Википедиа mnwiki https://mn.wikipedia.org/wiki/%D0%9D%D2%AF%D2%AF%D1%80_%D1%85%D1%83%D1%83%D0%B4%D0%B0%D1%81 MediaWiki 1.45.0-wmf.6 first-letter Медиа Тусгай Хэлэлцүүлэг Хэрэглэгч Хэрэглэгчийн яриа Википедиа Википедиагийн хэлэлцүүлэг Файл Файлын хэлэлцүүлэг МедиаВики МедиаВикигийн хэлэлцүүлэг Загвар Загварын хэлэлцүүлэг Тусламж Тусламжийн хэлэлцүүлэг Ангилал Ангиллын хэлэлцүүлэг TimedText TimedText talk Module Module talk Event Event talk 0 1261 822798 812376 2025-06-23T02:07:50Z Avirmed Batsaikhan 53733 822798 wikitext text/x-wiki {{Инфобокс түүхэн газар | name = Хархорум | native_name = {{MongolUnicode|ᠬᠠᠷᠠᠬᠣᠷᠣᠮ}}<br/>Каракорум | native_language = mn | native_name2 = | native_language2 = | native_name3 = | native_language3 = | other_name = | image = Karakorum.jpg | image_size = | alt = | caption = [[Эрдэнэ Зуу хийд]] | locmapin = Монгол | map_relief = 1 | map_width = | map_caption = Монгол Улс дахь байршил | map_dot_mark = Archaeological site icon (red).svg | coordinates = {{Coord|47|12|37|N|102|50|52|E|region:MN_type:landmark|display=inline,title}} | gbgridref = | type = Хуучин нийслэлийн балгас | etymology = | location = [[Өвөрхангай аймаг]], [[Монгол]] | nearest_city = [[Хархорин сум|Хархорин]] | area = | elevation = | height = | beginning_label = | beginning_date = | formed = | founded = 1220 | founder = | built = | built_for = | original_use = | demolished = | rebuilt = | restored = | restored_by = | current_use = | architect = | sculptor = | architecture = | visitors_num = | visitors_year = | visitors_ref = | governing_body = | owner = | website = | designation1 = | designation1_offname = | designation1_type = | designation1_criteria = | designation1_date = | delisted1_date = | designation1_partof = | designation1_number = | designation1_free1name = | designation1_free1value = | designation1_free2name = | designation1_free2value = | designation1_free3name = | designation1_free3value = }} '''Хархорум''' (Хархүрэм) буюу '''Каракорум''' хот нь Чингис хааны зарлигаар 1220 онд [[Их Монгол Улс]]ын нийслэл хотыг [[Аураг орд|Аураг ордноос]] тус хотод шилжүүлэх зарлиг гарч, Өгэдэй хааны үеэс албан ёсны [[нийслэл]] болсон юм. XIII зууны үед байгуулагдсан бөгөөд уг хот нь [[Мин улс|Мин улсаас]] явуулсан довтолгооны үр дүнд 1388 онд сүйдсэн. Сүүлийн жилүүдэд төр засаг болон ард түмний дунд уг хотын байсан газарт шинэ хот үүсгэн байгуулж нийслэл хот болгох санал санаачлага гарч байсан болно. == Түүх == Хархорум хотыг 1220 онд [[Чингис хаан]] үндэслэж нийслэл хот болгосон. [[Хубилай хаан|Хубилай хааны]] үед барин дуусгажээ. Тэнд хот суурин анх байгуулагдсан нь VIII зууны ([[Уйгур улс]]) үед холбогддог. Чингис хааны үед Хархорум нь цэрэг зэвсгийн агуулах суурин шинжтэй байжээ. 1232 онд Хархорумын гол хэрмийг байгуулжээ. 1235 онд хаант төрийн сүр хүч, хөгжил цэцэглэлтийн илэрхийлэл болгон Түмэн Амгалант ордныг байгуулснаар Хархорум хот улам ч өнгө жавхаатай болжээ. Түүний өмнөхөн Өгөөдэй хаан ор суусны 7-р он хөхөгчин хонин жил буюу 1235 оны хавар Хархорум хотыг цогцлон байгуулж Түмэн Амгалант ордныг барьж, 8-р оны улаан бичин жилийн цагаан сараар буюу 1236 онд олон [[Ван|ван]] ноёд зоог базаан уг ордныг барьж гүйцсэнд зориулж их найр, хурим ёслол үйлджээ. Ийнхүү [[Өгэдэй хаан]] Хархорумын бүтээн байгуулалтын ажлыг зохион байгуулснаар Монголын эзэнт гүрний нийслэлийн өнгө төрхийг илэрхийлэхүйц хот болсон байна. Хархорум хотыг байгуулахад Монголчуудын зэрэгцээ “Франц, Англи, Орос, Унгар, Төвд, [[Балба]], [[Перс]], [[Хятад]], [[Солонгос]] зэрэг орны шилдэг уран барилгачдыг дайчлан ажиллуулжээ. Юань улсын сударт бичсэнээр “1500 албан хүн” Хархорумыг байгуулахад идэвхитэй ажиллаж байжээ. Ер нь хот байгуулалтад харь орны гар урчуудыг ашиглах явдал Хүннүгийн үед ч байсан. Хотын гол хэсгийг тойруулан босгосон бэхлэлт хэрэм нь дөрвөн талдаа тус бүр нэг асар хаалгатай байсан ба [[Марко Поло]]гийн мэдээгээр бол эргэн тойрны урт гурван бээр (4,92 км) хэмжээтэй байв. [[Археологи|Археологийн]] шинжилгээний үр дүнгээс үзвэл хотын хэрмийн баруун хана 1500 метр, урд талын хана нарийн тодорхой бус, зүүн талын хана 1200, хойт хана 1100 метр урт болохыг тогтоожээ. ([[Намсрайн Сэр-Оджав|Н. Сэр-Оджав]]. [[Довдойн Баяр|Д. Баяр]]. 1977 оны Хархорум хотын шинжилгээний ангийн тайлан. 16-р тал) 1985 онд [[Шанхай]] хотноо хэвлэгдсэн “Хятадын Нэвтэрхий толь бичиг-Юань гүрний түүх” зохиолд “Хархорум нь дөрвөн ли, зүүнээс баруун тийш барагцаалбал хоёр ли хэмжээтэй” гэжээ ( 1ли = 576 метр ) Хотын баруун урд хэсэгт гадуураа дөрвөн талтай асар хаалгатай бат бэх хэрмэн дотор талд “Түмэн Амгалант” хэмээх алт эрдэнэс, шүр сувдаар чимэглэсэн хаант төрийн их ордон сүндэрлэж байв. {{Том зураг|Harhorin.jpg|800|Орхонтал, Хархорины харагдах байдал}} Ногоон зүлэг, цэцэг, навч алагласан Хархорум хотын хэрэм хойноос урагш, баруунаас зүүн тийш нэвт гарсан томоохон гудамжтай ба тэдгээр нь төв дундаа огтлолцож, хотыг дөрвөн тойрогт хуваагддаг байв. Үүнд нэгдүгээр тойрогт газар бүрээс ирсэн Мусульман худалдаачид, тэдний зах зээл голдуу, хоёрдугаар тойрогт Хятад худалдаачид, гар урчуудын зах зээл голдуу гуравдугаар тойрогт Эзэн хааны хатад, хөвгүүдийн орд харш болон Чингисийн Алтан ургийн ноёд дээдэс, их жанжидын байр, орд өргөө, дөрөвдүгээр тойрогт [[Будда]], [[Христос]], [[Лал]]ын шашны сүм хийд, [[дипломат]] элч төлөөлөгчдийн буудал, мөргөлийн газар бүхий хот байгуулалтын хувьд нарийн зохион байгуулалтай том хот болжээ. (‎Ч. Далай. [[Өгэдэй хаан]] ба Хархорум хот, 22-р тал) Олон тооны уран дархчуудыг авчирч ажиллуулснаас үзвэл монгол хаад Хархорумаа хөл ихтэй, хөгжил сайтай томоохон хот болгох гэж нилээд чармайж байжээ. Тухайн үеийн шилдэг уран дархчуудын бүтээсэн нэгэн томоохон бүтээл бол Түмэн Амгалант ордон дотор байрлаж, уран гоё хийцээрээ олон түмэнд шагшигдаж байсан Мөнгөн мод болно. Түүнийг бүтээх ажлыг [[Мөнх хаан]] [[Франц]]ын нийслэл [[Парис]] хотын алдарт уран дархан [[Вильгельм Бушье]]д хааны сангаас санхүүжилт хийж, 50 туслах дархан өгч бүтээлгэжээ. В.Бушье түүнийг 1254 онд хийж дуусгаад, уран барилгын хосгүй бүтээл Түмэн Амгалант хэмээх их ордны дотор талд, хааны сэнтийн өмнөх талбайд байрлуулан залжээ. [[Мөнгөн мод]]ны ёроолд тус бүрээс нь айраг олгойдон гарах цоргон амтай дөрвөн мөнгөн арслан байрлуулжээ. Модны дотуур оройд нь хүртэл дөрвөн босоо хоолой татаж, тэдгээрийн амсрыг доош унжуулан, тус бүрийн амсрыг алтан шармал могойн ам маягтай үйлдэж сүүлээр нь мөнгөн модыг ороолгон урлажээ. Эдгээр хоолойн нэгээс дарс, нөгөөгөөс дан айраг, гурав дахиас балын ундаа, дөрөв дэхээс террацина хэмээх будааны шар айраг гоождог байв. Модны ёроол хавьд амттан ундааг юүлэх тусгай мөнгөн савнуудыг хоолой бүрийн дор тосон байрлуулжээ. Мөнгөн модны орой дээр бүрээ барьсан Ангель хэмээх тэнгэрийн элчийн дүрийг Вильгельм дархан урлан босгож модны доорхи газарт хүн далд орохуйц зоорь бэлдэн модны голоор Ангелийг хүртэл бас нэг цорго үйлджээ. Эхлээд тэнд тулман хөөрөг хийсэн авч тэр нь олигтой хөөрөгдөж чадсангүй. Ундааг сөгнөх үйлчлэгч нар тэнд бэлэн хүлээж зогсох ажээ. Модны мөчир, навч, жимс бүгдийг цул мөнгөөр урлажээ. Дэлхийн гурван том шашин болох Будда, Христос, Лалын болон бөө мөргөлийн ёсны төлөөлөгчид нийслэлд тус тусын үйл ажиллагааг явуулж байсан бөгөөд 1254 онд [[Мөнх хаан]] Хархорум хотод Будда, Христос, Лалын болон бөө мөргөлийн ёсны төлөөлөгчдийг ирүүлэн дэлхийн түүхнээ анх удаа онолын маргаан зохион байгуулсан байна. Мөнх хааны үед [[1256]] онд Хархорумд байгуулсан Буддагийн "Шин Юань гэ" (興元閣) буюу "Их Асарт сүм", "Читаван" зэрэг 12, Лалын 2, [[Христос]]ын 1 нийт 15 тооны сүм дуган өөр өөрийн суртлыг номлож байжээ. Эдгээр шашны болон иргэний сургууль, гэрийн буюу ордны сургууль соёлын газар, номын сан, архив, түүх судлах хүрээлэн Хархорумд ажиллаж байв. Их гүрний бүрэлдэхүүнд дээрх гурван гол шашинт улс, орнууд багтаж байсан болохоор тэдгээр шашинтны төвлөрсөн төлөөллийг нийслэлд буй болгох шаардлага урган гарчээ. XIII зуунд Чингис хааны, үр ач нартаа нийт гүрний нутгийг хуваарилан өмчлүүлсэн тус тусын эзэмшил дээр Монголын хэд хэдэн улс буй болов. Тэдгээр нь Орос дахь "[[Алтан Орд]]", [[Иран]] дахь "[[Ил Хаант Улс|Ил хан]]" буюу анхны хааны нь нэрээр алдаршсан "[[Ил Хаант Улс|Хүлэгүгийн Улс]]" [[Дундад Ази]] дахь "[[Цагаадайн Улс]]" хожим 1260 оноос Хятадад байгуулагдсан Монголын "[[Юань Улс]]" зэрэг болно. Тэдгээр нь тухайн үеийн нөхцөл байдал, газар зүйн байрлалаас болж өөр өөрийн төв хоттой байв. Тухайлбал Ижил мөрний сав нутагт орших [[Бат хаан|Батын]] [[Сарай (хот)|Сарай]], [[Бэрх]]ийн Сарай, Иран дахь Монголын хаант улсын төв [[Тибриз]] мөн Цагадайн улсын нутаг болох Ферганд Андижан, мөн [[Бээжин]], [[Багдад]], [[Бухар]], [[Самарканд]] зэрэг хотууд оршиж байв. Монголын хаад нийт гүрнийг Хархорум хотод төвлөрөн тэндээс удирдаж байсан болохоор их нийслэл нь мөн Хархорум байжээ. Энэ бүхнээс дүгнэн үзэхэд XIII зууны үед Хархорум хот [[Ази]]-[[Европ]], [[Араб]] дахины аянчин жуулчин, албаны түшмэд, ихэс дээдэс, эрдэмтэн мэргэдийг өөртөө даллан дуудсан дэлхийн соёл ирг‎эншлийг холбогч хотын үүргийг гүйцэтгэж байсан болох нь судалгааны явцад тодорхой болж байна. 1380 онд дайны улмаас хот сүйрсэн байна. 1586 онд тус хотод "[[Эрдэнэ Зуу хийд|Эрдэнэ Зуу" хийдийг]] байгуулжээ. [[Ангилал:Хархорум| ]] [[Ангилал:Их Монгол Улс]] [[Ангилал:Монгол дахь археологийн олдворт газар]] [[Ангилал:Монголын эртний хот балгас]] [[Ангилал:Чингис хаан]] [[Ангилал:Өвөрхангай аймаг]] [[Ангилал:Монголын урьдын нийслэл]] [[Ангилал:Балгас хот]] ccw4xmbdpr1hba4tn1v5qlig7237cku 0 3589 822781 822663 2025-06-23T00:55:27Z InternetArchiveBot 70653 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5 822781 wikitext text/x-wiki {{Инфобокс Гараг | bgcolour=#c0c0ff | name = дэлхий | symbol = [[Файл:Earth symbol (small, bold).svg|32px|alt=🜨|Дэлхийн одон орны тэмдэг]] | image = [[File:The Blue Marble (remastered).jpg|frameless|center]] | caption = | epoch = [[J2000.0]] | apoapsis = 152,097,701&nbsp;км <br />1.0167103335&nbsp;[[Одон орны нэгж|а.н.]] | periapsis = 147,098,074&nbsp;км <br /> 0.9832898912&nbsp;А.Н. | semimajor = 149,597,887.5&nbsp;км <br /> 1.0000001124&nbsp;А.Н. | eccentricity = 0.016710219 | inclination = 1°34'43.3"<ref name=Allen294>{{cite book | title=Allen's Astrophysical Quantities | а.н.thor=Allen, Clabon Walter; Cox, Arthur N. | publisher=Springer | year=2000 | isbn=0387987460 | url=http://books.google.com/books?id=w8PK2XFLLH8C&pg=PA294 | pages=294}}</ref> <br /> [[тогтмол хавтан|тогтмол хавтанд]] | asc_node = 348.73936° | arg_peri = 114.20783° | period = 365.256366&nbsp;өдөр<br /> 1.0000175&nbsp;[[Юлианы жил (одон орон)|Юлианы жил]] | avg_speed = 29.783&nbsp;км/с <br /> 107,218&nbsp;км/цаг | satellites = 1&nbsp;([[Сар]]) | physical_characteristics = yes | flattening = 0.0033528<ref name=iers/> | equatorial_radius = 6,378.1&nbsp;км<ref name=iers>{{cite conference | а.н.thor=IERS Working Groups | editor=McCarthy, Dennis D.; Petit, Gérard | title=General Definitions and Numerical Standards | year=2003 | booktitle=IERS Technical Note No. 32 | publisher=U.S. Naval Observatory and Bureа.н. International des Poids et Mesures | url=http://www.iers.org/MainDisp.csl?pid=46-25776 | accessdate=2008-08-03 }}</ref> | polar_radius = 6,356.8&nbsp;км<ref>{{cite book | first=Anny | last=Cazenave | editor=Ahrens, Thomas J. | year=[[1995]] | chaptertitle=Geoid, Topography and Distribution of Landforms | title=Global earth physics a handbook of physical constants | publisher=American Geophysical Union | location=Washington, DC | isbn=0-87590-851-9 | url=http://www.agu.org/reference/gephys/5_cazenave.pdf | accessdate=2008-08-03 | format=PDF | archive-date=2006-10-16 | archive-url=https://web.archive.org/web/20061016024803/http://www.agu.org/reference/gephys/5_cazenave.pdf | url-status=dead }}</ref> | mean_radius = 6,371.0&nbsp;км<ref>{{cite book | а.н.thor=Various | editor=David R. Lide | year=2000 | title=Handbook of Chemistry and Physics | edition=81st | publisher=CRC | isbn=0849304814 }}</ref> | circumference = 40,075.02&nbsp;км&nbsp;([[экватор]]ын)<br />40,007.86&nbsp;км&nbsp;([[уртрагийн]])<br />40,041.47&nbsp;км&nbsp;(дундаж) | surface_area = 510,072,000&nbsp;км²<ref>{{cite journal | last = Pidwirny | first = Michael | date=2006-02-02 | title=Surface area of our planet covered by oceans and continents.(Table 8o-1) | publisher=University of British Columbia, Okanagan | url=http://www.physicalgeography.net/fundamentals/8o.html | accessdate=2007-11-26 }}</ref><ref name=cia>{{cite web | author=Staff | date=2008-07-24 | url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/xx.html | title=World | work=The World Factbook | publisher=Central Intelligence Agency | accessdate=2008-08-05 | archive-date=2010-01-05 | archive-url=https://web.archive.org/web/20100105171656/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/xx.html | url-status=dead }}</ref> 148,940,000&nbsp;км²&nbsp;- хуурай газар &nbsp;&nbsp;(29.2 %)<br /> 361,132,000&nbsp;км²&nbsp;- ус &nbsp;(70.8 %) | volume = [[Дэлхийн эзлэхүүн|1.0832073{{e|12}}]]&nbsp;км³ | mass = 5.9736{{e|24}}&nbsp;кг<ref name="earth_fact_sheet">{{cite web | last = Williams | first = David R. | date = 2004-09-01 | url = http://nssdc.gsfc.nasa.gov/planetary/factsheet/earthfact.html | title = Earth Fact Sheet | publisher = NASA | accessdate = 2007-03-17 }}</ref> | density = 5.5153&nbsp;г/см³ | surface_grav = [[Дэлхийн татах хүч|9.780327]] м/с²<ref name="yoder12">Yoder, C. F. (1995) p. 12.</ref><br />0.99732&nbsp;[[хүндийн хүчний хурдатгал|''g'']] | escape_velocity = 11.186&nbsp;км/с&nbsp; | sidereal_day = 0.99726968&nbsp;өдөр<ref name=Allen296>{{cite book | title=Allen's Astrophysical Quantities | а.н.thor=Allen, Clabon Walter; Cox, Arthur N. | publisher=Springer | year=2000 | isbn=0387987460 | url=http://books.google.com/books?id=w8PK2XFLLH8C&pg=PA296 | pages=296}}</ref><br />23{{smallsup|ц}}&nbsp;56{{smallsup|м}}&nbsp;4.100{{smallsup|с}} | rot_velocity = 1,674.4 км/цаг (465.1 м/с) | axial_tilt = 23.439281° | albedo = 0.367<ref name="earth_fact_sheet"/> | atmosphere = yes | temperatures = yes | temp_name1 = [[Кельвин]] | min_temp_1 = 184&nbsp;K | mean_temp_1 = 287&nbsp;K | max_temp_1 = 331&nbsp;K | temp_name2 = [[Цельс]] | min_temp_2 = −89&nbsp;°C | mean_temp_2 = 14&nbsp;°C | max_temp_2 = 57.7&nbsp;°C | surface_pressure = 101.3&nbsp;[[кПа]] ([[Далайн түвшнээс дээш өндөр|Дундаж далайн түвшин]]) | atmosphere_composition = 78.08%&nbsp;[[Азот]] (N₂)<br /> 20.95%&nbsp;[[Хүчилтөрөгч]] (O₂)<br /> 0.93%&nbsp;[[Аргон]]<br /> 0.038%&nbsp;[[Нүүрсхүчлийн хий]]<br /> 1% орчмын [[усны уур]] ([[уур амьсгал]]аас хамаарч өөр байна)<ref name="earth_fact_sheet"/> |note=no }} '''Дэлхий''' нь [[Нарны аймаг|нарны аймгийн ]]ганц амьдралт гараг ([[ертөнц]]) бөгөөд нарны аймгийн 3 дахь [[гариг|гараг]] юм. Дэлхий нь 4.57 тэрбум [[жил|жилийн]] өмнө үүссэн<ref name="age_earth">{{cite book | first=G.B. | last=Dalrymple | year=1991 | title=The Age of the Earth | publisher=Stanford University Press | location=California | id=ISBN 0-8047-1569-6 }}</ref> бөгөөд нэг дагуултай ([[Сар]]). 365.26 [[өдөр|өдөрт]] [[Нар|Нарыг]] бүтэн тойрдог).<ref>This period is known as the [[sidereal year]]. The number of solar өдөр is one less than the number of [[Sidereal day|sidereal days]] becа.н.se the orbital motion of the Earth about the Sun results in one additional revolution of the planet about its axis.</ref>. Дэлхийн эргэлтийн тэнхлэг 23.5° хазайсан байдаг нь дэлхийн [[Жилийн дөрвөн улирал|улирлын]] өөрчлөлтийн шалтгаан болно<ref>Ahrens, ''Global Earth Physics: A Handbook of Physical Constants'', p. 8.</ref>. Дэлхий нь [[агаар мандал|агаар мандалтай]], гадаргуугийнх нь 71% нь [[далай]] ([[ус]]), үлдсэн 29% нь хуурай газар ([[тив]], [[арал]]). Дэлхийн гадаргуу нь [[Плит тектоник|тектоникийн хавтангуудад]] хуваагдах ба тэдгээр нь тасралтгүй нүүж (хөвж) байдаг. Дэлхий нь гүн рүүгээ бүслүүрлэг тогтоцтой бөгөөд [[Дэлхийн цөм|цөм]], [[манти]], [[Дэлхийн царцдас|царцдасаас]] тогтоно. == Дэлхийн үүсэл == 4.57 тэрбум жилийн өмнө<ref name="age_earth" /> Дэлхий болон [[Нарны аймаг|Нарны аймгийн]] бусад гарагууд хийн мананцраас (''Solar Nebula'') үүссэн гэж [[Шинжлэх ухааны таамаглал|таамаглаж]] байгаа бөгөөд дэлхий нь эхлээд халуун хайлмаг байгаад аажмаар хөрж, хатуу царцдастай болсон байна. Дэлхийн дагуул [[Сар]] нь, Дэлхийг Ангар гарагтай ойролцоо хэмжээтэй биет ("Тейя" гэж нэрлэдэг) мөргөх үед үүссэн гэж таамагладаг<ref>{{cite journal | last = R. Canup and E. Asphа.н.g | title = Origin of the Moon in a giant impact near the end of the Earth's formation | journal = Nature | volume = 412 | pages = 708-712 | date = 2001 | url = http://www.nature.com/nature/journal/v412/n6848/abs/412708a0.html }}</ref>. Аажмаар Дэлхийн [[температур]] 100&nbsp;°C (212&nbsp;°F) орчим болоход эртний [[агаар мандал]] дахь [[ус|усны]] уур коденсацлагдан, [[далай]] үүсэж эхэлсэн байна. Агаар мандалд [[хүчилтөрөгч]], улмаар агаар мандлын дээд давхаргад [[озон]] (O₃) үүссэнээр, [[нар|нарнаас]] ирэх [[хэт ягаан туяа]] багасаж, анхны нийлмэл эст амьтад, улмаар жинхэнэ [[олон эст амьтад]] үүсэж эхэлжээ<ref>{{cite web | last = Burton | first = Kathleen | date = [[November 29]], [[2000]] | url = http://www.nasa.gov/centers/ames/news/releases/2000/00_79AR.html | title = Astrobiologists Find Evidence of Early Life on Land | publisher = NASA | accessdate = 2007-03-05 | archive-date = 2011-10-11 | archive-url = https://web.archive.org/web/20111011032824/http://www.nasa.gov/centers/ames/news/releases/2000/00_79AR.html | url-status = dead }}</ref>. Дэлхийн гадаргуу байнга, тасралтгүй өөрчлөгдөж байсан гэж үздэг. Өөрөөр хэлбэл эх газрууд нүүж, хоорондоо нэгдэн супер [[тив]] үүсгэн, дараа нь задраж байснаас нилээд чухал [[супер тив]] нь 600-540 [[сая]] [[жил|жилийн]] өмнө үүсэж, 180 сая [[жил|жилийн]] өмнө задарсан ([[супер тив|Гондван]], [[супер тив|Лаурази]] 2 супер тивийг үүсгэсэн) [[супер тив|Пангей]] юм<ref>{{cite journal | а.н.thor=Murphy, J. B.; Nance, R. D. | title=How do supercontinents assemble? | journal=American Scientist | year=1965 | volume=92 | pages=324–33 | url=http://scienceweek.com/2004/sa040730-5.htm | accessdate=2007-03-05 }}</ref>. Дэлхий дээр хэд хэдэн томоохон [[мөстлөг|мөстлөгүүд]] явагдсан гэж таамагладаг ба эхнийх нь 750-580 сая жилийн өмнө (Неопротерозой), сүүлийнх нь 10,000 жилийн өмнө дууссан байна<ref>{{cite web | а.н.thor=Staff | url = http://www.lakepowell.net/sciencecenter/paleoclimate.htm | title = Paleoclimatology - The Study of Ancient Climates | publisher = Page Paleontology Science Center | accessdate = 2007-03-02 }}</ref>. Дэлхийн хөгжлийн түүхэнд [[амьд организм|амьд организмын]] томоохон сүйрлүүд тохиолдож байснаас сүүлийнх нь 65 [[сая]] жилийн өмнө болсон [[үлэг гүрвэл|үлэг гүрвэлүүдийн]] мөхөл юм (Шалтгааныг нь дэлхий дээр [[солир]] унасантай холбон таамагладаг). Уг сүйрлийн дараагаар жижиг амьтад жишээлбэл [[сүүн тэжээлтэн]] амьтад эрчимтэй тархаж эхэлсэн ба хэдэн сая жилийн өмнө [[Африк|Африкийн]] [[мич|мичтэй]] төстэй амьтдыг хоёр хөл дээрээ явдаг болсон гэж [[Шинжлэх ухааны таамаглал|таамагладаг]]<ref>{{cite journal | last = Gould | first = Stephan J. | title=The Evolution of Life on Earth | journal=Scientific American | date=October , 1994 | url=http://brembs.net/gould.html | accessdate=2007-03-05 }}</ref>. == Дэлхийн бүтэц == [[Нарны аймaг|Нарны аймгийн]] 4 гариг (Наранд ойрхон 4 гариг) хатуу, чулуурхаг гадаргуутай ("Хөрст гариг") бөгөөд тэдгээрээс Дэлхий нь хамгийн том, их [[нягт|нягттай]], хүчтэй [[соронзон орон|соронзон оронтой]], газрын татах хүч хамгийн ихтэй [[гариг]] юм. Дэлхий нь ерөнхийдөө зуйвандуу бөмбөлөг хэлбэртэй боловч, үнэндээ гадаргуу нь тэгш биш учир Дэлхийн хэлбэрийг [[Геоид]] гэж нэрлэнэ. === Химийн найрлага === Дэлхийн [[масс]] ойролцоогоор 5.98 ×10²⁴ [[кг]]. Гол бүрдүүлэгч [[химийн элемент|элементүүд]] нь [[төмөр]] (32.1%), [[хүчилтөрөгч]] (30.1%), [[цахиур]] (15.1%), [[магни]] (13.9%), [[хүхэр]] (2.9%), [[никель]] (1.8%), [[кальци]] (1.5%), [[хөнгөнцагаан]] (1.4%) ба үлдэх 1.2% нь бусад [[химийн элемент|химийн элементүүд]] юм<ref>{{cite journal | а.н.thor=Morgan, J. W.; Anders, E. | title=Chemical composition of Earth, Venus, and Mercury | journal=Proceedings of the National Academy of Science | year=1980 | volume=71 | issue=12 | pages=6973–6977 | url=http://www.pubmedcentral.nih.gov/articlerender.fcgi?artid=350422 | accessdate=2007-02-04 | archive-date=2013-07-18 | archive-url=https://archive.today/20130718075202/http://www.pubmedcentral.nih.gov/articlerender.fcgi?artid=350422 | url-status=dead }}</ref>. [[АНУ|АНУ-ын]] [[геохими|геохимич]] [[Ф.Кларк|Ф.Кларк-ийн]] тооцоогоор, Дэлхийн царцдасын 47% нь [[хүчилтөрөгч]] бөгөөд нийт чулуулагийн 99.22% нь [[цахиур]], [[хөнгөн цагаан]], [[төмөр]], [[кальци]] зэрэг нийт 11 ислээс тогтдог байна. {| {{prettytable}} |+ Ф.Кларкийн хүснэгт <br />(Дэлхийн царцдасын үндсэн ислүүд) !Найрлага !Химийн томъёо !Тархалт |- |[[Цахиурын исэл]] |style="text-align: center;"|SiO₂ |style="text-align: right;"|59.71% |- |[[Хөнгөнцагааны исэл]] |style="text-align: center;"|Al₂O₃ |style="text-align: right;"|15.41% |- |[[Кальцийн исэл]] |style="text-align: center;"|CaO |style="text-align: right;"|4.90% |- |[[Магнийн исэл]] |style="text-align: center;"|MgO |style="text-align: right;"|4.36% |- |[[Натрийн исэл]] |style="text-align: center;"|Na₂O |style="text-align: right;"|3.55% |- |[[Төмрийн (II) исэл]] |style="text-align: center;"|FeO |style="text-align: right;"|3.52% |- |[[Калийн исэл]] |style="text-align: center;"|K₂O |style="text-align: right;"|2.80% |- |[[Төмрийн (III) исэл]] |style="text-align: center;"|Fe₂O₃ |style="text-align: right;"|2.63% |- |[[Ус]] |style="text-align: center;"|H₂O |style="text-align: right;"|1.52% |- |[[Титаний давхар исэл]] |style="text-align: center;"|TiO₂ |style="text-align: right;"|0.60% |- |[[Фосфорийн тавч исэл]] |style="text-align: center;"|P₂O₅ |style="text-align: right;"|0.22% |- !colspan="2"|Нийт !style="text-align: right;"|99.22% |} === Дэлхийн дотоод бүтэц === [[Файл:Earth-crust-cutaway-mn.png|thumbnail|upright=1.25|Дэлхийн бүтэц (хэмжээ харгалзаагүй, схем).]] Дэлхий нь гүн рүүгээ үелэсэн бүтэцтэй бөгөөд химийн найрлагынхаа хувьд: * Хамгийн гадна талдаа, силикатлаг найрлагатай, хатуу [[Дэлхийн царцдас|царцдас]], * Түүний дотор талд шингэн [[манти]], * [[Манти|Мантитай]] харьцуулахад харьцангуй халуун [[Дэлхийн цөм|гадаад цөм]], * Хамгийн төвдөө хатуу [[Дэлхийн цөм|дотоод цөм]] гэж хуваагдана. Харин [[Геологи|Геологийн]] хувьд [[литосфери]], [[астеносфери]], [[манти|дээд манти]], [[манти|доод манти]], [[Дэлхийн цөм|гадаад]] болон [[Дэлхийн цөм|дотоод цөм]] гэсэн үе давхрагуудтай<ref>{{cite book | first=Toshiro | last=Tanimoto | editor=Thomas J. Ahrens | year=1995 | title=Crustal Structure of the Earth | booktitle=Global Earth Physics: A Handbook of Physical Constants | publisher=American Geophysical Union | location=Washington, DC | id=ISBN 0-87590-851-9 | url=http://www.agu.org/reference/gephys/15_tanimoto.pdf | accessdate=2007-02-03 | archive-date=2006-10-16 | archive-url=https://web.archive.org/web/20061016194153/http://www.agu.org/reference/gephys/15_tanimoto.pdf | url-status=dead }}</ref> . {| {{prettytable}} class="wikitable" !colspan=2 style="width: 33%;"|Гүн !rowspan=2 valign="bottom"|Үе давхрага !rowspan=2 style="width: 15%;"|Нягт<br />гр/см³ |- !Километр !Миль |- |style="text-align: center;"|0–60 |style="text-align: center;"|0–37 |[[Литосфери]] (Зузаан нь 5-200 км хүртэл өөрчлөгддөг) |style="text-align: center;"|— |- style="background: #FEFEFE;" |style="text-align: center;"|0–35 |style="text-align: center;"|0–22 |... [[Дэлхийн царцдас|Царцдас]] (Зузаан нь 5-70км хүртэл өөрчлөгддөг) |style="text-align: center;"| 2.2–2.9 |- style="background: #FEFEFE;" |style="text-align: center;"|35–60 |style="text-align: center;"|22–37 |... Мантийн дээд хэсэг |style="text-align: center;"| 3.4–4.4 |- |style="text-align: center;"|35–2890 |style="text-align: center;"|22–1790 |[[Манти]] |style="text-align: center;"| 3.4–5.6 |- style="background: #FEFEFE;" |style="text-align: center;"|100–700 |style="text-align: center;"|62–435 |... [[Астеносфери]] |style="text-align: center;"|— |- |style="text-align: center;"|2890–5100 |style="text-align: center;"|1790–3160 |[[Дэлхийн цөм|Гадаад цөм]] |style="text-align: center;"| 9.9–12.2 |- |style="text-align: center;"|5100–6378 |style="text-align: center;"|3160–3954 |[[Дэлхийн цөм|Дотоод цөм]] |style="text-align: center;"| 12.8–13.1 |} ==== Цөм ==== * Дэлхийн дундаж [[нягт]] 5515 кг/м³, харин гадаргуугийн дундаж [[нягт]] 3017 кг/м³ тул [[Дэлхийн цөм|Дэлхийн цөмийг]] харьцангуй илүү нягттай гэж үздэг ба энэ нь [[геофизик|сейсмийн]] судалгаагаар батлагддаг байна. Сейсмийн (чичирхийллийн) S долгионы хурдны сааралтаар гадаад цөмийг шингэн зуурмаг хэмээн баталжээ. Учир нь S долгион нь шингэн биеийг нэвтэрдэггүй байна. Дэлхийн үүслийн эхний үед, ойролцоогоор 4.52 [[тэрбум]] [[жил|жилийн]] орчим, хүнд химийн нэгдлүүд дэлхийн төврүү сууж буюу бөөгнөрөн, хөнгөн нь дэлхийн царцдас буюу гадаргуу руу шилжин, ялгаралт явагдсаны үр дүнд цөм нь үүссэн гэж үздэг. Цөм нь үндсэндээ [[төмөр]] (80%), [[никель]], мөн багахан хэмжээний бусад [[химийн элемент|химийн элементээс]] тогтоно. Эдгээр бусад элементүүдийг хүхэр, карбон, устөрөгч байх магадлалтай хэмээн үздэг. ==== Манти ==== [[Файл:Slice_earth.svg|thumbnail|right|Дэлхийн дотоод бүтэц. 1. Эх газрын царцдас - 2. Далайн царцдас - 3. Дээд манти - 4. Доод манти - 5. Гадаад цөм - 6. Дотоод цөм </br>A: [[Мохийн зааг]] </br> B: [[Гутенбергийн зааг]] </br>C: [[Лехманий зааг]]]] * ''Гол өгүүллэг: [[Манти]]'' Манти нь Дэлхийн нийт [[эзэлхүүн|эзэлхүүний]] 70%-ийг эзэлдэг, нийтдээ 2,890 [[км]] зузаан. Даралт [[манти]] ба [[Дэлхийн цөм|цөмийн]] заагт ~140 [[Паскаль|ГПа]] (1.4 Мaтм), [[температур]] 500&nbsp;°C-900&nbsp;°C (932&nbsp;°F-1,652&nbsp;°F) хооронд хэлбэлзэх ба [[манти]], [[Дэлхийн цөм|гадаад цөмийн]] зааг дээр 4,000&nbsp;°C (7,200&nbsp;°F) байна. Мантийг үндсэн 2 хэсэгт хуваадаг. Дээд болон доод манти. Энэ хоёр үе нь бүрдүүлэгч эрдэс минералаараа ялгагдана. ==== Царцдас ==== * ''Гол өгүүллэг: [[Дэлхийн царцдас]]'' Геологийн үүднээс, [[Дэлхийн царцдас]] нь Дэлхийн хамгийн гадна талын хатуу бүрхүүл ([[литосфери|литосферийн]] дээд хэсэг) бөгөөд [[магмын чулуулаг|базальтлаг]] болон [[магмын чулуулаг|боржинлог]] чулуулгаас тогтоно. Дэлхийн нийт эзэлхүүний < 1% эзлэнэ. === Тектоникийн плит === * ''Гол өгүүллэг: [[Плит тектоник]]'' [[Плит тектоник|Литосфери]] нь [[Плит тектоник|тектоникийн плитүүд]] гэж нэрлэгдэх хэсгүүдэд хуваагдсан (эвдэрсэн) байдаг бөгөөд [[Плит тектоник|астеносфери]] дээгүүр нүүж (хөвж) байдаг байна. Нийтдээ 7 том [[Плит тектоник|плит]], олон тооны жижиг [[Плит тектоник|плитүүд]] байна. === Дэлхийн гадаргуу === Дэлхийн нийт гадаргуугийн 70.8% нь [[ус|усаар]] ([[Далай|Далайгаар]]) бүрхэгдэнэ<ref name="Pidwirny2006">{{cite web | last = Pidwirny | first = Michael | year = 2006 | url = http://www.physicalgeography.net/fundamentals/7h.html | title = Fundamentals of Physical Geography | edition = 2nd Edition | publisher = PhysicalGeography.net | accessdate = 2007-03-19 }}</ref>. [[Далай|Далайн]] ёроолын гадаргуу нь тэгш бус бөгөөд уул нурууд ([[Далайн голч нуруу]]), [[галт уул]], хавцал, дэвсэг зэрэгтэй байна<ref name="ngdc2006">{{cite web | author=Sandwell, D. T.; Smith, W. H. F. | date = 2006-07-07 | url =http://www.ngdc.noaa.gov/mgg/bathymetry/predicted/explore.HTML | title =Exploring the Ocean Basins with Satellite Altimeter Data | publisher = NOAA/NGDC | accessdate = 2007-04-21 }}</ref>. Үлдэх 29.2% нь [[тив|хуурай газар]] бөгөөд [[цөл]], тэгш тал, өндөр уулс зэрэг [[геоморфологи|геоморфологийн]] олон элементүүдээс бүрдэнэ. Хуурай газрын гадаргуугийн 75% нь [[чулуу|тунамал чулуулгаар]] хучигдана<ref>{{cite web | last = Jessey | first = David | url = http://geology.csupomona.edu/drjessey/class/Gsc101/Weathering.html | title = Weathering and Sedimentary Rocks | publisher = Cal Poly Pomona | accessdate = 2007-03-20 | archive-date = 2007-07-03 | archive-url = https://web.archive.org/web/20070703170212/http://geology.csupomona.edu/drjessey/class/Gsc101/Weathering.html | url-status = dead }}</ref>. Үлдэх хэсэгт нь [[чулуу|магмын]] болон [[чулуу|хувирмал чулуулаг]] тархана. Дэлхийн газрын гадаргуу дээр хамгийн өргөн тархалттай [[эрдэс|эрдэсүүд]] бол [[Силикатын бүлгийн эрдэс|кварц]], [[Силикатын бүлгийн эрдэс|хээрийн жонш]], [[Силикатын бүлгийн эрдэс|амфибол]], [[Силикатын бүлгийн эрдэс|гялтгануур]], [[Силикатын бүлгийн эрдэс|пироксен]], [[Силикатын бүлгийн эрдэс|оливин]], [[Карбонатын бүлгийн эрдэс|кальцит]], [[Карбонатын бүлгийн эрдэс|доломит]] зэрэг юм<ref>{{cite web | а.н.thor = Staff | url = http://natural-history.uoregon.edu/Pages/web/mineral.htm | title = Minerals | publisher = Museum of Natural History, Oregon | accessdate = 2007-03-20 | archive-date = 2007-07-03 | archive-url = https://web.archive.org/web/20070703170251/http://natural-history.uoregon.edu/Pages/web/mineral.htm | url-status = dead }}</ref>. Дэлхийн гадаргуу нь тектоник хөдөлгөөн болон элэгдэл, [[өгөршил|өгөршлөөс]] хамааран тасралтгүй өөрчлөгддөг байна. Дэлхийн [[тив|хуурай газрын]] хамгийн нам дор цэг нь [[далай|далайн]] төвшнөөс доош 418 м-т орших [[Сөнөсөн тэнгис]], хамгийн өргөгдсөн цэг нь 8,848 м өргөгдсөн [[Эверест]] оргил юм. Эх газар дунджаар далайн төвшнөөс дээш 686 м өргөгдсөн байдаг<ref name="hr_mill">{{cite journal | last=Mill | first=Hugh Robert | title=The Permanence of Ocean Basins | journal=The Geographical Journal | year=1893 | volume=1 | issue=3 | pages=230-234 | url=http://www.wku.edu/~smithch/wallace/S453.htm | accessdate=2007-02-25 | archive-date=2007-02-25 | archive-url=https://web.archive.org/web/20070225054604/http://www.wku.edu/~smithch/wallace/S453.htm | url-status=dead }}</ref>. === Усан мандал === Дэлхийн нийт гадаргуугийн ихэнхи нь [[ус|усаар]] бүрхэгдсэн байдгаараа [[нарны аймаг|Нарны аймгийн]] бусад [[гариг|гаригуудаас]] ялгаатай бөгөөд "Цэнхэр Гариг" гэж нэрлэгддэг. Дэлхийн усан мандал үндсэндээ [[далай|Дэлхийн далайнуудаас]] бүрдэх боловч, үүнд бас [[Тив|эх газрын]] [[тэнгис]], [[нуур]], [[гол|гол мөрөн]], газрын гадаргуугаас 2000 [[метр|м]] хүртэл гүнд орших гүний [[ус|усыг]] оруулдаг байна. Дэлхийн хамгийн гүн [[ус|устай]] газар бол [[Номхон далай|Номхон далайд]] орших [[Марианы хотгор]] (10,911 м гүн)<ref name="rain.org">{{cite web | а.н.thor=Staff | url = http://www.rain.org/ocean/ocean-studies-challenger-deep-mariana-trench.html | title = "Deep Ocean Studies" | work = Ocean Studies | publisher = RAIN National Public Internet and Community Technology Center | accessdate = 2006-04-02 }}</ref>. Далайн дундаж гүн 3,794 м байдаг. [[Далай|Далайн]] нийт [[масс]] 1.35 х 10¹⁸ [[тонн]] буюу Дэлхийн нийт массын 1/4400, [[эзэлхүүн]] нь 1.386 × 109 км³. Дэлхий дээрхи нийт усны 97.5% нь давстай [[ус]] бөгөөд үлдэх 2.5% нь цэвэр ус юм. Цэвэр усны 68.7% нь [[ус|мөс]] хэлбэрээр оршино<ref>{{cite web | а.н.thor = Igor A. Shiklomanov ''et al'' | year = 1999 | url = http://espejo.unesco.org.uy/ | title = World Water Resources and their use Beginning of the 21st Century" Prepared in the Framework of IHP UNESCO | publisher = State Hydrological Institute, St. Petersburg | accessdate = 2006-08-10 | archive-date = 2006-08-08 | archive-url = https://web.archive.org/web/20060808204116/http://espejo.unesco.org.uy/ | url-status = dead }}</ref>. Далайн ус нь [[нар|нарны]] [[энерги|энергийг]] их хэмжээгээр шингээдэг учир далайн усны [[температур|температурын]] тархалтаар дэлхийн [[цаг уур]] тодорхойлогдоно<ref>{{cite web | last = Scott | first = Michon | date = [[April 24]], [[2006]] | url = http://earthobservatory.nasa.gov/Study/HeatBucket/ | title = Earth's Big heat Bucket | publisher = NASA Earth Observatory | accessdate = 2007-03-14 }}</ref>. Үүний тод жишээ бол [[ЭНСО]] (El Niño-Southern Oscillation) юм<ref>{{cite web | first =Sharron | last =Sample | date =June 21, 2005 | url =http://science.hq.nasa.gov/oceans/physical/SST.html | title =Sea Surface Temperature | publisher =NASA | accessdate =2007-04-21 | archive-date =2007-04-29 | archive-url =https://web.archive.org/web/20070429030121/http://science.hq.nasa.gov/oceans/physical/SST.html | url-status =dead }}</ref>. === Агаар мандал === * ''Гол өгүүллэг: [[Агаар мандал]]'' Дэлхийн агаар мандал гэж [[Дэлхийн татах хүч|Дэлхийн татах хүчинд]] захирагдан, Дэлхийн гадна талаар хүрээлэн байгаа [[хийн төлөв|хийн]] давхрагыг хэлнэ. Агаар мандлын 78% нь [[азот]], 20.95% [[хүчилтөрөгч]], 0.93% [[аргон]], 0.038% [[нүүрстөрөгчийн давхар исэл]], 1% [[ус|усны уур]] болон маш бага хэмжээтэй бусад [[хийн төлөв|хийнүүд]] байна. Эдгээр хийнүүдийг нийлүүлээд бид [[агаар]] гэж нэрлэдэг. Агаар мандал нь [[Нар|Нарнаас]] ирэх [[хэт ягаан туяа|хэт ягаан туяаг]] шингээж, [[өдөр]], [[шөнө|шөнийн]] [[температур|температурын]] ялгааг тогтворжуулан, Дэлхий дээр [[амьдрал]] байх нөхцөлийг бүрдүүлнэ<ref name="atmosphere">{{cite web | а.н.thor = Staff | date = October 8, 2003 | url = http://www.nasa.gov/а.н.dience/forstudents/9-12/features/912_liftoff_atm.html | title = Earth's Atmosphere | publisher = NASA | accessdate = 2007-03-21 }}{{Dead link|date=Аравдугаар сар 2023 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref>. Газрын гадаргуу орчмын агаар мандлын дундаж [[температур]] 15&nbsp;°C байдаг. == Сар == * ''Гол өгүүллэг: [[Сар]]'' Сар нь дэлхийн [[байгалийн дагуул]] юм.Бидний амьдарч буй орчин дэлхий бол орой өдөр гэсэн цаг байдаг тэдний нэг бол нар,сар хоёр юм.Түүнийг ялгахад амархан юм үүн нэг нь гэгээтэй нэг нь харанхуй байдаг == Дэлхийн эргэлт ба орбит == Дэлхий тэнхлэгээрээ 23 цаг, 56 минут, 4.091 секундэд нэг бүтэн эргэдэг бөгөөд <ref>{{cite web | last = Fisher | first = Rick | date = January, 30, 1996 | url = http://www.cv.nrao.edu/~rfisher/Ephemerides/times.html | title = Astronomical Times | publisher = National Radio Astronomy Observatory | accessdate = 2007-03-21 | archive-date = 2011-08-18 | archive-url = https://web.archive.org/web/20110818022038/http://www.cv.nrao.edu/~rfisher/Ephemerides/times.html | url-status = dead }}</ref> Нарнаас дунджаар 150 сая км зайд, 30 км/сек (108,000 км/ц) хурдтайгаар 365.2564 өдөрт Нарыг нэг бүтэн тойрно. Дэлхийн тэнхлэг нь Нар-Дэлхийг дайрсан хавтгайтай харьцуулахад 23.5 градусаар хазайсан байх ба энэ нь Дэлхий дээрх өвөл зуны улирал солигдох шалтгаан болно. == Нийгмийн газарзүй == Дэлхийн [[хүн ам]] нь [[2006]] [[он|оны]] [[2 сар|2 сарын]] байдлаар 6,600,000,000 байгаа<ref>Currently it is closer to 6.6&nbsp;billion than 6.5&nbsp;billion. It will reach 6.6&nbsp;billion in June 2007.</ref><ref name="LiveScience"> {{cite news | first= Leonard | last= David | url= http://www.livescience.com/othernews/060224_world_population.html | title= Planet's Population Hit 6.5 Billion Saturday | work= Live Science | date= [[2006-02-24]] | accessdate= 2006-04-02 }} </ref> бөгөөд [[2013]] онд 7 тэрбум, [[2050]] онд 9.2 тэрбум хүрнэ гэсэн тооцоо байдаг<ref>{{cite web | а.н.thor=Staff | url = http://www.un.org/esa/population/publications/wpp2006/wpp2006.htm | title = World Population Prospects: The 2006 Revision | publisher = United Nations | accessdate = 2007-03-07 }}</ref>. Хүн амын өсөлтийн дийлэнх нь хөгжиж буй орнуудад хамаарна. Дэлхийн нийт гадаргуугийн 1/8 нь хүн оршин суухад тохиромжтой гэж тооцогддог байна (2/3 нь [[далай]], үлдэх хуурай газрын тэн хагас нь [[цөл]] (14%)<ref>{{cite journal | а.н.thor=Peel, M. C.; Finlayson, B. L.; McMahon, T. A. | title=Updated world map of the Köppen-Geiger climate classification | journal=Hydrology and Earth System Sciences Discussions | year=2007 | volume=4 | pages=439-473 | url=http://overview.sref.org/1812-2116/hessd/2007-4-439 | accessdate=2007-03-31 }}</ref>, өндөр уулс (27%) зэрэг)<ref>{{cite web | а.н.thor = Staff | url = http://www.biodiv.org/programmes/defа.н.lt.shtml | title = Themes & Issues | publisher = Secretariat of the Convention on Biological Diversity | accessdate = 2007-03-29 }}{{Dead link|date=Аравдугаар сар 2023 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref>. 2007 оны байдлаар суверн статустай 201 [[улс|орон]], [[НҮБ]]-ийн гишүүн 192 [[улс]] байна. == Мөн үзэх == * [[Нарны аймаг]] == Цахим холбоос == * [http://www.wikimapia.org/ WikiSatellite view of Earth at WikiMapia] * [http://geomag.usgs.gov USGS Geomagnetism Program] * [http://earthobservatory.nasa.gov/Newsroom/BlueMarble NASA Earth Observatory] * [http://solarsystem.nasa.gov/planets/profile.cfm?Object=Earth Earth Profile] by [http://solarsystem.nasa.gov NASA's Solar System Exploration] * [http://www.co-intelligence.org/newsletter/comparisons.html The size of Earth compared with other planets/stars] * [https://web.archive.org/web/20090122063915/http://www.nasa.gov/centers/goddard/earthandsun/earthshape.html Climate changes causes the earth's shape to change - Nasa] * [https://web.archive.org/web/20071116132744/http://www.funonthenet.in/content/view/282/31/ Beautiful Views of Planet Earth] Pictures of Earth from space * [http://www.flashearth.com/ Flash Earth] A Flash-based viewer for satellite and aerial imagery of the Earth * [https://web.archive.org/web/20130218015318/http://www.projectshum.org/Planets/earth.html Projectshum.org's Earth fact file] (for younger folk) * [http://www.geody.com/?world=terra Geody Earth] World's search engine that supports Google Earth, NASA World Wind, Celestia, GPS, and other applications. * [https://web.archive.org/web/20080724111431/http://reference.aol.com/earth/earth-from-space Planet Earth] From AOL Research & Learn: Photos, quizzes and info about Earth's climate, creatures and science. * [https://web.archive.org/web/20080724111431/http://reference.aol.com/earth/earth-from-space Earth From Space] Some Photos From the Exhibit == Эшлэл == {{reflist}} {{Нарны аймаг}} [[Ангилал:Википедиа:Онцлох өгүүлэл]] [[Ангилал:Дэлхий| ]] [[Ангилал:Дэлхий (гараг)| ]] [[Ангилал:Нарны аймгийн гараг]] 9bsvzomdq8o15be45kbfkjvp2trznc8 0 4349 822820 822710 2025-06-23T07:44:05Z InternetArchiveBot 70653 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5 822820 wikitext text/x-wiki [[Файл:Coal.jpg|thumb|right|250px|Нүүрс]] {{Хадмал |монгол_бичиг =[[Зураг:Negüresü.PNG|21px]] |кирилл_буриад = |кирилл_монгол =нүүрс |кирилл_халимаг =нүүрсн }} [[Файл:Struktura chemiczna węgla kamiennego.svg|thumb|right|250px|Нүүрсний химийн найрлага (жишээ)]] '''Нүүрс''' нь хар, хар хүрэн өнгөтэй, амархан шатдаг нэгэн төрлийн "" шиг өнгөтэй чулуу юм. Нүүрс нь дээд ургамлын үлдэгдэл [[хүлэр|хүлэрээс]] үүсэх ба дотроо [[хүрэн нүүрс]], [[чулуун нүүрс]], [[антрацит]] гэсэн төрөлд хуваагдана. Бүрдүүлэгч үндсэн химийн элемент нь [[нүүрстөрөгч]], [[устөрөгч]] бөгөөд, [[хүчилтөрөгч]], [[хүхэр]], [[азот]] тодорхой хэмжээгээр агуулагдана. Нүүрс нь эрчим хүчний үндсэн эх үүсвэр бөгөөд нүүрсний ордыг [[уурхай|ил]] болон [[уурхай|далд уурхайгаар]] ашиглана. Нүүрс нь Дэлхийн хэмжээнд цахилгаан эрчим хүч гарган авах хамгийн гол түүхий эд бөгөөд мөн [[нүүрстөрөгчийн давхар исэл]]ийн гол үүсвэр болж байна. СО₂ нь [[хүлэмжийн хий]] бөгөөд [[цаг уур]]ын өөрчлөлт, [[Дэлхийн дулаарал|Дэлхийн дулаарлын]] гол шалтгаан гэж үзэж байна<ref>{{Webarchiv|url=http://www.agu.org/sci_soc/policy/positions/climate_change2008.shtml|wayback=20080513085904|text="Human Impacts on Climate"|archiv-bot=2023-09-26 16:04:59 InternetArchiveBot}} [[American Geophysical Union]]. Retrieved on Sept 23rd 2008</ref>. Нүүрсийг шатаах явцад [[байгалийн хий]]нээс хоёр дахин их, [[газрын тос]]ноос арай илүү хэмжээний СО₂ ялгардаг байна<ref> The EIA reports the following emissions in million metric tons of carbon dioxide: * Nat gas: 5,840.07 * Petroleum: 10,995.47 * Coal: 11,357.19 For 2005 as the official energy statistics of the US Government.[http://www.eia.doe.gov/iea/carbon.html]</ref>. Монгол орон нүүрсний нөөцөөр баялаг бөгөөд одоогоор [[таамаг нөөц]] 162 тэрбум тонноор үнэлэгдэж байна. == Нэршил == [[Англи хэл]]ний ''"Coal"'' буюу нүүрс гэдэг үг нь герман гаралтай үг ([[Герман хэл|германаар]] ''Kohle'', [[Швед хэл|шведээр]] ''kol''<ref>''[[Oxford English Dictionary]]'' 1989 edition</ref>) бөгөөд [[нүүрстөрөгч]] ("carbon") гэдэг нэр томьёо бас ижил үүсэлтэй. Модыг агааргүй орчинд халаан, түүнд агуулагдах ус, дэгдэмхий бодисыг зайлуулан, нүүрстөрөгчийн өндөр агуулгатай (нүүрстөрөгч 85-95 %), хар өнгөтэй, хөнгөн, нүх сүвэрхэг, бутрамтгай үлдэгдэл гаргаж авахыг "Модны нүүрс" ("Charcoal") гэж нэрлэнэ. == Нүүрсний төрөлүүд == * [[Хүрэн нүүрс]] (''Lignite'' мөн ''Brown coal'') нь бага хувирсан нүүрс бөгөөд ихэвчлэн дулааны цахилгаан станцaд түлш болгон хэрэглэдэг. * [[Чулуун нүүрс]] (''Sub-bituminous coal'' болон ''Bituminous coal'') - нүүрсний хувирлын дунд шатны бүтээгдэхүүн. Дулааны цахилгаан станцд түлш болгон хэрэглэхээс гадна зарим онцгой төрөл-[[коксжих нүүрс|коксжих нүүрсийг]] коксжуулан [[ган]]гийн үйлдвэрт хэрэглэнэ. * [[Хагас антрацит]] болон [[антрацит]] (''Anthracite'') - хамгийн их хувирсан нүүрс. Голчлон утаагүй түлш болгон хэрэглэнэ. == Нүүрсний хэрэглээ == === Түлшинд хэрэглэх === Нүүрсийг дулааны цахилгаан станцад шатааж, [[цахилгаан]], [[дулаан]] гаргаж авахад хэрэглэх ба дэлхийн нүүрсний жилийн хэрэглээ ойролцоогоор 7 тэрбум тонн. Нийт нүүрсний 75% нь цахилгаан гаргаж авахад зориулагдаж байгаа ба хамгийн том хэрэглэгч [[БНХАУ]], [[Энэтхэг]] 2 улс бөгөөд одоогийн байдлаар нэг жилд 1.7 тэрбум [[тонн]] нүүрс хэрэглэж байна. Уг бүс нутгийн нүүрсний хэрэглээ урьдчилсан тооцоогоор [[2025]] онд 2.7 тэрбумд хүрнэ гэж таамаглаж байна <ref>{{cite web | title=International Energy Outlook | url=http://www.eia.doe.gov/oiaf/ieo/coal.html | accessmonthday= September 9 | accessyear= 2005 }}</ref>. Одоогийн байдлаар нүүрсний хэрэглээ 3 жил тутамд ойролцоогооор 25% нэмэгдэж байгаа нь бусад төрлийн [[Шатах ашигт малтмал|эрчим хүчний түүхий эдүүдтэй]] харьцуулахад хамгийн их хурдацтайгаар хэрэглээ нь нэмэгдэх байгаа түүхий эд болж байна. Дэлхий дээр үйлдвэрлэж буй нийт эрчим хүчний 40%-ийг нүүрснээс гарган авч байгаа <ref>{{Cite web |url=http://www.worldcoal.org/pages/content/index.asp?PageID=188 |title=Archive copy |access-date=2008-10-22 |archive-date=2009-05-18 |archive-url=https://web.archive.org/web/20090518072233/http://www.worldcoal.org/pages/content/index.asp?PageID=188 |url-status=dead }}</ref> ба АНУ-д энэ хэмжээ 49% байна<ref>http://www.eia.doe.gov/cneaf/electricity/epa/figes1.html</ref>. === Коксжуулах === [[Кокс]] нь бага [[үнсжилт]], [[хүхэр|хүхрийн]] агуулгатай коксжих нүүрсийг агааргүй орчинд 1,000 ^oС дээш хэмд халаан гаргаж авсан саарал өнгөтэй, нүх сүвэрхэг бүтээгдэхүүн юм. Дулаан ялгаруулах чадвар өндөр, 29.6Мж/кг. [[кокс|Коксыг]] [[төмөр|төмрийн]] [[хүдэр]] хайлуулахад түлш, мөн ангижруулагч болгон хэрэглэнэ. Нүүрсийг коксжуулах явцад коксоос гадна нүүрсний давирхай (coal tar), хөнгөн [[газрын тос|тос]], [[байгалийн хий|хий]] ялгарна. === Хийжүүлэх === [[Газрын тос]], [[шатдаг хий|хийн]] үнийн өсөлтөөс хамааран сүүлийн жилүүдэд нүүрснээс [[байгалийн хий|шатдаг хий]] болон шингэн бүтээгдэхүүн (газрын тостой адил бүтээгдэхүүн) гарган авах технологийг эрчтэй хөгжүүлж байна. Нүүрсийг хийжүүлнэ гэдэг нь нүүрсийг өндөр даралт, температурын нөлөөн дор задлан, хийн бүтээгдэхүүн гаргаж авахыг хэлнэ. [[Өмнөд Африкийн Бүгд Найрамдах Улс]] нүүрсийг хийжүүлэх технологийг өргөнөөр хэрэглэж байгаа (ганц) орон юм. === Шингэрүүлэх === Нүүрсийг шууд болон шууд бус аргаар шингэрүүлэн [[бензин]], [[дизел|дизелийн]] түлш гарган авахад зориулсан хэд хэдэн технологи боловсрогдож, бэлэн болсон байна. Шууд бус аргаар шингэрүүлэх, [[Фишер Тропш технологи]] [[дэлхийн хоёрдугаар дайн|дэлхийн II дайны]] үед [[Герман|Германд]] боловсрогдсон бөгөөд одоо Өмнөд Африкийн Бүгд Найрамдах Улсын Сасол компани хэрэглэж байна. Уг технологи нь эхлээд нүүрсийг хийжүүлээд (тодорхой хэмжээний СО ба Н₂-ийг нэмж), дараа нь уг хийгээ конденсацлан хөнгөн [[нүүрсустөрөгч]] гарган авах арга юм. Эцэст нь нүүрсустөрөгчөө дахин нэрж бензин, дизелийн түлш гарган авна. Шууд шингэрүүлэх буюу устөрөгчжүүлэн шингэрүүлэх (''liquefaction by hydrogenation'') "Бергиус" технологийг Германд боловсруулсан<ref>Robert Haul: Friedrich Bergius (1884-1949), p. 62 in 'Chemie in unserer Zeit', VCH-Verlagsgesellschaft mbH, 19. Jahrgang, April 1985, Weinheim Germany </ref> ба Дэлхийн I ба II дайны үед ашиглаж байв. Шууд шингэрүүлэх хэд хэдэн өөр технологи боловсрогдсоноос, АНУ-ын Гальф Ойл компанийн боловсруулсан SRC-I and SRC-II (''Solvent Refined Coal'') технологи<ref>{{cite paper | author=Cleaner Coal Technology Programme | title=Technology Status Report 010: Coal Liquefaction | publisher=Department of Trade and Industry (UK) | date=October 1999 | url=http://www.dti.gov.uk/files/file18326.pdf | accessdate=2006-11-23 | format=PDF | archiveurl=http://web.archive.org/web/20070616133813/www.dti.gov.uk/files/file18326.pdf | archivedate=2007-06-16 }}</ref>, [[1976]] онд Вильбурн Шроедэр (''Wilburn C. Schroeder'') нэр дээр [[патент|патентлагдсан]] NUS корпорацийн технологи зэргийг дурьдах хэрэгтэй юм. NUS корпорацийн устөрөгчжүүлэн, шууд шингэрүүлэх технологи нь нүүрсийг нунтаглан, хатааж, 1% [[молибдени]] [[катализатори|катализаторийн]] тусламжтайгаар өндөр [[температур]], [[даралт|даралтын]] нөлөөгөөр, бага хэмжээний хий (C3/C4), шингэн (C5-C10) - бензиний фракц, NH₃, ба CO₂ гаргаж авна <ref>{{cite paper | author=Phillip A. Lowe, Wilburn C. Schroeder, Anthony L. Liccardi | title=Technical Economies, Synfuels and Coal Energy Symposium, Solid-Phase Catalytic Coal Liquefaction Process | publisher=The American Society of Mechanical Engineers | date=1976 | page=35}}</ref>. Нүүрснээс шингэн бүтээгдэхүүн гаргаж авах өөр нэг арга нь бага температурт [[нүүрстөрөгч|нүүрстөрөгчжүүлэх]] юм. Нүүрсийг бага температурт (450 and 700&nbsp;°C) коксжуулахад, [[нүүрсний давирхай|давирхай]] нь жирийн [[нүүрсний давирхай|давирхайнаас]] (800 to 1000&nbsp;°C-д [[кокс|коксжуулсанаас]]) илүү их хэмжээний хөнгөн [[нүүрсустөрөгч]] агуулдаг байна. Уг давирхайг дахин нэрж бензин, дизелийн түлш гарган авах боломжтой юм. Эдгээр бүх нүүрсийг шингэрүүлэх технологиудын сул тал нь [[газрын тос|газрын тосноос]] бензин, дизель түлш ялгаж авахаас хамаагүй илүү их хэмжээний [[нүүрстөрөгчийн давхар исэл]] (CO₂) ялгаруулдаг явдал юм. Тиймээс цаашид уг технологийг их хэмжээгээр хэрэглэх тохиолдолд, нүүрсийг шингэрүүлэх явцад ялгарч буй СО2-ийг багасгах, мөн агаар мандалд цацалгүйгээр СО₂-ийг [[азот]], эсвэл бусад хийн тусламжтайгаар шингэрүүлэх зэрэг аргаар шийдэх хэрэгтэй гэж үзэж байна. Нүүрсийг шингэрүүлэх нь нэгэн төрлийн нөөц технологи бөгөөд, газрын тосны нөөц, олборлолт багасан, эрэлт их хэмжээгээр нэмэгдсэн үед хэрэглэх боломжтой юм. Зарим судлаачдийн тооцоогоор, газрын тосны үнэ 35 ам.доллар/баррель орчим (болон түүнээс дээш) байгаа тохиолдолд, [[АНУ]] дотоодынхоо нүүрснээс бензин гаргаж авах нь эдийн засгийн хувьд ашигтай гэж гарсан байна<ref>{{cite web | title=Diesel Fuel News: Ultra-clean fuels from coal liquefaction: China about to launch big projects - Brief Article | url=http://www.findarticles.com/p/articles/mi_m0CYH/is_15_6/ai_89924477 | accessmonthday= September 9 |accessyear= 2005 }}</ref>. Хэдийгээр 35 ам.доллар/баррель гэдэг урт хугацааны [[газрын тос]]ны дундаж үнээс өндөр байгаа ч, яг одоогийн байдлаар газрын тосны үнэ үүнээс өндөр байгаа билээ. Одоо хэрэглэгдэж буй нүүрс шингэрүүлэх технологиудын талаархи Вилиамс, Ларсон (Williams and Larson, 2003) нарын тайлангаас үзэхэд, [[Хятад|Хятадад]] нүүрснээс гарган авч буй шингэн бүтээгдэхүүний өөрийн өртөг 25-35 ам.доллар/баррель байна. == Сөрөг нөлөө == === Нүүрсний уурхай, олборлолт === [[Файл:Coal mine Wyoming.jpg|thumb|Нүүрсний ил уурхай, [[Вайомин муж]], [[АНУ]]]] [[уурхай|Нүүрс олборлолт]] байгальд муугаар нөлөөлдөг. Нүүрсний уурхайд хөрс хуулалтын дараа, нүүрсэнд агуулагдах [[пирит]] (төмрийн сульфид) нь [[ус]], [[агаар|агаарын]] [[хүчилтөрөгч|хүчилтөрөгчтэй]] урвалд орж, [[хүхрийн хүчил]] үүсгэнэ. Уурхайн усыг шүүрүүлэх явцад уг [[хүхрийн хүчил]] гадагшлах ба уурхайн овоолго дахь [[пирит]] ч борооны устай урвалд орон удаан хугацааны туршид, тасралтгүй хүхрийн хүчил үүсгэсээр байдаг. Хүхрийн хүчил нь [[хөрс]], [[хөрсний ус|хөрсний усанд]] нэвчин, улмаар урсгал болон тогтмол усны [[рН]]-ын хэмжээг өөрчилж, [[амьтан]], [[ургамaл|ургамaлыг]] хордуулах ба улмаар мөхөхөд хүргэнэ. Ялангуяа усны амьтад рН-ийн өөрчлөлтийг тэсвэрлэдэггүй байна. 1930-аад оны үед, АНУ-ын нүүрсний [[уурхай|уурхайнуудын]] олборлолтын явцад, жилд 2.3 сая тн хүхрийн хүчил үүсдэг байсан гэсэн тооцоо байдаг. 1960-аад оны үед зөвхөн Огайо голын савд (the Ohio River), олборлолт хийж буй 1200 уурхайгаас жилд 1.4 сая тн [[хүхрийн хүчил]] гадагшилдаг байв. === Нүүрсийг шатаах === Бусад [[шатах ашигт малтмал|шатах ашигт малтмалуудтай]] адил, нүүрсийг шатаах явцад их хэмжээний [[нүүрстөрөгчийн давхар исэл]] (CO₂), азотын исэлүүд (NO_x), [[хүхрийн давхар исэл]] (SO₂) ялгарна. [[Хүхрийн давхар исэл]] хүчилтөрөгчтэй урвалд орон [[хүхрийн гуравч исэл]] (SO₃), улмаар [[хүхрийн хүчил]] үүсгэнэ. Уг хүхрийн хүчил нь борооны усыг хүчиллэгжүүлнэ. [[Хүчиллэг бороо]] нь химийн идэмхий шинжтэй, амьд байгаль болон хүний биед үлэмж хортой. Нүүрсний цахилгаан станцаас үлэмж хэмжээний (CO₂), мөн ажиллаж байгаа болон хаагдсан уурхайгаас нилээдгүй хэмжээний [[метан]] ялгарах ба эдгээр нь [[дэлхийн цаг уурын дулааралт|дэлхийн цаг уурын дулааралтын]] гол шалтгаан болж байна<ref>http://www.columbia.edu/~jeh1/2007/IowaCoal_20071105.pdf</ref>. Нүүрсэнд агуулагдах [[нүүрстөрөгч|нүүрстөрөгчийн]] хэмжээ [[газрын тос|газрын тосныхоос]] илүү бөгөөд бусад хортой хольцыг нүүрснээс салгах нь тосныхоос илүү төвөгтэй. Зөвхөн АНУ-д нүүрсний цахилгаан станцын хорт хаягдлаас болон жил бүр хэдэн арван мянган хүмүүс нас барж байгаа гэсэн судалгаа байна<ref>{{cite web | title=Deadly power plants? Study fuels debate | url=http://www.msnbc.msn.com/id/5174391/ | accessmonthday=September 4 |accessyear=2006}}</ref>. Сүүлийн үед цахилгаан станцын хортой хаягдалыг багасгах талаар нилээдгүй туршилт судалгаа хийж байна. Жишээлбэл, станцаас ялгарч буй [[нүүрстөрөгчийн давхар исэл|CO₂]] цуглуулан, [[нүүрстөрөгч]]ийг ялгаж, хадгалах технологи юм (одоогоор хэрэглэгдэж эхлээгүй). Нүүрс болон түүний хаягдалд (шатаах явцад ялгарах хий болон үнсэнд) [[хүнцэл]], [[хар тугалга]], [[меркури]], [[никель]], [[ванади]], [[берилли]], [[кадми]], [[бари]], [[хром]], [[зэс]], [[молибден]], [[цайр]], [[селени]], [[ради]] зэрэг [[хүнд металууд]], мөн бага хэмжээгээр [[Уран (химийн элемент)|уран]], [[тори]] зэрэг байгальд тааралдах [[цацраг идэвхит бодис|цацраг идэвхит бодисыг]] агуулдаг <ref>{{cite web | title=Coal Combustion | url=http://www.ornl.gov/info/ornlreview/rev26-34/text/colmain.html | accessmonthday=September 9 | accessyear=2005 | access-date=2007-05-31 | archive-date=2007-02-05 | archive-url=https://web.archive.org/web/20070205103749/http://www.ornl.gov/info/ornlreview/rev26-34/text/colmain.html | url-status=dead }}</ref><ref>{{cite web | title=Radioactive Elements in Coal and Fly Ash, USGS Factsheet 163-97 | url=http://greenwood.cr.usgs.gov/energy/factshts/163-97/FS-163-97.html | accessmonthday=September 9 | accessyear=2005 | access-date=2007-05-31 | archive-date=2006-12-09 | archive-url=https://web.archive.org/web/20061209214403/http://greenwood.cr.usgs.gov/energy/factshts/163-97/FS-163-97.html | url-status=dead }}</ref> . Эдгээр нь, ялангуяа [[цацраг идэвхит бодис|цацраг идэвхит бодисууд]], байгаль дээр нүүрсэнд агуулагдахдаа сарнимал, бага хэмжээтэй байх ч, их хэмжээний нүүрсийг шатаах явцад хуримтлагдан, зарим тохиолдолд атомын цахилгаан станцын хаягдлаас өндөр цацраг идэвхит бодисын агуулгатай байх тохиолдол бий <ref>{{cite web | title=Coal Combustion: Nuclear Resource or Danger | url=http://www.ornl.gov/info/ornlreview/rev26-34/text/colmain.html | accessmonthday=October 16 | accessyear=2006 | access-date=2007-05-31 | archive-date=2007-02-05 | archive-url=https://web.archive.org/web/20070205103749/http://www.ornl.gov/info/ornlreview/rev26-34/text/colmain.html | url-status=dead }}</ref>. Нүүрс нь дэлхийн цаг уурын өөрчлөлт болон агаарын бохирдлын талаар хяналт султай нутаг дэвсгэрт хүний эрүүл мэндэд маш сөргөөр нөлөөлж байгаа болно. == Энергийн хэмжээ == Нүүрсний ялгаруулах [[энерги|энергийн]] хэмжээ ойролцоогоор 24 Мж/кг <ref>{{cite web | last = Fisher | first = Juliya | title = Energy Density of Coal | work = The Physics Factbook | url = http://hypertextbook.com/facts/2003/JuliyaFisher.shtml|accessdate = 2006-08-25 }}</ref>, хэрэв kW-цаг -аар хэмжвэл 6.67 kW-цаг/кг болно. Нүүрсний цахилгаан станцын ашигт ажиллагааны коэффициент 30%. Өөрөөр хэлбэл 1 кг нүүрс шатаахад ялгарах 6.67 kW-цаг энергийн 30% буюу 2.0 kW-ц нь цахилгаан эрчим хүч болон хувирна. Жишээ нь, 100W-ийн компютер нэг жилд 876 kW-ц (100 W × 24 цаг × 365 {өдөр} = 876000 W-ц = 876 kW-ц) эрчим хүч хэрэглэнэ. Энэ хэмжээний эрчим хүчийг гарган авахын тулд : 876 kW-цаг/2.0 kW-цаг = 438 кг нүүрс зарцуулна<ref>A similar result, using a lightbulb instead, see<br />{{cite web | title = How much coal is required to run a 100-watt light bulb 24 hours a day for a year? | work = Howstuffworks | url = http://science.howstuffworks.com/question481.htm | accessdate = 2006-08-25 }}</ref>. Гэхдээ цахилгаан дамжуулах үед гарах шугамын цахилгаан эсэргүүцлийн алдагдлыг (5 - 10%) тооцвол үүнээс илүү хэмжээний цахилгаан (нүүрс) хэрэгтэй болох юм. == Нүүрстөрөгчийн хэмжээ == Нүүрсэнд агуулагдах нүүрстөрөгчийн хэмжээ хамгийн багадаа 50% буюу 1кг нүүрс 0.5кг-с дээш хэмжээний нүүрстөрөгч агуулна. байна. 0.5kg/12kg kmol<suр>-1</suр> = 1/24kmol, 1 mol N_A -тэй ([[Авогадрогийн тоо]]) тэнцүү. Энэ агаарын хүчилтөрөгчтэй нэгдэн [[нүүрстөрөгчийн давхар исэл]] үүсгэх ба (12 + 16 × 2 = жин(CO₂) = 44 кг/кмоль) болно. 1 кг нүүрс шатаахад, 1/24 кmol [[нүүрстөрөгчийн давхар исэл|CO₂]] ялгарах ба 1/24 кmol х 44 kг/kmol = 11/6 кг буюу ойролцоогоор 1.83 кг CO₂ болно. 1 кг нүүрсний 29.9% нь 2 kW-ц цахилгаан болон хувирах учир бид 1 kW-ц цахилгаан эрчим хүчний хэрэглээ тутамд 0.370 kg(CO₂) үүсгэж байна<ref>[http://www.eia.doe.gov/cneaf/electricity/page/co2_report/co2report.html CO₂ Emissions Report<!-- Bot generated title -->]</ref>. == Нүүрсний гүний шаталт == Нүүрсний давхраас ой, хээрийн түймэр болон, уурхайн дотоод шаталтын улмаас газрын гүнд шатна <ref>{{cite web | title=Sino German Coal fire project | url=http://www.coalfire.caf.dlr.de/projectareas/world_wide_distribution_en.html | accessmonthday=September 9 | accessyear=2005 | access-date=2007-06-28 | archive-date=2020-05-16 | archive-url=https://web.archive.org/web/20200516134445/https://web.archive.org/web/20050830091254/http://www.coalfire.caf.dlr.de/projectareas/world_wide_distribution_en.html | url-status=dead }}</ref> <ref>{{cite web | title=Committee on Resources-Index | url=http://resourcescommittee.house.gov/archives/108/testimony/johnmasterson.htm | accessmonthday=September 9 | accessyear=2005 | access-date=2007-06-28 | archive-date=2005-08-25 | archive-url=https://web.archive.org/web/20050825231038/http://resourcescommittee.house.gov/archives/108/testimony/johnmasterson.htm | url-status=dead }}</ref><ref>{{cite web | title=http://www.fire.blm.gov/textdocuments/6-27-03.pdf | url=http://www.fire.blm.gov/textdocuments/6-27-03.pdf | accessmonthday=September 9 | accessyear=2005 | access-date=2007-06-28 | archive-date=2016-08-29 | archive-url=https://web.archive.org/web/20160829162308/https://web.archive.org/web/20060218013724/http://www.fire.blm.gov/textdocuments/6-27-03.pdf | url-status=dead }}</ref>. Нүүрсний гүний шаталтын улмаас БНХАУ-д жил бүр 109 сая тн нүүрс шатаж, 200 сая тн [[нүүрстөрөгчийн давхар исэл]] ялгарч байна. Энэ нь дэлхийн хэмжээнд [[шатах ашигт малтмал|шатах ашигт малтмалаас]] үүсэж буй нийт CO₂-ийн 2-3% юм. АНУ-ын Пенсилвани мужийн хаагдсан нүүрсний уурхайд байрлаж байсан хогийг шатаасны улмаас [[1962]] онд эхэлсэн нүүрсний давхраасын гүний шаталт одоо хүртэл үргэлжилсээр байна. Австралийн "Шатаж буй уул"-ыг (Burning Mountain) галт уул гэж үздэг байв. Гэвч энэ нь сүүлийн 5,500 жилийн турш шатсаар байгаа нүүрсний гүний шаталтаас үүссэн утаа, үнс болохыг тогтоосон байна <ref>{{cite web | title=Burning Mountain Nature Reserve | url=http://www.nationalparks.nsw.gov.au/parks.nsf/ParkContent/N0503?Opendocument&ParkKey=N0503&Type=xo | accessmonthday= September 9 | accessyear= 2005 }}</ref>. == Дэлхийн нүүрсний нөөц == [[Файл:Coal mine in Dhanbad, India.jpg|thumb|Энэтхэгийн Жакарканд уурхай. Энэтхэгт Дэлхийн нүүрсний нөөцийн 10% ноогдоно.]] [[1996]] оны үнэлгээгээр дэлхийн нийт олборлож болох нөөцийг нэг [[грамм|эксаграмм]] (1 × 10¹⁵ кг буюу 1 триллон тн)-аар, түүний хагас нь чулуун нүүрс гэж үнэлсэн байна. Уг хэмжээний нүүрснээс гаргаж авах энергийн хэмжээг нь 290 зеттажоул <ref>Sustainable Energy" 2005 page 303 The MIT Press by Jefferson W. Tester et al. ISBN 0-262-20153-4</ref>, дэлхийн жилийн хэрэглээг 15 терраватт гэвэл <ref>BP2006 energy report, and US EIA 2006 overview</ref>, 600 жил хүрэлцэх хэмжээний нөөц юм. Английн [[Бритиш Петролеум]] компанийн 2005 оны эцсээр хийсэн тооцоогоор, дэлхийн нүүрсний нөөц 909,064 сая тн-оор үнэлэгдсэн байна. [[Америкийн Нэгдсэн Улс]], [[Оросын Холбооны Улс]], [[Австрали]], [[Хятад]], [[Энэтхэг]], [[Өмнөд Африкийн Бүгд Найрамдах Улс|Өмнөд Африк]] зэрэг орнууд нүүрсний ихээхэн нөөцтэй юм. {| {{prettytable}} |+ '''Нүүрсний нийт нөөц, [[1999]] оны байдлаар (сая тн)<ref>{{Cite web |url=http://www.worldenergy.org/wec-geis/publications/reports/ser/coal/coal.asp |title=Archive copy |access-date=2007-06-28 |archive-date=2007-01-27 |archive-url=https://web.archive.org/web/20070127034512/http://www.worldenergy.org/wec-geis/publications/reports/ser/coal/coal.asp |url-status=dead }}</ref>''' |- | width="100pt"|'''Орон''' | width="120pt"|'''[[чулуун нүүрс|Битумжсан нүүрс]]''' ([[антрацит]] багтсан) | width="120pt"|'''[[чулуун нүүрс|Хагас битумжсан нүүрс]]''' | width="120pt"|'''[[Хүрэн нүүрс]]''' | width="100pt"|'''Нийт''' |- |[[Америкийн Нэгдсэн Улс]] ||115891||101021||33082||249994 |- |[[Оросын Холбооны Улс]] ||49088||97472||10450||157010 |- |[[Хятад]] ||62200||33700||18600||114500 |- |[[Энэтхэг]] ||82396||||2000||84396 |- |[[Австрали]] ||42550||1840||37700||82090 |- |[[Герман]] ||23000||||43000||66000 |- |[[Өмнөд Африкийн Бүгд Найрамдах Улс|Өмнөд Африк]] ||49520||||||49520 |- |[[Украин]] ||16274||15946||1933||34153 |- |[[Казахстан]] ||31000||||3000||34000 |- |[[Польш]] ||20300||||1860||22160 |} == Нүүрс экспортлогч орнууд == {| {{prettytable}} |+ '''Нүүрсний экспорт, орон болон жилээр (сая тн)'''<ref>http://www.eia.doe.gov/oiaf/aeo/supplement/pdf/suptab_114.pdf </ref> |- | width="130pt"|'''Орон''' | width="100pt"|'''2003''' | width="100pt"|'''2004''' |- | [[Австрали]] | 238.1 | 247.6 |- | [[Америкийн Нэгдсэн Улс]] | 43.0 | 48.0 |- | [[Өмнөд Африкийн Бүгд Найрамдах Улс|Өмнөд Африк]] | 78.7 | 74.9 |- | [[Зөвлөлт Холбоот Улс|Хуучин Зөвлөлт Холбоот Улс]] | 41.0 | 55.7 |- | [[Польш]] | 16.4 | 16.3 |- | [[Канад]] | 27.7 | 28.8 |- | [[Хятад]] | 103.4 | 95.5 |- | [[Өмнөд Америк]] | 57.8 | 65.9 |- | [[Индонез]] | 107.8 | 131.4 |- | '''Нийт''' | '''713.9''' | '''764.0''' |} [[Файл:Tagebau Garzweiler Panorama 2005.jpg|center|1000px|thumb|Германы Гарцвайлер дахь нүүрсний ил уурхай. Өндөр нарийвчлалтай дэлгэмэл зураг.]] == Бусад холбоотой сэдвүүд == * [[Шатах ашигт малтмал]] * [[Дэлхийн дулаарал]] * [[Газрын тос]] * [[Геологи]] * [[Шингэрүүлсэн байгалийн хий]] == Эшлэл == {{Reflist}} == Цахим холбоос == * [https://web.archive.org/web/20080119164838/http://www.coalonline.org/site/coalonline/content/home Coal Online] Утаагүй түлш боловсруулах технологийн талаар * [https://web.archive.org/web/20110225003728/http://www.worldcoal.org/ World Coal Institute] Дэлхийн нүүрсний хүрээлэн * [http://www.msnbc.msn.com/id/5174391/ MSNBC report on coal pollution health effects in the United States] * [https://web.archive.org/web/20050621112309/http://www.uic.com.au//nip83.htm Clean coal technologies] Нүүрс боловсруулах технологи ** [https://web.archive.org/web/20100809105829/http://www.jcoal.or.jp/overview_en/gijutsu.html Advanced methods of using coal] * [https://web.archive.org/web/20130303040016/http://www.fe.doe.gov/programs/fuels/hydrogen/Hydrogen_from_Coal_R%26D.html USDOE Hydrogen from Coal Research] Нүүрснээс устөрөгч ялгах * [http://smtc.uwyo.edu/coal/ Wyoming Coal] Вайомингийн Их Сургуулийн вэб хуудас * [https://web.archive.org/web/20070704031944/http://www.our-energy.com/coal_en.html Coal - origin, purification and consumption] Нүүрсний гарал үүсэл, баяжуулалт, хэрэглээ * [https://web.archive.org/web/20071206003202/http://www.stoke.gov.uk/ccm/museums/museum/2006/gladstone-pottery-museum/information-sheets/coal-in-north-staffordshire.en History of coal seams and the practice of coal mining in North Staffordshire, UK] [[Ангилал:Википедиа:Онцлох өгүүлэл]] [[Ангилал:Ашигт малтмалын геологи]] [[Ангилал:Нүүрс| ]] [[Ангилал:Нүүрсний уурхай]] [[Ангилал:Шатах ашигт малтмал]] etxot2rtwd4kpd5y0or0w9x4515hpb5 0 6386 822824 822711 2025-06-23T07:59:20Z InternetArchiveBot 70653 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5 822824 wikitext text/x-wiki {{Инфобокс улс | conventional_long_name = Оманы Султант Улс | common_name = Оман | native_name = {{native name|ar|سلطنة عُمان|italics=off}}<br />''{{transliteration|ar|Salṭanat ʻUmān}}'' | image_flag = Flag of Oman.svg | flag_type = [[Оманы төрийн далбаа|Далбаа]] | image_coat = National emblem of Oman.svg | symbol_type = [[Оманы үндэсний сүлд|Үндэсний сүлд]] | national_anthem = {{lang|ar|نشيد السلام السلطاني}}<br />"[[Оманы төрийн дуулал|ас-Салам ас-Султани]]"<br />"Султаны ёсолгоо"{{parabr}}{{center|[[File:Peace to the Sultan (نشيد السلام السلطاني).ogg]]}} | image_map = File:Oman (better) (orthographic projection).svg | map_caption = Арабын хойг дахь Оманы байршил (хар ногоон) | capital = [[Маскат]] | coordinates = {{Coord|23|35|20|N|58|24|30|E|type:city}} | largest_city = capital | official_languages = [[Стандарт араб хэл|Араб хэл]]<ref>{{cite web |title=Basic Statute of the State promulgated by Royal Decree 101/96 |url=https://mola.gov.om/eng/legislation/laws/details.aspx?id=1 |website=MINISTRY OF JUSTICE AND LEGAL AFFAIRS |access-date=2023-07-10 |archive-date=2020-07-07 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200707234954/http://mola.gov.om/eng/legislation/laws/details.aspx?id=1 |url-status=dead }}</ref> | religion = {{tree list}} *88.9% [[Оман дахь лалын шашин|Ислам]] ([[төрийн шашин|албан ёсны]]) **47.2% [[Суннит Ислам|Суннит]] **35.2% [[Ибадит Ислам|Ибадит]] **6.5% [[Шиит Ислам|Шиит]] *5.5% [[Оман дахь хиндү шашин|Хиндүизм]] *3.6% [[Оман дахь христийн шашин|Христ]] *2% [[Оман дахь шашин шүтлэг|Бусад]]<ref>{{cite web | url=https://www.thearda.com/world-religion/national-profiles?u=171c | title=National Profiles }}</ref> | religion_year = 2020 | demonym = [[Оманчууд]] | government_type = [[Нэгдмэл улс|Нэгдмэл]] [[Исламын улс|Исламын]] [[хэмжээгүй эрхт хаант засаг]] | leader_title1 = [[Оманы удирдагчдын жагсаалт|Султан]] | leader_name1 = [[Хейсам бен Тарик]] | leader_title2 = [[Оманы хунтайж|Хунтайж]] | leader_name2 = [[Тейязин бин Хейсам]] | legislature = [[Оманы Зөвлөл]] | upper_house = [[Оманы Төрийн зөвлөл|Төрийн зөвлөл (Мажлис аль-Давла)]] | lower_house = [[Оманы Зөвлөлдөх Ассамблей|Зөвлөлдөх Ассамблей (Мажлис аль-Шура)]] | sovereignty_type = Түүх | established_event1 = [[Бану Азд|Азд]] омгийн нүүдэл | established_date1 = 130 | established_event2 = Аль-Жуланда | established_date2 = 629 | established_event3 = {{nowrap|[[Имамат Оман|Имамат]] улс байгуулагдав<ref>{{cite encyclopedia|title=Oman|url=http://encarta.msn.com/encyclopedia_761561099_7/Oman.html|publisher=MSN Encarta|archive-url=https://web.archive.org/web/20091028154443/http://encarta.msn.com/encyclopedia_761561099_7/Oman.html|archive-date=28 October 2009|quote=In 751 Ibadi Muslims, established an imamate in Oman. Despite interruptions, the Ibadi imamate survived until the mid-20th century.|url-status=dead}}</ref>}} | established_date3 = 751 | established_event4 = [[Набаны улс]] | established_date4 = 1154 | established_event5 = [[Португалын Оман]] | established_date5 = 1507–1656 | established_event6 = [[Ярубын улс]] | established_date6 = 1624 | established_event7 = [[Аль-Саид]]ын угсаа | established_date7 = 1744 | established_event8 = [[Маскат-Оман]] | established_date8 = 1 сарын 8, 1856 он | established_event9 = [[Жабал-Ахдарын дайн]] | established_date9 = 1954–1959 | established_event10 = [[Дофарын бослого]] | established_date10 = 1963 оны 6 сарын 9 – 1976 оны 3 сарын 11 | established_event11 = Оманы Султант Улс | established_date11 = 8 сарын 9, 1970 он | established_event12 = НҮБ-д [[НҮБ-ын Аюулгүйн Зөвлөлийн 299-р тогтоол|элсэв]] | established_date12 = 10 сарын 7, 1971 он | established_event13 = [[Оманы үндсэн дүрэм|Одоогийн үндсэн хууль]] | established_date13 = 1 сарын 6, 2021 он<ref>{{cite web |title=Oman |url=https://carnegieendowment.org/2010/07/15/oman-pub-41227 |publisher=Carnegie Endowment for International Peace |access-date=31 December 2021 |date=15 July 2010}}</ref> | area_km2 = 309,500 | area_rank = 70 | area_sq_mi = 119,498 <!--Do not remove per [[WP:MOSNUM]]--> | percent_water = бага | population_estimate = {{UN_Population|Oman}}{{UN_Population|ref}} | population_census = 2,773,479<ref name="2010Census">{{cite web |url=http://www.ncsi.gov.om/documents/Census_2010.pdf |title=Final Results of Census 2010 |publisher=National Center for Statistics & Information |access-date=7 January 2012 |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20130518190005/http://www.ncsi.gov.om/documents/Census_2010.pdf |archive-date=18 May 2013 }}</ref> | population_estimate_year = {{UN_Population|Year}} | population_estimate_rank = 125 | population_census_year = 2010 | population_density_km2 = 15 | population_density_sq_mi = 40 <!--Do not remove per [[WP:MOSNUM]]--> | population_density_rank = 177 | GDP_PPP = {{increase}} $165.947&nbsp;тэрбум<ref name=imf2>{{cite web |url=https://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2019/02/weodata/weorept.aspx?pr.x=64&pr.y=5&sy=2017&ey=2024&scsm=1&ssd=1&sort=country&ds=.&br=1&c=449&s=NGDPD%2CPPPGDP%2CNGDPDPC%2CPPPPC&grp=0&a= |title=World Economic Outlook Database, October 2019 |website=IMF.org |publisher=[[International Monetary Fund]] |access-date=20 October 2019}}</ref> | GDP_PPP_year = 2022 | GDP_PPP_rank = 78 | GDP_PPP_per_capita = {{increase}} $35,286 | GDP_PPP_per_capita_rank = 71 | GDP_nominal = {{increase}} $110.127&nbsp;тэрбум<ref name=imf9>{{cite web | url=https://www.imf.org/en/Publications/WEO/weo-database/2022/April/weo-report?c=512,914,612,171,614,311,213,911,314,193,122,912,313,419,513,316,913,124,339,638,514,218,963,616,223,516,918,748,618,624,522,622,156,626,628,228,924,233,632,636,634,238,662,960,423,935,128,611,321,243,248,469,253,642,643,939,734,644,819,172,132,646,648,915,134,652,174,328,258,656,654,336,263,268,532,944,176,534,536,429,433,178,436,136,343,158,439,916,664,826,542,967,443,917,544,941,446,666,668,672,946,137,546,674,676,548,556,678,181,867,682,684,273,868,921,948,943,686,688,518,728,836,558,138,196,278,692,694,962,142,449,564,565,283,853,288,293,566,964,182,359,453,968,922,714,862,135,716,456,722,942,718,724,576,936,961,813,726,199,733,184,524,361,362,364,732,366,144,146,463,528,923,738,578,537,742,866,369,744,186,925,869,746,926,466,112,111,298,927,846,299,582,487,474,754,698,&s=NGDPD,&sy=2022&ey=2022&ssm=0&scsm=1&scc=0&ssd=1&ssc=0&sic=0&sort=country&ds=.&br=1 |title=World Economic Outlook Database, April 2022 |website=IMF.org |publisher=[[International Monetary Fund]] |access-date= August 22, 2022 }}</ref> | GDP_nominal_year = 2022 | GDP_nominal_rank = 66 | GDP_nominal_per_capita = {{increase}} $23,416 | GDP_nominal_per_capita_rank = 55 | Gini = 30.75 <!--number only--> | Gini_year = 2018 | Gini_change = <!--increase/decrease/steady--> | Gini_ref = <ref>{{cite web |url=https://data.gov.om/wnewgpb/income-expenditure-statistics?tsId=1059020 |title=Urban – Gini index – Omani – Total |publisher=The National Centre for Statistics and Information, Sultanate of Oman |access-date=20 May 2018 |archive-date=21 Тавдугаар сар 2018 |archive-url=https://web.archive.org/web/20180521021256/https://data.gov.om/wnewgpb/income-expenditure-statistics?tsId=1059020 |url-status=dead }}</ref> | Gini_rank = | HDI = 0.816 <!--number only--> | HDI_year = 2021 <!--Please use the year to which the HDI refers, not the publication year--> | HDI_change = increase<!--increase/decrease/steady--> | HDI_ref = <ref name="HDI">{{cite web|url=https://hdr.undp.org/system/files/documents/global-report-document/hdr2021-22pdf_1.pdf|title=Human Development Report 2021/2022|language=en|publisher=[[United Nations Development Programme]]|date=8 September 2022|access-date=8 September 2022}}</ref> | HDI_rank = 54 | currency = [[Оманы риал]] | currency_code = OMR | time_zone = [[Персийн Булангийн Стандарт Цаг|GST]] | utc_offset = +4 | date_format = өө.сс.жжжж | drives_on = Баруун | calling_code = [[+968]] | cctld = [[.om]], [[عمان.]] | official_website = [http://www.oman.om www.oman.om] }} '''Ома́н''', бүтэн нэрээрээ '''Оманы Султант Улс''' — [[Өрнөд Ази]]д оршдог [[бүрэн эрхт улс|бүрэн эрхт]] '''[[улс]]''' юм. Оман [[Арабын тэнгис]] болон [[Оманы булан]]д гарцтай. Хуурай газраар [[Эмирт Араб]], [[Саудын Араб]], [[Йемен]]тэй хиллэдэг. [[Ормузын хоолой]]н тал хагасыг хянаж, [[Иран]], [[Пакистан]]тай усаар хиллэнэ. [[Мусандам]] хойг нь үндсэн биеэс тусдаа оршдог. 309 мянган км² газар, 4.6 сая хүн амтай. [[Маскат]] нийслэлтэй, [[Сиб]], [[Низва]] зэрэг хоттой. Тэнгисийн эрэг, [[цөл]] бүхий Оманд [[араб угсаатан]] голлон амьдардаг. Хүн амын тал хувь нь Оманы иргэн, тал нь гадаад улсын иргэн байна. Албан бичигт [[араб хэл]]ийг хэрэглэнэ. [[Лал]] шашны [[ибадит]] урсгал зонхилдог ганц орон юм. Оманд эртнээс хүн амьдарсан ба нутгийн гүнд овог аймаг буюу шашны тэргүүн [[имам]]ын мэдлийн улс, харин эргээр худалдаачин буюу [[султан]]ы улс оршин байв. 17-р зуунаас Оманы султан хүчирхэгжиж [[Португал]], [[Британи]]тай зэрэгцэн газар тэнгис гатлан газар колоничлох болсон ба [[Дорнод Африк]]ийн [[Занзибар]]т султан амьдран суужээ. Маскат худалдааны боомт байсаар байв. 1959 онд султан улсын цор ганц удирдагч болсон. Оман Британийн дэмжлэгийг авсан, уламжлалт харилцаатай. Хэмжээгүй эрхт [[хаант засаг]]тай. [[Кабус]] султан 1970 оноос хойш төр барьж, парламентат ёсыг үүсгэж, эдийн засгийг чөлөөлжээ. Оман [[газрын тос]] экспортолдог, өндөр орлоготой орон юм. {{Олон нэр |хэл1 = Монгол‎‎ бичиг |бичиг1 = Оман ^кирил |хэл2 = [[латин үсэг|Араб үсэг]] |бичиг2 = عمان ^араб → ''Уман'' |хэл3 = [[латин үсэг|Латин үсэг]] |бичиг3 = Oman ^англи |хэл4 = [[кирил үсэг|Кирил үсэг]] |бичиг4 = Оман ^орос |тэмдэглэл = }} == Газар зүй == Оман 309,500 хавтгай дөрвөлжин километр газар нутагтай, дэлхийн [[Улс орнуудын газар нутгийн хэмжээ|71-р том]] орон юм. [[Зураг:Oman_Topography.png|thumb|left|150px|Физик газрын зураг]] [[Зураг:Oman-Oasis.jpg|thumb|left|150px|Цөлийн баян бүрд]] === Байрлал === Оман хойд өргөргийн 16° — 28°, зүүн уртрагийн 52° — 60° дотор [[Өрнөд Ази]], [[Өрнөд өмнөд Ази]]д хамааран [[Арабын хойг]]ийн дорнод өмнөд хязгаарт байна. Эргийн урт - 3165 км. Дорнод талаараа [[Оманы булан]], өмнөд талаараа [[Арабын тэнгис]]ийн эрэгтэй. Өрнөд талаараа [[Эмирт Араб]]тай 410 км, [[Саудын Араб]]тай 676 км, [[Йемен]]тэй 288 км зурвасаар хиллэдэг. Умард үзүүр [[Мусандам]] хойг нутгийн бусад хэсгээс салангид, [[Ормузын хоолой]]н эрэгт байдаг. === Газрын тогтоц === Оманы газар нутгийн 82% [[Арабын цөл]]ийн хэсэг байна. 15% нь уул нуруу, 3% нь эргийн нам зурвас байна. [[Руб эль-Халийн цөл]] нь Арабын хойгийн цөм хэсгээс Оманыг тусгаарладаг байгалийн бартаа юм. Дорнод эргээр [[Хажарын нуруу]] Мусандам хойгоос [[Сур хот]] хүртэл нумран тогтжээ. Хажар нуруу эрэг хоёрын дундуур [[Батина]] нутаг байна. Оманы эрэг дагуух арлаас том нь [[Масира]] юм. Оманы хамгийн өндөр цэг нь [[Шам]] (3000 м) бол нам доор цэг нь тэнгисийн эрэг болно. === Газрын тогтоц === Оман хуурай, халуун, тэнгисийн чийглэг уур амьсгалтай. Дунджаар 30 °C - 40 °C хална. Жилийн хур тунадас [[Маскат]] хавьд 100 мм, уулархаг нутгаар 400 мм унадаг. == Хүн ам зүй == {| class="wikitable" style="line-height:0.9em; border:1px black; float:right; margin-right:1em; margin:10px" |- ! style="width:50px;"| Он !! Хүн ам |- | 1950 || 456,000 |- | 1970 || 732,000 |- | 1990 || 1,868,000 |- | 2010 || 2,782,000 |- | 2016 || 4,550,538 |} [[Зураг:Population pyramid of Oman 2015.png|thumb|left|150px|Нас хүйсний зураг]] Оман улсад 2016 оны байдлаар 4,550,538 хүн оршин сууж байна. Хүн амын дунд 0-14 насны багачууд 22%, 15-64 насны хөдөлмөрийн чадвартан 75%, 65-аас дээш өндөр настан 2%-ийг бүрдүүлж байна. Дундаж наслалт - 74 жил. Хүйсийн харьцаа - 1.46 эр/эм. Хүн амын жилийн өсөлт - 2.2%. Хүн амын 91% бичиг үсэгт тайлагдсан. Эрэгтэйд 93%, эмэгтэйд 85% байна. [[Зураг:Bedouin family-Wahiba Sands.jpg|thumb|left|180px|Бедуйн айл]] [[Зураг:Oman_(124).jpg|thumb|left|180px|1899 он. Оманы айл]] === Ард түмэн === Оманы 2.3 сая оршин суугч нь Оманы иргэн, 2.2 сая нь гадаадын иргэн, цагаач байна. Хүн амын дунд [[араб угсаатан]] олонх бөгөөд тэнгисийн худалдааны мөрөөр холбогдсон [[балуч ястан|балуч]], [[Энэтхэг]], [[Пакистан]], [[Шри Ланка]], [[Бангладеш]], [[Африк]] гаралтай хүмүүс цөөнх байна. === Хэл бичиг === Оман улсад [[араб хэл]]ийг албан ёсноо хэрэглэнэ. [[Араб үсэг|Араб үсгээр]] бичдэг. Мөн [[балуч хэл|балуч]], [[хинди хэл|хинди]] зэрэг хэл хүн амын цөөн хэсэгт хэрэглэгдэнэ. [[Англи хэл]]ийг гуравдагч хэл болгон бага сургуульд зааж сургадаг. Гудамж, замын хаяг тэмдэг араб, англи хос бичигтэй. === Шашин шүтлэг === Оманы хүн амын 86% нь [[лал]] шашин шүтдэг. Ибадит урсгал зонхилж, цөөнхөд суннит, шийт ёс мөрдөгдөнө. Хүн амын 6% [[христийн шашин|христ]], 5% [[хиндү шашин|хиндү]], 1% [[буддын шашин|буддын]] шашин шүтлэгтэй. === Хот суурин === [[Зураг:Ruwi quarter in Mascat, Oman.jpg|thumb|left|180px|[[Маскат]]]] Оманы хүн амын 71% хот газар суудаг. Томоохон хотоос дурдвал: {|class="wikitable" |+ |- valign="top" | * [[Маскат]] (797,000 хүнтэй) * [[Сиб]] (237,816) * [[Салала]] (163,140) * [[Баушар]] (159,487) || * [[Сухар]] (108,274) * [[Сувайк]] (107,143) * [[Ибри]] (101,640) * [[Сахам]] (89,327) |} == Түүх == === Эртний үе === [[Зураг:World Heritage Grave Al Ayn Oman.JPG|thumb|left|180px|Аль-Айн агуй нь дэлхийн соёлын өвд багтжээ]] Оманд [[Африк]]ийн дорно умар эрэгт олдсон чулуун зэвсгийн олдвортой төстэй НТӨ 100,000 оны үед хамаарах [[чулуун зэвсэг]] хэрэглэл 2011 онд олдсон. [[Ибри]] хотын ойрх Дереазед НТӨ 8000 оны үеэс [[газар тариалан]] эрхэлсэн, хүний ул мөр байна. [[Шумер]]ийн цаг тооны бичигт [[зэс]]ийн уурхай бүхий Оманы нутгийг «Маган» гэдэг байв. Оманы нутаг түүхийн хувьд хоёр хэсгээс бүрдсээр 20-р зуунтай золгосон. Нэг нь [[имам]]ын захиргааны дотор газар, нөгөө нь [[султан]]ы захиргааны эргийн газар. Олон газраас ирэл гарвалтай [[араб угсаатан|араб]] угсаатан зонхилон амьдарч ирсэн. [[Йемен]]ы Уман нутгаас ихэнх нь иржээ. НТӨ I мянганд Оманы [[Сохар]] зэрэг эргийн хот суурин [[Ахемен]], [[Парфян]], [[Сасан]] зэрэг [[перс]] улсын мэдэлд байв. Дотор Оманд нутгийн хүмүүс амьдарч байв. Загас, мал аж ахуй голчлон эрхэлж байв. === Дотор Оман === [[Зураг:Maskat & Oman map.png|thumb|right|180px|Оманы хоёр нутаг]] 7-р зуунд зөнч [[Мухаммед]]ийн илгээсэн Зайд ибн Харита Оманд [[лал]] шашныг дэлгэрүүлэв. Лал шашны [[ибадит]] урсгал 8-р зуунаас өнөөг хүртэл нутгийн ардын гол ёс дэг болсон. Идабит ёсонд шашны тэргүүн имамын хүч нөлөө их бөгөөд 1970 он хүртэл Дотор Оманы овог аймгийн ноёд имамд захирагдаж байв. Оманыг [[Кармат]] (931-932), [[Буи]] (967-1053), [[Сельжук]] (1053-1154) зэрэг харь улс халдан эзэлж байв. Дотор Оманд [[Набаны улс]] (1154-1470), [[Ярубын улс]] (1624-1742) зэрэг нутгийн имамт улс оршин тогтножээ. === Эргийн Оман === [[Зураг:Sultan's_Palace,_Zanzibar.JPG|thumb|left|180px|19-р зуунд баригдсан [[Занзибар]] дахь султаны харш]] 1515-1650 онд [[Маскат]] нь [[Португал]]ын колони байсан ба Ярубын улс Маскатыг буцаан авч, Дорно Африк дахь Португалын колониудыг авч боол худалдаалах болсон. 1719 онд хаан ширээ залгамжлах будлианаас дайтсаар 1742 онд [[Аль-Саид]]ын угсааныхан султан суусан нь одоо ч хэвээр байна. Дайнаар алдагдсан нутгуудаа эргүүлэн авч [[Султан Саид ибн]] султан Дорно Африкийн [[Занзибар]] арлыг болон Пакистан дахь [[Гвадар]]ыг эзэмшиж, [[боолын худалдаа]]наас орлого олж байв. Султаныг нас барахад хоёр хүү нь улсыг [[Маскат-Оман]], Занзибар гэж хоёр салгав. Мөн Аззам нь өөрийгөө имам өргөмжилж зарим аймгийн дэмжлэгийг олов. Маскат-Омантай [[Британийн эзэнт гүрэн|Британи]] дотно харилцаж байв. Султанд олон улстай харилцах эрх байсан бөгөөд 1920-оод оны газрын тосны гэрээнд Оманыг бүхэлд нь төлөөлж гарын үсэг зурсан. Султан болон имамын зөрчилдөөн явагдсаар байсан. [[Жабал-Ахдарын дайн|1954-1959 онд]] иргэний дайн болж султан [[Низва]], Ибри хотыг эзэлж, имам [[Саудын Араб]] руу дутаажээ. Улсын нэрийг дан «Оман» гэж нэрийдэв. 1958 онд Гвадарыг [[Пакистан]]д худалдав. === Нэгдсэн улс === [[Зураг:Oman._Dhofar_1970_(8596723373).jpg|thumb|right|180px|Дофарын бослого. 1970 он.]] 1964 онд [[Дофар]] мужид [[коммунист]] хүчин бослого гаргажээ. [[Саид бин Таймур]] султаны назгай байдлыг төрийн эргэлтээр шийдэж хүү Кабус нь султан ор залгав. Их Британи, [[Иран]]ы тусламжаар цэрэг техникээ зузаатгаж 1976 онд бослогыг даран сөнөөв. Үндсэн хууль, төр засаг, эдийн засгийн шинэчлэл хийгдэв. Оман газрын тос экспортолдог, эдийн засгийн эрх чөлөө сайн орон болсон. Оман одоогоор стратегийн ач холбогдолтой [[Ормузын хоолой]]н тал хэсгийг хянаж байна. Оманд 2004 онд эмэгтэй хүн төрийн өндөр албанд сонгогдон ажилласан нь [[Араб дахин]]д сонин тохиолдол юм. 2011 оны [[Арабын хавар|Арабын хавраар]] эсэргүүцэл жагсаал гарсанд [[Кабус]] султан ажлын байр, тэтгэмж амлан намжаажээ. == Лавлах бичиг == {{лавлах холбоос|2}} {{Ази}} {{Хөтлөгч мөр Арабын Барилдлага}} {{OIC}} [[Ангилал:Азийн орон]] [[Ангилал:Нэгдсэн Үндэстний Байгууллагын гишүүн орон]] [[Ангилал:Оман| ]] [[Ангилал:Хаант Улс]] 1asq62sxzhjs3il3ika7u67usw1mpgy 0 8249 822814 822684 2025-06-23T03:16:32Z InternetArchiveBot 70653 Rescuing 2 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5 822814 wikitext text/x-wiki {{short description|Зүүн өмнөд Ази, Океанд оршдог улс}} {{Инфобокс улс | conventional_long_name = Бүгд Найрамдах Индонез Улс | common_name = Индонез | native_name = {{native name|id|Republik Indonesia}} | image_flag = Flag of Indonesia.svg | flag_type = [[Индонезийн төрийн далбаа|Төрийн далбаа]] | image_coat = National emblem of Indonesia Garuda Pancasila.svg | symbol_type = [[Индонезийн төрийн сүлд|Үндэсний тамга <br />(Сүлд)]] | national_motto = <br>{{native phrase|kaw|[[Индонезийн үндэсний уриа|Bhinneka Tunggal Ika]]|paren=omit}} ([[Хуучин Ява хэл|Хуучин Ява]])<br>"Олон янз байдалд эв нэгдэл" | other_symbol = {{lang|id|[[Панчасила (улс төр)|Панчасила]]}}<br />(Таван зарчим) | other_symbol_type = Үндэсний үзэл суртал: | national_anthem = {{lang|id|[[Индонезийн төрийн дуулал|Indonesia Raya]]}}<br />"Их Индонез"<br /><div style="display:inline-block;margin-top:0.4em;"> </div> | image_map = {{Switcher|[[File:Indonesia (orthographic projection).svg|frameless]]|Дэлхийн бөмбөрцөг|[[File:Location Indonesia ASEAN.svg|upright=1.15|frameless]]|АСЕАН-ы газрын зураг|default=1}} | capital = [[Жакарта]] | largest_city = [[Жакарта]] | coordinates = {{Coord|6|10|S|106|49|E|type:city_region:ID}} | languages_type = Албан ёсны хэл | languages = [[Индонез хэл]]<!--Note: Not just the official language, but also the national language (bahasa pemersatu)--> | languages2_type = Орон нутгийн хэл | languages2 = [[Индонезийн хэлнүүд|700+ хэлнүүд]]<ref name="ethnologue"/> | ethnic_groups = [[Индонезийн ард түмэн|1,300+ угсаатан]]<ref name="BPS">{{cite web|url=http://www.bps.go.id/website/pdf_publikasi/watermark%20_Kewarganegaraan%2C%20Suku%20Bangsa%2C%20Agama%20dan%20Bahasa_281211.pdf|title=Nationality, Ethnicity, Religion, and Languages of Indonesians|language=id|last1=Na'im|first1=Akhsan|last2=Syaputra|first2=Hendry|publisher=[[Statistics Indonesia]]|date=2010|access-date=2015-09-23|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20150923194534/http://www.bps.go.id/website/pdf_publikasi/watermark%20_Kewarganegaraan%2C%20Suku%20Bangsa%2C%20Agama%20dan%20Bahasa_281211.pdf|archive-date=2015-09-23}}</ref> | religion_year = 2018 | religion = {{ublist|item_style=white-space:nowrap;|86.7% [[Индонез дэх ислам|Ислам]]|10.7% [[Индонез дэх христийн шашин|Христийн шашин]]|1.7% [[Индонез дэх хиндүизм|Хиндүизм]]|0.8% [[Индонез дэх буддизм|Буддизм]]| 0.1% [[Алиран Кеперкаян|Уламжлалт]], [[Индонез дэх күнзийн сургаал|Күнз]], <br>болон [[Индонез дэх шашин шүтлэг|бусад]]}} | religion_ref = <ref name="RELIGION">{{cite web|url=https://data.kemenag.go.id/agamadashboard/statistik/umat|title=Statistik Umat Menurut Agama di Indonesia|publisher=[[Ministry of Religious Affairs (Indonesia)|Ministry of Religious Affairs]]|date=2018-05-15|archive-url=https://web.archive.org/web/20200903221250/https://data.kemenag.go.id/agamadashboard/statistik/umat|archive-date=2020-09-03|access-date=2020-09-24|language=id}}</ref> | demonym = [[Индонезчүүд‎]] | government_type = [[Нэгдмэл улс|Нэгдмэл]] [[Ерөнхийлөгчийн засаглалын систем|ерөнхийлөгчийн бүгд найрамдах улс]] | leader_title1 = [[Индонезийн Ерөнхийлөгч|Ерөнхийлөгч]] | leader_name1 = [[Прабово Субианто]] | leader_title2 = {{nowrap|[[Индонезийн Дэд Ерөнхийлөгч|Дэд Ерөнхийлөгч]]}} | leader_name2 = [[Гибран Ракабуминг Рака]] | leader_title3 = {{nowrap|[[Төлөөлөгчдийн Танхимын Дарга (Индонез)|Танхимын Дарга]]}} | leader_name3 = [[Пуан Махарани]] | leader_title4 = {{nowrap|[[Индонезийн Дээд шүүхийн Ерөнхий шүүгч|Ерөнхий шүүгч]]}} | leader_name4 = [[Мухаммед Сирифуддин]] | legislature = [[Ардын Зөвлөлдөх Хурал]] (АЗХ) | upper_house = [[Орон Нутгийн Төлөөлөгчдийн Зөвлөл]] (ОНТЗ) | lower_house = [[Ардын Төлөөлөгчдийн Зөвлөл]] (АТЗ) | sovereignty_type = Тусгаар тогтнол | sovereignty_note = ([[Голландын колонийн эзэнт гүрэн|Нидерландаас]])<!-- Based on consensus, please discuss on the Talk Page before changing Netherlands to Japan, or adding both --> | established_event1 = [[Индонезийн тусгаар тогтнолыг тунхаглал|Тунхагласан]] | established_date1 = 8 сарын 17, 1945 он | established_event2 = [[Нидерланд-Индонезийн дугуй ширээний хурал|Хүлээн зөвшөөрөгдсөн]] | established_date2 = 12 сарын 27, 1949 он | area_km2 = 1,904,569<ref>{{cite web|url=http://unstats.un.org/unsd/demographic/products/dyb/DYB2004/Table03.pdf|title=UN Statistics|publisher=United Nations|date=2005|access-date=2007-10-31|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20071031023924/http://unstats.un.org/unsd/demographic/products/dyb/DYB2004/Table03.pdf|archive-date=2007-10-31}}</ref> | area_rank = 14 | area_sq_mi = 735,358 <!--Do not remove per [[WP:MOSNUM]]--> | percent_water = | area_data2 = 4.85 | population_estimate = {{increaseNeutral}} 277,749,853<ref>{{cite web|url=https://dukcapil.kemendagri.go.id/page/read/7/data-kependudukan|publisher=[[Ministry of Home Affairs (Indonesia)]]|title=Indonesian Population 2022|access-date=12 April 2023|archive-date=13 Аравдугаар сар 2022|archive-url=https://web.archive.org/web/20221013070650/https://dukcapil.kemendagri.go.id/page/read/7/data-kependudukan|url-status=dead}}</ref> | population_census = 270,203,917<ref name="2020census" /> | population_estimate_year = 2022 | population_estimate_rank = 4 | population_census_year = 2020 | population_density_km2 = 143 | population_density_sq_mi = 371 | population_density_rank = 90 | GDP_PPP = {{increase}} {{currency|4.398 их наяд|USD|passthrough=yes}}<ref name="IMF">{{cite web|title=Report for Selected Countries and Subjects|url=https://www.imf.org/en/Publications/WEO/weo-database/2023/April/weo-report?c=536,&s=NGDPD,PPPGDP,NGDPDPC,PPPPC,PPPSH,&sy=2020&ey=2027&ssm=0&scsm=1&scc=0&ssd=1&ssc=0&sic=0&sort=country&ds=.&br=1|publisher=International Monetary Fund|access-date=2023-04-12}}</ref> | GDP_PPP_year = 2023 | GDP_PPP_rank = 7 | GDP_PPP_per_capita = {{increase}} {{currency|15,855|USD|passthrough=no}}<ref name="IMF" /> | GDP_PPP_per_capita_rank = 98 | GDP_nominal = {{increase}} {{currency|1.392 их наяд|USD|passthrough=yes}}<ref name="IMF" /> | GDP_nominal_year = 2023 | GDP_nominal_rank = 16 | GDP_nominal_per_capita = {{increase}} {{currency|5,016|USD|passthrough=no}}<ref name="IMF" /> | GDP_nominal_per_capita_rank = 112 | Gini = 37.9 | Gini_year = 2021 | Gini_change = increase <!--/decrease/steady--> | Gini_ref = <ref>{{cite web|title=GINI index (World Bank estimate) – Indonesia|url=https://data.worldbank.org/indicator/SI.POV.GINI?locations=ID|publisher=[[World Bank]]|access-date=2021-04-15}}</ref> | Gini_rank = | HDI = 0.705 | HDI_year = 2021 | HDI_change = decrease <!--increase/decrease/steady--> | HDI_ref = <ref name="HDI">{{cite web|url=https://hdr.undp.org/system/files/documents/global-report-document/hdr2021-22pdf_1.pdf|title=Human Development Report 2021/2022|language=en|publisher=[[United Nations Development Programme]]|date=2022-09-08|access-date=2022-09-08}}</ref> | HDI_rank = 114 | currency = [[Индонез рупиа]] (Rp) | currency_code = IDR | time_zone = [[Индонез дэх цаг|янз бүрийн]] | utc_offset = +7 - +9 | date_format = ӨӨ/СС/ЖЖЖЖ | drives_on = зүүн | calling_code = [[+62]] | cctld = [[.id]] }} [[Зүүн Өмнөд Ази]]йн, [[Далайн орнууд]]ын ч гэж хэлж болох байрлалд 17,508 арлын дээр оршдог<ref>[http://ec.europa.eu/europeaid/where/asia/regional-cooperation/support-regional-integration/asem/documents/10.03.10_info_on_indonesia_finale_en.pdf Information on Indonesia]. ASEM Development conference II: Towards an Asia-Europe partnership for sustainable development. 26–27 May 2010, Yogyakarta, Indonesia. ec.europa.eu</ref> [[Тусгаар тогтнол|тусгаар тогтносон]], [[бүрэн эрхт улс|бүрэн эрхт]] [[улс]]ыг '''Бүгд Найрамдах Индонез Улс''' ({{lang-id|Republik Indonesia}}), товчоор '''Индонез улс''', '''Индонез''' гэнэ. [[Нидерланд]] XVII зууны үеэс [[Зондын арлууд]]ад эзэмшил орон (''колони'')-оо тэлсээр байлаа. [[XX зуун]]ы эхнээс [[Индонезийн ард түмэн|нутгийн ард түмэн]] яс үндэс харгалзалгүй эвлэн нэгдэж тусгаар тогтнохын төлөө тэмцсээр олон улсын дэмжлэгийг ч хүртэж, 1949 онд нэгэн шинэ улсыг үүсгэжээ. [[Жава үндэстэн|Жава]] тэргүүтэй [[Индонез#Хүн ам|энэ олон ястан]] одоо хэр нь нэг хэлтэн, нэг үндэстэн болох ирээдүй рүүгээ дөтөлсөөр л яваа. 1950 оноос Индонез төрийн байгууламжийн хувьд [[нэгдмэл улс|нэгдмэл]], төрийн хэлбэрийн хувьд ерөнхийлөгчийн эрх мэдэл давамгайлсан [[бүгд найрамдах улс|бүгд найрамдах засагтай]] болжээ. Одоо [[Индонез#Орон нутаг|орон нутаг, засаг захиргааны]] шаардлагаар дотроо 33 [[муж]] болж хуваагддаг. Ойр хавийн [[Сингапур]], [[Бруней]], [[Малайз]] гурван улсынхтай яг адил [[Малай хэлний]] нэгэн аялгууг албан ёсоор батлан сурцгааж байгаа. Түүнийгээ [[Индонез хэл]] гэж итгэж, [[латин үсэг|латин үсгээр]] бичдэг. Дурдсан улсуудаас гадна [[Зүүн Тимор]], [[Папуа-Шинэ Гвиней]], [[Австрали]], [[Палау]], [[Филиппин]], [[Энэтхэг]]тэй газар эс бөгөөс тэнгисийн усаар хиллэдэг. Индонезийн харьяаны 1.9 сая хавтгай дөрвөлжин километр газарт 2020 онд 270 сая 203 мянган хүн амьдарч байв. Дэлхийн олон улсаас хүн амын тоогоор [[Улс орнууд хүн амын тоогоор|4-р олон]], газар нутгийн хэмжээгээр [[Улс орнуудын газар нутгийн хэмжээ|15-р том]] улс мөн гэдэг. Нэгт км-т 123.7 ноогддог гэдэг нь харин дундаж (79-р) байрынх. VII зууны [[Шривижая]], XIII зууны [[Мажапахит]] гэх мэтээр түрүү үеийн улс-нийгэмд [[Буддын шашин]], [[Хиндү шашин]] дэлгэрсэн. Дараа нь XIII зуунаас араб худалдаачдын сурталд автаж XVI зуун гэхэд олонх нь [[Ислам]]ын ёс үйлдэлт хүмүүс болцгоожээ. Одоо Индонезийн хүн амын 86% нь [[Ислам|мусульман (хотон)]] гэдэг. [[Исламын улс]] гэдэгт багтахгүй ч Ислам шашинтны тооны олноор дэлхийд тэргүүлнэ. Индонезийн газрын доор [[техтоник хавтан]]гууд шүргэлцдэгээс шалтгаалаад газрын чичирхийлэл олон давтагддаг, сүрхий идэвхтэй [[галт уул]]стай. Үүгээрээ хүнд халтай ч гэсэн галт уулын бялхдас газрын хөрсийг үржил шимтэй болгодгоос хүн эртнээс бөөгнөрч сууж нутагшсан. Халуун орны дагуу эн ихтэй учир [[амьтан]], [[ургамал|ургамлаар]] баялаг. Индонезийн худалдан авах чадвараар тэгшитгэсэн [[ДНБ]] [2010 онд] 1.124 тэрбум [[америк доллар]]тай тэнцэж байгаагаараа дэлхийн [[Олон улсын харьцуулалт:ХАЧ-аар тэгшитгэсэн ДНБ|16-р их орлогот]] улс гэгдэж [[Их Хорь|Их Хорийн]] эгнээнд багтаж байгаа юм. Гэвч хүн ардын олонх ядуу байгаа,<ref name=economist1>{{cite journal |title=Poverty in Indonesia: Always with them |journal=[[The Economist]] |date=14 September 2006 |accessdate=26 December 2006 |url= http://www.economist.com/node/7925064?story_id=7925064}}; [http://www.economist.com/node/8001604?story_id=8001604 correction].