээ. Шүлэг уншдаг, бөхийн спортоор хичээллэдэг байсан байна. 1982 онд нийслэлийн 10 жилийн 77 дугаар дунд сургуульд шилжин суралцаж, 1987 онд Онц дүнтэй төгсчээ.

=== '''Гэр бүл, үр хүүхэд''' ===
Г.Занданшатарын гэргийг Ганбаярын Отгонгэрэл гэдэг. Завхан аймгийн Дөрвөлжин сумын уугуул. 1974 онд төрсөн. Зургаан хүүхэдтэй айлын тав дахь нь. Г.Занданшатарыг тухайн үеийн Зах зээлийн коллеж буюу одоогийн [[Худалдаа Үйлдвэрлэлийн Дээд Сургууль|Худалдаа үйлдвэрлэлийн дээд сургууль]]&lt;nowiki/&gt;д багшилж байхад нь танилцаж, 1992 онд гэр бүл болжээ.

Г.Отгонгэрэл санхүүч мэргэжилтэй. Их Британи, Умард Ирландын Нэгдсэн Вант Улсын Бирмингэмийн их сургуульд бизнесийн удирдлагын магистрын зэрэг хамгаалсан. Тэд хоёр хүү, хоёр охинтой. 

== Улс төрд ==
=== Боловсрол ===
- 1977-1987 онд Баянхонгор аймгийн Өлзийт сумын дунд сургууль, Улаанбаатар хотын 10 жилийн 77 дугаар дунд сургуульд суралцаж төгссөн.

- 1987-1992 онд ОХУ-ын Эрхүүгийн Улс ардын аж ахуйн дээд сургуульд суралцаж, Санхүү-эдийн засагч мэргэжил эзэмшсэн.

- АНУ, БНЭУ, БНСУ, Швед, Голланд зэрэг улсуудад банк, санхүү, бизнесийн удирдлагын чиглэлээр сургалт дүүргэсэн. Эдийн засгийн ухааны магистр.

2013 оны 12 сараас [[АНУ]]-ын [[Стэнфордын Их Сургууль|Стэнфордын их сургуулийн]] Зөвлөлдөх ардчиллын хүрээлэнд судлаачаар ажиллаж, Монгол зэрэг хөгжиж буй орнуудын ардчилсан хөгжлийн загварыг хөгжингүй орнуудын ардчилалтай харьцуулан судалжээ. Улмаар зөвлөлдөх ардчиллын онолыг Монголд нэвтрүүлэхээр ихээхэн хүчин чармайлт тавьж буй бөгөөд орчин цагийн ардчиллын судалгааны тэргүүлэх эрдэмтдийн нэг Ларри Даймонд, Стэнфордын их сургуулийн Зөвлөлдөх ардчиллын хүрээлэнгийн захирал Жэймс Фишкин, тус сургуулийн профессор Карл Айкенбэри нарын нэр хүндтэй эрдэмтдийг Монголд урьж лекц уншуулахын сацуу ном бүтээлийг нь монгол хэлээр орчуулан хэвлүүлж байна. Улмаар Азийн сан, Стэнфордын их сургуулийн дэмжлэгтэй “Иргэдийн оролцоо-Хотын маргааш” Монголын анхны зөвлөлдөх санал асуулга” төслийг хамтран удирдаж, Нийслэлийн зөвлөлдөх санал асуулгын зөвлөх хорооны даргаар ажиллаж байгаа юм.  

=== Ажилласан байдал: ===

* 1992-1995 онд Зах зээлийн коллеж буюу одоогийн Худалдаа үйлдвэрлэлийн дээд сургуульд багш, судлаач
* 1995-1998 онд Хөдөө аж ахуйн банкинд эдийн засагч, хэлтэс, газрын захирал
* 1998-2000 онд Монголбанкны Сургалтын төвийн менежер, Хөдөө аж ахуйн банкинд Монголбанкны бүрэн эрхт төлөөлөгч
* 2000-2003 онд ХААН банкны дэд захирал
* 2003-2004 онд Монгол Улсын Хүнс, хөдөө аж ахуйн дэд сайд
* 2004-2012 онд Монгол Улсын Их Хурлын гишүүн
* 2009-2012 онд Монгол Улсын Гадаад харилцааны сайд
* 2012-2013 онд Монгол Ардын Намын Ерөнхий нарийн бичгийн дарга
* 2013-2015 онд АНУ-ын Стэнфордын их сургуулийн Хөгжил, ардчилал, хуулийн засаглалын хүрээлэнд судлаач
* 2016 оноос Монгол Улсын Их Хурлын гишүүн
* 2017-2019 онд Монгол Улсын Засгийн газрын гишүүн, Монгол Улсын сайд, Засгийн газрын Хэрэг эрхлэх газрын дарга
* 2019 оноос Монгол Улсын Их Хурлын дарга
* 2024 оны 7 сар - 2025 оны 6 сарын 13 хүртэл Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн тамгын газрын дарга
* 2025 оны 6 сарын 13-наас Монгол Улсын Ерөнхий сайдаар томилогдсон.

1998 онд [[Монгол Ардын Нам|МАХН]]-д элсэж, 2004, 2008, 2016, 2020 онд [[Баянхонгор аймаг|Баянхонгор]] аймгаас УИХ-ын гишүүнээр сонгогджээ.

Парламентын гишүүнээр сонгогдсон 4 бүрэн эрхийн хугацаандаа тэрбээр УИХ-ын Төсвийн зарлагын дэд хорооны дарга, УИХ дахь МАН-ын бүлгийн дэд дарга, [[Гадаад харилцааны яам (Монгол)|Гадаад харилцааны]] сайд, Монгол Улсын сайд, З[[Монгол улсын Засгийн газрын Хэрэг эрхлэх газар|асгийн газрын Хэрэг эрхлэх газрын]] дарга, [[Улсын Их Хурал|Монгол Улсын Их Хурлын]] даргаар ажилласан байна.

Г.Занданшатар банк, санхүү, татвар, хяналт шалгалт, зөвлөлдөх ардчилал, ард түмний Үндсэн хуулиар олгосон засаглах эрхийг хангах зэрэг чиглэлээр 30 гаруй томоохон хууль санаачлан батлуулжээ.

2012-2013 онд МАН-ын Ерөнхий нарийн бичгийн даргаар ажиллаж байв. МАН-ын Удирдах зөвлөлийн гишүүн, Бага хурлын гишүүн.

==== '''Зах зээлийн онолын шинэ үрийг тарьж, үрслүүлэв''' ====
1992 онд 22 настай залуу ОХУ-д дээд сургуульд төгсөж ирээд, хуучнаар Худалдааны техникум буюу тухайн үед Зах зээлийн коллеж хэмээх шинэ нэртэй болоод байсан, өдгөөгийн Худалдаа, үйлдвэрлэлийн дээд сургуульд багшаар ажиллаж эхэлжээ.

Монгол Улс зах зээлийн цоо шинэ замыг дөнгөж сонгож, шинэ нийгэмд хөл тавьсан, учраа тэр бүр олохгүй явсан үед зах зээл гэж чухам юу болох, онол, арга зүй ямар байдгийг Монголд мэддэг хүн цөөн байв. Г.Занданшатар ийм цаг үед &quot;Зах зээл&quot;-ээр овоглосон сургуульдаа зах зээлийн эдийн засгийн сурах бичиг, гарын авлагуудыг орчуулан түгээж, өөрөө түүнийхээ заах арга зүйг боловсруулан, туршиж, нэг ёсондоо зах зээлийн онолын шинэ үрийг тарьж, үрслүүлсэн юм.

Тэрбээр энд ажиллах хугацаандаа “Чөлөөт сэтгэгчдийн клуб” байгуулж, нэр хүндтэй улстөрч, эдийн засагчдыг урьж лекц уншуулж байсан нь тухайн үедээ ихээхэн сонирхолтой, өгөөжтэй арга хэмжээ болж байв.

==== '''Банкийг сэргээн босгож, бүтцийн өөрчлөлтийг эхлүүлэв''' ====
1996 онд багшийн ажлаас банк санхүүгийн салбарт шилжиж, Монголбанк, Хөдөө аж ахуйн банкинд ажиллажээ. Арилжааны олон банк байгуулагдсан ч жижиг зах зээл дээр хүч тарамдаж, чөлөөт өрсөлдөөний зарчмаар хэрхэн ажиллах арга эвээ ололгүй эхнээсээ дампуурч эхлэв. Тэр амаргүй сорилт тухайн үедээ Монголын томоохон банкны нэг болоод байсан Хөдөө аж ахуйн банкийг ч тойрсонгүй. Хот, хөдөөд хамгийн олон салбартай энэ банк үйл ажиллагаа доголдсоны улмаас Монгол Улс төрийн албан хаагчдынхаа цалинг ч тавьж чадахгүйд хүрч, цалингаа хүлээсэн хүмүүс хэдэн сараар хүлээж, эцэст нь цалингийн оронд гурил, будаа авч байсан үе бий.

Дампуурлаас банкийг аврах үүрэг залуу санхүүч Г.Занданшатарт ногдсон юм. Тэрбээр тус банкинд бүтцийн өөрчлөлт хийх төслийг хэрэгжүүлж, эрх хүлээн авагчаар ажиллаж, зорилгоо амжилттай биелүүлэн, одоогийн ХААН банк нэрийг өгч, дотроо эвийн хоёр загастай, дөрвөн дэлбээт, гүн ногоон өнгөт одоогийн таних тэмдгийг (лого) бүтээлцсэн юм. ХААН гэсэн нэр Хөдөө аж ахуйн гэсэн нэрийн товчлол мэт санагдаж байсан ч яваандаа Монголын хамгийн том банк болно, басхүү банкны харилцагч бол хаан гэсэн хос утгыг бэлгэдэж өгснөөр, өдгөө Монгол Улсад хамгийн олон салбартай, хүчирхэг банк болжээ.

==== '''Газар тариаланг аврах бодлого, үйл ажиллагааг хэрэгжүүлэв''' ====
2003 онд Хөдөө аж ахуйн дэд сайдаар томилогдон ажиллах үед нь Монголын газар тариалангийн салбар ноцтой хямарч, зогсонги байдалд ороод байв. Техникийн шинэчлэл зогсож, тариалангийн талбай зэрлэгтээ баригдан атаршиж, Монголд гурилын хомсдол үүссэний улмаас импортын гурил гол хэрэглээ болоод байв.

Тэр цагт &quot;Монголд тариа тарих хэрэггүй. Хойно, өмнө, хажууханд тариалангийн аварга том улс орон байхад идэх гурилаа тэндээс авахад л болно&quot; гэсэн үзэл баримтлал дэвшүүлж явсан төрийн түшээд ч бий. Ийм үед буруу бодлогыг үндсээр нь өөрчилж, хөдөө аж ахуйгаа, түүний дотор тариалангийн салбараа аврахын тулд &quot;Хөдөө аж ахуйн талаар төрөөс баримтлах бодлогын баримт бичиг&quot;-ийг УИХ-аар батлуулж, улмаар Атрын III аяныг санаачлагчдын нэг болсон юм.

==== '''Гадаад бодлогын шинэ үзэл баримтлалыг батлуулав''' ====
Гадаад харилцааны сайдаар ажиллаж байхдаа Монгол Улсын Гадаад бодлогын үзэл баримтлалыг боловсруулан батлуулсан нь Монгол Улс энхийг эрхэмлэсэн, нээлттэй, бие даасан, олон тулгуурт гадаад бодлого явуулах замаар аюулгүй байдал, тусгаар тогтнол, үндэсний язгуур ашиг сонирхлоо олон улсын эрх зүйн хүрээнд улс төр-дипломатын аргаар хангах тулгуур баримт бичиг болсон юм. Монгол Улсын гадаад бодлого энэ баримт бичгийн үзэл баримтлал дор гурван арванд тууштай хөгжиж байна.
[[Файл:With Hillary Clinton.jpg|left|thumb|АНУ-ын 67 дахь Төрийн Нарийн Бичгийн Дарга Хиллари Клинтоны хамт]]


2011 онд Монгол Улс [[Ардчилсан орнуудын хамтын нийгэмлэг|Ардчилсан орнуудын хамтын нийгэмлэгийг]] хоёр жил даргалах хүндтэй үүргийг хүлээн авсан билээ. Түүнийг сайд байх үед Монгол Улсын Засгийн газар “Гадаад харилцааг эдийн засагжуулах хөтөлбөр”-ийг баталсан нь улс орны хөгжлийн тогтвортой өсөлтийг хангахад гадаад улс төр, эдийн засгийн дипломат үйл ажиллагааг чиглүүлэхэд томоохон түлхэц болсон юм.

Мөн “Дипломат ажилтны сахилгын тусгай дүрэм”-ийг шинэчилж, гадаад харилцааны салбар, дипломат ажилтнуудын үйл ажиллагаанд ёс зүй, сахилга хариуцлагыг сахиулах шинэ жишиг тогтоосон юм.

'''МАСЗХ-г НАМЗХ болгоход оролцов'''

Тэрбээр 2005-2010 онд МАН-ын дэргэдэх залуучуудын байгууллага болох Монголын ардчилсан социалист залуучуудын холбоо (МАСЗХ)-ны Удирдах зөвлөлийн гишүүн, Дэд ерөнхийлөгч, Ерөнхийлөгчөөр ажиллаж байсан бөгөөд тус холбоог өөрчлөх, үзэл баримтлалыг шинэчлэх ажлыг нөхдийн хамт гүйцэтгэж зорилго, чиглэл, үйл ажиллагааны цоо шинэ эрэмбэтэй Нийгмийн ардчилал-Монголын залуучуудын холбоо (НАМЗХ)-г үүсгэн байгуулалцжээ.

МАН-ын дэргэдэх залуучуудын байгууллага түүхэн үе шат бүрдээ манлайллын үүргээ амжилттай гүйцэтгэж, шинэчлэл өөрчлөлтийн замаар өдгөө хүртэл замнахад тэр ийнхүү хувь нэмрээ оруулсан бөгөөд одоо ч залуустай хамгийн ойр дөт ажилладаг улстөрчдийн нэг билээ.  

==== '''Хөгжлийн бодлогын суурийг тавив''' ====
2018 оноос Монгол Улсын сайд, Засгийн газрын Хэрэг эрхлэх газрын даргаар ажиллах үедээ “Гурван тулгуурт хөгжлийн бодлого” буюу төр, нийгэм, эдийн засгийн шинэчлэлийн бодлогыг гардан боловсруулж, батлуулсан билээ.

Энэхүү хөгжлийн бодлогын баримт бичгийн үндсэн агуулга “Шинэ сэргэлтийн бодлого” урт хугацааны хөгжлийн бодлогын эх үндэс болсон бөгөөд Монгол Улсын Их Хурлыг Г.Занданшатар тэргүүлж байх үедээ буюу 2021 оны 12 дугаар сарын 30-ны өдөр 106 дугаар тогтоолоороо баталсан билээ.

== Улсын Их Хурлын Дарга болсон нь ==
Г.Занданшатар Монгол Улсын Их Хурлын даргаар парламентын хоёр бүрэн эрхийн хугацаанд үргэлжлүүлэн ажилласан анхны хүн юм. 2019 оны 2-р сард анх сонгогдсоноос хойших 5 жил шахмын хугацаанд ардчилсан, шинэ Үндсэн хуулийн үзэл баримтлал дор, УИХ-ыг орчин үеийн дэлхийн улс орнуудын парламентын жишигт нийцүүлэн шинэчлэл хийх зорилт дэвшүүлэн ажиллаж байна. 

Энэхүү шинэчлэлийн үзэл санаа Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлт, түүнийг амилуулж хэрэгжүүлэх Эрх зүйн шинэчлэл, Улсын Их Хурлын хяналт шалгалтын чиг үүргийг шинэ шатанд гаргах, Цахим шилжилт хийх, Хүний эрхийг дээдэлж, хууль бүхэнд хүний эрхийг амин сүнс болгон суулгах, шударга ёс, хуулийн засаглалыг төлөвшүүлэх, авлига, албан тушаалын гэмт хэрэгтэй тэмцэх чиглэлээр хийж буй эрх зүйн шинэтгэл, иргэд, хүүхэд залууст парламентат ёсны талаарх боловсрол, мэдлэг олгох соён гэгээрүүлэх шинэ чиг үүргийн зорилтууд зэрэг өргөн хүрээг хамран өрнөж байна.

Эдгээрээс Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлт, парламентын хяналт шалгалтын чиг үүргийн шинэ тогтолцоо, цахим парламент болох, ард түмний засаглах эрхийг хангах зөвлөлдөх ардчиллын зарчмыг нутагшуулах гэсэн 4 шинэчлэлийг онцолж болно.

=== '''Үндсэн хуулийн шинэчлэл''' ===
Хорь гаруй жил яригдаж, 3 парламент дамжин өрнөсөн, 4 төсөл өргөн баригдсан ч шийдэлд хүрч чадаагүй байсан Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах ажлыг манлайлж, амжилттай хэрэгжүүлсэн Спикер бол Г.Занданшатар юм.

Монгол төрийн энэхүү томоохон үйл хэргийг УИХ 3 жилийн турш өрнүүлсэн. Нэмэлт, өөрчлөлтийн төслийн эх 2019 оны 6-р сард албан ёсоор өргөн баригдсанаас хойш УИХ 5 сарын турш тасралтгүй хэлэлцэж, зун ч завсарлаагүй.

Ард иргэдээрээ хэлэлцүүлж, Зөвлөлдөх санал асуулгыг Монголын түүхэнд анх удаа зохион байгуулж, төрийн болон иргэний нийгмийн байгууллага, улс төрийн намууд, эрдэмтэн судлаачдын санал бодлыг сонсож, нийгмийн зөвшилцлийг хангаж чадсанаар 2019 оны 11-р сарын 14-ний өдөр батлагдсан юм.

Нэмэлт, өөрчлөлт нь Үндсэн хуулийн 28.5 хувийг буюу 70 зүйлийн 19 зүйл, 36 заалтыг хөндсөн бөгөөд засаглалын хяналт-тэнцлийг хангаж, Засгийн газрын тогтвортой байдал, парламентын хариуцлагыг нэмэгдүүлэх, хараат бус шударга шүүхийг төлөвшүүлэх, нутгийн захиргааны бие даасан байдлыг бэхжүүлэх суурь зарчмын хүрээнд Үндсэн хуульд 2000 онд оруулсан долоон өөрчлөлтийг засаж сайжруулах; Байгалийн баялаг ард түмний мэдэлд байж, түүний үр өгөөжийн дийлэнх нь ард түмэнд ногдох; Монгол Улсын нийгэм-эдийн засгийг урт хугацаанд тогтвортой хөгжүүлэх, бодлогын уялдаа холбоо, залгамж чанар, нэгдмэл байдлыг хангах; Улс төрийн намууд улсын хэмжээнд бодлого дэвшүүлж ажиллах, үйл ажиллагааны үндсэн зарчим, санхүүгийн эх үүсвэр, зарцуулалт нь ил тод байх; Шүүхийн бие даасан, шүүгчийн хараат бус байдлыг хангах замаар иргэдийн шүүхэд итгэх итгэлийг нэмэгдүүлэх; Нутгийн өөрийн удирдлага, хот тосгоны эрх зүйн үндсийг боловсронгуй болгох зэрэг тогтолцооны шинэчлэлийн шинэ зохицуулалтууд туссан юм.

Улмаар 2023 оны 5-р сарын 31-ний өдөр Монгол Улсын Үндсэн хуульд оруулах бас нэгэн өөрчлөлтийг батлуулсан бөгөөд энэ өөрчлөлт нь парламентын төлөөллийн чадавхыг сайжруулах, ард түмний сонголтыг аль болох бүрэн дүүрэн баталгаажуулах, шударга сонгуулийн зарчмыг төлөвшүүлэхэд чиглэсэн байна.

Үндсэн хуулийн шинэчлэлийн эдгээр нэмэлт, өөрчлөлтүүд ард түмний засаглах эрхийг хангах, төр цэгцэрч, засаглал тогтворжин, шударга ёс, эрүүл нийгэм төлөвших эрх зүйн үндсийг бэхжүүлсэн өөрчлөлт болсон гэж үздэг.

=== Парламентын хяналт шалгалтын шинэ тогтолцоо ===
2019 онд Үндсэн хуульд оруулсан нэмэлт, өөрчлөлтөөр Үндсэн хуулийн 28 дугаар зүйлийн 2 дахь хэсэгт “Хуулийн биелэлтийг хангахтай холбоотой нийтийн эрх ашгийг хөндсөн тодорхой асуудлаар Улсын Их Хурлын гишүүний дөрөвний нэгээс доошгүй нь хянан шалгах түр хороо байгуулах санал тавибал Улсын Их Хурал цөөнхийн төлөөллийг оролцуулан уг хороог байгуулна” гэж тусгасан.

Энэхүү нэмэлт, өөрчлөлтийн үзэл баримтлалд нийцүүлэн Монгол Улсын Их Хурлын хяналт шалгалтын тухай хуулийг батлан хэрэгжүүлсэн нь парламентын хянан шалгах чиг үүргийг цоо шинэ шатанд гаргасан юм.

Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтөөр УИХ зөвхөн Ерөнхий сайдыг сонгохоор болсон бөгөөд Засгийн газрын бусад гишүүдийг томилох эрхээсээ татгалзсан. Мөн УИХ-д өргөн мэдүүлсэн төсвийн төслийн орлого, зарлагын дүнг нэмэгдүүлэхийг хориглож, Засгийн газрын эрх мэдэл энэ хэрээр нэмэгдсэн. Энэхүү өөрчлөлтийн дараа Засгийн газрын үйл ажиллагаанд тавих парламентын хяналтыг сайжруулах нь хууль тогтоох болон гүйцэтгэх эрх мэдлийн хоорондын хяналт тэнцлийг хангах бодлогын гол шийдэл болох ёстой байсан учраас энэ анхдагч хуулийг баталсан. Өмнө нь парламентын хяналт шалгалтыг ингэж нарийвчлан зохицуулсан бие даасан хууль байгаагүй юм.

Хууль батлагдан хэрэгжсэнээр парламент хяналт шалгалтын ажлаа урьдчилан төлөвлөдөг болж, хяналтын сонсголын төрөл, хэлбэрийг нарийвчлан зохицуулсан. Хуулиар хянан шалгах түр хорооны эрх зүйн байдал, үйл ажиллагааны журмыг дэлгэрэнгүй зохицуулж өгснөөр нийтийн ашиг сонирхлыг хөндсөн тодорхой асуудлаар Хянан шалгах хороод байгуулагдан ажиллаж, нийтийн сонсгол, нээлттэй хэлэлцүүлэг УИХ-ын үйл ажиллагааны байнгын механизм болов.

Ингэснээр олон жил далд бугшсан асуудлууд ил болж, олон нийтийн анхаарал, хяналтад орсон. Тухайлбал, 2022 оны 4-р сард Хөгжлийн банкны асуудлаар Хянан шалгах түр хороо нотлох баримт шинжлэн судлах сонсголыг 3 үе шаттай хийснээр Хөгжлийн банкны 7.8 их наяд төгрөгийн зээлийг хэн, ямар зорилгоор авч, хэрхэн зарцуулсан тухай мэдээллийг ил тод болгож, ард иргэдийн мэдэх эрхийг хангажээ.

Энэ сонсголоор 432 зээл, 2542 төсөл, хөтөлбөртэй холбоотой асуудлаар 600 гаруй иргэн, хуулийн этгээдийг гэрчээр дуудаж сонссон юм.

=== '''Цахим шилжилт''' ===
УИХ-д цахим шилжилт хийх томоохон зорилго дэвшүүлж, D-parliament вэб, аппликэйшн хосолсон цахим системийг нэвтрүүлснээр хуулийн төсөл боловсруулах, хууль хэлэлцэх, батлах үйл ажиллагаанд иргэдийн оролцоог хангахад томоохон дэвшил гарсан. УИХ-ын цахим хуралдааны дэгийг холбогдох хуульд тусгаснаар УИХ-ын үйл ажиллагааны байнгын, тасралтгүй, тогтвортой байх зарчим бүрнээ хангагдсан юм. Тухайлбал, Ковид-19 цар тахлын үед УИХ цахим дэгийг хэрэгжүүлж ажилласнаар хуралдаан нэг ч өдөр тасалдаагүй бөгөөд Олон Улсын Парламентын Холбооноос Монгол Улсын Их Хурал цар тахлын нөхцөлд дэлхийн улс орнуудын парламентад жишиг болохуйц үйл ажиллагаа явуулсан хэмээн сайшаасан байна.
Түүнчлэн Монгол Улсын Их Хурлын тухай хуулийн  39&lt;sup&gt;1&lt;/sup&gt;.1-д “Үндсэн хуулийн Гуравдугаар зүйлийн 1 дэх хэсэгт заасны дагуу Монголын ард түмэн төрийн үйл хэрэгт шууд оролцож, мөн сонгож байгуулсан төрийн эрх барих төлөөлөгчдийн байгууллагаараа уламжлан энэхүү эрхээ эдлэхдээ тодорхой асуудлыг шийдвэрлүүлэх талаар асуулт асуух, санал өгөх эрхээ Улсын Их Хурлын албан ёсны санал авах цахим хуудас, гар утас, хөдөлгөөнт төхөөрөмжид зориулсан Улсын Их Хурлын албан ёсны программ хангамж /цаашид “цахим хуудас” гэх/-аар дамжуулан хэрэгжүүлж болно” хэмээн тусгасан юм. Энэ хүрээнд тодорхой асуудлаар ажлын хэсэг байгуулах саналыг 33.000, Байнгын хорооны эрхлэх асуудлын хүрээнд хяналт шалгалт явуулах саналыг 70.000, хуулийн төслийн талаарх саналыг 100.000 ба түүнээс дээш тооны иргэн дэмжсэн бол УИХ заавал авч хэлэлцэхээр тусгаж, иргэдийн саналыг авах нийтийн өргөдлийн “D-өргөдөл” системийг нэвтрүүлэн, амжилттай ашиглаж эхэлжээ.

=== '''Зөвлөлдөх санал асуулга''' ===
Г.Занданшатар АНУ-ын дэлхийд нэр хүндтэй Стэнфордын их сургуульд зочин судлаачаар ажиллаад ирэхдээ 2 шинэ бодол, онол тээж ирсний нэг нь “Цэгцрэх хөдөлгөөн”, нөгөө нь “Зөвлөлдөх ардчилал” юм.

“Молекулын эмх замбараагүй хөдөлгөөн нэг шугаманд цэгцэрч, цэгцтэй хөдөлгөөнд орохоороо энерги болж хувирдаг. Үүнийг физикийн ухаанд энтропи буюу цэгцрэх хөдөлгөөн гэж нэрлэдэг. Яг үүнтэй адил хүний нийгэм цэгцэрсэн цагт хөгжил ирдэг. Тиймээс Монгол Улсаа цэгцэлье гэвэл төрөө цэгцлэхээс эхлэх хэрэгтэй” гэж тэр ярьж, ном бүтээл болгон хэвлүүлж, төрд цэгцрэх хөдөлгөөн эхлүүлэхээр чармайсны бодит жишээ нь Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлт юм.

Монгол Улсын Үндсэн хуульд “ард түмэн засаглах” эрхийг хуульчилсан. Энэ эрхийг хангах нэг хэрэгсэл нь “Зөвлөлдөх ардчилал” юм. Үүнийг төр, засгийн бүх шатны байгууллага аливаа шийдвэр гаргахдаа ард түмэнтэйгээ заавал зөвлөлдөж, зөвшилцдөг байх хэрэгтэй хэмээн товчхон томьёолж болно. Нийт ард иргэд, нийгмийн бүхий л бүлгийг төлөөлж чадахуйц цөөнх нийтийн эрх ашигт нийцсэн шийдвэр гаргаж чаддаг нь онол, практикаар батлагдсан зүйл.
[[Файл:&quot;Зөвлөлдөж шийдье&quot; зөвлөлдөх санал асуулга - 2023.jpg|left|thumb|'''800 гаруй хүн оролцсон &quot;Зөвлөлдөж шийдье&quot; зөвлөлдөх санал асуулга - 2023 арга хэмжээний нэгдсэн хэлэлцүүлэг''']]
Тиймээс Г.Занданшатар Зөвлөлдөх санал асуулгын тухай хуулийг санаачлан батлуулж, УИХ 2019 онд Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах асуудлаар, 2023 онд  улс орны нийгэм, эдийн засгийн тулгамдсан асуудлыг иргэдийн туслалцаатайгаар тодорхойлох, асуудлын эрэмбэ, шийдвэрлэх арга зам, гаргах шийдвэрийн талаар иргэдтэй зөвлөлдөх, үндэсний зөвшилцлийг хангах зорилготой &quot;Зөвлөлдөж шийдье&quot; Зөвлөлдөх санал асуулгыг амжилттай зохион байгуулсан юм.

Хоёр удаагийн Зөвлөлдөх санал асуулгад Монгол Улсын 3.4 сая иргэнийг төлөөлсөн 700-800 хүн эх орны өнцөг булан бүрээс санамсаргүй түүврийн аргаар сонгогдон ирж, төрийн хэргийг хэлэлцэн, гаргасан санал, дүгнэлтийн дагуу Үндсэн хуулийн өөрчлөлтүүд болон бусад шийдвэрүүд гарсан билээ.


== Цол, шагнал ==
* “Банк санхүүгийн тэргүүний ажилтан” цол тэмдэг. (1999 он)
* “Алтан гадас” одон. (2005 он)
* Онц бөгөөд бүрэн эрхт [[элчин сайд]] цол. (2011 он)
*[[Украин]] улсын төрийн дээд шагнал Цэцэн Ярославын одон, III зэрэг. (2011 он)
* ОХУ-ын Байгалийн улсын их сургуулийн хүндэт [[профессор]] цол (2012 он)
* Сүхбаатарын одон (2022)

=== Шашин шүтлэг ===
[[Буддын шашин|Буддын шашны]] [[Шарын шашин|шарын урсгалыг]] шүтдэг. “[[Жавзандамба хутагт]]” төвийн гишүүн. Буддын шашны [[гүн ухаан]], Чойрын номыг сонирхон судалдаг. 

=== Хобби ===
Дөрвөн настайдаа шатар тоглож сурсан. Шатар сугавчилчихаад хүн хүн дээр очиж “Тоглоё” хэмээн гуйж явдаг, аавыгаа шөнө орой ирсэн ч ялгаагүй тоглох гээд хүлээгээд сууж байдаг хүүхэд байжээ. Дунд сургуулийн сурагч байхаасаа эхлээд очсон газар бүртээ сайн шатарчин гэгддэг байв.

УИХ-д шатар сонирхогчид цөөнгүй. Тэрбээр гишүүдийн дунд зохион байгуулсан шатрын тэмцээнүүдэд цөөнгүй удаа I-III байр эзэлж байжээ.

Дэлхийн шатрын холбооны ерөнхийлөгч [[Кирсан Илюмжинов]], [[Болгар|Болгарын]] шатарчин, дэлхийн аварга эмэгтэй Антоанета Стефанова нараас гадна Монголынхоо [[Шатрын их мастер|их мастеруудтай]] тоглож байв. Хувьдаа шатрын баялаг цуглуулгатай. [[1994]] онд Энэтхэгт суралцаж байхдаа зандан модоор хийсэн шатар олж авч, их баярлаж байснаа дурссан нь бий. Шатар тоглохоос гадна усанд сэлэх дуртай. [[Хөлбөмбөг|Хөлбөмбөгт]] хорхойтой. [[Испани|Испанийн]] “[[Реал Мадрид]]” багийг дэмждэг.

=== Сонирхолтой баримтууд ===

* Оюутан Г.Занданшатарыг нэгдүгээр дамжаанд байхад [[Орос хэл|орос хэлний]] хичээл дээр багш нь [[Александр Сергеевич Пушкин|А.Пушкиний]] шүлгийг уншиж өгөөд, [[Долоо хоног|долоо хоногийн]] дотор цээжлэх даалгавар өгөхөд тэрбээр тэр дор нь цээжлээд уншиж өгч, ой сайтайгаараа гайхагдаж байжээ.
* Зах зээлийн коллежид ажиллаж байхад нь Монголын их, дээд сургуулийн нийт багш нараас шалгалт авч, хамгийн өндөр оноо авсан 12 хүний 6-г Австрали улсад тус улсын Засгийн газрын тэтгэлгээр суралцуулах болоход Г.Занданшатар багтсан боловч тодорхой шалтгааны улмаас явж чадаагүй аж.
* Украин Улсын төрийн дээд шагнал Цэцэн Ярославын одонг Монголоос хүртсэн хүн ердөө хоёр байдгийн нэг нь Г.Занданшатар, нөгөө нь ерөнхийлөгч асан Ц.Элбэгдорж юм. 
* Долоогийн тоо түүний амьдралд учир холбогдолтой юм шиг харагдах нь бий. 1970 онд төрсөн, 1977 онд 7 настайдаа сургуульд орсон, нийслэлд шилжиж ирэхдээ 77 дугаар сургуульд элссэн. 1987 онд 10-р ангиа дүүргэсэн. УИХ-ын сонгуульд Баянхонгор аймгийн 7-р тойргоос дэвшиж ялалт байгуулж байсан. 

== Ном бүтээл ==
* “Гадаад худалдааны санхүүжилт” - 1995 он
* “Арилжааны банкны санхүүгийн менежмент” - 1995 он
* “[[Үндэстэн дамнасан корпораци|Корпорацийн]] санхүү” гарын авлага - 1994 он
* “Мөнгөний үнэ цэнэ” гарын авлага - 1994 он
* “Хөдөө аж ахуйн шинэчлэлийн санхүүжилтийн механизм” - 2003 он
* “Хөдөө аж ахуйн банкны бүтцийн өөрчлөлтийн төлөвлөгөө” - 2003 он
* &quot;Үндсэн хууль ба зөвлөлдөх ардчилал” - 2015 он
* “Зөвлөлдөх ардчилал-хөгжлийн гарц” - 2015 он
* Жэймс Фишкин. “Хүмүүс үзэл бодлоо илэрхийлэхүй: Зөвлөлдөх ардчилал ба олон нийтийн хэлэлцүүлэг”. Орчуулга - 2015 он
* “Нэг Монгол-Нэг зүгт. Хөгжил бол цэгцрэх хөдөлгөөн” - 2016 он  

{{Quotation|&quot;Улс төрд удаан хутгалдлаа, цаашдаа ямар нэгэн байдлаар вакуум орчинд орох нь гарцаагүй. Тиймээс Монголын нийгэм, төр засгийн байдлыг хөндлөнгөөс нэг ажиглаад судалгаа хийгээд үзье гэж бодсон юм. Ер нь Америкийн болоод дэлхийн ардчилал хөгжсөн орнуудын туршлагаас харахад, улс төрд хэтэрхий удаан ажилласан хүн тодорхой хугацааны дараа түр чөлөө авч олон улсын судалгааны төвүүдэд очиж ажилладаг байдал анзаарагддаг. Ялангуяа над шиг гадаад харилцааны чиглэлээр ажиллаж байсан хүмүүс хуримтлуулсан туршлагаа мэдлэгтэй хослуулах нь чухал гэдгийг мэдэрсэн&quot;. ''Стэнфордын их сургуулийн зочин судлаач Г.Занданшатар'' &lt;ref&gt;{{Cite web |url=http://dnn.mn/%D0%B3%D0%BE%D0%BC%D0%B1%D0%BE%D0%B6%D0%B0%D0%B2%D1%8B%D0%BD-%D0%B7%D0%B0%D0%BD%D0%B4%D0%B0%D0%BD%D1%88%D0%B0%D1%82%D0%B0%D1%80-%D0%BC%D0%BE%D0%BD%D0%B3%D0%BE%D0%BB%D1%8B%D0%BD-%D0%B0%D1%80%D0%B4-%D1%82%D2%AF%D0%BC%D1%8D%D0%BD-%D1%82%D3%A9%D1%80%D0%B4%D3%A9%D3%A9-%D0%B8%D1%82%D0%B3%D1%8D%D1%85-%D0%B8%D1%82%D0%B3%D1%8D%D0%BB%D1%8D%D1%8D-%D0%B0%D0%BB%D0%B4%D0%B6%D1%8D%D1%8D-%D1%8D%D0%BD%D1%8D-%D0%B1%D0%BE%D0%BB-%D0%BC%D0%B0%D1%88-%D1%82%D0%BE%D0%BC-%D1%8D%D0%BC%D0%B3%D1%8D%D0%BD%D1%8D%D0%BB/ |title=Archive copy |access-date=2016-02-26 |archive-date=2016-12-20 |archive-url=https://web.archive.org/web/20161220082144/http://dnn.mn/%D0%B3%D0%BE%D0%BC%D0%B1%D0%BE%D0%B6%D0%B0%D0%B2%D1%8B%D0%BD-%D0%B7%D0%B0%D0%BD%D0%B4%D0%B0%D0%BD%D1%88%D0%B0%D1%82%D0%B0%D1%80-%D0%BC%D0%BE%D0%BD%D0%B3%D0%BE%D0%BB%D1%8B%D0%BD-%D0%B0%D1%80%D0%B4-%D1%82%D2%AF%D0%BC%D1%8D%D0%BD-%D1%82%D3%A9%D1%80%D0%B4%D3%A9%D3%A9-%D0%B8%D1%82%D0%B3%D1%8D%D1%85-%D0%B8%D1%82%D0%B3%D1%8D%D0%BB%D1%8D%D1%8D-%D0%B0%D0%BB%D0%B4%D0%B6%D1%8D%D1%8D-%D1%8D%D0%BD%D1%8D-%D0%B1%D0%BE%D0%BB-%D0%BC%D0%B0%D1%88-%D1%82%D0%BE%D0%BC-%D1%8D%D0%BC%D0%B3%D1%8D%D0%BD%D1%8D%D0%BB/ |url-status=dead }}&lt;/ref&gt;}} 

{{Quotation|&quot;Монгол Улсын Үндсэн хуульд... иргэдийн оролцоон дээр тулгуурласан тогтолцоог орон нутгийн бүтцэд байлгана гэсэн санааг  тусгаж өгсөн. Гэвч харамсалтай нь өнөөдрийг хүртэл орон нутгийн өөрөө удирдах байгууллагуудад улс төрийн оролцоо, намуудын оролцоотой төлөөллийн байгууллыг бий болгосоор ирсэн. Тиймээс бид иргэдийн төлөөллийн байгууллагаар орон нутгийн үйл ажиллагааг яаж удирдуулах вэ гэж эрэл хайгуул хийсний үр дүнд “Зөвлөлдөх ардчилал”-ын аргачлалыг сонгон авсан юм. Цаашид Улаанбаатар хотод хэрэгжүүлэх төсөл хөтөлбөр, бүтээн байгуулалтынхаа ажилд шаардагдах хөрөнгө, хэрэгцээ, зураг төсөл, газрын байршлыг хүртэл иргэдэд мэдээлж, тэднээр тодорхойлуулдаг болохоор ажиллаж байна&quot;. ''Улаанбаатар хотын захирагч Э.Бат-Үүл'' &lt;ref&gt;{{Cite web |url=http://mglradio.com/home/?mid=fastnews&amp;page=11&amp;document_srl=54271 |title=Archive copy |access-date=2016-02-26 |archive-date=2016-12-20 |archive-url=https://web.archive.org/web/20161220030923/http://mglradio.com/home/?mid=fastnews&amp;page=11&amp;document_srl=54271 |url-status=dead }}&lt;/ref&gt;}}

{{Quotation|“Зөвлөлдөх ардчиллын гол санаа болсон, асуудлыг зөвлөлдөж, учрыг нь олж хужрыг нь тунгааж дэнсэлдэг, ил тод, нээлттэй ардчиллын шинэ хэлбэр Монголд нэвтэрвэл манай эдийн засагт асар их хурд, үр дүн авчрах нь тодорхой юм байна”.''&quot;Mongolian Economy&quot; сэтгүүлийн эрхлэгч Д.Бэхбаяр'' &lt;ref&gt;{{Cite web |url=http://mongolianeconomy.mn/mn/i/8490 |title=Archive copy |access-date=2016-02-26 |archive-date=2016-05-18 |archive-url=https://web.archive.org/web/20160518071641/http://mongolianeconomy.mn/mn/i/8490 |url-status=dead }}&lt;/ref&gt;}}&lt;br /&gt;

===Эшлэл===
* Монголын хөгжилд [[Оюутолгой]], [[Тавантолгой]] чухал. Гэхдээ монгол толгой бүүр чухал.
* [[Ардчилал]] гэдэг нь ардын засаг гэсэн үг. Ардын засаг гэдэг нь төрийн бүх эрх ард түмний мэдэлд гэсэн үг. &lt;ref&gt;http://www.unen.mn/content/56568.shtml{{Dead link|date=Аравдугаар сар 2023 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} “Ардчилал нь таны саналыг зөвлөлдөх зарчмаар тусгаж байж төгс болно” нийтлэлээс&lt;/ref&gt;
* Зүү олохын тулд тэмтрэх хэрэгтэй. Зөвийг олохын тулд зөвлөлдөх хэрэгтэй.
* Хөгжлийн амин сүнс нь зөв ардчилал, уураг тархи нь ухаалаг төр, бие махбод нь ардын таван засаглал. &lt;ref&gt; http://www.ikon.mn/n/oas ikon.mn сайтын “Leaderships forum” буланд өгсөн ярилцлагаас. &lt;/ref&gt;
* Улс төрийн нам улс орноо хөгжүүлэх уураг тархи нь байх учиртай.&lt;ref&gt;{{Webarchiv|url=http://politics.news.mn/content/236270.shtml |wayback=20160228180101 |text=Archive copy |archiv-bot=2023-10-06 05:56:11 InternetArchiveBot }} “Улс орны тархи нь нам байх учиртай” нийтлэлээс.&lt;/ref&gt;
* Монгол нь Оросын төрт ёсны эх, [[Хятад]]ын бүтээн байгуулалтын эцэг мөн.
* Монголын заншлын эрх зүйт төрт ёс нь [[дэлхий]]н хамгийн аугаа тогтолцоо байсан.
* Дарга төвтэй намаас гишүүд төвтэй нам руу, олон нийтийн намаас мөрийн хөтөлбөрийн нам болох нь намын шинэчлэлийн эх сурвалж.&lt;ref&gt;{{Cite web |url=http://politics.news.mn/content/236270.shtml |title=Archive copy |access-date=2016-02-26 |archive-date=2016-02-28 |archive-url=https://web.archive.org/web/20160228180101/http://politics.news.mn/content/236270.shtml |url-status=dead }}&lt;/ref&gt;

===Холбоос===
* Албан ёсны цахим хуудас https://web.archive.org/web/20160223034837/http://zandanshatar.com/
* Стэнфордын их сургуулийн Ардчилал, хөгжил, хуулийн засаглалын хүрээлэн http://cddrl.fsi.stanford.edu/ 
* Стэнфордын их сургуулийн Зөвлөлдөх ардчиллын хүрээлэн https://web.archive.org/web/20040828025829/http://cdd.stanford.edu/ 
* Монгол Ардын Нам https://web.archive.org/web/20210328135210/http://www.nam.mn/

===Эх сурвалж===
{{reflist}}{{Монгол Улсын Ерөнхий Сайд}}{{Улсын Их Хурлын дарга}}
{{Монгол Улсын Гадаад хэргийн сайд}}
{{DEFAULTSORT:Занданшатар, Гомбожавын}}
[[Ангилал:УИХ-ын дарга]]
[[Ангилал:Монгол Улсын Их Хурлын гишүүн]]
[[Ангилал:Монголын гадаад хэргийн сайд]]
[[Ангилал:Монголын худалдаа хөгжлийн сайд]]
[[Ангилал:Монголын засгийн газрын хэрэг эрхлэх газрын дарга]]
[[Ангилал:Монгол Ардын Намын гишүүн]]
[[Ангилал:Монголын шатрын холбооны ерөнхийлөгч]]
[[Ангилал:Монголын эдийн засагч]]
[[Ангилал:Алтан гадас одон шагналтан]]
[[Ангилал:Цэцэн Ярослав вангийн одон шагналтан (3-р зэрэг)]]
[[Ангилал:Эрхүүгийн Улсын Их Сургуулийн төгсөгч]]
[[Ангилал:Баацагааны хүн]]
[[Ангилал:Монголчууд]]
[[Ангилал:1970 онд төрсөн]]</text>
      <sha1>j10g755cg8g6jnfmzcb9sg1z6tal82u</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>821647</id>
      <parentid>821645</parentid>
      <timestamp>2025-06-13T08:46:18Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Megzer</username>
        <id>20491</id>
      </contributor>
      <origin>821647</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="58866" sha1="ihpgxm90vpv0htwal1626vkrq0y17mq" xml:space="preserve">{{Төрийн зүтгэлтэн
|овогнэр     =Гомбожавын Занданшатар
|зураг       =NewPrimeMinisterZandanshatar.jpg
|тайлбар     = Монгол Улсын Ерөнхий сайд
|алба1       = {{flagicon|Монгол}} Ерөнхий Сайд
|ээлж1       = 2025.06.13- одоо хүртэл
|өмнөх1      = [[Лувсаннамсрайн Оюун-Эрдэнэ]]
|дараах1     = 
|алба2       = {{flagicon|Монгол}} УИХ-ын дарга
|ээлж2       = 2019.02.01- 2024 оны 7 сар
|өмнөх2      = [[Миеэгомбын Энхболд]]
|дараах2     = [[Дашзэгвийн Амарбаясгалан]]
|алба3       = {{flagicon|Монгол}} Монгол Улсын сайд, Засгийн газрын Хэрэг эрхлэх газрын дарга 
|ээлж3       = 2017-2019.02.01
|өмнөх3      = [[Жамъянгийн Мөнхбат]]
|дараах3     = [[Лувсаннамсрайн Оюун-Эрдэнэ]]
|алба4       = {{flagicon|Монгол}}  УИХ-ын гишүүн
|ээлж4       = 2004-2012&lt;br&gt;2016-
|алба5       = {{flagicon|Монгол}} Гадаад харилцааны сайд
|ээлж5       = 2009.11 сар-2012.08 сар 
|өмнөх5     = [[Сүхбаатарын Батболд]]
|дараах5     = [[Лувсанвандангийн Болд]]
|алба6       = МАН-ын Ерөнхий нарийн бичгийн дарга
|ээлж6       = 2012.07 сар-2013.11 сар
|өмнөх6      = [[Ухнаагийн Хүрэлсүх]]
|дараах6     = Жамъянгийн Мөнхбат
|төрсөногноо = {{bda|1970|3|8}}
|төрсөнгазар = [[Баянхонгор]] [[аймаг]], [[Баацагаан сум]]  
|улсорон     = {{MGL3}}
|намэвсэл    = [[Монгол Ардын Нам]]
|сургууль    = ОХУ-ын Эрхүү хотын Улс ардын аж ахуйн дээд сургууль
|гэрбүл      = Эхнэр Ганбаярын Отгонгэрэл. Дөрвөн хүүхэдтэй
|website     = [http://www.zandanshatar.com www.zandanshatar.com]
|гарынүсэг=[[File:УИХ-ын дарга гарын үсэг.png|thumb|Гарын үсэг]]}}
'''Гомбожавын Занданшатар''' ([[1970 он]]ы 3 сарын 8-нд төрсөн. [[:en:Baatsagaan|Баацагаан сум]], [[Баянхонгор аймаг]]) нь [[Монгол улс|Монгол Улс]]ын Гадаад харилцааны сайд асан, [[УИХ]]-ын дарга асан, Ерөнхийлөгчийн Тамгын газрын дарга асан, [[Монгол Улсын Ерөнхий Сайд|Монгол Улсын 34 дэх Ерөнхий сайд]], УИХ-д гурав дахь удаагаа сонгогдсон улс төрч юм. [https://web.archive.org/web/20230717043928/http://nam.mn/ Монгол Ардын намын] Удирдах зөвлөлийн гишүүн, Бага хурлын гишүүн. 2025 оны 06 сарын 13-ны өдрөөс эхлэн Монгол Улсын 34 дэх Ерөнхий сайдаар томилогдсон. 

== Намтар түүх ==

=== Эцэг эх ===
[[Сайн ноён хан аймаг|Сайн ноён хан аймгийн]] Цогтой гүн Дашдоржийн хошууны (одоогийн Баянхонгор аймгийн [[Галуут сум]], 1923 оноос Баянхонгор хайрхан уулын хошуу, 1931-1957 онд Баянхонгор сум) нутаг Уутын голоор нутагтай Дүгэржав хэмээх язгуурын [[тайж]] хүн байжээ. Түүний хүү Сумгарьд тайж нь Дүгэржавын ганц хүү бөгөөд Норов хэмээх хүүтэй байжээ.

Тэрхүү Норов тайжийн хүү Дамдинжавын Гомбожав нь Г.Занданшатарын аав юм. Д.Гомбожавыг 3 настай байхад эцэг Норов тайж нас барснаар, ойрын төрөл Ундарын Дамдинжав хэмээх хүнд үрчлэгдсэн байна.

Д.Гомбожав 1933 онд төрсөн бөгөөд сумандаа адуучнаар ажиллаж байгаад 1953 онд цэргийн албанд татагджээ. Тэрбээр бага залуудаа ухаан сэргэлэн, хөдөлмөрч, адуунд эртэй, морь уургалах, эмнэг булгиулах, хурдан морь таних, уях эрдмийг төгс эзэмшсэн хүн байсан гэдэг. Цэргийн албаа хааж ирээд 1956 оноос [[Галуут сум|Галуут суман]]&lt;nowiki/&gt;даа багийн тоо бүртгэгч, “Галуут” нэгдлийн ня-бо, баг, бригадын дарга, 1962 оноос “Коммунизмын төлөө” нэгдлийн орлогч дарга зэрэг албыг хашиж байгаад 1965-1967 онд Удирдах ажилтны 2 жилийн дээд курс дүүргээд ирэхэд нь Б[[Баянхонгор аймаг|аянхонгор аймгийн]] Баацагаан суманд Сум-нэгдлийн даргаар томилсон байна.

Тэрбээр энд ажиллах хугацаандаа тус сумын “Чойбалсангийн зам” нэгдлийг улсын тэргүүний нэгдлийн хэмжээнд хүргэсэн юм. Д.Гомбожав 1972-1976 онд тухайн үеийн Намын дээд сургуульд суралцан дүүргэж, дээд боловсрол эзэмшсэн байна. Улмаар [[Баянхонгор аймаг|Баянхонгор аймгийн]] [[Өлзийт сум (Баянхонгор)|Өлзийт суманд]] Сум-нэгдлийн даргаар томилогдож, 1982 он хүртэл ажиллахдаа тус сум, нэгдлийг аж ахуй, зохион байгуулалтын хувьд бэхжүүлэн, олон шинэ санаачилга гарган, амжилттай хэрэгжүүлснээр аймаг, улсын тэргүүлэх хамт олон болгосон байна.

1982 онд МАХН-ын Төв Хорооны шийдвэрээр түүнийг Атрын II аянаар байгуулагдсан, [[Хэнтий аймаг|Хэнтий аймгийн]] Чандганы сангийн аж ахуйн даргаар томилжээ. Тэрбээр шинэ тутам аж ахуйг богино хугацаанд хөл дээр нь босгон, улс ардын аж ахуй, соёлыг хөгжүүлэх төлөвлөгөөт зорилтуудыг амжилттай ханган биелүүлж, улсын хэмжээнд хамгийн их ургац хураасан САА-гаар удаа дараа шалгарч байв.

Д.Гомбожав МАХН-ын XVI, XVII, XVIII, XIX, XX их хурлуудад төлөөлөгчөөр, [[Ардын Их Хурал|Ардын Их Хурлын]] депутатаар 4 удаа сонгогдсон, 1992 онд ардчилсан, шинэ [[Монгол Улсын Үндсэн Хууль|Үндсэн хуулийг]] батлалцсан хүн юм.

Монгол Улсын хөдөө аж ахуй, газар тариалангийн салбарт олон жил үр бүтээлтэй ажилласныг нь үнэлэн Дамдинжавын Гомбожавт 1991 онд [[Монгол улсын хөдөлмөрийн баатар|Монгол Улсын Хөдөлмөрийн баатар]] цол олгожээ.

Г.Занданшатарын ээж О.Дашзэвэг нь Баянхонгор хайрхан уулын хошууны (одоогийн Баянхонгор аймгийн [[Галуут сум]]) Уутын голоор нутагтай, Оросоо хэмээх хүний ууган охин болж, 1937 онд төржээ.

О.Дашзэвэг нь Баянхонгор аймгийн Галуут, Баацагаан, Өлзийт зэрэг сумын Хүн эмнэлэг, цэцэрлэгт ажиллаж байсан байна. Ардын сурган хүмүүжүүлэх ухааны уламжлалт дэг ёсыг сайн эзэмшсэн, буддын гүн ухааны мэдлэгтэй, Монгол ардын үлгэр, тууль сайн мэддэг, “Жангар” тууль, “Молом тойны намтар”, “Чойжид дагины тууж”, “Оюун түлхүүр” зэрэг сургаалын зохиолуудыг хүүхдүүддээ цээжээр хэлж өгдөг хүн байжээ.

Д.Гомбожав, О.Дашзэвэг нар 1958 онд ханилан сууж, зургаан хүүхэд төрүүлж өсгөсний 5 дахь нь Занданшатар юм.

===Бага нас===
Г.Занданшатар 1970 оны гуравдугаар сарын 8-нд [[Баацагаан сум|Баянхонгор аймгийн Баацагаан сумын]] Хүн эмнэлэгт төржээ. Тухайн үед аав Д.Гомбожав нь тус суманд Сум-нэгдлийн даргаар ажиллаж байв. Занданшатар гэдэг нэрийг эх барьж авсан эмч Ёндонцоо нь ном харж байгаад өгсөн гэдэг.

Гэрийн эзэн Намын дээд сургуульд суралцах болсон тул тэднийх 1972 онд [[Улаанбаатар]]&lt;nowiki/&gt;т нүүж иржээ. Эцэг Д.Гомбожав нь [[Шатар|шатарт]] хорхойтой, Намын дээд сургуулийн Сум-нэгдлийн дарга нар голдуу оюутнууд тэднийд ирж шатар тоглох нь олон тул Занданшатар хүү тэдний тоглохыг харсаар 4 настайдаа өөрөө шатар нүүж сурчээ.

Д.Гомбожав 1976 онд сургуулиа төгсөж, Баянхонгор аймгийн Өлзийт суманд Сум-нэгдлийн даргаар томилогдсон тул Г.Занданшатар 1977 онд тус сумын дунд сургуулийн 1-р ангид оржээ. Сургуульд тэрбээр сурлага сайтай, урлаг, спортод идэвх сонирхолтой хүүхэд байжээ. Шүлэг уншдаг, бөхийн спортоор хичээллэдэг байсан байна. 1982 онд нийслэлийн 10 жилийн 77 дугаар дунд сургуульд шилжин суралцаж, 1987 онд Онц дүнтэй төгсчээ.

=== '''Гэр бүл, үр хүүхэд''' ===
Г.Занданшатарын гэргийг Ганбаярын Отгонгэрэл гэдэг. Завхан аймгийн Дөрвөлжин сумын уугуул. 1974 онд төрсөн. Зургаан хүүхэдтэй айлын тав дахь нь. Г.Занданшатарыг тухайн үеийн Зах зээлийн коллеж буюу одоогийн [[Худалдаа Үйлдвэрлэлийн Дээд Сургууль|Худалдаа үйлдвэрлэлийн дээд сургууль]]&lt;nowiki/&gt;д багшилж байхад нь танилцаж, 1992 онд гэр бүл болжээ.

Г.Отгонгэрэл санхүүч мэргэжилтэй. Их Британи, Умард Ирландын Нэгдсэн Вант Улсын Бирмингэмийн их сургуульд бизнесийн удирдлагын магистрын зэрэг хамгаалсан. Тэд хоёр хүү, хоёр охинтой. 

== Улс төрд ==
=== Боловсрол ===
- 1977-1987 онд Баянхонгор аймгийн Өлзийт сумын дунд сургууль, Улаанбаатар хотын 10 жилийн 77 дугаар дунд сургуульд суралцаж төгссөн.

- 1987-1992 онд ОХУ-ын Эрхүүгийн Улс ардын аж ахуйн дээд сургуульд суралцаж, Санхүү-эдийн засагч мэргэжил эзэмшсэн.

- АНУ, БНЭУ, БНСУ, Швед, Голланд зэрэг улсуудад банк, санхүү, бизнесийн удирдлагын чиглэлээр сургалт дүүргэсэн. Эдийн засгийн ухааны магистр.

2013 оны 12 сараас [[АНУ]]-ын [[Стэнфордын Их Сургууль|Стэнфордын их сургуулийн]] Зөвлөлдөх ардчиллын хүрээлэнд судлаачаар ажиллаж, Монгол зэрэг хөгжиж буй орнуудын ардчилсан хөгжлийн загварыг хөгжингүй орнуудын ардчилалтай харьцуулан судалжээ. Улмаар зөвлөлдөх ардчиллын онолыг Монголд нэвтрүүлэхээр ихээхэн хүчин чармайлт тавьж буй бөгөөд орчин цагийн ардчиллын судалгааны тэргүүлэх эрдэмтдийн нэг Ларри Даймонд, Стэнфордын их сургуулийн Зөвлөлдөх ардчиллын хүрээлэнгийн захирал Жэймс Фишкин, тус сургуулийн профессор Карл Айкенбэри нарын нэр хүндтэй эрдэмтдийг Монголд урьж лекц уншуулахын сацуу ном бүтээлийг нь монгол хэлээр орчуулан хэвлүүлж байна. Улмаар Азийн сан, Стэнфордын их сургуулийн дэмжлэгтэй “Иргэдийн оролцоо-Хотын маргааш” Монголын анхны зөвлөлдөх санал асуулга” төслийг хамтран удирдаж, Нийслэлийн зөвлөлдөх санал асуулгын зөвлөх хорооны даргаар ажиллаж байгаа юм.  

=== Ажилласан байдал: ===

* 1992-1995 онд Зах зээлийн коллеж буюу одоогийн Худалдаа үйлдвэрлэлийн дээд сургуульд багш, судлаач
* 1995-1998 онд Хөдөө аж ахуйн банкинд эдийн засагч, хэлтэс, газрын захирал
* 1998-2000 онд Монголбанкны Сургалтын төвийн менежер, Хөдөө аж ахуйн банкинд Монголбанкны бүрэн эрхт төлөөлөгч
* 2000-2003 онд ХААН банкны дэд захирал
* 2003-2004 онд Монгол Улсын Хүнс, хөдөө аж ахуйн дэд сайд
* 2004-2012 онд Монгол Улсын Их Хурлын гишүүн
* 2009-2012 онд Монгол Улсын Гадаад харилцааны сайд
* 2012-2013 онд Монгол Ардын Намын Ерөнхий нарийн бичгийн дарга
* 2013-2015 онд АНУ-ын Стэнфордын их сургуулийн Хөгжил, ардчилал, хуулийн засаглалын хүрээлэнд судлаач
* 2016 оноос Монгол Улсын Их Хурлын гишүүн
* 2017-2019 онд Монгол Улсын Засгийн газрын гишүүн, Монгол Улсын сайд, Засгийн газрын Хэрэг эрхлэх газрын дарга
* 2019 оноос Монгол Улсын Их Хурлын дарга
* 2024 оны 7 сар - 2025 оны 6 сарын 13 хүртэл Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн тамгын газрын дарга
* 2025 оны 6 сарын 13-наас Монгол Улсын Ерөнхий сайдаар томилогдсон.

1998 онд [[Монгол Ардын Нам|МАХН]]-д элсэж, 2004, 2008, 2016, 2020 онд [[Баянхонгор аймаг|Баянхонгор]] аймгаас УИХ-ын гишүүнээр сонгогджээ.

Парламентын гишүүнээр сонгогдсон 4 бүрэн эрхийн хугацаандаа тэрбээр УИХ-ын Төсвийн зарлагын дэд хорооны дарга, УИХ дахь МАН-ын бүлгийн дэд дарга, [[Гадаад харилцааны яам (Монгол)|Гадаад харилцааны]] сайд, Монгол Улсын сайд, З[[Монгол улсын Засгийн газрын Хэрэг эрхлэх газар|асгийн газрын Хэрэг эрхлэх газрын]] дарга, [[Улсын Их Хурал|Монгол Улсын Их Хурлын]] даргаар ажилласан байна.

Г.Занданшатар банк, санхүү, татвар, хяналт шалгалт, зөвлөлдөх ардчилал, ард түмний Үндсэн хуулиар олгосон засаглах эрхийг хангах зэрэг чиглэлээр 30 гаруй томоохон хууль санаачлан батлуулжээ.

2012-2013 онд МАН-ын Ерөнхий нарийн бичгийн даргаар ажиллаж байв. МАН-ын Удирдах зөвлөлийн гишүүн, Бага хурлын гишүүн.

==== '''Зах зээлийн онолын шинэ үрийг тарьж, үрслүүлэв''' ====
1992 онд 22 настай залуу ОХУ-д дээд сургуульд төгсөж ирээд, хуучнаар Худалдааны техникум буюу тухайн үед Зах зээлийн коллеж хэмээх шинэ нэртэй болоод байсан, өдгөөгийн Худалдаа, үйлдвэрлэлийн дээд сургуульд багшаар ажиллаж эхэлжээ.

Монгол Улс зах зээлийн цоо шинэ замыг дөнгөж сонгож, шинэ нийгэмд хөл тавьсан, учраа тэр бүр олохгүй явсан үед зах зээл гэж чухам юу болох, онол, арга зүй ямар байдгийг Монголд мэддэг хүн цөөн байв. Г.Занданшатар ийм цаг үед &quot;Зах зээл&quot;-ээр овоглосон сургуульдаа зах зээлийн эдийн засгийн сурах бичиг, гарын авлагуудыг орчуулан түгээж, өөрөө түүнийхээ заах арга зүйг боловсруулан, туршиж, нэг ёсондоо зах зээлийн онолын шинэ үрийг тарьж, үрслүүлсэн юм.

Тэрбээр энд ажиллах хугацаандаа “Чөлөөт сэтгэгчдийн клуб” байгуулж, нэр хүндтэй улстөрч, эдийн засагчдыг урьж лекц уншуулж байсан нь тухайн үедээ ихээхэн сонирхолтой, өгөөжтэй арга хэмжээ болж байв.

==== '''Банкийг сэргээн босгож, бүтцийн өөрчлөлтийг эхлүүлэв''' ====
1996 онд багшийн ажлаас банк санхүүгийн салбарт шилжиж, Монголбанк, Хөдөө аж ахуйн банкинд ажиллажээ. Арилжааны олон банк байгуулагдсан ч жижиг зах зээл дээр хүч тарамдаж, чөлөөт өрсөлдөөний зарчмаар хэрхэн ажиллах арга эвээ ололгүй эхнээсээ дампуурч эхлэв. Тэр амаргүй сорилт тухайн үедээ Монголын томоохон банкны нэг болоод байсан Хөдөө аж ахуйн банкийг ч тойрсонгүй. Хот, хөдөөд хамгийн олон салбартай энэ банк үйл ажиллагаа доголдсоны улмаас Монгол Улс төрийн албан хаагчдынхаа цалинг ч тавьж чадахгүйд хүрч, цалингаа хүлээсэн хүмүүс хэдэн сараар хүлээж, эцэст нь цалингийн оронд гурил, будаа авч байсан үе бий.

Дампуурлаас банкийг аврах үүрэг залуу санхүүч Г.Занданшатарт ногдсон юм. Тэрбээр тус банкинд бүтцийн өөрчлөлт хийх төслийг хэрэгжүүлж, эрх хүлээн авагчаар ажиллаж, зорилгоо амжилттай биелүүлэн, одоогийн ХААН банк нэрийг өгч, дотроо эвийн хоёр загастай, дөрвөн дэлбээт, гүн ногоон өнгөт одоогийн таних тэмдгийг (лого) бүтээлцсэн юм. ХААН гэсэн нэр Хөдөө аж ахуйн гэсэн нэрийн товчлол мэт санагдаж байсан ч яваандаа Монголын хамгийн том банк болно, басхүү банкны харилцагч бол хаан гэсэн хос утгыг бэлгэдэж өгснөөр, өдгөө Монгол Улсад хамгийн олон салбартай, хүчирхэг банк болжээ.

==== '''Газар тариаланг аврах бодлого, үйл ажиллагааг хэрэгжүүлэв''' ====
2003 онд Хөдөө аж ахуйн дэд сайдаар томилогдон ажиллах үед нь Монголын газар тариалангийн салбар ноцтой хямарч, зогсонги байдалд ороод байв. Техникийн шинэчлэл зогсож, тариалангийн талбай зэрлэгтээ баригдан атаршиж, Монголд гурилын хомсдол үүссэний улмаас импортын гурил гол хэрэглээ болоод байв.

Тэр цагт &quot;Монголд тариа тарих хэрэггүй. Хойно, өмнө, хажууханд тариалангийн аварга том улс орон байхад идэх гурилаа тэндээс авахад л болно&quot; гэсэн үзэл баримтлал дэвшүүлж явсан төрийн түшээд ч бий. Ийм үед буруу бодлогыг үндсээр нь өөрчилж, хөдөө аж ахуйгаа, түүний дотор тариалангийн салбараа аврахын тулд &quot;Хөдөө аж ахуйн талаар төрөөс баримтлах бодлогын баримт бичиг&quot;-ийг УИХ-аар батлуулж, улмаар Атрын III аяныг санаачлагчдын нэг болсон юм.

==== '''Гадаад бодлогын шинэ үзэл баримтлалыг батлуулав''' ====
Гадаад харилцааны сайдаар ажиллаж байхдаа Монгол Улсын Гадаад бодлогын үзэл баримтлалыг боловсруулан батлуулсан нь Монгол Улс энхийг эрхэмлэсэн, нээлттэй, бие даасан, олон тулгуурт гадаад бодлого явуулах замаар аюулгүй байдал, тусгаар тогтнол, үндэсний язгуур ашиг сонирхлоо олон улсын эрх зүйн хүрээнд улс төр-дипломатын аргаар хангах тулгуур баримт бичиг болсон юм. Монгол Улсын гадаад бодлого энэ баримт бичгийн үзэл баримтлал дор гурван арванд тууштай хөгжиж байна.
[[Файл:With Hillary Clinton.jpg|left|thumb|АНУ-ын 67 дахь Төрийн Нарийн Бичгийн Дарга Хиллари Клинтоны хамт]]


2011 онд Монгол Улс [[Ардчилсан орнуудын хамтын нийгэмлэг|Ардчилсан орнуудын хамтын нийгэмлэгийг]] хоёр жил даргалах хүндтэй үүргийг хүлээн авсан билээ. Түүнийг сайд байх үед Монгол Улсын Засгийн газар “Гадаад харилцааг эдийн засагжуулах хөтөлбөр”-ийг баталсан нь улс орны хөгжлийн тогтвортой өсөлтийг хангахад гадаад улс төр, эдийн засгийн дипломат үйл ажиллагааг чиглүүлэхэд томоохон түлхэц болсон юм.

Мөн “Дипломат ажилтны сахилгын тусгай дүрэм”-ийг шинэчилж, гадаад харилцааны салбар, дипломат ажилтнуудын үйл ажиллагаанд ёс зүй, сахилга хариуцлагыг сахиулах шинэ жишиг тогтоосон юм.

'''МАСЗХ-г НАМЗХ болгоход оролцов'''

Тэрбээр 2005-2010 онд МАН-ын дэргэдэх залуучуудын байгууллага болох Монголын ардчилсан социалист залуучуудын холбоо (МАСЗХ)-ны Удирдах зөвлөлийн гишүүн, Дэд ерөнхийлөгч, Ерөнхийлөгчөөр ажиллаж байсан бөгөөд тус холбоог өөрчлөх, үзэл баримтлалыг шинэчлэх ажлыг нөхдийн хамт гүйцэтгэж зорилго, чиглэл, үйл ажиллагааны цоо шинэ эрэмбэтэй Нийгмийн ардчилал-Монголын залуучуудын холбоо (НАМЗХ)-г үүсгэн байгуулалцжээ.

МАН-ын дэргэдэх залуучуудын байгууллага түүхэн үе шат бүрдээ манлайллын үүргээ амжилттай гүйцэтгэж, шинэчлэл өөрчлөлтийн замаар өдгөө хүртэл замнахад тэр ийнхүү хувь нэмрээ оруулсан бөгөөд одоо ч залуустай хамгийн ойр дөт ажилладаг улстөрчдийн нэг билээ.  

==== '''Хөгжлийн бодлогын суурийг тавив''' ====
2018 оноос Монгол Улсын сайд, Засгийн газрын Хэрэг эрхлэх газрын даргаар ажиллах үедээ “Гурван тулгуурт хөгжлийн бодлого” буюу төр, нийгэм, эдийн засгийн шинэчлэлийн бодлогыг гардан боловсруулж, батлуулсан билээ.

Энэхүү хөгжлийн бодлогын баримт бичгийн үндсэн агуулга “Шинэ сэргэлтийн бодлого” урт хугацааны хөгжлийн бодлогын эх үндэс болсон бөгөөд Монгол Улсын Их Хурлыг Г.Занданшатар тэргүүлж байх үедээ буюу 2021 оны 12 дугаар сарын 30-ны өдөр 106 дугаар тогтоолоороо баталсан билээ.

== Улсын Их Хурлын Дарга болсон нь ==
Г.Занданшатар Монгол Улсын Их Хурлын даргаар парламентын хоёр бүрэн эрхийн хугацаанд үргэлжлүүлэн ажилласан анхны хүн юм. 2019 оны 2-р сард анх сонгогдсоноос хойших 5 жил шахмын хугацаанд ардчилсан, шинэ Үндсэн хуулийн үзэл баримтлал дор, УИХ-ыг орчин үеийн дэлхийн улс орнуудын парламентын жишигт нийцүүлэн шинэчлэл хийх зорилт дэвшүүлэн ажиллаж байна. 

Энэхүү шинэчлэлийн үзэл санаа Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлт, түүнийг амилуулж хэрэгжүүлэх Эрх зүйн шинэчлэл, Улсын Их Хурлын хяналт шалгалтын чиг үүргийг шинэ шатанд гаргах, Цахим шилжилт хийх, Хүний эрхийг дээдэлж, хууль бүхэнд хүний эрхийг амин сүнс болгон суулгах, шударга ёс, хуулийн засаглалыг төлөвшүүлэх, авлига, албан тушаалын гэмт хэрэгтэй тэмцэх чиглэлээр хийж буй эрх зүйн шинэтгэл, иргэд, хүүхэд залууст парламентат ёсны талаарх боловсрол, мэдлэг олгох соён гэгээрүүлэх шинэ чиг үүргийн зорилтууд зэрэг өргөн хүрээг хамран өрнөж байна.

Эдгээрээс Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлт, парламентын хяналт шалгалтын чиг үүргийн шинэ тогтолцоо, цахим парламент болох, ард түмний засаглах эрхийг хангах зөвлөлдөх ардчиллын зарчмыг нутагшуулах гэсэн 4 шинэчлэлийг онцолж болно.

=== '''Үндсэн хуулийн шинэчлэл''' ===
Хорь гаруй жил яригдаж, 3 парламент дамжин өрнөсөн, 4 төсөл өргөн баригдсан ч шийдэлд хүрч чадаагүй байсан Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах ажлыг манлайлж, амжилттай хэрэгжүүлсэн Спикер бол Г.Занданшатар юм.

Монгол төрийн энэхүү томоохон үйл хэргийг УИХ 3 жилийн турш өрнүүлсэн. Нэмэлт, өөрчлөлтийн төслийн эх 2019 оны 6-р сард албан ёсоор өргөн баригдсанаас хойш УИХ 5 сарын турш тасралтгүй хэлэлцэж, зун ч завсарлаагүй.

Ард иргэдээрээ хэлэлцүүлж, Зөвлөлдөх санал асуулгыг Монголын түүхэнд анх удаа зохион байгуулж, төрийн болон иргэний нийгмийн байгууллага, улс төрийн намууд, эрдэмтэн судлаачдын санал бодлыг сонсож, нийгмийн зөвшилцлийг хангаж чадсанаар 2019 оны 11-р сарын 14-ний өдөр батлагдсан юм.

Нэмэлт, өөрчлөлт нь Үндсэн хуулийн 28.5 хувийг буюу 70 зүйлийн 19 зүйл, 36 заалтыг хөндсөн бөгөөд засаглалын хяналт-тэнцлийг хангаж, Засгийн газрын тогтвортой байдал, парламентын хариуцлагыг нэмэгдүүлэх, хараат бус шударга шүүхийг төлөвшүүлэх, нутгийн захиргааны бие даасан байдлыг бэхжүүлэх суурь зарчмын хүрээнд Үндсэн хуульд 2000 онд оруулсан долоон өөрчлөлтийг засаж сайжруулах; Байгалийн баялаг ард түмний мэдэлд байж, түүний үр өгөөжийн дийлэнх нь ард түмэнд ногдох; Монгол Улсын нийгэм-эдийн засгийг урт хугацаанд тогтвортой хөгжүүлэх, бодлогын уялдаа холбоо, залгамж чанар, нэгдмэл байдлыг хангах; Улс төрийн намууд улсын хэмжээнд бодлого дэвшүүлж ажиллах, үйл ажиллагааны үндсэн зарчим, санхүүгийн эх үүсвэр, зарцуулалт нь ил тод байх; Шүүхийн бие даасан, шүүгчийн хараат бус байдлыг хангах замаар иргэдийн шүүхэд итгэх итгэлийг нэмэгдүүлэх; Нутгийн өөрийн удирдлага, хот тосгоны эрх зүйн үндсийг боловсронгуй болгох зэрэг тогтолцооны шинэчлэлийн шинэ зохицуулалтууд туссан юм.

Улмаар 2023 оны 5-р сарын 31-ний өдөр Монгол Улсын Үндсэн хуульд оруулах бас нэгэн өөрчлөлтийг батлуулсан бөгөөд энэ өөрчлөлт нь парламентын төлөөллийн чадавхыг сайжруулах, ард түмний сонголтыг аль болох бүрэн дүүрэн баталгаажуулах, шударга сонгуулийн зарчмыг төлөвшүүлэхэд чиглэсэн байна.

Үндсэн хуулийн шинэчлэлийн эдгээр нэмэлт, өөрчлөлтүүд ард түмний засаглах эрхийг хангах, төр цэгцэрч, засаглал тогтворжин, шударга ёс, эрүүл нийгэм төлөвших эрх зүйн үндсийг бэхжүүлсэн өөрчлөлт болсон гэж үздэг.

=== Парламентын хяналт шалгалтын шинэ тогтолцоо ===
2019 онд Үндсэн хуульд оруулсан нэмэлт, өөрчлөлтөөр Үндсэн хуулийн 28 дугаар зүйлийн 2 дахь хэсэгт “Хуулийн биелэлтийг хангахтай холбоотой нийтийн эрх ашгийг хөндсөн тодорхой асуудлаар Улсын Их Хурлын гишүүний дөрөвний нэгээс доошгүй нь хянан шалгах түр хороо байгуулах санал тавибал Улсын Их Хурал цөөнхийн төлөөллийг оролцуулан уг хороог байгуулна” гэж тусгасан.

Энэхүү нэмэлт, өөрчлөлтийн үзэл баримтлалд нийцүүлэн Монгол Улсын Их Хурлын хяналт шалгалтын тухай хуулийг батлан хэрэгжүүлсэн нь парламентын хянан шалгах чиг үүргийг цоо шинэ шатанд гаргасан юм.

Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтөөр УИХ зөвхөн Ерөнхий сайдыг сонгохоор болсон бөгөөд Засгийн газрын бусад гишүүдийг томилох эрхээсээ татгалзсан. Мөн УИХ-д өргөн мэдүүлсэн төсвийн төслийн орлого, зарлагын дүнг нэмэгдүүлэхийг хориглож, Засгийн газрын эрх мэдэл энэ хэрээр нэмэгдсэн. Энэхүү өөрчлөлтийн дараа Засгийн газрын үйл ажиллагаанд тавих парламентын хяналтыг сайжруулах нь хууль тогтоох болон гүйцэтгэх эрх мэдлийн хоорондын хяналт тэнцлийг хангах бодлогын гол шийдэл болох ёстой байсан учраас энэ анхдагч хуулийг баталсан. Өмнө нь парламентын хяналт шалгалтыг ингэж нарийвчлан зохицуулсан бие даасан хууль байгаагүй юм.

Хууль батлагдан хэрэгжсэнээр парламент хяналт шалгалтын ажлаа урьдчилан төлөвлөдөг болж, хяналтын сонсголын төрөл, хэлбэрийг нарийвчлан зохицуулсан. Хуулиар хянан шалгах түр хорооны эрх зүйн байдал, үйл ажиллагааны журмыг дэлгэрэнгүй зохицуулж өгснөөр нийтийн ашиг сонирхлыг хөндсөн тодорхой асуудлаар Хянан шалгах хороод байгуулагдан ажиллаж, нийтийн сонсгол, нээлттэй хэлэлцүүлэг УИХ-ын үйл ажиллагааны байнгын механизм болов.

Ингэснээр олон жил далд бугшсан асуудлууд ил болж, олон нийтийн анхаарал, хяналтад орсон. Тухайлбал, 2022 оны 4-р сард Хөгжлийн банкны асуудлаар Хянан шалгах түр хороо нотлох баримт шинжлэн судлах сонсголыг 3 үе шаттай хийснээр Хөгжлийн банкны 7.8 их наяд төгрөгийн зээлийг хэн, ямар зорилгоор авч, хэрхэн зарцуулсан тухай мэдээллийг ил тод болгож, ард иргэдийн мэдэх эрхийг хангажээ.

Энэ сонсголоор 432 зээл, 2542 төсөл, хөтөлбөртэй холбоотой асуудлаар 600 гаруй иргэн, хуулийн этгээдийг гэрчээр дуудаж сонссон юм.

=== '''Цахим шилжилт''' ===
УИХ-д цахим шилжилт хийх томоохон зорилго дэвшүүлж, D-parliament вэб, аппликэйшн хосолсон цахим системийг нэвтрүүлснээр хуулийн төсөл боловсруулах, хууль хэлэлцэх, батлах үйл ажиллагаанд иргэдийн оролцоог хангахад томоохон дэвшил гарсан. УИХ-ын цахим хуралдааны дэгийг холбогдох хуульд тусгаснаар УИХ-ын үйл ажиллагааны байнгын, тасралтгүй, тогтвортой байх зарчим бүрнээ хангагдсан юм. Тухайлбал, Ковид-19 цар тахлын үед УИХ цахим дэгийг хэрэгжүүлж ажилласнаар хуралдаан нэг ч өдөр тасалдаагүй бөгөөд Олон Улсын Парламентын Холбооноос Монгол Улсын Их Хурал цар тахлын нөхцөлд дэлхийн улс орнуудын парламентад жишиг болохуйц үйл ажиллагаа явуулсан хэмээн сайшаасан байна.
Түүнчлэн Монгол Улсын Их Хурлын тухай хуулийн  39&lt;sup&gt;1&lt;/sup&gt;.1-д “Үндсэн хуулийн Гуравдугаар зүйлийн 1 дэх хэсэгт заасны дагуу Монголын ард түмэн төрийн үйл хэрэгт шууд оролцож, мөн сонгож байгуулсан төрийн эрх барих төлөөлөгчдийн байгууллагаараа уламжлан энэхүү эрхээ эдлэхдээ тодорхой асуудлыг шийдвэрлүүлэх талаар асуулт асуух, санал өгөх эрхээ Улсын Их Хурлын албан ёсны санал авах цахим хуудас, гар утас, хөдөлгөөнт төхөөрөмжид зориулсан Улсын Их Хурлын албан ёсны программ хангамж /цаашид “цахим хуудас” гэх/-аар дамжуулан хэрэгжүүлж болно” хэмээн тусгасан юм. Энэ хүрээнд тодорхой асуудлаар ажлын хэсэг байгуулах саналыг 33.000, Байнгын хорооны эрхлэх асуудлын хүрээнд хяналт шалгалт явуулах саналыг 70.000, хуулийн төслийн талаарх саналыг 100.000 ба түүнээс дээш тооны иргэн дэмжсэн бол УИХ заавал авч хэлэлцэхээр тусгаж, иргэдийн саналыг авах нийтийн өргөдлийн “D-өргөдөл” системийг нэвтрүүлэн, амжилттай ашиглаж эхэлжээ.

=== '''Зөвлөлдөх санал асуулга''' ===
Г.Занданшатар АНУ-ын дэлхийд нэр хүндтэй Стэнфордын их сургуульд зочин судлаачаар ажиллаад ирэхдээ 2 шинэ бодол, онол тээж ирсний нэг нь “Цэгцрэх хөдөлгөөн”, нөгөө нь “Зөвлөлдөх ардчилал” юм.

“Молекулын эмх замбараагүй хөдөлгөөн нэг шугаманд цэгцэрч, цэгцтэй хөдөлгөөнд орохоороо энерги болж хувирдаг. Үүнийг физикийн ухаанд энтропи буюу цэгцрэх хөдөлгөөн гэж нэрлэдэг. Яг үүнтэй адил хүний нийгэм цэгцэрсэн цагт хөгжил ирдэг. Тиймээс Монгол Улсаа цэгцэлье гэвэл төрөө цэгцлэхээс эхлэх хэрэгтэй” гэж тэр ярьж, ном бүтээл болгон хэвлүүлж, төрд цэгцрэх хөдөлгөөн эхлүүлэхээр чармайсны бодит жишээ нь Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлт юм.

Монгол Улсын Үндсэн хуульд “ард түмэн засаглах” эрхийг хуульчилсан. Энэ эрхийг хангах нэг хэрэгсэл нь “Зөвлөлдөх ардчилал” юм. Үүнийг төр, засгийн бүх шатны байгууллага аливаа шийдвэр гаргахдаа ард түмэнтэйгээ заавал зөвлөлдөж, зөвшилцдөг байх хэрэгтэй хэмээн товчхон томьёолж болно. Нийт ард иргэд, нийгмийн бүхий л бүлгийг төлөөлж чадахуйц цөөнх нийтийн эрх ашигт нийцсэн шийдвэр гаргаж чаддаг нь онол, практикаар батлагдсан зүйл.
[[Файл:&quot;Зөвлөлдөж шийдье&quot; зөвлөлдөх санал асуулга - 2023.jpg|left|thumb|'''800 гаруй хүн оролцсон &quot;Зөвлөлдөж шийдье&quot; зөвлөлдөх санал асуулга - 2023 арга хэмжээний нэгдсэн хэлэлцүүлэг''']]
Тиймээс Г.Занданшатар Зөвлөлдөх санал асуулгын тухай хуулийг санаачлан батлуулж, УИХ 2019 онд Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах асуудлаар, 2023 онд  улс орны нийгэм, эдийн засгийн тулгамдсан асуудлыг иргэдийн туслалцаатайгаар тодорхойлох, асуудлын эрэмбэ, шийдвэрлэх арга зам, гаргах шийдвэрийн талаар иргэдтэй зөвлөлдөх, үндэсний зөвшилцлийг хангах зорилготой &quot;Зөвлөлдөж шийдье&quot; Зөвлөлдөх санал асуулгыг амжилттай зохион байгуулсан юм.

Хоёр удаагийн Зөвлөлдөх санал асуулгад Монгол Улсын 3.4 сая иргэнийг төлөөлсөн 700-800 хүн эх орны өнцөг булан бүрээс санамсаргүй түүврийн аргаар сонгогдон ирж, төрийн хэргийг хэлэлцэн, гаргасан санал, дүгнэлтийн дагуу Үндсэн хуулийн өөрчлөлтүүд болон бусад шийдвэрүүд гарсан билээ.


== Цол, шагнал ==
* “Банк санхүүгийн тэргүүний ажилтан” цол тэмдэг. (1999 он)
* “Алтан гадас” одон. (2005 он)
* Онц бөгөөд бүрэн эрхт [[элчин сайд]] цол. (2011 он)
*[[Украин]] улсын төрийн дээд шагнал Цэцэн Ярославын одон, III зэрэг. (2011 он)
* ОХУ-ын Байгалийн улсын их сургуулийн хүндэт [[профессор]] цол (2012 он)
* Сүхбаатарын одон (2022)

=== Шашин шүтлэг ===
[[Буддын шашин|Буддын шашны]] [[Шарын шашин|шарын урсгалыг]] шүтдэг. “[[Жавзандамба хутагт]]” төвийн гишүүн. Буддын шашны [[гүн ухаан]], Чойрын номыг сонирхон судалдаг. 

=== Хобби ===
Дөрвөн настайдаа шатар тоглож сурсан. Шатар сугавчилчихаад хүн хүн дээр очиж “Тоглоё” хэмээн гуйж явдаг, аавыгаа шөнө орой ирсэн ч ялгаагүй тоглох гээд хүлээгээд сууж байдаг хүүхэд байжээ. Дунд сургуулийн сурагч байхаасаа эхлээд очсон газар бүртээ сайн шатарчин гэгддэг байв.

УИХ-д шатар сонирхогчид цөөнгүй. Тэрбээр гишүүдийн дунд зохион байгуулсан шатрын тэмцээнүүдэд цөөнгүй удаа I-III байр эзэлж байжээ.

Дэлхийн шатрын холбооны ерөнхийлөгч [[Кирсан Илюмжинов]], [[Болгар|Болгарын]] шатарчин, дэлхийн аварга эмэгтэй Антоанета Стефанова нараас гадна Монголынхоо [[Шатрын их мастер|их мастеруудтай]] тоглож байв. Хувьдаа шатрын баялаг цуглуулгатай. [[1994]] онд Энэтхэгт суралцаж байхдаа зандан модоор хийсэн шатар олж авч, их баярлаж байснаа дурссан нь бий. Шатар тоглохоос гадна усанд сэлэх дуртай. [[Хөлбөмбөг|Хөлбөмбөгт]] хорхойтой. [[Испани|Испанийн]] “[[Реал Мадрид]]” багийг дэмждэг.

=== Сонирхолтой баримтууд ===

* Оюутан Г.Занданшатарыг нэгдүгээр дамжаанд байхад [[Орос хэл|орос хэлний]] хичээл дээр багш нь [[Александр Сергеевич Пушкин|А.Пушкиний]] шүлгийг уншиж өгөөд, [[Долоо хоног|долоо хоногийн]] дотор цээжлэх даалгавар өгөхөд тэрбээр тэр дор нь цээжлээд уншиж өгч, ой сайтайгаараа гайхагдаж байжээ.
* Зах зээлийн коллежид ажиллаж байхад нь Монголын их, дээд сургуулийн нийт багш нараас шалгалт авч, хамгийн өндөр оноо авсан 12 хүний 6-г Австрали улсад тус улсын Засгийн газрын тэтгэлгээр суралцуулах болоход Г.Занданшатар багтсан боловч тодорхой шалтгааны улмаас явж чадаагүй аж.
* Украин Улсын төрийн дээд шагнал Цэцэн Ярославын одонг Монголоос хүртсэн хүн ердөө хоёр байдгийн нэг нь Г.Занданшатар, нөгөө нь ерөнхийлөгч асан Ц.Элбэгдорж юм. 
* Долоогийн тоо түүний амьдралд учир холбогдолтой юм шиг харагдах нь бий. 1970 онд төрсөн, 1977 онд 7 настайдаа сургуульд орсон, нийслэлд шилжиж ирэхдээ 77 дугаар сургуульд элссэн. 1987 онд 10-р ангиа дүүргэсэн. УИХ-ын сонгуульд Баянхонгор аймгийн 7-р тойргоос дэвшиж ялалт байгуулж байсан. 

== Ном бүтээл ==
* “Гадаад худалдааны санхүүжилт” - 1995 он
* “Арилжааны банкны санхүүгийн менежмент” - 1995 он
* “[[Үндэстэн дамнасан корпораци|Корпорацийн]] санхүү” гарын авлага - 1994 он
* “Мөнгөний үнэ цэнэ” гарын авлага - 1994 он
* “Хөдөө аж ахуйн шинэчлэлийн санхүүжилтийн механизм” - 2003 он
* “Хөдөө аж ахуйн банкны бүтцийн өөрчлөлтийн төлөвлөгөө” - 2003 он
* &quot;Үндсэн хууль ба зөвлөлдөх ардчилал” - 2015 он
* “Зөвлөлдөх ардчилал-хөгжлийн гарц” - 2015 он
* Жэймс Фишкин. “Хүмүүс үзэл бодлоо илэрхийлэхүй: Зөвлөлдөх ардчилал ба олон нийтийн хэлэлцүүлэг”. Орчуулга - 2015 он
* “Нэг Монгол-Нэг зүгт. Хөгжил бол цэгцрэх хөдөлгөөн” - 2016 он  

{{Quotation|&quot;Улс төрд удаан хутгалдлаа, цаашдаа ямар нэгэн байдлаар вакуум орчинд орох нь гарцаагүй. Тиймээс Монголын нийгэм, төр засгийн байдлыг хөндлөнгөөс нэг ажиглаад судалгаа хийгээд үзье гэж бодсон юм. Ер нь Америкийн болоод дэлхийн ардчилал хөгжсөн орнуудын туршлагаас харахад, улс төрд хэтэрхий удаан ажилласан хүн тодорхой хугацааны дараа түр чөлөө авч олон улсын судалгааны төвүүдэд очиж ажилладаг байдал анзаарагддаг. Ялангуяа над шиг гадаад харилцааны чиглэлээр ажиллаж байсан хүмүүс хуримтлуулсан туршлагаа мэдлэгтэй хослуулах нь чухал гэдгийг мэдэрсэн&quot;. ''Стэнфордын их сургуулийн зочин судлаач Г.Занданшатар'' &lt;ref&gt;{{Cite web |url=http://dnn.mn/%D0%B3%D0%BE%D0%BC%D0%B1%D0%BE%D0%B6%D0%B0%D0%B2%D1%8B%D0%BD-%D0%B7%D0%B0%D0%BD%D0%B4%D0%B0%D0%BD%D1%88%D0%B0%D1%82%D0%B0%D1%80-%D0%BC%D0%BE%D0%BD%D0%B3%D0%BE%D0%BB%D1%8B%D0%BD-%D0%B0%D1%80%D0%B4-%D1%82%D2%AF%D0%BC%D1%8D%D0%BD-%D1%82%D3%A9%D1%80%D0%B4%D3%A9%D3%A9-%D0%B8%D1%82%D0%B3%D1%8D%D1%85-%D0%B8%D1%82%D0%B3%D1%8D%D0%BB%D1%8D%D1%8D-%D0%B0%D0%BB%D0%B4%D0%B6%D1%8D%D1%8D-%D1%8D%D0%BD%D1%8D-%D0%B1%D0%BE%D0%BB-%D0%BC%D0%B0%D1%88-%D1%82%D0%BE%D0%BC-%D1%8D%D0%BC%D0%B3%D1%8D%D0%BD%D1%8D%D0%BB/ |title=Archive copy |access-date=2016-02-26 |archive-date=2016-12-20 |archive-url=https://web.archive.org/web/20161220082144/http://dnn.mn/%D0%B3%D0%BE%D0%BC%D0%B1%D0%BE%D0%B6%D0%B0%D0%B2%D1%8B%D0%BD-%D0%B7%D0%B0%D0%BD%D0%B4%D0%B0%D0%BD%D1%88%D0%B0%D1%82%D0%B0%D1%80-%D0%BC%D0%BE%D0%BD%D0%B3%D0%BE%D0%BB%D1%8B%D0%BD-%D0%B0%D1%80%D0%B4-%D1%82%D2%AF%D0%BC%D1%8D%D0%BD-%D1%82%D3%A9%D1%80%D0%B4%D3%A9%D3%A9-%D0%B8%D1%82%D0%B3%D1%8D%D1%85-%D0%B8%D1%82%D0%B3%D1%8D%D0%BB%D1%8D%D1%8D-%D0%B0%D0%BB%D0%B4%D0%B6%D1%8D%D1%8D-%D1%8D%D0%BD%D1%8D-%D0%B1%D0%BE%D0%BB-%D0%BC%D0%B0%D1%88-%D1%82%D0%BE%D0%BC-%D1%8D%D0%BC%D0%B3%D1%8D%D0%BD%D1%8D%D0%BB/ |url-status=dead }}&lt;/ref&gt;}} 

{{Quotation|&quot;Монгол Улсын Үндсэн хуульд... иргэдийн оролцоон дээр тулгуурласан тогтолцоог орон нутгийн бүтцэд байлгана гэсэн санааг  тусгаж өгсөн. Гэвч харамсалтай нь өнөөдрийг хүртэл орон нутгийн өөрөө удирдах байгууллагуудад улс төрийн оролцоо, намуудын оролцоотой төлөөллийн байгууллыг бий болгосоор ирсэн. Тиймээс бид иргэдийн төлөөллийн байгууллагаар орон нутгийн үйл ажиллагааг яаж удирдуулах вэ гэж эрэл хайгуул хийсний үр дүнд “Зөвлөлдөх ардчилал”-ын аргачлалыг сонгон авсан юм. Цаашид Улаанбаатар хотод хэрэгжүүлэх төсөл хөтөлбөр, бүтээн байгуулалтынхаа ажилд шаардагдах хөрөнгө, хэрэгцээ, зураг төсөл, газрын байршлыг хүртэл иргэдэд мэдээлж, тэднээр тодорхойлуулдаг болохоор ажиллаж байна&quot;. ''Улаанбаатар хотын захирагч Э.Бат-Үүл'' &lt;ref&gt;{{Cite web |url=http://mglradio.com/home/?mid=fastnews&amp;page=11&amp;document_srl=54271 |title=Archive copy |access-date=2016-02-26 |archive-date=2016-12-20 |archive-url=https://web.archive.org/web/20161220030923/http://mglradio.com/home/?mid=fastnews&amp;page=11&amp;document_srl=54271 |url-status=dead }}&lt;/ref&gt;}}

{{Quotation|“Зөвлөлдөх ардчиллын гол санаа болсон, асуудлыг зөвлөлдөж, учрыг нь олж хужрыг нь тунгааж дэнсэлдэг, ил тод, нээлттэй ардчиллын шинэ хэлбэр Монголд нэвтэрвэл манай эдийн засагт асар их хурд, үр дүн авчрах нь тодорхой юм байна”.''&quot;Mongolian Economy&quot; сэтгүүлийн эрхлэгч Д.Бэхбаяр'' &lt;ref&gt;{{Cite web |url=http://mongolianeconomy.mn/mn/i/8490 |title=Archive copy |access-date=2016-02-26 |archive-date=2016-05-18 |archive-url=https://web.archive.org/web/20160518071641/http://mongolianeconomy.mn/mn/i/8490 |url-status=dead }}&lt;/ref&gt;}}&lt;br /&gt;

===Эшлэл===
* Монголын хөгжилд [[Оюутолгой]], [[Тавантолгой]] чухал. Гэхдээ монгол толгой бүүр чухал.
* [[Ардчилал]] гэдэг нь ардын засаг гэсэн үг. Ардын засаг гэдэг нь төрийн бүх эрх ард түмний мэдэлд гэсэн үг. &lt;ref&gt;http://www.unen.mn/content/56568.shtml{{Dead link|date=Аравдугаар сар 2023 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} “Ардчилал нь таны саналыг зөвлөлдөх зарчмаар тусгаж байж төгс болно” нийтлэлээс&lt;/ref&gt;
* Зүү олохын тулд тэмтрэх хэрэгтэй. Зөвийг олохын тулд зөвлөлдөх хэрэгтэй.
* Хөгжлийн амин сүнс нь зөв ардчилал, уураг тархи нь ухаалаг төр, бие махбод нь ардын таван засаглал. &lt;ref&gt; http://www.ikon.mn/n/oas ikon.mn сайтын “Leaderships forum” буланд өгсөн ярилцлагаас. &lt;/ref&gt;
* Улс төрийн нам улс орноо хөгжүүлэх уураг тархи нь байх учиртай.&lt;ref&gt;{{Webarchiv|url=http://politics.news.mn/content/236270.shtml |wayback=20160228180101 |text=Archive copy |archiv-bot=2023-10-06 05:56:11 InternetArchiveBot }} “Улс орны тархи нь нам байх учиртай” нийтлэлээс.&lt;/ref&gt;
* Монгол нь Оросын төрт ёсны эх, [[Хятад]]ын бүтээн байгуулалтын эцэг мөн.
* Монголын заншлын эрх зүйт төрт ёс нь [[дэлхий]]н хамгийн аугаа тогтолцоо байсан.
* Дарга төвтэй намаас гишүүд төвтэй нам руу, олон нийтийн намаас мөрийн хөтөлбөрийн нам болох нь намын шинэчлэлийн эх сурвалж.&lt;ref&gt;{{Cite web |url=http://politics.news.mn/content/236270.shtml |title=Archive copy |access-date=2016-02-26 |archive-date=2016-02-28 |archive-url=https://web.archive.org/web/20160228180101/http://politics.news.mn/content/236270.shtml |url-status=dead }}&lt;/ref&gt;

===Холбоос===
* Албан ёсны цахим хуудас https://web.archive.org/web/20160223034837/http://zandanshatar.com/
* Стэнфордын их сургуулийн Ардчилал, хөгжил, хуулийн засаглалын хүрээлэн http://cddrl.fsi.stanford.edu/ 
* Стэнфордын их сургуулийн Зөвлөлдөх ардчиллын хүрээлэн https://web.archive.org/web/20040828025829/http://cdd.stanford.edu/ 
* Монгол Ардын Нам https://web.archive.org/web/20210328135210/http://www.nam.mn/

===Эх сурвалж===
{{reflist}}{{Монгол Улсын Ерөнхий Сайд}}{{Улсын Их Хурлын дарга}}
{{Монгол Улсын Гадаад хэргийн сайд}}
{{DEFAULTSORT:Занданшатар, Гомбожавын}}
[[Ангилал:УИХ-ын дарга]]
[[Ангилал:Монгол Улсын Их Хурлын гишүүн]]
[[Ангилал:Монголын гадаад хэргийн сайд]]
[[Ангилал:Монголын худалдаа хөгжлийн сайд]]
[[Ангилал:Монголын засгийн газрын хэрэг эрхлэх газрын дарга]]
[[Ангилал:Монгол Ардын Намын гишүүн]]
[[Ангилал:Монголын шатрын холбооны ерөнхийлөгч]]
[[Ангилал:Монголын эдийн засагч]]
[[Ангилал:Алтан гадас одон шагналтан]]
[[Ангилал:Цэцэн Ярослав вангийн одон шагналтан (3-р зэрэг)]]
[[Ангилал:Эрхүүгийн Улсын Их Сургуулийн төгсөгч]]
[[Ангилал:Баацагааны хүн]]
[[Ангилал:Монголчууд]]
[[Ангилал:1970 онд төрсөн]]</text>
      <sha1>ihpgxm90vpv0htwal1626vkrq0y17mq</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>821650</id>
      <parentid>821647</parentid>
      <timestamp>2025-06-13T08:56:59Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Megzer</username>
        <id>20491</id>
      </contributor>
      <origin>821650</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="58856" sha1="9zmzv2p5jb7b4jh87svpfbq75fpx6ei" xml:space="preserve">{{Төрийн зүтгэлтэн
|овогнэр     =Гомбожавын Занданшатар
|зураг       =NewPrimeMinisterZandanshatar.jpg
|тайлбар     = Монгол Улсын Ерөнхий сайд
|алба1       = {{flagicon|Монгол}} Ерөнхий Сайд
|ээлж1       = 2025.06.13- одоо хүртэл
|өмнөх1      = [[Лувсаннамсрайн Оюун-Эрдэнэ]]
|дараах1     = 
|алба2       = {{flagicon|Монгол}} УИХ-ын дарга
|ээлж2       = 2019.02.01- 2024 оны 7 сар
|өмнөх2      = [[Миеэгомбын Энхболд]]
|дараах2     = [[Дашзэгвийн Амарбаясгалан]]
|алба3       = {{flagicon|Монгол}} Монгол Улсын сайд, Засгийн газрын Хэрэг эрхлэх газрын дарга 
|ээлж3       = 2017-2019.02.01
|өмнөх3      = [[Жамъянгийн Мөнхбат]]
|дараах3     = [[Лувсаннамсрайн Оюун-Эрдэнэ]]
|алба4       = {{flagicon|Монгол}}  УИХ-ын гишүүн
|ээлж4       = 2004-2012&lt;br&gt;2016-
|алба5       = {{flagicon|Монгол}} Гадаад харилцааны сайд
|ээлж5       = 2009.11 сар-2012.08 сар 
|өмнөх5     = [[Сүхбаатарын Батболд]]
|дараах5     = [[Лувсанвандангийн Болд]]
|алба6       = МАН-ын Ерөнхий нарийн бичгийн дарга
|ээлж6       = 2012.07 сар-2013.11 сар
|өмнөх6      = [[Ухнаагийн Хүрэлсүх]]
|дараах6     = Жамъянгийн Мөнхбат
|төрсөногноо = {{bda|1970|3|8}}
|төрсөнгазар = [[Баянхонгор]] [[аймаг]], [[Баацагаан сум]]  
|улсорон     = {{MGL3}}
|намэвсэл    = [[Монгол Ардын Нам]]
|сургууль    = ОХУ-ын Эрхүү хотын Улс ардын аж ахуйн дээд сургууль
|гэрбүл      = Эхнэр Ганбаярын Отгонгэрэл. Дөрвөн хүүхэдтэй
|website     = [http://www.zandanshatar.com www.zandanshatar.com]
|гарынүсэг=[[File:УИХ-ын дарга гарын үсэг.png|thumb|Гарын үсэг]]}}
'''Гомбожавын Занданшатар''' ([[1970 он]]ы 3 сарын 8-нд төрсөн. [[:en:Baatsagaan|Баацагаан сум]], [[Баянхонгор аймаг]]) нь [[Монгол улс|Монгол Улс]]ын Гадаад харилцааны сайд асан, [[УИХ]]-ын дарга асан, Ерөнхийлөгчийн Тамгын газрын дарга асан, [[Монгол Улсын Ерөнхий Сайд|Монгол Улсын Ерөнхий сайд]], УИХ-д гурав дахь удаагаа сонгогдсон улс төрч юм. [https://web.archive.org/web/20230717043928/http://nam.mn/ Монгол Ардын намын] Удирдах зөвлөлийн гишүүн, Бага хурлын гишүүн. 2025 оны 06 сарын 13-ны өдрөөс эхлэн Монгол Улсын 34 дэх Ерөнхий сайдаар томилогдсон. 

== Намтар түүх ==

=== Эцэг эх ===
[[Сайн ноён хан аймаг|Сайн ноён хан аймгийн]] Цогтой гүн Дашдоржийн хошууны (одоогийн Баянхонгор аймгийн [[Галуут сум]], 1923 оноос Баянхонгор хайрхан уулын хошуу, 1931-1957 онд Баянхонгор сум) нутаг Уутын голоор нутагтай Дүгэржав хэмээх язгуурын [[тайж]] хүн байжээ. Түүний хүү Сумгарьд тайж нь Дүгэржавын ганц хүү бөгөөд Норов хэмээх хүүтэй байжээ.

Тэрхүү Норов тайжийн хүү Дамдинжавын Гомбожав нь Г.Занданшатарын аав юм. Д.Гомбожавыг 3 настай байхад эцэг Норов тайж нас барснаар, ойрын төрөл Ундарын Дамдинжав хэмээх хүнд үрчлэгдсэн байна.

Д.Гомбожав 1933 онд төрсөн бөгөөд сумандаа адуучнаар ажиллаж байгаад 1953 онд цэргийн албанд татагджээ. Тэрбээр бага залуудаа ухаан сэргэлэн, хөдөлмөрч, адуунд эртэй, морь уургалах, эмнэг булгиулах, хурдан морь таних, уях эрдмийг төгс эзэмшсэн хүн байсан гэдэг. Цэргийн албаа хааж ирээд 1956 оноос [[Галуут сум|Галуут суман]]&lt;nowiki/&gt;даа багийн тоо бүртгэгч, “Галуут” нэгдлийн ня-бо, баг, бригадын дарга, 1962 оноос “Коммунизмын төлөө” нэгдлийн орлогч дарга зэрэг албыг хашиж байгаад 1965-1967 онд Удирдах ажилтны 2 жилийн дээд курс дүүргээд ирэхэд нь Б[[Баянхонгор аймаг|аянхонгор аймгийн]] Баацагаан суманд Сум-нэгдлийн даргаар томилсон байна.

