Википедиа mnwiki https://mn.wikipedia.org/wiki/%D0%9D%D2%AF%D2%AF%D1%80_%D1%85%D1%83%D1%83%D0%B4%D0%B0%D1%81 MediaWiki 1.45.0-wmf.7 first-letter Медиа Тусгай Хэлэлцүүлэг Хэрэглэгч Хэрэглэгчийн яриа Википедиа Википедиагийн хэлэлцүүлэг Файл Файлын хэлэлцүүлэг МедиаВики МедиаВикигийн хэлэлцүүлэг Загвар Загварын хэлэлцүүлэг Тусламж Тусламжийн хэлэлцүүлэг Ангилал Ангиллын хэлэлцүүлэг TimedText TimedText talk Module Module talk Event Event talk 0 2098 823234 736576 2025-06-28T02:52:57Z 103.212.163.216 Ok 823234 wikitext text/x-wiki [[Image:Undor Gongor.jpg|thumb| Өндөр Гонгор]] Монголын хамгийн өндөр хүний нэг бол '''Мөнхсаруулын Мөнхзолбоо''' юм. Ард олны дунд өндөр Гонгор хэмээн алдаршсан тэр [[Сайн ноён хан аймаг|Сайн ноён хан аймгийн]] Далай Чойнхор вангийн хошуу одоогийн [[Хөвсгөл]] аймгийн [[Жаргалант сум (Хөвсгөл)|Жаргалант сумын]] нутагт [[1880]] оны эхээр төржээ. Түүний биеийн өндөр, бяр чадлын талаар домог болсон хууч яриа хөөрөө, гадна дотно хүмүүсийн бичиж үлдээсэн тэмдэглэл, дүрс зураг цөөнгүй байдаг. Тэрбээр 4 хүүхэдтэй байжээ. Түүний 2 охины нэг нь Жаргалант суманд аж төрж байна. Нөгөө охин Г.Бүдханд сэрүүн тунгалаг байхдаа [[1997]] оны намар ингэж хуучилсан юм. Аавын эцэг Пүрэвийнх олон хүүхэдтэй айл байсан гэдэг. Аав тэдний 3 дахь хүүхэд нь юм. Аав багадаа тийм ч өндөр байгаагүй, харин гарын сарвуу урттай байсан гэдэг. Аав хоол их иддэг болохоор түүнийг жаахан шоолонгүй байжээ. Тиймээс аав жинчин дагаад [[Их Хүрээ]] явчихсан гэсэн. Хүрээнд очоод нэлээд удсан юм байх. Нэг өдөр зах дээр явж байтал нэг хүн ирж, чамайг [[Богд хаан]] аваад ир гэсэн гээд дагуулаад явж гэнэ. Ордныхон аавын биенд тохирсон хувцас хийлгэж, бүрэн хувцаслаад, минжин малгай өмсгөж өгсөн гэдэг. Нэлээд удсан хойно хоёр лам дахин ирж, дагуулан айлд очин, нэгэн эмэгтэйтэй уулзуулжээ. Богд эзэн: Та хоёрын заяа төөрөг таарах учир айл гэр бол гэсэн хэмээжээ. Аавыг ингэж Богд хаан гэрлүүлсэн гэдэг. Миний ээж их уран хүн байсан. Богд эзний малгайг оёдог байсан гэж ярьсныг тэмдэглэн авч, тухайн үед Ардын эрх сонинд нийтлүүлсэн юм. Богд хаан 1905 он орчим Гонгорыг их сангийнхаа даамал, Богдын зааны маллагчаар ажиллуулж байсан гэдэг. [[Ардын хувьсгал|Ардын хувьсгалын]] дараа 1924-1927 онд түүнийг Гаалийн хороонд байцаагчаар хэсэг хугацаанд ажиллуулсан байна. [[Монгол Улсын Ерөнхий Сайд]] [[Төгс-Очирын Намнансүрэн]] тэргүүтэй төлөөлөгчид [[Оросын Хаант Улс|Хаант Орос Улсад]] [[1913]] онд айлчилахад П.Гонгор бүрэлдэхүүнд нь хамгаалагчаар орж явж байжээ. [[1920]]-иод оны үед Монголд шинжилгээний ажлаар явж байсан АНУ-ын эрдэмтэн [[Рой Чэпмэн Эндрюс]] Гонгортой уулзаж зургийг нь авч, өндрийг нь хэмжиж 2 метр 41 см гэж тодорхойлжээ. Зарим судлаачид үүнээс өндөр байсан гэж үздэг. Үр хүүхдүүдийнх нь ярьж байснаар 50 гаруй насандаа 1931 он орчим нутаг усандаа нас баржээ. Хосгүй өндөр байсан тэр моринд мордохдоо [[Дөрөө|дөрөөлөлгүй]] хөлөө шууд давуулаад мордчихдог байж. Түүний эдэлж хэрэглэж явсан хэт хутга [[Унгар]] улсын музейд байсныг тус улсад элчин сайдаар сууж байсан М.Жамсран 25 мянган форинтоор худалдан авч, улсын төв музейд өгсөн гэдэг. Хэрэглэж байсан нэг мөнгөн аяга нь түүний ач болох хүүхдийн зохиолч Д.Даваанямд хадгалагдаж байгаа ажээ. Тэрээр [[Сайн ноён хан]] аймгийн бөхийн сорилгыг тэргүүлэн явуулдаг, даншгийн начин цолтой сайн бөхчүүдийн нэг байжээ. Гонгор дэлхийн түүхэн дэх хамгийн өндөр хүн болох [[Америкийн Нэгдсэн Улс|АНУ -ийн]] иргэн [[Роберт Уодлоу]]гоос өндөр байсан гэсэн мэдээ байдаг. {{DEFAULTSORT:Гонгор, Өндөр}} [[Ангилал:Гойд өндөр хүн]] [[Ангилал:Жаргалантын (Хөвсгөл) хүн]] [[Ангилал:Монголчууд]] [[Ангилал:1880 онд төрсөн]] [[Ангилал:20-р зуунд өнгөрсөн]] prrqjygjbvwhwiy63sisqs5wul3lrdm 0 3589 823205 822917 2025-06-27T13:24:28Z InternetArchiveBot 70653 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5 823205 wikitext text/x-wiki {{Инфобокс Гараг | bgcolour=#c0c0ff | name = дэлхий | symbol = [[Файл:Earth symbol (small, bold).svg|32px|alt=🜨|Дэлхийн одон орны тэмдэг]] | image = [[File:The Blue Marble (remastered).jpg|frameless|center]] | caption = | epoch = [[J2000.0]] | apoapsis = 152,097,701&nbsp;км <br />1.0167103335&nbsp;[[Одон орны нэгж|а.н.]] | periapsis = 147,098,074&nbsp;км <br /> 0.9832898912&nbsp;А.Н. | semimajor = 149,597,887.5&nbsp;км <br /> 1.0000001124&nbsp;А.Н. | eccentricity = 0.016710219 | inclination = 1°34'43.3"<ref name=Allen294>{{cite book | title=Allen's Astrophysical Quantities | а.н.thor=Allen, Clabon Walter; Cox, Arthur N. | publisher=Springer | year=2000 | isbn=0387987460 | url=http://books.google.com/books?id=w8PK2XFLLH8C&pg=PA294 | pages=294}}</ref> <br /> [[тогтмол хавтан|тогтмол хавтанд]] | asc_node = 348.73936° | arg_peri = 114.20783° | period = 365.256366&nbsp;өдөр<br /> 1.0000175&nbsp;[[Юлианы жил (одон орон)|Юлианы жил]] | avg_speed = 29.783&nbsp;км/с <br /> 107,218&nbsp;км/цаг | satellites = 1&nbsp;([[Сар]]) | physical_characteristics = yes | flattening = 0.0033528<ref name=iers/> | equatorial_radius = 6,378.1&nbsp;км<ref name=iers>{{cite conference | а.н.thor=IERS Working Groups | editor=McCarthy, Dennis D.; Petit, Gérard | title=General Definitions and Numerical Standards | year=2003 | booktitle=IERS Technical Note No. 32 | publisher=U.S. Naval Observatory and Bureа.н. International des Poids et Mesures | url=http://www.iers.org/MainDisp.csl?pid=46-25776 | accessdate=2008-08-03 }}</ref> | polar_radius = 6,356.8&nbsp;км<ref>{{cite book | first=Anny | last=Cazenave | editor=Ahrens, Thomas J. | year=[[1995]] | chaptertitle=Geoid, Topography and Distribution of Landforms | title=Global earth physics a handbook of physical constants | publisher=American Geophysical Union | location=Washington, DC | isbn=0-87590-851-9 | url=http://www.agu.org/reference/gephys/5_cazenave.pdf | accessdate=2008-08-03 | format=PDF | archive-date=2006-10-16 | archive-url=https://web.archive.org/web/20061016024803/http://www.agu.org/reference/gephys/5_cazenave.pdf | url-status=dead }}</ref> | mean_radius = 6,371.0&nbsp;км<ref>{{cite book | а.н.thor=Various | editor=David R. Lide | year=2000 | title=Handbook of Chemistry and Physics | edition=81st | publisher=CRC | isbn=0849304814 }}</ref> | circumference = 40,075.02&nbsp;км&nbsp;([[экватор]]ын)<br />40,007.86&nbsp;км&nbsp;([[уртрагийн]])<br />40,041.47&nbsp;км&nbsp;(дундаж) | surface_area = 510,072,000&nbsp;км²<ref>{{cite journal | last = Pidwirny | first = Michael | date=2006-02-02 | title=Surface area of our planet covered by oceans and continents.(Table 8o-1) | publisher=University of British Columbia, Okanagan | url=http://www.physicalgeography.net/fundamentals/8o.html | accessdate=2007-11-26 }}</ref><ref name=cia>{{cite web | author=Staff | date=2008-07-24 | url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/xx.html | title=World | work=The World Factbook | publisher=Central Intelligence Agency | accessdate=2008-08-05 | archive-date=2010-01-05 | archive-url=https://web.archive.org/web/20100105171656/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/xx.html | url-status=dead }}</ref> 148,940,000&nbsp;км²&nbsp;- хуурай газар &nbsp;&nbsp;(29.2 %)<br /> 361,132,000&nbsp;км²&nbsp;- ус &nbsp;(70.8 %) | volume = [[Дэлхийн эзлэхүүн|1.0832073{{e|12}}]]&nbsp;км³ | mass = 5.9736{{e|24}}&nbsp;кг<ref name="earth_fact_sheet">{{cite web | last = Williams | first = David R. | date = 2004-09-01 | url = http://nssdc.gsfc.nasa.gov/planetary/factsheet/earthfact.html | title = Earth Fact Sheet | publisher = NASA | accessdate = 2007-03-17 }}</ref> | density = 5.5153&nbsp;г/см³ | surface_grav = [[Дэлхийн татах хүч|9.780327]] м/с²<ref name="yoder12">Yoder, C. F. (1995) p. 12.</ref><br />0.99732&nbsp;[[хүндийн хүчний хурдатгал|''g'']] | escape_velocity = 11.186&nbsp;км/с&nbsp; | sidereal_day = 0.99726968&nbsp;өдөр<ref name=Allen296>{{cite book | title=Allen's Astrophysical Quantities | а.н.thor=Allen, Clabon Walter; Cox, Arthur N. | publisher=Springer | year=2000 | isbn=0387987460 | url=http://books.google.com/books?id=w8PK2XFLLH8C&pg=PA296 | pages=296}}</ref><br />23{{smallsup|ц}}&nbsp;56{{smallsup|м}}&nbsp;4.100{{smallsup|с}} | rot_velocity = 1,674.4 км/цаг (465.1 м/с) | axial_tilt = 23.439281° | albedo = 0.367<ref name="earth_fact_sheet"/> | atmosphere = yes | temperatures = yes | temp_name1 = [[Кельвин]] | min_temp_1 = 184&nbsp;K | mean_temp_1 = 287&nbsp;K | max_temp_1 = 331&nbsp;K | temp_name2 = [[Цельс]] | min_temp_2 = −89&nbsp;°C | mean_temp_2 = 14&nbsp;°C | max_temp_2 = 57.7&nbsp;°C | surface_pressure = 101.3&nbsp;[[кПа]] ([[Далайн түвшнээс дээш өндөр|Дундаж далайн түвшин]]) | atmosphere_composition = 78.08%&nbsp;[[Азот]] (N₂)<br /> 20.95%&nbsp;[[Хүчилтөрөгч]] (O₂)<br /> 0.93%&nbsp;[[Аргон]]<br /> 0.038%&nbsp;[[Нүүрсхүчлийн хий]]<br /> 1% орчмын [[усны уур]] ([[уур амьсгал]]аас хамаарч өөр байна)<ref name="earth_fact_sheet"/> |note=no }} '''Дэлхий''' нь [[Нарны аймаг|нарны аймгийн ]]ганц амьдралт гараг ([[ертөнц]]) бөгөөд нарны аймгийн 3 дахь [[гариг|гараг]] юм. Дэлхий нь 4.57 тэрбум [[жил|жилийн]] өмнө үүссэн<ref name="age_earth">{{cite book | first=G.B. | last=Dalrymple | year=1991 | title=The Age of the Earth | publisher=Stanford University Press | location=California | id=ISBN 0-8047-1569-6 }}</ref> бөгөөд нэг дагуултай ([[Сар]]). 365.26 [[өдөр|өдөрт]] [[Нар|Нарыг]] бүтэн тойрдог).<ref>This period is known as the [[sidereal year]]. The number of solar өдөр is one less than the number of [[Sidereal day|sidereal days]] becа.н.se the orbital motion of the Earth about the Sun results in one additional revolution of the planet about its axis.</ref>. Дэлхийн эргэлтийн тэнхлэг 23.5° хазайсан байдаг нь дэлхийн [[Жилийн дөрвөн улирал|улирлын]] өөрчлөлтийн шалтгаан болно<ref>Ahrens, ''Global Earth Physics: A Handbook of Physical Constants'', p. 8.</ref>. Дэлхий нь [[агаар мандал|агаар мандалтай]], гадаргуугийнх нь 71% нь [[далай]] ([[ус]]), үлдсэн 29% нь хуурай газар ([[тив]], [[арал]]). Дэлхийн гадаргуу нь [[Плит тектоник|тектоникийн хавтангуудад]] хуваагдах ба тэдгээр нь тасралтгүй нүүж (хөвж) байдаг. Дэлхий нь гүн рүүгээ бүслүүрлэг тогтоцтой бөгөөд [[Дэлхийн цөм|цөм]], [[манти]], [[Дэлхийн царцдас|царцдасаас]] тогтоно. == Дэлхийн үүсэл == 4.57 тэрбум жилийн өмнө<ref name="age_earth" /> Дэлхий болон [[Нарны аймаг|Нарны аймгийн]] бусад гарагууд хийн мананцраас (''Solar Nebula'') үүссэн гэж [[Шинжлэх ухааны таамаглал|таамаглаж]] байгаа бөгөөд дэлхий нь эхлээд халуун хайлмаг байгаад аажмаар хөрж, хатуу царцдастай болсон байна. Дэлхийн дагуул [[Сар]] нь, Дэлхийг Ангар гарагтай ойролцоо хэмжээтэй биет ("Тейя" гэж нэрлэдэг) мөргөх үед үүссэн гэж таамагладаг<ref>{{cite journal | last = R. Canup and E. Asphа.н.g | title = Origin of the Moon in a giant impact near the end of the Earth's formation | journal = Nature | volume = 412 | pages = 708-712 | date = 2001 | url = http://www.nature.com/nature/journal/v412/n6848/abs/412708a0.html }}</ref>. Аажмаар Дэлхийн [[температур]] 100&nbsp;°C (212&nbsp;°F) орчим болоход эртний [[агаар мандал]] дахь [[ус|усны]] уур коденсацлагдан, [[далай]] үүсэж эхэлсэн байна. Агаар мандалд [[хүчилтөрөгч]], улмаар агаар мандлын дээд давхаргад [[озон]] (O₃) үүссэнээр, [[нар|нарнаас]] ирэх [[хэт ягаан туяа]] багасаж, анхны нийлмэл эст амьтад, улмаар жинхэнэ [[олон эст амьтад]] үүсэж эхэлжээ<ref>{{cite web | last = Burton | first = Kathleen | date = [[November 29]], [[2000]] | url = http://www.nasa.gov/centers/ames/news/releases/2000/00_79AR.html | title = Astrobiologists Find Evidence of Early Life on Land | publisher = NASA | accessdate = 2007-03-05 | archive-date = 2011-10-11 | archive-url = https://web.archive.org/web/20111011032824/http://www.nasa.gov/centers/ames/news/releases/2000/00_79AR.html | url-status = dead }}</ref>. Дэлхийн гадаргуу байнга, тасралтгүй өөрчлөгдөж байсан гэж үздэг. Өөрөөр хэлбэл эх газрууд нүүж, хоорондоо нэгдэн супер [[тив]] үүсгэн, дараа нь задраж байснаас нилээд чухал [[супер тив]] нь 600-540 [[сая]] [[жил|жилийн]] өмнө үүсэж, 180 сая [[жил|жилийн]] өмнө задарсан ([[супер тив|Гондван]], [[супер тив|Лаурази]] 2 супер тивийг үүсгэсэн) [[супер тив|Пангей]] юм<ref>{{cite journal | а.н.thor=Murphy, J. B.; Nance, R. D. | title=How do supercontinents assemble? | journal=American Scientist | year=1965 | volume=92 | pages=324–33 | url=http://scienceweek.com/2004/sa040730-5.htm | accessdate=2007-03-05 }}</ref>. Дэлхий дээр хэд хэдэн томоохон [[мөстлөг|мөстлөгүүд]] явагдсан гэж таамагладаг ба эхнийх нь 750-580 сая жилийн өмнө (Неопротерозой), сүүлийнх нь 10,000 жилийн өмнө дууссан байна<ref>{{cite web | а.н.thor=Staff | url = http://www.lakepowell.net/sciencecenter/paleoclimate.htm | title = Paleoclimatology - The Study of Ancient Climates | publisher = Page Paleontology Science Center | accessdate = 2007-03-02 }}</ref>. Дэлхийн хөгжлийн түүхэнд [[амьд организм|амьд организмын]] томоохон сүйрлүүд тохиолдож байснаас сүүлийнх нь 65 [[сая]] жилийн өмнө болсон [[үлэг гүрвэл|үлэг гүрвэлүүдийн]] мөхөл юм (Шалтгааныг нь дэлхий дээр [[солир]] унасантай холбон таамагладаг). Уг сүйрлийн дараагаар жижиг амьтад жишээлбэл [[сүүн тэжээлтэн]] амьтад эрчимтэй тархаж эхэлсэн ба хэдэн сая жилийн өмнө [[Африк|Африкийн]] [[мич|мичтэй]] төстэй амьтдыг хоёр хөл дээрээ явдаг болсон гэж [[Шинжлэх ухааны таамаглал|таамагладаг]]<ref>{{cite journal | last = Gould | first = Stephan J. | title=The Evolution of Life on Earth | journal=Scientific American | date=October , 1994 | url=http://brembs.net/gould.html | accessdate=2007-03-05 }}</ref>. == Дэлхийн бүтэц == [[Нарны аймaг|Нарны аймгийн]] 4 гариг (Наранд ойрхон 4 гариг) хатуу, чулуурхаг гадаргуутай ("Хөрст гариг") бөгөөд тэдгээрээс Дэлхий нь хамгийн том, их [[нягт|нягттай]], хүчтэй [[соронзон орон|соронзон оронтой]], газрын татах хүч хамгийн ихтэй [[гариг]] юм. Дэлхий нь ерөнхийдөө зуйвандуу бөмбөлөг хэлбэртэй боловч, үнэндээ гадаргуу нь тэгш биш учир Дэлхийн хэлбэрийг [[Геоид]] гэж нэрлэнэ. === Химийн найрлага === Дэлхийн [[масс]] ойролцоогоор 5.98 ×10²⁴ [[кг]]. Гол бүрдүүлэгч [[химийн элемент|элементүүд]] нь [[төмөр]] (32.1%), [[хүчилтөрөгч]] (30.1%), [[цахиур]] (15.1%), [[магни]] (13.9%), [[хүхэр]] (2.9%), [[никель]] (1.8%), [[кальци]] (1.5%), [[хөнгөнцагаан]] (1.4%) ба үлдэх 1.2% нь бусад [[химийн элемент|химийн элементүүд]] юм<ref>{{cite journal | а.н.thor=Morgan, J. W.; Anders, E. | title=Chemical composition of Earth, Venus, and Mercury | journal=Proceedings of the National Academy of Science | year=1980 | volume=71 | issue=12 | pages=6973–6977 | url=http://www.pubmedcentral.nih.gov/articlerender.fcgi?artid=350422 | accessdate=2007-02-04 | archive-date=2013-07-18 | archive-url=https://archive.today/20130718075202/http://www.pubmedcentral.nih.gov/articlerender.fcgi?artid=350422 | url-status=dead }}</ref>. [[АНУ|АНУ-ын]] [[геохими|геохимич]] [[Ф.Кларк|Ф.Кларк-ийн]] тооцоогоор, Дэлхийн царцдасын 47% нь [[хүчилтөрөгч]] бөгөөд нийт чулуулагийн 99.22% нь [[цахиур]], [[хөнгөн цагаан]], [[төмөр]], [[кальци]] зэрэг нийт 11 ислээс тогтдог байна. {| {{prettytable}} |+ Ф.Кларкийн хүснэгт <br />(Дэлхийн царцдасын үндсэн ислүүд) !Найрлага !Химийн томъёо !Тархалт |- |[[Цахиурын исэл]] |style="text-align: center;"|SiO₂ |style="text-align: right;"|59.71% |- |[[Хөнгөнцагааны исэл]] |style="text-align: center;"|Al₂O₃ |style="text-align: right;"|15.41% |- |[[Кальцийн исэл]] |style="text-align: center;"|CaO |style="text-align: right;"|4.90% |- |[[Магнийн исэл]] |style="text-align: center;"|MgO |style="text-align: right;"|4.36% |- |[[Натрийн исэл]] |style="text-align: center;"|Na₂O |style="text-align: right;"|3.55% |- |[[Төмрийн (II) исэл]] |style="text-align: center;"|FeO |style="text-align: right;"|3.52% |- |[[Калийн исэл]] |style="text-align: center;"|K₂O |style="text-align: right;"|2.80% |- |[[Төмрийн (III) исэл]] |style="text-align: center;"|Fe₂O₃ |style="text-align: right;"|2.63% |- |[[Ус]] |style="text-align: center;"|H₂O |style="text-align: right;"|1.52% |- |[[Титаний давхар исэл]] |style="text-align: center;"|TiO₂ |style="text-align: right;"|0.60% |- |[[Фосфорийн тавч исэл]] |style="text-align: center;"|P₂O₅ |style="text-align: right;"|0.22% |- !colspan="2"|Нийт !style="text-align: right;"|99.22% |} === Дэлхийн дотоод бүтэц === [[Файл:Earth-crust-cutaway-mn.png|thumbnail|upright=1.25|Дэлхийн бүтэц (хэмжээ харгалзаагүй, схем).]] Дэлхий нь гүн рүүгээ үелэсэн бүтэцтэй бөгөөд химийн найрлагынхаа хувьд: * Хамгийн гадна талдаа, силикатлаг найрлагатай, хатуу [[Дэлхийн царцдас|царцдас]], * Түүний дотор талд шингэн [[манти]], * [[Манти|Мантитай]] харьцуулахад харьцангуй халуун [[Дэлхийн цөм|гадаад цөм]], * Хамгийн төвдөө хатуу [[Дэлхийн цөм|дотоод цөм]] гэж хуваагдана. Харин [[Геологи|Геологийн]] хувьд [[литосфери]], [[астеносфери]], [[манти|дээд манти]], [[манти|доод манти]], [[Дэлхийн цөм|гадаад]] болон [[Дэлхийн цөм|дотоод цөм]] гэсэн үе давхрагуудтай<ref>{{cite book | first=Toshiro | last=Tanimoto | editor=Thomas J. Ahrens | year=1995 | title=Crustal Structure of the Earth | booktitle=Global Earth Physics: A Handbook of Physical Constants | publisher=American Geophysical Union | location=Washington, DC | id=ISBN 0-87590-851-9 | url=http://www.agu.org/reference/gephys/15_tanimoto.pdf | accessdate=2007-02-03 | archive-date=2006-10-16 | archive-url=https://web.archive.org/web/20061016194153/http://www.agu.org/reference/gephys/15_tanimoto.pdf | url-status=dead }}</ref> . {| {{prettytable}} class="wikitable" !colspan=2 style="width: 33%;"|Гүн !rowspan=2 valign="bottom"|Үе давхрага !rowspan=2 style="width: 15%;"|Нягт<br />гр/см³ |- !Километр !Миль |- |style="text-align: center;"|0–60 |style="text-align: center;"|0–37 |[[Литосфери]] (Зузаан нь 5-200 км хүртэл өөрчлөгддөг) |style="text-align: center;"|— |- style="background: #FEFEFE;" |style="text-align: center;"|0–35 |style="text-align: center;"|0–22 |... [[Дэлхийн царцдас|Царцдас]] (Зузаан нь 5-70км хүртэл өөрчлөгддөг) |style="text-align: center;"| 2.2–2.9 |- style="background: #FEFEFE;" |style="text-align: center;"|35–60 |style="text-align: center;"|22–37 |... Мантийн дээд хэсэг |style="text-align: center;"| 3.4–4.4 |- |style="text-align: center;"|35–2890 |style="text-align: center;"|22–1790 |[[Манти]] |style="text-align: center;"| 3.4–5.6 |- style="background: #FEFEFE;" |style="text-align: center;"|100–700 |style="text-align: center;"|62–435 |... [[Астеносфери]] |style="text-align: center;"|— |- |style="text-align: center;"|2890–5100 |style="text-align: center;"|1790–3160 |[[Дэлхийн цөм|Гадаад цөм]] |style="text-align: center;"| 9.9–12.2 |- |style="text-align: center;"|5100–6378 |style="text-align: center;"|3160–3954 |[[Дэлхийн цөм|Дотоод цөм]] |style="text-align: center;"| 12.8–13.1 |} ==== Цөм ==== * Дэлхийн дундаж [[нягт]] 5515 кг/м³, харин гадаргуугийн дундаж [[нягт]] 3017 кг/м³ тул [[Дэлхийн цөм|Дэлхийн цөмийг]] харьцангуй илүү нягттай гэж үздэг ба энэ нь [[геофизик|сейсмийн]] судалгаагаар батлагддаг байна. Сейсмийн (чичирхийллийн) S долгионы хурдны сааралтаар гадаад цөмийг шингэн зуурмаг хэмээн баталжээ. Учир нь S долгион нь шингэн биеийг нэвтэрдэггүй байна. Дэлхийн үүслийн эхний үед, ойролцоогоор 4.52 [[тэрбум]] [[жил|жилийн]] орчим, хүнд химийн нэгдлүүд дэлхийн төврүү сууж буюу бөөгнөрөн, хөнгөн нь дэлхийн царцдас буюу гадаргуу руу шилжин, ялгаралт явагдсаны үр дүнд цөм нь үүссэн гэж үздэг. Цөм нь үндсэндээ [[төмөр]] (80%), [[никель]], мөн багахан хэмжээний бусад [[химийн элемент|химийн элементээс]] тогтоно. Эдгээр бусад элементүүдийг хүхэр, карбон, устөрөгч байх магадлалтай хэмээн үздэг. ==== Манти ==== [[Файл:Slice_earth.svg|thumbnail|right|Дэлхийн дотоод бүтэц. 1. Эх газрын царцдас - 2. Далайн царцдас - 3. Дээд манти - 4. Доод манти - 5. Гадаад цөм - 6. Дотоод цөм </br>A: [[Мохийн зааг]] </br> B: [[Гутенбергийн зааг]] </br>C: [[Лехманий зааг]]]] * ''Гол өгүүллэг: [[Манти]]'' Манти нь Дэлхийн нийт [[эзэлхүүн|эзэлхүүний]] 70%-ийг эзэлдэг, нийтдээ 2,890 [[км]] зузаан. Даралт [[манти]] ба [[Дэлхийн цөм|цөмийн]] заагт ~140 [[Паскаль|ГПа]] (1.4 Мaтм), [[температур]] 500&nbsp;°C-900&nbsp;°C (932&nbsp;°F-1,652&nbsp;°F) хооронд хэлбэлзэх ба [[манти]], [[Дэлхийн цөм|гадаад цөмийн]] зааг дээр 4,000&nbsp;°C (7,200&nbsp;°F) байна. Мантийг үндсэн 2 хэсэгт хуваадаг. Дээд болон доод манти. Энэ хоёр үе нь бүрдүүлэгч эрдэс минералаараа ялгагдана. ==== Царцдас ==== * ''Гол өгүүллэг: [[Дэлхийн царцдас]]'' Геологийн үүднээс, [[Дэлхийн царцдас]] нь Дэлхийн хамгийн гадна талын хатуу бүрхүүл ([[литосфери|литосферийн]] дээд хэсэг) бөгөөд [[магмын чулуулаг|базальтлаг]] болон [[магмын чулуулаг|боржинлог]] чулуулгаас тогтоно. Дэлхийн нийт эзэлхүүний < 1% эзлэнэ. === Тектоникийн плит === * ''Гол өгүүллэг: [[Плит тектоник]]'' [[Плит тектоник|Литосфери]] нь [[Плит тектоник|тектоникийн плитүүд]] гэж нэрлэгдэх хэсгүүдэд хуваагдсан (эвдэрсэн) байдаг бөгөөд [[Плит тектоник|астеносфери]] дээгүүр нүүж (хөвж) байдаг байна. Нийтдээ 7 том [[Плит тектоник|плит]], олон тооны жижиг [[Плит тектоник|плитүүд]] байна. === Дэлхийн гадаргуу === Дэлхийн нийт гадаргуугийн 70.8% нь [[ус|усаар]] ([[Далай|Далайгаар]]) бүрхэгдэнэ<ref name="Pidwirny2006">{{cite web | last = Pidwirny | first = Michael | year = 2006 | url = http://www.physicalgeography.net/fundamentals/7h.html | title = Fundamentals of Physical Geography | edition = 2nd Edition | publisher = PhysicalGeography.net | accessdate = 2007-03-19 }}</ref>. [[Далай|Далайн]] ёроолын гадаргуу нь тэгш бус бөгөөд уул нурууд ([[Далайн голч нуруу]]), [[галт уул]], хавцал, дэвсэг зэрэгтэй байна<ref name="ngdc2006">{{cite web | author=Sandwell, D. T.; Smith, W. H. F. | date = 2006-07-07 | url =http://www.ngdc.noaa.gov/mgg/bathymetry/predicted/explore.HTML | title =Exploring the Ocean Basins with Satellite Altimeter Data | publisher = NOAA/NGDC | accessdate = 2007-04-21 }}</ref>. Үлдэх 29.2% нь [[тив|хуурай газар]] бөгөөд [[цөл]], тэгш тал, өндөр уулс зэрэг [[геоморфологи|геоморфологийн]] олон элементүүдээс бүрдэнэ. Хуурай газрын гадаргуугийн 75% нь [[чулуу|тунамал чулуулгаар]] хучигдана<ref>{{cite web | last = Jessey | first = David | url = http://geology.csupomona.edu/drjessey/class/Gsc101/Weathering.html | title = Weathering and Sedimentary Rocks | publisher = Cal Poly Pomona | accessdate = 2007-03-20 | archive-date = 2007-07-03 | archive-url = https://web.archive.org/web/20070703170212/http://geology.csupomona.edu/drjessey/class/Gsc101/Weathering.html | url-status = dead }}</ref>. Үлдэх хэсэгт нь [[чулуу|магмын]] болон [[чулуу|хувирмал чулуулаг]] тархана. Дэлхийн газрын гадаргуу дээр хамгийн өргөн тархалттай [[эрдэс|эрдэсүүд]] бол [[Силикатын бүлгийн эрдэс|кварц]], [[Силикатын бүлгийн эрдэс|хээрийн жонш]], [[Силикатын бүлгийн эрдэс|амфибол]], [[Силикатын бүлгийн эрдэс|гялтгануур]], [[Силикатын бүлгийн эрдэс|пироксен]], [[Силикатын бүлгийн эрдэс|оливин]], [[Карбонатын бүлгийн эрдэс|кальцит]], [[Карбонатын бүлгийн эрдэс|доломит]] зэрэг юм<ref>{{cite web | а.н.thor = Staff | url = http://natural-history.uoregon.edu/Pages/web/mineral.htm | title = Minerals | publisher = Museum of Natural History, Oregon | accessdate = 2007-03-20 | archive-date = 2007-07-03 | archive-url = https://web.archive.org/web/20070703170251/http://natural-history.uoregon.edu/Pages/web/mineral.htm | url-status = dead }}</ref>. Дэлхийн гадаргуу нь тектоник хөдөлгөөн болон элэгдэл, [[өгөршил|өгөршлөөс]] хамааран тасралтгүй өөрчлөгддөг байна. Дэлхийн [[тив|хуурай газрын]] хамгийн нам дор цэг нь [[далай|далайн]] төвшнөөс доош 418 м-т орших [[Сөнөсөн тэнгис]], хамгийн өргөгдсөн цэг нь 8,848 м өргөгдсөн [[Эверест]] оргил юм. Эх газар дунджаар далайн төвшнөөс дээш 686 м өргөгдсөн байдаг<ref name="hr_mill">{{cite journal | last=Mill | first=Hugh Robert | title=The Permanence of Ocean Basins | journal=The Geographical Journal | year=1893 | volume=1 | issue=3 | pages=230-234 | url=http://www.wku.edu/~smithch/wallace/S453.htm | accessdate=2007-02-25 | archive-date=2007-02-25 | archive-url=https://web.archive.org/web/20070225054604/http://www.wku.edu/~smithch/wallace/S453.htm | url-status=dead }}</ref>. === Усан мандал === Дэлхийн нийт гадаргуугийн ихэнхи нь [[ус|усаар]] бүрхэгдсэн байдгаараа [[нарны аймаг|Нарны аймгийн]] бусад [[гариг|гаригуудаас]] ялгаатай бөгөөд "Цэнхэр Гариг" гэж нэрлэгддэг. Дэлхийн усан мандал үндсэндээ [[далай|Дэлхийн далайнуудаас]] бүрдэх боловч, үүнд бас [[Тив|эх газрын]] [[тэнгис]], [[нуур]], [[гол|гол мөрөн]], газрын гадаргуугаас 2000 [[метр|м]] хүртэл гүнд орших гүний [[ус|усыг]] оруулдаг байна. Дэлхийн хамгийн гүн [[ус|устай]] газар бол [[Номхон далай|Номхон далайд]] орших [[Марианы хотгор]] (10,911 м гүн)<ref name="rain.org">{{cite web | а.н.thor=Staff | url = http://www.rain.org/ocean/ocean-studies-challenger-deep-mariana-trench.html | title = "Deep Ocean Studies" | work = Ocean Studies | publisher = RAIN National Public Internet and Community Technology Center | accessdate = 2006-04-02 }}</ref>. Далайн дундаж гүн 3,794 м байдаг. [[Далай|Далайн]] нийт [[масс]] 1.35 х 10¹⁸ [[тонн]] буюу Дэлхийн нийт массын 1/4400, [[эзэлхүүн]] нь 1.386 × 109 км³. Дэлхий дээрхи нийт усны 97.5% нь давстай [[ус]] бөгөөд үлдэх 2.5% нь цэвэр ус юм. Цэвэр усны 68.7% нь [[ус|мөс]] хэлбэрээр оршино<ref>{{cite web | а.н.thor = Igor A. Shiklomanov ''et al'' | year = 1999 | url = http://espejo.unesco.org.uy/ | title = World Water Resources and their use Beginning of the 21st Century" Prepared in the Framework of IHP UNESCO | publisher = State Hydrological Institute, St. Petersburg | accessdate = 2006-08-10 | archive-date = 2006-08-08 | archive-url = https://web.archive.org/web/20060808204116/http://espejo.unesco.org.uy/ | url-status = dead }}</ref>. Далайн ус нь [[нар|нарны]] [[энерги|энергийг]] их хэмжээгээр шингээдэг учир далайн усны [[температур|температурын]] тархалтаар дэлхийн [[цаг уур]] тодорхойлогдоно<ref>{{cite web | last = Scott | first = Michon | date = [[April 24]], [[2006]] | url = http://earthobservatory.nasa.gov/Study/HeatBucket/ | title = Earth's Big heat Bucket | publisher = NASA Earth Observatory | accessdate = 2007-03-14 }}</ref>. Үүний тод жишээ бол [[ЭНСО]] (El Niño-Southern Oscillation) юм<ref>{{cite web | first =Sharron | last =Sample | date =June 21, 2005 | url =http://science.hq.nasa.gov/oceans/physical/SST.html | title =Sea Surface Temperature | publisher =NASA | accessdate =2007-04-21 | archive-date =2007-04-29 | archive-url =https://web.archive.org/web/20070429030121/http://science.hq.nasa.gov/oceans/physical/SST.html | url-status =dead }}</ref>. === Агаар мандал === * ''Гол өгүүллэг: [[Агаар мандал]]'' Дэлхийн агаар мандал гэж [[Дэлхийн татах хүч|Дэлхийн татах хүчинд]] захирагдан, Дэлхийн гадна талаар хүрээлэн байгаа [[хийн төлөв|хийн]] давхрагыг хэлнэ. Агаар мандлын 78% нь [[азот]], 20.95% [[хүчилтөрөгч]], 0.93% [[аргон]], 0.038% [[нүүрстөрөгчийн давхар исэл]], 1% [[ус|усны уур]] болон маш бага хэмжээтэй бусад [[хийн төлөв|хийнүүд]] байна. Эдгээр хийнүүдийг нийлүүлээд бид [[агаар]] гэж нэрлэдэг. Агаар мандал нь [[Нар|Нарнаас]] ирэх [[хэт ягаан туяа|хэт ягаан туяаг]] шингээж, [[өдөр]], [[шөнө|шөнийн]] [[температур|температурын]] ялгааг тогтворжуулан, Дэлхий дээр [[амьдрал]] байх нөхцөлийг бүрдүүлнэ<ref name="atmosphere">{{cite web | а.н.thor = Staff | date = October 8, 2003 | url = http://www.nasa.gov/а.н.dience/forstudents/9-12/features/912_liftoff_atm.html | title = Earth's Atmosphere | publisher = NASA | accessdate = 2007-03-21 }}{{Dead link|date=Аравдугаар сар 2023 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref>. Газрын гадаргуу орчмын агаар мандлын дундаж [[температур]] 15&nbsp;°C байдаг. == Сар == * ''Гол өгүүллэг: [[Сар]]'' Сар нь дэлхийн [[байгалийн дагуул]] юм.Бидний амьдарч буй орчин дэлхий бол орой өдөр гэсэн цаг байдаг тэдний нэг бол нар,сар хоёр юм.Түүнийг ялгахад амархан юм үүн нэг нь гэгээтэй нэг нь харанхуй байдаг == Дэлхийн эргэлт ба орбит == Дэлхий тэнхлэгээрээ 23 цаг, 56 минут, 4.091 секундэд нэг бүтэн эргэдэг бөгөөд <ref>{{cite web | last = Fisher | first = Rick | date = January, 30, 1996 | url = http://www.cv.nrao.edu/~rfisher/Ephemerides/times.html | title = Astronomical Times | publisher = National Radio Astronomy Observatory | accessdate = 2007-03-21 | archive-date = 2011-08-18 | archive-url = https://web.archive.org/web/20110818022038/http://www.cv.nrao.edu/~rfisher/Ephemerides/times.html | url-status = dead }}</ref> Нарнаас дунджаар 150 сая км зайд, 30 км/сек (108,000 км/ц) хурдтайгаар 365.2564 өдөрт Нарыг нэг бүтэн тойрно. Дэлхийн тэнхлэг нь Нар-Дэлхийг дайрсан хавтгайтай харьцуулахад 23.5 градусаар хазайсан байх ба энэ нь Дэлхий дээрх өвөл зуны улирал солигдох шалтгаан болно. == Нийгмийн газарзүй == Дэлхийн [[хүн ам]] нь [[2006]] [[он|оны]] [[2 сар|2 сарын]] байдлаар 6,600,000,000 байгаа<ref>Currently it is closer to 6.6&nbsp;billion than 6.5&nbsp;billion. It will reach 6.6&nbsp;billion in June 2007.</ref><ref name="LiveScience"> {{cite news | first= Leonard | last= David | url= http://www.livescience.com/othernews/060224_world_population.html | title= Planet's Population Hit 6.5 Billion Saturday | work= Live Science | date= [[2006-02-24]] | accessdate= 2006-04-02 }} </ref> бөгөөд [[2013]] онд 7 тэрбум, [[2050]] онд 9.2 тэрбум хүрнэ гэсэн тооцоо байдаг<ref>{{cite web | а.н.thor=Staff | url = http://www.un.org/esa/population/publications/wpp2006/wpp2006.htm | title = World Population Prospects: The 2006 Revision | publisher = United Nations | accessdate = 2007-03-07 }}</ref>. Хүн амын өсөлтийн дийлэнх нь хөгжиж буй орнуудад хамаарна. Дэлхийн нийт гадаргуугийн 1/8 нь хүн оршин суухад тохиромжтой гэж тооцогддог байна (2/3 нь [[далай]], үлдэх хуурай газрын тэн хагас нь [[цөл]] (14%)<ref>{{cite journal | а.н.thor=Peel, M. C.; Finlayson, B. L.; McMahon, T. A. | title=Updated world map of the Köppen-Geiger climate classification | journal=Hydrology and Earth System Sciences Discussions | year=2007 | volume=4 | pages=439-473 | url=http://overview.sref.org/1812-2116/hessd/2007-4-439 | accessdate=2007-03-31 }}</ref>, өндөр уулс (27%) зэрэг)<ref>{{cite web | а.н.thor = Staff | url = http://www.biodiv.org/programmes/defа.н.lt.shtml | title = Themes & Issues | publisher = Secretariat of the Convention on Biological Diversity | accessdate = 2007-03-29 }}{{Dead link|date=Аравдугаар сар 2023 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref>. 2007 оны байдлаар суверн статустай 201 [[улс|орон]], [[НҮБ]]-ийн гишүүн 192 [[улс]] байна. == Мөн үзэх == * [[Нарны аймаг]] == Цахим холбоос == * [http://www.wikimapia.org/ WikiSatellite view of Earth at WikiMapia] * [http://geomag.usgs.gov USGS Geomagnetism Program] * [http://earthobservatory.nasa.gov/Newsroom/BlueMarble NASA Earth Observatory] * [http://solarsystem.nasa.gov/planets/profile.cfm?Object=Earth Earth Profile] by [http://solarsystem.nasa.gov NASA's Solar System Exploration] * [http://www.co-intelligence.org/newsletter/comparisons.html The size of Earth compared with other planets/stars] * [https://web.archive.org/web/20090122063915/http://www.nasa.gov/centers/goddard/earthandsun/earthshape.html Climate changes causes the earth's shape to change - Nasa] * [https://web.archive.org/web/20071116132744/http://www.funonthenet.in/content/view/282/31/ Beautiful Views of Planet Earth] Pictures of Earth from space * [http://www.flashearth.com/ Flash Earth] A Flash-based viewer for satellite and aerial imagery of the Earth * [https://web.archive.org/web/20130218015318/http://www.projectshum.org/Planets/earth.html Projectshum.org's Earth fact file] (for younger folk) * [http://www.geody.com/?world=terra Geody Earth] World's search engine that supports Google Earth, NASA World Wind, Celestia, GPS, and other applications. * [https://web.archive.org/web/20080724111431/http://reference.aol.com/earth/earth-from-space Planet Earth] From AOL Research & Learn: Photos, quizzes and info about Earth's climate, creatures and science. * [https://web.archive.org/web/20080724111431/http://reference.aol.com/earth/earth-from-space Earth From Space] Some Photos From the Exhibit == Эшлэл == {{reflist}} {{Нарны аймаг}} [[Ангилал:Википедиа:Онцлох өгүүлэл]] [[Ангилал:Дэлхий| ]] [[Ангилал:Дэлхий (гараг)| ]] [[Ангилал:Нарны аймгийн гараг]] 9bsvzomdq8o15be45kbfkjvp2trznc8 823230 823205 2025-06-27T23:33:52Z InternetArchiveBot 70653 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5 823230 wikitext text/x-wiki {{Инфобокс Гараг | bgcolour=#c0c0ff | name = дэлхий | symbol = [[Файл:Earth symbol (small, bold).svg|32px|alt=🜨|Дэлхийн одон орны тэмдэг]] | image = [[File:The Blue Marble (remastered).jpg|frameless|center]] | caption = | epoch = [[J2000.0]] | apoapsis = 152,097,701&nbsp;км <br />1.0167103335&nbsp;[[Одон орны нэгж|а.н.]] | periapsis = 147,098,074&nbsp;км <br /> 0.9832898912&nbsp;А.Н. | semimajor = 149,597,887.5&nbsp;км <br /> 1.0000001124&nbsp;А.Н. | eccentricity = 0.016710219 | inclination = 1°34'43.3"<ref name=Allen294>{{cite book | title=Allen's Astrophysical Quantities | а.н.thor=Allen, Clabon Walter; Cox, Arthur N. | publisher=Springer | year=2000 | isbn=0387987460 | url=http://books.google.com/books?id=w8PK2XFLLH8C&pg=PA294 | pages=294}}</ref> <br /> [[тогтмол хавтан|тогтмол хавтанд]] | asc_node = 348.73936° | arg_peri = 114.20783° | period = 365.256366&nbsp;өдөр<br /> 1.0000175&nbsp;[[Юлианы жил (одон орон)|Юлианы жил]] | avg_speed = 29.783&nbsp;км/с <br /> 107,218&nbsp;км/цаг | satellites = 1&nbsp;([[Сар]]) | physical_characteristics = yes | flattening = 0.0033528<ref name=iers/> | equatorial_radius = 6,378.1&nbsp;км<ref name=iers>{{cite conference | а.н.thor=IERS Working Groups | editor=McCarthy, Dennis D.; Petit, Gérard | title=General Definitions and Numerical Standards | year=2003 | booktitle=IERS Technical Note No. 32 | publisher=U.S. Naval Observatory and Bureа.н. International des Poids et Mesures | url=http://www.iers.org/MainDisp.csl?pid=46-25776 | accessdate=2008-08-03 }} {{Webarchiv|url=http://www.iers.org/MainDisp.csl?pid=46-25776 |wayback=20140419043412 |text=General Definitions and Numerical Standards |archiv-bot=2025-06-27 23:33:51 InternetArchiveBot }}</ref> | polar_radius = 6,356.8&nbsp;км<ref>{{cite book | first=Anny | last=Cazenave | editor=Ahrens, Thomas J. | year=[[1995]] | chaptertitle=Geoid, Topography and Distribution of Landforms | title=Global earth physics a handbook of physical constants | publisher=American Geophysical Union | location=Washington, DC | isbn=0-87590-851-9 | url=http://www.agu.org/reference/gephys/5_cazenave.pdf | accessdate=2008-08-03 | format=PDF | archive-date=2006-10-16 | archive-url=https://web.archive.org/web/20061016024803/http://www.agu.org/reference/gephys/5_cazenave.pdf | url-status=dead }}</ref> | mean_radius = 6,371.0&nbsp;км<ref>{{cite book | а.н.thor=Various | editor=David R. Lide | year=2000 | title=Handbook of Chemistry and Physics | edition=81st | publisher=CRC | isbn=0849304814 }}</ref> | circumference = 40,075.02&nbsp;км&nbsp;([[экватор]]ын)<br />40,007.86&nbsp;км&nbsp;([[уртрагийн]])<br />40,041.47&nbsp;км&nbsp;(дундаж) | surface_area = 510,072,000&nbsp;км²<ref>{{cite journal | last = Pidwirny | first = Michael | date=2006-02-02 | title=Surface area of our planet covered by oceans and continents.(Table 8o-1) | publisher=University of British Columbia, Okanagan | url=http://www.physicalgeography.net/fundamentals/8o.html | accessdate=2007-11-26 }}</ref><ref name=cia>{{cite web | author=Staff | date=2008-07-24 | url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/xx.html | title=World | work=The World Factbook | publisher=Central Intelligence Agency | accessdate=2008-08-05 | archive-date=2010-01-05 | archive-url=https://web.archive.org/web/20100105171656/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/xx.html | url-status=dead }}</ref> 148,940,000&nbsp;км²&nbsp;- хуурай газар &nbsp;&nbsp;(29.2 %)<br /> 361,132,000&nbsp;км²&nbsp;- ус &nbsp;(70.8 %) | volume = [[Дэлхийн эзлэхүүн|1.0832073{{e|12}}]]&nbsp;км³ | mass = 5.9736{{e|24}}&nbsp;кг<ref name="earth_fact_sheet">{{cite web | last = Williams | first = David R. | date = 2004-09-01 | url = http://nssdc.gsfc.nasa.gov/planetary/factsheet/earthfact.html | title = Earth Fact Sheet | publisher = NASA | accessdate = 2007-03-17 }}</ref> | density = 5.5153&nbsp;г/см³ | surface_grav = [[Дэлхийн татах хүч|9.780327]] м/с²<ref name="yoder12">Yoder, C. F. (1995) p. 12.</ref><br />0.99732&nbsp;[[хүндийн хүчний хурдатгал|''g'']] | escape_velocity = 11.186&nbsp;км/с&nbsp; | sidereal_day = 0.99726968&nbsp;өдөр<ref name=Allen296>{{cite book | title=Allen's Astrophysical Quantities | а.н.thor=Allen, Clabon Walter; Cox, Arthur N. | publisher=Springer | year=2000 | isbn=0387987460 | url=http://books.google.com/books?id=w8PK2XFLLH8C&pg=PA296 | pages=296}}</ref><br />23{{smallsup|ц}}&nbsp;56{{smallsup|м}}&nbsp;4.100{{smallsup|с}} | rot_velocity = 1,674.4 км/цаг (465.1 м/с) | axial_tilt = 23.439281° | albedo = 0.367<ref name="earth_fact_sheet"/> | atmosphere = yes | temperatures = yes | temp_name1 = [[Кельвин]] | min_temp_1 = 184&nbsp;K | mean_temp_1 = 287&nbsp;K | max_temp_1 = 331&nbsp;K | temp_name2 = [[Цельс]] | min_temp_2 = −89&nbsp;°C | mean_temp_2 = 14&nbsp;°C | max_temp_2 = 57.7&nbsp;°C | surface_pressure = 101.3&nbsp;[[кПа]] ([[Далайн түвшнээс дээш өндөр|Дундаж далайн түвшин]]) | atmosphere_composition = 78.08%&nbsp;[[Азот]] (N₂)<br /> 20.95%&nbsp;[[Хүчилтөрөгч]] (O₂)<br /> 0.93%&nbsp;[[Аргон]]<br /> 0.038%&nbsp;[[Нүүрсхүчлийн хий]]<br /> 1% орчмын [[усны уур]] ([[уур амьсгал]]аас хамаарч өөр байна)<ref name="earth_fact_sheet"/> |note=no }} '''Дэлхий''' нь [[Нарны аймаг|нарны аймгийн ]]ганц амьдралт гараг ([[ертөнц]]) бөгөөд нарны аймгийн 3 дахь [[гариг|гараг]] юм. Дэлхий нь 4.57 тэрбум [[жил|жилийн]] өмнө үүссэн<ref name="age_earth">{{cite book | first=G.B. | last=Dalrymple | year=1991 | title=The Age of the Earth | publisher=Stanford University Press | location=California | id=ISBN 0-8047-1569-6 }}</ref> бөгөөд нэг дагуултай ([[Сар]]). 365.26 [[өдөр|өдөрт]] [[Нар|Нарыг]] бүтэн тойрдог).<ref>This period is known as the [[sidereal year]]. The number of solar өдөр is one less than the number of [[Sidereal day|sidereal days]] becа.н.se the orbital motion of the Earth about the Sun results in one additional revolution of the planet about its axis.</ref>. Дэлхийн эргэлтийн тэнхлэг 23.5° хазайсан байдаг нь дэлхийн [[Жилийн дөрвөн улирал|улирлын]] өөрчлөлтийн шалтгаан болно<ref>Ahrens, ''Global Earth Physics: A Handbook of Physical Constants'', p. 8.</ref>. Дэлхий нь [[агаар мандал|агаар мандалтай]], гадаргуугийнх нь 71% нь [[далай]] ([[ус]]), үлдсэн 29% нь хуурай газар ([[тив]], [[арал]]). Дэлхийн гадаргуу нь [[Плит тектоник|тектоникийн хавтангуудад]] хуваагдах ба тэдгээр нь тасралтгүй нүүж (хөвж) байдаг. Дэлхий нь гүн рүүгээ бүслүүрлэг тогтоцтой бөгөөд [[Дэлхийн цөм|цөм]], [[манти]], [[Дэлхийн царцдас|царцдасаас]] тогтоно. == Дэлхийн үүсэл == 4.57 тэрбум жилийн өмнө<ref name="age_earth" /> Дэлхий болон [[Нарны аймаг|Нарны аймгийн]] бусад гарагууд хийн мананцраас (''Solar Nebula'') үүссэн гэж [[Шинжлэх ухааны таамаглал|таамаглаж]] байгаа бөгөөд дэлхий нь эхлээд халуун хайлмаг байгаад аажмаар хөрж, хатуу царцдастай болсон байна. Дэлхийн дагуул [[Сар]] нь, Дэлхийг Ангар гарагтай ойролцоо хэмжээтэй биет ("Тейя" гэж нэрлэдэг) мөргөх үед үүссэн гэж таамагладаг<ref>{{cite journal | last = R. Canup and E. Asphа.н.g | title = Origin of the Moon in a giant impact near the end of the Earth's formation | journal = Nature | volume = 412 | pages = 708-712 | date = 2001 | url = http://www.nature.com/nature/journal/v412/n6848/abs/412708a0.html }}</ref>. Аажмаар Дэлхийн [[температур]] 100&nbsp;°C (212&nbsp;°F) орчим болоход эртний [[агаар мандал]] дахь [[ус|усны]] уур коденсацлагдан, [[далай]] үүсэж эхэлсэн байна. Агаар мандалд [[хүчилтөрөгч]], улмаар агаар мандлын дээд давхаргад [[озон]] (O₃) үүссэнээр, [[нар|нарнаас]] ирэх [[хэт ягаан туяа]] багасаж, анхны нийлмэл эст амьтад, улмаар жинхэнэ [[олон эст амьтад]] үүсэж эхэлжээ<ref>{{cite web | last = Burton | first = Kathleen | date = [[November 29]], [[2000]] | url = http://www.nasa.gov/centers/ames/news/releases/2000/00_79AR.html | title = Astrobiologists Find Evidence of Early Life on Land | publisher = NASA | accessdate = 2007-03-05 | archive-date = 2011-10-11 | archive-url = https://web.archive.org/web/20111011032824/http://www.nasa.gov/centers/ames/news/releases/2000/00_79AR.html | url-status = dead }}</ref>. Дэлхийн гадаргуу байнга, тасралтгүй өөрчлөгдөж байсан гэж үздэг. Өөрөөр хэлбэл эх газрууд нүүж, хоорондоо нэгдэн супер [[тив]] үүсгэн, дараа нь задраж байснаас нилээд чухал [[супер тив]] нь 600-540 [[сая]] [[жил|жилийн]] өмнө үүсэж, 180 сая [[жил|жилийн]] өмнө задарсан ([[супер тив|Гондван]], [[супер тив|Лаурази]] 2 супер тивийг үүсгэсэн) [[супер тив|Пангей]] юм<ref>{{cite journal | а.н.thor=Murphy, J. B.; Nance, R. D. | title=How do supercontinents assemble? | journal=American Scientist | year=1965 | volume=92 | pages=324–33 | url=http://scienceweek.com/2004/sa040730-5.htm | accessdate=2007-03-05 }}</ref>. Дэлхий дээр хэд хэдэн томоохон [[мөстлөг|мөстлөгүүд]] явагдсан гэж таамагладаг ба эхнийх нь 750-580 сая жилийн өмнө (Неопротерозой), сүүлийнх нь 10,000 жилийн өмнө дууссан байна<ref>{{cite web | а.н.thor=Staff | url = http://www.lakepowell.net/sciencecenter/paleoclimate.htm | title = Paleoclimatology - The Study of Ancient Climates | publisher = Page Paleontology Science Center | accessdate = 2007-03-02 }}</ref>. Дэлхийн хөгжлийн түүхэнд [[амьд организм|амьд организмын]] томоохон сүйрлүүд тохиолдож байснаас сүүлийнх нь 65 [[сая]] жилийн өмнө болсон [[үлэг гүрвэл|үлэг гүрвэлүүдийн]] мөхөл юм (Шалтгааныг нь дэлхий дээр [[солир]] унасантай холбон таамагладаг). Уг сүйрлийн дараагаар жижиг амьтад жишээлбэл [[сүүн тэжээлтэн]] амьтад эрчимтэй тархаж эхэлсэн ба хэдэн сая жилийн өмнө [[Африк|Африкийн]] [[мич|мичтэй]] төстэй амьтдыг хоёр хөл дээрээ явдаг болсон гэж [[Шинжлэх ухааны таамаглал|таамагладаг]]<ref>{{cite journal | last = Gould | first = Stephan J. | title=The Evolution of Life on Earth | journal=Scientific American | date=October , 1994 | url=http://brembs.net/gould.html | accessdate=2007-03-05 }}</ref>. == Дэлхийн бүтэц == [[Нарны аймaг|Нарны аймгийн]] 4 гариг (Наранд ойрхон 4 гариг) хатуу, чулуурхаг гадаргуутай ("Хөрст гариг") бөгөөд тэдгээрээс Дэлхий нь хамгийн том, их [[нягт|нягттай]], хүчтэй [[соронзон орон|соронзон оронтой]], газрын татах хүч хамгийн ихтэй [[гариг]] юм. Дэлхий нь ерөнхийдөө зуйвандуу бөмбөлөг хэлбэртэй боловч, үнэндээ гадаргуу нь тэгш биш учир Дэлхийн хэлбэрийг [[Геоид]] гэж нэрлэнэ. === Химийн найрлага === Дэлхийн [[масс]] ойролцоогоор 5.98 ×10²⁴ [[кг]]. Гол бүрдүүлэгч [[химийн элемент|элементүүд]] нь [[төмөр]] (32.1%), [[хүчилтөрөгч]] (30.1%), [[цахиур]] (15.1%), [[магни]] (13.9%), [[хүхэр]] (2.9%), [[никель]] (1.8%), [[кальци]] (1.5%), [[хөнгөнцагаан]] (1.4%) ба үлдэх 1.2% нь бусад [[химийн элемент|химийн элементүүд]] юм<ref>{{cite journal | а.н.thor=Morgan, J. W.; Anders, E. | title=Chemical composition of Earth, Venus, and Mercury | journal=Proceedings of the National Academy of Science | year=1980 | volume=71 | issue=12 | pages=6973–6977 | url=http://www.pubmedcentral.nih.gov/articlerender.fcgi?artid=350422 | accessdate=2007-02-04 | archive-date=2013-07-18 | archive-url=https://archive.today/20130718075202/http://www.pubmedcentral.nih.gov/articlerender.fcgi?artid=350422 | url-status=dead }}</ref>. [[АНУ|АНУ-ын]] [[геохими|геохимич]] [[Ф.Кларк|Ф.Кларк-ийн]] тооцоогоор, Дэлхийн царцдасын 47% нь [[хүчилтөрөгч]] бөгөөд нийт чулуулагийн 99.22% нь [[цахиур]], [[хөнгөн цагаан]], [[төмөр]], [[кальци]] зэрэг нийт 11 ислээс тогтдог байна. {| {{prettytable}} |+ Ф.Кларкийн хүснэгт <br />(Дэлхийн царцдасын үндсэн ислүүд) !Найрлага !Химийн томъёо !Тархалт |- |[[Цахиурын исэл]] |style="text-align: center;"|SiO₂ |style="text-align: right;"|59.71% |- |[[Хөнгөнцагааны исэл]] |style="text-align: center;"|Al₂O₃ |style="text-align: right;"|15.41% |- |[[Кальцийн исэл]] |style="text-align: center;"|CaO |style="text-align: right;"|4.90% |- |[[Магнийн исэл]] |style="text-align: center;"|MgO |style="text-align: right;"|4.36% |- |[[Натрийн исэл]] |style="text-align: center;"|Na₂O |style="text-align: right;"|3.55% |- |[[Төмрийн (II) исэл]] |style="text-align: center;"|FeO |style="text-align: right;"|3.52% |- |[[Калийн исэл]] |style="text-align: center;"|K₂O |style="text-align: right;"|2.80% |- |[[Төмрийн (III) исэл]] |style="text-align: center;"|Fe₂O₃ |style="text-align: right;"|2.63% |- |[[Ус]] |style="text-align: center;"|H₂O |style="text-align: right;"|1.52% |- |[[Титаний давхар исэл]] |style="text-align: center;"|TiO₂ |style="text-align: right;"|0.60% |- |[[Фосфорийн тавч исэл]] |style="text-align: center;"|P₂O₅ |style="text-align: right;"|0.22% |- !colspan="2"|Нийт !style="text-align: right;"|99.22% |} === Дэлхийн дотоод бүтэц === [[Файл:Earth-crust-cutaway-mn.png|thumbnail|upright=1.25|Дэлхийн бүтэц (хэмжээ харгалзаагүй, схем).]] Дэлхий нь гүн рүүгээ үелэсэн бүтэцтэй бөгөөд химийн найрлагынхаа хувьд: * Хамгийн гадна талдаа, силикатлаг найрлагатай, хатуу [[Дэлхийн царцдас|царцдас]], * Түүний дотор талд шингэн [[манти]], * [[Манти|Мантитай]] харьцуулахад харьцангуй халуун [[Дэлхийн цөм|гадаад цөм]], * Хамгийн төвдөө хатуу [[Дэлхийн цөм|дотоод цөм]] гэж хуваагдана. Харин [[Геологи|Геологийн]] хувьд [[литосфери]], [[астеносфери]], [[манти|дээд манти]], [[манти|доод манти]], [[Дэлхийн цөм|гадаад]] болон [[Дэлхийн цөм|дотоод цөм]] гэсэн үе давхрагуудтай<ref>{{cite book | first=Toshiro | last=Tanimoto | editor=Thomas J. Ahrens | year=1995 | title=Crustal Structure of the Earth | booktitle=Global Earth Physics: A Handbook of Physical Constants | publisher=American Geophysical Union | location=Washington, DC | id=ISBN 0-87590-851-9 | url=http://www.agu.org/reference/gephys/15_tanimoto.pdf | accessdate=2007-02-03 | archive-date=2006-10-16 | archive-url=https://web.archive.org/web/20061016194153/http://www.agu.org/reference/gephys/15_tanimoto.pdf | url-status=dead }}</ref> . {| {{prettytable}} class="wikitable" !colspan=2 style="width: 33%;"|Гүн !rowspan=2 valign="bottom"|Үе давхрага !rowspan=2 style="width: 15%;"|Нягт<br />гр/см³ |- !Километр !Миль |- |style="text-align: center;"|0–60 |style="text-align: center;"|0–37 |[[Литосфери]] (Зузаан нь 5-200 км хүртэл өөрчлөгддөг) |style="text-align: center;"|— |- style="background: #FEFEFE;" |style="text-align: center;"|0–35 |style="text-align: center;"|0–22 |... [[Дэлхийн царцдас|Царцдас]] (Зузаан нь 5-70км хүртэл өөрчлөгддөг) |style="text-align: center;"| 2.2–2.9 |- style="background: #FEFEFE;" |style="text-align: center;"|35–60 |style="text-align: center;"|22–37 |... Мантийн дээд хэсэг |style="text-align: center;"| 3.4–4.4 |- |style="text-align: center;"|35–2890 |style="text-align: center;"|22–1790 |[[Манти]] |style="text-align: center;"| 3.4–5.6 |- style="background: #FEFEFE;" |style="text-align: center;"|100–700 |style="text-align: center;"|62–435 |... [[Астеносфери]] |style="text-align: center;"|— |- |style="text-align: center;"|2890–5100 |style="text-align: center;"|1790–3160 |[[Дэлхийн цөм|Гадаад цөм]] |style="text-align: center;"| 9.9–12.2 |- |style="text-align: center;"|5100–6378 |style="text-align: center;"|3160–3954 |[[Дэлхийн цөм|Дотоод цөм]] |style="text-align: center;"| 12.8–13.1 |} ==== Цөм ==== * Дэлхийн дундаж [[нягт]] 5515 кг/м³, харин гадаргуугийн дундаж [[нягт]] 3017 кг/м³ тул [[Дэлхийн цөм|Дэлхийн цөмийг]] харьцангуй илүү нягттай гэж үздэг ба энэ нь [[геофизик|сейсмийн]] судалгаагаар батлагддаг байна. Сейсмийн (чичирхийллийн) S долгионы хурдны сааралтаар гадаад цөмийг шингэн зуурмаг хэмээн баталжээ. Учир нь S долгион нь шингэн биеийг нэвтэрдэггүй байна. Дэлхийн үүслийн эхний үед, ойролцоогоор 4.52 [[тэрбум]] [[жил|жилийн]] орчим, хүнд химийн нэгдлүүд дэлхийн төврүү сууж буюу бөөгнөрөн, хөнгөн нь дэлхийн царцдас буюу гадаргуу руу шилжин, ялгаралт явагдсаны үр дүнд цөм нь үүссэн гэж үздэг. Цөм нь үндсэндээ [[төмөр]] (80%), [[никель]], мөн багахан хэмжээний бусад [[химийн элемент|химийн элементээс]] тогтоно. Эдгээр бусад элементүүдийг хүхэр, карбон, устөрөгч байх магадлалтай хэмээн үздэг. ==== Манти ==== [[Файл:Slice_earth.svg|thumbnail|right|Дэлхийн дотоод бүтэц. 1. Эх газрын царцдас - 2. Далайн царцдас - 3. Дээд манти - 4. Доод манти - 5. Гадаад цөм - 6. Дотоод цөм </br>A: [[Мохийн зааг]] </br> B: [[Гутенбергийн зааг]] </br>C: [[Лехманий зааг]]]] * ''Гол өгүүллэг: [[Манти]]'' Манти нь Дэлхийн нийт [[эзэлхүүн|эзэлхүүний]] 70%-ийг эзэлдэг, нийтдээ 2,890 [[км]] зузаан. Даралт [[манти]] ба [[Дэлхийн цөм|цөмийн]] заагт ~140 [[Паскаль|ГПа]] (1.4 Мaтм), [[температур]] 500&nbsp;°C-900&nbsp;°C (932&nbsp;°F-1,652&nbsp;°F) хооронд хэлбэлзэх ба [[манти]], [[Дэлхийн цөм|гадаад цөмийн]] зааг дээр 4,000&nbsp;°C (7,200&nbsp;°F) байна. Мантийг үндсэн 2 хэсэгт хуваадаг. Дээд болон доод манти. Энэ хоёр үе нь бүрдүүлэгч эрдэс минералаараа ялгагдана. ==== Царцдас ==== * ''Гол өгүүллэг: [[Дэлхийн царцдас]]'' Геологийн үүднээс, [[Дэлхийн царцдас]] нь Дэлхийн хамгийн гадна талын хатуу бүрхүүл ([[литосфери|литосферийн]] дээд хэсэг) бөгөөд [[магмын чулуулаг|базальтлаг]] болон [[магмын чулуулаг|боржинлог]] чулуулгаас тогтоно. Дэлхийн нийт эзэлхүүний < 1% эзлэнэ. === Тектоникийн плит === * ''Гол өгүүллэг: [[Плит тектоник]]'' [[Плит тектоник|Литосфери]] нь [[Плит тектоник|тектоникийн плитүүд]] гэж нэрлэгдэх хэсгүүдэд хуваагдсан (эвдэрсэн) байдаг бөгөөд [[Плит тектоник|астеносфери]] дээгүүр нүүж (хөвж) байдаг байна. Нийтдээ 7 том [[Плит тектоник|плит]], олон тооны жижиг [[Плит тектоник|плитүүд]] байна. === Дэлхийн гадаргуу === Дэлхийн нийт гадаргуугийн 70.8% нь [[ус|усаар]] ([[Далай|Далайгаар]]) бүрхэгдэнэ<ref name="Pidwirny2006">{{cite web | last = Pidwirny | first = Michael | year = 2006 | url = http://www.physicalgeography.net/fundamentals/7h.html | title = Fundamentals of Physical Geography | edition = 2nd Edition | publisher = PhysicalGeography.net | accessdate = 2007-03-19 }}</ref>. [[Далай|Далайн]] ёроолын гадаргуу нь тэгш бус бөгөөд уул нурууд ([[Далайн голч нуруу]]), [[галт уул]], хавцал, дэвсэг зэрэгтэй байна<ref name="ngdc2006">{{cite web | author=Sandwell, D. T.; Smith, W. H. F. | date = 2006-07-07 | url =http://www.ngdc.noaa.gov/mgg/bathymetry/predicted/explore.HTML | title =Exploring the Ocean Basins with Satellite Altimeter Data | publisher = NOAA/NGDC | accessdate = 2007-04-21 }}</ref>. Үлдэх 29.2% нь [[тив|хуурай газар]] бөгөөд [[цөл]], тэгш тал, өндөр уулс зэрэг [[геоморфологи|геоморфологийн]] олон элементүүдээс бүрдэнэ. Хуурай газрын гадаргуугийн 75% нь [[чулуу|тунамал чулуулгаар]] хучигдана<ref>{{cite web | last = Jessey | first = David | url = http://geology.csupomona.edu/drjessey/class/Gsc101/Weathering.html | title = Weathering and Sedimentary Rocks | publisher = Cal Poly Pomona | accessdate = 2007-03-20 | archive-date = 2007-07-03 | archive-url = https://web.archive.org/web/20070703170212/http://geology.csupomona.edu/drjessey/class/Gsc101/Weathering.html | url-status = dead }}</ref>. Үлдэх хэсэгт нь [[чулуу|магмын]] болон [[чулуу|хувирмал чулуулаг]] тархана. Дэлхийн газрын гадаргуу дээр хамгийн өргөн тархалттай [[эрдэс|эрдэсүүд]] бол [[Силикатын бүлгийн эрдэс|кварц]], [[Силикатын бүлгийн эрдэс|хээрийн жонш]], [[Силикатын бүлгийн эрдэс|амфибол]], [[Силикатын бүлгийн эрдэс|гялтгануур]], [[Силикатын бүлгийн эрдэс|пироксен]], [[Силикатын бүлгийн эрдэс|оливин]], [[Карбонатын бүлгийн эрдэс|кальцит]], [[Карбонатын бүлгийн эрдэс|доломит]] зэрэг юм<ref>{{cite web | а.н.thor = Staff | url = http://natural-history.uoregon.edu/Pages/web/mineral.htm | title = Minerals | publisher = Museum of Natural History, Oregon | accessdate = 2007-03-20 | archive-date = 2007-07-03 | archive-url = https://web.archive.org/web/20070703170251/http://natural-history.uoregon.edu/Pages/web/mineral.htm | url-status = dead }}</ref>. Дэлхийн гадаргуу нь тектоник хөдөлгөөн болон элэгдэл, [[өгөршил|өгөршлөөс]] хамааран тасралтгүй өөрчлөгддөг байна. Дэлхийн [[тив|хуурай газрын]] хамгийн нам дор цэг нь [[далай|далайн]] төвшнөөс доош 418 м-т орших [[Сөнөсөн тэнгис]], хамгийн өргөгдсөн цэг нь 8,848 м өргөгдсөн [[Эверест]] оргил юм. Эх газар дунджаар далайн төвшнөөс дээш 686 м өргөгдсөн байдаг<ref name="hr_mill">{{cite journal | last=Mill | first=Hugh Robert | title=The Permanence of Ocean Basins | journal=The Geographical Journal | year=1893 | volume=1 | issue=3 | pages=230-234 | url=http://www.wku.edu/~smithch/wallace/S453.htm | accessdate=2007-02-25 | archive-date=2007-02-25 | archive-url=https://web.archive.org/web/20070225054604/http://www.wku.edu/~smithch/wallace/S453.htm | url-status=dead }}</ref>. === Усан мандал === Дэлхийн нийт гадаргуугийн ихэнхи нь [[ус|усаар]] бүрхэгдсэн байдгаараа [[нарны аймаг|Нарны аймгийн]] бусад [[гариг|гаригуудаас]] ялгаатай бөгөөд "Цэнхэр Гариг" гэж нэрлэгддэг. Дэлхийн усан мандал үндсэндээ [[далай|Дэлхийн далайнуудаас]] бүрдэх боловч, үүнд бас [[Тив|эх газрын]] [[тэнгис]], [[нуур]], [[гол|гол мөрөн]], газрын гадаргуугаас 2000 [[метр|м]] хүртэл гүнд орших гүний [[ус|усыг]] оруулдаг байна. Дэлхийн хамгийн гүн [[ус|устай]] газар бол [[Номхон далай|Номхон далайд]] орших [[Марианы хотгор]] (10,911 м гүн)<ref name="rain.org">{{cite web | а.н.thor=Staff | url = http://www.rain.org/ocean/ocean-studies-challenger-deep-mariana-trench.html | title = "Deep Ocean Studies" | work = Ocean Studies | publisher = RAIN National Public Internet and Community Technology Center | accessdate = 2006-04-02 }}</ref>. Далайн дундаж гүн 3,794 м байдаг. [[Далай|Далайн]] нийт [[масс]] 1.35 х 10¹⁸ [[тонн]] буюу Дэлхийн нийт массын 1/4400, [[эзэлхүүн]] нь 1.386 × 109 км³. Дэлхий дээрхи нийт усны 97.5% нь давстай [[ус]] бөгөөд үлдэх 2.5% нь цэвэр ус юм. Цэвэр усны 68.7% нь [[ус|мөс]] хэлбэрээр оршино<ref>{{cite web | а.н.thor = Igor A. Shiklomanov ''et al'' | year = 1999 | url = http://espejo.unesco.org.uy/ | title = World Water Resources and their use Beginning of the 21st Century" Prepared in the Framework of IHP UNESCO | publisher = State Hydrological Institute, St. Petersburg | accessdate = 2006-08-10 | archive-date = 2006-08-08 | archive-url = https://web.archive.org/web/20060808204116/http://espejo.unesco.org.uy/ | url-status = dead }}</ref>. Далайн ус нь [[нар|нарны]] [[энерги|энергийг]] их хэмжээгээр шингээдэг учир далайн усны [[температур|температурын]] тархалтаар дэлхийн [[цаг уур]] тодорхойлогдоно<ref>{{cite web | last = Scott | first = Michon | date = [[April 24]], [[2006]] | url = http://earthobservatory.nasa.gov/Study/HeatBucket/ | title = Earth's Big heat Bucket | publisher = NASA Earth Observatory | accessdate = 2007-03-14 }}</ref>. Үүний тод жишээ бол [[ЭНСО]] (El Niño-Southern Oscillation) юм<ref>{{cite web | first =Sharron | last =Sample | date =June 21, 2005 | url =http://science.hq.nasa.gov/oceans/physical/SST.html | title =Sea Surface Temperature | publisher =NASA | accessdate =2007-04-21 | archive-date =2007-04-29 | archive-url =https://web.archive.org/web/20070429030121/http://science.hq.nasa.gov/oceans/physical/SST.html | url-status =dead }}</ref>. === Агаар мандал === * ''Гол өгүүллэг: [[Агаар мандал]]'' Дэлхийн агаар мандал гэж [[Дэлхийн татах хүч|Дэлхийн татах хүчинд]] захирагдан, Дэлхийн гадна талаар хүрээлэн байгаа [[хийн төлөв|хийн]] давхрагыг хэлнэ. Агаар мандлын 78% нь [[азот]], 20.95% [[хүчилтөрөгч]], 0.93% [[аргон]], 0.038% [[нүүрстөрөгчийн давхар исэл]], 1% [[ус|усны уур]] болон маш бага хэмжээтэй бусад [[хийн төлөв|хийнүүд]] байна. Эдгээр хийнүүдийг нийлүүлээд бид [[агаар]] гэж нэрлэдэг. Агаар мандал нь [[Нар|Нарнаас]] ирэх [[хэт ягаан туяа|хэт ягаан туяаг]] шингээж, [[өдөр]], [[шөнө|шөнийн]] [[температур|температурын]] ялгааг тогтворжуулан, Дэлхий дээр [[амьдрал]] байх нөхцөлийг бүрдүүлнэ<ref name="atmosphere">{{cite web | а.н.thor = Staff | date = October 8, 2003 | url = http://www.nasa.gov/а.н.dience/forstudents/9-12/features/912_liftoff_atm.html | title = Earth's Atmosphere | publisher = NASA | accessdate = 2007-03-21 }}{{Dead link|date=Аравдугаар сар 2023 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref>. Газрын гадаргуу орчмын агаар мандлын дундаж [[температур]] 15&nbsp;°C байдаг. == Сар == * ''Гол өгүүллэг: [[Сар]]'' Сар нь дэлхийн [[байгалийн дагуул]] юм.Бидний амьдарч буй орчин дэлхий бол орой өдөр гэсэн цаг байдаг тэдний нэг бол нар,сар хоёр юм.Түүнийг ялгахад амархан юм үүн нэг нь гэгээтэй нэг нь харанхуй байдаг == Дэлхийн эргэлт ба орбит == Дэлхий тэнхлэгээрээ 23 цаг, 56 минут, 4.091 секундэд нэг бүтэн эргэдэг бөгөөд <ref>{{cite web | last = Fisher | first = Rick | date = January, 30, 1996 | url = http://www.cv.nrao.edu/~rfisher/Ephemerides/times.html | title = Astronomical Times | publisher = National Radio Astronomy Observatory | accessdate = 2007-03-21 | archive-date = 2011-08-18 | archive-url = https://web.archive.org/web/20110818022038/http://www.cv.nrao.edu/~rfisher/Ephemerides/times.html | url-status = dead }}</ref> Нарнаас дунджаар 150 сая км зайд, 30 км/сек (108,000 км/ц) хурдтайгаар 365.2564 өдөрт Нарыг нэг бүтэн тойрно. Дэлхийн тэнхлэг нь Нар-Дэлхийг дайрсан хавтгайтай харьцуулахад 23.5 градусаар хазайсан байх ба энэ нь Дэлхий дээрх өвөл зуны улирал солигдох шалтгаан болно. == Нийгмийн газарзүй == Дэлхийн [[хүн ам]] нь [[2006]] [[он|оны]] [[2 сар|2 сарын]] байдлаар 6,600,000,000 байгаа<ref>Currently it is closer to 6.6&nbsp;billion than 6.5&nbsp;billion. It will reach 6.6&nbsp;billion in June 2007.</ref><ref name="LiveScience"> {{cite news | first= Leonard | last= David | url= http://www.livescience.com/othernews/060224_world_population.html | title= Planet's Population Hit 6.5 Billion Saturday | work= Live Science | date= [[2006-02-24]] | accessdate= 2006-04-02 }} </ref> бөгөөд [[2013]] онд 7 тэрбум, [[2050]] онд 9.2 тэрбум хүрнэ гэсэн тооцоо байдаг<ref>{{cite web | а.н.thor=Staff | url = http://www.un.org/esa/population/publications/wpp2006/wpp2006.htm | title = World Population Prospects: The 2006 Revision | publisher = United Nations | accessdate = 2007-03-07 }}</ref>. Хүн амын өсөлтийн дийлэнх нь хөгжиж буй орнуудад хамаарна. Дэлхийн нийт гадаргуугийн 1/8 нь хүн оршин суухад тохиромжтой гэж тооцогддог байна (2/3 нь [[далай]], үлдэх хуурай газрын тэн хагас нь [[цөл]] (14%)<ref>{{cite journal | а.н.thor=Peel, M. C.; Finlayson, B. L.; McMahon, T. A. | title=Updated world map of the Köppen-Geiger climate classification | journal=Hydrology and Earth System Sciences Discussions | year=2007 | volume=4 | pages=439-473 | url=http://overview.sref.org/1812-2116/hessd/2007-4-439 | accessdate=2007-03-31 }}</ref>, өндөр уулс (27%) зэрэг)<ref>{{cite web | а.н.thor = Staff | url = http://www.biodiv.org/programmes/defа.н.lt.shtml | title = Themes & Issues | publisher = Secretariat of the Convention on Biological Diversity | accessdate = 2007-03-29 }}{{Dead link|date=Аравдугаар сар 2023 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref>. 2007 оны байдлаар суверн статустай 201 [[улс|орон]], [[НҮБ]]-ийн гишүүн 192 [[улс]] байна. == Мөн үзэх == * [[Нарны аймаг]] == Цахим холбоос == * [http://www.wikimapia.org/ WikiSatellite view of Earth at WikiMapia] * [http://geomag.usgs.gov USGS Geomagnetism Program] * [http://earthobservatory.nasa.gov/Newsroom/BlueMarble NASA Earth Observatory] * [http://solarsystem.nasa.gov/planets/profile.cfm?Object=Earth Earth Profile] by [http://solarsystem.nasa.gov NASA's Solar System Exploration] * [http://www.co-intelligence.org/newsletter/comparisons.html The size of Earth compared with other planets/stars] * [https://web.archive.org/web/20090122063915/http://www.nasa.gov/centers/goddard/earthandsun/earthshape.html Climate changes causes the earth's shape to change - Nasa] * [https://web.archive.org/web/20071116132744/http://www.funonthenet.in/content/view/282/31/ Beautiful Views of Planet Earth] Pictures of Earth from space * [http://www.flashearth.com/ Flash Earth] A Flash-based viewer for satellite and aerial imagery of the Earth * [https://web.archive.org/web/20130218015318/http://www.projectshum.org/Planets/earth.html Projectshum.org's Earth fact file] (for younger folk) * [http://www.geody.com/?world=terra Geody Earth] World's search engine that supports Google Earth, NASA World Wind, Celestia, GPS, and other applications. * [https://web.archive.org/web/20080724111431/http://reference.aol.com/earth/earth-from-space Planet Earth] From AOL Research & Learn: Photos, quizzes and info about Earth's climate, creatures and science. * [https://web.archive.org/web/20080724111431/http://reference.aol.com/earth/earth-from-space Earth From Space] Some Photos From the Exhibit == Эшлэл == {{reflist}} {{Нарны аймаг}} [[Ангилал:Википедиа:Онцлох өгүүлэл]] [[Ангилал:Дэлхий| ]] [[Ангилал:Дэлхий (гараг)| ]] [[Ангилал:Нарны аймгийн гараг]] 8rnywmz906meqkk5a7x45539ur33484 823259 823230 2025-06-28T07:38:23Z InternetArchiveBot 70653 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5 823259 wikitext text/x-wiki {{Инфобокс Гараг | bgcolour=#c0c0ff | name = дэлхий | symbol = [[Файл:Earth symbol (small, bold).svg|32px|alt=🜨|Дэлхийн одон орны тэмдэг]] | image = [[File:The Blue Marble (remastered).jpg|frameless|center]] | caption = | epoch = [[J2000.0]] | apoapsis = 152,097,701&nbsp;км <br />1.0167103335&nbsp;[[Одон орны нэгж|а.н.]] | periapsis = 147,098,074&nbsp;км <br /> 0.9832898912&nbsp;А.Н. | semimajor = 149,597,887.5&nbsp;км <br /> 1.0000001124&nbsp;А.Н. | eccentricity = 0.016710219 | inclination = 1°34'43.3"<ref name=Allen294>{{cite book | title=Allen's Astrophysical Quantities | а.н.thor=Allen, Clabon Walter; Cox, Arthur N. | publisher=Springer | year=2000 | isbn=0387987460 | url=http://books.google.com/books?id=w8PK2XFLLH8C&pg=PA294 | pages=294}}</ref> <br /> [[тогтмол хавтан|тогтмол хавтанд]] | asc_node = 348.73936° | arg_peri = 114.20783° | period = 365.256366&nbsp;өдөр<br /> 1.0000175&nbsp;[[Юлианы жил (одон орон)|Юлианы жил]] | avg_speed = 29.783&nbsp;км/с <br /> 107,218&nbsp;км/цаг | satellites = 1&nbsp;([[Сар]]) | physical_characteristics = yes | flattening = 0.0033528<ref name=iers/> | equatorial_radius = 6,378.1&nbsp;км<ref name=iers>{{cite conference | а.н.thor=IERS Working Groups | editor=McCarthy, Dennis D.; Petit, Gérard | title=General Definitions and Numerical Standards | year=2003 | booktitle=IERS Technical Note No. 32 | publisher=U.S. Naval Observatory and Bureа.н. International des Poids et Mesures | url=http://www.iers.org/MainDisp.csl?pid=46-25776 | accessdate=2008-08-03 }}</ref> | polar_radius = 6,356.8&nbsp;км<ref>{{cite book | first=Anny | last=Cazenave | editor=Ahrens, Thomas J. | year=[[1995]] | chaptertitle=Geoid, Topography and Distribution of Landforms | title=Global earth physics a handbook of physical constants | publisher=American Geophysical Union | location=Washington, DC | isbn=0-87590-851-9 | url=http://www.agu.org/reference/gephys/5_cazenave.pdf | accessdate=2008-08-03 | format=PDF | archive-date=2006-10-16 | archive-url=https://web.archive.org/web/20061016024803/http://www.agu.org/reference/gephys/5_cazenave.pdf | url-status=dead }}</ref> | mean_radius = 6,371.0&nbsp;км<ref>{{cite book | а.н.thor=Various | editor=David R. Lide | year=2000 | title=Handbook of Chemistry and Physics | edition=81st | publisher=CRC | isbn=0849304814 }}</ref> | circumference = 40,075.02&nbsp;км&nbsp;([[экватор]]ын)<br />40,007.86&nbsp;км&nbsp;([[уртрагийн]])<br />40,041.47&nbsp;км&nbsp;(дундаж) | surface_area = 510,072,000&nbsp;км²<ref>{{cite journal | last = Pidwirny | first = Michael | date=2006-02-02 | title=Surface area of our planet covered by oceans and continents.(Table 8o-1) | publisher=University of British Columbia, Okanagan | url=http://www.physicalgeography.net/fundamentals/8o.html | accessdate=2007-11-26 }}</ref><ref name=cia>{{cite web | author=Staff | date=2008-07-24 | url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/xx.html | title=World | work=The World Factbook | publisher=Central Intelligence Agency | accessdate=2008-08-05 | archive-date=2010-01-05 | archive-url=https://web.archive.org/web/20100105171656/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/xx.html | url-status=dead }}</ref> 148,940,000&nbsp;км²&nbsp;- хуурай газар &nbsp;&nbsp;(29.2 %)<br /> 361,132,000&nbsp;км²&nbsp;- ус &nbsp;(70.8 %) | volume = [[Дэлхийн эзлэхүүн|1.0832073{{e|12}}]]&nbsp;км³ | mass = 5.9736{{e|24}}&nbsp;кг<ref name="earth_fact_sheet">{{cite web | last = Williams | first = David R. | date = 2004-09-01 | url = http://nssdc.gsfc.nasa.gov/planetary/factsheet/earthfact.html | title = Earth Fact Sheet | publisher = NASA | accessdate = 2007-03-17 }}</ref> | density = 5.5153&nbsp;г/см³ | surface_grav = [[Дэлхийн татах хүч|9.780327]] м/с²<ref name="yoder12">Yoder, C. F. (1995) p. 12.</ref><br />0.99732&nbsp;[[хүндийн хүчний хурдатгал|''g'']] | escape_velocity = 11.186&nbsp;км/с&nbsp; | sidereal_day = 0.99726968&nbsp;өдөр<ref name=Allen296>{{cite book | title=Allen's Astrophysical Quantities | а.н.thor=Allen, Clabon Walter; Cox, Arthur N. | publisher=Springer | year=2000 | isbn=0387987460 | url=http://books.google.com/books?id=w8PK2XFLLH8C&pg=PA296 | pages=296}}</ref><br />23{{smallsup|ц}}&nbsp;56{{smallsup|м}}&nbsp;4.100{{smallsup|с}} | rot_velocity = 1,674.4 км/цаг (465.1 м/с) | axial_tilt = 23.439281° | albedo = 0.367<ref name="earth_fact_sheet"/> | atmosphere = yes | temperatures = yes | temp_name1 = [[Кельвин]] | min_temp_1 = 184&nbsp;K | mean_temp_1 = 287&nbsp;K | max_temp_1 = 331&nbsp;K | temp_name2 = [[Цельс]] | min_temp_2 = −89&nbsp;°C | mean_temp_2 = 14&nbsp;°C | max_temp_2 = 57.7&nbsp;°C | surface_pressure = 101.3&nbsp;[[кПа]] ([[Далайн түвшнээс дээш өндөр|Дундаж далайн түвшин]]) | atmosphere_composition = 78.08%&nbsp;[[Азот]] (N₂)<br /> 20.95%&nbsp;[[Хүчилтөрөгч]] (O₂)<br /> 0.93%&nbsp;[[Аргон]]<br /> 0.038%&nbsp;[[Нүүрсхүчлийн хий]]<br /> 1% орчмын [[усны уур]] ([[уур амьсгал]]аас хамаарч өөр байна)<ref name="earth_fact_sheet"/> |note=no }} '''Дэлхий''' нь [[Нарны аймаг|нарны аймгийн ]]ганц амьдралт гараг ([[ертөнц]]) бөгөөд нарны аймгийн 3 дахь [[гариг|гараг]] юм. Дэлхий нь 4.57 тэрбум [[жил|жилийн]] өмнө үүссэн<ref name="age_earth">{{cite book | first=G.B. | last=Dalrymple | year=1991 | title=The Age of the Earth | publisher=Stanford University Press | location=California | id=ISBN 0-8047-1569-6 }}</ref> бөгөөд нэг дагуултай ([[Сар]]). 365.26 [[өдөр|өдөрт]] [[Нар|Нарыг]] бүтэн тойрдог).<ref>This period is known as the [[sidereal year]]. The number of solar өдөр is one less than the number of [[Sidereal day|sidereal days]] becа.н.se the orbital motion of the Earth about the Sun results in one additional revolution of the planet about its axis.</ref>. Дэлхийн эргэлтийн тэнхлэг 23.5° хазайсан байдаг нь дэлхийн [[Жилийн дөрвөн улирал|улирлын]] өөрчлөлтийн шалтгаан болно<ref>Ahrens, ''Global Earth Physics: A Handbook of Physical Constants'', p. 8.</ref>. Дэлхий нь [[агаар мандал|агаар мандалтай]], гадаргуугийнх нь 71% нь [[далай]] ([[ус]]), үлдсэн 29% нь хуурай газар ([[тив]], [[арал]]). Дэлхийн гадаргуу нь [[Плит тектоник|тектоникийн хавтангуудад]] хуваагдах ба тэдгээр нь тасралтгүй нүүж (хөвж) байдаг. Дэлхий нь гүн рүүгээ бүслүүрлэг тогтоцтой бөгөөд [[Дэлхийн цөм|цөм]], [[манти]], [[Дэлхийн царцдас|царцдасаас]] тогтоно. == Дэлхийн үүсэл == 4.57 тэрбум жилийн өмнө<ref name="age_earth" /> Дэлхий болон [[Нарны аймаг|Нарны аймгийн]] бусад гарагууд хийн мананцраас (''Solar Nebula'') үүссэн гэж [[Шинжлэх ухааны таамаглал|таамаглаж]] байгаа бөгөөд дэлхий нь эхлээд халуун хайлмаг байгаад аажмаар хөрж, хатуу царцдастай болсон байна. Дэлхийн дагуул [[Сар]] нь, Дэлхийг Ангар гарагтай ойролцоо хэмжээтэй биет ("Тейя" гэж нэрлэдэг) мөргөх үед үүссэн гэж таамагладаг<ref>{{cite journal | last = R. Canup and E. Asphа.н.g | title = Origin of the Moon in a giant impact near the end of the Earth's formation | journal = Nature | volume = 412 | pages = 708-712 | date = 2001 | url = http://www.nature.com/nature/journal/v412/n6848/abs/412708a0.html }}</ref>. Аажмаар Дэлхийн [[температур]] 100&nbsp;°C (212&nbsp;°F) орчим болоход эртний [[агаар мандал]] дахь [[ус|усны]] уур коденсацлагдан, [[далай]] үүсэж эхэлсэн байна. Агаар мандалд [[хүчилтөрөгч]], улмаар агаар мандлын дээд давхаргад [[озон]] (O₃) үүссэнээр, [[нар|нарнаас]] ирэх [[хэт ягаан туяа]] багасаж, анхны нийлмэл эст амьтад, улмаар жинхэнэ [[олон эст амьтад]] үүсэж эхэлжээ<ref>{{cite web | last = Burton | first = Kathleen | date = [[November 29]], [[2000]] | url = http://www.nasa.gov/centers/ames/news/releases/2000/00_79AR.html | title = Astrobiologists Find Evidence of Early Life on Land | publisher = NASA | accessdate = 2007-03-05 | archive-date = 2011-10-11 | archive-url = https://web.archive.org/web/20111011032824/http://www.nasa.gov/centers/ames/news/releases/2000/00_79AR.html | url-status = dead }}</ref>. Дэлхийн гадаргуу байнга, тасралтгүй өөрчлөгдөж байсан гэж үздэг. Өөрөөр хэлбэл эх газрууд нүүж, хоорондоо нэгдэн супер [[тив]] үүсгэн, дараа нь задраж байснаас нилээд чухал [[супер тив]] нь 600-540 [[сая]] [[жил|жилийн]] өмнө үүсэж, 180 сая [[жил|жилийн]] өмнө задарсан ([[супер тив|Гондван]], [[супер тив|Лаурази]] 2 супер тивийг үүсгэсэн) [[супер тив|Пангей]] юм<ref>{{cite journal | а.н.thor=Murphy, J. B.; Nance, R. D. | title=How do supercontinents assemble? | journal=American Scientist | year=1965 | volume=92 | pages=324–33 | url=http://scienceweek.com/2004/sa040730-5.htm | accessdate=2007-03-05 }}</ref>. Дэлхий дээр хэд хэдэн томоохон [[мөстлөг|мөстлөгүүд]] явагдсан гэж таамагладаг ба эхнийх нь 750-580 сая жилийн өмнө (Неопротерозой), сүүлийнх нь 10,000 жилийн өмнө дууссан байна<ref>{{cite web | а.н.thor=Staff | url = http://www.lakepowell.net/sciencecenter/paleoclimate.htm | title = Paleoclimatology - The Study of Ancient Climates | publisher = Page Paleontology Science Center | accessdate = 2007-03-02 }}</ref>. Дэлхийн хөгжлийн түүхэнд [[амьд организм|амьд организмын]] томоохон сүйрлүүд тохиолдож байснаас сүүлийнх нь 65 [[сая]] жилийн өмнө болсон [[үлэг гүрвэл|үлэг гүрвэлүүдийн]] мөхөл юм (Шалтгааныг нь дэлхий дээр [[солир]] унасантай холбон таамагладаг). Уг сүйрлийн дараагаар жижиг амьтад жишээлбэл [[сүүн тэжээлтэн]] амьтад эрчимтэй тархаж эхэлсэн ба хэдэн сая жилийн өмнө [[Африк|Африкийн]] [[мич|мичтэй]] төстэй амьтдыг хоёр хөл дээрээ явдаг болсон гэж [[Шинжлэх ухааны таамаглал|таамагладаг]]<ref>{{cite journal | last = Gould | first = Stephan J. | title=The Evolution of Life on Earth | journal=Scientific American | date=October , 1994 | url=http://brembs.net/gould.html | accessdate=2007-03-05 }}</ref>. == Дэлхийн бүтэц == [[Нарны аймaг|Нарны аймгийн]] 4 гариг (Наранд ойрхон 4 гариг) хатуу, чулуурхаг гадаргуутай ("Хөрст гариг") бөгөөд тэдгээрээс Дэлхий нь хамгийн том, их [[нягт|нягттай]], хүчтэй [[соронзон орон|соронзон оронтой]], газрын татах хүч хамгийн ихтэй [[гариг]] юм. Дэлхий нь ерөнхийдөө зуйвандуу бөмбөлөг хэлбэртэй боловч, үнэндээ гадаргуу нь тэгш биш учир Дэлхийн хэлбэрийг [[Геоид]] гэж нэрлэнэ. === Химийн найрлага === Дэлхийн [[масс]] ойролцоогоор 5.98 ×10²⁴ [[кг]]. Гол бүрдүүлэгч [[химийн элемент|элементүүд]] нь [[төмөр]] (32.1%), [[хүчилтөрөгч]] (30.1%), [[цахиур]] (15.1%), [[магни]] (13.9%), [[хүхэр]] (2.9%), [[никель]] (1.8%), [[кальци]] (1.5%), [[хөнгөнцагаан]] (1.4%) ба үлдэх 1.2% нь бусад [[химийн элемент|химийн элементүүд]] юм<ref>{{cite journal | а.н.thor=Morgan, J. W.; Anders, E. | title=Chemical composition of Earth, Venus, and Mercury | journal=Proceedings of the National Academy of Science | year=1980 | volume=71 | issue=12 | pages=6973–6977 | url=http://www.pubmedcentral.nih.gov/articlerender.fcgi?artid=350422 | accessdate=2007-02-04 | archive-date=2013-07-18 | archive-url=https://archive.today/20130718075202/http://www.pubmedcentral.nih.gov/articlerender.fcgi?artid=350422 | url-status=dead }}</ref>. [[АНУ|АНУ-ын]] [[геохими|геохимич]] [[Ф.Кларк|Ф.Кларк-ийн]] тооцоогоор, Дэлхийн царцдасын 47% нь [[хүчилтөрөгч]] бөгөөд нийт чулуулагийн 99.22% нь [[цахиур]], [[хөнгөн цагаан]], [[төмөр]], [[кальци]] зэрэг нийт 11 ислээс тогтдог байна. {| {{prettytable}} |+ Ф.Кларкийн хүснэгт <br />(Дэлхийн царцдасын үндсэн ислүүд) !Найрлага !Химийн томъёо !Тархалт |- |[[Цахиурын исэл]] |style="text-align: center;"|SiO₂ |style="text-align: right;"|59.71% |- |[[Хөнгөнцагааны исэл]] |style="text-align: center;"|Al₂O₃ |style="text-align: right;"|15.41% |- |[[Кальцийн исэл]] |style="text-align: center;"|CaO |style="text-align: right;"|4.90% |- |[[Магнийн исэл]] |style="text-align: center;"|MgO |style="text-align: right;"|4.36% |- |[[Натрийн исэл]] |style="text-align: center;"|Na₂O |style="text-align: right;"|3.55% |- |[[Төмрийн (II) исэл]] |style="text-align: center;"|FeO |style="text-align: right;"|3.52% |- |[[Калийн исэл]] |style="text-align: center;"|K₂O |style="text-align: right;"|2.80% |- |[[Төмрийн (III) исэл]] |style="text-align: center;"|Fe₂O₃ |style="text-align: right;"|2.63% |- |[[Ус]] |style="text-align: center;"|H₂O |style="text-align: right;"|1.52% |- |[[Титаний давхар исэл]] |style="text-align: center;"|TiO₂ |style="text-align: right;"|0.60% |- |[[Фосфорийн тавч исэл]] |style="text-align: center;"|P₂O₅ |style="text-align: right;"|0.22% |- !colspan="2"|Нийт !style="text-align: right;"|99.22% |} === Дэлхийн дотоод бүтэц === [[Файл:Earth-crust-cutaway-mn.png|thumbnail|upright=1.25|Дэлхийн бүтэц (хэмжээ харгалзаагүй, схем).]] Дэлхий нь гүн рүүгээ үелэсэн бүтэцтэй бөгөөд химийн найрлагынхаа хувьд: * Хамгийн гадна талдаа, силикатлаг найрлагатай, хатуу [[Дэлхийн царцдас|царцдас]], * Түүний дотор талд шингэн [[манти]], * [[Манти|Мантитай]] харьцуулахад харьцангуй халуун [[Дэлхийн цөм|гадаад цөм]], * Хамгийн төвдөө хатуу [[Дэлхийн цөм|дотоод цөм]] гэж хуваагдана. Харин [[Геологи|Геологийн]] хувьд [[литосфери]], [[астеносфери]], [[манти|дээд манти]], [[манти|доод манти]], [[Дэлхийн цөм|гадаад]] болон [[Дэлхийн цөм|дотоод цөм]] гэсэн үе давхрагуудтай<ref>{{cite book | first=Toshiro | last=Tanimoto | editor=Thomas J. Ahrens | year=1995 | title=Crustal Structure of the Earth | booktitle=Global Earth Physics: A Handbook of Physical Constants | publisher=American Geophysical Union | location=Washington, DC | id=ISBN 0-87590-851-9 | url=http://www.agu.org/reference/gephys/15_tanimoto.pdf | accessdate=2007-02-03 | archive-date=2006-10-16 | archive-url=https://web.archive.org/web/20061016194153/http://www.agu.org/reference/gephys/15_tanimoto.pdf | url-status=dead }}</ref> . {| {{prettytable}} class="wikitable" !colspan=2 style="width: 33%;"|Гүн !rowspan=2 valign="bottom"|Үе давхрага !rowspan=2 style="width: 15%;"|Нягт<br />гр/см³ |- !Километр !Миль |- |style="text-align: center;"|0–60 |style="text-align: center;"|0–37 |[[Литосфери]] (Зузаан нь 5-200 км хүртэл өөрчлөгддөг) |style="text-align: center;"|— |- style="background: #FEFEFE;" |style="text-align: center;"|0–35 |style="text-align: center;"|0–22 |... [[Дэлхийн царцдас|Царцдас]] (Зузаан нь 5-70км хүртэл өөрчлөгддөг) |style="text-align: center;"| 2.2–2.9 |- style="background: #FEFEFE;" |style="text-align: center;"|35–60 |style="text-align: center;"|22–37 |... Мантийн дээд хэсэг |style="text-align: center;"| 3.4–4.4 |- |style="text-align: center;"|35–2890 |style="text-align: center;"|22–1790 |[[Манти]] |style="text-align: center;"| 3.4–5.6 |- style="background: #FEFEFE;" |style="text-align: center;"|100–700 |style="text-align: center;"|62–435 |... [[Астеносфери]] |style="text-align: center;"|— |- |style="text-align: center;"|2890–5100 |style="text-align: center;"|1790–3160 |[[Дэлхийн цөм|Гадаад цөм]] |style="text-align: center;"| 9.9–12.2 |- |style="text-align: center;"|5100–6378 |style="text-align: center;"|3160–3954 |[[Дэлхийн цөм|Дотоод цөм]] |style="text-align: center;"| 12.8–13.1 |} ==== Цөм ==== * Дэлхийн дундаж [[нягт]] 5515 кг/м³, харин гадаргуугийн дундаж [[нягт]] 3017 кг/м³ тул [[Дэлхийн цөм|Дэлхийн цөмийг]] харьцангуй илүү нягттай гэж үздэг ба энэ нь [[геофизик|сейсмийн]] судалгаагаар батлагддаг байна. Сейсмийн (чичирхийллийн) S долгионы хурдны сааралтаар гадаад цөмийг шингэн зуурмаг хэмээн баталжээ. Учир нь S долгион нь шингэн биеийг нэвтэрдэггүй байна. Дэлхийн үүслийн эхний үед, ойролцоогоор 4.52 [[тэрбум]] [[жил|жилийн]] орчим, хүнд химийн нэгдлүүд дэлхийн төврүү сууж буюу бөөгнөрөн, хөнгөн нь дэлхийн царцдас буюу гадаргуу руу шилжин, ялгаралт явагдсаны үр дүнд цөм нь үүссэн гэж үздэг. Цөм нь үндсэндээ [[төмөр]] (80%), [[никель]], мөн багахан хэмжээний бусад [[химийн элемент|химийн элементээс]] тогтоно. Эдгээр бусад элементүүдийг хүхэр, карбон, устөрөгч байх магадлалтай хэмээн үздэг. ==== Манти ==== [[Файл:Slice_earth.svg|thumbnail|right|Дэлхийн дотоод бүтэц. 1. Эх газрын царцдас - 2. Далайн царцдас - 3. Дээд манти - 4. Доод манти - 5. Гадаад цөм - 6. Дотоод цөм </br>A: [[Мохийн зааг]] </br> B: [[Гутенбергийн зааг]] </br>C: [[Лехманий зааг]]]] * ''Гол өгүүллэг: [[Манти]]'' Манти нь Дэлхийн нийт [[эзэлхүүн|эзэлхүүний]] 70%-ийг эзэлдэг, нийтдээ 2,890 [[км]] зузаан. Даралт [[манти]] ба [[Дэлхийн цөм|цөмийн]] заагт ~140 [[Паскаль|ГПа]] (1.4 Мaтм), [[температур]] 500&nbsp;°C-900&nbsp;°C (932&nbsp;°F-1,652&nbsp;°F) хооронд хэлбэлзэх ба [[манти]], [[Дэлхийн цөм|гадаад цөмийн]] зааг дээр 4,000&nbsp;°C (7,200&nbsp;°F) байна. Мантийг үндсэн 2 хэсэгт хуваадаг. Дээд болон доод манти. Энэ хоёр үе нь бүрдүүлэгч эрдэс минералаараа ялгагдана. ==== Царцдас ==== * ''Гол өгүүллэг: [[Дэлхийн царцдас]]'' Геологийн үүднээс, [[Дэлхийн царцдас]] нь Дэлхийн хамгийн гадна талын хатуу бүрхүүл ([[литосфери|литосферийн]] дээд хэсэг) бөгөөд [[магмын чулуулаг|базальтлаг]] болон [[магмын чулуулаг|боржинлог]] чулуулгаас тогтоно. Дэлхийн нийт эзэлхүүний < 1% эзлэнэ. === Тектоникийн плит === * ''Гол өгүүллэг: [[Плит тектоник]]'' [[Плит тектоник|Литосфери]] нь [[Плит тектоник|тектоникийн плитүүд]] гэж нэрлэгдэх хэсгүүдэд хуваагдсан (эвдэрсэн) байдаг бөгөөд [[Плит тектоник|астеносфери]] дээгүүр нүүж (хөвж) байдаг байна. Нийтдээ 7 том [[Плит тектоник|плит]], олон тооны жижиг [[Плит тектоник|плитүүд]] байна. === Дэлхийн гадаргуу === Дэлхийн нийт гадаргуугийн 70.8% нь [[ус|усаар]] ([[Далай|Далайгаар]]) бүрхэгдэнэ<ref name="Pidwirny2006">{{cite web | last = Pidwirny | first = Michael | year = 2006 | url = http://www.physicalgeography.net/fundamentals/7h.html | title = Fundamentals of Physical Geography | edition = 2nd Edition | publisher = PhysicalGeography.net | accessdate = 2007-03-19 }}</ref>. [[Далай|Далайн]] ёроолын гадаргуу нь тэгш бус бөгөөд уул нурууд ([[Далайн голч нуруу]]), [[галт уул]], хавцал, дэвсэг зэрэгтэй байна<ref name="ngdc2006">{{cite web | author=Sandwell, D. T.; Smith, W. H. F. | date = 2006-07-07 | url =http://www.ngdc.noaa.gov/mgg/bathymetry/predicted/explore.HTML | title =Exploring the Ocean Basins with Satellite Altimeter Data | publisher = NOAA/NGDC | accessdate = 2007-04-21 }}</ref>. Үлдэх 29.2% нь [[тив|хуурай газар]] бөгөөд [[цөл]], тэгш тал, өндөр уулс зэрэг [[геоморфологи|геоморфологийн]] олон элементүүдээс бүрдэнэ. Хуурай газрын гадаргуугийн 75% нь [[чулуу|тунамал чулуулгаар]] хучигдана<ref>{{cite web | last = Jessey | first = David | url = http://geology.csupomona.edu/drjessey/class/Gsc101/Weathering.html | title = Weathering and Sedimentary Rocks | publisher = Cal Poly Pomona | accessdate = 2007-03-20 | archive-date = 2007-07-03 | archive-url = https://web.archive.org/web/20070703170212/http://geology.csupomona.edu/drjessey/class/Gsc101/Weathering.html | url-status = dead }}</ref>. Үлдэх хэсэгт нь [[чулуу|магмын]] болон [[чулуу|хувирмал чулуулаг]] тархана. Дэлхийн газрын гадаргуу дээр хамгийн өргөн тархалттай [[эрдэс|эрдэсүүд]] бол [[Силикатын бүлгийн эрдэс|кварц]], [[Силикатын бүлгийн эрдэс|хээрийн жонш]], [[Силикатын бүлгийн эрдэс|амфибол]], [[Силикатын бүлгийн эрдэс|гялтгануур]], [[Силикатын бүлгийн эрдэс|пироксен]], [[Силикатын бүлгийн эрдэс|оливин]], [[Карбонатын бүлгийн эрдэс|кальцит]], [[Карбонатын бүлгийн эрдэс|доломит]] зэрэг юм<ref>{{cite web | а.н.thor = Staff | url = http://natural-history.uoregon.edu/Pages/web/mineral.htm | title = Minerals | publisher = Museum of Natural History, Oregon | accessdate = 2007-03-20 | archive-date = 2007-07-03 | archive-url = https://web.archive.org/web/20070703170251/http://natural-history.uoregon.edu/Pages/web/mineral.htm | url-status = dead }}</ref>. Дэлхийн гадаргуу нь тектоник хөдөлгөөн болон элэгдэл, [[өгөршил|өгөршлөөс]] хамааран тасралтгүй өөрчлөгддөг байна. Дэлхийн [[тив|хуурай газрын]] хамгийн нам дор цэг нь [[далай|далайн]] төвшнөөс доош 418 м-т орших [[Сөнөсөн тэнгис]], хамгийн өргөгдсөн цэг нь 8,848 м өргөгдсөн [[Эверест]] оргил юм. Эх газар дунджаар далайн төвшнөөс дээш 686 м өргөгдсөн байдаг<ref name="hr_mill">{{cite journal | last=Mill | first=Hugh Robert | title=The Permanence of Ocean Basins | journal=The Geographical Journal | year=1893 | volume=1 | issue=3 | pages=230-234 | url=http://www.wku.edu/~smithch/wallace/S453.htm | accessdate=2007-02-25 | archive-date=2007-02-25 | archive-url=https://web.archive.org/web/20070225054604/http://www.wku.edu/~smithch/wallace/S453.htm | url-status=dead }}</ref>. === Усан мандал === Дэлхийн нийт гадаргуугийн ихэнхи нь [[ус|усаар]] бүрхэгдсэн байдгаараа [[нарны аймаг|Нарны аймгийн]] бусад [[гариг|гаригуудаас]] ялгаатай бөгөөд "Цэнхэр Гариг" гэж нэрлэгддэг. Дэлхийн усан мандал үндсэндээ [[далай|Дэлхийн далайнуудаас]] бүрдэх боловч, үүнд бас [[Тив|эх газрын]] [[тэнгис]], [[нуур]], [[гол|гол мөрөн]], газрын гадаргуугаас 2000 [[метр|м]] хүртэл гүнд орших гүний [[ус|усыг]] оруулдаг байна. Дэлхийн хамгийн гүн [[ус|устай]] газар бол [[Номхон далай|Номхон далайд]] орших [[Марианы хотгор]] (10,911 м гүн)<ref name="rain.org">{{cite web | а.н.thor=Staff | url = http://www.rain.org/ocean/ocean-studies-challenger-deep-mariana-trench.html | title = "Deep Ocean Studies" | work = Ocean Studies | publisher = RAIN National Public Internet and Community Technology Center | accessdate = 2006-04-02 }}</ref>. Далайн дундаж гүн 3,794 м байдаг. [[Далай|Далайн]] нийт [[масс]] 1.35 х 10¹⁸ [[тонн]] буюу Дэлхийн нийт массын 1/4400, [[эзэлхүүн]] нь 1.386 × 109 км³. Дэлхий дээрхи нийт усны 97.5% нь давстай [[ус]] бөгөөд үлдэх 2.5% нь цэвэр ус юм. Цэвэр усны 68.7% нь [[ус|мөс]] хэлбэрээр оршино<ref>{{cite web | а.н.thor = Igor A. Shiklomanov ''et al'' | year = 1999 | url = http://espejo.unesco.org.uy/ | title = World Water Resources and their use Beginning of the 21st Century" Prepared in the Framework of IHP UNESCO | publisher = State Hydrological Institute, St. Petersburg | accessdate = 2006-08-10 | archive-date = 2006-08-08 | archive-url = https://web.archive.org/web/20060808204116/http://espejo.unesco.org.uy/ | url-status = dead }}</ref>. Далайн ус нь [[нар|нарны]] [[энерги|энергийг]] их хэмжээгээр шингээдэг учир далайн усны [[температур|температурын]] тархалтаар дэлхийн [[цаг уур]] тодорхойлогдоно<ref>{{cite web | last = Scott | first = Michon | date = [[April 24]], [[2006]] | url = http://earthobservatory.nasa.gov/Study/HeatBucket/ | title = Earth's Big heat Bucket | publisher = NASA Earth Observatory | accessdate = 2007-03-14 }}</ref>. Үүний тод жишээ бол [[ЭНСО]] (El Niño-Southern Oscillation) юм<ref>{{cite web | first =Sharron | last =Sample | date =June 21, 2005 | url =http://science.hq.nasa.gov/oceans/physical/SST.html | title =Sea Surface Temperature | publisher =NASA | accessdate =2007-04-21 | archive-date =2007-04-29 | archive-url =https://web.archive.org/web/20070429030121/http://science.hq.nasa.gov/oceans/physical/SST.html | url-status =dead }}</ref>. === Агаар мандал === * ''Гол өгүүллэг: [[Агаар мандал]]'' Дэлхийн агаар мандал гэж [[Дэлхийн татах хүч|Дэлхийн татах хүчинд]] захирагдан, Дэлхийн гадна талаар хүрээлэн байгаа [[хийн төлөв|хийн]] давхрагыг хэлнэ. Агаар мандлын 78% нь [[азот]], 20.95% [[хүчилтөрөгч]], 0.93% [[аргон]], 0.038% [[нүүрстөрөгчийн давхар исэл]], 1% [[ус|усны уур]] болон маш бага хэмжээтэй бусад [[хийн төлөв|хийнүүд]] байна. Эдгээр хийнүүдийг нийлүүлээд бид [[агаар]] гэж нэрлэдэг. Агаар мандал нь [[Нар|Нарнаас]] ирэх [[хэт ягаан туяа|хэт ягаан туяаг]] шингээж, [[өдөр]], [[шөнө|шөнийн]] [[температур|температурын]] ялгааг тогтворжуулан, Дэлхий дээр [[амьдрал]] байх нөхцөлийг бүрдүүлнэ<ref name="atmosphere">{{cite web | а.н.thor = Staff | date = October 8, 2003 | url = http://www.nasa.gov/а.н.dience/forstudents/9-12/features/912_liftoff_atm.html | title = Earth's Atmosphere | publisher = NASA | accessdate = 2007-03-21 }}{{Dead link|date=Аравдугаар сар 2023 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref>. Газрын гадаргуу орчмын агаар мандлын дундаж [[температур]] 15&nbsp;°C байдаг. == Сар == * ''Гол өгүүллэг: [[Сар]]'' Сар нь дэлхийн [[байгалийн дагуул]] юм.Бидний амьдарч буй орчин дэлхий бол орой өдөр гэсэн цаг байдаг тэдний нэг бол нар,сар хоёр юм.Түүнийг ялгахад амархан юм үүн нэг нь гэгээтэй нэг нь харанхуй байдаг == Дэлхийн эргэлт ба орбит == Дэлхий тэнхлэгээрээ 23 цаг, 56 минут, 4.091 секундэд нэг бүтэн эргэдэг бөгөөд <ref>{{cite web | last = Fisher | first = Rick | date = January, 30, 1996 | url = http://www.cv.nrao.edu/~rfisher/Ephemerides/times.html | title = Astronomical Times | publisher = National Radio Astronomy Observatory | accessdate = 2007-03-21 | archive-date = 2011-08-18 | archive-url = https://web.archive.org/web/20110818022038/http://www.cv.nrao.edu/~rfisher/Ephemerides/times.html | url-status = dead }}</ref> Нарнаас дунджаар 150 сая км зайд, 30 км/сек (108,000 км/ц) хурдтайгаар 365.2564 өдөрт Нарыг нэг бүтэн тойрно. Дэлхийн тэнхлэг нь Нар-Дэлхийг дайрсан хавтгайтай харьцуулахад 23.5 градусаар хазайсан байх ба энэ нь Дэлхий дээрх өвөл зуны улирал солигдох шалтгаан болно. == Нийгмийн газарзүй == Дэлхийн [[хүн ам]] нь [[2006]] [[он|оны]] [[2 сар|2 сарын]] байдлаар 6,600,000,000 байгаа<ref>Currently it is closer to 6.6&nbsp;billion than 6.5&nbsp;billion. It will reach 6.6&nbsp;billion in June 2007.</ref><ref name="LiveScience"> {{cite news | first= Leonard | last= David | url= http://www.livescience.com/othernews/060224_world_population.html | title= Planet's Population Hit 6.5 Billion Saturday | work= Live Science | date= [[2006-02-24]] | accessdate= 2006-04-02 }} </ref> бөгөөд [[2013]] онд 7 тэрбум, [[2050]] онд 9.2 тэрбум хүрнэ гэсэн тооцоо байдаг<ref>{{cite web | а.н.thor=Staff | url = http://www.un.org/esa/population/publications/wpp2006/wpp2006.htm | title = World Population Prospects: The 2006 Revision | publisher = United Nations | accessdate = 2007-03-07 }}</ref>. Хүн амын өсөлтийн дийлэнх нь хөгжиж буй орнуудад хамаарна. Дэлхийн нийт гадаргуугийн 1/8 нь хүн оршин суухад тохиромжтой гэж тооцогддог байна (2/3 нь [[далай]], үлдэх хуурай газрын тэн хагас нь [[цөл]] (14%)<ref>{{cite journal | а.н.thor=Peel, M. C.; Finlayson, B. L.; McMahon, T. A. | title=Updated world map of the Köppen-Geiger climate classification | journal=Hydrology and Earth System Sciences Discussions | year=2007 | volume=4 | pages=439-473 | url=http://overview.sref.org/1812-2116/hessd/2007-4-439 | accessdate=2007-03-31 }}</ref>, өндөр уулс (27%) зэрэг)<ref>{{cite web | а.н.thor = Staff | url = http://www.biodiv.org/programmes/defа.н.lt.shtml | title = Themes & Issues | publisher = Secretariat of the Convention on Biological Diversity | accessdate = 2007-03-29 }}{{Dead link|date=Аравдугаар сар 2023 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref>. 2007 оны байдлаар суверн статустай 201 [[улс|орон]], [[НҮБ]]-ийн гишүүн 192 [[улс]] байна. == Мөн үзэх == * [[Нарны аймаг]] == Цахим холбоос == * [http://www.wikimapia.org/ WikiSatellite view of Earth at WikiMapia] * [http://geomag.usgs.gov USGS Geomagnetism Program] * [http://earthobservatory.nasa.gov/Newsroom/BlueMarble NASA Earth Observatory] * [http://solarsystem.nasa.gov/planets/profile.cfm?Object=Earth Earth Profile] by [http://solarsystem.nasa.gov NASA's Solar System Exploration] * [http://www.co-intelligence.org/newsletter/comparisons.html The size of Earth compared with other planets/stars] * [https://web.archive.org/web/20090122063915/http://www.nasa.gov/centers/goddard/earthandsun/earthshape.html Climate changes causes the earth's shape to change - Nasa] * [https://web.archive.org/web/20071116132744/http://www.funonthenet.in/content/view/282/31/ Beautiful Views of Planet Earth] Pictures of Earth from space * [http://www.flashearth.com/ Flash Earth] A Flash-based viewer for satellite and aerial imagery of the Earth * [https://web.archive.org/web/20130218015318/http://www.projectshum.org/Planets/earth.html Projectshum.org's Earth fact file] (for younger folk) * [http://www.geody.com/?world=terra Geody Earth] World's search engine that supports Google Earth, NASA World Wind, Celestia, GPS, and other applications. * [https://web.archive.org/web/20080724111431/http://reference.aol.com/earth/earth-from-space Planet Earth] From AOL Research & Learn: Photos, quizzes and info about Earth's climate, creatures and science. * [https://web.archive.org/web/20080724111431/http://reference.aol.com/earth/earth-from-space Earth From Space] Some Photos From the Exhibit == Эшлэл == {{reflist}} {{Нарны аймаг}} [[Ангилал:Википедиа:Онцлох өгүүлэл]] [[Ангилал:Дэлхий| ]] [[Ангилал:Дэлхий (гараг)| ]] [[Ангилал:Нарны аймгийн гараг]] 9bsvzomdq8o15be45kbfkjvp2trznc8 0 4349 823211 823113 2025-06-27T18:12:02Z InternetArchiveBot 70653 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5 823211 wikitext text/x-wiki [[Файл:Coal.jpg|thumb|right|250px|Нүүрс]] {{Хадмал |монгол_бичиг =[[Зураг:Negüresü.PNG|21px]] |кирилл_буриад = |кирилл_монгол =нүүрс |кирилл_халимаг =нүүрсн }} [[Файл:Struktura chemiczna węgla kamiennego.svg|thumb|right|250px|Нүүрсний химийн найрлага (жишээ)]] '''Нүүрс''' нь хар, хар хүрэн өнгөтэй, амархан шатдаг нэгэн төрлийн "" шиг өнгөтэй чулуу юм. Нүүрс нь дээд ургамлын үлдэгдэл [[хүлэр|хүлэрээс]] үүсэх ба дотроо [[хүрэн нүүрс]], [[чулуун нүүрс]], [[антрацит]] гэсэн төрөлд хуваагдана. Бүрдүүлэгч үндсэн химийн элемент нь [[нүүрстөрөгч]], [[устөрөгч]] бөгөөд, [[хүчилтөрөгч]], [[хүхэр]], [[азот]] тодорхой хэмжээгээр агуулагдана. Нүүрс нь эрчим хүчний үндсэн эх үүсвэр бөгөөд нүүрсний ордыг [[уурхай|ил]] болон [[уурхай|далд уурхайгаар]] ашиглана. Нүүрс нь Дэлхийн хэмжээнд цахилгаан эрчим хүч гарган авах хамгийн гол түүхий эд бөгөөд мөн [[нүүрстөрөгчийн давхар исэл]]ийн гол үүсвэр болж байна. СО₂ нь [[хүлэмжийн хий]] бөгөөд [[цаг уур]]ын өөрчлөлт, [[Дэлхийн дулаарал|Дэлхийн дулаарлын]] гол шалтгаан гэж үзэж байна<ref>{{Webarchiv|url=http://www.agu.org/sci_soc/policy/positions/climate_change2008.shtml|wayback=20080513085904|text="Human Impacts on Climate"|archiv-bot=2023-09-26 16:04:59 InternetArchiveBot}} [[American Geophysical Union]]. Retrieved on Sept 23rd 2008</ref>. Нүүрсийг шатаах явцад [[байгалийн хий]]нээс хоёр дахин их, [[газрын тос]]ноос арай илүү хэмжээний СО₂ ялгардаг байна<ref> The EIA reports the following emissions in million metric tons of carbon dioxide: * Nat gas: 5,840.07 * Petroleum: 10,995.47 * Coal: 11,357.19 For 2005 as the official energy statistics of the US Government.[http://www.eia.doe.gov/iea/carbon.html]</ref>. Монгол орон нүүрсний нөөцөөр баялаг бөгөөд одоогоор [[таамаг нөөц]] 162 тэрбум тонноор үнэлэгдэж байна. == Нэршил == [[Англи хэл]]ний ''"Coal"'' буюу нүүрс гэдэг үг нь герман гаралтай үг ([[Герман хэл|германаар]] ''Kohle'', [[Швед хэл|шведээр]] ''kol''<ref>''[[Oxford English Dictionary]]'' 1989 edition</ref>) бөгөөд [[нүүрстөрөгч]] ("carbon") гэдэг нэр томьёо бас ижил үүсэлтэй. Модыг агааргүй орчинд халаан, түүнд агуулагдах ус, дэгдэмхий бодисыг зайлуулан, нүүрстөрөгчийн өндөр агуулгатай (нүүрстөрөгч 85-95 %), хар өнгөтэй, хөнгөн, нүх сүвэрхэг, бутрамтгай үлдэгдэл гаргаж авахыг "Модны нүүрс" ("Charcoal") гэж нэрлэнэ. == Нүүрсний төрөлүүд == * [[Хүрэн нүүрс]] (''Lignite'' мөн ''Brown coal'') нь бага хувирсан нүүрс бөгөөд ихэвчлэн дулааны цахилгаан станцaд түлш болгон хэрэглэдэг. * [[Чулуун нүүрс]] (''Sub-bituminous coal'' болон ''Bituminous coal'') - нүүрсний хувирлын дунд шатны бүтээгдэхүүн. Дулааны цахилгаан станцд түлш болгон хэрэглэхээс гадна зарим онцгой төрөл-[[коксжих нүүрс|коксжих нүүрсийг]] коксжуулан [[ган]]гийн үйлдвэрт хэрэглэнэ. * [[Хагас антрацит]] болон [[антрацит]] (''Anthracite'') - хамгийн их хувирсан нүүрс. Голчлон утаагүй түлш болгон хэрэглэнэ. == Нүүрсний хэрэглээ == === Түлшинд хэрэглэх === Нүүрсийг дулааны цахилгаан станцад шатааж, [[цахилгаан]], [[дулаан]] гаргаж авахад хэрэглэх ба дэлхийн нүүрсний жилийн хэрэглээ ойролцоогоор 7 тэрбум тонн. Нийт нүүрсний 75% нь цахилгаан гаргаж авахад зориулагдаж байгаа ба хамгийн том хэрэглэгч [[БНХАУ]], [[Энэтхэг]] 2 улс бөгөөд одоогийн байдлаар нэг жилд 1.7 тэрбум [[тонн]] нүүрс хэрэглэж байна. Уг бүс нутгийн нүүрсний хэрэглээ урьдчилсан тооцоогоор [[2025]] онд 2.7 тэрбумд хүрнэ гэж таамаглаж байна <ref>{{cite web | title=International Energy Outlook | url=http://www.eia.doe.gov/oiaf/ieo/coal.html | accessmonthday= September 9 | accessyear= 2005 }}</ref>. Одоогийн байдлаар нүүрсний хэрэглээ 3 жил тутамд ойролцоогооор 25% нэмэгдэж байгаа нь бусад төрлийн [[Шатах ашигт малтмал|эрчим хүчний түүхий эдүүдтэй]] харьцуулахад хамгийн их хурдацтайгаар хэрэглээ нь нэмэгдэх байгаа түүхий эд болж байна. Дэлхий дээр үйлдвэрлэж буй нийт эрчим хүчний 40%-ийг нүүрснээс гарган авч байгаа <ref>{{Cite web |url=http://www.worldcoal.org/pages/content/index.asp?PageID=188 |title=Archive copy |access-date=2008-10-22 |archive-date=2009-05-18 |archive-url=https://web.archive.org/web/20090518072233/http://www.worldcoal.org/pages/content/index.asp?PageID=188 |url-status=dead }}</ref> ба АНУ-д энэ хэмжээ 49% байна<ref>http://www.eia.doe.gov/cneaf/electricity/epa/figes1.html</ref>. === Коксжуулах === [[Кокс]] нь бага [[үнсжилт]], [[хүхэр|хүхрийн]] агуулгатай коксжих нүүрсийг агааргүй орчинд 1,000 ^oС дээш хэмд халаан гаргаж авсан саарал өнгөтэй, нүх сүвэрхэг бүтээгдэхүүн юм. Дулаан ялгаруулах чадвар өндөр, 29.6Мж/кг. [[кокс|Коксыг]] [[төмөр|төмрийн]] [[хүдэр]] хайлуулахад түлш, мөн ангижруулагч болгон хэрэглэнэ. Нүүрсийг коксжуулах явцад коксоос гадна нүүрсний давирхай (coal tar), хөнгөн [[газрын тос|тос]], [[байгалийн хий|хий]] ялгарна. === Хийжүүлэх === [[Газрын тос]], [[шатдаг хий|хийн]] үнийн өсөлтөөс хамааран сүүлийн жилүүдэд нүүрснээс [[байгалийн хий|шатдаг хий]] болон шингэн бүтээгдэхүүн (газрын тостой адил бүтээгдэхүүн) гарган авах технологийг эрчтэй хөгжүүлж байна. Нүүрсийг хийжүүлнэ гэдэг нь нүүрсийг өндөр даралт, температурын нөлөөн дор задлан, хийн бүтээгдэхүүн гаргаж авахыг хэлнэ. [[Өмнөд Африкийн Бүгд Найрамдах Улс]] нүүрсийг хийжүүлэх технологийг өргөнөөр хэрэглэж байгаа (ганц) орон юм. === Шингэрүүлэх === Нүүрсийг шууд болон шууд бус аргаар шингэрүүлэн [[бензин]], [[дизел|дизелийн]] түлш гарган авахад зориулсан хэд хэдэн технологи боловсрогдож, бэлэн болсон байна. Шууд бус аргаар шингэрүүлэх, [[Фишер Тропш технологи]] [[дэлхийн хоёрдугаар дайн|дэлхийн II дайны]] үед [[Герман|Германд]] боловсрогдсон бөгөөд одоо Өмнөд Африкийн Бүгд Найрамдах Улсын Сасол компани хэрэглэж байна. Уг технологи нь эхлээд нүүрсийг хийжүүлээд (тодорхой хэмжээний СО ба Н₂-ийг нэмж), дараа нь уг хийгээ конденсацлан хөнгөн [[нүүрсустөрөгч]] гарган авах арга юм. Эцэст нь нүүрсустөрөгчөө дахин нэрж бензин, дизелийн түлш гарган авна. Шууд шингэрүүлэх буюу устөрөгчжүүлэн шингэрүүлэх (''liquefaction by hydrogenation'') "Бергиус" технологийг Германд боловсруулсан<ref>Robert Haul: Friedrich Bergius (1884-1949), p. 62 in 'Chemie in unserer Zeit', VCH-Verlagsgesellschaft mbH, 19. Jahrgang, April 1985, Weinheim Germany </ref> ба Дэлхийн I ба II дайны үед ашиглаж байв. Шууд шингэрүүлэх хэд хэдэн өөр технологи боловсрогдсоноос, АНУ-ын Гальф Ойл компанийн боловсруулсан SRC-I and SRC-II (''Solvent Refined Coal'') технологи<ref>{{cite paper | author=Cleaner Coal Technology Programme | title=Technology Status Report 010: Coal Liquefaction | publisher=Department of Trade and Industry (UK) | date=October 1999 | url=http://www.dti.gov.uk/files/file18326.pdf | accessdate=2006-11-23 | format=PDF | archiveurl=http://web.archive.org/web/20070616133813/www.dti.gov.uk/files/file18326.pdf | archivedate=2007-06-16 }}</ref>, [[1976]] онд Вильбурн Шроедэр (''Wilburn C. Schroeder'') нэр дээр [[патент|патентлагдсан]] NUS корпорацийн технологи зэргийг дурьдах хэрэгтэй юм. NUS корпорацийн устөрөгчжүүлэн, шууд шингэрүүлэх технологи нь нүүрсийг нунтаглан, хатааж, 1% [[молибдени]] [[катализатори|катализаторийн]] тусламжтайгаар өндөр [[температур]], [[даралт|даралтын]] нөлөөгөөр, бага хэмжээний хий (C3/C4), шингэн (C5-C10) - бензиний фракц, NH₃, ба CO₂ гаргаж авна <ref>{{cite paper | author=Phillip A. Lowe, Wilburn C. Schroeder, Anthony L. Liccardi | title=Technical Economies, Synfuels and Coal Energy Symposium, Solid-Phase Catalytic Coal Liquefaction Process | publisher=The American Society of Mechanical Engineers | date=1976 | page=35}}</ref>. Нүүрснээс шингэн бүтээгдэхүүн гаргаж авах өөр нэг арга нь бага температурт [[нүүрстөрөгч|нүүрстөрөгчжүүлэх]] юм. Нүүрсийг бага температурт (450 and 700&nbsp;°C) коксжуулахад, [[нүүрсний давирхай|давирхай]] нь жирийн [[нүүрсний давирхай|давирхайнаас]] (800 to 1000&nbsp;°C-д [[кокс|коксжуулсанаас]]) илүү их хэмжээний хөнгөн [[нүүрсустөрөгч]] агуулдаг байна. Уг давирхайг дахин нэрж бензин, дизелийн түлш гарган авах боломжтой юм. Эдгээр бүх нүүрсийг шингэрүүлэх технологиудын сул тал нь [[газрын тос|газрын тосноос]] бензин, дизель түлш ялгаж авахаас хамаагүй илүү их хэмжээний [[нүүрстөрөгчийн давхар исэл]] (CO₂) ялгаруулдаг явдал юм. Тиймээс цаашид уг технологийг их хэмжээгээр хэрэглэх тохиолдолд, нүүрсийг шингэрүүлэх явцад ялгарч буй СО2-ийг багасгах, мөн агаар мандалд цацалгүйгээр СО₂-ийг [[азот]], эсвэл бусад хийн тусламжтайгаар шингэрүүлэх зэрэг аргаар шийдэх хэрэгтэй гэж үзэж байна. Нүүрсийг шингэрүүлэх нь нэгэн төрлийн нөөц технологи бөгөөд, газрын тосны нөөц, олборлолт багасан, эрэлт их хэмжээгээр нэмэгдсэн үед хэрэглэх боломжтой юм. Зарим судлаачдийн тооцоогоор, газрын тосны үнэ 35 ам.доллар/баррель орчим (болон түүнээс дээш) байгаа тохиолдолд, [[АНУ]] дотоодынхоо нүүрснээс бензин гаргаж авах нь эдийн засгийн хувьд ашигтай гэж гарсан байна<ref>{{cite web | title=Diesel Fuel News: Ultra-clean fuels from coal liquefaction: China about to launch big projects - Brief Article | url=http://www.findarticles.com/p/articles/mi_m0CYH/is_15_6/ai_89924477 | accessmonthday= September 9 |accessyear= 2005 }}</ref>. Хэдийгээр 35 ам.доллар/баррель гэдэг урт хугацааны [[газрын тос]]ны дундаж үнээс өндөр байгаа ч, яг одоогийн байдлаар газрын тосны үнэ үүнээс өндөр байгаа билээ. Одоо хэрэглэгдэж буй нүүрс шингэрүүлэх технологиудын талаархи Вилиамс, Ларсон (Williams and Larson, 2003) нарын тайлангаас үзэхэд, [[Хятад|Хятадад]] нүүрснээс гарган авч буй шингэн бүтээгдэхүүний өөрийн өртөг 25-35 ам.доллар/баррель байна. == Сөрөг нөлөө == === Нүүрсний уурхай, олборлолт === [[Файл:Coal mine Wyoming.jpg|thumb|Нүүрсний ил уурхай, [[Вайомин муж]], [[АНУ]]]] [[уурхай|Нүүрс олборлолт]] байгальд муугаар нөлөөлдөг. Нүүрсний уурхайд хөрс хуулалтын дараа, нүүрсэнд агуулагдах [[пирит]] (төмрийн сульфид) нь [[ус]], [[агаар|агаарын]] [[хүчилтөрөгч|хүчилтөрөгчтэй]] урвалд орж, [[хүхрийн хүчил]] үүсгэнэ. Уурхайн усыг шүүрүүлэх явцад уг [[хүхрийн хүчил]] гадагшлах ба уурхайн овоолго дахь [[пирит]] ч борооны устай урвалд орон удаан хугацааны туршид, тасралтгүй хүхрийн хүчил үүсгэсээр байдаг. Хүхрийн хүчил нь [[хөрс]], [[хөрсний ус|хөрсний усанд]] нэвчин, улмаар урсгал болон тогтмол усны [[рН]]-ын хэмжээг өөрчилж, [[амьтан]], [[ургамaл|ургамaлыг]] хордуулах ба улмаар мөхөхөд хүргэнэ. Ялангуяа усны амьтад рН-ийн өөрчлөлтийг тэсвэрлэдэггүй байна. 1930-аад оны үед, АНУ-ын нүүрсний [[уурхай|уурхайнуудын]] олборлолтын явцад, жилд 2.3 сая тн хүхрийн хүчил үүсдэг байсан гэсэн тооцоо байдаг. 1960-аад оны үед зөвхөн Огайо голын савд (the Ohio River), олборлолт хийж буй 1200 уурхайгаас жилд 1.4 сая тн [[хүхрийн хүчил]] гадагшилдаг байв. === Нүүрсийг шатаах === Бусад [[шатах ашигт малтмал|шатах ашигт малтмалуудтай]] адил, нүүрсийг шатаах явцад их хэмжээний [[нүүрстөрөгчийн давхар исэл]] (CO₂), азотын исэлүүд (NO_x), [[хүхрийн давхар исэл]] (SO₂) ялгарна. [[Хүхрийн давхар исэл]] хүчилтөрөгчтэй урвалд орон [[хүхрийн гуравч исэл]] (SO₃), улмаар [[хүхрийн хүчил]] үүсгэнэ. Уг хүхрийн хүчил нь борооны усыг хүчиллэгжүүлнэ. [[Хүчиллэг бороо]] нь химийн идэмхий шинжтэй, амьд байгаль болон хүний биед үлэмж хортой. Нүүрсний цахилгаан станцаас үлэмж хэмжээний (CO₂), мөн ажиллаж байгаа болон хаагдсан уурхайгаас нилээдгүй хэмжээний [[метан]] ялгарах ба эдгээр нь [[дэлхийн цаг уурын дулааралт|дэлхийн цаг уурын дулааралтын]] гол шалтгаан болж байна<ref>http://www.columbia.edu/~jeh1/2007/IowaCoal_20071105.pdf</ref>. Нүүрсэнд агуулагдах [[нүүрстөрөгч|нүүрстөрөгчийн]] хэмжээ [[газрын тос|газрын тосныхоос]] илүү бөгөөд бусад хортой хольцыг нүүрснээс салгах нь тосныхоос илүү төвөгтэй. Зөвхөн АНУ-д нүүрсний цахилгаан станцын хорт хаягдлаас болон жил бүр хэдэн арван мянган хүмүүс нас барж байгаа гэсэн судалгаа байна<ref>{{cite web | title=Deadly power plants? Study fuels debate | url=http://www.msnbc.msn.com/id/5174391/ | accessmonthday=September 4 |accessyear=2006}}</ref>. Сүүлийн үед цахилгаан станцын хортой хаягдалыг багасгах талаар нилээдгүй туршилт судалгаа хийж байна. Жишээлбэл, станцаас ялгарч буй [[нүүрстөрөгчийн давхар исэл|CO₂]] цуглуулан, [[нүүрстөрөгч]]ийг ялгаж, хадгалах технологи юм (одоогоор хэрэглэгдэж эхлээгүй). Нүүрс болон түүний хаягдалд (шатаах явцад ялгарах хий болон үнсэнд) [[хүнцэл]], [[хар тугалга]], [[меркури]], [[никель]], [[ванади]], [[берилли]], [[кадми]], [[бари]], [[хром]], [[зэс]], [[молибден]], [[цайр]], [[селени]], [[ради]] зэрэг [[хүнд металууд]], мөн бага хэмжээгээр [[Уран (химийн элемент)|уран]], [[тори]] зэрэг байгальд тааралдах [[цацраг идэвхит бодис|цацраг идэвхит бодисыг]] агуулдаг <ref>{{cite web | title=Coal Combustion | url=http://www.ornl.gov/info/ornlreview/rev26-34/text/colmain.html | accessmonthday=September 9 | accessyear=2005 | access-date=2007-05-31 | archive-date=2007-02-05 | archive-url=https://web.archive.org/web/20070205103749/http://www.ornl.gov/info/ornlreview/rev26-34/text/colmain.html | url-status=dead }}</ref><ref>{{cite web | title=Radioactive Elements in Coal and Fly Ash, USGS Factsheet 163-97 | url=http://greenwood.cr.usgs.gov/energy/factshts/163-97/FS-163-97.html | accessmonthday=September 9 | accessyear=2005 | access-date=2007-05-31 | archive-date=2006-12-09 | archive-url=https://web.archive.org/web/20061209214403/http://greenwood.cr.usgs.gov/energy/factshts/163-97/FS-163-97.html | url-status=dead }}</ref> . Эдгээр нь, ялангуяа [[цацраг идэвхит бодис|цацраг идэвхит бодисууд]], байгаль дээр нүүрсэнд агуулагдахдаа сарнимал, бага хэмжээтэй байх ч, их хэмжээний нүүрсийг шатаах явцад хуримтлагдан, зарим тохиолдолд атомын цахилгаан станцын хаягдлаас өндөр цацраг идэвхит бодисын агуулгатай байх тохиолдол бий <ref>{{cite web | title=Coal Combustion: Nuclear Resource or Danger | url=http://www.ornl.gov/info/ornlreview/rev26-34/text/colmain.html | accessmonthday=October 16 | accessyear=2006 | access-date=2007-05-31 | archive-date=2007-02-05 | archive-url=https://web.archive.org/web/20070205103749/http://www.ornl.gov/info/ornlreview/rev26-34/text/colmain.html | url-status=dead }}</ref>. Нүүрс нь дэлхийн цаг уурын өөрчлөлт болон агаарын бохирдлын талаар хяналт султай нутаг дэвсгэрт хүний эрүүл мэндэд маш сөргөөр нөлөөлж байгаа болно. == Энергийн хэмжээ == Нүүрсний ялгаруулах [[энерги|энергийн]] хэмжээ ойролцоогоор 24 Мж/кг <ref>{{cite web | last = Fisher | first = Juliya | title = Energy Density of Coal | work = The Physics Factbook | url = http://hypertextbook.com/facts/2003/JuliyaFisher.shtml|accessdate = 2006-08-25 }}</ref>, хэрэв kW-цаг -аар хэмжвэл 6.67 kW-цаг/кг болно. Нүүрсний цахилгаан станцын ашигт ажиллагааны коэффициент 30%. Өөрөөр хэлбэл 1 кг нүүрс шатаахад ялгарах 6.67 kW-цаг энергийн 30% буюу 2.0 kW-ц нь цахилгаан эрчим хүч болон хувирна. Жишээ нь, 100W-ийн компютер нэг жилд 876 kW-ц (100 W × 24 цаг × 365 {өдөр} = 876000 W-ц = 876 kW-ц) эрчим хүч хэрэглэнэ. Энэ хэмжээний эрчим хүчийг гарган авахын тулд : 876 kW-цаг/2.0 kW-цаг = 438 кг нүүрс зарцуулна<ref>A similar result, using a lightbulb instead, see<br />{{cite web | title = How much coal is required to run a 100-watt light bulb 24 hours a day for a year? | work = Howstuffworks | url = http://science.howstuffworks.com/question481.htm | accessdate = 2006-08-25 }}</ref>. Гэхдээ цахилгаан дамжуулах үед гарах шугамын цахилгаан эсэргүүцлийн алдагдлыг (5 - 10%) тооцвол үүнээс илүү хэмжээний цахилгаан (нүүрс) хэрэгтэй болох юм. == Нүүрстөрөгчийн хэмжээ == Нүүрсэнд агуулагдах нүүрстөрөгчийн хэмжээ хамгийн багадаа 50% буюу 1кг нүүрс 0.5кг-с дээш хэмжээний нүүрстөрөгч агуулна. байна. 0.5kg/12kg kmol<suр>-1</suр> = 1/24kmol, 1 mol N_A -тэй ([[Авогадрогийн тоо]]) тэнцүү. Энэ агаарын хүчилтөрөгчтэй нэгдэн [[нүүрстөрөгчийн давхар исэл]] үүсгэх ба (12 + 16 × 2 = жин(CO₂) = 44 кг/кмоль) болно. 1 кг нүүрс шатаахад, 1/24 кmol [[нүүрстөрөгчийн давхар исэл|CO₂]] ялгарах ба 1/24 кmol х 44 kг/kmol = 11/6 кг буюу ойролцоогоор 1.83 кг CO₂ болно. 1 кг нүүрсний 29.9% нь 2 kW-ц цахилгаан болон хувирах учир бид 1 kW-ц цахилгаан эрчим хүчний хэрэглээ тутамд 0.370 kg(CO₂) үүсгэж байна<ref>[http://www.eia.doe.gov/cneaf/electricity/page/co2_report/co2report.html CO₂ Emissions Report<!-- Bot generated title -->]</ref>. == Нүүрсний гүний шаталт == Нүүрсний давхраас ой, хээрийн түймэр болон, уурхайн дотоод шаталтын улмаас газрын гүнд шатна <ref>{{cite web | title=Sino German Coal fire project | url=http://www.coalfire.caf.dlr.de/projectareas/world_wide_distribution_en.html | accessmonthday=September 9 | accessyear=2005 | access-date=2007-06-28 | archive-date=2020-05-16 | archive-url=https://web.archive.org/web/20200516134445/https://web.archive.org/web/20050830091254/http://www.coalfire.caf.dlr.de/projectareas/world_wide_distribution_en.html | url-status=dead }}</ref> <ref>{{cite web | title=Committee on Resources-Index | url=http://resourcescommittee.house.gov/archives/108/testimony/johnmasterson.htm | accessmonthday=September 9 | accessyear=2005 | access-date=2007-06-28 | archive-date=2005-08-25 | archive-url=https://web.archive.org/web/20050825231038/http://resourcescommittee.house.gov/archives/108/testimony/johnmasterson.htm | url-status=dead }}</ref><ref>{{cite web | title=http://www.fire.blm.gov/textdocuments/6-27-03.pdf | url=http://www.fire.blm.gov/textdocuments/6-27-03.pdf | accessmonthday=September 9 | accessyear=2005 | access-date=2007-06-28 | archive-date=2016-08-29 | archive-url=https://web.archive.org/web/20160829162308/https://web.archive.org/web/20060218013724/http://www.fire.blm.gov/textdocuments/6-27-03.pdf | url-status=dead }}</ref>. Нүүрсний гүний шаталтын улмаас БНХАУ-д жил бүр 109 сая тн нүүрс шатаж, 200 сая тн [[нүүрстөрөгчийн давхар исэл]] ялгарч байна. Энэ нь дэлхийн хэмжээнд [[шатах ашигт малтмал|шатах ашигт малтмалаас]] үүсэж буй нийт CO₂-ийн 2-3% юм. АНУ-ын Пенсилвани мужийн хаагдсан нүүрсний уурхайд байрлаж байсан хогийг шатаасны улмаас [[1962]] онд эхэлсэн нүүрсний давхраасын гүний шаталт одоо хүртэл үргэлжилсээр байна. Австралийн "Шатаж буй уул"-ыг (Burning Mountain) галт уул гэж үздэг байв. Гэвч энэ нь сүүлийн 5,500 жилийн турш шатсаар байгаа нүүрсний гүний шаталтаас үүссэн утаа, үнс болохыг тогтоосон байна <ref>{{cite web | title=Burning Mountain Nature Reserve | url=http://www.nationalparks.nsw.gov.au/parks.nsf/ParkContent/N0503?Opendocument&ParkKey=N0503&Type=xo | accessmonthday= September 9 | accessyear= 2005 }}</ref>. == Дэлхийн нүүрсний нөөц == [[Файл:Coal mine in Dhanbad, India.jpg|thumb|Энэтхэгийн Жакарканд уурхай. Энэтхэгт Дэлхийн нүүрсний нөөцийн 10% ноогдоно.]] [[1996]] оны үнэлгээгээр дэлхийн нийт олборлож болох нөөцийг нэг [[грамм|эксаграмм]] (1 × 10¹⁵ кг буюу 1 триллон тн)-аар, түүний хагас нь чулуун нүүрс гэж үнэлсэн байна. Уг хэмжээний нүүрснээс гаргаж авах энергийн хэмжээг нь 290 зеттажоул <ref>Sustainable Energy" 2005 page 303 The MIT Press by Jefferson W. Tester et al. ISBN 0-262-20153-4</ref>, дэлхийн жилийн хэрэглээг 15 терраватт гэвэл <ref>BP2006 energy report, and US EIA 2006 overview</ref>, 600 жил хүрэлцэх хэмжээний нөөц юм. Английн [[Бритиш Петролеум]] компанийн 2005 оны эцсээр хийсэн тооцоогоор, дэлхийн нүүрсний нөөц 909,064 сая тн-оор үнэлэгдсэн байна. [[Америкийн Нэгдсэн Улс]], [[Оросын Холбооны Улс]], [[Австрали]], [[Хятад]], [[Энэтхэг]], [[Өмнөд Африкийн Бүгд Найрамдах Улс|Өмнөд Африк]] зэрэг орнууд нүүрсний ихээхэн нөөцтэй юм. {| {{prettytable}} |+ '''Нүүрсний нийт нөөц, [[1999]] оны байдлаар (сая тн)<ref>{{Cite web |url=http://www.worldenergy.org/wec-geis/publications/reports/ser/coal/coal.asp |title=Archive copy |access-date=2007-06-28 |archive-date=2007-01-27 |archive-url=https://web.archive.org/web/20070127034512/http://www.worldenergy.org/wec-geis/publications/reports/ser/coal/coal.asp |url-status=dead }}</ref>''' |- | width="100pt"|'''Орон''' | width="120pt"|'''[[чулуун нүүрс|Битумжсан нүүрс]]''' ([[антрацит]] багтсан) | width="120pt"|'''[[чулуун нүүрс|Хагас битумжсан нүүрс]]''' | width="120pt"|'''[[Хүрэн нүүрс]]''' | width="100pt"|'''Нийт''' |- |[[Америкийн Нэгдсэн Улс]] ||115891||101021||33082||249994 |- |[[Оросын Холбооны Улс]] ||49088||97472||10450||157010 |- |[[Хятад]] ||62200||33700||18600||114500 |- |[[Энэтхэг]] ||82396||||2000||84396 |- |[[Австрали]] ||42550||1840||37700||82090 |- |[[Герман]] ||23000||||43000||66000 |- |[[Өмнөд Африкийн Бүгд Найрамдах Улс|Өмнөд Африк]] ||49520||||||49520 |- |[[Украин]] ||16274||15946||1933||34153 |- |[[Казахстан]] ||31000||||3000||34000 |- |[[Польш]] ||20300||||1860||22160 |} == Нүүрс экспортлогч орнууд == {| {{prettytable}} |+ '''Нүүрсний экспорт, орон болон жилээр (сая тн)'''<ref>http://www.eia.doe.gov/oiaf/aeo/supplement/pdf/suptab_114.pdf </ref> |- | width="130pt"|'''Орон''' | width="100pt"|'''2003''' | width="100pt"|'''2004''' |- | [[Австрали]] | 238.1 | 247.6 |- | [[Америкийн Нэгдсэн Улс]] | 43.0 | 48.0 |- | [[Өмнөд Африкийн Бүгд Найрамдах Улс|Өмнөд Африк]] | 78.7 | 74.9 |- | [[Зөвлөлт Холбоот Улс|Хуучин Зөвлөлт Холбоот Улс]] | 41.0 | 55.7 |- | [[Польш]] | 16.4 | 16.3 |- | [[Канад]] | 27.7 | 28.8 |- | [[Хятад]] | 103.4 | 95.5 |- | [[Өмнөд Америк]] | 57.8 | 65.9 |- | [[Индонез]] | 107.8 | 131.4 |- | '''Нийт''' | '''713.9''' | '''764.0''' |} [[Файл:Tagebau Garzweiler Panorama 2005.jpg|center|1000px|thumb|Германы Гарцвайлер дахь нүүрсний ил уурхай. Өндөр нарийвчлалтай дэлгэмэл зураг.]] == Бусад холбоотой сэдвүүд == * [[Шатах ашигт малтмал]] * [[Дэлхийн дулаарал]] * [[Газрын тос]] * [[Геологи]] * [[Шингэрүүлсэн байгалийн хий]] == Эшлэл == {{Reflist}} == Цахим холбоос == * [https://web.archive.org/web/20080119164838/http://www.coalonline.org/site/coalonline/content/home Coal Online] Утаагүй түлш боловсруулах технологийн талаар * [https://web.archive.org/web/20110225003728/http://www.worldcoal.org/ World Coal Institute] Дэлхийн нүүрсний хүрээлэн * [http://www.msnbc.msn.com/id/5174391/ MSNBC report on coal pollution health effects in the United States] * [https://web.archive.org/web/20050621112309/http://www.uic.com.au//nip83.htm Clean coal technologies] Нүүрс боловсруулах технологи ** [https://web.archive.org/web/20100809105829/http://www.jcoal.or.jp/overview_en/gijutsu.html Advanced methods of using coal] * [https://web.archive.org/web/20130303040016/http://www.fe.doe.gov/programs/fuels/hydrogen/Hydrogen_from_Coal_R%26D.html USDOE Hydrogen from Coal Research] Нүүрснээс устөрөгч ялгах * [http://smtc.uwyo.edu/coal/ Wyoming Coal] Вайомингийн Их Сургуулийн вэб хуудас * [https://web.archive.org/web/20070704031944/http://www.our-energy.com/coal_en.html Coal - origin, purification and consumption] Нүүрсний гарал үүсэл, баяжуулалт, хэрэглээ * [https://web.archive.org/web/20071206003202/http://www.stoke.gov.uk/ccm/museums/museum/2006/gladstone-pottery-museum/information-sheets/coal-in-north-staffordshire.en History of coal seams and the practice of coal mining in North Staffordshire, UK] [[Ангилал:Википедиа:Онцлох өгүүлэл]] [[Ангилал:Ашигт малтмалын геологи]] [[Ангилал:Нүүрс| ]] [[Ангилал:Нүүрсний уурхай]] [[Ангилал:Шатах ашигт малтмал]] etxot2rtwd4kpd5y0or0w9x4515hpb5 823232 823211 2025-06-28T02:31:08Z InternetArchiveBot 70653 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5 823232 wikitext text/x-wiki [[Файл:Coal.jpg|thumb|right|250px|Нүүрс]] {{Хадмал |монгол_бичиг =[[Зураг:Negüresü.PNG|21px]] |кирилл_буриад = |кирилл_монгол =нүүрс |кирилл_халимаг =нүүрсн }} [[Файл:Struktura chemiczna węgla kamiennego.svg|thumb|right|250px|Нүүрсний химийн найрлага (жишээ)]] '''Нүүрс''' нь хар, хар хүрэн өнгөтэй, амархан шатдаг нэгэн төрлийн "" шиг өнгөтэй чулуу юм. Нүүрс нь дээд ургамлын үлдэгдэл [[хүлэр|хүлэрээс]] үүсэх ба дотроо [[хүрэн нүүрс]], [[чулуун нүүрс]], [[антрацит]] гэсэн төрөлд хуваагдана. Бүрдүүлэгч үндсэн химийн элемент нь [[нүүрстөрөгч]], [[устөрөгч]] бөгөөд, [[хүчилтөрөгч]], [[хүхэр]], [[азот]] тодорхой хэмжээгээр агуулагдана. Нүүрс нь эрчим хүчний үндсэн эх үүсвэр бөгөөд нүүрсний ордыг [[уурхай|ил]] болон [[уурхай|далд уурхайгаар]] ашиглана. Нүүрс нь Дэлхийн хэмжээнд цахилгаан эрчим хүч гарган авах хамгийн гол түүхий эд бөгөөд мөн [[нүүрстөрөгчийн давхар исэл]]ийн гол үүсвэр болж байна. СО₂ нь [[хүлэмжийн хий]] бөгөөд [[цаг уур]]ын өөрчлөлт, [[Дэлхийн дулаарал|Дэлхийн дулаарлын]] гол шалтгаан гэж үзэж байна<ref>{{Webarchiv|url=http://www.agu.org/sci_soc/policy/positions/climate_change2008.shtml|wayback=20080513085904|text="Human Impacts on Climate"|archiv-bot=2023-09-26 16:04:59 InternetArchiveBot}} [[American Geophysical Union]]. Retrieved on Sept 23rd 2008</ref>. Нүүрсийг шатаах явцад [[байгалийн хий]]нээс хоёр дахин их, [[газрын тос]]ноос арай илүү хэмжээний СО₂ ялгардаг байна<ref> The EIA reports the following emissions in million metric tons of carbon dioxide: * Nat gas: 5,840.07 * Petroleum: 10,995.47 * Coal: 11,357.19 For 2005 as the official energy statistics of the US Government.[http://www.eia.doe.gov/iea/carbon.html]</ref>. Монгол орон нүүрсний нөөцөөр баялаг бөгөөд одоогоор [[таамаг нөөц]] 162 тэрбум тонноор үнэлэгдэж байна. == Нэршил == [[Англи хэл]]ний ''"Coal"'' буюу нүүрс гэдэг үг нь герман гаралтай үг ([[Герман хэл|германаар]] ''Kohle'', [[Швед хэл|шведээр]] ''kol''<ref>''[[Oxford English Dictionary]]'' 1989 edition</ref>) бөгөөд [[нүүрстөрөгч]] ("carbon") гэдэг нэр томьёо бас ижил үүсэлтэй. Модыг агааргүй орчинд халаан, түүнд агуулагдах ус, дэгдэмхий бодисыг зайлуулан, нүүрстөрөгчийн өндөр агуулгатай (нүүрстөрөгч 85-95 %), хар өнгөтэй, хөнгөн, нүх сүвэрхэг, бутрамтгай үлдэгдэл гаргаж авахыг "Модны нүүрс" ("Charcoal") гэж нэрлэнэ. == Нүүрсний төрөлүүд == * [[Хүрэн нүүрс]] (''Lignite'' мөн ''Brown coal'') нь бага хувирсан нүүрс бөгөөд ихэвчлэн дулааны цахилгаан станцaд түлш болгон хэрэглэдэг. * [[Чулуун нүүрс]] (''Sub-bituminous coal'' болон ''Bituminous coal'') - нүүрсний хувирлын дунд шатны бүтээгдэхүүн. Дулааны цахилгаан станцд түлш болгон хэрэглэхээс гадна зарим онцгой төрөл-[[коксжих нүүрс|коксжих нүүрсийг]] коксжуулан [[ган]]гийн үйлдвэрт хэрэглэнэ. * [[Хагас антрацит]] болон [[антрацит]] (''Anthracite'') - хамгийн их хувирсан нүүрс. Голчлон утаагүй түлш болгон хэрэглэнэ. == Нүүрсний хэрэглээ == === Түлшинд хэрэглэх === Нүүрсийг дулааны цахилгаан станцад шатааж, [[цахилгаан]], [[дулаан]] гаргаж авахад хэрэглэх ба дэлхийн нүүрсний жилийн хэрэглээ ойролцоогоор 7 тэрбум тонн. Нийт нүүрсний 75% нь цахилгаан гаргаж авахад зориулагдаж байгаа ба хамгийн том хэрэглэгч [[БНХАУ]], [[Энэтхэг]] 2 улс бөгөөд одоогийн байдлаар нэг жилд 1.7 тэрбум [[тонн]] нүүрс хэрэглэж байна. Уг бүс нутгийн нүүрсний хэрэглээ урьдчилсан тооцоогоор [[2025]] онд 2.7 тэрбумд хүрнэ гэж таамаглаж байна <ref>{{cite web | title=International Energy Outlook | url=http://www.eia.doe.gov/oiaf/ieo/coal.html | accessmonthday= September 9 | accessyear= 2005 }}</ref>. Одоогийн байдлаар нүүрсний хэрэглээ 3 жил тутамд ойролцоогооор 25% нэмэгдэж байгаа нь бусад төрлийн [[Шатах ашигт малтмал|эрчим хүчний түүхий эдүүдтэй]] харьцуулахад хамгийн их хурдацтайгаар хэрэглээ нь нэмэгдэх байгаа түүхий эд болж байна. Дэлхий дээр үйлдвэрлэж буй нийт эрчим хүчний 40%-ийг нүүрснээс гарган авч байгаа <ref>{{Cite web |url=http://www.worldcoal.org/pages/content/index.asp?PageID=188 |title=Archive copy |access-date=2008-10-22 |archive-date=2009-05-18 |archive-url=https://web.archive.org/web/20090518072233/http://www.worldcoal.org/pages/content/index.asp?PageID=188 |url-status=dead }}</ref> ба АНУ-д энэ хэмжээ 49% байна<ref>http://www.eia.doe.gov/cneaf/electricity/epa/figes1.html</ref>. === Коксжуулах === [[Кокс]] нь бага [[үнсжилт]], [[хүхэр|хүхрийн]] агуулгатай коксжих нүүрсийг агааргүй орчинд 1,000 ^oС дээш хэмд халаан гаргаж авсан саарал өнгөтэй, нүх сүвэрхэг бүтээгдэхүүн юм. Дулаан ялгаруулах чадвар өндөр, 29.6Мж/кг. [[кокс|Коксыг]] [[төмөр|төмрийн]] [[хүдэр]] хайлуулахад түлш, мөн ангижруулагч болгон хэрэглэнэ. Нүүрсийг коксжуулах явцад коксоос гадна нүүрсний давирхай (coal tar), хөнгөн [[газрын тос|тос]], [[байгалийн хий|хий]] ялгарна. === Хийжүүлэх === [[Газрын тос]], [[шатдаг хий|хийн]] үнийн өсөлтөөс хамааран сүүлийн жилүүдэд нүүрснээс [[байгалийн хий|шатдаг хий]] болон шингэн бүтээгдэхүүн (газрын тостой адил бүтээгдэхүүн) гарган авах технологийг эрчтэй хөгжүүлж байна. Нүүрсийг хийжүүлнэ гэдэг нь нүүрсийг өндөр даралт, температурын нөлөөн дор задлан, хийн бүтээгдэхүүн гаргаж авахыг хэлнэ. [[Өмнөд Африкийн Бүгд Найрамдах Улс]] нүүрсийг хийжүүлэх технологийг өргөнөөр хэрэглэж байгаа (ганц) орон юм. === Шингэрүүлэх === Нүүрсийг шууд болон шууд бус аргаар шингэрүүлэн [[бензин]], [[дизел|дизелийн]] түлш гарган авахад зориулсан хэд хэдэн технологи боловсрогдож, бэлэн болсон байна. Шууд бус аргаар шингэрүүлэх, [[Фишер Тропш технологи]] [[дэлхийн хоёрдугаар дайн|дэлхийн II дайны]] үед [[Герман|Германд]] боловсрогдсон бөгөөд одоо Өмнөд Африкийн Бүгд Найрамдах Улсын Сасол компани хэрэглэж байна. Уг технологи нь эхлээд нүүрсийг хийжүүлээд (тодорхой хэмжээний СО ба Н₂-ийг нэмж), дараа нь уг хийгээ конденсацлан хөнгөн [[нүүрсустөрөгч]] гарган авах арга юм. Эцэст нь нүүрсустөрөгчөө дахин нэрж бензин, дизелийн түлш гарган авна. Шууд шингэрүүлэх буюу устөрөгчжүүлэн шингэрүүлэх (''liquefaction by hydrogenation'') "Бергиус" технологийг Германд боловсруулсан<ref>Robert Haul: Friedrich Bergius (1884-1949), p. 62 in 'Chemie in unserer Zeit', VCH-Verlagsgesellschaft mbH, 19. Jahrgang, April 1985, Weinheim Germany </ref> ба Дэлхийн I ба II дайны үед ашиглаж байв. Шууд шингэрүүлэх хэд хэдэн өөр технологи боловсрогдсоноос, АНУ-ын Гальф Ойл компанийн боловсруулсан SRC-I and SRC-II (''Solvent Refined Coal'') технологи<ref>{{cite paper | author=Cleaner Coal Technology Programme | title=Technology Status Report 010: Coal Liquefaction | publisher=Department of Trade and Industry (UK) | date=October 1999 | url=http://www.dti.gov.uk/files/file18326.pdf | accessdate=2006-11-23 | format=PDF | archiveurl=http://web.archive.org/web/20070616133813/www.dti.gov.uk/files/file18326.pdf | archivedate=2007-06-16 }} {{Webarchiv|url=http://www.dti.gov.uk/files/file18326.pdf |wayback=20070604213700 |text=Technology Status Report 010: Coal Liquefaction |archiv-bot=2025-06-28 02:31:05 InternetArchiveBot }}</ref>, [[1976]] онд Вильбурн Шроедэр (''Wilburn C. Schroeder'') нэр дээр [[патент|патентлагдсан]] NUS корпорацийн технологи зэргийг дурьдах хэрэгтэй юм. NUS корпорацийн устөрөгчжүүлэн, шууд шингэрүүлэх технологи нь нүүрсийг нунтаглан, хатааж, 1% [[молибдени]] [[катализатори|катализаторийн]] тусламжтайгаар өндөр [[температур]], [[даралт|даралтын]] нөлөөгөөр, бага хэмжээний хий (C3/C4), шингэн (C5-C10) - бензиний фракц, NH₃, ба CO₂ гаргаж авна <ref>{{cite paper | author=Phillip A. Lowe, Wilburn C. Schroeder, Anthony L. Liccardi | title=Technical Economies, Synfuels and Coal Energy Symposium, Solid-Phase Catalytic Coal Liquefaction Process | publisher=The American Society of Mechanical Engineers | date=1976 | page=35}}</ref>. Нүүрснээс шингэн бүтээгдэхүүн гаргаж авах өөр нэг арга нь бага температурт [[нүүрстөрөгч|нүүрстөрөгчжүүлэх]] юм. Нүүрсийг бага температурт (450 and 700&nbsp;°C) коксжуулахад, [[нүүрсний давирхай|давирхай]] нь жирийн [[нүүрсний давирхай|давирхайнаас]] (800 to 1000&nbsp;°C-д [[кокс|коксжуулсанаас]]) илүү их хэмжээний хөнгөн [[нүүрсустөрөгч]] агуулдаг байна. Уг давирхайг дахин нэрж бензин, дизелийн түлш гарган авах боломжтой юм. Эдгээр бүх нүүрсийг шингэрүүлэх технологиудын сул тал нь [[газрын тос|газрын тосноос]] бензин, дизель түлш ялгаж авахаас хамаагүй илүү их хэмжээний [[нүүрстөрөгчийн давхар исэл]] (CO₂) ялгаруулдаг явдал юм. Тиймээс цаашид уг технологийг их хэмжээгээр хэрэглэх тохиолдолд, нүүрсийг шингэрүүлэх явцад ялгарч буй СО2-ийг багасгах, мөн агаар мандалд цацалгүйгээр СО₂-ийг [[азот]], эсвэл бусад хийн тусламжтайгаар шингэрүүлэх зэрэг аргаар шийдэх хэрэгтэй гэж үзэж байна. Нүүрсийг шингэрүүлэх нь нэгэн төрлийн нөөц технологи бөгөөд, газрын тосны нөөц, олборлолт багасан, эрэлт их хэмжээгээр нэмэгдсэн үед хэрэглэх боломжтой юм. Зарим судлаачдийн тооцоогоор, газрын тосны үнэ 35 ам.