</ref><ref name = "Asia">{{cite journal |last=Guerin |first=G |title=Don't count on a Suharto accounting |journal=Asia Times Online |location=Hong Kong |date=23 May 2006 |url=http://www.atimes.com/atimes/Southeast_Asia/HE23Ae01.html |access-date=19 Арван нэгдүгээр сар 2012 |archive-date=14 Арван нэгдүгээр сар 2017 |archive-url=https://web.archive.org/web/20171114103951/http://www.atimes.com/atimes/Southeast_Asia/HE23Ae01.html |url-status=dead }}</ref> нэг хүнд ноогдох ДНБ [2010 онд] $4,666-аар хэмжигдэж байна. 1967 онд [[АСЕАН]]-ыг байгуулалцсан. == Нэр == Тус улсын одооны «Индонез» төрлийн нэрс Европт үүссэн. Индонезийг эзэмшиж асан Нидерландынхан [[нидерландаар]]аа ''Maleische Archipel'' (Малайн олтриг), ''Nederlandsch Oost Indië'' (Нидерландын Дорнод Энэтхэг), ''Indië'' (Энэтхэг), ''de Oost'' (Дорнод) гэх мэтээр тоомжиргүйхэн нэрийдэж байжээ.<ref name = "Kroef">{{cite journal |title = The Term Indonesia: Its Origin and Usage |journal= Journal of the American Oriental Society |author = Justus M van der Kroef | volume = 71 | issue = 3 | pages = 166–71 | year = 1951 | doi =10.2307/595186 |jstor=595186}}</ref> 1850 онд Английн угсаатны зүйч [[Жорж Виндзор Эрл]] [[Англи хэл|Англи]] хэлнээ ''Indunesians'' (''Индунезианс'', «Энэтхэгийн арлынхан») гэх нэрийг анх оруулж иржээ.<ref name="JIAEA_1">{{cite journal |last=Earl |first= George SW |title=On The Leading Characteristics of the Papuan, Australian and Malay-Polynesian Nations |journal= Journal of the Indian Archipelago and Eastern Asia (JIAEA) |year=1850 |page = 119}}</ref> Үгийн уг гарлыг мөшгөвөл ''Indus'' ([[Инд мөрөн]] дахь нутаг буюу «[[Энэтхэг]]» гэсэн үг) гэх латин, νῆσος (''несос'' - «[[арал]]») гэх грек үгсийн нийлэмж юмсанжээ.<ref name = "EcoSeas1">{{cite book | last = Tomascik | first = T | coauthors=Mah, JA, Nontji, A, Moosa, MK |title = The Ecology of the Indonesian Seas&nbsp;– Part One | publisher = Periplus Editions | year = 1996 | location = Hong Kong | isbn = 962-593-078-7}}</ref> 1900 он гарахад англи ''Indonesia'' нэрээс бусад хэлнээ хувилан тархсан бөгөөд Индонезийн тусгаар тогтнолын төлөө тэмцэгчид Нидерландын нэрээс татгалзаж, энэ нэрийг гол болгожээ.<ref name = "Kroef" />. Монголд 20-р зуунд [[оросоор]] ''Индонезия'' гэж байдгийг харгалзан «улс» «орон», «нутаг» гэх утгатай ''-ия'' дагаврыг салгаж [[Кирилл монгол бичгийн дүрэм|кирилл монголоор]] '''Индонез''' гэж бичдэг болжээ. ==Түүх== [[Жава арал|Жава]] арлаас ''[[босоо хүн]]ий'' (''homo erectus'') хэсэг яс олдсон нь Индонезийн арлуудад [[балар эртний үе]]д хүн амьдарч байсны баталгаа юмсанжээ. Хожим "[[Жава хүн]]" гэж алдаршсан түүнийг 1.5 сая, бүр 35 мянган жилийн өмнөх ч гэж янз бүрээр таасан байдаг.<ref>{{cite journal|title=Shell tool use by early members of Homo erectus in Sangiran, central Java, Indonesia: cut mark evidence |doi=10.1016/j.jas.2006.03.013|year=2007|last1=Choi|first1=Kildo|last2=Driwantoro|first2=Dubel|journal=Journal of Archaeological Science|volume=34|page=48}}</ref><ref>[http://www.terradaily.com/reports/Finding_showing_human_ancestor_older_than_previously_thought_offers_new_insights_into_evolution_999.html Finding showing human ancestor older than previously thought offers new insights into evolution]. Terradaily.com. 5 July 2011. Retrieved 29 January 2012.</ref><ref>{{Cite journal |last=Pope |title= Recent advances in far eastern paleoanthropology | journal = Annual Review of Anthropology | volume = 17 | pages = 43–77 | year =1988 |doi=10.1146/annurev.an.17.100188.000355 |first1= GG}} cited in {{cite book |last=Whitten |first=T |coauthors=Soeriaatmadja, RE, Suraya AA | title = The Ecology of Java and Bali |publisher=Periplus Editions |year=1996 |location=Hong Kong |pages=309–12}}; {{Cite journal |last = Pope | first = GG | title = Evidence on the age of the Asian Hominidae | journal = Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America | volume = 80 | issue=16 |pages=4988–92 |year= 1983|pmid = 6410399 | doi = 10.1073/pnas.80.16.4988 | pmc =384173}} cited in {{cite book |last=Whitten |first= T | coauthors = Soeriaatmadja, RE, Suraya AA | title = The Ecology of Java and Bali | publisher =Periplus Editions |year=1996 |location=Hong Kong |page= 309}}; {{Cite journal | last = de Vos | first = JP | coauthors = PY Sondaar | title = Dating hominid sites in Indonesia |journal=Science |volume=266 |issue=16 |pages=4988–92 |year=1994 |doi=10.1126/science.7992059}} cited in {{cite book |last=Whitten |first=T | coauthors =Soeriaatmadja, RE, Suraya AA | title= The Ecology of Java and Bali |publisher=Periplus Editions |year=1996 |location= Hong Kong |page = 309}}</ref> Одоогийн Индонезийн хүн амын олонх нь [[Австронез]] угсаа, бүлэгт хамаарна. "Австронез хүмүүс [[Зүүн Өмнөд Ази]], [[Тайвань]] зэрэг газраас эхлэн нүүгээд [[нийтийн он тооллын өмнөх|М.Э.Ө]] 2000 оны үед Индонезэд ирсэн. Тэгээд нутгийн [[Меланез]] хүмүүсийг дорнош шахан нутаглуулжээ" гэх судалгаа байдаг.<ref>Taylor (2003), pp. 5–7</ref> М.Э.Ө VIII зуунд эндхийн хүмүүс [[газар тариалан]] эрхлэх, [[тутарга|тутаргын]] талбайд ажилладаг болцгоож,<ref>Taylor (2003), pp. 8–9</ref> М.Э I зуун гэхэд жижиг төр улс, гацаа тосгон хэлбэржин тогтсон байлаа. Далайн тээвэр зайлшгүй дайрах чухал байрлал нь Индонезийг үеийн үед Энэтхэг, Хятадтай холбож олон улсын, арал хоорондын худалдааг цэцэглүүлсэн.<ref>Taylor (2003), pp. 15–18</ref> Ер нь Индонезийн түүхийн гол сэдэв нь худалдаа арилжаа мөн юм.<ref>Taylor (2003), pp. 3, 9–11, 13–5, 18–20, 22–3</ref><ref>Vickers (2005), pp. 18–20, 60, 133–4</ref> [[Image:Myristica fragrans - Köhler–s Medizinal-Pflanzen-097.jpg|thumb|left|150px|[[Банда арлууд]]ад ургадаг анхилам үнэрт [[задь]] мод]] [[File:Presiden Sukarno.jpg|thumb|left|150px|Индонез улсыг байгуулагч [[Сукарно]]]] [[VII зуун]]аас өөр хоорондоо, ойр хавьтайгаа далайн тээврээр харилцдаг [[Шривижая]] улс (аймгийн холбоо ч гэж хэлж болох) нийгэм Суматра, Жава арлаар тогтсон. Энэ үед [[Буддын шашин]], [[Хиндү шашин]] дэлгэрчээ.<ref>Taylor (2003), pp. 22–26</ref><ref>Ricklefs (1991), p. 3</ref> [[VIII зуун|VIII]]-[[X зуун]]д Жава арлын дорнод Будда шүтлэгт [[Сайлендра]], Хиндү шүтлэгт [[Матарам]] зэрэг улс нийгэм оршин байсныг үлдээсэн [[суврага]], шүтлэгийн газар зэргээс нь мэдэж болно. [[XIII зуун]]аас хоёр зуугаад жил тогтносон дорно Жавад төвтэй [[Мажапахит]] гэх Хиндү шашинт улс бараг л Индонез даяар алдаршиж үлгэрлэж байв.<ref>{{cite journal |title=The next great empire |author=Peter Lewis |journal=Futures |volume=14 |issue= 1 | year = 1982 | pages=47–61 |doi=10.1016/0016-3287(82)90071-4}}</ref> Мусульман (хотон) худалдаачид [[Суматра арал|Суматра]] арлын умард эрэгт олон жил ирж очиж байхдаа XIII зуунд [[Ислам]] шашиндаа итгүүлээд амжжээ.<ref>Ricklefs (1991), pp. 3–14</ref> Эхлээд ноёд язгууртан, умард эргийнхэнд л таалагдсан ч аажмаар түгсээр [[XVI зуун]] гэхэд Суматра, Жава арлынхны үндсэн бишрэл, зан заншил болсон.<ref>Ricklefs (1991), pp. 12–14</ref> Европынхноос Индонезийн ард түмэнтэй анх [[задь]], [[башир цэцэг]] гэх мэт үнэт [[халуун ногоо]] авахын тулд 1512 онд ирсэн Португалийн [[Франсишку Серран]]ы ахалсан худалдаачид учирсан гэдэг.<ref>Ricklefs (1991), pp. 22–24</ref> Араас нь Нидерланд, Британийнхан ирдэг болж 1602 онд [[Нидерландын Дорно Энэтхэг компани]] үүссэн. 1800 онд [[Нидерландын Дорно Энэтхэг]] гэх нэртэй эзэмшил орон (''колони'') гэгдэх болжээ. [[Нидерланд]] анхандаа, дунд үедээ зөвхөн эргийн ойр хавьд эзэрхэж байлаа. [[XX зуун]]ы эхэнд л өнөөгийн Индонезийн хил хязгаар дотор ноёрхож чаджээ.<ref>Dutch troops were constantly engaged in quelling rebellions both on and off Java. The influence of local leaders such as [[Prince Diponegoro]] in central Java, [[Imam Bonjol]] in central Sumatra and [[Pattimura]] in [[Maluku Islands|Maluku]], and a bloody [[Aceh War|thirty-year war in Aceh]] weakened the Dutch and tied up the colonial military forces.({{Cite document |last=Schwartz |year=1999 |pages=3–4}}</ref> Сөргүүлээд 1908 оноос Индонезийн ард түмэн ямар оронд амьдарч байгаагаа мэдэрч, үндэсний ухамсар бүрдэж, тусгаар тогтнолын төлөө зорьцгоосон. [[Дэлхийн II дайн]]ы үед Индонезийг [[Япон]] эзлэж Нидерландынхан талийж одсон.<ref name="Ricklefs">Ricklefs (1991)</ref><ref>{{cite journal | title = Dutch Attitudes towards Colonial Empires, Indigenous Cultures, and Slaves |journal= Eighteenth-Century Studies | volume=31 |issue=3 | author = Gert Oostindie and Bert Paasman |pages=349–55 |year=1998 |url=http://muse.jhu.edu/journals/eighteenth-century_studies/v031/31.3oostindie.html |doi= 10.1353/ecs.1998.0021}}</ref> Япон дайнд бууж өгсний нөгөөдөр нь Индонезийнхан үндсэрхэг тэмцлийн удирдагч [[Сукарно]]г ерөнхийлөгч болгож, Индонез улсын тусгаар тогтнолыг тунхаглажээ.<ref>{{cite journal |title=Indonesia | author = HJ Van Mook | authorlink =Hubertus Johannes van Mook |journal=Royal Institute of International Affairs | year = 1949 |volume=25 |issue=3 |pages=274–85 |jstor=3016666}}</ref><ref name="Charles1945">{{cite journal |title=Independence the Issue |journal=Far Eastern Survey |author=Charles Bidien | volume =14 |issue=24 |pages=345–8 |date= 5 December 1945 | doi = 10.1525/as.1945.14.24.01p17062 |jstor=3023219}}</ref><ref>{{cite book | last =Taylor | first =Jean Gelman | title = Indonesia: Peoples and History | publisher =Yale University Press | year =2003 | page =325 | isbn = 0-300-10518-5 }}</ref><ref>Reid (1973), p. 30</ref> Гэвч Нидерланд эзэмшилдээ дахин оруулах гэж дайтав. Хотуудыг эзлэвч бүхэл орныг эзлэж чадахгүй байсаар 1949 онд олон улсын буруушаалт, дарамтанд аргагүй дийлдэн тусгаар тогтнолыг нь хүлээн зөвшөөрсөн.<ref name="Charles1945" /><ref>{{cite web |url= http://www.globalsecurity.org/military/world/war/indo-inde.htm |title=Indonesian War of Independence |accessdate=11 December 2006 |publisher=Global Security |work=Military}}</ref> Тэгэхдээ [[Нидерландын Шинэ Гвиней]]г өгөөгүй байсан бөгөөд 1962 оны [[Нью-Йоркийн гэрээ]], 1969 оны НҮБ-ийн тогтоолоор Индонезийн харьяанд шилжжээ.<ref>[http://www.gwu.edu/~nsarchiv/NSAEBB/NSAEBB128/ Indonesia's 1969 Takeover of West Papua Not by "Free Choice"]. National Security Archive, Suite 701, Gelman Library, The George Washington University.</ref> Сукарно улсаа холбооноос нэгдмэл, ардчилалаас эзэрхэг дэглэмд тогтоон барьж, сөргөлдөгч [[Индонезийн цэрэг зэвсэг|цэргийнхэн]] болон [[Индонезийн коммунист нам]] (ИКН)-ынхныг эвлэрүүлэн намжааж байв.<ref>Ricklefs (1991), pp. 237–280</ref> 1965 онд цэргийнхэн төрийг эргүүлж, [[коммунизм]]ыг [[1965-1966 онд Индонезэд олон хүн алж хядагдсан нь|зэвсгийн хүчээр дараад]] (хагас сая хүн алагдсан уу?<ref>{{cite journal |author=John Roosa and Joseph Nevins |date=5 November 2005 |url=http://www.counterpunch.org/2005/11/05/the-mass-killings-in-indonesia/|title= 40 Years Later: The Mass Killings in Indonesia |accessdate=12 November 2006 |journal=[[CounterPunch]]}}</ref><ref>{{cite journal |title= Unresolved Problems in the Indonesian Killings of 1965–1966 |author=Robert Cribb |journal=Asian Survey |volume=42 |issue=4 |year=2002 |pages=550–563 |doi = 10.1525/as.2002.42.4.550}}</ref>), яллан буруутгаж байхын аргагүй болгосноор ИКН сэхээгүй.<ref>Friend (2003), pp. 107–109</ref><ref>{{cite video | people =Chris Hilton (writer and director) | title =Shadowplay | medium =Television documentary | publisher =Vagabond Films and Hilton Cordell Productions |year=2001}}</ref><ref>Ricklefs (1991), pp. 280–283, 284, 287–290</ref> Цэргийн дарга нараас генерал [[Сухарто]] 1968 оны 3 сард улсын ерөнхийлөгч болж дэвшив. Сухарто улсаа [[Шинэ эмх журам (Индонез)|шинээр журамлаж]], [[АНУ]]-аар тэтгүүлж байв.<ref>US National Archives, RG 59 Records of Department of State; [https://web.archive.org/web/20040701005635/http://www.state.gov/r/pa/ho/frus/john%D0%B1%D0%B0sonlb/xxvi/4445.htm cable no. 868], ref: Embtel 852, 5 October 1965.</ref><ref>Vickers (2005), p. 163</ref><ref>David Slater, ''Geopolitics and the Post-Colonial: Rethinking North-South Relations,'' London: Blackwell, p. 70</ref> Сухартогийн гучин жилд улсын эдийн засаг тэнхэрсэн, үүнд [[гадаадын шууд хөрөнгө оруулалт]] ч сайнаар нөлөөлж байв.<ref name="Ricklefs" /><ref>Vickers (2005)</ref><ref>Schwarz (1994)</ref> Гэхдээ түүний дарангуйлал [[авлига|авлигыг]] тэнхрүүлж, улс төрийн сөрөг бодол санааг боомилж байжээ.<ref name="Ricklefs" /><ref>Vickers (2005)</ref><ref>Schwarz (1994)</ref> [[1997 оны Азийн санхүүгийн хямрал]]аар Индонез их хохирсон.<ref>{{cite book | last =Delhaise | first = Philippe F | title =Asia in Crisis: The Implosion of the Banking and Finance Systems | publisher =Willey | year =1998 | page =123 | isbn = 0-471-83450-5}}</ref> 1998 онд газар газарт эсэргүүцлийн жагсаал, үймээн самуун дэгдэж Сухарто аргагүй огцров.<ref>{{cite news |url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/events/indonesia/latest_news/97848.stm |title=President Suharto resigns |publisher=BBC |date=21 May 1998 |accessdate=12 November 2006}}</ref> Индонезэд эзлэгдээд 25 жил болсны эцэст 1999 онд [[НҮБ]]-ийн дэмжлэгтэйгээр [[Зүүн Тимор]] тусгаар тогтнолын харгуйд шуударсан.<ref>{{cite web |last=Burr |first=W. |coauthors=Evans, M.L. |title=Ford and Kissinger Gave Green Light to Indonesia's Invasion of East Timor, 1975: New Documents Detail Conversations with Suharto |work=National Security Archive Electronic Briefing Book No. 62 |publisher=[[National Security Archive]], [[The George Washington University]], Washington, DC |date=6 December 2001 |url=http://www.gwu.edu/~nsarchiv/NSAEBB/NSAEBB62/ |accessdate=17 September 2006 }}; {{cite web |title=International Religious Freedom Report |work=Bureau of Democracy, Human Rights, and Labor |location=US |publisher=Department of State |date=17 October 2002 |url=http://www.state.gov/g/drl/rls/irf/2002/13873.htm |archiveurl=https://web.archive.org/web/20110716060553/http://www.state.gov/g/drl/rls/irf/2002/13873.htm |archivedate=16 Долдугаар сар 2011 |accessdate=29 September 2006 |url-status=live }}</ref> Индонез Сухартогоос хойш орон нутгийн эрхийг нэмэгдүүлж, 2004 онд ерөнхийлөгчөө шууд сонгосон гэх маягаар төр засгаа ардчилсаар байна. Улс төр, эдийн засаг тогтворжиж, нийгэм тайвширч, алан хядлага, авлигын тоо цөөрч байгаа. Гэхдээ 2005 онд [[Аче]]гийн салан тусгаарлах үзэлтнүүд засгийн цэрэгтэй мөргөлдөөд үзсэн.<ref>{{cite news |title=Aceh rebels sign peace agreement |publisher=BBC |date = 15 August 2005 |accessdate=12 December 2006 |url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/asia-pacific/4151980.stm}}</ref> {{clear}} == Төр засаг== [[File:Indonesia DPR session.jpg|thumb|right|Жакартад Ардын Төлөөлөгчдийн Зөвлөл хуралдаж байгаа нь]] Индонез бол ерөнхийлөгчийн эрх мэдэл давамгайлсан [[бүгд найрамдах улс|бүгд найрамдах засагтай]], төв засгийн газартаа эрх мэдэл базагддаг [[нэгдмэл улс|нэгдмэл төрийн байгууламжтай]] улс юм. Гучаад жил эрх барьсан [[Сухарто]] 1998 онд огцорсны дараа төр засаг нэлээд шинэчлэгдсэн. 1998-2001 оны хооронд үндсэн хуулиа дөрвөн удаа хэсэгчлэн зассан.<ref>In 1998, 1999, 2000 and 2001</ref> Төр улсын тэргүүн, зэвсэгт хүчний ерөнхийлөгч командлагч бөгөөд дотоод гадаад хэрэг, бодлогыг зангидагч нь улсын ерөнхийлөгч. Сайд нарын зөвлөлийг ерөнхийлөгч томилно. 2004 онд анх удаа ард түмэн улсынхаа хоёр ерөнхийлөгчийг анх сонгожээ.<ref>{{cite press release |publisher=[[Carter Center|The Carter Center]] |year=2004 |title=The Carter Center 2004 Indonesia Election Report |url=http://www.cartercenter.org/documents/2161.pdf |format=PDF|accessdate=13 December 2006}}</ref> Ерөнхийлөгчийн бүрэн эрхийн хугацаа 5 жил, дараалан ахин нэг удаа сонгогдох боломжтой.<ref>(2002), ''The fourth Amendment of 1945 Indonesia Constitution'', Chapter III&nbsp;– The Executive Power, Art. 7.</ref> Индонез улсын хурлыг [[Ардын Зөвлөлдөх Хурал]] (АЗХ, ''People's Consultative Assembly'') гэнэ. АЗХ нь үндсэн хуулийн өөрчлөлтийг батлах, шинэ ерөнхийлөгчийг батлах, улсын бодлогийг өргөнөөр тодорхойлох мэтийн үүрэгтэй. Мөн ерөнхийлөгчийг буруутгах эрхтэй.<ref>{{id icon}} {{cite book |title=Ketetapan MPR-RI Nomor II/MPR/2000 tentang Perubahan Kedua Peraturan Tata Tertib Majelis Permusyawaratan Rakyat Republik Indonesia |author=People's Consultative Assembly (MPR-RI) |authorlink=People's Consultative Assembly |url=http://www.mpr.go.id/pdf/ketetapan/putusan%20MPRRI%202000.pdf |archiveurl=https://web.archive.org/web/20110721122810/http://www.mpr.go.id/pdf/ketetapan/putusan%20MPRRI%202000.pdf |archivedate=21 Долдугаар сар 2011 |format=PDF |accessdate=7 November 2006 |url-status=live }}</ref> Дотроо 560 суудалт [[Ардын Төлөөлөгчдийн Зөвлөл]] (АТЗ, ''People's Representative Council''), 132 суудалт [[Орон Нутгийн Төлөөлөгчдийн Зөвлөл]] (ОНТЗ, ''Regional Representative Council'')<ref name="USSTATE">{{cite web |title=Background Note: Indonesia |work=U.S. Library of Congress |publisher=U.S. Department of State|url=http://www.state.gov/r/pa/ei/bgn/2748.htm |accessdate=26 November 2009}}</ref> гэсэн хоёр танхимтай. Хууль цааз батлах, бүх шатны засгийн газрыг (хэрэгжүүлэх байгууллага) хянах үүрэг АТЗ-д оногдоно. Сонгогчид намд саналаа өгч, намууд цуглуулсан саналын хувиараа АТЗ-д суудал эзлэдэг.<ref name="Harijanti2006">{{cite journal |title=Indonesia: General elections test the amended Constitution and the new Constitutional Court |journal=International Journal of Constitutional Law |author=Susi Dwi Harijanti and Tim Lindsey |volume=4 |issue=1 |year=2006 |pages=138–150 |doi=10.1093/icon/moi055}}</ref> 1998 оны шинэтгэлээс хойш АТЗ-ийн эрх үүрэг мэдэгдэхүйц нэмэгдсэн.<ref>Reforms include total control of [[Statute|statutes]] production without executive branch interventions; all members are now elected ([[Reserved political positions|reserved seats]] for military representatives have now been removed); and the introduction of fundamental rights exclusive to the DPR. (see Harijanti and Lindsey 2006)</ref> ОНТЗ болохоор сүүлд орон нутгийн хөгжлийг зөв залахад чиглэн байгуулагджээ.<ref>Based on the 2001 constitution amendment, the DPD comprises four popularly elected [[non-partisan]] members from each of the thirty-three provinces for national political representation. {{cite book |author=People's Consultative Assembly (MPR-RI) |url=http://www.gtzsfdm.or.id/documents/laws_n_regs/con_decree/3_AmdUUD45_eng.pdf |title=Third Amendment to the 1945 Constitution of The Republic of Indonesia |format=PDF |url-status=dead |authorlink=People's Consultative Assembly |accessdate=13 December 2006 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20061201025250/http://www.gtzsfdm.or.id/documents/laws_n_regs/con_decree/3_AmdUUD45_eng.pdf |archivedate=1 Арван хоёрдугаар сар 2006 |deadurl=yes}}</ref> == Орон нутаг == {{Индонезийн газрын зураг}} Индонез улсын газар нутаг олон түвшинд шатлан захирагддаг. Дээд гурван түвшнийг нь л анхаарахад хангалттай. * I зэрэгт [[муж]] (индонезээр ''provinsi'') гэх зүйлийн нэгж байна. Одоогийн байдлаар Индонез 33 мужтай. * II зэрэг буюу мужийн доорх нутаг нэг бол [[хот]] (''kota'' - ''кота'') эсвэл [[хошуу]] (''kabupaten'' - ''капубатен'') байна. * III зэргийн нэгжийг нь индонезээр ''kecamatan'' гэнэ. Монгол хэлтэнд энэ нэгж тийм ч сонин биш байх болохоор ''кечаматан''<br>гэж галиглахад буруудахгүй биз дээ. Эсвэл хошууны доорх нэгж юм чинь [[сум]] гэвэл зохино. ===33 муж=== Онцгой эрхтэй таван мужийг <nowiki>*</nowiki>-оор тэмдэглэв. {{Col-begin}} {{Col-break}} '''[[Суматра]] арлын 10 муж''' * [[Аче]]^*&nbsp; (''Aceh'') * [[Умард Суматра]] (''Sumatera Utara'') * [[Өрнөд Суматра]] (''Sumatera Barat'') * [[Риау]] ''(Riau)'' * [[Риау арлуудын муж|Риау арлуудын]] (''Kepulauan Riau'') * [[Жамби]] (''Jambi'') * [[Өмнөд Суматра]] (''Sumatera Selatan'') * [[Банка-Белитун]] (''Kepulauan Bangka Belitung'') * [[Бенкулу]] (''Bengkulu'') * [[Лампунгг]] (''Lampung'') '''[[Жава]] арлын 6 муж''' * [[Жакарта]]^* (''Jakarta'') * [[Бантен]] (''Banten'') * [[Өрнөд Жава]] (''Jawa Barat'') * [[Төв Жава]] (''Jawa Tengah'') * [[Иогякарта|Иогякарта]]^* (''Yogyakarta'') * [[Дорнод Жава]] (''Jawa Timur'') '''[[Бага Зондын арлууд|Бага Зондын]] арлуудын 3 муж''' * [[Бали]] (''Bali'') * [[Өрнөд Нуса Тенгара]] (''Nusa Tenggara Barat'') * [[Дорнод Нуса Тенгара]] (''Nusa Tenggara Timur'') {{Col-break}} '''[[Калимантан]] арлын 4 муж''' * [[Өрнөд Калимантан]] (''Kalimantan Barat'') * [[Төв Калимантан]] (''Kalimantan Tengah'') * [[Өмнөд Калимантан]] (''Kalimantan Selatan'') * [[Дорнод Калимантан]] (''Kalimantan Timur'') '''[[Сулавеси]] арлын 6 муж''' * [[Умард Сулавеси]] (Sulawesi Utara) * [[Горонтало]] (''Gorontalo'') * [[Төв Сулавеси]] (''Sulawesi Tengah'') * [[Өрнөд Сулавеси]] (''Sulawesi Barat'') * [[Өмнөд Сулавеси]] (''Sulawesi Selatan'') * [[Дорнод-Өмнөд Сулавеси]] (''Sulawesi Tenggara'') '''[[Малуку арлууд|Малуку]] арлуудын 2 муж''' * [[Малуку]] (''Maluku'') * [[Умард Малуку]] (''Maluku Utara'') '''[[Шинэ Гвиней]] арлын 2 муж''' * [[Өрнөд Папуа]]^* (''Papua Barat'') * [[Папуа]]^* (''Papua'') {{Col-end}} ==Газар орон== [[File:Indonesia 2002 CIA map.png|thumb|right|Индонезийн газрын зураг]] [[Өмнөд өргөрөг|Ө.ө. 11°]] – [[хойд өргөрөг|х.ө. 6°]], [[зүүн уртраг|з.у. 95° – 141°]] хооронд Индонез орон бүхлээрээ багтдаг. Экваторын хоёр талд бүгд 17,508 аралтайгаас 6 мянга нь л хүнтэй.<ref>{{cite press release |publisher=[[International Monetary Fund]] |url=http://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2006/01/data/dbcoutm.cfm?SD=2005&ED=2005&R1=1&R2=1&CS=3&SS=2&OS=C&DD=0&OUT=1&C=536&S=PPPWGT-PPPPC&RequestTimeout=120&CMP=0&x=45&y=5 |title=World Economic Outlook Database |accessdate=5 October 2006 |date=April 2006 }}; {{cite web | first =Hendriawan | title =Indonesia Regions | publisher =Indonesia Business Directory | url =http://www.indonext.com/Regions/ | accessdate =24 April 2007 | archive-date =28 Арван хоёрдугаар сар 2005 | archive-url =https://web.archive.org/web/20051228011848/http://www.indonext.com/Regions/ | url-status =dead }}</ref> Эднээс [[Жава]], [[Суматра]], [[Калимантан]] (Малайз, Бруней улстай хуваадаг), [[Шинэ Гвиней]] (Папуа-Шинэ Гвиней улстай хуваадаг), [[Сулавеси]] гэсэн таван томыг онцлох хэрэгтэй. Индонез улс Калимантан арал дээр Малайзтай, Шинэ Гвиней арал дээр Папуа-Шинэ Гвинейтэй, [[Тимор]] арал дээр [[Зүүн Тимор]]той хил залгадаг бол [[Сингапур]], [[Малайз]], [[Филиппин]], [[Палау]], [[Австрали]]тай далай тэнгисийн усаараа хаяалдаг. Хамгийн олон хүнтэй хот нь нийслэл [[Жакарта]]. Залгуулаад бичвэл [[Сурабая]], [[Бандун]], [[Медан]], [[Семаран]] гээд томоохон хотууд байдаг.<ref name="Witton2003">{{cite book | last =Witton | first =Patrick | title =Indonesia | publisher =Lonely Planet | year =2003 | location =Melbourne | pages =139, 181, 251, 435 | isbn=1-74059-154-2 }}</ref> 1,919,440 хавтгай дөрвөлжин километр газар нутагтай Индонезэд нэг км-т 134 хүн ноогддог. Харьцуулвал дэлхийн 16-р том газар нутагтай орон, 79-р нягт шигүү суурьшилт улс нь Индонез юмсанжээ.<ref name="ciarank">{{cite web |last=Central Intelligence Agency |title=Rank Order Area |work=The World Factbook |publisher=US [[CIA]], Washington, DC |date=17 October 2006 |url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/rankorder/2147rank.html |accessdate=3 November 2006 |archive-date=9 Хоёрдугаар сар 2014 |archive-url=https://web.archive.org/web/20140209041128/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/rankorder/2147rank.html |url-status=dead }}</ref><ref>{{cite web |title=Population density&nbsp;– Persons per&nbsp;km² 2006 |work=CIA world factbook |publisher=Photius Coutsoukis |year=2006 |url=http://www.photius.com/rankings/geography/population_density_2006_1.html |accessdate=4 October 2006}}</ref> Тэр дотроо дэлхийн арлуудаас хамгийн олон хүнтэй нь болох Жавад нэг км-т 940 хүн ноогдоно.<ref name="JOSHUA">{{cite web | last = Calder | first = Joshua | title = Most Populous Islands | publisher = World Island Information | date = 3 May 2006 | url = http://www.worldislandinfo.com/POPULATV2.htm | accessdate =26 September 2006 }}</ref> Хамгийн өргөгдсөн газар нь Папуа мужийн нутагт байгаа [[Пунчак Жая]] уулын оргил (д.т.д. 4884 м), хамгийн том нуур нь Суматра арлын 1,145 км² талбайт [[Тоба нуур]] юм. [[Махакам]], [[Барито]] гэх мэт Калимантан арлын гол мөрд хамгийн уртад тооцогдоно.<ref>{{cite encyclopedia |title=Republic of Indonesia |work=Encarta |publisher=Microsoft |year=2006 |url=http://encarta.msn.com/encyclopedia_761573214/Republic_of_Indonesia.html#s4 |archiveurl=http://www.webcitation.org/5kwrIjXxw |archivedate=31 October 2009 |deadurl=yes }}</ref> [[File:Mahameru-volcano.jpeg|thumb|left|Индонезийн галт уулс]] [[Номхон далайн хавтан|Номхон далайн]], [[Евразийн хавтан|Евразийн]], [[Австралийн хавтан|Австралийн]] гурван техтоник хавтны уулзвар зааг дээр Индонез байрладаг. Тиймээс ч 19-р зуунд сүйд хийж асан [[Кракатоа]], [[Тамбора]] хоёрыг оруулаад цөөндөө л гэхэд 150 гаруй [[галт уул]] үе үе идэвхждэг.<ref>{{cite web|url=http://www.volcano.si.edu/world/region.cfm?rnum=06&rpage=list| title=Volcanoes of Indonesia| publisher=[[Smithsonian Institution]]| accessdate=25 March 2007| work=Global Volcanism Program}}</ref> Саяхан л гэхэд 2004 оны цуут цунами 167,736 хүнийг нь урсгаж<ref>{{cite web | title =The Human Toll | work =UN Office of the Special Envoy for Tsunami Recovery | publisher =United Nations | url =http://www.tsunamispecialenvoy.org/country/humantoll.asp | archiveurl =https://web.archive.org/web/20070519133441/http://www.tsunamispecialenvoy.org/country/humantoll.asp | archivedate =19 Тавдугаар сар 2007 | accessdate =25 March 2007 | url-status =live }}</ref>, 2006 оны Иогякартын газар хөдлөлт 5,782 хүнийг үхүүлсэн гайтай. Гэлээ ч галт уулын бялхдас газрыг үржил шимтэй болгодог учир Жава, Балид хүн хамгаас олноор суурьшжээ.<ref>{{cite book |last=Whitten |first=T |coauthors=Soeriaatmadja, R. E., Suraya A. A. |title=The Ecology of Java and Bali |publisher=Periplus Editions Ltd |year=1996 |location=Hong Kong |pages=95–97}}</ref> Экваторын дагуу байршдаг тул [[борооны улирал|борооны]], [[хуурай улирал|хуурай]] хоёр улиралтай, [[халуун орны уур амьсгал]]тай. Эрэг хавийн нам газраар жилд 1,780–3,175 мм, уулархаг нутгаар 6,100 мм хүртэл хур буудаг. Суматрын өрнөд эрэг, өрнө Жава, Калимантан, Сулавеси, Папуагийн уулархаг нутгаар хур бороосог. Маш чийглэг, дунджаар 80%. Жилийн турш агаарын температур тогтмол, Жакарта орчмоор өдөрт дунджаар 26–30 °C халуун.<ref>{{cite web |title =About Jakarta And Depok |work =University of Indonesia |publisher =University of Indonesia |url =http://www.ui.ac.id/english/menu_statis.php?id=c6&hal=c_about_jkt |accessdate =24 April 2007 |archiveurl =https://web.archive.org/web/20060504191815/http://www.ui.ac.id/english/menu_statis.php?id=c6&hal=c_about_jkt |archivedate =4 Тавдугаар сар 2006 |url-status =live }}</ref> {{clear}} ==Хүн ам== :''Мөн үзэх: [[Индонезийн ард түмэн]]'' [[File:Ubud-Kids.jpg|thumb|Олон ястны улсын [[Бали ястан|Бали]] яст жаалууд]] 2010 оны байдлаар Индонез улсын хүн амын тоо 237.6 саяд хүрч,<ref name="bps2010">{{cite web|url=http://www.bps.go.id/65tahun/SP2010_agregat_data_perProvinsi.pdf |title=Central Bureau of Statistics: ''Census 2010'' |publisher=Badan Pusat Statistik |accessdate=17 January 2011}} {{id}}</ref> жилд 1.9%-иар өсч байна.<ref>{{cite web|url=http://waspada.co.id/index.php?option=com_content&view=article&id=182106:fifty-years-needed-to-bring-population-growth-to-zero&catid=30:english-news&Itemid=101 |title=Fifty years needed to bring population growth to zero |publisher=Waspada.co.id |date=19 March 2011 |accessdate=10 April 2011}}</ref> Хүн амын 58% нь дэлхийн арлуудаас хамгийн олон хүнтэй нь гэх<ref name="JOSHUA" /> Жава аралд оршин суудаг.<ref name="bps2010"/> [[Гэр бүл төлөвлөлт|Гэр бүл төлөвлөх]] хөтөлбөр 1960 оноос эхлэн хэрэгжсээр байгаа ч гэсэн 2020 онд 265 сая, 2050 онд 306 сая хүнтэй болох төлөв харагддаг.<ref>[http://esa.un.org/unpd/wpp/Excel-Data/DB04_Population_ByAgeSex_Annual/WPP2010_DB4_F1B_POPULATION_BY_AGE_BOTH_SEXES_ANNUAL_2011-2100.XLS World Population Prospects (2010). Annual Population 2011–2100]. (XLS table). United Nations</ref> Индонезэд [[Индонезийн ард түмний хэл яриа|742 янзын хэл аялгуугаар]] ярилцдаг [[Индонезийн ард түмэн|300 гаран яс үндэс]]ний хүмүүс аж төрөн суудаг.<ref>{{cite web |publisher=Expat Web Site Association |title=An Overview of Indonesia |work=Living in Indonesia, A Site for Expatriates |url=http://www.expat.or.id/info/overview.html |accessdate=5 October 2006}}</ref><ref>{{cite web |last=Merdekawaty |first=E. |title="Bahasa Indonesia" and languages of Indonesia |work=UNIBZ&nbsp;– Introduction to Linguistics |publisher=Free University of Bozen |date=6 July 2006 |url=http://www.languagestudies.unibz.it/Bahasa%20Indonesia_Merdekawaty.pdf |format=PDF|accessdate=17 July 2006}}</ref> Тэгэхдээ ихэнх нь бүр дээр үед Тайвань, Зүүн Өмнөд Азиас нүүсэн байх гэж таахуйц [[Австронез]] язгуурын хэлтэй байдаг. Дорно Индонезээр үүнээс ялгагдах [[Меланез]] язгуурын ард түмэн бас байдаг.<ref name="Witton2003" /><ref>Taylor (2003), pp. 5–7, {{cite book | last = Dawson| first = B.| coauthors = Gillow, J.| title = The Traditional Architecture of Indonesia | publisher = Thames and Hudson Ltd | year = 1994 | location = London | page = 7 | isbn = 0-500-34132-X }}</ref> Нэр бүхий ард түмнээс [[Жава үндэстэн]] хүн амын 42% эзлэдэг.<ref>{{cite book |last=Kingsbury |first=Damien |title=Autonomy and Disintegration in Indonesia |publisher=Routledge |page=131 |isbn=0-415-29737-0 |year=2003}}</ref> Жавагийн араас [[Сунда үндэстэн|Сунда]], [[Малай үндэстэн|Малай]], [[Мадура ястан|Мадура]] гэх мэт үндэстэн ч юм шиг, ястан ч юм шиг саяаас олон хүнт арваад ард түмэн байдаг. Мөн 8 сая [[Хятад үндэстэн|Хятад]], 5 сая [[Араб үндэстэн|Араб]] гэх мэтээр хаа хол хальж очсон үндэстэд ч байна. Шинээр нэгдэж томорсон улс, хэдэн зуун цөөн тоот ястны орон болохоор ч тэр үү иймэрхүү нутгийн ялгааг давж хараад "Индонез" [үндэстэн] гэж өөриймсөх сэтгэлгээ ард түмнийх нь дунд хэдийнээ дэлгэрчээ.<ref name="RICKLEFS_256">Ricklefs (1991), p. 256</ref> Ийм эв найртай нийгэм бүрдсэн ч гэсэн зарим газар соёл, шашин, ястнаараа мөргөлдөх явдал гарч л байдаг.<ref>Domestic migration (including the official [[Transmigrasi]] program) are a cause of violence including the massacre of hundreds of Madurese by a local [[Dayak people|Dayak]] community in West Kalimantan, and conflicts in Maluku, [[Sulawesi Tengah|Central Sulawesi]], and parts of Papua and West Papua {{Cite journal |author=T.N. Pudjiastuti |year=2002 |title=Migration & Conflict in Indonesia |url=http://www.iussp.org/Bangkok2002/S15Pudjiastuti.pdf |url-status=dead |format=PDF |publisher=International Union for the Scientific Study of Population (IUSSP), Paris |archive-url=https://web.archive.org/web/20120209225410/http://www.iussp.org/Bangkok2002/S15Pudjiastuti.pdf |archive-date=9 Хоёрдугаар сар 2012 |accessdate=17 September 2006}}</ref><ref>{{cite web |title=Kalimantan The Conflict |work=Program on Humanitarian Policy and Conflict Research |url=http://preventconflict.org/portal/main/maps_kalimantan_conflict.php |archiveurl=https://web.archive.org/web/20091212135147/http://preventconflict.org/portal/main/maps_kalimantan_conflict.php |archivedate=12 Арван хоёрдугаар сар 2009 |accessdate=7 January 2007 |publisher=Conflict Prevention Initiative, Harvard University |url-status=live }}</ref><ref>{{cite conference |author=J.W. Ajawaila; M.J. Papilaya; Tonny D. Pariela; F. Nahusona; G. Leasa; T. Soumokil; James Lalaun and W. R. Sihasale |title=Proposal Pemecahan Masalah Kerusuhan di Ambon |publisher=Fica-Net |year=1999 |location=Ambon, Indonesia |url=http://www.fica.org/h/ambon/idRusuh1.html |accessdate=29 September 2006 |booktitle=Report on Church and Human Rights Persecution in Indonesia }}; Kyoto University: Sulawesi Kaken Team & Center for Southeast Asian Studies {{PDFlink|[http://sulawesi.cseas.kyoto-u.ac.jp/lib/pdf/MRidwanAlimuddin.pdf Bugis Sailors]|124&nbsp;KB}}</ref> Эндхийн Хятадууд сэргэлэн гарууд байж баялгийг нэлээд хуримтлуулсан, олон пүүс компанийг эзэмшдэгт<ref>Schwarz (1994), pp. 53, 80–81</ref><ref>Friend (2003), pp. 85–87, 164–165, 233–237</ref> зөвхөн Индонезэд л байдаг ард түмэн сэжиглэн дургүйцэж зодолдож нүдэлцээд авсан нь цөөнгүй.<ref>{{cite web |author=M. F. Swasono |title=Indigenous Cultures in the Development of Indonesia |work=Integration of endogenous cultural dimension into development |publisher=Indira Gandhi National Centre for the Arts, New Delhi |year=1997 |url=http://ignca.nic.in/cd_05008.htm |accessdate=17 September 2006}}</ref><ref>{{cite web |first=S. Long |date=9 April 1998 |title=The Overseas Chinese |url=http://www.prospectmagazine.co.uk/1998/04/theoverseaschinese/ |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20111008055514/http://www.prospectmagazine.co.uk/1998/04/theoverseaschinese/ |archive-date=8 Аравдугаар сар 2011 |accessdate=10 April 2011 |publisher=Prospect Magazine}} The [[May 1998 riots of Indonesia#Jakarta (12–14 May)|riots in Jakarta in 1998]]—much of which were aimed at the Chinese—were, in part, expressions of this resentment. {{cite web |author=M. Ocorandi |date=28 May 1998 |title=An Analysis of the Implication of Suharto's resignation for Chinese Indonesians |url=http://www.hartford-hwp.com/archives/54b/083.html |accessdate=26 September 2006 |publisher=Worldwide HuaRen Peace Mission}}</ref><ref>{{cite web |author=F.H. Winarta |title=Bhinneka Tunggal Ika Belum Menjadi Kenyataan Menjelang HUT Kemerdekaan RI Ke-59 |publisher=Komisi Hukum Nasional Republik Indonesia (National Law Commission, Republic of Indonesia), Jakarta |month=August | year=2004 |url=http://ignca.nic.in/cd_05008.htm |language=Indonesian}}</ref> [[Жохорын султант улс]]ын үеэс Индонезийн арлуудын ард түмний хоорондоо ойлголцох хэл болсоор ирсэн [[Малай хэл]]ний [[чухал аялгуу|чухал нэгэн аялгуу]] байдаг. Энэ аялгуунд суурилсан Малай хэлийг [[Сингапур]], [[Малайз]], [[Бруней]], Индонез дөрвөн улсад [[албан ёсны хэл]] болгожээ. Тэгэхдээ нэр нь өөр. Индонезэд үүнийг [[Индонез хэл]] (''Bahasa Indonesia'') гэж заадаг. Ер нь Индонезийнхэн бүгд л энэ хэлээр ярилцдаг, Индонезэд энэ хэл ажил хэрэг, улс төр, хэвлэл мэдээлэл, боловсрол гээд бүх салбарт өөр ямар ч хэлнээс илүү сонсдоно. Гэхдээ л нөгөө ястан үндэстнээрээ ард түмний хэл ялгаатай. Хүмүүс [[Индонезийн ард түмний хэл яриа|742 янзын хэл аялгууныхаа]] нэгийг өөрийн [[төрөлх хэл]] гэж боддог. Үүнээс мэдээж [[Жава хэл]]ийг хамгийн олуулаа тээж яваа.<ref name="CIA"/> Папуад харьцангуй цөөн буюу 2.7 сая хүн байдаг мөртлөө бүр [зарим нь Папуа төрлийн, зарим нь Австронез төрлийн] 242 янзаар хэлж ярьцгаадаг.<ref>{{cite web|url=http://www.ethnologue.com/show_country.asp?name=IDP |title=Ethnologue report for Indonesia (Papua) |publisher=Ethnologue.com |accessdate=28 April 2010}}</ref> Индонезийн үндсэн хуулинд шашин шүтэх нь хүний дур зоргынх<ref>{{cite web |title=The 1945 Constitution of the Republic of Indonesia |work=US-ASEAN |url=http://www.us-asean.org/Indonesia/constitution.htm |accessdate=2 October 2006 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20060109203358/http://www.us-asean.org/Indonesia/constitution.htm |archivedate=9 Нэгдүгээр сар 2006 |url-status=live }}</ref> гэсэн мөртлөө өөр баримтаар [[Ислам]], [[Протестант]], [[Католик]], [[Хиндү]], [[Буддын шашин]], [[Күнзийн суртал]] зургааг албан ёсны гэж онцлон батласан байх юм.<ref name="Yang">{{cite journal |last=Yang |first=Heriyanto |title=The History and Legal Position of Confucianism in Post Independence Indonesia |journal=Religion |volume=10 |issue=1 |page=8 |month=August | year=2005 |url=http://archiv.ub.uni-marburg.de/mjr/pdf/2005/yang2005.pdf |format=PDF|accessdate=2 October 2006}}</ref> 2000 оны тооллогийг үндэслэхэд Индонезийн ард түмний 86.1% нь Ислам шашны Сунни дэгтэй. Ингэхэд Индонез улс Исламын улс биш боловч хамгийн олон Ислам шүтлэгтэн (хотон хүн)-тэй улс юм байна гэж ойлгогдоно.<ref name="CIA">{{cite web |url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/id.html |title=Indonesia |publisher=CIA |accessdate=10 April 2011 |archive-date=10 Арван хоёрдугаар сар 2008 |archive-url=https://web.archive.org/web/20081210041527/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/id.html |url-status=dead }}</ref> Хиндү шашинтны олонх нь [[Бали ястан|бали]], Буддын шашинтны олонх нь [[Хятад үндэстэн|хятад]].<ref>{{cite web |title=Indonesia&nbsp;– Buddhism |publisher=U.S. Library of Congress |url= http://countrystudies.us/indonesia/40.htm |accessdate=15 October 2006}}</ref> Хэдий цөөн шүтэн бишрэгчтэй ч Хиндү, Будда хоёр шашин Индонезийн соёлд их л нэвчжээ. Ислам нь худалдаачдын чармайлтаар 13-р зуунд умар Суматрад нэвтрээд 16-р зуун гэхэд Индонез орны зонхилох шашин болсон.<ref name="csi">{{cite web |title=Indonesia&nbsp;– Islam |publisher=U.S. Library of Congress|url=http://countrystudies.us/indonesia/37.htm |accessdate=15 October 2006}}</ref> Харин Католик шашныг Португалийн авралын зар тараагчид, колончлогчид эхлүүлсэн<ref>Ricklefs (1991), pp. 25, 26, 28</ref><ref>{{cite web | title =1500 to 1670: Great Kings and Trade Empires | publisher = Sejarah Indonesia | url =http://www.gimonca.com/sejarah/sejarah02.shtml | accessdate =25 April 2007 }}</ref> бол Протестант нь Нидерландын эзэмшилд байх үед Калвинч, Лютеранч номлогчдын тарьсан үр юмсанжээ.<ref>Ricklefs (1991), pp. 28, 62</ref><ref>Vickers (2005), p. 22</ref><ref>{{cite book | last = Goh | first = Robbie B.H. | title = Christianity in Southeast Asia | publisher = Institute of Southeast Asian Studies | page = 80 | isbn = 981-230-297-2 | year = 2005 }}</ref> == Зургийн цомог == <center><gallery caption="Индонез" widths="180px" heights="120px" perrow="5/'"> File:Museum Nasional Indonesia.jpg|National Museum of Indonesia in [[Central Jakarta]] File:Jakarta Skyline Part 2.jpg|[[Wisma 46]], Indonesia's tallest office building, located in the middle of Jakarta skyscraper. File:Central Jakarta.JPG|Jalan Thamrin, the main avenue in Central Jakarta File:Gambir Station Platform.jpg|A train at [[Gambir]] station in [[Central Jakarta]] File:BungKarno-indonoob.JPG|The [[Bung Karno Stadium]] is capable of hosting 100,000 spectators File:Indonesia 2002 CIA map.png|Map of Indonesia File:Indonesia provinces english.png|Provinces of Indonesia File:Jalan malioboro - Jogjakarta.JPG|Malioboro, the most famous street in Yogyakarta city Image:transjogja.jpg|Trans Jogja Bus. A bus rapid transit system in Yogyakarta city File:SOTO FOOD.jpg|A selection of [[Indonesian cuisine|Indonesian food]], including ''Soto Ayam'' (chicken soup), ''sate kerang'' ([[satay|shellfish kebabs]]), ''telor pindang'' (preserved eggs), ''perkedel'' (fritter), and ''es teh manis'' (sweet iced tea) File:Indonesian Army infantryman participating in the GPOI.jpg|An Indonesian Army infantryman participating in the U.N.'s Global Peacekeeping Operation Initiative Image:Panser side left.JPG|Pindad Panser "Anoa" shown during Indo Defense and Aerospace Expo 2008 |Indonesian Naval vessels Image:AURI B-25.jpg|B-25 Mitchell bombers of the AURI in the 1950s Image:Jmnei.jpg|A [[Javanese people|Javanese]] engineer closes one of the gun bay doors on a Dutch [[Brewster Buffalo|Buffalo]], January 1942. |[[Mazda6]] used by the Jakarta Metro Highway Patrol (''Ditlantas Polda Metro Jaya'') as a patrol car |[[Mitsubishi Lancer]] used by Vital Object Protection of Indonesian National Police File:ID_diesel_loco_CC_201-05_060327_4217_kta.jpg|GE U20C in [[Indonesia]], #CC201-05 File:Diesel locomotive CC 203 22 at Gambir Station.jpg|GE U20C "Full-Width Cabin" in Indonesia, #CC203-22 [...] </gallery></center> ==Зүүлтийн тайлбар== {{лавлах холбоос|3}} == Цахим холбоос == * {{commons|Indonesia|Индонез}} {{Ази}} {{Хөтлөгч мөр Австрали ба далайн орнууд}} {{OIC}} [[Ангилал:Индонез| ]] [[Ангилал:Азийн орон]] [[Ангилал:Арлын орон]] [[Ангилал:Австрали ба Далайн орон]] [[Ангилал:Зүүн Өмнөд Ази]] [[Ангилал:Ерөнхийлөгчийн засаглалтай бүгд найрамдах улс]] [[Ангилал:Нэгдсэн Үндэстний Байгууллагын гишүүн орон]] rjsop6cbcqvhmduaj668qgzd4swck4m 0 8627 822836 822739 2025-06-23T10:12:30Z InternetArchiveBot 70653 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5 822836 wikitext text/x-wiki {{short description|Словак улсад голчлон ярьдаг Баруун славян хэл}} {{Инфобокс хэл | name = Словак хэл | altname = | nativename = {{lang|sk|slovenčina}}, {{lang|sk|slovenský jazyk}} | pronunciation = {{IPA-sk|ˈslɔʋentʂina|}}, {{IPA-sk|ˈslɔʋenskiː ˈjazik|}} | states = [[Словак]], [[Чех]], [[Унгар]], [[Карпатын Русь]], [[Славони]] болон [[Воеводина]]<ref>{{cite web | url=http://www.vojvodina.gov.rs/en/autonomous-province-vojvodina | archive-url=https://web.archive.org/web/20171220044137/http://www.vojvodina.gov.rs/en/autonomous-province-vojvodina | archive-date=20 December 2017 | title=Autonomous Province of Vojvodina &#124; Покрајинска влада }}</ref> | ethnicity = [[Словакчууд‎]], [[Панноны Русинчууд]] | speakers = Төрөлх: {{sigfig|5.206080|1}} сая | date = 2011–2021 | ref = e25 | speakers2 = Хоёрдогч: {{sigfig|2.045000|1}} сая<ref name=e25/> | speakers_label = Ярилцагчид | script = [[Латин бичиг|Латин]] ([[Словак цагаан толгой]])<br/>[[Словак брайл үсэг]]<br/>[[Кирилл үсэг|Кирилл]] ([[Панноны Русинчууд#Дүрэм ба цагаан толгой|Панноны Русин цагаан толгой]]) | familycolor = Энэтхэг-Европ | fam2 = [[Балт-Слав хэлнүүд|Балт-Слав]] | fam3 = [[Слав хэлнүүд|Слав]] | fam4 = [[Баруун Слав хэлнүүд|Баруун Слав]] | fam5 = [[Чех-Словак хэлнүүд|Чех-Словак]] | dia1 = [[Баруун Словак аялга|Баруун Словак]] | dia2 = [[Төв Словак аялга|Төв Словак]] | dia3 = [[Зүүн Словак аялга|Зүүн Словак]]<ref>{{Cite book |title=Brill Encyclopedia of Slavic Languages and Linguistics |last=Habijanec |first=Siniša |publisher=[[Brill Publishers]] |year=2020 |doi=10.1163/2589-6229_ESLO_COM_031961 |url=https://referenceworks.brill.com/display/db/eslo |editor-last=Greenberg |editor-first=Marc |chapter=Pannonian Rusyn |issn=2589-6229 |quote=The third theory defines Pannonian Rusyn as a West Slavic language originating in the East Slovak Zemplín and Šariš dialects and being a mixture of the two. It fits the linguistic data in the most consistent manner and has been accepted by an overwhelming majority of scholars in the field (Bidwell 1966; Švagrovský 1984; Witkowski 1984; Lunt 1998; Čarskij 2011) and verified by several comprehensive analyses of Pannonian Rusyn language data (Bidwell 1966; Lunt 1998; Čarskij 2011). |access-date=2024-04-01 |editor-last2=Grenoble |editor-first2=Lenore}}</ref> | nation = {{SVK}}<br>''{{EU}}''<br>{{flag|Воеводина}} ([[Серби]])<ref>{{cite web|url=http://www.vojvodina.gov.rs/en/autonomous-province-vojvodina|title=Autonomous Province of Vojvodina|publisher=Government of the Autonomous Province of Vojvodina|date=2013|access-date=25 May 2017}}</ref> | minority = {{CZE}}<ref>{{cite web | url=https://vlada.gov.cz/cz/ppov/rnm/narodnostni-mensiny---uvod-1361/ | title=Národnostní menšiny &#124; Vláda ČR }}</ref> <br>{{POL}}<ref name="7th EFNIL">{{cite conference |title=The relationship between official and minority languages in Poland |conference=7th Annual Conference: The Relationship between Official Languages and Regional and Minority Languages in Europe |location=Dublin, Ireland |publisher=European Federation of National Institutions for Language |last1=Pisarek |first1=Walery |date=2009 |page=18 |url=http://www.efnil.org/documents/conference-publications/dublin-2009/16-Dublin-Pisarek-Mother.pdf |access-date=28 November 2019 |archive-date=14 December 2019 |archive-url=https://web.archive.org/web/20191214104352/http://www.efnil.org/documents/conference-publications/dublin-2009/16-Dublin-Pisarek-Mother.pdf |url-status=dead }}</ref><br>{{HUN}}<ref>{{cite web|author=<!--Not stated-->|title=Hungary needs to strengthen use of and access to minority languages|url=https://www.coe.int/en/web/european-charter-regional-or-minority-languages/home/-/asset_publisher/VzXuex45jmKt/content/hungary-needs-to-strengthen-use-of-and-access-to-minority-languages|publisher=[[Европын Зөвлөл]]|place=Strasbourg, France|date=14 December 2016|access-date=29 June 2020|quote=The following languages have been given special protection under the European Charter [in Hungary]: Armenian, Beas, Bulgarian, Croatian, German, Greek, Polish, Romani, Romanian, Ruthenian, Serbian, Slovak, Slovenian and Ukrainian.}}</ref><br> {{CRO}}<ref>{{cite web | url=https://narodne-novine.nn.hr/clanci/sluzbeni/2020_07_78_1484.html | title=Odluka o donošenju kurikuluma za nastavni predmet Slovački jezik i kultura u osnovnim i srednjim školama u Republici Hrvatskoj (Model C) }}</ref><ref>{{cite web | url=https://pravamanjina.gov.hr/nacionalne-manjine/nacionalne-manjine-u-republici-hrvatskoj/slovaci/369 | title=Slovaci }}</ref><br> {{ROM}}<ref>{{cite web | url=https://www.pukanec.sk/fotogaleria/navsteva-mesta-nadlak-24-26-8-2012.html#fgallery--21419-1 | title=Pukanec }}</ref><ref>{{cite web | url=http://www.slovacivrumunsku.sk/01-skol.php | title=Slováci v Rumunsku | access-date=2024-06-09 | archive-date=2024-01-27 | archive-url=https://web.archive.org/web/20240127162600/http://www.slovacivrumunsku.sk/01-skol.php | url-status=dead }}</ref><ref>https://www.edu.ro/semnarea-programului-de-cooperare-%C3%AEn-domeniul-educa%C8%9Biei-%C3%AEntre-ministerul-educa%C8%9Biei-na%C8%9Bionale-din-0</ref><ref>{{cite web | url=https://www.slovenskezahranicie.sk/rumunsko/ | title=Rumunsko }}</ref><ref>{{cite web | url=https://www.bihon.ro/stirile-judetului-bihor/75-de-ani-de-invatamant-in-limba-slovaca-444889/ | title=75 de ani de invatamant in limba slovaca | date=16 September 2011 }}</ref> | agency = [[Соёлын яам (Словак)|Словакийн Соёлын Яам]] | iso1 = sk | iso2b = slo | iso2t = slk | iso3 = slk | glotto = slov1269 | glottorefname = Slovak | lingua = 53-AAA-db < [[West Slavic languages|53-AAA-b...–d]]<br/>(varieties: 53-AAA-dba to 53-AAA-dbs) | notice = IPA | map = Idioma eslovaco.PNG | mapcaption = {{Legend|#0080ff|Словак хэл нь олонхын хэл байдаг бүс нутгууд}} {{Legend|#88c4ff|Словак хэл нь цөөнхийн хэл байдаг бүс нутгууд}} }} '''Словак хэл''' (словак. ''slovenčina'', ''slovenská reč'') нь [[Словак|Бүгд Найрамдах Словак Улс]]ын [[албан ёсны хэл]] юм. [[Энэтхэг-Европын хэлний язгуур]], [[Слав хэлний бүлэг]]т багтана. Слав хэлний бүлэг дундаа [[чех хэл]], [[польш хэл]] зэрэгтэй хамт Баруун Слав хэлний дэд бүлэгт харьяалагдах бөгөөд ялангуяа чех хэлтэй төстэй учраас [[чех хэл|чех]], словак хэлээр ярилцагсад харилцан ойлголцдог байна. Хэлний код [[ISO 639]]-1 нь [[SK|sk]], ISO 639-2 нь SLO/SLK. Мөн словак хэл нь Европын Холбооны албан ёсны 24 хэлний нэг юм. Словак хэлээр Бүгд Найрамдах Словак улсад 5,2 сая орчим хүн харилцдаг. Бусад улсуудын хувьд АНУ-д 500 мянга, Чех улсад 320 мянга, Унгарт 110 мянга, [[Серби]]д 80 мянга, Румынд 22 мянга, Польшид 20 мянга, Канадад 20 мянга, Австрали, Украин, Болгар, Хорват зэрэг улсуудад 5,000 орчим ярилцагсад бий. Бичиг үсгийн хувьд [[латин үсэг]]т DZ, CH гэсэн нийлмэл үсгүүдийг нэмж хэрэглэхээс гадна [[өргөлтийн тэмдэг]] ашигладаг. == Словак утга зохиолын хэл == Словак үндэстэн бүрэлдэн тогтох үйл явцтай нягт холбоотой Словак утга зохиолын хэл нь 18-р зууны төгсгөл - 19-р зууны эхний хагаст үүссэн гэж үздэг. Шинээр бий болсон утга зохиолын словак хэл нь Словакчуудын амьдралд зөвхөн харилцааны хэрэгсэл, шинжлэх ухаан, уран зохиолын хэл төдийгүй үндэсний өвөрмөц байдлыг бэхжүүлэх, Словак үндэстнийг нэгтгэх, үндэсний соёлыг хөгжүүлэх хүчин зүйл болж ирсэн. Словакийн утга зохиолын хэл эцэст нь 19-р зууны хоёрдугаар хагаст үүссэн. 20-р зуунд хэлний хөгжилд Словакийн газар нутгийг [[Чех улс]]<nowiki/>тай нэгтгэсэн нь ихээхэн нөлөөлсөн байна. Сүүлд 1993 онд тусгаар тогтносон Бүгд Найрамдах Словак Улс байгуулагдсан нь олон нийтийн амьдралын бүхий л салбарт Словакийн утга зохиолын хэл бүрэн хөгжих нөхцөлийг бүрдүүлээд байна. == Үгсийн сан == Словак хэлний үгсийн сангийн үндэс нь эртний слав хэлний үгсийн сангаас гаралтай. Словак хэл хөгжих явцад түүний үгсийн санг 30 гаруй хэлнээс зээлж авах замаар бүрдсэн байна. Хамгийн эртний зээлүүд нь [[Латин хэл|Латин]], [[Герман хэл|Герман]], [[Унгар хэл|Унгар]] хэлнээс орж ирсэн байдаг юм. Хэл хоорондын урт хугацааны харилцааны улмаас Герман, Унгарын зээлүүд олон зууны туршид янз бүрийн эрчимтэй Словак хэл рүү нэвтэрч байв. Баруун Европын хэлнүүдээс, ялангуяа орчин үед [[англи хэл]] нь Словак хэлний үгсийн санд хамгийн их нөлөө үзүүлж байна. Түүнчлэн [[Румын хэл|румын]], [[Франц хэл|франц]], [[Итали хэл|итали]] болон бусад хэлнээс зээлсэн үгс нь Словак хэлний үгсийн санд нэвтэрсэн. Славян хэлнүүдээс хамгийн их зээл авсан нь [[чех хэл]] юм. == Дүрэм == Үйл үг нь өгүүлэгдэхүүний тоо, хүйсээс хамаарч хувирна. Ерөнхийдөө өгүүлбэр нь SVO бүтэцтэй. 2 янзын өнгөрсөн цаг, 1 ирээдүй цагийн хэлбэртэй. == Аялга == Ерөнхийд нь 3 ангилж болно: * Зүүн Словак аялга * Төв Словак аялга * Баруун Словак аялга {{Словак хэлний цагаан толгой}} ==Эшлэл== {{Reflist}} == Гадаад холбоос == {{Wikipedia|sk}} [[Ангилал:Словак хэл| ]] [[Ангилал:Европын Холбооны албаны хэл]] [[Ангилал:Дан ганц хэл]] cqvur74vuvhi6fwovxgimy4t83wfm9r 0 8812 822759 822746 2025-06-22T14:28:41Z 2A00:1FA3:422B:3574:184A:D9A1:F380:4654 822759 wikitext text/x-wiki {{Тамирчин |зураг = |тайлбар = |төрсөн_өдөр = {{birth date and age|mf=yes|1949|05|25}} |төрсөн_газар = [[Монгол улс|Монгол]] улсын [[Өвөрхангай]]<br/>аймгийн [[Хархорин сум|Хархорин]] сум |биеийн_өндөр = |биеийн_жин = |улс_орон = {{MGL}} ([[Бүгд Найрамдах Монгол Ард Улс|БНМАУ]]) |тамир_спорт = эрэгтэй [[чөлөөт бөх барилдаан]] |юуны_тамирчин = эрэгтэй чөлөөт барилдааны [[бөх]] |ажил_үүрэг = тамирчин (-1980), дасгалжуулагч |medaltemplates = {{MedalCount | [[Олимпын наадам]] | - | 1 | - | [[Бөх барилдааны дэлхийн аварга шалгаруулах тэмцээн|Дэлхийн АШТ]]| 2 | - | 1 | [[Азийн наадам]] | 1 | 1 | - }} {{MedalCompetition|[[Зуны олимп]]}} {{МедальМөнгө | [[Монреалийн олимп|Монреаль 1976]] | 62 кг}} {{MedalCompetition|[[Бөх барилдааны дэлхийн аварга шалгаруулах тэмцээн|Дэлхийн АШТ]]}} {{МедальАлт | [[1974 оны чөлөөт бөх барилдааны ДАШТ|Стамбул 1974]] | 62 кг}} {{МедальАлт | [[1975 оны чөлөөт бөх барилдааны ДАШТ|Минск 1975]] | 62 кг}} {{МедальХүрэл | [[1977 оны чөлөөт бөх барилдааны ДАШТ|Лозанна 1977]] | 68 кг}} {{MedalCompetition|[[Азийн наадам]]}} {{МедальМөнгө | Тегеран 1974|62 кг}} {{МедальАлт | Бангкок 1978|68 кг}} |show-medals = }} [[Монгол улс|Монгол]] улсын [[XX зууны манлай]] тамирчин, [[чөлөөт бөх барилдаан]]ы дэлхийн хошой аварга (1974, 1975), олимпын мөнгөн медальт (1976), Монгол улсын [[Монгол улсын хөдөлмөрийн баатар|хөдөлмөрийн баатар]] '''Зэвэгийн Ойдов''' [[1949]] оны [[5 сарын 25|5 сарын 25]]-нд Монгол улс ([[Бүгд Найрамдах Монгол Ард Улс]])-ын [[Өвөрхангай]] аймгийн [[Хархорин сум]]анд төржээ. ==Бөхийн амжилт== Ойдов 1965 оноос чөлөөт бөхөөр хичээллэж 1980 онд дасгалжуулагч болох хүртлээ улс, тив, дэлхийн олон тэмцээнд 62, 68 кг жинд хүч үзэн барилджээ. * 1970 он Социалист орнуудын ''Найрамдал'' олон улсын тэмцээний аварга, * 1971 он Бүх ард түмний IV спартакиадын аварга * 1972 он Олон улсын ''Интернациональ'' тэмцээний аварга, Улсын аварга шалгаруулах тэмцээний хүрэл медаль * 1973 он Ази тивийн аварга, ''Интернациональ'', ах дүү армиудын ''Найрамдал'', [[Унгар]]ын олон улсын тэмцээнүүдийн аварга, Улсын аварга * 1974 он Дэлхийн аварга, ''Интернациональ'', ''Дан Колов''-ын олон улсын тэмцээний аварга, Азийн наадмын мөнгө, Унгарын олон улсын тэмцээний хүрэл медаль, * 1975 он Дэлхийн аварга, [[Румын]], [[Герман]]ы олон улсын тэмцээний аварга, [[Польш]]ийн олон улсын тэмцээний мөнгө, * 1976 он [[Монреалийн олимп|Монреалийн Олимпын]] мөнгөн медаль, ''Интернациональ'', ''Найрамдал'' тэмцээний аварга, [[Тбилиси]]йн олон улсын тэмцээний мөнгөн медаль * 1977 он Дэлхийн аварга шалгаруулах тэмцээний хүрэл медаль, Дэлхийн оюутны [[Универсиад]] наадмын аварга, Улсын аварга, ''Нөхөрлөл'' олон улсын тэмцээний аварга * 1978 он Азийн наадмын аварга, Улсын аварга, ''Нөхөрлөл'' олон улсын тэмцээний аварга, Дэлхийн аварга шалгаруулах тэмцээний IV байрын шагналт * 1979 он Бүх ард түмний VI спартакиадын аварга, ''Нөхөрлөл'' олон улсын тэмцээний аварга * 1980 он ''Интернациональ'', [[Румын]], [[Герман]]ы олон улсын тэмцээний аварга, [[Тбилиси]]йн олон улсын тэмцээний мөнгөн медальт ==Олимпийн үр дүн<ref>{{cite web |title=Featherweight, Freestyle (≤62 kilograms), Men |url=https://www.olympedia.org/results/127382 |access-date=2025-06-09}}</ref> == *АНУ-ын Жен Дэвист хожигдсон, 8-15 оноогоор хожигдсон, торгуулийн оноо - 3. *Унгарын Михал Фодорыг ялсан, техникийн цэвэр ялалт, торгуулийн оноо - 0. *Францын Теодул Тулоттыг ялсан, цэвэр ялалт, торгуулийн оноо - 0. *БНАГУ-ын Хелмут Струмпфыг ялсан, техникийн цэвэр ялалт, торгуулийн оноо - 0. *Болгарын 3 удаагийн Европын аварга болон 1980 оны Олимпын мөнгөн медальт хүчтэн Иван Янковыг ялсан, цэвэр ялалт, торгуулийн оноо - 0. *Ираны Дэлхийн аварга Мохсен Фарахвашийг ялсан, техникийн цэвэр ялалт, торгуулийн оноо - 0. *БНСУ-ын Ян Жун Мог ялсан, 10-8 оноогоор хожиж, торгуулийн оноо - 1. Нийлбэр торгуулийн оноо - 4.<ref>{{cite Sports-Reference |title=Zevegiin Oidov |url=https://www.sports-reference.com/olympics/athletes/ze/zevegiin-oidov-1.html |access-date=2019-09-30}}</ref> Зэвэгийн Ойдовын хэлснээр тэрээр Америкийн Жин Дэвисийг нуруун дээрээ хоёр ч удаа цэвэр дарахад шүүгчид ялалт байтугай, бүр оноо ч өгөөгүй.<ref>{{Cite web |last=Д. |first= Өлзийсайхан |date=2018-10-05 |title=Монголоо алдаршуулсан олимпийн баатрууд |url=https://montsame.mn/mn/read/166640 |access-date=2025-06-05 |website=Moнцамэ |language=mn}}</ref> Энэ нь бичлэгээр нотлогдож байна.<ref>[https://www.youtube.com/watch?v=VX9UboadgZI МУГТ, Хөдөлмөрийн баатар Зэвэгийн Ойдов]</ref> Энэ тэмцээнд чөлөөт бөхийн 62 кг-ын жинд Ойдов бусад бөхчүүдээс илүү даваатай барилдсан, - Ойдов 7 даваа, БНСУ-ын Ян Жун-Мо АНУ-ын Жин Дэвис хоёр 6 даваа, бусад бөхчүүд 5 буюу 2 даваа барилдаж байсан. Монгол бөх хоёрдугаар байр эзэлсэн, - Ойдов, Солонгосын Ян Жүн-Мо хоёр ижил тооны нийлбэр торгуулийн оноо (4 оноо) авсан тул Олимпийн алт медалийг АНУ-ын Жин Дэвистэй хийсэн өмнөх тоглолтын үр дүнд үндэслэн олгосон: Ойдов оноогоор хожигдсон (торгуулийн оноо - 3), харин Ян Жүн-Мо цэвэр ялсан (торгуулийн оноо - 0): *Алтан медаль - Ян Жун-Мо (БНСУ) *Мөнгөн медаль - Зэвэгийн Ойдов (Монгол) *Хүрэл медаль - Жин Дэвис (АНУ)<ref>{{cite web |url=http://www.la84foundation.org/6oic/OfficialReports/1976/1976v3.pdf |title=Games of the XXI Olympiad - Montreal 1976 - Official Report |website=LA84Foundation.org |access-date=2008-04-02 |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20080409022942/http://www.la84foundation.org/6oic/OfficialReports/1976/1976v3.pdf |archive-date=2008-04-09}}</ref> Анхны олимпийн алтан медаль авах нь их боломжтой авьяслаг монгол хүн байсан. ==Багш, дасгалжуулагч== Ойдов 1980-1992 онд [[Улсын Багшийн Дээд Сургууль]]д багш, 1993 онд [[Энэтхэг]] улсын чөлөөт бөхийн шигшээ багийн ахлах дасгалжуулагч, 1994-1996 онд улсын шигшээ багийн ерөнхий дасгалжуулагч, 1997-2002 онд ''НИК'' спорт клубын дасгалжуулагчаар ажиллаж байсан. 2002 оноос [[Биеийн Тамирын Дээд Сургууль]]д багшаар ажиллаж байгаад гавъяаныхаа амралтанд гарсан. ==Цол, тэмдэг== * 1971 он — спортын мастер * 1974 он — спортын гавьяат тамирчин * 1975 он — Сүхбаатарын одон * 1994 он — Монгол улсын хөдөлмөрийн баатар * 1999 он — ''Olympic Gala'' ёслолоос Монгол улсын зууны манлай тамирчнаар өргөмжлөгдөв == Мөн үзэх == * [[Олимпын медальт монголчууд]] {{DEFAULTSORT:Ойдов, Зэвэгийн}} [[Ангилал:Бөхийн азийн наадмын аварга]] [[Ангилал:Бөхийн дэлхийн аварга]] [[Ангилал:Монголын бөх]] [[Ангилал:Монголын олимпын мөнгөн медальтан]] [[Ангилал:1972 оны зуны олимпод оролцогч]] [[Ангилал:1976 оны зуны олимпод оролцогч]] [[Ангилал:1980 оны зуны олимпод оролцогч]] [[Ангилал:Монголын олимпын оролцогч]] [[Ангилал:Монголын азийн наадамд оролцогч]] [[Ангилал:Монгол улсын хөдөлмөрийн баатар]] [[Ангилал:XX зууны манлай]] [[Ангилал:Хархорины хүн]] [[Ангилал:Монголчууд]] [[Ангилал:1949 онд төрсөн]] qxpn3umjh5bjcfvzlubmzhqdz5ebdt4 822763 822759 2025-06-22T14:53:57Z Avirmed Batsaikhan 53733 822763 wikitext text/x-wiki {{Тамирчин |зураг = |тайлбар = |төрсөн_өдөр = {{birth date and age|mf=yes|1949|05|25}} |төрсөн_газар = [[Монгол улс|Монгол]] улсын [[Өвөрхангай]]<br/>аймгийн [[Хархорин сум|Хархорин]] сум |биеийн_өндөр = |биеийн_жин = |улс_орон = {{MGL}} ([[Бүгд Найрамдах Монгол Ард Улс|БНМАУ]]) |тамир_спорт = эрэгтэй [[чөлөөт бөх барилдаан]] |юуны_тамирчин = эрэгтэй чөлөөт барилдааны [[бөх]] |ажил_үүрэг = тамирчин (-1980), дасгалжуулагч |medaltemplates = {{MedalCount | [[Олимпын наадам]] | - | 1 | - | [[Бөх барилдааны дэлхийн аварга шалгаруулах тэмцээн|Дэлхийн АШТ]]| 2 | - | 1 | [[Азийн наадам]] | 1 | 1 | - }} {{MedalCompetition|[[Зуны олимп]]}} {{МедальМөнгө | [[Монреалийн олимп|Монреаль 1976]] | 62 кг}} {{MedalCompetition|[[Бөх барилдааны дэлхийн аварга шалгаруулах тэмцээн|Дэлхийн АШТ]]}} {{МедальАлт | [[1974 оны чөлөөт бөх барилдааны ДАШТ|Стамбул 1974]] | 62 кг}} {{МедальАлт | [[1975 оны чөлөөт бөх барилдааны ДАШТ|Минск 1975]] | 62 кг}} {{МедальХүрэл | [[1977 оны чөлөөт бөх барилдааны ДАШТ|Лозанна 1977]] | 68 кг}} {{MedalCompetition|[[Азийн наадам]]}} {{МедальМөнгө | Тегеран 1974|62 кг}} {{МедальАлт | Бангкок 1978|68 кг}} |show-medals = }} '''Зэвэгийн Ойдов''' ([[1949]] оны [[5 сарын 25]]-нд Монгол улс ([[Бүгд Найрамдах Монгол Ард Улс]])-ын [[Өвөрхангай]] аймгийн [[Хархорин сум]]анд төрсөн) [[Монгол улс|Монгол]] улсын [[XX зууны манлай]] тамирчин, [[чөлөөт бөх барилдаан]]ы дэлхийн хошой аварга (1974, 1975), Олимпын мөнгөн медальт (1976), Монгол улсын [[Монгол улсын хөдөлмөрийн баатар|хөдөлмөрийн баатар]]. ==Бөхийн амжилт== З.Ойдов 1965 оноос [[Чөлөөт бөх|чөлөөт бөхөөр]] хичээллэж 1980 онд дасгалжуулагч болох хүртлээ улс, тив, дэлхийн олон тэмцээнд 62, 68 кг жинд хүч үзэн барилдаж иржээ. * 1970 он Социалист орнуудын ''Найрамдал'' олон улсын тэмцээний аварга, * 1971 он Бүх ард түмний IV спартакиадын аварга * 1972 он Олон улсын ''Интернациональ'' тэмцээний аварга, Улсын аварга шалгаруулах тэмцээний хүрэл медаль * 1973 он Ази тивийн аварга, ''Интернациональ'', ах дүү армиудын ''Найрамдал'', [[Унгар]]ын олон улсын тэмцээнүүдийн аварга, Улсын аварга * 1974 он Дэлхийн аварга, ''Интернациональ'', ''Дан Колов''-ын олон улсын тэмцээний аварга, Азийн наадмын мөнгө, Унгарын олон улсын тэмцээний хүрэл медаль, * 1975 он Дэлхийн аварга, [[Румын]], [[Герман]]ы олон улсын тэмцээний аварга, [[Польш]]ийн олон улсын тэмцээний мөнгө, * 1976 он [[Монреалийн олимп|Монреалийн Олимпын]] мөнгөн медаль, ''Интернациональ'', ''Найрамдал'' тэмцээний аварга, [[Тбилиси]]йн олон улсын тэмцээний мөнгөн медаль * 1977 он Дэлхийн аварга шалгаруулах тэмцээний хүрэл медаль, Дэлхийн оюутны [[Универсиад]] наадмын аварга, Улсын аварга, ''Нөхөрлөл'' олон улсын тэмцээний аварга * 1978 он Азийн наадмын аварга, Улсын аварга, ''Нөхөрлөл'' олон улсын тэмцээний аварга, Дэлхийн аварга шалгаруулах тэмцээний IV байрын шагналт * 1979 он Бүх ард түмний VI спартакиадын аварга, ''Нөхөрлөл'' олон улсын тэмцээний аварга * 1980 он ''Интернациональ'', [[Румын]], [[Герман]]ы олон улсын тэмцээний аварга, [[Тбилиси]]йн олон улсын тэмцээний мөнгөн медальт ==Олимпийн үр дүн<ref>{{cite web |title=Featherweight, Freestyle (≤62 kilograms), Men |url=https://www.olympedia.org/results/127382 |access-date=2025-06-09}}</ref> == *АНУ-ын Жен Дэвист хожигдсон, 8-15 оноогоор хожигдсон, торгуулийн оноо - 3. *Унгарын Михал Фодорыг ялсан, техникийн цэвэр ялалт, торгуулийн оноо - 0. *Францын Теодул Тулоттыг ялсан, цэвэр ялалт, торгуулийн оноо - 0. *БНАГУ-ын Хелмут Струмпфыг ялсан, техникийн цэвэр ялалт, торгуулийн оноо - 0. *Болгарын 3 удаагийн Европын аварга болон 1980 оны Олимпын мөнгөн медальт хүчтэн Иван Янковыг ялсан, цэвэр ялалт, торгуулийн оноо - 0. *Ираны Дэлхийн аварга Мохсен Фарахвашийг ялсан, техникийн цэвэр ялалт, торгуулийн оноо - 0. *БНСУ-ын Ян Жун Мог ялсан, 10-8 оноогоор хожиж, торгуулийн оноо - 1. Нийлбэр торгуулийн оноо - 4.<ref>{{cite Sports-Reference |title=Zevegiin Oidov |url=https://www.sports-reference.com/olympics/athletes/ze/zevegiin-oidov-1.html |access-date=2019-09-30}}</ref> Зэвэгийн Ойдовын хэлснээр тэрээр Америкийн Жин Дэвисийг нуруун дээрээ хоёр ч удаа цэвэр дарахад шүүгчид ялалт байтугай, бүр оноо ч өгөөгүй.<ref>{{Cite web |last=Д. |first= Өлзийсайхан |date=2018-10-05 |title=Монголоо алдаршуулсан олимпийн баатрууд |url=https://montsame.mn/mn/read/166640 |access-date=2025-06-05 |website=Moнцамэ |language=mn}}</ref> Энэ нь бичлэгээр нотлогдож байна.<ref>[https://www.youtube.com/watch?v=VX9UboadgZI МУГТ, Хөдөлмөрийн баатар Зэвэгийн Ойдов]</ref> Энэ тэмцээнд чөлөөт бөхийн 62 кг-ын жинд Ойдов бусад бөхчүүдээс илүү даваатай барилдсан, - Ойдов 7 даваа, БНСУ-ын Ян Жун-Мо АНУ-ын Жин Дэвис хоёр 6 даваа, бусад бөхчүүд 5 буюу 2 даваа барилдаж байсан. Монгол бөх хоёрдугаар байр эзэлсэн, - Ойдов, Солонгосын Ян Жүн-Мо хоёр ижил тооны нийлбэр торгуулийн оноо (4 оноо) авсан тул Олимпийн алт медалийг АНУ-ын Жин Дэвистэй хийсэн өмнөх тоглолтын үр дүнд үндэслэн олгосон: Ойдов оноогоор хожигдсон (торгуулийн оноо - 3), харин Ян Жүн-Мо цэвэр ялсан (торгуулийн оноо - 0): *Алтан медаль - Ян Жун-Мо (БНСУ) *Мөнгөн медаль - Зэвэгийн Ойдов (Монгол) *Хүрэл медаль - Жин Дэвис (АНУ)<ref>{{cite web |url=http://www.la84foundation.org/6oic/OfficialReports/1976/1976v3.pdf |title=Games of the XXI Olympiad - Montreal 1976 - Official Report |website=LA84Foundation.org |access-date=2008-04-02 |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20080409022942/http://www.la84foundation.org/6oic/OfficialReports/1976/1976v3.pdf |archive-date=2008-04-09}}</ref> Анхны олимпийн алтан медаль авах нь их боломжтой авьяслаг монгол хүн байсан. ==Багш, дасгалжуулагч== Ойдов 1980-1992 онд [[Улсын Багшийн Дээд Сургууль]]д багш, 1993 онд [[Энэтхэг]] улсын чөлөөт бөхийн шигшээ багийн ахлах дасгалжуулагч, 1994-1996 онд улсын шигшээ багийн ерөнхий дасгалжуулагч, 1997-2002 онд ''НИК'' спорт клубын дасгалжуулагчаар ажиллаж байсан. 2002 оноос [[Биеийн Тамирын Дээд Сургууль]]д багшаар ажиллаж байгаад гавъяаныхаа амралтанд гарсан. ==Цол, тэмдэг== * 1971 он — спортын мастер * 1974 он — спортын гавьяат тамирчин * 1975 он — Сүхбаатарын одон * 1994 он — Монгол улсын хөдөлмөрийн баатар * 1999 он — ''Olympic Gala'' ёслолоос Монгол улсын зууны манлай тамирчнаар өргөмжлөгдөв == Мөн үзэх == * [[Олимпын медальт монголчууд]] {{DEFAULTSORT:Ойдов, Зэвэгийн}} [[Ангилал:Бөхийн азийн наадмын аварга]] [[Ангилал:Бөхийн дэлхийн аварга]] [[Ангилал:Монголын бөх]] [[Ангилал:Монголын олимпын мөнгөн медальтан]] [[Ангилал:1972 оны зуны олимпод оролцогч]] [[Ангилал:1976 оны зуны олимпод оролцогч]] [[Ангилал:1980 оны зуны олимпод оролцогч]] [[Ангилал:Монголын олимпын оролцогч]] [[Ангилал:Монголын азийн наадамд оролцогч]] [[Ангилал:Монгол улсын хөдөлмөрийн баатар]] [[Ангилал:XX зууны манлай]] [[Ангилал:Хархорины хүн]] [[Ангилал:Монголчууд]] [[Ангилал:1949 онд төрсөн]] bf78xpj35xkj0ufoufj3rfrqjxghq5q 822799 822763 2025-06-23T02:14:41Z Tschin As 71910 822799 wikitext text/x-wiki {{Тамирчин |зураг = |тайлбар = |төрсөн_өдөр = {{birth date and age|mf=yes|1949|05|25}} |төрсөн_газар = [[Монгол улс|Монгол]] улсын [[Өвөрхангай]]<br/>аймгийн [[Хархорин сум|Хархорин]] сум |биеийн_өндөр = |биеийн_жин = |улс_орон = {{MGL}} ([[Бүгд Найрамдах Монгол Ард Улс|БНМАУ]]) |тамир_спорт = эрэгтэй [[чөлөөт бөх барилдаан]] |юуны_тамирчин = эрэгтэй чөлөөт барилдааны [[бөх]] |ажил_үүрэг = тамирчин (-1980), дасгалжуулагч |medaltemplates = {{MedalCount | [[Олимпын наадам]] | - | 1 | - | [[Бөх барилдааны дэлхийн аварга шалгаруулах тэмцээн|Дэлхийн АШТ]]| 2 | - | 1 | [[Азийн наадам]] | 1 | 1 | - }} {{MedalCompetition|[[Зуны олимп]]}} {{МедальМөнгө | [[Монреалийн олимп|Монреаль 1976]] | 62 кг}} {{MedalCompetition|[[Бөх барилдааны дэлхийн аварга шалгаруулах тэмцээн|Дэлхийн АШТ]]}} {{МедальАлт | [[1974 оны чөлөөт бөх барилдааны ДАШТ|Стамбул 1974]] | 62 кг}} {{МедальАлт | [[1975 оны чөлөөт бөх барилдааны ДАШТ|Минск 1975]] | 62 кг}} {{МедальХүрэл | [[1977 оны чөлөөт бөх барилдааны ДАШТ|Лозанна 1977]] | 68 кг}} {{MedalCompetition|[[Азийн наадам]]}} {{МедальМөнгө | Тегеран 1974|62 кг}} {{МедальАлт | Бангкок 1978|68 кг}} |show-medals = }} '''Зэвэгийн Ойдов''' ([[1949]] оны [[5 сарын 25]]-нд Монгол улс ([[Бүгд Найрамдах Монгол Ард Улс]])-ын [[Өвөрхангай]] аймгийн [[Хархорин сум]]анд төрсөн) [[Монгол улс|Монгол]] улсын [[XX зууны манлай]] тамирчин, [[чөлөөт бөх барилдаан]]ы дэлхийн хошой аварга (1974, 1975), Олимпын мөнгөн медальт (1976), Монгол улсын [[Монгол улсын хөдөлмөрийн баатар|хөдөлмөрийн баатар]]. ==Бөхийн амжилт== З.Ойдов 1965 оноос [[Чөлөөт бөх|чөлөөт бөхөөр]] хичээллэж 1980 онд дасгалжуулагч болох хүртлээ улс, тив, дэлхийн олон тэмцээнд 62, 68 кг жинд хүч үзэн барилдаж иржээ. * 1970 он Социалист орнуудын ''Найрамдал'' олон улсын тэмцээний аварга, * 1971 он Бүх ард түмний IV спартакиадын аварга * 1972 он Олон улсын ''Интернациональ'' тэмцээний аварга, Улсын аварга шалгаруулах тэмцээний хүрэл медаль * 1973 он Ази тивийн аварга, ''Интернациональ'', ах дүү армиудын ''Найрамдал'', [[Унгар]]ын олон улсын тэмцээнүүдийн аварга, Улсын аварга * 1974 он Дэлхийн аварга, ''Интернациональ'', ''Дан Колов''-ын олон улсын тэмцээний аварга, Азийн наадмын мөнгө, Унгарын олон улсын тэмцээний хүрэл медаль, * 1975 он Дэлхийн аварга, [[Румын]], [[Герман]]ы олон улсын тэмцээний аварга, [[Польш]]ийн олон улсын тэмцээний мөнгө, * 1976 он [[Монреалийн олимп|Монреалийн Олимпын]] мөнгөн медаль, ''Интернациональ'', ''Найрамдал'' тэмцээний аварга, [[Тбилиси]]йн олон улсын тэмцээний мөнгөн медаль * 1977 он Дэлхийн аварга шалгаруулах тэмцээний хүрэл медаль, Дэлхийн оюутны [[Универсиад]] наадмын аварга, Улсын аварга, ''Нөхөрлөл'' олон улсын тэмцээний аварга * 1978 он Азийн наадмын аварга, Улсын аварга, ''Нөхөрлөл'' олон улсын тэмцээний аварга, Дэлхийн аварга шалгаруулах тэмцээний IV байрын шагналт * 1979 он Бүх ард түмний VI спартакиадын аварга, ''Нөхөрлөл'' олон улсын тэмцээний аварга * 1980 он ''Интернациональ'', [[Румын]], [[Герман]]ы олон улсын тэмцээний аварга, [[Тбилиси]]йн олон улсын тэмцээний мөнгөн медальт ==Олимпийн үр дүн<ref>{{cite web |title=Featherweight, Freestyle (≤62 kilograms), Men |url=https://www.olympedia.org/results/127382 |access-date=2025-06-09}}</ref> == *АНУ-ын Жин Дэвист хожигдсон, 8-15 оноогоор хожигдсон, торгуулийн оноо - 3. *Унгарын Михал Фодорыг ялсан, техникийн цэвэр ялалт, торгуулийн оноо - 0. *Францын Теодул Тулоттыг ялсан, цэвэр ялалт, торгуулийн оноо - 0. *БНАГУ-ын Хелмут Штрумпфыг ялсан, техникийн цэвэр ялалт, торгуулийн оноо - 0. *Болгарын 3 удаагийн Европын аварга болон 1980 оны Олимпын мөнгөн медальт хүчтэн Иван Янковыг ялсан, цэвэр ялалт, торгуулийн оноо - 0. *Ираны Дэлхийн аварга Мохсен Фарахвашийг ялсан, техникийн цэвэр ялалт, торгуулийн оноо - 0. *БНСУ-ын Ян Жон-муг ялсан, 10-8 оноогоор хожиж, торгуулийн оноо - 1. Нийлбэр торгуулийн оноо - 4.<ref>{{cite Sports-Reference |title=Zevegiin Oidov |url=https://www.sports-reference.com/olympics/athletes/ze/zevegiin-oidov-1.html |access-date=2019-09-30}}</ref> Зэвэгийн Ойдовын хэлснээр тэрээр Америкийн Жин Дэвисийг нуруун дээрээ хоёр ч удаа цэвэр дарахад шүүгчид ялалт байтугай, бүр оноо ч өгөөгүй.<ref>{{Cite web |last=Д. |first= Өлзийсайхан |date=2018-10-05 |title=Монголоо алдаршуулсан олимпийн баатрууд |url=https://montsame.mn/mn/read/166640 |access-date=2025-06-05 |website=Moнцамэ |language=mn}}</ref> Энэ нь бичлэгээр нотлогдож байна.<ref>[https://www.youtube.com/watch?v=VX9UboadgZI МУГТ, Хөдөлмөрийн баатар Зэвэгийн Ойдов]</ref> Энэ тэмцээнд чөлөөт бөхийн 62 кг-ын жинд Ойдов бусад бөхчүүдээс илүү даваатай барилдсан, - Ойдов 7 даваа, БНСУ-ын Ян Жон-му АНУ-ын Жин Дэвис хоёр 6 даваа, бусад бөхчүүд 5 буюу 2 даваа барилдаж байсан. Монгол бөх хоёрдугаар байр эзэлсэн, - Ойдов, Солонгосын Ян Жүн-Мо хоёр ижил тооны нийлбэр торгуулийн оноо (4 оноо) авсан тул Олимпийн алт медалийг АНУ-ын Жин Дэвистэй хийсэн өмнөх тоглолтын үр дүнд үндэслэн олгосон: Ойдов оноогоор хожигдсон (торгуулийн оноо - 3), харин Ян Жүн-Мо цэвэр ялсан (торгуулийн оноо - 0): *Алтан медаль - Ян Жон-му (БНСУ) *Мөнгөн медаль - Зэвэгийн Ойдов (Монгол) *Хүрэл медаль - Жин Дэвис (АНУ)<ref>{{cite web |url=http://www.la84foundation.org/6oic/OfficialReports/1976/1976v3.pdf |title=Games of the XXI Olympiad - Montreal 1976 - Official Report |website=LA84Foundation.org |access-date=2008-04-02 |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20080409022942/http://www.la84foundation.org/6oic/OfficialReports/1976/1976v3.pdf |archive-date=2008-04-09}}</ref> Анхны олимпийн алтан медаль авах нь их боломжтой авьяслаг монгол хүн байсан. ==Багш, дасгалжуулагч== Ойдов 1980-1992 онд [[Улсын Багшийн Дээд Сургууль]]д багш, 1993 онд [[Энэтхэг]] улсын чөлөөт бөхийн шигшээ багийн ахлах дасгалжуулагч, 1994-1996 онд улсын шигшээ багийн ерөнхий дасгалжуулагч, 1997-2002 онд ''НИК'' спорт клубын дасгалжуулагчаар ажиллаж байсан. 2002 оноос [[Биеийн Тамирын Дээд Сургууль]]д багшаар ажиллаж байгаад гавъяаныхаа амралтанд гарсан. ==Цол, тэмдэг== * 1971 он — спортын мастер * 1974 он — спортын гавьяат тамирчин * 1975 он — Сүхбаатарын одон * 1994 он — Монгол улсын хөдөлмөрийн баатар * 1999 он — ''Olympic Gala'' ёслолоос Монгол улсын зууны манлай тамирчнаар өргөмжлөгдөв == Мөн үзэх == * [[Олимпын медальт монголчууд]] {{DEFAULTSORT:Ойдов, Зэвэгийн}} [[Ангилал:Бөхийн азийн наадмын аварга]] [[Ангилал:Бөхийн дэлхийн аварга]] [[Ангилал:Монголын бөх]] [[Ангилал:Монголын олимпын мөнгөн медальтан]] [[Ангилал:1972 оны зуны олимпод оролцогч]] [[Ангилал:1976 оны зуны олимпод оролцогч]] [[Ангилал:1980 оны зуны олимпод оролцогч]] [[Ангилал:Монголын олимпын оролцогч]] [[Ангилал:Монголын азийн наадамд оролцогч]] [[Ангилал:Монгол улсын хөдөлмөрийн баатар]] [[Ангилал:XX зууны манлай]] [[Ангилал:Хархорины хүн]] [[Ангилал:Монголчууд]] [[Ангилал:1949 онд төрсөн]] 3kxcivuq9ejozvj2hmqwy09hqcjxfij 822800 822799 2025-06-23T02:20:20Z Tschin As 71910 822800 wikitext text/x-wiki {{Тамирчин |зураг = |тайлбар = |төрсөн_өдөр = {{birth date and age|mf=yes|1949|05|25}} |төрсөн_газар = [[Монгол улс|Монгол]] улсын [[Өвөрхангай]]<br/>аймгийн [[Хархорин сум|Хархорин]] сум |биеийн_өндөр = |биеийн_жин = |улс_орон = {{MGL}} ([[Бүгд Найрамдах Монгол Ард Улс|БНМАУ]]) |тамир_спорт = эрэгтэй [[чөлөөт бөх барилдаан]] |юуны_тамирчин = эрэгтэй чөлөөт барилдааны [[бөх]] |ажил_үүрэг = тамирчин (-1980), дасгалжуулагч |medaltemplates = {{MedalCount | [[Олимпын наадам]] | - | 1 | - | [[Бөх барилдааны дэлхийн аварга шалгаруулах тэмцээн|Дэлхийн АШТ]]| 2 | - | 1 | [[Азийн наадам]] | 1 | 1 | - }} {{MedalCompetition|[[Зуны олимп]]}} {{МедальМөнгө | [[Монреалийн олимп|Монреаль 1976]] | 62 кг}} {{MedalCompetition|[[Бөх барилдааны дэлхийн аварга шалгаруулах тэмцээн|Дэлхийн АШТ]]}} {{МедальАлт | [[1974 оны чөлөөт бөх барилдааны ДАШТ|Стамбул 1974]] | 62 кг}} {{МедальАлт | [[1975 оны чөлөөт бөх барилдааны ДАШТ|Минск 1975]] | 62 кг}} {{МедальХүрэл | [[1977 оны чөлөөт бөх барилдааны ДАШТ|Лозанна 1977]] | 68 кг}} {{MedalCompetition|[[Азийн наадам]]}} {{МедальМөнгө | Тегеран 1974|62 кг}} {{МедальАлт | Бангкок 1978|68 кг}} |show-medals = }} '''Зэвэгийн Ойдов''' ([[1949]] оны [[5 сарын 25]]-нд Монгол улс ([[Бүгд Найрамдах Монгол Ард Улс]])-ын [[Өвөрхангай]] аймгийн [[Хархорин сум]]анд төрсөн) [[Монгол улс|Монгол]] улсын [[XX зууны манлай]] тамирчин, [[чөлөөт бөх барилдаан]]ы дэлхийн хошой аварга (1974, 1975), Олимпын мөнгөн медальт (1976), Монгол улсын [[Монгол улсын хөдөлмөрийн баатар|хөдөлмөрийн баатар]]. ==Бөхийн амжилт== З.Ойдов 1965 оноос [[Чөлөөт бөх|чөлөөт бөхөөр]] хичээллэж 1980 онд дасгалжуулагч болох хүртлээ улс, тив, дэлхийн олон тэмцээнд 62, 68 кг жинд хүч үзэн барилдаж иржээ. * 1970 он Социалист орнуудын ''Найрамдал'' олон улсын тэмцээний аварга, * 1971 он Бүх ард түмний IV спартакиадын аварга * 1972 он Олон улсын ''Интернациональ'' тэмцээний аварга, Улсын аварга шалгаруулах тэмцээний хүрэл медаль * 1973 он Ази тивийн аварга, ''Интернациональ'', ах дүү армиудын ''Найрамдал'', [[Унгар]]ын олон улсын тэмцээнүүдийн аварга, Улсын аварга * 1974 он Дэлхийн аварга, ''Интернациональ'', ''Дан Колов''-ын олон улсын тэмцээний аварга, Азийн наадмын мөнгө, Унгарын олон улсын тэмцээний хүрэл медаль, * 1975 он Дэлхийн аварга, [[Румын]], [[Герман]]ы олон улсын тэмцээний аварга, [[Польш]]ийн олон улсын тэмцээний мөнгө, * 1976 он [[Монреалийн олимп|Монреалийн Олимпын]] мөнгөн медаль, ''Интернациональ'', ''Найрамдал'' тэмцээний аварга, [[Тбилиси]]йн олон улсын тэмцээний мөнгөн медаль * 1977 он Дэлхийн аварга шалгаруулах тэмцээний хүрэл медаль, Дэлхийн оюутны [[Универсиад]] наадмын аварга, Улсын аварга, ''Нөхөрлөл'' олон улсын тэмцээний аварга * 1978 он Азийн наадмын аварга, Улсын аварга, ''Нөхөрлөл'' олон улсын тэмцээний аварга, Дэлхийн аварга шалгаруулах тэмцээний IV байрын шагналт * 1979 он Бүх ард түмний VI спартакиадын аварга, ''Нөхөрлөл'' олон улсын тэмцээний аварга * 1980 он ''Интернациональ'', [[Румын]], [[Герман]]ы олон улсын тэмцээний аварга, [[Тбилиси]]йн олон улсын тэмцээний мөнгөн медальт ==Олимпийн үр дүн<ref>{{cite web |title=Featherweight, Freestyle (≤62 kilograms), Men |url=https://www.olympedia.org/results/127382 |access-date=2025-06-09}}</ref> == *АНУ-ын [[Жин Дэвис]]т хожигдсон, 8-15 оноогоор хожигдсон, торгуулийн оноо - 3. *Унгарын Михал Фодорыг ялсан, техникийн цэвэр ялалт, торгуулийн оноо - 0. *Францын Теодул Тулоттыг ялсан, цэвэр ялалт, торгуулийн оноо - 0. *БНАГУ-ын Хелмут Штрумпфыг ялсан, техникийн цэвэр ялалт, торгуулийн оноо - 0. *Болгарын 3 удаагийн Европын аварга болон 1980 оны Олимпын мөнгөн медальт хүчтэн Иван Янковыг ялсан, цэвэр ялалт, торгуулийн оноо - 0. *Ираны Дэлхийн аварга Мохсен Фарахвашийг ялсан, техникийн цэвэр ялалт, торгуулийн оноо - 0. *БНСУ-ын [[Ян Жон-му]]г ялсан, 10-8 оноогоор хожиж, торгуулийн оноо - 1. Нийлбэр торгуулийн оноо - 4.<ref>{{cite Sports-Reference |title=Zevegiin Oidov |url=https://www.sports-reference.com/olympics/athletes/ze/zevegiin-oidov-1.html |access-date=2019-09-30}}</ref> Зэвэгийн Ойдовын хэлснээр тэрээр Америкийн [[Жин Дэвис]]ийг нуруун дээрээ хоёр ч удаа цэвэр дарахад шүүгчид ялалт байтугай, бүр оноо ч өгөөгүй.<ref>{{Cite web |last=Д. |first= Өлзийсайхан |date=2018-10-05 |title=Монголоо алдаршуулсан олимпийн баатрууд |url=https://montsame.mn/mn/read/166640 |access-date=2025-06-05 |website=Moнцамэ |language=mn}}</ref> Энэ нь бичлэгээр нотлогдож байна.<ref>[https://www.youtube.com/watch?v=VX9UboadgZI МУГТ, Хөдөлмөрийн баатар Зэвэгийн Ойдов]</ref> Энэ тэмцээнд чөлөөт бөхийн 62 кг-ын жинд Ойдов бусад бөхчүүдээс илүү даваатай барилдсан, - Ойдов 7 даваа, БНСУ-ын [[Ян Жон-му]] АНУ-ын [[Жин Дэвис]] хоёр 6 даваа, бусад бөхчүүд 5 буюу 2 даваа барилдаж байсан. Монгол бөх хоёрдугаар байр эзэлсэн, - Ойдов, Солонгосын Ян Жүн-Мо хоёр ижил тооны нийлбэр торгуулийн оноо (4 оноо) авсан тул Олимпийн алт медалийг АНУ-ын [[Жин Дэвис]]тэй хийсэн өмнөх тоглолтын үр дүнд үндэслэн олгосон: Ойдов оноогоор хожигдсон (торгуулийн оноо - 3), харин [[Ян Жон-му]] цэвэр ялсан (торгуулийн оноо - 0): *Алтан медаль - [[Ян Жон-му]] (БНСУ) *Мөнгөн медаль - Зэвэгийн Ойдов (Монгол) *Хүрэл медаль - [[Жин Дэвис]] (АНУ)<ref>{{cite web |url=http://www.la84foundation.org/6oic/OfficialReports/1976/1976v3.pdf |title=Games of the XXI Olympiad - Montreal 1976 - Official Report |website=LA84Foundation.org |access-date=2008-04-02 |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20080409022942/http://www.la84foundation.org/6oic/OfficialReports/1976/1976v3.pdf |archive-date=2008-04-09}}</ref> Анхны олимпийн алтан медаль авах нь их боломжтой авьяслаг монгол хүн байсан. ==Багш, дасгалжуулагч== Ойдов 1980-1992 онд [[Улсын Багшийн Дээд Сургууль]]д багш, 1993 онд [[Энэтхэг]] улсын чөлөөт бөхийн шигшээ багийн ахлах дасгалжуулагч, 1994-1996 онд улсын шигшээ багийн ерөнхий дасгалжуулагч, 1997-2002 онд ''НИК'' спорт клубын дасгалжуулагчаар ажиллаж байсан. 2002 оноос [[Биеийн Тамирын Дээд Сургууль]]д багшаар ажиллаж байгаад гавъяаныхаа амралтанд гарсан. ==Цол, тэмдэг== * 1971 он — спортын мастер * 1974 он — спортын гавьяат тамирчин * 1975 он — Сүхбаатарын одон * 1994 он — Монгол улсын хөдөлмөрийн баатар * 1999 он — ''Olympic Gala'' ёслолоос Монгол улсын зууны манлай тамирчнаар өргөмжлөгдөв == Мөн үзэх == * [[Олимпын медальт монголчууд]] {{DEFAULTSORT:Ойдов, Зэвэгийн}} [[Ангилал:Бөхийн азийн наадмын аварга]] [[Ангилал:Бөхийн дэлхийн аварга]] [[Ангилал:Монголын бөх]] [[Ангилал:Монголын олимпын мөнгөн медальтан]] [[Ангилал:1972 оны зуны олимпод оролцогч]] [[Ангилал:1976 оны зуны олимпод оролцогч]] [[Ангилал:1980 оны зуны олимпод оролцогч]] [[Ангилал:Монголын олимпын оролцогч]] [[Ангилал:Монголын азийн наадамд оролцогч]] [[Ангилал:Монгол улсын хөдөлмөрийн баатар]] [[Ангилал:XX зууны манлай]] [[Ангилал:Хархорины хүн]] [[Ангилал:Монголчууд]] [[Ангилал:1949 онд төрсөн]] s4k99haltp5l947tf9l6a6v5gq7azks 822816 822800 2025-06-23T06:25:06Z Tschin As 71910 822816 wikitext text/x-wiki {{Тамирчин |зураг = |тайлбар = |төрсөн_өдөр = {{birth date and age|mf=yes|1949|05|25}} |төрсөн_газар = [[Монгол улс|Монгол]] улсын [[Өвөрхангай]]<br/>аймгийн [[Хархорин сум|Хархорин]] сум |биеийн_өндөр = |биеийн_жин = |улс_орон = {{MGL}} ([[Бүгд Найрамдах Монгол Ард Улс|БНМАУ]]) |тамир_спорт = эрэгтэй [[чөлөөт бөх барилдаан]] |юуны_тамирчин = эрэгтэй чөлөөт барилдааны [[бөх]] |ажил_үүрэг = тамирчин (-1980), дасгалжуулагч |medaltemplates = {{MedalCount | [[Олимпын наадам]] | - | 1 | - | [[Бөх барилдааны дэлхийн аварга шалгаруулах тэмцээн|Дэлхийн АШТ]]| 2 | - | 1 | [[Азийн наадам]] | 1 | 1 | - }} {{MedalCompetition|[[Зуны олимп]]}} {{МедальМөнгө | [[Монреалийн олимп|Монреаль 1976]] | 62 кг}} {{MedalCompetition|[[Бөх барилдааны дэлхийн аварга шалгаруулах тэмцээн|Дэлхийн АШТ]]}} {{МедальАлт | [[1974 оны чөлөөт бөх барилдааны ДАШТ|Стамбул 1974]] | 62 кг}} {{МедальАлт | [[1975 оны чөлөөт бөх барилдааны ДАШТ|Минск 1975]] | 62 кг}} {{МедальХүрэл | [[1977 оны чөлөөт бөх барилдааны ДАШТ|Лозанна 1977]] | 68 кг}} {{MedalCompetition|[[Азийн наадам]]}} {{МедальМөнгө | Тегеран 1974|62 кг}} {{МедальАлт | Бангкок 1978|68 кг}} |show-medals = }} '''Зэвэгийн Ойдов''' ([[1949]] оны [[5 сарын 25]]-нд Монгол улс ([[Бүгд Найрамдах Монгол Ард Улс]])-ын [[Өвөрхангай]] аймгийн [[Хархорин сум]]анд төрсөн) [[Монгол улс|Монгол]] улсын [[XX зууны манлай]] тамирчин, [[чөлөөт бөх барилдаан]]ы дэлхийн хошой аварга (1974, 1975), Олимпын мөнгөн медальт (1976), Монгол улсын [[Монгол улсын хөдөлмөрийн баатар|хөдөлмөрийн баатар]]. ==Бөхийн амжилт== З.Ойдов 1965 оноос [[Чөлөөт бөх|чөлөөт бөхөөр]] хичээллэж 1980 онд дасгалжуулагч болох хүртлээ улс, тив, дэлхийн олон тэмцээнд 62, 68 кг жинд хүч үзэн барилдаж иржээ. * 1970 он Социалист орнуудын ''Найрамдал'' олон улсын тэмцээний аварга, * 1971 он Бүх ард түмний IV спартакиадын аварга * 1972 он Олон улсын ''Интернациональ'' тэмцээний аварга, Улсын аварга шалгаруулах тэмцээний хүрэл медаль * 1973 он Ази тивийн аварга, ''Интернациональ'', ах дүү армиудын ''Найрамдал'', [[Унгар]]ын олон улсын тэмцээнүүдийн аварга, Улсын аварга * 1974 он Дэлхийн аварга, ''Интернациональ'', ''Дан Колов''-ын олон улсын тэмцээний аварга, Азийн наадмын мөнгө, Унгарын олон улсын тэмцээний хүрэл медаль, * 1975 он Дэлхийн аварга, [[Румын]], [[Герман]]ы олон улсын тэмцээний аварга, [[Польш]]ийн олон улсын тэмцээний мөнгө, * 1976 он [[Монреалийн олимп|Монреалийн Олимпын]] мөнгөн медаль, ''Интернациональ'', ''Найрамдал'' тэмцээний аварга, [[Тбилиси]]йн олон улсын тэмцээний мөнгөн медаль * 1977 он Дэлхийн аварга шалгаруулах тэмцээний хүрэл медаль, Дэлхийн оюутны [[Универсиад]] наадмын аварга, Улсын аварга, ''Нөхөрлөл'' олон улсын тэмцээний аварга * 1978 он Азийн наадмын аварга, Улсын аварга, ''Нөхөрлөл'' олон улсын тэмцээний аварга, Дэлхийн аварга шалгаруулах тэмцээний IV байрын шагналт * 1979 он Бүх ард түмний VI спартакиадын аварга, ''Нөхөрлөл'' олон улсын тэмцээний аварга * 1980 он ''Интернациональ'', [[Румын]], [[Герман]]ы олон улсын тэмцээний аварга, [[Тбилиси]]йн олон улсын тэмцээний мөнгөн медальт ==Олимпийн үр дүн<ref>{{cite web |title=Featherweight, Freestyle (≤62 kilograms), Men |url=https://www.olympedia.org/results/127382 |access-date=2025-06-09}}</ref> == *АНУ-ын [[Жин Дэвис]]т хожигдсон, 8-15 оноогоор хожигдсон, торгуулийн оноо - 3. *Унгарын Михал Фодорыг ялсан, техникийн цэвэр ялалт, торгуулийн оноо - 0. *Францын Теодул Тулоттыг ялсан, цэвэр ялалт, торгуулийн оноо - 0. *БНАГУ-ын Хелмут Штрумпфыг ялсан, техникийн цэвэр ялалт, торгуулийн оноо - 0. *Болгарын 3 удаагийн Европын аварга болон 1980 оны Олимпын мөнгөн медальт хүчтэн Иван Янковыг ялсан, цэвэр ялалт, торгуулийн оноо - 0. *Ираны Дэлхийн аварга Мохсен Фарахвашийг ялсан, техникийн цэвэр ялалт, торгуулийн оноо - 0. *БНСУ-ын [[Ян Жон-му]]г ялсан, 10-8 оноогоор хожиж, торгуулийн оноо - 1. Нийлбэр торгуулийн оноо - 4.<ref>{{cite Sports-Reference |title=Zevegiin Oidov |url=https://www.sports-reference.com/olympics/athletes/ze/zevegiin-oidov-1.html |access-date=2019-09-30}}</ref> Зэвэгийн Ойдовын хэлснээр тэрээр Америкийн [[Жин Дэвис]]ийг нуруун дээрээ хоёр ч удаа цэвэр дарахад шүүгчид ялалт байтугай, бүр оноо ч өгөөгүй.<ref>{{Cite web |last=Д. |first= Өлзийсайхан |date=2018-10-05 |title=Монголоо алдаршуулсан олимпийн баатрууд |url=https://montsame.mn/mn/read/166640 |access-date=2025-06-05 |website=Moнцамэ |language=mn}}</ref> Энэ нь бичлэгээр нотлогдож байна.<ref>[https://www.youtube.com/watch?v=VX9UboadgZI МУГТ, Хөдөлмөрийн баатар Зэвэгийн Ойдов]</ref> Энэ тэмцээнд чөлөөт бөхийн 62 кг-ын жинд Ойдов бусад бөхчүүдээс илүү даваатай барилдсан, - Ойдов 7 даваа, БНСУ-ын [[Ян Жон-му]] АНУ-ын [[Жин Дэвис]] хоёр 6 даваа, бусад бөхчүүд 5 буюу 2 даваа оролцов. Монгол бөх хоёрдугаар байр эзэлсэн, - Ойдов, Солонгосын Ян Жүн-Мо хоёр ижил тооны нийлбэр торгуулийн оноо (4 оноо) авсан тул Олимпийн алт медалийг АНУ-ын [[Жин Дэвис]]тэй хийсэн өмнөх тоглолтын үр дүнд үндэслэн олгосон: Ойдов оноогоор хожигдсон (торгуулийн оноо - 3), харин [[Ян Жон-му]] цэвэр ялсан (торгуулийн оноо - 0): *Алтан медаль - [[Ян Жон-му]] (БНСУ) *Мөнгөн медаль - Зэвэгийн Ойдов (Монгол) *Хүрэл медаль - [[Жин Дэвис]] (АНУ)<ref>{{cite web |url=http://www.la84foundation.org/6oic/OfficialReports/1976/1976v3.pdf |title=Games of the XXI Olympiad - Montreal 1976 - Official Report |website=LA84Foundation.org |access-date=2008-04-02 |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20080409022942/http://www.la84foundation.org/6oic/OfficialReports/1976/1976v3.pdf |archive-date=2008-04-09}}</ref> Анхны олимпийн алтан медаль авах нь их боломжтой авьяслаг монгол хүн байсан. ==Багш, дасгалжуулагч== Ойдов 1980-1992 онд [[Улсын Багшийн Дээд Сургууль]]д багш, 1993 онд [[Энэтхэг]] улсын чөлөөт бөхийн шигшээ багийн ахлах дасгалжуулагч, 1994-1996 онд улсын шигшээ багийн ерөнхий дасгалжуулагч, 1997-2002 онд ''НИК'' спорт клубын дасгалжуулагчаар ажиллаж байсан. 2002 оноос [[Биеийн Тамирын Дээд Сургууль]]д багшаар ажиллаж байгаад гавъяаныхаа амралтанд гарсан. ==Цол, тэмдэг== * 1971 он — спортын мастер * 1974 он — спортын гавьяат тамирчин * 1975 он — Сүхбаатарын одон * 1994 он — Монгол улсын хөдөлмөрийн баатар * 1999 он — ''Olympic Gala'' ёслолоос Монгол улсын зууны манлай тамирчнаар өргөмжлөгдөв == Мөн үзэх == * [[Олимпын медальт монголчууд]] {{DEFAULTSORT:Ойдов, Зэвэгийн}} [[Ангилал:Бөхийн азийн наадмын аварга]] [[Ангилал:Бөхийн дэлхийн аварга]] [[Ангилал:Монголын бөх]] [[Ангилал:Монголын олимпын мөнгөн медальтан]] [[Ангилал:1972 оны зуны олимпод оролцогч]] [[Ангилал:1976 оны зуны олимпод оролцогч]] [[Ангилал:1980 оны зуны олимпод оролцогч]] [[Ангилал:Монголын олимпын оролцогч]] [[Ангилал:Монголын азийн наадамд оролцогч]] [[Ангилал:Монгол улсын хөдөлмөрийн баатар]] [[Ангилал:XX зууны манлай]] [[Ангилал:Хархорины хүн]] [[Ангилал:Монголчууд]] [[Ангилал:1949 онд төрсөн]] ka53csarau8mx1tgtsutg8kirknsbun 822817 822816 2025-06-23T06:35:22Z Tschin As 71910 822817 wikitext text/x-wiki {{Тамирчин |зураг = |тайлбар = |төрсөн_өдөр = {{birth date and age|mf=yes|1949|05|25}} |төрсөн_газар = [[Монгол улс|Монгол]] улсын [[Өвөрхангай]]<br/>аймгийн [[Хархорин сум|Хархорин]] сум |биеийн_өндөр = |биеийн_жин = |улс_орон = {{MGL}} ([[Бүгд Найрамдах Монгол Ард Улс|БНМАУ]]) |тамир_спорт = эрэгтэй [[чөлөөт бөх барилдаан]] |юуны_тамирчин = эрэгтэй чөлөөт барилдааны [[бөх]] |ажил_үүрэг = тамирчин (-1980), дасгалжуулагч |medaltemplates = {{MedalCount | [[Олимпын наадам]] | - | 1 | - | [[Бөх барилдааны дэлхийн аварга шалгаруулах тэмцээн|Дэлхийн АШТ]]| 2 | - | 1 | [[Азийн наадам]] | 1 | 1 | - }} {{MedalCompetition|[[Зуны олимп]]}} {{МедальМөнгө | [[Монреалийн олимп|Монреаль 1976]] | 62 кг}} {{MedalCompetition|[[Бөх барилдааны дэлхийн аварга шалгаруулах тэмцээн|Дэлхийн АШТ]]}} {{МедальАлт | [[1974 оны чөлөөт бөх барилдааны ДАШТ|Стамбул 1974]] | 62 кг}} {{МедальАлт | [[1975 оны чөлөөт бөх барилдааны ДАШТ|Минск 1975]] | 62 кг}} {{МедальХүрэл | [[1977 оны чөлөөт бөх барилдааны ДАШТ|Лозанна 1977]] | 68 кг}} {{MedalCompetition|[[Азийн наадам]]}} {{МедальМөнгө | Тегеран 1974|62 кг}} {{МедальАлт | Бангкок 1978|68 кг}} |show-medals = }} '''Зэвэгийн Ойдов''' ([[1949]] оны [[5 сарын 25]]-нд Монгол улс ([[Бүгд Найрамдах Монгол Ард Улс]])-ын [[Өвөрхангай]] аймгийн [[Хархорин сум]]анд төрсөн) [[Монгол улс|Монгол]] улсын [[XX зууны манлай]] тамирчин, [[чөлөөт бөх барилдаан]]ы дэлхийн хошой аварга (1974, 1975), Олимпын мөнгөн медальт (1976), Монгол улсын [[Монгол улсын хөдөлмөрийн баатар|хөдөлмөрийн баатар]]. ==Бөхийн амжилт== З.