Тэрбээр энд ажиллах хугацаандаа тус сумын “Чойбалсангийн зам” нэгдлийг улсын тэргүүний нэгдлийн хэмжээнд хүргэсэн юм. Д.Гомбожав 1972-1976 онд тухайн үеийн Намын дээд сургуульд суралцан дүүргэж, дээд боловсрол эзэмшсэн байна. Улмаар [[Баянхонгор аймаг|Баянхонгор аймгийн]] [[Өлзийт сум (Баянхонгор)|Өлзийт суманд]] Сум-нэгдлийн даргаар томилогдож, 1982 он хүртэл ажиллахдаа тус сум, нэгдлийг аж ахуй, зохион байгуулалтын хувьд бэхжүүлэн, олон шинэ санаачилга гарган, амжилттай хэрэгжүүлснээр аймаг, улсын тэргүүлэх хамт олон болгосон байна.

1982 онд МАХН-ын Төв Хорооны шийдвэрээр түүнийг Атрын II аянаар байгуулагдсан, [[Хэнтий аймаг|Хэнтий аймгийн]] Чандганы сангийн аж ахуйн даргаар томилжээ. Тэрбээр шинэ тутам аж ахуйг богино хугацаанд хөл дээр нь босгон, улс ардын аж ахуй, соёлыг хөгжүүлэх төлөвлөгөөт зорилтуудыг амжилттай ханган биелүүлж, улсын хэмжээнд хамгийн их ургац хураасан САА-гаар удаа дараа шалгарч байв.

Д.Гомбожав МАХН-ын XVI, XVII, XVIII, XIX, XX их хурлуудад төлөөлөгчөөр, [[Ардын Их Хурал|Ардын Их Хурлын]] депутатаар 4 удаа сонгогдсон, 1992 онд ардчилсан, шинэ [[Монгол Улсын Үндсэн Хууль|Үндсэн хуулийг]] батлалцсан хүн юм.

Монгол Улсын хөдөө аж ахуй, газар тариалангийн салбарт олон жил үр бүтээлтэй ажилласныг нь үнэлэн Дамдинжавын Гомбожавт 1991 онд [[Монгол улсын хөдөлмөрийн баатар|Монгол Улсын Хөдөлмөрийн баатар]] цол олгожээ.

Г.Занданшатарын ээж О.Дашзэвэг нь Баянхонгор хайрхан уулын хошууны (одоогийн Баянхонгор аймгийн [[Галуут сум]]) Уутын голоор нутагтай, Оросоо хэмээх хүний ууган охин болж, 1937 онд төржээ.

О.Дашзэвэг нь Баянхонгор аймгийн Галуут, Баацагаан, Өлзийт зэрэг сумын Хүн эмнэлэг, цэцэрлэгт ажиллаж байсан байна. Ардын сурган хүмүүжүүлэх ухааны уламжлалт дэг ёсыг сайн эзэмшсэн, буддын гүн ухааны мэдлэгтэй, Монгол ардын үлгэр, тууль сайн мэддэг, “Жангар” тууль, “Молом тойны намтар”, “Чойжид дагины тууж”, “Оюун түлхүүр” зэрэг сургаалын зохиолуудыг хүүхдүүддээ цээжээр хэлж өгдөг хүн байжээ.

Д.Гомбожав, О.Дашзэвэг нар 1958 онд ханилан сууж, зургаан хүүхэд төрүүлж өсгөсний 5 дахь нь Занданшатар юм.

===Бага нас===
Г.Занданшатар 1970 оны гуравдугаар сарын 8-нд [[Баацагаан сум|Баянхонгор аймгийн Баацагаан сумын]] Хүн эмнэлэгт төржээ. Тухайн үед аав Д.Гомбожав нь тус суманд Сум-нэгдлийн даргаар ажиллаж байв. Занданшатар гэдэг нэрийг эх барьж авсан эмч Ёндонцоо нь ном харж байгаад өгсөн гэдэг.

Гэрийн эзэн Намын дээд сургуульд суралцах болсон тул тэднийх 1972 онд [[Улаанбаатар]]&lt;nowiki/&gt;т нүүж иржээ. Эцэг Д.Гомбожав нь [[Шатар|шатарт]] хорхойтой, Намын дээд сургуулийн Сум-нэгдлийн дарга нар голдуу оюутнууд тэднийд ирж шатар тоглох нь олон тул Занданшатар хүү тэдний тоглохыг харсаар 4 настайдаа өөрөө шатар нүүж сурчээ.

Д.Гомбожав 1976 онд сургуулиа төгсөж, Баянхонгор аймгийн Өлзийт суманд Сум-нэгдлийн даргаар томилогдсон тул Г.Занданшатар 1977 онд тус сумын дунд сургуулийн 1-р ангид оржээ. Сургуульд тэрбээр сурлага сайтай, урлаг, спортод идэвх сонирхолтой хүүхэд байжээ. Шүлэг уншдаг, бөхийн спортоор хичээллэдэг байсан байна. 1982 онд нийслэлийн 10 жилийн 77 дугаар дунд сургуульд шилжин суралцаж, 1987 онд Онц дүнтэй төгсчээ.

=== '''Гэр бүл, үр хүүхэд''' ===
Г.Занданшатарын гэргийг Ганбаярын Отгонгэрэл гэдэг. Завхан аймгийн Дөрвөлжин сумын уугуул. 1974 онд төрсөн. Зургаан хүүхэдтэй айлын тав дахь нь. Г.Занданшатарыг тухайн үеийн Зах зээлийн коллеж буюу одоогийн [[Худалдаа Үйлдвэрлэлийн Дээд Сургууль|Худалдаа үйлдвэрлэлийн дээд сургууль]]&lt;nowiki/&gt;д багшилж байхад нь танилцаж, 1992 онд гэр бүл болжээ.

Г.Отгонгэрэл санхүүч мэргэжилтэй. Их Британи, Умард Ирландын Нэгдсэн Вант Улсын Бирмингэмийн их сургуульд бизнесийн удирдлагын магистрын зэрэг хамгаалсан. Тэд хоёр хүү, хоёр охинтой. 

== Улс төрд ==
=== Боловсрол ===
- 1977-1987 онд Баянхонгор аймгийн Өлзийт сумын дунд сургууль, Улаанбаатар хотын 10 жилийн 77 дугаар дунд сургуульд суралцаж төгссөн.

- 1987-1992 онд ОХУ-ын Эрхүүгийн Улс ардын аж ахуйн дээд сургуульд суралцаж, Санхүү-эдийн засагч мэргэжил эзэмшсэн.

- АНУ, БНЭУ, БНСУ, Швед, Голланд зэрэг улсуудад банк, санхүү, бизнесийн удирдлагын чиглэлээр сургалт дүүргэсэн. Эдийн засгийн ухааны магистр.

2013 оны 12 сараас [[АНУ]]-ын [[Стэнфордын Их Сургууль|Стэнфордын их сургуулийн]] Зөвлөлдөх ардчиллын хүрээлэнд судлаачаар ажиллаж, Монгол зэрэг хөгжиж буй орнуудын ардчилсан хөгжлийн загварыг хөгжингүй орнуудын ардчилалтай харьцуулан судалжээ. Улмаар зөвлөлдөх ардчиллын онолыг Монголд нэвтрүүлэхээр ихээхэн хүчин чармайлт тавьж буй бөгөөд орчин цагийн ардчиллын судалгааны тэргүүлэх эрдэмтдийн нэг Ларри Даймонд, Стэнфордын их сургуулийн Зөвлөлдөх ардчиллын хүрээлэнгийн захирал Жэймс Фишкин, тус сургуулийн профессор Карл Айкенбэри нарын нэр хүндтэй эрдэмтдийг Монголд урьж лекц уншуулахын сацуу ном бүтээлийг нь монгол хэлээр орчуулан хэвлүүлж байна. Улмаар Азийн сан, Стэнфордын их сургуулийн дэмжлэгтэй “Иргэдийн оролцоо-Хотын маргааш” Монголын анхны зөвлөлдөх санал асуулга” төслийг хамтран удирдаж, Нийслэлийн зөвлөлдөх санал асуулгын зөвлөх хорооны даргаар ажиллаж байгаа юм.  

=== Ажилласан байдал: ===

* 1992-1995 онд Зах зээлийн коллеж буюу одоогийн Худалдаа үйлдвэрлэлийн дээд сургуульд багш, судлаач
* 1995-1998 онд Хөдөө аж ахуйн банкинд эдийн засагч, хэлтэс, газрын захирал
* 1998-2000 онд Монголбанкны Сургалтын төвийн менежер, Хөдөө аж ахуйн банкинд Монголбанкны бүрэн эрхт төлөөлөгч
* 2000-2003 онд ХААН банкны дэд захирал
* 2003-2004 онд Монгол Улсын Хүнс, хөдөө аж ахуйн дэд сайд
* 2004-2012 онд Монгол Улсын Их Хурлын гишүүн
* 2009-2012 онд Монгол Улсын Гадаад харилцааны сайд
* 2012-2013 онд Монгол Ардын Намын Ерөнхий нарийн бичгийн дарга
* 2013-2015 онд АНУ-ын Стэнфордын их сургуулийн Хөгжил, ардчилал, хуулийн засаглалын хүрээлэнд судлаач
* 2016 оноос Монгол Улсын Их Хурлын гишүүн
* 2017-2019 онд Монгол Улсын Засгийн газрын гишүүн, Монгол Улсын сайд, Засгийн газрын Хэрэг эрхлэх газрын дарга
* 2019 оноос Монгол Улсын Их Хурлын дарга
* 2024 оны 7 сар - 2025 оны 6 сарын 13 хүртэл Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн тамгын газрын дарга
* 2025 оны 6 сарын 13-наас Монгол Улсын Ерөнхий сайдаар томилогдсон.

1998 онд [[Монгол Ардын Нам|МАХН]]-д элсэж, 2004, 2008, 2016, 2020 онд [[Баянхонгор аймаг|Баянхонгор]] аймгаас УИХ-ын гишүүнээр сонгогджээ.

Парламентын гишүүнээр сонгогдсон 4 бүрэн эрхийн хугацаандаа тэрбээр УИХ-ын Төсвийн зарлагын дэд хорооны дарга, УИХ дахь МАН-ын бүлгийн дэд дарга, [[Гадаад харилцааны яам (Монгол)|Гадаад харилцааны]] сайд, Монгол Улсын сайд, З[[Монгол улсын Засгийн газрын Хэрэг эрхлэх газар|асгийн газрын Хэрэг эрхлэх газрын]] дарга, [[Улсын Их Хурал|Монгол Улсын Их Хурлын]] даргаар ажилласан байна.

Г.Занданшатар банк, санхүү, татвар, хяналт шалгалт, зөвлөлдөх ардчилал, ард түмний Үндсэн хуулиар олгосон засаглах эрхийг хангах зэрэг чиглэлээр 30 гаруй томоохон хууль санаачлан батлуулжээ.

2012-2013 онд МАН-ын Ерөнхий нарийн бичгийн даргаар ажиллаж байв. МАН-ын Удирдах зөвлөлийн гишүүн, Бага хурлын гишүүн.

==== '''Зах зээлийн онолын шинэ үрийг тарьж, үрслүүлэв''' ====
1992 онд 22 настай залуу ОХУ-д дээд сургуульд төгсөж ирээд, хуучнаар Худалдааны техникум буюу тухайн үед Зах зээлийн коллеж хэмээх шинэ нэртэй болоод байсан, өдгөөгийн Худалдаа, үйлдвэрлэлийн дээд сургуульд багшаар ажиллаж эхэлжээ.

Монгол Улс зах зээлийн цоо шинэ замыг дөнгөж сонгож, шинэ нийгэмд хөл тавьсан, учраа тэр бүр олохгүй явсан үед зах зээл гэж чухам юу болох, онол, арга зүй ямар байдгийг Монголд мэддэг хүн цөөн байв. Г.Занданшатар ийм цаг үед &quot;Зах зээл&quot;-ээр овоглосон сургуульдаа зах зээлийн эдийн засгийн сурах бичиг, гарын авлагуудыг орчуулан түгээж, өөрөө түүнийхээ заах арга зүйг боловсруулан, туршиж, нэг ёсондоо зах зээлийн онолын шинэ үрийг тарьж, үрслүүлсэн юм.

Тэрбээр энд ажиллах хугацаандаа “Чөлөөт сэтгэгчдийн клуб” байгуулж, нэр хүндтэй улстөрч, эдийн засагчдыг урьж лекц уншуулж байсан нь тухайн үедээ ихээхэн сонирхолтой, өгөөжтэй арга хэмжээ болж байв.

==== '''Банкийг сэргээн босгож, бүтцийн өөрчлөлтийг эхлүүлэв''' ====
1996 онд багшийн ажлаас банк санхүүгийн салбарт шилжиж, Монголбанк, Хөдөө аж ахуйн банкинд ажиллажээ. Арилжааны олон банк байгуулагдсан ч жижиг зах зээл дээр хүч тарамдаж, чөлөөт өрсөлдөөний зарчмаар хэрхэн ажиллах арга эвээ ололгүй эхнээсээ дампуурч эхлэв. Тэр амаргүй сорилт тухайн үедээ Монголын томоохон банкны нэг болоод байсан Хөдөө аж ахуйн банкийг ч тойрсонгүй. Хот, хөдөөд хамгийн олон салбартай энэ банк үйл ажиллагаа доголдсоны улмаас Монгол Улс төрийн албан хаагчдынхаа цалинг ч тавьж чадахгүйд хүрч, цалингаа хүлээсэн хүмүүс хэдэн сараар хүлээж, эцэст нь цалингийн оронд гурил, будаа авч байсан үе бий.

Дампуурлаас банкийг аврах үүрэг залуу санхүүч Г.Занданшатарт ногдсон юм. Тэрбээр тус банкинд бүтцийн өөрчлөлт хийх төслийг хэрэгжүүлж, эрх хүлээн авагчаар ажиллаж, зорилгоо амжилттай биелүүлэн, одоогийн ХААН банк нэрийг өгч, дотроо эвийн хоёр загастай, дөрвөн дэлбээт, гүн ногоон өнгөт одоогийн таних тэмдгийг (лого) бүтээлцсэн юм. ХААН гэсэн нэр Хөдөө аж ахуйн гэсэн нэрийн товчлол мэт санагдаж байсан ч яваандаа Монголын хамгийн том банк болно, басхүү банкны харилцагч бол хаан гэсэн хос утгыг бэлгэдэж өгснөөр, өдгөө Монгол Улсад хамгийн олон салбартай, хүчирхэг банк болжээ.

==== '''Газар тариаланг аврах бодлого, үйл ажиллагааг хэрэгжүүлэв''' ====
2003 онд Хөдөө аж ахуйн дэд сайдаар томилогдон ажиллах үед нь Монголын газар тариалангийн салбар ноцтой хямарч, зогсонги байдалд ороод байв. Техникийн шинэчлэл зогсож, тариалангийн талбай зэрлэгтээ баригдан атаршиж, Монголд гурилын хомсдол үүссэний улмаас импортын гурил гол хэрэглээ болоод байв.

Тэр цагт &quot;Монголд тариа тарих хэрэггүй. Хойно, өмнө, хажууханд тариалангийн аварга том улс орон байхад идэх гурилаа тэндээс авахад л болно&quot; гэсэн үзэл баримтлал дэвшүүлж явсан төрийн түшээд ч бий. Ийм үед буруу бодлогыг үндсээр нь өөрчилж, хөдөө аж ахуйгаа, түүний дотор тариалангийн салбараа аврахын тулд &quot;Хөдөө аж ахуйн талаар төрөөс баримтлах бодлогын баримт бичиг&quot;-ийг УИХ-аар батлуулж, улмаар Атрын III аяныг санаачлагчдын нэг болсон юм.

==== '''Гадаад бодлогын шинэ үзэл баримтлалыг батлуулав''' ====
Гадаад харилцааны сайдаар ажиллаж байхдаа Монгол Улсын Гадаад бодлогын үзэл баримтлалыг боловсруулан батлуулсан нь Монгол Улс энхийг эрхэмлэсэн, нээлттэй, бие даасан, олон тулгуурт гадаад бодлого явуулах замаар аюулгүй байдал, тусгаар тогтнол, үндэсний язгуур ашиг сонирхлоо олон улсын эрх зүйн хүрээнд улс төр-дипломатын аргаар хангах тулгуур баримт бичиг болсон юм. Монгол Улсын гадаад бодлого энэ баримт бичгийн үзэл баримтлал дор гурван арванд тууштай хөгжиж байна.
[[Файл:With Hillary Clinton.jpg|left|thumb|АНУ-ын 67 дахь Төрийн Нарийн Бичгийн Дарга Хиллари Клинтоны хамт]]


2011 онд Монгол Улс [[Ардчилсан орнуудын хамтын нийгэмлэг|Ардчилсан орнуудын хамтын нийгэмлэгийг]] хоёр жил даргалах хүндтэй үүргийг хүлээн авсан билээ. Түүнийг сайд байх үед Монгол Улсын Засгийн газар “Гадаад харилцааг эдийн засагжуулах хөтөлбөр”-ийг баталсан нь улс орны хөгжлийн тогтвортой өсөлтийг хангахад гадаад улс төр, эдийн засгийн дипломат үйл ажиллагааг чиглүүлэхэд томоохон түлхэц болсон юм.

Мөн “Дипломат ажилтны сахилгын тусгай дүрэм”-ийг шинэчилж, гадаад харилцааны салбар, дипломат ажилтнуудын үйл ажиллагаанд ёс зүй, сахилга хариуцлагыг сахиулах шинэ жишиг тогтоосон юм.

'''МАСЗХ-г НАМЗХ болгоход оролцов'''

Тэрбээр 2005-2010 онд МАН-ын дэргэдэх залуучуудын байгууллага болох Монголын ардчилсан социалист залуучуудын холбоо (МАСЗХ)-ны Удирдах зөвлөлийн гишүүн, Дэд ерөнхийлөгч, Ерөнхийлөгчөөр ажиллаж байсан бөгөөд тус холбоог өөрчлөх, үзэл баримтлалыг шинэчлэх ажлыг нөхдийн хамт гүйцэтгэж зорилго, чиглэл, үйл ажиллагааны цоо шинэ эрэмбэтэй Нийгмийн ардчилал-Монголын залуучуудын холбоо (НАМЗХ)-г үүсгэн байгуулалцжээ.

МАН-ын дэргэдэх залуучуудын байгууллага түүхэн үе шат бүрдээ манлайллын үүргээ амжилттай гүйцэтгэж, шинэчлэл өөрчлөлтийн замаар өдгөө хүртэл замнахад тэр ийнхүү хувь нэмрээ оруулсан бөгөөд одоо ч залуустай хамгийн ойр дөт ажилладаг улстөрчдийн нэг билээ.  

==== '''Хөгжлийн бодлогын суурийг тавив''' ====
2018 оноос Монгол Улсын сайд, Засгийн газрын Хэрэг эрхлэх газрын даргаар ажиллах үедээ “Гурван тулгуурт хөгжлийн бодлого” буюу төр, нийгэм, эдийн засгийн шинэчлэлийн бодлогыг гардан боловсруулж, батлуулсан билээ.

Энэхүү хөгжлийн бодлогын баримт бичгийн үндсэн агуулга “Шинэ сэргэлтийн бодлого” урт хугацааны хөгжлийн бодлогын эх үндэс болсон бөгөөд Монгол Улсын Их Хурлыг Г.Занданшатар тэргүүлж байх үедээ буюу 2021 оны 12 дугаар сарын 30-ны өдөр 106 дугаар тогтоолоороо баталсан билээ.

== Улсын Их Хурлын Дарга болсон нь ==
Г.Занданшатар Монгол Улсын Их Хурлын даргаар парламентын хоёр бүрэн эрхийн хугацаанд үргэлжлүүлэн ажилласан анхны хүн юм. 2019 оны 2-р сард анх сонгогдсоноос хойших 5 жил шахмын хугацаанд ардчилсан, шинэ Үндсэн хуулийн үзэл баримтлал дор, УИХ-ыг орчин үеийн дэлхийн улс орнуудын парламентын жишигт нийцүүлэн шинэчлэл хийх зорилт дэвшүүлэн ажиллаж байна. 

Энэхүү шинэчлэлийн үзэл санаа Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлт, түүнийг амилуулж хэрэгжүүлэх Эрх зүйн шинэчлэл, Улсын Их Хурлын хяналт шалгалтын чиг үүргийг шинэ шатанд гаргах, Цахим шилжилт хийх, Хүний эрхийг дээдэлж, хууль бүхэнд хүний эрхийг амин сүнс болгон суулгах, шударга ёс, хуулийн засаглалыг төлөвшүүлэх, авлига, албан тушаалын гэмт хэрэгтэй тэмцэх чиглэлээр хийж буй эрх зүйн шинэтгэл, иргэд, хүүхэд залууст парламентат ёсны талаарх боловсрол, мэдлэг олгох соён гэгээрүүлэх шинэ чиг үүргийн зорилтууд зэрэг өргөн хүрээг хамран өрнөж байна.

Эдгээрээс Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлт, парламентын хяналт шалгалтын чиг үүргийн шинэ тогтолцоо, цахим парламент болох, ард түмний засаглах эрхийг хангах зөвлөлдөх ардчиллын зарчмыг нутагшуулах гэсэн 4 шинэчлэлийг онцолж болно.

=== '''Үндсэн хуулийн шинэчлэл''' ===
Хорь гаруй жил яригдаж, 3 парламент дамжин өрнөсөн, 4 төсөл өргөн баригдсан ч шийдэлд хүрч чадаагүй байсан Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах ажлыг манлайлж, амжилттай хэрэгжүүлсэн Спикер бол Г.Занданшатар юм.

Монгол төрийн энэхүү томоохон үйл хэргийг УИХ 3 жилийн турш өрнүүлсэн. Нэмэлт, өөрчлөлтийн төслийн эх 2019 оны 6-р сард албан ёсоор өргөн баригдсанаас хойш УИХ 5 сарын турш тасралтгүй хэлэлцэж, зун ч завсарлаагүй.

Ард иргэдээрээ хэлэлцүүлж, Зөвлөлдөх санал асуулгыг Монголын түүхэнд анх удаа зохион байгуулж, төрийн болон иргэний нийгмийн байгууллага, улс төрийн намууд, эрдэмтэн судлаачдын санал бодлыг сонсож, нийгмийн зөвшилцлийг хангаж чадсанаар 2019 оны 11-р сарын 14-ний өдөр батлагдсан юм.

Нэмэлт, өөрчлөлт нь Үндсэн хуулийн 28.5 хувийг буюу 70 зүйлийн 19 зүйл, 36 заалтыг хөндсөн бөгөөд засаглалын хяналт-тэнцлийг хангаж, Засгийн газрын тогтвортой байдал, парламентын хариуцлагыг нэмэгдүүлэх, хараат бус шударга шүүхийг төлөвшүүлэх, нутгийн захиргааны бие даасан байдлыг бэхжүүлэх суурь зарчмын хүрээнд Үндсэн хуульд 2000 онд оруулсан долоон өөрчлөлтийг засаж сайжруулах; Байгалийн баялаг ард түмний мэдэлд байж, түүний үр өгөөжийн дийлэнх нь ард түмэнд ногдох; Монгол Улсын нийгэм-эдийн засгийг урт хугацаанд тогтвортой хөгжүүлэх, бодлогын уялдаа холбоо, залгамж чанар, нэгдмэл байдлыг хангах; Улс төрийн намууд улсын хэмжээнд бодлого дэвшүүлж ажиллах, үйл ажиллагааны үндсэн зарчим, санхүүгийн эх үүсвэр, зарцуулалт нь ил тод байх; Шүүхийн бие даасан, шүүгчийн хараат бус байдлыг хангах замаар иргэдийн шүүхэд итгэх итгэлийг нэмэгдүүлэх; Нутгийн өөрийн удирдлага, хот тосгоны эрх зүйн үндсийг боловсронгуй болгох зэрэг тогтолцооны шинэчлэлийн шинэ зохицуулалтууд туссан юм.

Улмаар 2023 оны 5-р сарын 31-ний өдөр Монгол Улсын Үндсэн хуульд оруулах бас нэгэн өөрчлөлтийг батлуулсан бөгөөд энэ өөрчлөлт нь парламентын төлөөллийн чадавхыг сайжруулах, ард түмний сонголтыг аль болох бүрэн дүүрэн баталгаажуулах, шударга сонгуулийн зарчмыг төлөвшүүлэхэд чиглэсэн байна.

Үндсэн хуулийн шинэчлэлийн эдгээр нэмэлт, өөрчлөлтүүд ард түмний засаглах эрхийг хангах, төр цэгцэрч, засаглал тогтворжин, шударга ёс, эрүүл нийгэм төлөвших эрх зүйн үндсийг бэхжүүлсэн өөрчлөлт болсон гэж үздэг.

=== Парламентын хяналт шалгалтын шинэ тогтолцоо ===
2019 онд Үндсэн хуульд оруулсан нэмэлт, өөрчлөлтөөр Үндсэн хуулийн 28 дугаар зүйлийн 2 дахь хэсэгт “Хуулийн биелэлтийг хангахтай холбоотой нийтийн эрх ашгийг хөндсөн тодорхой асуудлаар Улсын Их Хурлын гишүүний дөрөвний нэгээс доошгүй нь хянан шалгах түр хороо байгуулах санал тавибал Улсын Их Хурал цөөнхийн төлөөллийг оролцуулан уг хороог байгуулна” гэж тусгасан.

Энэхүү нэмэлт, өөрчлөлтийн үзэл баримтлалд нийцүүлэн Монгол Улсын Их Хурлын хяналт шалгалтын тухай хуулийг батлан хэрэгжүүлсэн нь парламентын хянан шалгах чиг үүргийг цоо шинэ шатанд гаргасан юм.

Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтөөр УИХ зөвхөн Ерөнхий сайдыг сонгохоор болсон бөгөөд Засгийн газрын бусад гишүүдийг томилох эрхээсээ татгалзсан. Мөн УИХ-д өргөн мэдүүлсэн төсвийн төслийн орлого, зарлагын дүнг нэмэгдүүлэхийг хориглож, Засгийн газрын эрх мэдэл энэ хэрээр нэмэгдсэн. Энэхүү өөрчлөлтийн дараа Засгийн газрын үйл ажиллагаанд тавих парламентын хяналтыг сайжруулах нь хууль тогтоох болон гүйцэтгэх эрх мэдлийн хоорондын хяналт тэнцлийг хангах бодлогын гол шийдэл болох ёстой байсан учраас энэ анхдагч хуулийг баталсан. Өмнө нь парламентын хяналт шалгалтыг ингэж нарийвчлан зохицуулсан бие даасан хууль байгаагүй юм.

Хууль батлагдан хэрэгжсэнээр парламент хяналт шалгалтын ажлаа урьдчилан төлөвлөдөг болж, хяналтын сонсголын төрөл, хэлбэрийг нарийвчлан зохицуулсан. Хуулиар хянан шалгах түр хорооны эрх зүйн байдал, үйл ажиллагааны журмыг дэлгэрэнгүй зохицуулж өгснөөр нийтийн ашиг сонирхлыг хөндсөн тодорхой асуудлаар Хянан шалгах хороод байгуулагдан ажиллаж, нийтийн сонсгол, нээлттэй хэлэлцүүлэг УИХ-ын үйл ажиллагааны байнгын механизм болов.

Ингэснээр олон жил далд бугшсан асуудлууд ил болж, олон нийтийн анхаарал, хяналтад орсон. Тухайлбал, 2022 оны 4-р сард Хөгжлийн банкны асуудлаар Хянан шалгах түр хороо нотлох баримт шинжлэн судлах сонсголыг 3 үе шаттай хийснээр Хөгжлийн банкны 7.8 их наяд төгрөгийн зээлийг хэн, ямар зорилгоор авч, хэрхэн зарцуулсан тухай мэдээллийг ил тод болгож, ард иргэдийн мэдэх эрхийг хангажээ.

Энэ сонсголоор 432 зээл, 2542 төсөл, хөтөлбөртэй холбоотой асуудлаар 600 гаруй иргэн, хуулийн этгээдийг гэрчээр дуудаж сонссон юм.

=== '''Цахим шилжилт''' ===
УИХ-д цахим шилжилт хийх томоохон зорилго дэвшүүлж, D-parliament вэб, аппликэйшн хосолсон цахим системийг нэвтрүүлснээр хуулийн төсөл боловсруулах, хууль хэлэлцэх, батлах үйл ажиллагаанд иргэдийн оролцоог хангахад томоохон дэвшил гарсан. УИХ-ын цахим хуралдааны дэгийг холбогдох хуульд тусгаснаар УИХ-ын үйл ажиллагааны байнгын, тасралтгүй, тогтвортой байх зарчим бүрнээ хангагдсан юм. Тухайлбал, Ковид-19 цар тахлын үед УИХ цахим дэгийг хэрэгжүүлж ажилласнаар хуралдаан нэг ч өдөр тасалдаагүй бөгөөд Олон Улсын Парламентын Холбооноос Монгол Улсын Их Хурал цар тахлын нөхцөлд дэлхийн улс орнуудын парламентад жишиг болохуйц үйл ажиллагаа явуулсан хэмээн сайшаасан байна.
Түүнчлэн Монгол Улсын Их Хурлын тухай хуулийн  39&lt;sup&gt;1&lt;/sup&gt;.1-д “Үндсэн хуулийн Гуравдугаар зүйлийн 1 дэх хэсэгт заасны дагуу Монголын ард түмэн төрийн үйл хэрэгт шууд оролцож, мөн сонгож байгуулсан төрийн эрх барих төлөөлөгчдийн байгууллагаараа уламжлан энэхүү эрхээ эдлэхдээ тодорхой асуудлыг шийдвэрлүүлэх талаар асуулт асуух, санал өгөх эрхээ Улсын Их Хурлын албан ёсны санал авах цахим хуудас, гар утас, хөдөлгөөнт төхөөрөмжид зориулсан Улсын Их Хурлын албан ёсны программ хангамж /цаашид “цахим хуудас” гэх/-аар дамжуулан хэрэгжүүлж болно” хэмээн тусгасан юм. Энэ хүрээнд тодорхой асуудлаар ажлын хэсэг байгуулах саналыг 33.000, Байнгын хорооны эрхлэх асуудлын хүрээнд хяналт шалгалт явуулах саналыг 70.000, хуулийн төслийн талаарх саналыг 100.000 ба түүнээс дээш тооны иргэн дэмжсэн бол УИХ заавал авч хэлэлцэхээр тусгаж, иргэдийн саналыг авах нийтийн өргөдлийн “D-өргөдөл” системийг нэвтрүүлэн, амжилттай ашиглаж эхэлжээ.

=== '''Зөвлөлдөх санал асуулга''' ===
Г.Занданшатар АНУ-ын дэлхийд нэр хүндтэй Стэнфордын их сургуульд зочин судлаачаар ажиллаад ирэхдээ 2 шинэ бодол, онол тээж ирсний нэг нь “Цэгцрэх хөдөлгөөн”, нөгөө нь “Зөвлөлдөх ардчилал” юм.

“Молекулын эмх замбараагүй хөдөлгөөн нэг шугаманд цэгцэрч, цэгцтэй хөдөлгөөнд орохоороо энерги болж хувирдаг. Үүнийг физикийн ухаанд энтропи буюу цэгцрэх хөдөлгөөн гэж нэрлэдэг. Яг үүнтэй адил хүний нийгэм цэгцэрсэн цагт хөгжил ирдэг. Тиймээс Монгол Улсаа цэгцэлье гэвэл төрөө цэгцлэхээс эхлэх хэрэгтэй” гэж тэр ярьж, ном бүтээл болгон хэвлүүлж, төрд цэгцрэх хөдөлгөөн эхлүүлэхээр чармайсны бодит жишээ нь Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлт юм.

Монгол Улсын Үндсэн хуульд “ард түмэн засаглах” эрхийг хуульчилсан. Энэ эрхийг хангах нэг хэрэгсэл нь “Зөвлөлдөх ардчилал” юм. Үүнийг төр, засгийн бүх шатны байгууллага аливаа шийдвэр гаргахдаа ард түмэнтэйгээ заавал зөвлөлдөж, зөвшилцдөг байх хэрэгтэй хэмээн товчхон томьёолж болно. Нийт ард иргэд, нийгмийн бүхий л бүлгийг төлөөлж чадахуйц цөөнх нийтийн эрх ашигт нийцсэн шийдвэр гаргаж чаддаг нь онол, практикаар батлагдсан зүйл.
[[Файл:&quot;Зөвлөлдөж шийдье&quot; зөвлөлдөх санал асуулга - 2023.jpg|left|thumb|'''800 гаруй хүн оролцсон &quot;Зөвлөлдөж шийдье&quot; зөвлөлдөх санал асуулга - 2023 арга хэмжээний нэгдсэн хэлэлцүүлэг''']]
Тиймээс Г.Занданшатар Зөвлөлдөх санал асуулгын тухай хуулийг санаачлан батлуулж, УИХ 2019 онд Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах асуудлаар, 2023 онд  улс орны нийгэм, эдийн засгийн тулгамдсан асуудлыг иргэдийн туслалцаатайгаар тодорхойлох, асуудлын эрэмбэ, шийдвэрлэх арга зам, гаргах шийдвэрийн талаар иргэдтэй зөвлөлдөх, үндэсний зөвшилцлийг хангах зорилготой &quot;Зөвлөлдөж шийдье&quot; Зөвлөлдөх санал асуулгыг амжилттай зохион байгуулсан юм.

Хоёр удаагийн Зөвлөлдөх санал асуулгад Монгол Улсын 3.4 сая иргэнийг төлөөлсөн 700-800 хүн эх орны өнцөг булан бүрээс санамсаргүй түүврийн аргаар сонгогдон ирж, төрийн хэргийг хэлэлцэн, гаргасан санал, дүгнэлтийн дагуу Үндсэн хуулийн өөрчлөлтүүд болон бусад шийдвэрүүд гарсан билээ.


== Цол, шагнал ==
* “Банк санхүүгийн тэргүүний ажилтан” цол тэмдэг. (1999 он)
* “Алтан гадас” одон. (2005 он)
* Онц бөгөөд бүрэн эрхт [[элчин сайд]] цол. (2011 он)
*[[Украин]] улсын төрийн дээд шагнал Цэцэн Ярославын одон, III зэрэг. (2011 он)
* ОХУ-ын Байгалийн улсын их сургуулийн хүндэт [[профессор]] цол (2012 он)
* Сүхбаатарын одон (2022)

=== Шашин шүтлэг ===
[[Буддын шашин|Буддын шашны]] [[Шарын шашин|шарын урсгалыг]] шүтдэг. “[[Жавзандамба хутагт]]” төвийн гишүүн. Буддын шашны [[гүн ухаан]], Чойрын номыг сонирхон судалдаг. 

=== Хобби ===
Дөрвөн настайдаа шатар тоглож сурсан. Шатар сугавчилчихаад хүн хүн дээр очиж “Тоглоё” хэмээн гуйж явдаг, аавыгаа шөнө орой ирсэн ч ялгаагүй тоглох гээд хүлээгээд сууж байдаг хүүхэд байжээ. Дунд сургуулийн сурагч байхаасаа эхлээд очсон газар бүртээ сайн шатарчин гэгддэг байв.

УИХ-д шатар сонирхогчид цөөнгүй. Тэрбээр гишүүдийн дунд зохион байгуулсан шатрын тэмцээнүүдэд цөөнгүй удаа I-III байр эзэлж байжээ.

Дэлхийн шатрын холбооны ерөнхийлөгч [[Кирсан Илюмжинов]], [[Болгар|Болгарын]] шатарчин, дэлхийн аварга эмэгтэй Антоанета Стефанова нараас гадна Монголынхоо [[Шатрын их мастер|их мастеруудтай]] тоглож байв. Хувьдаа шатрын баялаг цуглуулгатай. [[1994]] онд Энэтхэгт суралцаж байхдаа зандан модоор хийсэн шатар олж авч, их баярлаж байснаа дурссан нь бий. Шатар тоглохоос гадна усанд сэлэх дуртай. [[Хөлбөмбөг|Хөлбөмбөгт]] хорхойтой. [[Испани|Испанийн]] “[[Реал Мадрид]]” багийг дэмждэг.

=== Сонирхолтой баримтууд ===

* Оюутан Г.Занданшатарыг нэгдүгээр дамжаанд байхад [[Орос хэл|орос хэлний]] хичээл дээр багш нь [[Александр Сергеевич Пушкин|А.Пушкиний]] шүлгийг уншиж өгөөд, [[Долоо хоног|долоо хоногийн]] дотор цээжлэх даалгавар өгөхөд тэрбээр тэр дор нь цээжлээд уншиж өгч, ой сайтайгаараа гайхагдаж байжээ.
* Зах зээлийн коллежид ажиллаж байхад нь Монголын их, дээд сургуулийн нийт багш нараас шалгалт авч, хамгийн өндөр оноо авсан 12 хүний 6-г Австрали улсад тус улсын Засгийн газрын тэтгэлгээр суралцуулах болоход Г.Занданшатар багтсан боловч тодорхой шалтгааны улмаас явж чадаагүй аж.
* Украин Улсын төрийн дээд шагнал Цэцэн Ярославын одонг Монголоос хүртсэн хүн ердөө хоёр байдгийн нэг нь Г.Занданшатар, нөгөө нь ерөнхийлөгч асан Ц.Элбэгдорж юм. 
* Долоогийн тоо түүний амьдралд учир холбогдолтой юм шиг харагдах нь бий. 1970 онд төрсөн, 1977 онд 7 настайдаа сургуульд орсон, нийслэлд шилжиж ирэхдээ 77 дугаар сургуульд элссэн. 1987 онд 10-р ангиа дүүргэсэн. УИХ-ын сонгуульд Баянхонгор аймгийн 7-р тойргоос дэвшиж ялалт байгуулж байсан. 

== Ном бүтээл ==
* “Гадаад худалдааны санхүүжилт” - 1995 он
* “Арилжааны банкны санхүүгийн менежмент” - 1995 он
* “[[Үндэстэн дамнасан корпораци|Корпорацийн]] санхүү” гарын авлага - 1994 он
* “Мөнгөний үнэ цэнэ” гарын авлага - 1994 он
* “Хөдөө аж ахуйн шинэчлэлийн санхүүжилтийн механизм” - 2003 он
* “Хөдөө аж ахуйн банкны бүтцийн өөрчлөлтийн төлөвлөгөө” - 2003 он
* &quot;Үндсэн хууль ба зөвлөлдөх ардчилал” - 2015 он
* “Зөвлөлдөх ардчилал-хөгжлийн гарц” - 2015 он
* Жэймс Фишкин. “Хүмүүс үзэл бодлоо илэрхийлэхүй: Зөвлөлдөх ардчилал ба олон нийтийн хэлэлцүүлэг”. Орчуулга - 2015 он
* “Нэг Монгол-Нэг зүгт. Хөгжил бол цэгцрэх хөдөлгөөн” - 2016 он  

{{Quotation|&quot;Улс төрд удаан хутгалдлаа, цаашдаа ямар нэгэн байдлаар вакуум орчинд орох нь гарцаагүй. Тиймээс Монголын нийгэм, төр засгийн байдлыг хөндлөнгөөс нэг ажиглаад судалгаа хийгээд үзье гэж бодсон юм. Ер нь Америкийн болоод дэлхийн ардчилал хөгжсөн орнуудын туршлагаас харахад, улс төрд хэтэрхий удаан ажилласан хүн тодорхой хугацааны дараа түр чөлөө авч олон улсын судалгааны төвүүдэд очиж ажилладаг байдал анзаарагддаг. Ялангуяа над шиг гадаад харилцааны чиглэлээр ажиллаж байсан хүмүүс хуримтлуулсан туршлагаа мэдлэгтэй хослуулах нь чухал гэдгийг мэдэрсэн&quot;. ''Стэнфордын их сургуулийн зочин судлаач Г.Занданшатар'' &lt;ref&gt;{{Cite web |url=http://dnn.mn/%D0%B3%D0%BE%D0%BC%D0%B1%D0%BE%D0%B6%D0%B0%D0%B2%D1%8B%D0%BD-%D0%B7%D0%B0%D0%BD%D0%B4%D0%B0%D0%BD%D1%88%D0%B0%D1%82%D0%B0%D1%80-%D0%BC%D0%BE%D0%BD%D0%B3%D0%BE%D0%BB%D1%8B%D0%BD-%D0%B0%D1%80%D0%B4-%D1%82%D2%AF%D0%BC%D1%8D%D0%BD-%D1%82%D3%A9%D1%80%D0%B4%D3%A9%D3%A9-%D0%B8%D1%82%D0%B3%D1%8D%D1%85-%D0%B8%D1%82%D0%B3%D1%8D%D0%BB%D1%8D%D1%8D-%D0%B0%D0%BB%D0%B4%D0%B6%D1%8D%D1%8D-%D1%8D%D0%BD%D1%8D-%D0%B1%D0%BE%D0%BB-%D0%BC%D0%B0%D1%88-%D1%82%D0%BE%D0%BC-%D1%8D%D0%BC%D0%B3%D1%8D%D0%BD%D1%8D%D0%BB/ |title=Archive copy |access-date=2016-02-26 |archive-date=2016-12-20 |archive-url=https://web.archive.org/web/20161220082144/http://dnn.mn/%D0%B3%D0%BE%D0%BC%D0%B1%D0%BE%D0%B6%D0%B0%D0%B2%D1%8B%D0%BD-%D0%B7%D0%B0%D0%BD%D0%B4%D0%B0%D0%BD%D1%88%D0%B0%D1%82%D0%B0%D1%80-%D0%BC%D0%BE%D0%BD%D0%B3%D0%BE%D0%BB%D1%8B%D0%BD-%D0%B0%D1%80%D0%B4-%D1%82%D2%AF%D0%BC%D1%8D%D0%BD-%D1%82%D3%A9%D1%80%D0%B4%D3%A9%D3%A9-%D0%B8%D1%82%D0%B3%D1%8D%D1%85-%D0%B8%D1%82%D0%B3%D1%8D%D0%BB%D1%8D%D1%8D-%D0%B0%D0%BB%D0%B4%D0%B6%D1%8D%D1%8D-%D1%8D%D0%BD%D1%8D-%D0%B1%D0%BE%D0%BB-%D0%BC%D0%B0%D1%88-%D1%82%D0%BE%D0%BC-%D1%8D%D0%BC%D0%B3%D1%8D%D0%BD%D1%8D%D0%BB/ |url-status=dead }}&lt;/ref&gt;}} 

{{Quotation|&quot;Монгол Улсын Үндсэн хуульд... иргэдийн оролцоон дээр тулгуурласан тогтолцоог орон нутгийн бүтцэд байлгана гэсэн санааг  тусгаж өгсөн. Гэвч харамсалтай нь өнөөдрийг хүртэл орон нутгийн өөрөө удирдах байгууллагуудад улс төрийн оролцоо, намуудын оролцоотой төлөөллийн байгууллыг бий болгосоор ирсэн. Тиймээс бид иргэдийн төлөөллийн байгууллагаар орон нутгийн үйл ажиллагааг яаж удирдуулах вэ гэж эрэл хайгуул хийсний үр дүнд “Зөвлөлдөх ардчилал”-ын аргачлалыг сонгон авсан юм. Цаашид Улаанбаатар хотод хэрэгжүүлэх төсөл хөтөлбөр, бүтээн байгуулалтынхаа ажилд шаардагдах хөрөнгө, хэрэгцээ, зураг төсөл, газрын байршлыг хүртэл иргэдэд мэдээлж, тэднээр тодорхойлуулдаг болохоор ажиллаж байна&quot;. ''Улаанбаатар хотын захирагч Э.Бат-Үүл'' &lt;ref&gt;{{Cite web |url=http://mglradio.com/home/?mid=fastnews&amp;page=11&amp;document_srl=54271 |title=Archive copy |access-date=2016-02-26 |archive-date=2016-12-20 |archive-url=https://web.archive.org/web/20161220030923/http://mglradio.com/home/?mid=fastnews&amp;page=11&amp;document_srl=54271 |url-status=dead }}&lt;/ref&gt;}}

{{Quotation|“Зөвлөлдөх ардчиллын гол санаа болсон, асуудлыг зөвлөлдөж, учрыг нь олж хужрыг нь тунгааж дэнсэлдэг, ил тод, нээлттэй ардчиллын шинэ хэлбэр Монголд нэвтэрвэл манай эдийн засагт асар их хурд, үр дүн авчрах нь тодорхой юм байна”.''&quot;Mongolian Economy&quot; сэтгүүлийн эрхлэгч Д.Бэхбаяр'' &lt;ref&gt;{{Cite web |url=http://mongolianeconomy.mn/mn/i/8490 |title=Archive copy |access-date=2016-02-26 |archive-date=2016-05-18 |archive-url=https://web.archive.org/web/20160518071641/http://mongolianeconomy.mn/mn/i/8490 |url-status=dead }}&lt;/ref&gt;}}&lt;br /&gt;

===Эшлэл===
* Монголын хөгжилд [[Оюутолгой]], [[Тавантолгой]] чухал. Гэхдээ монгол толгой бүүр чухал.
* [[Ардчилал]] гэдэг нь ардын засаг гэсэн үг. Ардын засаг гэдэг нь төрийн бүх эрх ард түмний мэдэлд гэсэн үг. &lt;ref&gt;http://www.unen.mn/content/56568.shtml{{Dead link|date=Аравдугаар сар 2023 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} “Ардчилал нь таны саналыг зөвлөлдөх зарчмаар тусгаж байж төгс болно” нийтлэлээс&lt;/ref&gt;
* Зүү олохын тулд тэмтрэх хэрэгтэй. Зөвийг олохын тулд зөвлөлдөх хэрэгтэй.
* Хөгжлийн амин сүнс нь зөв ардчилал, уураг тархи нь ухаалаг төр, бие махбод нь ардын таван засаглал. &lt;ref&gt; http://www.ikon.mn/n/oas ikon.mn сайтын “Leaderships forum” буланд өгсөн ярилцлагаас. &lt;/ref&gt;
* Улс төрийн нам улс орноо хөгжүүлэх уураг тархи нь байх учиртай.&lt;ref&gt;{{Webarchiv|url=http://politics.news.mn/content/236270.shtml |wayback=20160228180101 |text=Archive copy |archiv-bot=2023-10-06 05:56:11 InternetArchiveBot }} “Улс орны тархи нь нам байх учиртай” нийтлэлээс.&lt;/ref&gt;
* Монгол нь Оросын төрт ёсны эх, [[Хятад]]ын бүтээн байгуулалтын эцэг мөн.
* Монголын заншлын эрх зүйт төрт ёс нь [[дэлхий]]н хамгийн аугаа тогтолцоо байсан.
* Дарга төвтэй намаас гишүүд төвтэй нам руу, олон нийтийн намаас мөрийн хөтөлбөрийн нам болох нь намын шинэчлэлийн эх сурвалж.&lt;ref&gt;{{Cite web |url=http://politics.news.mn/content/236270.shtml |title=Archive copy |access-date=2016-02-26 |archive-date=2016-02-28 |archive-url=https://web.archive.org/web/20160228180101/http://politics.news.mn/content/236270.shtml |url-status=dead }}&lt;/ref&gt;

===Холбоос===
* Албан ёсны цахим хуудас https://web.archive.org/web/20160223034837/http://zandanshatar.com/
* Стэнфордын их сургуулийн Ардчилал, хөгжил, хуулийн засаглалын хүрээлэн http://cddrl.fsi.stanford.edu/ 
* Стэнфордын их сургуулийн Зөвлөлдөх ардчиллын хүрээлэн https://web.archive.org/web/20040828025829/http://cdd.stanford.edu/ 
* Монгол Ардын Нам https://web.archive.org/web/20210328135210/http://www.nam.mn/

===Эх сурвалж===
{{reflist}}{{Монгол Улсын Ерөнхий Сайд}}{{Улсын Их Хурлын дарга}}
{{Монгол Улсын Гадаад хэргийн сайд}}
{{DEFAULTSORT:Занданшатар, Гомбожавын}}
[[Ангилал:УИХ-ын дарга]]
[[Ангилал:Монгол Улсын Их Хурлын гишүүн]]
[[Ангилал:Монголын гадаад хэргийн сайд]]
[[Ангилал:Монголын худалдаа хөгжлийн сайд]]
[[Ангилал:Монголын засгийн газрын хэрэг эрхлэх газрын дарга]]
[[Ангилал:Монгол Ардын Намын гишүүн]]
[[Ангилал:Монголын шатрын холбооны ерөнхийлөгч]]
[[Ангилал:Монголын эдийн засагч]]
[[Ангилал:Алтан гадас одон шагналтан]]
[[Ангилал:Цэцэн Ярослав вангийн одон шагналтан (3-р зэрэг)]]
[[Ангилал:Эрхүүгийн Улсын Их Сургуулийн төгсөгч]]
[[Ангилал:Баацагааны хүн]]
[[Ангилал:Монголчууд]]
[[Ангилал:1970 онд төрсөн]]</text>
      <sha1>9zmzv2p5jb7b4jh87svpfbq75fpx6ei</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Фернандо Льоренте</title>
    <ns>0</ns>
    <id>38822</id>
    <revision>
      <id>821579</id>
      <parentid>783276</parentid>
      <timestamp>2025-06-12T23:01:06Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>70653</id>
      </contributor>
      <comment>Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5</comment>
      <origin>821579</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6123" sha1="esgk46ktloelmpanmiwb93iqqx02y1b" xml:space="preserve">{{Инфобокс Хөлбөмбөгчин 2
| name = Фернандо Льоренте
| image = [[File:Fernando_Llorente_JUVE.JPG|200px]]
| caption = Льоренте [[Ювентус]] багт, 2013 он.
| fullname = Фернандо Хавьер Льоренте Торрес&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.fifa.com/mm/document/tournament/competition/01/22/85/78/fwc_2010_squadlists.pdf|title=FIFA World Cup South Africa 2010: List of players|publisher=FIFA.com|page=29|date=4 June 2010|accessdate=13 September 2013|format=PDF}}&lt;/ref&gt;
| birth_date = {{birth date and age|1985|2|26|df=y}}
| birth_place = [[Испани]], [[Памплона]]
| height = {{convert|1.95|m|ftin|0|abbr=on}}
| position = [[Довтлогч (хөлбөмбөг)|Довтлогч]]
| currentclub = [[Ювентус]]
| clubnumber = 14
| youthyears1 = 1994–1995 | youthclubs1 = Фунес
| youthyears2 = 1995–1996 | youthclubs2 = [[Ривер Эбро]]
| youthyears3 = 1996–2003 | youthclubs3 = [[Атлетик Бильбао]]
| years1 = 2003–2004 | clubs1 = [[Баскониа (хөлбөмбөгийн баг)|Баскониа]] | caps1 = 33 | goals1 = 12
| years2 = 2004–2005 | clubs2 = [[Бильбао Атлетик]] | caps2 = 16 | goals2 = 4
| years3 = 2005–2013 | clubs3 = [[Атлетик Бильбао]] | caps3 = 262 | goals3 = 85
| years4 = 2013– | clubs4 = [[Ювентус]] | caps4 = 16 | goals4 = 7
| nationalyears1 = 2003 | nationalteam1 = Испани (17-) | nationalcaps1 = 3 | nationalgoals1 = 2
| nationalyears2 = 2005 | nationalteam2 = Испани (20-) | nationalcaps2 = 4 | nationalgoals2 = 5
| nationalyears3 = 2005–2006 | nationalteam3 = Испани (21-) | nationalcaps3 = 9 | nationalgoals3 = 5
| nationalyears4 = 2008– | nationalteam4 = [[Испани улсын хөлбөмбөгийн шигшээ баг|Испани]] | nationalcaps4 = 24 | nationalgoals4 = 7
| pcupdate = 00:00, 2014 (UTC) оны 1 сарын 14
| ntupdate = 02:00, 2013 (UTC) оны 11 сарын 20

}}
'''Фернандо Хавьер Льоренте Торрес''' ({{lang-es|Fernando Javier Llorente Torres}}, ''[[1985]] оны [[2 сарын 26|хоёрдугаар сарын 26-нд]] [[Памплона]] хотод төрсөн'') — [[Испани]]йн [[хөлбөмбөг]]чин бөгөөд [[Ювентус]] болон [[Испани улсын хөлбөмбөгийн шигшээ баг|Испанийн шигшээ]] багийн [[Довтлогч (хөлбөмбөг)|довтлогч]] юм. [[2010 оны хөлбөмбөгийн дэлхийн аварга шалгаруулах тэмцээн|2010]] оны [[Хөлбөмбөгийн дэлхийн аварга шалгаруулах тэмцээн|Дэлхийн аварга]], [[2012 оны хөлбөмбөгийн Европын аварга шалгаруулах тэмцээн|2012]] оны [[Хөлбөмбөгийн Европын аварга шалгаруулах тэмцээн|Европын аварга]] түүнийг үслэг тул &quot;Араатны хаан арслан&quot; гэж хочилдог.

==Замнал==
Льоренте [[Атлетик Бильбао]] багт өсвөр үеэсээ авахуулаад өөрийн мэргэжлийн замналаа өндөрт хүргэх хүртэл зүтгэсэн бөгөөд [[Итали]]д [[2013]] оны [[7 сарын 1|долоодугаар сарын 1-нд]]&lt;ref name=ESPN&gt;{{cite web|url=http://espnfc.com/news/story/_/id/1489465/juventus-unveil-fernando-llorente---live?campaign=rss&amp;source=soccernet&amp;cc=5739#|title=Llorente relishing Tevez link-up|publisher=ESPN FC|date=2 July 2013|accessdate=2 July 2013}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite news|url=http://bleacherreport.com/articles/1502839-juventus-sign-fernando-llorente-on-a-free-transfer|title=Juventus sign Fernando Llorente on a free transfer|publisher=Bleacher Report|date=26 January 2013|accessdate=1 July 2013}}&lt;/ref&gt; ирсэн. [[Ювентус]] түүнийг төвийн урд бүсэд тоглуулж байгаа.

==Амжилт==
===Багийн===
; [[Атлетик Бильбао]]
* [[УЕФА Европын лиг|Европын лигийн]] дэд байр : 2011/12
* [[Испанийн хөлбөмбөгийн цом|Испанийн цомын]] дэд байр: 2008/09, 2011/12

; Ювентус
* [[Италийн хөлбөмбөгийн супер цом|Италийн супер цомын эзэн]] ('''1'''): 2013

; [[Испани улсын хөлбөмбөгийн шигшээ баг|Испанийн шигшээ баг]]
* [[Хөлбөмбөгийн дэлхийн аварга шалгаруулах тэмцээн|Дэлхийн аварга]]: [[2010 оны хөлбөмбөгийн дэлхийн аварга шалгаруулах тэмцээн|2010]]
* [[Хөлбөмбөгийн Европын аварга шалгаруулах тэмцээн|Европын аварга]]: [[2012 оны хөлбөмбөгийн Европын аварга шалгаруулах тэмцээн|2012]]
* [[Меридиан цом]]ын эзэн: 2003

===Хувийн===
* [[Хөлбөмбөгийн залуучуудын дэлхийн аварга шалгаруулах тэмцээн|Залуучуудын ДАШТ-ий]] мөнгөн шаахай: 2005
* [[Зарра цом]]ын эзэн: 2012

==Эшлэл==
{{Reflist}}

==Холбоос==
*[https://web.archive.org/web/20141109165740/http://www.juventus.com/juve/en/campo/giocatori-e-staff/prima/giocatori/attaccanti/014+-+llorente Профайл - Ювентус]
*[https://web.archive.org/web/20230204093919/https://fernandollorente.es/ Албан ёсны цахим хуудас]

{{Ювентус багийн бүрэлдэхүүн}}

{{DEFAULTSORT:Льоренте, Фернандо}}
[[Ангилал:1985 онд төрсөн]]
[[Ангилал:Испанийн шигшээ багийн хөлбөмбөгчин]]
[[Ангилал:Хөлбөмбөгийн довтлогч]]
[[Ангилал:Ювентус багийн тоглогч]]
[[Ангилал:Испаничууд]]</text>
      <sha1>esgk46ktloelmpanmiwb93iqqx02y1b</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Дотор Ази</title>
    <ns>0</ns>
    <id>44667</id>
    <revision>
      <id>821601</id>
      <parentid>810877</parentid>
      <timestamp>2025-06-13T05:37:18Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>2405:5700:316:2F52:3908:9D36:D3B0:CAA8</ip>
      </contributor>
      <origin>821601</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1608" sha1="bnaombyz5fa43b8oerybz2q6hp7yhgh" xml:space="preserve">[[File:Greater Mongolia (orthographic projection).png|thumb|Дотор Ази]]
'''Дотор''' (Дотоод) '''Ази''' гэх нэр томьёог монгол хэлнээ европ зүгийн хэлнээс ({{lang-en|Inner Asia}}) буулгаж болох юм. Энэ нь [[Төв Ази]] гэдэгтэй ер нь давхцана. Гэхдээ хэрэглэх хүрээ, муж тогтворгүй. Зарим судлаач үүнийг хятад үндэстэнтэй хаяа залгаа, далайгаас хол ард түмний газар орон гээд [[монгол]], [[түрэг]], [[манж]] нутгийг ялгахад ашигласан бол зарим нь түүн дээр [[Шинжаан]], [[Төвөд]]ийг нэмж байсан.&lt;ref&gt;[http://books.google.com/books?id=ST6TRNuWmHsC&amp;pg=PA3&amp;lpg=PA3&amp;dq=what+is+inner+asia&amp;source=bl&amp;ots=xOE79fRXnB&amp;sig=C1ygrG1OUnOW8KHbULekIVMwE6E&amp;hl=en&amp;ei=BcSPSv_jHMKTjAfHm7nsDQ&amp;sa=X&amp;oi=book_result&amp;ct=result&amp;resnum=8#v=onepage&amp;q=&amp;f=false The Cambridge history of early Inner Asia, Volume 1 By Denis Sinor.] Retrieved: 22 August 2009.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Bulag, Uradyn E. (October 2005). {{Webarchiv|url=http://japanfocus.org/-Uradyn_E_-Bulag/1557 |wayback=20150402064332 |text=&quot;Where is East Asia? Central Asian and Inner Asian Perspectives on Regionalism&quot;. |archiv-bot=2024-08-14 10:32:40 InternetArchiveBot }} Japan Focus.&lt;/ref&gt;

==Эш холбоос==
{{лавлах холбоос}}

{{Азийн бүс нутгууд}}

[[Ангилал:Дотор Ази| ]]
[[Ангилал:Азийн бүсчлэл]]


{{geo-stub}}</text>
      <sha1>bnaombyz5fa43b8oerybz2q6hp7yhgh</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Нашвилл</title>
    <ns>0</ns>
    <id>45776</id>
    <revision>
      <id>821554</id>
      <parentid>778170</parentid>
      <timestamp>2025-06-12T16:08:51Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>70653</id>
      </contributor>
      <comment>Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5</comment>
      <origin>821554</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="14718" sha1="5p7o0kpr30gdx78q14w9kmwi01g3m0s" xml:space="preserve">{{Short description|АНУ-ын Теннесси мужийн нийслэл}}
{{Инфобокс суурин
| name               = Нашвилл
| native_name        = Nashville
| settlement_type    = [[АНУ-ын нийслэлүүдийн жагсаалт|Мужийн нийслэл]] болон [[нэгдмэл хот-тойрог]]
| official_name      = Нашвилл ба Дэвидсон тойргийн хотын захиргаа
| image_skyline      = {{multiple image
  | border             = infobox
  | perrow             = 1/3/2/1
  | total_width        = 300
  | caption_align      = center
  | image1             = Nashville Skyline from Ft Negly- Photo 2- June 2022.jpg
  | caption1           = Нашвилл хотын үзэмж
  | image2             = Parthenon_Nashville.png
  | caption2           = [[Зууны цэцэрлэгт хүрээлэн (Нашвилл)|Зууны цэцэрлэгт хүрээлэн]] дэх [[Парфенон (Нашвилл)|Парфенон]]
  | image3             = AT&amp;T Building Nashville, TN.jpg
  | caption3           = [[AT&amp;T барилга (Нашвилл)|AT&amp;T барилга]]
  | image4             = Kirkland Hall at Vanderbilt University.jpg
  | caption4           = [[Вандербилтийн их сургууль]]
  | image5             = Bridgestone Arena (Northeast corner).JPG
  | caption5           = [[Бриджстоун Арена]]
  | image6             = Grand Ole Opry House 2022a.jpg
  | caption6           = [[Гранд Оле Опри]]
  | image7             = Tennessee State Capitol Building 1.jpg
  | caption7           = [[Теннесси Мужийн Капитол]]
}}
| image_flag         = Flag of Nashville, Tennessee.png
| flag_link          = Нашвиллын туг
| image_seal         = Seal of Nashville, Tennessee.png
| nickname           = Music City, Country Music Capital, Athens of the South, Nashvegas&lt;ref&gt;{{cite web |last1=Peter |first1=Kris |title=Why Is Nashville Called Nashvegas? |url=https://sunlightliving.com/nashvegas/ |website=sunlightliving.com |date=August 6, 2020 |access-date=April 14, 2022}}&lt;/ref&gt;
| image_map          = 
| pushpin_map = Теннесси#АНУ
| pushpin_relief = yes
| coordinates        = {{coord|36|09|44|N|86|46|28|W|region:US-TN|display=inline,title}}
| coordinates_footnotes = 
| subdivision_type   = Улс
| subdivision_name   = {{flag|АНУ}}
| subdivision_type1  = [[АНУ-ын мужууд|Муж]]
| subdivision_name1  = {{flag|Теннесси}}
| subdivision_type2  = [[Тойрог (АНУ)|Тойрог]]
| subdivision_name2  = [[Дэвидсон тойрог, Теннесси|Дэвидсон]]
| established_title  = Байгуулагдсан
| established_date   = 1779
| established_title2 = Нэгдсэн
| established_date2  = 1806
| established_title3 = Хот, тойргийн нэгдэл
| established_date3  = 1963
| founder            = 
| named_for          = [[Фрэнсис Наш]]
| government_footnotes = 
| leader_party       = [[Ардчилсан Нам (АНУ)|АН]]{{efn|Теннесси мужийн хуулийн 2-13-208 нь хотын бүх сонгууль болон тэдгээрийн харьяа албан тушаалтнуудыг нам бус байхыг шаарддаг.&lt;ref name=&quot;2-13-208&quot;&gt;{{cite web |title=Tennessee Code 2-13-208 – Municipal elections to be nonpartisan |url=https://www.lawserver.com/law/state/tennessee/tn-code/tennessee_code_2-13-208 |website=LawServer.com |access-date=February 6, 2022 |archive-date=Хоёрдугаар сар 6, 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220206220510/https://www.lawserver.com/law/state/tennessee/tn-code/tennessee_code_2-13-208 |url-status=dead }}&lt;/ref&gt;}}
| leader_title       = [[Нашвилл хотын даргын жагсаалт|Хотын дарга]]
| leader_name        = [[Фредди О'Коннелл]]
| leader_title2      = Хотын дэд дарга
| leader_name2       = Энжи Хендерсон
| unit_pref          = metric
| total_type         = [[Нэгдмэл хот-тойрог]]
| area_footnotes     = &lt;ref name=&quot;area_land&quot;&gt;{{cite web |url=https://factfinder.census.gov/bkmk/table/1.0/en/DEC/10_SF1/GCTPH1.CY10/0500000US47037 |archive-url=https://archive.today/20150228084942/http://factfinder.census.gov/bkmk/table/1.0/en/DEC/10_SF1/GCTPH1.CY10/0500000US47037 |archive-date=February 28, 2015 |title=Population, Housing Units, Area, and Density: 2010 – County – County Subdivision and Place: 2010 Census Summary File 1 |publisher=АНУ-ын хүн амын тооллогын товчоо |year=2010 |access-date=February 28, 2015 |url-status=dead }}&lt;/ref&gt;
| area_total_sq_mi   = 525.94
| area_land_sq_mi    = 504.03
| area_water_sq_mi   = 21.91
| elevation_footnotes = &lt;ref name=USGS&gt;{{Cite web |title=Geographic Names Information System |url=https://edits.nationalmap.gov/apps/gaz-domestic/public/gaz-record/1652484 |access-date=May 8, 2023 |website=edits.nationalmap.gov}}&lt;/ref&gt;
| elevation_ft       = 554
| population_footnotes = &lt;ref name=&quot;Consolidated&quot;&gt;{{cite web |title=QuickFacts: Davidson County, Tennessee |url=https://www.census.gov/quickfacts/fact/table/davidsoncountytennessee/POP010220 |publisher=АНУ-ын хүн амын тооллогын товчоо |access-date=August 21, 2021}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;QuickFacts&quot;&gt;{{cite web |title=QuickFacts: Nashville-Davidson metropolitan government (balance), Tennessee |url=https://www.census.gov/quickfacts/fact/table/nashvilledavidsonmetropolitangovernmentbalancetennessee/POP010220 |publisher=АНУ-ын хүн амын тооллогын товчоо |access-date=August 21, 2021}}&lt;/ref&gt;
&lt;!-- DO NOT EDIT THIS POPULATION INFORMATION UNLESS YOU KNOW THE DIFFERENCE BETWEEN A CONSOLIDATED POPULATION AND A BALANCE POPULATION --&gt;
| population_total   = 715884&lt;!-- Consolidated population (should always match the population of Davidson County) --&gt;
| population_metro_footnotes = &lt;ref name=&quot;2020Pop&quot;&gt;{{cite web |title=2020 Population and Housing State Data |url=https://www.census.gov/library/visualizations/interactive/2020-population-and-housing-state-data.html |publisher=АНУ-ын хүн амын тооллогын товчоо |access-date=August 22, 2021}}&lt;/ref&gt;
| population_metro   = 2072283 ([[List of metropolitan statistical areas|US: 35th]])
| population_as_of   = [[2020 United States census|2022]]
| population_density_sq_mi = 1420.32
| population_density_km2 = 548.39
| population_urban   = 1,158,642 ([[List of United States urban areas|US: 42nd]])
| population_density_urban_km2 = 764.8
| population_density_urban_sq_mi = 1,980.7
| population_rank    = Хойд Америкад [[Хойд Америкийн хотын жагсаалт (хүн амын тоогоор)|69-д]]&lt;br /&gt;АНУ-д [[АНУ-ын хотын жагсаалт (хүн амын тоогоор)|21-т]]&lt;br /&gt;Теннессид [[Теннессийн хотын жагсаалт|1-т]]
| population_demonym = Нашвиллчууд
| demographics_type2       = ДНБ
| demographics2_footnotes  = &lt;ref&gt;{{Cite web|title= Total Gross Domestic Product for Nashville-Davidson--Murfreesboro--Franklin, TN (MSA) |url= https://fred.stlouisfed.org/series/NGMP34980 |website= fred.stlouisfed.org}}&lt;/ref&gt;
|demographics2_title1     = Нашвилл (ХБСБ)
|demographics2_info1      =$187.8 тэрбум (2022)

| timezone1          = [[Төв цагийн бүс|CST]]
| utc_offset1        = −6
| timezone1_DST      = [[Төв цагийн бүс#Зуны цаг|CDT]]
| utc_offset1_DST    = −5
| postal_code_type   = ЗИП кодууд
| postal_code        = 37201-37222, 37224, 37227-37230, 37232, 37234-37236, 37238, 37240-37244, 37246, 37250
| area_codes          = [[Бүсийн код 615 ба 629|615 болон 629]]
| blank1_name        = [[Газар Зүйн Нэрийн Мэдээллийн Систем|ГНМС]] онцлог ID
| blank1_info        = 1652484&lt;ref name=USGS /&gt;
| website            = {{URL|nashville.gov}}
| footnotes          = 
| elevation_m        = 169
}}

'''Нашвилл''' ({{lang-en|Nashville}} [{{IPA|ˈnæʃvɪɫ}}])  нь [[Америкийн Нэгдсэн Улс]]ын [[Теннесси|Теннесси Муж Улсын]] нийслэл бөгөөд [[Дэвидсон тойрог (Теннесси)|Дэвидсон тойргийн]] [[Тойргийн төв (АНУ)|төв]] юм. Тус хот нь Теннесси Муж Улсдаа талбайгаараа хамгийн томд орох ба [[Камберлэнд гол]]ын&lt;ref name=&quot;GR6&quot;&gt;{{cite web |url=http://www.naco.org/Counties/Pages/FindACounty.aspx |access-date=June 7, 2011 |title=Find a County |publisher=National Association of Counties}}&lt;/ref&gt;  эрэгт оршино. Нашвиллд [[Кантри хөгжим|кантри хөгжмийн]] үйлдвэрлэгч, хэвлэгч, студиуд олноор байх тул тус хотыг «Хөгжмийн Хот» (''Music City'')&lt;ref&gt;{{cite web |title=How Did Nashville Become the Hub of Country Music? |url=https://entertainment.howstuffworks.com/nashville-become-hub-country-music.htm |date=June 25, 2018 |website=[[HowStuffWorks]] |access-date=February 21, 2020}}&lt;/ref&gt; хэмээн нэрлэдэг.

== Хүн амын өсөлт ==

{|
|-
| valign=&quot;top&quot; |
{| class=&quot;wikitable&quot;
|-
! style=&quot;background:#F3F3FF; text-align:center;&quot; | Огноо 
! style=&quot;background:#F3F3FF; text-align:center;&quot; | Хүн амын тоо
|-
| 1830 || style=&quot;text-align:right;&quot;| 5.566
|-
| 1840 || style=&quot;text-align:right;&quot;| 6.929
|-
| 1850 || style=&quot;text-align:right;&quot;| 10.165
|-
| 1860 || style=&quot;text-align:right;&quot;| 16.988
|-
| 1870 || style=&quot;text-align:right;&quot;| 25.865
|-
| 1880 || style=&quot;text-align:right;&quot;| 43.350
|-
| 1890 || style=&quot;text-align:right;&quot;| 76.168
|-
| 1900 || style=&quot;text-align:right;&quot;| 80.865
|-
| 1910 || style=&quot;text-align:right;&quot;| 110.364
|-
| 1920 || style=&quot;text-align:right;&quot;| 118.342
|}
| valign=&quot;top&quot; |
{| class=&quot;wikitable&quot;
|-
! style=&quot;background:#F3F3FF; text-align:center;&quot; | Огноо 
! style=&quot;background:#F3F3FF; text-align:center;&quot; | Хүн амын тоо&lt;ref name=&quot;consolidated&quot;&gt;{{cite web |url=https://www.census.gov/quickfacts/fact/table/davidsoncountytennessee,US/PST045217 |title=State &amp; County QuickFacts – Davidson County, Tennessee |publisher=U.S. Census Bureau |date=April 18, 2019 |access-date=July 12, 2019}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;nash-metroarea&quot;&gt;{{cite web |url=https://factfinder.census.gov/bkmk/table/1.0/en/PEP/2018/PEPANNRES/310M400US34980 |title=Annual Estimates of the Resident Population: April 1, 2010 to July 1, 2018 |publisher=U.S. Census Bureau |date=April 2019 |access-date=July 12, 2019 |archive-url=https://archive.today/20200213114651/https://factfinder.census.gov/bkmk/table/1.0/en/PEP/2018/PEPANNRES/310M400US34980 |archive-date=February 13, 2020 |url-status=dead}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;balance&quot;&gt;{{cite web |url=https://www.census.gov/quickfacts/fact/table/nashvilledavidsonbalancetennessee,davidsoncountytennessee,US/PST045217 |title=State &amp; County QuickFacts – Nashville-Davidson (balance) |publisher=U.S. Census Bureau |date=May 23, 2019 |access-date=July 12, 2019}}&lt;/ref&gt;
|-
| 1930 || style=&quot;text-align:right;&quot;| 153.866
|-
| 1940 || style=&quot;text-align:right;&quot;| 167.402
|-
| 1950 || style=&quot;text-align:right;&quot;| 174.307
|-
| 1960 || style=&quot;text-align:right;&quot;| 170.874
|-
| 1970 || style=&quot;text-align:right;&quot;| 448.003
|-
| 1980 || style=&quot;text-align:right;&quot;| 455.651
|-
| 1990 || style=&quot;text-align:right;&quot;| 488.374
|-
| 2000 || style=&quot;text-align:right;&quot;| 569.891
|-
| 2010 || style=&quot;text-align:right;&quot;| 626.681
|}
|}

{{Том зураг|Nashville panorama Kaldari 01.jpg|1000|Нашвилл хотын төв, 2009 он}}

== Уур амьсгал ==
{{Уур амьсгалын хүснэгт
| TABELLE = 
| DIAGRAMM TEMPERATUR = rechts
| DIAGRAMM NIEDERSCHLAG = deaktiviert
| DIAGRAMM NIEDERSCHLAG HÖHE = 200
| QUELLE = [http://worldweather.wmo.int/093/c00794.htm National Weather Service, US Dept of Commerce]; [http://www.wetterkontor.de/de/klima/klima2.asp?land=us&amp;stat=72327 wetterkontor.de]
| Überschrift = Теннесси Муж Улсын нийслэлийн цаг уурын диаграмм
| Ort = 	 Нашвилл
&lt;!-- durchschnittliche Höchsttemperatur für den jeweiligen Monat in °C --&gt;
| hmjan = 	7.7
| hmfeb = 	10.4
| hmmär = 	16.2
| hmapr = 	21.6
| hmmai = 	26.0
| hmjun = 	30.3
| hmjul = 	31.9
| hmaug = 	31.3
| hmsep = 	28.1
| hmokt = 	22.5
| hmnov = 	15.8
| hmdez = 	10.1
&lt;!-- durchschnittliche Niedrigsttemperatur für den jeweiligen Monat in °C --&gt;
| lmjan = 	−3.1
| lmfeb = 	−1.2
| lmmär = 	3.9
| lmapr = 	8.6
| lmmai = 	13.7
| lmjun = 	18.2
| lmjul = 	20.5
| lmaug = 	19.8
| lmsep = 	16.2
| lmokt = 	9.1
| lmnov = 	4.2
| lmdez = 	−0.6
&lt;!-- durchschnittliche Niederschlagsmenge für den jeweiligen Monat in mm --&gt;
| nbjan = 	90.9
| nbfeb = 	96.8
| nbmär = 	123.2
| nbapr = 	111.0
| nbmai = 	124.0
| nbjun = 	90.7
| nbjul = 	100.8
| nbaug = 	87.9
| nbsep = 	87.9
| nbokt = 	66.5
| nbnov = 	104.6
| nbdez = 	117.1
&lt;!-- durchschnittliche Regentage für den jeweiligen Monat in d --&gt;
| rdjan = 	8.0
| rdfeb = 	8.5
| rdmär = 	10.0
| rdapr = 	8.7
| rdmai = 	9.1
| rdjun = 	8.1
| rdjul = 	8.4
| rdaug = 	7.2
| rdsep = 	6.9
| rdokt = 	5.9
| rdnov = 	8.2
| rddez = 	9.0
&lt;!-- durchschnittliche Anzahl täglicher Sonnenstunden für den jeweiligen Monat in h/d --&gt;
| shjan = 4.1
| shfeb = 5.1
| shmär = 6.1
| shapr = 7.6
| shmai = 8.6
| shjun = 9.6
| shjul = 9.0
| shaug = 8.6
| shsep = 7.8
| shokt = 7.0
| shnov = 5.1
| shdez = 4.1
&lt;!-- durchschnittliche Luftfeuchtigkeit für den jeweiligen Monat in % --&gt;
| lfjan = 71
| lffeb = 68
| lfmär = 65
| lfapr = 64
| lfmai = 71
| lfjun = 71
| lfjul = 74
| lfaug = 75
| lfsep = 75
| lfokt = 71
| lfnov = 71
| lfdez = 71
&lt;!-- durchschnittliche Wassertemperatur (Meere, Seen u.ä.) für den jeweiligen Monat in °C --&gt;
| wtjan = 
| wtfeb = 
| wtmär = 
| wtapr = 
| wtmai = 
| wtjun = 
| wtjul = 
| wtaug = 
| wtsep = 
| wtokt = 
| wtnov = 
| wtdez = 
}}

== Тэмдэглэл ==
{{notelist}}

== Эшлэл ==
{{Reflist}}

== Цахим холбоос ==
{{Commonscat|Nashville, Tennessee|Нашвилл}}
* [http://www.nashville.gov/ Хотын албан ёсны цахим хуудас]

[[Ангилал:Нашвилл| ]]
[[Ангилал:АНУ-ын хот]]
[[Ангилал:АНУ-ын муж улсын нийслэл]]
[[Ангилал:Теннессийн суурин]]
[[Ангилал:Хойд Америкийн суурин]]
[[Ангилал:Теннессийн тойргийн төв]]
[[Ангилал:АНУ-ын их сургуулийн хот]]
[[Ангилал:1779 онд байгуулагдсан]]</text>
      <sha1>5p7o0kpr30gdx78q14w9kmwi01g3m0s</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Нямтайширын Номтойбаяр</title>
    <ns>0</ns>
    <id>52445</id>
    <revision>
      <id>821637</id>
      <parentid>803600</parentid>
      <timestamp>2025-06-13T07:33:26Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Chongkian</username>
        <id>21163</id>
      </contributor>
      <origin>821637</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3481" sha1="i7971yt1qbf7brd3cv5kj7lxiz4zrqg" xml:space="preserve">{{Инфобокс албан тушаалтан|name=Нямтайширын Номтойбаяр|image=Nomtoibayar.png|incumbent={{MGL}} Улсын Их Хурлын гишүүн|office=&quot;Үндэсний Эвсэл&quot;-ийн тэргүүн|education=АНУ-ын Индиана мужийн Валпарайсо Их Сургууль 
HTW Berlin их сургууль
Кембрижийн их сургууль
Оксфордын их сургууль}}

'''Нямтайширын Номтойбаяр''' нь Монголын улс төрч. АНУ-ын Индиана мужийн Валпарайсо Их Сургуулийг 2001 онд Улс төрийн шинжлэх ухаан мэргэжлээр бакалаврын зэрэгтэй, 2010 онд ХБНГУ-ын Берлин хотын Бизнесийн удирдлага, эдийн засгийн их сургуулийг Бизнесийн удирдлага, инженерингийн магистр зэрэгтэйгээр тус тус төгссөн. 2012, 2016, 2024 онуудад Монгол Улсын Их Хуралд 3 удаа сонгогдсон. Мөн 2012 онд Хөдөлмөр, Нийгмийн хамгааллын дэд сайд, 2016-2017 онд Хөдөлмөр, Нийгмийн хамгааллын сайдын албан тушаалыг тус тус хашсан.  

== Төгссөн сургууль, мэргэжил ==
* 1986-1996 онд Нийслэлийн Ерөнхий Боловсролын сургууль
* 1996-1997 онд [[Америкийн Нэгдсэн Улс|АНУ]]-ын Индиана мужийн &quot;Interlink&quot; хэлний институт
* 1997-2001 онд [[Америкийн Нэгдсэн Улс|АНУ]]-ын Индиана мужийн Валпарайсо Их Сургууль - Улс төрийн шинжлэх ухаан, Практик бизнесийн бакалавр
* 2001-2002 онд Үндэсний тагнуулын академийн Тагнуулын ажилтны сургалтын хөтөлбөр
* 2009-2010 онд HTW Berlin их сургуулийн Бизнесийн удирдлага, инженерингийн магистр
* 2022 онд Кембрижийн их сургуулийн Удирдлагын хөтөлбөр
* 2023 онд Оксфордын их сургуулийн Удирдлагын хөтөлбөр

== Ажилласан байдал==
* 2012-2016 онд Монгол Улсын Их Хурлын гишүүн
* 2016-2017 онд Монгол Улсын Хөдөлмөр, Нийгмийн хамгааллын сайд
* 2016-2020 онд Монгол Улсын Их Хурлын гишүүн
* 2024 оноос Монгол Улсын Их Хурлын гишүүн, &quot;Үндэсний Эвсэл&quot;-ийн тэргүүн
== Шагнал ==
* Алтан гадас одон
* Цэргийн гавьяаны улаан тугийн одон
* Тагнуулын Ерөнхий газрын Аюулгүй байдлын төлөө - III медаль
* Спортын мастер

==Гадны холбоосууд==
{{commonscat}}
*{{Твиттер|id=Nomt7|name=Nomtoibayar Nyamtaishir}}

{{DEFAULTSORT:Номтойбаяр, Нямтайширын}}
[[Ангилал:1978 онд төрсөн]]
[[Ангилал:Монголын улс төрч]]
[[Ангилал:Монголын хөдөлмөр ба нийгмийн хамгааллын сайд]]
[[Ангилал:Монголчууд]]</text>
      <sha1>i7971yt1qbf7brd3cv5kj7lxiz4zrqg</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>821638</id>
      <parentid>821637</parentid>
      <timestamp>2025-06-13T07:33:35Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Chongkian</username>
        <id>21163</id>
      </contributor>
      <origin>821638</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3482" sha1="8uwf3hcufirga68brud8u6k3x5nc9uv" xml:space="preserve">{{Инфобокс албан тушаалтан|name=Нямтайширын Номтойбаяр|image=Nomtoibayar.png|incumbent={{MGL}} Улсын Их Хурлын гишүүн|office=&quot;Үндэсний Эвсэл&quot;-ийн тэргүүн|education=АНУ-ын Индиана мужийн Валпарайсо Их Сургууль 
HTW Berlin их сургууль
Кембрижийн их сургууль
Оксфордын их сургууль}}

'''Нямтайширын Номтойбаяр''' нь Монголын улс төрч. АНУ-ын Индиана мужийн Валпарайсо Их Сургуулийг 2001 онд Улс төрийн шинжлэх ухаан мэргэжлээр бакалаврын зэрэгтэй, 2010 онд ХБНГУ-ын Берлин хотын Бизнесийн удирдлага, эдийн засгийн их сургуулийг Бизнесийн удирдлага, инженерингийн магистр зэрэгтэйгээр тус тус төгссөн. 2012, 2016, 2024 онуудад Монгол Улсын Их Хуралд 3 удаа сонгогдсон. Мөн 2012 онд Хөдөлмөр, Нийгмийн хамгааллын дэд сайд, 2016-2017 онд Хөдөлмөр, Нийгмийн хамгааллын сайдын албан тушаалыг тус тус хашсан.  

== Төгссөн сургууль, мэргэжил ==
* 1986-1996 онд Нийслэлийн Ерөнхий Боловсролын сургууль
* 1996-1997 онд [[Америкийн Нэгдсэн Улс|АНУ]]-ын Индиана мужийн &quot;Interlink&quot; хэлний институт
* 1997-2001 онд [[Америкийн Нэгдсэн Улс|АНУ]]-ын Индиана мужийн Валпарайсо Их Сургууль - Улс төрийн шинжлэх ухаан, Практик бизнесийн бакалавр
* 2001-2002 онд Үндэсний тагнуулын академийн Тагнуулын ажилтны сургалтын хөтөлбөр
* 2009-2010 онд HTW Berlin их сургуулийн Бизнесийн удирдлага, инженерингийн магистр
* 2022 онд Кембрижийн их сургуулийн Удирдлагын хөтөлбөр
* 2023 онд Оксфордын их сургуулийн Удирдлагын хөтөлбөр

== Ажилласан байдал==
* 2012-2016 онд Монгол Улсын Их Хурлын гишүүн
* 2016-2017 онд Монгол Улсын Хөдөлмөр, Нийгмийн хамгааллын сайд
* 2016-2020 онд Монгол Улсын Их Хурлын гишүүн
* 2024 оноос Монгол Улсын Их Хурлын гишүүн, &quot;Үндэсний Эвсэл&quot;-ийн тэргүүн

== Шагнал ==
* Алтан гадас одон
* Цэргийн гавьяаны улаан тугийн одон
* Тагнуулын Ерөнхий газрын Аюулгүй байдлын төлөө - III медаль
* Спортын мастер

==Гадны холбоосууд==
{{commonscat}}
*{{Твиттер|id=Nomt7|name=Nomtoibayar Nyamtaishir}}

{{DEFAULTSORT:Номтойбаяр, Нямтайширын}}
[[Ангилал:1978 онд төрсөн]]
[[Ангилал:Монголын улс төрч]]
[[Ангилал:Монголын хөдөлмөр ба нийгмийн хамгааллын сайд]]
[[Ангилал:Монголчууд]]</text>
      <sha1>8uwf3hcufirga68brud8u6k3x5nc9uv</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Цельсийн градус</title>
    <ns>0</ns>
    <id>53683</id>
    <revision>
      <id>821589</id>
      <parentid>807776</parentid>
      <timestamp>2025-06-13T02:44:01Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>70653</id>
      </contributor>
      <comment>Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5</comment>
      <origin>821589</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="12072" sha1="3z1q6ybl203r90pmtg1ayvuwsg7wsm1" xml:space="preserve">{{Инфобокс нэгж
| bgcolour       =
| нэр            = Цельсийн градус
| зураг          = 
| зургийнтайлбар = 
| стандард       = [[СИ]]-н уламжлагдсан нэгж
| хэмжигдэхүүн   = [[Температур]]
| extralabel     = Томьёоны тэмдэглэгээ 
| extradata      = &lt;math&gt;\vartheta\, (t)&lt;/math&gt;
| тэмдэглэгээ    = &lt;math&gt;\mathrm{^\circ C}&lt;/math&gt;
| тэмдэглэгээ2   =  
| эрдэмтэн       = [[Андерс Цельс]]
| нэгжүүд1       = [[СИ]]-системд
| шилжүүлэг1     =&lt;math&gt;\mathrm{\left\{ \vartheta \right\}{}_{^\circ C} = \left\{ T \right\}_K - 273{,}15}&lt;/math&gt;
}}
'''Цельсийн градус''' нь [[температур]]ын хэмжилтийн нэгж юм.

==Тодорхойлолт==
Температур цельс нь [[термодинамикийн температур]]тай эквивалент:
:&lt;math&gt;\vartheta \equiv T&lt;/math&gt;

Цельсийн температурын [[Физикийн хэмжигдхүүн|тоон утга]] болон түүнд хамаарах термодинамикийн температурын хооронд дараах харилцаа үйлчилнэ:

:&lt;math&gt;\left\{ \vartheta\right\}_\mathrm{^\circ C} = \left\{ T \right\}_\mathrm{K} - 273{,}15 &lt;/math&gt;

(Угалзан хаалт нь цельсийн градус болон [[кельвин]] нэгжүүдийг хэрэглэх үед зөвхөн тоон утга байгааг илэрхийлнэ)

Шинэ тодорхойлолтоор усны хайлах болон буцлах цэгийн цельсийн болон кельвиний хэмжээсийг яг 0&amp;nbsp;°С болон 100&amp;nbsp;°С хэм биш харин 0,002519&amp;nbsp;°С болон 99,9839&amp;nbsp;°С хэм гэж тогтоосон байна.&lt;ref&gt;{{Webarchiv|url=http://www.lsbu.ac.uk/water/data.html#c1 |wayback=20111029012352 |text=Лондоны South Bank University-ийн цахим хуудсан дээрх усны тухай мэдээлэл |archiv-bot=2025-06-13 02:43:57 InternetArchiveBot }} (англиар)&lt;/ref&gt;

==Түүх==
Цельсийн хэмжээсийг анх 1742&lt;ref&gt;A. Celsius '' Observationer om twänne beständiga. Grader på en Thermometer'' Kungliga Vetenskapsakademiens handlingar 1742 S.171–180 [https://books.google.de/books?id=FR9KAAAAcAAJ&amp;pg=PA171#v=onepage&amp;q&amp;f=false Швед хэлээр гоогле-н ном хайлт дээр]&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Smorodinskij&quot;&gt;Jakow Abramowitsch Smorodinskij, Paul Ziesche: ''Was ist Temperatur? Begriff, Geschichte, Labor und Kosmos''. [[Verlag Harri Deutsch|Harri Deutsch]], Thun 2000. Seite&amp;nbsp;11 &lt;/ref&gt; онд шведийн &lt;ref name=&quot;Boltzmann constant&quot;&gt;[https://www.neonics.co.th/%E0%B8%AB%E0%B8%A1%E0%B8%A7%E0%B8%94%E0%B8%AB%E0%B8%A1%E0%B8%B9%E0%B9%88%E0%B8%AA%E0%B8%B4%E0%B8%99%E0%B8%84%E0%B9%89%E0%B8%B2/%E0%B9%80%E0%B8%84%E0%B8%A3%E0%B8%B7%E0%B9%88%E0%B8%AD%E0%B8%87%E0%B8%A7%E0%B8%B1%E0%B8%94%E0%B8%AD%E0%B8%B8%E0%B8%93%E0%B8%AB%E0%B8%A0%E0%B8%B9%E0%B8%A1%E0%B8%B4 Temperature measure &amp; Sensor Technology] (2019).&lt;/ref&gt; астрономич Андерс Цельс нь температурын скалаг зуу хуваан танилцуулж байжээ. Tогтмол цэгээр 1730 онд танилцуулж байсан [[Реомюра-хуваарилалт]]ыг ашигласан ба энэ нь усны хөлдөх температураас буцлах температурын хооронд даралтыг хэвийн даралтанд буюу агаарын даралт нь 1013,25 гектопаскал эсвэл 760 [[Торр|миллиметр мөнгөн усны баганаар]].&lt;ref name=&quot;Weischet&quot;&gt;Joachim Blüthgen, Wolfgang Weischet: ''Allgemeine Klimageographie. Lehrbuch der Allgemeinen Geographie''. [[Verlag Walter de Gruyter|de Gruyter]], Berlin/New York 1980. Seite&amp;nbsp;118.&lt;/ref&gt; авчээ. Энэ сонгож авсан хэсгийн хоорондоx зайг 100 ижил зайд хувааснаа град хэмээн нэрлээд [[Мөнгөн усны термометр|мөнгөн усны термометр]]ээр хэмжсэн байна. Үүнээс уламжлан &quot;зууны хуваарилалттай термометр&quot; хэмээн түүхэнд нэрлэгдэх болов. Өнөөгийн хэрэглэж байгаа цельсийн хуваарилалтаас Цельсийн хуваарилалт нь 0° утганд усны буцлах температур, харин 100° утганд хөлдөх утгыг хэрэглэж байснаараа өөр байжээ.&lt;ref name=&quot;Weischet&quot;/&gt; Ингэснээр биетийг халаах тусам температурын тоон утга нь буурч байв.

Орчин үеийн цельсийн температурын хуваарилалтанд буцлах температурын утгыг 100° болон хөлдөх температурын утгыг 0°-р хэрэглэдэг бөгөөд үүнийг Цельсийн найз Карл фон Линне түүнийг нар барсны дараахан буюу 1744 онд өөрчлөн хэрэглэжээ.&lt;ref name=&quot;Weischet&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;Smorodinskij&quot;/&gt;&lt;ref&gt;Nikos Psarros ''Die Chemie und ihre Methoden'' John Wiley &amp; Sons, 2008 ISBN 9783527624638 S.109&lt;/ref&gt;

1948 онд буюу бараг 200 жилийн дараа олон улсын 9 дэх хэмжилт болон жингийн нэгдсэн хуралдаанаар Цельсийн хийсэн ажилд хүндэтгэл үзүүлэн тэр хүртэл хэрэглэж ирсэн температурын хуваарилалтын хоорондын зай центиградусыг өөрчлөн цельсийн градус болгон хэрэглэх болжээ.

==Термодинамикийн температур болон цельсийн температурын томьёоны тэмдэглээ==
Цельсийн температурын томьёоны тэмдэг нь &lt;math&gt;\vartheta&lt;/math&gt; (ялгах зорилгоор бас &lt;math&gt;\theta&lt;/math&gt; хэрэглэнэ) (''[[Грек үсэг|тета]]'') болон жижиг &quot;т&quot; үсэг нь стандарт бөгөөд мөн том Т үсгийг буруугаар хэрэглээд байдаг. Том Т үсэг нь уг нь абсолют температурыг &quot;кельвинээр&quot; илэрхийлдэг юм.

==Температурын өөрчлөлт==
Температурын өөрчлөлт &lt;math&gt;\Delta\vartheta&lt;/math&gt; гэдэг нь цаг хугацаа эсвэл газрын байршлаар ялгаа бүхий хоёр хэмжилтийн цэгийн температурын ялгааг хэлнэ. 

Температурын өөрчлөлтийн нэгжийг [[Олон улсын нэгжийн систем|олон улсын нэгжийн системд]] кельвинээр хэрэглэнэ. 

Кельвин болон цельсийн градусын нэгжийн тоон утгууд нь температурын өөрчлөлт дээр хэрэглэхэд хоорондоо таардаг: 
:&lt;math&gt;\left\{ \Delta \vartheta \right\}_\mathrm{{}^\circ C} = \left\{ \Delta T\right\}_\mathrm{K}&lt;/math&gt;
;Жишээлбэл:
:&lt;math&gt;\Delta\vartheta = \Delta T&lt;/math&gt; хоёр температурын өөрчлөлтийг олох байлаа гэж бодъё &lt;math&gt;\vartheta_b = T_b = 2\,\mathrm{{}^\circ C} = 275{,}15\,\mathrm{K}&lt;/math&gt; бол &lt;math&gt;\vartheta_a = T_a = 1\,\mathrm{{}^\circ C} = 274{,}15\,\mathrm{K}&lt;/math&gt;.
:Эндээс:
:: &lt;math&gt;\begin{align}
\Delta\vartheta = \vartheta_b - \vartheta_a &amp; \equiv \Delta T = T_b - T_a \\
\Delta\vartheta = 2\,\mathrm{{}^\circ C} - 1\,\mathrm{{}^\circ C} &amp;\equiv \Delta T = 275{,}15\,\mathrm{K} - 274{,}15\,\mathrm{K} \\
\Delta\vartheta = 1\,\mathrm{K}\ (= 1\,\mathrm{{}^\circ C}) &amp;\equiv \Delta T = 1\,\mathrm{K}\ \ (\ne -272{,}15\,\mathrm{{}^\circ C})
\end{align}&lt;/math&gt;

===Температурын хуваарилалт===
{{Загвар:Температурын хуваарь}}

===Температурын харьцуулалт===
{| class=&quot;wikitable&quot; width=&quot;100%&quot; style=&quot;text-align:right;&quot;
|+ Сонгож авсан температурын утгуудыг төрөл бүрийн нэгжээр
|- class=&quot;hintergrundfarbe5&quot;
!width=&quot;*&quot;| Хэмжилтийн утга \ [[Хэмжилтийн нэгж|Нэгж]]
!width=&quot;12%&quot;| [[Фаренгейтын градус]]
!width=&quot;12%&quot;| [[Ранкины хуваарилалт|Ранкины градус]]
!width=&quot;12%&quot;| [[Реомюрагийн хуваарилалт|Реомюра]]
!width=&quot;12%&quot;| [[Цельсийн градус]]
!width=&quot;12%&quot;| [[Кельвин]]
|-
! style=&quot;text-align:left&quot; | [[Нар|Нарны]] гадаргуу дээрх дундаж температур
| 9 941 °F
| 10 400 °Ra
| 4 404 °R
| 5 505 °C
| 5 778 K
|-
! style=&quot;text-align:left&quot; | [[Төмөр|Төмрийн]] [[хайлах температур]]
| 2 795 °F
| 3 255 °Ra
| 1 228 °R
| 1 535 °C
| 1 808 K
|-
! style=&quot;text-align:left&quot; | [[Хар тугалга|Хар тугалганы]] хайлах температур
| 621,43 °F
| 1081,10 °Ra
| 261,97 °R
| 327,46 °C
| 600,61 K
|-
! style=&quot;text-align:left&quot; | [[Ус|Усны ]] [[Буцлах цэг|буцлах цэг]] ([[хэвийн даралт]]анд)
| 212 °F
| 671,67 °Ra
| style=&quot;background-color:#efefef&quot; | '''80 °R'''
| style=&quot;background-color:#efefef&quot; | '''100 °C'''
| 373,15 K
|-
! style=&quot;text-align:left&quot; | [[Халууны туйл|Хамгийн өндөр гадна агаарын хэмжсэн температур]]
| 136,04 °F
| 595,71 °Ra
| 46,24 °R
| 57,80 °C
| 330,95 K
|-
! style=&quot;text-align:left&quot; | Хүний [[Биеийн температур|биеийн температур]] фарангейтаар
| style=&quot;background-color:#efefef&quot; | '''96 °F'''
| 555,67 °Ra
| 28,44 °R
| 35,56 °C
| 308,71 K
|-
! style=&quot;text-align:left&quot; | Усны [[Гурван фазын цэг|гурван фазын цэг]]
| 32,02 °F
| 491,69 °Ra
| 0,01 °R
| 0,01 °C
| style=&quot;background-color:#efefef&quot; | '''273,16 K'''
|-
! style=&quot;text-align:left&quot; | Усны [[Хөлдөлтийн цэг|хөлдөлтийн цэг]] (хэвийн даралтанд)
| style=&quot;background-color:#efefef&quot; | '''32 °F'''
| 491,67 °Ra
| style=&quot;background-color:#efefef&quot; | '''0 °R'''
| style=&quot;background-color:#efefef&quot; | '''0 °C'''
| 273,15 K
|-
! style=&quot;text-align:left&quot; | [[Мөнгөн ус]]ны хайлах температур
| −37,89 °F
| 421,78 °Ra
| −31,06 °R
| −38,83 °C
| 234,32 K
|-
! style=&quot;text-align:left&quot; | [[Хүйтний туйл|Хамгийн бага гадаа хэмжсэн агаарын температур]]
| −128,56 °F
| 331,11 °Ra
| −71,36 °R
| −89,2 °C
| 183,95 K
|-
! style=&quot;text-align:left&quot; | [[Этанол]]ын хөлдөлтийн цэг
| −173,92 °F
| 285,75 °Ra
| −91,52 °R
| −114,40 °C
| 158,75 K
|-
! style=&quot;text-align:left&quot; | [[Азот]]ын буцлах цэг
| −320,44 °F
| 139,23 °Ra
| −156,64 °R
| −195,80 °C
| 77,35 K
|-
! style=&quot;text-align:left&quot; | [[Абсолют тэг хэм]]
| −459,67 °F
| style=&quot;background-color:#efefef&quot; | '''0 °Ra'''
| −218,52 °R
| −273,15 °C
| style=&quot;background-color:#efefef&quot; | '''0 K'''
|-
| colspan=&quot;6&quot; style=&quot;text-align:left; border-top:3px grey solid;&quot; | ''Тайлбар: Саарал дэвсгэрээр тэмдэглэсэн нүднүүдээр тухайн нэгжийн уламжлалт тогтоосон цэгийг тодорхойлон тэмдэглэв.''
|}&lt;noinclude&gt;

==Эшлэл==
{{Лавлах холбоос}}

{{commonscat}}
{{Олон улсын СИ системийн нэгжүүд}}

[[Ангилал:СИ-системийн нэгж]]
[[Ангилал:Температурын нэгж]]</text>
      <sha1>3z1q6ybl203r90pmtg1ayvuwsg7wsm1</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Буддын гүн ухаан</title>
    <ns>0</ns>
    <id>60604</id>
    <revision>
      <id>821561</id>
      <parentid>726952</parentid>
      <timestamp>2025-06-12T16:54:59Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>S.Khangal</username>
        <id>87279</id>
      </contributor>
      <origin>821561</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="979" sha1="6ra76988d3g4c3lpz0c5pifnv94l5m3" xml:space="preserve">'''Буддын гүн ухаан''' нь [[Готама Будда]]&lt;nowiki/&gt;гийн номлосон сургаал дээр үндэслэн хожуу цагт лам хувраг болон эрдэмтэд судлаачдын нэгтгэж бичиж үүсгэн бий болгосон философи үзлүүдийн цогц. Буддын гүн ухаан нь Буддын шашны урсгал болгонд өөр өөрөөр тусгагдана. Эдгээр өөр өөр гүн ухааны ойлголтууд нь хоорондоо зарим талаараа адил боловч зарим ойлголтууд дээр зөрчилддөг гэж гэж үздэг. Шинжлэх Ухааны салбарын эрдэмтэд мөн өөр өөрийн байр сууринаас Буддын гүн ухааныг авч үздэг. 
 

{{stub}}


[[Ангилал:Буддын шашин]]
[[Ангилал:Шашны гүн ухаан]]</text>
      <sha1>6ra76988d3g4c3lpz0c5pifnv94l5m3</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Шри Шри Рави Шанкар</title>
    <ns>0</ns>
    <id>60608</id>
    <revision>
      <id>821597</id>
      <parentid>819813</parentid>
      <timestamp>2025-06-13T04:02:14Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>70653</id>
      </contributor>
      <comment>Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5</comment>
      <origin>821597</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="73945" sha1="29ag5828e835sukhyyrg8b0wqj8xn64" xml:space="preserve">[[File:Sri Sri Ravi Shankar - new.jpg|thumb|
{| class=&quot;wikitable sortable&quot;
!'''Нэр'''
! '''Рави Шанкар'''
|-
|'''Төрсөн огноо'''
|{{Birth date and age|df=yes|1956|5|13}}
|-
|'''Үндэстэн'''
|{{IND}}
|-
|'''Цол, Хүндлэл'''
|[[Шри Шри]], [[Энхийн Элчин сайд|Энхийн элчин сайд]], [[Хүмүүнлэгийн зүтгэлтэн]], [[Оюун санааны удирдагч]], [[Дээрхийн гэгээнтэн]]
|-
|'''Үндэслэгч''' 
|[[Амьдрах урлаг сан]], [[Олон улсын хүний үнэт зүйлсийн ассоциаци]]&lt;ref&gt;{{cite web|title=Шри Шри Рави Шанкар: Үндэслэгч|url=http://www.iahv.org/in-en/about-us/sri-sri-ravi-shankar/|website=Олон улсын үнэт зүйлсийн Ассоциаци|2015-09-27}}&lt;/ref&gt;, [[:en:World_Forum_for_Ethics_in_Business|Бизнесийн ёс зүйн төлөөх дэлхийн дээд хэмжээний чуулган&lt;sup&gt;&lt;/sup&gt;]]&lt;ref&gt;{{cite web|title= Бизнесийн ёс зүйн дэлхийн дээд хэмжээний чуулганыг үндэслэгч|url=http://wfeb.org/about-us/founders/|website=World Forum for Ethics in Business|}}&lt;/ref&gt;
|-
|'''Гуру'''
|[[:en:Maharishi_Mahesh_Yogi|Махариш Махеш Йоги]] &lt;ref&gt;{{cite web|url=http://timesofindia.indiatimes.com/india/Maharishi-Mahesh-Yogi-cremated-in-Allahabad/articleshow/2774934.cms|title=&quot;Махараши Махеш Йогичийг Аллахабад хотод чандарлав.&quot;|work=The Times of India}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.hindustantimes.com/india-news/mahesh-yogi-cremated-with-state-honours/article1-275051.aspx|title=&quot;Махеш Йогичийг чандарлахад улс орны нэр хүндтэй эрхэмүүд оролцов.&quot;|work=hindustantimes.com}}&lt;/ref&gt; 
|-
|'''Эшлэл'''
|Алсын зорилго минь хүчирхийлэлгүй, стрессгүй дэлхийн төлөө.&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.srisriravishankar.org|title=Нүүр хуудас - Шри Шри Рави Шанкарын - Албан ёсны веб сайт|work=Official Website of Sri Sri Ravi Shankar}}&lt;/ref&gt;
|-
|
|
|}  
]]

'''Шри Шри Рави Шанкар''' хэмээн олон түмэнд танигдсан '''Рави Шанкар''' (Англи хэл. ''Sri Sri Ravi Shankar'', Тамил хэл. ஸ்ரீ ஸ்ரீ ரவி ஷங்கர்; ) 1956 оны 05 дугаар сарын 13-нд [[Энэтхэг]]-ийн [[Тамил Наду]] мужид төрсөн. Түүнийг (хүндэтгэн) [[:en:Sri|Шри Шри]] буюу [[:en:Guru|Гуружи]] эсвэл Гурудэв хэмээн дууддаг.&lt;ref name=&quot;Salkin&quot;&gt;Эй. Салкин, [http://www.yogajournal.com/article/lifestyle/emperor-of-air/ Агаарын эзэнт гүрэн], ''Yoga Journal'', 2002.&lt;/ref&gt; Тэрбээр [[Амьдрах урлаг сан|&quot;Амьдрах урлаг сан&quot;]] олон улсын байгууллагыг 1981 онд байгуулсан бөгөөд уг байгууллага нь хувь хүний стрессийг тайлж, нийгмийн асуудал бэрхшээл, цаашлаад хүчирхийллийг бууруулахад чиглэдэг.&lt;ref&gt;{{cite journal |title=Шри Шри Рави Шанкар|url=http://www.huffingtonpost.com/sri-sri-ravi-shankar/|journal=The Huffington Post}}&lt;/ref&gt; Энэтхэг улсын ерөнхийлөгчөөс 1986 онд Йогийн дээд цол (Yoga Shiromani)-ыг хүртэж&lt;ref name=&quot;Йога широмани&quot;&gt;{{cite web|title=Йога широмани буюу Йогийн очир эрдэнийн дээд цол|url=https://www.artofliving.org/honored-yoga-shiromani}}&lt;/ref&gt; байсан эрхэм 1997 онд Женев төвтэй буяны '[[Олон улсын хүний үнэт зүйлсийн ассоциаци]]'-ийг байгуулсан ба уг ТББ нь дэлхийн нийтэд хүмүүний суурь үнэт зүйлсийг түгээн дэлгэрүүлэх зорилго бүхий тусламж, буяны үйлс мөн хөдөөгийн хөгжил зэрэгт анхаардаг. Түүний тусалж үйлчлэх буяны үйлсийг нь үнэлж [[Энэтхэг]], [[Перу]], [[Колумби]], [[Парагвай]] зэрэг орны дээд одон медалиар шагнаж байсан. 2016 оны 1 дүгээр сард тэрбээр Энэтхэг улсын Засгийн газрын &quot;[[:en:Padma_Vibhushan|Padma Vibhushan]]&quot; цолоор шагнуулсан&lt;ref name=&quot;www.thehindu.com&quot;/&gt;.