доллар/баррель орчим (болон түүнээс дээш) байгаа тохиолдолд, [[АНУ]] дотоодынхоо нүүрснээс бензин гаргаж авах нь эдийн засгийн хувьд ашигтай гэж гарсан байна<ref>{{cite web | title=Diesel Fuel News: Ultra-clean fuels from coal liquefaction: China about to launch big projects - Brief Article | url=http://www.findarticles.com/p/articles/mi_m0CYH/is_15_6/ai_89924477 | accessmonthday= September 9 |accessyear= 2005 }}</ref>. Хэдийгээр 35 ам.доллар/баррель гэдэг урт хугацааны [[газрын тос]]ны дундаж үнээс өндөр байгаа ч, яг одоогийн байдлаар газрын тосны үнэ үүнээс өндөр байгаа билээ. Одоо хэрэглэгдэж буй нүүрс шингэрүүлэх технологиудын талаархи Вилиамс, Ларсон (Williams and Larson, 2003) нарын тайлангаас үзэхэд, [[Хятад|Хятадад]] нүүрснээс гарган авч буй шингэн бүтээгдэхүүний өөрийн өртөг 25-35 ам.доллар/баррель байна. == Сөрөг нөлөө == === Нүүрсний уурхай, олборлолт === [[Файл:Coal mine Wyoming.jpg|thumb|Нүүрсний ил уурхай, [[Вайомин муж]], [[АНУ]]]] [[уурхай|Нүүрс олборлолт]] байгальд муугаар нөлөөлдөг. Нүүрсний уурхайд хөрс хуулалтын дараа, нүүрсэнд агуулагдах [[пирит]] (төмрийн сульфид) нь [[ус]], [[агаар|агаарын]] [[хүчилтөрөгч|хүчилтөрөгчтэй]] урвалд орж, [[хүхрийн хүчил]] үүсгэнэ. Уурхайн усыг шүүрүүлэх явцад уг [[хүхрийн хүчил]] гадагшлах ба уурхайн овоолго дахь [[пирит]] ч борооны устай урвалд орон удаан хугацааны туршид, тасралтгүй хүхрийн хүчил үүсгэсээр байдаг. Хүхрийн хүчил нь [[хөрс]], [[хөрсний ус|хөрсний усанд]] нэвчин, улмаар урсгал болон тогтмол усны [[рН]]-ын хэмжээг өөрчилж, [[амьтан]], [[ургамaл|ургамaлыг]] хордуулах ба улмаар мөхөхөд хүргэнэ. Ялангуяа усны амьтад рН-ийн өөрчлөлтийг тэсвэрлэдэггүй байна. 1930-аад оны үед, АНУ-ын нүүрсний [[уурхай|уурхайнуудын]] олборлолтын явцад, жилд 2.3 сая тн хүхрийн хүчил үүсдэг байсан гэсэн тооцоо байдаг. 1960-аад оны үед зөвхөн Огайо голын савд (the Ohio River), олборлолт хийж буй 1200 уурхайгаас жилд 1.4 сая тн [[хүхрийн хүчил]] гадагшилдаг байв. === Нүүрсийг шатаах === Бусад [[шатах ашигт малтмал|шатах ашигт малтмалуудтай]] адил, нүүрсийг шатаах явцад их хэмжээний [[нүүрстөрөгчийн давхар исэл]] (CO₂), азотын исэлүүд (NO_x), [[хүхрийн давхар исэл]] (SO₂) ялгарна. [[Хүхрийн давхар исэл]] хүчилтөрөгчтэй урвалд орон [[хүхрийн гуравч исэл]] (SO₃), улмаар [[хүхрийн хүчил]] үүсгэнэ. Уг хүхрийн хүчил нь борооны усыг хүчиллэгжүүлнэ. [[Хүчиллэг бороо]] нь химийн идэмхий шинжтэй, амьд байгаль болон хүний биед үлэмж хортой. Нүүрсний цахилгаан станцаас үлэмж хэмжээний (CO₂), мөн ажиллаж байгаа болон хаагдсан уурхайгаас нилээдгүй хэмжээний [[метан]] ялгарах ба эдгээр нь [[дэлхийн цаг уурын дулааралт|дэлхийн цаг уурын дулааралтын]] гол шалтгаан болж байна<ref>http://www.columbia.edu/~jeh1/2007/IowaCoal_20071105.pdf</ref>. Нүүрсэнд агуулагдах [[нүүрстөрөгч|нүүрстөрөгчийн]] хэмжээ [[газрын тос|газрын тосныхоос]] илүү бөгөөд бусад хортой хольцыг нүүрснээс салгах нь тосныхоос илүү төвөгтэй. Зөвхөн АНУ-д нүүрсний цахилгаан станцын хорт хаягдлаас болон жил бүр хэдэн арван мянган хүмүүс нас барж байгаа гэсэн судалгаа байна<ref>{{cite web | title=Deadly power plants? Study fuels debate | url=http://www.msnbc.msn.com/id/5174391/ | accessmonthday=September 4 |accessyear=2006}}</ref>. Сүүлийн үед цахилгаан станцын хортой хаягдалыг багасгах талаар нилээдгүй туршилт судалгаа хийж байна. Жишээлбэл, станцаас ялгарч буй [[нүүрстөрөгчийн давхар исэл|CO₂]] цуглуулан, [[нүүрстөрөгч]]ийг ялгаж, хадгалах технологи юм (одоогоор хэрэглэгдэж эхлээгүй). Нүүрс болон түүний хаягдалд (шатаах явцад ялгарах хий болон үнсэнд) [[хүнцэл]], [[хар тугалга]], [[меркури]], [[никель]], [[ванади]], [[берилли]], [[кадми]], [[бари]], [[хром]], [[зэс]], [[молибден]], [[цайр]], [[селени]], [[ради]] зэрэг [[хүнд металууд]], мөн бага хэмжээгээр [[Уран (химийн элемент)|уран]], [[тори]] зэрэг байгальд тааралдах [[цацраг идэвхит бодис|цацраг идэвхит бодисыг]] агуулдаг <ref>{{cite web | title=Coal Combustion | url=http://www.ornl.gov/info/ornlreview/rev26-34/text/colmain.html | accessmonthday=September 9 | accessyear=2005 | access-date=2007-05-31 | archive-date=2007-02-05 | archive-url=https://web.archive.org/web/20070205103749/http://www.ornl.gov/info/ornlreview/rev26-34/text/colmain.html | url-status=dead }}</ref><ref>{{cite web | title=Radioactive Elements in Coal and Fly Ash, USGS Factsheet 163-97 | url=http://greenwood.cr.usgs.gov/energy/factshts/163-97/FS-163-97.html | accessmonthday=September 9 | accessyear=2005 | access-date=2007-05-31 | archive-date=2006-12-09 | archive-url=https://web.archive.org/web/20061209214403/http://greenwood.cr.usgs.gov/energy/factshts/163-97/FS-163-97.html | url-status=dead }}</ref> . Эдгээр нь, ялангуяа [[цацраг идэвхит бодис|цацраг идэвхит бодисууд]], байгаль дээр нүүрсэнд агуулагдахдаа сарнимал, бага хэмжээтэй байх ч, их хэмжээний нүүрсийг шатаах явцад хуримтлагдан, зарим тохиолдолд атомын цахилгаан станцын хаягдлаас өндөр цацраг идэвхит бодисын агуулгатай байх тохиолдол бий <ref>{{cite web | title=Coal Combustion: Nuclear Resource or Danger | url=http://www.ornl.gov/info/ornlreview/rev26-34/text/colmain.html | accessmonthday=October 16 | accessyear=2006 | access-date=2007-05-31 | archive-date=2007-02-05 | archive-url=https://web.archive.org/web/20070205103749/http://www.ornl.gov/info/ornlreview/rev26-34/text/colmain.html | url-status=dead }}</ref>. Нүүрс нь дэлхийн цаг уурын өөрчлөлт болон агаарын бохирдлын талаар хяналт султай нутаг дэвсгэрт хүний эрүүл мэндэд маш сөргөөр нөлөөлж байгаа болно. == Энергийн хэмжээ == Нүүрсний ялгаруулах [[энерги|энергийн]] хэмжээ ойролцоогоор 24 Мж/кг <ref>{{cite web | last = Fisher | first = Juliya | title = Energy Density of Coal | work = The Physics Factbook | url = http://hypertextbook.com/facts/2003/JuliyaFisher.shtml|accessdate = 2006-08-25 }}</ref>, хэрэв kW-цаг -аар хэмжвэл 6.67 kW-цаг/кг болно. Нүүрсний цахилгаан станцын ашигт ажиллагааны коэффициент 30%. Өөрөөр хэлбэл 1 кг нүүрс шатаахад ялгарах 6.67 kW-цаг энергийн 30% буюу 2.0 kW-ц нь цахилгаан эрчим хүч болон хувирна. Жишээ нь, 100W-ийн компютер нэг жилд 876 kW-ц (100 W × 24 цаг × 365 {өдөр} = 876000 W-ц = 876 kW-ц) эрчим хүч хэрэглэнэ. Энэ хэмжээний эрчим хүчийг гарган авахын тулд : 876 kW-цаг/2.0 kW-цаг = 438 кг нүүрс зарцуулна<ref>A similar result, using a lightbulb instead, see<br />{{cite web | title = How much coal is required to run a 100-watt light bulb 24 hours a day for a year? | work = Howstuffworks | url = http://science.howstuffworks.com/question481.htm | accessdate = 2006-08-25 }}</ref>. Гэхдээ цахилгаан дамжуулах үед гарах шугамын цахилгаан эсэргүүцлийн алдагдлыг (5 - 10%) тооцвол үүнээс илүү хэмжээний цахилгаан (нүүрс) хэрэгтэй болох юм. == Нүүрстөрөгчийн хэмжээ == Нүүрсэнд агуулагдах нүүрстөрөгчийн хэмжээ хамгийн багадаа 50% буюу 1кг нүүрс 0.5кг-с дээш хэмжээний нүүрстөрөгч агуулна. байна. 0.5kg/12kg kmol<suр>-1</suр> = 1/24kmol, 1 mol N_A -тэй ([[Авогадрогийн тоо]]) тэнцүү. Энэ агаарын хүчилтөрөгчтэй нэгдэн [[нүүрстөрөгчийн давхар исэл]] үүсгэх ба (12 + 16 × 2 = жин(CO₂) = 44 кг/кмоль) болно. 1 кг нүүрс шатаахад, 1/24 кmol [[нүүрстөрөгчийн давхар исэл|CO₂]] ялгарах ба 1/24 кmol х 44 kг/kmol = 11/6 кг буюу ойролцоогоор 1.83 кг CO₂ болно. 1 кг нүүрсний 29.9% нь 2 kW-ц цахилгаан болон хувирах учир бид 1 kW-ц цахилгаан эрчим хүчний хэрэглээ тутамд 0.370 kg(CO₂) үүсгэж байна<ref>[http://www.eia.doe.gov/cneaf/electricity/page/co2_report/co2report.html CO₂ Emissions Report<!-- Bot generated title -->]</ref>. == Нүүрсний гүний шаталт == Нүүрсний давхраас ой, хээрийн түймэр болон, уурхайн дотоод шаталтын улмаас газрын гүнд шатна <ref>{{cite web | title=Sino German Coal fire project | url=http://www.coalfire.caf.dlr.de/projectareas/world_wide_distribution_en.html | accessmonthday=September 9 | accessyear=2005 | access-date=2007-06-28 | archive-date=2020-05-16 | archive-url=https://web.archive.org/web/20200516134445/https://web.archive.org/web/20050830091254/http://www.coalfire.caf.dlr.de/projectareas/world_wide_distribution_en.html | url-status=dead }}</ref> <ref>{{cite web | title=Committee on Resources-Index | url=http://resourcescommittee.house.gov/archives/108/testimony/johnmasterson.htm | accessmonthday=September 9 | accessyear=2005 | access-date=2007-06-28 | archive-date=2005-08-25 | archive-url=https://web.archive.org/web/20050825231038/http://resourcescommittee.house.gov/archives/108/testimony/johnmasterson.htm | url-status=dead }}</ref><ref>{{cite web | title=http://www.fire.blm.gov/textdocuments/6-27-03.pdf | url=http://www.fire.blm.gov/textdocuments/6-27-03.pdf | accessmonthday=September 9 | accessyear=2005 | access-date=2007-06-28 | archive-date=2016-08-29 | archive-url=https://web.archive.org/web/20160829162308/https://web.archive.org/web/20060218013724/http://www.fire.blm.gov/textdocuments/6-27-03.pdf | url-status=dead }}</ref>. Нүүрсний гүний шаталтын улмаас БНХАУ-д жил бүр 109 сая тн нүүрс шатаж, 200 сая тн [[нүүрстөрөгчийн давхар исэл]] ялгарч байна. Энэ нь дэлхийн хэмжээнд [[шатах ашигт малтмал|шатах ашигт малтмалаас]] үүсэж буй нийт CO₂-ийн 2-3% юм. АНУ-ын Пенсилвани мужийн хаагдсан нүүрсний уурхайд байрлаж байсан хогийг шатаасны улмаас [[1962]] онд эхэлсэн нүүрсний давхраасын гүний шаталт одоо хүртэл үргэлжилсээр байна. Австралийн "Шатаж буй уул"-ыг (Burning Mountain) галт уул гэж үздэг байв. Гэвч энэ нь сүүлийн 5,500 жилийн турш шатсаар байгаа нүүрсний гүний шаталтаас үүссэн утаа, үнс болохыг тогтоосон байна <ref>{{cite web | title=Burning Mountain Nature Reserve | url=http://www.nationalparks.nsw.gov.au/parks.nsf/ParkContent/N0503?Opendocument&ParkKey=N0503&Type=xo | accessmonthday= September 9 | accessyear= 2005 }}</ref>. == Дэлхийн нүүрсний нөөц == [[Файл:Coal mine in Dhanbad, India.jpg|thumb|Энэтхэгийн Жакарканд уурхай. Энэтхэгт Дэлхийн нүүрсний нөөцийн 10% ноогдоно.]] [[1996]] оны үнэлгээгээр дэлхийн нийт олборлож болох нөөцийг нэг [[грамм|эксаграмм]] (1 × 10¹⁵ кг буюу 1 триллон тн)-аар, түүний хагас нь чулуун нүүрс гэж үнэлсэн байна. Уг хэмжээний нүүрснээс гаргаж авах энергийн хэмжээг нь 290 зеттажоул <ref>Sustainable Energy" 2005 page 303 The MIT Press by Jefferson W. Tester et al. ISBN 0-262-20153-4</ref>, дэлхийн жилийн хэрэглээг 15 терраватт гэвэл <ref>BP2006 energy report, and US EIA 2006 overview</ref>, 600 жил хүрэлцэх хэмжээний нөөц юм. Английн [[Бритиш Петролеум]] компанийн 2005 оны эцсээр хийсэн тооцоогоор, дэлхийн нүүрсний нөөц 909,064 сая тн-оор үнэлэгдсэн байна. [[Америкийн Нэгдсэн Улс]], [[Оросын Холбооны Улс]], [[Австрали]], [[Хятад]], [[Энэтхэг]], [[Өмнөд Африкийн Бүгд Найрамдах Улс|Өмнөд Африк]] зэрэг орнууд нүүрсний ихээхэн нөөцтэй юм. {| {{prettytable}} |+ '''Нүүрсний нийт нөөц, [[1999]] оны байдлаар (сая тн)<ref>{{Cite web |url=http://www.worldenergy.org/wec-geis/publications/reports/ser/coal/coal.asp |title=Archive copy |access-date=2007-06-28 |archive-date=2007-01-27 |archive-url=https://web.archive.org/web/20070127034512/http://www.worldenergy.org/wec-geis/publications/reports/ser/coal/coal.asp |url-status=dead }}</ref>''' |- | width="100pt"|'''Орон''' | width="120pt"|'''[[чулуун нүүрс|Битумжсан нүүрс]]''' ([[антрацит]] багтсан) | width="120pt"|'''[[чулуун нүүрс|Хагас битумжсан нүүрс]]''' | width="120pt"|'''[[Хүрэн нүүрс]]''' | width="100pt"|'''Нийт''' |- |[[Америкийн Нэгдсэн Улс]] ||115891||101021||33082||249994 |- |[[Оросын Холбооны Улс]] ||49088||97472||10450||157010 |- |[[Хятад]] ||62200||33700||18600||114500 |- |[[Энэтхэг]] ||82396||||2000||84396 |- |[[Австрали]] ||42550||1840||37700||82090 |- |[[Герман]] ||23000||||43000||66000 |- |[[Өмнөд Африкийн Бүгд Найрамдах Улс|Өмнөд Африк]] ||49520||||||49520 |- |[[Украин]] ||16274||15946||1933||34153 |- |[[Казахстан]] ||31000||||3000||34000 |- |[[Польш]] ||20300||||1860||22160 |} == Нүүрс экспортлогч орнууд == {| {{prettytable}} |+ '''Нүүрсний экспорт, орон болон жилээр (сая тн)'''<ref>http://www.eia.doe.gov/oiaf/aeo/supplement/pdf/suptab_114.pdf </ref> |- | width="130pt"|'''Орон''' | width="100pt"|'''2003''' | width="100pt"|'''2004''' |- | [[Австрали]] | 238.1 | 247.6 |- | [[Америкийн Нэгдсэн Улс]] | 43.0 | 48.0 |- | [[Өмнөд Африкийн Бүгд Найрамдах Улс|Өмнөд Африк]] | 78.7 | 74.9 |- | [[Зөвлөлт Холбоот Улс|Хуучин Зөвлөлт Холбоот Улс]] | 41.0 | 55.7 |- | [[Польш]] | 16.4 | 16.3 |- | [[Канад]] | 27.7 | 28.8 |- | [[Хятад]] | 103.4 | 95.5 |- | [[Өмнөд Америк]] | 57.8 | 65.9 |- | [[Индонез]] | 107.8 | 131.4 |- | '''Нийт''' | '''713.9''' | '''764.0''' |} [[Файл:Tagebau Garzweiler Panorama 2005.jpg|center|1000px|thumb|Германы Гарцвайлер дахь нүүрсний ил уурхай. Өндөр нарийвчлалтай дэлгэмэл зураг.]] == Бусад холбоотой сэдвүүд == * [[Шатах ашигт малтмал]] * [[Дэлхийн дулаарал]] * [[Газрын тос]] * [[Геологи]] * [[Шингэрүүлсэн байгалийн хий]] == Эшлэл == {{Reflist}} == Цахим холбоос == * [https://web.archive.org/web/20080119164838/http://www.coalonline.org/site/coalonline/content/home Coal Online] Утаагүй түлш боловсруулах технологийн талаар * [https://web.archive.org/web/20110225003728/http://www.worldcoal.org/ World Coal Institute] Дэлхийн нүүрсний хүрээлэн * [http://www.msnbc.msn.com/id/5174391/ MSNBC report on coal pollution health effects in the United States] * [https://web.archive.org/web/20050621112309/http://www.uic.com.au//nip83.htm Clean coal technologies] Нүүрс боловсруулах технологи ** [https://web.archive.org/web/20100809105829/http://www.jcoal.or.jp/overview_en/gijutsu.html Advanced methods of using coal] * [https://web.archive.org/web/20130303040016/http://www.fe.doe.gov/programs/fuels/hydrogen/Hydrogen_from_Coal_R%26D.html USDOE Hydrogen from Coal Research] Нүүрснээс устөрөгч ялгах * [http://smtc.uwyo.edu/coal/ Wyoming Coal] Вайомингийн Их Сургуулийн вэб хуудас * [https://web.archive.org/web/20070704031944/http://www.our-energy.com/coal_en.html Coal - origin, purification and consumption] Нүүрсний гарал үүсэл, баяжуулалт, хэрэглээ * [https://web.archive.org/web/20071206003202/http://www.stoke.gov.uk/ccm/museums/museum/2006/gladstone-pottery-museum/information-sheets/coal-in-north-staffordshire.en History of coal seams and the practice of coal mining in North Staffordshire, UK] [[Ангилал:Википедиа:Онцлох өгүүлэл]] [[Ангилал:Ашигт малтмалын геологи]] [[Ангилал:Нүүрс| ]] [[Ангилал:Нүүрсний уурхай]] [[Ангилал:Шатах ашигт малтмал]] qb72nlnjo05gu0emyan3ts4jn9idkb6 823262 823232 2025-06-28T10:33:22Z InternetArchiveBot 70653 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5 823262 wikitext text/x-wiki [[Файл:Coal.jpg|thumb|right|250px|Нүүрс]] {{Хадмал |монгол_бичиг =[[Зураг:Negüresü.PNG|21px]] |кирилл_буриад = |кирилл_монгол =нүүрс |кирилл_халимаг =нүүрсн }} [[Файл:Struktura chemiczna węgla kamiennego.svg|thumb|right|250px|Нүүрсний химийн найрлага (жишээ)]] '''Нүүрс''' нь хар, хар хүрэн өнгөтэй, амархан шатдаг нэгэн төрлийн "" шиг өнгөтэй чулуу юм. Нүүрс нь дээд ургамлын үлдэгдэл [[хүлэр|хүлэрээс]] үүсэх ба дотроо [[хүрэн нүүрс]], [[чулуун нүүрс]], [[антрацит]] гэсэн төрөлд хуваагдана. Бүрдүүлэгч үндсэн химийн элемент нь [[нүүрстөрөгч]], [[устөрөгч]] бөгөөд, [[хүчилтөрөгч]], [[хүхэр]], [[азот]] тодорхой хэмжээгээр агуулагдана. Нүүрс нь эрчим хүчний үндсэн эх үүсвэр бөгөөд нүүрсний ордыг [[уурхай|ил]] болон [[уурхай|далд уурхайгаар]] ашиглана. Нүүрс нь Дэлхийн хэмжээнд цахилгаан эрчим хүч гарган авах хамгийн гол түүхий эд бөгөөд мөн [[нүүрстөрөгчийн давхар исэл]]ийн гол үүсвэр болж байна. СО₂ нь [[хүлэмжийн хий]] бөгөөд [[цаг уур]]ын өөрчлөлт, [[Дэлхийн дулаарал|Дэлхийн дулаарлын]] гол шалтгаан гэж үзэж байна<ref>{{Webarchiv|url=http://www.agu.org/sci_soc/policy/positions/climate_change2008.shtml|wayback=20080513085904|text="Human Impacts on Climate"|archiv-bot=2023-09-26 16:04:59 InternetArchiveBot}} [[American Geophysical Union]]. Retrieved on Sept 23rd 2008</ref>. Нүүрсийг шатаах явцад [[байгалийн хий]]нээс хоёр дахин их, [[газрын тос]]ноос арай илүү хэмжээний СО₂ ялгардаг байна<ref> The EIA reports the following emissions in million metric tons of carbon dioxide: * Nat gas: 5,840.07 * Petroleum: 10,995.47 * Coal: 11,357.19 For 2005 as the official energy statistics of the US Government.[http://www.eia.doe.gov/iea/carbon.html]</ref>. Монгол орон нүүрсний нөөцөөр баялаг бөгөөд одоогоор [[таамаг нөөц]] 162 тэрбум тонноор үнэлэгдэж байна. == Нэршил == [[Англи хэл]]ний ''"Coal"'' буюу нүүрс гэдэг үг нь герман гаралтай үг ([[Герман хэл|германаар]] ''Kohle'', [[Швед хэл|шведээр]] ''kol''<ref>''[[Oxford English Dictionary]]'' 1989 edition</ref>) бөгөөд [[нүүрстөрөгч]] ("carbon") гэдэг нэр томьёо бас ижил үүсэлтэй. Модыг агааргүй орчинд халаан, түүнд агуулагдах ус, дэгдэмхий бодисыг зайлуулан, нүүрстөрөгчийн өндөр агуулгатай (нүүрстөрөгч 85-95 %), хар өнгөтэй, хөнгөн, нүх сүвэрхэг, бутрамтгай үлдэгдэл гаргаж авахыг "Модны нүүрс" ("Charcoal") гэж нэрлэнэ. == Нүүрсний төрөлүүд == * [[Хүрэн нүүрс]] (''Lignite'' мөн ''Brown coal'') нь бага хувирсан нүүрс бөгөөд ихэвчлэн дулааны цахилгаан станцaд түлш болгон хэрэглэдэг. * [[Чулуун нүүрс]] (''Sub-bituminous coal'' болон ''Bituminous coal'') - нүүрсний хувирлын дунд шатны бүтээгдэхүүн. Дулааны цахилгаан станцд түлш болгон хэрэглэхээс гадна зарим онцгой төрөл-[[коксжих нүүрс|коксжих нүүрсийг]] коксжуулан [[ган]]гийн үйлдвэрт хэрэглэнэ. * [[Хагас антрацит]] болон [[антрацит]] (''Anthracite'') - хамгийн их хувирсан нүүрс. Голчлон утаагүй түлш болгон хэрэглэнэ. == Нүүрсний хэрэглээ == === Түлшинд хэрэглэх === Нүүрсийг дулааны цахилгаан станцад шатааж, [[цахилгаан]], [[дулаан]] гаргаж авахад хэрэглэх ба дэлхийн нүүрсний жилийн хэрэглээ ойролцоогоор 7 тэрбум тонн. Нийт нүүрсний 75% нь цахилгаан гаргаж авахад зориулагдаж байгаа ба хамгийн том хэрэглэгч [[БНХАУ]], [[Энэтхэг]] 2 улс бөгөөд одоогийн байдлаар нэг жилд 1.7 тэрбум [[тонн]] нүүрс хэрэглэж байна. Уг бүс нутгийн нүүрсний хэрэглээ урьдчилсан тооцоогоор [[2025]] онд 2.7 тэрбумд хүрнэ гэж таамаглаж байна <ref>{{cite web | title=International Energy Outlook | url=http://www.eia.doe.gov/oiaf/ieo/coal.html | accessmonthday= September 9 | accessyear= 2005 }}</ref>. Одоогийн байдлаар нүүрсний хэрэглээ 3 жил тутамд ойролцоогооор 25% нэмэгдэж байгаа нь бусад төрлийн [[Шатах ашигт малтмал|эрчим хүчний түүхий эдүүдтэй]] харьцуулахад хамгийн их хурдацтайгаар хэрэглээ нь нэмэгдэх байгаа түүхий эд болж байна. Дэлхий дээр үйлдвэрлэж буй нийт эрчим хүчний 40%-ийг нүүрснээс гарган авч байгаа <ref>{{Cite web |url=http://www.worldcoal.org/pages/content/index.asp?PageID=188 |title=Archive copy |access-date=2008-10-22 |archive-date=2009-05-18 |archive-url=https://web.archive.org/web/20090518072233/http://www.worldcoal.org/pages/content/index.asp?PageID=188 |url-status=dead }}</ref> ба АНУ-д энэ хэмжээ 49% байна<ref>http://www.eia.doe.gov/cneaf/electricity/epa/figes1.html</ref>. === Коксжуулах === [[Кокс]] нь бага [[үнсжилт]], [[хүхэр|хүхрийн]] агуулгатай коксжих нүүрсийг агааргүй орчинд 1,000 ^oС дээш хэмд халаан гаргаж авсан саарал өнгөтэй, нүх сүвэрхэг бүтээгдэхүүн юм. Дулаан ялгаруулах чадвар өндөр, 29.6Мж/кг. [[кокс|Коксыг]] [[төмөр|төмрийн]] [[хүдэр]] хайлуулахад түлш, мөн ангижруулагч болгон хэрэглэнэ. Нүүрсийг коксжуулах явцад коксоос гадна нүүрсний давирхай (coal tar), хөнгөн [[газрын тос|тос]], [[байгалийн хий|хий]] ялгарна. === Хийжүүлэх === [[Газрын тос]], [[шатдаг хий|хийн]] үнийн өсөлтөөс хамааран сүүлийн жилүүдэд нүүрснээс [[байгалийн хий|шатдаг хий]] болон шингэн бүтээгдэхүүн (газрын тостой адил бүтээгдэхүүн) гарган авах технологийг эрчтэй хөгжүүлж байна. Нүүрсийг хийжүүлнэ гэдэг нь нүүрсийг өндөр даралт, температурын нөлөөн дор задлан, хийн бүтээгдэхүүн гаргаж авахыг хэлнэ. [[Өмнөд Африкийн Бүгд Найрамдах Улс]] нүүрсийг хийжүүлэх технологийг өргөнөөр хэрэглэж байгаа (ганц) орон юм. === Шингэрүүлэх === Нүүрсийг шууд болон шууд бус аргаар шингэрүүлэн [[бензин]], [[дизел|дизелийн]] түлш гарган авахад зориулсан хэд хэдэн технологи боловсрогдож, бэлэн болсон байна. Шууд бус аргаар шингэрүүлэх, [[Фишер Тропш технологи]] [[дэлхийн хоёрдугаар дайн|дэлхийн II дайны]] үед [[Герман|Германд]] боловсрогдсон бөгөөд одоо Өмнөд Африкийн Бүгд Найрамдах Улсын Сасол компани хэрэглэж байна. Уг технологи нь эхлээд нүүрсийг хийжүүлээд (тодорхой хэмжээний СО ба Н₂-ийг нэмж), дараа нь уг хийгээ конденсацлан хөнгөн [[нүүрсустөрөгч]] гарган авах арга юм. Эцэст нь нүүрсустөрөгчөө дахин нэрж бензин, дизелийн түлш гарган авна. Шууд шингэрүүлэх буюу устөрөгчжүүлэн шингэрүүлэх (''liquefaction by hydrogenation'') "Бергиус" технологийг Германд боловсруулсан<ref>Robert Haul: Friedrich Bergius (1884-1949), p. 62 in 'Chemie in unserer Zeit', VCH-Verlagsgesellschaft mbH, 19. Jahrgang, April 1985, Weinheim Germany </ref> ба Дэлхийн I ба II дайны үед ашиглаж байв. Шууд шингэрүүлэх хэд хэдэн өөр технологи боловсрогдсоноос, АНУ-ын Гальф Ойл компанийн боловсруулсан SRC-I and SRC-II (''Solvent Refined Coal'') технологи<ref>{{cite paper | author=Cleaner Coal Technology Programme | title=Technology Status Report 010: Coal Liquefaction | publisher=Department of Trade and Industry (UK) | date=October 1999 | url=http://www.dti.gov.uk/files/file18326.pdf | accessdate=2006-11-23 | format=PDF | archiveurl=http://web.archive.org/web/20070616133813/www.dti.gov.uk/files/file18326.pdf | archivedate=2007-06-16 }}</ref>, [[1976]] онд Вильбурн Шроедэр (''Wilburn C. Schroeder'') нэр дээр [[патент|патентлагдсан]] NUS корпорацийн технологи зэргийг дурьдах хэрэгтэй юм. NUS корпорацийн устөрөгчжүүлэн, шууд шингэрүүлэх технологи нь нүүрсийг нунтаглан, хатааж, 1% [[молибдени]] [[катализатори|катализаторийн]] тусламжтайгаар өндөр [[температур]], [[даралт|даралтын]] нөлөөгөөр, бага хэмжээний хий (C3/C4), шингэн (C5-C10) - бензиний фракц, NH₃, ба CO₂ гаргаж авна <ref>{{cite paper | author=Phillip A. Lowe, Wilburn C. Schroeder, Anthony L. Liccardi | title=Technical Economies, Synfuels and Coal Energy Symposium, Solid-Phase Catalytic Coal Liquefaction Process | publisher=The American Society of Mechanical Engineers | date=1976 | page=35}}</ref>. Нүүрснээс шингэн бүтээгдэхүүн гаргаж авах өөр нэг арга нь бага температурт [[нүүрстөрөгч|нүүрстөрөгчжүүлэх]] юм. Нүүрсийг бага температурт (450 and 700&nbsp;°C) коксжуулахад, [[нүүрсний давирхай|давирхай]] нь жирийн [[нүүрсний давирхай|давирхайнаас]] (800 to 1000&nbsp;°C-д [[кокс|коксжуулсанаас]]) илүү их хэмжээний хөнгөн [[нүүрсустөрөгч]] агуулдаг байна. Уг давирхайг дахин нэрж бензин, дизелийн түлш гарган авах боломжтой юм. Эдгээр бүх нүүрсийг шингэрүүлэх технологиудын сул тал нь [[газрын тос|газрын тосноос]] бензин, дизель түлш ялгаж авахаас хамаагүй илүү их хэмжээний [[нүүрстөрөгчийн давхар исэл]] (CO₂) ялгаруулдаг явдал юм. Тиймээс цаашид уг технологийг их хэмжээгээр хэрэглэх тохиолдолд, нүүрсийг шингэрүүлэх явцад ялгарч буй СО2-ийг багасгах, мөн агаар мандалд цацалгүйгээр СО₂-ийг [[азот]], эсвэл бусад хийн тусламжтайгаар шингэрүүлэх зэрэг аргаар шийдэх хэрэгтэй гэж үзэж байна. Нүүрсийг шингэрүүлэх нь нэгэн төрлийн нөөц технологи бөгөөд, газрын тосны нөөц, олборлолт багасан, эрэлт их хэмжээгээр нэмэгдсэн үед хэрэглэх боломжтой юм. Зарим судлаачдийн тооцоогоор, газрын тосны үнэ 35 ам.доллар/баррель орчим (болон түүнээс дээш) байгаа тохиолдолд, [[АНУ]] дотоодынхоо нүүрснээс бензин гаргаж авах нь эдийн засгийн хувьд ашигтай гэж гарсан байна<ref>{{cite web | title=Diesel Fuel News: Ultra-clean fuels from coal liquefaction: China about to launch big projects - Brief Article | url=http://www.findarticles.com/p/articles/mi_m0CYH/is_15_6/ai_89924477 | accessmonthday= September 9 |accessyear= 2005 }}</ref>. Хэдийгээр 35 ам.доллар/баррель гэдэг урт хугацааны [[газрын тос]]ны дундаж үнээс өндөр байгаа ч, яг одоогийн байдлаар газрын тосны үнэ үүнээс өндөр байгаа билээ. Одоо хэрэглэгдэж буй нүүрс шингэрүүлэх технологиудын талаархи Вилиамс, Ларсон (Williams and Larson, 2003) нарын тайлангаас үзэхэд, [[Хятад|Хятадад]] нүүрснээс гарган авч буй шингэн бүтээгдэхүүний өөрийн өртөг 25-35 ам.доллар/баррель байна. == Сөрөг нөлөө == === Нүүрсний уурхай, олборлолт === [[Файл:Coal mine Wyoming.jpg|thumb|Нүүрсний ил уурхай, [[Вайомин муж]], [[АНУ]]]] [[уурхай|Нүүрс олборлолт]] байгальд муугаар нөлөөлдөг. Нүүрсний уурхайд хөрс хуулалтын дараа, нүүрсэнд агуулагдах [[пирит]] (төмрийн сульфид) нь [[ус]], [[агаар|агаарын]] [[хүчилтөрөгч|хүчилтөрөгчтэй]] урвалд орж, [[хүхрийн хүчил]] үүсгэнэ. Уурхайн усыг шүүрүүлэх явцад уг [[хүхрийн хүчил]] гадагшлах ба уурхайн овоолго дахь [[пирит]] ч борооны устай урвалд орон удаан хугацааны туршид, тасралтгүй хүхрийн хүчил үүсгэсээр байдаг. Хүхрийн хүчил нь [[хөрс]], [[хөрсний ус|хөрсний усанд]] нэвчин, улмаар урсгал болон тогтмол усны [[рН]]-ын хэмжээг өөрчилж, [[амьтан]], [[ургамaл|ургамaлыг]] хордуулах ба улмаар мөхөхөд хүргэнэ. Ялангуяа усны амьтад рН-ийн өөрчлөлтийг тэсвэрлэдэггүй байна. 1930-аад оны үед, АНУ-ын нүүрсний [[уурхай|уурхайнуудын]] олборлолтын явцад, жилд 2.3 сая тн хүхрийн хүчил үүсдэг байсан гэсэн тооцоо байдаг. 1960-аад оны үед зөвхөн Огайо голын савд (the Ohio River), олборлолт хийж буй 1200 уурхайгаас жилд 1.4 сая тн [[хүхрийн хүчил]] гадагшилдаг байв. === Нүүрсийг шатаах === Бусад [[шатах ашигт малтмал|шатах ашигт малтмалуудтай]] адил, нүүрсийг шатаах явцад их хэмжээний [[нүүрстөрөгчийн давхар исэл]] (CO₂), азотын исэлүүд (NO_x), [[хүхрийн давхар исэл]] (SO₂) ялгарна. [[Хүхрийн давхар исэл]] хүчилтөрөгчтэй урвалд орон [[хүхрийн гуравч исэл]] (SO₃), улмаар [[хүхрийн хүчил]] үүсгэнэ. Уг хүхрийн хүчил нь борооны усыг хүчиллэгжүүлнэ. [[Хүчиллэг бороо]] нь химийн идэмхий шинжтэй, амьд байгаль болон хүний биед үлэмж хортой. Нүүрсний цахилгаан станцаас үлэмж хэмжээний (CO₂), мөн ажиллаж байгаа болон хаагдсан уурхайгаас нилээдгүй хэмжээний [[метан]] ялгарах ба эдгээр нь [[дэлхийн цаг уурын дулааралт|дэлхийн цаг уурын дулааралтын]] гол шалтгаан болж байна<ref>http://www.columbia.edu/~jeh1/2007/IowaCoal_20071105.pdf</ref>. Нүүрсэнд агуулагдах [[нүүрстөрөгч|нүүрстөрөгчийн]] хэмжээ [[газрын тос|газрын тосныхоос]] илүү бөгөөд бусад хортой хольцыг нүүрснээс салгах нь тосныхоос илүү төвөгтэй. Зөвхөн АНУ-д нүүрсний цахилгаан станцын хорт хаягдлаас болон жил бүр хэдэн арван мянган хүмүүс нас барж байгаа гэсэн судалгаа байна<ref>{{cite web | title=Deadly power plants? Study fuels debate | url=http://www.msnbc.msn.com/id/5174391/ | accessmonthday=September 4 |accessyear=2006}}</ref>. Сүүлийн үед цахилгаан станцын хортой хаягдалыг багасгах талаар нилээдгүй туршилт судалгаа хийж байна. Жишээлбэл, станцаас ялгарч буй [[нүүрстөрөгчийн давхар исэл|CO₂]] цуглуулан, [[нүүрстөрөгч]]ийг ялгаж, хадгалах технологи юм (одоогоор хэрэглэгдэж эхлээгүй). Нүүрс болон түүний хаягдалд (шатаах явцад ялгарах хий болон үнсэнд) [[хүнцэл]], [[хар тугалга]], [[меркури]], [[никель]], [[ванади]], [[берилли]], [[кадми]], [[бари]], [[хром]], [[зэс]], [[молибден]], [[цайр]], [[селени]], [[ради]] зэрэг [[хүнд металууд]], мөн бага хэмжээгээр [[Уран (химийн элемент)|уран]], [[тори]] зэрэг байгальд тааралдах [[цацраг идэвхит бодис|цацраг идэвхит бодисыг]] агуулдаг <ref>{{cite web | title=Coal Combustion | url=http://www.ornl.gov/info/ornlreview/rev26-34/text/colmain.html | accessmonthday=September 9 | accessyear=2005 | access-date=2007-05-31 | archive-date=2007-02-05 | archive-url=https://web.archive.org/web/20070205103749/http://www.ornl.gov/info/ornlreview/rev26-34/text/colmain.html | url-status=dead }}</ref><ref>{{cite web | title=Radioactive Elements in Coal and Fly Ash, USGS Factsheet 163-97 | url=http://greenwood.cr.usgs.gov/energy/factshts/163-97/FS-163-97.html | accessmonthday=September 9 | accessyear=2005 | access-date=2007-05-31 | archive-date=2006-12-09 | archive-url=https://web.archive.org/web/20061209214403/http://greenwood.cr.usgs.gov/energy/factshts/163-97/FS-163-97.html | url-status=dead }}</ref> . Эдгээр нь, ялангуяа [[цацраг идэвхит бодис|цацраг идэвхит бодисууд]], байгаль дээр нүүрсэнд агуулагдахдаа сарнимал, бага хэмжээтэй байх ч, их хэмжээний нүүрсийг шатаах явцад хуримтлагдан, зарим тохиолдолд атомын цахилгаан станцын хаягдлаас өндөр цацраг идэвхит бодисын агуулгатай байх тохиолдол бий <ref>{{cite web | title=Coal Combustion: Nuclear Resource or Danger | url=http://www.ornl.gov/info/ornlreview/rev26-34/text/colmain.html | accessmonthday=October 16 | accessyear=2006 | access-date=2007-05-31 | archive-date=2007-02-05 | archive-url=https://web.archive.org/web/20070205103749/http://www.ornl.gov/info/ornlreview/rev26-34/text/colmain.html | url-status=dead }}</ref>. Нүүрс нь дэлхийн цаг уурын өөрчлөлт болон агаарын бохирдлын талаар хяналт султай нутаг дэвсгэрт хүний эрүүл мэндэд маш сөргөөр нөлөөлж байгаа болно. == Энергийн хэмжээ == Нүүрсний ялгаруулах [[энерги|энергийн]] хэмжээ ойролцоогоор 24 Мж/кг <ref>{{cite web | last = Fisher | first = Juliya | title = Energy Density of Coal | work = The Physics Factbook | url = http://hypertextbook.com/facts/2003/JuliyaFisher.shtml|accessdate = 2006-08-25 }}</ref>, хэрэв kW-цаг -аар хэмжвэл 6.67 kW-цаг/кг болно. Нүүрсний цахилгаан станцын ашигт ажиллагааны коэффициент 30%. Өөрөөр хэлбэл 1 кг нүүрс шатаахад ялгарах 6.67 kW-цаг энергийн 30% буюу 2.0 kW-ц нь цахилгаан эрчим хүч болон хувирна. Жишээ нь, 100W-ийн компютер нэг жилд 876 kW-ц (100 W × 24 цаг × 365 {өдөр} = 876000 W-ц = 876 kW-ц) эрчим хүч хэрэглэнэ. Энэ хэмжээний эрчим хүчийг гарган авахын тулд : 876 kW-цаг/2.0 kW-цаг = 438 кг нүүрс зарцуулна<ref>A similar result, using a lightbulb instead, see<br />{{cite web | title = How much coal is required to run a 100-watt light bulb 24 hours a day for a year? | work = Howstuffworks | url = http://science.howstuffworks.com/question481.htm | accessdate = 2006-08-25 }}</ref>. Гэхдээ цахилгаан дамжуулах үед гарах шугамын цахилгаан эсэргүүцлийн алдагдлыг (5 - 10%) тооцвол үүнээс илүү хэмжээний цахилгаан (нүүрс) хэрэгтэй болох юм. == Нүүрстөрөгчийн хэмжээ == Нүүрсэнд агуулагдах нүүрстөрөгчийн хэмжээ хамгийн багадаа 50% буюу 1кг нүүрс 0.5кг-с дээш хэмжээний нүүрстөрөгч агуулна. байна. 0.5kg/12kg kmol<suр>-1</suр> = 1/24kmol, 1 mol N_A -тэй ([[Авогадрогийн тоо]]) тэнцүү. Энэ агаарын хүчилтөрөгчтэй нэгдэн [[нүүрстөрөгчийн давхар исэл]] үүсгэх ба (12 + 16 × 2 = жин(CO₂) = 44 кг/кмоль) болно. 1 кг нүүрс шатаахад, 1/24 кmol [[нүүрстөрөгчийн давхар исэл|CO₂]] ялгарах ба 1/24 кmol х 44 kг/kmol = 11/6 кг буюу ойролцоогоор 1.83 кг CO₂ болно. 1 кг нүүрсний 29.9% нь 2 kW-ц цахилгаан болон хувирах учир бид 1 kW-ц цахилгаан эрчим хүчний хэрэглээ тутамд 0.370 kg(CO₂) үүсгэж байна<ref>[http://www.eia.doe.gov/cneaf/electricity/page/co2_report/co2report.html CO₂ Emissions Report<!-- Bot generated title -->]</ref>. == Нүүрсний гүний шаталт == Нүүрсний давхраас ой, хээрийн түймэр болон, уурхайн дотоод шаталтын улмаас газрын гүнд шатна <ref>{{cite web | title=Sino German Coal fire project | url=http://www.coalfire.caf.dlr.de/projectareas/world_wide_distribution_en.html | accessmonthday=September 9 | accessyear=2005 | access-date=2007-06-28 | archive-date=2020-05-16 | archive-url=https://web.archive.org/web/20200516134445/https://web.archive.org/web/20050830091254/http://www.coalfire.caf.dlr.de/projectareas/world_wide_distribution_en.html | url-status=dead }}</ref> <ref>{{cite web | title=Committee on Resources-Index | url=http://resourcescommittee.house.gov/archives/108/testimony/johnmasterson.htm | accessmonthday=September 9 | accessyear=2005 | access-date=2007-06-28 | archive-date=2005-08-25 | archive-url=https://web.archive.org/web/20050825231038/http://resourcescommittee.house.gov/archives/108/testimony/johnmasterson.htm | url-status=dead }}</ref><ref>{{cite web | title=http://www.fire.blm.gov/textdocuments/6-27-03.pdf | url=http://www.fire.blm.gov/textdocuments/6-27-03.pdf | accessmonthday=September 9 | accessyear=2005 | access-date=2007-06-28 | archive-date=2016-08-29 | archive-url=https://web.archive.org/web/20160829162308/https://web.archive.org/web/20060218013724/http://www.fire.blm.gov/textdocuments/6-27-03.pdf | url-status=dead }}</ref>. Нүүрсний гүний шаталтын улмаас БНХАУ-д жил бүр 109 сая тн нүүрс шатаж, 200 сая тн [[нүүрстөрөгчийн давхар исэл]] ялгарч байна. Энэ нь дэлхийн хэмжээнд [[шатах ашигт малтмал|шатах ашигт малтмалаас]] үүсэж буй нийт CO₂-ийн 2-3% юм. АНУ-ын Пенсилвани мужийн хаагдсан нүүрсний уурхайд байрлаж байсан хогийг шатаасны улмаас [[1962]] онд эхэлсэн нүүрсний давхраасын гүний шаталт одоо хүртэл үргэлжилсээр байна. Австралийн "Шатаж буй уул"-ыг (Burning Mountain) галт уул гэж үздэг байв. Гэвч энэ нь сүүлийн 5,500 жилийн турш шатсаар байгаа нүүрсний гүний шаталтаас үүссэн утаа, үнс болохыг тогтоосон байна <ref>{{cite web | title=Burning Mountain Nature Reserve | url=http://www.nationalparks.nsw.gov.au/parks.nsf/ParkContent/N0503?Opendocument&ParkKey=N0503&Type=xo | accessmonthday= September 9 | accessyear= 2005 }}</ref>. == Дэлхийн нүүрсний нөөц == [[Файл:Coal mine in Dhanbad, India.jpg|thumb|Энэтхэгийн Жакарканд уурхай. Энэтхэгт Дэлхийн нүүрсний нөөцийн 10% ноогдоно.]] [[1996]] оны үнэлгээгээр дэлхийн нийт олборлож болох нөөцийг нэг [[грамм|эксаграмм]] (1 × 10¹⁵ кг буюу 1 триллон тн)-аар, түүний хагас нь чулуун нүүрс гэж үнэлсэн байна. Уг хэмжээний нүүрснээс гаргаж авах энергийн хэмжээг нь 290 зеттажоул <ref>Sustainable Energy" 2005 page 303 The MIT Press by Jefferson W. Tester et al. ISBN 0-262-20153-4</ref>, дэлхийн жилийн хэрэглээг 15 терраватт гэвэл <ref>BP2006 energy report, and US EIA 2006 overview</ref>, 600 жил хүрэлцэх хэмжээний нөөц юм. Английн [[Бритиш Петролеум]] компанийн 2005 оны эцсээр хийсэн тооцоогоор, дэлхийн нүүрсний нөөц 909,064 сая тн-оор үнэлэгдсэн байна. [[Америкийн Нэгдсэн Улс]], [[Оросын Холбооны Улс]], [[Австрали]], [[Хятад]], [[Энэтхэг]], [[Өмнөд Африкийн Бүгд Найрамдах Улс|Өмнөд Африк]] зэрэг орнууд нүүрсний ихээхэн нөөцтэй юм. {| {{prettytable}} |+ '''Нүүрсний нийт нөөц, [[1999]] оны байдлаар (сая тн)<ref>{{Cite web |url=http://www.worldenergy.org/wec-geis/publications/reports/ser/coal/coal.asp |title=Archive copy |access-date=2007-06-28 |archive-date=2007-01-27 |archive-url=https://web.archive.org/web/20070127034512/http://www.worldenergy.org/wec-geis/publications/reports/ser/coal/coal.asp |url-status=dead }}</ref>''' |- | width="100pt"|'''Орон''' | width="120pt"|'''[[чулуун нүүрс|Битумжсан нүүрс]]''' ([[антрацит]] багтсан) | width="120pt"|'''[[чулуун нүүрс|Хагас битумжсан нүүрс]]''' | width="120pt"|'''[[Хүрэн нүүрс]]''' | width="100pt"|'''Нийт''' |- |[[Америкийн Нэгдсэн Улс]] ||115891||101021||33082||249994 |- |[[Оросын Холбооны Улс]] ||49088||97472||10450||157010 |- |[[Хятад]] ||62200||33700||18600||114500 |- |[[Энэтхэг]] ||82396||||2000||84396 |- |[[Австрали]] ||42550||1840||37700||82090 |- |[[Герман]] ||23000||||43000||66000 |- |[[Өмнөд Африкийн Бүгд Найрамдах Улс|Өмнөд Африк]] ||49520||||||49520 |- |[[Украин]] ||16274||15946||1933||34153 |- |[[Казахстан]] ||31000||||3000||34000 |- |[[Польш]] ||20300||||1860||22160 |} == Нүүрс экспортлогч орнууд == {| {{prettytable}} |+ '''Нүүрсний экспорт, орон болон жилээр (сая тн)'''<ref>http://www.eia.doe.gov/oiaf/aeo/supplement/pdf/suptab_114.pdf </ref> |- | width="130pt"|'''Орон''' | width="100pt"|'''2003''' | width="100pt"|'''2004''' |- | [[Австрали]] | 238.1 | 247.6 |- | [[Америкийн Нэгдсэн Улс]] | 43.0 | 48.0 |- | [[Өмнөд Африкийн Бүгд Найрамдах Улс|Өмнөд Африк]] | 78.7 | 74.9 |- | [[Зөвлөлт Холбоот Улс|Хуучин Зөвлөлт Холбоот Улс]] | 41.0 | 55.7 |- | [[Польш]] | 16.4 | 16.3 |- | [[Канад]] | 27.7 | 28.8 |- | [[Хятад]] | 103.4 | 95.5 |- | [[Өмнөд Америк]] | 57.8 | 65.9 |- | [[Индонез]] | 107.8 | 131.4 |- | '''Нийт''' | '''713.9''' | '''764.0''' |} [[Файл:Tagebau Garzweiler Panorama 2005.jpg|center|1000px|thumb|Германы Гарцвайлер дахь нүүрсний ил уурхай. Өндөр нарийвчлалтай дэлгэмэл зураг.]] == Бусад холбоотой сэдвүүд == * [[Шатах ашигт малтмал]] * [[Дэлхийн дулаарал]] * [[Газрын тос]] * [[Геологи]] * [[Шингэрүүлсэн байгалийн хий]] == Эшлэл == {{Reflist}} == Цахим холбоос == * [https://web.archive.org/web/20080119164838/http://www.coalonline.org/site/coalonline/content/home Coal Online] Утаагүй түлш боловсруулах технологийн талаар * [https://web.archive.org/web/20110225003728/http://www.worldcoal.org/ World Coal Institute] Дэлхийн нүүрсний хүрээлэн * [http://www.msnbc.msn.com/id/5174391/ MSNBC report on coal pollution health effects in the United States] * [https://web.archive.org/web/20050621112309/http://www.uic.com.au//nip83.htm Clean coal technologies] Нүүрс боловсруулах технологи ** [https://web.archive.org/web/20100809105829/http://www.jcoal.or.jp/overview_en/gijutsu.html Advanced methods of using coal] * [https://web.archive.org/web/20130303040016/http://www.fe.doe.gov/programs/fuels/hydrogen/Hydrogen_from_Coal_R%26D.html USDOE Hydrogen from Coal Research] Нүүрснээс устөрөгч ялгах * [http://smtc.uwyo.edu/coal/ Wyoming Coal] Вайомингийн Их Сургуулийн вэб хуудас * [https://web.archive.org/web/20070704031944/http://www.our-energy.com/coal_en.html Coal - origin, purification and consumption] Нүүрсний гарал үүсэл, баяжуулалт, хэрэглээ * [https://web.archive.org/web/20071206003202/http://www.stoke.gov.uk/ccm/museums/museum/2006/gladstone-pottery-museum/information-sheets/coal-in-north-staffordshire.en History of coal seams and the practice of coal mining in North Staffordshire, UK] [[Ангилал:Википедиа:Онцлох өгүүлэл]] [[Ангилал:Ашигт малтмалын геологи]] [[Ангилал:Нүүрс| ]] [[Ангилал:Нүүрсний уурхай]] [[Ангилал:Шатах ашигт малтмал]] etxot2rtwd4kpd5y0or0w9x4515hpb5 0 6386 823212 823118 2025-06-27T18:15:26Z InternetArchiveBot 70653 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5 823212 wikitext text/x-wiki {{Инфобокс улс | conventional_long_name = Оманы Султант Улс | common_name = Оман | native_name = {{native name|ar|سلطنة عُمان|italics=off}}<br />''{{transliteration|ar|Salṭanat ʻUmān}}'' | image_flag = Flag of Oman.svg | flag_type = [[Оманы төрийн далбаа|Далбаа]] | image_coat = National emblem of Oman.svg | symbol_type = [[Оманы үндэсний сүлд|Үндэсний сүлд]] | national_anthem = {{lang|ar|نشيد السلام السلطاني}}<br />"[[Оманы төрийн дуулал|ас-Салам ас-Султани]]"<br />"Султаны ёсолгоо"{{parabr}}{{center|[[File:Peace to the Sultan (نشيد السلام السلطاني).ogg]]}} | image_map = File:Oman (better) (orthographic projection).svg | map_caption = Арабын хойг дахь Оманы байршил (хар ногоон) | capital = [[Маскат]] | coordinates = {{Coord|23|35|20|N|58|24|30|E|type:city}} | largest_city = capital | official_languages = [[Стандарт араб хэл|Араб хэл]]<ref>{{cite web |title=Basic Statute of the State promulgated by Royal Decree 101/96 |url=https://mola.gov.om/eng/legislation/laws/details.aspx?id=1 |website=MINISTRY OF JUSTICE AND LEGAL AFFAIRS |access-date=2023-07-10 |archive-date=2020-07-07 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200707234954/http://mola.gov.om/eng/legislation/laws/details.aspx?id=1 |url-status=dead }}</ref> | religion = {{tree list}} *88.9% [[Оман дахь лалын шашин|Ислам]] ([[төрийн шашин|албан ёсны]]) **47.2% [[Суннит Ислам|Суннит]] **35.2% [[Ибадит Ислам|Ибадит]] **6.5% [[Шиит Ислам|Шиит]] *5.5% [[Оман дахь хиндү шашин|Хиндүизм]] *3.6% [[Оман дахь христийн шашин|Христ]] *2% [[Оман дахь шашин шүтлэг|Бусад]]<ref>{{cite web | url=https://www.thearda.com/world-religion/national-profiles?u=171c | title=National Profiles }}</ref> | religion_year = 2020 | demonym = [[Оманчууд]] | government_type = [[Нэгдмэл улс|Нэгдмэл]] [[Исламын улс|Исламын]] [[хэмжээгүй эрхт хаант засаг]] | leader_title1 = [[Оманы удирдагчдын жагсаалт|Султан]] | leader_name1 = [[Хейсам бен Тарик]] | leader_title2 = [[Оманы хунтайж|Хунтайж]] | leader_name2 = [[Тейязин бин Хейсам]] | legislature = [[Оманы Зөвлөл]] | upper_house = [[Оманы Төрийн зөвлөл|Төрийн зөвлөл (Мажлис аль-Давла)]] | lower_house = [[Оманы Зөвлөлдөх Ассамблей|Зөвлөлдөх Ассамблей (Мажлис аль-Шура)]] | sovereignty_type = Түүх | established_event1 = [[Бану Азд|Азд]] омгийн нүүдэл | established_date1 = 130 | established_event2 = Аль-Жуланда | established_date2 = 629 | established_event3 = {{nowrap|[[Имамат Оман|Имамат]] улс байгуулагдав<ref>{{cite encyclopedia|title=Oman|url=http://encarta.msn.com/encyclopedia_761561099_7/Oman.html|publisher=MSN Encarta|archive-url=https://web.archive.org/web/20091028154443/http://encarta.msn.com/encyclopedia_761561099_7/Oman.html|archive-date=28 October 2009|quote=In 751 Ibadi Muslims, established an imamate in Oman. Despite interruptions, the Ibadi imamate survived until the mid-20th century.|url-status=dead}}</ref>}} | established_date3 = 751 | established_event4 = [[Набаны улс]] | established_date4 = 1154 | established_event5 = [[Португалын Оман]] | established_date5 = 1507–1656 | established_event6 = [[Ярубын улс]] | established_date6 = 1624 | established_event7 = [[Аль-Саид]]ын угсаа | established_date7 = 1744 | established_event8 = [[Маскат-Оман]] | established_date8 = 1 сарын 8, 1856 он | established_event9 = [[Жабал-Ахдарын дайн]] | established_date9 = 1954–1959 | established_event10 = [[Дофарын бослого]] | established_date10 = 1963 оны 6 сарын 9 – 1976 оны 3 сарын 11 | established_event11 = Оманы Султант Улс | established_date11 = 8 сарын 9, 1970 он | established_event12 = НҮБ-д [[НҮБ-ын Аюулгүйн Зөвлөлийн 299-р тогтоол|элсэв]] | established_date12 = 10 сарын 7, 1971 он | established_event13 = [[Оманы үндсэн дүрэм|Одоогийн үндсэн хууль]] | established_date13 = 1 сарын 6, 2021 он<ref>{{cite web |title=Oman |url=https://carnegieendowment.org/2010/07/15/oman-pub-41227 |publisher=Carnegie Endowment for International Peace |access-date=31 December 2021 |date=15 July 2010}}</ref> | area_km2 = 309,500 | area_rank = 70 | area_sq_mi = 119,498 <!--Do not remove per [[WP:MOSNUM]]--> | percent_water = бага | population_estimate = {{UN_Population|Oman}}{{UN_Population|ref}} | population_census = 2,773,479<ref name="2010Census">{{cite web |url=http://www.ncsi.gov.om/documents/Census_2010.pdf |title=Final Results of Census 2010 |publisher=National Center for Statistics & Information |access-date=7 January 2012 |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20130518190005/http://www.ncsi.gov.om/documents/Census_2010.pdf |archive-date=18 May 2013 }}</ref> | population_estimate_year = {{UN_Population|Year}} | population_estimate_rank = 125 | population_census_year = 2010 | population_density_km2 = 15 | population_density_sq_mi = 40 <!--Do not remove per [[WP:MOSNUM]]--> | population_density_rank = 177 | GDP_PPP = {{increase}} $165.947&nbsp;тэрбум<ref name=imf2>{{cite web |url=https://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2019/02/weodata/weorept.aspx?pr.x=64&pr.y=5&sy=2017&ey=2024&scsm=1&ssd=1&sort=country&ds=.&br=1&c=449&s=NGDPD%2CPPPGDP%2CNGDPDPC%2CPPPPC&grp=0&a= |title=World Economic Outlook Database, October 2019 |website=IMF.org |publisher=[[International Monetary Fund]] |access-date=20 October 2019}}</ref> | GDP_PPP_year = 2022 | GDP_PPP_rank = 78 | GDP_PPP_per_capita = {{increase}} $35,286 | GDP_PPP_per_capita_rank = 71 | GDP_nominal = {{increase}} $110.127&nbsp;тэрбум<ref name=imf9>{{cite web | url=https://www.imf.org/en/Publications/WEO/weo-database/2022/April/weo-report?c=512,914,612,171,614,311,213,911,314,193,122,912,313,419,513,316,913,124,339,638,514,218,963,616,223,516,918,748,618,624,522,622,156,626,628,228,924,233,632,636,634,238,662,960,423,935,128,611,321,243,248,469,253,642,643,939,734,644,819,172,132,646,648,915,134,652,174,328,258,656,654,336,263,268,532,944,176,534,536,429,433,178,436,136,343,158,439,916,664,826,542,967,443,917,544,941,446,666,668,672,946,137,546,674,676,548,556,678,181,867,682,684,273,868,921,948,943,686,688,518,728,836,558,138,196,278,692,694,962,142,449,564,565,283,853,288,293,566,964,182,359,453,968,922,714,862,135,716,456,722,942,718,724,576,936,961,813,726,199,733,184,524,361,362,364,732,366,144,146,463,528,923,738,578,537,742,866,369,744,186,925,869,746,926,466,112,111,298,927,846,299,582,487,474,754,698,&s=NGDPD,&sy=2022&ey=2022&ssm=0&scsm=1&scc=0&ssd=1&ssc=0&sic=0&sort=country&ds=.&br=1 |title=World Economic Outlook Database, April 2022 |website=IMF.org |publisher=[[International Monetary Fund]] |access-date= August 22, 2022 }}</ref> | GDP_nominal_year = 2022 | GDP_nominal_rank = 66 | GDP_nominal_per_capita = {{increase}} $23,416 | GDP_nominal_per_capita_rank = 55 | Gini = 30.75 <!--number only--> | Gini_year = 2018 | Gini_change = <!--increase/decrease/steady--> | Gini_ref = <ref>{{cite web |url=https://data.gov.om/wnewgpb/income-expenditure-statistics?tsId=1059020 |title=Urban – Gini index – Omani – Total |publisher=The National Centre for Statistics and Information, Sultanate of Oman |access-date=20 May 2018 |archive-date=21 Тавдугаар сар 2018 |archive-url=https://web.archive.org/web/20180521021256/https://data.gov.om/wnewgpb/income-expenditure-statistics?tsId=1059020 |url-status=dead }}</ref> | Gini_rank = | HDI = 0.816 <!--number only--> | HDI_year = 2021 <!--Please use the year to which the HDI refers, not the publication year--> | HDI_change = increase<!--increase/decrease/steady--> | HDI_ref = <ref name="HDI">{{cite web|url=https://hdr.undp.org/system/files/documents/global-report-document/hdr2021-22pdf_1.pdf|title=Human Development Report 2021/2022|language=en|publisher=[[United Nations Development Programme]]|date=8 September 2022|access-date=8 September 2022}}</ref> | HDI_rank = 54 | currency = [[Оманы риал]] | currency_code = OMR | time_zone = [[Персийн Булангийн Стандарт Цаг|GST]] | utc_offset = +4 | date_format = өө.сс.жжжж | drives_on = Баруун | calling_code = [[+968]] | cctld = [[.om]], [[عمان.]] | official_website = [http://www.oman.om www.oman.om] }} '''Ома́н''', бүтэн нэрээрээ '''Оманы Султант Улс''' — [[Өрнөд Ази]]д оршдог [[бүрэн эрхт улс|бүрэн эрхт]] '''[[улс]]''' юм. Оман [[Арабын тэнгис]] болон [[Оманы булан]]д гарцтай. Хуурай газраар [[Эмирт Араб]], [[Саудын Араб]], [[Йемен]]тэй хиллэдэг. [[Ормузын хоолой]]н тал хагасыг хянаж, [[Иран]], [[Пакистан]]тай усаар хиллэнэ. [[Мусандам]] хойг нь үндсэн биеэс тусдаа оршдог. 309 мянган км² газар, 4.6 сая хүн амтай. [[Маскат]] нийслэлтэй, [[Сиб]], [[Низва]] зэрэг хоттой. Тэнгисийн эрэг, [[цөл]] бүхий Оманд [[араб угсаатан]] голлон амьдардаг. Хүн амын тал хувь нь Оманы иргэн, тал нь гадаад улсын иргэн байна. Албан бичигт [[араб хэл]]ийг хэрэглэнэ. [[Лал]] шашны [[ибадит]] урсгал зонхилдог ганц орон юм. Оманд эртнээс хүн амьдарсан ба нутгийн гүнд овог аймаг буюу шашны тэргүүн [[имам]]ын мэдлийн улс, харин эргээр худалдаачин буюу [[султан]]ы улс оршин байв. 17-р зуунаас Оманы султан хүчирхэгжиж [[Португал]], [[Британи]]тай зэрэгцэн газар тэнгис гатлан газар колоничлох болсон ба [[Дорнод Африк]]ийн [[Занзибар]]т султан амьдран суужээ. Маскат худалдааны боомт байсаар байв. 1959 онд султан улсын цор ганц удирдагч болсон. Оман Британийн дэмжлэгийг авсан, уламжлалт харилцаатай. Хэмжээгүй эрхт [[хаант засаг]]тай. [[Кабус]] султан 1970 оноос хойш төр барьж, парламентат ёсыг үүсгэж, эдийн засгийг чөлөөлжээ. Оман [[газрын тос]] экспортолдог, өндөр орлоготой орон юм. {{Олон нэр |хэл1 = Монгол‎‎ бичиг |бичиг1 = Оман ^кирил |хэл2 = [[латин үсэг|Араб үсэг]] |бичиг2 = عمان ^араб → ''Уман'' |хэл3 = [[латин үсэг|Латин үсэг]] |бичиг3 = Oman ^англи |хэл4 = [[кирил үсэг|Кирил үсэг]] |бичиг4 = Оман ^орос |тэмдэглэл = }} == Газар зүй == Оман 309,500 хавтгай дөрвөлжин километр газар нутагтай, дэлхийн [[Улс орнуудын газар нутгийн хэмжээ|71-р том]] орон юм. [[Зураг:Oman_Topography.png|thumb|left|150px|Физик газрын зураг]] [[Зураг:Oman-Oasis.jpg|thumb|left|150px|Цөлийн баян бүрд]] === Байрлал === Оман хойд өргөргийн 16° — 28°, зүүн уртрагийн 52° — 60° дотор [[Өрнөд Ази]], [[Өрнөд өмнөд Ази]]д хамааран [[Арабын хойг]]ийн дорнод өмнөд хязгаарт байна. Эргийн урт - 3165 км. Дорнод талаараа [[Оманы булан]], өмнөд талаараа [[Арабын тэнгис]]ийн эрэгтэй. Өрнөд талаараа [[Эмирт Араб]]тай 410 км, [[Саудын Араб]]тай 676 км, [[Йемен]]тэй 288 км зурвасаар хиллэдэг. Умард үзүүр [[Мусандам]] хойг нутгийн бусад хэсгээс салангид, [[Ормузын хоолой]]н эрэгт байдаг. === Газрын тогтоц === Оманы газар нутгийн 82% [[Арабын цөл]]ийн хэсэг байна. 15% нь уул нуруу, 3% нь эргийн нам зурвас байна. [[Руб эль-Халийн цөл]] нь Арабын хойгийн цөм хэсгээс Оманыг тусгаарладаг байгалийн бартаа юм. Дорнод эргээр [[Хажарын нуруу]] Мусандам хойгоос [[Сур хот]] хүртэл нумран тогтжээ. Хажар нуруу эрэг хоёрын дундуур [[Батина]] нутаг байна. Оманы эрэг дагуух арлаас том нь [[Масира]] юм. Оманы хамгийн өндөр цэг нь [[Шам]] (3000 м) бол нам доор цэг нь тэнгисийн эрэг болно. === Газрын тогтоц === Оман хуурай, халуун, тэнгисийн чийглэг уур амьсгалтай. Дунджаар 30 °C - 40 °C хална. Жилийн хур тунадас [[Маскат]] хавьд 100 мм, уулархаг нутгаар 400 мм унадаг. == Хүн ам зүй == {| class="wikitable" style="line-height:0.9em; border:1px black; float:right; margin-right:1em; margin:10px" |- ! style="width:50px;"| Он !! Хүн ам |- | 1950 || 456,000 |- | 1970 || 732,000 |- | 1990 || 1,868,000 |- | 2010 || 2,782,000 |- | 2016 || 4,550,538 |} [[Зураг:Population pyramid of Oman 2015.png|thumb|left|150px|Нас хүйсний зураг]] Оман улсад 2016 оны байдлаар 4,550,538 хүн оршин сууж байна. Хүн амын дунд 0-14 насны багачууд 22%, 15-64 насны хөдөлмөрийн чадвартан 75%, 65-аас дээш өндөр настан 2%-ийг бүрдүүлж байна. Дундаж наслалт - 74 жил. Хүйсийн харьцаа - 1.46 эр/эм. Хүн амын жилийн өсөлт - 2.2%. Хүн амын 91% бичиг үсэгт тайлагдсан. Эрэгтэйд 93%, эмэгтэйд 85% байна. [[Зураг:Bedouin family-Wahiba Sands.jpg|thumb|left|180px|Бедуйн айл]] [[Зураг:Oman_(124).jpg|thumb|left|180px|1899 он. Оманы айл]] === Ард түмэн === Оманы 2.3 сая оршин суугч нь Оманы иргэн, 2.2 сая нь гадаадын иргэн, цагаач байна. Хүн амын дунд [[араб угсаатан]] олонх бөгөөд тэнгисийн худалдааны мөрөөр холбогдсон [[балуч ястан|балуч]], [[Энэтхэг]], [[Пакистан]], [[Шри Ланка]], [[Бангладеш]], [[Африк]] гаралтай хүмүүс цөөнх байна. === Хэл бичиг === Оман улсад [[араб хэл]]ийг албан ёсноо хэрэглэнэ. [[Араб үсэг|Араб үсгээр]] бичдэг. Мөн [[балуч хэл|балуч]], [[хинди хэл|хинди]] зэрэг хэл хүн амын цөөн хэсэгт хэрэглэгдэнэ. [[Англи хэл]]ийг гуравдагч хэл болгон бага сургуульд зааж сургадаг. Гудамж, замын хаяг тэмдэг араб, англи хос бичигтэй. === Шашин шүтлэг === Оманы хүн амын 86% нь [[лал]] шашин шүтдэг. Ибадит урсгал зонхилж, цөөнхөд суннит, шийт ёс мөрдөгдөнө. Хүн амын 6% [[христийн шашин|христ]], 5% [[хиндү шашин|хиндү]], 1% [[буддын шашин|буддын]] шашин шүтлэгтэй. === Хот суурин === [[Зураг:Ruwi quarter in Mascat, Oman.jpg|thumb|left|180px|[[Маскат]]]] Оманы хүн амын 71% хот газар суудаг. Томоохон хотоос дурдвал: {|class="wikitable" |+ |- valign="top" | * [[Маскат]] (797,000 хүнтэй) * [[Сиб]] (237,816) * [[Салала]] (163,140) * [[Баушар]] (159,487) || * [[Сухар]] (108,274) * [[Сувайк]] (107,143) * [[Ибри]] (101,640) * [[Сахам]] (89,327) |} == Түүх == === Эртний үе === [[Зураг:World Heritage Grave Al Ayn Oman.JPG|thumb|left|180px|Аль-Айн агуй нь дэлхийн соёлын өвд багтжээ]] Оманд [[Африк]]ийн дорно умар эрэгт олдсон чулуун зэвсгийн олдвортой төстэй НТӨ 100,000 оны үед хамаарах [[чулуун зэвсэг]] хэрэглэл 2011 онд олдсон. [[Ибри]] хотын ойрх Дереазед НТӨ 8000 оны үеэс [[газар тариалан]] эрхэлсэн, хүний ул мөр байна. [[Шумер]]ийн цаг тооны бичигт [[зэс]]ийн уурхай бүхий Оманы нутгийг «Маган» гэдэг байв. Оманы нутаг түүхийн хувьд хоёр хэсгээс бүрдсээр 20-р зуунтай золгосон. Нэг нь [[имам]]ын захиргааны дотор газар, нөгөө нь [[султан]]ы захиргааны эргийн газар. Олон газраас ирэл гарвалтай [[араб угсаатан|араб]] угсаатан зонхилон амьдарч ирсэн. [[Йемен]]ы Уман нутгаас ихэнх нь иржээ. НТӨ I мянганд Оманы [[Сохар]] зэрэг эргийн хот суурин [[Ахемен]], [[Парфян]], [[Сасан]] зэрэг [[перс]] улсын мэдэлд байв. Дотор Оманд нутгийн хүмүүс амьдарч байв. Загас, мал аж ахуй голчлон эрхэлж байв. === Дотор Оман === [[Зураг:Maskat & Oman map.png|thumb|right|180px|Оманы хоёр нутаг]] 7-р зуунд зөнч [[Мухаммед]]ийн илгээсэн Зайд ибн Харита Оманд [[лал]] шашныг дэлгэрүүлэв. Лал шашны [[ибадит]] урсгал 8-р зуунаас өнөөг хүртэл нутгийн ардын гол ёс дэг болсон. Идабит ёсонд шашны тэргүүн имамын хүч нөлөө их бөгөөд 1970 он хүртэл Дотор Оманы овог аймгийн ноёд имамд захирагдаж байв. Оманыг [[Кармат]] (931-932), [[Буи]] (967-1053), [[Сельжук]] (1053-1154) зэрэг харь улс халдан эзэлж байв. Дотор Оманд [[Набаны улс]] (1154-1470), [[Ярубын улс]] (1624-1742) зэрэг нутгийн имамт улс оршин тогтножээ. === Эргийн Оман === [[Зураг:Sultan's_Palace,_Zanzibar.JPG|thumb|left|180px|19-р зуунд баригдсан [[Занзибар]] дахь султаны харш]] 1515-1650 онд [[Маскат]] нь [[Португал]]ын колони байсан ба Ярубын улс Маскатыг буцаан авч, Дорно Африк дахь Португалын колониудыг авч боол худалдаалах болсон. 1719 онд хаан ширээ залгамжлах будлианаас дайтсаар 1742 онд [[Аль-Саид]]ын угсааныхан султан суусан нь одоо ч хэвээр байна. Дайнаар алдагдсан нутгуудаа эргүүлэн авч [[Султан Саид ибн]] султан Дорно Африкийн [[Занзибар]] арлыг болон Пакистан дахь [[Гвадар]]ыг эзэмшиж, [[боолын худалдаа]]наас орлого олж байв. Султаныг нас барахад хоёр хүү нь улсыг [[Маскат-Оман]], Занзибар гэж хоёр салгав. Мөн Аззам нь өөрийгөө имам өргөмжилж зарим аймгийн дэмжлэгийг олов. Маскат-Омантай [[Британийн эзэнт гүрэн|Британи]] дотно харилцаж байв. Султанд олон улстай харилцах эрх байсан бөгөөд 1920-оод оны газрын тосны гэрээнд Оманыг бүхэлд нь төлөөлж гарын үсэг зурсан. Султан болон имамын зөрчилдөөн явагдсаар байсан. [[Жабал-Ахдарын дайн|1954-1959 онд]] иргэний дайн болж султан [[Низва]], Ибри хотыг эзэлж, имам [[Саудын Араб]] руу дутаажээ. Улсын нэрийг дан «Оман» гэж нэрийдэв. 1958 онд Гвадарыг [[Пакистан]]д худалдав. === Нэгдсэн улс === [[Зураг:Oman._Dhofar_1970_(8596723373).jpg|thumb|right|180px|Дофарын бослого. 1970 он.]] 1964 онд [[Дофар]] мужид [[коммунист]] хүчин бослого гаргажээ. [[Саид бин Таймур]] султаны назгай байдлыг төрийн эргэлтээр шийдэж хүү Кабус нь султан ор залгав. Их Британи, [[Иран]]ы тусламжаар цэрэг техникээ зузаатгаж 1976 онд бослогыг даран сөнөөв. Үндсэн хууль, төр засаг, эдийн засгийн шинэчлэл хийгдэв. Оман газрын тос экспортолдог, эдийн засгийн эрх чөлөө сайн орон болсон. Оман одоогоор стратегийн ач холбогдолтой [[Ормузын хоолой]]н тал хэсгийг хянаж байна. Оманд 2004 онд эмэгтэй хүн төрийн өндөр албанд сонгогдон ажилласан нь [[Араб дахин]]д сонин тохиолдол юм. 2011 оны [[Арабын хавар|Арабын хавраар]] эсэргүүцэл жагсаал гарсанд [[Кабус]] султан ажлын байр, тэтгэмж амлан намжаажээ. == Лавлах бичиг == {{лавлах холбоос|2}} {{Ази}} {{Хөтлөгч мөр Арабын Барилдлага}} {{OIC}} [[Ангилал:Азийн орон]] [[Ангилал:Нэгдсэн Үндэстний Байгууллагын гишүүн орон]] [[Ангилал:Оман| ]] [[Ангилал:Хаант Улс]] 1asq62sxzhjs3il3ika7u67usw1mpgy 823233 823212 2025-06-28T02:35:30Z InternetArchiveBot 70653 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5 823233 wikitext text/x-wiki {{Инфобокс улс | conventional_long_name = Оманы Султант Улс | common_name = Оман | native_name = {{native name|ar|سلطنة عُمان|italics=off}}<br />''{{transliteration|ar|Salṭanat ʻUmān}}'' | image_flag = Flag of Oman.svg | flag_type = [[Оманы төрийн далбаа|Далбаа]] | image_coat = National emblem of Oman.svg | symbol_type = [[Оманы үндэсний сүлд|Үндэсний сүлд]] | national_anthem = {{lang|ar|نشيد السلام السلطاني}}<br />"[[Оманы төрийн дуулал|ас-Салам ас-Султани]]"<br />"Султаны ёсолгоо"{{parabr}}{{center|[[File:Peace to the Sultan (نشيد السلام السلطاني).ogg]]}} | image_map = File:Oman (better) (orthographic projection).svg | map_caption = Арабын хойг дахь Оманы байршил (хар ногоон) | capital = [[Маскат]] | coordinates = {{Coord|23|35|20|N|58|24|30|E|type:city}} | largest_city = capital | official_languages = [[Стандарт араб хэл|Араб хэл]]<ref>{{cite web |title=Basic Statute of the State promulgated by Royal Decree 101/96 |url=https://mola.gov.om/eng/legislation/laws/details.aspx?id=1 |website=MINISTRY OF JUSTICE AND LEGAL AFFAIRS |access-date=2023-07-10 |archive-date=2020-07-07 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200707234954/http://mola.gov.om/eng/legislation/laws/details.aspx?id=1 |url-status=dead }}</ref> | religion = {{tree list}} *88.9% [[Оман дахь лалын шашин|Ислам]] ([[төрийн шашин|албан ёсны]]) **47.2% [[Суннит Ислам|Суннит]] **35.2% [[Ибадит Ислам|Ибадит]] **6.5% [[Шиит Ислам|Шиит]] *5.5% [[Оман дахь хиндү шашин|Хиндүизм]] *3.6% [[Оман дахь христийн шашин|Христ]] *2% [[Оман дахь шашин шүтлэг|Бусад]]<ref>{{cite web | url=https://www.thearda.com/world-religion/national-profiles?u=171c | title=National Profiles }}</ref> | religion_year = 2020 | demonym = [[Оманчууд]] | government_type = [[Нэгдмэл улс|Нэгдмэл]] [[Исламын улс|Исламын]] [[хэмжээгүй эрхт хаант засаг]] | leader_title1 = [[Оманы удирдагчдын жагсаалт|Султан]] | leader_name1 = [[Хейсам бен Тарик]] | leader_title2 = [[Оманы хунтайж|Хунтайж]] | leader_name2 = [[Тейязин бин Хейсам]] | legislature = [[Оманы Зөвлөл]] | upper_house = [[Оманы Төрийн зөвлөл|Төрийн зөвлөл (Мажлис аль-Давла)]] | lower_house = [[Оманы Зөвлөлдөх Ассамблей|Зөвлөлдөх Ассамблей (Мажлис аль-Шура)]] | sovereignty_type = Түүх | established_event1 = [[Бану Азд|Азд]] омгийн нүүдэл | established_date1 = 130 | established_event2 = Аль-Жуланда | established_date2 = 629 | established_event3 = {{nowrap|[[Имамат Оман|Имамат]] улс байгуулагдав<ref>{{cite encyclopedia|title=Oman|url=http://encarta.msn.com/encyclopedia_761561099_7/Oman.html|publisher=MSN Encarta|archive-url=https://web.archive.org/web/20091028154443/http://encarta.msn.com/encyclopedia_761561099_7/Oman.html|archive-date=28 October 2009|quote=In 751 Ibadi Muslims, established an imamate in Oman. Despite interruptions, the Ibadi imamate survived until the mid-20th century.|url-status=dead}} {{Webarchiv|url=http://encarta.msn.com/encyclopedia_761561099_7/Oman.html |wayback=20091028154443 |text=Oman |archiv-bot=2025-06-28 02:35:29 InternetArchiveBot }}</ref>}} | established_date3 = 751 | established_event4 = [[Набаны улс]] | established_date4 = 1154 | established_event5 = [[Португалын Оман]] | established_date5 = 1507–1656 | established_event6 = [[Ярубын улс]] | established_date6 = 1624 | established_event7 = [[Аль-Саид]]ын угсаа | established_date7 = 1744 | established_event8 = [[Маскат-Оман]] | established_date8 = 1 сарын 8, 1856 он | established_event9 = [[Жабал-Ахдарын дайн]] | established_date9 = 1954–1959 | established_event10 = [[Дофарын бослого]] | established_date10 = 1963 оны 6 сарын 9 – 1976 оны 3 сарын 11 | established_event11 = Оманы Султант Улс | established_date11 = 8 сарын 9, 1970 он | established_event12 = НҮБ-д [[НҮБ-ын Аюулгүйн Зөвлөлийн 299-р тогтоол|элсэв]] | established_date12 = 10 сарын 7, 1971 он | established_event13 = [[Оманы үндсэн дүрэм|Одоогийн үндсэн хууль]] | established_date13 = 1 сарын 6, 2021 он<ref>{{cite web |title=Oman |url=https://carnegieendowment.org/2010/07/15/oman-pub-41227 |publisher=Carnegie Endowment for International Peace |access-date=31 December 2021 |date=15 July 2010}}</ref> | area_km2 = 309,500 | area_rank = 70 | area_sq_mi = 119,498 <!--Do not remove per [[WP:MOSNUM]]--> | percent_water = бага | population_estimate = {{UN_Population|Oman}}{{UN_Population|ref}} | population_census = 2,773,479<ref name="2010Census">{{cite web |url=http://www.ncsi.gov.om/documents/Census_2010.pdf |title=Final Results of Census 2010 |publisher=National Center for Statistics & Information |access-date=7 January 2012 |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20130518190005/http://www.ncsi.gov.om/documents/Census_2010.pdf |archive-date=18 May 2013 }}</ref> | population_estimate_year = {{UN_Population|Year}} | population_estimate_rank = 125 | population_census_year = 2010 | population_density_km2 = 15 | population_density_sq_mi = 40 <!--Do not remove per [[WP:MOSNUM]]--> | population_density_rank = 177 | GDP_PPP = {{increase}} $165.947&nbsp;тэрбум<ref name=imf2>{{cite web |url=https://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2019/02/weodata/weorept.aspx?pr.x=64&pr.y=5&sy=2017&ey=2024&scsm=1&ssd=1&sort=country&ds=.&br=1&c=449&s=NGDPD%2CPPPGDP%2CNGDPDPC%2CPPPPC&grp=0&a= |title=World Economic Outlook Database, October 2019 |website=IMF.org |publisher=[[International Monetary Fund]] |access-date=20 October 2019}}</ref> | GDP_PPP_year = 2022 | GDP_PPP_rank = 78 | GDP_PPP_per_capita = {{increase}} $35,286 | GDP_PPP_per_capita_rank = 71 | GDP_nominal = {{increase}} $110.127&nbsp;тэрбум<ref name=imf9>{{cite web | url=https://www.imf.org/en/Publications/WEO/weo-database/2022/April/weo-report?c=512,914,612,171,614,311,213,911,314,193,122,912,313,419,513,316,913,124,339,638,514,218,963,616,223,516,918,748,618,624,522,622,156,626,628,228,924,233,632,636,634,238,662,960,423,935,128,611,321,243,248,469,253,642,643,939,734,644,819,172,132,646,648,915,134,652,174,328,258,656,654,336,263,268,532,944,176,534,536,429,433,178,436,136,343,158,439,916,664,826,542,967,443,917,544,941,446,666,668,672,946,137,546,674,676,548,556,678,181,867,682,684,273,868,921,948,943,686,688,518,728,836,558,138,196,278,692,694,962,142,449,564,565,283,853,288,293,566,964,182,359,453,968,922,714,862,135,716,456,722,942,718,724,576,936,961,813,726,199,733,184,524,361,362,364,732,366,144,146,463,528,923,738,578,537,742,866,369,744,186,925,869,746,926,466,112,111,298,927,846,299,582,487,474,754,698,&s=NGDPD,&sy=2022&ey=2022&ssm=0&scsm=1&scc=0&ssd=1&ssc=0&sic=0&sort=country&ds=.&br=1 |title=World Economic Outlook Database, April 2022 |website=IMF.org |publisher=[[International Monetary Fund]] |access-date= August 22, 2022 }}</ref> | GDP_nominal_year = 2022 | GDP_nominal_rank = 66 | GDP_nominal_per_capita = {{increase}} $23,416 | GDP_nominal_per_capita_rank = 55 | Gini = 30.75 <!--number only--> | Gini_year = 2018 | Gini_change = <!--increase/decrease/steady--> | Gini_ref = <ref>{{cite web |url=https://data.gov.om/wnewgpb/income-expenditure-statistics?tsId=1059020 |title=Urban – Gini index – Omani – Total |publisher=The National Centre for Statistics and Information, Sultanate of Oman |access-date=20 May 2018 |archive-date=21 Тавдугаар сар 2018 |archive-url=https://web.archive.org/web/20180521021256/https://data.gov.om/wnewgpb/income-expenditure-statistics?tsId=1059020 |url-status=dead }}</ref> | Gini_rank = | HDI = 0.816 <!--number only--> | HDI_year = 2021 <!--Please use the year to which the HDI refers, not the publication year--> | HDI_change = increase<!--increase/decrease/steady--> | HDI_ref = <ref name="HDI">{{cite web|url=https://hdr.undp.org/system/files/documents/global-report-document/hdr2021-22pdf_1.pdf|title=Human Development Report 2021/2022|language=en|publisher=[[United Nations Development Programme]]|date=8 September 2022|access-date=8 September 2022}}</ref> | HDI_rank = 54 | currency = [[Оманы риал]] | currency_code = OMR | time_zone = [[Персийн Булангийн Стандарт Цаг|GST]] | utc_offset = +4 | date_format = өө.сс.жжжж | drives_on = Баруун | calling_code = [[+968]] | cctld = [[.om]], [[عمان.]] | official_website = [http://www.oman.om www.oman.om] }} '''Ома́н''', бүтэн нэрээрээ '''Оманы Султант Улс''' — [[Өрнөд Ази]]д оршдог [[бүрэн эрхт улс|бүрэн эрхт]] '''[[улс]]''' юм. Оман [[Арабын тэнгис]] болон [[Оманы булан]]д гарцтай. Хуурай газраар [[Эмирт Араб]], [[Саудын Араб]], [[Йемен]]тэй хиллэдэг. [[Ормузын хоолой]]н тал хагасыг хянаж, [[Иран]], [[Пакистан]]тай усаар хиллэнэ. [[Мусандам]] хойг нь үндсэн биеэс тусдаа оршдог. 309 мянган км² газар, 4.6 сая хүн амтай. [[Маскат]] нийслэлтэй, [[Сиб]], [[Низва]] зэрэг хоттой. Тэнгисийн эрэг, [[цөл]] бүхий Оманд [[араб угсаатан]] голлон амьдардаг. Хүн амын тал хувь нь Оманы иргэн, тал нь гадаад улсын иргэн байна. Албан бичигт [[араб хэл]]ийг хэрэглэнэ. [[Лал]] шашны [[ибадит]] урсгал зонхилдог ганц орон юм. Оманд эртнээс хүн амьдарсан ба нутгийн гүнд овог аймаг буюу шашны тэргүүн [[имам]]ын мэдлийн улс, харин эргээр худалдаачин буюу [[султан]]ы улс оршин байв. 17-р зуунаас Оманы султан хүчирхэгжиж [[Португал]], [[Британи]]тай зэрэгцэн газар тэнгис гатлан газар колоничлох болсон ба [[Дорнод Африк]]ийн [[Занзибар]]т султан амьдран суужээ. Маскат худалдааны боомт байсаар байв. 1959 онд султан улсын цор ганц удирдагч болсон. Оман Британийн дэмжлэгийг авсан, уламжлалт харилцаатай. Хэмжээгүй эрхт [[хаант засаг]]тай. [[Кабус]] султан 1970 оноос хойш төр барьж, парламентат ёсыг үүсгэж, эдийн засгийг чөлөөлжээ. Оман [[газрын тос]] экспортолдог, өндөр орлоготой орон юм. {{Олон нэр |хэл1 = Монгол‎‎ бичиг |бичиг1 = Оман ^кирил |хэл2 = [[латин үсэг|Араб үсэг]] |бичиг2 = عمان ^араб → ''Уман'' |хэл3 = [[латин үсэг|Латин үсэг]] |бичиг3 = Oman ^англи |хэл4 = [[кирил үсэг|Кирил үсэг]] |бичиг4 = Оман ^орос |тэмдэглэл = }} == Газар зүй == Оман 309,500 хавтгай дөрвөлжин километр газар нутагтай, дэлхийн [[Улс орнуудын газар нутгийн хэмжээ|71-р том]] орон юм. [[Зураг:Oman_Topography.png|thumb|left|150px|Физик газрын зураг]] [[Зураг:Oman-Oasis.jpg|thumb|left|150px|Цөлийн баян бүрд]] === Байрлал === Оман хойд өргөргийн 16° — 28°, зүүн уртрагийн 52° — 60° дотор [[Өрнөд Ази]], [[Өрнөд өмнөд Ази]]д хамааран [[Арабын хойг]]ийн дорнод өмнөд хязгаарт байна. Эргийн урт - 3165 км. Дорнод талаараа [[Оманы булан]], өмнөд талаараа [[Арабын тэнгис]]ийн эрэгтэй. Өрнөд талаараа [[Эмирт Араб]]тай 410 км, [[Саудын Араб]]тай 676 км, [[Йемен]]тэй 288 км зурвасаар хиллэдэг. Умард үзүүр [[Мусандам]] хойг нутгийн бусад хэсгээс салангид, [[Ормузын хоолой]]н эрэгт байдаг. === Газрын тогтоц === Оманы газар нутгийн 82% [[Арабын цөл]]ийн хэсэг байна. 15% нь уул нуруу, 3% нь эргийн нам зурвас байна. [[Руб эль-Халийн цөл]] нь Арабын хойгийн цөм хэсгээс Оманыг тусгаарладаг байгалийн бартаа юм. Дорнод эргээр [[Хажарын нуруу]] Мусандам хойгоос [[Сур хот]] хүртэл нумран тогтжээ. Хажар нуруу эрэг хоёрын дундуур [[Батина]] нутаг байна. Оманы эрэг дагуух арлаас том нь [[Масира]] юм. Оманы хамгийн өндөр цэг нь [[Шам]] (3000 м) бол нам доор цэг нь тэнгисийн эрэг болно. === Газрын тогтоц === Оман хуурай, халуун, тэнгисийн чийглэг уур амьсгалтай. Дунджаар 30 °C - 40 °C хална. Жилийн хур тунадас [[Маскат]] хавьд 100 мм, уулархаг нутгаар 400 мм унадаг. == Хүн ам зүй == {| class="wikitable" style="line-height:0.9em; border:1px black; float:right; margin-right:1em; margin:10px" |- ! style="width:50px;"| Он !! Хүн ам |- | 1950 || 456,000 |- | 1970 || 732,000 |- | 1990 || 1,868,000 |- | 2010 || 2,782,000 |- | 2016 || 4,550,538 |} [[Зураг:Population pyramid of Oman 2015.png|thumb|left|150px|Нас хүйсний зураг]] Оман улсад 2016 оны байдлаар 4,550,538 хүн оршин сууж байна. Хүн амын дунд 0-14 насны багачууд 22%, 15-64 насны хөдөлмөрийн чадвартан 75%, 65-аас дээш өндөр настан 2%-ийг бүрдүүлж байна. Дундаж наслалт - 74 жил. Хүйсийн харьцаа - 1.46 эр/эм. Хүн амын жилийн өсөлт - 2.2%. Хүн амын 91% бичиг үсэгт тайлагдсан. Эрэгтэйд 93%, эмэгтэйд 85% байна. [[Зураг:Bedouin family-Wahiba Sands.jpg|thumb|left|180px|Бедуйн айл]] [[Зураг:Oman_(124).jpg|thumb|left|180px|1899 он. Оманы айл]] === Ард түмэн === Оманы 2.3 сая оршин суугч нь Оманы иргэн, 2.2 сая нь гадаадын иргэн, цагаач байна. Хүн амын дунд [[араб угсаатан]] олонх бөгөөд тэнгисийн худалдааны мөрөөр холбогдсон [[балуч ястан|балуч]], [[Энэтхэг]], [[Пакистан]], [[Шри Ланка]], [[Бангладеш]], [[Африк]] гаралтай хүмүүс цөөнх байна. === Хэл бичиг === Оман улсад [[араб хэл]]ийг албан ёсноо хэрэглэнэ. [[Араб үсэг|Араб үсгээр]] бичдэг. Мөн [[балуч хэл|балуч]], [[хинди хэл|хинди]] зэрэг хэл хүн амын цөөн хэсэгт хэрэглэгдэнэ. [[Англи хэл]]ийг гуравдагч хэл болгон бага сургуульд зааж сургадаг. Гудамж, замын хаяг тэмдэг араб, англи хос бичигтэй. === Шашин шүтлэг === Оманы хүн амын 86% нь [[лал]] шашин шүтдэг. Ибадит урсгал зонхилж, цөөнхөд суннит, шийт ёс мөрдөгдөнө. Хүн амын 6% [[христийн шашин|христ]], 5% [[хиндү шашин|хиндү]], 1% [[буддын шашин|буддын]] шашин шүтлэгтэй. === Хот суурин === [[Зураг:Ruwi quarter in Mascat, Oman.jpg|thumb|left|180px|[[Маскат]]]] Оманы хүн амын 71% хот газар суудаг. Томоохон хотоос дурдвал: {|class="wikitable" |+ |- valign="top" | * [[Маскат]] (797,000 хүнтэй) * [[Сиб]] (237,816) * [[Салала]] (163,140) * [[Баушар]] (159,487) || * [[Сухар]] (108,274) * [[Сувайк]] (107,143) * [[Ибри]] (101,640) * [[Сахам]] (89,327) |} == Түүх == === Эртний үе === [[Зураг:World Heritage Grave Al Ayn Oman.JPG|thumb|left|180px|Аль-Айн агуй нь дэлхийн соёлын өвд багтжээ]] Оманд [[Африк]]ийн дорно умар эрэгт олдсон чулуун зэвсгийн олдвортой төстэй НТӨ 100,000 оны үед хамаарах [[чулуун зэвсэг]] хэрэглэл 2011 онд олдсон. [[Ибри]] хотын ойрх Дереазед НТӨ 8000 оны үеэс [[газар тариалан]] эрхэлсэн, хүний ул мөр байна. [[Шумер]]ийн цаг тооны бичигт [[зэс]]ийн уурхай бүхий Оманы нутгийг «Маган» гэдэг байв. Оманы нутаг түүхийн хувьд хоёр хэсгээс бүрдсээр 20-р зуунтай золгосон. Нэг нь [[имам]]ын захиргааны дотор газар, нөгөө нь [[султан]]ы захиргааны эргийн газар. Олон газраас ирэл гарвалтай [[араб угсаатан|араб]] угсаатан зонхилон амьдарч ирсэн. [[Йемен]]ы Уман нутгаас ихэнх нь иржээ. НТӨ I мянганд Оманы [[Сохар]] зэрэг эргийн хот суурин [[Ахемен]], [[Парфян]], [[Сасан]] зэрэг [[перс]] улсын мэдэлд байв. Дотор Оманд нутгийн хүмүүс амьдарч байв. Загас, мал аж ахуй голчлон эрхэлж байв. === Дотор Оман === [[Зураг:Maskat & Oman map.png|thumb|right|180px|Оманы хоёр нутаг]] 7-р зуунд зөнч [[Мухаммед]]ийн илгээсэн Зайд ибн Харита Оманд [[лал]] шашныг дэлгэрүүлэв. Лал шашны [[ибадит]] урсгал 8-р зуунаас өнөөг хүртэл нутгийн ардын гол ёс дэг болсон. Идабит ёсонд шашны тэргүүн имамын хүч нөлөө их бөгөөд 1970 он хүртэл Дотор Оманы овог аймгийн ноёд имамд захирагдаж байв. Оманыг [[Кармат]] (931-932), [[Буи]] (967-1053), [[Сельжук]] (1053-1154) зэрэг харь улс халдан эзэлж байв. Дотор Оманд [[Набаны улс]] (1154-1470), [[Ярубын улс]] (1624-1742) зэрэг нутгийн имамт улс оршин тогтножээ. === Эргийн Оман === [[Зураг:Sultan's_Palace,_Zanzibar.JPG|thumb|left|180px|19-р зуунд баригдсан [[Занзибар]] дахь султаны харш]] 1515-1650 онд [[Маскат]] нь [[Португал]]ын колони байсан ба Ярубын улс Маскатыг буцаан авч, Дорно Африк дахь Португалын колониудыг авч боол худалдаалах болсон. 1719 онд хаан ширээ залгамжлах будлианаас дайтсаар 1742 онд [[Аль-Саид]]ын угсааныхан султан суусан нь одоо ч хэвээр байна. Дайнаар алдагдсан нутгуудаа эргүүлэн авч [[Султан Саид ибн]] султан Дорно Африкийн [[Занзибар]] арлыг болон Пакистан дахь [[Гвадар]]ыг эзэмшиж, [[боолын худалдаа]]наас орлого олж байв. Султаныг нас барахад хоёр хүү нь улсыг [[Маскат-Оман]], Занзибар гэж хоёр салгав. Мөн Аззам нь өөрийгөө имам өргөмжилж зарим аймгийн дэмжлэгийг олов. Маскат-Омантай [[Британийн эзэнт гүрэн|Британи]] дотно харилцаж байв. Султанд олон улстай харилцах эрх байсан бөгөөд 1920-оод оны газрын тосны гэрээнд Оманыг бүхэлд нь төлөөлж гарын үсэг зурсан. Султан болон имамын зөрчилдөөн явагдсаар байсан. [[Жабал-Ахдарын дайн|1954-1959 онд]] иргэний дайн болж султан [[Низва]], Ибри хотыг эзэлж, имам [[Саудын Араб]] руу дутаажээ. Улсын нэрийг дан «Оман» гэж нэрийдэв. 1958 онд Гвадарыг [[Пакистан]]д худалдав. === Нэгдсэн улс === [[Зураг:Oman._Dhofar_1970_(8596723373).jpg|thumb|right|180px|Дофарын бослого. 1970 он.]] 1964 онд [[Дофар]] мужид [[коммунист]] хүчин бослого гаргажээ. [[Саид бин Таймур]] султаны назгай байдлыг төрийн эргэлтээр шийдэж хүү Кабус нь султан ор залгав. Их Британи, [[Иран]]ы тусламжаар цэрэг техникээ зузаатгаж 1976 онд бослогыг даран сөнөөв. Үндсэн хууль, төр засаг, эдийн засгийн шинэчлэл хийгдэв. Оман газрын тос экспортолдог, эдийн засгийн эрх чөлөө сайн орон болсон. Оман одоогоор стратегийн ач холбогдолтой [[Ормузын хоолой]]н тал хэсгийг хянаж байна. Оманд 2004 онд эмэгтэй хүн төрийн өндөр албанд сонгогдон ажилласан нь [[Араб дахин]]д сонин тохиолдол юм. 2011 оны [[Арабын хавар|Арабын хавраар]] эсэргүүцэл жагсаал гарсанд [[Кабус]] султан ажлын байр, тэтгэмж амлан намжаажээ. == Лавлах бичиг == {{лавлах холбоос|2}} {{Ази}} {{Хөтлөгч мөр Арабын Барилдлага}} {{OIC}} [[Ангилал:Азийн орон]] [[Ангилал:Нэгдсэн Үндэстний Байгууллагын гишүүн орон]] [[Ангилал:Оман| ]] [[Ангилал:Хаант Улс]] exshzp1aoe4vy3aqusommumme7mifoo 823263 823233 2025-06-28T10:39:01Z InternetArchiveBot 70653 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5 823263 wikitext text/x-wiki {{Инфобокс улс | conventional_long_name = Оманы Султант Улс | common_name = Оман | native_name = {{native name|ar|سلطنة عُمان|italics=off}}<br />''{{transliteration|ar|Salṭanat ʻUmān}}'' | image_flag = Flag of Oman.svg | flag_type = [[Оманы төрийн далбаа|Далбаа]] | image_coat = National emblem of Oman.svg | symbol_type = [[Оманы үндэсний сүлд|Үндэсний сүлд]] | national_anthem = {{lang|ar|نشيد السلام السلطاني}}<br />"[[Оманы төрийн дуулал|ас-Салам ас-Султани]]"<br />"Султаны ёсолгоо"{{parabr}}{{center|[[File:Peace to the Sultan (نشيد السلام السلطاني).ogg]]}} | image_map = File:Oman (better) (orthographic projection).svg | map_caption = Арабын хойг дахь Оманы байршил (хар ногоон) | capital = [[Маскат]] | coordinates = {{Coord|23|35|20|N|58|24|30|E|type:city}} | largest_city = capital | official_languages = [[Стандарт араб хэл|Араб хэл]]<ref>{{cite web |title=Basic Statute of the State promulgated by Royal Decree 101/96 |url=https://mola.gov.om/eng/legislation/laws/details.aspx?id=1 |website=MINISTRY OF JUSTICE AND LEGAL AFFAIRS |access-date=2023-07-10 |archive-date=2020-07-07 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200707234954/http://mola.gov.om/eng/legislation/laws/details.aspx?id=1 |url-status=dead }}</ref> | religion = {{tree list}} *88.9% [[Оман дахь лалын шашин|Ислам]] ([[төрийн шашин|албан ёсны]]) **47.2% [[Суннит Ислам|Суннит]] **35.2% [[Ибадит Ислам|Ибадит]] **6.5% [[Шиит Ислам|Шиит]] *5.5% [[Оман дахь хиндү шашин|Хиндүизм]] *3.6% [[Оман дахь христийн шашин|Христ]] *2% [[Оман дахь шашин шүтлэг|Бусад]]<ref>{{cite web | url=https://www.thearda.com/world-religion/national-profiles?u=171c | title=National Profiles }}</ref> | religion_year = 2020 | demonym = [[Оманчууд]] | government_type = [[Нэгдмэл улс|Нэгдмэл]] [[Исламын улс|Исламын]] [[хэмжээгүй эрхт хаант засаг]] | leader_title1 = [[Оманы удирдагчдын жагсаалт|Султан]] | leader_name1 = [[Хейсам бен Тарик]] | leader_title2 = [[Оманы хунтайж|Хунтайж]] | leader_name2 = [[Тейязин бин Хейсам]] | legislature = [[Оманы Зөвлөл]] | upper_house = [[Оманы Төрийн зөвлөл|Төрийн зөвлөл (Мажлис аль-Давла)]] | lower_house = [[Оманы Зөвлөлдөх Ассамблей|Зөвлөлдөх Ассамблей (Мажлис аль-Шура)]] | sovereignty_type = Түүх | established_event1 = [[Бану Азд|Азд]] омгийн нүүдэл | established_date1 = 130 | established_event2 = Аль-Жуланда | established_date2 = 629 | established_event3 = {{nowrap|[[Имамат Оман|Имамат]] улс байгуулагдав<ref>{{cite encyclopedia|title=Oman|url=http://encarta.msn.com/encyclopedia_761561099_7/Oman.html|publisher=MSN Encarta|archive-url=https://web.archive.org/web/20091028154443/http://encarta.msn.com/encyclopedia_761561099_7/Oman.html|archive-date=28 October 2009|quote=In 751 Ibadi Muslims, established an imamate in Oman. Despite interruptions, the Ibadi imamate survived until the mid-20th century.|url-status=dead}}</ref>}} | established_date3 = 751 | established_event4 = [[Набаны улс]] | established_date4 = 1154 | established_event5 = [[Португалын Оман]] | established_date5 = 1507–1656 | established_event6 = [[Ярубын улс]] | established_date6 = 1624 | established_event7 = [[Аль-Саид]]ын угсаа | established_date7 = 1744 | established_event8 = [[Маскат-Оман]] | established_date8 = 1 сарын 8, 1856 он | established_event9 = [[Жабал-Ахдарын дайн]] | established_date9 = 1954–1959 | established_event10 = [[Дофарын бослого]] | established_date10 = 1963 оны 6 сарын 9 – 1976 оны 3 сарын 11 | established_event11 = Оманы Султант Улс | established_date11 = 8 сарын 9, 1970 он | established_event12 = НҮБ-д [[НҮБ-ын Аюулгүйн Зөвлөлийн 299-р тогтоол|элсэв]] | established_date12 = 10 сарын 7, 1971 он | established_event13 = [[Оманы үндсэн дүрэм|Одоогийн үндсэн хууль]] | established_date13 = 1 сарын 6, 2021 он<ref>{{cite web |title=Oman |url=https://carnegieendowment.org/2010/07/15/oman-pub-41227 |publisher=Carnegie Endowment for International Peace |access-date=31 December 2021 |date=15 July 2010}}</ref> | area_km2 = 309,500 | area_rank = 70 | area_sq_mi = 119,498 <!--Do not remove per [[WP:MOSNUM]]--> | percent_water = бага | population_estimate = {{UN_Population|Oman}}{{UN_Population|ref}} | population_census = 2,773,479<ref name="2010Census">{{cite web |url=http://www.ncsi.gov.om/documents/Census_2010.pdf |title=Final Results of Census 2010 |publisher=National Center for Statistics & Information |access-date=7 January 2012 |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20130518190005/http://www.ncsi.gov.om/documents/Census_2010.pdf |archive-date=18 May 2013 }}</ref> | population_estimate_year = {{UN_Population|Year}} | population_estimate_rank = 125 | population_census_year = 2010 | population_density_km2 = 15 | population_density_sq_mi = 40 <!--Do not remove per [[WP:MOSNUM]]--> | population_density_rank = 177 | GDP_PPP = {{increase}} $165.947&nbsp;тэрбум<ref name=imf2>{{cite web |url=https://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2019/02/weodata/weorept.aspx?pr.x=64&pr.y=5&sy=2017&ey=2024&scsm=1&ssd=1&sort=country&ds=.&br=1&c=449&s=NGDPD%2CPPPGDP%2CNGDPDPC%2CPPPPC&grp=0&a= |title=World Economic Outlook Database, October 2019 |website=IMF.org |publisher=[[International Monetary Fund]] |access-date=20 October 2019}}</ref> | GDP_PPP_year = 2022 | GDP_PPP_rank = 78 | GDP_PPP_per_capita = {{increase}} $35,286 | GDP_PPP_per_capita_rank = 71 | GDP_nominal = {{increase}} $110.127&nbsp;тэрбум<ref name=imf9>{{cite web | url=https://www.imf.org/en/Publications/WEO/weo-database/2022/April/weo-report?c=512,914,612,171,614,311,213,911,314,193,122,912,313,419,513,316,913,124,339,638,514,218,963,616,223,516,918,748,618,624,522,622,156,626,628,228,924,233,632,636,634,238,662,960,423,935,128,611,321,243,248,469,253,642,643,939,734,644,819,172,132,646,648,915,134,652,174,328,258,656,654,336,263,268,532,944,176,534,536,429,433,178,436,136,343,158,439,916,664,826,542,967,443,917,544,941,446,666,668,672,946,137,546,674,676,548,556,678,181,867,682,684,273,868,921,948,943,686,688,518,728,836,558,138,196,278,692,694,962,142,449,564,565,283,853,288,293,566,964,182,359,453,968,922,714,862,135,716,456,722,942,718,724,576,936,961,813,726,199,733,184,524,361,362,364,732,366,144,146,463,528,923,738,578,537,742,866,369,744,186,925,869,746,926,466,112,111,298,927,846,299,582,487,474,754,698,&s=NGDPD,&sy=2022&ey=2022&ssm=0&scsm=1&scc=0&ssd=1&ssc=0&sic=0&sort=country&ds=.&br=1 |title=World Economic Outlook Database, April 2022 |website=IMF.org |publisher=[[International Monetary Fund]] |access-date= August 22, 2022 }}</ref> | GDP_nominal_year = 2022 | GDP_nominal_rank = 66 | GDP_nominal_per_capita = {{increase}} $23,416 | GDP_nominal_per_capita_rank = 55 | Gini = 30.75 <!--number only--> | Gini_year = 2018 | Gini_change = <!--increase/decrease/steady--> | Gini_ref = <ref>{{cite web |url=https://data.gov.om/wnewgpb/income-expenditure-statistics?tsId=1059020 |title=Urban – Gini index – Omani – Total |publisher=The National Centre for Statistics and Information, Sultanate of Oman |access-date=20 May 2018 |archive-date=21 Тавдугаар сар 2018 |archive-url=https://web.archive.org/web/20180521021256/https://data.gov.om/wnewgpb/income-expenditure-statistics?tsId=1059020 |url-status=dead }}</ref> | Gini_rank = | HDI = 0.816 <!--number only--> | HDI_year = 2021 <!--Please use the year to which the HDI refers, not the publication year--> | HDI_change = increase<!--increase/decrease/steady--> | HDI_ref = <ref name="HDI">{{cite web|url=https://hdr.undp.org/system/files/documents/global-report-document/hdr2021-22pdf_1.pdf|title=Human Development Report 2021/2022|language=en|publisher=[[United Nations Development Programme]]|date=8 September 2022|access-date=8 September 2022}}</ref> | HDI_rank = 54 | currency = [[Оманы риал]] | currency_code = OMR | time_zone = [[Персийн Булангийн Стандарт Цаг|GST]] | utc_offset = +4 | date_format = өө.сс.жжжж | drives_on = Баруун | calling_code = [[+968]] | cctld = [[.om]], [[عمان.]] | official_website = [http://www.oman.om www.oman.om] }} '''Ома́н''', бүтэн нэрээрээ '''Оманы Султант Улс''' — [[Өрнөд Ази]]д оршдог [[бүрэн эрхт улс|бүрэн эрхт]] '''[[улс]]''' юм. Оман [[Арабын тэнгис]] болон [[Оманы булан]]д гарцтай. Хуурай газраар [[Эмирт Араб]], [[Саудын Араб]], [[Йемен]]тэй хиллэдэг. [[Ормузын хоолой]]н тал хагасыг хянаж, [[Иран]], [[Пакистан]]тай усаар хиллэнэ. [[Мусандам]] хойг нь үндсэн биеэс тусдаа оршдог. 309 мянган км² газар, 4.6 сая хүн амтай. [[Маскат]] нийслэлтэй, [[Сиб]], [[Низва]] зэрэг хоттой. Тэнгисийн эрэг, [[цөл]] бүхий Оманд [[араб угсаатан]] голлон амьдардаг. Хүн амын тал хувь нь Оманы иргэн, тал нь гадаад улсын иргэн байна. Албан бичигт [[араб хэл]]ийг хэрэглэнэ. [[Лал]] шашны [[ибадит]] урсгал зонхилдог ганц орон юм. Оманд эртнээс хүн амьдарсан ба нутгийн гүнд овог аймаг буюу шашны тэргүүн [[имам]]ын мэдлийн улс, харин эргээр худалдаачин буюу [[султан]]ы улс оршин байв. 17-р зуунаас Оманы султан хүчирхэгжиж [[Португал]], [[Британи]]тай зэрэгцэн газар тэнгис гатлан газар колоничлох болсон ба [[Дорнод Африк]]ийн [[Занзибар]]т султан амьдран суужээ. Маскат худалдааны боомт байсаар байв. 1959 онд султан улсын цор ганц удирдагч болсон. Оман Британийн дэмжлэгийг авсан, уламжлалт харилцаатай. Хэмжээгүй эрхт [[хаант засаг]]тай. [[Кабус]] султан 1970 оноос хойш төр барьж, парламентат ёсыг үүсгэж, эдийн засгийг чөлөөлжээ. Оман [[газрын тос]] экспортолдог, өндөр орлоготой орон юм. {{Олон нэр |хэл1 = Монгол‎‎ бичиг |бичиг1 = Оман ^кирил |хэл2 = [[латин үсэг|Араб үсэг]] |бичиг2 = عمان ^араб → ''Уман'' |хэл3 = [[латин үсэг|Латин үсэг]] |бичиг3 = Oman ^англи |хэл4 = [[кирил үсэг|Кирил үсэг]] |бичиг4 = Оман ^орос |тэмдэглэл = }} == Газар зүй == Оман 309,500 хавтгай дөрвөлжин километр газар нутагтай, дэлхийн [[Улс орнуудын газар нутгийн хэмжээ|71-р том]] орон юм. [[Зураг:Oman_Topography.png|thumb|left|150px|Физик газрын зураг]] [[Зураг:Oman-Oasis.jpg|thumb|left|150px|Цөлийн баян бүрд]] === Байрлал === Оман хойд өргөргийн 16° — 28°, зүүн уртрагийн 52° — 60° дотор [[Өрнөд Ази]], [[Өрнөд өмнөд Ази]]д хамааран [[Арабын хойг]]ийн дорнод өмнөд хязгаарт байна. Эргийн урт - 3165 км. Дорнод талаараа [[Оманы булан]], өмнөд талаараа [[Арабын тэнгис]]ийн эрэгтэй. Өрнөд талаараа [[Эмирт Араб]]тай 410 км, [[Саудын Араб]]тай 676 км, [[Йемен]]тэй 288 км зурвасаар хиллэдэг. Умард үзүүр [[Мусандам]] хойг нутгийн бусад хэсгээс салангид, [[Ормузын хоолой]]н эрэгт байдаг. === Газрын тогтоц === Оманы газар нутгийн 82% [[Арабын цөл]]ийн хэсэг байна. 15% нь уул нуруу, 3% нь эргийн нам зурвас байна. [[Руб эль-Халийн цөл]] нь Арабын хойгийн цөм хэсгээс Оманыг тусгаарладаг байгалийн бартаа юм. Дорнод эргээр [[Хажарын нуруу]] Мусандам хойгоос [[Сур хот]] хүртэл нумран тогтжээ. Хажар нуруу эрэг хоёрын дундуур [[Батина]] нутаг байна. Оманы эрэг дагуух арлаас том нь [[Масира]] юм. Оманы хамгийн өндөр цэг нь [[Шам]] (3000 м) бол нам доор цэг нь тэнгисийн эрэг болно. === Газрын тогтоц === Оман хуурай, халуун, тэнгисийн чийглэг уур амьсгалтай. Дунджаар 30 °C - 40 °C хална. Жилийн хур тунадас [[Маскат]] хавьд 100 мм, уулархаг нутгаар 400 мм унадаг. == Хүн ам зүй == {| class="wikitable" style="line-height:0.9em; border:1px black; float:right; margin-right:1em; margin:10px" |- ! style="width:50px;"| Он !! Хүн ам |- | 1950 || 456,000 |- | 1970 || 732,000 |- | 1990 || 1,868,000 |- | 2010 || 2,782,000 |- | 2016 || 4,550,538 |} [[Зураг:Population pyramid of Oman 2015.png|thumb|left|150px|Нас хүйсний зураг]] Оман улсад 2016 оны байдлаар 4,550,538 хүн оршин сууж байна. Хүн амын дунд 0-14 насны багачууд 22%, 15-64 насны хөдөлмөрийн чадвартан 75%, 65-аас дээш өндөр настан 2%-ийг бүрдүүлж байна. Дундаж наслалт - 74 жил. Хүйсийн харьцаа - 1.46 эр/эм. Хүн амын жилийн өсөлт - 2.2%. Хүн амын 91% бичиг үсэгт тайлагдсан. Эрэгтэйд 93%, эмэгтэйд 85% байна. [[Зураг:Bedouin family-Wahiba Sands.jpg|thumb|left|180px|Бедуйн айл]] [[Зураг:Oman_(124).jpg|thumb|left|180px|1899 он. Оманы айл]] === Ард түмэн === Оманы 2.3 сая оршин суугч нь Оманы иргэн, 2.2 сая нь гадаадын иргэн, цагаач байна. Хүн амын дунд [[араб угсаатан]] олонх бөгөөд тэнгисийн худалдааны мөрөөр холбогдсон [[балуч ястан|балуч]], [[Энэтхэг]], [[Пакистан]], [[Шри Ланка]], [[Бангладеш]], [[Африк]] гаралтай хүмүүс цөөнх байна. === Хэл бичиг === Оман улсад [[араб хэл]]ийг албан ёсноо хэрэглэнэ. [[Араб үсэг|Араб үсгээр]] бичдэг. Мөн [[балуч хэл|балуч]], [[хинди хэл|хинди]] зэрэг хэл хүн амын цөөн хэсэгт хэрэглэгдэнэ. [[Англи хэл]]ийг гуравдагч хэл болгон бага сургуульд зааж сургадаг. Гудамж, замын хаяг тэмдэг араб, англи хос бичигтэй. === Шашин шүтлэг === Оманы хүн амын 86% нь [[лал]] шашин шүтдэг. Ибадит урсгал зонхилж, цөөнхөд суннит, шийт ёс мөрдөгдөнө. Хүн амын 6% [[христийн шашин|христ]], 5% [[хиндү шашин|хиндү]], 1% [[буддын шашин|буддын]] шашин шүтлэгтэй. === Хот суурин === [[Зураг:Ruwi quarter in Mascat, Oman.jpg|thumb|left|180px|[[Маскат]]]] Оманы хүн амын 71% хот газар суудаг. Томоохон хотоос дурдвал: {|class="wikitable" |+ |- valign="top" | * [[Маскат]] (797,000 хүнтэй) * [[Сиб]] (237,816) * [[Салала]] (163,140) * [[Баушар]] (159,487) || * [[Сухар]] (108,274) * [[Сувайк]] (107,143) * [[Ибри]] (101,640) * [[Сахам]] (89,327) |} == Түүх == === Эртний үе === [[Зураг:World Heritage Grave Al Ayn Oman.JPG|thumb|left|180px|Аль-Айн агуй нь дэлхийн соёлын өвд багтжээ]] Оманд [[Африк]]ийн дорно умар эрэгт олдсон чулуун зэвсгийн олдвортой төстэй НТӨ 100,000 оны үед хамаарах [[чулуун зэвсэг]] хэрэглэл 2011 онд олдсон. [[Ибри]] хотын ойрх Дереазед НТӨ 8000 оны үеэс [[газар тариалан]] эрхэлсэн, хүний ул мөр байна. [[Шумер]]ийн цаг тооны бичигт [[зэс]]ийн уурхай бүхий Оманы нутгийг «Маган» гэдэг байв. Оманы нутаг түүхийн хувьд хоёр хэсгээс бүрдсээр 20-р зуунтай золгосон. Нэг нь [[имам]]ын захиргааны дотор газар, нөгөө нь [[султан]]ы захиргааны эргийн газар. Олон газраас ирэл гарвалтай [[араб угсаатан|араб]] угсаатан зонхилон амьдарч ирсэн. [[Йемен]]ы Уман нутгаас ихэнх нь иржээ. НТӨ I мянганд Оманы [[Сохар]] зэрэг эргийн хот суурин [[Ахемен]], [[Парфян]], [[Сасан]] зэрэг [[перс]] улсын мэдэлд байв. Дотор Оманд нутгийн хүмүүс амьдарч байв. Загас, мал аж ахуй голчлон эрхэлж байв. === Дотор Оман === [[Зураг:Maskat & Oman map.png|thumb|right|180px|Оманы хоёр нутаг]] 7-р зуунд зөнч [[Мухаммед]]ийн илгээсэн Зайд ибн Харита Оманд [[лал]] шашныг дэлгэрүүлэв. Лал шашны [[ибадит]] урсгал 8-р зуунаас өнөөг хүртэл нутгийн ардын гол ёс дэг болсон. Идабит ёсонд шашны тэргүүн имамын хүч нөлөө их бөгөөд 1970 он хүртэл Дотор Оманы овог аймгийн ноёд имамд захирагдаж байв. Оманыг [[Кармат]] (931-932), [[Буи]] (967-1053), [[Сельжук]] (1053-1154) зэрэг харь улс халдан эзэлж байв. Дотор Оманд [[Набаны улс]] (1154-1470), [[Ярубын улс]] (1624-1742) зэрэг нутгийн имамт улс оршин тогтножээ. === Эргийн Оман === [[Зураг:Sultan's_Palace,_Zanzibar.JPG|thumb|left|180px|19-р зуунд баригдсан [[Занзибар]] дахь султаны харш]] 1515-1650 онд [[Маскат]] нь [[Португал]]ын колони байсан ба Ярубын улс Маскатыг буцаан авч, Дорно Африк дахь Португалын колониудыг авч боол худалдаалах болсон. 1719 онд хаан ширээ залгамжлах будлианаас дайтсаар 1742 онд [[Аль-Саид]]ын угсааныхан султан суусан нь одоо ч хэвээр байна. Дайнаар алдагдсан нутгуудаа эргүүлэн авч [[Султан Саид ибн]] султан Дорно Африкийн [[Занзибар]] арлыг болон Пакистан дахь [[Гвадар]]ыг эзэмшиж, [[боолын худалдаа]]наас орлого олж байв. Султаныг нас барахад хоёр хүү нь улсыг [[Маскат-Оман]], Занзибар гэж хоёр салгав. Мөн Аззам нь өөрийгөө имам өргөмжилж зарим аймгийн дэмжлэгийг олов. Маскат-Омантай [[Британийн эзэнт гүрэн|Британи]] дотно харилцаж байв. Султанд олон улстай харилцах эрх байсан бөгөөд 1920-оод оны газрын тосны гэрээнд Оманыг бүхэлд нь төлөөлж гарын үсэг зурсан. Султан болон имамын зөрчилдөөн явагдсаар байсан. [[Жабал-Ахдарын дайн|1954-1959 онд]] иргэний дайн болж султан [[Низва]], Ибри хотыг эзэлж, имам [[Саудын Араб]] руу дутаажээ. Улсын нэрийг дан «Оман» гэж нэрийдэв. 1958 онд Гвадарыг [[Пакистан]]д худалдав. === Нэгдсэн улс === [[Зураг:Oman._Dhofar_1970_(8596723373).jpg|thumb|right|180px|Дофарын бослого. 1970 он.]] 1964 онд [[Дофар]] мужид [[коммунист]] хүчин бослого гаргажээ. [[Саид бин Таймур]] султаны назгай байдлыг төрийн эргэлтээр шийдэж хүү Кабус нь султан ор залгав. Их Британи, [[Иран]]ы тусламжаар цэрэг техникээ зузаатгаж 1976 онд бослогыг даран сөнөөв. Үндсэн хууль, төр засаг, эдийн засгийн шинэчлэл хийгдэв. Оман газрын тос экспортолдог, эдийн засгийн эрх чөлөө сайн орон болсон. Оман одоогоор стратегийн ач холбогдолтой [[Ормузын хоолой]]н тал хэсгийг хянаж байна. Оманд 2004 онд эмэгтэй хүн төрийн өндөр албанд сонгогдон ажилласан нь [[Араб дахин]]д сонин тохиолдол юм. 2011 оны [[Арабын хавар|Арабын хавраар]] эсэргүүцэл жагсаал гарсанд [[Кабус]] султан ажлын байр, тэтгэмж амлан намжаажээ. == Лавлах бичиг == {{лавлах холбоос|2}} {{Ази}} {{Хөтлөгч мөр Арабын Барилдлага}} {{OIC}} [[Ангилал:Азийн орон]] [[Ангилал:Нэгдсэн Үндэстний Байгууллагын гишүүн орон]] [[Ангилал:Оман| ]] [[Ангилал:Хаант Улс]] 1asq62sxzhjs3il3ika7u67usw1mpgy 0 8249 823208 822919 2025-06-27T14:59:06Z InternetArchiveBot 70653 Rescuing 2 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5 823208 wikitext text/x-wiki {{short description|Зүүн өмнөд Ази, Океанд оршдог улс}} {{Инфобокс улс | conventional_long_name = Бүгд Найрамдах Индонез Улс | common_name = Индонез | native_name = {{native name|id|Republik Indonesia}} | image_flag = Flag of Indonesia.svg | flag_type = [[Индонезийн төрийн далбаа|Төрийн далбаа]] | image_coat = National emblem of Indonesia Garuda Pancasila.svg | symbol_type = [[Индонезийн төрийн сүлд|Үндэсний тамга <br />(Сүлд)]] | national_motto = <br>{{native phrase|kaw|[[Индонезийн үндэсний уриа|Bhinneka Tunggal Ika]]|paren=omit}} ([[Хуучин Ява хэл|Хуучин Ява]])<br>"Олон янз байдалд эв нэгдэл" | other_symbol = {{lang|id|[[Панчасила (улс төр)|Панчасила]]}}<br />(Таван зарчим) | other_symbol_type = Үндэсний үзэл суртал: | national_anthem = {{lang|id|[[Индонезийн төрийн дуулал|Indonesia Raya]]}}<br />"Их Индонез"<br /><div style="display:inline-block;margin-top:0.4em;"> </div> | image_map = {{Switcher|[[File:Indonesia (orthographic projection).svg|frameless]]|Дэлхийн бөмбөрцөг|[[File:Location Indonesia ASEAN.svg|upright=1.15|frameless]]|АСЕАН-ы газрын зураг|default=1}} | capital = [[Жакарта]] | largest_city = [[Жакарта]] | coordinates = {{Coord|6|10|S|106|49|E|type:city_region:ID}} | languages_type = Албан ёсны хэл | languages = [[Индонез хэл]]<!--Note: Not just the official language, but also the national language (bahasa pemersatu)--> | languages2_type = Орон нутгийн хэл | languages2 = [[Индонезийн хэлнүүд|700+ хэлнүүд]]<ref name="ethnologue"/> | ethnic_groups = [[Индонезийн ард түмэн|1,300+ угсаатан]]<ref name="BPS">{{cite web|url=http://www.bps.go.id/website/pdf_publikasi/watermark%20_Kewarganegaraan%2C%20Suku%20Bangsa%2C%20Agama%20dan%20Bahasa_281211.pdf|title=Nationality, Ethnicity, Religion, and Languages of Indonesians|language=id|last1=Na'im|first1=Akhsan|last2=Syaputra|first2=Hendry|publisher=[[Statistics Indonesia]]|date=2010|access-date=2015-09-23|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20150923194534/http://www.bps.go.id/website/pdf_publikasi/watermark%20_Kewarganegaraan%2C%20Suku%20Bangsa%2C%20Agama%20dan%20Bahasa_281211.pdf|archive-date=2015-09-23}}</ref> | religion_year = 2018 | religion = {{ublist|item_style=white-space:nowrap;|86.7% [[Индонез дэх ислам|Ислам]]|10.7% [[Индонез дэх христийн шашин|Христийн шашин]]|1.7% [[Индонез дэх хиндүизм|Хиндүизм]]|0.8% [[Индонез дэх буддизм|Буддизм]]| 0.1% [[Алиран Кеперкаян|Уламжлалт]], [[Индонез дэх күнзийн сургаал|Күнз]], <br>болон [[Индонез дэх шашин шүтлэг|бусад]]}} | religion_ref = <ref name="RELIGION">{{cite web|url=https://data.kemenag.go.id/agamadashboard/statistik/umat|title=Statistik Umat Menurut Agama di Indonesia|publisher=[[Ministry of Religious Affairs (Indonesia)|Ministry of Religious Affairs]]|date=2018-05-15|archive-url=https://web.archive.org/web/20200903221250/https://data.kemenag.go.id/agamadashboard/statistik/umat|archive-date=2020-09-03|access-date=2020-09-24|language=id}}</ref> | demonym = [[Индонезчүүд‎]] | government_type = [[Нэгдмэл улс|Нэгдмэл]] [[Ерөнхийлөгчийн засаглалын систем|ерөнхийлөгчийн бүгд найрамдах улс]] | leader_title1 = [[Индонезийн Ерөнхийлөгч|Ерөнхийлөгч]] | leader_name1 = [[Прабово Субианто]] | leader_title2 = {{nowrap|[[Индонезийн Дэд Ерөнхийлөгч|Дэд Ерөнхийлөгч]]}} | leader_name2 = [[Гибран Ракабуминг Рака]] | leader_title3 = {{nowrap|[[Төлөөлөгчдийн Танхимын Дарга (Индонез)|Танхимын Дарга]]}} | leader_name3 = [[Пуан Махарани]] | leader_title4 = {{nowrap|[[Индонезийн Дээд шүүхийн Ерөнхий шүүгч|Ерөнхий шүүгч]]}} | leader_name4 = [[Мухаммед Сирифуддин]] | legislature = [[Ардын Зөвлөлдөх Хурал]] (АЗХ) | upper_house = [[Орон Нутгийн Төлөөлөгчдийн Зөвлөл]] (ОНТЗ) | lower_house = [[Ардын Төлөөлөгчдийн Зөвлөл]] (АТЗ) | sovereignty_type = Тусгаар тогтнол | sovereignty_note = ([[Голландын колонийн эзэнт гүрэн|Нидерландаас]])<!-- Based on consensus, please discuss on the Talk Page before changing Netherlands to Japan, or adding both --> | established_event1 = [[Индонезийн тусгаар тогтнолыг тунхаглал|Тунхагласан]] | established_date1 = 8 сарын 17, 1945 он | established_event2 = [[Нидерланд-Индонезийн дугуй ширээний хурал|Хүлээн зөвшөөрөгдсөн]] | established_date2 = 12 сарын 27, 1949 он | area_km2 = 1,904,569<ref>{{cite web|url=http://unstats.un.org/unsd/demographic/products/dyb/DYB2004/Table03.pdf|title=UN Statistics|publisher=United Nations|date=2005|access-date=2007-10-31|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20071031023924/http://unstats.un.org/unsd/demographic/products/dyb/DYB2004/Table03.pdf|archive-date=2007-10-31}}</ref> | area_rank = 14 | area_sq_mi = 735,358 <!--Do not remove per [[WP:MOSNUM]]--> | percent_water = | area_data2 = 4.85 | population_estimate = {{increaseNeutral}} 277,749,853<ref>{{cite web|url=https://dukcapil.kemendagri.go.id/page/read/7/data-kependudukan|publisher=[[Ministry of Home Affairs (Indonesia)]]|title=Indonesian Population 2022|access-date=12 April 2023|archive-date=13 Аравдугаар сар 2022|archive-url=https://web.archive.org/web/20221013070650/https://dukcapil.kemendagri.go.id/page/read/7/data-kependudukan|url-status=dead}}</ref> | population_census = 270,203,917<ref name="2020census" /> | population_estimate_year = 2022 | population_estimate_rank = 4 | population_census_year = 2020 | population_density_km2 = 143 | population_density_sq_mi = 371 | population_density_rank = 90 | GDP_PPP = {{increase}} {{currency|4.398 их наяд|USD|passthrough=yes}}<ref name="IMF">{{cite web|title=Report for Selected Countries and Subjects|url=https://www.imf.org/en/Publications/WEO/weo-database/2023/April/weo-report?c=536,&s=NGDPD,PPPGDP,NGDPDPC,PPPPC,PPPSH,&sy=2020&ey=2027&ssm=0&scsm=1&scc=0&ssd=1&ssc=0&sic=0&sort=country&ds=.&br=1|publisher=International Monetary Fund|access-date=2023-04-12}}</ref> | GDP_PPP_year = 2023 | GDP_PPP_rank = 7 | GDP_PPP_per_capita = {{increase}} {{currency|15,855|USD|passthrough=no}}<ref name="IMF" /> | GDP_PPP_per_capita_rank = 98 | GDP_nominal = {{increase}} {{currency|1.392 их наяд|USD|passthrough=yes}}<ref name="IMF" /> | GDP_nominal_year = 2023 | GDP_nominal_rank = 16 | GDP_nominal_per_capita = {{increase}} {{currency|5,016|USD|passthrough=no}}<ref name="IMF" /> | GDP_nominal_per_capita_rank = 112 | Gini = 37.9 | Gini_year = 2021 | Gini_change = increase <!--/decrease/steady--> | Gini_ref = <ref>{{cite web|title=GINI index (World Bank estimate) – Indonesia|url=https://data.worldbank.org/indicator/SI.POV.GINI?locations=ID|publisher=[[World Bank]]|access-date=2021-04-15}}</ref> | Gini_rank = | HDI = 0.705 | HDI_year = 2021 | HDI_change = decrease <!--increase/decrease/steady--> | HDI_ref = <ref name="HDI">{{cite web|url=https://hdr.undp.org/system/files/documents/global-report-document/hdr2021-22pdf_1.pdf|title=Human Development Report 2021/2022|language=en|publisher=[[United Nations Development Programme]]|date=2022-09-08|access-date=2022-09-08}}</ref> | HDI_rank = 114 | currency = [[Индонез рупиа]] (Rp) | currency_code = IDR | time_zone = [[Индонез дэх цаг|янз бүрийн]] | utc_offset = +7 - +9 | date_format = ӨӨ/СС/ЖЖЖЖ | drives_on = зүүн | calling_code = [[+62]] | cctld = [[.id]] }} [[Зүүн Өмнөд Ази]]йн, [[Далайн орнууд]]ын ч гэж хэлж болох байрлалд 17,508 арлын дээр оршдог<ref>[http://ec.europa.eu/europeaid/where/asia/regional-cooperation/support-regional-integration/asem/documents/10.03.10_info_on_indonesia_finale_en.pdf Information on Indonesia]. ASEM Development conference II: Towards an Asia-Europe partnership for sustainable development. 26–27 May 2010, Yogyakarta, Indonesia. ec.europa.eu</ref> [[Тусгаар тогтнол|тусгаар тогтносон]], [[бүрэн эрхт улс|бүрэн эрхт]] [[улс]]ыг '''Бүгд Найрамдах Индонез Улс''' ({{lang-id|Republik Indonesia}}), товчоор '''Индонез улс''', '''Индонез''' гэнэ. [[Нидерланд]] XVII зууны үеэс [[Зондын арлууд]]ад эзэмшил орон (''колони'')-оо тэлсээр байлаа. [[XX зуун]]ы эхнээс [[Индонезийн ард түмэн|нутгийн ард түмэн]] яс үндэс харгалзалгүй эвлэн нэгдэж тусгаар тогтнохын төлөө тэмцсээр олон улсын дэмжлэгийг ч хүртэж, 1949 онд нэгэн шинэ улсыг үүсгэжээ. [[Жава үндэстэн|Жава]] тэргүүтэй [[Индонез#Хүн ам|энэ олон ястан]] одоо хэр нь нэг хэлтэн, нэг үндэстэн болох ирээдүй рүүгээ дөтөлсөөр л яваа. 1950 оноос Индонез төрийн байгууламжийн хувьд [[нэгдмэл улс|нэгдмэл]], төрийн хэлбэрийн хувьд ерөнхийлөгчийн эрх мэдэл давамгайлсан [[бүгд найрамдах улс|бүгд найрамдах засагтай]] болжээ. Одоо [[Индонез#Орон нутаг|орон нутаг, засаг захиргааны]] шаардлагаар дотроо 33 [[муж]] болж хуваагддаг. Ойр хавийн [[Сингапур]], [[Бруней]], [[Малайз]] гурван улсынхтай яг адил [[Малай хэлний]] нэгэн аялгууг албан ёсоор батлан сурцгааж байгаа. Түүнийгээ [[Индонез хэл]] гэж итгэж, [[латин үсэг|латин үсгээр]] бичдэг. Дурдсан улсуудаас гадна [[Зүүн Тимор]], [[Папуа-Шинэ Гвиней]], [[Австрали]], [[Палау]], [[Филиппин]], [[Энэтхэг]]тэй газар эс бөгөөс тэнгисийн усаар хиллэдэг. Индонезийн харьяаны 1.9 сая хавтгай дөрвөлжин километр газарт 2020 онд 270 сая 203 мянган хүн амьдарч байв. Дэлхийн олон улсаас хүн амын тоогоор [[Улс орнууд хүн амын тоогоор|4-р олон]], газар нутгийн хэмжээгээр [[Улс орнуудын газар нутгийн хэмжээ|15-р том]] улс мөн гэдэг. Нэгт км-т 123.7 ноогддог гэдэг нь харин дундаж (79-р) байрынх. VII зууны [[Шривижая]], XIII зууны [[Мажапахит]] гэх мэтээр түрүү үеийн улс-нийгэмд [[Буддын шашин]], [[Хиндү шашин]] дэлгэрсэн. Дараа нь XIII зуунаас араб худалдаачдын сурталд автаж XVI зуун гэхэд олонх нь [[Ислам]]ын ёс үйлдэлт хүмүүс болцгоожээ. Одоо Индонезийн хүн амын 86% нь [[Ислам|мусульман (хотон)]] гэдэг. [[Исламын улс]] гэдэгт багтахгүй ч Ислам шашинтны тооны олноор дэлхийд тэргүүлнэ. Индонезийн газрын доор [[техтоник хавтан]]гууд шүргэлцдэгээс шалтгаалаад газрын чичирхийлэл олон давтагддаг, сүрхий идэвхтэй [[галт уул]]стай. Үүгээрээ хүнд халтай ч гэсэн галт уулын бялхдас газрын хөрсийг үржил шимтэй болгодгоос хүн эртнээс бөөгнөрч сууж нутагшсан. Халуун орны дагуу эн ихтэй учир [[амьтан]], [[ургамал|ургамлаар]] баялаг. Индонезийн худалдан авах чадвараар тэгшитгэсэн [[ДНБ]] [2010 онд] 1.124 тэрбум [[америк доллар]]тай тэнцэж байгаагаараа дэлхийн [[Олон улсын харьцуулалт:ХАЧ-аар тэгшитгэсэн ДНБ|16-р их орлогот]] улс гэгдэж [[Их Хорь|Их Хорийн]] эгнээнд багтаж байгаа юм. Гэвч хүн ардын олонх ядуу байгаа,<ref name=economist1>{{cite journal |title=Poverty in Indonesia: Always with them |journal=[[The Economist]] |date=14 September 2006 |accessdate=26 December 2006 |url= http://www.economist.com/node/7925064?story_id=7925064}}; [http://www.economist.com/node/8001604?story_id=8001604 correction].</ref><ref name = "Asia">{{cite journal |last=Guerin |first=G |title=Don't count on a Suharto accounting |journal=Asia Times Online |location=Hong Kong |date=23 May 2006 |url=http://www.atimes.com/atimes/Southeast_Asia/HE23Ae01.html |access-date=19 Арван нэгдүгээр сар 2012 |archive-date=14 Арван нэгдүгээр сар 2017 |archive-url=https://web.archive.org/web/20171114103951/http://www.atimes.com/atimes/Southeast_Asia/HE23Ae01.html |url-status=dead }}</ref> нэг хүнд ноогдох ДНБ [2010 онд] $4,666-аар хэмжигдэж байна. 1967 онд [[АСЕАН]]-ыг байгуулалцсан. == Нэр == Тус улсын одооны «Индонез» төрлийн нэрс Европт үүссэн. Индонезийг эзэмшиж асан Нидерландынхан [[нидерландаар]]аа ''Maleische Archipel'' (Малайн олтриг), ''Nederlandsch Oost Indië'' (Нидерландын Дорнод Энэтхэг), ''Indië'' (Энэтхэг), ''de Oost'' (Дорнод) гэх мэтээр тоомжиргүйхэн нэрийдэж байжээ.<ref name = "Kroef">{{cite journal |title = The Term Indonesia: Its Origin and Usage |journal= Journal of the American Oriental Society |author = Justus M van der Kroef | volume = 71 | issue = 3 | pages = 166–71 | year = 1951 | doi =10.2307/595186 |jstor=595186}}</ref> 1850 онд Английн угсаатны зүйч [[Жорж Виндзор Эрл]] [[Англи хэл|Англи]] хэлнээ ''Indunesians'' (''Индунезианс'', «Энэтхэгийн арлынхан») гэх нэрийг анх оруулж иржээ.<ref name="JIAEA_1">{{cite journal |last=Earl |first= George SW |title=On The Leading Characteristics of the Papuan, Australian and Malay-Polynesian Nations |journal= Journal of the Indian Archipelago and Eastern Asia (JIAEA) |year=1850 |page = 119}}</ref> Үгийн уг гарлыг мөшгөвөл ''Indus'' ([[Инд мөрөн]] дахь нутаг буюу «[[Энэтхэг]]» гэсэн үг) гэх латин, νῆσος (''несос'' - «[[арал]]») гэх грек үгсийн нийлэмж юмсанжээ.<ref name = "EcoSeas1">{{cite book | last = Tomascik | first = T | coauthors=Mah, JA, Nontji, A, Moosa, MK |title = The Ecology of the Indonesian Seas&nbsp;– Part One | publisher = Periplus Editions | year = 1996 | location = Hong Kong | isbn = 962-593-078-7}}</ref> 1900 он гарахад англи ''Indonesia'' нэрээс бусад хэлнээ хувилан тархсан бөгөөд Индонезийн тусгаар тогтнолын төлөө тэмцэгчид Нидерландын нэрээс татгалзаж, энэ нэрийг гол болгожээ.<ref name = "Kroef" />. Монголд 20-р зуунд [[оросоор]] ''Индонезия'' гэж байдгийг харгалзан «улс» «орон», «нутаг» гэх утгатай ''-ия'' дагаврыг салгаж [[Кирилл монгол бичгийн дүрэм|кирилл монголоор]] '''Индонез''' гэж бичдэг болжээ. ==Түүх== [[Жава арал|Жава]] арлаас ''[[босоо хүн]]ий'' (''homo erectus'') хэсэг яс олдсон нь Индонезийн арлуудад [[балар эртний үе]]д хүн амьдарч байсны баталгаа юмсанжээ. Хожим "[[Жава хүн]]" гэж алдаршсан түүнийг 1.5 сая, бүр 35 мянган жилийн өмнөх ч гэж янз бүрээр таасан байдаг.<ref>{{cite journal|title=Shell tool use by early members of Homo erectus in Sangiran, central Java, Indonesia: cut mark evidence |doi=10.1016/j.jas.2006.03.013|year=2007|last1=Choi|first1=Kildo|last2=Driwantoro|first2=Dubel|journal=Journal of Archaeological Science|volume=34|page=48}}</ref><ref>[http://www.terradaily.com/reports/Finding_showing_human_ancestor_older_than_previously_thought_offers_new_insights_into_evolution_999.html Finding showing human ancestor older than previously thought offers new insights into evolution]. Terradaily.com. 5 July 2011. Retrieved 29 January 2012.</ref><ref>{{Cite journal |last=Pope |title= Recent advances in far eastern paleoanthropology | journal = Annual Review of Anthropology | volume = 17 | pages = 43–77 | year =1988 |doi=10.1146/annurev.an.17.100188.000355 |first1= GG}} cited in {{cite book |last=Whitten |first=T |coauthors=Soeriaatmadja, RE, Suraya AA | title = The Ecology of Java and Bali |publisher=Periplus Editions |year=1996 |location=Hong Kong |pages=309–12}}; {{Cite journal |last = Pope | first = GG | title = Evidence on the age of the Asian Hominidae | journal = Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America | volume = 80 | issue=16 |pages=4988–92 |year= 1983|pmid = 6410399 | doi = 10.1073/pnas.80.16.4988 | pmc =384173}} cited in {{cite book |last=Whitten |first= T | coauthors = Soeriaatmadja, RE, Suraya AA | title = The Ecology of Java and Bali | publisher =Periplus Editions |year=1996 |location=Hong Kong |page= 309}}; {{Cite journal | last = de Vos | first = JP | coauthors = PY Sondaar | title = Dating hominid sites in Indonesia |journal=Science |volume=266 |issue=16 |pages=4988–92 |year=1994 |doi=10.1126/science.7992059}} cited in {{cite book |last=Whitten |first=T | coauthors =Soeriaatmadja, RE, Suraya AA | title= The Ecology of Java and Bali |publisher=Periplus Editions |year=1996 |location= Hong Kong |page = 309}}</ref> Одоогийн Индонезийн хүн амын олонх нь [[Австронез]] угсаа, бүлэгт хамаарна. "Австронез хүмүүс [[Зүүн Өмнөд Ази]], [[Тайвань]] зэрэг газраас эхлэн нүүгээд [[нийтийн он тооллын өмнөх|М.Э.Ө]] 2000 оны үед Индонезэд ирсэн. Тэгээд нутгийн [[Меланез]] хүмүүсийг дорнош шахан нутаглуулжээ" гэх судалгаа байдаг.<ref>Taylor (2003), pp. 5–7</ref> М.Э.Ө VIII зуунд эндхийн хүмүүс [[газар тариалан]] эрхлэх, [[тутарга|тутаргын]] талбайд ажилладаг болцгоож,<ref>Taylor (2003), pp. 8–9</ref> М.Э I зуун гэхэд жижиг төр улс, гацаа тосгон хэлбэржин тогтсон байлаа. Далайн тээвэр зайлшгүй дайрах чухал байрлал нь Индонезийг үеийн үед Энэтхэг, Хятадтай холбож олон улсын, арал хоорондын худалдааг цэцэглүүлсэн.<ref>Taylor (2003), pp. 15–18</ref> Ер нь Индонезийн түүхийн гол сэдэв нь худалдаа арилжаа мөн юм.<ref>Taylor (2003), pp. 3, 9–11, 13–5, 18–20, 22–3</ref><ref>Vickers (2005), pp. 18–20, 60, 133–4</ref> [[Image:Myristica fragrans - Köhler–s Medizinal-Pflanzen-097.jpg|thumb|left|150px|[[Банда арлууд]]ад ургадаг анхилам үнэрт [[задь]] мод]] [[File:Presiden Sukarno.jpg|thumb|left|150px|Индонез улсыг байгуулагч [[Сукарно]]]] [[VII зуун]]аас өөр хоорондоо, ойр хавьтайгаа далайн тээврээр харилцдаг [[Шривижая]] улс (аймгийн холбоо ч гэж хэлж болох) нийгэм Суматра, Жава арлаар тогтсон. Энэ үед [[Буддын шашин]], [[Хиндү шашин]] дэлгэрчээ.<ref>Taylor (2003), pp. 22–26</ref><ref>Ricklefs (1991), p. 3</ref> [[VIII зуун|VIII]]-[[X зуун]]д Жава арлын дорнод Будда шүтлэгт [[Сайлендра]], Хиндү шүтлэгт [[Матарам]] зэрэг улс нийгэм оршин байсныг үлдээсэн [[суврага]], шүтлэгийн газар зэргээс нь мэдэж болно. [[XIII зуун]]аас хоёр зуугаад жил тогтносон дорно Жавад төвтэй [[Мажапахит]] гэх Хиндү шашинт улс бараг л Индонез даяар алдаршиж үлгэрлэж байв.<ref>{{cite journal |title=The next great empire |author=Peter Lewis |journal=Futures |volume=14 |issue= 1 | year = 1982 | pages=47–61 |doi=10.1016/0016-3287(82)90071-4}}</ref> Мусульман (хотон) худалдаачид [[Суматра арал|Суматра]] арлын умард эрэгт олон жил ирж очиж байхдаа XIII зуунд [[Ислам]] шашиндаа итгүүлээд амжжээ.<ref>Ricklefs (1991), pp. 3–14</ref> Эхлээд ноёд язгууртан, умард эргийнхэнд л таалагдсан ч аажмаар түгсээр [[XVI зуун]] гэхэд Суматра, Жава арлынхны үндсэн бишрэл, зан заншил болсон.<ref>Ricklefs (1991), pp. 12–14</ref> Европынхноос Индонезийн ард түмэнтэй анх [[задь]], [[башир цэцэг]] гэх мэт үнэт [[халуун ногоо]] авахын тулд 1512 онд ирсэн Португалийн [[Франсишку Серран]]ы ахалсан худалдаачид учирсан гэдэг.<ref>Ricklefs (1991), pp. 22–24</ref> Араас нь Нидерланд, Британийнхан ирдэг болж 1602 онд [[Нидерландын Дорно Энэтхэг компани]] үүссэн. 1800 онд [[Нидерландын Дорно Энэтхэг]] гэх нэртэй эзэмшил орон (''колони'') гэгдэх болжээ. [[Нидерланд]] анхандаа, дунд үедээ зөвхөн эргийн ойр хавьд эзэрхэж байлаа. [[XX зуун]]ы эхэнд л өнөөгийн Индонезийн хил хязгаар дотор ноёрхож чаджээ.<ref>Dutch troops were constantly engaged in quelling rebellions both on and off Java. The influence of local leaders such as [[Prince Diponegoro]] in central Java, [[Imam Bonjol]] in central Sumatra and [[Pattimura]] in [[Maluku Islands|Maluku]], and a bloody [[Aceh War|thirty-year war in Aceh]] weakened the Dutch and tied up the colonial military forces.({{Cite document |last=Schwartz |year=1999 |pages=3–4}}</ref> Сөргүүлээд 1908 оноос Индонезийн ард түмэн ямар оронд амьдарч байгаагаа мэдэрч, үндэсний ухамсар бүрдэж, тусгаар тогтнолын төлөө зорьцгоосон. [[Дэлхийн II дайн]]ы үед Индонезийг [[Япон]] эзлэж Нидерландынхан талийж одсон.<ref name="Ricklefs">Ricklefs (1991)</ref><ref>{{cite journal | title = Dutch Attitudes towards Colonial Empires, Indigenous Cultures, and Slaves |journal= Eighteenth-Century Studies | volume=31 |issue=3 | author = Gert Oostindie and Bert Paasman |pages=349–55 |year=1998 |url=http://muse.jhu.edu/journals/eighteenth-century_studies/v031/31.3oostindie.html |doi= 10.1353/ecs.1998.0021}}</ref> Япон дайнд бууж өгсний нөгөөдөр нь Индонезийнхан үндсэрхэг тэмцлийн удирдагч [[Сукарно]]г ерөнхийлөгч болгож, Индонез улсын тусгаар тогтнолыг тунхаглажээ.<ref>{{cite journal |title=Indonesia | author = HJ Van Mook | authorlink =Hubertus Johannes van Mook |journal=Royal Institute of International Affairs | year = 1949 |volume=25 |issue=3 |pages=274–85 |jstor=3016666}}</ref><ref name="Charles1945">{{cite journal |title=Independence the Issue |journal=Far Eastern Survey |author=Charles Bidien | volume =14 |issue=24 |pages=345–8 |date= 5 December 1945 | doi = 10.1525/as.1945.14.24.01p17062 |jstor=3023219}}</ref><ref>{{cite book | last =Taylor | first =Jean Gelman | title = Indonesia: Peoples and History | publisher =Yale University Press | year =2003 | page =325 | isbn = 0-300-10518-5 }}</ref><ref>Reid (1973), p. 30</ref> Гэвч Нидерланд эзэмшилдээ дахин оруулах гэж дайтав. Хотуудыг эзлэвч бүхэл орныг эзлэж чадахгүй байсаар 1949 онд олон улсын буруушаалт, дарамтанд аргагүй дийлдэн тусгаар тогтнолыг нь хүлээн зөвшөөрсөн.<ref name="Charles1945" /><ref>{{cite web |url= http://www.globalsecurity.org/military/world/war/indo-inde.htm |title=Indonesian War of Independence |accessdate=11 December 2006 |publisher=Global Security |work=Military}}</ref> Тэгэхдээ [[Нидерландын Шинэ Гвиней]]г өгөөгүй байсан бөгөөд 1962 оны [[Нью-Йоркийн гэрээ]], 1969 оны НҮБ-ийн тогтоолоор Индонезийн харьяанд шилжжээ.<ref>[http://www.gwu.edu/~nsarchiv/NSAEBB/NSAEBB128/ Indonesia's 1969 Takeover of West Papua Not by "Free Choice"]. National Security Archive, Suite 701, Gelman Library, The George Washington University.</ref> Сукарно улсаа холбооноос нэгдмэл, ардчилалаас эзэрхэг дэглэмд тогтоон барьж, сөргөлдөгч [[Индонезийн цэрэг зэвсэг|цэргийнхэн]] болон [[Индонезийн коммунист нам]] (ИКН)-ынхныг эвлэрүүлэн намжааж байв.<ref>Ricklefs (1991), pp. 237–280</ref> 1965 онд цэргийнхэн төрийг эргүүлж, [[коммунизм]]ыг [[1965-1966 онд Индонезэд олон хүн алж хядагдсан нь|зэвсгийн хүчээр дараад]] (хагас сая хүн алагдсан уу?<ref>{{cite journal |author=John Roosa and Joseph Nevins |date=5 November 2005 |url=http://www.counterpunch.org/2005/11/05/the-mass-killings-in-indonesia/|title= 40 Years Later: The Mass Killings in Indonesia |accessdate=12 November 2006 |journal=[[CounterPunch]]}}</ref><ref>{{cite journal |title= Unresolved Problems in the Indonesian Killings of 1965–1966 |author=Robert Cribb |journal=Asian Survey |volume=42 |issue=4 |year=2002 |pages=550–563 |doi = 10.1525/as.2002.42.4.550}}</ref>), яллан буруутгаж байхын аргагүй болгосноор ИКН сэхээгүй.<ref>Friend (2003), pp. 107–109</ref><ref>{{cite video | people =Chris Hilton (writer and director) | title =Shadowplay | medium =Television documentary | publisher =Vagabond Films and Hilton Cordell Productions |year=2001}}</ref><ref>Ricklefs (1991), pp. 280–283, 284, 287–290</ref> Цэргийн дарга нараас генерал [[Сухарто]] 1968 оны 3 сард улсын ерөнхийлөгч болж дэвшив. Сухарто улсаа [[Шинэ эмх журам (Индонез)|шинээр журамлаж]], [[АНУ]]-аар тэтгүүлж байв.<ref>US National Archives, RG 59 Records of Department of State; [https://web.archive.org/web/20040701005635/http://www.state.gov/r/pa/ho/frus/john%D0%B1%D0%B0sonlb/xxvi/4445.htm cable no. 868], ref: Embtel 852, 5 October 1965.</ref><ref>Vickers (2005), p. 163</ref><ref>David Slater, ''Geopolitics and the Post-Colonial: Rethinking North-South Relations,'' London: Blackwell, p. 70</ref> Сухартогийн гучин жилд улсын эдийн засаг тэнхэрсэн, үүнд [[гадаадын шууд хөрөнгө оруулалт]] ч сайнаар нөлөөлж байв.<ref name="Ricklefs" /><ref>Vickers (2005)</ref><ref>Schwarz (1994)</ref> Гэхдээ түүний дарангуйлал [[авлига|авлигыг]] тэнхрүүлж, улс төрийн сөрөг бодол санааг боомилж байжээ.<ref name="Ricklefs" /><ref>Vickers (2005)</ref><ref>Schwarz (1994)</ref> [[1997 оны Азийн санхүүгийн хямрал]]аар Индонез их хохирсон.<ref>{{cite book | last =Delhaise | first = Philippe F | title =Asia in Crisis: The Implosion of the Banking and Finance Systems | publisher =Willey | year =1998 | page =123 | isbn = 0-471-83450-5}}</ref> 1998 онд газар газарт эсэргүүцлийн жагсаал, үймээн самуун дэгдэж Сухарто аргагүй огцров.<ref>{{cite news |url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/events/indonesia/latest_news/97848.stm |title=President Suharto resigns |publisher=BBC |date=21 May 1998 |accessdate=12 November 2006}}</ref> Индонезэд эзлэгдээд 25 жил болсны эцэст 1999 онд [[НҮБ]]-ийн дэмжлэгтэйгээр [[Зүүн Тимор]] тусгаар тогтнолын харгуйд шуударсан.<ref>{{cite web |last=Burr |first=W. |coauthors=Evans, M.L. |title=Ford and Kissinger Gave Green Light to Indonesia's Invasion of East Timor, 1975: New Documents Detail Conversations with Suharto |work=National Security Archive Electronic Briefing Book No. 62 |publisher=[[National Security Archive]], [[The George Washington University]], Washington, DC |date=6 December 2001 |url=http://www.gwu.edu/~nsarchiv/NSAEBB/NSAEBB62/ |accessdate=17 September 2006 }}; {{cite web |title=International Religious Freedom Report |work=Bureau of Democracy, Human Rights, and Labor |location=US |publisher=Department of State |date=17 October 2002 |url=http://www.state.gov/g/drl/rls/irf/2002/13873.htm |archiveurl=https://web.archive.org/web/20110716060553/http://www.state.gov/g/drl/rls/irf/2002/13873.htm |archivedate=16 Долдугаар сар 2011 |accessdate=29 September 2006 |url-status=live }}</ref> Индонез Сухартогоос хойш орон нутгийн эрхийг нэмэгдүүлж, 2004 онд ерөнхийлөгчөө шууд сонгосон гэх маягаар төр засгаа ардчилсаар байна. Улс төр, эдийн засаг тогтворжиж, нийгэм тайвширч, алан хядлага, авлигын тоо цөөрч байгаа. Гэхдээ 2005 онд [[Аче]]гийн салан тусгаарлах үзэлтнүүд засгийн цэрэгтэй мөргөлдөөд үзсэн.<ref>{{cite news |title=Aceh rebels sign peace agreement |publisher=BBC |date = 15 August 2005 |accessdate=12 December 2006 |url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/asia-pacific/4151980.stm}}</ref> {{clear}} == Төр засаг== [[File:Indonesia DPR session.jpg|thumb|right|Жакартад Ардын Төлөөлөгчдийн Зөвлөл хуралдаж байгаа нь]] Индонез бол ерөнхийлөгчийн эрх мэдэл давамгайлсан [[бүгд найрамдах улс|бүгд найрамдах засагтай]], төв засгийн газартаа эрх мэдэл базагддаг [[нэгдмэл улс|нэгдмэл төрийн байгууламжтай]] улс юм. Гучаад жил эрх барьсан [[Сухарто]] 1998 онд огцорсны дараа төр засаг нэлээд шинэчлэгдсэн. 1998-2001 оны хооронд үндсэн хуулиа дөрвөн удаа хэсэгчлэн зассан.<ref>In 1998, 1999, 2000 and 2001</ref> Төр улсын тэргүүн, зэвсэгт хүчний ерөнхийлөгч командлагч бөгөөд дотоод гадаад хэрэг, бодлогыг зангидагч нь улсын ерөнхийлөгч. Сайд нарын зөвлөлийг ерөнхийлөгч томилно. 2004 онд анх удаа ард түмэн улсынхаа хоёр ерөнхийлөгчийг анх сонгожээ.<ref>{{cite press release |publisher=[[Carter Center|The Carter Center]] |year=2004 |title=The Carter Center 2004 Indonesia Election Report |url=http://www.cartercenter.org/documents/2161.pdf |format=PDF|accessdate=13 December 2006}}</ref> Ерөнхийлөгчийн бүрэн эрхийн хугацаа 5 жил, дараалан ахин нэг удаа сонгогдох боломжтой.<ref>(2002), ''The fourth Amendment of 1945 Indonesia Constitution'', Chapter III&nbsp;– The Executive Power, Art. 7.</ref> Индонез улсын хурлыг [[Ардын Зөвлөлдөх Хурал]] (АЗХ, ''People's Consultative Assembly'') гэнэ. АЗХ нь үндсэн хуулийн өөрчлөлтийг батлах, шинэ ерөнхийлөгчийг батлах, улсын бодлогийг өргөнөөр тодорхойлох мэтийн үүрэгтэй. Мөн ерөнхийлөгчийг буруутгах эрхтэй.