Ойдов 1965 оноос [[Чөлөөт бөх|чөлөөт бөхөөр]] хичээллэж 1980 онд дасгалжуулагч болох хүртлээ улс, тив, дэлхийн олон тэмцээнд 62, 68 кг жинд хүч үзэн барилдаж иржээ. * 1970 он Социалист орнуудын ''Найрамдал'' олон улсын тэмцээний аварга, * 1971 он Бүх ард түмний IV спартакиадын аварга * 1972 он Олон улсын ''Интернациональ'' тэмцээний аварга, Улсын аварга шалгаруулах тэмцээний хүрэл медаль * 1973 он Ази тивийн аварга, ''Интернациональ'', ах дүү армиудын ''Найрамдал'', [[Унгар]]ын олон улсын тэмцээнүүдийн аварга, Улсын аварга * 1974 он Дэлхийн аварга, ''Интернациональ'', ''Дан Колов''-ын олон улсын тэмцээний аварга, Азийн наадмын мөнгө, Унгарын олон улсын тэмцээний хүрэл медаль, * 1975 он Дэлхийн аварга, [[Румын]], [[Герман]]ы олон улсын тэмцээний аварга, [[Польш]]ийн олон улсын тэмцээний мөнгө, * 1976 он [[Монреалийн олимп|Монреалийн Олимпын]] мөнгөн медаль, ''Интернациональ'', ''Найрамдал'' тэмцээний аварга, [[Тбилиси]]йн олон улсын тэмцээний мөнгөн медаль * 1977 он Дэлхийн аварга шалгаруулах тэмцээний хүрэл медаль, Дэлхийн оюутны [[Универсиад]] наадмын аварга, Улсын аварга, ''Нөхөрлөл'' олон улсын тэмцээний аварга * 1978 он Азийн наадмын аварга, Улсын аварга, ''Нөхөрлөл'' олон улсын тэмцээний аварга, Дэлхийн аварга шалгаруулах тэмцээний IV байрын шагналт * 1979 он Бүх ард түмний VI спартакиадын аварга, ''Нөхөрлөл'' олон улсын тэмцээний аварга * 1980 он ''Интернациональ'', [[Румын]], [[Герман]]ы олон улсын тэмцээний аварга, [[Тбилиси]]йн олон улсын тэмцээний мөнгөн медальт ==Олимпийн үр дүн<ref>{{cite web |title=Featherweight, Freestyle (≤62 kilograms), Men |url=https://www.olympedia.org/results/127382 |access-date=2025-06-09}}</ref> == *АНУ-ын [[Жин Дэвис]]т хожигдсон, 8-15 оноогоор хожигдсон, торгуулийн оноо - 3. *Унгарын Михал Фодорыг ялсан, техникийн цэвэр ялалт, торгуулийн оноо - 0. *Францын Теодул Тулоттыг ялсан, цэвэр ялалт, торгуулийн оноо - 0. *БНАГУ-ын Хелмут Штрумпфыг ялсан, техникийн цэвэр ялалт, торгуулийн оноо - 0. *Болгарын 3 удаагийн Европын аварга болон 1980 оны Олимпын мөнгөн медальт хүчтэн Иван Янковыг ялсан, цэвэр ялалт, торгуулийн оноо - 0. *Ираны Дэлхийн аварга Мохсен Фарахвашийг ялсан, техникийн цэвэр ялалт, торгуулийн оноо - 0. *БНСУ-ын [[Ян Жон-му]]г ялсан, 10-8 оноогоор хожиж, торгуулийн оноо - 1. Нийлбэр торгуулийн оноо - 4.<ref>{{cite Sports-Reference |title=Zevegiin Oidov |url=https://www.sports-reference.com/olympics/athletes/ze/zevegiin-oidov-1.html |access-date=2019-09-30}}</ref> Зэвэгийн Ойдовын хэлснээр тэрээр Америкийн [[Жин Дэвис]]ийг нуруун дээрээ хоёр ч удаа цэвэр дарахад шүүгчид ялалт байтугай, бүр оноо ч өгөөгүй.<ref>{{Cite web |last=Д. |first= Өлзийсайхан |date=2018-10-05 |title=Монголоо алдаршуулсан олимпийн баатрууд |url=https://montsame.mn/mn/read/166640 |access-date=2025-06-05 |website=Moнцамэ |language=mn}}</ref> Энэ нь бичлэгээр нотлогдож байна.<ref>[https://www.youtube.com/watch?v=VX9UboadgZI МУГТ, Хөдөлмөрийн баатар Зэвэгийн Ойдов]</ref> Энэ тэмцээнд чөлөөт бөхийн 62 кг-ын жинд Ойдов бусад бөхчүүдээс илүү даваатай барилдсан, - Ойдов 7 тойрогт, БНСУ-ын [[Ян Жон-му]] АНУ-ын [[Жин Дэвис]] хоёр 6 тойрогт, бусад бөхчүүд 5 буюу 2 тойрогт оролцов. Монгол бөх хоёрдугаар байр эзэлсэн, - Ойдов, Солонгосын Ян Жүн-Мо хоёр ижил тооны нийлбэр торгуулийн оноо (4 оноо) авсан тул Олимпийн алт медалийг АНУ-ын [[Жин Дэвис]]тэй хийсэн өмнөх тоглолтын үр дүнд үндэслэн олгосон: Ойдов оноогоор хожигдсон (торгуулийн оноо - 3), харин [[Ян Жон-му]] цэвэр ялсан (торгуулийн оноо - 0): *Алтан медаль - [[Ян Жон-му]] (БНСУ) *Мөнгөн медаль - Зэвэгийн Ойдов (Монгол) *Хүрэл медаль - [[Жин Дэвис]] (АНУ)<ref>{{cite web |url=http://www.la84foundation.org/6oic/OfficialReports/1976/1976v3.pdf |title=Games of the XXI Olympiad - Montreal 1976 - Official Report |website=LA84Foundation.org |access-date=2008-04-02 |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20080409022942/http://www.la84foundation.org/6oic/OfficialReports/1976/1976v3.pdf |archive-date=2008-04-09}}</ref> Анхны олимпийн алтан медаль авах нь их боломжтой авьяслаг монгол хүн байсан. ==Багш, дасгалжуулагч== Ойдов 1980-1992 онд [[Улсын Багшийн Дээд Сургууль]]д багш, 1993 онд [[Энэтхэг]] улсын чөлөөт бөхийн шигшээ багийн ахлах дасгалжуулагч, 1994-1996 онд улсын шигшээ багийн ерөнхий дасгалжуулагч, 1997-2002 онд ''НИК'' спорт клубын дасгалжуулагчаар ажиллаж байсан. 2002 оноос [[Биеийн Тамирын Дээд Сургууль]]д багшаар ажиллаж байгаад гавъяаныхаа амралтанд гарсан. ==Цол, тэмдэг== * 1971 он — спортын мастер * 1974 он — спортын гавьяат тамирчин * 1975 он — Сүхбаатарын одон * 1994 он — Монгол улсын хөдөлмөрийн баатар * 1999 он — ''Olympic Gala'' ёслолоос Монгол улсын зууны манлай тамирчнаар өргөмжлөгдөв == Мөн үзэх == * [[Олимпын медальт монголчууд]] {{DEFAULTSORT:Ойдов, Зэвэгийн}} [[Ангилал:Бөхийн азийн наадмын аварга]] [[Ангилал:Бөхийн дэлхийн аварга]] [[Ангилал:Монголын бөх]] [[Ангилал:Монголын олимпын мөнгөн медальтан]] [[Ангилал:1972 оны зуны олимпод оролцогч]] [[Ангилал:1976 оны зуны олимпод оролцогч]] [[Ангилал:1980 оны зуны олимпод оролцогч]] [[Ангилал:Монголын олимпын оролцогч]] [[Ангилал:Монголын азийн наадамд оролцогч]] [[Ангилал:Монгол улсын хөдөлмөрийн баатар]] [[Ангилал:XX зууны манлай]] [[Ангилал:Хархорины хүн]] [[Ангилал:Монголчууд]] [[Ангилал:1949 онд төрсөн]] t53gw9xb1y3pfozl6kg6a5p786hb9ed 822841 822817 2025-06-23T11:12:00Z 2A00:1FA3:422B:3574:184A:D9A1:F380:4654 822841 wikitext text/x-wiki {{Тамирчин |зураг = |тайлбар = |төрсөн_өдөр = {{birth date and age|mf=yes|1949|05|25}} |төрсөн_газар = [[Монгол улс|Монгол]] улсын [[Өвөрхангай]]<br/>аймгийн [[Хархорин сум|Хархорин]] сум |биеийн_өндөр = |биеийн_жин = |улс_орон = {{MGL}} ([[Бүгд Найрамдах Монгол Ард Улс|БНМАУ]]) |тамир_спорт = эрэгтэй [[чөлөөт бөх барилдаан]] |юуны_тамирчин = эрэгтэй чөлөөт барилдааны [[бөх]] |ажил_үүрэг = тамирчин (-1980), дасгалжуулагч |medaltemplates = {{MedalCount | [[Олимпын наадам]] | - | 1 | - | [[Бөх барилдааны дэлхийн аварга шалгаруулах тэмцээн|Дэлхийн АШТ]]| 2 | - | 1 | [[Азийн наадам]] | 1 | 1 | - }} {{MedalCompetition|[[Зуны олимп]]}} {{МедальМөнгө | [[Монреалийн олимп|Монреаль 1976]] | 62 кг}} {{MedalCompetition|[[Бөх барилдааны дэлхийн аварга шалгаруулах тэмцээн|Дэлхийн АШТ]]}} {{МедальАлт | [[1974 оны чөлөөт бөх барилдааны ДАШТ|Стамбул 1974]] | 62 кг}} {{МедальАлт | [[1975 оны чөлөөт бөх барилдааны ДАШТ|Минск 1975]] | 62 кг}} {{МедальХүрэл | [[1977 оны чөлөөт бөх барилдааны ДАШТ|Лозанна 1977]] | 68 кг}} {{MedalCompetition|[[Азийн наадам]]}} {{МедальМөнгө | Тегеран 1974|62 кг}} {{МедальАлт | Бангкок 1978|68 кг}} |show-medals = }} '''Зэвэгийн Ойдов''' ([[1949]] оны [[5 сарын 25]]-нд Монгол улс ([[Бүгд Найрамдах Монгол Ард Улс]])-ын [[Өвөрхангай]] аймгийн [[Хархорин сум]]анд төрсөн) [[Монгол улс|Монгол]] улсын [[XX зууны манлай]] тамирчин, [[чөлөөт бөх барилдаан]]ы дэлхийн хошой аварга (1974, 1975), Олимпын мөнгөн медальт (1976), Монгол улсын [[Монгол улсын хөдөлмөрийн баатар|хөдөлмөрийн баатар]]. ==Бөхийн амжилт== З.Ойдов 1965 оноос [[Чөлөөт бөх|чөлөөт бөхөөр]] хичээллэж 1980 онд дасгалжуулагч болох хүртлээ улс, тив, дэлхийн олон тэмцээнд 62, 68 кг жинд хүч үзэн барилдаж иржээ. * 1970 он Социалист орнуудын ''Найрамдал'' олон улсын тэмцээний аварга, * 1971 он Бүх ард түмний IV спартакиадын аварга * 1972 он Олон улсын ''Интернациональ'' тэмцээний аварга, Улсын аварга шалгаруулах тэмцээний хүрэл медаль * 1973 он Ази тивийн аварга, ''Интернациональ'', ах дүү армиудын ''Найрамдал'', [[Унгар]]ын олон улсын тэмцээнүүдийн аварга, Улсын аварга * 1974 он Дэлхийн аварга, ''Интернациональ'', ''Дан Колов''-ын олон улсын тэмцээний аварга, Азийн наадмын мөнгө, Унгарын олон улсын тэмцээний хүрэл медаль, * 1975 он Дэлхийн аварга, [[Румын]], [[Герман]]ы олон улсын тэмцээний аварга, [[Польш]]ийн олон улсын тэмцээний мөнгө, * 1976 он [[Монреалийн олимп|Монреалийн Олимпын]] мөнгөн медаль, ''Интернациональ'', ''Найрамдал'' тэмцээний аварга, [[Тбилиси]]йн олон улсын тэмцээний мөнгөн медаль * 1977 он Дэлхийн аварга шалгаруулах тэмцээний хүрэл медаль, Дэлхийн оюутны [[Универсиад]] наадмын аварга, Улсын аварга, ''Нөхөрлөл'' олон улсын тэмцээний аварга * 1978 он Азийн наадмын аварга, Улсын аварга, ''Нөхөрлөл'' олон улсын тэмцээний аварга, Дэлхийн аварга шалгаруулах тэмцээний IV байрын шагналт * 1979 он Бүх ард түмний VI спартакиадын аварга, ''Нөхөрлөл'' олон улсын тэмцээний аварга * 1980 он ''Интернациональ'', [[Румын]], [[Герман]]ы олон улсын тэмцээний аварга, [[Тбилиси]]йн олон улсын тэмцээний мөнгөн медальт ==Олимпийн үр дүн<ref>{{cite web |title=Featherweight, Freestyle (≤62 kilograms), Men |url=https://www.olympedia.org/results/127382 |access-date=2025-06-09}}</ref> == *АНУ-ын [[Жин Дэвис]]т хожигдсон, 8-15 оноогоор хожигдсон, торгуулийн оноо - 3. *Унгарын Михал Фодорыг ялсан, техникийн цэвэр ялалт, торгуулийн оноо - 0. *Францын Теодул Тулоттыг ялсан, цэвэр ялалт, торгуулийн оноо - 0. *БНАГУ-ын Хелмут Штрумпфыг ялсан, техникийн цэвэр ялалт, торгуулийн оноо - 0. *Болгарын 3 удаагийн Европын аварга болон 1980 оны Олимпын мөнгөн медальт хүчтэн Иван Янковыг ялсан, цэвэр ялалт, торгуулийн оноо - 0. *Ираны Дэлхийн аварга Мохсен Фарахвашийг ялсан, техникийн цэвэр ялалт, торгуулийн оноо - 0. *БНСУ-ын [[Ян Жон-му]]г ялсан, 10-8 оноогоор хожиж, торгуулийн оноо - 1. Нийлбэр торгуулийн оноо - 4.<ref>{{cite Sports-Reference |title=Zevegiin Oidov |url=https://www.sports-reference.com/olympics/athletes/ze/zevegiin-oidov-1.html |access-date=2019-09-30}}</ref> Зэвэгийн Ойдовын хэлснээр тэрээр Америкийн [[Жин Дэвис]]ийг нуруун дээрээ хоёр ч удаа цэвэр дарахад шүүгчид ялалт байтугай, бүр оноо ч өгөөгүй.<ref>{{Cite web |last=Д. |first= Өлзийсайхан |date=2018-10-05 |title=Монголоо алдаршуулсан олимпийн баатрууд |url=https://montsame.mn/mn/read/166640 |access-date=2025-06-05 |website=Moнцамэ |language=mn}}</ref> Энэ нь бичлэгээр нотлогдож байна.<ref>[https://www.youtube.com/watch?v=VX9UboadgZI МУГТ, Хөдөлмөрийн баатар Зэвэгийн Ойдов]</ref> Энэ тэмцээнд чөлөөт бөхийн 62 кг-ын жинд Ойдов бусад бөхчүүдээс илүү даваатай барилдсан, - Ойдов 7 тойрогт, БНСУ-ын [[Ян Жон-му]] АНУ-ын [[Жин Дэвис]] хоёр 6 тойрогт, бусад бөхчүүд 5 буюу 2 тойрогт оролцов. Монгол бөх хоёрдугаар байр эзэлсэн, - Ойдов, Солонгосын Ян Жүн-Мо хоёр ижил тооны нийлбэр торгуулийн оноо (4 оноо) авсан тул Олимпийн алт медалийг АНУ-ын [[Жин Дэвис]]тэй хийсэн өмнөх тоглолтын үр дүнд үндэслэн олгосон: Ойдов оноогоор хожигдсон (торгуулийн оноо - 3), харин [[Ян Жон-му]] цэвэр ялсан (торгуулийн оноо - 0): *Алтан медаль - [[Ян Жон-му]] (БНСУ) *Мөнгөн медаль - Зэвэгийн Ойдов (Монгол) *Хүрэл медаль - [[Жин Дэвис]] (АНУ)<ref>{{cite web |url=http://www.la84foundation.org/6oic/OfficialReports/1976/1976v3.pdf |title=Games of the XXI Olympiad - Montreal 1976 - Official Report |website=LA84Foundation.org |access-date=2008-04-02 |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20080409022942/http://www.la84foundation.org/6oic/OfficialReports/1976/1976v3.pdf |archive-date=2008-04-09}}</ref> Анхны олимпын алтан медаль авах нь их боломжтой авьяслаг монгол хүн байсан. ==Багш, дасгалжуулагч== Ойдов 1980-1992 онд [[Улсын Багшийн Дээд Сургууль]]д багш, 1993 онд [[Энэтхэг]] улсын чөлөөт бөхийн шигшээ багийн ахлах дасгалжуулагч, 1994-1996 онд улсын шигшээ багийн ерөнхий дасгалжуулагч, 1997-2002 онд ''НИК'' спорт клубын дасгалжуулагчаар ажиллаж байсан. 2002 оноос [[Биеийн Тамирын Дээд Сургууль]]д багшаар ажиллаж байгаад гавъяаныхаа амралтанд гарсан. ==Цол, тэмдэг== * 1971 он — спортын мастер * 1974 он — спортын гавьяат тамирчин * 1975 он — Сүхбаатарын одон * 1994 он — Монгол улсын хөдөлмөрийн баатар * 1999 он — ''Olympic Gala'' ёслолоос Монгол улсын зууны манлай тамирчнаар өргөмжлөгдөв == Мөн үзэх == * [[Олимпын медальт монголчууд]] {{DEFAULTSORT:Ойдов, Зэвэгийн}} [[Ангилал:Бөхийн азийн наадмын аварга]] [[Ангилал:Бөхийн дэлхийн аварга]] [[Ангилал:Монголын бөх]] [[Ангилал:Монголын олимпын мөнгөн медальтан]] [[Ангилал:1972 оны зуны олимпод оролцогч]] [[Ангилал:1976 оны зуны олимпод оролцогч]] [[Ангилал:1980 оны зуны олимпод оролцогч]] [[Ангилал:Монголын олимпын оролцогч]] [[Ангилал:Монголын азийн наадамд оролцогч]] [[Ангилал:Монгол улсын хөдөлмөрийн баатар]] [[Ангилал:XX зууны манлай]] [[Ангилал:Хархорины хүн]] [[Ангилал:Монголчууд]] [[Ангилал:1949 онд төрсөн]] 64kmv7rd90lo1uk5j2q3ttwsh4h8s88 0 9223 822754 822317 2025-06-22T14:13:16Z InternetArchiveBot 70653 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5 822754 wikitext text/x-wiki {{short description|Archipelagic country in Southeast Asia}} {{redirect|Филиппин|Нидерландын сууринг|Филиппин, Нидерланд}} {{Инфобокс улс | conventional_long_name = Бүгд Найрамдах Филиппин Улс | common_name = Филиппин | native_name = {{native name|fil|Republika ng Pilipinas}} | image_flag = Flag of the Philippines.svg | flag_size = 130 | flag_type = [[Филиппиний төрийн далбаа|Төрийн далбаа]] | image_coat = Coat of arms of the Philippines.svg | symbol_type = [[Филиппиний төрийн сүлд|Сүлд]] | national_motto = <br />{{lang|fil|[[Филиппиний үндэсний уриа|Maka-Diyos, Maka-tao, Makakalikasan at Makabansa]]}}<ref>{{Cite PH act |title=Flag and Heraldic Code of the Philippines |chamber=RA |number=8491 |date=February 12, 1998 |url=https://www.officialgazette.gov.ph/1998/02/12/republic-act-no-8491/ |archive-url=https://web.archive.org/web/20170525084350/https://www.officialgazette.gov.ph/1998/02/12/republic-act-no-8491/ |archive-date=May 25, 2017 |access-date=March 8, 2014 |website=[[Official Gazette of the Republic of the Philippines]] |location=Metro Manila, Philippines}}</ref><br />"Бурхан, Ард Түмэн, Байгаль, Улсынхаа төлөө" | national_anthem = "{{lang|fil|[[Филиппиний төрийн дуулал|Lupang Hinirang]]}}"<br />"Шилмэл нутаг"{{parabr}}{{center|[[File:Lupang Hinirang instrumental.ogg]]}} | image_map = {{Switcher|[[File:PHL orthographic.svg|frameless]]|Дэлхийн бөмбөрцөг|[[File:Location Philippines ASEAN.svg|upright=1.15|frameless]]|АСЕАН-ы газрын зураг|default=1}} | capital = [[Манила]] (''де-юре'')<br />[[Нийслэлийн бүс (Филиппин)|Их Манила]]{{efn|name=a|Манила нь улсын нийслэлээр тооцогддог ч [[засгийн газрын суудал]] нь Манила хот нь нэг хэсэг болох "Метро Манила" гэгддэг Үндэсний Нийслэлийн бүс юм.<ref>{{Cite PH act |title=Establishing Manila as the Capital of the Philippines and as the Permanent Seat of the National Government |chamber=PD |number=940, s. 1976 |date=May 29, 1976 |url=https://www.officialgazette.gov.ph/1976/05/29/presidential-decree-no-940-s-1976/ |archive-url=https://web.archive.org/web/20170525084430/https://www.officialgazette.gov.ph/1976/05/29/presidential-decree-no-940-s-1976/ |archive-date=May 25, 2017 |access-date=April 4, 2015 |website=[[Official Gazette of the Republic of the Philippines]] |location=Manila, Philippines}}</ref><ref>{{cite web|title=Quezon City Local Government – Background |url=https://quezoncity.gov.ph/index.php/about-the-city-government/background |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20200820074250/https://quezoncity.gov.ph/index.php/about-the-city-government/background |archive-date=August 20, 2020 |access-date=August 25, 2020 |publisher=Quezon City Local Government}}</ref> Олон улсын төрийн байгууллагууд Манилагийн нийслэлд байрладаг [[Малаканянг ордон]] болон бусад байгууллага/агентлагуудаас гадна Метро Манилагийн янз бүрийн хэсэгт байрладаг.}} (''де-факто'') | largest_city = [[Кесон хот]]<!--Although [[Davao City]] has the largest land area, the article on [[largest city]] says we should refer to the most populous city, which, {{As of|2006|lc=y}}, is [[Quezon City]]. See the discussion page for more information. Changing this information without citation would be reverted.--> | official_languages = [[Филиппин хэл|Филиппин]] ба [[Англи хэлний Филиппин аялга|Англи хэл]] | recognized_regional_languages = {{collapsible list | title = [[Филиппиний хэлнүүд|19 хэлнүүд]]<ref name="GMA-DepEd-7-Languages" /> | [[Акланон хэл]] | [[Бикол хэл]] | [[Варай хэл]] | [[Иватан хэл]] | [[Ибанаг хэл]] | [[Илокано хэл]] | [[Капампанган хэл]] | [[Кинарайа хэл]] | [[Магинданао хэл]] | [[Маранао хэл]] | [[Пангасинан хэл]] | [[Самбал хэл]] | [[Себуана хэл]] | [[Суригаонон хэл]] | [[Тагалог хэл]] | [[Таусуг хэл]] | [[Хилигайнон хэл]] | [[Чабакано хэл]] | [[Якан хэл]] | }} | languages_type = Үндэсний [[дохионы хэл]] | languages = [[Филиппиний дохионы хэл]] | languages_sub = yes | languages2_type = Бусад зөвшөөрөгдсөн хэл{{efn|name=b|1987 оны Үндсэн хуульд: "Испани, араб хэлийг сайн дурын үндсэн дээр сурталчлах ёстой." гэж заасан байдаг<ref name="GovPH-OfficialLanguage" />}} | languages2 = [[Испани хэлний Филиппин аялга|Испани]] ба [[Араб хэл]] <!--Do not remove Spanish and Arabic from the languages list as it is recognized as an optional language in the 1987 Constitution of the Philippines--> | languages2_sub = yes | ethnic_groups = {{#invoke:list|unbulleted | 33.7% [[Висаяа үндэстэн|Висаяа]] | 24.4% [[Тагалог үндэстэн|Тагалон]] | 8.4% [[Илокано үндэстэн|Илокано]] | 6.8% [[Бикол үндэстэн|Бикол]] | 26.2% [[Филиппин дэх угсаатны бүлгүүд|бусад]] }} | ethnic_groups_year = 2010<ref name="PSAGovPH-2021-Figures" /><!-- using figures for 2010 given in the cited source--><!--parameter ethnic_groups_ref not supported by the infobox--> | demonym = [[Филиппинчүүд‎]]<br /> [[Пиной]]<br />(''ярианы'') | government_type = [[Нэгдмэл улс|Нэгдмэл]] [[Ерөнхийлөгчийн засаглалын систем|ерөнхийлөгчийн]] [[Филиппиний Үндсэн хууль|үндсэн хуульт]] [[бүгд найрамдах улс]] | leader_title1 = [[Филиппиний Ерөнхийлөгч|Ерөнхийлөгч]] | leader_name1 = [[Бонгбонг Маркос]]<!-- Article is at Bongbong Marcos, do NOT use Ferdinand Marcos Jr. unless the article itself is renamed. --> | leader_title2 = [[Филиппиний Дэд Ерөнхийлөгч|Дэд Ерөнхийлөгч]] | leader_name2 = [[Сара Дутерте]]<!-- Article is at Sara Duterte, do NOT use Sara Duterte-Carpio unless the article itself is renamed. --> | leader_title3 = [[Филиппиний Сенатын дарга|Сенатын дарга]] | leader_name3 = [[Мигз Зубири]]<!-- Article is at Migz Zubiri, do NOT use Juan Miguel Zubiri unless the article itself is renamed. --> | leader_title4 = [[Филиппиний Төлөөлөгчдийн танхимын дарга|Танхимын дарга]] | leader_name4 = [[Мартин Ромуалдес]]<!-- Article is at Martin Romualdez, do NOT use Ferdinand Martin Romualdez unless the article itself is renamed. --> | leader_title5 = [[Филиппиний Ерөнхий шүүгч|Ерөнхий шүүгч]] | leader_name5 = [[Александр Гесмундо]] | legislature = [[Филиппиний Конгресс|Конгресс]] | upper_house = [[Филиппиний Сенат|Сенат]] | lower_house = [[Филиппиний Төлөөлөгчдийн танхим|Төлөөлөгчдийн танхим]] | sovereignty_type = [[Филиппиний бүрэн эрхт байдал|Тусгаар тогтнол]] | sovereignty_note = ([[АНУ]]-аас) | established_event1 = [[Филиппиний тусгаар тогтнолын тунхаглал|Испанийн эзэнт гүрнээс тусгаар тогтнолоо зарлав]] | established_date1 = 6 сарын 12, 1898 он | established_event2 = [[Парисын гэрээ (1898)|Испаниас АНУ-д шилжүүлэв]] | established_date2 = 12 сарын 10, 1898 он | established_event3 = [[Филиппиний хамтын нөхөрлөл|АНУ-тай хамтын нөхөрлөлийн статус]] | established_date3 = 11 сарын 15, 1935 он | established_event4 = [[Манилагийн гэрээ (1946)|АНУ-аас тусгаар тогтнол олгов]] | established_date4 = 7 сарын 4, 1946 он | established_event5 = [[Филиппиний Үндсэн хууль|Одоогийн үндсэн хууль]] | established_date5 = 2 сарын 2, 1987 он | area_km2 = 300000 | area_footnote = <ref name="NAMRIAGovPH-InfoMapper-1991">{{cite journal|date=December 1991 |title=Land Use and Land Classification of the Philippines |url=http://www.namria.gov.ph/jdownloads/Info_Mapper/00a_im_dec911.pdf |journal=Infomapper |publisher=[[National Mapping and Resource Information Authority]] |volume=1 |issue=2 |page=10 |issn=0117-1674 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210122012339/http://www.namria.gov.ph/jdownloads/Info_Mapper/00a_im_dec911.pdf |archive-date=January 22, 2021}}</ref><ref name="Boquet-2017">{{cite book|last=Boquet |first=Yves |url=https://books.google.com/books?id=90C4DgAAQBAJ |title=The Philippine Archipelago |series=Springer Geography |year= 2017 |publisher=[[Springer International Publishing|Springer]] |location=Cham, Switzerland |isbn=978-3-319-51926-5 |access-date=April 25, 2023}}</ref>{{rp|page=15}}{{efn|name=land-area}} | area_link = Филиппиний газарзүй | area_label = Нийт | area_rank = 72 | area_sq_mi = {{convert|{{data Philippines|pst2|total area}}|km2|sqmi|0|disp=output number only}} <!--Do not remove per [[WP:MOSNUM]]--> | percent_water = 0.61<ref name="CIAWorldFactBook">{{cite web|date=June 7, 2023 |title= Philippines |url=https://www.cia.gov/the-world-factbook/countries/philippines/ |accessdate=June 19, 2023 |website=[[The World Factbook]] |publisher=[[Central Intelligence Agency]] }}</ref> (дотоод ус) | area_label2 = [[Улс орнуудын газар нутгийн хэмжээ|Нийт хуурай газар]] | area_data2 = 298,170 км² | population_census = 109,035,343 | population_census_year = 2020 | population_density_km2 = 336 | population_density_sq_mi = {{Data/popdens|Philippines|comma|areaunit=sqmi}}<!--Do not remove per [[WP:MOSNUM]]--> | population_density_rank = 37 | GDP_PPP = {{increase}} {{currency|1.289 их наяд|USD|passthrough=yes}}<ref name="IMF-WEO">{{cite web|title=World Economic Outlook Database, April 2023 |url=https://www.imf.org/en/Publications/WEO/weo-database/2023/April/weo-report?c=566,&s=NGDP_RPCH,NGDPD,PPPGDP,NGDPDPC,PPPPC,&sy=2022&ey=2028&ssm=0&scsm=1&scc=0&ssd=1&ssc=0&sic=0&sort=country&ds=.&br=1 |access-date=April 11, 2023 |publisher=[[International Monetary Fund]]}}</ref> | GDP_PPP_year = 2023 | GDP_PPP_rank = 29 | GDP_PPP_per_capita = {{increase}} {{currency|11,420|USD|passthrough=no}}<ref name="IMF-WEO" /> | GDP_PPP_per_capita_rank = 117 | GDP_nominal = {{increase}} {{currency|440 тэрбум|USD|passthrough=yes}}<ref name="IMF-WEO" /> | GDP_nominal_year = 2023 | GDP_nominal_rank = 36 | GDP_nominal_per_capita = {{increase}} {{currency|3,905|USD|passthrough=no}}<ref name="IMF-WEO" /> | GDP_nominal_per_capita_rank = 124 | Gini = 41.2 <!--number only--> | Gini_year = 2021 | Gini_change = decrease <!--increase/decrease/steady--> | Gini_ref = <ref>{{Cite press release |title=Highlights of the Preliminary Results of the 2021 Annual Family Income and Expenditure Survey |url=https://psa.gov.ph/content/highlights-preliminary-results-2021-annual-family-income-and-expenditure-survey |archive-url=https://web.archive.org/web/20230516030556/https://psa.gov.ph/content/highlights-preliminary-results-2021-annual-family-income-and-expenditure-survey |archive-date=May 16, 2023 |access-date=August 15, 2022 |publisher=[[Philippine Statistics Authority|PSA]] |url-status=live}}</ref> | HDI = 0.699 <!--number only--> | HDI_year = 2021 <!-- Please use the year to which the data refers, not the publication year--> | HDI_change = decrease <!--increase/decrease/steady--> | HDI_ref = <ref name="UNDPOrg-HDI">{{cite report|date=September 8, 2022 |title=Human Development Report 2021/22: Uncertain Times, Unsettled Lives: Shaping our Future in a Transforming World |url=https://hdr.undp.org/system/files/documents/global-report-document/hdr2021-22pdf_1.pdf |archive-url=https://web.archive.org/web/20220908052326/https://hdr.undp.org/system/files/documents/global-report-document/hdr2021-22pdf_1.pdf |archive-date=September 8, 2022 |access-date=September 8, 2022 |publisher=[[United Nations Development Programme]] |at=Table 1 |language=en |location=New York |isbn=978-92-1-001640-7}}</ref> | HDI_rank = 116 | currency = [[Филиппин песо]] ([[Филиппин песогийн тэмдэг|₱]]) | currency_code = PHP | time_zone = [[Филиппины Стандарт Цаг|ФСЦ]] | utc_offset = +08:00 | drives_on = баруун<ref>{{cite book|url=https://books.google.com/books?id=gX6aAAAAIAAJ |title=Philippine Yearbook |edition=1978 |date=1978 |publisher=[[National Economic and Development Authority]], [[Philippine Statistics Authority|National Census and Statistics Office]] |location=Manila, Philippines |page=[https://books.google.com/books?id=gX6aAAAAIAAJ&pg=PA716 716] |language=en }}</ref> | calling_code = [[Филиппин дэх утасны дугаар|+63]] | cctld = [[.ph]] | religion = {{#invoke:list|unbulleted|item_style=white-space:nowrap; | {{Tree list}} * 90.1% [[Филиппин дэх христийн шашин|Христ]] ** 80.6% [[Филиппин дэх католик сүм|Католик]] ** 9.5% [[Филиппин дэх шашин шүтлэг#Христийн шашин|Бусад урсгал]] {{Tree list/end}} |5.6% [[Филиппин дэх ислам|Ислам]] |4.3% [[Филиппин дэх шашин шүтлэг#Бусад шашин|бусад]] / [[Филиппин дэх шашингүй хүмүүс|шашингүй]] }} | religion_year = 2015 | religion_ref = <ref name="PSAGovPH-2021-Figures">{{Cite report |type=Booklet |last=Mapa |first=Claire Dennis S. |title=2021 Philippines in Figures |issn=1655-2539 |url=https://psa.gov.ph/sites/default/files/2021_pif_final%20%281%29.pdf |archive-url=https://web.archive.org/web/20220303065148/https://psa.gov.ph/sites/default/files/2021_pif_final%20(1).pdf |archive-date=March 3, 2022 |access-date=July 17, 2022 |publisher=[[Philippine Statistics Authority]] |pages=23–24}}</ref> }} '''Филиппин''' ([[Англи хэл|англи]]. ''Philippines'' , <small>[[Филиппин хэл|Филиппинээр]]</small> ''Pilipinas''), албан ёсоор '''Бүгд Найрамдах Филиппин Улс''' (англи. ''Republic of the Philippines'' [rɪˈpʌblɪk ɒv ðiː ˈfɪlɪpiːnz], [[тагалог хэл]]. ''Republika ng Pilipinas'' [reˈpublika ŋ ˌpɪlɪˈpinɐs]) нь баруун [[Номхон далай]] дахь Филиппиний [[олтриг]]т орших [[Зүүн Өмнөд Ази|зүүн өмнөд]] [[Ази]]йн арлын [[улс|орон]] юм. Нийслэл нь [[Манила]] хот, хамгийн том нь Бөөн Манилагийн Кесон хот болно. Филиппиний олтриг нь [[Номхон Далай]]н баруун хэсэгт байх 7,641<ref>{{cite web|url=http://cnnphilippines.com/videos/2016/02/20/More-islands-more-fun-in-PH.html|title=More islands, more fun in PH|date=2 сарын 20 2016|language=Англи хэл|access-date=6 сарын 20 2018|archive-date=2018-10-07|archive-url=https://web.archive.org/web/20181007074415/http://cnnphilippines.com/videos/2016/02/20/More-islands-more-fun-in-PH.html|url-status=dead}}</ref> арлаас бүрдэх бөгөөд усаар [[Индонез]], [[Малайз]], [[Палау]], [[Тайвань]], [[Вьетнам]]тай хиллэнэ. Филиппиний хүн ам 2020 оны байдлаар 114 сая орчим.<ref name="population" /><ref name="IMF2006" /> Эдийн засгийн хэмжээгээр дэлхийд 46-д ордог. Тухайлбал дотоодын нийт бүтээгдхүүн нь [[2008]] онд 154.073 тэрбум ам. доллар хүрч байсан.<ref name="IMF2006" /> Дэлхий даяар 11 сая гаруй филиппинчүүд тархан суурьшсан нь Филиппиний нийт хүн амын 11% нь болно. 1521 оны 3-р сарын 16-нд [[Фернан Магеллан]] ирэхээс өмнө <ref>{{Webarchiv|url=http://www.asianweek.com/2008/08/26/name-change-for-the-philippines/|wayback=20090129142616|text="Name Change for the Philippines"|archiv-bot=2023-09-26 20:13:48 InternetArchiveBot}}. [[AsianWeek]]. Retrieved on [[2008]]-[[08-30]].</ref>, Филиппинд [[Хятад]], [[Энэтхэг]], [[Япон]], [[Малайн олтриг]] зэрэг [[Ази]]йн бусад орны оршин суугчидтай худалдаа наймаа хийдэг байсан австронез угсааны ард түмэн нутагладаг байжээ. Филиппин XVI зуунд [[Испани]]йн колони болсон бөгөөд XX зууны эхээр [[АНУ]]-ын эрхшээлд оржээ. 1896 онд [[Катипунан]]аар удирдуулсан [[Филиппиний хувьсгал]]аар Испаниас тусгаар тогтносон. [[Испани-Америкийн дайн]]ы явцад АНУ-ын цэрэг Филиппинийг эзлэн авснаар [[Филиппин-Америкийн дайн]] дэгдсэн ажээ. 1935 онд [[Филиппиний Хамтын Нөхөрлөл|Хамтын Нөхөрлөл]] маягийн засгийн газар байгуулагдсанаар өөртөө засах эрхтэй болсон ба Филиппиний анхны сонгууль явагджээ. [[Дэлхийн хоёрдугаар дайн]] Номхон Далайд дууссаны дараа тус улс 1946 оны 7-р сарын 4-нд АНУ-аас тусгаар тогтножээ. [[Фердинанд Маркос]] 1972 онд дайны байдал зарласны улмаас Филиппинд бослого тэмцэл өрнөж, Ардын Шинэ Арми, Моро Үндэсний Чөлөөлөх Фронт зэрэг босогчдын бүлэглэл үүссэн. [[Бага Бенино Акино|Ниной Акино]] алуурчны гарт амь үрэгдсэнээс хойш удалгүй түүний бэлэвсэн эхнэр [[Корасон Акино]], тухайн үед тус улсын оюуны санааны удирдагч байсан Хайме Кардинал Син нар 1986 онд Ардын эрхийн хувьсгал хийж, тус улсыг эргээд ардчилсан засаглалтай болгосон юм. Ардчилал сэргэн тогтсоноос хойш улс төрийн эргэлт, авлигын дуулиан шуугиант хэргүүд гарч, төрийн эрх тайван замаар шилжсээр ирсэн билээ.<ref name="CIAfactbook" /> 2016 оны 6-р сарын 30-нд [[Родриго Дутерте|Родриго Роа Дутерте]] тус улсын ерөнхийлөгчөөр сонгогдсон. 2022 оны 6-р сарын 30-нд болсон сонгуулиар олонхын санал авсан Ерөнхийлөгч 1965-1986 онд Ерөнхийлөгч байсан [[Фердинанд Маркос|Фердинанд Маркосын]] хүү Фердинанд Ромуалдес Маркос буюу Бонгбонг Маркос Филиппиний Ерөнхийлөгч болсон байна. Орчин үеийн Филиппин Өрнөдийн ертөнцийн олон шинжийг агуулсан байдаг нь [[Испани]], [[Латин Америк]], [[Америкийн Нэгдсэн Улс]]ын соёлоос голдуу залгамжлагдсан байдаг. Тус улсын зонхилох шашин нь [[Католик шашин]] бөгөөд Испаничууд ирэхээс өмнө байсан уламжлалт шашны зан үйл хадгалагдан үлдсэн байдаг. Түүнчлэн [[Исламын шашин|Исламын шашныг]] шүтэгчид байдаг.<ref name="encarta">{{cite encyclopedia|last=Steinberg|first=David Joel|title=Philippines|url=http://encarta.msn.com/text_761558570___0/Philippines.html|encyclopedia=[[Encarta]]|date=2007}} {{Webarchiv|url=http://encarta.msn.com/text_761558570___0/Philippines.html |wayback=20090820052439 |text=Philippines |archiv-bot=2025-06-22 14:13:16 InternetArchiveBot }}</ref> 1973 он хүртэл [[испани хэл]] Филиппиний албан ёсны хэл байсан. Түүнээс хойш [[Филиппин хэл|филиппин]], [[Англи хэл|англи]] хэмээх хоёр албан ёсны хэлтэй болсон.<ref name=CIAfactbook /> == Нэрийн гарал үүсэл == Тус улсын нэр нь XVI зууны сүүл үеийн Испанийн ван [[II Филип]]ийн нэрнээс үүдэлтэй юм.<ref name="etymology">{{Citation |author= Gregorio F. Zaide, Sonia M. Zaide|title=Philippine History and Government, Sixth Edition |publisher=All-Nations Publishing Company |year= 2004}}</ref> Испанийн аялагч Руй Липес де Вияалобос анх ''Las Islas Filipinas'' хэмээх нэрийг тухайн үед угсаа залгамжлах хунтайж байсан Филипийг хүндэтгэн [[Лейт арал]] болон [[Самар арал]]д өгсөн ажээ. Бусад арал нь өөр өөрийн нэртэй байсан боловч энэ нэр нь яваандаа тус олтригийг тэр чигт нь нэрлэх нэр болсон.<ref name="etymology" /> [[Файл:Ortigas_Center_Skyline_panoramic.jpg|thumb|center|600px|Бөөн Манила]] == Улс төрийн тогтолцоо == 1987 оны Үндсэн хуулийн дагуу Филиппин нь хоёр танхимтай парламент, бие даасан шүүх засаглалтай ерөнхийлөгчийн Бүгд найрамдах улс юм. Төрийн тэргүүн нь бүх нийтийн шууд сонгуулиар 6 жилийн хугацаагаар сунгах, дахин нэр дэвшүүлэх эрхгүйгээр сонгогддог байна. Ерөнхийлөгч нь Сайд нарын танхимыг (Засгийн газар) тэргүүлдэг бөгөөд зэвсэгт хүчний ерөнхий командлагч юм. Тус улсын хууль тогтоох дээд байгууллага нь Филиппиний Сенат (24 суудал) ба Филиппиний Төлөөлөгчдийн танхим (316 суудал) гэсэн хоёр танхимаас бүрддэг Конгресс юм. Сенаторуудыг 6 жилийн хугацаатай (гурван жил тутамд 12 хүн ээлжлэн, гэхдээ дараалсан хоёроос илүүгүй), Төлөөлөгчдийн танхимын гишүүдийг гурван жилээр (дараалсан гурваас илүүгүй хугацаатай) сонгодог. == Гадаад харилцаа == Филиппиний олон улсын харилцаа нь бусад улс орнуудтай хийх худалдаа, 11 сая Филиппинчүүд өөр улс оронд амьдардаг гэх мэтээр эргэлддэг. Филиппин улс нь НҮБ-ыг үүсгэн байгуулагч, идэвхтэй гишүүн орон бөгөөд НҮБ-ын Аюулгүйн Зөвлөлийн Байнгын бус гишүүнээр олон удаа сонгогдсон. Филиппин улс АНУ-тай тогтоосон харилцаандаа ихээхэн анхаардаг. Тэд [[Хүйтэн дайн|хүйтэн дайны]] үед болон терроризмын эсрэг тэмцэлд АНУ-ыг дэмжиж байсан. Филиппин бол [[НАТО]]-гийн гол холбоотнуудын нэг юм. Филиппин улс өмнө нь Америкийн колони байсан ч АНУ-д өөрийн нутаг дэвсгэрт цэргийн бааз байгуулахыг зөвшөөрсөн. [[Япон]] бол Филиппин улсын хөгжилд бусдаас илүү тусалдаг орны нэг юм. Филиппин улс бусад оронтой ерөнхийдөө сайн харилцаатай байдаг. Филиппин улс өндөр хөгжилтэй эдийн засагтай орнуудын дэмжлэгийг өндрөөр үнэлдэг ч эдийн засгийн хувьд буурай хөгжилтэй бусад орнуудыг дэмждэг. Түүхэн хэлхээ холбоо, соёлын ижил төстэй байдал нь Испанитай хамтран ажиллах сайн үндэс суурь юм. Хэдийгээр хилийн чанад дахь Филиппинчүүдийн амьдралын нөхцөл тийм ч сайн байдаггүй бөгөөд заримдаа ялгаварлан гадуурхалт, хүчирхийлэлд өртдөг ч олон Филиппинчүүд бусад оронд ажилладаг. == Тэмдэглэл == <references group="lower-alpha" /> == Эшлэл == {{reflist}} == Цахим холбоос == <!--Do not add commercial links or your website. Suggest them via the discussion page. Failure to do so will mean the deletion of your websites as spam.--> '''Албан ёсны''' * [https://web.archive.org/web/20120101105754/http://www.gov.ph/ Official website of the Philippine Government] - Gateway to governmental sites '''Газрын зураг''' * [http://www.wikimapia.org/#y=12554564&x=122915039&z=6&l=0&m=a WikiSatellite view of Philippines at WikiMapia] <!--Do not add commercial links or your website. Suggest them via the discussion page. Failure to do so will mean the deletion of your websites as spam.--> '''Бусад''' <!--DO NOT SPAM! THANK YOU!!!--> * [http://uk.youtube.com/watch?v=1QgTdk6fLAk WOW Philippines Tourism Ad] * [http://newsweek.washingtonpost.com/postglobal/america/philippines Washington Post's: How the Philippines Sees America] * [http://news.bbc.co.uk/1/hi/world/asia-pacific/country_profiles/1262783.stm BBC Country Profile on the Philippines] * [https://web.archive.org/web/20061108072347/https://www.cia.gov/cia//publications/factbook/geos/rp.html CIA World Factbook: Philippines] * [http://countrystudies.us/philippines/ U.S. Country Studies: Philippines] * [https://web.archive.org/web/20181202025242/http://www.philippinesdailyphotos.com/ Philippines Daily Photos] * [http://web.kssp.upd.edu.ph/linguistics/plc2006/papers/FullPapers/I-2_Solheim.pdf Origins of the Filipinos and Their Languages by Wilhelm G. Solheim II] ([[Portable Document File|PDF]]) * [http://www.gutenberg.org/browse/authors/b#a2296 History of the Philippine Islands] in many volumes, from [[Project Gutenberg]] (and indexed under [[Emma Helen Blair]], the general editor) * [http://wiki.answers.com/Q/FAQ/2802 WikiAnswers: Q&A about the Philippines] {{Ази}} <!--Categories--> <!--Interwikis--> [[Ангилал:Филиппин| ]] [[Ангилал:Азийн орон]] [[Ангилал:АСЕАН-ы гишүүн орнууд]] [[Ангилал:Азийн арлын бүлэг]] [[Ангилал:Арлын орон]] [[Ангилал:Зүүн Өмнөд Ази]] [[Ангилал:Нэгдсэн Үндэстний Байгууллагын гишүүн орон]] 99ppi9hezddyjcz1d58fw9bdq9vrzb4 0 11913 822840 804339 2025-06-23T11:10:01Z Энхэээ 97742 822840 wikitext text/x-wiki {{Unreferenced}} {{Инфобокс суурин | name = Дуут сум | native_name = {{lower|0.2em|{{MongolUnicode|ᠳᠠᠭᠤᠲᠤ}}{{MongolUnicode|ᠰᠤᠮᠤ}}}} | native_name_lang = mn | settlement_type = [[Монгол Улсын сумд|Сум]] | nickname = | motto = | image_skyline = | imagesize = | image_caption = | image_flag = | flag_size = | image_seal = | seal_size = | image_shield = | shield_size = | image_blank_emblem = | blank_emblem_size = | image_map = Duut-Khovd Province.png | mapsize = | map_caption = | image_map1 = | mapsize1 = | map_caption1 = | pushpin_map = | pushpin_label_position = | subdivision_type = Улс | subdivision_name = {{flag|Монгол}} | subdivision_type1 = [[Монгол Улсын аймгууд|Аймаг]] | subdivision_name1 = {{flagicon image|Flag of Khovd Aimag (since 2014).svg}} [[Ховд аймаг|Ховд]] | subdivision_type2 = | subdivision_name2 = | seat_type = Сумын төв | seat = Босго | government_type = | leader_title = | leader_name = | leader_title1 = <!-- for places with, say, both a mayor and a city manager --> | leader_name1 = | established_title = | established_date = | area_magnitude = | unit_pref = <!--Enter: Imperial, if Imperial (metric) is desired--> | area_footnotes = | area_total_km2 = 2146 | area_land_km2 = | area_water_km2 = | area_total_sq_mi = | area_land_sq_mi = | area_water_sq_mi = | area_water_percent = | area_urban_km2 = | area_urban_sq_mi = | area_metro_km2 = | area_metro_sq_mi = | population_as_of = 2022 | population_footnotes = | population_note = | population_total = {{decrease}} 1,865 | population_density_km2 = auto | population_density_sq_mi = | population_metro = | population_density_metro_km2 = | population_density_metro_sq_mi = | population_urban = | population_density_urban_km2 = | population_density_urban_mi2 = | timezone = UTC + 7 | utc_offset = +7 | elevation_footnotes = <!--for references: use <ref> </ref> tags--> | elevation_m = | elevation_ft = | postal_code_type = <!-- enter ZIP code, Postcode, Post code, Postal code... --> | postal_code = | area_code = | website = http://duut.kho.gov.mn/ | footnotes = }} '''Дуут сум''' нь [[Ховд]] аймгийн сум юм. Сумын төв нь 1942 онд "Босгын эх" гэдэг газар байгуулагдсан. Тус сум нь 1927 он хүртэл Урианхайн баруун амбаны дархан гүний хошуу гэж нэрлэгдэж байв. Хошууны сүүлчийн засаг ноёноор Жамьяанжав гүн захирч байжээ. 1927 онд ардын засгийн газраас засаг захиргааны нэгжийн өөрчлөлт хийх үед хошууны Ардын Бүгд Нийтийн Хурлаас хошууны нэрийг “Түвшин нуурын хошуу” гэж нэрлэн анхны хошуу даргаар Жожоо ноёны хүү Жамьяанжав гүний ах Урианхайн их хүрээний да лам Чүлтэмийг сонгожээ. Одоо Шивэр, Хөх бэлчир, Цагаанбургас, Босго гэсэн 4 багтай 509 өрхөд 1960 хүн ам амьдарч байна. Нийт хүн амын 90 хувь нь урианхай, үлдсэн хувийг халх, захчин бусад үндэстэн эзэлдэг.  217.7 мянган га газар нутагтай. Монгол алтайн нурууны хярыг даган байрлах ба газар нутаг нь өндөр уулсын хоорондын хөндийн дагуу байрладаг. Далайн түвшнээс дээш 2400 метр өндөрт оршин бөгөөд Монгол улсын суурин цэгүүдээс хамгийн өндөрт оршдог. Цаг агаарын эрс тэрс уур амьсгалтай. '''<u>Угсаатны түүх:</u>''' Алтайн урианхайчууд нь Ховд  аймгийн Дуут суманд бөөнөөрөө оршин сууж Монгол Алтайн нурууны төв хэсгийн өндөр уулын бүс нутагт гол төлөв мал аж ахуй эрхлэн амьдардаг. Урианхайчууд VII-VIII зууны үед Хянганы нуруу орчимд нутаглаж байсан гэж Хятадын сурвалжид тэмдэглэжээ. Харин “Монголын нууц товчоо”-нд  өгүүлж буйгаар Х зууны үед зарим нь Бурхан халдунд ирж нутаглаад ХII зууны үеийг үзжээ.Чингис хаан 1206 онд Их монгол улсыг байгуулж бүх иргэдийг мянганы тогтолцоонд оруулахад хэд хэдэн мянган болон зохион байгуулагджээ. XV-XVI зууны тэргүүн хагасын зүүн монголын зургаан түмний нэг нь урианхан түмэн байв. Тэр цагт зүүн монгол нь баруун, зүүн хоёр гарт хуваагдаж агсан бөгөөд урианхан түмэн нь халх, цахар түмэнтэй цуг зүүн жигүүрт багтаж байв. Зүүн монголын урианхай нарын зарим нь XVI зууны дунд үед Батмөнх даян хааны отгон хөвүүн Гэрсэнзийн  захиргаанд оржээ. Энэ урианхан нар Гэрсэнзийн шууд удирдлаганд очоод, дараа нь түүний хатан долоон хүүдээ нутаг хуваахад урианхай отог нь отгон хүү Сами-буймын мэдэлд очжээ. Уг нь Хэнтий уул хавиар нутаглаж байсан урианхай нар Гэрсэнз Жалайр хун тайжийн харъяанд  очсоныхоо дараа XVI зууны эхээр баруун тийшлэн, Хангайн ууланд очиж хэсэг сууснаа, удалгүй цаашлан, Алтайн ууланд хүрчээ. XVII зууны үед тэд Алтайн Бүсхайрхан уулын орчимд суурьшин, Халхын Засагт хан аймагт харъяалагдсан байна. 1680-аад оны Халх, Ойрадын хямралын үеэр энэ урианхайн нэг ноён Мада Зоригт өөрийн харъяат ардаа дагуулан Илийн Төмөрт нуурын орчимд очиж суужээ. Манжийн эрх баригчид Хөх нуурт очсон урианхай нарыг 1706 оноос эхлэн түр хугацаагаар Алтай, Эрчис, Бархөл, Өрөнгө газраар суулган Ойрадыг сэргийлүүлж байгаад 1750-иад оны сүүлчээр Халхад буцаан авчираад нэгэн хошуу болгон зохион байгуулаад, Засагт хан аймагт харъяалууулан суулгасан байна. Манж Чин улсын дарангуйллын үед Алтайн урианхай нар засаг захиргааны зохион байгуулалтын хувьд зүүн, баруун хоёр гарт хуваагдан 7 хошуу, 29 сумаас бүрдэж байв. Зүүн гарт Зүүн амбаны, Мэйрэн зангийн хошуу, Цагаан соёны хошуу, Хар соёны хошуу багтаж байсан бол баруун гарт Баруун амбаны хошуу, Гомбо да-гийн хошуу, Шар да-гийн хошуу тус тус багтаж байжээ. Алтайн урианхайн долоон хошуунаас Зүүн, баруун амбаны, Мэйрэнгийн, Гомбода-гийн зэрэг дөрвөн хошуу нь алтайн урианхайчуудаар  бүрдэж байжээ. Монголчууд Манжийн эрхшээлээс гарсаны дараа аймаг хошуудыг засаг захиргааны шинэ зохион байгуулалтанд оруулахад, Алтайн урианхайчууд Дөрвөдийн Сайн заяат  баруун гарын үнэн зоригт  ханы  аймагт харъяалагдах болсон байна. Монгол оронд Ардын хувьсгал ялсан түүхэн он жилүүд буюу 1927 оны 10 дугаар сарын  05-ны өдөр Мөнххайрхан сумын гол нутаг хамарсан Дархан бээс, Саруул гүн, Ёст гүн  гэсэн гурван хошууны дарга, төлөөлөгчийн хурал болж гурван хошууг нийлүүлэн нэгэн хошуу болгох тухай хэлэлцэн Алтай хан уулын Урианхайн баруун хошуу болгон байгуулж, захиргааг одоогийн Баян-Өлгий аймгийн Булган сумын нутаг Их Жаргалантын аманд суурьшуулах нь зүйтэй гэж шийдвэрлэсэн нь одоогийн Мөнххайрхан сум үүсэн байгуулагдах анхны алхам болсон. Мөнххайрханчууд өвөг дээдсээс уламжилж ирсэн нүүдлийн соёл иргэншлийн баялаг өв сантай. Өндөр уулаар нутагтай жилийн дөрвөн улиралд байнга нүүдэллэн, мал сүргээ өсгөн үржүүлж ирсэн нүүдэлчин ард түмэн билээ. Нүүдэлчдийн соёл иргэншлийн  салшгүй өв болох байгаль дэлхийгээ шүтэх, уул овоо тахих, байгалиа хайрлах,  зан заншил, билэг сургаалийн барагдашгүй сан хөмрөгтэй. Ахуйн хүрээнд хэвшсэн соёл нь зан үйлийн өргөн дэлгэр утгыг агуулсан, нийт Монголчуудын, тэр дундаа баруун Монголчуудын зан үйлийн соёлтой адил түгээмэл шинжтэй боловч урианхайчуудын үндэсний онцлог шинжийг хадгалснаараа өвөрмөц ялгаатай. Эзэн Чингисийн үеэс үүссэн үндэсний сурын харваа гэхэд л урианхай сурын харваа гэж бие даасан төрөл болон дэлгэрсэн байх жишээтэй. Мэндлэх, хүндлэх, ёс нь малчин Монголчуудын нэгэн адил дөрвөн  улиралд  өөр өөр байдаг бол шинэлэх, битүүлэх, хуримлах, оршуулах, овоо тахих ёс, зан үйл нь арай өвөрмөц байдаг. Жишээлбэл: Овоо тахих, цагаан сарын шинийн нэгэнд “Баян” дээр өвчүү, дөрвөн өндөр шатаах зэрэг ёслолууд нь дөрвөн зүг, гурав гурваар нь цуварсан 12 сан, гол сантайгаа нийлээд 13 буюу Алтайн 13 сан тавьдаг нь өөр ястан үндэстэнд бараг байдаггүй өвөрмөц зан үйлийн нэг юм. Түүнчлэн Алтайн уулсын савдаг 18 настай, үзэсгэлэн гоо охин байдаг гэх ардын ам дамжсан домгоос ургуулан бодвол Алтайн уулсаа тахих, уул овоо цагаан сарын “баян” дээр айл болгон өвчүү шатаадаг нь гагцхүү тэр Алтайн уулын эзэн савдагт идээгээ өгч байгаа хэрэг юм. Учир нь урианхайчууд хэзээнээс нааш өвчүүг бэрийн идээ буюу эмэгтэй зочинд тусгайлан өгдөг хүндэтгэлийн идээ болгон хэрэглэж иржээ. ==Газарзүй== Дуут сумын нутгийн дийлэнх нь [[Монгол Алтайн нуруу]]ны сүрлэг өндөр уулсыг дамнан оршдог. Бүргэдтэй хайрхан, Жинст, Хонгор, Битүүт, Хөх хавцал, Маш, Улаан даваа зэрэг далайн төвшнөөс дээш 3500 метрээс өндөр өргөгдсөн, [[Алтайн нуруу]]ны сүрлэг оргилууд тус сумын нутагт олон бий. Мөн Битүүт, Цэнхэр, Балинтын түргэн урсгалт голууд, уулын сүрлэг хавцлуудыг тус сумын нутгаас олноор харах болно. Тус сумын нутагт эртний түүх дурсгал болох Түрэгийн үеийн хадны бичээс, чулуун хөшөө, байгалийн сонин тогтоцтой, чонын хэлбэртэй чулуу, мөөгөн хад, өөр хаана ч тохиолддоггүй бөөрөнхий чулууг харж болно. [[Цэнхэрийн гол]] болон Хойд голд байгалийн үзэсгэлэн хосолсон Ховд аймагт цөөн тааралдах төрөл бүрийн модон шугуйнуудтай. Хөхбөөрөг, Харлаг хад, Нэвт зэрэг дээр үеэс нааш нутгийн ард иргэдийн дээдэлж, хүртэж ирсэн олон төрлийн өвчин эмгэгийг анагаах увидастай рашаанууд тус сумын нутагт бий. '''<u>Соёлын биет бус өв</u>''' Тус сум нь ЮНЕСКО-п бүртгэлтэй тууль хайлах, цуур гэсэн соёлын биет бус өвийг хадгалж, түгээн дэлгэрүүлдэг. ==Хүмүүс== *[[Тэгшбуянтын Пүрэвжав|Т.Пүрэвжав]] - Гавъяат багш, анагаах ухааны доктор *[[Дондогийн Пүрэв|Д.Пүрэв]] - Гавъяат уурхайчин *П.Чилхаажав - Урлагийн гавъяат зүтгэлтэн, бүжиг дэглээч *Б.Сийлэгмаа - Гавъяат жүжигчин, дуучин *У.Уранчимэг - Гавъяат жүжигчин *Д.Баасанжав - Гавъяат эмч *П.Наранцогт - Баруун Монголын алдарт цуурч *Б.Авирмэд - Төрийн соёрхолт туульч *Х.Эрдэнэбаатар - Болор цомын эзэн найрагч *М.Отгонбаяр - Болор цомын эзэн яруу найрагч *С.Чойсүрэн - Алдарт туульч *Г.Лхамсүрэн - Аж үйлдвэрийн гавьяат ажилтан *Э.Баатаржав - МУ-ын СГЗ {{reflist}} {{Хөтлөгч мөр Ховдын сумууд}} [[Ангилал:Дуут сум| ]] [[Ангилал:Монголын сум]] [[Ангилал:Ховд аймгийн сум]] padhx3bcw4cel0cuzaoovbmlajjahf5 0 17557 822768 618343 2025-06-22T18:41:59Z InternetArchiveBot 70653 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5 822768 wikitext text/x-wiki '''[[2010]] оны [[жүдогийн дэлхийн аварга шалгаруулах тэмцээн]]''' нь 27 дахь удаагийн жүдогийн ДАШТ бөгөөд [[Япон]]ы нийслэл [[Токио]] хотын Ёёги Үндэсний Спортын ордонд 2010 оны 9 сарын 9-нөөс 13-нд зохиогдсон<ref>{{cite news|url=http://www.japannewsreview.com/sports/20070912page_id=2115|title=Japan to host 2010 world judo championships|date=12 September 2007|publisher=[[Japan News Review]]|accessyear=2010|accessdate=8 сарын 3|archive-date=10 Дөрөвдүгээр сар 2010|archive-url=https://web.archive.org/web/20100410205336/http://www.japannewsreview.com/sports/20070912page_id=2115|url-status=dead}}</ref>. [[Олон Улсын Жүдогийн Холбоо]] шинэчлэл хийж, ДАШТ-ийг 2 жил тутам зохиогддог байсныг жил болгон болгож өөрчилснөөс гадна нэг улсаас нэг жинд 2 тамирчин оролцохыг зөвшөөрснөөрөө онцлогтой. ==Тэмцээний хуваарь== *9 сарын 9 **Эрэгтэй -100&nbsp;кг, +100&nbsp;кг **Эмэгтэй +78&nbsp;кг, -78&nbsp;кг *9 сарын 10 **Эрэгтэй -90&nbsp;кг, -81&nbsp;кг **Эмэгтэй -70&nbsp;кг *9 сарын 11 **Эрэгтэй -73&nbsp;кг **Эмэгтэй -63&nbsp;кг, -57&nbsp;кг *9 сарын 12 **Эрэгтэй -60&nbsp;кг, -66&nbsp;кг **Эмэгтэй -52&nbsp;кг, -48&nbsp;кг *9 сарын 13 **Үнэмлэхүй == Медальтнууд == === Эрэгтэй === {| {{Медальтнуудын жагсаалт|type=Жин|labelwidth=150}} |- |rowspan=2| Хэт хөнгөн жин (60&nbsp;кг) |rowspan=2|{{flagathlete|[[Ришод Собиров]]|UZB}} |rowspan=2|{{flagathlete|[[Георгий Зантарайя]]|UKR}} |{{flagathlete|[[Арсен Галстян]]|RUS}} |- |{{flagathlete|[[Хираока Хироаки]]|JPN}} |- |rowspan=2| Хагас хөнгөн жин (66&nbsp;кг) |rowspan=2|{{flagathlete|[[Моришита Жүнпэй]]|JPN}} |rowspan=2|{{flagathlete|[[Леандро Кунья]]|BRA}} |{{flagathlete|[[Хашбаатарын Цагаанбаатар]]|MGL}} |- |{{flagathlete|[[Лойк Корвал]]|FRA}} |- |rowspan=2| Хөнгөн жин (73&nbsp;кг) |rowspan=2| {{flagathlete|[[Акимото Хироюки]]|JPN}} |rowspan=2| {{flagathlete|[[Декс Элмонт]]|NED}} | {{flagathlete|[[Авано Ясүхиро]]|JPN}} |- | {{flagathlete|[[Ван Ки-Чүн]]|KOR}} |- |rowspan=2| Хагас дунд жин (81&nbsp;кг) |rowspan=2|{{flagathlete|[[Ким Жэ-Бом]]|KOR}} |rowspan=2|{{flagathlete|[[Леандро Гуйлейро]]|BRA}} |{{flagathlete|[[Такамацү Масахиро]]|JPN}} |- |{{flagathlete|[[Эван Бартон]]|GBR}} |- |rowspan=2| Дунд жин (90&nbsp;кг) |rowspan=2|{{flagathlete|[[Илиас Илиадис]]|GRE}} |rowspan=2|{{flagathlete|[[Нишияма Дайки]]|JPN}} |{{flagathlete|[[Элхан Маммадов]]|AZE}} |- |{{flagathlete|[[Кирилл Денисов]]|RUS}} |- |rowspan=2| Хагас хүнд жин (100&nbsp;кг) |rowspan=2|{{flagathlete|[[Анай Такамаса]]|JPN}} |rowspan=2|{{flagathlete| [[Хенк Грол]]|NED}} |{{flagathlete|[[Орейди Деспэйн]]|CUB}} |- |{{flagathlete|[[Тьерри Фабре]]|FRA}} |- |rowspan=2| Хүнд жин (+100&nbsp;кг) |rowspan=2|{{flagathlete|[[Тедди Ринер]]|FRA}} |rowspan=2|{{flagathlete|[[Андреас Тёлцер]]|GER}} |{{flagathlete|[[Маттью Батайье]]|FRA}} |- |{{flagathlete|[[Ислам Эл Шехаби]]|EGY}} |- |rowspan=2| Үнэмлэхүй ангилал |rowspan=2|{{flagathlete|[[Камикава Дайки]]|JPN}} |rowspan=2|{{flagathlete|[[Тедди Ринер]]|FRA}} |{{flagathlete|[[Сүзүки Кэйжи]]|JPN}} |- |{{flagathlete|[[Тачияма Хироки]]|JPN}} |- |} === Эмэгтэй === {| {{Медальтнуудын жагсаалт|type=Жин|labelwidth=150}} |- |rowspan=2| Хэт хөнгөн жин (48&nbsp;кг) |rowspan=2|{{flagathlete|[[Асами Харүна]]|JPN}} |rowspan=2|{{flagathlete|[[Фүкүми Томоко]]|JPN}} |{{flagathlete|[[Алина Думитру]]|ROU}} |- |{{flagathlete|[[Сара Менезес]]|BRA}} |- |rowspan=2| Хагас хөнгөн жин (52&nbsp;кг) |rowspan=2|{{flagathlete|[[Нишида Юка]]|JPN}} |rowspan=2|{{flagathlete|[[Накамүра Мисато]]|JPN}} |{{flagathlete|[[Наталья Кузютина]]|RUS}} |- |{{flagathlete|[[Мөнхбаатарын Бундмаа]]|MGL}} |- |rowspan=2| Хөнгөн жин (57&nbsp;кг) |rowspan=2|{{flagathlete|[[Мацүмото Каори]]|JPN}} |rowspan=2| {{flagathlete|[[Телма Монтейро]]|POR}} | {{flagathlete|[[Иулетта Букувела]]|GRE}} |- | {{flagathlete|[[Сабрина Филцмосер]]|AUT}} |- |rowspan=2| Хагас дунд жин (63&nbsp;кг) |rowspan=2|{{flagathlete|[[Үэно Ёшиэ]]|JPN}} |rowspan=2| {{flagathlete|[[Танака Мики]]|JPN}} | {{flagathlete|[[Ярица Абел]]|CUB}} |- | {{flagathlete|[[Рамила Юусбова]]|AZE}} |- |rowspan=2| Дунд жин (70&nbsp;кг) |rowspan=2|{{flagathlete|[[Люси Декосс]]|FRA}} |rowspan=2|{{flagathlete|[[Мезарош Анетт]]|HUN}} |{{flagathlete|[[Күнихара Ёрико]]|JPN}} |- |{{flagathlete|[[Раса Срака]]|SLO}} |- |rowspan=2| Хагас хүнд жин (78&nbsp;кг) |rowspan=2|{{flagathlete|[[Кайла Харрисон]]|USA}} |rowspan=2|{{flagathlete|[[Майра Агуйар]]|BRA}} |{{flagathlete|[[Огата Акари]]|JPN}} |- |{{flagathlete|[[Ян Шиули]]|CHN}} |- |rowspan=2| Хүнд жин (+78&nbsp;кг) |rowspan=2|{{flagathlete|[[Сүгимото Мика]]|JPN}} |rowspan=2|{{flagathlete|[[Цин Циан]]|CHN}} |{{flagathlete|[[Идалис Ортис]]|CUB}} |- |{{flagathlete|[[Цүкада Маки]]|JPN}} |- |rowspan=2| Үнэмлэхүй ангилал |rowspan=2|{{flagathlete|[[Сүгимото Мика]]|JPN}} |rowspan=2|{{flagathlete|[[Цин Циан]]|CHN}} | {{flagathlete|[[Теа Донгузашвили]]|RUS}} |- |{{flagathlete|[[Тачимото Мэгүми]]|JPN}} |- |} === Медалийн хүснэгт === {| {{Медалийн жагсаалт|class=wikitable sortable}} |- | 1 ||align=left| {{JPN}} || 10 || 4 || 9 || 23 |- | 2 ||align=left| {{FRA}} || 2 || 1 || 3 || 6 |- | rowspan=2| 3 ||align=left| {{KOR}} || 1 || 0 || 1 || 2 |- |align=left| {{GRE}} || 1 || 0 || 1 || 2 |- | rowspan=2| 5 ||align=left| {{USA}} || 1 || 0 || 0 || 1 |- |align=left| {{UZB}} || 1 || 0 || 0 || 1 |- | 7 ||align=left| {{BRA}} || 0 || 3 || 1 || 4 |- | 8 || align=left| {{CHN}} || 0 || 2 || 1 || 3 |- | 9 || align=left| {{NED}} || 0 || 2 || 0 || 2 |- | rowspan=4| 10 ||align=left| {{GER}} || 0 || 1 || 0 || 1 |- |align=left| {{HUN}} || 0 || 1 || 0 || 1 |- |align=left| {{POR}} || 0 || 1 || 0 || 1 |- |align=left| {{UKR}} || 0 || 1 || 0 || 1 |- | 14 ||align=left| {{RUS}} || 0 || 0 || 4 || 4 |- | 15 ||align=left| {{CUB}} || 0 || 0 || 3 || 3 |- | rowspan=2| 16 ||align=left| {{AZE}} || 0 || 0 || 2 || 2 |- |align=left| {{MGL}} || 0 || 0 || 2 || 2 |- | rowspan=5| 18 ||align=left| {{AUT}} || 0 || 0 || 1 || 1 |- |align=left| {{EGY}} || 0 || 0 || 1 || 1 |- |align=left| {{GBR}} || 0 || 0 || 1 || 1 |- |align=left| {{SVN}} || 0 || 0 || 1 || 1 |- |align=left| {{ROU}} || 0 || 0 || 1 || 1 |- |-class="sortbottom" !colspan=2| Нийт|| 16 || 16 || 32 || 64 |} ==Монголын баг== Монголын баг тус ДАШТ-ээс 2 хүрэл медаль хүртэж, 5-р байрыг 2 тамирчин, 7-р байрыг 3 тамирчин эзэлсэн амжилтаар 16-р байрт бичигджээ. ;Эрэгтэй *60 кг - [[Даваадоржийн Төмөрхүлэг|Д. Төмөрхүлэг]]: 2-р тойргоос хасагдсан, Д.Амартүвшин: 3-р тойргоос хасагдсан *66 кг - [[Хашбаатарын Цагаанбаатар|Х.Цагаанбаатар]]: хүрэл медаль, С.Мияарагчаа: 3-р тойргоос хасагдсан *73 кг - С.Ням-Очир: 5-р байр, Г.Пүрэвдорж: 2-р тойргоос хасагдсан *81 кг - [[Дамдинсүрэнгийн Нямхүү|Д.Нямхүү]]: 1-р тойргоос хасагдсан, О.Ууганбаатар: 1-р тойргоос хасагдсан *90 кг - Э.Энхбат: 2-р тойргоос хасагдсан, Б.Ариун-Эрдэнэ: 1-р тойргоос хасагдсан *-100 кг - [[Найдангийн Түвшинбаяр|Н.Түвшинбаяр]]: 5-р байр, [[Баттулгын Тэмүүлэн|Б.Тэмүүлэн]]: 1-р тойргоос хасагдсан *+100 кг - А.Давааням: 1-р тойргоос хасагдсан, [[Болдпүрэвийн Сугаржаргал|Б.Сугаржаргал]]: 2-р тойргоос хасагдсан *Үнэмлэхүй - [[Баярсайханы Төгөлдөр|Б.Төгөлдөр]]: 4-р тойргоос хасагдсан, [[Хадбаатарын Мөнхбаатар|Х.Мөнхбаатар]]: 2-р тойргоос хасагдсан, [[Болдпүрэвийн Сугаржаргал|Б.Сугаржаргал]]: 2-р тойргоос хасагдсан, [[Баттулгын Тэмүүлэн|Б.Тэмүүлэн]]: 2-р тойргоос хасагдсан. ;Эмэгтэй *48 кг - [[Балжиннямын Бат-Эрдэнэ|Б. Бат-Эрдэнэ]]: 3-р тойргоос хасагдсан, М.Уранцэцэг: 2-р тойргоос хасагдсан *52 кг - [[Мөнхбаатарын Бундмаа|М.Бундмаа]]: хүрэл медаль *57 кг - Т.Баттөгс: 3-р тойргоос хасагдсан *63 кг - [[Цэдэвсүрэнгийн Мөнхзаяа|Ц. Мөнхзаяа]]: 1-р тойргоос хасагдсан, С.Энхзаяа: 1-р тойргоос хасагдсан *70 кг - [[Цэнд-Аюушийн Наранжаргал|Ц. Наранжаргал]]: 3-р тойргоос хасагдсан *-78 кг - [[Пүрэвжаргалын Лхамдэгд|П.Лхамдэгд]]: 1-р тойргоос хасагдсан *+78 кг - [[Доржготовын Цэрэнханд|Д.Цэрэнханд]]: 7-р байр *Үнэмлэхүй - [[Пүрэвжаргалын Лхамдэгд|П.Лхамдэгд]]: 7-р байр, [[Доржготовын Цэрэнханд|Д.Цэрэнханд]]: 7-р байр == Эшлэл== {{reflist}} == Гадны холбоос == {{commonscat|2010 World Judo Championships|2010 оны жүдогийн дэлхийн аварга шалгаруулах тэмцээн}} * [http://www.judo.or.jp/worldjudo2010/e/ Албан ёсны сайт] {{Жүдо ДАШТ}} [[Ангилал:Жүдогийн дэлхийн аварга шалгаруулах тэмцээн]] ghs6ofnt207qs5r3q8yyn52e1kxh4h3 0 18160 822770 777533 2025-06-22T20:51:57Z InternetArchiveBot 70653 Rescuing 1 sources and tagging 1 as dead.) #IABot (v2.0.9.5 822770 wikitext text/x-wiki {{Инфобокс Хамтлаг | нэр = Алсу | зураг = Alsou.jpg | зур_тайл = Алсу (2009 он) | зур_хэм = | хүрээ = | нэр_ж = Алсу Ралифовна Абрамова | нэр_т = | төрсөн = 1983 оны 6 сарын 27<br/>[[Бугульма]], [[Татарстан]], [[Зөвлөлт Социалист Бүгд Найрамдах Холбоот Орос Улс|ЗСБНХОУ]], [[Зөвлөлт Холбоот Улс|ЗХУ]] | нас_бар = | угсаа = | хөгжим = | хоолой = | урсгал = [[Поп]], [[Орос хөгжим]] | мэргэжил = [[Дуучин]], [[ая зохиогч]], [[төгөлдөр хуурч]], [[жүжигчин]] | хугацаа = 1998–одоо хүртэл | студи = [[Юниверсал Мюзик]] | вэб = http://www.alsou.ru | гишүүд_о = | гишүүд_ө = }} '''Алсу''' гэдэг нэрээрээ алдаршсан '''Алсу Ралифовна Абрамова''' ({{lang-tt|Алсу Рәлиф кызы Абрамова|Alsu Rälif qızı Abramova}}, {{lang-ru|Алсу́ Рали́фовна Абрамова}}, ''хуучин овог'' '''Сафина''', 1983 оны 6 сарын 27-нд төрсөн<ref name="IMDB bio">[http://www.imdb.com/name/nm1775695/bio biography on IMDB]</ref>) нь [[Оросын Холбооны Улс|Орос]]ын дуучин юм. Тэрээр [[2000 оны Евровижн дууны тэмцээн|2000 оны Евровижн дууны тэмцээнд]] 2-р байр эзэлж, олон улсад анх танигдсан<ref name="IMDB">[http://www.imdb.com/name/nm1775695/ career on IMDB]</ref>. Тэрээр [[Москва]]д болсон [[2009 оны Евровижн дууны тэмцээн|2009 оны Евровижн дууны тэмцээнийг]] хөтөлжээ. == Бүтээл == === Цомгууд === ''Тайлбар байхгүй бол Орост худалдаанд гарсан оныг бичсэн'' * ''Алсу'' (1999) – Орос хэлээр гаргасан анхны цомог, 2001 онд ижил нэртэй, 2 шинэ дуу нэмж дахин гаргасан * ''Alsou'' (2001) – Англи хэлээрх анхны цомог * ''Мне приснилась осень'' (2002) – Анхны цомог дээрээ 5 шинэ дуу нэмж дахиж гаргасан * ''19'' (2003) – Орос хэлээр гаргасан 2 дахь цомог * ''Самое главное'' (2008) – Орос хэлээр гаргасан 3 дахь цомог * ''Tugan Tel / Rodnaya Rech'' (2008) – [[Татар хэл]]ээр гаргасан анхны цомог * ''Inspired'' (2002-2006) – Англи хэлээр гаргасан 2 дахь цомог === Англи хэлээрх синглүүд === * "Solo" (2000) – [[Евровижн дууны тэмцээнд]] зориулж гаргасан сингл * "You're My #1" (2000, [[Энрике Иглесиас]]тай хамт) * "Before You Love Me" (2001) – Нэгдсэн Вант Улсын Сингл Чартад #27, MTV UK-д #1-т орсон дуу * "He Loves Me" (2001) – Европт гаргасан "Алсу" цомгийн сүүлчийн сингл * "Run Right Out of Time" (2002) – ''Гала'' сэтгүүлийн сурталчилгааны сингл (Орос хувилбар) * "Always on My Mind" (2004) – ''Inspired'' цомогт багтсан сингл * "Miracles" (2006) – Алсугийн хуримын зочдод зориулсан сингл === Видео клипүүд === * "Зимний сон" ''1999'' * "Весна" ''1999'' * "Иногда" ''1999'' * "Solo" ''2000'' * "You're My #1" ''2000'' * "Before You Love Me" ''2000'' * "He Loves Me" ''2001'' * "Осень" ''2001'' * "Все равно" ''2002'' * "Летящая над облаками" ''2002'' * "Вчера" ''2002'' * "Эткей" ''2002'' * "Мечты" ''2003'' * "Первый раз" ''2003'' * "Everybody" ''2004'' * "Always On My Mind" ''2004'' * "Небо" ''2005'' * "Самое главное" ''2006'' * "А у моей любви" ''2007'' * "Sanduğaçım güzelem" ''2008'' ==Эшлэл== {{Reflist}} == Цахим холбоос == {{Commonscat|Alsou Abramova|Алсу}} * [https://web.archive.org/web/20210513165727/http://www.alsou.ru/ Албан ёсны вэбсайт] * [https://web.archive.org/web/20161002011932/http://alsou.org/ Олон улсын фэн сайт] * [https://web.archive.org/web/20180810170214/http://alsou-club.ru/ Москвагийн фэн клуб] * [http://www.alsou-singer.ru Оросын фэн сайт]{{Dead link|date=Зургадугаар сар 2025 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} {{DEFAULTSORT:Абрамова, Алсу Ралифовна}} [[Ангилал:Оросын дуучин]] [[Ангилал:Оросын хөгжимчин]] [[Ангилал:Нэгдсэн Орос Намын гишүүн]] [[Ангилал:Оросууд]] [[Ангилал:1983 онд төрсөн]] k0ana0l2q7a980jx0mmcs56as2godk1 0 19373 822749 822314 2025-06-22T13:31:19Z InternetArchiveBot 70653 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5 822749 wikitext text/x-wiki {{Short description|Central Asian Turco-Mongol empire (1370–1507)}} {{Инфобокс түүхэн улс | native_name = {{lang|fa|{{Nastaliq|گورکانیان}}}}<br />''Гүркания'' | national_motto = <br />[[Persian language|Persian]]:{{lang|fa|{{Nastaliq|راستى رستى}}}}<br />''Rāstī rustī''<br />"In rectitude lies salvation" | conventional_long_name = Төмөрийн эзэнт гүрэн | common_name = Төмөрийн | era = [[Дундад зууны сүүл үе]] | status = [[Эмират]] | government_type = [[Хэмжээгүй эрхт хаант засаг]] | area_km2 = | year_start = 1370 | date_start = | year_end = 1507 | event_pre = [[Доголон Төмөр|Төмөр]] [[Төмөрийн байлдан дагуулалт, довтолгоо|байлдан дагуулалтаа]] эхлүүлэв | date_pre = 1363 | event_start = Төмөрийн эзэнт гүрэн байгуулагдав | event1 = Баруун зүгийн тэлэлт эхлэв | date_event1 = 1380 | event2 = [[Анкарагийн тулалдаан]] | date_event2 = 7 сарын 20, 1402 | event3 = [[Самарканд]]ын уналт | date_event3 = 1505 | event_end = [[Херат]]ын уналт | event_post = [[Их Могол Улс|Моголын эзэнт гүрэн байгуулагдав]] | date_post = 1526 | image_coat = <!-- DO NOT REPLACE this documented "Three annulets" symbol with false, conjectural or original research flags of the Timurids, such as this one: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/archive/6/6c/20230329042531%21Timurid.svg , which is falsely claimed to be from the Catalan Atlas. See paragraph "Symbols of the state" hereunder for details -->Three annulets symbol of the Timurid Empire.png | coa_size = 100 | coat_alt = Гурван цагираг сүлд | symbol_type = [[Доголон Төмөр|Төмөр]]ийн "Гурван цагираг" [[тамга]] тэмдэг.<ref>Coinage of Timur with "Three annulets" symbol (1393-1405): [[File:Coinage of Timur with 3 annulets symbol. Shaykh abu-Ishaq (Kazirun) mint. Undated, circa AH 795-807 AD 1393-1405.jpg|70px]]</ref><ref>{{cite book |last1=Bloom |first1=Jonathan |last2=Blair |first2=Sheila S. |title=Grove Encyclopedia of Islamic Art & Architecture: Three-Volume Set |date=14 May 2009 |publisher=OUP USA |isbn=978-0-19-530991-1 |page=426 |url=https://books.google.com/books?id=un4WcfEASZwC&pg=PA426 |language=en| quote="Coinage issued by the Timurid dynasty (r. 1370-1506) comprised various silver coins and several coppers, most often anonymous, although some coppers struck in the name of Timur 1370–1405; here called amīr) have a tamghā of three annulets prominently on the reverse."}}</ref><ref>{{cite journal |last1=Kadoi |first1=Yuka |title=On the Timurid flag |journal=Beiträge zur islamischen Kunst und Archäologie |date=2010 |volume=2 |pages=144, 149, 159 Fig.5 |url=https://www.academia.edu/17410816}}</ref> | flag_border = no | image_map = Timurid Empire at its greatest extent in February 1405.png | image_map_caption = [[Доголон Төмөр|Төмөр]]ийн үеийн газар нутаг | image_map_size = 300 | demonym = | p1 = Цагаадайн Улс | p2 = Суфи гүрэн | p3 = Жалайрын улс | p4 = Курт улс | p5 = Музаффарид | p6 = Сарбадар | p7 = Марашичууд | p8 = Афрасияб | p9 = Кара-Коюнлу | p10 = Гүржийн хаант улс | s1 = Бухарын хант улс | s2 = Сефевийн улс | s3 = Хивын ханлиг | s4 = Кара-Коюнлу | s5 = Ак-Коюнлу | s6 = Их Могол Улс | s7 = Гүржийн хаант улс | capital = {{plainlist| *[[Самарканд]] (1370–1405) *[[Херат]] (1405–1507)}} | common_languages = {{plainlist| *[[Перс хэл]] (албан ёсны, шүүх, дээд утга зохиол, лингва франка, засаг захиргаа)<ref> * Manz, Beatrice Forbes (1999). ''The Rise and Rule of Tamerlane''. [[Cambridge University Press]], p.109. {{ISBN|0-521-63384-2}}. {{google books|2xDm2DCPRKMC|Limited preview}}. [https://books.google.com/books?id=2xDm2DCPRKMC&pg=PA109 p.109]. "In almost all the territories which Temür incorporated into his realm Persian was the primary language of administration and literary culture. Thus the language of the settled '[[divan]]' was Persian." * B.F. Manz, W.M. Thackston, D.J. Roxburgh, L. Golombek, L. Komaroff, R.E. Darley-Doran. "Timurids" [[Encyclopaedia of Islam]] [[Brill Publishers]] 2007; "During the Timurid period, three languages, Persian, Turkish, and Arabic were in use. The major language of the period was Persian, the native language of the Tajik (Persian) component of society and the language of learning acquired by all literate and/or urban Turks. Persian served as the language of administration, history, belles lettres, and poetry." * {{cite web |url=http://www.iranicaonline.org/articles/central-asia-v|title=CENTRAL ASIA v. In the Mongol and Timurid Periodse|author=Bertold Spuler|publisher=[[Encyclopaedia Iranica]]|access-date=2017-09-14}} "Like his father, Olōğ Beg was entirely integrated into the Persian Islamic cultural circles, and during his reign Persian predominated as the language of high culture, a status that it retained in the region of Samarqand until the Russian revolution 1917&nbsp;... Ḥoseyn Bāyqarā encouraged the development of Persian literature and literary talent in every way possible&nbsp;... * Robert Devereux (ed.) "Muhakamat Al-Lughatain (Judgment of Two Languages)" Mir 'Ali Shir Nawāi; Leiden, [[E.J. Brill]] 1966: "Nawa'i also employs the curious argument that most Turks also spoke Persian but only a few Persians ever achieved fluency in Turkic. It is difficult to understand why he was impressed by this phenomenon, since the most obvious explanation is that Turks found it necessary, or at least advisable, to learn Persian – it was, after all, the official state language – while Persians saw no reason to bother learning which was, in their eyes, merely the uncivilized tongue of uncivilized nomadic tribesmen. * David J. Roxburgh. ''The Persian Album, 1400–1600: From Dispersal to Collection''. Yale University Press, 2005. pg 130: "Persian literature, especially poetry, occupied a central in the process of assimilation of Timurid elite to the Perso-Islamicate courtly culture, and so it is not surprising to find Baysanghur commissioned a new edition of Firdawsi's Shanama."</ref> *[[Цагаадайн хэл]] (угсаатны, утга зохиол)<ref name="homelanguage" /> * [[Араб хэл]] (шашин)<ref name="EI - Manz2" />}} | religion = ;{{nobold|Төрийн шашин}} :{{hlist|[[Суннит Ислам]]}} ;{{nobold|Бусад шашин}} :{{hlist|[[Арван хоёр шиизм]]|[[Исмаилизм]]|[[Зороастризм]]|[[Хиндү шашин|Хиндүизм]]|[[Хуруфизм]]|[[Дорнодын сүм|Несторианизм]]}} | currency = [[Танка (зоос)|Танка]] | title_leader = [[Төмөрийн династи|Эмир]] | leader1 = [[Доголон Төмөр|Төмөр]] (анхны) | leader2 = [[Бади аз-Заман Мирза|Бади аз-Заман]] (сүүлчийн) | year_leader1 = 1370–1405 | year_leader2 = 1506–1507 | stat_year1 = 1405 тоо.<ref>{{cite journal |last1=Turchin|first1=Peter|last2=Adams|first2=Jonathan M.|last3=Hall|first3=Thomas D | title = East-West Orientation of Historical Empires | journal = Journal of World-Systems Research|date=December 2006 |volume=12|issue=2 |page=222 |url =http://jwsr.pitt.edu/ojs/index.php/jwsr/article/view/369/381|access-date=2016-09-14 |issn= 1076-156X}}</ref><ref>{{cite journal|date=September 1997|title=Expansion and Contraction Patterns of Large Polities: Context for Russia|journal=[[International Studies Quarterly]]|volume=41|issue=3|at=p. 500|doi=10.1111/0020-8833.00053|author=Rein Taagepera|author-link=Rein Taagepera|jstor=2600793|url=http://www.escholarship.org/uc/item/3cn68807}}</ref> | stat_area1 = 4,400,000 }} [[Файл:Timurid Dynasty 821 - 873 (AH).png|thumb|250px|Төмөрийн эзэнт гүрэн хамгийн том нутагтай байх үеийн газрын зураг]] '''Төмөрийн эзэнт гүрэн''' бол XIV-XVI зууны үед Мавереннахр, [[Иран]], [[Өмнөд Кавказ|Өмнөд Кавказын]] бүс нутагт оршин тогтнож байсан улс юм. Энэ улсыг [[Монгол|Монголын]] [[Барулас]] овгийн эмир [[Доголон Төмөр|Төмөр]] байгуулжээ. Төмөрийн эзэнт гүрний хаад нь [[Өгэдэй хаан|Өгэдэй хааны]] угсааны Сюрьгатмишь, Махмуд нар байв. Эдгээр хаадыг [[Доголон Төмөр]] өргөмжилсөн бөгөөд ямар ч эрх мэдэлгүй бэлгэ тэмдгийн шинжтэй хаад байсан юм. Улсын бүх эрхийг Төмөр атгах бөгөөд эмир цолтойгоор улсаа удирдаж байлаа. Доголон Төмөрийн нас барсны дараа Төмөрийн эзэнт гүрэн эзлэгдсэн орнуудын ард түмний бослого, дотоодын тэмцлээс болж задран бутарчээ. XVI зууны эхэн үед [[Алтан Орд|Алтан ордны улсаас]] нүүж ирсэн узбекүүд Төмөрийн угсааныхныг бут цохисноор Төмөрийн эзэнт гүрэн бүрмөсөн мөхсөн болой. == Гарал үүсэл, угсаатны хамаарал == Төмөрийн эзэнт гүрний үүсэл нь [[Монгол үндэстэн|Монголын]] нүүдэлчин аймаг [[Барлас]]аас улбаатай бөгөөд тэд [[Чингис хаан]]ы армийн бүрэлдэхүүнд багтан тулалдаж явжээ.<ref>''"Timur"'', The Columbia Encyclopedia, Sixth Edition, 2001-05 Columbia University Press, ([http://www.bartleby.com/65/ti/Timur.html LINK])</ref><ref>"Consolidation & expansion of the Indo-Timurids", Encyclopedia Britannica, ([http://www.britannica.com/eb/article-26937/Islamic-world LINK])</ref> Монголчууд Төв Азийг эзэлсний дараа Барлас аймгийнхан одоогийн [[Узбекистан]]д суурьшиж нутгийн [[түрэг]]үүдтэй холилдсон тул Төмөрийн үед барласууд зарим талаар түрэгжсэн байв. Түүнчлэн Цагадайн улсын баруун хэсгийн [[Ислам]]ын шашинд орсон түрэг, монгол угсаатнууд Исламын шашин дэлгэрэхээс өмнө Төв Азид ноёрхож байсан [[Персийн нийгэм|Персийн соёлын]] нөлөөнд орсон байжээ.<ref name="Iranica2">B. Spuler, "Central Asia in the Mongol and Timurid periods", published in [[Encyclopædia Iranica]], Online Edition, 2006/7, ({{Webarchiv|url=http://www.iranica.com/newsite/search/searchpdf.isc?ReqStrPDFPath=/home/iranica/public_html/newsite/pdfarticles/v5_articles/central_asia/mongol_and_timurid_periods&OptStrLogFile=/home/iranica/public_html/newsite/logs/pdfdownload.html |wayback=20090224083111 |text=LINK |archiv-bot=2024-02-08 23:20:46 InternetArchiveBot }}): ''"...&nbsp;Like his father, Olōğ Beg was entirely integrated into the Persian Islamic cultural circles, and during his reign Persian predominated as the language of high culture, a status that it retained in the region of Samarqand until the Russian revolution 1917 [...] Ḥoseyn Bāyqarā encouraged the development of Persian literature and literary talent in every way possible ..."''</ref>. Персийн утга зохиол нь Төмөрийн эзэнт гүрний элит хэсгийнхнийг Перс-Исламын соёлд ороход нь нөлөөлж байв.<ref>David J. Roxburgh. The Persian Album, 1400-1600: From Dispersal to Collection. Yale University Press, 2005. pg 130: "Persian literature, especially poetry, occupied a central in the process of assimilation of Timurid elite to the Perso-Islamicate courtly culture, and so it is not surprising to find Baysanghur commissioned a new edition of Firdawsi's Shanama</ref> Төмөрийн улсын ордны эмэгтэйчүүд монгол ёс заншилтай байсан ба Төмөр хааны үед албан хэрэгцээнд монгол, түрэг аль аль хэлийг ашигладаг, монгол бичгээр захиа бичин илгээдэг байв.<ref name="Майдар">Д.Майдар, "Чингис хаан ба Монголын их гүрэн" 1969</ref> Мавереннахрын монголчууд өөр угсаатны ёс заншилд орон монгол соёлоо гээж эхэлсэн боловч бүрмөсөн уусаагүй байв. Дундад зууны монгол эрчүүд гэзэг тавьдаг заншилтай байсан ба Төмөр хаан хүүгээ шийтгэхдээ гэзгийг нь тайрсан нь хүүгээ монголд үнэнч бус байсан гэж үзэж байсныг нь илэрхийлж байжээ.<ref name="Майдар"/> Төмөр хаан Чингис хааныг ихэд хүндлэн биширдэг байсан төдийгүй өөрийн бүх амьдрал, үйл хэргээ Чингисийн улсийн сүр хүчийг дахин сэргээн тогтоохын төлөө зориулжээ. Энэ нь саяхан байгуулагдаад бутарсан ИМУ-н сүр хүчийг хүмүүс хараахан мартаагүй мөн Төмөр өөрөө монголын барлас овгийн хүн байсантай холбоотой юм. Тэр Чингисийн зарлиг, ИМУ-н хууль цаазыг дээдлэн хүндэтгэж өөрийн улсад хэрэгжүүлж байв. Хожим Төмөрийн улсаас тасран байгуулагдсан [[Их Могол Улс]]ад монгол ёс заншлаа даган мөрдөхөө больсон бол Төмөр хааны хувьд лалын шашинд орсон ч монгол ёс заншлаа даган мөрдөж монгол гарлаараа бахархдаг байв. Бутралын үеийн Монгол улс, Төмөрийн улс хоёр найрсаг харилцаатай байжээ. [[Өлзийтөмөр хаан|Буняшир]] хаан болохоосоо өмнө Төмөр хааны ордонд байсан байдаг. Төмөрийн улсыг заримдаа монгол улс гэж бичсэн байдаг бол зарим тохиолдолд түрэг улс гэж бичсэн байдаг. [[Моголистан]], Төмөрийн зарим монголчуудыг 16-р зууны сүүл хүртэл монгол хэлээрээ ярьсан хэвээр байсан байж магадгүй гэж зарим эрдэмтэд таамагладаг. Эрдэмтэд Төмөрийн улсыг монголчуудын эсвэл түрэгүүдийн улс гэсэн зөрүүтэй байр суурь баримталдаг. Төмөрийн улс хэдийгээр монгол гаралтай улс ч 14-р зууны дунд үед [[Баруун Цагаадайн улс]]ын монголчууд буюу Мавереннахр дахь монголчууд нилээд түрэгжсэн байсан учир зарим эрдэмтэд энэ улсыг түрэгүүдийн улсад хамааруулдаг байна. == Байгуулагдсан нь == {{Гол|Доголон Төмөр}} Төмөр [[Мавереннахр]] буюу Трансоксиан (одоогийн Узбекистан, [[Тажикистан]], [[Туркменистан]]ы ихэнх хэсэг) болон [[Хорасан]]ы (одоогийн [[Иран]], [[Афганистан]]) ихэнх хэсгийг 1363 оноос эхлэн бусад ноёдтой хүч хавсран ([[Самарканд]]ийг 1366 онд, [[Балх]]ийг 1369 онд) мэдэлдээ оруулж, 1370 он гэхэд захирагчаар нь өргөмжлөгджээ. Албан ёсоор бол Монголын [[Цагадайн улс]]ын нэрээр үйл ажиллагаа явуулж байсан Төмөр Мавереннахр, [[Хорезм]]ыг дагаар оруулж, 1380 онд баруун тийш аян дайн хийв. 1389 онд Картидуудыг [[Херат]]аас үлдэн хөөж, 1382 оноос [[Персийн эзэнт гүрэн|Персийн]] нутаг руу түрж эхэлжээ ([[Исфахан]]ыг 1387 онд эзэлж, 1393 онд [[Музаффарид]]уудыг [[Шираз]]аас зайлуулж, [[Жалайрид]]уудаас [[Багдад]]ыг авсан). 1394/95 онд тэр [[Алтан Орд]] руу довтолж, [[Кавказ]]ад өөрийн засаглалыг тогтоон, улмаар 1398 онд одоогийн Пакистан, Энэтхэгийн нутаг дахь [[Мултан]], [[Дипалпур]]ыг дагаар оруулжээ. 1400/01 онд [[Алеппо]], [[Дамаск]], зүүн [[Анатолиа]]г эзлэн авч, 1401 онд Багдадыг сүйтгэж, [[Анкарагийн тулалдаан|1402 онд Османуудаас Анкараг булаан авав]]. Тэр Самаркандыг гол нийслэлээ болгосон бөгөөд түүний аян дайнаар ойролцоогоор 17 сая хүн үрэгдсэн гэдэг.<ref>[http://users.erols.com/mwhite28/warstat0.htm#Timur Selected Death Tolls: Timur Lenk (1369–1405)]</ref> 1506 онд Төмөрийн эзэнт гүрэн унасны дараа аавын талаасаа [[Доголон Төмөр|Төмөрийн]], эхийн талаасаа [[Чингис хаан]]ы удмын [[Бабур]] 1526 онд Афганистан, Энэтхэгт [[Их Монгол Улс|Моголын эзэнт гүрэн]]г байгуулсан түүхтэй. 17-р зуун гэхэд Моголын эзэнт гүрэн Энэтхэгийн ихэнх нутгийг хяналтдаа байлгаж байсан боловч 18-р зуунд хүч нь суларч Английн нөлөөнд орж эхэлжээ. 1857 онд [[II Бахадур Шах]] Энэтхэгийн бүх хүчийг нэгтгэж англичуудын эсрэг тулалдсан ч ялагдаж [[Бирм]] рүү цөлөгдсөнөөр Энэтхэгийн хойг бүхэлдээ [[Британийн эзэнт гүрэн|Британийн эзэнт гүрн]]ий мэдэлд орж Их Могол Улс бүрмөсөн мөхжээ. Төмөрийн эзэнт гүрний явуулсан дайн тулаануудын үр дүнд Персийн соёлын төв нь Самарканд, Херат болон хувирч, Төмөрийн эзэнт гүрний хүч чадлын билэг тэмдэг болон мандаж байв.<ref name="Columbia">{{cite encyclopedia | encyclopedia = The Columbia Encyclopedia | title = Timurids | url = http://www.bartleby.com/65/ti/Timurids.html | edition = Sixth | publisher = [[Columbia University]] | location = New York City |accessdate=2006-11-08}}</ref> == Соёл == Төмөрийн эзэнт гүрэн нь хэдийгээр Монголын<ref name="UNESCO">M.S. Asimov & [[Clifford Edmund Bosworth|C. E. Bosworth]], ''History of Civilizations of Central Asia'', [[UNESCO]] Regional Office, 1998, ISBN 92-3-103467-7, p. 320: ''"...&nbsp;One of his followers was [...] Timur of the Barlas tribe. This Mongol tribe had settled [...] in the valley of Kashka Darya, intermingling with the Turkish population, adopting their religion (Islam) and gradually giving up its own nomadic ways, like a number of other Mongol tribes in Transoxania ..."''</ref> Барлас овгоос гаралтай ч Туркестан, Хорасанд төвлөрсөн, түрэг, [[Персийн соёл]]ын нөлөөнд орсон<ref>[[:en:Muhakamat al-Lughatayn|Muhakamat al-Lughatayn]]</ref><ref name=Iranica2 /><ref name="Iranica">{{cite encyclopedia | last = Lehmann | first = F. | encyclopedia = [[Encyclopædia Iranica]] | title = Zaher ud-Din Babor&nbsp;— Founder of Mughal empire | url = http://www.iranica.com/newsite/search/searchpdf.isc?ReqStrPDFPath=/home/iranica/public_html/newsite/pdfarticles/v3_articles/babor_zahir-al-din_mohammad&OptStrLogFile=/home/iranica/public_html/newsite/logs/pdfdownload.html | accessdate = 2006-11-07 | edition = Online | publisher = [[Columbia University]] Center for Iranian (Persian) Studies | location = New York City | pages = 320–323 | quote = "...&nbsp;''His origin, milieu, training, and culture were steeped in Persian culture and so Babor was largely responsible for the fostering of this culture by his descendants, the Mughals of India, and for the expansion of Persian cultural influence in the Indian subcontinent, with brilliant literary, artistic, and historiographical results'' ..." }} {{Webarchiv|url=http://www.iranica.com/newsite/search/searchpdf.isc?ReqStrPDFPath=/home/iranica/public_html/newsite/pdfarticles/v3_articles/babor_zahir-al-din_mohammad&OptStrLogFile=/home/iranica/public_html/newsite/logs/pdfdownload.html |wayback=20071013213643 |text=Zaher ud-Din Babor — Founder of Mughal empire |archiv-bot=2025-06-22 13:31:19 InternetArchiveBot }}</ref>, [[Ислам]]ын шашинтай улс байжээ. == Эшлэл == {{Reflist}} == Гадаад холбоос == *[http://www.britannica.com/EBchecked/topic/596414/Timurid-dynasty#md-media-strip-tab-lists-content britannica.com] [[Ангилал:Афганистаны түүх]] [[Ангилал:Узбекистаны түүх]] [[Ангилал:Төмөрийн улс| ]] [[Ангилал:Исламын хант улс]] [[Ангилал:Төв Азийн түүх]] [[Ангилал:Перс]] [[Ангилал:1370 он]] 3wh3m5nzzcm4cb77wctb33bq55awhvv 0 19582 822755 822318 2025-06-22T14:15:28Z InternetArchiveBot 70653 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5 822755 wikitext text/x-wiki {{Инфобокс жүжигчин | нэр = Форест Уитакер | зураг = Forest Whitaker.jpg | зурагныхэмжээ = | alt = | тайлбар = Форест Уитакер, 2007 оны гуравдугаар сар. | төрсөн нэр = Форест Стивен Уитакер | төрсөн огноо = {{Birth date and age|mf=yes|1961|7|15}} | төрсөн газар = [[Лонгвью]], [[Техас]], [[Америкийн Нэгдсэн Улс]] | мэргэжил = Жүжигчин, продюсер, найруулагч | идэвхтэй жил = 1982–одоо | нөхөр = ([[Жим Триплтон]] (1998-2001)<br />Сэм Мендес (2003-одоо) (тусдаа амьдарч буй) | дотнотүнш = | website = }} '''Форест Стивен Уитакер''' ({{lang-en|Forest Steven Whitaker}}, ''1961 оны долоодугаар сарын 15-нд төрсөн'') нь [[Америкийн Нэгдсэн Улс|Америкийн]] [[жүжиг]]чин, [[кино]] продюсер, найруулагч юм. [[Шувуу (1988 оны кино)|Шувуу]] киногоороо жүжигчиний гараагаа эхлүүлж<ref name="Boston Globe">[http://www.boston.com/ae/movies/articles/2006/10/01/in_general_he_rules/?page=1 "In general, he rules."] ''[[The Boston Globe]]''. October 1, 2006.</ref><ref name="CBS">[http://www.cbsnews.com/stories/2007/01/31/sunday/main2418981.shtml "Forest Whitaker: The King Of The Oscars?"] ''CBS News''. February 4, 2007.</ref> байсан Уитакер [[Шотландын сүүлчийн хаан (кино)|Шотландын сүүлчийн хаан]] (2006) киноны [[Уганда]] улсын Ерөнхийлөгч, цэргийн эрхт генерал [[Иди Амин]]ы дүрээрээ 2007 оны [[Оскарын шагнал]], [[Алтан бөмбөрцөг]], [[Британийн Кино болон телевизийн урлагийн дээд шагнал|BAFTA]] болон [[Эммигийн шагнал]]ыг "Шилдэг эрэгтэй дүрийн" номинацаар тус тус хүртэж байв. [[Оскарын шагнал|Оскарын]] "Шилдэг эрэгтэй дүрийн" шагналыг өмнө нь [[Африк-америк]] гаралтай жүжигчидээс [[Сидни Пуатье]], [[Дензел Вашингтон]] болон [[Жейми Фокс]] нар хүртэж байсан бол дараагийнх нь Уитакер юм.<ref>[http://www.abc.net.au/news/newsitems/200702/s1857461.htm "Forest Whitaker wins Best Actor Oscar for Idi Amin role."] ''ABCNewsOnline''. February 26, 2007.</ref> == Намтар == Уитакер [[Техас]] мужийн [[Лонгвью]] хотод төрсөн<ref name="Patterson">Patterson, John. [http://www.guardian.co.uk/film/2002/apr/20/patterson.features "The bigger picture."] ''[[The Guardian]]. dildo 20, 2002.</ref> бөгөөд эцэг Форест Уитакер нь даатгалын компаний ажилтан, эх Лаура Фрэнсис багш хүн байсан бөгөөд Кен, Дэймон, Дэбора, Уитакер нарын хүүхдүүдээ боловсролтой хүмүүс болгохын тулд ихээхэн зүйлийг хийжээ.<ref>[http://www.filmreference.com/film/74/Forest-Whitaker.html "Forest Whitaker Biography (1961–)."] ''FilmReference.com''.</ref><ref name="IAS">{{cite episode |title=Forest Whitaker |url=http://www.bravotv.com/Inside_the_Actors_Studio/guest/Forest_Whitaker |series=Inside the Actors Studio |airdate=2006-12-11 |season=13 |number=1 }} {{Webarchiv|url=http://www.bravotv.com/Inside_the_Actors_Studio/guest/Forest_Whitaker |wayback=20081206094603 |text=Forest Whitaker |archiv-bot=2025-06-22 14:15:27 InternetArchiveBot }}</ref> Уитакер [[Помона]] хот дахь Калифорнийн Политехникийн дээд сургуулийг<ref>{{cite web | title=Cal Poly Pomona | url=http://www.csumentor.edu/campustour/undergraduate/1/Cal_Poly_Pomona/Cal_Poly_Pomona5.html| work= CSU Mentor | accessdate=2008-09-12}}</ref> дүүргээд Өмнөд Калифорнийн хөгжмийн сургуульд суралцаж дуурийн урлагийн тенороор төгсчээ. Дараа нь Лондоны жүжигчиний мэргэшил олгох сургалтад хамрагдсан гэдэг. == Кино ертөнцөд хөл тавьсан нь == Форестийн кинонд тоглох гараа нь ихээхэн азтай эхэлсэн гэдэг. Онцолбол, «[[Рижмонт Хай сургууль дахь түргэн өөрчлөлт]]» кинонд 1982 онд [[Николас Кейж]], [[Поеэб Кэтис]] болон [[Шон Пенн]] нарын хожмоо алдаршсан жүжигчидтэй тоглож байв. Түүний дараа 1986 онд [[Мартин Скорсезе]]гийн найруулсан [[Мөнгөний өнгө (кино)|Мөнгөний өнгө]] кинонд [[Том Круз]], [[Пол Ньюман]] нарын жүжигчидтэй тогложээ. 1987 онд жүжигчин [[Робин Уильямс]]ийн хамт [[Өглөөний мэнд, Вьетнам]] кинонд тоглож байлаа. Форест 1988 онд хоёр кинонд тогложээ. Эхнийх нь [[Жан-Клод Ван Дамм]]ын хамт [[Цуст тулаан (кино)|Цуст тулаан]] кинонд тоглосон бол [[Клинт Иствуд]]ийн найруулсан [[Шувуу (кино)|Шувуу]] кинонд алдарт хөгжимчин [[Чарльз Паркер]]ын дүрийг чадварлаг бүтээн<ref name="Longino">Longino, Bob. {{Webarchiv|url=http://www.accessatlanta.com/services/content/movies/stories/2006/10/12/1013MMwhitaker.html |wayback=20071013143511 |text="The power of Forest Whitaker." |archiv-bot=2023-09-26 20:18:32 InternetArchiveBot }} ''The Atlanta Journal-Constitution''. October 12, 2006.</ref> [[Каннын Кино наадам]]д «Шилдэг эрэгтэй жүжигчиний» шагналыг хүртэж<ref name="festival-cannes.com">{{cite web |url=http://www.festival-cannes.com/en/archives/ficheFilm/id/316/year/1988.html |title=Festival de Cannes: Bird |accessdate=2009-07-25|work=festival-cannes.com}}</ref>, [[Алтан бөмбөрцөг]]т нэр дэвшиж Холливудын замналаа эхлүүлсэн юм. Уитакер Жима Жармуша найруулсан [[Сүнс нохой:Самурайн замнал]] кинонд бүлэг дээрэмчдийн гишүүн "Сүнст нохой" хочитын дүрд тогложээ."<ref>Scott, A.O. [http://www.nytimes.com/library/film/030300ghost-film-review.html "'Ghost Dog': Passions of Emptiness in an Essay on Brutality."] ''[[New York Times]]''. March 3, 2000.</ref> Уитакер 2002 онд [[Түгшүүрт өрөө]], [[Утасны бүхээг (кино)|Утасны бүхээг]] гэх аймшгийн төрлийн хоёр кинонд тогложээ. 2006 онд [[Шотландын сүүлчийн хаан (кино)|Шотландын сүүлчийн хаан]] кинонд [[Уганда]]гийн Ерөнхийлөгч асан дарангуйлагч [[Иди Амин]]ы дүрийг Уитакер бүтээж тухайн оныхоо бүхий л кино урлагийн томоохон бүхий л шагналыг хүртсэн билээ.<ref name="PositiveKing">{{cite news|last=Hirshon|first=Nicholas|work=[[New York Daily News]]|title=Reel Study of a Tyrant|url=http://www.nydailynews.com/archives/ny_local/2006/09/17/2006-09-17_reel_study__of_a_tyrant__ami.html|date=September 17, 2006|accessdate=January 14, 2010}}</ref><ref name="SydneyKing">{{cite news|last=Hall|first=Sandra|work=[[The Sydney Morning Herald]]|title=The Last King of Scotland|url=http://www.smh.com.au/news/film-reviews/the-last-king-of-scotland/2007/02/02/1169919520376.html|date=February 2, 2007|accessdate=January 14, 2010}}</ref> == Кино бүтээлүүд == {| border="2" cellpadding="4" cellspacing="0" style="margin: 1em 1em 1em 0; background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 90%;" |- bgcolor="#CCCCCC" align="center" ! colspan="4" style="background: LightSteelBlue;" | Жүжигчин |- bgcolor="#CCCCCC" align="center" ! Он ! Монгол хэлээр ! Англи хэлээр ! Бүтээсэн дүр |- |[[1982]] |[[Рижмонт Хай сургууль дахь түргэн өөрчлөлт]] |Fast Times at Ridgemont High |Чарльз Жефферсон |- |rowspan=3|[[1986]] |[[Мөнгөний өнгө (кино)|Мөнгөний өнгө]] |The Color of Money |Амос |- |[[Хойд ба Өмнөд 2]] |North and South, Book II |Каффи |- |[[Цэргийн салаа (кино)|Цэргийн салаа]] |Platoon |Үлэмж биет Харольд |- |[[1987]] |[[Өглөөний мэнд, Вьетнам]] |Good Morning, Vietnam |Эдвард Гэрлик |- |rowspan=2|[[1988]] |[[Шувуу (кино)|Шувуу]] |Bird |[[Чарльз Паркер]] |- |[[Цуст тулаан (кино)|Цуст тулаан]] |Bloodsport |Роулинс |- |[[1990]] |[[Ширэнгэн ой (кино)|Ширэнгэн ой]] |Downtown |Деннис Куррен |- |rowspan=2|[[1991]] | |Diary of a Hitman |Деккер |- | |A Rage in Harlem |Жексон |- |rowspan=2|[[1992]] | |The Crying Game |Жоди |- | |Last Light |Фред Уитмор |- |[[1993]] | |Body Snatchers |хошууч Коллинз |- |rowspan=3|[[1994]] | |Blown Away |Энтони Франклин |- | |Prкt-а-Porter |Си Бьянко |- | |The Enemy Within |хурандаа Маккензи Кейси |- |rowspan=2|[[1995]] | |Species |Дэн Смитсон |- | |Smoke |Сайрус Кол |- |[[1996]] | |Phenomenon |Нэйт Поуп |- |[[1999]] |[[Сүнст нохой: Самурайн замнал (кино)|Сүнст нохой: Самурайн замнал]] |Ghost Dog: The Way of the Samurai |Сүнст нохой |- |[[2000]] | |Battlefield Earth |Кер |- |rowspan=2|[[2002]] |[[Түгшүүрт өрөө (кино)|Түгшүүрт өрөө]] |Panic Room |Бёрнхэм |- |[[Утасны бүхээг (кино)|Утасны бүхээг]] |Phone Booth |ахмад Эд Рейми |- |rowspan=3|[[2005]] | |A Little Trip to Heaven |Эбе Холт |- | |American Gun |Картер |- | |Mary |Тэд Янгер |- |rowspan=2|[[2006]] |[[Шотландын сүүлчийн хаан (кино)|Шотландын сүүлчийн хаан]] |The Last King of Scotland |[[Иди Амин]] |- | |The Marsh |Жеффри Хант |- |rowspan=2|[[2007]] | |The Air I Breathe | |- | |The Great Debaters |Доктор Жеймс Фармер |- |rowspan=2|[[2008]] | |Vantage Point |Ховард Льюис |- | |Street Kings |Ахмад Жек Уандер |- |[[2009]] | |Powder Blue |Чарли |- |[[2010]] | |''Repo Men'' |Жейк |- |[[2010]] | |''The Experiment'' |Бэррис |} == Эшлэл == {{Reflist | colwidth = 30em | refs = }} == Холбоос == * {{Commonscat|Forest Whitaker|Форест Уитакер}} * [[Зураг:Wikiquote-logo.svg|link=https://en.wikiquote.org/wiki/Forest_Whitaker|24x24px]] <span class="plainlinks">[https://web.archive.org/web/20151030154156/https://mn.wikipedia.org/wiki/Biligt/%D0%9D%D0%BE%D0%BE%D1%80%D0%BE%D0%B3/%D0%97%D0%B0%D0%B3%D0%B2%D0%B0%D1%80:%D0%91%D1%83%D1%81%D0%B0%D0%B4_%D1%82%D3%A9%D1%81%D0%BB%D2%AF%D2%AF%D0%B4 Wikiquote] ([[Англи хэл|en]])</span> — <span class="plainlinks">[https://en.wikiquote.org/wiki/Forest_Whitaker?uselang=mn '''Форест Уитакер''']</span> * {{imdb|0001845}} * {{tvtome person|61686}} * [https://web.archive.org/web/20090412181131/http://www.candlesforrwanda.org/view/28/forest-whitaker.html Forest Whitaker lighting a candle for Rwanda] {{DEFAULTSORT:Уитакер, Форест}} [[Ангилал:АНУ-ын жүжигчин]] [[Ангилал:АНУ-ын кино найруулагч]] [[Ангилал:Киноны продюсер]] [[Ангилал:Алтан бөмбөрцөг шагналтан]] [[Ангилал:БАФТА шагналтан]] [[Ангилал:Оскарын шагналтан]] [[Ангилал:Эмми шагналтан]] [[Ангилал:Техасын хүн]] [[Ангилал:Америкчууд]] [[Ангилал:1961 онд төрсөн]] f9d1w1rqxfrhoj9d5b2frh40dhbf9j0 0 22326 822773 822661 2025-06-22T23:58:32Z InternetArchiveBot 70653 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5 822773 wikitext text/x-wiki [[Файл:Large format camera lens.jpg|thumb|right|Том форматтай камерын линз.]] '''Гэрэл зураг-'''гэрэл зургийн хальс эсвэл электрон зураг-мэдрэгч зэрэг [[цацаргалт]] мэдрэмтгий зүйлс дээрх цацаргалтыг буулгаж авах замаар зураг үүсгэх практик, шинжлэх ухаан бөгөөд урлаг юм. Линз нь ямар нэг обьектоос ялгарах эсвэл тухайн обьект дээр тусаад хугарсан гэрлийн цацрагийн фокусыг тааруулан, камерын дотор байрлах гэрэл мэдрэмтгий гадарга дээр бодит дүрс болгон буулгахад ашиглагддаг. Улмаар электрон дүрс мэдрэгч нь дүрсийг пикселийн (нягтрал) нарийвчлалаар буулган, боловсруулж дижитал файл хэлбэрээр хадгалдаг. Зураг, видео хэлбэрээр хадгалагдсан дижитал файлыг зургийн аппаратнаас шууд үзэх, компьютер лүү хуулах, дэлгэцээр харуулах буюу студид угааж, принтерээр хэвлэн ашиглаж болдог. Гэрэл зургийг шинжлэх ухаан, үйлдвэрлэл, бизнест өргөнөөр ашиглахын зэрэгцээ урлаг, уран бүтээл, харилцаа холбооны зорилгоор түгээмэл ашигладаг. Гэрэл зургийн ач холбогдол бол түүхэн баримт болдог гол онцлогтой юм. == Үгийн гарал зүй == Фотограф гэдэг үг нь Грекийн φωτός (''phōtos'') буюу гэрэл<ref>[http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Perseus%3Atext%3A1999.04.0057%3Aentry%3Dfa%2Fos φάος], Henry George Liddell, Robert Scott, ''A Greek-English Lexicon'', on Perseus</ref> болон γραφή (''graphé'') буюу зураг<ref>[http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Perseus%3Atext%3A1999.04.0057%3Aentry%3Dgrafh%2F γραφή], Henry George Liddell, Robert Scott, ''A Greek-English Lexicon'', on Perseus</ref> гэсэн хоёр үгний нийлбэр юм.<ref>Harper, Douglas. [http://www.etymonline.com/index.php?term=photograph "photograph"]. ''[[Online Etymology Dictionary]]''.</ref> == Түүх == === Анхны технологи === [[File:Camera obscura box.jpg|thumb|Зураг зурахад ашиглагддаг хайрцган аппарат]] Гэрэл зураг нь хэд хэдэн технологийн нийлбэр юм. Анхны гэрэл зураг гарахаас өмнө Хятадын философич Мо Ди болон Грекийн математикч [[Аристотель]], [[Евклид]] нар МЭӨ 4, 5-р зуунд хайрганы нүхээр гэрэл тусган зураг зурах камерны талаар дүрсэлсэн байдаг.<ref>Campbell, Jan (2005) ''[http://books.google.com/books?id=lOEqvkmSxhsC&pg=PA114 Film and cinema spectatorship: melodrama and mimesis]''. Polity. p. 114. [[:en:Special:BookSources/074562930X|ISBN 0-7456-2930-X]]</ref><ref>http://books.google.com/?id=MTXdplfiz-cC&pg=PA20</ref> Хүн төрөлхтний хөгжил дэвшлийн гайхамшгийн нэг болох гэрэл зургийн түүх эртний Арабын физикч, математикч, эмч, филисофич [[Ибн-Аль-Хайсам|Ибн-Аль-Хайсамын]] нэртэй салшгүй холбоотой. Дундад зууны Европт Альхазен хэмээн алдаршсан тэрээр 965 онд төрж 1039 онд өөд болсон ба тухайн үеийнхээ хамгийн өндөр боловсролыг эзэмшиж, гэрэл, гэрлийн туяаны тухай тодорхой бүх л мэдэгдэхүүнийг тусгасан оптикийн тухай шинжлэх ухааны өгүүллээ бичжээ. Тэр үед гэрэл зургийн талаар ямар ч ойлголт байхгүй байсан боловч чухам энэ эрдэмтэн гэрэл зургийн аппарат маягийн зүйл хийсэн нь өнөөгийн бидний сонирхлыг ихэд татдаг. Үүний тулд тэрээр жирийн 1 хайрцаг авч 1 талд нь цоолж нүх гаргаад түүнийхээ өмнө хэд хэдэн лаа асаажээ. Нүхний эсрэг талд цулгай дэлгэц буюу самбар байрлуулахад уг дэлгэц буюу самбар дээр лаануудын доош харсан дүрс гардаг болохыг нээжээ. Ийнхүү Ибн-Аль-Хайсам 200 жилийн дараа харанхуй каамер хэмээх нэр хүртсэн зүйлийг нээсэн хийгээд энэ нь түүний хийдэг ердийн туршилтуудын 1 байсан тул өөрийн нээлтэндээ төдийлөн ач холбогдол өгөлгүй орхисон бөгөөд Европ тив үүнийг 200 жилийн дараа олж мэджээ. === Дундад зуун<ref name=":0">http://jagaa.blogmn.net/21813/gerel-zurgiin-tuuhees.html</ref> === 1519 онд алдарт [[Леонардо да Винчи]] харанхуй камерийг шинжлэх ухааны ажиглалт хийхэд чухал төхөөрөмж гэж нэрлэсэн тэмдэглэл бичжээ. 1544 онд [[Нидерланд|Нидерландын]] математикч Хээма Фрийзиус түүний тусламжтайгаар нарны хиртэлтэнд анх ажиглалт хийж байсан түүхтэй. 16-р зууны дунд үед Италийн иргэн Жамбаттиссаделла Поорте харанхуй камерийн нүхэнд линз суулгах санаа төрсөн бөгөөд ингэснээр дүрсний чанарыг эрс сайжруулж, улам боловсронгуй болсон тул тэр дорхноо л аялагчид, зураачдын байнгын дагуул болжээ. Цаасан дээр гарсан оптик дүрсийг тэд үзэг харандаагаар дагуулан тодруулдаг байв. Шинжлэх ухааны лабораторит энэ нь өнөөдрийн гэрэл зургийн аппарат буюу туршлагыг бүртгэгч дуран байлаа. Астрономич Иохами Кээплэр суурин дээрээ эргэж, тал бүр тийш харах боломжтой, салхин тээрэмний хэмжээтэй харанхуй камерийг зохион бүтээв. Оросын эрдэмтэн [[Михаил Васильевич Ломоносов|Михаил Ломоносов]] лаборантууддаа, машинуудыг зурахад харанхуй камерийг байнга ашиглах шаардлага тавьдаг байв. Германы эрдэмтэн, физикч Крийстоф Шлайнэр харанхуй камерыг нар руу чиглүүлэв. Түүний дуран Кээплэрийн зөвлөснөөр 2 хэсэг цуглуулагч линзээс бүрдэж байснаараа [[Галилео Галилей|Галилео Галилейн]] дурангаас ялгарч байсан бөгөөд алсад буй зүйлүүдийн бодит дүрсийг дамжуулах боломжийг хангасан байна. Эрдэмтэд энэ камерийн тусламжтайгаар Галилейн нээсэн толбоноос гадна, гадаргуу дээр гарсан хаягдлууд тод ажиглагдаж буйг тогтоожээ. Үүнээс дахин 2 зууны дараа Францын одон орон судлаач, физикч [[Доминик Франсуа Жан Араго]] тэднийг дахин нээж “протуберац” ([[Герман хэл|герман]]. ''Protuberanzen'', лат. ''protubero'') хэмээн нэрлэжээ. Энэ үед эрдэмтэд бийр хэрэглэлгүй, зөвхөн гэрлээр зурах боломжийг шургуу судалж байлаа. Өөрөөр хэлбэл, дурангийн цуглуулж өгсөн дүрсийг бэхжүүлэх аргыг олох хэрэгтэй байв. Харанхуй камерийг гэрэл зургийн аппарат болгон хувиргах шаардлагатай байлаа. === 19-р зуун<ref name=":0" /> === 19-р зууны хамгийн гайхамшигтай бөгөөд ач холбогдолтой нээлтүүдийн нэг болох гэрэл зургийг Нийсэфор Ньепс (1765-1833) анхны харанхуй камерийг хийсэн. Тэр гэрлийн тусламжтайгаар сийлбэр хэвлэх хэв хийхийг мөрөөдөж, чулуун бараар хэвлэх аргатай нилээд нарийн танилцаж өөрийнхээ хийж буй зүйлээ гелиографи гэж нэрлэжээ. Мөн 1822 онд Парисын Маре гудамжинд Луи Жак Дагэр ([[Франц хэл|франц]]. ''Louis Jacques Mandé Daguerre'', 1787 —1851) “Диорама” хэмээх үзвэрийн газраа нээжээ. Тэрээр зургууд нь солигддог үзмэр хийсэн байна. Нимгэн, хагас тунгалаг даавуун дээр зурсан зургуудыг бүгдийг нь зэрэгцүүлэн сараалжуудаас зүүж байрлуулаад араас нь ээлжлэн гэрэлтүүлдэг байжээ. Үзэгчид гэгээн цагаан өдөр гэнэт шөнө болж хөгжмийн аялгуунд гоёмсог зураг харж байгаагаа гайхаж, шагшран магтаж байхад Дагэрт гэрлийн дүрсийг бэхжүүлэх аргыг олох санаа эргэлдсээр байв. Тэрээр тухайн үеийн бусад зураачдын адил харанхуй камер ашиглан зурдаг байсан бөгөөд оптикийг ч муугүй мэддэг байв. Ж.