== Намтар ==
Рави Шанкар [[Тамилнаду]] мужийн [[Папанасам]] гэдэг газар мэндэлжээ. Ээжийг нь Вишалакши Ратнам, аавыг нь А. Эс. Венкат Ратнам гэдэг. Түүнийг Рави хэмээн нэрлэдэг (Энэтхэгийн нийтлэг нэр агаад &quot;нар&quot; гэсэн утгатай) ба мэндэлсэн өдөр нь Ням гараг учраас тэр юм.  &quot;Шанкар&quot; гэж нэрлэх болсон нь, түүний төрсөн өдөр 18-р зууны [[Хиндү шашин|Хинду]] гэгээнтэн  [[Ади Шанкара]]гийн төрсөн өдөртэй давхацдагтай холбоотой.&lt;ref name=nytimesbliss&gt;{{cite news|title=Дээдийн жаргалыг анир чимээ дундаас бэдэрэхүй|url=http://cityroom.blogs.nytimes.com/2011/04/11/seeking-bliss-among-the-honks-and-hisses/?_php=true&amp;_type=blogs&amp;_r=0|work=Нью-Йорк таймэс компаний Нью-Йорк Таймез сонины 2011 оны 04 дүгээр сарын 11-ний дугаар}}&lt;/ref&gt; Рави Шанкарын анхны багш нь [[Махатма Ганди]]-тай ойр дотны холбоотой Энэтхэгийн Ведийн ухааны эрдэмтэн  [[Судхакар Чатурведи]] билээ.&lt;ref name=journalofdharma&gt;{{cite web|title=Шри Шри Рави Шанкар дэлхий даяар ухааралыг тэлэх урлагийг түүчээлдэг|url=http://www.academia.edu/370329/Sri_Sri_Ravi_Shankar_and_the_Art_of_Spreading_Awareness_Over_the_World|3=2014 оны 9 дүгээр сарын 15|access-date=2016-08-27|archive-date=2018-10-14|archive-url=https://web.archive.org/web/20181014232533/http://www.academia.edu/370329/Sri_Sri_Ravi_Shankar_and_the_Art_of_Spreading_Awareness_Over_the_World|url-status=dead}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite news|title=Бандит төрсөн өдрөөрөө түрдэг тэрэг авав|url=http://timesofindia.indiatimes.com/city/bangalore/Pandit-gifted-wheelchair-on-birthday/articleshow/7705520.cms?referral=PM|2014 оны 9 дүгээр сарын 15|work=The Times of India|agency=The Times of India|publisher=Bennett, Coleman &amp; Co. Ltd|date=2011 3 дугаар сар 15, }}&lt;/ref&gt; Рави Шанкар [[:en:Bangalore_University|Бангалорийн Их сургуул]]ийн Сэйнт Жосефийн коллежийг дүүргэж, Физикийн ухаанаар Баклаврын  зэрэг&lt;ref&gt;{{cite news|title=Физикийн ухааны бакалаврын зэрэг|url=http://bawandinesh.name/look-what-we-found|access-date=2023-09-26|archive-date=2012-06-29|archive-url=https://web.archive.org/web/20120629085320/http://bawandinesh.name/look-what-we-found|url-status=bot: unknown}}&lt;/ref&gt; хүртсэн&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.sjcalumni.in/index.php?option=com_content&amp;view=article&amp;id=19&amp;itemid=39|title=Нэрд гарсан төгсөгчид|publisher=sjc.ac.in}}&lt;/ref&gt;-ий дараа хоёр дахь багш [[:ru:Махариши_Махеш_Йоги|Махариши Махеш Йогич]] &lt;ref&gt;{{cite news | url=http://articles.timesofindia.indiatimes.com/2008-02-12/india/27784158_1_cremation-site-maharishi-mahesh-yogi-floral-tributes | work=The Times of India | title=Махараши Махеш Йогичийг Аллахабад хотод чандарлав. – The Times of India | access-date=2017-11-29 | archive-date=2013-10-23 | archive-url=https://web.archive.org/web/20131023062521/http://articles.timesofindia.indiatimes.com/2008-02-12/india/27784158_1_cremation-site-maharishi-mahesh-yogi-floral-tributes | url-status=dead }}&lt;/ref&gt; -тай  учирч ведийн ухаанаар яриа таниулга өрнүүлж, бага хурал зохион байгуулж, [[:en:Transcendental_Meditation|Чанадаас халих бясалгал]]-ыг явуулж, [[Аюурведа]] -н төвүүдийг байгуулж явжээ.&lt;ref&gt;Gautier, Francois. Баяр баясгалангийн Гуру. New York: [[Hay House]], 2008. p. 36.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite book|title=Хязгааргүйд бүдэрсэн нь Эгэл нэгний эгэлгүй гэгээрэлийн замд  |first=Michael |last=Fischman|publisher=Morgan James Publishing|year=2010 |isbn=978-1-60037-648-1|ref={{SfnRef|Fischman|2010|p=32}} }}&lt;/ref&gt; 1980-аад онд Шанкар  оюун санааны ухааны чиглэлээр эрэл хайгуул хийн, дэлхийг тойрон аялаж практик туршлагаар олж тогтоосон курс сургалтаа эхлүүлсэн. Амьдрах Урлаг-ийн Аз жаргалын програмын тулгын чулуу болсон хэмнэлт амьсгалын техник, '[[Сударшан крия|Сударшан Крия]]' нь 1982 онд [[Карнатака]] мужийн [[Шимога]] нутгийн [[Бхадра гол]]-ын эрэгт 10 хоногийн аниргүй бясалгасны дараа &quot;онгод гийж яруу найраг тэрлэх адил&quot; түүнд орж ирсэн гэдэг бөгөөд цааш &quot;Би түүнийг сурч, зааж эхэлсэн&quot; гэж хэлдэг.&lt;ref name=RD&gt;{{Cite news|url=http://www.rd-india.com/newsite/other/facetoface_feb07.asp|title=Face to face|last=Mahadevan|first=Ashok|date=February 2007|publisher=[[Reader's Digest]]|accessdate=5 June 2009|archive-date=29 Есдүгээр сар 2007|archive-url=https://web.archive.org/web/20070929012144/http://www.rd-india.com/newsite/other/facetoface_feb07.asp|url-status=dead}}&lt;/ref&gt;

Шанкар сэтгэлийн хөдлөл бүр амьсгалын хэмнэлтэй нягт уялдаатай, амьсгалаа жолоодож, удирдсанаараа хувь хүн сэтгэлээ удирдаж, сэтгэл санаагаа сэргээж, зовлон зүдгүүрээ багасгаж бууруулж болно хэмээдэг.&lt;ref name = ST&gt;{{Cite news| url=http://community.seattletimes.nwsource.com/archive/?date=20041031&amp;slug=healthbreathing31| title=Гүнзгий амьсгалж стресс сэтгэл гутралаа сулалж чөлөөл| last=MacGregor| first=Hillary E| date=31 October 2004| publisher=The Seattle Times| 7=| access-date=27 Наймдугаар сар 2016| archive-date=2 Дөрөвдүгээр сар 2015| archive-url=https://web.archive.org/web/20150402131215/http://community.seattletimes.nwsource.com/archive/?date=20041031&amp;slug=healthbreathing31| url-status=dead}}&lt;/ref&gt;

1980-аад онд тэрбээр 175 хүүхдэд зориулан сургууль нээсэн &lt;ref&gt;Gautier, Francois. The Guru of Joy. New York: [[Hay House]], 2008. p. 61.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite news |title=Sri Sri Ravi Shankar's sister: At school, teachers came to my brother for advice|url=https://www.mid-day.com/articles/sri-sri-ravi-shankar-sister-at-school-teachers-came-to-my-brother-for-advice/18929181|date = 13 Jan 2018}}&lt;/ref&gt;  бөгөөд энэ ганцхан сургууль хүмүүст урам зоригийг төрүүлж, [[Энэтхэг]] даяар  тэлж өргөжин, өдгөө 425 сургуульд орон нутгийн амьдралын боломж тааруу, ядуусын хороололын  67000 гаран хүүхэд үнэ төлбөргүйгээр боловсрол эзэмшиж байна.&lt;ref&gt;{{Webarchiv|url=https://www.artoflivingschools.org/ |wayback=20181122221815 |text=Үнэ төлбөргүй боловсрол |archiv-bot=2025-05-21 21:27:55 InternetArchiveBot }}. www.artoflivingschools.org.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[https://www.artofliving.org/in-en/education-home Үнэ төлбөргүй боловсрол]. artofliving.org/in-en. Retrieved on 01 December 2017.&lt;/ref&gt;

1983 онд [[Швейцар]]-д анхны Амьдрах урлагийн курс хөтөлбөрөө явуулсан байдаг. 1986 онд [[Хойд Америк|Хойд Америк-]]&lt;nowiki/&gt;т анхны курсээ зохион байгуулахаар  [[Америкийн Нэгдсэн Улс|АНУ]]-ын [[Калифорни]]-и&lt;nowiki/&gt;йн [[:en:Apple_Valley,_California|Цахиурын хөндийд]] очиж байжээ.&lt;ref&gt;{{cite journal |title=Амьдрах урлагийг үндэслэгч Шри Шри Рави Шанкар хэмээх  Энэтхэг иргэн Кранс Монтана чуулганы шагналыг анх удаа хүртэв. |url=http://www.jagranjosh.com/current-affairs/art-of-living-founder-ravi-shankar-first-indian-to-receive-the-crans-montana-forum-award-1309324614-1|date = 29 June 2011}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://artofliving.eu/index.php?id=205&amp;L=17 Түүх]. artofliving.eu. Retrieved on 7 September 2011.&lt;/ref&gt;

== Гүн ухаан, билиг сургааль ==

=== Оюун санааны амьдрал ===
Шанкар хайр, энэрэл нигүүлсэл, дотоодоос ундрах урам зориг зэрэг хүмүний үнэт зүйлсийг өсгөн нэмэгдүүлэх тэрхүү оюун санааны ухааныг зааж сургаж, багшилж явдаг. Энэ нь ямар нэг шашин, эсвэл зан заншилд харьяалагдаад байдаггүй. Учир нь бүх хүмүүст энэ нь нээлттэй. Хүн төрөлхтөний салшгүй хэсэгт бид оруулдаг оюун санааны нэгдэл бол  үндэстэн, шашин, мэргэжил, эсвэл биднийг тусгаарладаг бусад нэр тодотголоос илүү чухал юм гэдгийг тэрбээр зүрх сэтгэлээрээ мэдэрдэг.&lt;ref&gt;Shankar, Sri Sri Ravi. Bang on the Door. Santa Barbara, CA: Art of Living Foundation. 1995. {{ISBN1-885289-31-6.}}&lt;/ref&gt;

&quot;Хүчирхийлэл үгүй нийгэм, өвчин үгүй бие, давчдал үгүй амьсгал, төөрөгдөл үгүй сэтгэл, саатал үгүй оюун ухаан, гэмтэл үгүй ой ухаан, уйтгар гуниг үгүй сүнс бол хүмүний оршихуйн төрөлх эрх юм.&quot;&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.artofliving.org/wisdom-best-shock-absorber |title=Мэргэн ухаан бол хамгийн сайн цочрол шингээгч.|publisher=Artofliving.org |date= |accessdate=26 May 2014}}&lt;/ref&gt; гэж Шанкар үздэг байна.

Түүний хэлснээр [[шинжлэх ухаан]] болон [[спиритуалити]] буюу оюун санааны амьдрал хоёулаа мэдэхийг хүссэн чин хүслээс ургаж гардаг болохоор өөр хоорондоо уялдаа холбоотой мөн эв зохицолтой гэжээ. &quot;Би хэн юм бэ?&quot; гэдэг асуулт нь оюун санааны амьдрал өөд, &quot;Энэ юу юм бэ?&quot; хэмээх асуулт [[шинжлэх ухаан]] өөд дөтөлж хүргэдэг. Хөөр хөгжүүн баяр нь одоо энэ мөчид л гагцхүү байдгийг онцлон, стрессгүй хүчирхийлэлгүй дэлхийг бүтээхийг алсын хараандаа тэрбээр дурджээ. Үүнийг гүйцэлдүүлж хэрэгжүүлэх ач тустай бодитой арга хэрэгсэл нь түүний сургалт хөтөлбөр бөгөөд энэ бүхнийг олон түмэнд санал болгодог билээ. Тэрбээр амьсгалыг бие болон сэтгэлийг хооронд нь холбох аргамжаа, сэтгэлийг тайвшруулах арга хэрэгсэл хэмээн үздэг. Түүний үзлээр &quot;Үнэн бол шугаман шулуун гэхээсээ илүүтэйгээр, бөмбөрцөг шиг бөөрөнхий тул хоорондоо зөрчилдөөнтэй байх ёстой.&quot; гэж үздэг.&lt;ref&gt;[https://www.washingtonpost.com/wp-dyn/content/article/2007/07/04/AR2007070401609.html Вашингтон Пост сонины ярилцлага]. Washingtonpost.com (5 July 2007). Retrieved on 7 September 2011.&lt;/ref&gt;

=== Сударшан Крия ===
Амьсгалахуй дээр тулгуурлаж үндэслэсэн техник [[Сударшан крия]] © ([[:en:Sanskrit|Sanskrit]]: सुदर्शन क्रिया ''sudarśana-kriyā'')&lt;ref name=&quot;AolfSite_SkPage&quot;&gt;{{Webarchiv|url=http://www.srisri.org/educational-programs/sudarshan-kriya |wayback=20101201154539 |text=Амьдрах урлаг сангийн вебсайт дээрх Сударшан крияаны тухай хуудас |archiv-bot=2025-04-19 00:42:08 InternetArchiveBot }}. Srisri.org. Retrieved on 7 September 2011.&lt;/ref&gt; Амьдрах урлагийн Аз жаргалын програмын голлох бүрэлдэхүүн хэсэг, мөн [[Амьдрах урлаг сан]]-гийн сэтгэл зүйн гэмтлийг бууруулж багасгах хөтөлбөр&lt;ref name=&quot;AolfSite_SkPage&quot; /&gt;-ийн тулгын чулуу юм.  ''[[:en:Vajrasana_(yoga)|Vajrasana]]'' ''(бохирч суух)''-н [[:en:Ujjayi_breath|Ujjayi]]''(ялалт)''-н амьсгалыг  ''[[:en:Bhastrika|bhastrika]] (хөөргөн амьсгал)''-г хийсний дараа хэмнэлт амьсгалыг ''[[:en:Vajrasana_(yoga)|sukhasana]] (завилж)''-аар суун хийдэг.&lt;ref name=&quot;TOISKY&quot;&gt;{{cite news|title=Sudarshan Kriya, a stress buster|url=http://articles.timesofindia.indiatimes.com/2003-09-09/bangalore/27189063_1_sudarshan-kriya-sudarshan-kriya-spinal-cord|newspaper=The Times of India|date=9 September 2003|access-date=2017-11-29|archive-date=2014-01-07|archive-url=https://web.archive.org/web/20140107175325/http://articles.timesofindia.indiatimes.com/2003-09-09/bangalore/27189063_1_sudarshan-kriya-sudarshan-kriya-spinal-cord|url-status=dead}}&lt;/ref&gt;

Анагаах ухааны эрдэм шинжилгээний олон судалгаа дэлхийн нэр хүндтэй сэтгүүлүүдэд Сударшан крияны тухай хэвлэгдсээр байна.&lt;ref name=&quot;AOLResearch_List&quot;&gt;[http://aolresearch.org/published_research.html Олон улсын нэр хүндтэй сэтгэл судлалын сэтгүүлүүдэд хэвлэгдсэн Амьдрах урлагийн Сударшан крия Йогийн ШУ-ны судалгааны материалуудын жагсаалт] Aolresearch.org.&lt;/ref&gt; Бие физиологи, [[сэтгэл судлал]]-ын ач тус үр өгөөжүүд эдгээр судалгаанд орсон ба стрессийн хэмжээг багасгадаг ([[:en:Cortisol|кортизол]]-[[стресс]] үүсгэгч гормон буурсан), [[:en:Immune_system|дархлааны тогтолцоо]] сайжирдаг, [[айдас]] түгшүүрийг арилгаж багасгадаг, [http://www.slideshare.net/tserendorjdorjgotov/6773-68045279 (хөнгөн, дунд хүнд хэлбэр)-ийн сэтгэл гутралыг 67-73 хувь] суллаж бууруулдаг,&lt;ref&gt;{{cite journal|pmid=10708840|last1=Janakiramaiah|first1=N|last2=Gangadhar|first2=BN|last3=Naga Venkatesha Murthy|first3=PJ|last4=Harish|first4=MG|last5=Subbakrishna|first5=DK|last6=Vedamurthachar|first6=A|title=Janakiramaiah, N; Gangadhar, BN; Naga Venkatesha Murthy, PJ; Harish, MG; Subbakrishna, DK; Vedamurthachar,A (2000). Antidepressant efficacy of Sudarshan Kriya Yoga (SKY) in melancholia: A randomized comparison with electroconvulsive therapy (ECT) and imipramine / Меланхоликийн нөхцөлд Сударшан Крияагийн сэтгэл гутралын эсрэг нөлөөː Цахилгаан цочрооны эмчилгээ(ECT)болон имипрамина хоорондын санамсаргүй түүврийн харьцуулсан судлагаа |volume=57|issue=1–3|pages=255–9|journal=Journal of Affective Disorders|doi=10.1016/s0165-0327(99)00079-8}}&lt;/ref&gt; [[:en:Antioxidant|антиоксидант]]-ийн хамгаалалыг өсгөн нэмэгдүүлдэг, [[:en:Brain#Functions|уураг тархины мэдрэлийн үйл ажиллагаа]]-г хурцалдаг, (анхаарал төвлөрөл нэмэгддэг, стресс өдөөгчийг суллаж, эрүүлжүүлдэг) зэрэг [http://www.slideshare.net/tserendorjdorjgotov/ss-68048732 өөр бусад шинжлэх ухааны баримт]-ууд&lt;ref&gt;Gautier, Francois. The Guru of Joy. New York: Hay House, 2008. p. 155-164.&lt;/ref&gt;-ыг дурдаж болно.

== Энх тайван хүмүүнлэгийн үйлс ==
=== Япон орны аз жаргалын индексийн жагсаалтыг урагшлуулахад хамтран ажиллана ===
Оюун санааны удирдагч хүн амын дунд амиа хорлолтоороо дэлхийд толгой цохидог Япон орны аз жаргалын индексийн жагсаалтыг урагшлуулахад Японы парлиаменттай хамтран ажиллана.&lt;ref&gt;{{cite news|title=Times News|url=https://timesofindia.indiatimes.com/blogs/newshound-tales/an-indian-push-for-japans-happiness-index/?fbclid=IwAR0JJ1Ztokl7E6j2wXM8k9NWP-45pPNBfusTHHyJXio4HixWILZzbi68IrE}}&lt;/ref&gt;

=== Гэр бүл, сургуулийн орчин дахь хүчирхийллийн эсрэг ===
[[Амьдрах урлаг сан]], [[Олон улсын хүний үнэт зүйлсийн ассоциаци]] АНУ-ын олон мужуудад сургуулийн орчин дахь хүчирхийллийг зогсооход өргөн далайцтай арга хэмжээ явуулж байна. &lt;ref&gt;{{cite web|title= АНУ-ын Дэд Еранхийлөгч асан Jоseph Biden Амьдрах урлагт талархлаа илэрхийлэв| url= https://www.youtube.com/watch?v=TJfE8X0JXOA|}}&lt;/ref&gt; Тэр тусмаа АНУ-д сургуулийн орчинд буутай зэвсэгт хүчирхийлэл гарах нь олон улсын хэмжээнд хөндүүр сэдэв бөгөөд [[Амьдрах урлаг сан]], [[Олон улсын хүний үнэт зүйлсийн ассоциаци]] -тай хамтран Сургуулийн орчинд хүчирхийлэлээс сэргийлэх Сургуулийн орчинд ухааралыг нэмэгдүүлж хүчирхийлэлгүй нийгмийг бүрдүүлэх үүднээс хүүхэд мөн өсвөрийн насныханд зориулсан сургуулиудад зориулсан АртЭксел,  YES! Хөтөлбөрүүдийг АНУ-ын 200 орчим &lt;ref&gt;{{cite news|title=Empower Youth! Give the Gift that Every Student Deserves!|url=https://www.facebook.com/YESforSchoolsUSA/videos/2202107926722311/UzpfSTEwMDAwMTM0MjcwMzU1NzoxOTk5Mjc4NzQzNDYwMTk2/news}}&lt;/ref&gt; ЕБС-ын 100000 гаруй сурагчдад оруулж ач тусыг нь мэдрүүлээд байна&lt;ref&gt;{{cite news|title=IMPACTS|url=http://youthempowermentseminar.org/our-impact=youthempowermentseminar.or/news|access-date=2018-10-25|archive-date=2023-10-06|archive-url=https://web.archive.org/web/20231006215333/http://youthempowermentseminar.org/our-impact=youthempowermentseminar.or/news|url-status=dead}}&lt;/ref&gt;.

=== Венесуэлийн хямралыг эвлэрүүлэн зуучлах ===
[[Амьдрах урлаг сан]] үндэслэгч Оюун санааны удирдагч Шри Шри Шри Рави Шанкарыг [[Венесуелийн Ерөнхийлөгч Николас Мадура]] улс оронд үүссэн улс төрийн хямралыг шийдвэрлүүлэх эвлэрүүлэн зуучлагчаар тохоон томилоод байна.&lt;ref&gt;[https://www.newsnation.in/india-news/sri-sri-ravi-shankar-is-new-peacemaker-of-venezuela-6-times-spiritual-guru-brokered-peace-article-230849.html?fbclid=IwAR3TaLDVeM26EHOgsfIOmN-tlXsksYfAviHGGJEcF1H32ro58XCgbLB7wtw 'Sri Sri Ravi Shankar is new ‘peacemaker’ of Venezuela: 6 times spiritual guru brokered peace'], Nation News&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[https://www.plenglish.com/index.php?o=rn&amp;id=44178&amp;SEO=president-maduro-receives-indian-peace-ambassador-sri-sri-ravi 'President Maduro Receives Indian Peace Ambassador Sri Sri Ravi'], Prensa Latina&lt;/ref&gt;

=== Колумб болон ФАРК ( Колумбын Хувьсгалт зэвсэгт хүчин ) ===
2015 оны 6 дугаар сард Шри Шри Рави Шанкар [[Колумб]]-ын ерөнхийлөгч [[Хуан Мануэль Сантос]]-тай уулзсан ба,  [[Колумб]]-ын засгийн газар болон [https://en.wikipedia.org/wiki/Revolutionary_Armed_Forces_of_Colombia Зэвсэгт ФАРК бүлэглэл]-ийн хооронд энхийн хэлэлцээнд &quot;зуучлагчаар ажиллах&quot;-ыг Колумбын ерөнхийлөгч зөвшөөрсөний дагуу,&lt;ref name=&quot;www.youtube.com/watch?v=1U23Hpt1AE0&quot;&gt;{{cite web|title=ШРИ ШРИ РАВИ ШАНКАР КОЛУМБ УЛСАД 52 ЖИЛ ҮРГЭЛЖИЛСЭН ИРГЭНИЙ ДАЙНЫГ ТӨГСГӨЛ БОЛГОСОН|url=https://www.youtube.com/watch?v=1U23Hpt1AE0|website=Official website of the Peace Delegation of the FARC-EP (Revolutionary Armed Forces of Colombia - People's Army)|accessdate=22 July 2015}}&lt;/ref&gt; 2015 оны 6 дугаар сард Кубад айлчилсан. Зэвсэгт ФАРК улс төрийн явуулга, нийгмийн шударга ёсонд хүрэх ''[[:en:Ahimsa|ahimsa]]'' буюу хүчирхийлэлгүй байх Гандийн зарчмыг дагаж мөрдөхөөр санал нэгдсэн. &lt;ref&gt;{{cite news|title=&quot;Шри Шри Рави Шанкар Колумбад Энх тайванг авчирахад тусалдаг.|url=http://timesofindia.indiatimes.com/india/Sri-Sri-Ravi-Shankar-helps-to-bring-peace-to-Colombia/articleshow/48022149.cms|accessdate=22 July 2015|agency=Times of India|publisher=Bennett, Coleman &amp; Co. Ltd|date=July 10, 2015}}&lt;/ref&gt; 2016 оны 8 дугаар сар 25-нд талууд энх тайвнаар орших нэг талын энхийн хэлэлцээгээ амжилттай явуулж өндөрлүүлэв. &lt;ref&gt;{{cite news|title=&quot;Шри Шри Рави Шанкар Колумбын хамгийн харгис мөргөлдөөнийг төгсгөл болгоход гол үүрэг гүйцэтгэсэн тухай|url=https://swarajyamag.com/insta/how-sri-sri-ravi-shankar-played-a-key-role-in-ending-one-of-latin-americas-most-brutal-conflicts|agency=Swarajya Staff|date=September 29, 2016}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite news|title=&quot;ФАРК Колумбын засгийн газар хоёрын дунд үргэлжилсэн 52 жилийн дайны түүхэн төгсгөлд Шри Шри Рави Шанкарын гүйцэтгэсэн үүргийг Колумбын ерөнхийлөгч зарлан тунхаглав|url=http://newsnviews.online/news-n-views/colombian-president-hails-sri-sris-role-in-historic-ending-of-52-year-old-war-between-farc-colombian-%E2%80%8Bgovt-%E2%80%8B-%E2%80%8B%E2%80%8B-%E2%80%8B|agency=newsnviews.online|date=September 28, 2016|access-date=Арван хоёрдугаар сар 18, 2017|archive-date=Хоёрдугаар сар 2, 2019|archive-url=https://web.archive.org/web/20190202234838/http://newsnviews.online/news-n-views/colombian-president-hails-sri-sris-role-in-historic-ending-of-52-year-old-war-between-farc-colombian-%E2%80%8Bgovt-%E2%80%8B-%E2%80%8B%E2%80%8B-%E2%80%8B/|url-status=dead}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;www.youtube.com/watch?v=1U23Hpt1AE0&quot;/&gt;

=== Пакистан ===
Тэрбээр “Эв эеийн сайхан санаа” өвөрлөж 2004 онд [[Пакистан]]-д айлчилсан &lt;ref&gt;[http://timesofindia.indiatimes.com/articleshow/788657.cms 'Пакистанд шашны зүтгэлтэн айлчлав'], The Times of India&lt;/ref&gt; ба мөн 2012 онд [[Исламабад]] болон [[Карачи]] хотод Амьдрах урлагийн төвүүдийн нээлтэд оролцохдоо дахин айлчилсан байдаг.&lt;ref&gt;{{cite news|title=Шри Шри Рави Шанкар 'Амьдрах урлаг'-ийнхаа тухай Лахорт ярив|url=http://tribune.com.pk/story/349068/sri-sri-ravi-shankar-tells-lahore-about-his-art-of-living/|accessdate=15 September 2014|publisher=The Express Tribune News Network|date=March 12, 2012}}&lt;/ref&gt; 2014 оны 3 дугаар сард [[Исламабад]] дахь Амьдрах урлагийн төв зэвсэгт этгээдүүдэд шатаалгаж байсан. &lt;ref&gt;{{cite news|title=32.	Амьдрах урлагийн иогийн төвийг хараалсан нь Энэтхэг болон Шри Шри Рави Шанкар үндэслэгчээс болсон гэж цагдаа сэжиглэж байна.|url=http://newsweekpakistan.com/art-of-living-center-torched-in-islamabad/|accessdate=25 June 2014|work=Newsweek|agency=Newsweek|publisher=AG Publications|date=10 March 2014}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite news|title=Йогийн төвийг шатаасны дараахан Пакистан ТВ мэтгэлцээн явуулсан уу?|url=http://www.nbcnews.com/news/world/did-pakistan-tv-debate-prompt-burning-yoga-center-n49036|accessdate=25 June 2014|publisher=NBC News|date=10 March 2014}}&lt;/ref&gt;

=== Ирак ===
[[Ирак]]-ийн Ерөнхий сайд [[:en:Nouri_al-Maliki|Наури ал Малик]]-ийн урилгаар 2007&lt;ref&gt;{{Webarchiv|url=http://www.ibnlive.com/news/art-of-living-guru-in-iraq-to-talk-peace/41193-3.html?xml |wayback=20070930155651 |text=Амьдрах урлагийн оюун санааны удирдагч Иракт Энх тайвны яриа хэлэлцээнд уригдав |archiv-bot=2025-04-19 00:42:08 InternetArchiveBot }}. Ibnlive.com. Retrieved on 7 September 2011.&lt;/ref&gt; онд, 2008&lt;ref&gt;{{cite news|title=Шри Шри Рави Шанкар Иракт 2 дахь удаагаа айлчиллаа.|url=http://www.rediff.com/news/2008/dec/22sri-ravi-shankar-visits-iraq.htm|accessdate=15 September 2014|publisher=Rediff.com|date=December 22, 2008}}&lt;/ref&gt; онд [[Ирак]]т тус тус айлчилсан айлчлалын үеэр дэлхийн энхтайвныг дэмжих зорилгоор улс төр, шашны удирдагч нартай уулзсан. 2014 оны 11 дүгээр сард Рави Шанкар Иракийн [[:en:Erbil|Ербил]] тусламжийн хуаранд очсон. Тэрбээр мөн уг бүсэд [[:ru:Езиды|Езиды]] болон бусад [[Ислам]] шашинтан бус хүмүүсийн аймшигт нүд хальтрам нөхцөл байдалтай танилцаж, тэдний асуудлыг хөндсөн бага хурлыг зохион байгуулсан.&lt;ref name=huff-erbil-conf&gt;{{cite web|title=Оюун санааны удирдагч Шри Шри Рави Шанкар Езиды үндэстний эрхийг дэмжихээр Иракаар аялана.|url=http://www.huffingtonpost.com/2014/11/19/sri-sri-ravi-shankar-iraq_n_6178316.html|accessdate=20 November 2014}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web|title=Энэтхэгийн Оюун санааны мастер Хойд Ирак дахь дүрвэгсдэд тусламж үзүүлэв|url=http://www.scmp.com/news/asia/article/1643903/indian-spiritual-leaders-ngo-steps-relief-work-refugees-northern-iraq|accessdate=20 November 2014}}&lt;/ref&gt;


=== Энэтхэгийн Кашмир ===
Зүүн Азийн Энх тайвны Чуулган 2016 оны 11 дүгээр сард &quot;Кашмирийг дахин диваажин болгох&quot; нэртэй бага хуралыг [[Жамму-Кашмир|Жамму Кашмирт]] эхлүүлсэн. Шри Шри Рави Шанкар хэлж байгаагаар, Кашмирын хүн амын 90 орчим хувь энх тайван хүсч байгаа ч, хүсэлтийг нь орхигдуулж байна. Тэрбээр мөн нэмж хэлэхдээ &quot;Кашмирын асуудлыг шийдэх шийдэл бол Кашмирчууд өөрсдөөс нь л гацхүү гарах учиртай.&quot; Энэ чуулган Зүүн Азийн найман орныг хамтад нь авчирч, үйлдвэрлэл эрхлэлт, ур чадвараа хөгжүүлэх, соёлын солилцоо, боловсролын хамтын ажиллагаа, эмэгтэйчүүдийг хүчирхэгжүүлэх санаачлага зэргээр хамтран ажиллахад чиглэгдэнэ.  &lt;ref&gt;{{cite news|title=40.	Кашмирын асуудлыг шийдэх шийдэл гагцхүү Кашмирчуудаас л гарна|url=http://m.greaterkashmir.com/news/jammu/solution-to-kashmir-problem-can-only-come-from-kashmiris-sri-sri/234395.html|accessdate=22 February 2017|agency=Greater Kashmir|publisher=GK Communications Pvt. Ltd|date=24 November 2016|archive-date=20 Арван нэгдүгээр сар 2018|archive-url=https://web.archive.org/web/20181120015218/https://m.greaterkashmir.com/news/jammu/solution-to-kashmir-problem-can-only-come-from-kashmiris-sri-sri/234395.html|url-status=dead}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite news|title=Кашмирː Хүн амын 90 хувь нь энх тайванг хүсч байна|url=http://indianexpress.com/article/india/india-news-india/kashmir-90-per-cent-of-people-want-peace-says-sri-sri-ravi-shankar-4392410/|accessdate=22 February 2017|agency=The Indian Express [P] Ltd.|date=24 November 2016}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite news|title=Кашмирын салан тусгаарлагчид, дайтагч талууд бол 'ашиг олох саалийн үнээ'|url=http://www.deccanchronicle.com/nation/current-affairs/241116/kashmiri-separatists-militants-are-cash-cows-says-sri-sri-ravi-shankar.html?fromNewsdog=1|accessdate=22 February 2017|agency=Deccan Chronicle|date=24 November 2016}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite news|title=Амьдрах урлаг Өмнөд Азид зориулсан бүсийн энх тайвны мөрийн хөтөлбөрийг эхлүүлнэ|url=http://www.ptinews.com/news/8107837_AOL-to-launch-regional-peace-platform-for-South-Asia.html|accessdate=22 February 2017|agency=Press Trust of India|date=22 November 2016}}&lt;/ref&gt;

=== Зүүн Хойд Энэтхэг ===
2017 оны 8 дугаар сар, Энэтхэг тусгаар тогнолоо зарласаны 71 жилийн ойн урд өдөр  11 дайтагч талын бүлгээс 68 дайчид [[Манипур]] мужийн Засгын газарт бууж өгөв.  Манипур мужийн Ерөнхий сайд [[:en:N._Biren_Singh|Н. Бирен Синг]] хямралтай бүсэд энх тайван авчирсан Шри Шри Рави Шанкарын хүчин зүтгэлийг магтан сайшаав. Шри Шри Рави Шанкарын байгууллага  сүүлийн 15 жил Манипур мужид ажилласаар ирсэн билээ. &lt;ref name=&quot;statesman&quot;&gt;{{cite news|title= Ерөнхий сайд Бирен Шри Шри Рави Шанкар Манипурт явуулсан энхийн хүчин зүтгэлийг магтан сайшаав|url=http://www.thestatesman.com/cities/cm-biren-lauds-sri-sri-ravi-shankar-peace-efforts-manipur-1502438102.html|accessdate=11 September 2017|publisher=The Statesman Limited}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;india today&quot;&gt;{{cite news|title=Манипурː 68 гишүүдийн 6 алан хядагч бүлгийн гишүүн, мөн 4 эмэгтэй алан хядагч эмэгтэй ЕС Бирэн Синг-д бууж өгөв|url=http://indiatoday.intoday.in/story/manipur-terrorist-cadres-surrender-n-biren-singh/1/1025807.html|accessdate=11 September 2017|agency=India Today|publisher=Living Media India Limited}}&lt;/ref&gt;

2017 оны 9 дүгээр сард болсон &quot; Ондоошилыг хүчирхэгжүүлэх - Зүүн Хойдын уугуул нутгийн хүмүүсийн бага хурал&quot;  дээр Шри Шри Рави Шанкар &quot;Өөр 500 орчим дайчид зэвсгээ хураалгахаар хүлээж байна, тэд энхийн үйлсэд нэгдэхэд бэлэн.&quot;  хэмээн мэдэгджээ. Уг зүүн хойд хэсгээс 67 эсэргүүцэгч бүлэгийн төлөөлөл уг хуралд оролцсон бөгөөд энхийн өөрчлөлтөд оролцоход бэлэн гэдгээ илэрхийлжээ. Сүүлийн 10-12 жилд зогсолтгүй ажилласан  Шри Шри Рави Шанкар  түүний байгуулага &lt;nowiki&gt;''&lt;/nowiki&gt;Сүүлчийн зэвсгээ дайтагч талууд хураалгах хүртэл үргэлжлүүлэн ажиллах болно.&quot; &lt;ref name=&quot;nie&quot;&gt;{{cite news|title=‘Зүүн хойд мужийн дайтагч тал энх тайван тогтохыг хүлээж байна’|url=http://www.newindianexpress.com/nation/2017/sep/08/north-east-militants-waiting-to-make-peace-1653912.html|accessdate=11 September 2017|agency=The New Indian Express}}&lt;/ref&gt; гэж мэдэгджээ. ULFA буюу Ассамын нэгдсэн чөлөөлөх фронтын Ерөнхий нарийн бичгийн дарга асан [[:en:Anup_Chetia|Ануп Четиа]], уг бага хурлын дарга байсан бөгөөд уг бүсэд энх тайван тогтоох Шри Шри Рави Шанкарын хүчин чармайлтыг магтан сайшаав.&lt;ref name=&quot;NorthEast India24&quot;&gt;{{cite news|title=Шри Шри Рави шанкар дайтагч талуудыг илааршуулах хэвэнд нь оруулахад бэлэн гэдгээ илэрхийллээ.|url=http://www.northeastindia24.com/sri-sri-ravi-shankar-expressed-willingness-to-rehabilitate-militants-back-into-mainstream/|accessdate=11 September 2017|agency=NorthEast India24|publisher=NorthEast India24}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Arunachal24.in&quot;&gt;{{cite news|title=Бид сүүлийн галт зэвсэгийг хураах хүртэл үйл ажиллагаагаа зогсоохгүй гэж Шри Шри Рави Шанкар мэдэгдэв|url=http://arunachal24.in/we-will-not-stop-till-the-last-gun-is-laid-down-sri-sri-ravi-shankar/|accessdate=11 September 2017|agency=Arunachal24.in|publisher=Arunachal24.in}}&lt;/ref&gt;

=== Аяадхон асуудал ===
Энэ Аяадхон асуудалд хэний талд орох гэж байна? гэж асуухад
Шри Шри Рави Шанкар “Би аль нэгний талд нь орвол, яаж би зуучилж чадах юм бэ? Яриа хэлэлцээгээр бүхий л ашиг сонирхол /үүндː [[Хиндү шашин|Хинди]], [[Ислам]], Засгийн газар болон бусад бүлэглэлүүд/-ыг багтаасан шийдлийг эрэлхийлж, олохыг  зорьж байна.” гэжээ.&lt;ref name=&quot;firstpost.com&quot;&gt;{{cite news|title=Шри Шри Рави шанкар Аяадхон асуудлаар ЗГ-ын ашиг сонирхолыг төлөөлж байгаа гэдгээ үгүйсгэлээ|url=http://www.firstpost.com/india/sri-sri-ravi-shankar-rejects-congress-charges-of-him-representing-govt-interests-in-ayodhya-dispute-4196673.html|accessdate=2017-11-11|agency=firstpost.com|publisher=firstpost.com}}&lt;/ref&gt; Асуудлыг &quot;өөрийгөө өргөмжлөх зорилгоор бусдыг буруутгах&quot;-аасаа илүү харилцан хүндэтгэж, яриа өрнүүлж байж шийдвэрлэж болохсон.&lt;ref name=&quot;indiasamvad.co.in&quot;&gt;{{cite news|title=25 жилийн өмнө сүмийг нураасан нь Хинди шашинтан Мусулман нарын зовох шалтгаан болсоор байх уу|url=http://www.indiasamvad.co.in/viewpoint/quarter-century-of-demolition-soul-trouble-continues-26513|accessdate=2017-11-29|agency=indiasamvad.co.in|publisher=indiasamvad.co.in}}&lt;/ref&gt;

=== Шашин хоорондын яриа хэлэлцээ ===
Рави Шанкар [[:en:Interfaith_dialogue|шашин хоорондын яриа хэлэлцээ]]нд оролцдог ба одоогоор [[:en:Elijah_Interfaith_Institute|Елижах шашин хоорондын хүрээлэн]]д дэлхийн шашны удирдагчийн зөвлөлийг төлөөлдөг. &lt;ref&gt;{{cite web|title=Энэтхэгийн шашны зүтгэлтэнгүүд|url=http://www.elijah-interfaith.org/index.php?id=731|publisher=Elijah Interfaith Institute|accessdate=30 April 2013}}&lt;/ref&gt; 2008 он, 2010 оны шашин хоорондын дээд хэмжээний чуулганаар тэрбээр шашны зүтгэлтнүүдийг оролцуулан ХДХВ-ын эсрэг хамтын үйл ажиллагааг өрнүүлж явуулсан. &lt;ref&gt;{{cite news|title=ХДХБ өртсөн хүмүүсийг Оюун санаагаар анагааж эрүүлжүүлэхүй|url=http://www.dnaindia.com/bangalore/1444431/report-spiritual-healing-for-hiv-infected-in-bangalore|accessdate=2013-07-30|newspaper=DNA|date=2010-09-28}}&lt;/ref&gt; 2013 оны 7 дугаар сард Женевт НҮБ-ын ДОХ-ын гол удирдлагуудын хуралд тэрбээр ХДХВ-ээс урьдчилан сэргийлэх, хүйсийн хооронд буй хүчирхийлэл, сэтгэлийн шарх, ялгаварлан гадуурхалын талаарх тулгамдсан асуудлыг хэлэлцүүлсэн байдаг. &lt;ref&gt;{{cite web|title=ДОХ-ын тусламж үйлчилгээнд шинжлэх ухаан, оюун санааны амьдрал холбогдох нь|url=http://www.unaids.org/en/resources/presscentre/featurestories/2013/july/20130703srisrishankar/|publisher=UNAIDS|accessdate=30 July 2013}}&lt;/ref&gt;

=== Хорих ангийн хүмүүжигч нарт зориулсан програм ===
1992 онд хорих ангийн хүмүүжигч нарт зорилсан 'Prison SMART' програм&lt;ref&gt;{{cite news|title=&quot;Өмнөд Африкийн шоронгийн хүмүүжигчид йог хийв|url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/africa/7777912.stm|publisher=BBC News|date=2008-12-24|first=Andrew|last=Walker}}&lt;/ref&gt;-ийг эхлүүлж, нийгэмтэй тэднийг хөл нийлүүлэн алхахад тусалдаг. &lt;ref&gt;{{cite news|title=Pravin Mahajan 'n D's brother sing together|url=http://expressindia.indianexpress.com/news/fullstory.php?newsid=85731|newspaper=The Indian Express|date=30 April 2007}}&lt;/ref&gt; 
2002 оноос эхлэн Амьдрах урлагийн [https://www.artofliving.org/mn-mn/%D1%88%D0%BE%D1%80%D0%BE%D0%BD-%D0%B3%D1%8F%D0%BD%D0%B4%D0%B0%D0%BD-%D0%B7%D0%B0%D1%81%D0%B0%D0%BD-%D1%85%D2%AF%D0%BC%D2%AF%D2%AF%D0%B6%D2%AF%D2%AF%D0%BB%D1%8D%D1%85-%D1%85%D3%A9%D1%82%D3%A9%D0%BB%D0%B1%D3%A9%D1%80 хорих ангийн  Prison SMART хөтөлбөр]-ийг хоригдогч гэлтгүй хорих ангийн харгалзагч нарт оруулж эхэлсэн ба [http://cd.gov.mn/mn/%d1%85%d0%be%d1%80%d0%b8%d1%85-%d0%b0%d0%bd%d0%b3%d0%b8-%d0%b0%d0%bb%d0%b1%d0%b0%d0%bd%d0%b4-%d0%b1%d1%8f%d1%81%d0%b0%d0%bb%d0%b3%d0%b0%d0%bb%d1%8b%d0%bd-%d1%81%d1%83%d1%80%d0%b3%d0%b0%d0%bb%d1%82/ ШШГЕГ-тай хамтран 2015 оноос Монголын шорон хорих анги, засан хүмүүжүүлэх газруудад]{{Dead link|date=Аравдугаар сар 2023 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}  ШШГЕГ-тай гэрээтэй ажилласны үндсэн дээр саадгүй чөлөөтэй оруулж эхлээд байна.&lt;ref&gt;{{cite news|title=Хорих анги, албанд бясалгалын сургалт явагдаж эхэллээ|url=http://history.cd.gov.mn/mn/%D1%85%D0%BE%D1%80%D0%B8%D1%85-%D0%B0%D0%BD%D0%B3%D0%B8-%D0%B0%D0%BB%D0%B1%D0%B0%D0%BD%D0%B4-%D0%B1%D1%8F%D1%81%D0%B0%D0%BB%D0%B3%D0%B0%D0%BB%D1%8B%D0%BD-%D1%81%D1%83%D1%80%D0%B3%D0%B0%D0%BB%D1%82|publisher=history.cd.gov.mn|date=2015-03-30|first=ШШГЕГ|access-date=2017-12-22|archive-date=2019-02-03|archive-url=https://web.archive.org/web/20190203115503/http://history.cd.gov.mn/mn/%D1%85%D0%BE%D1%80%D0%B8%D1%85-%D0%B0%D0%BD%D0%B3%D0%B8-%D0%B0%D0%BB%D0%B1%D0%B0%D0%BD%D0%B4-%D0%B1%D1%8F%D1%81%D0%B0%D0%BB%D0%B3%D0%B0%D0%BB%D1%8B%D0%BD-%D1%81%D1%83%D1%80%D0%B3%D0%B0%D0%BB%D1%82/|url-status=dead}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite news|title=Албан хаагчдад амьдрах урлаг бясалгалын сургалт зохион байгуулав|url=http://409.cd.gov.mn/index.php/hunii-nuuts-surgalt/surgalt-olon-niitiin-uil-ajillagaa/yltnii/528-shri-shri-amidrah-urlag-bysalgaliin-bagsh-surgalt-zohion-baiguulav|publisher=409.cd.gov.mn|date=2015-03-30|first=ШШГЕГ|access-date=2017-12-22|archive-date=2017-05-28|archive-url=https://web.archive.org/web/20170528133139/http://409.cd.gov.mn/index.php/hunii-nuuts-surgalt/surgalt-olon-niitiin-uil-ajillagaa/yltnii/528-shri-shri-amidrah-urlag-bysalgaliin-bagsh-surgalt-zohion-baiguulav|url-status=dead}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite news|title=Хүмүүжигчдийг нийгэмшүүлж байна|url=https://www.news.mn/?id=4205|publisher=news.mn|date=2017-06-30|first=ШШГЕГ}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite news|title=ХАМТАРСАН УУЛЗАЛТ ХЭЛЭЛЦҮҮЛЭГ ЗОХИОН БАЙГУУЛЛАА|url=http://history.cd.gov.mn/mn/%D1%85%D0%B0%D0%BC%D1%82%D0%B0%D1%80%D1%81%D0%B0%D0%BD-%D1%83%D1%83%D0%BB%D0%B7%D0%B0%D0%BB%D1%82-%D1%85%D1%8D%D0%BB%D1%8D%D0%BB%D1%86%D2%AF%D2%AF%D0%BB%D1%8D%D0%B3-%D0%B7%D0%BE%D1%85%D0%B8%D0%BE|publisher=history.cd.gov.mn|date=2016-03-02|first=ШШГЕГ ТГГ|access-date=2017-12-22|archive-date=2019-02-03|archive-url=https://web.archive.org/web/20190203112305/http://history.cd.gov.mn/mn/%D1%85%D0%B0%D0%BC%D1%82%D0%B0%D1%80%D1%81%D0%B0%D0%BD-%D1%83%D1%83%D0%BB%D0%B7%D0%B0%D0%BB%D1%82-%D1%85%D1%8D%D0%BB%D1%8D%D0%BB%D1%86%D2%AF%D2%AF%D0%BB%D1%8D%D0%B3-%D0%B7%D0%BE%D1%85%D0%B8%D0%BE/|url-status=dead}}&lt;/ref&gt;.
Одоогоор дэлхийн хэмжээнд 60 гаруй орны 700000 гаран шоронгийн хүмүүжигчид энэ хөтөлбөрт хамрагдаж ач тусыг хүртээд байна&lt;ref&gt;{{cite news|title=Yoga, meditation uplift prisoners' spirits in Dubai|url=https://www.khaleejtimes.com/nation/dubai/yoga-meditation-uplift-prisoners-spirits-in-dubai-?fbclid=IwAR0fYfqQan-z8dXxstJ-jCISeIU_6Tjp_-GT-NAFoz2NWawO0ga6BA_YQRg|newspaper=Khaleej times|date=11 October 2018|access-date=25 Аравдугаар сар 2018|archive-date=3 Хоёрдугаар сар 2019|archive-url=https://web.archive.org/web/20190203212255/https://www.khaleejtimes.com/nation/dubai/yoga-meditation-uplift-prisoners-spirits-in-dubai-?fbclid=IwAR0fYfqQan-z8dXxstJ-jCISeIU_6Tjp_-GT-NAFoz2NWawO0ga6BA_YQRg|url-status=dead}}&lt;/ref&gt;.

=== Байгалийн гамшиг ===
Түүний сайн дурынхан 2004 онд [[цунами]], [[Катрина хар салхи]], [[Гаити|Гайти]] зэрэг өөр бусад нутаг оронд болсон мөргөлдөөн, байгалийн гамшгийн хохирогчдод сэтгэл санааны тусламж үзүүлжээ.&lt;ref&gt;[http://www.nouvelleviehaiti.org/ Nouvelle Vie Haiti Youth Corps] Haiti Program&lt;/ref&gt;

== Нийгэмд хүрсэн санал санаачилгууд ==

=== Хар тамхигүй Энэтхэг аян ===
2019 оны 2 дугаар сарын 19-ны өдөр энэхүү аяны үеэр Энэтхэгийн Ерөнхий Сайд Нарендра Моди&lt;ref&gt;{{cite news| url=https://timesofindia.indiatimes.com/city/gurgaon/drugs-only-strengthen-terrorists-modi/articleshow/68071448.cms?fbclid=IwAR0IjamEE6w8Zh9PrS9aHpDjYh9ya48zSxCGwAsjpazjBAfhRx0Q3Am7I6I| work=The Times of India | title= Drugs only strengthen terrorists: Narendra Modi – The Times of India}}&lt;/ref&gt;, болон Боливуудын нэртэй одод продюсэрууд, &lt;ref&gt;{{cite news| url=https://www.bollywoodhungama.com/news/features/varun-dhawan-sanjay-dutt-bollywood-stars-come-support-sri-sri-ravi-shankars-campaign-drug-free-india/?fbclid=IwAR0H6xMAsXYNDyyyqQOwWSbMWYmbDKwEMuU00MDje-XlpbWrHHmGSPHvVAw | work=Bollywood Hungamam | title= Varun Dhawan, Sanjay Dutt, producer Mahaveer Jain and other Bollywood stars along with PM Narendra Modi come out in support of Sri Sri Ravi Shankar’s campaign Drug Free India – Bollywood Hungamam}}&lt;/ref&gt; олон их дээд сургууль коллежийн оюутнүүд&lt;ref&gt;{{cite news| url=https://www.bollywoodhungama.com/news/features/varun-dhawan-sanjay-dutt-bollywood-stars-come-support-sri-sri-ravi-shankars-campaign-drug-free-india/?fbclid=IwAR0H6xMAsXYNDyyyqQOwWSbMWYmbDKwEMuU00MDje-XlpbWrHHmGSPHvVAw | work=Bollywood Hungamam | title= Varun Dhawan, Sanjay Dutt, producer Mahaveer Jain and other Bollywood stars along with PM Narendra Modi come out in support of Sri Sri Ravi Shankar’s campaign Drug Free India – Bollywood Hungamam}}&lt;/ref&gt; хамрагдаж хар тамхи хэрэглэхгүй байх ам тангараг өргөжээ. 

=== Илүү сайхан Энэтхэгийн төлөөх сайн дурын үйлс ===
Энэхүү үйлсээрээ 2012 онд Делид гарсан буутай хүчирхийллийн хэргийн эсрэг&lt;ref&gt;{{cite news | url=http://articles.timesofindia.indiatimes.com/2012-12-21/mumbai/35952963_1_vips-azad-maidan-silent-vigil | work=The Times of India | title=Mumbaikars hold public vigils to condemn Delhi horror; seek security for citizens, not VIPs – The Times of India | access-date=2017-11-30 | archive-date=2013-09-21 | archive-url=https://web.archive.org/web/20130921061044/http://articles.timesofindia.indiatimes.com/2012-12-21/mumbai/35952963_1_vips-azad-maidan-silent-vigil | url-status=dead }}&lt;/ref&gt;, үнэгүй эрүүл мэндийн аян&lt;ref&gt;{{cite news|title= Амьдрах урлаг сангаас ядуусын хорооллынхонд эрүүл мэндийн үнэгүй аян явуулав|url=http://www.business-standard.com/article/news-ians/free-health-camps-for-slum-dwellers-by-art-of-living-113051000649_1.html|accessdate=29 July 2013|newspaper=Business Standard|date=10 May 2013}}&lt;/ref&gt;, сонгогчдын сонгох ухаарлыг нэмэгдүүлэх зэрэг олон үйлс аян&lt;ref&gt;{{cite news|title=АУ Сан сонгогчдыг сонгуульд идэвхтэй оролцохыг ятгав|url=http://timesofindia.indiatimes.com/city/pune/Foundation-urges-citizens-to-vote/articleshow/24172020.cms|accessdate=28 November 2013|newspaper=The Times of India|date=15 October 2013}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite news|title=ТББ-ын сайн дурын ажилчид 35000 гаран сонгогчдын нэрсийг гаргав|url=http://www.sakaaltimes.com/NewsDetails.aspx?NewsId=5179866745637335037&amp;SectionId=5494605966908300850&amp;SectionName=Civic&amp;NewsDate=20131101&amp;NewsTitle=NGO%20volunteers%20enrol%2035,000%20people%20in%20voters%E2%80%99%20list|accessdate=28 November 2013|newspaper=Sakal Times|date=1 November 2013|archive-date=8 Арван нэгдүгээр сар 2016|archive-url=https://web.archive.org/web/20161108235711/http://www.sakaaltimes.com/NewsDetails.aspx?NewsId=5179866745637335037&amp;SectionId=5494605966908300850&amp;SectionName=Civic&amp;NewsDate=20131101&amp;NewsTitle=NGO%20volunteers%20enrol%2035,000%20people%20in%20voters%E2%80%99%20list|url-status=dead}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite news|title=&quot;Би илүү сайхан энэтхэгийн төлөө саналаа өгнө&quot; аяныг YCCE коллеж дэмжлээ url=http://www.nagpurtoday.in/ycce-supports-i-vote-for-better-india-campaign/|accessdate=28 November 2013|newspaper=Nagpur Today|date=11 October 2013}}&lt;/ref&gt;-ыг багтаан оруулдаг.

=== &quot;ХҮЧИРХИЙЛЭЛГҮЙ&quot; хөдөлгөөн ===
Уг хөдөлгөөн 2013 оны З дугаар сард Шанкарын сангаас хүчирхийлэлийг арилгах зорилгоор үндэсний хэмжээний хөдөлгөөн болж үүссэн. Хувь хүнийг олон нийтийн  онлайн сүлжээгээр хүчирхийлэхгүй байх хөдөлгөөнийг хөхиүлэн дэмжиж,&lt;ref&gt;{{cite news|title=Нэг тэр бум хүчирхийлэлгүй байх үйлдлийг Шри Шри Рави Шанкар уриалжээ|url=http://www.lamag.com/citythink/citythinkblog/2013/03/25/no-higher-calling-his-holiness-sri-sri-ravi-shankar-challenges-the-world-to-commit-one-billion-acts-of-nonviolence-|accessdate=17 April 2013|newspaper=Los Angeles Magazine|date=25 March 2013}}&lt;/ref&gt; засгийн газар, олон нийтийн эрүүл мэнд хэвлэл мэдээллээр хүчирхийлэлгүй байх зарчмыг тунхагладаг.&lt;ref&gt;{{cite web|title=Хүчирхийлэлгүй байх нь өөрчлөлтийг авчирдаг|url=http://ridley-thomas.lacounty.gov/index.php/nonviolence/|publisher=Los Angeles County|accessdate=26 April 2013|archive-date=16 Аравдугаар сар 2018|archive-url=https://web.archive.org/web/20181016094441/http://ridley-thomas.lacounty.gov/index.php/nonviolence/|url-status=dead}}&lt;/ref&gt;

=== Авилгалын эсрэг Энэтхэг ===
Тэрбээр Локпал (буюу авилгалын эсрэг) тунхаглалын шаардлагыг биелүүлэхийн төлөө өргөн далайцтай хөдөлгөөн  өрнүүлдэг&lt;ref&gt;{{cite news|title=Шри Шри Рави Шанкар авилгал хээл хахуулийн эсрэг хөдөлгөөн өрнүүлэв|url=http://www.dnaindia.com/india/1609098/report-sri-sri-ravi-shankar-in-up-on-anti-graft-drive|accessdate=30 September 2013|newspaper=DNA|date=8 November 2011}}&lt;/ref&gt; ба &quot;Энэтхэг авлига хээл хахуулийн эсрэг&quot; хөдөлгөөнийг үндэслэгчдийн нэг &lt;ref&gt;{{cite news|title=Энэтхэг авилгалын эсрэг хөдөлгөөнийг үндэслэгч Шри Шри Үндэсний ВЖП намын Локпал тунхаглалд туслана|url=http://www.indianexpress.com/news/iac-founder-sri-sri-says-asked-for-bjp-s-help-on-jan-lokpal/857582/0 |accessdate=30 September 2013|newspaper=The Indian Express|date=9 October 2011}}&lt;/ref&gt; юм.

=== Спортын ёс зүйн тухай дэлхийн дээд хэмжээний чуулган ===
2003 онд тэрбээр бизнесийн орчинд хүний мөс чанар үнэт зүйлс, ёс зүйг хүчтэй болгох зорилгыг өвөртлөн Бизнес дэх ёс зүй-Корпорэйт соёл болон Оюун санааны хэлэлцүүлгийг санаачилсан. Энэ нь хожмоо ёс зүйн олон улсын хурлыг зарлан хуралдуулдаг бизнес дэх ёс зүйн төлөөх дэлхийн дээд хэмжээний чуулганыг бүрдүүлэхэд оролцдог болсон. &lt;ref&gt;{{cite news|title=Бизнес дэх ёс зүйн Олон улсын удирдагчдын симпозиум Женевт 2013 оны 7 дугаар сарын 1-нд эхлэв|url=http://m.economictimes.com/news/news-by-industry/et-cetera/international-leadership-symposium-on-ethics-in-business-begins-on-july-1-in-geneva/articleshow/20851594.cms|accessdate=25 September 2014|agency=Bennett Coleman &amp; Co.|publisher=Bennett Coleman &amp; Co.|date=1 July 2013}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web|title=Шри Шри Рави Шанкар Европт|url=http://www.neurope.eu/author/sri-sri-ravi-shankar|accessdate=25 September 2014}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;la-fifa&quot;&gt;{{cite web|title=FIFA болон ёс зүй; бие биентэйгээ нөхцөлдөж гүйцэлдэхгүй байна|url=http://www.latimes.com/sports/soccer/la-sp-soccer-baxter-20140914-story.html|publisher=Los Angeles Times|accessdate=2014-09-25}}&lt;/ref&gt; 2014 оны 9 дүгээр сард [[Цюрих хот|Цюрих]] хотноо [[:en:World_Forum_for_Ethics_in_Business|Спортын ёс зүйн тухай дэлхийн дээд хэмжээний чуулган]]ыг [[Олон улсын хөлбөмбөгийн холбоо|Олон улсын хөл бөмбөгийн холбоо]]ны гол удирдлагуудыг оролцуулан спортод “Ёс зүй болон нээлттэй байдал”-дээр анхаарал хандуулсан нэг өдрийн арга хэмжээг зохион байгуулсан. &lt;ref name=la-fifa /&gt;

=== Шри Шри Их сургууль ===
Шри Шри Их сургууль 2009 онд Шри Шри Рави Шанкар багшийн санаачлагаар байгуулагдсан.&lt;ref&gt;{{Cite web |url=http://www.srisriuniversity.edu.in/srisriravishankar |title=Archive copy |access-date=2017-11-30 |archive-date=2017-05-05 |archive-url=https://web.archive.org/web/20170505114200/http://www.srisriuniversity.edu.in/srisriravishankar |url-status=dead }}&lt;/ref&gt; Уг сургууль 2017 онд Үндсэний боловсролын өв тэгш шагнал, Тэргүүлэх санаачлагатай их сургуулийн шагналыг авчээ.&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.uniindia.com/best-innovative-university-award-for-sri-sri-university/other/news/758703.html|title=Шри Шри Их сургууль хамгийн бүтээлч санаачлагатай их сургуулийн шагнал авав|date=2017-01-23|publisher=United News of India|accessdate=2017-04-21}}&lt;/ref&gt;

Энэтхэгийн Амьдрах урлаг буюу Виакти Векас Кендра Одишагийн засгийн газартай харилцан ойлголцох санамж бичигт гарын үсэг зурав. Йога, пранаяма, бясалгал амьсгалын иж бүрэн дасгал соёлын програмыг тогтмол явуулж, өөрчлөгдсөн өөдрөг бүтээлч хандлагатай сэтгэлгээг бий болгож Засгийн газрын хэрэгжүүлж байгаа хөдөөгийн хөгжлийн програмтай холбож өгөх юм байна. Үүнд Шри Шри Их сургууль их үүрэг гүйцэтгэнэ. &lt;ref&gt;{{cite web|url=http://orissadiary.com/jharkhand-adopts-odisha-govt-innovative-model-grampanchayats-development-strategy-art-living-technique-dovetailing/|title=Оюун санааны сэргэлт ба хөдөөгийн хөгжил|date=2017-01-23|publisher=orissadiary.com|accessdate=2017-12-14}}&lt;/ref&gt;

== Олон улсын шагнал өргөмжлөл ==
* 2016 - Энэтхэгийн Хамгийн дээд хоёрдогч иргэний шагнал Падма Вибхушан,  2016 оны 1 дүгээр сар &lt;ref name=&quot;www.thehindu.com&gt;{{cite news|url=http://www.thehindu.com/news/national/padma-awards-announced/article8151257.ece|title=Padma Vibhushan for Rajinikanth, Dhirubhai Ambani, Jagmohan|accessdate=28 February 2016|publisher=The Hindu|date=January 26, 2016}}&lt;/ref&gt;
* 2016 - Dr Nagendra Singh Олон улсын энх тайвны шагнал, Энэтхэг, 2016 оны 11 дүгээр сар&lt;ref&gt;{{cite news|title=Sri Sri Ravishankar gets international peace prize|url=http://timesofindia.indiatimes.com/india/Sri-Sri-Ravishankar-gets-international-peace-prize/articleshow/55529251.cms|accessdate=10 December 2016|publisher=The Times of India|date=November 20, 2016}}&lt;/ref&gt;
* 2015 - Перугийн дээд одон, &quot;Medalla de la Integracion en el Grado de Gran Oficial (Дээд албаны төлөөлөгч)&quot;&lt;ref name=&quot;www.dnaindia.com&quot;&gt;{{cite news|title=Sri Sri Ravi Shankar conferred with Peru's highest award 'Grand Officer'|url=http://www.dnaindia.com/india/report-sri-sri-ravi-shankar-conferred-with-peru-s-highest-award-grand-officer-2100609|accessdate=22 July 2015|agency=DNA|date=July 1, 2015}}&lt;/ref&gt;
* 2015 - Колумбын Хамгийн дээд иргэний одон, &quot;Orden de la Democracia Simon Bolivar&quot;&lt;ref name=&quot;www.outlookindia.com&quot;&gt;{{cite news|title=Sri Sri Conferred With Colombia's Highest Civilian Award|url=http://www.outlookindia.com/news/article/sri-sri-conferred-with-colombias-highest-civilian-award/903924|accessdate=22 July 2015|agency=Outlook|date=June 25, 2015}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite news|title=Spiritual Leader Sri Sri Ravi Shankar Conferred With Colombia's Highest Civilian Award|url=http://www.ndtv.com/india-news/spiritual-leader-sri-sri-ravi-shankar-conferred-with-colombias-highest-civilian-award-775342|accessdate=22 July 2015|agency=Press Trust of India|publisher=NDTV Convergence Limited 2015|date=June 25, 2015}}&lt;/ref&gt;
* 2013 - Ганди, Кинг, Икеда хүй нийгэмлэгийг бэхжүүлэх шагнал&lt;ref&gt;{{cite news|title=Sri Sri Ravi Shankar to Speak at Morehouse's Martin Luther King International Chapel|url=http://www.atlantadailyworld.com/201304024956/Praise/sri-sri-ravi-shankar-to-speak-at-morehouse-s-martin-luther-king-international-chapel|accessdate=2013-04-04|newspaper=Atlanta Daily World|date=2013-04-02}}&lt;/ref&gt;
* 2012 - Парагвай улсын хамгийн дээд иргэний одон 'National Order of Merito de Comuneros, Paraguay, 2012 оны 9 дүгээр сарын 13&lt;ref name=&quot;articles.economictimes.indiatimes.com&quot;&gt;{{cite news|title=Sri Sri Ravi Shankar gets Paraguay's highest civilian award|url=http://articles.economictimes.indiatimes.com/2012-09-15/news/33863046_1_federico-franco-sri-sri-ravi-shankar-paraguayan-senate|accessdate=22 March 2013|newspaper=The Economic Times|date=15 September 2012|archive-date=25 Гуравдугаар сар 2013|archive-url=https://web.archive.org/web/20130325090517/http://articles.economictimes.indiatimes.com/2012-09-15/news/33863046_1_federico-franco-sri-sri-ravi-shankar-paraguayan-senate|url-status=dead}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;http://www.lanacion.com.py/articulo/89279-condecoraran-al-dr-sri-sri-ravi-shankar.html|accessdate=22{{Dead link|date=Аравдугаар сар 2023 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} March 2013&lt;/ref&gt;
* 2012 - Парагвай улсын хотын захиргааны хүндэтгэвэл зохих иргэн 2012 оны 9 дүгээр сарын 13&lt;ref name=&quot;lite.epaper.timesofindia.com&quot;&gt;{{cite news|title=Шри Шри Прагвайн хамгийн том шагнал хүндэт иргэн шагналыг авлаа|url=http://lite.epaper.timesofindia.com/mobile.aspx?article=yes&amp;pageid=5&amp;sectid=edid=&amp;edlabel=ETD&amp;mydateHid=15-09-2012&amp;pubname=Economic+Times+-+Delhi&amp;edname=&amp;articleid=Ar00501&amp;publabel=ET|accessdate=2013-03-22|newspaper=The Times of India|date=2012-09-15|archive-date=2013-11-13|archive-url=https://web.archive.org/web/20131113152359/http://lite.epaper.timesofindia.com/mobile.aspx?article=yes&amp;pageid=5&amp;sectid=edid=&amp;edlabel=ETD&amp;mydateHid=15-09-2012&amp;pubname=Economic+Times+-+Delhi&amp;edname=&amp;articleid=Ar00501&amp;publabel=ET|url-status=dead}}&lt;/ref&gt;
* 2012 - Парагвай улсын Асуншон хотын захиргааны хүндэт зочин, 2012 оны 9 дүгээр сарын 12&lt;ref name=&quot;lite.epaper.timesofindia.com&quot;/&gt; 
* 2012 - Бразил улсын Rio de Janeiro мужийн хамгийн дээд Tiradentes одон, 2012 оны 9 дүгээр сарын 3&lt;ref&gt;{{cite web |url=http://alerjln1.alerj.rj.gov.br/scpro1115.nsf/10d6d451b00fd42b832566ec0018d836/94736f5cf68f67fc832579c80070979c?OpenDocument |title=Projeto de Resoluусo |publisher=Alerjln1.alerj.rj.gov.br |date= |accessdate=26 May 2014 |archive-date=13 Арван нэгдүгээр сар 2013 |archive-url=https://web.archive.org/web/20131113152328/http://alerjln1.alerj.rj.gov.br/scpro1115.nsf/10d6d451b00fd42b832566ec0018d836/94736f5cf68f67fc832579c80070979c?OpenDocument |url-status=dead }}&lt;/ref&gt;
* 2012 - Өмнөд Африкийн Шивананда сангийн Шивананда дэлхийн энх тайвны шагнал, 2012 оны 8 дугаар сарын 26&lt;ref&gt;{{cite web|title=Sivananda Peace Pillar presented to Ravi Shankar|url=http://sivanandapeacepillars.com/blog/2012/10/08/sivananda-peace-pillar-presented-to-ravi-shankar/|publisher=BLOG of www.sivanandapeacepillars.com|accessdate=22 March 2013}}&lt;/ref&gt;
* 2011 - Брюселийн Кранз Монтана чуулганы шагнал, 2011 оны 6 дугаар сарын 24&lt;ref&gt;{{Cite web |url=http://www.cmf.ch/awards/LISTE-PRIX-58.pdf |title=Recipients list |access-date=2017-11-30 |archive-date=2013-11-13 |archive-url=https://web.archive.org/web/20131113152331/http://www.cmf.ch/awards/LISTE-PRIX-58.pdf |url-status=dead }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite news|title=Ravi Shankar 1st Indian to get Crans Montana award|url=http://www.indianexpress.com/news/ravi-shankar-1st-indian-to-get-crans-montana-award/809703|accessdate=22 March 2013|newspaper=The Indian Express|date=28 June 2011}}&lt;/ref&gt;
* 2009 - Форбес сэтгүүлээс зарладаг Энэтхэгийн хамгийн нэр нөлөөтэй 7 удирдагчдын айргийн тавд Рави Шанкарыг нэрлэжээ.&lt;ref&gt;[https://www.forbes.com/2009/11/09/gandhi-singh-tata-leadership-power-09-india_slide_6.html Editor's Picks: Энэтхэгийн хамгийн нэр нөлөөтэй эрхмүүдийн 5 дугаарт: Шри Шри Рави Шанкар оржээ]. Forbes.com (2009-11-09). 2013-03-21 нд хандсан.&lt;/ref&gt;
* 2009 - Германы Дрездэн хот, Дэлхийн соёлын чуулган соёлын тэнвцвэрийн шагнал, 2009 оны 10 дугаар сарын 10&lt;ref&gt;{{cite news|title=Sri Sri Ravi Shankar conferred award by German organisation|url=http://www.deccanherald.com/content/29982/sri-sri-ravi-shankar-conferred.html|newspaper=Deccan Herald|date=11 October 2009}}&lt;/ref&gt;
* 2008 - АНУ, Атланта Поениксийн шагнал, 2008&lt;ref name=&quot;dnaindia.com&quot;&gt;{{cite news|title=Sri Sri Ravi Shankar honoured by three US cities|url=http://www.dnaindia.com/mobile/report.php?n=1202527|newspaper=DNA India}}&lt;/ref&gt;
* 2008 - АНУ Хьюстон Хүндэт иргэн Сайн үйлсийн элчин сайд, 2008&lt;ref name=&quot;dnaindia.com&quot;/&gt;
* 2008 - Proclamation of Commendation, New Jersey, USA 2008&lt;ref&gt;{{cite news|title=Sri Sri teaches Art of Living to New Jersey|url=http://specials.rediff.com/news/2008/jul/07sld04.htm|newspaper=rediff.com}}&lt;/ref&gt;
* 2008 - АНУ Нью Жерсий хүдэтгэлийн тунхаглал 2008&lt;ref name=&quot;dnaindia.com&quot;/&gt;
* 2007 - Энэтхэгийн Пуне, Сант Шри Днянешварагийн Дэлхийн энх тайвны шагнал, 2007 1 дүгээр сарын &lt;sup&gt;&lt;ref&gt;{{cite news|title=Зовлонгоо надад өгчих|url=http://articles.timesofindia.indiatimes.com/2007-01-11/pune/27876788_1_sri-sri-ravi-shankar-organic-farming-art-of-living-founder|accessdate=2013-03-28|newspaper=The Times of India|date=2007-01-11|archive-date=2013-03-31|archive-url=https://web.archive.org/web/20130331080811/http://articles.timesofindia.indiatimes.com/2007-01-11/pune/27876788_1_sri-sri-ravi-shankar-organic-farming-art-of-living-founder|url-status=dead}}&lt;/ref&gt;
* 2006 - Монгол Улсын төрийн дээд одонгоор 2006 онд шагнуулж байсан;&lt;ref&gt;{{cite news|title=”Алтан гадас” одонт Шри шри Рави Шанкарын тухай 24 баримт|url=http://www.24tsag.mn/content/32687.shtml|accessdate=2013 оны 5 сарын 22|citenews=24tsag.mn}}&lt;/ref&gt;
* 2005 - Энэтхэгийн Шинэ Дели Бхарат Широмани Шагнал, 2005&lt;ref&gt;{{cite news|title=Of oneness, spirituality and unity|url=http://articles.timesofindia.indiatimes.com/2005-04-21/india/27848023_1_spirituality-time-and-space-pranab-mukherjee|publisher=Times of India|date=21 April 2005|access-date=2017-11-30|archive-date=2013-06-29|archive-url=https://archive.today/20130629121454/http://articles.timesofindia.indiatimes.com/2005-04-21/india/27848023_1_spirituality-time-and-space-pranab-mukherjee|url-status=dead}}&lt;/ref&gt;
* Недерланд;Гияан Вихар Их сургууль&lt;ref name=&quot;Gyan Vihar convocation&quot;&gt;{{cite web|title=Gyan Vihar convocation|url=http://gyanvihar.org/pg11.aspx|publisher=Gyan Vihar University|access-date=2017-11-30|archive-date=2013-03-19|archive-url=https://web.archive.org/web/20130319001518/http://gyanvihar.org/pg11.aspx|url-status=dead}}&lt;/ref&gt;,Жайпур; Кувемпу их сургууль
* Аргентиний Буенос Айресийн их сургуулийн доктор; Аргентиний Кордоба, Сигло XXI их сургуулийн хотхон; Ненроде их сургууль&lt;ref&gt;{{Cite web |url=http://www.nyenrode.nl/News/Pages/Sri-Sri-Ravi-Shankar-receives-Honorary-Doctorate-from-Nyenrode-Business-Universiteit-.aspx |title=Sri Sri Ravi Shankar receives Honorary Doctorate from Nyenrode Business Universiteit |access-date=2016-08-26 |archive-date=2013-10-29 |archive-url=https://web.archive.org/web/20131029195600/http://www.nyenrode.nl/News/Pages/Sri-Sri-Ravi-Shankar-receives-Honorary-Doctorate-from-Nyenrode-Business-Universiteit-.aspx |url-status=dead }}&lt;/ref&gt;
* Парагва улсын Асуншон их сургуулийн Доктор&lt;ref name=&quot;articles.economictimes.indiatimes.com&quot;/&gt;
* 1986 - Энэтхэг улсын Ерөнхийлөгчөөс Йогийн дээд цол (Yoga Shiromani)-ыг хүртэв &lt;ref name=&quot;Йога широмани&quot;/&gt;

== Номын жагсаалт ==
Шри Шри Рави Шанкар дараах номыг зохиогч юм. Үүнд:
* ''An Intimate Note to the Sincere Seeker''; Vol. 1: &lt;nowiki&gt;ISBN 1-885289-29-4&lt;/nowiki&gt;, Vol. 2: &lt;nowiki&gt;ISBN 1-885289-30-8&lt;/nowiki&gt;, Vol. 3: &lt;nowiki&gt;ISBN 1-885289-33-2&lt;/nowiki&gt;, Vol. 4: &lt;nowiki&gt;ISBN 1-885289-36-7&lt;/nowiki&gt;, Vol. 5: &lt;nowiki&gt;ISBN 1-885289-38-3&lt;/nowiki&gt;, Vol. 6: &lt;nowiki&gt;ISBN 1-885289-40-5&lt;/nowiki&gt;, Vol. 7: &lt;nowiki&gt;ISBN 1-885289-41-3&lt;/nowiki&gt;
* ''Buddha: manifestation of silence'', &lt;nowiki&gt;ISBN 81-89291-91-2&lt;/nowiki&gt;
* 1999 – ''Be A Witness: The Wisdom of the Upanishads'', 106 pp. &lt;nowiki&gt;ISBN 81-7621-063-3&lt;/nowiki&gt;
* 2000 – ''God Loves Fun'', 138 pp. &lt;nowiki&gt;ISBN 1-885289-05-7&lt;/nowiki&gt;
* 2001 – ''Celebrating Silence: Excerpts from Five Years of Weekly Knowledge 1995–2000'', 206 pp. &lt;nowiki&gt;ISBN 1-885289-39-1&lt;/nowiki&gt;
* ''Celebrating Love'' &lt;nowiki&gt;ISBN 1-885289-42-1&lt;/nowiki&gt;
* 2005 – ''Narada Bhakti Sutra'', 129 pp. &lt;nowiki&gt;ISBN 81-7811-029-6&lt;/nowiki&gt;
* ''Hinduism &amp; Islam, the common thread'', 34 pp, 2002
* ''Secrets of Relationships'', Arktos, 2014
* ''Patanjali Yoga Sutras'', Arktos, 2014
* ''Ashtavakra Gita'', 2010, &lt;nowiki&gt;ISBN 9380592833&lt;/nowiki&gt;
* ''Management Mantras'', Arktos, 2014
* ''Know Your Child: The Art of Raising Children'', Arktos, 2014

== Тодорхойлолт ==
* Gautier, François, ''[https://books.google.com/books?id=xGQqAAAAYAAJ The Guru of Joy. Sri Sri Ravi Shankar &amp; the Art of Living]'', Carlsbad, California, Hay House, Inc., 2008. &lt;nowiki&gt;ISBN 978-1-4019-1761-6&lt;/nowiki&gt; (First edition: India, Books Today, 2002. &lt;nowiki&gt;ISBN 81-87478-42-X&lt;/nowiki&gt;)
* Michael Fischman, ''Stumbling into Infinity''. &lt;nowiki&gt;ISBN 978-1-6003-7648-1&lt;/nowiki&gt;
* Frederique Lebelley ''Walking the Path'' [Narrative of Experience with Sri Sri Ravi Shankar](1st edition: March 2010. ISBN 978-93-8059-22-3)

== Эх сурвалж ==
{{Reflist|30em}}

== Цахим холбоос ==
[http://srisriravishankar.org/ Албан ёсны вебсайт]

[[Ангилал:Хиндү шашны хүн]]
[[Ангилал:Йогачин]]
[[Ангилал:Шинэ эриний Оюун санааны удирдагч нар]]
[[Ангилал:Падма Вибхушан одон шагналтан]]
[[Ангилал:Монтевидеогийн хүндэт иргэн]]
[[Ангилал:Энэтхэгчүүд]]
[[Ангилал:1956 онд төрсөн]]</text>
      <sha1>29ag5828e835sukhyyrg8b0wqj8xn64</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ногоон бордуур</title>
    <ns>0</ns>
    <id>64077</id>
    <revision>
      <id>821555</id>
      <parentid>807400</parentid>
      <timestamp>2025-06-12T16:27:18Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>70653</id>
      </contributor>
      <comment>Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5</comment>
      <origin>821555</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="15454" sha1="9nfmpscmro02l9br4hab4eet9cqo5i2" xml:space="preserve">[[Газар тариалан]]д '''ногоон бордуур''' гэж, [[Хөрсний бүрхүүл|хөрсөнд бүрхүүл]] үүсгэх, хөрсөнд нэмэлт тэжээл өгөх, хөрсийг сайжруулах зориулалтаар тариалж буй ургамлыг/ургамлуудыг хэлдэг ба түүний тусламжтай бий болсон тэжээлийг '''ногоон бордоо''' гэж нэрлэдэг.&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://dictionary.reference.com/browse/green+manure|title=Green manure - Define Green manure at Dictionary.com|work=Dictionary.com}}&lt;/ref&gt; 
Ногоон бордуур нь ихэвчлэн ижил зорилготой тариалагдаж буй [[бүрхүүл ургамал|бүрхүүл ургамлууд]] байдаг. Эдгээр ургамлуудыг үр боловсорч эхлэхээс нь өмнө буюу ногоон байх үед нь эсвэл дөнгөж цэцэглэсний дараа үхүүлдэг. Өвлийн хүйтрэлээр ө.х. байгалийн аргаар үхүүлэх тохиолдолд тариалалтын хугацааг зөв сонгоно. Ногоон бордуур нь [[органик тариалан]]тай нягт холбоотой ба нэг наст (зусах) тариалангийн системд чухал үүрэг гүйцэтгэх боломжтой юм.

== Ач холбогдол ==
Ногоон бордуур нь хөрсийг бордохоос гадна, хөрс сайжруулагчийн ба хөрс хамгаалагчийн үүргүүдийг давхар гүйцэтгэдэг:

* [[Буурцаг]]таны овгийн ногоон бордуурууд нь ([[хошоон]], [[хошоонгор]], [[гиш]], г.м.) [[Азотын фиксаци|азотыг фиксацалцаг]] [[бактери]]йг агуулдаг булцуунуудыг үндсэндээ бий болгож, тэдгээр бактеритэй [[симбиоз]] харилцааг үүсгэдэг. Ингэснээр өөрөө агаарын азотоор (N&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;) тэжээгдэх боломжтой болохоос гадна, хөрсийг бордоход амин чухал үүргийг гүйцэтгэдэг. 

:Тариалсан бүрхүүл ургамлын [[Зүйл|зүйлээс]] хамаарч нэг гектар (га) талбайн хөрс рүү ялгаруулах азотын хэмжээ 45 - 225 кг хооронд байдаг. Ногоон бордуураар үүсгэсэн нийт азотын 40 - 60 хувийг түүний дараа тариалсан таримал ургамал ашиглах боломжтой байдаг.&lt;ref name=&quot;Sullivan&quot;&gt;Sullivan, Preston. 2003. Overview of Cover Crops and Green Manures: Fundamentals of Sustainable Agriculture.&lt;/ref&gt;

:{| class=&quot;wikitable&quot;
|-
! Зарим зүйл буурцагны үүсгэх биомасс ба хуримтлуулах азотын дундаж хэмжээ:&lt;ref name=&quot;USDA Farmer's Bulletin: Green Manuring&quot;&gt;{{cite book|last=Piper|first=C.V.|author2=Pieters A.J.|title=Green Manuring|editor=USDA Farmer's Bulletin|publisher=USDA Farmer's Bulletin|pages=1250–1295|url=http://attra.ncat.org/attra-pub/covercrop.html|accessdate=Feb 2, 2010|archive-date=Нэгдүгээр сар 8, 2010|archive-url=https://web.archive.org/web/20100108034958/http://attra.ncat.org/attra-pub/covercrop.html|url-status=dead}}&lt;/ref&gt;
! Биомасс, тн/га
! Азот (N), кг/га
|-
| [[Цагаан хошоон]]
| 4.32
| 135
|-
| [[Александрын хошоонгор]]
| 2.71
| 78
|-
| [[Кримсоны хошоонгор]]
| 3.45
| 112
|-
| [[Үслэг гиш]]
| 4.23
| 123
|}
* Ногоон бордуур нь ихэвчлэн хөрсийг хүчилжүүлэх нөлөөг үзүүлдэг. Ногоон бордуур нь [[Гуминий хүчил|гуминий]] ба [[цууны хүчил|цууны хүчлүүдийг]] ялгаруулж [[хөрсний рН|хөрсний шүлтлэгийг]] бууруулдаг.
* [[Бүрхүүл ургамал|Бүрхүүл ургамлыг]] тариалсанаар хөрсөн дахь тэжээлийг, дараагийн таримал ургамалд өгөгдөх зориулалттайгаар ногоон бордуурд хадгалах боломж нээгдэнэ. Тэжээлийн бодисуудыг дараагийн тарималд өгөх процесс нь [[микроорганизм]]ын тоо хэмжээ нэмэгдсэнтэй шууд холбоотой. Ер нь ногоон бордуур, бүрхүүл ургамал зэргийг ашиглаж буй тохиолдолд, мөн органик тариалангийн үед хөрсний микроорганизм мэдэгдэхүйц нэмэгддэг/идэвхиждэг. Микроорганизмын энэ идэвхижил нь ургамлын гаралтай материйн задралаас үүсэлтэй ба шинэ ургамлын үлдэгдлийг түргэн задалдаг. Задрал нь ургамлын үлдэгдэлд агуулагдах [[азот]] (N), [[кали]] (K), [[фосфор]] (P), [[кальци]] (Ca), [[магни]] (Mg), [[хүхэр]] (S) г.м. тэжээлүүдийг ургамалд шингэцтэй хэлбэрт шилжүүлэн хөрс рүү нийлүүлнэ.
* Микроорганизмын идэвхи нь хөрсөнд, [[мицел]] ба наалдамхай материалуудыг ([[гломалин]] г.м.) үүсгэж, энэ нь хөрсний агрегатлаг бүтцийг сайжруулж, хөрсийг эрүүлжүүлдэг.&lt;ref name=&quot;Sullivan&quot; /&gt;
:Хөрсний органик бодисын агууламж нэмэгдэхэд ([[биомасс]]), хөсрний ус нэвчилт, ус хадгалалт, агааржилт, болон бусад шинж чанарууд сайжирдаг. Хөрсний агааржилт сайжирдаг нь дийлэнхи ногоон бордуур ургамлын үндэс нь нягтарсан хөрс рүү идэвхитэй нэвтрэх чадвартай байдагт оршино. Органикийн задрал ялзралын зэрэг өндөр байхад хөрсний [[гумус]]ын агууламж нэмэгддэг ба гумус нь ногоон бордуурын дараа тариалсан тарималд ашигтайгаар нөлөөлдөг. Ногоон бордуур ба бүрхүүл ургамалын багцад багтаан тариалсан буурцагтны овгийн бус ургамлууд нь биомассыг нэмэгдүүлэх үүрэгтэй.
* Зарим ногоон бордуурын [[Үндэс (ургамал)|үндэсний систем]] нь хөрс рүү гүн нэвчин ургаж, гүехэн үндэстэй ургамлуудад хүртээмжгүй тэжээлийн нөөцийг дээш татдаг. 
* Бүрхүүл ургамлын бас нэг үүрэг бол [[Хог ургамал|хог ургамлыг]] дарангуйлах/дарах юм. Энэ нь бүрхүүл ургамлын багцад багтаан тариалсан буурцагтны овгийн бус ургамлуудын (ж.нь [[гурвалжин будаа]]) үндсэн үүрэг.&lt;ref name=&quot;Lawrence 1980 145&quot;/&gt; Олон ногоон бордуур ургамлуудын гүн үндэслэдэг шинж чанар нь тэдгээрийг хог ургамлын идэвхитэй дарангуйлагч болгодог.&lt;ref&gt;Vasilakoglou, Ioannis, Dhima, Kico, Anastassopoulos, Elias, Lithourgidis, Anastasios, Gougoulias, Nikolaos, and Chouliaras, Nikolaos. 2011. Oregano green manure for weed suppression in sustainable cotton and corn fields. Weed Biology and Management 11:38-48.&lt;/ref&gt;
* Зарим ногоон бордуур ургамал нь цэцэглэсэн тохиолдолд, тоос хүртээгч [[Шавьж|шавьжуудыг]] тэжээн тэтгэдэг. Ногоон бордуур нь мөн ашигтай махчин шавьжуудын амьдрах орчин нь болдог ба тэдгээр нь хортон шавьжийн үржлийг хязгаарлаж, [[инсектицид]]ийн хэрэглээг бууруулдаг.
* Зарим ногоон бордуур ургамлууд (ж.нь өвөлжих буудай, өвөлжих хөх тариа) нь бэлчээрийн зориулалттай ашиглагддаг.&lt;ref name=&quot;Lawrence 1980 145&quot;&gt;{{cite book|last=Lawrence|first=James|title=The Harrowsmith Reader, Volume II|year=1980|publisher=Camden House Publishing Ltd.|isbn=0920656102|pages=145}}&lt;/ref&gt;
* Ногоон бордуур ба бүрхүүл ургамлууд нь хөрсний элэгдлийн эсрэг үйлчилгээтэй байдаг.
* Зарим ногоон бордуур ургамлууд хортон шавьж ба ургамлын өвчлөлийг бууруулах үйлчилгээтэй байдаг.&lt;ref&gt;Larkin, Robert P., Honeycutt, Wayne, and Olanya Modesto, O. 2011.  Management of Verticillium Wilt of Potato with Disease-Suppressive Green Manures and as Affected by Previous Cropping History. Plant Dis. 95:568-576.&lt;/ref&gt;

Тариалангийн аж ахуйд ногоон бордуурыг нэвтрүүлсэнээр, нэмэлт бүтээгдэхүүнүүдийн ([[бордоо]], [[пестицид]] г.м.) хэрэглээг үлэмж бууруулдаг, зарим тохиолдолд огт үгүй болгодог.

Ногоон бордуурыг аж ахуйд үр дүнтэй нэвтрүүлэх нь олон хүчин зүйлээс (санхүүгийн ба байгалийн) шалтгаалдаг. Ногоон бордуурыг/бордуурын багцыг сонгохдоо, ургуулах [[цаг уурын бүс]], тунадасын хэмжээ, ургалтын идэвхи зэрэг хүчин зүйлүүд дээр тулгуурлах нь чухал юм.

== Ногоон бордуур тарималууд ==
Зуны эцэс ба намар эхэн үед [[Таримал хошуу будаа|хошуу будаа]]&lt;ref name=Mongolian_species&gt;{{cite web |title=Монгол орны гуурст дээд ургамлын хураангуйлсан нэрийн жагсаалт |publisher=[[Монголын Бэлчээрийн Менежментийн Холбоо]] |url=https://jornada.nmsu.edu/files/Mongolian_species.pdf |format=pdf |accessdate=2017-02-06 |archive-date=2013-12-06 |archive-url=https://web.archive.org/web/20131206174417/http://jornada.nmsu.edu/files/Mongolian_species.pdf |url-status=dead }}&lt;/ref&gt; ({{lang-en|oat}}) ба [[Таримал хөх тариа|хөх тариа]]&lt;ref name=Mongolian_species/&gt; ({{lang-en|rye}}) хоёр ногоон бордуурт тохиромжтой.&lt;ref name=&quot;mofga&quot;&gt;{{cite web| title=Maine Organic Farmers and Gardeners Association| url=http://www.mofga.org/portals/2/Fact%20Sheets/FS%2010%20Green%20Manures%20web.pdf| format=pdf| website=mofga.org| date=November 2007| access-date=2017-02-07| archive-date=2015-03-21| archive-url=https://web.archive.org/web/20150321211015/http://www.mofga.org/Portals/2/Fact%20Sheets/FS%2010%20Green%20Manures%20web.pdf| url-status=dead}}&lt;/ref&gt;

* [[Таримал царгас]]&lt;ref name=Mongolian_species/&gt; ({{lang-en|Alfalfa}}), буурцагтан, түүний үндэс гүн нэвчиж тэжээлийг дээш татдаг.&lt;ref name=&quot;mofga&quot;/&gt;
* [[Гурвалжин будаа]]&lt;ref name=&quot;Sullivan&quot;/&gt; ({{lang-en|Buckwheat}}), буурцагтан бус, сэрүүн бүсэд тохиромжтой.
* [[Үхэр шош]]&lt;ref name=&quot;Sullivan&quot;/&gt; ({{lang-en|Cowpea}}), буурцагтан.
* [[Хошоон]]&lt;ref name=Mongolian_species/&gt; ба [[Хошоонгор]]&lt;ref name=Mongolian_species/&gt;&lt;ref name=&quot;Sullivan&quot;/&gt; ({{lang-en|Clover}}), буурцагтан.
* [[Гиш]]&lt;ref name=Mongolian_species/&gt;&lt;ref name=&quot;Sullivan&quot;/&gt; ({{lang-la|Vicia}}), буурцагтан. ([[Таримал гиш]], [[Үслэг гиш]]) &lt;ref&gt;{{Cite news| last = Philpott| first = Tom| title = One Weird Trick to Fix Farms Forever| work = Mother Jones| accessdate = 2014-03-14| date = 2013-09-09| url = http://www.motherjones.com/environment/2013/09/cover-crops-no-till-david-brandt-farms}}&lt;/ref&gt;
* [[Грек чирэг]]&lt;ref name=Mongolian_species/&gt; ({{lang-en|Fenugreek}}), буурцагтан.
* [[Люпин]] ({{lang-en|Lupin}}), буурцагтан.
* [[Сувдан хоног будаа]], хөх ногоон хоног будаа&lt;ref name=Mongolian_species/&gt;&lt;ref name=&quot;Sullivan&quot;/&gt; ({{lang-en|Pearl millet}}), буурцагтан бус.
* [[Гич]] ({{lang-en|Mustard}}), буурцагтан бус.
* [[Phacelia tanacetifolia]] &lt;ref&gt;{{cite web|url=https://www.rhs.org.uk/advice/profile?pid=373|title=Green Manure|publisher = RHS|access-date=15 October 2015}}&lt;/ref&gt;
* [[Дайкон манжин]], цагаан манжин, япон манжин ({{lang-en|Daikon radish}}), буурцагтан бус.
* Sesbania&lt;ref name=&quot;Sullivan&quot;/&gt;, буурцагтан.
* Sorghum
* [[Шар буурцаг]]&lt;ref name=&quot;Sullivan&quot;/&gt; ({{lang-en|Soybean}}), буурцагтан.
* Sudangrass&lt;ref name=&quot;Sullivan&quot;/&gt;, буурцагтан бус.
* Sunn hemp, буурцагтан.
* [[Түлдэг мукуна]]&lt;ref name=&quot;Sullivan&quot;/&gt; ({{lang-la|Mucuna pruriens}}), буурцагтан.
* [[Тифон байцаа]]ны гол үндэс нь хатуу хүнд хөрсийг нэвтлэх хүчтэй.

== Монгол оронд ашиглаж болох зүйлүүд ==
* [[Вандуй]]
* [[Гурвалжин будаа]]
* [[Грек чирэг]]
* [[Дайкон манжин]]
* [[Ногоон шош]]
* [[Нугын хошоонгор]] буюу улаан хошоонгор
* [[Үслэг гиш]]
* [[Сувдан хоног будаа]]
* [[Таримал гиш]]
* [[Таримал манжин]]
* [[Таримал хошуу будаа]]
* [[Таримал хөх тариа]]
* [[Таримал царгас]]
* [[Хүнсний сэвэгзарам]]
* [[Цагаан гич]]
* [[Цагаан хошоон]]
* [[Шар буурцаг]]
* [[Шар хошоон]]

== Эх сурвалж ==
{{reflist}}

== Гадаад холбоос ==
*[https://web.archive.org/web/20110515002807/http://attra.org/attra-pub/covercrop.html Overview of cover crops and green manures]
*[https://web.archive.org/web/20070930080740/http://www.organicfarmingworld.com/greenmanuring.html Methods of Green Manuring]
*Using green manure to grow rice [https://web.archive.org/web/20070317161034/http://www.irri.org/donors/SDC/pdfs/NutMgmtRnfedLwlndRiceLaoPDR.pdf]
*[http://asi.ucdavis.edu/programs/sarep/research-initiatives/are/nutrient-mgmt/cover-crops-database1 University of California cover crops database]

{{Ургамлын тэжээл}}

[[Ангилал:Ногоон бордуур| ]]
[[Category:Газар тариалан]]
[[Category:Хөрс сайжруулагч]]
[[Category:Бордоо]]</text>
      <sha1>9nfmpscmro02l9br4hab4eet9cqo5i2</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Монголчууд Багдадыг эзэлсэн нь</title>
    <ns>0</ns>
    <id>65369</id>
    <revision>
      <id>821657</id>
      <parentid>820687</parentid>
      <timestamp>2025-06-13T11:06:53Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Megzer</username>
        <id>20491</id>
      </contributor>
      <origin>821657</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="14781" sha1="j2t2lwmq4fri1yr8ftjve02ied2irdk" xml:space="preserve">{{Инфобокс дайн
| conflict          = Багдадыг эзэлсэн байлдаан
| place             = Ирак, Багдад хот
| partof            = [[Монголчуудын байлдан дагуулалт]]
| image             = Bagdad1258.jpg
| result            = Их Монгол Улсын арми Багдадыг эзлэн Аббасидын Халифат Улсыг мөхөөв
| combatant1        = [[Их Монгол Улс]]&lt;br&gt;[[Ил Хаант Улс]]&lt;br&gt;[[Киликийн Армени]]&lt;br&gt;Гүржийн вант улс
| combatant2        = [[Аббасидын Халифат Улс]]
| strength1         = 150,000-300,000 цэрэг
| strength2         = 50,000 цэрэг
| casualties1       = Тодорхойгүй
| casualties2       = 800,000-2000,000 хүн алуулсан (исламын шашинт түүхчдийн тоо баримт)
| commander1        = [[Хүлэгү хан]]&lt;br&gt;[[Абаха]]&lt;br&gt;[[Хэтбуха]]&lt;br&gt;ойрадын Бухатөмөр&lt;br&gt;
| commander2        = Аль-Мустасим халиф
}}
'''Монголчууд Багдадыг эзэлсэн тулалдаан''' [[1258 он]]ы эхээр болсон ажээ. 1252 онд [[Мөнх хаан|Мөнх хааны]] зарлигаар [[Хүлэгү]] ноёнд үлэмж хэмжээниий цэргийг захируулж, [[Баруун Ази|баруун Азид]] нөлөөтэй байсан [[Аббасидын Халифат Улс|Аббасидын Халифат]], [[Ассассин|Исмайлитуудын Ассассиныг]] устгахаар илгээх болжээ. 1256 онд Каспийн тэнгисийн орчимд очин цэргээ амрааж байгаад их байлдан дагуулалтынхаа дараагийн алхамдаа орж,&quot;.. өөрийн биеэр ирж дагаар орон хүндэтгэл илэрхийлээгүй, исмайлитуудтай байлдахад туслах цэрэг гаргаагүй..&quot; хэмээн [[Багдад]] хот дахь [[Аббасидын Халифат Улс|Аббас]] угсааны халифыг буруутгажээ. Энэ үед Хүлэгүгийн цэргийн жанжин Бэхү ноён Азербейжанаас Хамзанд буцахдаа Багдад руу халдан довтлолгүй ирснээ &quot;Энэ хот хүн ам цэрэг, зэр зэвсэг арвин хуримтлагдсан тул арга тактикаа сайтар боловсруулахгүй бол автахгүй&quot; хэмээн тайлбарласан тул Хүлэгү цэргийнхээ бэлтгэлийг сайтар хангажээ.

== Тулалдаан ==
Дайран довтлохын өмнө халифыг бууж өгөхийг уриалсан бичгийг удаа дараа өгч, өөрийн биеэр ирэх эс бөгөөс шадар сайдаа илгээхийг шаардсан боловч &quot;Сая саяар агт морьд, аян дайнд мордох эрчүүд бэлэн. Тэд гагцхүү миний зарлигийг хүлээж байна. Өш хорслыг минь өдөөх аваас бид тэнгисийн усыг ч ширгээнэ&quot; хэмээн бардамхан хариулж, дагаар орохоос эрс татгалзжээ. Хүлэгү цэргээ гурван хэсэгт хуваасан бөгөөд Бэх ноён, Багатөмөр болон Санжак жанжины удирдсан цэрэг [[Тигр мөрөн|Тигр]] мөрнийг гатлан Багдадын баруун талаас, өөрөө гол хүчээ авч Багдадын зүүн жигүүрээс довтлохоор төлөвлөжээ. Халиф монголчуудын гол хүч баруун талаас довтолно гэж таамаглан Бакуба бодон [[Басра|Басра хотын]] хооронд хуримтлуулаад байсан цэргээ авч Тигр мөрнийг гатлан Санжакийн удирдсан цөөн тооны цэрэгтэй учран байлдаж цохиод, цааш мөрдөн хөөж улмаар Бэх ноёны удирдсан гол цэрэгтэй учран ширүүн тулаан өрнүүлжээ. Энэ тулалдааны орой нь халифийн цэрэг тактикийн амжилтад хүрсэн боловч шөнө нь монголчууд голын усыг боож халифийн цэргийн хуаранг ар талаас нь усанд автуулж шахамдуулан дайрснаар ялав.

Энэ тулаанаар халифын цэргийн гол жанжид амь үрэгдэн, 12 мянган цэрэг усанд үйж үхэн, үлдсэн цэрэг нь Шам /одоогийн [[Сири]], [[Йордан]]/, Аль-Хилла, Аль Куфа хотын зүг дутаажээ. Зөвхөн халифын сан хөмрөгийн сайд тэргүүтэй цөөн бүлэг хүн Багдадад эргэн иржээ. Багдад тэр үед хэдэн сая хүн амтай нүсэр том хот байсан бөгөөд Тигр мөрнөөр зааглагдан хуваагдсан зүүн, баруун хоёр гол хэсгээс бүрдэж байжээ. Зүүн хэсэгт нь халифын ордон, Засгийн Газар байрлаж байснаас гол хэсэг гэгдэж байв. Бэх ноёны цэрэг хотыг баруун талаас хаасны дараа тэндэхийн ард иргэд олноор зүүн хэсэг рүү дүрвэж түүхчийн тэмдэглэснээр &quot;... Зүүн хэсэгт аваачсан завины эздэд алтан бугуйвч, алтаар эмжээрлэсэн хувцас, мөчгө төгрөг юу байдаг бүхнээ өгч байжээ...&quot;. Энэ үед Хүлэгү хааны бас нэгэн гарамгай жанжин Хэт Бухагийн удирдсан толгойн анги цэрэг Дерденк хотын захирагч Хусам Эддин Агагийн цэргийг сүйрүүлж, улмаар Лурстаныг булаан эзэлж урагшилснаар Хүлэгүгийн гол хүч онц хохиролгүйгээр Багдадын зүүн хэсгийг тойрон бүсэлжээ. Монголчууд Багдадыг бүслэн байрласны дараа цайзын хананы дагуу шавар хана босгож, зарим хэрмийн араар далан ухах ажлыг нэг л хоногт амжуулснаар хот гадаад ертөнцөөс бүрэн тусгаарлагдав.

Түүнчлэн, Багатөмөр жанжин 10 мянган цэрэгтэйгээр хот орох бүх замыг хяналтад авч, Тигр мөрний эргээр хүнд зэвсэг зоож, завинуудад хүчээ хуваарилан суулгаж, хот орчны нурсан балгасыг зөөн өндөрлөг босгон, чулуу шидэгч их буу, шатагч бодисоор цэнэглэсэн хүнд зэвсгүүдийг байрлуулж, чулуу дутмаг байснаас 3 өдөрчийн газраас зөөлгөж, далдуу модны бүдүүн их биеийг чулуу хүрэлцэхээ болих үед ашиглахаар бэлтгэв. Хүлэгү өөрсдийн болон дайсны цэргийн сэтгэлзүйд онцгой анхаарч цэргүүдийнхээ цөсийг хөөргөн, зүрх зоригийг бадрааж байсны сацуу сумны үзүүрт &quot;Эсэргүүцэл үзүүлэлгүй бууж өгсөн хэний ч гэсэн амийг өршөөн&quot; гэсэн бичигтэй ухуулга бэхлэн дайсны цэргийн байрлал руу харван, тагнуул туршуул илгээн халифын сөрөг талынхантай холбоо тоггоож, хагарал үүсгэн хүчийг нь сулруулах арга хэмжээ шургуу авч эхлэв. Ийнхүү бэлтгэлийг сайтар хангасны дараа 1258 оны 1 дүгээр сарын 29-с Багдадын зүүн хэсэг рүү дайралтыг эхлүүлснээр энэ хэсэгт 163 цамхаг байсны хамгийн чухал Аль Ажамын цамхаг тэргүүгэн нь 2 дугаар сарын 5 гэхэд бүхлээрээ монголчуудад эзлэгдэв.
 