<ref>{{id icon}} {{cite book |title=Ketetapan MPR-RI Nomor II/MPR/2000 tentang Perubahan Kedua Peraturan Tata Tertib Majelis Permusyawaratan Rakyat Republik Indonesia |author=People's Consultative Assembly (MPR-RI) |authorlink=People's Consultative Assembly |url=http://www.mpr.go.id/pdf/ketetapan/putusan%20MPRRI%202000.pdf |archiveurl=https://web.archive.org/web/20110721122810/http://www.mpr.go.id/pdf/ketetapan/putusan%20MPRRI%202000.pdf |archivedate=21 Долдугаар сар 2011 |format=PDF |accessdate=7 November 2006 |url-status=live }}</ref> Дотроо 560 суудалт [[Ардын Төлөөлөгчдийн Зөвлөл]] (АТЗ, ''People's Representative Council''), 132 суудалт [[Орон Нутгийн Төлөөлөгчдийн Зөвлөл]] (ОНТЗ, ''Regional Representative Council'')<ref name="USSTATE">{{cite web |title=Background Note: Indonesia |work=U.S. Library of Congress |publisher=U.S. Department of State|url=http://www.state.gov/r/pa/ei/bgn/2748.htm |accessdate=26 November 2009}}</ref> гэсэн хоёр танхимтай. Хууль цааз батлах, бүх шатны засгийн газрыг (хэрэгжүүлэх байгууллага) хянах үүрэг АТЗ-д оногдоно. Сонгогчид намд саналаа өгч, намууд цуглуулсан саналын хувиараа АТЗ-д суудал эзлэдэг.<ref name="Harijanti2006">{{cite journal |title=Indonesia: General elections test the amended Constitution and the new Constitutional Court |journal=International Journal of Constitutional Law |author=Susi Dwi Harijanti and Tim Lindsey |volume=4 |issue=1 |year=2006 |pages=138–150 |doi=10.1093/icon/moi055}}</ref> 1998 оны шинэтгэлээс хойш АТЗ-ийн эрх үүрэг мэдэгдэхүйц нэмэгдсэн.<ref>Reforms include total control of [[Statute|statutes]] production without executive branch interventions; all members are now elected ([[Reserved political positions|reserved seats]] for military representatives have now been removed); and the introduction of fundamental rights exclusive to the DPR. (see Harijanti and Lindsey 2006)</ref> ОНТЗ болохоор сүүлд орон нутгийн хөгжлийг зөв залахад чиглэн байгуулагджээ.<ref>Based on the 2001 constitution amendment, the DPD comprises four popularly elected [[non-partisan]] members from each of the thirty-three provinces for national political representation. {{cite book |author=People's Consultative Assembly (MPR-RI) |url=http://www.gtzsfdm.or.id/documents/laws_n_regs/con_decree/3_AmdUUD45_eng.pdf |title=Third Amendment to the 1945 Constitution of The Republic of Indonesia |format=PDF |url-status=dead |authorlink=People's Consultative Assembly |accessdate=13 December 2006 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20061201025250/http://www.gtzsfdm.or.id/documents/laws_n_regs/con_decree/3_AmdUUD45_eng.pdf |archivedate=1 Арван хоёрдугаар сар 2006 |deadurl=yes}}</ref> == Орон нутаг == {{Индонезийн газрын зураг}} Индонез улсын газар нутаг олон түвшинд шатлан захирагддаг. Дээд гурван түвшнийг нь л анхаарахад хангалттай. * I зэрэгт [[муж]] (индонезээр ''provinsi'') гэх зүйлийн нэгж байна. Одоогийн байдлаар Индонез 33 мужтай. * II зэрэг буюу мужийн доорх нутаг нэг бол [[хот]] (''kota'' - ''кота'') эсвэл [[хошуу]] (''kabupaten'' - ''капубатен'') байна. * III зэргийн нэгжийг нь индонезээр ''kecamatan'' гэнэ. Монгол хэлтэнд энэ нэгж тийм ч сонин биш байх болохоор ''кечаматан''<br>гэж галиглахад буруудахгүй биз дээ. Эсвэл хошууны доорх нэгж юм чинь [[сум]] гэвэл зохино. ===33 муж=== Онцгой эрхтэй таван мужийг <nowiki>*</nowiki>-оор тэмдэглэв. {{Col-begin}} {{Col-break}} '''[[Суматра]] арлын 10 муж''' * [[Аче]]^*&nbsp; (''Aceh'') * [[Умард Суматра]] (''Sumatera Utara'') * [[Өрнөд Суматра]] (''Sumatera Barat'') * [[Риау]] ''(Riau)'' * [[Риау арлуудын муж|Риау арлуудын]] (''Kepulauan Riau'') * [[Жамби]] (''Jambi'') * [[Өмнөд Суматра]] (''Sumatera Selatan'') * [[Банка-Белитун]] (''Kepulauan Bangka Belitung'') * [[Бенкулу]] (''Bengkulu'') * [[Лампунгг]] (''Lampung'') '''[[Жава]] арлын 6 муж''' * [[Жакарта]]^* (''Jakarta'') * [[Бантен]] (''Banten'') * [[Өрнөд Жава]] (''Jawa Barat'') * [[Төв Жава]] (''Jawa Tengah'') * [[Иогякарта|Иогякарта]]^* (''Yogyakarta'') * [[Дорнод Жава]] (''Jawa Timur'') '''[[Бага Зондын арлууд|Бага Зондын]] арлуудын 3 муж''' * [[Бали]] (''Bali'') * [[Өрнөд Нуса Тенгара]] (''Nusa Tenggara Barat'') * [[Дорнод Нуса Тенгара]] (''Nusa Tenggara Timur'') {{Col-break}} '''[[Калимантан]] арлын 4 муж''' * [[Өрнөд Калимантан]] (''Kalimantan Barat'') * [[Төв Калимантан]] (''Kalimantan Tengah'') * [[Өмнөд Калимантан]] (''Kalimantan Selatan'') * [[Дорнод Калимантан]] (''Kalimantan Timur'') '''[[Сулавеси]] арлын 6 муж''' * [[Умард Сулавеси]] (Sulawesi Utara) * [[Горонтало]] (''Gorontalo'') * [[Төв Сулавеси]] (''Sulawesi Tengah'') * [[Өрнөд Сулавеси]] (''Sulawesi Barat'') * [[Өмнөд Сулавеси]] (''Sulawesi Selatan'') * [[Дорнод-Өмнөд Сулавеси]] (''Sulawesi Tenggara'') '''[[Малуку арлууд|Малуку]] арлуудын 2 муж''' * [[Малуку]] (''Maluku'') * [[Умард Малуку]] (''Maluku Utara'') '''[[Шинэ Гвиней]] арлын 2 муж''' * [[Өрнөд Папуа]]^* (''Papua Barat'') * [[Папуа]]^* (''Papua'') {{Col-end}} ==Газар орон== [[File:Indonesia 2002 CIA map.png|thumb|right|Индонезийн газрын зураг]] [[Өмнөд өргөрөг|Ө.ө. 11°]] – [[хойд өргөрөг|х.ө. 6°]], [[зүүн уртраг|з.у. 95° – 141°]] хооронд Индонез орон бүхлээрээ багтдаг. Экваторын хоёр талд бүгд 17,508 аралтайгаас 6 мянга нь л хүнтэй.<ref>{{cite press release |publisher=[[International Monetary Fund]] |url=http://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2006/01/data/dbcoutm.cfm?SD=2005&ED=2005&R1=1&R2=1&CS=3&SS=2&OS=C&DD=0&OUT=1&C=536&S=PPPWGT-PPPPC&RequestTimeout=120&CMP=0&x=45&y=5 |title=World Economic Outlook Database |accessdate=5 October 2006 |date=April 2006 }}; {{cite web | first =Hendriawan | title =Indonesia Regions | publisher =Indonesia Business Directory | url =http://www.indonext.com/Regions/ | accessdate =24 April 2007 | archive-date =28 Арван хоёрдугаар сар 2005 | archive-url =https://web.archive.org/web/20051228011848/http://www.indonext.com/Regions/ | url-status =dead }}</ref> Эднээс [[Жава]], [[Суматра]], [[Калимантан]] (Малайз, Бруней улстай хуваадаг), [[Шинэ Гвиней]] (Папуа-Шинэ Гвиней улстай хуваадаг), [[Сулавеси]] гэсэн таван томыг онцлох хэрэгтэй. Индонез улс Калимантан арал дээр Малайзтай, Шинэ Гвиней арал дээр Папуа-Шинэ Гвинейтэй, [[Тимор]] арал дээр [[Зүүн Тимор]]той хил залгадаг бол [[Сингапур]], [[Малайз]], [[Филиппин]], [[Палау]], [[Австрали]]тай далай тэнгисийн усаараа хаяалдаг. Хамгийн олон хүнтэй хот нь нийслэл [[Жакарта]]. Залгуулаад бичвэл [[Сурабая]], [[Бандун]], [[Медан]], [[Семаран]] гээд томоохон хотууд байдаг.<ref name="Witton2003">{{cite book | last =Witton | first =Patrick | title =Indonesia | publisher =Lonely Planet | year =2003 | location =Melbourne | pages =139, 181, 251, 435 | isbn=1-74059-154-2 }}</ref> 1,919,440 хавтгай дөрвөлжин километр газар нутагтай Индонезэд нэг км-т 134 хүн ноогддог. Харьцуулвал дэлхийн 16-р том газар нутагтай орон, 79-р нягт шигүү суурьшилт улс нь Индонез юмсанжээ.<ref name="ciarank">{{cite web |last=Central Intelligence Agency |title=Rank Order Area |work=The World Factbook |publisher=US [[CIA]], Washington, DC |date=17 October 2006 |url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/rankorder/2147rank.html |accessdate=3 November 2006 |archive-date=9 Хоёрдугаар сар 2014 |archive-url=https://web.archive.org/web/20140209041128/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/rankorder/2147rank.html |url-status=dead }}</ref><ref>{{cite web |title=Population density&nbsp;– Persons per&nbsp;km² 2006 |work=CIA world factbook |publisher=Photius Coutsoukis |year=2006 |url=http://www.photius.com/rankings/geography/population_density_2006_1.html |accessdate=4 October 2006}}</ref> Тэр дотроо дэлхийн арлуудаас хамгийн олон хүнтэй нь болох Жавад нэг км-т 940 хүн ноогдоно.<ref name="JOSHUA">{{cite web | last = Calder | first = Joshua | title = Most Populous Islands | publisher = World Island Information | date = 3 May 2006 | url = http://www.worldislandinfo.com/POPULATV2.htm | accessdate =26 September 2006 }}</ref> Хамгийн өргөгдсөн газар нь Папуа мужийн нутагт байгаа [[Пунчак Жая]] уулын оргил (д.т.д. 4884 м), хамгийн том нуур нь Суматра арлын 1,145 км² талбайт [[Тоба нуур]] юм. [[Махакам]], [[Барито]] гэх мэт Калимантан арлын гол мөрд хамгийн уртад тооцогдоно.<ref>{{cite encyclopedia |title=Republic of Indonesia |work=Encarta |publisher=Microsoft |year=2006 |url=http://encarta.msn.com/encyclopedia_761573214/Republic_of_Indonesia.html#s4 |archiveurl=http://www.webcitation.org/5kwrIjXxw |archivedate=31 October 2009 |deadurl=yes }}</ref> [[File:Mahameru-volcano.jpeg|thumb|left|Индонезийн галт уулс]] [[Номхон далайн хавтан|Номхон далайн]], [[Евразийн хавтан|Евразийн]], [[Австралийн хавтан|Австралийн]] гурван техтоник хавтны уулзвар зааг дээр Индонез байрладаг. Тиймээс ч 19-р зуунд сүйд хийж асан [[Кракатоа]], [[Тамбора]] хоёрыг оруулаад цөөндөө л гэхэд 150 гаруй [[галт уул]] үе үе идэвхждэг.<ref>{{cite web|url=http://www.volcano.si.edu/world/region.cfm?rnum=06&rpage=list| title=Volcanoes of Indonesia| publisher=[[Smithsonian Institution]]| accessdate=25 March 2007| work=Global Volcanism Program}}</ref> Саяхан л гэхэд 2004 оны цуут цунами 167,736 хүнийг нь урсгаж<ref>{{cite web | title =The Human Toll | work =UN Office of the Special Envoy for Tsunami Recovery | publisher =United Nations | url =http://www.tsunamispecialenvoy.org/country/humantoll.asp | archiveurl =https://web.archive.org/web/20070519133441/http://www.tsunamispecialenvoy.org/country/humantoll.asp | archivedate =19 Тавдугаар сар 2007 | accessdate =25 March 2007 | url-status =live }}</ref>, 2006 оны Иогякартын газар хөдлөлт 5,782 хүнийг үхүүлсэн гайтай. Гэлээ ч галт уулын бялхдас газрыг үржил шимтэй болгодог учир Жава, Балид хүн хамгаас олноор суурьшжээ.<ref>{{cite book |last=Whitten |first=T |coauthors=Soeriaatmadja, R. E., Suraya A. A. |title=The Ecology of Java and Bali |publisher=Periplus Editions Ltd |year=1996 |location=Hong Kong |pages=95–97}}</ref> Экваторын дагуу байршдаг тул [[борооны улирал|борооны]], [[хуурай улирал|хуурай]] хоёр улиралтай, [[халуун орны уур амьсгал]]тай. Эрэг хавийн нам газраар жилд 1,780–3,175 мм, уулархаг нутгаар 6,100 мм хүртэл хур буудаг. Суматрын өрнөд эрэг, өрнө Жава, Калимантан, Сулавеси, Папуагийн уулархаг нутгаар хур бороосог. Маш чийглэг, дунджаар 80%. Жилийн турш агаарын температур тогтмол, Жакарта орчмоор өдөрт дунджаар 26–30 °C халуун.<ref>{{cite web |title =About Jakarta And Depok |work =University of Indonesia |publisher =University of Indonesia |url =http://www.ui.ac.id/english/menu_statis.php?id=c6&hal=c_about_jkt |accessdate =24 April 2007 |archiveurl =https://web.archive.org/web/20060504191815/http://www.ui.ac.id/english/menu_statis.php?id=c6&hal=c_about_jkt |archivedate =4 Тавдугаар сар 2006 |url-status =live }}</ref> {{clear}} ==Хүн ам== :''Мөн үзэх: [[Индонезийн ард түмэн]]'' [[File:Ubud-Kids.jpg|thumb|Олон ястны улсын [[Бали ястан|Бали]] яст жаалууд]] 2010 оны байдлаар Индонез улсын хүн амын тоо 237.6 саяд хүрч,<ref name="bps2010">{{cite web|url=http://www.bps.go.id/65tahun/SP2010_agregat_data_perProvinsi.pdf |title=Central Bureau of Statistics: ''Census 2010'' |publisher=Badan Pusat Statistik |accessdate=17 January 2011}} {{id}}</ref> жилд 1.9%-иар өсч байна.<ref>{{cite web|url=http://waspada.co.id/index.php?option=com_content&view=article&id=182106:fifty-years-needed-to-bring-population-growth-to-zero&catid=30:english-news&Itemid=101 |title=Fifty years needed to bring population growth to zero |publisher=Waspada.co.id |date=19 March 2011 |accessdate=10 April 2011}}</ref> Хүн амын 58% нь дэлхийн арлуудаас хамгийн олон хүнтэй нь гэх<ref name="JOSHUA" /> Жава аралд оршин суудаг.<ref name="bps2010"/> [[Гэр бүл төлөвлөлт|Гэр бүл төлөвлөх]] хөтөлбөр 1960 оноос эхлэн хэрэгжсээр байгаа ч гэсэн 2020 онд 265 сая, 2050 онд 306 сая хүнтэй болох төлөв харагддаг.<ref>[http://esa.un.org/unpd/wpp/Excel-Data/DB04_Population_ByAgeSex_Annual/WPP2010_DB4_F1B_POPULATION_BY_AGE_BOTH_SEXES_ANNUAL_2011-2100.XLS World Population Prospects (2010). Annual Population 2011–2100]. (XLS table). United Nations</ref> Индонезэд [[Индонезийн ард түмний хэл яриа|742 янзын хэл аялгуугаар]] ярилцдаг [[Индонезийн ард түмэн|300 гаран яс үндэс]]ний хүмүүс аж төрөн суудаг.<ref>{{cite web |publisher=Expat Web Site Association |title=An Overview of Indonesia |work=Living in Indonesia, A Site for Expatriates |url=http://www.expat.or.id/info/overview.html |accessdate=5 October 2006}}</ref><ref>{{cite web |last=Merdekawaty |first=E. |title="Bahasa Indonesia" and languages of Indonesia |work=UNIBZ&nbsp;– Introduction to Linguistics |publisher=Free University of Bozen |date=6 July 2006 |url=http://www.languagestudies.unibz.it/Bahasa%20Indonesia_Merdekawaty.pdf |format=PDF|accessdate=17 July 2006}}</ref> Тэгэхдээ ихэнх нь бүр дээр үед Тайвань, Зүүн Өмнөд Азиас нүүсэн байх гэж таахуйц [[Австронез]] язгуурын хэлтэй байдаг. Дорно Индонезээр үүнээс ялгагдах [[Меланез]] язгуурын ард түмэн бас байдаг.<ref name="Witton2003" /><ref>Taylor (2003), pp. 5–7, {{cite book | last = Dawson| first = B.| coauthors = Gillow, J.| title = The Traditional Architecture of Indonesia | publisher = Thames and Hudson Ltd | year = 1994 | location = London | page = 7 | isbn = 0-500-34132-X }}</ref> Нэр бүхий ард түмнээс [[Жава үндэстэн]] хүн амын 42% эзлэдэг.<ref>{{cite book |last=Kingsbury |first=Damien |title=Autonomy and Disintegration in Indonesia |publisher=Routledge |page=131 |isbn=0-415-29737-0 |year=2003}}</ref> Жавагийн араас [[Сунда үндэстэн|Сунда]], [[Малай үндэстэн|Малай]], [[Мадура ястан|Мадура]] гэх мэт үндэстэн ч юм шиг, ястан ч юм шиг саяаас олон хүнт арваад ард түмэн байдаг. Мөн 8 сая [[Хятад үндэстэн|Хятад]], 5 сая [[Араб үндэстэн|Араб]] гэх мэтээр хаа хол хальж очсон үндэстэд ч байна. Шинээр нэгдэж томорсон улс, хэдэн зуун цөөн тоот ястны орон болохоор ч тэр үү иймэрхүү нутгийн ялгааг давж хараад "Индонез" [үндэстэн] гэж өөриймсөх сэтгэлгээ ард түмнийх нь дунд хэдийнээ дэлгэрчээ.<ref name="RICKLEFS_256">Ricklefs (1991), p. 256</ref> Ийм эв найртай нийгэм бүрдсэн ч гэсэн зарим газар соёл, шашин, ястнаараа мөргөлдөх явдал гарч л байдаг.<ref>Domestic migration (including the official [[Transmigrasi]] program) are a cause of violence including the massacre of hundreds of Madurese by a local [[Dayak people|Dayak]] community in West Kalimantan, and conflicts in Maluku, [[Sulawesi Tengah|Central Sulawesi]], and parts of Papua and West Papua {{Cite journal |author=T.N. Pudjiastuti |year=2002 |title=Migration & Conflict in Indonesia |url=http://www.iussp.org/Bangkok2002/S15Pudjiastuti.pdf |url-status=dead |format=PDF |publisher=International Union for the Scientific Study of Population (IUSSP), Paris |archive-url=https://web.archive.org/web/20120209225410/http://www.iussp.org/Bangkok2002/S15Pudjiastuti.pdf |archive-date=9 Хоёрдугаар сар 2012 |accessdate=17 September 2006}}</ref><ref>{{cite web |title=Kalimantan The Conflict |work=Program on Humanitarian Policy and Conflict Research |url=http://preventconflict.org/portal/main/maps_kalimantan_conflict.php |archiveurl=https://web.archive.org/web/20091212135147/http://preventconflict.org/portal/main/maps_kalimantan_conflict.php |archivedate=12 Арван хоёрдугаар сар 2009 |accessdate=7 January 2007 |publisher=Conflict Prevention Initiative, Harvard University |url-status=live }}</ref><ref>{{cite conference |author=J.W. Ajawaila; M.J. Papilaya; Tonny D. Pariela; F. Nahusona; G. Leasa; T. Soumokil; James Lalaun and W. R. Sihasale |title=Proposal Pemecahan Masalah Kerusuhan di Ambon |publisher=Fica-Net |year=1999 |location=Ambon, Indonesia |url=http://www.fica.org/h/ambon/idRusuh1.html |accessdate=29 September 2006 |booktitle=Report on Church and Human Rights Persecution in Indonesia }}; Kyoto University: Sulawesi Kaken Team & Center for Southeast Asian Studies {{PDFlink|[http://sulawesi.cseas.kyoto-u.ac.jp/lib/pdf/MRidwanAlimuddin.pdf Bugis Sailors]|124&nbsp;KB}}</ref> Эндхийн Хятадууд сэргэлэн гарууд байж баялгийг нэлээд хуримтлуулсан, олон пүүс компанийг эзэмшдэгт<ref>Schwarz (1994), pp. 53, 80–81</ref><ref>Friend (2003), pp. 85–87, 164–165, 233–237</ref> зөвхөн Индонезэд л байдаг ард түмэн сэжиглэн дургүйцэж зодолдож нүдэлцээд авсан нь цөөнгүй.<ref>{{cite web |author=M. F. Swasono |title=Indigenous Cultures in the Development of Indonesia |work=Integration of endogenous cultural dimension into development |publisher=Indira Gandhi National Centre for the Arts, New Delhi |year=1997 |url=http://ignca.nic.in/cd_05008.htm |accessdate=17 September 2006}}</ref><ref>{{cite web |first=S. Long |date=9 April 1998 |title=The Overseas Chinese |url=http://www.prospectmagazine.co.uk/1998/04/theoverseaschinese/ |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20111008055514/http://www.prospectmagazine.co.uk/1998/04/theoverseaschinese/ |archive-date=8 Аравдугаар сар 2011 |accessdate=10 April 2011 |publisher=Prospect Magazine}} The [[May 1998 riots of Indonesia#Jakarta (12–14 May)|riots in Jakarta in 1998]]—much of which were aimed at the Chinese—were, in part, expressions of this resentment. {{cite web |author=M. Ocorandi |date=28 May 1998 |title=An Analysis of the Implication of Suharto's resignation for Chinese Indonesians |url=http://www.hartford-hwp.com/archives/54b/083.html |accessdate=26 September 2006 |publisher=Worldwide HuaRen Peace Mission}}</ref><ref>{{cite web |author=F.H. Winarta |title=Bhinneka Tunggal Ika Belum Menjadi Kenyataan Menjelang HUT Kemerdekaan RI Ke-59 |publisher=Komisi Hukum Nasional Republik Indonesia (National Law Commission, Republic of Indonesia), Jakarta |month=August | year=2004 |url=http://ignca.nic.in/cd_05008.htm |language=Indonesian}}</ref> [[Жохорын султант улс]]ын үеэс Индонезийн арлуудын ард түмний хоорондоо ойлголцох хэл болсоор ирсэн [[Малай хэл]]ний [[чухал аялгуу|чухал нэгэн аялгуу]] байдаг. Энэ аялгуунд суурилсан Малай хэлийг [[Сингапур]], [[Малайз]], [[Бруней]], Индонез дөрвөн улсад [[албан ёсны хэл]] болгожээ. Тэгэхдээ нэр нь өөр. Индонезэд үүнийг [[Индонез хэл]] (''Bahasa Indonesia'') гэж заадаг. Ер нь Индонезийнхэн бүгд л энэ хэлээр ярилцдаг, Индонезэд энэ хэл ажил хэрэг, улс төр, хэвлэл мэдээлэл, боловсрол гээд бүх салбарт өөр ямар ч хэлнээс илүү сонсдоно. Гэхдээ л нөгөө ястан үндэстнээрээ ард түмний хэл ялгаатай. Хүмүүс [[Индонезийн ард түмний хэл яриа|742 янзын хэл аялгууныхаа]] нэгийг өөрийн [[төрөлх хэл]] гэж боддог. Үүнээс мэдээж [[Жава хэл]]ийг хамгийн олуулаа тээж яваа.<ref name="CIA"/> Папуад харьцангуй цөөн буюу 2.7 сая хүн байдаг мөртлөө бүр [зарим нь Папуа төрлийн, зарим нь Австронез төрлийн] 242 янзаар хэлж ярьцгаадаг.<ref>{{cite web|url=http://www.ethnologue.com/show_country.asp?name=IDP |title=Ethnologue report for Indonesia (Papua) |publisher=Ethnologue.com |accessdate=28 April 2010}}</ref> Индонезийн үндсэн хуулинд шашин шүтэх нь хүний дур зоргынх<ref>{{cite web |title=The 1945 Constitution of the Republic of Indonesia |work=US-ASEAN |url=http://www.us-asean.org/Indonesia/constitution.htm |accessdate=2 October 2006 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20060109203358/http://www.us-asean.org/Indonesia/constitution.htm |archivedate=9 Нэгдүгээр сар 2006 |url-status=live }}</ref> гэсэн мөртлөө өөр баримтаар [[Ислам]], [[Протестант]], [[Католик]], [[Хиндү]], [[Буддын шашин]], [[Күнзийн суртал]] зургааг албан ёсны гэж онцлон батласан байх юм.<ref name="Yang">{{cite journal |last=Yang |first=Heriyanto |title=The History and Legal Position of Confucianism in Post Independence Indonesia |journal=Religion |volume=10 |issue=1 |page=8 |month=August | year=2005 |url=http://archiv.ub.uni-marburg.de/mjr/pdf/2005/yang2005.pdf |format=PDF|accessdate=2 October 2006}}</ref> 2000 оны тооллогийг үндэслэхэд Индонезийн ард түмний 86.1% нь Ислам шашны Сунни дэгтэй. Ингэхэд Индонез улс Исламын улс биш боловч хамгийн олон Ислам шүтлэгтэн (хотон хүн)-тэй улс юм байна гэж ойлгогдоно.<ref name="CIA">{{cite web |url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/id.html |title=Indonesia |publisher=CIA |accessdate=10 April 2011 |archive-date=10 Арван хоёрдугаар сар 2008 |archive-url=https://web.archive.org/web/20081210041527/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/id.html |url-status=dead }}</ref> Хиндү шашинтны олонх нь [[Бали ястан|бали]], Буддын шашинтны олонх нь [[Хятад үндэстэн|хятад]].<ref>{{cite web |title=Indonesia&nbsp;– Buddhism |publisher=U.S. Library of Congress |url= http://countrystudies.us/indonesia/40.htm |accessdate=15 October 2006}}</ref> Хэдий цөөн шүтэн бишрэгчтэй ч Хиндү, Будда хоёр шашин Индонезийн соёлд их л нэвчжээ. Ислам нь худалдаачдын чармайлтаар 13-р зуунд умар Суматрад нэвтрээд 16-р зуун гэхэд Индонез орны зонхилох шашин болсон.<ref name="csi">{{cite web |title=Indonesia&nbsp;– Islam |publisher=U.S. Library of Congress|url=http://countrystudies.us/indonesia/37.htm |accessdate=15 October 2006}}</ref> Харин Католик шашныг Португалийн авралын зар тараагчид, колончлогчид эхлүүлсэн<ref>Ricklefs (1991), pp. 25, 26, 28</ref><ref>{{cite web | title =1500 to 1670: Great Kings and Trade Empires | publisher = Sejarah Indonesia | url =http://www.gimonca.com/sejarah/sejarah02.shtml | accessdate =25 April 2007 }}</ref> бол Протестант нь Нидерландын эзэмшилд байх үед Калвинч, Лютеранч номлогчдын тарьсан үр юмсанжээ.<ref>Ricklefs (1991), pp. 28, 62</ref><ref>Vickers (2005), p. 22</ref><ref>{{cite book | last = Goh | first = Robbie B.H. | title = Christianity in Southeast Asia | publisher = Institute of Southeast Asian Studies | page = 80 | isbn = 981-230-297-2 | year = 2005 }}</ref> == Зургийн цомог == <center><gallery caption="Индонез" widths="180px" heights="120px" perrow="5/'"> File:Museum Nasional Indonesia.jpg|National Museum of Indonesia in [[Central Jakarta]] File:Jakarta Skyline Part 2.jpg|[[Wisma 46]], Indonesia's tallest office building, located in the middle of Jakarta skyscraper. File:Central Jakarta.JPG|Jalan Thamrin, the main avenue in Central Jakarta File:Gambir Station Platform.jpg|A train at [[Gambir]] station in [[Central Jakarta]] File:BungKarno-indonoob.JPG|The [[Bung Karno Stadium]] is capable of hosting 100,000 spectators File:Indonesia 2002 CIA map.png|Map of Indonesia File:Indonesia provinces english.png|Provinces of Indonesia File:Jalan malioboro - Jogjakarta.JPG|Malioboro, the most famous street in Yogyakarta city Image:transjogja.jpg|Trans Jogja Bus. A bus rapid transit system in Yogyakarta city File:SOTO FOOD.jpg|A selection of [[Indonesian cuisine|Indonesian food]], including ''Soto Ayam'' (chicken soup), ''sate kerang'' ([[satay|shellfish kebabs]]), ''telor pindang'' (preserved eggs), ''perkedel'' (fritter), and ''es teh manis'' (sweet iced tea) File:Indonesian Army infantryman participating in the GPOI.jpg|An Indonesian Army infantryman participating in the U.N.'s Global Peacekeeping Operation Initiative Image:Panser side left.JPG|Pindad Panser "Anoa" shown during Indo Defense and Aerospace Expo 2008 |Indonesian Naval vessels Image:AURI B-25.jpg|B-25 Mitchell bombers of the AURI in the 1950s Image:Jmnei.jpg|A [[Javanese people|Javanese]] engineer closes one of the gun bay doors on a Dutch [[Brewster Buffalo|Buffalo]], January 1942. |[[Mazda6]] used by the Jakarta Metro Highway Patrol (''Ditlantas Polda Metro Jaya'') as a patrol car |[[Mitsubishi Lancer]] used by Vital Object Protection of Indonesian National Police File:ID_diesel_loco_CC_201-05_060327_4217_kta.jpg|GE U20C in [[Indonesia]], #CC201-05 File:Diesel locomotive CC 203 22 at Gambir Station.jpg|GE U20C "Full-Width Cabin" in Indonesia, #CC203-22 [...] </gallery></center> ==Зүүлтийн тайлбар== {{лавлах холбоос|3}} == Цахим холбоос == * {{commons|Indonesia|Индонез}} {{Ази}} {{Хөтлөгч мөр Австрали ба далайн орнууд}} {{OIC}} [[Ангилал:Индонез| ]] [[Ангилал:Азийн орон]] [[Ангилал:Арлын орон]] [[Ангилал:Австрали ба Далайн орон]] [[Ангилал:Зүүн Өмнөд Ази]] [[Ангилал:Ерөнхийлөгчийн засаглалтай бүгд найрамдах улс]] [[Ангилал:Нэгдсэн Үндэстний Байгууллагын гишүүн орон]] rjsop6cbcqvhmduaj668qgzd4swck4m 823231 823208 2025-06-28T00:08:48Z InternetArchiveBot 70653 Rescuing 2 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5 823231 wikitext text/x-wiki {{short description|Зүүн өмнөд Ази, Океанд оршдог улс}} {{Инфобокс улс | conventional_long_name = Бүгд Найрамдах Индонез Улс | common_name = Индонез | native_name = {{native name|id|Republik Indonesia}} | image_flag = Flag of Indonesia.svg | flag_type = [[Индонезийн төрийн далбаа|Төрийн далбаа]] | image_coat = National emblem of Indonesia Garuda Pancasila.svg | symbol_type = [[Индонезийн төрийн сүлд|Үндэсний тамга <br />(Сүлд)]] | national_motto = <br>{{native phrase|kaw|[[Индонезийн үндэсний уриа|Bhinneka Tunggal Ika]]|paren=omit}} ([[Хуучин Ява хэл|Хуучин Ява]])<br>"Олон янз байдалд эв нэгдэл" | other_symbol = {{lang|id|[[Панчасила (улс төр)|Панчасила]]}}<br />(Таван зарчим) | other_symbol_type = Үндэсний үзэл суртал: | national_anthem = {{lang|id|[[Индонезийн төрийн дуулал|Indonesia Raya]]}}<br />"Их Индонез"<br /><div style="display:inline-block;margin-top:0.4em;"> </div> | image_map = {{Switcher|[[File:Indonesia (orthographic projection).svg|frameless]]|Дэлхийн бөмбөрцөг|[[File:Location Indonesia ASEAN.svg|upright=1.15|frameless]]|АСЕАН-ы газрын зураг|default=1}} | capital = [[Жакарта]] | largest_city = [[Жакарта]] | coordinates = {{Coord|6|10|S|106|49|E|type:city_region:ID}} | languages_type = Албан ёсны хэл | languages = [[Индонез хэл]]<!--Note: Not just the official language, but also the national language (bahasa pemersatu)--> | languages2_type = Орон нутгийн хэл | languages2 = [[Индонезийн хэлнүүд|700+ хэлнүүд]]<ref name="ethnologue"/> | ethnic_groups = [[Индонезийн ард түмэн|1,300+ угсаатан]]<ref name="BPS">{{cite web|url=http://www.bps.go.id/website/pdf_publikasi/watermark%20_Kewarganegaraan%2C%20Suku%20Bangsa%2C%20Agama%20dan%20Bahasa_281211.pdf|title=Nationality, Ethnicity, Religion, and Languages of Indonesians|language=id|last1=Na'im|first1=Akhsan|last2=Syaputra|first2=Hendry|publisher=[[Statistics Indonesia]]|date=2010|access-date=2015-09-23|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20150923194534/http://www.bps.go.id/website/pdf_publikasi/watermark%20_Kewarganegaraan%2C%20Suku%20Bangsa%2C%20Agama%20dan%20Bahasa_281211.pdf|archive-date=2015-09-23}}</ref> | religion_year = 2018 | religion = {{ublist|item_style=white-space:nowrap;|86.7% [[Индонез дэх ислам|Ислам]]|10.7% [[Индонез дэх христийн шашин|Христийн шашин]]|1.7% [[Индонез дэх хиндүизм|Хиндүизм]]|0.8% [[Индонез дэх буддизм|Буддизм]]| 0.1% [[Алиран Кеперкаян|Уламжлалт]], [[Индонез дэх күнзийн сургаал|Күнз]], <br>болон [[Индонез дэх шашин шүтлэг|бусад]]}} | religion_ref = <ref name="RELIGION">{{cite web|url=https://data.kemenag.go.id/agamadashboard/statistik/umat|title=Statistik Umat Menurut Agama di Indonesia|publisher=[[Ministry of Religious Affairs (Indonesia)|Ministry of Religious Affairs]]|date=2018-05-15|archive-url=https://web.archive.org/web/20200903221250/https://data.kemenag.go.id/agamadashboard/statistik/umat|archive-date=2020-09-03|access-date=2020-09-24|language=id}}</ref> | demonym = [[Индонезчүүд‎]] | government_type = [[Нэгдмэл улс|Нэгдмэл]] [[Ерөнхийлөгчийн засаглалын систем|ерөнхийлөгчийн бүгд найрамдах улс]] | leader_title1 = [[Индонезийн Ерөнхийлөгч|Ерөнхийлөгч]] | leader_name1 = [[Прабово Субианто]] | leader_title2 = {{nowrap|[[Индонезийн Дэд Ерөнхийлөгч|Дэд Ерөнхийлөгч]]}} | leader_name2 = [[Гибран Ракабуминг Рака]] | leader_title3 = {{nowrap|[[Төлөөлөгчдийн Танхимын Дарга (Индонез)|Танхимын Дарга]]}} | leader_name3 = [[Пуан Махарани]] | leader_title4 = {{nowrap|[[Индонезийн Дээд шүүхийн Ерөнхий шүүгч|Ерөнхий шүүгч]]}} | leader_name4 = [[Мухаммед Сирифуддин]] | legislature = [[Ардын Зөвлөлдөх Хурал]] (АЗХ) | upper_house = [[Орон Нутгийн Төлөөлөгчдийн Зөвлөл]] (ОНТЗ) | lower_house = [[Ардын Төлөөлөгчдийн Зөвлөл]] (АТЗ) | sovereignty_type = Тусгаар тогтнол | sovereignty_note = ([[Голландын колонийн эзэнт гүрэн|Нидерландаас]])<!-- Based on consensus, please discuss on the Talk Page before changing Netherlands to Japan, or adding both --> | established_event1 = [[Индонезийн тусгаар тогтнолыг тунхаглал|Тунхагласан]] | established_date1 = 8 сарын 17, 1945 он | established_event2 = [[Нидерланд-Индонезийн дугуй ширээний хурал|Хүлээн зөвшөөрөгдсөн]] | established_date2 = 12 сарын 27, 1949 он | area_km2 = 1,904,569<ref>{{cite web|url=http://unstats.un.org/unsd/demographic/products/dyb/DYB2004/Table03.pdf|title=UN Statistics|publisher=United Nations|date=2005|access-date=2007-10-31|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20071031023924/http://unstats.un.org/unsd/demographic/products/dyb/DYB2004/Table03.pdf|archive-date=2007-10-31}}</ref> | area_rank = 14 | area_sq_mi = 735,358 <!--Do not remove per [[WP:MOSNUM]]--> | percent_water = | area_data2 = 4.85 | population_estimate = {{increaseNeutral}} 277,749,853<ref>{{cite web|url=https://dukcapil.kemendagri.go.id/page/read/7/data-kependudukan|publisher=[[Ministry of Home Affairs (Indonesia)]]|title=Indonesian Population 2022|access-date=12 April 2023|archive-date=13 Аравдугаар сар 2022|archive-url=https://web.archive.org/web/20221013070650/https://dukcapil.kemendagri.go.id/page/read/7/data-kependudukan|url-status=dead}}</ref> | population_census = 270,203,917<ref name="2020census" /> | population_estimate_year = 2022 | population_estimate_rank = 4 | population_census_year = 2020 | population_density_km2 = 143 | population_density_sq_mi = 371 | population_density_rank = 90 | GDP_PPP = {{increase}} {{currency|4.398 их наяд|USD|passthrough=yes}}<ref name="IMF">{{cite web|title=Report for Selected Countries and Subjects|url=https://www.imf.org/en/Publications/WEO/weo-database/2023/April/weo-report?c=536,&s=NGDPD,PPPGDP,NGDPDPC,PPPPC,PPPSH,&sy=2020&ey=2027&ssm=0&scsm=1&scc=0&ssd=1&ssc=0&sic=0&sort=country&ds=.&br=1|publisher=International Monetary Fund|access-date=2023-04-12}}</ref> | GDP_PPP_year = 2023 | GDP_PPP_rank = 7 | GDP_PPP_per_capita = {{increase}} {{currency|15,855|USD|passthrough=no}}<ref name="IMF" /> | GDP_PPP_per_capita_rank = 98 | GDP_nominal = {{increase}} {{currency|1.392 их наяд|USD|passthrough=yes}}<ref name="IMF" /> | GDP_nominal_year = 2023 | GDP_nominal_rank = 16 | GDP_nominal_per_capita = {{increase}} {{currency|5,016|USD|passthrough=no}}<ref name="IMF" /> | GDP_nominal_per_capita_rank = 112 | Gini = 37.9 | Gini_year = 2021 | Gini_change = increase <!--/decrease/steady--> | Gini_ref = <ref>{{cite web|title=GINI index (World Bank estimate) – Indonesia|url=https://data.worldbank.org/indicator/SI.POV.GINI?locations=ID|publisher=[[World Bank]]|access-date=2021-04-15}}</ref> | Gini_rank = | HDI = 0.705 | HDI_year = 2021 | HDI_change = decrease <!--increase/decrease/steady--> | HDI_ref = <ref name="HDI">{{cite web|url=https://hdr.undp.org/system/files/documents/global-report-document/hdr2021-22pdf_1.pdf|title=Human Development Report 2021/2022|language=en|publisher=[[United Nations Development Programme]]|date=2022-09-08|access-date=2022-09-08}}</ref> | HDI_rank = 114 | currency = [[Индонез рупиа]] (Rp) | currency_code = IDR | time_zone = [[Индонез дэх цаг|янз бүрийн]] | utc_offset = +7 - +9 | date_format = ӨӨ/СС/ЖЖЖЖ | drives_on = зүүн | calling_code = [[+62]] | cctld = [[.id]] }} [[Зүүн Өмнөд Ази]]йн, [[Далайн орнууд]]ын ч гэж хэлж болох байрлалд 17,508 арлын дээр оршдог<ref>[http://ec.europa.eu/europeaid/where/asia/regional-cooperation/support-regional-integration/asem/documents/10.03.10_info_on_indonesia_finale_en.pdf Information on Indonesia]. ASEM Development conference II: Towards an Asia-Europe partnership for sustainable development. 26–27 May 2010, Yogyakarta, Indonesia. ec.europa.eu</ref> [[Тусгаар тогтнол|тусгаар тогтносон]], [[бүрэн эрхт улс|бүрэн эрхт]] [[улс]]ыг '''Бүгд Найрамдах Индонез Улс''' ({{lang-id|Republik Indonesia}}), товчоор '''Индонез улс''', '''Индонез''' гэнэ. [[Нидерланд]] XVII зууны үеэс [[Зондын арлууд]]ад эзэмшил орон (''колони'')-оо тэлсээр байлаа. [[XX зуун]]ы эхнээс [[Индонезийн ард түмэн|нутгийн ард түмэн]] яс үндэс харгалзалгүй эвлэн нэгдэж тусгаар тогтнохын төлөө тэмцсээр олон улсын дэмжлэгийг ч хүртэж, 1949 онд нэгэн шинэ улсыг үүсгэжээ. [[Жава үндэстэн|Жава]] тэргүүтэй [[Индонез#Хүн ам|энэ олон ястан]] одоо хэр нь нэг хэлтэн, нэг үндэстэн болох ирээдүй рүүгээ дөтөлсөөр л яваа. 1950 оноос Индонез төрийн байгууламжийн хувьд [[нэгдмэл улс|нэгдмэл]], төрийн хэлбэрийн хувьд ерөнхийлөгчийн эрх мэдэл давамгайлсан [[бүгд найрамдах улс|бүгд найрамдах засагтай]] болжээ. Одоо [[Индонез#Орон нутаг|орон нутаг, засаг захиргааны]] шаардлагаар дотроо 33 [[муж]] болж хуваагддаг. Ойр хавийн [[Сингапур]], [[Бруней]], [[Малайз]] гурван улсынхтай яг адил [[Малай хэлний]] нэгэн аялгууг албан ёсоор батлан сурцгааж байгаа. Түүнийгээ [[Индонез хэл]] гэж итгэж, [[латин үсэг|латин үсгээр]] бичдэг. Дурдсан улсуудаас гадна [[Зүүн Тимор]], [[Папуа-Шинэ Гвиней]], [[Австрали]], [[Палау]], [[Филиппин]], [[Энэтхэг]]тэй газар эс бөгөөс тэнгисийн усаар хиллэдэг. Индонезийн харьяаны 1.9 сая хавтгай дөрвөлжин километр газарт 2020 онд 270 сая 203 мянган хүн амьдарч байв. Дэлхийн олон улсаас хүн амын тоогоор [[Улс орнууд хүн амын тоогоор|4-р олон]], газар нутгийн хэмжээгээр [[Улс орнуудын газар нутгийн хэмжээ|15-р том]] улс мөн гэдэг. Нэгт км-т 123.7 ноогддог гэдэг нь харин дундаж (79-р) байрынх. VII зууны [[Шривижая]], XIII зууны [[Мажапахит]] гэх мэтээр түрүү үеийн улс-нийгэмд [[Буддын шашин]], [[Хиндү шашин]] дэлгэрсэн. Дараа нь XIII зуунаас араб худалдаачдын сурталд автаж XVI зуун гэхэд олонх нь [[Ислам]]ын ёс үйлдэлт хүмүүс болцгоожээ. Одоо Индонезийн хүн амын 86% нь [[Ислам|мусульман (хотон)]] гэдэг. [[Исламын улс]] гэдэгт багтахгүй ч Ислам шашинтны тооны олноор дэлхийд тэргүүлнэ. Индонезийн газрын доор [[техтоник хавтан]]гууд шүргэлцдэгээс шалтгаалаад газрын чичирхийлэл олон давтагддаг, сүрхий идэвхтэй [[галт уул]]стай. Үүгээрээ хүнд халтай ч гэсэн галт уулын бялхдас газрын хөрсийг үржил шимтэй болгодгоос хүн эртнээс бөөгнөрч сууж нутагшсан. Халуун орны дагуу эн ихтэй учир [[амьтан]], [[ургамал|ургамлаар]] баялаг. Индонезийн худалдан авах чадвараар тэгшитгэсэн [[ДНБ]] [2010 онд] 1.124 тэрбум [[америк доллар]]тай тэнцэж байгаагаараа дэлхийн [[Олон улсын харьцуулалт:ХАЧ-аар тэгшитгэсэн ДНБ|16-р их орлогот]] улс гэгдэж [[Их Хорь|Их Хорийн]] эгнээнд багтаж байгаа юм. Гэвч хүн ардын олонх ядуу байгаа,<ref name=economist1>{{cite journal |title=Poverty in Indonesia: Always with them |journal=[[The Economist]] |date=14 September 2006 |accessdate=26 December 2006 |url= http://www.economist.com/node/7925064?story_id=7925064}}; [http://www.economist.com/node/8001604?story_id=8001604 correction].</ref><ref name = "Asia">{{cite journal |last=Guerin |first=G |title=Don't count on a Suharto accounting |journal=Asia Times Online |location=Hong Kong |date=23 May 2006 |url=http://www.atimes.com/atimes/Southeast_Asia/HE23Ae01.html |access-date=19 Арван нэгдүгээр сар 2012 |archive-date=14 Арван нэгдүгээр сар 2017 |archive-url=https://web.archive.org/web/20171114103951/http://www.atimes.com/atimes/Southeast_Asia/HE23Ae01.html |url-status=dead }}</ref> нэг хүнд ноогдох ДНБ [2010 онд] $4,666-аар хэмжигдэж байна. 1967 онд [[АСЕАН]]-ыг байгуулалцсан. == Нэр == Тус улсын одооны «Индонез» төрлийн нэрс Европт үүссэн. Индонезийг эзэмшиж асан Нидерландынхан [[нидерландаар]]аа ''Maleische Archipel'' (Малайн олтриг), ''Nederlandsch Oost Indië'' (Нидерландын Дорнод Энэтхэг), ''Indië'' (Энэтхэг), ''de Oost'' (Дорнод) гэх мэтээр тоомжиргүйхэн нэрийдэж байжээ.<ref name = "Kroef">{{cite journal |title = The Term Indonesia: Its Origin and Usage |journal= Journal of the American Oriental Society |author = Justus M van der Kroef | volume = 71 | issue = 3 | pages = 166–71 | year = 1951 | doi =10.2307/595186 |jstor=595186}}</ref> 1850 онд Английн угсаатны зүйч [[Жорж Виндзор Эрл]] [[Англи хэл|Англи]] хэлнээ ''Indunesians'' (''Индунезианс'', «Энэтхэгийн арлынхан») гэх нэрийг анх оруулж иржээ.<ref name="JIAEA_1">{{cite journal |last=Earl |first= George SW |title=On The Leading Characteristics of the Papuan, Australian and Malay-Polynesian Nations |journal= Journal of the Indian Archipelago and Eastern Asia (JIAEA) |year=1850 |page = 119}}</ref> Үгийн уг гарлыг мөшгөвөл ''Indus'' ([[Инд мөрөн]] дахь нутаг буюу «[[Энэтхэг]]» гэсэн үг) гэх латин, νῆσος (''несос'' - «[[арал]]») гэх грек үгсийн нийлэмж юмсанжээ.<ref name = "EcoSeas1">{{cite book | last = Tomascik | first = T | coauthors=Mah, JA, Nontji, A, Moosa, MK |title = The Ecology of the Indonesian Seas&nbsp;– Part One | publisher = Periplus Editions | year = 1996 | location = Hong Kong | isbn = 962-593-078-7}}</ref> 1900 он гарахад англи ''Indonesia'' нэрээс бусад хэлнээ хувилан тархсан бөгөөд Индонезийн тусгаар тогтнолын төлөө тэмцэгчид Нидерландын нэрээс татгалзаж, энэ нэрийг гол болгожээ.<ref name = "Kroef" />. Монголд 20-р зуунд [[оросоор]] ''Индонезия'' гэж байдгийг харгалзан «улс» «орон», «нутаг» гэх утгатай ''-ия'' дагаврыг салгаж [[Кирилл монгол бичгийн дүрэм|кирилл монголоор]] '''Индонез''' гэж бичдэг болжээ. ==Түүх== [[Жава арал|Жава]] арлаас ''[[босоо хүн]]ий'' (''homo erectus'') хэсэг яс олдсон нь Индонезийн арлуудад [[балар эртний үе]]д хүн амьдарч байсны баталгаа юмсанжээ. Хожим "[[Жава хүн]]" гэж алдаршсан түүнийг 1.5 сая, бүр 35 мянган жилийн өмнөх ч гэж янз бүрээр таасан байдаг.<ref>{{cite journal|title=Shell tool use by early members of Homo erectus in Sangiran, central Java, Indonesia: cut mark evidence |doi=10.1016/j.jas.2006.03.013|year=2007|last1=Choi|first1=Kildo|last2=Driwantoro|first2=Dubel|journal=Journal of Archaeological Science|volume=34|page=48}}</ref><ref>[http://www.terradaily.com/reports/Finding_showing_human_ancestor_older_than_previously_thought_offers_new_insights_into_evolution_999.html Finding showing human ancestor older than previously thought offers new insights into evolution]. Terradaily.com. 5 July 2011. Retrieved 29 January 2012.</ref><ref>{{Cite journal |last=Pope |title= Recent advances in far eastern paleoanthropology | journal = Annual Review of Anthropology | volume = 17 | pages = 43–77 | year =1988 |doi=10.1146/annurev.an.17.100188.000355 |first1= GG}} cited in {{cite book |last=Whitten |first=T |coauthors=Soeriaatmadja, RE, Suraya AA | title = The Ecology of Java and Bali |publisher=Periplus Editions |year=1996 |location=Hong Kong |pages=309–12}}; {{Cite journal |last = Pope | first = GG | title = Evidence on the age of the Asian Hominidae | journal = Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America | volume = 80 | issue=16 |pages=4988–92 |year= 1983|pmid = 6410399 | doi = 10.1073/pnas.80.16.4988 | pmc =384173}} cited in {{cite book |last=Whitten |first= T | coauthors = Soeriaatmadja, RE, Suraya AA | title = The Ecology of Java and Bali | publisher =Periplus Editions |year=1996 |location=Hong Kong |page= 309}}; {{Cite journal | last = de Vos | first = JP | coauthors = PY Sondaar | title = Dating hominid sites in Indonesia |journal=Science |volume=266 |issue=16 |pages=4988–92 |year=1994 |doi=10.1126/science.7992059}} cited in {{cite book |last=Whitten |first=T | coauthors =Soeriaatmadja, RE, Suraya AA | title= The Ecology of Java and Bali |publisher=Periplus Editions |year=1996 |location= Hong Kong |page = 309}}</ref> Одоогийн Индонезийн хүн амын олонх нь [[Австронез]] угсаа, бүлэгт хамаарна. "Австронез хүмүүс [[Зүүн Өмнөд Ази]], [[Тайвань]] зэрэг газраас эхлэн нүүгээд [[нийтийн он тооллын өмнөх|М.Э.Ө]] 2000 оны үед Индонезэд ирсэн. Тэгээд нутгийн [[Меланез]] хүмүүсийг дорнош шахан нутаглуулжээ" гэх судалгаа байдаг.<ref>Taylor (2003), pp. 5–7</ref> М.Э.Ө VIII зуунд эндхийн хүмүүс [[газар тариалан]] эрхлэх, [[тутарга|тутаргын]] талбайд ажилладаг болцгоож,<ref>Taylor (2003), pp. 8–9</ref> М.Э I зуун гэхэд жижиг төр улс, гацаа тосгон хэлбэржин тогтсон байлаа. Далайн тээвэр зайлшгүй дайрах чухал байрлал нь Индонезийг үеийн үед Энэтхэг, Хятадтай холбож олон улсын, арал хоорондын худалдааг цэцэглүүлсэн.<ref>Taylor (2003), pp. 15–18</ref> Ер нь Индонезийн түүхийн гол сэдэв нь худалдаа арилжаа мөн юм.<ref>Taylor (2003), pp. 3, 9–11, 13–5, 18–20, 22–3</ref><ref>Vickers (2005), pp. 18–20, 60, 133–4</ref> [[Image:Myristica fragrans - Köhler–s Medizinal-Pflanzen-097.jpg|thumb|left|150px|[[Банда арлууд]]ад ургадаг анхилам үнэрт [[задь]] мод]] [[File:Presiden Sukarno.jpg|thumb|left|150px|Индонез улсыг байгуулагч [[Сукарно]]]] [[VII зуун]]аас өөр хоорондоо, ойр хавьтайгаа далайн тээврээр харилцдаг [[Шривижая]] улс (аймгийн холбоо ч гэж хэлж болох) нийгэм Суматра, Жава арлаар тогтсон. Энэ үед [[Буддын шашин]], [[Хиндү шашин]] дэлгэрчээ.<ref>Taylor (2003), pp. 22–26</ref><ref>Ricklefs (1991), p. 3</ref> [[VIII зуун|VIII]]-[[X зуун]]д Жава арлын дорнод Будда шүтлэгт [[Сайлендра]], Хиндү шүтлэгт [[Матарам]] зэрэг улс нийгэм оршин байсныг үлдээсэн [[суврага]], шүтлэгийн газар зэргээс нь мэдэж болно. [[XIII зуун]]аас хоёр зуугаад жил тогтносон дорно Жавад төвтэй [[Мажапахит]] гэх Хиндү шашинт улс бараг л Индонез даяар алдаршиж үлгэрлэж байв.<ref>{{cite journal |title=The next great empire |author=Peter Lewis |journal=Futures |volume=14 |issue= 1 | year = 1982 | pages=47–61 |doi=10.1016/0016-3287(82)90071-4}}</ref> Мусульман (хотон) худалдаачид [[Суматра арал|Суматра]] арлын умард эрэгт олон жил ирж очиж байхдаа XIII зуунд [[Ислам]] шашиндаа итгүүлээд амжжээ.<ref>Ricklefs (1991), pp. 3–14</ref> Эхлээд ноёд язгууртан, умард эргийнхэнд л таалагдсан ч аажмаар түгсээр [[XVI зуун]] гэхэд Суматра, Жава арлынхны үндсэн бишрэл, зан заншил болсон.<ref>Ricklefs (1991), pp. 12–14</ref> Европынхноос Индонезийн ард түмэнтэй анх [[задь]], [[башир цэцэг]] гэх мэт үнэт [[халуун ногоо]] авахын тулд 1512 онд ирсэн Португалийн [[Франсишку Серран]]ы ахалсан худалдаачид учирсан гэдэг.<ref>Ricklefs (1991), pp. 22–24</ref> Араас нь Нидерланд, Британийнхан ирдэг болж 1602 онд [[Нидерландын Дорно Энэтхэг компани]] үүссэн. 1800 онд [[Нидерландын Дорно Энэтхэг]] гэх нэртэй эзэмшил орон (''колони'') гэгдэх болжээ. [[Нидерланд]] анхандаа, дунд үедээ зөвхөн эргийн ойр хавьд эзэрхэж байлаа. [[XX зуун]]ы эхэнд л өнөөгийн Индонезийн хил хязгаар дотор ноёрхож чаджээ.<ref>Dutch troops were constantly engaged in quelling rebellions both on and off Java. The influence of local leaders such as [[Prince Diponegoro]] in central Java, [[Imam Bonjol]] in central Sumatra and [[Pattimura]] in [[Maluku Islands|Maluku]], and a bloody [[Aceh War|thirty-year war in Aceh]] weakened the Dutch and tied up the colonial military forces.({{Cite document |last=Schwartz |year=1999 |pages=3–4}}</ref> Сөргүүлээд 1908 оноос Индонезийн ард түмэн ямар оронд амьдарч байгаагаа мэдэрч, үндэсний ухамсар бүрдэж, тусгаар тогтнолын төлөө зорьцгоосон. [[Дэлхийн II дайн]]ы үед Индонезийг [[Япон]] эзлэж Нидерландынхан талийж одсон.<ref name="Ricklefs">Ricklefs (1991)</ref><ref>{{cite journal | title = Dutch Attitudes towards Colonial Empires, Indigenous Cultures, and Slaves |journal= Eighteenth-Century Studies | volume=31 |issue=3 | author = Gert Oostindie and Bert Paasman |pages=349–55 |year=1998 |url=http://muse.jhu.edu/journals/eighteenth-century_studies/v031/31.3oostindie.html |doi= 10.1353/ecs.1998.0021}}</ref> Япон дайнд бууж өгсний нөгөөдөр нь Индонезийнхан үндсэрхэг тэмцлийн удирдагч [[Сукарно]]г ерөнхийлөгч болгож, Индонез улсын тусгаар тогтнолыг тунхаглажээ.<ref>{{cite journal |title=Indonesia | author = HJ Van Mook | authorlink =Hubertus Johannes van Mook |journal=Royal Institute of International Affairs | year = 1949 |volume=25 |issue=3 |pages=274–85 |jstor=3016666}}</ref><ref name="Charles1945">{{cite journal |title=Independence the Issue |journal=Far Eastern Survey |author=Charles Bidien | volume =14 |issue=24 |pages=345–8 |date= 5 December 1945 | doi = 10.1525/as.1945.14.24.01p17062 |jstor=3023219}}</ref><ref>{{cite book | last =Taylor | first =Jean Gelman | title = Indonesia: Peoples and History | publisher =Yale University Press | year =2003 | page =325 | isbn = 0-300-10518-5 }}</ref><ref>Reid (1973), p. 30</ref> Гэвч Нидерланд эзэмшилдээ дахин оруулах гэж дайтав. Хотуудыг эзлэвч бүхэл орныг эзлэж чадахгүй байсаар 1949 онд олон улсын буруушаалт, дарамтанд аргагүй дийлдэн тусгаар тогтнолыг нь хүлээн зөвшөөрсөн.<ref name="Charles1945" /><ref>{{cite web |url= http://www.globalsecurity.org/military/world/war/indo-inde.htm |title=Indonesian War of Independence |accessdate=11 December 2006 |publisher=Global Security |work=Military}}</ref> Тэгэхдээ [[Нидерландын Шинэ Гвиней]]г өгөөгүй байсан бөгөөд 1962 оны [[Нью-Йоркийн гэрээ]], 1969 оны НҮБ-ийн тогтоолоор Индонезийн харьяанд шилжжээ.<ref>[http://www.gwu.edu/~nsarchiv/NSAEBB/NSAEBB128/ Indonesia's 1969 Takeover of West Papua Not by "Free Choice"]. National Security Archive, Suite 701, Gelman Library, The George Washington University.</ref> Сукарно улсаа холбооноос нэгдмэл, ардчилалаас эзэрхэг дэглэмд тогтоон барьж, сөргөлдөгч [[Индонезийн цэрэг зэвсэг|цэргийнхэн]] болон [[Индонезийн коммунист нам]] (ИКН)-ынхныг эвлэрүүлэн намжааж байв.<ref>Ricklefs (1991), pp. 237–280</ref> 1965 онд цэргийнхэн төрийг эргүүлж, [[коммунизм]]ыг [[1965-1966 онд Индонезэд олон хүн алж хядагдсан нь|зэвсгийн хүчээр дараад]] (хагас сая хүн алагдсан уу?<ref>{{cite journal |author=John Roosa and Joseph Nevins |date=5 November 2005 |url=http://www.counterpunch.org/2005/11/05/the-mass-killings-in-indonesia/|title= 40 Years Later: The Mass Killings in Indonesia |accessdate=12 November 2006 |journal=[[CounterPunch]]}}</ref><ref>{{cite journal |title= Unresolved Problems in the Indonesian Killings of 1965–1966 |author=Robert Cribb |journal=Asian Survey |volume=42 |issue=4 |year=2002 |pages=550–563 |doi = 10.1525/as.2002.42.4.550}}</ref>), яллан буруутгаж байхын аргагүй болгосноор ИКН сэхээгүй.<ref>Friend (2003), pp. 107–109</ref><ref>{{cite video | people =Chris Hilton (writer and director) | title =Shadowplay | medium =Television documentary | publisher =Vagabond Films and Hilton Cordell Productions |year=2001}}</ref><ref>Ricklefs (1991), pp. 280–283, 284, 287–290</ref> Цэргийн дарга нараас генерал [[Сухарто]] 1968 оны 3 сард улсын ерөнхийлөгч болж дэвшив. Сухарто улсаа [[Шинэ эмх журам (Индонез)|шинээр журамлаж]], [[АНУ]]-аар тэтгүүлж байв.<ref>US National Archives, RG 59 Records of Department of State; [https://web.archive.org/web/20040701005635/http://www.state.gov/r/pa/ho/frus/john%D0%B1%D0%B0sonlb/xxvi/4445.htm cable no. 868], ref: Embtel 852, 5 October 1965.</ref><ref>Vickers (2005), p. 163</ref><ref>David Slater, ''Geopolitics and the Post-Colonial: Rethinking North-South Relations,'' London: Blackwell, p. 70</ref> Сухартогийн гучин жилд улсын эдийн засаг тэнхэрсэн, үүнд [[гадаадын шууд хөрөнгө оруулалт]] ч сайнаар нөлөөлж байв.<ref name="Ricklefs" /><ref>Vickers (2005)</ref><ref>Schwarz (1994)</ref> Гэхдээ түүний дарангуйлал [[авлига|авлигыг]] тэнхрүүлж, улс төрийн сөрөг бодол санааг боомилж байжээ.<ref name="Ricklefs" /><ref>Vickers (2005)</ref><ref>Schwarz (1994)</ref> [[1997 оны Азийн санхүүгийн хямрал]]аар Индонез их хохирсон.<ref>{{cite book | last =Delhaise | first = Philippe F | title =Asia in Crisis: The Implosion of the Banking and Finance Systems | publisher =Willey | year =1998 | page =123 | isbn = 0-471-83450-5}}</ref> 1998 онд газар газарт эсэргүүцлийн жагсаал, үймээн самуун дэгдэж Сухарто аргагүй огцров.<ref>{{cite news |url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/events/indonesia/latest_news/97848.stm |title=President Suharto resigns |publisher=BBC |date=21 May 1998 |accessdate=12 November 2006}}</ref> Индонезэд эзлэгдээд 25 жил болсны эцэст 1999 онд [[НҮБ]]-ийн дэмжлэгтэйгээр [[Зүүн Тимор]] тусгаар тогтнолын харгуйд шуударсан.<ref>{{cite web |last=Burr |first=W. |coauthors=Evans, M.L. |title=Ford and Kissinger Gave Green Light to Indonesia's Invasion of East Timor, 1975: New Documents Detail Conversations with Suharto |work=National Security Archive Electronic Briefing Book No. 62 |publisher=[[National Security Archive]], [[The George Washington University]], Washington, DC |date=6 December 2001 |url=http://www.gwu.edu/~nsarchiv/NSAEBB/NSAEBB62/ |accessdate=17 September 2006 }}; {{cite web |title=International Religious Freedom Report |work=Bureau of Democracy, Human Rights, and Labor |location=US |publisher=Department of State |date=17 October 2002 |url=http://www.state.gov/g/drl/rls/irf/2002/13873.htm |archiveurl=https://web.archive.org/web/20110716060553/http://www.state.gov/g/drl/rls/irf/2002/13873.htm |archivedate=16 Долдугаар сар 2011 |accessdate=29 September 2006 |url-status=live }}</ref> Индонез Сухартогоос хойш орон нутгийн эрхийг нэмэгдүүлж, 2004 онд ерөнхийлөгчөө шууд сонгосон гэх маягаар төр засгаа ардчилсаар байна. Улс төр, эдийн засаг тогтворжиж, нийгэм тайвширч, алан хядлага, авлигын тоо цөөрч байгаа. Гэхдээ 2005 онд [[Аче]]гийн салан тусгаарлах үзэлтнүүд засгийн цэрэгтэй мөргөлдөөд үзсэн.<ref>{{cite news |title=Aceh rebels sign peace agreement |publisher=BBC |date = 15 August 2005 |accessdate=12 December 2006 |url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/asia-pacific/4151980.stm}}</ref> {{clear}} == Төр засаг== [[File:Indonesia DPR session.jpg|thumb|right|Жакартад Ардын Төлөөлөгчдийн Зөвлөл хуралдаж байгаа нь]] Индонез бол ерөнхийлөгчийн эрх мэдэл давамгайлсан [[бүгд найрамдах улс|бүгд найрамдах засагтай]], төв засгийн газартаа эрх мэдэл базагддаг [[нэгдмэл улс|нэгдмэл төрийн байгууламжтай]] улс юм. Гучаад жил эрх барьсан [[Сухарто]] 1998 онд огцорсны дараа төр засаг нэлээд шинэчлэгдсэн. 1998-2001 оны хооронд үндсэн хуулиа дөрвөн удаа хэсэгчлэн зассан.<ref>In 1998, 1999, 2000 and 2001</ref> Төр улсын тэргүүн, зэвсэгт хүчний ерөнхийлөгч командлагч бөгөөд дотоод гадаад хэрэг, бодлогыг зангидагч нь улсын ерөнхийлөгч. Сайд нарын зөвлөлийг ерөнхийлөгч томилно. 2004 онд анх удаа ард түмэн улсынхаа хоёр ерөнхийлөгчийг анх сонгожээ.<ref>{{cite press release |publisher=[[Carter Center|The Carter Center]] |year=2004 |title=The Carter Center 2004 Indonesia Election Report |url=http://www.cartercenter.org/documents/2161.pdf |format=PDF|accessdate=13 December 2006}}</ref> Ерөнхийлөгчийн бүрэн эрхийн хугацаа 5 жил, дараалан ахин нэг удаа сонгогдох боломжтой.<ref>(2002), ''The fourth Amendment of 1945 Indonesia Constitution'', Chapter III&nbsp;– The Executive Power, Art. 7.</ref> Индонез улсын хурлыг [[Ардын Зөвлөлдөх Хурал]] (АЗХ, ''People's Consultative Assembly'') гэнэ. АЗХ нь үндсэн хуулийн өөрчлөлтийг батлах, шинэ ерөнхийлөгчийг батлах, улсын бодлогийг өргөнөөр тодорхойлох мэтийн үүрэгтэй. Мөн ерөнхийлөгчийг буруутгах эрхтэй.<ref>{{id icon}} {{cite book |title=Ketetapan MPR-RI Nomor II/MPR/2000 tentang Perubahan Kedua Peraturan Tata Tertib Majelis Permusyawaratan Rakyat Republik Indonesia |author=People's Consultative Assembly (MPR-RI) |authorlink=People's Consultative Assembly |url=http://www.mpr.go.id/pdf/ketetapan/putusan%20MPRRI%202000.pdf |archiveurl=https://web.archive.org/web/20110721122810/http://www.mpr.go.id/pdf/ketetapan/putusan%20MPRRI%202000.pdf |archivedate=21 Долдугаар сар 2011 |format=PDF |accessdate=7 November 2006 |url-status=live }}</ref> Дотроо 560 суудалт [[Ардын Төлөөлөгчдийн Зөвлөл]] (АТЗ, ''People's Representative Council''), 132 суудалт [[Орон Нутгийн Төлөөлөгчдийн Зөвлөл]] (ОНТЗ, ''Regional Representative Council'')<ref name="USSTATE">{{cite web |title=Background Note: Indonesia |work=U.S. Library of Congress |publisher=U.S. Department of State|url=http://www.state.gov/r/pa/ei/bgn/2748.htm |accessdate=26 November 2009}}</ref> гэсэн хоёр танхимтай. Хууль цааз батлах, бүх шатны засгийн газрыг (хэрэгжүүлэх байгууллага) хянах үүрэг АТЗ-д оногдоно. Сонгогчид намд саналаа өгч, намууд цуглуулсан саналын хувиараа АТЗ-д суудал эзлэдэг.<ref name="Harijanti2006">{{cite journal |title=Indonesia: General elections test the amended Constitution and the new Constitutional Court |journal=International Journal of Constitutional Law |author=Susi Dwi Harijanti and Tim Lindsey |volume=4 |issue=1 |year=2006 |pages=138–150 |doi=10.1093/icon/moi055}}</ref> 1998 оны шинэтгэлээс хойш АТЗ-ийн эрх үүрэг мэдэгдэхүйц нэмэгдсэн.<ref>Reforms include total control of [[Statute|statutes]] production without executive branch interventions; all members are now elected ([[Reserved political positions|reserved seats]] for military representatives have now been removed); and the introduction of fundamental rights exclusive to the DPR. (see Harijanti and Lindsey 2006)</ref> ОНТЗ болохоор сүүлд орон нутгийн хөгжлийг зөв залахад чиглэн байгуулагджээ.<ref>Based on the 2001 constitution amendment, the DPD comprises four popularly elected [[non-partisan]] members from each of the thirty-three provinces for national political representation. {{cite book |author=People's Consultative Assembly (MPR-RI) |url=http://www.gtzsfdm.or.id/documents/laws_n_regs/con_decree/3_AmdUUD45_eng.pdf |title=Third Amendment to the 1945 Constitution of The Republic of Indonesia |format=PDF |url-status=dead |authorlink=People's Consultative Assembly |accessdate=13 December 2006 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20061201025250/http://www.gtzsfdm.or.id/documents/laws_n_regs/con_decree/3_AmdUUD45_eng.pdf |archivedate=1 Арван хоёрдугаар сар 2006 |deadurl=yes}}</ref> == Орон нутаг == {{Индонезийн газрын зураг}} Индонез улсын газар нутаг олон түвшинд шатлан захирагддаг. Дээд гурван түвшнийг нь л анхаарахад хангалттай. * I зэрэгт [[муж]] (индонезээр ''provinsi'') гэх зүйлийн нэгж байна. Одоогийн байдлаар Индонез 33 мужтай. * II зэрэг буюу мужийн доорх нутаг нэг бол [[хот]] (''kota'' - ''кота'') эсвэл [[хошуу]] (''kabupaten'' - ''капубатен'') байна. * III зэргийн нэгжийг нь индонезээр ''kecamatan'' гэнэ. Монгол хэлтэнд энэ нэгж тийм ч сонин биш байх болохоор ''кечаматан''<br>гэж галиглахад буруудахгүй биз дээ. Эсвэл хошууны доорх нэгж юм чинь [[сум]] гэвэл зохино. ===33 муж=== Онцгой эрхтэй таван мужийг <nowiki>*</nowiki>-оор тэмдэглэв. {{Col-begin}} {{Col-break}} '''[[Суматра]] арлын 10 муж''' * [[Аче]]^*&nbsp; (''Aceh'') * [[Умард Суматра]] (''Sumatera Utara'') * [[Өрнөд Суматра]] (''Sumatera Barat'') * [[Риау]] ''(Riau)'' * [[Риау арлуудын муж|Риау арлуудын]] (''Kepulauan Riau'') * [[Жамби]] (''Jambi'') * [[Өмнөд Суматра]] (''Sumatera Selatan'') * [[Банка-Белитун]] (''Kepulauan Bangka Belitung'') * [[Бенкулу]] (''Bengkulu'') * [[Лампунгг]] (''Lampung'') '''[[Жава]] арлын 6 муж''' * [[Жакарта]]^* (''Jakarta'') * [[Бантен]] (''Banten'') * [[Өрнөд Жава]] (''Jawa Barat'') * [[Төв Жава]] (''Jawa Tengah'') * [[Иогякарта|Иогякарта]]^* (''Yogyakarta'') * [[Дорнод Жава]] (''Jawa Timur'') '''[[Бага Зондын арлууд|Бага Зондын]] арлуудын 3 муж''' * [[Бали]] (''Bali'') * [[Өрнөд Нуса Тенгара]] (''Nusa Tenggara Barat'') * [[Дорнод Нуса Тенгара]] (''Nusa Tenggara Timur'') {{Col-break}} '''[[Калимантан]] арлын 4 муж''' * [[Өрнөд Калимантан]] (''Kalimantan Barat'') * [[Төв Калимантан]] (''Kalimantan Tengah'') * [[Өмнөд Калимантан]] (''Kalimantan Selatan'') * [[Дорнод Калимантан]] (''Kalimantan Timur'') '''[[Сулавеси]] арлын 6 муж''' * [[Умард Сулавеси]] (Sulawesi Utara) * [[Горонтало]] (''Gorontalo'') * [[Төв Сулавеси]] (''Sulawesi Tengah'') * [[Өрнөд Сулавеси]] (''Sulawesi Barat'') * [[Өмнөд Сулавеси]] (''Sulawesi Selatan'') * [[Дорнод-Өмнөд Сулавеси]] (''Sulawesi Tenggara'') '''[[Малуку арлууд|Малуку]] арлуудын 2 муж''' * [[Малуку]] (''Maluku'') * [[Умард Малуку]] (''Maluku Utara'') '''[[Шинэ Гвиней]] арлын 2 муж''' * [[Өрнөд Папуа]]^* (''Papua Barat'') * [[Папуа]]^* (''Papua'') {{Col-end}} ==Газар орон== [[File:Indonesia 2002 CIA map.png|thumb|right|Индонезийн газрын зураг]] [[Өмнөд өргөрөг|Ө.ө. 11°]] – [[хойд өргөрөг|х.ө. 6°]], [[зүүн уртраг|з.у. 95° – 141°]] хооронд Индонез орон бүхлээрээ багтдаг. Экваторын хоёр талд бүгд 17,508 аралтайгаас 6 мянга нь л хүнтэй.<ref>{{cite press release |publisher=[[International Monetary Fund]] |url=http://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2006/01/data/dbcoutm.cfm?SD=2005&ED=2005&R1=1&R2=1&CS=3&SS=2&OS=C&DD=0&OUT=1&C=536&S=PPPWGT-PPPPC&RequestTimeout=120&CMP=0&x=45&y=5 |title=World Economic Outlook Database |accessdate=5 October 2006 |date=April 2006 }}; {{cite web | first =Hendriawan | title =Indonesia Regions | publisher =Indonesia Business Directory | url =http://www.indonext.com/Regions/ | accessdate =24 April 2007 | archive-date =28 Арван хоёрдугаар сар 2005 | archive-url =https://web.archive.org/web/20051228011848/http://www.indonext.com/Regions/ | url-status =dead }}</ref> Эднээс [[Жава]], [[Суматра]], [[Калимантан]] (Малайз, Бруней улстай хуваадаг), [[Шинэ Гвиней]] (Папуа-Шинэ Гвиней улстай хуваадаг), [[Сулавеси]] гэсэн таван томыг онцлох хэрэгтэй. Индонез улс Калимантан арал дээр Малайзтай, Шинэ Гвиней арал дээр Папуа-Шинэ Гвинейтэй, [[Тимор]] арал дээр [[Зүүн Тимор]]той хил залгадаг бол [[Сингапур]], [[Малайз]], [[Филиппин]], [[Палау]], [[Австрали]]тай далай тэнгисийн усаараа хаяалдаг. Хамгийн олон хүнтэй хот нь нийслэл [[Жакарта]]. Залгуулаад бичвэл [[Сурабая]], [[Бандун]], [[Медан]], [[Семаран]] гээд томоохон хотууд байдаг.<ref name="Witton2003">{{cite book | last =Witton | first =Patrick | title =Indonesia | publisher =Lonely Planet | year =2003 | location =Melbourne | pages =139, 181, 251, 435 | isbn=1-74059-154-2 }}</ref> 1,919,440 хавтгай дөрвөлжин километр газар нутагтай Индонезэд нэг км-т 134 хүн ноогддог. Харьцуулвал дэлхийн 16-р том газар нутагтай орон, 79-р нягт шигүү суурьшилт улс нь Индонез юмсанжээ.<ref name="ciarank">{{cite web |last=Central Intelligence Agency |title=Rank Order Area |work=The World Factbook |publisher=US [[CIA]], Washington, DC |date=17 October 2006 |url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/rankorder/2147rank.html |accessdate=3 November 2006 |archive-date=9 Хоёрдугаар сар 2014 |archive-url=https://web.archive.org/web/20140209041128/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/rankorder/2147rank.html |url-status=dead }}</ref><ref>{{cite web |title=Population density&nbsp;– Persons per&nbsp;km² 2006 |work=CIA world factbook |publisher=Photius Coutsoukis |year=2006 |url=http://www.photius.com/rankings/geography/population_density_2006_1.html |accessdate=4 October 2006}}</ref> Тэр дотроо дэлхийн арлуудаас хамгийн олон хүнтэй нь болох Жавад нэг км-т 940 хүн ноогдоно.<ref name="JOSHUA">{{cite web | last = Calder | first = Joshua | title = Most Populous Islands | publisher = World Island Information | date = 3 May 2006 | url = http://www.worldislandinfo.com/POPULATV2.htm | accessdate =26 September 2006 }}</ref> Хамгийн өргөгдсөн газар нь Папуа мужийн нутагт байгаа [[Пунчак Жая]] уулын оргил (д.т.д. 4884 м), хамгийн том нуур нь Суматра арлын 1,145 км² талбайт [[Тоба нуур]] юм. [[Махакам]], [[Барито]] гэх мэт Калимантан арлын гол мөрд хамгийн уртад тооцогдоно.<ref>{{cite encyclopedia |title=Republic of Indonesia |work=Encarta |publisher=Microsoft |year=2006 |url=http://encarta.msn.com/encyclopedia_761573214/Republic_of_Indonesia.html#s4 |archiveurl=http://www.webcitation.org/5kwrIjXxw |archivedate=31 October 2009 |deadurl=yes }} {{Webarchiv|url=http://encarta.msn.com/encyclopedia_761573214/Republic_of_Indonesia.html#s4 |wayback=20091028130659 |text=Republic of Indonesia |archiv-bot=2025-06-28 00:08:47 InternetArchiveBot }}</ref> [[File:Mahameru-volcano.jpeg|thumb|left|Индонезийн галт уулс]] [[Номхон далайн хавтан|Номхон далайн]], [[Евразийн хавтан|Евразийн]], [[Австралийн хавтан|Австралийн]] гурван техтоник хавтны уулзвар зааг дээр Индонез байрладаг. Тиймээс ч 19-р зуунд сүйд хийж асан [[Кракатоа]], [[Тамбора]] хоёрыг оруулаад цөөндөө л гэхэд 150 гаруй [[галт уул]] үе үе идэвхждэг.<ref>{{cite web|url=http://www.volcano.si.edu/world/region.cfm?rnum=06&rpage=list| title=Volcanoes of Indonesia| publisher=[[Smithsonian Institution]]| accessdate=25 March 2007| work=Global Volcanism Program}}</ref> Саяхан л гэхэд 2004 оны цуут цунами 167,736 хүнийг нь урсгаж<ref>{{cite web | title =The Human Toll | work =UN Office of the Special Envoy for Tsunami Recovery | publisher =United Nations | url =http://www.tsunamispecialenvoy.org/country/humantoll.asp | archiveurl =https://web.archive.org/web/20070519133441/http://www.tsunamispecialenvoy.org/country/humantoll.asp | archivedate =19 Тавдугаар сар 2007 | accessdate =25 March 2007 | url-status =live }}</ref>, 2006 оны Иогякартын газар хөдлөлт 5,782 хүнийг үхүүлсэн гайтай. Гэлээ ч галт уулын бялхдас газрыг үржил шимтэй болгодог учир Жава, Балид хүн хамгаас олноор суурьшжээ.<ref>{{cite book |last=Whitten |first=T |coauthors=Soeriaatmadja, R. E., Suraya A. A. |title=The Ecology of Java and Bali |publisher=Periplus Editions Ltd |year=1996 |location=Hong Kong |pages=95–97}}</ref> Экваторын дагуу байршдаг тул [[борооны улирал|борооны]], [[хуурай улирал|хуурай]] хоёр улиралтай, [[халуун орны уур амьсгал]]тай. Эрэг хавийн нам газраар жилд 1,780–3,175 мм, уулархаг нутгаар 6,100 мм хүртэл хур буудаг. Суматрын өрнөд эрэг, өрнө Жава, Калимантан, Сулавеси, Папуагийн уулархаг нутгаар хур бороосог. Маш чийглэг, дунджаар 80%. Жилийн турш агаарын температур тогтмол, Жакарта орчмоор өдөрт дунджаар 26–30 °C халуун.<ref>{{cite web |title =About Jakarta And Depok |work =University of Indonesia |publisher =University of Indonesia |url =http://www.ui.ac.id/english/menu_statis.php?id=c6&hal=c_about_jkt |accessdate =24 April 2007 |archiveurl =https://web.archive.org/web/20060504191815/http://www.ui.ac.id/english/menu_statis.php?id=c6&hal=c_about_jkt |archivedate =4 Тавдугаар сар 2006 |url-status =live }}</ref> {{clear}} ==Хүн ам== :''Мөн үзэх: [[Индонезийн ард түмэн]]'' [[File:Ubud-Kids.jpg|thumb|Олон ястны улсын [[Бали ястан|Бали]] яст жаалууд]] 2010 оны байдлаар Индонез улсын хүн амын тоо 237.6 саяд хүрч,<ref name="bps2010">{{cite web|url=http://www.bps.go.id/65tahun/SP2010_agregat_data_perProvinsi.pdf |title=Central Bureau of Statistics: ''Census 2010'' |publisher=Badan Pusat Statistik |accessdate=17 January 2011}} {{id}}</ref> жилд 1.9%-иар өсч байна.<ref>{{cite web|url=http://waspada.co.id/index.php?option=com_content&view=article&id=182106:fifty-years-needed-to-bring-population-growth-to-zero&catid=30:english-news&Itemid=101 |title=Fifty years needed to bring population growth to zero |publisher=Waspada.co.id |date=19 March 2011 |accessdate=10 April 2011}}</ref> Хүн амын 58% нь дэлхийн арлуудаас хамгийн олон хүнтэй нь гэх<ref name="JOSHUA" /> Жава аралд оршин суудаг.<ref name="bps2010"/> [[Гэр бүл төлөвлөлт|Гэр бүл төлөвлөх]] хөтөлбөр 1960 оноос эхлэн хэрэгжсээр байгаа ч гэсэн 2020 онд 265 сая, 2050 онд 306 сая хүнтэй болох төлөв харагддаг.<ref>[http://esa.un.org/unpd/wpp/Excel-Data/DB04_Population_ByAgeSex_Annual/WPP2010_DB4_F1B_POPULATION_BY_AGE_BOTH_SEXES_ANNUAL_2011-2100.XLS World Population Prospects (2010). Annual Population 2011–2100]. (XLS table). United Nations</ref> Индонезэд [[Индонезийн ард түмний хэл яриа|742 янзын хэл аялгуугаар]] ярилцдаг [[Индонезийн ард түмэн|300 гаран яс үндэс]]ний хүмүүс аж төрөн суудаг.<ref>{{cite web |publisher=Expat Web Site Association |title=An Overview of Indonesia |work=Living in Indonesia, A Site for Expatriates |url=http://www.expat.or.id/info/overview.html |accessdate=5 October 2006}}</ref><ref>{{cite web |last=Merdekawaty |first=E. |title="Bahasa Indonesia" and languages of Indonesia |work=UNIBZ&nbsp;– Introduction to Linguistics |publisher=Free University of Bozen |date=6 July 2006 |url=http://www.languagestudies.unibz.it/Bahasa%20Indonesia_Merdekawaty.pdf |format=PDF|accessdate=17 July 2006}}</ref> Тэгэхдээ ихэнх нь бүр дээр үед Тайвань, Зүүн Өмнөд Азиас нүүсэн байх гэж таахуйц [[Австронез]] язгуурын хэлтэй байдаг. Дорно Индонезээр үүнээс ялгагдах [[Меланез]] язгуурын ард түмэн бас байдаг.<ref name="Witton2003" /><ref>Taylor (2003), pp. 5–7, {{cite book | last = Dawson| first = B.| coauthors = Gillow, J.| title = The Traditional Architecture of Indonesia | publisher = Thames and Hudson Ltd | year = 1994 | location = London | page = 7 | isbn = 0-500-34132-X }}</ref> Нэр бүхий ард түмнээс [[Жава үндэстэн]] хүн амын 42% эзлэдэг.<ref>{{cite book |last=Kingsbury |first=Damien |title=Autonomy and Disintegration in Indonesia |publisher=Routledge |page=131 |isbn=0-415-29737-0 |year=2003}}</ref> Жавагийн араас [[Сунда үндэстэн|Сунда]], [[Малай үндэстэн|Малай]], [[Мадура ястан|Мадура]] гэх мэт үндэстэн ч юм шиг, ястан ч юм шиг саяаас олон хүнт арваад ард түмэн байдаг. Мөн 8 сая [[Хятад үндэстэн|Хятад]], 5 сая [[Араб үндэстэн|Араб]] гэх мэтээр хаа хол хальж очсон үндэстэд ч байна. Шинээр нэгдэж томорсон улс, хэдэн зуун цөөн тоот ястны орон болохоор ч тэр үү иймэрхүү нутгийн ялгааг давж хараад "Индонез" [үндэстэн] гэж өөриймсөх сэтгэлгээ ард түмнийх нь дунд хэдийнээ дэлгэрчээ.<ref name="RICKLEFS_256">Ricklefs (1991), p. 256</ref> Ийм эв найртай нийгэм бүрдсэн ч гэсэн зарим газар соёл, шашин, ястнаараа мөргөлдөх явдал гарч л байдаг.<ref>Domestic migration (including the official [[Transmigrasi]] program) are a cause of violence including the massacre of hundreds of Madurese by a local [[Dayak people|Dayak]] community in West Kalimantan, and conflicts in Maluku, [[Sulawesi Tengah|Central Sulawesi]], and parts of Papua and West Papua {{Cite journal |author=T.N. Pudjiastuti |year=2002 |title=Migration & Conflict in Indonesia |url=http://www.iussp.org/Bangkok2002/S15Pudjiastuti.pdf |url-status=dead |format=PDF |publisher=International Union for the Scientific Study of Population (IUSSP), Paris |archive-url=https://web.archive.org/web/20120209225410/http://www.iussp.org/Bangkok2002/S15Pudjiastuti.pdf |archive-date=9 Хоёрдугаар сар 2012 |accessdate=17 September 2006}}</ref><ref>{{cite web |title=Kalimantan The Conflict |work=Program on Humanitarian Policy and Conflict Research |url=http://preventconflict.org/portal/main/maps_kalimantan_conflict.php |archiveurl=https://web.archive.org/web/20091212135147/http://preventconflict.org/portal/main/maps_kalimantan_conflict.php |archivedate=12 Арван хоёрдугаар сар 2009 |accessdate=7 January 2007 |publisher=Conflict Prevention Initiative, Harvard University |url-status=live }}</ref><ref>{{cite conference |author=J.W. Ajawaila; M.J. Papilaya; Tonny D. Pariela; F. Nahusona; G. Leasa; T. Soumokil; James Lalaun and W. R. Sihasale |title=Proposal Pemecahan Masalah Kerusuhan di Ambon |publisher=Fica-Net |year=1999 |location=Ambon, Indonesia |url=http://www.fica.org/h/ambon/idRusuh1.html |accessdate=29 September 2006 |booktitle=Report on Church and Human Rights Persecution in Indonesia }} {{Webarchiv|url=http://www.fica.org/h/ambon/idRusuh1.html |archive-is=20120527011433 |text=Proposal Pemecahan Masalah Kerusuhan di Ambon |archiv-bot=2025-06-28 00:08:48 InternetArchiveBot }}; Kyoto University: Sulawesi Kaken Team & Center for Southeast Asian Studies {{PDFlink|[http://sulawesi.cseas.kyoto-u.ac.jp/lib/pdf/MRidwanAlimuddin.pdf Bugis Sailors]|124&nbsp;KB}}</ref> Эндхийн Хятадууд сэргэлэн гарууд байж баялгийг нэлээд хуримтлуулсан, олон пүүс компанийг эзэмшдэгт<ref>Schwarz (1994), pp. 53, 80–81</ref><ref>Friend (2003), pp. 85–87, 164–165, 233–237</ref> зөвхөн Индонезэд л байдаг ард түмэн сэжиглэн дургүйцэж зодолдож нүдэлцээд авсан нь цөөнгүй.<ref>{{cite web |author=M. F. Swasono |title=Indigenous Cultures in the Development of Indonesia |work=Integration of endogenous cultural dimension into development |publisher=Indira Gandhi National Centre for the Arts, New Delhi |year=1997 |url=http://ignca.nic.in/cd_05008.htm |accessdate=17 September 2006}}</ref><ref>{{cite web |first=S. Long |date=9 April 1998 |title=The Overseas Chinese |url=http://www.prospectmagazine.co.uk/1998/04/theoverseaschinese/ |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20111008055514/http://www.prospectmagazine.co.uk/1998/04/theoverseaschinese/ |archive-date=8 Аравдугаар сар 2011 |accessdate=10 April 2011 |publisher=Prospect Magazine}} The [[May 1998 riots of Indonesia#Jakarta (12–14 May)|riots in Jakarta in 1998]]—much of which were aimed at the Chinese—were, in part, expressions of this resentment. {{cite web |author=M. Ocorandi |date=28 May 1998 |title=An Analysis of the Implication of Suharto's resignation for Chinese Indonesians |url=http://www.hartford-hwp.com/archives/54b/083.html |accessdate=26 September 2006 |publisher=Worldwide HuaRen Peace Mission}}</ref><ref>{{cite web |author=F.H. Winarta |title=Bhinneka Tunggal Ika Belum Menjadi Kenyataan Menjelang HUT Kemerdekaan RI Ke-59 |publisher=Komisi Hukum Nasional Republik Indonesia (National Law Commission, Republic of Indonesia), Jakarta |month=August | year=2004 |url=http://ignca.nic.in/cd_05008.htm |language=Indonesian}}</ref> [[Жохорын султант улс]]ын үеэс Индонезийн арлуудын ард түмний хоорондоо ойлголцох хэл болсоор ирсэн [[Малай хэл]]ний [[чухал аялгуу|чухал нэгэн аялгуу]] байдаг. Энэ аялгуунд суурилсан Малай хэлийг [[Сингапур]], [[Малайз]], [[Бруней]], Индонез дөрвөн улсад [[албан ёсны хэл]] болгожээ. Тэгэхдээ нэр нь өөр. Индонезэд үүнийг [[Индонез хэл]] (''Bahasa Indonesia'') гэж заадаг. Ер нь Индонезийнхэн бүгд л энэ хэлээр ярилцдаг, Индонезэд энэ хэл ажил хэрэг, улс төр, хэвлэл мэдээлэл, боловсрол гээд бүх салбарт өөр ямар ч хэлнээс илүү сонсдоно. Гэхдээ л нөгөө ястан үндэстнээрээ ард түмний хэл ялгаатай. Хүмүүс [[Индонезийн ард түмний хэл яриа|742 янзын хэл аялгууныхаа]] нэгийг өөрийн [[төрөлх хэл]] гэж боддог. Үүнээс мэдээж [[Жава хэл]]ийг хамгийн олуулаа тээж яваа.<ref name="CIA"/> Папуад харьцангуй цөөн буюу 2.7 сая хүн байдаг мөртлөө бүр [зарим нь Папуа төрлийн, зарим нь Австронез төрлийн] 242 янзаар хэлж ярьцгаадаг.<ref>{{cite web|url=http://www.ethnologue.com/show_country.asp?name=IDP |title=Ethnologue report for Indonesia (Papua) |publisher=Ethnologue.com |accessdate=28 April 2010}}</ref> Индонезийн үндсэн хуулинд шашин шүтэх нь хүний дур зоргынх<ref>{{cite web |title=The 1945 Constitution of the Republic of Indonesia |work=US-ASEAN |url=http://www.us-asean.org/Indonesia/constitution.htm |accessdate=2 October 2006 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20060109203358/http://www.us-asean.org/Indonesia/constitution.htm |archivedate=9 Нэгдүгээр сар 2006 |url-status=live }}</ref> гэсэн мөртлөө өөр баримтаар [[Ислам]], [[Протестант]], [[Католик]], [[Хиндү]], [[Буддын шашин]], [[Күнзийн суртал]] зургааг албан ёсны гэж онцлон батласан байх юм.<ref name="Yang">{{cite journal |last=Yang |first=Heriyanto |title=The History and Legal Position of Confucianism in Post Independence Indonesia |journal=Religion |volume=10 |issue=1 |page=8 |month=August | year=2005 |url=http://archiv.ub.uni-marburg.de/mjr/pdf/2005/yang2005.pdf |format=PDF|accessdate=2 October 2006}}</ref> 2000 оны тооллогийг үндэслэхэд Индонезийн ард түмний 86.1% нь Ислам шашны Сунни дэгтэй. Ингэхэд Индонез улс Исламын улс биш боловч хамгийн олон Ислам шүтлэгтэн (хотон хүн)-тэй улс юм байна гэж ойлгогдоно.<ref name="CIA">{{cite web |url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/id.html |title=Indonesia |publisher=CIA |accessdate=10 April 2011 |archive-date=10 Арван хоёрдугаар сар 2008 |archive-url=https://web.archive.org/web/20081210041527/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/id.html |url-status=dead }}</ref> Хиндү шашинтны олонх нь [[Бали ястан|бали]], Буддын шашинтны олонх нь [[Хятад үндэстэн|хятад]].<ref>{{cite web |title=Indonesia&nbsp;– Buddhism |publisher=U.S. Library of Congress |url= http://countrystudies.us/indonesia/40.htm |accessdate=15 October 2006}}</ref> Хэдий цөөн шүтэн бишрэгчтэй ч Хиндү, Будда хоёр шашин Индонезийн соёлд их л нэвчжээ. Ислам нь худалдаачдын чармайлтаар 13-р зуунд умар Суматрад нэвтрээд 16-р зуун гэхэд Индонез орны зонхилох шашин болсон.<ref name="csi">{{cite web |title=Indonesia&nbsp;– Islam |publisher=U.S. Library of Congress|url=http://countrystudies.us/indonesia/37.htm |accessdate=15 October 2006}}</ref> Харин Католик шашныг Португалийн авралын зар тараагчид, колончлогчид эхлүүлсэн<ref>Ricklefs (1991), pp. 25, 26, 28</ref><ref>{{cite web | title =1500 to 1670: Great Kings and Trade Empires | publisher = Sejarah Indonesia | url =http://www.gimonca.com/sejarah/sejarah02.shtml | accessdate =25 April 2007 }}</ref> бол Протестант нь Нидерландын эзэмшилд байх үед Калвинч, Лютеранч номлогчдын тарьсан үр юмсанжээ.<ref>Ricklefs (1991), pp. 28, 62</ref><ref>Vickers (2005), p. 22</ref><ref>{{cite book | last = Goh | first = Robbie B.H. | title = Christianity in Southeast Asia | publisher = Institute of Southeast Asian Studies | page = 80 | isbn = 981-230-297-2 | year = 2005 }}</ref> == Зургийн цомог == <center><gallery caption="Индонез" widths="180px" heights="120px" perrow="5/'"> File:Museum Nasional Indonesia.jpg|National Museum of Indonesia in [[Central Jakarta]] File:Jakarta Skyline Part 2.jpg|[[Wisma 46]], Indonesia's tallest office building, located in the middle of Jakarta skyscraper. File:Central Jakarta.JPG|Jalan Thamrin, the main avenue in Central Jakarta File:Gambir Station Platform.jpg|A train at [[Gambir]] station in [[Central Jakarta]] File:BungKarno-indonoob.JPG|The [[Bung Karno Stadium]] is capable of hosting 100,000 spectators File:Indonesia 2002 CIA map.png|Map of Indonesia File:Indonesia provinces english.png|Provinces of Indonesia File:Jalan malioboro - Jogjakarta.JPG|Malioboro, the most famous street in Yogyakarta city Image:transjogja.jpg|Trans Jogja Bus. A bus rapid transit system in Yogyakarta city File:SOTO FOOD.jpg|A selection of [[Indonesian cuisine|Indonesian food]], including ''Soto Ayam'' (chicken soup), ''sate kerang'' ([[satay|shellfish kebabs]]), ''telor pindang'' (preserved eggs), ''perkedel'' (fritter), and ''es teh manis'' (sweet iced tea) File:Indonesian Army infantryman participating in the GPOI.jpg|An Indonesian Army infantryman participating in the U.N.'s Global Peacekeeping Operation Initiative Image:Panser side left.JPG|Pindad Panser "Anoa" shown during Indo Defense and Aerospace Expo 2008 |Indonesian Naval vessels Image:AURI B-25.jpg|B-25 Mitchell bombers of the AURI in the 1950s Image:Jmnei.jpg|A [[Javanese people|Javanese]] engineer closes one of the gun bay doors on a Dutch [[Brewster Buffalo|Buffalo]], January 1942. |[[Mazda6]] used by the Jakarta Metro Highway Patrol (''Ditlantas Polda Metro Jaya'') as a patrol car |[[Mitsubishi Lancer]] used by Vital Object Protection of Indonesian National Police File:ID_diesel_loco_CC_201-05_060327_4217_kta.jpg|GE U20C in [[Indonesia]], #CC201-05 File:Diesel locomotive CC 203 22 at Gambir Station.jpg|GE U20C "Full-Width Cabin" in Indonesia, #CC203-22 [...] </gallery></center> ==Зүүлтийн тайлбар== {{лавлах холбоос|3}} == Цахим холбоос == * {{commons|Indonesia|Индонез}} {{Ази}} {{Хөтлөгч мөр Австрали ба далайн орнууд}} {{OIC}} [[Ангилал:Индонез| ]] [[Ангилал:Азийн орон]] [[Ангилал:Арлын орон]] [[Ангилал:Австрали ба Далайн орон]] [[Ангилал:Зүүн Өмнөд Ази]] [[Ангилал:Ерөнхийлөгчийн засаглалтай бүгд найрамдах улс]] [[Ангилал:Нэгдсэн Үндэстний Байгууллагын гишүүн орон]] q48hzw9mi7560xnt5dlehwftu0019s1 823261 823231 2025-06-28T08:11:22Z InternetArchiveBot 70653 Rescuing 2 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5 823261 wikitext text/x-wiki {{short description|Зүүн өмнөд Ази, Океанд оршдог улс}} {{Инфобокс улс | conventional_long_name = Бүгд Найрамдах Индонез Улс | common_name = Индонез | native_name = {{native name|id|Republik Indonesia}} | image_flag = Flag of Indonesia.svg | flag_type = [[Индонезийн төрийн далбаа|Төрийн далбаа]] | image_coat = National emblem of Indonesia Garuda Pancasila.svg | symbol_type = [[Индонезийн төрийн сүлд|Үндэсний тамга <br />(Сүлд)]] | national_motto = <br>{{native phrase|kaw|[[Индонезийн үндэсний уриа|Bhinneka Tunggal Ika]]|paren=omit}} ([[Хуучин Ява хэл|Хуучин Ява]])<br>"Олон янз байдалд эв нэгдэл" | other_symbol = {{lang|id|[[Панчасила (улс төр)|Панчасила]]}}<br />(Таван зарчим) | other_symbol_type = Үндэсний үзэл суртал: | national_anthem = {{lang|id|[[Индонезийн төрийн дуулал|Indonesia Raya]]}}<br />"Их Индонез"<br /><div style="display:inline-block;margin-top:0.4em;"> </div> | image_map = {{Switcher|[[File:Indonesia (orthographic projection).svg|frameless]]|Дэлхийн бөмбөрцөг|[[File:Location Indonesia ASEAN.svg|upright=1.15|frameless]]|АСЕАН-ы газрын зураг|default=1}} | capital = [[Жакарта]] | largest_city = [[Жакарта]] | coordinates = {{Coord|6|10|S|106|49|E|type:city_region:ID}} | languages_type = Албан ёсны хэл | languages = [[Индонез хэл]]<!--Note: Not just the official language, but also the national language (bahasa pemersatu)--> | languages2_type = Орон нутгийн хэл | languages2 = [[Индонезийн хэлнүүд|700+ хэлнүүд]]<ref name="ethnologue"/> | ethnic_groups = [[Индонезийн ард түмэн|1,300+ угсаатан]]<ref name="BPS">{{cite web|url=http://www.bps.go.id/website/pdf_publikasi/watermark%20_Kewarganegaraan%2C%20Suku%20Bangsa%2C%20Agama%20dan%20Bahasa_281211.pdf|title=Nationality, Ethnicity, Religion, and Languages of Indonesians|language=id|last1=Na'im|first1=Akhsan|last2=Syaputra|first2=Hendry|publisher=[[Statistics Indonesia]]|date=2010|access-date=2015-09-23|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20150923194534/http://www.bps.go.id/website/pdf_publikasi/watermark%20_Kewarganegaraan%2C%20Suku%20Bangsa%2C%20Agama%20dan%20Bahasa_281211.pdf|archive-date=2015-09-23}}</ref> | religion_year = 2018 | religion = {{ublist|item_style=white-space:nowrap;|86.7% [[Индонез дэх ислам|Ислам]]|10.7% [[Индонез дэх христийн шашин|Христийн шашин]]|1.7% [[Индонез дэх хиндүизм|Хиндүизм]]|0.8% [[Индонез дэх буддизм|Буддизм]]| 0.1% [[Алиран Кеперкаян|Уламжлалт]], [[Индонез дэх күнзийн сургаал|Күнз]], <br>болон [[Индонез дэх шашин шүтлэг|бусад]]}} | religion_ref = <ref name="RELIGION">{{cite web|url=https://data.kemenag.go.id/agamadashboard/statistik/umat|title=Statistik Umat Menurut Agama di Indonesia|publisher=[[Ministry of Religious Affairs (Indonesia)|Ministry of Religious Affairs]]|date=2018-05-15|archive-url=https://web.archive.org/web/20200903221250/https://data.kemenag.go.id/agamadashboard/statistik/umat|archive-date=2020-09-03|access-date=2020-09-24|language=id}}</ref> | demonym = [[Индонезчүүд‎]] | government_type = [[Нэгдмэл улс|Нэгдмэл]] [[Ерөнхийлөгчийн засаглалын систем|ерөнхийлөгчийн бүгд найрамдах улс]] | leader_title1 = [[Индонезийн Ерөнхийлөгч|Ерөнхийлөгч]] | leader_name1 = [[Прабово Субианто]] | leader_title2 = {{nowrap|[[Индонезийн Дэд Ерөнхийлөгч|Дэд Ерөнхийлөгч]]}} | leader_name2 = [[Гибран Ракабуминг Рака]] | leader_title3 = {{nowrap|[[Төлөөлөгчдийн Танхимын Дарга (Индонез)|Танхимын Дарга]]}} | leader_name3 = [[Пуан Махарани]] | leader_title4 = {{nowrap|[[Индонезийн Дээд шүүхийн Ерөнхий шүүгч|Ерөнхий шүүгч]]}} | leader_name4 = [[Мухаммед Сирифуддин]] | legislature = [[Ардын Зөвлөлдөх Хурал]] (АЗХ) | upper_house = [[Орон Нутгийн Төлөөлөгчдийн Зөвлөл]] (ОНТЗ) | lower_house = [[Ардын Төлөөлөгчдийн Зөвлөл]] (АТЗ) | sovereignty_type = Тусгаар тогтнол | sovereignty_note = ([[Голландын колонийн эзэнт гүрэн|Нидерландаас]])<!-- Based on consensus, please discuss on the Talk Page before changing Netherlands to Japan, or adding both --> | established_event1 = [[Индонезийн тусгаар тогтнолыг тунхаглал|Тунхагласан]] | established_date1 = 8 сарын 17, 1945 он | established_event2 = [[Нидерланд-Индонезийн дугуй ширээний хурал|Хүлээн зөвшөөрөгдсөн]] | established_date2 = 12 сарын 27, 1949 он | area_km2 = 1,904,569<ref>{{cite web|url=http://unstats.un.org/unsd/demographic/products/dyb/DYB2004/Table03.pdf|title=UN Statistics|publisher=United Nations|date=2005|access-date=2007-10-31|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20071031023924/http://unstats.un.org/unsd/demographic/products/dyb/DYB2004/Table03.pdf|archive-date=2007-10-31}}</ref> | area_rank = 14 | area_sq_mi = 735,358 <!--Do not remove per [[WP:MOSNUM]]--> | percent_water = | area_data2 = 4.85 | population_estimate = {{increaseNeutral}} 277,749,853<ref>{{cite web|url=https://dukcapil.kemendagri.go.id/page/read/7/data-kependudukan|publisher=[[Ministry of Home Affairs (Indonesia)]]|title=Indonesian Population 2022|access-date=12 April 2023|archive-date=13 Аравдугаар сар 2022|archive-url=https://web.archive.org/web/20221013070650/https://dukcapil.kemendagri.go.id/page/read/7/data-kependudukan|url-status=dead}}</ref> | population_census = 270,203,917<ref name="2020census" /> | population_estimate_year = 2022 | population_estimate_rank = 4 | population_census_year = 2020 | population_density_km2 = 143 | population_density_sq_mi = 371 | population_density_rank = 90 | GDP_PPP = {{increase}} {{currency|4.398 их наяд|USD|passthrough=yes}}<ref name="IMF">{{cite web|title=Report for Selected Countries and Subjects|url=https://www.imf.org/en/Publications/WEO/weo-database/2023/April/weo-report?c=536,&s=NGDPD,PPPGDP,NGDPDPC,PPPPC,PPPSH,&sy=2020&ey=2027&ssm=0&scsm=1&scc=0&ssd=1&ssc=0&sic=0&sort=country&ds=.&br=1|publisher=International Monetary Fund|access-date=2023-04-12}}</ref> | GDP_PPP_year = 2023 | GDP_PPP_rank = 7 | GDP_PPP_per_capita = {{increase}} {{currency|15,855|USD|passthrough=no}}<ref name="IMF" /> | GDP_PPP_per_capita_rank = 98 | GDP_nominal = {{increase}} {{currency|1.392 их наяд|USD|passthrough=yes}}<ref name="IMF" /> | GDP_nominal_year = 2023 | GDP_nominal_rank = 16 | GDP_nominal_per_capita = {{increase}} {{currency|5,016|USD|passthrough=no}}<ref name="IMF" /> | GDP_nominal_per_capita_rank = 112 | Gini = 37.9 | Gini_year = 2021 | Gini_change = increase <!--/decrease/steady--> | Gini_ref = <ref>{{cite web|title=GINI index (World Bank estimate) – Indonesia|url=https://data.worldbank.org/indicator/SI.POV.GINI?locations=ID|publisher=[[World Bank]]|access-date=2021-04-15}}</ref> | Gini_rank = | HDI = 0.705 | HDI_year = 2021 | HDI_change = decrease <!--increase/decrease/steady--> | HDI_ref = <ref name="HDI">{{cite web|url=https://hdr.undp.org/system/files/documents/global-report-document/hdr2021-22pdf_1.pdf|title=Human Development Report 2021/2022|language=en|publisher=[[United Nations Development Programme]]|date=2022-09-08|access-date=2022-09-08}}</ref> | HDI_rank = 114 | currency = [[Индонез рупиа]] (Rp) | currency_code = IDR | time_zone = [[Индонез дэх цаг|янз бүрийн]] | utc_offset = +7 - +9 | date_format = ӨӨ/СС/ЖЖЖЖ | drives_on = зүүн | calling_code = [[+62]] | cctld = [[.id]] }} [[Зүүн Өмнөд Ази]]йн, [[Далайн орнууд]]ын ч гэж хэлж болох байрлалд 17,508 арлын дээр оршдог<ref>[http://ec.europa.eu/europeaid/where/asia/regional-cooperation/support-regional-integration/asem/documents/10.03.10_info_on_indonesia_finale_en.pdf Information on Indonesia]. ASEM Development conference II: Towards an Asia-Europe partnership for sustainable development. 26–27 May 2010, Yogyakarta, Indonesia. ec.europa.eu</ref> [[Тусгаар тогтнол|тусгаар тогтносон]], [[бүрэн эрхт улс|бүрэн эрхт]] [[улс]]ыг '''Бүгд Найрамдах Индонез Улс''' ({{lang-id|Republik Indonesia}}), товчоор '''Индонез улс''', '''Индонез''' гэнэ. [[Нидерланд]] XVII зууны үеэс [[Зондын арлууд]]ад эзэмшил орон (''колони'')-оо тэлсээр байлаа. [[XX зуун]]ы эхнээс [[Индонезийн ард түмэн|нутгийн ард түмэн]] яс үндэс харгалзалгүй эвлэн нэгдэж тусгаар тогтнохын төлөө тэмцсээр олон улсын дэмжлэгийг ч хүртэж, 1949 онд нэгэн шинэ улсыг үүсгэжээ. [[Жава үндэстэн|Жава]] тэргүүтэй [[Индонез#Хүн ам|энэ олон ястан]] одоо хэр нь нэг хэлтэн, нэг үндэстэн болох ирээдүй рүүгээ дөтөлсөөр л яваа. 1950 оноос Индонез төрийн байгууламжийн хувьд [[нэгдмэл улс|нэгдмэл]], төрийн хэлбэрийн хувьд ерөнхийлөгчийн эрх мэдэл давамгайлсан [[бүгд найрамдах улс|бүгд найрамдах засагтай]] болжээ. Одоо [[Индонез#Орон нутаг|орон нутаг, засаг захиргааны]] шаардлагаар дотроо 33 [[муж]] болж хуваагддаг. Ойр хавийн [[Сингапур]], [[Бруней]], [[Малайз]] гурван улсынхтай яг адил [[Малай хэлний]] нэгэн аялгууг албан ёсоор батлан сурцгааж байгаа. Түүнийгээ [[Индонез хэл]] гэж итгэж, [[латин үсэг|латин үсгээр]] бичдэг. Дурдсан улсуудаас гадна [[Зүүн Тимор]], [[Папуа-Шинэ Гвиней]], [[Австрали]], [[Палау]], [[Филиппин]], [[Энэтхэг]]тэй газар эс бөгөөс тэнгисийн усаар хиллэдэг. Индонезийн харьяаны 1.9 сая хавтгай дөрвөлжин километр газарт 2020 онд 270 сая 203 мянган хүн амьдарч байв. Дэлхийн олон улсаас хүн амын тоогоор [[Улс орнууд хүн амын тоогоор|4-р олон]], газар нутгийн хэмжээгээр [[Улс орнуудын газар нутгийн хэмжээ|15-р том]] улс мөн гэдэг. Нэгт км-т 123.7 ноогддог гэдэг нь харин дундаж (79-р) байрынх. VII зууны [[Шривижая]], XIII зууны [[Мажапахит]] гэх мэтээр түрүү үеийн улс-нийгэмд [[Буддын шашин]], [[Хиндү шашин]] дэлгэрсэн. Дараа нь XIII зуунаас араб худалдаачдын сурталд автаж XVI зуун гэхэд олонх нь [[Ислам]]ын ёс үйлдэлт хүмүүс болцгоожээ. Одоо Индонезийн хүн амын 86% нь [[Ислам|мусульман (хотон)]] гэдэг. [[Исламын улс]] гэдэгт багтахгүй ч Ислам шашинтны тооны олноор дэлхийд тэргүүлнэ. Индонезийн газрын доор [[техтоник хавтан]]гууд шүргэлцдэгээс шалтгаалаад газрын чичирхийлэл олон давтагддаг, сүрхий идэвхтэй [[галт уул]]стай. Үүгээрээ хүнд халтай ч гэсэн галт уулын бялхдас газрын хөрсийг үржил шимтэй болгодгоос хүн эртнээс бөөгнөрч сууж нутагшсан. Халуун орны дагуу эн ихтэй учир [[амьтан]], [[ургамал|ургамлаар]] баялаг. Индонезийн худалдан авах чадвараар тэгшитгэсэн [[ДНБ]] [2010 онд] 1.124 тэрбум [[америк доллар]]тай тэнцэж байгаагаараа дэлхийн [[Олон улсын харьцуулалт:ХАЧ-аар тэгшитгэсэн ДНБ|16-р их орлогот]] улс гэгдэж [[Их Хорь|Их Хорийн]] эгнээнд багтаж байгаа юм. Гэвч хүн ардын олонх ядуу байгаа,<ref name=economist1>{{cite journal |title=Poverty in Indonesia: Always with them |journal=[[The Economist]] |date=14 September 2006 |accessdate=26 December 2006 |url= http://www.economist.com/node/7925064?story_id=7925064}}; [http://www.economist.com/node/8001604?story_id=8001604 correction].</ref><ref name = "Asia">{{cite journal |last=Guerin |first=G |title=Don't count on a Suharto accounting |journal=Asia Times Online |location=Hong Kong |date=23 May 2006 |url=http://www.atimes.com/atimes/Southeast_Asia/HE23Ae01.html |access-date=19 Арван нэгдүгээр сар 2012 |archive-date=14 Арван нэгдүгээр сар 2017 |archive-url=https://web.archive.org/web/20171114103951/http://www.atimes.com/atimes/Southeast_Asia/HE23Ae01.html |url-status=dead }}</ref> нэг хүнд ноогдох ДНБ [2010 онд] $4,666-аар хэмжигдэж байна. 1967 онд [[АСЕАН]]-ыг байгуулалцсан. == Нэр == Тус улсын одооны «Индонез» төрлийн нэрс Европт үүссэн. Индонезийг эзэмшиж асан Нидерландынхан [[нидерландаар]]аа ''Maleische Archipel'' (Малайн олтриг), ''Nederlandsch Oost Indië'' (Нидерландын Дорнод Энэтхэг), ''Indië'' (Энэтхэг), ''de Oost'' (Дорнод) гэх мэтээр тоомжиргүйхэн нэрийдэж байжээ.<ref name = "Kroef">{{cite journal |title = The Term Indonesia: Its Origin and Usage |journal= Journal of the American Oriental Society |author = Justus M van der Kroef | volume = 71 | issue = 3 | pages = 166–71 | year = 1951 | doi =10.2307/595186 |jstor=595186}}</ref> 1850 онд Английн угсаатны зүйч [[Жорж Виндзор Эрл]] [[Англи хэл|Англи]] хэлнээ ''Indunesians'' (''Индунезианс'', «Энэтхэгийн арлынхан») гэх нэрийг анх оруулж иржээ.<ref name="JIAEA_1">{{cite journal |last=Earl |first= George SW |title=On The Leading Characteristics of the Papuan, Australian and Malay-Polynesian Nations |journal= Journal of the Indian Archipelago and Eastern Asia (JIAEA) |year=1850 |page = 119}}</ref> Үгийн уг гарлыг мөшгөвөл ''Indus'' ([[Инд мөрөн]] дахь нутаг буюу «[[Энэтхэг]]» гэсэн үг) гэх латин, νῆσος (''несос'' - «[[арал]]») гэх грек үгсийн нийлэмж юмсанжээ.<ref name = "EcoSeas1">{{cite book | last = Tomascik | first = T | coauthors=Mah, JA, Nontji, A, Moosa, MK |title = The Ecology of the Indonesian Seas&nbsp;– Part One | publisher = Periplus Editions | year = 1996 | location = Hong Kong | isbn = 962-593-078-7}}</ref> 1900 он гарахад англи ''Indonesia'' нэрээс бусад хэлнээ хувилан тархсан бөгөөд Индонезийн тусгаар тогтнолын төлөө тэмцэгчид Нидерландын нэрээс татгалзаж, энэ нэрийг гол болгожээ.<ref name = "Kroef" />. Монголд 20-р зуунд [[оросоор]] ''Индонезия'' гэж байдгийг харгалзан «улс» «орон», «нутаг» гэх утгатай ''-ия'' дагаврыг салгаж [[Кирилл монгол бичгийн дүрэм|кирилл монголоор]] '''Индонез''' гэж бичдэг болжээ. ==Түүх== [[Жава арал|Жава]] арлаас ''[[босоо хүн]]ий'' (''homo erectus'') хэсэг яс олдсон нь Индонезийн арлуудад [[балар эртний үе]]д хүн амьдарч байсны баталгаа юмсанжээ. Хожим "[[Жава хүн]]" гэж алдаршсан түүнийг 1.5 сая, бүр 35 мянган жилийн өмнөх ч гэж янз бүрээр таасан байдаг.<ref>{{cite journal|title=Shell tool use by early members of Homo erectus in Sangiran, central Java, Indonesia: cut mark evidence |doi=10.1016/j.jas.2006.03.013|year=2007|last1=Choi|first1=Kildo|last2=Driwantoro|first2=Dubel|journal=Journal of Archaeological Science|volume=34|page=48}}</ref><ref>[http://www.terradaily.com/reports/Finding_showing_human_ancestor_older_than_previously_thought_offers_new_insights_into_evolution_999.html Finding showing human ancestor older than previously thought offers new insights into evolution]. Terradaily.com. 5 July 2011. Retrieved 29 January 2012.</ref><ref>{{Cite journal |last=Pope |title= Recent advances in far eastern paleoanthropology | journal = Annual Review of Anthropology | volume = 17 | pages = 43–77 | year =1988 |doi=10.1146/annurev.an.17.100188.000355 |first1= GG}} cited in {{cite book |last=Whitten |first=T |coauthors=Soeriaatmadja, RE, Suraya AA | title = The Ecology of Java and Bali |publisher=Periplus Editions |year=1996 |location=Hong Kong |pages=309–12}}; {{Cite journal |last = Pope | first = GG | title = Evidence on the age of the Asian Hominidae | journal = Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America | volume = 80 | issue=16 |pages=4988–92 |year= 1983|pmid = 6410399 | doi = 10.1073/pnas.80.16.4988 | pmc =384173}} cited in {{cite book |last=Whitten |first= T | coauthors = Soeriaatmadja, RE, Suraya AA | title = The Ecology of Java and Bali | publisher =Periplus Editions |year=1996 |location=Hong Kong |page= 309}}; {{Cite journal | last = de Vos | first = JP | coauthors = PY Sondaar | title = Dating hominid sites in Indonesia |journal=Science |volume=266 |issue=16 |pages=4988–92 |year=1994 |doi=10.1126/science.7992059}} cited in {{cite book |last=Whitten |first=T | coauthors =Soeriaatmadja, RE, Suraya AA | title= The Ecology of Java and Bali |publisher=Periplus Editions |year=1996 |location= Hong Kong |page = 309}}</ref> Одоогийн Индонезийн хүн амын олонх нь [[Австронез]] угсаа, бүлэгт хамаарна. "Австронез хүмүүс [[Зүүн Өмнөд Ази]], [[Тайвань]] зэрэг газраас эхлэн нүүгээд [[нийтийн он тооллын өмнөх|М.Э.Ө]] 2000 оны үед Индонезэд ирсэн. Тэгээд нутгийн [[Меланез]] хүмүүсийг дорнош шахан нутаглуулжээ" гэх судалгаа байдаг.<ref>Taylor (2003), pp. 5–7</ref> М.Э.Ө VIII зуунд эндхийн хүмүүс [[газар тариалан]] эрхлэх, [[тутарга|тутаргын]] талбайд ажилладаг болцгоож,<ref>Taylor (2003), pp. 8–9</ref> М.Э I зуун гэхэд жижиг төр улс, гацаа тосгон хэлбэржин тогтсон байлаа. Далайн тээвэр зайлшгүй дайрах чухал байрлал нь Индонезийг үеийн үед Энэтхэг, Хятадтай холбож олон улсын, арал хоорондын худалдааг цэцэглүүлсэн.<ref>Taylor (2003), pp. 15–18</ref> Ер нь Индонезийн түүхийн гол сэдэв нь худалдаа арилжаа мөн юм.<ref>Taylor (2003), pp. 3, 9–11, 13–5, 18–20, 22–3</ref><ref>Vickers (2005), pp. 18–20, 60, 133–4</ref> [[Image:Myristica fragrans - Köhler–s Medizinal-Pflanzen-097.jpg|thumb|left|150px|[[Банда арлууд]]ад ургадаг анхилам үнэрт [[задь]] мод]] [[File:Presiden Sukarno.jpg|thumb|left|150px|Индонез улсыг байгуулагч [[Сукарно]]]] [[VII зуун]]аас өөр хоорондоо, ойр хавьтайгаа далайн тээврээр харилцдаг [[Шривижая]] улс (аймгийн холбоо ч гэж хэлж болох) нийгэм Суматра, Жава арлаар тогтсон. Энэ үед [[Буддын шашин]], [[Хиндү шашин]] дэлгэрчээ.<ref>Taylor (2003), pp. 22–26</ref><ref>Ricklefs (1991), p. 3</ref> [[VIII зуун|VIII]]-[[X зуун]]д Жава арлын дорнод Будда шүтлэгт [[Сайлендра]], Хиндү шүтлэгт [[Матарам]] зэрэг улс нийгэм оршин байсныг үлдээсэн [[суврага]], шүтлэгийн газар зэргээс нь мэдэж болно. [[XIII зуун]]аас хоёр зуугаад жил тогтносон дорно Жавад төвтэй [[Мажапахит]] гэх Хиндү шашинт улс бараг л Индонез даяар алдаршиж үлгэрлэж байв.<ref>{{cite journal |title=The next great empire |author=Peter Lewis |journal=Futures |volume=14 |issue= 1 | year = 1982 | pages=47–61 |doi=10.1016/0016-3287(82)90071-4}}</ref> Мусульман (хотон) худалдаачид [[Суматра арал|Суматра]] арлын умард эрэгт олон жил ирж очиж байхдаа XIII зуунд [[Ислам]] шашиндаа итгүүлээд амжжээ.<ref>Ricklefs (1991), pp. 3–14</ref> Эхлээд ноёд язгууртан, умард эргийнхэнд л таалагдсан ч аажмаар түгсээр [[XVI зуун]] гэхэд Суматра, Жава арлынхны үндсэн бишрэл, зан заншил болсон.<ref>Ricklefs (1991), pp. 12–14</ref> Европынхноос Индонезийн ард түмэнтэй анх [[задь]], [[башир цэцэг]] гэх мэт үнэт [[халуун ногоо]] авахын тулд 1512 онд ирсэн Португалийн [[Франсишку Серран]]ы ахалсан худалдаачид учирсан гэдэг.<ref>Ricklefs (1991), pp. 22–24</ref> Араас нь Нидерланд, Британийнхан ирдэг болж 1602 онд [[Нидерландын Дорно Энэтхэг компани]] үүссэн. 1800 онд [[Нидерландын Дорно Энэтхэг]] гэх нэртэй эзэмшил орон (''колони'') гэгдэх болжээ. [[Нидерланд]] анхандаа, дунд үедээ зөвхөн эргийн ойр хавьд эзэрхэж байлаа. [[XX зуун]]ы эхэнд л өнөөгийн Индонезийн хил хязгаар дотор ноёрхож чаджээ.<ref>Dutch troops were constantly engaged in quelling rebellions both on and off Java. The influence of local leaders such as [[Prince Diponegoro]] in central Java, [[Imam Bonjol]] in central Sumatra and [[Pattimura]] in [[Maluku Islands|Maluku]], and a bloody [[Aceh War|thirty-year war in Aceh]] weakened the Dutch and tied up the colonial military forces.({{Cite document |last=Schwartz |year=1999 |pages=3–4}}</ref> Сөргүүлээд 1908 оноос Индонезийн ард түмэн ямар оронд амьдарч байгаагаа мэдэрч, үндэсний ухамсар бүрдэж, тусгаар тогтнолын төлөө зорьцгоосон. [[Дэлхийн II дайн]]ы үед Индонезийг [[Япон]] эзлэж Нидерландынхан талийж одсон.<ref name="Ricklefs">Ricklefs (1991)</ref><ref>{{cite journal | title = Dutch Attitudes towards Colonial Empires, Indigenous Cultures, and Slaves |journal= Eighteenth-Century Studies | volume=31 |issue=3 | author = Gert Oostindie and Bert Paasman |pages=349–55 |year=1998 |url=http://muse.jhu.edu/journals/eighteenth-century_studies/v031/31.3oostindie.html |doi= 10.1353/ecs.1998.0021}}</ref> Япон дайнд бууж өгсний нөгөөдөр нь Индонезийнхан үндсэрхэг тэмцлийн удирдагч [[Сукарно]]г ерөнхийлөгч болгож, Индонез улсын тусгаар тогтнолыг тунхаглажээ.<ref>{{cite journal |title=Indonesia | author = HJ Van Mook | authorlink =Hubertus Johannes van Mook |journal=Royal Institute of International Affairs | year = 1949 |volume=25 |issue=3 |pages=274–85 |jstor=3016666}}</ref><ref name="Charles1945">{{cite journal |title=Independence the Issue |journal=Far Eastern Survey |author=Charles Bidien | volume =14 |issue=24 |pages=345–8 |date= 5 December 1945 | doi = 10.1525/as.1945.14.24.01p17062 |jstor=3023219}}</ref><ref>{{cite book | last =Taylor | first =Jean Gelman | title = Indonesia: Peoples and History | publisher =Yale University Press | year =2003 | page =325 | isbn = 0-300-10518-5 }}</ref><ref>Reid (1973), p. 30</ref> Гэвч Нидерланд эзэмшилдээ дахин оруулах гэж дайтав. Хотуудыг эзлэвч бүхэл орныг эзлэж чадахгүй байсаар 1949 онд олон улсын буруушаалт, дарамтанд аргагүй дийлдэн тусгаар тогтнолыг нь хүлээн зөвшөөрсөн.<ref name="Charles1945" /><ref>{{cite web |url= http://www.globalsecurity.org/military/world/war/indo-inde.htm |title=Indonesian War of Independence |accessdate=11 December 2006 |publisher=Global Security |work=Military}}</ref> Тэгэхдээ [[Нидерландын Шинэ Гвиней]]г өгөөгүй байсан бөгөөд 1962 оны [[Нью-Йоркийн гэрээ]], 1969 оны НҮБ-ийн тогтоолоор Индонезийн харьяанд шилжжээ.<ref>[http://www.gwu.edu/~nsarchiv/NSAEBB/NSAEBB128/ Indonesia's 1969 Takeover of West Papua Not by "Free Choice"]. National Security Archive, Suite 701, Gelman Library, The George Washington University.</ref> Сукарно улсаа холбооноос нэгдмэл, ардчилалаас эзэрхэг дэглэмд тогтоон барьж, сөргөлдөгч [[Индонезийн цэрэг зэвсэг|цэргийнхэн]] болон [[Индонезийн коммунист нам]] (ИКН)-ынхныг эвлэрүүлэн намжааж байв.<ref>Ricklefs (1991), pp. 237–280</ref> 1965 онд цэргийнхэн төрийг эргүүлж, [[коммунизм]]ыг [[1965-1966 онд Индонезэд олон хүн алж хядагдсан нь|зэвсгийн хүчээр дараад]] (хагас сая хүн алагдсан уу?<ref>{{cite journal |author=John Roosa and Joseph Nevins |date=5 November 2005 |url=http://www.counterpunch.org/2005/11/05/the-mass-killings-in-indonesia/|title= 40 Years Later: The Mass Killings in Indonesia |accessdate=12 November 2006 |journal=[[CounterPunch]]}}</ref><ref>{{cite journal |title= Unresolved Problems in the Indonesian Killings of 1965–1966 |author=Robert Cribb |journal=Asian Survey |volume=42 |issue=4 |year=2002 |pages=550–563 |doi = 10.1525/as.2002.42.4.550}}</ref>), яллан буруутгаж байхын аргагүй болгосноор ИКН сэхээгүй.<ref>Friend (2003), pp. 107–109</ref><ref>{{cite video | people =Chris Hilton (writer and director) | title =Shadowplay | medium =Television documentary | publisher =Vagabond Films and Hilton Cordell Productions |year=2001}}</ref><ref>Ricklefs (1991), pp. 280–283, 284, 287–290</ref> Цэргийн дарга нараас генерал [[Сухарто]] 1968 оны 3 сард улсын ерөнхийлөгч болж дэвшив. Сухарто улсаа [[Шинэ эмх журам (Индонез)|шинээр журамлаж]], [[АНУ]]-аар тэтгүүлж байв.<ref>US National Archives, RG 59 Records of Department of State; [https://web.archive.org/web/20040701005635/http://www.state.gov/r/pa/ho/frus/john%D0%B1%D0%B0sonlb/xxvi/4445.htm cable no. 868], ref: Embtel 852, 5 October 1965.</ref><ref>Vickers (2005), p. 163</ref><ref>David Slater, ''Geopolitics and the Post-Colonial: Rethinking North-South Relations,'' London: Blackwell, p. 70</ref> Сухартогийн гучин жилд улсын эдийн засаг тэнхэрсэн, үүнд [[гадаадын шууд хөрөнгө оруулалт]] ч сайнаар нөлөөлж байв.<ref name="Ricklefs" /><ref>Vickers (2005)</ref><ref>Schwarz (1994)</ref> Гэхдээ түүний дарангуйлал [[авлига|авлигыг]] тэнхрүүлж, улс төрийн сөрөг бодол санааг боомилж байжээ.<ref name="Ricklefs" /><ref>Vickers (2005)</ref><ref>Schwarz (1994)</ref> [[1997 оны Азийн санхүүгийн хямрал]]аар Индонез их хохирсон.<ref>{{cite book | last =Delhaise | first = Philippe F | title =Asia in Crisis: The Implosion of the Banking and Finance Systems | publisher =Willey | year =1998 | page =123 | isbn = 0-471-83450-5}}</ref> 1998 онд газар газарт эсэргүүцлийн жагсаал, үймээн самуун дэгдэж Сухарто аргагүй огцров.<ref>{{cite news |url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/events/indonesia/latest_news/97848.stm |title=President Suharto resigns |publisher=BBC |date=21 May 1998 |accessdate=12 November 2006}}</ref> Индонезэд эзлэгдээд 25 жил болсны эцэст 1999 онд [[НҮБ]]-ийн дэмжлэгтэйгээр [[Зүүн Тимор]] тусгаар тогтнолын харгуйд шуударсан.<ref>{{cite web |last=Burr |first=W. |coauthors=Evans, M.L. |title=Ford and Kissinger Gave Green Light to Indonesia's Invasion of East Timor, 1975: New Documents Detail Conversations with Suharto |work=National Security Archive Electronic Briefing Book No. 62 |publisher=[[National Security Archive]], [[The George Washington University]], Washington, DC |date=6 December 2001 |url=http://www.gwu.edu/~nsarchiv/NSAEBB/NSAEBB62/ |accessdate=17 September 2006 }}; {{cite web |title=International Religious Freedom Report |work=Bureau of Democracy, Human Rights, and Labor |location=US |publisher=Department of State |date=17 October 2002 |url=http://www.state.gov/g/drl/rls/irf/2002/13873.htm |archiveurl=https://web.archive.org/web/20110716060553/http://www.state.gov/g/drl/rls/irf/2002/13873.htm |archivedate=16 Долдугаар сар 2011 |accessdate=29 September 2006 |url-status=live }}</ref> Индонез Сухартогоос хойш орон нутгийн эрхийг нэмэгдүүлж, 2004 онд ерөнхийлөгчөө шууд сонгосон гэх маягаар төр засгаа ардчилсаар байна. Улс төр, эдийн засаг тогтворжиж, нийгэм тайвширч, алан хядлага, авлигын тоо цөөрч байгаа. Гэхдээ 2005 онд [[Аче]]гийн салан тусгаарлах үзэлтнүүд засгийн цэрэгтэй мөргөлдөөд үзсэн.<ref>{{cite news |title=Aceh rebels sign peace agreement |publisher=BBC |date = 15 August 2005 |accessdate=12 December 2006 |url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/asia-pacific/4151980.stm}}</ref> {{clear}} == Төр засаг== [[File:Indonesia DPR session.jpg|thumb|right|Жакартад Ардын Төлөөлөгчдийн Зөвлөл хуралдаж байгаа нь]] Индонез бол ерөнхийлөгчийн эрх мэдэл давамгайлсан [[бүгд найрамдах улс|бүгд найрамдах засагтай]], төв засгийн газартаа эрх мэдэл базагддаг [[нэгдмэл улс|нэгдмэл төрийн байгууламжтай]] улс юм. Гучаад жил эрх барьсан [[Сухарто]] 1998 онд огцорсны дараа төр засаг нэлээд шинэчлэгдсэн. 1998-2001 оны хооронд үндсэн хуулиа дөрвөн удаа хэсэгчлэн зассан.<ref>In 1998, 1999, 2000 and 2001</ref> Төр улсын тэргүүн, зэвсэгт хүчний ерөнхийлөгч командлагч бөгөөд дотоод гадаад хэрэг, бодлогыг зангидагч нь улсын ерөнхийлөгч. Сайд нарын зөвлөлийг ерөнхийлөгч томилно. 2004 онд анх удаа ард түмэн улсынхаа хоёр ерөнхийлөгчийг анх сонгожээ.<ref>{{cite press release |publisher=[[Carter Center|The Carter Center]] |year=2004 |title=The Carter Center 2004 Indonesia Election Report |url=http://www.cartercenter.org/documents/2161.pdf |format=PDF|accessdate=13 December 2006}}</ref> Ерөнхийлөгчийн бүрэн эрхийн хугацаа 5 жил, дараалан ахин нэг удаа сонгогдох боломжтой.<ref>(2002), ''The fourth Amendment of 1945 Indonesia Constitution'', Chapter III&nbsp;– The Executive Power, Art. 7.</ref> Индонез улсын хурлыг [[Ардын Зөвлөлдөх Хурал]] (АЗХ, ''People's Consultative Assembly'') гэнэ. АЗХ нь үндсэн хуулийн өөрчлөлтийг батлах, шинэ ерөнхийлөгчийг батлах, улсын бодлогийг өргөнөөр тодорхойлох мэтийн үүрэгтэй. Мөн ерөнхийлөгчийг буруутгах эрхтэй.<ref>{{id icon}} {{cite book |title=Ketetapan MPR-RI Nomor II/MPR/2000 tentang Perubahan Kedua Peraturan Tata Tertib Majelis Permusyawaratan Rakyat Republik Indonesia |author=People's Consultative Assembly (MPR-RI) |authorlink=People's Consultative Assembly |url=http://www.mpr.go.id/pdf/ketetapan/putusan%20MPRRI%202000.pdf |archiveurl=https://web.archive.org/web/20110721122810/http://www.mpr.go.id/pdf/ketetapan/putusan%20MPRRI%202000.pdf |archivedate=21 Долдугаар сар 2011 |format=PDF |accessdate=7 November 2006 |url-status=live }}</ref> Дотроо 560 суудалт [[Ардын Төлөөлөгчдийн Зөвлөл]] (АТЗ, ''People's Representative Council''), 132 суудалт [[Орон Нутгийн Төлөөлөгчдийн Зөвлөл]] (ОНТЗ, ''Regional Representative Council'')<ref name="USSTATE">{{cite web |title=Background Note: Indonesia |work=U.S. Library of Congress |publisher=U.S. Department of State|url=http://www.state.gov/r/pa/ei/bgn/2748.htm |accessdate=26 November 2009}}</ref> гэсэн хоёр танхимтай. Хууль цааз батлах, бүх шатны засгийн газрыг (хэрэгжүүлэх байгууллага) хянах үүрэг АТЗ-д оногдоно. Сонгогчид намд саналаа өгч, намууд цуглуулсан саналын хувиараа АТЗ-д суудал эзлэдэг.<ref name="Harijanti2006">{{cite journal |title=Indonesia: General elections test the amended Constitution and the new Constitutional Court |journal=International Journal of Constitutional Law |author=Susi Dwi Harijanti and Tim Lindsey |volume=4 |issue=1 |year=2006 |pages=138–150 |doi=10.1093/icon/moi055}}</ref> 1998 оны шинэтгэлээс хойш АТЗ-ийн эрх үүрэг мэдэгдэхүйц нэмэгдсэн.<ref>Reforms include total control of [[Statute|statutes]] production without executive branch interventions; all members are now elected ([[Reserved political positions|reserved seats]] for military representatives have now been removed); and the introduction of fundamental rights exclusive to the DPR. (see Harijanti and Lindsey 2006)</ref> ОНТЗ болохоор сүүлд орон нутгийн хөгжлийг зөв залахад чиглэн байгуулагджээ.<ref>Based on the 2001 constitution amendment, the DPD comprises four popularly elected [[non-partisan]] members from each of the thirty-three provinces for national political representation. {{cite book |author=People's Consultative Assembly (MPR-RI) |url=http://www.gtzsfdm.or.id/documents/laws_n_regs/con_decree/3_AmdUUD45_eng.pdf |title=Third Amendment to the 1945 Constitution of The Republic of Indonesia |format=PDF |url-status=dead |authorlink=People's Consultative Assembly |accessdate=13 December 2006 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20061201025250/http://www.gtzsfdm.or.id/documents/laws_n_regs/con_decree/3_AmdUUD45_eng.pdf |archivedate=1 Арван хоёрдугаар сар 2006 |deadurl=yes}}</ref> == Орон нутаг == {{Индонезийн газрын зураг}} Индонез улсын газар нутаг олон түвшинд шатлан захирагддаг. Дээд гурван түвшнийг нь л анхаарахад хангалттай. * I зэрэгт [[муж]] (индонезээр ''provinsi'') гэх зүйлийн нэгж байна. Одоогийн байдлаар Индонез 33 мужтай. * II зэрэг буюу мужийн доорх нутаг нэг бол [[хот]] (''kota'' - ''кота'') эсвэл [[хошуу]] (''kabupaten'' - ''капубатен'') байна. * III зэргийн нэгжийг нь индонезээр ''kecamatan'' гэнэ. Монгол хэлтэнд энэ нэгж тийм ч сонин биш байх болохоор ''кечаматан''<br>гэж галиглахад буруудахгүй биз дээ. Эсвэл хошууны доорх нэгж юм чинь [[сум]] гэвэл зохино. ===33 муж=== Онцгой эрхтэй таван мужийг <nowiki>*</nowiki>-оор тэмдэглэв. {{Col-begin}} {{Col-break}} '''[[Суматра]] арлын 10 муж''' * [[Аче]]^*&nbsp; (''Aceh'') * [[Умард Суматра]] (''Sumatera Utara'') * [[Өрнөд Суматра]] (''Sumatera Barat'') * [[Риау]] ''(Riau)'' * [[Риау арлуудын муж|Риау арлуудын]] (''Kepulauan Riau'') * [[Жамби]] (''Jambi'') * [[Өмнөд Суматра]] (''Sumatera Selatan'') * [[Банка-Белитун]] (''Kepulauan Bangka Belitung'') * [[Бенкулу]] (''Bengkulu'') * [[Лампунгг]] (''Lampung'') '''[[Жава]] арлын 6 муж''' * [[Жакарта]]^* (''Jakarta'') * [[Бантен]] (''Banten'') * [[Өрнөд Жава]] (''Jawa Barat'') * [[Төв Жава]] (''Jawa Tengah'') * [[Иогякарта|Иогякарта]]^* (''Yogyakarta'') * [[Дорнод Жава]] (''Jawa Timur'') '''[[Бага Зондын арлууд|Бага Зондын]] арлуудын 3 муж''' * [[Бали]] (''Bali'') * [[Өрнөд Нуса Тенгара]] (''Nusa Tenggara Barat'') * [[Дорнод Нуса Тенгара]] (''Nusa Tenggara Timur'') {{Col-break}} '''[[Калимантан]] арлын 4 муж''' * [[Өрнөд Калимантан]] (''Kalimantan Barat'') * [[Төв Калимантан]] (''Kalimantan Tengah'') * [[Өмнөд Калимантан]] (''Kalimantan Selatan'') * [[Дорнод Калимантан]] (''Kalimantan Timur'') '''[[Сулавеси]] арлын 6 муж''' * [[Умард Сулавеси]] (Sulawesi Utara) * [[Горонтало]] (''Gorontalo'') * [[Төв Сулавеси]] (''Sulawesi Tengah'') * [[Өрнөд Сулавеси]] (''Sulawesi Barat'') * [[Өмнөд Сулавеси]] (''Sulawesi Selatan'') * [[Дорнод-Өмнөд Сулавеси]] (''Sulawesi Tenggara'') '''[[Малуку арлууд|Малуку]] арлуудын 2 муж''' * [[Малуку]] (''Maluku'') * [[Умард Малуку]] (''Maluku Utara'') '''[[Шинэ Гвиней]] арлын 2 муж''' * [[Өрнөд Папуа]]^* (''Papua Barat'') * [[Папуа]]^* (''Papua'') {{Col-end}} ==Газар орон== [[File:Indonesia 2002 CIA map.png|thumb|right|Индонезийн газрын зураг]] [[Өмнөд өргөрөг|Ө.ө. 11°]] – [[хойд өргөрөг|х.ө. 6°]], [[зүүн уртраг|з.у. 95° – 141°]] хооронд Индонез орон бүхлээрээ багтдаг. Экваторын хоёр талд бүгд 17,508 аралтайгаас 6 мянга нь л хүнтэй.<ref>{{cite press release |publisher=[[International Monetary Fund]] |url=http://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2006/01/data/dbcoutm.cfm?SD=2005&ED=2005&R1=1&R2=1&CS=3&SS=2&OS=C&DD=0&OUT=1&C=536&S=PPPWGT-PPPPC&RequestTimeout=120&CMP=0&x=45&y=5 |title=World Economic Outlook Database |accessdate=5 October 2006 |date=April 2006 }}; {{cite web | first =Hendriawan | title =Indonesia Regions | publisher =Indonesia Business Directory | url =http://www.indonext.com/Regions/ | accessdate =24 April 2007 | archive-date =28 Арван хоёрдугаар сар 2005 | archive-url =https://web.archive.org/web/20051228011848/http://www.indonext.com/Regions/ | url-status =dead }}</ref> Эднээс [[Жава]], [[Суматра]], [[Калимантан]] (Малайз, Бруней улстай хуваадаг), [[Шинэ Гвиней]] (Папуа-Шинэ Гвиней улстай хуваадаг), [[Сулавеси]] гэсэн таван томыг онцлох хэрэгтэй. Индонез улс Калимантан арал дээр Малайзтай, Шинэ Гвиней арал дээр Папуа-Шинэ Гвинейтэй, [[Тимор]] арал дээр [[Зүүн Тимор]]той хил залгадаг бол [[Сингапур]], [[Малайз]], [[Филиппин]], [[Палау]], [[Австрали]]тай далай тэнгисийн усаараа хаяалдаг. Хамгийн олон хүнтэй хот нь нийслэл [[Жакарта]]. Залгуулаад бичвэл [[Сурабая]], [[Бандун]], [[Медан]], [[Семаран]] гээд томоохон хотууд байдаг.<ref name="Witton2003">{{cite book | last =Witton | first =Patrick | title =Indonesia | publisher =Lonely Planet | year =2003 | location =Melbourne | pages =139, 181, 251, 435 | isbn=1-74059-154-2 }}</ref> 1,919,440 хавтгай дөрвөлжин километр газар нутагтай Индонезэд нэг км-т 134 хүн ноогддог. Харьцуулвал дэлхийн 16-р том газар нутагтай орон, 79-р нягт шигүү суурьшилт улс нь Индонез юмсанжээ.<ref name="ciarank">{{cite web |last=Central Intelligence Agency |title=Rank Order Area |work=The World Factbook |publisher=US [[CIA]], Washington, DC |date=17 October 2006 |url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/rankorder/2147rank.html |accessdate=3 November 2006 |archive-date=9 Хоёрдугаар сар 2014 |archive-url=https://web.archive.org/web/20140209041128/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/rankorder/2147rank.html |url-status=dead }}</ref><ref>{{cite web |title=Population density&nbsp;– Persons per&nbsp;km² 2006 |work=CIA world factbook |publisher=Photius Coutsoukis |year=2006 |url=http://www.photius.com/rankings/geography/population_density_2006_1.html |accessdate=4 October 2006}}</ref> Тэр дотроо дэлхийн арлуудаас хамгийн олон хүнтэй нь болох Жавад нэг км-т 940 хүн ноогдоно.<ref name="JOSHUA">{{cite web | last = Calder | first = Joshua | title = Most Populous Islands | publisher = World Island Information | date = 3 May 2006 | url = http://www.worldislandinfo.com/POPULATV2.htm | accessdate =26 September 2006 }}</ref> Хамгийн өргөгдсөн газар нь Папуа мужийн нутагт байгаа [[Пунчак Жая]] уулын оргил (д.т.д. 4884 м), хамгийн том нуур нь Суматра арлын 1,145 км² талбайт [[Тоба нуур]] юм. [[Махакам]], [[Барито]] гэх мэт Калимантан арлын гол мөрд хамгийн уртад тооцогдоно.<ref>{{cite encyclopedia |title=Republic of Indonesia |work=Encarta |publisher=Microsoft |year=2006 |url=http://encarta.msn.com/encyclopedia_761573214/Republic_of_Indonesia.html#s4 |archiveurl=http://www.webcitation.org/5kwrIjXxw |archivedate=31 October 2009 |deadurl=yes }}</ref> [[File:Mahameru-volcano.jpeg|thumb|left|Индонезийн галт уулс]] [[Номхон далайн хавтан|Номхон далайн]], [[Евразийн хавтан|Евразийн]], [[Австралийн хавтан|Австралийн]] гурван техтоник хавтны уулзвар зааг дээр Индонез байрладаг. Тиймээс ч 19-р зуунд сүйд хийж асан [[Кракатоа]], [[Тамбора]] хоёрыг оруулаад цөөндөө л гэхэд 150 гаруй [[галт уул]] үе үе идэвхждэг.<ref>{{cite web|url=http://www.volcano.si.edu/world/region.cfm?rnum=06&rpage=list| title=Volcanoes of Indonesia| publisher=[[Smithsonian Institution]]| accessdate=25 March 2007| work=Global Volcanism Program}}</ref> Саяхан л гэхэд 2004 оны цуут цунами 167,736 хүнийг нь урсгаж<ref>{{cite web | title =The Human Toll | work =UN Office of the Special Envoy for Tsunami Recovery | publisher =United Nations | url =http://www.tsunamispecialenvoy.org/country/humantoll.asp | archiveurl =https://web.archive.org/web/20070519133441/http://www.tsunamispecialenvoy.org/country/humantoll.asp | archivedate =19 Тавдугаар сар 2007 | accessdate =25 March 2007 | url-status =live }}</ref>, 2006 оны Иогякартын газар хөдлөлт 5,782 хүнийг үхүүлсэн гайтай. Гэлээ ч галт уулын бялхдас газрыг үржил шимтэй болгодог учир Жава, Балид хүн хамгаас олноор суурьшжээ.<ref>{{cite book |last=Whitten |first=T |coauthors=Soeriaatmadja, R. E., Suraya A. A. |title=The Ecology of Java and Bali |publisher=Periplus Editions Ltd |year=1996 |location=Hong Kong |pages=95–97}}</ref> Экваторын дагуу байршдаг тул [[борооны улирал|борооны]], [[хуурай улирал|хуурай]] хоёр улиралтай, [[халуун орны уур амьсгал]]тай. Эрэг хавийн нам газраар жилд 1,780–3,175 мм, уулархаг нутгаар 6,100 мм хүртэл хур буудаг. Суматрын өрнөд эрэг, өрнө Жава, Калимантан, Сулавеси, Папуагийн уулархаг нутгаар хур бороосог. Маш чийглэг, дунджаар 80%. Жилийн турш агаарын температур тогтмол, Жакарта орчмоор өдөрт дунджаар 26–30 °C халуун.<ref>{{cite web |title =About Jakarta And Depok |work =University of Indonesia |publisher =University of Indonesia |url =http://www.ui.ac.id/english/menu_statis.php?id=c6&hal=c_about_jkt |accessdate =24 April 2007 |archiveurl =https://web.archive.org/web/20060504191815/http://www.ui.ac.id/english/menu_statis.php?id=c6&hal=c_about_jkt |archivedate =4 Тавдугаар сар 2006 |url-status =live }}</ref> {{clear}} ==Хүн ам== :''Мөн үзэх: [[Индонезийн ард түмэн]]'' [[File:Ubud-Kids.jpg|thumb|Олон ястны улсын [[Бали ястан|Бали]] яст жаалууд]] 2010 оны байдлаар Индонез улсын хүн амын тоо 237.6 саяд хүрч,<ref name="bps2010">{{cite web|url=http://www.bps.go.id/65tahun/SP2010_agregat_data_perProvinsi.pdf |title=Central Bureau of Statistics: ''Census 2010'' |publisher=Badan Pusat Statistik |accessdate=17 January 2011}} {{id}}</ref> жилд 1.9%-иар өсч байна.<ref>{{cite web|url=http://waspada.co.id/index.php?option=com_content&view=article&id=182106:fifty-years-needed-to-bring-population-growth-to-zero&catid=30:english-news&Itemid=101 |title=Fifty years needed to bring population growth to zero |publisher=Waspada.co.id |date=19 March 2011 |accessdate=10 April 2011}}</ref> Хүн амын 58% нь дэлхийн арлуудаас хамгийн олон хүнтэй нь гэх<ref name="JOSHUA" /> Жава аралд оршин суудаг.<ref name="bps2010"/> [[Гэр бүл төлөвлөлт|Гэр бүл төлөвлөх]] хөтөлбөр 1960 оноос эхлэн хэрэгжсээр байгаа ч гэсэн 2020 онд 265 сая, 2050 онд 306 сая хүнтэй болох төлөв харагддаг.<ref>[http://esa.un.org/unpd/wpp/Excel-Data/DB04_Population_ByAgeSex_Annual/WPP2010_DB4_F1B_POPULATION_BY_AGE_BOTH_SEXES_ANNUAL_2011-2100.XLS World Population Prospects (2010). Annual Population 2011–2100]. (XLS table). United Nations</ref> Индонезэд [[Индонезийн ард түмний хэл яриа|742 янзын хэл аялгуугаар]] ярилцдаг [[Индонезийн ард түмэн|300 гаран яс үндэс]]ний хүмүүс аж төрөн суудаг.<ref>{{cite web |publisher=Expat Web Site Association |title=An Overview of Indonesia |work=Living in Indonesia, A Site for Expatriates |url=http://www.expat.or.id/info/overview.html |accessdate=5 October 2006}}</ref><ref>{{cite web |last=Merdekawaty |first=E. |title="Bahasa Indonesia" and languages of Indonesia |work=UNIBZ&nbsp;– Introduction to Linguistics |publisher=Free University of Bozen |date=6 July 2006 |url=http://www.languagestudies.unibz.it/Bahasa%20Indonesia_Merdekawaty.pdf |format=PDF|accessdate=17 July 2006}}</ref> Тэгэхдээ ихэнх нь бүр дээр үед Тайвань, Зүүн Өмнөд Азиас нүүсэн байх гэж таахуйц [[Австронез]] язгуурын хэлтэй байдаг. Дорно Индонезээр үүнээс ялгагдах [[Меланез]] язгуурын ард түмэн бас байдаг.<ref name="Witton2003" /><ref>Taylor (2003), pp. 5–7, {{cite book | last = Dawson| first = B.| coauthors = Gillow, J.| title = The Traditional Architecture of Indonesia | publisher = Thames and Hudson Ltd | year = 1994 | location = London | page = 7 | isbn = 0-500-34132-X }}</ref> Нэр бүхий ард түмнээс [[Жава үндэстэн]] хүн амын 42% эзлэдэг.<ref>{{cite book |last=Kingsbury |first=Damien |title=Autonomy and Disintegration in Indonesia |publisher=Routledge |page=131 |isbn=0-415-29737-0 |year=2003}}</ref> Жавагийн араас [[Сунда үндэстэн|Сунда]], [[Малай үндэстэн|Малай]], [[Мадура ястан|Мадура]] гэх мэт үндэстэн ч юм шиг, ястан ч юм шиг саяаас олон хүнт арваад ард түмэн байдаг. Мөн 8 сая [[Хятад үндэстэн|Хятад]], 5 сая [[Араб үндэстэн|Араб]] гэх мэтээр хаа хол хальж очсон үндэстэд ч байна. Шинээр нэгдэж томорсон улс, хэдэн зуун цөөн тоот ястны орон болохоор ч тэр үү иймэрхүү нутгийн ялгааг давж хараад "Индонез" [үндэстэн] гэж өөриймсөх сэтгэлгээ ард түмнийх нь дунд хэдийнээ дэлгэрчээ.<ref name="RICKLEFS_256">Ricklefs (1991), p. 256</ref> Ийм эв найртай нийгэм бүрдсэн ч гэсэн зарим газар соёл, шашин, ястнаараа мөргөлдөх явдал гарч л байдаг.<ref>Domestic migration (including the official [[Transmigrasi]] program) are a cause of violence including the massacre of hundreds of Madurese by a local [[Dayak people|Dayak]] community in West Kalimantan, and conflicts in Maluku, [[Sulawesi Tengah|Central Sulawesi]], and parts of Papua and West Papua {{Cite journal |author=T.N. Pudjiastuti |year=2002 |title=Migration & Conflict in Indonesia |url=http://www.iussp.org/Bangkok2002/S15Pudjiastuti.pdf |url-status=dead |format=PDF |publisher=International Union for the Scientific Study of Population (IUSSP), Paris |archive-url=https://web.archive.org/web/20120209225410/http://www.iussp.org/Bangkok2002/S15Pudjiastuti.pdf |archive-date=9 Хоёрдугаар сар 2012 |accessdate=17 September 2006}}</ref><ref>{{cite web |title=Kalimantan The Conflict |work=Program on Humanitarian Policy and Conflict Research |url=http://preventconflict.org/portal/main/maps_kalimantan_conflict.php |archiveurl=https://web.archive.org/web/20091212135147/http://preventconflict.org/portal/main/maps_kalimantan_conflict.php |archivedate=12 Арван хоёрдугаар сар 2009 |accessdate=7 January 2007 |publisher=Conflict Prevention Initiative, Harvard University |url-status=live }}</ref><ref>{{cite conference |author=J.W. Ajawaila; M.J. Papilaya; Tonny D. Pariela; F. Nahusona; G. Leasa; T. Soumokil; James Lalaun and W. R. Sihasale |title=Proposal Pemecahan Masalah Kerusuhan di Ambon |publisher=Fica-Net |year=1999 |location=Ambon, Indonesia |url=http://www.fica.org/h/ambon/idRusuh1.html |accessdate=29 September 2006 |booktitle=Report on Church and Human Rights Persecution in Indonesia }}; Kyoto University: Sulawesi Kaken Team & Center for Southeast Asian Studies {{PDFlink|[http://sulawesi.cseas.kyoto-u.ac.jp/lib/pdf/MRidwanAlimuddin.pdf Bugis Sailors]|124&nbsp;KB}}</ref> Эндхийн Хятадууд сэргэлэн гарууд байж баялгийг нэлээд хуримтлуулсан, олон пүүс компанийг эзэмшдэгт<ref>Schwarz (1994), pp. 53, 80–81</ref><ref>Friend (2003), pp. 85–87, 164–165, 233–237</ref> зөвхөн Индонезэд л байдаг ард түмэн сэжиглэн дургүйцэж зодолдож нүдэлцээд авсан нь цөөнгүй.<ref>{{cite web |author=M. F. Swasono |title=Indigenous Cultures in the Development of Indonesia |work=Integration of endogenous cultural dimension into development |publisher=Indira Gandhi National Centre for the Arts, New Delhi |year=1997 |url=http://ignca.nic.in/cd_05008.htm |accessdate=17 September 2006}}</ref><ref>{{cite web |first=S. Long |date=9 April 1998 |title=The Overseas Chinese |url=http://www.prospectmagazine.co.uk/1998/04/theoverseaschinese/ |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20111008055514/http://www.prospectmagazine.co.uk/1998/04/theoverseaschinese/ |archive-date=8 Аравдугаар сар 2011 |accessdate=10 April 2011 |publisher=Prospect Magazine}} The [[May 1998 riots of Indonesia#Jakarta (12–14 May)|riots in Jakarta in 1998]]—much of which were aimed at the Chinese—were, in part, expressions of this resentment. {{cite web |author=M. Ocorandi |date=28 May 1998 |title=An Analysis of the Implication of Suharto's resignation for Chinese Indonesians |url=http://www.hartford-hwp.com/archives/54b/083.html |accessdate=26 September 2006 |publisher=Worldwide HuaRen Peace Mission}}</ref><ref>{{cite web |author=F.H. Winarta |title=Bhinneka Tunggal Ika Belum Menjadi Kenyataan Menjelang HUT Kemerdekaan RI Ke-59 |publisher=Komisi Hukum Nasional Republik Indonesia (National Law Commission, Republic of Indonesia), Jakarta |month=August | year=2004 |url=http://ignca.nic.in/cd_05008.htm |language=Indonesian}}</ref> [[Жохорын султант улс]]ын үеэс Индонезийн арлуудын ард түмний хоорондоо ойлголцох хэл болсоор ирсэн [[Малай хэл]]ний [[чухал аялгуу|чухал нэгэн аялгуу]] байдаг. Энэ аялгуунд суурилсан Малай хэлийг [[Сингапур]], [[Малайз]], [[Бруней]], Индонез дөрвөн улсад [[албан ёсны хэл]] болгожээ. Тэгэхдээ нэр нь өөр. Индонезэд үүнийг [[Индонез хэл]] (''Bahasa Indonesia'') гэж заадаг. Ер нь Индонезийнхэн бүгд л энэ хэлээр ярилцдаг, Индонезэд энэ хэл ажил хэрэг, улс төр, хэвлэл мэдээлэл, боловсрол гээд бүх салбарт өөр ямар ч хэлнээс илүү сонсдоно. Гэхдээ л нөгөө ястан үндэстнээрээ ард түмний хэл ялгаатай. Хүмүүс [[Индонезийн ард түмний хэл яриа|742 янзын хэл аялгууныхаа]] нэгийг өөрийн [[төрөлх хэл]] гэж боддог. Үүнээс мэдээж [[Жава хэл]]ийг хамгийн олуулаа тээж яваа.