Дагэр францын зохион бүтээгч [[Жозеф Ньепс|Жозеф Нийсэфор Ньепс]] ([[Франц хэл|франц]]. ''Joseph Nicéphore Niépce''; 1765 —1833) тухай сонсоод түүнд захидал бичиж 1827 онд танилцаад 1829 онд хамтран ажиллаж, шинэчлэл хийхээр “Ноён Ньепсийн нээж ноён Дагэрийн боловсронгуй болгосон гелиографи” гэдэг нэртэй гэрээ байгуулжээ. Дагэр Ньепсийн олж харж чадаагүй хэв-барнаас хуулбарлах, байгаа байдлаар нь зураг авах 2-ын ялгааг ойлгож хөрөг зураг нь өнгөнүүдийн хувьд зөв, тод дамжуулахыг хамгаас илүү шаарддаг учир зураг авах хугацаа 5 хоромоос хэтрэх ёсгүй хэмээн үзэж йодоор боловсруулсан мөнгөөр бүрхсэн ялтас ашиглахыг санал болгожээ. Йодот мөнгө ашигласнаар орчин үеийн гэрэл зургийн аргад тун дөхөж ирсэн хэдий ч бүр 1818 онд Английн астрономч Жон Хээршэл йодот мөнгөний харлах процессыг тиосульфит зогсоодог болохыг нээснийг тэд мэдэж чадаагүй юм. Ньепсийг нас барсны дараа Даагэр йодот мөнгөөр богино хугацаанд позитив дүрс гаргаж бэхжүүлэх аргыг олж даагэреотип хэмээн нэрлэжээ. Энэ арга нь Ньепсийнхээс огт өөр арга байсан ч хамтын ажиллагааны гэрээ хүчин төгөлдөр хэвээр байсан тул дундынх болжээ. Даагэрийн нээсэн энэ арга маш энгийн бөгөөд түгээмэл байсан тул тэр дороо л нийтэд хүртээл болсон байна. Өөрийн дүрс-Даагэреотипийг харахыг хүсэгчид маш олон байсан ба тэдний хэрэгцээний хирээр харанхуй каамер, химийн бодисууд, дуран, мөнгөжүүлсэн ялтсуудыг үйлдвэрлэж эхлэв.Мөнгөн усны уураар дүрс тодруулах болон тиосульфитаар бэхжүүлэх аргыг ч Даагэр /Жооно Хээршэлийн нээснийг мэдэлгүйгээр/ нээжээ. Гэвч энэ бүгдийг Даагэр өөрөө санаачилсангүй, зөвхөн Ньепсийн санааг үргэлжлүүлж байж олж нээжээ. Гелиограф анх гарснаас хойш 13 жилийн дараа буюу 1839 оны 1-р сард Парисын ШУА-ийн хурал дээр нэрт эрдэмтэн, улс төрийн зүтгэлтэн Доминик-Франсуа Араго анх Луи Дагэр, Нийсэфор Ньепс нар хавтгай метал гадаргуу дээр объектуудын гэрлийн дүрсийг бэхжүүлэн авах боломжийг нээснийг илтгэжээ. Энэ үед Английн эрдэмтэн [[Уильям Тальбот|Уильям Фокс Тальбот]] ([[Англи хэл|англи]]. ''William Henry Fox Talbot''; 1800 —1877) харанхуй камер ашиглан дүрс буулгах процессыг сонирхож 1835 онд буюу ажиллаж эхэлснээсээ хойш 2 жилийн дараа, өөрийн байшин болон Лакокийн сүмийн зургийг авч чаджээ. Эдгээр зургийг 2 цагийн хугацаатай барил өгч авсан хэдий ч анхны, жинхэнэ гэрэл зургийн негативууд /энэ нэрийг Таальбот өгчээ/ байжээ. Гэвч Тальбот туршилтаа төдхөн орхисон байна. 1839 оны 1-р сарын сүүлчээр Уильям Тальбот Лондоны Эзэн хааны нийгэмлэгийн хурал дээр өөрийн нээсэн калотайпийн аргын тухай илтгэл тавьж гэрэл зургийг боловсронгуй болгох талаар ажиллаж эхэлсэн байна. Ингээд хэдхэн сарын дараа азот хүчлийн мөнгө бүхий хальсан дээр авдаг болсноор дүрсийг ердөө л 3 хоромд буулгах боломжтой болжээ. Таальбот өөрийн аргаа шууд гаргаж тавьсан бол дагэреотипийг гаргалгүйгээр мөхөөж чадах байсан ба нэгэнт их хүч хөрөнгө зарж бүтээсэн Даагэротипийг 10 жилийн дараа калотайп шахан гаргажээ. Хожим нь энэ арга эхлээд хуурай, дараа нь нойтон желатин ялтсуудад шахагдан өөрчлөгдсөн билээ. Ийнхүү хүн төрөлхтний олон чухал нээлтийн нэг болох гэрэл зураг урлагийн болон аж үйлдвэрийн шинэ салбар болон үүсэж хөгсөн байна. Хожим бромт мөнгө, хлорт мөнгө, йодот мөнгө зэрэг бодисуудаар гэрэл мэдрүүлэн, метол, эсвэл гидрохиноноор тодруулаад тиосульфат натригаар зогсоож төрөл бүрийн гадаргууд буулгадаг болсныг өнөөгийн бид хэрэглэж байна. Шинжлэх ухаан техникийн дэвшлийн эрин - өнөө үед тоон програмт зураг үүсэн хөгжиж байгаа нь зарим талаараа гэрэл зургийн ач холбогдлыг бууруулсан нь гэмт хэрэгтэн этгээдүүдийн бүртгэлээр ХIХ зууны сүүл үед баруун Европыг дагуулан шуугиулж байсан Бертильонаж буюу антропометрийн хэмжил зүйн арга ХХ зууны эхэнд дактилоскопихэмээх гарын мөрний ухаанд зайгаа тавин өгсөнтэй төстэй ч бодит байдлыг дүрслэх чадал, засвар хийх, хуурамчаар үйлдсэнийг тогтоох боломж өндрөөрөө урлаг, криминалистик зэрэг салбарт үнэлж баршгүй хэвээрээ байна. === Хар цагаан зураг === Бүх гэрэл зураг эхэндээ зөвхөн хар, цагаан өнгөтэй. Хар, цагаан зураг нь саарал болон цэнхэр, бор шаргал туяатай гардаг байсан. Одоо хэр нь камераар хар, цагаан зураг дарж болохоос гадна зөвхөн хар, цагаан зураг дардаг камер ч байдаг. Мөн зураг засварлах програмуудад хар, цагаан болгох үйлдлүүд байдаг. === Өнгөт зураг === 1903 онд авсан өнгөт зураг байдаг. Тухайн үед тусгай төхөөрөмж ашиглан, маш удаан хугацааны туршид зургийг бүтээж, хэвлэдэг байсан. Өнгөтөөр зураг авах боломжийг 1840 оны үеэс судалж эхэлсэн. Эхэн үед өнгөт зураг гэрэлд цохигдох, их хугацаа шаардах гэх мэт сул талтай байсан. 1855 онд физикч [[Жеймс Клерк Максвелл]] ([[Англи хэл|англи]]. ''James Clerk Maxwell''; 1831—1879) гурван үндсэн өнгийг тусгаарлах зарчмын талаар судалгаа гаргасан бөгөөд '''''1861''''' онд энэ зарчмын дагуу анхны өнгөт зургийг авсан. Максвелл улаан, ногоон, цэнхэр шүүлтүүр ашиглан 3 ширхэг хар, цагаан зураг авч, дараа нь нийлүүлэх замаар өнгөт зураг гаргаж авах санаа гаргажээ. 1860-аад оны сүүлээр Луйс Дукос ду Хаурон өнгөт зураг хэвлэх аргийг нээсэн. Улмаар хальс хийж зураг дарах камер бүтээгдэх болж 1935 он гэхэд Кодак өнгөт хальсыг нэвтрүүлсэн. Үүнтэй төстэй "''Agfacolor Neu"'' хальсыг Agfa компани 1936 онд бүтээжээ. 1963 онд Поларойд компани зураг дарсны дараа 1-2 минутын дотор хэвлэн гаргах камер гаргасан байна. 1995-2005 оны хооронд дижитал камер хэрэглээнд хүчтэй нэвтрэх болсон. === Дижитал гэрэл зураг === 1981 онд Японы [[Sony|"Sony"]] компани энгийн хүмүүс ашиглаж болох анхны хагас дижитал камерыг худалдаанд гаргасан. Мавика хэмээх энэхүү камер нь дүрсийг дискэнд хадгалдаг байсан бөгөөд дискэн дээр хадгалагдсан дүрсийг дэлгэцээр харах боломжтой байсан. 1991 онд Кодак анхны дижитал камер болох DCS 100-г гаргасан. Энэ камер өндөр үнэтэй байсан хэдий ч сэтгүүлч, мэргэжлийн гэрэл зурагчид өргөнөөр ашиглаж эхэлсэн байна. Дижитал камер нь электрон дүрс мэдрэгч ашиглан дүрсийг электрон дата болгон хадгалдаг бөгөөд өмнөх үеийн камеруудаас ялгаатай нь зураг угаах гэх мэт химийн процесс ашигладаггүй юм. Дижитал зургийг төрөл бүрийн янзалж, өөрчлөх боломжтой. Өнөөдөр дэлхий даяар дижитал камер болон ухаалаг гар утас ашиглан зураг авах болсон билээ. === Нийлэг гэрэл зураг === Нийлэг гэрэл зураг нь компьютер орчинд авах зураг бөгөөд зураг авалт нь бодитоор зураг авч байгаа мэт загварчлагдсан байдаг. Дижитал ертөнцөд дижитал зураг авалт хийх нь бодит ертөнцөд зураг авах хэмжээ, хязгаарыг давах боломжийг бий болгосон.<ref>{{cite conference|url = http://www.zhongart.com/marcol/premier/photoA_files/synthesis%20photography%20and%20architecture.html|title = Synthesis photography and architecture|last1 = Paux|first1 = Marc-Olivier|date = 1 February 2011|conference = [[Imagina]]|location = Monaco}}</ref> == Камерны түүхэн хөгжил == <!-- Images showing cameras typical for their time or cameras that were first of their kind (other suggestions for criterias?)--> <gallery widths="220" heights="180" perrow="5"> File:Studijskifotoaparat.JPG|19-р зууны 3 хөлтэй, студийн камер File:Box Camera.jpg|Чиглүүлээд зураг дарах [[хайрцган камер]], кино зураг авалтад ашиглагддаг анхны камер, c. 1910 File:No1-A Autographic Kodak Jr.jpg|Kodak-ийн хураадаг камер 1922 File:Leica-II-Camera-1932 cropped.jpg|[[Leica Camera|Leica-II]], [[135 мм]] кино зураг авалтын анхны камеруудын нэг, 1932 File:Contax-s.jpg|[[Contax]] S 1949&nbsp;– анхны [[олон талт призмт камер]] [[Single-lens reflex camera|SLR]] File:Polaroid Colorpack 80.jpg|Polaroid Colorpack 80 зураг хэвлэдэг камер, c 1975 File:Photography using Canon Digital IXUS 850 IS.jpg|[[Дижитал камер]], [[Canon Ixus]] загвар, c. 2000. File:Capas-d1.jpg|Nikon D1, анхны [[digital single-lens reflex camera|digital SLR]] сурвалжлага, спортын зураг авалтад ашиглагддаг, c. 2000 File:Phone photography.jpg|[[Ухаалаг утас]], c. 2010 </gallery> == Техникийн шинж чанар == Камер бол зураг авах хэрэгсэл бөгөөд дуу бичлэг хураах төхөөрөмж суулгаснаар видео бичлэг хийх буюу кино зураг авалт хийх боломжтой болсон. Дижитал сорон болон электрон соронзон бүхий санах ойтой.<ref>http://www.dpreview.com/learn/?/glossary/</ref> == Эшлэл == {{Reflist}} [[Ангилал:Гэрэл зураг| ]] [[Ангилал:Дүрслэх урлагийн төрөл]] [[Ангилал:Уран сайхны арга техник]] [[Ангилал:Хуулбарлах техник]] 5pyj00q6814qpoxzn4g7h56x53rq6j2 0 24173 822772 822648 2025-06-22T21:37:03Z InternetArchiveBot 70653 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5 822772 wikitext text/x-wiki [[Файл:Ephesians 2,12 - Greek atheos.jpg|thumb|right|250px| ''atheoi'' буюу αθεοι гэсэн "бурхангүй хүмүүс" хэмээх Грек үг]] '''Атеизм''' буюу '''Шашингүйн үзэл''' гэж бурхан орших явдалд итгэхгүй байх үзэл.<ref name=Nielsen-EB/> Илүү давчуу байдлаар тайлбарлавал атеизм гэдэг нь [[бурхан]] тэнгэр байхгүй хэмээх үзэл юм.<ref name=RoweRoutledge/><ref name=oxdicphil/> Өргөнөөр тайлбарлавал атеизм бол ямар нэгэн бурхан тэнгэр байдаг эсэхэд үл итгэх явдал билээ.<ref name=oxdicphil/><ref name=religioustolerance/><ref>{{cite encyclopedia |url=http://oxforddictionaries.com/definition/atheism |encyclopedia=Oxford Dictionaries |title=atheism |publisher=Oxford University Press |accessdate=2012-04-09 }}</ref> Атеизмийн эсрэг<ref name=reldef/><ref name=OED-theism /> болох [[Тейзм]] гэдэг нь ядаж нэг бурхан оршдогт итгэх явдал.<ref name=OED-theism>{{cite book |title=Oxford English Dictionary |edition=2nd |year=1989 |quote=Belief in a deity, or deities, as opposed to atheism}} </ref><ref> {{cite web |url=http://www.merriam-webster.com/dictionary/theism |title=Merriam-Webster Online Dictionary |quote=belief in the existence of a god or gods | accessdate=2011-04-09}}</ref> Атеизмийн үзэлтэй хүнийг Атеист гэнэ. Атеизм хэмээх үг нь Грек хэлний ἄθεος (''atheos'') буюу "бурхангүй" хэмээх үгнээс гаралтай бөгөөд үүнийг бүхэл нийгмээрээ бурхан тэнгэрт тахин шүтэх үзлийг эсэргүүцдэг хүмүүсийг тодорхойлдог, доош нь хийсэн утгатай үг байжээ. Чөлөөт үзэл баримтлал, эргэлзээт лавлагаа дэлгэрч, шашны шүүмжлэл ихэссэнээр тус үгийг хэрэглэх тохиолдол багасаж эхэлжээ. <ref name=KArmstrong>{{cite book |last=Armstrong |first=Karen |authorlink=Karen Armstrong |title=A History of God |year=1999 |publisher=London: Vintage |isbn=0-09-927367-5}} </ref> Атеистууд нь ер бусын зүйлтэй холбоотойгоор тайлбарладаг зүйлд эргэлзээтэй ханддаг бөгөөд баттай бодит үзэл баримтлалыг энэ тэргүүнд тавьдаг хүмүүс байдаг. Атеизм нь олонход ямар нэгэн бурхан тэнгэрт итгэхгүй байхыг зөвлөдөг. Атеизмийг дэмжигч маргаанууд нь гүн ухаан, нийгэм, түүх зэрэг олон олон шинжлэх ухаанаас гаралтай. Зарим атеистууд нь төрийг шашнаас тусгаарлах үзэлтэй<ref name=honderich/><ref> Fales, Evan. "Naturalism and Physicalism", in {{harvnb|Martin|2007|pp=122–131}}. </ref> байдаг ч хүмүүсийн дунд баримталдаг үзэл, философиуд нь ялгарах жишээтэй. Атеизм нь шашинг бодвол дэлхий ертөнцийг илүү хялбараар тайлбарладаг хэмээн олонх атеистууд хэлдэг бөгөөд ийм учраас атеизм нь бурхан байхгүйг батлах бус, эсрэгээр нь шашин нь бурхан байгаа гэдгийг тайлбарлах үүрэгтэй хэмээн үздэг.<ref>{{harvnb|Stenger|2007|pp=17–18}}, citing {{cite book|last=Parsons|first=Keith M.|title=God and the Burden of Proof: Plantinga, Swinburne, and the Analytical Defense of Theism|year=1989|location=Amherst, New York|publisher=Prometheus Books|isbn=978-0879755515}}</ref> Зарим шашин шүтлэгт атеизмийн дүр төрхүүд илэрдэг. Үүнд, [[Жайнизм]], [[Буддизм]], [[Хиндүизм]], [[Паган]] хөдөлгөөнүүд<ref name="Neopaganism">{{cite book|author=Carol S. Matthews|url=http://books.google.com/?id=RfGhUW8RdUIC&pg=PA194&dq=neopaganism+atheism#v=onepage&q&f=false|title=A New Vision A New Heart A Renewed Call - Volume Two|publisher=William Carey Library|quote=Although Neo-Pagans share common commitments to nature and spirit there is a diversity of beliefs and practices. Some are atheists, others are polytheists (several gods exists), some are pantheists (all is God) and others are panentheists (all is in God).|date=19 October 2009|isbn=9780878083640}} </ref> (Викка гэх мэт<ref name="Wicca">{{cite book|author=Carol S. Matthews|url=http://books.google.com/?id=stQQJlV9FT8C&pg=PA115&dq=neopaganism+atheism#v=onepage&q&f=false|title=New Religions|publisher=Chelsea House Publishers|quote=There is no universal worldview that all Neo-Pagans/Wiccans hold. One online information source indicates that depending on how the term ''God'' is defined, Neo-Pagans might be classified as monotheists, duotheists (two gods), polytheists, pantheists, or atheists.|date=19 October 2009|isbn=9780791080962}} </ref>), бурхангүй шашнууд хамаарагдана. Жайнизм болоод Буддизмийн зарим хэлбэрүүд нь бурханд итгэхийг санал болгодоггүй<ref>{{cite book |url=http://books.google.com.vc/books?id=Jb0rCQD9NcoC&printsec=frontcover#v=onepage&q=atheism&f=false |last=Kedar |first=Nath Tiwari |year=1997 |title=Comparative Religion |publisher=[[Motilal Banarsidass]] |isbn=81-208-0293-4 |page=50}} </ref> байхад Хиндүизм нь атеизмийг хүчинтэйд тооцдог ч дагаж мөрдөхөд хэцүү гэдэг.<ref>{{Cite book | last = Chakravarti| first = Sitansu| title = Hinduism, a way of life| publisher = Motilal Banarsidass Publ.| year = 1991| page = 71| url = http://books.google.com/?id=J_-rASTgw8wC&pg=PA71| isbn = 978-81-208-0899-7|quote = According to Hinduism, the path of the atheist is very difficult to follow in matters of spirituality, though it is a valid one. |accessdate=2011-04-09}} </ref> Атейзмийг тодорхойлогч шалгуурууд нь хоорондоо зөрчилддөг тул өнөө үед дэлхий дээрх Атейстуудын тоог тогтоох нь тийм ч амар биш юм.<ref name="Martin2007">{{cite book|last=Zuckerman|first=Phil|editor=Martin, Michael T|title=The Cambridge companion to atheism|year=2007|publisher=Cambridge University Press|location=Cambridge, England|isbn=0-521-84270-0|page=56|url=http://books.google.com/books?id=tAeFipOVx4MC&pg=PA56|accessdate=2011-04-09}} </ref> Нэгэн тооцоогоор дэлхийн хүн амын 2.3% нь атеистууд, 11.9% нь шашин шүтдэггүй гэсэн дүн гарчээ.<ref name="Britannica demographics">{{cite web |url=http://search.eb.com/eb/article-9432620 |title=Worldwide Adherents of All Religions by Six Continental Areas, Mid-2005 |publisher=Encyclopædia Britannica |year=2005 |accessdate=2007-04-15}} * 2.3% Atheists: Persons professing atheism, skepticism, disbelief, or irreligion, including the militantly antireligious (opposed to all religion). * 11.9% Nonreligious: Persons professing no religion, nonbelievers, agnostics, freethinkers, uninterested, or dereligionized secularists indifferent to all religion but not militantly so. </ref> Өөр нэг судалгаанаас харахад өөрсдийгөө атейст хэмээн тодорхойлсон хүмүүс нь барууныхны дунд хамгийн өндөр хувийг эзэлдэг, тухайлбал: [[Америкийн Нэгдсэн Улс|АНУ]]-4 %, [[Итали]]-7%, [[Испани]]-11%, [[Их Британи]]-17%, [[Герман]]-20%, [[Франц]]-32% байдаг байна.<ref name="Harris">{{cite web |url=http://www.harrisinteractive.com/news/allnewsbydate.asp?NewsID=1131 |title=Religious Views and Beliefs Vary Greatly by Country, According to the Latest Financial Times/Harris Poll |publisher=Financial Times/Harris Interactive |date=2006-12-20 | accessdate=2011-04-09}} </ref> Харин [[Монгол улс]]ад 2010 онд хийсэн хүн амын тооллогоор нийт хүн амын 38.6% нь шашин шүтдэггүй гэсэн дүн гарчээ.<ref>[http://toollogo2010.mn/doc/Statistic_undsen_ur_dun.pdf 2010 оны Хүн амын тооллого, Үндсэн дүн]</ref> == Үгний гарал болоод хэрэглээ == Эртний Грек хэлэнд ''atheos'' (ἄθεος) нь "бурхангүй" хэмээх утгатай тэмдэг нэр байв. Энэ үгийг анх бурханы эсрэг, сүсэггүй хэмээх шүүмжлэлийн байдлаар хэрэглэж байжээ. МЭӨ 5-р зуунд энэ үг нь илүү утга төгөлдөршиж бурхантай харилцаа холбоог тасалсан, бурхныг үгүйсгэсэн хэмээх утгатай болов. ἀσεβής (''asebēs'') хэмээх үгийг өөрийн бурхныг үл шүтэж эсэргүүцдэг ч бусад бурхныг шүтдэг хүмүүст оноох болов. Сонгодог бичвэрүүдийн орчин үеийн хөрвүүлгээр ''atheos''-ийг "atheistic" буюу "атеист тал руугаа" гэж орчуулах нь бий. [[Цицеро]] нь тус үгийг латин хэлнээ ''atheos'' гэж хөрвүүлжээ. Анхны [[Христийн шашин]]тнууд, [[Эртний Грекийн шашин]]д итгэгчид нар тус үгийг нөгөөдөө оноож доромжилдог байжээ. Атеист (atheist) хэмээх үг нь англи хэлнээ Атеизм хэмээх үгнээс өмнө гарч ирсэн бөгөөд анх 1566, 1571 онд хэрэглэгдэж байв. Бурхан шашин үл шүтэх хэмээх утгаар Атеист хэмээх нэршлийг хамгийн эртний үедээ 1577 оны үед хэрэглэж байжээ. Түүнтэй холбоотой үгс, нэршлүүд нь хожим бий болжээ: деист - 1621 онд, теист - 1662 онд, [[деизм]] - 1675 онд, [[теизм]] - 1678 онд. Тухайн үедээ деизм, деист хэмээх үгс нь одоогийнхоо тодорхойлолтоор явж байсан бол теизм хэмээх үг нь сүүлдээ деизмээс ялгарах болжээ. Карен Армстронг бичихдээ 16 болон 17-р зууны үед атеист хэмээх үг нь зөвхөн доромжлол байдлаар хэрэглэгддэг байсан - хэн ч өөрийгөө атеист хэмээхгүй байх байсан гэжээ. 17-р зууны дунд үед бурханд итгэхгүй байх нь боломжгүй зүйл хэмээн үздэг байв. 18-р зууны сүүл үед Европт ''Атеизм''-г анх өөртөө олгогч үзэл хэмээн үзэх болов - үүнд, монотеист Авраамийн бурханд (Христ, Лал, Жүдизмийн бурхан) итгэхгүй байх явдлыг. 20-р зуунд даяаршил бий болсноор тус үгийг бүхий л бурханд итгэхгүй байх явдалд хэрэглэх болсон. Зарим Атеистууд "Атеизм" хэмээх үг нь хэрэгцээгүй хэмээн тайлбарладаг. Сэм Харис ''Letter to a Christian Nation'' номондоо: <blockquote>''Атеизм'' хэмээх үг нь угтаа оршин тогтнох ёсгүй. Атеизм нь ердөө л ямар нэг учир шалтгаангүй шашны үзлийн эсрэг гаргадаг ухаалаг хүмүүсийн дуу авиа юм.</blockquote> === Эерэг, сөрөг гэх === Философчид тухайлахад Антони Флю болон Майкл Мартин нар эерэг Атеизм-ийг сөрөг Атеизм-тай (сул дорой зөөлөн) анх эерэгцүүлэн гаргаж иржээ. Эерэг Атеизм гэдэг бол бурхан гэж байдаггүй гэх үзлийг хүлээн зөвшөөрсөн үзэл баримтлал юм. Сөрөг Атеизм нь non-theism-ийн бүхий л хэлбэрүүдийг өөртөө багтаадаг. Энэ ангиллийн дагуу хэн ч эерэг ба сөрөг Атеист биш юм. Сул дорой ба хүчтэй Атеизм нь харьцангуй сүүлийн үеийнх ба эерэг ба сөрөг Атеизм нь өмнө нь үүссэн ба тэдгээрийг философи, уран зохиол болон католик өршөөлд хэрэглэгдэж байв. Энэхүү нэршлийн доор ихэнх үл мэдэгчдийг сөрөг Атейзмууд хэмээн нэрлэж байлаа. Мартины үед тухайлахад үл мэдэгчид нь сөрөг Атеизмыг баталдаг ихэнх үл мэдэгчид нь Атеизмын талаас үзэл бодлоо илэрхийлдэг ба энэ нь theism(физм)-ээс илүү харьцуулж үздэг байна. Бурхан байхгүй хэмээх үзэл нь заримдаа итгэл үнэмшилээ хаяхад хүргэдэг. === Практик атейзм === Практик буюу прагматик атеизмд бас анатизм ч гэж нэрлэгддэг хувь үзэл санаатнууд /хүмүүс/ нь хэрвээ бурхан гэж байгаагүй бол мөн байгалийн хуулийг ангилахгүйгээр тайлбарлах байсан гэдэг. Бурхан байгаа эсэх нь тодорхойгүй гэвч шаардлаггүй болон огт хэрэгцээгүй мэтээр төсөөлөгддөг гэвч бурхад хүний амьдралын зорилгыг тодорхойлохгүй бидэнд өдөр тутмын амьдралд нөлөөлөхгүй юм. Практик атеизмын хэлбэр нь шинжлэх ухааны харилцаа хамааралтай далд хамааралтай, энэхүү шинжлэх ухааны утга хамаарал нь байгалын ухаан юм. Натурал философийн шинжлэх ухааны аргад үндэслэн батлах /нотлох/ эсвэл шууд хүлээн зөвшөөрч түүнд бүрэн итгэж үнэмших явдал байлаа. Практик атеизм нь дараах хэлбэртэй байна. *Шашны оновчгүй байдал – бурханд итгэх нь хүний зан, ёс суртахуун, шашны зан үйл болон бусад ямар нэгэн үйл явдалд нөлөөлөхгүй. *Бурхан шашны аливаа зан үйлүүд нь оюун ухааны бөгөөд практик үйл хэргүүдээс ангид байх. *Ялгаагүй байх- бурхан шашны асуудлуудын сонирхолд нөлөөлөхгүй байх. *Бурхан шашин үл шүтэх үзэл санаанаас ангид байх. === Онолын атеизм === Онолын атейзм нь бурхан байдаг гэх үзэлтэй зарчмын хувьд гарч ирсэн Үүнд:Паскалийн Вагерийн маргааны хариулт нь байдаг. Үнэндээ Онолын атеизм бол үндсэндээ онтологик болон физик онотологик юм. == Ишлэл == {{Reflist|3 |refs= <ref name=Nielsen-EB> *{{Cite encyclopedia |first=Kai |last=Nielsen |authorlink=Kai Nielsen (philosopher) |encyclopedia=[[Encyclopædia Britannica]] |title=Atheism |url=http://www.britannica.com/EBchecked/topic/40634/atheism |year=2011 |quote=Instead of saying that an atheist is someone who believes that it is false or probably false that there is a God, a more adequate characterization of atheism consists in the more complex claim that to be an atheist is to be someone who rejects belief in God for the following reasons...: for an anthropomorphic God, the atheist rejects belief in God because it is false or probably false that there is a God; for a nonanthropomorphic God... because the concept of such a God is either meaningless, unintelligible, contradictory, incomprehensible, or incoherent; for the God portrayed by some modern or contemporary theologians or philosophers... because the concept of God in question is such that it merely masks an atheistic substance—e.g., "God" is just another name for love, or ... a symbolic term for moral ideals. |accessdate=2011-12-06 |ref=harv}} *{{Cite encyclopedia |title=Atheism |first=Paul |last=Edwards |authorlink=Paul Edwards (philosopher) |publisher=MacMillan Reference USA (Gale)|editor=Donald M. Borchert |origyear=1967 |year=2005 |edition=2nd |encyclopedia=[[Encyclopedia of Philosophy|The Encyclopedia of Philosophy]] |volume=Vol. 1 |page=359 |isbn=9780028657806 |quote=On our definition, an 'atheist' is a person who rejects belief in God, regardless of whether or not his reason for the rejection is the claim that 'God exists' expresses a false proposition. People frequently adopt an attitude of rejection toward a position for reasons other than that it is a false proposition. It is common among contemporary philosophers, and indeed it was not uncommon in earlier centuries, to reject positions on the ground that they are meaningless. Sometimes, too, a theory is rejected on such grounds as that it is sterile or redundant or capricious, and there are many other considerations which in certain contexts are generally agreed to constitute good grounds for rejecting an assertion. |ref=harv}}(page 175 in 1967 edition) </ref><ref name=RoweRoutledge> {{cite encyclopedia |url=http://books.google.com/?id=lnuwFH_M5o0C&pg=PA530&lpg=PA530&dq=atheism+routledge#v=onepage&q=atheism%20routledge&f=false |first=William L. |last=Rowe |authorlink=William L. Rowe |encyclopedia=[[Routledge Encyclopedia of Philosophy]] |title=Atheism |year=1998 |editor=Edward Craig |isbn=9780415073103 |publisher=Taylor & Francis |quote=As commonly understood, atheism is the position that affirms the nonexistence of God. So an atheist is someone who disbelieves in God, whereas a theist is someone who believes in God. Another meaning of "atheism" is simply nonbelief in the existence of God, rather than positive belief in the nonexistence of God. ...an atheist, in the broader sense of the term, is someone who disbelieves in every form of deity, not just the God of traditional Western theology. |accessdate=2011-04-09 |ref=harv}} </ref> <!-- ТҮР ЗУУР ТАВЬСАН!!!!!! <ref name=agnosticism-contrast> *{{cite web|title = Atheism | url=http://www.merriam-webster.com/concise/atheism?show=0&t=1323944845|work=Encyclopædia Britannica Concise|publisher=Merriam Webster|accessdate=2011-12-15 | quote = Critique and denial of metaphysical beliefs in God or divine beings. Unlike agnosticism, which leaves open the question of whether there is a God, atheism is a positive denial. It is rooted in an array of philosophical systems.}} *{{cite book|last=Zuckerman|first=edited by Phil|title=Atheism and secularity|year=2010|publisher=Praeger|location=Santa Barbara, Calif. [u.a.]|isbn=9780313351839 | quote = A major source of these biases is the lack of clear definitions. Atheism and secularity are defined in opposition to religion, with atheism (the rejection of theism) often perceived as an extreme form of secularism (the decline of religious influence over society). But atheism is a narrow term referring to a specific belief (that there is no god), whereas secularism has various meanings, including a range of attitudes (such as religious indifference, doubt, agnosticism, and atheism) as as behaviors (such as lack of regular church attendance or disregard for traditional religious morality). }} *{{Cite encyclopedia |first=Kai |last=Nielsen |authorlink=Kai Nielsen (philosopher) |encyclopedia=[[Encyclopædia Britannica]] |title=Atheism |url=http://www.britannica.com/EBchecked/topic/40634/atheism |year=2011 |quote=atheism, in general, the critique and denial of metaphysical beliefs in God or spiritual beings. As such, it is usually distinguished from theism, which affirms the reality of the divine and often seeks to demonstrate its existence. Atheism is also distinguished from agnosticism, which leaves open the question whether there is a god or not, professing to find the questions unanswered or unanswerable. |accessdate=2011-12-06 |ref=harv}} *{{cite web |year=1911 |url=http://www.1911encyclopedia.org/Atheism |title=Atheism |work=Encyclopædia Britannica | accessdate=2011-04-09 | quote = But dogmatic atheism is rare compared with the sceptical type, which is identical with agnosticism in so far as it denies the capacity of the mind of man to form any conception of God, but is different from it in so far as the agnostic merely holds his judgment in suspense, though, in practice, agnosticism is apt to result in an attitude towards religion which is hardly distinguishable from a passive and unaggressive atheism.}} </ref> --> <ref name=honderich> Honderich, Ted (Ed.) (1995). "Humanism". ''The Oxford Companion to Philosophy''. Oxford University Press. p 376. ISBN 0-19-866132-0. </ref><ref name=religioustolerance> [[Religioustolerance.org]]'s short article on [http://www.religioustolerance.org/atheist4.htm Definitions of the term "Atheism"] suggests that there is no consensus on the definition of the term. Most dictionaries (see the OneLook query for [http://www.onelook.com/?w=atheism&ls=a "atheism"]) first list one of the more narrow definitions. * {{Cite book |url=http://www.ditext.com/runes/a.html |title=Dictionary of Philosophy |first=Dagobert D.(editor) |last=Runes |authorlink=Dagobert D. Runes |year=1942 edition |publisher=Littlefield, Adams & Co. Philosophical Library |location=New Jersey |isbn=0-06-463461-2 |quote=(a) the belief that there is no God; (b) Some philosophers have been called "atheistic" because they have not held to a belief in a personal God. Atheism in this sense means "not theistic". The former meaning of the term is a literal rendering. The latter meaning is a less rigorous use of the term though widely current in the history of thought |accessdate=2011-04-09}} – entry by [[Vergilius Ferm]] </ref><ref name=oxdicphil> {{cite encyclopedia |editor=Simon Blackburn |encyclopedia=The Oxford Dictionary of Philosophy |title=atheism |url=http://www.oxfordreference.com/views/ENTRY.html?subview=Main&entry=t98.e278 |accessdate=2011-12-05 |edition=2008 |year=2008 |publisher=Oxford University Press |location=Oxford |quote= Either the lack of belief that there exists a god, or the belief that there exists none. Sometimes thought itself to be more dogmatic than mere agnosticism, although atheists retort that everyone is an atheist about most gods, so they merely advance one step further.}}<!--Same in 2005 edition: http://books.google.com/books?id=WHILCw0hDA4C&pg=PA27&dq=%22atheism%22#v=onepage&q=%22atheism%22&f=false --> </ref><ref name=reldef>{{cite web |url=http://www.as.ua.edu/rel/aboutreldefinitions.html |title=Definitions: Atheism |publisher=Department of Religious Studies, University of Alabama |accessdate=2011-04-09 |archive-date=2011-06-07 |archive-url=https://web.archive.org/web/20110607093325/http://www.as.ua.edu/rel/aboutreldefinitions.html |url-status=dead }}</ref> }} [[Ангилал:Атеизм| ]] q9rghfsb83rcgvk5jvw53459u6xo2vm 0 31987 822752 677697 2025-06-22T14:05:04Z Enkhsaihan2005 64429 822752 wikitext text/x-wiki {{Short description|Зүүн Энэтхэгийн муж}} {{Инфобокс Энэтхэгийн муж эсвэл нутаг дэвсгэр | name = Жаркханд | native_name = झारखंड | type = Муж | image_seal = Jharkhand Rajakiya Chihna.svg | image_skyline = {{multiple image | border = infobox | total_width = 300 | image_style = | caption_align = center | perrow = 1/2/2/2/2 | image1 = Shikharji Parasnath Giridih.jpg | caption1 = [[Шихаржи|Саммет Шихар Тирт]], [[Параснат]], [[Гиридих]] | image2 = Wild Abode.jpg | caption2 = [[Жамшедпур]] | image3 = Bhatinda_Falls_1.jpg | caption3 = [[Бхатинда хүрхрээ]], [[Дханбад]] | image4 = Panchet Dam (DVC) Dhanbad.jpg | caption4 = [[Панчет далан]], [[Дханбад]] | image5 = Dassam fall, ranchi.jpg | caption5 = [[Дассамын хүрхрээ]], [[Ранчи]] | image6 = Baba Dham.jpg | caption6 = [[Байдянат сүм]] | image7 = Topchanchi Lake view.jpg | caption7 = [[Топчанчи]], [[Дханбад]] | image8 = IIT_Dhanbad.jpg | caption8 = [[ЭТХ Дханбад]], [[Дханбад]] | image9 = Maithon dam, india.jpg | caption9 = [[Майтон далан]], [[Дханбад]] }} | etymology = "Ойн газар" | nickname = "Ойн нутаг" | motto = Satyameva Jayate <br /> (Зөвхөн үнэн ялдаг) | image_map = IN-JH.svg | coordinates = {{coord|23.35|85.33|region:IN-JH_type:adm1st|display=inline,title}} | region = Зүүн Энэтхэг | before_was = [[Бихар]]ын нэг хэсэг | formation_date2 = formation1 | formation_date4 = 11 сарын 15, 2000 | capital = Ранчи | largestcity = Жамшедпур | districts = [[Жархандын тойргийн жагсаалт|24 (5 хэлтэс)]] | Governor = [[Сантош Гангвар]] | Chief_Minister = [[Хемант Сорен]] | party = [[Жархандын чөлөөлөх фронт|ЖЧФ]] | judiciary = [[Жархандын дээд шүүх]] | legislature_type = Нэг танхимт | assembly = [[Жархандын хууль тогтоох ассамблей]] | assembly_seats = 81 суудал | rajya_sabha_seats = 6 суудал | lok_sabha_seats = 14 суудал | area_total_km2 = 79716 | area_rank = 15-р байр | length_km = 463 | width_km = 380 | elevation_m = 277 | elevation_max_m = 1,382 | elevation_max_point = [[Параснат]]<ref>{{Cite web |date=2005-10-18 |title=Important Tourist attraction of Giridih|url=http://giridih.nic.in/Tourist.htm#parasnath |access-date=2025-06-22 |archive-url=https://web.archive.org/web/20051018105211/http://giridih.nic.in/Tourist.htm#parasnath |archive-date=2005-10-18 }}</ref> | population_footnotes = <ref>{{cite web |url= http://censusindia.gov.in/2011census/censusinfodashboard/stock/profiles/en/IND020_Jharkhand.pdf |title= Jharkhand Profile 2011 Census |publisher= Ерөнхий бүртгэгч ба хүн амын тооллогын комиссар, Энэтхэг |access-date= 2025-06-22 |archive-url= https://web.archive.org/web/20160422071627/http://censusindia.gov.in/2011census/censusinfodashboard/stock/profiles/en/IND020_Jharkhand.pdf |archive-date= 2016-04-22 |url-status= live |df= dmy-all }}</ref> | population_total = {{Increase}} 32,988,134 | population_as_of = 2011 | population_rank = 14-р байр | population_urban = 24.05% | population_rural = 75.95% | population_density = 414 | 0fficial_Langs = [[Хинди хэл]]<ref name="NCLM52nd">{{cite web |url = http://www.nclm.nic.in/shared/linkimages/NCLM52ndReport.pdf |title = Хэлний цөөнхийн асуудал эрхэлсэн комиссарын илтгэл: 52 дахь илтгэл (2014 оны 7 сараас 2015 оны 6 сар хүртэл) |pages = 43–44 |publisher = Энэтхэгийн Засгийн газрын цөөнхийн хэрэг эрхлэх яамны Хэлний цөөнхийн асуудал эрхэлсэн комиссар |access-date = 2025-06-22 |df = dmy-all |archive-url = https://web.archive.org/web/20161115133948/http://nclm.nic.in/shared/linkimages/NCLM52ndReport.pdf |archive-date = 2016-11-15}}</ref> | additional_official = {{hlist |[[Ангика]] |[[Бенгал хэл|Бенгал]] |[[Бхожпури хэл|Бхожпури]] |[[Бхумиж хэл|Бхумиж]] |[[Хо хэл|Хо]]| [[Хариа хэл|Хариа]] | [[Хорта хэл|Хорта]] | [[Курмали хэл|Курмали]] | [[Курух хэл|Курух]] | [[Магахи хэл|Магахи]] | [[Майтхили хэл|Майтхили]]|[[Мундари хэл|Мундари]] | [[Нагпури хэл|Нагпури]] | [[Одиа хэл|Одиа]] | [[Сантали хэл|Сантали]] |[[Урдү хэл]]<ref name="The Avenue Mail">{{cite news |title=Jharkhand gives second language status to Magahi, Angika, Bhojpuri and Maithili |url=https://www.avenuemail.in/ranchi/jharkhand-gives-second-language-status-to-magahi-angika-bhojpuri-and-maithili/118291/ |work=The Avenue Mail |date=2018-03-21 |access-date=2025-06-22 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190328090028/https://www.avenuemail.in/ranchi/jharkhand-gives-second-language-status-to-magahi-angika-bhojpuri-and-maithili/118291/ |archive-date=2019-03-28 |url-status=live }}</ref><ref>{{cite news |title=Jharkhand notifies Bhumij as second state language |url=https://avenuemail.in/jharkhand-notifies-bhumij-as-second-state-language/ |access-date=2025-06-22 |work=The Avenue Mail |date=5 January 2019 |archive-date=2022-04-23 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220423064556/https://avenuemail.in/jharkhand-notifies-bhumij-as-second-state-language/ |url-status=live }}</ref>}} | official_script = [[Деванагари бичиг]] | GDP_total = {{Increase}} {{INRConvert|556286|c|lk=r}} <ref>{{cite web | url=https://prsindia.org/budgets/states/jharkhand-budget-analysis-2025-26 | title=Jharkhand Budget Analysis 2025-26 }}</ref> | GDP_year = 2025-26 | GDP_rank = 19-р байр | GDP_per_capita = {{increase}} {{INRConvert|115960|lk=r}} (2025-26)<ref>{{cite web | url=https://prsindia.org/budgets/states/jharkhand-budget-analysis-2025-26 | title=Jharkhand Budget Analysis 2025-26 }}</ref> | GDP_per_capita_rank = 29-р байр | HDI = {{Increase}} 0.600<ref>{{cite web |title=India: Subnational HDI |url=https://globaldatalab.org/shdi/table/shdi/IND/ |website=Global Data Labs |publisher=НҮБ-ын Хөгжлийн хөтөлбөр |access-date=2025-06-22}}</ref> {{color|Orange|дундаж}} | HDI_year = 2022 | HDI_rank = 35-д | literacy = 76.7%<ref>{{Cite book |url=https://www.mospi.gov.in/sites/default/files/publication_reports/AnnualReport_PLFS2023-24L2.pdf |title=Annual Report, Periodic Labour Force Survey (PLFS) (July 2023 – June 2024) |date=2024-09-23 |publisher=Үндэсний түүвэр судалгааны алба, Статистикийн яам, хөтөлбөрийн хэрэгжилт, Энэтхэгийн Засгийн газар |year=2024 |pages=A-10 |chapter=Appendix-A: Detailed tables, Table (7): Literacy rate (in per cent) of persons of different age groups for each State/UT (persons, age-group (years): 7 & above, rural+urban (column 6))}}</ref> | literacy_year = 2024 | literacy_rank = 32-т | sex_ratio = 948[[эмэгтэй|♀]]/1000 [[эрэгтэй|♂]]<ref>{{Cite web|title=Sex ratio of State and Union Territories of India as per National Health survey (2019-2021)|url=https://main.mohfw.gov.in/basicpage-14|website=Эрүүл мэнд, гэр бүлийн халамжийн яам, Энэтхэг|access-date=2025-06-22|archive-date=2023-01-08|archive-url=https://web.archive.org/web/20230108164803/https://main.mohfw.gov.in/basicpage-14|url-status=live}}</ref> | sexratio_year = 2021 | sexratio_rank = 26-д | iso_code = IN-JH | registration_plate = JH | website = jharkhand.gov.in | image_highway = SH IN-JH.png | SH_numbers = [[Жаркханд мужийн хурдны замын жагсаалт|JH SH1 - JH SH]] }} '''Жаркханд''' ([[латин үсэг|лат-га.]] ''Jharkhand'' [{{IPA|ʤʰɑːrkʰʌɳɖ}}]) — [[Энэтхэг]] улсын харьяа, нутгийн дорнод биед оршдог '''[[муж]]'''. 79 мянган км² газар нутаг, 33 сая хүн амтай. Албан ёсны бөгөөд нутгийн хэл нь [[хинди хэл|хинди]]. == Газар зүй == [[Зураг:Jharkhand locator map.svg|thumb|left|180px|Нутгийн хуваарь]] Жарканд нутаг Энэтхэг орны дорнод хэсэгт оршдог. [[Бихар]], [[Уттар Прадеш]], [[Чаттисгар]], [[Орисса]], [[Өрнөд Бенгал]] мужтай хиллэдэг. Нутгийн ихэнх хэсгийг Чотанагпурын тэгш өндөрлөг гэдэг. 29.6% нь ой. [[Субарнарека]], [[Коэл]], [[Дамодар]] зэрэг гол мөрөн урсдаг. Нутгийн хамгийн өндөр цэг нь [[Парашнат]] (1366 м) юм. == Хүн ам зүй == Орисса мужийн хүн амын олонх төрөлхийн [[хинди хэл|хинди]] хэлтэй. Хүн амын 28% овог аймаг. 67.8% [[хиндү]], 14.5% [[лал]], 12.8% [[сарна шашин|сарна]], 4.3% [[христийн шашин|христ]]ийн шашин шүтлэгтэй. === Хот суурин === Томоохон хот (2011 оны байдлаар): * [[Жамшедпур]] – 1,339,438 хүнтэй, * [[Данбад]] – 1,196,214, * [[Ранчи]] – 1,120,374, * [[Бокаро]] – 564,319. == Түүх == Эрт дээр үед Жаркханд нутгийн умард хагас [[Магада]], өмнөд хагас [[Калинга]] улсын мэдэлд байв. 2000 онд [[Бихар]] мужаас Жаркханд мужийг салган байгуулжээ. Энэтхэгийн дорно өмнөд нутгаар тархсан [[Нахал]] тэрслүү бүлэг Жаркхандад идэвхтэй байгаа. ==Зураг == <gallery widths="170px" heights="130px"> Tribes and nature of Galudi, jharkhand, india.jpg Dimna Dam during monsoon season.jpg Yellow Pumpkin from Banapiri village 1 - Jharkhand state of India.JPG </gallery> ==Эшлэл== {{reflist|30em}} {{Энэтхэг}} [[Ангилал:Жаркханд| ]] [[Ангилал:Энэтхэгийн муж улс]] 521684t0oluhbdcvnbcplju5y8ogh79 0 33213 822801 785234 2025-06-23T02:22:42Z Tschin As 71910 822801 wikitext text/x-wiki {{Тамирчин |зураг = 제21회 몬트리올올림픽 한국 선수단 개선 환영대회와 레슬링 금메달리스트 양정모 선수.jpg |тайлбар = |бүтэн_нэр = |төрсөн_өдөр = |төрсөн_газар = |улс_орон = {{KOR2}} |тамир_спорт = эрэгтэй [[чөлөөт бөх]] барилдаан |medaltemplates= {{МедальТэмцээн|{{олимпнаадам}}}} {{МедальАлт |{{о1976}} | - 62 кг}} }} '''Ян Жон-му''' ([[солонгосоор]] 양정모, дуудлага нь [ян_ъ жон_ъ-муу], [[англи хэл|англи латин үсгээр]] хэвшсэн нь Yang Jung-Mo, [[оросоор]] Ян Чжун Мо - үүнээс [[Монгол улс|Монголд]] '''Ян Жун Мо''' гэх нь бий) — [[1953]] оны [[1 сарын 22]]-нд улсынхаа [[Пүсань]] хотод төрсөн [[Өмнөд Солонгос]] улсын анхны [[Олимпын наадам|олимпын]] аварга [[тамирчин]]. Тодруулбал [[Монреалийн олимп|1976 оны олимпын]] [[чөлөөт бөх]] барилдааны 62 кг жинд Монголын [[Зэвэгийн Ойдов|Ойдов]]<nowiki/>т оноогоор ялагдсан, Америкийн [[Жин Дэвис|Дэвис]] цэвэр давж аваргалсан байдаг. Түүнээс гадна Ян Жон-му 1978 оны ДАШТ-аас мөнгө, 1975 оныхоос хүрэл медаль хүртэж байв. {{Өмнө Солонгос улсад хамаарах}} [[Ангилал:Бөхийн олимпын аварга]] [[Ангилал:Өмнөд Солонгосын бөх]] [[Ангилал:Өмнөд Солонгосын олимпын аварга]] [[Ангилал:1976 оны зуны олимпод оролцогч]] [[Ангилал:Өмнөд Солонгосын олимпын оролцогч]] [[Ангилал:Өмнөд Солонгосчууд]] [[Ангилал:1953 онд төрсөн]] 6d5uvu04d9jg9pdgnmbptt31s4zp6t0 822802 822801 2025-06-23T02:25:22Z Tschin As 71910 822802 wikitext text/x-wiki {{Тамирчин |зураг = 제21회 몬트리올올림픽 한국 선수단 개선 환영대회와 레슬링 금메달리스트 양정모 선수.jpg |тайлбар = |бүтэн_нэр = |төрсөн_өдөр = |төрсөн_газар = |улс_орон = {{KOR2}} |тамир_спорт = эрэгтэй [[чөлөөт бөх]] барилдаан |medaltemplates= {{МедальТэмцээн|{{олимпнаадам}}}} {{МедальАлт |{{о1976}} | - 62 кг}} }} '''Ян Жон-му''' ([[солонгосоор]] 양정모, дуудлага нь [ян_ъ жон_ъ-муу], [[англи хэл|англи латин үсгээр]] хэвшсэн нь Yang Jung-Mo, [[оросоор]] Ян Чжун Мо - үүнээс [[Монгол улс|Монголд]] '''Ян Жун Мо''' гэх нь бий) — [[1953]] оны [[1 сарын 22]]-нд улсынхаа [[Пүсань]] хотод төрсөн [[Өмнөд Солонгос]] улсын анхны [[Олимпын наадам|олимпын]] аварга [[тамирчин]]. Тодруулбал [[Монреалийн олимп|1976 оны олимпын]] [[чөлөөт бөх]] барилдааны 62 кг жинд Америкийн [[Жин Дэвис|Дэвис]] цэвэр ялсан, Монголын [[Зэвэгийн Ойдов|Ойдов]]<nowiki/>т оноогоор хожигдож аваргалсан байдаг. Түүнээс гадна Ян Жон-му 1978 оны ДАШТ-аас мөнгө, 1975 оныхоос хүрэл медаль хүртэж байв. {{Өмнө Солонгос улсад хамаарах}} [[Ангилал:Бөхийн олимпын аварга]] [[Ангилал:Өмнөд Солонгосын бөх]] [[Ангилал:Өмнөд Солонгосын олимпын аварга]] [[Ангилал:1976 оны зуны олимпод оролцогч]] [[Ангилал:Өмнөд Солонгосын олимпын оролцогч]] [[Ангилал:Өмнөд Солонгосчууд]] [[Ангилал:1953 онд төрсөн]] qiv71egu7glxquyyh9ixzto9rn2rq9s 0 37303 822767 694377 2025-06-22T18:27:08Z CommonsDelinker 211 Jalilabad_Center.jpg файлыг коммонсд [[c:User:Jameslwoodward|Jameslwoodward]] хэрэглэгч устгасан тул арилгагдлаа. Шалтгаан: per [[:c:Commons:Deletion requests/File:Jalilabad Center.jpg|]]. 822767 wikitext text/x-wiki '''Жалилабад''' (Cəlilabad rayonu) — [[Азербайжан улс]]ын 19 түмэн хүнтэй [[аймаг]]. Засаг захиргааны төв нь [[Жалилабад хот]]. <gallery widths="200px" heights="150px"> Зураг:Jalilabad rayon.jpg Зураг:Jalilabad District in Azerbaijan 2021.svg </gallery> [[Ангилал:Азербайжаны аймаг]] rpy8l12dz7yjgz1ep1m5e1nipdpbegy 0 38026 822775 822662 2025-06-23T00:37:14Z InternetArchiveBot 70653 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5 822775 wikitext text/x-wiki [[Файл:Dijkstra Animation.gif|thumb|right]] '''Дижикстрагийн алгоритм''', Dijkstra –ийн алгоритмыг 1956 онд Нидерландын компьютерын эрдэмтэн судлаач Edsger Dijkstra үүсгэн томъёолсон ба 1959 онд нийтлүүлсэн. Графийн хайлтийн алгоритм бөгөөд нэг эхтэй богино замын бодлогыг шийдвэрлэдэг. Графийн ирмэгүүд нь сөрөг биш утгатай нэг эхтэй богино замын бодлогыг шийдсэн бөгөөд хамгийн богино замын модыг гаргаж өгдөг. Энэ алгоритм нь хамгийн бага замыг олохдоо эхний цэгээс графын зангилаа бүрээр дайрдаг. Алгоритм нь нэг зангилаанаас өөр нэг зангилаа очих хамгийн богино замыг олохоор ажиллах ба хамгийн дөт замыг олмогц програм зогсоно. Жишээлбэл: Дижикстрагийн алгоритм нь нэг хотоос өөр нэг хотруу холбосон эхлэлийн цэг болон төгсгөлийн цэгийн хоорондох зай хамгийн богино байхаар тооцон олдог. Улмаар , хамгийн эхний богино зам бол сүлжээний шугамын протоколуудад өргөн ашигладаг, тухайлбал IS-IS ба OSPF(нээлттэй хамгийн эхний богино зам) юм. Дижикстрагийн анхны алгоритмийн бага эрэмбийг олох дараалалд O(|V2|) –ийг хэрэглэдэггүй. V нь координатын босоо тэнхлэг дэх тоо. Энэ алгоритмын санааг Leyzorek бас дэвшүүлж байсан. Бага эрэмбэтэй дараалал дээр суурилсан Fibonacci-ийн овоолго байдлаар O(|E|+|V|log|V|) томёонд хэрэгжүүлсэн. E- эрмэгийн тоо Энэ нь шинж тэмдэггүй ,сөрөг биш утгагай, нэг эхтэй ,богино замаа хамгийн хурдан мэдэх алгоритм юм. == 1.Алгоритм == [[Image:Dijkstras progress animation.gif|thumb|Illustration of Dijkstra's algorithm search for finding path from a start node (lower left, red) to a goal node (upper right, green) in a [[robotics|robot]] [[motion planning]] problem. Open nodes represent the "tentative" set. Filled nodes are visited ones, with color representing the distance: the greener, the farther. Nodes in all the different directions are explored uniformly, appearing as a more-or-less circular [[wavefront]] as Dijkstra's algorithm uses a [[consistent heuristic|heuristic]] identically equal to 0.]] Бид одоо анхны гэж нэрлэгдсэн зангилаанаас эхэлнэ. Заннгилааны зайг Y үсгээр тэмдэглэнэ. Анхны зангилаанаас Y хүртэлхийг зай гэдэг. Дижикстрагийн алгоритмаар зарим анхдагч зайн утгуудыг оноож өгдөг, алхам алхмаар сайжруулдаг. 1. Эхлээд бүх зангилаандаа анхны утгыг олгоно: Тэр нь манай анхны зангилаанаас бусад зангилаанд тодорхойгүй буюу тэг гэдэг утга өгнө. 2. Анхдагч зангилааг тухайн зангилаа болгож авна. Бүх зангилааг агуулсан зочлоогүй зангилаануудын олонлогыг үүсгэнэ. 3. Тухайн зангилааны хувьд хөрш зангилаануудад анхааран тэдрээрийг урьдчилан бодож тооцоолно. Одоогийн а зангилаа 6-ийн урттай гэж тэмдэглэгдсэн, түүний b хөрш зангилаатай холбогдсон ирмэгийн урт нь 2 бол b хүртэлх урт нь (6+2=8) болно. Хэрэв энэ зай нь өмнө b хүртэлх урьдчилсан зайнаас бага бол түүнийг дарж бичнэ. Шалгаж үзсэн ч гэсэн (зочилсон ) гэж тэмдэглээгүй бол тэр зангилаа зочлоогүй олонлогт байсаар байна. 4. Тухайн зангилааны бүх хөршүүдийг авч үзсэний дараа тухайн зангилааг зочилсон гэж тэмдэглээд зочлоогүй олонлогоос хасна. Зочилсон зангилааг дахин хэзээ ч шалгахгүй. 5. Хэрвээ очих ёстой эцсийн зангилааг зочилсон гэж тэмдэглэсэн бол (2 зангилааны хоорондох зам) тодорхойлогдсон, хэрэв зочлоогүй олонлог дахь зангилаануудын урьдчилсан хамгийн бага зай нь тодорхойгүй бол (төлөвлөгдсөн нэвтрэлт дууссан эсвэл анхны зангилаа болон үндсэн зочлоогүй зангилааны хооронд холбоо байхгүй байна). Тэгээд алгоритм дуусна. 6. Хамгийн бага урьдчилсан зайтай зочлоогүй зангилааг шинэ тухайн зангилаа болгоод 3-р алхам руу буцаана. == Тайлбар/description/ == :Та хотын газрын зургаас нэг газарт хүрэх хамгийн богино замыг олохын тулд анх эхлэх газар болон явах замаа тодорхойлох хэрэгтэй. Явах замаа тодорхойлохдоо: эхлэх цэгээс очих газар хүртлээ шулуунаар холбоно. Үүнийг хязгааргүй орон зайд ашиглах боломжгүй гэхдээ очоогүй газруудаа хаяглалгүй үлдээдэг.... == Ажиллах, гүйцэтгэх хугацаа == Дижикстрагын алгоритмын дээд хугацааг тооцоолохдоо төгсгөлийн тоо/E/ ба оройн тоо/V/ дүрсэлж болох ба функцээр илэрхийлэхэд |E|, |V| гэж тэмдэглэдэг. Ямарч oройн Q олонлогийн явах хугацаа О(|E|*dkq + |V|*emq) dkq ба emq нь хамгийн цөөн үйлдэл ба бага хугацаа зарах үйлдлүүд юм. Хамгиин хялбар Дижикстрагын алгоритмын хэрэглээ бол Q-г жирийн хэлхээтэй жагсаалт эсвэл цуваанд хадгалж, хамгийн бага хугацааг гаргах бол Q дэх оройнуудаас шугаман хайлт хийх юм. Энэ тохиолдолд явах хугацаа О(|E|+|V|^2)=O(|V|^2). Сийрэг граф-д Дижисктрагын алгоритмыг холбоост листэнд хийж хоёртын модны хайлт, хоёртын овоолго эсвэл фибонакын овоолгын анхдагч дарааллаар ашиглаж хамгийн бага хугацаа олохыг хурдан болгож алгоритмаа үр дүнтэйгээр шийдвэрлэсэн. Хоёртын модны хайлт эсвэл , хоёртын овоолго хэрэглэж хугацааг О((|E|+|V|)log|V|) олно. Энэ нь O(|E|log|V|)-ээр граф холбоостой үед дийлэгддэг. Энгийн хоёртын овоолго дээр О(|V|)хугацааг хэмнэхийн тулд oрой болгоны заагчийг овоолгын заагчтай хамт санах хэрэгтэй (бас анхны дараалал Q өөрчлөгдөхөд хугацаа хоцрогдолгүй байх ). Тэгэхлээр зөвхөн O(lov|V|)цаг авна. Фибонакын овоолго үүнийг O(|E|+|V|log|V|) болгож сайжруулна. Чиглэл нь тодорхой бус график зурган дээр хамгийн богино замыг шугаман хугацаанд олох боломжтой, оройнуудыг хамгийн богино хугацаанд бага зам туулхаар тооцоолон бодохдоо математикийн дүрмийн боловсруулалтыг ашигладаг. ==Тэмдэглэл== {{reflist}} == Эшлэл == * {{cite journal | authorlink = Edsger W. Dijkstra | first1 = E. W. | last1 = Dijkstra | url= http://www-m3.ma.tum.de/twiki/pub/MN0506/WebHome/dijkstra.pdf | title = A note on two problems in connexion with graphs | journal = Numerische Mathematik | volume = 1 | year = 1959 | pages = 269–271 | ref = harv | doi = 10.1007/BF01386390}} * {{cite book | author1-link = Thomas H. Cormen | first1 = Thomas H. | last1 = Cormen | author2-link = Charles E. Leiserson | first2 = Charles E. | last2 = Leiserson | author3-link = Ronald L. Rivest | first3 = Ronald L. | last3 = Rivest | author4-link = Clifford Stein | first4 = Clifford | last4 = Stein | title = [[Introduction to Algorithms]] | edition = Second | publisher = [[MIT Press]] and [[McGraw–Hill]] | year = 2001 | isbn = 0-262-03293-7 | chapter = Section 24.3: Dijkstra's algorithm | pages = 595–601}} * {{cite conference|first1=Michael Lawrence|last1=Fredman|authorlink1=Michael Fredman|first2=Robert E.|last2=Tarjan|authorlink2=Robert Tarjan|title=Fibonacci heaps and their uses in improved network optimization algorithms|conference=25th Annual Symposium on Foundations of Computer Science|year=1984|publisher=[[IEEE]]|pages=338&ndash;346|url=http://www.computer.org/portal/web/csdl/doi/10.1109/SFCS.1984.715934|ref=harv|doi=10.1109/SFCS.1984.715934}} {{Webarchiv|url=http://www.computer.org/portal/web/csdl/doi/10.1109/SFCS.1984.715934 |wayback=20121011090757 |text=Fibonacci heaps and their uses in improved network optimization algorithms |archiv-bot=2025-06-23 00:37:14 InternetArchiveBot }} * {{cite journal|first1=Michael Lawrence|last1=Fredman|authorlink1=Michael Fredman|first2=Robert E.|last2=Tarjan|authorlink2=Robert Tarjan|title=Fibonacci heaps and their uses in improved network optimization algorithms|journal=Journal of the Association for Computing Machinery|volume=34|year=1987|pages=596&ndash;615|url=http://portal.acm.org/citation.cfm?id=28874|ref=harv|doi=10.1145/28869.28874|issue=3}} * {{cite journal | first1 = F. Benjamin | last1 = Zhan | first2 = Charles E. | last2 = Noon | month =February | year = 1998 | title = Shortest Path Algorithms: An Evaluation Using Real Road Networks | journal = [[Transportation Science]] | volume = 32 | issue = 1 | pages = 65–73 | doi = 10.1287/trsc.32.1.65}} * {{cite book|first1=M.|last1=Leyzorek|first2=R. S.|last2=Gray|first3=A. A.|last3=Johnson|first4=W. C.|last4=Ladew|first5=S. R.|last5=Meaker, Jr.|first6=R. M.|last6=Petry|first7=R. N.|last7=Seitz|title=Investigation of Model Techniques &mdash; First Annual Report &mdash; 6 June 1956 &mdash; 1 July 1957 &mdash; A Study of Model Techniques for Communication Systems|publisher=Case Institute of Technology|location=Cleveland, Ohio|year=1957|ref=harv}} * {{cite journal|first1=D.E.|last1=[[Donald_Knuth|Knuth]]|title=A Generalization of Dijkstra's Algorithm|journal=[[Information Processing Letters]]|volume=6|number=1|pages=1–5|year=1977}} == Холбоос == {{linkfarm|date=September 2012}} {{Commons category|Dijkstra's algorithm}} * C/C++ ** [https://github.com/xtaci/algorithms/blob/master/include/dijkstra.h Dijkstra's Algorithm in C++] ** [http://www.boost.org/doc/libs/1_43_0/libs/graph/doc/dijkstra_shortest_paths.html Implementation in Boost C++ library] ** [https://web.archive.org/web/20141231054104/http://www.rawbytes.com/dijkstras-algorithm-in-c/ Dijkstra's Algorithm in C Programming Language] * Java ** [http://www.dgp.toronto.edu/people/JamesStewart/270/9798s/Laffra/DijkstraApplet.html Applet by Carla Laffra of Pace University] ** [https://web.archive.org/web/20200217212029/http://students.ceid.upatras.gr/~papagel/english/java_docs/minDijk.htm Visualization of Dijkstra's Algorithm] ** [https://web.archive.org/web/20070927234553/http://www-b2.is.tokushima-u.ac.jp/~ikeda/suuri/dijkstra/Dijkstra.shtml Shortest Path Problem: Dijkstra's Algorithm] ** [http://www.unf.edu/~wkloster/foundations/DijkstraApplet/DijkstraApplet.htm Dijkstra's Algorithm Applet] ** [http://code.google.com/p/annas/ Open Source Java Graph package with implementation of Dijkstra's Algorithm] ** [https://web.archive.org/web/20150307205448/http://www.stackframe.com/software/PathFinder A Java library for path finding with Dijkstra's Algorithm and example Applet] ** [https://github.com/graphhopper/graphhopper/tree/90879ad05c4dfedf0390d44525065f727b043357/core/src/main/java/com/graphhopper/routing Dijkstra's algorithm as bidirectional version in Java] * C#/.Net ** [http://www.codeproject.com/KB/recipes/ShortestPathCalculation.aspx Dijkstra's Algorithm in C#] ** [http://www.codeproject.com/KB/recipes/FastHeapDijkstra.aspx Fast Priority Queue Implementation of Dijkstra's Algorithm in C#] ** [https://web.archive.org/web/20180121140629/http://quickgraph.codeplex.com/ QuickGraph, Graph Data Structures and Algorithms for .NET] * [https://web.archive.org/web/20141220002741/http://optlab-server.sce.carleton.ca/POAnimations2007/DijkstrasAlgo.html Dijkstra's Algorithm Simulation] * [http://purl.umn.edu/107247 Oral history interview with Edsger W. Dijkstra], [[Charles Babbage Institute]] University of Minnesota, Minneapolis. * [http://www.cs.sunysb.edu/~skiena/combinatorica/animations/dijkstra.html Animation of Dijkstra's algorithm] * [http://bonsaicode.wordpress.com/2011/01/04/programming-praxis-dijkstra’s-algorithm/ Haskell implementation of Dijkstra's Algorithm] on Bonsai code * [http://hansolav.net/sql/graphs.html Implementation in T-SQL] * [https://web.archive.org/web/20121218050306/http://www.mathworks.com/matlabcentral/fileexchange/20025-advanced-dijkstras-minimum-path-algorithm A MATLAB program for Dijkstra's algorithm] * [https://web.archive.org/web/20140116200833/http://www.turb0js.com/a/Dijkstra%27s_Algorithm Step through Dijkstra's Algorithm in an online JavaScript Debugger] [[Ангилал:Оновчлолын алгоритм]] [[Ангилал:Граф хайлтын алгоритм]] [[Ангилал:Routing]] [[Ангилал:Аялал ба маршрутын төлөвлөлт]] 2eeh8z412rytlvgvykd1d69dbhk8jx1 0 45104 822771 741631 2025-06-22T21:14:08Z InternetArchiveBot 70653 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5 822771 wikitext text/x-wiki {{Хөлбөмбөгчин 2 |нэр = Андреа Раноккья |зураг = Andrea Ranocchia FC Internazionale.jpg |хэмжээ = 250px |тайлбар = Раноккья «[[Интернационале|Интерт]]» ([[2011]]) |мэндэлсэн огноо = 1988 оны 2 сарын 16 |мэндэлсэн газар = [[Итали]], [[Ассизи]] |иргэншил = {{Далбаа Итали|20px}} [[Итали]] |өндөр = 195 |жин = 81 |байрлал = төвийн [[хамгаалагч (хөлбөмбөг)|хамгаалагч]] |одоогийн баг = {{Далбаа Итали|20px}} [[Интернационале]] |дугаар = 23 |залуучуудын багууд = {{хөлбөмбөгийн замнал|1998—2004|{{Далбаа Итали|20px}} [[Перужа (хөлбөмбөгийн замнал)|Перужа]]||2004—2006|{{Далбаа Итали|20px}} [[Ареццо (хөлбөмбөгийн замнал)|Ареццо]]}} |багууд = {{хөлбөмбөгийн замнал|2006—2008|{{Далбаа Итали|20px}} [[Ареццо (хөлбөмбөгийн замнал)|Ареццо]]|56 (1) |2008|{{Далбаа Итали|20px}} [[Женоа]]|0 (0) |2008—2010|{{аренда}}{{Далбаа Итали|20px}} [[Бари (хөлбөмбөгийн замнал)|Бари]]|34 (3) |2010—2011|{{Далбаа Итали|20px}} [[Женоа]]|16 (2) |2011—одоо|{{Далбаа Итали|20px}} [[Интернационале]]|85 (5) }} |шигшээ = {{хөлбөмбөгийн замнал|2007|{{Далбаа Итали|20px}} Итали (20-)|3 (0) |2007—2010|{{Далбаа Итали|20px}} Итали (21-)|14 (2) |2008|{{Далбаа Итали|20px}} Итали (Олимп.)|1 (0) |2010—одоо|{{Далбаа Итали|20px}} [[Италийн хөлбөмбөгийн үндэсний шигшээ баг|Итали]]|13 (0)}} |сүүлд шинэчилсэн = 2014 оны 6 сарын 4 |сүүлд шинэчилсэн (шигшээ) = 2014 оны 6 сарын 4 }} '''Андреа Раноккья''' ({{lang-it|Andrea Ranocchia}}; [[1988]] оны [[2 сарын 16|хоёрдугаар сарын 16-нд]] [[Ассизи]] [[хот]]од төрсөн) — [[Итали]]йн [[хөлбөмбөг]]ийн төвийн [[хамгаалагч (хөлбөмбөг)|хамгаалагч]] бөгөөд «[[Интернационале]]» багт тоглодог. == Замнал == 2008 оны наймдугаар сард Раноккья «Ареццогоос» €1.55 саяын урьдчилгаагаар «[[Женоа|Женоад]]» элсэнгүүтээ<ref name=Genoa2009report>{{cite book|title=Genoa CFC 2009 annual report|date=28 April 2010 |publisher=C.C.I.A.A. & [http://www.registroimprese.it registroimprese.it]|language=Italian}}</ref> «[[Бари (хөлбөмбөгийн замнал)|Барид]]» зээлэгдсэн юм. 2009 оны зургаадугаар сарын 26-нд үлдэгдэл €2.45 саяыг төлсөнөөр «Женоагийн» албан ёсны тоглогч болов.<ref name=Genoa2009report/><ref>{{cite news|url=http://www.arezzocalcio.it/archivio/notizia.php?art=2271|title=Compartecipazioni|date=26 June 2009|accessdate=8 March 2010|work=AC Arezzo|language=Italian|archive-date=11 Арван хоёрдугаар сар 2019|archive-url=https://web.archive.org/web/20191211234827/http://www.arezzocalcio.it/archivio/notizia.php?art=2271|url-status=dead}}</ref> [[2010]] оны [[12 сарын 27|арванхоёрдугаар сарын 27-нд]] «[[Интернационале]]» багт 19 сая еврогоор элссэн.<ref name=Inter2011bilancio>FC Internazionale Milano Report and Accounts on 30 June 2011 {{it icon}}</ref> 2011 оны нэгдүгээр сарын 9-нд Катаниаг 2:1 харьцаагаар ялахад анхны тоглолтоо хийсэн Раноккья 2014/15 онд [[Хавьер Санетти]]г зодог тайлахад ахлагчийн үүргийг залгамжлах болов.<ref>{{cite news|url=http://www.sportal.com.au/football/news/new-inter-captain-ranocchia-eager-to-emulate-zanetti/1air4huch5vl211tl0zv2oip0s/|title=New Inter captain Rocchia keen to emulate Zanetti|date=17 July 2014|work=Sportal|accessdate=17 July 2014|archive-date=26 Долдугаар сар 2014|archive-url=https://web.archive.org/web/20140726040413/http://www.sportal.com.au/football/news/new-inter-captain-ranocchia-eager-to-emulate-zanetti/1air4huch5vl211tl0zv2oip0s/|url-status=dead}}</ref> == Шигшээ == Түүнийг [[Италийн хөлбөмбөгийн үндэсний шигшээ баг|Италийн шигшээ]] 2010 оны арваннэгдүгээр сарын 17-нд [[Румыны хөлбөмбөгийн үндэсний шигшээ баг|Румыны]] нөхөрсөг тоглолтонд анх гараалуулсан. == Амжилт == * [[Италийн хөлбөмбөгийн цом|Италийн цомын эзэн]]: 2011 == Лавлах холбоос == {{лавлах холбоос}} == Цахим холбоос == * {{AIC|14769}} * [http://www.figc.it/nazionali/DettaglioConvocato?codiceConvocato=3269&squadra=1 Профайл - figc.it] * [https://web.archive.org/web/20090912010702/http://www.asbari.it/component/campionato/?task=giocatore&giocatore=14769 Профайл - asbari.it] {{Italy-footy-bio-stub}} {{Интернационале багийн бүрэлдэхүүн}} {{DEFAULTSORT:Раноккья, Андреа}} [[Ангилал:Италийн шигшээ багийн хөлбөмбөгчин]] [[Ангилал:Хөлбөмбөгийн хамгаалагч]] [[Ангилал:Ареццо багийн тоглогч]] [[Ангилал:Бари багийн тоглогч]] [[Ангилал:Женоа багийн тоглогч]] [[Ангилал:Интернационале багийн тоглогч]] [[Ангилал:Халл Сити багийн тоглогч]] [[Ангилал:Сампдориа багийн тоглогч]] [[Ангилал:Италичууд]] [[Ангилал:1988 онд төрсөн]] cqnq1hh271qrniev5bcdmye7n2gaoae 0 61999 822837 778866 2025-06-23T10:58:11Z Enkhsaihan2005 64429 822837 wikitext text/x-wiki {{Short description|Зүүн өмнөд Энэтхэг дэх муж}} {{Инфобокс Энэтхэгийн муж эсвэл нутаг дэвсгэр | name = Андра Прадеш | native_name = ఆంధ్రప్రదేశ్ | type = Муж | official_name = Андра Прадеш муж | image_skyline = {{multiple image | border = infobox | total_width = 300 | image_style = | caption_align = center | perrow = 1/2/2/2/1 | image1 = Tirumala 090615.jpg | caption1 = [[Венкатешвара сүм, Тирумала|Шри Венкатешвара Швами сүм]] | image2 = Undavalli Caves, Vijayawada.JPG | caption2 = [[Ундавалли агуй]] | image3 = Dhyaan buddha Amaravthi.jpg | caption3 = [[Дхьяна Буддагийн хөшөө]] | image4 = LVM3 M4, Chandrayaan-3 - Launch vehicle at the Second Launch Pad (SLP) of SDSC-SHAR, Sriharikota 06.webp | caption4 = [[Сатиш Дхаваны сансрын төв]] | image5 = Araku valley view.jpg | caption5 = [[Араку хөндий]] | image6 = Nandi Lepakshi Temple Hindupur 5.jpg | caption6 = [[Лепакши|Лепакши Нанди]] | image7 = Vizag seaport.jpg | caption7 = [[Вишакхапатнам боомт]] }} | image_caption = <!--Do not add caption again--> | image_seal = | etymology = "[[Андрас]]ын муж" | motto = [[Сатьямэва жаяте]] ([[Самгарди]])<br/>"Зөвхөн үнэн ялдаг" | anthem = [[Ма Тэлугу Таллики]] ([[Телүгү хэл|Телүгү]])<br/> "Манай Тэлугу ээждээ" | image_map = IN-AP.svg | coordinates = {{coord|16.51|80.52|region:IN-AP_type:adm1st_dim:500000|display=inline,title}} | region = Өмнөд Энэтхэг | year_start = <!-- the year in which the territory was established as a separate entity --> | formation_date4 = 10 сарын 1, 1953 | consolidation = 11 сарын 1, 1956 | before_was = [[Андра Прадеш (1956–2014)|Хуваагдаагүй Андра Прадеш]] | formation_date3 = 6 сарын 2, 2014 ([[Телангана]]г тасалж байгуулсан) | capital = Амаравати | largestcity = Вишакхапатнам | metro = Андра Прадешийн нийслэлийн бүс | districts = [[Андра Прадешийн тойргийн жагсаалт|26]] | Governor = [[Сьед Абдул Назир]] | Chief_Minister = [[Н. Чандрабабу Найду]] | party = [[Тэлүгү Нутгийн Нам|ТНН]] | Deputy_CM = [[Паван Кальян|К. Паван Кальян]]<br />([[Жанасена нам|JSP]]) | judiciary = [[Андра Прадешийн дээд шүүх]] | Chief_secretary = К.Вижаянанд, IAS | legislature_type = Хоёр танхимт <br/>[[Андра Прадешийн хууль тогтоох байгууллаг]] | assembly = [[Андра Прадешийн хууль тогтоох ассамблей]] | assembly_seats = 175 суудал | council = [[Андра Прадешийн хууль тогтоох зөвлөл]] | council_seats = 58 суудал | rajya_sabha_seats = 11 суудал | lok_sabha_seats = 25 суудал | area_total_km2 = 162970 | area_rank = 7-р байр | elevation_m = 269 | elevation_max_m = 1680 | elevation_max_point = [[Арма Конда]] | population_total = 49577103 | population_footnotes = {{IncreaseNeutral}}{{Sfn|DOP|2023|p=430}}{{Sfn|DOP|2023|p=3}} | population_as_of = 2011 | population_rank = 10-р байр | population_urban = 29.47% (14610372) | population_rural = 70.53% (34966730) | population_density = 304 | population_demonym = | 0fficial_Langs = [[Телүгү хэл]] | additional_official = [[Урдү хэл]]<ref name=":1"/><ref name=":2">{{Cite web|url=https://www.thehansindia.com/andhra-pradesh/ap-govt-issues-orders-recognising-urdu-as-the-official-language-749112|title=AP govt. issues orders recognising Urdu as the official language|last=Pavan|work=[[The Hans India]]|date=2022-06-17|access-date=2025-06-23|archive-date=2023-07-27|archive-url=https://web.archive.org/web/20230727054829/https://www.thehansindia.com/andhra-pradesh/ap-govt-issues-orders-recognising-urdu-as-the-official-language-749112|url-status=live}}</ref> | official_script = [[Телүгү бичиг]] | GDP_footnotes = <ref name="GSDP">{{cite report|url=https://esankhyiki.mospi.gov.in/datacatalogue/NASdata/SDP/SDP-as%20on%2001.08.2024/State_wise_SDP-01082024_GSDP_Current.xlsx|title=Gross State Domestic Product (Current Prices)|publisher=[[Энэтхэгийн засгийн газар]]|access-date=2025-06-23}}</ref><ref name="NSDP">{{cite report|url=https://mospi.gov.in/sites/default/files/press_releases_statements/State_wise_SDP_as_on_15032024.xls|title=Per Capita Net State Domestic Product (Current Prices)|publisher=[[Энэтхэгийн засгийн газар]]|access-date=2025-06-23}}</ref> | GDP_total = {{Increase}} {{INRConvert|16.40|t|lk=r}} | GDP_year = 2024–25 | GDP_rank = 9-р байр | GDP_per_capita = {{Increase}} {{INRConvert|298362|lk=r}} | GDP_per_capita_rank = 16-р байр | HDI_year = 2022 | HDI = {{Increase}} 0.642 {{color|#fc0|дундаж}} <ref>{{cite web |title=India: Subnational HDI |url=https://globaldatalab.org/shdi/table/shdi/IND/ |website=Global Data Labs |access-date=2025-06-23}}</ref> | HDI_rank = 26-д | literacy = 72.6%<ref>{{Cite book |url=https://www.mospi.gov.in/sites/default/files/publication_reports/AnnualReport_PLFS2023-24L2.pdf |title=Жилийн тайлан, Ажиллах хүчний үечилсэн судалгаа (PLFS) (2023 оны 7 сараас 2024 оны 6 сар) |date=2024-09-23 |publisher=Үндэсний түүвэр судалгааны алба, Статистикийн яам, хөтөлбөрийн хэрэгжилт, Энэтхэгийн Засгийн газар |year=2024 |pages=A-10 |chapter=Appendix-A: Detailed tables, Table (7): Literacy rate (in per cent) of persons of different age groups for each State/UT (persons, age-group (years): 7 & above, rural+urban (column 6))}}</ref> | literacy_year = 2024 | literacy_rank = 36-д | sex_ratio = 993[[эмэгтэй|♀]]/1000 [[эрэгтэй|♂]] | sexratio_year = 2011 | sexratio_rank = 20-д | iso_code = IN-AP | registration_plate = AP | website = ap.gov.in | image_highway = SH IN-AP.png | SH_numbers = [[Андра Прадеш мужийн хурдны замын жагсаалт|AP SH1{{ndash}}AP SH240]] }} '''Андра Прадеш''' ([[латин үсэг|лат-га.]] ''Andhra Pradesh'') — [[Энэтхэг]] улсын харьяа, нутгийн дорно өмнөд эргээр оршдог '''[[муж]]'''. 160 мянган км² газар нутаг, 49 сая хүн амтай. Албан ёсны бөгөөд нутгийн хэл нь [[тэлүгү хэл|тэлүгү]]. == Газар зүй == [[Зураг:Andhra_Pradesh_and_Telangana_Physical.jpeg|thumb|left|180px|Физик газрын зураг]] [[Энэтхэгийн хойг]]ийн дорно өмнөд эрэг, [[Бенгалын булан]]гийн дагуу байрлажээ. [[Орисса]], [[Телангана]], [[Карнатака]], [[Тамилнаду]] мужтай хиллдэг. Андра Прадеш нутаг далайн эрэг газар нам доор нарийн зурвастай. [[Дорно Гат]], [[Наллама]] зэрэг өндөрлөг нарийн зурвас байна. Уулнаа ой модтой. Ургамал, амьтнаар баян. [[Кришна]], [[Годавари]] гэсэн хоёр мөрөн нутгаар дайран урсдаг. 3-6-р сард зуны улирал тохиодог. Эрэг орчим газарт 20 °C — 41 °C халуун. 7-9-р сар борооны улирал байна. Хүчтэй бороотой. 11-2-р сар буюу өвлийн улиралд 12 °C — 30 °C дулаан байдаг. == Хүн ам зүй == Нутгийн албан ёсны хэл нь нутгийн олонхын хэлэлцдэг тэлүгү хэл юм. Тамил, каннада, одя хэлтэн бас бий. 2011 оны байдлаар хүн амын 66.46% бичиг үсэгт тайлагдсан. Үүнээс эрэгтэйд 74.95%, эмэгтэйд 57.92% байгаа. Нутгийн хүн амын 91% [[хиндү]], 6% [[лал]], 3% бусад шашин шүтлэгтэй. Эрт үед дэлгэрч асан буддын шашны дурсгалт газрууд их бий. === Хот суурин === Хүн амын 30% хувь хотод, 70% хөдөө амьдардаг. Томоохон хот (2011 оны байдлаар): * [[Висакапатнам]] – 2,035,922 хүнтэй, * [[Вижаявада]] – 1,034,358, * [[Гүнтүр]] – 743,354. * [[Нэллөр]] – 600,869. * [[Карнөл]] – 424,920. == Түүх == 1953 онд [[Мадрас муж]]аас тэлүгү хэлтний нутгийг салган '''Андра''' муж нэртэйгээр үүсгэн байгуулсан. 1956 онд Хайдарабад мужийн тэлүгү хэлт нутагтай нэгдэж Андра Прадеш муж болсон. 2014 онд хуучны Хайдарабад мужийн хэсэг [[Телангана]] муж болон салжээ. Андрапрадеш мужийн засгийн ордон [[Амаравати]] хот руу шилжсэн. Хууль ёсноо [[Хайдарабад]] хотыг мужийн төв гэсэн хэвээрээ байгаа. ==Зураг == <gallery widths="170px" heights="130px"> Kondapalli_toys_at_a_house_in_Vijayawada.jpg Vizagcity.jpg Side_view_of_Madhavaraya_Swamy_temple,_Gandikota.JPG India Farming.jpg </gallery> == Эшлэл == {{reflist}} {{Энэтхэг}} [[Ангилал:Андра Прадеш| ]] [[Ангилал:Энэтхэгийн муж улс]] 2jk20dlk8s6ytdk7sqh3f3sx7nhqad9 0 66085 822769 822617 2025-06-22T20:09:48Z InternetArchiveBot 70653 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5 822769 wikitext text/x-wiki {{Infobox programming language | name = R хэл | logo = [[File:R logo.svg|200px|Лого]] | released = {{Start date and age|1993|08}}<ref name="Interface98">{{cite techreport |url=https://www.stat.auckland.ac.nz/~ihaka/downloads/Interface98.pdf |title=R : Past and Future History |first=Ross |last=Ihaka |institution=Statistics Department, The University of Auckland, Auckland, New Zealand |conference=Interface '98 |year=1998}}</ref> | designer = [[wikisource:en:Ross Ihaka|Ross Ihaka]] and [[wikisource:en:Robert Gentleman (statistician)|Robert Gentleman]] | developer = R Core Team<ref>{{Cite web |url=https://cran.r-project.org/doc/FAQ/R-FAQ.html#What-is-R_003f |title=R FAQ |at=2.1 What is R? |date=November 26, 2015 |first=Kurt |last=Hornik |website=The Comprehensive R Archive Network |accessdate=2015-12-06}}</ref> | typing = [[wikisource:en:dynamic typing|Dynamic]] | implementations = | dialects = | influenced = | license = [[GNU GPL#Version 2|GNU GPL v2]]<ref>{{cite web |url=https://www.r-project.org/COPYING |title=R license |publisher=r-project |access-date=6 June 2016}}</ref> | website = [https://www.r-project.org/ www.r-project.org] | wikibooks = | paradigms = [[Multi-paradigm programming language|Multi-paradigm]]: [[Array programming|Array]], [[Object-oriented programming|object-oriented]], [[Imperative programming|imperative]], [[Functional programming|functional]], [[Procedural programming|procedural]], [[Reflective programming|reflective]] | latest_release_version = 3.4.0 (You Stupid Darkness)<ref>{{cite web|url=https://cran.r-project.org/doc/manuals/r-devel/NEWS.html|title=R News|website=CRAN|access-date=22 April 2017}}</ref> | latest_release_date = {{Start date and age|2017|04|21}} | latest_test_version = | latest_test_date = | influenced_by = | file_ext = .r, .R, .RData, .rds, .rda }} R нь статистик тооцоолол, график дүрслэлд зоиулагдсан нээлттэй эх бүхий [[программчлалын хэл]] болон програм хангамж бөгөөд Статистик Тооцооллын R Сан дээр түшиглэдэг.{{refn| R language and environment * {{Cite web |url=https://cran.r-project.org/doc/FAQ/R-FAQ.html#What-is-R_003f |title=R FAQ| at=2.1 What is R? |date=November 26, 2015 |first=Kurt |last=Hornik |website=The Comprehensive R Archive Network |accessdate=2015-12-06}} R Foundation * {{Cite web |url=https://cran.r-project.org/doc/FAQ/R-FAQ.html#What-is-the-R-Foundation_003f |title=R FAQ |at=2.13 What is the R Foundation? |date=November 26, 2015 |first=Kurt |last=Hornik |website=The Comprehensive R Archive Network |accessdate=2015-12-06}} The R Core Team [https://cran.r-project.org/doc/FAQ/R-FAQ.html#Citing-R asks authors who use R in their data analysis] to cite the software using: * R Core Team (2016). R: A language and environment for statistical computing. R Foundation for Statistical Computing, Vienna, Austria. URL http://www.R-project.org/. }} R хэлийг статистикчид, [[Data mining|өгөгдлийн уурхайчид]] статистикийн програм хангамж{{refn| widely used * {{cite journal | author1 = Fox, John | author2 = Andersen, Robert | lastauthoramp = yes | title = Using the R Statistical Computing Environment to Teach Social Statistics Courses | publisher = Department of Sociology, McMaster University | date = January 2005 | url = http://www.unt.edu/rss/Teaching-with-R.pdf | format = PDF | accessdate = 2006-08-03 | archive-date = 2016-06-11 | archive-url = https://web.archive.org/web/20160611085820/http://www.unt.edu/rss/Teaching-with-R.pdf | url-status = dead }} * {{cite news | url=https://www.nytimes.com/2009/01/07/technology/business-computing/07program.html |title=Data Analysts Captivated by R's Power | date=2009-01-06 | accessdate=2009-04-28|last=Vance| first=Ashlee |work=[[New York Times]]| quote=R is also the name of a popular programming language used by a growing number of data analysts inside corporations and academia. It is becoming their lingua franca...}} }} зохиох, мэдээлэлд дүн шинжилгээ хийх<ref>{{cite news|url=https://www.nytimes.com/2009/01/07/technology/business-computing/07program.html|title=Data Analysts Captivated by R's Power|date=2009-01-06|accessdate=2009-04-28|last=Vance|first=Ashlee|work=[[New York Times]]|quote=R is also the name of a popular programming language used by a growing number of data analysts inside corporations and academia. It is becoming their lingua franca...}}</ref> зэрэгт өргөн хэрэглэхийн зэрэгцээ сүүлийн жилүүдэд түүний хэрэглээ бусад чиглэлд ч хурдацтай өсөн нэмэгдэж байна.{{refn| R's popularity * David Smith (2012); [http://java.sys-con.com/node/2288420 ''R Tops Data Mining Software Poll''], Java Developers Journal, May 31, 2012. * Karl Rexer, Heather Allen, & Paul Gearan (2011); [http://www.rexeranalytics.com/Data-Miner-Survey-Results-2011.html ''2011 Data Miner Survey Summary''], presented at Predictive Analytics World, Oct. 2011. * {{cite web|author=Robert A. Muenchen|year=2012|url= http://r4stats.com/articles/popularity/|title=The Popularity of Data Analysis Software}} * {{cite journal|url=http://www.nature.com/news/programming-tools-adventures-with-r-1.16609|title=Programming tools: Adventures with R|first1=Sylvia|last1=Tippmann|journal=[[Nature (journal)|Nature]]|volume = 517| doi = 10.1038/517109a | pages = 109–110 | date = 29 December 2014}} }} R бол GNU програм хангамж юм.{{refn| GNU project * {{cite web | url=http://directory.fsf.org/project/gnur/ | publisher=Free Software Foundation (FSF) Free Software Directory|title=GNU R |date=19 July 2010|accessdate=13 November 2012}} * {{cite web | author=R Project|date=n.d.|url=https://www.r-project.org/about.html | title=What is R? | accessdate=2009-04-28}} }} R програмын эх код [[Си хэл|C]], [[Фортран|Fortran]], R хэл дээр бичигдсэн.<ref>{{cite web|author="Wrathematics"|url=http://librestats.com/2011/08/27/how-much-of-r-is-written-in-r/|title=How Much of R Is Written in R|date=27 August 2011|accessdate=2011-12-01|publisher=librestats}}</ref> R програмыг [[GNU General Public License|GNU GPL Олон Нийтийн Лиценз]]-ээр голлох [[Үйлдлийн систем|үйлдлийн системүүд]] дээр үнэ төлбөргүй ашиглах боломжтой. Мөн R нь командын мөрнөөс ажилладаг тул зориулалтын [[Хэрэглэгчийн график интерфейс|график интерфейс]] бүхий програмаар дамжуулан ашиглах нь зүйтэй.<ref name="R_gui">{{cite web|title=7 of the Best Free Graphical User Interfaces for R|url=http://www.linuxlinks.com/article/20110306113701179/GUIsforR.html|website=linuxlinks.com|accessdate=9 February 2016}}</ref> == Түүх == R нь John Chambers гэдэг хүний Bell Labs-д ажиллаж байх үедээ зохиосон [[wikisource:en:S (programming language)|програмчлалын S хэл]] дээр тулгуурласан. Эдгээрийн хооронд хэдэн чухал ялгаа байдаг ч S хэлээр бичигдсэн кодын ихэнх нь R дээр шууд ажилладаг.<ref>{{cite web|url=https://www.r-project.org/about.html|title=R: What is R?|website=R-Project|accessdate=7 February 2016}}</ref> R програмыг Росс Ihaka , Роберт Gentleman<ref>{{cite web|url=http://myprofile.cos.com/rgentleman|title=Individual Expertise profile of Robert Gentleman|last=Gentleman|first=Robert|date=9 December 2006|accessdate=2009-07-20|archiveurl=https://web.archive.org/web/20110723215206/http://myprofile.cos.com/rgentleman|archivedate=23 July 2011}}</ref> нар Шинэ Зеландын Веллингтон Их Сургууль-д байх үедээ зохиосон бөгөөд одоогоор ''R Development Core Team'' хөгжүүлж байна. S хэлний зохиогч Chambers уг багийн нэг гишүүн юм. R гэх нэр нь түүнийг анхлан зохиогчдын нэр болон гол суурь нь болсон S хэлний нэртэй холбоотой.<ref>{{cite book|url=https://cran.r-project.org/doc/FAQ/R-FAQ.html#Why-is-R-named-R_003f|title=The R FAQ: Why is R named R?|isbn=3-900051-08-9|author=Kurt Hornik|accessdate=2008-01-29}}</ref> Төсөл 1992 онд санаачлагдсан бол анхны хувилбар нь 1995 онд гарсан. Харин тогтвортой beta хувилбар нь 2000 онд гарсан.<ref>{{Cite web|url=https://cran.r-project.org/doc/html/interface98-paper/paper_2.html|title=R : Past and Future History -- A Free Software Project|website=cran.r-project.org|access-date=2016-05-30}}</ref><ref>{{Cite web|url=http://blog.revolutionanalytics.com/2016/03/16-years-of-r-history.html|title=Over 16 years of R Project history|website=Revolutions|access-date=2016-05-30}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.stat.auckland.ac.nz/~ihaka/downloads/Massey.pdf|title=The R Project: A Brief History and Thoughts About the Future|last=Ihaka|first=Ross|date=|website=stat.auckland.ac.nz|publisher=|access-date=}}</ref> == R програм Монгол улсад == R програмыг хэрэглэх, R хэлийг судлах явдал [[Монгол улс]]ад улам бүр дэлгэрч буй бөгөөд үүнийг гэрчлэх мэдээ материал<ref>{{Cite web|url=http://news.num.edu.mn/?p=38344|title=Судалгаанд статистикийн аргыг хэрэглэх нь сэдэвт сургалт амжилттай болж өндөрлөлөө|website=news.num.edu.mn|access-date=2016-11-29}}</ref>, нийгмийн сүлжээний бүлгэмүүд<ref>{{Cite web|url=https://www.facebook.com/groups/238749916309897/|title=Монголын R хэрэглэгчдийн групп|website=facebook.com|access-date=2017-05-19}}</ref> цөөнгүй байна. Зарим их, дээд сургууль сургалтын хөтөлбөртөө R програмыг нэвтрүүлснээс тухайлан [[Монгол Улсын Их Сургууль]] дээр хэрэгжиж буй Статистик хөтөлбөрийг дурдаж болно.{{citation needed|date=May 2017}} Монгол хэл дээрх ном, сурах бичиг, гарын авлагын хувьд [https://web.archive.org/web/20171129163653/http://galaa.mn/ Г.Махгал], Ш.Мөнгөнсүх нар бичиж Б.Магсаржав хянан тохиолдуулсан [https://web.archive.org/web/20171217135839/http://magadlal.mn/books/id-2.html Статистик програмчлалын R хэл] сурах бичиг хэвлэгдэн гарчээ.<ref>{{Cite web|url=http://mongolbooks.com/%D1%81%D1%82%D0%B0%D1%82%D0%B8%D1%81%D1%82%D0%B8%D0%BA-%D0%BF%D1%80%D0%BE%D0%B3%D1%80%D0%B0%D0%BC%D1%87%D0%BB%D0%B0%D0%BB%D1%8B%D0%BD-r-%D1%85%D1%8D%D0%BB-2017/|title=МУИС Пресс хэвлэлийн газар|website=mongolbooks.com|access-date=2017-05-19|archive-date=2017-05-19|archive-url=https://web.archive.org/web/20170519163835/http://mongolbooks.com/%D1%81%D1%82%D0%B0%D1%82%D0%B8%D1%81%D1%82%D0%B8%D0%BA-%D0%BF%D1%80%D0%BE%D0%B3%D1%80%D0%B0%D0%BC%D1%87%D0%BB%D0%B0%D0%BB%D1%8B%D0%BD-r-%D1%85%D1%8D%D0%BB-2017/|url-status=dead}}</ref><ref>{{Cite web|url=http://magadlal.mn/books/id-2.html|title=www.magadlal.mn|website=magadlal.mn|access-date=2017-05-19|archive-date=2017-12-17|archive-url=https://web.archive.org/web/20171217135839/http://magadlal.mn/books/id-2.html|url-status=dead}}</ref> == Статистикийн зүгээс онцлох зүйлс == R, түүний сангууд олон янзын статистик болон график хэрэгсэл агуулдаг. Тухайлбал шугаман болон шугаман бус загвар, статистик шинжүүрүүд, хугацаан цувааны шинжилгээ, бүлэглэх, ангилах болон бусад олон шинжилгээ дурдаж болно. Мөн R програмын нэмэлт багцууд олон янзын функц болон бусад зүйлс агуулдаг. R хэлний стандарт функцүүдийн олонх нь R хэл дээрээ бичигдсэн бөгөөд нэмэлтээр [[Си хэл|C]], [[C++]], [[Фортран|Fortran]] хэл дээрх код оруулан ажиллуулж болдог. Өндөр мэдлэг чадвартай хэрэглэгчид C, C++,<ref>{{cite journal|url=http://www.jstatsoft.org/v40/i08|title=Rcpp: Seamless R and C++ Integration|first1=Dirk|last1=Eddelbuettel|first2=Romain|last2=Francois|journal=[[Journal of Statistical Software]]|volume=40|issue=8|year=2011|doi=10.18637/jss.v040.i08}}</ref> [[Java]],<ref>{{cite web|title=Calling R from Java|first=Duncan|last=Temple Lang|url=http://www.nuiton.org/attachments/168/RFromJava.pdf|date=6 November 2010|accessdate=18 September 2013|publisher=Nuiton}}</ref> [[.NET Фрэймворк|.NET]]{{refn| .NET Framework * {{cite web |title=Making GUIs using C# and R with the help of R.NET |url = http://psychwire.wordpress.com/2011/06/19/making-guis-using-c-and-r-with-the-help-of-r-net/}} * {{cite web |title=R.NET homepage |url=http://rdotnet.codeplex.com/ |access-date=2017-05-18 |archive-date=2015-10-13 |archive-url=https://web.archive.org/web/20151013020201/http://rdotnet.codeplex.com/ |url-status=dead }} * {{cite conference |url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |title=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |last1=Haynold |first1=Oliver M. |date=April 2011 |conference=R/Finance 2011 |conference-url=http://www.rinfinance.com/RinFinance2011/agenda/ |publisher= |book-title= |pages= |location=Chicago, IL, USA |id= }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2025-06-22 20:09:48 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2025-06-22 00:21:03 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2025-06-19 00:48:15 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2025-06-17 00:06:23 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2025-06-16 12:49:34 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2025-06-16 04:39:37 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2025-06-15 09:35:09 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2025-06-15 00:55:38 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2025-06-12 01:56:53 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2025-06-09 01:04:22 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2025-06-06 02:10:13 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2025-06-04 21:26:39 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2025-05-29 00:04:01 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2025-05-26 00:51:00 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2025-05-23 00:06:46 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2025-05-20 02:24:31 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2025-05-17 00:55:06 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2025-05-14 00:10:57 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2025-05-11 00:45:43 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2025-05-08 00:19:42 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2025-05-05 00:52:40 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2025-05-01 23:56:21 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2025-04-29 01:00:19 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2025-04-26 00:11:47 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2025-04-23 00:44:55 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2025-04-19 23:51:06 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2025-04-19 21:44:44 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2025-04-19 19:51:31 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2025-04-19 17:58:38 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2025-04-19 16:01:02 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2025-04-19 14:02:47 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2025-04-19 12:06:27 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2025-04-19 10:14:11 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2025-04-19 08:24:34 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2025-04-19 06:31:25 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2025-04-19 04:38:03 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2025-04-19 02:34:44 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2025-04-17 22:09:01 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2025-04-07 21:38:10 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2025-04-04 20:50:45 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2025-04-01 22:11:25 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2025-03-29 20:49:36 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2025-03-26 21:49:56 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2025-03-23 21:06:08 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2025-03-20 21:41:44 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2025-03-17 20:54:47 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2025-03-14 21:44:22 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2025-03-11 20:48:13 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2025-03-08 21:41:13 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2025-03-05 20:55:45 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2025-03-05 14:51:06 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2025-03-05 07:26:35 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2025-03-05 01:27:03 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2025-03-01 22:19:29 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2025-02-26 23:16:06 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2025-02-23 22:32:47 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2025-02-20 22:59:27 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2025-02-17 22:13:54 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2025-02-14 23:11:54 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2025-02-11 22:21:19 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2025-02-08 22:50:24 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2025-02-05 22:25:32 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2025-02-02 23:03:44 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2025-01-30 22:09:29 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2025-01-29 19:19:54 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2025-01-24 22:21:25 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2025-01-21 22:54:02 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2025-01-21 17:03:41 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2025-01-18 17:56:47 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2025-01-15 17:33:09 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2025-01-15 11:02:41 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2025-01-11 21:07:34 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2025-01-08 21:55:47 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2025-01-05 21:02:30 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2025-01-02 21:53:45 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-12-30 21:14:36 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-12-27 21:46:42 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-12-24 20:59:25 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-12-21 22:01:58 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-12-18 21:06:35 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-12-15 21:41:50 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-12-12 21:15:47 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-12-09 22:36:24 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-12-06 21:06:39 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-12-03 21:52:37 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-11-30 20:59:51 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-11-27 21:53:00 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-11-24 21:25:27 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-11-21 21:36:36 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-11-21 15:16:53 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-11-18 15:56:34 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-11-15 15:31:14 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-11-12 16:37:16 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-11-09 17:02:52 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-11-06 18:17:15 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-10-20 23:39:10 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-10-18 22:35:46 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-10-08 00:12:29 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-10-05 00:41:26 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-10-01 23:54:25 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-09-29 01:10:51 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-09-26 00:54:51 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-09-23 00:42:21 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-09-20 00:16:55 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-09-17 00:39:38 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-09-13 23:56:47 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-09-11 01:00:26 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-09-07 23:55:10 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-09-05 00:50:13 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-09-02 00:13:13 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-08-30 00:43:37 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-08-27 00:02:12 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-08-24 00:51:45 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-08-20 23:52:49 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-08-18 00:48:54 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-08-14 23:48:18 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-08-14 19:34:08 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-08-14 14:52:36 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-08-14 12:21:02 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-08-14 09:07:15 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-08-10 16:11:47 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-08-07 15:01:03 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-08-04 16:35:37 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-07-31 09:33:07 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-07-28 12:22:45 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-07-25 09:51:50 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-07-22 09:58:08 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-07-17 13:54:08 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-07-14 14:33:34 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-07-11 13:16:25 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-07-08 15:15:57 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-07-05 13:29:29 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-07-02 14:31:38 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-06-29 14:02:09 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-06-26 13:52:18 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-06-24 18:03:38 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-06-20 11:07:35 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-06-17 11:47:35 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-06-14 11:19:24 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-06-11 11:45:44 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-06-08 10:54:26 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-06-05 11:53:39 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-06-02 10:48:20 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-05-30 11:46:58 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-05-27 11:12:26 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-05-24 11:42:51 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-05-21 11:41:41 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-05-18 12:34:47 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-05-15 11:55:23 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-05-12 10:56:50 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-05-09 11:53:33 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-05-08 10:54:33 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-05-07 08:13:41 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-05-06 00:38:39 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-05-04 23:27:07 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-05-02 01:42:49 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-04-29 00:14:31 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-04-26 01:43:17 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-04-23 00:59:05 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-04-20 00:07:05 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-04-17 00:48:26 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-04-14 00:20:27 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-04-11 00:57:12 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-04-07 20:06:27 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-04-04 18:23:34 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-04-01 20:05:13 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-03-29 19:22:40 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-03-27 03:09:13 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-03-23 17:56:27 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-03-23 05:41:39 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-03-22 02:47:49 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-03-21 08:56:50 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-03-20 14:08:47 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-03-20 01:58:38 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-03-19 12:23:41 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-03-18 12:37:16 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-03-17 20:04:45 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-03-14 21:51:52 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-03-11 21:02:03 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-03-08 21:37:58 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-03-05 20:47:26 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-03-02 21:46:19 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-02-28 21:02:39 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-02-25 21:36:57 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-02-22 21:10:36 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-02-19 21:40:23 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-02-16 21:01:50 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-02-13 21:44:18 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-02-10 20:53:01 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-02-07 21:24:58 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-02-04 20:40:16 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-02-01 21:47:27 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-01-29 19:37:00 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-01-29 03:10:07 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-01-28 03:40:04 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-01-27 08:11:55 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-01-26 15:41:25 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-01-25 23:48:29 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-01-24 23:22:31 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-01-24 03:04:15 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-01-23 10:42:31 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-01-22 16:16:46 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-01-21 15:57:00 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-01-20 20:27:41 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-01-20 05:13:52 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-01-19 13:05:32 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-01-18 13:06:42 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-01-17 16:34:56 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-01-17 00:43:31 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-01-16 09:14:27 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-01-13 01:25:19 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-01-10 07:39:17 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-01-07 00:41:40 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-01-04 00:02:27 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-01-01 00:44:22 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2023-12-28 23:55:14 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2023-12-26 00:48:06 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2023-12-22 23:59:17 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2023-12-20 00:42:07 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2023-12-16 23:59:08 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2023-12-14 00:46:56 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2023-12-10 23:47:08 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2023-12-08 01:13:03 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2023-12-05 00:45:27 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2023-12-01 23:52:59 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2023-11-29 01:02:49 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2023-11-25 23:51:53 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2023-11-23 00:47:05 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2023-11-20 00:13:11 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2023-11-17 00:36:18 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2023-11-13 23:55:56 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2023-11-11 00:55:13 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2023-11-07 23:50:04 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2023-11-05 19:50:40 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2023-11-02 00:06:12 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2023-10-30 01:23:37 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2023-10-26 23:47:49 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2023-10-24 01:20:57 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2023-10-20 23:50:43 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2023-10-18 00:46:19 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2023-10-15 00:08:55 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2023-10-12 00:39:45 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2023-10-08 23:53:55 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2023-10-06 01:17:42 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2023-10-02 23:50:44 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2023-09-30 01:05:20 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2023-09-26 23:46:14 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2023-09-26 05:10:10 InternetArchiveBot }} }} болон [[Python]] зэрэг хэл дээр R хэлний объект уруу шууд хандаж ажиллах код бичдэг.