Халифын сангийн сайд эзнээ оргон зугтахыг ятгаад дийлэлгүй өөрөө зуггахаар завдсан ч 3 усан онгоцоо эрэгт байрлуулсан хүнд зэвсэгт харвуулан живснээр гэдрэг буцжээ. Бууж өгөхөөс өөр замаар бүслэлтээс гарах аргагүй болсныг ойлгосон халиф эхлээд шадар сайдаа Багдадын христийн тэргүүн ламтай, дараа нь ойрын 9 түшмэл, шашны том зүтгэлтнүүдээ илгээгээд нэмэр болсонгүй. Эцэст нь 1258 оны 2 дугаар сарын 10-нд өөрийн биеэр 3 хүү, 3000 орчим түшмэл, бараа бологчийн хамт очин Хүлэгүд бууж өгчээ. Гэхцээ үүгээр Багдад хотын эсэргүүцэл бүрэн унасангүй хотын ард иргэд үргэлжлэн эсэргүүцсээр байлаа. Иймд Хүлэгү тэдний эсрэг хатуу арга хэмжээ авахаар шийдэв. Тухайлбал, хотын дотроос харвасан сум Хүлэгүгийн бичээч Хиндугийн нүдэнд тусаж, сохолсны өс болгож энэ хэсгийн Аль Халабагын хаалганд ирээд бууж өгч байсан олон иргэдийг бүгдийг цаазлах тушаал өгчээ.

1258 оны 2 дугаар сард монголчууд эцсийн шийдвэрлэх дайралтаа зүүн баруун хэсгээс хавсруулан хийж бүтэн хоног ширүүн тулалдсаны эцэст Багдад хотыг бүхэлд нь эзлэн улмаар 7 хоног талан дээрэмджээ.Ухуулгад автан монголчуудыг эсэргүүцэн байлдаагүй, мөн Хүлэгүгийн христ шашинт Докуз хатны нөлөөгөөр Багдадын христ шашинтнууд аюулгүй нэгэн сүмд цугларч дээрэм халдлагад өртсөнгүй үлдсэн ба амь дүйсэн зарим лал шашинтан тэдэнтэй хамт сүмд орж бүх хөрөнгөө өгч амьд үлдэхийг эрмэлзсэн ч Багдадын христчүүдийн тэргүүн Несторын гэгээн хамба зөвшөөрсөнгүй тэднийг монголчуудын сэлэмний дор орхижээ. Харин еврейчүүд мусульмануудтай мөр зэрэгцэн тулалдсаны төлөөс болж тэдэнтэй адил гай гамшгийн золиос болов.

Хэдийгээр түүхчид янз бүрийн тооцоо хийдэг ч хамгийн багаар бодоход Багдад хотод сая гаруй, ихдээ 2 сая хүн амь үрэгджээ. Халиф ордны төв хэсэгт алтаар дүүргэсэн газар доорхи зоорио монголчуудад зааж өгөхөд үнэхээр их хэмжээний алтан эдлэл гарчээ. Иймд Хүлэгү хаан халифийн өмнө алт мөнгөн эдлэл, үнэт чулуу өрж &quot;Чи юунд энэ эрдэнэсийг надад илгээсэнгүй. Эсэргүүцэн тулах үедээ үүгээрээ цэргээ юунд зассангүй. Өөрөөсөө хүртэл харамласан энэ эрдэнэсээрээ цадталаа хоолло...&quot; хэмээн битүү өрөөнд түгжин өлсгөж алсан байна.

Багдадыг эзэлснээр Иракт монголчуудын өөдөөс үзүүлэх бодит эсэргүүцэл үндсэндээ зогсчээ. Ялангуяа Иракийн төв хэсгийн шийтүүд элчээ илгээн монгол захирагч илгээхийг санал болгож, Хилла хотын иргэд /750 жилийн дараа монголчууд энд энхийг сахиулахаар очсон билээ/ Евфрат мөрөнд гүүр барьж монгол цэргүүдийг талархан уггав. Энэ далимыг ашиглан Хүлэгүгийн хүргэн Багатөмөр жанжин өмнөд нутгийн гүн рүү хөдөлж 1258 оны 2 дугаар сарын 23 гэхэд эсэргүүцлийн сүүлчийн голомтуудыг дарж, арай хожим Тастр, Аль Басра зэрэг зангилаа хот бусад газруудыг бүрэн эзэлжээ.

== Цахим холбоос ==
* ʿAbbās Zaryāb: [http://www.iranicaonline.org/articles/baghdad-iranian-connection-1 ''Багдад Монголчуудын эзлэлтээс Осман хүртэл'']. In: Ehsan Yarshater (Hrsg.): Encyclopædia Iranica, Stand: 22. August 2011 (englisch, inkl. Literaturangaben)
* [http://www.newyorker.com/archive/2005/04/25/050425fa_fact4 Annals of History -Invaders -Destroying Baghdad], Artikel von Ian Frazier vom 25. April 2005 im The New Yorker

== Эшлэл ==
&lt;references/&gt;

{{DEFAULTSORT:Багдадыг эзэлсэн, Монголчууд}}
[[Ангилал:Дундад зууны Монголын түүх]]
[[Ангилал:Монголчуудын тэлэлтийн тулалдаан]]
[[Ангилал:13-р зууны тулалдаан|Багдад]]
[[Ангилал:Бүслэлт]]
[[Ангилал:Аббасидчууд]]
[[Ангилал:Багдадын түүх|Монголчууд]]
[[Ангилал:13-р зууны Монголын түүх]]
[[Ангилал:1258 он]]
[[Ангилал:Ирак дахь үйл явдал|Монголчууд]]</text>
      <sha1>j2t2lwmq4fri1yr8ftjve02ied2irdk</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Улс орнуудын нэрийн утга учир</title>
    <ns>0</ns>
    <id>66614</id>
    <revision>
      <id>821578</id>
      <parentid>821155</parentid>
      <timestamp>2025-06-12T22:31:44Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>70653</id>
      </contributor>
      <comment>Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5</comment>
      <origin>821578</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="133690" sha1="sbmehsl4vg16ogr2lbqnozt1kvqv17j" xml:space="preserve">Улс орнуудын нэрийг монгол хэлний цагаан толгойн үсгийн дарааллаар байршуулж, нэрийн утга учрыг тайлбарласан болно.

==А==

=== {{AUS}} ===
Эртний Ромын &quot;Үл мэдэгдэх өмнөдийн газар нутаг&quot; номонд дурдсан нэршилээр буюу Шинэ Латин хэлээр &quot;Өмнөдийн газар нутаг&quot; гэсэн утгатай нэршил. Анх уг нэршлийг 1625 онд Испани хэлээр хэрэглэж байсан &lt;ref&gt;[[Purchas, Samuel]]. &quot;[http://memory.loc.gov/service/rbc/rbdk/d0404/02951422.jpg A note of Australia del Espíritu Santo, written by Master Hakluyt]&quot;, in ''Hakluytus Posthumus'', Vol. IV, pp. 1422–1432. 1625.&lt;/ref&gt; бөгөөд одоогийн Австрали гэх нэрийг Британийн нэрт Аялагч Меттью Флиндерс 1814 онд байр зүйн нэрээр хэрэглэж, олонд түгээжээ.&lt;ref name=&quot;Flind&quot;&gt;Flinders, Matthew. ''[http://www.slsa.sa.gov.au/encounter/collection/B12985211_259_3.htm A Voyage to Terra Australis] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20121111005442/http://www.slsa.sa.gov.au/encounter/collection/B12985211_259_3.htm |date=11 November 2012 }}''. 1814.&lt;/ref&gt; Шинэ Өмнөд Уэльсийн амбан захирагч Лаклан Магуэр 1817 оны орчимд Их Британийн колониудын зөвлөлд хүргэсэн тайлан мэдээлэлдээ &quot;Австрали&quot; гэх нэрийг албан ёсны баримт бичигт анхлан ашиглажээ.&lt;ref&gt;Letter of 12 December 1817. Op. cit. ''Weekend Australian'', 30–31 December 2000, p. 16.&lt;/ref&gt; Энэ явдлаас хойш долоон жилийн дараа буюу 1824 онд уг тивийг олон улсад &quot;Австрали&quot; хэмээн нэрлэж хэвшсэн юм.&lt;ref&gt;{{Cite book|last=Department of Immigration and Citizenship|title=Life in Australia|publisher=Commonwealth of Australia|year=2007|page=11|isbn=978-1-921446-30-6|format=PDF|url=http://www.immi.gov.au/living-in-australia/values/book/english/lia_english_part1.pdf|accessdate=30 March 2010}}&lt;/ref&gt;   

=== {{AUT}} ===
Герман хэлний &quot;Өстеррайх&quot; гэх үгийг 1147 оноос эхлэн Латин хэлэнд оруулан &quot;Австри&quot; гэж хэрэглэж иржээ. Энэ нь &quot;Дорнын газар нутаг&quot; гэсэн утга бүхий Герман үг юм.&lt;ref&gt;Online Etymology Dictionary. &quot;[http://www.etymonline.com/index.php?search=Austria Austria]&quot;.&lt;/ref&gt;  Ийнхүү нэрлэх болсон нь 976 оны орчимд Баварын вант улсын зүүн хэсэг одоогийн Австри улсын нутаг дэвсгэрийг хамтатган захирдаг байсантай холбоотой. Зарим үндсэрхэг үзэлтнүүд &quot;Дорны эзэнт гүрэн&quot; гэсэн утгатай гэж ч мэтгэдэг. Нэршлийн тухайтад Австралитай тунчиг төстэй нэршил. 

=== {{AZE}} ===
Элленистикийн эрин үед хамаарах Ахеменидийн хаанчлалын цаг мөчид хамаарах үеэс эхлэн &quot;Азербайжан&quot; буюу &quot;Атропатуудын газар нутаг&quot; гэх нэршил үүсчээ. Атропат гэдэг нь эртний Грек хэлээр &quot;Галнаас аврагдагсад&quot; гэсэн утгыг илэрхийлдэг.&lt;ref&gt;{{Citation|title=Ancient Egypt's warfare: a survey of armed conflict in the chronology of ancient Egypt, 1600 BC-30 BC|last=Benson|first=Douglas S.|year=1995|publisher=D. S. Benson|url=https://books.google.com/?id=OMRyAAAAMAAJ}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;&quot;Originally, Media Atropatene was the northern part of greater Media. To the north, it was separated from [[Kingdom of Armenia (antiquity)|Armenia]] by the [[Aras River|R. Araxes]]. To the east, it extended as far as the mountains along the [[Caspian Sea]], and to the west as far as [[Lake Urmia]] (ancient [[Matiane]] Limne) and the mountains of present-day Kurdistan. The [[Sefīd-Rūd|R. Amardos]] may have been the southern border.&quot; from Kroll, S.E. &quot;Media Atropatene&quot;. 1994. in Talbert, J.A. ''[https://books.google.com/books?id=x_FHmc_E2uQC Barrington Atlas of the Greek and Roman World: Map-by-map Directory]''. Princeton University Press, 2000.&lt;/ref&gt; Одоогийн тогтсон нэршил болох Азербайжаныг 1918 онд Орос хэлэнд хувирган бий болгожээ. &quot;Галнаас аврагдагсад&quot; гэх үг хэрхэн бий болсоныг тайлбарлавал, Аугаа их Александрыг насан өөд болсоны дараа Урарти, Саспиричуудын хоорон цус асгаруулсан мөргөлдөн болж улмаар Зүүн Арменийг захирч байсан XVIII Ахеменаны Сатрапы Диадочи Селесиусын дарлалаас чөлөөлж &quot;Атропат&quot; буюу &quot;Галнаас чөлөөлөгсөд&quot; гэх нэр үүссэн домогтой.&lt;ref&gt;[[Strabo]]. ''[[Geographica]]''. XI.xiii.524{{spaced ndash}}526.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[[Pliny the Elder|Pliny]]. VI.13.&lt;/ref&gt; ''Atropátios Mēdía'' ({{lang|grc|Ἀτροπάτιος Μηδία}}),&lt;ref&gt;[[Strabo]]. ''[[Geographica]]''. XI.xiii.523{{spaced ndash}}529.&lt;/ref&gt; &lt;ref&gt;Herodotus. ''History''. III.94. Op. cit. Rennell, James. ''[https://books.google.com/books?id=Poc9AAAAYAAJ&amp;pg=PA366 The Geography System of Herodotus Examined and Explained, by a Comparison with Those of Other Ancient Authors, and with Modern Geography]'', Vol. 1. C.J.G. &amp; F. Rivington, 1830. Retrieved 17 September 2011.&lt;/ref&gt; 
::'''''Транскавказ''''', ЗХУ-ын үед албан ёсны баримт бичигт хэрэглэж байсан нэршил. Оросоор &quot;Закавказе&quot; гэсэн үг. Энэ нь Кавказын нуруу сунан тогтсонтой холбогдуулан газар зүйн байршлаар нь нэрлэсэн цэвэр Орос нэршил юм. 

=== {{ALB}} ===
&quot;Албани&quot; гэх нэрний тухайд хоёр хувилбар бий. Эхнийх нь &quot;Альба&quot; буюу Латин хэлний &quot;цагаан&quot; гэх өнгө заасан нэршил. Удаах нь Прото-Индо-Европ хэлний &quot;альб&quot; буюу &quot;толгод&quot; гэх утгатай байр зүйн нэршил. Аль нь ч бай &quot;Албаничуудын газар нутаг&quot; гэсэн утга бүхий нэршил нь өнөө цаг үед иржээ.&lt;ref name=&quot;OEtDalb&quot;&gt;Online Etymology Dictionary. &quot;[http://www.etymonline.com/index.php?search=albania&amp;searchmode=none Albania]&quot;.&lt;/ref&gt; Анх уг нэршлийг манай эриний 1080 онд Мишель Атталейтын номонд Албаной гэх босогчдын газар нутгийг нэрлэсэн хэсэгт дурдсан байдаг.&lt;ref name=&quot;MAhist&quot;&gt;[[Attaliates, Michael]]. ''History''. Op. cit. in Elsei, Robert. ''The Albanian Lexicon of Dion Von Kirkman'', pp. 113–122.&lt;/ref&gt; Анна Комненагын &quot;Алексиад&quot; зохиолд &quot;Албанон&quot; эсвэл &quot;Арбанон&quot; гэж уг нутгийг нэрлэсэн байдаг.&lt;ref&gt;Op. cit. in Wilkes, J.J. ''The Illyrians'', p. 279. 1992. ISBN 978-0-631-19807-9.&lt;/ref&gt;  Дээр дурдсан зохиолуудаас бүр өмнө буюу манай эриний 150 онд Иллирийн эзэрхийллийн эхэн үед буюу Птоломейн үед &quot;Альбани&quot; гэх үгийг ашиглаж байсан баримт бий.   
::'''''Шкипери''''' Албаничууд өөрийн хэлээр улсаа &quot;Шкипери&quot; хэмээн нэрлэж байна. Албани хэлээр &quot;шкип&quot; гэдэг нь &quot;Бүгдийг ойлгож ухаарах&quot; гэсэн утга агуулдаг.&lt;ref&gt;Kristo Frasheri. ''History of Albania (A Brief Overview)''. Tirana, 1964.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://mirror.undp.org/albania/download/pdf/albanian.pdf|title=The Albanian Language|last=Lloshi|first=Xhevat|format=PDF|publisher=United Nations Development Programme|accessdate=9 November 2010}}&lt;/ref&gt; Сүүлийн үед &quot;Шкипонье&quot; буюу &quot;Бүргэд&quot; гэсэн утгатай буюу &quot;Бүргэдүүдийн газар нутаг&quot; гэсэн утгатай гэх тайлбар олон нийтийн дунд түгээмэл тархжээ.

=== {{ALG}} ===
Алжир гэдэг нь Османы Турк хэлээр &quot;Чезайр&quot; буюу &quot;арлууд&quot; гэсэн утгыг агуулдаг. Улмаар Франц хэлэнд &quot;Альжер&quot;, Каталон хэлэнд &quot;Алджер&quot; гэж нэвтрэн орсон байдаг.&lt;ref name=&quot;leschi&quot;&gt;[[Louis Leschi|Leschi, Louis]]. ''Origins of Algiers''. 1941. Op. cit. in ''El Djezair Sheets''. July 1941. Op. cit. in &quot;[http://alger-roi.fr/Alger/alger_son_histoire/textes/3_origines_alger_1941_feuillets.htm History of Algeria]&quot;. {{fr icon}}&lt;/ref&gt; Анх &quot;Алжир&quot; гэх нэршлийг 1839 онд Францчууд тус нутгийг эзлэн захирах үед албан ёсоор ашигласан байдаг. Ингэж нэрлэх болсон нь ихээхэн учиртай. Тодруулбал, тус улсын нийслэл хотыг хуучнаар &quot;Жазаир Бани Мазганна&quot; буюу Мазганнагын үр садын арлууд&quot; гэж нэрлэдэг байжээ. Мазганна гэдэг нь тус улсад анхлан үүссэн төрт улс байсан гэдэг. Тус улсын нийслэл хотын эргээс дөрвөн арал цуварч харагддаг. Улсын нэршилтэй холбоотой өөр нэгэн домог бий. Энэ нь Зиридийн хаант улсыг үндэслэгч Зири Ибн Манад гэх хааны нэрнээс үүсэлтэй гэх домог. Зири гэдэг нь Берберчүүдийн хэлээр &quot;Сарны туяа&quot; гэх утгыг илэрхийлдэг юм байна.&lt;ref&gt;Yver., G. &quot;[https://books.google.com/books?id=zJU3AAAAIAAJ&amp;pg=PA257 Alger]&quot;. ''E.J. Brill's First Encyclopaedia of Islam 1913–1936'', Vol. I. E.J. Brill (Leiden), 1987.&lt;/ref&gt; 2011}}


=== {{USA}} ===
Их Британийн эзлэн түрэмгийллээс мултрах &quot;Тусгаар тогтнолын тунхаг бичигт&quot; анхлан дурдсанаар &quot;Америкийн нэгдсэн улс&quot; гэх нэр бий болжээ. Улмаар АНУ-ын Үндсэн хуулинд албан ёсны болон дипломат ёс, олон улсын тэмцээн наадам, соёл урлагын арга хэмжээ, олон улсын хурал, цуглаанд &quot;Америкийн нэгдсэн улс&quot;, олон нийт, ард нийтийн дунд &quot;Нэгдсэн улс&quot; гэсэн нэршлийг ашиглаж байхаар хуульчилсан байдаг. &quot;Америк&quot; гэх нэрийг анх Германы газрын зураг зохион бүтээгч Мартин Вальдсимюллер 1507 онд дэлхийн бөмбөрцгийн баруун талд байрлах газар нутгийг &quot;Америка&quot; гэж нэрлэсэн байдаг. Энэ нь тус газар нутгийг анхлан нээсэн хэмээн номондоо дурдсан аялагч Америго Веспуччигийн дурсгалыг хүндэтгэсэн нэршил байсан гэдэг.

=== {{ANG}} ===
Ангол гэх нэрийг тус улсыг колоничлон захирч байсан Португальчууд бий болгожээ.&lt;ref&gt;Heywood, Linda M. &amp; Thornton, John K. ''[https://books.google.com/books?id=S42CypbRTlQC&amp;pg=PA82 Central Africans, Atlantic Creoles, and the foundation of the Americas, 1585–1660],'' p. 82. Cambridge University Press, 2007.&lt;/ref&gt; Угтаа &quot;Ндонгочуудын газар нутаг&quot; гэсэн утгатай уугуул оршин суугчдын нэрийг Португаль хэл рүү хөрвүүлэн хэрэглэсэн нь энэ. Мбундун хэлээр &quot;Нгола а килуанже&quot; буюу &quot;төмрийн дархадын ахлагч&quot; гэсэн утгыг энэ үг илтгэнэ.&lt;ref&gt;Fage, J.D. ''The Cambridge History of Africa,'' Vol. 3: ''[https://books.google.com/books?id=V7qpKqM2Ji8C&amp;pg=PA536 The Cambridge History of Africa: From c. 1050 to c. 1600].'' Cambridge University Press, 1977. ISBN 0-521-20981-1. Retrieved 23 September 2011.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Collins, Robert O. &amp; Burns, James M. ''[https://books.google.com/books?id=PZcX2jQFTRcC&amp;pg=PA153 A History of Sub-Saharan Africa]'', p. 153. Cambridge University Press, 2007. ISBN 0-521-86746-0. Retrieved 23 September 2011.&lt;/ref&gt;

=== {{AND}} ===
Тус улсын нэр ямар утга агуулдаг нь тодорхойгүй. Шарльмайнын &quot;Марка Хиспаника&quot; номонд дурдсанаар &quot;Ад-Дарра&quot; буюу &quot;Ой мод&quot; гэх Араб үгнээс &lt;ref&gt;{{cite book|title=Andorra, the Hidden Republic: Its Origin and Institutions, and the Record of a Journey Thither|year=1912|pages=9|last=Gaston|first=L. L.|publisher=McBridge, Nast &amp; Co|location=New York, USA}}&lt;/ref&gt; эсвэл Наварро-Арагон хэлний &quot;Андурриал&quot; буюу &quot;Бэлчирийн нутаг&quot; гэх утгатай байх боломжтой гэж бичсэн байдаг.&lt;ref&gt;Online Etymology Dictionary. &quot;[http://www.etymonline.com/index.php?term=Andorra Andorra].&quot; Accessed 16 September 2011.&lt;/ref&gt; 

=== {{ATG}} ===
Антигуа: Испани хэлний &quot;Антежо&quot; &lt;ref name=&quot;HistAnti&quot;&gt;Oliver, Vere Langford.&lt;!--sic--&gt; [https://archive.org/details/historyofislando01oliv The History of the Island of Antigua, One of the Leeward Caribbees in the West Indies, from the First Settlement in 1635 to the Present Time]''. Mitchell and Hughes (London), 1894.&lt;/ref&gt; буюу &quot;Эртний&quot; гэх утгатай үг. Анхлан уг нэрийг 1493 онд алдарт аялагч Кристофер Колумб &quot;Санта Мариа ла Антигуа&quot; хэмээн ашигласан байдаг.&lt;ref&gt;Murphy, A. Reg. ''Archaeology Antigua''. &quot;{{Webarchiv|url=http://www.archaeologyantigua.org/background_timeline.htm |wayback=20110904065919 |text=Timeline |archiv-bot=2023-09-26 19:50:00 InternetArchiveBot }}.&quot; Accessed 23 September 2011&lt;/ref&gt;  
:'''Барбуда''' Испаний хэлний &quot;Барбодо&quot; буюу &quot;Сахалтай&quot; гэсэн утгатай үг. Тус нутгийн саглагар моднууд, уугуул оршин суугчдын сахал, үс ургуулах ёсыг харсан нэрт аялагч анлан ийн улга алдаж байсан гэдэг.

=== {{UAE}} ===
Арабын нэгдсэн эмират нь тус улсын бүрэлдэхүүнд багтах долоон эмирт улс нэгдсэнийг илтгэх бөгөөд олон улсад болон Араб хэлээрээ өөрөөр нэршээгүй. 

=== {{ARG}} ===
Испани хэлний &quot;Аргенто&quot; буюу &quot;Мөнгөлөг&quot; гэсэн утгатай үгнээс тус улсын нэршил үүсчээ. Анхлан энэ нэршлийг Испанийн нэрт яруу найрагч Рио де ла Плата &quot;Мөнгөн гол&quot; гэх шүлгэн дурдсан байдаг. Энэхүү шүлэгнээс санаа аван Аргентиний нутагт хөл тавьсан Себастиан Кабо &quot;Ла Аргентина&quot; буюу &quot;Мөнгөн уст нутаг&quot; хэмээн уулга алдаж, улмаар ийн нэрийдэх болжээ.&lt;ref name=&quot;BritRdlP&quot;&gt;{{cite web|title=Río de la Plata|publisher=[[Encyclopædia Britannica]]|url= http://www.britannica.com/EBchecked/topic/463804/Rio-de-la-Plata|accessdate=11 August 2010}}&lt;/ref&gt; 

=== {{ARM}} ===
Тус улсын нэр ямар утга агуулдаг нь тодорхойгүй. Эртний Грекийн судар бичгүүдэд &quot;Арменой&quot; гэж тэмдэглэснийг одоогийн Арменичуудыг нэрлэсэн байх хэмээн олон эрдэмтэд таамагладаг. &quot;Арменой&quot; эсвэл &quot;Армина&quot; гэх үг ямар утга агуулж байгааг одоо болтол эрдэмтэд тогтоогоогүй байгаа юм. Зарим түүхчид үүнийг МЭӨ 2200 онд хүчээ авч байсан Ассирийн Арманумчуудаас гаралтай хэмээн үздэг. Өөр нэг таамаг байдаг нь Прото-Индо-Европ хэлээр &quot;Ар&quot; буюу &quot;Байгуулсан, үүссэн&quot; гэх утгатай үгнээс гаралтай гэх домог. Тус улсад байх олон уул нуруу, толгод, тосгод &quot;ар&quot; гэх үгнээс үүссэн &quot;Арарат, Арян, Арта&quot; зэргээс улсын нэр үүссэн гэх өөр нэг таамаг ч бий.&lt;ref&gt;[[Gamkrelidze, Tamaz]] &amp; [[Vyacheslav Ivanov (philologist)|Ivanov, Vyacheslav]]. &quot;The Early History of Indo-European (aka Aryan) Languages&quot;.{{Page needed|date=September 2010}} ''Scientific American''. March 1990.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Mallory, James P. &quot;Kuro-Araxes Culture&quot;. ''Encyclopedia of Indo-European Culture''.{{Page needed|date=September 2010}} Fitzroy Dearborn, 1997.&lt;/ref&gt;  

=== {{AFG}} === 
16-р зуунд бүтээгдсэн &quot;Бабурнама&quot; сударт Афгени буюу &quot;Афганичуудын газар нутаг&quot; гэх үг бий. Үүнээс тус улсын одоогийн нэршил үүссэн байна.&lt;ref&gt;{{cite web|url= http://persian.packhum.org/persian//pf?file=03501051&amp;ct=92 |title=Events of the Year 910 (p.5)|author=[[Babur]]|work=[[Baburnama|Memoirs]]|publisher=[[Packard Humanities Institute]]|year=1525|accessdate=22 August 2010}}&lt;/ref&gt;  Түүнчлэн 10-р зууны үед бүтээгдсэн Худуд аль-Алам номонд &quot;Афгани&quot; гэх үг хэрэглэгдсэн байдаг. Паштун хэлэнд &quot;Афгани&quot; нь &quot;байрлах, байрших&quot; гэсэн утгыг илэрхийлдэг. Паштун болон Дари хэлэнд &quot;Афгани&quot; гэх нэг л утгаар тус улсын нэр бичигддэг.&lt;ref&gt;{{Cite book|title=The Afghans |last1=Vogelsang |first1=Willem |authorlink=|volume=|year=2002|publisher=Wiley Blackwell|location=|isbn=0-631-19841-5|page=18|url=https://books.google.com/books?id=9kfJ6MlMsJQC&amp;lpg=PP1&amp;pg=PA18#v=onepage&amp;q&amp;f=false|accessdate=2010-08-22}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;khyber&quot;&gt;Anonymous. ''[[Ḥudūd al-ʿĀlam]]''. Op. cit. in &quot;{{Webarchiv|url=http://www.khyber.org/articles/2005/TheKhalajWestoftheOxus.shtml|wayback=20110613145756|text=The Khalaj West of the Oxus: excerpts from ''The Turkish Dialect of the Khalaj''|archiv-bot=2023-11-06 07:37:05 InternetArchiveBot}} {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110613145756/http://www.khyber.org/articles/2005/TheKhalajWestoftheOxus.shtml|date=13 June 2011}}&quot; ''Bulletin of the School of Oriental Studies'', Vol 10, No 2, pp. 417–437. University of London. Retrieved 10 January 2007.&lt;/ref&gt;  1801 оноос эхлэн өнөөгийн бидний мэдэх &quot;Афганистан&quot; гэх нэрийг ашиглаж эхэлжээ.

==Б==

=== {{BHS}} ===
Испани хэлээр &quot;бүү де лас Бахамас&quot; буюу &quot;Гүехэн тэнгис&quot; гэх утгатай үгнээс тус улсын нэр үүсчээ.&lt;ref name=&quot;DicCarib&quot;&gt;Allsopp, Jeannette. ''[https://books.google.com/books?id=PmvSk13sIc0C&amp;pg=PA70&amp;lpg=PA70 Dictionary of Caribbean English Usage]'', p. 70. University of the West Indies Press, 2003. ISBN 976-640-145-4. Retrieved 24 September 2011.&lt;/ref&gt; Анхлан уг нэршлийг 1523 оны орчимд Италийн нэгэн газрын зурагт тэмдэглэсэн байдаг.&lt;ref&gt;Anonymous. &quot;{{Webarchiv|url=http://scholar.library.miami.edu/floridamaps/view_image.php?image_name=dlp00020000520001001&amp;group=spanish |wayback=20151117014054 |text=Turin Map |archiv-bot=2024-09-11 11:21:55 InternetArchiveBot }}.&quot; c. 1523. Retrieved 24 September 2011.&lt;/ref&gt;  Харин англи хэлэнд 1670-аад оны үед &quot;Гранд Бахама&quot; номонд дурдсанаар нэвтэрчээ. Үүнээс гадна өөр нэг домог байдгыг Испанийн эрдэмтэн Лукаян Тайно тайлбарласан байдаг. Энэ нь нутгийн уугуул иргэдийн хэлээр &quot;Ба Ха Ма&quot; буюу &quot;Дундадын дээр орших газар нутаг&quot; гэсэн утгатай нэршлээс дээрх улсын нэр үүсчээ.

=== {{NEP}} ===
Бидний мэдэх Балба буюу Непал улсын нэр нь Санскритаар &quot;нипалаяа&quot; буюу &quot;Уулын бэлд орших нутаг&quot; гэсэн утгыг илэрхийлдэг. Мөн үүнээс гадна &quot;Непа&quot; буюу &quot;Сүм дуганы нутаг&quot; гэсэн Бирм үгнээс гаралтай гэж олонх судлаачид үздэг. Буддын шашинтай улсууд ихэвчлэн төвд хэлний &quot;Нямбал&quot; буюу &quot;Ариун нутаг&quot; гэсэн утгатай гэж үздэг ажээ.

=== {{BAN}} === 
Бенгал хэлний &quot;Бенгал улс&quot; гэх утгатай үг. Бенгал хэлээр &quot;Бангла&quot; гэж Бенгалчуудыг нэрлэдэг бөгөөд &quot;Деш&quot; гэдэг нь &quot;улс, орон&quot; гэх утгатай юм. Анх уг нэрийг 1971 онд Пакистанаас тусгаар тогтноход Шейх Мужибур Рахман тусгаар тогтнолын тунхаг бичигт ашигласан байдаг. Бангла буюу Бенгалчуудыг 9-р зууны эхэн үеэс ном сударт тэмдэглэж байсан баримт бий.&lt;ref&gt;M.A. Amitabha Bhattacharyya, ''Historical Geography of Ancient and Early Mediaeval Bengal'', Sanskrit Pustak Bhandar, 1977, pp. 61–62.&lt;/ref&gt;  

=== {{BRB}} === 
Португаль хэлний &quot;Барбадас&quot; буюу &quot;Сахалтнууд&quot; гэх үгнээс тус улсын нэр үүсчээ.&lt;ref name=&quot;OxJurn&quot;&gt;Reece, Robert. Oxford Journals: ''Notes and queries''. &quot;[https://books.google.com/books?id=PeCIn2CrgYEC&amp;pg=PA346 Barbados v. Barbadoes]&quot;. Oxford University Press, 1861. Retrieved 27 September 2011.&lt;/ref&gt;  Италийн Генуяа мужийн газрын зурагч Висконте Мажжиоло 1519 онд бүтээсэн газрын зурагт анхлан уг нэршлийг ашигласан байдаг.&lt;ref&gt;Maggiolo, Vesconte. {{Webarchiv|url=http://bsb-mdz12-spiegel.bsb.lrz.de/~mdz/index.html?c=autoren_index&amp;l=en&amp;ab=Maggiolo%2C+Vesconte |wayback=20120328064057 |text=Seeatlas (Alte Welt und Terra Nova) |archiv-bot=2023-09-26 19:50:00 InternetArchiveBot }} – BSB Cod.icon. 135. (Genoa), 1519. {{de icon}}&lt;/ref&gt;  

=== {{BHR}} ===
Араб хэлний &quot;Аль Бахрайн&quot; буюу &quot;Хоёр тэнгис&quot; гэх үгнээс тус улсын нэр үүсчээ. Алдарт Коран сударт энэ нутгийн талаар таван ч удаа дурдсан байдаг. Өөр нэгэн домогт өгүүлснээр хоёр тэнгисийн бэлчих Аль-Ахса нутаг нь туйлийн амар тайван, үржил шимт нутаг бөгөөд Аль-Жавахари хэлээр &quot;Бахри&quot; гэдэг нь &quot;Холбоо тэнгис&quot; гэсэн утгатай ажээ. Гэвч сүүлийн домгийг олон нийт хүлээн зөвшөөрдөггүй. 

=== {{BLR}} ===
Орос хэлний &quot;Бела&quot; буюу &quot;цагаан&quot;, &quot;рус&quot; буюу Орос гэх утгатай үгсээс &quot;Цагаан орос&quot; буюу Беларус улсын нэр үүсчээ. Эртний судар бичгүүдэд Оросын нэг хэсэг байсан болохоор тусгайлан дурдаж байгаагүй. Ихэнх түүхчид улаантан болон цагаантнууд гэж хуваагдаж байснаас шалтгаалан улстөрийн үзэл баримтлалын дагуу нутаг заан &quot;Беларус&quot; улсын нэр үүссэн гэдэгт итгэдэг юм.

=== {{BEL}} ===
Бельги гэх үг нь &quot;Белгик Гаул&quot; үндэстнүүд гэсэн утгатай Ром үг. Латин хэлэнд орж ирэхдээ Бельги болж, &quot;Бельгийн газар нутаг&quot; гэх утгыг илэрхийлэх болжээ. 1830 онд одоогийн Бельгийн хаант улс Нидерландаас тусгаар тогтноход &quot;Бельгийн нэгдсэн улс&quot; гэсэн нэршлийг авсан боловч энэ нэршлээрээ удаагүй. Бельги гэдэг нь Прото-Сельтик хэлний &quot;белг&quot;, Прото-Индо-Европ хэлний &quot;бхелгх&quot; буюу &quot;догшин&quot; гэсэн утгатай илэрхийлдэг.&lt;ref&gt;Koch, John. ''Celtic Culture: a Historical Encyclopedia'', p. 198. ABC-CLIO 2006.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Pokorny, Julius. ''Indogermanisches Etymologisches Wörterbuch'', pp. 125–126. Bern-Muenchen-Francke, 1959. {{de icon}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Pokorny, Julius. ''The Pre-Celtic Inhabitants of Ireland'', p. 231. Celtic, DIAS, 1960.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Maier, Bernhard. ''Dictionary of Celtic Religion and Culture'', p. 272. Boydell &amp; Brewer, 1997.&lt;/ref&gt; Хэл зүйн зарим шинжээчид үүнийг Прото-Индо-Европ хэлээр &quot;гэрэлтсэн&quot; гэж хөрвүүлбэл ононо гэсэн санал гаргасан ч энэ тайлбарыг зарим нь хүлээн зөвшөөрдөггүй.&lt;ref&gt;Pokorny, Julius. ''Indogermanisches Etymologisches Wörterbuch'', p. 118. 1959. ISBN 3-7720-0947-6. {{de icon}}&lt;/ref&gt;

=== {{BLZ}} === 
Энэ улсын нэрний утга учир тодорхойгүй. 17-р зууны эхэн үед Шотландн аялагчид &quot;Белизе&quot; нэрт голны нэрээр нэрлэсэн байх гэсэн таамаг бий. Мөн түүнчлэн Испани хэлний &quot;Вализе&quot;, &quot;Бализе&quot; гэсэн үгнээс ч үүссэн байх боломжтой гэж үздэг.&lt;ref name=&quot;brit1893&quot;&gt;{{cite encyclopedia |year=1892|title=British Honduras|encyclopedia=[[Encyclopædia Britannica]] |volume=12|location=New York|publisher=The Britannica Publishing Company |url=https://books.google.com/books?id=uGRJAAAAYAAJ&amp;pg=PA133|accessdate=25 October 2010}}&lt;/ref&gt; Мөн энэ нэрний талаар өөр нэг домог байдаг нь Маяачуудын өгсөн нэр гэж үздэг явдал. &quot;Белиз&quot; гэдэг нь Маяа хэлээр &quot;шавартай ус&quot; гэсэн утга илэрхийлдэг ажээ.&lt;ref&gt;Wright, Ronald. ''[https://books.google.com/books?id=F3QS1NJHJEMC&amp;pg=PA24&amp;lpg=PA24 Time among the Maya: Travels in Belize, Guatemala, and Mexico]''. Grove Press, 2000. ISBN 0-8021-3728-8. Retrieved 28 September 2011.&lt;/ref&gt; Нутгийн иргэдийн дунд түгээмэл тархсан домгоор бол Франц хэлний &quot;Бализ&quot; буюу &quot;Гэрэл цацарсан&quot; гэх үгнээс гаралтай гэж үздэг юм байна.

=== {{BEN}} ===  
Тус улсын нэр Нигер хэлээр &quot;Бениний бэлчир дэх газар нутаг&quot; гэсэн утга илэрхийлдэг. Үүнээс гадна нутгийн Ицкери омгийнхний &quot;Убину&quot;, Ёруба омгийнхний &quot;Ибину&quot; буюу &quot;Хавчиг гэр&quot; гэсэн үгнээс гаралтай гэж үзэх судлаачид ч бий. Араб хэлний &quot;бини&quot; буюу &quot;үр сад&quot; гэсэн утгатай үгнээс тус улсын нэр үүссэн байх ч боломжтой юм. 

=== {{BUL}} === 
Тус улсын нэр Прото-Турк хэлний &quot;булгха&quot; буюу &quot;холилдсон, &quot;булгак&quot; буюу &quot;хувьсгал&quot; гэсэн үгнээс гаралтай гэж олонх судлаачид үздэг.&lt;ref&gt;Bowersock, Glen W. &amp; al. ''[https://books.google.com/books?id=c788wWR_bLwC&amp;pg=PA354 Late Antiquity: a Guide to the Postclassical World]'', p. 354. Harvard University Press, 1999. ISBN 0-674-51173-5.&lt;/ref&gt;  Эрдэмтэд үүнээс гадна эртний Монгол хэлний &quot;булгарах&quot; буюу &quot;салж, хагацах&quot; гэсэн үгнээс гаралтай гэж үздэг юм.

=== {{BOL}} ===
Испанийн алдарт аялагч Симон Боливарын дурсгалыг мөнхжүүлж тус улсыг &quot;Боливарын газар нутаг&quot; хэмээн нэрийджээ. Уг нэрийг хошууч генерал Антонио Хосе де Сукре өгсөн гэдэг. Тус улс Перу улсаас тусгаар тогтносны дараа үндэсний ассемблейн анхдугаар хуралдаанаар хошууч генералын өгсөн нэрийг хэвээр баталсан байна.&lt;ref&gt;''{{Webarchiv|url=http://www.historia-bolivia.com/6-de-Agosto-Independencia-de-Bolivia/6 |wayback=20110820091233 |text=6 de Agosto: Independencia de Bolivia |archiv-bot=2023-09-26 19:50:00 InternetArchiveBot }} {{webarchive |url=https://web.archive.org/web/20110820091233/http://www.historia-bolivia.com/6-de-Agosto-Independencia-de-Bolivia/6 |date=20 August 2011 }}.'' {{es icon}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;cob&quot;&gt;Maria Luise Wagner. &quot;Construction of Bolivia: Bolívar, Sucre, and Santa Cruz&quot;. In Hudson &amp; Hanratty.&lt;/ref&gt; Алдарт аялагч, эрх чөлөөний төлөө тэмцэгч Симон Боливарын нэр нь Испанийн Бискай мужийн &quot;Болибар&quot; тосгон нэрнээс үүссэн гэж намтар судлаачид нь үздэг.&lt;ref&gt;{{cite web |url=http://www.euskaltzaindia.net/index.php?option=com_eoda&amp;Itemid=478&amp;lang=eu&amp;testua=ziortza&amp;view=izenak |title= Ziortza |author= Euskaltzaindia|date= |work= |publisher= |accessdate=10 September 2011}}&lt;/ref&gt; 

=== {{BIH}} ===  
:Босниа: Босна голын нэрээр тус улсын нэрийг нэрлэжээ. Энэ нэршлийг анх 958 оны үед Византын эзэн хаан VII Константин түүх шастирт тэмдэглэн үлдээсэн байдаг. &quot;Босна&quot; гэдэг нь Прото-Индо-Европ хэлээр &quot;бос&quot;, &quot;богх&quot; буюу &quot;урсаж буй их усан&quot; гэсэн утгатай.&lt;ref name=&quot;Imamovic&quot;&gt;Imamović, Mustafa (1996). Historija Bošnjaka. Sarajevo: BZK Preporod. ISBN 9958-815-00-1&lt;/ref&gt;
:Херцеговин: Амальгам болон эртний Герман хэлээр &quot;герцог&quot; буюу &quot;гүн, ван&quot; гэсэн утгатай бол &quot;овина&quot; гэдэг нь Серби-Хорват хэлээр &quot;улс&quot; гэсэн утгыг илэрхийлдэг.

=== {{BOT}} === 
Тус улсын хамгийн том үндэстэн болох Сецвана хэлээр &quot;Цваначуудын эх орон&quot; гэсэн утгатай. Британийн хэлзүйч Ливингстоуны баталж буйгаар Сецвана хэлээр &quot;адилхан, ижил&quot; гэсэн утгыг илэрхийлдэг ажээ. Үүнээс гадна &quot;эрх чөлөө&quot; гэсэн утгатай гэж тайлбарлах эрдэмтэд цөөнгүй бий.&lt;ref&gt;Ripley, George &amp; Dana, Charles A., Eds. &quot;[[:s:The American Cyclopædia (1879)/Bechuana|Bechuana]]&quot;. ''The American Cyclopædia''. (New York), 1879.&lt;/ref&gt; 

=== {{BRA}} ===
Португаль хэлний &quot;пау-бразил&quot; буюу &quot;Улаан мод&quot; гэсэн утгатай үгнээс тус улсын нэр үүсчээ.&lt;ref name=&quot;Bueno36&quot;&gt;Bueno, Eduardo. ''Brasil: uma História'', p. 36. Ática (São Paulo), 2003. ISBN 85-08-08213-4. {{pt icon}}&lt;/ref&gt;  Яг энэ нэршлийг хамгийн анх 1330 онд Английн Анжелино Дулкерт гэх эрдэмтэн ашиглаж байсан гэдэг. Гэвч тухайн үед Бразилийг хараахан илрүүлж амжаагүй байсан юм.

=== {{BRU}} ===
Тус улсын нэрний утга учирын талаар нэгдсэн ойлголт байхгүй. Харин орчин үед Малай хэлний &quot;Баруна&quot; гэх үгнээс гаралтай гэсэн үзэл тархжээ. 14-р зууны үед Борнео дээр хөл тавьсан Аванг Алак Бетатар өөрийн нутгийн хэлээр &quot;Баруна&quot; буюу &quot;Хаана байна&quot; гэж дагалдагчдаасаа асууснаас энэ нэр үүсчээ.&lt;ref&gt;{{cite book|last=Curriculum Development Department|title=History for Brunei Darussalam: Sharing Our Past|year=2008|publisher=EPB Pan Pacific|location=Section 2.2|isbn=99917-2-545-8|page=26}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.southeastasianarchaeology.com/2007/03/08/treasuring-bruneis-past/ |title=Treasuring Brunei's past |publisher=Southeast Asian Archaeology |date=8 March 2007 |accessdate=19 September 2011}}&lt;/ref&gt; Түүнчлэн 978 оны Хятадын судар бичгүүдэд &quot;Бони&quot;  нэрт хааны тухай дурдсан бий. Уг хааны нэрнээс улсын нэр үүссэн байж магадгүй гэж зарим эрдэмтэд санал дэвшүүлжээ. Бас нэгэн таамаг байдаг нь 1550 онд тус нутагт хөл тавьсан Италийн аялагч Людовико ди Вартема &quot;Борней арал&quot; гэж тэмдэглэсэнтэй холбоотой ажээ. &quot;Варунай&quot; буюу эртний Санскрит хэлээр &quot;далайчдын нутаг&quot; гэсэн утгатай үгнээс гаралтай гэж үзэх эрдэмтэд ч бий. 

=== {{BFA}} ===
Тус улсын Море омгийнхний хэлээр &quot;буркина&quot; гэдэг нь &quot;шударга, итгэж болох&quot; гэсэн утгатай, Диоула омгийнхний хэлээр &quot;фасо&quot; гэдэг нь &quot;газар нутаг, эцгийн гэр&quot; гэсэн утгатай хоёр үгнээс тус улсын одоогийн нэршил үүсчээ. 1983 онд тусгаар тогтносон тус улсын ерөнхийлөгч Томас Санкара энэ нэрийг сонгон хэрэглэх зарлиг гаргасан юм. 

=== {{BDI}} === 
Тус улсын голлох үндэстэн болох &quot;Рунди&quot; хэлээр &quot;Рундичуудын эх орон&quot; гэсэн утгыг илэрхийлдэг ажээ. 1962 онд Бельгийн харьяалалаас тусгаар тогтноход энэ нэрийг сонгон хэрэглэх болжээ. 

=== {{BHU}} === 
Тус улсын нэрний утга учир тодорхойгүй, маш олон таамаг, тайлбар, домог өнөө үетэй золгожээ. Францын аялагч Жеан Баптист Тавернье 1676 онд гаргасан &quot;Зургаан аялал&quot; номондоо &quot;Боутан&quot; гэх үгийг дурдсан байдаг. Тухайн үед Бутан улс гэж байгаагүй бөгөөд Төвдийн хаант улсын нэгдсэн захиргаанд багтаж байсан гэдэг. Бутан даяар тархсан үзлээр бол Санскрит хэлний &quot;Бота-анта&quot; буюу &quot;Төвдийн хязгаар нутаг&quot; гэсэн утгатай үгнээс гаралтай ажээ.ref name=&quot;Names&amp;Histories&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;chakravarti7&quot;&gt;{{cite book|title=A Cultural History of Bhutan |volume=1 |first=Balaram |last=Chakravarti |publisher=Hilltop |year=1979 |page=7 |url=https://books.google.com/books?id=6VxuAAAAMAAJ |accessdate=1 September 2011}}&lt;/ref&gt;  Түүнчлэн Балба хэлээр &quot;Бодо Хатан&quot; буюу &quot;Төвдийн нутаг&quot; гэх утгатай үгнээс үүдэлтэй байж болох юм. Бутаны хэл шинжлэлийн зарим эрдэмтэд Санскрит хэлний &quot;Бу-Уттан&quot; буюу &quot;Өндөрлөг газар&quot; гэх үгнээс гаралтай гэж тайлбарладаг.
::'''Друк Юл''' Бутанчууд өөрсдийнхөө хэлээр улсаа ийн нэрлэдэг. Энэ нь Бутан хэлний &quot;Аянгын лууны газар нутаг&quot; гэсэн утга илэрхийлдэг ажээ. Тэд 1730 оноос энэ нэршлийг хэрэглэх болсон байна.

==В== 

=== {{VAN}} === 
Уугуул Вануатучуудын хэлээр энэ нь &quot;Бидний эх орон&quot; гэх үгнээс гаралтай ажээ. 

=== {{VAT}} === 
Итали хэлний &quot;Ватикан толгодын хот&quot; гэсэн утгыг илэрхийлдэг. Энэ нь тус хотыг тойрон хүрээлдэг &quot;Ватикан&quot; гэх нэртэй толгодын нэр юм. Харин Ватикан гэдэг нь Италийн &quot;Ватиканиари&quot; буюу &quot;Ариун номын нутаг&quot; гэсэн утгай үгнээс гаралтай ажээ. Эртний Ромын үеэс энэ нэрийг хэрэглэн, түүх, шастирт тэмдэглэсэн нь бий. 

=== {{VEN}} === 
Тус нутагт анхлан хөл тавьсан Италийн аялагчид болох Алонсо де Ожеда, Америго Веспуччи нар &quot;Венесуола&quot; буюу &quot;Бяцхан Венец&quot; гэж уулга алдсанаас хойш газрын зураг, албан ёсны баримт бичигт ийнхүү тэмдэглэх болжээ. 

=== {{VIE}} ===
Тус улсын нэршил нь &quot;Вьет&quot; буюу &quot;Өмнөд&quot;, &quot;Нам&quot; буюу &quot;газар&quot; гэх үгнээс гаралтай гэж ихэнх түүхчид үздэг. МЭӨ 2-р зуунаас хойш ийнхүү хаант улсыг ийн нэрийдэх болжээ.&lt;ref&gt;[http://www.anviettoancau.net/anviettc/docs/2007-02/trbontai.pdf An Introduction to Vietology]&quot;, p. 3.&lt;/ref&gt; Вьет Нам гэх үгийг хамгийн анх МЭӨ 239 оны нэвтэрхий тольд Хятадын эрдэмтэд тэмдэглэжээ. Харин одоогийн бидний мэдэх &quot;Вьетнам&quot; гэх үгийг 16-р зууны яруу найрагч Нгуен Бин Хием хэрэглэсэн байдаг.

==Г==

=== {{GAB}} ===
Португаль хэлний &quot;Габао&quot; буюу &quot;Халхлагдсан&quot; гэх утгатай үгнээс тус улсын нэршил үүсчээ. Комо голын адагт орших энэ нутаг олон нийтээс халхлагдсан, хэр баргын хүн хүрч очиход төвөгтэй учир ийнхүү нэрийдэх болжээ. 

=== {{GUY}} ===
Нутгийн уугуул иргэдийн хэлээр &quot;Их нууруудын нутаг&quot; гэсэн утгатай. 

=== Гайти {{HAI}} ===
Гайтийн Тайно/Аравак омгийнхний хэлээр &quot;Уулын нутаг&quot; гэсэн утгатай үг юм. Хиспаниола арлын баруун хэсэгт орших уг нутаг өндөр уулсаар хүрээлэгдсэн байгалийн өвөрмөц тогтоцтой.

=== {{GMB}} === 
Мандинкан омгийн &quot;Гамбура&quot; буюу &quot;Каабу голын хаан&quot; гэсэн утгатай үгнээс тус улсын нэршил үүссэн байдаг. Улмаар 1965 онд Их Британиас тусгаар тогтноход одоогийн &quot;Гамби&quot; гэх нэрийг сонгожээ. Гамбра гэх нутгийн нэршил бүр 1455 онд Алвис Кадамосто гэх газарзүйч номонд тэмдэглэсэн байдаг.&lt;ref&gt;Cadamosto, Alvise. ''Mondo Nuovo, Libro de la Prima Navigazione di Luigi di Cadamosto de la Bassa Ethiopia ed Altre Cosa''. Op cit. Montalbado, Francanzano (ed.) ''Paesi Novamente Retrovati et Novo Mondo da Alberico Vesputio Florentino Intitulato''. (Vicenza), 1507. {{it icon}}&lt;/ref&gt; Нутгийн иргэдийн дунд түгэн тархсан өөр нэг домгоор бол Португаль хэлний &quot;Гамбио&quot; буюу &quot;худалдаа, арилжаа&quot; гэх үгнээс үүссэн гэдэг. Энэ нь тухайн үедээ Португальчуудын боолын худалдаа явуулдаг гол нутаг байсантай холбоотой.

=== {{GHA}} ===
Тус улс 1957 оны гуравдугаар сарын 6-ны өдөр Их Британиас тусгаар тогтноход &quot;Гана&quot; гэх нэрийг албан ёсоор авчээ. Энэ нь Малиан Ганын эзэнт гүрний хааны урд бичигддэг байсан &quot;Дайчдын хаан&quot; гэсэн утгатай цол нэрнээс үндэслэсэн нэр юм. 

=== {{GUA}} === 
Нахуати омгийнхний хэлээр &quot;Куаутемаллан&quot; буюу &quot;Ой модны нутаг&quot; гэсэн утгатай үгнээс тус улсын нэр үүсчээ.

=== {{GIN}} === 
Тус улсын нэр чухам ямар утгатай талаар нэгдсэн ойлголт байхгүй. Харин Португаль хэлний &quot;Гвин&quot; буюу &quot;эрэг, ирмэг&quot; гэх утгатай үгнээс үүссэн байж болно гэдэгтэй ихэнх эрдэмтэд нэгддэг. Яг энэ нэршлээр 1481 онд тус улсыг Португалийн эзлэн түрэмгийлэгчид нэрлэж байсан баримт бий. Өөрөөр Дьенне болон Берберчүүдийн хэлний &quot;гинавен, агинау, агинаоу&quot; буюу &quot;хар&quot;, &quot;шатсан&quot; гэх утгатай үгнээс үүссэн гэх хувилбар бий.&lt;ref name=&quot;Bovi&quot;&gt;Bovill, Edward Wm. ''The Golden Trade of the Moors: West African Kingdoms in the Fourteenth Century''. Weiner (Princeton), 1995.&lt;/ref&gt;

=== {{GNB}} ===
Нэрний утга учир нь дээр дурдсан Гвиней улсынхтай төстэй. 1973 онд тус улсы Португалиас тусгаар тогтноход энэ нэрийг сонгон хуульчилжээ. 

=== {{GER}} ===    
Нэрний утга учрын талаар олон янзын таамаг байдаг ч түмэнд түгсэн нэг хувилбар бий. Үүгээр бол Сельтик хэлний &quot;гайр&quot; буюу &quot;хөрш&quot; &lt;ref name=&quot;OEDgerm&quot;&gt;''Oxford English Dictionary''. &quot;Germany&quot;.&lt;/ref&gt;, &quot;гайрм&quot; буюу &quot;цуст тулаан&quot;, &quot;гар&quot; буюу &quot;хашхираан/жад&quot; гэсэн үгнээс үүссэн байх гэсэн таамаг бий. МЭӨ гуравдугаар зуунаас эхлэн Ромын их удирдагч Юлий Цезарь газрын зураг болон албан ёсны баримт бичигт энэ нэрийг ашиглаж, олон нийтэд таниулсан юм.
::'''''Дойчленд''''' Германчууд эх хэлээрээ улсынхаа нэрийг ингэж бичдэг. Энэ нь &quot;Ард түмний нутаг&quot; гэсэн утгатай эртний герман хэлний үг юм. 

=== {{GRE}} === 
Тус улсын нэрний талаар олон янзын домог яриа бий. Үүнээс дурдвал. Аугаа Гомерын дуулалд &quot;Греа&quot; гэх тосгоны тухай гардаг. Үүнээс үүдэн тус улсын нэр үүссэн гэх домог бий. Уг тосгоны &quot;Греа&quot; гэх үг нь &quot;хөгшин эмэгтэй&quot; гэх утгатай юм байна. Нутгийн иргэдийн дунд тархсан өөр нэг домгоор бол &quot;Керас&quot; буюу &quot;хүндэтгэл хайрлах&quot; гэсэн утгатай ажээ. Энэ нь Аугаа Грекус гэх хамба ламтан тус нутгийг адислан, аравнайлсантай холбоотой юм. 
::'''''Хеллас''''' Грекчүүд эх хэлээрээ нутгаа ийн нэрлэдэг. Уг нэршил чухам юунаас сэдэвлэсэн нь тодорхойгүй. Нутгийн иргэдэд тархсан домгоор бол Трой улсын Хеллен хамба ламын нэртэй холбоотой ажээ.

=== {{GRD}} === 
Испанийн Гранада мужийн нэрнээс тус улсын нэршил үүсчээ.

==Д==

=== {{DEN}} ===
Дани улсын нэр чухам юунаас үүссэн нь тодорхойгүй. Гэвч дараах хоёр ойлголт орчин үе хүртэл ам дамжин яригдаж иржээ. Гэхдээ Прото-Индо-Европ хэлний &quot;дхен&quot; буюу &quot;доор, тэгш тал&quot;, &quot;мерек&quot; буюу &quot;хил, ой мод&quot; гэх утгатай үгнээс үүссэн байх боломжтой гэж хэл зүйчид үздэг. Анх энэ талаар Паулус Оросиус гэгч &quot;Тэрс үзэлтнүүдийн эсрэг тэмцсэн долоон түүх&quot; номонд дурдсан нь бий.&lt;ref&gt;Thorpe, B. ''&lt;u&gt;The Life of Alfred The Great&lt;/u&gt; Translated from the German of Dr. R. Pauli To Which Is Appended Alfred's Anglo-Saxon Version of Orosius'', p. 253. Bell, 1900.&lt;/ref&gt;  Нутгийн иргэдийн дунд түгэн тархсан домог нь эрт цагт Данийн нутагт алдар суугаараа мандаж байсан Дан гэх хааны нэрнээс үүссэн ажээ. 

=== {{DMA}} === 
Аугаа аялагч Кристофер Колумб 1493 оны 11-р сарын 3-ны  өдөр тус нутагт анхлан хөл тавьж, улмаар &quot;Ням гаригийн  газар нутаг&quot; гэх утгатай &quot;Доминик&quot; гэх испани нэр хайрлажээ. Тухайн үед ням гаригыг гэгээнтнүүдийг дурсах өдөр болгон Испанийн христийн шашинтнууд тэмдэглэдэг байсантай холбоотой. Гэхдээ түүхчид бас өөр тайлбар хийдэг. Учир нь Кристофер Колумб өөрийн төрсөн эцэг Доменежогийн нэрээр нэрлэсэн байж болох талтай юм. 

=== {{DOM}} === 
Тус улсын нэршлийн тухайд дээр дурдсан Доминик улстай тун төстэй домог ярианууд өдийг хүртэл ам дамжин яригдаж иржээ. Гэвч Кристофер Колумби Гэгээн Доминикийн өдөр буюу наймдугаар сарын 4-ний өдөр &lt;ref&gt;Partido Revolucionario Dominicano. &quot;[http://www.prd.org.do/ciudad/leyenda-e-historia-envuelven-la-fundaci%C3%B3n-de-santo-domingo Leyenda e Historia Envuelven la Fundación de Santo Domingo] {{webarchive |url=https://web.archive.org/web/20120701044753/http://www.prd.org.do/ciudad/leyenda-e-historia-envuelven-la-fundaci%C3%B3n-de-santo-domingo |date=1 July 2012 }}''. Accessed 18 October 2011. {{es icon}}&lt;/ref&gt; тус улсыг нээсэнтэй холбогдуулж Испаниар &quot;Гэгээн Доминикийн газар нутаг&quot; гэх нэр хайрласан гэдэг домогтой юм.

=== {{TLS}} ===
Португаль хэлний &quot;Дорнын дорно орших арал&quot; гэсэн үгнээс тус улсын нэр үүсчээ. Малай хэлэнд &quot;Тимур&quot; гэдэг нь &quot;дорно&quot;, &quot;зүүн&quot; гэсэн утгыг агуулдаг байна.

==Е==

=== {{EGY}} === 
[[File:Kmt obelisk.jpg|thumb|200px|Египетээр ''Km.t'' гэж бичсэн Луксорын чулуун багана. Франц улс Парис хот]]

фараонуудын үеийн эртний Египетийн хэлээр &quot;Ка болон Птагын эх орон&quot; гэсэн утгатай үг юм. Үүнийг Грек, Латин хэлэнд &quot;Айжиптос&quot; гэж буулгасан нь тус улсын нэр болжээ. Ка болон Птах нь эртний Египетийн хоёр том бурхан бөгөөд &quot;Птах&quot; гэдэг нь &quot;нээгч, илрүүлэгч&quot; гэсэн утгатай Египет үг юм. Харин Грек улсын ардын домог боох &quot;Страбо&quot;-д &quot;Аханоу гиптиос&quot; буюу &quot;Аахены доох нь орших нутаг&quot; гэсэн утгатай грек үг ажээ.
::'''''Миср/Маср''''' Египетчүүд эх хэлээрээ улсаа ийн нэрлэдэг. Энэ нь Араб хэлээр &quot;хот&quot; гэсэн утгатай юм.

==Ж==

=== {{DJI}} ===
Тус улсын нэрний талаар тодорхой ойлголт байхгүй. Гэвч өнөө цаг үед &quot;Техути/Тот бурханы нутаг&quot; гэсэн утгатай нутгийн иргэдийн нэрнээс үүссэн гэх үзэл давамгайлж байна. Хачирхалтай нь Техути гэдэг нь эртний Египетийн сарны бурхан юм.

==З==

=== {{ZAM}} === 
&quot;Замбези голын нутаг&quot; гэсэн утгатай Африк үг. Замбези нь тус улсын зүүн хэсэгт орших бөгөөд Зимбабве улсаас тусгаарлаж байдаг нэг ёсны хил юм. Замбези нь Замби, Ангол, Намиб, Ботсвана, Зимбабве, Мозамбик улсуудыг дамнан урсдаг 2,574 км урт гол юм байна. 

=== {{ZIM}} === 
Шона омгийнхний хэлээр &quot;Жимба-же-мабве&quot; буюу &quot;Чулуун гэр&quot; гэсэн утгатай үгнээр уг нэршил үүссэн байна. Шона омгийн суут бүтээл болох чулуун хэрэм, орд харшнуудаас Зимбабве гэх нэр үүсчээ.

==И==

=== {{ISR}} ===
Израйль гэдэг нь &quot;Бурхантай хамт тулалдах&quot; гэсэн утгатай Хебрю үг юм. Энэ нь Библийн сударт гардаг гэгээн Йаковын хэсгээр үүдсэн нэршил ажээ. Ерөөс бурхантай хамт ялах, хамт байх гэсэн санаагаар дээрх нэрийг сонгосон байна. 

=== {{IDN}} ===
&quot;Энэтхэгийн арлууд&quot; гэсэн утгатай Грек үгнээс тус улсын нэр үүсчээ. Үүнээс хойш ялангуяа 19-р зууны дунд үеэс эхлэн &quot;Дорнод Энэтхэг&quot; гэж англи хэлэнд тэмдэглэх болсон юм.

=== {{JOR}} ===
&quot;Йордан голынхон&quot; гэсэн үгнээс тус улсын нэр үүссэн байна. Харин Йордан голын нэрийг Хебрю, Канаан хэлний &quot;ирд&quot; буюу &quot;Сөнөсөн тэнгисийн доох нь талд&quot; гэсэн үгнээс тус улсын нэр үүссэн гэж үздэг. Тус улс Йордан голын зүүн эрэг дагуу оршдог юм.

=== {{IRQ}} ===
&quot;Эрак&quot; буюу &quot;Доод орших газар&quot; гэсэн утгатай Перси хэлнээс тус улсын нэр үүссэн байна. Мөн түүнчлэн Эвфрат мөрний бэлчирт орших &quot;Эрэк/Урук&quot; гэсэн хотын нэрнээс үүсэлтэй гэсэн тайлбар ч байдаг. 

=== {{IRN}} ===
&quot;Арянчуудын нутаг&quot; гэсэн утгатай үгнээс тус улсын нэр гаралтай. &quot;Аря&quot; гэдэг нь Прото-Индо-Европ хэлээр &quot;угсаатан&quot;, &quot;чөлөөт&quot; гэсэн утгыг илэрхийлдэг байна. 

=== {{IRL}} ===
Ирландчууд өөрсдийгөө &quot;Эйре&quot; гэж нэрлэдэг бөгөөд &quot;Эйречүүдийн нутаг гэсэн утгатай Ирланд үгнээс тус улсын нэр үүссэн байна. &quot;Эйре&quot; гэх үг нь Сельтик хэлний &quot;ивериу&quot; буюу &quot;үржил шим&quot; гэсэн утгыг илэрхийлдэг бөгөөд нийлээд &quot;Үржил шимт нутаг&quot; гэх утгыг илэрхийлнэ. Түүнчлэн &quot;Төмрийн нутаг&quot; гэж нэрлэх саналтай эрдэмтэд ч бий.

=== {{ESP}} === 
Латин хэлний Хиспаниа гэх үгнээс тус улсын нэршил үүсчээ. Хиспаниа нь &quot;И-сепаним&quot; буюу &quot;туулай&quot; гэх утгатай Пуник үг юм. Латин хэлэнд нэвтрэхтэй буруу дуудагдаж Хиспаниа болсон гэдэг. Үүнээс үзвэл &quot;Туулайнуудын нутаг&quot; гэсэн утгатай Араб үг болж байгаа юм. 

=== {{ISL}} ===
Хуучин Норс хэлний &quot;исс&quot; буюу &quot;мөс&quot; гэсэн утгатай үгнээс гаралтай &quot;Мөсөн нутаг&quot; гэх утга илэрхийлдэг үгнээс тус улсын нэр үүссэн байна. Хуучныг судлаач Адам Рудерфорд болон зохиолч Эйнар Палссон нар &quot;Сельтикийн өв уламжлал&quot; номондоо &quot;ис-ланд&quot; буюу &quot;Исүс&quot; болон &quot;Айсис&quot; охин тэнгэрийн өлгий нутаг гэсэн утгатай гэж тайлбарласан нь бий.&lt;ref&gt;{{cite book|title=Arfur Kelta|year=1981|publisher=Mímir|location=Reykjavík|page=36|author=Einar Pálsson|accessdate=14 November 2013|language=Icelandic}}&lt;/ref&gt; 

=== {{ITA}} ===
Италийн домгийн баатар Италусын нэрнээс үүссэн гэх олонд алдаршсан домог бий. Түүнчлэн эртний Грек хэлний &quot;италос&quot; буюу &quot;бух&quot; гэсэн үгнээс үүсэлтэй гэж үзэх түүхчид ч байдаг. Мөн латин хэлний &quot;витулус&quot; буюу &quot;тугал&quot; гэх үгнээс тус улсын нэр үүссэн байх магадлалтай. Гэвч италичууд &quot;тугал&quot; гэсэн тодотголтой үг биш гэдэгт одоо хэр нь итгэлтэй байдаг. Ихэнх Италичууд Италус гэх домгийн баатраас үүдэлтэй нэр гэдэгт орчин цагт итгэх болжээ.

=== {{UK}} ===
Дундад зууны Латин хэлний &quot;Британниа Майор&quot; буюу &quot;Их Британи&quot; гэсэн утгатай үгнээс уг нэршил үүсчээ. Анх энэ нэршлийг Жефри гэх зохиолч өөрийн номондоо дурдсан байдаг. &quot;Британи&quot; гэдэг нь Уэльс хэлний &quot;Претани&quot; буюу &quot;будагдсан хүмүүс&quot; гэсэн үгнээс үүсэлтэй ажээ. Сельтик болон Викингүүдийн үед Их Британийн нутагт амьдарч байсан хүмүүс биендээ шивээс хийж, янз бүрийн өнгөөр будах нь элбэг байснаас дээрх нэршил үүссэн байна. 
::'''''Нэгдсэн хаант улс''''' Энэ нь Их Британи, Умард Ирландын нэгдсэн хаант улс гэх үгний товчлол юм. 1927 оноос эхлэн албан ёсны баримт бичигт дээрх нэршлийг ашиглах болсон байна. 
::'''''Албион''''' Грек хэлний &quot;Албиво&quot; буюу Латин хэлээр &quot;Альба&quot; буюу &quot;цагаан&quot; гэх үгнээс уг нэршил үүсчээ. Доверийн цагаан эргийг харсан уран зохиолчид дээрх нэрийг өгсөн байх магадлалтай.

==Й==

=== {{YEM}} ===
Тус улсын нэрний талаар нэгдсэн тодорхойлолт байдаггүй. Харин Араб хэлний &quot;Имн&quot; буюу &quot;өмнөд&quot; &quot;Йамин&quot; буюу &quot;баруун тал&quot; гэх үгнээс үүссэн гэсэн домог бий.&lt;ref&gt;Many [[Semitic languages]], including [[Arabic language|Arabic]] and [[Hebrew language|Hebrew]], preserve a system with south on the &quot;right&quot; and north on the &quot;left&quot;&lt;/ref&gt; Зарим судлаачид &quot;Юмн&quot; буюу &quot;аз жаргал&quot; гэсэн утга илэрхийлдэг гэж үздэг.

==К==

=== {{CPV}} ===
Португаль хэлний Кабо Верде буюу &quot;Ногоон хошуу&quot; гэх үгнээс тус улсын нэршил үүсчээ. 1444 онд энэ газар нутгийг илрүүлэхэд бүх юм нь ногооч харагдаж байсан тул аялагч, эзлэн түрэмгийлэгчид ийм нэр өгчээ. 

=== Казахстан {{KAZ}} ===
Амальгам хэлээр &quot;Казахуудын өлгий нутаг&quot; гэсэн утгатай үгнээс тус улсын нэршил үүсчээ. &quot;казак&quot; гэдэг нь &quot;нүүдэлчин&quot;, &quot;чөлөөт&quot; гэсэн утгыг илэрхийлдэг бөгөөд &quot;стан&quot; гэдэг нь персээр &quot;нутаг&quot; гэсэн утгыг илэрхийлдэг байна. 

=== {{CAM}} === 
Санскрит хэлний &quot;камания бхожа&quot; буюу &quot;Сайныг мөрөөдөгсдийн өлгий&quot; гэх үгнээс тус улсын нэр үүсчээ.&lt;ref&gt;Law, B.C. ''Some Ksatriya Tribes of Ancient India'', p. 233. 1975&lt;/ref&gt; Түүнчлэн эрт цагт төвд, энэтхэг, пакистан, вьетнам, лаосын нутгийг хамран оршиж байсан Сваямбува Камбу гэх нутаг дэвсгэр, Хинди соёлын томоохон төвөөс нэр нь үүссэн гэж үзэх теологичид бий..&lt;ref&gt;Casey, Robert. ''Four Faces of Siva'', pp. 88–100. Bobbs-Merrill Company (Indianapolis), 1934.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;George Coedes. ''Inscriptions du Cambodge'', II, pp. 10 &amp; 155. {{fr icon}}&lt;/ref&gt; Others suppose it to be an exonym derived from [[Old Persian]] ''Kambaujiya'' (&quot;weak&quot;) or the cognate [[Avestan]] ''Kambishta'' (&quot;the least&quot;)&lt;ref&gt;Harmatta, J. Op. cit. [disapprovingly] in ''Achaemenid History'', 13, pp. 110–111. PF 302 and PFNN 2350.&lt;/ref&gt; Орон нутгийнхан тэр бүр таалан хүлээж аваад байдаггүй өөр тайлбар байдаг нь Перси хэлний &quot;Камбаужия&quot; буюу &quot;үлбэгэр&quot;, Авестан хэлний &quot;Камбишта&quot; буюу &quot;өчүүхэн&quot; гэсэн утгатай үгнээс ч үүссэн гэх домог. 

=== {{CMR}} ===
Герман хэлний &quot;Камерун&quot;, Франц хэлний &quot;Камероун&quot; буюу &quot;сам хорхой&quot; гэх үгнээс тус улсын нэр үүсчээ. Энэ нь тус улсад урсдаг Вури голтой холбоотой нэр юм. Тус улсад ирсэн европынхон эрэг дагуу &quot;сам хорхой&quot; ихээр барьж байсантай энэ нэршил холбоотой.&lt;ref name=&quot;MLW&quot;&gt;{{cite book |url=http://nlbif.eti.uva.nl/bis/lobsters.php?menuentry=soorten&amp;id=73 |chapter=''Callianassa turnerana'' |title=FAO Species Catalogue, Vol. 13. Marine Lobsters of the World |author=Lipke B. Holthuis |author-link=Lipke Holthuis |publisher=[[Food and Agriculture Organization]] |year=1991 |isbn=92-5-103027-8 |series=FAO Fisheries Synopsis No. 125 |access-date=2017-07-20 |archive-date=2011-07-24 |archive-url=https://web.archive.org/web/20110724172129/http://nlbif.eti.uva.nl/bis/lobsters.php?menuentry=soorten&amp;id=73 |url-status=dead }}&lt;/ref&gt; 

=== {{CAN}} ===
Тус улсын уугуул иргэд болох Ироко омгийнхний &quot;Канада&quot; буюу &quot;Тосгон&quot; гэх үгнээс Канад улсын нэр үүсчээ.&lt;ref&gt;{{cite web|title=Origin of the Name, Canada|url=http://www.pch.gc.ca/pgm/ceem-cced/symbl/o5-eng.cfm|publisher=Canadian Heritage|year=2008|accessdate=23 May 2011|archive-date=27 Долдугаар сар 2013|archive-url=https://web.archive.org/web/20130727225559/http://www.pch.gc.ca/pgm/ceem-cced/symbl/o5-eng.cfm|url-status=dead}}&lt;/ref&gt; Британи, Францын дарангуйллын үеэс Канад гэж нэрлэсээр өдийг хүрсэн юм. Нутгийнхан дунд тархсан өөр нэг домгоор бол Испани, Португалийн эзлэн түрэмгийлэгчид алт, мөнгө хайж ирсэн боловч юуг ч эс олжээ. Чухамдаа үүнээс болж Испаничууд &quot;ака&quot;, Португальчууд &quot;ка-нада&quot; гэж хэлээд буцсан гэдэг. Энэ нь &quot;юу ч алга&quot; гэх утгыг илэрхийлдэг юм байна. 

=== {{QAT}} ===
Эртний Зубара улсын Катари тосгоны нэрнээс тус улсын одоогийн нэршил үүссэн гэж олонх катарчууд үзэх болжээ. Грекийн алдарт Птоломейн үеийн газрын зурагт &quot;Катари&quot; гэх үгийг ашигласан байдаг. Англи хэлтнүүд &quot;Каттер&quot; буюу &quot;зүсэгч, таслагч, сийлбэрчин&quot; гэж ойлгож, дууддаг боловч энэ нь тийм утгыг огтоос илэрхийлдэггүй билээ. 

=== {{KEN}} ===
Кени уулын нэрнээс тус улсын нэршил үүссэн байна. Кени гэдэг нь Кикую омгийн хэлээр &quot;Кере Ниага&quot; буюу &quot;Цагаан хайрхан&quot; гэх утгатай үг ажээ. Мөн тус омгийнхний &quot;Кирима Нгай&quot; буюу &quot;Бурхадын орших хайрхан&quot; гэх утгатай байж магадгүй гэж Германы эрдэмтэд үздэг юм. 

=== {{CYP}} ===
Тус улсын нэр чухам ямар утга агуулдаг болох нь тодорхойгүй. Олон нийтэд түгсэн домгоор бол Латин болон Грек хэлний &quot;зэс&quot; гэх утгатай үгнээс үүссэн ажээ.&lt;ref&gt;Fisher, Fred H. ''Cyprus: Our New Colony And What We Know About It'', pp. 13–14. Geo. Routledge &amp; Sons (London), 1878.&lt;/ref&gt; Шумерийн &quot;Кубар&quot; буюу &quot;хүрэл&quot; гэх үгнээс ч үүссэн байж болох талтай. Өөр нэгэн домгоор бол Грекийн &quot;кипариссос&quot; буюу &quot;агар задан мод&quot; &lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.etymonline.com/index.php?term=Cyprus |title=Online Etymology Dictionary |publisher=Etymonline.com |date= |accessdate=19 September 2011}}&lt;/ref&gt; эсвэл &quot;кипрос&quot; буюу &quot;улаан хүрэн&quot; гэх үгнээс үүссэн гэж үздэг байна.  

=== Киргизстан {{KGZ}} ===
Турк хэлний &quot;кирк&quot; буюу &quot;40&quot; гэсэн тооны нэрнээс үүдсэн &quot;40 овгийнхний нутаг&quot; гэсэн утгыг тус улсын нэр илэрхийлдэг байна.

=== {{KIR}} ===
Британийн аялагч Томас Гильберт тус арлыг нээсэнтэй холбогдуулан уугуул иргэд түүний нэрийг &quot;Кирибат&quot; гэж дуудсанаас үүдэн энэ нэршил үүссэн байна.

=== {{COL}} ===
Алдарт аялагч Кристофер Колумбийн нэрнээс үүдэн &quot;Колумбийн газар нутаг&quot; гэсэн утгатай үг юм. 1819 онд алдарт тэмцэгч Симон Боливар уг нэрийг хайрлаж, улмаар улсын албан ёсны нэр болгожээ. 1863 онд энэ нэрийг албан ёсоор соёрхон батласан юм.&lt;ref&gt;{{cite web|author=Carlos Restrepo Piedrahita|url=http://www.lablaa.org/blaavirtual/revistas/credencial/febrero1992/febrero2.htm|title=El nombre &quot;Colombia&quot;, El único país que lleva el nombre del Descubrimiento|work=Revista Credencial|date=February 1992|accessdate=29 February 2008|language=es|archive-date=5 Нэгдүгээр сар 2008|archive-url=https://web.archive.org/web/20080105031144/http://www.lablaa.org/blaavirtual/revistas/credencial/febrero1992/febrero2.htm|url-status=dead}}&lt;/ref&gt;  

=== {{COM}} ===
Араб хэлний &quot;Камар&quot; буюу &quot;Сар&quot; гэсэн үгнээс тус улсын нэршил үүсчээ.

=== {{CGO}} ===
Францын дарангуйллаас ангижирч тусгаар тогтносон улс болсон 1960 онд Конго голын нэрнээс санаа аван ийнхүү нэрлэх болжээ. &quot;Конго&quot; гэсэн үг нь Баконго омгийнхний хэлээр &quot;анчид&quot; гэсэн утгыг илэрхийлдэг юм байна.&lt;ref&gt;Bentley, Wm. Holman. ''Pioneering on the Congo''. Fleming H. Revell Co., 1900.{{Verify source|date=October 2011}}&lt;/ref&gt; Конго гол нь Ангол, Бурунди, Камерун, Төв Африк, хоёр Конго, Руанда, Танзани, Замби улсыг дамнан урсдаг, 4,700 км үргэлжилсэн гол юм. 

=== {{COD}} ===
Улстөрийн үзэл суртлын хувьд хоёр хуваагдсан улс учир нэрний утгын тухайтад Бүгд найрамдах Конго улстай адилхан. 

=== {{KOS}} ===
Серби хэлний &quot;Кос&quot; буюу &quot;хар шувуу&quot;, &quot;ово&quot; буюу &quot;нутаг&quot; гэсэн утгтай үгнээс тус улсын нэршил үүсчээ.

=== {{CRC}} ===
Испани хэлний &quot;Баян эрэг&quot; гэсэн утгатай үгнээс тус улсын нэршил үүсчээ. Аугаа аялагч Кристофер Колумб энэ газар анхлан хөл тавьсан 1502 онд &quot;Коста дель Оро&quot; буюу &quot;Алтан эрэг&quot; гэж уулга алдаж байсан удаатай. 

=== {{CIV}} ===
Франц хэлний &quot;Зааны ясан эрэг&quot; гэсэн үгнээс тус улсын нэршил үүссэн байна. Францын дарангуйллын үед тус улс зааны ясны худалдааны гол түшиц газар байснаас үүдэн дээрх нэршил гарсан байна. Зарим улсууд тус улсыг &quot;Алтан эрэг&quot;, &quot;Боолын эрэг&quot; гэх мэт янз бүрээр нэрлэдэг. 

=== {{CUB}} ===
Тус улсын нэр чухам ямар утга учиртай болох нь өнөө хэр нь тодорхойгүй байна. Гэвч Тайно омгийнхний &quot;кубао&quot; буюу &quot;үржил шимт нутаг&quot; &lt;ref&gt;Carrada, Alfred. ''The Dictionary of the Taino Language'', &quot;[http://www.alfredcarrada.org/notes8.html Plate 8]&quot;.{{Unreliable source?|date=September 2009}}&lt;/ref&gt;  &quot;коабана&quot; буюу &quot;сайхан нутаг&quot; &lt;ref&gt;[http://members.dandy.net/~orocobix/terms1.htm Taino Indigenous Peoples of the Caribbean Dictionary] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080430163856/http://members.dandy.net/~orocobix/terms1.htm |date=30 April 2008 }}&quot;.{{Unreliable source?|date=June 2009}}&lt;/ref&gt; гэсэн үгнээс гаралтай гэж үзэх тайлбар бий. Өөр нэг тайлбараар бол аугаа аялагч Кристофер Колумб Испанийн Женоа мужийн &quot;Куба&quot; гэх тосгоны нэрнээс санаа авч ийнхүү нэрлэсэн гэж үздэг байна. &lt;ref&gt;Barreto, Augusto Mascarenhas. ''O Português Cristóvão Colombo: Agente Secreto do Rei Dom João II.'' Lisbon, 1988. Translated edition: ''The Portuguese Columbus: Secret Agent of King John&amp;nbsp;II''. Palgrave Macmillan, {{ISBN|0-333-56315-8}}.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Da Silva, Manuel L. and Silvia J. ''Christopher Columbus was Portuguese'', pp. 396 ff. Express Printing (Fall River), 2008. {{ISBN|978-1-60702-824-6}}.&lt;/ref&gt; 

=== {{KUW}} ===
Араб хэлний &quot;кут&quot;, &quot;коут&quot; буюу &quot;усны ойролцоо барьсан цайз&quot; гэсэн утга үгнээс тус улсын нэршил үүссэн байна. 

==Л==

=== {{LAO}} ===
Энэтхэг хэлний &quot;лава&quot; гэх үгнээс тус улсын нэршил үүсчээ. Лава гэдэг Лахорын домгоор Рама бурханы ихэр хүүхдийн нэгнийх нь нэр юм. Үүнээс гадна Хятад хэлний &quot;Лан Шанг&quot; буюу &quot;сая, сая зааны өлгий нутаг&quot; гэх утгатай үгнээс үүссэн байж болох юм. 

=== {{LVA}} ===
Тус улсын нэр нь Балтын орнуудын хэлээр &quot;Лиет&quot; буюу &quot;нэгдсэн, бэхжих&quot; гэх үгнээс үүссэн гэж үзэх судлаачид бий. Мөн түүнчлэн Латгалиансуудын овгийн нэрнээс үүссэн гэж үзэх сүүлийн үед давамгайлах болжээ. 

=== {{LSO}} ===
Сесото омгийнхний хэлээр &quot;Басоточуудын эх орон&quot; гэсэн утгатай үг юм. &lt;ref&gt;{{cite book|title=No Place Left to Bury the Dead|first=Nicole|last=Itano|publisher=Simon and Schuster|year=2007|page=314|isbn=0-7432-7095-9}}&lt;/ref&gt; Басото гэдэг нь тус улсад амьдарч байсан эртний овог аймаг бөгөөд &quot;восото&quot; буюу &quot;хүн төрөлхтөн&quot; гэсэн утгыг илэрхийлдэг байна. &lt;ref&gt;Merriam-Webster Online. &quot;[http://www.merriam-webster.com/dictionary/basotho Basotho]&quot;. Retrieved 11 May 2012.&lt;/ref&gt;

=== {{LBR}} ===
Латин хэлний &quot;Либер&quot; буюу &quot;эрх чөлөө&quot; гэх үгнээс тус улсын нэр үүсчээ. АНУ боолчилсон хар арьстнуудад тусгайлан газар заан өгч улс болгон суурьшуулахдаа энэ нэрийг өгсөн байна.

=== {{LIB}} ===
Араб хэлний &quot;лебнан&quot; буюу &quot;цагаан&quot;, &quot;лебнен&quot; буюу &quot;сүү&quot; гэх үгнээс тус улсын нэршил үүсчээ. Үүнээс гадна Ливан уулын нэрнээс үүдсэн нэр байж болно гэж судлаачид үздэг. Нутгийнхний хэлээр &quot;ливан&quot; гэдэг нь &quot;Бурханы зүрх&quot; гэсэн утгыг илэрхийлдэг байна. МЭӨ 2900 онд зохиогдсон &quot;Гигламешийн судар&quot; бичигт Эбла гэж дурдагдсан бол Библийн сударт Эблагын тухай 71 удаа дурдагддаг юм. 

=== {{LBY}} ===
Тус улсын нэрний утга учир тухайлан тодорхой болоогүй. Гэхдээ Египетийн газар нутагт хамаардаг байсан &quot;Ливийн цөл&quot;-өөс тус улсын нэршил үүссэн гэж ихэнх судлаачид үздэг. Эртний Берберчүүдийн хэлээр &quot;Либианс&quot; буюу &quot;цөлийн баруун тал&quot; гэсэн утгатай ч гэж зарим эрдэмтэд үздэг байна. 

=== {{LTU}} ===
Нэрний утга учрын талаар олон янзын таамаг, тайлбар бий. Үүнээс дурдвал Балтын орнууд эрт цагт нэгдэн нэг эзэнт гүрэн байснаас үүдэн &quot;лиети&quot; буюу &quot;нэгдсэн, бэхжих&quot; гэсэн утгай үгнээс тус улсын нэршил үүссэн байна. Түүнчлэн Грек хэлний &quot;а-лей-сон&quot; буюу &quot;Аяга&quot;, Тохари хэлний &quot;лиям&quot; буюу &quot;нуур&quot; эртний слав хэлний &quot;лияти&quot; буюу &quot;аадар бороо&quot; гэх үгнүүдээс үүссэн байх гэсэн таамаг бий. Литвачуудийн итгэдэгээр бол литва хэлний &quot;лиетус&quot; буюу &quot;хур элбэгтэй нутаг&quot; гэсэн утгатай юм байна. 

=== {{LIE}} ===
Герман хэлний &quot;гялтганасан чулуу&quot; гэсэн утгатай үгнээс тус улсын нэршил үүсчээ. Ариун Ромын эзэнт гүрний үед өөрөөр нэрлэж байсан ч Ариун Ромын эзэнт гүрэн задран унасны дараа энэ нэрээ сэргээн авсан байна. 

=== {{LUX}} ===
Герман хэлний &quot;люцл&quot; буюу &quot;жижиг&quot;, &quot;бург&quot; буюу &quot;шилтгээн&quot; гэх утгатай үгнээс тус улсын нэршил үүсчээ. Эдгээр үгнүүд нийлээд &quot;Жижиг шилтгээн&quot; гэх утгыг илэрхийлнэ. 

==М==

=== {{MRI}} ===
Нэрний утга учрын тухайтад дээр дурдсан Мауритани улсын утгатай тун төстэй. Түүнээс гадна эртний Голландын эзэнт гүрний Маурис Нассау гэх эзэн хааны нэрнээс үүссэн гэж зарим судлаачид таамагладаг.

=== {{MRT}} ===
Латин хэлний &quot;Моорчуудын нутаг&quot; гэх үгнээс тус улсын одоогийн нэршил үүсчээ. Моор гэдэг нь эртний араб үндэстнүүдийн нэг юм.

=== {{MAD}} ===
Малагаси омгийнхний хэлээр &quot;Малагасичуудын эх орон&quot; гэсэн үгнээс тус улсын нэршил үүсчээ. Малагаси гэдэг нь чухам ямар үг болох талаар өнөө цаг үед ямар ч тайлбар ирээгүй байна. Харин Венецийн худалдаачин Марко Поло аялалынхаа үеэр тус улсын нэрийг буруу дуудсанаас болж &quot;Мадагаскар&quot; гэх улсын нэр бий болжээ. Чухам түүний буруу дуудсан нэрнээс болж газрын зурагт энэ нэрээр тэмдэглэх болсон байна. 

=== {{MKD}} ===
Грек хэлний &quot;Македовиа&quot; буюу &quot;хязгаар нутаг, дараагийн&quot; гэсэн үгнээс тус улсын нэршил үүсчээ.&lt;ref&gt;[http://www.perseus.tufts.edu/cgi-bin/ptext?doc=Perseus%3Atext%3A1999.04.0057%3Aentry%3D%2364599 Μακεδονία], Henry George Liddell, Robert Scott, ''A Greek–English Lexicon'', on Perseus&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://www.etymonline.com/index.php?term=Macedonia Macedonia], Online Etymology Dictionary&lt;/ref&gt; Түүнээс гадна Грек хэлний &quot;Македнос&quot; буюу &quot;өндөр, нарийхан&quot; гэх үгнээс үүссэн гэх тайлбар бий. &lt;ref&gt;[http://www.perseus.tufts.edu/cgi-bin/ptext?doc=Perseus%3Atext%3A1999.04.0057%3Aentry%3D%2364596 μακεδνός], Henry George Liddell, Robert Scott, ''A Greek–English Lexicon'', on Perseus&lt;/ref&gt; 

=== {{MWI}} ===
Уугуул Малавичуудын хэлээр &quot;оргилсон их усан&quot; гэх утгатай үгнээс тус улсын нэр үүсчээ. Түүнээс гадна Малави нуурын нэрнээс үүссэн байх гэсэн таамаг бий. Малави нуур нь 560 км урт, 75 км өргөн 706 метрийн гүн, Малави, Мозамбик, Танзани улсуудыг дамнан оршдог нуур юм.

=== {{MAS}} ===
Малайн хойгын нэрнээс тус улсын нэр үүссэн байх гэдэгт ихэнх түүхч, судлаачид итгэдэг. Чухамдаа эртний Энэтхэгийн худалдаачид энэ хойгоор дамжин олон арван төрлийн худалдаа хийдэг байсан түүх бий. Малай хэлний &quot;мала&quot; буюу &quot;уулс&quot; гэсэн үгнээс тус хойгын нэр үүссэн гэж үзэх эрдэмтэд бий. Түүнчлэн япон, малай хэлний &quot;мелаю&quot;, &quot;млаю&quot; буюу &quot;шургуу ажиллагсдын өлгий нутаг&quot; гэсэн утгатай үгнээс үүссэн гэх домог бий. Энэ хоёр домог орчин цагт хамгийн элбэг тархжээ. 

=== {{MDV}} ===
Санскрит хэлний &quot;маладвипа&quot; буюу &quot;арлуудын цэцгэн титэм&quot; гэсэн үгнээс тус улсын нэр үүсчээ. Түүнчлэн малай хэлний &quot;мала&quot; буюу &quot;уулс&quot;, санскрит хэлний &quot;дива&quot; буюу &quot;арал&quot; гэсэн үгнээс үүдсэн &quot;Уулсын арал&quot; гэх утгатай гэсэн өөр нэг домог ч бий. 

=== {{MLI}} ===
Эртний Баруун Африк хэлний &quot;мали&quot; буюу &quot;усны үхэр&quot; гэх үгнээс тус улсын нэршил үүссэн байна. 

=== {{MLT}} ===
Тус улсад эрт цагт Грек болон Финикүүдийн соёл холилдож байснаас шалтгаалан дараах хоёр утгаар тайлбарлагддаг. &lt;ref name=&quot;ndmh&quot;&gt;{{cite news|url=http://www.doi.gov.mt/EN/islands/dates.asp|publisher=Department of Information – Maltese Government|title=Notable dates in Malta's history|date=6 February 2008|access-date=21 Долдугаар сар 2017|archive-date=25 Арван нэгдүгээр сар 2009|archive-url=https://web.archive.org/web/20091125021207/http://www.doi.gov.mt/EN/islands/dates.asp|url-status=dead}}&lt;/ref&gt;
Грек хэлний &quot;мелита&quot; буюу &quot;зөгийн бал&quot; гэсэн үгнээс тус улсын одоогийн нэршил үүссэн гэх домог бий. Византийн эзэнт гүрэн аль 395 оноос эхлэн энэ нэрээр газрын зурагт тэмдэглэсэн байна.&lt;ref name=&quot;ndmh&quot;/&gt;&lt;ref&gt;{{cite news|url=http://www.maltatoday.com.mt/2003/06/29/l7.html |publisher=Malta Today |title=Controversy over unique Maltese bee population |date=6 February 2008 |deadurl=yes |archiveurl=https://web.archive.org/web/20120319221059/http://www.maltatoday.com.mt/2003/06/29/l7.html |archivedate=19 March 2012 |df= }}&lt;/ref&gt; Финикчүүдийн &quot;малет&quot; буюу &quot;диваажин&quot; гэх үгнээс үүссэн гэх өөр нэг хувилбар бас бий.&lt;ref&gt;{{cite book| last =Pickles| first =Tim| title =Malta 1565: Last Battle of the Crusades| publisher =Osprey Publishing| url =https://books.google.com/books?id=0LuvbRQ78sIC&amp;pg=PA11&amp;lpg=PA11&amp;dq=Maleth+Malta+haven&amp;source=web&amp;ots=PGO2OF9Y9I&amp;sig=rcodiMbexlDy5YwMXhelH7zEYyw| isbn =978-1-85532-603-3}}{{Dead link|date=Аравдугаар сар 2023 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}&lt;/ref&gt; 

=== {{MAR}} ===
Эртний Бербер хэлний &quot;Мур Акуш&quot; буюу &quot;Бурхадын нутаг&quot; гэсэн утгай үгнээс тус улсын одоогийн нэршил үүсчээ.

=== {{MHL}} === 
Британийн нэрт аялагч, ахмад Жон Маршаллын нэрээр тус улсыг нэрлэжээ. 

=== {{MEX}} ===
Эртний Нахуати омгийнхний хэлээр &quot;нар&quot; гэсэн үгнээс тус улсын одоогийн нэршил үүсчээ. Түүнээс гадна уугуул мексикчүүдийн хаан &quot;Мексихтили&quot; хааны нэрнээс ч үүссэн гэж үзэх эрдэмтэд бий. 
Нахуати омгийн &quot;метцтий&quot; буюу &quot;сар&quot;, &quot;зиктий&quot; буюу &quot;гол&quot; гэсэн үгнээс үүссэн гэх өөр нэг таамаг байдаг. Одоогийн Мексикчүүдийн итгэдэг өөр нэг домог бол эртний Ацтекын нийслэл &quot;Мекихко&quot; гэдэг байснаас үүдэн гарсан гэх домог юм. 

=== {{FSM}} ===
Грек хэлний &quot;микро&quot; буюу &quot;жижиг&quot;, &quot;несос&quot; буюу &quot;арал&quot; гэх үгнээс үүдсэн &quot;жижиг арлууд&quot; гэх үгнээс тус улсын одоогийн нэршил үүссэн байна. 

=== {{MDA}} ===
Эртний Готик хэлний &quot;мулда&quot; буюу &quot;шороо&quot;, &quot;шавар&quot; гэх үгнээс тус улсын нэршил үүсчээ. Түүнчлэн Румыньд орших Молдав голоос тус улсын нэр үүссэн гэж үздэг. Румыньчуудын дунд тархсан домгийн дүрээс одоогийн нэр үүссэн гэх өөр нэг домог бий. Энэ домгоор бол Драгос Вода гэх залуу баатар эр нутгийн догшин сахиус, ад зэтгэрийн амьтадыг дарахаар нэгэн өдөр анд гарчээ. Тэр уг ан хийхдээ эр, эм хоёр нохой дагуулж явжээ. Молда гэх эм нохой нь ямар ч догшин амьтадыг номхоруулж чадах шидтэй бол Мадыш гэх эр нохой нь ад зэтгэрийн ямар ч амьтныг даран сөнөөх чадалтай юм байна. Үүнээс үүдэн тус улсын одоогийн нэр болох &quot;Молдав&quot; нэр үүссэн ажээ. 

=== {{MON}} ===
Грек хэлний &quot;Ганцаар амьдрах&quot; гэсэн үгнээс тус улсын нэр үүссэн байна. Эртний Грекчүүд тус улсыг МЭӨ 6-р зуунд эзлэн захирч байсан гэх домог бий. 
 
=== {{MGL}} ===
&quot;Монголчуудын нутаг&quot; гэх үгнээс одоогийн нэршил үүсчээ. Харин Монгол гэдэг нь уулын хажуугаар урсах &quot;Мон&quot; нэрт голоос одоогийн нэр үүссэн гэж үзэх өөр нэг домог бий. Түүнчлэн &quot;Мөнх&quot; гэх үгнээс үүссэн байж магадгүй гэж Монгол улсын их сургуулийн Түүх, нийгмийн ухааны сургуулиас гаргасан номонд дурджээ.

&lt;ref&gt;{{cite book
|author=[[National University of Mongolia]], School of Social Sciences, Department of History
| title         = Монгол улсын түүх
| trans_title   = History of Mongolia
| year          = 1999
| publisher     = Admon
| location      =
| language      = Mongolian
| isbn          =
| pages         = 67–69
| chapter       = 2. Хүний үүсэл, Монголчуудын үүсэл гарвал
| trans_chapter = 2. Origins of Humanity; Origins of the Mongols
}}&lt;/ref&gt;


Мөн монгол гэдэг нь &quot;Ба&quot; гэх эртний монгол үгнээс гаралтай бөгөөд &quot;Ба&quot; гэдэг нь бид гэсэн утгатай болно. Энэхүү &quot;Ба&quot; Гэдэг үгэн дээр олон тооны &quot;-ууд&quot; нөхцлийг залгаснаар &quot;Багууд&quot; буюу &quot;Бангууд&quot; гэмээн их инхлэг үсэгтэй бичдэг. Монгол хэлнээ Б болон М гийгүүлэгч сэлгэдэг.

•Үүний жишээ болгож НУЛМИС (ᠨᠢᠯᠪᠤᠰᠤ) гэс үг бий.

Ийн үсэг сэлгэн явсаар Мангууд буюу Мангул, Монгол гэсэн үг бий болсон гэсэн тайлбар бий.

Мөнтүүнчлэн бидний өвөг дээдэс өөрсдийгөө Бида улус буюу Бидний улс гэсэн байдлаар нэрлэдэг байсан нь хачирхалтай хэрэг билээ. 

=== {{MNE}} ===
Итали хэлний Венец аялагаар &quot;Хар уул&quot; гэсэн утгатай үгнээс тус улсын одоогийн нэршил үүсчээ. 
::'''''Чёрна Гора/Црна Гора''''' Монтенегрочууд өөрийн хэлээр улсаа ийн нэрлэдэг. Орос болон Монтенегро дуудлагаар мөн л &quot;Хар уул&quot; гэх утгыг илэрхийлнэ.

=== {{MOZ}} ===
Эртний арабын гарамгай удирдагч болох Шейх Мусса бен Мбикигийн нэрнээс тус улсын одоогийн нэршил үүсчээ. Нэг ёсондоо Мозамбик арлын нэрнээс одоогийн нэршил нь үүссэн байна. 

=== {{MYA}} ===
Эртний Бирм хэлний &quot;мьян&quot; буюу &quot;хурдан&quot;, &quot;мар&quot; буюу &quot;хүчтэй&quot; гэсэн үгнээс тус улсын одоогийн нэршил үүссэн гэдэгт ард иргэд нь итгэдэг. Гэвч эртний Миндон улсын харьяанд байсан албатуудыг &quot;Мьянмачууд&quot; гэж нэрлэдэг байснаас шалтгаалан одоогийн нэрийг сонгосон гэж эрдэмтэд үздэг юм.&lt;ref name=&quot;thantmyintu2001&quot;&gt;{{cite book | first=Thant | last=Myint-U | year=2001 | title=The Making of Modern Burma | isbn=0-521-79914-7 | publisher=Cambridge Univ. Press | location=Cambridge}}&lt;/ref&gt;

==Н==

=== {{NAM}} ===
Нама хэлний &quot;Намиб&quot; буюу &quot;Юу ч үгүй газар орон&quot; гэсэн утгатай үгнээс үүсчээ. Намибын цөл энэ нутагт оршдог учир улсын нэр үүнээс үүссэн байна. 

=== {{NRU}} ===
Науру омгийнхний хэлээр &quot;Анаоэро&quot; буюу &quot;Би далайн эрэг явлаа&quot; гэсэн үгнээс тус улсын нэр үүсэн бий болжээ. Герман хэлэнд энэ улсыг &quot;Наводо&quot; эсвэл &quot;Онаверо&quot; гэж тэмдэглэж байсан гэдэг.

=== {{NIG}} ===
Нигер голын нэрнээс тус улсын нэр үүсчээ. Нигер гэдэг нь Туарег хэлний &quot;негхиррэн&quot; буюу &quot;урсаж буй ус&quot; гэсэн утгыг илэрхийлдэг юм байна. Мөн нигер хэлний &quot;Ни Гир&quot; буюу &quot;Гир мөрөн&quot; гэсэн үгнээс үүсэлтэй ажээ.&lt;ref&gt;{{cite book
  | title =Atlas A-Z
  | publisher =Dorling Kindersley
  | year =2004
  | location =New York City
  | page =289 }}&lt;/ref&gt;  Латин хэлт орнууд буюу барууныхан латин хэлний &quot;нигер&quot; буюу &quot;хар арьст&quot; гэсэн үгнээс үүсэлтэй гэдэгт итгэдэг. Гэвч энэ нь арьс өнгөөр ялгаварласан үзлээс өөр юу ч биш юм. 

=== {{NGR}} === 
Нэрний утга учрын тухайд дээр дурдсан Нигер улстай  ижилхэн юм. 

=== {{NED}} ===
Голланд хэлээр &quot;Доод нутаг&quot; гэсэн утгатай үгнээс тус улсын нэр үүссэн байна. &lt;ref&gt;see:[http://www.etymonline.com/index.php?search=nether&amp;searchmode=none Online Etymology Dictionary on Nether] However, the explanation given in this source about the origin of the word ''Nederlanden'' as used &quot;by the Austrians&quot; in contradistinction to their own  mountainous country, is extremely implausible, if only because the use of the word antedates the [[Austrian Netherlands]] by two centuries at least. Austria itself has a ''Niederösterreich'' region ([[Lower Austria]]) that is quite mountainous, but derives its name from its downriver location.&lt;/ref&gt; Герман улс цэвэр газар зүйн байршлаас шалтгаалан ингэж нэрлэх болсон байна. Учир нь Райн мөрний адаг хэсэгт тус улс байрладаг учир ийнхүү нэрлэхэд хүрчээ. &lt;ref name=Duke&gt;{{cite book|last=Duke|first=A.|title=Dissident identities in the early modern Low Countries|year=2009|publisher=Ashgate Publishing}}&lt;/ref&gt;{{rp|37}} 
::'''''Голланд''''' Олон улсад тус улсыг голцуу энэ нэрээр нь мэддэг. Энэ нь Герман хэлний &quot;холт&quot; буюу &quot;модот нутаг&quot; гэсэн үгнээс үүсэлтэй гэж судлаачид үздэг.&lt;ref&gt;Online Etymology Dictionary. &quot;[http://www.etymonline.com/index.php?allowed_in_frame=0&amp;search=holland&amp;searchmode=none Holland]&quot;.&lt;/ref&gt;  

=== {{NCA}} ===
Никарагуа гэдэг нь тус улсын уугуул иргэдийн хэлээр &quot;никари&quot; буюу &quot;нуур&quot; гэсэн үгнээс үүсчээ. Уугуул иргэд &quot;Никари&quot; гэж тус улсад урсдаг голоо нэрлэдэг байсан гэдэг. Харин Испанийн аялагч Гил Гонзалез Давила энэ нутагт хөл тавихдаа &quot;акуа&quot; буюу &quot;ус&quot; гэсэн үг нэмж одоогийн бидний мэдэх &quot;Никарагуа&quot; гэх үг бий болсон байна. Никарагуа нуур нь 161 метр урт, 71 км өргөн 26 метр гүн зөвхөн Никарагуа улсад байдаг нуур юм.

=== {{NOR}} === 
Хуучин Норс хэлний &quot;норорвегр&quot; буюу &quot;Умардын зам&quot; гэсэн үгнээс тус улсын одоогийн нэршил үүссэн байна. 
::'''''Норге''''' Норвегичууд эх хэлээ улсаа ийн бичдэг бөгөөд энэ нь &quot;Умард&quot; гэсэн утгатай үг юм.

==О==

=== {{OMA}} ===
Араб хэлний &quot;аамен&quot;, &quot;амун&quot; буюу &quot;гэрээслэгдсэн, суурьшсан&quot; гэсэн утгатай үгнээс гаралтай гэж олон судлаачид үздэг байна. Ромын алдарт жанжин Плиний, Птоломей нар энэ нутгиийг &quot;Омана&quot; гэж түүх шастирт тэмдэглэсэн байдаг.&lt;ref&gt;[[Pliny the Elder]]. ''[[Natural History (Pliny)|Natural History]]'', VI.149.&lt;/ref&gt;

=== {{RUS}} ===
Орос гэдэг нь хуучин Норд хэлний &quot;родс&quot; буюу &quot;завьчин&quot; гэх үгнээс үүдэлтэй ажээ. Византийн Грекчүүд &quot;Росиа&quot;, Варангичууд &quot;Рус гэж тэмдэглэж байжээ.