<ref name="CIA"/> Папуад харьцангуй цөөн буюу 2.7 сая хүн байдаг мөртлөө бүр [зарим нь Папуа төрлийн, зарим нь Австронез төрлийн] 242 янзаар хэлж ярьцгаадаг.<ref>{{cite web|url=http://www.ethnologue.com/show_country.asp?name=IDP |title=Ethnologue report for Indonesia (Papua) |publisher=Ethnologue.com |accessdate=28 April 2010}}</ref> Индонезийн үндсэн хуулинд шашин шүтэх нь хүний дур зоргынх<ref>{{cite web |title=The 1945 Constitution of the Republic of Indonesia |work=US-ASEAN |url=http://www.us-asean.org/Indonesia/constitution.htm |accessdate=2 October 2006 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20060109203358/http://www.us-asean.org/Indonesia/constitution.htm |archivedate=9 Нэгдүгээр сар 2006 |url-status=live }}</ref> гэсэн мөртлөө өөр баримтаар [[Ислам]], [[Протестант]], [[Католик]], [[Хиндү]], [[Буддын шашин]], [[Күнзийн суртал]] зургааг албан ёсны гэж онцлон батласан байх юм.<ref name="Yang">{{cite journal |last=Yang |first=Heriyanto |title=The History and Legal Position of Confucianism in Post Independence Indonesia |journal=Religion |volume=10 |issue=1 |page=8 |month=August | year=2005 |url=http://archiv.ub.uni-marburg.de/mjr/pdf/2005/yang2005.pdf |format=PDF|accessdate=2 October 2006}}</ref> 2000 оны тооллогийг үндэслэхэд Индонезийн ард түмний 86.1% нь Ислам шашны Сунни дэгтэй. Ингэхэд Индонез улс Исламын улс биш боловч хамгийн олон Ислам шүтлэгтэн (хотон хүн)-тэй улс юм байна гэж ойлгогдоно.<ref name="CIA">{{cite web |url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/id.html |title=Indonesia |publisher=CIA |accessdate=10 April 2011 |archive-date=10 Арван хоёрдугаар сар 2008 |archive-url=https://web.archive.org/web/20081210041527/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/id.html |url-status=dead }}</ref> Хиндү шашинтны олонх нь [[Бали ястан|бали]], Буддын шашинтны олонх нь [[Хятад үндэстэн|хятад]].<ref>{{cite web |title=Indonesia&nbsp;– Buddhism |publisher=U.S. Library of Congress |url= http://countrystudies.us/indonesia/40.htm |accessdate=15 October 2006}}</ref> Хэдий цөөн шүтэн бишрэгчтэй ч Хиндү, Будда хоёр шашин Индонезийн соёлд их л нэвчжээ. Ислам нь худалдаачдын чармайлтаар 13-р зуунд умар Суматрад нэвтрээд 16-р зуун гэхэд Индонез орны зонхилох шашин болсон.<ref name="csi">{{cite web |title=Indonesia&nbsp;– Islam |publisher=U.S. Library of Congress|url=http://countrystudies.us/indonesia/37.htm |accessdate=15 October 2006}}</ref> Харин Католик шашныг Португалийн авралын зар тараагчид, колончлогчид эхлүүлсэн<ref>Ricklefs (1991), pp. 25, 26, 28</ref><ref>{{cite web | title =1500 to 1670: Great Kings and Trade Empires | publisher = Sejarah Indonesia | url =http://www.gimonca.com/sejarah/sejarah02.shtml | accessdate =25 April 2007 }}</ref> бол Протестант нь Нидерландын эзэмшилд байх үед Калвинч, Лютеранч номлогчдын тарьсан үр юмсанжээ.<ref>Ricklefs (1991), pp. 28, 62</ref><ref>Vickers (2005), p. 22</ref><ref>{{cite book | last = Goh | first = Robbie B.H. | title = Christianity in Southeast Asia | publisher = Institute of Southeast Asian Studies | page = 80 | isbn = 981-230-297-2 | year = 2005 }}</ref> == Зургийн цомог == <center><gallery caption="Индонез" widths="180px" heights="120px" perrow="5/'"> File:Museum Nasional Indonesia.jpg|National Museum of Indonesia in [[Central Jakarta]] File:Jakarta Skyline Part 2.jpg|[[Wisma 46]], Indonesia's tallest office building, located in the middle of Jakarta skyscraper. File:Central Jakarta.JPG|Jalan Thamrin, the main avenue in Central Jakarta File:Gambir Station Platform.jpg|A train at [[Gambir]] station in [[Central Jakarta]] File:BungKarno-indonoob.JPG|The [[Bung Karno Stadium]] is capable of hosting 100,000 spectators File:Indonesia 2002 CIA map.png|Map of Indonesia File:Indonesia provinces english.png|Provinces of Indonesia File:Jalan malioboro - Jogjakarta.JPG|Malioboro, the most famous street in Yogyakarta city Image:transjogja.jpg|Trans Jogja Bus. A bus rapid transit system in Yogyakarta city File:SOTO FOOD.jpg|A selection of [[Indonesian cuisine|Indonesian food]], including ''Soto Ayam'' (chicken soup), ''sate kerang'' ([[satay|shellfish kebabs]]), ''telor pindang'' (preserved eggs), ''perkedel'' (fritter), and ''es teh manis'' (sweet iced tea) File:Indonesian Army infantryman participating in the GPOI.jpg|An Indonesian Army infantryman participating in the U.N.'s Global Peacekeeping Operation Initiative Image:Panser side left.JPG|Pindad Panser "Anoa" shown during Indo Defense and Aerospace Expo 2008 |Indonesian Naval vessels Image:AURI B-25.jpg|B-25 Mitchell bombers of the AURI in the 1950s Image:Jmnei.jpg|A [[Javanese people|Javanese]] engineer closes one of the gun bay doors on a Dutch [[Brewster Buffalo|Buffalo]], January 1942. |[[Mazda6]] used by the Jakarta Metro Highway Patrol (''Ditlantas Polda Metro Jaya'') as a patrol car |[[Mitsubishi Lancer]] used by Vital Object Protection of Indonesian National Police File:ID_diesel_loco_CC_201-05_060327_4217_kta.jpg|GE U20C in [[Indonesia]], #CC201-05 File:Diesel locomotive CC 203 22 at Gambir Station.jpg|GE U20C "Full-Width Cabin" in Indonesia, #CC203-22 [...] </gallery></center> ==Зүүлтийн тайлбар== {{лавлах холбоос|3}} == Цахим холбоос == * {{commons|Indonesia|Индонез}} {{Ази}} {{Хөтлөгч мөр Австрали ба далайн орнууд}} {{OIC}} [[Ангилал:Индонез| ]] [[Ангилал:Азийн орон]] [[Ангилал:Арлын орон]] [[Ангилал:Австрали ба Далайн орон]] [[Ангилал:Зүүн Өмнөд Ази]] [[Ангилал:Ерөнхийлөгчийн засаглалтай бүгд найрамдах улс]] [[Ангилал:Нэгдсэн Үндэстний Байгууллагын гишүүн орон]] rjsop6cbcqvhmduaj668qgzd4swck4m 0 8627 823213 823135 2025-06-27T19:11:41Z InternetArchiveBot 70653 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5 823213 wikitext text/x-wiki {{short description|Словак улсад голчлон ярьдаг Баруун славян хэл}} {{Инфобокс хэл | name = Словак хэл | altname = | nativename = {{lang|sk|slovenčina}}, {{lang|sk|slovenský jazyk}} | pronunciation = {{IPA-sk|ˈslɔʋentʂina|}}, {{IPA-sk|ˈslɔʋenskiː ˈjazik|}} | states = [[Словак]], [[Чех]], [[Унгар]], [[Карпатын Русь]], [[Славони]] болон [[Воеводина]]<ref>{{cite web | url=http://www.vojvodina.gov.rs/en/autonomous-province-vojvodina | archive-url=https://web.archive.org/web/20171220044137/http://www.vojvodina.gov.rs/en/autonomous-province-vojvodina | archive-date=20 December 2017 | title=Autonomous Province of Vojvodina &#124; Покрајинска влада }}</ref> | ethnicity = [[Словакчууд‎]], [[Панноны Русинчууд]] | speakers = Төрөлх: {{sigfig|5.206080|1}} сая | date = 2011–2021 | ref = e25 | speakers2 = Хоёрдогч: {{sigfig|2.045000|1}} сая<ref name=e25/> | speakers_label = Ярилцагчид | script = [[Латин бичиг|Латин]] ([[Словак цагаан толгой]])<br/>[[Словак брайл үсэг]]<br/>[[Кирилл үсэг|Кирилл]] ([[Панноны Русинчууд#Дүрэм ба цагаан толгой|Панноны Русин цагаан толгой]]) | familycolor = Энэтхэг-Европ | fam2 = [[Балт-Слав хэлнүүд|Балт-Слав]] | fam3 = [[Слав хэлнүүд|Слав]] | fam4 = [[Баруун Слав хэлнүүд|Баруун Слав]] | fam5 = [[Чех-Словак хэлнүүд|Чех-Словак]] | dia1 = [[Баруун Словак аялга|Баруун Словак]] | dia2 = [[Төв Словак аялга|Төв Словак]] | dia3 = [[Зүүн Словак аялга|Зүүн Словак]]<ref>{{Cite book |title=Brill Encyclopedia of Slavic Languages and Linguistics |last=Habijanec |first=Siniša |publisher=[[Brill Publishers]] |year=2020 |doi=10.1163/2589-6229_ESLO_COM_031961 |url=https://referenceworks.brill.com/display/db/eslo |editor-last=Greenberg |editor-first=Marc |chapter=Pannonian Rusyn |issn=2589-6229 |quote=The third theory defines Pannonian Rusyn as a West Slavic language originating in the East Slovak Zemplín and Šariš dialects and being a mixture of the two. It fits the linguistic data in the most consistent manner and has been accepted by an overwhelming majority of scholars in the field (Bidwell 1966; Švagrovský 1984; Witkowski 1984; Lunt 1998; Čarskij 2011) and verified by several comprehensive analyses of Pannonian Rusyn language data (Bidwell 1966; Lunt 1998; Čarskij 2011). |access-date=2024-04-01 |editor-last2=Grenoble |editor-first2=Lenore}}</ref> | nation = {{SVK}}<br>''{{EU}}''<br>{{flag|Воеводина}} ([[Серби]])<ref>{{cite web|url=http://www.vojvodina.gov.rs/en/autonomous-province-vojvodina|title=Autonomous Province of Vojvodina|publisher=Government of the Autonomous Province of Vojvodina|date=2013|access-date=25 May 2017}}</ref> | minority = {{CZE}}<ref>{{cite web | url=https://vlada.gov.cz/cz/ppov/rnm/narodnostni-mensiny---uvod-1361/ | title=Národnostní menšiny &#124; Vláda ČR }}</ref> <br>{{POL}}<ref name="7th EFNIL">{{cite conference |title=The relationship between official and minority languages in Poland |conference=7th Annual Conference: The Relationship between Official Languages and Regional and Minority Languages in Europe |location=Dublin, Ireland |publisher=European Federation of National Institutions for Language |last1=Pisarek |first1=Walery |date=2009 |page=18 |url=http://www.efnil.org/documents/conference-publications/dublin-2009/16-Dublin-Pisarek-Mother.pdf |access-date=28 November 2019 |archive-date=14 December 2019 |archive-url=https://web.archive.org/web/20191214104352/http://www.efnil.org/documents/conference-publications/dublin-2009/16-Dublin-Pisarek-Mother.pdf |url-status=dead }}</ref><br>{{HUN}}<ref>{{cite web|author=<!--Not stated-->|title=Hungary needs to strengthen use of and access to minority languages|url=https://www.coe.int/en/web/european-charter-regional-or-minority-languages/home/-/asset_publisher/VzXuex45jmKt/content/hungary-needs-to-strengthen-use-of-and-access-to-minority-languages|publisher=[[Европын Зөвлөл]]|place=Strasbourg, France|date=14 December 2016|access-date=29 June 2020|quote=The following languages have been given special protection under the European Charter [in Hungary]: Armenian, Beas, Bulgarian, Croatian, German, Greek, Polish, Romani, Romanian, Ruthenian, Serbian, Slovak, Slovenian and Ukrainian.}}</ref><br> {{CRO}}<ref>{{cite web | url=https://narodne-novine.nn.hr/clanci/sluzbeni/2020_07_78_1484.html | title=Odluka o donošenju kurikuluma za nastavni predmet Slovački jezik i kultura u osnovnim i srednjim školama u Republici Hrvatskoj (Model C) }}</ref><ref>{{cite web | url=https://pravamanjina.gov.hr/nacionalne-manjine/nacionalne-manjine-u-republici-hrvatskoj/slovaci/369 | title=Slovaci }}</ref><br> {{ROM}}<ref>{{cite web | url=https://www.pukanec.sk/fotogaleria/navsteva-mesta-nadlak-24-26-8-2012.html#fgallery--21419-1 | title=Pukanec }}</ref><ref>{{cite web | url=http://www.slovacivrumunsku.sk/01-skol.php | title=Slováci v Rumunsku | access-date=2024-06-09 | archive-date=2024-01-27 | archive-url=https://web.archive.org/web/20240127162600/http://www.slovacivrumunsku.sk/01-skol.php | url-status=dead }}</ref><ref>https://www.edu.ro/semnarea-programului-de-cooperare-%C3%AEn-domeniul-educa%C8%9Biei-%C3%AEntre-ministerul-educa%C8%9Biei-na%C8%9Bionale-din-0</ref><ref>{{cite web | url=https://www.slovenskezahranicie.sk/rumunsko/ | title=Rumunsko }}</ref><ref>{{cite web | url=https://www.bihon.ro/stirile-judetului-bihor/75-de-ani-de-invatamant-in-limba-slovaca-444889/ | title=75 de ani de invatamant in limba slovaca | date=16 September 2011 }}</ref> | agency = [[Соёлын яам (Словак)|Словакийн Соёлын Яам]] | iso1 = sk | iso2b = slo | iso2t = slk | iso3 = slk | glotto = slov1269 | glottorefname = Slovak | lingua = 53-AAA-db < [[West Slavic languages|53-AAA-b...–d]]<br/>(varieties: 53-AAA-dba to 53-AAA-dbs) | notice = IPA | map = Idioma eslovaco.PNG | mapcaption = {{Legend|#0080ff|Словак хэл нь олонхын хэл байдаг бүс нутгууд}} {{Legend|#88c4ff|Словак хэл нь цөөнхийн хэл байдаг бүс нутгууд}} }} '''Словак хэл''' (словак. ''slovenčina'', ''slovenská reč'') нь [[Словак|Бүгд Найрамдах Словак Улс]]ын [[албан ёсны хэл]] юм. [[Энэтхэг-Европын хэлний язгуур]], [[Слав хэлний бүлэг]]т багтана. Слав хэлний бүлэг дундаа [[чех хэл]], [[польш хэл]] зэрэгтэй хамт Баруун Слав хэлний дэд бүлэгт харьяалагдах бөгөөд ялангуяа чех хэлтэй төстэй учраас [[чех хэл|чех]], словак хэлээр ярилцагсад харилцан ойлголцдог байна. Хэлний код [[ISO 639]]-1 нь [[SK|sk]], ISO 639-2 нь SLO/SLK. Мөн словак хэл нь Европын Холбооны албан ёсны 24 хэлний нэг юм. Словак хэлээр Бүгд Найрамдах Словак улсад 5,2 сая орчим хүн харилцдаг. Бусад улсуудын хувьд АНУ-д 500 мянга, Чех улсад 320 мянга, Унгарт 110 мянга, [[Серби]]д 80 мянга, Румынд 22 мянга, Польшид 20 мянга, Канадад 20 мянга, Австрали, Украин, Болгар, Хорват зэрэг улсуудад 5,000 орчим ярилцагсад бий. Бичиг үсгийн хувьд [[латин үсэг]]т DZ, CH гэсэн нийлмэл үсгүүдийг нэмж хэрэглэхээс гадна [[өргөлтийн тэмдэг]] ашигладаг. == Словак утга зохиолын хэл == Словак үндэстэн бүрэлдэн тогтох үйл явцтай нягт холбоотой Словак утга зохиолын хэл нь 18-р зууны төгсгөл - 19-р зууны эхний хагаст үүссэн гэж үздэг. Шинээр бий болсон утга зохиолын словак хэл нь Словакчуудын амьдралд зөвхөн харилцааны хэрэгсэл, шинжлэх ухаан, уран зохиолын хэл төдийгүй үндэсний өвөрмөц байдлыг бэхжүүлэх, Словак үндэстнийг нэгтгэх, үндэсний соёлыг хөгжүүлэх хүчин зүйл болж ирсэн. Словакийн утга зохиолын хэл эцэст нь 19-р зууны хоёрдугаар хагаст үүссэн. 20-р зуунд хэлний хөгжилд Словакийн газар нутгийг [[Чех улс]]<nowiki/>тай нэгтгэсэн нь ихээхэн нөлөөлсөн байна. Сүүлд 1993 онд тусгаар тогтносон Бүгд Найрамдах Словак Улс байгуулагдсан нь олон нийтийн амьдралын бүхий л салбарт Словакийн утга зохиолын хэл бүрэн хөгжих нөхцөлийг бүрдүүлээд байна. == Үгсийн сан == Словак хэлний үгсийн сангийн үндэс нь эртний слав хэлний үгсийн сангаас гаралтай. Словак хэл хөгжих явцад түүний үгсийн санг 30 гаруй хэлнээс зээлж авах замаар бүрдсэн байна. Хамгийн эртний зээлүүд нь [[Латин хэл|Латин]], [[Герман хэл|Герман]], [[Унгар хэл|Унгар]] хэлнээс орж ирсэн байдаг юм. Хэл хоорондын урт хугацааны харилцааны улмаас Герман, Унгарын зээлүүд олон зууны туршид янз бүрийн эрчимтэй Словак хэл рүү нэвтэрч байв. Баруун Европын хэлнүүдээс, ялангуяа орчин үед [[англи хэл]] нь Словак хэлний үгсийн санд хамгийн их нөлөө үзүүлж байна. Түүнчлэн [[Румын хэл|румын]], [[Франц хэл|франц]], [[Итали хэл|итали]] болон бусад хэлнээс зээлсэн үгс нь Словак хэлний үгсийн санд нэвтэрсэн. Славян хэлнүүдээс хамгийн их зээл авсан нь [[чех хэл]] юм. == Дүрэм == Үйл үг нь өгүүлэгдэхүүний тоо, хүйсээс хамаарч хувирна. Ерөнхийдөө өгүүлбэр нь SVO бүтэцтэй. 2 янзын өнгөрсөн цаг, 1 ирээдүй цагийн хэлбэртэй. == Аялга == Ерөнхийд нь 3 ангилж болно: * Зүүн Словак аялга * Төв Словак аялга * Баруун Словак аялга {{Словак хэлний цагаан толгой}} ==Эшлэл== {{Reflist}} == Гадаад холбоос == {{Wikipedia|sk}} [[Ангилал:Словак хэл| ]] [[Ангилал:Европын Холбооны албаны хэл]] [[Ангилал:Дан ганц хэл]] cqvur74vuvhi6fwovxgimy4t83wfm9r 823246 823213 2025-06-28T03:32:35Z InternetArchiveBot 70653 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5 823246 wikitext text/x-wiki {{short description|Словак улсад голчлон ярьдаг Баруун славян хэл}} {{Инфобокс хэл | name = Словак хэл | altname = | nativename = {{lang|sk|slovenčina}}, {{lang|sk|slovenský jazyk}} | pronunciation = {{IPA-sk|ˈslɔʋentʂina|}}, {{IPA-sk|ˈslɔʋenskiː ˈjazik|}} | states = [[Словак]], [[Чех]], [[Унгар]], [[Карпатын Русь]], [[Славони]] болон [[Воеводина]]<ref>{{cite web | url=http://www.vojvodina.gov.rs/en/autonomous-province-vojvodina | archive-url=https://web.archive.org/web/20171220044137/http://www.vojvodina.gov.rs/en/autonomous-province-vojvodina | archive-date=20 December 2017 | title=Autonomous Province of Vojvodina &#124; Покрајинска влада }}</ref> | ethnicity = [[Словакчууд‎]], [[Панноны Русинчууд]] | speakers = Төрөлх: {{sigfig|5.206080|1}} сая | date = 2011–2021 | ref = e25 | speakers2 = Хоёрдогч: {{sigfig|2.045000|1}} сая<ref name=e25/> | speakers_label = Ярилцагчид | script = [[Латин бичиг|Латин]] ([[Словак цагаан толгой]])<br/>[[Словак брайл үсэг]]<br/>[[Кирилл үсэг|Кирилл]] ([[Панноны Русинчууд#Дүрэм ба цагаан толгой|Панноны Русин цагаан толгой]]) | familycolor = Энэтхэг-Европ | fam2 = [[Балт-Слав хэлнүүд|Балт-Слав]] | fam3 = [[Слав хэлнүүд|Слав]] | fam4 = [[Баруун Слав хэлнүүд|Баруун Слав]] | fam5 = [[Чех-Словак хэлнүүд|Чех-Словак]] | dia1 = [[Баруун Словак аялга|Баруун Словак]] | dia2 = [[Төв Словак аялга|Төв Словак]] | dia3 = [[Зүүн Словак аялга|Зүүн Словак]]<ref>{{Cite book |title=Brill Encyclopedia of Slavic Languages and Linguistics |last=Habijanec |first=Siniša |publisher=[[Brill Publishers]] |year=2020 |doi=10.1163/2589-6229_ESLO_COM_031961 |url=https://referenceworks.brill.com/display/db/eslo |editor-last=Greenberg |editor-first=Marc |chapter=Pannonian Rusyn |issn=2589-6229 |quote=The third theory defines Pannonian Rusyn as a West Slavic language originating in the East Slovak Zemplín and Šariš dialects and being a mixture of the two. It fits the linguistic data in the most consistent manner and has been accepted by an overwhelming majority of scholars in the field (Bidwell 1966; Švagrovský 1984; Witkowski 1984; Lunt 1998; Čarskij 2011) and verified by several comprehensive analyses of Pannonian Rusyn language data (Bidwell 1966; Lunt 1998; Čarskij 2011). |access-date=2024-04-01 |editor-last2=Grenoble |editor-first2=Lenore}}</ref> | nation = {{SVK}}<br>''{{EU}}''<br>{{flag|Воеводина}} ([[Серби]])<ref>{{cite web|url=http://www.vojvodina.gov.rs/en/autonomous-province-vojvodina|title=Autonomous Province of Vojvodina|publisher=Government of the Autonomous Province of Vojvodina|date=2013|access-date=25 May 2017}}</ref> | minority = {{CZE}}<ref>{{cite web | url=https://vlada.gov.cz/cz/ppov/rnm/narodnostni-mensiny---uvod-1361/ | title=Národnostní menšiny &#124; Vláda ČR }}</ref> <br>{{POL}}<ref name="7th EFNIL">{{cite conference |title=The relationship between official and minority languages in Poland |conference=7th Annual Conference: The Relationship between Official Languages and Regional and Minority Languages in Europe |location=Dublin, Ireland |publisher=European Federation of National Institutions for Language |last1=Pisarek |first1=Walery |date=2009 |page=18 |url=http://www.efnil.org/documents/conference-publications/dublin-2009/16-Dublin-Pisarek-Mother.pdf |access-date=28 November 2019 |archive-date=14 December 2019 |archive-url=https://web.archive.org/web/20191214104352/http://www.efnil.org/documents/conference-publications/dublin-2009/16-Dublin-Pisarek-Mother.pdf |url-status=dead }} {{Webarchiv|url=http://www.efnil.org/documents/conference-publications/dublin-2009/16-Dublin-Pisarek-Mother.pdf |wayback=20191214104352 |text=The relationship between official and minority languages in Poland |archiv-bot=2025-06-28 03:32:33 InternetArchiveBot }}</ref><br>{{HUN}}<ref>{{cite web|author=<!--Not stated-->|title=Hungary needs to strengthen use of and access to minority languages|url=https://www.coe.int/en/web/european-charter-regional-or-minority-languages/home/-/asset_publisher/VzXuex45jmKt/content/hungary-needs-to-strengthen-use-of-and-access-to-minority-languages|publisher=[[Европын Зөвлөл]]|place=Strasbourg, France|date=14 December 2016|access-date=29 June 2020|quote=The following languages have been given special protection under the European Charter [in Hungary]: Armenian, Beas, Bulgarian, Croatian, German, Greek, Polish, Romani, Romanian, Ruthenian, Serbian, Slovak, Slovenian and Ukrainian.}}</ref><br> {{CRO}}<ref>{{cite web | url=https://narodne-novine.nn.hr/clanci/sluzbeni/2020_07_78_1484.html | title=Odluka o donošenju kurikuluma za nastavni predmet Slovački jezik i kultura u osnovnim i srednjim školama u Republici Hrvatskoj (Model C) }}</ref><ref>{{cite web | url=https://pravamanjina.gov.hr/nacionalne-manjine/nacionalne-manjine-u-republici-hrvatskoj/slovaci/369 | title=Slovaci }}</ref><br> {{ROM}}<ref>{{cite web | url=https://www.pukanec.sk/fotogaleria/navsteva-mesta-nadlak-24-26-8-2012.html#fgallery--21419-1 | title=Pukanec }}</ref><ref>{{cite web | url=http://www.slovacivrumunsku.sk/01-skol.php | title=Slováci v Rumunsku | access-date=2024-06-09 | archive-date=2024-01-27 | archive-url=https://web.archive.org/web/20240127162600/http://www.slovacivrumunsku.sk/01-skol.php | url-status=dead }}</ref><ref>https://www.edu.ro/semnarea-programului-de-cooperare-%C3%AEn-domeniul-educa%C8%9Biei-%C3%AEntre-ministerul-educa%C8%9Biei-na%C8%9Bionale-din-0</ref><ref>{{cite web | url=https://www.slovenskezahranicie.sk/rumunsko/ | title=Rumunsko }}</ref><ref>{{cite web | url=https://www.bihon.ro/stirile-judetului-bihor/75-de-ani-de-invatamant-in-limba-slovaca-444889/ | title=75 de ani de invatamant in limba slovaca | date=16 September 2011 }}</ref> | agency = [[Соёлын яам (Словак)|Словакийн Соёлын Яам]] | iso1 = sk | iso2b = slo | iso2t = slk | iso3 = slk | glotto = slov1269 | glottorefname = Slovak | lingua = 53-AAA-db < [[West Slavic languages|53-AAA-b...–d]]<br/>(varieties: 53-AAA-dba to 53-AAA-dbs) | notice = IPA | map = Idioma eslovaco.PNG | mapcaption = {{Legend|#0080ff|Словак хэл нь олонхын хэл байдаг бүс нутгууд}} {{Legend|#88c4ff|Словак хэл нь цөөнхийн хэл байдаг бүс нутгууд}} }} '''Словак хэл''' (словак. ''slovenčina'', ''slovenská reč'') нь [[Словак|Бүгд Найрамдах Словак Улс]]ын [[албан ёсны хэл]] юм. [[Энэтхэг-Европын хэлний язгуур]], [[Слав хэлний бүлэг]]т багтана. Слав хэлний бүлэг дундаа [[чех хэл]], [[польш хэл]] зэрэгтэй хамт Баруун Слав хэлний дэд бүлэгт харьяалагдах бөгөөд ялангуяа чех хэлтэй төстэй учраас [[чех хэл|чех]], словак хэлээр ярилцагсад харилцан ойлголцдог байна. Хэлний код [[ISO 639]]-1 нь [[SK|sk]], ISO 639-2 нь SLO/SLK. Мөн словак хэл нь Европын Холбооны албан ёсны 24 хэлний нэг юм. Словак хэлээр Бүгд Найрамдах Словак улсад 5,2 сая орчим хүн харилцдаг. Бусад улсуудын хувьд АНУ-д 500 мянга, Чех улсад 320 мянга, Унгарт 110 мянга, [[Серби]]д 80 мянга, Румынд 22 мянга, Польшид 20 мянга, Канадад 20 мянга, Австрали, Украин, Болгар, Хорват зэрэг улсуудад 5,000 орчим ярилцагсад бий. Бичиг үсгийн хувьд [[латин үсэг]]т DZ, CH гэсэн нийлмэл үсгүүдийг нэмж хэрэглэхээс гадна [[өргөлтийн тэмдэг]] ашигладаг. == Словак утга зохиолын хэл == Словак үндэстэн бүрэлдэн тогтох үйл явцтай нягт холбоотой Словак утга зохиолын хэл нь 18-р зууны төгсгөл - 19-р зууны эхний хагаст үүссэн гэж үздэг. Шинээр бий болсон утга зохиолын словак хэл нь Словакчуудын амьдралд зөвхөн харилцааны хэрэгсэл, шинжлэх ухаан, уран зохиолын хэл төдийгүй үндэсний өвөрмөц байдлыг бэхжүүлэх, Словак үндэстнийг нэгтгэх, үндэсний соёлыг хөгжүүлэх хүчин зүйл болж ирсэн. Словакийн утга зохиолын хэл эцэст нь 19-р зууны хоёрдугаар хагаст үүссэн. 20-р зуунд хэлний хөгжилд Словакийн газар нутгийг [[Чех улс]]<nowiki/>тай нэгтгэсэн нь ихээхэн нөлөөлсөн байна. Сүүлд 1993 онд тусгаар тогтносон Бүгд Найрамдах Словак Улс байгуулагдсан нь олон нийтийн амьдралын бүхий л салбарт Словакийн утга зохиолын хэл бүрэн хөгжих нөхцөлийг бүрдүүлээд байна. == Үгсийн сан == Словак хэлний үгсийн сангийн үндэс нь эртний слав хэлний үгсийн сангаас гаралтай. Словак хэл хөгжих явцад түүний үгсийн санг 30 гаруй хэлнээс зээлж авах замаар бүрдсэн байна. Хамгийн эртний зээлүүд нь [[Латин хэл|Латин]], [[Герман хэл|Герман]], [[Унгар хэл|Унгар]] хэлнээс орж ирсэн байдаг юм. Хэл хоорондын урт хугацааны харилцааны улмаас Герман, Унгарын зээлүүд олон зууны туршид янз бүрийн эрчимтэй Словак хэл рүү нэвтэрч байв. Баруун Европын хэлнүүдээс, ялангуяа орчин үед [[англи хэл]] нь Словак хэлний үгсийн санд хамгийн их нөлөө үзүүлж байна. Түүнчлэн [[Румын хэл|румын]], [[Франц хэл|франц]], [[Итали хэл|итали]] болон бусад хэлнээс зээлсэн үгс нь Словак хэлний үгсийн санд нэвтэрсэн. Славян хэлнүүдээс хамгийн их зээл авсан нь [[чех хэл]] юм. == Дүрэм == Үйл үг нь өгүүлэгдэхүүний тоо, хүйсээс хамаарч хувирна. Ерөнхийдөө өгүүлбэр нь SVO бүтэцтэй. 2 янзын өнгөрсөн цаг, 1 ирээдүй цагийн хэлбэртэй. == Аялга == Ерөнхийд нь 3 ангилж болно: * Зүүн Словак аялга * Төв Словак аялга * Баруун Словак аялга {{Словак хэлний цагаан толгой}} ==Эшлэл== {{Reflist}} == Гадаад холбоос == {{Wikipedia|sk}} [[Ангилал:Словак хэл| ]] [[Ангилал:Европын Холбооны албаны хэл]] [[Ангилал:Дан ганц хэл]] 2undqi3tqouaxx5zj1s5uquljnuhkx7 0 9223 823221 823152 2025-06-27T20:03:33Z InternetArchiveBot 70653 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5 823221 wikitext text/x-wiki {{short description|Archipelagic country in Southeast Asia}} {{redirect|Филиппин|Нидерландын сууринг|Филиппин, Нидерланд}} {{Инфобокс улс | conventional_long_name = Бүгд Найрамдах Филиппин Улс | common_name = Филиппин | native_name = {{native name|fil|Republika ng Pilipinas}} | image_flag = Flag of the Philippines.svg | flag_size = 130 | flag_type = [[Филиппиний төрийн далбаа|Төрийн далбаа]] | image_coat = Coat of arms of the Philippines.svg | symbol_type = [[Филиппиний төрийн сүлд|Сүлд]] | national_motto = <br />{{lang|fil|[[Филиппиний үндэсний уриа|Maka-Diyos, Maka-tao, Makakalikasan at Makabansa]]}}<ref>{{Cite PH act |title=Flag and Heraldic Code of the Philippines |chamber=RA |number=8491 |date=February 12, 1998 |url=https://www.officialgazette.gov.ph/1998/02/12/republic-act-no-8491/ |archive-url=https://web.archive.org/web/20170525084350/https://www.officialgazette.gov.ph/1998/02/12/republic-act-no-8491/ |archive-date=May 25, 2017 |access-date=March 8, 2014 |website=[[Official Gazette of the Republic of the Philippines]] |location=Metro Manila, Philippines}}</ref><br />"Бурхан, Ард Түмэн, Байгаль, Улсынхаа төлөө" | national_anthem = "{{lang|fil|[[Филиппиний төрийн дуулал|Lupang Hinirang]]}}"<br />"Шилмэл нутаг"{{parabr}}{{center|[[File:Lupang Hinirang instrumental.ogg]]}} | image_map = {{Switcher|[[File:PHL orthographic.svg|frameless]]|Дэлхийн бөмбөрцөг|[[File:Location Philippines ASEAN.svg|upright=1.15|frameless]]|АСЕАН-ы газрын зураг|default=1}} | capital = [[Манила]] (''де-юре'')<br />[[Нийслэлийн бүс (Филиппин)|Их Манила]]{{efn|name=a|Манила нь улсын нийслэлээр тооцогддог ч [[засгийн газрын суудал]] нь Манила хот нь нэг хэсэг болох "Метро Манила" гэгддэг Үндэсний Нийслэлийн бүс юм.<ref>{{Cite PH act |title=Establishing Manila as the Capital of the Philippines and as the Permanent Seat of the National Government |chamber=PD |number=940, s. 1976 |date=May 29, 1976 |url=https://www.officialgazette.gov.ph/1976/05/29/presidential-decree-no-940-s-1976/ |archive-url=https://web.archive.org/web/20170525084430/https://www.officialgazette.gov.ph/1976/05/29/presidential-decree-no-940-s-1976/ |archive-date=May 25, 2017 |access-date=April 4, 2015 |website=[[Official Gazette of the Republic of the Philippines]] |location=Manila, Philippines}}</ref><ref>{{cite web|title=Quezon City Local Government – Background |url=https://quezoncity.gov.ph/index.php/about-the-city-government/background |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20200820074250/https://quezoncity.gov.ph/index.php/about-the-city-government/background |archive-date=August 20, 2020 |access-date=August 25, 2020 |publisher=Quezon City Local Government}}</ref> Олон улсын төрийн байгууллагууд Манилагийн нийслэлд байрладаг [[Малаканянг ордон]] болон бусад байгууллага/агентлагуудаас гадна Метро Манилагийн янз бүрийн хэсэгт байрладаг.}} (''де-факто'') | largest_city = [[Кесон хот]]<!--Although [[Davao City]] has the largest land area, the article on [[largest city]] says we should refer to the most populous city, which, {{As of|2006|lc=y}}, is [[Quezon City]]. See the discussion page for more information. Changing this information without citation would be reverted.--> | official_languages = [[Филиппин хэл|Филиппин]] ба [[Англи хэлний Филиппин аялга|Англи хэл]] | recognized_regional_languages = {{collapsible list | title = [[Филиппиний хэлнүүд|19 хэлнүүд]]<ref name="GMA-DepEd-7-Languages" /> | [[Акланон хэл]] | [[Бикол хэл]] | [[Варай хэл]] | [[Иватан хэл]] | [[Ибанаг хэл]] | [[Илокано хэл]] | [[Капампанган хэл]] | [[Кинарайа хэл]] | [[Магинданао хэл]] | [[Маранао хэл]] | [[Пангасинан хэл]] | [[Самбал хэл]] | [[Себуана хэл]] | [[Суригаонон хэл]] | [[Тагалог хэл]] | [[Таусуг хэл]] | [[Хилигайнон хэл]] | [[Чабакано хэл]] | [[Якан хэл]] | }} | languages_type = Үндэсний [[дохионы хэл]] | languages = [[Филиппиний дохионы хэл]] | languages_sub = yes | languages2_type = Бусад зөвшөөрөгдсөн хэл{{efn|name=b|1987 оны Үндсэн хуульд: "Испани, араб хэлийг сайн дурын үндсэн дээр сурталчлах ёстой." гэж заасан байдаг<ref name="GovPH-OfficialLanguage" />}} | languages2 = [[Испани хэлний Филиппин аялга|Испани]] ба [[Араб хэл]] <!--Do not remove Spanish and Arabic from the languages list as it is recognized as an optional language in the 1987 Constitution of the Philippines--> | languages2_sub = yes | ethnic_groups = {{#invoke:list|unbulleted | 33.7% [[Висаяа үндэстэн|Висаяа]] | 24.4% [[Тагалог үндэстэн|Тагалон]] | 8.4% [[Илокано үндэстэн|Илокано]] | 6.8% [[Бикол үндэстэн|Бикол]] | 26.2% [[Филиппин дэх угсаатны бүлгүүд|бусад]] }} | ethnic_groups_year = 2010<ref name="PSAGovPH-2021-Figures" /><!-- using figures for 2010 given in the cited source--><!--parameter ethnic_groups_ref not supported by the infobox--> | demonym = [[Филиппинчүүд‎]]<br /> [[Пиной]]<br />(''ярианы'') | government_type = [[Нэгдмэл улс|Нэгдмэл]] [[Ерөнхийлөгчийн засаглалын систем|ерөнхийлөгчийн]] [[Филиппиний Үндсэн хууль|үндсэн хуульт]] [[бүгд найрамдах улс]] | leader_title1 = [[Филиппиний Ерөнхийлөгч|Ерөнхийлөгч]] | leader_name1 = [[Бонгбонг Маркос]]<!-- Article is at Bongbong Marcos, do NOT use Ferdinand Marcos Jr. unless the article itself is renamed. --> | leader_title2 = [[Филиппиний Дэд Ерөнхийлөгч|Дэд Ерөнхийлөгч]] | leader_name2 = [[Сара Дутерте]]<!-- Article is at Sara Duterte, do NOT use Sara Duterte-Carpio unless the article itself is renamed. --> | leader_title3 = [[Филиппиний Сенатын дарга|Сенатын дарга]] | leader_name3 = [[Мигз Зубири]]<!-- Article is at Migz Zubiri, do NOT use Juan Miguel Zubiri unless the article itself is renamed. --> | leader_title4 = [[Филиппиний Төлөөлөгчдийн танхимын дарга|Танхимын дарга]] | leader_name4 = [[Мартин Ромуалдес]]<!-- Article is at Martin Romualdez, do NOT use Ferdinand Martin Romualdez unless the article itself is renamed. --> | leader_title5 = [[Филиппиний Ерөнхий шүүгч|Ерөнхий шүүгч]] | leader_name5 = [[Александр Гесмундо]] | legislature = [[Филиппиний Конгресс|Конгресс]] | upper_house = [[Филиппиний Сенат|Сенат]] | lower_house = [[Филиппиний Төлөөлөгчдийн танхим|Төлөөлөгчдийн танхим]] | sovereignty_type = [[Филиппиний бүрэн эрхт байдал|Тусгаар тогтнол]] | sovereignty_note = ([[АНУ]]-аас) | established_event1 = [[Филиппиний тусгаар тогтнолын тунхаглал|Испанийн эзэнт гүрнээс тусгаар тогтнолоо зарлав]] | established_date1 = 6 сарын 12, 1898 он | established_event2 = [[Парисын гэрээ (1898)|Испаниас АНУ-д шилжүүлэв]] | established_date2 = 12 сарын 10, 1898 он | established_event3 = [[Филиппиний хамтын нөхөрлөл|АНУ-тай хамтын нөхөрлөлийн статус]] | established_date3 = 11 сарын 15, 1935 он | established_event4 = [[Манилагийн гэрээ (1946)|АНУ-аас тусгаар тогтнол олгов]] | established_date4 = 7 сарын 4, 1946 он | established_event5 = [[Филиппиний Үндсэн хууль|Одоогийн үндсэн хууль]] | established_date5 = 2 сарын 2, 1987 он | area_km2 = 300000 | area_footnote = <ref name="NAMRIAGovPH-InfoMapper-1991">{{cite journal|date=December 1991 |title=Land Use and Land Classification of the Philippines |url=http://www.namria.gov.ph/jdownloads/Info_Mapper/00a_im_dec911.pdf |journal=Infomapper |publisher=[[National Mapping and Resource Information Authority]] |volume=1 |issue=2 |page=10 |issn=0117-1674 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210122012339/http://www.namria.gov.ph/jdownloads/Info_Mapper/00a_im_dec911.pdf |archive-date=January 22, 2021}}</ref><ref name="Boquet-2017">{{cite book|last=Boquet |first=Yves |url=https://books.google.com/books?id=90C4DgAAQBAJ |title=The Philippine Archipelago |series=Springer Geography |year= 2017 |publisher=[[Springer International Publishing|Springer]] |location=Cham, Switzerland |isbn=978-3-319-51926-5 |access-date=April 25, 2023}}</ref>{{rp|page=15}}{{efn|name=land-area}} | area_link = Филиппиний газарзүй | area_label = Нийт | area_rank = 72 | area_sq_mi = {{convert|{{data Philippines|pst2|total area}}|km2|sqmi|0|disp=output number only}} <!--Do not remove per [[WP:MOSNUM]]--> | percent_water = 0.61<ref name="CIAWorldFactBook">{{cite web|date=June 7, 2023 |title= Philippines |url=https://www.cia.gov/the-world-factbook/countries/philippines/ |accessdate=June 19, 2023 |website=[[The World Factbook]] |publisher=[[Central Intelligence Agency]] }}</ref> (дотоод ус) | area_label2 = [[Улс орнуудын газар нутгийн хэмжээ|Нийт хуурай газар]] | area_data2 = 298,170 км² | population_census = 109,035,343 | population_census_year = 2020 | population_density_km2 = 336 | population_density_sq_mi = {{Data/popdens|Philippines|comma|areaunit=sqmi}}<!--Do not remove per [[WP:MOSNUM]]--> | population_density_rank = 37 | GDP_PPP = {{increase}} {{currency|1.289 их наяд|USD|passthrough=yes}}<ref name="IMF-WEO">{{cite web|title=World Economic Outlook Database, April 2023 |url=https://www.imf.org/en/Publications/WEO/weo-database/2023/April/weo-report?c=566,&s=NGDP_RPCH,NGDPD,PPPGDP,NGDPDPC,PPPPC,&sy=2022&ey=2028&ssm=0&scsm=1&scc=0&ssd=1&ssc=0&sic=0&sort=country&ds=.&br=1 |access-date=April 11, 2023 |publisher=[[International Monetary Fund]]}}</ref> | GDP_PPP_year = 2023 | GDP_PPP_rank = 29 | GDP_PPP_per_capita = {{increase}} {{currency|11,420|USD|passthrough=no}}<ref name="IMF-WEO" /> | GDP_PPP_per_capita_rank = 117 | GDP_nominal = {{increase}} {{currency|440 тэрбум|USD|passthrough=yes}}<ref name="IMF-WEO" /> | GDP_nominal_year = 2023 | GDP_nominal_rank = 36 | GDP_nominal_per_capita = {{increase}} {{currency|3,905|USD|passthrough=no}}<ref name="IMF-WEO" /> | GDP_nominal_per_capita_rank = 124 | Gini = 41.2 <!--number only--> | Gini_year = 2021 | Gini_change = decrease <!--increase/decrease/steady--> | Gini_ref = <ref>{{Cite press release |title=Highlights of the Preliminary Results of the 2021 Annual Family Income and Expenditure Survey |url=https://psa.gov.ph/content/highlights-preliminary-results-2021-annual-family-income-and-expenditure-survey |archive-url=https://web.archive.org/web/20230516030556/https://psa.gov.ph/content/highlights-preliminary-results-2021-annual-family-income-and-expenditure-survey |archive-date=May 16, 2023 |access-date=August 15, 2022 |publisher=[[Philippine Statistics Authority|PSA]] |url-status=live}}</ref> | HDI = 0.699 <!--number only--> | HDI_year = 2021 <!-- Please use the year to which the data refers, not the publication year--> | HDI_change = decrease <!--increase/decrease/steady--> | HDI_ref = <ref name="UNDPOrg-HDI">{{cite report|date=September 8, 2022 |title=Human Development Report 2021/22: Uncertain Times, Unsettled Lives: Shaping our Future in a Transforming World |url=https://hdr.undp.org/system/files/documents/global-report-document/hdr2021-22pdf_1.pdf |archive-url=https://web.archive.org/web/20220908052326/https://hdr.undp.org/system/files/documents/global-report-document/hdr2021-22pdf_1.pdf |archive-date=September 8, 2022 |access-date=September 8, 2022 |publisher=[[United Nations Development Programme]] |at=Table 1 |language=en |location=New York |isbn=978-92-1-001640-7}}</ref> | HDI_rank = 116 | currency = [[Филиппин песо]] ([[Филиппин песогийн тэмдэг|₱]]) | currency_code = PHP | time_zone = [[Филиппины Стандарт Цаг|ФСЦ]] | utc_offset = +08:00 | drives_on = баруун<ref>{{cite book|url=https://books.google.com/books?id=gX6aAAAAIAAJ |title=Philippine Yearbook |edition=1978 |date=1978 |publisher=[[National Economic and Development Authority]], [[Philippine Statistics Authority|National Census and Statistics Office]] |location=Manila, Philippines |page=[https://books.google.com/books?id=gX6aAAAAIAAJ&pg=PA716 716] |language=en }}</ref> | calling_code = [[Филиппин дэх утасны дугаар|+63]] | cctld = [[.ph]] | religion = {{#invoke:list|unbulleted|item_style=white-space:nowrap; | {{Tree list}} * 90.1% [[Филиппин дэх христийн шашин|Христ]] ** 80.6% [[Филиппин дэх католик сүм|Католик]] ** 9.5% [[Филиппин дэх шашин шүтлэг#Христийн шашин|Бусад урсгал]] {{Tree list/end}} |5.6% [[Филиппин дэх ислам|Ислам]] |4.3% [[Филиппин дэх шашин шүтлэг#Бусад шашин|бусад]] / [[Филиппин дэх шашингүй хүмүүс|шашингүй]] }} | religion_year = 2015 | religion_ref = <ref name="PSAGovPH-2021-Figures">{{Cite report |type=Booklet |last=Mapa |first=Claire Dennis S. |title=2021 Philippines in Figures |issn=1655-2539 |url=https://psa.gov.ph/sites/default/files/2021_pif_final%20%281%29.pdf |archive-url=https://web.archive.org/web/20220303065148/https://psa.gov.ph/sites/default/files/2021_pif_final%20(1).pdf |archive-date=March 3, 2022 |access-date=July 17, 2022 |publisher=[[Philippine Statistics Authority]] |pages=23–24}}</ref> }} '''Филиппин''' ([[Англи хэл|англи]]. ''Philippines'' , <small>[[Филиппин хэл|Филиппинээр]]</small> ''Pilipinas''), албан ёсоор '''Бүгд Найрамдах Филиппин Улс''' (англи. ''Republic of the Philippines'' [rɪˈpʌblɪk ɒv ðiː ˈfɪlɪpiːnz], [[тагалог хэл]]. ''Republika ng Pilipinas'' [reˈpublika ŋ ˌpɪlɪˈpinɐs]) нь баруун [[Номхон далай]] дахь Филиппиний [[олтриг]]т орших [[Зүүн Өмнөд Ази|зүүн өмнөд]] [[Ази]]йн арлын [[улс|орон]] юм. Нийслэл нь [[Манила]] хот, хамгийн том нь Бөөн Манилагийн Кесон хот болно. Филиппиний олтриг нь [[Номхон Далай]]н баруун хэсэгт байх 7,641<ref>{{cite web|url=http://cnnphilippines.com/videos/2016/02/20/More-islands-more-fun-in-PH.html|title=More islands, more fun in PH|date=2 сарын 20 2016|language=Англи хэл|access-date=6 сарын 20 2018|archive-date=2018-10-07|archive-url=https://web.archive.org/web/20181007074415/http://cnnphilippines.com/videos/2016/02/20/More-islands-more-fun-in-PH.html|url-status=dead}}</ref> арлаас бүрдэх бөгөөд усаар [[Индонез]], [[Малайз]], [[Палау]], [[Тайвань]], [[Вьетнам]]тай хиллэнэ. Филиппиний хүн ам 2020 оны байдлаар 114 сая орчим.<ref name="population" /><ref name="IMF2006" /> Эдийн засгийн хэмжээгээр дэлхийд 46-д ордог. Тухайлбал дотоодын нийт бүтээгдхүүн нь [[2008]] онд 154.073 тэрбум ам. доллар хүрч байсан.<ref name="IMF2006" /> Дэлхий даяар 11 сая гаруй филиппинчүүд тархан суурьшсан нь Филиппиний нийт хүн амын 11% нь болно. 1521 оны 3-р сарын 16-нд [[Фернан Магеллан]] ирэхээс өмнө <ref>{{Webarchiv|url=http://www.asianweek.com/2008/08/26/name-change-for-the-philippines/|wayback=20090129142616|text="Name Change for the Philippines"|archiv-bot=2023-09-26 20:13:48 InternetArchiveBot}}. [[AsianWeek]]. Retrieved on [[2008]]-[[08-30]].</ref>, Филиппинд [[Хятад]], [[Энэтхэг]], [[Япон]], [[Малайн олтриг]] зэрэг [[Ази]]йн бусад орны оршин суугчидтай худалдаа наймаа хийдэг байсан австронез угсааны ард түмэн нутагладаг байжээ. Филиппин XVI зуунд [[Испани]]йн колони болсон бөгөөд XX зууны эхээр [[АНУ]]-ын эрхшээлд оржээ. 1896 онд [[Катипунан]]аар удирдуулсан [[Филиппиний хувьсгал]]аар Испаниас тусгаар тогтносон. [[Испани-Америкийн дайн]]ы явцад АНУ-ын цэрэг Филиппинийг эзлэн авснаар [[Филиппин-Америкийн дайн]] дэгдсэн ажээ. 1935 онд [[Филиппиний Хамтын Нөхөрлөл|Хамтын Нөхөрлөл]] маягийн засгийн газар байгуулагдсанаар өөртөө засах эрхтэй болсон ба Филиппиний анхны сонгууль явагджээ. [[Дэлхийн хоёрдугаар дайн]] Номхон Далайд дууссаны дараа тус улс 1946 оны 7-р сарын 4-нд АНУ-аас тусгаар тогтножээ. [[Фердинанд Маркос]] 1972 онд дайны байдал зарласны улмаас Филиппинд бослого тэмцэл өрнөж, Ардын Шинэ Арми, Моро Үндэсний Чөлөөлөх Фронт зэрэг босогчдын бүлэглэл үүссэн. [[Бага Бенино Акино|Ниной Акино]] алуурчны гарт амь үрэгдсэнээс хойш удалгүй түүний бэлэвсэн эхнэр [[Корасон Акино]], тухайн үед тус улсын оюуны санааны удирдагч байсан Хайме Кардинал Син нар 1986 онд Ардын эрхийн хувьсгал хийж, тус улсыг эргээд ардчилсан засаглалтай болгосон юм. Ардчилал сэргэн тогтсоноос хойш улс төрийн эргэлт, авлигын дуулиан шуугиант хэргүүд гарч, төрийн эрх тайван замаар шилжсээр ирсэн билээ.<ref name="CIAfactbook" /> 2016 оны 6-р сарын 30-нд [[Родриго Дутерте|Родриго Роа Дутерте]] тус улсын ерөнхийлөгчөөр сонгогдсон. 2022 оны 6-р сарын 30-нд болсон сонгуулиар олонхын санал авсан Ерөнхийлөгч 1965-1986 онд Ерөнхийлөгч байсан [[Фердинанд Маркос|Фердинанд Маркосын]] хүү Фердинанд Ромуалдес Маркос буюу Бонгбонг Маркос Филиппиний Ерөнхийлөгч болсон байна. Орчин үеийн Филиппин Өрнөдийн ертөнцийн олон шинжийг агуулсан байдаг нь [[Испани]], [[Латин Америк]], [[Америкийн Нэгдсэн Улс]]ын соёлоос голдуу залгамжлагдсан байдаг. Тус улсын зонхилох шашин нь [[Католик шашин]] бөгөөд Испаничууд ирэхээс өмнө байсан уламжлалт шашны зан үйл хадгалагдан үлдсэн байдаг. Түүнчлэн [[Исламын шашин|Исламын шашныг]] шүтэгчид байдаг.<ref name="encarta">{{cite encyclopedia|last=Steinberg|first=David Joel|title=Philippines|url=http://encarta.msn.com/text_761558570___0/Philippines.html|encyclopedia=[[Encarta]]|date=2007}}</ref> 1973 он хүртэл [[испани хэл]] Филиппиний албан ёсны хэл байсан. Түүнээс хойш [[Филиппин хэл|филиппин]], [[Англи хэл|англи]] хэмээх хоёр албан ёсны хэлтэй болсон.<ref name=CIAfactbook /> == Нэрийн гарал үүсэл == Тус улсын нэр нь XVI зууны сүүл үеийн Испанийн ван [[II Филип]]ийн нэрнээс үүдэлтэй юм.<ref name="etymology">{{Citation |author= Gregorio F. Zaide, Sonia M. Zaide|title=Philippine History and Government, Sixth Edition |publisher=All-Nations Publishing Company |year= 2004}}</ref> Испанийн аялагч Руй Липес де Вияалобос анх ''Las Islas Filipinas'' хэмээх нэрийг тухайн үед угсаа залгамжлах хунтайж байсан Филипийг хүндэтгэн [[Лейт арал]] болон [[Самар арал]]д өгсөн ажээ. Бусад арал нь өөр өөрийн нэртэй байсан боловч энэ нэр нь яваандаа тус олтригийг тэр чигт нь нэрлэх нэр болсон.<ref name="etymology" /> [[Файл:Ortigas_Center_Skyline_panoramic.jpg|thumb|center|600px|Бөөн Манила]] == Улс төрийн тогтолцоо == 1987 оны Үндсэн хуулийн дагуу Филиппин нь хоёр танхимтай парламент, бие даасан шүүх засаглалтай ерөнхийлөгчийн Бүгд найрамдах улс юм. Төрийн тэргүүн нь бүх нийтийн шууд сонгуулиар 6 жилийн хугацаагаар сунгах, дахин нэр дэвшүүлэх эрхгүйгээр сонгогддог байна. Ерөнхийлөгч нь Сайд нарын танхимыг (Засгийн газар) тэргүүлдэг бөгөөд зэвсэгт хүчний ерөнхий командлагч юм. Тус улсын хууль тогтоох дээд байгууллага нь Филиппиний Сенат (24 суудал) ба Филиппиний Төлөөлөгчдийн танхим (316 суудал) гэсэн хоёр танхимаас бүрддэг Конгресс юм. Сенаторуудыг 6 жилийн хугацаатай (гурван жил тутамд 12 хүн ээлжлэн, гэхдээ дараалсан хоёроос илүүгүй), Төлөөлөгчдийн танхимын гишүүдийг гурван жилээр (дараалсан гурваас илүүгүй хугацаатай) сонгодог. == Гадаад харилцаа == Филиппиний олон улсын харилцаа нь бусад улс орнуудтай хийх худалдаа, 11 сая Филиппинчүүд өөр улс оронд амьдардаг гэх мэтээр эргэлддэг. Филиппин улс нь НҮБ-ыг үүсгэн байгуулагч, идэвхтэй гишүүн орон бөгөөд НҮБ-ын Аюулгүйн Зөвлөлийн Байнгын бус гишүүнээр олон удаа сонгогдсон. Филиппин улс АНУ-тай тогтоосон харилцаандаа ихээхэн анхаардаг. Тэд [[Хүйтэн дайн|хүйтэн дайны]] үед болон терроризмын эсрэг тэмцэлд АНУ-ыг дэмжиж байсан. Филиппин бол [[НАТО]]-гийн гол холбоотнуудын нэг юм. Филиппин улс өмнө нь Америкийн колони байсан ч АНУ-д өөрийн нутаг дэвсгэрт цэргийн бааз байгуулахыг зөвшөөрсөн. [[Япон]] бол Филиппин улсын хөгжилд бусдаас илүү тусалдаг орны нэг юм. Филиппин улс бусад оронтой ерөнхийдөө сайн харилцаатай байдаг. Филиппин улс өндөр хөгжилтэй эдийн засагтай орнуудын дэмжлэгийг өндрөөр үнэлдэг ч эдийн засгийн хувьд буурай хөгжилтэй бусад орнуудыг дэмждэг. Түүхэн хэлхээ холбоо, соёлын ижил төстэй байдал нь Испанитай хамтран ажиллах сайн үндэс суурь юм. Хэдийгээр хилийн чанад дахь Филиппинчүүдийн амьдралын нөхцөл тийм ч сайн байдаггүй бөгөөд заримдаа ялгаварлан гадуурхалт, хүчирхийлэлд өртдөг ч олон Филиппинчүүд бусад оронд ажилладаг. == Тэмдэглэл == <references group="lower-alpha" /> == Эшлэл == {{reflist}} == Цахим холбоос == <!--Do not add commercial links or your website. Suggest them via the discussion page. Failure to do so will mean the deletion of your websites as spam.--> '''Албан ёсны''' * [https://web.archive.org/web/20120101105754/http://www.gov.ph/ Official website of the Philippine Government] - Gateway to governmental sites '''Газрын зураг''' * [http://www.wikimapia.org/#y=12554564&x=122915039&z=6&l=0&m=a WikiSatellite view of Philippines at WikiMapia] <!--Do not add commercial links or your website. Suggest them via the discussion page. Failure to do so will mean the deletion of your websites as spam.--> '''Бусад''' <!--DO NOT SPAM! THANK YOU!!!--> * [http://uk.youtube.com/watch?v=1QgTdk6fLAk WOW Philippines Tourism Ad] * [http://newsweek.washingtonpost.com/postglobal/america/philippines Washington Post's: How the Philippines Sees America] * [http://news.bbc.co.uk/1/hi/world/asia-pacific/country_profiles/1262783.stm BBC Country Profile on the Philippines] * [https://web.archive.org/web/20061108072347/https://www.cia.gov/cia//publications/factbook/geos/rp.html CIA World Factbook: Philippines] * [http://countrystudies.us/philippines/ U.S. Country Studies: Philippines] * [https://web.archive.org/web/20181202025242/http://www.philippinesdailyphotos.com/ Philippines Daily Photos] * [http://web.kssp.upd.edu.ph/linguistics/plc2006/papers/FullPapers/I-2_Solheim.pdf Origins of the Filipinos and Their Languages by Wilhelm G. Solheim II] ([[Portable Document File|PDF]]) * [http://www.gutenberg.org/browse/authors/b#a2296 History of the Philippine Islands] in many volumes, from [[Project Gutenberg]] (and indexed under [[Emma Helen Blair]], the general editor) * [http://wiki.answers.com/Q/FAQ/2802 WikiAnswers: Q&A about the Philippines] {{Ази}} <!--Categories--> <!--Interwikis--> [[Ангилал:Филиппин| ]] [[Ангилал:Азийн орон]] [[Ангилал:АСЕАН-ы гишүүн орнууд]] [[Ангилал:Азийн арлын бүлэг]] [[Ангилал:Арлын орон]] [[Ангилал:Зүүн Өмнөд Ази]] [[Ангилал:Нэгдсэн Үндэстний Байгууллагын гишүүн орон]] knwqg78auhtxeygjhmnfg72tpn1ayim 823249 823221 2025-06-28T04:16:06Z InternetArchiveBot 70653 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5 823249 wikitext text/x-wiki {{short description|Archipelagic country in Southeast Asia}} {{redirect|Филиппин|Нидерландын сууринг|Филиппин, Нидерланд}} {{Инфобокс улс | conventional_long_name = Бүгд Найрамдах Филиппин Улс | common_name = Филиппин | native_name = {{native name|fil|Republika ng Pilipinas}} | image_flag = Flag of the Philippines.svg | flag_size = 130 | flag_type = [[Филиппиний төрийн далбаа|Төрийн далбаа]] | image_coat = Coat of arms of the Philippines.svg | symbol_type = [[Филиппиний төрийн сүлд|Сүлд]] | national_motto = <br />{{lang|fil|[[Филиппиний үндэсний уриа|Maka-Diyos, Maka-tao, Makakalikasan at Makabansa]]}}<ref>{{Cite PH act |title=Flag and Heraldic Code of the Philippines |chamber=RA |number=8491 |date=February 12, 1998 |url=https://www.officialgazette.gov.ph/1998/02/12/republic-act-no-8491/ |archive-url=https://web.archive.org/web/20170525084350/https://www.officialgazette.gov.ph/1998/02/12/republic-act-no-8491/ |archive-date=May 25, 2017 |access-date=March 8, 2014 |website=[[Official Gazette of the Republic of the Philippines]] |location=Metro Manila, Philippines}}</ref><br />"Бурхан, Ард Түмэн, Байгаль, Улсынхаа төлөө" | national_anthem = "{{lang|fil|[[Филиппиний төрийн дуулал|Lupang Hinirang]]}}"<br />"Шилмэл нутаг"{{parabr}}{{center|[[File:Lupang Hinirang instrumental.ogg]]}} | image_map = {{Switcher|[[File:PHL orthographic.svg|frameless]]|Дэлхийн бөмбөрцөг|[[File:Location Philippines ASEAN.svg|upright=1.15|frameless]]|АСЕАН-ы газрын зураг|default=1}} | capital = [[Манила]] (''де-юре'')<br />[[Нийслэлийн бүс (Филиппин)|Их Манила]]{{efn|name=a|Манила нь улсын нийслэлээр тооцогддог ч [[засгийн газрын суудал]] нь Манила хот нь нэг хэсэг болох "Метро Манила" гэгддэг Үндэсний Нийслэлийн бүс юм.<ref>{{Cite PH act |title=Establishing Manila as the Capital of the Philippines and as the Permanent Seat of the National Government |chamber=PD |number=940, s. 1976 |date=May 29, 1976 |url=https://www.officialgazette.gov.ph/1976/05/29/presidential-decree-no-940-s-1976/ |archive-url=https://web.archive.org/web/20170525084430/https://www.officialgazette.gov.ph/1976/05/29/presidential-decree-no-940-s-1976/ |archive-date=May 25, 2017 |access-date=April 4, 2015 |website=[[Official Gazette of the Republic of the Philippines]] |location=Manila, Philippines}}</ref><ref>{{cite web|title=Quezon City Local Government – Background |url=https://quezoncity.gov.ph/index.php/about-the-city-government/background |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20200820074250/https://quezoncity.gov.ph/index.php/about-the-city-government/background |archive-date=August 20, 2020 |access-date=August 25, 2020 |publisher=Quezon City Local Government}}</ref> Олон улсын төрийн байгууллагууд Манилагийн нийслэлд байрладаг [[Малаканянг ордон]] болон бусад байгууллага/агентлагуудаас гадна Метро Манилагийн янз бүрийн хэсэгт байрладаг.}} (''де-факто'') | largest_city = [[Кесон хот]]<!--Although [[Davao City]] has the largest land area, the article on [[largest city]] says we should refer to the most populous city, which, {{As of|2006|lc=y}}, is [[Quezon City]]. See the discussion page for more information. Changing this information without citation would be reverted.--> | official_languages = [[Филиппин хэл|Филиппин]] ба [[Англи хэлний Филиппин аялга|Англи хэл]] | recognized_regional_languages = {{collapsible list | title = [[Филиппиний хэлнүүд|19 хэлнүүд]]<ref name="GMA-DepEd-7-Languages" /> | [[Акланон хэл]] | [[Бикол хэл]] | [[Варай хэл]] | [[Иватан хэл]] | [[Ибанаг хэл]] | [[Илокано хэл]] | [[Капампанган хэл]] | [[Кинарайа хэл]] | [[Магинданао хэл]] | [[Маранао хэл]] | [[Пангасинан хэл]] | [[Самбал хэл]] | [[Себуана хэл]] | [[Суригаонон хэл]] | [[Тагалог хэл]] | [[Таусуг хэл]] | [[Хилигайнон хэл]] | [[Чабакано хэл]] | [[Якан хэл]] | }} | languages_type = Үндэсний [[дохионы хэл]] | languages = [[Филиппиний дохионы хэл]] | languages_sub = yes | languages2_type = Бусад зөвшөөрөгдсөн хэл{{efn|name=b|1987 оны Үндсэн хуульд: "Испани, араб хэлийг сайн дурын үндсэн дээр сурталчлах ёстой." гэж заасан байдаг<ref name="GovPH-OfficialLanguage" />}} | languages2 = [[Испани хэлний Филиппин аялга|Испани]] ба [[Араб хэл]] <!--Do not remove Spanish and Arabic from the languages list as it is recognized as an optional language in the 1987 Constitution of the Philippines--> | languages2_sub = yes | ethnic_groups = {{#invoke:list|unbulleted | 33.7% [[Висаяа үндэстэн|Висаяа]] | 24.4% [[Тагалог үндэстэн|Тагалон]] | 8.4% [[Илокано үндэстэн|Илокано]] | 6.8% [[Бикол үндэстэн|Бикол]] | 26.2% [[Филиппин дэх угсаатны бүлгүүд|бусад]] }} | ethnic_groups_year = 2010<ref name="PSAGovPH-2021-Figures" /><!-- using figures for 2010 given in the cited source--><!--parameter ethnic_groups_ref not supported by the infobox--> | demonym = [[Филиппинчүүд‎]]<br /> [[Пиной]]<br />(''ярианы'') | government_type = [[Нэгдмэл улс|Нэгдмэл]] [[Ерөнхийлөгчийн засаглалын систем|ерөнхийлөгчийн]] [[Филиппиний Үндсэн хууль|үндсэн хуульт]] [[бүгд найрамдах улс]] | leader_title1 = [[Филиппиний Ерөнхийлөгч|Ерөнхийлөгч]] | leader_name1 = [[Бонгбонг Маркос]]<!-- Article is at Bongbong Marcos, do NOT use Ferdinand Marcos Jr. unless the article itself is renamed. --> | leader_title2 = [[Филиппиний Дэд Ерөнхийлөгч|Дэд Ерөнхийлөгч]] | leader_name2 = [[Сара Дутерте]]<!-- Article is at Sara Duterte, do NOT use Sara Duterte-Carpio unless the article itself is renamed. --> | leader_title3 = [[Филиппиний Сенатын дарга|Сенатын дарга]] | leader_name3 = [[Мигз Зубири]]<!-- Article is at Migz Zubiri, do NOT use Juan Miguel Zubiri unless the article itself is renamed. --> | leader_title4 = [[Филиппиний Төлөөлөгчдийн танхимын дарга|Танхимын дарга]] | leader_name4 = [[Мартин Ромуалдес]]<!-- Article is at Martin Romualdez, do NOT use Ferdinand Martin Romualdez unless the article itself is renamed. --> | leader_title5 = [[Филиппиний Ерөнхий шүүгч|Ерөнхий шүүгч]] | leader_name5 = [[Александр Гесмундо]] | legislature = [[Филиппиний Конгресс|Конгресс]] | upper_house = [[Филиппиний Сенат|Сенат]] | lower_house = [[Филиппиний Төлөөлөгчдийн танхим|Төлөөлөгчдийн танхим]] | sovereignty_type = [[Филиппиний бүрэн эрхт байдал|Тусгаар тогтнол]] | sovereignty_note = ([[АНУ]]-аас) | established_event1 = [[Филиппиний тусгаар тогтнолын тунхаглал|Испанийн эзэнт гүрнээс тусгаар тогтнолоо зарлав]] | established_date1 = 6 сарын 12, 1898 он | established_event2 = [[Парисын гэрээ (1898)|Испаниас АНУ-д шилжүүлэв]] | established_date2 = 12 сарын 10, 1898 он | established_event3 = [[Филиппиний хамтын нөхөрлөл|АНУ-тай хамтын нөхөрлөлийн статус]] | established_date3 = 11 сарын 15, 1935 он | established_event4 = [[Манилагийн гэрээ (1946)|АНУ-аас тусгаар тогтнол олгов]] | established_date4 = 7 сарын 4, 1946 он | established_event5 = [[Филиппиний Үндсэн хууль|Одоогийн үндсэн хууль]] | established_date5 = 2 сарын 2, 1987 он | area_km2 = 300000 | area_footnote = <ref name="NAMRIAGovPH-InfoMapper-1991">{{cite journal|date=December 1991 |title=Land Use and Land Classification of the Philippines |url=http://www.namria.gov.ph/jdownloads/Info_Mapper/00a_im_dec911.pdf |journal=Infomapper |publisher=[[National Mapping and Resource Information Authority]] |volume=1 |issue=2 |page=10 |issn=0117-1674 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210122012339/http://www.namria.gov.ph/jdownloads/Info_Mapper/00a_im_dec911.pdf |archive-date=January 22, 2021}}</ref><ref name="Boquet-2017">{{cite book|last=Boquet |first=Yves |url=https://books.google.com/books?id=90C4DgAAQBAJ |title=The Philippine Archipelago |series=Springer Geography |year= 2017 |publisher=[[Springer International Publishing|Springer]] |location=Cham, Switzerland |isbn=978-3-319-51926-5 |access-date=April 25, 2023}}</ref>{{rp|page=15}}{{efn|name=land-area}} | area_link = Филиппиний газарзүй | area_label = Нийт | area_rank = 72 | area_sq_mi = {{convert|{{data Philippines|pst2|total area}}|km2|sqmi|0|disp=output number only}} <!--Do not remove per [[WP:MOSNUM]]--> | percent_water = 0.61<ref name="CIAWorldFactBook">{{cite web|date=June 7, 2023 |title= Philippines |url=https://www.cia.gov/the-world-factbook/countries/philippines/ |accessdate=June 19, 2023 |website=[[The World Factbook]] |publisher=[[Central Intelligence Agency]] }}</ref> (дотоод ус) | area_label2 = [[Улс орнуудын газар нутгийн хэмжээ|Нийт хуурай газар]] | area_data2 = 298,170 км² | population_census = 109,035,343 | population_census_year = 2020 | population_density_km2 = 336 | population_density_sq_mi = {{Data/popdens|Philippines|comma|areaunit=sqmi}}<!--Do not remove per [[WP:MOSNUM]]--> | population_density_rank = 37 | GDP_PPP = {{increase}} {{currency|1.289 их наяд|USD|passthrough=yes}}<ref name="IMF-WEO">{{cite web|title=World Economic Outlook Database, April 2023 |url=https://www.imf.org/en/Publications/WEO/weo-database/2023/April/weo-report?c=566,&s=NGDP_RPCH,NGDPD,PPPGDP,NGDPDPC,PPPPC,&sy=2022&ey=2028&ssm=0&scsm=1&scc=0&ssd=1&ssc=0&sic=0&sort=country&ds=.&br=1 |access-date=April 11, 2023 |publisher=[[International Monetary Fund]]}}</ref> | GDP_PPP_year = 2023 | GDP_PPP_rank = 29 | GDP_PPP_per_capita = {{increase}} {{currency|11,420|USD|passthrough=no}}<ref name="IMF-WEO" /> | GDP_PPP_per_capita_rank = 117 | GDP_nominal = {{increase}} {{currency|440 тэрбум|USD|passthrough=yes}}<ref name="IMF-WEO" /> | GDP_nominal_year = 2023 | GDP_nominal_rank = 36 | GDP_nominal_per_capita = {{increase}} {{currency|3,905|USD|passthrough=no}}<ref name="IMF-WEO" /> | GDP_nominal_per_capita_rank = 124 | Gini = 41.2 <!--number only--> | Gini_year = 2021 | Gini_change = decrease <!--increase/decrease/steady--> | Gini_ref = <ref>{{Cite press release |title=Highlights of the Preliminary Results of the 2021 Annual Family Income and Expenditure Survey |url=https://psa.gov.ph/content/highlights-preliminary-results-2021-annual-family-income-and-expenditure-survey |archive-url=https://web.archive.org/web/20230516030556/https://psa.gov.ph/content/highlights-preliminary-results-2021-annual-family-income-and-expenditure-survey |archive-date=May 16, 2023 |access-date=August 15, 2022 |publisher=[[Philippine Statistics Authority|PSA]] |url-status=live}}</ref> | HDI = 0.699 <!--number only--> | HDI_year = 2021 <!-- Please use the year to which the data refers, not the publication year--> | HDI_change = decrease <!--increase/decrease/steady--> | HDI_ref = <ref name="UNDPOrg-HDI">{{cite report|date=September 8, 2022 |title=Human Development Report 2021/22: Uncertain Times, Unsettled Lives: Shaping our Future in a Transforming World |url=https://hdr.undp.org/system/files/documents/global-report-document/hdr2021-22pdf_1.pdf |archive-url=https://web.archive.org/web/20220908052326/https://hdr.undp.org/system/files/documents/global-report-document/hdr2021-22pdf_1.pdf |archive-date=September 8, 2022 |access-date=September 8, 2022 |publisher=[[United Nations Development Programme]] |at=Table 1 |language=en |location=New York |isbn=978-92-1-001640-7}}</ref> | HDI_rank = 116 | currency = [[Филиппин песо]] ([[Филиппин песогийн тэмдэг|₱]]) | currency_code = PHP | time_zone = [[Филиппины Стандарт Цаг|ФСЦ]] | utc_offset = +08:00 | drives_on = баруун<ref>{{cite book|url=https://books.google.com/books?id=gX6aAAAAIAAJ |title=Philippine Yearbook |edition=1978 |date=1978 |publisher=[[National Economic and Development Authority]], [[Philippine Statistics Authority|National Census and Statistics Office]] |location=Manila, Philippines |page=[https://books.google.com/books?id=gX6aAAAAIAAJ&pg=PA716 716] |language=en }}</ref> | calling_code = [[Филиппин дэх утасны дугаар|+63]] | cctld = [[.ph]] | religion = {{#invoke:list|unbulleted|item_style=white-space:nowrap; | {{Tree list}} * 90.1% [[Филиппин дэх христийн шашин|Христ]] ** 80.6% [[Филиппин дэх католик сүм|Католик]] ** 9.5% [[Филиппин дэх шашин шүтлэг#Христийн шашин|Бусад урсгал]] {{Tree list/end}} |5.6% [[Филиппин дэх ислам|Ислам]] |4.3% [[Филиппин дэх шашин шүтлэг#Бусад шашин|бусад]] / [[Филиппин дэх шашингүй хүмүүс|шашингүй]] }} | religion_year = 2015 | religion_ref = <ref name="PSAGovPH-2021-Figures">{{Cite report |type=Booklet |last=Mapa |first=Claire Dennis S. |title=2021 Philippines in Figures |issn=1655-2539 |url=https://psa.gov.ph/sites/default/files/2021_pif_final%20%281%29.pdf |archive-url=https://web.archive.org/web/20220303065148/https://psa.gov.ph/sites/default/files/2021_pif_final%20(1).pdf |archive-date=March 3, 2022 |access-date=July 17, 2022 |publisher=[[Philippine Statistics Authority]] |pages=23–24}}</ref> }} '''Филиппин''' ([[Англи хэл|англи]]. ''Philippines'' , <small>[[Филиппин хэл|Филиппинээр]]</small> ''Pilipinas''), албан ёсоор '''Бүгд Найрамдах Филиппин Улс''' (англи. ''Republic of the Philippines'' [rɪˈpʌblɪk ɒv ðiː ˈfɪlɪpiːnz], [[тагалог хэл]]. ''Republika ng Pilipinas'' [reˈpublika ŋ ˌpɪlɪˈpinɐs]) нь баруун [[Номхон далай]] дахь Филиппиний [[олтриг]]т орших [[Зүүн Өмнөд Ази|зүүн өмнөд]] [[Ази]]йн арлын [[улс|орон]] юм. Нийслэл нь [[Манила]] хот, хамгийн том нь Бөөн Манилагийн Кесон хот болно. Филиппиний олтриг нь [[Номхон Далай]]н баруун хэсэгт байх 7,641<ref>{{cite web|url=http://cnnphilippines.com/videos/2016/02/20/More-islands-more-fun-in-PH.html|title=More islands, more fun in PH|date=2 сарын 20 2016|language=Англи хэл|access-date=6 сарын 20 2018|archive-date=2018-10-07|archive-url=https://web.archive.org/web/20181007074415/http://cnnphilippines.com/videos/2016/02/20/More-islands-more-fun-in-PH.html|url-status=dead}}</ref> арлаас бүрдэх бөгөөд усаар [[Индонез]], [[Малайз]], [[Палау]], [[Тайвань]], [[Вьетнам]]тай хиллэнэ. Филиппиний хүн ам 2020 оны байдлаар 114 сая орчим.<ref name="population" /><ref name="IMF2006" /> Эдийн засгийн хэмжээгээр дэлхийд 46-д ордог. Тухайлбал дотоодын нийт бүтээгдхүүн нь [[2008]] онд 154.073 тэрбум ам. доллар хүрч байсан.<ref name="IMF2006" /> Дэлхий даяар 11 сая гаруй филиппинчүүд тархан суурьшсан нь Филиппиний нийт хүн амын 11% нь болно. 1521 оны 3-р сарын 16-нд [[Фернан Магеллан]] ирэхээс өмнө <ref>{{Webarchiv|url=http://www.asianweek.com/2008/08/26/name-change-for-the-philippines/|wayback=20090129142616|text="Name Change for the Philippines"|archiv-bot=2023-09-26 20:13:48 InternetArchiveBot}}. [[AsianWeek]]. Retrieved on [[2008]]-[[08-30]].</ref>, Филиппинд [[Хятад]], [[Энэтхэг]], [[Япон]], [[Малайн олтриг]] зэрэг [[Ази]]йн бусад орны оршин суугчидтай худалдаа наймаа хийдэг байсан австронез угсааны ард түмэн нутагладаг байжээ. Филиппин XVI зуунд [[Испани]]йн колони болсон бөгөөд XX зууны эхээр [[АНУ]]-ын эрхшээлд оржээ. 1896 онд [[Катипунан]]аар удирдуулсан [[Филиппиний хувьсгал]]аар Испаниас тусгаар тогтносон. [[Испани-Америкийн дайн]]ы явцад АНУ-ын цэрэг Филиппинийг эзлэн авснаар [[Филиппин-Америкийн дайн]] дэгдсэн ажээ. 1935 онд [[Филиппиний Хамтын Нөхөрлөл|Хамтын Нөхөрлөл]] маягийн засгийн газар байгуулагдсанаар өөртөө засах эрхтэй болсон ба Филиппиний анхны сонгууль явагджээ. [[Дэлхийн хоёрдугаар дайн]] Номхон Далайд дууссаны дараа тус улс 1946 оны 7-р сарын 4-нд АНУ-аас тусгаар тогтножээ. [[Фердинанд Маркос]] 1972 онд дайны байдал зарласны улмаас Филиппинд бослого тэмцэл өрнөж, Ардын Шинэ Арми, Моро Үндэсний Чөлөөлөх Фронт зэрэг босогчдын бүлэглэл үүссэн. [[Бага Бенино Акино|Ниной Акино]] алуурчны гарт амь үрэгдсэнээс хойш удалгүй түүний бэлэвсэн эхнэр [[Корасон Акино]], тухайн үед тус улсын оюуны санааны удирдагч байсан Хайме Кардинал Син нар 1986 онд Ардын эрхийн хувьсгал хийж, тус улсыг эргээд ардчилсан засаглалтай болгосон юм. Ардчилал сэргэн тогтсоноос хойш улс төрийн эргэлт, авлигын дуулиан шуугиант хэргүүд гарч, төрийн эрх тайван замаар шилжсээр ирсэн билээ.<ref name="CIAfactbook" /> 2016 оны 6-р сарын 30-нд [[Родриго Дутерте|Родриго Роа Дутерте]] тус улсын ерөнхийлөгчөөр сонгогдсон. 2022 оны 6-р сарын 30-нд болсон сонгуулиар олонхын санал авсан Ерөнхийлөгч 1965-1986 онд Ерөнхийлөгч байсан [[Фердинанд Маркос|Фердинанд Маркосын]] хүү Фердинанд Ромуалдес Маркос буюу Бонгбонг Маркос Филиппиний Ерөнхийлөгч болсон байна. Орчин үеийн Филиппин Өрнөдийн ертөнцийн олон шинжийг агуулсан байдаг нь [[Испани]], [[Латин Америк]], [[Америкийн Нэгдсэн Улс]]ын соёлоос голдуу залгамжлагдсан байдаг. Тус улсын зонхилох шашин нь [[Католик шашин]] бөгөөд Испаничууд ирэхээс өмнө байсан уламжлалт шашны зан үйл хадгалагдан үлдсэн байдаг. Түүнчлэн [[Исламын шашин|Исламын шашныг]] шүтэгчид байдаг.<ref name="encarta">{{cite encyclopedia|last=Steinberg|first=David Joel|title=Philippines|url=http://encarta.msn.com/text_761558570___0/Philippines.html|encyclopedia=[[Encarta]]|date=2007}} {{Webarchiv|url=http://encarta.msn.com/text_761558570___0/Philippines.html |wayback=20090820052439 |text=Philippines |archiv-bot=2025-06-28 04:16:05 InternetArchiveBot }}</ref> 1973 он хүртэл [[испани хэл]] Филиппиний албан ёсны хэл байсан. Түүнээс хойш [[Филиппин хэл|филиппин]], [[Англи хэл|англи]] хэмээх хоёр албан ёсны хэлтэй болсон.<ref name=CIAfactbook /> == Нэрийн гарал үүсэл == Тус улсын нэр нь XVI зууны сүүл үеийн Испанийн ван [[II Филип]]ийн нэрнээс үүдэлтэй юм.<ref name="etymology">{{Citation |author= Gregorio F. Zaide, Sonia M. Zaide|title=Philippine History and Government, Sixth Edition |publisher=All-Nations Publishing Company |year= 2004}}</ref> Испанийн аялагч Руй Липес де Вияалобос анх ''Las Islas Filipinas'' хэмээх нэрийг тухайн үед угсаа залгамжлах хунтайж байсан Филипийг хүндэтгэн [[Лейт арал]] болон [[Самар арал]]д өгсөн ажээ. Бусад арал нь өөр өөрийн нэртэй байсан боловч энэ нэр нь яваандаа тус олтригийг тэр чигт нь нэрлэх нэр болсон.<ref name="etymology" /> [[Файл:Ortigas_Center_Skyline_panoramic.jpg|thumb|center|600px|Бөөн Манила]] == Улс төрийн тогтолцоо == 1987 оны Үндсэн хуулийн дагуу Филиппин нь хоёр танхимтай парламент, бие даасан шүүх засаглалтай ерөнхийлөгчийн Бүгд найрамдах улс юм. Төрийн тэргүүн нь бүх нийтийн шууд сонгуулиар 6 жилийн хугацаагаар сунгах, дахин нэр дэвшүүлэх эрхгүйгээр сонгогддог байна. Ерөнхийлөгч нь Сайд нарын танхимыг (Засгийн газар) тэргүүлдэг бөгөөд зэвсэгт хүчний ерөнхий командлагч юм. Тус улсын хууль тогтоох дээд байгууллага нь Филиппиний Сенат (24 суудал) ба Филиппиний Төлөөлөгчдийн танхим (316 суудал) гэсэн хоёр танхимаас бүрддэг Конгресс юм. Сенаторуудыг 6 жилийн хугацаатай (гурван жил тутамд 12 хүн ээлжлэн, гэхдээ дараалсан хоёроос илүүгүй), Төлөөлөгчдийн танхимын гишүүдийг гурван жилээр (дараалсан гурваас илүүгүй хугацаатай) сонгодог. == Гадаад харилцаа == Филиппиний олон улсын харилцаа нь бусад улс орнуудтай хийх худалдаа, 11 сая Филиппинчүүд өөр улс оронд амьдардаг гэх мэтээр эргэлддэг. Филиппин улс нь НҮБ-ыг үүсгэн байгуулагч, идэвхтэй гишүүн орон бөгөөд НҮБ-ын Аюулгүйн Зөвлөлийн Байнгын бус гишүүнээр олон удаа сонгогдсон. Филиппин улс АНУ-тай тогтоосон харилцаандаа ихээхэн анхаардаг. Тэд [[Хүйтэн дайн|хүйтэн дайны]] үед болон терроризмын эсрэг тэмцэлд АНУ-ыг дэмжиж байсан. Филиппин бол [[НАТО]]-гийн гол холбоотнуудын нэг юм. Филиппин улс өмнө нь Америкийн колони байсан ч АНУ-д өөрийн нутаг дэвсгэрт цэргийн бааз байгуулахыг зөвшөөрсөн. [[Япон]] бол Филиппин улсын хөгжилд бусдаас илүү тусалдаг орны нэг юм. Филиппин улс бусад оронтой ерөнхийдөө сайн харилцаатай байдаг. Филиппин улс өндөр хөгжилтэй эдийн засагтай орнуудын дэмжлэгийг өндрөөр үнэлдэг ч эдийн засгийн хувьд буурай хөгжилтэй бусад орнуудыг дэмждэг. Түүхэн хэлхээ холбоо, соёлын ижил төстэй байдал нь Испанитай хамтран ажиллах сайн үндэс суурь юм. Хэдийгээр хилийн чанад дахь Филиппинчүүдийн амьдралын нөхцөл тийм ч сайн байдаггүй бөгөөд заримдаа ялгаварлан гадуурхалт, хүчирхийлэлд өртдөг ч олон Филиппинчүүд бусад оронд ажилладаг. == Тэмдэглэл == <references group="lower-alpha" /> == Эшлэл == {{reflist}} == Цахим холбоос == <!--Do not add commercial links or your website. Suggest them via the discussion page. Failure to do so will mean the deletion of your websites as spam.--> '''Албан ёсны''' * [https://web.archive.org/web/20120101105754/http://www.gov.ph/ Official website of the Philippine Government] - Gateway to governmental sites '''Газрын зураг''' * [http://www.wikimapia.org/#y=12554564&x=122915039&z=6&l=0&m=a WikiSatellite view of Philippines at WikiMapia] <!--Do not add commercial links or your website. Suggest them via the discussion page. Failure to do so will mean the deletion of your websites as spam.--> '''Бусад''' <!--DO NOT SPAM! THANK YOU!!!--> * [http://uk.youtube.com/watch?v=1QgTdk6fLAk WOW Philippines Tourism Ad] * [http://newsweek.washingtonpost.com/postglobal/america/philippines Washington Post's: How the Philippines Sees America] * [http://news.bbc.co.uk/1/hi/world/asia-pacific/country_profiles/1262783.stm BBC Country Profile on the Philippines] * [https://web.archive.org/web/20061108072347/https://www.cia.gov/cia//publications/factbook/geos/rp.html CIA World Factbook: Philippines] * [http://countrystudies.us/philippines/ U.S. Country Studies: Philippines] * [https://web.archive.org/web/20181202025242/http://www.philippinesdailyphotos.com/ Philippines Daily Photos] * [http://web.kssp.upd.edu.ph/linguistics/plc2006/papers/FullPapers/I-2_Solheim.pdf Origins of the Filipinos and Their Languages by Wilhelm G. Solheim II] ([[Portable Document File|PDF]]) * [http://www.gutenberg.org/browse/authors/b#a2296 History of the Philippine Islands] in many volumes, from [[Project Gutenberg]] (and indexed under [[Emma Helen Blair]], the general editor) * [http://wiki.answers.com/Q/FAQ/2802 WikiAnswers: Q&A about the Philippines] {{Ази}} <!--Categories--> <!--Interwikis--> [[Ангилал:Филиппин| ]] [[Ангилал:Азийн орон]] [[Ангилал:АСЕАН-ы гишүүн орнууд]] [[Ангилал:Азийн арлын бүлэг]] [[Ангилал:Арлын орон]] [[Ангилал:Зүүн Өмнөд Ази]] [[Ангилал:Нэгдсэн Үндэстний Байгууллагын гишүүн орон]] 819p01henk4zuwk67vpkeu6kq1znusr 0 10821 823198 686432 2025-06-27T12:21:35Z 66.181.185.81 823198 wikitext text/x-wiki {{Redirect2|Алтан|Алтан|салаа утга}} '''Алтан''' бол Хамаг [[Монгол]] Хабул хааны ач, Хотула хааны отгон хөвгүүн билээ. Амбагай хааны дараа Хамаг Монголын хаанаар Хотула өргөмжлөгджээ. 1189 онд Тэмүжин Сэнгүр горхины Хар зүрхний Хөх нуурт байв. Тэнд Алтан, Хучар, Сача Бэхи нар зөвлөлдөж Тэмүжинд өгүүлрүүн: "Чамайг Хаан болгоё. Тэмүүжинг Хаан болвоос бид олон дайнд оройлон довтолж, өнгө сайт охид, хатад, орд гэрийг оруулан авчирч өгье би, Ороо гөрөөс авлаваас отож хашиж өгье би, Энх өдөр эеийг чинь эвдвээс Эрс харцуулаас Эм хөвгүүдээс минь салгаж, Эзгүй газар орхин од" гэж хэлэлцэж Тэмүүжинг "[[Чингис хаан|Чингис хаан"]]<nowiki/>хэмээн нэрийдэн Хаан болгов. 1201 онд Чингис хаан Ван хантай хамтарч Жамухтай байлдахад Чингисийн манлайн цэрэгт Алтан, Хучар, Даридай 3 явж байжээ. 1202 он буюу нохой жилийн намар Чингис хаан Татартай байлдсан билээ. Энэ тулалдаанд Алтан, Хучар, Даридай гурав цааз зөрчин олзонд шунан саатсан байв. Чингис үгэндээ эс хүрэв хэмээн Зэв, Хубилай хоёрыг илгээж олзлон авсан адуу мал эд хөрөнгийг хураалгажээ. Тиймээс тэр 3 Чингисээс салан, Жамухтай нийлж урван тэрслэх сэтгэлийг өвөртөлсөн билээ. Чингис, Жамух ба Татарыг бут цохисны дараа Ван хантай холбоогоо бүрмөсөн тасалж, байлдах нь зайлшгүй болжээ. Энэ үед Алтан, Хучар нар Чингисээс салж, Ван ханд нийлэн иржээ. Чингис, Түнхлэг горхинд байхдаа Ван хан, Алтан, Хучар, Сэнгүм нарт тус тус элч явуулжээ. Чингис Алтан, Хучар нарт хэлүүлсэн үгэндээ тэднийг Хамаг Монголын Хаан болцгоо гэж удаа дараа сануулахад өөрсдөө эс зөвшөөрсөн гэдгийг хэлээд, эцэг өвгөдийн нутаг Онон, Хэрлэн, Туул 3 мөрний сав газар бол жинхэнэ Монгол аймгуудын үндсэн төрөлх нутаг, үндэс язгуур, нутаг усаа хамгаалахын оронд дайсантай сүлбэлдэн байгааг нь хэрхэвч зохилдохгүй гэж зэмлэсэн байна. 1203 онд Жамух, Чингисийн эсрэг хуйвалдаан зохиож, Алтан Хучар хоёр Өэлүний хүүг даралцахад оролцоно гэж хэлжээ. Алтан, Хучар нар Чингисийн Хааны эсрэг хуйвалдаанд оролцсон учир тэднийг цаазалсан болно. [[Ангилал:Боржигин]] [[Ангилал:Хиад боржигин]] 5i47bopadzp05ti2mav2vsjyil4z0z2 823200 823198 2025-06-27T12:27:01Z 66.181.185.81 823200 wikitext text/x-wiki {{Redirect2|Алтан|Алтан|салаа утга}} '''Алтан''' бол Хамаг [[Монгол]] Хабул Хааны ач, Хотула Хааны отгон хөвгүүн билээ. Амбагай Хааны дараа Хамаг Монголын Хаанаар Хотула өргөмжлөгджээ. 1189 онд Тэмүжин Сэнгүр горхины Хар зүрхний Хөх нуурт байв. Тэнд Алтан, Хучар, Сача Бэхи нар зөвлөлдөж Тэмүжинд өгүүлрүүн: "Чамайг Хаан болгоё. Тэмүүжинг Хаан болвоос бид олон дайнд оройлон довтолж, өнгө сайт охид, хатад, орд гэрийг оруулан авчирч өгье би, Ороо гөрөөс авлаваас отож хашиж өгье би, Энх өдөр эеийг чинь эвдвээс Эрс харцуулаас Эм хөвгүүдээс минь салгаж, Эзгүй газар орхин од" гэж хэлэлцэж Тэмүүжинг "[[Чингис хаан|Чингис хаан"]]<nowiki/>хэмээн нэрийдэн Хаан болгов. 1201 онд Чингис хаан Ван хантай хамтарч Жамухтай байлдахад Чингисийн манлайн цэрэгт Алтан, Хучар, Даридай 3 явж байжээ. 1202 он буюу нохой жилийн намар Чингис хаан Татартай байлдсан билээ. Энэ тулалдаанд Алтан, Хучар, Даридай гурав цааз зөрчин олзонд шунан саатсан байв. Чингис үгэндээ эс хүрэв хэмээн Зэв, Хубилай хоёрыг илгээж олзлон авсан адуу мал эд хөрөнгийг хураалгажээ. Тиймээс тэр 3 Чингисээс салан, Жамухтай нийлж урван тэрслэх сэтгэлийг өвөртөлсөн билээ. Чингис, Жамух ба Татарыг бут цохисны дараа Ван хантай холбоогоо бүрмөсөн тасалж, байлдах нь зайлшгүй болжээ. Энэ үед Алтан, Хучар нар Чингисээс салж, Ван ханд нийлэн иржээ. Чингис, Түнхлэг горхинд байхдаа Ван хан, Алтан, Хучар, Сэнгүм нарт тус тус элч явуулжээ. Чингис Алтан, Хучар нарт хэлүүлсэн үгэндээ тэднийг Хамаг Монголын Хаан болцгоо гэж удаа дараа сануулахад өөрсдөө эс зөвшөөрсөн гэдгийг хэлээд, эцэг өвгөдийн нутаг Онон, Хэрлэн, Туул 3 мөрний сав газар бол жинхэнэ Монгол аймгуудын үндсэн төрөлх нутаг, үндэс язгуур, нутаг усаа хамгаалахын оронд дайсантай сүлбэлдэн байгааг нь хэрхэвч зохилдохгүй гэж зэмлэсэн байна. 1203 онд Жамух, Чингисийн эсрэг хуйвалдаан зохиож, Алтан Хучар хоёр Өэлүний хүүг даралцахад оролцоно гэж хэлжээ. Алтан, Хучар нар Чингисийн Хааны эсрэг хуйвалдаанд оролцсон учир тэднийг цаазалсан болно. [[Ангилал:Боржигин]] [[Ангилал:Хиад боржигин]] 1o1604sqwlb8koxi2xn38iplsfgq8dw 0 12771 823196 815828 2025-06-27T12:11:34Z 202.55.180.58 Юншээбү-гийн 823196 wikitext text/x-wiki {{Хаан |name='''Эсэн хаан''' |image= |title=[[Умард Юань|Их Юань Улсын]] Тэнгэрлэг Богд Хаан<ref>[[Мин улсын судар]].</ref> |caption p=Эсэн хаан |reign=1453-1454 |full name=Эсэн |date of birth=1407 он |date of death=1454 он |predecessor=[[Агваржин хаан]] |successor=[[Махагүргис хаан]] |queen=[[Жимэс хатан]]<ref>Монгол улсын түүх. УБ., 2002. т.123</ref> |consort=[[Махтум ханим]] |issue=[[Хоргудан]], [[Өштөмөр]], [[Цэцэг хатан]], [[Ибрай тайш]] |father=[[Тогоон тайш]] |religion=[[Бөө мөргөл]] |royal house=[[Чорос]] |dynasty=Дөчин Дөрвөн хоёрын Монгол Улс }} '''Эсэн тайш''' ({{mongolUnicode|ᠡᠰᠡᠨ ᠲᠠᠢᠱᠢ}}) нь [[Тайсун хаан]]ы ерөнхий сайд байсан [[Ойрад]]ын [[Тогоон тайш|Тогоон тайшийн]] хүү бөгөөд 1407 оны улаагчин гахай жил төржээ. Тэрбээр XV зууны дундуур Алтан ургийг алан хядах замаар төрийн эргэлт хийж, Монгол, Ойрадыг нэгтгэн төрийн эрхийг гартаа авч, 1452 оны хар бичин жилд бүх Монголын хаан хэмээн өөрийгөө зарлажээ. Гэвч хууль бус түүнийг Монголын хаан гэж хэн ч зөвшөөрөөгүй юм. Мин улстай хамгийн чадварлаг тэмцсэн ([[Тумугийн тулалдаан]]) их жанжин гэгддэг. [[Алтан ураг|Алтан ургийн]] удамтай биш учир язгууртнууд түүнийг удалгүй түлхэн унагажээ. 1455 оны хөхөгчин гахай жилд алагджээ. == Угсаа гарал == Эсэн бол Чингис хааны гавьяат өрлөг Урианхадын [[Зэлмэ|Зэлмийн]] есдүгээр үеийн ач, ойрадын [[Цорос|Чорос]] овгийн хүн бөгөөд эцэг нь ойрадын [[Батула]] чинсангийн хүү [[Тогоон тайш|Тогоон]] юм. Тэрбээр 1407 онд төрсөн бөгөөд ухаалаг самбаатай, эрэлхэг зоригтой эр болон өсөж байсан тул эцэг нь хүүгээ ихэд хайрлан, ажил үйлсдээ туслуулан, авьяас билгийг нь хөгжүүлдэг байжээ. Зүүн Монгол болон Баруун Монгол буюу ойрад нь нэгэн улсын хоёр хэсэг тул түүхийн ихэнх хугацаанд нэгдэлтэй байсан боловч гадаад дотоод учир шалтгааны улмаас, үе үе хоорондоо муудалцаж дайсагнах явдал цөөнгүй гарч байв. Чухам ийм үеийг Эсэнгийн өвөг дээдэс туулж ирсэн байна. [[Тогоон тайш|'''Тогоон тайш''']] 1439 онд нас барахынхаа өмнө хүү Эсэндээ хандан ''"Би нэг насаараа цэрэг дайнд явж, өшөөтөн дайсныг устгаж, чиний ирээдүйн зам дахь саадыг цэвэрлэв. Одоо гагцхүү нэг л хүнийг арилгаж чадаагүй. Энэ бол Аругтайн дүү Мөнхбай мөн. Хожмын өдөр чи түүний толгойгоор миний сүнсийг тахитугай"'' гэж гэрээсэлсэн байна. Энэ нь нийт монголыг нэгтгэн захирах тэмцлээ дуусгаагүй, эсрэг этгээдтэй эвлэрэшгүй тэмцэхийг шадар туслагч хүү Эсэндээ даалгасан хэрэг байв. Тэр үед [[Монголжин]] [[Урианхай|Урианхайгаас]] бусад монгол аймгуудыг Тогоон тайш [[Тайсун хаан|Тайсун хааны]] захиргаан дор бараг нэгтгэсэн байв. == Улс төрийн үйл ажиллагаа == === 1439-1449 онд явуулсан үйл ажиллагаа === Тайсун хаан Тогоон тайшийн гэрээсээр Эсэнг [[XIV-XVII зууны Монгол орон|Монгол улсын]] [[Тайш|тайшийн]] тушаалд томилж, цэргийн хэргийг эрхлүүлэв. Энэ үед [[Мин улс]] Урианхайн монгол ноёдуудыг цол хэргэм, бэлэг сэлтээр өөртөө татан, Монголын нэгдсэн төрийн бодлогыг эсэргүүцэх, тагнуулах зэрэг бусармаг арга хэрэглэх болжээ. Ийм хандлагыг Эсэн тайш тухай бүр зэвсгийн хүчээр дарж байв. Энэ үед [[Зүрчид|Зүрчид аймгуудыг]] эрхшээлдээ байлгахын тулд Эсэн тайш эвээр оролдохын сацуу шууд эсэргүүцэгчдийг 1444 онд [[Онниуд]] аймгийн ноён '''Жүч'''тэй хавсран цохиж, зүрчидүүдийг Монгол улсад нэгтгэн хааны захиргаанд оруулсан байна. Байдлыг хөндлөнгөөс нухацтай ажилан харж байсан Мин улс Монголтой харилцах талаар тогтоосон хязгаарлалт хориг цааз нь үр дүнд хүрэхгүй болохоор худалдаа арилжаа хийхэд элдэв саад тотгор учруулж, заль булхай гаргах болсон тул Мин улстай байлдахаар бэлтгэж эхэлжээ. Монголын Тайсун хаан Эсэн тайш нарын анхаарлыг татсан бас нэгэн чухал газар бол одоогийн хятадын [[Ганьсу]] мужид байсан '''Шачжоу''' байв. Мин улс энэ нутгийн монголчуудыг хятад руу нүүлгэх зэргээр эзэмшиж эхэлж байхад Монголын хаан, тайш нар 1444 онд хүн томилон очуулж, тэдний эрх баригчдад монгол албан тушаал цол хэргэм олгож, Шачжоу Хандун Чигин монголын газрыг Ганьсу муж болгон монгол төрийн захиргаанд оруулжээ. Монголчууд Мин улсаас зэр зэвсэг авах сонирхолтой, гэтэл үүнийг хятадууд албан ёсоор хориглож байсан боловч хятадын цэрэг, иргэн хэн ч гэсэн монгол сайн морьтой байхыг хүсдэгийг харгалзан Эсэн тайш хятадын зах хязгаарын нутгийн цэрэг ардад адуу нийлүүлж, оронд нь тариалангийн бүгээгдэхүүнээс гадна нууцаар зэвсэг авах ажлыг зохион байгуулжээ. Тэгэхэд Мин улсын хилийн цэрэг албанаас тарааж өгсөн нум сум, хуяг дуулга, жад сэлэм зэрэг зэр зэвсгээрээ морь сольж авдаг болов. Монголын элч нар явж өнгөрөх замд уран дархчуул цугларч, монголчуудын захиалгаар зэвсэг хийж, адуу малаар арилждаг болсон төдийгүй хятадын орон нутгийн ноёд, түшмэд монголын элчид өгөх бэлэг нэрийдлээр нумыг бөс бараагаар ороож, сумыг архины бутанд хийж өгдөг байжээ. Тэр байтугай Мин улсын хааны ордны монголтой харилццаг нөлөө бүхий тайган Ван Чжэнь гэгч Эсэн тайштай нууцаар арилжааны хэлэлцээр байгуулсан ажээ. Тэрхүү тайган Датунгийн бүгд захирагч даргад заавар өгч, жил бүр их хэмжээний сум зэв үйлдүүлэн, монголд нууцаар нийлүүлж, хариуд нь Эсэн тайш үнийг нь сайн агтаар бодож өгч байжээ. Ийнхүү Эсэн тайш Мин улсын эсрэг дайндаа цэрэг, тагнуул, дипломатын шугамаар нарийн чанд бэлдсэн байна. === 1449 оны дайн === 1449 оны 7 дугаар сард Монголын цэрэг 4 замаар Мин улсын хил рүү довтлон оржээ. '''Эсэн тайшийн''' удирдсан цэрэг [[Датун]] руу, [[Тайсун хаан|'''Тайсун хааны''']] цэрэг [[Ляодун хойг|Ляодун]] руу, '''баруун гарын чинсан түшмэл Баатууд овгийн Алагийн''' цэрэг [[Сюаньфу]] руу, '''Алчу''' жанжны цэрэг [[Шаньси муж|Шаньси]] руу тус тус довтолсон байна. Эдгээр 4 замын цэргийн гол хүч нь Эсэн тайш, Алаг түшмэл нарын цэрэг байжээ. Монголоос нийт 2 түмэн цэрэг энэ дайнд оролцсон гэдэг ч, энэ нь зөвхөн Эсэн тайшийн мэдлийн цэрэг гэж олонхи судлаачид үздэг.. 7-р сарын 30-нд Эсэн тайшийн цэрэг Датун хотын ард Мин улсын дэд жанжны цэрэгтэй тулалдахад, дэд жанжин нь алагдаад, цэрэг нь бутарч сарнисан ажээ. Тэгэхэд монгол цэрэг Датунгийн арын олон бэхлэлтийг эзлэв. Мин улс 4 их жанжнаар тус бүр түмэн цэрэг удирдуулан байлдсан боловч цөм ялагдан, бараг бүх цэрэг нь алагджээ. 8 дугаар сарын 3-нд Датун хотын хамаг эрх мэдэлтэн цэрэг толгойлон Эсэнтэй байлдсан боловч бас л цөм ялагдав. Монголын цэргийн бусад гурван зам бас л амжилттай тулалдаж, ялалт байгуулан үлэмжхэн мал хөрөнгө олзлон авчээ. Монголын цэрэг 4 замаар довтолж саадгүй давшиж байгаа мэдээ Бээжинд хүрэхэд, эзэн хаан 50 түмэн цэрэг дайчилж, [[Цавчаал боомт|Цавчаал боомтоор]] гарч, [[Сюаньфу]] хүрчээ. Санд мэнд хөдөлсөн Мин улсын их цэрэг замдаа салхи бороонд цохигдон тавгүйтэхэд мод өвс бүхэн монгол цэрэг болон харагдаж, Мин улсын урьд нь алагдсан цэргүүдийн үхдэл энд тэндгүй тааралдах болсон төдийгүй цэргийн хүнс хоол дутаж эхлэв. Датун хүрэхэд монгол цэрэг дийлдсэн аятай ухрахад отоонд орж болзошгүй хэмээн Сюаньфуд буцаж ирэхэд монгол цэрэг араас нь нэхэж байлдав. Мингийн Ин Цзүн хаан үлэмж нэр хүндтэй хүмүүст 4 түмэн цэрэг өгч угган байлдуулсан боловч цөм бүслэгдэн хиар цохиулжээ. 8 дугаар сарын 31 -нд Мингийн их цэрэг ухарсаар Түмү гэдэг газар ирээд хориглон байлдахыг хичээсэн авч бүрмөсөн бутниргүүлж эзэн хаан '''Ин Цзун''' өөрөө монголчуудад олзлогдсон байна. Энэ үед Мин улсын төр айн сандарч, түшмэд нь бүтдээр ихэд уйлалдан яахаа мэдэхгүй болсон гэдэг. Хааны хатад, ойр төрлийн хүмүүс Ин Цзүн хаанаа алт мөнгө, үнэт эдлэлээр сольж авахаар яарч, ордноос үлэмж хэмжээний эрдэнэс цуглуулан Монгол руу явуулжээ. Эсэн тайш цаашдаа Ин Цзүн хаанаар их ашиг олно хэмээн сэтгэж байсан ч тэр нь бүтэл муутай болж, Мингийнхэн шинэ хааныгяаралтай өргөмжилсөн байна. Иймээс тэрбээр 1450 онд Мин улсын хилд 4 удаа цэрэглэн халдаж, шахамдуулсан тул аргагүйн эрхэнд найрамдал байгуулж хаан асанаа эргүүлэн хүлээн авчээ. Ин Цзун хааныг буцаан өгсөн нь тэр үеийн монгол хятадын харилцааны хурцадмал байдлыг намжааж, 1449-1450 оны 2 жилийн дайныг зогсоож, найрсаг хөршийн харилцаа тогтоох чухал алхам болжээ. Энэ үед Монгол улсын төр зүүн тийшээ зүрчид, баруун тийшээ Хамил, түүнээс баруун талд буй Юлтус голын сав хүртэл, умар зүг Енисей мөрний дээд сав газар, өмнө зүг цагаан хэрэм хүртэлх газрыг захирч байсан нь монголын улс төрийн хүчнүүдийн улс орноо нэгтгэх нэгдмэл зорилтоо биелүүлэхийн тулд нийтээрээ чармайн тэмцсэний үр дүн байв. Энэ тэмцэлд Эсэн тайш гол хичээл зүтгэлийг гаргасан байна. === Хаан ширээний төлөөх тэмцэл === Гэвч Мин улсын хүсэн хүлээж байсан Монголын дотоод зөрчил 1452 оноос нэн хурцадсан нь хааны залгамжлагч хан хүүг тоггоох явдлаас үүдэлтэй байв. Эсэн тайш энэ үед хаан ширээнд далдуур санаатай байсан Тайсун хааны дүү [[Агваржин жонон|Агваржин жононг]] талдаа татан, хааныг хавсайдан устгаж, хаан ширээг булаан авсан байна. Эсэн тайш тухайн цагийн Монголын төрийн алтан ургийн үе залгамжилдаг ёсны эсрэг эргэлт хийсэн нь өргөн хүрээний эсэргүүцэлтэй тулгарсан байна. Тэрбээр 1453 оны өвөл Монголын их хааны ширээнд сууж, '''Их Юань улсын Тэнгэрлэг Богд хаан''' (大元天盛大可汗) гэж өөрийгөө өргөмжлөн тунхаглав. Тэрбээр төрийн зарим албан тушаалыг зохистой хуваарилаагүйн улмаас хааны их түшмэл, баруун гарын чинсан '''[[Баатууд|Баатадын]] [[Алагтөмөр]]''' болон зүүнгарын чинсан '''[[Асуд|Асудын]] [[Хатантөмөр]]''' хоёр Эсэнд бараалхаж: "Эсэн чи бүх монголын их хаан суув. Угийн тайш цолоо маньд өгөөч" гэхэд "Би цолоо хүүдээ өгчээ" гэж хариулахад, тэд: "Алагтөмөрийн баатраар, Хатантөмөрийн хатуу зоригоор, Абдура сэцэний аргаар Ойрад Монголын төрийг авч хаан суув чи. Ганц чиний хүч бий бил үү" гэж эрс хэлээд гарч одсон байна. Улмаар тэд Эсэнгийн эсрэг бослого гаргахад, Эсэн гэнэдэн дийлдэж зугтан явсаар Юншээбү-гийн [[Бөх Сорсун|бөх Сорсуны]] хөвгүүн Борбугийн гарт хээр алагджээ. Эсэн Монголын тархай бутархай байдлыг арилгаж, улс төрийн нэгдлийг бий болгоход зүтгэсэн "дөчин дөрвөн хоёрыг нэгтгэсэн" гэж тэмдэглэжээ. ==Эшлэл== {{reflist}} ==Ном зүй== *[https://web.archive.org/web/20150511041513/http://undesten.mn/undesten/show/id/477 Мин улсыг мэгдүүлэн айлгагч эрэмгий дайчин Эсэн Тайш] {{s-start}} {{залгамжлал |албан_тушаал=[[Монгол хаад#Умард Юань Улс|Монголын Их Хаан]] |он=1453-1454 |өмнө=[[Агваржин хаан]] |дараа=[[Махагүргис хаан]] }} {{залгамжлал |албан_тушаал=[[Дөрвөн Ойрадын холбоо#Удирдагчид|Дөрвөн Ойрадын Тайш]] |он=1439-1452 |өмнө=[[Тогоон тайш]] |дараа=[[Амасанж]] }} {{end}} [[Ангилал:Тайш]] [[Ангилал:Монголын бага хаан]] [[Ангилал:Монголын жанжин]] [[Ангилал:Монголчууд]] [[Ангилал:1407 онд төрсөн]] [[Ангилал:1455 онд өнгөрсөн]] nssf48xbtqgkdz4f9j0kj9chqfizsz4 0 14880 823209 764481 2025-06-27T15:42:34Z Sikander 72329 image update 823209 wikitext text/x-wiki {{Инфобокс хувь хүн | нэр = Билл Гэйтс | зураг = Bill Gates at the European Commission - 2025 - P067383-987995 (cropped).jpg | зураг_хэмжээ = | зурагны_дэвсгэр_тайлбар = | тайлбар = | төрсөн_он_сар_өдөр = {{birth date and age|1955|10|28}} | төрсөн_газар = Сиаттл, [[Вашингтон (муж)|Вашингтон]], [[АНУ]] | үндэстэн = Америк | аль_хотын_суугуул = Медина, [[Вашингтон (муж)|Вашингтон]] | төгссөн_сургууль = [[Харвардын Их Сургууль]] (1975 онд гарсан) | ажил_мэргэжил = Chairman of [[Microsoft]] ''(non-executive)''<br />Co-Chair of [[Bill & Melinda Gates Foundation]]<br />Director of [[Berkshire Hathaway]]<br />CEO of [[Cascade Investment]] | хөрөнгө = {{increase}}[[Америк доллар|US$]]54 [[1,000,000,000 (number)|billion]] (2010)<ref>[http://www.forbes.com/profile/bill-gates Bill Gates topic page.] Forbes.com. Retrieved September 2010.</ref> | эхнэр_(нөхөр) = [[Мелинда Гэйтс]] | хүүхэд = 3 | эцэг эх = [[Уильям Гэйтс, эцэг]]<br />[[Мэри Максвелл Гэйтс]] | гарын үсэг = Bill Gates signature.svg | вэбсайт = [http://www.microsoft.com/presspass/exec/billg/default.mspx Bill Gates] | тэмдэглэл = }} '''Билл Гэйтс''' (бүтэн нэр нь '''III Уйльям Хенри Гэйтс''', {{lang-en|William Henry "Bill" Gates}}) нь [[АНУ]]-ын бизнесмэн, [[мэдээллийн технологи]], компьютерийн программ хангамжийн үйлдвэрлэлээр дэлхийд тэргүүлэгч [[Майкрософт]] компанийг үүсгэн байгуулагч юм. Тэрээр 1955 оны 10 сарын 28-нд [[Сиэтл]] хотод төржээ. Аав нь өмгөөлөгч, ээж нь багш. Билл Гэйтс дунд сургуульд байхдаа компьютерыг шимтэн сонирхох болж энгийн хялбар программуудыг зохиож эхэлсэн байна. Дунд ангид байхдаа өөрийн зохиосон программыг худалдах анхныхаа компанийг байгуулж байжээ. Тэрээр эцэгтэйгээ адил хуульчийн мэргэжил эзэмшихээр 1973 онд [[Харвардын Их Сургууль]]д элсэн орсон боловч 1975 онд сургуулиа орхисон байна. Дунд сургуулийн найз [[Пол Аллен]]тай хамтран Майкрософт компаниа байгуулжээ. Гэйтс 31 насандаа АНУ-н түүхэн дэхь хамгийн залуу тэрбумтан болсон ба 1997 оноос хойш дэлхийн хамгийн баян хүмүүсийн жагсаалтыг тэргүүлсээр байгаа юм. == Эшлэл == {{reflist}} {{DEFAULTSORT:Гэйтс, Билл}} [[Ангилал:Билл Гэйтс| ]] [[Ангилал:Мэдээллийн технологийн бизнесмен]] [[Ангилал:АНУ-ын бизнесмен]] [[Ангилал:Зохион бүтээгч]] [[Ангилал:Программ хангамж хөгжүүлэгч]] [[Ангилал:Майкрософтын хүн]] [[Ангилал:АНУ-ын Урлаг ба Шинжлэх Ухааны Академийн гишүүн]] [[Ангилал:Ерөнхийлөгчийн эрх чөлөөний медаль шагналтан]] [[Ангилал:Инфант Дом Энрике одон шагналтан (их загалмай)‎]] [[Ангилал:Их Британийн эзэнт гүрэн одонгийн хүлэг баатрын командлагч шагналтан]] [[Ангилал:Мандах Нар одон шагналтан (их загалмай)]] [[Ангилал:Падма Бхушан одон шагналтан]] [[Ангилал:Румыны Од шагналтан (командлагч)]] [[Ангилал:Хүндэт легионы гишүүн (командлагч)]] [[Ангилал:Кембрижийн их сургуулийн хүндэт доктор]] [[Ангилал:Лондоны хүндэт иргэн]] [[Ангилал:Сиэтлийн хүн]] [[Ангилал:Америкчууд]] [[Ангилал:1955 онд төрсөн]] ddg0rtyfc1m9am575hva4ol8lhej36e 0 19373 823214 823145 2025-06-27T19:41:50Z InternetArchiveBot 70653 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5 823214 wikitext text/x-wiki {{Short description|Central Asian Turco-Mongol empire (1370–1507)}} {{Инфобокс түүхэн улс | native_name = {{lang|fa|{{Nastaliq|گورکانیان}}}}<br />''Гүркания'' | national_motto = <br />[[Persian language|Persian]]:{{lang|fa|{{Nastaliq|راستى رستى}}}}<br />''Rāstī rustī''<br />"In rectitude lies salvation" | conventional_long_name = Төмөрийн эзэнт гүрэн | common_name = Төмөрийн | era = [[Дундад зууны сүүл үе]] | status = [[Эмират]] | government_type = [[Хэмжээгүй эрхт хаант засаг]] | area_km2 = | year_start = 1370 | date_start = | year_end = 1507 | event_pre = [[Доголон Төмөр|Төмөр]] [[Төмөрийн байлдан дагуулалт, довтолгоо|байлдан дагуулалтаа]] эхлүүлэв | date_pre = 1363 | event_start = Төмөрийн эзэнт гүрэн байгуулагдав | event1 = Баруун зүгийн тэлэлт эхлэв | date_event1 = 1380 | event2 = [[Анкарагийн тулалдаан]] | date_event2 = 7 сарын 20, 1402 | event3 = [[Самарканд]]ын уналт | date_event3 = 1505 | event_end = [[Херат]]ын уналт | event_post = [[Их Могол Улс|Моголын эзэнт гүрэн байгуулагдав]] | date_post = 1526 | image_coat = <!-- DO NOT REPLACE this documented "Three annulets" symbol with false, conjectural or original research flags of the Timurids, such as this one: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/archive/6/6c/20230329042531%21Timurid.svg , which is falsely claimed to be from the Catalan Atlas. See paragraph "Symbols of the state" hereunder for details -->Three annulets symbol of the Timurid Empire.png | coa_size = 100 | coat_alt = Гурван цагираг сүлд | symbol_type = [[Доголон Төмөр|Төмөр]]ийн "Гурван цагираг" [[тамга]] тэмдэг.<ref>Coinage of Timur with "Three annulets" symbol (1393-1405): [[File:Coinage of Timur with 3 annulets symbol. Shaykh abu-Ishaq (Kazirun) mint. Undated, circa AH 795-807 AD 1393-1405.jpg|70px]]</ref><ref>{{cite book |last1=Bloom |first1=Jonathan |last2=Blair |first2=Sheila S. |title=Grove Encyclopedia of Islamic Art & Architecture: Three-Volume Set |date=14 May 2009 |publisher=OUP USA |isbn=978-0-19-530991-1 |page=426 |url=https://books.google.com/books?id=un4WcfEASZwC&pg=PA426 |language=en| quote="Coinage issued by the Timurid dynasty (r. 1370-1506) comprised various silver coins and several coppers, most often anonymous, although some coppers struck in the name of Timur 1370–1405; here called amīr) have a tamghā of three annulets prominently on the reverse."}}</ref><ref>{{cite journal |last1=Kadoi |first1=Yuka |title=On the Timurid flag |journal=Beiträge zur islamischen Kunst und Archäologie |date=2010 |volume=2 |pages=144, 149, 159 Fig.5 |url=https://www.academia.edu/17410816}}</ref> | flag_border = no | image_map = Timurid Empire at its greatest extent in February 1405.png | image_map_caption = [[Доголон Төмөр|Төмөр]]ийн үеийн газар нутаг | image_map_size = 300 | demonym = | p1 = Цагаадайн Улс | p2 = Суфи гүрэн | p3 = Жалайрын улс | p4 = Курт улс | p5 = Музаффарид | p6 = Сарбадар | p7 = Марашичууд | p8 = Афрасияб | p9 = Кара-Коюнлу | p10 = Гүржийн хаант улс | s1 = Бухарын хант улс | s2 = Сефевийн улс | s3 = Хивын ханлиг | s4 = Кара-Коюнлу | s5 = Ак-Коюнлу | s6 = Их Могол Улс | s7 = Гүржийн хаант улс | capital = {{plainlist| *[[Самарканд]] (1370–1405) *[[Херат]] (1405–1507)}} | common_languages = {{plainlist| *[[Перс хэл]] (албан ёсны, шүүх, дээд утга зохиол, лингва франка, засаг захиргаа)<ref> * Manz, Beatrice Forbes (1999). ''The Rise and Rule of Tamerlane''. [[Cambridge University Press]], p.109. {{ISBN|0-521-63384-2}}. {{google books|2xDm2DCPRKMC|Limited preview}}. [https://books.google.com/books?id=2xDm2DCPRKMC&pg=PA109 p.109]. "In almost all the territories which Temür incorporated into his realm Persian was the primary language of administration and literary culture. Thus the language of the settled '[[divan]]' was Persian." * B.F. Manz, W.M. Thackston, D.J. Roxburgh, L. Golombek, L. Komaroff, R.E. Darley-Doran. "Timurids" [[Encyclopaedia of Islam]] [[Brill Publishers]] 2007; "During the Timurid period, three languages, Persian, Turkish, and Arabic were in use. The major language of the period was Persian, the native language of the Tajik (Persian) component of society and the language of learning acquired by all literate and/or urban Turks. Persian served as the language of administration, history, belles lettres, and poetry." * {{cite web |url=http://www.iranicaonline.org/articles/central-asia-v|title=CENTRAL ASIA v. In the Mongol and Timurid Periodse|author=Bertold Spuler|publisher=[[Encyclopaedia Iranica]]|access-date=2017-09-14}} "Like his father, Olōğ Beg was entirely integrated into the Persian Islamic cultural circles, and during his reign Persian predominated as the language of high culture, a status that it retained in the region of Samarqand until the Russian revolution 1917&nbsp;... Ḥoseyn Bāyqarā encouraged the development of Persian literature and literary talent in every way possible&nbsp;... * Robert Devereux (ed.) "Muhakamat Al-Lughatain (Judgment of Two Languages)" Mir 'Ali Shir Nawāi; Leiden, [[E.J. Brill]] 1966: "Nawa'i also employs the curious argument that most Turks also spoke Persian but only a few Persians ever achieved fluency in Turkic. It is difficult to understand why he was impressed by this phenomenon, since the most obvious explanation is that Turks found it necessary, or at least advisable, to learn Persian – it was, after all, the official state language – while Persians saw no reason to bother learning which was, in their eyes, merely the uncivilized tongue of uncivilized nomadic tribesmen. * David J. Roxburgh. ''The Persian Album, 1400–1600: From Dispersal to Collection''. Yale University Press, 2005. pg 130: "Persian literature, especially poetry, occupied a central in the process of assimilation of Timurid elite to the Perso-Islamicate courtly culture, and so it is not surprising to find Baysanghur commissioned a new edition of Firdawsi's Shanama."</ref> *[[Цагаадайн хэл]] (угсаатны, утга зохиол)<ref name="homelanguage" /> * [[Араб хэл]] (шашин)<ref name="EI - Manz2" />}} | religion = ;{{nobold|Төрийн шашин}} :{{hlist|[[Суннит Ислам]]}} ;{{nobold|Бусад шашин}} :{{hlist|[[Арван хоёр шиизм]]|[[Исмаилизм]]|[[Зороастризм]]|[[Хиндү шашин|Хиндүизм]]|[[Хуруфизм]]|[[Дорнодын сүм|Несторианизм]]}} | currency = [[Танка (зоос)|Танка]] | title_leader = [[Төмөрийн династи|Эмир]] | leader1 = [[Доголон Төмөр|Төмөр]] (анхны) | leader2 = [[Бади аз-Заман Мирза|Бади аз-Заман]] (сүүлчийн) | year_leader1 = 1370–1405 | year_leader2 = 1506–1507 | stat_year1 = 1405 тоо.<ref>{{cite journal |last1=Turchin|first1=Peter|last2=Adams|first2=Jonathan M.|last3=Hall|first3=Thomas D | title = East-West Orientation of Historical Empires | journal = Journal of World-Systems Research|date=December 2006 |volume=12|issue=2 |page=222 |url =http://jwsr.pitt.edu/ojs/index.php/jwsr/article/view/369/381|access-date=2016-09-14 |issn= 1076-156X}}</ref><ref>{{cite journal|date=September 1997|title=Expansion and Contraction Patterns of Large Polities: Context for Russia|journal=[[International Studies Quarterly]]|volume=41|issue=3|at=p. 500|doi=10.1111/0020-8833.00053|author=Rein Taagepera|author-link=Rein Taagepera|jstor=2600793|url=http://www.escholarship.org/uc/item/3cn68807}}</ref> | stat_area1 = 4,400,000 }} [[Файл:Timurid Dynasty 821 - 873 (AH).png|thumb|250px|Төмөрийн эзэнт гүрэн хамгийн том нутагтай байх үеийн газрын зураг]] '''Төмөрийн эзэнт гүрэн''' бол XIV-XVI зууны үед Мавереннахр, [[Иран]], [[Өмнөд Кавказ|Өмнөд Кавказын]] бүс нутагт оршин тогтнож байсан улс юм. Энэ улсыг [[Монгол|Монголын]] [[Барулас]] овгийн эмир [[Доголон Төмөр|Төмөр]] байгуулжээ. Төмөрийн эзэнт гүрний хаад нь [[Өгэдэй хаан|Өгэдэй хааны]] угсааны Сюрьгатмишь, Махмуд нар байв. Эдгээр хаадыг [[Доголон Төмөр]] өргөмжилсөн бөгөөд ямар ч эрх мэдэлгүй бэлгэ тэмдгийн шинжтэй хаад байсан юм. Улсын бүх эрхийг Төмөр атгах бөгөөд эмир цолтойгоор улсаа удирдаж байлаа. Доголон Төмөрийн нас барсны дараа Төмөрийн эзэнт гүрэн эзлэгдсэн орнуудын ард түмний бослого, дотоодын тэмцлээс болж задран бутарчээ. XVI зууны эхэн үед [[Алтан Орд|Алтан ордны улсаас]] нүүж ирсэн узбекүүд Төмөрийн угсааныхныг бут цохисноор Төмөрийн эзэнт гүрэн бүрмөсөн мөхсөн болой. == Гарал үүсэл, угсаатны хамаарал == Төмөрийн эзэнт гүрний үүсэл нь [[Монгол үндэстэн|Монголын]] нүүдэлчин аймаг [[Барлас]]аас улбаатай бөгөөд тэд [[Чингис хаан]]ы армийн бүрэлдэхүүнд багтан тулалдаж явжээ.<ref>''"Timur"'', The Columbia Encyclopedia, Sixth Edition, 2001-05 Columbia University Press, ([http://www.bartleby.com/65/ti/Timur.html LINK])</ref><ref>"Consolidation & expansion of the Indo-Timurids", Encyclopedia Britannica, ([http://www.britannica.com/eb/article-26937/Islamic-world LINK])</ref> Монголчууд Төв Азийг эзэлсний дараа Барлас аймгийнхан одоогийн [[Узбекистан]]д суурьшиж нутгийн [[түрэг]]үүдтэй холилдсон тул Төмөрийн үед барласууд зарим талаар түрэгжсэн байв. Түүнчлэн Цагадайн улсын баруун хэсгийн [[Ислам]]ын шашинд орсон түрэг, монгол угсаатнууд Исламын шашин дэлгэрэхээс өмнө Төв Азид ноёрхож байсан [[Персийн нийгэм|Персийн соёлын]] нөлөөнд орсон байжээ.<ref name="Iranica2">B. Spuler, "Central Asia in the Mongol and Timurid periods", published in [[Encyclopædia Iranica]], Online Edition, 2006/7, ({{Webarchiv|url=http://www.iranica.com/newsite/search/searchpdf.isc?ReqStrPDFPath=/home/iranica/public_html/newsite/pdfarticles/v5_articles/central_asia/mongol_and_timurid_periods&OptStrLogFile=/home/iranica/public_html/newsite/logs/pdfdownload.html |wayback=20090224083111 |text=LINK |archiv-bot=2024-02-08 23:20:46 InternetArchiveBot }}): ''"...&nbsp;Like his father, Olōğ Beg was entirely integrated into the Persian Islamic cultural circles, and during his reign Persian predominated as the language of high culture, a status that it retained in the region of Samarqand until the Russian revolution 1917 [...] Ḥoseyn Bāyqarā encouraged the development of Persian literature and literary talent in every way possible ..."''</ref>. Персийн утга зохиол нь Төмөрийн эзэнт гүрний элит хэсгийнхнийг Перс-Исламын соёлд ороход нь нөлөөлж байв.<ref>David J. Roxburgh. The Persian Album, 1400-1600: From Dispersal to Collection. Yale University Press, 2005. pg 130: "Persian literature, especially poetry, occupied a central in the process of assimilation of Timurid elite to the Perso-Islamicate courtly culture, and so it is not surprising to find Baysanghur commissioned a new edition of Firdawsi's Shanama</ref> Төмөрийн улсын ордны эмэгтэйчүүд монгол ёс заншилтай байсан ба Төмөр хааны үед албан хэрэгцээнд монгол, түрэг аль аль хэлийг ашигладаг, монгол бичгээр захиа бичин илгээдэг байв.<ref name="Майдар">Д.Майдар, "Чингис хаан ба Монголын их гүрэн" 1969</ref> Мавереннахрын монголчууд өөр угсаатны ёс заншилд орон монгол соёлоо гээж эхэлсэн боловч бүрмөсөн уусаагүй байв. Дундад зууны монгол эрчүүд гэзэг тавьдаг заншилтай байсан ба Төмөр хаан хүүгээ шийтгэхдээ гэзгийг нь тайрсан нь хүүгээ монголд үнэнч бус байсан гэж үзэж байсныг нь илэрхийлж байжээ.<ref name="Майдар"/> Төмөр хаан Чингис хааныг ихэд хүндлэн биширдэг байсан төдийгүй өөрийн бүх амьдрал, үйл хэргээ Чингисийн улсийн сүр хүчийг дахин сэргээн тогтоохын төлөө зориулжээ. Энэ нь саяхан байгуулагдаад бутарсан ИМУ-н сүр хүчийг хүмүүс хараахан мартаагүй мөн Төмөр өөрөө монголын барлас овгийн хүн байсантай холбоотой юм. Тэр Чингисийн зарлиг, ИМУ-н хууль цаазыг дээдлэн хүндэтгэж өөрийн улсад хэрэгжүүлж байв. Хожим Төмөрийн улсаас тасран байгуулагдсан [[Их Могол Улс]]ад монгол ёс заншлаа даган мөрдөхөө больсон бол Төмөр хааны хувьд лалын шашинд орсон ч монгол ёс заншлаа даган мөрдөж монгол гарлаараа бахархдаг байв. Бутралын үеийн Монгол улс, Төмөрийн улс хоёр найрсаг харилцаатай байжээ. [[Өлзийтөмөр хаан|Буняшир]] хаан болохоосоо өмнө Төмөр хааны ордонд байсан байдаг. Төмөрийн улсыг заримдаа монгол улс гэж бичсэн байдаг бол зарим тохиолдолд түрэг улс гэж бичсэн байдаг. [[Моголистан]], Төмөрийн зарим монголчуудыг 16-р зууны сүүл хүртэл монгол хэлээрээ ярьсан хэвээр байсан байж магадгүй гэж зарим эрдэмтэд таамагладаг. Эрдэмтэд Төмөрийн улсыг монголчуудын эсвэл түрэгүүдийн улс гэсэн зөрүүтэй байр суурь баримталдаг. Төмөрийн улс хэдийгээр монгол гаралтай улс ч 14-р зууны дунд үед [[Баруун Цагаадайн улс]]ын монголчууд буюу Мавереннахр дахь монголчууд нилээд түрэгжсэн байсан учир зарим эрдэмтэд энэ улсыг түрэгүүдийн улсад хамааруулдаг байна. == Байгуулагдсан нь == {{Гол|Доголон Төмөр}} Төмөр [[Мавереннахр]] буюу Трансоксиан (одоогийн Узбекистан, [[Тажикистан]], [[Туркменистан]]ы ихэнх хэсэг) болон [[Хорасан]]ы (одоогийн [[Иран]], [[Афганистан]]) ихэнх хэсгийг 1363 оноос эхлэн бусад ноёдтой хүч хавсран ([[Самарканд]]ийг 1366 онд, [[Балх]]ийг 1369 онд) мэдэлдээ оруулж, 1370 он гэхэд захирагчаар нь өргөмжлөгджээ. Албан ёсоор бол Монголын [[Цагадайн улс]]ын нэрээр үйл ажиллагаа явуулж байсан Төмөр Мавереннахр, [[Хорезм]]ыг дагаар оруулж, 1380 онд баруун тийш аян дайн хийв. 1389 онд Картидуудыг [[Херат]]аас үлдэн хөөж, 1382 оноос [[Персийн эзэнт гүрэн|Персийн]] нутаг руу түрж эхэлжээ ([[Исфахан]]ыг 1387 онд эзэлж, 1393 онд [[Музаффарид]]уудыг [[Шираз]]аас зайлуулж, [[Жалайрид]]уудаас [[Багдад]]ыг авсан). 1394/95 онд тэр [[Алтан Орд]] руу довтолж, [[Кавказ]]ад өөрийн засаглалыг тогтоон, улмаар 1398 онд одоогийн Пакистан, Энэтхэгийн нутаг дахь [[Мултан]], [[Дипалпур]]ыг дагаар оруулжээ. 1400/01 онд [[Алеппо]], [[Дамаск]], зүүн [[Анатолиа]]г эзлэн авч, 1401 онд Багдадыг сүйтгэж, [[Анкарагийн тулалдаан|1402 онд Османуудаас Анкараг булаан авав]]. Тэр Самаркандыг гол нийслэлээ болгосон бөгөөд түүний аян дайнаар ойролцоогоор 17 сая хүн үрэгдсэн гэдэг.<ref>[http://users.erols.com/mwhite28/warstat0.htm#Timur Selected Death Tolls: Timur Lenk (1369–1405)]</ref> 1506 онд Төмөрийн эзэнт гүрэн унасны дараа аавын талаасаа [[Доголон Төмөр|Төмөрийн]], эхийн талаасаа [[Чингис хаан]]ы удмын [[Бабур]] 1526 онд Афганистан, Энэтхэгт [[Их Монгол Улс|Моголын эзэнт гүрэн]]г байгуулсан түүхтэй. 17-р зуун гэхэд Моголын эзэнт гүрэн Энэтхэгийн ихэнх нутгийг хяналтдаа байлгаж байсан боловч 18-р зуунд хүч нь суларч Английн нөлөөнд орж эхэлжээ. 1857 онд [[II Бахадур Шах]] Энэтхэгийн бүх хүчийг нэгтгэж англичуудын эсрэг тулалдсан ч ялагдаж [[Бирм]] рүү цөлөгдсөнөөр Энэтхэгийн хойг бүхэлдээ [[Британийн эзэнт гүрэн|Британийн эзэнт гүрн]]ий мэдэлд орж Их Могол Улс бүрмөсөн мөхжээ. Төмөрийн эзэнт гүрний явуулсан дайн тулаануудын үр дүнд Персийн соёлын төв нь Самарканд, Херат болон хувирч, Төмөрийн эзэнт гүрний хүч чадлын билэг тэмдэг болон мандаж байв.<ref name="Columbia">{{cite encyclopedia | encyclopedia = The Columbia Encyclopedia | title = Timurids | url = http://www.bartleby.com/65/ti/Timurids.html | edition = Sixth | publisher = [[Columbia University]] | location = New York City |accessdate=2006-11-08}}</ref> == Соёл == Төмөрийн эзэнт гүрэн нь хэдийгээр Монголын<ref name="UNESCO">M.S. Asimov & [[Clifford Edmund Bosworth|C. E. Bosworth]], ''History of Civilizations of Central Asia'', [[UNESCO]] Regional Office, 1998, ISBN 92-3-103467-7, p. 320: ''"...&nbsp;One of his followers was [...] Timur of the Barlas tribe. This Mongol tribe had settled [...] in the valley of Kashka Darya, intermingling with the Turkish population, adopting their religion (Islam) and gradually giving up its own nomadic ways, like a number of other Mongol tribes in Transoxania ..."''</ref> Барлас овгоос гаралтай ч Туркестан, Хорасанд төвлөрсөн, түрэг, [[Персийн соёл]]ын нөлөөнд орсон<ref>[[:en:Muhakamat al-Lughatayn|Muhakamat al-Lughatayn]]</ref><ref name=Iranica2 /><ref name="Iranica">{{cite encyclopedia | last = Lehmann | first = F. | encyclopedia = [[Encyclopædia Iranica]] | title = Zaher ud-Din Babor&nbsp;— Founder of Mughal empire | url = http://www.iranica.com/newsite/search/searchpdf.isc?ReqStrPDFPath=/home/iranica/public_html/newsite/pdfarticles/v3_articles/babor_zahir-al-din_mohammad&OptStrLogFile=/home/iranica/public_html/newsite/logs/pdfdownload.html | accessdate = 2006-11-07 | edition = Online | publisher = [[Columbia University]] Center for Iranian (Persian) Studies | location = New York City | pages = 320–323 | quote = "...&nbsp;''His origin, milieu, training, and culture were steeped in Persian culture and so Babor was largely responsible for the fostering of this culture by his descendants, the Mughals of India, and for the expansion of Persian cultural influence in the Indian subcontinent, with brilliant literary, artistic, and historiographical results'' ..." }}</ref>, [[Ислам]]ын шашинтай улс байжээ. == Эшлэл == {{Reflist}} == Гадаад холбоос == *[http://www.britannica.com/EBchecked/topic/596414/Timurid-dynasty#md-media-strip-tab-lists-content britannica.com] [[Ангилал:Афганистаны түүх]] [[Ангилал:Узбекистаны түүх]] [[Ангилал:Төмөрийн улс| ]] [[Ангилал:Исламын хант улс]] [[Ангилал:Төв Азийн түүх]] [[Ангилал:Перс]] [[Ангилал:1370 он]] 9kvjxyy9p5i49v10aypk7x1vawbyqtr 823247 823214 2025-06-28T04:03:05Z InternetArchiveBot 70653 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5 823247 wikitext text/x-wiki {{Short description|Central Asian Turco-Mongol empire (1370–1507)}} {{Инфобокс түүхэн улс | native_name = {{lang|fa|{{Nastaliq|گورکانیان}}}}<br />''Гүркания'' | national_motto = <br />[[Persian language|Persian]]:{{lang|fa|{{Nastaliq|راستى رستى}}}}<br />''Rāstī rustī''<br />"In rectitude lies salvation" | conventional_long_name = Төмөрийн эзэнт гүрэн | common_name = Төмөрийн | era = [[Дундад зууны сүүл үе]] | status = [[Эмират]] | government_type = [[Хэмжээгүй эрхт хаант засаг]] | area_km2 = | year_start = 1370 | date_start = | year_end = 1507 | event_pre = [[Доголон Төмөр|Төмөр]] [[Төмөрийн байлдан дагуулалт, довтолгоо|байлдан дагуулалтаа]] эхлүүлэв | date_pre = 1363 | event_start = Төмөрийн эзэнт гүрэн байгуулагдав | event1 = Баруун зүгийн тэлэлт эхлэв | date_event1 = 1380 | event2 = [[Анкарагийн тулалдаан]] | date_event2 = 7 сарын 20, 1402 | event3 = [[Самарканд]]ын уналт | date_event3 = 1505 | event_end = [[Херат]]ын уналт | event_post = [[Их Могол Улс|Моголын эзэнт гүрэн байгуулагдав]] | date_post = 1526 | image_coat = <!-- DO NOT REPLACE this documented "Three annulets" symbol with false, conjectural or original research flags of the Timurids, such as this one: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/archive/6/6c/20230329042531%21Timurid.svg , which is falsely claimed to be from the Catalan Atlas. See paragraph "Symbols of the state" hereunder for details -->Three annulets symbol of the Timurid Empire.png | coa_size = 100 | coat_alt = Гурван цагираг сүлд | symbol_type = [[Доголон Төмөр|Төмөр]]ийн "Гурван цагираг" [[тамга]] тэмдэг.<ref>Coinage of Timur with "Three annulets" symbol (1393-1405): [[File:Coinage of Timur with 3 annulets symbol. Shaykh abu-Ishaq (Kazirun) mint. Undated, circa AH 795-807 AD 1393-1405.jpg|70px]]</ref><ref>{{cite book |last1=Bloom |first1=Jonathan |last2=Blair |first2=Sheila S. |title=Grove Encyclopedia of Islamic Art & Architecture: Three-Volume Set |date=14 May 2009 |publisher=OUP USA |isbn=978-0-19-530991-1 |page=426 |url=https://books.google.com/books?id=un4WcfEASZwC&pg=PA426 |language=en| quote="Coinage issued by the Timurid dynasty (r. 1370-1506) comprised various silver coins and several coppers, most often anonymous, although some coppers struck in the name of Timur 1370–1405; here called amīr) have a tamghā of three annulets prominently on the reverse."}}</ref><ref>{{cite journal |last1=Kadoi |first1=Yuka |title=On the Timurid flag |journal=Beiträge zur islamischen Kunst und Archäologie |date=2010 |volume=2 |pages=144, 149, 159 Fig.5 |url=https://www.academia.edu/17410816}}</ref> | flag_border = no | image_map = Timurid Empire at its greatest extent in February 1405.png | image_map_caption = [[Доголон Төмөр|Төмөр]]ийн үеийн газар нутаг | image_map_size = 300 | demonym = | p1 = Цагаадайн Улс | p2 = Суфи гүрэн | p3 = Жалайрын улс | p4 = Курт улс | p5 = Музаффарид | p6 = Сарбадар | p7 = Марашичууд | p8 = Афрасияб | p9 = Кара-Коюнлу | p10 = Гүржийн хаант улс | s1 = Бухарын хант улс | s2 = Сефевийн улс | s3 = Хивын ханлиг | s4 = Кара-Коюнлу | s5 = Ак-Коюнлу | s6 = Их Могол Улс | s7 = Гүржийн хаант улс | capital = {{plainlist| *[[Самарканд]] (1370–1405) *[[Херат]] (1405–1507)}} | common_languages = {{plainlist| *[[Перс хэл]] (албан ёсны, шүүх, дээд утга зохиол, лингва франка, засаг захиргаа)<ref> * Manz, Beatrice Forbes (1999). ''The Rise and Rule of Tamerlane''. [[Cambridge University Press]], p.109. {{ISBN|0-521-63384-2}}. {{google books|2xDm2DCPRKMC|Limited preview}}. [https://books.google.com/books?id=2xDm2DCPRKMC&pg=PA109 p.109]. "In almost all the territories which Temür incorporated into his realm Persian was the primary language of administration and literary culture. Thus the language of the settled '[[divan]]' was Persian." * B.F. Manz, W.M. Thackston, D.J. Roxburgh, L. Golombek, L. Komaroff, R.E. Darley-Doran. "Timurids" [[Encyclopaedia of Islam]] [[Brill Publishers]] 2007; "During the Timurid period, three languages, Persian, Turkish, and Arabic were in use. The major language of the period was Persian, the native language of the Tajik (Persian) component of society and the language of learning acquired by all literate and/or urban Turks. Persian served as the language of administration, history, belles lettres, and poetry." * {{cite web |url=http://www.iranicaonline.org/articles/central-asia-v|title=CENTRAL ASIA v. In the Mongol and Timurid Periodse|author=Bertold Spuler|publisher=[[Encyclopaedia Iranica]]|access-date=2017-09-14}} "Like his father, Olōğ Beg was entirely integrated into the Persian Islamic cultural circles, and during his reign Persian predominated as the language of high culture, a status that it retained in the region of Samarqand until the Russian revolution 1917&nbsp;... Ḥoseyn Bāyqarā encouraged the development of Persian literature and literary talent in every way possible&nbsp;... * Robert Devereux (ed.) "Muhakamat Al-Lughatain (Judgment of Two Languages)" Mir 'Ali Shir Nawāi; Leiden, [[E.J. Brill]] 1966: "Nawa'i also employs the curious argument that most Turks also spoke Persian but only a few Persians ever achieved fluency in Turkic. It is difficult to understand why he was impressed by this phenomenon, since the most obvious explanation is that Turks found it necessary, or at least advisable, to learn Persian – it was, after all, the official state language – while Persians saw no reason to bother learning which was, in their eyes, merely the uncivilized tongue of uncivilized nomadic tribesmen. * David J. Roxburgh. ''The Persian Album, 1400–1600: From Dispersal to Collection''. Yale University Press, 2005. pg 130: "Persian literature, especially poetry, occupied a central in the process of assimilation of Timurid elite to the Perso-Islamicate courtly culture, and so it is not surprising to find Baysanghur commissioned a new edition of Firdawsi's Shanama."</ref> *[[Цагаадайн хэл]] (угсаатны, утга зохиол)<ref name="homelanguage" /> * [[Араб хэл]] (шашин)<ref name="EI - Manz2" />}} | religion = ;{{nobold|Төрийн шашин}} :{{hlist|[[Суннит Ислам]]}} ;{{nobold|Бусад шашин}} :{{hlist|[[Арван хоёр шиизм]]|[[Исмаилизм]]|[[Зороастризм]]|[[Хиндү шашин|Хиндүизм]]|[[Хуруфизм]]|[[Дорнодын сүм|Несторианизм]]}} | currency = [[Танка (зоос)|Танка]] | title_leader = [[Төмөрийн династи|Эмир]] | leader1 = [[Доголон Төмөр|Төмөр]] (анхны) | leader2 = [[Бади аз-Заман Мирза|Бади аз-Заман]] (сүүлчийн) | year_leader1 = 1370–1405 | year_leader2 = 1506–1507 | stat_year1 = 1405 тоо.<ref>{{cite journal |last1=Turchin|first1=Peter|last2=Adams|first2=Jonathan M.|last3=Hall|first3=Thomas D | title = East-West Orientation of Historical Empires | journal = Journal of World-Systems Research|date=December 2006 |volume=12|issue=2 |page=222 |url =http://jwsr.pitt.edu/ojs/index.php/jwsr/article/view/369/381|access-date=2016-09-14 |issn= 1076-156X}}</ref><ref>{{cite journal|date=September 1997|title=Expansion and Contraction Patterns of Large Polities: Context for Russia|journal=[[International Studies Quarterly]]|volume=41|issue=3|at=p. 500|doi=10.1111/0020-8833.00053|author=Rein Taagepera|author-link=Rein Taagepera|jstor=2600793|url=http://www.escholarship.org/uc/item/3cn68807}}</ref> | stat_area1 = 4,400,000 }} [[Файл:Timurid Dynasty 821 - 873 (AH).png|thumb|250px|Төмөрийн эзэнт гүрэн хамгийн том нутагтай байх үеийн газрын зураг]] '''Төмөрийн эзэнт гүрэн''' бол XIV-XVI зууны үед Мавереннахр, [[Иран]], [[Өмнөд Кавказ|Өмнөд Кавказын]] бүс нутагт оршин тогтнож байсан улс юм. Энэ улсыг [[Монгол|Монголын]] [[Барулас]] овгийн эмир [[Доголон Төмөр|Төмөр]] байгуулжээ. Төмөрийн эзэнт гүрний хаад нь [[Өгэдэй хаан|Өгэдэй хааны]] угсааны Сюрьгатмишь, Махмуд нар байв. Эдгээр хаадыг [[Доголон Төмөр]] өргөмжилсөн бөгөөд ямар ч эрх мэдэлгүй бэлгэ тэмдгийн шинжтэй хаад байсан юм. Улсын бүх эрхийг Төмөр атгах бөгөөд эмир цолтойгоор улсаа удирдаж байлаа. Доголон Төмөрийн нас барсны дараа Төмөрийн эзэнт гүрэн эзлэгдсэн орнуудын ард түмний бослого, дотоодын тэмцлээс болж задран бутарчээ. XVI зууны эхэн үед [[Алтан Орд|Алтан ордны улсаас]] нүүж ирсэн узбекүүд Төмөрийн угсааныхныг бут цохисноор Төмөрийн эзэнт гүрэн бүрмөсөн мөхсөн болой. == Гарал үүсэл, угсаатны хамаарал == Төмөрийн эзэнт гүрний үүсэл нь [[Монгол үндэстэн|Монголын]] нүүдэлчин аймаг [[Барлас]]аас улбаатай бөгөөд тэд [[Чингис хаан]]ы армийн бүрэлдэхүүнд багтан тулалдаж явжээ.<ref>''"Timur"'', The Columbia Encyclopedia, Sixth Edition, 2001-05 Columbia University Press, ([http://www.bartleby.com/65/ti/Timur.html LINK])</ref><ref>"Consolidation & expansion of the Indo-Timurids", Encyclopedia Britannica, ([http://www.britannica.com/eb/article-26937/Islamic-world LINK])</ref> Монголчууд Төв Азийг эзэлсний дараа Барлас аймгийнхан одоогийн [[Узбекистан]]д суурьшиж нутгийн [[түрэг]]үүдтэй холилдсон тул Төмөрийн үед барласууд зарим талаар түрэгжсэн байв. Түүнчлэн Цагадайн улсын баруун хэсгийн [[Ислам]]ын шашинд орсон түрэг, монгол угсаатнууд Исламын шашин дэлгэрэхээс өмнө Төв Азид ноёрхож байсан [[Персийн нийгэм|Персийн соёлын]] нөлөөнд орсон байжээ.<ref name="Iranica2">B. Spuler, "Central Asia in the Mongol and Timurid periods", published in [[Encyclopædia Iranica]], Online Edition, 2006/7, ({{Webarchiv|url=http://www.iranica.com/newsite/search/searchpdf.isc?ReqStrPDFPath=/home/iranica/public_html/newsite/pdfarticles/v5_articles/central_asia/mongol_and_timurid_periods&OptStrLogFile=/home/iranica/public_html/newsite/logs/pdfdownload.html |wayback=20090224083111 |text=LINK |archiv-bot=2024-02-08 23:20:46 InternetArchiveBot }}): ''"...&nbsp;Like his father, Olōğ Beg was entirely integrated into the Persian Islamic cultural circles, and during his reign Persian predominated as the language of high culture, a status that it retained in the region of Samarqand until the Russian revolution 1917 [...] Ḥoseyn Bāyqarā encouraged the development of Persian literature and literary talent in every way possible ..."''</ref>. Персийн утга зохиол нь Төмөрийн эзэнт гүрний элит хэсгийнхнийг Перс-Исламын соёлд ороход нь нөлөөлж байв.<ref>David J. Roxburgh. The Persian Album, 1400-1600: From Dispersal to Collection. Yale University Press, 2005. pg 130: "Persian literature, especially poetry, occupied a central in the process of assimilation of Timurid elite to the Perso-Islamicate courtly culture, and so it is not surprising to find Baysanghur commissioned a new edition of Firdawsi's Shanama</ref> Төмөрийн улсын ордны эмэгтэйчүүд монгол ёс заншилтай байсан ба Төмөр хааны үед албан хэрэгцээнд монгол, түрэг аль аль хэлийг ашигладаг, монгол бичгээр захиа бичин илгээдэг байв.<ref name="Майдар">Д.Майдар, "Чингис хаан ба Монголын их гүрэн" 1969</ref> Мавереннахрын монголчууд өөр угсаатны ёс заншилд орон монгол соёлоо гээж эхэлсэн боловч бүрмөсөн уусаагүй байв. Дундад зууны монгол эрчүүд гэзэг тавьдаг заншилтай байсан ба Төмөр хаан хүүгээ шийтгэхдээ гэзгийг нь тайрсан нь хүүгээ монголд үнэнч бус байсан гэж үзэж байсныг нь илэрхийлж байжээ.<ref name="Майдар"/> Төмөр хаан Чингис хааныг ихэд хүндлэн биширдэг байсан төдийгүй өөрийн бүх амьдрал, үйл хэргээ Чингисийн улсийн сүр хүчийг дахин сэргээн тогтоохын төлөө зориулжээ. Энэ нь саяхан байгуулагдаад бутарсан ИМУ-н сүр хүчийг хүмүүс хараахан мартаагүй мөн Төмөр өөрөө монголын барлас овгийн хүн байсантай холбоотой юм. Тэр Чингисийн зарлиг, ИМУ-н хууль цаазыг дээдлэн хүндэтгэж өөрийн улсад хэрэгжүүлж байв. Хожим Төмөрийн улсаас тасран байгуулагдсан [[Их Могол Улс]]ад монгол ёс заншлаа даган мөрдөхөө больсон бол Төмөр хааны хувьд лалын шашинд орсон ч монгол ёс заншлаа даган мөрдөж монгол гарлаараа бахархдаг байв. Бутралын үеийн Монгол улс, Төмөрийн улс хоёр найрсаг харилцаатай байжээ. [[Өлзийтөмөр хаан|Буняшир]] хаан болохоосоо өмнө Төмөр хааны ордонд байсан байдаг. Төмөрийн улсыг заримдаа монгол улс гэж бичсэн байдаг бол зарим тохиолдолд түрэг улс гэж бичсэн байдаг. [[Моголистан]], Төмөрийн зарим монголчуудыг 16-р зууны сүүл хүртэл монгол хэлээрээ ярьсан хэвээр байсан байж магадгүй гэж зарим эрдэмтэд таамагладаг. Эрдэмтэд Төмөрийн улсыг монголчуудын эсвэл түрэгүүдийн улс гэсэн зөрүүтэй байр суурь баримталдаг. Төмөрийн улс хэдийгээр монгол гаралтай улс ч 14-р зууны дунд үед [[Баруун Цагаадайн улс]]ын монголчууд буюу Мавереннахр дахь монголчууд нилээд түрэгжсэн байсан учир зарим эрдэмтэд энэ улсыг түрэгүүдийн улсад хамааруулдаг байна. == Байгуулагдсан нь == {{Гол|Доголон Төмөр}} Төмөр [[Мавереннахр]] буюу Трансоксиан (одоогийн Узбекистан, [[Тажикистан]], [[Туркменистан]]ы ихэнх хэсэг) болон [[Хорасан]]ы (одоогийн [[Иран]], [[Афганистан]]) ихэнх хэсгийг 1363 оноос эхлэн бусад ноёдтой хүч хавсран ([[Самарканд]]ийг 1366 онд, [[Балх]]ийг 1369 онд) мэдэлдээ оруулж, 1370 он гэхэд захирагчаар нь өргөмжлөгджээ. Албан ёсоор бол Монголын [[Цагадайн улс]]ын нэрээр үйл ажиллагаа явуулж байсан Төмөр Мавереннахр, [[Хорезм]]ыг дагаар оруулж, 1380 онд баруун тийш аян дайн хийв. 1389 онд Картидуудыг [[Херат]]аас үлдэн хөөж, 1382 оноос [[Персийн эзэнт гүрэн|Персийн]] нутаг руу түрж эхэлжээ ([[Исфахан]]ыг 1387 онд эзэлж, 1393 онд [[Музаффарид]]уудыг [[Шираз]]аас зайлуулж, [[Жалайрид]]уудаас [[Багдад]]ыг авсан). 1394/95 онд тэр [[Алтан Орд]] руу довтолж, [[Кавказ]]ад өөрийн засаглалыг тогтоон, улмаар 1398 онд одоогийн Пакистан, Энэтхэгийн нутаг дахь [[Мултан]], [[Дипалпур]]ыг дагаар оруулжээ. 1400/01 онд [[Алеппо]], [[Дамаск]], зүүн [[Анатолиа]]г эзлэн авч, 1401 онд Багдадыг сүйтгэж, [[Анкарагийн тулалдаан|1402 онд Османуудаас Анкараг булаан авав]]. Тэр Самаркандыг гол нийслэлээ болгосон бөгөөд түүний аян дайнаар ойролцоогоор 17 сая хүн үрэгдсэн гэдэг.<ref>[http://users.erols.com/mwhite28/warstat0.htm#Timur Selected Death Tolls: Timur Lenk (1369–1405)]</ref> 1506 онд Төмөрийн эзэнт гүрэн унасны дараа аавын талаасаа [[Доголон Төмөр|Төмөрийн]], эхийн талаасаа [[Чингис хаан]]ы удмын [[Бабур]] 1526 онд Афганистан, Энэтхэгт [[Их Монгол Улс|Моголын эзэнт гүрэн]]г байгуулсан түүхтэй. 17-р зуун гэхэд Моголын эзэнт гүрэн Энэтхэгийн ихэнх нутгийг хяналтдаа байлгаж байсан боловч 18-р зуунд хүч нь суларч Английн нөлөөнд орж эхэлжээ. 1857 онд [[II Бахадур Шах]] Энэтхэгийн бүх хүчийг нэгтгэж англичуудын эсрэг тулалдсан ч ялагдаж [[Бирм]] рүү цөлөгдсөнөөр Энэтхэгийн хойг бүхэлдээ [[Британийн эзэнт гүрэн|Британийн эзэнт гүрн]]ий мэдэлд орж Их Могол Улс бүрмөсөн мөхжээ. Төмөрийн эзэнт гүрний явуулсан дайн тулаануудын үр дүнд Персийн соёлын төв нь Самарканд, Херат болон хувирч, Төмөрийн эзэнт гүрний хүч чадлын билэг тэмдэг болон мандаж байв.<ref name="Columbia">{{cite encyclopedia | encyclopedia = The Columbia Encyclopedia | title = Timurids | url = http://www.bartleby.com/65/ti/Timurids.html | edition = Sixth | publisher = [[Columbia University]] | location = New York City |accessdate=2006-11-08}}</ref> == Соёл == Төмөрийн эзэнт гүрэн нь хэдийгээр Монголын<ref name="UNESCO">M.S. Asimov & [[Clifford Edmund Bosworth|C. E. Bosworth]], ''History of Civilizations of Central Asia'', [[UNESCO]] Regional Office, 1998, ISBN 92-3-103467-7, p. 320: ''"...