<ref name="SASvsR">{{cite web|url=https://intellipaat.com/blog/choosing-between-sas-r-and-python-for-big-data-solution/|title=Choosing between SAS, R and Python for Big Data Solution - Intellipaat Blog|first=|last=Intellipaat|work=intellipaat.com|accessdate=2 December 2016}}</ref> Статистик тооцооллын бусад хэлнүүдээс ялгарах гол давуу тал бол R хэлний [[Объект хандалтат програмчлал|объект-хандалтат]] чанар бөгөөд энэ нь S хэлнээс түүнд дамжсэн билээ. R хэлний бас нэг онцлог lexical scoping зарчмыг хэрэгжүүлсэн явдал юм.<ref>{{cite journal|last=Jackman|first=Simon|title=R For the Political Methodologist|journal=The Political Methodologist|volume=11|issue=1|pages=20–22|date=Spring 2003|publisher=Political Methodology Section, [[American Political Science Association]]|url=http://polmeth.wustl.edu/tpm/tpm_v11_n2.pdf|format=PDF|accessdate=2006-08-03|archiveurl=https://web.archive.org/web/20060721143309/http://polmeth.wustl.edu/tpm/tpm_v11_n2.pdf|archivedate=2006-07-21}}</ref> Түүний өөр нэг давуу тал бол математикийн тэмдэгт агуулсан, хэвлэлийн шаардлагад нийцэх график диаграм байгуулдаг явдал юм. Мөн нэмэлт багцуудын тусламжтай динамик болон интерактив график диаграм ч байгуулах боломжтой.<ref>{{cite web|url=https://cran.r-project.org/web/views/Graphics.html|title=CRAN Task View: Graphic Displays & Dynamic Graphics & Graphic Devices & Visualization|publisher=The Comprehensive R Archive Network|accessdate=2011-08-01|archive-date=2016-09-26|archive-url=https://web.archive.org/web/20160926233106/https://cran.r-project.org/web/views/Graphics.html|url-status=dead}}</ref> R програм өөрийн баримт бичиг боловсруулалтын [[LaTeX]] төст Rd гэх форматтай.<ref name="R_Rd">{{cite web|title=Rd format|url=http://www.hep.by/gnu/r-patched/r-exts/R-exts_49.html|website=hep.by|accessdate=9 February 2016|archive-date=13 Есдүгээр сар 2018|archive-url=https://web.archive.org/web/20180913185536/http://www.hep.by/gnu/r-patched/r-exts/R-exts_49.html|url-status=dead}}</ref> == Програмчлалын зүгээс онцлох зүйлс == R нь шууд хөрвүүлэгдэн ажилладаг хэл бөгөөд хэрэглэгчид түүнийг командын мөрний хөрвүүлэгчээр дамжуулж ашигладаг. Хэрэв хэрэглэгч R хэлний командын мөрөнд <code>2+2</code> гэж бичээд enter дарвал компьютер доор үзүүлсэн шиг 4 гэсэн хариу өгнө:<source lang="rout"> > 2+2 [1] 4 </source>R програм энэ тооцоог тус бүр нэг элементтэй хоёр векторын нийлбэр гэж ойлгох тул үр дүн нь нэг элементтэй вектор байна. <code>[1]</code> угтвар векторын эхний элемент хэвлэгдсэнийг илтгэнэ (энэ нь тооцооны үр дүн олон мөр дамнан хэвлэгдэх үед илүү ашиг тустай байдаг). APL , MATLAB зэрэгтэй адил R хэл матриц дээрх арифметик үйлдлүүдийг дэмждэг. R-ын [[Өгөгдлийн бүтэц|өгөгдлийн бүтцэд]] вектор, матриц, массив, датафрейм (өгөгдлийн сангийн хүснэгттэй төстэй), лист зэрэг багтдаг.<ref>{{cite book|last=Dalgaard|first=Peter|title=Introductory Statistics with R|year=2002|publisher=Springer-Verlag|location=New York, Berlin, Heidelberg|isbn=0387954759|pages=10–18, 34}}</ref> Эдгээр объектуудаас гадна регрессийн загвар, хугацаан цуваа болон гео-орон зайн координат зэрэг өөр бусад төрлийн объектууд байдаг. Мөн хэрэглэгч өөрөө шинээр объектын класс тодорхойлж ашиглах боломжтой. Скаляр төрлийн өгөгдлийн хувьд энэ нь бие даасан өгөгдлийн бүтэц болдоггүй.<ref>{{cite journal|last=Ihaka|first=Ross|last2=Gentlman|first2=Robert|date=Sep 1996|title=R: A Language for Data Analysis and Graphics|url=https://www.stat.auckland.ac.nz/~ihaka/downloads/R-paper.pdf|journal=Journal of Computational and Graphical Statistics|publisher=American Statistical Association|volume=5|issue=3|pages=299–314|doi=10.2307/1390807|accessdate=2014-05-12}}</ref> Үүний оронд скаляр утгыг нэг урттай вектор гэж үздэг.<ref>{{Cite web|url=http://adv-r.had.co.nz/Data-structures.html|title=Data structures · Advanced R.|website=adv-r.had.co.nz|access-date=2016-09-26}}</ref> R нь зарим функцийн хувьд функц бүхий [[процедур хандалтат програмчлал]] болон ерөнхий функц бүхий [[объект хандалтат програмчлал]]<nowiki/>ын аль алийг дэмждэг. Ерөнхий функц нь түүний аргументаар дамжин ирсэн объектын классаас хамааран ажилладаг. Өөрөөр хэлбэл ерөнхий функц объектын классыг ялгаад улмаар харгалзах функц уруу замчилж өгдөг. Жишээлбэл <code>print</code> нэртэй ерөнхий функц ашиглан бараг бүх төрлийн объектын утгыг хэвлэх тушаалыг  <code>print(objectname)</code>  хэлбэрээр өгч болдог.<ref name="help_print">{{cite web|last1=R Core Team|title=Print Values|url=https://stat.ethz.ch/R-manual/R-devel/library/base/html/print.html|website=R Documentation|publisher=R Foundation for Statistical Computing|accessdate=30 May 2016}}</ref> == Багц == R програмын боломж бололцоог хэрэглэгчдийн үүсгэсэн ''багц'' нэмж суулгах замаар жишээлбэл мэргэжлийн статистикийн арга техник, график төхөөрөмж (тухайлбал ggplot2 багц, зохиогч нь Hadley Wickham), импорт/экспортын боломжууд, тайлан гаргах хэрэгсэл (knitr, Sweave) гэх мэтээр өргөтгөх боломжтой. Тэдгээр багцууд голдуу R заримдаа [[Java]], [[Си хэл|C]], [[C++]], [[Фортран|Fortran]] хэл дээр бичигдсэн байдаг.{{citation needed|date=January 2016}} R програмын суулгацад агуулагдах үндсэн багцуудаас гадна Comprehensive R Archive Network (CRAN),<ref>{{cite web|url=https://cran.r-project.org/|title=The Comprehensive R Archive Network|publisher=}}</ref> Bioconductor, Omegahat,<ref>{{cite web|url=http://www.omegahat.net/|title=Omegahat.net|publisher=Omegahat.net|date=|accessdate=2016-09-09}}</ref> GitHub болон бусад агуулахуудад (2017 оны 4 сарын байдлаар) 10500 нэмэлт багц байна.{{refn| packages available from repositories * {{cite web|author=Robert A. Muenchen|year=2012|url= http://r4stats.com/articles/popularity/|title=The Popularity of Data Analysis Software}} * {{cite journal|url=http://www.nature.com/news/programming-tools-adventures-with-r-1.16609|title=Programming tools: Adventures with R|first1=Sylvia|last1=Tippmann|journal=[[Nature (journal)|Nature]]|volume = 517| doi = 10.1038/517109a | pages = 109–110 | date = 29 December 2014}} * {{Cite web|url = http://www.rdocumentation.org/|title = <nowiki>Search all R packages and function manuals | Rdocumentation</nowiki>|date = 2014-06-16|accessdate = 2014-06-16|website = Rdocumentation|publisher = }} }} == Гол үе шатууд == R програмын өөрчлөлтийн түүхчилсэн жагсаалт CRAN дээр хадгалагдаж байдаг.<ref name="RNews">Changes in versions 3.0.0 onward: </ref> Тэдгээрээс заримыг онцлон дор жагсаав. {| class="wikitable" |- ! Release ! Date ! Description |- ! 0.16 | |This is the last [[Alpha test|alpha]] version developed primarily by Ihaka and Gentleman. Much of the basic functionality from the "White Book" (see [[S (programming language)#History|S history]]) was implemented. The mailing lists commenced on April 1, 1997. |- ! 0.49 | style="white-space:nowrap;"|1997-04-23 | This is the oldest [[Source code|source]] release which is currently available on CRAN.<ref>{{cite web|url=https://cran.r-project.org/src/base/R-0/|title=Index of /src/base/R-0|publisher=}}</ref> CRAN is started on this date, with 3 mirrors that initially hosted 12 packages.<ref>{{cite web|url=https://stat.ethz.ch/pipermail/r-announce/1997/000001.html|title=ANNOUNCE: CRAN|publisher=}}</ref> Alpha versions of R for Microsoft Windows and the [[classic Mac OS]] are made available shortly after this version.{{citation needed|reason=the CRAN announcement does not specifically mention Windows or Mac OS|date=October 2015}} |- ! 0.60 | 1997-12-05 | R becomes an official part of the [[GNU Project]]. The code is hosted and maintained on [[Concurrent Versions System|CVS]]. |- ! 0.65.1 | style="white-space:nowrap;"|1999-10-07 | First versions of update.packages and install.packages functions for downloading and installing packages from CRAN.<ref>https://cran.r-project.org/src/base/NEWS.0</ref> |- ! 1.0 | 2000-02-29 | Considered by its developers stable enough for production use.<ref>{{cite web|url=https://stat.ethz.ch/pipermail/r-announce/2000/000127.html|title=R-1.0.0 is released|author=Peter Dalgaard|accessdate=2009-06-06}}</ref> |- ! 1.4 | 2001-12-19 | S4 methods are introduced and the first version for [[macOS|Mac OS X]] is made available soon after. |- ! 2.0 | 2004-10-04 | Introduced [[lazy loading]], which enables fast loading of data with minimal expense of system memory. |- ! 2.1 | 2005-04-18 | Support for [[UTF-8]] encoding, and the beginnings of [[internationalization and localization]] for different languages. |- ! 2.11 | 2010-04-22 | Support for Windows 64 bit systems. |- ! 2.13 | 2011-04-14 | Adding a new compiler function that allows speeding up functions by converting them to byte-code. |- ! 2.14 | 2011-10-31 | Added mandatory namespaces for packages. Added a new parallel package. |- ! 2.15 | 2012-03-30 | New load balancing functions. Improved serialization speed for long vectors. |- ! 3.0 | 2013-04-03 | Support for numeric index values 2³¹ and larger on 64 bit systems. |} == Интерфейсүүд == Хамгийн өргөн хэрэглэгддэг R хэлний график интерфэйс бүхий хөгжүүлэлтийн цогц орчин бол RStudio юм. Үүнтэй ижил төстэй интерфэйс гэвэл R Tools for Visual Studio програмыг нэрлэж болно. R хэлэнд зориулагдсан интерфейст мөн Crackle GUI, R Commander, RKWard багтана. Өргөн хэрэглэгддэг зарим редактор R хэлийг дэмждэг. Тухайлбал Eclipse,<ref>{{cite web|url=http://www.walware.de/goto/statet|title=StatET for R|author=Unknown|access-date=2017-05-18|archive-date=2016-09-26|archive-url=https://web.archive.org/web/20160926134541/http://www.walware.de/goto/statet|url-status=dead}}</ref> Emacs, Кейт,<ref>{{cite web|url=http://kate-editor.org/downloads/syntax_highlighting|title=Syntax Highlighting|publisher=Kate Development Team|accessdate=2008-07-09|archiveurl=https://web.archive.org/web/20080707062903/http://www.kate-editor.org/downloads/syntax_highlighting|archivedate=2008-07-07|url-status=dead}}</ref> LyX.<ref>{{cite web|url=http://wiki.lyx.org/LyX/LyxWithRThroughSweave|title=LyX with R through Sweave|author=Paul E. Johnson and Gregor Gorjanc|accessdate=2017-04-04}}</ref> Notepad++,<ref>{{cite web|url=http://sourceforge.net/projects/npptor/|title=NppToR: R in Notepad++|publisher=sourceforge.net|accessdate=2013-09-18|date=8 May 2013}}</ref> WinEdt,<ref>{{cite web|url=https://cran.r-project.org/web/packages/RWinEdt/index.html|title=RWinEdt: R Interface to 'WinEdt'|author=Uwe Ligges|accessdate=2017-04-04}}</ref> Tinn-Р.<ref>{{cite web|url=http://nbcgib.uesc.br/lec/software/editores/tinn-r/en|title=Tinn-R|accessdate=2017-04-04|archive-date=2015-07-13|archive-url=https://web.archive.org/web/20150713103753/http://nbcgib.uesc.br/lec/software/editores/tinn-r/en|url-status=dead}}</ref> R хэлийг [[Python]],<ref>{{cite web|url=http://rpy.sourceforge.net|title=A simple and efficient access to R from Python|accessdate=18 September 2013|date=21 October 2012|first=Laurent|last=Gautier}}</ref> Perl,<ref>{{cite web|url=https://metacpan.org/module/Statistics::R|title=Statistics::R - Perl interface with the R statistical program - metacpan.org|author=Florent Angly|publisher=}}</ref> Ruby,<ref>{{cite web|url=https://github.com/alexgutteridge/rsruby|title=GitHub - alexgutteridge/rsruby: Ruby - R bridge.|author=alexgutteridge|work=GitHub}}</ref> F#<ref>{{cite web|url=http://bluemountaincapital.github.io/FSharpRProvider/|title=F# R Type Provider|author=BlueMountain Capital|publisher=}}</ref> , Julia<ref>{{cite web|url=https://github.com/JuliaInterop/RCall.jl}}</ref> зэрэг хэд хэдэн скрипт хэлнээс хандаж ашиглах боломжтой байдаг. == useR! хурал == R хэрэглэгчдийн албан ёсны жил тутмын цугларалт бол  "[https://web.archive.org/web/20150629180511/http://www.r-project.org/conferences.html useR!]" юм.<ref name="user">"useR!"</ref> Үүний анхны арга хэмжээ [https://web.archive.org/web/20130914003125/http://www.ci.tuwien.ac.at/Conferences/useR-2004/ useR! 2004] 2004 оны тав дугаар сард Австри улсын [[Вена]] хотноо зохион байгуулагдсан.<ref>{{cite web|url=http://www.ci.tuwien.ac.at/Conferences/useR-2004/|title=useR! 2004 - The R User Conference|accessdate=2013-09-18|date=27 May 2004|archive-date=2013-09-14|archive-url=https://web.archive.org/web/20130914003125/http://www.ci.tuwien.ac.at/Conferences/useR-2004/|url-status=dead}}</ref> Уг арга хэмжээ 2005 онд өнжсөнөөс хойш жил бүр Европ болон Хойд Америкт ээлжлэн зохион байгуулагдаж байна.<ref>{{cite web|url=https://www.r-project.org/conferences.html|title=R-related Conferences|author=R Project|date=9 August 2013|accessdate=2013-09-18|archive-date=2015-06-29|archive-url=https://web.archive.org/web/20150629180511/http://www.r-project.org/conferences.html|url-status=dead}}</ref> Дараагийн хурлуудыг дор жагсаав: * [https://www.r-project.org/conferences/useR-2006/ useR! 2006, Vienna, Austria] * [https://web.archive.org/web/20161031082351/http://user2007.org/ useR! 2007, Ames, Iowa, USA] * [https://web.archive.org/web/20170603005926/http://www.statistik.uni-dortmund.de/useR-2008/ useR! 2008, Dortmund, Germany] * [https://web.archive.org/web/20161206224014/http://math.agrocampus-ouest.fr/infoglueDeliverLive/evenements/useR2009 useR! 2009, Rennes, France] * [https://www.r-project.org/conferences/useR-2010/ useR! 2010, Gaithersburg, Maryland, USA] * [https://web.archive.org/web/20170421113054/http://web.warwick.ac.uk/statsdept/useR-2011/ useR! 2011, Coventry, United Kingdom] * [https://web.archive.org/web/20161103201807/http://biostat.mc.vanderbilt.edu/wiki/Main/UseR-2012 useR! 2012, Nashville, Tennessee, USA] * [https://web.archive.org/web/20161103062642/http://www.edii.uclm.es/~useR-2013// useR! 2013, Albacete, Spain] * [https://web.archive.org/web/20190107054408/http://user2014.stat.ucla.edu/ useR! 2014, Los Angeles, California, USA] * [http://user2015.math.aau.dk// useR! 2015, Aalborg, Denmark] *[https://user2016.r-project.org// useR! 2016, Stanford, California, USA] * [http://user2017.brussels/ useR! 2017, Brussels, Belgium] *[https://user2018.r-project.org/ useR! 2018, Brisbane, Australia] *[https://web.archive.org/web/20191202142748/http://www.user2019.fr/ useR! 2019, Toulouse, France] *[https://user2020.r-project.org/ useR! 2020, St. Louis, Missouri, USA] == R сэтгүүл == ''R сэтгүүл'' нь R төслийн нээлттэй хандалттай, хөндлөнгийн хяналттай сэтгүүл юм. Энд R програмын хэрэглээ болон хөгжүүлэлт тухайлбал R хэлний багц, програмчлалын зөвлөмж, мэдээ зэрэг зүйлс хэвлэгддэг. == SAS, SPSS болон Stata програмуудтай харьцуулахад == R програмыг SAS, SPSS, Stata зэрэг өргөн тархсан статистикийн програмуудтай нарийвчлан харьцуулах нь зүйтэй.<ref>{{cite web|url=http://www.burns-stat.com/pages/Tutor/R_relative_statpack.pdf|title= Comparison of R to SAS, Stata and SPSS|first=Patrick|last=Burns|date=27 February 2007|accessdate=2013-09-18}}</ref> R нь статистикийн програмуудын харьцуулалт дээр статистикийн шилдэг програмуудтай хамт тэргүүн эгнээнд жагсдаг. ''New York Times'' сонины 2009 оны 1 дүгээр сарын дугаарт өгөгдөл шинжээчдийн дунд R програм хүлээн зөвшөөрөгдөхийн зэрэгцээ SAS зэрэг арилжааны чанартай статистикийн програмын зах зээлд болзошгүй аюул учруулж буй талаар нийтлэл хэвлэгдсэн байдаг.{{refn | R as competition for commercial statistical packages * {{cite news| url=https://www.nytimes.com/2009/01/07/technology/business-computing/07program.html | work=The New York Times | first=Ashlee | last=Vance | title=Data Analysts Are Mesmerized by the Power of Program R: [Business/Financial Desk] | date=2009-01-07}} * {{cite news| url=http://bits.blogs.nytimes.com/2009/01/08/r-you-ready-for-r/ | work=The New York Times | first=Ashlee | last=Vance | title=R You Ready for R? | date=2009-01-08}} }} == Жишээ == === Бичигдэх хэлбэр === Дараах жишээнд уг [[Синтакс|хэлний бичигдэх хэлбэр]] болон командын мөрнөөс ажиллах байдлыг харууллаа.{{citation needed|date=January 2016}} R хэлэнд утга оноох оператор болох = тэмдэгтийн оронд <- хоёр тэмдэгтээс тогтох сумыг өргөн хэрэглэдэг.<ref>{{cite web|author=R Development Core Team|title=Assignments with the = Operator|url=https://developer.r-project.org/equalAssign.html|accessdate=14 June 2012}}</ref><source lang="rout"> > x <- c(1,2,3,4,5,6) # Create ordered collection (vector) > y <- x^2 # Square the elements of x > print(y) # print (vector) y [1] 1 4 9 16 25 36 > mean(y) # Calculate average (arithmetic mean) of (vector) y; result is scalar [1] 15.16667 > var(y) # Calculate sample variance [1] 178.9667 > lm_1 <- lm(y ~ x) # Fit a linear regression model "y = f(x)" or "y = B0 + (B1 * x)" # store the results as lm_1 > print(lm_1) # Print the model from the (linear model object) lm_1 Call: lm(formula = y ~ x) Coefficients: (Intercept) x -9.333 7.000 > summary(lm_1) # Compute and print statistics for the fit # of the (linear model object) lm_1 Call: lm(formula = y ~ x) Residuals: 1 2 3 4 5 6 3.3333 -0.6667 -2.6667 -2.6667 -0.6667 3.3333 Coefficients: Estimate Std. Error t value Pr(>|t|) (Intercept) -9.3333 2.8441 -3.282 0.030453 * x 7.0000 0.7303 9.585 0.000662 *** --- Signif. codes: 0 ‘***’ 0.001 ‘**’ 0.01 ‘*’ 0.05 ‘.’ 0.1 ‘ ’ 1 Residual standard error: 3.055 on 4 degrees of freedom Multiple R-squared: 0.9583, Adjusted R-squared: 0.9478 F-statistic: 91.88 on 1 and 4 DF, p-value: 0.000662 > par(mfrow=c(2, 2)) # Request 2x2 plot layout > plot(lm_1) # Diagnostic plot of regression model </source>[[Файл:Plots_from_lm_example.svg]] === Функцийн бүтэц === Хэрэглэгчийн функц зохиоход хялбар байдал нь R хэлний нэг давуу тал юм. Функцийн бие доторх объект функцийн дотоод хувьсагч болохын зэрэгцээ функцийн буцаах утга өгөгдлийн аль ч төрөл хэлбэрт байж болдог.<ref>{{cite web|url=http://www.statmethods.net/management/userfunctions.html|title=Quick-R: User-Defined Functions|first=Robert|last=Kabacoff|year=2012|accessdate=2013-10-28|website=statmethods.net}}</ref> Функцийн бүтцийг харуулсан жишээг дор өгөв:<source lang="r"> functionname <- function(arg1, arg2, ... ){ # функцийн нэр болон аргументуудыг зарлаж байна statements # тушаалууд return(object) # object объектыг функцийн утга болгон буцааж байна } sumofsquares <- function(x){ # хэрэглэгчийн үүсгэсэн функц return(sum(x^2)) # x векторын элементүүдийн квадратуудын нийлбэрийг буцааж байна } </source><source lang="rout"> > sumofsquares(1:3) [1] 14 </source> === Mandelbrot олонлог === R хэл дээрх дараах богинохон код ''c'' комплекс тогтмолын янз бүрийн утганд харгалзах ''z'' = ''z''² + ''c'' тэгшитгэлийн эхний 20 итерацаар Mandelbrot олонлогийг дүрслэн үзүүлнэ. Мөн энэ жишээ дараах зүйлсийг харуулна: * энд caTools багцын хэрэглээ * [[комплекс тоо]]<nowiki/>н дээрх үйлдэл * тоон элементүүдээс тогтох олон хэмжээст массивын хэрэглээ (<code>C</code>, <code>Z</code> , <code>X</code>).<source lang="r"> install.packages("caTools") # багц суулгах тушаал library(caTools) # write.gif функц ашиглахаар харгалзах багцыг дуудаж байна jet.colors <- colorRampPalette(c("#00007F", "blue", "#007FFF", "cyan", "#7FFF7F", "yellow", "#FF7F00", "red", "#7F0000")) dx <- 400 # урт dy <- 400 # өргөн C <- complex( real=rep(seq(-2.2, 1.0, length.out=dx), each=dy ), imag=rep(seq(-1.2, 1.2, length.out=dy), dx ) ) C <- matrix(C,dy,dx) # комплекс тоонуудыг матриц хэлбэрт шилжүүлэх Z <- 0 # Z хувьсагчид 0 утга оноох X <- array(0, c(dy,dx,20)) # гаралтанд ашиглах 3 хэмжээст массивыг үүсгэж байна for (k in 1:20) { # 20 итерац бүхий давталт Z <- Z^2+C # итерац X[,,k] <- exp(-abs(Z)) # үр дүнг хадгалах } write.gif(X, "Mandelbrot.gif", col=jet.colors, delay=900) </source>[[Файл:Mandelbrot_Creation_Animation.gif|400x400px]] == Санал болгох бусад мэдээлэл == * [[wikisource:en:Comparison of numerical analysis software|Comparison of numerical analysis software]] * [[wikisource:en:Comparison of statistical packages|Comparison of statistical packages]] * [[wikisource:en:List of numerical analysis software|List of numerical analysis software]] * [[wikisource:en:List of statistical packages|List of statistical packages]] * [[wikisource:en:Programming with Big Data in R|Programming with Big Data in R]] (pbdR)<ref>{{cite web|author=Ostrouchov, G., Chen, W.-C., Schmidt, D., Patel, P.|title=Programming with Big Data in R|year=2012|url=http://r-pbd.org/}}</ref> * [[wikisource:en:Rmetrics|Rmetrics]] == Цахим холбоос == {{Commonscat|GNU R|R}} * [https://www.r-project.org/ R төслийн албан ёсны веб сайт] * [https://cran.r-project.org/doc/manuals/r-release/R-intro.html An Introduction to R] * [https://www.r-project.org/doc/bib/R-books.html R books], has extensive list (with brief comments) of R-related books * [http://www.r-bloggers.com/ R-bloggers], a daily news site about R, with 10,000+ articles, tutorials and case-studies, contributed by over 450 R bloggers. * [https://web.archive.org/web/20121206104812/http://rgm3.lab.nig.ac.jp/RGM/ The R Graphical Manual], a collection of R graphics from all R packages, and an index to all functions in all R packages * [http://rseek.org R seek], a custom frontend to Google search engine, to assist in finding results related to the R language * [https://web.archive.org/web/20061004131509/http://addictedtor.free.fr/graphiques/index.php R Graph Gallery] == Ашигласан материал == {{Reflist|3}} [[Ангилал:Статистикийн программчлалын хэл]] [[Ангилал:Чөлөөт статистикийн программ хангамж]] [[Ангилал:Чөлөөт тоон программ хангамж]] [[Ангилал:GNU багц]] b7nwfmoxasiza53tneib9wz7rdqt64i 0 66614 822750 822315 2025-06-22T13:37:28Z InternetArchiveBot 70653 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5 822750 wikitext text/x-wiki Улс орнуудын нэрийг монгол хэлний цагаан толгойн үсгийн дарааллаар байршуулж, нэрийн утга учрыг тайлбарласан болно. ==А== === {{AUS}} === Эртний Ромын "Үл мэдэгдэх өмнөдийн газар нутаг" номонд дурдсан нэршилээр буюу Шинэ Латин хэлээр "Өмнөдийн газар нутаг" гэсэн утгатай нэршил. Анх уг нэршлийг 1625 онд Испани хэлээр хэрэглэж байсан <ref>[[Purchas, Samuel]]. "[http://memory.loc.gov/service/rbc/rbdk/d0404/02951422.jpg A note of Australia del Espíritu Santo, written by Master Hakluyt]", in ''Hakluytus Posthumus'', Vol. IV, pp. 1422–1432. 1625.</ref> бөгөөд одоогийн Австрали гэх нэрийг Британийн нэрт Аялагч Меттью Флиндерс 1814 онд байр зүйн нэрээр хэрэглэж, олонд түгээжээ.<ref name="Flind">Flinders, Matthew. ''[http://www.slsa.sa.gov.au/encounter/collection/B12985211_259_3.htm A Voyage to Terra Australis] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20121111005442/http://www.slsa.sa.gov.au/encounter/collection/B12985211_259_3.htm |date=11 November 2012 }}''. 1814.</ref> Шинэ Өмнөд Уэльсийн амбан захирагч Лаклан Магуэр 1817 оны орчимд Их Британийн колониудын зөвлөлд хүргэсэн тайлан мэдээлэлдээ "Австрали" гэх нэрийг албан ёсны баримт бичигт анхлан ашиглажээ.<ref>Letter of 12 December 1817. Op. cit. ''Weekend Australian'', 30–31 December 2000, p. 16.</ref> Энэ явдлаас хойш долоон жилийн дараа буюу 1824 онд уг тивийг олон улсад "Австрали" хэмээн нэрлэж хэвшсэн юм.<ref>{{Cite book|last=Department of Immigration and Citizenship|title=Life in Australia|publisher=Commonwealth of Australia|year=2007|page=11|isbn=978-1-921446-30-6|format=PDF|url=http://www.immi.gov.au/living-in-australia/values/book/english/lia_english_part1.pdf|accessdate=30 March 2010}}</ref> === {{AUT}} === Герман хэлний "Өстеррайх" гэх үгийг 1147 оноос эхлэн Латин хэлэнд оруулан "Австри" гэж хэрэглэж иржээ. Энэ нь "Дорнын газар нутаг" гэсэн утга бүхий Герман үг юм.<ref>Online Etymology Dictionary. "[http://www.etymonline.com/index.php?search=Austria Austria]".</ref> Ийнхүү нэрлэх болсон нь 976 оны орчимд Баварын вант улсын зүүн хэсэг одоогийн Австри улсын нутаг дэвсгэрийг хамтатган захирдаг байсантай холбоотой. Зарим үндсэрхэг үзэлтнүүд "Дорны эзэнт гүрэн" гэсэн утгатай гэж ч мэтгэдэг. Нэршлийн тухайтад Австралитай тунчиг төстэй нэршил. === {{AZE}} === Элленистикийн эрин үед хамаарах Ахеменидийн хаанчлалын цаг мөчид хамаарах үеэс эхлэн "Азербайжан" буюу "Атропатуудын газар нутаг" гэх нэршил үүсчээ. Атропат гэдэг нь эртний Грек хэлээр "Галнаас аврагдагсад" гэсэн утгыг илэрхийлдэг.<ref>{{Citation|title=Ancient Egypt's warfare: a survey of armed conflict in the chronology of ancient Egypt, 1600 BC-30 BC|last=Benson|first=Douglas S.|year=1995|publisher=D. S. Benson|url=https://books.google.com/?id=OMRyAAAAMAAJ}}</ref><ref>"Originally, Media Atropatene was the northern part of greater Media. To the north, it was separated from [[Kingdom of Armenia (antiquity)|Armenia]] by the [[Aras River|R. Araxes]]. To the east, it extended as far as the mountains along the [[Caspian Sea]], and to the west as far as [[Lake Urmia]] (ancient [[Matiane]] Limne) and the mountains of present-day Kurdistan. The [[Sefīd-Rūd|R. Amardos]] may have been the southern border." from Kroll, S.E. "Media Atropatene". 1994. in Talbert, J.A. ''[https://books.google.com/books?id=x_FHmc_E2uQC Barrington Atlas of the Greek and Roman World: Map-by-map Directory]''. Princeton University Press, 2000.</ref> Одоогийн тогтсон нэршил болох Азербайжаныг 1918 онд Орос хэлэнд хувирган бий болгожээ. "Галнаас аврагдагсад" гэх үг хэрхэн бий болсоныг тайлбарлавал, Аугаа их Александрыг насан өөд болсоны дараа Урарти, Саспиричуудын хоорон цус асгаруулсан мөргөлдөн болж улмаар Зүүн Арменийг захирч байсан XVIII Ахеменаны Сатрапы Диадочи Селесиусын дарлалаас чөлөөлж "Атропат" буюу "Галнаас чөлөөлөгсөд" гэх нэр үүссэн домогтой.<ref>[[Strabo]]. ''[[Geographica]]''. XI.xiii.524{{spaced ndash}}526.</ref><ref>[[Pliny the Elder|Pliny]]. VI.13.</ref> ''Atropátios Mēdía'' ({{lang|grc|Ἀτροπάτιος Μηδία}}),<ref>[[Strabo]]. ''[[Geographica]]''. XI.xiii.523{{spaced ndash}}529.</ref> <ref>Herodotus. ''History''. III.94. Op. cit. Rennell, James. ''[https://books.google.com/books?id=Poc9AAAAYAAJ&pg=PA366 The Geography System of Herodotus Examined and Explained, by a Comparison with Those of Other Ancient Authors, and with Modern Geography]'', Vol. 1. C.J.G. & F. Rivington, 1830. Retrieved 17 September 2011.</ref> ::'''''Транскавказ''''', ЗХУ-ын үед албан ёсны баримт бичигт хэрэглэж байсан нэршил. Оросоор "Закавказе" гэсэн үг. Энэ нь Кавказын нуруу сунан тогтсонтой холбогдуулан газар зүйн байршлаар нь нэрлэсэн цэвэр Орос нэршил юм. === {{ALB}} === "Албани" гэх нэрний тухайд хоёр хувилбар бий. Эхнийх нь "Альба" буюу Латин хэлний "цагаан" гэх өнгө заасан нэршил. Удаах нь Прото-Индо-Европ хэлний "альб" буюу "толгод" гэх утгатай байр зүйн нэршил. Аль нь ч бай "Албаничуудын газар нутаг" гэсэн утга бүхий нэршил нь өнөө цаг үед иржээ.<ref name="OEtDalb">Online Etymology Dictionary. "[http://www.etymonline.com/index.php?search=albania&searchmode=none Albania]".</ref> Анх уг нэршлийг манай эриний 1080 онд Мишель Атталейтын номонд Албаной гэх босогчдын газар нутгийг нэрлэсэн хэсэгт дурдсан байдаг.<ref name="MAhist">[[Attaliates, Michael]]. ''History''. Op. cit. in Elsei, Robert. ''The Albanian Lexicon of Dion Von Kirkman'', pp. 113–122.</ref> Анна Комненагын "Алексиад" зохиолд "Албанон" эсвэл "Арбанон" гэж уг нутгийг нэрлэсэн байдаг.<ref>Op. cit. in Wilkes, J.J. ''The Illyrians'', p. 279. 1992. ISBN 978-0-631-19807-9.</ref> Дээр дурдсан зохиолуудаас бүр өмнө буюу манай эриний 150 онд Иллирийн эзэрхийллийн эхэн үед буюу Птоломейн үед "Альбани" гэх үгийг ашиглаж байсан баримт бий. ::'''''Шкипери''''' Албаничууд өөрийн хэлээр улсаа "Шкипери" хэмээн нэрлэж байна. Албани хэлээр "шкип" гэдэг нь "Бүгдийг ойлгож ухаарах" гэсэн утга агуулдаг.<ref>Kristo Frasheri. ''History of Albania (A Brief Overview)''. Tirana, 1964.</ref><ref>{{cite web|url=http://mirror.undp.org/albania/download/pdf/albanian.pdf|title=The Albanian Language|last=Lloshi|first=Xhevat|format=PDF|publisher=United Nations Development Programme|accessdate=9 November 2010}}</ref> Сүүлийн үед "Шкипонье" буюу "Бүргэд" гэсэн утгатай буюу "Бүргэдүүдийн газар нутаг" гэсэн утгатай гэх тайлбар олон нийтийн дунд түгээмэл тархжээ. === {{ALG}} === Алжир гэдэг нь Османы Турк хэлээр "Чезайр" буюу "арлууд" гэсэн утгыг агуулдаг. Улмаар Франц хэлэнд "Альжер", Каталон хэлэнд "Алджер" гэж нэвтрэн орсон байдаг.<ref name="leschi">[[Louis Leschi|Leschi, Louis]]. ''Origins of Algiers''. 1941. Op. cit. in ''El Djezair Sheets''. July 1941. Op. cit. in "[http://alger-roi.fr/Alger/alger_son_histoire/textes/3_origines_alger_1941_feuillets.htm History of Algeria]". {{fr icon}}</ref> Анх "Алжир" гэх нэршлийг 1839 онд Францчууд тус нутгийг эзлэн захирах үед албан ёсоор ашигласан байдаг. Ингэж нэрлэх болсон нь ихээхэн учиртай. Тодруулбал, тус улсын нийслэл хотыг хуучнаар "Жазаир Бани Мазганна" буюу Мазганнагын үр садын арлууд" гэж нэрлэдэг байжээ. Мазганна гэдэг нь тус улсад анхлан үүссэн төрт улс байсан гэдэг. Тус улсын нийслэл хотын эргээс дөрвөн арал цуварч харагддаг. Улсын нэршилтэй холбоотой өөр нэгэн домог бий. Энэ нь Зиридийн хаант улсыг үндэслэгч Зири Ибн Манад гэх хааны нэрнээс үүсэлтэй гэх домог. Зири гэдэг нь Берберчүүдийн хэлээр "Сарны туяа" гэх утгыг илэрхийлдэг юм байна.<ref>Yver., G. "[https://books.google.com/books?id=zJU3AAAAIAAJ&pg=PA257 Alger]". ''E.J. Brill's First Encyclopaedia of Islam 1913–1936'', Vol. I. E.J. Brill (Leiden), 1987.</ref> 2011}} === {{USA}} === Их Британийн эзлэн түрэмгийллээс мултрах "Тусгаар тогтнолын тунхаг бичигт" анхлан дурдсанаар "Америкийн нэгдсэн улс" гэх нэр бий болжээ. Улмаар АНУ-ын Үндсэн хуулинд албан ёсны болон дипломат ёс, олон улсын тэмцээн наадам, соёл урлагын арга хэмжээ, олон улсын хурал, цуглаанд "Америкийн нэгдсэн улс", олон нийт, ард нийтийн дунд "Нэгдсэн улс" гэсэн нэршлийг ашиглаж байхаар хуульчилсан байдаг. "Америк" гэх нэрийг анх Германы газрын зураг зохион бүтээгч Мартин Вальдсимюллер 1507 онд дэлхийн бөмбөрцгийн баруун талд байрлах газар нутгийг "Америка" гэж нэрлэсэн байдаг. Энэ нь тус газар нутгийг анхлан нээсэн хэмээн номондоо дурдсан аялагч Америго Веспуччигийн дурсгалыг хүндэтгэсэн нэршил байсан гэдэг. === {{ANG}} === Ангол гэх нэрийг тус улсыг колоничлон захирч байсан Португальчууд бий болгожээ.<ref>Heywood, Linda M. & Thornton, John K. ''[https://books.google.com/books?id=S42CypbRTlQC&pg=PA82 Central Africans, Atlantic Creoles, and the foundation of the Americas, 1585–1660],'' p. 82. Cambridge University Press, 2007.</ref> Угтаа "Ндонгочуудын газар нутаг" гэсэн утгатай уугуул оршин суугчдын нэрийг Португаль хэл рүү хөрвүүлэн хэрэглэсэн нь энэ. Мбундун хэлээр "Нгола а килуанже" буюу "төмрийн дархадын ахлагч" гэсэн утгыг энэ үг илтгэнэ.<ref>Fage, J.D. ''The Cambridge History of Africa,'' Vol. 3: ''[https://books.google.com/books?id=V7qpKqM2Ji8C&pg=PA536 The Cambridge History of Africa: From c. 1050 to c. 1600].'' Cambridge University Press, 1977. ISBN 0-521-20981-1. Retrieved 23 September 2011.</ref><ref>Collins, Robert O. & Burns, James M. ''[https://books.google.com/books?id=PZcX2jQFTRcC&pg=PA153 A History of Sub-Saharan Africa]'', p. 153. Cambridge University Press, 2007. ISBN 0-521-86746-0. Retrieved 23 September 2011.</ref> === {{AND}} === Тус улсын нэр ямар утга агуулдаг нь тодорхойгүй. Шарльмайнын "Марка Хиспаника" номонд дурдсанаар "Ад-Дарра" буюу "Ой мод" гэх Араб үгнээс <ref>{{cite book|title=Andorra, the Hidden Republic: Its Origin and Institutions, and the Record of a Journey Thither|year=1912|pages=9|last=Gaston|first=L. L.|publisher=McBridge, Nast & Co|location=New York, USA}}</ref> эсвэл Наварро-Арагон хэлний "Андурриал" буюу "Бэлчирийн нутаг" гэх утгатай байх боломжтой гэж бичсэн байдаг.<ref>Online Etymology Dictionary. "[http://www.etymonline.com/index.php?term=Andorra Andorra]." Accessed 16 September 2011.</ref> === {{ATG}} === Антигуа: Испани хэлний "Антежо" <ref name="HistAnti">Oliver, Vere Langford.<!--sic--> [https://archive.org/details/historyofislando01oliv The History of the Island of Antigua, One of the Leeward Caribbees in the West Indies, from the First Settlement in 1635 to the Present Time]''. Mitchell and Hughes (London), 1894.</ref> буюу "Эртний" гэх утгатай үг. Анхлан уг нэрийг 1493 онд алдарт аялагч Кристофер Колумб "Санта Мариа ла Антигуа" хэмээн ашигласан байдаг.<ref>Murphy, A. Reg. ''Archaeology Antigua''. "{{Webarchiv|url=http://www.archaeologyantigua.org/background_timeline.htm |wayback=20110904065919 |text=Timeline |archiv-bot=2023-09-26 19:50:00 InternetArchiveBot }}." Accessed 23 September 2011</ref> :'''Барбуда''' Испаний хэлний "Барбодо" буюу "Сахалтай" гэсэн утгатай үг. Тус нутгийн саглагар моднууд, уугуул оршин суугчдын сахал, үс ургуулах ёсыг харсан нэрт аялагч анлан ийн улга алдаж байсан гэдэг. === {{UAE}} === Арабын нэгдсэн эмират нь тус улсын бүрэлдэхүүнд багтах долоон эмирт улс нэгдсэнийг илтгэх бөгөөд олон улсад болон Араб хэлээрээ өөрөөр нэршээгүй. === {{ARG}} === Испани хэлний "Аргенто" буюу "Мөнгөлөг" гэсэн утгатай үгнээс тус улсын нэршил үүсчээ. Анхлан энэ нэршлийг Испанийн нэрт яруу найрагч Рио де ла Плата "Мөнгөн гол" гэх шүлгэн дурдсан байдаг. Энэхүү шүлэгнээс санаа аван Аргентиний нутагт хөл тавьсан Себастиан Кабо "Ла Аргентина" буюу "Мөнгөн уст нутаг" хэмээн уулга алдаж, улмаар ийн нэрийдэх болжээ.<ref name="BritRdlP">{{cite web|title=Río de la Plata|publisher=[[Encyclopædia Britannica]]|url= http://www.britannica.com/EBchecked/topic/463804/Rio-de-la-Plata|accessdate=11 August 2010}}</ref> === {{ARM}} === Тус улсын нэр ямар утга агуулдаг нь тодорхойгүй. Эртний Грекийн судар бичгүүдэд "Арменой" гэж тэмдэглэснийг одоогийн Арменичуудыг нэрлэсэн байх хэмээн олон эрдэмтэд таамагладаг. "Арменой" эсвэл "Армина" гэх үг ямар утга агуулж байгааг одоо болтол эрдэмтэд тогтоогоогүй байгаа юм. Зарим түүхчид үүнийг МЭӨ 2200 онд хүчээ авч байсан Ассирийн Арманумчуудаас гаралтай хэмээн үздэг. Өөр нэг таамаг байдаг нь Прото-Индо-Европ хэлээр "Ар" буюу "Байгуулсан, үүссэн" гэх утгатай үгнээс гаралтай гэх домог. Тус улсад байх олон уул нуруу, толгод, тосгод "ар" гэх үгнээс үүссэн "Арарат, Арян, Арта" зэргээс улсын нэр үүссэн гэх өөр нэг таамаг ч бий.<ref>[[Gamkrelidze, Tamaz]] & [[Vyacheslav Ivanov (philologist)|Ivanov, Vyacheslav]]. "The Early History of Indo-European (aka Aryan) Languages".{{Page needed|date=September 2010}} ''Scientific American''. March 1990.</ref><ref>Mallory, James P. "Kuro-Araxes Culture". ''Encyclopedia of Indo-European Culture''.{{Page needed|date=September 2010}} Fitzroy Dearborn, 1997.</ref> === {{AFG}} === 16-р зуунд бүтээгдсэн "Бабурнама" сударт Афгени буюу "Афганичуудын газар нутаг" гэх үг бий. Үүнээс тус улсын одоогийн нэршил үүссэн байна.<ref>{{cite web|url= http://persian.packhum.org/persian//pf?file=03501051&ct=92 |title=Events of the Year 910 (p.5)|author=[[Babur]]|work=[[Baburnama|Memoirs]]|publisher=[[Packard Humanities Institute]]|year=1525|accessdate=22 August 2010}}</ref> Түүнчлэн 10-р зууны үед бүтээгдсэн Худуд аль-Алам номонд "Афгани" гэх үг хэрэглэгдсэн байдаг. Паштун хэлэнд "Афгани" нь "байрлах, байрших" гэсэн утгыг илэрхийлдэг. Паштун болон Дари хэлэнд "Афгани" гэх нэг л утгаар тус улсын нэр бичигддэг.<ref>{{Cite book|title=The Afghans |last1=Vogelsang |first1=Willem |authorlink=|volume=|year=2002|publisher=Wiley Blackwell|location=|isbn=0-631-19841-5|page=18|url=https://books.google.com/books?id=9kfJ6MlMsJQC&lpg=PP1&pg=PA18#v=onepage&q&f=false|accessdate=2010-08-22}}</ref><ref name="khyber">Anonymous. ''[[Ḥudūd al-ʿĀlam]]''. Op. cit. in "{{Webarchiv|url=http://www.khyber.org/articles/2005/TheKhalajWestoftheOxus.shtml|wayback=20110613145756|text=The Khalaj West of the Oxus: excerpts from ''The Turkish Dialect of the Khalaj''|archiv-bot=2023-11-06 07:37:05 InternetArchiveBot}} {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110613145756/http://www.khyber.org/articles/2005/TheKhalajWestoftheOxus.shtml|date=13 June 2011}}" ''Bulletin of the School of Oriental Studies'', Vol 10, No 2, pp. 417–437. University of London. Retrieved 10 January 2007.</ref> 1801 оноос эхлэн өнөөгийн бидний мэдэх "Афганистан" гэх нэрийг ашиглаж эхэлжээ. ==Б== === {{BHS}} === Испани хэлээр "бүү де лас Бахамас" буюу "Гүехэн тэнгис" гэх утгатай үгнээс тус улсын нэр үүсчээ.<ref name="DicCarib">Allsopp, Jeannette. ''[https://books.google.com/books?id=PmvSk13sIc0C&pg=PA70&lpg=PA70 Dictionary of Caribbean English Usage]'', p. 70. University of the West Indies Press, 2003. ISBN 976-640-145-4. Retrieved 24 September 2011.</ref> Анхлан уг нэршлийг 1523 оны орчимд Италийн нэгэн газрын зурагт тэмдэглэсэн байдаг.<ref>Anonymous. "{{Webarchiv|url=http://scholar.library.miami.edu/floridamaps/view_image.php?image_name=dlp00020000520001001&group=spanish |wayback=20151117014054 |text=Turin Map |archiv-bot=2024-09-11 11:21:55 InternetArchiveBot }}." c. 1523. Retrieved 24 September 2011.</ref> Харин англи хэлэнд 1670-аад оны үед "Гранд Бахама" номонд дурдсанаар нэвтэрчээ. Үүнээс гадна өөр нэг домог байдгыг Испанийн эрдэмтэн Лукаян Тайно тайлбарласан байдаг. Энэ нь нутгийн уугуул иргэдийн хэлээр "Ба Ха Ма" буюу "Дундадын дээр орших газар нутаг" гэсэн утгатай нэршлээс дээрх улсын нэр үүсчээ. === {{NEP}} === Бидний мэдэх Балба буюу Непал улсын нэр нь Санскритаар "нипалаяа" буюу "Уулын бэлд орших нутаг" гэсэн утгыг илэрхийлдэг. Мөн үүнээс гадна "Непа" буюу "Сүм дуганы нутаг" гэсэн Бирм үгнээс гаралтай гэж олонх судлаачид үздэг. Буддын шашинтай улсууд ихэвчлэн төвд хэлний "Нямбал" буюу "Ариун нутаг" гэсэн утгатай гэж үздэг ажээ. === {{BAN}} === Бенгал хэлний "Бенгал улс" гэх утгатай үг. Бенгал хэлээр "Бангла" гэж Бенгалчуудыг нэрлэдэг бөгөөд "Деш" гэдэг нь "улс, орон" гэх утгатай юм. Анх уг нэрийг 1971 онд Пакистанаас тусгаар тогтноход Шейх Мужибур Рахман тусгаар тогтнолын тунхаг бичигт ашигласан байдаг. Бангла буюу Бенгалчуудыг 9-р зууны эхэн үеэс ном сударт тэмдэглэж байсан баримт бий.<ref>M.A. Amitabha Bhattacharyya, ''Historical Geography of Ancient and Early Mediaeval Bengal'', Sanskrit Pustak Bhandar, 1977, pp. 61–62.</ref> === {{BRB}} === Португаль хэлний "Барбадас" буюу "Сахалтнууд" гэх үгнээс тус улсын нэр үүсчээ.<ref name="OxJurn">Reece, Robert. Oxford Journals: ''Notes and queries''. "[https://books.google.com/books?id=PeCIn2CrgYEC&pg=PA346 Barbados v. Barbadoes]". Oxford University Press, 1861. Retrieved 27 September 2011.</ref> Италийн Генуяа мужийн газрын зурагч Висконте Мажжиоло 1519 онд бүтээсэн газрын зурагт анхлан уг нэршлийг ашигласан байдаг.<ref>Maggiolo, Vesconte. {{Webarchiv|url=http://bsb-mdz12-spiegel.bsb.lrz.de/~mdz/index.html?c=autoren_index&l=en&ab=Maggiolo%2C+Vesconte |wayback=20120328064057 |text=Seeatlas (Alte Welt und Terra Nova) |archiv-bot=2023-09-26 19:50:00 InternetArchiveBot }} – BSB Cod.icon. 135. (Genoa), 1519. {{de icon}}</ref> === {{BHR}} === Араб хэлний "Аль Бахрайн" буюу "Хоёр тэнгис" гэх үгнээс тус улсын нэр үүсчээ. Алдарт Коран сударт энэ нутгийн талаар таван ч удаа дурдсан байдаг. Өөр нэгэн домогт өгүүлснээр хоёр тэнгисийн бэлчих Аль-Ахса нутаг нь туйлийн амар тайван, үржил шимт нутаг бөгөөд Аль-Жавахари хэлээр "Бахри" гэдэг нь "Холбоо тэнгис" гэсэн утгатай ажээ. Гэвч сүүлийн домгийг олон нийт хүлээн зөвшөөрдөггүй. === {{BLR}} === Орос хэлний "Бела" буюу "цагаан", "рус" буюу Орос гэх утгатай үгсээс "Цагаан орос" буюу Беларус улсын нэр үүсчээ. Эртний судар бичгүүдэд Оросын нэг хэсэг байсан болохоор тусгайлан дурдаж байгаагүй. Ихэнх түүхчид улаантан болон цагаантнууд гэж хуваагдаж байснаас шалтгаалан улстөрийн үзэл баримтлалын дагуу нутаг заан "Беларус" улсын нэр үүссэн гэдэгт итгэдэг юм. === {{BEL}} === Бельги гэх үг нь "Белгик Гаул" үндэстнүүд гэсэн утгатай Ром үг. Латин хэлэнд орж ирэхдээ Бельги болж, "Бельгийн газар нутаг" гэх утгыг илэрхийлэх болжээ. 1830 онд одоогийн Бельгийн хаант улс Нидерландаас тусгаар тогтноход "Бельгийн нэгдсэн улс" гэсэн нэршлийг авсан боловч энэ нэршлээрээ удаагүй. Бельги гэдэг нь Прото-Сельтик хэлний "белг", Прото-Индо-Европ хэлний "бхелгх" буюу "догшин" гэсэн утгатай илэрхийлдэг.<ref>Koch, John. ''Celtic Culture: a Historical Encyclopedia'', p. 198. ABC-CLIO 2006.</ref><ref>Pokorny, Julius. ''Indogermanisches Etymologisches Wörterbuch'', pp. 125–126. Bern-Muenchen-Francke, 1959. {{de icon}}</ref><ref>Pokorny, Julius. ''The Pre-Celtic Inhabitants of Ireland'', p. 231. Celtic, DIAS, 1960.</ref><ref>Maier, Bernhard. ''Dictionary of Celtic Religion and Culture'', p. 272. Boydell & Brewer, 1997.</ref> Хэл зүйн зарим шинжээчид үүнийг Прото-Индо-Европ хэлээр "гэрэлтсэн" гэж хөрвүүлбэл ононо гэсэн санал гаргасан ч энэ тайлбарыг зарим нь хүлээн зөвшөөрдөггүй.<ref>Pokorny, Julius. ''Indogermanisches Etymologisches Wörterbuch'', p. 118. 1959. ISBN 3-7720-0947-6. {{de icon}}</ref> === {{BLZ}} === Энэ улсын нэрний утга учир тодорхойгүй. 17-р зууны эхэн үед Шотландн аялагчид "Белизе" нэрт голны нэрээр нэрлэсэн байх гэсэн таамаг бий. Мөн түүнчлэн Испани хэлний "Вализе", "Бализе" гэсэн үгнээс ч үүссэн байх боломжтой гэж үздэг.<ref name="brit1893">{{cite encyclopedia |year=1892|title=British Honduras|encyclopedia=[[Encyclopædia Britannica]] |volume=12|location=New York|publisher=The Britannica Publishing Company |url=https://books.google.com/books?id=uGRJAAAAYAAJ&pg=PA133|accessdate=25 October 2010}}</ref> Мөн энэ нэрний талаар өөр нэг домог байдаг нь Маяачуудын өгсөн нэр гэж үздэг явдал. "Белиз" гэдэг нь Маяа хэлээр "шавартай ус" гэсэн утга илэрхийлдэг ажээ.<ref>Wright, Ronald. ''[https://books.google.com/books?id=F3QS1NJHJEMC&pg=PA24&lpg=PA24 Time among the Maya: Travels in Belize, Guatemala, and Mexico]''. Grove Press, 2000. ISBN 0-8021-3728-8. Retrieved 28 September 2011.</ref> Нутгийн иргэдийн дунд түгээмэл тархсан домгоор бол Франц хэлний "Бализ" буюу "Гэрэл цацарсан" гэх үгнээс гаралтай гэж үздэг юм байна. === {{BEN}} === Тус улсын нэр Нигер хэлээр "Бениний бэлчир дэх газар нутаг" гэсэн утга илэрхийлдэг. Үүнээс гадна нутгийн Ицкери омгийнхний "Убину", Ёруба омгийнхний "Ибину" буюу "Хавчиг гэр" гэсэн үгнээс гаралтай гэж үзэх судлаачид ч бий. Араб хэлний "бини" буюу "үр сад" гэсэн утгатай үгнээс тус улсын нэр үүссэн байх ч боломжтой юм. === {{BUL}} === Тус улсын нэр Прото-Турк хэлний "булгха" буюу "холилдсон, "булгак" буюу "хувьсгал" гэсэн үгнээс гаралтай гэж олонх судлаачид үздэг.<ref>Bowersock, Glen W. & al. ''[https://books.google.com/books?id=c788wWR_bLwC&pg=PA354 Late Antiquity: a Guide to the Postclassical World]'', p. 354. Harvard University Press, 1999. ISBN 0-674-51173-5.</ref> Эрдэмтэд үүнээс гадна эртний Монгол хэлний "булгарах" буюу "салж, хагацах" гэсэн үгнээс гаралтай гэж үздэг юм. === {{BOL}} === Испанийн алдарт аялагч Симон Боливарын дурсгалыг мөнхжүүлж тус улсыг "Боливарын газар нутаг" хэмээн нэрийджээ. Уг нэрийг хошууч генерал Антонио Хосе де Сукре өгсөн гэдэг. Тус улс Перу улсаас тусгаар тогтносны дараа үндэсний ассемблейн анхдугаар хуралдаанаар хошууч генералын өгсөн нэрийг хэвээр баталсан байна.<ref>''{{Webarchiv|url=http://www.historia-bolivia.com/6-de-Agosto-Independencia-de-Bolivia/6 |wayback=20110820091233 |text=6 de Agosto: Independencia de Bolivia |archiv-bot=2023-09-26 19:50:00 InternetArchiveBot }} {{webarchive |url=https://web.archive.org/web/20110820091233/http://www.historia-bolivia.com/6-de-Agosto-Independencia-de-Bolivia/6 |date=20 August 2011 }}.'' {{es icon}}</ref><ref name="cob">Maria Luise Wagner. "Construction of Bolivia: Bolívar, Sucre, and Santa Cruz". In Hudson & Hanratty.</ref> Алдарт аялагч, эрх чөлөөний төлөө тэмцэгч Симон Боливарын нэр нь Испанийн Бискай мужийн "Болибар" тосгон нэрнээс үүссэн гэж намтар судлаачид нь үздэг.<ref>{{cite web |url=http://www.euskaltzaindia.net/index.php?option=com_eoda&Itemid=478&lang=eu&testua=ziortza&view=izenak |title= Ziortza |author= Euskaltzaindia|date= |work= |publisher= |accessdate=10 September 2011}}</ref> === {{BIH}} === :Босниа: Босна голын нэрээр тус улсын нэрийг нэрлэжээ. Энэ нэршлийг анх 958 оны үед Византын эзэн хаан VII Константин түүх шастирт тэмдэглэн үлдээсэн байдаг. "Босна" гэдэг нь Прото-Индо-Европ хэлээр "бос", "богх" буюу "урсаж буй их усан" гэсэн утгатай.<ref name="Imamovic">Imamović, Mustafa (1996). Historija Bošnjaka. Sarajevo: BZK Preporod. ISBN 9958-815-00-1</ref> :Херцеговин: Амальгам болон эртний Герман хэлээр "герцог" буюу "гүн, ван" гэсэн утгатай бол "овина" гэдэг нь Серби-Хорват хэлээр "улс" гэсэн утгыг илэрхийлдэг. === {{BOT}} === Тус улсын хамгийн том үндэстэн болох Сецвана хэлээр "Цваначуудын эх орон" гэсэн утгатай. Британийн хэлзүйч Ливингстоуны баталж буйгаар Сецвана хэлээр "адилхан, ижил" гэсэн утгыг илэрхийлдэг ажээ. Үүнээс гадна "эрх чөлөө" гэсэн утгатай гэж тайлбарлах эрдэмтэд цөөнгүй бий.<ref>Ripley, George & Dana, Charles A., Eds. "[[:s:The American Cyclopædia (1879)/Bechuana|Bechuana]]". ''The American Cyclopædia''. (New York), 1879.</ref> === {{BRA}} === Португаль хэлний "пау-бразил" буюу "Улаан мод" гэсэн утгатай үгнээс тус улсын нэр үүсчээ.<ref name="Bueno36">Bueno, Eduardo. ''Brasil: uma História'', p. 36. Ática (São Paulo), 2003. ISBN 85-08-08213-4. {{pt icon}}</ref> Яг энэ нэршлийг хамгийн анх 1330 онд Английн Анжелино Дулкерт гэх эрдэмтэн ашиглаж байсан гэдэг. Гэвч тухайн үед Бразилийг хараахан илрүүлж амжаагүй байсан юм. === {{BRU}} === Тус улсын нэрний утга учирын талаар нэгдсэн ойлголт байхгүй. Харин орчин үед Малай хэлний "Баруна" гэх үгнээс гаралтай гэсэн үзэл тархжээ. 14-р зууны үед Борнео дээр хөл тавьсан Аванг Алак Бетатар өөрийн нутгийн хэлээр "Баруна" буюу "Хаана байна" гэж дагалдагчдаасаа асууснаас энэ нэр үүсчээ.<ref>{{cite book|last=Curriculum Development Department|title=History for Brunei Darussalam: Sharing Our Past|year=2008|publisher=EPB Pan Pacific|location=Section 2.2|isbn=99917-2-545-8|page=26}}</ref><ref>{{cite web|url=http://www.southeastasianarchaeology.com/2007/03/08/treasuring-bruneis-past/ |title=Treasuring Brunei's past |publisher=Southeast Asian Archaeology |date=8 March 2007 |accessdate=19 September 2011}}</ref> Түүнчлэн 978 оны Хятадын судар бичгүүдэд "Бони" нэрт хааны тухай дурдсан бий. Уг хааны нэрнээс улсын нэр үүссэн байж магадгүй гэж зарим эрдэмтэд санал дэвшүүлжээ. Бас нэгэн таамаг байдаг нь 1550 онд тус нутагт хөл тавьсан Италийн аялагч Людовико ди Вартема "Борней арал" гэж тэмдэглэсэнтэй холбоотой ажээ. "Варунай" буюу эртний Санскрит хэлээр "далайчдын нутаг" гэсэн утгатай үгнээс гаралтай гэж үзэх эрдэмтэд ч бий. === {{BFA}} === Тус улсын Море омгийнхний хэлээр "буркина" гэдэг нь "шударга, итгэж болох" гэсэн утгатай, Диоула омгийнхний хэлээр "фасо" гэдэг нь "газар нутаг, эцгийн гэр" гэсэн утгатай хоёр үгнээс тус улсын одоогийн нэршил үүсчээ. 1983 онд тусгаар тогтносон тус улсын ерөнхийлөгч Томас Санкара энэ нэрийг сонгон хэрэглэх зарлиг гаргасан юм. === {{BDI}} === Тус улсын голлох үндэстэн болох "Рунди" хэлээр "Рундичуудын эх орон" гэсэн утгыг илэрхийлдэг ажээ. 1962 онд Бельгийн харьяалалаас тусгаар тогтноход энэ нэрийг сонгон хэрэглэх болжээ. === {{BHU}} === Тус улсын нэрний утга учир тодорхойгүй, маш олон таамаг, тайлбар, домог өнөө үетэй золгожээ. Францын аялагч Жеан Баптист Тавернье 1676 онд гаргасан "Зургаан аялал" номондоо "Боутан" гэх үгийг дурдсан байдаг. Тухайн үед Бутан улс гэж байгаагүй бөгөөд Төвдийн хаант улсын нэгдсэн захиргаанд багтаж байсан гэдэг. Бутан даяар тархсан үзлээр бол Санскрит хэлний "Бота-анта" буюу "Төвдийн хязгаар нутаг" гэсэн утгатай үгнээс гаралтай ажээ.ref name="Names&Histories" /><ref name="chakravarti7">{{cite book|title=A Cultural History of Bhutan |volume=1 |first=Balaram |last=Chakravarti |publisher=Hilltop |year=1979 |page=7 |url=https://books.google.com/books?id=6VxuAAAAMAAJ |accessdate=1 September 2011}}</ref> Түүнчлэн Балба хэлээр "Бодо Хатан" буюу "Төвдийн нутаг" гэх утгатай үгнээс үүдэлтэй байж болох юм. Бутаны хэл шинжлэлийн зарим эрдэмтэд Санскрит хэлний "Бу-Уттан" буюу "Өндөрлөг газар" гэх үгнээс гаралтай гэж тайлбарладаг. ::'''Друк Юл''' Бутанчууд өөрсдийнхөө хэлээр улсаа ийн нэрлэдэг. Энэ нь Бутан хэлний "Аянгын лууны газар нутаг" гэсэн утга илэрхийлдэг ажээ. Тэд 1730 оноос энэ нэршлийг хэрэглэх болсон байна. ==В== === {{VAN}} === Уугуул Вануатучуудын хэлээр энэ нь "Бидний эх орон" гэх үгнээс гаралтай ажээ. === {{VAT}} === Итали хэлний "Ватикан толгодын хот" гэсэн утгыг илэрхийлдэг. Энэ нь тус хотыг тойрон хүрээлдэг "Ватикан" гэх нэртэй толгодын нэр юм. Харин Ватикан гэдэг нь Италийн "Ватиканиари" буюу "Ариун номын нутаг" гэсэн утгай үгнээс гаралтай ажээ. Эртний Ромын үеэс энэ нэрийг хэрэглэн, түүх, шастирт тэмдэглэсэн нь бий. === {{VEN}} === Тус нутагт анхлан хөл тавьсан Италийн аялагчид болох Алонсо де Ожеда, Америго Веспуччи нар "Венесуола" буюу "Бяцхан Венец" гэж уулга алдсанаас хойш газрын зураг, албан ёсны баримт бичигт ийнхүү тэмдэглэх болжээ. === {{VIE}} === Тус улсын нэршил нь "Вьет" буюу "Өмнөд", "Нам" буюу "газар" гэх үгнээс гаралтай гэж ихэнх түүхчид үздэг. МЭӨ 2-р зуунаас хойш ийнхүү хаант улсыг ийн нэрийдэх болжээ.<ref>[http://www.anviettoancau.net/anviettc/docs/2007-02/trbontai.pdf An Introduction to Vietology]", p. 3.</ref> Вьет Нам гэх үгийг хамгийн анх МЭӨ 239 оны нэвтэрхий тольд Хятадын эрдэмтэд тэмдэглэжээ. Харин одоогийн бидний мэдэх "Вьетнам" гэх үгийг 16-р зууны яруу найрагч Нгуен Бин Хием хэрэглэсэн байдаг. ==Г== === {{GAB}} === Португаль хэлний "Габао" буюу "Халхлагдсан" гэх утгатай үгнээс тус улсын нэршил үүсчээ. Комо голын адагт орших энэ нутаг олон нийтээс халхлагдсан, хэр баргын хүн хүрч очиход төвөгтэй учир ийнхүү нэрийдэх болжээ. === {{GUY}} === Нутгийн уугуул иргэдийн хэлээр "Их нууруудын нутаг" гэсэн утгатай. === Гайти {{HAI}} === Гайтийн Тайно/Аравак омгийнхний хэлээр "Уулын нутаг" гэсэн утгатай үг юм. Хиспаниола арлын баруун хэсэгт орших уг нутаг өндөр уулсаар хүрээлэгдсэн байгалийн өвөрмөц тогтоцтой. === {{GMB}} === Мандинкан омгийн "Гамбура" буюу "Каабу голын хаан" гэсэн утгатай үгнээс тус улсын нэршил үүссэн байдаг. Улмаар 1965 онд Их Британиас тусгаар тогтноход одоогийн "Гамби" гэх нэрийг сонгожээ. Гамбра гэх нутгийн нэршил бүр 1455 онд Алвис Кадамосто гэх газарзүйч номонд тэмдэглэсэн байдаг.<ref>Cadamosto, Alvise. ''Mondo Nuovo, Libro de la Prima Navigazione di Luigi di Cadamosto de la Bassa Ethiopia ed Altre Cosa''. Op cit. Montalbado, Francanzano (ed.) ''Paesi Novamente Retrovati et Novo Mondo da Alberico Vesputio Florentino Intitulato''. (Vicenza), 1507. {{it icon}}</ref> Нутгийн иргэдийн дунд түгэн тархсан өөр нэг домгоор бол Португаль хэлний "Гамбио" буюу "худалдаа, арилжаа" гэх үгнээс үүссэн гэдэг. Энэ нь тухайн үедээ Португальчуудын боолын худалдаа явуулдаг гол нутаг байсантай холбоотой. === {{GHA}} === Тус улс 1957 оны гуравдугаар сарын 6-ны өдөр Их Британиас тусгаар тогтноход "Гана" гэх нэрийг албан ёсоор авчээ. Энэ нь Малиан Ганын эзэнт гүрний хааны урд бичигддэг байсан "Дайчдын хаан" гэсэн утгатай цол нэрнээс үндэслэсэн нэр юм. === {{GUA}} === Нахуати омгийнхний хэлээр "Куаутемаллан" буюу "Ой модны нутаг" гэсэн утгатай үгнээс тус улсын нэр үүсчээ. === {{GIN}} === Тус улсын нэр чухам ямар утгатай талаар нэгдсэн ойлголт байхгүй. Харин Португаль хэлний "Гвин" буюу "эрэг, ирмэг" гэх утгатай үгнээс үүссэн байж болно гэдэгтэй ихэнх эрдэмтэд нэгддэг. Яг энэ нэршлээр 1481 онд тус улсыг Португалийн эзлэн түрэмгийлэгчид нэрлэж байсан баримт бий. Өөрөөр Дьенне болон Берберчүүдийн хэлний "гинавен, агинау, агинаоу" буюу "хар", "шатсан" гэх утгатай үгнээс үүссэн гэх хувилбар бий.<ref name="Bovi">Bovill, Edward Wm. ''The Golden Trade of the Moors: West African Kingdoms in the Fourteenth Century''. Weiner (Princeton), 1995.</ref> === {{GNB}} === Нэрний утга учир нь дээр дурдсан Гвиней улсынхтай төстэй. 1973 онд тус улсы Португалиас тусгаар тогтноход энэ нэрийг сонгон хуульчилжээ. === {{GER}} === Нэрний утга учрын талаар олон янзын таамаг байдаг ч түмэнд түгсэн нэг хувилбар бий. Үүгээр бол Сельтик хэлний "гайр" буюу "хөрш" <ref name="OEDgerm">''Oxford English Dictionary''. "Germany".</ref>, "гайрм" буюу "цуст тулаан", "гар" буюу "хашхираан/жад" гэсэн үгнээс үүссэн байх гэсэн таамаг бий. МЭӨ гуравдугаар зуунаас эхлэн Ромын их удирдагч Юлий Цезарь газрын зураг болон албан ёсны баримт бичигт энэ нэрийг ашиглаж, олон нийтэд таниулсан юм. ::'''''Дойчленд''''' Германчууд эх хэлээрээ улсынхаа нэрийг ингэж бичдэг. Энэ нь "Ард түмний нутаг" гэсэн утгатай эртний герман хэлний үг юм. === {{GRE}} === Тус улсын нэрний талаар олон янзын домог яриа бий. Үүнээс дурдвал. Аугаа Гомерын дуулалд "Греа" гэх тосгоны тухай гардаг. Үүнээс үүдэн тус улсын нэр үүссэн гэх домог бий. Уг тосгоны "Греа" гэх үг нь "хөгшин эмэгтэй" гэх утгатай юм байна. Нутгийн иргэдийн дунд тархсан өөр нэг домгоор бол "Керас" буюу "хүндэтгэл хайрлах" гэсэн утгатай ажээ. Энэ нь Аугаа Грекус гэх хамба ламтан тус нутгийг адислан, аравнайлсантай холбоотой юм. ::'''''Хеллас''''' Грекчүүд эх хэлээрээ нутгаа ийн нэрлэдэг. Уг нэршил чухам юунаас сэдэвлэсэн нь тодорхойгүй. Нутгийн иргэдэд тархсан домгоор бол Трой улсын Хеллен хамба ламын нэртэй холбоотой ажээ. === {{GRD}} === Испанийн Гранада мужийн нэрнээс тус улсын нэршил үүсчээ. ==Д== === {{DEN}} === Дани улсын нэр чухам юунаас үүссэн нь тодорхойгүй. Гэвч дараах хоёр ойлголт орчин үе хүртэл ам дамжин яригдаж иржээ. Гэхдээ Прото-Индо-Европ хэлний "дхен" буюу "доор, тэгш тал", "мерек" буюу "хил, ой мод" гэх утгатай үгнээс үүссэн байх боломжтой гэж хэл зүйчид үздэг. Анх энэ талаар Паулус Оросиус гэгч "Тэрс үзэлтнүүдийн эсрэг тэмцсэн долоон түүх" номонд дурдсан нь бий.<ref>Thorpe, B. ''<u>The Life of Alfred The Great</u> Translated from the German of Dr. R. Pauli To Which Is Appended Alfred's Anglo-Saxon Version of Orosius'', p. 253. Bell, 1900.</ref> Нутгийн иргэдийн дунд түгэн тархсан домог нь эрт цагт Данийн нутагт алдар суугаараа мандаж байсан Дан гэх хааны нэрнээс үүссэн ажээ. === {{DMA}} === Аугаа аялагч Кристофер Колумб 1493 оны 11-р сарын 3-ны өдөр тус нутагт анхлан хөл тавьж, улмаар "Ням гаригийн газар нутаг" гэх утгатай "Доминик" гэх испани нэр хайрлажээ. Тухайн үед ням гаригыг гэгээнтнүүдийг дурсах өдөр болгон Испанийн христийн шашинтнууд тэмдэглэдэг байсантай холбоотой. Гэхдээ түүхчид бас өөр тайлбар хийдэг. Учир нь Кристофер Колумб өөрийн төрсөн эцэг Доменежогийн нэрээр нэрлэсэн байж болох талтай юм. === {{DOM}} === Тус улсын нэршлийн тухайд дээр дурдсан Доминик улстай тун төстэй домог ярианууд өдийг хүртэл ам дамжин яригдаж иржээ. Гэвч Кристофер Колумби Гэгээн Доминикийн өдөр буюу наймдугаар сарын 4-ний өдөр <ref>Partido Revolucionario Dominicano. "[http://www.prd.org.do/ciudad/leyenda-e-historia-envuelven-la-fundaci%C3%B3n-de-santo-domingo Leyenda e Historia Envuelven la Fundación de Santo Domingo] {{webarchive |url=https://web.archive.org/web/20120701044753/http://www.prd.org.do/ciudad/leyenda-e-historia-envuelven-la-fundaci%C3%B3n-de-santo-domingo |date=1 July 2012 }}''. Accessed 18 October 2011. {{es icon}}</ref> тус улсыг нээсэнтэй холбогдуулж Испаниар "Гэгээн Доминикийн газар нутаг" гэх нэр хайрласан гэдэг домогтой юм. === {{TLS}} === Португаль хэлний "Дорнын дорно орших арал" гэсэн үгнээс тус улсын нэр үүсчээ. Малай хэлэнд "Тимур" гэдэг нь "дорно", "зүүн" гэсэн утгыг агуулдаг байна. ==Е== === {{EGY}} === [[File:Kmt obelisk.jpg|thumb|200px|Египетээр ''Km.t'' гэж бичсэн Луксорын чулуун багана. Франц улс Парис хот]] фараонуудын үеийн эртний Египетийн хэлээр "Ка болон Птагын эх орон" гэсэн утгатай үг юм. Үүнийг Грек, Латин хэлэнд "Айжиптос" гэж буулгасан нь тус улсын нэр болжээ. Ка болон Птах нь эртний Египетийн хоёр том бурхан бөгөөд "Птах" гэдэг нь "нээгч, илрүүлэгч" гэсэн утгатай Египет үг юм. Харин Грек улсын ардын домог боох "Страбо"-д "Аханоу гиптиос" буюу "Аахены доох нь орших нутаг" гэсэн утгатай грек үг ажээ. ::'''''Миср/Маср''''' Египетчүүд эх хэлээрээ улсаа ийн нэрлэдэг. Энэ нь Араб хэлээр "хот" гэсэн утгатай юм. ==Ж== === {{DJI}} === Тус улсын нэрний талаар тодорхой ойлголт байхгүй. Гэвч өнөө цаг үед "Техути/Тот бурханы нутаг" гэсэн утгатай нутгийн иргэдийн нэрнээс үүссэн гэх үзэл давамгайлж байна. Хачирхалтай нь Техути гэдэг нь эртний Египетийн сарны бурхан юм. ==З== === {{ZAM}} === "Замбези голын нутаг" гэсэн утгатай Африк үг. Замбези нь тус улсын зүүн хэсэгт орших бөгөөд Зимбабве улсаас тусгаарлаж байдаг нэг ёсны хил юм. Замбези нь Замби, Ангол, Намиб, Ботсвана, Зимбабве, Мозамбик улсуудыг дамнан урсдаг 2,574 км урт гол юм байна. === {{ZIM}} === Шона омгийнхний хэлээр "Жимба-же-мабве" буюу "Чулуун гэр" гэсэн утгатай үгнээр уг нэршил үүссэн байна. Шона омгийн суут бүтээл болох чулуун хэрэм, орд харшнуудаас Зимбабве гэх нэр үүсчээ. ==И== === {{ISR}} === Израйль гэдэг нь "Бурхантай хамт тулалдах" гэсэн утгатай Хебрю үг юм. Энэ нь Библийн сударт гардаг гэгээн Йаковын хэсгээр үүдсэн нэршил ажээ. Ерөөс бурхантай хамт ялах, хамт байх гэсэн санаагаар дээрх нэрийг сонгосон байна. === {{IDN}} === "Энэтхэгийн арлууд" гэсэн утгатай Грек үгнээс тус улсын нэр үүсчээ. Үүнээс хойш ялангуяа 19-р зууны дунд үеэс эхлэн "Дорнод Энэтхэг" гэж англи хэлэнд тэмдэглэх болсон юм. === {{JOR}} === "Йордан голынхон" гэсэн үгнээс тус улсын нэр үүссэн байна. Харин Йордан голын нэрийг Хебрю, Канаан хэлний "ирд" буюу "Сөнөсөн тэнгисийн доох нь талд" гэсэн үгнээс тус улсын нэр үүссэн гэж үздэг. Тус улс Йордан голын зүүн эрэг дагуу оршдог юм. === {{IRQ}} === "Эрак" буюу "Доод орших газар" гэсэн утгатай Перси хэлнээс тус улсын нэр үүссэн байна. Мөн түүнчлэн Эвфрат мөрний бэлчирт орших "Эрэк/Урук" гэсэн хотын нэрнээс үүсэлтэй гэсэн тайлбар ч байдаг. === {{IRN}} === "Арянчуудын нутаг" гэсэн утгатай үгнээс тус улсын нэр гаралтай. "Аря" гэдэг нь Прото-Индо-Европ хэлээр "угсаатан", "чөлөөт" гэсэн утгыг илэрхийлдэг байна. === {{IRL}} === Ирландчууд өөрсдийгөө "Эйре" гэж нэрлэдэг бөгөөд "Эйречүүдийн нутаг гэсэн утгатай Ирланд үгнээс тус улсын нэр үүссэн байна. "Эйре" гэх үг нь Сельтик хэлний "ивериу" буюу "үржил шим" гэсэн утгыг илэрхийлдэг бөгөөд нийлээд "Үржил шимт нутаг" гэх утгыг илэрхийлнэ. Түүнчлэн "Төмрийн нутаг" гэж нэрлэх саналтай эрдэмтэд ч бий. === {{ESP}} === Латин хэлний Хиспаниа гэх үгнээс тус улсын нэршил үүсчээ. Хиспаниа нь "И-сепаним" буюу "туулай" гэх утгатай Пуник үг юм. Латин хэлэнд нэвтрэхтэй буруу дуудагдаж Хиспаниа болсон гэдэг. Үүнээс үзвэл "Туулайнуудын нутаг" гэсэн утгатай Араб үг болж байгаа юм. === {{ISL}} === Хуучин Норс хэлний "исс" буюу "мөс" гэсэн утгатай үгнээс гаралтай "Мөсөн нутаг" гэх утга илэрхийлдэг үгнээс тус улсын нэр үүссэн байна. Хуучныг судлаач Адам Рудерфорд болон зохиолч Эйнар Палссон нар "Сельтикийн өв уламжлал" номондоо "ис-ланд" буюу "Исүс" болон "Айсис" охин тэнгэрийн өлгий нутаг гэсэн утгатай гэж тайлбарласан нь бий.<ref>{{cite book|title=Arfur Kelta|year=1981|publisher=Mímir|location=Reykjavík|page=36|author=Einar Pálsson|accessdate=14 November 2013|language=Icelandic}}</ref> === {{ITA}} === Италийн домгийн баатар Италусын нэрнээс үүссэн гэх олонд алдаршсан домог бий. Түүнчлэн эртний Грек хэлний "италос" буюу "бух" гэсэн үгнээс үүсэлтэй гэж үзэх түүхчид ч байдаг. Мөн латин хэлний "витулус" буюу "тугал" гэх үгнээс тус улсын нэр үүссэн байх магадлалтай. Гэвч италичууд "тугал" гэсэн тодотголтой үг биш гэдэгт одоо хэр нь итгэлтэй байдаг. Ихэнх Италичууд Италус гэх домгийн баатраас үүдэлтэй нэр гэдэгт орчин цагт итгэх болжээ. === {{UK}} === Дундад зууны Латин хэлний "Британниа Майор" буюу "Их Британи" гэсэн утгатай үгнээс уг нэршил үүсчээ. Анх энэ нэршлийг Жефри гэх зохиолч өөрийн номондоо дурдсан байдаг. "Британи" гэдэг нь Уэльс хэлний "Претани" буюу "будагдсан хүмүүс" гэсэн үгнээс үүсэлтэй ажээ. Сельтик болон Викингүүдийн үед Их Британийн нутагт амьдарч байсан хүмүүс биендээ шивээс хийж, янз бүрийн өнгөөр будах нь элбэг байснаас дээрх нэршил үүссэн байна. ::'''''Нэгдсэн хаант улс''''' Энэ нь Их Британи, Умард Ирландын нэгдсэн хаант улс гэх үгний товчлол юм. 1927 оноос эхлэн албан ёсны баримт бичигт дээрх нэршлийг ашиглах болсон байна. ::'''''Албион''''' Грек хэлний "Албиво" буюу Латин хэлээр "Альба" буюу "цагаан" гэх үгнээс уг нэршил үүсчээ. Доверийн цагаан эргийг харсан уран зохиолчид дээрх нэрийг өгсөн байх магадлалтай. ==Й== === {{YEM}} === Тус улсын нэрний талаар нэгдсэн тодорхойлолт байдаггүй. Харин Араб хэлний "Имн" буюу "өмнөд" "Йамин" буюу "баруун тал" гэх үгнээс үүссэн гэсэн домог бий.<ref>Many [[Semitic languages]], including [[Arabic language|Arabic]] and [[Hebrew language|Hebrew]], preserve a system with south on the "right" and north on the "left"</ref> Зарим судлаачид "Юмн" буюу "аз жаргал" гэсэн утга илэрхийлдэг гэж үздэг. ==К== === {{CPV}} === Португаль хэлний Кабо Верде буюу "Ногоон хошуу" гэх үгнээс тус улсын нэршил үүсчээ. 1444 онд энэ газар нутгийг илрүүлэхэд бүх юм нь ногооч харагдаж байсан тул аялагч, эзлэн түрэмгийлэгчид ийм нэр өгчээ. === Казахстан {{KAZ}} === Амальгам хэлээр "Казахуудын өлгий нутаг" гэсэн утгатай үгнээс тус улсын нэршил үүсчээ. "казак" гэдэг нь "нүүдэлчин", "чөлөөт" гэсэн утгыг илэрхийлдэг бөгөөд "стан" гэдэг нь персээр "нутаг" гэсэн утгыг илэрхийлдэг байна. === {{CAM}} === Санскрит хэлний "камания бхожа" буюу "Сайныг мөрөөдөгсдийн өлгий" гэх үгнээс тус улсын нэр үүсчээ.<ref>Law, B.C. ''Some Ksatriya Tribes of Ancient India'', p. 233. 1975</ref> Түүнчлэн эрт цагт төвд, энэтхэг, пакистан, вьетнам, лаосын нутгийг хамран оршиж байсан Сваямбува Камбу гэх нутаг дэвсгэр, Хинди соёлын томоохон төвөөс нэр нь үүссэн гэж үзэх теологичид бий..<ref>Casey, Robert. ''Four Faces of Siva'', pp. 88–100. Bobbs-Merrill Company (Indianapolis), 1934.</ref><ref>George Coedes. ''Inscriptions du Cambodge'', II, pp. 10 & 155. {{fr icon}}</ref> Others suppose it to be an exonym derived from [[Old Persian]] ''Kambaujiya'' ("weak") or the cognate [[Avestan]] ''Kambishta'' ("the least")<ref>Harmatta, J. Op. cit. [disapprovingly] in ''Achaemenid History'', 13, pp. 110–111. PF 302 and PFNN 2350.</ref> Орон нутгийнхан тэр бүр таалан хүлээж аваад байдаггүй өөр тайлбар байдаг нь Перси хэлний "Камбаужия" буюу "үлбэгэр", Авестан хэлний "Камбишта" буюу "өчүүхэн" гэсэн утгатай үгнээс ч үүссэн гэх домог. === {{CMR}} === Герман хэлний "Камерун", Франц хэлний "Камероун" буюу "сам хорхой" гэх үгнээс тус улсын нэр үүсчээ. Энэ нь тус улсад урсдаг Вури голтой холбоотой нэр юм. Тус улсад ирсэн европынхон эрэг дагуу "сам хорхой" ихээр барьж байсантай энэ нэршил холбоотой.<ref name="MLW">{{cite book |url=http://nlbif.eti.uva.nl/bis/lobsters.php?menuentry=soorten&id=73 |chapter=''Callianassa turnerana'' |title=FAO Species Catalogue, Vol. 13. Marine Lobsters of the World |author=Lipke B. Holthuis |author-link=Lipke Holthuis |publisher=[[Food and Agriculture Organization]] |year=1991 |isbn=92-5-103027-8 |series=FAO Fisheries Synopsis No. 125 |access-date=2017-07-20 |archive-date=2011-07-24 |archive-url=https://web.archive.org/web/20110724172129/http://nlbif.eti.uva.nl/bis/lobsters.php?menuentry=soorten&id=73 |url-status=dead }}</ref> === {{CAN}} === Тус улсын уугуул иргэд болох Ироко омгийнхний "Канада" буюу "Тосгон" гэх үгнээс Канад улсын нэр үүсчээ.<ref>{{cite web|title=Origin of the Name, Canada|url=http://www.pch.gc.ca/pgm/ceem-cced/symbl/o5-eng.cfm|publisher=Canadian Heritage|year=2008|accessdate=23 May 2011|archive-date=27 Долдугаар сар 2013|archive-url=https://web.archive.org/web/20130727225559/http://www.pch.gc.ca/pgm/ceem-cced/symbl/o5-eng.cfm|url-status=dead}}</ref> Британи, Францын дарангуйллын үеэс Канад гэж нэрлэсээр өдийг хүрсэн юм. Нутгийнхан дунд тархсан өөр нэг домгоор бол Испани, Португалийн эзлэн түрэмгийлэгчид алт, мөнгө хайж ирсэн боловч юуг ч эс олжээ. Чухамдаа үүнээс болж Испаничууд "ака", Португальчууд "ка-нада" гэж хэлээд буцсан гэдэг. Энэ нь "юу ч алга" гэх утгыг илэрхийлдэг юм байна. === {{QAT}} === Эртний Зубара улсын Катари тосгоны нэрнээс тус улсын одоогийн нэршил үүссэн гэж олонх катарчууд үзэх болжээ. Грекийн алдарт Птоломейн үеийн газрын зурагт "Катари" гэх үгийг ашигласан байдаг. Англи хэлтнүүд "Каттер" буюу "зүсэгч, таслагч, сийлбэрчин" гэж ойлгож, дууддаг боловч энэ нь тийм утгыг огтоос илэрхийлдэггүй билээ. === {{KEN}} === Кени уулын нэрнээс тус улсын нэршил үүссэн байна. Кени гэдэг нь Кикую омгийн хэлээр "Кере Ниага" буюу "Цагаан хайрхан" гэх утгатай үг ажээ. Мөн тус омгийнхний "Кирима Нгай" буюу "Бурхадын орших хайрхан" гэх утгатай байж магадгүй гэж Германы эрдэмтэд үздэг юм. === {{CYP}} === Тус улсын нэр чухам ямар утга агуулдаг болох нь тодорхойгүй. Олон нийтэд түгсэн домгоор бол Латин болон Грек хэлний "зэс" гэх утгатай үгнээс үүссэн ажээ.<ref>Fisher, Fred H. ''Cyprus: Our New Colony And What We Know About It'', pp. 13–14. Geo. Routledge & Sons (London), 1878.</ref> Шумерийн "Кубар" буюу "хүрэл" гэх үгнээс ч үүссэн байж болох талтай. Өөр нэгэн домгоор бол Грекийн "кипариссос" буюу "агар задан мод" <ref>{{cite web|url=http://www.etymonline.com/index.php?term=Cyprus |title=Online Etymology Dictionary |publisher=Etymonline.com |date= |accessdate=19 September 2011}}</ref> эсвэл "кипрос" буюу "улаан хүрэн" гэх үгнээс үүссэн гэж үздэг байна. === Киргизстан {{KGZ}} === Турк хэлний "кирк" буюу "40" гэсэн тооны нэрнээс үүдсэн "40 овгийнхний нутаг" гэсэн утгыг тус улсын нэр илэрхийлдэг байна. === {{KIR}} === Британийн аялагч Томас Гильберт тус арлыг нээсэнтэй холбогдуулан уугуул иргэд түүний нэрийг "Кирибат" гэж дуудсанаас үүдэн энэ нэршил үүссэн байна. === {{COL}} === Алдарт аялагч Кристофер Колумбийн нэрнээс үүдэн "Колумбийн газар нутаг" гэсэн утгатай үг юм. 1819 онд алдарт тэмцэгч Симон Боливар уг нэрийг хайрлаж, улмаар улсын албан ёсны нэр болгожээ. 1863 онд энэ нэрийг албан ёсоор соёрхон батласан юм.<ref>{{cite web|author=Carlos Restrepo Piedrahita|url=http://www.lablaa.org/blaavirtual/revistas/credencial/febrero1992/febrero2.htm|title=El nombre "Colombia", El único país que lleva el nombre del Descubrimiento|work=Revista Credencial|date=February 1992|accessdate=29 February 2008|language=es|archive-date=5 Нэгдүгээр сар 2008|archive-url=https://web.archive.org/web/20080105031144/http://www.lablaa.org/blaavirtual/revistas/credencial/febrero1992/febrero2.htm|url-status=dead}}</ref> === {{COM}} === Араб хэлний "Камар" буюу "Сар" гэсэн үгнээс тус улсын нэршил үүсчээ. === {{CGO}} === Францын дарангуйллаас ангижирч тусгаар тогтносон улс болсон 1960 онд Конго голын нэрнээс санаа аван ийнхүү нэрлэх болжээ. "Конго" гэсэн үг нь Баконго омгийнхний хэлээр "анчид" гэсэн утгыг илэрхийлдэг юм байна.<ref>Bentley, Wm. Holman. ''Pioneering on the Congo''. Fleming H. Revell Co., 1900.{{Verify source|date=October 2011}}</ref> Конго гол нь Ангол, Бурунди, Камерун, Төв Африк, хоёр Конго, Руанда, Танзани, Замби улсыг дамнан урсдаг, 4,700 км үргэлжилсэн гол юм. === {{COD}} === Улстөрийн үзэл суртлын хувьд хоёр хуваагдсан улс учир нэрний утгын тухайтад Бүгд найрамдах Конго улстай адилхан. === {{KOS}} === Серби хэлний "Кос" буюу "хар шувуу", "ово" буюу "нутаг" гэсэн утгтай үгнээс тус улсын нэршил үүсчээ. === {{CRC}} === Испани хэлний "Баян эрэг" гэсэн утгатай үгнээс тус улсын нэршил үүсчээ. Аугаа аялагч Кристофер Колумб энэ газар анхлан хөл тавьсан 1502 онд "Коста дель Оро" буюу "Алтан эрэг" гэж уулга алдаж байсан удаатай. === {{CIV}} === Франц хэлний "Зааны ясан эрэг" гэсэн үгнээс тус улсын нэршил үүссэн байна. Францын дарангуйллын үед тус улс зааны ясны худалдааны гол түшиц газар байснаас үүдэн дээрх нэршил гарсан байна. Зарим улсууд тус улсыг "Алтан эрэг", "Боолын эрэг" гэх мэт янз бүрээр нэрлэдэг. === {{CUB}} === Тус улсын нэр чухам ямар утга учиртай болох нь өнөө хэр нь тодорхойгүй байна. Гэвч Тайно омгийнхний "кубао" буюу "үржил шимт нутаг" <ref>Carrada, Alfred. ''The Dictionary of the Taino Language'', "[http://www.alfredcarrada.org/notes8.html Plate 8]".{{Unreliable source?|date=September 2009}}</ref> "коабана" буюу "сайхан нутаг" <ref>[http://members.dandy.net/~orocobix/terms1.htm Taino Indigenous Peoples of the Caribbean Dictionary] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080430163856/http://members.dandy.net/~orocobix/terms1.htm |date=30 April 2008 }}".{{Unreliable source?|date=June 2009}}</ref> гэсэн үгнээс гаралтай гэж үзэх тайлбар бий. Өөр нэг тайлбараар бол аугаа аялагч Кристофер Колумб Испанийн Женоа мужийн "Куба" гэх тосгоны нэрнээс санаа авч ийнхүү нэрлэсэн гэж үздэг байна. <ref>Barreto, Augusto Mascarenhas. ''O Português Cristóvão Colombo: Agente Secreto do Rei Dom João II.'' Lisbon, 1988. Translated edition: ''The Portuguese Columbus: Secret Agent of King John&nbsp;II''. Palgrave Macmillan, {{ISBN|0-333-56315-8}}.</ref><ref>Da Silva, Manuel L. and Silvia J. ''Christopher Columbus was Portuguese'', pp. 396 ff. Express Printing (Fall River), 2008. {{ISBN|978-1-60702-824-6}}.</ref> === {{KUW}} === Араб хэлний "кут", "коут" буюу "усны ойролцоо барьсан цайз" гэсэн утга үгнээс тус улсын нэршил үүссэн байна. ==Л== === {{LAO}} === Энэтхэг хэлний "лава" гэх үгнээс тус улсын нэршил үүсчээ. Лава гэдэг Лахорын домгоор Рама бурханы ихэр хүүхдийн нэгнийх нь нэр юм. Үүнээс гадна Хятад хэлний "Лан Шанг" буюу "сая, сая зааны өлгий нутаг" гэх утгатай үгнээс үүссэн байж болох юм. === {{LVA}} === Тус улсын нэр нь Балтын орнуудын хэлээр "Лиет" буюу "нэгдсэн, бэхжих" гэх үгнээс үүссэн гэж үзэх судлаачид бий. Мөн түүнчлэн Латгалиансуудын овгийн нэрнээс үүссэн гэж үзэх сүүлийн үед давамгайлах болжээ. === {{LSO}} === Сесото омгийнхний хэлээр "Басоточуудын эх орон" гэсэн утгатай үг юм. <ref>{{cite book|title=No Place Left to Bury the Dead|first=Nicole|last=Itano|publisher=Simon and Schuster|year=2007|page=314|isbn=0-7432-7095-9}}</ref> Басото гэдэг нь тус улсад амьдарч байсан эртний овог аймаг бөгөөд "восото" буюу "хүн төрөлхтөн" гэсэн утгыг илэрхийлдэг байна. <ref>Merriam-Webster Online. "[http://www.merriam-webster.com/dictionary/basotho Basotho]". Retrieved 11 May 2012.</ref> === {{LBR}} === Латин хэлний "Либер" буюу "эрх чөлөө" гэх үгнээс тус улсын нэр үүсчээ. АНУ боолчилсон хар арьстнуудад тусгайлан газар заан өгч улс болгон суурьшуулахдаа энэ нэрийг өгсөн байна. === {{LIB}} === Араб хэлний "лебнан" буюу "цагаан", "лебнен" буюу "сүү" гэх үгнээс тус улсын нэршил үүсчээ. Үүнээс гадна Ливан уулын нэрнээс үүдсэн нэр байж болно гэж судлаачид үздэг. Нутгийнхний хэлээр "ливан" гэдэг нь "Бурханы зүрх" гэсэн утгыг илэрхийлдэг байна. МЭӨ 2900 онд зохиогдсон "Гигламешийн судар" бичигт Эбла гэж дурдагдсан бол Библийн сударт Эблагын тухай 71 удаа дурдагддаг юм. === {{LBY}} === Тус улсын нэрний утга учир тухайлан тодорхой болоогүй. Гэхдээ Египетийн газар нутагт хамаардаг байсан "Ливийн цөл"-өөс тус улсын нэршил үүссэн гэж ихэнх судлаачид үздэг. Эртний Берберчүүдийн хэлээр "Либианс" буюу "цөлийн баруун тал" гэсэн утгатай ч гэж зарим эрдэмтэд үздэг байна. === {{LTU}} === Нэрний утга учрын талаар олон янзын таамаг, тайлбар бий. Үүнээс дурдвал Балтын орнууд эрт цагт нэгдэн нэг эзэнт гүрэн байснаас үүдэн "лиети" буюу "нэгдсэн, бэхжих" гэсэн утгай үгнээс тус улсын нэршил үүссэн байна. Түүнчлэн Грек хэлний "а-лей-сон" буюу "Аяга", Тохари хэлний "лиям" буюу "нуур" эртний слав хэлний "лияти" буюу "аадар бороо" гэх үгнүүдээс үүссэн байх гэсэн таамаг бий. Литвачуудийн итгэдэгээр бол литва хэлний "лиетус" буюу "хур элбэгтэй нутаг" гэсэн утгатай юм байна. === {{LIE}} === Герман хэлний "гялтганасан чулуу" гэсэн утгатай үгнээс тус улсын нэршил үүсчээ. Ариун Ромын эзэнт гүрний үед өөрөөр нэрлэж байсан ч Ариун Ромын эзэнт гүрэн задран унасны дараа энэ нэрээ сэргээн авсан байна. === {{LUX}} === Герман хэлний "люцл" буюу "жижиг", "бург" буюу "шилтгээн" гэх утгатай үгнээс тус улсын нэршил үүсчээ. Эдгээр үгнүүд нийлээд "Жижиг шилтгээн" гэх утгыг илэрхийлнэ. ==М== === {{MRI}} === Нэрний утга учрын тухайтад дээр дурдсан Мауритани улсын утгатай тун төстэй. Түүнээс гадна эртний Голландын эзэнт гүрний Маурис Нассау гэх эзэн хааны нэрнээс үүссэн гэж зарим судлаачид таамагладаг. === {{MRT}} === Латин хэлний "Моорчуудын нутаг" гэх үгнээс тус улсын одоогийн нэршил үүсчээ. Моор гэдэг нь эртний араб үндэстнүүдийн нэг юм. === {{MAD}} === Малагаси омгийнхний хэлээр "Малагасичуудын эх орон" гэсэн үгнээс тус улсын нэршил үүсчээ. Малагаси гэдэг нь чухам ямар үг болох талаар өнөө цаг үед ямар ч тайлбар ирээгүй байна. Харин Венецийн худалдаачин Марко Поло аялалынхаа үеэр тус улсын нэрийг буруу дуудсанаас болж "Мадагаскар" гэх улсын нэр бий болжээ. Чухам түүний буруу дуудсан нэрнээс болж газрын зурагт энэ нэрээр тэмдэглэх болсон байна. === {{MKD}} === Грек хэлний "Македовиа" буюу "хязгаар нутаг, дараагийн" гэсэн үгнээс тус улсын нэршил үүсчээ.<ref>[http://www.perseus.tufts.edu/cgi-bin/ptext?doc=Perseus%3Atext%3A1999.04.0057%3Aentry%3D%2364599 Μακεδονία], Henry George Liddell, Robert Scott, ''A Greek–English Lexicon'', on Perseus</ref><ref>[http://www.etymonline.com/index.php?term=Macedonia Macedonia], Online Etymology Dictionary</ref> Түүнээс гадна Грек хэлний "Македнос" буюу "өндөр, нарийхан" гэх үгнээс үүссэн гэх тайлбар бий. <ref>[http://www.perseus.tufts.edu/cgi-bin/ptext?doc=Perseus%3Atext%3A1999.04.0057%3Aentry%3D%2364596 μακεδνός], Henry George Liddell, Robert Scott, ''A Greek–English Lexicon'', on Perseus</ref> === {{MWI}} === Уугуул Малавичуудын хэлээр "оргилсон их усан" гэх утгатай үгнээс тус улсын нэр үүсчээ. Түүнээс гадна Малави нуурын нэрнээс үүссэн байх гэсэн таамаг бий. Малави нуур нь 560 км урт, 75 км өргөн 706 метрийн гүн, Малави, Мозамбик, Танзани улсуудыг дамнан оршдог нуур юм. === {{MAS}} === Малайн хойгын нэрнээс тус улсын нэр үүссэн байх гэдэгт ихэнх түүхч, судлаачид итгэдэг. Чухамдаа эртний Энэтхэгийн худалдаачид энэ хойгоор дамжин олон арван төрлийн худалдаа хийдэг байсан түүх бий. Малай хэлний "мала" буюу "уулс" гэсэн үгнээс тус хойгын нэр үүссэн гэж үзэх эрдэмтэд бий. Түүнчлэн япон, малай хэлний "мелаю", "млаю" буюу "шургуу ажиллагсдын өлгий нутаг" гэсэн утгатай үгнээс үүссэн гэх домог бий. Энэ хоёр домог орчин цагт хамгийн элбэг тархжээ. === {{MDV}} === Санскрит хэлний "маладвипа" буюу "арлуудын цэцгэн титэм" гэсэн үгнээс тус улсын нэр үүсчээ. Түүнчлэн малай хэлний "мала" буюу "уулс", санскрит хэлний "дива" буюу "арал" гэсэн үгнээс үүдсэн "Уулсын арал" гэх утгатай гэсэн өөр нэг домог ч бий. === {{MLI}} === Эртний Баруун Африк хэлний "мали" буюу "усны үхэр" гэх үгнээс тус улсын нэршил үүссэн байна. === {{MLT}} === Тус улсад эрт цагт Грек болон Финикүүдийн соёл холилдож байснаас шалтгаалан дараах хоёр утгаар тайлбарлагддаг. <ref name="ndmh">{{cite news|url=http://www.doi.gov.mt/EN/islands/dates.asp|publisher=Department of Information – Maltese Government|title=Notable dates in Malta's history|date=6 February 2008|access-date=21 Долдугаар сар 2017|archive-date=25 Арван нэгдүгээр сар 2009|archive-url=https://web.archive.org/web/20091125021207/http://www.doi.gov.mt/EN/islands/dates.asp|url-status=dead}}</ref> Грек хэлний "мелита" буюу "зөгийн бал" гэсэн үгнээс тус улсын одоогийн нэршил үүссэн гэх домог бий. Византийн эзэнт гүрэн аль 395 оноос эхлэн энэ нэрээр газрын зурагт тэмдэглэсэн байна.<ref name="ndmh"/><ref>{{cite news|url=http://www.maltatoday.com.mt/2003/06/29/l7.html |publisher=Malta Today |title=Controversy over unique Maltese bee population |date=6 February 2008 |deadurl=yes |archiveurl=https://web.archive.org/web/20120319221059/http://www.maltatoday.com.mt/2003/06/29/l7.html |archivedate=19 March 2012 |df= }}</ref> Финикчүүдийн "малет" буюу "диваажин" гэх үгнээс үүссэн гэх өөр нэг хувилбар бас бий.<ref>{{cite book| last =Pickles| first =Tim| title =Malta 1565: Last Battle of the Crusades| publisher =Osprey Publishing| url =https://books.google.com/books?id=0LuvbRQ78sIC&pg=PA11&lpg=PA11&dq=Maleth+Malta+haven&source=web&ots=PGO2OF9Y9I&sig=rcodiMbexlDy5YwMXhelH7zEYyw| isbn =978-1-85532-603-3}}{{Dead link|date=Аравдугаар сар 2023 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref> === {{MAR}} === Эртний Бербер хэлний "Мур Акуш" буюу "Бурхадын нутаг" гэсэн утгай үгнээс тус улсын одоогийн нэршил үүсчээ. === {{MHL}} === Британийн нэрт аялагч, ахмад Жон Маршаллын нэрээр тус улсыг нэрлэжээ. === {{MEX}} === Эртний Нахуати омгийнхний хэлээр "нар" гэсэн үгнээс тус улсын одоогийн нэршил үүсчээ. Түүнээс гадна уугуул мексикчүүдийн хаан "Мексихтили" хааны нэрнээс ч үүссэн гэж үзэх эрдэмтэд бий. Нахуати омгийн "метцтий" буюу "сар", "зиктий" буюу "гол" гэсэн үгнээс үүссэн гэх өөр нэг таамаг байдаг. Одоогийн Мексикчүүдийн итгэдэг өөр нэг домог бол эртний Ацтекын нийслэл "Мекихко" гэдэг байснаас үүдэн гарсан гэх домог юм. === {{FSM}} === Грек хэлний "микро" буюу "жижиг", "несос" буюу "арал" гэх үгнээс үүдсэн "жижиг арлууд" гэх үгнээс тус улсын одоогийн нэршил үүссэн байна. === {{MDA}} === Эртний Готик хэлний "мулда" буюу "шороо", "шавар" гэх үгнээс тус улсын нэршил үүсчээ. Түүнчлэн Румыньд орших Молдав голоос тус улсын нэр үүссэн гэж үздэг. Румыньчуудын дунд тархсан домгийн дүрээс одоогийн нэр үүссэн гэх өөр нэг домог бий. Энэ домгоор бол Драгос Вода гэх залуу баатар эр нутгийн догшин сахиус, ад зэтгэрийн амьтадыг дарахаар нэгэн өдөр анд гарчээ. Тэр уг ан хийхдээ эр, эм хоёр нохой дагуулж явжээ. Молда гэх эм нохой нь ямар ч догшин амьтадыг номхоруулж чадах шидтэй бол Мадыш гэх эр нохой нь ад зэтгэрийн ямар ч амьтныг даран сөнөөх чадалтай юм байна. Үүнээс үүдэн тус улсын одоогийн нэр болох "Молдав" нэр үүссэн ажээ. === {{MON}} === Грек хэлний "Ганцаар амьдрах" гэсэн үгнээс тус улсын нэр үүссэн байна. Эртний Грекчүүд тус улсыг МЭӨ 6-р зуунд эзлэн захирч байсан гэх домог бий. === {{MGL}} === "Монголчуудын нутаг" гэх үгнээс одоогийн нэршил үүсчээ. Харин Монгол гэдэг нь уулын хажуугаар урсах "Мон" нэрт голоос одоогийн нэр үүссэн гэж үзэх өөр нэг домог бий. Түүнчлэн "Мөнх" гэх үгнээс үүссэн байж магадгүй гэж Монгол улсын их сургуулийн Түүх, нийгмийн ухааны сургуулиас гаргасан номонд дурджээ. <ref>{{cite book |author=[[National University of Mongolia]], School of Social Sciences, Department of History | title = Монгол улсын түүх | trans_title = History of Mongolia | year = 1999 | publisher = Admon | location = | language = Mongolian | isbn = | pages = 67–69 | chapter = 2. Хүний үүсэл, Монголчуудын үүсэл гарвал | trans_chapter = 2. Origins of Humanity; Origins of the Mongols }}</ref> Мөн монгол гэдэг нь "Ба" гэх эртний монгол үгнээс гаралтай бөгөөд "Ба" гэдэг нь бид гэсэн утгатай болно. Энэхүү "Ба" Гэдэг үгэн дээр олон тооны "-ууд" нөхцлийг залгаснаар "Багууд" буюу "Бангууд" гэмээн их инхлэг үсэгтэй бичдэг. Монгол хэлнээ Б болон М гийгүүлэгч сэлгэдэг. •Үүний жишээ болгож НУЛМИС (ᠨᠢᠯᠪᠤᠰᠤ) гэс үг бий. Ийн үсэг сэлгэн явсаар Мангууд буюу Мангул, Монгол гэсэн үг бий болсон гэсэн тайлбар бий. Мөнтүүнчлэн бидний өвөг дээдэс өөрсдийгөө Бида улус буюу Бидний улс гэсэн байдлаар нэрлэдэг байсан нь хачирхалтай хэрэг билээ. === {{MNE}} === Итали хэлний Венец аялагаар "Хар уул" гэсэн утгатай үгнээс тус улсын одоогийн нэршил үүсчээ. ::'''''Чёрна Гора/Црна Гора''''' Монтенегрочууд өөрийн хэлээр улсаа ийн нэрлэдэг. Орос болон Монтенегро дуудлагаар мөн л "Хар уул" гэх утгыг илэрхийлнэ. === {{MOZ}} === Эртний арабын гарамгай удирдагч болох Шейх Мусса бен Мбикигийн нэрнээс тус улсын одоогийн нэршил үүсчээ. Нэг ёсондоо Мозамбик арлын нэрнээс одоогийн нэршил нь үүссэн байна. === {{MYA}} === Эртний Бирм хэлний "мьян" буюу "хурдан", "мар" буюу "хүчтэй" гэсэн үгнээс тус улсын одоогийн нэршил үүссэн гэдэгт ард иргэд нь итгэдэг. Гэвч эртний Миндон улсын харьяанд байсан албатуудыг "Мьянмачууд" гэж нэрлэдэг байснаас шалтгаалан одоогийн нэрийг сонгосон гэж эрдэмтэд үздэг юм.<ref name="thantmyintu2001">{{cite book | first=Thant | last=Myint-U | year=2001 | title=The Making of Modern Burma | isbn=0-521-79914-7 | publisher=Cambridge Univ. Press | location=Cambridge}}</ref> ==Н== === {{NAM}} === Нама хэлний "Намиб" буюу "Юу ч үгүй газар орон" гэсэн утгатай үгнээс үүсчээ. Намибын цөл энэ нутагт оршдог учир улсын нэр үүнээс үүссэн байна. === {{NRU}} === Науру омгийнхний хэлээр "Анаоэро" буюу "Би далайн эрэг явлаа" гэсэн үгнээс тус улсын нэр үүсэн бий болжээ. Герман хэлэнд энэ улсыг "Наводо" эсвэл "Онаверо" гэж тэмдэглэж байсан гэдэг. === {{NIG}} === Нигер голын нэрнээс тус улсын нэр үүсчээ. Нигер гэдэг нь Туарег хэлний "негхиррэн" буюу "урсаж буй ус" гэсэн утгыг илэрхийлдэг юм байна. Мөн нигер хэлний "Ни Гир" буюу "Гир мөрөн" гэсэн үгнээс үүсэлтэй ажээ.<ref>{{cite book | title =Atlas A-Z | publisher =Dorling Kindersley | year =2004 | location =New York City | page =289 }}</ref> Латин хэлт орнууд буюу барууныхан латин хэлний "нигер" буюу "хар арьст" гэсэн үгнээс үүсэлтэй гэдэгт итгэдэг. Гэвч энэ нь арьс өнгөөр ялгаварласан үзлээс өөр юу ч биш юм. === {{NGR}} === Нэрний утга учрын тухайд дээр дурдсан Нигер улстай ижилхэн юм. === {{NED}} === Голланд хэлээр "Доод нутаг" гэсэн утгатай үгнээс тус улсын нэр үүссэн байна. <ref>see:[http://www.etymonline.com/index.php?search=nether&searchmode=none Online Etymology Dictionary on Nether] However, the explanation given in this source about the origin of the word ''Nederlanden'' as used "by the Austrians" in contradistinction to their own mountainous country, is extremely implausible, if only because the use of the word antedates the [[Austrian Netherlands]] by two centuries at least. Austria itself has a ''Niederösterreich'' region ([[Lower Austria]]) that is quite mountainous, but derives its name from its downriver location.</ref> Герман улс цэвэр газар зүйн байршлаас шалтгаалан ингэж нэрлэх болсон байна. Учир нь Райн мөрний адаг хэсэгт тус улс байрладаг учир ийнхүү нэрлэхэд хүрчээ. <ref name=Duke>{{cite book|last=Duke|first=A.|title=Dissident identities in the early modern Low Countries|year=2009|publisher=Ashgate Publishing}}</ref>{{rp|37}} ::'''''Голланд''''' Олон улсад тус улсыг голцуу энэ нэрээр нь мэддэг. Энэ нь Герман хэлний "холт" буюу "модот нутаг" гэсэн үгнээс үүсэлтэй гэж судлаачид үздэг.