==Ө== 

=== {{RSA}} ===
Газар нутгийн байршлын тухайд Африк тивийн өмнөд хэсэгт орших учир &quot;Өмнөд Африк гэж нэрлэх болжээ. 
::'''''Суйд-Африка''''' Өмнөд Африкчууд өөрийн эх хэлээрээ ингэж нэрлэдэг. Энэ нь Африкчуудын хэлээр &quot;Өмнөд Африк&quot; гэсэн үг юм. 
::'''''Азаниа''''' Цагаан арьстанууд голчлон амьдардаг бүс нутагт африк хэлээс өөрөөр ингэж дууддаг. Энэ нь грек хэлний &quot;Азайнейн&quot; буюу &quot;хуурай&quot; гэсэн үгнээс үүдсэн нэр юм. 

=== {{KOR}} ===
&quot;Горео&quot; болон &quot;Гогурео&quot; улсыг нэрлэдэг байснаас тус улсын одоогийн нэршил үүссэн байна. Йемаек хэлний &quot;Гуру&quot; буюу &quot;хана хэрэмт хот&quot;, &quot;Гаури&quot; буюу &quot;төвийн&quot; гэсэн үгнээс гаралтай гэдэгт эрдэмтэд нэгджээ. Харин Өмнөд гэсэн тодотголыг Солонгосын дайнаас хойш хоёр хуваагдахад авчээ. 
::'''''Гуулин улс''''' Энэ нь Хятад хэлний &quot;Гао Ли&quot; буюу &quot;сүрлэг&quot; гэсэн үгнээс гаралтай юм. 

=== {{SSD}} ===
Судан гэдэг нь Араб хэлний &quot;судан&quot; буюу &quot;хар арьстан&quot; гэх үгнээс үүдсэн нэр юм. Харин урдаа &quot;өмнөд&quot; гэсэн дагавар нэмсэн нь одоогоос зургаан жилийн өмнө Суданы дайнаар хоёр хуваагдсанаас хойш ийм дагавар авах болжээ. 

==П==

=== {{PAK}} ===
Пакистан гэдэг нь Урду хэлний &quot;Паки&quot; буюу &quot;ариун&quot;, Перс хэлний &quot;стан&quot; буюу &quot;улс&quot; гэсэн утгатай ажээ. Өөрөөр хэлбэл &quot;Ариун улс&quot; гэсэн утгатай үг юм. Улстөрийн үзэл суртлын үед Энэтхэгээс үргэлж тусдаа байхын тулд Пакистаны хөдөлгөөнийг удирдаж байсан Рахмат Али гэгч &quot;Одоо эсвэл хэзээ ч үгүй&quot; зохиолдоо &quot;Пунжаб, Кашмир, Синдх, Балучистан мужууд нийлээд ПАКСТАН&quot; болж байгаа гэж тайлбарлаж байжээ.&lt;ref name=&quot;Now or Never&quot;&gt;{{cite journal|author=Choudhary Rahmat Ali|title=Now or Never. Are we to live or perish forever?|date=28 January 1933|url=http://en.wikisource.org/wiki/Now_or_Never;_Are_We_to_Live_or_Perish_Forever%3F}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Ikram1995&quot;&gt;{{cite book|author=[[S. M. Ikram]]|title=Indian Muslims and partition of India|url=https://books.google.com/books?id=7q9EubOYZmwC&amp;pg=PA177|accessdate=23 December 2011|date=1 January 1995|publisher=Atlantic Publishers &amp; Dist|isbn=978-81-7156-374-6|pages=177–}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.chaudhryrahmatali.com/now%20or%20never/index.htm |title=Rahmat Ali ::Now or Never |publisher=The Pakistan National Movement |accessdate=14 April 2011 |author=Rahmat Ali |page=2 |deadurl=yes |archiveurl=https://web.archive.org/web/20110419012150/http://www.chaudhryrahmatali.com/now%20or%20never/index.htm |archivedate=19 April 2011 |df=dmy }}&lt;/ref&gt;  

=== {{PLW}} ===
Палаучуудын домгоос тус улсын нэр үүсчээ. Палау хэлээр &quot;Айбелау&quot; буюу &quot;Шууд бус хариултууд&quot; гэсэн үгнээс тус улсын нэр үүссэн байна. Учир нь тус улсыг бүтээж байсан Чуаб гэх үлэмж биет бурханы асуултад булзайруулсан хариулт өгч байсан тул маш удаанаар тус улсыг бүтээсэн гэдэг домог бий билээ.&lt;ref&gt;Belau National Museum, cited by Pelnar, Bonnie. &quot;[http://www.underwatercolours.com/bai/bais.html The Bais of Balau]&quot;. Retrieved 22 September 2011.&lt;/ref&gt; 
::'''''Белау''''' Палаучууд эх хэлээрээ өөрсдийн улсаа ийн нэрлэдэг билээ. Утгыг нь дээр дурдсан тул тайлбарлахаа азная.  

=== {{PLE}} ===
Хебрю хэлний &quot;Филистинчүүдийн газар орон&quot; гэсэн утгатай үгнээс тус улсын нэршил үүсчээ.&lt;ref&gt;[http://etymonline.com/index.php?term=Palestine&amp;allowed_in_frame=0 Online Etymology Dictionary (Palestine)]&lt;/ref&gt; Филистинчүүдийг Латин хэлэнд тэмдэглэхдээ &quot;Палестина&quot; гэж тэмдэглэсэн байдаг. Эртний Филистиний нутагт одоогийн Газын зурвас, Ашдод, Ашкелон, Экрон, Гат хотын нутаг багтдаг байжээ. 

=== {{PAN}} ===
Уугуул Куева индианчуудын хэлээр &quot;Арвин их загасны орон&quot; гэсэн утгатай үгнээс тус улсын одоогийн нэршил үүссэн байна. Тус улсын нийслэл хотыг ч мөн ингэж нэрлэдэг билээ.

=== {{PNG}} ===
Папуа гэдэг нь Малай хэлний &quot;папуах&quot; буюу &quot;үсэрхэг&quot; гэсэн утгыг илэрхийлдэг. Харин Шинэ Гвиней гэдэг нь тус улсыг анхлан нээсэн Испанийн аялагч Иниго Ортиз де Ретез Африкын Гвиней улстай яг ижилхэн учир &quot;Шинэ Гвиней&quot; гэх нэр өгсөн байна.

=== {{PAR}} ===
Тус улсын нэр нь чухам ямар утга учиртай нь бидний үед тодорхойгүй байна. Эртний Гуарани хэлний &quot;пара&quot; буюу &quot;гол&quot;, &quot;гуай&quot; буюу &quot;титэм&quot; гэсэн үгнээс гаралтай гэх тайлбар байдаг. Мөн түүнчлэн &quot;Их уст гол&quot; гэсэн уугуул иргэдийн нэр гэсэн тайлбар ч бий. Тус улсад аж төрж байгаад устан үгүй болсон &quot;Паяагуачуудын нутаг&quot; гэсэн утгай үг гэсэн домог ч бас бий. 

=== {{PER}} ===
Энэ улсын нэрний талаар хоёр тайлбар өнөө цаг үед хүрч иржээ. Эхнийх нь &quot;Биру&quot; буюу &quot;Гол&quot; гэсэн утгай үг гэсэн тайлбар бий. Харин удаах тайлбар нь Тус улсад ирсэн эзлэн түрэмгийлэгчид нутгийн гурван иргэнийг дагуулан шинэ газар нутагтайгаа танилцаж явжээ. Гэтэл Испаничууд &quot;Энэ чухам ямар нэртэй газар вэ&quot; гэж асуусан байна. Тэднийг дагалдаж явсан нутгийн гурван эр чухам юу гээд байгааг нь ойлгоогүй учир уугуул иргэдийг ахалж явсан ахмад настай нэгэн эр өөрийнхөө нэрийг асууж байна гэж бодон &quot;Беру&quot; гэж хариулснаас тус улсын одоогийн нэр үүсчээ. 

=== {{POL}} ===
&quot;Польшчуудын нутаг&quot; гэсэн үгнээс тус улсын одоогийн нэршил үүсчээ. Харин Польш гэдэг нь польш хэлний &quot;Поле&quot; буюу &quot;Нээлттэй талбай&quot; гэсэн үгнээс гаралтай ажээ. Аравдугаар зуунд Полан гэж судар номонд тэмдэглэгдэж байсан бол Полска гэх нэр 13-14-р зуунд өөргөн тархжээ. 

=== {{POR}} ===
Тус улсын нэрний тайлбар олон янз. Тус улсын Порто болон Гайа хотуудын нэрнээс үүссэн гэсэн тайлбар байдаг бол латин хэлний &quot;порт&quot; буюу &quot;боомт&quot;, Грек хэлний &quot;каллис&quot; буюу &quot;үзэсгэлэнтэй&quot;, Латин хэлний &quot;Калере&quot; буюу &quot;халуун&quot; гэсэн үгнээс үүссэн гэх тайлбар бий.

==Р==

=== {{RWA}} ===
Кинярванда хэлний &quot;кванда&quot; буюу &quot;Газар нутгаа тэлсэн&quot; гэсэн үгнээс үүдэлтэй ажээ.&lt;ref&gt;Vansina, Jan ''[https://books.google.com/books?id=tgT-lyk40agC&amp;pg=PA35 Antecedents to Modern Rwanda: the Nyiginya Kingdom]'', p. 35. University of Wisconsin Press, 2004. {{ISBN|0-299-20124-4}}. Retrieved 1 October 2011.&lt;/ref&gt; Түци омгийн хаадууд эрт цагт зэргэлдээ овог аймгуудаа байлдан эзэлж байснаас тус улсын одоогийн нэршил үүссэн байна. 

=== {{ROU}} ===
Ромчуудын харьяанд орших нутаг гэсэн үгнээс тус улсын одоогийн нэршил үүсчээ. Ромын эзэнт гүрний үеэс тус нутгийг ийн нэрлэх болсон юм. Түүнчлэн тус улсын ард иргэдийг ч ромчууд гэдэг байсан түүхтэй. Анх I Карол хаан 1866 оноос тус улсын одоогийн нэршлийг ашиглаж эхэлсэн гэдэг.

==С==

=== {{SAM}} ===
Уугуул Самоачуудын хэлний &quot;са&quot; буюу &quot;ивээгдсэн&quot;, &quot;моа&quot; буюу &quot;төв&quot; гэсэн утгатай үгнээс тус улсын нэршил үүссэн байна. Бас өөр нэг домгоор бол &quot;Моа шувуунуудын орон&quot; гэсэн үг гэсэн утгатай ажээ. 

=== {{SMR}} ===
Италийн алдарт Католик шашны гэгээнтэн, Католик номлолыг сурталдагч &quot;Гэгээн Маринус&quot;-ын нэрнээс тус улсын нэршил үүссэн байна. Гэгээн Маринус нь манай эриний 301-305 оны орчимд одоогийн Сан Марино орчимд сүм дуган бариулах ажил эрхэлж байгаад Ромчуудын хяхалт хавчлагаас шалтгаалан Хорват руу дүрвэж байсан түүхтэй юм. 

=== {{STP}} ===
:'''Сан Томе''': Португалын эзлэн түрэмгийлэгчид 1470 юм уу 1471 оны 12-р сарын 21-нд буюу Гэгээн Томасын өдөр тус газрыг нээсэн учир ийн нэрлэсэн байна. 
:'''Принсипи''': Гэдэг нь португал хэлний &quot;Гүн, ван, хунтайж&quot; гэсэн үг юм.

=== {{KSA}} ===
Саудчуудын Араб гэсэн утгатай араб үг. Учир нь тус улсыг Сауд угсааны хаадууд ээлжлэн захирдаг учир ийнхүү нэрлэх болжээ. &quot;Сауд&quot; гэдэг үг нь арабын зурхайн нэгэн одны систем юм.

=== {{SWZ}} ===
Сваци омгийнхний хэлээр &quot;Свацичуудын газар нутаг&quot; гэх үгнээс тус улсын нэршил үүссэн байна. Тус омгийг &quot;Сваци&quot; гэх хаан эрт цагт үндэслэжээ. 

=== Сейнт Винсент ба Гренадинес ===
:'''Сейнт Винсент''': Аунгаа аялагч Кристофер Колумб 1498 оны нэгдүгээр сарын 22-ны өдөр буюу Гэгээн Винсентын өдөр нээсэн учир ийн нэрлэсэн байна. 
:'''Гренадинес''': Энэ нь Испанийн Гранада хотыг санагдуулсан учир ийнхүү нэрлэх болсонтой холбоотой ажээ.

=== Сейнт Киттс ба Невис ===
:'''Сейнт Киттс''': Алдарт аялагч Кристофер Колумб тус газар орныг нээхдээ Гэгээн Кристоферийн нэрийг хүндэтгэн ийнхүү нэрлэх болсон байна. 
:'''Невис''': Испани хэлний &quot;Цасан хатан&quot; гэх үгнээс энэхүү нэршил үүсчээ.

=== {{LCA}} ===
Францын далайчид 1502 оны 12-р сарын 13-ны өдөр буюу Гэгээн Люсын өдрөөр тус газрыг нээсэн учир шинээр нээсэн газраа ийнхүү нэрлэх болжээ.

=== {{SYC}} ===
Францын аялагчид 1754-1756 онд Францын эзэн хаан XV Луй хааны зарлигаар Сангийн сайд Жеан Море де Сейшэллийн нэрээр ийнхүү нэрлэсэн байна.
 
=== {{SEN}} ===
Сенегал голын нэрнээс тус улсын нэршил үүсчээ. Сенегал гэдэг нь Берберчүүдийн хэлээр &quot;Зенага&quot; буюу &quot;газар нутаг&quot; гэсэн үг юм. Сенегал гол өнөө цаг үед Сенегалын хойд хэсэг, Мавритани улсын нутагт урсаж байгаа билээ. 

=== {{SRB}} === 
Тус улсын нэршил чухам ямар утгатай нь тодорхойгүй. Грек хэлний &quot;сиро&quot; буюу &quot;давтах&quot;, хуучин Индик хэлний &quot;сарбх&quot; буюу &quot;тулалдах&quot;, латин хэлний &quot;серо&quot; буюу &quot;бүтээн байгуулах&quot; Орос хэлний &quot;Пасерб&quot; буюу &quot;дагавар хүүхэд&quot;, Украин хэлний &quot;присербится&quot; буюу &quot;нэгдэн орох&quot; гэсэн утгатай үгсээс үүссэн байх гэсэн таамаг бий. Түүнчлэн судлаач Шустерын баталж байгаагаар Прото-Слав хэлний &quot;уух&quot; гэсэн үгнээс үүдэлтэй ажээ.

=== {{SIN}} ===
Санскрит хэлний &quot;Симхапура&quot; буюу &quot;Арслант хот&quot; гэсэн үгнээс тус улсын нэр үүссэн байна. 

=== {{SYR}} ===
Чухам ямар утга учиртай нь өнөө хэр нь тодорхойгүй байна. Ассирчуудыг нэрлэсэн үгнээс үүссэн гэж үзэх эрдэмтэд байдаг бол Эртний Грек хэлний &quot;сириак&quot; буюу &quot;хүмүүс&quot; гэсэн үгнээс үүссэн байх гэсэн таамаг ч бий. 

=== {{SVK}} ===
Славчууд гэсэн үгнээс тус улсын нэр үүссэн байна. Слав гэдэг нь &quot;слово&quot; буюу &quot;үг&quot; гэх утгатай гэж эрдэмтэд тайлбарладаг. Түүнчлэн &quot;слава&quot; буюу &quot;суу алдар, &quot;слух&quot; буюу &quot;сонсох&quot; гэсэн үгнээс гаралтай гэсэн тайлбар ч бий.

=== {{SVN}} === 
Славчуудын Венеци гэх утга бүхий Герман үгнээс тус улсын одоогийн нэршил үүсчээ. 

=== {{SOL}} ===
Испанийн алдарт аялагч Альваро де Менданиа и Нейра 1567 юм уу 1568 онд тус бүлэг арлыг нээхдээ Библи сударт дурдагдсан Соломон хааныг бодож үг нэрийг өгчээ. Чухамдаа тэрээр Соломон хааны нуусан эрдэнэ энд байгаа гэж бодож, хэсэг хугацаанд алт, эрдэнэс хайж өнгөрөөсөн юм. 

=== {{SOM}} ===
Сомаличуудын нутаг гэсэн утгатай уугуул иргэдийн өгсөн нэр ажээ. Сомали гэдэг нь &quot;сак мааль&quot; буюу &quot;үхэрчид&quot; гэх үнээс үүссэн гэх өөр нэг домог ч бас бий. Түүнчлэн Самаале гэх хамба ламтаны нэрийг бэлгэдсэн гэж үзэх түүхчид ч байдаг. 

=== {{SDN}} ===
Дээр дурдсан Өмнөд Суданы нэрний утгатай төстэй учир дурдахаа азная. 

=== {{SUR}} === 
Суринен үндэстнүүдийн нутаг гэсэн утгатайгаар тус улсын нэрийг тайлбарладаг. 

=== {{SLE}} ===
Испани хэлний &quot;Сьерра Леона&quot; буюу &quot;Арслант уул&quot; гэсэн үгнээс тус улсын одоогийн нэр үүссэн байна. Португалийн аялагч Педро де Синтра 1462 онд энэ нутгийг нээхдээ арслан шиг хэлбэртэй сунаж тогтсон уул нурууг анхлан харж улмаар энэ нэрийг өгсөн гэх домог бий.

==Т==

=== {{THA}} ===
Тай хэлээр &quot;Тай үндэстний өлгий нутаг&quot; гэх утгатай үгнээс тус улсын одоогийн нэршил үүсчээ. &quot;Тай&quot; үндэстнүүдийн нэр чухам ямар утгатай талаар олон янзын тайлбар бий. Тухайлбар &quot;хүн ард&quot;, &quot;хүн төрөлхтөн&quot; гэсэн утгыг илтгэдэг гэж зарим эрдэмтэн үздэг бол зарим нь &quot;эрх чөлөө&quot; гэсэн утгатай гэж тайлбарладаг. 
::'''''Ратча Аначак Тай''''' Эх хэлээрээ албан ёсны албан бичигт өөрийн улсаа ингэж бичдэг. Энэ нь &quot;Тайландын язгуур угсаа&quot; гэсэн утгатай тайланд үг юм. 

=== {{TJK}} ===
&quot;Тажикуудын эх нутаг&quot; гэх үгнээс тус улсын одоогийн нэр үүссэн байна. &quot;Тажик&quot; гэдэг нь Шинэ Перс хэлээр &quot;Тази&quot; буюу &quot;Араб&quot; гэсэн утгыг илтгэдэг. Түүнчлэн төвд хэлний &quot;Таг Жиг&quot; буюу &quot;бар, ирвэс&quot; гэсэн утгатай гэж тайлбарлах судлаачид ч бий. Харин перс хэлний &quot;стан&quot; буюу &quot;улс&quot; гэсэн үг нийлж одоогийн бидний мэдэх &quot;Тажикистан&quot; гэх нэр бий болжээ. 

=== {{TAN}} ===
&quot;Танганияка болон Занзибарын газар нутаг&quot; гэх үгнээс тус улсын одоогийн нэршил үүссэн байна. 1964 онд Танзаничууд тусгаар тогтнохдоо &quot;Танганияка болон Занзибарын нэгдсэн улс &quot; гэх нэрийг авсан байна.
::'''''Танганияка''''' Тус улсын хамгийн том нуур. Харин энэ нуурын нэр ямар учиртай талаар олон янзын тайлбар бий. Сир Ричард Френцис Бартон үүнийг &quot;ту танганияка&quot; буюу &quot;нэгдэн орох&quot;, &quot;ус тааралдах&quot; гэсэн утгатай нутгийн иргэдийн үгнээс үүдсэн гэж үздэг бол Хенри Стенли гэх эрдэмтэн &quot;тонга&quot; буюу &quot;арал&quot;, &quot;хика&quot; буюу &quot;хавтгай&quot; гэсэн утгатай гэж тайлбарласан байдаг. 
::'''''Занзибар''''' Перс болон Араб хэлний &quot;Занжибар&quot; буюу &quot;Хар эрэг&quot; гэсэн утгатай үг юм.

=== {{TOG}} ===
Нутгийн уугуул иргэд болох Эве омгийн хэлээр &quot;то&quot; буюу &quot;ус&quot;, &quot;го&quot; буюу &quot;эрэг&quot; гэх үгнээс тус улсын одоогийн нэршил үүсчээ. &lt;ref&gt;{{cite book|title=Peoples of Africa: Togo-Zimbabwe |url=https://books.google.com/books?id=rlz2bWRPmvgC&amp;pg=PA531 |year=2001 |publisher=Marshall Cavendish|isbn=978-0-7614-7168-4|page=531}}&lt;/ref&gt; &lt;ref name=&quot;Togo1920s&quot;/&gt; Мөн Германчуудын нээсэн &quot;Тоговилль&quot; гэх тосгоны нэрнээс улсын нэр үүссэн гэх өөр нэг хувилбар ч бий. 

=== {{TGA}} ===
Уугуул Самоачуудын хэлээр &quot;Өмнөд&quot;, &quot;Өмнөдийн&quot; гэх утгатай үгнээс тус улсын одоогийн нэршил үүссэн байна. 

=== {{CAF}} ===
Франц хэлний &quot;République centrafricaine&quot; гэх үгнээс тус улсын одоогийн нэршил үүссэн байна.

=== {{TRI}} ===
Испани хэлний хоёр өөр утгатай үг нийлснээр тус улсын нэр бий болсон байна. 
::'''''Тринидад''''' Аугаа аялагч Кристофер Колумб гурав дахь аялалынхаа үр дүнд тус газар нутгийг нээхдээ &quot;Эцэг, хүү, ариун сүнсний ивээл шингэсэн ариун арал&quot; гэх нэр хайрласан байна. Үүнээс &quot;Тринидад&quot; гэх нэршил үүссэн гэдэг. 
::'''''Тобаго''''' &quot;Тамхи&quot; буюу &quot;Тамхины орон&quot; гэх үгнээс үүссэн гэх тайлбар байдаг. Гэвч энэ тайлбар дээр эрдэмтэд өөр, өөр үзэл бодолтой байдаг билээ.

=== {{TUV}} ===
&quot;Найман арал&quot;, &quot;Өөр хоорондоо адилгүй найман арал&quot; гэх Тувалу үгнээс тус улсын одоогийн нэр үүсчээ. 

=== {{TUN}} ===
Тус улсын нутаг дэвсгэр дээр эрт цагт оршин тогтнож байсан Тинес хотын нэрнээс тус улсын одоогийн нэр үүссэн гэж үздэг. &quot;Таниф&quot; буюу эртний Финикийн охин тэнгэрийн нэр нь &quot;Тинес&quot; хотын нэр болсон байна. &lt;ref&gt;{{cite book
  | last = Taylor
  | first = Isaac
  | title = Names and Their Histories: A Handbook of Historical Geography and Topographical Nomenclature
  | publisher = BiblioBazaar, LLC
  | year = 2008
  | page = 281
  | isbn = 0-559-29668-1 }}&lt;/ref&gt; &lt;ref name=&quot;ej-brill&quot;&gt;{{cite book
  | last = Houtsma
  | first = Martijn Theodoor
  | title = E.J. Brill's First Encyclopaedia of Islam, 1913–1936
  | publisher = Brill
  | year = 1987
  | page = 838
  | isbn = 90-04-08265-4 }}&lt;/ref&gt; Мөн түүнчлэн Бербер хэлний &quot;доор орших&quot;, &quot;цогцолсон&quot; гэх үгнээс ч үүссэн байх гэсэн таамаг бий. &lt;ref name=&quot;peter-ross&quot;&gt;{{cite book
  | first1 = Peter M.
  | last1 = Rossi
  | first2 = Wayne Edward
  | last2 = White
  | title = Articles on the Middle East, 1947–1971: A Cumulation of the Bibliographies from the Middle East Journal
  | publisher = Pierian Press,  [[University of Michigan]]
  | year = 1980
  | page = 132 }}&lt;/ref&gt; 

=== {{TUR}} ===
Араб хэлний &quot;Тюрк&quot; буюу &quot;цогцлоон бүтээсэн&quot; гэх үгнээс тус улсын нэр үүссэн байна. 

=== {{TKM}} ===
&quot;Туркменчүүдийн эх орон&quot; гэсэн утгатай үг юм. &quot;Туркмен&quot; гэдэг нь Согдиан хэлний &quot;Турк шиг харагддаг&quot;, &quot;Турктэй ижилхэн&quot; гэсэн утгыг илэрхийлдэг байна. Учир нь улстөрийн байгуулал, бүтцийн хувьд яг дуурайж анхлан үүссэн учир ийнхүү нэрлэх болжээ. &lt;ref&gt;[[Yury Zuev|Yu. Zuev]], ''&quot;Early Türks: Essays on history and ideology&quot;'', Almaty, Daik-Press, 2002, p. 157, {{Listed Invalid ISBN|9985-4-4152-9}}&lt;/ref&gt; Туркменчууд заримдаа &quot;Цэвэр Турк&quot; гэж өөрсдийнхөө нэрийг тайлбарлах нь бий. &lt;ref&gt;''US Library of Congress Country Studies.'' &quot;[http://memory.loc.gov/frd/cs/tmtoc.html Turkmenistan].&quot;&lt;/ref&gt; Исламын шашны түүхч, теологич Ибн Хатирийн үзэж байгаагаар &quot;итгэл үнэмшил, ариун шүтээн&quot; гэсэн үгнээс гаралтай гэж тайлбарласан байдаг.

==У== 

=== {{UGA}} ===
Свахили хэлний &quot;Буганда&quot; гэх үгнээс тус улсын нэр үүссэн байна. Буганда гэдэг нь тус улсад оршин тогтнож байсан Багандагын хаант улсын нэр юм. &quot;Баганда&quot; гэдэг нь &quot;Ах дүүс&quot;, &quot;эвтэй хүмүүс&quot; гэсэн утгыг илтгэдэг байна. 

=== {{UZB}} ===
Турк хэлний &quot;уз&quot; буюу &quot;өөрийн&quot;, &quot;бек&quot; буюу &quot;эрхэм&quot;, перс хэлний стан буюу &quot;улс&quot; гэсэн үгнүүд нийлж тус улсын одоогийн нэр үүсчээ. Зарим судлаачид&quot; Эрх чөлөөтэй нутаг&quot; гэж тус улсын нэрний утгыг тайлдаг. 

=== {{UKR}} ===
Украин гэдэг нь Слав хэлний &quot;Крайна&quot; буюу &quot;улс&quot;, &quot;хязгаар нутаг&quot; гэх утгатай юм. 

=== {{URY}} ===
&quot;Уругвай голын хажууд орших улс&quot; гэсэн үгнээс тус улсын одоогийн эршил үүсчээ. &quot;Уругвай&quot; гэдгийг эрдэмтэд олон янзаар тайлбарласан байдаг. Зарим нь &quot;уругуа&quot; буюу &quot;дун&quot;, &quot;и&quot; буюу &quot;ус&quot; гэж тайлбарласан бол зарим нь &quot;уру&quot; буюу &quot;шувууд&quot;, &quot;гуаи&quot; буюу &quot;нүүдэллэж ирдэг&quot; гэсэн утгатай гэж тайлбарлажээ. 

==Ф==

=== {{FJI}} ===
Уугуул Фижичүүдийн хэлээр &quot;фиси&quot; буюу &quot;хараач&quot; гэсэн үгнээс тус улсын одоогийн нэр үүссэн байна. &lt;ref&gt;Thompson, Basil. &quot;{{Webarchiv|url=http://www.jps.auckland.ac.nz/document/Volume_1_1892/Volume_1,_No._3,_1892/The_land_of_our_origin_(Viti,_or_Fiji.)_by_Basil_Thompson,_p143-146/p1 |wayback=20180210080244 |text=The Land of Our Origin (Viti, or Fiji) |archiv-bot=2023-11-20 07:34:56 InternetArchiveBot }}&quot;. ''Journal of the Polynesian Society'', Vol. 1, No. 3, pp. 143–146. 1892&lt;/ref&gt; Харин Британийн аялагч Жеймс Күүкийн тайлбарласнаар уугуул иргэд нь &quot;Вити Левү&quot; буюу &quot;Аугаа Вити&quot; гэж оршин суугаа газраа нэрлэдэг байсан гэжээ. &lt;ref&gt;{{cite web |url=http://www.fiji.gov.fj/ |title=Fiji Today, 2005–2006 |deadurl=yes |archiveurl=https://web.archive.org/web/20201208130939/http://www.fiji.gov.fj/ |archivedate=2020-12-08 |df= |access-date=2017-07-23 |url-status=dead }}. ''{{cite web |url=http://www.fiji.gov.fj/uploads/FijiToday2005-06.pdf |title=Fiji Today, 2005–2006 |deadurl=yes |archiveurl=https://web.archive.org/web/20070403140105/http://www.fiji.gov.fj/uploads/FijiToday2005-06.pdf |archivedate=3 April 2007 |df= }} '': &quot;Europeans in Fiji&quot;.&lt;/ref&gt; 

=== {{FIN}} ===
Хуучин Норс хэлээр &quot;Финчүүдийн өлгий нутаг&quot; гэх үгнээс тус улсын одоогийн нэр үүссэн байна. &lt;ref name=&quot;Names&amp;Histories&quot;/&gt; Манай эриний анхдугаар зууны үеэс эртний Грекийн судар бичгүүдэд &quot;Фенни&quot;, &quot;Финной&quot;, хоёрдугаар зуун буюу Птоломейн үед &quot;Фани&quot; гэх зэргээр тэмдэглэж иржээ. Фин гэдэг нь Прото Герман хэлний &quot;финне&quot; буюу &quot;хэсүүлч&quot;, &quot;анчид&quot; гэх үгнээс үүссэн гэдэгт олонх судлаачид нэгддэг.
:'''''Суоми''''' Финландчууд эх хэлээрээ улс орноо ингэж бичдэг. Фин хэлний &quot;Суомаа&quot; буюу &quot;баянбүрд&quot; гэх үгнээс тус улсын нэр үүсчээ. &lt;ref name=&quot;Names&amp;Histories&quot;/&gt; 

=== {{FRA}} === 
Эртний Франк хэлээр &quot;Франкуудын эх орон&quot; гэх үгнээс тус улсын нэр үүссэн байна. Франк гэдэг нь Прото-Герман хэлээр &quot;франкон&quot; буюу &quot;жад&quot; гэсэн үг юм. Үүнээс гадна Эртний Герман хэлний &quot;Франкиш&quot; буюу &quot;эрх чөлөөт&quot; гэсэн үгнээс тус улсын нэр үүссэн гэх хувилбар байдаг. &lt;ref name=&quot;Names&amp;Histories&quot;/&gt;

==Х==

=== {{HON}} === 
Хондурас гэх нэрийг нэрт аялагч Кристофер Колумб өгсөн гэдэг. Энэ нь Испани хэлээр &quot;далайн гүн ёроол&quot; гэсэн утгатай. Учир нь тус улсын хойд эрэгт маш гүн далай бий.

=== {{HRV}} ===
Улсын нэрний талаар тогтсон ойлголт байхгүй. Гэхдээ Дундад зууны латин хэлний &quot;Круаити&quot; буюу &quot;ус нэрэгчид&quot; гэх үгнээс үүссэн байх гэсэн таамаг бий. Збигнев Голаб гэх Хорват эрдэмтний тайлбараар бол &quot;Хровати&quot; буюу &quot;жадны үзүүр бүтээгчид&quot;, &quot;храват&quot; буюу &quot;уулчид&quot; гэх үгнээс үүссэн гэжээ. 

=== {{CHN}} ===
Эртний Санскрит хэлний &quot;хина&quot;, Дундад зууны Перс хэлний &quot;хини&quot; гэх үгнээс тус улсын одоогийн нэршил үүсчээ. &lt;ref name=&quot;AmHerChin&quot;&gt;''The American Heritage Dictionary of the English Language''. &quot;[http://dictionary.reference.com/browse/China?qsrc=2888 China]&quot;. Houghton-Mifflin (Boston), 2000.&lt;/ref&gt;  &quot;Хина&quot; гэдэг нь тусгайлсан утгагүй &quot;Чин&quot; болон &quot;Жин&quot; гүрнийг өөрсдийнхөө хэлээр нэрлэсэн гэж эрдэмтэд үздэг. 
::'''''Жүнггүо''''' Олонд хамгийн өргөн тархсан энэ нэр нь &quot;Дундад улс&quot; гэсэн утгатай.

==Ч==

=== {{TCD}} ===
Тус улсын баруунөмнөд хэсэгт орших Чад нуурын нэрнээс Чад улсын нэр үүсчээ. Канури омгийнхний хэлээр Чад гэдэг нь &quot;нуур&quot; гэсэн үг юм байна. 

=== {{CHL}} ===
Тус улсын нутаг дэвсгэрт 1553 онд хөл тавьсан Испанийн экспедицийн ахлагч Диего де Альмагро &quot;Халуун ногоо хэрэглэдэг хүмүүс&quot; гэж тэмдэглэснээс энэ нэр үүсчээ. Испани хэлний &quot;Чили&quot; гэх үг тус улсын нэр болсон байна. &lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.etymonline.com/index.php?term=Chile |title=Online Etymology Dictionary |publisher=Etymonline.com |date= |accessdate=19 September 2011}}&lt;/ref&gt;  Түүнчлэн Инкачуудын домогт хаан Тилигийн нэрнээс үүссэн байх гэсэн таамаг бий.&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.chile.com/tpl/articulo/detalle/ver.tpl?cod_articulo=7225 |title=Chile.com.La Incógnita Sobre el Origen de la Palabra Chile |publisher=Chile.com |date=15 June 2000 |accessdate=17 December 2009 |language=es |deadurl=yes |archiveurl=https://web.archive.org/web/20090415204553/http://www.chile.com/tpl/articulo/detalle/ver.tpl?cod_articulo=7225 |archivedate=15 April 2009 |df=dmy }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web|author=Encyclopædia Britannica |url=http://www.britannica.com/EBchecked/topic/459648/Picunche |title=Picunche (people) – Britannica Online Encyclopedia |publisher=Britannica.com |date= |accessdate=17 December 2009}}&lt;/ref&gt; Олонд төдийлөн түгээгүй ч Күечуа омгийн &quot;чири&quot; буюу &quot;алт&quot; &lt;ref name=&quot;1911britannica&quot;&gt;&quot;CHILE.&quot; Encyclopædia Britannica. 11th ed. 1911. (&quot;derived, it is said, from the Quichua chiri, cold, or tchili, snow&quot;)&lt;/ref&gt;, Аймара омгийн &quot;тчили&quot; буюу &quot;газрын төгсөгл&quot;, &quot;цас&quot; &lt;ref name=&quot;1911britannica&quot;/&gt;&lt;ref&gt;{{cite encyclopedia |url=http://es.encarta.msn.com/encyclopedia_761572974_4/Chile.html |title=Chile (república) |encyclopedia=Enciclopedia Microsoft Encarta Online |year=2005 |accessdate=26 February 2005 |quote=The region was then known to its native population as Tchili, a Native American word meaning &quot;snow.&quot; |deadurl=bot: unknown |archiveurl=https://web.archive.org/web/20080510215421/http://es.encarta.msn.com/encyclopedia_761572974_4/Chile.html |archivedate=10 May 2008 |df=dmy }}  31 October 2009.&lt;/ref&gt;, Мапүче омгийн &quot;чийли-чийли&quot; буюу &quot;шар далавчит хар шувуу&quot; гэх утгатай гэсэн тайлбарууд байдаг. &lt;ref name=&quot;hudson&quot;/&gt;&lt;ref&gt;{{cite book |first=Miguel |last=de Olivares y González SJ |contribution=Historia de la Compañía de Jesús en Chile |url= |title=Colección de historiadores de Chile y documentos relativos a la historia nacional |year=1864 |origyear=1736 |editor=Imprenta del Ferrocarril |location=Santiago |volume=4 |number= |pages= |accessdate=14 October 2010|language=es}}&lt;/ref&gt; 

=== {{CZE}} ===
1993 онд дэгдсэн ягаан хувьсгалын дараа энэ нэрийг сонгосон байна. &quot;Чета&quot; буюу &quot;цэргийн нэг хороо&quot; гэсэн утгатай гэсэн тайлбар байдаг. &lt;ref&gt;Online Etymology Dictionary. &quot;[http://dictionary.reference.com/browse/czech Czech]&quot;. Retrieved 11 February 2011.&lt;/ref&gt;

==Ш==

=== {{SWE}} ===
Хуучин Норс хэлний &quot;свипиод&quot; буюу &quot;айлын ганц хүүхэд&quot; гэсэн үгнээс гаралтай гэсэн тайлбар өнөө цагт тархжээ. Түүнчлэн &quot;Эх орны иргэн&quot; гэх утгатай гэж Германы эрдэмтэд тайлбарласан байдаг. 
::'''Свериге''' Шведчүүд эх хэлээрээ улс орноо ийн нэрлэдэг. &quot;Шведийн хаант нутаг&quot; гэсэн утгатай Швед үг юм. 

=== {{CHE}} ===
Алеманик үндэстний хамгийн их тархсан, мөн уг үндэстнийг байгуулсан гэгдэх Швицо хааны нэрнээс тус улсын нэр үүсэн бий болжээ. Анхлан МЭ 972 онд &quot;Швиц&quot; гэсэн нэрээр түүх шастирт тэмдэглэгдсэн байдаг. 
::'''Хелветиа''' Олонд танигдсан домгийн нэр. Энэ нь Латин хэлээр Сельтик үндэстнүүдийг нэрлэдэг үг юм. 

=== {{NZL}} ===
Голланд хэлний &quot;Нова Зийландиа&quot; буюу &quot;Шинэ тэнгисийн нутаг&quot; гэсэн үгнээс тус улсын одоогийн нэршил үүсэн бий болжээ. Алдарт аялагч Жеймс Күүк тус нутагт анхлан хөл тавьмагцаа ангилаар ийн тэмдэглэсэн нь Голланд хэлэнд түгэж, улмаар газрын зурагт ийнхүү тэмдэглэх болсон байна. 

=== {{LKA}} ===
Санскрит хэлний &quot;Шри&quot; буюу &quot;ариун&quot;, &quot;Ланка&quot; буюу &quot;арал&quot; гэсэн үгнээс бүтсэн &quot;Ариун Арал&quot; гэх утгатай нэр юм. Домогт Равана хааны хаант улсын гол төв нь Шри Ланк байсан гэж үздэг.

==Э==

=== {{GNQ}} ===
Экваторын бүслүүрийг дайран оршдог улс учир ийнхүү экваторын гэсэн үгийг өмнөө авчээ. Харин &quot;Гвиней&quot; гэдэг нь Бербер хэлний &quot;гинавен&quot;, &quot;агинау&quot;, &quot;агинаоу&quot; буюу &quot;түлэгдсэн&quot;, &quot;хар арьстан&quot; гэх үгнээс үүсэн бий болжээ.&lt;ref name=&quot;Bovi&quot;&gt;Bovill, Edward Wm. ''The Golden Trade of the Moors: West African Kingdoms in the Fourteenth Century''. Weiner (Princeton), 1995.&lt;/ref&gt;  

=== {{ECU}} ===
Испанийн эзлэн түрэмгийлэгчид Күйто хотноо колоничлолын захиргаа барих гэж байсан тэр цаг үед захиргааны барилга экваторын бүслүүрээс ердөө 40 км-ийн зайтай байсан тул ийнхүү нэрлэх болжээ. Экваторын бүслүүрийг Испаниар &quot;Экуадор&quot; гэж нэрлэдэг байсантай холбоотой. 

=== {{SLV}} ===
Испани хэлний &quot;Сальвадор&quot; буюу &quot;Авран нигүүлсэгч&quot; гэсэн үгнээс тус улсын одоогийн нэршил үүссэн байна. 1525 оны 4-р сарын 1-ний өдөр тус улсыг нээсэн Гонзало де Альварадо энэ нутагт хөл тавиад &quot;Ертөнцийн эзэн Исүс христийн өлгий нутаг л ийм байдаг байх&quot; гэж өдрийн тэмдэглэлдээ бичсэн байжээ. {{es icon}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;San Salvador. [http://www.sansalvador.gob.sv Official website]. ''{{Webarchiv|url=http://www.sansalvador.gob.sv/?p=17 |wayback=20170704045822 |text=Historia oficial de la ciudad de San Salvador |archiv-bot=2023-11-29 13:57:21 InternetArchiveBot }}''. {{es icon}}&lt;/ref&gt; 

=== {{IND}} === 
Хуучин Перс хэлний &quot;Хинду&quot; үндэстнүүд гэсэн үгнээс тус улсын нэр үүссэн гэх тайлбар байдаг бол Латин хэлний &quot;Индус голынхон&quot; гэсэн утгатай гэж үзэх эрдэмтэд ч байдаг. Гэвч &quot;Индус&quot; гэж нэрлээд байгаа голыг энэтхэгээр &quot;Синду&quot; гэж нэрлэдэг юм. 
::'''''Бхарат''''' Энэтхэгчүүд эх хэлээрээ өөрсдийгөө ийнхүү нэрлэдэг. Эртний энэтхэгийн домогт хоёр хааны нэг болох Бхаратагын нэрээр ийнхүү өөрсдийгөө нэрлэх болсон байна. 

=== {{ERI}} ===
Эртний Грек хэлний &quot;Эритра Талассиа&quot; буюу &quot;Улаан тэнгис&quot; гэсэн үгнээс тус улсын одоогийн нэр үүсчээ. 1890 онд Италичууд тус улсыг эзлэн захирах болж Грек үгийг Итали хэл рүү хөрвүүлэн &quot;Эритрум&quot; гэх болсоноор орчин үеийн &quot;Эритри&quot; гэх нэршил бий болсон байна. 

=== {{EST}} ===
Латин хэлний &quot;Аестигийн газар нутаг&quot; гэсэн үгнээс одоогийн нэршил нь үүссэн гэх тайлбар бий. Аести гэдэг нь хуучин Литвын харьяанд байсан ханлигуудын нэгдэл хаант улсын нэр юм. Гэвч Прото-Герман хэлний &quot;аустам, Прото-Индо-Европ хэлний &quot;аус&quot; буюу &quot;зүүн&quot;, &quot;өрнө&quot; гэсэн үгнээс үүссэн гэх тайлбар ч байдаг. 

=== {{ETH}} ===
Латин хэлний &quot;Аетопиа&quot; буюу &quot;Харуудын өлгий нутаг&quot; гэх утгатай үгнээс тус улсын одоогийн нэршил бий болжээ. Мөн Грек хэлэнд &quot;Алтиопс&quot; буюу &quot;Түлэгдсэн нүүртнүүдийн нутаг&quot; гэх утгаас ч үүссэн байж болох талтай. Этиопчууд өөрсдөө Библид дурдагддаг Куш гэгээтний хүү &quot;Итиоппс&quot;-ын нэрнээс улсын нэр үүссэн гэж тайлбаралдаг байна.&lt;ref name=&quot;Names&amp;Histories&quot;/&gt;

==Я==

=== {{JPN}} ===
Шанхай хятад хэлний &quot;Жеппун&quot; буюу &quot;Наран мандах нутаг&quot; гэсэн үгнээс тус улсын одоогийн нэршил үүсчээ. Анх алдарт аялагч Марко Поло яг энэ утгаар нь олон улсад таниулж байсан юм. 
::'''''Нихон / Ниппон''''' Сино-Япон хэлний &quot;Онёоми&quot; гэх утгатай үгтэй бичлэгийн хувьд ижилхэн бичигддэг. Энэ нь &quot;ажиллах&quot;, &quot;хийх&quot; гэсэн утгыг агуулдаг ажээ. 

=== {{JAM}} ===
Тайно/Аравак хэлний &quot;Замайка&quot;, &quot;Хамайка&quot; буюу &quot;Ус болон моддын нутаг&quot; гэх үгнээс нэршил нь үүссэн байна. Зарим эрдэмтэд &quot;Рашаан булагын эх орон&quot; ч гэж тайлбарлах нь бий.

== Мөн үзэх ==
{{Commonscat|Country names in non-Latin scripts|Улс орнуудын нэрийн утга учир}}
* [[Дэлхийн улс орны нэрс]]

==Эшлэл==
&lt;references /&gt;

[[Ангилал:Хороним|!Улсууд]]
[[Ангилал:Улсуудын жагсаалт|нэрийн утга учир]]</text>
      <sha1>sbmehsl4vg16ogr2lbqnozt1kvqv17j</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Люблин</title>
    <ns>0</ns>
    <id>70658</id>
    <revision>
      <id>821548</id>
      <parentid>679310</parentid>
      <timestamp>2025-06-12T13:18:04Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>70653</id>
      </contributor>
      <comment>Rescuing 0 sources and tagging 1 as dead.) #IABot (v2.0.9.5</comment>
      <origin>821548</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3027" sha1="3ucujxit0bdy86wiwli4k0zzw2xshhu" xml:space="preserve">{{Инфобокс Польшийн суурин
| Ort                = Люблин&lt;br/&gt; Lublin
| Wappen             = [[File:POL Lublin COA 1.svg|120px|Люблины сүлд]]
| Beschriftung       = left
| Woiwodschaft       = Люблин муж
| KreisfreieStadt    = tak
| Breitengrad        = 51
| Breitenminute      = 14
| Breitensekunde     = 
| Längengrad         = 22
| Längenminute       = 34
| Längensekunde      = 
| OrtFläche          = 147.50
| Höhe               = 168
| Postleitzahl       = 20-001-ээс 20-900
| Telefonvorwahl     = 81
| Straße1            ={{RSIGN|PL|S|12}} {{RSIGN|PL|S|17}} {{RSIGN|PL|DK|82}} {{RSIGN|PL|DW|809}} {{RSIGN|PL|DW|822}} {{RSIGN|PL|DW|830}}  {{RSIGN|PL|DW|835}} 
| KFZ-Kennzeichen    = LU
| Flughafen1         = [[Люблин-Свидник нисэх буудал|Люблин]]
| GemeindeTyp        = Хотын коммун
| GemeindeFläche     = 147.50
| TERYT              = 0663011
| Bürgermeister      = [[Кшиштоф Жук]]&lt;ref&gt;{{Webarchiv|url=http://www.um.lublin.pl/um/index.php?t=200&amp;id=139136 |wayback=20150325110910 |text=Website der Stadt, ''Prezydent Miasta''  }}, abgerufen am 12. März 2015&lt;/ref&gt;
| BürgermeisterArt   = Хотын ерөнхийлөгч
| BürgermeisterDatum = 2010
| AnschriftStraße    = pl. Łokietka 1
| AnschriftOrt       = 20-950 Lublin
| Webpräsenz         = www.um.lublin.pl
}}
'''Люблин''' ([[Польш хэл|польшоор]] Lublin, {{lang-ru|Люблин}}, {{lang-de|Lublin}}) — [[Польш|Польшийн]] зүүн хэсэгт орших хот. Люблин мужийн нийслэл. 12 дугаар зуунд сууриа тавьсан. Хотын газар нутаг нь 147,5 км², хүн ам нь 339 784 (2019 год).   

== Зураг ==
&lt;gallery&gt;
Зураг:Lublin Union 1569.PNG
Зураг:Lublin, Stare Miasto - Brama Krakowska i Plac Łokietka (2009-06-12).jpg
Зураг:Lublin trybunal noc.jpg
Зураг:Stare Miasto w Lublinie - kaplica św. Trójcy i donżon na zamku.jpg
Зураг:Cerkiew Lublin Skansen.jpg
Зураг:Solaris trolleybus, Plac Łokietka, Lublin, Poland 01.jpg
Зураг:Lublin - ul. Piłsudskiego - stacja Lubelskiego Roweru Miejskiego - DSC00249 v1.jpg
&lt;/gallery&gt;

== Цахим холбоос ==
{{Commons|Lublin|Люблин}}
* [http://www.lublin.pl/ Люблин хотын цахим хуудас]
* [http://www.lublin2016.pl/ 2016 оны Европын соёлын нийслэл Люблин хот (польшоор)]{{Dead link|date=Зургадугаар сар 2025 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} 

== Эшлэл ==
&lt;references/&gt;

[[Ангилал:Люблин мужийн гмина]]
[[Ангилал:Люблин| ]]
[[Ангилал:Польшийн мужийн нийслэл]]
[[Ангилал:Люблин мужийн суурин]]
[[Ангилал:Польшийн урьдын нийслэл]]
[[Ангилал:Польшийн хот]]
[[Ангилал:Польшийн их сургуулийн хот]]</text>
      <sha1>3ucujxit0bdy86wiwli4k0zzw2xshhu</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Загвар:Байршлын карт Оросын Холбооны Улс</title>
    <ns>10</ns>
    <id>80179</id>
    <revision>
      <id>821572</id>
      <parentid>557279</parentid>
      <timestamp>2025-06-12T19:57:03Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>CommonsDelinker</username>
        <id>211</id>
      </contributor>
      <comment>[[File:Russia_administrative_location_map.svg]]-г [[File:Russia_administrative_location_map_and_Crimea_dashed.svg]]-р сольж байна. Сольсон хэрэглэгч нь [[c:User:CommonsDelinker|CommonsDelinker]], шалтгаан нь: version split, check which version is needed f</comment>
      <origin>821572</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="543" sha1="locgz3s0i2tb3h256gfulpbs7m2xe8o" xml:space="preserve">{{Байршлын карт/Längentreue Kegelprojektion
|{{{1}}}|{{{2}}}|{{#ifexpr: {{{3|}}}&lt;0 | {{{3}}}+360 | {{{3}}} }}
|top=88.52
|bottom=44.0
|longitude=97.0
|latitude1=49.0
|latitude2=59.0
|aspectRatio=2362/1299
|image={{#switch: {{{2}}}
  |relief=Russia rel location map.png
  |#default=Russia administrative location map and Crimea dashed.svg
 }}
|name=Оросын Холбооны Улс
|zone=Улс
}}&lt;noinclude&gt;
{{Байршлын карт/Инфо}}
[[Ангилал:Загвар:Байршлын карт|Орос]]
&lt;/noinclude&gt;</text>
      <sha1>locgz3s0i2tb3h256gfulpbs7m2xe8o</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Хайфа</title>
    <ns>0</ns>
    <id>105908</id>
    <revision>
      <id>821582</id>
      <parentid>821159</parentid>
      <timestamp>2025-06-12T23:25:11Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>70653</id>
      </contributor>
      <comment>Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5</comment>
      <origin>821582</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="69351" sha1="pvplh149rs4lmlf8r052jn8bqrc3y9w" xml:space="preserve">{{Инфобокс суурин
| name                  = Хайфа
| native_name           = {{Hlist
 | {{Lang|he|{{Script/Hebrew|חֵיפָה}} |rtl=yes}}
 | {{Lang|ar|{{lang|ar|حيفا}} |rtl=yes}}
 }}
| settlement_type       = [[Израилын хотын жагсаалт|Хот]] 
| image_skyline         = Pic haifa.png
| image_caption         = '''Дээд зүүн талаас:''' [[Кармел уул|Кармел уулнаас]] харагдах шөнийн Хайфагийн үзэмж; [[Бахайн ертөнцийн төв ордон]]; [[Хайфагийн Их Сургууль|Хайфагийн Их Сургуулийн]] агаарын үзэмж; [[Ахмадия]] [[Махмуд сүм, Хайфа|Махмуд сүм]]; [[Кармелит]]; [[Израилын Үндэсний Шинжлэх ухаан, Технологи, Сансрын Музей|Үндэсний Шинжлэх ухаан, Технологи, Сансрын Музей]]; Кармел уулнаас харагдах өдрийн Хайфагийн үзэмж.
| image_flag            = Flag of Haifa.svg
| image_blank_emblem    = [[File:Haifa coa.svg|60px]]
| blank_emblem_type     = Сүлд
| image_map             = Printable_map_haifa_israel_g_view_level_12_eng_svg.svg
| mapsize               = 250px
| map_caption           = Хайфагийн газрын зураг
| pushpin_map_alt=
| pushpin_map           = Израил умард хайфа
| pushpin_mapsize=
| pushpin_label_position= left
| pushpin_map_caption   = Хайфагийн байршил
| coordinates           = {{coord|32|49|09|N|34|59|57|E|region:IL|display=inline,title}}
| subdivision_type      = [[Дэлхийн улс орны нэрс|Улс]]
| subdivision_name      = {{flag|Израил}}
| subdivision_type1     =
| subdivision_name1     =
| subdivision_type2     = [[Израилын тойргууд|Тойрог]]
| subdivision_name2     =
{{flag|Хайфа тойрог|name=Хайфа}}
| established_title     = Байгуулагдсан
| established_date      = МЭ 1-р зуун
| leader_title          = Хотын дарга
| leader_name           = [[Йона Яхав]]
| total_type            = Нийт
| area_total_km2        = 63666
| population_footnotes  = {{Israel populations|reference}}
| population_total      = {{Israel populations|Haifa}}
| population_urban      = 600,000
| population_metro      = 1,050,000
| population_as_of      = {{Israel populations|Year}}
| population_density_km2= 4,500
| website               = {{URL|http://www.haifa.muni.il/English/Pages/default.aspx|www.haifa.muni.il}}
}}

'''Хайфа''' ({{lang-he|חֵיפָה‎}}; [[Араб хэл|Араб]]: حَيْفَا) — [[Израил]]д [[Тел-Авив]], [[Иерусалим]] хотуудын дараа хэмжээгээрээ гуравт ордог, 285.3 мянган хүнтэй [[хот]].&lt;ref name=&quot;CBS&quot;&gt;{{cite web|url=http://www1.cbs.gov.il/hodaot2015n/yeshuvim2014.xls|publisher=[[Israel Central Bureau of Statistics]]|title=Localities in Israel – 2014|access-date=2 October 2015|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20151003124527/http://www1.cbs.gov.il/hodaot2015n/yeshuvim2014.xls|archive-date=3 October 2015}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;pop&quot;&gt;{{cite web|url=http://www.jewishagency.org/JewishAgency/English/Aliyah/About+Israel/Cities/Haifa+9.htm|title=Haifa|access-date=5 May 2007|publisher=[[Jewish Agency for Israel|Jewish Agency]]|archive-url=https://web.archive.org/web/20070926234156/http://www.jewishagency.org/JewishAgency/English/Aliyah/About%2BIsrael/Cities/Haifa%2B9.htm|archive-date=26 September 2007|url-status=dead}}&lt;/ref&gt; Хайфа тойргийн нийслэл, хойд зүгийн нийслэл, хамгийн том хот гэж тооцогддог.

Хайфа [[Израил|Израил улсад]] нөлөөтэй аж үйлдвэр, тээвэр, соёлын төв гэж тооцогддог ба тус улсын далайн худалдааны том төвүүдийн нэг. Үүссэн цагаасаа хойш боомт хот байсан. 2000-аад онд ч гэсэн хотын бэлгэ тэмдэг нь Хайфагийн боомт байсаар байна. Энэ боомт нь Израил улсын томоохон худалдааны боомт юм. 

Кармел уулын энгэрт баригдсан уг суурин нь 3000 гаруй жилийн түүхтэй. Хамгийн анх баригдсан суурин нь МЭӨ 14-р зууны Тель Абу Хавам гэдэг нэртэй суурин юм.&lt;ref name=&quot;Judaica&quot;&gt;[[Encyclopaedia Judaica|Encyclopedia Judaica]], ''Haifa'', Keter Publishing, Jerusalem, 1972, vol. 7, pp. 1134–1139&lt;/ref&gt; МЭ-ий 3-р зуунд Хайфаг будаг үйлдвэрлэлийн төв гэдэг байжээ. Мянган жилийн туршид Хайфаг кананчууд, еврейчүүд, финикчүүд, [[Перс үндэстэн|персүүд]], хасмонейчууд, [[Ромын эзэнт гүрэн|ромчууд]], [[Византын эзэнт гүрэн|византчууд]], [[арабчууд]], загалмайтнууд, [[Османы эзэнт гүрэн|османчууд]], [[Британийн эзэнт гүрэн|англичууд]] эзэлж, захирч байв. 1948 онд [[Израил|Израил улс]] байгуулагдсанаас хойш Хайфа хотын захиргаа хотыг удирдаж байна. 

Энд [[ЮНЕСКО|ЮНЕСКО-ийн]] соёлын өв [[Бахайн ертөнцийн төв ордон]] байдаг.&lt;ref name=&quot;UNESCO&quot;&gt;{{cite web|url=https://whc.unesco.org/en/news/452|access-date=8 July 2008|date=8 July 2008|title=Three new sites inscribed on UNESCO's World Heritage List|author=UNESCO World Heritage Centre}}&lt;/ref&gt; 

== Нэрний гарал үүсэл ==
Нэг таамаглалаар Хайфа хотын нэр нь [[Еврей хэл|еврей]] хэлний ‏חוף יפה‏‎ «''хоф яфе''» — «гоё эрэг» гэдэг үгээс үүссэн гэдэг.&lt;ref&gt;{{cite journal|last=Amit-Kokhavi|first=Hanah|title=Haifa—sea and mountain, Arab past and Jewish present, as reflected by four writers|journal=Israel Studies|volume=2|issue=3|year=2006|pages=142–167|doi=10.1353/is.2006.0025|s2cid=201768025}}&lt;/ref&gt; 

== Түүх ==

=== Османчуудын ноёрхол ===
[[1516 он|1516 онд]] [[Османы эзэнт гүрэн]] Палестиныг эзлэн авах үед Хайфад хүн амьдардаггүй байсан гэж үздэг.  [[1596 он|1596 онд]] Хайфа [[Османы эзэнт гүрэн|Османы]] татварын бүртгэлд анх гарч ирэв. [[Ислам|Мусульман]] 32 өрх амьдардаг байсан бөгөөд [[улаан буудай]], [[арвай]], зуны ургац, чидун, [[ямаа]] зэрэг бүтээгдэхүүнээр татвар төлдөг байжээ. [[17-р зуун|17-р зуунд]] [[Европ]], Палестины хоорондох наймаа өргөжин тэлснээр Хайфа боомт хот болон хөгжин сэргэж, олон хөлөг онгоц [[Акко]] биш Хайфад ирэх болсон.

[[1764 он|1764]]-[[1765 он|1765 онд]] 250 оршин суугчтай байв.

[[1765 он|1765 онд]] Арабын Акко ба Галилийн захирагч Захир-аль-Умар хүн амаа зүүн зүгт 2.4 километрийн зайд бэхэлсэн шинэ газарт нүүлгэн шилжүүлжээ. Түүхч Моше Шароны хэлснээр шинэ Хайфаг Захир [[1769 он|1769 онд]] байгуулжээ.&lt;ref&gt;{{cite book|title=Corpus Inscriptionum Arabicarum Palaestinae: H-I|volume=5|url=https://books.google.com/books?id=X1uNAgAAQBAJ&amp;pg=PA263|first=Moshe|last=Sharon|author-link=Moshe Sharon|year=2013|publisher=BRILL|isbn=9789004254817|page=262}}&lt;/ref&gt; Энэхүү үйл явдал нь орчин үеийн Хайфагийн эхлэлийг тавьсан юм. [[1775 он|1775 онд]] аль-Умарыг нас барсны дараа энэ хоёр богино хугацааг эс тооцвол [[1918 он]] хүртэл [[Османы эзэнт гүрэн|Османы эзэнт гүрний]] удирдлага дор байв.

[[1799 он|1799 онд]] [[Наполеон I Бонапарт|Наполеон Бонапарт]] Палестин, Сирийг эзлэх үеэр Хайфаг эзэлсэн боловч удалгүй ухрахаас өөр аргагүй болов.   [[1831 он|1831]]-[[1840 он|1840 оны]] хооронд Ибрахим Паша хяналтаа тогтоосны дараа Мухаммед Али Хайфаг захирч байв.&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.tour-haifa.co.il/eng/modules/article/view.article.php/37/c2|title=Haifa during the British Mandate Period|publisher=Tour-Haifa.co.il|access-date=15 February 2008|archive-date=15 Дөрөвдүгээр сар 2008|archive-url=https://web.archive.org/web/20080415121907/http://www.tour-haifa.co.il/eng/modules/article/view.article.php/37/c2|url-status=dead}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;modern&quot;&gt;{{cite web|url=http://www.tour-haifa.co.il/eng/modules/article/view.article.php/38/c2|title=Modern Haifa|access-date=15 February 2008|publisher=Tour-Haifa.co.il|archive-date=15 Дөрөвдүгээр сар 2008|archive-url=https://web.archive.org/web/20080415121913/http://www.tour-haifa.co.il/eng/modules/article/view.article.php/38/c2|url-status=dead}}&lt;/ref&gt; [[1858 он|1858 онд]] хотын хананы гадна уулын энгэрт анхны байшингуудыг барьж эхлэв. Баруун Палестины Британийн судалгаагаар Хайфагийн хүн амыг [[1859 он|1859 онд]] 3000 орчим гэж тооцжээ.&lt;ref&gt;Carmel, Alex: ''Ottoman Haifa: A History of Four Centuries under Turkish Rule'' (2010)&lt;/ref&gt;

Хайфад энэ хугацаанд хүн амын олонх нь [[Ислам|мусульман]] шашинтай хэвээр байсан боловч тэнд цөөн тооны [[еврей]] нийгэмлэг оршин тогтносоор байв. [[1839 он|1839 онд]] [[Еврей|еврейчүүдийн]] тоо 124 байв. Кармелит лам нарын нөлөө улам бүр нэмэгдэж байгаатай холбогдуулан Хайфагийн [[Христ итгэл|христийн]] шашинтны тоо мөн өссөн. [[1840 он]] гэхэд оршин суугчдын 40 орчим хувь нь [[Христ итгэл|христийн шашинтай]] арабчууд байв.

[[1868 он|1868 онд]] өнөөгийн Германы колони хэмээх газар суурьшсан Германы мессианчууд ирсэн нь Хайфагийн хөгжлийн эргэлтийн цэг болсон. Германчууд уурын цахилгаан станц барьж ашиглалтад оруулж, үйлдвэрүүд нээж, [[Акко]], [[Назарет]], [[Тибери]] руу тээвэрлэх үйлчилгээг нээж, хотыг шинэчлэхэд чухал үүрэг гүйцэтгэсэн.&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://schumacher.haifa.ac.il/templers.htm|title=Templers|access-date=27 January 2008|publisher=University of Haifa|archive-url=https://web.archive.org/web/20070701120321/http://schumacher.haifa.ac.il/templers.htm|archive-date=1 July 2007}}&lt;/ref&gt;
[[Файл:Haifa_1975.jpg|thumb|[[1875 он|1875 оны]] Хайфа хотын газрын зураг]]
[[Файл:Haifa_1942.jpg|right|thumb|[[1942 он|1942 оны]] Хайфа 1:20,000]]
Хайфад [[Еврей|еврейчүүдийн]] цагаачлалын анхны томоохон давалгаа [[19-р зуун|19-р зууны]] дунд үед [[Марокко|Мароккогоос]] эхэлсэн бөгөөд хэдэн жилийн дараа [[Турк|Туркээс]] цагаачид олноор ирж суурьшиж байв. [[Еврей|Еврейчүүд]] Хайфа хотын хүн амын наймны нэгийг бүрдүүлдэг байсан бөгөөд ихэнх нь тус хотын зүүн хэсэгт байрлах еврей хороололд амьдардаг байсан. Ялангуяа [[Румын|Румынаас]] ирсэн [[еврей]] цагаачдын нэлээд хэсэг нь 1880-аад онд Хайфад суурьшжээ. [[Еврей|Еврейчүүдийн]] тоо [[1900 он|1900 онд]] 1500 байсан бол [[Дэлхийн нэгдүгээр дайн|Дэлхийн 1-р дайны]] өмнөхөн 3000 болж өсчээ.

[[20-р зуун|20-р зууны]] эхэн үед Хайфагийн хүн ам өсөн нэмэгдэж, аж үйлдвэрийн боомт хот болон хөгжиж эхэлсэн. Жезрелийн хөндийн төмөр зам гэгддэг Хежазын төмөр замыг [[1903 он|1903]]-[[1905 он|1905 оны]] хооронд барьсан. Төмөр зам нь хотын худалдааны хэмжээг нэмэгдүүлж, ажилчид болон гадаадын худалдаачдыг татдаг байв. Хайфагийн [[Еврей|еврейчүүд]] олон тооны үйлдвэр, соёлын байгууллагуудыг байгуулсан.
[[Файл:Haifa_from_hill_side_1898.jpg|thumb|Хайфа, [[1898 он]]]]

=== Британийн мандат ===
[[1918 он|1918 оны]] [[9 сарын 22|9 сарын 22-нд]] [[Британийн эзэнт гүрэн|Британийн эзэнт гүрний]] цэргүүд [[Назарет|Назарет руу]] явж байхад [[Турк үндэстэн|туркүүд]] Хайфаг орхиж байгаа тухай тагнуулын мэдээлэл иржээ. 

Британийн мандатын үед Хайфад томоохон бүтээн байгуулалтууд хийгдэв.&lt;ref&gt;{{cite book|author1=Michael Dumper|author2=Bruce E. Stanley|title=Cities of the Middle East and North Africa: A Historical Encyclopedia|url=https://books.google.com/books?id=3SapTk5iGDkC&amp;pg=PA161|year=2007|publisher=ABC-CLIO|isbn=978-1-57607-919-5|pages=161–}}&lt;/ref&gt;  [[Усан боомт|Боомт]] нь орлогын томоохон эх үүсвэр байв.  [[Британийн эзэнт гүрэн|Британийн]] явуулсан 1922 оны тооллогоор Хайфад 9377 [[Ислам|мусульман]], 8863 [[Христ итгэл|христ]], 630 [[еврей]], бусад 164 хүн амьдарч байсан гэж тэмдэглэгджээ. Палестины 1931 оны тооллогын үеэр хүн ам нь 20,324 [[Ислам|мусульман]], 13,824 [[Христ итгэл|христ]], 15,923 [[еврей]] болж нэмэгджээ.&lt;ref&gt;Bosworth, C. Edmund: ''Historic Cities of the Islamic World''&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Census1922&quot;&gt;Barron, 1923, p. [https://archive.org/stream/PalestineCensus1922/Palestine%20Census%20%281922%29#page/n8/mode/1up 10]&lt;/ref&gt; [[1922 он|1922]], [[1931 он|1931 оны]] тооллогын хооронд [[Ислам|мусульман]], [[еврей]], [[Христ итгэл|христийн]] хүн амын тоо 217%, 256%, 156% тус тус өсчээ. [[1938 он|1938 онд]] Хайфад 52,000 [[еврей]], 51,000 [[Ислам|мусульман]], [[Христ итгэл|христийн]] шашинтан амьдарч байжээ.&lt;ref&gt;{{cite book|editor=J. B. Barron|title=Palestine: Report and General Abstracts of the Census of 1922|publisher=Government of Palestine|year=1923|at=[https://archive.org/stream/PalestineCensus1922/Palestine%20Census%20%281922%29#page/n35/mode/1up Table XI ]}}; {{cite book|editor=E. Mills|title=Census of Palestine 1931. Population of Villages, Towns and Administrative Areas|publisher=Government of Palestine|location=Jerusalem|year=1932|page=91}}&lt;/ref&gt;

Хайфагийн бүтээн байгуулалт нь [[Их Британи|Их Британийг]] [[Ойрх Дорнод|Ойрх Дорнодын]] газрын тосны гол боомт, зангилаа болгох төлөвлөгөөтэй холбоотой байв. Британийн засгийн газар боомтыг хөгжүүлж, газрын тос боловсруулах үйлдвэрүүд барьж, ингэснээр тус хотыг хүнд үйлдвэрлэлийн төв болгон хурдацтай хөгжүүлэхэд дөхөм болжээ. Хайфа нь бүрэн цахилгаанжсан анхны хотуудын нэг байв. Палестины цахилгааны компани [[1925 он|1925 онд]] Хайфагийн цахилгаан станцын нээлтийг хийснээр аж үйлдвэржилтийн үүд хаалгыг нээсэн. Улсын харьяа Палестины төмөр зам мөн Хайфад үндсэн цехүүдээ барьсан.&lt;ref&gt;Shamir, Ronen (2013) ''Current Flow: The Electrification of Palestine''. Stanford: Stanford University Press&lt;/ref&gt;

[[1947 он|1947 онд]] 70,910 орчим [[арабчууд]] (41,000 [[Ислам|мусульманчууд]] ба 29,910 [[Христ итгэл|христүүд]]), 74,230 [[Еврей|еврейчүүд]] тэнд амьдарч байжээ.&lt;ref&gt;{{Cite book|url=http://www.palestineremembered.com/Acre/Maps/Story574.html|title=Supplement to a Survey of Palestine|access-date=11 April 2008|archive-date=14 Наймдугаар сар 2014|archive-url=https://web.archive.org/web/20140814220537/http://www.palestineremembered.com/Acre/Maps/Story574.html|url-status=dead}}&lt;/ref&gt;
[[Файл:חיפה_-_מראה_חלקי-JNF013403.jpeg|thumb|Хайфа, [[1945 он]]]]

=== 1947–1948 оны Палестины иргэний дайн ===
[[1947 он|1947 оны]] 11-р сарын сүүлчээр НҮБ-ын Палестиныг хуваах төлөвлөгөөнд Хайфаг санал болгож буй Еврейчүүдийн улсын нэг хэсэг болгосон. Энэхүү шийдвэрийг эсэргүүцсэн [[Арабчууд|арабчуудын]] эсэргүүцэл нь [[Еврей|еврейчүүд]] болон [[Арабчууд|арабчуудын]] хоорондох тэмцэл болон хувирч, арванхоёрдугаар сард хэдэн арван хүн амь үрэгдэв. Хайфа хотын араб хорооллууд эмх замбараагүй байдалд байсан. Орон нутгийн Арабын үндэсний хороо нөхцөл байдлыг тогтворжуулахын тулд гарнизон зохион байгуулж, айдаст автсан оршин суугчдыг тайвшруулахыг оролдов. Хэчнээн их хүчин чармайлт гаргасан ч араб оршин суугчид еврей хорооллуудтай хил залгаа гудамжуудыг орхиж, 250 орчим араб гэр бүл Халиса хорооллыг орхисон.&lt;ref&gt;[[Yoav Gelber]], ''Independence Versus Nakba''; Kinneret–Zmora-Bitan–Dvir Publishing, 2004, {{ISBN|965-517-190-6}}, pp.136–137&lt;/ref&gt;

[[1947 он|1947 оны]] [[12 сарын 30|12 сарын 30-нд]] [[Иргун Цвай Леуми|Иргуний]] гишүүд Хайфа дахь Нэгдсэн боловсруулах үйлдвэрийн хаалганы гадна байсан [[арабчууд]] руу бөмбөг шидэж, зургаан хүн алагдаж, 42 хүн шархаджээ.&lt;ref&gt;{{Citation|title=The Israel/Palestine Question|author-link=Ilan Pappé|first=Ilan|last=Pappé|publisher=[[Routledge]]|year=1999|isbn=978-0-415-16947-9}}&lt;/ref&gt; Үүний хариуд тус компанийн араб ажилчид 39 еврей ажилчныг хөнөөсөн юм. Еврей [[Хагана]] зэвсэгт бүлэглэл газрын тос боловсруулах үйлдвэрийн олон араб ажиллагсдын амьдардаг арабын Балад аш-Шайх тосгонд дайралт хийв.&lt;ref&gt;Benny Morris, ''The Birth of the Palestinian Refugee Problem Revisited'', p101.&lt;/ref&gt; 

Хайфа дахь Британийн цэргийн хүчин [[1948 он|1948 оны]] [[4 сарын 21|4 сарын 21-нд]] хотын ихэнх нутгаас гарч, боомтын байгууламжуудыг хянасаар байв.

Хотын дарга Шабтай Леви болон бусад еврей удирдагчид [[Арабчууд|арабчуудыг]] явахгүй байхыг уриалав.&lt;ref&gt;Morris, Benny (1987), ''The Birth of the Palestinian Refugee Problem, 1947–1949''. Cambridge University Press. {{ISBN|0-521-33028-9}}. Page 315. Quoting CP v/4/102, Stockwell Report. He comments: &quot;Nor is there any evidence that a &quot;massacre&quot; took place in the town.&quot;&lt;/ref&gt; 
[[Файл:שנות_ה-_50-.jpg|thumb|[[1950 он|1950-иад оны]] Хайфа хот]]

=== Израил улс ===
[[1948 он|1948 оны]] [[5 сарын 14|5 сарын 14-ний]] өдөр [[Израил|Израил улс]] байгуулагдсаны дараа Хайфа нь [[Израил|Израилд]] [[Еврей|еврейчүүдийн]] цагаачлах гарц болсон. [[1948 он|1948 оны]] [[Араб-Израилын дайн|Араб-Израилын дайны]] үеэр Хайфагийн хорооллууд заримдаа зөрчилдөөнтэй байсан. Дайны дараа еврей цагаачид шинэ хорооллуудад суурьшиж эхэлсэн.&lt;ref name=&quot;autogenerated4&quot;&gt;{{cite web|title=History since Independence|access-date=9 April 2008|url=http://www.tour-haifa.co.il/eng/modules/article/view.article.php/36/c2|publisher=Haifa Municipality|archive-date=12 Арван хоёрдугаар сар 2008|archive-url=https://web.archive.org/web/20081212183755/http://www.tour-haifa.co.il/eng/modules/article/view.article.php/36/c2|url-status=dead}}&lt;/ref&gt; [[1953 он|1953 онд]] зам тээврийн мастер төлөвлөгөө болон ирээдүйн [[Архитектур|архитектурын]] төлөвлөгөөг гаргасан. 

[[Тел-Авив]] нь нийслэлийн статустай болсон бол Хайфа бүс нутгийн нийслэл болох үүргээ алдав. [[Ашдод|Ашдодод]] боомт нээгдсэн нь үүнийг улам даамжруулав. Израилын Аялал жуулчлалын яам Тиберийг аялал жуулчлалын төв болгон хөгжүүлэхэд анхаарч ажиллахад Хайфа хотын аялал жуулчлал буурчээ. Гэсэн хэдий ч Хайфагийн хүн ам 1970-аад оны эхээр 200,000-д хүрч, [[Зөвлөлт Холбоот Улс|Зөвлөлт Холбоот Улсаас]] ирсэн олон тооны цагаачид хотын хүн амыг 35,000-аар нэмэгдүүлжээ. Израилын анхны өндөр технологийн парк 1970-аад онд Хайфад нээгдэв. [[Османы эзэнт гүрэн|Османы]] үеийн түүхэн олон барилга байгууламжийг нурааж, 1990-ээд онд Хуучин хотын томоохон хэсгийг нурааж, хотын захиргааны шинэ төв байгуулах ажлыг эхлүүлжээ.&lt;ref name=&quot;Johal&quot;&gt;{{cite web|title=Sifting Through the Ruins: Historic Wadi Salib Under Pressure.|first=Am|last=Johal|publisher=Media Monitors Network|date=18 August 2004|url=http://usa.mediamonitors.net/headlines/sifting_through_the_ruins_historic_wadi_salib_under_pressure|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20070928015832/http://usa.mediamonitors.net/headlines/sifting_through_the_ruins_historic_wadi_salib_under_pressure|archive-date=28 September 2007}}&lt;/ref&gt;

[[1999 он|1999]]-[[2003 он|2003]] онуудад [[Палестин|Палестины]] хэд хэдэн террорист халдлага Хайфад болж, 68 энгийн иргэн амиа алджээ. [[2006 он|2006 онд]] Хайфа хотыг Ливаны 2-р дайны үеэр [[Хезболла|Хезболла бүлэглэлийн]] 93 пуужингаар цохиж,&lt;ref&gt;{{cite news|url=http://news.bbc.co.uk/1/hi/world/middle_east/5318424.stm|title=In focus: Haifa|access-date=9 April 2008|work=BBC News|date=6 September 2006}}&lt;/ref&gt; 11 иргэний аминд хүрсэн. Пуужин харвасан газруудын дотор галт тэрэгний буудал, газрын тос боловсруулах үйлдвэрийн цогцолбор байв.&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.ynetnews.com/articles/0,7340,L-3276392,00.html|title=8 killed in rocket attack on Haifa – Israel News, Ynetnews|publisher=Ynetnews.com|date=20 June 1995|access-date=12 March 2013}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.haaretz.com/hasen/spages/840990.html|title=Katyusha rocket hit Haifa oil refineries complex during Second Lebanon War|work=Haaretz|access-date=5 May 2009}}&lt;/ref&gt;

== Хүн ам ==
{{Хүн амын түүхэн тоо|1800|15=1972|footnote=|align=right|24=279600|23=2016|22=264407|21=2008|20=255914|19=1995|18=225775|17=1983|16=219559|14=183021|1000|13=1961|12=145140|11=1947|10=24600|9=1922|8=20000|7=1914|6=6000|5=1880|4=2000|1840|percentages=pagr}}
Хайфа нь 103,000 өрх буюу 285,316 хүн амтай, [[Израил|Израилд]] хэмжээгээрээ гуравт ордог хот. Хуучин [[Зөвлөлт Холбоот Улс|Зөвлөлт Холбоот Улсын]] цагаачид Хайфа хотын хүн амын 25% -ийг бүрдүүлдэг.&lt;ref name=&quot;Stats2003&quot;&gt;{{cite web|url=http://www.cbs.gov.il/statistical/arab_pop03e.pdf|title=The Arab Population of Israel 2003|access-date=3 January 2008|publisher=Israel Central Bureau of Statistics|archive-url=https://web.archive.org/web/20071201024709/http://www.cbs.gov.il/statistical/arab_pop03e.pdf|archive-date=1 December 2007|url-status=dead}}&lt;/ref&gt; Израилын Статистикийн төв товчооны мэдээллээр [[арабчууд]] Хайфа хотын хүн амын 10% -ийг эзэлдэг бөгөөд ихэнх нь Вади Ниснас, Аббас, Халисса хороололд амьдардаг.&lt;ref&gt;Faier, Elizabeth (2005) ''Organizations, Gender, and the Culture of Palestinian Activism in Haifa, Israel: fieldwork and Palestinians in Israel New venues: nongovernmental organizations and social change Activism: support, conflict, and ideas Two tales of a city: history, space, and identity Honor, land, and protest ...'' Routledge, {{ISBN|0-415-94951-3}}&lt;/ref&gt;

1994-2009 оны хооронд [[Тел-Авив]], [[Иерусалим|Иерусалимтай]] харьцуулахад тус хотод хүн амын тоо буурч, хөгшрөлт ихэсч байсан бөгөөд залуучууд боловсрол, ажлын байр хайхын тулд улсын төв рүү нүүсээр байгаа. Гэсэн хэдий ч шинэ төслүүд болон дэд бүтцийн шинэчлэлтийн үр дүнд хот хүн амынхаа бууралтыг зогсоож, шилжилт хөдөлгөөнийг бууруулж, хот руу чиглэсэн дотоод шилжих хөдөлгөөнийг татав. [[2009 он|2009 онд]] хотод сүүлийн 15 жилийн хугацаанд анх удаа хүн амын эерэг өсөлттэй гарчээ.&lt;ref name=&quot;demo&quot;&gt;{{cite web|url=http://urbaneconomics.blogspot.com/2006/12/is-haifa-aging.html|publisher=urbaneconomics.blogspot.com|title=Is Haifa Ageing?|access-date=10 February 2008|date=6 December 2006|work=Central Bureau of Statistics, Statistical Abstract of Israel, no. 56, 2005}}&lt;/ref&gt;

[[2016 он|2016 онд]] батлагдсан хөгжлийн төлөвлөгөөнд 2025 он гэхэд Хайфа хотын хүн амыг 330,000 оршин суугчидтай болгохоор зорьж байна.&lt;ref name=&quot;globes&quot;&gt;{{cite web|title=Haifa plans for 55,000 more residents by 2025|url=https://en.globes.co.il/en/article-new-haifa-outline-plan-55000-more-residents-by-2025-1001159957|website=Globes|language=en|date=11 August 2016}}&lt;/ref&gt;

== Газар зүй ==
Хайфа нь [[Газар дундын тэнгис|Газар дундын тэнгисийн]] эрэг хавиар, [[Европ]], [[Африк]], [[Ази]] тивийг холбосон түүхэн хуурай гүүр, Кишон голын аманд байрладаг.&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.timeanddate.com/worldclock/city.html?n=1504|title=Haifa, Israel|publisher=Timeanddate.com|access-date=20 March 2008}}&lt;/ref&gt; [[Кармел уул|Кармел уулын]] хойд энгэр, Хайфа булангийн эргэн тойронд байрладаг тус хот гурван давхаргад хуваагддаг.&lt;ref name=&quot;tiers&quot;&gt;{{cite web|url=http://www.tourism.gov.il/Tourism_Euk/Destinations/Haifa/general+info.htm|title=Haifa – General info|access-date=20 March 2008|publisher=Israeli Ministry of Tourism}}&lt;/ref&gt; Хамгийн нам давхарга нь Хайфа боомтыг оролцуулаад худалдаа, аж үйлдвэрийн төв юм. Дунд түвшин нь [[Кармел уул|Кармел уулын]] энгэрт байрладаг бөгөөд хуучин хорооллуудаас бүрддэг бол дээд түвшин нь орчин үеийн хорооллуудаас бүрддэг. Хайфа нь [[Тел-Авив|Тель-Авив]] хотоос хойд зүгт 90 км зайд байрладаг бөгөөд [[Газар дундын тэнгис|Газар дундын тэнгисийн]] эргийн олон тооны наран шарлагын газруудтай.&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.goisrael.com/NR/rdonlyres/FAEF9852-0C3C-43CD-B751-BE0C4A977000/5304/RoadDistanceChart1.pdf|title=Road Distances Chart|publisher=Israel Ministry of Tourism|access-date=20 March 2008|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20080409211830/http://www.goisrael.com/NR/rdonlyres/FAEF9852-0C3C-43CD-B751-BE0C4A977000/5304/RoadDistanceChart1.pdf|archive-date=9 April 2008}}&lt;/ref&gt;{{wide image|Haifa BW 4.JPG|1000px|Кармел уулаас авсан Хайфа хотын дэлгэмэл зураг|align-cap=center}}

== Уур амьсгал ==
Хайфа нь халуун хуурай зун, зөөлөн бороотой өвөлтэй [[Газар дундын тэнгис|Газар дундын тэнгисийн]] уур амьсгалтай.&lt;ref&gt;{{cite encyclopedia|url=http://encarta.msn.com/text_761575008___2/israel.html|title=Israel|access-date=20 March 2008|encyclopedia=Encarta|archive-url=https://web.archive.org/web/20091028171259/http://encarta.msn.com/text_761575008___2/Israel.html|archive-date=28 October 2009|url-status=dead}}&lt;/ref&gt; Гурван сард хавар ирэхэд температур нэмэгдэж эхэлдэг. Зуны дундаж температур 26°[[Цельсийн градус|C]], өвлийн улиралд 12°[[Цельсийн градус|C]]. Хайфад цас ховор ордог боловч, зарим үед өглөө 3°[[Цельсийн градус|C]] байх үед цас орох тохиолдол байдаг. Агаарын чийгшил жилийн туршид их байдаг бөгөөд бороо ихэвчлэн 9-р сараас 5-р сарын хооронд ордог. Жилийн дундаж [[хур тунадас]] нь 629 мм.{{Уур амьсгалын хүснэгт|TABELLE=|rdaug=0|nbjun=0|nbjul=0|nbaug=0|nbsep=2|nbokt=36|nbnov=93|nbdez=161|rdjan=14|rdfeb=12|rdmär=9|rdapr=4|rdmai=1|rdjun=0|rdjul=0|rdsep=1|nbapr=21|rdokt=4|rdnov=8|rddez=12|lfjan=68|lffeb=67|lfmär=63|lfapr=61|lfmai=63|lfjun=74|lfjul=80|lfaug=82|lfsep=74|lfokt=67|lfnov=59|nbmai=5|nbmär=71|DIAGRAMM TEMPERATUR=rechts|hmokt=36.3|DIAGRAMM NIEDERSCHLAG=deaktiviert|DIAGRAMM NIEDERSCHLAG HÖHE=200|QUELLE=|Überschrift=|Ort=Хайфа|hmjan=23.6|hmfeb=26.2|hmmär=32.9|hmapr=36.6|hmmai=39.0|hmjun=38.9|hmjul=36.6|hmaug=34.9|hmsep=38.9|hmnov=30.0|nbfeb=128|hmdez=28.3|lmjan=−0.3|lmfeb=1.3|lmmär=1.0|lmapr=4.2|lmmai=10.1|lmjun=11.5|lmjul=16.7|lmaug=18.1|lmsep=15.9|lmokt=8.8|lmnov=5.1|lmdez=2.5|nbjan=166|lfdez=65}}

== Эдийн засаг ==
[[Файл:Haifa_Refinery_by_David_Shankbone.jpg|thumb|Хайфагийн газрын тос боловсруулах үйлдвэр]]
[[Файл:Matam_hi-tech_park_(Haifa).jpg|thumb|Шинжлэх ухаан, үйлдвэрлэлийн төв Матам]]
Израилын &quot;Хайфа ажилладаг, [[Иерусалим]] залбирдаг, [[Тел-Авив]] хөгжилддөг&quot; гэсэн нийтлэг үг Хайфа нь ажилчид, аж үйлдвэржсэн хот гэдгээрээ нэр хүндтэй болохыг нотолж байна.&lt;ref&gt;{{Cite news|title=Tel Aviv: &quot;Haifa works, Jerusalem prays, and Tel Aviv plays&quot;|url=https://www.telegraph.co.uk/travel/middleeast/israel/721623/Tel-Aviv-%22Haifa-works,-Jerusalem-prays,-and-Tel-Aviv-plays%22.html|access-date=23 March 2008|work=The Daily Telegraph|location=London|date=14 November 2000|archive-url=https://web.archive.org/web/20080415113817/http://www.telegraph.co.uk/travel/middleeast/israel/721623/Tel-Aviv-%22Haifa-works%2C-Jerusalem-prays%2C-and-Tel-Aviv-plays%22.html|archive-date=15 April 2008|url-status=dead}}&lt;/ref&gt; Хайфа хотын аж үйлдвэрийн бүс нь хотын зүүн хэсэгт, [[Кишон гол|Кишон голын]] эргэн тойронд байрладаг. Энд Израилын газрын тос боловсруулах хоёр үйлдвэрийн нэг болох Хайфа газрын тос боловсруулах үйлдвэр байрладаг (нөгөө үйлдвэр нь [[Ашдод|Ашдодод]] байрладаг). Хайфа газрын тос боловсруулах үйлдвэр жилд 9 сая тонн (66 сая [[баррель]]) түүхий нефть боловсруулдаг.&lt;ref name=&quot;foundation&quot;&gt;{{cite web|url=http://www.haifa-foundation.org/haifa_today.htm|title=Haifa Today|access-date=21 March 2008|publisher=Haifa Foundation|archive-url=https://web.archive.org/web/20080415062842/http://www.haifa-foundation.org/haifa_today.htm|archive-date=15 April 2008|url-status=dead}}&lt;/ref&gt; 1930-аад онд баригдсан өнөө үед ашиглагдаагүй, 80 метрийн өндөртэй хөргөгч цамхаг нь Британийн мандатын үед баригдсан хамгийн өндөр барилга байв.&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.emporis.com/en/wm/bu/?id=haifaoilrefinerycoolingtowers-haifa-israel|title=Haifa Oil Refinery Cooling Towers|access-date=17 February 2008|publisher=Emporis.com}}&lt;/ref&gt; Матам (Merkaz Ta'asiyot Mada - Scientific Industries Center гэсэн үг) нь [[Израил|Израилын]] хамгийн том, хамгийн эртний бизнес парк бөгөөд тус хотын өмнөд хэсэгт байрладаг бөгөөд Израил болон олон улсын өндөр технологийн компаниудын олон тооны үйлдвэр, судалгаа, шинжилгээний байгууламжийг байрлуулдаг: [[Apple]], [[Amazon.com|Amazon]], Abbot, Cadence, [[Intel]], IBM, Magic Leap, [[Microsoft]], Motorola, [[Google]], Yahoo!, Elbit, CSR, Philips, PwC, Amdocs гэх мэт.&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.american.edu/carmel/ab5293a/Casestudy/Israel/israel.htm|title=Israel|publisher=American.edu|access-date=17 February 2008}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.haifa.il.ibm.com|title=IBM Haifa Labs|access-date=27 January 2008|publisher=IBM Haifa Labs|archive-url=https://web.archive.org/web/20080308204625/http://www.haifa.il.ibm.com/|archive-date=8 March 2008|url-status=dead}}&lt;/ref&gt;

Хайфагийн худалдааны төвүүд нь Хуцот Хамифратц, Хорев Центр Молл, Панорама Центр, Кастра Центр, Колони Центр (Лев Ха-Мошава), Ханеви'им Тауэр Молл, Каньон Хайфа, Лев Хамифратц Молл, Гранд Каньон юм. [[2010 он|2010 онд]] Монокл сэтгүүл Хайфаг бизнесийн хамгийн ирээдүйтэй, дэлхийн хамгийн том хөрөнгө оруулалтын боломж бүхий хотоор тодруулсан. Хайфа хотын захиргаа зам, дэд бүтцэд 350 гаруй сая доллар зарцуулсан бөгөөд барилга барих зөвшөөрлийн тоо өмнөх хоёр жилд 83 хувиар өссөн байна.&lt;ref name=&quot;Monocle&quot;&gt;{{cite web|url=http://www.ynetnews.com/articles/0,7340,L-3988794,00.html|title=Haifa: Greatest business potential|publisher=Ynetnews.com|date=20 June 1995|access-date=24 March 2013}}&lt;/ref&gt;

[[2014 он|2014 онд]] Тел-Авивын Хөрөнгийн биржтэй өрсөлдөхүйц технологид суурилсан хөрөнгийн бирж байгуулна гэж зарласан.&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.globes.co.il/en/article-haifa-plans-technology-stock-market-1000963887|title=Archived copy|access-date=2015-12-10|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20151222081450/http://www.globes.co.il/en/article-haifa-plans-technology-stock-market-1000963887|archive-date=22 December 2015}}&lt;/ref&gt; Хайфа хотын захиргаа хотыг Хойд Израилын аялал жуулчлалын төв болгохоор зорьж байгаа бөгөөд тэндээс аялагчид өдөржингөө [[Акко]], [[Назарет]], [[Тибери]], Галиль зэрэг газруудаар аялах боломжийг олгохоор зорьж байна.&lt;ref name=&quot;hotels&quot;&gt;{{cite web|url=http://www.ynetnews.com/articles/0,7340,L-4319604,00.html|title=Dozens of hotels planned in Haifa|publisher=Ynetnews.com|date=20 June 1995|access-date=12 March 2013}}&lt;/ref&gt; 7.75 акр талбай дээр 85,000 метр квадрат талбай бүхий таван барилгыг багтаасан шинэ амьдралын шинжлэх ухааны аж үйлдвэрийн паркийг Матам аж үйлдвэрийн парктай зэрэгцүүлэн барьж байна.&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.globes.co.il/serveen/globes/docview.asp?did=1000756854&amp;fid=1124|title=Building to begin on Haifa life sciences park|work=Globes|date=13 June 2012|access-date=24 March 2013}}&lt;/ref&gt;

=== Аялал жуулчлал ===
[[2005 он|2005 онд]] Хайфа хотод нийт 1462 өрөө бүхий 13 зочид буудал байжээ.&lt;ref name=&quot;tourism&quot;&gt;{{cite web|url=http://www1.haifa.muni.il/spru/doc/YB/Tourism/Y2005/Download/Tourism2005.pdf|title=Hotels and Tourism|work=Haifa Statistical Yearbook|publisher=Haifa Municipality|access-date=14 February 2008|archive-url=https://web.archive.org/web/20080226230016/http://www1.haifa.muni.il/spru/doc/YB/Tourism/Y2005/Download/Tourism2005.pdf|archive-date=26 February 2008|url-status=dead}}&lt;/ref&gt; Тус хот нь 17 километр эргийн шугамтай бөгөөд үүнээс 5 километр наран шарлагын газар юм.&lt;ref name=&quot;leisure&quot;&gt;{{cite web|url=http://www1.haifa.muni.il/spru/doc/YB/LeisureActivity/Y2004/Download/LeisureActivityDL.pdf|archive-url=https://web.archive.org/web/20070330013119/http://www1.haifa.muni.il/spru/doc/YB/LeisureActivity/Y2004/Download/LeisureActivityDL.pdf|url-status=dead|archive-date=30 March 2007|title=Leisure Activity|work=Haifa Statistical Yearbook|publisher=Haifa Municipality|page=56|access-date=14 February 2008}}&lt;/ref&gt; Хайфагийн аялал жуулчлалын гол үзмэр нь [[Бахайн ертөнцийн төв ордон|Бахайн ертөнцийн төв]] бөгөөд Бабын алтан бөмбөгөр сүм, хүрээлэн буй орчны цэцэрлэгүүд байдаг.&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://terraces.bahai.org/terraces.en.html|title=Terraces of the Shrine of the Bab|access-date=11 April 2008|archive-date=23 Дөрөвдүгээр сар 2008|archive-url=https://web.archive.org/web/20080423225420/http://terraces.bahai.org/terraces.en.html|url-status=dead}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.bahai.org/dir/bwc|title=Baha'i World Center|access-date=20 March 2008|publisher=[[Baháʼí International Community]]}}&lt;/ref&gt; [[2005 он|2005]]-[[2006 он|2006 оны]] хооронд 86,037 хүн бурхан шүтлэгт зочилжээ. [[2008 он|2008 онд]] [[Бахайн ертөнцийн төв ордон|Бахайн цэцэрлэгүүдийг]] [[ЮНЕСКО|ЮНЕСКО-гийн]] дэлхийн өвд бүртгэжээ. Хайфа хотын захиргааны захиалгаар [[2007 он|2007 онд]] гаргасан тайланд илүү олон зочид буудал, Хайфа-[[Акко]]-Кесарийн хоорондох гаталга онгоцны шугам барих, боомтын баруун бэхэлгээг амралт, зугаа цэнгэлийн бүс болгон хөгжүүлэх, орон нутгийн нисэх онгоцны буудал, боомтыг өргөтгөх шаардлагатай байгааг дурджээ.&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.haaretz.com/hasen/spages/864746.html|title=Making Haifa into an international tourist destination|date=30 May 2007|access-date=10 March 2008|work=Haaretz}}&lt;/ref&gt;

== Урлаг ба соёл ==
[[Файл:South_Dado_Beach_-_Hof_HaCarmel_-_Haifa_(1506044661).jpg|left|thumb|Дадо далайн эрэг дагуух зугаалгын газар]]
[[Файл:Folk_dancing_in_Dado_Beach,_Haifa_2015.JPG|thumb|Ардын бүжиг]]
Хайфа нь боомт, аж үйлдвэрийн хотын дүр төрхтэй хэдий ч хойд Израилын соёлын төв юм. 1950-иад оны үед хотын дарга [[Абба Хуши]] зохиолч, яруу найрагчдыг хот руу нүүхийг уриалахад онцгой хүчин чармайлт гаргаж, тус улсад байгуулагдсан анхны хотын театр болох Хайфа театрыг байгуулжээ.&lt;ref name=&quot;culture&quot;&gt;{{cite web|url=http://www.tour-haifa.co.il/eng//modules/article/view.category.php/19|title=Culture &amp; Leisure|publisher=Tour-Haifa.co.il|access-date=18 February 2008|archive-date=11 Дөрөвдүгээр сар 2011|archive-url=https://web.archive.org/web/20110411140703/http://www.tour-haifa.co.il/eng/modules/article/view.category.php/19|url-status=dead}}&lt;/ref&gt; Хотын бусад театруудад Кригерийн урлагийн төв, Раппапортын урлаг соёлын төв багтдаг. Конгрессийн төв нь үзэсгэлэн, концерт, тусгай арга хэмжээ зохион байгуулдаг.&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.tour-haifa.co.il/eng/modules/article/view.article.php/c19/148|title=The Congress Center|publisher=Haifa Municipality|access-date=2 April 2008|archive-date=19 Арван нэгдүгээр сар 2010|archive-url=https://web.archive.org/web/20101119054714/http://www.tour-haifa.co.il/eng/modules/article/view.article.php/c19/148|url-status=dead}}&lt;/ref&gt;

[[1975 он|1975 онд]] байгуулагдсан Хайфа кино театрт суккотын баярын өдрүүдэд жил бүр Хайфагийн олон улсын кино наадам болдог.&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.haifasymphony.co.il/eabout.asp|title=Haifa Symphony|access-date=20 January 2008|publisher=Haifa Symphony|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20071217224625/http://www.haifasymphony.co.il/eabout.asp|archive-date=17 December 2007}}&lt;/ref&gt; Хайфа нь 29 [[Кино театр|кино театртай]]. Тус хот орон нутгийн &quot;Едиот Хайфа&quot; сонинг эрхлэн гаргадаг бөгөөд өөрийн Хайфа радио станцтай. Израилын [[араб хэл]] дээр гардаг Аль-Иттихад, Аль-Мадина сонинууд мөн Хайфад байрладаг. 1990-ээд оны үед Хайфа хотод [[Боб Дилан]], Ник Кэйв, Блур, П.Ж.Харви нарын оролцсон Хайфа рок &amp; блюз фестивалийг зохион байгуулж байжээ.

=== Музей ===
[[Файл:P1190557_-_בית_הטכניון_ההיסטורי_-_החצר.JPG|thumb|Үндэсний шинжлэх ухааны музей, Хайфа]]
Хайфа нь арав гаруй музейтэй.&lt;ref name=&quot;museums&quot;&gt;{{cite web|url=http://www.get2israel.com/Destinations/haifa.aspx|title=Haifa Museums|publisher=Get2Israel.com|access-date=18 February 2008|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20080229091637/http://www.get2israel.com/Destinations/haifa.aspx|archive-date=29 February 2008}}&lt;/ref&gt; Хамгийн алдартай музей бол Израилын Шинжлэх ухаан, технологи, сансар судлалын үндэсний музей бөгөөд [[2004 он|2004 онд]] бараг 150,000 хүн музейг зочилсон байна. Энэхүү музей нь Хадар хорооллын Технионы хуучин барилгад байрладаг. Японы уран зургийн Тикотины музей нь зөвхөн [[Японы урлагт]] зориулагдсан [[Ойрх Дорнод|Ойрх Дорнодын]] цорын ганц музей юм. Хайфад орших бусад музейд Эртний түүхийн музей, Үндэсний далайн музей ба Хайфа хотын музей, Хехтийн музей, Дагоны археологийн үр тариа боловсруулах музей, Төмөр замын музей, Нууц цагаачдын болон тэнгисийн цэргийн музей багтдаг. Зураач Херманн Струкийн хуучин гэр, студи нь одоо Херманн Струкийн музей болжээ.&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.tour-haifa.co.il/eng/modules/article/view.article.php/c21/123|title=The Mane Katz Museum|access-date=25 January 2008|publisher=Tour-Haifa.co.il|archive-date=13 Гуравдугаар сар 2008|archive-url=https://web.archive.org/web/20080313222222/http://www.tour-haifa.co.il/eng/modules/article/view.article.php/c21/123|url-status=dead}}&lt;/ref&gt; Ган Ха-Эм цэцэрлэгт хүрээлэн дэх Хайфагийн  амьтны хүрээлэнд одоо [[Израил|Израил улсад]] устаж үгүй болсон Сирийн хүрэн баавгай бүхий жижиг амьтдын цуглуулга байдаг.

== Засгийн газар ==
[[1940 он|1940 онд]] анхны еврей хотын даргаар Шабтай Леви сонгогдов. Левигийн хоёр орлогч нь [[Арабчууд|араб]] (нэг нь [[Ислам|мусульман]], нөгөө нь [[Христ итгэл|христийн]] шашинтай) байсан бөгөөд зөвлөлийн үлдсэн хэсэг нь дөрвөн [[еврей]], зургаан [[Арабчууд|арабаас]] бүрдсэн байв.&lt;ref name=&quot;govt&quot;&gt;{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=kUOK3a6hAMsC&amp;q=haifa+municipality&amp;pg=PA129|title=Mixed Towns, Trapped Communities: Historical Narratives, Spatial Dynamics|last=Daniel Monterescu|first=Dan Rabinowitz|pages=113–132|publisher=Ashgate Publishing, Ltd.|access-date=26 July 2009|isbn=978-0-7546-4732-4|year=2007}}&lt;/ref&gt;

Өнөөдөр Хайфаг хотын дарга [[Эйнат Калиш-Ротем]] тэргүүтэй 12 дахь хотын зөвлөл удирдаж байна. Хотын сонгуулийн үр дүн нь Кнессетийн сонгуультай адил зөвлөлийн бүрэлдэхүүнийг шийддэг. 

Хотын зөвлөл нь хотод хууль тогтоох зөвлөл бөгөөд туслах хууль батлах бүрэн эрхтэй.&lt;ref name=&quot;council&quot;&gt;{{cite web|url=http://www.haifa.muni.il/Cultures/he-IL/Municipality/Management/CityCouncil/|archive-url=https://web.archive.org/web/20080117042303/http://www.haifa.muni.il/Cultures/he-IL/Municipality/Management/CityCouncil/|archive-date=17 January 2008|title=City Council Overview|language=he|publisher=Haifa Municipality}}&lt;/ref&gt; [[2003 он|2003 онд]] сонгогдсон 12 дахь зөвлөл 31 гишүүнтэй бөгөөд либерал Шинуй-Ногоонууд хамгийн олон суудал авсан (6), [[Ликуд]] 5 суудалтай хоёрт орсон.&lt;ref name=&quot;councillors&quot;&gt;{{cite web|url=http://www.haifa.muni.il/Cultures/he-IL/Municipality/Management/CityCouncil/members.htm|archive-url=https://web.archive.org/web/20080117045014/http://www.haifa.muni.il/Cultures/he-IL/Municipality/Management/CityCouncil/members.htm|archive-date=17 January 2008|title=Members of the 12th City Council|language=he|publisher=Haifa Municipality}}&lt;/ref&gt;

=== Хотын дарга нар ===
[[Файл:PikiWiki_Israel_6692_haifa_city_hall.jpg|thumb|Хотын захиргаа]]
{{Div col}}
* [[Наджиб Эффенди аль-Ясин]] (1873–77)
* [[Ахмад Эффенди Джалаби]] (1878–81)
* [[Мустафа Бей аль-Салих]] (1881–84)
* [[Мустафа Паша аль-Халил]] (1885–1903)
* [[Джамиль Садик]] (1904–10)
* [[Рифат аль-Салах]] (1910–11)
* [[Ибрахим аль-Халил]] (1911–13)
* [[Абд аль-Рахман аль-Хадж]] (1920–27)
* [[Хасан Бей Шукри]] (1914–20, 1927–40)
* [[Шабтай Леви]] (1940–51)
* [[Абба Хуши]] (1951–1969)
* [[Моше Флиманн]] (1969–1973)
* [[Йосеф Альмоги]] (1974–1975)
* [[Йерухам Цейсель]] (1975–1978)
* [[Ари Гурель]] (1978–1993)
* [[Амрам Мицна]] (1993–2003)
* [[Гиора Фишер]] (түр хотын дарга, 2003)
* [[Йона Яхав]] (2003–2018)
* [[Эйнат Калиш-Ротем]] (2018-2024)
* [[Йона Яхав]] (2024–одоо үе)
 {{Div col end}}

== Эмнэлгийн байгууламж ==
[[Файл:Rambam_Health_Care_Campus_Main_Building.JPG|thumb|Рамбам эрүүл мэндийн төв]]
[[Файл:Haifa_U_Rabin_Building.jpg|thumb|[[Хайфагийн их сургууль|Хайфа их сургууль]], Рабин барилга]]
Хайфа хотын эрүүл мэндийн байгууллагууд нийт 4000 эмнэлгийн ортой.&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.rambam.org.il/Home+Page/Research/default.htm|archive-url=https://web.archive.org/web/20071108234444/http://www.rambam.org.il/Home+Page/Research/default.htm|url-status=dead|archive-date=8 November 2007|title=research at rambam|publisher=Rambam.org.il|access-date=5 May 2009}}&lt;/ref&gt; Хамгийн том эмнэлэг бол 2004 онд 78000 хүн хэвтэн эмчлүүлсэн 900 ортой, засгийн газрын мэдэлд байдаг Рамбам эмнэлэг юм.&lt;ref&gt;{{Cite news|url=http://news.bbc.co.uk/1/hi/world/middle_east/5197326.stm|title=Haifa hospital in the firing line|first=Raffi|last=Berg|work=BBC News|date=20 July 2006|access-date=5 January 2010}}&lt;/ref&gt; Бнай-Цион эрүүл мэндийн төв, Кармел эмнэлэг тус бүр 400 ортой. Хайфа нь 20 гэр бүлийн эрүүл мэндийн төвтэй. 2004 онд Хайфад байдаг эмнэлэгүүдэд нийт 177.478 хүн хэвтэн эмчлүүлсэн байна. Рамбам эрүүл мэндийн төв нь 2006 онд Ливаны хоёрдугаар дайны үеэр галын шууд шугаманд байсан тул өвчтөнүүдээ хамгаалахын тулд тусгай урьдчилан сэргийлэх арга хэмжээ авах шаардлагатай болсон.&lt;ref&gt;{{Cite news|url=http://www.ynetnews.com/articles/0,7340,L-3287614,00.html|title=Haifa hospital goes underground|work=Ynetnews|access-date=18 February 2008|date=7 August 2006|first=Ahiya|last=Raved}}&lt;/ref&gt;

== Боловсрол ==
Хайфад олон улсад хүлээн зөвшөөрөгдсөн хоёр их сургууль, хэд хэдэн коллеж байрладаг. [[Хайфагийн их сургууль|Хайфа их сургууль]] нь 1963 онд байгуулагдсан бөгөөд Кармел уулын оргилд байдаг. 30 давхар Эшкол цамхгийн дээд давхарт Израилын хойд хэсгийг дэлгэмэл байдлаар харуулдаг. Археологи, уран зургийн чухал цуглуулгатай Хехтийн музей нь [[Хайфагийн их сургууль|Хайфа их сургуулийн]] кампуст байрладаг.