&nbsp;One of his followers was [...] Timur of the Barlas tribe. This Mongol tribe had settled [...] in the valley of Kashka Darya, intermingling with the Turkish population, adopting their religion (Islam) and gradually giving up its own nomadic ways, like a number of other Mongol tribes in Transoxania ..."''</ref> Барлас овгоос гаралтай ч Туркестан, Хорасанд төвлөрсөн, түрэг, [[Персийн соёл]]ын нөлөөнд орсон<ref>[[:en:Muhakamat al-Lughatayn|Muhakamat al-Lughatayn]]</ref><ref name=Iranica2 /><ref name="Iranica">{{cite encyclopedia | last = Lehmann | first = F. | encyclopedia = [[Encyclopædia Iranica]] | title = Zaher ud-Din Babor&nbsp;— Founder of Mughal empire | url = http://www.iranica.com/newsite/search/searchpdf.isc?ReqStrPDFPath=/home/iranica/public_html/newsite/pdfarticles/v3_articles/babor_zahir-al-din_mohammad&OptStrLogFile=/home/iranica/public_html/newsite/logs/pdfdownload.html | accessdate = 2006-11-07 | edition = Online | publisher = [[Columbia University]] Center for Iranian (Persian) Studies | location = New York City | pages = 320–323 | quote = "...&nbsp;''His origin, milieu, training, and culture were steeped in Persian culture and so Babor was largely responsible for the fostering of this culture by his descendants, the Mughals of India, and for the expansion of Persian cultural influence in the Indian subcontinent, with brilliant literary, artistic, and historiographical results'' ..." }} {{Webarchiv|url=http://www.iranica.com/newsite/search/searchpdf.isc?ReqStrPDFPath=/home/iranica/public_html/newsite/pdfarticles/v3_articles/babor_zahir-al-din_mohammad&OptStrLogFile=/home/iranica/public_html/newsite/logs/pdfdownload.html |wayback=20071013213643 |text=Zaher ud-Din Babor — Founder of Mughal empire |archiv-bot=2025-06-28 04:03:04 InternetArchiveBot }}</ref>, [[Ислам]]ын шашинтай улс байжээ. == Эшлэл == {{Reflist}} == Гадаад холбоос == *[http://www.britannica.com/EBchecked/topic/596414/Timurid-dynasty#md-media-strip-tab-lists-content britannica.com] [[Ангилал:Афганистаны түүх]] [[Ангилал:Узбекистаны түүх]] [[Ангилал:Төмөрийн улс| ]] [[Ангилал:Исламын хант улс]] [[Ангилал:Төв Азийн түүх]] [[Ангилал:Перс]] [[Ангилал:1370 он]] 167ouou2gvzr6x77ptlvt4gkzfsauxu 0 19445 823207 785473 2025-06-27T14:22:16Z InternetArchiveBot 70653 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5 823207 wikitext text/x-wiki {{Инфобокс Тамирчин |нэр =Жэк Лавлок |бүтэн нэр =Жон "Жэк" Эдвард Лавлок |зураг = |хэмжээ = |зургийн тайлбар = |спорт =[[Хөнгөн атлетик]] |улс ={{NZL}} |төрсөн огноо ={{Birth date|mf=y|1910|1|5}} |төрсөн газар =[[Крашингтон]], Шинэ Зеланд |нас барсан огноо ={{Death date and age|1949|12|28|1910|1|5}} |нас барсан газар =[[Нью-Йорк хот|Нью-Йорк]] |медалиудыг үзүүлэх =тийм |медалийн загварууд ={{МедальТэмцээн|[[Зуны олимп]]}} {{МедальАлт|[[Берлиний олимп|Берлин 1936]]|1500 м}} }} '''Жон "Жэк" Эдвард Лавлок''' ({{lang-en|John ("Jack") Edward Lovelock}}, 1910 оны 1 сарын 5 &ndash; 1949 оны 12 сарын 28) нь [[Шинэ Зеланд]]ын [[хөнгөн атлетик]]ч, [[Берлиний олимп|1936 оны зуны олимпын]] [[1500 метрийн гүйлт]]ийн аварга тамирчин юм. [[Рийфтон]] хотын ойролцоох [[Крашингтон]]д, [[Англи]]йн цагаачийн хүү болон мэндэлсэн Лавлок [[Тимару Хөвгүүдийн Ахлах Сургууль]]д байхаасаа спортын авъяас нь илэрчээ. Тэрээр [[Отагогийн Их Сургууль]]д анагаах ухааны мэргэжлээр суралцах хугацаандаа их сургуулийн багийнхантайгаа хамт Шинэ Зеландын 1 милийн гүйлтийн аварга болжээ. 1931 онд [[Оксфордын Их Сургууль|Оксфордын]] [[Эксетер Коллеж]]ид [[Родес тэтгэлэг]]т оюутан болж, эмч болсон байна. 1932 онд Британийн Эзэнт Гүрний 1 милийн зайн гүйлтийн дээд амжилтыг тогтоосон Лавлок [[Лос-Анжелесын олимп (1932 он)|Лос-Анжелесын олимпод]] оролцож, эрэгтэйчүүдийн 1500 метрийн гүйлтийн төрөлд 7-р байр эзэлжээ. Дараагийн жил нь Принстонд 1 милийн [[дэлхийн дээд амжилт]]ыг 4:07.6 болгож ахиулсан. [[1934 оны Британийн Эзэнт Гүрний наадам|1934]] онд Лавлок [[Британийн Эзэнт Гүрний наадам]]д 1 милийн зайн аварга болжээ. 1936 оны [[Берлиний олимп]]ын 1500 метрийн гүйлтийн төрөлд дэлхийн дээд амжилт (3:47.8) тогтоон түрүүлсэн. ==Хожмын амьдрал== Тэрээр 1945 онд Синтиа Жэймс гэдэг бүсгүйтэй гэрлэж, 2 охинтой болжээ. Жилийн дараа Нью-Йорк дахь Манхаттан Эмнэлэгт ажиллаж эхлэв. Харамсалтай нь 1949 оны 12 сарын 28-нд Чөрч Авенью өртөөнд галт тэрэг хүлээн зогсч байгаад шахцалдааны улмаас зам руу унаж, галт тэргэнд дайруулан нас нөгчжээ. Тэр өдөр нь эхнэр лүүгээ залгаж, бие нь сайн биш байгаа тул эрт харина гэж хэлээд гарсан нь тэр байлаа<ref>Matthews, Peter a.o. (1993) ''The Guinness International Who's Who of Sport'' Guinness Publishing Ltd ISBN 0-85112-980-3</ref><ref>*Megede, Ekkehard zur (1970) ''Die Geschichte der olympischen Leichtathletik - Band 1: 1896-1936'' Verlag Bartels & Wernitz KG</ref>. ==Дурсгал== 1990 онд [[Шинэ Зеланд]]ын шуудангийн алба Лавлок [[Жорж Нэпиа]] нарын дүрстэй марк гаргасан<ref>Stanley Gibbons stamp numbers 1559, 1560 and MS1561</ref>. 2002 онд түүний хөшөө төрөлх Тимару Хөвгүүдийн Ахлах Сургуулийн өмнө сүндэрлэжээ<ref>[http://www.nzhistory.net.nz/people/jack-lovelock "Jack Lovelock"], New Zealand Ministry for Culture and Heritage</ref>. Лавлокийн тухай олон ном, кино бий. == Намтрын ном == *''The Legend of Lovelock'' by Norman Harris, A.H. & A.W. Reed, Wellington, New Zealand, 1964 *''Lovelock: New Zealand's Olympic gold miler'' by Christopher Tobin, Dunedin, 1984 *''Jack Lovelock - Athlete & Doctor'' by Dr Graeme Woodfield, Wellington, 2007 *''As If Running on Air: The Journals of Jack Lovelock'' edited by David Colquhoun, Wellington 2008 *''Conquerors of Time'' by Lynn McConnell, London, 2009 *''Lovelock'' by [[James McNeish]] == Эшлэл == {{Reflist}} == Цахим холбоос == * [http://www.sports-reference.com/olympics/athletes/lo/jack-lovelock-1.html sports-reference.com] * [https://web.archive.org/web/20100525113152/http://www.dnzb.govt.nz/dnzb/default.asp?Find_Quick.asp%3FPersonEssay=4L14 Extensive biography from the Dictionary of New Zealand] * [https://web.archive.org/web/20070927192940/http://www.teara.govt.nz/1966/L/LovelockJohnEdward/LovelockJohnEdward/en 1966 оны Шинэ Зеландын нэвтэрхий толь] * [https://web.archive.org/web/20070622041556/http://www.olympic.org.nz/Athletes/AthleteProfile.aspx?Print=&ContactID=885&id=3774 Шинэ Зеландын Олимпын Хороо] {{s-start}} {{Залгамжлал|өмнө={{flagicon|USA}} [[Билл Бонтрон]]|албан_тушаал=Эрэгтэйчүүдийн 1,500 метрийн гүйлтийн дэлхийн дээд амжилтын эзэн|он=1936 оны 8 сарын 6 &ndash; 1941 оны 8 сарын 10|дараа={{flagicon|SWE}} [[Гундер Хегг]]}} {{Залгамжлал|өмнө={{flagicon|FRA}} [[Жюль Ладумег]]|албан_тушаал=Эрэгтэйчүүдийн 1 милийн гүйлтийн дэлхийн дээд амжилтын эзэн|он=1933 оны 7 сарын 15 &ndash; 1934 оны 6 сарын 16|дараа={{flagicon|USA}} [[Гленн Каннингхэм]]}} {{end}} {{Хөтлөгч мөр 1500 метрийн гүйлтийн олимпын аварга}} {{DEFAULTSORT:Лавлок, Жэк}} [[Ангилал:1500 метрийн гүйлтийн олимпын аварга]] [[Ангилал:Шинэ Зеландын 1500 метрийн гүйгч]] [[Ангилал:Шинэ Зеландын олимпын аварга]] [[Ангилал:Шинэ Зеландын олимпын оролцогч]] [[Ангилал:1932 оны зуны олимпод оролцогч]] [[Ангилал:1936 оны зуны олимпод оролцогч]] [[Ангилал:Хамтын Нөхөрлөлийн орнуудын наадмын хөнгөн атлетикийн аварга]] [[Ангилал:20-р зууны эмч]] [[Ангилал:Их Британийн сэтгүүлч]] [[Ангилал:Шинэ Зеландчууд]] [[Ангилал:1910 онд төрсөн]] [[Ангилал:1949 онд өнгөрсөн]] caajwn2wu411mi1nuxlpk0tt8box80i 0 19582 823222 823155 2025-06-27T20:04:43Z InternetArchiveBot 70653 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5 823222 wikitext text/x-wiki {{Инфобокс жүжигчин | нэр = Форест Уитакер | зураг = Forest Whitaker.jpg | зурагныхэмжээ = | alt = | тайлбар = Форест Уитакер, 2007 оны гуравдугаар сар. | төрсөн нэр = Форест Стивен Уитакер | төрсөн огноо = {{Birth date and age|mf=yes|1961|7|15}} | төрсөн газар = [[Лонгвью]], [[Техас]], [[Америкийн Нэгдсэн Улс]] | мэргэжил = Жүжигчин, продюсер, найруулагч | идэвхтэй жил = 1982–одоо | нөхөр = ([[Жим Триплтон]] (1998-2001)<br />Сэм Мендес (2003-одоо) (тусдаа амьдарч буй) | дотнотүнш = | website = }} '''Форест Стивен Уитакер''' ({{lang-en|Forest Steven Whitaker}}, ''1961 оны долоодугаар сарын 15-нд төрсөн'') нь [[Америкийн Нэгдсэн Улс|Америкийн]] [[жүжиг]]чин, [[кино]] продюсер, найруулагч юм. [[Шувуу (1988 оны кино)|Шувуу]] киногоороо жүжигчиний гараагаа эхлүүлж<ref name="Boston Globe">[http://www.boston.com/ae/movies/articles/2006/10/01/in_general_he_rules/?page=1 "In general, he rules."] ''[[The Boston Globe]]''. October 1, 2006.</ref><ref name="CBS">[http://www.cbsnews.com/stories/2007/01/31/sunday/main2418981.shtml "Forest Whitaker: The King Of The Oscars?"] ''CBS News''. February 4, 2007.</ref> байсан Уитакер [[Шотландын сүүлчийн хаан (кино)|Шотландын сүүлчийн хаан]] (2006) киноны [[Уганда]] улсын Ерөнхийлөгч, цэргийн эрхт генерал [[Иди Амин]]ы дүрээрээ 2007 оны [[Оскарын шагнал]], [[Алтан бөмбөрцөг]], [[Британийн Кино болон телевизийн урлагийн дээд шагнал|BAFTA]] болон [[Эммигийн шагнал]]ыг "Шилдэг эрэгтэй дүрийн" номинацаар тус тус хүртэж байв. [[Оскарын шагнал|Оскарын]] "Шилдэг эрэгтэй дүрийн" шагналыг өмнө нь [[Африк-америк]] гаралтай жүжигчидээс [[Сидни Пуатье]], [[Дензел Вашингтон]] болон [[Жейми Фокс]] нар хүртэж байсан бол дараагийнх нь Уитакер юм.<ref>[http://www.abc.net.au/news/newsitems/200702/s1857461.htm "Forest Whitaker wins Best Actor Oscar for Idi Amin role."] ''ABCNewsOnline''. February 26, 2007.</ref> == Намтар == Уитакер [[Техас]] мужийн [[Лонгвью]] хотод төрсөн<ref name="Patterson">Patterson, John. [http://www.guardian.co.uk/film/2002/apr/20/patterson.features "The bigger picture."] ''[[The Guardian]]. dildo 20, 2002.</ref> бөгөөд эцэг Форест Уитакер нь даатгалын компаний ажилтан, эх Лаура Фрэнсис багш хүн байсан бөгөөд Кен, Дэймон, Дэбора, Уитакер нарын хүүхдүүдээ боловсролтой хүмүүс болгохын тулд ихээхэн зүйлийг хийжээ.<ref>[http://www.filmreference.com/film/74/Forest-Whitaker.html "Forest Whitaker Biography (1961–)."] ''FilmReference.com''.</ref><ref name="IAS">{{cite episode |title=Forest Whitaker |url=http://www.bravotv.com/Inside_the_Actors_Studio/guest/Forest_Whitaker |series=Inside the Actors Studio |airdate=2006-12-11 |season=13 |number=1 }}</ref> Уитакер [[Помона]] хот дахь Калифорнийн Политехникийн дээд сургуулийг<ref>{{cite web | title=Cal Poly Pomona | url=http://www.csumentor.edu/campustour/undergraduate/1/Cal_Poly_Pomona/Cal_Poly_Pomona5.html| work= CSU Mentor | accessdate=2008-09-12}}</ref> дүүргээд Өмнөд Калифорнийн хөгжмийн сургуульд суралцаж дуурийн урлагийн тенороор төгсчээ. Дараа нь Лондоны жүжигчиний мэргэшил олгох сургалтад хамрагдсан гэдэг. == Кино ертөнцөд хөл тавьсан нь == Форестийн кинонд тоглох гараа нь ихээхэн азтай эхэлсэн гэдэг. Онцолбол, «[[Рижмонт Хай сургууль дахь түргэн өөрчлөлт]]» кинонд 1982 онд [[Николас Кейж]], [[Поеэб Кэтис]] болон [[Шон Пенн]] нарын хожмоо алдаршсан жүжигчидтэй тоглож байв. Түүний дараа 1986 онд [[Мартин Скорсезе]]гийн найруулсан [[Мөнгөний өнгө (кино)|Мөнгөний өнгө]] кинонд [[Том Круз]], [[Пол Ньюман]] нарын жүжигчидтэй тогложээ. 1987 онд жүжигчин [[Робин Уильямс]]ийн хамт [[Өглөөний мэнд, Вьетнам]] кинонд тоглож байлаа. Форест 1988 онд хоёр кинонд тогложээ. Эхнийх нь [[Жан-Клод Ван Дамм]]ын хамт [[Цуст тулаан (кино)|Цуст тулаан]] кинонд тоглосон бол [[Клинт Иствуд]]ийн найруулсан [[Шувуу (кино)|Шувуу]] кинонд алдарт хөгжимчин [[Чарльз Паркер]]ын дүрийг чадварлаг бүтээн<ref name="Longino">Longino, Bob. {{Webarchiv|url=http://www.accessatlanta.com/services/content/movies/stories/2006/10/12/1013MMwhitaker.html |wayback=20071013143511 |text="The power of Forest Whitaker." |archiv-bot=2023-09-26 20:18:32 InternetArchiveBot }} ''The Atlanta Journal-Constitution''. October 12, 2006.</ref> [[Каннын Кино наадам]]д «Шилдэг эрэгтэй жүжигчиний» шагналыг хүртэж<ref name="festival-cannes.com">{{cite web |url=http://www.festival-cannes.com/en/archives/ficheFilm/id/316/year/1988.html |title=Festival de Cannes: Bird |accessdate=2009-07-25|work=festival-cannes.com}}</ref>, [[Алтан бөмбөрцөг]]т нэр дэвшиж Холливудын замналаа эхлүүлсэн юм. Уитакер Жима Жармуша найруулсан [[Сүнс нохой:Самурайн замнал]] кинонд бүлэг дээрэмчдийн гишүүн "Сүнст нохой" хочитын дүрд тогложээ."<ref>Scott, A.O. [http://www.nytimes.com/library/film/030300ghost-film-review.html "'Ghost Dog': Passions of Emptiness in an Essay on Brutality."] ''[[New York Times]]''. March 3, 2000.</ref> Уитакер 2002 онд [[Түгшүүрт өрөө]], [[Утасны бүхээг (кино)|Утасны бүхээг]] гэх аймшгийн төрлийн хоёр кинонд тогложээ. 2006 онд [[Шотландын сүүлчийн хаан (кино)|Шотландын сүүлчийн хаан]] кинонд [[Уганда]]гийн Ерөнхийлөгч асан дарангуйлагч [[Иди Амин]]ы дүрийг Уитакер бүтээж тухайн оныхоо бүхий л кино урлагийн томоохон бүхий л шагналыг хүртсэн билээ.<ref name="PositiveKing">{{cite news|last=Hirshon|first=Nicholas|work=[[New York Daily News]]|title=Reel Study of a Tyrant|url=http://www.nydailynews.com/archives/ny_local/2006/09/17/2006-09-17_reel_study__of_a_tyrant__ami.html|date=September 17, 2006|accessdate=January 14, 2010}}</ref><ref name="SydneyKing">{{cite news|last=Hall|first=Sandra|work=[[The Sydney Morning Herald]]|title=The Last King of Scotland|url=http://www.smh.com.au/news/film-reviews/the-last-king-of-scotland/2007/02/02/1169919520376.html|date=February 2, 2007|accessdate=January 14, 2010}}</ref> == Кино бүтээлүүд == {| border="2" cellpadding="4" cellspacing="0" style="margin: 1em 1em 1em 0; background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 90%;" |- bgcolor="#CCCCCC" align="center" ! colspan="4" style="background: LightSteelBlue;" | Жүжигчин |- bgcolor="#CCCCCC" align="center" ! Он ! Монгол хэлээр ! Англи хэлээр ! Бүтээсэн дүр |- |[[1982]] |[[Рижмонт Хай сургууль дахь түргэн өөрчлөлт]] |Fast Times at Ridgemont High |Чарльз Жефферсон |- |rowspan=3|[[1986]] |[[Мөнгөний өнгө (кино)|Мөнгөний өнгө]] |The Color of Money |Амос |- |[[Хойд ба Өмнөд 2]] |North and South, Book II |Каффи |- |[[Цэргийн салаа (кино)|Цэргийн салаа]] |Platoon |Үлэмж биет Харольд |- |[[1987]] |[[Өглөөний мэнд, Вьетнам]] |Good Morning, Vietnam |Эдвард Гэрлик |- |rowspan=2|[[1988]] |[[Шувуу (кино)|Шувуу]] |Bird |[[Чарльз Паркер]] |- |[[Цуст тулаан (кино)|Цуст тулаан]] |Bloodsport |Роулинс |- |[[1990]] |[[Ширэнгэн ой (кино)|Ширэнгэн ой]] |Downtown |Деннис Куррен |- |rowspan=2|[[1991]] | |Diary of a Hitman |Деккер |- | |A Rage in Harlem |Жексон |- |rowspan=2|[[1992]] | |The Crying Game |Жоди |- | |Last Light |Фред Уитмор |- |[[1993]] | |Body Snatchers |хошууч Коллинз |- |rowspan=3|[[1994]] | |Blown Away |Энтони Франклин |- | |Prкt-а-Porter |Си Бьянко |- | |The Enemy Within |хурандаа Маккензи Кейси |- |rowspan=2|[[1995]] | |Species |Дэн Смитсон |- | |Smoke |Сайрус Кол |- |[[1996]] | |Phenomenon |Нэйт Поуп |- |[[1999]] |[[Сүнст нохой: Самурайн замнал (кино)|Сүнст нохой: Самурайн замнал]] |Ghost Dog: The Way of the Samurai |Сүнст нохой |- |[[2000]] | |Battlefield Earth |Кер |- |rowspan=2|[[2002]] |[[Түгшүүрт өрөө (кино)|Түгшүүрт өрөө]] |Panic Room |Бёрнхэм |- |[[Утасны бүхээг (кино)|Утасны бүхээг]] |Phone Booth |ахмад Эд Рейми |- |rowspan=3|[[2005]] | |A Little Trip to Heaven |Эбе Холт |- | |American Gun |Картер |- | |Mary |Тэд Янгер |- |rowspan=2|[[2006]] |[[Шотландын сүүлчийн хаан (кино)|Шотландын сүүлчийн хаан]] |The Last King of Scotland |[[Иди Амин]] |- | |The Marsh |Жеффри Хант |- |rowspan=2|[[2007]] | |The Air I Breathe | |- | |The Great Debaters |Доктор Жеймс Фармер |- |rowspan=2|[[2008]] | |Vantage Point |Ховард Льюис |- | |Street Kings |Ахмад Жек Уандер |- |[[2009]] | |Powder Blue |Чарли |- |[[2010]] | |''Repo Men'' |Жейк |- |[[2010]] | |''The Experiment'' |Бэррис |} == Эшлэл == {{Reflist | colwidth = 30em | refs = }} == Холбоос == * {{Commonscat|Forest Whitaker|Форест Уитакер}} * [[Зураг:Wikiquote-logo.svg|link=https://en.wikiquote.org/wiki/Forest_Whitaker|24x24px]] <span class="plainlinks">[https://web.archive.org/web/20151030154156/https://mn.wikipedia.org/wiki/Biligt/%D0%9D%D0%BE%D0%BE%D1%80%D0%BE%D0%B3/%D0%97%D0%B0%D0%B3%D0%B2%D0%B0%D1%80:%D0%91%D1%83%D1%81%D0%B0%D0%B4_%D1%82%D3%A9%D1%81%D0%BB%D2%AF%D2%AF%D0%B4 Wikiquote] ([[Англи хэл|en]])</span> — <span class="plainlinks">[https://en.wikiquote.org/wiki/Forest_Whitaker?uselang=mn '''Форест Уитакер''']</span> * {{imdb|0001845}} * {{tvtome person|61686}} * [https://web.archive.org/web/20090412181131/http://www.candlesforrwanda.org/view/28/forest-whitaker.html Forest Whitaker lighting a candle for Rwanda] {{DEFAULTSORT:Уитакер, Форест}} [[Ангилал:АНУ-ын жүжигчин]] [[Ангилал:АНУ-ын кино найруулагч]] [[Ангилал:Киноны продюсер]] [[Ангилал:Алтан бөмбөрцөг шагналтан]] [[Ангилал:БАФТА шагналтан]] [[Ангилал:Оскарын шагналтан]] [[Ангилал:Эмми шагналтан]] [[Ангилал:Техасын хүн]] [[Ангилал:Америкчууд]] [[Ангилал:1961 онд төрсөн]] le6w23ujkvsb7iibveog9jdq59haz3o 823250 823222 2025-06-28T04:17:27Z InternetArchiveBot 70653 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5 823250 wikitext text/x-wiki {{Инфобокс жүжигчин | нэр = Форест Уитакер | зураг = Forest Whitaker.jpg | зурагныхэмжээ = | alt = | тайлбар = Форест Уитакер, 2007 оны гуравдугаар сар. | төрсөн нэр = Форест Стивен Уитакер | төрсөн огноо = {{Birth date and age|mf=yes|1961|7|15}} | төрсөн газар = [[Лонгвью]], [[Техас]], [[Америкийн Нэгдсэн Улс]] | мэргэжил = Жүжигчин, продюсер, найруулагч | идэвхтэй жил = 1982–одоо | нөхөр = ([[Жим Триплтон]] (1998-2001)<br />Сэм Мендес (2003-одоо) (тусдаа амьдарч буй) | дотнотүнш = | website = }} '''Форест Стивен Уитакер''' ({{lang-en|Forest Steven Whitaker}}, ''1961 оны долоодугаар сарын 15-нд төрсөн'') нь [[Америкийн Нэгдсэн Улс|Америкийн]] [[жүжиг]]чин, [[кино]] продюсер, найруулагч юм. [[Шувуу (1988 оны кино)|Шувуу]] киногоороо жүжигчиний гараагаа эхлүүлж<ref name="Boston Globe">[http://www.boston.com/ae/movies/articles/2006/10/01/in_general_he_rules/?page=1 "In general, he rules."] ''[[The Boston Globe]]''. October 1, 2006.</ref><ref name="CBS">[http://www.cbsnews.com/stories/2007/01/31/sunday/main2418981.shtml "Forest Whitaker: The King Of The Oscars?"] ''CBS News''. February 4, 2007.</ref> байсан Уитакер [[Шотландын сүүлчийн хаан (кино)|Шотландын сүүлчийн хаан]] (2006) киноны [[Уганда]] улсын Ерөнхийлөгч, цэргийн эрхт генерал [[Иди Амин]]ы дүрээрээ 2007 оны [[Оскарын шагнал]], [[Алтан бөмбөрцөг]], [[Британийн Кино болон телевизийн урлагийн дээд шагнал|BAFTA]] болон [[Эммигийн шагнал]]ыг "Шилдэг эрэгтэй дүрийн" номинацаар тус тус хүртэж байв. [[Оскарын шагнал|Оскарын]] "Шилдэг эрэгтэй дүрийн" шагналыг өмнө нь [[Африк-америк]] гаралтай жүжигчидээс [[Сидни Пуатье]], [[Дензел Вашингтон]] болон [[Жейми Фокс]] нар хүртэж байсан бол дараагийнх нь Уитакер юм.<ref>[http://www.abc.net.au/news/newsitems/200702/s1857461.htm "Forest Whitaker wins Best Actor Oscar for Idi Amin role."] ''ABCNewsOnline''. February 26, 2007.</ref> == Намтар == Уитакер [[Техас]] мужийн [[Лонгвью]] хотод төрсөн<ref name="Patterson">Patterson, John. [http://www.guardian.co.uk/film/2002/apr/20/patterson.features "The bigger picture."] ''[[The Guardian]]. dildo 20, 2002.</ref> бөгөөд эцэг Форест Уитакер нь даатгалын компаний ажилтан, эх Лаура Фрэнсис багш хүн байсан бөгөөд Кен, Дэймон, Дэбора, Уитакер нарын хүүхдүүдээ боловсролтой хүмүүс болгохын тулд ихээхэн зүйлийг хийжээ.<ref>[http://www.filmreference.com/film/74/Forest-Whitaker.html "Forest Whitaker Biography (1961–)."] ''FilmReference.com''.</ref><ref name="IAS">{{cite episode |title=Forest Whitaker |url=http://www.bravotv.com/Inside_the_Actors_Studio/guest/Forest_Whitaker |series=Inside the Actors Studio |airdate=2006-12-11 |season=13 |number=1 }} {{Webarchiv|url=http://www.bravotv.com/Inside_the_Actors_Studio/guest/Forest_Whitaker |wayback=20081206094603 |text=Forest Whitaker |archiv-bot=2025-06-28 04:17:27 InternetArchiveBot }}</ref> Уитакер [[Помона]] хот дахь Калифорнийн Политехникийн дээд сургуулийг<ref>{{cite web | title=Cal Poly Pomona | url=http://www.csumentor.edu/campustour/undergraduate/1/Cal_Poly_Pomona/Cal_Poly_Pomona5.html| work= CSU Mentor | accessdate=2008-09-12}}</ref> дүүргээд Өмнөд Калифорнийн хөгжмийн сургуульд суралцаж дуурийн урлагийн тенороор төгсчээ. Дараа нь Лондоны жүжигчиний мэргэшил олгох сургалтад хамрагдсан гэдэг. == Кино ертөнцөд хөл тавьсан нь == Форестийн кинонд тоглох гараа нь ихээхэн азтай эхэлсэн гэдэг. Онцолбол, «[[Рижмонт Хай сургууль дахь түргэн өөрчлөлт]]» кинонд 1982 онд [[Николас Кейж]], [[Поеэб Кэтис]] болон [[Шон Пенн]] нарын хожмоо алдаршсан жүжигчидтэй тоглож байв. Түүний дараа 1986 онд [[Мартин Скорсезе]]гийн найруулсан [[Мөнгөний өнгө (кино)|Мөнгөний өнгө]] кинонд [[Том Круз]], [[Пол Ньюман]] нарын жүжигчидтэй тогложээ. 1987 онд жүжигчин [[Робин Уильямс]]ийн хамт [[Өглөөний мэнд, Вьетнам]] кинонд тоглож байлаа. Форест 1988 онд хоёр кинонд тогложээ. Эхнийх нь [[Жан-Клод Ван Дамм]]ын хамт [[Цуст тулаан (кино)|Цуст тулаан]] кинонд тоглосон бол [[Клинт Иствуд]]ийн найруулсан [[Шувуу (кино)|Шувуу]] кинонд алдарт хөгжимчин [[Чарльз Паркер]]ын дүрийг чадварлаг бүтээн<ref name="Longino">Longino, Bob. {{Webarchiv|url=http://www.accessatlanta.com/services/content/movies/stories/2006/10/12/1013MMwhitaker.html |wayback=20071013143511 |text="The power of Forest Whitaker." |archiv-bot=2023-09-26 20:18:32 InternetArchiveBot }} ''The Atlanta Journal-Constitution''. October 12, 2006.</ref> [[Каннын Кино наадам]]д «Шилдэг эрэгтэй жүжигчиний» шагналыг хүртэж<ref name="festival-cannes.com">{{cite web |url=http://www.festival-cannes.com/en/archives/ficheFilm/id/316/year/1988.html |title=Festival de Cannes: Bird |accessdate=2009-07-25|work=festival-cannes.com}}</ref>, [[Алтан бөмбөрцөг]]т нэр дэвшиж Холливудын замналаа эхлүүлсэн юм. Уитакер Жима Жармуша найруулсан [[Сүнс нохой:Самурайн замнал]] кинонд бүлэг дээрэмчдийн гишүүн "Сүнст нохой" хочитын дүрд тогложээ."<ref>Scott, A.O. [http://www.nytimes.com/library/film/030300ghost-film-review.html "'Ghost Dog': Passions of Emptiness in an Essay on Brutality."] ''[[New York Times]]''. March 3, 2000.</ref> Уитакер 2002 онд [[Түгшүүрт өрөө]], [[Утасны бүхээг (кино)|Утасны бүхээг]] гэх аймшгийн төрлийн хоёр кинонд тогложээ. 2006 онд [[Шотландын сүүлчийн хаан (кино)|Шотландын сүүлчийн хаан]] кинонд [[Уганда]]гийн Ерөнхийлөгч асан дарангуйлагч [[Иди Амин]]ы дүрийг Уитакер бүтээж тухайн оныхоо бүхий л кино урлагийн томоохон бүхий л шагналыг хүртсэн билээ.<ref name="PositiveKing">{{cite news|last=Hirshon|first=Nicholas|work=[[New York Daily News]]|title=Reel Study of a Tyrant|url=http://www.nydailynews.com/archives/ny_local/2006/09/17/2006-09-17_reel_study__of_a_tyrant__ami.html|date=September 17, 2006|accessdate=January 14, 2010}}</ref><ref name="SydneyKing">{{cite news|last=Hall|first=Sandra|work=[[The Sydney Morning Herald]]|title=The Last King of Scotland|url=http://www.smh.com.au/news/film-reviews/the-last-king-of-scotland/2007/02/02/1169919520376.html|date=February 2, 2007|accessdate=January 14, 2010}}</ref> == Кино бүтээлүүд == {| border="2" cellpadding="4" cellspacing="0" style="margin: 1em 1em 1em 0; background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 90%;" |- bgcolor="#CCCCCC" align="center" ! colspan="4" style="background: LightSteelBlue;" | Жүжигчин |- bgcolor="#CCCCCC" align="center" ! Он ! Монгол хэлээр ! Англи хэлээр ! Бүтээсэн дүр |- |[[1982]] |[[Рижмонт Хай сургууль дахь түргэн өөрчлөлт]] |Fast Times at Ridgemont High |Чарльз Жефферсон |- |rowspan=3|[[1986]] |[[Мөнгөний өнгө (кино)|Мөнгөний өнгө]] |The Color of Money |Амос |- |[[Хойд ба Өмнөд 2]] |North and South, Book II |Каффи |- |[[Цэргийн салаа (кино)|Цэргийн салаа]] |Platoon |Үлэмж биет Харольд |- |[[1987]] |[[Өглөөний мэнд, Вьетнам]] |Good Morning, Vietnam |Эдвард Гэрлик |- |rowspan=2|[[1988]] |[[Шувуу (кино)|Шувуу]] |Bird |[[Чарльз Паркер]] |- |[[Цуст тулаан (кино)|Цуст тулаан]] |Bloodsport |Роулинс |- |[[1990]] |[[Ширэнгэн ой (кино)|Ширэнгэн ой]] |Downtown |Деннис Куррен |- |rowspan=2|[[1991]] | |Diary of a Hitman |Деккер |- | |A Rage in Harlem |Жексон |- |rowspan=2|[[1992]] | |The Crying Game |Жоди |- | |Last Light |Фред Уитмор |- |[[1993]] | |Body Snatchers |хошууч Коллинз |- |rowspan=3|[[1994]] | |Blown Away |Энтони Франклин |- | |Prкt-а-Porter |Си Бьянко |- | |The Enemy Within |хурандаа Маккензи Кейси |- |rowspan=2|[[1995]] | |Species |Дэн Смитсон |- | |Smoke |Сайрус Кол |- |[[1996]] | |Phenomenon |Нэйт Поуп |- |[[1999]] |[[Сүнст нохой: Самурайн замнал (кино)|Сүнст нохой: Самурайн замнал]] |Ghost Dog: The Way of the Samurai |Сүнст нохой |- |[[2000]] | |Battlefield Earth |Кер |- |rowspan=2|[[2002]] |[[Түгшүүрт өрөө (кино)|Түгшүүрт өрөө]] |Panic Room |Бёрнхэм |- |[[Утасны бүхээг (кино)|Утасны бүхээг]] |Phone Booth |ахмад Эд Рейми |- |rowspan=3|[[2005]] | |A Little Trip to Heaven |Эбе Холт |- | |American Gun |Картер |- | |Mary |Тэд Янгер |- |rowspan=2|[[2006]] |[[Шотландын сүүлчийн хаан (кино)|Шотландын сүүлчийн хаан]] |The Last King of Scotland |[[Иди Амин]] |- | |The Marsh |Жеффри Хант |- |rowspan=2|[[2007]] | |The Air I Breathe | |- | |The Great Debaters |Доктор Жеймс Фармер |- |rowspan=2|[[2008]] | |Vantage Point |Ховард Льюис |- | |Street Kings |Ахмад Жек Уандер |- |[[2009]] | |Powder Blue |Чарли |- |[[2010]] | |''Repo Men'' |Жейк |- |[[2010]] | |''The Experiment'' |Бэррис |} == Эшлэл == {{Reflist | colwidth = 30em | refs = }} == Холбоос == * {{Commonscat|Forest Whitaker|Форест Уитакер}} * [[Зураг:Wikiquote-logo.svg|link=https://en.wikiquote.org/wiki/Forest_Whitaker|24x24px]] <span class="plainlinks">[https://web.archive.org/web/20151030154156/https://mn.wikipedia.org/wiki/Biligt/%D0%9D%D0%BE%D0%BE%D1%80%D0%BE%D0%B3/%D0%97%D0%B0%D0%B3%D0%B2%D0%B0%D1%80:%D0%91%D1%83%D1%81%D0%B0%D0%B4_%D1%82%D3%A9%D1%81%D0%BB%D2%AF%D2%AF%D0%B4 Wikiquote] ([[Англи хэл|en]])</span> — <span class="plainlinks">[https://en.wikiquote.org/wiki/Forest_Whitaker?uselang=mn '''Форест Уитакер''']</span> * {{imdb|0001845}} * {{tvtome person|61686}} * [https://web.archive.org/web/20090412181131/http://www.candlesforrwanda.org/view/28/forest-whitaker.html Forest Whitaker lighting a candle for Rwanda] {{DEFAULTSORT:Уитакер, Форест}} [[Ангилал:АНУ-ын жүжигчин]] [[Ангилал:АНУ-ын кино найруулагч]] [[Ангилал:Киноны продюсер]] [[Ангилал:Алтан бөмбөрцөг шагналтан]] [[Ангилал:БАФТА шагналтан]] [[Ангилал:Оскарын шагналтан]] [[Ангилал:Эмми шагналтан]] [[Ангилал:Техасын хүн]] [[Ангилал:Америкчууд]] [[Ангилал:1961 онд төрсөн]] sftccag2vrgyc3rfzax4bpigfyl8ss2 0 22326 823197 822913 2025-06-27T12:17:00Z InternetArchiveBot 70653 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5 823197 wikitext text/x-wiki [[Файл:Large format camera lens.jpg|thumb|right|Том форматтай камерын линз.]] '''Гэрэл зураг-'''гэрэл зургийн хальс эсвэл электрон зураг-мэдрэгч зэрэг [[цацаргалт]] мэдрэмтгий зүйлс дээрх цацаргалтыг буулгаж авах замаар зураг үүсгэх практик, шинжлэх ухаан бөгөөд урлаг юм. Линз нь ямар нэг обьектоос ялгарах эсвэл тухайн обьект дээр тусаад хугарсан гэрлийн цацрагийн фокусыг тааруулан, камерын дотор байрлах гэрэл мэдрэмтгий гадарга дээр бодит дүрс болгон буулгахад ашиглагддаг. Улмаар электрон дүрс мэдрэгч нь дүрсийг пикселийн (нягтрал) нарийвчлалаар буулган, боловсруулж дижитал файл хэлбэрээр хадгалдаг. Зураг, видео хэлбэрээр хадгалагдсан дижитал файлыг зургийн аппаратнаас шууд үзэх, компьютер лүү хуулах, дэлгэцээр харуулах буюу студид угааж, принтерээр хэвлэн ашиглаж болдог. Гэрэл зургийг шинжлэх ухаан, үйлдвэрлэл, бизнест өргөнөөр ашиглахын зэрэгцээ урлаг, уран бүтээл, харилцаа холбооны зорилгоор түгээмэл ашигладаг. Гэрэл зургийн ач холбогдол бол түүхэн баримт болдог гол онцлогтой юм. == Үгийн гарал зүй == Фотограф гэдэг үг нь Грекийн φωτός (''phōtos'') буюу гэрэл<ref>[http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Perseus%3Atext%3A1999.04.0057%3Aentry%3Dfa%2Fos φάος], Henry George Liddell, Robert Scott, ''A Greek-English Lexicon'', on Perseus</ref> болон γραφή (''graphé'') буюу зураг<ref>[http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Perseus%3Atext%3A1999.04.0057%3Aentry%3Dgrafh%2F γραφή], Henry George Liddell, Robert Scott, ''A Greek-English Lexicon'', on Perseus</ref> гэсэн хоёр үгний нийлбэр юм.<ref>Harper, Douglas. [http://www.etymonline.com/index.php?term=photograph "photograph"]. ''[[Online Etymology Dictionary]]''.</ref> == Түүх == === Анхны технологи === [[File:Camera obscura box.jpg|thumb|Зураг зурахад ашиглагддаг хайрцган аппарат]] Гэрэл зураг нь хэд хэдэн технологийн нийлбэр юм. Анхны гэрэл зураг гарахаас өмнө Хятадын философич Мо Ди болон Грекийн математикч [[Аристотель]], [[Евклид]] нар МЭӨ 4, 5-р зуунд хайрганы нүхээр гэрэл тусган зураг зурах камерны талаар дүрсэлсэн байдаг.<ref>Campbell, Jan (2005) ''[http://books.google.com/books?id=lOEqvkmSxhsC&pg=PA114 Film and cinema spectatorship: melodrama and mimesis]''. Polity. p. 114. [[:en:Special:BookSources/074562930X|ISBN 0-7456-2930-X]]</ref><ref>http://books.google.com/?id=MTXdplfiz-cC&pg=PA20</ref> Хүн төрөлхтний хөгжил дэвшлийн гайхамшгийн нэг болох гэрэл зургийн түүх эртний Арабын физикч, математикч, эмч, филисофич [[Ибн-Аль-Хайсам|Ибн-Аль-Хайсамын]] нэртэй салшгүй холбоотой. Дундад зууны Европт Альхазен хэмээн алдаршсан тэрээр 965 онд төрж 1039 онд өөд болсон ба тухайн үеийнхээ хамгийн өндөр боловсролыг эзэмшиж, гэрэл, гэрлийн туяаны тухай тодорхой бүх л мэдэгдэхүүнийг тусгасан оптикийн тухай шинжлэх ухааны өгүүллээ бичжээ. Тэр үед гэрэл зургийн талаар ямар ч ойлголт байхгүй байсан боловч чухам энэ эрдэмтэн гэрэл зургийн аппарат маягийн зүйл хийсэн нь өнөөгийн бидний сонирхлыг ихэд татдаг. Үүний тулд тэрээр жирийн 1 хайрцаг авч 1 талд нь цоолж нүх гаргаад түүнийхээ өмнө хэд хэдэн лаа асаажээ. Нүхний эсрэг талд цулгай дэлгэц буюу самбар байрлуулахад уг дэлгэц буюу самбар дээр лаануудын доош харсан дүрс гардаг болохыг нээжээ. Ийнхүү Ибн-Аль-Хайсам 200 жилийн дараа харанхуй каамер хэмээх нэр хүртсэн зүйлийг нээсэн хийгээд энэ нь түүний хийдэг ердийн туршилтуудын 1 байсан тул өөрийн нээлтэндээ төдийлөн ач холбогдол өгөлгүй орхисон бөгөөд Европ тив үүнийг 200 жилийн дараа олж мэджээ. === Дундад зуун<ref name=":0">http://jagaa.blogmn.net/21813/gerel-zurgiin-tuuhees.html</ref> === 1519 онд алдарт [[Леонардо да Винчи]] харанхуй камерийг шинжлэх ухааны ажиглалт хийхэд чухал төхөөрөмж гэж нэрлэсэн тэмдэглэл бичжээ. 1544 онд [[Нидерланд|Нидерландын]] математикч Хээма Фрийзиус түүний тусламжтайгаар нарны хиртэлтэнд анх ажиглалт хийж байсан түүхтэй. 16-р зууны дунд үед Италийн иргэн Жамбаттиссаделла Поорте харанхуй камерийн нүхэнд линз суулгах санаа төрсөн бөгөөд ингэснээр дүрсний чанарыг эрс сайжруулж, улам боловсронгуй болсон тул тэр дорхноо л аялагчид, зураачдын байнгын дагуул болжээ. Цаасан дээр гарсан оптик дүрсийг тэд үзэг харандаагаар дагуулан тодруулдаг байв. Шинжлэх ухааны лабораторит энэ нь өнөөдрийн гэрэл зургийн аппарат буюу туршлагыг бүртгэгч дуран байлаа. Астрономич Иохами Кээплэр суурин дээрээ эргэж, тал бүр тийш харах боломжтой, салхин тээрэмний хэмжээтэй харанхуй камерийг зохион бүтээв. Оросын эрдэмтэн [[Михаил Васильевич Ломоносов|Михаил Ломоносов]] лаборантууддаа, машинуудыг зурахад харанхуй камерийг байнга ашиглах шаардлага тавьдаг байв. Германы эрдэмтэн, физикч Крийстоф Шлайнэр харанхуй камерыг нар руу чиглүүлэв. Түүний дуран Кээплэрийн зөвлөснөөр 2 хэсэг цуглуулагч линзээс бүрдэж байснаараа [[Галилео Галилей|Галилео Галилейн]] дурангаас ялгарч байсан бөгөөд алсад буй зүйлүүдийн бодит дүрсийг дамжуулах боломжийг хангасан байна. Эрдэмтэд энэ камерийн тусламжтайгаар Галилейн нээсэн толбоноос гадна, гадаргуу дээр гарсан хаягдлууд тод ажиглагдаж буйг тогтоожээ. Үүнээс дахин 2 зууны дараа Францын одон орон судлаач, физикч [[Доминик Франсуа Жан Араго]] тэднийг дахин нээж “протуберац” ([[Герман хэл|герман]]. ''Protuberanzen'', лат. ''protubero'') хэмээн нэрлэжээ. Энэ үед эрдэмтэд бийр хэрэглэлгүй, зөвхөн гэрлээр зурах боломжийг шургуу судалж байлаа. Өөрөөр хэлбэл, дурангийн цуглуулж өгсөн дүрсийг бэхжүүлэх аргыг олох хэрэгтэй байв. Харанхуй камерийг гэрэл зургийн аппарат болгон хувиргах шаардлагатай байлаа. === 19-р зуун<ref name=":0" /> === 19-р зууны хамгийн гайхамшигтай бөгөөд ач холбогдолтой нээлтүүдийн нэг болох гэрэл зургийг Нийсэфор Ньепс (1765-1833) анхны харанхуй камерийг хийсэн. Тэр гэрлийн тусламжтайгаар сийлбэр хэвлэх хэв хийхийг мөрөөдөж, чулуун бараар хэвлэх аргатай нилээд нарийн танилцаж өөрийнхээ хийж буй зүйлээ гелиографи гэж нэрлэжээ. Мөн 1822 онд Парисын Маре гудамжинд Луи Жак Дагэр ([[Франц хэл|франц]]. ''Louis Jacques Mandé Daguerre'', 1787 —1851) “Диорама” хэмээх үзвэрийн газраа нээжээ. Тэрээр зургууд нь солигддог үзмэр хийсэн байна. Нимгэн, хагас тунгалаг даавуун дээр зурсан зургуудыг бүгдийг нь зэрэгцүүлэн сараалжуудаас зүүж байрлуулаад араас нь ээлжлэн гэрэлтүүлдэг байжээ. Үзэгчид гэгээн цагаан өдөр гэнэт шөнө болж хөгжмийн аялгуунд гоёмсог зураг харж байгаагаа гайхаж, шагшран магтаж байхад Дагэрт гэрлийн дүрсийг бэхжүүлэх аргыг олох санаа эргэлдсээр байв. Тэрээр тухайн үеийн бусад зураачдын адил харанхуй камер ашиглан зурдаг байсан бөгөөд оптикийг ч муугүй мэддэг байв. Ж.Дагэр францын зохион бүтээгч [[Жозеф Ньепс|Жозеф Нийсэфор Ньепс]] ([[Франц хэл|франц]]. ''Joseph Nicéphore Niépce''; 1765 —1833) тухай сонсоод түүнд захидал бичиж 1827 онд танилцаад 1829 онд хамтран ажиллаж, шинэчлэл хийхээр “Ноён Ньепсийн нээж ноён Дагэрийн боловсронгуй болгосон гелиографи” гэдэг нэртэй гэрээ байгуулжээ. Дагэр Ньепсийн олж харж чадаагүй хэв-барнаас хуулбарлах, байгаа байдлаар нь зураг авах 2-ын ялгааг ойлгож хөрөг зураг нь өнгөнүүдийн хувьд зөв, тод дамжуулахыг хамгаас илүү шаарддаг учир зураг авах хугацаа 5 хоромоос хэтрэх ёсгүй хэмээн үзэж йодоор боловсруулсан мөнгөөр бүрхсэн ялтас ашиглахыг санал болгожээ. Йодот мөнгө ашигласнаар орчин үеийн гэрэл зургийн аргад тун дөхөж ирсэн хэдий ч бүр 1818 онд Английн астрономч Жон Хээршэл йодот мөнгөний харлах процессыг тиосульфит зогсоодог болохыг нээснийг тэд мэдэж чадаагүй юм. Ньепсийг нас барсны дараа Даагэр йодот мөнгөөр богино хугацаанд позитив дүрс гаргаж бэхжүүлэх аргыг олж даагэреотип хэмээн нэрлэжээ. Энэ арга нь Ньепсийнхээс огт өөр арга байсан ч хамтын ажиллагааны гэрээ хүчин төгөлдөр хэвээр байсан тул дундынх болжээ. Даагэрийн нээсэн энэ арга маш энгийн бөгөөд түгээмэл байсан тул тэр дороо л нийтэд хүртээл болсон байна. Өөрийн дүрс-Даагэреотипийг харахыг хүсэгчид маш олон байсан ба тэдний хэрэгцээний хирээр харанхуй каамер, химийн бодисууд, дуран, мөнгөжүүлсэн ялтсуудыг үйлдвэрлэж эхлэв.Мөнгөн усны уураар дүрс тодруулах болон тиосульфитаар бэхжүүлэх аргыг ч Даагэр /Жооно Хээршэлийн нээснийг мэдэлгүйгээр/ нээжээ. Гэвч энэ бүгдийг Даагэр өөрөө санаачилсангүй, зөвхөн Ньепсийн санааг үргэлжлүүлж байж олж нээжээ. Гелиограф анх гарснаас хойш 13 жилийн дараа буюу 1839 оны 1-р сард Парисын ШУА-ийн хурал дээр нэрт эрдэмтэн, улс төрийн зүтгэлтэн Доминик-Франсуа Араго анх Луи Дагэр, Нийсэфор Ньепс нар хавтгай метал гадаргуу дээр объектуудын гэрлийн дүрсийг бэхжүүлэн авах боломжийг нээснийг илтгэжээ. Энэ үед Английн эрдэмтэн [[Уильям Тальбот|Уильям Фокс Тальбот]] ([[Англи хэл|англи]]. ''William Henry Fox Talbot''; 1800 —1877) харанхуй камер ашиглан дүрс буулгах процессыг сонирхож 1835 онд буюу ажиллаж эхэлснээсээ хойш 2 жилийн дараа, өөрийн байшин болон Лакокийн сүмийн зургийг авч чаджээ. Эдгээр зургийг 2 цагийн хугацаатай барил өгч авсан хэдий ч анхны, жинхэнэ гэрэл зургийн негативууд /энэ нэрийг Таальбот өгчээ/ байжээ. Гэвч Тальбот туршилтаа төдхөн орхисон байна. 1839 оны 1-р сарын сүүлчээр Уильям Тальбот Лондоны Эзэн хааны нийгэмлэгийн хурал дээр өөрийн нээсэн калотайпийн аргын тухай илтгэл тавьж гэрэл зургийг боловсронгуй болгох талаар ажиллаж эхэлсэн байна. Ингээд хэдхэн сарын дараа азот хүчлийн мөнгө бүхий хальсан дээр авдаг болсноор дүрсийг ердөө л 3 хоромд буулгах боломжтой болжээ. Таальбот өөрийн аргаа шууд гаргаж тавьсан бол дагэреотипийг гаргалгүйгээр мөхөөж чадах байсан ба нэгэнт их хүч хөрөнгө зарж бүтээсэн Даагэротипийг 10 жилийн дараа калотайп шахан гаргажээ. Хожим нь энэ арга эхлээд хуурай, дараа нь нойтон желатин ялтсуудад шахагдан өөрчлөгдсөн билээ. Ийнхүү хүн төрөлхтний олон чухал нээлтийн нэг болох гэрэл зураг урлагийн болон аж үйлдвэрийн шинэ салбар болон үүсэж хөгсөн байна. Хожим бромт мөнгө, хлорт мөнгө, йодот мөнгө зэрэг бодисуудаар гэрэл мэдрүүлэн, метол, эсвэл гидрохиноноор тодруулаад тиосульфат натригаар зогсоож төрөл бүрийн гадаргууд буулгадаг болсныг өнөөгийн бид хэрэглэж байна. Шинжлэх ухаан техникийн дэвшлийн эрин - өнөө үед тоон програмт зураг үүсэн хөгжиж байгаа нь зарим талаараа гэрэл зургийн ач холбогдлыг бууруулсан нь гэмт хэрэгтэн этгээдүүдийн бүртгэлээр ХIХ зууны сүүл үед баруун Европыг дагуулан шуугиулж байсан Бертильонаж буюу антропометрийн хэмжил зүйн арга ХХ зууны эхэнд дактилоскопихэмээх гарын мөрний ухаанд зайгаа тавин өгсөнтэй төстэй ч бодит байдлыг дүрслэх чадал, засвар хийх, хуурамчаар үйлдсэнийг тогтоох боломж өндрөөрөө урлаг, криминалистик зэрэг салбарт үнэлж баршгүй хэвээрээ байна. === Хар цагаан зураг === Бүх гэрэл зураг эхэндээ зөвхөн хар, цагаан өнгөтэй. Хар, цагаан зураг нь саарал болон цэнхэр, бор шаргал туяатай гардаг байсан. Одоо хэр нь камераар хар, цагаан зураг дарж болохоос гадна зөвхөн хар, цагаан зураг дардаг камер ч байдаг. Мөн зураг засварлах програмуудад хар, цагаан болгох үйлдлүүд байдаг. === Өнгөт зураг === 1903 онд авсан өнгөт зураг байдаг. Тухайн үед тусгай төхөөрөмж ашиглан, маш удаан хугацааны туршид зургийг бүтээж, хэвлэдэг байсан. Өнгөтөөр зураг авах боломжийг 1840 оны үеэс судалж эхэлсэн. Эхэн үед өнгөт зураг гэрэлд цохигдох, их хугацаа шаардах гэх мэт сул талтай байсан. 1855 онд физикч [[Жеймс Клерк Максвелл]] ([[Англи хэл|англи]]. ''James Clerk Maxwell''; 1831—1879) гурван үндсэн өнгийг тусгаарлах зарчмын талаар судалгаа гаргасан бөгөөд '''''1861''''' онд энэ зарчмын дагуу анхны өнгөт зургийг авсан. Максвелл улаан, ногоон, цэнхэр шүүлтүүр ашиглан 3 ширхэг хар, цагаан зураг авч, дараа нь нийлүүлэх замаар өнгөт зураг гаргаж авах санаа гаргажээ. 1860-аад оны сүүлээр Луйс Дукос ду Хаурон өнгөт зураг хэвлэх аргийг нээсэн. Улмаар хальс хийж зураг дарах камер бүтээгдэх болж 1935 он гэхэд Кодак өнгөт хальсыг нэвтрүүлсэн. Үүнтэй төстэй "''Agfacolor Neu"'' хальсыг Agfa компани 1936 онд бүтээжээ. 1963 онд Поларойд компани зураг дарсны дараа 1-2 минутын дотор хэвлэн гаргах камер гаргасан байна. 1995-2005 оны хооронд дижитал камер хэрэглээнд хүчтэй нэвтрэх болсон. === Дижитал гэрэл зураг === 1981 онд Японы [[Sony|"Sony"]] компани энгийн хүмүүс ашиглаж болох анхны хагас дижитал камерыг худалдаанд гаргасан. Мавика хэмээх энэхүү камер нь дүрсийг дискэнд хадгалдаг байсан бөгөөд дискэн дээр хадгалагдсан дүрсийг дэлгэцээр харах боломжтой байсан. 1991 онд Кодак анхны дижитал камер болох DCS 100-г гаргасан. Энэ камер өндөр үнэтэй байсан хэдий ч сэтгүүлч, мэргэжлийн гэрэл зурагчид өргөнөөр ашиглаж эхэлсэн байна. Дижитал камер нь электрон дүрс мэдрэгч ашиглан дүрсийг электрон дата болгон хадгалдаг бөгөөд өмнөх үеийн камеруудаас ялгаатай нь зураг угаах гэх мэт химийн процесс ашигладаггүй юм. Дижитал зургийг төрөл бүрийн янзалж, өөрчлөх боломжтой. Өнөөдөр дэлхий даяар дижитал камер болон ухаалаг гар утас ашиглан зураг авах болсон билээ. === Нийлэг гэрэл зураг === Нийлэг гэрэл зураг нь компьютер орчинд авах зураг бөгөөд зураг авалт нь бодитоор зураг авч байгаа мэт загварчлагдсан байдаг. Дижитал ертөнцөд дижитал зураг авалт хийх нь бодит ертөнцөд зураг авах хэмжээ, хязгаарыг давах боломжийг бий болгосон.<ref>{{cite conference|url = http://www.zhongart.com/marcol/premier/photoA_files/synthesis%20photography%20and%20architecture.html|title = Synthesis photography and architecture|last1 = Paux|first1 = Marc-Olivier|date = 1 February 2011|conference = [[Imagina]]|location = Monaco}}</ref> == Камерны түүхэн хөгжил == <!-- Images showing cameras typical for their time or cameras that were first of their kind (other suggestions for criterias?)--> <gallery widths="220" heights="180" perrow="5"> File:Studijskifotoaparat.JPG|19-р зууны 3 хөлтэй, студийн камер File:Box Camera.jpg|Чиглүүлээд зураг дарах [[хайрцган камер]], кино зураг авалтад ашиглагддаг анхны камер, c. 1910 File:No1-A Autographic Kodak Jr.jpg|Kodak-ийн хураадаг камер 1922 File:Leica-II-Camera-1932 cropped.jpg|[[Leica Camera|Leica-II]], [[135 мм]] кино зураг авалтын анхны камеруудын нэг, 1932 File:Contax-s.jpg|[[Contax]] S 1949&nbsp;– анхны [[олон талт призмт камер]] [[Single-lens reflex camera|SLR]] File:Polaroid Colorpack 80.jpg|Polaroid Colorpack 80 зураг хэвлэдэг камер, c 1975 File:Photography using Canon Digital IXUS 850 IS.jpg|[[Дижитал камер]], [[Canon Ixus]] загвар, c. 2000. File:Capas-d1.jpg|Nikon D1, анхны [[digital single-lens reflex camera|digital SLR]] сурвалжлага, спортын зураг авалтад ашиглагддаг, c. 2000 File:Phone photography.jpg|[[Ухаалаг утас]], c. 2010 </gallery> == Техникийн шинж чанар == Камер бол зураг авах хэрэгсэл бөгөөд дуу бичлэг хураах төхөөрөмж суулгаснаар видео бичлэг хийх буюу кино зураг авалт хийх боломжтой болсон. Дижитал сорон болон электрон соронзон бүхий санах ойтой.<ref>http://www.dpreview.com/learn/?/glossary/</ref> == Эшлэл == {{Reflist}} [[Ангилал:Гэрэл зураг| ]] [[Ангилал:Дүрслэх урлагийн төрөл]] [[Ангилал:Уран сайхны арга техник]] [[Ангилал:Хуулбарлах техник]] 5pyj00q6814qpoxzn4g7h56x53rq6j2 823228 823197 2025-06-27T23:13:53Z InternetArchiveBot 70653 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5 823228 wikitext text/x-wiki [[Файл:Large format camera lens.jpg|thumb|right|Том форматтай камерын линз.]] '''Гэрэл зураг-'''гэрэл зургийн хальс эсвэл электрон зураг-мэдрэгч зэрэг [[цацаргалт]] мэдрэмтгий зүйлс дээрх цацаргалтыг буулгаж авах замаар зураг үүсгэх практик, шинжлэх ухаан бөгөөд урлаг юм. Линз нь ямар нэг обьектоос ялгарах эсвэл тухайн обьект дээр тусаад хугарсан гэрлийн цацрагийн фокусыг тааруулан, камерын дотор байрлах гэрэл мэдрэмтгий гадарга дээр бодит дүрс болгон буулгахад ашиглагддаг. Улмаар электрон дүрс мэдрэгч нь дүрсийг пикселийн (нягтрал) нарийвчлалаар буулган, боловсруулж дижитал файл хэлбэрээр хадгалдаг. Зураг, видео хэлбэрээр хадгалагдсан дижитал файлыг зургийн аппаратнаас шууд үзэх, компьютер лүү хуулах, дэлгэцээр харуулах буюу студид угааж, принтерээр хэвлэн ашиглаж болдог. Гэрэл зургийг шинжлэх ухаан, үйлдвэрлэл, бизнест өргөнөөр ашиглахын зэрэгцээ урлаг, уран бүтээл, харилцаа холбооны зорилгоор түгээмэл ашигладаг. Гэрэл зургийн ач холбогдол бол түүхэн баримт болдог гол онцлогтой юм. == Үгийн гарал зүй == Фотограф гэдэг үг нь Грекийн φωτός (''phōtos'') буюу гэрэл<ref>[http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Perseus%3Atext%3A1999.04.0057%3Aentry%3Dfa%2Fos φάος], Henry George Liddell, Robert Scott, ''A Greek-English Lexicon'', on Perseus</ref> болон γραφή (''graphé'') буюу зураг<ref>[http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Perseus%3Atext%3A1999.04.0057%3Aentry%3Dgrafh%2F γραφή], Henry George Liddell, Robert Scott, ''A Greek-English Lexicon'', on Perseus</ref> гэсэн хоёр үгний нийлбэр юм.<ref>Harper, Douglas. [http://www.etymonline.com/index.php?term=photograph "photograph"]. ''[[Online Etymology Dictionary]]''.</ref> == Түүх == === Анхны технологи === [[File:Camera obscura box.jpg|thumb|Зураг зурахад ашиглагддаг хайрцган аппарат]] Гэрэл зураг нь хэд хэдэн технологийн нийлбэр юм. Анхны гэрэл зураг гарахаас өмнө Хятадын философич Мо Ди болон Грекийн математикч [[Аристотель]], [[Евклид]] нар МЭӨ 4, 5-р зуунд хайрганы нүхээр гэрэл тусган зураг зурах камерны талаар дүрсэлсэн байдаг.<ref>Campbell, Jan (2005) ''[http://books.google.com/books?id=lOEqvkmSxhsC&pg=PA114 Film and cinema spectatorship: melodrama and mimesis]''. Polity. p. 114. [[:en:Special:BookSources/074562930X|ISBN 0-7456-2930-X]]</ref><ref>http://books.google.com/?id=MTXdplfiz-cC&pg=PA20</ref> Хүн төрөлхтний хөгжил дэвшлийн гайхамшгийн нэг болох гэрэл зургийн түүх эртний Арабын физикч, математикч, эмч, филисофич [[Ибн-Аль-Хайсам|Ибн-Аль-Хайсамын]] нэртэй салшгүй холбоотой. Дундад зууны Европт Альхазен хэмээн алдаршсан тэрээр 965 онд төрж 1039 онд өөд болсон ба тухайн үеийнхээ хамгийн өндөр боловсролыг эзэмшиж, гэрэл, гэрлийн туяаны тухай тодорхой бүх л мэдэгдэхүүнийг тусгасан оптикийн тухай шинжлэх ухааны өгүүллээ бичжээ. Тэр үед гэрэл зургийн талаар ямар ч ойлголт байхгүй байсан боловч чухам энэ эрдэмтэн гэрэл зургийн аппарат маягийн зүйл хийсэн нь өнөөгийн бидний сонирхлыг ихэд татдаг. Үүний тулд тэрээр жирийн 1 хайрцаг авч 1 талд нь цоолж нүх гаргаад түүнийхээ өмнө хэд хэдэн лаа асаажээ. Нүхний эсрэг талд цулгай дэлгэц буюу самбар байрлуулахад уг дэлгэц буюу самбар дээр лаануудын доош харсан дүрс гардаг болохыг нээжээ. Ийнхүү Ибн-Аль-Хайсам 200 жилийн дараа харанхуй каамер хэмээх нэр хүртсэн зүйлийг нээсэн хийгээд энэ нь түүний хийдэг ердийн туршилтуудын 1 байсан тул өөрийн нээлтэндээ төдийлөн ач холбогдол өгөлгүй орхисон бөгөөд Европ тив үүнийг 200 жилийн дараа олж мэджээ. === Дундад зуун<ref name=":0">http://jagaa.blogmn.net/21813/gerel-zurgiin-tuuhees.html</ref> === 1519 онд алдарт [[Леонардо да Винчи]] харанхуй камерийг шинжлэх ухааны ажиглалт хийхэд чухал төхөөрөмж гэж нэрлэсэн тэмдэглэл бичжээ. 1544 онд [[Нидерланд|Нидерландын]] математикч Хээма Фрийзиус түүний тусламжтайгаар нарны хиртэлтэнд анх ажиглалт хийж байсан түүхтэй. 16-р зууны дунд үед Италийн иргэн Жамбаттиссаделла Поорте харанхуй камерийн нүхэнд линз суулгах санаа төрсөн бөгөөд ингэснээр дүрсний чанарыг эрс сайжруулж, улам боловсронгуй болсон тул тэр дорхноо л аялагчид, зураачдын байнгын дагуул болжээ. Цаасан дээр гарсан оптик дүрсийг тэд үзэг харандаагаар дагуулан тодруулдаг байв. Шинжлэх ухааны лабораторит энэ нь өнөөдрийн гэрэл зургийн аппарат буюу туршлагыг бүртгэгч дуран байлаа. Астрономич Иохами Кээплэр суурин дээрээ эргэж, тал бүр тийш харах боломжтой, салхин тээрэмний хэмжээтэй харанхуй камерийг зохион бүтээв. Оросын эрдэмтэн [[Михаил Васильевич Ломоносов|Михаил Ломоносов]] лаборантууддаа, машинуудыг зурахад харанхуй камерийг байнга ашиглах шаардлага тавьдаг байв. Германы эрдэмтэн, физикч Крийстоф Шлайнэр харанхуй камерыг нар руу чиглүүлэв. Түүний дуран Кээплэрийн зөвлөснөөр 2 хэсэг цуглуулагч линзээс бүрдэж байснаараа [[Галилео Галилей|Галилео Галилейн]] дурангаас ялгарч байсан бөгөөд алсад буй зүйлүүдийн бодит дүрсийг дамжуулах боломжийг хангасан байна. Эрдэмтэд энэ камерийн тусламжтайгаар Галилейн нээсэн толбоноос гадна, гадаргуу дээр гарсан хаягдлууд тод ажиглагдаж буйг тогтоожээ. Үүнээс дахин 2 зууны дараа Францын одон орон судлаач, физикч [[Доминик Франсуа Жан Араго]] тэднийг дахин нээж “протуберац” ([[Герман хэл|герман]]. ''Protuberanzen'', лат. ''protubero'') хэмээн нэрлэжээ. Энэ үед эрдэмтэд бийр хэрэглэлгүй, зөвхөн гэрлээр зурах боломжийг шургуу судалж байлаа. Өөрөөр хэлбэл, дурангийн цуглуулж өгсөн дүрсийг бэхжүүлэх аргыг олох хэрэгтэй байв. Харанхуй камерийг гэрэл зургийн аппарат болгон хувиргах шаардлагатай байлаа. === 19-р зуун<ref name=":0" /> === 19-р зууны хамгийн гайхамшигтай бөгөөд ач холбогдолтой нээлтүүдийн нэг болох гэрэл зургийг Нийсэфор Ньепс (1765-1833) анхны харанхуй камерийг хийсэн. Тэр гэрлийн тусламжтайгаар сийлбэр хэвлэх хэв хийхийг мөрөөдөж, чулуун бараар хэвлэх аргатай нилээд нарийн танилцаж өөрийнхээ хийж буй зүйлээ гелиографи гэж нэрлэжээ. Мөн 1822 онд Парисын Маре гудамжинд Луи Жак Дагэр ([[Франц хэл|франц]]. ''Louis Jacques Mandé Daguerre'', 1787 —1851) “Диорама” хэмээх үзвэрийн газраа нээжээ. Тэрээр зургууд нь солигддог үзмэр хийсэн байна. Нимгэн, хагас тунгалаг даавуун дээр зурсан зургуудыг бүгдийг нь зэрэгцүүлэн сараалжуудаас зүүж байрлуулаад араас нь ээлжлэн гэрэлтүүлдэг байжээ. Үзэгчид гэгээн цагаан өдөр гэнэт шөнө болж хөгжмийн аялгуунд гоёмсог зураг харж байгаагаа гайхаж, шагшран магтаж байхад Дагэрт гэрлийн дүрсийг бэхжүүлэх аргыг олох санаа эргэлдсээр байв. Тэрээр тухайн үеийн бусад зураачдын адил харанхуй камер ашиглан зурдаг байсан бөгөөд оптикийг ч муугүй мэддэг байв. Ж.Дагэр францын зохион бүтээгч [[Жозеф Ньепс|Жозеф Нийсэфор Ньепс]] ([[Франц хэл|франц]]. ''Joseph Nicéphore Niépce''; 1765 —1833) тухай сонсоод түүнд захидал бичиж 1827 онд танилцаад 1829 онд хамтран ажиллаж, шинэчлэл хийхээр “Ноён Ньепсийн нээж ноён Дагэрийн боловсронгуй болгосон гелиографи” гэдэг нэртэй гэрээ байгуулжээ. Дагэр Ньепсийн олж харж чадаагүй хэв-барнаас хуулбарлах, байгаа байдлаар нь зураг авах 2-ын ялгааг ойлгож хөрөг зураг нь өнгөнүүдийн хувьд зөв, тод дамжуулахыг хамгаас илүү шаарддаг учир зураг авах хугацаа 5 хоромоос хэтрэх ёсгүй хэмээн үзэж йодоор боловсруулсан мөнгөөр бүрхсэн ялтас ашиглахыг санал болгожээ. Йодот мөнгө ашигласнаар орчин үеийн гэрэл зургийн аргад тун дөхөж ирсэн хэдий ч бүр 1818 онд Английн астрономч Жон Хээршэл йодот мөнгөний харлах процессыг тиосульфит зогсоодог болохыг нээснийг тэд мэдэж чадаагүй юм. Ньепсийг нас барсны дараа Даагэр йодот мөнгөөр богино хугацаанд позитив дүрс гаргаж бэхжүүлэх аргыг олж даагэреотип хэмээн нэрлэжээ. Энэ арга нь Ньепсийнхээс огт өөр арга байсан ч хамтын ажиллагааны гэрээ хүчин төгөлдөр хэвээр байсан тул дундынх болжээ. Даагэрийн нээсэн энэ арга маш энгийн бөгөөд түгээмэл байсан тул тэр дороо л нийтэд хүртээл болсон байна. Өөрийн дүрс-Даагэреотипийг харахыг хүсэгчид маш олон байсан ба тэдний хэрэгцээний хирээр харанхуй каамер, химийн бодисууд, дуран, мөнгөжүүлсэн ялтсуудыг үйлдвэрлэж эхлэв.Мөнгөн усны уураар дүрс тодруулах болон тиосульфитаар бэхжүүлэх аргыг ч Даагэр /Жооно Хээршэлийн нээснийг мэдэлгүйгээр/ нээжээ. Гэвч энэ бүгдийг Даагэр өөрөө санаачилсангүй, зөвхөн Ньепсийн санааг үргэлжлүүлж байж олж нээжээ. Гелиограф анх гарснаас хойш 13 жилийн дараа буюу 1839 оны 1-р сард Парисын ШУА-ийн хурал дээр нэрт эрдэмтэн, улс төрийн зүтгэлтэн Доминик-Франсуа Араго анх Луи Дагэр, Нийсэфор Ньепс нар хавтгай метал гадаргуу дээр объектуудын гэрлийн дүрсийг бэхжүүлэн авах боломжийг нээснийг илтгэжээ. Энэ үед Английн эрдэмтэн [[Уильям Тальбот|Уильям Фокс Тальбот]] ([[Англи хэл|англи]]. ''William Henry Fox Talbot''; 1800 —1877) харанхуй камер ашиглан дүрс буулгах процессыг сонирхож 1835 онд буюу ажиллаж эхэлснээсээ хойш 2 жилийн дараа, өөрийн байшин болон Лакокийн сүмийн зургийг авч чаджээ. Эдгээр зургийг 2 цагийн хугацаатай барил өгч авсан хэдий ч анхны, жинхэнэ гэрэл зургийн негативууд /энэ нэрийг Таальбот өгчээ/ байжээ. Гэвч Тальбот туршилтаа төдхөн орхисон байна. 1839 оны 1-р сарын сүүлчээр Уильям Тальбот Лондоны Эзэн хааны нийгэмлэгийн хурал дээр өөрийн нээсэн калотайпийн аргын тухай илтгэл тавьж гэрэл зургийг боловсронгуй болгох талаар ажиллаж эхэлсэн байна. Ингээд хэдхэн сарын дараа азот хүчлийн мөнгө бүхий хальсан дээр авдаг болсноор дүрсийг ердөө л 3 хоромд буулгах боломжтой болжээ. Таальбот өөрийн аргаа шууд гаргаж тавьсан бол дагэреотипийг гаргалгүйгээр мөхөөж чадах байсан ба нэгэнт их хүч хөрөнгө зарж бүтээсэн Даагэротипийг 10 жилийн дараа калотайп шахан гаргажээ. Хожим нь энэ арга эхлээд хуурай, дараа нь нойтон желатин ялтсуудад шахагдан өөрчлөгдсөн билээ. Ийнхүү хүн төрөлхтний олон чухал нээлтийн нэг болох гэрэл зураг урлагийн болон аж үйлдвэрийн шинэ салбар болон үүсэж хөгсөн байна. Хожим бромт мөнгө, хлорт мөнгө, йодот мөнгө зэрэг бодисуудаар гэрэл мэдрүүлэн, метол, эсвэл гидрохиноноор тодруулаад тиосульфат натригаар зогсоож төрөл бүрийн гадаргууд буулгадаг болсныг өнөөгийн бид хэрэглэж байна. Шинжлэх ухаан техникийн дэвшлийн эрин - өнөө үед тоон програмт зураг үүсэн хөгжиж байгаа нь зарим талаараа гэрэл зургийн ач холбогдлыг бууруулсан нь гэмт хэрэгтэн этгээдүүдийн бүртгэлээр ХIХ зууны сүүл үед баруун Европыг дагуулан шуугиулж байсан Бертильонаж буюу антропометрийн хэмжил зүйн арга ХХ зууны эхэнд дактилоскопихэмээх гарын мөрний ухаанд зайгаа тавин өгсөнтэй төстэй ч бодит байдлыг дүрслэх чадал, засвар хийх, хуурамчаар үйлдсэнийг тогтоох боломж өндрөөрөө урлаг, криминалистик зэрэг салбарт үнэлж баршгүй хэвээрээ байна. === Хар цагаан зураг === Бүх гэрэл зураг эхэндээ зөвхөн хар, цагаан өнгөтэй. Хар, цагаан зураг нь саарал болон цэнхэр, бор шаргал туяатай гардаг байсан. Одоо хэр нь камераар хар, цагаан зураг дарж болохоос гадна зөвхөн хар, цагаан зураг дардаг камер ч байдаг. Мөн зураг засварлах програмуудад хар, цагаан болгох үйлдлүүд байдаг. === Өнгөт зураг === 1903 онд авсан өнгөт зураг байдаг. Тухайн үед тусгай төхөөрөмж ашиглан, маш удаан хугацааны туршид зургийг бүтээж, хэвлэдэг байсан. Өнгөтөөр зураг авах боломжийг 1840 оны үеэс судалж эхэлсэн. Эхэн үед өнгөт зураг гэрэлд цохигдох, их хугацаа шаардах гэх мэт сул талтай байсан. 1855 онд физикч [[Жеймс Клерк Максвелл]] ([[Англи хэл|англи]]. ''James Clerk Maxwell''; 1831—1879) гурван үндсэн өнгийг тусгаарлах зарчмын талаар судалгаа гаргасан бөгөөд '''''1861''''' онд энэ зарчмын дагуу анхны өнгөт зургийг авсан. Максвелл улаан, ногоон, цэнхэр шүүлтүүр ашиглан 3 ширхэг хар, цагаан зураг авч, дараа нь нийлүүлэх замаар өнгөт зураг гаргаж авах санаа гаргажээ. 1860-аад оны сүүлээр Луйс Дукос ду Хаурон өнгөт зураг хэвлэх аргийг нээсэн. Улмаар хальс хийж зураг дарах камер бүтээгдэх болж 1935 он гэхэд Кодак өнгөт хальсыг нэвтрүүлсэн. Үүнтэй төстэй "''Agfacolor Neu"'' хальсыг Agfa компани 1936 онд бүтээжээ. 1963 онд Поларойд компани зураг дарсны дараа 1-2 минутын дотор хэвлэн гаргах камер гаргасан байна. 1995-2005 оны хооронд дижитал камер хэрэглээнд хүчтэй нэвтрэх болсон. === Дижитал гэрэл зураг === 1981 онд Японы [[Sony|"Sony"]] компани энгийн хүмүүс ашиглаж болох анхны хагас дижитал камерыг худалдаанд гаргасан. Мавика хэмээх энэхүү камер нь дүрсийг дискэнд хадгалдаг байсан бөгөөд дискэн дээр хадгалагдсан дүрсийг дэлгэцээр харах боломжтой байсан. 1991 онд Кодак анхны дижитал камер болох DCS 100-г гаргасан. Энэ камер өндөр үнэтэй байсан хэдий ч сэтгүүлч, мэргэжлийн гэрэл зурагчид өргөнөөр ашиглаж эхэлсэн байна. Дижитал камер нь электрон дүрс мэдрэгч ашиглан дүрсийг электрон дата болгон хадгалдаг бөгөөд өмнөх үеийн камеруудаас ялгаатай нь зураг угаах гэх мэт химийн процесс ашигладаггүй юм. Дижитал зургийг төрөл бүрийн янзалж, өөрчлөх боломжтой. Өнөөдөр дэлхий даяар дижитал камер болон ухаалаг гар утас ашиглан зураг авах болсон билээ. === Нийлэг гэрэл зураг === Нийлэг гэрэл зураг нь компьютер орчинд авах зураг бөгөөд зураг авалт нь бодитоор зураг авч байгаа мэт загварчлагдсан байдаг. Дижитал ертөнцөд дижитал зураг авалт хийх нь бодит ертөнцөд зураг авах хэмжээ, хязгаарыг давах боломжийг бий болгосон.<ref>{{cite conference|url = http://www.zhongart.com/marcol/premier/photoA_files/synthesis%20photography%20and%20architecture.html|title = Synthesis photography and architecture|last1 = Paux|first1 = Marc-Olivier|date = 1 February 2011|conference = [[Imagina]]|location = Monaco}} {{Webarchiv|url=http://www.zhongart.com/marcol/premier/photoA_files/synthesis%20photography%20and%20architecture.html |wayback=20150402092825 |text=Synthesis photography and architecture |archiv-bot=2025-06-27 23:13:53 InternetArchiveBot }}</ref> == Камерны түүхэн хөгжил == <!-- Images showing cameras typical for their time or cameras that were first of their kind (other suggestions for criterias?)--> <gallery widths="220" heights="180" perrow="5"> File:Studijskifotoaparat.JPG|19-р зууны 3 хөлтэй, студийн камер File:Box Camera.jpg|Чиглүүлээд зураг дарах [[хайрцган камер]], кино зураг авалтад ашиглагддаг анхны камер, c. 1910 File:No1-A Autographic Kodak Jr.jpg|Kodak-ийн хураадаг камер 1922 File:Leica-II-Camera-1932 cropped.jpg|[[Leica Camera|Leica-II]], [[135 мм]] кино зураг авалтын анхны камеруудын нэг, 1932 File:Contax-s.jpg|[[Contax]] S 1949&nbsp;– анхны [[олон талт призмт камер]] [[Single-lens reflex camera|SLR]] File:Polaroid Colorpack 80.jpg|Polaroid Colorpack 80 зураг хэвлэдэг камер, c 1975 File:Photography using Canon Digital IXUS 850 IS.jpg|[[Дижитал камер]], [[Canon Ixus]] загвар, c. 2000. File:Capas-d1.jpg|Nikon D1, анхны [[digital single-lens reflex camera|digital SLR]] сурвалжлага, спортын зураг авалтад ашиглагддаг, c. 2000 File:Phone photography.jpg|[[Ухаалаг утас]], c. 2010 </gallery> == Техникийн шинж чанар == Камер бол зураг авах хэрэгсэл бөгөөд дуу бичлэг хураах төхөөрөмж суулгаснаар видео бичлэг хийх буюу кино зураг авалт хийх боломжтой болсон. Дижитал сорон болон электрон соронзон бүхий санах ойтой.<ref>http://www.dpreview.com/learn/?/glossary/</ref> == Эшлэл == {{Reflist}} [[Ангилал:Гэрэл зураг| ]] [[Ангилал:Дүрслэх урлагийн төрөл]] [[Ангилал:Уран сайхны арга техник]] [[Ангилал:Хуулбарлах техник]] npefybigvkdy65gs6n4flmz4kbi7r2k 823256 823228 2025-06-28T07:21:26Z InternetArchiveBot 70653 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5 823256 wikitext text/x-wiki [[Файл:Large format camera lens.jpg|thumb|right|Том форматтай камерын линз.]] '''Гэрэл зураг-'''гэрэл зургийн хальс эсвэл электрон зураг-мэдрэгч зэрэг [[цацаргалт]] мэдрэмтгий зүйлс дээрх цацаргалтыг буулгаж авах замаар зураг үүсгэх практик, шинжлэх ухаан бөгөөд урлаг юм. Линз нь ямар нэг обьектоос ялгарах эсвэл тухайн обьект дээр тусаад хугарсан гэрлийн цацрагийн фокусыг тааруулан, камерын дотор байрлах гэрэл мэдрэмтгий гадарга дээр бодит дүрс болгон буулгахад ашиглагддаг. Улмаар электрон дүрс мэдрэгч нь дүрсийг пикселийн (нягтрал) нарийвчлалаар буулган, боловсруулж дижитал файл хэлбэрээр хадгалдаг. Зураг, видео хэлбэрээр хадгалагдсан дижитал файлыг зургийн аппаратнаас шууд үзэх, компьютер лүү хуулах, дэлгэцээр харуулах буюу студид угааж, принтерээр хэвлэн ашиглаж болдог. Гэрэл зургийг шинжлэх ухаан, үйлдвэрлэл, бизнест өргөнөөр ашиглахын зэрэгцээ урлаг, уран бүтээл, харилцаа холбооны зорилгоор түгээмэл ашигладаг. Гэрэл зургийн ач холбогдол бол түүхэн баримт болдог гол онцлогтой юм. == Үгийн гарал зүй == Фотограф гэдэг үг нь Грекийн φωτός (''phōtos'') буюу гэрэл<ref>[http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Perseus%3Atext%3A1999.04.0057%3Aentry%3Dfa%2Fos φάος], Henry George Liddell, Robert Scott, ''A Greek-English Lexicon'', on Perseus</ref> болон γραφή (''graphé'') буюу зураг<ref>[http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Perseus%3Atext%3A1999.04.0057%3Aentry%3Dgrafh%2F γραφή], Henry George Liddell, Robert Scott, ''A Greek-English Lexicon'', on Perseus</ref> гэсэн хоёр үгний нийлбэр юм.<ref>Harper, Douglas. [http://www.etymonline.com/index.php?term=photograph "photograph"]. ''[[Online Etymology Dictionary]]''.</ref> == Түүх == === Анхны технологи === [[File:Camera obscura box.jpg|thumb|Зураг зурахад ашиглагддаг хайрцган аппарат]] Гэрэл зураг нь хэд хэдэн технологийн нийлбэр юм. Анхны гэрэл зураг гарахаас өмнө Хятадын философич Мо Ди болон Грекийн математикч [[Аристотель]], [[Евклид]] нар МЭӨ 4, 5-р зуунд хайрганы нүхээр гэрэл тусган зураг зурах камерны талаар дүрсэлсэн байдаг.<ref>Campbell, Jan (2005) ''[http://books.google.com/books?id=lOEqvkmSxhsC&pg=PA114 Film and cinema spectatorship: melodrama and mimesis]''. Polity. p. 114. [[:en:Special:BookSources/074562930X|ISBN 0-7456-2930-X]]</ref><ref>http://books.google.com/?id=MTXdplfiz-cC&pg=PA20</ref> Хүн төрөлхтний хөгжил дэвшлийн гайхамшгийн нэг болох гэрэл зургийн түүх эртний Арабын физикч, математикч, эмч, филисофич [[Ибн-Аль-Хайсам|Ибн-Аль-Хайсамын]] нэртэй салшгүй холбоотой. Дундад зууны Европт Альхазен хэмээн алдаршсан тэрээр 965 онд төрж 1039 онд өөд болсон ба тухайн үеийнхээ хамгийн өндөр боловсролыг эзэмшиж, гэрэл, гэрлийн туяаны тухай тодорхой бүх л мэдэгдэхүүнийг тусгасан оптикийн тухай шинжлэх ухааны өгүүллээ бичжээ. Тэр үед гэрэл зургийн талаар ямар ч ойлголт байхгүй байсан боловч чухам энэ эрдэмтэн гэрэл зургийн аппарат маягийн зүйл хийсэн нь өнөөгийн бидний сонирхлыг ихэд татдаг. Үүний тулд тэрээр жирийн 1 хайрцаг авч 1 талд нь цоолж нүх гаргаад түүнийхээ өмнө хэд хэдэн лаа асаажээ. Нүхний эсрэг талд цулгай дэлгэц буюу самбар байрлуулахад уг дэлгэц буюу самбар дээр лаануудын доош харсан дүрс гардаг болохыг нээжээ. Ийнхүү Ибн-Аль-Хайсам 200 жилийн дараа харанхуй каамер хэмээх нэр хүртсэн зүйлийг нээсэн хийгээд энэ нь түүний хийдэг ердийн туршилтуудын 1 байсан тул өөрийн нээлтэндээ төдийлөн ач холбогдол өгөлгүй орхисон бөгөөд Европ тив үүнийг 200 жилийн дараа олж мэджээ. === Дундад зуун<ref name=":0">http://jagaa.blogmn.net/21813/gerel-zurgiin-tuuhees.html</ref> === 1519 онд алдарт [[Леонардо да Винчи]] харанхуй камерийг шинжлэх ухааны ажиглалт хийхэд чухал төхөөрөмж гэж нэрлэсэн тэмдэглэл бичжээ. 1544 онд [[Нидерланд|Нидерландын]] математикч Хээма Фрийзиус түүний тусламжтайгаар нарны хиртэлтэнд анх ажиглалт хийж байсан түүхтэй. 16-р зууны дунд үед Италийн иргэн Жамбаттиссаделла Поорте харанхуй камерийн нүхэнд линз суулгах санаа төрсөн бөгөөд ингэснээр дүрсний чанарыг эрс сайжруулж, улам боловсронгуй болсон тул тэр дорхноо л аялагчид, зураачдын байнгын дагуул болжээ. Цаасан дээр гарсан оптик дүрсийг тэд үзэг харандаагаар дагуулан тодруулдаг байв. Шинжлэх ухааны лабораторит энэ нь өнөөдрийн гэрэл зургийн аппарат буюу туршлагыг бүртгэгч дуран байлаа. Астрономич Иохами Кээплэр суурин дээрээ эргэж, тал бүр тийш харах боломжтой, салхин тээрэмний хэмжээтэй харанхуй камерийг зохион бүтээв. Оросын эрдэмтэн [[Михаил Васильевич Ломоносов|Михаил Ломоносов]] лаборантууддаа, машинуудыг зурахад харанхуй камерийг байнга ашиглах шаардлага тавьдаг байв. Германы эрдэмтэн, физикч Крийстоф Шлайнэр харанхуй камерыг нар руу чиглүүлэв. Түүний дуран Кээплэрийн зөвлөснөөр 2 хэсэг цуглуулагч линзээс бүрдэж байснаараа [[Галилео Галилей|Галилео Галилейн]] дурангаас ялгарч байсан бөгөөд алсад буй зүйлүүдийн бодит дүрсийг дамжуулах боломжийг хангасан байна. Эрдэмтэд энэ камерийн тусламжтайгаар Галилейн нээсэн толбоноос гадна, гадаргуу дээр гарсан хаягдлууд тод ажиглагдаж буйг тогтоожээ. Үүнээс дахин 2 зууны дараа Францын одон орон судлаач, физикч [[Доминик Франсуа Жан Араго]] тэднийг дахин нээж “протуберац” ([[Герман хэл|герман]]. ''Protuberanzen'', лат. ''protubero'') хэмээн нэрлэжээ. Энэ үед эрдэмтэд бийр хэрэглэлгүй, зөвхөн гэрлээр зурах боломжийг шургуу судалж байлаа. Өөрөөр хэлбэл, дурангийн цуглуулж өгсөн дүрсийг бэхжүүлэх аргыг олох хэрэгтэй байв. Харанхуй камерийг гэрэл зургийн аппарат болгон хувиргах шаардлагатай байлаа. === 19-р зуун<ref name=":0" /> === 19-р зууны хамгийн гайхамшигтай бөгөөд ач холбогдолтой нээлтүүдийн нэг болох гэрэл зургийг Нийсэфор Ньепс (1765-1833) анхны харанхуй камерийг хийсэн. Тэр гэрлийн тусламжтайгаар сийлбэр хэвлэх хэв хийхийг мөрөөдөж, чулуун бараар хэвлэх аргатай нилээд нарийн танилцаж өөрийнхээ хийж буй зүйлээ гелиографи гэж нэрлэжээ. Мөн 1822 онд Парисын Маре гудамжинд Луи Жак Дагэр ([[Франц хэл|франц]]. ''Louis Jacques Mandé Daguerre'', 1787 —1851) “Диорама” хэмээх үзвэрийн газраа нээжээ. Тэрээр зургууд нь солигддог үзмэр хийсэн байна. Нимгэн, хагас тунгалаг даавуун дээр зурсан зургуудыг бүгдийг нь зэрэгцүүлэн сараалжуудаас зүүж байрлуулаад араас нь ээлжлэн гэрэлтүүлдэг байжээ. Үзэгчид гэгээн цагаан өдөр гэнэт шөнө болж хөгжмийн аялгуунд гоёмсог зураг харж байгаагаа гайхаж, шагшран магтаж байхад Дагэрт гэрлийн дүрсийг бэхжүүлэх аргыг олох санаа эргэлдсээр байв. Тэрээр тухайн үеийн бусад зураачдын адил харанхуй камер ашиглан зурдаг байсан бөгөөд оптикийг ч муугүй мэддэг байв. Ж.Дагэр францын зохион бүтээгч [[Жозеф Ньепс|Жозеф Нийсэфор Ньепс]] ([[Франц хэл|франц]]. ''Joseph Nicéphore Niépce''; 1765 —1833) тухай сонсоод түүнд захидал бичиж 1827 онд танилцаад 1829 онд хамтран ажиллаж, шинэчлэл хийхээр “Ноён Ньепсийн нээж ноён Дагэрийн боловсронгуй болгосон гелиографи” гэдэг нэртэй гэрээ байгуулжээ. Дагэр Ньепсийн олж харж чадаагүй хэв-барнаас хуулбарлах, байгаа байдлаар нь зураг авах 2-ын ялгааг ойлгож хөрөг зураг нь өнгөнүүдийн хувьд зөв, тод дамжуулахыг хамгаас илүү шаарддаг учир зураг авах хугацаа 5 хоромоос хэтрэх ёсгүй хэмээн үзэж йодоор боловсруулсан мөнгөөр бүрхсэн ялтас ашиглахыг санал болгожээ. Йодот мөнгө ашигласнаар орчин үеийн гэрэл зургийн аргад тун дөхөж ирсэн хэдий ч бүр 1818 онд Английн астрономч Жон Хээршэл йодот мөнгөний харлах процессыг тиосульфит зогсоодог болохыг нээснийг тэд мэдэж чадаагүй юм. Ньепсийг нас барсны дараа Даагэр йодот мөнгөөр богино хугацаанд позитив дүрс гаргаж бэхжүүлэх аргыг олж даагэреотип хэмээн нэрлэжээ. Энэ арга нь Ньепсийнхээс огт өөр арга байсан ч хамтын ажиллагааны гэрээ хүчин төгөлдөр хэвээр байсан тул дундынх болжээ. Даагэрийн нээсэн энэ арга маш энгийн бөгөөд түгээмэл байсан тул тэр дороо л нийтэд хүртээл болсон байна. Өөрийн дүрс-Даагэреотипийг харахыг хүсэгчид маш олон байсан ба тэдний хэрэгцээний хирээр харанхуй каамер, химийн бодисууд, дуран, мөнгөжүүлсэн ялтсуудыг үйлдвэрлэж эхлэв.Мөнгөн усны уураар дүрс тодруулах болон тиосульфитаар бэхжүүлэх аргыг ч Даагэр /Жооно Хээршэлийн нээснийг мэдэлгүйгээр/ нээжээ. Гэвч энэ бүгдийг Даагэр өөрөө санаачилсангүй, зөвхөн Ньепсийн санааг үргэлжлүүлж байж олж нээжээ. Гелиограф анх гарснаас хойш 13 жилийн дараа буюу 1839 оны 1-р сард Парисын ШУА-ийн хурал дээр нэрт эрдэмтэн, улс төрийн зүтгэлтэн Доминик-Франсуа Араго анх Луи Дагэр, Нийсэфор Ньепс нар хавтгай метал гадаргуу дээр объектуудын гэрлийн дүрсийг бэхжүүлэн авах боломжийг нээснийг илтгэжээ. Энэ үед Английн эрдэмтэн [[Уильям Тальбот|Уильям Фокс Тальбот]] ([[Англи хэл|англи]]. ''William Henry Fox Talbot''; 1800 —1877) харанхуй камер ашиглан дүрс буулгах процессыг сонирхож 1835 онд буюу ажиллаж эхэлснээсээ хойш 2 жилийн дараа, өөрийн байшин болон Лакокийн сүмийн зургийг авч чаджээ. Эдгээр зургийг 2 цагийн хугацаатай барил өгч авсан хэдий ч анхны, жинхэнэ гэрэл зургийн негативууд /энэ нэрийг Таальбот өгчээ/ байжээ. Гэвч Тальбот туршилтаа төдхөн орхисон байна. 1839 оны 1-р сарын сүүлчээр Уильям Тальбот Лондоны Эзэн хааны нийгэмлэгийн хурал дээр өөрийн нээсэн калотайпийн аргын тухай илтгэл тавьж гэрэл зургийг боловсронгуй болгох талаар ажиллаж эхэлсэн байна. Ингээд хэдхэн сарын дараа азот хүчлийн мөнгө бүхий хальсан дээр авдаг болсноор дүрсийг ердөө л 3 хоромд буулгах боломжтой болжээ. Таальбот өөрийн аргаа шууд гаргаж тавьсан бол дагэреотипийг гаргалгүйгээр мөхөөж чадах байсан ба нэгэнт их хүч хөрөнгө зарж бүтээсэн Даагэротипийг 10 жилийн дараа калотайп шахан гаргажээ. Хожим нь энэ арга эхлээд хуурай, дараа нь нойтон желатин ялтсуудад шахагдан өөрчлөгдсөн билээ. Ийнхүү хүн төрөлхтний олон чухал нээлтийн нэг болох гэрэл зураг урлагийн болон аж үйлдвэрийн шинэ салбар болон үүсэж хөгсөн байна. Хожим бромт мөнгө, хлорт мөнгө, йодот мөнгө зэрэг бодисуудаар гэрэл мэдрүүлэн, метол, эсвэл гидрохиноноор тодруулаад тиосульфат натригаар зогсоож төрөл бүрийн гадаргууд буулгадаг болсныг өнөөгийн бид хэрэглэж байна. Шинжлэх ухаан техникийн дэвшлийн эрин - өнөө үед тоон програмт зураг үүсэн хөгжиж байгаа нь зарим талаараа гэрэл зургийн ач холбогдлыг бууруулсан нь гэмт хэрэгтэн этгээдүүдийн бүртгэлээр ХIХ зууны сүүл үед баруун Европыг дагуулан шуугиулж байсан Бертильонаж буюу антропометрийн хэмжил зүйн арга ХХ зууны эхэнд дактилоскопихэмээх гарын мөрний ухаанд зайгаа тавин өгсөнтэй төстэй ч бодит байдлыг дүрслэх чадал, засвар хийх, хуурамчаар үйлдсэнийг тогтоох боломж өндрөөрөө урлаг, криминалистик зэрэг салбарт үнэлж баршгүй хэвээрээ байна. === Хар цагаан зураг === Бүх гэрэл зураг эхэндээ зөвхөн хар, цагаан өнгөтэй. Хар, цагаан зураг нь саарал болон цэнхэр, бор шаргал туяатай гардаг байсан. Одоо хэр нь камераар хар, цагаан зураг дарж болохоос гадна зөвхөн хар, цагаан зураг дардаг камер ч байдаг. Мөн зураг засварлах програмуудад хар, цагаан болгох үйлдлүүд байдаг. === Өнгөт зураг === 1903 онд авсан өнгөт зураг байдаг. Тухайн үед тусгай төхөөрөмж ашиглан, маш удаан хугацааны туршид зургийг бүтээж, хэвлэдэг байсан. Өнгөтөөр зураг авах боломжийг 1840 оны үеэс судалж эхэлсэн. Эхэн үед өнгөт зураг гэрэлд цохигдох, их хугацаа шаардах гэх мэт сул талтай байсан. 1855 онд физикч [[Жеймс Клерк Максвелл]] ([[Англи хэл|англи]]. ''James Clerk Maxwell''; 1831—1879) гурван үндсэн өнгийг тусгаарлах зарчмын талаар судалгаа гаргасан бөгөөд '''''1861''''' онд энэ зарчмын дагуу анхны өнгөт зургийг авсан. Максвелл улаан, ногоон, цэнхэр шүүлтүүр ашиглан 3 ширхэг хар, цагаан зураг авч, дараа нь нийлүүлэх замаар өнгөт зураг гаргаж авах санаа гаргажээ. 1860-аад оны сүүлээр Луйс Дукос ду Хаурон өнгөт зураг хэвлэх аргийг нээсэн. Улмаар хальс хийж зураг дарах камер бүтээгдэх болж 1935 он гэхэд Кодак өнгөт хальсыг нэвтрүүлсэн. Үүнтэй төстэй "''Agfacolor Neu"'' хальсыг Agfa компани 1936 онд бүтээжээ. 1963 онд Поларойд компани зураг дарсны дараа 1-2 минутын дотор хэвлэн гаргах камер гаргасан байна. 1995-2005 оны хооронд дижитал камер хэрэглээнд хүчтэй нэвтрэх болсон. === Дижитал гэрэл зураг === 1981 онд Японы [[Sony|"Sony"]] компани энгийн хүмүүс ашиглаж болох анхны хагас дижитал камерыг худалдаанд гаргасан. Мавика хэмээх энэхүү камер нь дүрсийг дискэнд хадгалдаг байсан бөгөөд дискэн дээр хадгалагдсан дүрсийг дэлгэцээр харах боломжтой байсан. 1991 онд Кодак анхны дижитал камер болох DCS 100-г гаргасан. Энэ камер өндөр үнэтэй байсан хэдий ч сэтгүүлч, мэргэжлийн гэрэл зурагчид өргөнөөр ашиглаж эхэлсэн байна. Дижитал камер нь электрон дүрс мэдрэгч ашиглан дүрсийг электрон дата болгон хадгалдаг бөгөөд өмнөх үеийн камеруудаас ялгаатай нь зураг угаах гэх мэт химийн процесс ашигладаггүй юм. Дижитал зургийг төрөл бүрийн янзалж, өөрчлөх боломжтой. Өнөөдөр дэлхий даяар дижитал камер болон ухаалаг гар утас ашиглан зураг авах болсон билээ. === Нийлэг гэрэл зураг === Нийлэг гэрэл зураг нь компьютер орчинд авах зураг бөгөөд зураг авалт нь бодитоор зураг авч байгаа мэт загварчлагдсан байдаг. Дижитал ертөнцөд дижитал зураг авалт хийх нь бодит ертөнцөд зураг авах хэмжээ, хязгаарыг давах боломжийг бий болгосон.<ref>{{cite conference|url = http://www.zhongart.com/marcol/premier/photoA_files/synthesis%20photography%20and%20architecture.html|title = Synthesis photography and architecture|last1 = Paux|first1 = Marc-Olivier|date = 1 February 2011|conference = [[Imagina]]|location = Monaco}}</ref> == Камерны түүхэн хөгжил == <!-- Images showing cameras typical for their time or cameras that were first of their kind (other suggestions for criterias?)--> <gallery widths="220" heights="180" perrow="5"> File:Studijskifotoaparat.JPG|19-р зууны 3 хөлтэй, студийн камер File:Box Camera.jpg|Чиглүүлээд зураг дарах [[хайрцган камер]], кино зураг авалтад ашиглагддаг анхны камер, c. 1910 File:No1-A Autographic Kodak Jr.jpg|Kodak-ийн хураадаг камер 1922 File:Leica-II-Camera-1932 cropped.jpg|[[Leica Camera|Leica-II]], [[135 мм]] кино зураг авалтын анхны камеруудын нэг, 1932 File:Contax-s.jpg|[[Contax]] S 1949&nbsp;– анхны [[олон талт призмт камер]] [[Single-lens reflex camera|SLR]] File:Polaroid Colorpack 80.jpg|Polaroid Colorpack 80 зураг хэвлэдэг камер, c 1975 File:Photography using Canon Digital IXUS 850 IS.jpg|[[Дижитал камер]], [[Canon Ixus]] загвар, c. 2000. File:Capas-d1.jpg|Nikon D1, анхны [[digital single-lens reflex camera|digital SLR]] сурвалжлага, спортын зураг авалтад ашиглагддаг, c. 2000 File:Phone photography.jpg|[[Ухаалаг утас]], c. 2010 </gallery> == Техникийн шинж чанар == Камер бол зураг авах хэрэгсэл бөгөөд дуу бичлэг хураах төхөөрөмж суулгаснаар видео бичлэг хийх буюу кино зураг авалт хийх боломжтой болсон. Дижитал сорон болон электрон соронзон бүхий санах ойтой.<ref>http://www.dpreview.com/learn/?/glossary/</ref> == Эшлэл == {{Reflist}} [[Ангилал:Гэрэл зураг| ]] [[Ангилал:Дүрслэх урлагийн төрөл]] [[Ангилал:Уран сайхны арга техник]] [[Ангилал:Хуулбарлах техник]] 5pyj00q6814qpoxzn4g7h56x53rq6j2 0 24173 823227 823179 2025-06-27T22:29:55Z InternetArchiveBot 70653 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5 823227 wikitext text/x-wiki [[Файл:Ephesians 2,12 - Greek atheos.jpg|thumb|right|250px| ''atheoi'' буюу αθεοι гэсэн "бурхангүй хүмүүс" хэмээх Грек үг]] '''Атеизм''' буюу '''Шашингүйн үзэл''' гэж бурхан орших явдалд итгэхгүй байх үзэл.<ref name=Nielsen-EB/> Илүү давчуу байдлаар тайлбарлавал атеизм гэдэг нь [[бурхан]] тэнгэр байхгүй хэмээх үзэл юм.<ref name=RoweRoutledge/><ref name=oxdicphil/> Өргөнөөр тайлбарлавал атеизм бол ямар нэгэн бурхан тэнгэр байдаг эсэхэд үл итгэх явдал билээ.<ref name=oxdicphil/><ref name=religioustolerance/><ref>{{cite encyclopedia |url=http://oxforddictionaries.com/definition/atheism |encyclopedia=Oxford Dictionaries |title=atheism |publisher=Oxford University Press |accessdate=2012-04-09 }} {{Webarchiv|url=http://oxforddictionaries.com/definition/atheism |wayback=20190121124816 |text=atheism |archiv-bot=2025-06-27 22:29:55 InternetArchiveBot }}</ref> Атеизмийн эсрэг<ref name=reldef/><ref name=OED-theism /> болох [[Тейзм]] гэдэг нь ядаж нэг бурхан оршдогт итгэх явдал.<ref name=OED-theism>{{cite book |title=Oxford English Dictionary |edition=2nd |year=1989 |quote=Belief in a deity, or deities, as opposed to atheism}} </ref><ref> {{cite web |url=http://www.merriam-webster.com/dictionary/theism |title=Merriam-Webster Online Dictionary |quote=belief in the existence of a god or gods | accessdate=2011-04-09}}</ref> Атеизмийн үзэлтэй хүнийг Атеист гэнэ. Атеизм хэмээх үг нь Грек хэлний ἄθεος (''atheos'') буюу "бурхангүй" хэмээх үгнээс гаралтай бөгөөд үүнийг бүхэл нийгмээрээ бурхан тэнгэрт тахин шүтэх үзлийг эсэргүүцдэг хүмүүсийг тодорхойлдог, доош нь хийсэн утгатай үг байжээ. Чөлөөт үзэл баримтлал, эргэлзээт лавлагаа дэлгэрч, шашны шүүмжлэл ихэссэнээр тус үгийг хэрэглэх тохиолдол багасаж эхэлжээ. <ref name=KArmstrong>{{cite book |last=Armstrong |first=Karen |authorlink=Karen Armstrong |title=A History of God |year=1999 |publisher=London: Vintage |isbn=0-09-927367-5}} </ref> Атеистууд нь ер бусын зүйлтэй холбоотойгоор тайлбарладаг зүйлд эргэлзээтэй ханддаг бөгөөд баттай бодит үзэл баримтлалыг энэ тэргүүнд тавьдаг хүмүүс байдаг. Атеизм нь олонход ямар нэгэн бурхан тэнгэрт итгэхгүй байхыг зөвлөдөг. Атеизмийг дэмжигч маргаанууд нь гүн ухаан, нийгэм, түүх зэрэг олон олон шинжлэх ухаанаас гаралтай. Зарим атеистууд нь төрийг шашнаас тусгаарлах үзэлтэй<ref name=honderich/><ref> Fales, Evan. "Naturalism and Physicalism", in {{harvnb|Martin|2007|pp=122–131}}. </ref> байдаг ч хүмүүсийн дунд баримталдаг үзэл, философиуд нь ялгарах жишээтэй. Атеизм нь шашинг бодвол дэлхий ертөнцийг илүү хялбараар тайлбарладаг хэмээн олонх атеистууд хэлдэг бөгөөд ийм учраас атеизм нь бурхан байхгүйг батлах бус, эсрэгээр нь шашин нь бурхан байгаа гэдгийг тайлбарлах үүрэгтэй хэмээн үздэг.<ref>{{harvnb|Stenger|2007|pp=17–18}}, citing {{cite book|last=Parsons|first=Keith M.|title=God and the Burden of Proof: Plantinga, Swinburne, and the Analytical Defense of Theism|year=1989|location=Amherst, New York|publisher=Prometheus Books|isbn=978-0879755515}}</ref> Зарим шашин шүтлэгт атеизмийн дүр төрхүүд илэрдэг. Үүнд, [[Жайнизм]], [[Буддизм]], [[Хиндүизм]], [[Паган]] хөдөлгөөнүүд<ref name="Neopaganism">{{cite book|author=Carol S. Matthews|url=http://books.google.com/?id=RfGhUW8RdUIC&pg=PA194&dq=neopaganism+atheism#v=onepage&q&f=false|title=A New Vision A New Heart A Renewed Call - Volume Two|publisher=William Carey Library|quote=Although Neo-Pagans share common commitments to nature and spirit there is a diversity of beliefs and practices. Some are atheists, others are polytheists (several gods exists), some are pantheists (all is God) and others are panentheists (all is in God).|date=19 October 2009|isbn=9780878083640}} </ref> (Викка гэх мэт<ref name="Wicca">{{cite book|author=Carol S. Matthews|url=http://books.google.com/?id=stQQJlV9FT8C&pg=PA115&dq=neopaganism+atheism#v=onepage&q&f=false|title=New Religions|publisher=Chelsea House Publishers|quote=There is no universal worldview that all Neo-Pagans/Wiccans hold. One online information source indicates that depending on how the term ''God'' is defined, Neo-Pagans might be classified as monotheists, duotheists (two gods), polytheists, pantheists, or atheists.|date=19 October 2009|isbn=9780791080962}} </ref>), бурхангүй шашнууд хамаарагдана. Жайнизм болоод Буддизмийн зарим хэлбэрүүд нь бурханд итгэхийг санал болгодоггүй<ref>{{cite book |url=http://books.google.com.vc/books?id=Jb0rCQD9NcoC&printsec=frontcover#v=onepage&q=atheism&f=false |last=Kedar |first=Nath Tiwari |year=1997 |title=Comparative Religion |publisher=[[Motilal Banarsidass]] |isbn=81-208-0293-4 |page=50}} </ref> байхад Хиндүизм нь атеизмийг хүчинтэйд тооцдог ч дагаж мөрдөхөд хэцүү гэдэг.<ref>{{Cite book | last = Chakravarti| first = Sitansu| title = Hinduism, a way of life| publisher = Motilal Banarsidass Publ.| year = 1991| page = 71| url = http://books.google.com/?id=J_-rASTgw8wC&pg=PA71| isbn = 978-81-208-0899-7|quote = According to Hinduism, the path of the atheist is very difficult to follow in matters of spirituality, though it is a valid one. |accessdate=2011-04-09}} </ref> Атейзмийг тодорхойлогч шалгуурууд нь хоорондоо зөрчилддөг тул өнөө үед дэлхий дээрх Атейстуудын тоог тогтоох нь тийм ч амар биш юм.<ref name="Martin2007">{{cite book|last=Zuckerman|first=Phil|editor=Martin, Michael T|title=The Cambridge companion to atheism|year=2007|publisher=Cambridge University Press|location=Cambridge, England|isbn=0-521-84270-0|page=56|url=http://books.google.com/books?id=tAeFipOVx4MC&pg=PA56|accessdate=2011-04-09}} </ref> Нэгэн тооцоогоор дэлхийн хүн амын 2.3% нь атеистууд, 11.9% нь шашин шүтдэггүй гэсэн дүн гарчээ.<ref name="Britannica demographics">{{cite web |url=http://search.eb.com/eb/article-9432620 |title=Worldwide Adherents of All Religions by Six Continental Areas, Mid-2005 |publisher=Encyclopædia Britannica |year=2005 |accessdate=2007-04-15}} * 2.3% Atheists: Persons professing atheism, skepticism, disbelief, or irreligion, including the militantly antireligious (opposed to all religion). * 11.9% Nonreligious: Persons professing no religion, nonbelievers, agnostics, freethinkers, uninterested, or dereligionized secularists indifferent to all religion but not militantly so. </ref> Өөр нэг судалгаанаас харахад өөрсдийгөө атейст хэмээн тодорхойлсон хүмүүс нь барууныхны дунд хамгийн өндөр хувийг эзэлдэг, тухайлбал: [[Америкийн Нэгдсэн Улс|АНУ]]-4 %, [[Итали]]-7%, [[Испани]]-11%, [[Их Британи]]-17%, [[Герман]]-20%, [[Франц]]-32% байдаг байна.<ref name="Harris">{{cite web |url=http://www.harrisinteractive.com/news/allnewsbydate.asp?NewsID=1131 |title=Religious Views and Beliefs Vary Greatly by Country, According to the Latest Financial Times/Harris Poll |publisher=Financial Times/Harris Interactive |date=2006-12-20 | accessdate=2011-04-09}} </ref> Харин [[Монгол улс]]ад 2010 онд хийсэн хүн амын тооллогоор нийт хүн амын 38.6% нь шашин шүтдэггүй гэсэн дүн гарчээ.<ref>[http://toollogo2010.mn/doc/Statistic_undsen_ur_dun.pdf 2010 оны Хүн амын тооллого, Үндсэн дүн]</ref> == Үгний гарал болоод хэрэглээ == Эртний Грек хэлэнд ''atheos'' (ἄθεος) нь "бурхангүй" хэмээх утгатай тэмдэг нэр байв. Энэ үгийг анх бурханы эсрэг, сүсэггүй хэмээх шүүмжлэлийн байдлаар хэрэглэж байжээ. МЭӨ 5-р зуунд энэ үг нь илүү утга төгөлдөршиж бурхантай харилцаа холбоог тасалсан, бурхныг үгүйсгэсэн хэмээх утгатай болов. ἀσεβής (''asebēs'') хэмээх үгийг өөрийн бурхныг үл шүтэж эсэргүүцдэг ч бусад бурхныг шүтдэг хүмүүст оноох болов. Сонгодог бичвэрүүдийн орчин үеийн хөрвүүлгээр ''atheos''-ийг "atheistic" буюу "атеист тал руугаа" гэж орчуулах нь бий. [[Цицеро]] нь тус үгийг латин хэлнээ ''atheos'' гэж хөрвүүлжээ. Анхны [[Христийн шашин]]тнууд, [[Эртний Грекийн шашин]]д итгэгчид нар тус үгийг нөгөөдөө оноож доромжилдог байжээ. Атеист (atheist) хэмээх үг нь англи хэлнээ Атеизм хэмээх үгнээс өмнө гарч ирсэн бөгөөд анх 1566, 1571 онд хэрэглэгдэж байв. Бурхан шашин үл шүтэх хэмээх утгаар Атеист хэмээх нэршлийг хамгийн эртний үедээ 1577 оны үед хэрэглэж байжээ. Түүнтэй холбоотой үгс, нэршлүүд нь хожим бий болжээ: деист - 1621 онд, теист - 1662 онд, [[деизм]] - 1675 онд, [[теизм]] - 1678 онд. Тухайн үедээ деизм, деист хэмээх үгс нь одоогийнхоо тодорхойлолтоор явж байсан бол теизм хэмээх үг нь сүүлдээ деизмээс ялгарах болжээ. Карен Армстронг бичихдээ 16 болон 17-р зууны үед атеист хэмээх үг нь зөвхөн доромжлол байдлаар хэрэглэгддэг байсан - хэн ч өөрийгөө атеист хэмээхгүй байх байсан гэжээ. 17-р зууны дунд үед бурханд итгэхгүй байх нь боломжгүй зүйл хэмээн үздэг байв. 18-р зууны сүүл үед Европт ''Атеизм''-г анх өөртөө олгогч үзэл хэмээн үзэх болов - үүнд, монотеист Авраамийн бурханд (Христ, Лал, Жүдизмийн бурхан) итгэхгүй байх явдлыг. 20-р зуунд даяаршил бий болсноор тус үгийг бүхий л бурханд итгэхгүй байх явдалд хэрэглэх болсон. Зарим Атеистууд "Атеизм" хэмээх үг нь хэрэгцээгүй хэмээн тайлбарладаг. Сэм Харис ''Letter to a Christian Nation'' номондоо: <blockquote>''Атеизм'' хэмээх үг нь угтаа оршин тогтнох ёсгүй. Атеизм нь ердөө л ямар нэг учир шалтгаангүй шашны үзлийн эсрэг гаргадаг ухаалаг хүмүүсийн дуу авиа юм.</blockquote> === Эерэг, сөрөг гэх === Философчид тухайлахад Антони Флю болон Майкл Мартин нар эерэг Атеизм-ийг сөрөг Атеизм-тай (сул дорой зөөлөн) анх эерэгцүүлэн гаргаж иржээ. Эерэг Атеизм гэдэг бол бурхан гэж байдаггүй гэх үзлийг хүлээн зөвшөөрсөн үзэл баримтлал юм. Сөрөг Атеизм нь non-theism-ийн бүхий л хэлбэрүүдийг өөртөө багтаадаг. Энэ ангиллийн дагуу хэн ч эерэг ба сөрөг Атеист биш юм. Сул дорой ба хүчтэй Атеизм нь харьцангуй сүүлийн үеийнх ба эерэг ба сөрөг Атеизм нь өмнө нь үүссэн ба тэдгээрийг философи, уран зохиол болон католик өршөөлд хэрэглэгдэж байв. Энэхүү нэршлийн доор ихэнх үл мэдэгчдийг сөрөг Атейзмууд хэмээн нэрлэж байлаа. Мартины үед тухайлахад үл мэдэгчид нь сөрөг Атеизмыг баталдаг ихэнх үл мэдэгчид нь Атеизмын талаас үзэл бодлоо илэрхийлдэг ба энэ нь theism(физм)-ээс илүү харьцуулж үздэг байна. Бурхан байхгүй хэмээх үзэл нь заримдаа итгэл үнэмшилээ хаяхад хүргэдэг. === Практик атейзм === Практик буюу прагматик атеизмд бас анатизм ч гэж нэрлэгддэг хувь үзэл санаатнууд /хүмүүс/ нь хэрвээ бурхан гэж байгаагүй бол мөн байгалийн хуулийг ангилахгүйгээр тайлбарлах байсан гэдэг. Бурхан байгаа эсэх нь тодорхойгүй гэвч шаардлаггүй болон огт хэрэгцээгүй мэтээр төсөөлөгддөг гэвч бурхад хүний амьдралын зорилгыг тодорхойлохгүй бидэнд өдөр тутмын амьдралд нөлөөлөхгүй юм. Практик атеизмын хэлбэр нь шинжлэх ухааны харилцаа хамааралтай далд хамааралтай, энэхүү шинжлэх ухааны утга хамаарал нь байгалын ухаан юм. Натурал философийн шинжлэх ухааны аргад үндэслэн батлах /нотлох/ эсвэл шууд хүлээн зөвшөөрч түүнд бүрэн итгэж үнэмших явдал байлаа. Практик атеизм нь дараах хэлбэртэй байна. *Шашны оновчгүй байдал – бурханд итгэх нь хүний зан, ёс суртахуун, шашны зан үйл болон бусад ямар нэгэн үйл явдалд нөлөөлөхгүй. *Бурхан шашны аливаа зан үйлүүд нь оюун ухааны бөгөөд практик үйл хэргүүдээс ангид байх. *Ялгаагүй байх- бурхан шашны асуудлуудын сонирхолд нөлөөлөхгүй байх. *Бурхан шашин үл шүтэх үзэл санаанаас ангид байх. === Онолын атеизм === Онолын атейзм нь бурхан байдаг гэх үзэлтэй зарчмын хувьд гарч ирсэн Үүнд:Паскалийн Вагерийн маргааны хариулт нь байдаг. Үнэндээ Онолын атеизм бол үндсэндээ онтологик болон физик онотологик юм. == Ишлэл == {{Reflist|3 |refs= <ref name=Nielsen-EB> *{{Cite encyclopedia |first=Kai |last=Nielsen |authorlink=Kai Nielsen (philosopher) |encyclopedia=[[Encyclopædia Britannica]] |title=Atheism |url=http://www.britannica.com/EBchecked/topic/40634/atheism |year=2011 |quote=Instead of saying that an atheist is someone who believes that it is false or probably false that there is a God, a more adequate characterization of atheism consists in the more complex claim that to be an atheist is to be someone who rejects belief in God for the following reasons...: for an anthropomorphic God, the atheist rejects belief in God because it is false or probably false that there is a God; for a nonanthropomorphic God... because the concept of such a God is either meaningless, unintelligible, contradictory, incomprehensible, or incoherent; for the God portrayed by some modern or contemporary theologians or philosophers... because the concept of God in question is such that it merely masks an atheistic substance—e.g., "God" is just another name for love, or ... a symbolic term for moral ideals. |accessdate=2011-12-06 |ref=harv}} *{{Cite encyclopedia |title=Atheism |first=Paul |last=Edwards |authorlink=Paul Edwards (philosopher) |publisher=MacMillan Reference USA (Gale)|editor=Donald M. Borchert |origyear=1967 |year=2005 |edition=2nd |encyclopedia=[[Encyclopedia of Philosophy|The Encyclopedia of Philosophy]] |volume=Vol. 1 |page=359 |isbn=9780028657806 |quote=On our definition, an 'atheist' is a person who rejects belief in God, regardless of whether or not his reason for the rejection is the claim that 'God exists' expresses a false proposition. People frequently adopt an attitude of rejection toward a position for reasons other than that it is a false proposition. It is common among contemporary philosophers, and indeed it was not uncommon in earlier centuries, to reject positions on the ground that they are meaningless. Sometimes, too, a theory is rejected on such grounds as that it is sterile or redundant or capricious, and there are many other considerations which in certain contexts are generally agreed to constitute good grounds for rejecting an assertion. |ref=harv}}(page 175 in 1967 edition) </ref><ref name=RoweRoutledge> {{cite encyclopedia |url=http://books.google.com/?id=lnuwFH_M5o0C&pg=PA530&lpg=PA530&dq=atheism+routledge#v=onepage&q=atheism%20routledge&f=false |first=William L. |last=Rowe |authorlink=William L. Rowe |encyclopedia=[[Routledge Encyclopedia of Philosophy]] |title=Atheism |year=1998 |editor=Edward Craig |isbn=9780415073103 |publisher=Taylor & Francis |quote=As commonly understood, atheism is the position that affirms the nonexistence of God. So an atheist is someone who disbelieves in God, whereas a theist is someone who believes in God. Another meaning of "atheism" is simply nonbelief in the existence of God, rather than positive belief in the nonexistence of God. ...an atheist, in the broader sense of the term, is someone who disbelieves in every form of deity, not just the God of traditional Western theology. |accessdate=2011-04-09 |ref=harv}} </ref> <!-- ТҮР ЗУУР ТАВЬСАН!!!!!! <ref name=agnosticism-contrast> *{{cite web|title = Atheism | url=http://www.merriam-webster.com/concise/atheism?show=0&t=1323944845|work=Encyclopædia Britannica Concise|publisher=Merriam Webster|accessdate=2011-12-15 | quote = Critique and denial of metaphysical beliefs in God or divine beings. Unlike agnosticism, which leaves open the question of whether there is a God, atheism is a positive denial. It is rooted in an array of philosophical systems.}} *{{cite book|last=Zuckerman|first=edited by Phil|title=Atheism and secularity|year=2010|publisher=Praeger|location=Santa Barbara, Calif. [u.a.]|isbn=9780313351839 | quote = A major source of these biases is the lack of clear definitions. Atheism and secularity are defined in opposition to religion, with atheism (the rejection of theism) often perceived as an extreme form of secularism (the decline of religious influence over society). But atheism is a narrow term referring to a specific belief (that there is no god), whereas secularism has various meanings, including a range of attitudes (such as religious indifference, doubt, agnosticism, and atheism) as as behaviors (such as lack of regular church attendance or disregard for traditional religious morality). }} *{{Cite encyclopedia |first=Kai |last=Nielsen |authorlink=Kai Nielsen (philosopher) |encyclopedia=[[Encyclopædia Britannica]] |title=Atheism |url=http://www.britannica.com/EBchecked/topic/40634/atheism |year=2011 |quote=atheism, in general, the critique and denial of metaphysical beliefs in God or spiritual beings. As such, it is usually distinguished from theism, which affirms the reality of the divine and often seeks to demonstrate its existence. Atheism is also distinguished from agnosticism, which leaves open the question whether there is a god or not, professing to find the questions unanswered or unanswerable. |accessdate=2011-12-06 |ref=harv}} *{{cite web |year=1911 |url=http://www.1911encyclopedia.org/Atheism |title=Atheism |work=Encyclopædia Britannica | accessdate=2011-04-09 | quote = But dogmatic atheism is rare compared with the sceptical type, which is identical with agnosticism in so far as it denies the capacity of the mind of man to form any conception of God, but is different from it in so far as the agnostic merely holds his judgment in suspense, though, in practice, agnosticism is apt to result in an attitude towards religion which is hardly distinguishable from a passive and unaggressive atheism.}} </ref> --> <ref name=honderich> Honderich, Ted (Ed.) (1995). "Humanism". ''The Oxford Companion to Philosophy''. Oxford University Press. p 376. ISBN 0-19-866132-0. </ref><ref name=religioustolerance> [[Religioustolerance.org]]'s short article on [http://www.religioustolerance.org/atheist4.htm Definitions of the term "Atheism"] suggests that there is no consensus on the definition of the term. Most dictionaries (see the OneLook query for [http://www.onelook.com/?w=atheism&ls=a "atheism"]) first list one of the more narrow definitions. * {{Cite book |url=http://www.ditext.com/runes/a.html |title=Dictionary of Philosophy |first=Dagobert D.(editor) |last=Runes |authorlink=Dagobert D. Runes |year=1942 edition |publisher=Littlefield, Adams & Co. Philosophical Library |location=New Jersey |isbn=0-06-463461-2 |quote=(a) the belief that there is no God; (b) Some philosophers have been called "atheistic" because they have not held to a belief in a personal God. Atheism in this sense means "not theistic". The former meaning of the term is a literal rendering. The latter meaning is a less rigorous use of the term though widely current in the history of thought |accessdate=2011-04-09}} – entry by [[Vergilius Ferm]] </ref><ref name=oxdicphil> {{cite encyclopedia |editor=Simon Blackburn |encyclopedia=The Oxford Dictionary of Philosophy |title=atheism |url=http://www.oxfordreference.com/views/ENTRY.html?subview=Main&entry=t98.e278 |accessdate=2011-12-05 |edition=2008 |year=2008 |publisher=Oxford University Press |location=Oxford |quote= Either the lack of belief that there exists a god, or the belief that there exists none. Sometimes thought itself to be more dogmatic than mere agnosticism, although atheists retort that everyone is an atheist about most gods, so they merely advance one step further.}}<!--Same in 2005 edition: http://books.google.com/books?id=WHILCw0hDA4C&pg=PA27&dq=%22atheism%22#v=onepage&q=%22atheism%22&f=false --> </ref><ref name=reldef>{{cite web |url=http://www.as.ua.edu/rel/aboutreldefinitions.html |title=Definitions: Atheism |publisher=Department of Religious Studies, University of Alabama |accessdate=2011-04-09 |archive-date=2011-06-07 |archive-url=https://web.archive.org/web/20110607093325/http://www.as.ua.edu/rel/aboutreldefinitions.html |url-status=dead }}</ref> }} [[Ангилал:Атеизм| ]] 2opjbif5njy6azpc4m7gf5rgsvrgt0m 823255 823227 2025-06-28T06:21:29Z InternetArchiveBot 70653 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5 823255 wikitext text/x-wiki [[Файл:Ephesians 2,12 - Greek atheos.jpg|thumb|right|250px| ''atheoi'' буюу αθεοι гэсэн "бурхангүй хүмүүс" хэмээх Грек үг]] '''Атеизм''' буюу '''Шашингүйн үзэл''' гэж бурхан орших явдалд итгэхгүй байх үзэл.<ref name=Nielsen-EB/> Илүү давчуу байдлаар тайлбарлавал атеизм гэдэг нь [[бурхан]] тэнгэр байхгүй хэмээх үзэл юм.<ref name=RoweRoutledge/><ref name=oxdicphil/> Өргөнөөр тайлбарлавал атеизм бол ямар нэгэн бурхан тэнгэр байдаг эсэхэд үл итгэх явдал билээ.<ref name=oxdicphil/><ref name=religioustolerance/><ref>{{cite encyclopedia |url=http://oxforddictionaries.com/definition/atheism |encyclopedia=Oxford Dictionaries |title=atheism |publisher=Oxford University Press |accessdate=2012-04-09 }}</ref> Атеизмийн эсрэг<ref name=reldef/><ref name=OED-theism /> болох [[Тейзм]] гэдэг нь ядаж нэг бурхан оршдогт итгэх явдал.<ref name=OED-theism>{{cite book |title=Oxford English Dictionary |edition=2nd |year=1989 |quote=Belief in a deity, or deities, as opposed to atheism}} </ref><ref> {{cite web |url=http://www.merriam-webster.com/dictionary/theism |title=Merriam-Webster Online Dictionary |quote=belief in the existence of a god or gods | accessdate=2011-04-09}}</ref> Атеизмийн үзэлтэй хүнийг Атеист гэнэ. Атеизм хэмээх үг нь Грек хэлний ἄθεος (''atheos'') буюу "бурхангүй" хэмээх үгнээс гаралтай бөгөөд үүнийг бүхэл нийгмээрээ бурхан тэнгэрт тахин шүтэх үзлийг эсэргүүцдэг хүмүүсийг тодорхойлдог, доош нь хийсэн утгатай үг байжээ. Чөлөөт үзэл баримтлал, эргэлзээт лавлагаа дэлгэрч, шашны шүүмжлэл ихэссэнээр тус үгийг хэрэглэх тохиолдол багасаж эхэлжээ. <ref name=KArmstrong>{{cite book |last=Armstrong |first=Karen |authorlink=Karen Armstrong |title=A History of God |year=1999 |publisher=London: Vintage |isbn=0-09-927367-5}} </ref> Атеистууд нь ер бусын зүйлтэй холбоотойгоор тайлбарладаг зүйлд эргэлзээтэй ханддаг бөгөөд баттай бодит үзэл баримтлалыг энэ тэргүүнд тавьдаг хүмүүс байдаг. Атеизм нь олонход ямар нэгэн бурхан тэнгэрт итгэхгүй байхыг зөвлөдөг. Атеизмийг дэмжигч маргаанууд нь гүн ухаан, нийгэм, түүх зэрэг олон олон шинжлэх ухаанаас гаралтай. Зарим атеистууд нь төрийг шашнаас тусгаарлах үзэлтэй<ref name=honderich/><ref> Fales, Evan. "Naturalism and Physicalism", in {{harvnb|Martin|2007|pp=122–131}}. </ref> байдаг ч хүмүүсийн дунд баримталдаг үзэл, философиуд нь ялгарах жишээтэй. Атеизм нь шашинг бодвол дэлхий ертөнцийг илүү хялбараар тайлбарладаг хэмээн олонх атеистууд хэлдэг бөгөөд ийм учраас атеизм нь бурхан байхгүйг батлах бус, эсрэгээр нь шашин нь бурхан байгаа гэдгийг тайлбарлах үүрэгтэй хэмээн үздэг.<ref>{{harvnb|Stenger|2007|pp=17–18}}, citing {{cite book|last=Parsons|first=Keith M.|title=God and the Burden of Proof: Plantinga, Swinburne, and the Analytical Defense of Theism|year=1989|location=Amherst, New York|publisher=Prometheus Books|isbn=978-0879755515}}</ref> Зарим шашин шүтлэгт атеизмийн дүр төрхүүд илэрдэг. Үүнд, [[Жайнизм]], [[Буддизм]], [[Хиндүизм]], [[Паган]] хөдөлгөөнүүд<ref name="Neopaganism">{{cite book|author=Carol S. Matthews|url=http://books.google.com/?id=RfGhUW8RdUIC&pg=PA194&dq=neopaganism+atheism#v=onepage&q&f=false|title=A New Vision A New Heart A Renewed Call - Volume Two|publisher=William Carey Library|quote=Although Neo-Pagans share common commitments to nature and spirit there is a diversity of beliefs and practices. Some are atheists, others are polytheists (several gods exists), some are pantheists (all is God) and others are panentheists (all is in God).|date=19 October 2009|isbn=9780878083640}} </ref> (Викка гэх мэт<ref name="Wicca">{{cite book|author=Carol S. Matthews|url=http://books.google.com/?id=stQQJlV9FT8C&pg=PA115&dq=neopaganism+atheism#v=onepage&q&f=false|title=New Religions|publisher=Chelsea House Publishers|quote=There is no universal worldview that all Neo-Pagans/Wiccans hold. One online information source indicates that depending on how the term ''God'' is defined, Neo-Pagans might be classified as monotheists, duotheists (two gods), polytheists, pantheists, or atheists.|date=19 October 2009|isbn=9780791080962}} </ref>), бурхангүй шашнууд хамаарагдана. Жайнизм болоод Буддизмийн зарим хэлбэрүүд нь бурханд итгэхийг санал болгодоггүй<ref>{{cite book |url=http://books.google.com.vc/books?id=Jb0rCQD9NcoC&printsec=frontcover#v=onepage&q=atheism&f=false |last=Kedar |first=Nath Tiwari |year=1997 |title=Comparative Religion |publisher=[[Motilal Banarsidass]] |isbn=81-208-0293-4 |page=50}} </ref> байхад Хиндүизм нь атеизмийг хүчинтэйд тооцдог ч дагаж мөрдөхөд хэцүү гэдэг.<ref>{{Cite book | last = Chakravarti| first = Sitansu| title = Hinduism, a way of life| publisher = Motilal Banarsidass Publ.| year = 1991| page = 71| url = http://books.google.com/?id=J_-rASTgw8wC&pg=PA71| isbn = 978-81-208-0899-7|quote = According to Hinduism, the path of the atheist is very difficult to follow in matters of spirituality, though it is a valid one. |accessdate=2011-04-09}} </ref> Атейзмийг тодорхойлогч шалгуурууд нь хоорондоо зөрчилддөг тул өнөө үед дэлхий дээрх Атейстуудын тоог тогтоох нь тийм ч амар биш юм.<ref name="Martin2007">{{cite book|last=Zuckerman|first=Phil|editor=Martin, Michael T|title=The Cambridge companion to atheism|year=2007|publisher=Cambridge University Press|location=Cambridge, England|isbn=0-521-84270-0|page=56|url=http://books.google.com/books?id=tAeFipOVx4MC&pg=PA56|accessdate=2011-04-09}} </ref> Нэгэн тооцоогоор дэлхийн хүн амын 2.3% нь атеистууд, 11.9% нь шашин шүтдэггүй гэсэн дүн гарчээ.<ref name="Britannica demographics">{{cite web |url=http://search.eb.com/eb/article-9432620 |title=Worldwide Adherents of All Religions by Six Continental Areas, Mid-2005 |publisher=Encyclopædia Britannica |year=2005 |accessdate=2007-04-15}} * 2.3% Atheists: Persons professing atheism, skepticism, disbelief, or irreligion, including the militantly antireligious (opposed to all religion). * 11.9% Nonreligious: Persons professing no religion, nonbelievers, agnostics, freethinkers, uninterested, or dereligionized secularists indifferent to all religion but not militantly so. </ref> Өөр нэг судалгаанаас харахад өөрсдийгөө атейст хэмээн тодорхойлсон хүмүүс нь барууныхны дунд хамгийн өндөр хувийг эзэлдэг, тухайлбал: [[Америкийн Нэгдсэн Улс|АНУ]]-4 %, [[Итали]]-7%, [[Испани]]-11%, [[Их Британи]]-17%, [[Герман]]-20%, [[Франц]]-32% байдаг байна.<ref name="Harris">{{cite web |url=http://www.harrisinteractive.com/news/allnewsbydate.asp?NewsID=1131 |title=Religious Views and Beliefs Vary Greatly by Country, According to the Latest Financial Times/Harris Poll |publisher=Financial Times/Harris Interactive |date=2006-12-20 | accessdate=2011-04-09}} </ref> Харин [[Монгол улс]]ад 2010 онд хийсэн хүн амын тооллогоор нийт хүн амын 38.6% нь шашин шүтдэггүй гэсэн дүн гарчээ.<ref>[http://toollogo2010.mn/doc/Statistic_undsen_ur_dun.pdf 2010 оны Хүн амын тооллого, Үндсэн дүн]</ref> == Үгний гарал болоод хэрэглээ == Эртний Грек хэлэнд ''atheos'' (ἄθεος) нь "бурхангүй" хэмээх утгатай тэмдэг нэр байв. Энэ үгийг анх бурханы эсрэг, сүсэггүй хэмээх шүүмжлэлийн байдлаар хэрэглэж байжээ. МЭӨ 5-р зуунд энэ үг нь илүү утга төгөлдөршиж бурхантай харилцаа холбоог тасалсан, бурхныг үгүйсгэсэн хэмээх утгатай болов. ἀσεβής (''asebēs'') хэмээх үгийг өөрийн бурхныг үл шүтэж эсэргүүцдэг ч бусад бурхныг шүтдэг хүмүүст оноох болов. Сонгодог бичвэрүүдийн орчин үеийн хөрвүүлгээр ''atheos''-ийг "atheistic" буюу "атеист тал руугаа" гэж орчуулах нь бий. [[Цицеро]] нь тус үгийг латин хэлнээ ''atheos'' гэж хөрвүүлжээ. Анхны [[Христийн шашин]]тнууд, [[Эртний Грекийн шашин]]д итгэгчид нар тус үгийг нөгөөдөө оноож доромжилдог байжээ. Атеист (atheist) хэмээх үг нь англи хэлнээ Атеизм хэмээх үгнээс өмнө гарч ирсэн бөгөөд анх 1566, 1571 онд хэрэглэгдэж байв. Бурхан шашин үл шүтэх хэмээх утгаар Атеист хэмээх нэршлийг хамгийн эртний үедээ 1577 оны үед хэрэглэж байжээ. Түүнтэй холбоотой үгс, нэршлүүд нь хожим бий болжээ: деист - 1621 онд, теист - 1662 онд, [[деизм]] - 1675 онд, [[теизм]] - 1678 онд. Тухайн үедээ деизм, деист хэмээх үгс нь одоогийнхоо тодорхойлолтоор явж байсан бол теизм хэмээх үг нь сүүлдээ деизмээс ялгарах болжээ. Карен Армстронг бичихдээ 16 болон 17-р зууны үед атеист хэмээх үг нь зөвхөн доромжлол байдлаар хэрэглэгддэг байсан - хэн ч өөрийгөө атеист хэмээхгүй байх байсан гэжээ. 17-р зууны дунд үед бурханд итгэхгүй байх нь боломжгүй зүйл хэмээн үздэг байв. 18-р зууны сүүл үед Европт ''Атеизм''-г анх өөртөө олгогч үзэл хэмээн үзэх болов - үүнд, монотеист Авраамийн бурханд (Христ, Лал, Жүдизмийн бурхан) итгэхгүй байх явдлыг. 20-р зуунд даяаршил бий болсноор тус үгийг бүхий л бурханд итгэхгүй байх явдалд хэрэглэх болсон. Зарим Атеистууд "Атеизм" хэмээх үг нь хэрэгцээгүй хэмээн тайлбарладаг. Сэм Харис ''Letter to a Christian Nation'' номондоо: <blockquote>''Атеизм'' хэмээх үг нь угтаа оршин тогтнох ёсгүй. Атеизм нь ердөө л ямар нэг учир шалтгаангүй шашны үзлийн эсрэг гаргадаг ухаалаг хүмүүсийн дуу авиа юм.</blockquote> === Эерэг, сөрөг гэх === Философчид тухайлахад Антони Флю болон Майкл Мартин нар эерэг Атеизм-ийг сөрөг Атеизм-тай (сул дорой зөөлөн) анх эерэгцүүлэн гаргаж иржээ. Эерэг Атеизм гэдэг бол бурхан гэж байдаггүй гэх үзлийг хүлээн зөвшөөрсөн үзэл баримтлал юм. Сөрөг Атеизм нь non-theism-ийн бүхий л хэлбэрүүдийг өөртөө багтаадаг. Энэ ангиллийн дагуу хэн ч эерэг ба сөрөг Атеист биш юм. Сул дорой ба хүчтэй Атеизм нь харьцангуй сүүлийн үеийнх ба эерэг ба сөрөг Атеизм нь өмнө нь үүссэн ба тэдгээрийг философи, уран зохиол болон католик өршөөлд хэрэглэгдэж байв. Энэхүү нэршлийн доор ихэнх үл мэдэгчдийг сөрөг Атейзмууд хэмээн нэрлэж байлаа. Мартины үед тухайлахад үл мэдэгчид нь сөрөг Атеизмыг баталдаг ихэнх үл мэдэгчид нь Атеизмын талаас үзэл бодлоо илэрхийлдэг ба энэ нь theism(физм)-ээс илүү харьцуулж үздэг байна. Бурхан байхгүй хэмээх үзэл нь заримдаа итгэл үнэмшилээ хаяхад хүргэдэг. === Практик атейзм === Практик буюу прагматик атеизмд бас анатизм ч гэж нэрлэгддэг хувь үзэл санаатнууд /хүмүүс/ нь хэрвээ бурхан гэж байгаагүй бол мөн байгалийн хуулийг ангилахгүйгээр тайлбарлах байсан гэдэг. Бурхан байгаа эсэх нь тодорхойгүй гэвч шаардлаггүй болон огт хэрэгцээгүй мэтээр төсөөлөгддөг гэвч бурхад хүний амьдралын зорилгыг тодорхойлохгүй бидэнд өдөр тутмын амьдралд нөлөөлөхгүй юм. Практик атеизмын хэлбэр нь шинжлэх ухааны харилцаа хамааралтай далд хамааралтай, энэхүү шинжлэх ухааны утга хамаарал нь байгалын ухаан юм. Натурал философийн шинжлэх ухааны аргад үндэслэн батлах /нотлох/ эсвэл шууд хүлээн зөвшөөрч түүнд бүрэн итгэж үнэмших явдал байлаа. Практик атеизм нь дараах хэлбэртэй байна. *Шашны оновчгүй байдал – бурханд итгэх нь хүний зан, ёс суртахуун, шашны зан үйл болон бусад ямар нэгэн үйл явдалд нөлөөлөхгүй. *Бурхан шашны аливаа зан үйлүүд нь оюун ухааны бөгөөд практик үйл хэргүүдээс ангид байх. *Ялгаагүй байх- бурхан шашны асуудлуудын сонирхолд нөлөөлөхгүй байх. *Бурхан шашин үл шүтэх үзэл санаанаас ангид байх. === Онолын атеизм === Онолын атейзм нь бурхан байдаг гэх үзэлтэй зарчмын хувьд гарч ирсэн Үүнд:Паскалийн Вагерийн маргааны хариулт нь байдаг. Үнэндээ Онолын атеизм бол үндсэндээ онтологик болон физик онотологик юм. == Ишлэл == {{Reflist|3 |refs= <ref name=Nielsen-EB> *{{Cite encyclopedia |first=Kai |last=Nielsen |authorlink=Kai Nielsen (philosopher) |encyclopedia=[[Encyclopædia Britannica]] |title=Atheism |url=http://www.britannica.com/EBchecked/topic/40634/atheism |year=2011 |quote=Instead of saying that an atheist is someone who believes that it is false or probably false that there is a God, a more adequate characterization of atheism consists in the more complex claim that to be an atheist is to be someone who rejects belief in God for the following reasons...: for an anthropomorphic God, the atheist rejects belief in God because it is false or probably false that there is a God; for a nonanthropomorphic God... because the concept of such a God is either meaningless, unintelligible, contradictory, incomprehensible, or incoherent; for the God portrayed by some modern or contemporary theologians or philosophers... because the concept of God in question is such that it merely masks an atheistic substance—e.g., "God" is just another name for love, or ... a symbolic term for moral ideals. |accessdate=2011-12-06 |ref=harv}} *{{Cite encyclopedia |title=Atheism |first=Paul |last=Edwards |authorlink=Paul Edwards (philosopher) |publisher=MacMillan Reference USA (Gale)|editor=Donald M. Borchert |origyear=1967 |year=2005 |edition=2nd |encyclopedia=[[Encyclopedia of Philosophy|The Encyclopedia of Philosophy]] |volume=Vol. 1 |page=359 |isbn=9780028657806 |quote=On our definition, an 'atheist' is a person who rejects belief in God, regardless of whether or not his reason for the rejection is the claim that 'God exists' expresses a false proposition. People frequently adopt an attitude of rejection toward a position for reasons other than that it is a false proposition. It is common among contemporary philosophers, and indeed it was not uncommon in earlier centuries, to reject positions on the ground that they are meaningless. Sometimes, too, a theory is rejected on such grounds as that it is sterile or redundant or capricious, and there are many other considerations which in certain contexts are generally agreed to constitute good grounds for rejecting an assertion. |ref=harv}}(page 175 in 1967 edition) </ref><ref name=RoweRoutledge> {{cite encyclopedia |url=http://books.google.com/?id=lnuwFH_M5o0C&pg=PA530&lpg=PA530&dq=atheism+routledge#v=onepage&q=atheism%20routledge&f=false |first=William L. |last=Rowe |authorlink=William L. Rowe |encyclopedia=[[Routledge Encyclopedia of Philosophy]] |title=Atheism |year=1998 |editor=Edward Craig |isbn=9780415073103 |publisher=Taylor & Francis |quote=As commonly understood, atheism is the position that affirms the nonexistence of God. So an atheist is someone who disbelieves in God, whereas a theist is someone who believes in God. Another meaning of "atheism" is simply nonbelief in the existence of God, rather than positive belief in the nonexistence of God. ...an atheist, in the broader sense of the term, is someone who disbelieves in every form of deity, not just the God of traditional Western theology. |accessdate=2011-04-09 |ref=harv}} </ref> <!-- ТҮР ЗУУР ТАВЬСАН!!!!!! <ref name=agnosticism-contrast> *{{cite web|title = Atheism | url=http://www.merriam-webster.com/concise/atheism?show=0&t=1323944845|work=Encyclopædia Britannica Concise|publisher=Merriam Webster|accessdate=2011-12-15 | quote = Critique and denial of metaphysical beliefs in God or divine beings. Unlike agnosticism, which leaves open the question of whether there is a God, atheism is a positive denial. It is rooted in an array of philosophical systems.}} *{{cite book|last=Zuckerman|first=edited by Phil|title=Atheism and secularity|year=2010|publisher=Praeger|location=Santa Barbara, Calif. [u.a.]|isbn=9780313351839 | quote = A major source of these biases is the lack of clear definitions. Atheism and secularity are defined in opposition to religion, with atheism (the rejection of theism) often perceived as an extreme form of secularism (the decline of religious influence over society). But atheism is a narrow term referring to a specific belief (that there is no god), whereas secularism has various meanings, including a range of attitudes (such as religious indifference, doubt, agnosticism, and atheism) as as behaviors (such as lack of regular church attendance or disregard for traditional religious morality). }} *{{Cite encyclopedia |first=Kai |last=Nielsen |authorlink=Kai Nielsen (philosopher) |encyclopedia=[[Encyclopædia Britannica]] |title=Atheism |url=http://www.britannica.com/EBchecked/topic/40634/atheism |year=2011 |quote=atheism, in general, the critique and denial of metaphysical beliefs in God or spiritual beings. As such, it is usually distinguished from theism, which affirms the reality of the divine and often seeks to demonstrate its existence. Atheism is also distinguished from agnosticism, which leaves open the question whether there is a god or not, professing to find the questions unanswered or unanswerable. |accessdate=2011-12-06 |ref=harv}} *{{cite web |year=1911 |url=http://www.1911encyclopedia.org/Atheism |title=Atheism |work=Encyclopædia Britannica | accessdate=2011-04-09 | quote = But dogmatic atheism is rare compared with the sceptical type, which is identical with agnosticism in so far as it denies the capacity of the mind of man to form any conception of God, but is different from it in so far as the agnostic merely holds his judgment in suspense, though, in practice, agnosticism is apt to result in an attitude towards religion which is hardly distinguishable from a passive and unaggressive atheism.}} </ref> --> <ref name=honderich> Honderich, Ted (Ed.) (1995). "Humanism". ''The Oxford Companion to Philosophy''. Oxford University Press. p 376. ISBN 0-19-866132-0. </ref><ref name=religioustolerance> [[Religioustolerance.org]]'s short article on [http://www.religioustolerance.org/atheist4.htm Definitions of the term "Atheism"] suggests that there is no consensus on the definition of the term. Most dictionaries (see the OneLook query for [http://www.onelook.com/?w=atheism&ls=a "atheism"]) first list one of the more narrow definitions. * {{Cite book |url=http://www.ditext.com/runes/a.html |title=Dictionary of Philosophy |first=Dagobert D.(editor) |last=Runes |authorlink=Dagobert D. Runes |year=1942 edition |publisher=Littlefield, Adams & Co. Philosophical Library |location=New Jersey |isbn=0-06-463461-2 |quote=(a) the belief that there is no God; (b) Some philosophers have been called "atheistic" because they have not held to a belief in a personal God. Atheism in this sense means "not theistic". The former meaning of the term is a literal rendering. The latter meaning is a less rigorous use of the term though widely current in the history of thought |accessdate=2011-04-09}} – entry by [[Vergilius Ferm]] </ref><ref name=oxdicphil> {{cite encyclopedia |editor=Simon Blackburn |encyclopedia=The Oxford Dictionary of Philosophy |title=atheism |url=http://www.oxfordreference.com/views/ENTRY.html?subview=Main&entry=t98.e278 |accessdate=2011-12-05 |edition=2008 |year=2008 |publisher=Oxford University Press |location=Oxford |quote= Either the lack of belief that there exists a god, or the belief that there exists none. Sometimes thought itself to be more dogmatic than mere agnosticism, although atheists retort that everyone is an atheist about most gods, so they merely advance one step further.}}<!--Same in 2005 edition: http://books.google.com/books?id=WHILCw0hDA4C&pg=PA27&dq=%22atheism%22#v=onepage&q=%22atheism%22&f=false --> </ref><ref name=reldef>{{cite web |url=http://www.as.ua.edu/rel/aboutreldefinitions.html |title=Definitions: Atheism |publisher=Department of Religious Studies, University of Alabama |accessdate=2011-04-09 |archive-date=2011-06-07 |archive-url=https://web.archive.org/web/20110607093325/http://www.as.ua.edu/rel/aboutreldefinitions.html |url-status=dead }}</ref> }} [[Ангилал:Атеизм| ]] q9rghfsb83rcgvk5jvw53459u6xo2vm 0 34004 823252 820192 2025-06-28T05:41:20Z 103.212.163.237 823252 wikitext text/x-wiki {{coord|45.2|90.9|type:event|display=title}} {{Инфобокс дайн | conflict = Байтаг Богдын хилийн мөргөлдөөн | partof = [[Монгол-Хятадын дайнууд|Монгол-Хятадын хилийн дайнууд]] | campaign = Байтаг Богдын хилийн мөргөлдөөн | date = [[1947 он]]ы [[зургаадугаар сар]] — [[1949 он]]ы [[долоодугаар сар]] | place = [[Шинжаан]], [[Дундад Иргэн Улс|ДИУ]]; [[Ховд аймаг]], [[Бүгд Найрамдах Монгол Ард Улс|БНМАУ]] | casus = | territory = | result = Хятадын халдагыг няцаасан | combatant1 = [[Файл:Flag of the People's Republic of Mongolia (1924-1940).svg|25px]] [[Монголын Ардын арми]] <br /> [[Файл:Flag of the Soviet Air Force.svg|25px]] ЦАХ [[Улаан Арми|ЗХУ]] | combatant2 = [[Файл:Flag of the Republic of China Army.svg|25px]] [[Үндэсний Хувьсгалт Арми|ҮХА]]-ийн дунган үндэстнээс бүрдсэн 14-р морьт хороо <br />[[Файл:Flag of the Second East Turkestan Republic.svg|25px]] [[Дорнод Туркестаны Бүгд Найрамдах Улс|Зүүн Туркестан]]ы [[Хасгийн дээрэмчид]] | commander1 = [[Хорлоогийн Чойбалсан|Х. Чойбалсан]]<br /> [[Батын Дорж|Б. Дорж]] <br /> [[Матросын Зайсанов|М.Зайсанов]] <br /> Ш.Зонров | commander2 = Ма Чэнсян <br /> [[Оспан]] батыр <br /> [[Оспаны баатар Сагадай]] | strength1 = 3000 гаруй Зөвлөлт-Монголын хамтарсан цэргийн хүч | strength2 = 1500-2500 гаруй Хятадын цэргийн хүч | casualties1 = Тодорхой бус | casualties2 = тодорхой бус }} '''Байтаг Богдын хилийн мөргөлдөөн''' буюу '''Байтагбогдын тулгаралт''', '''Бүдүүн харгайтын тулалдаан''' — [[Бүгд Найрамдах Монгол Ард Улс]] ба [[Тайвань|Бүгд Найрамдах Хятад Улс]]ын хооронд [[Зөвлөлт Холбоот Улс]]ын оролцоотой 1947—1949 онд болсон хилийн мөргөлдөөн. * [[Мэргэн уулын байлдаан]] * [[Бага хавтагийн хилийн тулгаралт]] * [[Байтаг Богдын Команд буюу Ац Улаан уулын тулалдаан]] * [[Байтаг Богдын Зээгийн усны отолт]] == Түүх == БНМАУ-ын баруун хил (Баян-Өлгий, Ховд аймаг) болон Бүгд Найрамдах Хятад улсын баруун хойд хил (Шиньжян) дээр хэд хэдэн хилийн застав байсан. 1947 оны 6-р сард хятадын Гоминданы Засгийн газрын турхиралтаар дунган болон хасгууд БНМАУ-ын хилийг зөрчих үйлдлүүд эхэлсэн. 1948 оны долоодугаар сарын 7-нд Байтаг богдын хязгаарын ... дугаар отрядын Байтаг богдын заставын Бүдүүн Харгайтын харуулын постод арван хилчин манаанд гарчээ. Уг тасгийн даргаар тухайн үеийн Увс аймгийн Өлгий сумын уугуул, түрүүч [[Бэгзийн Гиваан]] томилогдож, бүрэлдэхүүнд нь Ховд аймгийн Чандмань сумын харьяат, хөнгөн пулемётын наводчик [[Баянбалын Тэгшээ]], Хөвсгөл аймгийн Бүрэн сумын харьяат туслах наводчик Л.Даваадорж байлдагч Пэлжээ, Чойжин нар багтжээ. Хилийн тагнуулын албаныхан тэдний байрлах харуулын постын чиглэлээр дайсны үлэмж хэмжээний хүч цөмөрч болзошгүй гэсэн мэдээлэл өгсөн тул заставын удирдлага харуулыг хүч нэмэгдүүлж хөнгөн хоёр пулемёттой манаанд гаргасан байв. Түрүүч Б.Гиваанаар ахлуулсан тасаг цэрэг товлосон хугацаанд хилийн постдоо ирж, Бүдүүн Харгайтын голыг шөнөдөө сэрэмжлэн харж хоножээ. Байтаг богдын хилийн цаад талд хятадын гоминданы морьт хороо, [[Оспан|Оспаны т]]<nowiki/>олгойлсон Шинжааны хасгийн зэвсэгт дээрэмчид удаа дараа хилд халдаж байгааг манай хилчид сайн мэдэж байсны хувьд тэдний байрлаж байгаа хэсгээр дайснууд зайлшгүй орж ирнэ гэдгийг тооцоолж байв. Долдугаар сарын 8 болж үүр манхайн цайж байжээ. Хилчид сонор сэрэмжээ алдалгүй хоносны дүнд морь, тэмээнд зэр зэвсгээ ачсан олон тооны дээрэмчид хилээр цөмрөн ирж байгааг мэдлээ. Хилчид газрын ашигтай байрлалыг эзлэн дайсныг отсон аж. Манай хилчдийг заставын улс төрийн орлогч ахлах дэслэгч Хаянхярваа ахалж байсан бөгөөд түүний тушаалаар хөнгөн пулемётчин Б.Тэгшээ, түрүүч Б.Гиваан байлдагч Чойжин нар дайсныг ажиглаж хүн, зэвсгийн тоог гаргаж байлаа. Тэдний гаргаснаар 170 гаруй зэвсэгт дээрэмчид хил зөрчиж иржээ. Дайснууд винтов, пулёмотоос гадна их буугаар зэвсэглэсэн байв. Дээрэмчдийг ажиглахуйд манай харуулуудын тогтмол гардаг постыг бүслэхээр хүчээ хуваарилан давшиж байжээ. Хилчид байлдагч Пэлжээг отряд, заставт мэдээ хүргүүлэхээр энэ үеэр яаралтай довтолгосон юм. Манай хилчид Бүдүүн, Нарийн Харгайтын голын хооронд байдаг гурван жижиг хар толгойн ард морьдоо үлдээгээд хүчээ гурван хэсэгт хуваан баруун талаас бүслэхээр явж байгаа дайснуудыг зогсоохын тулд түрүүч Б.Гиваан, пулемётчин Л.Даваадорж, Б.Тэгшээ нарыг гаргажээ. Харуулын дарга, ахлах дэслэгч Хаянхярваагийн дохиогоор хилчид дайсны хүч давамгайлсан давшилтын эсрэг гал нээж, Б.Тэгшээгийн хөнгөн пулемётын галаар дайсныг хиар цохиж байжээ. Б.Гиваан, Л.Даваадорж нар ч винтовоор дайсныг устгаж байлаа. Дайснууд гол хүчээрээ Б.Гивааны удирдсан хэсгийг устгахаар дайрсаар нэлээд ойртон ирсэн байна. Ийнхүү хүч тэнцвэргүй тулаан дөрвөн цаг гаруй үргэлжилж, дайснууд ч тэдний зүг галаа төвлөрүүлэн дайрч байлаа. Дайсныг галлах үед пулемётчин Б.Тэгшээгийн баруун хөл их бууны суманд өртөн өвдгөөрөө тасарч, хэдэн шөрмөсөндөө тогтож байсан аж. Түүний шархыг Л.Даваадорж боож өгөхөөр очсон боловч боох арга байгаагүй гэнэ. Улмаар зүүн мөрөндөө хүнд шархадсан ч дайсны олон хүнийг нөгөө ертөнцөд илгээжээ. Тасгийн дарга Б.Гиваан өгзөг, хонгондоо шархадсан бол, Л.Даваадорж зүүн гар нүүрэндээ хүнд шарх авчээ. Гэвч тасгийн дарга, түрүүч Б.Гиваан “Дайсныг нэг ч алхам урагшлуулж болохгүй, давшиж ирсэн бүхнийг устга” хэмээн хоёр нөхөртөө тушаан галласаар сүүлчийн сумаа дуусгасан аж. Дайсан 25-30 метрт ойртох ирэх үед тасгийн дарга Б.Гиваан хилчин нөхөддөө “Бид энэ толгой дээр эцсийнхээ цусыг эх орныхоо төлөө өргөхөд гомдох юмгүй. Дайсанд юу ч олзлуулж болохгүй. Монголын хувьсгалт залуучуудын эвлэлийн батлах, тэмдэглэлийн дэвтэрээ устга. Хүн бүрт үлдсэн хоёр гар бөмбөгийнхөө нэгийг дайсан руу шиднэ. Сүүлчийнхийг нь дээрэмчдийг өөрсөд дээрээ ирэхээр дэлбэлж дайснаас урьтая” гэжээ. Ингээд батлахаа урж хэдэн хэсэг болгоод чулуун дор нуув. Дайснууд ойртон ирэхэд тэд ээлжлэн гурван гранатаа шидлээ. Улмаар эцсийн удаа бие биеэ харан тэврэлдээд “Энхрий хайрт эх орон мандтугай” хэмээн зэрэг хашгирав. Ийнхүү эх орныхоо төлөө өргөсөн танагарагаа үнэнчээр биелүүлсэн гурван халуун амь Байтаг богдын уулнаа мөнх нойрссон юм. БНМАУ-ын хил дээр хасгийн дээрэмчдийн өдүүлсэн их бага зөрчил, зэвсэгт тулгаралт хэдэн арваар тоологдох бөгөөд түүний нэг нь 1948 оны долоодугаар сарын 8-ны өдөр болсон Бүдүүнхаргайтын тулалдаан билээ. [[Ховд аймаг|Ховд аймгийн]] [[Булган сум (Ховд)|Булган сумын]] нутагт орших Байтагбогд уулын араас эх аван 15 км урт урсах Бүдүүнхаргайт хэмээх голын хойт өндөрлөгт монголын хилчид хасгийн дээрэмчидтэй эрслэн тулалдсан бөгөөд 1988 онд хилчин баатрууддаа зориулан амь үрэгдсэн газар нь дурсгалын хөшөө босгосон. Манат гэгчээр толгойлуулсан дээрэмчид амьд хэл олзлох зорилгоор энэхүү довтолгооныг хийсэн бөгөөд бүлэг 120 орчим хүний бүрэлдэхүүнтэй, 4 миномёт, 10 орчим хүнд, хөнгөн пулемёт, винтовын бөмбөг буудагч, америк винтовоор зэвсэглэсэн байв. Тухайн өдөр хилийн манаанд гарсан 6-р отрядын 2-р сумангийн бүрэлдэхүүнд ахлагчаар заставын орлогч Г.Хаянхярваа, тасгийн дарга Б.Гиваан, цэрэг Б.Тэгшээ, Л.Даваадорж, Н.Дандархайдав, Э.Архад, Т.Баян, Л.Гончигзэгвэ, Д.Чойжин, Ч.Пэлжээ нар байв. Дарга Г.Хаянхярваа уулын урд өндөрлөгт Д.Чойжин, Т.Баян, Л.Гончигзэгвэ нарыг, хойт өндөрлөгт Б.Гиваан, Б.Тэгшээ, Л.Даваадорж нарыг хөнгөн пулемёттойгоор, өөрөө Н.Дандархайдавын хамт дунд онин дээр байрлан Э.Архадаар морьдоо бариулан Ч.Пэлжээг холбоо бариулахаар Б.Тэгшээгийн хүрэн халзан морийг унуулан явуулжээ. Дээрэмчид хүчтэй галаар дэмжүүлэн довтолсноор Э.Архад, Т.Баян нар амь үрэгдэж, Н.Дандархайдав хүнд шархадан арын байрлалд шилжсэн байна. Тулалдаан богино хугацаанд дайсны хүчний илт давамгай байдалд явагдсан боловч монголын хилчдийг олзолж, бүрэн устгаж чадаагүй. Тулалдааны явцад Г.Хаянхярваа, Л.Гончигзэгвэ, Д.Чойжин нар бүслэлтээс гарч чадсан ч газар орны бартаанаас үүдэн нөхөддөө туслаж чадаагүй аж. Бусад хилчид дайсны бүслэлтэд орж эцсээ хүртэл эрэлхэгээр тулалдан алтан амиа алдсан билээ. Хойт өндөрлөгт байрласан Б.Гиваан, Б.Тэгшээ, Л.Даваадорж нар пулемётын галаар ширүүн эсэргүүцэл үзүүлсээр байсан тул дайсан тэднийг миномёт, пулемётын галын дэмжлэгтэйгээр бүслэхийг оролдсон байна. Тулалдааны дараа хийсэн үзлэгээр гурван хилчний байлдаж байсан хойт өндөрлөгийн 15 хавтгай дөрвөлжин метр талбайд 15 удаа миномётын бөмбөг тэсэрч, хүн бүр 2-3 шархадаж, талбай цусаар будагдсан байжээ. Байлдагч Б.Тэгшээгийн баруун хөл мининд өртөн тасарч зөвхөн боривны том шөрмсөнд санжин тогтсон, шилбэний хугархай яс нь газар зурсаар мөлийж, нүхэнд нь шороо чулуу чихэгдсэн байдалтай, Л.Даваадоржийн бие хуваагдан 6 метрийн зайтай шидэгдсэн, амь үрэгдэхээсээ өмнө эвлэлийн батлахаа чулуун дор нууж, пулемёт буугаа хад савж эвдсэн байв. Гурван хилчин хамтдаа эцсийн гранатаа тэслэн өөрсдийгөө болон бүслэн ирсэн дайсныг устгасан байлаа. Дайсны эхний довтолгоонд өртөн хүнд шархадсан Н.