<ref>Online Etymology Dictionary. "[http://www.etymonline.com/index.php?allowed_in_frame=0&search=holland&searchmode=none Holland]".</ref> === {{NCA}} === Никарагуа гэдэг нь тус улсын уугуул иргэдийн хэлээр "никари" буюу "нуур" гэсэн үгнээс үүсчээ. Уугуул иргэд "Никари" гэж тус улсад урсдаг голоо нэрлэдэг байсан гэдэг. Харин Испанийн аялагч Гил Гонзалез Давила энэ нутагт хөл тавихдаа "акуа" буюу "ус" гэсэн үг нэмж одоогийн бидний мэдэх "Никарагуа" гэх үг бий болсон байна. Никарагуа нуур нь 161 метр урт, 71 км өргөн 26 метр гүн зөвхөн Никарагуа улсад байдаг нуур юм. === {{NOR}} === Хуучин Норс хэлний "норорвегр" буюу "Умардын зам" гэсэн үгнээс тус улсын одоогийн нэршил үүссэн байна. ::'''''Норге''''' Норвегичууд эх хэлээ улсаа ийн бичдэг бөгөөд энэ нь "Умард" гэсэн утгатай үг юм. ==О== === {{OMA}} === Араб хэлний "аамен", "амун" буюу "гэрээслэгдсэн, суурьшсан" гэсэн утгатай үгнээс гаралтай гэж олон судлаачид үздэг байна. Ромын алдарт жанжин Плиний, Птоломей нар энэ нутгиийг "Омана" гэж түүх шастирт тэмдэглэсэн байдаг.<ref>[[Pliny the Elder]]. ''[[Natural History (Pliny)|Natural History]]'', VI.149.</ref> === {{RUS}} === Орос гэдэг нь хуучин Норд хэлний "родс" буюу "завьчин" гэх үгнээс үүдэлтэй ажээ. Византийн Грекчүүд "Росиа", Варангичууд "Рус гэж тэмдэглэж байжээ. ==Ө== === {{RSA}} === Газар нутгийн байршлын тухайд Африк тивийн өмнөд хэсэгт орших учир "Өмнөд Африк гэж нэрлэх болжээ. ::'''''Суйд-Африка''''' Өмнөд Африкчууд өөрийн эх хэлээрээ ингэж нэрлэдэг. Энэ нь Африкчуудын хэлээр "Өмнөд Африк" гэсэн үг юм. ::'''''Азаниа''''' Цагаан арьстанууд голчлон амьдардаг бүс нутагт африк хэлээс өөрөөр ингэж дууддаг. Энэ нь грек хэлний "Азайнейн" буюу "хуурай" гэсэн үгнээс үүдсэн нэр юм. === {{KOR}} === "Горео" болон "Гогурео" улсыг нэрлэдэг байснаас тус улсын одоогийн нэршил үүссэн байна. Йемаек хэлний "Гуру" буюу "хана хэрэмт хот", "Гаури" буюу "төвийн" гэсэн үгнээс гаралтай гэдэгт эрдэмтэд нэгджээ. Харин Өмнөд гэсэн тодотголыг Солонгосын дайнаас хойш хоёр хуваагдахад авчээ. ::'''''Гуулин улс''''' Энэ нь Хятад хэлний "Гао Ли" буюу "сүрлэг" гэсэн үгнээс гаралтай юм. === {{SSD}} === Судан гэдэг нь Араб хэлний "судан" буюу "хар арьстан" гэх үгнээс үүдсэн нэр юм. Харин урдаа "өмнөд" гэсэн дагавар нэмсэн нь одоогоос зургаан жилийн өмнө Суданы дайнаар хоёр хуваагдсанаас хойш ийм дагавар авах болжээ. ==П== === {{PAK}} === Пакистан гэдэг нь Урду хэлний "Паки" буюу "ариун", Перс хэлний "стан" буюу "улс" гэсэн утгатай ажээ. Өөрөөр хэлбэл "Ариун улс" гэсэн утгатай үг юм. Улстөрийн үзэл суртлын үед Энэтхэгээс үргэлж тусдаа байхын тулд Пакистаны хөдөлгөөнийг удирдаж байсан Рахмат Али гэгч "Одоо эсвэл хэзээ ч үгүй" зохиолдоо "Пунжаб, Кашмир, Синдх, Балучистан мужууд нийлээд ПАКСТАН" болж байгаа гэж тайлбарлаж байжээ.<ref name="Now or Never">{{cite journal|author=Choudhary Rahmat Ali|title=Now or Never. Are we to live or perish forever?|date=28 January 1933|url=http://en.wikisource.org/wiki/Now_or_Never;_Are_We_to_Live_or_Perish_Forever%3F}}</ref><ref name="Ikram1995">{{cite book|author=[[S. M. Ikram]]|title=Indian Muslims and partition of India|url=https://books.google.com/books?id=7q9EubOYZmwC&pg=PA177|accessdate=23 December 2011|date=1 January 1995|publisher=Atlantic Publishers & Dist|isbn=978-81-7156-374-6|pages=177–}}</ref><ref>{{cite web|url=http://www.chaudhryrahmatali.com/now%20or%20never/index.htm |title=Rahmat Ali ::Now or Never |publisher=The Pakistan National Movement |accessdate=14 April 2011 |author=Rahmat Ali |page=2 |deadurl=yes |archiveurl=https://web.archive.org/web/20110419012150/http://www.chaudhryrahmatali.com/now%20or%20never/index.htm |archivedate=19 April 2011 |df=dmy }}</ref> === {{PLW}} === Палаучуудын домгоос тус улсын нэр үүсчээ. Палау хэлээр "Айбелау" буюу "Шууд бус хариултууд" гэсэн үгнээс тус улсын нэр үүссэн байна. Учир нь тус улсыг бүтээж байсан Чуаб гэх үлэмж биет бурханы асуултад булзайруулсан хариулт өгч байсан тул маш удаанаар тус улсыг бүтээсэн гэдэг домог бий билээ.<ref>Belau National Museum, cited by Pelnar, Bonnie. "[http://www.underwatercolours.com/bai/bais.html The Bais of Balau]". Retrieved 22 September 2011.</ref> ::'''''Белау''''' Палаучууд эх хэлээрээ өөрсдийн улсаа ийн нэрлэдэг билээ. Утгыг нь дээр дурдсан тул тайлбарлахаа азная. === {{PLE}} === Хебрю хэлний "Филистинчүүдийн газар орон" гэсэн утгатай үгнээс тус улсын нэршил үүсчээ.<ref>[http://etymonline.com/index.php?term=Palestine&allowed_in_frame=0 Online Etymology Dictionary (Palestine)]</ref> Филистинчүүдийг Латин хэлэнд тэмдэглэхдээ "Палестина" гэж тэмдэглэсэн байдаг. Эртний Филистиний нутагт одоогийн Газын зурвас, Ашдод, Ашкелон, Экрон, Гат хотын нутаг багтдаг байжээ. === {{PAN}} === Уугуул Куева индианчуудын хэлээр "Арвин их загасны орон" гэсэн утгатай үгнээс тус улсын одоогийн нэршил үүссэн байна. Тус улсын нийслэл хотыг ч мөн ингэж нэрлэдэг билээ. === {{PNG}} === Папуа гэдэг нь Малай хэлний "папуах" буюу "үсэрхэг" гэсэн утгыг илэрхийлдэг. Харин Шинэ Гвиней гэдэг нь тус улсыг анхлан нээсэн Испанийн аялагч Иниго Ортиз де Ретез Африкын Гвиней улстай яг ижилхэн учир "Шинэ Гвиней" гэх нэр өгсөн байна. === {{PAR}} === Тус улсын нэр нь чухам ямар утга учиртай нь бидний үед тодорхойгүй байна. Эртний Гуарани хэлний "пара" буюу "гол", "гуай" буюу "титэм" гэсэн үгнээс гаралтай гэх тайлбар байдаг. Мөн түүнчлэн "Их уст гол" гэсэн уугуул иргэдийн нэр гэсэн тайлбар ч бий. Тус улсад аж төрж байгаад устан үгүй болсон "Паяагуачуудын нутаг" гэсэн утгай үг гэсэн домог ч бас бий. === {{PER}} === Энэ улсын нэрний талаар хоёр тайлбар өнөө цаг үед хүрч иржээ. Эхнийх нь "Биру" буюу "Гол" гэсэн утгай үг гэсэн тайлбар бий. Харин удаах тайлбар нь Тус улсад ирсэн эзлэн түрэмгийлэгчид нутгийн гурван иргэнийг дагуулан шинэ газар нутагтайгаа танилцаж явжээ. Гэтэл Испаничууд "Энэ чухам ямар нэртэй газар вэ" гэж асуусан байна. Тэднийг дагалдаж явсан нутгийн гурван эр чухам юу гээд байгааг нь ойлгоогүй учир уугуул иргэдийг ахалж явсан ахмад настай нэгэн эр өөрийнхөө нэрийг асууж байна гэж бодон "Беру" гэж хариулснаас тус улсын одоогийн нэр үүсчээ. === {{POL}} === "Польшчуудын нутаг" гэсэн үгнээс тус улсын одоогийн нэршил үүсчээ. Харин Польш гэдэг нь польш хэлний "Поле" буюу "Нээлттэй талбай" гэсэн үгнээс гаралтай ажээ. Аравдугаар зуунд Полан гэж судар номонд тэмдэглэгдэж байсан бол Полска гэх нэр 13-14-р зуунд өөргөн тархжээ. === {{POR}} === Тус улсын нэрний тайлбар олон янз. Тус улсын Порто болон Гайа хотуудын нэрнээс үүссэн гэсэн тайлбар байдаг бол латин хэлний "порт" буюу "боомт", Грек хэлний "каллис" буюу "үзэсгэлэнтэй", Латин хэлний "Калере" буюу "халуун" гэсэн үгнээс үүссэн гэх тайлбар бий. ==Р== === {{RWA}} === Кинярванда хэлний "кванда" буюу "Газар нутгаа тэлсэн" гэсэн үгнээс үүдэлтэй ажээ.<ref>Vansina, Jan ''[https://books.google.com/books?id=tgT-lyk40agC&pg=PA35 Antecedents to Modern Rwanda: the Nyiginya Kingdom]'', p. 35. University of Wisconsin Press, 2004. {{ISBN|0-299-20124-4}}. Retrieved 1 October 2011.</ref> Түци омгийн хаадууд эрт цагт зэргэлдээ овог аймгуудаа байлдан эзэлж байснаас тус улсын одоогийн нэршил үүссэн байна. === {{ROU}} === Ромчуудын харьяанд орших нутаг гэсэн үгнээс тус улсын одоогийн нэршил үүсчээ. Ромын эзэнт гүрний үеэс тус нутгийг ийн нэрлэх болсон юм. Түүнчлэн тус улсын ард иргэдийг ч ромчууд гэдэг байсан түүхтэй. Анх I Карол хаан 1866 оноос тус улсын одоогийн нэршлийг ашиглаж эхэлсэн гэдэг. ==С== === {{SAM}} === Уугуул Самоачуудын хэлний "са" буюу "ивээгдсэн", "моа" буюу "төв" гэсэн утгатай үгнээс тус улсын нэршил үүссэн байна. Бас өөр нэг домгоор бол "Моа шувуунуудын орон" гэсэн үг гэсэн утгатай ажээ. === {{SMR}} === Италийн алдарт Католик шашны гэгээнтэн, Католик номлолыг сурталдагч "Гэгээн Маринус"-ын нэрнээс тус улсын нэршил үүссэн байна. Гэгээн Маринус нь манай эриний 301-305 оны орчимд одоогийн Сан Марино орчимд сүм дуган бариулах ажил эрхэлж байгаад Ромчуудын хяхалт хавчлагаас шалтгаалан Хорват руу дүрвэж байсан түүхтэй юм. === {{STP}} === :'''Сан Томе''': Португалын эзлэн түрэмгийлэгчид 1470 юм уу 1471 оны 12-р сарын 21-нд буюу Гэгээн Томасын өдөр тус газрыг нээсэн учир ийн нэрлэсэн байна. :'''Принсипи''': Гэдэг нь португал хэлний "Гүн, ван, хунтайж" гэсэн үг юм. === {{KSA}} === Саудчуудын Араб гэсэн утгатай араб үг. Учир нь тус улсыг Сауд угсааны хаадууд ээлжлэн захирдаг учир ийнхүү нэрлэх болжээ. "Сауд" гэдэг үг нь арабын зурхайн нэгэн одны систем юм. === {{SWZ}} === Сваци омгийнхний хэлээр "Свацичуудын газар нутаг" гэх үгнээс тус улсын нэршил үүссэн байна. Тус омгийг "Сваци" гэх хаан эрт цагт үндэслэжээ. === Сейнт Винсент ба Гренадинес === :'''Сейнт Винсент''': Аунгаа аялагч Кристофер Колумб 1498 оны нэгдүгээр сарын 22-ны өдөр буюу Гэгээн Винсентын өдөр нээсэн учир ийн нэрлэсэн байна. :'''Гренадинес''': Энэ нь Испанийн Гранада хотыг санагдуулсан учир ийнхүү нэрлэх болсонтой холбоотой ажээ. === Сейнт Киттс ба Невис === :'''Сейнт Киттс''': Алдарт аялагч Кристофер Колумб тус газар орныг нээхдээ Гэгээн Кристоферийн нэрийг хүндэтгэн ийнхүү нэрлэх болсон байна. :'''Невис''': Испани хэлний "Цасан хатан" гэх үгнээс энэхүү нэршил үүсчээ. === {{LCA}} === Францын далайчид 1502 оны 12-р сарын 13-ны өдөр буюу Гэгээн Люсын өдрөөр тус газрыг нээсэн учир шинээр нээсэн газраа ийнхүү нэрлэх болжээ. === {{SYC}} === Францын аялагчид 1754-1756 онд Францын эзэн хаан XV Луй хааны зарлигаар Сангийн сайд Жеан Море де Сейшэллийн нэрээр ийнхүү нэрлэсэн байна. === {{SEN}} === Сенегал голын нэрнээс тус улсын нэршил үүсчээ. Сенегал гэдэг нь Берберчүүдийн хэлээр "Зенага" буюу "газар нутаг" гэсэн үг юм. Сенегал гол өнөө цаг үед Сенегалын хойд хэсэг, Мавритани улсын нутагт урсаж байгаа билээ. === {{SRB}} === Тус улсын нэршил чухам ямар утгатай нь тодорхойгүй. Грек хэлний "сиро" буюу "давтах", хуучин Индик хэлний "сарбх" буюу "тулалдах", латин хэлний "серо" буюу "бүтээн байгуулах" Орос хэлний "Пасерб" буюу "дагавар хүүхэд", Украин хэлний "присербится" буюу "нэгдэн орох" гэсэн утгатай үгсээс үүссэн байх гэсэн таамаг бий. Түүнчлэн судлаач Шустерын баталж байгаагаар Прото-Слав хэлний "уух" гэсэн үгнээс үүдэлтэй ажээ. === {{SIN}} === Санскрит хэлний "Симхапура" буюу "Арслант хот" гэсэн үгнээс тус улсын нэр үүссэн байна. === {{SYR}} === Чухам ямар утга учиртай нь өнөө хэр нь тодорхойгүй байна. Ассирчуудыг нэрлэсэн үгнээс үүссэн гэж үзэх эрдэмтэд байдаг бол Эртний Грек хэлний "сириак" буюу "хүмүүс" гэсэн үгнээс үүссэн байх гэсэн таамаг ч бий. === {{SVK}} === Славчууд гэсэн үгнээс тус улсын нэр үүссэн байна. Слав гэдэг нь "слово" буюу "үг" гэх утгатай гэж эрдэмтэд тайлбарладаг. Түүнчлэн "слава" буюу "суу алдар, "слух" буюу "сонсох" гэсэн үгнээс гаралтай гэсэн тайлбар ч бий. === {{SVN}} === Славчуудын Венеци гэх утга бүхий Герман үгнээс тус улсын одоогийн нэршил үүсчээ. === {{SOL}} === Испанийн алдарт аялагч Альваро де Менданиа и Нейра 1567 юм уу 1568 онд тус бүлэг арлыг нээхдээ Библи сударт дурдагдсан Соломон хааныг бодож үг нэрийг өгчээ. Чухамдаа тэрээр Соломон хааны нуусан эрдэнэ энд байгаа гэж бодож, хэсэг хугацаанд алт, эрдэнэс хайж өнгөрөөсөн юм. === {{SOM}} === Сомаличуудын нутаг гэсэн утгатай уугуул иргэдийн өгсөн нэр ажээ. Сомали гэдэг нь "сак мааль" буюу "үхэрчид" гэх үнээс үүссэн гэх өөр нэг домог ч бас бий. Түүнчлэн Самаале гэх хамба ламтаны нэрийг бэлгэдсэн гэж үзэх түүхчид ч байдаг. === {{SDN}} === Дээр дурдсан Өмнөд Суданы нэрний утгатай төстэй учир дурдахаа азная. === {{SUR}} === Суринен үндэстнүүдийн нутаг гэсэн утгатайгаар тус улсын нэрийг тайлбарладаг. === {{SLE}} === Испани хэлний "Сьерра Леона" буюу "Арслант уул" гэсэн үгнээс тус улсын одоогийн нэр үүссэн байна. Португалийн аялагч Педро де Синтра 1462 онд энэ нутгийг нээхдээ арслан шиг хэлбэртэй сунаж тогтсон уул нурууг анхлан харж улмаар энэ нэрийг өгсөн гэх домог бий. ==Т== === {{THA}} === Тай хэлээр "Тай үндэстний өлгий нутаг" гэх утгатай үгнээс тус улсын одоогийн нэршил үүсчээ. "Тай" үндэстнүүдийн нэр чухам ямар утгатай талаар олон янзын тайлбар бий. Тухайлбар "хүн ард", "хүн төрөлхтөн" гэсэн утгыг илтгэдэг гэж зарим эрдэмтэн үздэг бол зарим нь "эрх чөлөө" гэсэн утгатай гэж тайлбарладаг. ::'''''Ратча Аначак Тай''''' Эх хэлээрээ албан ёсны албан бичигт өөрийн улсаа ингэж бичдэг. Энэ нь "Тайландын язгуур угсаа" гэсэн утгатай тайланд үг юм. === {{TJK}} === "Тажикуудын эх нутаг" гэх үгнээс тус улсын одоогийн нэр үүссэн байна. "Тажик" гэдэг нь Шинэ Перс хэлээр "Тази" буюу "Араб" гэсэн утгыг илтгэдэг. Түүнчлэн төвд хэлний "Таг Жиг" буюу "бар, ирвэс" гэсэн утгатай гэж тайлбарлах судлаачид ч бий. Харин перс хэлний "стан" буюу "улс" гэсэн үг нийлж одоогийн бидний мэдэх "Тажикистан" гэх нэр бий болжээ. === {{TAN}} === "Танганияка болон Занзибарын газар нутаг" гэх үгнээс тус улсын одоогийн нэршил үүссэн байна. 1964 онд Танзаничууд тусгаар тогтнохдоо "Танганияка болон Занзибарын нэгдсэн улс " гэх нэрийг авсан байна. ::'''''Танганияка''''' Тус улсын хамгийн том нуур. Харин энэ нуурын нэр ямар учиртай талаар олон янзын тайлбар бий. Сир Ричард Френцис Бартон үүнийг "ту танганияка" буюу "нэгдэн орох", "ус тааралдах" гэсэн утгатай нутгийн иргэдийн үгнээс үүдсэн гэж үздэг бол Хенри Стенли гэх эрдэмтэн "тонга" буюу "арал", "хика" буюу "хавтгай" гэсэн утгатай гэж тайлбарласан байдаг. ::'''''Занзибар''''' Перс болон Араб хэлний "Занжибар" буюу "Хар эрэг" гэсэн утгатай үг юм. === {{TOG}} === Нутгийн уугуул иргэд болох Эве омгийн хэлээр "то" буюу "ус", "го" буюу "эрэг" гэх үгнээс тус улсын одоогийн нэршил үүсчээ. <ref>{{cite book|title=Peoples of Africa: Togo-Zimbabwe |url=https://books.google.com/books?id=rlz2bWRPmvgC&pg=PA531 |year=2001 |publisher=Marshall Cavendish|isbn=978-0-7614-7168-4|page=531}}</ref> <ref name="Togo1920s"/> Мөн Германчуудын нээсэн "Тоговилль" гэх тосгоны нэрнээс улсын нэр үүссэн гэх өөр нэг хувилбар ч бий. === {{TGA}} === Уугуул Самоачуудын хэлээр "Өмнөд", "Өмнөдийн" гэх утгатай үгнээс тус улсын одоогийн нэршил үүссэн байна. === {{CAF}} === Франц хэлний "République centrafricaine" гэх үгнээс тус улсын одоогийн нэршил үүссэн байна. === {{TRI}} === Испани хэлний хоёр өөр утгатай үг нийлснээр тус улсын нэр бий болсон байна. ::'''''Тринидад''''' Аугаа аялагч Кристофер Колумб гурав дахь аялалынхаа үр дүнд тус газар нутгийг нээхдээ "Эцэг, хүү, ариун сүнсний ивээл шингэсэн ариун арал" гэх нэр хайрласан байна. Үүнээс "Тринидад" гэх нэршил үүссэн гэдэг. ::'''''Тобаго''''' "Тамхи" буюу "Тамхины орон" гэх үгнээс үүссэн гэх тайлбар байдаг. Гэвч энэ тайлбар дээр эрдэмтэд өөр, өөр үзэл бодолтой байдаг билээ. === {{TUV}} === "Найман арал", "Өөр хоорондоо адилгүй найман арал" гэх Тувалу үгнээс тус улсын одоогийн нэр үүсчээ. === {{TUN}} === Тус улсын нутаг дэвсгэр дээр эрт цагт оршин тогтнож байсан Тинес хотын нэрнээс тус улсын одоогийн нэр үүссэн гэж үздэг. "Таниф" буюу эртний Финикийн охин тэнгэрийн нэр нь "Тинес" хотын нэр болсон байна. <ref>{{cite book | last = Taylor | first = Isaac | title = Names and Their Histories: A Handbook of Historical Geography and Topographical Nomenclature | publisher = BiblioBazaar, LLC | year = 2008 | page = 281 | isbn = 0-559-29668-1 }}</ref> <ref name="ej-brill">{{cite book | last = Houtsma | first = Martijn Theodoor | title = E.J. Brill's First Encyclopaedia of Islam, 1913–1936 | publisher = Brill | year = 1987 | page = 838 | isbn = 90-04-08265-4 }}</ref> Мөн түүнчлэн Бербер хэлний "доор орших", "цогцолсон" гэх үгнээс ч үүссэн байх гэсэн таамаг бий. <ref name="peter-ross">{{cite book | first1 = Peter M. | last1 = Rossi | first2 = Wayne Edward | last2 = White | title = Articles on the Middle East, 1947–1971: A Cumulation of the Bibliographies from the Middle East Journal | publisher = Pierian Press, [[University of Michigan]] | year = 1980 | page = 132 }}</ref> === {{TUR}} === Араб хэлний "Тюрк" буюу "цогцлоон бүтээсэн" гэх үгнээс тус улсын нэр үүссэн байна. === {{TKM}} === "Туркменчүүдийн эх орон" гэсэн утгатай үг юм. "Туркмен" гэдэг нь Согдиан хэлний "Турк шиг харагддаг", "Турктэй ижилхэн" гэсэн утгыг илэрхийлдэг байна. Учир нь улстөрийн байгуулал, бүтцийн хувьд яг дуурайж анхлан үүссэн учир ийнхүү нэрлэх болжээ. <ref>[[Yury Zuev|Yu. Zuev]], ''"Early Türks: Essays on history and ideology"'', Almaty, Daik-Press, 2002, p. 157, {{Listed Invalid ISBN|9985-4-4152-9}}</ref> Туркменчууд заримдаа "Цэвэр Турк" гэж өөрсдийнхөө нэрийг тайлбарлах нь бий. <ref>''US Library of Congress Country Studies.'' "[http://memory.loc.gov/frd/cs/tmtoc.html Turkmenistan]."</ref> Исламын шашны түүхч, теологич Ибн Хатирийн үзэж байгаагаар "итгэл үнэмшил, ариун шүтээн" гэсэн үгнээс гаралтай гэж тайлбарласан байдаг. ==У== === {{UGA}} === Свахили хэлний "Буганда" гэх үгнээс тус улсын нэр үүссэн байна. Буганда гэдэг нь тус улсад оршин тогтнож байсан Багандагын хаант улсын нэр юм. "Баганда" гэдэг нь "Ах дүүс", "эвтэй хүмүүс" гэсэн утгыг илтгэдэг байна. === {{UZB}} === Турк хэлний "уз" буюу "өөрийн", "бек" буюу "эрхэм", перс хэлний стан буюу "улс" гэсэн үгнүүд нийлж тус улсын одоогийн нэр үүсчээ. Зарим судлаачид" Эрх чөлөөтэй нутаг" гэж тус улсын нэрний утгыг тайлдаг. === {{UKR}} === Украин гэдэг нь Слав хэлний "Крайна" буюу "улс", "хязгаар нутаг" гэх утгатай юм. === {{URY}} === "Уругвай голын хажууд орших улс" гэсэн үгнээс тус улсын одоогийн эршил үүсчээ. "Уругвай" гэдгийг эрдэмтэд олон янзаар тайлбарласан байдаг. Зарим нь "уругуа" буюу "дун", "и" буюу "ус" гэж тайлбарласан бол зарим нь "уру" буюу "шувууд", "гуаи" буюу "нүүдэллэж ирдэг" гэсэн утгатай гэж тайлбарлажээ. ==Ф== === {{FJI}} === Уугуул Фижичүүдийн хэлээр "фиси" буюу "хараач" гэсэн үгнээс тус улсын одоогийн нэр үүссэн байна. <ref>Thompson, Basil. "{{Webarchiv|url=http://www.jps.auckland.ac.nz/document/Volume_1_1892/Volume_1,_No._3,_1892/The_land_of_our_origin_(Viti,_or_Fiji.)_by_Basil_Thompson,_p143-146/p1 |wayback=20180210080244 |text=The Land of Our Origin (Viti, or Fiji) |archiv-bot=2023-11-20 07:34:56 InternetArchiveBot }}". ''Journal of the Polynesian Society'', Vol. 1, No. 3, pp. 143–146. 1892</ref> Харин Британийн аялагч Жеймс Күүкийн тайлбарласнаар уугуул иргэд нь "Вити Левү" буюу "Аугаа Вити" гэж оршин суугаа газраа нэрлэдэг байсан гэжээ. <ref>{{cite web |url=http://www.fiji.gov.fj/ |title=Fiji Today, 2005–2006 |deadurl=yes |archiveurl=https://web.archive.org/web/20201208130939/http://www.fiji.gov.fj/ |archivedate=2020-12-08 |df= |access-date=2017-07-23 |url-status=dead }}. ''{{cite web |url=http://www.fiji.gov.fj/uploads/FijiToday2005-06.pdf |title=Fiji Today, 2005–2006 |deadurl=yes |archiveurl=https://web.archive.org/web/20070403140105/http://www.fiji.gov.fj/uploads/FijiToday2005-06.pdf |archivedate=3 April 2007 |df= }} '': "Europeans in Fiji".</ref> === {{FIN}} === Хуучин Норс хэлээр "Финчүүдийн өлгий нутаг" гэх үгнээс тус улсын одоогийн нэр үүссэн байна. <ref name="Names&Histories"/> Манай эриний анхдугаар зууны үеэс эртний Грекийн судар бичгүүдэд "Фенни", "Финной", хоёрдугаар зуун буюу Птоломейн үед "Фани" гэх зэргээр тэмдэглэж иржээ. Фин гэдэг нь Прото Герман хэлний "финне" буюу "хэсүүлч", "анчид" гэх үгнээс үүссэн гэдэгт олонх судлаачид нэгддэг. :'''''Суоми''''' Финландчууд эх хэлээрээ улс орноо ингэж бичдэг. Фин хэлний "Суомаа" буюу "баянбүрд" гэх үгнээс тус улсын нэр үүсчээ. <ref name="Names&Histories"/> === {{FRA}} === Эртний Франк хэлээр "Франкуудын эх орон" гэх үгнээс тус улсын нэр үүссэн байна. Франк гэдэг нь Прото-Герман хэлээр "франкон" буюу "жад" гэсэн үг юм. Үүнээс гадна Эртний Герман хэлний "Франкиш" буюу "эрх чөлөөт" гэсэн үгнээс тус улсын нэр үүссэн гэх хувилбар байдаг. <ref name="Names&Histories"/> ==Х== === {{HON}} === Хондурас гэх нэрийг нэрт аялагч Кристофер Колумб өгсөн гэдэг. Энэ нь Испани хэлээр "далайн гүн ёроол" гэсэн утгатай. Учир нь тус улсын хойд эрэгт маш гүн далай бий. === {{HRV}} === Улсын нэрний талаар тогтсон ойлголт байхгүй. Гэхдээ Дундад зууны латин хэлний "Круаити" буюу "ус нэрэгчид" гэх үгнээс үүссэн байх гэсэн таамаг бий. Збигнев Голаб гэх Хорват эрдэмтний тайлбараар бол "Хровати" буюу "жадны үзүүр бүтээгчид", "храват" буюу "уулчид" гэх үгнээс үүссэн гэжээ. === {{CHN}} === Эртний Санскрит хэлний "хина", Дундад зууны Перс хэлний "хини" гэх үгнээс тус улсын одоогийн нэршил үүсчээ. <ref name="AmHerChin">''The American Heritage Dictionary of the English Language''. "[http://dictionary.reference.com/browse/China?qsrc=2888 China]". Houghton-Mifflin (Boston), 2000.</ref> "Хина" гэдэг нь тусгайлсан утгагүй "Чин" болон "Жин" гүрнийг өөрсдийнхөө хэлээр нэрлэсэн гэж эрдэмтэд үздэг. ::'''''Жүнггүо''''' Олонд хамгийн өргөн тархсан энэ нэр нь "Дундад улс" гэсэн утгатай. ==Ч== === {{TCD}} === Тус улсын баруунөмнөд хэсэгт орших Чад нуурын нэрнээс Чад улсын нэр үүсчээ. Канури омгийнхний хэлээр Чад гэдэг нь "нуур" гэсэн үг юм байна. === {{CHL}} === Тус улсын нутаг дэвсгэрт 1553 онд хөл тавьсан Испанийн экспедицийн ахлагч Диего де Альмагро "Халуун ногоо хэрэглэдэг хүмүүс" гэж тэмдэглэснээс энэ нэр үүсчээ. Испани хэлний "Чили" гэх үг тус улсын нэр болсон байна. <ref>{{cite web|url=http://www.etymonline.com/index.php?term=Chile |title=Online Etymology Dictionary |publisher=Etymonline.com |date= |accessdate=19 September 2011}}</ref> Түүнчлэн Инкачуудын домогт хаан Тилигийн нэрнээс үүссэн байх гэсэн таамаг бий.<ref>{{cite web|url=http://www.chile.com/tpl/articulo/detalle/ver.tpl?cod_articulo=7225 |title=Chile.com.La Incógnita Sobre el Origen de la Palabra Chile |publisher=Chile.com |date=15 June 2000 |accessdate=17 December 2009 |language=es |deadurl=yes |archiveurl=https://web.archive.org/web/20090415204553/http://www.chile.com/tpl/articulo/detalle/ver.tpl?cod_articulo=7225 |archivedate=15 April 2009 |df=dmy }}</ref><ref>{{cite web|author=Encyclopædia Britannica |url=http://www.britannica.com/EBchecked/topic/459648/Picunche |title=Picunche (people) – Britannica Online Encyclopedia |publisher=Britannica.com |date= |accessdate=17 December 2009}}</ref> Олонд төдийлөн түгээгүй ч Күечуа омгийн "чири" буюу "алт" <ref name="1911britannica">"CHILE." Encyclopædia Britannica. 11th ed. 1911. ("derived, it is said, from the Quichua chiri, cold, or tchili, snow")</ref>, Аймара омгийн "тчили" буюу "газрын төгсөгл", "цас" <ref name="1911britannica"/><ref>{{cite encyclopedia |url=http://es.encarta.msn.com/encyclopedia_761572974_4/Chile.html |title=Chile (república) |encyclopedia=Enciclopedia Microsoft Encarta Online |year=2005 |accessdate=26 February 2005 |quote=The region was then known to its native population as Tchili, a Native American word meaning "snow." |deadurl=bot: unknown |archiveurl=https://web.archive.org/web/20080510215421/http://es.encarta.msn.com/encyclopedia_761572974_4/Chile.html |archivedate=10 May 2008 |df=dmy }} {{Webarchiv|url=http://es.encarta.msn.com/encyclopedia_761572974_4/Chile.html |wayback=20080510215421 |text=Chile (república) |archiv-bot=2025-06-22 13:37:28 InternetArchiveBot }} 31 October 2009.</ref>, Мапүче омгийн "чийли-чийли" буюу "шар далавчит хар шувуу" гэх утгатай гэсэн тайлбарууд байдаг. <ref name="hudson"/><ref>{{cite book |first=Miguel |last=de Olivares y González SJ |contribution=Historia de la Compañía de Jesús en Chile |url= |title=Colección de historiadores de Chile y documentos relativos a la historia nacional |year=1864 |origyear=1736 |editor=Imprenta del Ferrocarril |location=Santiago |volume=4 |number= |pages= |accessdate=14 October 2010|language=es}}</ref> === {{CZE}} === 1993 онд дэгдсэн ягаан хувьсгалын дараа энэ нэрийг сонгосон байна. "Чета" буюу "цэргийн нэг хороо" гэсэн утгатай гэсэн тайлбар байдаг. <ref>Online Etymology Dictionary. "[http://dictionary.reference.com/browse/czech Czech]". Retrieved 11 February 2011.</ref> ==Ш== === {{SWE}} === Хуучин Норс хэлний "свипиод" буюу "айлын ганц хүүхэд" гэсэн үгнээс гаралтай гэсэн тайлбар өнөө цагт тархжээ. Түүнчлэн "Эх орны иргэн" гэх утгатай гэж Германы эрдэмтэд тайлбарласан байдаг. ::'''Свериге''' Шведчүүд эх хэлээрээ улс орноо ийн нэрлэдэг. "Шведийн хаант нутаг" гэсэн утгатай Швед үг юм. === {{CHE}} === Алеманик үндэстний хамгийн их тархсан, мөн уг үндэстнийг байгуулсан гэгдэх Швицо хааны нэрнээс тус улсын нэр үүсэн бий болжээ. Анхлан МЭ 972 онд "Швиц" гэсэн нэрээр түүх шастирт тэмдэглэгдсэн байдаг. ::'''Хелветиа''' Олонд танигдсан домгийн нэр. Энэ нь Латин хэлээр Сельтик үндэстнүүдийг нэрлэдэг үг юм. === {{NZL}} === Голланд хэлний "Нова Зийландиа" буюу "Шинэ тэнгисийн нутаг" гэсэн үгнээс тус улсын одоогийн нэршил үүсэн бий болжээ. Алдарт аялагч Жеймс Күүк тус нутагт анхлан хөл тавьмагцаа ангилаар ийн тэмдэглэсэн нь Голланд хэлэнд түгэж, улмаар газрын зурагт ийнхүү тэмдэглэх болсон байна. === {{LKA}} === Санскрит хэлний "Шри" буюу "ариун", "Ланка" буюу "арал" гэсэн үгнээс бүтсэн "Ариун Арал" гэх утгатай нэр юм. Домогт Равана хааны хаант улсын гол төв нь Шри Ланк байсан гэж үздэг. ==Э== === {{GNQ}} === Экваторын бүслүүрийг дайран оршдог улс учир ийнхүү экваторын гэсэн үгийг өмнөө авчээ. Харин "Гвиней" гэдэг нь Бербер хэлний "гинавен", "агинау", "агинаоу" буюу "түлэгдсэн", "хар арьстан" гэх үгнээс үүсэн бий болжээ.<ref name="Bovi">Bovill, Edward Wm. ''The Golden Trade of the Moors: West African Kingdoms in the Fourteenth Century''. Weiner (Princeton), 1995.</ref> === {{ECU}} === Испанийн эзлэн түрэмгийлэгчид Күйто хотноо колоничлолын захиргаа барих гэж байсан тэр цаг үед захиргааны барилга экваторын бүслүүрээс ердөө 40 км-ийн зайтай байсан тул ийнхүү нэрлэх болжээ. Экваторын бүслүүрийг Испаниар "Экуадор" гэж нэрлэдэг байсантай холбоотой. === {{SLV}} === Испани хэлний "Сальвадор" буюу "Авран нигүүлсэгч" гэсэн үгнээс тус улсын одоогийн нэршил үүссэн байна. 1525 оны 4-р сарын 1-ний өдөр тус улсыг нээсэн Гонзало де Альварадо энэ нутагт хөл тавиад "Ертөнцийн эзэн Исүс христийн өлгий нутаг л ийм байдаг байх" гэж өдрийн тэмдэглэлдээ бичсэн байжээ. {{es icon}}</ref><ref>San Salvador. [http://www.sansalvador.gob.sv Official website]. ''{{Webarchiv|url=http://www.sansalvador.gob.sv/?p=17 |wayback=20170704045822 |text=Historia oficial de la ciudad de San Salvador |archiv-bot=2023-11-29 13:57:21 InternetArchiveBot }}''. {{es icon}}</ref> === {{IND}} === Хуучин Перс хэлний "Хинду" үндэстнүүд гэсэн үгнээс тус улсын нэр үүссэн гэх тайлбар байдаг бол Латин хэлний "Индус голынхон" гэсэн утгатай гэж үзэх эрдэмтэд ч байдаг. Гэвч "Индус" гэж нэрлээд байгаа голыг энэтхэгээр "Синду" гэж нэрлэдэг юм. ::'''''Бхарат''''' Энэтхэгчүүд эх хэлээрээ өөрсдийгөө ийнхүү нэрлэдэг. Эртний энэтхэгийн домогт хоёр хааны нэг болох Бхаратагын нэрээр ийнхүү өөрсдийгөө нэрлэх болсон байна. === {{ERI}} === Эртний Грек хэлний "Эритра Талассиа" буюу "Улаан тэнгис" гэсэн үгнээс тус улсын одоогийн нэр үүсчээ. 1890 онд Италичууд тус улсыг эзлэн захирах болж Грек үгийг Итали хэл рүү хөрвүүлэн "Эритрум" гэх болсоноор орчин үеийн "Эритри" гэх нэршил бий болсон байна. === {{EST}} === Латин хэлний "Аестигийн газар нутаг" гэсэн үгнээс одоогийн нэршил нь үүссэн гэх тайлбар бий. Аести гэдэг нь хуучин Литвын харьяанд байсан ханлигуудын нэгдэл хаант улсын нэр юм. Гэвч Прото-Герман хэлний "аустам, Прото-Индо-Европ хэлний "аус" буюу "зүүн", "өрнө" гэсэн үгнээс үүссэн гэх тайлбар ч байдаг. === {{ETH}} === Латин хэлний "Аетопиа" буюу "Харуудын өлгий нутаг" гэх утгатай үгнээс тус улсын одоогийн нэршил бий болжээ. Мөн Грек хэлэнд "Алтиопс" буюу "Түлэгдсэн нүүртнүүдийн нутаг" гэх утгаас ч үүссэн байж болох талтай. Этиопчууд өөрсдөө Библид дурдагддаг Куш гэгээтний хүү "Итиоппс"-ын нэрнээс улсын нэр үүссэн гэж тайлбаралдаг байна.<ref name="Names&Histories"/> ==Я== === {{JPN}} === Шанхай хятад хэлний "Жеппун" буюу "Наран мандах нутаг" гэсэн үгнээс тус улсын одоогийн нэршил үүсчээ. Анх алдарт аялагч Марко Поло яг энэ утгаар нь олон улсад таниулж байсан юм. ::'''''Нихон / Ниппон''''' Сино-Япон хэлний "Онёоми" гэх утгатай үгтэй бичлэгийн хувьд ижилхэн бичигддэг. Энэ нь "ажиллах", "хийх" гэсэн утгыг агуулдаг ажээ. === {{JAM}} === Тайно/Аравак хэлний "Замайка", "Хамайка" буюу "Ус болон моддын нутаг" гэх үгнээс нэршил нь үүссэн байна. Зарим эрдэмтэд "Рашаан булагын эх орон" ч гэж тайлбарлах нь бий. == Мөн үзэх == {{Commonscat|Country names in non-Latin scripts|Улс орнуудын нэрийн утга учир}} * [[Дэлхийн улс орны нэрс]] ==Эшлэл== <references /> [[Ангилал:Хороним|!Улсууд]] [[Ангилал:Улсуудын жагсаалт|нэрийн утга учир]] n3rh0j1ucld4jd4rbz3kmh7xiywtnuv 0 105908 822758 822320 2025-06-22T14:27:50Z InternetArchiveBot 70653 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5 822758 wikitext text/x-wiki {{Инфобокс суурин | name = Хайфа | native_name = {{Hlist | {{Lang|he|{{Script/Hebrew|חֵיפָה}} |rtl=yes}} | {{Lang|ar|{{lang|ar|حيفا}} |rtl=yes}} }} | settlement_type = [[Израилын хотын жагсаалт|Хот]] | image_skyline = Pic haifa.png | image_caption = '''Дээд зүүн талаас:''' [[Кармел уул|Кармел уулнаас]] харагдах шөнийн Хайфагийн үзэмж; [[Бахайн ертөнцийн төв ордон]]; [[Хайфагийн Их Сургууль|Хайфагийн Их Сургуулийн]] агаарын үзэмж; [[Ахмадия]] [[Махмуд сүм, Хайфа|Махмуд сүм]]; [[Кармелит]]; [[Израилын Үндэсний Шинжлэх ухаан, Технологи, Сансрын Музей|Үндэсний Шинжлэх ухаан, Технологи, Сансрын Музей]]; Кармел уулнаас харагдах өдрийн Хайфагийн үзэмж. | image_flag = Flag of Haifa.svg | image_blank_emblem = [[File:Haifa coa.svg|60px]] | blank_emblem_type = Сүлд | image_map = Printable_map_haifa_israel_g_view_level_12_eng_svg.svg | mapsize = 250px | map_caption = Хайфагийн газрын зураг | pushpin_map_alt= | pushpin_map = Израил умард хайфа | pushpin_mapsize= | pushpin_label_position= left | pushpin_map_caption = Хайфагийн байршил | coordinates = {{coord|32|49|09|N|34|59|57|E|region:IL|display=inline,title}} | subdivision_type = [[Дэлхийн улс орны нэрс|Улс]] | subdivision_name = {{flag|Израил}} | subdivision_type1 = | subdivision_name1 = | subdivision_type2 = [[Израилын тойргууд|Тойрог]] | subdivision_name2 = {{flag|Хайфа тойрог|name=Хайфа}} | established_title = Байгуулагдсан | established_date = МЭ 1-р зуун | leader_title = Хотын дарга | leader_name = [[Йона Яхав]] | total_type = Нийт | area_total_km2 = 63666 | population_footnotes = {{Israel populations|reference}} | population_total = {{Israel populations|Haifa}} | population_urban = 600,000 | population_metro = 1,050,000 | population_as_of = {{Israel populations|Year}} | population_density_km2= 4,500 | website = {{URL|http://www.haifa.muni.il/English/Pages/default.aspx|www.haifa.muni.il}} }} '''Хайфа''' ({{lang-he|חֵיפָה‎}}; [[Араб хэл|Араб]]: حَيْفَا) — [[Израил]]д [[Тел-Авив]], [[Иерусалим]] хотуудын дараа хэмжээгээрээ гуравт ордог, 285.3 мянган хүнтэй [[хот]].<ref name="CBS">{{cite web|url=http://www1.cbs.gov.il/hodaot2015n/yeshuvim2014.xls|publisher=[[Israel Central Bureau of Statistics]]|title=Localities in Israel – 2014|access-date=2 October 2015|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20151003124527/http://www1.cbs.gov.il/hodaot2015n/yeshuvim2014.xls|archive-date=3 October 2015}}</ref><ref name="pop">{{cite web|url=http://www.jewishagency.org/JewishAgency/English/Aliyah/About+Israel/Cities/Haifa+9.htm|title=Haifa|access-date=5 May 2007|publisher=[[Jewish Agency for Israel|Jewish Agency]]|archive-url=https://web.archive.org/web/20070926234156/http://www.jewishagency.org/JewishAgency/English/Aliyah/About%2BIsrael/Cities/Haifa%2B9.htm|archive-date=26 September 2007|url-status=dead}}</ref> Хайфа тойргийн нийслэл, хойд зүгийн нийслэл, хамгийн том хот гэж тооцогддог. Хайфа [[Израил|Израил улсад]] нөлөөтэй аж үйлдвэр, тээвэр, соёлын төв гэж тооцогддог ба тус улсын далайн худалдааны том төвүүдийн нэг. Үүссэн цагаасаа хойш боомт хот байсан. 2000-аад онд ч гэсэн хотын бэлгэ тэмдэг нь Хайфагийн боомт байсаар байна. Энэ боомт нь Израил улсын томоохон худалдааны боомт юм. Кармел уулын энгэрт баригдсан уг суурин нь 3000 гаруй жилийн түүхтэй. Хамгийн анх баригдсан суурин нь МЭӨ 14-р зууны Тель Абу Хавам гэдэг нэртэй суурин юм.<ref name="Judaica">[[Encyclopaedia Judaica|Encyclopedia Judaica]], ''Haifa'', Keter Publishing, Jerusalem, 1972, vol. 7, pp. 1134–1139</ref> МЭ-ий 3-р зуунд Хайфаг будаг үйлдвэрлэлийн төв гэдэг байжээ. Мянган жилийн туршид Хайфаг кананчууд, еврейчүүд, финикчүүд, [[Перс үндэстэн|персүүд]], хасмонейчууд, [[Ромын эзэнт гүрэн|ромчууд]], [[Византын эзэнт гүрэн|византчууд]], [[арабчууд]], загалмайтнууд, [[Османы эзэнт гүрэн|османчууд]], [[Британийн эзэнт гүрэн|англичууд]] эзэлж, захирч байв. 1948 онд [[Израил|Израил улс]] байгуулагдсанаас хойш Хайфа хотын захиргаа хотыг удирдаж байна. Энд [[ЮНЕСКО|ЮНЕСКО-ийн]] соёлын өв [[Бахайн ертөнцийн төв ордон]] байдаг.<ref name="UNESCO">{{cite web|url=https://whc.unesco.org/en/news/452|access-date=8 July 2008|date=8 July 2008|title=Three new sites inscribed on UNESCO's World Heritage List|author=UNESCO World Heritage Centre}}</ref> == Нэрний гарал үүсэл == Нэг таамаглалаар Хайфа хотын нэр нь [[Еврей хэл|еврей]] хэлний ‏חוף יפה‏‎ «''хоф яфе''» — «гоё эрэг» гэдэг үгээс үүссэн гэдэг.<ref>{{cite journal|last=Amit-Kokhavi|first=Hanah|title=Haifa—sea and mountain, Arab past and Jewish present, as reflected by four writers|journal=Israel Studies|volume=2|issue=3|year=2006|pages=142–167|doi=10.1353/is.2006.0025|s2cid=201768025}}</ref> == Түүх == === Османчуудын ноёрхол === [[1516 он|1516 онд]] [[Османы эзэнт гүрэн]] Палестиныг эзлэн авах үед Хайфад хүн амьдардаггүй байсан гэж үздэг. [[1596 он|1596 онд]] Хайфа [[Османы эзэнт гүрэн|Османы]] татварын бүртгэлд анх гарч ирэв. [[Ислам|Мусульман]] 32 өрх амьдардаг байсан бөгөөд [[улаан буудай]], [[арвай]], зуны ургац, чидун, [[ямаа]] зэрэг бүтээгдэхүүнээр татвар төлдөг байжээ. [[17-р зуун|17-р зуунд]] [[Европ]], Палестины хоорондох наймаа өргөжин тэлснээр Хайфа боомт хот болон хөгжин сэргэж, олон хөлөг онгоц [[Акко]] биш Хайфад ирэх болсон. [[1764 он|1764]]-[[1765 он|1765 онд]] 250 оршин суугчтай байв. [[1765 он|1765 онд]] Арабын Акко ба Галилийн захирагч Захир-аль-Умар хүн амаа зүүн зүгт 2.4 километрийн зайд бэхэлсэн шинэ газарт нүүлгэн шилжүүлжээ. Түүхч Моше Шароны хэлснээр шинэ Хайфаг Захир [[1769 он|1769 онд]] байгуулжээ.<ref>{{cite book|title=Corpus Inscriptionum Arabicarum Palaestinae: H-I|volume=5|url=https://books.google.com/books?id=X1uNAgAAQBAJ&pg=PA263|first=Moshe|last=Sharon|author-link=Moshe Sharon|year=2013|publisher=BRILL|isbn=9789004254817|page=262}}</ref> Энэхүү үйл явдал нь орчин үеийн Хайфагийн эхлэлийг тавьсан юм. [[1775 он|1775 онд]] аль-Умарыг нас барсны дараа энэ хоёр богино хугацааг эс тооцвол [[1918 он]] хүртэл [[Османы эзэнт гүрэн|Османы эзэнт гүрний]] удирдлага дор байв. [[1799 он|1799 онд]] [[Наполеон I Бонапарт|Наполеон Бонапарт]] Палестин, Сирийг эзлэх үеэр Хайфаг эзэлсэн боловч удалгүй ухрахаас өөр аргагүй болов. [[1831 он|1831]]-[[1840 он|1840 оны]] хооронд Ибрахим Паша хяналтаа тогтоосны дараа Мухаммед Али Хайфаг захирч байв.<ref>{{cite web|url=http://www.tour-haifa.co.il/eng/modules/article/view.article.php/37/c2|title=Haifa during the British Mandate Period|publisher=Tour-Haifa.co.il|access-date=15 February 2008|archive-date=15 Дөрөвдүгээр сар 2008|archive-url=https://web.archive.org/web/20080415121907/http://www.tour-haifa.co.il/eng/modules/article/view.article.php/37/c2|url-status=dead}}</ref><ref name="modern">{{cite web|url=http://www.tour-haifa.co.il/eng/modules/article/view.article.php/38/c2|title=Modern Haifa|access-date=15 February 2008|publisher=Tour-Haifa.co.il|archive-date=15 Дөрөвдүгээр сар 2008|archive-url=https://web.archive.org/web/20080415121913/http://www.tour-haifa.co.il/eng/modules/article/view.article.php/38/c2|url-status=dead}}</ref> [[1858 он|1858 онд]] хотын хананы гадна уулын энгэрт анхны байшингуудыг барьж эхлэв. Баруун Палестины Британийн судалгаагаар Хайфагийн хүн амыг [[1859 он|1859 онд]] 3000 орчим гэж тооцжээ.<ref>Carmel, Alex: ''Ottoman Haifa: A History of Four Centuries under Turkish Rule'' (2010)</ref> Хайфад энэ хугацаанд хүн амын олонх нь [[Ислам|мусульман]] шашинтай хэвээр байсан боловч тэнд цөөн тооны [[еврей]] нийгэмлэг оршин тогтносоор байв. [[1839 он|1839 онд]] [[Еврей|еврейчүүдийн]] тоо 124 байв. Кармелит лам нарын нөлөө улам бүр нэмэгдэж байгаатай холбогдуулан Хайфагийн [[Христ итгэл|христийн]] шашинтны тоо мөн өссөн. [[1840 он]] гэхэд оршин суугчдын 40 орчим хувь нь [[Христ итгэл|христийн шашинтай]] арабчууд байв. [[1868 он|1868 онд]] өнөөгийн Германы колони хэмээх газар суурьшсан Германы мессианчууд ирсэн нь Хайфагийн хөгжлийн эргэлтийн цэг болсон. Германчууд уурын цахилгаан станц барьж ашиглалтад оруулж, үйлдвэрүүд нээж, [[Акко]], [[Назарет]], [[Тибери]] руу тээвэрлэх үйлчилгээг нээж, хотыг шинэчлэхэд чухал үүрэг гүйцэтгэсэн.<ref>{{cite web|url=http://schumacher.haifa.ac.il/templers.htm|title=Templers|access-date=27 January 2008|publisher=University of Haifa|archive-url=https://web.archive.org/web/20070701120321/http://schumacher.haifa.ac.il/templers.htm|archive-date=1 July 2007}}</ref> [[Файл:Haifa_1975.jpg|thumb|[[1875 он|1875 оны]] Хайфа хотын газрын зураг]] [[Файл:Haifa_1942.jpg|right|thumb|[[1942 он|1942 оны]] Хайфа 1:20,000]] Хайфад [[Еврей|еврейчүүдийн]] цагаачлалын анхны томоохон давалгаа [[19-р зуун|19-р зууны]] дунд үед [[Марокко|Мароккогоос]] эхэлсэн бөгөөд хэдэн жилийн дараа [[Турк|Туркээс]] цагаачид олноор ирж суурьшиж байв. [[Еврей|Еврейчүүд]] Хайфа хотын хүн амын наймны нэгийг бүрдүүлдэг байсан бөгөөд ихэнх нь тус хотын зүүн хэсэгт байрлах еврей хороололд амьдардаг байсан. Ялангуяа [[Румын|Румынаас]] ирсэн [[еврей]] цагаачдын нэлээд хэсэг нь 1880-аад онд Хайфад суурьшжээ. [[Еврей|Еврейчүүдийн]] тоо [[1900 он|1900 онд]] 1500 байсан бол [[Дэлхийн нэгдүгээр дайн|Дэлхийн 1-р дайны]] өмнөхөн 3000 болж өсчээ. [[20-р зуун|20-р зууны]] эхэн үед Хайфагийн хүн ам өсөн нэмэгдэж, аж үйлдвэрийн боомт хот болон хөгжиж эхэлсэн. Жезрелийн хөндийн төмөр зам гэгддэг Хежазын төмөр замыг [[1903 он|1903]]-[[1905 он|1905 оны]] хооронд барьсан. Төмөр зам нь хотын худалдааны хэмжээг нэмэгдүүлж, ажилчид болон гадаадын худалдаачдыг татдаг байв. Хайфагийн [[Еврей|еврейчүүд]] олон тооны үйлдвэр, соёлын байгууллагуудыг байгуулсан. [[Файл:Haifa_from_hill_side_1898.jpg|thumb|Хайфа, [[1898 он]]]] === Британийн мандат === [[1918 он|1918 оны]] [[9 сарын 22|9 сарын 22-нд]] [[Британийн эзэнт гүрэн|Британийн эзэнт гүрний]] цэргүүд [[Назарет|Назарет руу]] явж байхад [[Турк үндэстэн|туркүүд]] Хайфаг орхиж байгаа тухай тагнуулын мэдээлэл иржээ. Британийн мандатын үед Хайфад томоохон бүтээн байгуулалтууд хийгдэв.<ref>{{cite book|author1=Michael Dumper|author2=Bruce E. Stanley|title=Cities of the Middle East and North Africa: A Historical Encyclopedia|url=https://books.google.com/books?id=3SapTk5iGDkC&pg=PA161|year=2007|publisher=ABC-CLIO|isbn=978-1-57607-919-5|pages=161–}}</ref> [[Усан боомт|Боомт]] нь орлогын томоохон эх үүсвэр байв. [[Британийн эзэнт гүрэн|Британийн]] явуулсан 1922 оны тооллогоор Хайфад 9377 [[Ислам|мусульман]], 8863 [[Христ итгэл|христ]], 630 [[еврей]], бусад 164 хүн амьдарч байсан гэж тэмдэглэгджээ. Палестины 1931 оны тооллогын үеэр хүн ам нь 20,324 [[Ислам|мусульман]], 13,824 [[Христ итгэл|христ]], 15,923 [[еврей]] болж нэмэгджээ.<ref>Bosworth, C. Edmund: ''Historic Cities of the Islamic World''</ref><ref name="Census1922">Barron, 1923, p. [https://archive.org/stream/PalestineCensus1922/Palestine%20Census%20%281922%29#page/n8/mode/1up 10]</ref> [[1922 он|1922]], [[1931 он|1931 оны]] тооллогын хооронд [[Ислам|мусульман]], [[еврей]], [[Христ итгэл|христийн]] хүн амын тоо 217%, 256%, 156% тус тус өсчээ. [[1938 он|1938 онд]] Хайфад 52,000 [[еврей]], 51,000 [[Ислам|мусульман]], [[Христ итгэл|христийн]] шашинтан амьдарч байжээ.<ref>{{cite book|editor=J. B. Barron|title=Palestine: Report and General Abstracts of the Census of 1922|publisher=Government of Palestine|year=1923|at=[https://archive.org/stream/PalestineCensus1922/Palestine%20Census%20%281922%29#page/n35/mode/1up Table XI ]}}; {{cite book|editor=E. Mills|title=Census of Palestine 1931. Population of Villages, Towns and Administrative Areas|publisher=Government of Palestine|location=Jerusalem|year=1932|page=91}}</ref> Хайфагийн бүтээн байгуулалт нь [[Их Британи|Их Британийг]] [[Ойрх Дорнод|Ойрх Дорнодын]] газрын тосны гол боомт, зангилаа болгох төлөвлөгөөтэй холбоотой байв. Британийн засгийн газар боомтыг хөгжүүлж, газрын тос боловсруулах үйлдвэрүүд барьж, ингэснээр тус хотыг хүнд үйлдвэрлэлийн төв болгон хурдацтай хөгжүүлэхэд дөхөм болжээ. Хайфа нь бүрэн цахилгаанжсан анхны хотуудын нэг байв. Палестины цахилгааны компани [[1925 он|1925 онд]] Хайфагийн цахилгаан станцын нээлтийг хийснээр аж үйлдвэржилтийн үүд хаалгыг нээсэн. Улсын харьяа Палестины төмөр зам мөн Хайфад үндсэн цехүүдээ барьсан.<ref>Shamir, Ronen (2013) ''Current Flow: The Electrification of Palestine''. Stanford: Stanford University Press</ref> [[1947 он|1947 онд]] 70,910 орчим [[арабчууд]] (41,000 [[Ислам|мусульманчууд]] ба 29,910 [[Христ итгэл|христүүд]]), 74,230 [[Еврей|еврейчүүд]] тэнд амьдарч байжээ.<ref>{{Cite book|url=http://www.palestineremembered.com/Acre/Maps/Story574.html|title=Supplement to a Survey of Palestine|access-date=11 April 2008|archive-date=14 Наймдугаар сар 2014|archive-url=https://web.archive.org/web/20140814220537/http://www.palestineremembered.com/Acre/Maps/Story574.html|url-status=dead}}</ref> [[Файл:חיפה_-_מראה_חלקי-JNF013403.jpeg|thumb|Хайфа, [[1945 он]]]] === 1947–1948 оны Палестины иргэний дайн === [[1947 он|1947 оны]] 11-р сарын сүүлчээр НҮБ-ын Палестиныг хуваах төлөвлөгөөнд Хайфаг санал болгож буй Еврейчүүдийн улсын нэг хэсэг болгосон. Энэхүү шийдвэрийг эсэргүүцсэн [[Арабчууд|арабчуудын]] эсэргүүцэл нь [[Еврей|еврейчүүд]] болон [[Арабчууд|арабчуудын]] хоорондох тэмцэл болон хувирч, арванхоёрдугаар сард хэдэн арван хүн амь үрэгдэв. Хайфа хотын араб хорооллууд эмх замбараагүй байдалд байсан. Орон нутгийн Арабын үндэсний хороо нөхцөл байдлыг тогтворжуулахын тулд гарнизон зохион байгуулж, айдаст автсан оршин суугчдыг тайвшруулахыг оролдов. Хэчнээн их хүчин чармайлт гаргасан ч араб оршин суугчид еврей хорооллуудтай хил залгаа гудамжуудыг орхиж, 250 орчим араб гэр бүл Халиса хорооллыг орхисон.<ref>[[Yoav Gelber]], ''Independence Versus Nakba''; Kinneret–Zmora-Bitan–Dvir Publishing, 2004, {{ISBN|965-517-190-6}}, pp.136–137</ref> [[1947 он|1947 оны]] [[12 сарын 30|12 сарын 30-нд]] [[Иргун Цвай Леуми|Иргуний]] гишүүд Хайфа дахь Нэгдсэн боловсруулах үйлдвэрийн хаалганы гадна байсан [[арабчууд]] руу бөмбөг шидэж, зургаан хүн алагдаж, 42 хүн шархаджээ.<ref>{{Citation|title=The Israel/Palestine Question|author-link=Ilan Pappé|first=Ilan|last=Pappé|publisher=[[Routledge]]|year=1999|isbn=978-0-415-16947-9}}</ref> Үүний хариуд тус компанийн араб ажилчид 39 еврей ажилчныг хөнөөсөн юм. Еврей [[Хагана]] зэвсэгт бүлэглэл газрын тос боловсруулах үйлдвэрийн олон араб ажиллагсдын амьдардаг арабын Балад аш-Шайх тосгонд дайралт хийв.<ref>Benny Morris, ''The Birth of the Palestinian Refugee Problem Revisited'', p101.</ref> Хайфа дахь Британийн цэргийн хүчин [[1948 он|1948 оны]] [[4 сарын 21|4 сарын 21-нд]] хотын ихэнх нутгаас гарч, боомтын байгууламжуудыг хянасаар байв. Хотын дарга Шабтай Леви болон бусад еврей удирдагчид [[Арабчууд|арабчуудыг]] явахгүй байхыг уриалав.<ref>Morris, Benny (1987), ''The Birth of the Palestinian Refugee Problem, 1947–1949''. Cambridge University Press. {{ISBN|0-521-33028-9}}. Page 315. Quoting CP v/4/102, Stockwell Report. He comments: "Nor is there any evidence that a "massacre" took place in the town."</ref> [[Файл:שנות_ה-_50-.jpg|thumb|[[1950 он|1950-иад оны]] Хайфа хот]] === Израил улс === [[1948 он|1948 оны]] [[5 сарын 14|5 сарын 14-ний]] өдөр [[Израил|Израил улс]] байгуулагдсаны дараа Хайфа нь [[Израил|Израилд]] [[Еврей|еврейчүүдийн]] цагаачлах гарц болсон. [[1948 он|1948 оны]] [[Араб-Израилын дайн|Араб-Израилын дайны]] үеэр Хайфагийн хорооллууд заримдаа зөрчилдөөнтэй байсан. Дайны дараа еврей цагаачид шинэ хорооллуудад суурьшиж эхэлсэн.<ref name="autogenerated4">{{cite web|title=History since Independence|access-date=9 April 2008|url=http://www.tour-haifa.co.il/eng/modules/article/view.article.php/36/c2|publisher=Haifa Municipality|archive-date=12 Арван хоёрдугаар сар 2008|archive-url=https://web.archive.org/web/20081212183755/http://www.tour-haifa.co.il/eng/modules/article/view.article.php/36/c2|url-status=dead}}</ref> [[1953 он|1953 онд]] зам тээврийн мастер төлөвлөгөө болон ирээдүйн [[Архитектур|архитектурын]] төлөвлөгөөг гаргасан. [[Тел-Авив]] нь нийслэлийн статустай болсон бол Хайфа бүс нутгийн нийслэл болох үүргээ алдав. [[Ашдод|Ашдодод]] боомт нээгдсэн нь үүнийг улам даамжруулав. Израилын Аялал жуулчлалын яам Тиберийг аялал жуулчлалын төв болгон хөгжүүлэхэд анхаарч ажиллахад Хайфа хотын аялал жуулчлал буурчээ. Гэсэн хэдий ч Хайфагийн хүн ам 1970-аад оны эхээр 200,000-д хүрч, [[Зөвлөлт Холбоот Улс|Зөвлөлт Холбоот Улсаас]] ирсэн олон тооны цагаачид хотын хүн амыг 35,000-аар нэмэгдүүлжээ. Израилын анхны өндөр технологийн парк 1970-аад онд Хайфад нээгдэв. [[Османы эзэнт гүрэн|Османы]] үеийн түүхэн олон барилга байгууламжийг нурааж, 1990-ээд онд Хуучин хотын томоохон хэсгийг нурааж, хотын захиргааны шинэ төв байгуулах ажлыг эхлүүлжээ.<ref name="Johal">{{cite web|title=Sifting Through the Ruins: Historic Wadi Salib Under Pressure.|first=Am|last=Johal|publisher=Media Monitors Network|date=18 August 2004|url=http://usa.mediamonitors.net/headlines/sifting_through_the_ruins_historic_wadi_salib_under_pressure|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20070928015832/http://usa.mediamonitors.net/headlines/sifting_through_the_ruins_historic_wadi_salib_under_pressure|archive-date=28 September 2007}}</ref> [[1999 он|1999]]-[[2003 он|2003]] онуудад [[Палестин|Палестины]] хэд хэдэн террорист халдлага Хайфад болж, 68 энгийн иргэн амиа алджээ. [[2006 он|2006 онд]] Хайфа хотыг Ливаны 2-р дайны үеэр [[Хезболла|Хезболла бүлэглэлийн]] 93 пуужингаар цохиж,<ref>{{cite news|url=http://news.bbc.co.uk/1/hi/world/middle_east/5318424.stm|title=In focus: Haifa|access-date=9 April 2008|work=BBC News|date=6 September 2006}}</ref> 11 иргэний аминд хүрсэн. Пуужин харвасан газруудын дотор галт тэрэгний буудал, газрын тос боловсруулах үйлдвэрийн цогцолбор байв.<ref>{{cite web|url=http://www.ynetnews.com/articles/0,7340,L-3276392,00.html|title=8 killed in rocket attack on Haifa – Israel News, Ynetnews|publisher=Ynetnews.com|date=20 June 1995|access-date=12 March 2013}}</ref><ref>{{cite web|url=http://www.haaretz.com/hasen/spages/840990.html|title=Katyusha rocket hit Haifa oil refineries complex during Second Lebanon War|work=Haaretz|access-date=5 May 2009}}</ref> == Хүн ам == {{Хүн амын түүхэн тоо|1800|15=1972|footnote=|align=right|24=279600|23=2016|22=264407|21=2008|20=255914|19=1995|18=225775|17=1983|16=219559|14=183021|1000|13=1961|12=145140|11=1947|10=24600|9=1922|8=20000|7=1914|6=6000|5=1880|4=2000|1840|percentages=pagr}} Хайфа нь 103,000 өрх буюу 285,316 хүн амтай, [[Израил|Израилд]] хэмжээгээрээ гуравт ордог хот. Хуучин [[Зөвлөлт Холбоот Улс|Зөвлөлт Холбоот Улсын]] цагаачид Хайфа хотын хүн амын 25% -ийг бүрдүүлдэг.<ref name="Stats2003">{{cite web|url=http://www.cbs.gov.il/statistical/arab_pop03e.pdf|title=The Arab Population of Israel 2003|access-date=3 January 2008|publisher=Israel Central Bureau of Statistics|archive-url=https://web.archive.org/web/20071201024709/http://www.cbs.gov.il/statistical/arab_pop03e.pdf|archive-date=1 December 2007|url-status=dead}}</ref> Израилын Статистикийн төв товчооны мэдээллээр [[арабчууд]] Хайфа хотын хүн амын 10% -ийг эзэлдэг бөгөөд ихэнх нь Вади Ниснас, Аббас, Халисса хороололд амьдардаг.<ref>Faier, Elizabeth (2005) ''Organizations, Gender, and the Culture of Palestinian Activism in Haifa, Israel: fieldwork and Palestinians in Israel New venues: nongovernmental organizations and social change Activism: support, conflict, and ideas Two tales of a city: history, space, and identity Honor, land, and protest ...'' Routledge, {{ISBN|0-415-94951-3}}</ref> 1994-2009 оны хооронд [[Тел-Авив]], [[Иерусалим|Иерусалимтай]] харьцуулахад тус хотод хүн амын тоо буурч, хөгшрөлт ихэсч байсан бөгөөд залуучууд боловсрол, ажлын байр хайхын тулд улсын төв рүү нүүсээр байгаа. Гэсэн хэдий ч шинэ төслүүд болон дэд бүтцийн шинэчлэлтийн үр дүнд хот хүн амынхаа бууралтыг зогсоож, шилжилт хөдөлгөөнийг бууруулж, хот руу чиглэсэн дотоод шилжих хөдөлгөөнийг татав. [[2009 он|2009 онд]] хотод сүүлийн 15 жилийн хугацаанд анх удаа хүн амын эерэг өсөлттэй гарчээ.<ref name="demo">{{cite web|url=http://urbaneconomics.blogspot.com/2006/12/is-haifa-aging.html|publisher=urbaneconomics.blogspot.com|title=Is Haifa Ageing?|access-date=10 February 2008|date=6 December 2006|work=Central Bureau of Statistics, Statistical Abstract of Israel, no. 56, 2005}}</ref> [[2016 он|2016 онд]] батлагдсан хөгжлийн төлөвлөгөөнд 2025 он гэхэд Хайфа хотын хүн амыг 330,000 оршин суугчидтай болгохоор зорьж байна.<ref name="globes">{{cite web|title=Haifa plans for 55,000 more residents by 2025|url=https://en.globes.co.il/en/article-new-haifa-outline-plan-55000-more-residents-by-2025-1001159957|website=Globes|language=en|date=11 August 2016}}</ref> == Газар зүй == Хайфа нь [[Газар дундын тэнгис|Газар дундын тэнгисийн]] эрэг хавиар, [[Европ]], [[Африк]], [[Ази]] тивийг холбосон түүхэн хуурай гүүр, Кишон голын аманд байрладаг.<ref>{{cite web|url=http://www.timeanddate.com/worldclock/city.html?n=1504|title=Haifa, Israel|publisher=Timeanddate.com|access-date=20 March 2008}}</ref> [[Кармел уул|Кармел уулын]] хойд энгэр, Хайфа булангийн эргэн тойронд байрладаг тус хот гурван давхаргад хуваагддаг.<ref name="tiers">{{cite web|url=http://www.tourism.gov.il/Tourism_Euk/Destinations/Haifa/general+info.htm|title=Haifa – General info|access-date=20 March 2008|publisher=Israeli Ministry of Tourism}}</ref> Хамгийн нам давхарга нь Хайфа боомтыг оролцуулаад худалдаа, аж үйлдвэрийн төв юм. Дунд түвшин нь [[Кармел уул|Кармел уулын]] энгэрт байрладаг бөгөөд хуучин хорооллуудаас бүрддэг бол дээд түвшин нь орчин үеийн хорооллуудаас бүрддэг. Хайфа нь [[Тел-Авив|Тель-Авив]] хотоос хойд зүгт 90 км зайд байрладаг бөгөөд [[Газар дундын тэнгис|Газар дундын тэнгисийн]] эргийн олон тооны наран шарлагын газруудтай.<ref>{{cite web|url=http://www.goisrael.com/NR/rdonlyres/FAEF9852-0C3C-43CD-B751-BE0C4A977000/5304/RoadDistanceChart1.pdf|title=Road Distances Chart|publisher=Israel Ministry of Tourism|access-date=20 March 2008|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20080409211830/http://www.goisrael.com/NR/rdonlyres/FAEF9852-0C3C-43CD-B751-BE0C4A977000/5304/RoadDistanceChart1.pdf|archive-date=9 April 2008}}</ref>{{wide image|Haifa BW 4.JPG|1000px|Кармел уулаас авсан Хайфа хотын дэлгэмэл зураг|align-cap=center}} == Уур амьсгал == Хайфа нь халуун хуурай зун, зөөлөн бороотой өвөлтэй [[Газар дундын тэнгис|Газар дундын тэнгисийн]] уур амьсгалтай.<ref>{{cite encyclopedia|url=http://encarta.msn.com/text_761575008___2/israel.html|title=Israel|access-date=20 March 2008|encyclopedia=Encarta|archive-url=https://web.archive.org/web/20091028171259/http://encarta.msn.com/text_761575008___2/Israel.html|archive-date=28 October 2009|url-status=dead}} {{Webarchiv|url=http://encarta.msn.com/text_761575008___2/israel.html |wayback=20091028171259 |text=Israel |archiv-bot=2025-06-22 14:27:50 InternetArchiveBot }}</ref> Гурван сард хавар ирэхэд температур нэмэгдэж эхэлдэг. Зуны дундаж температур 26°[[Цельсийн градус|C]], өвлийн улиралд 12°[[Цельсийн градус|C]]. Хайфад цас ховор ордог боловч, зарим үед өглөө 3°[[Цельсийн градус|C]] байх үед цас орох тохиолдол байдаг. Агаарын чийгшил жилийн туршид их байдаг бөгөөд бороо ихэвчлэн 9-р сараас 5-р сарын хооронд ордог. Жилийн дундаж [[хур тунадас]] нь 629 мм.{{Уур амьсгалын хүснэгт|TABELLE=|rdaug=0|nbjun=0|nbjul=0|nbaug=0|nbsep=2|nbokt=36|nbnov=93|nbdez=161|rdjan=14|rdfeb=12|rdmär=9|rdapr=4|rdmai=1|rdjun=0|rdjul=0|rdsep=1|nbapr=21|rdokt=4|rdnov=8|rddez=12|lfjan=68|lffeb=67|lfmär=63|lfapr=61|lfmai=63|lfjun=74|lfjul=80|lfaug=82|lfsep=74|lfokt=67|lfnov=59|nbmai=5|nbmär=71|DIAGRAMM TEMPERATUR=rechts|hmokt=36.3|DIAGRAMM NIEDERSCHLAG=deaktiviert|DIAGRAMM NIEDERSCHLAG HÖHE=200|QUELLE=|Überschrift=|Ort=Хайфа|hmjan=23.6|hmfeb=26.2|hmmär=32.9|hmapr=36.6|hmmai=39.0|hmjun=38.9|hmjul=36.6|hmaug=34.9|hmsep=38.9|hmnov=30.0|nbfeb=128|hmdez=28.3|lmjan=−0.3|lmfeb=1.3|lmmär=1.0|lmapr=4.2|lmmai=10.1|lmjun=11.5|lmjul=16.7|lmaug=18.1|lmsep=15.9|lmokt=8.8|lmnov=5.1|lmdez=2.5|nbjan=166|lfdez=65}} == Эдийн засаг == [[Файл:Haifa_Refinery_by_David_Shankbone.jpg|thumb|Хайфагийн газрын тос боловсруулах үйлдвэр]] [[Файл:Matam_hi-tech_park_(Haifa).jpg|thumb|Шинжлэх ухаан, үйлдвэрлэлийн төв Матам]] Израилын "Хайфа ажилладаг, [[Иерусалим]] залбирдаг, [[Тел-Авив]] хөгжилддөг" гэсэн нийтлэг үг Хайфа нь ажилчид, аж үйлдвэржсэн хот гэдгээрээ нэр хүндтэй болохыг нотолж байна.<ref>{{Cite news|title=Tel Aviv: "Haifa works, Jerusalem prays, and Tel Aviv plays"|url=https://www.telegraph.co.uk/travel/middleeast/israel/721623/Tel-Aviv-%22Haifa-works,-Jerusalem-prays,-and-Tel-Aviv-plays%22.html|access-date=23 March 2008|work=The Daily Telegraph|location=London|date=14 November 2000|archive-url=https://web.archive.org/web/20080415113817/http://www.telegraph.co.uk/travel/middleeast/israel/721623/Tel-Aviv-%22Haifa-works%2C-Jerusalem-prays%2C-and-Tel-Aviv-plays%22.html|archive-date=15 April 2008|url-status=dead}}</ref> Хайфа хотын аж үйлдвэрийн бүс нь хотын зүүн хэсэгт, [[Кишон гол|Кишон голын]] эргэн тойронд байрладаг. Энд Израилын газрын тос боловсруулах хоёр үйлдвэрийн нэг болох Хайфа газрын тос боловсруулах үйлдвэр байрладаг (нөгөө үйлдвэр нь [[Ашдод|Ашдодод]] байрладаг). Хайфа газрын тос боловсруулах үйлдвэр жилд 9 сая тонн (66 сая [[баррель]]) түүхий нефть боловсруулдаг.<ref name="foundation">{{cite web|url=http://www.haifa-foundation.org/haifa_today.htm|title=Haifa Today|access-date=21 March 2008|publisher=Haifa Foundation|archive-url=https://web.archive.org/web/20080415062842/http://www.haifa-foundation.org/haifa_today.htm|archive-date=15 April 2008|url-status=dead}}</ref> 1930-аад онд баригдсан өнөө үед ашиглагдаагүй, 80 метрийн өндөртэй хөргөгч цамхаг нь Британийн мандатын үед баригдсан хамгийн өндөр барилга байв.<ref>{{cite web|url=http://www.emporis.com/en/wm/bu/?id=haifaoilrefinerycoolingtowers-haifa-israel|title=Haifa Oil Refinery Cooling Towers|access-date=17 February 2008|publisher=Emporis.com}}</ref> Матам (Merkaz Ta'asiyot Mada - Scientific Industries Center гэсэн үг) нь [[Израил|Израилын]] хамгийн том, хамгийн эртний бизнес парк бөгөөд тус хотын өмнөд хэсэгт байрладаг бөгөөд Израил болон олон улсын өндөр технологийн компаниудын олон тооны үйлдвэр, судалгаа, шинжилгээний байгууламжийг байрлуулдаг: [[Apple]], [[Amazon.com|Amazon]], Abbot, Cadence, [[Intel]], IBM, Magic Leap, [[Microsoft]], Motorola, [[Google]], Yahoo!, Elbit, CSR, Philips, PwC, Amdocs гэх мэт.<ref>{{cite web|url=http://www.american.edu/carmel/ab5293a/Casestudy/Israel/israel.htm|title=Israel|publisher=American.edu|access-date=17 February 2008}}</ref><ref>{{cite web|url=http://www.haifa.il.ibm.com|title=IBM Haifa Labs|access-date=27 January 2008|publisher=IBM Haifa Labs|archive-url=https://web.archive.org/web/20080308204625/http://www.haifa.il.ibm.com/|archive-date=8 March 2008|url-status=dead}}</ref> Хайфагийн худалдааны төвүүд нь Хуцот Хамифратц, Хорев Центр Молл, Панорама Центр, Кастра Центр, Колони Центр (Лев Ха-Мошава), Ханеви'им Тауэр Молл, Каньон Хайфа, Лев Хамифратц Молл, Гранд Каньон юм. [[2010 он|2010 онд]] Монокл сэтгүүл Хайфаг бизнесийн хамгийн ирээдүйтэй, дэлхийн хамгийн том хөрөнгө оруулалтын боломж бүхий хотоор тодруулсан. Хайфа хотын захиргаа зам, дэд бүтцэд 350 гаруй сая доллар зарцуулсан бөгөөд барилга барих зөвшөөрлийн тоо өмнөх хоёр жилд 83 хувиар өссөн байна.<ref name="Monocle">{{cite web|url=http://www.ynetnews.com/articles/0,7340,L-3988794,00.html|title=Haifa: Greatest business potential|publisher=Ynetnews.com|date=20 June 1995|access-date=24 March 2013}}</ref> [[2014 он|2014 онд]] Тел-Авивын Хөрөнгийн биржтэй өрсөлдөхүйц технологид суурилсан хөрөнгийн бирж байгуулна гэж зарласан.<ref>{{cite web|url=http://www.globes.co.il/en/article-haifa-plans-technology-stock-market-1000963887|title=Archived copy|access-date=2015-12-10|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20151222081450/http://www.globes.co.il/en/article-haifa-plans-technology-stock-market-1000963887|archive-date=22 December 2015}}</ref> Хайфа хотын захиргаа хотыг Хойд Израилын аялал жуулчлалын төв болгохоор зорьж байгаа бөгөөд тэндээс аялагчид өдөржингөө [[Акко]], [[Назарет]], [[Тибери]], Галиль зэрэг газруудаар аялах боломжийг олгохоор зорьж байна.<ref name="hotels">{{cite web|url=http://www.ynetnews.com/articles/0,7340,L-4319604,00.html|title=Dozens of hotels planned in Haifa|publisher=Ynetnews.com|date=20 June 1995|access-date=12 March 2013}}</ref> 7.75 акр талбай дээр 85,000 метр квадрат талбай бүхий таван барилгыг багтаасан шинэ амьдралын шинжлэх ухааны аж үйлдвэрийн паркийг Матам аж үйлдвэрийн парктай зэрэгцүүлэн барьж байна.<ref>{{cite web|url=http://www.globes.co.il/serveen/globes/docview.asp?did=1000756854&fid=1124|title=Building to begin on Haifa life sciences park|work=Globes|date=13 June 2012|access-date=24 March 2013}}</ref> === Аялал жуулчлал === [[2005 он|2005 онд]] Хайфа хотод нийт 1462 өрөө бүхий 13 зочид буудал байжээ.<ref name="tourism">{{cite web|url=http://www1.haifa.muni.il/spru/doc/YB/Tourism/Y2005/Download/Tourism2005.pdf|title=Hotels and Tourism|work=Haifa Statistical Yearbook|publisher=Haifa Municipality|access-date=14 February 2008|archive-url=https://web.archive.org/web/20080226230016/http://www1.haifa.muni.il/spru/doc/YB/Tourism/Y2005/Download/Tourism2005.pdf|archive-date=26 February 2008|url-status=dead}}</ref> Тус хот нь 17 километр эргийн шугамтай бөгөөд үүнээс 5 километр наран шарлагын газар юм.<ref name="leisure">{{cite web|url=http://www1.haifa.muni.il/spru/doc/YB/LeisureActivity/Y2004/Download/LeisureActivityDL.pdf|archive-url=https://web.archive.org/web/20070330013119/http://www1.haifa.muni.il/spru/doc/YB/LeisureActivity/Y2004/Download/LeisureActivityDL.pdf|url-status=dead|archive-date=30 March 2007|title=Leisure Activity|work=Haifa Statistical Yearbook|publisher=Haifa Municipality|page=56|access-date=14 February 2008}}</ref> Хайфагийн аялал жуулчлалын гол үзмэр нь [[Бахайн ертөнцийн төв ордон|Бахайн ертөнцийн төв]] бөгөөд Бабын алтан бөмбөгөр сүм, хүрээлэн буй орчны цэцэрлэгүүд байдаг.<ref>{{cite web|url=http://terraces.bahai.org/terraces.en.html|title=Terraces of the Shrine of the Bab|access-date=11 April 2008|archive-date=23 Дөрөвдүгээр сар 2008|archive-url=https://web.archive.org/web/20080423225420/http://terraces.bahai.org/terraces.en.html|url-status=dead}}</ref><ref>{{cite web|url=http://www.bahai.org/dir/bwc|title=Baha'i World Center|access-date=20 March 2008|publisher=[[Baháʼí International Community]]}}</ref> [[2005 он|2005]]-[[2006 он|2006 оны]] хооронд 86,037 хүн бурхан шүтлэгт зочилжээ. [[2008 он|2008 онд]] [[Бахайн ертөнцийн төв ордон|Бахайн цэцэрлэгүүдийг]] [[ЮНЕСКО|ЮНЕСКО-гийн]] дэлхийн өвд бүртгэжээ. Хайфа хотын захиргааны захиалгаар [[2007 он|2007 онд]] гаргасан тайланд илүү олон зочид буудал, Хайфа-[[Акко]]-Кесарийн хоорондох гаталга онгоцны шугам барих, боомтын баруун бэхэлгээг амралт, зугаа цэнгэлийн бүс болгон хөгжүүлэх, орон нутгийн нисэх онгоцны буудал, боомтыг өргөтгөх шаардлагатай байгааг дурджээ.<ref>{{cite web|url=http://www.haaretz.com/hasen/spages/864746.html|title=Making Haifa into an international tourist destination|date=30 May 2007|access-date=10 March 2008|work=Haaretz}}</ref> == Урлаг ба соёл == [[Файл:South_Dado_Beach_-_Hof_HaCarmel_-_Haifa_(1506044661).jpg|left|thumb|Дадо далайн эрэг дагуух зугаалгын газар]] [[Файл:Folk_dancing_in_Dado_Beach,_Haifa_2015.JPG|thumb|Ардын бүжиг]] Хайфа нь боомт, аж үйлдвэрийн хотын дүр төрхтэй хэдий ч хойд Израилын соёлын төв юм. 1950-иад оны үед хотын дарга [[Абба Хуши]] зохиолч, яруу найрагчдыг хот руу нүүхийг уриалахад онцгой хүчин чармайлт гаргаж, тус улсад байгуулагдсан анхны хотын театр болох Хайфа театрыг байгуулжээ.<ref name="culture">{{cite web|url=http://www.tour-haifa.co.il/eng//modules/article/view.category.php/19|title=Culture & Leisure|publisher=Tour-Haifa.co.il|access-date=18 February 2008|archive-date=11 Дөрөвдүгээр сар 2011|archive-url=https://web.archive.org/web/20110411140703/http://www.tour-haifa.co.il/eng/modules/article/view.category.php/19|url-status=dead}}</ref> Хотын бусад театруудад Кригерийн урлагийн төв, Раппапортын урлаг соёлын төв багтдаг. Конгрессийн төв нь үзэсгэлэн, концерт, тусгай арга хэмжээ зохион байгуулдаг.<ref>{{cite web|url=http://www.tour-haifa.co.il/eng/modules/article/view.article.php/c19/148|title=The Congress Center|publisher=Haifa Municipality|access-date=2 April 2008|archive-date=19 Арван нэгдүгээр сар 2010|archive-url=https://web.archive.org/web/20101119054714/http://www.tour-haifa.co.il/eng/modules/article/view.article.php/c19/148|url-status=dead}}</ref> [[1975 он|1975 онд]] байгуулагдсан Хайфа кино театрт суккотын баярын өдрүүдэд жил бүр Хайфагийн олон улсын кино наадам болдог.<ref>{{cite web|url=http://www.haifasymphony.co.il/eabout.asp|title=Haifa Symphony|access-date=20 January 2008|publisher=Haifa Symphony|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20071217224625/http://www.haifasymphony.co.il/eabout.asp|archive-date=17 December 2007}}</ref> Хайфа нь 29 [[Кино театр|кино театртай]]. Тус хот орон нутгийн "Едиот Хайфа" сонинг эрхлэн гаргадаг бөгөөд өөрийн Хайфа радио станцтай. Израилын [[араб хэл]] дээр гардаг Аль-Иттихад, Аль-Мадина сонинууд мөн Хайфад байрладаг. 1990-ээд оны үед Хайфа хотод [[Боб Дилан]], Ник Кэйв, Блур, П.Ж.Харви нарын оролцсон Хайфа рок & блюз фестивалийг зохион байгуулж байжээ. === Музей === [[Файл:P1190557_-_בית_הטכניון_ההיסטורי_-_החצר.JPG|thumb|Үндэсний шинжлэх ухааны музей, Хайфа]] Хайфа нь арав гаруй музейтэй.<ref name="museums">{{cite web|url=http://www.get2israel.com/Destinations/haifa.aspx|title=Haifa Museums|publisher=Get2Israel.com|access-date=18 February 2008|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20080229091637/http://www.get2israel.com/Destinations/haifa.aspx|archive-date=29 February 2008}}</ref> Хамгийн алдартай музей бол Израилын Шинжлэх ухаан, технологи, сансар судлалын үндэсний музей бөгөөд [[2004 он|2004 онд]] бараг 150,000 хүн музейг зочилсон байна. Энэхүү музей нь Хадар хорооллын Технионы хуучин барилгад байрладаг. Японы уран зургийн Тикотины музей нь зөвхөн [[Японы урлагт]] зориулагдсан [[Ойрх Дорнод|Ойрх Дорнодын]] цорын ганц музей юм. Хайфад орших бусад музейд Эртний түүхийн музей, Үндэсний далайн музей ба Хайфа хотын музей, Хехтийн музей, Дагоны археологийн үр тариа боловсруулах музей, Төмөр замын музей, Нууц цагаачдын болон тэнгисийн цэргийн музей багтдаг. Зураач Херманн Струкийн хуучин гэр, студи нь одоо Херманн Струкийн музей болжээ.<ref>{{cite web|url=http://www.tour-haifa.co.il/eng/modules/article/view.article.php/c21/123|title=The Mane Katz Museum|access-date=25 January 2008|publisher=Tour-Haifa.co.il|archive-date=13 Гуравдугаар сар 2008|archive-url=https://web.archive.org/web/20080313222222/http://www.tour-haifa.co.il/eng/modules/article/view.article.php/c21/123|url-status=dead}}</ref> Ган Ха-Эм цэцэрлэгт хүрээлэн дэх Хайфагийн амьтны хүрээлэнд одоо [[Израил|Израил улсад]] устаж үгүй болсон Сирийн хүрэн баавгай бүхий жижиг амьтдын цуглуулга байдаг. == Засгийн газар == [[1940 он|1940 онд]] анхны еврей хотын даргаар Шабтай Леви сонгогдов. Левигийн хоёр орлогч нь [[Арабчууд|араб]] (нэг нь [[Ислам|мусульман]], нөгөө нь [[Христ итгэл|христийн]] шашинтай) байсан бөгөөд зөвлөлийн үлдсэн хэсэг нь дөрвөн [[еврей]], зургаан [[Арабчууд|арабаас]] бүрдсэн байв.<ref name="govt">{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=kUOK3a6hAMsC&q=haifa+municipality&pg=PA129|title=Mixed Towns, Trapped Communities: Historical Narratives, Spatial Dynamics|last=Daniel Monterescu|first=Dan Rabinowitz|pages=113–132|publisher=Ashgate Publishing, Ltd.|access-date=26 July 2009|isbn=978-0-7546-4732-4|year=2007}}</ref> Өнөөдөр Хайфаг хотын дарга [[Эйнат Калиш-Ротем]] тэргүүтэй 12 дахь хотын зөвлөл удирдаж байна. Хотын сонгуулийн үр дүн нь Кнессетийн сонгуультай адил зөвлөлийн бүрэлдэхүүнийг шийддэг. Хотын зөвлөл нь хотод хууль тогтоох зөвлөл бөгөөд туслах хууль батлах бүрэн эрхтэй.<ref name="council">{{cite web|url=http://www.haifa.muni.il/Cultures/he-IL/Municipality/Management/CityCouncil/|archive-url=https://web.archive.org/web/20080117042303/http://www.haifa.muni.il/Cultures/he-IL/Municipality/Management/CityCouncil/|archive-date=17 January 2008|title=City Council Overview|language=he|publisher=Haifa Municipality}}</ref> [[2003 он|2003 онд]] сонгогдсон 12 дахь зөвлөл 31 гишүүнтэй бөгөөд либерал Шинуй-Ногоонууд хамгийн олон суудал авсан (6), [[Ликуд]] 5 суудалтай хоёрт орсон.<ref name="councillors">{{cite web|url=http://www.haifa.muni.il/Cultures/he-IL/Municipality/Management/CityCouncil/members.htm|archive-url=https://web.archive.org/web/20080117045014/http://www.haifa.muni.il/Cultures/he-IL/Municipality/Management/CityCouncil/members.htm|archive-date=17 January 2008|title=Members of the 12th City Council|language=he|publisher=Haifa Municipality}}</ref> === Хотын дарга нар === [[Файл:PikiWiki_Israel_6692_haifa_city_hall.jpg|thumb|Хотын захиргаа]] {{Div col}} * [[Наджиб Эффенди аль-Ясин]] (1873–77) * [[Ахмад Эффенди Джалаби]] (1878–81) * [[Мустафа Бей аль-Салих]] (1881–84) * [[Мустафа Паша аль-Халил]] (1885–1903) * [[Джамиль Садик]] (1904–10) * [[Рифат аль-Салах]] (1910–11) * [[Ибрахим аль-Халил]] (1911–13) * [[Абд аль-Рахман аль-Хадж]] (1920–27) * [[Хасан Бей Шукри]] (1914–20, 1927–40) * [[Шабтай Леви]] (1940–51) * [[Абба Хуши]] (1951–1969) * [[Моше Флиманн]] (1969–1973) * [[Йосеф Альмоги]] (1974–1975) * [[Йерухам Цейсель]] (1975–1978) * [[Ари Гурель]] (1978–1993) * [[Амрам Мицна]] (1993–2003) * [[Гиора Фишер]] (түр хотын дарга, 2003) * [[Йона Яхав]] (2003–2018) * [[Эйнат Калиш-Ротем]] (2018-2024) * [[Йона Яхав]] (2024–одоо үе) {{Div col end}} == Эмнэлгийн байгууламж == [[Файл:Rambam_Health_Care_Campus_Main_Building.JPG|thumb|Рамбам эрүүл мэндийн төв]] [[Файл:Haifa_U_Rabin_Building.jpg|thumb|[[Хайфагийн их сургууль|Хайфа их сургууль]], Рабин барилга]] Хайфа хотын эрүүл мэндийн байгууллагууд нийт 4000 эмнэлгийн ортой.<ref>{{cite web|url=http://www.rambam.org.il/Home+Page/Research/default.htm|archive-url=https://web.archive.org/web/20071108234444/http://www.rambam.org.il/Home+Page/Research/default.htm|url-status=dead|archive-date=8 November 2007|title=research at rambam|publisher=Rambam.org.il|access-date=5 May 2009}}</ref> Хамгийн том эмнэлэг бол 2004 онд 78000 хүн хэвтэн эмчлүүлсэн 900 ортой, засгийн газрын мэдэлд байдаг Рамбам эмнэлэг юм.<ref>{{Cite news|url=http://news.bbc.co.uk/1/hi/world/middle_east/5197326.stm|title=Haifa hospital in the firing line|first=Raffi|last=Berg|work=BBC News|date=20 July 2006|access-date=5 January 2010}}</ref> Бнай-Цион эрүүл мэндийн төв, Кармел эмнэлэг тус бүр 400 ортой. Хайфа нь 20 гэр бүлийн эрүүл мэндийн төвтэй. 2004 онд Хайфад байдаг эмнэлэгүүдэд нийт 177.478 хүн хэвтэн эмчлүүлсэн байна. Рамбам эрүүл мэндийн төв нь 2006 онд Ливаны хоёрдугаар дайны үеэр галын шууд шугаманд байсан тул өвчтөнүүдээ хамгаалахын тулд тусгай урьдчилан сэргийлэх арга хэмжээ авах шаардлагатай болсон.<ref>{{Cite news|url=http://www.ynetnews.com/articles/0,7340,L-3287614,00.html|title=Haifa hospital goes underground|work=Ynetnews|access-date=18 February 2008|date=7 August 2006|first=Ahiya|last=Raved}}</ref> == Боловсрол == Хайфад олон улсад хүлээн зөвшөөрөгдсөн хоёр их сургууль, хэд хэдэн коллеж байрладаг. [[Хайфагийн их сургууль|Хайфа их сургууль]] нь 1963 онд байгуулагдсан бөгөөд Кармел уулын оргилд байдаг. 30 давхар Эшкол цамхгийн дээд давхарт Израилын хойд хэсгийг дэлгэмэл байдлаар харуулдаг. Археологи, уран зургийн чухал цуглуулгатай Хехтийн музей нь [[Хайфагийн их сургууль|Хайфа их сургуулийн]] кампуст байрладаг. [[Технион - Израилын технологийн дээд сургууль]] нь 1912 онд байгуулагдсан. 18 факультет, 42 эрдэм шинжилгээний хүрээлэнтэй. Анхны байрлаж байсан барилгад одоо Хайфагийн шинжлэх ухааны музей байрладаг. Израилын анхны технологийн ахлах сургууль болох Босмат нь 1933 онд Хайфа хотод байгуулагдсан.<ref>{{Cite news|url=http://www.haaretz.com/hasen/spages/894017.html|title=The closing of a dream come true|access-date=25 January 2008|work=Haaretz}}</ref> 2006–2007 оны байдлаар Хайфа 70 бага сургууль, 23 дунд сургууль, 28 ахлах сургууль, 8 мэргэжлийн дунд сургуультай байв. Хайфа хотын цэцэрлэгт 5133, бага сургуульд 2081, дунд сургуульд 7911, ахлах сургуульд 8072, мэргэжлийн дунд сургуульд 2646, бүрэн дунд сургуулийн 2068 сурагч хичээллэж байв.<ref name="edu">{{cite web|url=http://www1.haifa.muni.il/spru/doc/YB/Education/Y2007/Download/EducationDL.pdf|title=Education|access-date=14 February 2008|date=1 June 2007|publisher=Haifa Municipality|work=Haifa Statistical Yearbook 2007|archive-url=https://web.archive.org/web/20080226230026/http://www1.haifa.muni.il/spru/doc/YB/Education/Y2007/Download/EducationDL.pdf|archive-date=26 February 2008|url-status=dead}}</ref> Оюутнуудын 86% нь [[Еврей хэл|еврей хэлээр]] ярьдаг, 14% нь [[Араб хэл|араб]] сургуулиудад сурч байсан. 2004 онд Хайфа хот нийт 367.323 ширхэг ном хадгалдаг 16 хотын номын сантай.<ref>{{cite web|last=Ratner|first=David|url=http://www.haaretz.com/print-edition/business/haifa-s-christian-schools-lead-the-league-1.123464|title=Haifa's Christian schools lead the league|work=Haaretz|date=25 May 2004|access-date=24 March 2013}}</ref> == Тээвэр == === Нийтийн тээвэр === [[Файл:Haifa_cable_car.jpg|thumb|Кармел уулаас Бат Галим руу бууж буй кабель машин]] Хайфад зургаан төмөр замын өртөө, Кармелит, одоогоор [[Израил|Израилын]] цорын ганц метроны систем үйлчилдэг. [[Израил|Израилын]] төмөр замын [[Нагария]]-[[Тел-Авив|Тел-Авивын]] эрэг орчмын төмөр замын гол шугам Хайфагийн булангийн эргээр дайран өнгөрдөг бөгөөд хотын дотор зургаан буудалтай. Баруун өмнөөс зүүн хойд чиглэлд эдгээр станцууд нь: Хайфа Хоф Ха-Кармел, Хайфа Бат-Галим, Хайфа Мерказ Ха-Шмона, Ха-Мифрац Централ, Хутзот Ха-Мифратц, Кирьят-Хайм. Хайфагаас [[Тел-Авив]], [[Бен-Гурион олон улсын нисэх буудал|Бен-Гурион олон улсын нисэх онгоцны буудал]], [[Нагария]], [[Акко]], [[Кирьят-Моцкин]], [[Биньямина]], [[Лод]], [[Рамла]], [[Бейт Шемеш]], [[Иерусалим]] болон бусад байршил руу шууд галт тэрэг явдаг. Хайфагийн хот хоорондын автобусны холболтыг зөвхөн хоёр терминал ажиллуулдаг Egged автобус компани гүйцэтгэдэг: * Ха-Мифрац төв автобусны буудал, Ха-Мифрац төв төмөр замын буудлын хажууд * Хайфа Хоф Ха-Кармелийн төмөр замын буудалтай залгаа Хайфа Хоф Ха-Кармелийн төв автобусны буудал Тус улсын хойд хэсэгт байрлах шугамууд Ха-Мифрац төв автобусны буудлыг ашигладаг бөгөөд тэдгээрийн хамрах хүрээ нь [[Израил|Израилын]] хойд хэсгийн ихэнх хотуудыг хамардаг. Өмнө зүг рүү чиглэсэн шугамууд Хайфа Хоф Ха-Кармелийн төв автобусны зогсоолыг ашигладаг. [[Файл:The_New_Carmelit_08-10-2018.jpg|left|thumb|Кармелит нь газар доорхи төмөр зам бөгөөд одоогоор Израилын цорын ганц метроны систем юм]] Хайфа Хоф Ха-Кармелийн төв автобусны буудлаас шууд хүрэх газрууд нь [[Тел-Авив]], [[Иерусалим]], [[Эйлат]], [[Раанана]], [[Нетания]], [[Хадера]], [[Зихрон-Яаков]], Атлит, [[Тират-Кармель]], [[Бен-Гурион олон улсын нисэх буудал|Бен-Гурион олон улсын нисэх онгоцны буудал]] орно. Автобусны шугамууд бямба гарагийн өглөөнөөс хойш хот даяар хөнгөлөлттэй хуваарийн дагуу ажилладаг. 2008 оны зуны туршид эдгээр шугамууд долоо хоногт 7 шөнө ажилласан. Хайфа нь [[Израил|Израилын]] зуны цагт бямба гарагт далайн эрэг рүү автобусаар үйлчилдэг цорын ганц хот юм. [[Файл:Port_of_Haifa_2752-1.jpg|thumb|Хайфа хотын боомт]] Хайфагийн газар доорхи төмөр замын системийг Кармелит гэдэг. Энэ бол Парис талбайгаас Кармел уулын Ган Ха-Эм хүртэл явдаг төмөр зам дээрх газар доорхи фуникуляр юм.<ref>{{cite web|url=http://www.tour-haifa.co.il/eng/modules/article/view.article.php/c10/159|title=The Carmelit|access-date=19 February 2008|publisher=Tour-Haifa.co.il|archive-date=4 Тавдугаар сар 2008|archive-url=https://web.archive.org/web/20080504211823/http://www.tour-haifa.co.il/eng/modules/article/view.article.php/c10/159|url-status=dead}}</ref> Нэг зам, зургаан өртөө, хоёр галт тэргээр дэлхийн хамгийн богино метроны шугамаар Гиннесийн номонд бичигджээ. === Агаар болон далайн тээвэр === [[Хайфа нисэх онгоцны буудал]] нь [[Тел-Авив]], [[Эйлат]] руу нисэх дотоодын нислэгүүд болон [[Кипр]], [[Грек]], [[Йордан]] руу олон улсын нислэгийн нислэг үйлддэг. Хайфа хотоос нислэг үйлддэг онгоцууд нь Аркия, Исраир юм. Хөлөг онгоцнууд Хайфа боомтоос Зүүн Газар дундын тэнгис, Өмнөд Европ, Хар тэнгисийн чиглэлүүд хүртэл үйлчилдэг. === Зам === Хайфа ба тус улсын төв лүү аялахад далайн эргийн дагуух гол хурдны авто зам болох хурдны зам 2-оор дамжин өнгөрөх боломжтой. 4-р хурдны зам нь Хайфагийн хойд эрэг дагуу, мөн хурдны зам 2-оос урагш, дотогшоо урсдаг. Өмнө нь Хайфагийн хойд талын хурдны замын дагуух хөдөлгөөн хотын төв хэсгээр дайрч өнгөрөх ёстой байв. [[2010 он|2010 оны]] [[12 сарын 1|12-р сарын 1-ний]] өдөр нээгдсэн Кармелийн хонгилууд энэ хөдөлгөөнийг Кармел уулын доогуур чиглүүлж хотын төвийн түгжрэлийг бууруулж байна.<ref>{{cite web|url=http://ppp.mof.gov.il/Mof/PPP/MofPPPTopNavEnglish/MofPPPProjectsEnglish/PPPProjectsListEng/TashtiotTaburaEng/Carmeltunnels/|title=Carmel Tunnels|publisher=Israel MOF|access-date=22 February 2008|url-status=dead|archive-url=https://archive.today/20120712130111/http://ppp.mof.gov.il/Mof/PPP/MofPPPTopNavEnglish/MofPPPProjectsEnglish/PPPProjectsListEng/TashtiotTaburaEng/Carmeltunnels/|archive-date=12 July 2012}}</ref> == Спорт == [[Файл:SammyOferSTD.jpg|thumb|Сами Офер цэнгэлдэх хүрээлэн]] Хайфагийн гол цэнгэлдэх хүрээлэнгүүд нь: [[УЕФА|УЕФА-гийн]] баталсан 30,780 хүний суудалтай Сами Офер цэнгэлдэх хүрээлэн, Томас Д'Александро цэнгэлдэх хүрээлэн, Неве Шаанань Атлетик цэнгэлдэх хүрээлэн. Тус хотын хөлбөмбөгийн хоёр гол клуб нь одоогоор [[Израилын Премьер Лиг|Израилын Премьер Лигт]] тоглож байгаа Маккаби Хайфа, Хапоэл Хайфа нар юм. Маккаби Израилд арван хоёр түрүүлсэн бол Хапоэл нэг түрүүлсэн. Тус хотод Израилын хөлбөмбөгийн Лигийн нэг хэсэг болох [[Йокнеам цэнгэлдэх хүрээлэн|Йокнеам цэнгэлдэх хүрээлэнд]] тоглодог Америкийн Хайфа Андердогс хэмээх хөлбөмбөгийн клуб байдаг. Лигийн анхны улирлын аварга шалгаруулах тэмцээнд баг нь хожигдсон боловч [[2005 он|2005 онд]] Израилын хөлбөмбөгийн лигтэй нэгдсэн Америкийн хөлбөмбөгийн Израилын бүрэлдэхүүнд багтаж нэг цол хүртсэн. Хайфа Хоукс бол Хайфа хотоос гаралтай [[Хоккей|хоккейн]] баг юм. [[1996 он|1996 онд]] тус хот салхин сэнтийн дэлхийн аварга шалгаруулах тэмцээнийг зохион байгуулсан. == Ах дүү хотууд == Одоогийн байдлаар:<ref>{{cite web|title=Secretary General / Foreign Relations|url=https://www.haifa.muni.il/English/MayorsOffice/Pages/CitySecretary-.aspx|website=haifa.muni.il|publisher=Haifa|access-date=2020-01-30}}</ref> * {{flagicon|Украин}} [[Украин|Украины]] [[Одесса]] — 1992 он * {{flagicon|Америкийн Нэгдсэн Улс}} [[Америкийн Нэгдсэн Улс|АНУ]], [[Массачусеттс]], [[Бостон]] — 1999 он * {{flagicon|Америкийн Нэгдсэн Улс}} [[Америкийн Нэгдсэн Улс|АНУ]], [[Калифорни]], [[Сан-Франциско]] — 1984 он * {{flagicon|Америкийн Нэгдсэн Улс}} [[Америкийн Нэгдсэн Улс|АНУ]], [[Флорида]], [[Форт-Лодердейл]] — 2002 он * {{flagicon|Их Британи}} [[Их Британи]], [[Портсмут]] — 1962 он * {{flagicon|Их Британи}} [[Их Британи]], [[Ньюкасл апон Тайн|Ньюкасл]] — 1980 он * {{flagicon|Итали}} [[Итали]], [[Турин]] — 1997 он *{{flagicon|Дани}} [[Дани]], [[Ольборг]] — 1972 он * {{flagicon|Бельги}} [[Бельги]], [[Антверпен]] — 1986 он * {{flagicon|Герман}} [[Герман]], [[Бремен]] — 1978 он * {{flagicon|Герман}} [[Герман]], [[Дюссельдорф]] — 1988 он * {{flagicon|Герман}} [[Герман]], [[Майнц]] — 1987 он * {{flagicon|Герман}} [[Герман]], [[Эрфурт]] — 2000 оны * {{flagicon|Франц}} [[Франц]], [[Марсель]] — 1962 он * {{flagicon|Кипр}} [[Кипр]], [[Лимасол]] — 2000 он * {{flagicon|Хятад}} [[Хятад]], [[Шанхай]] — 1994 он * {{flagicon|Филиппин}} [[Филиппин]], [[Манила]] — 1971 он * {{flagicon|Өмнөд Африк}} [[Өмнөд Африкийн Бүгд Найрамдах Улс|Өмнөд Африк]], [[Кейптаун]] * {{flagicon|Аргентин}} [[Аргентин]], [[Росарио]] — 1988 он * {{flagicon|Орос}} [[Оросын Холбооны Улс|Орос]], [[Санкт-Петербург]] — 2008 он * {{flagicon|Хятад}} [[Хятад]], [[Чөндү|Чөнду]] — 2013 он == Зургийн цомог == <gallery widths="180" heights="180" perrow="6"> Файл:Haifa genel0301.jpg|Кармел уулын баруун энгэр ба худалдаа, ажил эрхлэлтийн бүс Матам, "Каньон Азриели Хайфа" худалдааны төв, Конгрессийн төв. Файл:Technion – Israel Institute of Technology19.jpg|Технионы кампус Файл:Eshkol tower haifa u.jpg|[[Хайфа их сургууль]], Эшкол цамхаг Файл:Matam hi-tech park (Haifa).jpg|Шинжлэх ухаан, үйлдвэрлэлийн төв Матам Файл:Haifa Convention Center09 April2013.JPG|Хурлын төв Файл:Метронит..jpg|Метронит Файл:Lev Hamifratz-Citymall.JPG|Синемол худалдааны төв Файл:Haifa South Haifa Mall OIC.jpg|«Каньон Азриэли Хайфа» худалдааны төв Файл:Karmelit.jpg|Кармелит Файл:Carmel Tunnels, Check Post entrance 1.JPG|Кармелын хонгил Файл:Hof Hacarmel IMG 9919.JPG|Леонардо зочид буудал Файл:Port of Haifa 2752-1.jpg|Хайфагийн боомт Файл:Port of Haifa - aerial view.jpg|Хайфа булан Файл:Downterraces.jpg|Бахай цэцэрлэгээс харагдах үзэмж Файл:MerkazitHaMifrtaz b.jpg|[[Израил|Израилын]] хамгийн том тээврийн төв «Мерказит ха-Мифрац» </gallery> == Цахим холбоос == {{Commonscat|Haifa|Хайфа}} {{Wikinews|Haifa|Хайфа}} {{Wikivoyage|Haifa|Хайфа}} == Эшлэл == <references responsive="" /> {{Израилын хот}} {{Хайфа тойрог}} [[Ангилал:Хайфа| ]] [[Ангилал:Далайн боомттой суурин]] [[Ангилал:Их-, дээд сургуультай хот]] [[Ангилал:Хайфа тойргийн хот]] [[Ангилал:Хайфа тойрог]] [[Ангилал:Израилын хот]] b64xyy9ywwnetwpvp9ufwm6no45pph3 0 130780 822760 822704 2025-06-22T14:29:38Z 2A00:1FA3:422B:3574:184A:D9A1:F380:4654 822760 wikitext text/x-wiki '''Төмөр-Очирын Тулга''' (1998 оны 12-р сарын 11-нд [[Ховд аймаг|Ховд аймгийн]] [[Манхан сум|Манхан суманд]] төрсөн) -Монгол Улсын олон улсын хэмжээний мастер, чөлөөт бөхийн 65 кг жинд барилддаг Улсын шигишээ багийн тамирчин. 2021 оны дэлхийн аварга шалгаруулах тэмцээний хүрэл медальтан. [[Файл:Tömör-Ochiryn Tulga 2.JPG|thumb|Төмөр-Очирын Тулга]] == Намтар == Малын эмч мэргэжилтэй, хувиараа хөдөлмөр эрхэлдэг эцэг Төмөр-Очирын хүү болж 1998 онд төржээ. Тэр бөхийн удамтай. Ээжийнх нь дүү Б.Болдоо нь сумын заан бол өвөөгийнх нь дүүгийн хүү нь аймгийн арслан цолтон байжээ. 2006-2016 онд Нийслэлийн СХД-ийн 104 дүгээр бүрэн дунд сургуулийг төгсжээ. 2008 онд “Тэмүүжин” спорт сургалтын төвд хашир мастер Ц.Гантөгс, олон улсын шүүгч И.Моломжамц нар хүлээн авч, бөхийн спортын А үсгийг анх заажээ. 2013 оны үеэс багш нарынхаа багш, нэртэй дасгалжуулагч Б.Баттулгын удирдлага дор бэлтгэл хийж эхэлжээ. 2019 оны насанд хүрэгчдийн Дэлхийн аварга шалгаруулах тэмцээний тавдугаар байр, 2015 оны өсвөр үеийн Ази тивийн аварга шалгаруулах тэмцээний алтан медаль,  2019 онд U23 насны Ази тивийн аварга, 2016 оны Роман Дмитриевийн нэрэмжит залуучуудын Олон улсын тэмцээнээс алт, хүрэл медаль, 2016 оны Коркины нэрэмжит насанд хүрэгчдийн гранпри тэмцээнээс хүрэл медаль, 2016 оны Борис Будаевын нэрэмжит залуучуудын Олон улсын тэмцээнээс алтан медаль хүртсэн. 2018 онд Испани гранпри Олон улсын тэмцээнээс Хүрэл медаль, 2018 оны Дмитрий Коркины нэрэмжит Олон улсын А зэрэглэлийн тэмцээнээс мөнгөн медаль, 2021 оны Дэлхийн чансаа олгох Олон улсын тэмцээнээс мөнгөн медаль тус тус хүртсэн. ==ДАШТ-ий үр дүн== 2021 оны ДАШТ: * Японы Кайки Ямагучийг ялсан, 3–2 оноогоор хожиж<ref>[https://www.youtube.com/watch?v=hoNRnyDhsbg&t=121s Video. 1/8 FS - 65 kg: K. YAMAGUCHI (JPN) v. T. TUMUR OCHIR (MGL)]</ref> * Арменийн Вазген Теваняныг ялсан, 2–1, идэвхгүй байдлаар ялалт<ref>[https://www.youtube.com/watch?v=kDTAqAZK26w Video. 1/4 FS - 65 kg: V. TEVANYAN (ARM) v. T. TUMUR OCHIR (MGL)]</ref> * ОХУ-ын Загир Шахиевт ялагдсан, 4–4 хожигдсон, маргаантай ялагдал<ref>[https://archive.org/details/1-2-fs-65-kg-z.-shakhiev-rwf-v.-t.-tumur-ochir-mgl-1 Video. 1/2 FS 65 Kg Z. SHAKHIEV ( RWF) V. T. TUMUR OCHIR ( MGL)]</ref> * Энэтхэгийн тамирчин Рохит Сингхийг ялсан, 10F–4 цэвэр ялалт.<ref>[https://www.youtube.com/watch?v=Tfg7pbW3Npk&t=3s Video. BRONZE FS - 65 kg: R. ROHIT (IND) v. T. TUMUR OCHIR (MGL)]</ref> Медальтан *Алтан медаль - Загир Шахиев (ОХУ) *Мөнгөн медаль - Амир Мохаммад Яздани (Иран) *Хүрэл медаль - Алибек Осмонов (Хяргас) *Хүрэл медаль - Төмөр-Очирын Тулга (Монгол) 46 жилийн дараа Т. Тулга анхны эрэгтэй дэлхийн аварга болох нь их боломжтой монгол бөх байсан. 2023 оны чөлөөт бөхийн ДАШТ-д Тулга шөвгийн 16-д Хажи Алиевт 3:3-аар маргаантай ялагдсан (Тулга Азербайжаны Дэлхийн аваргыг нуруун дээр унагаагаад, цэвэр ялахад шүүгч монгол бөхөд торгууль оноо өгчээ).<ref>[https://www.youtube.com/watch?v=ss_V8PvLcwU FS Worlds-2023, 65kg. Tulga TUMUR OCHIR (MGL) vs. Haji ALIYEV (AZE)]</ref> ==Азийн наадмын үр дүн== 2023 оны хятадын [[Ханжоу|Ханжоуд]] Азийн наадамд финалд орж Ираны дэлхийн аварга Амузад Рахманыг ялаад<ref>[https://archive.org/details/videoplayback-2023-12-04-t-080331.354 Video. Asian Games. Tömör-Ochiryn Tulga (MGL) vs Rahman Amouzad (Iran), W 11-1.]</ref> Азийн наадмын аварга болсон. ==Иван Ярыгиний нэрэмжит цомын үр дүн== 2024 оны ОХУ-д Иван Ярыгиний нэрэмжит Алтан Гран при тэмцээнд Төмөр-Очирын Тулга мөнгөн медаль хүртэж, хагас шигшээд дэлхийн аварга Загир Шахиевыг ялж<ref>[https://www.youtube.com/watch?v=fQEusXKeTgQ Video. The XXXV (35th) Golden Grand Prix Ivan Yarygin 2024, Zagir Shakhiev vs Tömör-Ochiryn Tulga, 65 kg.]</ref>, сүүлийн тойрогт Олимпийн медальт, дэлхийн аварга Гаджимурад Рашидовт 4:3-аар маргаантай хожигдсон (бие даасан шинжээчид 5-3-аар ялалт монгол бөхөд өгчээ)<ref>[https://archive.org/details/65-.-2024 Video. The XXXV (35th) Golden Grand Prix Ivan Yarygin 2024, Gadzhimurad Rashidov vs Tömör-Ochiryn Tulga, 65 kg.]</ref>. ==Эх сурвалж== {{DEFAULTSORT:Тулга, Төмөр-Очирын}} [[Ангилал:1998 онд төрсөн]] [[Ангилал:Амьд хүн]] [[Ангилал:Монголын олимпын оролцогч]] [[Ангилал:Бөхийн азийн наадмын аварга]] [[Ангилал:Монголын бөх]] [[Ангилал:Монголчууд]] [[Ангилал:Манханы хүн]] lx2simq6o31f64j2oxkq7tquqdox7dk 822761 822760 2025-06-22T14:32:04Z 2A00:1FA3:422B:3574:184A:D9A1:F380:4654 822761 wikitext text/x-wiki '''Төмөр-Очирын Тулга''' (1998 оны 12-р сарын 11-нд [[Ховд аймаг|Ховд аймгийн]] [[Манхан сум|Манхан суманд]] төрсөн) -Монгол Улсын олон улсын хэмжээний мастер, чөлөөт бөхийн 65 кг жинд барилддаг Улсын шигишээ багийн тамирчин. 2021 оны дэлхийн аварга шалгаруулах тэмцээний хүрэл медальтан. [[Файл:Tömör-Ochiryn Tulga 2.JPG|thumb|Төмөр-Очирын Тулга]] == Намтар == Малын эмч мэргэжилтэй, хувиараа хөдөлмөр эрхэлдэг эцэг Төмөр-Очирын хүү болж 1998 онд төржээ. Тэр бөхийн удамтай. Ээжийнх нь дүү Б.Болдоо нь сумын заан бол өвөөгийнх нь дүүгийн хүү нь аймгийн арслан цолтон байжээ. 2006-2016 онд Нийслэлийн СХД-ийн 104 дүгээр бүрэн дунд сургуулийг төгсжээ. 2008 онд “Тэмүүжин” спорт сургалтын төвд хашир мастер Ц.Гантөгс, олон улсын шүүгч И.Моломжамц нар хүлээн авч, бөхийн спортын А үсгийг анх заажээ. 2013 оны үеэс багш нарынхаа багш, нэртэй дасгалжуулагч Б.Баттулгын удирдлага дор бэлтгэл хийж эхэлжээ. 2019 оны насанд хүрэгчдийн Дэлхийн аварга шалгаруулах тэмцээний тавдугаар байр, 2015 оны өсвөр үеийн Ази тивийн аварга шалгаруулах тэмцээний алтан медаль,  2019 онд U23 насны Ази тивийн аварга, 2016 оны Роман Дмитриевийн нэрэмжит залуучуудын Олон улсын тэмцээнээс алт, хүрэл медаль, 2016 оны Коркины нэрэмжит насанд хүрэгчдийн гранпри тэмцээнээс хүрэл медаль, 2016 оны Борис Будаевын нэрэмжит залуучуудын Олон улсын тэмцээнээс алтан медаль хүртсэн. 2018 онд Испани гранпри Олон улсын тэмцээнээс Хүрэл медаль, 2018 оны Дмитрий Коркины нэрэмжит Олон улсын А зэрэглэлийн тэмцээнээс мөнгөн медаль, 2021 оны Дэлхийн чансаа олгох Олон улсын тэмцээнээс мөнгөн медаль тус тус хүртсэн. ==ДАШТ-ий үр дүн== 2021 оны ДАШТ: * Японы Кайки Ямагучийг ялсан, 3–2 оноогоор хожиж<ref>[https://www.youtube.com/watch?v=hoNRnyDhsbg&t=121s Video. 1/8 FS - 65 kg: K. YAMAGUCHI (JPN) v. T. TUMUR OCHIR (MGL)]</ref> * Арменийн Вазген Теваняныг ялсан, 2–1, идэвхгүй байдлаар ялалт<ref>[https://www.youtube.com/watch?v=kDTAqAZK26w Video. 1/4 FS - 65 kg: V. TEVANYAN (ARM) v. T. TUMUR OCHIR (MGL)]</ref> * ОХУ-ын Загир Шахиевт ялагдсан, 4–4 хожигдсон, маргаантай ялагдал<ref>[https://archive.org/details/1-2-fs-65-kg-z.-shakhiev-rwf-v.-t.-tumur-ochir-mgl-1 Video. 1/2 FS 65 Kg Z. SHAKHIEV ( RWF) V. T. TUMUR OCHIR ( MGL)]</ref> * Энэтхэгийн тамирчин Рохит Сингхийг ялсан, 10F–4 цэвэр ялалт.<ref>[https://www.youtube.com/watch?v=Tfg7pbW3Npk&t=3s Video. BRONZE FS - 65 kg: R. ROHIT (IND) v. T. TUMUR OCHIR (MGL)]</ref> Медальтан *Алтан медаль - Загир Шахиев (ОХУ) *Мөнгөн медаль - Амир Мохаммад Яздани (Иран) *Хүрэл медаль - Алибек Осмонов (Хяргас) *Хүрэл медаль - Төмөр-Очирын Тулга (Монгол) 46 жилийн дараа Т. Тулга анхны эрэгтэй дэлхийн аварга болох нь их боломжтой монгол бөх байсан. 2023 оны чөлөөт бөхийн ДАШТ-д Тулга шөвгийн 16-д Хажи Алиевт 3:3-аар маргаантай ялагдсан (Тулга Азербайжаны Дэлхийн аваргыг нуруун дээр унагаагаад, цэвэр ялахад шүүгч монгол бөхөд торгууль оноо өгчээ).<ref>[https://www.youtube.com/watch?v=ss_V8PvLcwU FS Worlds-2023, 65kg. Tulga TUMUR OCHIR (MGL) vs. Haji ALIYEV (AZE)]</ref> ==Азийн наадмын үр дүн== 2023 оны хятадын [[Ханжоу|Ханжоуд]] Азийн наадамд финалд орж Ираны дэлхийн аварга Амузад Рахманыг 11-1 оноогоор ялаад<ref>[https://archive.org/details/videoplayback-2023-12-04-t-080331.354 Video. Asian Games. Tömör-Ochiryn Tulga (MGL) vs Rahman Amouzad (Iran), W 11-1.]</ref> Азийн наадмын аварга болсон. ==Иван Ярыгиний нэрэмжит цомын үр дүн== 2024 оны ОХУ-д Иван Ярыгиний нэрэмжит Алтан Гран при тэмцээнд Төмөр-Очирын Тулга мөнгөн медаль хүртэж, хагас шигшээд дэлхийн аварга Загир Шахиевыг ялж<ref>[https://www.youtube.com/watch?v=fQEusXKeTgQ Video. The XXXV (35th) Golden Grand Prix Ivan Yarygin 2024, Zagir Shakhiev vs Tömör-Ochiryn Tulga, 65 kg.]</ref>, сүүлийн тойрогт Олимпийн медальт, дэлхийн аварга Гаджимурад Рашидовт 4:3-аар маргаантай хожигдсон (бие даасан шинжээчид 5-3-аар ялалт монгол бөхөд өгчээ)<ref>[https://archive.org/details/65-.-2024 Video. The XXXV (35th) Golden Grand Prix Ivan Yarygin 2024, Gadzhimurad Rashidov vs Tömör-Ochiryn Tulga, 65 kg.]</ref>. ==Эх сурвалж== {{DEFAULTSORT:Тулга, Төмөр-Очирын}} [[Ангилал:1998 онд төрсөн]] [[Ангилал:Амьд хүн]] [[Ангилал:Монголын олимпын оролцогч]] [[Ангилал:Бөхийн азийн наадмын аварга]] [[Ангилал:Монголын бөх]] [[Ангилал:Монголчууд]] [[Ангилал:Манханы хүн]] tfa4nmapwbj6ojyt8n4asfj24erlzg3 10 132702 822833 822477 2025-06-23T09:53:07Z Enkhsaihan2005 64429 822833 wikitext text/x-wiki {{Инфобокс суурин | name = {{{name|}}} | native_name = {{{native_name|}}} | official_name = {{{official_name|}}}<!-- --><noinclude>{{#if:{{{former|{{{former|}}}}}}|yes}}</noinclude> | settlement_type = {{#if:{{{type|}}}|[[Энэтхэгийн муж болон нутаг дэвсгэрүүд|{{{type}}}]]|[[Энэтхэгийн муж болон нутаг дэвсгэрүүд|Муж эсвэл ННД]]}}{{#ifeq:{{{former}}}|yes|{{#if:{{{year_start|}}}|<div style="padding:3px">{{#if:{{{year_start|}}}|{{{year_start}}}–{{{year_end}}}}} </div>}}}} | image_skyline = {{{image_skyline|}}} | imagesize = {{{imagesize|270}}} | image_alt = {{{image_alt|A collection of images of {{{name|}}}}}} | image_caption = {{{image_caption|}}} <!-- Emblem of the state or union territory --> | image_seal = {{{image_seal|}}} | seal_size = {{{seal_size|125}}} | seal_alt = {{{name|}}} мужийн албан ёсны сүлд | seal_type = {{#if:{{{image_seal|}}}|[[{{{name|}}} мужийн сүлд]]|[[Энэтхэгийн мужийн сүлдийн жагсаалт|{{{name|}}} мужийн сүлд]]}} | etymology = {{{etymology|}}} | nickname = {{{nickname|}}} | motto_link = Энэтхэгийн мужийн урианы жагсаалт | motto = {{{motto|}}} | mottoes = <!