[[Технион - Израилын технологийн дээд сургууль]] нь 1912 онд байгуулагдсан. 18 факультет, 42 эрдэм шинжилгээний хүрээлэнтэй. Анхны байрлаж байсан барилгад одоо Хайфагийн шинжлэх ухааны музей байрладаг. Израилын анхны технологийн ахлах сургууль болох Босмат нь 1933 онд Хайфа хотод байгуулагдсан.&lt;ref&gt;{{Cite news|url=http://www.haaretz.com/hasen/spages/894017.html|title=The closing of a dream come true|access-date=25 January 2008|work=Haaretz}}&lt;/ref&gt;

2006–2007 оны байдлаар Хайфа 70 бага сургууль, 23 дунд сургууль, 28 ахлах сургууль, 8 мэргэжлийн дунд сургуультай байв. Хайфа хотын цэцэрлэгт 5133, бага сургуульд 2081, дунд сургуульд 7911, ахлах сургуульд 8072, мэргэжлийн дунд сургуульд 2646, бүрэн дунд сургуулийн 2068 сурагч хичээллэж байв.&lt;ref name=&quot;edu&quot;&gt;{{cite web|url=http://www1.haifa.muni.il/spru/doc/YB/Education/Y2007/Download/EducationDL.pdf|title=Education|access-date=14 February 2008|date=1 June 2007|publisher=Haifa Municipality|work=Haifa Statistical Yearbook 2007|archive-url=https://web.archive.org/web/20080226230026/http://www1.haifa.muni.il/spru/doc/YB/Education/Y2007/Download/EducationDL.pdf|archive-date=26 February 2008|url-status=dead}}&lt;/ref&gt; Оюутнуудын 86% нь [[Еврей хэл|еврей хэлээр]] ярьдаг, 14% нь [[Араб хэл|араб]] сургуулиудад сурч байсан. 2004 онд Хайфа хот нийт 367.323 ширхэг ном хадгалдаг 16 хотын номын сантай.&lt;ref&gt;{{cite web|last=Ratner|first=David|url=http://www.haaretz.com/print-edition/business/haifa-s-christian-schools-lead-the-league-1.123464|title=Haifa's Christian schools lead the league|work=Haaretz|date=25 May 2004|access-date=24 March 2013}}&lt;/ref&gt;

== Тээвэр ==

=== Нийтийн тээвэр ===
[[Файл:Haifa_cable_car.jpg|thumb|Кармел уулаас Бат Галим руу бууж буй кабель машин]]
Хайфад зургаан төмөр замын өртөө, Кармелит, одоогоор [[Израил|Израилын]] цорын ганц метроны систем үйлчилдэг. [[Израил|Израилын]] төмөр замын [[Нагария]]-[[Тел-Авив|Тел-Авивын]] эрэг орчмын төмөр замын гол шугам Хайфагийн булангийн эргээр дайран өнгөрдөг бөгөөд хотын дотор зургаан буудалтай. Баруун өмнөөс зүүн хойд чиглэлд эдгээр станцууд нь: Хайфа Хоф Ха-Кармел, Хайфа Бат-Галим, Хайфа Мерказ Ха-Шмона, Ха-Мифрац Централ, Хутзот Ха-Мифратц, Кирьят-Хайм. Хайфагаас [[Тел-Авив]], [[Бен-Гурион олон улсын нисэх буудал|Бен-Гурион олон улсын нисэх онгоцны буудал]], [[Нагария]], [[Акко]], [[Кирьят-Моцкин]], [[Биньямина]], [[Лод]], [[Рамла]], [[Бейт Шемеш]], [[Иерусалим]] болон бусад байршил руу шууд галт тэрэг явдаг.

Хайфагийн хот хоорондын автобусны холболтыг зөвхөн хоёр терминал ажиллуулдаг Egged автобус компани гүйцэтгэдэг:

* Ха-Мифрац төв автобусны буудал, Ха-Мифрац төв төмөр замын буудлын хажууд
* Хайфа Хоф Ха-Кармелийн төмөр замын буудалтай залгаа Хайфа Хоф Ха-Кармелийн төв автобусны буудал

Тус улсын хойд хэсэгт байрлах шугамууд Ха-Мифрац төв автобусны буудлыг ашигладаг бөгөөд тэдгээрийн хамрах хүрээ нь [[Израил|Израилын]] хойд хэсгийн ихэнх хотуудыг хамардаг. Өмнө зүг рүү чиглэсэн шугамууд Хайфа Хоф Ха-Кармелийн төв автобусны зогсоолыг ашигладаг.
[[Файл:The_New_Carmelit_08-10-2018.jpg|left|thumb|Кармелит нь газар доорхи төмөр зам бөгөөд одоогоор Израилын цорын ганц метроны систем юм]]
Хайфа Хоф Ха-Кармелийн төв автобусны буудлаас шууд хүрэх газрууд нь [[Тел-Авив]], [[Иерусалим]], [[Эйлат]], [[Раанана]], [[Нетания]], [[Хадера]], [[Зихрон-Яаков]], Атлит, [[Тират-Кармель]], [[Бен-Гурион олон улсын нисэх буудал|Бен-Гурион олон улсын нисэх онгоцны буудал]] орно.

Автобусны шугамууд бямба гарагийн өглөөнөөс хойш хот даяар хөнгөлөлттэй хуваарийн дагуу ажилладаг. 2008 оны зуны туршид эдгээр шугамууд долоо хоногт 7 шөнө ажилласан. Хайфа нь [[Израил|Израилын]] зуны цагт бямба гарагт далайн эрэг рүү автобусаар үйлчилдэг цорын ганц хот юм.
[[Файл:Port_of_Haifa_2752-1.jpg|thumb|Хайфа хотын боомт]]
Хайфагийн газар доорхи төмөр замын системийг Кармелит гэдэг. Энэ бол Парис талбайгаас Кармел уулын Ган Ха-Эм хүртэл явдаг төмөр зам дээрх газар доорхи фуникуляр юм.&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.tour-haifa.co.il/eng/modules/article/view.article.php/c10/159|title=The Carmelit|access-date=19 February 2008|publisher=Tour-Haifa.co.il|archive-date=4 Тавдугаар сар 2008|archive-url=https://web.archive.org/web/20080504211823/http://www.tour-haifa.co.il/eng/modules/article/view.article.php/c10/159|url-status=dead}}&lt;/ref&gt; Нэг зам, зургаан өртөө, хоёр галт тэргээр дэлхийн хамгийн богино метроны шугамаар Гиннесийн номонд бичигджээ.

=== Агаар болон далайн тээвэр ===
[[Хайфа нисэх онгоцны буудал]] нь [[Тел-Авив]], [[Эйлат]] руу нисэх дотоодын нислэгүүд болон [[Кипр]], [[Грек]], [[Йордан]] руу олон улсын нислэгийн нислэг үйлддэг. Хайфа хотоос нислэг үйлддэг онгоцууд нь Аркия, Исраир юм. Хөлөг онгоцнууд Хайфа боомтоос Зүүн Газар дундын тэнгис, Өмнөд Европ, Хар тэнгисийн чиглэлүүд хүртэл үйлчилдэг.

=== Зам ===
Хайфа ба тус улсын төв лүү аялахад далайн эргийн дагуух гол хурдны авто зам болох хурдны зам 2-оор дамжин өнгөрөх боломжтой. 4-р хурдны зам нь Хайфагийн хойд эрэг дагуу, мөн хурдны зам 2-оос урагш, дотогшоо урсдаг. Өмнө нь Хайфагийн хойд талын хурдны замын дагуух хөдөлгөөн хотын төв хэсгээр дайрч өнгөрөх ёстой байв. [[2010 он|2010 оны]] [[12 сарын 1|12-р сарын 1-ний]] өдөр нээгдсэн Кармелийн хонгилууд энэ хөдөлгөөнийг Кармел уулын доогуур чиглүүлж хотын төвийн түгжрэлийг бууруулж байна.&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://ppp.mof.gov.il/Mof/PPP/MofPPPTopNavEnglish/MofPPPProjectsEnglish/PPPProjectsListEng/TashtiotTaburaEng/Carmeltunnels/|title=Carmel Tunnels|publisher=Israel MOF|access-date=22 February 2008|url-status=dead|archive-url=https://archive.today/20120712130111/http://ppp.mof.gov.il/Mof/PPP/MofPPPTopNavEnglish/MofPPPProjectsEnglish/PPPProjectsListEng/TashtiotTaburaEng/Carmeltunnels/|archive-date=12 July 2012}}&lt;/ref&gt;

== Спорт ==
[[Файл:SammyOferSTD.jpg|thumb|Сами Офер цэнгэлдэх хүрээлэн]]
Хайфагийн гол цэнгэлдэх хүрээлэнгүүд нь: [[УЕФА|УЕФА-гийн]] баталсан 30,780 хүний суудалтай Сами Офер цэнгэлдэх хүрээлэн, Томас Д'Александро цэнгэлдэх хүрээлэн, Неве Шаанань Атлетик цэнгэлдэх хүрээлэн. 

Тус хотын хөлбөмбөгийн хоёр гол клуб нь одоогоор [[Израилын Премьер Лиг|Израилын Премьер Лигт]] тоглож байгаа Маккаби Хайфа, Хапоэл Хайфа нар юм. Маккаби Израилд арван хоёр түрүүлсэн бол Хапоэл нэг түрүүлсэн.

Тус хотод Израилын хөлбөмбөгийн Лигийн нэг хэсэг болох [[Йокнеам цэнгэлдэх хүрээлэн|Йокнеам цэнгэлдэх хүрээлэнд]] тоглодог Америкийн Хайфа Андердогс хэмээх хөлбөмбөгийн клуб байдаг. Лигийн анхны улирлын аварга шалгаруулах тэмцээнд баг нь хожигдсон боловч [[2005 он|2005 онд]] Израилын хөлбөмбөгийн лигтэй нэгдсэн Америкийн хөлбөмбөгийн Израилын бүрэлдэхүүнд багтаж нэг цол хүртсэн. Хайфа Хоукс бол Хайфа хотоос гаралтай [[Хоккей|хоккейн]] баг юм. [[1996 он|1996 онд]] тус хот салхин сэнтийн дэлхийн аварга шалгаруулах тэмцээнийг зохион байгуулсан.

== Ах дүү хотууд ==
Одоогийн байдлаар:&lt;ref&gt;{{cite web|title=Secretary General / Foreign Relations|url=https://www.haifa.muni.il/English/MayorsOffice/Pages/CitySecretary-.aspx|website=haifa.muni.il|publisher=Haifa|access-date=2020-01-30}}&lt;/ref&gt;
* {{flagicon|Украин}} [[Украин|Украины]] [[Одесса]] — 1992 он
* {{flagicon|Америкийн Нэгдсэн Улс}} [[Америкийн Нэгдсэн Улс|АНУ]], [[Массачусеттс]], [[Бостон]] — 1999 он
* {{flagicon|Америкийн Нэгдсэн Улс}} [[Америкийн Нэгдсэн Улс|АНУ]], [[Калифорни]], [[Сан-Франциско]] — 1984 он
* {{flagicon|Америкийн Нэгдсэн Улс}} [[Америкийн Нэгдсэн Улс|АНУ]], [[Флорида]], [[Форт-Лодердейл]] — 2002 он
* {{flagicon|Их Британи}} [[Их Британи]], [[Портсмут]] — 1962 он
* {{flagicon|Их Британи}} [[Их Британи]], [[Ньюкасл апон Тайн|Ньюкасл]] — 1980 он
* {{flagicon|Итали}} [[Итали]], [[Турин]] — 1997 он
*{{flagicon|Дани}} [[Дани]], [[Ольборг]] — 1972 он
* {{flagicon|Бельги}} [[Бельги]], [[Антверпен]] — 1986 он
* {{flagicon|Герман}} [[Герман]], [[Бремен]] — 1978 он
* {{flagicon|Герман}} [[Герман]], [[Дюссельдорф]] — 1988 он
* {{flagicon|Герман}} [[Герман]], [[Майнц]] — 1987 он
* {{flagicon|Герман}} [[Герман]], [[Эрфурт]] — 2000 оны
* {{flagicon|Франц}} [[Франц]], [[Марсель]] — 1962 он
* {{flagicon|Кипр}} [[Кипр]], [[Лимасол]] — 2000 он
* {{flagicon|Хятад}} [[Хятад]], [[Шанхай]] — 1994 он
* {{flagicon|Филиппин}} [[Филиппин]], [[Манила]] — 1971 он
* {{flagicon|Өмнөд Африк}} [[Өмнөд Африкийн Бүгд Найрамдах Улс|Өмнөд Африк]], [[Кейптаун]] 
* {{flagicon|Аргентин}} [[Аргентин]], [[Росарио]] — 1988 он
* {{flagicon|Орос}} [[Оросын Холбооны Улс|Орос]], [[Санкт-Петербург]] — 2008 он
* {{flagicon|Хятад}} [[Хятад]], [[Чөндү|Чөнду]] — 2013 он

== Зургийн цомог ==
&lt;gallery widths=&quot;180&quot; heights=&quot;180&quot; perrow=&quot;6&quot;&gt;
Файл:Haifa genel0301.jpg|Кармел уулын баруун энгэр ба худалдаа, ажил эрхлэлтийн бүс Матам, &quot;Каньон Азриели Хайфа&quot; худалдааны төв, Конгрессийн төв.
Файл:Technion – Israel Institute of Technology19.jpg|Технионы кампус
Файл:Eshkol tower haifa u.jpg|[[Хайфа их сургууль]], Эшкол цамхаг
Файл:Matam hi-tech park (Haifa).jpg|Шинжлэх ухаан, үйлдвэрлэлийн төв Матам
Файл:Haifa Convention Center09 April2013.JPG|Хурлын төв
Файл:Метронит..jpg|Метронит
Файл:Lev Hamifratz-Citymall.JPG|Синемол худалдааны төв
Файл:Haifa South Haifa Mall OIC.jpg|«Каньон Азриэли Хайфа» худалдааны төв
Файл:Karmelit.jpg|Кармелит
Файл:Carmel Tunnels, Check Post entrance 1.JPG|Кармелын хонгил
Файл:Hof Hacarmel IMG 9919.JPG|Леонардо зочид буудал
Файл:Port of Haifa 2752-1.jpg|Хайфагийн боомт
Файл:Port of Haifa - aerial view.jpg|Хайфа булан
Файл:Downterraces.jpg|Бахай цэцэрлэгээс харагдах үзэмж
Файл:MerkazitHaMifrtaz b.jpg|[[Израил|Израилын]] хамгийн том тээврийн төв «Мерказит ха-Мифрац»
&lt;/gallery&gt;

== Цахим холбоос ==
{{Commonscat|Haifa|Хайфа}}
{{Wikinews|Haifa|Хайфа}}
{{Wikivoyage|Haifa|Хайфа}}

== Эшлэл ==
&lt;references responsive=&quot;&quot; /&gt;
{{Израилын хот}}
{{Хайфа тойрог}}

[[Ангилал:Хайфа| ]]
[[Ангилал:Далайн боомттой суурин]]
[[Ангилал:Их-, дээд сургуультай хот]]
[[Ангилал:Хайфа тойргийн хот]]
[[Ангилал:Хайфа тойрог]]
[[Ангилал:Израилын хот]]</text>
      <sha1>pvplh149rs4lmlf8r052jn8bqrc3y9w</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Загвар:Байршлын карт Венесуэл</title>
    <ns>10</ns>
    <id>106429</id>
    <revision>
      <id>821562</id>
      <parentid>640189</parentid>
      <timestamp>2025-06-12T16:55:56Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Milenioscuro</username>
        <id>19719</id>
      </contributor>
      <origin>821562</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="328" sha1="pa1un1ap55lfzrken4afghqgy37x4b7" xml:space="preserve">{{#switch:{{{1}}}
| name   = Венесуэл
| top    = 12.8
| bottom = 0.4
| left   = -73.6
| right  = -59.6
| image  = {{#switch: {{{2|}}}
|relief=Venezuela relief location map.svg
|#default=Venezuela adm location map.svg
}}
| zone   = Улс
}}&lt;noinclude&gt;
{{Байршлын карт/Инфо|Венесуэл}}
&lt;/noinclude&gt;</text>
      <sha1>pa1un1ap55lfzrken4afghqgy37x4b7</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Жанцангийн Батбаясгалан</title>
    <ns>0</ns>
    <id>125157</id>
    <revision>
      <id>821634</id>
      <parentid>817876</parentid>
      <timestamp>2025-06-13T07:22:38Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Chongkian</username>
        <id>21163</id>
      </contributor>
      <origin>821634</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="11897" sha1="f91lnkpvnbt8kwswx243m2ibqdjosxs" xml:space="preserve">{{Төрийн зүтгэлтэн|овогнэр=Жанцангийн Батбаясгалан|зураг=jb-profile.jpg|алба1={{flagicon|Монгол}} [[Улаанбаатар|Нийслэлийн Иргэдийн Төлөөлөгчдийн Хурлын дарга]]|ээлж1=2020 оны 10 сарын 23-|өмнөх1=[[Жанцангийн Батбаясгалан]]&lt;small&gt; &lt;/small&gt;|дараах1=|алба2={{flagicon|Монгол}} [[Улаанбаатар|Нийслэлийн засаг дарга бөгөөд Улаанбаатар хотын захирагч]]|ээлж2=2017 оны 10 сарын 19|төрсөногноо={{birth date and age|1983|07|12}}|төрсөнгазар=[[Монгол]], [[Улаанбаатар]]|улсорон={{MGL3}}|намэвсэл=[[Монгол Ардын Нам]]|сургууль=Түшээ дээд сургууль (2004, Эрхзүйч)
МУИС-ийн Хууль зүйн сургууль (2010, Эрхзүйн магистр)|Албан тушаал=Засгийн газрын гишүүн, Уул уурхай, хүнд үйлдвэрлэлийн сайд}}
'''Жанцангийн Батбаясгалан''' (1983 оны 7 сарын 12-нд төрсөн) Нийслэлийн Иргэдийн Төлөөлөгчдийн Хурлын даргаар ажиллаж буй улстөрч юм. Эрх зүйч мэргэжилтэй, хууль зүйн ухааны магистр.

==Намтар==
===Хүүхэд нас===
Ж.Батбаясгалан 1983 оны 7 дугаар сарын 12-нд Улаанбаатар хотын Октябрь дүүргийн 2 дугаар төрөх газарт, таван хүүхэдтэй айлын отгон хүүхэд болон төржээ. Түүнийг төрөх үед III, IV хорооллын эцсийн 25 дугаар байр ашиглалтад орж, тухайн байранд 33 жил амьдарсан. Хорооллын дэнж дээр дугуй түрж, тоглож өссөн талаараа тэрбээр дурсан ярьсан байдаг.   

'''Сурагч нас:'''  

Ж.Батбаясгалан нь 1989 онд  Москва хотын 779 дүгээр сургуульд элсчээ. Москвагийн Радиод ажиллах томилолт авсан Жанцангийн гэр бүлийг Москвад шилжин суурьших тэр үе ЗХУ-д “Престройка” буюу өөрчлөн байгуулалт ид өрнөсөн түүхэн цаг үетэй давхцдаг. Орос жаалуудтай 2 жил тохой залган суралцсан Ж.Батбаясгалан эх орондоо эргэн ирээд “Эрдмийн Ундраа” цогцолбор сургуульд (хуучнаар 54,77,78-р сургууль) бүрэн дунд боловсрол эзэмшсэн. Таван настайдаа сургуульд орсон тэрээр 15 настайдаа дунд сургуулиа төгсч, хуулийн сургуульд элсчээ.


'''Оюутан нас'''

1999 онд дунд сургуулиа дүүргэсэн тэрээр 2004 онд Түшээ дээд сургуулийг Эрхзүйч мэргэжлээр бакалаврын зэрэгтэй төгссөн.  2018 онд МУИС-ийн Хууль  зүйн сургуульд Эрхзүйн магистрын зэрэг хамгаалжээ.


'''Ажлын түүх'''
[[Файл:JB-2.jpg|thumb|412x412px]]
Ж.Батбаясгалан сургуулиа төгсөөд Улсын Их Хурлын Тамгын газарт ажиллах  болов. Улсын Их Хурлын гишүүний туслах, бие төлөөлөгчөөр  4 жил  ажилласан тэрбээр 2008-2012 онд Нутгийн өөрөө удирдах ёсны дээд байгууллага Нийслэлийн Иргэдийн Төлөөлөгчдийн Хурлын Тэргүүлэгчдийн Нарийн бичгийн дарга бөгөөд Ажлын албаны  даргаар  ажиллав. Нийслэлд Ардчилсан нам эрх барьж, Монгол Ардын нам хүчтэй сөрөг хүчнээр ажилласан 2012-2016 онд Нийслэлийн Иргэдийн Төлөөлөгчдийн Хурал дахь сөрөг хүчний бүлэгт Ажлын албаны дарга, 2016-2020 онуудад Нийслэлийн Засаг даргын Ногоон хөгжил, агаарын бохирдлын асуудал, хариуцсан орлогч, Нийслэлийн Засаг даргын Хөгжлийн бодлогын асуудал хариуцсан нэгдүгээр  орлогч.

Мөн 2018.12-2019.02, 2020.06-2020.10 онуудад Нийслэлийн Засаг дарга бөгөөд Улаанбаатар хотын Захирагчаар ажилласан хамгийн залуу хотын дарга.

2016 оноос хойш 2 удаагийн хотын парламентад Баянгол дүүргээс иргэдээ төлөөлөн НИТХ-ын төлөөлөгчөөр ажиллаж байгаа тэрээр Нийслэлийн Иргэдийн Төлөөлөгчдийн Хурлын даргаар ажиллаж байна. 


·      2004-2008 он УИХ-ын Тамгын газар, УИХ-ын гишүүний бие төлөөлөгч

·      2008-2012 он Нийслэлийн Иргэдийн Төлөөлөгчдийн Хурлын Тэргүүлэгчдийн нарийн бичгийн дарга

·      2008-2012 он Нийслэлийн гэмт хэргээс урьдчилан сэргийлэх ажлыг зохицуулах зөвлөлийн нарийн бичгийн дарга

·      2009-2012 он Монгол Улсын шүүхийн сахилгын хорооны гишүүн  

·      2008-2012 он  Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн дэргэдэх Шашны зөвлөлийн гишүүн 

·      2012-2016 он Нийслэлийн Иргэдийн Төлөөлөгчдийн Хурал дахь Монгол Ардын Намын бүлгийн Ажлын албаны дарга

·      2016-2018 он Нийслэлийн Засаг даргын Ногоон хөгжил, агаарын бохирдлын асуудал хариуцсан орлогч

·      2019-2020 он Нийслэлийн Засаг даргын Хөгжлийн бодлогын асуудал хариуцсан нэгдүгээр  орлогч,

·      2018.12-2019.02 он Нийслэлийн Засаг дарга бөгөөд Улаанбаатар хотын захирагч

·      2020.06-2020.10 он Нийслэлийн Засаг дарга бөгөөд Улаанбаатар хотын Захирагч

·      2016 оноос Нийслэлийн Иргэдийн Хурлын  төлөөлөгч

·      2020 оны 10 сараас Нийслэлийн Иргэдийн Хурлын дарга.


'''“Нийслэлийн” хэмээх нэрний өмнөх тодотгол'''

Ж.Батбаясгалангийн ажил, амьдрал Нийслэлтэй  салшгүй холбоотой.  Анх 2008 онд Нийслэлийн Иргэдийн Төлөөлөгчдийн Хурлын Тэргүүлэгчдийн нарийн бичгийн даргаар  ажиллах болсон тэрээр Нийслэлийн Иргэдийн Төлөөлөгчдийн Хурал дахь бүлгийн ажлын албаны дарга, Тэргүүлэгч, Төлөөлөгч, Нийслэлийн Засаг даргын  орлогч, Нийслэлийн Засаг дарга бөгөөд Улаанбаатар хотын захирагч, Нийслэлийн Иргэдийн Хурлын дарга зэрэг хариуцлагатай албыг хашиж ирсэн. Хорь орчим  жил тасралтгүйгээр Хот гэх их айлын ажлын хүндийг нугалалцаж, Нийслэлийн Иргэдийн Хурлын хуулиар хамгаалагдсан бие даасан, хараат бус байдлыг хангахын төлөө дуу хоолойгоо хүргэж ирсэн  түүнийг “Нийслэлийн Батбаясгалан” гэж нэрлэх нь ч бий.


'''27 жилийн дараах хотын эрх зүйн шинэчлэл'''

Нийслэл Улаанбаатар хотын эрх зүйн байдлын тухай хуулийг 2021 оны 7 сарын 7-ны өдөр УИХ  шинэчлэн баталсан. Ж.Батбаясгалан даргатай 2020-2024 оны Нийслэлийн Иргэдийн Төлөөлөгчдийн Хурлын энэ удаагийн бүрэлдэхүүн хуулийн шинэчлэлийг олонхиор дэмжин УИХ-аар хэлэлцүүлэн батлуулснаар Улсын нийслэл Улаанбаатар хот эрхзүйн шинэ орчинд хөгжих бодит боломж бүрдлээ.  Улаанбаатар хотын “Үндсэн Хууль”-д хийсэн энэхүү хуулийн шинэчлэл үр дүнд хот өөрийн асуудлаа бие даан шийдвэрлэх эрх зүйн болоод эдийн засгийн  гарц хуулийн хүрээнд нээгдсэн юм.


'''Гэр бүл'''
Ж.Батбаясгалан нь 6 ам бүлтэй өрхийн тэргүүн бөгөөд дөрвөн  хүүтэй'''.''' Ж.Батбаясгалангийн аав  Монголын радиод 46 жил ажилласан М.Жанцан. Түүний “Монгол Улсын нийслэл Улаанбаатар хотоос ярьж байна” гэх хүдэр баргил хоолойгоор их хотын өглөө эхэлдэг байлаа. Харин ээж нь зураг төслийн инженер мэргэжилтэй. Ж.Батбаясгалангийн ээжийн зурсан зургаар баригдсан барилгууд Улаанбаатар хотод олон бий. 50 шахам жил өглөө бүхэн хотыг сэрээсэн аавын,  хотыг чимсэн олон барилгын зургийг зурж бүтээсэн ээжийн хүү гэдгээрээ тэрбээр үргэлж бахархдаг. Тэрээр удаах ахаасаа 10 нас, дунд эгчээсээ 15 нас, том эгчээсээ 17, том ахаасаа 18 насаар дүү айлын хэнз хүү. Том ах эгч нараасаа 20-иор жилийн хойно төрсөн түүнийг сургуулийн босго алхдагын өмнөх жил ах эгч нар нь Москва хот руу  эрдмийн жолоо залж байжээ.


'''Шагнал''' 

2006 он Их Монгол Улс байгуулагдсаны 800 жилийн ойн медаль

2009 он Ардчилсан хувьсгалын 20 жилийн ойн медаль,

2011 он Ардын хувьсгалын 90 жилийн ойн медаль  

2018 он Алтангадас одон  


И-мэйл: batbayasgalan.j@citycouncil.mn

Вэб:khural.ulaanbaatar.mn

{{commonscat}}

{{DEFAULTSORT:Батбаясгалан, Жанцангийн}}
[[Ангилал:Монголын улс төрч]]
[[Ангилал:Улаанбаатарын засаг дарга]]
[[Ангилал:Алтан гадас одон шагналтан]]
[[Ангилал:Улаанбаатарын хүн]]
[[Ангилал:Монголчууд]]
[[Ангилал:1983 онд төрсөн]]</text>
      <sha1>f91lnkpvnbt8kwswx243m2ibqdjosxs</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Бат-Өлзийн Бат-Эрдэнэ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>130682</id>
    <revision>
      <id>821629</id>
      <parentid>777781</parentid>
      <timestamp>2025-06-13T07:14:42Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Chongkian</username>
        <id>21163</id>
      </contributor>
      <origin>821629</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6063" sha1="mj6rrjilux68yg8rpx4qpp7510p601c" xml:space="preserve">[[Файл:Viber image 2023-12-15 22-01-17-381.jpg|alt=Бат-Өлзийн БАТ-ЭРДЭНЭ|thumb|Бат-Өлзийн БАТ-ЭРДЭНЭ]]
'''Бат-Өлзийн БАТ-ЭРДЭНЭ''' &lt;ref&gt;{{Cite web |title=Facebook |url=https://www.facebook.com/batulziinbaterdene |access-date=2023-10-02 |website=www.facebook.com}}&lt;/ref&gt; &lt;ref&gt;{{Cite web |title=Baterdene.mn |url=http://baterdene.mn/ |access-date=2023-10-02 |website=baterdene.mn |language=en |archive-date=2023-09-26 |archive-url=https://web.archive.org/web/20230926085844/http://baterdene.mn/ |url-status=dead }}&lt;/ref&gt;  [[Монгол Улс|Монгол Улсын]] [[Байгаль орчин, аялал жуулчлалын яам|Байгаль орчин, аялал жуулчлалын]] [[Сайд]].    

==БОЛОВСРОЛ==

* 1995 онд 10 жилийн 77 дугаар дунд сургуулийг төгссөн.
* 1999 онд [[Улаанбаатарын Их Сургууль|Улаанбаатарын Их Сургуулийг]] Түүх судлаач, [[Солонгос хэл|Солонгос хэлний]] орчуулагч.
* 2002-2003 онд [[БНСУ]]-ын Ханжин группийн Топас академийг &quot;Агаарын тээврийн холбооны иргэний зорчигч тээврийн мэргэшил&quot;-ээр суралцсан.
* 2010 онд Улаанбаатарын Их Сургуулийг Түүхийн ухааны боловсролын магистр зэргээр төгссөн.
* 2013 оноос [[МУИС]]-ийн Шинжлэх Ухааны Сургуульд Улс төрийн судлалын докторант
* 2022 онд [[Отгонтэнгэр Их Сургууль|Отгонтэнгэр Их сургуулийг]] Эрх зүйн бакалавр зэргээр төгссөн.

==НАМТАР==

* 2003 - 2012 онд &quot;Силк Роуд&quot; ХХК-ийн үүсгэн байгуулагч, ерөнхий захирал
* 2010-2011 онд &quot;JCI Монгол&quot;-ын ерөнхий нарийн бичгийн дарга
* 2010-2012 онд [[НАМЗХ]]-ны удирдах зөвлөлийн гишүүн 
* 2012-2015 онд НАМЗХ-ны ерөнхий нарийн бичгийн дарга
* 2015 онд [[Монгол Улсын Шадар сайд|Монгол Улсын Шадар сайдын]] зөвлөх
* 2015-2016 онд [[МХЕГ]]-ын дэд дарга
* 2016-2017 онд [[УИХ]]-ын тамгын газарт УИХ-ын гишүүний зөвлөх
* 2017-2018 онд [[Эрдэнэт]] хотын хөгжил бодлого судалгааны хүрээлэнгийн тэргүүн
* 2018-2019 онд [[Монгол улсын Засгийн газрын Хэрэг эрхлэх газар|Засгийн газрын Хэрэг эрхлэх газрын]] дэд дарга бөгөөд &quot;Эрдэнэс Монгол&quot; ХХК-ын ТУЗ-ын дарга
* 2019-2020 онд Эрдэнэт хотын хөгжил бодлого судалгааны хүрээлэнгийн тэргүүн
* 2020 оноос ББ САН-ийн Үүсгэн байгуулагч &lt;ref&gt;{{Cite web |title=Facebook |url=https://www.facebook.com/bbfoundationmn |access-date=2023-10-02 |website=www.facebook.com}}&lt;/ref&gt;
* 2020-2022 онд  Шударга өрсөлдөөн хэрэглэгчийн төлөө газрын Дарга 
* 2022 оноос  Байгаль орчин аялал жуучлалын Сайд &lt;ref&gt;{{Cite web |title=Facebook |url=https://www.facebook.com/met.gov.mn |access-date=2023-10-02 |website=www.facebook.com}}&lt;/ref&gt;

==СОНГУУЛЬТ АЖИЛ==

* 2010 - 2011  &quot;JCI Монгол&quot;-ын Ерөнхий нарийн бичгийн дарга 
* [[МАН]]-ын бага хурлын гишүүн
* 2010 - 2012 онд  НАМЗХ-ны УЗ гишүүн 
* 2012 - 2015 онд  НАМЗХ-ны Ерөнхий нарийн бичгийн дарга
* 2021 оноос [[Орхон аймаг|Орхон аймгийн]] Хоккейн холбооны Тэргүүн 

==БҮТЭЭЛ==

* 2004 онд &quot;Excellent English&quot; телевизийн цуврал Англи хэлний сургалт бүтээл. (DVD, ном)
* 2005 - 2010 онд &quot;[[Монголын Нууц Товчоо]]&quot; Монгол, Солонгос, Япон, Австрали улсын эрдэмтэдтэй хамтарсан бүтээл{{citation needed}}
* 2013 онд &quot;Монгол Ардын Намын үндсэн баримт бичгийн түүхэн чуулбар&quot; эмхэтгэл бүтээл
* 2014 онд &quot;Монголын Залуучуудын өнөөдөр&quot; судалгааны бүтээл
* 2016 онд Үг ухаан төрүүлдэг (Тэргүүн боть)
* 2017 онд Ухаарал (Дэд боть)
* 2017 онд Хар цагаан (Гутгаар боть)
* 2018 онд Тэнэг ухаан (Дөрөвдүгээр боть)
* 2018 онд #ББ (Тавдугаар боть) бүтээл
* 2019 онд Ю.Цэдэнбал МУИС-ийг санаачлан бүтээлцсэн нь XXII ботийн Эрдэм шинжилгээний зөвлөх
* 2019 онд Зам мөр (Зургадугаар боть)
* 2019 онд Хувь заяа (Долдугаар боть)
* 2019 онд Хэлсэн бол хийнэ. (Комик бүтээл)
* 2020 онд &quot;СҮХБААТАР - Шинэ хүү мэндэлсэн нь&quot; (Нэгдүгээр боть) Хамтын бүтээл
* 2020 онд &quot;СҮХБААТАР - Хүрээний хүү&quot; (Хоёрдугаар боть) Хамтын бүтээл
* 2021 онд &quot;ӨЧИГДӨР МАРГААШ&quot;  (Наймдугаар боть)
* 2021 онд &quot;ОНЬС&quot; (Есдүгээр боть)
* 2022 онд &quot;УТГА&quot;  (Аравдугаар боть)
* 2023 онд &quot;Цаг Хугацаа&quot;  (Арван нэгдүгээр боть)
* 2024 онд &quot;Сонголт&quot; (Арван хоёрдугаар боть)

==ГЭР БҮЛ==

Эхнэр, гурван хүүхдийн хамт амьдардаг.

==Эшлэл==

{{commonscat}}</text>
      <sha1>mj6rrjilux68yg8rpx4qpp7510p601c</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Дуламсүрэнгийн Сүрэнчимэг</title>
    <ns>0</ns>
    <id>132566</id>
    <revision>
      <id>821632</id>
      <parentid>764472</parentid>
      <timestamp>2025-06-13T07:18:15Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Chongkian</username>
        <id>21163</id>
      </contributor>
      <origin>821632</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="17753" sha1="dszflup6ppcuziai724u1u7pkzk58sh" xml:space="preserve">[[Файл:Д.Сүрэнчимэг.jpg|alt=УА|thumb|ЗГХЭГ-ын харьяа УА-ийн анхны эмэгтэй захирал Д.Сүрэнчимэг]]

== '''Товч намтар''' ==
         Дуламсүрэнгийн Сүрэнчимэг нь 1971 онд Дорнод аймгийн Чойбалсанд төрсөн. 

== '''Боловсрол''' ==
1995 онд Отгонтэнгэр Их сургууль

1997 онд МУИС-ийн ОУХДС-ийн магистрантур,

2013 онд Удирдлагын академийн докторантурыг төгссөн.

Боловсрол дээд, мэргэжил багш, эрдмийн зэрэг цол төрийн удирдлагын доктор Ph.D

2013 онд “Суралцагч байгууллагын үзэл баримтлалын хэрэгжилтийн судалгаа” (Төрийн зарим байгууллагын жишээн дээр) сэдвээр докторын зэрэг хамгаалжээ. 

== '''Ажилласан туршлага:''' ==
2020.7.20     Удирдлагын Академийн захирал

2019-2020    “Өөрчлөлтийг чиглүүлэгч” төвийн зөвлөх

2018-2019    БСШУСЯ-ны харьяа Багшийн мэргэжил дээшлүүлэх Институтийн                                                                                                                         захирал

2002-2018    “Өөрчлөлтийг чиглүүлэгч” төвийн Захирал

2009-2011    “Глобал Удирдагч” дээд сургуулийн Гүйцэтгэх захирал

2006-2009    Хан Уул дүүргийн “Оргил” цэцэрлэгийн үүсгэн байгуулагч

2002-2004    Миний дэлгүүр сүлжээний Сургалтын албаны дарга, Гүйцэтгэх захирал 

2001-2002    Монгол Сингапурын хамтарсан “Лотс Инвест” ХХК-ын Гүйцэтгэх                                                                                                                   захирал

1995-2001    “Отгонтэнгэр” Их сургуульд багш, Тэнхимийн эрхлэгч 

1989-1991    П.Н.Шастины нэрэмжит Клиникийн III эмнэлэгт асрагч

== '''Зохион байгуулдаг сургалтын гол чиглэлүүд:''' ==
1.Багаар ажиллах

2.Баг бүрдүүлэх

3.Манлайлал

4.Харилцаа

5.Суралцагч байгууллагыг бий болгох нь

6.Боловсролын салбарын удирдлага

7.Ажил мэргэжлийн чиг баримжаа олгоход зөвлөгөө өгөх

== '''Нэг сэдэвт бүтээл, сурах бичиг, гарын авлага''' ==
'''1.“Алсын хараа 2050”''' Монгол Улсын урт хугацааны хөгжлийн бодлого, цуврал номын зөвлөх, Улаанбаатар хот, 2022 он, 

  Хоёрдугаар цуврал       –Хүний нөөц  

'''2.“Тогтвортой хөгжлийн боловсрол II”-'''жижиг төсөл боловсруулах гарын авлага, Улаанбаатар хот, 2020 он, Хамтран зохиогч /Л.Тэмүүжин, П.Бямбасүрэн, Л.Наранцэцэг, Л.Жаргалсайхан/

'''3.“Багшийн хөгжил”''' – Мэргэжил дээшлүүлэх Үндсэн сургалтын гарын авлага, Улаанбаатар хот, 2019 он, Хамтран зохиогч /С. Батхуяг/

'''4.“Суралцагчийн хөгжил төлөвшлийн дэвтэр”''' – “Шинэ үе” МСҮТ-ийн захиалгаар хийсэн зөвлөх үйлчилгээний хүрээнд суралцагчийн өөрийн хөгжлийн төлөвлөлт, гүйцэтгэлийн дэвтэр, Улаанбаатар хот, 2016 он, Зохиогч

5.“'''Багш бүр чиглүүлэгч'''” – Ажил мэргэжлийн чиг баримжаа олгоход... Багшийн гарын авлага, Улаанбаатар хот, 2016 он, Зохиогч

6.“'''Хүүхдийг онцлогт нь тохиру улж хэрхэн зөв хөгжүүлэх вэ?'''” – Багш нарын гарын авлага, Улаанбаатар хот, 2016 он, Зохиогч

7.“'''Давуу талдаа суурилан мэргэжлээ сонгох нь'''” Багшийн гарын авлага – Улаанбаатар хот, 2016 он, Хамтран зохиогч /П.Бямбасүрэн/

'''8.“Номноос суралцах дэвтэр”''' Хүүхдийн номын тэмдэглэлийн дэвтэр – Улаанбаатар хот, 2016 он, Хамтран зохиогч /П.Бямбасүрэн, А. Алтангэрэл/

'''9.“Багшийн хөгжлийн тэмдэглэлийн дэвтэр”''' Улаанбаатар хот, 2014-2015, 2015-2016, 2016-2017, 2017-2018, 2018-2019 Хөгжлийн тэмдэглэлийн дэвтрийн зохиогч

'''10.“Удирдах арга барил”''' – Эрүүл мэндийн анхан шатны байгууллагын удирдлагын ур чадвар сургалтын гарын авлага, II бүлэг, Манлайлагч, Удирдагч, Багийн удирдлага, Багаар ажиллахуй, Байгууллагын соёл амжилтын үндэс, Улаанбаатар хот, 2010 он, Хамтран зохиогч /Д.Ганбаатар, Б.Оргил, В.Өлзийбаяр, М.Амартүвшин, Г.Жаргал, Б.Баясгалан, Ц.Өнөржаргал, П.Бямбасүрэн, Ч. Орхон /

== '''Судалгааны тайлан''' ==
'''1.“Суралцагч байгууллагын үзэл баримтлалын хэрэгжилтийн судалгаа”''' Төрийн зарим байгууллагын жишээн дээр, Удирдахуйн ухааны докторын зэрэг хамгаалсан дипломын ажил, Улаанбаатар хот, 2013 он

== '''Эрдэм шинжилгээний илтгэл''' ==
'''1.“Ерөнхий боловсролын чанарын шинэчлэл, өнөөдөр”,''' Монгол улсад удирдах ажилтан бэлтгэж эхэлсэний 100 жилийн ойд зориулсан эрдэм шинжилгээний бага хурал, Улаанбаатар хот, 2014 он

'''2.“Багийн жинхэнэ гишүүн гэж хэн бэ?”,''' Удирдлагын академийн багш, докторантуудын эрдэм шинжилгээний бага хурал, Улаанбаатар хот, 2012 он 

'''3.“Хувь хүний хөгжлийн сургалт”,''' Удирдлагын академийн багш, докторантуудын эрдэм шинжилгээний бага хурал, Улаанбаатар хот, 2007 он 

'''4.“Мэргэжлийн боловсрол, сургалтын стандарт”''' MNS 5370:2004, Мэргэжил, мэргэшлийн нэр: Худалдааны газрын үндсэн ажилтан, Улаанбаатар хот, 2004 он

'''5.“Худалдаа, худалдааны газрын үйлчилгээ”''' MNS 5021:2004, Стандарчлал, хэмжилзүйн үндэсний төв, Улаанбаатар хот, 2004 он

'''6.“Бүтээмжийн хөдөлгөөн – Манай компанид”''' Үндэсний бүтээмж хөгжлийн төвөөс зохион байгуулсан “Аж ахуйн нэгж байгууллагын бүтээмж, чанар дээшлүүлэх хөтөлбөр” сэдэвт эрдэм шинжилгээний бага хурал, Улаанбаатар хот, 2002 он

'''7.“Монгол сонин уншихад гадаадын иргэн хэдэн үг мэдэх хэрэгтэй вэ?”''', Отгонтэнгэр Их сургуулийн багш нарын эрдэм шинжилгээний бага хурал, Улаанбаатар хот, 2000.3.20

'''8.“Боловсролтой иргэн болох нь залуучуудаас өөрөөс нь шалтгаална”,''' Монголын Залуучуудын Үндэсний хоёрдугаар чуулганд тавьсан илтгэл, Улаанбаатар хот, 1998.8.25

'''9.“Баярлахдаа бид эгшгийг сунгадаг”''', Отгонтэнгэр Их сургуулийн багш нарын эрдэм шинжилгээний бага хурал, Улаанбаатар хот, 1998.3.26

'''10.“Өнөөгийн оюутны нэг өдөр”,''' “Гэр бүл – мэдээллийн орчин” сэдэвт эрдэм шинжилгээний бага хурал, Улаанбаатар хот, 1998.3.26

'''11.“Монгол хэлний харъяалахын тийн ялгалын утга”,''' “Хэл шинжлэл, заах аргын тулгамдсан асуудлууд” сэдэвт ОТИС, ГХДС-ийн хамтарсан эрдэм шинжилгээний бага хурал, Улаанбаатар хот, 1997.4.22

'''12.“Өгүүлэмж дэх өгүүлбэрүүдийн холбоо, тэдгээрийн холбогдох арга”,''' МУИС-ийн ОУХДС-д магистрын зэрэг хамгаалах эрдмийн зөвлөлийн хурал, Улаанбаатар хот, 1997.1.17

'''13.“Монгол өгүүлэмжийн зарим онцлог”,''' МУИС-ийн ОУХДС-ийн магистрантуудын эрдэм шинжилгээний бага хурал, Улаанбаатар хот, 1996.5.3

'''14.“Сонины гарчигийн реклам”''', Монголын сэтгүүлчдийн холбоо байгуулагдсаны 45 жилийн ойд зориулсан эрдэм шинжилгээний бага хурал, Улаанбаатар хот, 1996.1.10

'''15.“Ардын эрх”''', '''“Le Monde” сонины гарчигийн харьцуулсан судалгаа''', ОТИС-ийн бакалаврын зэрэг хамгаалуулах зөвлөлийн хурал, Улаанбаатар хот, 1995.5.25

== '''Эрдэм шинжилгээний өгүүлэл''' ==
'''1.“Сайн багшаас сайхан ирээдүй эхтэй'''”- Багшийн хөгжил сэтгүүл, Улаанбаатар хот, 2019 он, 

'''2.“Багийн тухай бид юу мэдэх вэ?”''' – “Human capital” сэтгүүл, Улаанбаатар хот, 2012/07, №07, 42-44 дэх тал

'''3.“Баг байх хэрэгцээ: Танд баг хэрэгтэй юу?”''' – “Менежер” сэтгүүл, 2012/06, №13/31/

'''4.“Юу чаддагаа харуулаагүй байж ажлаа сольбол туршлага хуримтлуулж чаддаггүй”''' – “Зууны мэдээ сонин”, 2011.8.18, №194 /3884/

'''5.“Мэргэжил бол зорилгод хүргэх шат болохоос амьдралыг шийддэг зүйл биш”''' – “Зууны мэдээ сонин”, 2010.4.12, №83 /3461/

'''6.“Зүйр үг зүглүүлэгч мөн үү?”''' – “Яруу сэтгэгч сонин”, 2008.7 сар, №7 /25/

'''7.“Аутстаффинг ба инновацийн бизнесийн багууд”''' – Удирдлагын академийн “Менежмент” сэтгүүл, 2007 он

'''8.“Ганц үгийн алдаа гаж сэтгэлгээг ч төрүүлнэ”''' – “Өдрийн сонин”, 2007.5.4, №103,104 /2555, 2556/

'''9.“Байгууллагын хөгжилд ярилцлагын гүйцэтгэх үүрэг”''' – “Эмийн мэдээлэл” сэтгүүл, 2006 оны 11, 12 сар, №6 /11/

'''10.“Суралцагч байгууллагыг бүтээх нь хөгжлийн зайлшгүй шаардлага мөн”''' – Удирдлагын академийн “Менежмент” сэтгүүл, 2005/01/(04)

'''11.“Гамшиг зовлон хүмүүсийг нэгтгэдэг”''' – “Өдрийн сонин”, 2005.10.17, №249 /2070/

'''12.“Владимир Ильич хаана байна?”''' – “Ил товчоо” сонин, 1993.12.1-10, №32 /101/

== '''Орчуулга''' ==
'''1.“Сүлжих чадвар бол амьд үлдэх цорын ганц хөтөч мөн”''' – Орчуулгын ном, 2011 он, Эрхлэн хэвлүүлэгч, редактор

'''2.“Бизнесээ хэмнэлттэйгээр удирдахуй”''' – Орчуулгын ном, 2009 он, Редактор

'''3.“Хүнээ зөв удирдах хөдлөшгүй 21 хууль”''' – Орчуулгын ном, 2008 он, Редактор

'''4.“Даваа гарагийн өглөөний шуудан”''' Дэд дэвтэр – Орчуулгын ном, 2007 он, Эрхлэн хэвлүүлэгч, редактор

'''5.“Даваа гарагийн өглөөний шуудан”''' Тэргүүн дэвтэр – Орчуулгын ном, 2005 он, Эрхлэн хэвлүүлэгч, редактор

'''6.“Харилцаа – ХIХ зууны харилцах урлаг”''' – Орчуулгын ном, 2016 он, Эрхлэн хэвлүүлэгч, редактор

== '''Номд бичсэн бүлэг, зүйл''' ==
'''1.“Зөв зан чанарт суралцахуй ”''' -Багшийн гарын авлага, цуврал ном, Улаанбаатар хот, 2021 он, Хамтран зохиогч /П.Бямбасүрэн/
{| class=&quot;wikitable&quot;
|   Нэгдүгээр цуврал
|– Мэндлэх, Цэвэрч, Талархах, Үнэнч,    Эвсэг,нөхөрсөг
|-
|   Хоёрдугаар цуврал
|– Тусч, Эмх цэгчтэй, Хамтач, Амалсандаа  хүрдэг, Хичээнгүй
|-
|   Гуравдугаар цуврал
|– Хүндлэх, Хариуцлага, Бүтээлч,  Зоригтой, Шударга
|}
2.“'''Давуу талдаа суурилан мэргэжлээ сонгох нь'''”- ЕБС-ийн 8-12 дугаар ангийн суралцагчдад зориулсан ном, Улаанбаатар хот, 2019 он, Зохиогч

3.Их, дээд сургуулийн төгсөх ангийн оюутнуудад зориулсан '''“Ажил хөдөлмөрт өөрийгөө бэлтгэх хөтөч”''' цуврал ном – Улаанбаатар хот, 2015 он, Зохиогч
{| class=&quot;wikitable&quot;
|   Нэгдүгээр цуврал
|– Ирээдүйгээ төлөвлөхүй
|-
|   Хоёрдугаар цуврал
|– Ажлын ертөнц рүү алхан орохуй
|-
|   Гуравдугаар цуврал
|– Ажилдаа эзэн болохуй
|}
4.Мэргэжлийн сургалт үйлдвэрлэлийн төв төгсөгчдөд зориулсан '''“Ажлын байр таныг хүлээж байна”''' цуврал ном , Улаанбаатар хот, 2015 он, Зохиогч
{| class=&quot;wikitable&quot;
|  Нэгдүгээр цуврал
|– Ирээдүйгээ төлөвлөж өөрийгөө бэлдэхүй
|-
|  Хоёрдугаар цуврал
|– Ажилдаа зохицож өөрийгөө хөгжүүлэхүй
|}
5.Ерөнхий боловсролын сургуулийн төгсөх ангийн сурагчдад зориулсан '''“Мэргэжлээ зөв сонгож ирээдүйнхээ эзэн болохуй”''' цуврал ном Улаанбаатар хот, 2015 он, Хамтран зохиогч
{| class=&quot;wikitable&quot;
|  Нэгдүгээр цуврал
|– Мэргэжлээ зөв сонгож ирээдүйнхээ эзэн болохуй
|-
|  Хоёрдугаар цуврал
|–  Сонирхлоо олж тогтоох нь буюу  өөрийгөө илүү сайн   таньж мэдэх арга
|-
|  Гуравдугаар цуврал
|– Сонирхлоо олж тогтоох нь буюу ажил мэргэжлийн судалгаа хийх арга
|-
|  Дөрөвдүгээр цуврал
|–   Өөртөө байгаа зэвсгээ  тодорхойлох нь
|-
|  Тавдугаар цуврал
|–   Сургуулиа сонгох нь
|-
|
|–   Ажлын байранд шууд очих гэж  байна уу

|}

== '''Хянан тохиолдуулсан буюу редоктараар ажилласан бүтээл''' ==
'''1.“Чанарын Философи”''' -Чанарт нэвтрэх, чанар бүтээх ном, Улаанбаатар хот, 2020 он, Редактор

'''2.“СЕО &amp; Стратеги”''' ном, Улаанбаатар хот, 2020 он, Редактор

'''3.“Зөвлөх багшийн туршлага, арга зүй”''' – БМДИ, Улаанбаатар хот, 2019 он, Редактор</text>
      <sha1>dszflup6ppcuziai724u1u7pkzk58sh</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Сүхбаатарын Эрдэнэболд</title>
    <ns>0</ns>
    <id>135093</id>
    <revision>
      <id>821598</id>
      <parentid>817396</parentid>
      <timestamp>2025-06-13T04:52:08Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Khajidsuren</username>
        <id>97583</id>
      </contributor>
      <origin>821598</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1580" sha1="osa78oxbztkunt13c3ategu2xmca5pg" xml:space="preserve">'''Сүхбаатарын Эрдэнэболд''' 1983 оны 02 дугаар сарын 02-нд Дархан хотод төрсөн.   

2024 оноос Монгол Улсын Их Хурлын гишүүн  

2024 оноос Хүний эрхийн дэд хорооны дарга  

== Намтар ==
Ширчингийн Сүхбаатарын ууган хүү болж 1984 онд төрсөн.

1991-2001онд- Нийслэлийн 50 дугаар сургууль,

2001-2006 онд- МУИС-ийн Хууль Зүйн Сургууль,

2007-2008- АНУ-ын Индианагийн их сургууль,

2015-2016- Харвардын Төрийн удирдлагын сургууль,

2009- ХЗДХЯ-ны харъяа Хууль зүйн Үндэсний хүрээлэнгийн Гадаад харилцаа, хүний нөөцийн ажилтан,

2009-2014- Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдоржийн Тамгын газар Олон нийттэй харилцах, мэдээлэл боловсруулах албаны дарга, Хэвлэлийн төлөөлөгч,

2016- Сүхбаатар дүүргийн Иргэдийн төлөөлөгч,

2017- Ардчилсан Залуучуудын Холбооны Ерөнхийлөгч, АН-ын нарийн бичгийн дарга,

2018-: MARS-V төслийн санаачлагч, удирдагч, Монголын Сансрын Судалгаа, Хөгжүүлжэлтийн төв (MARSA)-ийн Тэргүүн.

2020, 2024 онд УИХ-д АН-аас нэр дэвшсэн.</text>
      <sha1>osa78oxbztkunt13c3ategu2xmca5pg</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>821599</id>
      <parentid>821598</parentid>
      <timestamp>2025-06-13T04:59:04Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Khajidsuren</username>
        <id>97583</id>
      </contributor>
      <origin>821599</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="802" sha1="kfl29pgtnzdoz4u1dxf8lcwikt3xvu8" xml:space="preserve">'''Сүхбаатарын Эрдэнэболд''' 1983 оны 02 дугаар сарын 02-нд Дархан хотод төрсөн.   

2024 оноос Монгол Улсын Их Хурлын гишүүн  

2024 оноос Хүний эрхийн дэд хорооны дарга  

== Боловсрол ==
1991-2001онд- Нийслэлийн 50 дугаар дунд сургууль,

2001-2006 онд- Монгол Улсын Их сургуулийн Хууль Зүйн Сургууль,

2007-2008- АНУ-ын Индианагийн Их сургуулийн Хуулийн сургуль, 

2015-2016- Харвардын Их сургуулийн Жон Ф.Кеннедигийн нэрэмжит Төрийн удирдлагын сургуулийг тус тус дүүргэсэн.</text>
      <sha1>kfl29pgtnzdoz4u1dxf8lcwikt3xvu8</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>821608</id>
      <parentid>821599</parentid>
      <timestamp>2025-06-13T06:26:00Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Khajidsuren</username>
        <id>97583</id>
      </contributor>
      <origin>821608</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5246" sha1="ekunt1ud06or7r7fcgxkxh208q1md2i" xml:space="preserve">'''Сүхбаатарын Эрдэнэболд''' 1983 оны 02 дугаар сарын 02-нд Дархан хотод төрсөн.   

2024 оноос Монгол Улсын Их Хурлын гишүүн  

2024 оноос Хүний эрхийн дэд хорооны дарга  

== Боловсрол ==

1991-2001онд- Нийслэлийн 50 дугаар дунд сургууль,

2001-2006 онд- Монгол Улсын Их сургуулийн Хууль Зүйн Сургууль,

2007-2008- АНУ-ын Индианагийн Их сургуулийн Хуулийн сургуль, 

2015-2016- Харвардын Их сургуулийн Жон Ф.Кеннедигийн нэрэмжит Төрийн удирдлагын сургуулийг тус тус дүүргэсэн.

== Ажлын туршлага ==

•2000-2003 он- Монголын Үндэсний Олон Нийтийн Телевизийн Хүүхэд сургалт, танин мэдэхүйн Ерөнхий редакцид “Толь” нэвтрүүлгийн хөтлөгч,
•2003-2006 он Нээлттэй Мэтгэлцээний Холбоонд сургагч багш,
•2009 он Хууль Зүй, Дотоод Хэргийн Яамны харъяа Хууль Зүйн Үндэсний Хүрээлэнгийн Гадаад харилцаа, Хүний нөөцийн ажилтан, 
•2009-2015 он Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн Тамгын Газрын Олон Нийттэй Харилцах, Мэдээлэл Боловсруулах албаны дарга, Ерөнхийлөгчийн Хэвлэлийн төлөөлөгч,
•2010 оноос Түүх соёлыг дэмжигч Жак Уэтерфорд сангийн тэргүүн, 
•2016-2020 он Сүхбаатар Дүүргийн Иргэдийн Хурлын төлөөлөгч, 
•2018-2024 он Монголын Байт Харвааны Холбооны Ерөнхийлөгч, Хүндэт Ерөнхийлөгч, 
•2017-2023 он Ардчилсан Залуучуудын Холбооны Ерөнхийлөгч, 2017-2023 он,
•2018-2024 он “Mарс” төслийн санаачлагч, Монголын Сансрын Судалгаа, Хөгжүүлэлтийн Төвийн Тэргүүн,
•2022-2024 он УИХ дахь Ардчилсан намын бүлгийн Ажлын албаны дарга,зөвлөх 
•2023-2024 он Төвийн Бүсийн Хөгжлийг Дэмжих Агентлагийн тэргүүн,
•2024 оноос Монгол Улсын Их Хурлын гишүүн
•2024 оноос Монгол Улсын Их Хурлын Хүний эрхийн дэд хорооны даргаар ажиллаж байна.

== Марс төсөл ==
Сүхбаатарын ЭРДЭНЭБОЛД-ын санаачилсан Улаан нүдэн гараг буюу “Марс” төсөл нь дэлхийн технологийн шилдэг 10 төслийн нэгээр шалгарсан.

Марс гараг бол маш хүйтэн агаад, жилийн дундаж нь хасах 63 хэм байдаг. Монголын говь дэлхий дээрх хамгийн хүйтэн цөл төдийгүй Марстай хамгийн ойрхон уур амьсгалтай газар юм.

Уг төслийн хүрээнд Монголын говьд сургалт, судалгаа, эрдэм шинжилгээний төв сүндэрлэх бөгөөд бэлчээрийн мал аж ахуй мах, сүү цагаан идээ, экологийн цэвэр хүнсний ногоог орчин үеийн технологи ашиглан сансрын хүнс бүтээж, дэлхийн сансрын зах зээлд нийлүүлнэ.

Аялал жуучлалын шинэ чиглэл бий болгоно. Энгийнээр хэлэхэд Марс руу нисэх багийг бэлтгэх сургалтын төв, уг гараг дээр очих хүсэлтэй жуулчдад зориулагдсан хотхоныг бүтээх юм.

Сүхбаатарын ЭРДЭНЭБОЛД-ын багийн санаачилсан Монголын Марс төслийг АНУ-ын Ерөнхийлөгч асан Дональд Трамп, ОХУ-ын Ерөнхийлөгч Владимир Путин, Энэтхэгийн Ерөнхий Сайд Нарендра Моди, Японы Ерөнхий Сайд асан Шинзо Абэ нарт тус тус биечлэн танилцуулсан.

Төслийн хамгийн том амжилтын нэг бол Марсыг эзэмших дэлхийн Австрали, Итали, Белги, Испани, Франц, Герман, Канад, Финланд, Орос, Исланд, Энэтхэг, Япон, Америк, Польш, Швед, Швейцар, Англи, Франц, Норвеги, Сингапур зэрэг 22 улсын эгнээнд Монгол Улс багтаж чадсан нь Сүхбаатарын ЭРДЭНЭБОЛД-ын багийн хүчин зүтгэлийн үр дүн юм.

== Ном зохиол ==</text>
      <sha1>ekunt1ud06or7r7fcgxkxh208q1md2i</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>821628</id>
      <parentid>821608</parentid>
      <timestamp>2025-06-13T07:13:39Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Khajidsuren</username>
        <id>97583</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>821628</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4531" sha1="90whliuq5uqejktfya56xdnuywv88s7" xml:space="preserve">'''Сүхбаатарын Эрдэнэболд''' 1983 оны 02 дугаар сарын 02-нд Дархан-Уул аймгийн Дархан хотод төрсөн.    

== Боловсрол ==

* 1991-2001онд- Нийслэлийн 50 дугаар дунд сургууль,
* 2001-2006 онд- Монгол Улсын Их сургуулийн Хууль Зүйн Сургууль,
* 2007-2008- АНУ-ын Индианагийн Их сургуулийн Хуулийн сургуль,
* 2015-2016- Харвардын Их сургуулийн Жон Ф.Кеннедигийн нэрэмжит Төрийн удирдлагын сургуулийг тус тус дүүргэсэн.

== Ажлын туршлага ==

* 2000-2003 он- Монголын Үндэсний Олон Нийтийн Телевизийн Хүүхэд сургалт, танин мэдэхүйн Ерөнхий редакцид “Толь” нэвтрүүлгийн хөтлөгч,
* 2003-2006 он Нээлттэй Мэтгэлцээний Холбоонд сургагч багш,
* 2009 он Хууль Зүй, Дотоод Хэргийн Яамны харъяа Хууль Зүйн Үндэсний Хүрээлэнгийн Гадаад харилцаа, Хүний нөөцийн ажилтан, 
* 2009-2015 он Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн Тамгын Газрын Олон Нийттэй Харилцах, Мэдээлэл Боловсруулах албаны дарга, Ерөнхийлөгчийн Хэвлэлийн төлөөлөгч,
* 2010 оноос Түүх соёлыг дэмжигч Жак Уэтерфорд сангийн тэргүүн, 
* 2016-2020 он Сүхбаатар Дүүргийн Иргэдийн Хурлын төлөөлөгч, 
* 2018-2024 он Монголын Байт Харвааны Холбооны Ерөнхийлөгч, Хүндэт Ерөнхийлөгч, 
* 2017-2023 он Ардчилсан Залуучуудын Холбооны Ерөнхийлөгч, 
* 2018-2024 он “Mарс” төслийн санаачлагч, Монголын Сансрын Судалгаа, Хөгжүүлэлтийн Төвийн Тэргүүн,
* 2022-2024 он УИХ дахь Ардчилсан намын бүлгийн Ажлын албаны дарга,зөвлөх 
* 2023-2024 он Төвийн Бүсийн Хөгжлийг Дэмжих Агентлагийн тэргүүн,
* 2024 оноос Монгол Улсын Их Хурлын гишүүн
* 2024 оноос Монгол Улсын Их Хурлын Хүний эрхийн дэд хорооны даргаар ажиллаж байна.

== Марс төсөл ==
Сүхбаатарын ЭРДЭНЭБОЛД-ын санаачилсан Улаан нүдэн гараг буюу “Марс” төсөл нь дэлхийн технологийн шилдэг 10 төслийн нэгээр шалгарсан. Марс гараг бол маш хүйтэн агаад, жилийн дундаж нь хасах 63 хэм байдаг. Монголын говь дэлхий дээрх хамгийн хүйтэн цөл төдийгүй Марстай хамгийн ойрхон уур амьсгалтай газар юм.

Уг төслийн хүрээнд Монголын говьд сургалт, судалгаа, эрдэм шинжилгээний төв сүндэрлэх бөгөөд бэлчээрийн мал аж ахуй мах, сүү цагаан идээ, экологийн цэвэр хүнсний ногоог орчин үеийн технологи ашиглан сансрын хүнс бүтээж, дэлхийн сансрын зах зээлд нийлүүлнэ. Аялал жуучлалын шинэ чиглэл бий болгоно. Энгийнээр хэлэхэд Марс руу нисэх багийг бэлтгэх сургалтын төв, уг гараг дээр очих хүсэлтэй жуулчдад зориулагдсан хотхоныг бүтээх юм.

== Ном зохиол ==

* Шидэт уулын сормуус
* Rhetorica- Байлдан дагуулахуйн урлаг
* Дурлалын гэрээ
* Чихэр горьдоогүй нас
* Уранзаяа метароман
* Veritas Америкт хуулийн сургуульд суралцсан тэмдэглэл
* Монгол зарчим
* Марсын хүн- Од эрхсийн дуулал
* Гайхамшигт харваа
* Эзэнт Гүрний туульс</text>
      <sha1>90whliuq5uqejktfya56xdnuywv88s7</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Module:Байршлын газрын зураг/өгөгдөл/Замби</title>
    <ns>828</ns>
    <id>137307</id>
    <revision>
      <id>821600</id>
      <parentid>799383</parentid>
      <timestamp>2025-06-13T05:12:41Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Milenioscuro</username>
        <id>19719</id>
      </contributor>
      <origin>821600</origin>
      <model>Scribunto</model>
      <format>text/plain</format>
      <text bytes="174" sha1="aejhe54e69fz0rafdvnn72uehbeq5dp" xml:space="preserve">return {
	name = 'Замби',
	top = -7.8,
	bottom = -18.3,
	left = 21.5,
	right = 34.0,
	image = 'Zambia adm location map.svg',
	image1 = 'Zambia relief location map.svg'
}</text>
      <sha1>aejhe54e69fz0rafdvnn72uehbeq5dp</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Мишель Соньи</title>
    <ns>0</ns>
    <id>137422</id>
    <revision>
      <id>821551</id>
      <parentid>797795</parentid>
      <timestamp>2025-06-12T14:41:34Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>70653</id>
      </contributor>
      <comment>Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5</comment>
      <origin>821551</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6563" sha1="0unyvbvfggp56r0hermtbu2fzs35ki5" xml:space="preserve">[[Файл:Michel Sogny b.jpg|thumb|250px|Мишель Соньи]]
'''Мишель Соньи''' ({{lang-fr|Michel Sogny}}, 1947 оны 11 сарын 21) нь [[Унгар]] гаралтай [[Франц|Францын]] төгөлдөр хуурч, хөгжмийн зохиолч, зохиолч юм. Тэрээр төгөлдөр хуур заах шинэ арга барилыг боловсруулсан.&lt;ref&gt;Valérie Sasportas (23 April 2010). [http://www.lefigaro.fr/livres/2010/04/22/03005-20100422ARTFIG00623-michel-sogny-la-musique-sans-soupir-.php «&amp;nbsp;Michel Sogny, La musique sans soupirs&amp;nbsp;»]. ''[[Le Figaro]]''.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Radio Classique (December 2015). [http://www.radioclassique.fr/actu-classique/dossiers/dossiers-detail/lart-et-la-methode-de-michel-sogny.html &quot;L’art et la Méthode de Michel Sogny&quot;].&lt;/ref&gt; Түүний арга нь төгөлдөр хуурыг хүүхэд насанд сураагүй бол эзэмшихэд хэцүү гэж үздэг байсан ч насны хязгааргүйгээр олон сурагчдад энэ хөгжмийг сурах боломжийг олгосон юм.&lt;ref&gt;«&amp;nbsp;L'histoire d'une adulte prodige&amp;nbsp;», Piano n°19, 2005–2006.&lt;/ref&gt;

==Намтар==
Мишель Соньи Парисын Хөгжмийн Ердийн Сургууль (École Normale de Musique de Paris)-д суралцаж, Жюль Жантил болон Ивонн Деспортесийн удирдлаган дор төгөлдөр хуурын суралцсан. Тэрээр сэтгэл судлалын магистр, утга зохиолын бакалавр, мөн 1974 онд Сорбонны их сургуульд Владимир Жанкелевичийн удирдлаган дор философийн докторын зэрэг хамгаалсан.&lt;ref&gt;''Le Processus de l'esprit créateur chez Liszt'' {{SUDOC|040853942}}&lt;/ref&gt; Мишель Соньи нь SOS Talents сангийн үүсгэн байгуулагч юм.

Валери Жискар д'Эстэн болон Франц Листийн гуч охин Бландин Оливье де Прево нартай хамтран Соньи нь Францын Франц Лист Нийгэмлэгийн үүсгэн байгуулагчдын нэг байв.&lt;ref&gt;Association française Franz Liszt 1972 », Documentation Association Franz Liszt,‎ octobre 1972&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite news |title=Une Association Franz Liszt|work=[[Le Figaro]]|date=16 October 1973|page=29|url=https://www.flickr.com/photos/60784876@N06/49472640182/in/dateposted-public}}&lt;/ref&gt;

==Мишель Соньигийн төгөлдөр хуурын арга==
Соньигийн аргачлалыг түүний Парис болон Женев дэх сургуулиудад заадаг. 1974 оноос хойш 20,000 гаруй сурагч Соньигийн аргаар төгөлдөр хуур тоглохыг эзэмшсэн байна.&lt;ref&gt;{{cite news |first=Thierry |last=Hillériteau|title=Les antiques accords de Michel Sogny|work=[[Le Figaro]]|date=2 May 2014|url=http://www.lefigaro.fr/mon-figaro/2014/05/02/10001-20140502ARTFIG00286-les-antiques-accords-de-michel-sogny.php}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite news |title=L'HUMANISTEDE LA MUSIQUE|date=18 May 2017|url=https://studylibfr.com/doc/5076546/de-la-musique---%C3%A9ditions-michel-de-maule}}&lt;/ref&gt;

Энэхүү арга нь хоёр үндсэн хэсгээс бүрддэг: Жижиг дасгалуудаас бүрдсэн сургалтын бүтээл – Пролегомен.&lt;ref&gt;François Lancel, &quot;En avant la musique&quot;, ''Le Parisien'',‎ mai 1981&lt;/ref&gt; Пролегомен нь хөгжмийн симфони болон дууны мэдрэмжийг хөгжүүлдэг.&lt;ref&gt;Stephan Friedrich, ''&quot;L'Art et la Méthode&quot;, Classica L'Express&quot;'',‎ décembre 2015, p. 4&lt;/ref&gt; Хоёр дахь чиглэл нь этюдийн мөчлөгөөс бүрддэг бөгөөд гарын хөдөлгөөн, байрлал зэрэг техникийн ур чадварыг хөгжүүлэхэд анхаардаг.&lt;ref&gt;Georges Hilleret, &quot;Le bonheur de jouer Bach après quelques mois de pratique&quot;, Télé 7 Jours,‎ 26 mai 1984&lt;/ref&gt;

Соньигийн нэг сурагч болох Францын хэлний профессор Мишель Парис нь насанд хүрсэн үедээ төгөлдөр хуур сурж эхэлсэн.&lt;ref&gt;Stephan Friedrich, ''&quot;Michèle Paris – L'adulte prodige&quot;'', Classica L'Express,‎ décembre 2014, p. 9&lt;/ref&gt; Соньигийн 4 жилийн аргачлалын сургалтыг дүүргэсний дараа 30 настайдаа Соёлын яамны ивээл дор Шанз-Элизе театрт бие даан тоглолт хийжээ.&lt;ref&gt;Edgar Schneider, ''&quot;Jours de France&quot;'', Le Carnet de la Semaine,‎ 3 mai 1980&lt;/ref&gt;

Мишель Соньигийн өөр нэгэн амжилттай сурагч нь Клодин Зевако бөгөөд тэрээр 1983, 1984 онуудад Шанз-Элизе театрт тоглолт хийсэн байна.&lt;ref&gt;&quot;En Bref- Récital à la Fondation Cziffra&quot;, ''Le Monde'',‎ 26 mai 1984&lt;/ref&gt;

1981 онд Сенат Соёлын сайд Жак Лангтай Мишель Соньигийн аргачлалыг Франц даяар нэвтрүүлэх асуудлыг албан ёсоор хэлэлцсэн байна.&lt;ref&gt;{{cite news |title=Enseignement de la musique : extension du centre Michel Sogny – Sénat|url=https://www.flickr.com/photos/60784876@N06/25294925464}}&lt;/ref&gt;

== Цахим холбоос ==
* [http://www.michelsogny.ch/ Michel Sogny Official Website]
* [https://www.lefigaro.fr/musique/michel-sogny-l-art-de-la-resilience-20220605 Michel Sogny, l’art de la résilience] [[Le Figaro]]
* [https://web.archive.org/web/20221017174620/http://www.academie-michel-sogny.ch/ Michel Sogny Academy]
* [http://www.michelsogny.com Michel Sogny Personal Website]
* [http://www.sos-talents.ch SOS Talents Foundation]
* [https://web.archive.org/web/20150822211931/http://www.artchipel.net/fr/compositeur/sogny-michel/ Works at Artchipel]
* [https://www.laflutedepan.com/recherche?Effiltre=1&amp;Effiltre2=0&amp;tri=0&amp;page=0001&amp;boutique=&amp;instrument=&amp;style=&amp;motcle=michel+sogny laflutedepan.com]

== Зүүлтийн тайлбар ==
{{Reflist}}

{{DEFAULTSORT:Соньи, Мишель}}
[[Ангилал:1947 онд төрсөн]]
[[Ангилал:Францын хөгжмийн зохиолч]]</text>
      <sha1>0unyvbvfggp56r0hermtbu2fzs35ki5</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Module:Params</title>
    <ns>828</ns>
    <id>138902</id>
    <revision>
      <id>821651</id>
      <parentid>820882</parentid>
      <timestamp>2025-06-13T09:04:56Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Grufo</username>
        <id>96681</id>
      </contributor>
      <comment>Upstream updates</comment>
      <origin>821651</origin>
      <model>Scribunto</model>
      <format>text/plain</format>
      <text bytes="65295" sha1="ff1d3o9xogv4rqvgmnj01djzccb5m6s" xml:space="preserve">	---                                        ---
	---     LOCAL ENVIRONMENT                  ---
	---    ________________________________    ---
	---                                        ---


	--[[ Abstract utilities ]]--
	----------------------------


-- Helper function for `string.gsub()` (for managing zero-padded numbers)
local function zero_padded (str)
	return ('%03d%s'):format(#str, str)
end


-- Helper function for `table.sort()` (for natural sorting)
local function natural_sort (var1, var2)
	return tostring(var1):gsub('%d+', zero_padded) &lt;
		tostring(var2):gsub('%d+', zero_padded)
end


-- Return a copy or a reference to a table
local function copy_or_ref_table (src, refonly)
	if refonly then return src end
	newtab = {}
	for key, val in pairs(src) do newtab[key] = val end
	return newtab
end


-- Remove some numeric elements from a table, shifting everything to the left
local function remove_numeric_keys (tbl, idx, len)
	local cache = {}
	local tmp = idx + len - 1
	for key, val in pairs(tbl) do
		if type(key) == 'number' and key &gt;= idx then
			if key &gt; tmp then cache[key - len] = val end
			tbl[key] = nil
		end
	end
	for key, val in pairs(cache) do tbl[key] = val end
end


-- Make a reduced copy of a table (shifting in both directions if necessary)
local function copy_table_reduced (tbl, idx, len)
	local ret = {}
	local tmp = idx + len - 1
	if idx &gt; 0 then
		for key, val in pairs(tbl) do
			if type(key) ~= 'number' or key &lt; idx then
				ret[key] = val
			elseif key &gt; tmp then ret[key - len] = val end
		end
	elseif tmp &gt; 0 then
		local nshift = 1 - idx
		for key, val in pairs(tbl) do
			if type(key) ~= 'number' then ret[key] = val
			elseif key &gt; tmp then ret[key - tmp] = val
			elseif key &lt; idx then ret[key + nshift] = val end
		end
	else
		for key, val in pairs(tbl) do
			if type(key) ~= 'number' or key &gt; tmp then
				ret[key] = val
			elseif key &lt; idx then ret[key + len] = val end
		end
	end
	return ret
end


-- Make an expanded copy of a table (shifting in both directions if necessary)
--[[
local function copy_table_expanded (tbl, idx, len)
	local ret = {}
	local tmp = idx + len - 1
	if idx &gt; 0 then
		for key, val in pairs(tbl) do
			if type(key) ~= 'number' or key &lt; idx then
				ret[key] = val
			else ret[key + len] = val end
		end
	elseif tmp &gt; 0 then
		local nshift = idx - 1
		for key, val in pairs(tbl) do
			if type(key) ~= 'number' then ret[key] = val
			elseif key &gt; 0 then ret[key + tmp] = val
			elseif key &lt; 1 then ret[key + nshift] = val end
		end
	else
		for key, val in pairs(tbl) do
			if type(key) ~= 'number' or key &gt; tmp then
				ret[key] = val
			else ret[key - len] = val end
		end
	end
	return ret
end
]]--


-- Move a key from a table to another, but only if under a different name and
-- always parsing numeric strings as numbers
local function steal_if_renamed (val, src, skey, dest, dkey)
	local realkey = tonumber(dkey) or dkey:match'^%s*(.-)%s*$'
	if skey ~= realkey then
		dest[realkey] = val
		src[skey] = nil
	end
end


	--[[ Public strings ]]--
	------------------------


-- Special match keywords (functions and modifiers MUST avoid these names)
local mkeywords = {
	['or'] = 0,
	pattern = 1,
	plain = 2,
	strict = 3
}


-- Sort functions (functions and modifiers MUST avoid these names)
local sortfunctions = {
	--alphabetically = false, -- Simply uncommenting enables the option
	naturally = natural_sort
}


-- Callback styles for the `mapping_*` and `renaming_*` class of modifiers
-- (functions and modifiers MUST avoid these names)
--[[

Meanings of the columns:

  col[1] = Loop type (0-3)
  col[2] = Number of module arguments that the style requires (1-3)
  col[3] = Minimum number of sequential parameters passed to the callback
  col[4] = Name of the callback parameter where to place each parameter name
  col[5] = Name of the callback parameter where to place each parameter value
  col[6] = Argument in the modifier's invocation that will override `col[4]`
  col[7] = Argument in the modifier's invocation that will override `col[5]`

A value of `-1` indicates that no meaningful value is stored (i.e. `nil`)

]]--
local mapping_styles = {
	names_and_values = { 3, 2, 2, 1, 2, -1, -1 },
	values_and_names = { 3, 2, 2, 2, 1, -1, -1 },
	values_only = { 1, 2, 1, -1, 1, -1, -1 },
	names_only = { 2, 2, 1, 1, -1, -1, -1 },
	names_and_values_as = { 3, 4, 0, -1, -1, 2, 3 },
	names_only_as = { 2, 3, 0, -1, -1, 2, -1 },
	values_only_as = { 1, 3, 0, -1, -1, -1, 2 },
	blindly = { 0, 2, 0, -1, -1, -1, -1 }
}


-- Memory slots (functions and modifiers MUST avoid these names)
local memoryslots = {
	i = 'itersep',
	l = 'lastsep',
	p = 'pairsep',
	h = 'header',
	f = 'footer',
	n = 'ifngiven'
}


-- Possible trimming modes for the `parsing` modifier
local trim_parse_opts = {
	trim_none = { false, false },
	trim_positional = { false, true },
	trim_named = { true, false },
	trim_all = { true, true }
}


-- Possible string modes for the iteration separator in the `parsing` and
-- `reinterpreting` modifiers
local isep_parse_opts = {
	splitter_pattern = false,
	splitter_string = true
}


-- Possible string modes for the key-value separator in the `parsing` and
-- `reinterpreting` modifiers
local psep_parse_opts = {
	setter_pattern = false,
	setter_string = true
}


-- Functions and modifiers MUST avoid these names too: `let`


	--[[ Module's private environment ]]--
	--------------------------------------


-- Hard-coded name of the module (to avoid going through `frame:getTitle()`)
local modulename = 'Module:Params'


-- The functions listed here declare that they don't need the `frame.args`
-- metatable to be copied into a regular table; if they are modifiers they also
-- guarantee that they will make their own (modified) copy available
local refpipe = {
	call_for_each_group = true,
	coins = true,
	count = true,
	for_each = true,
	list = true,
	list_values = true,
	value_of = true
}


-- The functions listed here declare that they don't need the
-- `frame:getParent().args` metatable to be copied into a regular table; if 
-- they are modifiers they also guarantee that they will make their own
-- (modified) copy available
local refparams = {
	call_for_each_group = true,
	combining_by_calling = true,
	concat_and_call = true,
	concat_and_invoke = true,
	concat_and_magic = true,
	count = true,
	--inserting = true,
	grouping_by_calling = true,
	converting_names_to_uppercase = true,
	converting_names_to_lowercase = true,
	value_of = true,
	with_name_matching = true
}


-- Maximum number of numeric parameters that can be filled, if missing (we
-- chose an arbitrary number for this constant; you can discuss about its
-- optimal value at Module talk:Params)
local maxfill = 1024


-- The private table of functions
local library = {}


-- Functions and modifiers that can only be invoked in first position
local static_iface = {}


-- Create a new context
local function context_new (frame)
	local ctx = {}
	ctx.frame = frame
	ctx.oparams = frame.args
	ctx.firstposonly = static_iface
	ctx.iterfunc = pairs
	ctx.sorttype = 0
	ctx.n_parents = 0
	ctx.n_children = 0
	ctx.n_available = maxfill
	return ctx
end


-- Move to the next action within the user-given list
local function context_iterate (ctx, n_forward)
	local nextfn
	if ctx.pipe[n_forward] ~= nil then
		nextfn = ctx.pipe[n_forward]:match'^%s*(.*%S)'
	end
	if nextfn == nil then error(modulename ..
		': You must specify a function to call', 0) end
	if library[nextfn] == nil then
		if ctx.firstposonly[nextfn] == nil then error(modulename ..
			': The function ‘' .. nextfn .. '’ does not exist', 0)
		else error(modulename .. ': The ‘' .. nextfn ..
			'’ directive can only appear in first position', 0)
		end
	end
	remove_numeric_keys(ctx.pipe, 1, n_forward)
	return library[nextfn]
end


-- Main loop
local function main_loop (ctx, start_with)
	local fn = start_with
	repeat fn = fn(ctx) until not fn
	if ctx.n_parents &gt; 0 then error(modulename ..
		': One or more ‘merging_substack’ directives are missing', 0) end
	if ctx.n_children &gt; 0 then error(modulename ..
		', For some of the snapshots either the ‘flushing’ directive is missing or a group has not been properly closed with ‘merging_substack’', 0) end
end


-- Add a new stack of parameters to `ctx.children`
local function push_cloned_stack (ctx, tbl)
	local newparams = {}
	local currsnap = ctx.n_children + 1
	if ctx.children == nil then ctx.children = { newparams }
	else ctx.children[currsnap] = newparams end
	for key, val in pairs(tbl) do newparams[key] = val end
	ctx.n_children = currsnap
end


-- Parse optional user arguments of type `...|[let]|[...][number of additional
-- parameters]|[parameter 1]|[parameter 2]|[...]`
local function load_child_opts (src, start_from, append_after)
	local names
	local tmp
	local tbl = {}
	local pin = start_from
	if src[pin] ~= nil and src[pin]:match'^%s*let%s*$' then
		names = {}
		repeat
			tmp = src[pin + 1] or ''
			names[tonumber(tmp) or tmp:match'^%s*(.-)%s*$' or ''] =
				src[pin + 2]
			pin = pin + 3
		until src[pin] == nil or not src[pin]:match'^%s*let%s*$'
	end
	tmp = tonumber(src[pin])
	if tmp ~= nil then
		if tmp &lt; 0 then tmp = -1 end
		local shf = append_after - pin
		for idx = pin + 1, pin + tmp do tbl[idx + shf] = src[idx] end
		pin = pin + tmp + 1
	end
	if names ~= nil then
		for key, val in pairs(names) do tbl[key] = val end
	end
	return tbl, pin
end


-- Load the optional arguments of some of the `mapping_*` and `renaming_*`
-- class of modifiers
local function load_callback_opts (src, n_skip, default_style)
	local style
	local shf
	local tmp = src[n_skip + 1]
	if tmp ~= nil then style = mapping_styles[tmp:match'^%s*(.-)%s*$'] end
	if style == nil then
		style = default_style
		shf = n_skip - 1
	else shf = n_skip end
	local n_exist = style[3]
	local karg = style[4]
	local varg = style[5]
	tmp = style[6]
	if tmp &gt; -1 then
		tmp = src[tmp + shf]
		karg = tonumber(tmp)
		if karg == nil then karg = tmp:match'^%s*(.-)%s*$'
		else n_exist = math.max(n_exist, karg) end
	end
	tmp = style[7]
	if tmp &gt; -1 then
		tmp = src[tmp + shf]
		varg = tonumber(tmp)
		if varg == nil then varg = tmp:match'^%s*(.-)%s*$'
		else n_exist = math.max(n_exist, varg) end
	end
	local dest, nargs = load_child_opts(src, style[2] + shf, n_exist)
	tmp = style[1]
	if (tmp == 3 or tmp == 2) and dest[karg] ~= nil then
		tmp = tmp - 2 end
	if (tmp == 3 or tmp == 1) and dest[varg] ~= nil then
		tmp = tmp - 1 end
	return dest, nargs, tmp, karg, varg
end


-- Parse the arguments of some of the `mapping_*` and `renaming_*` class of
-- modifiers
local function load_replace_args (opts, fname)
	if opts[1] == nil then error(modulename ..
		', ‘' .. fname .. '’: No pattern string was given', 0) end
	if opts[2] == nil then error(modulename ..
		', ‘' .. fname .. '’: No replacement string was given', 0) end
	local ptn = opts[1]
	local repl = opts[2]
	local argc = 3
	local nmax = tonumber(opts[3])
	if nmax ~= nil or (opts[3] or ''):match'^%s*$' ~= nil then argc = 4 end
	local flg = opts[argc]
	if flg ~= nil then flg = mkeywords[flg:match'^%s*(.-)%s*$'] end
	if flg == 0 then flg = nil elseif flg ~= nil then argc = argc + 1 end
	return ptn, repl, nmax, flg == 3, argc, (nmax ~= nil and nmax &lt; 1) or
		(flg == 3 and ptn == repl)
end


-- Parse the arguments of the `with_*_matching` class of modifiers
local function load_pattern_args (opts, fname)
	local state = 0
	local cnt = 1
	local keyw
	local nptns = 0
	local ptns = {}
	for _, val in ipairs(opts) do
		if state == 0 then
			nptns = nptns + 1
			ptns[nptns] = { val, false, false }
			state = -1
		else
			keyw = val:match'^%s*(.*%S)'
			if keyw == nil or mkeywords[keyw] == nil or (
				state &gt; 0 and mkeywords[keyw] &gt; 0
			) then break
			else
				state = mkeywords[keyw]
				if state &gt; 1 then ptns[nptns][2] = true end
				if state == 3 then ptns[nptns][3] = true end
			end
		end
		cnt = cnt + 1
	end
	if state == 0 then error(modulename .. ', ‘' .. fname ..
		'’: No pattern was given', 0) end
	return ptns, nptns, cnt
end


-- Load the optional arguments of the `parsing` and `reinterpreting` modifiers
local function load_parse_opts (opts, start_from)
	local argc = start_from
	local tmp
	local optslots = { true, true, true }
	local noptslots = 3
	local trimn = true
	local trimu = false
	local iplain = true
	local pplain = true
	local isp = '|'
	local psp = '='
	repeat
		noptslots = noptslots - 1
		tmp = opts[argc]
		if tmp == nil then break end
		tmp = tmp:match'^%s*(.-)%s*$'
		if optslots[1] ~= nil and trim_parse_opts[tmp] ~= nil then
			tmp = trim_parse_opts[tmp]
			trimn = tmp[1]
			trimu = tmp[2]
			optslots[1] = nil
		elseif optslots[2] ~= nil and isep_parse_opts[tmp] ~= nil then
			argc = argc + 1
			iplain = isep_parse_opts[tmp]
			isp = opts[argc]
			optslots[2] = nil
		elseif optslots[3] ~= nil and psep_parse_opts[tmp] ~= nil then
			argc = argc + 1
			pplain = psep_parse_opts[tmp]
			psp = opts[argc]
			optslots[3] = nil
		else break end
		argc = argc + 1
	until noptslots &lt; 1
	return isp, iplain, psp, pplain, trimn, trimu, argc
end


-- Map parameters' values using a custom callback and a referenced table
local value_maps = {
	[0] = function (tbl, margs, karg, varg, fn)
		for key in pairs(tbl) do tbl[key] = fn() end
	end,
	[1] = function (tbl, margs, karg, varg, fn)
		for key, val in pairs(tbl) do
			margs[varg] = val
			tbl[key] = fn()
		end
	end,
	[2] = function (tbl, margs, karg, varg, fn)
		for key in pairs(tbl) do
			margs[karg] = key
			tbl[key] = fn()
		end
	end,
	[3] = function (tbl, margs, karg, varg, fn)
		for key, val in pairs(tbl) do
			margs[karg] = key
			margs[varg] = val
			tbl[key] = fn()
		end
	end
}


-- Private table for `map_names()`
local name_thieves_maps = {
	[0] = function (cache, tbl, rargs, karg, varg, fn)
		for key, val in pairs(tbl) do
			steal_if_renamed(val, tbl, key, cache, fn())
		end
	end,
	[1] = function (cache, tbl, rargs, karg, varg, fn)
		for key, val in pairs(tbl) do
			rargs[varg] = val
			steal_if_renamed(val, tbl, key, cache, fn())
		end
	end,
	[2] = function (cache, tbl, rargs, karg, varg, fn)
		for key, val in pairs(tbl) do
			rargs[karg] = key
			steal_if_renamed(val, tbl, key, cache, fn())
		end
	end,
	[3] = function (cache, tbl, rargs, karg, varg, fn)
		for key, val in pairs(tbl) do
			rargs[karg] = key
			rargs[varg] = val
			steal_if_renamed(val, tbl, key, cache, fn())
		end
	end
}


-- Map parameters' names using a custom callback and a referenced table
local function map_names (tbl, rargs, karg, varg, looptype, fn)
	local cache = {}
	name_thieves_maps[looptype](cache, tbl, rargs, karg, varg, fn)
	for key, val in pairs(cache) do tbl[key] = val end
end


-- Return a new table that contains `src` regrouped according to the numeric
-- suffixes in its keys
local function make_groups (src)
	-- NOTE: `src` might be the original metatable!
	local tmp
	local prefix
	local gid
	local groups = {}
	for key, val in pairs(src) do
		-- `key` must only be a string or a number...
		gid = tonumber(key)
		if gid == nil then
			prefix, gid = key:match'^%s*(.-)%s*(%-?%d*)%s*$'
			gid = tonumber(gid) or ''
		else prefix = '' end
		if groups[gid] == nil then groups[gid] = {} end
		tmp = tonumber(prefix)
		if tmp ~= nil then
			if tmp &lt; 1 then prefix = tmp - 1 else prefix = tmp end
		end
		groups[gid][prefix] = val
	end
	return groups
end


-- Populate a table by parsing a parameter string
local function parse_parameter_string (tbl, str, isp, ipl, psp, ppl, trn, tru)
	local key
	local val
	local spos1
	local spos2
	local pos1
	local pos2
	local pos3 = 0
	local idx = 1
	local lenplone = #str + 1
	if isp == nil or isp == '' then
		if psp == nil or psp == '' then
			if tru then tbl[idx] = str:match'^%s*(.-)%s*$'
			else tbl[idx] = str end
			return tbl
		end
		spos1, spos2 = str:find(psp, 1, ppl)
		if spos1 == nil then
			key = idx
			if tru then val = str:match'^%s*(.-)%s*$'
			else val = str end
			idx = idx + 1
		else
			key = str:sub(1, spos1 - 1)
			key = tonumber(key) or key:match'^%s*(.-)%s*$'
			val = str:sub(spos2 + 1)
			if trn then val = val:match'^%s*(.-)%s*$' end
		end
		tbl[key] = val
		return tbl
	end
	if psp == nil or psp == '' then
		repeat
			pos1 = pos3 + 1
			pos2, pos3 = str:find(isp, pos1, ipl)
			val = str:sub(pos1, (pos2 or lenplone) - 1)
			if tru then val = val:match'^%s*(.-)%s*$' end
			tbl[idx] = val
			idx = idx + 1
		until pos2 == nil
		return tbl
	end
	repeat
		pos1 = pos3 + 1
		pos2, pos3 = str:find(isp, pos1, ipl)
		val = str:sub(pos1, (pos2 or lenplone) - 1)
		spos1, spos2 = val:find(psp, 1, ppl)
		if spos1 == nil then
			key = idx
			if tru then val = val:match'^%s*(.-)%s*$' end
			idx = idx + 1
		else
			key = val:sub(1, spos1 - 1)
			key = tonumber(key) or key:match'^%s*(.-)%s*$'
			val = val:sub(spos2 + 1)
			if trn then val = val:match'^%s*(.-)%s*$' end
		end
		tbl[key] = val
	until pos2 == nil
	return tbl
end


-- Concatenate the numeric keys from the table of parameters to the numeric
-- keys from the table of options; non-numeric keys from the table of options
-- will prevail over colliding non-numeric keys from the table of parameters
local function concat_params (ctx)
	local tbl = ctx.params
	local nmax = table.maxn(ctx.pipe)
	local retval = {}
	if ctx.subset == 1 then
		-- We need only the sequence
		for key, val in ipairs(tbl) do retval[key + nmax] = val end
	else
		if ctx.subset == -1 then
			for key in ipairs(tbl) do tbl[key] = nil end
		end
		for key, val in pairs(tbl) do
			if type(key) == 'number' and key &gt; 0 then
				retval[key + nmax] = val
			else retval[key] = val end
		end
	end
	for key, val in pairs(ctx.pipe) do retval[key] = val end
	return retval
end


-- Flush the parameters by calling a custom function for each value (after this
-- function has been invoked `ctx.params` will be no longer usable)
local function flush_params (ctx, fn)
	local tbl = ctx.params
	if ctx.subset == 1 then
		for key, val in ipairs(tbl) do fn(key, val) end
		return
	end
	if ctx.subset == -1 then
		for key, val in ipairs(tbl) do tbl[key] = nil end
	end
	if ctx.sorttype &gt; 0 then
		local nums = {}
		local words = {}
		local nn = 0
		local nw = 0
		for key, val in pairs(tbl) do
			if type(key) == 'number' then
				nn = nn + 1
				nums[nn] = key
			else
				nw = nw + 1
				words[nw] = key
			end
		end
		table.sort(nums)
		table.sort(words, natural_sort)
		if ctx.sorttype == 2 then
			for idx = 1, nw do fn(words[idx], tbl[words[idx]]) end
			for idx = 1, nn do fn(nums[idx], tbl[nums[idx]]) end
			return
		end
		for idx = 1, nn do fn(nums[idx], tbl[nums[idx]]) end
		for idx = 1, nw do fn(words[idx], tbl[words[idx]]) end
		return
	end
	if ctx.subset ~= -1 then
		for key, val in ipairs(tbl) do
			fn(key, val)
			tbl[key] = nil
		end
	end
	for key, val in pairs(tbl) do fn(key, val) end
end


	--[[ Modifiers ]]--
	-----------------------------


-- Syntax:  #invoke:params|sequential|pipe to
library.sequential = function (ctx)
	if ctx.subset == -1 then error(modulename ..
		': The two directives ‘non-sequential’ and ‘sequential’ are in contradiction with each other', 0) end
	if ctx.sorttype &gt; 0 then error(modulename ..
		': The ‘all_sorted’ and ‘reassorted’ directives are redundant when followed by ‘sequential’', 0) end
	ctx.iterfunc = ipairs
	ctx.subset = 1
	return context_iterate(ctx, 1)
end


-- Syntax:  #invoke:params|non-sequential|pipe to
library['non-sequential'] = function (ctx)
	if ctx.subset == 1 then error(modulename ..
		': The two directives ‘sequential’ and ‘non-sequential’ are in contradiction with each other', 0) end
	ctx.iterfunc = pairs
	ctx.subset = -1
	return context_iterate(ctx, 1)
end


-- Syntax:  #invoke:params|all_sorted|pipe to
library.all_sorted = function (ctx)
	if ctx.subset == 1 then error(modulename ..
		': The ‘all_sorted’ directive is redundant after ‘sequential’', 0) end
	if ctx.sorttype == 2 then error(modulename ..
		': The two directives ‘reassorted’ and ‘sequential’ are in contradiction with each other', 0) end
	ctx.sorttype = 1
	return context_iterate(ctx, 1)
end


-- Syntax:  #invoke:params|reassorted|pipe to
library.reassorted = function (ctx)
	if ctx.subset == 1 then error(modulename ..
		': The ‘reassorted’ directive is redundant after ‘sequential’', 0) end
	if ctx.sorttype == 1 then error(modulename ..
		': The two directives ‘sequential’ and ‘reassorted’ are in contradiction with each other', 0) end
	ctx.sorttype = 2
	return context_iterate(ctx, 1)
end


-- Syntax:  #invoke:params|setting|directives|...|pipe to
library.setting = function (ctx)
	local opts = ctx.pipe
	local cmd = opts[1]
	if cmd ~= nil then
		cmd = cmd:gsub('%s+', ''):gsub('/+', '/'):match'^/*(.*[^/])'
	end
	if cmd == nil then error(modulename ..
		', ‘setting’: No directive was given', 0) end
	local sep = string.byte('/')
	local argc = 2
	local dest = {}
	local vname
	local chr
	for idx = 1, #cmd do
		chr = cmd:byte(idx)
		if chr == sep then
			for key, val in ipairs(dest) do
				ctx[val] = opts[argc]
				dest[key] = nil
			end
			argc = argc + 1
		else
			vname = memoryslots[string.char(chr)]
			if vname == nil then error(modulename ..
				', ‘setting’: Unknown slot ‘' ..
				string.char(chr) .. '’', 0) end
			table.insert(dest, vname)
		end
	end
	for key, val in ipairs(dest) do ctx[val] = opts[argc] end
	return context_iterate(ctx, argc + 1)
end


-- Syntax:  #invoke:params|squeezing|pipe to
library.squeezing = function (ctx)
	local tbl = ctx.params
	local store = {}
	local indices = {}
	local newlen = 0
	for key, val in pairs(tbl) do
		if type(key) == 'number' then
			newlen = newlen + 1
			indices[newlen] = key
			store[key] = val
			tbl[key] = nil
		end
	end
	table.sort(indices)
	for idx = 1, newlen do tbl[idx] = store[indices[idx]] end
	return context_iterate(ctx, 1)
end


-- Syntax:  #invoke:params|filling_the_gaps|pipe to
library.filling_the_gaps = function (ctx)
	local tbl = ctx.params
	local nmin = 1
	local nmax = nil
	local nnums = -1
	local tmp = {}
	for key, val in pairs(tbl) do
		if type(key) == 'number' then
			if nmax == nil then
				if key &lt; nmin then nmin = key end
				nmax = key
			elseif key &gt; nmax then nmax = key
			elseif key &lt; nmin then nmin = key end
			nnums = nnums + 1
			tmp[key] = val
		end
	end
	if nmax ~= nil and nmax - nmin &gt; nnums then
		ctx.n_available = ctx.n_available + nmin + nnums - nmax
		if ctx.n_available &lt; 0 then error(modulename ..
			', ‘filling_the_gaps’: It is possible to fill at most ' ..
			tostring(maxfill) .. ' parameters', 0) end
		for idx = nmin, nmax, 1 do tbl[idx] = '' end
		for key, val in pairs(tmp) do tbl[key] = val end
	end
	return context_iterate(ctx, 1)
end


-- Syntax:  #invoke:params|clearing|pipe to
library.clearing = function (ctx)
	local tbl = ctx.params
	local numerics = {}
	for key, val in pairs(tbl) do
		if type(key) == 'number' then
			numerics[key] = val
			tbl[key] = nil
		end
	end
	for key, val in ipairs(numerics) do tbl[key] = val end
	return context_iterate(ctx, 1)
end


-- Syntax:  #invoke:params|cutting|left cut|right cut|pipe to
library.cutting = function (ctx)
	local lcut = tonumber(ctx.pipe[1])
	if lcut == nil then error(modulename ..
		', ‘cutting’: Left cut must be a number', 0) end
	local rcut = tonumber(ctx.pipe[2])
	if rcut == nil then error(modulename ..
		', ‘cutting’: Right cut must be a number', 0) end
	local tbl = ctx.params
	local len = #tbl
	if lcut &lt; 0 then lcut = len + lcut end
	if rcut &lt; 0 then rcut = len + rcut end
	local tot = lcut + rcut
	if tot &gt; 0 then
		local cache = {}
		if tot &gt;= len then
			for key in ipairs(tbl) do tbl[key] = nil end
			tot = len
		else
			for idx = len - rcut + 1, len, 1 do tbl[idx] = nil end
			for idx = 1, lcut, 1 do tbl[idx] = nil end
		end
		for key, val in pairs(tbl) do
			if type(key) == 'number' and key &gt; 0 then
				if key &gt; len then cache[key - tot] = val
				else cache[key - lcut] = val end
				tbl[key] = nil
			end
		end
		for key, val in pairs(cache) do tbl[key] = val end
	end
	return context_iterate(ctx, 3)
end


-- Syntax:  #invoke:params|cropping|left crop|right crop|pipe to
library.cropping = function (ctx)
	local lcut = tonumber(ctx.pipe[1])
	if lcut == nil then error(modulename ..
		', ‘cropping’: Left crop must be a number', 0) end
	local rcut = tonumber(ctx.pipe[2])
	if rcut == nil then error(modulename ..
		', ‘cropping’: Right crop must be a number', 0) end
	local tbl = ctx.params
	local nmin
	local nmax
	for key in pairs(tbl) do
		if type(key) == 'number' then
			if nmin == nil then
				nmin = key
				nmax = key
			elseif key &gt; nmax then nmax = key
			elseif key &lt; nmin then nmin = key end
		end
	end
	if nmin ~= nil then
		local len = nmax - nmin + 1
		if lcut &lt; 0 then lcut = len + lcut end
		if rcut &lt; 0 then rcut = len + rcut end
		if lcut + rcut - len &gt; -1 then
			for key in pairs(tbl) do
				if type(key) == 'number' then tbl[key] = nil end
			end
		elseif lcut + rcut &gt; 0 then
			for idx = nmax - rcut + 1, nmax do tbl[idx] = nil end
			for idx = nmin, nmin + lcut - 1 do tbl[idx] = nil end
			local lshift = nmin + lcut - 1
			if lshift &gt; 0 then
				for idx = lshift + 1, nmax, 1 do
					tbl[idx - lshift] = tbl[idx]
					tbl[idx] = nil
				end
			end
		end
	end
	return context_iterate(ctx, 3)
end


-- Syntax:  #invoke:params|purging|start offset|length|pipe to
library.purging = function (ctx)
	local idx = tonumber(ctx.pipe[1])
	if idx == nil then error(modulename ..
		', ‘purging’: Start offset must be a number', 0) end
	local len = tonumber(ctx.pipe[2])
	if len == nil then error(modulename ..
		', ‘purging’: Length must be a number', 0) end
	local tbl = ctx.params
	if len &lt; 1 then
		len = len + table.maxn(tbl)
		if idx &gt; len then return context_iterate(ctx, 3) end
		len = len - idx + 1
	end
	ctx.params = copy_table_reduced(tbl, idx, len)
	return context_iterate(ctx, 3)
end