Дандархайдав дайсанд амьдаар баригдахгүйн тулд өөрийгөө буудсан ажээ. Эрэлхэг хилчин [[Баянбалын Тэгшээ]], [[Лхүнрэвийн Даваадорж]] нарын гавъяаг тэмдэглэн БНМАУ-ын АИХ-ын Тэргүүлэгчдийн 1949 оны зарлигаар “Улсын баатар" цолоор нэхэн шагнасан. [[Бэгзийн Гиваан|Бэгзийн Гивааныг]] БНМАУ-ын АИХ-ын Тэргүүлэгчдийн 1971 оны 10-р сарын 13-ны өдрийн 200 тоот зарлигаар “Улсын баатар" цолоор нэхэн шагнасан. Тэдний алдрыг мөнхжүүлж нэрэмжит заставууд бий болгожээ. Завхан аймгийн Тосонцэнгэл сумын харъяат [[Найдангийн Дандархайдав]], мөн аймгийн Сонгино сумын харъяат Энхийн Архад, Увс аймгийн Өлгий сумын харъяат [[Түвшингийн Баян]] нарыг “Байлдааны гавъяаны улаан туг"-ийн одонгоор нэхэн, Булган аймгийн харъяат [[Гомбожавын Хаянхярваа|Гомбожавын Хаянхярвааг]] “Байлдааны гавъяаны улаан туг"-ийн одонгоор, Баянхонгор аймгийн Мандал сумын харъяат [[Доржийн Чойжин]], мөн аймгийн Богд сумын харъяат [[Лувсангийн Гончигзэгвэ]] нарыг “Байлдааны гавъяаны одон“-гоор, Увс аймгийн Өндөрхангай сумын харъяат [[Чойжилсүрэнгийн Пэлжээ|Чойжилсүрэнгийн Пэлжээг]] “Байлдааны медаль”-иар шагнажээ. Амь үрэгдэгсдийг суман, застав байрлаж байсан Дамжигийн Ус хэмээх газар хөдөөлүүлсэн юм. 1988 онд байлдаан болж баатруудын амь үрэгдсэн газарт тэдгээр 10 хилчдэд зориулсан дурсгалын хөшөө, Б.Гивааны нэрэмжит заставт түүний хүрэл хөшөөг босгосон билээ. == Мөн үзэх == * [[Монголын Баруун хил хамгаалалтын түүх]] * [[Хятадын газар нутгийн санаархал]] == Урлагийн бүтээл == * [[Босго тотго]] олон ангит уран сайхны түүхэн кино. МНВ телевизийн бүтээл.2013 он * [[Хил дээр]] Монголын уран сайхны кино. * Ц.Уламбаяр. Дархан хилийн манаа. тууж * Маш нууц 2 (Байтаг богд) (2018) Fantastic production * Зохиолч Баасангийн Номинчимэдийн баримтат тууж Байтаг Богдан нүргээн (2022 он) [[Ангилал:Зөвлөлт-Хятадын харилцаа]] [[Ангилал:БНМАУ-Зөвлөлтийн харилцаа]] [[Ангилал:Монголын хилийн цэрэг]] [[Ангилал:Хилийн мөргөлдөөн]] [[Ангилал:Монголчуудын оролцсон дайн]] [[Ангилал:Монголын түүхэн дэх тулалдаан]] [[Ангилал:БНМАУ-ын оролцсон дайн тулаан]] [[Ангилал:Монгол-Хятадын харилцаа]] [[Ангилал:Хятадын түүхэн дэх тулалдаан]] [[Ангилал:Шинжааны түүх]] [[Ангилал:1946 оны зөрчилдөөн]] [[Ангилал:1947 оны зөрчилдөөн]] [[Ангилал:1948 оны зөрчилдөөн]] b16ti9ftm1vyxlcn5bu1nrw5mlhcriz 0 38026 823204 822916 2025-06-27T13:03:30Z InternetArchiveBot 70653 Rescuing 2 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5 823204 wikitext text/x-wiki [[Файл:Dijkstra Animation.gif|thumb|right]] '''Дижикстрагийн алгоритм''', Dijkstra –ийн алгоритмыг 1956 онд Нидерландын компьютерын эрдэмтэн судлаач Edsger Dijkstra үүсгэн томъёолсон ба 1959 онд нийтлүүлсэн. Графийн хайлтийн алгоритм бөгөөд нэг эхтэй богино замын бодлогыг шийдвэрлэдэг. Графийн ирмэгүүд нь сөрөг биш утгатай нэг эхтэй богино замын бодлогыг шийдсэн бөгөөд хамгийн богино замын модыг гаргаж өгдөг. Энэ алгоритм нь хамгийн бага замыг олохдоо эхний цэгээс графын зангилаа бүрээр дайрдаг. Алгоритм нь нэг зангилаанаас өөр нэг зангилаа очих хамгийн богино замыг олохоор ажиллах ба хамгийн дөт замыг олмогц програм зогсоно. Жишээлбэл: Дижикстрагийн алгоритм нь нэг хотоос өөр нэг хотруу холбосон эхлэлийн цэг болон төгсгөлийн цэгийн хоорондох зай хамгийн богино байхаар тооцон олдог. Улмаар , хамгийн эхний богино зам бол сүлжээний шугамын протоколуудад өргөн ашигладаг, тухайлбал IS-IS ба OSPF(нээлттэй хамгийн эхний богино зам) юм. Дижикстрагийн анхны алгоритмийн бага эрэмбийг олох дараалалд O(|V2|) –ийг хэрэглэдэггүй. V нь координатын босоо тэнхлэг дэх тоо. Энэ алгоритмын санааг Leyzorek бас дэвшүүлж байсан. Бага эрэмбэтэй дараалал дээр суурилсан Fibonacci-ийн овоолго байдлаар O(|E|+|V|log|V|) томёонд хэрэгжүүлсэн. E- эрмэгийн тоо Энэ нь шинж тэмдэггүй ,сөрөг биш утгагай, нэг эхтэй ,богино замаа хамгийн хурдан мэдэх алгоритм юм. == 1.Алгоритм == [[Image:Dijkstras progress animation.gif|thumb|Illustration of Dijkstra's algorithm search for finding path from a start node (lower left, red) to a goal node (upper right, green) in a [[robotics|robot]] [[motion planning]] problem. Open nodes represent the "tentative" set. Filled nodes are visited ones, with color representing the distance: the greener, the farther. Nodes in all the different directions are explored uniformly, appearing as a more-or-less circular [[wavefront]] as Dijkstra's algorithm uses a [[consistent heuristic|heuristic]] identically equal to 0.]] Бид одоо анхны гэж нэрлэгдсэн зангилаанаас эхэлнэ. Заннгилааны зайг Y үсгээр тэмдэглэнэ. Анхны зангилаанаас Y хүртэлхийг зай гэдэг. Дижикстрагийн алгоритмаар зарим анхдагч зайн утгуудыг оноож өгдөг, алхам алхмаар сайжруулдаг. 1. Эхлээд бүх зангилаандаа анхны утгыг олгоно: Тэр нь манай анхны зангилаанаас бусад зангилаанд тодорхойгүй буюу тэг гэдэг утга өгнө. 2. Анхдагч зангилааг тухайн зангилаа болгож авна. Бүх зангилааг агуулсан зочлоогүй зангилаануудын олонлогыг үүсгэнэ. 3. Тухайн зангилааны хувьд хөрш зангилаануудад анхааран тэдрээрийг урьдчилан бодож тооцоолно. Одоогийн а зангилаа 6-ийн урттай гэж тэмдэглэгдсэн, түүний b хөрш зангилаатай холбогдсон ирмэгийн урт нь 2 бол b хүртэлх урт нь (6+2=8) болно. Хэрэв энэ зай нь өмнө b хүртэлх урьдчилсан зайнаас бага бол түүнийг дарж бичнэ. Шалгаж үзсэн ч гэсэн (зочилсон ) гэж тэмдэглээгүй бол тэр зангилаа зочлоогүй олонлогт байсаар байна. 4. Тухайн зангилааны бүх хөршүүдийг авч үзсэний дараа тухайн зангилааг зочилсон гэж тэмдэглээд зочлоогүй олонлогоос хасна. Зочилсон зангилааг дахин хэзээ ч шалгахгүй. 5. Хэрвээ очих ёстой эцсийн зангилааг зочилсон гэж тэмдэглэсэн бол (2 зангилааны хоорондох зам) тодорхойлогдсон, хэрэв зочлоогүй олонлог дахь зангилаануудын урьдчилсан хамгийн бага зай нь тодорхойгүй бол (төлөвлөгдсөн нэвтрэлт дууссан эсвэл анхны зангилаа болон үндсэн зочлоогүй зангилааны хооронд холбоо байхгүй байна). Тэгээд алгоритм дуусна. 6. Хамгийн бага урьдчилсан зайтай зочлоогүй зангилааг шинэ тухайн зангилаа болгоод 3-р алхам руу буцаана. == Тайлбар/description/ == :Та хотын газрын зургаас нэг газарт хүрэх хамгийн богино замыг олохын тулд анх эхлэх газар болон явах замаа тодорхойлох хэрэгтэй. Явах замаа тодорхойлохдоо: эхлэх цэгээс очих газар хүртлээ шулуунаар холбоно. Үүнийг хязгааргүй орон зайд ашиглах боломжгүй гэхдээ очоогүй газруудаа хаяглалгүй үлдээдэг.... == Ажиллах, гүйцэтгэх хугацаа == Дижикстрагын алгоритмын дээд хугацааг тооцоолохдоо төгсгөлийн тоо/E/ ба оройн тоо/V/ дүрсэлж болох ба функцээр илэрхийлэхэд |E|, |V| гэж тэмдэглэдэг. Ямарч oройн Q олонлогийн явах хугацаа О(|E|*dkq + |V|*emq) dkq ба emq нь хамгийн цөөн үйлдэл ба бага хугацаа зарах үйлдлүүд юм. Хамгиин хялбар Дижикстрагын алгоритмын хэрэглээ бол Q-г жирийн хэлхээтэй жагсаалт эсвэл цуваанд хадгалж, хамгийн бага хугацааг гаргах бол Q дэх оройнуудаас шугаман хайлт хийх юм. Энэ тохиолдолд явах хугацаа О(|E|+|V|^2)=O(|V|^2). Сийрэг граф-д Дижисктрагын алгоритмыг холбоост листэнд хийж хоёртын модны хайлт, хоёртын овоолго эсвэл фибонакын овоолгын анхдагч дарааллаар ашиглаж хамгийн бага хугацаа олохыг хурдан болгож алгоритмаа үр дүнтэйгээр шийдвэрлэсэн. Хоёртын модны хайлт эсвэл , хоёртын овоолго хэрэглэж хугацааг О((|E|+|V|)log|V|) олно. Энэ нь O(|E|log|V|)-ээр граф холбоостой үед дийлэгддэг. Энгийн хоёртын овоолго дээр О(|V|)хугацааг хэмнэхийн тулд oрой болгоны заагчийг овоолгын заагчтай хамт санах хэрэгтэй (бас анхны дараалал Q өөрчлөгдөхөд хугацаа хоцрогдолгүй байх ). Тэгэхлээр зөвхөн O(lov|V|)цаг авна. Фибонакын овоолго үүнийг O(|E|+|V|log|V|) болгож сайжруулна. Чиглэл нь тодорхой бус график зурган дээр хамгийн богино замыг шугаман хугацаанд олох боломжтой, оройнуудыг хамгийн богино хугацаанд бага зам туулхаар тооцоолон бодохдоо математикийн дүрмийн боловсруулалтыг ашигладаг. ==Тэмдэглэл== {{reflist}} == Эшлэл == * {{cite journal | authorlink = Edsger W. Dijkstra | first1 = E. W. | last1 = Dijkstra | url= http://www-m3.ma.tum.de/twiki/pub/MN0506/WebHome/dijkstra.pdf | title = A note on two problems in connexion with graphs | journal = Numerische Mathematik | volume = 1 | year = 1959 | pages = 269–271 | ref = harv | doi = 10.1007/BF01386390}} * {{cite book | author1-link = Thomas H. Cormen | first1 = Thomas H. | last1 = Cormen | author2-link = Charles E. Leiserson | first2 = Charles E. | last2 = Leiserson | author3-link = Ronald L. Rivest | first3 = Ronald L. | last3 = Rivest | author4-link = Clifford Stein | first4 = Clifford | last4 = Stein | title = [[Introduction to Algorithms]] | edition = Second | publisher = [[MIT Press]] and [[McGraw–Hill]] | year = 2001 | isbn = 0-262-03293-7 | chapter = Section 24.3: Dijkstra's algorithm | pages = 595–601}} * {{cite conference|first1=Michael Lawrence|last1=Fredman|authorlink1=Michael Fredman|first2=Robert E.|last2=Tarjan|authorlink2=Robert Tarjan|title=Fibonacci heaps and their uses in improved network optimization algorithms|conference=25th Annual Symposium on Foundations of Computer Science|year=1984|publisher=[[IEEE]]|pages=338&ndash;346|url=http://www.computer.org/portal/web/csdl/doi/10.1109/SFCS.1984.715934|ref=harv|doi=10.1109/SFCS.1984.715934}} {{Webarchiv|url=http://www.computer.org/portal/web/csdl/doi/10.1109/SFCS.1984.715934 |wayback=20121011090757 |text=Fibonacci heaps and their uses in improved network optimization algorithms |archiv-bot=2025-06-27 13:03:30 InternetArchiveBot }} * {{cite journal|first1=Michael Lawrence|last1=Fredman|authorlink1=Michael Fredman|first2=Robert E.|last2=Tarjan|authorlink2=Robert Tarjan|title=Fibonacci heaps and their uses in improved network optimization algorithms|journal=Journal of the Association for Computing Machinery|volume=34|year=1987|pages=596&ndash;615|url=http://portal.acm.org/citation.cfm?id=28874|ref=harv|doi=10.1145/28869.28874|issue=3}} * {{cite journal | first1 = F. Benjamin | last1 = Zhan | first2 = Charles E. | last2 = Noon | month =February | year = 1998 | title = Shortest Path Algorithms: An Evaluation Using Real Road Networks | journal = [[Transportation Science]] | volume = 32 | issue = 1 | pages = 65–73 | doi = 10.1287/trsc.32.1.65}} * {{cite book|first1=M.|last1=Leyzorek|first2=R. S.|last2=Gray|first3=A. A.|last3=Johnson|first4=W. C.|last4=Ladew|first5=S. R.|last5=Meaker, Jr.|first6=R. M.|last6=Petry|first7=R. N.|last7=Seitz|title=Investigation of Model Techniques &mdash; First Annual Report &mdash; 6 June 1956 &mdash; 1 July 1957 &mdash; A Study of Model Techniques for Communication Systems|publisher=Case Institute of Technology|location=Cleveland, Ohio|year=1957|ref=harv}} * {{cite journal|first1=D.E.|last1=[[Donald_Knuth|Knuth]]|title=A Generalization of Dijkstra's Algorithm|journal=[[Information Processing Letters]]|volume=6|number=1|pages=1–5|year=1977}} == Холбоос == {{linkfarm|date=September 2012}} {{Commons category|Dijkstra's algorithm}} * C/C++ ** [https://github.com/xtaci/algorithms/blob/master/include/dijkstra.h Dijkstra's Algorithm in C++] ** [http://www.boost.org/doc/libs/1_43_0/libs/graph/doc/dijkstra_shortest_paths.html Implementation in Boost C++ library] ** [https://web.archive.org/web/20141231054104/http://www.rawbytes.com/dijkstras-algorithm-in-c/ Dijkstra's Algorithm in C Programming Language] * Java ** [http://www.dgp.toronto.edu/people/JamesStewart/270/9798s/Laffra/DijkstraApplet.html Applet by Carla Laffra of Pace University] ** [https://web.archive.org/web/20200217212029/http://students.ceid.upatras.gr/~papagel/english/java_docs/minDijk.htm Visualization of Dijkstra's Algorithm] ** [https://web.archive.org/web/20070927234553/http://www-b2.is.tokushima-u.ac.jp/~ikeda/suuri/dijkstra/Dijkstra.shtml Shortest Path Problem: Dijkstra's Algorithm] ** [http://www.unf.edu/~wkloster/foundations/DijkstraApplet/DijkstraApplet.htm Dijkstra's Algorithm Applet] ** [http://code.google.com/p/annas/ Open Source Java Graph package with implementation of Dijkstra's Algorithm] ** [https://web.archive.org/web/20150307205448/http://www.stackframe.com/software/PathFinder A Java library for path finding with Dijkstra's Algorithm and example Applet] ** [https://github.com/graphhopper/graphhopper/tree/90879ad05c4dfedf0390d44525065f727b043357/core/src/main/java/com/graphhopper/routing Dijkstra's algorithm as bidirectional version in Java] * C#/.Net ** [http://www.codeproject.com/KB/recipes/ShortestPathCalculation.aspx Dijkstra's Algorithm in C#] ** [https://web.archive.org/web/20111229201146/http://www.codeproject.com/KB/recipes/FastHeapDijkstra.aspx Fast Priority Queue Implementation of Dijkstra's Algorithm in C#] ** [https://web.archive.org/web/20180121140629/http://quickgraph.codeplex.com/ QuickGraph, Graph Data Structures and Algorithms for .NET] * [https://web.archive.org/web/20141220002741/http://optlab-server.sce.carleton.ca/POAnimations2007/DijkstrasAlgo.html Dijkstra's Algorithm Simulation] * [http://purl.umn.edu/107247 Oral history interview with Edsger W. Dijkstra], [[Charles Babbage Institute]] University of Minnesota, Minneapolis. * [http://www.cs.sunysb.edu/~skiena/combinatorica/animations/dijkstra.html Animation of Dijkstra's algorithm] * [http://bonsaicode.wordpress.com/2011/01/04/programming-praxis-dijkstra’s-algorithm/ Haskell implementation of Dijkstra's Algorithm] on Bonsai code * [http://hansolav.net/sql/graphs.html Implementation in T-SQL] * [https://web.archive.org/web/20121218050306/http://www.mathworks.com/matlabcentral/fileexchange/20025-advanced-dijkstras-minimum-path-algorithm A MATLAB program for Dijkstra's algorithm] * [https://web.archive.org/web/20140116200833/http://www.turb0js.com/a/Dijkstra%27s_Algorithm Step through Dijkstra's Algorithm in an online JavaScript Debugger] [[Ангилал:Оновчлолын алгоритм]] [[Ангилал:Граф хайлтын алгоритм]] [[Ангилал:Routing]] [[Ангилал:Аялал ба маршрутын төлөвлөлт]] o73nzvxdclrisg22zf5l40u724gi3rt 823229 823204 2025-06-27T23:28:47Z InternetArchiveBot 70653 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5 823229 wikitext text/x-wiki [[Файл:Dijkstra Animation.gif|thumb|right]] '''Дижикстрагийн алгоритм''', Dijkstra –ийн алгоритмыг 1956 онд Нидерландын компьютерын эрдэмтэн судлаач Edsger Dijkstra үүсгэн томъёолсон ба 1959 онд нийтлүүлсэн. Графийн хайлтийн алгоритм бөгөөд нэг эхтэй богино замын бодлогыг шийдвэрлэдэг. Графийн ирмэгүүд нь сөрөг биш утгатай нэг эхтэй богино замын бодлогыг шийдсэн бөгөөд хамгийн богино замын модыг гаргаж өгдөг. Энэ алгоритм нь хамгийн бага замыг олохдоо эхний цэгээс графын зангилаа бүрээр дайрдаг. Алгоритм нь нэг зангилаанаас өөр нэг зангилаа очих хамгийн богино замыг олохоор ажиллах ба хамгийн дөт замыг олмогц програм зогсоно. Жишээлбэл: Дижикстрагийн алгоритм нь нэг хотоос өөр нэг хотруу холбосон эхлэлийн цэг болон төгсгөлийн цэгийн хоорондох зай хамгийн богино байхаар тооцон олдог. Улмаар , хамгийн эхний богино зам бол сүлжээний шугамын протоколуудад өргөн ашигладаг, тухайлбал IS-IS ба OSPF(нээлттэй хамгийн эхний богино зам) юм. Дижикстрагийн анхны алгоритмийн бага эрэмбийг олох дараалалд O(|V2|) –ийг хэрэглэдэггүй. V нь координатын босоо тэнхлэг дэх тоо. Энэ алгоритмын санааг Leyzorek бас дэвшүүлж байсан. Бага эрэмбэтэй дараалал дээр суурилсан Fibonacci-ийн овоолго байдлаар O(|E|+|V|log|V|) томёонд хэрэгжүүлсэн. E- эрмэгийн тоо Энэ нь шинж тэмдэггүй ,сөрөг биш утгагай, нэг эхтэй ,богино замаа хамгийн хурдан мэдэх алгоритм юм. == 1.Алгоритм == [[Image:Dijkstras progress animation.gif|thumb|Illustration of Dijkstra's algorithm search for finding path from a start node (lower left, red) to a goal node (upper right, green) in a [[robotics|robot]] [[motion planning]] problem. Open nodes represent the "tentative" set. Filled nodes are visited ones, with color representing the distance: the greener, the farther. Nodes in all the different directions are explored uniformly, appearing as a more-or-less circular [[wavefront]] as Dijkstra's algorithm uses a [[consistent heuristic|heuristic]] identically equal to 0.]] Бид одоо анхны гэж нэрлэгдсэн зангилаанаас эхэлнэ. Заннгилааны зайг Y үсгээр тэмдэглэнэ. Анхны зангилаанаас Y хүртэлхийг зай гэдэг. Дижикстрагийн алгоритмаар зарим анхдагч зайн утгуудыг оноож өгдөг, алхам алхмаар сайжруулдаг. 1. Эхлээд бүх зангилаандаа анхны утгыг олгоно: Тэр нь манай анхны зангилаанаас бусад зангилаанд тодорхойгүй буюу тэг гэдэг утга өгнө. 2. Анхдагч зангилааг тухайн зангилаа болгож авна. Бүх зангилааг агуулсан зочлоогүй зангилаануудын олонлогыг үүсгэнэ. 3. Тухайн зангилааны хувьд хөрш зангилаануудад анхааран тэдрээрийг урьдчилан бодож тооцоолно. Одоогийн а зангилаа 6-ийн урттай гэж тэмдэглэгдсэн, түүний b хөрш зангилаатай холбогдсон ирмэгийн урт нь 2 бол b хүртэлх урт нь (6+2=8) болно. Хэрэв энэ зай нь өмнө b хүртэлх урьдчилсан зайнаас бага бол түүнийг дарж бичнэ. Шалгаж үзсэн ч гэсэн (зочилсон ) гэж тэмдэглээгүй бол тэр зангилаа зочлоогүй олонлогт байсаар байна. 4. Тухайн зангилааны бүх хөршүүдийг авч үзсэний дараа тухайн зангилааг зочилсон гэж тэмдэглээд зочлоогүй олонлогоос хасна. Зочилсон зангилааг дахин хэзээ ч шалгахгүй. 5. Хэрвээ очих ёстой эцсийн зангилааг зочилсон гэж тэмдэглэсэн бол (2 зангилааны хоорондох зам) тодорхойлогдсон, хэрэв зочлоогүй олонлог дахь зангилаануудын урьдчилсан хамгийн бага зай нь тодорхойгүй бол (төлөвлөгдсөн нэвтрэлт дууссан эсвэл анхны зангилаа болон үндсэн зочлоогүй зангилааны хооронд холбоо байхгүй байна). Тэгээд алгоритм дуусна. 6. Хамгийн бага урьдчилсан зайтай зочлоогүй зангилааг шинэ тухайн зангилаа болгоод 3-р алхам руу буцаана. == Тайлбар/description/ == :Та хотын газрын зургаас нэг газарт хүрэх хамгийн богино замыг олохын тулд анх эхлэх газар болон явах замаа тодорхойлох хэрэгтэй. Явах замаа тодорхойлохдоо: эхлэх цэгээс очих газар хүртлээ шулуунаар холбоно. Үүнийг хязгааргүй орон зайд ашиглах боломжгүй гэхдээ очоогүй газруудаа хаяглалгүй үлдээдэг.... == Ажиллах, гүйцэтгэх хугацаа == Дижикстрагын алгоритмын дээд хугацааг тооцоолохдоо төгсгөлийн тоо/E/ ба оройн тоо/V/ дүрсэлж болох ба функцээр илэрхийлэхэд |E|, |V| гэж тэмдэглэдэг. Ямарч oройн Q олонлогийн явах хугацаа О(|E|*dkq + |V|*emq) dkq ба emq нь хамгийн цөөн үйлдэл ба бага хугацаа зарах үйлдлүүд юм. Хамгиин хялбар Дижикстрагын алгоритмын хэрэглээ бол Q-г жирийн хэлхээтэй жагсаалт эсвэл цуваанд хадгалж, хамгийн бага хугацааг гаргах бол Q дэх оройнуудаас шугаман хайлт хийх юм. Энэ тохиолдолд явах хугацаа О(|E|+|V|^2)=O(|V|^2). Сийрэг граф-д Дижисктрагын алгоритмыг холбоост листэнд хийж хоёртын модны хайлт, хоёртын овоолго эсвэл фибонакын овоолгын анхдагч дарааллаар ашиглаж хамгийн бага хугацаа олохыг хурдан болгож алгоритмаа үр дүнтэйгээр шийдвэрлэсэн. Хоёртын модны хайлт эсвэл , хоёртын овоолго хэрэглэж хугацааг О((|E|+|V|)log|V|) олно. Энэ нь O(|E|log|V|)-ээр граф холбоостой үед дийлэгддэг. Энгийн хоёртын овоолго дээр О(|V|)хугацааг хэмнэхийн тулд oрой болгоны заагчийг овоолгын заагчтай хамт санах хэрэгтэй (бас анхны дараалал Q өөрчлөгдөхөд хугацаа хоцрогдолгүй байх ). Тэгэхлээр зөвхөн O(lov|V|)цаг авна. Фибонакын овоолго үүнийг O(|E|+|V|log|V|) болгож сайжруулна. Чиглэл нь тодорхой бус график зурган дээр хамгийн богино замыг шугаман хугацаанд олох боломжтой, оройнуудыг хамгийн богино хугацаанд бага зам туулхаар тооцоолон бодохдоо математикийн дүрмийн боловсруулалтыг ашигладаг. ==Тэмдэглэл== {{reflist}} == Эшлэл == * {{cite journal | authorlink = Edsger W. Dijkstra | first1 = E. W. | last1 = Dijkstra | url= http://www-m3.ma.tum.de/twiki/pub/MN0506/WebHome/dijkstra.pdf | title = A note on two problems in connexion with graphs | journal = Numerische Mathematik | volume = 1 | year = 1959 | pages = 269–271 | ref = harv | doi = 10.1007/BF01386390}} * {{cite book | author1-link = Thomas H. Cormen | first1 = Thomas H. | last1 = Cormen | author2-link = Charles E. Leiserson | first2 = Charles E. | last2 = Leiserson | author3-link = Ronald L. Rivest | first3 = Ronald L. | last3 = Rivest | author4-link = Clifford Stein | first4 = Clifford | last4 = Stein | title = [[Introduction to Algorithms]] | edition = Second | publisher = [[MIT Press]] and [[McGraw–Hill]] | year = 2001 | isbn = 0-262-03293-7 | chapter = Section 24.3: Dijkstra's algorithm | pages = 595–601}} * {{cite conference|first1=Michael Lawrence|last1=Fredman|authorlink1=Michael Fredman|first2=Robert E.|last2=Tarjan|authorlink2=Robert Tarjan|title=Fibonacci heaps and their uses in improved network optimization algorithms|conference=25th Annual Symposium on Foundations of Computer Science|year=1984|publisher=[[IEEE]]|pages=338&ndash;346|url=http://www.computer.org/portal/web/csdl/doi/10.1109/SFCS.1984.715934|ref=harv|doi=10.1109/SFCS.1984.715934}} {{Webarchiv|url=http://www.computer.org/portal/web/csdl/doi/10.1109/SFCS.1984.715934 |wayback=20121011090757 |text=Fibonacci heaps and their uses in improved network optimization algorithms |archiv-bot=2025-06-27 23:28:47 InternetArchiveBot }} * {{cite journal|first1=Michael Lawrence|last1=Fredman|authorlink1=Michael Fredman|first2=Robert E.|last2=Tarjan|authorlink2=Robert Tarjan|title=Fibonacci heaps and their uses in improved network optimization algorithms|journal=Journal of the Association for Computing Machinery|volume=34|year=1987|pages=596&ndash;615|url=http://portal.acm.org/citation.cfm?id=28874|ref=harv|doi=10.1145/28869.28874|issue=3}} * {{cite journal | first1 = F. Benjamin | last1 = Zhan | first2 = Charles E. | last2 = Noon | month =February | year = 1998 | title = Shortest Path Algorithms: An Evaluation Using Real Road Networks | journal = [[Transportation Science]] | volume = 32 | issue = 1 | pages = 65–73 | doi = 10.1287/trsc.32.1.65}} * {{cite book|first1=M.|last1=Leyzorek|first2=R. S.|last2=Gray|first3=A. A.|last3=Johnson|first4=W. C.|last4=Ladew|first5=S. R.|last5=Meaker, Jr.|first6=R. M.|last6=Petry|first7=R. N.|last7=Seitz|title=Investigation of Model Techniques &mdash; First Annual Report &mdash; 6 June 1956 &mdash; 1 July 1957 &mdash; A Study of Model Techniques for Communication Systems|publisher=Case Institute of Technology|location=Cleveland, Ohio|year=1957|ref=harv}} * {{cite journal|first1=D.E.|last1=[[Donald_Knuth|Knuth]]|title=A Generalization of Dijkstra's Algorithm|journal=[[Information Processing Letters]]|volume=6|number=1|pages=1–5|year=1977}} == Холбоос == {{linkfarm|date=September 2012}} {{Commons category|Dijkstra's algorithm}} * C/C++ ** [https://github.com/xtaci/algorithms/blob/master/include/dijkstra.h Dijkstra's Algorithm in C++] ** [http://www.boost.org/doc/libs/1_43_0/libs/graph/doc/dijkstra_shortest_paths.html Implementation in Boost C++ library] ** [https://web.archive.org/web/20141231054104/http://www.rawbytes.com/dijkstras-algorithm-in-c/ Dijkstra's Algorithm in C Programming Language] * Java ** [http://www.dgp.toronto.edu/people/JamesStewart/270/9798s/Laffra/DijkstraApplet.html Applet by Carla Laffra of Pace University] ** [https://web.archive.org/web/20200217212029/http://students.ceid.upatras.gr/~papagel/english/java_docs/minDijk.htm Visualization of Dijkstra's Algorithm] ** [https://web.archive.org/web/20070927234553/http://www-b2.is.tokushima-u.ac.jp/~ikeda/suuri/dijkstra/Dijkstra.shtml Shortest Path Problem: Dijkstra's Algorithm] ** [http://www.unf.edu/~wkloster/foundations/DijkstraApplet/DijkstraApplet.htm Dijkstra's Algorithm Applet] ** [http://code.google.com/p/annas/ Open Source Java Graph package with implementation of Dijkstra's Algorithm] ** [https://web.archive.org/web/20150307205448/http://www.stackframe.com/software/PathFinder A Java library for path finding with Dijkstra's Algorithm and example Applet] ** [https://github.com/graphhopper/graphhopper/tree/90879ad05c4dfedf0390d44525065f727b043357/core/src/main/java/com/graphhopper/routing Dijkstra's algorithm as bidirectional version in Java] * C#/.Net ** [http://www.codeproject.com/KB/recipes/ShortestPathCalculation.aspx Dijkstra's Algorithm in C#] ** [https://web.archive.org/web/20111229201146/http://www.codeproject.com/KB/recipes/FastHeapDijkstra.aspx Fast Priority Queue Implementation of Dijkstra's Algorithm in C#] ** [https://web.archive.org/web/20180121140629/http://quickgraph.codeplex.com/ QuickGraph, Graph Data Structures and Algorithms for .NET] * [https://web.archive.org/web/20141220002741/http://optlab-server.sce.carleton.ca/POAnimations2007/DijkstrasAlgo.html Dijkstra's Algorithm Simulation] * [http://purl.umn.edu/107247 Oral history interview with Edsger W. Dijkstra], [[Charles Babbage Institute]] University of Minnesota, Minneapolis. * [http://www.cs.sunysb.edu/~skiena/combinatorica/animations/dijkstra.html Animation of Dijkstra's algorithm] * [http://bonsaicode.wordpress.com/2011/01/04/programming-praxis-dijkstra’s-algorithm/ Haskell implementation of Dijkstra's Algorithm] on Bonsai code * [http://hansolav.net/sql/graphs.html Implementation in T-SQL] * [https://web.archive.org/web/20121218050306/http://www.mathworks.com/matlabcentral/fileexchange/20025-advanced-dijkstras-minimum-path-algorithm A MATLAB program for Dijkstra's algorithm] * [https://web.archive.org/web/20140116200833/http://www.turb0js.com/a/Dijkstra%27s_Algorithm Step through Dijkstra's Algorithm in an online JavaScript Debugger] [[Ангилал:Оновчлолын алгоритм]] [[Ангилал:Граф хайлтын алгоритм]] [[Ангилал:Routing]] [[Ангилал:Аялал ба маршрутын төлөвлөлт]] 39jjpwa3psz1kzrsk3wk8x0rx4z5chm 823258 823229 2025-06-28T07:29:51Z InternetArchiveBot 70653 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5 823258 wikitext text/x-wiki [[Файл:Dijkstra Animation.gif|thumb|right]] '''Дижикстрагийн алгоритм''', Dijkstra –ийн алгоритмыг 1956 онд Нидерландын компьютерын эрдэмтэн судлаач Edsger Dijkstra үүсгэн томъёолсон ба 1959 онд нийтлүүлсэн. Графийн хайлтийн алгоритм бөгөөд нэг эхтэй богино замын бодлогыг шийдвэрлэдэг. Графийн ирмэгүүд нь сөрөг биш утгатай нэг эхтэй богино замын бодлогыг шийдсэн бөгөөд хамгийн богино замын модыг гаргаж өгдөг. Энэ алгоритм нь хамгийн бага замыг олохдоо эхний цэгээс графын зангилаа бүрээр дайрдаг. Алгоритм нь нэг зангилаанаас өөр нэг зангилаа очих хамгийн богино замыг олохоор ажиллах ба хамгийн дөт замыг олмогц програм зогсоно. Жишээлбэл: Дижикстрагийн алгоритм нь нэг хотоос өөр нэг хотруу холбосон эхлэлийн цэг болон төгсгөлийн цэгийн хоорондох зай хамгийн богино байхаар тооцон олдог. Улмаар , хамгийн эхний богино зам бол сүлжээний шугамын протоколуудад өргөн ашигладаг, тухайлбал IS-IS ба OSPF(нээлттэй хамгийн эхний богино зам) юм. Дижикстрагийн анхны алгоритмийн бага эрэмбийг олох дараалалд O(|V2|) –ийг хэрэглэдэггүй. V нь координатын босоо тэнхлэг дэх тоо. Энэ алгоритмын санааг Leyzorek бас дэвшүүлж байсан. Бага эрэмбэтэй дараалал дээр суурилсан Fibonacci-ийн овоолго байдлаар O(|E|+|V|log|V|) томёонд хэрэгжүүлсэн. E- эрмэгийн тоо Энэ нь шинж тэмдэггүй ,сөрөг биш утгагай, нэг эхтэй ,богино замаа хамгийн хурдан мэдэх алгоритм юм. == 1.Алгоритм == [[Image:Dijkstras progress animation.gif|thumb|Illustration of Dijkstra's algorithm search for finding path from a start node (lower left, red) to a goal node (upper right, green) in a [[robotics|robot]] [[motion planning]] problem. Open nodes represent the "tentative" set. Filled nodes are visited ones, with color representing the distance: the greener, the farther. Nodes in all the different directions are explored uniformly, appearing as a more-or-less circular [[wavefront]] as Dijkstra's algorithm uses a [[consistent heuristic|heuristic]] identically equal to 0.]] Бид одоо анхны гэж нэрлэгдсэн зангилаанаас эхэлнэ. Заннгилааны зайг Y үсгээр тэмдэглэнэ. Анхны зангилаанаас Y хүртэлхийг зай гэдэг. Дижикстрагийн алгоритмаар зарим анхдагч зайн утгуудыг оноож өгдөг, алхам алхмаар сайжруулдаг. 1. Эхлээд бүх зангилаандаа анхны утгыг олгоно: Тэр нь манай анхны зангилаанаас бусад зангилаанд тодорхойгүй буюу тэг гэдэг утга өгнө. 2. Анхдагч зангилааг тухайн зангилаа болгож авна. Бүх зангилааг агуулсан зочлоогүй зангилаануудын олонлогыг үүсгэнэ. 3. Тухайн зангилааны хувьд хөрш зангилаануудад анхааран тэдрээрийг урьдчилан бодож тооцоолно. Одоогийн а зангилаа 6-ийн урттай гэж тэмдэглэгдсэн, түүний b хөрш зангилаатай холбогдсон ирмэгийн урт нь 2 бол b хүртэлх урт нь (6+2=8) болно. Хэрэв энэ зай нь өмнө b хүртэлх урьдчилсан зайнаас бага бол түүнийг дарж бичнэ. Шалгаж үзсэн ч гэсэн (зочилсон ) гэж тэмдэглээгүй бол тэр зангилаа зочлоогүй олонлогт байсаар байна. 4. Тухайн зангилааны бүх хөршүүдийг авч үзсэний дараа тухайн зангилааг зочилсон гэж тэмдэглээд зочлоогүй олонлогоос хасна. Зочилсон зангилааг дахин хэзээ ч шалгахгүй. 5. Хэрвээ очих ёстой эцсийн зангилааг зочилсон гэж тэмдэглэсэн бол (2 зангилааны хоорондох зам) тодорхойлогдсон, хэрэв зочлоогүй олонлог дахь зангилаануудын урьдчилсан хамгийн бага зай нь тодорхойгүй бол (төлөвлөгдсөн нэвтрэлт дууссан эсвэл анхны зангилаа болон үндсэн зочлоогүй зангилааны хооронд холбоо байхгүй байна). Тэгээд алгоритм дуусна. 6. Хамгийн бага урьдчилсан зайтай зочлоогүй зангилааг шинэ тухайн зангилаа болгоод 3-р алхам руу буцаана. == Тайлбар/description/ == :Та хотын газрын зургаас нэг газарт хүрэх хамгийн богино замыг олохын тулд анх эхлэх газар болон явах замаа тодорхойлох хэрэгтэй. Явах замаа тодорхойлохдоо: эхлэх цэгээс очих газар хүртлээ шулуунаар холбоно. Үүнийг хязгааргүй орон зайд ашиглах боломжгүй гэхдээ очоогүй газруудаа хаяглалгүй үлдээдэг.... == Ажиллах, гүйцэтгэх хугацаа == Дижикстрагын алгоритмын дээд хугацааг тооцоолохдоо төгсгөлийн тоо/E/ ба оройн тоо/V/ дүрсэлж болох ба функцээр илэрхийлэхэд |E|, |V| гэж тэмдэглэдэг. Ямарч oройн Q олонлогийн явах хугацаа О(|E|*dkq + |V|*emq) dkq ба emq нь хамгийн цөөн үйлдэл ба бага хугацаа зарах үйлдлүүд юм. Хамгиин хялбар Дижикстрагын алгоритмын хэрэглээ бол Q-г жирийн хэлхээтэй жагсаалт эсвэл цуваанд хадгалж, хамгийн бага хугацааг гаргах бол Q дэх оройнуудаас шугаман хайлт хийх юм. Энэ тохиолдолд явах хугацаа О(|E|+|V|^2)=O(|V|^2). Сийрэг граф-д Дижисктрагын алгоритмыг холбоост листэнд хийж хоёртын модны хайлт, хоёртын овоолго эсвэл фибонакын овоолгын анхдагч дарааллаар ашиглаж хамгийн бага хугацаа олохыг хурдан болгож алгоритмаа үр дүнтэйгээр шийдвэрлэсэн. Хоёртын модны хайлт эсвэл , хоёртын овоолго хэрэглэж хугацааг О((|E|+|V|)log|V|) олно. Энэ нь O(|E|log|V|)-ээр граф холбоостой үед дийлэгддэг. Энгийн хоёртын овоолго дээр О(|V|)хугацааг хэмнэхийн тулд oрой болгоны заагчийг овоолгын заагчтай хамт санах хэрэгтэй (бас анхны дараалал Q өөрчлөгдөхөд хугацаа хоцрогдолгүй байх ). Тэгэхлээр зөвхөн O(lov|V|)цаг авна. Фибонакын овоолго үүнийг O(|E|+|V|log|V|) болгож сайжруулна. Чиглэл нь тодорхой бус график зурган дээр хамгийн богино замыг шугаман хугацаанд олох боломжтой, оройнуудыг хамгийн богино хугацаанд бага зам туулхаар тооцоолон бодохдоо математикийн дүрмийн боловсруулалтыг ашигладаг. ==Тэмдэглэл== {{reflist}} == Эшлэл == * {{cite journal | authorlink = Edsger W. Dijkstra | first1 = E. W. | last1 = Dijkstra | url= http://www-m3.ma.tum.de/twiki/pub/MN0506/WebHome/dijkstra.pdf | title = A note on two problems in connexion with graphs | journal = Numerische Mathematik | volume = 1 | year = 1959 | pages = 269–271 | ref = harv | doi = 10.1007/BF01386390}} * {{cite book | author1-link = Thomas H. Cormen | first1 = Thomas H. | last1 = Cormen | author2-link = Charles E. Leiserson | first2 = Charles E. | last2 = Leiserson | author3-link = Ronald L. Rivest | first3 = Ronald L. | last3 = Rivest | author4-link = Clifford Stein | first4 = Clifford | last4 = Stein | title = [[Introduction to Algorithms]] | edition = Second | publisher = [[MIT Press]] and [[McGraw–Hill]] | year = 2001 | isbn = 0-262-03293-7 | chapter = Section 24.3: Dijkstra's algorithm | pages = 595–601}} * {{cite conference|first1=Michael Lawrence|last1=Fredman|authorlink1=Michael Fredman|first2=Robert E.|last2=Tarjan|authorlink2=Robert Tarjan|title=Fibonacci heaps and their uses in improved network optimization algorithms|conference=25th Annual Symposium on Foundations of Computer Science|year=1984|publisher=[[IEEE]]|pages=338&ndash;346|url=http://www.computer.org/portal/web/csdl/doi/10.1109/SFCS.1984.715934|ref=harv|doi=10.1109/SFCS.1984.715934}} {{Webarchiv|url=http://www.computer.org/portal/web/csdl/doi/10.1109/SFCS.1984.715934 |wayback=20121011090757 |text=Fibonacci heaps and their uses in improved network optimization algorithms |archiv-bot=2025-06-28 07:29:51 InternetArchiveBot }} * {{cite journal|first1=Michael Lawrence|last1=Fredman|authorlink1=Michael Fredman|first2=Robert E.|last2=Tarjan|authorlink2=Robert Tarjan|title=Fibonacci heaps and their uses in improved network optimization algorithms|journal=Journal of the Association for Computing Machinery|volume=34|year=1987|pages=596&ndash;615|url=http://portal.acm.org/citation.cfm?id=28874|ref=harv|doi=10.1145/28869.28874|issue=3}} * {{cite journal | first1 = F. Benjamin | last1 = Zhan | first2 = Charles E. | last2 = Noon | month =February | year = 1998 | title = Shortest Path Algorithms: An Evaluation Using Real Road Networks | journal = [[Transportation Science]] | volume = 32 | issue = 1 | pages = 65–73 | doi = 10.1287/trsc.32.1.65}} * {{cite book|first1=M.|last1=Leyzorek|first2=R. S.|last2=Gray|first3=A. A.|last3=Johnson|first4=W. C.|last4=Ladew|first5=S. R.|last5=Meaker, Jr.|first6=R. M.|last6=Petry|first7=R. N.|last7=Seitz|title=Investigation of Model Techniques &mdash; First Annual Report &mdash; 6 June 1956 &mdash; 1 July 1957 &mdash; A Study of Model Techniques for Communication Systems|publisher=Case Institute of Technology|location=Cleveland, Ohio|year=1957|ref=harv}} * {{cite journal|first1=D.E.|last1=[[Donald_Knuth|Knuth]]|title=A Generalization of Dijkstra's Algorithm|journal=[[Information Processing Letters]]|volume=6|number=1|pages=1–5|year=1977}} == Холбоос == {{linkfarm|date=September 2012}} {{Commons category|Dijkstra's algorithm}} * C/C++ ** [https://github.com/xtaci/algorithms/blob/master/include/dijkstra.h Dijkstra's Algorithm in C++] ** [http://www.boost.org/doc/libs/1_43_0/libs/graph/doc/dijkstra_shortest_paths.html Implementation in Boost C++ library] ** [https://web.archive.org/web/20141231054104/http://www.rawbytes.com/dijkstras-algorithm-in-c/ Dijkstra's Algorithm in C Programming Language] * Java ** [http://www.dgp.toronto.edu/people/JamesStewart/270/9798s/Laffra/DijkstraApplet.html Applet by Carla Laffra of Pace University] ** [https://web.archive.org/web/20200217212029/http://students.ceid.upatras.gr/~papagel/english/java_docs/minDijk.htm Visualization of Dijkstra's Algorithm] ** [https://web.archive.org/web/20070927234553/http://www-b2.is.tokushima-u.ac.jp/~ikeda/suuri/dijkstra/Dijkstra.shtml Shortest Path Problem: Dijkstra's Algorithm] ** [http://www.unf.edu/~wkloster/foundations/DijkstraApplet/DijkstraApplet.htm Dijkstra's Algorithm Applet] ** [http://code.google.com/p/annas/ Open Source Java Graph package with implementation of Dijkstra's Algorithm] ** [https://web.archive.org/web/20150307205448/http://www.stackframe.com/software/PathFinder A Java library for path finding with Dijkstra's Algorithm and example Applet] ** [https://github.com/graphhopper/graphhopper/tree/90879ad05c4dfedf0390d44525065f727b043357/core/src/main/java/com/graphhopper/routing Dijkstra's algorithm as bidirectional version in Java] * C#/.Net ** [http://www.codeproject.com/KB/recipes/ShortestPathCalculation.aspx Dijkstra's Algorithm in C#] ** [https://web.archive.org/web/20111229201146/http://www.codeproject.com/KB/recipes/FastHeapDijkstra.aspx Fast Priority Queue Implementation of Dijkstra's Algorithm in C#] ** [https://web.archive.org/web/20180121140629/http://quickgraph.codeplex.com/ QuickGraph, Graph Data Structures and Algorithms for .NET] * [https://web.archive.org/web/20141220002741/http://optlab-server.sce.carleton.ca/POAnimations2007/DijkstrasAlgo.html Dijkstra's Algorithm Simulation] * [http://purl.umn.edu/107247 Oral history interview with Edsger W. Dijkstra], [[Charles Babbage Institute]] University of Minnesota, Minneapolis. * [http://www.cs.sunysb.edu/~skiena/combinatorica/animations/dijkstra.html Animation of Dijkstra's algorithm] * [http://bonsaicode.wordpress.com/2011/01/04/programming-praxis-dijkstra’s-algorithm/ Haskell implementation of Dijkstra's Algorithm] on Bonsai code * [http://hansolav.net/sql/graphs.html Implementation in T-SQL] * [https://web.archive.org/web/20121218050306/http://www.mathworks.com/matlabcentral/fileexchange/20025-advanced-dijkstras-minimum-path-algorithm A MATLAB program for Dijkstra's algorithm] * [https://web.archive.org/web/20140116200833/http://www.turb0js.com/a/Dijkstra%27s_Algorithm Step through Dijkstra's Algorithm in an online JavaScript Debugger] [[Ангилал:Оновчлолын алгоритм]] [[Ангилал:Граф хайлтын алгоритм]] [[Ангилал:Routing]] [[Ангилал:Аялал ба маршрутын төлөвлөлт]] i5qxd4c766pth40muiyclvkzld4lyok 4 40836 823225 821957 2025-06-27T20:57:03Z MediaWiki message delivery 26946 /* Sister Projects Task Force reviews Wikispore and Wikinews */ шинэ хэсэг 823225 wikitext text/x-wiki __NEWSECTIONLINK__ {{/header}} == The Vector 2022 skin as the default in two weeks? == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> [[File:Wikimania 2022 Vector (2022) Presentation.pdf|thumb|The slides for our presentation at Wikimania 2022|page=26]] Hello. I'm writing on behalf of the [[mw:Reading/Web|Wikimedia Foundation Web team]]. '''In two weeks, we would like to make the Vector 2022 skin the default on this wiki.''' We have been working on it for the past three years. So far, it has been the default on more than 30 wikis, including sister projects, all accounting for more than 1 billion pageviews per month. On average [[phab:T317529#8246686|87% of active logged-in users]] of those wikis use Vector 2022. It would become the default for all logged-out users, and also all logged-in users who currently use Vector legacy. Logged-in users can at any time switch to [[Special:Preferences#mw-prefsection-rendering|any other skins]]. No changes are expected for users of these skins. <div style="width:100%; margin:auto;"><gallery widths="220" heights="150" mode="packed" caption="Top of an article"> Screenshot Historia da moeda do Tíbet - 2022-09-22 - Vector 2010 top.png|Vector legacy (current default) Screenshot Historia da moeda do Tíbet - 2022-09-22 - Vector 2022 top.png|Vector 2022 </gallery><gallery widths="220" heights="150" mode="packed" caption="A section of an article"> Screenshot Historia da moeda do Tíbet - 2022-09-22 - Vector 2010 scrolled.png|Vector legacy (current default) Screenshot Historia da moeda do Tíbet - 2022-09-22 - Vector 2022 scrolled.png|Vector 2022 </gallery></div> === About the skin === '''[Why is a change necessary]''' The current default skin meets the needs of the readers and editors as these were 13 years ago. Since then, new users have begun using Wikimedia projects. [https://diff.wikimedia.org/2022/08/18/prioritizing-equity-within-wikipedias-new-desktop/ The old Vector doesn't meet their needs.] '''[Objective]''' The objective for the new skin is to make the interface more welcoming and comfortable for readers and useful for advanced users. It draws inspiration from previous requests, the [[metawiki:Special:MyLanguage/Community_Wishlist_Survey|Community Wishlist Surveys]], and gadgets and scripts. The work helped our code follow the standards and improve all other skins. [[phab:phame/post/view/290/how_and_why_we_moved_our_skins_to_mustache/|We reduced PHP code in Wikimedia deployed skins by 75%]]. The project has also focused on making it easier to support gadgets and use APIs. '''[Changes and test results]''' The skin introduces a [[mw:Special:MyLanguage/Reading/Web/Desktop Improvements/Features|series of changes]] that improve readability and usability. The new skin does not remove any functionality currently available on the Vector skin. * The sticky header makes it easier to find tools that editors use often. It decreases scrolling to the top of the page by 16%. * The new table of contents makes it easier to navigate to different sections. Readers and editors jumped to different sections of the page 50% more than with the old table of contents. It also looks a bit different on talk pages. * The new search bar is easier to find and makes it easier to find the correct search result from the list. This increased the amount of searches started by 30% on the wikis we tested on. * The skin does not negatively affect pageviews, edit rates, or account creation. There is evidence of increases in pageviews and account creation across partner communities. '''[Try it out]''' Try out the new skin by going to the appearance tab in [[Special:Preferences#mw-prefsection-rendering|your preferences]] and selecting Vector 2022 from the list of skins. === How can editors change and customize this skin? === It's possible to configure and personalize our changes. We support volunteers who create new gadgets and user scripts. Check out [[mw:Special:MyLanguage/Reading/Web/Desktop Improvements/Repository|our repository]] for a list of currently available customizations, or add your own. === Our plan === '''If no large concerns are raised, we plan on deploying in the week of October 3, 2022'''. If your community would like to request more time to discuss the changes, hit the button and write to us. We can adjust the calendar. <div style="text-align: center;">[[mw:Talk:Reading/Web/Desktop Improvements|<span class="plainlinks mw-ui-button">Request for more time to discuss the change</span>]]</div> If you'd like ask our team anything, if you have questions, concerns, or additional thoughts, please ping me here or write on the [[mw:Talk:Reading/Web/Desktop Improvements|talk page of the project]]. We will gladly answer! Also, [[mw:Reading/Web/Desktop Improvements/Frequently asked questions|see our FAQ]]. Thank you! [[mw:User:SGrabarczuk (WMF)|SGrabarczuk (WMF)]] ([[mw:User talk:SGrabarczuk (WMF)|talk]]) 04:15, 22 Есдүгээр сар 2022 (UTC) :Hey, was wondering how you were going with this - looks like the old skin is still intact? [[User_talk:Chinneeb|<span style="color:blue">chinneeb</span>]] 11:35, 18 Аравдугаар сар 2022 (UTC) </div> <!-- Message sent by User:SGrabarczuk (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:SGrabarczuk_(WMF)/sandbox/MM/Varia&oldid=23838600 --> == Update on Vector 2022 == [[File:Screenshot Historia da moeda do Tíbet - 2022-09-22 - Vector 2022 scrolled.png|thumb]] <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> Hello. I'm sorry for not communicating in your language. I'll be grateful if you translated my message. I'm writing on behalf of the [[mw:Reading/Web|Web team]] working on the new skin, [[mw:Special:MyLanguage/Reading/Web/Desktop Improvements|Vector 2022]]. We wanted to apologize for the delays in the deployment of Vector 2022. We know many of you are waiting for this eagerly. We have been delaying the deployment because we have been working on the logos. It has taken us more time than originally expected. Once the logos are ready, we will let you know the exact date of deployment. '''We are planning for either the next (more likely) or the following week'''. If your wiki doesn't currently have a localized logo, we encourage you to [[mw:Talk:Reading/Web/Desktop Improvements|reach out to us]] and we can help make one. We invite you to [[mw:Special:MyLanguage/Reading/Web/Desktop Improvements#contact|get involved in the project]]. Contact us if you have any questions or need any help, particularly with the compatibility of gadgets and user scripts. Thank you! [[User:SGrabarczuk (WMF)|SGrabarczuk (WMF)]] ([[User talk:SGrabarczuk (WMF)|talk]]) 23:24, 19 Аравдугаар сар 2022 (UTC) </div> <!-- Message sent by User:SGrabarczuk (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:SGrabarczuk_(WMF)/sandbox/MM/Varia&oldid=23955535 --> == Invitation to attend “Ask Me Anything about Movement Charter” Sessions == <section begin="announcement-content" /> :''[[m:Special:MyLanguage/Movement Charter/Community Consultation/Announcement/Ask Me Anything Sessions|You can find this message translated into additional languages on Meta-wiki.]]'' :''<div class="plainlinks">[[m:Special:MyLanguage/Movement Charter/Community Consultation/Announcement/Ask Me Anything Sessions|{{int:interlanguage-link-mul}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-{{urlencode:Movement Charter/Community Consultation/Announcement/Ask Me Anything Sessions}}&language=&action=page&filter= {{int:please-translate}}] Hello all, During the 2022 Wikimedia Summit, the [[m:Special:MyLanguage/Movement Charter/Drafting Committee|Movement Charter Drafting Committee]] (MCDC) presented the first outline of the Movement Charter, giving a glimpse on the direction of its future work, and the Charter itself. The MCDC then integrated the initial feedback collected during the Summit. Before proceeding with writing the Charter for the whole Movement, the MCDC wants to interact with community members and gather feedback on the drafts of the three sections: Preamble, Values & Principles, and Roles & Responsibilities (intentions statement). The Movement Charter drafts will be available on the Meta page [[m:Special:MyLanguage/Movement Charter/Content|here]] on November 14, 2022. Community wide consultation period on MC will take place from November 20 to December 18, 2022. Learn more about it [[m:Special:MyLanguage/Movement Charter/Community Consultation|here]]. With the goal of ensuring that people are well informed to fully participate in the conversations and are empowered to contribute their perspective on the Movement Charter, three '''“Ask Me Anything about Movement Charter"''' sessions have been scheduled in different time zones. Everyone in the Wikimedia Movement is invited to attend these conversations. The aim is to learn about Movement Charter - its goal, purpose, why it matters, and how it impacts your community. MCDC members will attend these sessions to answer your questions and hear community feedback. The “Ask Me Anything” sessions accommodate communities from different time zones. Only the presentation of the session is recorded and shared afterwards, no recording of conversations. Below is the list of planned events: *<s>'''Asia/Pacific''': November 4, 2022 at 09:00 UTC ([https://zonestamp.toolforge.org/1667552400 your local time]). Interpretation is available in Chinese and Japanese.</s> * '''Europe/MENA/Sub Saharan Africa''': November 12, 2022 at 15:00 UTC ([https://zonestamp.toolforge.org/1668265257 your local time]). Interpretation is available in Arabic, French and Russian. * '''North and South America/ Western Europe''': November 12, 2022 at 15:00 UTC ([https://zonestamp.toolforge.org/1668265257 your local time]). Interpretation is available in Spanish and Portuguese. On the [[m:Special:MyLanguage/Movement Charter/Community Consultation|Meta page]] you will find more details; Zoom links will be shared 48 hours ahead of the call. '''Call for Movement Charter Ambassadors''' Individuals or groups from all communities who wish to help include and start conversations in their communities on the Movement Charter are encouraged to become [[m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Movement Charter Ambassadors Program/About|Movement Charter Ambassadors]] (MC Ambassadors). MC Ambassadors will carry out their own activities and get financial support for enabling conversations in their own languages. [[m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Team|Regional facilitators]] from the Movement Strategy and Governance team are available to support applicants with MC Ambassadors grantmaking. If you are interested please sign up [[m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Movement Charter Ambassadors Program/About|here]]. Should you have specific questions, please reach out to the MSG team via email: strategy2030@wikimedia.org or on the MS forum. We thank you for your time and participation. On behalf of the Movement Charter Drafting Committee,<section end="announcement-content" /> [[User:MNadzikiewicz (WMF)|MNadzikiewicz (WMF)]] 15:33, 7 Арваннэгдүгээр сар 2022 (UTC) <!-- Message sent by User:MNadzikiewicz (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Movement_Strategy_and_Governance/Delivery&oldid=23914777 --> == Apply for Funding through the Movement Strategy Community Engagement Package to Support Your Community == :''{{More languages}}'' <section begin="announcement-content" /> The Wikimedia Movement Strategy implementation is a collaborative effort for all Wikimedians. [[m:Special:MyLanguage/Grants:MSIG/About|Movement Strategy Implementation Grants]] support projects that take the current state of a [[m:Special:MyLanguage/Movement Strategy/Initiatives|Movement Strategy Initiative]] and push it one step forward. If you are looking for an example or some guide on how to engage your community further on Movement Strategy and the Movement Strategy Implementation Grants specifically, you may find this '''[[m:Special:MyLanguage/Grants:MSIG/Community Engagement Package|community engagement package]]''' helpful. The goal of this community engagement package is to support more people to access the funding they might need for the implementation work. By becoming a recipient of this grant, you will be able to support other community members to develop further grant applications that fit with your local contexts to benefit your own communities. With this package, the hope is to break down language barriers and to ensure community members have needed information on Movement Strategy to connect with each other. Movement Strategy is a two-way exchange, we can always learn more from the experiences and knowledge of Wikimedians everywhere. We can train and support our peers by using this package, so more people can make use of this great funding opportunity. If this information interests you or if you have any further thoughts or questions, please do not hesitate to reach out to us as your [[m:Special:MyLanguage/Movement_Strategy_and_Governance/Team|regional facilitators]] to discuss further. We will be more than happy to support you. When you are ready, follow the steps on [[m:Special:MyLanguage/Grants:MSIG/About |this page]] to apply. We look forward to receiving your application. Best regards, <br> Movement Strategy and Governance Team <br> Wikimedia Foundation<section end="announcement-content" /> [[User:MNadzikiewicz (WMF)|MNadzikiewicz (WMF)]] 16:26, 14 Арваннэгдүгээр сар 2022 (UTC) <!-- Message sent by User:MNadzikiewicz (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Movement_Strategy_and_Governance/Delivery&oldid=23914777 --> == Opportunities open for the Ombuds commission and the Case Review Committee == <section begin="announcement-content" /> <div style="margin:.2em 0 .5em;margin-{{#switch:{{PAGELANGUAGE}}|ar|arc|ary|arz|azb|bcc|bgn|ckb|bqi|dv|fa|fa-af|glk|ha-arab|he|kk-arab|kk-cn|ks|ku-arab|ms-arab|mzn|pnb|prd|ps|sd|ug|ur|ydd|yi=right|left}}:3ex;"> [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation Legal department/Announcement/2023 OC and CRC appointments process|''You can find this message translated into additional languages on Meta-wiki.'']] ''<span class="plainlinks">[[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation Legal department/Announcement/2023 OC and CRC appointments process|{{int:interlanguage-link-mul}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-{{urlencode:Wikimedia Foundation Legal department/Announcement/2023 OC and CRC appointments process}}&language=&action=page&filter= {{int:please-translate}}]</span>'' </div> Hi everyone! The Ombuds commission (OC) and the Case Review Committee (CRC) are looking for members. People are encouraged to nominate themselves or encourage others they feel would contribute to these groups to do so. There is more information below about the opportunity and the skills that are needed. '''About the Ombuds commission''' The Ombuds commission (OC) works on all Wikimedia projects to investigate complaints about violations of the privacy policy, especially in use of [[m:Special:MyLanguage/CheckUser policy|CheckUser]] and [[m:Special:MyLanguage/Oversight policy|Oversight]] (also known as Suppression) tools. The Commission mediates between the parties of the investigation and, when violations of the policies are identified, advises the Wikimedia Foundation on best handling. They may also assist the General Counsel, the Chief Executive Officer, or the Board of Trustees of the Foundation in these investigations when legally necessary. For more on the OC's duties and roles, '''[[m:Special:MyLanguage/Ombuds commission|see Ombuds commission on Meta-Wiki]]'''. Volunteers serving in this role should be experienced Wikimedians, active on any project, who have previously used the CheckUser/Oversight tools OR who have the technical ability to understand these tools and the willingness to learn them. They must be able to communicate in English, the common language of the commission. They are expected to be able to engage neutrally in investigating these concerns and to know when to recuse when other roles and relationships may cause conflict. Commissioners will serve '''two-year terms''' (note that this is different from past years, when the terms have been for one year). '''About the Case Review Committee''' The Case Review Committee (CRC) reviews appeals of eligible Trust & Safety office actions. The CRC is a critical layer of oversight to ensure that Wikimedia Foundation office actions are fair and unbiased. They also make sure the Wikimedia Foundation doesn’t overstep established practices or boundaries. For more about the role, '''[[m:Special:MyLanguage/Case Review Committee|see Case Review Committee on Meta-Wiki]]'''. We are looking for current or former functionaries and experienced volunteers with an interest in joining this group. Applicants must be fluent in English (additional languages are a strong plus) and willing to abide by the [[m:Special:MyLanguage/Trust_and_Safety/Case_Review_Committee/Charter|terms of the Committee charter]]. If the work resonates and you qualify, please apply. Committee members will serve '''two-year terms''' (note that this is different from past years, when the terms have been for one year). '''Applying to join either of these groups''' Members are required to sign the [[m:Special:MyLanguage/Confidentiality agreement for nonpublic information|Confidentiality agreement for nonpublic information]] and must be willing to comply with the appropriate Wikimedia Foundation board policies (such as the [[m:Special:MyLanguage/Access to nonpublic information policy|access to non-public information policy]] and the [[foundation:Special:MyLanguage/Privacy policy|Foundation privacy policy]]). These positions requires a high degree of discretion and trust. Members must also be over 18 years of age. '''If you are interested in serving in either capacity listed above,''' please write in English to the Trust and Safety team at ca[[File:At sign.svg|16x16px|link=|(_AT_)]]wikimedia.org (to apply to the OC) or to the Legal Team at legal[[File:At sign.svg|16x16px|link=|(_AT_)]]wikimedia.org (to apply to the CRC) with information about: * Your primary projects * Languages you speak/write * Any experience you have serving on committees, whether movement or non-movement * Your thoughts on what you could bring to the OC or CRC if appointed * Any experience you have with the Checkuser or Oversight tools (OC only) * Any other information you think is relevant '''The deadline for applications is 31 December 2022 in any timezone.''' Please feel free to pass this invitation along to any users who you think may be qualified and interested. Thank you! On behalf of the Committee Support team,<br /><section end="announcement-content" /> <!-- Message sent by User:MNadzikiewicz (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Movement_Strategy_and_Governance/Delivery&oldid=23914777 --> == Community Wishlist Survey 2023 opens in January! == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> ''{{int:Please-translate}}'' {{int:Hello}} The [[m:Community Wishlist Survey 2023|'''Community Wishlist Survey (CWS) 2023''']], which lets contributors propose and vote for tools and improvements, starts next month on Monday, [https://zonestamp.toolforge.org/1674496831 23 January 2023, at 18:00 UTC] and will continue annually. We are inviting you to share your ideas for technical improvements to our tools and platforms. Long experience in editing or technical skills is not required. If you have ever used our software and thought of an idea to improve it, this is the place to come share those ideas! The dates for the phases of the Survey will be as follows: * Phase 1: Submit, discuss, and revise proposals – Monday, Jan 23, 2023 to Sunday, Feb 6, 2023 * Phase 2: WMF/Community Tech reviews and organizes proposals – Monday, Jan 30, 2023 to Friday, Feb 10, 2023 * Phase 3: Vote on proposals – Friday, Feb 10, 2023 to Friday, Feb 24, 2023 * Phase 4: Results posted – Tuesday, Feb 28, 2023 If you want to start writing out your ideas ahead of the Survey, you can start thinking about your proposals and draft them in [[m:Community Wishlist Survey/Sandbox|the CWS sandbox]]. We are grateful to all who participated last year. See you in January 2023! </div> {{int:Feedback-thanks-title}} <bdi lang="en" dir="ltr">Community Tech, [[m:User:STei (WMF)|STei (WMF)]]</bdi> 12:59, 13 Арванхоёрдугаар сар 2022 (UTC) <!-- Message sent by User:Sannita (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:STei_(WMF)/CWS_2023_List&oldid=24226232 --> == Vote for your favourite Wikimedia sound logo == ''{{int:Please-translate}}'' ''We are really sorry for posting in English'' [[Файл:Sound_Logo_Cover_Image_-_Linkedin.png|center|800x800px]] Voting in the Wikimedia sound logo contest [[c:Commons:Sound_Logo_Vote|'''has started''']]. From December 6 to 19, 2022, please play a part and help chose the sound that will identify Wikimedia content on audio devices. [[wmfblog:2022/12/06/vote-for-the-sound-of-all-human-knowledge/|Learn more on Diff]]. The sound logo team is grateful to everyone who participated in this global contest. We received 3,235 submissions from 2,094 participants in 135 countries. We are incredibly grateful to the team of [[wmfblog:2022/10/31/screening-3235-sound-submissions/|volunteer screeners]] and the [https://meta.wikimedia.org/wiki/Communications/Sound_Logo/Contest_proposal#How_will_the_final_selection_happen? selection committee] who, among others, helped bring us to where we are today. It is now up to Wikimedia to choose the Sound Of All Human Knowledge. Best wishes, [[Хэрэглэгч:Arupako-WMF|Arupako-WMF]] ([[Хэрэглэгчийн яриа:Arupako-WMF|talk]]) 10:50, 17 Арванхоёрдугаар сар 2022 (UTC) == Questionable article == Hello Mongolian Wikipedia editors. I do not speak Mongolian, but I think that the [[MongoDB]] page is just a tutorial copied from somewhere, and I think it should be rewritten or deleted. Thanks in advance for anybody willing to help {{smiley}}. [[Хэрэглэгч:QuickQuokka|QuickQuokka]] ([[Хэрэглэгчийн яриа:QuickQuokka|talk]]) 16:41, 20 Арванхоёрдугаар сар 2022 (UTC) == Feminism and Folklore 2023 == <div style="border:8px maroon ridge;padding:6px;> [[File:Feminism and Folklore 2023 logo.svg|centre|550px|frameless]] ::<div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <center>''{{int:please-translate}}''</center> Dear Wiki Community, Christmas Greetings and a Happy New Year 2023, You are humbly invited to organize the '''[[:m:Feminism and Folklore 2023|Feminism and Folklore 2023]]''' writing competition from February 1, 2023, to March 31, 2023 on your local Wikipedia. This year, Feminism and Folklore will focus on feminism, women's issues, and gender-focused topics for the project, with a [[:c:Commons:Wiki Loves Folklore 2023|Wiki Loves Folklore]] gender gap focus and a folk culture theme on Wikipedia. You can help Wikipedia's coverage of folklore from your area by writing or improving articles about things like folk festivals, folk dances, folk music, women and queer folklore figures, folk game athletes, women in mythology, women warriors in folklore, witches and witch hunting, fairy tales, and more. Users can help create new articles, expand or translate from a [[:m:Feminism and Folklore 2023/List of Articles|list]] of suggested articles. Organisers are requested to work on the following action items to sign up their communities for the project: # Create a page for the contest on the local wiki. # Set up a fountain tool or dashboard. # Create the local list and mention the timeline and local and international prizes. # Request local admins for site notice. # Link the local page and the fountain/dashboard link on the [[:m:Feminism and Folklore 2023/Project Page|meta project page]]. This year we would be supporting the community's financial aid for Internet and childcare support. This would be provided for the local team including their jury and coordinator team. This support is opt-in and non mandatory. Kindly fill in [https://docs.google.com/forms/d/e/1FAIpQLSea81OO0lVgUBd551iIiENXht7BRCISYZlKyBQlemZu_j2OHQ/viewform this Google form] and mark a mail to [mailto:support@wikilovesfolklore.org support@wikilovesfolklore.org] with the subject line starting as [Stipend] Name or Username/Language. The last date to sign up for internet and childcare aid from our team is 20th of January 2023, We encourage the language coordinators to sign up their community on this link by the 25th of January 2023. Learn more about the contest and prizes on our [[:m:Feminism and Folklore 2023|project page]]. Feel free to contact us on our [[:m:Talk:Feminism and Folklore 2023/Project Page|meta talk page]] or by email us if you need any assistance. We look forward to your immense coordination. Thank you and Best wishes, [[:m:Feminism and Folklore 2023|Feminism and Folklore 2023 International Team]] ::::Stay connected [[File:B&W Facebook icon.png|link=https://www.facebook.com/feminismandfolklore/|30x30px]]&nbsp; [[File:B&W Twitter icon.png|link=https://twitter.com/wikifolklore|30x30px]] </div></div> --[[Хэрэглэгч:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Хэрэглэгчийн яриа:MediaWiki message delivery|talk]]) 10:23, 24 Арванхоёрдугаар сар 2022 (UTC) <!-- Message sent by User:Tiven2240@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery/Wikipedia&oldid=23942484 --> == Global ban for PlanespotterA320/RespectCE == Per the [[m:Global bans|Global bans]] policy, I'm informing the project of this request for comment: [[m:Requests for comment/Global ban for PlanespotterA320 (2) ]] about banning a member from your community. Thank you.--[[User:Lemonaka|Lemonaka]] ([[User talk:Lemonaka|talk]]) 21:40, 6 February 2023 (UTC) <!-- Message sent by User:Zabe@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Lemonaka/Massmessagelist&oldid=24501599 --> == Editing news 2023 #1 == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="message"/><i>[[m:Special:MyLanguage/VisualEditor/Newsletter/2023/February|Read this in another language]] • [[m:Special:MyLanguage/VisualEditor/Newsletter|Subscription list for this multilingual newsletter]]</i> This newsletter includes two key updates about the [[mw:Special:MyLanguage/Editing team|Editing]] team's work: # The Editing team will finish adding new features to the [[mw:Special:MyLanguage/Talk pages project|Talk pages project]] and deploy it. # They are beginning a new project, [[mw:Special:MyLanguage/Edit check|Edit check]]. <strong>Talk pages project</strong> [[File:Page Frame Features on desktop.png|alt=Screenshot showing the talk page design changes that are currently available as beta features at all Wikimedia wikis. These features include information about the number of people and comments within each discussion.|thumb|300px|Some of the upcoming changes]] The Editing team is nearly finished with this first phase of the [[mw:Special:MyLanguage/Talk_pages_project|Talk pages project]]. Nearly all [[mw:Special:MyLanguage/Talk pages project/Usability|new features]] are available now in the [[Special:Preferences#mw-prefsection-betafeatures|Beta Feature for {{int:discussiontools-preference-label}}]]. It will show information about how active a discussion is, such as the date of the most recent comment. There will soon be a new "{{int:skin-action-addsection}}" button. You will be able to turn them off at [[Special:Preferences#mw-prefsection-editing-discussion]]. Please [[mw:Special:MyLanguage/Talk:Talk_pages_project/Usability#c-PPelberg_(WMF)-20230215001000-Feedback:_Proposed_Revisions_to_%22Add_topic%22_button|tell them what you think]]. [[File:Daily edit completion rates mobile talk pages.png|thumb|300px|Daily edit completion rate by test group: DiscussionTools (test group) and MobileFrontend overlay (control group)]] An A/B test for [[mw:Special:MyLanguage/Talk pages project/Mobile|{{int:discussiontools-preference-label}} on the mobile site]] has finished. Editors were [[mw:Special:MyLanguage/Talk_pages_project/Mobile#Status_Updates|more successful with {{int:discussiontools-preference-label}}]]. The Editing team is enabling these features for all editors on the mobile site. <strong>New Project: Edit Check</strong> The Editing team is beginning [[mw:Special:MyLanguage/Edit check|a project to help new editors of Wikipedia]]. It will help people identify some problems before they click "{{int:publishchanges}}". The first tool will encourage people to add references when they add new content. Please [[mw:Special:MyLanguage/Help:Watchlist|watch]] that page for more information. You can [[mw:Special:MyLanguage/Editing_team/Community_Conversations#20230303|join a conference call on 3&nbsp;March&nbsp;2023]] to learn more.<section end="message"/> </div> –[[User:Whatamidoing (WMF)|Whatamidoing (WMF)]] ([[User talk:Whatamidoing (WMF)|{{int:Talkpagelinktext}}]]) 23:24, 22 Хоёрдугаар сар 2023 (UTC) <!-- Message sent by User:Quiddity (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/VisualEditor/Newsletter/Wikis_with_VE&oldid=24611966 --> == <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Your wiki will be in read only soon</span> == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="server-switch"/><div class="plainlinks"> [[:m:Special:MyLanguage/Tech/Server switch|Read this message in another language]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-Tech%2FServer+switch&language=&action=page&filter= {{int:please-translate}}] The [[foundation:|Wikimedia Foundation]] tests the switch between its first and secondary data centers. This will make sure that Wikipedia and the other Wikimedia wikis can stay online even after a disaster. To make sure everything is working, the Wikimedia Technology department needs to do a planned test. This test will show if they can reliably switch from one data centre to the other. It requires many teams to prepare for the test and to be available to fix any unexpected problems. All traffic will switch on '''{{#time:j xg|2023-03-01|en}}'''. The test will start at '''[https://zonestamp.toolforge.org/{{#time:U|2023-03-01T14:00|en}} {{#time:H:i e|2023-03-01T14:00}}]'''. Unfortunately, because of some limitations in [[mw:Manual:What is MediaWiki?|MediaWiki]], all editing must stop while the switch is made. We apologize for this disruption, and we are working to minimize it in the future. '''You will be able to read, but not edit, all wikis for a short period of time.''' *You will not be able to edit for up to an hour on {{#time:l j xg Y|2023-03-01|en}}. *If you try to edit or save during these times, you will see an error message. We hope that no edits will be lost during these minutes, but we can't guarantee it. If you see the error message, then please wait until everything is back to normal. Then you should be able to save your edit. But, we recommend that you make a copy of your changes first, just in case. ''Other effects'': *Background jobs will be slower and some may be dropped. Red links might not be updated as quickly as normal. If you create an article that is already linked somewhere else, the link will stay red longer than usual. Some long-running scripts will have to be stopped. * We expect the code deployments to happen as any other week. However, some case-by-case code freezes could punctually happen if the operation require them afterwards. * [[mw:Special:MyLanguage/GitLab|GitLab]] will be unavailable for about 90 minutes. This project may be postponed if necessary. You can [[wikitech:Switch_Datacenter|read the schedule at wikitech.wikimedia.org]]. Any changes will be announced in the schedule. There will be more notifications about this. A banner will be displayed on all wikis 30 minutes before this operation happens. '''Please share this information with your community.'''</div><section end="server-switch"/> </div> <span dir=ltr>[[m:User:Trizek (WMF)|Trizek (WMF)]] ([[m:User talk:Trizek (WMF)|{{int:talk}}]])</span> 21:20, 27 Хоёрдугаар сар 2023 (UTC) <!-- Message sent by User:Trizek (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&oldid=24390465 --> == Ukraine's Cultural Diplomacy Month 2023: We are back! == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> [[File:UCDM 2023 promo.png|180px|right]] {{int:please-translate}} Hello, dear Wikipedians!<br/> [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Ukraine|Wikimedia Ukraine]], in cooperation with the [[:en:Ministry of Foreign Affairs of Ukraine|Ministry of Foreign Affairs of Ukraine]] and [[:en:Ukrainian Institute|Ukrainian Institute]], has launched the third edition of writing challenge "'''[[m:Special:MyLanguage/Ukraine's Cultural Diplomacy Month 2023|Ukraine's Cultural Diplomacy Month]]'''", which lasts from 1st until 31st March 2023. The campaign is dedicated to famous Ukrainian artists of cinema, music, literature, architecture, design and cultural phenomena of Ukraine that are now part of world heritage. We accept contribution in every language! The most active contesters will receive [[m:Special:MyLanguage/Ukraine's Cultural Diplomacy Month 2023/Prizes|prizes]].<br/> We invite you to take part and help us improve the coverage of Ukrainian culture on Wikipedia in your language! Also, we plan to set up a [[m:CentralNotice/Request/UCDM 2023|banner]] to notify users of the possibility to participate in such a challenge! </div> [[m:User:ValentynNefedov (WMUA)|ValentynNefedov (WMUA)]] ([[m:User talk:ValentynNefedov (WMUA)|talk]]) 07:58, 1 March 2023 (UTC) </div> <!-- Message sent by User:ValentynNefedov (WMUA)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery/Wikipedia&oldid=23942484 --> == <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Wikimania 2023 Welcoming Program Submissions</span> == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="wikimania-program-submissions"/>[[File:Wikimania Singapore Logo.svg|right|frameless]]Do you want to host an in-person or virtual session at Wikimania 2023? Maybe a hands-on workshop, a lively discussion, a fun performance, a catchy poster, or a memorable lightning talk? [[wmania:Special:MyLanguage/2023:Program/Submissions|'''Submissions are open until March 28''']]. The event will have dedicated hybrid blocks, so virtual submissions and pre-recorded content are also welcome. If you have any questions, please join us at an upcoming conversation on March 12 or 19, or reach out by email at wikimania@wikimedia.org or on Telegram. More information on-wiki.<section end="wikimania-program-submissions"/> </div> <!-- Message sent by User:CKoerner (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&oldid=24390465 --> == <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Your wiki will be in read-only soon</span> == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="server-switch"/><div class="plainlinks"> [[:m:Special:MyLanguage/Tech/Server switch|Read this message in another language]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-Tech%2FServer+switch&language=&action=page&filter= {{int:please-translate}}] The [[foundation:|Wikimedia Foundation]] tests the switch between its first and secondary data centers. This will make sure that Wikipedia and the other Wikimedia wikis can stay online even after a disaster. To make sure everything is working, the Wikimedia Technology department needs to do a planned test. This test will show if they can reliably switch from one data centre to the other. It requires many teams to prepare for the test and to be available to fix any unexpected problems. All traffic will switch on '''{{#time:j xg|2023-04-26|en}}'''. The test will start at '''[https://zonestamp.toolforge.org/{{#time:U|2023-04-26T14:00|en}} {{#time:H:i e|2023-04-26T14:00}}]'''. Unfortunately, because of some limitations in [[mw:Manual:What is MediaWiki?|MediaWiki]], all editing must stop while the switch is made. We apologize for this disruption, and we are working to minimize it in the future. '''You will be able to read, but not edit, all wikis for a short period of time.''' *You will not be able to edit for up to an hour on {{#time:l j xg Y|2023-04-26|en}}. *If you try to edit or save during these times, you will see an error message. We hope that no edits will be lost during these minutes, but we can't guarantee it. If you see the error message, then please wait until everything is back to normal. Then you should be able to save your edit. But, we recommend that you make a copy of your changes first, just in case. ''Other effects'': *Background jobs will be slower and some may be dropped. Red links might not be updated as quickly as normal. If you create an article that is already linked somewhere else, the link will stay red longer than usual. Some long-running scripts will have to be stopped. * We expect the code deployments to happen as any other week. However, some case-by-case code freezes could punctually happen if the operation require them afterwards. * [[mw:Special:MyLanguage/GitLab|GitLab]] will be unavailable for about 90 minutes. This project may be postponed if necessary. You can [[wikitech:Switch_Datacenter|read the schedule at wikitech.wikimedia.org]]. Any changes will be announced in the schedule. There will be more notifications about this. A banner will be displayed on all wikis 30 minutes before this operation happens. '''Please share this information with your community.'''</div><section end="server-switch"/> </div> <bdi lang="en" dir="ltr">[[User:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]]</bdi> 00:41, 21 Дөрөвдүгээр сар 2023 (UTC) <!-- Message sent by User:UOzurumba (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Non-Technical_Village_Pumps_distribution_list&oldid=24748237 --> == <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Seeking volunteers for the next step in the Universal Code of Conduct process</span> == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="announcement-content" /> :''<div class="plainlinks">[[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/U4C Building Committee/Nominations/Announcement|{{int:interlanguage-link-mul}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-{{urlencode:Universal Code of Conduct/U4C Building Committee/Nominations/Announcement}}&language=&action=page&filter= {{int:please-translate}}]</div>'' Hello, As follow-up to [https://lists.wikimedia.org/hyperkitty/list/wikimedia-l@lists.wikimedia.org/message/IOMVS7W75ZYMABQGOQ2QH2JAURC3CHGH/ the message about the Universal Code of Conduct Enforcement Guidelines] by Wikimedia Foundation Board of Trustees Vice Chair, Shani Evenstein Sigalov, I am reaching out about the next steps. I want to bring your attention to the next stage of the Universal Code of Conduct process, which is forming a building committee for the Universal Code of Conduct Coordinating Committee (U4C). I invite community members with experience and deep interest in community health and governance to nominate themselves to be part of the U4C building committee, which needs people who are: * Community members in good standing * Knowledgeable about movement community processes, such as, but not limited to, policy drafting, participatory decision making, and application of existing rules and policies on Wikimedia projects * Aware and appreciative of the diversity of the movement, such as, but not limited to, languages spoken, identity, geography, and project type * Committed to participate for the entire U4C Building Committee period from mid-May - December 2023 * Comfortable with engaging in difficult, but productive conversations * Confidently able to communicate in English The Building Committee shall consist of volunteer community members, affiliate board or staff, and Wikimedia Foundation staff. The Universal Code of Conduct has been a process strengthened by the skills and knowledge of the community and I look forward to what the U4C Building Committee creates. If you are interested in joining the Building Committee, please either [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/U4C_Building_Committee/Nominations|sign up on the Meta-Wiki page]], or contact ucocproject[[File:At sign.svg|16x16px|link=|(_AT_)]]wikimedia.org by May 12, 2023. '''[[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/U4C_Building_Committee|Read more on Meta-Wiki]]'''. Best regards,<br /><section end="announcement-content" /> </div> [[User:Xeno (WMF)|Xeno (WMF)]] 19:00, 26 Дөрөвдүгээр сар 2023 (UTC) <!-- Message sent by User:Xeno (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&oldid=24941045 --> == <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Automatic citations based on ISBN are broken</span> == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="message" /> Apologies if this message does not reach you in your favorite language. [[:m:User:Elitre (WMF)/ISBN|You can help translate it centrally at Meta]]. Thanks for your help. We have recently become unable to access the WorldCat API which provided the ability to generate citations using ISBN numbers. The Wikimedia Foundation's [[mw:Editing_team|Editing team]] is investigating several options to restore the functionality, but will need to disable ISBN citation generation for now. This affects citations made with the [[mw:Special:MyLanguage/Help:VisualEditor/User_guide/Citations-Full#Automatic|VisualEditor Automatic tab]], and the use of the citoid API in gadgets and user scripts, such as the autofill button on [[:en:Wikipedia:RefToolbar|refToolbar]]. Please note that all the other automatic ways of generating citations, including via URL or DOI, are still available. You can keep updated on the situation [[phab:T336298|via Phabricator]], or by reading the next issues of [[m:Tech News]]. If you know of any users or groups who rely heavily on this feature (for instance, someone who has an upcoming editathon), I'd appreciate it if you shared this update with them. [[User:Elitre (WMF)|Elitre (WMF)]], on behalf of the Editing team.<section end="message" /> </div> [[Хэрэглэгч:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Хэрэглэгчийн яриа:MediaWiki message delivery|talk]]) 19:45, 11 Тавдугаар сар 2023 (UTC) <!-- Message sent by User:Elitre (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Quiddity_(WMF)/sandbox3&oldid=25009633 --> == <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Selection of the U4C Building Committee</span> == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="announcement-content" /> The next stage in the Universal Code of Conduct process is establishing a Building Committee to create the charter for the Universal Code of Conduct Coordinating Committee (U4C). The Building Committee has been selected. [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/U4C_Building_Committee|Read about the members and the work ahead on Meta-wiki]].<section end="announcement-content" /> </div> -- [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Project|UCoC Project Team]], 04:20, 27 Тавдугаар сар 2023 (UTC) <!-- Message sent by User:RamzyM (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&oldid=25018085 --> == A new entry point available in Mongolian Wikipedia == {{int:Hello}} Mongolian Wikipedians! Apologies as this message is not in your language, {{int:Please help translate}} to your language. The WMF Language team has introduced a new entry point called "Contribute" to your Wikipedia. The [[:bn:বিশেষ:Contribute|Contribute]] entry point is based on collaborative work with other Product teams on [[mw:Edit_Discovery|Edit discovery]]. The Product teams evaluated different paths people took to contribute to the Wikimedia project and located a persistent and constant place where contributors (both old and new) could discover and understand how to contribute and improve any content in Wikipedia. So, you can access the Content and Section translation tool from a desktop or mobile device with ease, without a link from your Wikipedia account. To access the new entry point, just login into your account, click on the User drop-down menu and choose the Contribute icon, which takes you to another menu where you will find a self-guided description of what you can do to contribute content, as shown in the image below. An option to “view contributions” is also available to access the list of your contributions. [[Файл:Mobile_contribute_menu_(detailed).png|alt=Mobile contribute menu (detailed)|right|670x670px]] [[Файл:Mobile_Contribute_Page.png|Mobile Contribute Page]]         This entry point is designed to be a central point to discover contribution tools. Currently, a limited number of options are provided, but different MediaWiki extensions can add more options to expand the list. This is also a new infrastructure, so there may be some issues to fix (such as [[phab:T336838|issues on mobile]] and [[phab:T337366|with some skins]]) and other ideas to improve. Since this is a new feature in active development, issues are expected to be resolved soon.   We have made this feature available in your Wikipedia and four others (Albanian, Malayalam, Bangla, Tagalog) because we want your community to use this entry point and [[mw:Talk:Edit_Discovery|provide feedback]] to help us improve its discoverability and iterate in other Wikipedias. We [[mw:Content_translation/Section_translation#Boost_initiative:_communities_with_potential_to_grow_with_translation|chose your Wikipedia]] to be the first to have it because of your valuable contributions to bridging the knowledge gap using the Content and Section translation tool and your previous involvement in testing some of our tools. We look forward to your valuable feedback soon. Thank you! [[Хэрэглэгч:UOzurumba (WMF)|UOzurumba (WMF)]] ([[Хэрэглэгчийн яриа:UOzurumba (WMF)|talk]]) 15:47, 30 Тавдугаар сар 2023 (UTC) On behalf of the WMF Language team. == <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> Announcing the new Elections Committee members</span> == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="announcement-content" /> :''[[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections committee/Nominatons/2023/Announcement - new members|You can find this message translated into additional languages on Meta-wiki.]]'' :''<div class="plainlinks">[[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections committee/Nominatons/2023/Announcement - new members|{{int:interlanguage-link-mul}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-{{urlencode:Wikimedia Foundation elections committee/Nominatons/2023/Announcement - new members}}&language=&action=page&filter= {{int:please-translate}}]</div>'' Hello there, We are glad to announce [[listarchive:list/wikimedia-l@lists.wikimedia.org/message/4TALOUFPAP2VDBR27GKRVOP7IGQYU3DB/|the new members and advisors of the Elections Committee]]. The [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia_Foundation_elections_committee|Elections Committee]] assists with the design and implementation of the process to select Community- and Affiliate-Selected trustees for the Wikimedia Foundation Board of Trustees. After an open nomination process, the strongest candidates spoke with the Board and four candidates were asked to join the Elections Committee. Four other candidates were asked to participate as advisors. Thank you to all the community members who submitted their names for consideration. We look forward to working with the Elections Committee in the near future. On behalf of the Wikimedia Foundation Board of Trustees,<br /><section end="announcement-content" /> </div> [[m:User:RamzyM (WMF)|RamzyM (WMF)]] 18:00, 28 Зургаадугаар сар 2023 (UTC) <!-- Message sent by User:RamzyM (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&oldid=25018085 --> == MinT Machine Translation added to your Wikipedia == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> {{int:Hello}}! Apologies as this message is not in your language, {{int:Please help translate}} to your language. The WMF Language team has added another machine translation (MT) system for [https://en.wikipedia.org/wiki/Special:ContentTranslation Content Translation] in your Wikipedia called MinT; you can use [https://www.mediawiki.org/wiki/Content_translation/Machine_Translation/MinT MinT machine translation] when translating Wikipedia articles using the Content and Section Translation tool. The WMF Language team provides the MinT service. It is hosted in the Wikimedia Foundation Infrastructure with [https://en.wikipedia.org/wiki/Neural_machine_translation neural machine translation] models that other organizations have released with an open-source license. MinT integrates translation based on [https://ai.facebook.com/research/no-language-left-behind/ NLLB-200], [https://opus.nlpl.eu/ OpusMT], [https://ai4bharat.iitm.ac.in/indic-trans2 IndicTrans2] and [https://github.com/Softcatala/nmt-models Softcatalà]. This MT is set as optional in your Wikipedia. Still, you can choose not to use it by selecting "Start with empty paragraph" from the "Initial Translation" dropdown menu. Since MinT is hosted in the WMF Infrastructure and the models are open source, it adheres to Wikipedia's policies about attribution of rights, your privacy as a user and brand representation. You can find more information about the MinT machine translation and the models on [https://www.mediawiki.org/wiki/Content%20translation/Machine%20Translation/MinT this page]. Please note that the use of the MinT MT is not compulsory. However, we would want your community to: *use it to improve the quality of the Machine Translation service *[https://www.mediawiki.org/wiki/Talk:Content_translation provide feedback] about its quality, and '''if you prefer the MinT machine translation as default in your Wikipedia'''. We trust that introducing this MT is a good support to the Content Translation tool. Thank you! </div> [[User:UOzurumba (WMF)|UOzurumba (WMF)]] ([[User talk:UOzurumba (WMF)|яриа]]) 22:02, 4 Долоодугаар сар 2023 (UTC) On behalf of the WMF Language team. <!-- Message sent by User:UOzurumba (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:UOzurumba_(WMF)/sandbox_MinT_announcement_list_2&oldid=25258883 --> == Deploying the Phonos in-line audio player to your Wiki == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> {{int:Hello}}! Apologies if this message is not in your language, {{int:Please help translate}} to your language. This wiki will soon be able to use the [[mw:Help:Extension:Phonos#Inline_audio_player_mode|inline audio player]] implemented by the [[mw:Extension:Phonos|Phonos]] extension. This is part of fulfilling a wishlist proposal of providing [[m:Community_Wishlist_Survey_2022/Multimedia_and_Commons/Audio_links_that_play_on_click|audio links that play on click]]. With the inline audio player, you can add text-to-speech audio snippets to wiki pages by simply using a tag: <syntaxhighlight lang="wikitext"> <phonos file="audio file" label="Listen"/> </syntaxhighlight> The above tag will show the text next to a speaker icon, and clicking on it will play the audio instantly without taking you to another page. A common example where you can use this feature is in adding pronunciation to words as illustrated on the [[wiktionary:en:English#Pronunciation|English Wiktionary]] below. <syntaxhighlight lang="wikitext"> {{audio|en|En-uk-English.oga|Audio (UK)}} </syntaxhighlight> Could become: <syntaxhighlight lang="wikitext"> <phonos file="En-uk-English.oga" label="Audio (UK)"/> </syntaxhighlight> The inline audio player will be available in your wiki in 2 weeks time; in the meantime, we would like you to [[mw:Special:MyLanguage/Help:Extension:Phonos|read about the features]] and give us feedback or ask questions about it in this [[mw:Help_talk:Extension:Phonos|talk page]]. Thank you!</div> <bdi lang="en" dir="ltr">[[m:User:UOzurumba (WMF)|UOzurumba (WMF)]], on behalf of the Foundation's Language team</bdi> </div> 02:26, 27 Долоодугаар сар 2023 (UTC) <!-- Message sent by User:UOzurumba (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:UOzurumba_(WMF)/sandbox_announcement_list_(In-line_audio_player)&oldid=25350821 --> == <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Review the Charter for the Universal Code of Conduct Coordinating Committee</span> == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="announcement-content" /> :''<div class="plainlinks">[[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/U4C Building Committee/Announcement - Review|{{int:interlanguage-link-mul}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-{{urlencode:Universal Code of Conduct/U4C Building Committee/Announcement - Review}}&language=&action=page&filter= {{int:please-translate}}]</div>'' Hello all, I am pleased to share the next step in the [[foundation:Special:MyLanguage/Policy:Universal Code of Conduct|Universal Code of Conduct]] work. The [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Coordinating Committee/Charter|Universal Code of Conduct Coordinating Committee (U4C) draft charter]] is now ready for your review. The [[foundation:Special:MyLanguage/Policy:Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines|Enforcement Guidelines]] require a [[foundation:Special:MyLanguage/Policy:Universal_Code_of_Conduct/Enforcement_guidelines#4.5_U4C_Building_Committee|Building Committee]] form to draft a charter that outlines procedures and details for a global committee to be called the [[foundation:Special:MyLanguage/Policy:Universal_Code_of_Conduct/Enforcement_guidelines#4._UCoC_Coordinating_Committee_(U4C)|Universal Code of Conduct Coordinating Committee (U4C)]]. Over the past few months, the U4C Building Committee worked together as a group to discuss and draft the U4C charter. The U4C Building Committee welcomes feedback about the draft charter now through 22 September 2023. After that date, the U4C Building Committee will revise the charter as needed and a community vote will open shortly afterward. Join the conversation during the [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/U4C Building Committee#Conversation hours|conversation hours]] or on [[m:Talk:Universal Code of Conduct/Coordinating Committee/Charter|Meta-wiki]]. Best,<br /><section end="announcement-content" /> </div> [[m:User:RamzyM (WMF)|RamzyM (WMF)]], on behalf of the U4C Building Committee, 15:35, 28 Наймдугаар сар 2023 (UTC) <!-- Message sent by User:RamzyM (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&oldid=25392152 --> == <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Your wiki will be in read-only soon</span> == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="server-switch"/><div class="plainlinks"> [[:m:Special:MyLanguage/Tech/Server switch|Read this message in another language]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-Tech%2FServer+switch&language=&action=page&filter= {{int:please-translate}}] The [[foundation:|Wikimedia Foundation]] will switch the traffic between its data centers. This will make sure that Wikipedia and the other Wikimedia wikis can stay online even after a disaster. To make sure everything is working, the Wikimedia Technology department needs to do a planned test. This test will show if they can reliably switch from one data centre to the other. It requires many teams to prepare for the test and to be available to fix any unexpected problems. All traffic will switch on '''{{#time:j xg|2023-09-20|en}}'''. The test will start at '''[https://zonestamp.toolforge.org/{{#time:U|2023-09-20T14:00|en}} {{#time:H:i e|2023-09-20T14:00}}]'''. Unfortunately, because of some limitations in [[mw:Special:MyLanguage/Manual:What is MediaWiki?|MediaWiki]], all editing must stop while the switch is made. We apologize for this disruption, and we are working to minimize it in the future. '''You will be able to read, but not edit, all wikis for a short period of time.''' *You will not be able to edit for up to an hour on {{#time:l j xg Y|2023-09-20|en}}. *If you try to edit or save during these times, you will see an error message. We hope that no edits will be lost during these minutes, but we can't guarantee it. If you see the error message, then please wait until everything is back to normal. Then you should be able to save your edit. But, we recommend that you make a copy of your changes first, just in case. ''Other effects'': *Background jobs will be slower and some may be dropped. Red links might not be updated as quickly as normal. If you create an article that is already linked somewhere else, the link will stay red longer than usual. Some long-running scripts will have to be stopped. * We expect the code deployments to happen as any other week. However, some case-by-case code freezes could punctually happen if the operation require them afterwards. * [[mw:Special:MyLanguage/GitLab|GitLab]] will be unavailable for about 90 minutes. This project may be postponed if necessary. You can [[wikitech:Switch_Datacenter|read the schedule at wikitech.wikimedia.org]]. Any changes will be announced in the schedule. There will be more notifications about this. A banner will be displayed on all wikis 30 minutes before this operation happens. '''Please share this information with your community.'''</div><section end="server-switch"/> </div> [[User:Trizek (WMF)|Trizek_(WMF)]] ([[m:User talk:Trizek (WMF)|talk]]) 09:23, 15 Есдүгээр сар 2023 (UTC) <!-- Message sent by User:Trizek (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Non-Technical_Village_Pumps_distribution_list&oldid=25018086 --> == <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">== Opportunities open for the Affiliations Committee, Ombuds commission, and the Case Review Committee ==</span> == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="announcement-content" /> <div style="margin:.2em 0 .5em;margin-{{#switch:{{PAGELANGUAGE}}|ar|arc|ary|arz|azb|bcc|bgn|ckb|bqi|dv|fa|fa-af|glk|ha-arab|he|kk-arab|kk-cn|ks|ku-arab|ms-arab|mzn|pnb|prd|ps|sd|ug|ur|ydd|yi=right|left}}:3ex;"> [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation Legal department/Committee appointments/Announcement/Short|''You can find this message translated into additional languages on Meta-wiki.'']] ''<span class="plainlinks">[[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation Legal department/Committee appointments/Announcement/Short|{{int:interlanguage-link-mul}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-{{urlencode:Wikimedia Foundation Legal department/Committee appointments/Announcement/Short}}&language=&action=page&filter= {{int:please-translate}}]</span>''</div> Hi everyone! The [[m:Special:MyLanguage/Affiliations Committee|Affiliations Committee]] (AffCom), [[m:Special:MyLanguage/Ombuds_commission|Ombuds commission]] (OC), and the [[m:Special:MyLanguage/Trust_and_Safety/Case_Review_Committee|Case Review Committee]] (CRC) are looking for new members. These volunteer groups provide important structural and oversight support for the community and movement. People are encouraged to nominate themselves or encourage others they feel would contribute to these groups to apply. There is more information about the roles of the groups, the skills needed, and the opportunity to apply on the [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation Legal department/Committee appointments|'''Meta-wiki page''']]. On behalf of the Committee Support team,<br /><section end="announcement-content" /> </div> <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> ~ [[m:User:Keegan (WMF)|Keegan (WMF)]] ([[m:User talk:Keegan (WMF)|talk]]) 16:41, 9 Аравдугаар сар 2023 (UTC) </div> <!-- Message sent by User:Keegan (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&oldid=25570445 --> == <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Review and comment on the 2024 Wikimedia Foundation Board of Trustees selection rules package</span> == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="announcement-content" /> :''[[m:Special:MyLanguage/wiki/Wikimedia Foundation elections/2024/Announcement/Rules package review - short| You can find this message translated into additional languages on Meta-wiki.]]'' :''<div class="plainlinks">[[m:Special:MyLanguage/wiki/Wikimedia Foundation elections/2024/Announcement/Rules package review - short|{{int:interlanguage-link-mul}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-{{urlencode:wiki/Wikimedia Foundation elections/2024/Announcement/Rules package review - short}}&language=&action=page&filter= {{int:please-translate}}]</div>'' Dear all, Please review and comment on the Wikimedia Foundation Board of Trustees selection rules package from now until 29 October 2023. The selection rules package was based on older versions by the Elections Committee and will be used in the 2024 Board of Trustees selection. Providing your comments now will help them provide a smoother, better Board selection process. [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2024|More on the Meta-wiki page]]. Best, Katie Chan <br> Chair of the Elections Committee<br /><section end="announcement-content" /> </div> 01:13, 17 Аравдугаар сар 2023 (UTC) <!-- Message sent by User:RamzyM (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&oldid=25570445 --> == <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Coming soon: Reference Previews</span> == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="ReferencePreviewsDefault"/> [[File:Example_of_a_Reference_Preview.png|right|300px]] A new feature is coming to your wiki soon: Reference Previews are popups for references. Such popups have existed on wikis as local gadgets for many years. Now there is a central solution, available on all wikis, and consistent with the [[mw:Special:MyLanguage/Page Previews|PagePreviews feature]]. Reference Previews will be visible to everyone, including readers. If you don’t want to see them, [[m:WMDE Technical Wishes/ReferencePreviews#Opt-out feature|you can opt out]]. If you are [[Special:Preferences#mw-prefsection-gadgets|using the gadgets]] Reference Tooltips or Navigation Popups, you won’t see Reference Previews unless you disable the gadget. Reference Previews have been a beta feature on many wikis since 2019, and a default feature on some since 2021. Deployment is planned for November 22. * [[mw:Special:MyLanguage/Help:Reference Previews|Help page]] * [[m:WMDE Technical Wishes/ReferencePreviews|Project page with more information (in English)]]. * Feedback is welcome [[m:Talk:WMDE Technical Wishes/ReferencePreviews|on this talk page]]. -- For [[m:WMDE Technical Wishes|Wikimedia Deutschland’s Technical Wishes]] team, <section end="ReferencePreviewsDefault"/> </div> [[m:User:Johanna Strodt (WMDE)|Johanna Strodt (WMDE)]], 13:11, 15 Арваннэгдүгээр сар 2023 (UTC) <!-- Message sent by User:Johanna Strodt (WMDE)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=WMDE_Technical_Wishes/Technical_Wishes_News_list_all_village_pumps&oldid=25866958 --> == Is there actually a specific rule dictating that all pages on Mongolian Wikipedia must directly relate to the county of Mongloia? == Based on the logs, it would appear that the Mongolian Wikipedia article about the 67th ''yokozuna'' [[Мүсашимарү Кооёо|Musashimaru Kōyō]] was deleted in compliance with such a rule. [[Хэрэглэгч:ArguaBILL|ArguaBILL]] ([[Хэрэглэгчийн яриа:ArguaBILL|talk]]) 10:28, 8 Арванхоёрдугаар сар 2023 (UTC) == <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">(New) Feature on [[mw:Special:MyLanguage/Help:Extension:Kartographer|Kartographer]]: Adding geopoints via QID</span> == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="Body"/>Since September 2022, it is possible to create geopoints using a QID. Many wiki contributors have asked for this feature, but it is not being used much. Therefore, we would like to remind you about it. More information can be found on the [[M:WMDE_Technical_Wishes/Geoinformation/Geopoints via QID|project page]]. If you have any comments, please let us know on the [[M:Talk:WMDE Technical Wishes/Geoinformation/Geopoints via QID|talk page]]. – Best regards, the team of Technical Wishes at Wikimedia Deutschland <section end="Body"/> </div> [[M:User:Thereza Mengs (WMDE)|Thereza Mengs (WMDE)]] 12:31, 13 Арванхоёрдугаар сар 2023 (UTC) <!-- Message sent by User:Thereza Mengs (WMDE)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=WMDE_Technical_Wishes/Technical_Wishes_News_list_all_village_pumps&oldid=25955829 --> == Do you use Wikidata in Wikimedia sibling projects? Tell us about your experiences == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> ''Note: Apologies for cross-posting and sending in English.'' Hello, the '''[[m:WD4WMP|Wikidata for Wikimedia Projects]]''' team at Wikimedia Deutschland would like to hear about your experiences using Wikidata in the sibling projects. If you are interested in sharing your opinion and insights, please consider signing up for an interview with us in this '''[https://wikimedia.sslsurvey.de/Wikidata-for-Wikimedia-Interviews Registration form]'''.<br> ''Currently, we are only able to conduct interviews in English.'' The front page of the form has more details about what the conversation will be like, including how we would '''compensate''' you for your time. For more information, visit our ''[[m:WD4WMP/AddIssue|project issue page]]'' where you can also share your experiences in written form, without an interview.<br>We look forward to speaking with you, [[m:User:Danny Benjafield (WMDE)|Danny Benjafield (WMDE)]] ([[m:User talk:Danny Benjafield (WMDE)|talk]]) 08:53, 5 January 2024 (UTC) </div> <!-- Message sent by User:Danny Benjafield (WMDE)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/WD4WMP/ScreenerInvite&oldid=26027495 --> == Reusing references: Can we look over your shoulder? == ''Apologies for writing in English.'' The Technical Wishes team at Wikimedia Deutschland is planning to [[m:WMDE Technical Wishes/Reusing references|make reusing references easier]]. For our research, we are looking for wiki contributors willing to show us how they are interacting with references. * The format will be a 1-hour video call, where you would share your screen. [https://wikimedia.sslsurvey.de/User-research-into-Reusing-References-Sign-up-Form-2024/en/ More information here]. * Interviews can be conducted in English, German or Dutch. * [[mw:WMDE_Engineering/Participate_in_UX_Activities#Compensation|Compensation is available]]. * Sessions will be held in January and February. * [https://wikimedia.sslsurvey.de/User-research-into-Reusing-References-Sign-up-Form-2024/en/ Sign up here if you are interested.] * Please note that we probably won’t be able to have sessions with everyone who is interested. Our UX researcher will try to create a good balance of wiki contributors, e.g. in terms of wiki experience, tech experience, editing preferences, gender, disability and more. If you’re a fit, she will reach out to you to schedule an appointment. We’re looking forward to seeing you, [[m:User:Thereza Mengs (WMDE)| Thereza Mengs (WMDE)]] <!-- Message sent by User:Thereza Mengs (WMDE)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=WMDE_Technical_Wishes/Technical_Wishes_News_list_all_village_pumps&oldid=25956752 --> == Feminism and Folklore 2024 == <div style="border:8px maroon ridge;padding:6px;> [[File:Feminism and Folklore 2024 logo.svg|centre|550px|frameless]] ::<div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <center>''{{int:please-translate}}''</center> Dear Wiki Community, You are humbly invited to organize the '''[[:m:Feminism and Folklore 2024|Feminism and Folklore 2024]]''' writing competition from February 1, 2024, to March 31, 2024 on your local Wikipedia. This year, Feminism and Folklore will focus on feminism, women's issues, and gender-focused topics for the project, with a [[:c:Commons:Wiki Loves Folklore 2024|Wiki Loves Folklore]] gender gap focus and a folk culture theme on Wikipedia. You can help Wikipedia's coverage of folklore from your area by writing or improving articles about things like folk festivals, folk dances, folk music, women and queer folklore figures, folk game athletes, women in mythology, women warriors in folklore, witches and witch hunting, fairy tales, and more. Users can help create new articles, expand or translate from a generated list of suggested articles. Organisers are requested to work on the following action items to sign up their communities for the project: # Create a page for the contest on the local wiki. # Set up a campaign on '''CampWiz''' tool. # Create the local list and mention the timeline and local and international prizes. # Request local admins for site notice. # Link the local page and the CampWiz link on the [[:m:Feminism and Folklore 2024/Project Page|meta project page]]. This year, the Wiki Loves Folklore Tech Team has introduced two new tools to enhance support for the campaign. These tools include the '''Article List Generator by Topic''' and '''CampWiz'''. The Article List Generator by Topic enables users to identify articles on the English Wikipedia that are not present in their native language Wikipedia. Users can customize their selection criteria, and the tool will present a table showcasing the missing articles along with suggested titles. Additionally, users have the option to download the list in both CSV and wikitable formats. Notably, the CampWiz tool will be employed for the project for the first time, empowering users to effectively host the project with a jury. Both tools are now available for use in the campaign. [https://tools.wikilovesfolklore.org/ '''Click here to access these tools'''] Learn more about the contest and prizes on our [[:m:Feminism and Folklore 2024|project page]]. Feel free to contact us on our [[:m:Talk:Feminism and Folklore 2024/Project Page|meta talk page]] or by email us if you need any assistance. We look forward to your immense coordination. Thank you and Best wishes, '''[[:m:Feminism and Folklore 2024|Feminism and Folklore 2024 International Team]]''' ::::Stay connected [[File:B&W Facebook icon.png|link=https://www.facebook.com/feminismandfolklore/|30x30px]]&nbsp; [[File:B&W Twitter icon.png|link=https://twitter.com/wikifolklore|30x30px]] </div></div> --[[Хэрэглэгч:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Хэрэглэгчийн яриа:MediaWiki message delivery|talk]]) 07:26, 18 Нэгдүгээр сар 2024 (UTC) == Wiki Loves Folklore is back! == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> {{int:please-translate}} [[File:Wiki Loves Folklore Logo.svg|right|150px|frameless]] Dear Wiki Community, You are humbly invited to participate in the '''[[:c:Commons:Wiki Loves Folklore 2024|Wiki Loves Folklore 2024]]''' an international photography contest organized on Wikimedia Commons to document folklore and intangible cultural heritage from different regions, including, folk creative activities and many more. It is held every year from the '''1st till the 31st''' of March. You can help in enriching the folklore documentation on Commons from your region by taking photos, audios, videos, and [https://commons.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:UploadWizard&campaign=wlf_2024 submitting] them in this commons contest. You can also [[:c:Commons:Wiki Loves Folklore 2024/Organize|organize a local contest]] in your country and support us in translating the [[:c:Commons:Wiki Loves Folklore 2024/Translations|project pages]] to help us spread the word in your native language. Feel free to contact us on our [[:c:Commons talk:Wiki Loves Folklore 2024|project Talk page]] if you need any assistance. '''Kind regards,''' '''Wiki loves Folklore International Team''' -- [[Хэрэглэгч:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Хэрэглэгчийн яриа:MediaWiki message delivery|talk]]) 07:26, 18 Нэгдүгээр сар 2024 (UTC) </div></div> <!-- Message sent by User:Tiven2240@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery/Wikipedia&oldid=23942484 --> == <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Vote on the Charter for the Universal Code of Conduct Coordinating Committee</span> == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="announcement-content" /> :''[[m:Special:MyLanguage/wiki/Universal Code of Conduct/Coordinating Committee/Charter/Announcement - voting opens|You can find this message translated into additional languages on Meta-wiki.]] [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-{{urlencode:wiki/Universal Code of Conduct/Coordinating Committee/Charter/Announcement - voting opens}}&language=&action=page&filter= {{int:please-translate}}]'' Hello all, I am reaching out to you today to announce that the voting period for the [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Coordinating Committee|Universal Code of Conduct Coordinating Committee]] (U4C) Charter is now open. Community members may [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Coordinating_Committee/Charter/Voter_information|cast their vote and provide comments about the charter via SecurePoll]] now through '''2 February 2024'''. Those of you who voiced your opinions during the development of the [[foundation:Special:MyLanguage/Policy:Universal_Code_of_Conduct/Enforcement_guidelines|UCoC Enforcement Guidelines]] will find this process familiar. The [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Coordinating Committee/Charter|current version of the U4C Charter]] is on Meta-wiki with translations available. Read the charter, go vote and share this note with others in your community. I can confidently say the U4C Building Committee looks forward to your participation. On behalf of the UCoC Project team,<section end="announcement-content" /> </div> [[m:User:RamzyM (WMF)|RamzyM (WMF)]] 18:08, 19 Нэгдүгээр сар 2024 (UTC) <!-- Message sent by User:RamzyM (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&oldid=25853527 --> == <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Last days to vote on the Charter for the Universal Code of Conduct Coordinating Committee</span> == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="announcement-content" /> :''[[m:Special:MyLanguage/wiki/Universal Code of Conduct/Coordinating Committee/Charter/Announcement - voting reminder|You can find this message translated into additional languages on Meta-wiki.]] [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-{{urlencode:wiki/Universal Code of Conduct/Coordinating Committee/Charter/Announcement - voting reminder}}&language=&action=page&filter= {{int:please-translate}}]'' Hello all, I am reaching out to you today to remind you that the voting period for the [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Coordinating Committee|Universal Code of Conduct Coordinating Committee]] (U4C) charter will close on '''2 February 2024'''. Community members may [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Coordinating_Committee/Charter/Voter_information|cast their vote and provide comments about the charter via SecurePoll]]. Those of you who voiced your opinions during the development of the [[foundation:Special:MyLanguage/Policy:Universal_Code_of_Conduct/Enforcement_guidelines|UCoC Enforcement Guidelines]] will find this process familiar. The [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Coordinating Committee/Charter|current version of the U4C charter]] is on Meta-wiki with translations available. Read the charter, go vote and share this note with others in your community. I can confidently say the U4C Building Committee looks forward to your participation. On behalf of the UCoC Project team,<section end="announcement-content" /> </div> [[m:User:RamzyM (WMF)|RamzyM (WMF)]] 17:00, 31 Нэгдүгээр сар 2024 (UTC) <!-- Message sent by User:RamzyM (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&oldid=25853527 --> == <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Announcing the results of the UCoC Coordinating Committee Charter ratification vote</span> == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="announcement-content" /> :''[[m:Special:MyLanguage/wiki/Universal Code of Conduct/Coordinating Committee/Charter/Announcement - results|You can find this message translated into additional languages on Meta-wiki.]] [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-{{urlencode:wiki/Universal Code of Conduct/Coordinating Committee/Charter/Announcement - results}}&language=&action=page&filter= {{int:please-translate}}]'' Dear all, Thank you everyone for following the progress of the Universal Code of Conduct. I am writing to you today to announce the outcome of the [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Coordinating_Committee/Charter/Voter_information|ratification vote]] on the [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Coordinating Committee/Charter|Universal Code of Conduct Coordinating Committee Charter]]. 1746 contributors voted in this ratification vote with 1249 voters supporting the Charter and 420 voters not. The ratification vote process allowed for voters to provide comments about the Charter. A report of voting statistics and a summary of voter comments will be published on Meta-wiki in the coming weeks. Please look forward to hearing about the next steps soon. On behalf of the UCoC Project team,<section end="announcement-content" /> </div> [[m:User:RamzyM (WMF)|RamzyM (WMF)]] 18:23, 12 Хоёрдугаар сар 2024 (UTC) <!-- Message sent by User:RamzyM (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&oldid=26160150 --> == Ukraine's Cultural Diplomacy Month 2024: We are back! == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> [[File:UCDM 2024 general.jpg|180px|right]] {{int:please-translate}} Hello, dear Wikipedians!<br/> [[:m:Special:MyLanguage/Wikimedia Ukraine|Wikimedia Ukraine]], in cooperation with the [[:en:Ministry of Foreign Affairs of Ukraine|MFA of Ukraine]] and [[:en:Ukrainian Institute|Ukrainian Institute]], has launched the forth edition of writing challenge "'''[[:m:Special:MyLanguage/Ukraine's Cultural Diplomacy Month 2024|Ukraine's Cultural Diplomacy Month]]'''", which lasts from 1st until 31st March 2024. The campaign is dedicated to famous Ukrainian artists of cinema, music, literature, architecture, design and cultural phenomena of Ukraine that are now part of world heritage. We accept contribution in every language! The most active contesters will receive prizes.<br/> We invite you to take part and help us improve the coverage of Ukrainian culture on Wikipedia in your language! Also, we plan to set up a [[:m:CentralNotice/Request/UCDM 2024|banner]] to notify users of the possibility to participate in such a challenge! [[:m:User:ValentynNefedov (WMUA)|ValentynNefedov (WMUA)]] ([[:m:User talk:ValentynNefedov (WMUA)|talk]]) </div> <!-- Message sent by User:ValentynNefedov (WMUA)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery/Wikipedia&oldid=26166467 --> == <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> Report of the U4C Charter ratification and U4C Call for Candidates now available</span> == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="announcement-content" /> :''[[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Coordinating Committee/Election/2024/Announcement – call for candidates| You can find this message translated into additional languages on Meta-wiki.]] [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-{{urlencode:Universal Code of Conduct/Coordinating Committee/Election/2024/Announcement – call for candidates}}&language=&action=page&filter= {{int:please-translate}}]'' Hello all, I am writing to you today with two important pieces of information. First, the [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Coordinating Committee/Charter/Vote results|report of the comments from the Universal Code of Conduct Coordinating Committee (U4C) Charter ratification]] is now available. Secondly, the call for candidates for the U4C is open now through April 1, 2024. The [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Coordinating Committee|Universal Code of Conduct Coordinating Committee]] (U4C) is a global group dedicated to providing an equitable and consistent implementation of the UCoC. Community members are invited to submit their applications for the U4C. For more information and the responsibilities of the U4C, please [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Coordinating Committee/Charter|review the U4C Charter]]. Per the charter, there are 16 seats on the U4C: eight community-at-large seats and eight regional seats to ensure the U4C represents the diversity of the movement. Read more and submit your application on [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Coordinating Committee/Election/2024|Meta-wiki]]. On behalf of the UCoC project team,<section end="announcement-content" /> </div> [[m:User:RamzyM (WMF)|RamzyM (WMF)]] 16:25, 5 Гуравдугаар сар 2024 (UTC) <!