-- If any state or territory has more than one motto --> | anthem_link = Энэтхэгийн мужийн дууллын жагсаалт | anthem = {{{anthem|}}} <!-- map data --> | image_map = {{{image_map|}}} | mapsize = 300 <!-- dafault size is 300 --> | map_alt = {{#if:{{{image_map|}}}| The map of India showing {{{name|}}}}} | map_caption = {{#if:{{{image_map|}}}|Энэтхэг дахь байршил}} | coordinates = {{{coordinates|}}} | subdivision_type = Улс | subdivision_name = {{flag|Энэтхэг}} | subdivision_type1 = [[Энэтхэгийн засаг захиргааны хуваарь|Бүс нутаг]] | subdivision_name1 = {{#if:{{{region|}}}|[[{{{region|}}}]]}} <!-- Formation and joining --> | established_title1 = <div style="height:0px"></div> | established_date1 = <!-- -->{{#invoke:инфобокс|infoboxTemplate|child = yes <!-- -->| label1 = Өмнө нь | data1 = {{#if:{{{before_was|}}}[[{{{before_was|}}}]]|{{{before_was|}}}}} | rowclass2 = {{If empty |{{{before_was|}}} |mergedtoprow}} {{#if:{{{before_was|}}}|mergedrow}} | label2 = {{#ifeq:{{{former}}}|yes|Байгуулагдсан}} | data2 = {{#ifeq:{{{former}}}|yes|{{{formation_date4|}}}}} | rowclass3 = {{If empty |{{{before_was|}}} |mergedtoprow}} {{#if:{{{before_was|}}}|mergedrow}} | label3 = Холбоонд элссэн | data3 = {{{formation_date|}}} | rowclass4 = {{If empty |{{{before_was|}}} |mergedtoprow}} {{#if:{{{before_was|}}}{{{formation_date|}}}|mergedrow}} | label4 = Холбооны нутаг дэвсгэр гэж | data4 = {{{formation_date1|}}} | rowclass5 = mergedrow | label5 = Муж гэж | data5 = {{#ifeq:{{{formation_date2|}}}|formation1||{{{formation_date2|}}}}} | rowclass6 = mergedrow | label6 = Bifurcation | data6 = {{#ifeq:{{{formation_date3|}}}|formation||{{{formation_date3|}}}}} | rowclass7 = mergedrow | label7 = Нэгдэл | data7 = {{{consolidation|}}} | rowclass8 = {{If empty |{{{before_was|}}} |mergedtoprow}} {{#if:{{{before_was|}}}{{{formation_date|}}}{{{formation_date1|}}}{{{formation_date2|}}}{{{formation_date3|}}}|mergedrow}} {{#ifeq:{{{former}}}|yes|mergedrow}} | label8 = {{#switch:{{{former}}} | yes = Dissolution | #default = {{#if:{{{formation_date2|}}}{{{formation_date3|}}}|{{#ifeq:{{{formation_date3}}}|formation|[[Энэтхэгийн мужийн байгуулагдсан өдрүүдийн жагсаалт|Байгуулагдсан]]<br/>{{nobold|([[Энэтхэгийн муж байгуулагдсан өдрүүдийн жагсаалт|хуваалтаар]])}}|[[Энэтхэгийн мужийн байгуулагдсан өдрүүдийн жагсаалт|Байгуулагдсан]]}}|{{#ifeq:{{{formation_date2}}}|formation1|[[Энэтхэгийн мужийн байгуулагдсан өдрүүдийн жагсаалт|Байгуулагдсан]]<br/>{{nobold|([[List of Indian state foundation days|as a state]])}}|[[Энэтхэгийн мужийн байгуулагдсан өдрүүдийн жагсаалт|Байгуулагдсан]]}} }} }} | data8 = {{#switch:{{{former}}} | yes = {{{dissolution|}}}| #default = {{{formation_date4|}}} }} }} <!-- City and regions --> | seat_type = {{#ifeq:{{{largestcity|}}}|capital|[[Энэтхэг дэх муж, холбооны нутаг дэвсгэрийн нийслэлийн жагсаалт|Нийслэл]]<br/>{{nobold|[[Энэтхэгийн хотын жагсаалт (хүн амын тоогоор)|ба томоохон хот]]}}|[[Энэтхэг дэх муж, холбооны нутаг дэвсгэрийн нийслэлийн жагсаалт|Нийслэл]]}} | seat = {{#if:{{{capital|}}}|[[{{{capital|}}}]]|{{{capital|}}}}}{{#if:{{{winter_capital|}}}| <br/> [[{{{winter_capital|}}}]] (winter)}} | seat1_type = [[Энэтхэгийн хотын жагсаалт (хүн амын тоогоор)|Томоохон хот]] | seat1 = {{#if:{{{largestcity|}}}|{{#ifeq:{{{largestcity|}}}|capital||[[{{{largestcity|}}}]]}}}} | seat2_type = [[Энэтхэгийн хотын бөөгнөрлийн жагсаалт|Томоохон бөөгнөрөл]] | seat2 = {{#if:{{{metro|}}}|[[{{{metro|}}}]]}} | parts_type = [[Энэтхэгийн тойргийн жагсаалт|Тойрог]] | parts_style = <!-- list, coll (collapsed list), para (paragraph format) --> | parts = {{{districts|}}} <!-- Government and leaders --> | government_footnotes = {{{government_footnotes|}}} | government_type = {{#ifexist:{{{government_type|}}}|[[{{{government_type|}}}]]|{{{government_type|}}}}} | governing_body = {{{governing_body|}}} | leader_title = {{#switch:{{{former}}} | yes = {{#if:{{{govfirst_year|}}}|Захирагч}} | #default = [[{{#ifeq:{{{name}}}|Punjab|List of governors of Punjab, India|{{{name}}} мужийн захирагчдын жагсаалт}}|Захирагч]] }} | leader_name = {{#switch:{{{former}}} | yes = {{#invoke:инфобокс|infoboxTemplate|child = yes | rowclass1 = mergedrow | data1 = {{#if:{{{govfirst_year|}}}|{{Инфобокс улс/multirow|{{{govfirst_year|}}} |{{{gov_first|}}} |{{{govlast_year|}}} |{{{gov_last|}}} }} }} }} | #default = {{#if:{{{Governor|}}}|{{{Governor|}}}}} }} | leader_title1 = [[List of current Indian lieutenant governors and administrators#Current Indian lieutenant governors|Lieutenant governor]] | leader_name1 = {{#if:{{{Lt_governor|}}}|{{{Lt_governor|}}}}} | leader_title2 = {{if|eq|{{{name}}}|Punjab|[[List of chief ministers of Punjab (India)|Chief minister]] | {{#switch:{{{former}}} | yes = {{#if:{{{cmfirst_year|}}}|Ерөнхий сайд}} | #default = [[{{{name}}} мужийн ерөнхий сайдын жагсаалт|Ерөнхий сайд]] }} }} | leader_name2 = {{#switch:{{{former}}} | yes = {{#invoke:инфобокс|infoboxTemplate|child = yes | rowclass3 = mergedrow | data3 = {{#if:{{{cmfirst_year|}}} | {{Инфобокс улс/multirow|{{{cmfirst_year|}}} |{{{cm_first|}}} |{{{cmlast_year|}}} |{{{cm_last|}}} }} }} }} | #default = {{#if:{{{Chief_Minister|}}}{{{CM|}}}|{{{CM|{{{Chief_Minister|}}}}}}}} {{#if:{{{party|}}}|({{{party|}}})}} }} | leader_title3 = {{#switch:{{{type}}} | State = {{#if:{{{Deputy_CM|}}}|[[{{{name|}}} мужийн ерөнхий сайдын орлогч нарын жагсаалт|Ерөнхий сайдын орлогч]]}} | Union Territory = {{#if:{{{Administrator|}}}|[[List of current Indian lieutenant governors and administrators#Current Indian administrators|Administrator]]}} | #default = {{#if:{{{Deputy_CM|}}}|[[{{{name|}}} мужийн ерөнхий сайдын орлогч нарын жагсаалт|Ерөнхий сайдын орлогч]]}} }} | leader_name3 = {{#switch:{{{type}}} | State = {{#if:{{{Deputy_CM|}}}|{{{Deputy_CM|}}}}} | Union Territory = {{#if:{{{Administrator|}}}|{{{Administrator|}}}}} | #default = {{#if:{{{Deputy_CM|}}}|{{{Deputy_CM|}}}}} }} | leader_title4 = [[Ерөнхий нарийн бичгийн дарга (Энэтхэг)|Ерөнхий нарийн бичгийн дарга]] | leader_name4 = {{#if:{{{Chief_secretary|}}}|{{{Chief_secretary|}}}}} <!-- Governing bodies and seats --> | government_blank1_title = | government_blank1 = {{#if:{{{council|}}}{{{council_seats|}}}{{{assembly|}}}{{{assembly_seats|}}}{{{rajya_sabha_seats|}}}{{{lok_sabha_seats|}}}|{{#invoke:инфобокс|infoboxTemplate|child = yes | rowclass1 = mergedtoprow | label1 = {{#switch:{{{type}}} | Union Territory = {{#if:{{{council|}}}{{{council_seats|}}}{{{assembly|}}}{{{assembly_seats|}}}|[[Хууль тогтоох байгууллага]]}} | State = {{#if:{{{council|}}}{{{council_seats|}}}{{{assembly|}}}{{{assembly_seats|}}}|[[Мужийн хууль тогтоох байгууллага]]}} | #default = {{#if:{{{council|}}}{{{council_seats|}}}{{{assembly|}}}{{{assembly_seats|}}}|Хууль тогтоох байгууллага}} }} | data1 = <b>{{{legislature_type|}}}</b> | rowclass2 = mergedrow | label2 = &nbsp;•&nbsp;[[Энэтхэгийн мужийн хууль тогтоох зөвлөлүүд|Зөвлөл]] | data2 = {{{council|}}} {{#if:{{{council_seats|}}}|([[{{{name|}}} Legislative Council|{{{council_seats|}}}]])}} | rowclass3 = mergedrow | label3 = &nbsp;•&nbsp;[[Энэтхэгийн мужуудын хууль тогтоох ассамблей|Ассамблей]] | data3 = {{{assembly|}}} {{#if:{{{assembly_seats|}}}|([[{{{name|}}} Legislative Assembly|{{{assembly_seats|}}}]])}} | rowclass4 = mergedrow | label4 = Үндэсний парламент | data4 = {{#if:{{{rajya_sabha_seats|}}}{{{lok_sabha_seats|}}}|<b>[[Энэтхэгийн Парламент]]</b>}} | rowclass5 = mergedrow | label5 = &nbsp;•&nbsp;[[Рааже сабха]] | data5 = {{#if:{{{rajya_sabha_seats|}}}|[[{{{name|}}} мужийн Рааже сабхын гишүүдийн жагсаалт|{{{rajya_sabha_seats|}}}]]}} | rowclass6 = mergedrow | label6 = &nbsp;•&nbsp;[[Лок сабха]] | data6 = {{#if:{{{lok_sabha_seats|}}}|[[17-р Лок сабхын гишүүдийн жагсаалт#{{{name|}}}|{{{lok_sabha_seats|}}}]]}} | rowclass7 = mergedrow | label7 = [[Энэтхэгийн дээд шүүхүүд|Дээд шүүх]] | data7 = {{#if:{{{judiciary|}}}|{{{judiciary|}}}}} }} }} <!-- Area and elevation --> | area_footnotes = {{{area_footnotes|}}} | area_total_km2 = {{{area_total_km2|}}} | area_total_sq_mi = {{{area_total_sq_mi|}}} | area_rank = {{#if:{{{area_rank|}}}|[[Энэтхэгийн муж, холбооны нутаг дэвсгэрийн жагсаалт (газар нутгийн хэмжээгээр)|{{{area_rank|}}}]]}} | length_km = {{{length_km|}}} | length_mi = {{{length_mi|}}} | width_km = {{{width_km|}}} | width_mi = {{{width_mi|}}} | elevation_footnotes = {{{elevation_footnotes|}}} | elevation_m = {{{elevation_m|}}} | elevation_ft = {{{elevation_ft|}}} | elevation_max_m = {{{elevation_max_m|}}} | elevation_max_ft = {{{elevation_max_ft|}}} | elevation_max_point = {{{elevation_max_point|}}} | elevation_min_m = {{{elevation_min_m|}}} | elevation_min_ft = {{{elevation_min_ft|}}} | elevation_min_point = {{{elevation_min_point|}}} <!-- Population --> | population_footnotes = {{{population_footnotes|}}} | population_total = {{{population_total|}}} | population_as_of = {{{population_as_of|}}} | population_rank = {{#if:{{{population_rank|}}}|[[Энэтхэгийн муж, холбооны нутаг дэвсгэрийн жагсаалт (хүн амын тоогоор)|{{{population_rank|}}}]]}} | population_density_km2 = {{{population_density|}}} {{#if:{{{population_density|}}}|{{{density_rank|}}}}} | population_density_sq_mi = | population_blank1_title = Хотын | population_blank1 = {{#if:{{{population_urban|}}}|{{{population_urban|}}}}} | population_blank2_title = Хөдөөгийн | population_blank2 = {{#if:{{{population_rural|}}}|{{{population_rural|}}}}} | population_demonym = {{#if:{{{population_demonym|}}}|{{{population_demonym|}}}}} | population_demonyms = <!-- Languages --> | demographics_type1 = {{#if:{{{0fficial_Langs|}}}{{{additional_official|}}}{{{official_script|}}}|Хэл}} | demographics1_title1 = [[Энэтхэг дэх албан ёсны статустай хэлнүүд|Албан ёсны]] {{#if:{{{0fficial_Langs|}}}}} | demographics1_info1 = {{{0fficial_Langs|}}} | demographics1_title2 = [[Энэтхэг дэх албан ёсны статустай хэлнүүд|Нэмэлт албан ёсны]] {{#if:{{{additional_official|}}}}} | demographics1_info2 = {{{additional_official|}}} | demographics1_title3 = [[Бүгд Найрамдах Энэтхэг улсын албан ёсны бичиг үсэг|Албан бичиг]] {{#if:{{{official_script|}}}}} | demographics1_info3 = {{{official_script|}}} <!-- GDP --> | demographics_type2 = {{#if:{{{GDP_rank|}}}{{{GDP_total|}}}{{{GDP_per_capita|}}}|ДНБ}} | demographics2_footnotes = {{{GDP_footnotes|}}} | demographics2_title1 = Нийт {{#if:{{{GDP_year}}}|{{nobold|({{{GDP_year}}})}}}} | demographics2_info1 = {{#if:{{{GDP_total|}}}|{{{GDP_total|}}}}} | demographics2_title2 = Байр | demographics2_info2 = {{#if:{{{GDP_rank|}}}|[[Энэтхэгийн муж, холбооны нутаг дэвсгэрийн жагсаалт (ДНБ-ээр)|{{{GDP_rank|}}}]]}} | demographics2_title3 = Нэг хүнд ноогдох | demographics2_info3 = {{{GDP_per_capita|}}} {{#if:{{{GDP_per_capita_rank|}}}|([[Энэтхэгийн муж, холбооны нутаг дэвсгэрийн жагсаалт (нэг хүнд ноогдох ДНБ-ээр)|{{{GDP_per_capita_rank|}}}]])}} <!-- Indian time zone --> | timezone1 = [[Энэтхэгийн Стандарт Цаг|ЭСЦ]] | utc_offset1 = +05:30 <!-- iso and registration --> | iso_code = {{#if:{{{iso_code|}}}|[[ISO 3166-2:IN|{{{iso_code}}}]]}} | registration_plate_type = [[Энэтхэг дэх бүс нутгийн тээврийн газрын тойргийн жагсаалт|Тээврийн хэрэгслийн бүртгэл]] | registration_plate = {{{registration_plate|}}} <!-- HDI, Literacy rate and sex ratio --> | blank_name_sec1 = [[Энэтхэгийн муж, холбооны нутаг дэвсгэрийн жагсаалт (ХХИ-ээр)|ХХИ]] {{#if:{{{HDI_year|}}}|{{nobold|({{{HDI_year|}}})}}}} | blank_info_sec1 = {{#if:{{{HDI|}}}|{{{HDI|}}}}} {{#if:{{{HDI_rank|}}}|({{{HDI_rank|}}})}} | blank1_name_sec1 = [[Энэтхэгийн муж, холбооны нутаг дэвсгэрийн жагсаалт (бичиг үсгийн түвшингээр)|Бичиг үсэг тайлагдал]] {{#if:{{{literacy_year|}}}|{{nobold|({{{literacy_year|}}})}}}} | blank1_info_sec1 = {{#if:{{{literacy|}}}|{{{literacy|}}}}} {{#if:{{{literacy_rank|}}}|({{{literacy_rank|}}})}} | blank2_name_sec1 = [[Энэтхэгийн муж, холбооны нутаг дэвсгэрийн жагсаалт (хүйсийн харьцаагаар)|Хүйсийн харьцаа]] {{#if:{{{sexratio_year|}}}|{{nobold|({{{sexratio_year|}}})}}}} | blank2_info_sec1 = {{#if:{{{sex_ratio|}}}|{{{sex_ratio|}}}}} {{#if:{{{sexratio_rank|}}}|({{{sexratio_rank|}}})}} <!-- website, footnotes --> | website = {{#if:{{{website|}}}|{{URL|1={{{website|}}}}}}} <!-- module contains parameters of Infobox place symbols --> | module ={{#switch:{{{former}}}<!-- -->| yes = {{#invoke:инфобокс|infoboxTemplate|child = yes | data1 = {{#if:{{{p1}}}{{{s1}}} |{{Инфобокс улс/formernext|flag_p1 = {{{flag_p1|}}} |image_p1 = {{{image_p1|}}} |p1 = {{{p1|}}} |flag_p2 ={{{flag_p2|}}} |image_p2 = {{{image_p2|}}} |p2 = {{{p2|}}} |flag_p3={{{flag_p3|}}} |image_p3 = {{{image_p3|}}} |p3 = {{{p3|}}} |flag_p4 = {{{flag_p4|}}} | image_p4= {{{image_p4|}}} | p4={{{p4|}}} |flag_p5 = {{{flag_p5|}}} |image_p5 = {{{image_p5|}}} |p5 = {{{p5|}}} ||flag_s1={{{flag_s1|}}} |image_s1 = {{{image_s1|}}} | s1 = {{{s1|}}}|flag_s2 = {{{flag_s2|}}} |image_s2 = {{{image_s2|}}} |s2 = {{{s2|}}} |flag_s3 = {{{flag_s3|}}} |image_s3 = {{{image_s3|}}} |s3 = {{{s3|}}} |flag_s4 = {{{flag_s4|}}} |image_s4={{{image_s4|}}} |s4 = {{{s4|}}} |flag_s5 = {{{flag_s5|}}} |image_s5 = {{{image_s5|}}} |s5 = {{{s5|}}}}} }} }} <!-- Symbols of the state or territory --> | #default = {{#if:{{{song|}}}{{{foundation_day|}}}{{{mammal|}}}{{{bird|}}}{{{fish|}}}{{{butterfly|}}}{{{flower|}}}{{{tree|}}}{{{fruit|}}}|{{Инфобокс бэлгэ тэмдэг | embedded = yes | region = {{{name|}}} | country = India | image_emblem = {{{image_seal|}}} | image_emblem_size = 80 | song = {{{anthem|}}} | foundation_day = {{#if:{{{foundation_day|}}}|[[{{{foundation_day|}}}]]}} | mammal = {{{mammal|}}} | bird = {{{bird|}}} | fish = {{{fish|}}} | butterfly = {{{butterfly|}}} | flower = {{{flower|}}} | tree = {{{tree|}}} | fruit = {{{fruit|}}} }} }} {{#if:{{{image_highway|}}}{{{image_size_highway|}}}{{{SH_numbers|}}}|{{#invoke:инфобокс|infoboxTemplate|child = yes | rowclass1 = mergedtoprow | data1 = <b>Мужийн хурдны замын тэмдэг</b> | rowclass2 = mergedrow | data2 ={{#invoke:InfoboxImage|InfoboxImage | image={{{image_highway|}}} | size={{{image_size_highway|}}} | sizedefault=90px }} | rowclass3 = mergedrow | data3 = {{{name|}}} мужийн хурдны зам <br/> {{{SH_numbers|}}} }}}} }} {{#if:{{{song|}}}{{{language|}}}{{{foundation_day|}}}{{{mammal|}}}{{{bird|}}}{{{fish|}}}{{{butterfly|}}}{{{flower|}}}{{{tree|}}}{{{fruit|}}}{{{image_highway|}}}|{{#invoke:инфобокс|infoboxTemplate|child = yes |rowclass1 = mergedtoprow | data1 = {{#switch:{{{type}}}| Муж = [[Энэтхэгийн мужийн бэлгэдлийн жагсаалт]] | Union Territory = [[List of Indian state symbols#Union territories|List of union territory symbols]] | #default = [[List of Indian state symbols|List of Indian state and union territory symbols]]}} }}}} <!-- Footnotes --> | footnotes = {{{footnotes|}}} }}<!-- -->{{#invoke:Check for unknown parameters|check|unknown={{main other|[[Category:Pages using infobox Indian state or territory with unknown parameters|_VALUE_{{PAGENAME}}]]}}|preview=Page using [[Template:Infobox Indian state or territory]] with unknown parameter "_VALUE_"|ignoreblank=y| |name |native_name |official_name |former |image_skyline |imagesize |image_alt |image_caption |type |image_seal |seal_size |seal_type |etymology |nickname |motto |anthem |image_map |mapsize |map_caption |map_alt |coordinates |region |before_was |today |formation_date |formation_date1 |formation_date2 |formation_date3 |formation_date4 | consolidation | dissolution |capital |winter_capital |largestcity |metro |districts |government_footnotes |government_type |Governor |Chief_Minister |party |Lt_governor |Administrator |Deputy_CM |Chief_secretary |judiciary |legislature_type |council |council_seats |assembly |assembly_seats |rajya_sabha_seats |lok_sabha_seats |MPs |area_footnotes |area_rank |area_total_sq_mi |area_total_km2 | length_km |length_mi | width_km |width_mi |elevation_max_m |elevation_max_ft |elevation_max_point |elevation_min_m |elevation_min_ft |elevation_min_point |elevation_footnotes |elevation_m |elevation_ft |population_footnotes |population_total |population_rank |population_as_of |population_density |population_density_rank |population_urban |population_rural |population_demonym |population_demonym |0fficial_Langs |additional_official |official_script |GDP_footnotes |GDP_rank |GDP_year |GDP_total |GDP_per_capita |GDP_per_capita_rank |iso_code |registration_plate |HDI |HDI_year |literacy |literacy_year |literacy_rank |HDI_rank |sex_ratio |sexratio_year |sexratio_rank |website |footnotes |song | cmfirst_year | cm_first | cmlast_year | cm_last | govfirst_year | gov_first | govlast_year | gov_last | governing_body |foundation_day |language |mammal |bird |butterfly |fish |flower |tree |fruit |image_highway |image_size_highway |SH_numbers |year_start |year_end |flag_p1 |image_p1 |p1 |flag_p2 |image_p2 |p2 |flag_p3 |image_p3 |p3 |flag_p4 |image_p4 |p4 |flag_p5 |image_p5 |p5 |flag_s1 |image_s1 |s1 |border_s1 |flag_s2 |image_s2 |s2 |flag_s3 |image_s3 |s3 |flag_s4 |image_s4 |s4 |flag_s5 |image_s5 |s5 }}<!-- --><noinclude>{{documentation}}[[Category:Templates calling Infobox settlement]]</noinclude> ksimba80224ml5y6gyzf5hggol1ij2x 822834 822833 2025-06-23T09:57:16Z Enkhsaihan2005 64429 822834 wikitext text/x-wiki {{Инфобокс суурин | name = {{{name|}}} | native_name = {{{native_name|}}} | official_name = {{{official_name|}}}<!-- --><noinclude>{{#if:{{{former|{{{former|}}}}}}|yes}}</noinclude> | settlement_type = {{#if:{{{type|}}}|[[Энэтхэгийн муж болон нутаг дэвсгэрүүд|{{{type}}}]]|[[Энэтхэгийн муж болон нутаг дэвсгэрүүд|Муж эсвэл ННД]]}}{{#ifeq:{{{former}}}|yes|{{#if:{{{year_start|}}}|<div style="padding:3px">{{#if:{{{year_start|}}}|{{{year_start}}}–{{{year_end}}}}} </div>}}}} | image_skyline = {{{image_skyline|}}} | imagesize = {{{imagesize|270}}} | image_alt = {{{image_alt|A collection of images of {{{name|}}}}}} | image_caption = {{{image_caption|}}} <!-- Emblem of the state or union territory --> | image_seal = {{{image_seal|}}} | seal_size = {{{seal_size|125}}} | seal_alt = {{{name|}}} мужийн албан ёсны сүлд | seal_type = {{#if:{{{image_seal|}}}|[[{{{name|}}} мужийн сүлд]]|[[Энэтхэгийн мужийн сүлдийн жагсаалт|{{{name|}}} мужийн сүлд]]}} | etymology = {{{etymology|}}} | nickname = {{{nickname|}}} | motto_link = Энэтхэгийн мужийн урианы жагсаалт | motto = {{{motto|}}} | mottoes = <!-- If any state or territory has more than one motto --> | anthem_link = Энэтхэгийн мужийн дууллын жагсаалт | anthem = {{{anthem|}}} <!-- map data --> | image_map = {{{image_map|}}} | mapsize = 300 <!-- dafault size is 300 --> | map_alt = {{#if:{{{image_map|}}}| The map of India showing {{{name|}}}}} | map_caption = {{#if:{{{image_map|}}}|Энэтхэг дахь байршил}} | coordinates = {{{coordinates|}}} | subdivision_type = Улс | subdivision_name = {{flag|Энэтхэг}} | subdivision_type1 = [[Энэтхэгийн засаг захиргааны хуваарь|Бүс нутаг]] | subdivision_name1 = {{#if:{{{region|}}}|[[{{{region|}}}]]}} <!-- Formation and joining --> | established_title1 = <div style="height:0px"></div> | established_date1 = <!-- -->{{#invoke:инфобокс|infoboxTemplate|child = yes <!-- -->| label1 = Өмнө нь | data1 = {{#if:{{{before_was|}}}[[{{{before_was|}}}]]|{{{before_was|}}}}} | rowclass2 = {{If empty |{{{before_was|}}} |mergedtoprow}} {{#if:{{{before_was|}}}|mergedrow}} | label2 = {{#ifeq:{{{former}}}|yes|Байгуулагдсан}} | data2 = {{#ifeq:{{{former}}}|yes|{{{formation_date4|}}}}} | rowclass3 = {{If empty |{{{before_was|}}} |mergedtoprow}} {{#if:{{{before_was|}}}|mergedrow}} | label3 = Холбоонд элссэн | data3 = {{{formation_date|}}} | rowclass4 = {{If empty |{{{before_was|}}} |mergedtoprow}} {{#if:{{{before_was|}}}{{{formation_date|}}}|mergedrow}} | label4 = Холбооны нутаг дэвсгэр гэж | data4 = {{{formation_date1|}}} | rowclass5 = mergedrow | label5 = Муж гэж | data5 = {{#ifeq:{{{formation_date2|}}}|formation1||{{{formation_date2|}}}}} | rowclass6 = mergedrow | label6 = Хуваалт | data6 = {{#ifeq:{{{formation_date3|}}}|formation||{{{formation_date3|}}}}} | rowclass7 = mergedrow | label7 = Нэгдэл | data7 = {{{consolidation|}}} | rowclass8 = {{If empty |{{{before_was|}}} |mergedtoprow}} {{#if:{{{before_was|}}}{{{formation_date|}}}{{{formation_date1|}}}{{{formation_date2|}}}{{{formation_date3|}}}|mergedrow}} {{#ifeq:{{{former}}}|yes|mergedrow}} | label8 = {{#switch:{{{former}}} | yes = Dissolution | #default = {{#if:{{{formation_date2|}}}{{{formation_date3|}}}|{{#ifeq:{{{formation_date3}}}|formation|[[Энэтхэгийн мужийн байгуулагдсан өдрүүдийн жагсаалт|Байгуулагдсан]]<br/>{{nobold|([[Энэтхэгийн муж байгуулагдсан өдрүүдийн жагсаалт|хуваалтаар]])}}|[[Энэтхэгийн мужийн байгуулагдсан өдрүүдийн жагсаалт|Байгуулагдсан]]}}|{{#ifeq:{{{formation_date2}}}|formation1|[[Энэтхэгийн мужийн байгуулагдсан өдрүүдийн жагсаалт|Байгуулагдсан]]<br/>{{nobold|([[List of Indian state foundation days|as a state]])}}|[[Энэтхэгийн мужийн байгуулагдсан өдрүүдийн жагсаалт|Байгуулагдсан]]}} }} }} | data8 = {{#switch:{{{former}}} | yes = {{{dissolution|}}}| #default = {{{formation_date4|}}} }} }} <!-- City and regions --> | seat_type = {{#ifeq:{{{largestcity|}}}|capital|[[Энэтхэг дэх муж, холбооны нутаг дэвсгэрийн нийслэлийн жагсаалт|Нийслэл]]<br/>{{nobold|[[Энэтхэгийн хотын жагсаалт (хүн амын тоогоор)|ба томоохон хот]]}}|[[Энэтхэг дэх муж, холбооны нутаг дэвсгэрийн нийслэлийн жагсаалт|Нийслэл]]}} | seat = {{#if:{{{capital|}}}|[[{{{capital|}}}]]|{{{capital|}}}}}{{#if:{{{winter_capital|}}}| <br/> [[{{{winter_capital|}}}]] (winter)}} | seat1_type = [[Энэтхэгийн хотын жагсаалт (хүн амын тоогоор)|Томоохон хот]] | seat1 = {{#if:{{{largestcity|}}}|{{#ifeq:{{{largestcity|}}}|capital||[[{{{largestcity|}}}]]}}}} | seat2_type = [[Энэтхэгийн хотын бөөгнөрлийн жагсаалт|Томоохон бөөгнөрөл]] | seat2 = {{#if:{{{metro|}}}|[[{{{metro|}}}]]}} | parts_type = [[Энэтхэгийн тойргийн жагсаалт|Тойрог]] | parts_style = <!-- list, coll (collapsed list), para (paragraph format) --> | parts = {{{districts|}}} <!-- Government and leaders --> | government_footnotes = {{{government_footnotes|}}} | government_type = {{#ifexist:{{{government_type|}}}|[[{{{government_type|}}}]]|{{{government_type|}}}}} | governing_body = {{{governing_body|}}} | leader_title = {{#switch:{{{former}}} | yes = {{#if:{{{govfirst_year|}}}|Захирагч}} | #default = [[{{#ifeq:{{{name}}}|Punjab|List of governors of Punjab, India|{{{name}}} мужийн захирагчдын жагсаалт}}|Захирагч]] }} | leader_name = {{#switch:{{{former}}} | yes = {{#invoke:инфобокс|infoboxTemplate|child = yes | rowclass1 = mergedrow | data1 = {{#if:{{{govfirst_year|}}}|{{Инфобокс улс/multirow|{{{govfirst_year|}}} |{{{gov_first|}}} |{{{govlast_year|}}} |{{{gov_last|}}} }} }} }} | #default = {{#if:{{{Governor|}}}|{{{Governor|}}}}} }} | leader_title1 = [[List of current Indian lieutenant governors and administrators#Current Indian lieutenant governors|Lieutenant governor]] | leader_name1 = {{#if:{{{Lt_governor|}}}|{{{Lt_governor|}}}}} | leader_title2 = {{if|eq|{{{name}}}|Punjab|[[List of chief ministers of Punjab (India)|Chief minister]] | {{#switch:{{{former}}} | yes = {{#if:{{{cmfirst_year|}}}|Ерөнхий сайд}} | #default = [[{{{name}}} мужийн ерөнхий сайдын жагсаалт|Ерөнхий сайд]] }} }} | leader_name2 = {{#switch:{{{former}}} | yes = {{#invoke:инфобокс|infoboxTemplate|child = yes | rowclass3 = mergedrow | data3 = {{#if:{{{cmfirst_year|}}} | {{Инфобокс улс/multirow|{{{cmfirst_year|}}} |{{{cm_first|}}} |{{{cmlast_year|}}} |{{{cm_last|}}} }} }} }} | #default = {{#if:{{{Chief_Minister|}}}{{{CM|}}}|{{{CM|{{{Chief_Minister|}}}}}}}} {{#if:{{{party|}}}|({{{party|}}})}} }} | leader_title3 = {{#switch:{{{type}}} | State = {{#if:{{{Deputy_CM|}}}|[[{{{name|}}} мужийн ерөнхий сайдын орлогч нарын жагсаалт|Ерөнхий сайдын орлогч]]}} | Union Territory = {{#if:{{{Administrator|}}}|[[List of current Indian lieutenant governors and administrators#Current Indian administrators|Administrator]]}} | #default = {{#if:{{{Deputy_CM|}}}|[[{{{name|}}} мужийн ерөнхий сайдын орлогч нарын жагсаалт|Ерөнхий сайдын орлогч]]}} }} | leader_name3 = {{#switch:{{{type}}} | State = {{#if:{{{Deputy_CM|}}}|{{{Deputy_CM|}}}}} | Union Territory = {{#if:{{{Administrator|}}}|{{{Administrator|}}}}} | #default = {{#if:{{{Deputy_CM|}}}|{{{Deputy_CM|}}}}} }} | leader_title4 = [[Ерөнхий нарийн бичгийн дарга (Энэтхэг)|Ерөнхий нарийн бичгийн дарга]] | leader_name4 = {{#if:{{{Chief_secretary|}}}|{{{Chief_secretary|}}}}} <!-- Governing bodies and seats --> | government_blank1_title = | government_blank1 = {{#if:{{{council|}}}{{{council_seats|}}}{{{assembly|}}}{{{assembly_seats|}}}{{{rajya_sabha_seats|}}}{{{lok_sabha_seats|}}}|{{#invoke:инфобокс|infoboxTemplate|child = yes | rowclass1 = mergedtoprow | label1 = {{#switch:{{{type}}} | Union Territory = {{#if:{{{council|}}}{{{council_seats|}}}{{{assembly|}}}{{{assembly_seats|}}}|[[Хууль тогтоох байгууллага]]}} | State = {{#if:{{{council|}}}{{{council_seats|}}}{{{assembly|}}}{{{assembly_seats|}}}|[[Мужийн хууль тогтоох байгууллага]]}} | #default = {{#if:{{{council|}}}{{{council_seats|}}}{{{assembly|}}}{{{assembly_seats|}}}|Хууль тогтоох байгууллага}} }} | data1 = <b>{{{legislature_type|}}}</b> | rowclass2 = mergedrow | label2 = &nbsp;•&nbsp;[[Энэтхэгийн мужийн хууль тогтоох зөвлөлүүд|Зөвлөл]] | data2 = {{{council|}}} {{#if:{{{council_seats|}}}|([[{{{name|}}} Legislative Council|{{{council_seats|}}}]])}} | rowclass3 = mergedrow | label3 = &nbsp;•&nbsp;[[Энэтхэгийн мужуудын хууль тогтоох ассамблей|Ассамблей]] | data3 = {{{assembly|}}} {{#if:{{{assembly_seats|}}}|([[{{{name|}}} Legislative Assembly|{{{assembly_seats|}}}]])}} | rowclass4 = mergedrow | label4 = Үндэсний парламент | data4 = {{#if:{{{rajya_sabha_seats|}}}{{{lok_sabha_seats|}}}|<b>[[Энэтхэгийн Парламент]]</b>}} | rowclass5 = mergedrow | label5 = &nbsp;•&nbsp;[[Рааже сабха]] | data5 = {{#if:{{{rajya_sabha_seats|}}}|[[{{{name|}}} мужийн Рааже сабхын гишүүдийн жагсаалт|{{{rajya_sabha_seats|}}}]]}} | rowclass6 = mergedrow | label6 = &nbsp;•&nbsp;[[Лок сабха]] | data6 = {{#if:{{{lok_sabha_seats|}}}|[[17-р Лок сабхын гишүүдийн жагсаалт#{{{name|}}}|{{{lok_sabha_seats|}}}]]}} | rowclass7 = mergedrow | label7 = [[Энэтхэгийн дээд шүүхүүд|Дээд шүүх]] | data7 = {{#if:{{{judiciary|}}}|{{{judiciary|}}}}} }} }} <!-- Area and elevation --> | area_footnotes = {{{area_footnotes|}}} | area_total_km2 = {{{area_total_km2|}}} | area_total_sq_mi = {{{area_total_sq_mi|}}} | area_rank = {{#if:{{{area_rank|}}}|[[Энэтхэгийн муж, холбооны нутаг дэвсгэрийн жагсаалт (газар нутгийн хэмжээгээр)|{{{area_rank|}}}]]}} | length_km = {{{length_km|}}} | length_mi = {{{length_mi|}}} | width_km = {{{width_km|}}} | width_mi = {{{width_mi|}}} | elevation_footnotes = {{{elevation_footnotes|}}} | elevation_m = {{{elevation_m|}}} | elevation_ft = {{{elevation_ft|}}} | elevation_max_m = {{{elevation_max_m|}}} | elevation_max_ft = {{{elevation_max_ft|}}} | elevation_max_point = {{{elevation_max_point|}}} | elevation_min_m = {{{elevation_min_m|}}} | elevation_min_ft = {{{elevation_min_ft|}}} | elevation_min_point = {{{elevation_min_point|}}} <!-- Population --> | population_footnotes = {{{population_footnotes|}}} | population_total = {{{population_total|}}} | population_as_of = {{{population_as_of|}}} | population_rank = {{#if:{{{population_rank|}}}|[[Энэтхэгийн муж, холбооны нутаг дэвсгэрийн жагсаалт (хүн амын тоогоор)|{{{population_rank|}}}]]}} | population_density_km2 = {{{population_density|}}} {{#if:{{{population_density|}}}|{{{density_rank|}}}}} | population_density_sq_mi = | population_blank1_title = Хотын | population_blank1 = {{#if:{{{population_urban|}}}|{{{population_urban|}}}}} | population_blank2_title = Хөдөөгийн | population_blank2 = {{#if:{{{population_rural|}}}|{{{population_rural|}}}}} | population_demonym = {{#if:{{{population_demonym|}}}|{{{population_demonym|}}}}} | population_demonyms = <!-- Languages --> | demographics_type1 = {{#if:{{{0fficial_Langs|}}}{{{additional_official|}}}{{{official_script|}}}|Хэл}} | demographics1_title1 = [[Энэтхэг дэх албан ёсны статустай хэлнүүд|Албан ёсны]] {{#if:{{{0fficial_Langs|}}}}} | demographics1_info1 = {{{0fficial_Langs|}}} | demographics1_title2 = [[Энэтхэг дэх албан ёсны статустай хэлнүүд|Нэмэлт албан ёсны]] {{#if:{{{additional_official|}}}}} | demographics1_info2 = {{{additional_official|}}} | demographics1_title3 = [[Бүгд Найрамдах Энэтхэг улсын албан ёсны бичиг үсэг|Албан бичиг]] {{#if:{{{official_script|}}}}} | demographics1_info3 = {{{official_script|}}} <!-- GDP --> | demographics_type2 = {{#if:{{{GDP_rank|}}}{{{GDP_total|}}}{{{GDP_per_capita|}}}|ДНБ}} | demographics2_footnotes = {{{GDP_footnotes|}}} | demographics2_title1 = Нийт {{#if:{{{GDP_year}}}|{{nobold|({{{GDP_year}}})}}}} | demographics2_info1 = {{#if:{{{GDP_total|}}}|{{{GDP_total|}}}}} | demographics2_title2 = Байр | demographics2_info2 = {{#if:{{{GDP_rank|}}}|[[Энэтхэгийн муж, холбооны нутаг дэвсгэрийн жагсаалт (ДНБ-ээр)|{{{GDP_rank|}}}]]}} | demographics2_title3 = Нэг хүнд ноогдох | demographics2_info3 = {{{GDP_per_capita|}}} {{#if:{{{GDP_per_capita_rank|}}}|([[Энэтхэгийн муж, холбооны нутаг дэвсгэрийн жагсаалт (нэг хүнд ноогдох ДНБ-ээр)|{{{GDP_per_capita_rank|}}}]])}} <!-- Indian time zone --> | timezone1 = [[Энэтхэгийн Стандарт Цаг|ЭСЦ]] | utc_offset1 = +05:30 <!-- iso and registration --> | iso_code = {{#if:{{{iso_code|}}}|[[ISO 3166-2:IN|{{{iso_code}}}]]}} | registration_plate_type = [[Энэтхэг дэх бүс нутгийн тээврийн газрын тойргийн жагсаалт|Тээврийн хэрэгслийн бүртгэл]] | registration_plate = {{{registration_plate|}}} <!-- HDI, Literacy rate and sex ratio --> | blank_name_sec1 = [[Энэтхэгийн муж, холбооны нутаг дэвсгэрийн жагсаалт (ХХИ-ээр)|ХХИ]] {{#if:{{{HDI_year|}}}|{{nobold|({{{HDI_year|}}})}}}} | blank_info_sec1 = {{#if:{{{HDI|}}}|{{{HDI|}}}}} {{#if:{{{HDI_rank|}}}|({{{HDI_rank|}}})}} | blank1_name_sec1 = [[Энэтхэгийн муж, холбооны нутаг дэвсгэрийн жагсаалт (бичиг үсгийн түвшингээр)|Бичиг үсэг тайлагдал]] {{#if:{{{literacy_year|}}}|{{nobold|({{{literacy_year|}}})}}}} | blank1_info_sec1 = {{#if:{{{literacy|}}}|{{{literacy|}}}}} {{#if:{{{literacy_rank|}}}|({{{literacy_rank|}}})}} | blank2_name_sec1 = [[Энэтхэгийн муж, холбооны нутаг дэвсгэрийн жагсаалт (хүйсийн харьцаагаар)|Хүйсийн харьцаа]] {{#if:{{{sexratio_year|}}}|{{nobold|({{{sexratio_year|}}})}}}} | blank2_info_sec1 = {{#if:{{{sex_ratio|}}}|{{{sex_ratio|}}}}} {{#if:{{{sexratio_rank|}}}|({{{sexratio_rank|}}})}} <!-- website, footnotes --> | website = {{#if:{{{website|}}}|{{URL|1={{{website|}}}}}}} <!-- module contains parameters of Infobox place symbols --> | module ={{#switch:{{{former}}}<!-- -->| yes = {{#invoke:инфобокс|infoboxTemplate|child = yes | data1 = {{#if:{{{p1}}}{{{s1}}} |{{Инфобокс улс/formernext|flag_p1 = {{{flag_p1|}}} |image_p1 = {{{image_p1|}}} |p1 = {{{p1|}}} |flag_p2 ={{{flag_p2|}}} |image_p2 = {{{image_p2|}}} |p2 = {{{p2|}}} |flag_p3={{{flag_p3|}}} |image_p3 = {{{image_p3|}}} |p3 = {{{p3|}}} |flag_p4 = {{{flag_p4|}}} | image_p4= {{{image_p4|}}} | p4={{{p4|}}} |flag_p5 = {{{flag_p5|}}} |image_p5 = {{{image_p5|}}} |p5 = {{{p5|}}} ||flag_s1={{{flag_s1|}}} |image_s1 = {{{image_s1|}}} | s1 = {{{s1|}}}|flag_s2 = {{{flag_s2|}}} |image_s2 = {{{image_s2|}}} |s2 = {{{s2|}}} |flag_s3 = {{{flag_s3|}}} |image_s3 = {{{image_s3|}}} |s3 = {{{s3|}}} |flag_s4 = {{{flag_s4|}}} |image_s4={{{image_s4|}}} |s4 = {{{s4|}}} |flag_s5 = {{{flag_s5|}}} |image_s5 = {{{image_s5|}}} |s5 = {{{s5|}}}}} }} }} <!-- Symbols of the state or territory --> | #default = {{#if:{{{song|}}}{{{foundation_day|}}}{{{mammal|}}}{{{bird|}}}{{{fish|}}}{{{butterfly|}}}{{{flower|}}}{{{tree|}}}{{{fruit|}}}|{{Инфобокс бэлгэ тэмдэг | embedded = yes | region = {{{name|}}} | country = India | image_emblem = {{{image_seal|}}} | image_emblem_size = 80 | song = {{{anthem|}}} | foundation_day = {{#if:{{{foundation_day|}}}|[[{{{foundation_day|}}}]]}} | mammal = {{{mammal|}}} | bird = {{{bird|}}} | fish = {{{fish|}}} | butterfly = {{{butterfly|}}} | flower = {{{flower|}}} | tree = {{{tree|}}} | fruit = {{{fruit|}}} }} }} {{#if:{{{image_highway|}}}{{{image_size_highway|}}}{{{SH_numbers|}}}|{{#invoke:инфобокс|infoboxTemplate|child = yes | rowclass1 = mergedtoprow | data1 = <b>Мужийн хурдны замын тэмдэг</b> | rowclass2 = mergedrow | data2 ={{#invoke:InfoboxImage|InfoboxImage | image={{{image_highway|}}} | size={{{image_size_highway|}}} | sizedefault=90px }} | rowclass3 = mergedrow | data3 = {{{name|}}} мужийн хурдны зам <br/> {{{SH_numbers|}}} }}}} }} {{#if:{{{song|}}}{{{language|}}}{{{foundation_day|}}}{{{mammal|}}}{{{bird|}}}{{{fish|}}}{{{butterfly|}}}{{{flower|}}}{{{tree|}}}{{{fruit|}}}{{{image_highway|}}}|{{#invoke:инфобокс|infoboxTemplate|child = yes |rowclass1 = mergedtoprow | data1 = {{#switch:{{{type}}}| Муж = [[Энэтхэгийн мужийн бэлгэдлийн жагсаалт]] | Union Territory = [[List of Indian state symbols#Union territories|List of union territory symbols]] | #default = [[List of Indian state symbols|List of Indian state and union territory symbols]]}} }}}} <!-- Footnotes --> | footnotes = {{{footnotes|}}} }}<!-- -->{{#invoke:Check for unknown parameters|check|unknown={{main other|[[Category:Pages using infobox Indian state or territory with unknown parameters|_VALUE_{{PAGENAME}}]]}}|preview=Page using [[Template:Infobox Indian state or territory]] with unknown parameter "_VALUE_"|ignoreblank=y| |name |native_name |official_name |former |image_skyline |imagesize |image_alt |image_caption |type |image_seal |seal_size |seal_type |etymology |nickname |motto |anthem |image_map |mapsize |map_caption |map_alt |coordinates |region |before_was |today |formation_date |formation_date1 |formation_date2 |formation_date3 |formation_date4 | consolidation | dissolution |capital |winter_capital |largestcity |metro |districts |government_footnotes |government_type |Governor |Chief_Minister |party |Lt_governor |Administrator |Deputy_CM |Chief_secretary |judiciary |legislature_type |council |council_seats |assembly |assembly_seats |rajya_sabha_seats |lok_sabha_seats |MPs |area_footnotes |area_rank |area_total_sq_mi |area_total_km2 | length_km |length_mi | width_km |width_mi |elevation_max_m |elevation_max_ft |elevation_max_point |elevation_min_m |elevation_min_ft |elevation_min_point |elevation_footnotes |elevation_m |elevation_ft |population_footnotes |population_total |population_rank |population_as_of |population_density |population_density_rank |population_urban |population_rural |population_demonym |population_demonym |0fficial_Langs |additional_official |official_script |GDP_footnotes |GDP_rank |GDP_year |GDP_total |GDP_per_capita |GDP_per_capita_rank |iso_code |registration_plate |HDI |HDI_year |literacy |literacy_year |literacy_rank |HDI_rank |sex_ratio |sexratio_year |sexratio_rank |website |footnotes |song | cmfirst_year | cm_first | cmlast_year | cm_last | govfirst_year | gov_first | govlast_year | gov_last | governing_body |foundation_day |language |mammal |bird |butterfly |fish |flower |tree |fruit |image_highway |image_size_highway |SH_numbers |year_start |year_end |flag_p1 |image_p1 |p1 |flag_p2 |image_p2 |p2 |flag_p3 |image_p3 |p3 |flag_p4 |image_p4 |p4 |flag_p5 |image_p5 |p5 |flag_s1 |image_s1 |s1 |border_s1 |flag_s2 |image_s2 |s2 |flag_s3 |image_s3 |s3 |flag_s4 |image_s4 |s4 |flag_s5 |image_s5 |s5 }}<!-- --><noinclude>{{documentation}}[[Category:Templates calling Infobox settlement]]</noinclude> thbkxkscyyvz5js9uv6ka7tuh2b30xh 0 136043 822794 811537 2025-06-23T01:26:14Z Avirmed Batsaikhan 53733 822794 wikitext text/x-wiki '''Хөдөлмөрийн аюулгүй байдал, эрүүл ахуй''' товч. ХАБЭА- гэж хөдөлмөрлөх явцад хүний ажиллах чадвар, эрүүл мэндийг хэвээр хадгалах, эрүүл, аюулгүй нөхцөлийг бүрдүүлэхэд чиглэсэн нийгэм, эдийн засаг, зохион байгуулалт, техник, технологи, ариун цэвэр, эрүүл ахуйн арга хэмжээ авах, эмчлэх, сувилах, нөхөн сэргээх, эрсдэлээс хамгаалах цогц үйл ажиллагааг хэлнэ (ХАБЭА-н тухай хууль). Хөдөлмөрийн аюулгүй байдал, эрүүл ахуйг (товчлол ХАБЭА) өөрөөр Хөдөлмөрийн эрүүл мэнд, аюулгүй байдал (товчлол ХЭМАБ) гэж нэрлэдэг бөгөөд ерөнхийдөө адилхан гэж ойлгож болно. Сүүлийн үед олон улсад хөдөлмөр, үйл ажиллагаа явуулах үед байгаль орчны асуудлыг хамтад нь авч үзэн хамт нэрлэх болсон. Англи хэлэнд [[:en:Environment,_health_and_safety|Health, Safety and Environment]] (HSE) гэж ихээхэн хэрэглэдэг. Хөдөлмөрийн аюулгүй байдал маш чухал бөгөөд үндсэн зорилго нь осол гэмтэл, мэргэжлээс шалтгаалах өвчний эрсдлийг бууруулах, үйлдвэрлэлийн ослын тоог бууруулахад оршино. ХАБЭА-н тухай яригдах үед эхний эгнээнд бүх төрлийн хөдөлмөрийн харилцааны үед ажиллагчийн биеийн эрүүл мэндийг хамгаалах, хийж буй хөдөлмөр нь түүний эрүүл мэндэд сөрөг нөлөө үзүүлэх боломжийг хаах гэж ойлгож болно. ХАБЭА-н тухай хуулийн дагуу хөдөлмөрийн аюулгүй байдал, эрүүл ахуйг хангах үйл ажиллагааг ажил олгогч буюу ажил хийлгэж байгаа тал санаачлан зохион байгуулах үүрэгтэй байдаг. Монгол Улсад энэ харилцааг хууль болон бусад журмаар зохицуулсан байдаг. Үүнд: * [https://legalinfo.mn/mn/detail?lawId=564 ХАБЭА-н тухай хууь] * [https://web.archive.org/web/20240813114507/https://old.estandard.gov.mn/standard/v/2215 MN ISO 45001-2018 Хөдөлмөрийн аюулгүй байдал, эрүүл ахуйн менежментийн тогтолцоо] * [https://web.archive.org/web/20240813114508/https://www.habemt.gov.mn/?busad=%D1%85%D3%A9%D0%B4%D3%A9%D0%BB%D0%BC%D3%A9%D1%80%D0%B8%D0%B9%D0%BD-%D0%B0%D1%8E%D1%83%D0%BB%D0%B3%D2%AF%D0%B9-%D0%B1%D0%B0%D0%B9%D0%B4%D0%B0%D0%BB-%D1%8D%D1%80%D2%AF%D2%AF%D0%BB-%D0%B0%D1%85%D1%83 ХАБЭА-н сургалт зохион байгуулах] - Хөдөлмөр, нийгмийн хамгааллын сайдын 2023 оны 12 дугаар сарын 06 -ны өдрийн А/173 дугаар тушаал Хөдөлмөрлөх үед ажилтны эрүүл мэнд доорх байдлаар хохирох боломжтой: * Үйлдвэрлэлийн осол өөр үгээр хэлбэр ажлын байрны осол * Хурц хордлого * Мэргэжлээс шалтгаалсан өвчин. ijtrz2qqalewhgutp7egj9eay18fmlx 0 140762 822751 2025-06-22T13:38:48Z Uchralkkk 96426 Хуудас үүсгэв: "Үндэсний Шинжлэх Ухааны Тойм бол Хятадын Шинжлэх Ухааны Академийн ивээл дор Оксфордын Их Сургуулийн хяналтанд хэвлэгддэг олон төрлийг хамарсан англи хэл дээрх нээлттэй шинжлэх ухааны сэтгүүл юм. Энэ сэтгүүл нь тойм өгүүлэл, хэтийн төлөв, мөн товч мэдэ..." 822751 wikitext text/x-wiki Үндэсний Шинжлэх Ухааны Тойм бол Хятадын Шинжлэх Ухааны Академийн ивээл дор Оксфордын Их Сургуулийн хяналтанд хэвлэгддэг олон төрлийг хамарсан англи хэл дээрх нээлттэй шинжлэх ухааны сэтгүүл юм. Энэ сэтгүүл нь тойм өгүүлэл, хэтийн төлөв, мөн товч мэдээлэл ба эрдэм шинжилгээний дүгнэлтийн анхны судалгааг нийтэлдэг. Journal Citation Reports-ийн мэдээлснээр тус сэтгүүлийн 2021 оны нөлөөллийн коэффициент нь 23.178 байсан. Энэхүү сэтгүүл нь 2014 онд үүсгэн байгуулагдсан бөгөөд Чүнли Бай ерөнхий редактороор ажиллаж эхэлсэн ба сэтгүүлийн зорилго нь Хятадын шинжлэх ухааны хамт олны эрдэм шинжилгээний ололт амжилтыг дэлхий нийтэд түгээх сувгийг бүрдүүлэх, мөн шинжлэх ухааны бодлого, тэргүүлэх судлаачдын ярилцлагыг хөндсөн хэлэлцүүлгийн индэр болох явдал юм. Анхны редакцид байгалийн болон хэрэглээний шинжлэх ухаан болох физик, хими,биологийн шинжлэх ухаан, хүрээлэн буй орчин ба дэлхийн шинжлэх ухаан, материал судлал, мэдээллийн болон инженерийн шинжлэх ухааны дараах чиглэлүүдийг хамарна гэж тодорхойлсон байдаг. Үүсгэн байгуулагдсанаасаа хойш тус сэтгүүл нь шинжлэх ухаанд үзүүлэх нөлөөний олон үзүүлэлтээр хурдтай өсөлт үзүүлсэн ба нөлөөллийн коэффициент нь 2016 онд 8.843 байсан бол 2020 онд 17.275 болж өссөн бөгөөд нийт ишлэл авсан тоо нь 2016 онд 512 удаа, 2020 онд 5889 удаа болсон байна. 2014–2016 оны хооронд тус сэтгүүл улирал болгон хэвлэгддэг байсан бол 2017–2019 онд хоёр сард нэг удаа гардаг болсон. Харин 2020 оноос хойш сар бүр буюу жилийн 12 удаа тогтмол хэвлэгдэж байна. aa4a6q5a3cj09p7381vekhzqy64xmds 0 140763 822753 2025-06-22T14:07:57Z Oyunaa28 93170 Хуудас үүсгэв: "Монгол оронд 1000 орчим зүйлийн эрвээхий бий хэмээн бүртгэсэн байдаг боловч өнөөг хүртэл дагнасан судалгаанууд хийгдээгүй байна. Эрвээхий олон янзын гоёмсог хээ бүхий хос далавчтай хээнцэр ганган шавьж ажээ. Далавч нь хайрсаар хучигдсан байдаг учраас ха..." 822753 wikitext text/x-wiki Монгол оронд 1000 орчим зүйлийн эрвээхий бий хэмээн бүртгэсэн байдаг боловч өнөөг хүртэл дагнасан судалгаанууд хийгдээгүй байна. Эрвээхий олон янзын гоёмсог хээ бүхий хос далавчтай хээнцэр ганган шавьж ажээ. Далавч нь хайрсаар хучигдсан байдаг учраас хайрсан далавчтаны багт хамаарна. Гэвч огт далавчгүй ч төрөл зүйл бий. Эрвээхийнд урт нарийн хоолой маягийн өвөрмөц эрүүтэй, тэр нь хуйлж цагирагласан хэлбэртэй. Энэ төрх нь бусад шавьжнаас онцгой ялгарна. Биеийн хэмжээ болон далавчны хэмжээ харилцан адилгүй. Тогосон нүдэт, бүгэг зэрэг төрлийн эрвээхийнүүдийн далавчны дэлгэц 30 гаруй мм-т хүрдэг байхад хивэн эрвээхийнийх 3-хан миллиметр байдаг байна. Одот эрвээхий далавчаа дэлгэсэн үед хамгийн хээнцэр гоё бөгөөд далавчны дэлгэц 7-9 сантиметр болно. Эрвээхийн авгалдайн хөгжил нь түүний амьдралын ихэнх хэсэг бөгөөд далавч ургаж ниссэнээс хойш 24-хөн цаг болоод амьдралынх нь хугацаа дуусаж үхдэг эрвээхийн төрлүүд олон байдаг байна. '''“Одот” эрвээхий хамгийн үзэсгэлэнтэй''' Монголд амьдардаг хамгийн үзэсгэлэнтэй эрвээхий бол '''“Одот”''' юм. Тэрээр далавчаа дэлгэсэн үедээ хамгийн гоёмсог, хээнцэр харагддаг аж. Далавчны урт нь 70-90 мм байдаг юм байна. Одот эрвээхийн далавч гялтганасан цагаан болон тод хар өнгийн толботой. Тэд манай орны ойт хээрийн нутагт тархан нутаглажээ. Тэд ч нэг зуны настай бөгөөд долдугаар сарын дундуур үзэсгэлэнтэй төрхөө гайхуулаад наймдугаар сарын дундаас үзэгдэхээ больдог аж. '''Хүр эрвээхий хамгийн аюултай ''' Манай улсад хамгийн ихээр тархсан төрөл бол Хүр эрвээхий юм. Түүнийг том цагаан далавчаар нь ялгаж болно. Энэ эрвээхий нь намрын улиралд авгалдайгаа шахах гэрэлтэй, дулаан газар хайн нүүдэллэдэг. Үүний тулд 150 км-ийн цаанаас нисч ирэх нь бий. Нийслэлд үзэгдэж буй эрвээхийнүүд нь Сэлэнгэ, Төв, Улаанбаатар хотын ногоон бүс дэх ой хөвчөөс ирдэг ажээ. Хүр эрвээхий нь хар модонд авгалдайгаа шахдаг. Намар гарсан авгалдай нь хавар бүрхүүлээсээ гардаг гэнэ. Үүнийг хүрэнцэр гэж нэрлэдэг юм байна. Хүрэнцэр нь хаврын турш модоор хооллож, модыг ихээр нь сүйтгэдэг аюултай. Гэхдээ хавраас намар хүртэл хооллоод бусад үед хооллодоггүй. Хүрэнцэр долдугаар сараас хүүхэлдэй шатандаа орж, улмаар наймдугаар сард эрвээхий болдог. Энэ үед эрвээхий нь эвцэлдэж, авгалдайгаа шахах тохиромжтой газрыг хайн нүүдэллэдэг. Харин авгалдайгаа шахсан эрвээхий шууд үхдэг ажээ. '''Торгоны хүр эрвээхий хоёр сарын настай''' Торгоны хүр хорхой гэгч нисдэггүй эрвээхий хоёрхон сар насалдаг бөгөөд ямар ч амьтны үнэрийг 11 км холоос ялгаж мэдэрдэг хорвоод хосгүй чадвартай аж. Эхлээд тэрээр өндөг гаргана. Өндөг нь удалгүй хагарч дотроос нь бяцхан авгалдай гарч ирнэ. Өнөөх авгалдай ургамлын навчаар хооллож, уран гоёмсог бат бэх үүрээ нэхдэг. Дараа нь түүн дотроо өнгө зүсээ хувиргаад нас гүйцсэн эрвээхий болдог аж. Эрэгчин эрвээхий нь эмэгчнээ тансаг үнэрээр нь таньж олдог аж. Тэд нэгэн төрлийн модны навчаар нь хооллодог. Энэ мод нь Зүүн Ази, Хятад улсын хойд хэсэгт ургадаг юм байна. Анх 5000 жилийн тэртээгээс Хятадад хүр хорхойг үржүүлж эхэлжээ. Бие гүйцсэн эрвээхий далавчаа дэлгэсэн үедээ 6см урттай болдог. ax4ok9lc92in7mmprv03380hgw5y8wg 0 140764 822756 2025-06-22T14:19:00Z Oyunaa28 93170 Хуудас үүсгэв: "Монгол орны баруун говь, Ховд аймгийн Үенч, Булган, Алтай сумдын нутаг, Баруун хуурай, Давсан хуурай, Ёлхон, Хонин ус, Тахийн усны говиуд, Үенч Бодонч Булган голын ай сав нутгаар амьдардаг. Их биеийн урт 35-75 миллиметр, бадриун бахим биетэй, үзүүр тийш огцом..." 822756 wikitext text/x-wiki Монгол орны баруун говь, Ховд аймгийн Үенч, Булган, Алтай сумдын нутаг, Баруун хуурай, Давсан хуурай, Ёлхон, Хонин ус, Тахийн усны говиуд, Үенч Бодонч Булган голын ай сав нутгаар амьдардаг. Их биеийн урт 35-75 миллиметр, бадриун бахим биетэй, үзүүр тийш огцом нарийссан сүүлтэй, ерөнхийдөө бор цайвар, эсвэл ногоовтор цайвар. Нуруугаа даган хөндлөнгөөр цувран байрлах хоёр эгнээ бараан хүрэн толботой. Элсэн цөлд бутлаг, сөөглөг ургамлын үндэсний орчимд 15-32 сантиметр гүн нүх ухаж орогнодог. Мөн хад чулууны хонгил, хөндий, мэрэгчдийн нүхийг түр зээлэн амьдарна. 10 дугаар сарын эхээр ичээнп орж, 4 дүгээр сард гарч ирнэ. 5 дугаар сарын эхээр үржилд орно. 12 хүртэл өндгийг 2 удаагийн төрөлтөөр цувруулан гаргадаг. Гол төлөв шавьжаар хооллоно. Дэлдэн зараа, хярс, үнэг, дорго, хээрийн бүргэд, шонхор, сохор элээ, тоодог, бамбай хоншоорт могой зэрэг амьтадын идэш болно. Ган гачиг, хахир өвөл зэрэг байгалийн таагүй нөхцөлийн улмаас өлбөрөх, осгох зэргээр олноороо хорогдож үгүй болдог. t1dziyxuda9s6k7mtj4lb8rmv3skphi 0 140765 822757 2025-06-22T14:26:41Z Oyunaa28 93170 Хуудас үүсгэв: "Монгол оронд төмөр гүрвэл, говийн махир хуруут гүрвэл, прежевальскийн нохой гүрвэл, замба гүрвэл, тойрмын хонин гүрвэл, цоохор хонин гүрвэл, монгол гүрвэл, толбот гүрвэл, могой гүрвэл, загалт гүрвэл, гавшгай гүрвэл, зулзагалагч гүрвэл хэмээх 13 зүйл гүрвэл..." 822757 wikitext text/x-wiki Монгол оронд төмөр гүрвэл, говийн махир хуруут гүрвэл, прежевальскийн нохой гүрвэл, замба гүрвэл, тойрмын хонин гүрвэл, цоохор хонин гүрвэл, монгол гүрвэл, толбот гүрвэл, могой гүрвэл, загалт гүрвэл, гавшгай гүрвэл, зулзагалагч гүрвэл хэмээх 13 зүйл гүрвэл бүртгэгдсэн байдаг аж. Хонин гүрвэл нь элсэрхэг, нам дор элсэн манхантай, дулаахан газраар нутагладаг. Говь гурван сайханы байгалийн цогцолбор газар, баянбүрд, цав толгод, заган ой, харгана бүхий цөл, элсэн манхан нутагт элбэг тааралддаг. Хонин гүрвэл нарийн урт биетэй, зун цагт олон гууждаг, хос богинохон хөлтэй, урт сүүлтэй хэвлээр мөлхөж явдаг хуурай газрын амьтан юм. Ихэнх хонин гүрвэлийн биеийн урт 12-14 сантиметр, эрээн цоохордуу өнгөтэй, хоншоор богино бөгөөд дугуй, сүүлэн дээрээ хөндлөн бараан судалтай байдаг. Энэхүү хүйтэн цустай амьтан нүхэнд амьдарч, өдөр нь шоргоолж, хорхой шавж, таана, хүмүүлийн шүүсээр хооллодог байна. Хонин гүрвэл хүйтэн өдөр наранд халсан халуун чулуу болон малын бууцанд хэвтэж дулаацдаг гэнэ. Хүйтний улирал эхэлж, ногоон ургамал хагдрах үеэр идэш хоол нь хомсдож, бие нь жижгэрч хармаг гэх бутлаг ургамал даган нутагладаг. Намрын эхэн сар гарч хүйтэн бороо орох үед хонин гүрвэлийн хөдөлгөөн удааширч, үзэгдэх нь ховордож эхэлдэг. Энэ нь хонин гүрвэлийн ичих хугацаа болж, хүйтэрч байгаагийн шинж ажээ. Хонин гүрвэл аравдугаар сарын дунд үед үзэгдэхгүй, бүрэн ичиж дуусдаг байна. Харин хавар дөрөвдүгээр сард ичээнээсээ гарч эхэлдэг гэнэ. Тавдугаар сард ичээнээсээ бүрэн гарч тэнхэрсэн хойноо хонин гүрвэлүүд үржилд орж 10-12 өндөг гаргадаг. Эдгээрээс Улаан номонд орсон '''тойрмын хонин гүрвэл''' 59 мм биетэй, сүүл 70 мм урттай. Үндсэндээ түүний сүүл их биеэсээ урт байдаг юм. Тойрмын хонин гүрвэл урт сүүлээрээ биеэ хамгаалдаг бөгөөд өөрийхөө хоолыг сүүлээрээ боож олзолдог. Тэд хүзүүн дээрээ тод хөндлөн нугачаастай, шилэн хүзүүний орчим нарийн хөх хөвөө бүхий улаан ягаан өнгийн хос толботой байдгаараа бусад гүрвэлээс ялгагддаг байна. Нуруу, биеийн хажуу, сүүлний дээд хайрсууд арзгар өргөсөрхөг бөгөөд Ховдын Булган сумын Ярант, Салхитын хөтөл, Их, Бага, Онгог, Давхар хөтөлийн бэл зэрэг нутагт тархан нутагладаг аж. Тойрмын хонин гүрвэл цох, эрвээхэй, шоргоолж, бясаа, царцаа, ялаа зэрэг шавьжаар хооллоно. IV сарын эхээр хээлтдэг байна. Тус гүрвэл шонхор, хэрээ, цахлай, бамбай хоншоорт могойн хоол болдог учир устаж болзошгүй зүйлд оруулж, Монгол улсын Улаан номонд бүртгэсэн байна. 9kto9f5idsez7pnrrwoerx777jl56rh 0 140766 822762 2025-06-22T14:50:42Z Avirmed Batsaikhan 53733 Хуудас үүсгэв: "'''Олон улсын нисэх онгоцны Парис-Лө Бүржэ үзэсгэлэн''' ([[Франц хэл|франц.]] ''Salon international de l'aéronautique et de l'espace de Paris-Le Bourget'', буюу товчоор '''Лө Бүржэ'''; франц. ''Le Bourget'') —Лө Бүржэ нисэх онгоцны буудалд ([[Парис]] хотоос зүүн хойд зүгт 12 км) хоёр жилд 1 удаа болдог дэлхий..." 822762 wikitext text/x-wiki '''Олон улсын нисэх онгоцны Парис-Лө Бүржэ үзэсгэлэн''' ([[Франц хэл|франц.]] ''Salon international de l'aéronautique et de l'espace de Paris-Le Bourget'', буюу товчоор '''Лө Бүржэ'''; франц. ''Le Bourget'') —Лө Бүржэ нисэх онгоцны буудалд ([[Парис]] хотоос зүүн хойд зүгт 12 км) хоёр жилд 1 удаа болдог дэлхийн хамгийн том нисэх онгоцны үзэсгэлэн юм. [[Файл:Paris Air Show 2007 01.jpg|thumb|395x395px]] Нисэх онгоцны анхны үзүүлбэр 1908 онд [[Парис]] хотод автомашины шоуны хүрээнд болсон. Дараа жил нь 9-р сарын 25-аас 10-р сарын 10 хүртэл Францын нийслэлд нисэх онгоцны анхны төрөлжсөн үзэсгэлэн болж 380 компани оролцож, агаарын бөмбөлөг, онгоц, хөдөлгүүр зохион бүтээх чиглэлийн ололт амжилтыг харуулсан байна. Үзэсгэлэн амжилттай болж, тогтмол жил бүр зохион байгуулагддаг байсан бөгөөд 1924 оноос хойш хоёр жил тутамд зохион байгуулахаар шийджээ. 1924 онд үзэсгэлэнд [[Их Британи]], [[Герман]] гэх гадаадын оролцогчид анх удаа оролцсоны дараа агаарын шоу олон улсын статустай болсон түүхтэй. 1953 он хүртэл энэхүү салон нь Елисейн талбайн ойролцоох Гранд Палеад болдог байв. Дайны дараа 1949 онд Парисаас өмнө зүгт 14 км-т орших Орли нисэх онгоцны буудалд үзмэрүүдийн нислэгийн чадварыг анх удаа үзүүлэх болжээ. 1953 оноос хойш салон-үзэсгэлэн Лө Бүржэ нисэх онгоцны буудалд байнга болдог болсон юм. 2011 оны 49 дахь агаарын онгоцны шоу болж 2100 гаруй компани оролцож, 150 онгоц үзүүлсэн байна. Гурав хоногийн турш агаарын шоуг 465 мянган хүн үзсэн байна.2015 оны 51 дахь агаарын шоу 6-р сарын 15-аас 21-ний хооронд зохион байгуулагдахад 50 орны 2260 компани оролцсон. Агаарын шоуг нийт 351 мянган хүн үзсэн байна. == Гарсан осолууд == * 1961 оны 6-р сарын 3-нд Америкийн [[В-58]] бөмбөгдөгч онгоц сүйрчээ. Багийн бүх 3 гишүүн нас баржээ. * 1965 оны 6-р сарын 15-нд Америкийн В-58 бөмбөгдөгч онгоц сүйрчээ. Багийн 3 гишүүний нэг нь нас баржээ. * 1965 оны 6-р сарын 19-нд Италийн G.91 сөнөөгч бөмбөгдөгч онгоц сүйрчээ. Нисгэгч хөөрсөн боловч нас барж, дахин 10 хүн газар дээр нас баржээ. * 1973 оны 6-р сарын 3-ны өдөр Зөвлөлтийн [[Ту-144]] онгоц үзүүлбэр нислэг үйлдэж байхдаа осолджээ. Багийн 6 гишүүн бүгд нас баржээ. * 1977 оны 6-р сарын 3-нд Америкийн А-10 довтолгооны онгоц сүйрчээ. Нисгэгч нас барсан. * 1989 оны 6-р сарын 8-нд Зөвлөлтийн [[МиГ-29]] сөнөөгч онгоц сүйрчээ. Нисгэгч Анатолий Квочур амжилттай тусгай төхөөрөмжөөр онгоцыг орхисон. * 1999 оны 6-р сарын 12-нд Оросын олон зориулалттай [[Су-30]] сөнөөгч онгоц сүйрчээ. Багийн хоёр гишүүн хоёулаа амжилттай онгоцыг орхисон байна. '''Албан ёсны цахим хуудас''': https://www.siae.fr/ azkwiwuivmwpnb7akltz9tvnqk0jria 0 140767 822764 2025-06-22T15:12:17Z Avirmed Batsaikhan 53733 Хуудас үүсгэв: "'''Орос-Шведийн 1590-1595 оны дайн''' ([[Орос хэл|орос.]] ''Русско-шведская война (1590—1595)'') бол Ливоны дайны үеэр алдагдсан [[Нарва]], [[Ивангород]], Ям (одоо Кингисепп), Копорье, Корела зэрэг цайзууд бүхий Оросын эзэнт гүрэн, Шведийн хооронд болсон цэргийн зэвсэгт мөрг..." 822764 wikitext text/x-wiki '''Орос-Шведийн 1590-1595 оны дайн''' ([[Орос хэл|орос.]] ''Русско-шведская война (1590—1595)'') бол Ливоны дайны үеэр алдагдсан [[Нарва]], [[Ивангород]], Ям (одоо Кингисепп), Копорье, Корела зэрэг цайзууд бүхий Оросын эзэнт гүрэн, Шведийн хооронд болсон цэргийн зэвсэгт мөргөлдөөн юм. Швед, Финландын түүх судлалд дайны эхлэлийг 1570 он гэж үздэг тул Оросын эсрэг 25 жилийн дайн ([[Швед хэл|швед]]: ''25-årskriget mot Ryssland'') ба Урт удаан сөргөлдөөн ([[Фин хэл|фин.]] ''Pitkä viha'') гэж нэрлэдэг. 1595 онд Тявзино (Тэйсино, тосгоны швед нэр нь Теусина) тосгонд 1595 онд байгуулсан Тявзин (мөн "Тейсинскийн энх тайван") гэрээнд гарын үсэг зурснаар дайн дуусав. Оросууд Шведийн хаант улсын эрхийг Эстланд болон Финландад ашиглах эрхийг хүлээн зөвшөөрөв. Шведүүд Корела цайзыг дүүрэгтэй нь хамт Орост буцааж өгөхийг зөвшөөрч, дайны эхэн үед Оросын цэргүүд эзлэн авсан (чөлөөлсөн) хотууд болох Ям, Ивангород, Копорье (Ливоны дайны үеэр Оросоос Шведэд олзлогдсон) хотуудыг хүлээн зөвшөөрч, Орешек (Нотебург) мөн Орост буцаж ирсэн гэж хүлээн зөвшөөрөв. Тявзины гэрээгээр тогтоосон Орос, Шведийн хилийг анх удаа [[Баренцын тэнгис]] хүртэл тогтоож, 1558-1583 оны Ливоны дайны дараа мужуудын хилийг тогтоожээ. oyd9wd3ed24tk0u37ce8c4sni70g1eo 2 140768 822765 2025-06-22T15:23:18Z Очиртгэрэл 97727 F1nix очиртгэрэл 822765 wikitext text/x-wiki Очиртгэрэл (f1nix) Очиртгэрэл (тоглогчийн нэрээрээ f1nix хэмээн танигдсан, 2010 оны 2-р сарын 23-нд төрсөн) нь Монголын Counter-Strike 2 (CS2)-ийн өсвөрийн мэргэжлийн тоглогч юм. Тэрээр залуу наснаасаа эхлэн eSports-ийн ертөнцөд хөл тавьж, өөрийн хурц тоглолтын хэв маяг, нарийн мэдрэмж, тактикч сэтгэлгээгээрээ танигдаж эхэлсэн. Намтар Очиртгэрэл 2010 оны 2-р сарын 23-нд Монгол Улсад төрсөн. Бага наснаасаа эхлэн видео тоглоомд сонирхолтой байсан тэрээр CS:GO болон дараа нь CS2 руу шилжиж, богино хугацаанд ур чадвараа хөгжүүлсэн. "f1nix" нэрээр олон нийтийн сүлжээнд болон тоглоомын платформуудад танигдаж, анхны онлайн тэмцээнүүддээ амжилттай оролцож эхэлжээ. Тоглолтын хэв маяг f1nix нь entry fragger болон AWPer зэрэг үүргүүдэд тогтмол тоглодог бөгөөд хурдан реакц, байнд төвлөрөх чадвараараа бусад тоглогчдоос ялгардаг. Түүний тоглолтын хэв маяг нь довтолгоонд төвлөрсөн, хурдтай, эрсдэлтэй алхам хийхээс айдаггүй гэдгээрээ танигдсан. Амжилт Олон улсын болон дотоодын онлайн тэмцээнүүдэд идэвхтэй оролцдог Монголын өсвөрийн eSports тоглогчдын дунд ирээдүйтэй тоглогчдын нэг хэмээн үнэлэгдэж буй YouTube болон Twitch платформ дээр өөрийн тоглолтыг шууд дамжуулдаг Хувийн амьдрал Очиртгэрэл нь одоогоор сурагч бөгөөд хичээл, тоглоомыг зэрэг амжуулан, ирээдүйд олон улсын хэмжээнд тоглодог 5y9sly9xq30xbfxsnrcotbh6ufls69s 0 140769 822766 2025-06-22T15:30:40Z Avirmed Batsaikhan 53733 Хуудас үүсгэв: "[[Файл:Karl G Schweikart - Tadeusz Kościuszko (ÖaL).jpg|thumb]] '''Анжей Тадеуш Бонавентура Костюшко''' ([[Польш хэл|польш]]. ''Andrzej Tadeusz Bonawentura Kościuszko'', [[Англи хэл|англи]]. ''Andrew Thaddeus Bonaventure Kosciuszko''; 1746 оны 2-р сарын 4-нд Меречевшчинад төрсөн- 1817 оны 10-р сарын 15-нд Швейцарын Солотурн хотод нас..." 822766 wikitext text/x-wiki [[Файл:Karl G Schweikart - Tadeusz Kościuszko (ÖaL).jpg|thumb]] '''Анжей Тадеуш Бонавентура Костюшко''' ([[Польш хэл|польш]]. ''Andrzej Tadeusz Bonawentura Kościuszko'', [[Англи хэл|англи]]. ''Andrew Thaddeus Bonaventure Kosciuszko''; 1746 оны 2-р сарын 4-нд Меречевшчинад төрсөн- 1817 оны 10-р сарын 15-нд Швейцарын Солотурн хотод нас барсан) Польш-Литвийн хамтын нөхөрлөлийн болон АНУ-ын цэрэг, улс төрийн зүтгэлтэн, Америкийн хувьсгалт дайнд оролцогч, 1794 оны Польшийн бослогын удирдагч, Беларусь, Польш, АНУ-ын Үндэсний баатар, Францын хүндэт иргэн юм. Польш-Литвийн хамтын нөхөрлөлийн армийн генералиссимус. Тэрээр энэ цолыг 1794 оны бослогын турш, Мацевицегийн тулалдаанд Оросын цэргүүдэд олзлогдох хүртлээ эзэмшиж байжээ. 16-р зууны эхэн үеэс мэдэгдэж байсан Рох III сүлдний язгууртан Костюшкогийн гэр бүлийн гишүүн. 20 настайдаа Варшав дахь кадет корпусыг төгссөн. 1768 онд Хуульчдын холбоог хамарсан иргэний дайн эхэлснээс хойш нэг жилийн дараа Костюшко боловсролоо үргэлжлүүлэхээр Франц руу нүүжээ. Тэрээр 1774 онд Польш-Литвийн хамтын нөхөрлөлд буцаж ирээд, анх хуваагдсанаас хойш хоёр жилийн дараа магнат Йозеф Сосновскийн эдлэнд багшаар ажиллажээ. Ажил олгогчийнхоо охинтой зугтах оролдлого бүтэлгүйтсэний дараа тэрээр Франц руу буцаж ирэв. 1776 онд Костюшко Хойд Америк руу нүүж, тивийн армийн хурандаа цолтой [[Америкийн хувьсгал|Америкийн хувьсгалын]] дайнд оролцов. Цэргийн инженерийн хувьд тэрээр Нью-Йоркийн Вест Пойнт дахь цайз зэрэг бэхлэлтийг зохион бүтээж, удирдаж байсан. 1783 онд Тивийн конгресс түүний гавьяаг үнэлэн бригадын генерал цол хүртээжээ. Костюшко 1784 онд эх орондоо буцаж ирээд 1789 онд хошууч генерал цолтойгоор Польш-Литвийн хамтын нөхөрлөлийн армид элссэн байна. Польш-Литвийн хамтын нөхөрлөлийн хоёр дахь хуваагдлын дараа 1794 оны 3-р сард тэрээр бослого зохион байгуулж, удирдаж байв. 1794 оны 10-р сард Мацевицегийн тулалдаанд босогчдын гол хүч Оросын цэргүүдэд ялагдаж, Костюшко өөрөө олзлогдов. 1796 онд Оросын хатан хаан [[II Екатерина]] нас барсны дараа Костюшког залгамжлагч [[I Павел]] өршөөж, АНУ руу цагаачилжээ. 1798 онд тэрээр Европ руу буцаж ирээд Францад удаан хугацаагаар, Венийн Конгрессын дараа, 1817 онд нас барах хүртлээ Швейцарьт амьдарч байжээ. 3ho0jq3ocleignqssaltzbztcfyvv8d 2 140770 822774 2025-06-23T00:14:22Z Batchuluun Batsaikhan 97737 Батчулуун Батсайхан 822774 wikitext text/x-wiki Батчулууны Батсайхан iyfinkvof271rost8kmx0zxrju7qtt6 0 140771 822776 2025-06-23T00:39:57Z Dashka01 97605 Хуудас үүсгэв: "Мянганы хөгжлийн зорилтууд (МХЗ) нь ядуурлыг бууруулах, амьжиргааны түвшинг сайжруулахад чиглэсэн үр дүнд суурилсан хандлагыг хэрэгжүүлэх дэлхий нийтийн хамгийн дэвшилтэт санал санаачилгуудын нэг юм. 2000 онд НҮБ-ын 189 гишүүн орон, олон улсын хэд хэдэн ба..." 822776 wikitext text/x-wiki Мянганы хөгжлийн зорилтууд (МХЗ) нь ядуурлыг бууруулах, амьжиргааны түвшинг сайжруулахад чиглэсэн үр дүнд суурилсан хандлагыг хэрэгжүүлэх дэлхий нийтийн хамгийн дэвшилтэт санал санаачилгуудын нэг юм. 2000 онд НҮБ-ын 189 гишүүн орон, олон улсын хэд хэдэн байгууллага Мянганы хөгжлийн өргөн хүрээтэй 8 зорилт (Шигтгээ 1)-ыг баталсан билээ. Эдгээр нь хөгжингүй болон хөгжиж буй улс орнуудын аль алиныг хамарсан олон улсын хамтын нийгэмлэгийн 2015 он хүртэлх олон чухал зорилтыг багтаасан. Хөгжлийн талаарх энэхүү шинэ асуудал нь тусламжийн санхүүжилтийн үр дүнг хэмжих хэрэгцээ, шаардлагыг онцгойлон анхаарч байна. Хөгжлийн санал, санаачилгуудын үр дүнд өөрчлөлт гарч, үр нөлөө бий болж байна уу? Засгийн газар нь ахиц гарч, эдгээр зорилтод хүрч байгаа эсэхээ яаж мэдэх вэ? Амжилтаа алдаанаас, ахицыг гажуудлаас хэрхэн ялгаж, мэдэх вэ? Бэрхшээлийг саад тотгороос хэрхэн ялгаж тодорхойлох вэ? Ихэнх тохиолдолд, эхлэлтийн шатанд хүмүүс эхлэх цэг, суурь үзүүлэлтээ тогтоож, өөрсдийн зорилгодоо хүрэхийн тулд хэр хол, ямар түвшинд үйл ажиллагаа явуулахаа мэддэг гэж үү? МХЗ нь үр дүнд суурилсан ХШҮ-ний хандлагын зарим бүрэлдэхүүн хэсгийг агуулсан байдаг. Тухайлбал, МХЗ-ын зорилтот түвшинг үйл явцыг хэмжиж болох шалгуур үзүүлэлтүүдийн нэгдэл байдлаар илэрхийлсэн. Ерөнхийд нь авч үзвэл, улс орны болон хандивлагчдын түвшинд үр дүнд суурилсан өргөн хүрээтэй ХШҮ-ний тогтолцоог бий болгож, тогтвортой ажиллуулах нь МХЗ-ын хүрсэн түвшин, амжилтад хяналт шинжилгээ хийж хэмжих гол үндэс суурь юм. 2002 онд Мексикийн Монтеррей хотноо болсон бага хурлаар МХЗ-ыг хэрэгжүүлэх арга замын талаар тусгайлан хэлэлцсэн байна. Олон улсын хэмжээнд шинэ тохиролцоонд хүрсэн бөгөөд хөгжингүй орнуудаас хөгжиж буй орнуудын сайн засаглал, өөрчлөлт шинэчлэлтийн бодлого, хөгжлийн бүтээмж болон үр дүнг онцлон анхаарч үйл ажиллагаагаа хэрэгжүүлэхэд нь тэдэнд өргөн хүрээнд тусламж үзүүлэхээр болов. МХЗ нь олон улсын үнэлгээний нийгэмлэгийн өмнө тусгай сорилтуудыг мөн бий болгож байна. Үнэлгээний шинэ бүтэц, зохион байгуулалт шаардлагатай нь улам бүр тодорхой болжээ. Энэ шинэ бүтцийн гол үндэс суурь нь улс орны түвшингээр хязгаарлагдахгүй, НҮБ-ын төрөлжсөн байгууллагууд, олон талт болон хоёр талт хандивлагчид, иргэний нийгэм зэрэг төлөөллийг хамруулан олон улсын түвшинд уялдуулан, зохицуулах байдлаар үр дүнд суурилсан ХШҮ-ний тогтолцоог бүрдүүлэх явдал байх юм. Энэ нь ХШҮ-г цааш өргөжүүлэхэд тулгарах ирээдүйн сорилт байх болно. fljcd72z7u579j9b2yimm5u68ohcpiz 0 140772 822777 2025-06-23T00:42:41Z Dashka01 97605 Хуудас үүсгэв: "Засгийн газруудаас хариуцлагын тогтолцоо, ил тод байдлыг хангах, шударга, эрх тэгш төрийн бодлого хэрэгжүүлэх, бодитой бараа үйлчилгээг түргэн шуурхай, үр ашигтайгаар хүргэх зэрэг өөрчлөлт шинэчлэлтийг хэрэгжүүлэхийг дотоодын оролцогч талууд улам ихэ..." 822777 wikitext text/x-wiki Засгийн газруудаас хариуцлагын тогтолцоо, ил тод байдлыг хангах, шударга, эрх тэгш төрийн бодлого хэрэгжүүлэх, бодитой бараа үйлчилгээг түргэн шуурхай, үр ашигтайгаар хүргэх зэрэг өөрчлөлт шинэчлэлтийг хэрэгжүүлэхийг дотоодын оролцогч талууд улам ихээр шаардах болсон байна. Засгийн газрын албан тушаалтнууд, парламент, сөрөг хүчний нам, хөтөлбөрийн удирдагчид болон түүний ажилтнууд, иргэд, бизнес эрхлэгчид, ТББ, иргэний нийгэм, хэвлэл мэдээллийнхний зүгээс эдгээр шахалт шаардлага ирж болно. • Төвлөрлийг сааруулах, заавар журмыг хялбар, энгийн болгох, арилжааны хэлбэрт шилжүүлэх ба хувьчлах. Олон улс оронд төвлөрлийг сааруулах, заавар журмыг хялбар энгийн болгох, арилжааны хэлбэрт шилжүүлэх, хувьчлах зэрэг өөрчлөлт шинэчлэлт хийхэд бүс нутгийн болон орон нутгийн засаг захиргааны түвшинд хяналт-шинжилгээ, үнэлгээний хэрэгцээ шаардлага улам бүр өсөн нэмэгдэж байна. Түүнчлэн, төрийн байгууллагуудын дангаараа үзүүлдэг байсан зарим ажил үйлчилгээг төрийн бус байгууллагууд (ТББ, хувийн салбар, иргэний нийгмийн бүлгүүд гэх мэт) үзүүлэх болсон нь мөн хяналт-шинжилгээ хийх хэрэгцээ шаардлагыг нэмэгдүүлж байна. Ийм санал санаачилгыг хэрэгжүүлснээр Засгийн газрын болон төрийн бус байгууллагын төдийгүй мөн шинэ оролцогч талууд зэрэг янз бүрийн түвшинд хяналт-шинжилгээ, үнэлгээ хийх хэрэгцээ байнга гарч байх болно. Жишээ нь, Колумби, Чили, Индонез нь санхүүгийн төвлөрлийг сааруулах шинэчлэлийг хэрэгжүүлж байгаа бөгөөд үнэлгээний үүрэг хариуцлагыг орон нутгийн түвшинд мөн бий болгож, өргөжүүлэхээр ажиллаж байна. Хэдийгээр зарим Засгийн газар төрийн ажил үйлчилгээ үзүүлэх өөрсдийн үүргийг багасгаж байгаа боловч хэн хэрэгжүүлж байгаагаас үл хамааран тэдгээрийн бодлого, хөтөлбөрийн үр нөлөөнд хяналт- шинжилгээ, үнэлгээ хийх хэрэгцээ хэвээр байх болно. Засгийн газрын хэмжээ, нөөцийн өөрчлөлт. Нүсэр бүтцээ багасгаж, өөрчлөлт шинэчлэл хийхийг Засгийн газраас шаардсан дотоодын дарамт шахалт их "үр дүнд суурилсан удирдлага" Гарын авлага 25Бүлэг 1. Удиртгал байна. Засгийн газрууд төсвийн хомсдолтой тулгарч байгаа нь хязгаарлагдмал нөөцийг аль болох хамгийн оновчтой ашиглах хүндхэн сонголт болон буулт хийхэд хүрсэн. Бага зардлаар ихийг хийж, адил үр дүнд хүрэхийг улам ихээр шаардах боллоо. Засгийн газрууд гүйцэтгэлийн үр дүнг тодорхой харуулдаг үр дүнд суурилсан хяналт-шинжилгээ, үнэлгээний тогтолцоог бий болгож тогтвортой ажиллагааг хангахын чухлыг улам бүр мэдрэх болов. h6ruwhcr4825lqxupaajagh7xe6mzvr 0 140773 822778 2025-06-23T00:45:49Z Dashka01 97605 Хуудас үүсгэв: "Монгол Улсын Их хурлын 1996 оны 38 дугаар тогтоолоор Төрийн захиргааны төв байгууллага болон нутгийн захиргааны байгууллагын чиг үүргийг: • “Стратеги төлөвлөлт, бодлогын удирдамжаар хангах; • зохицуулах; • мониторингийн хяналт тавих, үнэлж дүгнэх” гэж..." 822778 wikitext text/x-wiki Монгол Улсын Их хурлын 1996 оны 38 дугаар тогтоолоор Төрийн захиргааны төв байгууллага болон нутгийн захиргааны байгууллагын чиг үүргийг: • “Стратеги төлөвлөлт, бодлогын удирдамжаар хангах; • зохицуулах; • мониторингийн хяналт тавих, үнэлж дүгнэх” гэж тодорхойлсон. Энэхүү тогтоолд тулгуурласан бүтцийн өөрчлөлтийг хэрэгжүүлж, Монгол Улсын Засгийн газрын тухай хуульд (1996 он): Засгийн газрын гишүүн, Монгол Улсын сайдын эрхлэх асуудлын хүрээг “бодлогын төлөвлөлт, боловсруулалт, удирдлага, зохицуулалт болон дүн шинжилгээ хийх /мониторинг/, үнэлгээ өгөх” хэмээн заажээ. Хуулийн энэ заалтын дагуу яамдын болон Засгийн газрын Хэрэг эрхлэх газрын бүтэц, стратегийн хөтөлбөрийг Засгийн газраас баталж, яамдын зохион байгуулалтын бүтцэд хяналт-шинжилгээ, үнэлгээний газар, Засгийн газрын Хэрэг эрхлэх газрын зохион байгуулалтын бүтцэд хяналт-шинжилгээ, үнэлгээний хэлтэстэй байхаар тогтоосон. Мөн аймаг, нийслэлийн Засаг даргын Тамгын газрын бүтцэд хяналт-шинжилгээ, үнэлгээний нэгж, албатай байхаар зохион байгуулсан. Ингэснээр төрийн захиргааны байгууллагад хяналт-шинжилгээ, үнэлгээний зохион байгуулалтын тогтолцоог бүрдүүлэх эхлэлийг тавьсан байна. Өөрөөр хэлбэл, Монгол Улсын тухайд бодлогын үнэлгээний тогтолцооны суурийг УИХ-ын 1996 оны 38 дугаар тогтоолоор тавьж өгсөн гэж үздэг (“Төрийн бодлогод хөндлөнгийн үнэлгээ хийх нь” гарын авлага 5, 143 дахь тал, УБ хот 2020). УИХ-ын 1996 оны 38 дугаар тогтоолоор “Монгол Улсын Засгийн газрын үйл ажиллагааны бүтцийн ерөнхий тогтолцооны өөрчлөлт шинэчлэлийн загвар”ын дагуу стратегийн төлөвлөлт, бодлогын удирдамжаар хангах, хөтөлбөржүүлэх, зохицуулах, хяналт-шинжилгээ хийх, үнэлж дүгнэх үүрэг чиглэл бүхий удирдлагын чиг үүргийн болон чиглэлийн яамд, сайдуудын эрхлэх асуудлын хүрээнд хууль тогтоомж, стандартыг сахиулах чиг үүрэгтэй тохируулагч агентлаг, бодлогыг хэрэгжүүлэх чиг үүрэгтэй хэрэгжүүлэгч агентлагуудыг байгуулжээ. Одоо Засгийн газрын Хэрэг эрхлэх газар, Төрийн захиргааны төв байгууллага (яам), нутгийн захиргааны байгууллага (аймаг, нийслэлийн ЗДТГ)-ын түвшинд бодлогын хэрэгжилтэд болон захиргааны байгууллагын үйл ажиллагаанд хяналт- шинжилгээ, үнэлгээ хийх чиг үүрэг бүхий дор дурдсан зохион байгууллалтын бүтэц, тогтолцоо бүрдсэн. Үүнд: • Засгийн газрын Хэрэг эрхлэх газрын түвшинд: Хяналт-шалгалт, үнэлгээ, дотоод аудитын газар; • Яамдын түвшинд: Хяналт-шинжилгээ, үнэлгээ, дотоод аудитын газар; • Аймаг, нийслэлийн ЗДТГ-ын түвшинд: Хяналт-шинжилгээ, үнэлгээ, дотоод аудитын хэлтэс ажиллаж байна. 20pqa37b05af7tmaxjp2j6d2rmay2oj 0 140774 822779 2025-06-23T00:47:40Z Dashka01 97605 Хуудас үүсгэв: "Монгол Улсын Их хурал, Засгийн газрын түвшинд хяналт-шинжилгээ, үнэлгээг төрийн захиргааны өөрчлөлт, шинчлэлийн хүрээнд авч үзэж энэ талаар хууль, эрх зүйн орчинг бүрдүүлэх чиглэлээр зохих шийдвэрүүдийг гарган хэрэгжүүлэх ажлыг зохион байгуулж иржээ...." 822779 wikitext text/x-wiki Монгол Улсын Их хурал, Засгийн газрын түвшинд хяналт-шинжилгээ, үнэлгээг төрийн захиргааны өөрчлөлт, шинчлэлийн хүрээнд авч үзэж энэ талаар хууль, эрх зүйн орчинг бүрдүүлэх чиглэлээр зохих шийдвэрүүдийг гарган хэрэгжүүлэх ажлыг зохион байгуулж иржээ. Засгийн газар (Төрийн захиргааны)-ын хяналт-шинжилгээ, үнэлгээний эрх зүйн орчинг дор дурдсан хууль, эрх зүйн хүрээнд авч үздэг. Үүнд: Монгол Улсын Үндсэн хууль (1992 он)-д: “… эх орондоо хүмүүнлэг, иргэний ардчилсан нийгэм хөгжүүлэхийг эрхэм зорилго болгоно” гэж тунхагласан. Энэхүү эрхэм зорилгын хүрээнд Монгол Улсын төрийн захиргааны тогтолцоог өөрчилж, шинэчлэх шаардлагатай болж, Улсын Их Хурлаас 1996 онд 38 дугаар тогтоол гаргасан. Уг тогтоолоор “Монгол Улсын төрөөс Засгийн газрын үйл ажиллагааны чиглэл, бүтцийн ерөнхий тогтолцооны өөрчлөлт шинэчлэлийн талаар баримтлах бодлого”-ын баримт бичгийн үзэл баримтлалыг Засгийн газар, харьяа байгууллагууд мөрдөн хэрэгжүүлж байна. Энэ бодлогын гол зорилго нь Засгийн газрын үйл ажиллагааны чиглэлийг шинэчлэн тодорхойлж, бүтцийн ерөнхий тогтолцоог боловсронгуй болгох, ардчилсан нийгэм дэх зах зээлийн эдийн засгийн харилцааны шаардлагад тохирсон удирдлагын арга барилыг нэвтрүүлж, Засгийн газрын тэргүүлэн манлайлах үүргийг дээшлүүлэх замаар төрийн байгууллагын төсөвт зардлыг бууруулах, үйл ажиллагааны үр дүнг дээшлүүлэх явдал юм. Бодлогын баримт бичигт: Засгийн газрын эрхэм зорилгыг “Ардчилсан нийгэм дэх зах зээлийн эдийн засгийн шаардлагад Засгийн газрын үйл ажиллагааг нийцүүлж, бие даан амьдрах чадвартай хувийн хэвшлийг бий болгож бэхжүүлэхэд туслах” явдал гэж үзэн энэхүү эрхэм зорилгод хүрэх Засгиййн газрын үйл ажиллагааны стратегийн зорилтуудыг тодорхойлсон. Стратегийн зорилтуудын нэг болох “Засгийн газрын гүйцэтгэх удирдлагын чадавхыг бэхжүүлэх” гэсэн стратегийн зорилтын хүрээнд “Засгийн газрын ... хөндлөнгийн хяналтын чадварыг дээшлүүлэх“, “хяналтын шинэ тогтолцоо бий болгох”, “... хөндлөнгийн хяналт, зөвлөгөө өгөх үйлчилгээ бий болгох” зэрэг үйл ажиллагааны зорилтуудыг тодорхойлсон байдаг. Засгийн газрын хяналт-шинжилгээ, үнэлгээний эрх зүйн орчны тухайд 2015 онд Хөгжлийн бодлого, төлөвлөлтийн тухай хууль батлагдахаас өмнө Засгийн газрын тогтоолоор баталсан “Хяналт-шинжилгээ, үнэлгээ”-ний журмуудын хүрээнд зохицуулагдаж ирсэн билээ. Эдгээрийг тоймлож үзье. Монгол Улсын Засгийн газрын 1999 оны 4 дүгээр тогтоолоор “Төрийн захиргааны төв, нутгийн захиргааны байгууллагын үйл ажиллагааны явц байдалд хяналт-шинжилгээ хийх, үр дүнг үнэлэх журам”-ыг баталсан юм. Энэхүү журамд “Хяналт-шинжилгээ, үнэлгээг төрийн захиргааны төв, нутгийн захиргааны байгууллагаас төр, засгийн бодлого, хууль тогтоомж, тогтоол, шийдвэр, Засгийн газрын үйл ажиллагааны хөтөлбөр, эдийн засаг, нийгмийг хөгжүүлэх тухайн оны үндсэн чиглэл, Засаг даргын үйл ажиллагааны хөтөлбөрт заасан бодлогын зорилтууд, Засаг даргаас Монгол Улсын Ерөнхий сайдтай байгуулсан гэрээний үүрэг зэрэг зорилтуудыг хэрхэн биелүүлсэн, Сайдад зөвлөгөө өгөх үүрэг бүхий яам, Засаг даргад зөвлөгөө өгөх үүрэг бүхий Засаг даргын Тамгын газрын үйл ажиллагааны үр ашиг, үр нөлөө ямар байгааг тогтоож, үр дүнг үнэлэхэд оршино.” хэмээн заасан. l0ogzmgz1s62oam3kxmv3v6plaqzabq 0 140775 822780 2025-06-23T00:51:44Z Dashka01 97605 Хуудас үүсгэв: "Канадын Гадаад хэргийн яамнаас төрийн албан хаагч, төсөл хэрэгжүүлэгчид болон бусад оролцогчдод зориулан үр дүнг удирдахад хялбар аргачлал, арга хэрэгслүүдийг багцлан баталжээ. Төсөл бүрийн өөрчлөлтийн тухай онол нь логик загвар, гарц ба үйл ажиллагаа..." 822780 wikitext text/x-wiki Канадын Гадаад хэргийн яамнаас төрийн албан хаагч, төсөл хэрэгжүүлэгчид болон бусад оролцогчдод зориулан үр дүнг удирдахад хялбар аргачлал, арга хэрэгслүүдийг багцлан баталжээ. Төсөл бүрийн өөрчлөлтийн тухай онол нь логик загвар, гарц ба үйл ажиллагааны матриц, өөрчлөлтийг хийх арга замын тухай тайлбарыг агуулсан байдаг. Үр дүнд суурилсан хяналт-шинжилгээ, үнэлгээний стратегийг гүйцэтгэлийн үнэлгээний тогтолцоонд хураангуйлан нэгтгэж, хяналт-шинжилгээ, үнэлгээний төлөвлөгөөнд нарийвчлан дэлгэрүүлж ашиглана. Эдгээр арга хэрэгслийг төсөл хэрэгжүүлэх бүхий л үе шатанд ашиглана. Үүнийг төслийн төлөвлөлт, дизайн арга зүйг боловсруулах үйл явцад хөгжүүлэх нь зүйтэй ба төслийн хэрэгжилтийн төлөвлөгөө гаргах үе шатны нэг хэсэг болгон урьдчилан баталгаажуулсан байх шаардлагатай бөгөөд улмаар хэрэгжилтийн шатанд удирдлагын арга хэрэгсэл болгон ашиглана. Үр дүнд суурилсан удирдлага нь нарийн төвөгтэй өөрчлөлтийг удирдан зохицуулах, тасралтгүй сайжруулах үйл явцыг дэмжихэд чиглэсэн давтагддаг арга юм. Тухайн төсөл өөрчлөгдөх бүрд уг өөрчлөлтийг тусгаж, тохируулга хийх боломжтой байдаг. Энэхүү сайжруулалтын процесс нь төслийн хэрэгжилтийн үр дүнг нэмэгдүүлэхэд чиглэсэн идэвхтэй удирдах боломжийг олгодог. Эдгээр арга хэрэгслийг боловсруулахын өмнө юун түрүүнд түүний бүрдэл хэсгүүдийг сайтар ойлгосон байх нь чухал. Канадын Гадаад Хэргийн яамнаас гаргасан Үр дүнд суурилсан удирдлагын арга хэрэгсэлд үр дүн, гарц, үйл ажиллагаа болон шалгуур үзүүлэлт зэрэг үндсэн бүрдлүүлийг дараах байдлаар тодорхойлдог бөгөөд төслийн төлөвлөлт, хэрэгжилтийг үе шатуудад эдгээрийг хэрхэн ашиглах талаар тайлбарласан байдаг. Хэдийгээр арга хэрэгсэл болон нэр томьёо нь ялгаатай байж болох ч Үр дүнд суурилсан удирдлагыг үндсэн зарчмаа болгодог. hgluldoxh9o07nankyt11yhuabu2l4c 0 140776 822782 2025-06-23T00:55:34Z Dashka01 97605 Хуудас үүсгэв: "Үр дүн/үр нөлөө: Үр дүн нь үр нөлөөтэй адил юм. Үр нөлөө бол аливаа санаачилгын гарц эсвэл эхний түвшний үр дүнгээс гаралтай зүй зохистой эсвэл хэмжигдэхүйц өөрчлөлт юм. Үр нөлөөг богино, дунд хугацааны эсвэл эцсийн гэж ангилдаг; гарц нь богино хугацааны ү..." 822782 wikitext text/x-wiki Үр дүн/үр нөлөө: Үр дүн нь үр нөлөөтэй адил юм. Үр нөлөө бол аливаа санаачилгын гарц эсвэл эхний түвшний үр дүнгээс гаралтай зүй зохистой эсвэл хэмжигдэхүйц өөрчлөлт юм. Үр нөлөөг богино, дунд хугацааны эсвэл эцсийн гэж ангилдаг; гарц нь богино хугацааны үр дүнд, богино хугацааны үр дүн нь дунд хугацааны үр нөлөөнд, дунд хугацааны үр нөлөө нь эцсийн үр дүнд харилцан нөлөөлдөг. Үр нөлөө нь тухайн байгууллага, бодлого, төсөл, хөтөлбөрийн хүрээнд бүхэлдээ биш, тодорхой хэсэгт гардаг. Товч бөгөөд тодорхой байх Хүлээгдэж буй үр дүнг нэг өгүүлбэрээр тодорхойлдог. Үр шим хүртэгч эсвэл дундын оролцогчдын хүртэж болох бодит өөрчлөлтийг товч бөгөөд тодорхой тусгасан байна. Товч, тодорхой байх нь таны хэлэх гэсэн санааг салаа утгагүй илэрхийлж, цаашид тэр бүр нэмэлт тайлбар хийх шаардлагагүй болно. Өөрчлөлтийг тодорхойлсон байх Үр нөлөөний тодорхойлолтод тухайн бодлого, хөтөлбөр, төслийн хүрэхээр зорьж буй тодорхой нэг өөрчлөлтийг томьёолон тусгана. Тогтсон нэгэн хэвийн үйл явдлаас илүүтэйгээр тасралтгүй үргэлжлэх байдлыг илэрхийлнэ. Хамааралтай байх Үр нөлөө нь тухайн улс, эцсийн үр шим хүртэгч болон бусад оролцогч талын бодит хэрэгцээ, шаардлагад нийцсэн, салшгүй холбоотой байх шаардлагатай. Төлөвлөх болон хэрэгжүүлэх бүх шатанд оролцооны аргыг тогтмол ашигласнаар энэхүү шаардлагыг хангах боломжтой. Мөн үр нөлөөний илэрхийлэл нь тухайн асуудлын хүйсийн тэгш байдал, байгаль орчны болон удирдлагын хэмжээсүүдтэй холбогдож байх шаардлагатай. Тусгайлан зохиомжилсон өгүүлбэр зүйтэй байх Үр нөлөөг тодорхойлохдоо үйл үгийн өнгөрсөн цагт бичиж, дараах өгөгдлийг тусгасан өгүүлбэр зүйн бүтцийг баримталсан байна: • Хаана хэрэгжих; • Өөрчлөлтийг хэн хүртэх, мэдрэх (дунд шатны оролцогчид, эцсийн үр шим хүртэгч, эмэгтэй, эрэгтэй хүн); • Юуг өөрчлөх; • Хүлээгдэж буй өөрчлөлтийн чиглэл, баримжаа зэрэг болно. Үр нөлөөний тодорхойлолтыг өөрчлөлтийн чиглэлийг тодорхойлсон үйл үгээр (нэмэгдүүлсэн, сайжруулсан, батлан бэхжүүлсэн, багасгасан, өргөжүүлсэн гэх мэт)-ээр төгсгөж, хүлээгдэж буй өөрчлөлтийг тодотгосон байна. Эсрэгээр, чиглүүлэх үгийг өгүүлбэрийн дунд хэсэгт оруулж үйл үгийн идэвхгүй хэвийг ашиглах нь (“...-ны хэрэглээ ...-ээр нэмэгдсэн байна”) өөрчлөлтийг хүлээн авах хүмүүсийг тодорхойгүй болгож, тодорхойлолтын агуулгыг өөрчлөх боломжтой. Цаашилбал, тэмдэг нэрээс урьтаж (“... нэмэгдсэн байна”) гэсэн хэлбэр бүхий үйл үгийг ашиглах нь хүлээж байгаа үр дүнгээс илүүтэй тухайн үр дүнд хүрэхийн тулд авч хэрэгжүүлэх арга хэмжээнд (үйл ажиллагаанууд) уншигчийн анхаарлыг хандуулна. jlxuv6wxahyc42ipubkdhrz5v5c2n7i 0 140777 822783 2025-06-23T00:59:25Z Dashka01 97605 Хуудас үүсгэв: "Үр нөлөөний тодорхойлолт нь энгийн үг хэллэгээр бичигдсэн байх шаардлагатай бөгөөд эцсийн үр шим хүртэгч зэрэг жирийн иргэнд амархан ойлгогдохуйц байх нь чухал. Техникийн нэр томьёог ашиглах тохиолдолд тэдгээрийн утгыг зүүлт тайлбарын мөрөнд оруулж, л..." 822783 wikitext text/x-wiki Үр нөлөөний тодорхойлолт нь энгийн үг хэллэгээр бичигдсэн байх шаардлагатай бөгөөд эцсийн үр шим хүртэгч зэрэг жирийн иргэнд амархан ойлгогдохуйц байх нь чухал. Техникийн нэр томьёог ашиглах тохиолдолд тэдгээрийн утгыг зүүлт тайлбарын мөрөнд оруулж, логик загвар болон өөрчлөлтийн тухай онолын хүүрнэл хэсэгт тодорхойлох хэрэгтэй. Үр дүнгийн тодорхойлолтод “...х замаар”, “дамжуулан”, “...ын/ийн тулд”, “... ын/ийг зорьж”, “...аас/ээс улбаалан” зэрэг үг хэллэгүүдийг ашиглах хэрэггүй. Ийм үг хэллэгийг ашиглах нь логик загварын ялгаатай түвшингүүдэд хамаарах бөгөөд үр нөлөө нь мөн түвшний хувьд ялгаатай юм. Энэ тохиолдолд үр дүнгийн тодорхойлолтыг логик загварын ялгаатай түвшинд тус тусад нь тодорхойлох хэрэгтэй. Жишээлбэл, “аялал жуучлалын салбар дахь боломжуудыг нэмэгдүүлэх замаар хөдөө тосгоны эдийн засгийн хөгжил цэцэглэлтийг нэмэгдүүлэх” гэсэн үр нөлөөний тодорхойлолт нь буруу юм. Учир нь энэ тохиолдолд уг тодорхойлолт нь “эдийн засгийн хөгжил цэцэглэлтийг нэмэгдүүлэх” (урт хугацааны үр нөлөө) болон “боломжийг нэмэгдүүлэх” (дунд хугацааны үр нөлөө) гэсэн хоёр ялгаатай түвшний өөрчлөлтийг илэрхийлж байна. Адил түвшинд байх тохиолдолд ч үр нөлөөний тодорхойлолт нь зөвхөн нэг өөрчлөлтийг илэрхийлсэн байх шаардлагатай. Жишээлбэл, “жижиг аж ахуй эрхлэгч фермерүүд (эрэгтэй болон эмэгтэй)-ийн чанартай, шим тэжээлтэй хоол хүнсний үйлдвэрлэл болон АВС бүсийн худалдаачдын дотооддоо тариалсан хүнсний ногооны худалдаа нэмэгдсэн байна” гэсэн тодорхойлолт нь дунд шатны үр нөлөөний түвшин дэх хоёр өөр өөрчлөлтийг тодорхойлж байгаа тул үүнийг хоёр өөр үр нөлөөний тодорхойлолтоор тусад нь авч үзэх нь чухал. Хэмжигдэхүйц байх Үр нөлөө нь тодорхой, хэмжигдэхүйц байх ёстой. Үр нөлөөг 2-3 шалгуур үзүүлэлтээр хэмжиж болох бөгөөд шалгуур үзүүлэлт нь тоон болон чанарын хосолмол байж болно. Шалгуур үзүүлэлтээс ялгаатай байх Тодорхой нэг өвчинг судалж, түүнд анхаарлаа хандуулахад зориулсан санг бий болгох зэрэг нарийн зорилтот хөтөлбөрөөс бусад тохиолдолд үр нөлөөний тодорхойлолт нь зөвхөн нэг шалгуур үзүүлэлтээр үнэлж болохуйц хэтэрхий нарийн эсвэл тухайн шалгуур үзүүлэлтийг хуулбарлаж, давхардуулсан байх нь оновчгүй юм. qxqhurwq7niyvw6v4xxik28v2xslz1f 0 140778 822784 2025-06-23T01:01:24Z Dashka01 97605 Хуудас үүсгэв: "Гарц гэдэг нь аливаа нэг байгууллага, бодлого, хөтөлбөр эсвэл төслийн үйл ажиллагааны үр дүнд шууд бий болж байгаа бүтээгдэхүүн эсвэл үйлчилгээ юм. Төслийн санхүүжилтээр гүйцэтгэгчийн авч хэрэгжүүлсэн арга хэмжээний үр дүнд бий болсон бүтээгдэхүүн, үй..." 822784 wikitext text/x-wiki Гарц гэдэг нь аливаа нэг байгууллага, бодлого, хөтөлбөр эсвэл төслийн үйл ажиллагааны үр дүнд шууд бий болж байгаа бүтээгдэхүүн эсвэл үйлчилгээ юм. Төслийн санхүүжилтээр гүйцэтгэгчийн авч хэрэгжүүлсэн арга хэмжээний үр дүнд бий болсон бүтээгдэхүүн, үйлчилгээг гарц гэнэ. Хэрэв төсөл нэгээс илүү гүйцэтгэгчтэй бол хувь хүн эсвэл хамтын нийгэмлэг байхаас үл хамааран төслийн туслан гүйцэтгэгчдийн үүрэг, хариуцлагыг нарийн заагласан байх шаардлагатай. Гарц нь: • үр дүн буюу үр нөлөө биш • төслийн дунд шатны болон эцсийн үр шим хүртэгчдэд үзүүлсэн үйлчилгээ, хүргүүлсэн бүтээгдэхүүн биш юм (Канадын гадаад хэргийн яамны санхүүжиж байгаа төслийн хүрээнд) • аль нэг улсын эсвэл салбар дахь бусад оролцогчийн бүтээгдэхүүн, үйлчилгээ биш юм. Гарцыг хэрхэн тодорхойлох тухай Төсөл хэрэгжүүлэгч буюу гүйцэтгэгчийн ямар бүтээгдэхүүн, үйлчилгээ хүргэхийг тодорхой илэрхийлсэн байх Гарцын тодорхойлолт нь тодорхой хүн ам, бүлэг хүн, байгууллага (төслийн дундын оролцогч эсвэл үр шим хүртэгч гэх мэт)-д зориулан төсөл хэрэгжүүлэгчийн зүгээс хүргүүлэх бүтээгдэхүүн, үзүүлсэн үйлчилгээг тодорхойлсон байдаг. Гарцын тодорхойлолт нь нарийвчлан томьёологдсон байх шаардлагатай бөгөөд төсөл хэрэгжүүлэгчийн зүгээс бий болгох бүтээгдэхүүн, үйлчилгээ нь тодорхой байх ёстой. Гэхдээ гарцыг бий болгоход шаардлагатай үйл ажиллагаа бүрийг нарийвчлан тусгах шаардлагагүй. Өгүүлбэр зүйн хувьд үр нөлөөний тодорхойлолтоос ялгаатай хэв шинжээр илэрхийлэгдсэн байх Гарц нь үр нөлөө биш учраас гарцын тодорхойлолт нь үр нөлөөний тодорхойлолтоос ялгаатай байх шаардлагатай. Гарцын тодорхойлолт нь төсөл хэрэгжүүлэгчийн хүргүүлэх бүтээгдэхүүн, үзүүлэх үйлчилгээг тодорхойлдог бол эсрэгээрээ үр нөлөөний тодорхойлолт нь дунд шатны болон эцсийн үр шим хүртэгчийн хүртэж мэдрэх эерэг өөрчлөлтийг тодорхойлдог. Тиймээс гарцын тодорхойлолт нь өөрчлөлт болон өөрчлөлтийн чиглэлийг заасан үгээр эхлээгүй, “нэмэгдүүлсэн”, “сайжруулсан” зэрэг үг хэллэгийг хэрэглэхээс зайлсхийх шаардлагатай. ppzdvpdzow0x89fobg0upw4kksx3g8x 0 140779 822785 2025-06-23T01:04:29Z Dashka01 97605 Хуудас үүсгэв: "Логик загвар нь тодорхой нэг төсөл, хөтөлбөрт зориулсан өөрчлөлтийн онолын гол элементүүдийн зурган дүрслэл бөгөөд төслийг амжилттай хэрэгжүүлэхэд чухал нөлөөтэй өөрчлөлтүүдийг дүрслэн харуулдаг. Үүгээр төслийн хүрэхээр зорьж буй эсвэл хувь нэмэр ор..." 822785 wikitext text/x-wiki Логик загвар нь тодорхой нэг төсөл, хөтөлбөрт зориулсан өөрчлөлтийн онолын гол элементүүдийн зурган дүрслэл бөгөөд төслийг амжилттай хэрэгжүүлэхэд чухал нөлөөтэй өөрчлөлтүүдийг дүрслэн харуулдаг. Үүгээр төслийн хүрэхээр зорьж буй эсвэл хувь нэмэр оруулахаар төлөвлөсөн гарц болон хүлээж буй (богино, дунд, урт хугацааны) үр нөлөө, тэдгээрийн хоорондын логик хамаарлыг харуулдаг. Логик загвар нь урт хугацааны үр нөлөөний түвшингээс доош салбарласан олон нэмэлт арга зам бүхий суварга хэлбэртэй байна. Арга зам бүр тухайн төслийн хөндөж буй гол асуудлын нэг элемент эсвэл өөр нэг талд төвлөрсөн байна. Урт хугацааны үр нөлөөнд хүрч чадах эсэх нь тухайн арга зам бүрийн үр нөлөөний биелэлтээс хамаарна. Түвшин хоорондын чиглүүлэх сум нь нэг түвшнээс гарах гарц, үр нөлөө нь дараагийн түвшингийн өөрчлөлтөд хэрхэн чиглүүлж, хувь нэмэр оруулсан болохыг, мөн үр нөлөөний амжилтад нөлөөлж болох эрсдэл зэрэг асуудлын талаарх таамаглалыг (өөрчлөлтийн онолын тайлбарт дурдсанаар) харуулна. Өөрчлөлтийн арга замууд нь дээрээс доош чиглэл буюу босоо хэлбэрээр үргэлжлэх боловч бодит байдал дээр логик загварт дүрслэгдсэн арга замуудын хооронд хөдөлгөөнтэй, харилцан нэг нэгнээ нөхсөн, хөндлөн хэлбэрийн харилцан хамаарал байдгийг санах хэрэгтэй. Логик загварыг төслийг боловсруулах шатанд төлөвлөгөө гаргах хэрэгсэл, төслийн хэрэгжилтийн шатанд удирдлагын хэрэгсэл болгон ашигладаг. Логик загвар нь дараах зорилготой байна: • Төслийн өөрчлөлтийн онолын гол элементүүдийг зураглан харуулах • Төслийн баг, оролцогч, менежерүүдэд төслийн өөрчлөлтийн онолыг боловсруулж, дүрслэн харуулахад туслах, хүлээж буй үр нөлөө нь бодит бөгөөд хамааралтай болохыг батлан харуулах • Төслийн гүйцэтгэлийн үнэлгээний бүтэц болон хяналт-шинжилгээ, үнэлгээ хийх стратеги нь өөрчлөлтийн онол болон хүлээж буй үр нөлөөтэй шууд холбогдож байгааг баталгаажуулах • Төслийн баг төслийг үр дүн гарахуйц байдлаар удирдан зохион байгуулахад туслах • Хяналт-шинжилгээ, үнэлгээ хийх хүмүүст зориулсан гол үзүүлэлт болгон ашиглах • Албан хаагчид болон бусад оролцогчтой төслийн талаар мэдээлэл солилцох байдлыг хөнгөвчлөх dtb46vu3kn75m65enxbxy7fq1o3t69k 0 140780 822786 2025-06-23T01:06:10Z Dashka01 97605 Хуудас үүсгэв: "Бид логик загвар боловсруулах үйл явцыг өөрчлөлтийн онолын цаашдын хөгжилд дэм болгох үүднээс ашигладаг. Энэ үйл явц нь нөхцөл байдлын дүн шинжилгээ болон зөвлөгөөн хийх замаар төлөвлөх багийн төлөвлөлтийн шатанд олж тогтоосон тодорхой нөхцөл байдал,..." 822786 wikitext text/x-wiki Бид логик загвар боловсруулах үйл явцыг өөрчлөлтийн онолын цаашдын хөгжилд дэм болгох үүднээс ашигладаг. Энэ үйл явц нь нөхцөл байдлын дүн шинжилгээ болон зөвлөгөөн хийх замаар төлөвлөх багийн төлөвлөлтийн шатанд олж тогтоосон тодорхой нөхцөл байдал, дүн шинжилгээнд үндэслэн төслийг хэрхэн хэрэгжүүлэх талаарх нэгдсэн ойлголтыг бий болгодог. Дараа нь төлөвлөх баг төлөвлөлтийн шатанд хүссэн өөрчлөлтийг бий болгох боломжит хувилбаруудыг тодорхойлохын тулд олж авсан баримт, мэдлэгээ ашигладаг. Хамгийн тохиромжтой гэж тодорхойлсон арга зам нь төслийг цаашид хэрхэн хэрэгжүүлэх үндэс суурь болдог. Логик загвар боловсруулах хамтын, олон удаагийн энэхүү үйл явц нь төслийн талаарх нэгдмэл ойлголтыг бий болгож, танд болон төлөвлөх багийн бусад гишүүнд төслийн үр дүнд юунд хүрэхээр зорьж байгаа, түүнд хэрхэн хүрэхийг ил тод байдлаар урьдчилан таамаглаж, томьёолох боломжийг олгодог. Мөн логик загварыг боловсруулах явцад төслийг анх боловсруулах үед гарч байсан нийтлэг таамаглал, ойлголт, эрсдэл, эрсдэлийн удирдлагын стратегийг тодорхойлох боломжтой. Урт хугацааны үр нөлөөг (нийгмийн байдал, нөхцөл байдал, үр шим хүртэгчдийн амьдралд гарах өөрчлөлт) түүнд хүрэхийн тулд бий болгохоор төлөвлөж буй хоёр эсвэл гурван дунд хугацааны үр нөлөөгөөр (гүйцэтгэл, зан төлөв, дадалд гарах өөрчлөлт) дэмжсэн байх шаардлагатай. Учир нь урт хугацааны үр нөлөөний түвшинд өөрчлөлт гаргахад шаардагдах хүчин зүйлс гүйцэтгэл, зан үйл, дадалд гарах өөрчлөлт зэргээс хамаарч байдаг. Дунд хугацааны үр нөлөөнд багадаа хоёр, гурван богино хугацааны үр нөлөөгөөр (ур чадвар, боломж, мэдлэг зэрэг чадамжид гарах өөрчлөлт) хүрэх шаардлагатай. Учир нь гүйцэтгэл, зан үйл, дадалд өөрчлөлт гаргахын тулд чадамжтай холбоотой хэд хэдэн анхаарвал зохих хэрэгцээ, шаардлага байдаг. Богино хугацааны үр нөлөөнд хоёр, гурван гарцаар (төслийн үйл ажиллагаанаас шууд бий болох бүтээгдэхүүн, үйлчилгээ) хүрэх шаардлагатай. Учир нь чадамжид өөрчлөлт гаргахын тулд нэгээс илүү бүтээгдэхүүн гаргаж, үйлчилгээ үзүүлсэн байх шаардлага үүсдэг. ckxo3cl304nrschw947j55exzdsooor 0 140781 822787 2025-06-23T01:08:04Z Dashka01 97605 Хуудас үүсгэв: "Гарц, үйл ажиллагааны матриц нь үр дүнгийн логик загвар болон өөрчлөлтийн онолын тайлбарын нэгтгэл юм. Эдгээр нь хамтдаа урт хугацааны үр нөлөөнөөс үйл ажиллагаа хүртэлх үе шат бүрд гарах өөрчлөлтийн онолыг харуулдаг. Хэрэв гарц болон үйл ажиллагааны ма..." 822787 wikitext text/x-wiki Гарц, үйл ажиллагааны матриц нь үр дүнгийн логик загвар болон өөрчлөлтийн онолын тайлбарын нэгтгэл юм. Эдгээр нь хамтдаа урт хугацааны үр нөлөөнөөс үйл ажиллагаа хүртэлх үе шат бүрд гарах өөрчлөлтийн онолыг харуулдаг. Хэрэв гарц болон үйл ажиллагааны матрицыг үр нөлөө, үр нөлөөнд суурилсан төсвийг боловсруулахад ашиглах бол орцыг мөн хамруулдаг. Гарц, үйл ажиллагааны матрицаар гарцыг бий болгоход шаардагдах үйл ажиллагаануудын хамт задлан авч үздэг. Үйл ажиллагааны тодорхойлолтыг үйл үгийн одоо цагийн захирах төлөвт бичих хэрэгтэй. Жишээ нь “Геологийн судалгаа, усны шинжилгээ хийх” гэх мэт. Гарц, үйл ажиллагааны матрицыг үр дүнгийн логик загварын бүдүүвчээс ялгаатайгаар хүснэгт хэлбэрээр харуулна. Энэ нь зай хэмнэх бөгөөд өөр төрлийн мэдээлэл нэмж оруулахад зориулсан илүү баганыг үлдээж болно. Баримт бичгүүдийн хоорондын эшлэлийг хөнгөвчлөх үүднээс хүснэгтэд богино хугацааны үр дүн болон логик загварын гарцын түвшний мэдээллийг давтан оруулна. Мөн уншигчдад үйл ажиллагаанаас богино хугацааны үр нөлөөний түвшин хүртэл үр дүнгийн хэлхээ холбооны логик хамаарлыг хөөн харах боломжийг олгодог. Логик загвараас ялгаатай нь гарцын болон үйл ажиллагааны матрицид хуудасны хязгаар байхгүй. Гэсэн хэдий ч бүх тодорхойлолтыг богино хугацааны нэг үр нөлөө эсвэл нэг гарцын доор байршуулах зэргээр “гол” болон “салбарласан” тодорхойлолтуудыг аль болох нэг хуудсанд багтаавал зохимжтой. Гарц болон үйл ажиллагааны матрицыг жилийн ажлын төлөвлөгөөний хуваарьт зориулсан суурь болгон ашиглаж болно. Төсөл хэрэгжүүлэгч нь гарц болон үйл ажиллагааны матрицын загварыг ашиглан цаг хугацааны багана нэмж үр нөлөөнд суурилсан цаглавар гаргаж болно. Хуучин Үр дүнд суурилсан удирдлагын зөвлөмжид дэд үйл ажиллагааны тухай ойлголтыг ерөнхийд нь авч үзсэн байдаг. Товчхондоо бол дэд үйл ажиллагаа нь тодорхой нэг үйл ажиллагааг бүрдүүлж буй жижиг арга хэмжээнүүд юм. Үйл ажиллагааны задаргаа, дарааллын хувьд дэд үйл ажиллагаа нь тодорхой нэг үйл ажиллагааг цааш нь нарийвчлан задалж байгаа ажлын даалгаврууд гэж ойлгож болно. Логик загвар, гарц ба үйл ажиллагааны матрицын аль аль нь дэд үйл ажиллагааг харуулдаггүй. Дэд үйл ажиллагааг үйл ажиллагааны задаргаа, дарааллаар хязгаарладаг. otw1a3wd387kkfov43ai6bu5p1z2pwd 0 140782 822788 2025-06-23T01:10:00Z Dashka01 97605 Хуудас үүсгэв: "Өөрчлөлтийн онолын тайлбар нь логик загвар, гарц болон үйл ажиллагааны матрицын чухал бүрэлдэхүүн хэсэг юм. Энэ нь төслийн өөрчлөлтийн онолыг тодорхойлох бөгөөд логик загвар, гарц болон үйл ажиллагааны матрицад тодорхой тусгагдаагүй, төслийн үр нөлөө х..." 822788 wikitext text/x-wiki Өөрчлөлтийн онолын тайлбар нь логик загвар, гарц болон үйл ажиллагааны матрицын чухал бүрэлдэхүүн хэсэг юм. Энэ нь төслийн өөрчлөлтийн онолыг тодорхойлох бөгөөд логик загвар, гарц болон үйл ажиллагааны матрицад тодорхой тусгагдаагүй, төслийн үр нөлөө хоорондын логик хамаарал, тэдгээр хамаарлын цаад гол ойлголт зэрэг зүйлсийг тодотгон тайлбарладаг. Мөн тэдгээр логик хамаарал, ойлголт, төслийн төлөвлөлтийн хувилбарын сонголт нь бусад санаачилга, дадлага туршлагатай хүмүүсийн туршлага, сургамжуудаар нотлогддог хэмээн тайлбарладаг. Тайлбар нь үр нөлөөг бий болгох, түүнд хүрэхэд тулгарах гол эрсдэлийг харгалзан үзэж, тэдгээрт хариу болгон авч хэрэгжүүлж болох арга хэмжээг тодорхойлдог. Хэрэв логик загвар, гарц болон үйл ажиллагааны матрицад ямар нэг өөрчлөлт орвол өөрчлөлтийн онолын тайлбарыг мөн шинэчлэх шаардлага үүсч болно. Өөрчлөлтийн онолын тайлбарыг төсөлтэй анхлан танилцагч хэн бүхэнд төслийн цаад логикийг бүрэн дүүрэн ойлгоход туслах хэрэгсэл болгон ашиглаж болно. Бүр тодруулбал, тайлбар нь нөхцөл байдлын дүн шинжилгээ болон логик загвар хийх үйл явцад тулгарч байсан боловч логик загварын бүтцийг ашиглан илэрхийлж чадаагүй нарийвчилсан хэсэг, анхаарах зүйлсийг мэдээлэх боломжтой. Энэ нь таамаглалыг тодорхой өгүүлэх төслийн баримт бичгийн нэг хэсэг бөгөөд хүлээж буй үр дүнгийн адил төслийн логикийг ойлгоход туслах чухал ач холбогдолтой юм. Өөрчлөлтийн онолын талаар сайн бичигдсэн тайлбар нь мөн төслийн тодорхойлолтын үүргийг гүйцэтгэж болно. Гүйцэтгэлийг хэмжих хүрээ (ГХХ) нь хүлээгдэж буй үр дүнд хүрэхэд гарсан ахиц дэвшлийг үнэлэх, харуулах зорилгоор төслийн туршид холбогдох шалгуур үзүүлэлтийн өгөгдлийг цуглуулах ажлыг тогтмол төлөвлөхөд ашигладаг Үр дүнд суурилсан удирдлагын хэрэгсэл юм. ГХХ нь хяналт- шинжилгээний төлөвлөгөөний “амин сүнс” нь бөгөөд гүйцэтгэлийг хэмжих хүрээний шалгуур үзүүлэлтийн талаарх бодит мэдээллийг тогтмол цуглуулах зорилгоор хяналт-шинжилгээний тогтолцооны гол элементийг баримтжуулдаг. ГХХ нь төслийн үр нөлөө болон гарцад хүрэх явцыг хэмжихэд ашигладаг бүх шалгуур үзүүлэлтийг агуулдаг. Нэмж дурдахад энэ нь шалгуур үзүүлэлтийн талаарх мэдээллийг хэнээс, ямар эх үүсвэрээс, ямар давтамжтайгаар, ямар аргаар цуглуулах үүрэгтэйг зааж өгдөг. tf344j4u3b4nxfcj111kcky1dkfmci0 0 140783 822789 2025-06-23T01:12:05Z Dashka01 97605 Хуудас үүсгэв: "• Чанарын шалгуур үзүүлэлт нь аливаа зүйлийн чанар эсвэл үр шимийг хүртэгчид өөрсдийн нөхцөл байдлын талаарх санаа бодол зэрэг туршилт, судалгаагаар тогтоосон мэдээллийг агуулдаг. Чанарын шалгуур үзүүлэлт нь тодорхой нөхцөл байдлын оршин буй эсэх, али..." 822789 wikitext text/x-wiki • Чанарын шалгуур үзүүлэлт нь аливаа зүйлийн чанар эсвэл үр шимийг хүртэгчид өөрсдийн нөхцөл байдлын талаарх санаа бодол зэрэг туршилт, судалгаагаар тогтоосон мэдээллийг агуулдаг. Чанарын шалгуур үзүүлэлт нь тодорхой нөхцөл байдлын оршин буй эсэх, аливаа үйл ажиллагааны одоогийн нөхцөл байдал тогтоосон стандарттай хэр нийцэж буй талаарх хувь хүн, бүлгүүдийн санаа бодлыг судлахад тусална. • Чанарын шалгуур үзүүлэлт нь нөхцөл байдал, үйл явдал болон бодит туршлага, дадлагад тулгуурлан гаргасан мэдээллийг илтгэн харуулдаг. Тэмдэглэл: Чанарын болон тоон үзүүлэлтүүдийн мөн чанартай холбоотой, цаашлаад тоон үзүүлэлтээс чанарын үзүүүлэлт (эсвэл шалгуур үзүүлэлт) хэр үр дүнтэй талаар маргаан төдийгүй шүүмжлэл ч элбэг байдаг. Үнэлгээний салбарт энэ маргааныг шийдэх үүднээс тоон болон чанарын аргыг хослуулан хэрэглэдэг болсон. Үүнээс үндэслэн практикд мэдээллийн ийм эх үүсвэр нийцэхгүй гэх асуудал арилж энэхүү хосолмол арга чухал гэж үзэх болжээ. Бодит нөхцөл байдалд чанарын үзүүлэлтийн дүгнэлтэд суурилан тоон хэмжүүр бий болдог агаад эргээд чанарын бүх дүгнэлт тоон утгад хөрвүүлэгдэн шинжлэгдэх боломжтой. Үр дүнд хүрсэн эсэхийг үнэн зөв үнэлэхийн тулд тухайн мэргэжилтэн/менежерт тоон болон чанарын хэмжүүр шаардлагатай. Тухайлбал, аливаа үйл ажиллагаанд хамрагдаж буй эмэгтэйчүүдийн тоон үзүүлэлт хангалтгүй бөгөөд тэдний оролцоо, туршлага зэргийг бүрэн зураглалаар авч үзэх нь чухал. Чанарын мэдээллийг харьцуулан дүгнэлт хийхэд хүндрэлтэй байдаг тул аль болох тоон утгад шилжүүлэх нь чухал юм. Жишээлбэл, “орон нутгийн алслагдсан хязгаарт хүрэх авто замын аюулгүй байдлын талаарх фермерүүдийн итгэл үнэмшлийн түвшин (1-4 оноо)” гэж оноогоор илэрхийлж болно. Нэгэн төслийн богино хугцааны үр дүнгүүдийн нэг нь “Бизнесийн үйл ажиллагааны тухай хууль тогтоомжийн талаарх ойлголт X улсын Y бүс нутагт жижиг, дунд бизнес эрхлэгчдийн дунд нэмэгдсэн байдал”. Хэлэлцүүлгээр дамжуулан үүнийг дараах үзүүлэлтээр хэмжих шийдвэр гаргасaн: “бизнесийн үйл ажиллагааны тухай хууль тогтоомжийн талаарх ойлголтын тухай “хангалттай” эсвэл “сайн” гэж дүгнэсэн жижиг, дунд бизнес эрхлэгчийн хувь, % (5 оноот шатлалын 4 эсвэл 5).” Суурь мэдээллийн судалгаагаар жижиг, дунд бизнес эрхлэгчийн 20% (эсвэл 30 бизнес эрхлэгчийн 6 нь) Бизнесийн үйл ажиллагааны тухай хууль тогтоомжийн талаарх ойлголт нь “хангалттай” болон “сайн” гэж тодорхойлогдсон. Үүнээс 6 сарын дараа дахин хийсэн судалгаагаар судалгаанд оролцогч бизнес эрхлэгчийн 50% (30 бизнес эрхлэгчийн 15) болж Бизнесийн үйл ажиллагааны тухай хууль тогтоомжийн талаарх ойлголт нь “хангалттай” болон “сайн” болж өссөн байна. g6y8z1u9x7howghbrmox1ds3ekgefsl 0 140784 822790 2025-06-23T01:13:59Z Dashka01 97605 Хуудас үүсгэв: "Гүйцэтгэлийн шалгуур үзүүлэлтүүд нь • орчин нөхцөл байдлын нэгж • дүн шинжилгээний нэгж • хэмжих нэгж гэсэн гурван хэсгээс бүрддэг. Гүйцэтгэлийн шалгуур үзүүлэлтийн хамгийн эхний элемент нь хэмжих нэгж юм. Энэ нь тоо, хувь, түвшин, харьцаа зэргээс бү..." 822790 wikitext text/x-wiki Гүйцэтгэлийн шалгуур үзүүлэлтүүд нь • орчин нөхцөл байдлын нэгж • дүн шинжилгээний нэгж • хэмжих нэгж гэсэн гурван хэсгээс бүрддэг. Гүйцэтгэлийн шалгуур үзүүлэлтийн хамгийн эхний элемент нь хэмжих нэгж юм. Энэ нь тоо, хувь, түвшин, харьцаа зэргээс бүрдэнэ. Харьцааг хэмжих нэгжид багтааснаар тоон болон тоон бус мэдээллийг хоёуланг нь илэрхийлэх боломжтой. Зарим тохиолдолд хэмжих нэгжийг нийт ...