-- Syntax:  #invoke:params|backpurging|start offset|length|pipe to
library.backpurging = function (ctx)
	local last = tonumber(ctx.pipe[1])
	if last == nil then error(modulename ..
		', ‘backpurging’: Start offset must be a number', 0) end
	local len = tonumber(ctx.pipe[2])
	if len == nil then error(modulename ..
		', ‘backpurging’: Length must be a number', 0) end
	local idx
	local tbl = ctx.params
	if len &gt; 0 then
		idx = last - len + 1
	else
		for key in pairs(tbl) do
			if type(key) == 'number' and (idx == nil or
				key &lt; idx) then idx = key end
		end
		if idx == nil then return context_iterate(ctx, 3) end
		idx = idx - len
		if last &lt; idx then return context_iterate(ctx, 3) end
		len = last - idx + 1
	end
	ctx.params = copy_table_reduced(ctx.params, idx, len)
	return context_iterate(ctx, 3)
end


-- Syntax:  #invoke:params|rotating|pipe to
library.rotating = function (ctx)
	local tbl = ctx.params
	local numerics = {}
	local nmax = 0
	for key, val in pairs(tbl) do
		if type(key) == 'number' then
			numerics[key] = val
			tbl[key] = nil
			if key &gt; nmax then nmax = key end
		end
	end
	for key, val in pairs(numerics) do tbl[nmax - key + 1] = val end
	return context_iterate(ctx, 1)
end


-- Syntax:  #invoke:params|pivoting|pipe to
--[[
library.pivoting = function (ctx)
	local tbl = ctx.params
	local shift = #tbl + 1
	if shift &lt; 2 then return library.rotating(ctx) end
	local numerics = {}
	for key, val in pairs(tbl) do
		if type(key) == 'number' then
			numerics[key] = val
			tbl[key] = nil
		end
	end
	for key, val in pairs(numerics) do tbl[shift - key] = val end
	return context_iterate(ctx, 1)
end
]]--


-- Syntax:  #invoke:params|mirroring|pipe to
--[[
library.mirroring = function (ctx)
	local tbl = ctx.params
	local numerics = {}
	local nmax
	local nmin
	for key, val in pairs(tbl) do
		if type(key) == 'number' then
			numerics[key] = val
			tbl[key] = nil
			if nmax == nil then
				nmax = key
				nmin = key
			elseif key &gt; nmax then nmax = key
			elseif key &lt; nmin then nmin = key end
		end
	end
	for key, val in pairs(numerics) do tbl[nmax + nmin - key] = val end
	return context_iterate(ctx, 1)
end
]]--


-- Syntax:  #invoke:params|swapping|pipe to
--[[
library.swapping = function (ctx)
	local tbl = ctx.params
	local cache = {}
	local nsize = 0
	local tmp
	for key in pairs(tbl) do
		if type(key) == 'number' then
			nsize = nsize + 1
			cache[nsize] = key
		end
	end
	table.sort(cache)
	for idx = math.floor(nsize / 2), 1, -1 do
		tmp = tbl[cache[idx] ]
		tbl[cache[idx] ] = tbl[cache[nsize - idx + 1] ]
		tbl[cache[nsize - idx + 1] ] = tmp
	end
	return context_iterate(ctx, 1)
end
]]--


-- Syntax:  #invoke:params|sorting_sequential_values|[criterion]|pipe to
library.sorting_sequential_values = function (ctx)
	local sortfn
	if ctx.pipe[1] ~= nil then sortfn = sortfunctions[ctx.pipe[1]] end
	if sortfn then table.sort(ctx.params, sortfn)
	else table.sort(ctx.params) end -- i.e. either `false` or `nil`
	if sortfn == nil then return context_iterate(ctx, 1) end
	return context_iterate(ctx, 2)
end


-- Syntax:  #invoke:params|inserting|position|how many|...|pipe to
--[[
library.inserting = function (ctx)
	-- NOTE: `ctx.params` might be the original metatable! As a modifier,
	-- this function MUST create a copy of it before returning
	local idx = tonumber(ctx.pipe[1])
	if idx == nil then error(modulename ..
		', ‘inserting’: Position must be a number', 0) end
	local len = tonumber(ctx.pipe[2])
	if len == nil or len &lt; 1 then error(modulename ..
		', ‘inserting’: The amount must be a number greater than zero', 0) end
	local opts = ctx.pipe
	local tbl = copy_table_expanded(ctx.params, idx, len)
	for key = idx, idx + len - 1 do tbl[key] = opts[key - idx + 3] end
	ctx.params = tbl
	return context_iterate(ctx, len + 3)
end
]]--


-- Syntax:  #invoke:params|imposing|name|value|pipe to
library.imposing = function (ctx)
	if ctx.pipe[1] == nil then error(modulename ..
		', ‘imposing’: Missing parameter name to impose', 0) end
	local key = ctx.pipe[1]:match'^%s*(.-)%s*$'
	ctx.params[tonumber(key) or key] = ctx.pipe[2]
	return context_iterate(ctx, 3)
end


-- Syntax:  #invoke:params|providing|name|value|pipe to
library.providing = function (ctx)
	if ctx.pipe[1] == nil then error(modulename ..
		', ‘providing’: Missing parameter name to provide', 0) end
	local key = ctx.pipe[1]:match'^%s*(.-)%s*$'
	key = tonumber(key) or key
	if ctx.params[key] == nil then ctx.params[key] = ctx.pipe[2] end
	return context_iterate(ctx, 3)
end


-- Syntax:  #invoke:params|discarding|name|[how many]|pipe to
library.discarding = function (ctx)
	if ctx.pipe[1] == nil then error(modulename ..
		', ‘discarding’: Missing parameter name to discard', 0) end
	local key = ctx.pipe[1]
	local len = tonumber(ctx.pipe[2])
	if len == nil then
		ctx.params[tonumber(key) or key:match'^%s*(.-)%s*$'] = nil
		return context_iterate(ctx, 2)
	end
	key = tonumber(key)
	if key == nil then error(modulename ..
		', ‘discarding’: A range was provided, but the initial parameter name is not numeric', 0) end
	if len &lt; 1 then error(modulename ..
		', ‘discarding’: A range can only be a number greater than zero', 0) end
	for idx = key, key + len - 1 do ctx.params[idx] = nil end
	return context_iterate(ctx, 3)
end


-- Syntax:  #invoke:params|excluding_non-numeric_names|pipe to
library['excluding_non-numeric_names'] = function (ctx)
	local tmp = ctx.params
	for key, val in pairs(tmp) do
		if type(key) ~= 'number' then tmp[key] = nil end
	end
	return context_iterate(ctx, 1)
end


-- Syntax:  #invoke:params|excluding_numeric_names|pipe to
library.excluding_numeric_names = function (ctx)
	local tmp = ctx.params
	for key, val in pairs(tmp) do
		if type(key) == 'number' then tmp[key] = nil end
	end
	return context_iterate(ctx, 1)
end


-- Syntax:  #invoke:params|with_name_matching|target 1|[plain flag 1]|[or]
--            |[target 2]|[plain flag 2]|[or]|[...]|[target N]|[plain flag
--            N]|pipe to
library.with_name_matching = function (ctx)
	-- NOTE: `ctx.params` might be the original metatable! As a modifier,
	-- this function MUST create a copy of it before returning
	local targets, nptns, argc = load_pattern_args(ctx.pipe, targets,
		'with_name_matching')
	local tmp
	local ptn
	local tbl = ctx.params
	local newparams = {}
	for idx = 1, nptns do
		ptn = targets[idx]
		if ptn[3] then
			tmp = tonumber(ptn[1]) or ptn[1]
			newparams[tmp] = tbl[tmp]
		else
			for key, val in pairs(tbl) do
				if tostring(key):find(ptn[1], 1, ptn[2]) then
					newparams[key] = val
				end
			end
		end
	end
	ctx.params = newparams
	return context_iterate(ctx, argc)
end


-- Syntax:  #invoke:params|with_name_not_matching|target 1|[plain flag 1]
--            |[and]|[target 2]|[plain flag 2]|[and]|[...]|[target N]|[plain
--            flag N]|pipe to
library.with_name_not_matching = function (ctx)
	local targets, nptns, argc = load_pattern_args(ctx.pipe, targets,
		'with_name_not_matching')
	local tbl = ctx.params
	if nptns == 1 and targets[1][3] then
		local tmp = targets[1][1]
		tbl[tonumber(tmp) or tmp] = nil
		return context_iterate(ctx, argc)
	end
	local yesmatch
	local ptn
	for key in pairs(tbl) do
		yesmatch = true
		for idx = 1, nptns do
			ptn = targets[idx]
			if ptn[3] then
				if tostring(key) ~= ptn[1] then
					yesmatch = false
					break
				end
			elseif not tostring(key):find(ptn[1], 1, ptn[2]) then
				yesmatch = false
				break
			end
		end
		if yesmatch then tbl[key] = nil end
	end
	return context_iterate(ctx, argc)
end


-- Syntax:  #invoke:params|with_value_matching|target 1|[plain flag 1]|[or]
--            |[target 2]|[plain flag 2]|[or]|[...]|[target N]|[plain flag
--            N]|pipe to
library.with_value_matching = function (ctx)
	local tbl = ctx.params
	local targets, nptns, argc = load_pattern_args(ctx.pipe, targets,
		'with_value_matching')
	local nomatch
	local ptn
	for key, val in pairs(tbl) do
		nomatch = true
		for idx = 1, nptns do
			ptn = targets[idx]
			if ptn[3] then
				if val == ptn[1] then
					nomatch = false
					break
				end
			elseif val:find(ptn[1], 1, ptn[2]) then
				nomatch = false
				break
			end
		end
		if nomatch then tbl[key] = nil end
	end
	return context_iterate(ctx, argc)
end


-- Syntax:  #invoke:params|with_value_not_matching|target 1|[plain flag 1]
--            |[and]|[target 2]|[plain flag 2]|[and]|[...]|[target N]|[plain
--            flag N]|pipe to
library.with_value_not_matching = function (ctx)
	local tbl = ctx.params
	local targets, nptns, argc = load_pattern_args(ctx.pipe, targets,
		'with_value_not_matching')
	local yesmatch
	local ptn
	for key, val in pairs(tbl) do
		yesmatch = true
		for idx = 1, nptns do
			ptn = targets[idx]
			if ptn[3] then
				if val ~= ptn[1] then
					yesmatch = false
					break
				end
			elseif not val:find(ptn[1], 1, ptn[2]) then
				yesmatch = false
				break
			end
		end
		if yesmatch then tbl[key] = nil end
	end
	return context_iterate(ctx, argc)
end


-- Syntax:  #invoke:params|trimming_values|pipe to
library.trimming_values = function (ctx)
	local tbl = ctx.params
	for key, val in pairs(tbl) do tbl[key] = val:match'^%s*(.-)%s*$' end
	return context_iterate(ctx, 1)
end


-- Syntax:  #invoke:params|converting_values_to_lowercase|pipe to
library.converting_values_to_lowercase = function (ctx)
	local tbl = ctx.params
	for key, val in pairs(tbl) do tbl[key] = val:lower() end
	return context_iterate(ctx, 1)
end


-- Syntax:  #invoke:params|converting_values_to_uppercase|pipe to
library.converting_values_to_uppercase = function (ctx)
	local tbl = ctx.params
	for key, val in pairs(tbl) do tbl[key] = val:upper() end
	return context_iterate(ctx, 1)
end


-- Syntax:  #invoke:params|mapping_by_calling|template name|[call
--            style]|[let]|[...][number of additional parameters]|[parameter
--            1]|[parameter 2]|[...]|[parameter N]|pipe to
library.mapping_by_calling = function (ctx)
	local opts = ctx.pipe
	local tname
	if opts[1] ~= nil then tname = opts[1]:match'^%s*(.*%S)' end
	if tname == nil then error(modulename ..
		', ‘mapping_by_calling’: No template name was provided', 0) end
	local margs, argc, looptype, karg, varg = load_callback_opts(opts, 1,
		mapping_styles.values_only)
	local model = { title = tname, args = margs }
	value_maps[looptype](ctx.params, margs, karg, varg, function ()
		return ctx.frame:expandTemplate(model)
	end)
	return context_iterate(ctx, argc)
end


-- Syntax:  #invoke:params|mapping_by_invoking|module name|function
--            name|[call style]|[let]|[...]|[number of additional
--            arguments]|[argument 1]|[argument 2]|[...]|[argument N]|pipe to
library.mapping_by_invoking = function (ctx)
	local opts = ctx.pipe
	local mname
	local fname
	if opts[1] ~= nil then mname = opts[1]:match'^%s*(.*%S)' end
	if mname == nil then error(modulename ..
		', ‘mapping_by_invoking’: No module name was provided', 0) end
	if opts[2] ~= nil then fname = opts[2]:match'^%s*(.*%S)' end
	if fname == nil then error(modulename ..
		', ‘mapping_by_invoking’: No function name was provided', 0) end
	local margs, argc, looptype, karg, varg = load_callback_opts(opts, 2,
		mapping_styles.values_only)
	local model = { title = 'Module:' .. mname, args = margs }
	local mfunc = require(model.title)[fname]
	if mfunc == nil then error(modulename ..
		', ‘mapping_by_invoking’: The function ‘' .. fname ..
		'’ does not exist', 0) end
	value_maps[looptype](ctx.params, margs, karg, varg, function ()
		return tostring(mfunc(ctx.frame:newChild(model)))
	end)
	return context_iterate(ctx, argc)
end


-- Syntax:  #invoke:params|mapping_by_magic|parser function|[call
--            style]|[let]|[...][number of additional arguments]|[argument
--            1]|[argument 2]|[...]|[argument N]|pipe to
library.mapping_by_magic = function (ctx)
	local opts = ctx.pipe
	local magic
	if opts[1] ~= nil then magic = opts[1]:match'^%s*(.*%S)' end
	if magic == nil then error(modulename ..
		', ‘mapping_by_magic’: No parser function was provided', 0) end
	local margs, argc, looptype, karg, varg = load_callback_opts(opts, 1,
		mapping_styles.values_only)
	value_maps[looptype](ctx.params, margs, karg, varg, function ()
		return ctx.frame:callParserFunction(magic, margs)
	end)
	return context_iterate(ctx, argc)
end


-- Syntax:  #invoke:params|mapping_by_replacing|target|replace|[count]|[plain
--            flag]|pipe to
library.mapping_by_replacing = function (ctx)
	local ptn, repl, nmax, is_strict, argc, die =
		load_replace_args(ctx.pipe, 'mapping_by_replacing')
	if die then return context_iterate(ctx, argc) end
	local tbl = ctx.params
	if is_strict then
		for key, val in pairs(tbl) do
			if val == ptn then tbl[key] = repl end
		end
	else
		if flg == 2 then
			-- Copied from Module:String's `str._escapePattern()`
			ptn = ptn:gsub('[%(%)%.%%%+%-%*%?%[%^%$%]]', '%%%0')
		end
		for key, val in pairs(tbl) do
			tbl[key] = val:gsub(ptn, repl, nmax)
		end
	end
	return context_iterate(ctx, argc)
end


-- Syntax:  #invoke:params|converting_names_to_lowercase|pipe to
library.converting_names_to_lowercase = function (ctx)
	-- NOTE: `ctx.params` might be the original metatable! As a modifier,
	-- this function MUST create a copy of it before returning
	local cache = {}
	for key, val in pairs(ctx.params) do
		if type(key) == 'string' then cache[key:lower()] = val else
		cache[key] = val end
	end
	ctx.params = cache
	return context_iterate(ctx, 1)
end


-- Syntax:  #invoke:params|converting_names_to_uppercase|pipe to
library.converting_names_to_uppercase = function (ctx)
	-- NOTE: `ctx.params` might be the original metatable! As a modifier,
	-- this function MUST create a copy of it before returning
	local cache = {}
	for key, val in pairs(ctx.params) do
		if type(key) == 'string' then cache[key:upper()] = val else
		cache[key] = val end
	end
	ctx.params = cache
	return context_iterate(ctx, 1)
end


-- Syntax:  #invoke:params|renaming_by_calling|template name|[call
--            style]|[let]|[...][number of additional parameters]|[parameter
--            1]|[parameter 2]|[...]|[parameter N]|pipe to
library.renaming_by_calling = function (ctx)
	local opts = ctx.pipe
	local tname
	if opts[1] ~= nil then tname = opts[1]:match'^%s*(.*%S)' end
	if tname == nil then error(modulename ..
		', ‘renaming_by_calling’: No template name was provided', 0) end
	local rargs, argc, looptype, karg, varg = load_callback_opts(opts, 1,
		mapping_styles.names_only)
	local model = { title = tname, args = rargs }
	map_names(ctx.params, rargs, karg, varg, looptype, function ()
		return ctx.frame:expandTemplate(model)
	end)
	return context_iterate(ctx, argc)
end


-- Syntax:  #invoke:params|renaming_by_invoking|module name|function
--            name|[call style]|[let]|[...]|[number of additional
--            arguments]|[argument 1]|[argument 2]|[...]|[argument N]|pipe to
library.renaming_by_invoking = function (ctx)
	local opts = ctx.pipe
	local mname
	local fname
	if opts[1] ~= nil then mname = opts[1]:match'^%s*(.*%S)' end
	if mname == nil then error(modulename ..
		', ‘renaming_by_invoking’: No module name was provided', 0) end
	if opts[2] ~= nil then fname = opts[2]:match'^%s*(.*%S)' end
	if fname == nil then error(modulename ..
		', ‘renaming_by_invoking’: No function name was provided', 0) end
	local rargs, argc, looptype, karg, varg = load_callback_opts(opts, 2,
		mapping_styles.names_only)
	local model = { title = 'Module:' .. mname, args = rargs }
	local mfunc = require(model.title)[fname]
	if mfunc == nil then error(modulename ..
		', ‘renaming_by_invoking’: The function ‘' .. fname ..
		'’ does not exist', 0) end
	map_names(ctx.params, rargs, karg, varg, looptype, function ()
		local tmp = mfunc(ctx.frame:newChild(model))
		return tonumber(tmp) or tostring(tmp)
	end)
	return context_iterate(ctx, argc)
end


-- Syntax:  #invoke:params|renaming_by_magic|parser function|[call
--            style]|[let]|[...][number of additional arguments]|[argument
--            1]|[argument 2]|[...]|[argument N]|pipe to
library.renaming_by_magic = function (ctx)
	local opts = ctx.pipe
	local magic
	if opts[1] ~= nil then magic = opts[1]:match'^%s*(.*%S)' end
	if magic == nil then error(modulename ..
		', ‘renaming_by_magic’: No parser function was provided', 0) end
	local rargs, argc, looptype, karg, varg = load_callback_opts(opts, 1,
		mapping_styles.names_only)
	map_names(ctx.params, rargs, karg, varg, looptype, function ()
		return ctx.frame:callParserFunction(magic, rargs)
	end)
	return context_iterate(ctx, argc)
end


-- Syntax:  #invoke:params|renaming_by_replacing|target|replace|[count]|[plain
--            flag]|pipe to
library.renaming_by_replacing = function (ctx)
	local ptn, repl, nmax, is_strict, argc, die =
		load_replace_args(ctx.pipe, 'renaming_by_replacing')
	if die then return context_iterate(ctx, argc) end
	local tbl = ctx.params
	if is_strict then
		local key = tonumber(ptn) or ptn:match'^%s*(.-)%s*$'
		local val = tbl[key]
		if val ~= nil then
			tbl[key] = nil
			tbl[tonumber(repl) or repl:match'^%s*(.-)%s*$'] = val
		end
	else
		if flg == 2 then
			-- Copied from Module:String's `str._escapePattern()`
			ptn = ptn:gsub('[%(%)%.%%%+%-%*%?%[%^%$%]]', '%%%0')
		end
		local cache = {}
		for key, val in pairs(tbl) do
			steal_if_renamed(val, tbl, key, cache,
				tostring(key):gsub(ptn, repl, nmax))
		end
		for key, val in pairs(cache) do tbl[key] = val end
	end
	return context_iterate(ctx, argc)
end


-- Syntax:  #invoke:params|grouping_by_calling|template
--            name|[let]|[...]|[number of additional arguments]|[argument
--            1]|[argument 2]|[...]|[argument N]|pipe to
library.grouping_by_calling = function (ctx)
	-- NOTE: `ctx.params` might be the original metatable! As a modifier,
	-- this function MUST create a copy of it before returning
	local opts = ctx.pipe
	local tmp
	if opts[1] ~= nil then tmp = opts[1]:match'^%s*(.*%S)' end
	if tmp == nil then error(modulename ..
		', ‘grouping_by_calling’: No template name was provided', 0) end
	local model = { title = tmp }
	local tmp, argc = load_child_opts(opts, 2, 0)
	local gargs = {}
	for key, val in pairs(tmp) do
		if type(key) == 'number' and key &lt; 1 then gargs[key - 1] = val
		else gargs[key] = val end
	end
	local groups = make_groups(ctx.params)
	for gid, group in pairs(groups) do
		for key, val in pairs(gargs) do group[key] = val end
		group[0] = gid
		model.args = group
		groups[gid] = ctx.frame:expandTemplate(model)
	end
	ctx.params = groups
	return context_iterate(ctx, argc)
end


-- Syntax:  #invoke:params|parsing|string to parse|[trim flag]|[iteration
--            delimiter setter]|[...]|[key-value delimiter setter]|[...]|pipe to
library.parsing = function (ctx)
	local opts = ctx.pipe
	if opts[1] == nil then error(modulename ..
		', ‘parsing’: No string to parse was provided', 0) end
	local isep, iplain, psep, pplain, trimnamed, trimunnamed, argc =
		load_parse_opts(opts, 2)
	parse_parameter_string(ctx.params, opts[1], isep, iplain, psep, pplain,
		trimnamed, trimunnamed)
	return context_iterate(ctx, argc)
end


-- Syntax:  #invoke:params|reinterpreting|parameter to reinterpret|[trim
--            flag]|[iteration delimiter setter]|[...]|[key-value delimiter
--            setter]|[...]|pipe to
library.reinterpreting = function (ctx)
	local opts = ctx.pipe
	if opts[1] == nil then error(modulename ..
		', ‘reinterpreting’: No parameter to reinterpret was provided', 0) end
	local isep, iplain, psep, pplain, trimnamed, trimunnamed, argc =
		load_parse_opts(opts, 2)
	local tbl = ctx.params
	local tmp = tonumber(opts[1]) or opts[1]:match'^%s*(.-)%s*$'
	local str = tbl[tmp]
	if str ~= nil then
		tbl[tmp] = nil
		parse_parameter_string(tbl, str, isep, iplain, psep, pplain,
			trimnamed, trimunnamed)
	end
	return context_iterate(ctx, argc)
end


-- Syntax:  #invoke:params|combining_by_calling|template name|new parameter
--            name|pipe to
library.combining_by_calling = function (ctx)
	-- NOTE: `ctx.params` might be the original metatable! As a modifier,
	-- this function MUST create a copy of it before returning
	local tname = ctx.pipe[1]
	if tname ~= nil then tname = tname:match'^%s*(.*%S)'
	else error(modulename ..
		', ‘combining_by_calling’: No template name was provided', 0) end
	local merge_into = ctx.pipe[2]
	if merge_into == nil then error(modulename ..
		', ‘combining_by_calling’: No parameter name was provided', 0) end
	merge_into = tonumber(merge_into) or merge_into:match'^%s*(.-)%s*$'
	ctx.params = {
		[merge_into] = ctx.frame:expandTemplate{
			title = tname,
			args = ctx.params
		}
	}
	return context_iterate(ctx, 3)
end


-- Syntax:  #invoke:params|snapshotting|pipe to
library.snapshotting = function (ctx)
	push_cloned_stack(ctx, ctx.params)
	return context_iterate(ctx, 1)
end


-- Syntax:  #invoke:params|remembering|pipe to
library.remembering = function (ctx)
	push_cloned_stack(ctx, ctx.oparams)
	return context_iterate(ctx, 1)
end


-- Syntax:  #invoke:params|entering_substack|[new]|pipe to
library.entering_substack = function (ctx)
	local tbl = ctx.params
	local ncurrparent = ctx.n_parents + 1
	if ctx.parents == nil then ctx.parents = { tbl }
	else ctx.parents[ncurrparent] = tbl end
	ctx.n_parents = ncurrparent
	if ctx.pipe[1] ~= nil and ctx.pipe[1]:match'^%s*new%s*$' then
		ctx.params = {}
		return context_iterate(ctx, 2)
	end
	local currsnap = ctx.n_children
	if currsnap &gt; 0 then
		ctx.params = ctx.children[currsnap]
		ctx.children[currsnap] = nil
		ctx.n_children = currsnap - 1
	else
		local newparams = {}
		for key, val in pairs(tbl) do newparams[key] = val end
		ctx.params = newparams
	end
	return context_iterate(ctx, 1)
end


-- Syntax:  #invoke:params|pulling|parameter name|pipe to
library.pulling = function (ctx)
	local opts = ctx.pipe
	if opts[1] == nil then error(modulename ..
		', ‘pulling’: No parameter to pull was provided', 0) end
	local parent
	local tmp = ctx.n_parents
	if tmp &lt; 1 then parent = ctx.oparams else parent = ctx.parents[tmp] end
	tmp = tonumber(opts[1]) or opts[1]:match'^%s*(.-)%s*$'
	if parent[tmp] ~= nil then ctx.params[tmp] = parent[tmp] end
	return context_iterate(ctx, 2)
end


-- Syntax:  #invoke:params|detaching_substack|pipe to
library.detaching_substack = function (ctx)
	local ncurrparent = ctx.n_parents
	if ncurrparent &lt; 1 then error(modulename ..
		', ‘detaching_substack’: No substack has been created', 0) end
	local parent = ctx.parents[ncurrparent]
	for key in pairs(ctx.params) do parent[key] = nil end
	return context_iterate(ctx, 1)
end


-- Syntax:  #invoke:params|leaving_substack|pipe to
library.leaving_substack = function (ctx)
	local ncurrparent = ctx.n_parents
	if ncurrparent &lt; 1 then error(modulename ..
		', ‘leaving_substack’: No substack has been created', 0) end
	local currsnap = ctx.n_children + 1
	if ctx.children == nil then ctx.children = { ctx.params }
	else ctx.children[currsnap] = ctx.params end
	ctx.params = ctx.parents[ncurrparent]
	ctx.parents[ncurrparent] = nil
	ctx.n_parents = ncurrparent - 1
	ctx.n_children = currsnap
	return context_iterate(ctx, 1)
end


-- Syntax:  #invoke:params|merging_substack|pipe to
library.merging_substack = function (ctx)
	local ncurrparent = ctx.n_parents
	if ncurrparent &lt; 1 then error(modulename ..
		', ‘merging_substack’: No substack has been created', 0) end
	local parent = ctx.parents[ncurrparent]
	local child = ctx.params
	ctx.params = parent
	ctx.parents[ncurrparent] = nil
	ctx.n_parents = ncurrparent - 1
	for key, val in pairs(child) do parent[key] = val end
	return context_iterate(ctx, 1)
end


-- Syntax:  #invoke:params|flushing|pipe to
library.flushing = function (ctx)
	if ctx.n_children &lt; 1 then error(modulename ..
		', ‘flushing’: There are no substacks to flush', 0) end
	local parent = ctx.params
	local currsnap = ctx.n_children
	for key, val in pairs(ctx.children[currsnap]) do parent[key] = val end
	ctx.children[currsnap] = nil
	ctx.n_children = currsnap - 1
	return context_iterate(ctx, 1)
end


	--[[ Functions ]]--
	-----------------------------


-- Syntax:  #invoke:params|count
library.count = function (ctx)
	-- NOTE: `ctx.pipe` and `ctx.params` might be the original metatables!
	local retval = 0
	for _ in ctx.iterfunc(ctx.params) do retval = retval + 1 end
	if ctx.subset == -1 then retval = retval - #ctx.params end
	ctx.text = retval
	return false
end


-- Syntax:  #invoke:args|concat_and_call|template name|[prepend 1]|[prepend 2]
--            |[...]|[item n]|[named item 1=value 1]|[...]|[named item n=value
--            n]|[...]
library.concat_and_call = function (ctx)
	-- NOTE: `ctx.params` might be the original metatable!
	local opts = ctx.pipe
	local tname
	if opts[1] ~= nil then tname = opts[1]:match'^%s*(.*%S)' end
	if tname == nil then error(modulename ..
		', ‘concat_and_call’: No template name was provided', 0) end
	remove_numeric_keys(opts, 1, 1)
	ctx.text = ctx.frame:expandTemplate{
		title = tname,
		args = concat_params(ctx)
	}
	return false
end


-- Syntax:  #invoke:args|concat_and_invoke|module name|function name|[prepend
--            1]|[prepend 2]|[...]|[item n]|[named item 1=value 1]|[...]|[named
--            item n=value n]|[...]
library.concat_and_invoke = function (ctx)
	-- NOTE: `ctx.params` might be the original metatable!
	local opts = ctx.pipe
	local mname
	local fname
	if opts[1] ~= nil then mname = opts[1]:match'^%s*(.*%S)' end
	if mname == nil then error(modulename ..
		', ‘concat_and_invoke’: No module name was provided', 0) end
	if opts[2] ~= nil then fname = opts[2]:match'^%s*(.*%S)' end
	if fname == nil then error(modulename ..
		', ‘concat_and_invoke’: No function name was provided', 0) end
	remove_numeric_keys(opts, 1, 2)
	local mfunc = require('Module:' .. mname)[fname]
	if mfunc == nil then error(modulename ..
		', ‘concat_and_invoke’: The function ‘' .. fname ..
		'’ does not exist', 0) end
	ctx.text = mfunc(ctx.frame:newChild{
		title = 'Module:' .. fname,
		args = concat_params(ctx)
	})
	return false
end


-- Syntax:  #invoke:args|concat_and_magic|parser function|[prepend 1]|[prepend
--            2]|[...]|[item n]|[named item 1=value 1]|[...]|[named item n=
--            value n]|[...]
library.concat_and_magic = function (ctx)
	-- NOTE: `ctx.params` might be the original metatable!
	local opts = ctx.pipe
	local magic
	if opts[1] ~= nil then magic = opts[1]:match'^%s*(.*%S)' end
	if magic == nil then error(modulename ..
		', ‘concat_and_magic’: No parser function was provided', 0) end
	remove_numeric_keys(opts, 1, 1)
	ctx.text = ctx.frame:callParserFunction(magic, concat_params(ctx))
	return false
end


-- Syntax:  #invoke:params|value_of|parameter name
library.value_of = function (ctx)
	-- NOTE: `ctx.pipe` and `ctx.params` might be the original metatables!
	local opts = ctx.pipe
	local kstr
	if opts[1] ~= nil then kstr = opts[1]:match'^%s*(.*%S)' end
	if kstr == nil then error(modulename ..
		', ‘value_of’: No parameter name was provided', 0) end
	local knum = tonumber(kstr)
	local len = #ctx.params  -- No worries: unused when in first position
	local val = ctx.params[knum or kstr]
	if val ~= nil and (
		ctx.subset ~= -1 or knum == nil or knum &gt; len or knum &lt; 1
	) and (
		ctx.subset ~= 1 or (knum ~= nil and knum &lt;= len and knum &gt; 0)
	) then
		ctx.text = (ctx.header or '') .. val .. (ctx.footer or '')
		return false
	end
	ctx.text = ctx.ifngiven or ''
	return false
end


-- Syntax:  #invoke:params|list
library.list = function (ctx)
	-- NOTE: `ctx.pipe` might be the original metatable!
	local kvs = ctx.pairsep or ''
	local pps = ctx.itersep or ''
	local ret = {}
	local nss = 0
	flush_params(
		ctx,
		function (key, val)
			ret[nss + 1] = pps
			ret[nss + 2] = key
			ret[nss + 3] = kvs
			ret[nss + 4] = val
			nss = nss + 4
		end
	)
	if nss &gt; 0 then
		if nss &gt; 4 and ctx.lastsep ~= nil then
			ret[nss - 3] = ctx.lastsep
		end
		ret[1] = ctx.header or ''
		if ctx.footer ~= nil then ret[nss + 1] = ctx.footer end
		ctx.text = table.concat(ret)
		return false
	end
	ctx.text = ctx.ifngiven or ''
	return false
end


-- Syntax:  #invoke:params|list_values
library.list_values = function (ctx)
	-- NOTE: `ctx.pipe` might be the original metatable!
	-- NOTE: `library.coins()` and `library.unique_coins()` rely on us
	local pps = ctx.itersep or ''
	local ret = {}
	local nss = 0
	flush_params(
		ctx,
		function (key, val)
			ret[nss + 1] = pps
			ret[nss + 2] = val
			nss = nss + 2
		end
	)
	if nss &gt; 0 then
		if nss &gt; 2 and ctx.lastsep ~= nil then
			ret[nss - 1] = ctx.lastsep
		end
		ret[1] = ctx.header or ''
		if ctx.footer ~= nil then ret[nss + 1] = ctx.footer end
		ctx.text = table.concat(ret)
		return false
	end
	ctx.text = ctx.ifngiven or ''
	return false
end


-- Syntax:  #invoke:params|coins|[first coin = value 1]|[second coin = value
--            2]|[...]|[last coin = value N]
library.coins = function (ctx)
	-- NOTE: `ctx.pipe` might be the original metatable!
	local opts = ctx.pipe
	local tbl = ctx.params
	for key, val in pairs(tbl) do tbl[key] = opts[tonumber(val) or val] end
	return library.list_values(ctx)
end


-- Syntax:  #invoke:params|unique_coins|[first coin = value 1]|[second coin =
--            value 2]|[...]|[last coin = value N]
library.unique_coins = function (ctx)
	local opts = ctx.pipe
	local tbl = ctx.params
	local tmp
	for key, val in pairs(tbl) do
		tmp = tonumber(val) or val
		tbl[key] = opts[tmp]
		opts[tmp] = nil
	end
	return library.list_values(ctx)
end


-- Syntax:  #invoke:params|for_each|wikitext
library.for_each = function (ctx)
	-- NOTE: `ctx.pipe` might be the original metatable!
	local txt = ctx.pipe[1] or ''
	local pps = ctx.itersep or ''
	local ret = {}
	local nss = 0
	flush_params(
		ctx,
		function (key, val)
			ret[nss + 1] = pps
			ret[nss + 2] = txt:gsub('%$#', key):gsub('%$@', val)
			nss = nss + 2
		end
	)
	if nss &gt; 0 then
		if nss &gt; 2 and ctx.lastsep ~= nil then
			ret[nss - 1] = ctx.lastsep
		end
		ret[1] = ctx.header or ''
		if ctx.footer ~= nil then ret[nss + 1] = ctx.footer end
		ctx.text = table.concat(ret)
		return false
	end
	ctx.text = ctx.ifngiven or ''
	return false
end


-- Syntax:  #invoke:params|call_for_each|template name|[append 1]|[append 2]
--            |[...]|[append n]|[named param 1=value 1]|[...]|[named param
--            n=value n]|[...]
library.call_for_each = function (ctx)
	local opts = ctx.pipe
	local tname
	if opts[1] ~= nil then tname = opts[1]:match'^%s*(.*%S)' end
	if tname == nil then error(modulename ..
		', ‘call_for_each’: No template name was provided', 0) end
	local model = { title = tname, args = opts }
	local ccs = ctx.itersep or ''
	local ret = {}
	local nss = 0
	table.insert(opts, 1, true)
	flush_params(
		ctx,
		function (key, val)
			opts[1] = key
			opts[2] = val
			ret[nss + 1] = ccs
			ret[nss + 2] = ctx.frame:expandTemplate(model)
			nss = nss + 2
		end
	)
	if nss &gt; 0 then
		if nss &gt; 2 and ctx.lastsep ~= nil then
			ret[nss - 1] = ctx.lastsep
		end
		ret[1] = ctx.header or ''
		if ctx.footer ~= nil then ret[nss + 1] = ctx.footer end
		ctx.text = table.concat(ret)
		return false
	end
	ctx.text = ctx.ifngiven or ''
	return false
end


-- Syntax:  #invoke:params|invoke_for_each|module name|module function|[append
--            1]|[append 2]|[...]|[append n]|[named param 1=value 1]|[...]
--            |[named param n=value n]|[...]
library.invoke_for_each = function (ctx)
	local opts = ctx.pipe
	local mname
	local fname
	if opts[1] ~= nil then mname = opts[1]:match'^%s*(.*%S)' end
	if mname == nil then error(modulename ..
		', ‘invoke_for_each’: No module name was provided', 0) end
	if opts[2] ~= nil then fname = opts[2]:match'^%s*(.*%S)' end
	if fname == nil then error(modulename ..
		', ‘invoke_for_each’: No function name was provided', 0) end
	local model = { title = 'Module:' .. mname, args = opts }
	local mfunc = require(model.title)[fname]
	local ccs = ctx.itersep or ''
	local ret = {}
	local nss = 0
	flush_params(
		ctx,
		function (key, val)
			opts[1] = key
			opts[2] = val
			ret[nss + 1] = ccs
			ret[nss + 2] = mfunc(ctx.frame:newChild(model))
			nss = nss + 2
		end
	)
	if nss &gt; 0 then
		if nss &gt; 2 and ctx.lastsep ~= nil then
			ret[nss - 1] = ctx.lastsep
		end
		ret[1] = ctx.header or ''
		if ctx.footer ~= nil then ret[nss + 1] = ctx.footer end
		ctx.text = table.concat(ret)
		return false
	end
	ctx.text = ctx.ifngiven or ''
	return false
end


-- Syntax:  #invoke:params|magic_for_each|parser function|[append 1]|[append 2]
--            |[...]|[append n]|[named param 1=value 1]|[...]|[named param
--            n=value n]|[...]
library.magic_for_each = function (ctx)
	local opts = ctx.pipe
	local magic
	if opts[1] ~= nil then magic = opts[1]:match'^%s*(.*%S)' end
	if magic == nil then error(modulename ..
		', ‘magic_for_each’: No parser function was provided', 0) end
	local ccs = ctx.itersep or ''
	local ret = {}
	local nss = 0
	table.insert(opts, 1, true)
	flush_params(
		ctx,
		function (key, val)
			opts[1] = key
			opts[2] = val
			ret[nss + 1] = ccs
			ret[nss + 2] = ctx.frame:callParserFunction(magic,
				opts)
			nss = nss + 2
		end
	)
	if nss &gt; 0 then
		if nss &gt; 2 and ctx.lastsep ~= nil then
			ret[nss - 1] = ctx.lastsep
		end
		ret[1] = ctx.header or ''
		if ctx.footer ~= nil then ret[nss + 1] = ctx.footer end
		ctx.text = table.concat(ret)
		return false
	end
	ctx.text = ctx.ifngiven or ''
	return false
end


-- Syntax:  #invoke:params|call_for_each_value|template name|[append 1]|[append
--            2]|[...]|[append n]|[named param 1=value 1]|[...]|[named param
--            n=value n]|[...]
library.call_for_each_value = function (ctx)
	local opts = ctx.pipe
	local tname
	if opts[1] ~= nil then tname = opts[1]:match'^%s*(.*%S)' end
	if tname == nil then error(modulename ..
		', ‘call_for_each_value’: No template name was provided', 0) end
	local model = { title = tname, args = opts }
	local ccs = ctx.itersep or ''
	local ret = {}
	local nss = 0
	flush_params(
		ctx,
		function (key, val)
			opts[1] = val
			ret[nss + 1] = ccs
			ret[nss + 2] = ctx.frame:expandTemplate(model)
			nss = nss + 2
		end
	)
	if nss &gt; 0 then
		if nss &gt; 2 and ctx.lastsep ~= nil then
			ret[nss - 1] = ctx.lastsep
		end
		ret[1] = ctx.header or ''
		if ctx.footer ~= nil then ret[nss + 1] = ctx.footer end
		ctx.text = table.concat(ret)
		return false
	end
	ctx.text = ctx.ifngiven or ''
	return false
end


-- Syntax:  #invoke:params|invoke_for_each_value|module name|[append 1]|[append
--            2]|[...]|[append n]|[named param 1=value 1]|[...]|[named param
--            n=value n]|[...]
library.invoke_for_each_value = function (ctx)
	local opts = ctx.pipe
	local mname
	local fname
	if opts[1] ~= nil then mname = opts[1]:match'^%s*(.*%S)' end
	if mname == nil then error(modulename ..
		', ‘invoke_for_each_value’: No module name was provided', 0) end
	if opts[2] ~= nil then fname = opts[2]:match'^%s*(.*%S)' end
	if fname == nil then error(modulename ..
		', ‘invoke_for_each_value’: No function name was provided', 0) end
	local model = { title = 'Module:' .. mname, args = opts }
	local mfunc = require(model.title)[fname]
	local ccs = ctx.itersep or ''
	local ret = {}
	local nss = 0
	remove_numeric_keys(opts, 1, 1)
	flush_params(
		ctx,
		function (key, val)
			opts[1] = val
			ret[nss + 1] = ccs
			ret[nss + 2] = mfunc(ctx.frame:newChild(model))
			nss = nss + 2
		end
	)
	if nss &gt; 0 then
		if nss &gt; 2 and ctx.lastsep ~= nil then
			ret[nss - 1] = ctx.lastsep
		end
		ret[1] = ctx.header or ''
		if ctx.footer ~= nil then ret[nss + 1] = ctx.footer end
		ctx.text = table.concat(ret)
		return false
	end
	ctx.text = ctx.ifngiven or ''
	return false
end


-- Syntax:  #invoke:params|magic_for_each_value|parser function|[append 1]
--            |[append 2]|[...]|[append n]|[named param 1=value 1]|[...]|[named
--            param n=value n]|[...]
library.magic_for_each_value = function (ctx)
	local opts = ctx.pipe
	local magic
	if opts[1] ~= nil then magic = opts[1]:match'^%s*(.*%S)' end
	if magic == nil then error(modulename ..
		', ‘magic_for_each_value’: No parser function was provided', 0) end
	local ccs = ctx.itersep or ''
	local ret = {}
	local nss = 0
	flush_params(
		ctx,
		function (key, val)
			opts[1] = val
			ret[nss + 1] = ccs
			ret[nss + 2] = ctx.frame:callParserFunction(magic,
				opts)
			nss = nss + 2
		end
	)
	if nss &gt; 0 then
		if nss &gt; 2 and ctx.lastsep ~= nil then
			ret[nss - 1] = ctx.lastsep
		end
		ret[1] = ctx.header or ''
		if ctx.footer ~= nil then ret[nss + 1] = ctx.footer end
		ctx.text = table.concat(ret)
		return false
	end
	ctx.text = ctx.ifngiven or ''
	return false
end


-- Syntax:  #invoke:params|call_for_each_group|template name|[append 1]|[append
--            2]|[...]|[append n]|[named param 1=value 1]|[...]|[named param
--            n=value n]|[...]
library.call_for_each_group = function (ctx)
	-- NOTE: `ctx.pipe` and `ctx.params` might be the original metatables!
	local opts = ctx.pipe
	local tmp
	if opts[1] ~= nil then tmp = opts[1]:match'^%s*(.*%S)' end
	if tmp == nil then error(modulename ..
		', ‘call_for_each_group’: No template name was provided', 0) end
	local model = { title = tmp }
	local ccs = ctx.itersep or ''
	local nss = 0
	local ret = {}
	opts = {}
	for key, val in pairs(ctx.pipe) do
		if type(key) == 'number' then opts[key - 1] = val
		else opts[key] = val end
	end
	ctx.pipe = opts
	ctx.params = make_groups(ctx.params)
	flush_params(
		ctx,
		function (gid, group)
			for key, val in pairs(opts) do group[key] = val end
			group[0] = gid
			model.args = group
			ret[nss + 1] = ccs
			ret[nss + 2] = ctx.frame:expandTemplate(model)
			nss = nss + 2
		end
	)
	if nss &gt; 0 then
		if nss &gt; 2 and ctx.lastsep ~= nil then
			ret[nss - 1] = ctx.lastsep
		end
		ret[1] = ctx.header or ''
		if ctx.footer ~= nil then ret[nss + 1] = ctx.footer end
		ctx.text = table.concat(ret)
		return false
	end
	ctx.text = ctx.ifngiven or ''
	return false
end


	---                                        ---
	---     PUBLIC ENVIRONMENT                 ---
	---    ________________________________    ---
	---                                        ---


	--[[ First-position-only modifiers ]]--
	---------------------------------------


-- Syntax:  #invoke:params|new|pipe to
static_iface.new = function (frame)
	local ctx = context_new(frame:getParent())
	ctx.pipe = copy_or_ref_table(frame.args, false)
	ctx.params = {}
	main_loop(ctx, context_iterate(ctx, 1))
	return ctx.text
end


	--[[ First-position-only functions ]]--
	---------------------------------------


-- Syntax:  #invoke:params|self
static_iface.self = function (frame)
	return frame:getParent():getTitle()
end


	--[[ Public metatable of functions ]]--
	---------------------------------------


return setmetatable({}, {
	__index = function (_, query)
		local fname = query:match'^%s*(.*%S)'
		if fname == nil then error(modulename ..
			': You must specify a function to call', 0) end
		local func = static_iface[fname]
		if func ~= nil then return func end
		func = library[fname]
		if func == nil then error(modulename ..
			': The function ‘' .. fname .. '’ does not exist', 0) end
		return function (frame)
			local ctx = context_new(frame:getParent())
			ctx.pipe = copy_or_ref_table(frame.args,
				refpipe[fname])
			ctx.params = copy_or_ref_table(ctx.oparams,
				refparams[fname])
			main_loop(ctx, func)
			return ctx.text
		end
	end
})</text>
      <sha1>ff1d3o9xogv4rqvgmnj01djzccb5m6s</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Хэлэлцүүлэг:Монголчуудын Хятад дахь байлдан дагуулалт</title>
    <ns>1</ns>
    <id>140157</id>
    <revision>
      <id>821661</id>
      <parentid>820688</parentid>
      <timestamp>2025-06-13T11:25:18Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Megzer</username>
        <id>20491</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Megzer moved page [[Хэлэлцүүлэг:Их Монгол улс болон Юань гүрний үеийн дайн тулаан]] to [[Хэлэлцүүлэг:Монголчуудын Хятад дахь байлдан дагуулалт]]: Misspelled title: Гарчаг нь &quot;Монголын эзэгнэл&quot; хуудасны агуулгатай давхцаж байсан тул нэрийг солив</comment>
      <origin>820688</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1531" sha1="i0u8mt5rovpb3e0fbsy0fun15am5b8c" xml:space="preserve">== Гарчаг засч, өөрчлөх ==

Энэ өгүүллийн Англи, Орос зэрэг бусад бүх хэлний өгүүлэл, утга, гарчагийн нэрийг харвал '''Mongol conquest of China, Монгольское завоевание Китая''' гэсэн утгатай гарчаг байна. Энэ нь зөвхөн Хятад үндэстэний нутагт байсан [[Сүн улс]], [[Алтан улс]], [[Тангуд улс]], [[Дали улс]] гэсэн 4 улсыг Монголчууд яаж эзэлсэн сэдвийн хүрээнд хязгаарлагдах юм байна. Гэтэл одоогийн энэ гарчагт Монголчуудын хийсэн бүх аян дайн, байлдан дагуулалтыг багтаасан утгатай болсон нь [[Монголын эзэгнэл|'''Монголын эзэгнэл''']] гэсэн өгүүлэлтэй утга агуулгын хувьд давхардаж байна. Иймээс энэ нэрийг '''&quot;Монголчууд Хятадыг байлдан эзэлсэн нь&quot;''' эсвэл '''&quot;Монголчууд Хятад нутгийг байлдан дагуулсан нь&quot;''' гэсэн хоёр утгын аль нэгээр нь гарчагийг сольвол ямар вэ? гэж асуумаар байна.[[Хэрэглэгч:Megzer|Megzer]] ([[Хэрэглэгчийн яриа:Megzer|яриа]]) 12:53, 2 Зургаадугаар сар 2025 (UTC)</text>
      <sha1>i0u8mt5rovpb3e0fbsy0fun15am5b8c</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Тарваган шийр</title>
    <ns>0</ns>
    <id>140276</id>
    <revision>
      <id>821547</id>
      <timestamp>2025-06-12T13:11:06Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Oyunaa28</username>
        <id>93170</id>
      </contributor>
      <comment>Хуудас үүсгэв: &quot;Тарваган шийр-термопсис-тhermopsis  '''Ургамлын тархац''': Хангай, Хэнтийн болон тал хээрийн бүсэд энгэр ээвэр газар үндсээрээ үрждэг тул өрхлөн ургадаг олон наст өвслөг буурцагт ургамал.   '''Ургамлын бүтэц''': Салаалсан буюу энгийн урт үндэслэг иш бүхий олон нас...&quot;</comment>
      <origin>821547</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1937" sha1="s0fc2abkjnfvxqq05m4mnjfqdyl16tx" xml:space="preserve">Тарваган шийр-термопсис-тhermopsis

'''Ургамлын тархац''': Хангай, Хэнтийн болон тал хээрийн бүсэд энгэр ээвэр газар үндсээрээ үрждэг тул өрхлөн ургадаг олон наст өвслөг буурцагт ургамал.
 
'''Ургамлын бүтэц''': Салаалсан буюу энгийн урт үндэслэг иш бүхий олон наст ургамал. Мөчирлөг шулуун иш нь 50 сантиметр өндөр, эхэн үедээ нүцгэн байж байгаад цэцэглэх үед зөөлөн үсээр битүү хучигддаг. Навч нь цайвар ногоон өнгөтэй, гурвалсан, богино бариултай, ишиндээ цуварч байрласан. Гурав гурваар үелсэн том шар цэцэгнүүдтэй, 6-7 дугаар сард цэцэглэдэг. Үр нь 4 миллиметр орчим бөөрөнхий хэлбэртэй, харавтар өнгөтэй, гялгар гадаргуутай. 

'''Ургамлын химийн найрлага''': Тарваган шийрийн найрлаганд алкалоид 1.2-2.5 хувь, гликозидууд, сапонин, аргаах бодис, давирхайлаг бодис, салс, эфирийн тос, С аминдэм бага зэрэг агуулагддаг. Хуурай ханд бэлдэхдээ цэцэглэх үед нь бэлддэг. 

'''Ургамлыг хэрэглэх арга''': Ханиад, ханиалга, амьсгалын замын эрхтний бусад өвчинд өргөн хэрэглэдэг эм юм. Өвсний хандыг орон сууцны хортон шавьж устгах, ургамлын хачиг бөөстэй тэмцэх бодисонд хийж хэрэглэнэ.</text>
      <sha1>s0fc2abkjnfvxqq05m4mnjfqdyl16tx</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Хөмүүл</title>
    <ns>0</ns>
    <id>140277</id>
    <revision>
      <id>821560</id>
      <timestamp>2025-06-12T16:53:50Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Oyunaa28</username>
        <id>93170</id>
      </contributor>
      <comment>Хуудас үүсгэв: &quot;'''Ургамлын тархац''': Монгол Улсын өмнөд хэсгийн нутгуудаар Цэрдийн галавын төгсгөл үед бүрдсэн унаган ургамлууд өнөөг хүртэл өөрчлөлтөд бага орсон, ургамал зүйн өвөрмөц тогтоцтой. Түүний нэг болох Хөмүүл нь Allium mongolicum буюу Монгол сонгино гэдэг нэртэй, Мо...&quot;</comment>
      <origin>821560</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4926" sha1="2rletbf5bb26zju7oe9kklxj24kwl6n" xml:space="preserve">'''Ургамлын тархац''': Монгол Улсын өмнөд хэсгийн нутгуудаар Цэрдийн галавын төгсгөл үед бүрдсэн унаган ургамлууд өнөөг хүртэл өөрчлөлтөд бага орсон, ургамал зүйн өвөрмөц тогтоцтой. Түүний нэг болох Хөмүүл нь Allium mongolicum буюу Монгол сонгино гэдэг нэртэй, Монгол нутгийн унаган ургамал юм. Сонгино, сармисны л төрлийн ургамал. Хүн төрөлхтөн эртнээс сонгино, сармисыг хүнсэндээ хэрэглэж, анагаах увдисынх нь тухай тэмдэглэж үлдээсэн байдагтай адил хөмүүлийг бас эмчилгээний ач холбогдлоор хэрэглэж ирсэн түүхтэй.

Хөмүүл нь эмийн биш ч биологийн идэвхт нэгдлүүдтэй хүнсний ургамал тул хүнс-эмийн гэсэн нэршилтэй ургамал. Биологийн идэвхт нэгдлийг эм гээд ойлгоход учир дутагдалтай. Тиймээс эм хийх бус, харин урьдчилан сэргийлэх хүнсний нэмэлт бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэх боломжтой.

Хөмүүлд олон бүлэг нэгдлүүд байх магадлалтай. Ялангуяа, фенольт нэгдэл нь тэдгээрийн нэг том жишээ бөгөөд үүгээрээ хөмүүл хавдраас урьдчилан сэргийлэх боломжтой нь тодорхой гэж үзсэн.

Фенольт нэгдэл нь ургамлаа хэт ягаан туяанаас хамгаалах үүрэгтэй. Ургамал хөдөлгөөнгүй юм чинь сүүдэрт нуугдаж чадахгүй учраас нарнаас ирж байгаа хэт ягаан туяаны хортой нөлөөг бууруулахын тулд энэ фенольт нэгдлийг ялгаруулдаг. 

Ургамалд хэт ягаан туяанаас үүсэж байгаа хор хөнөөл нь хавдар үүсэхтэй төстэй гэж ойлгож болно. Ийм учраас фенольт нэгдэл нь ургамлын удамшлынх нь материалыг хамгаалах үүрэгтэй гэсэн үг. Тэр үйлчлэл нь хүнд яг ижил үүсэж байгаа.

'''Хөмүүлийг зөв зохистой хүнсэнд хэрэглэхийг зөвлөмж байна'''.

( Хөмүүлийг бүх төрлийн ногоо, гурилан бүтээгдхүүн, архитай хамт хэрэглэж болохгүй нь )

Голчлон даршилж иддэг. Хоолны дуршил сайжруулж, ходоодны ханын нимгэрэл, улаан хоолойн гэмтэл, урагдал зэрэгт сайн нөлөөтэй, хоол боловсруулах эрхтнийг эдгээгч ургамал юм. '''ЗӨВХӨН МАХТАЙ Л ХОЛЬЖ ИДЭЖ БОЛНО'''. Бүх төрлийн ногоотой хольж идэж болохгүй учир нь бусад ногоо руугаа ялзмагшил явуулдаг дан ноёрхолт ногоо юм.

Хамт идсэн ногоо мууддаг тул биед үйлчилгээ байхгүй болдог. Адуу, тэмээ зэрэг бод малын махтай хольж идвэл эмчилгээтэй. Талхан дээр тавьж идэх, боорцгонд хольж идэх хориотой. Учир нь шууд өмхий хоол болдог. Нэг дор 3-н том халбаганаас илүүг идэж болохгүй ба манарна. Элэгний ус гадагшилна, бөөр цуцна, шартана. '''АРХИТАЙ БОЛ БҮР Ч ХОЛЬЖ БОЛОХГҮЙ.'''

'''Шим тэжээл:''' Хөмүүл /Allium mongolicum Regel/. Уураг, амин дэм, фитонцидээр баялаг. Чийг бамаас сэргийлэх үйлдэлтэй.

'''Хэрэглээ''': Маш шүүслэг тул хавар эрт ургаж 7-8 дугаар сард цэцэглээд, намар эрт ганддаг онцлогтой. Намрын эхэн сард цэцэглэсний дараа хөмүүлийг гараар зулгаан түүж цагаан, улаан идээтэй хамтатган олон төрлийн хүнс идээ бэлтгэнэ. Жишээлбэл: давслах, зоодойлох, айраглах, банш хийх, будаанд хийх, хуурах, хүйтнээр зууш болгох зэргээр хэрэглэдэг.</text>
      <sha1>2rletbf5bb26zju7oe9kklxj24kwl6n</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Хөхний үрэвсэл буюу &quot;горьдох&quot;</title>
    <ns>0</ns>
    <id>140278</id>
    <revision>
      <id>821586</id>
      <timestamp>2025-06-13T01:59:08Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Enkhgerele</username>
        <id>95483</id>
      </contributor>
      <comment>Created by translating the page &quot;[[:en:Special:Redirect/revision/1269086284|Mastitis]]&quot;</comment>
      <origin>821586</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3518" sha1="45fq2u7afq4z9bhzu63rlses5f424d1" xml:space="preserve">'''Мастит''' нь ихэвчлэн хүүхэд хөхүүлэх үед тохиолддог хөхний үрэвсэл юм. Дийлэнхдээ хөх өвдөх, улайх зэрэг шинж тэмдгүүд илэрдэг. Халуурч хөх хөндүүрлэдэг. Хөхний үрэвсэл тун хурдан эхэлдэг бөгөөд ихэвчлэн төрсний дараах эхний хэдэн сард тохиолддог. Хүндэрсэн тохиолдолд буглаа үүсэх боломжтой. 

Хөх үрэвсэхэд нөлөөлөх эрсдэлт хүчин зүйлүүд нь буруу амлуулах , хөхний толгой хагарах, хөхнөөс гарах зэрэг юм.  Хөхний саалтуур хэрэглэснээр мастит болох нөхцөл үүсдэг ч шууд нөлөө үзүүлдэггүй, дам нөлөөтэй болохыг тогтоожээ. Хөх үрэвсүүлдэг хамгийн түгээмэл бактери нь ''стафилококк'' ба ''стрептококк'' юм. Шинж тэмдгүүд дээр үндэслэн оношийг тодорхойлно. Хэт авиан шинжилгээгээр буглааг илрүүлж болно.

Хөхөөр хооллох үед тулгардаг энэ хүндрэлээс урьдчилан сэргийлэхийн тулд хүүхдээ зөв хөхүүлэх хэрэгтэй. Хөхөө хөхүүлж сулласнаар хурдан эдгэрэхэд тусладаг тул мастит болсон ч хүүхдээ үргэлжлүүлэн хөхүүлэх хэрэгтэй. Хөхний үрэвсэл үүссэн үед ашигтай бактер хэрэглэх ашиг тустай байдаг.  Хөхүүл эхчүүдийн 10 орчим хувь нь хөхний үрэвслээр өвддөг.

== Төрөл ==
Хөхүүл эхчүүдийн хөх үрэвсэх үед маститийг '''төрсний дараах мастит''', '''хөхүүл үеийн үрэвсэл''' гэж нэрлэдэг. Харин хөхүүл бус эмэгтэйчүүдэд тохиолддог үрэвслийг  '''хөхүүл бус үеийн хөхний үрэвсэл''' гэж нэрлэдэг. Мастит нь ховор тохиолдолд эрэгтэйчүүдэд тохиолддог. Үрэвслийн хөхний хорт хавдар нь маститтай маш төстэй шинж тэмдэгтэй байдаг.

Төрөхийн өмнөх болон төрсний бус мастит өвчний шинж тэмдгүүд нь ижил төстэй боловч урьдал нөхцөл байдал, эмчилгээ нь өөр байдаг.

=== Жирэмслэлттэй холбоотой ===
Төрөх үеийн мастит нь жирэмсэн, хөхүүл үе, хөхнөөс гарах үеийн хөхний үрэвсэл юм. Хамгийн тод илэрдэг шинж тэмдгүүдийн нэг нь хөх хавдаж томрох, өвчин орох бөгөөд сүүний сувгийн бөглөрөл эсвэл сүүний илүүдэлтэй холбоотой гэж үздэг. Төрсөн эмэгтэйчүүдийн дунд харьцангуй түгээмэл байдаг. Харин хөхүүл эхчүүдийн зөвхөн 0.4-0.5%-д нь үрэвсэл хүндэрч буглаа үүсгэдэг.</text>
      <sha1>45fq2u7afq4z9bhzu63rlses5f424d1</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Жирэмсэн үеийн хоол тэжээл</title>
    <ns>0</ns>
    <id>140279</id>
    <revision>
      <id>821587</id>
      <timestamp>2025-06-13T02:12:01Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Enkhgerele</username>
        <id>95483</id>
      </contributor>
      <comment>Created by translating the page &quot;[[:en:Special:Redirect/revision/1294575771|Prenatal nutrition]]&quot;</comment>
      <origin>821587</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2812" sha1="mp3jwvayyfmgeii5629msaw88f9i4zf" xml:space="preserve">
'''Жирэмсэн үеийн хоол тэжээл нь''' жирэмслэхээс өмнө болон жирэмсний үеийн шим тэжээлийн зөвлөмжийн тухай юм. Жирэмсний өмнөх болон жирэмслэлтийн үед авч байгаа хоол тэжээл, жингээ хянах нь ургийн  хөгжилд гүн нөлөөлдөг. Жирэмснийй үед ургийн хөгжил эхээс, эхийн авч буй шим тэжээлээс ихээхэн хамааралтай байдаг тул эрүүл хөгжилд маш чухал үе юм. 

Жирэмсний үеийн хоол тэжээл нь нярайн жин, цаашдын хөгжилд чухал нөлөө үзүүлдэг. Эрүүл мэндийн үндэсний хүрээлэнгийн судалгаагаар илүүдэл жинтэй эхээс төрсөн хүүхдүүд гар, хуруу гэх мэт жижиг булчингийн хөдөлгөөн буюу нарийн хөдөлгөөний ур чадваргүй байх магадлал өндөр байгааг тогтоожээ. 

Жирэмсэн үед эмэгтэй хүн &quot;хоёр хүний өмнөөс иддэг&quot; гэж ярьдаг ч жирэмсэн байх үедээ өөрийн идэх хэмжээнээс хоёр дахин их идэх нь буруу юм. Хэдийгээр эхийн хэрэглээ нь өөрөө болон өсч буй урагт шууд нөлөөлдөг боловч хэт их идэх нь хүүхдийн эрүүл мэндэд сөргөөр нөлөөлнө, учир нь нялх хүүхэд ирээдүйд эрүүл болохын тулд илүү их хүч хөдөлмөр гаргах хэрэгтэй болно. Урагтай харьцуулахад жирэмсэн эх биологийн хувьд илүү бага эрсдэлтэй байдаг. Тиймээс хэт их илчлэг авснаар уг илчлэг нялх хүүхдэд очихоос илүүтэйгээр эхийн биед өөх  хэлбэрээр хуримтлагддаг. Нөгөөтэйгүүр, хангалттай шим тэжээл авахгүй бол ургийн жин буурна.

Жирэмсний үед жингээ хэвийн хэмжээнд барих нь нярайд ургийн гажиг үүсэхээс гадна таргалалт, чихрийн шижин, зүрх судасны өвчин (ЗСӨ) зэрэг архаг өвчний эрсдэлийг бууруулдаг. Нярайн хөгжлийг дэмжихийн тулд жирэмсэн үед жингээ байнга хянах нь зүйтэй. 
[[Ангилал:Хүний хоол хүнс]]</text>
      <sha1>mp3jwvayyfmgeii5629msaw88f9i4zf</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Жирэмсний хувцас</title>
    <ns>0</ns>
    <id>140280</id>
    <revision>
      <id>821588</id>
      <timestamp>2025-06-13T02:28:48Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Enkhgerele</username>
        <id>95483</id>
      </contributor>
      <comment>Created by translating the page &quot;[[:en:Special:Redirect/revision/1258320684|Maternity clothing]]&quot;</comment>
      <origin>821588</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2552" sha1="3wx6oeyzhbew2cd5hnui58escy90yoz" xml:space="preserve">
'''Жирэмсний хувцас''' нь жирэмсэн үед биеийн өөрчлөлтөд тохируулан өмсдөг хувцас юм. Жирэмсний хувцасны хувьсал нь Дундад зууны үеэс эхэлсэн бөгөөд эмэгтэйчүүд жирэмсний хувцас сонгохдоо загварлаг, тав тухтай хувцсыг илүү авах болсноор жирэмсний хувцас шинэчлэгдэж загварлаг болсон. 19-р зууны эхэн үед моодонд орж байсан өндөр бэлхүүстэй Empire загвартай жирэмсэн эмэгтэйн даашинз, Викторийн үеийн &quot;wrapper&quot; загварын даашинз гэх мэт жирэмсэн хувцасны загварууд цаг хугацааны явцад байнга өөрчлөгдөж байв.

Жирэмсний хувцасны масс үйлдвэрлэл 20-р зууны эхэн үеэс эхэлсэн бөгөөд үргэлжлүүлэн хөгжсөөр байв. 1990-ээд оны үед АНУ-д Ерөнхийлөгч Билл Клинтоны баталсан Гэр бүл, Өвчний Акт зэрэг зөөлрүүлсэн хуулиуд нь жирэмсэн эмэгтэйчүүдийн ажлын байрыг хамгаалахад тусалсан бөгөөд ингэснээр давхар эмэгтэйчүүдэд жирэмсэн үедээ загварлаг хэв маягийн хувцас өмсөх эрх чөлөөг олгосон.

== Түүх ==
Дундад зууныг хүртэл хүний биеийн хэлбэрт зориулан хувцас хийдэггүй байв. Баруун Европын даашинзнууд оёдолтой болж эхлэхэд чинээлэг жирэмсэн эмэгтэйчүүд гэдсээ томрох үед оёдлыг задалжээ. Барокко эрин үед (ойролцоогоор 1600-аас 1700-аад он хүртэл) олон нугалаа бүхий бэлхүүсгүй жирэмсний даашинз болох ''Adrienne'' алдартай байсан. Тэр үед эмэгтэйчүүд эрэгтэй хантааз өмсдөг байсан. Зарим загвар нь ар талдаа үдээстэй байсан бөгөөд өөрийн биед тохируулан багасгаж ихэсгэх боломжтой байсан. 
[[Ангилал:Хувцас загвар]]</text>
      <sha1>3wx6oeyzhbew2cd5hnui58escy90yoz</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ураг</title>
    <ns>0</ns>
    <id>140281</id>
    <revision>
      <id>821591</id>
      <timestamp>2025-06-13T03:00:50Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Enkhgerele</username>
        <id>95483</id>
      </contributor>
      <comment>Created by translating the page &quot;[[:en:Special:Redirect/revision/1294302723|Fetus]]&quot;</comment>
      <origin>821591</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3472" sha1="19uow3xpeuytyoer2ve2pqkoufed63x" xml:space="preserve">
'''Ураг''' нь үр хөврөлөөс үүсдэг амьд амьтдын төрөөгүй үр төл юм. Үр хөврөлийн дараа ургийн хөгжлийн үе шат явагдана. Төрөхийн өмнөх хөгжил нь үр хөврөлийг ургаас ялгах тодорхой шинж чанаргүй, тасралтгүй үргэлжилдэг. Гэсэн хэдий ч ерөнхийдөө урагт биеийн бүх гол эрхтнүүд байгаа нь тодорхойлогддог боловч тэдгээр нь бүрэн хөгжөөгүй, үйл ажиллагаагаа явуулж амжаагүй, зарим нь эцсийн анатомийн байрлалдаа хараахан ороогүй байж болно.

Жирэмсэн үед ургийн хөгжил нь үр тогтосны дараа ес дэх долоо хоногоос (энэ нь жирэмсний арван нэг дэх долоо хоног) эхэлж, хүүхэд төрөх хүртэл үргэлжилдэг.

== Үгийн гарал ==
Ураг гэдэг үг нь латин хэлний Fetus буюу &quot;үр удам, төрөх, зулзаганаас гарах&quot; гэсэн үгнээс гаралтай. 

== Хүний хөгжил ==

=== 9-16 долоо хоног (2-оос 3.6 сар) ===
Ургийн хөгжлийн үе нь үр тогтсоноос хойш есөн долоо хоногийн дараа эхэлдэг. Энэ үед ураг ихэвчлэн ойролцоогоор 30 миллиметр урттай, 8 орчим грамм жинтэй байдаг. Толгой нь ургийн биеийн бараг тал хувийг эзэлдэг. Ургийн амьсгалтай төстэй хөдөлгөөн нь хүчилтөрөгч авахаас илүүтэйгээр уушигны хөгжлийг өдөөхөд шаардлагатай байдаг. Зүрх, гар, хөл, тархи болон бусад эрхтэнүүд үүссэн байдаг боловч зөвхөн хөгжлийн эхэн үед байдаг бөгөөд хамгийн бага ажиллагаатай байдаг. Булчин, тархи хөгжиж эхэлснээр ураг хяналтгүй хөдөлгөөн хийж эхэлдэг.

=== 17-25 долоо хоног (3.6-6.6 сар) ===
Анх удаа жирэмсэн болсон (төрөөгүй) эмэгтэй 21 долоо хоногтойдоо ургийн хөдөлгөөнийг мэдэрдэг бол өмнө нь хүүхэд төрүүлсэн эмэгтэй 20 долоо хоногтойдоо ургийн хөдөлгөөнийг мэдэрдэг. Таван сарын эцэс гэхэд ураг 20 орчим см урт болсон байдаг.

== Дархлааны систем ==
Ихэс нь эх, урагт бичил биетний халдвар дамжихаас сэргийлдэг хаалт юм. Ихэс хангалтгүй үед эхээс хүүхдэд халдварт өвчин дамжих тохиолдол гардаг.

== Хууль эрх зүй, нийгмийн асуудал ==
Жирэмсний үр хөндөлтийг ихэнх улс оронд хуулиар хүлээн зөвшөөрдөг боловч жирэмсний хожуу үед үр хөндөлтийг хориглодог. 
[[Ангилал:Жирэмслэлт]]</text>
      <sha1>19uow3xpeuytyoer2ve2pqkoufed63x</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Монгол улсын боловсролын байдал</title>
    <ns>0</ns>
    <id>140282</id>
    <revision>
      <id>821602</id>
      <timestamp>2025-06-13T05:57:31Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Dashka01</username>
        <id>97605</id>
      </contributor>
      <comment>Хуудас үүсгэв: &quot;''Монгол Улс нь боловсролын салбартаа онцгой амжилтад хүрсэн. Сургуулиуд нь хүүхдэд илүү  ээлтэй болж, насанд хүрэгсдийн бичиг үсэг тайлагдалт болон сургуульд хамрагдалт өндөр  түвшинд хүрч чадсан.  Охид боловсролын системд хаягдаагүй, зохих байр сууриа...&quot;</comment>
      <origin>821602</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4162" sha1="dd7f500jkv4wif3btsu4cmpd5p6h1gs" xml:space="preserve">''Монгол Улс нь боловсролын салбартаа онцгой амжилтад хүрсэн. Сургуулиуд нь хүүхдэд илүү 
ээлтэй болж, насанд хүрэгсдийн бичиг үсэг тайлагдалт болон сургуульд хамрагдалт өндөр 
түвшинд хүрч чадсан. 
Охид боловсролын системд хаягдаагүй, зохих байр сууриа эзэлж байгаа нь тэмдэглүүштэй 
амжилт юм. Хөвгүүдтэй харьцуулахад охидын сургуульд элсэх болон хамрагдах түвшин илүү 
өндөр, бас сургууль завсардалт бага (охид 35 хувьтай, хөвгүүд 65 хувьтай) байна. Сурагчдын 
хүйсийн харьцаа ойролцоогоор тэнцүү боловч ерөнхий боловсролын дунд сургуульд охидын 
эзлэх хувь өндөр байна.7
Тус улс 12 жилийн үнэ төлбөргүй ерөнхий боловсролын системтэй: таван жилийг бага боловсрол, 
дараагийн дөрвөн жилийг бүрэн бус дунд (зайлшгүй эзэмших есөн жилийн боловсролын 
мөчлөг) болон дахин гурван жилийг бүрэн дунд боловсрол эзэмшихэд зарцуулдаг. Зургаан 
наснаас бага ангид элсэн ордог. 
Боловсролын систем нь сургуулийн өмнөх (ясли, цэцэрлэг) болон ерөнхий боловсролын 
сургуулиас (бага, бүрэн бус дунд ба бүрэн дунд) тогтдог. Бага, бүрэн бус дунд болон бүрэн дунд 
сургуулиуд нь ихэнхдээ нэг дор байдаг. Томоохон дагуул хот болон нийслэл хотын сургуулиуд 12 
дугаар анги хүртэлх бүх бүлэгтэй. Бага, ерөнхий боловсролын үйлчилгээг бүх газарт, хөдөөгийн 
захын сумдад ч авах боломжтой. Нийт сургуулийн 68 хувь нь Улаанбаатар хот ба аймгийн 
төвүүдэд, 31 хувь нь сумдын төвд, үлдсэн 1 хувь нь багийн төвд байрлаж байна. 
Суурин газраас алс хол амьдардаг малчдын хүүхдүүдийг сургуульд суралцах боломжоор 
хангахад чиглэсэн сургуулийн дотуур байруудыг ажиллуулдаг нь Монгол Улсын бага, дунд 
боловсролын өвөрмөц онцлог юм. Сургуулийн хичээлийн жил нь (есдүгээр сараас тавдугаар 
сар хүртэл) дундаж температур нь -30°C хүртэл буудаг хатуу хүйтэн өвлийн сартай гарцаагүй 
давхацдаг тул сурагчдын хувьд дотуур байрандаа байнга амьдрах нь холоос хичээлдээ өдөр бүр 
ирж, буцалгүй суралцах хамгийн сайн гарц болдог. Хөдөөгийн сургуулиуд дотуур байртай байх 
нь түгээмэл зүйл. Харин аймгийн төвийн зарим болон цөөн тооны хотын сургуулиуд дотуур 
байртай байдаг. 
Нийт сургуулийн 60 хувь нь дотуур байртай, үүнд нийт сурагчдын 6.5 хувь нь амьдарч 
байгаагийн 51.7 хувь нь охидууд байна. 
Үүнээс гадна олон хүүхэд сургуультайгаа ойрхон айлд (ихэнх нь хамаатан садныдаа) амьдарч, 
сургуульдаа явдгийг тэмдэглэх нь зүйтэй.''</text>
      <sha1>dd7f500jkv4wif3btsu4cmpd5p6h1gs</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>ЕБС-ийн ариун цэврийн өрөөний байдал, хүртээмж</title>
    <ns>0</ns>
    <id>140283</id>
    <revision>
      <id>821605</id>
      <timestamp>2025-06-13T06:03:16Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Dashka01</username>
        <id>97605</id>
      </contributor>
      <comment>Хуудас үүсгэв: &quot;Хот суурингийн ихэнх сургуулиуд усан татуургатай жорлонтой боловч хэтэрхий олон хүүхэдтэй  байдгаас хүрэлцээ хязгаарлагдмал байдаг. Зарим сургуульд хоёр хүүхдийн зориулалтай нэг  ширээнд гурван хүүхэд суудаг байхад зарим сургуулиуд гурван ээлжээр хи...&quot;</comment>
      <origin>821605</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3178" sha1="04eafjt6dm8l7xe4s8pgw6zkjckgesw" xml:space="preserve">Хот суурингийн ихэнх сургуулиуд усан татуургатай жорлонтой боловч хэтэрхий олон хүүхэдтэй 
байдгаас хүрэлцээ хязгаарлагдмал байдаг. Зарим сургуульд хоёр хүүхдийн зориулалтай нэг 
ширээнд гурван хүүхэд суудаг байхад зарим сургуулиуд гурван ээлжээр хичээллэх нь бий. 
Жишээ нь, эхний ээлжинд бага анги өглөөний 8-11 цаг хүртэл, дараагийн ээлж (жишээ нь, дунд 
анги) 11-16 цаг хүртэл, гуравдугаар ээлж буюу ахлах ангийнхан 16-20 цаг хүртэл хичээллэдэг. 
Хичээлийн өдөр нь бүлэг бүрийн ангийн тооноос хамаардаг бөгөөд голдуу нэг анги дөрвөөс 
таван хичээлтэй, нэг хичээл нь 45 минут үргэлжилдэг.
Судлаачдын ажигласнаар 2,000-аас дээш сурагчтай хотын хоёр сургууль гурван ээлжээр 
хичээллэж байсан ба харин ийм системээр хичээллэдэг аймгийн төвийн эсвэл сумын сургуулиуд 
тааралдаагүй байна. 
Аймгийн төвийн сургуулиудад усан татуургатай дотор жорлон болон гадаа нүхэн жорлонгийн 
аль аль нь байдаг. Дотор жорлонгийн байдал нь Улаанбаатар хотын эсвэл захын сургуулийнхтай 
ижилхэн, гэхдээ гадаа байрлаж байгаа нь хөдөөгийн сургуулийнхтай ижил нөхцөлтэй байна. 
Ихэнх сумын сургууль эрүүл ахуйн шаардлага хангаагүй, хаалгагүй (эвдэрхий эсвэл огт хаалгагүй) 
гадаа нүхэн жорлонтой тул хүүхэд ганцаараа тухтай бие засах боломжгүй. Мөн голдуу түгжээ, 
гэрэл, хогийн сав байхгүй зэргээс хүүхдүүд тийм жорлонг ашиглах дургүй байдаг байна.
Охид болон судалгааны бусад оролцогчдын хэлснээр хот, хөдөөгийн сургуулийн бие засах 
газарт ариун цэврийн цаас ихэнхдээ байдаггүй. Хичээлийн жилийн эхэнд сурагчид ариун 
цэврийн цаас ангидаа авчирч хадгалдаг бөгөөд бие засахдаа авч гарч хэрэглэдэг байна. Ихэнх 
тохиолдолд ариун цэврийн цаасаа ангиасаа авч хэрэглэдэг гэж хүүхдүүд хэлж байсан ч иймэрхүү 
зохицуулалт тэр бүр үр дүнтэй гэж үзэхэд хүндрэлтэй юм.</text>
      <sha1>04eafjt6dm8l7xe4s8pgw6zkjckgesw</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Охидод тулгарч буй эрсдэл</title>
    <ns>0</ns>
    <id>140284</id>
    <revision>
      <id>821606</id>
      <timestamp>2025-06-13T06:10:11Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Dashka01</username>
        <id>97605</id>
      </contributor>
      <comment>Хуудас үүсгэв: &quot;Хөвгүүдийн зүгээс сарын тэмдэг ирсэн үед охидыг байнга шоолж элэглэх нь охидыг ихээхэн  эвгүй байдалд оруулж, ичиж зовоход хүргэж байгаа нь магадгүй тэднийг сургуулиа орхиход  хүргэж болох эрсдэлтэй.  Сургуулийн орчинд хөвгүүдэд шоолуулах, доромжлуулах...&quot;</comment>
      <origin>821606</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2665" sha1="lvmepddbfex72gctt01ezn9h53od04a" xml:space="preserve">Хөвгүүдийн зүгээс сарын тэмдэг ирсэн үед охидыг байнга шоолж элэглэх нь охидыг ихээхэн 
эвгүй байдалд оруулж, ичиж зовоход хүргэж байгаа нь магадгүй тэднийг сургуулиа орхиход 
хүргэж болох эрсдэлтэй. 
Сургуулийн орчинд хөвгүүдэд шоолуулах, доромжлуулах нь томоохон асуудал байдаг тул охид 
сарын тэмдэг ирснийг нь, эсвэл ариун цэврийн хэрэгсэл авч явааг нь хөвгүүд ажиглачих вий гэж 
охид их айдаг. Гэтэл, эрэгтэй багш нар энэ асуудлын талаар хөвгүүд эсвэл охидуудтай ярилцах 
хангалттай мэдлэггүй эсвэл ярилцах ур чадвар муутай байдгаас хөвгүүдэд шоолуулж буй охидод 
дэмжлэг үзүүлэх, хөвгүүдийн шоолохыг зогсоох талаар санаа тавьдаггүй. Харамсалтай нь хэрвээ 
хөвгүүд, сарын тэмдэг ирсэн үеэр, ер нь бусад ямарч үед ч шоолж дооглож болохгүй гэдгийг 
ойлгохгүй бол цаашдаа энэ зан үйл даамжирч, улмаар охид суралцах дургүй болж, сургуулиа 
хаях, өөрийгөө хүндэтгэх болон өөртөө итгэх итгэлээ алдах, магадгүй сэтгэцийн асуудалтай ч 
болж болох юм. 
Хөвгүүдтэй хийсэн ФБЯ-ын үеэр сарын тэмдэг ирэх үеийг төсөөлсөн дасгалын үеэр нэг хөвгүүн 
”Охидыг шоолж байсандаа ичиж байна. Одоо тэднийг өрөвдөж байна” гэжээ (хотын захын 
сургууль, туршилтын үеэр). Энэ нь хөвгүүдэд энэ байдлыг илүү сайн ойлгуулах нь чухал гэдгийг 
харуулж байна. 
Сарын тэмдэг ирснээ нуух, ойр дотныхоо хүмүүст чөлөөтэй ярилцаж чадахгүй байх, байнга 
хямралтай байх, айх, үргэлж санаа зовсон байдалтай байх нь охидын биеийн болон сэтгэл 
санааны сайн сайхан байдалд нөлөөлж болох талтай.</text>
      <sha1>lvmepddbfex72gctt01ezn9h53od04a</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ус, ариун цэвэр, эрүүл ахуй</title>
    <ns>0</ns>
    <id>140285</id>
    <revision>
      <id>821607</id>
      <timestamp>2025-06-13T06:22:46Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Dashka01</username>
        <id>97605</id>
      </contributor>
      <comment>Хуудас үүсгэв: &quot;Улс орны хөгжлийн урьдчилсан нөхцөл нь ус,&quot;</comment>
      <origin>821607</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="77" sha1="jo6rcjb9f9p5jmq9zuqru62ocski2ar" xml:space="preserve">Улс орны хөгжлийн урьдчилсан нөхцөл нь ус,</text>
      <sha1>jo6rcjb9f9p5jmq9zuqru62ocski2ar</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>821609</id>
      <parentid>821607</parentid>
      <timestamp>2025-06-13T06:26:23Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Dashka01</username>
        <id>97605</id>
      </contributor>
      <origin>821609</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3630" sha1="6wd9yes1b4i4y47huyxjhj2p2qbs13v" xml:space="preserve">Улс орны хөгжлийн урьдчилсан нөхцөл нь ус, 

ариун, цэвэр эрүүл ахуй гэдгийг улс төрийн 

хувьд хүлээн зөвшөөрч, олон нийтийн ойлголт 

өсөн нэмэгдэж байгаа үед Эрүүл ахуй ба 

усны асуудлыг зохицуулах удирдах хороонд 

Засгийн газар 2015 оноос орж ажиллаж байна. 

Хэдий тийм боловч энэ салбарт гарч буй ахиц 

дэвшил чамлалттай хэвээр байна. 

Монгол орны байгаль орчны болон ахуй 

амьдралын нөхцөл харилцан адилгүйн дээр 

хүндрэл бэрхшээл ихтэй байдгийн нэг илрэл 

нь МХЗ-ын УАЦЭА-н шалгуур үзүүлэлт, зорилтуудад хүрэх явц болон түвшин, тэр дундаа ариун 

цэврийн зорилт, үзүүлэлтүүд усан хангамжийнхаас хоцорч байгаагаар харагдаж байна. 

Ус, ариун цэврийн үзүүлэлтүүд үндэсний хэмжээнд зогсонги байгаа бөгөөд ундны усны 

сайжруулсан эх үүсвэрийн хангамж 2010 онд 65.2 хувь байснаа 2013 онд дөнгөж 68.1 хувьд хүрч 

нэмэгдсан бол сайжруулсан ариун цэврийн байгууламжийн хүртээмж дээрх хугацаанд зөвхөн 

54.3-аас 58.3 хувьд хүрчээ. 5

ДЭМБ, НҮБХС-ийн Ус ба Ариун цэврийн хяналт шинжилгээний хамтарсан хөтөлбөрөөр (http://

www.wssinfo.org/documents/?tx_displaycontroller[type]=country_files), ус, ариун цэврийн 

сайжруулсан байгууламжийн хүртээмжийн чиг хандлага нь 2010-2015 онд Монгол Улсад 

бага зэрэг өссөн, гэхдээ бараг зогсонги байдалд байна (Ус: 63% - 64%, ариун цэвэр: 57%-

60%). Хяналт шинжилгээний хамтарсан хөтөлбөр нь үндэсний хэмжээнд хийгдсэн бүхий л 

судалгааны үр дүнд суурилж (Хүн ам, орон сууцны тооллого, Олон үзүүлэлтийн бүлгийн түүвэр 

судалгаа (ОҮБТС) буюу Хүүхэд хөгжил судалгаа, Нөхөн үржихүйн эрүүл мэндийн судалгаа, 

Өрхийн түвшний туршилтын судалгаа, Өрхийн орлого, зарлагын судалгаа г.м.) жил бүрийн 

таамаглалыг тооцоолдог. Хүүхэд, хөгжил судалгаагаар (&lt;nowiki&gt;http://mics.unicef.org/surveys&lt;/nowiki&gt;) ус, ариун 

цэврийн сайжруулсан байгууламжийн хангамж 2010 оноос бага зэрэг нэмэгдэж иржээ (Ус: 65% 

- 68%, Ариун цэвэр: 54%-58%). Гэхдээ улс орны өвөрмөц тодорхойлолтоор ариун цэврийн 

байгууламжийн хангамж ихээхэн буурсан (83%-аас 27% хүртэл) нь сүүлийн судалгаанд 

өрхийн энгийн нүхэн жорлонг сайжруулаагүй жорлонд тооцож оруулснаар тайлбарлаж болно.</text>
      <sha1>6wd9yes1b4i4y47huyxjhj2p2qbs13v</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>821610</id>
      <parentid>821609</parentid>
      <timestamp>2025-06-13T06:27:41Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Dashka01</username>
        <id>97605</id>
      </contributor>
      <origin>821610</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3590" sha1="gp4dnu8lewl63vqudjygkshm4sy7ugg" xml:space="preserve">Улс орны хөгжлийн урьдчилсан нөхцөл нь ус, ариун, цэвэр эрүүл ахуй гэдгийг улс төрийн хувьд хүлээн зөвшөөрч, олон нийтийн ойлголт өсөн нэмэгдэж байгаа үед Эрүүл ахуй ба усны асуудлыг зохицуулах удирдах хороонд Засгийн газар 2015 оноос орж ажиллаж байна. Хэдий тийм боловч энэ салбарт гарч буй ахиц дэвшил чамлалттай хэвээр байна. Монгол орны байгаль орчны болон ахуй амьдралын нөхцөл харилцан адилгүйн дээр хүндрэл бэрхшээл ихтэй байдгийн нэг илрэл нь МХЗ-ын УАЦЭА-н шалгуур үзүүлэлт, зорилтуудад хүрэх явц болон түвшин, тэр дундаа ариун цэврийн зорилт, үзүүлэлтүүд усан хангамжийнхаас хоцорч байгаагаар харагдаж байна. Ус, ариун цэврийн үзүүлэлтүүд үндэсний хэмжээнд зогсонги байгаа бөгөөд ундны усны сайжруулсан эх үүсвэрийн хангамж 2010 онд 65.2 хувь байснаа 2013 онд дөнгөж 68.1 хувьд хүрч нэмэгдсан бол сайжруулсан ариун цэврийн байгууламжийн хүртээмж дээрх хугацаанд зөвхөн 

54.3-аас 58.3 хувьд хүрчээ. 5ДЭМБ, НҮБХС-ийн Ус ба Ариун цэврийн хяналт шинжилгээний хамтарсан хөтөлбөрөөр (&lt;nowiki&gt;http://www.wssinfo.org/documents/?tx_displaycontroller&lt;/nowiki&gt;[type]=country_files), ус, ариун цэврийн сайжруулсан байгууламжийн хүртээмжийн чиг хандлага нь 2010-2015 онд Монгол Улсад бага зэрэг өссөн, гэхдээ бараг зогсонги байдалд байна (Ус: 63% - 64%, ариун цэвэр: 57%-60%). Хяналт шинжилгээний хамтарсан хөтөлбөр нь үндэсний хэмжээнд хийгдсэн бүхий л судалгааны үр дүнд суурилж (Хүн ам, орон сууцны тооллого, Олон үзүүлэлтийн бүлгийн түүвэр судалгаа (ОҮБТС) буюу Хүүхэд хөгжил судалгаа, Нөхөн үржихүйн эрүүл мэндийн судалгаа, Өрхийн түвшний туршилтын судалгаа, Өрхийн орлого, зарлагын судалгаа г.м.) жил бүрийн таамаглалыг тооцоолдог. Хүүхэд, хөгжил судалгаагаар (&lt;nowiki&gt;http://mics.unicef.org/surveys&lt;/nowiki&gt;) ус, ариун цэврийн сайжруулсан байгууламжийн хангамж 2010 оноос бага зэрэг нэмэгдэж иржээ (Ус: 65%- 68%, Ариун цэвэр: 54%-58%). Гэхдээ улс орны өвөрмөц тодорхойлолтоор ариун цэврийн байгууламжийн хангамж ихээхэн буурсан (83%-аас 27% хүртэл) нь сүүлийн судалгаанд өрхийн энгийн нүхэн жорлонг сайжруулаагүй жорлонд тооцож оруулснаар тайлбарлаж болно.</text>
      <sha1>gp4dnu8lewl63vqudjygkshm4sy7ugg</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Сургуулийн УАЦЭА ба сарын тэмдгийн эрүүл ахуй</title>
    <ns>0</ns>
    <id>140286</id>
    <revision>
      <id>821611</id>
      <timestamp>2025-06-13T06:29:01Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Dashka01</username>
        <id>97605</id>
      </contributor>
      <comment>Хуудас үүсгэв: &quot;Засгийн газраас сургуулийн УАЦЭА-н байдалд тавих анхаарал, хүчин чармайлт ихээхэн нэмэгдэж   байгаа ч хүүхдүүд эрүүл мэндийн цогц боловсрол авч чадахгүй байгаагийн зэрэгцээ сургуулийн   орчинд хүүхдэд ээлтэй УАЦЭА-н байгууламж хангалтгүй байгаагаас су...&quot;</comment>
      <origin>821611</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4154" sha1="i4c13y284isszihcqgeepwrje15hojk" xml:space="preserve">Засгийн газраас сургуулийн УАЦЭА-н байдалд тавих анхаарал, хүчин чармайлт ихээхэн нэмэгдэж 

байгаа ч хүүхдүүд эрүүл мэндийн цогц боловсрол авч чадахгүй байгаагийн зэрэгцээ сургуулийн 

орчинд хүүхдэд ээлтэй УАЦЭА-н байгууламж хангалтгүй байгаагаас сурагчид, ялангуяа хөдөө 

сумын сургууль, дотуур байрны сурагчид хүндрэл бэрхшээлтэй нүүр тулсаар байна. Байршил нь 

сургуулийн УАЦЭА-н байгууламжийн стандартыг тодорхойлогч гол хүчин зүйл бөгөөд энэ нь 

өрхийн хувьд ч ижил юм. Хэдийгээр сургуулийн УАЦЭА-н байгууламжид хийсэн суурь үнэлгээ 

мэдээлэл байхгүй, УАЦЭА-ны үзүүлэлтүүд Боловсролын салбарын удирдлага мэдээллийн 

систем болон үндэсний боловсролын тоон мэдээлэлд одоогоор ороогүй байгаа боловч, НҮБ-ын 

Хүүхдийн Сангаас 2007 онд хийсэн судалгаагаар нийт сургуулийн 78 хувь нь гаднаа бие засах 

газартай байжээ. ДЭМБ-ын “Сургуульд суурилсан хүүхдийн эрүүл мэндийн судалгаа” (2010) нь 

үндэсний хэмжээнд түүвэрлэлт хийсэн бөгөөд “арван сурагчийн нэг нь (9.7 хувь) сургууль дээр 

жорлон эсвэл гар угаалтуур байдаггүй, 35,4. хувь нь сургууль дээр хангалттай тооны жорлон 

эсвэл гар угаалтуур байдаггүй ” гэж хариулжээ. 

Хэдийгээр батлах суурь тоо баримтгүй ч, НҮБ-ын Хүүхдийн Сангийн 2007 оны судалгаанаас 

хойш зарим ахиц гарсан гэж үзэж болох боловч ялангуяа Монголын эрс тэс цаг уурын нөхцөлд 

хөдөөгийн олон сургууль, дотуур байрнууд нүхэн жорлонтой, шаардлага хангахгүй УАЦЭА-н 

байгууламжтай байсаар байна. Хөдөөгийн сургуулийн болон дотуур байрны сурагчид хүйтэн 

өвлийн саруудад гадаа байрлах бие засах газрыг ашиглаж байгаа нь бодит бэрхшээл бөгөөд 

бага насны олон хүүхэд эсвэл хөвгүүд нүхэн жорлонд оролгүй гадна талд нь бие засдаг байна. 

Ихэнх тохиолдолд нүхэн жорлонгууд гэрэлтүүлэггүй, сургууль, дотуур байрнаас хол зайтай 

байрладаг. Сургуулийн орчинд ил задгай бие засах нь нэг талаасаа дадал хэвшилтэй, нөгөө 

талаас орчин нөхцөл муутай, ялангуяа үнэртэй, бохир эсвэл өвлийн цагт хальтиргаа ихсэх 

зэрэгтэй холбоотой юм. Улаанбаатар хотын гэр хороололд амьдардаг хүүхдүүд гэртээ байхдаа 

нийтийн эсвэл өрхийн бие засах газраа ашигладаг боловч, харин тэдний сурдаг сургууль нь 

дотроо татуургатай бие засах газартай байдаг. Хөдөө сумын төвүүдэд заримдаа нийтийн халуун 

усны ганц газартай, сургууль дээр шүршүүрт орох боломжгүй байдаг.</text>
      <sha1>i4c13y284isszihcqgeepwrje15hojk</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>821612</id>
      <parentid>821611</parentid>
      <timestamp>2025-06-13T06:30:19Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Dashka01</username>
        <id>97605</id>
      </contributor>
      <origin>821612</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4108" sha1="8u8hg5jcvm6vgad5pj3fqjsiilhkacc" xml:space="preserve">Засгийн газраас сургуулийн УАЦЭА-н байдалд тавих анхаарал, хүчин чармайлт ихээхэн нэмэгдэж байгаа ч хүүхдүүд эрүүл мэндийн цогц боловсрол авч чадахгүй байгаагийн зэрэгцээ сургуулийн орчинд хүүхдэд ээлтэй УАЦЭА-н байгууламж хангалтгүй байгаагаас сурагчид, ялангуяа хөдөө сумын сургууль, дотуур байрны сурагчид хүндрэл бэрхшээлтэй нүүр тулсаар байна. Байршил нь сургуулийн УАЦЭА-н байгууламжийн стандартыг тодорхойлогч гол хүчин зүйл бөгөөд энэ нь өрхийн хувьд ч ижил юм. Хэдийгээр сургуулийн УАЦЭА-н байгууламжид хийсэн суурь үнэлгээ мэдээлэл байхгүй, УАЦЭА-ны үзүүлэлтүүд Боловсролын салбарын удирдлага мэдээллийн систем болон үндэсний боловсролын тоон мэдээлэлд одоогоор ороогүй байгаа боловч, НҮБ-ын Хүүхдийн Сангаас 2007 онд хийсэн судалгаагаар нийт сургуулийн 78 хувь нь гаднаа бие засах газартай байжээ. ДЭМБ-ын “Сургуульд суурилсан хүүхдийн эрүүл мэндийн судалгаа” (2010) нь үндэсний хэмжээнд түүвэрлэлт хийсэн бөгөөд “арван сурагчийн нэг нь (9.7 хувь) сургууль дээр жорлон эсвэл гар угаалтуур байдаггүй, 35,4. хувь нь сургууль дээр хангалттай тооны жорлон эсвэл гар угаалтуур байдаггүй ” гэж хариулжээ. 

Хэдийгээр батлах суурь тоо баримтгүй ч, НҮБ-ын Хүүхдийн Сангийн 2007 оны судалгаанаас хойш зарим ахиц гарсан гэж үзэж болох боловч ялангуяа Монголын эрс тэс цаг уурын нөхцөлд хөдөөгийн олон сургууль, дотуур байрнууд нүхэн жорлонтой, шаардлага хангахгүй УАЦЭА-н байгууламжтай байсаар байна. Хөдөөгийн сургуулийн болон дотуур байрны сурагчид хүйтэн өвлийн саруудад гадаа байрлах бие засах газрыг ашиглаж байгаа нь бодит бэрхшээл бөгөөд бага насны олон хүүхэд эсвэл хөвгүүд нүхэн жорлонд оролгүй гадна талд нь бие засдаг байна. 

Ихэнх тохиолдолд нүхэн жорлонгууд гэрэлтүүлэггүй, сургууль, дотуур байрнаас хол зайтай байрладаг. Сургуулийн орчинд ил задгай бие засах нь нэг талаасаа дадал хэвшилтэй, нөгөө талаас орчин нөхцөл муутай, ялангуяа үнэртэй, бохир эсвэл өвлийн цагт хальтиргаа ихсэх зэрэгтэй холбоотой юм. Улаанбаатар хотын гэр хороололд амьдардаг хүүхдүүд гэртээ байхдаа нийтийн эсвэл өрхийн бие засах газраа ашигладаг боловч, харин тэдний сурдаг сургууль нь дотроо татуургатай бие засах газартай байдаг. Хөдөө сумын төвүүдэд заримдаа нийтийн халуун усны ганц газартай, сургууль дээр шүршүүрт орох боломжгүй байдаг.</text>
      <sha1>8u8hg5jcvm6vgad5pj3fqjsiilhkacc</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Эцэг эхийн зүгээс охиддоо дэмжлэг үзүүлэх нь</title>
    <ns>0</ns>
    <id>140287</id>
    <revision>
      <id>821613</id>
      <timestamp>2025-06-13T06:33:28Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Dashka01</username>
        <id>97605</id>
      </contributor>
      <comment>Хуудас үүсгэв: &quot;Монголчууд охин хүүхдээ боловсролтой болгохыг эрхэмлэдэг уламжлалтай. Ерөнхийдөө, ихэнх   эцэг эхчүүд хөвгүүдээсээ илүү охин хүүхдээ боловсролтой болгоход ач холбогдол өгдөг нь   охидын ярианаас харагдаж байв. Тэд ээж, эгч, аав болон эмээ нараасаа дэмжл...&quot;</comment>
      <origin>821613</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2498" sha1="ox7nxn5ffcbezfvevkcp3dsdczexlc0" xml:space="preserve">Монголчууд охин хүүхдээ боловсролтой болгохыг эрхэмлэдэг уламжлалтай. Ерөнхийдөө, ихэнх 

эцэг эхчүүд хөвгүүдээсээ илүү охин хүүхдээ боловсролтой болгоход ач холбогдол өгдөг нь 

охидын ярианаас харагдаж байв. Тэд ээж, эгч, аав болон эмээ нараасаа дэмжлэг сайн авдгаа 

илэрхийлж байлаа. Ялангуяа, малчин айл өрхийн эцэг эхчүүд нь мал аж ахуйдаа хөвгүүдээрээ 

илүү туслуулдаг тул тэдний сургууль завсардалтын түвшин охидтой харьцуулахад өндөр байдаг 

байна. Гэсэн хэдий ч, гэр бүлийнхэнтэйгээ хамт амьдардаггүй эсвэл дээрээ эгчгүй охидын хувьд сарын 

тэмдгийн эрүүл ахуйгаа зохицуулахад дэмжлэг бага байдаг гэжээ. Хөдөөгийн охид хичээлийн 

жилийн туршид дотуур байранд амьдардаг ба хэрэв дотуур байрны орон тоо дууссан бол айлд 

амьдрахад хүрдэг. Ийнхүү эцэг, эхээсээ хол, сургуулийн дотуур байранд хичээлийн жилийн турш амьдарч байгаа 

охидод онцгой анхаарал, халамж шаардлагатай байж магадгүй, юутай ч АЦХ эсвэл бэлэн мөнгө, 

зөвлөгөө болон сэтгэл санааны дэмжлэг үзүүлэх хэн нэгэн ойр байх хэрэгтэй юм.

Өөр өөр байршилд хийсэн ФБЯ-д оролцсон охидууд, дотуур байрны охидод мэдээлэл, дэмжлэг 

хэрэгтэй үед дотуур байрны багш нар болон насаар эгч охидод хандаж болно гэж хэлсэн 

байхад айлд байгаа охидод ийм сонголт байдаггүй байна. Гэвч энэ асуудал нь уг судалгааны 

загварт төдийлөн хангалттай тусгагдаагүй бөгөөд цаашид нарийвчлан судлах ёстой зүйл юм.</text>
      <sha1>ox7nxn5ffcbezfvevkcp3dsdczexlc0</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>821614</id>
      <parentid>821613</parentid>
      <timestamp>2025-06-13T06:34:05Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Dashka01</username>
        <id>97605</id>
      </contributor>
      <origin>821614</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2473" sha1="j5o785ibutlrbcvw9mr1zgbrq0p68dn" xml:space="preserve">Монголчууд охин хүүхдээ боловсролтой болгохыг эрхэмлэдэг уламжлалтай. Ерөнхийдөө, ихэнх эцэг эхчүүд хөвгүүдээсээ илүү охин хүүхдээ боловсролтой болгоход ач холбогдол өгдөг нь охидын ярианаас харагдаж байв. Тэд ээж, эгч, аав болон эмээ нараасаа дэмжлэг сайн авдгаа илэрхийлж байлаа. Ялангуяа, малчин айл өрхийн эцэг эхчүүд нь мал аж ахуйдаа хөвгүүдээрээ илүү туслуулдаг тул тэдний сургууль завсардалтын түвшин охидтой харьцуулахад өндөр байдаг байна. Гэсэн хэдий ч, гэр бүлийнхэнтэйгээ хамт амьдардаггүй эсвэл дээрээ эгчгүй охидын хувьд сарын тэмдгийн эрүүл ахуйгаа зохицуулахад дэмжлэг бага байдаг гэжээ. Хөдөөгийн охид хичээлийн жилийн туршид дотуур байранд амьдардаг ба хэрэв дотуур байрны орон тоо дууссан бол айлд амьдрахад хүрдэг. Ийнхүү эцэг, эхээсээ хол, сургуулийн дотуур байранд хичээлийн жилийн турш амьдарч байгаа охидод онцгой анхаарал, халамж шаардлагатай байж магадгүй, юутай ч АЦХ эсвэл бэлэн мөнгө, зөвлөгөө болон сэтгэл санааны дэмжлэг үзүүлэх хэн нэгэн ойр байх хэрэгтэй юм. 

Өөр өөр байршилд хийсэн ФБЯ-д оролцсон охидууд, дотуур байрны охидод мэдээлэл, дэмжлэг хэрэгтэй үед дотуур байрны багш нар болон насаар эгч охидод хандаж болно гэж хэлсэн байхад айлд байгаа охидод ийм сонголт байдаггүй байна. Гэвч энэ асуудал нь уг судалгааны загварт төдийлөн хангалттай тусгагдаагүй бөгөөд цаашид нарийвчлан судлах ёстой зүйл юм.</text>
      <sha1>j5o785ibutlrbcvw9mr1zgbrq0p68dn</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Эрүүл мэндийн сургалтын хөтөлбөр</title>
    <ns>0</ns>
    <id>140288</id>
    <revision>
      <id>821615</id>
      <timestamp>2025-06-13T06:37:47Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Dashka01</username>
        <id>97605</id>
      </contributor>
      <comment>Хуудас үүсгэв: &quot;2011 оны 9-р сарын 28-ны өдрийн Боловсрол, соёл, шинжлэх ухааны сайдын 369 тоот тушаалаар,  эрүүл мэндийн хичээлийг тавдугаар ангиас эхлэн сургалтын хөтөлбөрт тусдаа бие даасан хичээл болгон оруулж, нэг хичээлийн жилд 34-35 цаг буюу долоо хоногт нэг цагаар заахаа...&quot;</comment>
      <origin>821615</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3427" sha1="k5ha81ar4wgj3bdauwvk0nm30ez991s" xml:space="preserve">2011 оны 9-р сарын 28-ны өдрийн Боловсрол, соёл, шинжлэх ухааны сайдын 369 тоот тушаалаар,  эрүүл мэндийн хичээлийг тавдугаар ангиас эхлэн сургалтын хөтөлбөрт тусдаа бие даасан хичээл болгон оруулж, нэг хичээлийн жилд 34-35 цаг буюу долоо хоногт нэг цагаар заахаар болжээ. Цөөхөн цагт маш олон сэдвийг багтаах шаардлагатай байв. Саяхнаас Засгийн газар энэ шийдвэрийг хүчингүй болгож, 2015 оны хичээлийн жилээс эхлэн эрүүл мэндийн хичээлийг биологийн болон биеийн тамирын боловсрол олгох хөтөлбөртэй интеграцчилж оруулах болсон. Жишээ нь, бага ангид үздэг “Хүн ба Орчин” болон “Хүн ба байгаль” хичээлд эрүүл мэнд ба дасгал, хүний биеийн бүтэц, нөхөн үржихүй ба хөгжил зэрэг сэдвийг тусгажээ. Дунд ангийн сурагчдын судалдаг биологийн хичээлд хүний биеийн анатоми, физиологи, нөхөн үржихүйн эрхтний бүтэц болон нөхөн үржихүйн талаар үздэг. Биеийн тамирын хичээлд цаг уурын ялгаатай орчинд зөв хувцаслах, эрүүл аж төрөх, эрүүл хоол хүнс, дасгал болон таргалалт зэрэг сэдвүүд орсон байдаг. 16

Энэхүү судалгаа нь эрүүл мэндийн хичээлийг биологи болон биеийн тамирын хичээлтэй нэгтгэхийн өмнөхөн хийгдсэн учир охид, хөвгүүдийн аль аль нь шилжилтийн нас болон эрүүл мэндтэй холбоотой бусад сэдвийг эрүүл мэндийн хичээлээр үзсэнээ хэлж байлаа. Хичээл нь тавдугаар ангиас буюу сурагчдыг 12 настай байх үеэс эхлэн долоо хоногт нэг цагаар ордог байсан байна. Зарим эрүүл мэндийн хичээлийн багш нар хичээлийн цаг хангалтгүй, бас сурах бичгийн чанар муутай зэргээс энэ хичээлийг заахад хүндрэлтэй гэж цохон хэлж байв. 