-- Message sent by User:RamzyM (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&oldid=26276337 --> == <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> Wikimedia Foundation Board of Trustees 2024 Selection</span> == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="announcement-content" /> : ''[[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2024/Announcement/Selection announcement| You can find this message translated into additional languages on Meta-wiki.]]'' : ''<div class="plainlinks">[[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2024/Announcement/Selection announcement|{{int:interlanguage-link-mul}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-{{urlencode:Wikimedia Foundation elections/2024/Announcement/Selection announcement}}&language=&action=page&filter= {{int:please-translate}}]</div>'' Dear all, This year, the term of 4 (four) Community- and Affiliate-selected Trustees on the Wikimedia Foundation Board of Trustees will come to an end [1]. The Board invites the whole movement to participate in this year’s selection process and vote to fill those seats. The [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections committee|Elections Committee]] will oversee this process with support from Foundation staff [2]. The Board Governance Committee created a Board Selection Working Group from Trustees who cannot be candidates in the 2024 community- and affiliate-selected trustee selection process composed of Dariusz Jemielniak, Nataliia Tymkiv, Esra'a Al Shafei, Kathy Collins, and Shani Evenstein Sigalov [3]. The group is tasked with providing Board oversight for the 2024 trustee selection process, and for keeping the Board informed. More details on the roles of the Elections Committee, Board, and staff are here [4]. Here are the key planned dates: * May 2024: Call for candidates and call for questions * June 2024: Affiliates vote to shortlist 12 candidates (no shortlisting if 15 or less candidates apply) [5] * June-August 2024: Campaign period * End of August / beginning of September 2024: Two-week community voting period * October–November 2024: Background check of selected candidates * Board's Meeting in December 2024: New trustees seated Learn more about the 2024 selection process - including the detailed timeline, the candidacy process, the campaign rules, and the voter eligibility criteria - on [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2024|this Meta-wiki page]], and make your plan. '''Election Volunteers''' Another way to be involved with the 2024 selection process is to be an Election Volunteer. Election Volunteers are a bridge between the Elections Committee and their respective community. They help ensure their community is represented and mobilize them to vote. Learn more about the program and how to join on this [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2024/Election Volunteers|Meta-wiki page]]. Best regards, [[m:Special:MyLanguage/User:Pundit|Dariusz Jemielniak]] (Governance Committee Chair, Board Selection Working Group) [1] https://meta.wikimedia.org/wiki/Special:MyLanguage/Wikimedia_Foundation_elections/2021/Results#Elected [2] https://foundation.wikimedia.org/wiki/Committee:Elections_Committee_Charter [3] https://foundation.wikimedia.org/wiki/Minutes:2023-08-15#Governance_Committee [4] https://meta.wikimedia.org/wiki/Wikimedia_Foundation_elections_committee/Roles [5] Even though the ideal number is 12 candidates for 4 open seats, the shortlisting process will be triggered if there are more than 15 candidates because the 1-3 candidates that are removed might feel ostracized and it would be a lot of work for affiliates to carry out the shortlisting process to only eliminate 1-3 candidates from the candidate list.<section end="announcement-content" /> </div> [[User:MPossoupe_(WMF)|MPossoupe_(WMF)]]19:57, 12 Гуравдугаар сар 2024 (UTC) <!-- Message sent by User:MPossoupe (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&oldid=26349432 --> == <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Your wiki will be in read-only soon</span> == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="server-switch"/><div class="plainlinks"> [[:m:Special:MyLanguage/Tech/Server switch|Read this message in another language]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-Tech%2FServer+switch&language=&action=page&filter= {{int:please-translate}}] The [[foundation:|Wikimedia Foundation]] will switch the traffic between its data centers. This will make sure that Wikipedia and the other Wikimedia wikis can stay online even after a disaster. All traffic will switch on '''{{#time:j xg|2024-03-20|en}}'''. The test will start at '''[https://zonestamp.toolforge.org/{{#time:U|2024-03-20T14:00|en}} {{#time:H:i e|2024-03-20T14:00}}]'''. Unfortunately, because of some limitations in [[mw:Special:MyLanguage/Manual:What is MediaWiki?|MediaWiki]], all editing must stop while the switch is made. We apologize for this disruption, and we are working to minimize it in the future. '''You will be able to read, but not edit, all wikis for a short period of time.''' *You will not be able to edit for up to an hour on {{#time:l j xg Y|2024-03-20|en}}. *If you try to edit or save during these times, you will see an error message. We hope that no edits will be lost during these minutes, but we can't guarantee it. If you see the error message, then please wait until everything is back to normal. Then you should be able to save your edit. But, we recommend that you make a copy of your changes first, just in case. ''Other effects'': *Background jobs will be slower and some may be dropped. Red links might not be updated as quickly as normal. If you create an article that is already linked somewhere else, the link will stay red longer than usual. Some long-running scripts will have to be stopped. * We expect the code deployments to happen as any other week. However, some case-by-case code freezes could punctually happen if the operation require them afterwards. * [[mw:Special:MyLanguage/GitLab|GitLab]] will be unavailable for about 90 minutes. This project may be postponed if necessary. You can [[wikitech:Switch_Datacenter|read the schedule at wikitech.wikimedia.org]]. Any changes will be announced in the schedule. There will be more notifications about this. A banner will be displayed on all wikis 30 minutes before this operation happens. '''Please share this information with your community.'''</div><section end="server-switch"/> </div> [[user:Trizek (WMF)|Trizek (WMF)]], 00:01, 15 Гуравдугаар сар 2024 (UTC) <!-- Message sent by User:Trizek (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Non-Technical_Village_Pumps_distribution_list&oldid=25636619 --> == <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Vote now to select members of the first U4C</span> == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="announcement-content" /> :''[[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Coordinating Committee/Election/2024/Announcement – vote opens|You can find this message translated into additional languages on Meta-wiki.]] [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-{{urlencode:Universal Code of Conduct/Coordinating Committee/Election/2024/Announcement – vote opens}}&language=&action=page&filter= {{int:please-translate}}]'' Dear all, I am writing to you to let you know the voting period for the Universal Code of Conduct Coordinating Committee (U4C) is open now through May 9, 2024. Read the information on the [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Coordinating Committee/Election/2024|voting page on Meta-wiki]] to learn more about voting and voter eligibility. The Universal Code of Conduct Coordinating Committee (U4C) is a global group dedicated to providing an equitable and consistent implementation of the UCoC. Community members were invited to submit their applications for the U4C. For more information and the responsibilities of the U4C, please [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Coordinating Committee/Charter|review the U4C Charter]]. Please share this message with members of your community so they can participate as well. On behalf of the UCoC project team,<section end="announcement-content" /> </div> [[m:User:RamzyM (WMF)|RamzyM (WMF)]] 20:21, 25 Дөрөвдүгээр сар 2024 (UTC) <!-- Message sent by User:RamzyM (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&oldid=26390244 --> == <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Sign up for the language community meeting on May 31st, 16:00 UTC</span> == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="message"/>Hello all, The next language community meeting is scheduled in a few weeks - May 31st at 16:00 UTC. If you're interested, you can [https://www.mediawiki.org/w/index.php?title=Wikimedia_Language_engineering/Community_meetings#31_May_2024 sign up on this wiki page]. This is a participant-driven meeting, where we share language-specific updates related to various projects, collectively discuss technical issues related to language wikis, and work together to find possible solutions. For example, in the last meeting, the topics included the machine translation service (MinT) and the languages and models it currently supports, localization efforts from the Kiwix team, and technical challenges with numerical sorting in files used on Bengali Wikisource. Do you have any ideas for topics to share technical updates related to your project? Any problems that you would like to bring for discussion during the meeting? Do you need interpretation support from English to another language? Please reach out to me at ssethi(__AT__)wikimedia.org and [[etherpad:p/language-community-meeting-may-2024|add agenda items to the document here]]. We look forward to your participation! <section end="message"/> </div> <bdi lang="en" dir="ltr">[[User:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]]</bdi> 21:22, 14 Тавдугаар сар 2024 (UTC) <!-- Message sent by User:SSethi (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&oldid=26390244 --> == <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> Feedback invited on Procedure for Sibling Project Lifecycle</span> == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="announcement-content" /> :''[[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation Community Affairs Committee/Procedure for Sibling Project Lifecycle/Invitation for feedback (MM)|You can find this message translated into additional languages on Meta-wiki.]] [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-{{urlencode:Wikimedia Foundation Community Affairs Committee/Procedure for Sibling Project Lifecycle/Invitation for feedback (MM)}}&language=&action=page&filter= {{int:please-translate}}]'' [[File:Sibling Project Lifecycle Conversation 3.png|150px|right|link=:m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation Community Affairs Committee/Procedure for Sibling Project Lifecycle]] Dear community members, The [[:m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation Community Affairs Committee|Community Affairs Committee]] (CAC) of the [[:m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation Board of Trustees|Wikimedia Foundation Board of Trustees]] invites you to give feedback on a '''[[:m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation Community Affairs Committee/Procedure for Sibling Project Lifecycle|draft Procedure for Sibling Project Lifecycle]]'''. This draft Procedure outlines proposed steps and requirements for opening and closing Wikimedia Sibling Projects, and aims to ensure any newly approved projects are set up for success. This is separate from the procedures for opening or closing language versions of projects, which is handled by the [[:m:Special:MyLanguage/Language committee|Language Committee]] or [[m:Special:MyLanguage/Closing_projects_policy|closing projects policy]]. You can find the details on [[:m:Special:MyLanguage/Talk:Wikimedia Foundation Community Affairs Committee/Procedure for Sibling Project Lifecycle#Review|this page]], as well as the ways to give your feedback from today until the end of the day on '''June 23, 2024''', anywhere on Earth. You can also share information about this with the interested project communities you work with or support, and you can also help us translate the procedure into more languages, so people can join the discussions in their own language. On behalf of the CAC,<section end="announcement-content" /> </div> [[m:User:RamzyM (WMF)|RamzyM (WMF)]] 02:25, 22 Тавдугаар сар 2024 (UTC) <!-- Message sent by User:RamzyM (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&oldid=26390244 --> == <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Announcing the first Universal Code of Conduct Coordinating Committee</span> == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="announcement-content" /> :''[[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Coordinating Committee/Election/2024/Announcement – results|You can find this message translated into additional languages on Meta-wiki.]] [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-{{urlencode:Universal Code of Conduct/Coordinating Committee/Election/2024/Announcement – results}}&language=&action=page&filter= {{int:please-translate}}]'' Hello, The scrutineers have finished reviewing the vote results. We are following up with the results of the first [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Coordinating Committee/Election/2024|Universal Code of Conduct Coordinating Committee (U4C) election]]. We are pleased to announce the following individuals as regional members of the U4C, who will fulfill a two-year term: * North America (USA and Canada) ** – * Northern and Western Europe ** [[m:Special:MyLanguage/User:Ghilt|Ghilt]] * Latin America and Caribbean ** – * Central and East Europe (CEE) ** — * Sub-Saharan Africa ** – * Middle East and North Africa ** [[m:Special:MyLanguage/User:Ibrahim.ID|Ibrahim.ID]] * East, South East Asia and Pacific (ESEAP) ** [[m:Special:MyLanguage/User:0xDeadbeef|0xDeadbeef]] * South Asia ** – The following individuals are elected to be community-at-large members of the U4C, fulfilling a one-year term: * [[m:Special:MyLanguage/User:Barkeep49|Barkeep49]] * [[m:Special:MyLanguage/User:Superpes15|Superpes15]] * [[m:Special:MyLanguage/User:Civvì|Civvì]] * [[m:Special:MyLanguage/User:Luke081515|Luke081515]] * – * – * – * – Thank you again to everyone who participated in this process and much appreciation to the candidates for your leadership and dedication to the Wikimedia movement and community. Over the next few weeks, the U4C will begin meeting and planning the 2024-25 year in supporting the implementation and review of the UCoC and Enforcement Guidelines. Follow their work on [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Coordinating Committee|Meta-wiki]]. On behalf of the UCoC project team,<section end="announcement-content" /> </div> [[m:User:RamzyM (WMF)|RamzyM (WMF)]] 08:15, 3 Зургаадугаар сар 2024 (UTC) <!-- Message sent by User:RamzyM (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&oldid=26390244 --> == <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">The final text of the Wikimedia Movement Charter is now on Meta</span> == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="announcement-content" /> :''[[m:Special:MyLanguage/Movement Charter/Drafting Committee/Announcement - Final draft available|You can find this message translated into additional languages on Meta-wiki.]] [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-{{urlencode:Movement Charter/Drafting Committee/Announcement - Final draft available}}&language=&action=page&filter= {{int:please-translate}}]'' Hi everyone, The final text of the [[m:Special:MyLanguage/Movement Charter|Wikimedia Movement Charter]] is now up on Meta in more than 20 languages for your reading. '''What is the Wikimedia Movement Charter?''' The Wikimedia Movement Charter is a proposed document to define roles and responsibilities for all the members and entities of the Wikimedia movement, including the creation of a new body – the Global Council – for movement governance. '''Join the Wikimedia Movement Charter “Launch Party”''' Join the [[m:Special:MyLanguage/Event:Movement Charter Launch Party|“Launch Party”]] on '''June 20, 2024''' at '''14.00-15.00 UTC''' ([https://zonestamp.toolforge.org/1718892000 your local time]). During this call, we will celebrate the release of the final Charter and present the content of the Charter. Join and learn about the Charter before casting your vote. '''Movement Charter ratification vote''' Voting will commence on SecurePoll on '''June 25, 2024''' at '''00:01 UTC''' and will conclude on '''July 9, 2024''' at '''23:59 UTC.''' You can read more about the [[m:Special:MyLanguage/Movement Charter/Ratification/Voting|voting process, eligibility criteria, and other details]] on Meta. If you have any questions, please leave a comment on the [[m:Special:MyLanguage/Talk:Movement Charter|Meta talk page]] or email the MCDC at [mailto:mcdc@wikimedia.org mcdc@wikimedia.org]. On behalf of the MCDC,<section end="announcement-content" /> </div> [[m:User:RamzyM (WMF)|RamzyM (WMF)]] 08:44, 11 Зургаадугаар сар 2024 (UTC) <!-- Message sent by User:RamzyM (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&oldid=26390244 --> == <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Voting to ratify the Wikimedia Movement Charter is now open – cast your vote</span> == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="announcement-content" /> :''[[m:Special:MyLanguage/Movement Charter/Drafting Committee/Announcement - Ratification vote opens|You can find this message translated into additional languages on Meta-wiki.]] [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-{{urlencode:Movement Charter/Drafting Committee/Announcement - Ratification vote opens}}&language=&action=page&filter= {{int:please-translate}}]'' Hello everyone, The voting to ratify the [[m:Special:MyLanguage/Movement Charter|'''Wikimedia Movement Charter''']] is now open. The Wikimedia Movement Charter is a document to define roles and responsibilities for all the members and entities of the Wikimedia movement, including the creation of a new body – the Global Council – for movement governance. The final version of the Wikimedia Movement Charter is [[m:Special:MyLanguage/Movement Charter|available on Meta in different languages]] and attached [https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Wikimedia_Movement_Charter_(June_2024).pdf here in PDF format] for your reading. Voting commenced on SecurePoll on '''June 25, 2024''' at '''00:01 UTC''' and will conclude on '''July 9, 2024''' at '''23:59 UTC'''. Please read more on the [[m:Special:MyLanguage/Movement Charter/Ratification/Voting|voter information and eligibility details]]. After reading the Charter, please [[Special:SecurePoll/vote/398|'''vote here''']] and share this note further. If you have any questions about the ratification vote, please contact the Charter Electoral Commission at [mailto:cec@wikimedia.org '''cec@wikimedia.org''']. On behalf of the CEC,<section end="announcement-content" /> </div> [[m:User:RamzyM (WMF)|RamzyM (WMF)]] 10:51, 25 Зургаадугаар сар 2024 (UTC) <!-- Message sent by User:RamzyM (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&oldid=26989444 --> == <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Voting to ratify the Wikimedia Movement Charter is ending soon</span> == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="announcement-content" /> :''[[m:Special:MyLanguage/Movement Charter/Drafting Committee/Announcement - Final reminder|You can find this message translated into additional languages on Meta-wiki.]] [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-{{urlencode:Movement Charter/Drafting Committee/Announcement - Final reminder}}&language=&action=page&filter= {{int:please-translate}}]'' Hello everyone, This is a kind reminder that the voting period to ratify the [[m:Special:MyLanguage/Movement Charter|Wikimedia Movement Charter]] will be closed on '''July 9, 2024''', at '''23:59 UTC'''. If you have not voted yet, please vote [[m:Special:SecurePoll/vote/398|on SecurePoll]]. On behalf of the [[m:Special:MyLanguage/Movement_Charter/Ratification/Voting#Electoral_Commission|Charter Electoral Commission]],<section end="announcement-content" /> </div> [[m:User:RamzyM (WMF)|RamzyM (WMF)]] 03:45, 8 Долоодугаар сар 2024 (UTC) <!-- Message sent by User:RamzyM (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&oldid=26989444 --> == <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">U4C Special Election - Call for Candidates</span> == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="announcement-content" /> :''[[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Coordinating Committee/Election/2024 Special Election/Announcement – call for candidates|You can find this message translated into additional languages on Meta-wiki.]] [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-{{urlencode:Universal Code of Conduct/Coordinating Committee/Election/2024 Special Election/Announcement – call for candidates}}&language=&action=page&filter= {{int:please-translate}}]'' Hello all, A special election has been called to fill additional vacancies on the U4C. The call for candidates phase is open from now through July 19, 2024. The [[:m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Coordinating Committee|Universal Code of Conduct Coordinating Committee]] (U4C) is a global group dedicated to providing an equitable and consistent implementation of the [[:foundation:Wikimedia Foundation Universal Code of Conduct|UCoC]]. Community members are invited to submit their applications in the special election for the U4C. For more information and the responsibilities of the U4C, please review the [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Coordinating Committee/Charter|U4C Charter]]. In this special election, according to [[Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Coordinating Committee/Charter#2. Elections and Terms|chapter 2 of the U4C charter]], there are 9 seats available on the U4C: '''four''' community-at-large seats and '''five''' regional seats to ensure the U4C represents the diversity of the movement. [[Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Coordinating Committee/Charter#5. Glossary|No more than two members of the U4C can be elected from the same home wiki]]. Therefore, candidates must not have English Wikipedia, German Wikipedia, or Italian Wikipedia as their home wiki. Read more and submit your application on [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Coordinating Committee/Election/2024 Special Election|Meta-wiki]]. In cooperation with the U4C,<section end="announcement-content" /> </div> -- [[m:User:Keegan (WMF)|Keegan (WMF)]] ([[m:User talk:Keegan (WMF)|talk]]) 00:03, 10 Долоодугаар сар 2024 (UTC) <!-- Message sent by User:Keegan (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&oldid=26989444 --> == <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Wikimedia Movement Charter ratification voting results</span> == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="announcement-content" /> :''[[m:Special:MyLanguage/Movement Charter/Drafting Committee/Announcement - Results of the ratification vote|You can find this message translated into additional languages on Meta-wiki.]] [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-{{urlencode:Movement Charter/Drafting Committee/Announcement - Results of the ratification vote}}&language=&action=page&filter= {{int:please-translate}}]'' Hello everyone, After carefully tallying both individual and affiliate votes, the [[m:Special:MyLanguage/Movement Charter/Ratification/Voting#Electoral Commission|Charter Electoral Commission]] is pleased to announce the final results of the Wikimedia Movement Charter voting.   As [[m:Special:MyLanguage/Talk:Movement Charter#Thank you for your participation in the Movement Charter ratification vote!|communicated]] by the Charter Electoral Commission, we reached the quorum for both Affiliate and individual votes by the time the vote closed on '''July 9, 23:59 UTC'''. We thank all 2,451 individuals and 129 Affiliate representatives who voted in the ratification process. Your votes and comments are invaluable for the future steps in Movement Strategy. The final results of the [[m:Special:MyLanguage/Movement Charter|Wikimedia Movement Charter]] ratification voting held between 25 June and 9 July 2024 are as follows: '''Individual vote:''' Out of 2,451 individuals who voted as of July 9 23:59 (UTC), 2,446 have been accepted as valid votes. Among these, '''1,710''' voted “yes”; '''623''' voted “no”; and '''113''' selected “–” (neutral). Because the neutral votes don’t count towards the total number of votes cast, 73.30% voted to approve the Charter (1710/2333), while 26.70% voted to reject the Charter (623/2333). '''Affiliates vote:''' Out of 129 Affiliates designated voters who voted as of July 9 23:59 (UTC), 129 votes are confirmed as valid votes. Among these, '''93''' voted “yes”; '''18''' voted “no”; and '''18''' selected “–” (neutral). Because the neutral votes don’t count towards the total number of votes cast, 83.78% voted to approve the Charter (93/111), while 16.22% voted to reject the Charter (18/111). '''Board of Trustees of the Wikimedia Foundation:''' The Wikimedia Foundation Board of Trustees voted '''not to ratify''' the proposed Charter during their special Board meeting on July 8, 2024. The Chair of the Wikimedia Foundation Board of Trustees, Nataliia Tymkiv, [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia_Foundation_Board_noticeboard/Board_resolution_and_vote_on_the_proposed_Movement_Charter|shared the result of the vote, the resolution, meeting minutes and proposed next steps]].   With this, the Wikimedia Movement Charter in its current revision is '''not ratified'''. We thank you for your participation in this important moment in our movement’s governance. The Charter Electoral Commission, [[m:User:Abhinav619|Abhinav619]], [[m:User:Borschts|Borschts]], [[m:User:Iwuala Lucy|Iwuala Lucy]], [[m:User:Tochiprecious|Tochiprecious]], [[m:User:Der-Wir-Ing|Der-Wir-Ing]]<section end="announcement-content" /> </div> [[Хэрэглэгч:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Хэрэглэгчийн яриа:MediaWiki message delivery|яриа]]) 17:52, 18 Долоодугаар сар 2024 (UTC) <!-- Message sent by User:RamzyM (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&oldid=26989444 --> == <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Vote now to fill vacancies of the first U4C</span> == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="announcement-content" /> :''[[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Coordinating Committee/Election/2024 Special Election/Announcement – voting opens|You can find this message translated into additional languages on Meta-wiki.]] [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-{{urlencode:Universal Code of Conduct/Coordinating Committee/Election/2024 Special Election/Announcement – voting opens}}&language=&action=page&filter= {{int:please-translate}}]'' Dear all, I am writing to you to let you know the voting period for the Universal Code of Conduct Coordinating Committee (U4C) is open now through '''August 10, 2024'''. Read the information on the [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Coordinating Committee/Election/2024 Special Election|voting page on Meta-wiki]] to learn more about voting and voter eligibility. The Universal Code of Conduct Coordinating Committee (U4C) is a global group dedicated to providing an equitable and consistent implementation of the UCoC. Community members were invited to submit their applications for the U4C. For more information and the responsibilities of the U4C, please [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Coordinating Committee/Charter|review the U4C Charter]]. Please share this message with members of your community so they can participate as well. In cooperation with the U4C,<section end="announcement-content" /> </div> [[m:User:RamzyM (WMF)|RamzyM (WMF)]] 02:47, 27 Долоодугаар сар 2024 (UTC) <!-- Message sent by User:RamzyM (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&oldid=26989444 --> == <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Reminder! Vote closing soon to fill vacancies of the first U4C</span> == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="announcement-content" /> :''[[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Coordinating Committee/Election/2024 Special Election/Announcement – reminder to vote|You can find this message translated into additional languages on Meta-wiki.]] [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-{{urlencode:Universal Code of Conduct/Coordinating Committee/Election/2024 Special Election/Announcement – reminder to vote}}&language=&action=page&filter= {{int:please-translate}}]'' Dear all, The voting period for the Universal Code of Conduct Coordinating Committee (U4C) is closing soon. It is open through 10 August 2024. Read the information on [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Coordinating_Committee/Election/2024_Special_Election#Voting|the voting page on Meta-wiki to learn more about voting and voter eligibility]]. If you are eligible to vote and have not voted in this special election, it is important that you vote now. '''Why should you vote?''' The U4C is a global group dedicated to providing an equitable and consistent implementation of the UCoC. Community input into the committee membership is critical to the success of the UCoC. Please share this message with members of your community so they can participate as well. In cooperation with the U4C,<section end="announcement-content" /> </div> -- [[m:User:Keegan (WMF)|Keegan (WMF)]] ([[m:User talk:Keegan (WMF)|talk]]) 15:30, 6 Наймдугаар сар 2024 (UTC) <!-- Message sent by User:Keegan (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&oldid=27183190 --> == <span lang="en" dir="ltr">Coming soon: A new sub-referencing feature – try it!</span> == <div lang="en" dir="ltr"> <section begin="Sub-referencing"/> [[File:Sub-referencing reuse visual.png|{{#ifeq:{{#dir}}|ltr|right|left}}|400px]] Hello. For many years, community members have requested an easy way to re-use references with different details. Now, a MediaWiki solution is coming: The new sub-referencing feature will work for wikitext and Visual Editor and will enhance the existing reference system. You can continue to use different ways of referencing, but you will probably encounter sub-references in articles written by other users. More information on [[m:Special:MyLanguage/WMDE Technical Wishes/Sub-referencing|the project page]]. '''We want your feedback''' to make sure this feature works well for you: * [[m:Special:MyLanguage/WMDE Technical Wishes/Sub-referencing#Test|Please try]] the current state of development on beta wiki and [[m:Talk:WMDE Technical Wishes/Sub-referencing|let us know what you think]]. * [[m:WMDE Technical Wishes/Sub-referencing/Sign-up|Sign up here]] to get updates and/or invites to participate in user research activities. [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Deutschland|Wikimedia Deutschland]]’s [[m:Special:MyLanguage/WMDE Technical Wishes|Technical Wishes]] team is planning to bring this feature to Wikimedia wikis later this year. We will reach out to creators/maintainers of tools and templates related to references beforehand. Please help us spread the message. --[[m:User:Johannes Richter (WMDE)|Johannes Richter (WMDE)]] ([[m:User talk:Johannes Richter (WMDE)|talk]]) 10:36, 19 August 2024 (UTC) <section end="Sub-referencing"/> </div> <!-- Message sent by User:Johannes Richter (WMDE)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Johannes_Richter_(WMDE)/Sub-referencing/massmessage_list&oldid=27309345 --> == Sign up for the language community meeting on August 30th, 15:00 UTC == Hi all, The next language community meeting is scheduled in a few weeks—on August 30th at 15:00 UTC. If you're interested in joining, you can [https://www.mediawiki.org/wiki/Wikimedia_Language_and_Product_Localization/Community_meetings#30_August_2024 sign up on this wiki page]. This participant-driven meeting will focus on sharing language-specific updates related to various projects, discussing technical issues related to language wikis, and working together to find possible solutions. For example, in the last meeting, topics included the Language Converter, the state of language research, updates on the Incubator conversations, and technical challenges around external links not working with special characters on Bengali sites. Do you have any ideas for topics to share technical updates or discuss challenges? Please add agenda items to the document [https://etherpad.wikimedia.org/p/language-community-meeting-aug-2024 here] and reach out to ssethi(__AT__)wikimedia.org. We look forward to your participation! [[Хэрэглэгч:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Хэрэглэгчийн яриа:MediaWiki message delivery|яриа]]) 23:19, 22 Наймдугаар сар 2024 (UTC) <!-- Message sent by User:SSethi (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&oldid=27183190 --> == <span lang="en" dir="ltr">Announcing the Universal Code of Conduct Coordinating Committee</span> == <div lang="en" dir="ltr"> <section begin="announcement-content" /> :''[https://lists.wikimedia.org/hyperkitty/list/board-elections@lists.wikimedia.org/thread/OKCCN2CANIH2K7DXJOL2GPVDFWL27R7C/ Original message at wikimedia-l]. [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Coordinating Committee/Election/2024 Special Election/Announcement - results|You can find this message translated into additional languages on Meta-wiki.]] [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-{{urlencode:Universal Code of Conduct/Coordinating Committee/Election/2024 Special Election/Announcement - results}}&language=&action=page&filter= {{int:please-translate}}]'' Hello all, The scrutineers have finished reviewing the vote and the [[m:Special:MyLanguage/Elections Committee|Elections Committee]] have certified the [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Coordinating Committee/Election/2024 Special Election/Results|results]] for the [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Coordinating Committee/Election/2024 Special Election|Universal Code of Conduct Coordinating Committee (U4C) special election]]. I am pleased to announce the following individual as regional members of the U4C, who will fulfill a term until 15 June 2026: * North America (USA and Canada) ** Ajraddatz The following seats were not filled during this special election: * Latin America and Caribbean * Central and East Europe (CEE) * Sub-Saharan Africa * South Asia * The four remaining Community-At-Large seats Thank you again to everyone who participated in this process and much appreciation to the candidates for your leadership and dedication to the Wikimedia movement and community. Over the next few weeks, the U4C will begin meeting and planning the 2024-25 year in supporting the implementation and review of the UCoC and Enforcement Guidelines. You can follow their work on [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Coordinating Committee|Meta-Wiki]]. On behalf of the U4C and the Elections Committee,<section end="announcement-content" /> </div> [[m:User:RamzyM (WMF)|RamzyM (WMF)]] 14:06, 2 Есдүгээр сар 2024 (UTC) <!-- Message sent by User:RamzyM (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&oldid=27183190 --> == <span lang="en" dir="ltr">Have your say: Vote for the 2024 Board of Trustees!</span> == <div lang="en" dir="ltr"> <section begin="announcement-content" /> Hello all, The voting period for the [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2024|2024 Board of Trustees election]] is now open. There are twelve (12) candidates running for four (4) seats on the Board. Learn more about the candidates by [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2024/Candidates|reading their statements]] and their [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia_Foundation_elections/2024/Questions_for_candidates|answers to community questions]]. When you are ready, go to the [[Special:SecurePoll/vote/400|SecurePoll]] voting page to vote. '''The vote is open from September 3rd at 00:00 UTC to September 17th at 23:59 UTC'''. To check your voter eligibility, please visit the [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia_Foundation_elections/2024/Voter_eligibility_guidelines|voter eligibility page]]. Best regards, The Elections Committee and Board Selection Working Group<section end="announcement-content" /> </div> [[Хэрэглэгч:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Хэрэглэгчийн яриа:MediaWiki message delivery|яриа]]) 12:14, 3 Есдүгээр сар 2024 (UTC) <!-- Message sent by User:RamzyM (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&oldid=27183190 --> == <span lang="en" dir="ltr">Your wiki will be in read-only soon</span> == <div lang="en" dir="ltr"> <section begin="server-switch"/><div class="plainlinks"> [[:m:Special:MyLanguage/Tech/Server switch|Read this message in another language]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-Tech%2FServer+switch&language=&action=page&filter= {{int:please-translate}}] The [[foundation:|Wikimedia Foundation]] will switch the traffic between its data centers. This will make sure that Wikipedia and the other Wikimedia wikis can stay online even after a disaster. All traffic will switch on '''{{#time:j xg|2024-09-25|en}}'''. The switch will start at '''[https://zonestamp.toolforge.org/{{#time:U|2024-09-25T15:00|en}} {{#time:H:i e|2024-09-25T15:00}}]'''. Unfortunately, because of some limitations in [[mw:Special:MyLanguage/Manual:What is MediaWiki?|MediaWiki]], all editing must stop while the switch is made. We apologize for this disruption, and we are working to minimize it in the future. A banner will be displayed on all wikis 30 minutes before this operation happens. This banner will remain visible until the end of the operation. '''You will be able to read, but not edit, all wikis for a short period of time.''' *You will not be able to edit for up to an hour on {{#time:l j xg Y|2024-09-25|en}}. *If you try to edit or save during these times, you will see an error message. We hope that no edits will be lost during these minutes, but we can't guarantee it. If you see the error message, then please wait until everything is back to normal. Then you should be able to save your edit. But, we recommend that you make a copy of your changes first, just in case. ''Other effects'': *Background jobs will be slower and some may be dropped. Red links might not be updated as quickly as normal. If you create an article that is already linked somewhere else, the link will stay red longer than usual. Some long-running scripts will have to be stopped. * We expect the code deployments to happen as any other week. However, some case-by-case code freezes could punctually happen if the operation require them afterwards. * [[mw:Special:MyLanguage/GitLab|GitLab]] will be unavailable for about 90 minutes. This project may be postponed if necessary. You can [[wikitech:Switch_Datacenter|read the schedule at wikitech.wikimedia.org]]. Any changes will be announced in the schedule. '''Please share this information with your community.'''</div><section end="server-switch"/> </div> [[User:Trizek_(WMF)|Trizek_(WMF)]], 09:37, 20 Есдүгээр сар 2024 (UTC) <!-- Message sent by User:Trizek (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Non-Technical_Village_Pumps_distribution_list&oldid=27248326 --> == 'Wikidata item' link is moving. Find out where... == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"><i>Apologies for cross-posting in English. Please consider translating this message.</i>{{tracked|T66315}} Hello everyone, a small change will soon be coming to the user-interface of your Wikimedia project. The [[d:Q16222597|Wikidata item]] [[w:|sitelink]] currently found under the <span style="color: #54595d;"><u>''General''</u></span> section of the '''Tools''' sidebar menu will move into the <span style="color: #54595d;"><u>''In Other Projects''</u></span> section. We would like the Wiki communities feedback so please let us know or ask questions on the [[m:Talk:Wikidata_For_Wikimedia_Projects/Projects/Move_Wikidata_item_link|Discussion page]] before we enable the change which can take place October 4 2024, circa 15:00 UTC+2. More information can be found on [[m:Wikidata_For_Wikimedia_Projects/Projects/Move_Wikidata_item_link|the project page]].<br><br>We welcome your feedback and questions.<br> [[Хэрэглэгч:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Хэрэглэгчийн яриа:MediaWiki message delivery|яриа]]) 18:57, 27 Есдүгээр сар 2024 (UTC) </div> <!-- Message sent by User:Danny Benjafield (WMDE)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Danny_Benjafield_(WMDE)/MassMessage_Test_List&oldid=27524260 --> == Invitation to Participate in Wiki Loves Ramadan Community Engagement Survey == Dear all, Apologies for writing in English. Please help to translate in your language. We are excited to announce the upcoming [[m:Wiki Loves Ramadan|Wiki Loves Ramadan]] event, a global initiative aimed at celebrating Ramadan by enriching Wikipedia and its sister projects with content related to this significant time of year. As we plan to organize this event globally, your insights and experiences are crucial in shaping the best possible participation experience for the community. To ensure that Wiki Loves Ramadan is engaging, inclusive, and impactful, we kindly invite you to participate in our community engagement survey. Your feedback will help us understand the needs of the community, set the event's focus, and guide our strategies for organizing this global event. Survey link: https://forms.gle/f66MuzjcPpwzVymu5 Please take a few minutes to share your thoughts. Your input will make a difference! Thank you for being a part of our journey to make Wiki Loves Ramadan a success. Warm regards, User:ZI Jony 03:20, 6 Аравдугаар сар 2024 (UTC) Wiki Loves Ramadan Organizing Team <!-- Message sent by User:ZI Jony@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Non-Technical_Village_Pumps_distribution_list&oldid=27510935 --> == <span lang="en" dir="ltr">Preliminary results of the 2024 Wikimedia Foundation Board of Trustees elections</span> == <div lang="en" dir="ltr"> <section begin="announcement-content" /> Hello all, Thank you to everyone who participated in the [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2024|2024 Wikimedia Foundation Board of Trustees election]]. Close to 6000 community members from more than 180 wiki projects have voted. The following four candidates were the most voted: # [[User:Kritzolina|Christel Steigenberger]] # [[User:Nadzik|Maciej Artur Nadzikiewicz]] # [[User:Victoria|Victoria Doronina]] # [[User:Laurentius|Lorenzo Losa]] While these candidates have been ranked through the vote, they still need to be appointed to the Board of Trustees. They need to pass a successful background check and meet the qualifications outlined in the Bylaws. New trustees will be appointed at the next Board meeting in December 2024. [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia_Foundation_elections/2024/Results|Learn more about the results on Meta-Wiki.]] Best regards, The Elections Committee and Board Selection Working Group <section end="announcement-content" /> </div> [[User:MPossoupe_(WMF)|MPossoupe_(WMF)]] 08:25, 14 Аравдугаар сар 2024 (UTC) <!-- Message sent by User:MPossoupe (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&oldid=27183190 --> == <span lang="en" dir="ltr">Seeking volunteers to join several of the movement’s committees</span> == <div lang="en" dir="ltr"> <section begin="announcement-content" /> Each year, typically from October through December, several of the movement’s committees seek new volunteers. Read more about the committees on their Meta-wiki pages: * [[m:Special:MyLanguage/Affiliations_Committee|Affiliations Committee (AffCom)]] * [[m:Special:MyLanguage/Ombuds_commission|Ombuds commission (OC)]] * [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation/Legal/Community Resilience and Sustainability/Trust and Safety/Case Review Committee|Case Review Committee (CRC)]] Applications for the committees open on 16 October 2024. Applications for the Affiliations Committee close on 18 November 2024, and applications for the Ombuds commission and the Case Review Committee close on 2 December 2024. Learn how to apply by [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia_Foundation/Legal/Committee_appointments|visiting the appointment page on Meta-wiki]]. Post to the talk page or email [mailto:cst@wikimedia.org cst@wikimedia.org] with any questions you may have. For the Committee Support team, <section end="announcement-content" /> </div> -- [[m:User:Keegan (WMF)|Keegan (WMF)]] ([[m:User talk:Keegan (WMF)|talk]]) 23:08, 16 Аравдугаар сар 2024 (UTC) <!-- Message sent by User:Keegan (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&oldid=27601062 --> == 'Wikidata item' link is moving, finally. == Hello everyone, I previously wrote on the 27th September to advise that the ''Wikidata item'' sitelink will change places in the sidebar menu, moving from the '''General''' section into the '''In Other Projects''' section. The scheduled rollout date of 04.10.2024 was delayed due to a necessary request for Mobile/MinervaNeue skin. I am happy to inform that the global rollout can now proceed and will occur later today, 22.10.2024 at 15:00 UTC-2. [[m:Talk:Wikidata_For_Wikimedia_Projects/Projects/Move_Wikidata_item_link|Please let us know]] if you notice any problems or bugs after this change. There should be no need for null-edits or purging cache for the changes to occur. Kind regards, -[[m:User:Danny Benjafield (WMDE)|Danny Benjafield (WMDE)]] 11:29, 22 Аравдугаар сар 2024 (UTC) <!-- Message sent by User:Danny Benjafield (WMDE)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Danny_Benjafield_(WMDE)/MassMessage_Test_List&oldid=27535421 --> == Final Reminder: Join us in Making Wiki Loves Ramadan Success == Dear all, We’re thrilled to announce the Wiki Loves Ramadan event, a global initiative to celebrate Ramadan by enhancing Wikipedia and its sister projects with valuable content related to this special time of year. As we organize this event globally, we need your valuable input to make it a memorable experience for the community. Last Call to Participate in Our Survey: To ensure that Wiki Loves Ramadan is inclusive and impactful, we kindly request you to complete our community engagement survey. Your feedback will shape the event’s focus and guide our organizing strategies to better meet community needs. * Survey Link: [https://docs.google.com/forms/d/e/1FAIpQLSffN4prPtR5DRSq9nH-t1z8hG3jZFBbySrv32YoxV8KbTwxig/viewform?usp=sf_link Complete the Survey] * Deadline: November 10, 2024 Please take a few minutes to share your thoughts. Your input will truly make a difference! '''Volunteer Opportunity''': Join the Wiki Loves Ramadan Team! We’re seeking dedicated volunteers for key team roles essential to the success of this initiative. If you’re interested in volunteer roles, we invite you to apply. * Application Link: [https://docs.google.com/forms/d/e/1FAIpQLSfXiox_eEDH4yJ0gxVBgtL7jPe41TINAWYtpNp1JHSk8zhdgw/viewform?usp=sf_link Apply Here] * Application Deadline: October 31, 2024 Explore Open Positions: For a detailed list of roles and their responsibilities, please refer to the position descriptions here: [https://docs.google.com/document/d/1oy0_tilC6kow5GGf6cEuFvdFpekcubCqJlaxkxh-jT4/ Position Descriptions] Thank you for being part of this journey. We look forward to working together to make Wiki Loves Ramadan a success! Warm regards,<br> The Wiki Loves Ramadan Organizing Team 05:12, 29 Аравдугаар сар 2024 (UTC) <!-- Message sent by User:ZI Jony@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Non-Technical_Village_Pumps_distribution_list&oldid=27568454 --> == Sign up for the language community meeting on November 29th, 16:00 UTC == Hello everyone, The next language community meeting is coming up next week, on November 29th, at 16:00 UTC (Zonestamp! For your timezone <https://zonestamp.toolforge.org/1732896000>). If you're interested in joining, you can sign up on this wiki page: <https://www.mediawiki.org/wiki/Wikimedia_Language_and_Product_Localization/Community_meetings#29_November_2024>. This participant-driven meeting will be organized by the Wikimedia Foundation’s Language Product Localization team and the Language Diversity Hub. There will be presentations on topics like developing language keyboards, the creation of the Moore Wikipedia, and the language support track at Wiki Indaba. We will also have members from the Wayuunaiki community joining us to share their experiences with the Incubator and as a new community within our movement. This meeting will have a Spanish interpretation. Looking forward to seeing you at the language community meeting! Cheers, [[User:SSethi (WMF)|Srishti]] 19:54, 21 Арваннэгдүгээр сар 2024 (UTC) <!-- Message sent by User:SSethi (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&oldid=27746256 --> == Launching! Join Us for Wiki Loves Ramadan 2025! == Dear All, We’re happy to announce the launch of [[m:Wiki Loves Ramadan 2025|Wiki Loves Ramadan 2025]], an annual international campaign dedicated to celebrating and preserving Islamic cultures and history through the power of Wikipedia. As an active contributor to the Local Wikipedia, you are specially invited to participate in the launch. This year’s campaign will be launched for you to join us write, edit, and improve articles that showcase the richness and diversity of Islamic traditions, history, and culture. * Topic: [[m:Event:Wiki Loves Ramadan 2025 Campaign Launch|Wiki Loves Ramadan 2025 Campaign Launch]] * When: Jan 19, 2025 * Time: 16:00 Universal Time UTC and runs throughout Ramadan (starting February 25, 2025). * Join Zoom Meeting: https://us02web.zoom.us/j/88420056597?pwd=NdrpqIhrwAVPeWB8FNb258n7qngqqo.1 * Zoom meeting hosted by [[m:Wikimedia Bangladesh|Wikimedia Bangladesh]] To get started, visit the [[m:Wiki Loves Ramadan 2025|campaign page]] for details, resources, and guidelines: Wiki Loves Ramadan 2025. Add [[m:Wiki Loves Ramadan 2025/Participant|your community here]], and organized Wiki Loves Ramadan 2025 in your local language. Whether you’re a first-time editor or an experienced Wikipedian, your contributions matter. Together, we can ensure Islamic cultures and traditions are well-represented and accessible to all. Feel free to invite your community and friends too. Kindly reach out if you have any questions or need support as you prepare to participate. Let’s make Wiki Loves Ramadan 2025 a success! For the [[m:Wiki Loves Ramadan 2025/Team|International Team]] 12:08, 16 Нэгдүгээр сар 2025 (UTC) <!-- Message sent by User:ZI Jony@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Non-Technical_Village_Pumps_distribution_list&oldid=27568454 --> == Enabling Dark mode for logged-out users in this Wikipedia == <div lang="en" dir="ltr"> {{int:Hello}} Wikipedians, Apologies, as this message is not written in your native language. {{Int:please-translate}}. The [[mediawikiwiki:Reading/Web|Wikimedia Foundation Web team]] will be enabling [[mediawikiwiki:Special:MyLanguage/Reading/Web/Accessibility_for_reading|dark mode]] here on your Wikipedia by February 2025 now that pages on your wiki have passed our checks for accessibility and other quality checks. Congratulations! The plan to enable is made possible by the diligent work of editors and other technical contributors in your community who ensured that templates, gadgets, and other parts of pages can be accessible in dark mode. Thank you all for making dark mode available for everybody! For context, the Web team has concluded work on dark mode. If, on some wikis, the option is not yet available for logged-out users, this is likely because many pages do not yet display well in dark mode. As communities make progress on this work, we enable this feature on additional wikis once per month. If you notice any issues after enabling dark mode, please create a page: <code>Reading/Web/Accessibility for reading/Reporting/xx.wikipedia.org</code> in MediaWiki ([[mediawikiwiki:Reading/Web/Accessibility_for_reading/Reporting|like these pages]]), and report the issue in the created page. Thank you! On behalf of the [[mediawikiwiki:Reading/Web|Wikimedia Foundation Web team]]. </div> <bdi lang="en" dir="ltr">[[User:UOzurumba (WMF)|UOzurumba (WMF)]]</bdi> 22:14, 21 Нэгдүгээр сар 2025 (UTC) <!-- Message sent by User:UOzurumba (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:UOzurumba_(WMF)/sandbox_Dark_mode_deployment_list_(February_2025)&oldid=28153450 --> == Universal Code of Conduct annual review: provide your comments on the UCoC and Enforcement Guidelines == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> My apologies for writing in English. {{Int:Please-translate}}. I am writing to you to let you know the annual review period for the Universal Code of Conduct and Enforcement Guidelines is open now. You can make suggestions for changes through 3 February 2025. This is the first step of several to be taken for the annual review. [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Annual_review|Read more information and find a conversation to join on the UCoC page on Meta]]. The [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Coordinating_Committee|Universal Code of Conduct Coordinating Committee]] (U4C) is a global group dedicated to providing an equitable and consistent implementation of the UCoC. This annual review was planned and implemented by the U4C. For more information and the responsibilities of the U4C, [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Coordinating_Committee/Charter|you may review the U4C Charter]]. Please share this information with other members in your community wherever else might be appropriate. -- In cooperation with the U4C, [[m:User:Keegan (WMF)|Keegan (WMF)]] ([[m:User talk:Keegan (WMF)|talk]]) 01:11, 24 Нэгдүгээр сар 2025 (UTC) </div> <!-- Message sent by User:Keegan (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&oldid=27746256 --> == Feminism and Folklore 2025 starts soon == <div style="border:8px maroon ridge;padding:6px;> [[File:Feminism and Folklore 2025 logo.svg|centre|550px|frameless]] ::<div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <center>''{{int:please-translate}}''</center> Dear Wiki Community, You are humbly invited to organize the '''[[:m:Feminism and Folklore 2025|Feminism and Folklore 2025]]''' writing competition from February 1, 2025, to March 31, 2025 on your local Wikipedia. This year, Feminism and Folklore will focus on feminism, women's issues, and gender-focused topics for the project, with a [[:c:Commons:Wiki Loves Folklore 2025|Wiki Loves Folklore]] gender gap focus and a folk culture theme on Wikipedia. You can help Wikipedia's coverage of folklore from your area by writing or improving articles about things like folk festivals, folk dances, folk music, women and queer folklore figures, folk game athletes, women in mythology, women warriors in folklore, witches and witch hunting, fairy tales, and more. Users can help create new articles, expand or translate from a generated list of suggested articles. Organisers are requested to work on the following action items to sign up their communities for the project: # Create a page for the contest on the local wiki. # Set up a campaign on '''CampWiz''' tool. # Create the local list and mention the timeline and local and international prizes. # Request local admins for site notice. # Link the local page and the CampWiz link on the [[:m:Feminism and Folklore 2025/Project Page|meta project page]]. This year, the Wiki Loves Folklore Tech Team has introduced two new tools to enhance support for the campaign. These tools include the '''Article List Generator by Topic''' and '''CampWiz'''. The Article List Generator by Topic enables users to identify articles on the English Wikipedia that are not present in their native language Wikipedia. Users can customize their selection criteria, and the tool will present a table showcasing the missing articles along with suggested titles. Additionally, users have the option to download the list in both CSV and wikitable formats. Notably, the CampWiz tool will be employed for the project for the first time, empowering users to effectively host the project with a jury. Both tools are now available for use in the campaign. [https://tools.wikilovesfolklore.org/ '''Click here to access these tools'''] Learn more about the contest and prizes on our [[:m:Feminism and Folklore 2025|project page]]. Feel free to contact us on our [[:m:Talk:Feminism and Folklore 2025/Project Page|meta talk page]] or by email us if you need any assistance. We look forward to your immense coordination. Thank you and Best wishes, '''[[:m:Feminism and Folklore 2025|Feminism and Folklore 2025 International Team]]''' ::::Stay connected [[File:B&W Facebook icon.png|link=https://www.facebook.com/feminismandfolklore/|30x30px]]&nbsp; [[File:B&W Twitter icon.png|link=https://twitter.com/wikifolklore|30x30px]] </div></div> --[[Хэрэглэгч:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Хэрэглэгчийн яриа:MediaWiki message delivery|яриа]]) 02:36, 29 Нэгдүгээр сар 2025 (UTC) == Wiki Loves Folklore is back! == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> {{int:please-translate}} [[File:Wiki Loves Folklore Logo.svg|right|150px|frameless]] Dear Wiki Community, You are humbly invited to participate in the '''[[:c:Commons:Wiki Loves Folklore 2025|Wiki Loves Folklore 2025]]''' an international media contest organized on Wikimedia Commons to document folklore and intangible cultural heritage from different regions, including, folk creative activities and many more. It is held every year from the '''1st till the 31st''' of March. You can help in enriching the folklore documentation on Commons from your region by taking photos, audios, videos, and [https://commons.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:UploadWizard&campaign=wlf_2025 submitting] them in this commons contest. You can also [[:c:Commons:Wiki Loves Folklore 2025/Organize|organize a local contest]] in your country and support us in translating the [[:c:Commons:Wiki Loves Folklore 2025/Translations|project pages]] to help us spread the word in your native language. Feel free to contact us on our [[:c:Commons talk:Wiki Loves Folklore 2025|project Talk page]] if you need any assistance. '''Kind regards,''' '''Wiki loves Folklore International Team''' --[[Хэрэглэгч:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Хэрэглэгчийн яриа:MediaWiki message delivery|яриа]]) 02:36, 29 Нэгдүгээр сар 2025 (UTC) </div> <!-- Message sent by User:Tiven2240@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery/Wikipedia&oldid=26503019 --> == Reminder: first part of the annual UCoC review closes soon == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> My apologies for writing in English. {{Int:Please-translate}}. This is a reminder that the first phase of the annual review period for the Universal Code of Conduct and Enforcement Guidelines will be closing soon. You can make suggestions for changes through [[d:Q614092|the end of day]], 3 February 2025. This is the first step of several to be taken for the annual review. [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Annual_review|Read more information and find a conversation to join on the UCoC page on Meta]]. After review of the feedback, proposals for updated text will be published on Meta in March for another round of community review. Please share this information with other members in your community wherever else might be appropriate. -- In cooperation with the U4C, [[m:User:Keegan (WMF)|Keegan (WMF)]] ([[m:User talk:Keegan (WMF)|talk]]) 00:48, 3 Хоёрдугаар сар 2025 (UTC) </div> <!-- Message sent by User:Keegan (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&oldid=28198931 --> == <span lang="en" dir="ltr"> Upcoming Language Community Meeting (Feb 28th, 14:00 UTC) and Newsletter</span> == <div lang="en" dir="ltr"> <section begin="message"/> Hello everyone! [[File:WP20Symbols WIKI INCUBATOR.svg|right|frameless|150x150px|alt=An image symbolising multiple languages]] We’re excited to announce that the next '''Language Community Meeting''' is happening soon, '''February 28th at 14:00 UTC'''! If you’d like to join, simply sign up on the '''[[mw:Wikimedia_Language_and_Product_Localization/Community_meetings#28_February_2025|wiki page]]'''. This is a participant-driven meeting where we share updates on language-related projects, discuss technical challenges in language wikis, and collaborate on solutions. In our last meeting, we covered topics like developing language keyboards, creating the Moore Wikipedia, and updates from the language support track at Wiki Indaba. '''Got a topic to share?''' Whether it’s a technical update from your project, a challenge you need help with, or a request for interpretation support, we’d love to hear from you! Feel free to '''reply to this message''' or add agenda items to the document '''[[etherpad:p/language-community-meeting-feb-2025|here]]'''. Also, we wanted to highlight that the sixth edition of the Language & Internationalization newsletter (January 2025) is available here: [[:mw:Special:MyLanguage/Wikimedia Language and Product Localization/Newsletter/2025/January|Wikimedia Language and Product Localization/Newsletter/2025/January]]. This newsletter provides updates from the October–December 2024 quarter on new feature development, improvements in various language-related technical projects and support efforts, details about community meetings, and ideas for contributing to projects. To stay updated, you can subscribe to the newsletter on its wiki page: [[:mw:Wikimedia Language and Product Localization/Newsletter|Wikimedia Language and Product Localization/Newsletter]]. We look forward to your ideas and participation at the language community meeting, see you there! <section end="message"/> </div> <bdi lang="en" dir="ltr">[[User:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]]</bdi> 08:29, 22 Хоёрдугаар сар 2025 (UTC) <!-- Message sent by User:SSethi (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&oldid=28217779 --> == Universal Code of Conduct annual review: proposed changes are available for comment == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> My apologies for writing in English. {{Int:Please-translate}}. I am writing to you to let you know that [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Annual_review/Proposed_Changes|proposed changes]] to the [[foundation:Special:MyLanguage/Policy:Universal_Code_of_Conduct/Enforcement_guidelines|Universal Code of Conduct (UCoC) Enforcement Guidelines]] and [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Coordinating_Committee/Charter|Universal Code of Conduct Coordinating Committee (U4C) Charter]] are open for review. '''[[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Annual_review/Proposed_Changes|You can provide feedback on suggested changes]]''' through the [[d:Q614092|end of day]] on Tuesday, 18 March 2025. This is the second step in the annual review process, the final step will be community voting on the proposed changes. [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Annual_review|Read more information and find relevant links about the process on the UCoC annual review page on Meta]]. The [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Coordinating_Committee|Universal Code of Conduct Coordinating Committee]] (U4C) is a global group dedicated to providing an equitable and consistent implementation of the UCoC. This annual review was planned and implemented by the U4C. For more information and the responsibilities of the U4C, [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Coordinating_Committee/Charter|you may review the U4C Charter]]. Please share this information with other members in your community wherever else might be appropriate. -- In cooperation with the U4C, [[m:User:Keegan (WMF)|Keegan (WMF)]] 18:51, 7 Гуравдугаар сар 2025 (UTC) </div> <!-- Message sent by User:Keegan (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&oldid=28307738 --> == An improved dashboard for the Content Translation tool == <div lang="en" dir="ltr"> {{Int:hello}} Wikipedians, Apologies as this message is not in your language, {{Int:please-translate}}. The [[mediawikiwiki:Special:MyLanguage/Wikimedia_Language_and_Product_Localization|Language and Product Localization team]] has improved the [https://test.wikipedia.org/w/index.php?title=Special:ContentTranslation&filter-type=automatic&filter-id=previous-edits&active-list=suggestions&from=en&to=es Content Translation dashboard] to create a consistent experience for all contributors using mobile and desktop devices. The improved translation dashboard allows all logged-in users of the tool to enjoy a consistent experience regardless of their type of device. With a harmonized experience, logged-in desktop users now have access to the capabilities shown in the image below. [[file:Content_Translation_new-dashboard.png|alt=|center|thumb|576x576px|Notice that in this screenshot, the new dashboard allows: Users to adjust suggestions with the "For you" and "...More" buttons to select general topics or community-created collections (like the example of Climate topic).  Also, users can use translation to create new articles (as before) and expand existing articles section by section. You can see how suggestions are provided in the new dashboard  in two groups ("Create new pages" and "Expand with new sections")-one for each activity.]] [[File:Content_Translation_dashboard_on_desktop.png|alt=|center|thumb|577x577px|In the current dashboard, you will notice that you can't adjust suggestions to select topics or community-created collections. Also, you can't expand on existing articles by translating new sections.]] We will implement [[mw:Special:MyLanguage/Content translation#Improved translation experience|this improvement]] on your wiki '''on Monday, March 17th, 2025''' and remove the current dashboard '''by May 2025'''. Please reach out with any questions concerning the dashboard in this thread. Thank you! On behalf of the Language and Product Localization team. </div> <bdi lang="en" dir="ltr">[[User:UOzurumba (WMF)|UOzurumba (WMF)]]</bdi> 02:56, 13 Гуравдугаар сар 2025 (UTC) <!-- Message sent by User:UOzurumba (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:UOzurumba_(WMF)/sandbox_CX_Unified_dashboard_announcement_list_1&oldid=28382282 --> == <span lang="en" dir="ltr">Your wiki will be in read-only soon</span> == <div lang="en" dir="ltr"> <section begin="server-switch"/><div class="plainlinks"> [[:m:Special:MyLanguage/Tech/Server switch|Read this message in another language]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-Tech%2FServer+switch&language=&action=page&filter= {{int:please-translate}}] The [[foundation:|Wikimedia Foundation]] will switch the traffic between its data centers. This will make sure that Wikipedia and the other Wikimedia wikis can stay online even after a disaster. All traffic will switch on '''{{#time:j xg|2025-03-19|en}}'''. The switch will start at '''[https://zonestamp.toolforge.org/{{#time:U|2025-03-19T14:00|en}} {{#time:H:i e|2025-03-19T14:00}}]'''. Unfortunately, because of some limitations in [[mw:Special:MyLanguage/Manual:What is MediaWiki?|MediaWiki]], all editing must stop while the switch is made. We apologize for this disruption, and we are working to minimize it in the future. A banner will be displayed on all wikis 30 minutes before this operation happens. This banner will remain visible until the end of the operation. '''You will be able to read, but not edit, all wikis for a short period of time.''' *You will not be able to edit for up to an hour on {{#time:l j xg Y|2025-03-19|en}}. *If you try to edit or save during these times, you will see an error message. We hope that no edits will be lost during these minutes, but we can't guarantee it. If you see the error message, then please wait until everything is back to normal. Then you should be able to save your edit. But, we recommend that you make a copy of your changes first, just in case. ''Other effects'': *Background jobs will be slower and some may be dropped. Red links might not be updated as quickly as normal. If you create an article that is already linked somewhere else, the link will stay red longer than usual. Some long-running scripts will have to be stopped. * We expect the code deployments to happen as any other week. However, some case-by-case code freezes could punctually happen if the operation require them afterwards. * [[mw:Special:MyLanguage/GitLab|GitLab]] will be unavailable for about 90 minutes. This project may be postponed if necessary. You can [[wikitech:Switch_Datacenter|read the schedule at wikitech.wikimedia.org]]. Any changes will be announced in the schedule. '''Please share this information with your community.'''</div><section end="server-switch"/> </div> <bdi lang="en" dir="ltr">[[User:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]]</bdi> 23:14, 14 Гуравдугаар сар 2025 (UTC) <!-- Message sent by User:Quiddity (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Non-Technical_Village_Pumps_distribution_list&oldid=28307742 --> == Final proposed modifications to the Universal Code of Conduct Enforcement Guidelines and U4C Charter now posted == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> The proposed modifications to the [[foundation:Special:MyLanguage/Policy:Universal_Code_of_Conduct/Enforcement_guidelines|Universal Code of Conduct Enforcement Guidelines]] and the U4C Charter [[m:Universal_Code_of_Conduct/Annual_review/2025/Proposed_Changes|are now on Meta-wiki for community notice]] in advance of the voting period. This final draft was developed from the previous two rounds of community review. Community members will be able to vote on these modifications starting on 17 April 2025. The vote will close on 1 May 2025, and results will be announced no later than 12 May 2025. The U4C election period, starting with a call for candidates, will open immediately following the announcement of the review results. More information will be posted on [[m:Special:MyLanguage//Universal_Code_of_Conduct/Coordinating_Committee/Election|the wiki page for the election]] soon. Please be advised that this process will require more messages to be sent here over the next two months. The [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Coordinating_Committee|Universal Code of Conduct Coordinating Committee (U4C)]] is a global group dedicated to providing an equitable and consistent implementation of the UCoC. This annual review was planned and implemented by the U4C. For more information and the responsibilities of the U4C, you may [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Coordinating_Committee/Charter|review the U4C Charter]]. Please share this message with members of your community so they can participate as well. -- In cooperation with the U4C, [[m:User:Keegan (WMF)|Keegan (WMF)]] ([[m:User_talk:Keegan (WMF)|talk]]) 02:04, 4 Дөрөвдүгээр сар 2025 (UTC) </div> <!-- Message sent by User:Keegan (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&oldid=28469465 --> == Ukraine's Cultural Diplomacy Month 2025: Invitation == <div lang="en" dir="ltr"> [[File:UCDM 2025 general.png|180px|right]] {{int:please-translate}} Hello, dear Wikipedians!<br/> [[:m:Special:MyLanguage/Wikimedia Ukraine|Wikimedia Ukraine]], in cooperation with the [[:en:Ministry of Foreign Affairs of Ukraine|MFA of Ukraine]] and [[:en:Ukrainian Institute|Ukrainian Institute]], has launched the fifth edition of writing challenge "'''[[:m:Special:MyLanguage/Ukraine's Cultural Diplomacy Month 2025|Ukraine's Cultural Diplomacy Month]]'''", which lasts from '''14th April''' until '''16th May 2025'''. The campaign is dedicated to famous Ukrainian artists of cinema, music, literature, architecture, design, and cultural phenomena of Ukraine that are now part of world heritage. We accept contributions in every language! The most active contesters will receive prizes. If you are interested in coordinating long-term community engagement for the campaign and becoming a local ambassador, we would love to hear from you! Please let us know your interest. <br/> We invite you to take part and help us improve the coverage of Ukrainian culture on Wikipedia in your language! Also, we plan to set up a [[:m:CentralNotice/Request/Ukraine's Cultural Diplomacy Month 2025|banner]] to notify users of the possibility to participate in such a challenge! [[:m:User:OlesiaLukaniuk (WMUA)|OlesiaLukaniuk (WMUA)]] ([[:m:User talk:OlesiaLukaniuk (WMUA)|talk]]) </div> 16:11, 16 Дөрөвдүгээр сар 2025 (UTC) <!-- Message sent by User:Hide on Rosé@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:OlesiaLukaniuk_(WMUA)/list_of_wikis&oldid=28552112 --> == Vote now on the revised UCoC Enforcement Guidelines and U4C Charter == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> The voting period for the revisions to the Universal Code of Conduct Enforcement Guidelines ("UCoC EG") and the UCoC's Coordinating Committee Charter is open now through the end of 1 May (UTC) ([https://zonestamp.toolforge.org/1746162000 find in your time zone]). [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Annual_review/2025/Voter_information|Read the information on how to participate and read over the proposal before voting]] on the UCoC page on Meta-wiki. The [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Coordinating_Committee|Universal Code of Conduct Coordinating Committee (U4C)]] is a global group dedicated to providing an equitable and consistent implementation of the UCoC. This annual review of the EG and Charter was planned and implemented by the U4C. Further information will be provided in the coming months about the review of the UCoC itself. For more information and the responsibilities of the U4C, you may [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Coordinating_Committee/Charter|review the U4C Charter]]. Please share this message with members of your community so they can participate as well. In cooperation with the U4C -- [[m:User:Keegan (WMF)|Keegan (WMF)]] ([[m:User_talk:Keegan (WMF)|talk]]) 00:34, 17 Дөрөвдүгээр сар 2025 (UTC) </div> <!-- Message sent by User:Keegan (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&oldid=28469465 --> == Sub-referencing: User testing == <div lang="en" dir="ltr"> [[File:Sub-referencing reuse visual.png|400px|right]] <small>''Apologies for writing in English, please help us by providing a translation below''</small> Hi I’m Johannes from [[:m:Wikimedia Deutschland|Wikimedia Deutschland]]'s [[:m:WMDE Technical Wishes|Technical Wishes team]]. We are making great strides with the new [[:m:WMDE Technical Wishes/Sub-referencing|sub-referencing feature]] and we’d love to invite you to take part in two activities to help us move this work further: #'''Try it out and share your feedback''' #:[[:m:WMDE Technical Wishes/Sub-referencing# Test the prototype|Please try]] the updated ''wikitext'' feature [https://en.wikipedia.beta.wmflabs.org/wiki/Sub-referencing on the beta wiki] and let us know what you think, either [[:m:Talk:WMDE Technical Wishes/Sub-referencing|on our talk page]] or by [https://greatquestion.co/wikimediadeutschland/talktotechwish booking a call] with our UX researcher. #'''Get a sneak peak and help shape the ''Visual Editor'' user designs''' #:Help us test the new design prototypes by participating in user sessions – [https://greatquestion.co/wikimediadeutschland/gxk0taud/apply sign up here to receive an invite]. We're especially hoping to speak with people from underrepresented and diverse groups. If that's you, please consider signing up! No prior or extensive editing experience is required. User sessions will start ''May 14th''. We plan to bring this feature to Wikimedia wikis later this year. We’ll reach out to wikis for piloting in time for deployments. Creators and maintainers of reference-related tools and templates will be contacted beforehand as well. Thank you very much for your support and encouragement so far in helping bring this feature to life! </div> <bdi lang="en" dir="ltr">[[User:Johannes Richter (WMDE)|Johannes Richter (WMDE)]] ([[User talk:Johannes Richter (WMDE)|talk]])</bdi> 15:03, 28 Дөрөвдүгээр сар 2025 (UTC) <!-- Message sent by User:Johannes Richter (WMDE)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Johannes_Richter_(WMDE)/Sub-referencing/massmessage_list&oldid=28628657 --> == <span lang="en" dir="ltr">Vote on proposed modifications to the UCoC Enforcement Guidelines and U4C Charter</span> == <div lang="en" dir="ltr"> <section begin="announcement-content" /> The voting period for the revisions to the Universal Code of Conduct Enforcement Guidelines and U4C Charter closes on 1 May 2025 at 23:59 UTC ([https://zonestamp.toolforge.org/1746162000 find in your time zone]). [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Annual review/2025/Voter information|Read the information on how to participate and read over the proposal before voting]] on the UCoC page on Meta-wiki. The [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Coordinating Committee|Universal Code of Conduct Coordinating Committee (U4C)]] is a global group dedicated to providing an equitable and consistent implementation of the UCoC. This annual review was planned and implemented by the U4C. For more information and the responsibilities of the U4C, you may [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Coordinating Committee/Charter|review the U4C Charter]]. Please share this message with members of your community in your language, as appropriate, so they can participate as well. In cooperation with the U4C -- <section end="announcement-content" /> </div> <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> [[m:User:Keegan (WMF)|Keegan (WMF)]] ([[m:User talk:Keegan (WMF)|talk]]) 03:41, 29 Дөрөвдүгээр сар 2025 (UTC)</div> <!-- Message sent by User:Keegan (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&oldid=28618011 --> == We will be enabling the new Charts extension on your wiki soon! == ''(Apologies for posting in English)'' Hi all! We have good news to share regarding the ongoing problem with graphs and charts affecting all wikis that use them. As you probably know, the [[:mw:Special:MyLanguage/Extension:Graph|old Graph extension]] was disabled in 2023 [[listarchive:list/wikitech-l@lists.wikimedia.org/thread/EWL4AGBEZEDMNNFTM4FRD4MHOU3CVESO/|due to security reasons]]. We’ve worked in these two years to find a solution that could replace the old extension, and provide a safer and better solution to users who wanted to showcase graphs and charts in their articles. We therefore developed the [[:mw:Special:MyLanguage/Extension:Chart|Charts extension]], which will be replacing the old Graph extension and potentially also the [[:mw:Extension:EasyTimeline|EasyTimeline extension]]. After successfully deploying the extension on Italian, Swedish, and Hebrew Wikipedia, as well as on MediaWiki.org, as part of a pilot phase, we are now happy to announce that we are moving forward with the next phase of deployment, which will also include your wiki. The deployment will happen in batches, and will start from '''May 6'''. Please, consult [[:mw:Special:MyLanguage/Extension:Chart/Project#Deployment Timeline|our page on MediaWiki.org]] to discover when the new Charts extension will be deployed on your wiki. You can also [[:mw:Special:MyLanguage/Extension:Chart|consult the documentation]] about the extension on MediaWiki.org. If you have questions, need clarifications, or just want to express your opinion about it, please refer to the [[:mw:Special:MyLanguage/Extension_talk:Chart/Project|project’s talk page on Mediawiki.org]], or ping me directly under this thread. If you encounter issues using Charts once it gets enabled on your wiki, please report it on the [[:mw:Extension_talk:Chart/Project|talk page]] or at [[phab:tag/charts|Phabricator]]. Thank you in advance! -- [[User:Sannita (WMF)|User:Sannita (WMF)]] ([[User talk:Sannita (WMF)|talk]]) 15:07, 6 Тавдугаар сар 2025 (UTC) <!-- Message sent by User:Sannita (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Sannita_(WMF)/Mass_sending_test&oldid=28663781 --> == <span lang="en" dir="ltr">Call for Candidates for the Universal Code of Conduct Coordinating Committee (U4C)</span> == <div lang="en" dir="ltr"> <section begin="announcement-content" /> The results of voting on the Universal Code of Conduct Enforcement Guidelines and Universal Code of Conduct Coordinating Committee (U4C) Charter is [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Annual review/2025#Results|available on Meta-wiki]]. You may now [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Coordinating Committee/Election/2025/Candidates|submit your candidacy to serve on the U4C]] through 29 May 2025 at 12:00 UTC. Information about [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Coordinating Committee/Election/2025|eligibility, process, and the timeline are on Meta-wiki]]. Voting on candidates will open on 1 June 2025 and run for two weeks, closing on 15 June 2025 at 12:00 UTC. If you have any questions, you can ask on [[m:Talk:Universal Code of Conduct/Coordinating Committee/Election/2025|the discussion page for the election]]. -- in cooperation with the U4C, </div><section end="announcement-content" /> </div> <bdi lang="en" dir="ltr">[[m:User:Keegan (WMF)|Keegan (WMF)]] ([[m:User_talk:Keegan (WMF)|хэлэлцүүлэг]])</bdi> 22:07, 15 Тавдугаар сар 2025 (UTC) <!-- Message sent by User:Keegan (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&oldid=28618011 --> == RfC ongoing regarding Abstract Wikipedia (and your project) == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> ''(Apologies for posting in English, if this is not your first language)'' Hello all! We opened a discussion on Meta about a very delicate issue for the development of [[:m:Special:MyLanguage/Abstract Wikipedia|Abstract Wikipedia]]: where to store the abstract content that will be developed through functions from Wikifunctions and data from Wikidata. Since some of the hypothesis involve your project, we wanted to hear your thoughts too. We want to make the decision process clear: we do not yet know which option we want to use, which is why we are consulting here. We will take the arguments from the Wikimedia communities into account, and we want to consult with the different communities and hear arguments that will help us with the decision. The decision will be made and communicated after the consultation period by the Foundation. You can read the various hypothesis and have your say at [[:m:Abstract Wikipedia/Location of Abstract Content|Abstract Wikipedia/Location of Abstract Content]]. Thank you in advance! -- [[User:Sannita (WMF)|Sannita (WMF)]] ([[User talk:Sannita (WMF)|<span class="signature-talk">{{int:Talkpagelinktext}}</span>]]) 15:27, 22 Тавдугаар сар 2025 (UTC) </div> <!-- Message sent by User:Sannita (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Sannita_(WMF)/Mass_sending_test&oldid=28768453 --> == <span lang="en" dir="ltr">Wikimedia Foundation Board of Trustees 2025 Selection & Call for Questions</span> == <div lang="en" dir="ltr"> <section begin="announcement-content" /> :''[[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2025/Announcement/Selection announcement|{{int:interlanguage-link-mul}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-{{urlencode:Wikimedia Foundation elections/2025/Announcement/Selection announcement}}&language=&action=page&filter= {{int:please-translate}}]'' Dear all, This year, the term of 2 (two) Community- and Affiliate-selected Trustees on the Wikimedia Foundation Board of Trustees will come to an end [1]. The Board invites the whole movement to participate in this year’s selection process and vote to fill those seats. The Elections Committee will oversee this process with support from Foundation staff [2]. The Governance Committee, composed of trustees who are not candidates in the 2025 community-and-affiliate-selected trustee selection process (Raju Narisetti, Shani Evenstein Sigalov, Lorenzo Losa, Kathy Collins, Victoria Doronina and Esra’a Al Shafei) [3], is tasked with providing Board oversight for the 2025 trustee selection process and for keeping the Board informed. More details on the roles of the Elections Committee, Board, and staff are here [4]. Here are the key planned dates: * May 22 – June 5: Announcement (this communication) and call for questions period [6] * June 17 – July 1, 2025: Call for candidates * July 2025: If needed, affiliates vote to shortlist candidates if more than 10 apply [5] * August 2025: Campaign period * August – September 2025: Two-week community voting period * October – November 2025: Background check of selected candidates * Board’s Meeting in December 2025: New trustees seated Learn more about the 2025 selection process - including the detailed timeline, the candidacy process, the campaign rules, and the voter eligibility criteria - on this Meta-wiki page [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia_Foundation_elections/2025|[link]]]. '''Call for Questions''' In each selection process, the community has the opportunity to submit questions for the Board of Trustees candidates to answer. The Election Committee selects questions from the list developed by the community for the candidates to answer. Candidates must answer all the required questions in the application in order to be eligible; otherwise their application will be disqualified. This year, the Election Committee will select 5 questions for the candidates to answer. The selected questions may be a combination of what’s been submitted from the community, if they’re alike or related. [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia_Foundation_elections/2025/Questions_for_candidates|[link]]] '''Election Volunteers''' Another way to be involved with the 2025 selection process is to be an Election Volunteer. Election Volunteers are a bridge between the Elections Committee and their respective community. They help ensure their community is represented and mobilize them to vote. Learn more about the program and how to join on this Meta-wiki page [[m:Wikimedia_Foundation_elections/2025/Election_volunteers|[link].]] Thank you! [1] https://meta.wikimedia.org/wiki/Wikimedia_Foundation_elections/2022/Results [2] https://foundation.wikimedia.org/wiki/Committee:Elections_Committee_Charter [3] https://foundation.wikimedia.org/wiki/Resolution:Committee_Membership,_December_2024 [4] https://meta.wikimedia.org/wiki/Wikimedia_Foundation_elections_committee/Roles [5] https://meta.wikimedia.org/wiki/Wikimedia_Foundation_elections/2025/FAQ [6] https://meta.wikimedia.org/wiki/Wikimedia_Foundation_elections/2025/Questions_for_candidates Best regards, Victoria Doronina Board Liaison to the Elections Committee Governance Committee<section end="announcement-content" /> </div> [[Хэрэглэгч:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Хэрэглэгчийн яриа:MediaWiki message delivery|яриа]]) 03:07, 28 Тавдугаар сар 2025 (UTC) <!-- Message sent by User:RamzyM (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&oldid=28618011 --> == Vote now in the 2025 U4C Election == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> Apologies for writing in English. {{Int:Please-translate}} Eligible voters are asked to participate in the 2025 [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Coordinating_Committee|Universal Code of Conduct Coordinating Committee]] election. More information–including an eligibility check, voting process information, candidate information, and a link to the vote–are available on Meta at the [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Coordinating_Committee/Election/2025|2025 Election information page]]. The vote closes on 17 June 2025 at [https://zonestamp.toolforge.org/1750161600 12:00 UTC]. Please vote if your account is eligible. Results will be available by 1 July 2025. -- In cooperation with the U4C, [[m:User:Keegan (WMF)|Keegan (WMF)]] ([[m:User talk:Keegan (WMF)|talk]]) 23:01, 13 Зургаадугаар сар 2025 (UTC) </div> <!-- Message sent by User:Keegan (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&oldid=28848819 --> == <span lang="en" dir="ltr">Wikimedia Foundation Board of Trustees 2025 - Call for Candidates</span> == <div lang="en" dir="ltr"> <section begin="announcement-content" /> :''<div class="plainlinks">[[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2025/Announcement/Call for candidates|{{int:interlanguage-link-mul}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-{{urlencode:Wikimedia Foundation elections/2025/Announcement/Call for candidates}}&language=&action=page&filter= {{int:please-translate}}]</div> Hello all, The [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2025|call for candidates for the 2025 Wikimedia Foundation Board of Trustees selection is now open]] from June 17, 2025 – July 2, 2025 at 11:59 UTC [1]. The Board of Trustees oversees the Wikimedia Foundation's work, and each Trustee serves a three-year term [2]. This is a volunteer position. This year, the Wikimedia community will vote in late August through September 2025 to fill two (2) seats on the Foundation Board. Could you – or someone you know – be a good fit to join the Wikimedia Foundation's Board of Trustees? [3] Learn more about what it takes to stand for these leadership positions and how to submit your candidacy on [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2025/Candidate application|this Meta-wiki page]] or encourage someone else to run in this year's election. Best regards, Abhishek Suryawanshi<br /> Chair of the Elections Committee On behalf of the Elections Committee and Governance Committee [1] https://meta.wikimedia.org/wiki/Special:MyLanguage/Wikimedia_Foundation_elections/2025/Call_for_candidates [2] https://foundation.wikimedia.org/wiki/Legal:Bylaws#(B)_Term. [3] https://meta.wikimedia.org/wiki/Special:MyLanguage/Wikimedia_Foundation_elections/2025/Resources_for_candidates<section end="announcement-content" /> </div> [[Хэрэглэгч:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Хэрэглэгчийн яриа:MediaWiki message delivery|яриа]]) 17:44, 17 Зургаадугаар сар 2025 (UTC) <!-- Message sent by User:RamzyM (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&oldid=28866958 --> == <span lang="en" dir="ltr">Sister Projects Task Force reviews Wikispore and Wikinews</span> == <div lang="en" dir="ltr"> <section begin="message"/> Dear Wikimedia Community, The [[m:Wikimedia Foundation Community Affairs Committee|Community Affairs Committee (CAC)]] of the Wikimedia Foundation Board of Trustees assigned [[m:Wikimedia Foundation Community Affairs Committee/Sister Projects Task Force|the Sister Projects Task Force (SPTF)]] to update and implement a procedure for assessing the lifecycle of Sister Projects – wiki [[m:Wikimedia projects|projects supported by Wikimedia Foundation (WMF)]]. A vision of relevant, accessible, and impactful free knowledge has always guided the Wikimedia Movement. As the ecosystem of Wikimedia projects continues to evolve, it is crucial that we periodically review existing projects to ensure they still align with our goals and community capacity. Despite their noble intent, some projects may no longer effectively serve their original purpose. '''Reviewing such projects is not about giving up – it's about responsible stewardship of shared resources'''. Volunteer time, staff support, infrastructure, and community attention are finite, and the non-technical costs tend to grow significantly as our ecosystem has entered a different age of the internet than the one we were founded in. Supporting inactive projects or projects that didn't meet our ambitions can unintentionally divert these resources from areas with more potential impact. Moreover, maintaining projects that no longer reflect the quality and reliability of the Wikimedia name stands for, involves a reputational risk. An abandoned or less reliable project affects trust in the Wikimedia movement. Lastly, '''failing to sunset or reimagine projects that are no longer working can make it much harder to start new ones'''. When the community feels bound to every past decision – no matter how outdated – we risk stagnation. A healthy ecosystem must allow for evolution, adaptation, and, when necessary, letting go. If we create the expectation that every project must exist indefinitely, we limit our ability to experiment and innovate. Because of this, SPTF reviewed two requests concerning the lifecycle of the Sister Projects to work through and demonstrate the review process. We chose Wikispore as a case study for a possible new Sister Project opening and Wikinews as a case study for a review of an existing project. Preliminary findings were discussed with the CAC, and a community consultation on both proposals was recommended. === Wikispore === The [[m:Wikispore|application to consider Wikispore]] was submitted in 2019. SPTF decided to review this request in more depth because rather than being concentrated on a specific topic, as most of the proposals for the new Sister Projects are, Wikispore has the potential to nurture multiple start-up Sister Projects. After careful consideration, the SPTF has decided '''not to recommend''' Wikispore as a Wikimedia Sister Project. Considering the current activity level, the current arrangement allows '''better flexibility''' and experimentation while WMF provides core infrastructural support. We acknowledge the initiative's potential and seek community input on what would constitute a sufficient level of activity and engagement to reconsider its status in the future. As part of the process, we shared the decision with the Wikispore community and invited one of its leaders, Pharos, to an SPTF meeting. Currently, we especially invite feedback on measurable criteria indicating the project's readiness, such as contributor numbers, content volume, and sustained community support. This would clarify the criteria sufficient for opening a new Sister Project, including possible future Wikispore re-application. However, the numbers will always be a guide because any number can be gamed. === Wikinews === We chose to review Wikinews among existing Sister Projects because it is the one for which we have observed the highest level of concern in multiple ways. Since the SPTF was convened in 2023, its members have asked for the community's opinions during conferences and community calls about Sister Projects that did not fulfil their promise in the Wikimedia movement.[https://commons.wikimedia.org/wiki/File:WCNA_2024._Sister_Projects_-_opening%3F_closing%3F_merging%3F_splitting%3F.pdf <nowiki>[1]</nowiki>][https://meta.wikimedia.org/wiki/Wikimedia_Foundation_Community_Affairs_Committee/Sister_Projects_Task_Force#Wikimania_2023_session_%22Sister_Projects:_past,_present_and_the_glorious_future%22 <nowiki>[2]</nowiki>][https://meta.wikimedia.org/wiki/WikiConvention_francophone/2024/Programme/Quelle_proc%C3%A9dure_pour_ouvrir_ou_fermer_un_projet_%3F <nowiki>[3]</nowiki>] Wikinews was the leading candidate for an evaluation because people from multiple language communities proposed it. Additionally, by most measures, it is the least active Sister Project, with the greatest drop in activity over the years. While the Language Committee routinely opens and closes language versions of the Sister Projects in small languages, there has never been a valid proposal to close Wikipedia in major languages or any project in English. This is not true for Wikinews, where there was a proposal to close English Wikinews, which gained some traction but did not result in any action[https://meta.wikimedia.org/wiki/Proposals_for_closing_projects/Closure_of_English_Wikinews <nowiki>[4]</nowiki>][https://meta.wikimedia.org/wiki/WikiConvention_francophone/2024/Programme/Quelle_proc%C3%A9dure_pour_ouvrir_ou_fermer_un_projet_%3F <nowiki>[5]</nowiki>, see section 5] as well as a draft proposal to close all languages of Wikinews[https://meta.wikimedia.org/wiki/Talk:Proposals_for_closing_projects/Archive_2#Close_Wikinews_completely,_all_languages? <nowiki>[6]</nowiki>]. [[:c:File:Sister Projects Taskforce Wikinews review 2024.pdf|Initial metrics]] compiled by WMF staff also support the community's concerns about Wikinews. Based on this report, SPTF recommends a community reevaluation of Wikinews. We conclude that its current structure and activity levels are the lowest among the existing sister projects. SPTF also recommends pausing the opening of new language editions while the consultation runs. SPTF brings this analysis to a discussion and welcomes discussions of alternative outcomes, including potential restructuring efforts or integration with other Wikimedia initiatives. '''Options''' mentioned so far (which might be applied to just low-activity languages or all languages) include but are not limited to: *Restructure how Wikinews works and is linked to other current events efforts on the projects, *Merge the content of Wikinews into the relevant language Wikipedias, possibly in a new namespace, *Merge content into compatibly licensed external projects, *Archive Wikinews projects. Your insights and perspectives are invaluable in shaping the future of these projects. We encourage all interested community members to share their thoughts on the relevant discussion pages or through other designated feedback channels. === Feedback and next steps === We'd be grateful if you want to take part in a conversation on the future of these projects and the review process. We are setting up two different project pages: [[m:Public consultation about Wikispore|Public consultation about Wikispore]] and [[m:Public consultation about Wikinews|Public consultation about Wikinews]]. Please participate between 27 June 2025 and 27 July 2025, after which we will summarize the discussion to move forward. You can write in your own language. I will also host a community conversation 16th July Wednesday 11.00 UTC and 17th July Thursday 17.00 UTC (call links to follow shortly) and will be around at Wikimania for more discussions. <section end="message"/> </div> -- [[User:Victoria|Victoria]] on behalf of the Sister Project Task Force, 20:57, 27 Зургаадугаар сар 2025 (UTC) <!-- Message sent by User:Johan (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Johan_(WMF)/Sister_project_MassMassage_on_behalf_of_Victoria/Target_list&oldid=28911188 --> 12fkvp6t3qz6d5qjubve1hbdpfqpy9b 0 55927 823195 706388 2025-06-27T12:08:07Z 66.181.185.81 823195 wikitext text/x-wiki '''Бэгтэр''' бол (?-?) [[Есүхэй баатар|Есүхэй баатрын]] бага хатан Сочигэлээс төрсөн. Тэрээр Есүхэй баатарыг нас барсны дараа, [[Өэлүн|Өэлүн эхийн]] хөвгүүдтэй тэмцэлдэх болсон. 1170-аад оны дунд үед [[Тэмүжин|'''Тэмүжин''']], [[Хасар]] хоёрт алуулсан гэдэг ч баталгаагүй. ==Гэр бүл== Эцэг: [[Есүхэй баатар|'''Есүхэй баатар''']] <br>Эх: [[Сочигэл]]<br/>Дүү: [[Бэлгүдэй]] === Холбоотой мэдээ === * [[Бэлгүдэй]] * [[Чингис хаан]] [[Ангилал:Боржигин]] [[Ангилал:Их Монгол Улсын хүн]] [[Ангилал:Чингис хааны гэр бүлийнхэн]] [[Ангилал:12-р зуунд төрсөн]] [[Ангилал:12-р зуунд өнгөрсөн]] 16neyb1r52aab0dpyv96sh2a2den4m5 823254 823195 2025-06-28T06:09:38Z Megzer 20491 [[Special:Contributions/66.181.185.81|66.181.185.81]] ([[User talk:66.181.185.81|Яриа]]) хэрэглэгчийн [[Special:Diff/823195|823195]] засварыг цуцлах 823254 wikitext text/x-wiki '''Бэгтэр''' бол (?-?) [[Есүхэй баатар|Есүхэй баатрын]] бага хатан Сочигэлээс төрсөн. Тэрээр Есүхэй баатрыг нас барсны дараа, [[Өэлүн|Өэлүн эхийн]] хөвгүүдтэй тэмцэлдэх болсон. 1170-аад оны дунд үед [[Тэмүжин|'''Тэмүжин''']], [[Хасар]] хоёрт алуулсан. ==Гэр бүл== Эцэг: [[Есүхэй баатар|'''Есүхэй баатар''']] <br>Эх: [[Сочигэл]]<br/>Дүү: [[Бэлгүдэй]] === Холбоотой мэдээ === * [[Бэлгүдэй]] * [[Чингис хаан]] [[Ангилал:Боржигин]] [[Ангилал:Их Монгол Улсын хүн]] [[Ангилал:Чингис хааны гэр бүлийнхэн]] [[Ангилал:12-р зуунд төрсөн]] [[Ангилал:12-р зуунд өнгөрсөн]] sbldexsmtn9whf1oqy8f0mu2u2vijxs 0 65886 823210 818750 2025-06-27T17:33:59Z MendAmar8 80182 823210 wikitext text/x-wiki {| class="infobox toccolours float-right toptextcells" style="text-align:center; margin-left:0.5em; margin-bottom::0.5em; width:320px;" cellspacing="5" |- | colspan="2" style="border-top: solid 1px #ccd2d9" | |- | colspan="2" style="font-size:1.4em" | '''Америкийн Нэгдсэн Улсын ерөнхийлөгч''' |- | colspan="2" style="border-top: solid 1px #ccd2d9" | |- | colspan="2" | [[File:Seal Of The President Of The United States Of America.svg|150px|Тамга]] |- | colspan="2" | '''[[Тамга]]''' |- | colspan="2" style="border-top: solid 1px #ccd2d9" | |- | colspan="2" | [[File:Flag of the President of the United States.svg|150px|Сүлд туг]] |- | colspan="2" | '''[[Сүлд туг]]''' |- | colspan="2" style="border-top: solid 1px #ccd2d9" | |- | colspan="2" |[[File:TrumpPortrait.jpg|150px]] |- | colspan="2" | '''Одооны ерөнхийлөгч'''<br />[[Доналд Трамп]]<br /><small>2025 оны 1 сарын 20-оос хойш</small> |- | colspan="2" style="border-top: solid 1px #ccd2d9" | |- | style="text-align:left" | '''[[Ерөнхийлөгчийн ордон]]''' | style="text-align:left" | Donald Trump |- | style="text-align:left" | '''Ерөнхийлөгчийн хугацаа''' | style="text-align:left" | дөрвөн жил <small><br />(үргэлжлүүлээд дахин нэг удаа сонгогдох эрхтэй)</small> |- | style="text-align:left" | '''Алба бий болсон''' | style="text-align:left" | 1789 оны 3 сарын 4 |- | style="text-align:left" | '''Сүүлийн сонгууль''' | style="text-align:left" | [[2024 оны АНУ-ын ерөнхийлөгчийн сонгууль|2024 оны 11 сарын 5]] |- | style="text-align:left" | '''Дараагийн сонгууль''' | style="text-align:left" | [[2028 оны АНУ-ын ерөнхийлөгчийн сонгууль|2028 оны 11 сарын 7]] |- | style="text-align:left" | '''Хүндлэн дуудалт''' | style="text-align:left" | ''The Honorable'' <small>(албан ёсоор)</small><br />''Mr. President'' <small>(албан бус)</small><br />''His Excellency'' <small>(дипломат бичиг баримтанд)</small> |- | style="text-align:left" | '''Орлогч''' | style="text-align:left" | [[Америкийн Нэгдсэн Улсын дэд ерөнхийлөгч|АНУ-ын дэд ерөнхийлөгч]] |- | style="text-align:left" | '''Ерөнхийлөгчид''' | style="text-align:left" | [[АНУ-ын ерөнхийлөгчийн жагсаалт]] |- | colspan="2" style="border-top: solid 1px #ccd2d9" | |- | style="text-align:left" | '''Цахим хуудас''' | style="text-align:left" | [http://www.whitehouse.gov/ whitehouse.gov] |} '''Америкийн Нэгдсэн Улсын Ерөнхийлөгч''' ([[Англи хэл|англ.]] албан ёсоор ''President of the United States of America, '''POTUS''''') нь [[Америкийн Нэгдсэн Улс|Нэгдсэн Улсын]] [[төрийн тэргүүн]], [[засгийн газрын тэргүүн]] бөгөөд [[Зэвсэгт Хүчин|зэвсэгт хүчний]] [[ерөнхий командлагч]] юм. Энэ албан тушаалыг 1687 онд Үндсэн хуулийн конвенци (ассамблей) баталсан АНУ-ын Үндсэн хуулиар нэвтрүүлсэн байна. [[Жорж Вашингтон]] 1789 онд АНУ-ын анхны Ерөнхийлөгч болсон түүхтэй. 2016 оны нэгдүгээр сарын 20-оос эхлэн 45 дахь ерөнхийлөгчөөр [[Бүгд Найрамдах Нам (АНУ)|Бүгд Найрамдах намаас]] нэр дэвшин гарсан [[Доналд Трамп]] сонгогдон ажилласан бол 2020 оны сонгуулиар Ардчилсан Намын [[Жо Байден]] 46 дахь ерөнхийлөгчөөр сонгогдон ажилласан бол 2024 оны сонгуулиар дахиад [[Доналд Трамп]] сонгогдон 47 дахь ерөнхийлөгчөөр ажиллаж байна. == Нэр дэвшигчдэд тавигдах шаардлага == Сонгогдсон ерөнхийлөгч дөрвөн жилийн хугацаатай үүрэгт ажлаа гүйцэтгэх ба 1951 онд Үндсэн хуулийн 22 дахь удаагийн оруулсан засвараар улиран буюу хэсэг хугацааны дараа дахин нэг л удаа сонгогдохыг зөвшөөрдөг болжээ. АНУ-ын Үндсэн хуулийн дагуу 35-аас дээш настай, 14-өөс доошгүй жил АНУ-д оршин суусан, АНУ-д төрсөн америкийн иргэн АНУ-ын Ерөнхийлөгчид нэр дэвшиж болдог. Сонгогдох үед хамгийн өндөр настай ерөнхийлөгч нь тухайн үед 77 нас хүрсэн ерөнхийлөгч [[Жо Байден]]. Сонгогдсон хамгийн залуу ерөнхийлөгч нь 43 настайдаа албан тушаалдаа орсон [[Жон Фицжеральд Кеннеди|Жон Кеннеди]] байсан. Үнэн хэрэгтээ хамгийн залуу ерөнхийлөгч нь [[Теодор Рузвельт]] байсан бөгөөд тэрээр 42 нас 10 сартайдаа албан тушаалд очсон ч сонгогдоогүй байгаад 1901 онд Уильям Мак Кинли-г алагдсаны дараа ерөнхийлөгч болсон түүхтэй. АНУ-ын түүхэнд зөвхөн Гровер Кливленд 1885-1889 онд 22 дахь болон 1893-1897 онд 24 дахь гэж хоёр удаа дундаа зайтай Ерөнхийлөгчөөр сонгогдож байжээ. == Үндсэн хуулин дахь байр суурь == {{Гол|АНУ-ын ерөнхийлөгчийн эрх мэдэл}} Ерөнхийлөгчийн эрх мэдлийг [[АНУ-ын Үндсэн хууль|АНУ-ын үндсэн хуулиар]] тодорхойлж өгсөн байдаг. Ерөнхийлөгч нь [[төрийн тэргүүн]], [[засгийн газрын тэргүүн]], [[ерөнхий командлагч]]ийн үүргийг давхар гүйцэтгэнэ. Тиймээс ерөнхийлөгч нь холбооны түвшний гүйцэтгэх удирдлага буюу гүйцэтгэх хүчин юм. Мөн ерөнхийлөгч нь [[АНУ-ын конгресс|конгресс]] (хууль тогтоох байгууллага буюу парламент) ба холбооны шүүхийг (шүүх засаглал) хянана. == Үүрэгт ажлаа орхих тохиолдлууд == Дараах тохиолдлуудыг ялгаж үздэг. * Бүрэн эрхийн хугацаа дуусах (хамгийн түгээмэл тохиолдол). * Нас барах; Уильям Харрисон, Захари Тейлор, Уоррен Хардинг, Франклин Рузвельт гэсэн дөрвөн ерөнхийлөгч албан тушаал хашиж байхдаа нас барсан бол Абрахам Линкольн, Жеймс Гарфилд, Уильям Мак Кинли, Жон Ф.Кеннеди нарын дөрөв нь алагдаж нас барсан. * Сайн дураараа огцрох нь одоогоор зөвхөн Ричард Никсон (Уотергейтийн хэргээс болж огцорсон). * Ерөнхийлөгчийг эх орноосоо урвасан, хээл хахууль авсан болон бусад хүнд гэмт хэрэг үйлдсэн хэргээр ял сонссоны дараа албан тушаалаас нь огцруулж /импичмент/ болно. ( Өнөөгийн байдлаар нэг ч ерөнхийлөгчийг албан тушаалаас нь огцруулаагүй боловч 1868 онд Эндрю Жонсонд, 1974 онд Ричард Никсонд, 1998 онд Билл Клинтонд, 2020, 2021 онд Дональд Трампад хоёр удаа импичмент зарлах оролдлого 5 удаа гарч байсан). ==Жагсаалт== {{гол|АНУ-ын ерөнхийлөгчийн жагсаалт}} == Ном зүй == * ''Presidential Studies Quarterly.'' 1977 оноос хойш (улирал тутам хэвлэгддэг сэтгүүл) * Leonard W. Lewy, Louis Fischer (Hrsg.): ''Encyclopedia of the American Presidency''. 4 боть. Нью-Йорк 1994. == Цахим холбоос == {{Commons|President of the United States|Америкийн Нэгдсэн Улсын ерөнхийлөгч}} * [https://www.whitehouse.gov/ www.whitehouse.gov] * [[Британника нэвтэрхий толь]]: [http://www.search.eb.com/presidentsWebapp/home.do ''The American Presidency''] (англиар) [[Ангилал:АНУ-ын ерөнхийлөгч| ]] [[Ангилал:АНУ-ын улс төр]] 3vb607f4mvwm7c60lxg6wkk22e4qax2 0 66085 823226 823169 2025-06-27T21:39:31Z InternetArchiveBot 70653 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5 823226 wikitext text/x-wiki {{Infobox programming language | name = R хэл | logo = [[File:R logo.svg|200px|Лого]] | released = {{Start date and age|1993|08}}<ref name="Interface98">{{cite techreport |url=https://www.stat.auckland.ac.nz/~ihaka/downloads/Interface98.pdf |title=R : Past and Future History |first=Ross |last=Ihaka |institution=Statistics Department, The University of Auckland, Auckland, New Zealand |conference=Interface '98 |year=1998}}</ref> | designer = [[wikisource:en:Ross Ihaka|Ross Ihaka]] and [[wikisource:en:Robert Gentleman (statistician)|Robert Gentleman]] | developer = R Core Team<ref>{{Cite web |url=https://cran.r-project.org/doc/FAQ/R-FAQ.html#What-is-R_003f |title=R FAQ |at=2.1 What is R? |date=November 26, 2015 |first=Kurt |last=Hornik |website=The Comprehensive R Archive Network |accessdate=2015-12-06}}</ref> | typing = [[wikisource:en:dynamic typing|Dynamic]] | implementations = | dialects = | influenced = | license = [[GNU GPL#Version 2|GNU GPL v2]]<ref>{{cite web |url=https://www.r-project.org/COPYING |title=R license |publisher=r-project |access-date=6 June 2016}}</ref> | website = [https://www.r-project.org/ www.r-project.org] | wikibooks = | paradigms = [[Multi-paradigm programming language|Multi-paradigm]]: [[Array programming|Array]], [[Object-oriented programming|object-oriented]], [[Imperative programming|imperative]], [[Functional programming|functional]], [[Procedural programming|procedural]], [[Reflective programming|reflective]] | latest_release_version = 3.4.0 (You Stupid Darkness)<ref>{{cite web|url=https://cran.r-project.org/doc/manuals/r-devel/NEWS.html|title=R News|website=CRAN|access-date=22 April 2017}}</ref> | latest_release_date = {{Start date and age|2017|04|21}} | latest_test_version = | latest_test_date = | influenced_by = | file_ext = .r, .R, .RData, .rds, .rda }} R нь статистик тооцоолол, график дүрслэлд зоиулагдсан нээлттэй эх бүхий [[программчлалын хэл]] болон програм хангамж бөгөөд Статистик Тооцооллын R Сан дээр түшиглэдэг.{{refn| R language and environment * {{Cite web |url=https://cran.r-project.org/doc/FAQ/R-FAQ.html#What-is-R_003f |title=R FAQ| at=2.1 What is R? |date=November 26, 2015 |first=Kurt |last=Hornik |website=The Comprehensive R Archive Network |accessdate=2015-12-06}} R Foundation * {{Cite web |url=https://cran.r-project.org/doc/FAQ/R-FAQ.html#What-is-the-R-Foundation_003f |title=R FAQ |at=2.13 What is the R Foundation? |date=November 26, 2015 |first=Kurt |last=Hornik |website=The Comprehensive R Archive Network |accessdate=2015-12-06}} The R Core Team [https://cran.r-project.org/doc/FAQ/R-FAQ.html#Citing-R asks authors who use R in their data analysis] to cite the software using: * R Core Team (2016). R: A language and environment for statistical computing. R Foundation for Statistical Computing, Vienna, Austria. URL http://www.R-project.org/. }} R хэлийг статистикчид, [[Data mining|өгөгдлийн уурхайчид]] статистикийн програм хангамж{{refn| widely used * {{cite journal | author1 = Fox, John | author2 = Andersen, Robert | lastauthoramp = yes | title = Using the R Statistical Computing Environment to Teach Social Statistics Courses | publisher = Department of Sociology, McMaster University | date = January 2005 | url = http://www.unt.edu/rss/Teaching-with-R.pdf | format = PDF | accessdate = 2006-08-03 | archive-date = 2016-06-11 | archive-url = https://web.archive.org/web/20160611085820/http://www.unt.edu/rss/Teaching-with-R.pdf | url-status = dead }} * {{cite news | url=https://www.nytimes.com/2009/01/07/technology/business-computing/07program.html |title=Data Analysts Captivated by R's Power | date=2009-01-06 | accessdate=2009-04-28|last=Vance| first=Ashlee |work=[[New York Times]]| quote=R is also the name of a popular programming language used by a growing number of data analysts inside corporations and academia. It is becoming their lingua franca...}} }} зохиох, мэдээлэлд дүн шинжилгээ хийх<ref>{{cite news|url=https://www.nytimes.com/2009/01/07/technology/business-computing/07program.html|title=Data Analysts Captivated by R's Power|date=2009-01-06|accessdate=2009-04-28|last=Vance|first=Ashlee|work=[[New York Times]]|quote=R is also the name of a popular programming language used by a growing number of data analysts inside corporations and academia. It is becoming their lingua franca...}}</ref> зэрэгт өргөн хэрэглэхийн зэрэгцээ сүүлийн жилүүдэд түүний хэрэглээ бусад чиглэлд ч хурдацтай өсөн нэмэгдэж байна.{{refn| R's popularity * David Smith (2012); [http://java.sys-con.com/node/2288420 ''R Tops Data Mining Software Poll''], Java Developers Journal, May 31, 2012. * Karl Rexer, Heather Allen, & Paul Gearan (2011); [http://www.rexeranalytics.com/Data-Miner-Survey-Results-2011.html ''2011 Data Miner Survey Summary''], presented at Predictive Analytics World, Oct. 2011. * {{cite web|author=Robert A. Muenchen|year=2012|url= http://r4stats.com/articles/popularity/|title=The Popularity of Data Analysis Software}} * {{cite journal|url=http://www.nature.com/news/programming-tools-adventures-with-r-1.16609|title=Programming tools: Adventures with R|first1=Sylvia|last1=Tippmann|journal=[[Nature (journal)|Nature]]|volume = 517| doi = 10.1038/517109a | pages = 109–110 | date = 29 December 2014}} }} R бол GNU програм хангамж юм.{{refn| GNU project * {{cite web | url=http://directory.fsf.org/project/gnur/ | publisher=Free Software Foundation (FSF) Free Software Directory|title=GNU R |date=19 July 2010|accessdate=13 November 2012}} * {{cite web | author=R Project|date=n.d.|url=https://www.r-project.org/about.html | title=What is R? | accessdate=2009-04-28}} }} R програмын эх код [[Си хэл|C]], [[Фортран|Fortran]], R хэл дээр бичигдсэн.<ref>{{cite web|author="Wrathematics"|url=http://librestats.com/2011/08/27/how-much-of-r-is-written-in-r/|title=How Much of R Is Written in R|date=27 August 2011|accessdate=2011-12-01|publisher=librestats}}</ref> R програмыг [[GNU General Public License|GNU GPL Олон Нийтийн Лиценз]]-ээр голлох [[Үйлдлийн систем|үйлдлийн системүүд]] дээр үнэ төлбөргүй ашиглах боломжтой. Мөн R нь командын мөрнөөс ажилладаг тул зориулалтын [[Хэрэглэгчийн график интерфейс|график интерфейс]] бүхий програмаар дамжуулан ашиглах нь зүйтэй.<ref name="R_gui">{{cite web|title=7 of the Best Free Graphical User Interfaces for R|url=http://www.linuxlinks.com/article/20110306113701179/GUIsforR.html|website=linuxlinks.com|accessdate=9 February 2016}}</ref> == Түүх == R нь John Chambers гэдэг хүний Bell Labs-д ажиллаж байх үедээ зохиосон [[wikisource:en:S (programming language)|програмчлалын S хэл]] дээр тулгуурласан. Эдгээрийн хооронд хэдэн чухал ялгаа байдаг ч S хэлээр бичигдсэн кодын ихэнх нь R дээр шууд ажилладаг.<ref>{{cite web|url=https://www.r-project.org/about.html|title=R: What is R?|website=R-Project|accessdate=7 February 2016}}</ref> R програмыг Росс Ihaka , Роберт Gentleman<ref>{{cite web|url=http://myprofile.cos.com/rgentleman|title=Individual Expertise profile of Robert Gentleman|last=Gentleman|first=Robert|date=9 December 2006|accessdate=2009-07-20|archiveurl=https://web.archive.org/web/20110723215206/http://myprofile.cos.com/rgentleman|archivedate=23 July 2011}}</ref> нар Шинэ Зеландын Веллингтон Их Сургууль-д байх үедээ зохиосон бөгөөд одоогоор ''R Development Core Team'' хөгжүүлж байна. S хэлний зохиогч Chambers уг багийн нэг гишүүн юм. R гэх нэр нь түүнийг анхлан зохиогчдын нэр болон гол суурь нь болсон S хэлний нэртэй холбоотой.<ref>{{cite book|url=https://cran.r-project.org/doc/FAQ/R-FAQ.html#Why-is-R-named-R_003f|title=The R FAQ: Why is R named R?|isbn=3-900051-08-9|author=Kurt Hornik|accessdate=2008-01-29}}</ref> Төсөл 1992 онд санаачлагдсан бол анхны хувилбар нь 1995 онд гарсан. Харин тогтвортой beta хувилбар нь 2000 онд гарсан.<ref>{{Cite web|url=https://cran.r-project.org/doc/html/interface98-paper/paper_2.html|title=R : Past and Future History -- A Free Software Project|website=cran.r-project.org|access-date=2016-05-30}}</ref><ref>{{Cite web|url=http://blog.revolutionanalytics.com/2016/03/16-years-of-r-history.html|title=Over 16 years of R Project history|website=Revolutions|access-date=2016-05-30}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.stat.auckland.ac.nz/~ihaka/downloads/Massey.pdf|title=The R Project: A Brief History and Thoughts About the Future|last=Ihaka|first=Ross|date=|website=stat.auckland.ac.nz|publisher=|access-date=}}</ref> == R програм Монгол улсад == R програмыг хэрэглэх, R хэлийг судлах явдал [[Монгол улс]]ад улам бүр дэлгэрч буй бөгөөд үүнийг гэрчлэх мэдээ материал<ref>{{Cite web|url=http://news.num.edu.mn/?p=38344|title=Судалгаанд статистикийн аргыг хэрэглэх нь сэдэвт сургалт амжилттай болж өндөрлөлөө|website=news.num.edu.mn|access-date=2016-11-29}}</ref>, нийгмийн сүлжээний бүлгэмүүд<ref>{{Cite web|url=https://www.facebook.com/groups/238749916309897/|title=Монголын R хэрэглэгчдийн групп|website=facebook.com|access-date=2017-05-19}}</ref> цөөнгүй байна. Зарим их, дээд сургууль сургалтын хөтөлбөртөө R програмыг нэвтрүүлснээс тухайлан [[Монгол Улсын Их Сургууль]] дээр хэрэгжиж буй Статистик хөтөлбөрийг дурдаж болно.{{citation needed|date=May 2017}} Монгол хэл дээрх ном, сурах бичиг, гарын авлагын хувьд [https://web.archive.org/web/20171129163653/http://galaa.mn/ Г.Махгал], Ш.Мөнгөнсүх нар бичиж Б.Магсаржав хянан тохиолдуулсан [https://web.archive.org/web/20171217135839/http://magadlal.mn/books/id-2.html Статистик програмчлалын R хэл] сурах бичиг хэвлэгдэн гарчээ.