-аас ...-нь (#/нийт) гэж тоогоор эсвэл нийт ...-ээс ...- хувь нь (%/нийт) гэж хувиар илэрхийлж болно. Дүн шинжилгээгээр хүн ба юмсыг ажиглан дүгнэлт хийнэ. Үүнд хувь хүмүүс, байгууллага, нийгмийн хэрэгсэл эсвэл нийгмийн бүлгүүд багтана. Төсөл, хөтөлбөртэй холбогдолтой нас, хүйс, үндэс угсаа, хот суурин/хөдөө орон нутгийн, нийгэм, эдийн засгийн байдал, өмчлөл зэргээр ангилах шаардлагатай эсэхийг тодорхойлдог шинжилгээний нэгжийн төрөл юм. Ингэж ангилж цуглуулсан өгөгдөл нь мэдээллийн үр дүнг илүү ач холбогдолтой болгодог. Жишээлбэл, төслийн хяналт шинжилгээний явцад цуглуулсан мэдээллийг хүйсээр нь ангилaaгүй бол эмэгтэйчүүдийн наад захын үйлчилгээнд хамрагдах боломжид гарсан өөрчлөлтийг хэмжих аргагүй юм. Үүний нэгэн адил алслагдсан бүс нутгийн эрүүл мэндийн төвүүдийг шинэчилж, ажиллагсдын тусламжтайгаар үндэстний цөөнх угсаатны бүлгийн эрүүл мэндийг сайжруулах зорилготой төсөл нь уг төвүүдэд өвчтний мэдээллийг угсаатны бүлгээр ангилан цуглуулах шаардлагатай болно. Нөхцөл байдал гэдэг нь тухайн үзүүлэлтийг хэмжихээр төлөвлөж буй гарц эсвэл үр дүнгийн тодорхой хэсгийг илэрхийлсэн хэмжигдэхүүний цогц юм. Жишээлбэл, зорилтот үр нөлөө нь “Y улсын Х бүс нутагт амьдарч буй охид, хөвгүүдэд чиглэсэн улсын төсвөөс санхүүждэг бага сургуулийн хүртээмжийг сайжруулсан байна” гэж үзвэл тухайн зорилтын үйл явцыг хэмжих нэг арга нь хичнээн хүүхэд улсын бага сургуулиас хэр хол зайд амьдарч байгааг тодорхойлох гэвэл “төсвөөс санхүүждэг бага сургуулиас нэг км-ээс холгүй зайд амьдрах” гэдэг гол нөхцөл нь байж болно. cke5x7m49l2ku9xv7plw9btiu2ndnyc 0 140785 822791 2025-06-23T01:20:26Z Dashka01 97605 Хуудас үүсгэв: "Логик загварт гарсан үр нөлөөний ахицыг хэмжихийн тулд бид шалгуур үзүүлэлтийг ашигладаг. Логик загварт сумаар зааж илэрхийлсэн “Өөрчлөлтийн онолын тайлбар” хэсэгт дурьдсан таамаглалыг хэмжихийг хүсэж магад. Энэ тохиолдолд өөрчлөлтөөс өмнө байсан з..." 822791 wikitext text/x-wiki Логик загварт гарсан үр нөлөөний ахицыг хэмжихийн тулд бид шалгуур үзүүлэлтийг ашигладаг. Логик загварт сумаар зааж илэрхийлсэн “Өөрчлөлтийн онолын тайлбар” хэсэгт дурьдсан таамаглалыг хэмжихийг хүсэж магад. Энэ тохиолдолд өөрчлөлтөөс өмнө байсан зүйлийг хэмжихэд “урьдчилан хэмжих” шалгуур үзүүлэлтүүдийг эсвэл өөрчлөлтийг дагаж бий болж буй зүйлсийг хэмжихийн тулд “нөхөн хэмжих” шалгуур үзүүлэлтийг ашиглах боломжтой. Эдгээр үзүүлэлтийн талаарх мэдээлэл нь таамаглалыг батлах боломжтой. Дээр тайлбарласны дагуу логик загварын бүхий л түвшинд бид таамаглал дэвшүүлдэг. Уг урьдчилан болон өнгөрснийг хэмжих шалгуур үзүүлэлтийн тусламжтайгаар логик загвар дахь дараагийн шатыг хэмжихгүйгээр таамаглал нь бодит үр нөлөөнөөс бага зэрэг дээгүүр эсвэл доогуур байгааг харж болно. Шалгуур үзүүлэлтүүд нь таны төлөвлөсөн хүлээгдэж буй үр нөлөөний өөрчлөлттэй давхацсан байх нь хамгийн тохиромжтой. Гэвч зарим тохиолдолд эн тэнцүү шалгуур үзүүлэлт байх боломжгүй тул “урьдчилан” болон “өнгөрсөнд хийх” шалгуур үзүүлэлтээр хэмжих нь боломжийг нэмэгдүүлж өгдөг. Урьдчилан, өнгөрсөн, давхцалд хийх шалгуур үзүүлэлтийг эдийн засгийн салбарт бизнесийн мөчлөгийг тодорхойлоход өргөн хэрэглэдэг. Үүнийг жишээгээр авч үзвэл: Урьдчилан тодорхойлсон шалгуур үзүүлэлт - Ирээдүйд болох үйл явдлыг илэрхийлдэг. Жишээлбэл, гэрлэн дохионы шар гэрэл асах нь улаан гэрэл удахгүй асах гэж буйн дохио бөгөөд төд удалгүй уулзвараар гарах боломжгүй болж буйг сануулж байдаг. Гэвч “шар гэрлэн дохио ассан эсэх” гэдэг шалгуур үзүүлэлт урьдчилсан таамаглал учраас сая дурдсан гэрлэн дохио гэх мэт яг таг жишээнээс магадлалын хувьд бага байх нь ойлгомжтой. Жишээгээр тайлбарлавал, суурь боловсролыг сайжруулах зорилгоор барьсан сургуулийн тоо, ажлын байраар хангагдсан багш ажилчдын тоо нь шалгуур үзүүлэлт байж болно. Энэ шалгуур үзүүлэлт нь хичээл эхлэхээс өмнөх зүйлийг хэмжиж буй учир ирээдүйд хүүхдийн боловсрол хүртэх тухай таамаг төсөөллийг бий болгож чадна (гэхдээ үргэлж биш). Нөхөн хэмжих шалгуур үзүүлэлт - Уг шалгуур үзүүлэлт нь үйл явдлын дараа болсон үзүүлэлтийг хэлнэ. Гэрлэн дохионы жишээг авч үзвэл, шар гэрэл асах нь уулзвараар аюулгүй гарах нөхцлийн шалгуур үзүүлэлт юм. Энэ нь шар гэрэл асахаас өмнө уулзвараар гарах нь аюулгүйг илгтгэнэ. Энэ шалгуур үзүүлэлтийн ач холбогдол нь тодорхой нэгэн нөхцөл байдал болоод өнгөрснийг илэрхийлнэ. Жишээ нь, бага анги төгсөгч хүүхдүүдийн тоо суурь боловсролын хүртээмж нэмэгдэж буйг илтгэж байна. Мөн сургууль төгсөгчдийн тоо өсөх нь сургуульд хамрагдах нэмэгдэж байгааг илтгэж байна. Нийцлийн шалгуур үзүүлэлт – Тухайн нөхцөл байдалтай зэрэг үүсч буй шалгуур үзүүлэлтийг хэлнэ. Жишээ нь, гэрлэн дохио ногоон асах нь уулзвараар гарахад аюулгүй боломжийн нийцлийн шалгуур үзүүлэлт юм. Энэ тохиолдолд ирээдүйд болох зүйлийг тааварлах бус харин ийм шалгуур үзүүлэлт өөрчлөгдсөн ч хүлээгдэж буй үр дүн мөн адил өөрчлөгдөхийг хэлнэ. Жишээлбэл, элсэлтийн түвшин нэмэгдэх нь хүртээмжийн өсөлттэй давхцаж байх ёстой учраас хамрагдалтын түвшин нь суурь боловсролын хүртээмж нэмэгдэж байгаагийн сайн давхцал юм. rvtnfjlb1hll28r4tv3jrbmyses8tmu 0 140786 822792 2025-06-23T01:22:10Z Dashka01 97605 Хуудас үүсгэв: "Гүйцэтгэлийг хэмжих хүрээ нь хүлээгдэж буй үр дүнд хүрэхэд гарсан ахиц дэвшлийг үнэлэх, харуулах зорилгоор төслийн туршид холбогдох шалгуур үзүүлэлтийн өгөгдлийг цуглуулах ажлыг тогтмол төлөвлөхөд ашигладаг Үр дүнд суурилсан удирдлагын хэрэгсэл юм. Г..." 822792 wikitext text/x-wiki Гүйцэтгэлийг хэмжих хүрээ нь хүлээгдэж буй үр дүнд хүрэхэд гарсан ахиц дэвшлийг үнэлэх, харуулах зорилгоор төслийн туршид холбогдох шалгуур үзүүлэлтийн өгөгдлийг цуглуулах ажлыг тогтмол төлөвлөхөд ашигладаг Үр дүнд суурилсан удирдлагын хэрэгсэл юм. Гүйцэтгэлийг хэмжих хүрээ нь хяналт-шинжилгээний төлөвлөгөөний “амин сүнс” нь бөгөөд гүйцэтгэлийг хэмжих хүрээний шалгуур үзүүлэлтийн талаарх бодит мэдээллийг тогтмол цуглуулах зорилгоор хяналт- шинжилгээний тогтолцооны гол элементийг баримтжуулдаг. Гүйцэтгэлийг хэмжих хүрээ нь төслийн үр нөлөө болон гарцад хүрэх явцыг хэмжихэд ашигладаг бүх шалгуур үзүүлэлтийг агуулдаг. Нэмж дурдахад энэ нь шалгуур үзүүлэлтийн талаарх мэдээллийг хэнээс, ямар эх үүсвэрээс, ямар давтамжтайгаар, ямар аргаар цуглуулах үүрэгтэйг зааж өгдөг. Гүйцэтгэлийг хэмжих хүрээ нь төслийн хэрэгжилтийн явцад “үр дүнгийн удирдлага”-д удирдлагын гол арга хэрэгсэл болдог. Хэрэгжилтийн явцад мэдээлэл цуглуулах төлөвлөгөө гаргадаг. Гүйцэтгэлийг хэмжих хүрээнд тодорхойлсон шалгуур үзүүлэлтүүдээр цуглуулсан бодит мэдээлэл болон төслийн багийн хийсэн дүн шинжилгээ нь ахиц дэвшлийг үнэлэх, мөн учирч болзошгүй асуудлыг эрт илрүүлэн арга хэмжээ авахад туслалцаа үзүүлдэг. Үйл ажиллагааны гүйцэтгэлийн хамрах хүрээ нь төслийн удирдлага нотолгоонд суурилсан шийдвэр гаргахад чухал нөлөөтэй. Мэдээж хэрэг харьцуулах үндэслэл байгаа тохиолдолд л хийж болно. Энэ шалтгааны улмаас суурь мэдээллийг авах шаардлагатай бөгөөд гүйцэтгэлийг хэмжих хүрээнд зорилтот түвшинг тогтоох шаардлагатай байдаг. Хаанаас эхэлсэн, хаашаа явахаа мэдэхгүй тохиолдолд ахиц дэвшлийг зөв үнэлэх боломжгүйг санаарай. Товчхондоо гүйцэтгэлийг хэмжих хүрээ нь дараах байдлаар ашиг тустай. Үүнд: • Төслийн явцад холбогдох өгөгдөл мэдээг системтэйгээр цуглуулах төлөвлөгөө; • Хяналт-шинжилгээний тогтолцооны гол хэсгүүдийг баримтжуулах; • Гүйцэтгэлийг хэмжих хүрээний шалгуур үзүүлэлт бүрийн бодит өгөгдлийг тогтмол авах. Гүйцэтгэлийг хэмжих хүрээний үзүүлэлтүүдээр цуглуулсан мэдээлэл дараах ашиг тустай. Үүнд: • Хүлээгдэж буй үр нөлөөнд хүрэх үйл явцыг үнэлж дүгнэх; • Үр дүнд хүрэхийн тулд төслийн үйл явцыг оролцогч бүх талд тайлагнах; • Хүлээгдэж буй үр нөлөөнд хүрэхийн тулд төслийг цаашид үргэлжлүүлэхэд шаардлагатай нотолгоонд суурилсан шийдвэр гаргах. 5zesq0aio30gujmo7ypj09flamfinrh 0 140787 822793 2025-06-23T01:25:19Z Dashka01 97605 Хуудас үүсгэв: "Үр дүнд суурилсан хяналт-шинжилгээ, үнэлгээний төлөвлөгөө нь гүйцэтгэлийг хэмжих хүрээнд суурилсан нарийвчилсан төлөвлөгөө юм. Өгөгдөл цуглуулах, дүн шинжилгээ хийх, логистик, төсөв болон бусад үйл ажиллагааны нарийвчилсан мэдээлэл багтана. Гүйцэтгэл..." 822793 wikitext text/x-wiki Үр дүнд суурилсан хяналт-шинжилгээ, үнэлгээний төлөвлөгөө нь гүйцэтгэлийг хэмжих хүрээнд суурилсан нарийвчилсан төлөвлөгөө юм. Өгөгдөл цуглуулах, дүн шинжилгээ хийх, логистик, төсөв болон бусад үйл ажиллагааны нарийвчилсан мэдээлэл багтана. Гүйцэтгэлийг хэмжих хүрээ нь системтэй өгөгдөл цуглуулах ажлын чухал хэсэг ба хяналт-шинжилгээний системийг хэрэгжүүлэхэд хангалттай мэдээлэл агуулдаггүйг анхаарах нь чухал. Төслийг батлуулахын өмнө үр дүнд суурилсан хяналт-шинжилгээ, үнэлгээний урьдчилсан төлөвлөгөөг боловсруулсaн байх шаардлагатай. Ингэснээр төсөв боловсруулах явцад шаардлагатай нөөцийг харгалзан үзэх боломжтой болно. Төсөл хэрэгжүүлэгч нь хяналт-шинжилгээ, үнэлгээний төлөвлөгөөг тухайн төслийн нэг хэсэг гэж үзэх/түүнтэй адилтгасан байдлаар эцэслэн боловсруулж болно. Үр дүнд суурилсан хяналт-шинжилгээ, үнэлгээ нь тодорхой хяналт-шинжилгээний үйл ажиллагаа, үүрэг хариуцлага (мэдээллийг цуглуулах, дүн шинжилгээ хийх, хадгалах), хугацааг тогтоох ёстой. Өгөгдөл цуглуулах аргын баганад өгөгдөл цуглуулах хэрэгслийн талаар мэдээллийг хэрхэн сонгох, хэрхэн дүгнэх, хадгалах, ашиглах зэргийг багтаан, дэлгэрэнгүй тайлбарыг Гүйцэтгэлийг хэмжих хүрээнд дурдах хэрэгтэй. Энэ нь мэдээллийг хэрхэн цуглуулах, хэрхэн дүн шинжилгээ хийх (суурь мэдээллийг багтаасан), зорилт дэвшүүлэхэд тулгарч болзошгүй бэрхшээл мөн түүнийг хэрхэн шийдвэрлэх стратегийг тоймлон гаргах нь чухал. Эцэст нь төслийн үр дүнд суурилсан хяналт-шинжилгээний ажилд санхүүгийн болон хүний нөөцийг харгалзан үзэж төслийн төсөвт тусгах ёстой. Үүнд төслийн хяналт-шинжилгээнд шаардлагатай боловсон хүчин сонгох, санхүүгийн нөөцийг хуваарилах, Гүйцэтгэлийг хэмжих хүрээнд гарц, үр дүнгийн шалгуур үзүүлэлтийн талаар өгөгдөл цуглуулах хяналтын тогтолцоог бий болгох зэрэг багтана. Үр дүнд суурилсан хяналт-шинжилгээ, үнэлгээ нь хийгдэх аливаа үнэлгээг тодорхойлж, төслийн хангалттай нөөцийг бүрдүүлэх ёстой. Үнэлгээг санхүүжүүлэгч тал, төсөл хэрэгжүүлэгч, захиалагч, хүлээн авагч, оролцогч талуудын хүсэлтээр хийж болно. Хяналт-шинжилгээ, үнэлгээ хоорондын синергетик (цэгцтэй хамаарал) Хяналт-шинжилгээ ба үнэлгээ хоёрын хоорондын синергетик хамаарал нь өгөгдөл цуглуулах явцыг илүү хялбарчилж өгдөг. 7p11eaalkjkfhrsty3jhvqf76i19181 0 140788 822795 2025-06-23T01:27:17Z Dashka01 97605 Хуудас үүсгэв: "Нөхцөл байдлын дүн шинжилгээ гэдэг нь төсөл боловсруулах багт: a) хөндөх гэж буй асуудлыг тодорхойлох; б) асуудал оршиж буй тухайн нөхцөл байдлыг бүтнээр нь ойлгох (үндэсний, орон нутгийн, улс төрийн, соёлын, нийгмийн, жендэрийн, байгаль орчны гэх мэт)-д тус..." 822795 wikitext text/x-wiki Нөхцөл байдлын дүн шинжилгээ гэдэг нь төсөл боловсруулах багт: a) хөндөх гэж буй асуудлыг тодорхойлох; б) асуудал оршиж буй тухайн нөхцөл байдлыг бүтнээр нь ойлгох (үндэсний, орон нутгийн, улс төрийн, соёлын, нийгмийн, жендэрийн, байгаль орчны гэх мэт)-д туслах зорилготой тодорхой бүтэцтэй ажил юм. Үүнийг судалгаа, зөвлөгөөн, дүн шинжилгээ, хэлэлцүүлгийн аргаар явуулна. Иймд нөхцөл байдлын дүн шинжилгээ бол үр дүнд суурилсан төсөл төлөвлөх, боловсруулах үндэс суурь юм. Мөн өөрчлөлтийн онолын чухал хэсэг болдог. Нөхцөл байдлын дүн шинжилгээ танд болон төслийн бусад гишүүнд тусална: • Асуудал болон түүний хэлбэрүүд, жендэрийн тэгш байдлын цар хүрээний талаар нэгдсэн ойлголттой болох; • Гол тоглогчид, тэдний үүрэг, хариуцлага, чадавхын талаар нэгдсэн ойлголттой болох; • Судалгаа, зөвлөлдөх уулзалтын аргаар шийдвэрлэх шаардлагатай төслийн тодорхой мэдээллийн ялгааг гаргах; • Нөхцөл байдлын олон бүрдлийн дотроос аль нь төсөл шийдвэрлэхийг зорьж байгаа тохиромжтой бүрдлийг сонгох; • Нэмэлт төсөл зэрэг хөтөлбөрийн түвшний төлөвлөлттэй холбоотой боломжит холбоосыг тодорхойлох; • Ямар нэгэн давхцал үүсгэхгүйн тулд бусад донор байгууллага, Засгийн газар, байгууллагуудын төлөвлөсөн, хэрэгжүүлж буй төслийн асуудлын хүрээ болон түүний бүрэлдэхүүнийг харьцуулах; • Боломжит хүлээгдэж буй үр нөлөөг тодорхойлох; • Төслийн өөрчлөлтийн онолыг боловсруулж эхлэх. Нөхцөл байдлын дүн шинжилгээг яаж хийх вэ? Нөхцөл байдлын дүн шинжилгээ хийх эхний алхам нь шийдвэрлэх хэрэгтэй асуудлыг нарийн тодорхойлох явдал юм. Мэдээллийн дараах эх сурвалжийг ашиглаж болно: • Түнш улс орны тэргүүлэх чиглэл, төлөвлөгөө; • Одоогийн хэрэгцээ шаардлага; • Одоо хэрэгжиж буй аль эсвэл хэрэгжиж дууссан төслийн тайлан (ямар нэгэн ялгаатай байдал, хэрэгцээг тодорхойлох) • Хөтөлбөрийн, салбар дундын дүн шинжилгээ, стратеги; • Канадын Гадаад харилцааны яамнаас хийсэн байгууллагын, сэдэвчилсэн, салбарын, хөтөлбөрийн, төслийн үнэлгээ; • Хамтарсан үнэлгээ зэрэг бусад донор байгууллага, түнш байгууллагын хийсэн үнэлгээ. Хэрэв эдгээрийн аль нь ч байхгүй эсвэл хамааралгүй байвал хэрэгцээ, шаардлагыг тодорхойлох дүн шинжилгээ эсвэл үнэлгээ хийх шаардлагатай. llfjtr4no8ut7w5tjkagno3nmkdaiso 0 140789 822796 2025-06-23T01:32:03Z Dashka01 97605 Хуудас үүсгэв: "Хөгжиж буй орнууд төрийн захиргааны салбарынхаа үйл ажиллагааг сайжруулах талаар улам бүр шахалт шаардлагатай тулгарах боллоо. Эдгээр шахалт шаардлагад хариулахын тулд гүйцэтгэлийн удирдлагын системийг хөгжүүлэх шаардлагатай болж байна. Энэхүү шинэ..." 822796 wikitext text/x-wiki Хөгжиж буй орнууд төрийн захиргааны салбарынхаа үйл ажиллагааг сайжруулах талаар улам бүр шахалт шаардлагатай тулгарах боллоо. Эдгээр шахалт шаардлагад хариулахын тулд гүйцэтгэлийн удирдлагын системийг хөгжүүлэх шаардлагатай болж байна. Энэхүү шинэ системд төсөв боловсруулах, хүний нөөц, зохион байгуулалтын соёлд шинэчлэл хийх асуудал орж байна. Төрийн салбарын хүчин чармайлт үр дүнтэй байна уу гэдгийг үнэлэхийн тулд гүйцэтгэлийг хэмжих шаардлага гарна. Хяналт-шинжилгээ, үнэлгээний /ХШҮ/ тогтолцоо нь Засгийн газар ба бусад байгууллагын гаргасан /эсвэл гаргаагүй/ үр дүнг тооцно. Олон санал, санаачилга Засгийн газруудыг төрийн удирдлагын систем нэвтрүүлэхэд хүргэж байна. Уг систем нь үр дүнтэй болох нь харагджээ. Эдгээр санаачилгын жишээнд Мянганы хөгжлийн зорилтууд /МХЗ/, Их өртэй орнуудын санаачилга /ИӨЯОС/ орно. Энэ бүлэгт тоймлосон стратеги нь хөгжингүй орнууд, ялангуяа ЭЗХАХБ-ын гишүүн орнуудын туршлагад тулгуурласан бөгөөд энэ нь бас гүйцэтгэлийг хэмжих систем санаачлан нэвтрүүлэхээр оролдож байгаа хөгжиж буй орнуудад нүүрлэж буй сорилт, хүндрэл бэрхшээлийг тусгах юм. Эдгээр орон дахь хүндрэлүүдэд ур чадвар дутагдахаас эхлээд засаглалын оновчгүй бүтэц, ил тод бус тогтолцоо зэргийг нэрлэж болно. Энэ бүлгийн анхны онцлох асуудал нь зөв зохистой ХШҮ- ний тогтолцоог ашиглах замаар Засгийн газрын үр ашиг, хариуцлагыг сайжруулах явдал мөн боловч түүнд тусгагдсан зарчим, стратегийг байгууллага, бодлого, хөтөлбөр ба төслүүдэд мөн адил хэрэглэж болох юм. Үр дүнд суурилсан ХШҮ-ний сайн тогтолцоо удирдлагын ба үйл ажиллагааг идэвхжүүлэх чухал хэрэгсэл болдгоороо их ач холбогдолтой юм. Энэ нь байгууллага, сонирхогч талуудад чухал хэрэгтэй үр дүнд хүрэхэд анхаарлыг төвлөрүүлэх бөгөөд уг үр дүнд чиглэсэн гол зорилго, зорилтуудыг тодорхойлоход түлхэц үзүүлнэ. Энэ нь бас тухайн үйл ажиллагааг чиглүүлж буй стратеги зөв зохистой, зүйтэй эсэх, мөн уг үйл ажиллагаагаар хийх гэсэн өөрчлөлтөд хангалттай таарах эсэх талаар менежерүүдэд чухал мэдээлэл өгнө. Хяналт-шинжилгээ, үнэлгээний сайн тогтолцоо тухайн үйл ажиллагааг сайжруулж, оновчтой болгох, түүний амжилтад хүрэх магадлалыг нэмэгдүүлэх талаарх мэдээллийн чухал эх сурвалж болно. Энэ нь амжилттай үйл ажиллагааг эртхэн тодруулж, улмаар түүнийг өөр газар хэрэгжүүлэх боломжийг хангахад хэрэг болно. Тухайн төсөл, практик, хөтөлбөр, эсвэл бодлогын ажил хэр сайн хэрэгжиж буй тухай тоо баримтыг авснаар төсвийн эрэлт, шаардлагыг томьёолох, батлахад ашигтай мэдээлэлтэй болно. Энэ нь бас ихээхэн ашиг тус өгөх төсөл, үйл ажиллагаанд хязгаарлагдмал нөөцийг оновчтой хуваарилах боломж олгоно. 4gshc8qxbl0r8y1eo0ygy0y251wkrt7 0 140790 822797 2025-06-23T01:59:25Z Avirmed Batsaikhan 53733 Хуудас үүсгэв: "'''Шинэ Хархорум''' ([[Англи хэл|англи.]] ''New Kharkhorum'') хотын бүтээн байгуулалтын асуудал хариуцсан захиргаа нь Орхоны хөндийд “Шинэ Хархорум” хот байгуулахад шаардлагатай төлөвлөлт, бүтээн байгуулалтын ажлыг үе шаттайгаар зохион байгуулах, эрхзүй, дэд бүтэц..." 822797 wikitext text/x-wiki '''Шинэ Хархорум''' ([[Англи хэл|англи.]] ''New Kharkhorum'') хотын бүтээн байгуулалтын асуудал хариуцсан захиргаа нь Орхоны хөндийд “Шинэ Хархорум” хот байгуулахад шаардлагатай төлөвлөлт, бүтээн байгуулалтын ажлыг үе шаттайгаар зохион байгуулах, эрхзүй, дэд бүтэц, хөрөнгө оруулалтын таатай орчинг бүрдүүлэх үйл ажиллагааг нэгдсэн зохион байгуулалт, менежментээр хангаж ажиллах чиг үүргүүдийг хэрэгжүүлэх юм. == Шинэ Хархорум хот байгуулах үйл явц == * 2022 оны 12-р сарын 20-нд Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн “Хархорум хотыг сэргээн байгуулах тухай” 230 дугаар зарлиг гарав. * 2023 оны 1-р сарын 12-нд Улсын Их Хурал Орхоны хөндийд “Шинэ Хархорум” хот байгуулах тухай 07 дугаар тогтоол батлав. * 2023 оны 2-р сарын 1-нд Монгол Улсын Засгийн газраас “Шинэ Хархорум хотын бүтээн байгуулалтын асуудал хариуцсан захиргаа”-г байгуулах 40-р тогтоол гарав. * 2023 оны 2-р сарын 28-нд Барилга хот байгуулалтын сайдын 36 дугаар тушаалаар “Шинэ Хархорум хотын бүтээн байгуулалтын асуудал хариуцсан захиргаа”-ны дүрэм, бүтэц, орон тооны хязгаарыг батлав. * 2025 оны 6-р сарын 15-нд Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүх “Шинэ Хархорум” хотын бүтээн байгуулалтыг албан ёсоор эхлүүлж байгааг мэдэгдэж, “Их хаадын цэцэрлэгт хүрээлэн”-д Монгол Улсын Төрийн далбааг мандуулсан байна. raugt69ghw1w3v0aratuewl37unmw7x 0 140791 822803 2025-06-23T02:34:10Z Avirmed Batsaikhan 53733 Хуудас үүсгэв: "'''Луут хот''' буюу '''Лүн Чан''' -Монголын анхны төрт улс [[Хүннү гүрэн|Хүннү гүрний]] нийслэл хот. Луут хот нь тухайн цаг үедээ хаад язгууртны  тансаг зэрэглэлийн зуны нийслэл байжээ. Хамгаалалтын бус саравч бүхий вааран дээвэртэй хоёр давхар хэрмээр хүрээлэн..." 822803 wikitext text/x-wiki '''Луут хот''' буюу '''Лүн Чан''' -Монголын анхны төрт улс [[Хүннү гүрэн|Хүннү гүрний]] нийслэл хот. Луут хот нь тухайн цаг үедээ хаад язгууртны  тансаг зэрэглэлийн зуны нийслэл байжээ. Хамгаалалтын бус саравч бүхий вааран дээвэртэй хоёр давхар хэрмээр хүрээлэн хамгаалагдсан бөгөөд хотын дөрөвний нэг нь усан сантай байснаараа онцлог юм. Мөн хэрмийг тойрч хүрээлсэн “Тэнгэрийн хүү Шаньюй” хэмээх ханзаар бичсэн чимэглэл хааны сүр хүчийг илэрхийлсэн төдийгүй Шаньюйгийн ордон мөн гэдгийг нотолжээ.  Тухайн цаг эриндээ хотын төвдөө усан сантай, саравч бүхий хэрэмтэй хот дэлхийд хаана ч байгаагүй аж. == Эрэл хайгуулын ажил == Доктор (Ph.D), дэд профессор ''[[Төмөр-Очирын Идэрхангай]]'' тэргүүтэй шинжээчдийн баг 2010 оноос хойш Хүннүгийн улс төрийн төвийн талаар судалгаа хийж эхэлсэн байна. Архангай аймгийн Өлзийт суманд 2017 онд  малтлага судалгааны ажлыг эхлүүлэх үеэр эртний Луут хотын туурийг илрүүлж олсон гэж албан ёсоор олон улсад зарласан байна. Харамсалтай нь, санхүүгийн бэрхшээлийн улмаас уг ажлыг түр хойшлуулсаар 2019 онд тус хотын тууриас Хүннү гүрний үетэй холбоотой гэж үзэх сэжүүр олсон байна. Ер нь вааран дээвэртэй барилгын хэлтэрхий Хэрлэн голын сав газраас бусад хангайн нутгаар олддоггүй. Гэтэл хангай нутагт байх эртний хотын тууриас вааран дээвэртэй барилгын хэлтэрхий олдсон нь Луут хот болохыг нотлох нэгэн гол үндэслэл болжээ. Аж үйлдвэрийн гавъяат ажилтан, зохиолч, судлаач ''Ж.Дашдаваа'' "Төрт ёсны анхны улс Хүннү гүрнийг үндэслэгч Модун Шаньюй хаан, хэд хэдэн орд харш бариулж, тэдгээртээ нүүдэллэн суудаг байснаас Нийтийн тооллын  өмнөх (НТӨ) 209 дүгээр онд Хүннү улсын нийслэл Луут хотыг Орхон голын хавь газар байгуулсан тухай түүхийн эх сурвалжуудад баттай тэмдэглэн үлдээжээ”. Эртний Хятадын түүхчдийн  бичсэн “Ши цжи” буюу “Түүхэн тэмдэглэл” зэрэг  сурвалж бичгүүдэд баруун хойд зүгийн нүүдэлчин аймаг цөмөөр лууг шүтдэг учир тахилга хийдэг газрыг луугаар нэрлэж Луут хот гэсэн юм... Луут буюу Лун чан хотын нэр МЭӨ 85 он хүртэл түүхийн бичигт байдаг боловч түүний туурь ор үлдэц нь чухам хаана байгааг өнөө хүртэл хараахан олж тогтоож чадаагүй байсан юм. Хүннүгийн Луут хотын туурь мөн болох нээлт нь дараах баримтуудаар нотлогддог. Нэгдүгээрт, Орхон, Тамир, Хүнүй, Хануйн голуудын их ай сав газар бол нэн эртнээс нааш угаасаа л нүүдэлчин монголчууд бидний дээдэс хүннүчүүд түүний дараах залгамж үеийн улсуудын аж төрж амьдрахуйн төвлөрөл, ханьлиг овог аймгийнхны бөөгнөрөл болсон уугуул өлгий нутаг. Энэ бүс нутагт одоогоор Монголд илрээд байгаа Хүннү оршуулгын нийт булшны гуравны нэг нь, үүний дотор  дээдэс язгууртны булшны бараг тал хувь нь, эдүгээ Ази, Европ тивд илрүүлэн судалж буй Хүннүгийн гучаад хотын арав гаруй нь  төвлөрч байгаа нь том нотолгоо. Хоёрдугаарт, одоогоор мэдэгдээд байгаа судалгаанаас үзвэл, Луут хотын орд харш, хүрээ хэрэм, барилга байгууламжууд нь өвөрмөц загвар уран хийцтэй, хэмжээний хувьд том, гоёл чимэглэл нь гойд урлагтай байгаа нь Их хааны тансаг ордны шинж байдал дээд зиндааг илтгэнэ. Археологийн тандалтын малтлагаар Луут хотын туурийн нуранги дотроос Хүн нар буюу хүннүчүүд их хаанаа хүндэтгэж, "Тэнгэрийн хүү Шань юй Тэнгэр шиг өнө мөнх мянга түм насал" хэмээн унаган эх хэлээрээ шүтэн биширч хэлэлцдэг ерөөлийн үгсийг эртний үсгээр бичиж хэвлэсэн бичээстэй дурсгалын “гохтой буюу хараа” гэж нэрлэгддэг ваар олноор олдож байгаа нь өнөөгийн хэллэгээр бол Их хааны нэрийн хуудас болж түүний төрийн ордон энд баригдсаныг давхар нотолдог. Гуравдугаарт, Луут хотын төв хэсгийг 550х 550 метрийн хэмжээст газарт буюу тухайн үеийн Хүннүгийн орд балгадаас хамгийн том талбайд  барьсан давхар хэрэмтэй ордны анхных нь болж байгаагаараа онцлог юм. Энэ нь Их хааны ордны сүрлэг дорвилог байдлыг илтгэнэ.  Одоогийн нээлт нь энэ мэт баримтуудтай таардаг" гэжээ.                      jxkwczs001a7ihn5bp1whds7besshpz 0 140792 822804 2025-06-23T02:42:03Z Dashka01 97605 Хуудас үүсгэв: "Хэрэгжүүлэх гэж байгаа арга хэмжээ хэрхэн явагдахыг тайлбарласан тодорхой онол дээр үндэслэн үнэлгээг хийх санаа нь шинэ зүйл биш юм. Тэртээ 1972 онд Карол Вейсийн бичсэн багш нарын гэрээр очиж хичээл заах хөтөлбөрийн онолыг гаргасан хөтөлбөрийн үнэлгээ..." 822804 wikitext text/x-wiki Хэрэгжүүлэх гэж байгаа арга хэмжээ хэрхэн явагдахыг тайлбарласан тодорхой онол дээр үндэслэн үнэлгээг хийх санаа нь шинэ зүйл биш юм. Тэртээ 1972 онд Карол Вейсийн бичсэн багш нарын гэрээр очиж хичээл заах хөтөлбөрийн онолыг гаргасан хөтөлбөрийн үнэлгээний тухай номд (Вейс, 1972) энэ талаар өгүүлдэг бөгөөд 1970-аад онд логфреймийн арга барилыг боловсруулсан байдаг (Практик үзэл баримтлалууд, 1979 он). Энэ ойлголтыг янз бүрээр нэрлэж иржээ: учир шалтгаан, үр дагаврын загвар, учир шалтгааны зураглал, үр нөлөөний замнал, арга хэмжээний онол, арга хэмжээний хүрээ, арга хэмжээний логик, хөрөнгө оруулалтын логик, логфрейм, логик загвар болон үр дүнгийн шатлал, үр дүнгийн шугам, хөтөлбөрийн логик, хөтөлбөрийн онол, үр дүнгийн гинжин холбоо, өөрчлөлтийн онол зэрэг олон өөр нэр томьёог хэрэглэж иржээ. Эдгээр нь бүгдээрээ тухайн арга хэмжээгээр ямар үр дүнд хэрхэн хүрэхийг заасан тодорхойлолтыг агуулна. Үүнийг амжилттай хийхийн тулд зөвхөн ямар үйл ажиллагаа хэрэгжүүлэхэд төдийгүй мөн тэдгээр нь өөрчлөлтийг хэрхэн бий болгож байгааг анхаардаг. Жишээлбэл, иргэд хамт олныг цуглуулаад үйлчилгээ авах эрхийнх нь тухай ойлголт өгсөн бол ямар өөрчлөлтийг зорих ёстой вэ? Эрхийнх нь тухай тэдний мэдлэгийг нэмэгдүүлэх үү, нийгмийн хэм хэмжээг өөрчлөх үү, эсвэл өөрсдийнхөө эрхийг эдлэхийн тулд хамтдаа стратеги төлөвлөхөд нь туслах уу? Хөтөлбөрийн онолыг янз бүрийн байдлаар харуулж болох бөгөөд тэдгээрийг үндсэндээ 4 ерөнхий төрөлд ангилж болно. Үүнд: үр дүнгийн гинжин холбоо; логфрейм, үр дүнгийн шатлал болон реалист матриц (Фунел ба Рожерс, 2011 он) орно. Үр дүнгийн гинжин холбоо нь арга хэмжээг орц, үйл явц, гарц, үр дүн болон үр нөлөө гэсэн байдлаар илэрхийлдэг хамгийн түгээмэл хэрэглэгддэг арга. Дор Канадын Олон Улсын Хөгжлийн Агентлагийн (КОУХА) жишээ байна. Энэхүү загвар нь орцоор эхэлдэг бөгөөд тэдгээрээр үйл ажиллагааг хэрэгжүүлж, тэндээс гарцууд бий болж, улмаар богино хугацаанд тэр даруй үр дүн гардаг. Дунд хугацаанд завсрын үр дүн гарч, урт хугацаанд эцсийн үр дүнд хүрдэг. Зарим үр дүнгийн гинжин холбоо нь эцсийн түвшинд гарч буй үр дүнг ‘үр нөлөө’ гэж нэрлэдэг. Энэ жишээ доороосоо эхэлж, дээш явж байгаа боловч дээрээс нь доош эсвэл зүүнээс баруун тийш явж болно. Онолыг ийм байдлаар илэрхийлэх тогтсон хэлбэр нь бусад хэлбэрээсээ боловсруулахад илүү хялбар байдаг боловч үүнд хэд хэдэн хязгаарлагдмал тал бий. Тухайлбал, ийнхүү илэрхийлбэл хэрэгжүүлэхээр сонгосон арга хэмжээ хүссэн өөрчлөлтийг хэрхэн бий болгохыг яг таг тайлбарлаж чаддаггүй бөгөөд үйл ажиллагаа гарц, үр дүнд шууд хүргэсэн мэт үздэг. Гэтэл хөтөлбөрийн туршид янз бүрийн үйл ажиллагаа явагдаж, учир шалтгаан, үр дагаврын хэлхээ холбоо бий болох үйл явц тасралтгүй үргэлжлэн явагддагийг тусгаж чаддаггүй. 944dpaa4oip4hcmkpxsqfxa15aqrpkl 0 140793 822805 2025-06-23T02:42:31Z Avirmed Batsaikhan 53733 Хуудас үүсгэв: "'''Төмөр-Очирын Идэрхангай''' -“Улаанбаатарын их сургууль”-ийн Археологийн тэнхимийн багш, доктор, дэд профессор. Түүний ахалсан багийнхан [[Луут хот|Луут хотын]] туурийг [[Архангай аймаг|Архангай аймгийн]] [[Өлзийт сум (Архангай)|Өлзийт сумын]] нутаг дэвсгэр..." 822805 wikitext text/x-wiki '''Төмөр-Очирын Идэрхангай''' -“Улаанбаатарын их сургууль”-ийн Археологийн тэнхимийн багш, доктор, дэд профессор. Түүний ахалсан багийнхан [[Луут хот|Луут хотын]] туурийг [[Архангай аймаг|Архангай аймгийн]] [[Өлзийт сум (Архангай)|Өлзийт сумын]] нутаг дэвсгэрээс 2017 онд илрүүлсэн нь Монголын төдийгүй дэлхийн шинжлэх ухааны салбарт томоохон нээлт болсон юм. 9ql4kymtnsoxo0a3x3lag573lwnchi4 0 140794 822806 2025-06-23T02:47:19Z Dashka01 97605 Хуудас үүсгэв: "Хөтөлбөрийн онолууд нь динамик хөдөлгөөнтэй, хэрэгжүүлж байгаа арга хэмжээний бүхий л мөчлөгийн хүрээнд өөрчлөгдөх боломжтой байх ёстой. Боломжгүй бол хэрэгжиж байгаа бодит байдлаасаа тасрах аюултай бөгөөд хяналт-шинжилгээ, үнэлгээний ажлаа сайн хийж..." 822806 wikitext text/x-wiki Хөтөлбөрийн онолууд нь динамик хөдөлгөөнтэй, хэрэгжүүлж байгаа арга хэмжээний бүхий л мөчлөгийн хүрээнд өөрчлөгдөх боломжтой байх ёстой. Боломжгүй бол хэрэгжиж байгаа бодит байдлаасаа тасрах аюултай бөгөөд хяналт-шинжилгээ, үнэлгээний ажлаа сайн хийж чадахгүй, шинээр бий болж байгаа сорилт, боломжид дасан зохицох боломжгүй байдалд хүрэх эрсдэлтэй. Хөтөлбөрийн онол нь урьдчилан боловсруулсны дараа ягштал баримтлах ёстой зураг төсөл биш харин эргэн харж шалган засах, хэрэгжилтийн явцад сайжруулах арга хэрэгсэл юм. Ялангуяа бүх зүйлийг урьдчилан харж тодорхой гаргах боломжгүй нарийн төвөгтэй шинж чанар бүхий арга хэмжээнүүдэд илүү хамаатай. Онолын хувьд, хөтөлбөрийн онолын олон загвар байдаг ч хэрэгжилтийн явцад шаардлагатай бол өөрчлөх боломжтой юм. Харин амьдрал дээр ийнхүү өөрчлөхөд томоохон саад учирна. Тухайлбал, ямар өөрчлөлт оруулах тухай санал нэгдэхгүй байх, цаг шахуу байх, дүрэм журмын шаардлага тулгардаг. Оролцооны аргаар боловсруулсан хөтөлбөрийн онолуудад илүү төвөгтэй болдог. Үүнтэй холбоотой нэг сонин үзэгдэл тулгардаг нь боловсруулах явцад хэр зэрэг олон хүн оролцоно, хэрэгжилтийн явцад хөтөлбөрийн онолд өөрчлөлт оруулж, нөхцөл байдалд нийцүүлэн тодотгох тэр хэрээр хэцүү болдог (Бейквелл ба Гарбутт, 2005 он). Тиймээс хөтөлбөрийн онолыг шинэчлэн засварлахгүй явснаас болж суралцах, дасан зохицох боломж алдагддаг. Хөтөлбөрийн онолоор дараах асуудалд анхаарлаа хандуулах юм бол нөхцөл байдалд дасан зохицдог менежментийг дэмжиж болно: • Хөтөлбөрийн онолыг тохируулах боломжоор хангах: албан ёсны хяналт шалгалт хийж байх үед өөрчлөлтүүдийг урьдчилан хардаг эсвэл нөхцөл байдалд чухал өөрчлөлт орсон учир тэрхүү хяналт шалгалтыг явуулдаг. Гэвч дүрэм журам нь хүндрэлтэй, цаг их авах учир зохих хугацаанд өөрчлөлт оруулахад төвөгтэй байж болно. Өөрчлөлт, тэр байтугай суралцах ч дургүй захиргааны соёлд дасан зохицох гэсэн ойлголт сөрөг сэтгэгдэл төрүүлж болно. • Өөрчлөлтийг төлөвлөн батлах: учир шалтгаан, үр дагаврын хэлхээнд өөрчлөлт нь доошлуулсан эсвэл дээшлүүлсэн нөлөө үзүүлдэг. Тиймээс санал болгож байгаа өөрчлөлтийн талаар болон тэдгээрийн үзүүлэх үр нөлөөг зохицуулахын тулд нөлөөнд өртөх талуудтайгаа шат шатанд нь зөвлөлдөх хэрэгтэй. Бүх өөрчлөлтийг өмнөх хувилбарыг баталсан эрх бүхий этгээд батлах хэрэгтэй. Үйл ажиллагааны түвшингээс хамаараад өөр өөр түвшний эрх бүхий этгээд оролцох хэрэг гарч магадгүй. Жишээлбэл зорилго эсвэл зорилтод өөрчлөлт оруулахын тулд илүү өндөр түвшний эрх бүхий этгээдийн зөвшөөрөл хэрэгтэй. l7p86g1ydv0zs25lxdn83qh7azsogmt 0 140795 822807 2025-06-23T02:49:39Z Dashka01 97605 Хуудас үүсгэв: "Хүн амын хамгийн ядуу 40%-д мэргэшсэн эх баригч мэргэжилтний хүртээмжийн харьцаа: Хүн амын хамгийн ядуу 2 бүлгийн 15-49 насны эмэгтэйчүүдийн дунд өмнөх 5 жилийн хугацаанд анагаахын мэргэжилтний тусламжтайгаар хүүхдээ эсэн мэнд төрүүлсэн ээжүүдийн төрөлтий..." 822807 wikitext text/x-wiki Хүн амын хамгийн ядуу 40%-д мэргэшсэн эх баригч мэргэжилтний хүртээмжийн харьцаа: Хүн амын хамгийн ядуу 2 бүлгийн 15-49 насны эмэгтэйчүүдийн дунд өмнөх 5 жилийн хугацаанд анагаахын мэргэжилтний тусламжтайгаар хүүхдээ эсэн мэнд төрүүлсэн ээжүүдийн төрөлтийн хувь. Хуваагдагч: Төрөлтийн үеэр тусламж үзүүлсэн анагаахын мэргэжилтний (мэргэжлийн эмч, сувилагч, эх баригч, парамедик, өрхийн халамжийн ажилтан, төрөлт удирдахад сургагдсан иргэдийн төлөөлөгч) удирдсан амьд төрөлтийн тоо. Хуваагч: Сүүлийн таван жилийн амьд төрөлтийн тоо. Доогуур үзүүлэлттэй Силхет ба Читтагонгод орчин үеийн жирэмснээс хамгаалах хэрэгслийн хамралт: Жирэмснээс хамгаалах орчин үеийн хэрэгсэл ашигладаг эдүгээ гэрлэсэн эмэгтэйчүүдийн хувь. Хуваагдагч: Судалгааны үеэр дараах орчин үеийн аргын аль нэгийг хэрэглэдэг гэж хэлсэн эмэгтэйчүүдийн тоо: умай буюу үрийн сувгийг боолгосон, жирэмслэлтийн эсрэг эм, эрэгтэй бэлгэвч, спираль, тариа, суулгац (аборт, сарын тэмдгийн арга үүнд орохгүй). Хуваагч: эдүгээ гэрлэсэн байгаа 15-49 насны бүх эмэгтэй. Хүн амын хамгийн ядуу 40%-ийн дунд 5 хүртэлх насны туранхай хүүхдийн түвшин: Судалгаа хийх үед хүн амын хамгийн ядуу 40%-ийн дунд 5 хүртэлх насны туранхай хүүхдийн хувь. Хуваагдагч: хүүхдийн нас-жингийн харьцааг илэрхийлсэн z-оноо нь ДЭМБ-ын Хүүхдийн өсөлтийн стандартын дундаж болох -2 SD-ээс бага байгаа хүүхдийн тоо. Хуваагч: 5 хүртэлх насны бүх хүүхдийн тоо. Энэ үйл явцад дараах зүйлсийг анхаарвал тус болно: • Зорилт буюу завсрын үр дүнгийн тоо ба чанарын үзүүлэлтийг гаргахын тулд нэгээс дээш шалгуур үзүүлэлт хэрэг болж магадгүй • Шалгуур үзүүлэлтийн тоог хамгийн доод хэмжээнд барих хэрэгтэй. Мэдээлэл нэмэгдэх нь илүү сайн гэсэн үг биш. Үр дүнгийн хүрээ ба гүйцэтгэлийг хэмжих хүрээнд тулгардаг түгээмэл асуудал бол хэмжиж гаргаж ирэхэд төвөгтэй олон шалгуур үзүүлэлтүүд юм. Үр дүн бүрд хичнээн шалгуур үзүүлэлт байвал зохистойг зааж өгөх тоо байхгүй ч дараах асуултуудыг ашиглан зохистой тоог гаргаж болно. Үүнд: энэхүү шалгуур үзүүлэлт нь стратегийн зорилт биелсэн эсэхийг хэмжихэд заавал хэрэгтэй юу? Судалгаанд оролцогчид буюу мэдээлэл цуглуулж байгаа ажилтнуудад нэмэлт ачаалал үүсгэхээр байна уу? Энэхүү шалгуур үзүүлэлт удирдлага, хяналт-шинжилгээ, үнэлгээнд хэрхэн тус болох вэ? Үр дүнгийн хүрээний талаар олон оролцогчийн үзэл санааг авснаар аль шалгуур үзүүлэлт сайн болох, ямар шалгуур үзүүлэлт авах, хэдэн шалгуур үзүүлэллтэй байх тухай эцэст нь санал нэгдэх боломж олгоно. jxg22gsarmzssh1nye35xg37yzaq8fd 0 140796 822808 2025-06-23T02:51:21Z Dashka01 97605 Хуудас үүсгэв: "Гүйцэтгэлийн шалгуур үзүүлэлт нь үр дүнгийн хүрээнд (ҮДХ) тодорхойлсон үр дүнд гарч байгаа өөрчлөлтийг харуулах хэмжүүрийг тодорхойлдог. Сайн сонгож чадвал тэдгээр нь гүйцэтгэлийн удирдлагад гол зорилтууддаа үр дүнтэй хүрсэн эсэхийг илтгэдэг. Үр дүн н..." 822808 wikitext text/x-wiki Гүйцэтгэлийн шалгуур үзүүлэлт нь үр дүнгийн хүрээнд (ҮДХ) тодорхойлсон үр дүнд гарч байгаа өөрчлөлтийг харуулах хэмжүүрийг тодорхойлдог. Сайн сонгож чадвал тэдгээр нь гүйцэтгэлийн удирдлагад гол зорилтууддаа үр дүнтэй хүрсэн эсэхийг илтгэдэг. Үр дүн нь (туслах зорилт буюу завсрын үр дүн) бид юунд хүрэхийг зорьж буйг илтгэдэг бол шалгуур үзүүлэлт нь ямар стандартаар тэрхүү үр дүнг хэмжихийг харуулдаг. Хүрэх түвшин бол тухайн үзүүлэлт нэмэгдэх эсвэл буурах ямар хэмжээнд очих ёстойг заадаг. Шалгуур үзүүлэлт нь мөн чанарын хувьд тоон эсвэл чанарын байж болно. Тоон шалгуур үзүүлэлт нь тоон утгатай байдаг. Жишээлбэл хүний өндөр, жин. Нөгөө талаас, чанарын шалгуур үзүүлэлт нь субьектив үнэлгээ шаарддаг. Чанарын мэдээллийг заримдаа тоон үзүүлэлтээр гаргадаг, гэхдээ тэдгээр тоо нь бие даасан тоон утга тээдэггүй. Зарим жишээ нь институцийн чадавхын индексийн оноо байдаг буюу хүрэх гол үр дүнгийн хэмжилтийн дагуу ямар ахиц гарсныг илтгэдэг. Тоон ба чанарын шалгуур үзүүлэлтийг боловсруулахад анхаарах зүйл бол цаг хугацаа өнгөрсөн ч хэмжилтийг нэгэн жигд хийх боломжийг олгох. Гол үр дүнгийн дагуу ямар ахиц гарч байгааг харуулах цомхон гол шалгуур үзүүлэлтийг сонгох нь үр дүнд суурилсан гүйцэтгэлийн удирдлагын тогтолцооны цөм юм. Энэхүү зөвлөмжийн баримт бичиг нь үр дүнтэй гүйцэтгэлийн шалгуур үзүүлэлтийг сонгох удирдамж болно. АНУ-ын Олон улсын хөгжлийн агентлаг нь он удаан жил гүйцэтгэлийн олон шалгуур үзүүлэлт боловсруулжээ. Зарим жишээ нь уламжлалт бус экспортын долларын үнэлгээ, ДНБ-д хувийн хөрөнгө оруулалтын эзлэх хувь, жирэмслэлтээс сэргийлэх эм, хэрэгслийн ашиглалтын түвшин, хүүхдийн эндэгдлийн түвшин, эрх зүйн шинэчлэлийн индексэд гарсан ахиц зэрэг болно. Гүйцэтгэлийн шалгуур үзүүлэлт нь хүрэхийг зорьсон өөрчлөлт гарч буйд бодит нотолгоо болдог. Гүйцэтгэлийн шалгуур үзүүлэлт нь үр дүнд суурилсан гүйцэтгэлийн удирдлагын тогтолцоог хөгжүүлэх ажлын амин сүнс юм. Тэдгээр нь цуглуулах өгөгдлийг тодорхойлж, төлөвлөсөн үр дүнг цаг хугацаа өнгөрөх явцад бодит үр дүнтэй харьцуулах боломжийг олгодог. Тиймээс хөтөлбөрийн стратеги ба үйл ажиллагааны талаар нотолгоонд үндэслэсэн шийдвэр гаргахад удирдлагын ашиглах маш чухал арга хэрэгсэл болдог. kctr2ypb1asw5nztoh4on4c7x0f2tbg 0 140797 822809 2025-06-23T03:04:07Z Dashka01 97605 Хуудас үүсгэв: "Хөтөлбөрийн түвшин АНУ-ын ОУХА-ийн Автомат удирдамжийн систем (АУС) Үр дүнгийн хүрээнд тусгасан үр дүн бүрээр нэгээс доошгүй шалгуур үзүүлэлт сонгон ахицыг хэмжихийг шаарддаг (АУС 203.3.3.1-ийг үзнэ үү) 2. Үүнд туслах зорилт ТЗ (Үр дүнгийн хүрээний хамгийн өнд..." 822809 wikitext text/x-wiki Хөтөлбөрийн түвшин АНУ-ын ОУХА-ийн Автомат удирдамжийн систем (АУС) Үр дүнгийн хүрээнд тусгасан үр дүн бүрээр нэгээс доошгүй шалгуур үзүүлэлт сонгон ахицыг хэмжихийг шаарддаг (АУС 203.3.3.1-ийг үзнэ үү) 2. Үүнд туслах зорилт ТЗ (Үр дүнгийн хүрээний хамгийн өндөр түвшний зорилт) ба туслах дунд хугацааны буюу завсрын үр дүн (ЗҮД) орно 3. Эдгээр шалгуур үзүүлэлтийг тухайн төлөөлөгчийн газар эсвэл албаны гүйцэтгэлийн удирдлагын төлөвлөгөө (ГУТ)-нд оруулах ёстой (Зөвлөмж 8: ГУТ-г бэлтгэх тухай). Төслийн түвшин Туслах зорилтын багууд төсөл, үйл ажиллагаа, үүний дотор орц, гарц, үйл явцын талаар мэдээллийг тогтмол цуглуулж, улмаар ахиц дэвшил зохих ёсоор гарч буй эсэх, тэдгээр нь ЗҮД ба ТЗ-д зохих хувь нэмрээ оруулж байгаа эсэхийг хянах шаардлагатай. Эдгээр шалгуур үзүүлэлтийг төслийн түвшин дэх хяналт-шинжилгээ, үнэлгээний (ХШҮ) төлөвлөгөөнд оруулах ёстой. ХШҮ-ний төлөвлөгөөг төслийн удирдлага, тайлангийн систем (жишээлбэл, улирлын, хагас жилийн, жилийн эцсийн тайлан)-д тусгах ёстой. АНУ-ын ОУХА-ийн системд хэд хэдэн төрлийн шалгуур үзүүлэлтийг ашигладаг. Менежерүүд дотоодын менежмент ба агентлагийн тайлангийн хэрэгцээг хангах гүйцэтгэлийн удирдлагын үр дүнтэй систем хөгжүүлэхийн тулд эдгээр шалгуур үзүүлэлт ямар үүрэг гүйцэтгэдгийг ойлгох нь чухал. Өвөрмөц шалгуур үзүүлэлтүүд Өвөрмөц шалгуур үзүүлэлт гэдэг нь тухайн орон нутаг эсвэл тухайн хөтөлбөрийн өвөрмөц нөхцөл байдалд тохирсон байдлаар ахиц дэвшлийг харуулах гүйцэтгэлийн шалгуур үзүүлэлтүүд юм. Тэдгээр нь тухайн газар ажиллаж байгаа менежерүүдэд хэрэгтэй боловч стандарт шалгуур үзүүлэлт шиг нэгтгэх боломжгүй. Жишээ нь: Сонгууль сайн зохион байгуулахад шаардлагатай эрх зүйн шинэчлэл, түүний хэрэгжилтийг илтгэнэ гэж төлөвлөсөн гол үр дүнгийн дагуу гарч байгаа ахицыг дараах байдлаар шалгаж болох юм. Хуулийн төслийг төрийн бус байгууллагууд (ТББ) ба улс төрийн намуудтай зөвлөлдөн боловсруулсан. • Олон нийтийн санал бодлыг авсан. • Санал бодолд тулгуурлан хуулийн төслийг өөрчилсөн. • Нарийн бичгийн дарга нарын газар төслийг Их хуралд танилцуулсан. • Их хурал хуулийг баталсан. • Холбогдох төрийн байгууллага тухайн хуулийг хэрэгжүүлэх дотоодын бодлого, дүрэм журмыг гаргасан. Дээр өгөгдсөн жишээ нь улс орон бүрд өрнөж байгаа эрх зүйн шинэчлэлийн өвөрмөц үйл явцаас хамаараад өөр өөр байдаг. 50xtfo1umh2xl477glg49v2puev5cus 0 140798 822810 2025-06-23T03:07:17Z Dashka01 97605 Хуудас үүсгэв: "Стандарт шалгуур үзүүлэлт нь агентлагийн тайланд ихэвчлэн хэрэглэгддэг. Стандарт шалгуур үзүүлэлтийг ашиглах нь олон янзын хөтөлбөрийн мэдээллийг нэгтгэх боломж олгодог. Болж өгвөл стандарт шалгуур үзүүлэлт нь тайланд тусгах болон тухайн ажлын удирд..." 822810 wikitext text/x-wiki Стандарт шалгуур үзүүлэлт нь агентлагийн тайланд ихэвчлэн хэрэглэгддэг. Стандарт шалгуур үзүүлэлтийг ашиглах нь олон янзын хөтөлбөрийн мэдээллийг нэгтгэх боломж олгодог. Болж өгвөл стандарт шалгуур үзүүлэлт нь тайланд тусгах болон тухайн ажлын удирдаж байгаа удирдлагын хэрэгцээг аль алиныг хангах чухал. Гэхдээ олон тохиолдолд стандарт шалгуур үзүүлэлт нь гүйцэтгэлийн өвөрмөц шалгуур үзүүлэлтийг орлож чадахгүй. Учир нь өөр хэрэгцээг хангах зорилготой. Олон хөтөлбөрт тохирсон стандарт шалгуур үзүүлэлтийг авах уу эсвэл хөтөлбөрийн үр дүнг хамгийн бодитоор илэрхийлэх дотоодын удирдлагад ашиглах өвөрмөц шалгуур үзүүлэлт сонгох уу гэдэг дээр хүмүүс санал зөрөлддөг. Жишээ нь: АНУ-ын Засгийн газрын техникийн тусламжтайгаар сонгуулийг зохистой явуулах чиглэлээр батлагдсан хууль тогтоомж, нэмэлт өөрчлөлтийн тоо. Энэхүү стандарт шалгуур үзүүлэлтийг өмнө нь дурдсан өвөрмөц шалгуур үзүүлэлттэй харьцуулахад өвөрмөц шалгуур үзүүлэлт нь удирдлагын арга хэрэгслийн хувьд илүү хэрэглэгдэх нь тодорхой. Учир нь өндөр нарийвчлалтай, өөрчлөлтөд илүү мэдрэг байдаг. Стандарт шалгуур үзүүлэлт нь гарцын түвшинд өөрчлөлтийг хэмжих хандлагатай байдаг. Учир нь олон хөтөлбөрт ашиглаж болох, дүнг нэгтгэх боломжтой. Доорх жишээг харна уу. Жишээ: Бодлого, дүрэм журмын талаар сургалтад суусан хүний тоо. Нөхцөл байдлын шалгуур үзүүлэлтүүд Нөхцөл байдлын шалгуур үзүүлэлтүүд нь хөтөлбөрийн хэрэгжүүлж байгаа ерөнхий орчныг ойлгох, таамаглалыг мөшгин судлах, амжилт, алдаа, ахиц дэвшилд нөлөөлөх гадны хүчин зүйлийг хянахад тус болдог. Эдгээр шалгуур үзүүлэлт дээд түвшний өөрчлөлтийг хэмждэг учраас хөтөлбөрийн гүйцэтгэлийг илтгэхгүй. Жишээлбэл: Эрх чөлөөний индексийн оноо буюу Дотоодын нийт бүтээгдэхүүн (ДНБ). Ийм төрлийн шалгуур үзүүлэлт нь АНУ-ын ОУХА-ийн хөтөлбөрийн нөхцөл байдлыг ойлгоход хэрэгтэй боловч (жишээлбэл, ДНБ огцом буурвал эдийн засгийн өсөлтийн хөтөлбөрт нөлөөлнө) хөтөлбөрийн менежерүүдийн мэдлээс хэтэрсэн түвшний өөрчлөлт юм. Ихэнх тохиолдолд АНУ-ын ОУХА-ийн хөтөлбөр тухайн орны эрх чөлөөний түвшин эсвэл ДНБ-д нөлөөлсөн эсэхийг хэлэхэд хэцүү (жишээ нь, АНУ-ын ОУХА-ийн хөтөлбөрийн хэмжээг тухайн улсын хэмжээтэй харьцуулахад). qd963ypt1txc9q4z5ln9lzssmkonudl 0 140799 822811 2025-06-23T03:11:06Z Dashka01 97605 Хуудас үүсгэв: "Монгол Улсын Их Хурал улс төр, эрх зүй, эдийн засаг, нийгэм, соёлын ба гэр бүлийн харилцаанд жендэрийн эрх тэгш байдлыг хангах нөхцөл бүрдүүлэх эрх зүйн үндсийг тодорхойлж, хэрэгжүүлэхтэй холбогдсон харилцааг зохицуулах зорилгоор “Жендэрийн эрх тэгш ба..." 822811 wikitext text/x-wiki Монгол Улсын Их Хурал улс төр, эрх зүй, эдийн засаг, нийгэм, соёлын ба гэр бүлийн харилцаанд жендэрийн эрх тэгш байдлыг хангах нөхцөл бүрдүүлэх эрх зүйн үндсийг тодорхойлж, хэрэгжүүлэхтэй холбогдсон харилцааг зохицуулах зорилгоор “Жендэрийн эрх тэгш байдлыг хангах тухай хууль”-ийг 2012 онд баталсан. Жендэр, жендэрийн эрх тэгш байдлын үндсэн ойлголтууд Хүйс ба жендэр Төрийн захиргааны төв байгууллага болон нутгийн захиргааны байгууллага нь бодлого, хөтөлбөр, үйл ажиллагаагаа жендэрийн мэдрэмжтэй болгох арга зүйг нэвтрүүлэх, тэдгээрт жендэрийн эрх тэгш байдлыг хангасан эсэх талаар дүн шинжилгээ хийхийн тулд хүйс, жендэрийн нэр томьёо нь ямар утгатай болох, тэдгээрийг хэзээ, хэрхэн ашиглахыг сайтар ойлгож байх нь зүйтэй. • Хүйс гэдэгт эмэгтэй, эрэгтэй хүмүүсийн хоорондох биологийн буюу бие махбодын ялгааг ойлгоно. • Жендэр нь эмэгтэй, эрэгтэй хүмүүст тохирох үүргийг тодорхойлдог нийгэм, соёлын бүтээгдэхүүн юм. Жендэрийн үүрэг: - Нийгмийн зүгээс эрэгтэй, эмэгтэй хүмүүсийн хоорондох нийгэм, соёлд тулгуурласан ялгаа бөгөөд тодорхой нэг нийгмийн зүгээс эрчүүд, эмэгтэйчүүдэд зохистой гэж үзэн тохоосон үүрэг, зан төлөв, хандлага цаг хугацаа өнгөрөхийн хэрээр өөрчлөгддөг. Жишээлбэл, тодорхой нэг газарт эмэгтэйчүүд, эрчүүдэд тохиромжтой гэж үздэг буюу нийтээр хүлээн зөвшөөрч дагадаг жендэрийн үүрэг нь бусад газарт маш тохиромжгүйд тооцогдож болно гэсэн үг. Жендэрийн харилцаа: - Эмэгтэй, эрэгтэй хүмүүст хамаатуулан нийгэм-соёлын зүгээс тодорхойлсон эрх, үүрэг, дүр, илэрхийлэл юм. Жендэрийн хэм хэмжээ, жендэрийн үүрэг, жендэрийн харилцаа хэмээх ухагдахуунуудыг ойлгох нь жендэрийн эрх тэгш байдал болоод Монгол Улсад эмэгтэй, эрэгтэй хүмүүс потенциалаа бүрэн дүүрэн ашиглан ажиллаж амьдрахад тулгарч болзошгүй саад бэрхшээлийн талаар бодитойгоор авч үзэхэд нэн чухал юм. Хүйс, жендэрийн талаар ярих үедээ бид зөвхөн эмэгтэй, эрэгтэй хүмүүс, эр, эм хүйсийн талаар бодох нь олонтоо. Жендэрийн эрх тэгш байдлын ойлголтыг бүрэн зургаар нь авч ярилцахын тулд “жендэрийн олон янз байдал” хэмээх ухагдахууныг мөн ойлгох хэрэгтэй. Энэ нь ЛГБТ+ (лесбиян, гей, бисексуал, трансжендэр болон бусад) зэрэг нийгмийн бусад бүлгийн хүмүүст нээлттэй хандана гэсэн үг юм. b0y9j3cjxors1ssbpyx5sasf6w9ek7c 0 140800 822812 2025-06-23T03:12:49Z Dashka01 97605 Хуудас үүсгэв: "Зөвхөн хүйс, жендэр нь хоорондоо ялгаатай ойлголт төдийгүй хүйсийн баримжаа бол энэ хоёроос тусдаа ойлголт юм. Гэхдээ эдгээр ойлголт нь хоорондоо холбоотой бөгөөд зарим тохиолдолд ялгахад бэрхшээлтэй байх нь бий. Тухайлбал: • Жендэр нь нийгэм, эдийн за..." 822812 wikitext text/x-wiki Зөвхөн хүйс, жендэр нь хоорондоо ялгаатай ойлголт төдийгүй хүйсийн баримжаа бол энэ хоёроос тусдаа ойлголт юм. Гэхдээ эдгээр ойлголт нь хоорондоо холбоотой бөгөөд зарим тохиолдолд ялгахад бэрхшээлтэй байх нь бий. Тухайлбал: • Жендэр нь нийгэм, эдийн засаг, улс төрийн асуудалтай маш их холбоотой байдаг. Төрийн албан хаагчид гол төлөв жендэр (эмэгтэй, эрэгтэй хүмүүс)-тэй холбоотой асуудалд анхаарлаа хандуулдаг. • Нөгөө талаас, хүйс нь эрчүүд, эмэгтэйчүүдийн бие махбодын буюу биологийн онцлогтой холбоотой байдаг тул хүний эрүүл мэнд, аюулгүй байдлын асуудалд ихээхэн нөлөөлдөг. Заримдаа эдгээр ойлголт давхцан тохиовч хоёр ялгаатай ойлголт гэдгийг ямагт санах чухал. Бид “эрх тэгш байдал” эсвэл “тэгш эрх”-ийн алиных нь төлөө ажиллаж байна вэ? Бид нас, хүйс, жендэр, гарал угсаа, шашин шүтлэг, хот эсвэл хөдөөгийн алин болох, бие махбодын эсвэл сэтгэцийн хувьд хөгжлийн бэрхшээлтэй эсэх зэрэг хүнийг тодорхойлогч хүчин зүйлсийг харгалзан үзсэнээр эрх тэгш байдлыг тогтооход чиглэсэн арга хэмжээ авч чадна. Эдгээр хүчин зүйл, тэдгээрийн нөлөөг анхаарч үзэхгүй бол тэгш бус байдал нэмэгдэхэд хүргэж болзошгүй юм. Гэвч бидний ярьж буй зүйлсийн хаана нь “тэгш эрх” таарч байна вэ? Тэгш эрх нь хүн болгонд зохих хэрэгцээ шаардлагынх нь дагуу ялгаатай дэмжлэг туслалцаа үзүүлэх боломж олгодог. Тэгш хандлага нь зарим хүмүүст зохих дэмжлэг туслалцаа, төрйн үйлчилгээг бүрэн үзүүлэлгүй орхих хандлагатай учраас хүн бүрд адилхан хандах нь хэр оновчтой вэ гэх асуулт урган гарна. ‘Жендэрийн эрх тэгш байдалд’ хүрэхийн тулд бид эрэгтэй, эмэгтэй хүмүүс, охид, хөвгүүдийн ялгаатай хэрэгцээ шаардлагыг харгалзан үзэх хэрэгтэй. Хүн бүрд ижил дэмжлэг төдийлөн тохиромжтой биш гэдгийг бодолцож, хүн бүрд эрх тэгш оролцох боломжийг олгох тусламж дэмжлэг юу байж болох талаар бодлого, хөтөлбөр, үйл ажиллагаандаа тусгавал зохино. pj45afpaqohjy9b1iu3k7fs8cj0mmuo 0 140801 822813 2025-06-23T03:14:53Z Dashka01 97605 Хуудас үүсгэв: "Хязгаарлагдмал нөхцөлд үнэлгээ хийх аргачлалыг хөгжиж буй, шилжилтийн үеийн, хөгжингүй орнуудын аль алинд төсөв санхүү, цаг хугацаа, тоо баримт, улс төрийн тодорхой хязгаарлалтын хүрээнд үнэлгээ хийх шаардлагатай тулгардаг үнэлгээчдэд туслах зорилгоо..." 822813 wikitext text/x-wiki Хязгаарлагдмал нөхцөлд үнэлгээ хийх аргачлалыг хөгжиж буй, шилжилтийн үеийн, хөгжингүй орнуудын аль алинд төсөв санхүү, цаг хугацаа, тоо баримт, улс төрийн тодорхой хязгаарлалтын хүрээнд үнэлгээ хийх шаардлагатай тулгардаг үнэлгээчдэд туслах зорилгоор боловсруулжээ. Түгээмэл тохиолддог нэг зүйл бол үйлчлүүлэгч (төсөл хэрэгжүүлэгч агентлаг, үндэсний төлөвлөлтийн болон сангийн яам, олон улсын хандивлагч байгууллага) нь үнэлгээчидтэй гэрээлэх ажлыг хойшлуулсаар төслийн сүүлийн шатанд хүрч, тухайн төсөл, хөтөлбөрийг үргэлжлүүлэх эсвэл дараагийн томоохон шат руу шилжих боломжтой эсэх талаар шийдвэр гаргах үетэй давхцуулдаг. Төслийн үндсэн гэрээнд үнэлгээг авч үзэхдээ алгуур хандсанаар ийм байдалд хүрэх нь бий. Шийдвэр гаргах болоход санхүүжүүлэгч байгууллага төслийн цаашдын санхүүжилтийн талаар шийдвэр гаргах үндэслэлтэй мэдээлэл байхгүйг гэнэт анзаарч эсвэл төсөл хэрэгжүүлэгч байгууллага төсөл зорилгодоо хүрч буй эсэхийг батлахад шаардлагатай нотлох баримт байхгүй болохыг олж харж болох юм. Энэ тохиолдолд үнэлгээчид рүү хязгаарлагдмал санхүүжилттэй төдийгүй суурь судалгаа, мэдээллээ системтэй цуглуулаагүй нөхцөл байдалд үнэлгээг шахуу хугацаанд гүйцэтгэж, төслийн үр нөлөөг “сайтар” судлан гаргаж ирэх зайлшгүй чухал байгаа талаар хандах магадлалтай. Бусад тохиолдолд төслийн эхэн үеэс үнэлгээчид оролцож болох авч төсөв, улс төрийн болон арга зүйн ямар нэг шалтгааны улмаас төсөлд оролцсон талуудыг оролцоогүй талуудтай харьцуулан судалж уг хөтөлбөрийн үр дүнг тодорхойлох өгөгдөл цуглуулах боломжгүй юм. Тэр ч байтугай зарим тохиолдолд төслийн оролцогчдын талаар ч тодорхой хугацаанд гарсан ахиц дэвшил, үзүүлсэн нөлөөлөлд дүн шинжилгээ хийх зорилгоор үндсэн мэдээллийг цуглуулах аргагүй байдаг. ХДХВ/ДОХ, гэр бүлийн хүчирхийлэл, мөргөлдөөний дараах сэргээн босголт, эдийн засгийн хууль бус үйл ажиллагаа (биеэ үнэлэгчид, мансуурагчид, улс төрийн авлига гэх мэт) зэрэг эмзэг сэдвээр мэдээлэл цуглуулахад төвөгтэй байдгаас мэдээллийн хязгаарлалт үүсч болно. Ийм ярвигтай нөхцөлд боломжит нөөц болон үнэлгээний практикт хүлээн зөвшөөрсөн стандартын аль алинд нийцүүлэн хамгийн тохиромжтой үнэлгээний загварыг тодорхойлох нь амаргүй ажил байдаг. t9ozs2wd3gpqz2jovmgjy0k0u4yd2j2 0 140802 822815 2025-06-23T04:32:07Z Nrantuya 85403 Хуудас үүсгэв: "'''Өгөгдөл алдагдах''' гэдэг нь файл, програм эсвэл тодорхой мэдээлэл устаж алга болох үед тохиолддог үзэгдэл юм. Заримдаа өгөгдөл шинэчлэгдэх үед өөрчлөгдөж болдог ч энэ нь яг өгөгдөл алдагдсаныг илэрхийлдэггүй. Өгөгдөл түр хугацаанд ашиглах боломжгүй б..." 822815 wikitext text/x-wiki '''Өгөгдөл алдагдах''' гэдэг нь файл, програм эсвэл тодорхой мэдээлэл устаж алга болох үед тохиолддог үзэгдэл юм. Заримдаа өгөгдөл шинэчлэгдэх үед өөрчлөгдөж болдог ч энэ нь яг өгөгдөл алдагдсаныг илэрхийлдэггүй. Өгөгдөл түр хугацаанд ашиглах боломжгүй болох нь ч мөн адил өгөгдөл алдагдал биш юм. Жишээ нь, тухайн өгөгдлийг хадгалсан сервер түр хугацаанд холбогдохгүй байх тохиолдол байдаг ба сервер дахин холбогдох үед өгөгдөл ахин гарч ирдэг. Өгөгдөл алдагдалд зарим нэг нийтлэг шалтгаанууд бий. Зарим тохиолдолд өгөгдөл [[нөөц хуулбар]] (backup) үүсгэснээр хамгаалагдаж болно. Нөөц хуулбар нь тухайн файлын хуучин хувилбарыг агуулж байдаг тул өгөгдөл алдагдлыг илүү бага хохиролтой болгодог. Хэрэв системийн ажилд агуулагддаг мэдээлэл алдагдвал, систем ажиллагаагүй болох магадлалтай. Системийг сэргээж, өгөгдлийг нөөц хуулбараас сэргээхэд удаан хугацаа шаардагдах хандлагатай байдаг. == Шалтгаанууд == === Санамсаргүй === ==== Санамсаргүй устгах ==== Заримдаа файл эсвэл хавтсыг санамсаргүйгээр устгах тохиолдол гардаг. Ихэнх хэрэглэгчид " дахин сэргээх хогийн сав (recycling bin)"-аас сэргээх боломжтой байдаг ч системийн файлууд уствал систем ажиллахаа болино. ===== Санамсаргүй гэмтэх ===== ==== Систем ==== Батерей дуусч, систем автоматаар унтарснаар өгөгдөл хадгалах/ачааллах явцад гэмтэл үүсдэг. ==== Хэрэглэгч ==== Системийг тасалгаанаас салгах (унтраах) үед өгөгдөл гэмтэж болно. === Зориуд === ==== Системийг унтраах ==== Хэрэглэгч өөрөө системийг зориуд унтраах замаар хүсээгүй өгөгдлийг гэмтээж болно. ==== Залгуур салгах ==== Хэрэглэгч хүссэн үедээ компьютерийн залгуурыг салгаж, өгөгдлийг албаар гэмтээх боломжтой. kbmjli8j222361vbg7b5lkyv1pd1o2d 0 140803 822818 2025-06-23T06:57:05Z 43.242.242.176 йыбйыб 822818 wikitext text/x-wiki Юзү жүрж нь их гоё амттай жимс юмаа birfxvz1dsbrprtk74x65xj6bgxk884 822819 822818 2025-06-23T06:58:31Z 43.242.242.176 Хуудсыг хоослов 822819 wikitext text/x-wiki phoiac9h4m842xq45sp7s6u21eteeq1 0 140804 822821 2025-06-23T07:54:04Z Oyunaa28 93170 Хуудас үүсгэв: "'''Органик үйлдвэрлэлийн зарчмууд''': - Эрүүл мэнд, хөрс, ус, агаар, ургамал, амьтан, хүний оршин байх нөхцлийг хамгаалах; - Органик бүтээгдэхүүн нь эко системд хор хөнөөл учруулахгүй байх, байгаль экологийн тогтвортой байдлыг хадгалах; - зах зээлийн өрсөлдөх..." 822821 wikitext text/x-wiki '''Органик үйлдвэрлэлийн зарчмууд''': - Эрүүл мэнд, хөрс, ус, агаар, ургамал, амьтан, хүний оршин байх нөхцлийг хамгаалах; - Органик бүтээгдэхүүн нь эко системд хор хөнөөл учруулахгүй байх, байгаль экологийн тогтвортой байдлыг хадгалах; - зах зээлийн өрсөлдөх чадвар, шударга, эелдэг байх; - Өнөө болон ирээдүйн үеийнхний байгаль орчин, эрүүл мэнд, амьдрах орчинг хариуцлагатай арга, технологийг ашиглан байгаль орчны унаган төрх болон органик байдлыг хадгалах; - Органик бодисын 90 ба түүнээс дээш хувь нь байгалийн гаралтай байвал тухайн хүнс болон тэжээлийг гэж органик гэж үзнэ Органик бүтээгдэхүүн нь химийн бодис агуулаагүй байх хэрэгтэй бөгөөд зөвхөн хоёрдогч бодис, уусдаг эрдэс бордоог хэрэглэхийг зөвшөөрдөг. '''Гэрчилгээ''' (“Гэрчилгээжсэн органик” эко шошго) Монголын Үндэсний Худалдаа Аж Үйлдвэрийн Танхим (МҮХАҮТ)-д албан хүсэлтээ гаргадаг. Хүсэлт гаргагч нь гэрчилгээ авахын тулд дараах баримт бичгийг бүрдүүлнэ: - Эко шошгыг ашиглах албан хүсэлт - Бүтээгдэхүүн органик гэж нотлох бүтээгдэхүүний тодорхойлолт - МҮХАҮТ-ын зүгээс уг бүтээгдэхүүн нь шаардлагад нийцсэн болохыг хүлээн зөвшөөрсөн зөвшөөрөл - Технологи болон менежментийн талаарх тодорхойлолт - Лабораторийн шинжилгээний хариу - Бүтээгдэхүүн байгаль хамгаалах тухай хууль тогтоомжид нийцэж буйг нотлох холбогдох хэлтэсээс авсан зөвшөөрөл - Бүтээгдэхүүн нь хүнсний аюулгүй байдлын стандартыг хангасан талаарх тодорхойлолт - Байгууллага / компанийн бүртгэлийн гэрчилгээний хуулбар МҮХАҮТ-ын мэргэжилтэн нь хүсэлт хүлээн авснаас 14 хоногийн хугацаанд шийдвэрлэнэ. Гэрчилгээг үйлдвэрлэгч болон МҮХАҮТ-ын хооронд хийгдэх гэрээнд үндэслэн олгодог. gx3vgp21n7svqsevmitquac0yegf9yg 0 140805 822822 2025-06-23T07:57:17Z Oyunaa28 93170 Хуудас үүсгэв: "Гэрчилгээ нь дахин шинэчлэх хүртэл (хуулиар тогтоосон эрх бүхий байгууллагатай гэрээ байгуулснаас эхлэн органик бүтээгдэхүүнийг бүрэн шилжүүлэх) 2 жилийн хугацаанд хүчинтэй байна. Одоогийн байгаа гэрчилгээний хугацаа дуусахаас 2 сарын өмнө дахин сунга..." 822822 wikitext text/x-wiki Гэрчилгээ нь дахин шинэчлэх хүртэл (хуулиар тогтоосон эрх бүхий байгууллагатай гэрээ байгуулснаас эхлэн органик бүтээгдэхүүнийг бүрэн шилжүүлэх) 2 жилийн хугацаанд хүчинтэй байна. Одоогийн байгаа гэрчилгээний хугацаа дуусахаас 2 сарын өмнө дахин сунгах хүсэлтээ өгснөөр дахин 2 жилээр сунгагдаж болно. Эко шошго бүхий байгууллага нь бүтээгдэхүүний тогтвортой байдлыг хангах төлөвлөгөөний дагуу ажиллах хэрэгтэй. МҮХАҮТ нь уг бүтээгдэхүүн эко шошгоны шаардлагыг хангаагүй тохиолдолд гэрээг цуцлах эрхтэй байна. Эко шошго ашиглах зөвшөөрөл авах: - Бүтээгдэхүүний нэр, бүтээгдэхүүний шошго, каталог, танилцуулга, веб хуудас, арилжааны талаар бүтээгдэхүүний дүрс, тайлбар бүхий эко шошго байна. - Компанийн орох хаалганы дээр бүтээгдэхүүний талаар танилцуулга байна. - Үзэсгэлэн яармагийн үеэр бүтээгдэхүүнийг сурталчилна. - Зөвхөн тухайн бүтээгдэхүүнийг сурталчилна, энэ нь компанийн сурталчилгаа биш байна. hahf7sonq0m06dg9b88hrj68h3lw6ew 822823 822822 2025-06-23T07:58:21Z Oyunaa28 93170 822823 wikitext text/x-wiki Гэрчилгээ нь дахин шинэчлэх хүртэл (хуулиар тогтоосон эрх бүхий байгууллагатай гэрээ байгуулснаас эхлэн органик бүтээгдэхүүнийг бүрэн шилжүүлэх) 2 жилийн хугацаанд хүчинтэй байна. Одоогийн байгаа гэрчилгээний хугацаа дуусахаас 2 сарын өмнө дахин сунгах хүсэлтээ өгснөөр дахин 2 жилээр сунгагдаж болно. Эко шошго бүхий байгууллага нь бүтээгдэхүүний тогтвортой байдлыг хангах төлөвлөгөөний дагуу ажиллах хэрэгтэй. МҮХАҮТ нь уг бүтээгдэхүүн эко шошгоны шаардлагыг хангаагүй тохиолдолд гэрээг цуцлах эрхтэй байна. Эко шошго ашиглах зөвшөөрөл авах: - Бүтээгдэхүүний нэр, бүтээгдэхүүний шошго, каталог, танилцуулга, веб хуудас, арилжааны талаар бүтээгдэхүүний дүрс, тайлбар бүхий эко шошго байна. - Компанийн орох хаалганы дээр бүтээгдэхүүний талаар танилцуулга байна. - Үзэсгэлэн яармагийн үеэр бүтээгдэхүүнийг сурталчилна. - Зөвхөн тухайн бүтээгдэхүүнийг сурталчилна, энэ нь компанийн сурталчилгаа биш байна. tabnuy30kylk3yihzk354kqqkfl28zr 0 140806 822825 2025-06-23T08:19:33Z Oyunaa28 93170 Хуудас үүсгэв: "'''Үйлдвэрлэгчийн үүрэг''': - Түүхий эд материалын болон бүтээгдэхүүний шинж чанарыг алдагдуулахгүй, мөн хүн, амьтан, байгаль орчинд сөрөг нөлөө үзүүлэхгүй хадгалалтын болон үйлдвэрлэлийн технологийг нэвтрүүлэх; - Дотоодын нөөц бололцоонд тулгуурлан хог..." 822825 wikitext text/x-wiki '''Үйлдвэрлэгчийн үүрэг''': - Түүхий эд материалын болон бүтээгдэхүүний шинж чанарыг алдагдуулахгүй, мөн хүн, амьтан, байгаль орчинд сөрөг нөлөө үзүүлэхгүй хадгалалтын болон үйлдвэрлэлийн технологийг нэвтрүүлэх; - Дотоодын нөөц бололцоонд тулгуурлан хог хаягдал багатай болон хог хаягдлыг ашигласан усны зохистой хэрэглээг нэвтрүүлсэн технологи ашиглах; - Хэрэв бүтэн органик бүтээгдэхүүн буюу тодорхой бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэл хаагдсан бол ажлын 10 хоногийн дотор бичгээр мэдэгдэж, баталгаажуулалтын байгууллага, мэргэжлийн хяналтын байгууллагад бичгээр мэдэгдэнэ. '''Органик бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэгчийн шаардлага''' - Органик бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэлийн баталгаажуулалт хийлгэсэн байх, мөн гэрчилгээний төлбөр төлөх; - Ойн нөөц, байгалийн ургамал ашиглах тохиолдолд ариутгалын бодисгүй талбайгаас хураан авах; - Ой мод, байгалийн ургамлын тухай хууль тогтоомжид нийцсэн ойн нөөц, байгалийн ургамлыг ашиглах. Органик хүнсний үйлдвэрлэлтэд цацраг идэвхит бодисыг ашиглах, ахуйн болон үйлдвэрлэлийн хог хаягдал, хотын цэвэрлэх байгууламжийн шавар, клоноор үйлдвэрлэсэн мал, амьтныг ашиглах; өөрийн хувиргасан амьд организмын бүтээгдэхүүн, өсөлтийн даавар зэргийг ашиглахыг хориглоно. fep270ihwnz81zpao6axvt8z1bqxv3h 0 140807 822826 2025-06-23T08:35:54Z Oyunaa28 93170 Хуудас үүсгэв: "Барааны тэмдэгт болон логоны арын суурь өнгө нь шилжилтийн хугацаанд (хуулиар тогтоосон эрх бүхий байгууллагатай гэрээ байгуулснаас эхлэн органик бүтээгдэхүүнийг бүрэн шилжүүлэх) шар өнгөтэй байх бөгөөд органик бүтээгдэхүүнд бүрэн шилжсэнээр суурь ө..." 822826 wikitext text/x-wiki Барааны тэмдэгт болон логоны арын суурь өнгө нь шилжилтийн хугацаанд (хуулиар тогтоосон эрх бүхий байгууллагатай гэрээ байгуулснаас эхлэн органик бүтээгдэхүүнийг бүрэн шилжүүлэх) шар өнгөтэй байх бөгөөд органик бүтээгдэхүүнд бүрэн шилжсэнээр суурь өнгийг ногоон болгоно. Органик хүнсний шошго нь хүнсний аюулгүй байдлын тухай хуульд заасан шаардлагаас гадна баталгаажуулагч байгууллагын нэрийг оруулж болно. Шошго нь хүнсний органик орцыг оруулж болно. Органик логог дараах зүйлд хэрэглэхийг хориглоно. Үүнд: Органик бус хүнсний бүтээгдэхүүн, тэжээл, нийтийн хэрэгцээнд зориулагдсан бордоо, сурталчилгааны зорилгоор логог ашиглах, шилжилтийн үед үйлдвэрлэсэн хүнс, тэжээл, олон нийтийн хэрэглээнд зориулагдсан бордоонд ногоонд эвсгэртэй логог сурталчилгаанд ашиглах. Хүнс, хөдөө аж ахуйн асуудал эрхэлсэн Засгийн газрын гишүүн лого, органик бүтээгдэхүүний тэмдэг, түүнийг хэрэглэх журмыг батална. lgufvo3kadhz836vmqm4xhdieopbvr1 0 140808 822827 2025-06-23T08:38:38Z Oyunaa28 93170 Хуудас үүсгэв: "Ургамлын төрлүүд. Органик хөдөө аж ахуйн ургамлын төрөл зүйлүүд нь хөрс, цаг уурын нөхцөлд дасан зохицож, өвчин, хортон шавьжны халдлагад тэсвэртэй байх шаардлагатай. Бүх материал, үр нь органик байх хэрэгтэй. Уг ургамал нь органик гэж нотлохын тулд урга..." 822827 wikitext text/x-wiki Ургамлын төрлүүд. Органик хөдөө аж ахуйн ургамлын төрөл зүйлүүд нь хөрс, цаг уурын нөхцөлд дасан зохицож, өвчин, хортон шавьжны халдлагад тэсвэртэй байх шаардлагатай. Бүх материал, үр нь органик байх хэрэгтэй. Уг ургамал нь органик гэж нотлохын тулд ургацыг 2-аас доошгүй улирал буюу урт хугацаанд органик тариалалтын горимын дагуу хадгална. '''Шилжилтийн хугацаа''': Шилжилтийн хугацаанд органик удирдлага нь газрын ашиглалт, экологийн орчин, хөдөө аж ахуйн ашиглалтын туршлагад анхаарал хандуулан ажиллах хэрэгтэй (дор хаяж 12 сар ба түүнээс дээш). '''Хөрсний менежмент''': Хөрс хамгаалахын тулд нэг төрлийн ургамлыг дангаар нь удаан хугацаагаар тариалахгүй байх, органик бордоо ашиглах, хортон шавж, хогийн ургамлыг хянах тогтолцоотой байх хэрэгтэй. Хүний ялгадас болон азотыг бордоонд ашиглаж болохгүй. '''Хортон шавж, өвчний менежмент''': Тохиромжтой ургамал, тэдгээрийн төрөл зүйлүүдийг сонгох, ээлжлэн тариалах, механик хөрсний менежментийг сонгох, хортон шавжнаас хамгаалах тор, хашаа барих, дулааны аргаар зэрлэг өвсийг устгах, суулгацыг бэлтгэх. Хортон шавж, өвчний менежментэд ашиглаж болох бодисуудын хавсралтанд жагсаалтаар оруулав. Нийлэг бүрхүүл, ноос, шавжны тор, хучлагыг зөвхөн полиэтилен, полипропилен, поликарбонат зэргээр хийнэ. Эдгээрийг хэрэглэсний дараа хөрснөөс зайлуулж, шатааж устгана. Уламжлалт фермд ашиглаж байсан тоног төхөөрөмжийг органик тариалалтад ашиглахдаа сайтар цэвэрлэсэн байна. c7uxohlt64penzi5ylteekhbhqyphse 0 140809 822828 2025-06-23T08:41:06Z Oyunaa28 93170 Хуудас үүсгэв: "Зөгий нь тухайн орчинд дасан зохицсон, амьдрах болон өвчин эсэргүүцэх чадвартай, мөн тухайн нутгийн зөгийнөөс хамгаалагдсан байна. Хэрэв зөгийн өвчний улмаас олон тоогоор нэг дор үрэгдсэн бол зөгийн үржүүлгийн дараагийн шилжүүлэлтийг 1 жилийн дараагаа..." 822828 wikitext text/x-wiki Зөгий нь тухайн орчинд дасан зохицсон, амьдрах болон өвчин эсэргүүцэх чадвартай, мөн тухайн нутгийн зөгийнөөс хамгаалагдсан байна. Хэрэв зөгийн өвчний улмаас олон тоогоор нэг дор үрэгдсэн бол зөгийн үржүүлгийн дараагийн шилжүүлэлтийг 1 жилийн дараагаар хийхээр тооцоолно. Учир нь энэ хугацаа нь дараагийн шилжилтэнд өвчин дамжуулахгүй байх боломжийг олгодог. '''Зөгий үржүүлгийг эрхлэх байршлын шаардлага''': - Зөгийн үүрийг тойрсон 3 км радиус доторх бохирдуулагч бодис, тоосжилтын эх үүсвэр нь органик аж ахуй, органик ургамал, органик бүтээгдэхүүн нийцэхгүй. - Хот суурин газар, зам, үйлдвэр, хог хаягдлын байгууламж, хог хаягдал шатаах байгууламж гэх мэт аливаа бохирдуулагч хөдөө аж ахуйн бус эх үүсвэрээс хол зайд байрласан байна. - Тоосонцор, зөгийн бал, усны хангалттай нөөцтэй байх. Фермер нь зөгийн сархинаг, хэмжээ, бүтээгдэхүүний агуулахын байршил, баглаа боодлын байршлын тодорхой зураглалтай байна. Энэ сайт нь органик зөгий аж ахуйд тавигдах шаардлагын талаар баримтжуулалт, судалгааг мөн агуулсан байгаа. Хэрэв фермер зөгийн байршлыг өөрчилбөл өөрчлөлт бүрийг бүртгэнэ. Мөн зөгий тэжээх, өвчин эмгэгээс урьдчилан сэргийлэх, эмчилгээ, бусад туршлага, органик зөгийг үржүүлэх, хадгалах талаарх бусад мэдээлэл байгаа. mjssfdpfr62e4o3iyidqf04v0z8ezbx 0 140810 822829 2025-06-23T09:04:44Z Oyunaa28 93170 Хуудас үүсгэв: "Монгол нь Евразийн төв хэсэгт оршдог далайд гарцгүй орон юм. Уур амьсгал нь эрс тэс, агаарын температур, хур тунадасны хэмжээ нь хэт их хэлбэлтзэлтэй. Жилийн дундаж агаарын температур нь -8° C-аас 6° C хооронд хэлбэлздэг бөгөөд жилийн хур тунадасны хэмжээ нь..." 822829 wikitext text/x-wiki Монгол нь Евразийн төв хэсэгт оршдог далайд гарцгүй орон юм. Уур амьсгал нь эрс тэс, агаарын температур, хур тунадасны хэмжээ нь хэт их хэлбэлтзэлтэй. Жилийн дундаж агаарын температур нь -8° C-аас 6° C хооронд хэлбэлздэг бөгөөд жилийн хур тунадасны хэмжээ нь говийн бүсэд 50 мм хангайн бүсэд 400 мм байдаг. Монгод 2009, 2014 онд хийсэн уур амьсгалын өөрчлөлтийн үнэлгээ нь бэлчээрийн мал аж ахуй, хур тунадаснаас хамааралтай хөдөө аж ахуйд тулгуурласан эмзэг экосистем, хотжилтын хүн ам нь өсөн нэмэгдэж байгаа чиг хандлагыг харуулж байна. Энэ нь Монгол орны нийгэм-эдийн засгийн хөгжил нь уур амьсгалын өөрчлөлтөд эмзэг байдгийг харуулж байна. МАА-н үйл ажиллагааны ач холбогдол, уламжлалт хөдөө аж ахуйтай (уламжлалт хүнсний ногоо: байцаа, лууван, төмс гэх мэт) байгаа, мөн зарим үед Улаанбаатар хотод тариалдаг боловч ихэвчлэн Хятад улсаас импортолдог нь хүнсний ногоо дутагдалтай байгааг нотолж байна. Цаашилбал, цаг уурын хүнд нөхцөлд жилд тариалах хугацаа нь гадаа бол 3 сарын турш, зуны хүлэмжийг ашиглахад дээд тал нь 5-6 сар байдаг. Монголд ашиглагддаг хүлэмжийн ихэнх хэсэг нь полиэтилен материалаар бүрхэгдсэн мод, эсвэл металл хүрээтэй байдаг. Эдгээр хүлэмжүүд нь гараар хийсэн эсвэл Солонгосын туннелийн хэрэгсэл хүлэмж оруулж ирж буй компаниас худалдан авсан байдаг. Энэ төрлийн хүлэмж нь дулааныг хадгалах, уур амьсгалын өөрчлөлтөөс хамгаалсан зуны улиралд өргөст хэмх, улаан лооль зэрэг хүнсний ногоог тариалдаг. Гэсэн хэдий ч энэ нь зөвхөн зуны улиралд 3-4 сарын хугацаанд л ашиглагдах боломжтой бөгөөд зуны улиралд хэт халуун байдаг. Нарны хүлэмж нь хүлэмжийн нэг төрөл юм. Энэ нь гурван ханатай, хагас дээвэртэй, урд хэсгийг нь полиэтилен материалаар бүрсэн нүүртэй байна. Энэ төрлийн хүлэмжийг зуны улирлаас бусад үед нь хүйтэн цаг агаартай боловч нартай өдрүүдийн тоо их байдаг (Монгол, Өвөр Монгол, Гималайн бүс, Төв Ази, Канад) орнуудад тохиромжтой. Эрчим хүчний гол эх сурвалж болох нарыг ашиглах нь ЖЭРЭС, Сэргээгдэх эрчим хүч байгаль орчны эв санааны нэгдлийн бүлгэмийн гол үзэл баримтлалын нэг юм. ЖЭРЭС нь нарны эрчим хүчийг ашиглан 8 сар хүртэлх ургац авах хугацааг уртасгах зорилгоор орон нутгийн өвөрмөц нөхцөлд дасан зохицсон Нарны энергийг ашиглах хүлэмж (НЭАХ)-ийг хэрэгжүүлж байна. Нарны энергийг ашигладаг хүлэмж нь өргөн хэрэглэгддэг материалаар барьсан 3 хана болон нарны эрчим хүчийг өдөрт урд талаар хучигдсан полиэтилен материалаараа шингээж, шөнийн цагаар шингээж авсан энергээ ашиглан дулаанаа барьдаг. Хана нь шуурганаас хамгаалах, дулааныг хадгалахуйц бүтэцтэй байдаг. Урд хэсэгт байрлах нүүр нь хэт ягаан туяаны тогтворжуулсан полиэтиленээр бүрхэгдсэн бөгөөд энэ нь бүх төрлийн цэцэрлэгт хүрээлэнгүүдэд тохирсон байдаг. Энэ нь нарны эрчим хүчийг цуглуулах, хадгалах, хадгалсан энергээ халаалтын зориулалтаар ашиглах боломж олгодог. Өөрөөр хэлбэл хэрэгжүүлэхэд хялбар, ажиллуулахад амархан, хадгалахад хялбар байдаг бөгөөд бусадтай харьцуулахад харьцангуй хялбар байдаг. Энэхүү шинэлэг, үр дүнтэй арга хэрэгсэл нь цаг уурын хэлбэлзэл, урьдчилан таамаглах боломжгүй нөхцөл байдлын нөлөөллийг багасгаж, тариаланчдад хөдөө аж ахуйн үйлдвэрлэлийг (хүнсний ногоо, цэцэг, жимсний мод) төрөлжүүлж, жимс ногоо, суулгацыг улирал болгон тариалах, хавар, намрын улиралд навч, үндэслүүлэх боломжийг олгодог. Юуны түрүүнд энэ нь эрт суулгалтыг хийснээр жилд хэдэн удаа өндөр ургац авах боломжийг бий болгодог. kvpq2ma0kogel5l522igul6pwq2luw1 0 140811 822830 2025-06-23T09:37:47Z Oyunaa28 93170 Хуудас үүсгэв: "'''Агааржуулалт''': Хөрс нь агаар тархаж болох сүвэрхэг орчныг бүрдүүлдэг юм. Илүү олон нүх нь (том болон жижиг нүхнүүд хоорондоо сайн хуваарилалттай, нүхний хоорондох бат бэх холболттой), агаарыг илүү хялбар гүн давхрагууд руу тархана. Сайн хүчилтөрөгчтэй..." 822830 wikitext text/x-wiki '''Агааржуулалт''': Хөрс нь агаар тархаж болох сүвэрхэг орчныг бүрдүүлдэг юм. Илүү олон нүх нь (том болон жижиг нүхнүүд хоорондоо сайн хуваарилалттай, нүхний хоорондох бат бэх холболттой), агаарыг илүү хялбар гүн давхрагууд руу тархана. Сайн хүчилтөрөгчтэй хөрс нь органик бодисын эрдэсжилтийг ургамлаар шингээх элементүүдэд дэмжлэг үзүүлж, амьд организм амьсгалах боломжийг олгодог. '''Сайн үндэсжүүлтийн чанар''': Хөрс нягтарсан тохиолдолд хөрсөнд агаарын нэвтрэлт муу байдаг. Ийм үед ургамал нь хайгуулын хүчин чадалгүй болж, өнгөц давхаргын нөөцийг хурдан ашигладаг. Усны урсгал: Хөрсний нэвчилтийн багтаамж нь түүний сүвэрхэг байдал, түүний бүтцийн тогтворгүй байдлаас хамаарна. Нягтаршсан хөрс болон царцдасын царцалт нь нэвчилтийг удаашруулдаг. Энэ бол чийгийн алдагдал, урсац, элэгдэлд орох эрсдэл юм. '''Биологийн идэвхи''': Хөрсний бичил биетүүд нь хөрсний галт тэрэгнүүдэд амархан очиж, хангалттай хооллож, O2-тэй байх боломжтой байх ёстой. Хэрвээ нүх нь олон тооны, сайн холбогдсон бол хэрэв боломжтой бол тэдгээрийг тэжээх үндэс нь гүнзгий нэвтэрнэ. Эдгээр функцууд биелэгдээгүй үед хөрсний доройтлын үзэгдлүүд үүсдэг. - Ургамлын хөгжил нь түүний хүрээлэн буй орчинд хүчтэй хамааралтай байдаг. - Дулаан, чийгшил, хөрсний бүтэц, үржил шимийг сайн тохируулах нь сайн ургац авахад зайлшгүй шаардлагатай. 9qo3hjm2bob009imzcmdzb76z5cfcka 0 140812 822831 2025-06-23T09:45:03Z Oyunaa28 93170 Хуудас үүсгэв: "Хөрс гэж газрын өнгөн хэсгийн шим тэжээлтэй, ялзмагт үе давхaргыг хэлнэ. Хөрс нь байгалийн өвөрмөц биет юм. Энэ нь өөр хоорондоо харилцан уялдаа бүхий хатуу, шингэн, хий, амьд хэсгээс бүрдэнэ. Хатуу хэсгийн бүрэлдэхүүнд амьтан, ургамлын гаралтай органик ү..." 822831 wikitext text/x-wiki Хөрс гэж газрын өнгөн хэсгийн шим тэжээлтэй, ялзмагт үе давхaргыг хэлнэ. Хөрс нь байгалийн өвөрмөц биет юм. Энэ нь өөр хоорондоо харилцан уялдаа бүхий хатуу, шингэн, хий, амьд хэсгээс бүрдэнэ. Хатуу хэсгийн бүрэлдэхүүнд амьтан, ургамлын гаралтай органик үлдэгдэл, ялзмаг орно. Ялзмаг нь жижиг хэсгийг барьцалдуулж, бүтэц үүсгээд зогсохгүй ургамал хооллох олонх бодисыг агуулж байдаг. Шингэн хэсэг нь хөрсний нүх сүвээр орших ус, уусмал юм. Хөрсний шингэн хэсэг буюу уусмалын гол сурвалж нь хур тунадас, гүний ус юм. Хийн хэсэг буюу хөрсний агаар нь ус дүүрээгүй хэсэгт орших төрөл бүрийн хий, органик гаралтай дэгдэмхий нэгдлүүд болно.Үүний эх сурвалж нь атмосферийн агаар, хөрснөө өөрт нь буй болж байдаг төрөл бүрийн хий юм. Иймээс хөрс, агаарын хооронд хийн солилцоо хэдийчинээ сайн явах тусам ургамлын үндэс, хөрсний бичил амьтдын амьсгалд таатай нөхцөл бүрдэнэ. Бүтэц сайтай хөрсөнд ус, агаарын горим хамгийн сайн байна. Хөрсний амьд хэсэг нь энд орших амьд махбодь болно. Эдгээр нь органик бодисыг задалж, ургамал хооллох эрдэс хэлбэрт оруулна. Хөрсийг бүрдүүлж байгаа агууламжаас нь шалтгаалаад хүнд, дунд, хөнгөн хөрс гэж ангилдаг. Хүнд хөрсөнд шаварлаг хөрс багтах бөгөөд шим тэжээлийн бодис болон ус барих чадвар сайтай боловч нягт учраас агаар дутмаг байдаг. Ийм талбайд үрийн соёололт муу, үндэс муу амьсгалж, органик бодис сайн задрахгүй, мөн сайн халахгүй тул “хүйтэн” хөрс гэнэ. Дунд хөрсөнд шавранцар хөрс багтах бөгөөд ургамал ургахад тохиромжтой хөрс болно. Хэдийгээр ургамал ургахад тохиромжтой ч хөрсийг сайжруулах хэрэгтэй. Бууцаар бордох бөгөөд нэг бордсон тохиолдолд 3-5 жилдээ ашиглагдана. Хөнгөн хөрсөнд элсэн хөрс багтах бөгөөд энэ нь ургамал хооллох тэжээлийн бодисоор хомс юм. Ийм хөрсний ихэнх хувийг элс эзэлдэг тул ус барих чадвар муутайгаас гадна тэжээлийн бодисыг хөрсний доод үе давхаргаруу байнга угааж байдаг. Мөн сайн халах ч хурдан хөрдөг. Хөнгөн хөрс агаарын горим сайтай, хагалж боловсруулахад хялбар байдаг. Хөрсний бас нэг гол чанар бол усанд ууссан ургамал хооллох бодисыг шингээж, түүнийг хадгалах чадвар юм. Ийм хөрсөнд ургамал арвин ургац өгнө. t7ezpnxi3h9h8whqgsf26osa13qgw51 0 140813 822832 2025-06-23T09:49:00Z Oyunaa28 93170 Хуудас үүсгэв: "Хөрс боловсруулалтын үндсэн зорилго нь зохих хэмжээний нягтралтай, жижиг үрлэн бүтэцтэй, тэгш гадаргуутай, өндөр үржил шим бүхий зузаан хагалагдах үеийг бий болгоход оршино. Нөгөө талаар хар ухаанаар ойлгоход үр ургах аятай таатай үрийн хэвтэр бэлдэх з..." 822832 wikitext text/x-wiki Хөрс боловсруулалтын үндсэн зорилго нь зохих хэмжээний нягтралтай, жижиг үрлэн бүтэцтэй, тэгш гадаргуутай, өндөр үржил шим бүхий зузаан хагалагдах үеийг бий болгоход оршино. Нөгөө талаар хар ухаанаар ойлгоход үр ургах аятай таатай үрийн хэвтэр бэлдэх зорилготой юм. Хөрс боловсруулалтыг гүн ба өнгөц гэдэг ба гүн боловсруулалт нь 25 см гүнд, өнгөн боловсруулалт нь 14-15 см гүнд хийхийг хэлнэ. Мөн жил дараалан хагалгаа боловсруулалт хийж байгааг хөрсний өнгөн боловсруулалтын технологи хийгдэх юм байна гэж ойлгож болно. Үүнтэй холбогдож тухайн жилийн агротехинологийн мөрдөгдөх хуудас, зардлууд тооцогдох учир хөрс боловсруулалтын технологийг ургамлын ээлжлэн тариалалттай уялдуулж тухайн жилдээ боловсруулж байх шаардлагатай. Хавж боловсруулах арга байдаг ба гүн хаван сийрүүлэгчээр үндсэн боловсруулалтыг 30 см хүртэл гүнд сийрүүлэх үйлдэл болно. Гүн хаван сийрүүлэхэд сүрэл болон ургамлын үлдэгдэл газрын гадаргуу дээр үлдэж, хөрсийг салхинд хийсэхээс хамгаалдаг. Мөн өвөл цас тогтож, хөрсний чийгийн нөөцийг нэмэгдүүлэхэд чухал үүрэг гүйцэтгэнэ. Гүн хавсан хөрс хаврын цасны усыг гүйцэд шингээж авна. Хөрс боловсруулалтыг цомхтгох нь хөрсийг аль болохоор цөөхөн боловсруулах, машины нэг явалтаар олон үйлдэл хийхийг хэлнэ. Мөн зарим шаардлагагүй боловсруулалтыг хасах зэргээр цомхтгосон технологийг хэрэглэж болно. Тарилтын өмнөх боловсруулалт нь таримлын үрийн ургаж, соёолоход тохиромжтой нөхцөлийг бүрдүүлэхэд чиглэгдэнэ. Хүлэмжний хөрсийг боловсруулахдаа голдуу гараар болон бага оврын техник ашиглана. Хүлэмжний хөрс салхинд элэгдэх нь бага тул намар ургац хураасны дараа боловсруулан орхиод, өвөл цас оруулж болно. Эсвэл хавар үндсэн боловсруулалтыг гүн хийж, цэнэг усалгаа хийнэ. Дараа нь тарихын өмнөх боловсруулалтыг хийнэ. nk2sgpy283esp2mgorz2ueqq839fasv 0 140814 822835 2025-06-23T10:00:04Z Tkvldr 95904 Хуудас үүсгэв: "{{Infobox company | name = Болорсофт ХХК | type = Хязгаарлагдмал хариуцлагатай компани | traded_as = | industry = {{hlist|Мэдээллийн технологи|Программ хангамж|Хиймэл оюун ухаан}} | foundation = 2019 | founder = {{plainlist| * С. Бадрал * Э. Төгөлдөр }} | location_city = Улаанбаатар | location_country = Монгол Улс | services = {{hli..." 822835 wikitext text/x-wiki {{Infobox company | name = Болорсофт ХХК | type = Хязгаарлагдмал хариуцлагатай компани | traded_as = | industry = {{hlist|Мэдээллийн технологи|Программ хангамж|Хиймэл оюун ухаан}} | foundation = 2019 | founder = {{plainlist| * С. Бадрал * Э. Төгөлдөр }} | location_city = Улаанбаатар | location_country = Монгол Улс | services = {{hlist|Програм хангамжийн хөгжүүлэлт|Вэб апп хөгжүүлэлт|Хиймэл оюун ухаан|Өгөгдлийн шинжилгээ}} | operating_income = | net_income = | assets = | equity = | owner = | num_employees = 70+ (2025) | parent = | divisions = | subsid = | homepage = https://bolorsoft.com/ }} == Болорсофт ХХК == '''''Технологийн эринд эх хэлтэйгээ...''''' 2008 онд үүсгэн байгуулагдаж (үүсгэн байгуулагч, гүйцэтгэх захирал С.Бадрал), Монгол хэлний хэрэглээг нэмэгдүүлэх, тоон системд Монгол хэлийг чөлөөтэй ашиглах боломжтой болгох зорилгоор үүсэн байгуулагдсан. Анхны бүтээгдэхүүн Программ хангамж, хиймэл оюун, хэл шинжлэлийн хамтарсан судалгаанд суурилсан хөгжүүлэлт (R&D) хийж, мэдээллийн аюулгүй байдал, найдвартай ажиллагаа, тогтмол арчилгаа бүхий, олон улсын стандартад нийцсэн анхдагч бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэдэгт бидний давуу тал оршдог. == Бүтээгдэхүүн ба үйлчилгээ == * '''[https://bolor-toli.com/ Болор толь]''' Анхны олон хэлний онлайн толь бичиг * '''[https://spellcheck.mn/ Болор дуран]''' - Кирилл бичгийн алдаа шалгах программ, Монгол хэлний хүчин төгөлдөр үйлчилж буй бүх дүрмийг агуулсан, ШУА-ын Хэл зохиолын хүрээлэнгээс баталгаажсан цор ганц Монгол хэлний дүрмийн алдаа шалгах программ юм. Албан харилцаа болон баримт бичгийг хялбар зөв боловсруулах оффис хэрэглээний шийдэл юм. * '''[https://kudos.mn/login Кудос]'''- Цахим орчинд урсаж байгаа мэдээллийн давалгаа дундаас танай бизнес, танай байгууллага, бүтээглэхүүн үйлчилгээ эсвэл тантай холбоотой аналитик мэдээллийг хүссэн цагт тань цаг алдахгүй олборлон харуулах медиа мониторингийн систем. * '''[https://kimo.mngl.net/ Кимо]''' Хамгийн том өгөгдөл ашиглан хиймэл оюунаар кирилл, монгол бичи гт харилцан хөрвүүлэх, монгол бичгээр шивэх яриаг монгол бичигт хувиргах үйлдлийг үнэн зөв, хурдан гүйцэлдүүлэх, монгол бичгийн хэрэглээг цаасан дээр төдийгүй цахим ертөнцөд тэлсэн инновац юм. == Бмдний хөгжүүлсэн суурь шийдэл == * '''[[Mongolian script|Mongolian Script]]''' Юникодод суурилсан, монгол бичгийн фонт * '''[https://president.mn/ Website]''' Анхны монгол бичгийн вебсайт * '''[https://www.mongoltoli.mn/search.php?opt=1&ug_id=89699 Тунгаамал толь]''' Монгол бичгийн юникодыг хэл шинжлэл, үсэг зүй, тилограф, програмын архитектурын талаас судлан шинжилж, алдаа засан сайжруулах кодчиллын загвар юм. == Холбоосууд == * [https://bolorsoft.com/ Албан ёсны вэбсайт] * [https://www.linkedin.com/company/bolorsoft/?originalSubdomain=mn LinkedIn] * [https://www.facebook.com/bolorsoft Facebook] * [https://x.com/bolorsoft x.com] kr8v210eg4reaxar4psf03v5sg5cz6f 0 140815 822838 2025-06-23T11:04:35Z Oyunaa28 93170 Хуудас үүсгэв: "Хөрс сайжруулах гэдэг нь тухайн хөрсний онцлогоос шалтгаалан ургамал ургахад тохиромжтой, шим тэжээлтэй хөрсийг бий болгохыг хэлнэ. Шаварлаг хөрсийг сайжруулахдаа элс мөн биоялзмаг хольж өгнө. Ингэснээр хэт барих нь тохиромжтой хэмжээнд очиж, ус нэвтр..." 822838 wikitext text/x-wiki Хөрс сайжруулах гэдэг нь тухайн хөрсний онцлогоос шалтгаалан ургамал ургахад тохиромжтой, шим тэжээлтэй хөрсийг бий болгохыг хэлнэ. Шаварлаг хөрсийг сайжруулахдаа элс мөн биоялзмаг хольж өгнө. Ингэснээр хэт барих нь тохиромжтой хэмжээнд очиж, ус нэвтрүүлэх чадвар болон халалт сайжран, шим тэжээлийн агууламж нэмэгдэнэ. Шавранцар хөрс бол ургамал ургахад хамгийн тохиромжтой хөрс гэгддэг. Гэхдээ олон жил дараалан тариалалт хийсэн бол хөрсөнд шаардлагатай шим тэжээлийн бодисыг өгөх хэрэгтэй. Элсэн хөрсийг сайжруулахдаа хар шороо болон биоялзмаг, бууцыг холих хэрэгтэй. Ингэснээр ус барих чадвар сайжран, ургамал ургахад тохиромжтой болно. Мөн хөрс сайжруулах бусад аргыг доор орууллаа: 1. Ердийн нугын харш ороо- Дангаар нь хэрэглэж болохгүй, учир нь хүнд нягт болно. Ургамлын бүтцээс хамаараад 20-50 % байна. Заримдаа бараг хэрэглэхгүй. 2. Элс-Бүдүүн ширхэгтэй голын элс сайн. Барилгын элс тохиромжгүй. Хөрсийг сийрэгжүүлэх, ус нэвтрэх чадвар сайжруулах, үндсийг ялзралаас хамгаалах үүрэгтэй. Харин тэжээл өгөхгүй. 3. Хүлэр-Бүх төрлийн ургамалд тохирно. Хөрсийг сийрэгжүүлэх, агаар нэвтрүүлэх, шохойжилт хлороос сэргийлэх, ургамлын бактериас хамгаалах үүрэгтэй. 25-35 % байна. Залуу ургамалд 50 % байж болно. 4. Модны холтос- Жижиглэж ялзмаг болгоод хүлэрийг орлуулж болно. Олдоц сайтай боловч хүчиллэг ихтэй, агаар нэвтрүүлэх чадвар болон тэжээл муу. Шилмүүст модны холтос сайн (нарс хуш г.м) харин навчит модны холтос муу, учир ньургамлын өсөлтийг зогсоодог. 5. Малын бууц- Шинэ бууц хэрхэв ч ашиглахгүй, дор хаяж 6 сар, жил болсон бууц ашиглана. Тэжээллэг чанарыг сайжруулах үүрэгтэй. Адуу, үхрийн бууц илүү үр дүнтэй. Бага зэрэг л хэрэглэнэ. 6. Хөвд 7. Био ялзмаг- Ургамал амьтны гаралтай. Тэжээллэг чанарыг нэмэгдүүлэх үүрэгтэй. 8. Модны нүүрс- Үндсийг ялзралаас хамгаална, бага хэмжээгээр хэрэглэнэ. Бүдүүн үндэстэй ургамалд тохиромжтой. Синтетик- нийлэг хөрс: Перлит, керамзит, галолитг.м. 9. Перлит- Агаар нэвтрүүлэх чадварыг сайжруулах зорилгоор элсийг орлуулан хэрэглэж болно. Нийт найрлагын 10-20 % байна. 10. Керамзит- Дэвсгэр буюу дренаж хийхэд ашигладаг. Учир ньусыг өөртөө шингээдэггүй. Дээрх аргаас гадна хөрсийг сайжруулах хамгийн сайн арга нь биологийн аргаар сайжруулах буюу чийгийн улаан хорхойгоор сайжруулах юм. Хэвийн нөхцөлд га талбайн чийгийн улаан хорхой 220 тонн хөрсийг хөндөж, сайжруулна. Үүний ялгадсанд ургамал хооллох үлэмж хэмжээний бодис агуулагдаж байдаг. Энэ нь бас хөрсийг их хэмжээгээр нүхэлж сийрүүлдэг байна. n2hbd7i2nl1h5w88nrn1spk7fklqmfh 0 140816 822839 2025-06-23T11:09:37Z Oyunaa28 93170 Хуудас үүсгэв: "1) Хоовонд: а) Элс 25% б) Хар хөрс 10% в) Биоялзамаг 10% г) Хүлэрлэг хөрс 55% 2) Халуун дарлаганд: Бэлтгэсэн үрслэгээний (1.5-2 м урттай, 0.8-1 м өргөнтэй 0.5 м гүнтэй) нүхэндээхонины хөх бууцыг 30 см зузаантай хийж, буцалсан усаараа сайн чийглэж өгнө. (1 м2 газард 40-60 литр)..." 822839 wikitext text/x-wiki 1) Хоовонд: а) Элс 25% б) Хар хөрс 10% в) Биоялзамаг 10% г) Хүлэрлэг хөрс 55% 2) Халуун дарлаганд: Бэлтгэсэн үрслэгээний (1.5-2 м урттай, 0.8-1 м өргөнтэй 0.5 м гүнтэй) нүхэндээхонины хөх бууцыг 30 см зузаантай хийж, буцалсан усаараа сайн чийглэж өгнө. (1 м2 газард 40-60 литр). Дараа нь үрсэлгээний хөрсөө (Хар шороо 70 %, хөх бууц 20 %, элс 10 %) 20 см зузаантай хийж өгнө. 3) Хагас халуун дарлага: Нарны эрчим хүчээр ажилладаг хүлэмжинд хагас халуун дарлага бэлтгэхдээ хамгийн дулаан, гэрэлтүүлэг сайтай, хүлэмжийн дунд хэсгийг сонгоно. Нүхээ 2 м урттай, 1 м-өргөнтэй, 50 см- гүнтэй нүх ухаж бэлтгэнэ. Ухсан нүхэндээ эхлээд адууны хомоол дараа нь хонины шар өтөг хийж, нягтартал сайн гишгэж, нүхээ сайн дүүргэнэ. Өтөг бууцаар чигжиж дүүргэсэн нүхээ 1 м2 талбайд 40 л буцлам халуун усаар усалж, плёнкоор хучсанаас хойш 7-10 хоногийн дараа хөрс хална. 4) Хөрс халсны дараа: Халуун дэвсэг дээр 15 см хар шороо хийнэ, халуун усаар усална. Ус шингэсний дараа тарих үрээ суулгана. 9ncajlixnq8obm0oel32nl4849rqy4h 0 140817 822842 2025-06-23T11:14:43Z Oyunaa28 93170 Хуудас үүсгэв: "Ус ургамлын хувьд маш чухал ач холбогдолтой, учир нь өсөлт, хөгжлийн үйл явцад чухал үүрэг гүйцэтгэдэг: шим тэжээл авахад, транспираци (хөлрөх) явагдахад, дулааныг зохицуулахад, фотосинтез явагдахад, амьсгалахад. Сайн усалгааны менежмент бол ургамлын ург..." 822842 wikitext text/x-wiki Ус ургамлын хувьд маш чухал ач холбогдолтой, учир нь өсөлт, хөгжлийн үйл явцад чухал үүрэг гүйцэтгэдэг: шим тэжээл авахад, транспираци (хөлрөх) явагдахад, дулааныг зохицуулахад, фотосинтез явагдахад, амьсгалахад. Сайн усалгааны менежмент бол ургамлын ургацанд нөлөөлөх маш чухал арга юм. Хүлэмжний нөхцөлд борооны усыг ашигладаггүй болохоор усыг гаднаас тохируулан авчирдаг. Мөн ургамлын хөгжил, өвчний хяналт бас хөрсний дулааны хувьд чухал ач холбогдолтой хүлэмжийн чийглэгийг удирдах арга юм. Эдгээр шалтгааны улмаас усалгаа, усалгааны багаж хэрэгсэл нь хүнсний ногооны үйлдвэрлэлд ихээхэн ач холбогдолтой юм. Усны хэрэгцээ нь ургамлын хөгжлийн үе шатанд хэд хэдэн үзүүлэлтээр ялгаатай байна. Ургамал ургах явцад соёололтын үед, цэцэглэлтийн үед бас жимслэх үед зэрэг усны хэрэгцээ өөрчлөгдөн, ургамлын хөгжлийн тодорхой гол цэгүүдэд усны стрессээс зайлсхийх нь маш чухал юм. Усалгаа хэт дутагдах буюу хэт их байж болохгүй, ургамлын ургалтын хугацаанд усны хэрэгцээг нь тааруулж усалгааг мөрдөх хэрэгтэй. Усны хэрэгцээ нь тариалсан ургамал болон ургамлын үндэсний системтэй хамааралтай ялгаа үзүүлдэг. Жижиг үндэсний системтэй (редиск, салат навч) хүнсний ногоо усны хэрэгцээгээ хөрсний зөвхөн өнгөн хэсгээс шингээдэг чадвартай ба бага хэмжээгээр ойр ойр усалгаа шаарддаг, том үндэсний системтэй ургамал (улаан лооль, лууван, хулуу) усыг газрын гүнээс шингээдэг банэг удаа их хэмжээгээр хол хол зайтай усалгаа шаарддаг. Өсч буй хүнсний ногооны үндэс нь хуурайшилтаас илүүтэйгээр чийгшилд (чөлөөт устай байх)илүү их тэсвэртэй байдаг. Нэг удаа их хэмжээний усалгаа хийх нь хөрс угаагдах болон жимс дэлбэрэх эрсдэлийг нэмэгдүүлдэх тул, усалгааг бага хэмжээгээр тогтмол хийх нь чухал. Хөрсний бүтцээс хамаарч өөр өөр ус хадгалах чадвартай бөгөөд усны хэрэгцээ бас өөр байх байдаг. Жишээлбэл, элсэнцэр хөрс нь ус хадгалах чадвар муу бөгөөд усыг их хэмжээгээр услах шаардлагатай болно. Харин шавранцар хөрс нь эсрэгээрээ ус хадгалах чадвартай бөгөөд бага хэмжээгээр услах хэрэгтэй. Хүнсний ногооны үйлдвэрлэлд хөрсний чийгийг хадгалах болон усалгааны менежментийг сайжруулахын тулд өөр өөр аргыг хэрэглэж болно. Үнэндээ хүчтэй бороо орох (ил талбайд) буюу усалгаа хийх (хүлэмжинд) үед зөвхөн усны нэг хэсэг нь хөрсөнд нэвчиж чаддаг. Усны нөгөө хэсэг нь хөрсний гадаргаар урсдаг ба ургамлыг гэмтээдэг. Хөрсний гадаргын усыг ашиглахын тулд борооны болон усалгааны нэвчилтийг нэмэгдүүлэх хэрэгтэй. Усны нэвчилтийг нэмэгдүүлэхийн тулд олон нүхтэй (жишээ нь: чийгийн улааны тусламжтай) сайн хөрсний бүтцийг хадгалах хэрэгтэй. Хөрсний гадаргыг сүрлээр хучих болон сийрүүлэлт хийх нь чийгийг хадгалах болон ууршилтыг удаашруулж болдог хамгийн тохиромжтой арга юм. Хуурай болон усны хомсдолтой үед органик бодис нь өнгөн хөрсний усыг резинээр дүүргэдэг тул гол үүрэг гүйцэтгэдэг. Хуурайшилттай болон усны хомсдолтой үед органик бодис нь сайн үүрэг гүйцэтгэдэг, яагаад гэвэл хөрсний чийгийг парлон мэт усаа хадгалж байдаг. 6zahtzyvv3l41mwja2m6wi6h29hzv5q 0 140818 822843 2025-06-23T11:18:07Z Oyunaa28 93170 Хуудас үүсгэв: "Хучилтын нимгэн давхарга нь хөрсний чийгийн ууршилтыг их хэмжэгээр багасгадаг. Хучилт нь нарны гэрлийг сүүдэрлэж хөрсийг хэт халахаас сэргийлдэг. Өнгөцхөн хэсэг нь хуурай хөрсийг сийрүүлж өгөх нь доод дахваргын чийгийг алдахаас хамгаалдаг. (Энэ нь хатс..." 822843 wikitext text/x-wiki Хучилтын нимгэн давхарга нь хөрсний чийгийн ууршилтыг их хэмжэгээр багасгадаг. Хучилт нь нарны гэрлийг сүүдэрлэж хөрсийг хэт халахаас сэргийлдэг. Өнгөцхөн хэсэг нь хуурай хөрсийг сийрүүлж өгөх нь доод дахваргын чийгийг алдахаас хамгаалдаг. (Энэ нь хатсан газрыг эвдэж, ус нэвчих боломжийг олгодог). Хөрсөн дэхь чийгийг сайн хадгалж үлдэх нь усалгааг багасгах боломжтой. Хучилт нь навч, өвс, мөчир, газар тариалангийн үлдэгдэл, сүрэл зэрэг ургамлын гаралтай өнгөн хөрсийг бүрхэх үйл явц юм. Хучилт нь чийгийн улаан зэрэг хөрсний организмын үйл ажиллагааг сайжруулдаг. Тэд хөрсөнд жижиг болон том нүх гарган, борооны ус болон усалгааны усыг хөрсөнд нэвчихэд тусалдаг. Хүчилт хийсэн материалууд дараа нь хөрсөнд холигдож органик бодисын агууламжийг нэмэгдүүлдэг. Хөрсний органик бодис нь тогтвортой ширхэглэг бүхий бүтэцтэй сайн хөрсийг бий болгоход тусалдаг.Тиймээс хөрсний хэсгүүд нь амархан усаар зөөгдөхгүй. Иймээс хучилга нь хөрс элэгдэхээс сэргийлэх маш чухал үүрэг гүйцэтгэдэг. Яаж хөрсний хучилт хийх вэ? Хэрэглэж болох материалууд: - Үр тариа (сүрэл) болон ногооны хаягдал - Газар тариалангийн үлдэгдэл - Өвс - Модноос тайрсан бут болон бусад хаягдлууд - Ойн газрын ялзарч боловсруулагдсан хаягдал Хөрсний хучилт нь ногоо тарих, шилжүүлэн суулгах ажил хийгдсэний дараа хийгдэх ёстой. pfh7vwcu7er19ccr2v0545gqkbwxlca 0 140819 822844 2025-06-23T11:21:15Z Oyunaa28 93170 Хуудас үүсгэв: "Сийрүүлэлт нь өнгөн хөрсийг сулруулж, хатсан хөрсийг эвдэж, өнгөн хөрсний бүтцийг сайжруулан ургамалд хэрэгтэй үржил шим болон чийг хадгалалтыг нэмэгдүүлэхэд оршино. Бас сийрүүлэлт нь зэрлэг ургамал устгах аргаар хэрэгжүүлж болдог. Сийрүүлэлтийг байн..." 822844 wikitext text/x-wiki Сийрүүлэлт нь өнгөн хөрсийг сулруулж, хатсан хөрсийг эвдэж, өнгөн хөрсний бүтцийг сайжруулан ургамалд хэрэгтэй үржил шим болон чийг хадгалалтыг нэмэгдүүлэхэд оршино. Бас сийрүүлэлт нь зэрлэг ургамал устгах аргаар хэрэгжүүлж болдог. Сийрүүлэлтийг байнга хийх нь борооны болон усалгааны дараах хөрсний нягтаршилаас сэргийлэх, сийрүүлэлт хийгдэхгүй бол үндэс боогдож ургамал сайн ургахгүй. Сийрүүлэлт ялангуяа хуурайшилттай үед, усны хомсдолд их мэдрэмтгий хүнсний ногоонд байнга хийгдэх нь зүйтэй (салат навч). 7kh6tzwj3j5dflv3otxjnl8uj14gy8g