Хэдий тийм боловч, эрэгтэй, эмэгтэй сурагчдын мэдээлснээр сарын тэмдэг болон шилжилтийн настай холбоотой сэдвүүдийг 5-р ангийн хөтөлбөрт товчхон дурьддаг, бусад ангид хичээлийн үндсэн агуулга өөр тул тусгадаггүй байна. Ангийн багш нар голдуу сарын тэмдгийн биологийн явцын талаарх мэдээлэл өгөхөөс хэрхэн арчилж зохицуулах болон эрүүл ахуйн талаас нь заадаггүй байна.</text>
      <sha1>k5ha81ar4wgj3bdauwvk0nm30ez991s</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>821616</id>
      <parentid>821615</parentid>
      <timestamp>2025-06-13T06:38:16Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Dashka01</username>
        <id>97605</id>
      </contributor>
      <origin>821616</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3425" sha1="eq0tsdnb6lqwapqetx1jniulntf0vvj" xml:space="preserve">2011 оны 9-р сарын 28-ны өдрийн Боловсрол, соёл, шинжлэх ухааны сайдын 369 тоот тушаалаар,  эрүүл мэндийн хичээлийг тавдугаар ангиас эхлэн сургалтын хөтөлбөрт тусдаа бие даасан хичээл болгон оруулж, нэг хичээлийн жилд 34-35 цаг буюу долоо хоногт нэг цагаар заахаар болжээ. Цөөхөн цагт маш олон сэдвийг багтаах шаардлагатай байв. Саяхнаас Засгийн газар энэ шийдвэрийг хүчингүй болгож, 2015 оны хичээлийн жилээс эхлэн эрүүл мэндийн хичээлийг биологийн болон биеийн тамирын боловсрол олгох хөтөлбөртэй интеграцчилж оруулах болсон. Жишээ нь, бага ангид үздэг “Хүн ба Орчин” болон “Хүн ба байгаль” хичээлд эрүүл мэнд ба дасгал, хүний биеийн бүтэц, нөхөн үржихүй ба хөгжил зэрэг сэдвийг тусгажээ. Дунд ангийн сурагчдын судалдаг биологийн хичээлд хүний биеийн анатоми, физиологи, нөхөн үржихүйн эрхтний бүтэц болон нөхөн үржихүйн талаар үздэг. Биеийн тамирын хичээлд цаг уурын ялгаатай орчинд зөв хувцаслах, эрүүл аж төрөх, эрүүл хоол хүнс, дасгал болон таргалалт зэрэг сэдвүүд орсон байдаг. 

Энэхүү судалгаа нь эрүүл мэндийн хичээлийг биологи болон биеийн тамирын хичээлтэй нэгтгэхийн өмнөхөн хийгдсэн учир охид, хөвгүүдийн аль аль нь шилжилтийн нас болон эрүүл мэндтэй холбоотой бусад сэдвийг эрүүл мэндийн хичээлээр үзсэнээ хэлж байлаа. Хичээл нь тавдугаар ангиас буюу сурагчдыг 12 настай байх үеэс эхлэн долоо хоногт нэг цагаар ордог байсан байна. Зарим эрүүл мэндийн хичээлийн багш нар хичээлийн цаг хангалтгүй, бас сурах бичгийн чанар муутай зэргээс энэ хичээлийг заахад хүндрэлтэй гэж цохон хэлж байв. 

Хэдий тийм боловч, эрэгтэй, эмэгтэй сурагчдын мэдээлснээр сарын тэмдэг болон шилжилтийн настай холбоотой сэдвүүдийг 5-р ангийн хөтөлбөрт товчхон дурьддаг, бусад ангид хичээлийн үндсэн агуулга өөр тул тусгадаггүй байна. Ангийн багш нар голдуу сарын тэмдгийн биологийн явцын талаарх мэдээлэл өгөхөөс хэрхэн арчилж зохицуулах болон эрүүл ахуйн талаас нь заадаггүй байна.</text>
      <sha1>eq0tsdnb6lqwapqetx1jniulntf0vvj</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Сарын тэмдгийн тухай охидын мэдлэг ба ойлголт</title>
    <ns>0</ns>
    <id>140289</id>
    <revision>
      <id>821617</id>
      <timestamp>2025-06-13T06:40:09Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Dashka01</username>
        <id>97605</id>
      </contributor>
      <comment>Хуудас үүсгэв: &quot;Сарын тэмдгийн талаарх охидын мэдлэг ба ойлголт нь ялгаатай байна. Ихэнх бага насны охид сарын тэмдэг анх ирэхээс өмнө энэ тухай мэдээллийг ээж нараасаа эсвэл эрүүл мэндийн багшаасаа голдуу мэдэж авсан гэжээ. Хамгийн анх авсан мэдээлэл нь маш товчхон, зө...&quot;</comment>
      <origin>821617</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2795" sha1="9uz665qbdjfuu0s1qvf5awcjp3ug3ul" xml:space="preserve">Сарын тэмдгийн талаарх охидын мэдлэг ба ойлголт нь ялгаатай байна. Ихэнх бага насны охид сарын тэмдэг анх ирэхээс өмнө энэ тухай мэдээллийг ээж нараасаа эсвэл эрүүл мэндийн багшаасаа голдуу мэдэж авсан гэжээ. Хамгийн анх авсан мэдээлэл нь маш товчхон, зөвхөн биологийн үйл явц, нөхөн үржихүйн эрхтнүүд болон шилжилтийн үеийн шинж тэмдэгтэй холбоотой байжээ. 

Охид яагаад эмэгтэй хүнд сарын тэмдэг ирдэг, сарын тэмдэг гэж юу болох, хэр удаан хугацаатай ирэх, давтамж нь хэр ойрхон байх талаар бүрхэг ойлголттой байна. Сарын тэмдэг анх ирэх үед тэд цочирдож, айдаг байна. Зарим тохиолдолд, тухайн орон нутагт олон жилээр уламжилж ирсэн итгэл үнэмшил охидод нөлөөлдөг аж. Жишээ нь, нэг ФБЯ-ын үеэр зарим охид нь сарын тэмдэг бол биед явагдаж байгаа шилжилтийн үеийн онцлог, биед гарч буй өөрчлөлтийн нэг хэсэг гэж тайлбарлаж байхад нөгөө хэсэг нь биенээс “бохир цус” гадагшилж, бие цэвэршиж буй хэрэг гэж ээж, эмээ нар нь хэлж өгсөн гэжээ. Эдгээр ам дамжин уламжлагдаж ирсэн домог шиг яриа байсаар байгаагийн шалтгаан нь сарын тэмдэг нь эмзэг сэдэв тул ээж нар охиддоо энэ тухай илэн далангүй ярихад амаргүй тул эл хууч яриаг ашигладаг, эсвэл өөрөөр хэрхэн сайн тайлбарлах аргаа мэддэггүй, эсвэл энэ буруу ойлголт одоо хүртэл хүмүүсийн дунд амь бөх оршсоор байгаатай холбоотой байж болох юм. 

Сарын тэмдгийн талаар мэддэггүй охид сургууль дээрээ бэлтгэлгүй ирэх нь олонтаа тул найз нараасаа зээлдэг байна. Ахлах ангийн охидууд сургуулийнхаа эмэгтэй эмч, багш, ээж болон эгч нараасаа асуух, энэ талаар ярихдаа ичиж зовдоггүй байна.</text>
      <sha1>9uz665qbdjfuu0s1qvf5awcjp3ug3ul</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Газарзүйн байрлал, уур амьсгал ба түүний өөрчлөлт</title>
    <ns>0</ns>
    <id>140290</id>
    <revision>
      <id>821618</id>
      <timestamp>2025-06-13T06:48:48Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Dashka01</username>
        <id>97605</id>
      </contributor>
      <comment>Хуудас үүсгэв: &quot;Монгол улс нь 1.56 сая км2 нутаг дэвсгэрт хойд талаараа ОХУ, өмнө талаараа БНХАУ-тай хиллэн оршдог. Одоогийн байдлаар 3.2 сая хүн амтай ба маш сийрэг суурьшил бүхий орнуудын нэг юм. 2017 оны байдлаар хөдөөд хүн амын дундаж нягтрал 1 км2 тутамд 2 хүн байсан бол нийс...&quot;</comment>
      <origin>821618</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4330" sha1="152i1ux4z2odkid2kgz0kwwmu4qhem8" xml:space="preserve">Монгол улс нь 1.56 сая км2 нутаг дэвсгэрт хойд талаараа ОХУ, өмнө талаараа БНХАУ-тай хиллэн оршдог. Одоогийн байдлаар 3.2 сая хүн амтай ба маш сийрэг суурьшил бүхий орнуудын нэг юм. 2017 оны байдлаар хөдөөд хүн амын дундаж нягтрал 1 км2 тутамд 2 хүн байсан бол нийслэл Улаанбаатарт 1 км2 тутамд 311.3 хүн оногдож байгаа нь маш их ялгаа юм (БХ, 2019). 

Монголын газар нутаг нь ойт хээр, хээр, цөлөрхөг хээр, цөл гэсэн байгалийн 4 бүст хуваагдана. Урт, хүйтэн өвөл, богинохон зун бүхий эх газрын эрс тэс уур амьсгалтай. Улирлын өвөрмөц, эсрэг тэсрэг байдал нь тус улсын нийгмийн амьдралын хэмнэлд нь нөлөөлдөг. 11-р сараас 3-р сар хүртэл тэгээс доош температуртай байх бөгөөд 1, 2-р сард дунджаар -20 хэм байдаг. Зуны улиралд говь нутгаар 38 хэм хүртэл, нийслэл Улаанбаатарт 33 хэм хүртэл халах нь бий. Газар нутгийн талаас илүү хувь нь цэвдэгтэй байдаг нь барилга, зам, уул уурхай зэрэг улс орны хөгжилд чухал ач холбогдолтой үйлдвэрлэлд хүндрэлтэй байдаг. Хур тунадасны нийт хэмжээ бага: Алтайн уулсад хамгийн өндөр байх ба 250-390 мм, говийн нутгаар хамгийн бага 70-150 мм байх ажээ (БХ, 2019). Бэлчээрийн газар нутаг нь экологийн өөрчлөлтөд эмзэг мэдрэмтгий бөгөөд газар нутгийн 78.2% нь цөлжиж эхэлсэн байна (БХ, 2019). Монгол улсын нийт газар нутгийн 73.4 хувийг нь хөдөө аж ахуйн зориулалтаар (мал аж ахуйг оруулаад) ашигладаг (БХ, 2019). Өсөлт тогтвортой бус явагдаж байгаагаас үүдэн байгалийн, үүний дотор бэлчээрийн ахин сэргээгдэх нөөц шавхагдах аюул нүүрлэж эхэлжээ. Газар зүйн байрлал болон эмзэг экосистем нь Монгол улсыг уур амьсгалын өөрчлөлтөд хэт эрсдэлтэй болгож байна. 2014 онд 100 гаруй орныг уур амьсгалын эрсдэлийн индексээр нь жагсаахад Монгол улс 8-р байранд орсон ба сүүлийн 70 жилийн дундаж температурын өсөлт2.07 хэм байна (Kreft and Eckstein, 2014). Цаг уурын өөрчлөлттэй холбоотой анхаарч үзэх гол асуудал нь мал аж ахуйн үйлдвэрлэлийн тогтвортой байдалдүзүүлэх сөрөг нөлөө юм. Жишээлбэл, нэг удаагийн гамшгаар малын хорогдол их гардаг хүнд өвөл (зуд) ойр ойрхон тохиолдох, цаг хугацааны хувьд ойрхон тохиолдвол тэдгээрийн хооронд мал сүрэг нөхөн үржих хугацаа бага байдаг зэрэг нь хам үйлчлэлээрээ мал аж ахуйг маш эмзэг болгодог байна. Насан туршдаа суралцах үзэл санаагаар боловсролыг уур амьсгалын өөрчлөлтийн үр нөлөөг бууруулахад чиглүүлэх нь улс орны хувьд нэн тулгамдсан асуудал болоод байна. Амьдралын өөр хэв маягийг сонгох хэрэгцээ бий болох үедбэлтгэлтэй байх асуудлыг энд мөн багтааж болох юм.</text>
      <sha1>152i1ux4z2odkid2kgz0kwwmu4qhem8</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Нийгмийн шилжилт</title>
    <ns>0</ns>
    <id>140291</id>
    <revision>
      <id>821619</id>
      <timestamp>2025-06-13T06:51:19Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Dashka01</username>
        <id>97605</id>
      </contributor>
      <comment>Хуудас үүсгэв: &quot;Монгол улс олон намын, ардчилсан тогтолцоо болон чөлөөт зах зээлийн эдийн засагт шилжих өнөөгийн шилжилт 1990 онд эхэлжээ. 1992 оны шинэ Үндсэн хуулиндаа тус улс хүний эрхийг хангах, ардчилсан засаглал болон хувийн өмчийг баталгаажуулсан ажээ. Монгол улс нь...&quot;</comment>
      <origin>821619</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3732" sha1="cldsafxuajmpx67fusvfnuqfyncagmr" xml:space="preserve">Монгол улс олон намын, ардчилсан тогтолцоо болон чөлөөт зах зээлийн эдийн засагт шилжих өнөөгийн шилжилт 1990 онд эхэлжээ. 1992 оны шинэ Үндсэн хуулиндаа тус улс хүний эрхийг хангах, ардчилсан засаглал болон хувийн өмчийг баталгаажуулсан ажээ. Монгол улс нь ЗХУ-ын нөлөөнд байсан бусад хуучин социалист орнуудын адилаар 1990 оны эхэн үеэс нео-либералэдийн засагчид болон олон улсын хөгжлийн байгууллагуудын дэмжлэг, нөлөөгөөр бүтцийн өөрчлөлт шинэчлэлийг хийсэн байна. Шинэчлэлийн хүрээнд улсын өмч, үйлдвэр үйлчилгээний газруудыг хувьчилж, эдийн засгийн өсөлтийг жолоодох чөлөөт зах зээлийн зарчмыг нэвтрүүлжээ. Коммунист, захиргаадалтын тогтолцоог нурааж, төрийн оролцоог багасган, зах зээлийн хэм хэмжээнд нийцүүлэх нь шилжилт хийж буй бүхий л улс орнуудын хувьд амаргүй байсан билээ. 1990-ээд оноос эхлэн Москвагаас үзүүлдэг санхүүгийн дэмжлэг туслалцаа байхгүй болсон нь Монгол улсыг донор байгууллагууд, олон улсын хөгжлийн түншүүд болон хөрөнгө оруулагчдын санхүү, техникийн туслалцаанаас хараат болгосон юм. Монгол улс боловсролын салбараа өөрчлөхдөө бусад улсуудын нэгэн адилаар өөр бусад улсын “бодлогыг дуурайсан” (policy borrowing) шийдвэрүүд гаргасан ба үүний үр дүнд уг шийдвэр нь нийгэмд нутагшихгүй (Steiner-Khamsi and Stolpe, 2006), зарим тохиолдолд боловсролын тэгш байдал, чанарт сөргөөр нөлөөлсөн тохиолдлууд байна. Түүнчлэн, хөгжлийн түншлэлийн талууд хоорондоо болон Засгийн газартай уялдаа холбоо муу ажилласан зарим нэгтохиолдлууд боловсролын салбарт ч мөн ажиглагдаж байна.Нийгэм, эдийн засгийн хөгжлийг хангах болон түүний ахицыг хянахдаа орон нутгаа таван бүсээр хуваан бүсчлэлийн үзэл санааг хэрэглэх болсон. Засаг захиргааны хувьд 21 аймаг, нийслэл хот болох Улаанбаатар хотоос бүрдэх 

Бүс бүр хэд хэдэн аймгийг багтаана. Үүнд: Баруун бүсэд Баян�Өлгий, Говь-Алтай, Завхан, Увс, Ховд; Зүүн бүсэд Дорнод, Сүхбаатар, Хэнтий; 

Төвийн бүсэд Говьсүмбэр, Дархан-Уул, Дорноговь, Дундговь, Өмнөговь, 

Сэлэнгэ, Төв; Хангайн бүсэд Архангай, Баянхонгор, Булган, Орхон, 

Өвөрхангай, Хөвсгөл аймгууд тус тус орно. Улаанбаатар хот 9 дүүрэгтэй.</text>
      <sha1>cldsafxuajmpx67fusvfnuqfyncagmr</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Засаг захиргааны нэгжүүд</title>
    <ns>0</ns>
    <id>140292</id>
    <revision>
      <id>821620</id>
      <timestamp>2025-06-13T06:53:55Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Dashka01</username>
        <id>97605</id>
      </contributor>
      <comment>Хуудас үүсгэв: &quot;Аймгийн дараах дэд нэгж нь сум (одоогийн байдлаар 330 сумтай) бөгөөд сум нь цаашлаад багт (1615) хуваагдах ба нийслэл хот нь дүүрэгт (9), дүүрэг нь дүүргийн дэд нэгж болох хороодод (152) тус тус хуваагдана. Засаг захиргаа, нутаг дэвсгэрийн нэгжийн удирдлага нь төр...&quot;</comment>
      <origin>821620</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3481" sha1="68u174x2wd99tvz0rtdsyal4j06nd0f" xml:space="preserve">Аймгийн дараах дэд нэгж нь сум (одоогийн байдлаар 330 сумтай) бөгөөд сум нь цаашлаад багт (1615) хуваагдах ба нийслэл хот нь дүүрэгт (9), дүүрэг нь дүүргийн дэд нэгж болох хороодод (152) тус тус хуваагдана. Засаг захиргаа, нутаг дэвсгэрийн нэгжийн удирдлага нь төрийн болон өөрийн удирдлагыг хослуулан хэрэгжүүлдэг. Аймаг, нийслэл, сум дүүргийн нутгийн өөрөө удирдах байгууллага нь Иргэдийн төлөөлөгчдийн хурал ба баг хорооны түвшинд Иргэдийн нийтийн хурал байдаг. Харин аймаг, нийслэл, сум, дүүрэг, баг, хорооны Засаг дарга нь харьяалах нутаг дэвсгэртээ Хурлын шийдвэрийг хэрэгжүүлэхийн хамт төрийн удирдлагыг хэрэгжүүлэх чиг үүрэг бүхий засаг төрийн төлөөлөгч юм (БХ, 2019). Практик дээр төвийн хяналт нь орон нутгийн түвшний шийдвэрээс илүү хүчтэй байдаг нь төвлөрөн удирдах ардчилсан зарчмын (democratic centralism) орчин үеийн хэлбэр гэлтэй.

Ардчиллыг төлөөллөөр хэрэгжүүлэхэд үүсээд байгаа энэхүү хүндрэл нь улс төрийн тогтвортой бус байдлаас шалтгаалан хурцаддаг ажээ (БХ, 2019). 2000-2014 оны хооронд Монгол улсын Засгийн газар 16 удаа солигдсон ба цаашид мөн энэ хэвээр үргэлжлэх төлөвтэй. Өнгөрсөн 4 жилийн хугацаанд Боловсролын сайд 4 удаа солигдсон бөгөөд үүний сөрөг үр дагаврын талаарх мэдээлэл удаа дараа сонсогдож байлаа. Улс төрийн тогтворгүй байдал ийм түвшинд хүрсэн үед үндэсний хөгжлийг нөхцөлдүүлсэн орчин бүрдүүлэх нь бараг боломжгүй зүйл гэж болохюм.

Төрийн бүхий л үйлчилгээнд олон талаар сөрөг нөлөө үзүүлэхээс гадна өргөн утгаараа бодлого, төлөвлөгөөг хэрэгжүүлэхэд тулгарч буй олон бэрхшээлийн үндэс суурь (санхүүгийн хомсдол г.м.) болдог. Төвлөрсөн, төвлөрсөн бус ямар ч түвшний байгууллагын дээд удирдлагын томилгоо нь улс төрийн харьяаллаас хамааралтай байгаа нь нууц биш юм. Боловсролын салбарын удирдах албан тушаалд ажиллаж байгаа хүмүүс байнга солигддогоос боловсролын бодлого, төлөвлөгөөний тэргүүлэх зорилтууд ч байнга өөрчлөгддөг бөгөөд баримт нотолгоонд суурилаагүй байдаг байна.</text>
      <sha1>68u174x2wd99tvz0rtdsyal4j06nd0f</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Хүн ам, эдийн засаг</title>
    <ns>0</ns>
    <id>140293</id>
    <revision>
      <id>821621</id>
      <timestamp>2025-06-13T06:56:21Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Dashka01</username>
        <id>97605</id>
      </contributor>
      <comment>Хуудас үүсгэв: &quot;Монгол улсын хүн ам тогтмол өсөж, 2018 оны байдлаар 3,238,479 хүрсэн ба үүнээс 49.2% нь эрэгтэй, 50.8% нь эмэгтэй байна (БХ, 2019). Хүн амын 46% нь 0-24 насны хүмүүс, бараг гуравны хоёр орчим буюу 64.19% нь 35 хүртэл насны залуучууд байна (БХ, 2019). Нийт хүн амын 30.46%-ийг 0-14 насны хүүх...&quot;</comment>
      <origin>821621</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3037" sha1="hbnxrevdd8ktgcwm37ngd7tsung5wq0" xml:space="preserve">Монгол улсын хүн ам тогтмол өсөж, 2018 оны байдлаар 3,238,479 хүрсэн ба үүнээс 49.2% нь эрэгтэй, 50.8% нь эмэгтэй байна (БХ, 2019). Хүн амын 46% нь 0-24 насны хүмүүс, бараг гуравны хоёр орчим буюу 64.19% нь 35 хүртэл насны залуучууд байна (БХ, 2019). Нийт хүн амын 30.46%-ийг 0-14 насны хүүхэд эзэлж байна. Жилийн дундаж өсөлт 1.9%. Сургуулийн өмнөх насны хүүхдийн тоо 2019 он хүртэл бага дунд сургуулийн насны хүүхдийн тоо 2025 он хүртэл өсөх хандлагатай байна (АХБ, 2017). Дундаж наслалт 69.89 (эр 65.88, эм 75.44) байна. 2018 оны байдлаар 894,496 өрх бүртгэгдсэний 66% нь хот суурин газар, 34% нь хөдөө орон нутагт бүртгэгджээ. Урьдчилсан тооцоогоор 2018 онд ойролцоогоор 1 сая орчим байсан хөдөө орон нутгийн хүн ам 2050 он гэхэд буурч, ойролцоогоор 908,000 хүрэх төлөвтэй байна. Харин хот суурин газрын хүн ам 2020 он гэхэд 2.2 сая, 2050 он гэхэд 3.1 сая хүрч өсөх төлөвтэй байна (UNESCO 2019c).

Монгол улс нь дундаас доош түвшний орлоготой улсын (Lower Middle Income Country - MIC) тоонд багтдаг. 2012 оны эдийн засгийн өсөлтийн үед дундаас дээд түвшний орлоготой (Upper MIC) улсын ангилалд орсон боловч 2015 онд богинохон хугацаанд дундаас дээд түвшний орлоготой улсын ангилалд жагсаж байв. Гэвч, өсөлт саарч 2016 оны 7-р сард эргээд дундаас доод түвшинд орсон байна. 2010 онд 6.4% байсан бол 2012 онд 17.5% хүрч хамгийн өндөр өсөлттэй байсан нь эдийн засгийн өсөлт савалгаатай болох нь харагдаж байна. 2015 онд 2.3% болж буурсан нь олон улсын зах зээл дээр бүтээгдэхүүний үнэ буурсантай холбоотой. Монгол улсын эдийн засаг нь ашигт малтмалын зах зээл экспортын гол зах зээл болох БНХАУ-аас хамаарч байгаагаас тус улс гадны хүчин зүйлийн өөрчлөлтөд эмзэг хэвээр байна. (UNESCO, 2019c).

2017 оны байдлаар нэг хүнд ногдох ДНБ5 3,799 ам.доллар ба мөнгөний ханш бууралт 6.4% байна (НҮБ-ын Хүүхдийн сан, 2017).</text>
      <sha1>hbnxrevdd8ktgcwm37ngd7tsung5wq0</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ядуурлын түвшин</title>
    <ns>0</ns>
    <id>140294</id>
    <revision>
      <id>821622</id>
      <timestamp>2025-06-13T06:59:57Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Dashka01</username>
        <id>97605</id>
      </contributor>
      <comment>Хуудас үүсгэв: &quot;Ядуурлын түвшин 2010 онд 49% байснаас 2014 онд 26.4% болж буурсан хэдий ч эдийн засгийн өсөлт огцом буурсантай холбоотойгоор (2015 онд 20% байснаас 2016 онд 1.2% болсон) 2016 онд 26.9% болж өссөн (UNESCO 2019c). 2016 оны байдлаар хүн амын 29.6% нь дотоодын ядуурлын түвшнээс доогуур түвши...&quot;</comment>
      <origin>821622</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4527" sha1="epls76d019gkc0tcaf7hcqa20r38jes" xml:space="preserve">Ядуурлын түвшин 2010 онд 49% байснаас 2014 онд 26.4% болж буурсан хэдий ч эдийн засгийн өсөлт огцом буурсантай холбоотойгоор (2015 онд 20% байснаас 2016 онд 1.2% болсон) 2016 онд 26.9% болж өссөн (UNESCO 2019c). 2016 оны байдлаар хүн амын 29.6% нь дотоодын ядуурлын түвшнээс доогуур түвшинд амьдарч байна (Дэлхийн банк, 2017). 2016 оны судалгаагаар (Дэлхийн банк, 2017), 2014 онд ядуурлын түвшнээс дөнгөж дээгүүр амьжиргаатай байсан хөдөө орон нутгийн айл өрхүүд 2016 онд ядуурлын түвшнээс доогуур амьжиргаатай болон өөрчлөгдсөн үзүүлэлттэй байгаа бөгөөд энэ нь тэдний эмзэг байдал, багахан өөрчлөлтөд өртөмтгий байдлыг харуулж байна. 2014-2016 оны байдлаар ядуурлын түвшний өөрчлөлтийг бүсчлэн авч үзвэл, зүүн бүсэд 12.5%-аар, баруун бүсэд 10.1%, Улаанбаатарт 8.4%, хангайн бүсэд 8.3% болон төвийн бүсэд 4.6%-аар өсжээ. Хөдөө орон нутагт ядуурлын түвшин хот суурин газрынхаас өндөр байгаа бөгөөд Дэлхийн банкны үзэж байгаагаар 2015-2016 онд амьжиргааны түвшин буурсан нь барилгын салбар, шинжлэх ухаан техникийн салбарын бүтээгдэхүүн үйлчилгээ, үйлдвэрлэл буурсан болон ажилгүйдэлтэй холбоотой ажээ. 2016-2018 оны үзүүлэлтээр хөдөө орон нутагт ядуурлын түвшин буурсан боловч хот, хөдөөгийн орлогын ялгаа өндөр хэвээр байна. Хот суурин газрын оршин суугчдын орлогын дундаж хөдөө орон нутгийнхаас 24.2%-иар илүү байна (Дэлхийн банк, 2017). Хөдөө орон нутагт ядуурал байсаар байгаа (UNICEF, 2014) бөгөөд айл өрхүүд хүүхдээ сургуульд хамруулсан хэвээр байх, сургуультай холбоотой бусад “далд” зардлуудыг (дүрэмт хувцас, өвлийн хувцас, сурах бичиг, хичээлийн хэрэгсэл, нийтийн тээвэр, сургуулийн арга хэмжээ, хандив тусламж г.м.) төлж чадах эсэх нь үүнтэй холбоотой байна (Батхуяг, Дондогдулам нар, 2018). Хөдөө орон нутагт, уур амьсгалын өөрчлөлт (зуд), бэлчээрийн хэт ачаалал, цөлжилт болон уул уурхайд газар олгох болсон зэргээс хамааран малчин өрхийн мал хорогдож болзошгүй илүү эмзэг байдалтай болжээ. Нийтээрээ биш хэдий ч олон малчдын бэрхшээлийг даван туулах арга барил энэхүү өөрчлөлтийн хурдыг гүйцэхгүй байгаагаас мал аж ахуй эрхлээд (нөхөн үрждэг капитал) ядуурлын түвшнээс дээгүүр амьдрахад улам хүндрэлтэй болж байна гэж үзэж байна. Тохиолдож болох эрсдэлээс хамгаалж орлогын олон эх үүсвэрийг бий болгосон айл өрхүүдийн хувьд (Dyer, 2014) эмзэг байдал нь буурсан байна. Гэвч найдвартай орлоготой болох үүднээс шилжин суурьшиж байгаа явдал нь ядуурлын түвшнээс доогуур түвшинд хүрч буурах, ядуурлын түвшинд ойртохоос сэргийлдэг нийтлэг арга болж байгаа боловч энэ нь хөгжлийн тогтвортой бус хандлагыг бий болгох олон янзын дам нөлөөтэйбайна.</text>
      <sha1>epls76d019gkc0tcaf7hcqa20r38jes</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ажил эрхлэлт</title>
    <ns>0</ns>
    <id>140295</id>
    <revision>
      <id>821623</id>
      <timestamp>2025-06-13T07:02:11Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Dashka01</username>
        <id>97605</id>
      </contributor>
      <comment>Хуудас үүсгэв: &quot;2019 онд Үндэсний статистикийн хорооноос (ҮСХ, 2019) нийтэлсэн судалгаанаас үзэхэд 2018 оны байдлаар эдийн засгийн идэвхтэй, 15 батүүнээс дээш насны хүн амын тоо 1,358,600 (үүнээс 53,8% нь эрэгтэй, 46,5% нь эмэгтэй) байв. Нийт эдийн засгийн идэвхтэй хүн амын 92.2% буюу 1,253,000 и...&quot;</comment>
      <origin>821623</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3643" sha1="k3qez31jffp06pczy41ny0m61qsdfxm" xml:space="preserve">2019 онд Үндэсний статистикийн хорооноос (ҮСХ, 2019) нийтэлсэн судалгаанаас үзэхэд 2018 оны байдлаар эдийн засгийн идэвхтэй, 15 батүүнээс дээш насны хүн амын тоо 1,358,600 (үүнээс 53,8% нь эрэгтэй, 46,5% нь эмэгтэй) байв. Нийт эдийн засгийн идэвхтэй хүн амын 92.2% буюу 1,253,000 иргэн ажил эрхэлж буй бөгөөд 7.8% буюу 105.600 иргэн ажилгүй байна. Ажиллах хүчний оролцооны түвшин хөдөөд 61%, хот суурин газар 55.4% байгаа аж. Эдийн засгийн идэвхтэй хүн амын 60.7% нь хот суурин газар, 39.3% нь хөдөө орон нутагт амьдарч байна. Хот суурин газрын ажиллах хүчний оролцооны түвшин хөдөө орон нутгийнхаас 16.9 хувиар доогуур (13.4% нь эрэгтэй, 19.3% нь эмэгтэй) үзүүлэлттэй байна. Хөдөө орон нутгийн эдийн засгийн өсөлт, төвлөрсөн суурин газрууд бий болоход уул уурхай, үйлдвэрлэл, барилгын салбар чухал үүрэг гүйцэтгэжээ. Эрдсийн баялаг нөөц, ардчилсан төр болон гадаадын хөрөнгө оруулалтад нээлттэй бодлогын үр дүнд Монгол улсын уул уурхайн салбар хөгжсөн. Хэдийгээр ажиллах хүчний дөнгөж 5% нь энэ салбарт ажиллаж буй боловч ажлын байр, орлого бий болгосноор макро-эдийн засгийн өсөлтөд хувь нэмрээ оруулж байгаа юм (UNESCO 2019c). Уул уурхайн салбар эдийн засгийн хөгжлийн гол хөдөлгөгч хүчин мөн боловч ажлын байр бий болгоход оруулах хувь нэмэр бага байхын зэрэгцээ тогтвортой хөгжлийн зорилтуудыг хэрэгжүүлэхэд сөрөг нөлөөтэй байна. Уг салбарт усны хэрэглээ өндөр, агаар, ус бохирдуулалт, бэлчээрт муугаар нөлөөлж буй хөрсний элэгдэл зэрэг байгаль орчинд үзүүлж буй олон төрлийн нөлөөлөл, буруу үйл ажиллагааг зохицуулах эрх зүйн орчин оновчтой бус байгаа ажээ (Батчулуун, Лин нар, 2010). Зарим нутагт хууль бусаар алт олборлож байгаа явдал байна. Энэ нь хэдийгээр хууль журам зөрчиж байгаа боловч тодорхой хэмжээгээр ажил хийж амьжиргаагаа залгуулж байгаа хэрэг юм. Гэхдээ ихэнхдээ хот суурин газрын хүмүүс хөдөөд байдаг бичил уурхайд очдог байна.

Одоогоор нийт ажиллах хүчний 28.8% нь (2000 оны байдалтай харьцуулахад ойролцоогоор тал орчим нь.UNESCO 2019c) хөдөө аж ахуйн салбарт ажиллаж байгаа ба энэ салбараас бусад салбар руу байнга шилжсээр байна.</text>
      <sha1>k3qez31jffp06pczy41ny0m61qsdfxm</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Шилжилт хөдөлгөөн</title>
    <ns>0</ns>
    <id>140296</id>
    <revision>
      <id>821625</id>
      <timestamp>2025-06-13T07:08:28Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Dashka01</username>
        <id>97605</id>
      </contributor>
      <comment>Хуудас үүсгэв: &quot;Монгол улсад төвлөрсөн төлөвлөгөөт эдийн засгийн үед аж үйлдвэржилт,   хоршооллын хэрэгцээг хангах үүднээс 1980-аад он хүртэл хүн амын   шилжилт хөдөлгөөнийг хяналтад байлгадаг байв. Гэвч энэ нь Үндсэн хуулиар   батлагдсан хүний эрхтэй зөрчилддөг. 1991 оноос...&quot;</comment>
      <origin>821625</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2858" sha1="nysha5tn35arjyobjdxejaroo9igsch" xml:space="preserve">Монгол улсад төвлөрсөн төлөвлөгөөт эдийн засгийн үед аж үйлдвэржилт, 

хоршооллын хэрэгцээг хангах үүднээс 1980-аад он хүртэл хүн амын 

шилжилт хөдөлгөөнийг хяналтад байлгадаг байв. Гэвч энэ нь Үндсэн хуулиар 

батлагдсан хүний эрхтэй зөрчилддөг. 1991 оноос хойш нүүдлийн мал аж 

ахуйгаар дагнасан хөдөө орон нутгийн эдийн засагт бүтцийн өөрчлөлт орж 

эхлэв. Дөрвөн жилийн дотор зах зээлд ажил олох, дээд боловсрол эзэмших 

боломж ихтэй тул хот суурин газар руу шилжин нүүх хандлага эхэлжээ 

(Ahearn, 2018; UNICEF, 2017; Dore and Nagpal, 2006). 2017 оны байдлаар хүн 

амын ердөө 32% хөдөө орон нутагт амьдарч байна (Дэлхийн банк, 2019).

Хөдөөгөөс хот руу чиглэсэн шилжилт хөдөлгөөн нь хот суурин газрын 

ачааллыг эрс нэмэгдүүлж, олон хүний амьдралыг доройтуулж (Олон улсын 

шилжилт хөдөлгөөний байгууллага/ ОУШХБ, 2018) агаарын бохирдлын 

түвшинг нэмэгдүүлж байна. Монгол улсын хүн амын 47 орчим хувь нь 

одоогоор нийслэл Улаанбаатарт амьдарч буй бөгөөд хүн амын нягтрал нь 1 

км2

тутамд 311.3 хүн амьдарч (ҮСХ, 2018), агаарын бохирдол дээд цэгтээ 

хүрчээ. 2017 оноос Улаанбаатар хот руу чиглэсэн шилжилт хөдөлгөөнийг 

хязгаарласан ба төлөвлөгөө ёсоор 2020 он хүртэл үргэлжилнэ. Улаанбаатарт 

шилжин суурьшигчдын тоо 2014 онд хамгийн дээд цэгтээ хүрсэн бөгөөд 

2017 онд (сүүлийн 30 жилд анх удаа) нийслэлийг орхиж шилжин явагсдын 

тоо шилжин ирэгсдийн тооноос давжээ (ҮСХ, 2019). 2014 онд 31,356 иргэн 

нийслэлд шилжин суурьшсан бол 2017 онд 10,335, 2018 онд 6,568 иргэн 

болон буурчээ (ҮСХ, 2019). Улирлын чанартай шилжин суурьшилтын 

талаар хангалттай статистик тоо баримт байхгүй бөгөөд үүнээс өндөр байх 

магадлалтай (ОУШХБ, 2018).</text>
      <sha1>nysha5tn35arjyobjdxejaroo9igsch</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>821627</id>
      <parentid>821625</parentid>
      <timestamp>2025-06-13T07:10:23Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Dashka01</username>
        <id>97605</id>
      </contributor>
      <origin>821627</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2811" sha1="mq5dd34nenqea9fimp9bsjox01webum" xml:space="preserve">Монгол улсад төвлөрсөн төлөвлөгөөт эдийн засгийн үед аж үйлдвэржилт, хоршооллын хэрэгцээг хангах үүднээс 1980-аад он хүртэл хүн амын шилжилт хөдөлгөөнийг хяналтад байлгадаг байв. Гэвч энэ нь Үндсэн хуулиар батлагдсан хүний эрхтэй зөрчилддөг. 1991 оноос хойш нүүдлийн мал аж ахуйгаар дагнасан хөдөө орон нутгийн эдийн засагт бүтцийн өөрчлөлт орж эхлэв. Дөрвөн жилийн дотор зах зээлд ажил олох, дээд боловсрол эзэмших боломж ихтэй тул хот суурин газар руу шилжин нүүх хандлага эхэлжээ (Ahearn, 2018; UNICEF, 2017; Dore and Nagpal, 2006). 2017 оны байдлаар хүн амын ердөө 32% хөдөө орон нутагт амьдарч байна (Дэлхийн банк, 2019). Хөдөөгөөс хот руу чиглэсэн шилжилт хөдөлгөөн нь хот суурин газрын ачааллыг эрс нэмэгдүүлж, олон хүний амьдралыг доройтуулж (Олон улсын шилжилт хөдөлгөөний байгууллага/ ОУШХБ, 2018) агаарын бохирдлын түвшинг нэмэгдүүлж байна. Монгол улсын хүн амын 47 орчим хувь нь одоогоор нийслэл Улаанбаатарт амьдарч буй бөгөөд хүн амын нягтрал нь 1км2 тутамд 311.3 хүн амьдарч (ҮСХ, 2018), агаарын бохирдол дээд цэгтээ хүрчээ. 2017 оноос Улаанбаатар хот руу чиглэсэн шилжилт хөдөлгөөнийг хязгаарласан ба төлөвлөгөө ёсоор 2020 он хүртэл үргэлжилнэ. Улаанбаатарт шилжин суурьшигчдын тоо 2014 онд хамгийн дээд цэгтээ хүрсэн бөгөөд 2017 онд (сүүлийн 30 жилд анх удаа) нийслэлийг орхиж шилжин явагсдын тоо шилжин ирэгсдийн тооноос давжээ (ҮСХ, 2019). 2014 онд 31,356 иргэн нийслэлд шилжин суурьшсан бол 2017 онд 10,335, 2018 онд 6,568 иргэн болон буурчээ (ҮСХ, 2019). Улирлын чанартай шилжин суурьшилтын талаар хангалттай статистик тоо баримт байхгүй бөгөөд үүнээс өндөр байх магадлалтай (ОУШХБ, 2018).</text>
      <sha1>mq5dd34nenqea9fimp9bsjox01webum</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>1911-1980 оны боловсролын салбар</title>
    <ns>0</ns>
    <id>140297</id>
    <revision>
      <id>821630</id>
      <timestamp>2025-06-13T07:15:04Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Dashka01</username>
        <id>97605</id>
      </contributor>
      <comment>Хуудас үүсгэв: &quot;Боловсрол эзэмшүүлэх үйл ажиллагаа 1911 онд Хятадын засаглал нуран унасны дараагаас эхэлсэн ба ЗХУ-ын боловсролын загварт суурилсан байна. Оросын нөлөөн дор, 1930-аад он гэхэд сүм хийдэд суурилсан сургуулиуд бараг байхгүй болж шашнаас ангид боловсрол аажма...&quot;</comment>
      <origin>821630</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3105" sha1="e0dbpzx87joy5gbjvlhw2iu0g34p0no" xml:space="preserve">Боловсрол эзэмшүүлэх үйл ажиллагаа 1911 онд Хятадын засаглал нуран унасны дараагаас эхэлсэн ба ЗХУ-ын боловсролын загварт суурилсан байна. Оросын нөлөөн дор, 1930-аад он гэхэд сүм хийдэд суурилсан сургуулиуд бараг байхгүй болж шашнаас ангид боловсрол аажмаар дэлгэрчээ (Worden and Matles Savada, 1989). Уг тогтолцооны үед 7-17 насны хүүхдүүд 8 жилийн боловсролд (бага 4 жил, дунд 4 жил) заавал хамрагдаж байжээ. Дэвшин суралцагчид нь “хагас мэргэшсэн” мэргэжилтэн, техникчид бэлтгэдэг “мэргэжлийн” бүрэн дунд боловсролд 2 жилийн хугацаатай хамрагдах, эсвэл мэргэжилтэй ажилчин бэлтгэдэг техник мэргэжлийн сургуульд хамрагддаг байв.

1950-аад оны үеэс албан ёсоор сургуульд заавал хамруулж сургуулийн боловсрол олгодог болсон бөгөөд социалист төрийн бодлогын дагуу хүн амын ихэнхийг хамруулж чаджээ (Steiner-Khamsi and Stolpe, 2006). 1941 онд уйгаржин бичгээс кирил бичигт шилжсэн бөгөөд түүнийг одоо ч хэрэглэж байна. 1980-аад оны эхний байдлаар боловсролын салбарт улсын төсвийн 20%-ийг зарцуулдаг байсан ба бүх түвшний сургалтыг санхүүжүүлдэг байжээ.1985 оны байдлаар 3-7 настай хүүхдийн 20% нь СӨБ-д хамрагдаж байв. 900 гаруй ЕБС (435900 сурагчтай), 40 техник мэргэжлийн сургууль (27700 сурагчтай), 28 тусгай мэргэжлийн БДС (23000 сурагчтай), 1 их сургууль болон 7 дээд сургуультай (24600 сурагчтай) болсон байв. Гэвч, боломжийн хувьд тэгш бус ба “бүрэн дунд” (10 жил суралцах) боловсрол зөвхөн хот суурин газар боломжтой байлаа. Алслагдсан орон нутагт зөвхөн бага ангийн 4 жилийн боловсрол олгодог байсан ба үргэлжлүүлээд хөдөө орон нутагт бол “бүрэн бус” (8 жил) боловсрол эзэмшинэ. Ихэнх аймаг сумын сургуулиуд малчдын хүүхдэд зориулсан дотуур байртай. 1984 оны байдлаар хөдөө орон нутгийн сурагчдын 77% нь дотуур байранд амьдардаг байв (Worden and Matles Savada, 1989).</text>
      <sha1>e0dbpzx87joy5gbjvlhw2iu0g34p0no</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>1990-2010 оны боловсролын салбар</title>
    <ns>0</ns>
    <id>140298</id>
    <revision>
      <id>821631</id>
      <timestamp>2025-06-13T07:17:51Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Dashka01</username>
        <id>97605</id>
      </contributor>
      <comment>Хуудас үүсгэв: &quot;1991 онд Боловсролын яам хоёр үндсэн бичиг баримтыг баталсан нь Боловсролыг хөгжүүлэх үзэл баримтлал (84-р тушаал) болон ЕБС-ийн бүтэц агуулгыг шинэчлэх удирдамж юм. Эдгээр нь бага, дунд боловсрол үндэсний уламжлалт болон соёлын хэв маягаа хадгалсан хөгжли...&quot;</comment>
      <origin>821631</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4198" sha1="lid66vl5x69u7rt71sj1ckslkjf25sx" xml:space="preserve">1991 онд Боловсролын яам хоёр үндсэн бичиг баримтыг баталсан нь Боловсролыг хөгжүүлэх үзэл баримтлал (84-р тушаал) болон ЕБС-ийн бүтэц агуулгыг шинэчлэх удирдамж юм. Эдгээр нь бага, дунд боловсрол үндэсний уламжлалт болон соёлын хэв маягаа хадгалсан хөгжлийн чиглэлтэй болох шаардлага тулгарч байсан тэр үед чухал удирдамж болсон байна (БХ, 2019). Монгол улсын шинэ Үндсэн хууль 1992 онд хүчин төгөлдөр болсноор улс төр, нийгэм, эдийн засгийн өргөн хүрээтэй шинэчлэл эхэлсэн юм. 1995 онд УИХ-аас Боловсролын хөгжлийн бодлого болон Боловсролын багц хуулийг (Боловсролын тухай хууль, Бага дунд боловсролын тухай хууль, Дээд боловсролын тухай хууль) баталжээ. Эдгээр бичиг баримтууд нь Монгол улсад боловсролын шинэ тогтолцоо бүрэлдэн хөгжих эрх зүйн орчныг бүрдүүлжээ. 1995 оноос Бүх нийтийн боловсролын үзэл санааны хүрээнд боловсролын төлөвлөлтийг оролтод бус гаралтад төвлөрүүлэн чанарын баталгааг хангахын тулд сургалтын хандлага, арга зүйг шинэчлэх зорилго бүхий боловсролын шинэчлэлийг хийж эхэлжээ. Ингэхдээ боловсролын хүртээмж, чанар, тэгш боломж болон боловсролын нийцэд голлон анхаарсан бүх нийтийн боловсролын шинэ тогтолцоог бүрдүүлэхэд шууд чиглүүлсэн байна. Энэ бүхэн нь боловсролын албан ёсны хэвшил, боловсролын өөрчлөгдөн буй хэрэгцээг хангахыг оролдож, илүү уян хатан тогтолцоог буй болгох хэрэгцээг хүлээн зөвшөөрч байсан үед болсон байна (Батчулуун, 2009). Албан бус боловсролыг 1991 оны Боловсролын тухай хуулиар албан ёсны болгож улмаар 2006-2015 онд хэрэгжүүлэх Боловсролын мастер төлөвлөгөө болон холбогдох бусад хөтөлбөрүүдэд тусган, үндэсний боловсролын тогтолцооны салшгүй хэсэг болгожээ.

Тогтолцооны шилжилт хийснээс хойш 20 жилийн дотор Монгол улс маш амжилттай хөл дээрээ босож чадлаа. 1990-ээд оны эхэн үед боловсролын салбараараа Төв азид хамгийн доогуур үзүүлэлттэй орнуудын нэг байсан бол одоо бүс нутагтаа хамгийн сайн үзүүлэлттэй орнуудын нэг болоод байна. Боловсролын бүх түвшинд оролцооны үзүүлэлт өндөр болж, тавьсан зорилтуудын ихэнх нь биелэгджээ. Нийт 3.2 сая хүн амаас, 2017-2018 оны хичээлийн жилд улс даяар 2,393 боловсролын байгууллагуудад 1.03 сая сурагч, оюутнууд суралцаж байна (БХ, 2019). НТБ-ын үзэл санааг нэвтрүүлж, тогтвортой хөгжлийг дэмжихэд боловсролын чанар, тэгш боломж, засаглалын асуудлууд анхаарал татаж буй бөгөөд тулгамдсан асуудал болоод байгаа юм.</text>
      <sha1>lid66vl5x69u7rt71sj1ckslkjf25sx</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Боловсролын хүртээмж</title>
    <ns>0</ns>
    <id>140299</id>
    <revision>
      <id>821633</id>
      <timestamp>2025-06-13T07:21:19Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Dashka01</username>
        <id>97605</id>
      </contributor>
      <comment>Хуудас үүсгэв: &quot;2018-2019 оны хичээлийн жилд Монгол улсад нийт 1,435 цэцэрлэг үйл ажиллагаа явуулж байгаагаас Улаанбаатар хотод 672, аймгийн төвд 344, сумын төвд 385, багуудад 34 цэцэрлэг үйл ажиллагаа явуулж байгаа аж (БСШУСЯ, БДОУТ, Дэлхийн банк, 2019). Үүнээс 61.7% нь төрийн, 38.1% нь хувий...&quot;</comment>
      <origin>821633</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5388" sha1="t3f03g0jp53vtnf2r4p8j4migrwar9m" xml:space="preserve">2018-2019 оны хичээлийн жилд Монгол улсад нийт 1,435 цэцэрлэг үйл ажиллагаа явуулж байгаагаас Улаанбаатар хотод 672, аймгийн төвд 344, сумын төвд 385, багуудад 34 цэцэрлэг үйл ажиллагаа явуулж байгаа аж (БСШУСЯ, БДОУТ, Дэлхийн банк, 2019). Үүнээс 61.7% нь төрийн, 38.1% нь хувийн, 0,2% нь (3 цэцэрлэг) орон нутгийн өмчит цэцэрлэг байна. Нийт хувийн өмчийн цэцэрлэгийн 81% нь Улаанбаатар хотод (нийслэлийн цэцэрлэгийн нийт 65.6% нь хувийн өмчийн) байрлах ба Улаанбаатараас гадна Дархан-Уул (20 цэцэрлэг буюу 3.7%) болон Ховд (14 цэцэрлэг буюу 2.6%) аймагт бусдаас олон хувийн өмчийн цэцэрлэг үйл ажиллагаа явуулж байна. Улсын хэмжээгээр 2018-2019 оны хичээлийн жилд 2-5 насны 261,354 хүүхэд СӨБ-д хамрагдсан бөгөөд үүнээс дөнгөж 15% нь (39,204) хувийн цэцэрлэгт хамрагджээ. Төрийн өмчийн цэцэрлэгтэй харьцуулахад ихэнх хувийн цэцэрлэгт хүүхдийн тоо цөөн байдаг. Хувийн цэцэрлэгийн 80 шахам хувь нь 100-аас доош хүүхэдтэй ажээ. Төрийн өмчит цэцэрлэгт хүүхдийн тоо дунджаар 250 байдаг бол хувийн цэцэрлэгт 75 байна. 2002 оны Боловсролын тухай хуулиар алслагдсан хөдөө орон нутагт амьдардаг хүүхдүүд болон хөгжлийн бэрхшээлтэй хүүхдүүдийг хамруулахын тулд СӨБ-ын “хувилбарт” сургалтын хөтөлбөрийг санаачилжээ (БХШДТ, 2019; ЮНЕСКО, 2008). 2006-2015 онд хэрэгжүүлсэн Боловсролын мастер төлөвлөгөөнд хүртээмж, чанарыг сайжруулахыг онцлон, холбогдох зүйл заалтыг дэлгэрүүлэн тусгажээ. Цэцэрлэгийн хүчин чадлыг нэмэгдүүлэхэд (шинээр барилга байгууламж барих, хуучин барилгыг өргөтгөх) онцгой анхаарч орон нутагт малчдын хүүхдүүдэд зориулсан гэр цэцэрлэг байгуулахыг заасан. “Алслагдсан, хүрч үйлчлэхэд хүндрэлтэй” хүн амыг “хувилбарт” сургалтын хөтөлбөрт хамруулах үйл ажиллагаанд хөгжлийн хамтын ажиллагааны байгууллагууд, иргэний нийгмийн байгууллагууд техникийн болон санхүүгийн дэмжлэг туслалцаа үзүүлжээ. 2018-2019 оны хичээлийн жилд 21,590 хүүхэд СӨБ-ын хувилбарт сургалтад хамрагдсан нь өмнөх жилээс багассан (23,705) үзүүлэлт юм. Хувилбарт сургалтад хамрагдсан хүүхдийн тоогоор Өвөрхангай аймаг (2,827 хүүхэд буюу 

13.1%), Баянхонгор (2,010 хүүхэд буюу 9.31%) болон Увс аймаг (1,942 хүүхэд буюу 8.99%) тэргүүлж байгаа бол Орхон аймагт ийм үйлчилгээнд хамрагдсан хүүхэд байхгүй байна (БСШУСЯ, БДОУТ, Дэлхийн банк, 2019). Явуулын цэцэрлэгт нийт 15,292 хүүхэд хамрагдсанаас хамгийн олон хүүхэд хамруулсан аймагт Увс (1,789), Хөвсгөл (1,694), Өвөрхангай (1,467) орж байна. Явуулын багшийн үйлчилгээнд нийт 2,814 хүүхэд хамрагдсанаас Өвөрхангай (416), Баянхонгор (416) болон Төв (411) аймагт хамгийн олон хүүхэд хамрагджээ. Улсын хэмжээнд 93 гэр цэцэрлэгт (132 гэртэй) 4804 хүүхэд хүмүүжиж байна. Үүний дотор Говь Алтай (20), Дорноговь (10), Сүхбаатар (7), Хэнтий(7) аймагт хамгийн олон гэр цэцэрлэг ажиллаж байна (БСШУСЯ, БДОУТ, Дэлхийн банк, 2019). Хувилбарт сургалтын хувьд нийт төсвийн дөрөвний гурав нь цалин хөлс, урамшуулалд зарцуулагддаг бөгөөд 3 хүрэхгүй хувь нь хоол болон бусад үйлчилгээний зардалд зарцуулагдаж байна. Анги танхим, сургалтын материалын зардал хамгийн ихдээ нийт хувилбарт хөтөлбөрийн зардлын 0,5% байдаг байна (БСШУСЯ, БДОУТ, Дэлхийн банк, 2019).</text>
      <sha1>t3f03g0jp53vtnf2r4p8j4migrwar9m</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Дээд боловсрол</title>
    <ns>0</ns>
    <id>140300</id>
    <revision>
      <id>821635</id>
      <timestamp>2025-06-13T07:23:43Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Dashka01</username>
        <id>97605</id>
      </contributor>
      <comment>Хуудас үүсгэв: &quot;Монгол улсын дээд боловсролын салбарын оролцооны түвшин маш өндөр 2018 оны байдлаар нийт эмэгтэйчүүдийн 23%, эрэгтэйчүүдийн 17% нь бакалавр эсвэл магистрын зэрэгтэй байна. (Олон улсын шилжилт хөдөлгөөний байгууллага, 2018, ОУШХБ, 2018). ЕБС төгсөөд ИДС-д элсэн сур...&quot;</comment>
      <origin>821635</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2717" sha1="ihu14jscnyk1o0o7gzz8c2hxio283zc" xml:space="preserve">Монгол улсын дээд боловсролын салбарын оролцооны түвшин маш өндөр 2018 оны байдлаар нийт эмэгтэйчүүдийн 23%, эрэгтэйчүүдийн 17% нь бакалавр эсвэл магистрын зэрэгтэй байна. (Олон улсын шилжилт хөдөлгөөний байгууллага, 2018, ОУШХБ, 2018). ЕБС төгсөөд ИДС-д элсэн суралцах хувь нь ихэнх Төв Азийн шилжилтийн эдийн засагтай улс орон, цаашлаад ихэнх өндөр хөгжилтэй улс орныхоос өндөр үзүүлэлттэй байна (Хилийн чанадын хөгжлийн хүрээлэн, ODI, 2014). 2004-2017 оны хооронд ИДС-д суралцагчдын тоо 35%-аар өсчээ. 2017-2018 оны хичээлийн жилд 155,248 оюутан суралцаж, 6,724 үндсэн багш ажиллаж байна (БХ, 2019). ЮНЕСКО-ийн Статистикийн хүрээлэнгийн (UIS) мэдээлснээр 2017 оны байдлаар ИДС-ийн хамран сургалтын бохир жин (ЮНЕСКО, Боловсролын олон улсын стандарт ангиллын 6 болон 7-р категори - ISCED 6, 7) нь 64.84% байгаа нь Төв ази болон Номхон далайн дэд бүсийн дундаж болох 46.66%-иас ихээхэн дээгүүр үзүүлэлттэй байгааг харуулжбайна.Одоогийн байдлаар Монгол улсын нутаг дэвсгэр дээр 94 их, дээд сургууль, коллеж үйл ажиллагаагаа явуулж байна (18 төрийн, 73 хувийн, 3 гадаадын их сургуулийн салбар). Дээд боловсролын салбар нь нийт 35 их сургууль (төрийн 14, төрийн бус 21), 5,435 үндсэн багш, 136,673 оюутантай; 52 дээд сургууль(төр өмчийн 4, төрийн өмчийн бус 48), 1,215 үндсэн багш, 17,982 оюутантай;6 коллеж (төрийн өмчийн бус 6), 446 оюутантай болон 147 оюутантай3 гадаадын их сургуулийн салбараас бүрдэж байна (БХ, 2019). Хувийн хэвшлийн ИДС нийт элсэлтийн гуравны нэгийг эзэлдэг бөгөөд хүн ам цөөтэй учраас дээд боловсролын зах зээлд өрсөлдөөн маш өндөр байхаас аргагүй юм.</text>
      <sha1>ihu14jscnyk1o0o7gzz8c2hxio283zc</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Насан туршийн боловсролын төв</title>
    <ns>0</ns>
    <id>140301</id>
    <revision>
      <id>821636</id>
      <timestamp>2025-06-13T07:26:01Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Dashka01</username>
        <id>97605</id>
      </contributor>
      <comment>Хуудас үүсгэв: &quot;Түүхэн талаас нь авч үзвэл, албан бус, дүйцсэн сургалтын хөтөлбөрүүд нь 1990-ээд оны үед боловсролоос завсардсан, орхигдсон суралцагчдын хэрэгцээг хангах зорилготой боловсруулагджээ (Батчулуун.Е, 2009). НТБ-ын төвүүдийн зорилтот бүлэг нь сургууль завсардсан...&quot;</comment>
      <origin>821636</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3349" sha1="celz7q7pmku4xv7leqsjak67t41uafg" xml:space="preserve">Түүхэн талаас нь авч үзвэл, албан бус, дүйцсэн сургалтын хөтөлбөрүүд нь 1990-ээд оны үед боловсролоос завсардсан, орхигдсон суралцагчдын хэрэгцээг хангах зорилготой боловсруулагджээ (Батчулуун.Е, 2009). НТБ-ын төвүүдийн зорилтот бүлэг нь сургууль завсардсан хүүхэд, өсвөр насны хүүхэд, насанд хүрэгчид, гэрийн эзэгтэй нар, хөдөлмөр эрхлээгүй иргэд, шилжин суурьшигсад, сургуулийн өмнөх насны хүүхдүүд, тэдний эцэг эх, эмзэг бүлгийн иргэд, хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэд зэрэг боловсролд хамрагдах боломж бага болон боломжгүй иргэд юм. 2019 оны 1-р сарын байдлаар үндэсний хэмжээнд НТБ-ын нийт 354 төв байгаагаас ЕБС-д түшиглэсэн төв 332 байна. Нийт 490 багш ажиллаж, 6 чиглэлээр боловсруулагдсан хөтөлбөрөөр насанд хүрэгсдэд боловсрол олгодог. Үүнд, амьдрах чадвар, иргэний боловсрол, гэр бүл, шинжлэх ухаан, ёс зүй, гоо зүйн боловсрол эзэмшүүлэхээс гадна сургууль завсардсан суралцагчдад дүйцсэн хөтөлбөрөөр боловсрол олгодог байна. Гэсэн хэдий ч үндэсний болон орон нутгийн түвшний төсвийн зохицуулалттай холбоотой хүндрэлтэй нөхцөл байдал үүсч НТБ-ын төвийн үйл ажиллагаанд зориулсан төсөв хүрэлцэхгүй, ажилчдад нь өсөж дэвжих боломж байхгүй, дүйцсэн хөтөлбөрийг ЕБС-д шилжүүлдэг зэрэг тохиолдлууд гардаг ажээ. 2017 онд тусгай хэрэгцээт боловсрол шаардлагатай сурагчид НТБ-ын төвөөр дамжуулан боловсрол эзэмшиж болохоор зохицуулсан ЗГ�ын тушаал гарснаас хойш НТБ-ын төв дээр сургалтад хамрагдаж буй суралцагчдын ихэнх нь 15-аас доош насны сургууль завсардсан сурагчид, хөгжлийн бэрхшээлтэй сурагчид байх болжээ (БХ, 2019). Хүүхэд дээр төвлөрөх болсон шалтгаан нь төрөөс сурагчийн тоогоор хувьсах зардал хуваарилдагтай холбоотой. Төрөөс насанд хүрэгчдийн боловсролд зориулсан төсөв баталдаггүй (Батчулуун, 2008) бөгөөд санхүүжилт нь нэг удаагийн хөндлөнгийн санхүүжилтээр, эсвэл орон нутгийн төсвөөс хийгддэг тул учир дутагдалтай байдаг.</text>
      <sha1>celz7q7pmku4xv7leqsjak67t41uafg</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Европын улс орны газар нутгийн хэмжээ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>140302</id>
    <revision>
      <id>821640</id>
      <timestamp>2025-06-13T08:01:30Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MongolWikiNew</username>
        <id>79599</id>
      </contributor>
      <comment>Хуудас үүсгэв: &quot;{{Short description|none}} &lt;!-- See this article's self-explanatory title and [[WP:SDNONE]] --&gt;  '''Европын улс орны газар нутгийн хэмжээ''' — доор хүснэгтээр харуулав. Европын нийт газар нутгийн хэмжээ нь 10 сая хавтгай дөрвөлжин километр газар байна. Тив дамнасан орнуудын тухайд зөвхөн Европ тивд х...&quot;</comment>
      <origin>821640</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="19955" sha1="sspgbkc00x90eu07m60cputlztk0bbw" xml:space="preserve">{{Short description|none}} &lt;!-- See this article's self-explanatory title and [[WP:SDNONE]] --&gt;

'''Европын улс орны газар нутгийн хэмжээ''' — доор хүснэгтээр харуулав. Европын нийт газар нутгийн хэмжээ нь 10 сая хавтгай дөрвөлжин километр газар байна. Тив дамнасан орнуудын тухайд зөвхөн Европ тивд хамаарах газар нутгийн хэмжээг доор харуулав. Газар нутгийн хэмжээнд газрын гадаргын ус (гол, мөрөн, нуур)-ыг оруулсан болно. 

{| class=&quot;sortable wikitable sticky-header-multi sort-under col2left&quot; {{right}}
! rowspan=2|
! rowspan=2|Улс, орон, харъяа нутаг дэвсгэр
! rowspan=2|Нийтэд&lt;br&gt;эзлэх хувь
! colspan=2|Европ дахь газар нутаг
! class=&quot;unsortable&quot; rowspan=2 |
|-
! км&lt;sup&gt;2&lt;/sup&gt;
! бээр&lt;sup&gt;2&lt;/sup&gt;
|-
| {{hs|end}} –    || '''Европ''' || 100% || {{convert|10014000|km2|disp=table|sortable=on}} ||
|-
| 1 {{Tooltip|тд|Тив дамнасан орон}}|| {{flag|Орос}} || 39.5% || {{convert|3952550|km2|disp=table|sortable=on}} || {{efn| [[Европын Орос]] хэсгийг хамааруулав. Олон улсын хэмжээнд Украины газар нутаг гэж буй газрыг оруулаагүй. [[Сибирь]] буюу [[Хойд Ази]] ороод (13,083,100 {{km2}}) нутаг дэвсгэрийн хэмжээ 17,035,650км&lt;sup&gt;2&lt;/sup&gt;&lt;ref&gt;{{cite web |url = https://www.citypopulation.de/en/russia/admin/ |title = Russia : Administrative Division |date = 8 October 2022 |website = City Population |access-date = 29 October 2023}}&lt;/ref&gt;}}
|-
| 2   || {{flag|Украин}} || 6.0% || {{convert|603549|km2|disp=table|sortable=on}} || {{efn| [[Крым]]ыг (26,945 км&lt;sup&gt;2&lt;/sup&gt;) болон бусад Орост эзлэгдсэн газар нутгуудыг олон улсад зөвшөөрөгдсөнөөр оруулж тооцсон.&lt;ref&gt;{{cite web |url = https://www.citypopulation.de/en/ukraine/cities/ |title = Ukraine: Provinces and Major Cities |date = 22 October 2022 |website = City Population |access-date = 29 October 2023}}&lt;/ref&gt;}}
|-
| 3 {{Tooltip|тд|Тив дамнасан орон}}|| {{flag|Франц}} || 5.4% || {{convert|543941|km2|disp=table|sortable=on}} || {{efn| Эх газрын Франц (535,261 км&lt;sup&gt;2&lt;/sup&gt;) болон [[Корсик]] (8,680 км&lt;sup&gt;2&lt;/sup&gt;) арлыг багтаасан. Уг нь далайн чанад нутга дэвсгэрийг (89,168 км&lt;sup&gt;2&lt;/sup&gt;) оруулаад 633,109 км&lt;sup&gt;2&lt;/sup&gt; байна).&lt;ref&gt;{{cite web |url = http://www.citypopulation.de/en/france/reg/admin/ |title = France: Administrative Division |date = 28 January 2022 |website = City Population |access-date = 29 October 2023}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web |url = https://www.insee.fr/fr/statistiques/1405599?geo=FRANCE-1|title = INSEE  |website = National Official Statistics |access-date = 15 March 2025}}&lt;/ref&gt;}}
|-
| 4 {{Tooltip|тд|Тив дамнасан орон}}|| {{flag|Испани}} || 5.0% || {{convert|498485|km2|disp=table|sortable=on}} || {{efn| [[Сеута]] (19 км&lt;sup&gt;2&lt;/sup&gt;), [[Мелилья]] (12 км&lt;sup&gt;2&lt;/sup&gt;), [[Канарын арлууд]]ыг оруулаагүй тооцсон (7,493 км&lt;sup&gt;2&lt;/sup&gt;). Оруулаад нийт Испанийн газар нутаг 506,009 км&lt;sup&gt;2&lt;/sup&gt;.&lt;ref&gt;{{cite web |url = https://www.ine.es/jaxiT3/Datos.htm?t=2853 |title = Population by Autonomous Community and Autonomous City and sex |website = ine.es |access-date = 29 October 2023}}&lt;/ref&gt;}}
|-
| 5   || {{flag|Швед}} || 4.4% || {{convert|438574|km2|disp=table|sortable=on}} ||
|-
| 6   || {{flag|Герман}} || 3.6% || {{convert|357581|km2|disp=table|sortable=on}} ||
|-
| 7   || {{flag|Финланд}} || 3.4% || {{convert|336884|km2|disp=table|sortable=on}} || {{efn|[[Аланд]]ыг оруулаагүй}}
|-
| 8   || {{flag|Норвеги}} || 3.2% || {{convert|323772|km2|disp=table|sortable=on}} || {{efn|[[Шбицберген]]ийг оруулаагүй.}}
|-
| 9   || {{flag|Польш}} || 3.1% || {{convert|312679|km2|disp=table|sortable=on}} ||
|-
| 10 {{Tooltip|тд|Тив дамнасан орон}} || {{flag|Итали}} || 3.0% || {{convert|301958|km2|disp=table|sortable=on}} || {{efn| [[Пантеллериа]], [[Лампедуза Линоса]] (85 км&lt;sup&gt;2&lt;/sup&gt;) арлуудыг оруулаагүй (25 км&lt;sup&gt;2&lt;/sup&gt;) . Эдгээрийг оруулвал нийт нутаг дэвсгэрийн хэмжээ 302,068 км&lt;sup&gt;2&lt;/sup&gt; байна.&lt;ref&gt;{{cite web |url = https://demo.istat.it/app/?l=it&amp;a=2023&amp;i=D7B |title = Monthly demographic balance and resident population by sex, year 2023 |website = istat.it |access-date = 29 October 2023}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web |url = https://www.istat.it/it/archivio/156224 |title = Main geographical statistics on municipalities |at = Municipal and provincial data |date = 22 January 2013 |website = istat.it |access-date = 29 October 2023}}&lt;/ref&gt;}}
|-
| 11   || {{flag|Их Британи}} || 2.4% || {{convert|244381|km2|disp=table|sortable=on}} || {{efn| Constituent countries have area 130,462 {{km2}} ([[England]]), 14,333 {{km2}} ([[Northern Ireland]]), 78,803 {{km2}} ([[Scotland]]) and 20,782 {{km2}} ([[Wales]]). Figures may not include coastal water.&lt;ref&gt;Click 'Download' and open the smallest csv file. Second column indicates &quot;Area to Mean High Water&quot;.{{cite web |url = https://geoportal.statistics.gov.uk/datasets/0adc8838bb9a43a19aebf3123dfdd63f/about |title = Standard Area Measurements for International Territorial Levels (January 2021) in the UK |date = 31 May 2024 |website = statistics.gov.uk |access-date = 28 Sep 2024}}&lt;/ref&gt;}}
|-
| 12   || {{flag|Румын}} || 2.4% || {{convert|238298|km2|disp=table|sortable=on}} ||
|-
| 13   || {{flag|Беларусь}} || 2.1% || {{convert|207600|km2|disp=table|sortable=on}} ||
|-
| 14 {{Tooltip|тд|Тив дамнасан орон}} || {{flag|Казахстан}} || 1.5% || {{convert|148000|km2|disp=table|sortable=on}} || {{efn| European portion is about 5% of total area, with the rest in [[Central Asia]]. Nine districts are entirely in Europe, but the [[Ural river]] runs through the middle of four districts ([[Akzhaik District|Akzhaik]], [[Inder District|Inder]], [[Makhambet District|Makhambet]], and [[Atyrau District|Atyrau]]). Value given is a point estimate between entirely excluding (122,176 {{km2}}) or including (174,814 {{km2}}) these four districts. Overall area is 2,724,902 {{km2}}.&lt;ref&gt;{{cite web |url = https://www.citypopulation.de/en/kazakhstan/admin/ |title = Kazakhstan: Administrative Division |date = 11 December 2022 |website = City Population |access-date = 29 October 2023}}&lt;/ref&gt;}}
|-
| 15 {{Tooltip|тд|Тив дамнасан орон}} || {{flag|Грек}} || 1.3% || {{convert|131957|km2|disp=table|sortable=on}} || {{efn| Including the islands just off the coast of [[Asia Minor]], such as [[Rhodes]], [[Kos]], [[Samos]], [[Chios]], [[Lesbos]], [[Kastellorizo]], [[Strongyli Megistis]], and [[Ro, Greece|Ro]].}}
|-
| 16   || {{flag|Болгар}} || 1.1% || {{convert|110372|km2|disp=table|sortable=on}} ||
|-
| 17   || {{flag|Исланд}} || 1.0% || {{convert|103000|km2|disp=table|sortable=on}} ||
|-
| 18   || {{flag|Унгар}} || 0.9% || {{convert|93025|km2|disp=table|sortable=on}} ||
|-
| 19 {{Tooltip|тд|Тив дамнасан орон}} || {{flag|Португал}} || 0.9% || {{convert|91424|km2|disp=table|sortable=on}} || {{efn| Excluding [[Madeira]] (801 {{km2}}). Total area is 92,225 {{km2}}.&lt;ref&gt;{{cite web |url = https://www.ine.pt/xportal/xmain?xpid=INE&amp;xpgid=ine_indicadores&amp;userLoadSave=Load&amp;userTableOrder=12179&amp;tipoSeleccao=1&amp;contexto=pq&amp;selTab=tab1&amp;submitLoad=true |title = Statistics Portugal |website = ine.pt |access-date = 29 October 2023}}&lt;/ref&gt;}}
|-
| 20   || {{flag|Австри}} || 0.8% || {{convert|83878|km2|disp=table|sortable=on}} ||
|-
| 21   || {{flag|Чех}} || 0.8% || {{convert|78871|km2|disp=table|sortable=on}} ||
|-
| 22   || {{flag|Серби}} || 0.8% || {{convert|77589|km2|disp=table|sortable=on}} || {{efn| Area is from official figures, but excluding [[Kosovo]].&lt;ref&gt;{{cite web |url = http://www.citypopulation.de/en/serbia/cities/ |title = Serbia : Regions, Districts and Major Cities |date = 28 May 2023 |website = City Population |access-date = 5 November 2023}}&lt;/ref&gt;}}
|-
| 23   || {{flag|Ирланд}} || 0.7% || {{convert|69825|km2|disp=table|sortable=on}} ||
|-
| 24   || {{flag|Литва}} || 0.7% || {{convert|65286|km2|disp=table|sortable=on}} ||
|-
| 25   || {{flag|Латви}} || 0.6% || {{convert|64594|km2|disp=table|sortable=on}} ||
|-
| {{hs|end}} –    || [[Шпицберген]] ([[Норвеги]]) || 0.6% || {{convert|62045|km2|disp=table|sortable=on}} || {{efn|Figure is from the CIA.&lt;ref&gt;{{cite web |url = https://www.cia.gov/the-world-factbook/countries/svalbard/ |title = Svalbard |date = 21 February 2024 |website = cia.gov |access-date = 23 February 2024}}&lt;/ref&gt; An integral part of Norway. Classified as a territory by the [[ISO 3166-1]], which groups it with [[Jan Mayen]] ({{km2|377}}).&lt;ref&gt;{{cite web |url = https://www.cia.gov/the-world-factbook/countries/jan-mayen/ |title = Jan Mayen |date = 20 February 2024 |website = cia.gov |access-date = 23 February 2024}}&lt;/ref&gt;}}
|-
| 26   || {{flag|Хорват}} || 0.6% || {{convert|56594|km2|disp=table|sortable=on}} ||
|-
| 27   || {{flag|Босни ба Херцеговин}} || 0.5% || {{convert|51209|km2|disp=table|sortable=on}} ||
|-
| 28   || {{flag|Словак}} || 0.5% || {{convert|49035|km2|disp=table|sortable=on}} ||
|-
| 29   || {{flag|Эстони}} || 0.5% || {{convert|45399|km2|disp=table|sortable=on}} ||
|-
| 30 {{Tooltip|тд|Тив дамнасан орон}} || {{flag|Дани}} || 0.4% || {{convert|42947|km2|disp=table|sortable=on}} || {{efn|Excludes the Faroe Islands and Greenland}}
|-
| 31  {{Tooltip|тд|Тив дамнасан орон}} || {{flag|Нидерланд}} || 0.4% || {{convert|41543|km2|disp=table|sortable=on}} || {{efn| Area is 34,651 {{km2}} when including the [[Caribbean Netherlands]] (322 {{km2}}).&lt;ref&gt;{{cite web |url = https://www.citypopulation.de/en/netherlands/cities/ |title = Netherlands : Major Urban Centers |date = 15 September 2022 |website = City Population |access-date = 28 October 2023}}&lt;/ref&gt;}}
|-
| 32   || {{flag|Швейцар}} || 0.4% || {{convert|41291|km2|disp=table|sortable=on}} ||
|-
| 33   || {{flag|Молдав}} || 0.3% || {{convert|33847|km2|disp=table|sortable=on}} ||
|-
| 34   || {{flag|Бельги}} || 0.3% || {{convert|30528|km2|disp=table|sortable=on}} ||
|-
| 35   || {{flag|Албани}} || 0.3% || {{convert|28748|km2|disp=table|sortable=on}} ||
|-
| 36   || {{flag|Умард Македон}} || 0.3% || {{convert|25713|km2|disp=table|sortable=on}} ||
|-
| 37  {{Tooltip|тд|Тив дамнасан орон}} || {{flag|Турк}} || 0.2% || {{convert|23757|km2|disp=table|sortable=on}} || {{efn| European Turkey or [[East Thrace]] comprises the entire provinces of [[Tekirdağ Province|Tekirdağ]], [[Kırklareli Province|Kırklareli]] and [[Edirne Province|Edirne]], as well as the portion of [[Istanbul|Istanbul Province]] west of the [[Bosporus Strait]] and the portion of [[Çanakkale Province]] north of the [[Dardanelles Strait]].&lt;ref&gt;{{cite web |url = http://www.citypopulation.de/en/turkey/admin/ |title = Turkey: Administrative Division |date = 12 February 2023 |website = City Population |access-date = 5 November 2023}}&lt;/ref&gt; Total area is 769,734 {{km2}} when including Asia Minor or [[Anatolia]] (745,978 {{km2}}).}}
|-
| 38   || {{flag|Словени}} || 0.2% || {{convert|20273|km2|disp=table|sortable=on}} ||
|-
| 39   || {{flag|Монтенегро}} || 0.1% || {{convert|13888|km2|disp=table|sortable=on}} ||
|-
| {{hs|end}} –    || {{flag|Косово}} || 0.1% || {{convert|10910|km2|disp=table|sortable=on}} || {{efn| A partially recognized state also [[Kosovo–Serbia relations|claimed by Serbia]]. Area is from official figures.&lt;ref&gt;{{cite web |url = http://www.citypopulation.de/en/kosovo/cities/ |title = Kosovo |date = 7 September 2023 |website = City Population |access-date = 5 November 2023}}&lt;/ref&gt;}}
|-
| 40 {{Tooltip|тд|Тив дамнасан орон}} || {{flag|Азербайжан}} || 0.07% || {{convert|6960|km2|disp=table|sortable=on}} || {{efn| The [[Guba-Khachmaz Economic Region]] comprises Azerbaijan's land north of the Caucasus. [[Boundaries_between_the_continents#Mainland|Some definitions]] of the Europe-Asia border place more of Azerbaijan in Europe. Total area is 86,600 {{km2}}.&lt;ref&gt;{{cite web |title=Territories, number and density of population by economic and administrative regions of the Republic of Azerbaijan |url=http://www.stat.gov.az/source/demoqraphy/en/001_15en.xls |publisher=The State Statistical Committee of the Republic of Azerbaijan |access-date=24 April 2022 |date=2021}}&lt;/ref&gt;}}
|-
| {{hs|end}} –    || {{flag|Приднестр}} ||  || {{convert|4163|km2|disp=table|sortable=on}} || {{efn| ''De facto'' state with limited recognition. Internationally recognized as part of [[Moldova]].&lt;ref&gt;{{cite web |url = https://www.bbc.com/news/world-europe-18284837 |title = Transnistria profile |date = 22 May 2023 |website = bbc.com |access-date = 3 December 2023}}&lt;/ref&gt;}}
|-
| 41 {{Tooltip|тд|Тив дамнасан орон}}|| {{flag|Гүрж}} || 0.03% || {{convert|3040|km2|disp=table|sortable=on}} || {{efn| The historically defined regions of [[Khevi]], [[Khevsureti]] and [[Tusheti]] comprise Georgia's area north of the [[Greater Caucasus]].&lt;ref&gt;{{cite web |url = https://www.researchgate.net/publication/338502456 |title = Some Demographic Trends in Borderline Regions of East Caucasus Mountains (Georgia) |date = Jan 2019 |website = Research Gate |access-date = 4 December 2023}}&lt;/ref&gt; [[Boundaries between the continents#Mainland|Some definitions]] place the Europe-Asia border inside of Georgia. Total area is 69,700 {{km2}}.}}
|-
| 42   || {{flag|Люксембург}} || 0.03% || {{convert|2586|km2|disp=table|sortable=on}} ||
|-
| {{hs|end}} –    || {{flag|Аланд}} ([[Финланд]]) || 0.02% || {{convert|1583|km2|disp=table|sortable=on}} || {{efn| An integral but autonomous region of Finland. Classified as a territory by the [[ISO 3166-1]].}}
|-
| {{hs|end}} –    || {{flag|Фарерын арлууд}} ([[Дани]]) || 0.01% || {{convert|1393|km2|disp=table|sortable=on}} || {{efn|An integral part of the [[Kingdom of Denmark]]. Classified as a territory by the [[ISO 3166-1]]}}
|-
| {{hs|end}} –    || {{flag|Мэн арал}} ([[Их Британи]]) || 0.006% || {{convert|572|km2|disp=table|sortable=on}} ||
|-
| 43   || {{flag|Андорра}} || 0.005% || {{convert|468|km2|disp=table|sortable=on}} ||
|-
| 44   || {{flag|Мальта}} || 0.003% || {{convert|315|km2|disp=table|sortable=on}} ||
|-
| 45   || {{flag|Лихтенштейн}} || 0.002% || {{convert|160|km2|disp=table|sortable=on}} ||
|-
| {{hs|end}} –    || {{flag|Жерси}} ([[Их Британи]]) || 0.001% || {{convert|116|km2|disp=table|sortable=on}} ||
|-
| {{hs|end}} –    || {{flag|Гернси}} ([[Их Британи]]) || 0.001% || {{convert|78|km2|disp=table|sortable=on}} ||
|-
| 46   || {{flag|Сан Марино}} || 0.001% || {{convert|61|km2|disp=table|sortable=on}} ||
|-
| {{hs|end}} –    || [[Гибралтар]] ([[Их Британи]]) || 0% || {{convert|7|km2|disp=table|sortable=on}} || {{efn| Figures are from the BBC.&lt;ref&gt;{{cite web |url = https://www.bbc.com/news/world-europe-18219307 |title = Gibraltar profile |date = 19 May 2023 |website = BBC |access-date = 28 October 2023}}&lt;/ref&gt;}}
|-
| 47   || {{flag|Монако}} || 0% || {{convert|2|km2|disp=table|sortable=on}} || {{efn| Area and population are from official figures.&lt;ref&gt;{{cite web |url = https://monacodc.org/monacohome.html |title = Key Facts About Monaco |date = 2020 |website = Embassy of Monaco in Washington DC |access-date = 28 October 2023}}&lt;/ref&gt;}}
|-
| 48   || {{flag|Ватикан}} || 0% || {{convert|0.49|km2|disp=table|sortable=on}} || {{efn| The [[:it:Calendario Atlante De Agostini|De Agostini Atlas Calendar]] listed the area of Vatican City as 0.44 {{km2}} in its 1930 edition&lt;ref&gt;[https://books.google.com/books?id=JqlIZ70Jn9gC&amp;q=vaticano De Agostini Atlas Calendar], 1930, p. 99. {{in lang|it}}&lt;/ref&gt; but corrected it to 0.49 {{km2}} in its 1945–46 edition.&lt;ref&gt;[https://books.google.com/books?id=ZpJXsBX_6uUC&amp;q=vaticano De Agostini Atlas Calendar], 1945–46, p. 128. {{in lang|it}}&lt;/ref&gt; The figure of 0.44&amp;nbsp;{{km2}} is still widely cited by many sources despite its inaccuracy.}}
|-
| {{hs|end}} –  {{Tooltip|с|Европ соёлын}}|| {{flag|Абхаз}} ||  || {{convert|8664.59|km2|disp=table|sortable=on}} || {{efn| An unknown portion may lie north of the Caucasus, so total figures are given.&lt;ref&gt;{{cite web |url = https://www.bbc.com/news/world-europe-18175030 |title = Abkhazia profile |date = 28 August 2023 |website = BBC |access-date = 13 January 2024}}&lt;/ref&gt; ''De facto'' state with limited recognition. Internationally recognized as part of [[Georgia (country)|Georgia]].}}
|-
| {{hs|end}} –  {{Tooltip|с|Европ соёлын}}|| [[Өвөр Осет]] ||  || {{convert|3885|km2|disp=table|sortable=on}} || {{efn| An unknown portion may lie north of the Caucasus, so total figures are given.&lt;ref&gt;{{cite web |url = https://www.bbc.com/news/world-europe-18269210 |title = South Ossetia profile |date = 28 August 2023 |website = BBC |access-date = 13 January 2024}}&lt;/ref&gt; ''De facto'' state with limited recognition. Internationally recognized as part of [[Georgia (country)|Georgia]].}}
|-
| {{hs|end}} – {{Tooltip|с|Европ соёлын}} || [[Акротири-Декели]] ([[Их Британи]]) || 0% ||  {{convert|254|km2|disp=table|sortable=on}} || {{efn| Culturally but often not geographically in Europe, so total figures are given. Part of the [[Geography of Cyprus|island of Cyprus]].&lt;ref&gt;{{cite web |url = http://www.citypopulation.de/en/cyprus/cities/akrotiridhekelia/ |title = Akrotiri and Dhekelia |date = 4 August 2023 |website = City Population |access-date = 29 October 2023}}&lt;/ref&gt;}}
|-
| 49 {{Tooltip|с|Европ соёлын}}|| {{flag|Армени}} || 0% || {{convert|29743|km2|disp=table|sortable=on}} || {{efn| Culturally but often not geographically in Europe, so total figures are given.}}
|-
| 50 {{Tooltip|с|Европ соёлын}} || {{flag|Кипр}} || 0% || {{convert|9251|km2|disp=table|sortable=on}} || {{efn| Culturally but often not geographically in Europe, so total figures are given. Not including [[Northern Cyprus]] or [[Akrotiri and Dhekelia]].&lt;ref&gt;{{cite web |url = http://www.citypopulation.de/en/cyprus/cities/ |title = Cyprus |date = 4 August 2023 |website = City Population |access-date = 29 October 2023}}&lt;/ref&gt;}}
|-
| {{hs|end}} –  {{Tooltip|с|Европ соёлын}} || {{flag|Гренланд}} ([[Дани]]) || 0% || {{convert|2166086|km2|disp=table|sortable=on}} || {{efn| Culturally tied to Europe but not a geographic part of it, so total figures are given. An integral part of the [[Kingdom of Denmark]]. Classified as a territory by the [[ISO 3166-1]]}}
|}

== Ишлэл ==
{{notelist}}

== Мөн үзэх ==
*[[Европын улс орны газар нутгийн хэмжээ болон хүн амын тоо]]
*[[Европын улс орны хүн амын тоо]]

== Лавлах холбоос ==
{{reflist}}

[[Ангилал:Европын газар зүй]]
[[Ангилал:Газар нутгийн хэмжээ]]</text>
      <sha1>sspgbkc00x90eu07m60cputlztk0bbw</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>821641</id>
      <parentid>821640</parentid>
      <timestamp>2025-06-13T08:16:17Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MongolWikiNew</username>
        <id>79599</id>
      </contributor>
      <origin>821641</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="12456" sha1="ko1wtqw0x8rrbeamg4v6sr1od0rhhwh" xml:space="preserve">{{Short description|none}} &lt;!-- See this article's self-explanatory title and [[WP:SDNONE]] --&gt;

'''Европын улс орны газар нутгийн хэмжээ''' — доор хүснэгтээр харуулав. Европын нийт газар нутгийн хэмжээ нь 10 сая хавтгай дөрвөлжин километр газар байна. Тив дамнасан орнуудын тухайд зөвхөн Европ тивд хамаарах газар нутгийн хэмжээг доор харуулав. Газар нутгийн хэмжээнд газрын гадаргын ус (гол, мөрөн, нуур)-ыг оруулсан болно. 

{| class=&quot;sortable wikitable sticky-header-multi sort-under col2left&quot; {{right}}
! rowspan=2|
! rowspan=2|Улс, орон, харъяа нутаг дэвсгэр
! rowspan=2|Нийтэд&lt;br&gt;эзлэх хувь
! colspan=2|Европ дахь газар нутаг
! class=&quot;unsortable&quot; rowspan=2 |
|-
! км&lt;sup&gt;2&lt;/sup&gt;
! бээр&lt;sup&gt;2&lt;/sup&gt;
|-
| {{hs|end}} –    || '''Европ''' || 100% || {{convert|10014000|km2|disp=table|sortable=on}} ||
|-
| 1 {{Tooltip|тд|Тив дамнасан орон}}|| {{flag|Орос}} || 39.5% || {{convert|3952550|km2|disp=table|sortable=on}} || {{efn| [[Европын Орос]] хэсгийг хамааруулав. Олон улсын хэмжээнд Украины газар нутаг гэж буй газрыг оруулаагүй. [[Сибирь]] буюу [[Хойд Ази]] ороод (13,083,100 {{km2}}) нутаг дэвсгэрийн хэмжээ 17,035,650км&lt;sup&gt;2&lt;/sup&gt;&lt;ref&gt;{{cite web |url = https://www.citypopulation.de/en/russia/admin/ |title = Russia : Administrative Division |date = 8 October 2022 |website = City Population |access-date = 29 October 2023}}&lt;/ref&gt;}}
|-
| 2   || {{flag|Украин}} || 6.0% || {{convert|603549|km2|disp=table|sortable=on}} || {{efn| [[Крым]]ыг (26,945 км&lt;sup&gt;2&lt;/sup&gt;) болон бусад Орост эзлэгдсэн газар нутгуудыг олон улсад зөвшөөрөгдсөнөөр оруулж тооцсон.&lt;ref&gt;{{cite web |url = https://www.citypopulation.de/en/ukraine/cities/ |title = Ukraine: Provinces and Major Cities |date = 22 October 2022 |website = City Population |access-date = 29 October 2023}}&lt;/ref&gt;}}
|-
| 3 {{Tooltip|тд|Тив дамнасан орон}}|| {{flag|Франц}} || 5.4% || {{convert|543941|km2|disp=table|sortable=on}} || {{efn| Эх газрын Франц (535,261 км&lt;sup&gt;2&lt;/sup&gt;) болон [[Корсик]] (8,680 км&lt;sup&gt;2&lt;/sup&gt;) арлыг багтаасан. Уг нь далайн чанад нутга дэвсгэрийг (89,168 км&lt;sup&gt;2&lt;/sup&gt;) оруулаад 633,109 км&lt;sup&gt;2&lt;/sup&gt; байна).&lt;ref&gt;{{cite web |url = http://www.citypopulation.de/en/france/reg/admin/ |title = France: Administrative Division |date = 28 January 2022 |website = City Population |access-date = 29 October 2023}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web |url = https://www.insee.fr/fr/statistiques/1405599?geo=FRANCE-1|title = INSEE  |website = National Official Statistics |access-date = 15 March 2025}}&lt;/ref&gt;}}
|-
| 4 {{Tooltip|тд|Тив дамнасан орон}}|| {{flag|Испани}} || 5.0% || {{convert|498485|km2|disp=table|sortable=on}} || {{efn| [[Сеута]] (19 км&lt;sup&gt;2&lt;/sup&gt;), [[Мелилья]] (12 км&lt;sup&gt;2&lt;/sup&gt;), [[Канарын арлууд]]ыг оруулаагүй тооцсон (7,493 км&lt;sup&gt;2&lt;/sup&gt;). Оруулаад нийт Испанийн газар нутаг 506,009 км&lt;sup&gt;2&lt;/sup&gt;.&lt;ref&gt;{{cite web |url = https://www.ine.es/jaxiT3/Datos.htm?t=2853 |title = Population by Autonomous Community and Autonomous City and sex |website = ine.es |access-date = 29 October 2023}}&lt;/ref&gt;}}
|-
| 5   || {{flag|Швед}} || 4.4% || {{convert|438574|km2|disp=table|sortable=on}} ||
|-
| 6   || {{flag|Герман}} || 3.6% || {{convert|357581|km2|disp=table|sortable=on}} ||
|-
| 7   || {{flag|Финланд}} || 3.4% || {{convert|336884|km2|disp=table|sortable=on}} || {{efn|[[Аланд]]ыг оруулаагүй}}
|-
| 8   || {{flag|Норвеги}} || 3.2% || {{convert|323772|km2|disp=table|sortable=on}} || {{efn|[[Шбицберген]]ийг оруулаагүй.}}
|-
| 9   || {{flag|Польш}} || 3.1% || {{convert|312679|km2|disp=table|sortable=on}} ||
|-
| 10 {{Tooltip|тд|Тив дамнасан орон}} || {{flag|Итали}} || 3.0% || {{convert|301958|km2|disp=table|sortable=on}} || {{efn| [[Пантеллериа]], [[Лампедуза Линоса]] (85 км&lt;sup&gt;2&lt;/sup&gt;) арлуудыг оруулаагүй (25 км&lt;sup&gt;2&lt;/sup&gt;) . Эдгээрийг оруулвал нийт нутаг дэвсгэрийн хэмжээ 302,068 км&lt;sup&gt;2&lt;/sup&gt; байна.&lt;ref&gt;{{cite web |url = https://demo.istat.it/app/?l=it&amp;a=2023&amp;i=D7B |title = Monthly demographic balance and resident population by sex, year 2023 |website = istat.it |access-date = 29 October 2023}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web |url = https://www.istat.it/it/archivio/156224 |title = Main geographical statistics on municipalities |at = Municipal and provincial data |date = 22 January 2013 |website = istat.it |access-date = 29 October 2023}}&lt;/ref&gt;}}
|-
| 11   || {{flag|Их Британи}} || 2.4% || {{convert|244381|km2|disp=table|sortable=on}} || {{efn| 130,462 км&lt;sup&gt;2&lt;/sup&gt; [[Англи]], 14,333 км&lt;sup&gt;2&lt;/sup&gt; [[Умард Ирланд]], 78,803 км&lt;sup&gt;2&lt;/sup&gt; [[Шотланд]] 20,782 км&lt;sup&gt;2&lt;/sup&gt; [[Уэльс]] гэсэн үндсэн 4 орныг багтаасан. Бусад арлууд, бусад газруудыг оруулаагүй.&lt;ref&gt;Click 'Download' and open the smallest csv file. Second column indicates &quot;Area to Mean High Water&quot;.{{cite web |url = https://geoportal.statistics.gov.uk/datasets/0adc8838bb9a43a19aebf3123dfdd63f/about |title = Standard Area Measurements for International Territorial Levels (January 2021) in the UK |date = 31 May 2024 |website = statistics.gov.uk |access-date = 28 Sep 2024}}&lt;/ref&gt;}}
|-
| 12   || {{flag|Румын}} || 2.4% || {{convert|238298|km2|disp=table|sortable=on}} ||
|-
| 13   || {{flag|Беларусь}} || 2.1% || {{convert|207600|km2|disp=table|sortable=on}} ||
|-
| 14 {{Tooltip|тд|Тив дамнасан орон}} || {{flag|Казахстан}} || 1.5% || {{convert|148000|km2|disp=table|sortable=on}} || 
|-
| 15 {{Tooltip|тд|Тив дамнасан орон}} || {{flag|Грек}} || 1.3% || {{convert|131957|km2|disp=table|sortable=on}} || 
|-
| 16   || {{flag|Болгар}} || 1.1% || {{convert|110372|km2|disp=table|sortable=on}} ||
|-
| 17   || {{flag|Исланд}} || 1.0% || {{convert|103000|km2|disp=table|sortable=on}} ||
|-
| 18   || {{flag|Унгар}} || 0.9% || {{convert|93025|km2|disp=table|sortable=on}} ||
|-
| 19 {{Tooltip|тд|Тив дамнасан орон}} || {{flag|Португал}} || 0.9% || {{convert|91424|km2|disp=table|sortable=on}} || 
|-
| 20   || {{flag|Австри}} || 0.8% || {{convert|83878|km2|disp=table|sortable=on}} ||
|-
| 21   || {{flag|Чех}} || 0.8% || {{convert|78871|km2|disp=table|sortable=on}} ||
|-
| 22   || {{flag|Серби}} || 0.8% || {{convert|77589|km2|disp=table|sortable=on}} || 
|-
| 23   || {{flag|Ирланд}} || 0.7% || {{convert|69825|km2|disp=table|sortable=on}} ||
|-
| 24   || {{flag|Литва}} || 0.7% || {{convert|65286|km2|disp=table|sortable=on}} ||
|-
| 25   || {{flag|Латви}} || 0.6% || {{convert|64594|km2|disp=table|sortable=on}} ||
|-
| {{hs|end}} –    || [[Шпицберген]] ([[Норвеги]]) || 0.6% || {{convert|62045|km2|disp=table|sortable=on}} || 
|-
| 26   || {{flag|Хорват}} || 0.6% || {{convert|56594|km2|disp=table|sortable=on}} ||
|-
| 27   || {{flag|Босни ба Херцеговин}} || 0.5% || {{convert|51209|km2|disp=table|sortable=on}} ||
|-
| 28   || {{flag|Словак}} || 0.5% || {{convert|49035|km2|disp=table|sortable=on}} ||
|-
| 29   || {{flag|Эстони}} || 0.5% || {{convert|45399|km2|disp=table|sortable=on}} ||
|-
| 30 {{Tooltip|тд|Тив дамнасан орон}} || {{flag|Дани}} || 0.4% || {{convert|42947|km2|disp=table|sortable=on}} || 
|-
| 31  {{Tooltip|тд|Тив дамнасан орон}} || {{flag|Нидерланд}} || 0.4% || {{convert|41543|km2|disp=table|sortable=on}} || 
|-
| 32   || {{flag|Швейцар}} || 0.4% || {{convert|41291|km2|disp=table|sortable=on}} ||
|-
| 33   || {{flag|Молдав}} || 0.3% || {{convert|33847|km2|disp=table|sortable=on}} ||
|-
| 34   || {{flag|Бельги}} || 0.3% || {{convert|30528|km2|disp=table|sortable=on}} ||
|-
| 35   || {{flag|Албани}} || 0.3% || {{convert|28748|km2|disp=table|sortable=on}} ||
|-
| 36   || {{flag|Умард Македон}} || 0.3% || {{convert|25713|km2|disp=table|sortable=on}} ||
|-
| 37  {{Tooltip|тд|Тив дамнасан орон}} || {{flag|Турк}} || 0.2% || {{convert|23757|km2|disp=table|sortable=on}} || 
|-
| 38   || {{flag|Словени}} || 0.2% || {{convert|20273|km2|disp=table|sortable=on}} ||
|-
| 39   || {{flag|Монтенегро}} || 0.1% || {{convert|13888|km2|disp=table|sortable=on}} ||
|-
| {{hs|end}} –    || {{flag|Косово}} || 0.1% || {{convert|10910|km2|disp=table|sortable=on}} || 
|-
| 40 {{Tooltip|тд|Тив дамнасан орон}} || {{flag|Азербайжан}} || 0.07% || {{convert|6960|km2|disp=table|sortable=on}} || 
|-
| {{hs|end}} –    || {{flag|Приднестр}} ||  || {{convert|4163|km2|disp=table|sortable=on}} || 
|-
| 41 {{Tooltip|тд|Тив дамнасан орон}}|| {{flag|Гүрж}} || 0.03% || {{convert|3040|km2|disp=table|sortable=on}} || 
|-
| 42   || {{flag|Люксембург}} || 0.03% || {{convert|2586|km2|disp=table|sortable=on}} ||
|-
| {{hs|end}} –    || {{flag|Аланд}} ([[Финланд]]) || 0.02% || {{convert|1583|km2|disp=table|sortable=on}} || 
|-
| {{hs|end}} –    || {{flag|Фарерын арлууд}} ([[Дани]]) || 0.01% || {{convert|1393|km2|disp=table|sortable=on}} || 
|-
| {{hs|end}} –    || {{flag|Мэн арал}} ([[Их Британи]]) || 0.006% || {{convert|572|km2|disp=table|sortable=on}} ||
|-
| 43   || {{flag|Андорра}} || 0.005% || {{convert|468|km2|disp=table|sortable=on}} ||
|-
| 44   || {{flag|Мальта}} || 0.003% || {{convert|315|km2|disp=table|sortable=on}} ||
|-
| 45   || {{flag|Лихтенштейн}} || 0.002% || {{convert|160|km2|disp=table|sortable=on}} ||
|-
| {{hs|end}} –    || {{flag|Жерси}} ([[Их Британи]]) || 0.001% || {{convert|116|km2|disp=table|sortable=on}} ||
|-
| {{hs|end}} –    || {{flag|Гернси}} ([[Их Британи]]) || 0.001% || {{convert|78|km2|disp=table|sortable=on}} ||
|-
| 46   || {{flag|Сан Марино}} || 0.001% || {{convert|61|km2|disp=table|sortable=on}} ||
|-
| {{hs|end}} –    || [[Гибралтар]] ([[Их Британи]]) || 0% || {{convert|7|km2|disp=table|sortable=on}} || 
|-
| 47   || {{flag|Монако}} || 0% || {{convert|2|km2|disp=table|sortable=on}} || 
|-
| 48   || {{flag|Ватикан}} || 0% || {{convert|0.49|km2|disp=table|sortable=on}} || 
|-
| {{hs|end}} –  {{Tooltip|с|Европ соёлын}}|| {{flag|Абхаз}} ||  || {{convert|8664.59|km2|disp=table|sortable=on}} || 
|-
| {{hs|end}} –  {{Tooltip|с|Европ соёлын}}|| [[Өвөр Осет]] ||  || {{convert|3885|km2|disp=table|sortable=on}} || 
|-
| {{hs|end}} – {{Tooltip|с|Европ соёлын}} || [[Акротири-Декели]] ([[Их Британи]]) || 0% ||  {{convert|254|km2|disp=table|sortable=on}} || 
|-
| 49 {{Tooltip|с|Европ соёлын}}|| {{flag|Армени}} || 0% || {{convert|29743|km2|disp=table|sortable=on}} || 
|-
| 50 {{Tooltip|с|Европ соёлын}} || {{flag|Кипр}} || 0% || {{convert|9251|km2|disp=table|sortable=on}} || 
|-
| {{hs|end}} –  {{Tooltip|с|Европ соёлын}} || {{flag|Гренланд}} ([[Дани]]) || 0% || {{convert|2166086|km2|disp=table|sortable=on}} || 
|}

== Ишлэл ==
{{notelist}}

== Мөн үзэх ==
*[[Европын улс орны газар нутгийн хэмжээ болон хүн амын тоо]]
*[[Европын улс орны хүн амын тоо]]

== Лавлах холбоос ==
{{reflist}}

[[Ангилал:Европын газар зүй]]
[[Ангилал:Газар нутгийн хэмжээ]]</text>
      <sha1>ko1wtqw0x8rrbeamg4v6sr1od0rhhwh</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Их Монгол улс болон Юань гүрний үеийн дайн тулаан</title>
    <ns>0</ns>
    <id>140303</id>
    <redirect title="Монголчуудын Хятад дахь байлдан дагуулалт" />
    <revision>
      <id>821660</id>
      <timestamp>2025-06-13T11:25:18Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Megzer</username>
        <id>20491</id>
      </contributor>
      <comment>Megzer moved page [[Их Монгол улс болон Юань гүрний үеийн дайн тулаан]] to [[Монголчуудын Хятад дахь байлдан дагуулалт]]: Misspelled title: Гарчаг нь &quot;Монголын эзэгнэл&quot; хуудасны агуулгатай давхцаж байсан тул нэрийг солив</comment>
      <origin>821660</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="102" sha1="23ixfuyh046qul7iui18av8i206rt42" xml:space="preserve">#ЧИГЛҮҮЛЭГ [[Монголчуудын Хятад дахь байлдан дагуулалт]]</text>
      <sha1>23ixfuyh046qul7iui18av8i206rt42</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Хэлэлцүүлэг:Их Монгол улс болон Юань гүрний үеийн дайн тулаан</title>
    <ns>1</ns>
    <id>140304</id>
    <redirect title="Хэлэлцүүлэг:Монголчуудын Хятад дахь байлдан дагуулалт" />
    <revision>
      <id>821662</id>
      <timestamp>2025-06-13T11:25:18Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Megzer</username>
        <id>20491</id>
      </contributor>
      <comment>Megzer moved page [[Хэлэлцүүлэг:Их Монгол улс болон Юань гүрний үеийн дайн тулаан]] to [[Хэлэлцүүлэг:Монголчуудын Хятад дахь байлдан дагуулалт]]: Misspelled title: Гарчаг нь &quot;Монголын эзэгнэл&quot; хуудасны агуулгатай давхцаж байсан тул нэрийг солив</comment>
      <origin>821662</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="125" sha1="k2kk1t0gytuksyc1wijabyqo4fcucn7" xml:space="preserve">#ЧИГЛҮҮЛЭГ [[Хэлэлцүүлэг:Монголчуудын Хятад дахь байлдан дагуулалт]]</text>
      <sha1>k2kk1t0gytuksyc1wijabyqo4fcucn7</sha1>
    </revision>
  </page>
</mediawiki>