<ref>{{Cite web|url=http://mongolbooks.com/%D1%81%D1%82%D0%B0%D1%82%D0%B8%D1%81%D1%82%D0%B8%D0%BA-%D0%BF%D1%80%D0%BE%D0%B3%D1%80%D0%B0%D0%BC%D1%87%D0%BB%D0%B0%D0%BB%D1%8B%D0%BD-r-%D1%85%D1%8D%D0%BB-2017/|title=МУИС Пресс хэвлэлийн газар|website=mongolbooks.com|access-date=2017-05-19|archive-date=2017-05-19|archive-url=https://web.archive.org/web/20170519163835/http://mongolbooks.com/%D1%81%D1%82%D0%B0%D1%82%D0%B8%D1%81%D1%82%D0%B8%D0%BA-%D0%BF%D1%80%D0%BE%D0%B3%D1%80%D0%B0%D0%BC%D1%87%D0%BB%D0%B0%D0%BB%D1%8B%D0%BD-r-%D1%85%D1%8D%D0%BB-2017/|url-status=dead}}</ref><ref>{{Cite web|url=http://magadlal.mn/books/id-2.html|title=www.magadlal.mn|website=magadlal.mn|access-date=2017-05-19|archive-date=2017-12-17|archive-url=https://web.archive.org/web/20171217135839/http://magadlal.mn/books/id-2.html|url-status=dead}}</ref> == Статистикийн зүгээс онцлох зүйлс == R, түүний сангууд олон янзын статистик болон график хэрэгсэл агуулдаг. Тухайлбал шугаман болон шугаман бус загвар, статистик шинжүүрүүд, хугацаан цувааны шинжилгээ, бүлэглэх, ангилах болон бусад олон шинжилгээ дурдаж болно. Мөн R програмын нэмэлт багцууд олон янзын функц болон бусад зүйлс агуулдаг. R хэлний стандарт функцүүдийн олонх нь R хэл дээрээ бичигдсэн бөгөөд нэмэлтээр [[Си хэл|C]], [[C++]], [[Фортран|Fortran]] хэл дээрх код оруулан ажиллуулж болдог. Өндөр мэдлэг чадвартай хэрэглэгчид C, C++,<ref>{{cite journal|url=http://www.jstatsoft.org/v40/i08|title=Rcpp: Seamless R and C++ Integration|first1=Dirk|last1=Eddelbuettel|first2=Romain|last2=Francois|journal=[[Journal of Statistical Software]]|volume=40|issue=8|year=2011|doi=10.18637/jss.v040.i08}}</ref> [[Java]],<ref>{{cite web|title=Calling R from Java|first=Duncan|last=Temple Lang|url=http://www.nuiton.org/attachments/168/RFromJava.pdf|date=6 November 2010|accessdate=18 September 2013|publisher=Nuiton}}</ref> [[.NET Фрэймворк|.NET]]{{refn| .NET Framework * {{cite web |title=Making GUIs using C# and R with the help of R.NET |url = http://psychwire.wordpress.com/2011/06/19/making-guis-using-c-and-r-with-the-help-of-r-net/}} * {{cite web |title=R.NET homepage |url=http://rdotnet.codeplex.com/ |access-date=2017-05-18 |archive-date=2015-10-13 |archive-url=https://web.archive.org/web/20151013020201/http://rdotnet.codeplex.com/ |url-status=dead }} * {{cite conference |url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |title=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |last1=Haynold |first1=Oliver M. |date=April 2011 |conference=R/Finance 2011 |conference-url=http://www.rinfinance.com/RinFinance2011/agenda/ |publisher= |book-title= |pages= |location=Chicago, IL, USA |id= }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2025-06-27 21:39:28 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2025-06-27 08:06:27 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2025-06-23 17:13:14 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2025-06-22 20:09:48 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2025-06-22 00:21:03 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2025-06-19 00:48:15 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2025-06-17 00:06:23 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2025-06-16 12:49:34 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2025-06-16 04:39:37 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2025-06-15 09:35:09 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2025-06-15 00:55:38 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2025-06-12 01:56:53 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2025-06-09 01:04:22 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2025-06-06 02:10:13 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2025-06-04 21:26:39 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2025-05-29 00:04:01 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2025-05-26 00:51:00 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2025-05-23 00:06:46 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2025-05-20 02:24:31 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2025-05-17 00:55:06 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2025-05-14 00:10:57 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2025-05-11 00:45:43 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2025-05-08 00:19:42 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2025-05-05 00:52:40 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2025-05-01 23:56:21 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2025-04-29 01:00:19 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2025-04-26 00:11:47 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2025-04-23 00:44:55 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2025-04-19 23:51:06 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2025-04-19 21:44:44 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2025-04-19 19:51:31 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2025-04-19 17:58:38 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2025-04-19 16:01:02 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2025-04-19 14:02:47 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2025-04-19 12:06:27 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2025-04-19 10:14:11 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2025-04-19 08:24:34 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2025-04-19 06:31:25 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2025-04-19 04:38:03 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2025-04-19 02:34:44 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2025-04-17 22:09:01 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2025-04-07 21:38:10 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2025-04-04 20:50:45 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2025-04-01 22:11:25 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2025-03-29 20:49:36 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2025-03-26 21:49:56 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2025-03-23 21:06:08 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2025-03-20 21:41:44 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2025-03-17 20:54:47 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2025-03-14 21:44:22 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2025-03-11 20:48:13 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2025-03-08 21:41:13 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2025-03-05 20:55:45 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2025-03-05 14:51:06 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2025-03-05 07:26:35 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2025-03-05 01:27:03 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2025-03-01 22:19:29 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2025-02-26 23:16:06 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2025-02-23 22:32:47 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2025-02-20 22:59:27 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2025-02-17 22:13:54 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2025-02-14 23:11:54 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2025-02-11 22:21:19 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2025-02-08 22:50:24 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2025-02-05 22:25:32 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2025-02-02 23:03:44 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2025-01-30 22:09:29 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2025-01-29 19:19:54 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2025-01-24 22:21:25 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2025-01-21 22:54:02 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2025-01-21 17:03:41 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2025-01-18 17:56:47 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2025-01-15 17:33:09 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2025-01-15 11:02:41 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2025-01-11 21:07:34 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2025-01-08 21:55:47 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2025-01-05 21:02:30 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2025-01-02 21:53:45 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-12-30 21:14:36 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-12-27 21:46:42 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-12-24 20:59:25 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-12-21 22:01:58 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-12-18 21:06:35 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-12-15 21:41:50 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-12-12 21:15:47 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-12-09 22:36:24 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-12-06 21:06:39 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-12-03 21:52:37 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-11-30 20:59:51 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-11-27 21:53:00 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-11-24 21:25:27 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-11-21 21:36:36 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-11-21 15:16:53 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-11-18 15:56:34 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-11-15 15:31:14 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-11-12 16:37:16 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-11-09 17:02:52 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-11-06 18:17:15 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-10-20 23:39:10 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-10-18 22:35:46 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-10-08 00:12:29 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-10-05 00:41:26 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-10-01 23:54:25 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-09-29 01:10:51 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-09-26 00:54:51 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-09-23 00:42:21 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-09-20 00:16:55 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-09-17 00:39:38 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-09-13 23:56:47 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-09-11 01:00:26 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-09-07 23:55:10 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-09-05 00:50:13 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-09-02 00:13:13 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-08-30 00:43:37 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-08-27 00:02:12 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-08-24 00:51:45 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-08-20 23:52:49 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-08-18 00:48:54 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-08-14 23:48:18 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-08-14 19:34:08 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-08-14 14:52:36 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-08-14 12:21:02 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-08-14 09:07:15 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-08-10 16:11:47 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-08-07 15:01:03 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-08-04 16:35:37 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-07-31 09:33:07 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-07-28 12:22:45 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-07-25 09:51:50 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-07-22 09:58:08 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-07-17 13:54:08 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-07-14 14:33:34 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-07-11 13:16:25 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-07-08 15:15:57 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-07-05 13:29:29 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-07-02 14:31:38 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-06-29 14:02:09 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-06-26 13:52:18 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-06-24 18:03:38 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-06-20 11:07:35 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-06-17 11:47:35 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-06-14 11:19:24 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-06-11 11:45:44 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-06-08 10:54:26 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-06-05 11:53:39 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-06-02 10:48:20 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-05-30 11:46:58 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-05-27 11:12:26 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-05-24 11:42:51 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-05-21 11:41:41 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-05-18 12:34:47 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-05-15 11:55:23 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-05-12 10:56:50 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-05-09 11:53:33 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-05-08 10:54:33 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-05-07 08:13:41 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-05-06 00:38:39 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-05-04 23:27:07 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-05-02 01:42:49 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-04-29 00:14:31 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-04-26 01:43:17 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-04-23 00:59:05 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-04-20 00:07:05 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-04-17 00:48:26 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-04-14 00:20:27 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-04-11 00:57:12 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-04-07 20:06:27 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-04-04 18:23:34 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-04-01 20:05:13 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-03-29 19:22:40 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-03-27 03:09:13 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-03-23 17:56:27 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-03-23 05:41:39 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-03-22 02:47:49 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-03-21 08:56:50 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-03-20 14:08:47 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-03-20 01:58:38 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-03-19 12:23:41 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-03-18 12:37:16 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-03-17 20:04:45 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-03-14 21:51:52 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-03-11 21:02:03 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-03-08 21:37:58 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-03-05 20:47:26 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-03-02 21:46:19 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-02-28 21:02:39 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-02-25 21:36:57 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-02-22 21:10:36 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-02-19 21:40:23 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-02-16 21:01:50 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-02-13 21:44:18 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-02-10 20:53:01 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-02-07 21:24:58 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-02-04 20:40:16 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-02-01 21:47:27 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-01-29 19:37:00 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-01-29 03:10:07 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-01-28 03:40:04 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-01-27 08:11:55 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-01-26 15:41:25 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-01-25 23:48:29 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-01-24 23:22:31 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-01-24 03:04:15 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-01-23 10:42:31 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-01-22 16:16:46 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-01-21 15:57:00 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-01-20 20:27:41 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-01-20 05:13:52 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-01-19 13:05:32 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-01-18 13:06:42 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-01-17 16:34:56 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-01-17 00:43:31 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-01-16 09:14:27 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-01-13 01:25:19 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-01-10 07:39:17 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-01-07 00:41:40 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-01-04 00:02:27 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-01-01 00:44:22 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2023-12-28 23:55:14 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2023-12-26 00:48:06 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2023-12-22 23:59:17 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2023-12-20 00:42:07 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2023-12-16 23:59:08 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2023-12-14 00:46:56 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2023-12-10 23:47:08 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2023-12-08 01:13:03 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2023-12-05 00:45:27 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2023-12-01 23:52:59 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2023-11-29 01:02:49 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2023-11-25 23:51:53 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2023-11-23 00:47:05 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2023-11-20 00:13:11 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2023-11-17 00:36:18 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2023-11-13 23:55:56 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2023-11-11 00:55:13 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2023-11-07 23:50:04 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2023-11-05 19:50:40 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2023-11-02 00:06:12 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2023-10-30 01:23:37 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2023-10-26 23:47:49 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2023-10-24 01:20:57 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2023-10-20 23:50:43 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2023-10-18 00:46:19 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2023-10-15 00:08:55 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2023-10-12 00:39:45 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2023-10-08 23:53:55 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2023-10-06 01:17:42 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2023-10-02 23:50:44 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2023-09-30 01:05:20 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2023-09-26 23:46:14 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2023-09-26 05:10:10 InternetArchiveBot }} }} болон [[Python]] зэрэг хэл дээр R хэлний объект уруу шууд хандаж ажиллах код бичдэг.<ref name="SASvsR">{{cite web|url=https://intellipaat.com/blog/choosing-between-sas-r-and-python-for-big-data-solution/|title=Choosing between SAS, R and Python for Big Data Solution - Intellipaat Blog|first=|last=Intellipaat|work=intellipaat.com|accessdate=2 December 2016}}</ref> Статистик тооцооллын бусад хэлнүүдээс ялгарах гол давуу тал бол R хэлний [[Объект хандалтат програмчлал|объект-хандалтат]] чанар бөгөөд энэ нь S хэлнээс түүнд дамжсэн билээ. R хэлний бас нэг онцлог lexical scoping зарчмыг хэрэгжүүлсэн явдал юм.<ref>{{cite journal|last=Jackman|first=Simon|title=R For the Political Methodologist|journal=The Political Methodologist|volume=11|issue=1|pages=20–22|date=Spring 2003|publisher=Political Methodology Section, [[American Political Science Association]]|url=http://polmeth.wustl.edu/tpm/tpm_v11_n2.pdf|format=PDF|accessdate=2006-08-03|archiveurl=https://web.archive.org/web/20060721143309/http://polmeth.wustl.edu/tpm/tpm_v11_n2.pdf|archivedate=2006-07-21}}</ref> Түүний өөр нэг давуу тал бол математикийн тэмдэгт агуулсан, хэвлэлийн шаардлагад нийцэх график диаграм байгуулдаг явдал юм. Мөн нэмэлт багцуудын тусламжтай динамик болон интерактив график диаграм ч байгуулах боломжтой.<ref>{{cite web|url=https://cran.r-project.org/web/views/Graphics.html|title=CRAN Task View: Graphic Displays & Dynamic Graphics & Graphic Devices & Visualization|publisher=The Comprehensive R Archive Network|accessdate=2011-08-01|archive-date=2016-09-26|archive-url=https://web.archive.org/web/20160926233106/https://cran.r-project.org/web/views/Graphics.html|url-status=dead}}</ref> R програм өөрийн баримт бичиг боловсруулалтын [[LaTeX]] төст Rd гэх форматтай.<ref name="R_Rd">{{cite web|title=Rd format|url=http://www.hep.by/gnu/r-patched/r-exts/R-exts_49.html|website=hep.by|accessdate=9 February 2016|archive-date=13 Есдүгээр сар 2018|archive-url=https://web.archive.org/web/20180913185536/http://www.hep.by/gnu/r-patched/r-exts/R-exts_49.html|url-status=dead}}</ref> == Програмчлалын зүгээс онцлох зүйлс == R нь шууд хөрвүүлэгдэн ажилладаг хэл бөгөөд хэрэглэгчид түүнийг командын мөрний хөрвүүлэгчээр дамжуулж ашигладаг. Хэрэв хэрэглэгч R хэлний командын мөрөнд <code>2+2</code> гэж бичээд enter дарвал компьютер доор үзүүлсэн шиг 4 гэсэн хариу өгнө:<source lang="rout"> > 2+2 [1] 4 </source>R програм энэ тооцоог тус бүр нэг элементтэй хоёр векторын нийлбэр гэж ойлгох тул үр дүн нь нэг элементтэй вектор байна. <code>[1]</code> угтвар векторын эхний элемент хэвлэгдсэнийг илтгэнэ (энэ нь тооцооны үр дүн олон мөр дамнан хэвлэгдэх үед илүү ашиг тустай байдаг). APL , MATLAB зэрэгтэй адил R хэл матриц дээрх арифметик үйлдлүүдийг дэмждэг. R-ын [[Өгөгдлийн бүтэц|өгөгдлийн бүтцэд]] вектор, матриц, массив, датафрейм (өгөгдлийн сангийн хүснэгттэй төстэй), лист зэрэг багтдаг.<ref>{{cite book|last=Dalgaard|first=Peter|title=Introductory Statistics with R|year=2002|publisher=Springer-Verlag|location=New York, Berlin, Heidelberg|isbn=0387954759|pages=10–18, 34}}</ref> Эдгээр объектуудаас гадна регрессийн загвар, хугацаан цуваа болон гео-орон зайн координат зэрэг өөр бусад төрлийн объектууд байдаг. Мөн хэрэглэгч өөрөө шинээр объектын класс тодорхойлж ашиглах боломжтой. Скаляр төрлийн өгөгдлийн хувьд энэ нь бие даасан өгөгдлийн бүтэц болдоггүй.<ref>{{cite journal|last=Ihaka|first=Ross|last2=Gentlman|first2=Robert|date=Sep 1996|title=R: A Language for Data Analysis and Graphics|url=https://www.stat.auckland.ac.nz/~ihaka/downloads/R-paper.pdf|journal=Journal of Computational and Graphical Statistics|publisher=American Statistical Association|volume=5|issue=3|pages=299–314|doi=10.2307/1390807|accessdate=2014-05-12}}</ref> Үүний оронд скаляр утгыг нэг урттай вектор гэж үздэг.<ref>{{Cite web|url=http://adv-r.had.co.nz/Data-structures.html|title=Data structures · Advanced R.|website=adv-r.had.co.nz|access-date=2016-09-26}}</ref> R нь зарим функцийн хувьд функц бүхий [[процедур хандалтат програмчлал]] болон ерөнхий функц бүхий [[объект хандалтат програмчлал]]<nowiki/>ын аль алийг дэмждэг. Ерөнхий функц нь түүний аргументаар дамжин ирсэн объектын классаас хамааран ажилладаг. Өөрөөр хэлбэл ерөнхий функц объектын классыг ялгаад улмаар харгалзах функц уруу замчилж өгдөг. Жишээлбэл <code>print</code> нэртэй ерөнхий функц ашиглан бараг бүх төрлийн объектын утгыг хэвлэх тушаалыг  <code>print(objectname)</code>  хэлбэрээр өгч болдог.<ref name="help_print">{{cite web|last1=R Core Team|title=Print Values|url=https://stat.ethz.ch/R-manual/R-devel/library/base/html/print.html|website=R Documentation|publisher=R Foundation for Statistical Computing|accessdate=30 May 2016}}</ref> == Багц == R програмын боломж бололцоог хэрэглэгчдийн үүсгэсэн ''багц'' нэмж суулгах замаар жишээлбэл мэргэжлийн статистикийн арга техник, график төхөөрөмж (тухайлбал ggplot2 багц, зохиогч нь Hadley Wickham), импорт/экспортын боломжууд, тайлан гаргах хэрэгсэл (knitr, Sweave) гэх мэтээр өргөтгөх боломжтой. Тэдгээр багцууд голдуу R заримдаа [[Java]], [[Си хэл|C]], [[C++]], [[Фортран|Fortran]] хэл дээр бичигдсэн байдаг.{{citation needed|date=January 2016}} R програмын суулгацад агуулагдах үндсэн багцуудаас гадна Comprehensive R Archive Network (CRAN),<ref>{{cite web|url=https://cran.r-project.org/|title=The Comprehensive R Archive Network|publisher=}}</ref> Bioconductor, Omegahat,<ref>{{cite web|url=http://www.omegahat.net/|title=Omegahat.net|publisher=Omegahat.net|date=|accessdate=2016-09-09}}</ref> GitHub болон бусад агуулахуудад (2017 оны 4 сарын байдлаар) 10500 нэмэлт багц байна.{{refn| packages available from repositories * {{cite web|author=Robert A. Muenchen|year=2012|url= http://r4stats.com/articles/popularity/|title=The Popularity of Data Analysis Software}} * {{cite journal|url=http://www.nature.com/news/programming-tools-adventures-with-r-1.16609|title=Programming tools: Adventures with R|first1=Sylvia|last1=Tippmann|journal=[[Nature (journal)|Nature]]|volume = 517| doi = 10.1038/517109a | pages = 109–110 | date = 29 December 2014}} * {{Cite web|url = http://www.rdocumentation.org/|title = <nowiki>Search all R packages and function manuals | Rdocumentation</nowiki>|date = 2014-06-16|accessdate = 2014-06-16|website = Rdocumentation|publisher = }} }} == Гол үе шатууд == R програмын өөрчлөлтийн түүхчилсэн жагсаалт CRAN дээр хадгалагдаж байдаг.<ref name="RNews">Changes in versions 3.0.0 onward: </ref> Тэдгээрээс заримыг онцлон дор жагсаав. {| class="wikitable" |- ! Release ! Date ! Description |- ! 0.16 | |This is the last [[Alpha test|alpha]] version developed primarily by Ihaka and Gentleman. Much of the basic functionality from the "White Book" (see [[S (programming language)#History|S history]]) was implemented. The mailing lists commenced on April 1, 1997. |- ! 0.49 | style="white-space:nowrap;"|1997-04-23 | This is the oldest [[Source code|source]] release which is currently available on CRAN.<ref>{{cite web|url=https://cran.r-project.org/src/base/R-0/|title=Index of /src/base/R-0|publisher=}}</ref> CRAN is started on this date, with 3 mirrors that initially hosted 12 packages.<ref>{{cite web|url=https://stat.ethz.ch/pipermail/r-announce/1997/000001.html|title=ANNOUNCE: CRAN|publisher=}}</ref> Alpha versions of R for Microsoft Windows and the [[classic Mac OS]] are made available shortly after this version.{{citation needed|reason=the CRAN announcement does not specifically mention Windows or Mac OS|date=October 2015}} |- ! 0.60 | 1997-12-05 | R becomes an official part of the [[GNU Project]]. The code is hosted and maintained on [[Concurrent Versions System|CVS]]. |- ! 0.65.1 | style="white-space:nowrap;"|1999-10-07 | First versions of update.packages and install.packages functions for downloading and installing packages from CRAN.<ref>https://cran.r-project.org/src/base/NEWS.0</ref> |- ! 1.0 | 2000-02-29 | Considered by its developers stable enough for production use.<ref>{{cite web|url=https://stat.ethz.ch/pipermail/r-announce/2000/000127.html|title=R-1.0.0 is released|author=Peter Dalgaard|accessdate=2009-06-06}}</ref> |- ! 1.4 | 2001-12-19 | S4 methods are introduced and the first version for [[macOS|Mac OS X]] is made available soon after. |- ! 2.0 | 2004-10-04 | Introduced [[lazy loading]], which enables fast loading of data with minimal expense of system memory. |- ! 2.1 | 2005-04-18 | Support for [[UTF-8]] encoding, and the beginnings of [[internationalization and localization]] for different languages. |- ! 2.11 | 2010-04-22 | Support for Windows 64 bit systems. |- ! 2.13 | 2011-04-14 | Adding a new compiler function that allows speeding up functions by converting them to byte-code. |- ! 2.14 | 2011-10-31 | Added mandatory namespaces for packages. Added a new parallel package. |- ! 2.15 | 2012-03-30 | New load balancing functions. Improved serialization speed for long vectors. |- ! 3.0 | 2013-04-03 | Support for numeric index values 2³¹ and larger on 64 bit systems. |} == Интерфейсүүд == Хамгийн өргөн хэрэглэгддэг R хэлний график интерфэйс бүхий хөгжүүлэлтийн цогц орчин бол RStudio юм. Үүнтэй ижил төстэй интерфэйс гэвэл R Tools for Visual Studio програмыг нэрлэж болно. R хэлэнд зориулагдсан интерфейст мөн Crackle GUI, R Commander, RKWard багтана. Өргөн хэрэглэгддэг зарим редактор R хэлийг дэмждэг. Тухайлбал Eclipse,<ref>{{cite web|url=http://www.walware.de/goto/statet|title=StatET for R|author=Unknown|access-date=2017-05-18|archive-date=2016-09-26|archive-url=https://web.archive.org/web/20160926134541/http://www.walware.de/goto/statet|url-status=dead}}</ref> Emacs, Кейт,<ref>{{cite web|url=http://kate-editor.org/downloads/syntax_highlighting|title=Syntax Highlighting|publisher=Kate Development Team|accessdate=2008-07-09|archiveurl=https://web.archive.org/web/20080707062903/http://www.kate-editor.org/downloads/syntax_highlighting|archivedate=2008-07-07|url-status=dead}}</ref> LyX.<ref>{{cite web|url=http://wiki.lyx.org/LyX/LyxWithRThroughSweave|title=LyX with R through Sweave|author=Paul E. Johnson and Gregor Gorjanc|accessdate=2017-04-04}}</ref> Notepad++,<ref>{{cite web|url=http://sourceforge.net/projects/npptor/|title=NppToR: R in Notepad++|publisher=sourceforge.net|accessdate=2013-09-18|date=8 May 2013}}</ref> WinEdt,<ref>{{cite web|url=https://cran.r-project.org/web/packages/RWinEdt/index.html|title=RWinEdt: R Interface to 'WinEdt'|author=Uwe Ligges|accessdate=2017-04-04}}</ref> Tinn-Р.<ref>{{cite web|url=http://nbcgib.uesc.br/lec/software/editores/tinn-r/en|title=Tinn-R|accessdate=2017-04-04|archive-date=2015-07-13|archive-url=https://web.archive.org/web/20150713103753/http://nbcgib.uesc.br/lec/software/editores/tinn-r/en|url-status=dead}}</ref> R хэлийг [[Python]],<ref>{{cite web|url=http://rpy.sourceforge.net|title=A simple and efficient access to R from Python|accessdate=18 September 2013|date=21 October 2012|first=Laurent|last=Gautier}}</ref> Perl,<ref>{{cite web|url=https://metacpan.org/module/Statistics::R|title=Statistics::R - Perl interface with the R statistical program - metacpan.org|author=Florent Angly|publisher=}}</ref> Ruby,<ref>{{cite web|url=https://github.com/alexgutteridge/rsruby|title=GitHub - alexgutteridge/rsruby: Ruby - R bridge.|author=alexgutteridge|work=GitHub}}</ref> F#<ref>{{cite web|url=http://bluemountaincapital.github.io/FSharpRProvider/|title=F# R Type Provider|author=BlueMountain Capital|publisher=}}</ref> , Julia<ref>{{cite web|url=https://github.com/JuliaInterop/RCall.jl}}</ref> зэрэг хэд хэдэн скрипт хэлнээс хандаж ашиглах боломжтой байдаг. == useR! хурал == R хэрэглэгчдийн албан ёсны жил тутмын цугларалт бол  "[https://web.archive.org/web/20150629180511/http://www.r-project.org/conferences.html useR!]" юм.<ref name="user">"useR!"</ref> Үүний анхны арга хэмжээ [https://web.archive.org/web/20130914003125/http://www.ci.tuwien.ac.at/Conferences/useR-2004/ useR! 2004] 2004 оны тав дугаар сард Австри улсын [[Вена]] хотноо зохион байгуулагдсан.<ref>{{cite web|url=http://www.ci.tuwien.ac.at/Conferences/useR-2004/|title=useR! 2004 - The R User Conference|accessdate=2013-09-18|date=27 May 2004|archive-date=2013-09-14|archive-url=https://web.archive.org/web/20130914003125/http://www.ci.tuwien.ac.at/Conferences/useR-2004/|url-status=dead}}</ref> Уг арга хэмжээ 2005 онд өнжсөнөөс хойш жил бүр Европ болон Хойд Америкт ээлжлэн зохион байгуулагдаж байна.<ref>{{cite web|url=https://www.r-project.org/conferences.html|title=R-related Conferences|author=R Project|date=9 August 2013|accessdate=2013-09-18|archive-date=2015-06-29|archive-url=https://web.archive.org/web/20150629180511/http://www.r-project.org/conferences.html|url-status=dead}}</ref> Дараагийн хурлуудыг дор жагсаав: * [https://www.r-project.org/conferences/useR-2006/ useR! 2006, Vienna, Austria] * [https://web.archive.org/web/20161031082351/http://user2007.org/ useR! 2007, Ames, Iowa, USA] * [https://web.archive.org/web/20170603005926/http://www.statistik.uni-dortmund.de/useR-2008/ useR! 2008, Dortmund, Germany] * [https://web.archive.org/web/20161206224014/http://math.agrocampus-ouest.fr/infoglueDeliverLive/evenements/useR2009 useR! 2009, Rennes, France] * [https://www.r-project.org/conferences/useR-2010/ useR! 2010, Gaithersburg, Maryland, USA] * [https://web.archive.org/web/20170421113054/http://web.warwick.ac.uk/statsdept/useR-2011/ useR! 2011, Coventry, United Kingdom] * [https://web.archive.org/web/20161103201807/http://biostat.mc.vanderbilt.edu/wiki/Main/UseR-2012 useR! 2012, Nashville, Tennessee, USA] * [https://web.archive.org/web/20161103062642/http://www.edii.uclm.es/~useR-2013// useR! 2013, Albacete, Spain] * [https://web.archive.org/web/20190107054408/http://user2014.stat.ucla.edu/ useR! 2014, Los Angeles, California, USA] * [http://user2015.math.aau.dk// useR! 2015, Aalborg, Denmark] *[https://user2016.r-project.org// useR! 2016, Stanford, California, USA] * [http://user2017.brussels/ useR! 2017, Brussels, Belgium] *[https://user2018.r-project.org/ useR! 2018, Brisbane, Australia] *[https://web.archive.org/web/20191202142748/http://www.user2019.fr/ useR! 2019, Toulouse, France] *[https://user2020.r-project.org/ useR! 2020, St. Louis, Missouri, USA] == R сэтгүүл == ''R сэтгүүл'' нь R төслийн нээлттэй хандалттай, хөндлөнгийн хяналттай сэтгүүл юм. Энд R програмын хэрэглээ болон хөгжүүлэлт тухайлбал R хэлний багц, програмчлалын зөвлөмж, мэдээ зэрэг зүйлс хэвлэгддэг. == SAS, SPSS болон Stata програмуудтай харьцуулахад == R програмыг SAS, SPSS, Stata зэрэг өргөн тархсан статистикийн програмуудтай нарийвчлан харьцуулах нь зүйтэй.<ref>{{cite web|url=http://www.burns-stat.com/pages/Tutor/R_relative_statpack.pdf|title= Comparison of R to SAS, Stata and SPSS|first=Patrick|last=Burns|date=27 February 2007|accessdate=2013-09-18}}</ref> R нь статистикийн програмуудын харьцуулалт дээр статистикийн шилдэг програмуудтай хамт тэргүүн эгнээнд жагсдаг. ''New York Times'' сонины 2009 оны 1 дүгээр сарын дугаарт өгөгдөл шинжээчдийн дунд R програм хүлээн зөвшөөрөгдөхийн зэрэгцээ SAS зэрэг арилжааны чанартай статистикийн програмын зах зээлд болзошгүй аюул учруулж буй талаар нийтлэл хэвлэгдсэн байдаг.{{refn | R as competition for commercial statistical packages * {{cite news| url=https://www.nytimes.com/2009/01/07/technology/business-computing/07program.html | work=The New York Times | first=Ashlee | last=Vance | title=Data Analysts Are Mesmerized by the Power of Program R: [Business/Financial Desk] | date=2009-01-07}} * {{cite news| url=http://bits.blogs.nytimes.com/2009/01/08/r-you-ready-for-r/ | work=The New York Times | first=Ashlee | last=Vance | title=R You Ready for R? | date=2009-01-08}} }} == Жишээ == === Бичигдэх хэлбэр === Дараах жишээнд уг [[Синтакс|хэлний бичигдэх хэлбэр]] болон командын мөрнөөс ажиллах байдлыг харууллаа.{{citation needed|date=January 2016}} R хэлэнд утга оноох оператор болох = тэмдэгтийн оронд <- хоёр тэмдэгтээс тогтох сумыг өргөн хэрэглэдэг.<ref>{{cite web|author=R Development Core Team|title=Assignments with the = Operator|url=https://developer.r-project.org/equalAssign.html|accessdate=14 June 2012}}</ref><source lang="rout"> > x <- c(1,2,3,4,5,6) # Create ordered collection (vector) > y <- x^2 # Square the elements of x > print(y) # print (vector) y [1] 1 4 9 16 25 36 > mean(y) # Calculate average (arithmetic mean) of (vector) y; result is scalar [1] 15.16667 > var(y) # Calculate sample variance [1] 178.9667 > lm_1 <- lm(y ~ x) # Fit a linear regression model "y = f(x)" or "y = B0 + (B1 * x)" # store the results as lm_1 > print(lm_1) # Print the model from the (linear model object) lm_1 Call: lm(formula = y ~ x) Coefficients: (Intercept) x -9.333 7.000 > summary(lm_1) # Compute and print statistics for the fit # of the (linear model object) lm_1 Call: lm(formula = y ~ x) Residuals: 1 2 3 4 5 6 3.3333 -0.6667 -2.6667 -2.6667 -0.6667 3.3333 Coefficients: Estimate Std. Error t value Pr(>|t|) (Intercept) -9.3333 2.8441 -3.282 0.030453 * x 7.0000 0.7303 9.585 0.000662 *** --- Signif. codes: 0 ‘***’ 0.001 ‘**’ 0.01 ‘*’ 0.05 ‘.’ 0.1 ‘ ’ 1 Residual standard error: 3.055 on 4 degrees of freedom Multiple R-squared: 0.9583, Adjusted R-squared: 0.9478 F-statistic: 91.88 on 1 and 4 DF, p-value: 0.000662 > par(mfrow=c(2, 2)) # Request 2x2 plot layout > plot(lm_1) # Diagnostic plot of regression model </source>[[Файл:Plots_from_lm_example.svg]] === Функцийн бүтэц === Хэрэглэгчийн функц зохиоход хялбар байдал нь R хэлний нэг давуу тал юм. Функцийн бие доторх объект функцийн дотоод хувьсагч болохын зэрэгцээ функцийн буцаах утга өгөгдлийн аль ч төрөл хэлбэрт байж болдог.<ref>{{cite web|url=http://www.statmethods.net/management/userfunctions.html|title=Quick-R: User-Defined Functions|first=Robert|last=Kabacoff|year=2012|accessdate=2013-10-28|website=statmethods.net}}</ref> Функцийн бүтцийг харуулсан жишээг дор өгөв:<source lang="r"> functionname <- function(arg1, arg2, ... ){ # функцийн нэр болон аргументуудыг зарлаж байна statements # тушаалууд return(object) # object объектыг функцийн утга болгон буцааж байна } sumofsquares <- function(x){ # хэрэглэгчийн үүсгэсэн функц return(sum(x^2)) # x векторын элементүүдийн квадратуудын нийлбэрийг буцааж байна } </source><source lang="rout"> > sumofsquares(1:3) [1] 14 </source> === Mandelbrot олонлог === R хэл дээрх дараах богинохон код ''c'' комплекс тогтмолын янз бүрийн утганд харгалзах ''z'' = ''z''² + ''c'' тэгшитгэлийн эхний 20 итерацаар Mandelbrot олонлогийг дүрслэн үзүүлнэ. Мөн энэ жишээ дараах зүйлсийг харуулна: * энд caTools багцын хэрэглээ * [[комплекс тоо]]<nowiki/>н дээрх үйлдэл * тоон элементүүдээс тогтох олон хэмжээст массивын хэрэглээ (<code>C</code>, <code>Z</code> , <code>X</code>).<source lang="r"> install.packages("caTools") # багц суулгах тушаал library(caTools) # write.gif функц ашиглахаар харгалзах багцыг дуудаж байна jet.colors <- colorRampPalette(c("#00007F", "blue", "#007FFF", "cyan", "#7FFF7F", "yellow", "#FF7F00", "red", "#7F0000")) dx <- 400 # урт dy <- 400 # өргөн C <- complex( real=rep(seq(-2.2, 1.0, length.out=dx), each=dy ), imag=rep(seq(-1.2, 1.2, length.out=dy), dx ) ) C <- matrix(C,dy,dx) # комплекс тоонуудыг матриц хэлбэрт шилжүүлэх Z <- 0 # Z хувьсагчид 0 утга оноох X <- array(0, c(dy,dx,20)) # гаралтанд ашиглах 3 хэмжээст массивыг үүсгэж байна for (k in 1:20) { # 20 итерац бүхий давталт Z <- Z^2+C # итерац X[,,k] <- exp(-abs(Z)) # үр дүнг хадгалах } write.gif(X, "Mandelbrot.gif", col=jet.colors, delay=900) </source>[[Файл:Mandelbrot_Creation_Animation.gif|400x400px]] == Санал болгох бусад мэдээлэл == * [[wikisource:en:Comparison of numerical analysis software|Comparison of numerical analysis software]] * [[wikisource:en:Comparison of statistical packages|Comparison of statistical packages]] * [[wikisource:en:List of numerical analysis software|List of numerical analysis software]] * [[wikisource:en:List of statistical packages|List of statistical packages]] * [[wikisource:en:Programming with Big Data in R|Programming with Big Data in R]] (pbdR)<ref>{{cite web|author=Ostrouchov, G., Chen, W.-C., Schmidt, D., Patel, P.|title=Programming with Big Data in R|year=2012|url=http://r-pbd.org/}}</ref> * [[wikisource:en:Rmetrics|Rmetrics]] == Цахим холбоос == {{Commonscat|GNU R|R}} * [https://www.r-project.org/ R төслийн албан ёсны веб сайт] * [https://cran.r-project.org/doc/manuals/r-release/R-intro.html An Introduction to R] * [https://www.r-project.org/doc/bib/R-books.html R books], has extensive list (with brief comments) of R-related books * [http://www.r-bloggers.com/ R-bloggers], a daily news site about R, with 10,000+ articles, tutorials and case-studies, contributed by over 450 R bloggers. * [https://web.archive.org/web/20121206104812/http://rgm3.lab.nig.ac.jp/RGM/ The R Graphical Manual], a collection of R graphics from all R packages, and an index to all functions in all R packages * [http://rseek.org R seek], a custom frontend to Google search engine, to assist in finding results related to the R language * [https://web.archive.org/web/20061004131509/http://addictedtor.free.fr/graphiques/index.php R Graph Gallery] == Ашигласан материал == {{Reflist|3}} [[Ангилал:Статистикийн программчлалын хэл]] [[Ангилал:Чөлөөт статистикийн программ хангамж]] [[Ангилал:Чөлөөт тоон программ хангамж]] [[Ангилал:GNU багц]] p0kebvxg4xrl7830m5jqcyzxfy63h0y 823253 823226 2025-06-28T05:45:59Z InternetArchiveBot 70653 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5 823253 wikitext text/x-wiki {{Infobox programming language | name = R хэл | logo = [[File:R logo.svg|200px|Лого]] | released = {{Start date and age|1993|08}}<ref name="Interface98">{{cite techreport |url=https://www.stat.auckland.ac.nz/~ihaka/downloads/Interface98.pdf |title=R : Past and Future History |first=Ross |last=Ihaka |institution=Statistics Department, The University of Auckland, Auckland, New Zealand |conference=Interface '98 |year=1998}}</ref> | designer = [[wikisource:en:Ross Ihaka|Ross Ihaka]] and [[wikisource:en:Robert Gentleman (statistician)|Robert Gentleman]] | developer = R Core Team<ref>{{Cite web |url=https://cran.r-project.org/doc/FAQ/R-FAQ.html#What-is-R_003f |title=R FAQ |at=2.1 What is R? |date=November 26, 2015 |first=Kurt |last=Hornik |website=The Comprehensive R Archive Network |accessdate=2015-12-06}}</ref> | typing = [[wikisource:en:dynamic typing|Dynamic]] | implementations = | dialects = | influenced = | license = [[GNU GPL#Version 2|GNU GPL v2]]<ref>{{cite web |url=https://www.r-project.org/COPYING |title=R license |publisher=r-project |access-date=6 June 2016}}</ref> | website = [https://www.r-project.org/ www.r-project.org] | wikibooks = | paradigms = [[Multi-paradigm programming language|Multi-paradigm]]: [[Array programming|Array]], [[Object-oriented programming|object-oriented]], [[Imperative programming|imperative]], [[Functional programming|functional]], [[Procedural programming|procedural]], [[Reflective programming|reflective]] | latest_release_version = 3.4.0 (You Stupid Darkness)<ref>{{cite web|url=https://cran.r-project.org/doc/manuals/r-devel/NEWS.html|title=R News|website=CRAN|access-date=22 April 2017}}</ref> | latest_release_date = {{Start date and age|2017|04|21}} | latest_test_version = | latest_test_date = | influenced_by = | file_ext = .r, .R, .RData, .rds, .rda }} R нь статистик тооцоолол, график дүрслэлд зоиулагдсан нээлттэй эх бүхий [[программчлалын хэл]] болон програм хангамж бөгөөд Статистик Тооцооллын R Сан дээр түшиглэдэг.{{refn| R language and environment * {{Cite web |url=https://cran.r-project.org/doc/FAQ/R-FAQ.html#What-is-R_003f |title=R FAQ| at=2.1 What is R? |date=November 26, 2015 |first=Kurt |last=Hornik |website=The Comprehensive R Archive Network |accessdate=2015-12-06}} R Foundation * {{Cite web |url=https://cran.r-project.org/doc/FAQ/R-FAQ.html#What-is-the-R-Foundation_003f |title=R FAQ |at=2.13 What is the R Foundation? |date=November 26, 2015 |first=Kurt |last=Hornik |website=The Comprehensive R Archive Network |accessdate=2015-12-06}} The R Core Team [https://cran.r-project.org/doc/FAQ/R-FAQ.html#Citing-R asks authors who use R in their data analysis] to cite the software using: * R Core Team (2016). R: A language and environment for statistical computing. R Foundation for Statistical Computing, Vienna, Austria. URL http://www.R-project.org/. }} R хэлийг статистикчид, [[Data mining|өгөгдлийн уурхайчид]] статистикийн програм хангамж{{refn| widely used * {{cite journal | author1 = Fox, John | author2 = Andersen, Robert | lastauthoramp = yes | title = Using the R Statistical Computing Environment to Teach Social Statistics Courses | publisher = Department of Sociology, McMaster University | date = January 2005 | url = http://www.unt.edu/rss/Teaching-with-R.pdf | format = PDF | accessdate = 2006-08-03 | archive-date = 2016-06-11 | archive-url = https://web.archive.org/web/20160611085820/http://www.unt.edu/rss/Teaching-with-R.pdf | url-status = dead }} * {{cite news | url=https://www.nytimes.com/2009/01/07/technology/business-computing/07program.html |title=Data Analysts Captivated by R's Power | date=2009-01-06 | accessdate=2009-04-28|last=Vance| first=Ashlee |work=[[New York Times]]| quote=R is also the name of a popular programming language used by a growing number of data analysts inside corporations and academia. It is becoming their lingua franca...}} }} зохиох, мэдээлэлд дүн шинжилгээ хийх<ref>{{cite news|url=https://www.nytimes.com/2009/01/07/technology/business-computing/07program.html|title=Data Analysts Captivated by R's Power|date=2009-01-06|accessdate=2009-04-28|last=Vance|first=Ashlee|work=[[New York Times]]|quote=R is also the name of a popular programming language used by a growing number of data analysts inside corporations and academia. It is becoming their lingua franca...}}</ref> зэрэгт өргөн хэрэглэхийн зэрэгцээ сүүлийн жилүүдэд түүний хэрэглээ бусад чиглэлд ч хурдацтай өсөн нэмэгдэж байна.{{refn| R's popularity * David Smith (2012); [http://java.sys-con.com/node/2288420 ''R Tops Data Mining Software Poll''], Java Developers Journal, May 31, 2012. * Karl Rexer, Heather Allen, & Paul Gearan (2011); [http://www.rexeranalytics.com/Data-Miner-Survey-Results-2011.html ''2011 Data Miner Survey Summary''], presented at Predictive Analytics World, Oct. 2011. * {{cite web|author=Robert A. Muenchen|year=2012|url= http://r4stats.com/articles/popularity/|title=The Popularity of Data Analysis Software}} * {{cite journal|url=http://www.nature.com/news/programming-tools-adventures-with-r-1.16609|title=Programming tools: Adventures with R|first1=Sylvia|last1=Tippmann|journal=[[Nature (journal)|Nature]]|volume = 517| doi = 10.1038/517109a | pages = 109–110 | date = 29 December 2014}} }} R бол GNU програм хангамж юм.{{refn| GNU project * {{cite web | url=http://directory.fsf.org/project/gnur/ | publisher=Free Software Foundation (FSF) Free Software Directory|title=GNU R |date=19 July 2010|accessdate=13 November 2012}} * {{cite web | author=R Project|date=n.d.|url=https://www.r-project.org/about.html | title=What is R? | accessdate=2009-04-28}} }} R програмын эх код [[Си хэл|C]], [[Фортран|Fortran]], R хэл дээр бичигдсэн.<ref>{{cite web|author="Wrathematics"|url=http://librestats.com/2011/08/27/how-much-of-r-is-written-in-r/|title=How Much of R Is Written in R|date=27 August 2011|accessdate=2011-12-01|publisher=librestats}}</ref> R програмыг [[GNU General Public License|GNU GPL Олон Нийтийн Лиценз]]-ээр голлох [[Үйлдлийн систем|үйлдлийн системүүд]] дээр үнэ төлбөргүй ашиглах боломжтой. Мөн R нь командын мөрнөөс ажилладаг тул зориулалтын [[Хэрэглэгчийн график интерфейс|график интерфейс]] бүхий програмаар дамжуулан ашиглах нь зүйтэй.<ref name="R_gui">{{cite web|title=7 of the Best Free Graphical User Interfaces for R|url=http://www.linuxlinks.com/article/20110306113701179/GUIsforR.html|website=linuxlinks.com|accessdate=9 February 2016}}</ref> == Түүх == R нь John Chambers гэдэг хүний Bell Labs-д ажиллаж байх үедээ зохиосон [[wikisource:en:S (programming language)|програмчлалын S хэл]] дээр тулгуурласан. Эдгээрийн хооронд хэдэн чухал ялгаа байдаг ч S хэлээр бичигдсэн кодын ихэнх нь R дээр шууд ажилладаг.<ref>{{cite web|url=https://www.r-project.org/about.html|title=R: What is R?|website=R-Project|accessdate=7 February 2016}}</ref> R програмыг Росс Ihaka , Роберт Gentleman<ref>{{cite web|url=http://myprofile.cos.com/rgentleman|title=Individual Expertise profile of Robert Gentleman|last=Gentleman|first=Robert|date=9 December 2006|accessdate=2009-07-20|archiveurl=https://web.archive.org/web/20110723215206/http://myprofile.cos.com/rgentleman|archivedate=23 July 2011}}</ref> нар Шинэ Зеландын Веллингтон Их Сургууль-д байх үедээ зохиосон бөгөөд одоогоор ''R Development Core Team'' хөгжүүлж байна. S хэлний зохиогч Chambers уг багийн нэг гишүүн юм. R гэх нэр нь түүнийг анхлан зохиогчдын нэр болон гол суурь нь болсон S хэлний нэртэй холбоотой.<ref>{{cite book|url=https://cran.r-project.org/doc/FAQ/R-FAQ.html#Why-is-R-named-R_003f|title=The R FAQ: Why is R named R?|isbn=3-900051-08-9|author=Kurt Hornik|accessdate=2008-01-29}}</ref> Төсөл 1992 онд санаачлагдсан бол анхны хувилбар нь 1995 онд гарсан. Харин тогтвортой beta хувилбар нь 2000 онд гарсан.<ref>{{Cite web|url=https://cran.r-project.org/doc/html/interface98-paper/paper_2.html|title=R : Past and Future History -- A Free Software Project|website=cran.r-project.org|access-date=2016-05-30}}</ref><ref>{{Cite web|url=http://blog.revolutionanalytics.com/2016/03/16-years-of-r-history.html|title=Over 16 years of R Project history|website=Revolutions|access-date=2016-05-30}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.stat.auckland.ac.nz/~ihaka/downloads/Massey.pdf|title=The R Project: A Brief History and Thoughts About the Future|last=Ihaka|first=Ross|date=|website=stat.auckland.ac.nz|publisher=|access-date=}}</ref> == R програм Монгол улсад == R програмыг хэрэглэх, R хэлийг судлах явдал [[Монгол улс]]ад улам бүр дэлгэрч буй бөгөөд үүнийг гэрчлэх мэдээ материал<ref>{{Cite web|url=http://news.num.edu.mn/?p=38344|title=Судалгаанд статистикийн аргыг хэрэглэх нь сэдэвт сургалт амжилттай болж өндөрлөлөө|website=news.num.edu.mn|access-date=2016-11-29}}</ref>, нийгмийн сүлжээний бүлгэмүүд<ref>{{Cite web|url=https://www.facebook.com/groups/238749916309897/|title=Монголын R хэрэглэгчдийн групп|website=facebook.com|access-date=2017-05-19}}</ref> цөөнгүй байна. Зарим их, дээд сургууль сургалтын хөтөлбөртөө R програмыг нэвтрүүлснээс тухайлан [[Монгол Улсын Их Сургууль]] дээр хэрэгжиж буй Статистик хөтөлбөрийг дурдаж болно.{{citation needed|date=May 2017}} Монгол хэл дээрх ном, сурах бичиг, гарын авлагын хувьд [https://web.archive.org/web/20171129163653/http://galaa.mn/ Г.Махгал], Ш.Мөнгөнсүх нар бичиж Б.Магсаржав хянан тохиолдуулсан [https://web.archive.org/web/20171217135839/http://magadlal.mn/books/id-2.html Статистик програмчлалын R хэл] сурах бичиг хэвлэгдэн гарчээ.<ref>{{Cite web|url=http://mongolbooks.com/%D1%81%D1%82%D0%B0%D1%82%D0%B8%D1%81%D1%82%D0%B8%D0%BA-%D0%BF%D1%80%D0%BE%D0%B3%D1%80%D0%B0%D0%BC%D1%87%D0%BB%D0%B0%D0%BB%D1%8B%D0%BD-r-%D1%85%D1%8D%D0%BB-2017/|title=МУИС Пресс хэвлэлийн газар|website=mongolbooks.com|access-date=2017-05-19|archive-date=2017-05-19|archive-url=https://web.archive.org/web/20170519163835/http://mongolbooks.com/%D1%81%D1%82%D0%B0%D1%82%D0%B8%D1%81%D1%82%D0%B8%D0%BA-%D0%BF%D1%80%D0%BE%D0%B3%D1%80%D0%B0%D0%BC%D1%87%D0%BB%D0%B0%D0%BB%D1%8B%D0%BD-r-%D1%85%D1%8D%D0%BB-2017/|url-status=dead}}</ref><ref>{{Cite web|url=http://magadlal.mn/books/id-2.html|title=www.magadlal.mn|website=magadlal.mn|access-date=2017-05-19|archive-date=2017-12-17|archive-url=https://web.archive.org/web/20171217135839/http://magadlal.mn/books/id-2.html|url-status=dead}}</ref> == Статистикийн зүгээс онцлох зүйлс == R, түүний сангууд олон янзын статистик болон график хэрэгсэл агуулдаг. Тухайлбал шугаман болон шугаман бус загвар, статистик шинжүүрүүд, хугацаан цувааны шинжилгээ, бүлэглэх, ангилах болон бусад олон шинжилгээ дурдаж болно. Мөн R програмын нэмэлт багцууд олон янзын функц болон бусад зүйлс агуулдаг. R хэлний стандарт функцүүдийн олонх нь R хэл дээрээ бичигдсэн бөгөөд нэмэлтээр [[Си хэл|C]], [[C++]], [[Фортран|Fortran]] хэл дээрх код оруулан ажиллуулж болдог. Өндөр мэдлэг чадвартай хэрэглэгчид C, C++,<ref>{{cite journal|url=http://www.jstatsoft.org/v40/i08|title=Rcpp: Seamless R and C++ Integration|first1=Dirk|last1=Eddelbuettel|first2=Romain|last2=Francois|journal=[[Journal of Statistical Software]]|volume=40|issue=8|year=2011|doi=10.18637/jss.v040.i08}}</ref> [[Java]],<ref>{{cite web|title=Calling R from Java|first=Duncan|last=Temple Lang|url=http://www.nuiton.org/attachments/168/RFromJava.pdf|date=6 November 2010|accessdate=18 September 2013|publisher=Nuiton}}</ref> [[.NET Фрэймворк|.NET]]{{refn| .NET Framework * {{cite web |title=Making GUIs using C# and R with the help of R.NET |url = http://psychwire.wordpress.com/2011/06/19/making-guis-using-c-and-r-with-the-help-of-r-net/}} * {{cite web |title=R.NET homepage |url=http://rdotnet.codeplex.com/ |access-date=2017-05-18 |archive-date=2015-10-13 |archive-url=https://web.archive.org/web/20151013020201/http://rdotnet.codeplex.com/ |url-status=dead }} * {{cite conference |url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |title=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |last1=Haynold |first1=Oliver M. |date=April 2011 |conference=R/Finance 2011 |conference-url=http://www.rinfinance.com/RinFinance2011/agenda/ |publisher= |book-title= |pages= |location=Chicago, IL, USA |id= }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2025-06-28 05:45:59 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2025-06-27 21:39:28 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2025-06-27 08:06:27 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2025-06-23 17:13:14 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2025-06-22 20:09:48 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2025-06-22 00:21:03 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2025-06-19 00:48:15 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2025-06-17 00:06:23 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2025-06-16 12:49:34 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2025-06-16 04:39:37 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2025-06-15 09:35:09 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2025-06-15 00:55:38 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2025-06-12 01:56:53 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2025-06-09 01:04:22 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2025-06-06 02:10:13 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2025-06-04 21:26:39 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2025-05-29 00:04:01 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2025-05-26 00:51:00 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2025-05-23 00:06:46 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2025-05-20 02:24:31 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2025-05-17 00:55:06 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2025-05-14 00:10:57 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2025-05-11 00:45:43 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2025-05-08 00:19:42 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2025-05-05 00:52:40 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2025-05-01 23:56:21 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2025-04-29 01:00:19 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2025-04-26 00:11:47 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2025-04-23 00:44:55 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2025-04-19 23:51:06 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2025-04-19 21:44:44 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2025-04-19 19:51:31 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2025-04-19 17:58:38 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2025-04-19 16:01:02 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2025-04-19 14:02:47 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2025-04-19 12:06:27 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2025-04-19 10:14:11 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2025-04-19 08:24:34 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2025-04-19 06:31:25 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2025-04-19 04:38:03 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2025-04-19 02:34:44 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2025-04-17 22:09:01 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2025-04-07 21:38:10 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2025-04-04 20:50:45 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2025-04-01 22:11:25 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2025-03-29 20:49:36 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2025-03-26 21:49:56 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2025-03-23 21:06:08 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2025-03-20 21:41:44 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2025-03-17 20:54:47 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2025-03-14 21:44:22 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2025-03-11 20:48:13 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2025-03-08 21:41:13 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2025-03-05 20:55:45 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2025-03-05 14:51:06 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2025-03-05 07:26:35 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2025-03-05 01:27:03 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2025-03-01 22:19:29 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2025-02-26 23:16:06 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2025-02-23 22:32:47 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2025-02-20 22:59:27 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2025-02-17 22:13:54 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2025-02-14 23:11:54 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2025-02-11 22:21:19 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2025-02-08 22:50:24 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2025-02-05 22:25:32 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2025-02-02 23:03:44 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2025-01-30 22:09:29 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2025-01-29 19:19:54 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2025-01-24 22:21:25 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2025-01-21 22:54:02 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2025-01-21 17:03:41 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2025-01-18 17:56:47 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2025-01-15 17:33:09 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2025-01-15 11:02:41 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2025-01-11 21:07:34 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2025-01-08 21:55:47 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2025-01-05 21:02:30 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2025-01-02 21:53:45 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-12-30 21:14:36 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-12-27 21:46:42 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-12-24 20:59:25 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-12-21 22:01:58 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-12-18 21:06:35 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-12-15 21:41:50 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-12-12 21:15:47 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-12-09 22:36:24 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-12-06 21:06:39 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-12-03 21:52:37 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-11-30 20:59:51 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-11-27 21:53:00 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-11-24 21:25:27 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-11-21 21:36:36 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-11-21 15:16:53 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-11-18 15:56:34 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-11-15 15:31:14 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-11-12 16:37:16 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-11-09 17:02:52 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-11-06 18:17:15 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-10-20 23:39:10 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-10-18 22:35:46 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-10-08 00:12:29 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-10-05 00:41:26 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-10-01 23:54:25 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-09-29 01:10:51 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-09-26 00:54:51 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-09-23 00:42:21 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-09-20 00:16:55 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-09-17 00:39:38 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-09-13 23:56:47 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-09-11 01:00:26 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-09-07 23:55:10 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-09-05 00:50:13 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-09-02 00:13:13 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-08-30 00:43:37 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-08-27 00:02:12 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-08-24 00:51:45 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-08-20 23:52:49 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-08-18 00:48:54 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-08-14 23:48:18 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-08-14 19:34:08 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-08-14 14:52:36 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-08-14 12:21:02 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-08-14 09:07:15 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-08-10 16:11:47 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-08-07 15:01:03 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-08-04 16:35:37 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-07-31 09:33:07 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-07-28 12:22:45 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-07-25 09:51:50 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-07-22 09:58:08 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-07-17 13:54:08 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-07-14 14:33:34 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-07-11 13:16:25 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-07-08 15:15:57 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-07-05 13:29:29 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-07-02 14:31:38 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-06-29 14:02:09 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-06-26 13:52:18 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-06-24 18:03:38 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-06-20 11:07:35 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-06-17 11:47:35 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-06-14 11:19:24 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-06-11 11:45:44 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-06-08 10:54:26 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-06-05 11:53:39 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-06-02 10:48:20 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-05-30 11:46:58 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-05-27 11:12:26 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-05-24 11:42:51 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-05-21 11:41:41 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-05-18 12:34:47 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-05-15 11:55:23 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-05-12 10:56:50 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-05-09 11:53:33 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-05-08 10:54:33 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-05-07 08:13:41 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-05-06 00:38:39 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-05-04 23:27:07 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-05-02 01:42:49 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-04-29 00:14:31 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-04-26 01:43:17 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-04-23 00:59:05 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-04-20 00:07:05 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-04-17 00:48:26 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-04-14 00:20:27 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-04-11 00:57:12 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-04-07 20:06:27 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-04-04 18:23:34 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-04-01 20:05:13 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-03-29 19:22:40 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-03-27 03:09:13 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-03-23 17:56:27 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-03-23 05:41:39 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-03-22 02:47:49 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-03-21 08:56:50 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-03-20 14:08:47 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-03-20 01:58:38 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-03-19 12:23:41 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-03-18 12:37:16 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-03-17 20:04:45 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-03-14 21:51:52 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-03-11 21:02:03 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-03-08 21:37:58 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-03-05 20:47:26 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-03-02 21:46:19 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-02-28 21:02:39 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-02-25 21:36:57 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-02-22 21:10:36 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-02-19 21:40:23 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-02-16 21:01:50 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-02-13 21:44:18 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-02-10 20:53:01 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-02-07 21:24:58 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-02-04 20:40:16 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-02-01 21:47:27 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-01-29 19:37:00 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-01-29 03:10:07 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-01-28 03:40:04 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-01-27 08:11:55 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-01-26 15:41:25 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-01-25 23:48:29 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-01-24 23:22:31 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-01-24 03:04:15 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-01-23 10:42:31 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-01-22 16:16:46 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-01-21 15:57:00 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-01-20 20:27:41 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-01-20 05:13:52 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-01-19 13:05:32 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-01-18 13:06:42 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-01-17 16:34:56 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-01-17 00:43:31 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-01-16 09:14:27 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-01-13 01:25:19 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-01-10 07:39:17 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-01-07 00:41:40 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-01-04 00:02:27 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2024-01-01 00:44:22 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2023-12-28 23:55:14 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2023-12-26 00:48:06 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2023-12-22 23:59:17 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2023-12-20 00:42:07 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2023-12-16 23:59:08 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2023-12-14 00:46:56 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2023-12-10 23:47:08 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2023-12-08 01:13:03 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2023-12-05 00:45:27 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2023-12-01 23:52:59 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2023-11-29 01:02:49 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2023-11-25 23:51:53 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2023-11-23 00:47:05 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2023-11-20 00:13:11 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2023-11-17 00:36:18 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2023-11-13 23:55:56 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2023-11-11 00:55:13 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2023-11-07 23:50:04 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2023-11-05 19:50:40 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2023-11-02 00:06:12 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2023-10-30 01:23:37 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2023-10-26 23:47:49 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2023-10-24 01:20:57 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2023-10-20 23:50:43 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2023-10-18 00:46:19 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2023-10-15 00:08:55 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2023-10-12 00:39:45 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2023-10-08 23:53:55 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2023-10-06 01:17:42 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2023-10-02 23:50:44 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2023-09-30 01:05:20 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2023-09-26 23:46:14 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://www.rinfinance.com/agenda/2011/OliverHaynold.pdf |wayback=20151129223447 |text=An Rserve Client Implementation for CLI/.NET |archiv-bot=2023-09-26 05:10:10 InternetArchiveBot }} }} болон [[Python]] зэрэг хэл дээр R хэлний объект уруу шууд хандаж ажиллах код бичдэг.<ref name="SASvsR">{{cite web|url=https://intellipaat.com/blog/choosing-between-sas-r-and-python-for-big-data-solution/|title=Choosing between SAS, R and Python for Big Data Solution - Intellipaat Blog|first=|last=Intellipaat|work=intellipaat.com|accessdate=2 December 2016}}</ref> Статистик тооцооллын бусад хэлнүүдээс ялгарах гол давуу тал бол R хэлний [[Объект хандалтат програмчлал|объект-хандалтат]] чанар бөгөөд энэ нь S хэлнээс түүнд дамжсэн билээ. R хэлний бас нэг онцлог lexical scoping зарчмыг хэрэгжүүлсэн явдал юм.<ref>{{cite journal|last=Jackman|first=Simon|title=R For the Political Methodologist|journal=The Political Methodologist|volume=11|issue=1|pages=20–22|date=Spring 2003|publisher=Political Methodology Section, [[American Political Science Association]]|url=http://polmeth.wustl.edu/tpm/tpm_v11_n2.pdf|format=PDF|accessdate=2006-08-03|archiveurl=https://web.archive.org/web/20060721143309/http://polmeth.wustl.edu/tpm/tpm_v11_n2.pdf|archivedate=2006-07-21}}</ref> Түүний өөр нэг давуу тал бол математикийн тэмдэгт агуулсан, хэвлэлийн шаардлагад нийцэх график диаграм байгуулдаг явдал юм. Мөн нэмэлт багцуудын тусламжтай динамик болон интерактив график диаграм ч байгуулах боломжтой.<ref>{{cite web|url=https://cran.r-project.org/web/views/Graphics.html|title=CRAN Task View: Graphic Displays & Dynamic Graphics & Graphic Devices & Visualization|publisher=The Comprehensive R Archive Network|accessdate=2011-08-01|archive-date=2016-09-26|archive-url=https://web.archive.org/web/20160926233106/https://cran.r-project.org/web/views/Graphics.html|url-status=dead}}</ref> R програм өөрийн баримт бичиг боловсруулалтын [[LaTeX]] төст Rd гэх форматтай.<ref name="R_Rd">{{cite web|title=Rd format|url=http://www.hep.by/gnu/r-patched/r-exts/R-exts_49.html|website=hep.by|accessdate=9 February 2016|archive-date=13 Есдүгээр сар 2018|archive-url=https://web.archive.org/web/20180913185536/http://www.hep.by/gnu/r-patched/r-exts/R-exts_49.html|url-status=dead}}</ref> == Програмчлалын зүгээс онцлох зүйлс == R нь шууд хөрвүүлэгдэн ажилладаг хэл бөгөөд хэрэглэгчид түүнийг командын мөрний хөрвүүлэгчээр дамжуулж ашигладаг. Хэрэв хэрэглэгч R хэлний командын мөрөнд <code>2+2</code> гэж бичээд enter дарвал компьютер доор үзүүлсэн шиг 4 гэсэн хариу өгнө:<source lang="rout"> > 2+2 [1] 4 </source>R програм энэ тооцоог тус бүр нэг элементтэй хоёр векторын нийлбэр гэж ойлгох тул үр дүн нь нэг элементтэй вектор байна. <code>[1]</code> угтвар векторын эхний элемент хэвлэгдсэнийг илтгэнэ (энэ нь тооцооны үр дүн олон мөр дамнан хэвлэгдэх үед илүү ашиг тустай байдаг). APL , MATLAB зэрэгтэй адил R хэл матриц дээрх арифметик үйлдлүүдийг дэмждэг. R-ын [[Өгөгдлийн бүтэц|өгөгдлийн бүтцэд]] вектор, матриц, массив, датафрейм (өгөгдлийн сангийн хүснэгттэй төстэй), лист зэрэг багтдаг.<ref>{{cite book|last=Dalgaard|first=Peter|title=Introductory Statistics with R|year=2002|publisher=Springer-Verlag|location=New York, Berlin, Heidelberg|isbn=0387954759|pages=10–18, 34}}</ref> Эдгээр объектуудаас гадна регрессийн загвар, хугацаан цуваа болон гео-орон зайн координат зэрэг өөр бусад төрлийн объектууд байдаг. Мөн хэрэглэгч өөрөө шинээр объектын класс тодорхойлж ашиглах боломжтой. Скаляр төрлийн өгөгдлийн хувьд энэ нь бие даасан өгөгдлийн бүтэц болдоггүй.<ref>{{cite journal|last=Ihaka|first=Ross|last2=Gentlman|first2=Robert|date=Sep 1996|title=R: A Language for Data Analysis and Graphics|url=https://www.stat.auckland.ac.nz/~ihaka/downloads/R-paper.pdf|journal=Journal of Computational and Graphical Statistics|publisher=American Statistical Association|volume=5|issue=3|pages=299–314|doi=10.2307/1390807|accessdate=2014-05-12}}</ref> Үүний оронд скаляр утгыг нэг урттай вектор гэж үздэг.<ref>{{Cite web|url=http://adv-r.had.co.nz/Data-structures.html|title=Data structures · Advanced R.|website=adv-r.had.co.nz|access-date=2016-09-26}}</ref> R нь зарим функцийн хувьд функц бүхий [[процедур хандалтат програмчлал]] болон ерөнхий функц бүхий [[объект хандалтат програмчлал]]<nowiki/>ын аль алийг дэмждэг. Ерөнхий функц нь түүний аргументаар дамжин ирсэн объектын классаас хамааран ажилладаг. Өөрөөр хэлбэл ерөнхий функц объектын классыг ялгаад улмаар харгалзах функц уруу замчилж өгдөг. Жишээлбэл <code>print</code> нэртэй ерөнхий функц ашиглан бараг бүх төрлийн объектын утгыг хэвлэх тушаалыг  <code>print(objectname)</code>  хэлбэрээр өгч болдог.<ref name="help_print">{{cite web|last1=R Core Team|title=Print Values|url=https://stat.ethz.ch/R-manual/R-devel/library/base/html/print.html|website=R Documentation|publisher=R Foundation for Statistical Computing|accessdate=30 May 2016}}</ref> == Багц == R програмын боломж бололцоог хэрэглэгчдийн үүсгэсэн ''багц'' нэмж суулгах замаар жишээлбэл мэргэжлийн статистикийн арга техник, график төхөөрөмж (тухайлбал ggplot2 багц, зохиогч нь Hadley Wickham), импорт/экспортын боломжууд, тайлан гаргах хэрэгсэл (knitr, Sweave) гэх мэтээр өргөтгөх боломжтой. Тэдгээр багцууд голдуу R заримдаа [[Java]], [[Си хэл|C]], [[C++]], [[Фортран|Fortran]] хэл дээр бичигдсэн байдаг.{{citation needed|date=January 2016}} R програмын суулгацад агуулагдах үндсэн багцуудаас гадна Comprehensive R Archive Network (CRAN),<ref>{{cite web|url=https://cran.r-project.org/|title=The Comprehensive R Archive Network|publisher=}}</ref> Bioconductor, Omegahat,<ref>{{cite web|url=http://www.omegahat.net/|title=Omegahat.net|publisher=Omegahat.net|date=|accessdate=2016-09-09}}</ref> GitHub болон бусад агуулахуудад (2017 оны 4 сарын байдлаар) 10500 нэмэлт багц байна.{{refn| packages available from repositories * {{cite web|author=Robert A. Muenchen|year=2012|url= http://r4stats.com/articles/popularity/|title=The Popularity of Data Analysis Software}} * {{cite journal|url=http://www.nature.com/news/programming-tools-adventures-with-r-1.16609|title=Programming tools: Adventures with R|first1=Sylvia|last1=Tippmann|journal=[[Nature (journal)|Nature]]|volume = 517| doi = 10.1038/517109a | pages = 109–110 | date = 29 December 2014}} * {{Cite web|url = http://www.rdocumentation.org/|title = <nowiki>Search all R packages and function manuals | Rdocumentation</nowiki>|date = 2014-06-16|accessdate = 2014-06-16|website = Rdocumentation|publisher = }} }} == Гол үе шатууд == R програмын өөрчлөлтийн түүхчилсэн жагсаалт CRAN дээр хадгалагдаж байдаг.<ref name="RNews">Changes in versions 3.0.0 onward: </ref> Тэдгээрээс заримыг онцлон дор жагсаав. {| class="wikitable" |- ! Release ! Date ! Description |- ! 0.16 | |This is the last [[Alpha test|alpha]] version developed primarily by Ihaka and Gentleman. Much of the basic functionality from the "White Book" (see [[S (programming language)#History|S history]]) was implemented. The mailing lists commenced on April 1, 1997. |- ! 0.49 | style="white-space:nowrap;"|1997-04-23 | This is the oldest [[Source code|source]] release which is currently available on CRAN.<ref>{{cite web|url=https://cran.r-project.org/src/base/R-0/|title=Index of /src/base/R-0|publisher=}}</ref> CRAN is started on this date, with 3 mirrors that initially hosted 12 packages.<ref>{{cite web|url=https://stat.ethz.ch/pipermail/r-announce/1997/000001.html|title=ANNOUNCE: CRAN|publisher=}}</ref> Alpha versions of R for Microsoft Windows and the [[classic Mac OS]] are made available shortly after this version.{{citation needed|reason=the CRAN announcement does not specifically mention Windows or Mac OS|date=October 2015}} |- ! 0.60 | 1997-12-05 | R becomes an official part of the [[GNU Project]]. The code is hosted and maintained on [[Concurrent Versions System|CVS]]. |- ! 0.65.1 | style="white-space:nowrap;"|1999-10-07 | First versions of update.packages and install.packages functions for downloading and installing packages from CRAN.<ref>https://cran.r-project.org/src/base/NEWS.0</ref> |- ! 1.0 | 2000-02-29 | Considered by its developers stable enough for production use.<ref>{{cite web|url=https://stat.ethz.ch/pipermail/r-announce/2000/000127.html|title=R-1.0.0 is released|author=Peter Dalgaard|accessdate=2009-06-06}}</ref> |- ! 1.4 | 2001-12-19 | S4 methods are introduced and the first version for [[macOS|Mac OS X]] is made available soon after. |- ! 2.0 | 2004-10-04 | Introduced [[lazy loading]], which enables fast loading of data with minimal expense of system memory. |- ! 2.1 | 2005-04-18 | Support for [[UTF-8]] encoding, and the beginnings of [[internationalization and localization]] for different languages. |- ! 2.11 | 2010-04-22 | Support for Windows 64 bit systems. |- ! 2.13 | 2011-04-14 | Adding a new compiler function that allows speeding up functions by converting them to byte-code. |- ! 2.14 | 2011-10-31 | Added mandatory namespaces for packages. Added a new parallel package. |- ! 2.15 | 2012-03-30 | New load balancing functions. Improved serialization speed for long vectors. |- ! 3.0 | 2013-04-03 | Support for numeric index values 2³¹ and larger on 64 bit systems. |} == Интерфейсүүд == Хамгийн өргөн хэрэглэгддэг R хэлний график интерфэйс бүхий хөгжүүлэлтийн цогц орчин бол RStudio юм. Үүнтэй ижил төстэй интерфэйс гэвэл R Tools for Visual Studio програмыг нэрлэж болно. R хэлэнд зориулагдсан интерфейст мөн Crackle GUI, R Commander, RKWard багтана. Өргөн хэрэглэгддэг зарим редактор R хэлийг дэмждэг. Тухайлбал Eclipse,<ref>{{cite web|url=http://www.walware.de/goto/statet|title=StatET for R|author=Unknown|access-date=2017-05-18|archive-date=2016-09-26|archive-url=https://web.archive.org/web/20160926134541/http://www.walware.de/goto/statet|url-status=dead}}</ref> Emacs, Кейт,<ref>{{cite web|url=http://kate-editor.org/downloads/syntax_highlighting|title=Syntax Highlighting|publisher=Kate Development Team|accessdate=2008-07-09|archiveurl=https://web.archive.org/web/20080707062903/http://www.kate-editor.org/downloads/syntax_highlighting|archivedate=2008-07-07|url-status=dead}}</ref> LyX.<ref>{{cite web|url=http://wiki.lyx.org/LyX/LyxWithRThroughSweave|title=LyX with R through Sweave|author=Paul E. Johnson and Gregor Gorjanc|accessdate=2017-04-04}}</ref> Notepad++,<ref>{{cite web|url=http://sourceforge.net/projects/npptor/|title=NppToR: R in Notepad++|publisher=sourceforge.net|accessdate=2013-09-18|date=8 May 2013}}</ref> WinEdt,<ref>{{cite web|url=https://cran.r-project.org/web/packages/RWinEdt/index.html|title=RWinEdt: R Interface to 'WinEdt'|author=Uwe Ligges|accessdate=2017-04-04}}</ref> Tinn-Р.<ref>{{cite web|url=http://nbcgib.uesc.br/lec/software/editores/tinn-r/en|title=Tinn-R|accessdate=2017-04-04|archive-date=2015-07-13|archive-url=https://web.archive.org/web/20150713103753/http://nbcgib.uesc.br/lec/software/editores/tinn-r/en|url-status=dead}}</ref> R хэлийг [[Python]],<ref>{{cite web|url=http://rpy.sourceforge.net|title=A simple and efficient access to R from Python|accessdate=18 September 2013|date=21 October 2012|first=Laurent|last=Gautier}}</ref> Perl,<ref>{{cite web|url=https://metacpan.org/module/Statistics::R|title=Statistics::R - Perl interface with the R statistical program - metacpan.org|author=Florent Angly|publisher=}}</ref> Ruby,<ref>{{cite web|url=https://github.com/alexgutteridge/rsruby|title=GitHub - alexgutteridge/rsruby: Ruby - R bridge.|author=alexgutteridge|work=GitHub}}</ref> F#<ref>{{cite web|url=http://bluemountaincapital.github.io/FSharpRProvider/|title=F# R Type Provider|author=BlueMountain Capital|publisher=}}</ref> , Julia<ref>{{cite web|url=https://github.com/JuliaInterop/RCall.jl}}</ref> зэрэг хэд хэдэн скрипт хэлнээс хандаж ашиглах боломжтой байдаг. == useR! хурал == R хэрэглэгчдийн албан ёсны жил тутмын цугларалт бол  "[https://web.archive.org/web/20150629180511/http://www.r-project.org/conferences.html useR!]" юм.<ref name="user">"useR!"</ref> Үүний анхны арга хэмжээ [https://web.archive.org/web/20130914003125/http://www.ci.tuwien.ac.at/Conferences/useR-2004/ useR! 2004] 2004 оны тав дугаар сард Австри улсын [[Вена]] хотноо зохион байгуулагдсан.<ref>{{cite web|url=http://www.ci.tuwien.ac.at/Conferences/useR-2004/|title=useR! 2004 - The R User Conference|accessdate=2013-09-18|date=27 May 2004|archive-date=2013-09-14|archive-url=https://web.archive.org/web/20130914003125/http://www.ci.tuwien.ac.at/Conferences/useR-2004/|url-status=dead}}</ref> Уг арга хэмжээ 2005 онд өнжсөнөөс хойш жил бүр Европ болон Хойд Америкт ээлжлэн зохион байгуулагдаж байна.<ref>{{cite web|url=https://www.r-project.org/conferences.html|title=R-related Conferences|author=R Project|date=9 August 2013|accessdate=2013-09-18|archive-date=2015-06-29|archive-url=https://web.archive.org/web/20150629180511/http://www.r-project.org/conferences.html|url-status=dead}}</ref> Дараагийн хурлуудыг дор жагсаав: * [https://www.r-project.org/conferences/useR-2006/ useR! 2006, Vienna, Austria] * [https://web.archive.org/web/20161031082351/http://user2007.org/ useR! 2007, Ames, Iowa, USA] * [https://web.archive.org/web/20170603005926/http://www.statistik.uni-dortmund.de/useR-2008/ useR! 2008, Dortmund, Germany] * [https://web.archive.org/web/20161206224014/http://math.agrocampus-ouest.fr/infoglueDeliverLive/evenements/useR2009 useR! 2009, Rennes, France] * [https://www.r-project.org/conferences/useR-2010/ useR! 2010, Gaithersburg, Maryland, USA] * [https://web.archive.org/web/20170421113054/http://web.warwick.ac.uk/statsdept/useR-2011/ useR! 2011, Coventry, United Kingdom] * [https://web.archive.org/web/20161103201807/http://biostat.mc.vanderbilt.edu/wiki/Main/UseR-2012 useR! 2012, Nashville, Tennessee, USA] * [https://web.archive.org/web/20161103062642/http://www.edii.uclm.es/~useR-2013// useR! 2013, Albacete, Spain] * [https://web.archive.org/web/20190107054408/http://user2014.stat.ucla.edu/ useR! 2014, Los Angeles, California, USA] * [http://user2015.math.aau.dk// useR! 2015, Aalborg, Denmark] *[https://user2016.r-project.org// useR! 2016, Stanford, California, USA] * [http://user2017.brussels/ useR! 2017, Brussels, Belgium] *[https://user2018.r-project.org/ useR! 2018, Brisbane, Australia] *[https://web.archive.org/web/20191202142748/http://www.user2019.fr/ useR! 2019, Toulouse, France] *[https://user2020.r-project.org/ useR! 2020, St. Louis, Missouri, USA] == R сэтгүүл == ''R сэтгүүл'' нь R төслийн нээлттэй хандалттай, хөндлөнгийн хяналттай сэтгүүл юм. Энд R програмын хэрэглээ болон хөгжүүлэлт тухайлбал R хэлний багц, програмчлалын зөвлөмж, мэдээ зэрэг зүйлс хэвлэгддэг. == SAS, SPSS болон Stata програмуудтай харьцуулахад == R програмыг SAS, SPSS, Stata зэрэг өргөн тархсан статистикийн програмуудтай нарийвчлан харьцуулах нь зүйтэй.<ref>{{cite web|url=http://www.burns-stat.com/pages/Tutor/R_relative_statpack.pdf|title= Comparison of R to SAS, Stata and SPSS|first=Patrick|last=Burns|date=27 February 2007|accessdate=2013-09-18}}</ref> R нь статистикийн програмуудын харьцуулалт дээр статистикийн шилдэг програмуудтай хамт тэргүүн эгнээнд жагсдаг. ''New York Times'' сонины 2009 оны 1 дүгээр сарын дугаарт өгөгдөл шинжээчдийн дунд R програм хүлээн зөвшөөрөгдөхийн зэрэгцээ SAS зэрэг арилжааны чанартай статистикийн програмын зах зээлд болзошгүй аюул учруулж буй талаар нийтлэл хэвлэгдсэн байдаг.{{refn | R as competition for commercial statistical packages * {{cite news| url=https://www.nytimes.com/2009/01/07/technology/business-computing/07program.html | work=The New York Times | first=Ashlee | last=Vance | title=Data Analysts Are Mesmerized by the Power of Program R: [Business/Financial Desk] | date=2009-01-07}} * {{cite news| url=http://bits.blogs.nytimes.com/2009/01/08/r-you-ready-for-r/ | work=The New York Times | first=Ashlee | last=Vance | title=R You Ready for R? | date=2009-01-08}} }} == Жишээ == === Бичигдэх хэлбэр === Дараах жишээнд уг [[Синтакс|хэлний бичигдэх хэлбэр]] болон командын мөрнөөс ажиллах байдлыг харууллаа.{{citation needed|date=January 2016}} R хэлэнд утга оноох оператор болох = тэмдэгтийн оронд <- хоёр тэмдэгтээс тогтох сумыг өргөн хэрэглэдэг.<ref>{{cite web|author=R Development Core Team|title=Assignments with the = Operator|url=https://developer.r-project.org/equalAssign.html|accessdate=14 June 2012}}</ref><source lang="rout"> > x <- c(1,2,3,4,5,6) # Create ordered collection (vector) > y <- x^2 # Square the elements of x > print(y) # print (vector) y [1] 1 4 9 16 25 36 > mean(y) # Calculate average (arithmetic mean) of (vector) y; result is scalar [1] 15.16667 > var(y) # Calculate sample variance [1] 178.9667 > lm_1 <- lm(y ~ x) # Fit a linear regression model "y = f(x)" or "y = B0 + (B1 * x)" # store the results as lm_1 > print(lm_1) # Print the model from the (linear model object) lm_1 Call: lm(formula = y ~ x) Coefficients: (Intercept) x -9.333 7.000 > summary(lm_1) # Compute and print statistics for the fit # of the (linear model object) lm_1 Call: lm(formula = y ~ x) Residuals: 1 2 3 4 5 6 3.3333 -0.6667 -2.6667 -2.6667 -0.6667 3.3333 Coefficients: Estimate Std. Error t value Pr(>|t|) (Intercept) -9.3333 2.8441 -3.282 0.030453 * x 7.0000 0.7303 9.585 0.000662 *** --- Signif. codes: 0 ‘***’ 0.001 ‘**’ 0.01 ‘*’ 0.05 ‘.’ 0.1 ‘ ’ 1 Residual standard error: 3.055 on 4 degrees of freedom Multiple R-squared: 0.9583, Adjusted R-squared: 0.9478 F-statistic: 91.88 on 1 and 4 DF, p-value: 0.000662 > par(mfrow=c(2, 2)) # Request 2x2 plot layout > plot(lm_1) # Diagnostic plot of regression model </source>[[Файл:Plots_from_lm_example.svg]] === Функцийн бүтэц === Хэрэглэгчийн функц зохиоход хялбар байдал нь R хэлний нэг давуу тал юм. Функцийн бие доторх объект функцийн дотоод хувьсагч болохын зэрэгцээ функцийн буцаах утга өгөгдлийн аль ч төрөл хэлбэрт байж болдог.<ref>{{cite web|url=http://www.statmethods.net/management/userfunctions.html|title=Quick-R: User-Defined Functions|first=Robert|last=Kabacoff|year=2012|accessdate=2013-10-28|website=statmethods.net}}</ref> Функцийн бүтцийг харуулсан жишээг дор өгөв:<source lang="r"> functionname <- function(arg1, arg2, ... ){ # функцийн нэр болон аргументуудыг зарлаж байна statements # тушаалууд return(object) # object объектыг функцийн утга болгон буцааж байна } sumofsquares <- function(x){ # хэрэглэгчийн үүсгэсэн функц return(sum(x^2)) # x векторын элементүүдийн квадратуудын нийлбэрийг буцааж байна } </source><source lang="rout"> > sumofsquares(1:3) [1] 14 </source> === Mandelbrot олонлог === R хэл дээрх дараах богинохон код ''c'' комплекс тогтмолын янз бүрийн утганд харгалзах ''z'' = ''z''² + ''c'' тэгшитгэлийн эхний 20 итерацаар Mandelbrot олонлогийг дүрслэн үзүүлнэ. Мөн энэ жишээ дараах зүйлсийг харуулна: * энд caTools багцын хэрэглээ * [[комплекс тоо]]<nowiki/>н дээрх үйлдэл * тоон элементүүдээс тогтох олон хэмжээст массивын хэрэглээ (<code>C</code>, <code>Z</code> , <code>X</code>).<source lang="r"> install.packages("caTools") # багц суулгах тушаал library(caTools) # write.gif функц ашиглахаар харгалзах багцыг дуудаж байна jet.colors <- colorRampPalette(c("#00007F", "blue", "#007FFF", "cyan", "#7FFF7F", "yellow", "#FF7F00", "red", "#7F0000")) dx <- 400 # урт dy <- 400 # өргөн C <- complex( real=rep(seq(-2.2, 1.0, length.out=dx), each=dy ), imag=rep(seq(-1.2, 1.2, length.out=dy), dx ) ) C <- matrix(C,dy,dx) # комплекс тоонуудыг матриц хэлбэрт шилжүүлэх Z <- 0 # Z хувьсагчид 0 утга оноох X <- array(0, c(dy,dx,20)) # гаралтанд ашиглах 3 хэмжээст массивыг үүсгэж байна for (k in 1:20) { # 20 итерац бүхий давталт Z <- Z^2+C # итерац X[,,k] <- exp(-abs(Z)) # үр дүнг хадгалах } write.gif(X, "Mandelbrot.gif", col=jet.colors, delay=900) </source>[[Файл:Mandelbrot_Creation_Animation.gif|400x400px]] == Санал болгох бусад мэдээлэл == * [[wikisource:en:Comparison of numerical analysis software|Comparison of numerical analysis software]] * [[wikisource:en:Comparison of statistical packages|Comparison of statistical packages]] * [[wikisource:en:List of numerical analysis software|List of numerical analysis software]] * [[wikisource:en:List of statistical packages|List of statistical packages]] * [[wikisource:en:Programming with Big Data in R|Programming with Big Data in R]] (pbdR)<ref>{{cite web|author=Ostrouchov, G., Chen, W.-C., Schmidt, D., Patel, P.|title=Programming with Big Data in R|year=2012|url=http://r-pbd.org/}}</ref> * [[wikisource:en:Rmetrics|Rmetrics]] == Цахим холбоос == {{Commonscat|GNU R|R}} * [https://www.r-project.org/ R төслийн албан ёсны веб сайт] * [https://cran.r-project.org/doc/manuals/r-release/R-intro.html An Introduction to R] * [https://www.r-project.org/doc/bib/R-books.html R books], has extensive list (with brief comments) of R-related books * [http://www.r-bloggers.com/ R-bloggers], a daily news site about R, with 10,000+ articles, tutorials and case-studies, contributed by over 450 R bloggers. * [https://web.archive.org/web/20121206104812/http://rgm3.lab.nig.ac.jp/RGM/ The R Graphical Manual], a collection of R graphics from all R packages, and an index to all functions in all R packages * [http://rseek.org R seek], a custom frontend to Google search engine, to assist in finding results related to the R language * [https://web.archive.org/web/20061004131509/http://addictedtor.free.fr/graphiques/index.php R Graph Gallery] == Ашигласан материал == {{Reflist|3}} [[Ангилал:Статистикийн программчлалын хэл]] [[Ангилал:Чөлөөт статистикийн программ хангамж]] [[Ангилал:Чөлөөт тоон программ хангамж]] [[Ангилал:GNU багц]] 56jt5ihszc304bg3bj6xyhayj04vsqk 0 66614 823215 823146 2025-06-27T19:44:59Z InternetArchiveBot 70653 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5 823215 wikitext text/x-wiki Улс орнуудын нэрийг монгол хэлний цагаан толгойн үсгийн дарааллаар байршуулж, нэрийн утга учрыг тайлбарласан болно. ==А== === {{AUS}} === Эртний Ромын "Үл мэдэгдэх өмнөдийн газар нутаг" номонд дурдсан нэршилээр буюу Шинэ Латин хэлээр "Өмнөдийн газар нутаг" гэсэн утгатай нэршил. Анх уг нэршлийг 1625 онд Испани хэлээр хэрэглэж байсан <ref>[[Purchas, Samuel]]. "[http://memory.loc.gov/service/rbc/rbdk/d0404/02951422.jpg A note of Australia del Espíritu Santo, written by Master Hakluyt]", in ''Hakluytus Posthumus'', Vol. IV, pp. 1422–1432. 1625.</ref> бөгөөд одоогийн Австрали гэх нэрийг Британийн нэрт Аялагч Меттью Флиндерс 1814 онд байр зүйн нэрээр хэрэглэж, олонд түгээжээ.<ref name="Flind">Flinders, Matthew. ''[http://www.slsa.sa.gov.au/encounter/collection/B12985211_259_3.htm A Voyage to Terra Australis] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20121111005442/http://www.slsa.sa.gov.au/encounter/collection/B12985211_259_3.htm |date=11 November 2012 }}''. 1814.</ref> Шинэ Өмнөд Уэльсийн амбан захирагч Лаклан Магуэр 1817 оны орчимд Их Британийн колониудын зөвлөлд хүргэсэн тайлан мэдээлэлдээ "Австрали" гэх нэрийг албан ёсны баримт бичигт анхлан ашиглажээ.<ref>Letter of 12 December 1817. Op. cit. ''Weekend Australian'', 30–31 December 2000, p. 16.</ref> Энэ явдлаас хойш долоон жилийн дараа буюу 1824 онд уг тивийг олон улсад "Австрали" хэмээн нэрлэж хэвшсэн юм.<ref>{{Cite book|last=Department of Immigration and Citizenship|title=Life in Australia|publisher=Commonwealth of Australia|year=2007|page=11|isbn=978-1-921446-30-6|format=PDF|url=http://www.immi.gov.au/living-in-australia/values/book/english/lia_english_part1.pdf|accessdate=30 March 2010}}</ref> === {{AUT}} === Герман хэлний "Өстеррайх" гэх үгийг 1147 оноос эхлэн Латин хэлэнд оруулан "Австри" гэж хэрэглэж иржээ. Энэ нь "Дорнын газар нутаг" гэсэн утга бүхий Герман үг юм.<ref>Online Etymology Dictionary. "[http://www.etymonline.com/index.php?search=Austria Austria]".</ref> Ийнхүү нэрлэх болсон нь 976 оны орчимд Баварын вант улсын зүүн хэсэг одоогийн Австри улсын нутаг дэвсгэрийг хамтатган захирдаг байсантай холбоотой. Зарим үндсэрхэг үзэлтнүүд "Дорны эзэнт гүрэн" гэсэн утгатай гэж ч мэтгэдэг. Нэршлийн тухайтад Австралитай тунчиг төстэй нэршил. === {{AZE}} === Элленистикийн эрин үед хамаарах Ахеменидийн хаанчлалын цаг мөчид хамаарах үеэс эхлэн "Азербайжан" буюу "Атропатуудын газар нутаг" гэх нэршил үүсчээ. Атропат гэдэг нь эртний Грек хэлээр "Галнаас аврагдагсад" гэсэн утгыг илэрхийлдэг.<ref>{{Citation|title=Ancient Egypt's warfare: a survey of armed conflict in the chronology of ancient Egypt, 1600 BC-30 BC|last=Benson|first=Douglas S.|year=1995|publisher=D. S. Benson|url=https://books.google.com/?id=OMRyAAAAMAAJ}}</ref><ref>"Originally, Media Atropatene was the northern part of greater Media. To the north, it was separated from [[Kingdom of Armenia (antiquity)|Armenia]] by the [[Aras River|R. Araxes]]. To the east, it extended as far as the mountains along the [[Caspian Sea]], and to the west as far as [[Lake Urmia]] (ancient [[Matiane]] Limne) and the mountains of present-day Kurdistan. The [[Sefīd-Rūd|R. Amardos]] may have been the southern border." from Kroll, S.E. "Media Atropatene". 1994. in Talbert, J.A. ''[https://books.google.com/books?id=x_FHmc_E2uQC Barrington Atlas of the Greek and Roman World: Map-by-map Directory]''. Princeton University Press, 2000.</ref> Одоогийн тогтсон нэршил болох Азербайжаныг 1918 онд Орос хэлэнд хувирган бий болгожээ. "Галнаас аврагдагсад" гэх үг хэрхэн бий болсоныг тайлбарлавал, Аугаа их Александрыг насан өөд болсоны дараа Урарти, Саспиричуудын хоорон цус асгаруулсан мөргөлдөн болж улмаар Зүүн Арменийг захирч байсан XVIII Ахеменаны Сатрапы Диадочи Селесиусын дарлалаас чөлөөлж "Атропат" буюу "Галнаас чөлөөлөгсөд" гэх нэр үүссэн домогтой.<ref>[[Strabo]]. ''[[Geographica]]''. XI.xiii.524{{spaced ndash}}526.</ref><ref>[[Pliny the Elder|Pliny]]. VI.13.</ref> ''Atropátios Mēdía'' ({{lang|grc|Ἀτροπάτιος Μηδία}}),<ref>[[Strabo]]. ''[[Geographica]]''. XI.xiii.523{{spaced ndash}}529.</ref> <ref>Herodotus. ''History''. III.94. Op. cit. Rennell, James. ''[https://books.google.com/books?id=Poc9AAAAYAAJ&pg=PA366 The Geography System of Herodotus Examined and Explained, by a Comparison with Those of Other Ancient Authors, and with Modern Geography]'', Vol. 1. C.J.G. & F. Rivington, 1830. Retrieved 17 September 2011.</ref> ::'''''Транскавказ''''', ЗХУ-ын үед албан ёсны баримт бичигт хэрэглэж байсан нэршил. Оросоор "Закавказе" гэсэн үг. Энэ нь Кавказын нуруу сунан тогтсонтой холбогдуулан газар зүйн байршлаар нь нэрлэсэн цэвэр Орос нэршил юм. === {{ALB}} === "Албани" гэх нэрний тухайд хоёр хувилбар бий. Эхнийх нь "Альба" буюу Латин хэлний "цагаан" гэх өнгө заасан нэршил. Удаах нь Прото-Индо-Европ хэлний "альб" буюу "толгод" гэх утгатай байр зүйн нэршил. Аль нь ч бай "Албаничуудын газар нутаг" гэсэн утга бүхий нэршил нь өнөө цаг үед иржээ.<ref name="OEtDalb">Online Etymology Dictionary. "[http://www.etymonline.com/index.php?search=albania&searchmode=none Albania]".</ref> Анх уг нэршлийг манай эриний 1080 онд Мишель Атталейтын номонд Албаной гэх босогчдын газар нутгийг нэрлэсэн хэсэгт дурдсан байдаг.<ref name="MAhist">[[Attaliates, Michael]]. ''History''. Op. cit. in Elsei, Robert. ''The Albanian Lexicon of Dion Von Kirkman'', pp. 113–122.</ref> Анна Комненагын "Алексиад" зохиолд "Албанон" эсвэл "Арбанон" гэж уг нутгийг нэрлэсэн байдаг.<ref>Op. cit. in Wilkes, J.J. ''The Illyrians'', p. 279. 1992. ISBN 978-0-631-19807-9.</ref> Дээр дурдсан зохиолуудаас бүр өмнө буюу манай эриний 150 онд Иллирийн эзэрхийллийн эхэн үед буюу Птоломейн үед "Альбани" гэх үгийг ашиглаж байсан баримт бий. ::'''''Шкипери''''' Албаничууд өөрийн хэлээр улсаа "Шкипери" хэмээн нэрлэж байна. Албани хэлээр "шкип" гэдэг нь "Бүгдийг ойлгож ухаарах" гэсэн утга агуулдаг.<ref>Kristo Frasheri. ''History of Albania (A Brief Overview)''. Tirana, 1964.</ref><ref>{{cite web|url=http://mirror.undp.org/albania/download/pdf/albanian.pdf|title=The Albanian Language|last=Lloshi|first=Xhevat|format=PDF|publisher=United Nations Development Programme|accessdate=9 November 2010}}</ref> Сүүлийн үед "Шкипонье" буюу "Бүргэд" гэсэн утгатай буюу "Бүргэдүүдийн газар нутаг" гэсэн утгатай гэх тайлбар олон нийтийн дунд түгээмэл тархжээ. === {{ALG}} === Алжир гэдэг нь Османы Турк хэлээр "Чезайр" буюу "арлууд" гэсэн утгыг агуулдаг. Улмаар Франц хэлэнд "Альжер", Каталон хэлэнд "Алджер" гэж нэвтрэн орсон байдаг.<ref name="leschi">[[Louis Leschi|Leschi, Louis]]. ''Origins of Algiers''. 1941. Op. cit. in ''El Djezair Sheets''. July 1941. Op. cit. in "[http://alger-roi.fr/Alger/alger_son_histoire/textes/3_origines_alger_1941_feuillets.htm History of Algeria]". {{fr icon}}</ref> Анх "Алжир" гэх нэршлийг 1839 онд Францчууд тус нутгийг эзлэн захирах үед албан ёсоор ашигласан байдаг. Ингэж нэрлэх болсон нь ихээхэн учиртай. Тодруулбал, тус улсын нийслэл хотыг хуучнаар "Жазаир Бани Мазганна" буюу Мазганнагын үр садын арлууд" гэж нэрлэдэг байжээ. Мазганна гэдэг нь тус улсад анхлан үүссэн төрт улс байсан гэдэг. Тус улсын нийслэл хотын эргээс дөрвөн арал цуварч харагддаг. Улсын нэршилтэй холбоотой өөр нэгэн домог бий. Энэ нь Зиридийн хаант улсыг үндэслэгч Зири Ибн Манад гэх хааны нэрнээс үүсэлтэй гэх домог. Зири гэдэг нь Берберчүүдийн хэлээр "Сарны туяа" гэх утгыг илэрхийлдэг юм байна.<ref>Yver., G. "[https://books.google.com/books?id=zJU3AAAAIAAJ&pg=PA257 Alger]". ''E.J. Brill's First Encyclopaedia of Islam 1913–1936'', Vol. I. E.J. Brill (Leiden), 1987.</ref> 2011}} === {{USA}} === Их Британийн эзлэн түрэмгийллээс мултрах "Тусгаар тогтнолын тунхаг бичигт" анхлан дурдсанаар "Америкийн нэгдсэн улс" гэх нэр бий болжээ. Улмаар АНУ-ын Үндсэн хуулинд албан ёсны болон дипломат ёс, олон улсын тэмцээн наадам, соёл урлагын арга хэмжээ, олон улсын хурал, цуглаанд "Америкийн нэгдсэн улс", олон нийт, ард нийтийн дунд "Нэгдсэн улс" гэсэн нэршлийг ашиглаж байхаар хуульчилсан байдаг. "Америк" гэх нэрийг анх Германы газрын зураг зохион бүтээгч Мартин Вальдсимюллер 1507 онд дэлхийн бөмбөрцгийн баруун талд байрлах газар нутгийг "Америка" гэж нэрлэсэн байдаг. Энэ нь тус газар нутгийг анхлан нээсэн хэмээн номондоо дурдсан аялагч Америго Веспуччигийн дурсгалыг хүндэтгэсэн нэршил байсан гэдэг. === {{ANG}} === Ангол гэх нэрийг тус улсыг колоничлон захирч байсан Португальчууд бий болгожээ.<ref>Heywood, Linda M. & Thornton, John K. ''[https://books.google.com/books?id=S42CypbRTlQC&pg=PA82 Central Africans, Atlantic Creoles, and the foundation of the Americas, 1585–1660],'' p. 82. Cambridge University Press, 2007.</ref> Угтаа "Ндонгочуудын газар нутаг" гэсэн утгатай уугуул оршин суугчдын нэрийг Португаль хэл рүү хөрвүүлэн хэрэглэсэн нь энэ. Мбундун хэлээр "Нгола а килуанже" буюу "төмрийн дархадын ахлагч" гэсэн утгыг энэ үг илтгэнэ.<ref>Fage, J.D. ''The Cambridge History of Africa,'' Vol. 3: ''[https://books.google.com/books?id=V7qpKqM2Ji8C&pg=PA536 The Cambridge History of Africa: From c. 1050 to c. 1600].'' Cambridge University Press, 1977. ISBN 0-521-20981-1. Retrieved 23 September 2011.</ref><ref>Collins, Robert O. & Burns, James M. ''[https://books.google.com/books?id=PZcX2jQFTRcC&pg=PA153 A History of Sub-Saharan Africa]'', p. 153. Cambridge University Press, 2007. ISBN 0-521-86746-0. Retrieved 23 September 2011.</ref> === {{AND}} === Тус улсын нэр ямар утга агуулдаг нь тодорхойгүй. Шарльмайнын "Марка Хиспаника" номонд дурдсанаар "Ад-Дарра" буюу "Ой мод" гэх Араб үгнээс <ref>{{cite book|title=Andorra, the Hidden Republic: Its Origin and Institutions, and the Record of a Journey Thither|year=1912|pages=9|last=Gaston|first=L. L.|publisher=McBridge, Nast & Co|location=New York, USA}}</ref> эсвэл Наварро-Арагон хэлний "Андурриал" буюу "Бэлчирийн нутаг" гэх утгатай байх боломжтой гэж бичсэн байдаг.<ref>Online Etymology Dictionary. "[http://www.etymonline.com/index.php?term=Andorra Andorra]." Accessed 16 September 2011.</ref> === {{ATG}} === Антигуа: Испани хэлний "Антежо" <ref name="HistAnti">Oliver, Vere Langford.<!--sic--> [https://archive.org/details/historyofislando01oliv The History of the Island of Antigua, One of the Leeward Caribbees in the West Indies, from the First Settlement in 1635 to the Present Time]''. Mitchell and Hughes (London), 1894.</ref> буюу "Эртний" гэх утгатай үг. Анхлан уг нэрийг 1493 онд алдарт аялагч Кристофер Колумб "Санта Мариа ла Антигуа" хэмээн ашигласан байдаг.<ref>Murphy, A. Reg. ''Archaeology Antigua''. "{{Webarchiv|url=http://www.archaeologyantigua.org/background_timeline.htm |wayback=20110904065919 |text=Timeline |archiv-bot=2023-09-26 19:50:00 InternetArchiveBot }}." Accessed 23 September 2011</ref> :'''Барбуда''' Испаний хэлний "Барбодо" буюу "Сахалтай" гэсэн утгатай үг. Тус нутгийн саглагар моднууд, уугуул оршин суугчдын сахал, үс ургуулах ёсыг харсан нэрт аялагч анлан ийн улга алдаж байсан гэдэг. === {{UAE}} === Арабын нэгдсэн эмират нь тус улсын бүрэлдэхүүнд багтах долоон эмирт улс нэгдсэнийг илтгэх бөгөөд олон улсад болон Араб хэлээрээ өөрөөр нэршээгүй. === {{ARG}} === Испани хэлний "Аргенто" буюу "Мөнгөлөг" гэсэн утгатай үгнээс тус улсын нэршил үүсчээ. Анхлан энэ нэршлийг Испанийн нэрт яруу найрагч Рио де ла Плата "Мөнгөн гол" гэх шүлгэн дурдсан байдаг. Энэхүү шүлэгнээс санаа аван Аргентиний нутагт хөл тавьсан Себастиан Кабо "Ла Аргентина" буюу "Мөнгөн уст нутаг" хэмээн уулга алдаж, улмаар ийн нэрийдэх болжээ.<ref name="BritRdlP">{{cite web|title=Río de la Plata|publisher=[[Encyclopædia Britannica]]|url= http://www.britannica.com/EBchecked/topic/463804/Rio-de-la-Plata|accessdate=11 August 2010}}</ref> === {{ARM}} === Тус улсын нэр ямар утга агуулдаг нь тодорхойгүй. Эртний Грекийн судар бичгүүдэд "Арменой" гэж тэмдэглэснийг одоогийн Арменичуудыг нэрлэсэн байх хэмээн олон эрдэмтэд таамагладаг. "Арменой" эсвэл "Армина" гэх үг ямар утга агуулж байгааг одоо болтол эрдэмтэд тогтоогоогүй байгаа юм. Зарим түүхчид үүнийг МЭӨ 2200 онд хүчээ авч байсан Ассирийн Арманумчуудаас гаралтай хэмээн үздэг. Өөр нэг таамаг байдаг нь Прото-Индо-Европ хэлээр "Ар" буюу "Байгуулсан, үүссэн" гэх утгатай үгнээс гаралтай гэх домог. Тус улсад байх олон уул нуруу, толгод, тосгод "ар" гэх үгнээс үүссэн "Арарат, Арян, Арта" зэргээс улсын нэр үүссэн гэх өөр нэг таамаг ч бий.<ref>[[Gamkrelidze, Tamaz]] & [[Vyacheslav Ivanov (philologist)|Ivanov, Vyacheslav]]. "The Early History of Indo-European (aka Aryan) Languages".{{Page needed|date=September 2010}} ''Scientific American''. March 1990.</ref><ref>Mallory, James P. "Kuro-Araxes Culture". ''Encyclopedia of Indo-European Culture''.{{Page needed|date=September 2010}} Fitzroy Dearborn, 1997.</ref> === {{AFG}} === 16-р зуунд бүтээгдсэн "Бабурнама" сударт Афгени буюу "Афганичуудын газар нутаг" гэх үг бий. Үүнээс тус улсын одоогийн нэршил үүссэн байна.<ref>{{cite web|url= http://persian.packhum.org/persian//pf?file=03501051&ct=92 |title=Events of the Year 910 (p.5)|author=[[Babur]]|work=[[Baburnama|Memoirs]]|publisher=[[Packard Humanities Institute]]|year=1525|accessdate=22 August 2010}}</ref> Түүнчлэн 10-р зууны үед бүтээгдсэн Худуд аль-Алам номонд "Афгани" гэх үг хэрэглэгдсэн байдаг. Паштун хэлэнд "Афгани" нь "байрлах, байрших" гэсэн утгыг илэрхийлдэг. Паштун болон Дари хэлэнд "Афгани" гэх нэг л утгаар тус улсын нэр бичигддэг.<ref>{{Cite book|title=The Afghans |last1=Vogelsang |first1=Willem |authorlink=|volume=|year=2002|publisher=Wiley Blackwell|location=|isbn=0-631-19841-5|page=18|url=https://books.google.com/books?id=9kfJ6MlMsJQC&lpg=PP1&pg=PA18#v=onepage&q&f=false|accessdate=2010-08-22}}</ref><ref name="khyber">Anonymous. ''[[Ḥudūd al-ʿĀlam]]''. Op. cit. in "{{Webarchiv|url=http://www.khyber.org/articles/2005/TheKhalajWestoftheOxus.shtml|wayback=20110613145756|text=The Khalaj West of the Oxus: excerpts from ''The Turkish Dialect of the Khalaj''|archiv-bot=2023-11-06 07:37:05 InternetArchiveBot}} {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110613145756/http://www.khyber.org/articles/2005/TheKhalajWestoftheOxus.shtml|date=13 June 2011}}" ''Bulletin of the School of Oriental Studies'', Vol 10, No 2, pp. 417–437. University of London. Retrieved 10 January 2007.</ref> 1801 оноос эхлэн өнөөгийн бидний мэдэх "Афганистан" гэх нэрийг ашиглаж эхэлжээ. ==Б== === {{BHS}} === Испани хэлээр "бүү де лас Бахамас" буюу "Гүехэн тэнгис" гэх утгатай үгнээс тус улсын нэр үүсчээ.<ref name="DicCarib">Allsopp, Jeannette. ''[https://books.google.com/books?id=PmvSk13sIc0C&pg=PA70&lpg=PA70 Dictionary of Caribbean English Usage]'', p. 70. University of the West Indies Press, 2003. ISBN 976-640-145-4. Retrieved 24 September 2011.</ref> Анхлан уг нэршлийг 1523 оны орчимд Италийн нэгэн газрын зурагт тэмдэглэсэн байдаг.<ref>Anonymous. "{{Webarchiv|url=http://scholar.library.miami.edu/floridamaps/view_image.php?image_name=dlp00020000520001001&group=spanish |wayback=20151117014054 |text=Turin Map |archiv-bot=2024-09-11 11:21:55 InternetArchiveBot }}." c. 1523. Retrieved 24 September 2011.</ref> Харин англи хэлэнд 1670-аад оны үед "Гранд Бахама" номонд дурдсанаар нэвтэрчээ. Үүнээс гадна өөр нэг домог байдгыг Испанийн эрдэмтэн Лукаян Тайно тайлбарласан байдаг. Энэ нь нутгийн уугуул иргэдийн хэлээр "Ба Ха Ма" буюу "Дундадын дээр орших газар нутаг" гэсэн утгатай нэршлээс дээрх улсын нэр үүсчээ. === {{NEP}} === Бидний мэдэх Балба буюу Непал улсын нэр нь Санскритаар "нипалаяа" буюу "Уулын бэлд орших нутаг" гэсэн утгыг илэрхийлдэг. Мөн үүнээс гадна "Непа" буюу "Сүм дуганы нутаг" гэсэн Бирм үгнээс гаралтай гэж олонх судлаачид үздэг. Буддын шашинтай улсууд ихэвчлэн төвд хэлний "Нямбал" буюу "Ариун нутаг" гэсэн утгатай гэж үздэг ажээ. === {{BAN}} === Бенгал хэлний "Бенгал улс" гэх утгатай үг. Бенгал хэлээр "Бангла" гэж Бенгалчуудыг нэрлэдэг бөгөөд "Деш" гэдэг нь "улс, орон" гэх утгатай юм. Анх уг нэрийг 1971 онд Пакистанаас тусгаар тогтноход Шейх Мужибур Рахман тусгаар тогтнолын тунхаг бичигт ашигласан байдаг. Бангла буюу Бенгалчуудыг 9-р зууны эхэн үеэс ном сударт тэмдэглэж байсан баримт бий.<ref>M.A. Amitabha Bhattacharyya, ''Historical Geography of Ancient and Early Mediaeval Bengal'', Sanskrit Pustak Bhandar, 1977, pp. 61–62.</ref> === {{BRB}} === Португаль хэлний "Барбадас" буюу "Сахалтнууд" гэх үгнээс тус улсын нэр үүсчээ.<ref name="OxJurn">Reece, Robert. Oxford Journals: ''Notes and queries''. "[https://books.google.com/books?id=PeCIn2CrgYEC&pg=PA346 Barbados v. Barbadoes]". Oxford University Press, 1861. Retrieved 27 September 2011.</ref> Италийн Генуяа мужийн газрын зурагч Висконте Мажжиоло 1519 онд бүтээсэн газрын зурагт анхлан уг нэршлийг ашигласан байдаг.<ref>Maggiolo, Vesconte. {{Webarchiv|url=http://bsb-mdz12-spiegel.bsb.lrz.de/~mdz/index.html?c=autoren_index&l=en&ab=Maggiolo%2C+Vesconte |wayback=20120328064057 |text=Seeatlas (Alte Welt und Terra Nova) |archiv-bot=2023-09-26 19:50:00 InternetArchiveBot }} – BSB Cod.icon. 135. (Genoa), 1519. {{de icon}}</ref> === {{BHR}} === Араб хэлний "Аль Бахрайн" буюу "Хоёр тэнгис" гэх үгнээс тус улсын нэр үүсчээ. Алдарт Коран сударт энэ нутгийн талаар таван ч удаа дурдсан байдаг. Өөр нэгэн домогт өгүүлснээр хоёр тэнгисийн бэлчих Аль-Ахса нутаг нь туйлийн амар тайван, үржил шимт нутаг бөгөөд Аль-Жавахари хэлээр "Бахри" гэдэг нь "Холбоо тэнгис" гэсэн утгатай ажээ. Гэвч сүүлийн домгийг олон нийт хүлээн зөвшөөрдөггүй. === {{BLR}} === Орос хэлний "Бела" буюу "цагаан", "рус" буюу Орос гэх утгатай үгсээс "Цагаан орос" буюу Беларус улсын нэр үүсчээ. Эртний судар бичгүүдэд Оросын нэг хэсэг байсан болохоор тусгайлан дурдаж байгаагүй. Ихэнх түүхчид улаантан болон цагаантнууд гэж хуваагдаж байснаас шалтгаалан улстөрийн үзэл баримтлалын дагуу нутаг заан "Беларус" улсын нэр үүссэн гэдэгт итгэдэг юм. === {{BEL}} === Бельги гэх үг нь "Белгик Гаул" үндэстнүүд гэсэн утгатай Ром үг. Латин хэлэнд орж ирэхдээ Бельги болж, "Бельгийн газар нутаг" гэх утгыг илэрхийлэх болжээ. 1830 онд одоогийн Бельгийн хаант улс Нидерландаас тусгаар тогтноход "Бельгийн нэгдсэн улс" гэсэн нэршлийг авсан боловч энэ нэршлээрээ удаагүй. Бельги гэдэг нь Прото-Сельтик хэлний "белг", Прото-Индо-Европ хэлний "бхелгх" буюу "догшин" гэсэн утгатай илэрхийлдэг.<ref>Koch, John. ''Celtic Culture: a Historical Encyclopedia'', p. 198. ABC-CLIO 2006.</ref><ref>Pokorny, Julius. ''Indogermanisches Etymologisches Wörterbuch'', pp. 125–126. Bern-Muenchen-Francke, 1959. {{de icon}}</ref><ref>Pokorny, Julius. ''The Pre-Celtic Inhabitants of Ireland'', p. 231. Celtic, DIAS, 1960.</ref><ref>Maier, Bernhard. ''Dictionary of Celtic Religion and Culture'', p. 272. Boydell & Brewer, 1997.</ref> Хэл зүйн зарим шинжээчид үүнийг Прото-Индо-Европ хэлээр "гэрэлтсэн" гэж хөрвүүлбэл ононо гэсэн санал гаргасан ч энэ тайлбарыг зарим нь хүлээн зөвшөөрдөггүй.<ref>Pokorny, Julius. ''Indogermanisches Etymologisches Wörterbuch'', p. 118. 1959. ISBN 3-7720-0947-6. {{de icon}}</ref> === {{BLZ}} === Энэ улсын нэрний утга учир тодорхойгүй. 17-р зууны эхэн үед Шотландн аялагчид "Белизе" нэрт голны нэрээр нэрлэсэн байх гэсэн таамаг бий. Мөн түүнчлэн Испани хэлний "Вализе", "Бализе" гэсэн үгнээс ч үүссэн байх боломжтой гэж үздэг.<ref name="brit1893">{{cite encyclopedia |year=1892|title=British Honduras|encyclopedia=[[Encyclopædia Britannica]] |volume=12|location=New York|publisher=The Britannica Publishing Company |url=https://books.google.com/books?id=uGRJAAAAYAAJ&pg=PA133|accessdate=25 October 2010}}</ref> Мөн энэ нэрний талаар өөр нэг домог байдаг нь Маяачуудын өгсөн нэр гэж үздэг явдал. "Белиз" гэдэг нь Маяа хэлээр "шавартай ус" гэсэн утга илэрхийлдэг ажээ.<ref>Wright, Ronald. ''[https://books.google.com/books?id=F3QS1NJHJEMC&pg=PA24&lpg=PA24 Time among the Maya: Travels in Belize, Guatemala, and Mexico]''. Grove Press, 2000. ISBN 0-8021-3728-8. Retrieved 28 September 2011.</ref> Нутгийн иргэдийн дунд түгээмэл тархсан домгоор бол Франц хэлний "Бализ" буюу "Гэрэл цацарсан" гэх үгнээс гаралтай гэж үздэг юм байна. === {{BEN}} === Тус улсын нэр Нигер хэлээр "Бениний бэлчир дэх газар нутаг" гэсэн утга илэрхийлдэг. Үүнээс гадна нутгийн Ицкери омгийнхний "Убину", Ёруба омгийнхний "Ибину" буюу "Хавчиг гэр" гэсэн үгнээс гаралтай гэж үзэх судлаачид ч бий. Араб хэлний "бини" буюу "үр сад" гэсэн утгатай үгнээс тус улсын нэр үүссэн байх ч боломжтой юм. === {{BUL}} === Тус улсын нэр Прото-Турк хэлний "булгха" буюу "холилдсон, "булгак" буюу "хувьсгал" гэсэн үгнээс гаралтай гэж олонх судлаачид үздэг.<ref>Bowersock, Glen W. & al. ''[https://books.google.com/books?id=c788wWR_bLwC&pg=PA354 Late Antiquity: a Guide to the Postclassical World]'', p. 354. Harvard University Press, 1999. ISBN 0-674-51173-5.</ref> Эрдэмтэд үүнээс гадна эртний Монгол хэлний "булгарах" буюу "салж, хагацах" гэсэн үгнээс гаралтай гэж үздэг юм. === {{BOL}} === Испанийн алдарт аялагч Симон Боливарын дурсгалыг мөнхжүүлж тус улсыг "Боливарын газар нутаг" хэмээн нэрийджээ. Уг нэрийг хошууч генерал Антонио Хосе де Сукре өгсөн гэдэг. Тус улс Перу улсаас тусгаар тогтносны дараа үндэсний ассемблейн анхдугаар хуралдаанаар хошууч генералын өгсөн нэрийг хэвээр баталсан байна.<ref>''{{Webarchiv|url=http://www.historia-bolivia.com/6-de-Agosto-Independencia-de-Bolivia/6 |wayback=20110820091233 |text=6 de Agosto: Independencia de Bolivia |archiv-bot=2023-09-26 19:50:00 InternetArchiveBot }} {{webarchive |url=https://web.archive.org/web/20110820091233/http://www.historia-bolivia.com/6-de-Agosto-Independencia-de-Bolivia/6 |date=20 August 2011 }}.'' {{es icon}}</ref><ref name="cob">Maria Luise Wagner. "Construction of Bolivia: Bolívar, Sucre, and Santa Cruz". In Hudson & Hanratty.</ref> Алдарт аялагч, эрх чөлөөний төлөө тэмцэгч Симон Боливарын нэр нь Испанийн Бискай мужийн "Болибар" тосгон нэрнээс үүссэн гэж намтар судлаачид нь үздэг.<ref>{{cite web |url=http://www.euskaltzaindia.net/index.php?option=com_eoda&Itemid=478&lang=eu&testua=ziortza&view=izenak |title= Ziortza |author= Euskaltzaindia|date= |work= |publisher= |accessdate=10 September 2011}}</ref> === {{BIH}} === :Босниа: Босна голын нэрээр тус улсын нэрийг нэрлэжээ. Энэ нэршлийг анх 958 оны үед Византын эзэн хаан VII Константин түүх шастирт тэмдэглэн үлдээсэн байдаг. "Босна" гэдэг нь Прото-Индо-Европ хэлээр "бос", "богх" буюу "урсаж буй их усан" гэсэн утгатай.<ref name="Imamovic">Imamović, Mustafa (1996). Historija Bošnjaka. Sarajevo: BZK Preporod. ISBN 9958-815-00-1</ref> :Херцеговин: Амальгам болон эртний Герман хэлээр "герцог" буюу "гүн, ван" гэсэн утгатай бол "овина" гэдэг нь Серби-Хорват хэлээр "улс" гэсэн утгыг илэрхийлдэг. === {{BOT}} === Тус улсын хамгийн том үндэстэн болох Сецвана хэлээр "Цваначуудын эх орон" гэсэн утгатай. Британийн хэлзүйч Ливингстоуны баталж буйгаар Сецвана хэлээр "адилхан, ижил" гэсэн утгыг илэрхийлдэг ажээ. Үүнээс гадна "эрх чөлөө" гэсэн утгатай гэж тайлбарлах эрдэмтэд цөөнгүй бий.<ref>Ripley, George & Dana, Charles A., Eds. "[[:s:The American Cyclopædia (1879)/Bechuana|Bechuana]]". ''The American Cyclopædia''. (New York), 1879.</ref> === {{BRA}} === Португаль хэлний "пау-бразил" буюу "Улаан мод" гэсэн утгатай үгнээс тус улсын нэр үүсчээ.<ref name="Bueno36">Bueno, Eduardo. ''Brasil: uma História'', p. 36. Ática (São Paulo), 2003. ISBN 85-08-08213-4. {{pt icon}}</ref> Яг энэ нэршлийг хамгийн анх 1330 онд Английн Анжелино Дулкерт гэх эрдэмтэн ашиглаж байсан гэдэг. Гэвч тухайн үед Бразилийг хараахан илрүүлж амжаагүй байсан юм. === {{BRU}} === Тус улсын нэрний утга учирын талаар нэгдсэн ойлголт байхгүй. Харин орчин үед Малай хэлний "Баруна" гэх үгнээс гаралтай гэсэн үзэл тархжээ. 14-р зууны үед Борнео дээр хөл тавьсан Аванг Алак Бетатар өөрийн нутгийн хэлээр "Баруна" буюу "Хаана байна" гэж дагалдагчдаасаа асууснаас энэ нэр үүсчээ.<ref>{{cite book|last=Curriculum Development Department|title=History for Brunei Darussalam: Sharing Our Past|year=2008|publisher=EPB Pan Pacific|location=Section 2.2|isbn=99917-2-545-8|page=26}}</ref><ref>{{cite web|url=http://www.southeastasianarchaeology.com/2007/03/08/treasuring-bruneis-past/ |title=Treasuring Brunei's past |publisher=Southeast Asian Archaeology |date=8 March 2007 |accessdate=19 September 2011}}</ref> Түүнчлэн 978 оны Хятадын судар бичгүүдэд "Бони" нэрт хааны тухай дурдсан бий. Уг хааны нэрнээс улсын нэр үүссэн байж магадгүй гэж зарим эрдэмтэд санал дэвшүүлжээ. Бас нэгэн таамаг байдаг нь 1550 онд тус нутагт хөл тавьсан Италийн аялагч Людовико ди Вартема "Борней арал" гэж тэмдэглэсэнтэй холбоотой ажээ. "Варунай" буюу эртний Санскрит хэлээр "далайчдын нутаг" гэсэн утгатай үгнээс гаралтай гэж үзэх эрдэмтэд ч бий. === {{BFA}} === Тус улсын Море омгийнхний хэлээр "буркина" гэдэг нь "шударга, итгэж болох" гэсэн утгатай, Диоула омгийнхний хэлээр "фасо" гэдэг нь "газар нутаг, эцгийн гэр" гэсэн утгатай хоёр үгнээс тус улсын одоогийн нэршил үүсчээ. 1983 онд тусгаар тогтносон тус улсын ерөнхийлөгч Томас Санкара энэ нэрийг сонгон хэрэглэх зарлиг гаргасан юм. === {{BDI}} === Тус улсын голлох үндэстэн болох "Рунди" хэлээр "Рундичуудын эх орон" гэсэн утгыг илэрхийлдэг ажээ. 1962 онд Бельгийн харьяалалаас тусгаар тогтноход энэ нэрийг сонгон хэрэглэх болжээ. === {{BHU}} === Тус улсын нэрний утга учир тодорхойгүй, маш олон таамаг, тайлбар, домог өнөө үетэй золгожээ. Францын аялагч Жеан Баптист Тавернье 1676 онд гаргасан "Зургаан аялал" номондоо "Боутан" гэх үгийг дурдсан байдаг. Тухайн үед Бутан улс гэж байгаагүй бөгөөд Төвдийн хаант улсын нэгдсэн захиргаанд багтаж байсан гэдэг. Бутан даяар тархсан үзлээр бол Санскрит хэлний "Бота-анта" буюу "Төвдийн хязгаар нутаг" гэсэн утгатай үгнээс гаралтай ажээ.ref name="Names&Histories" /><ref name="chakravarti7">{{cite book|title=A Cultural History of Bhutan |volume=1 |first=Balaram |last=Chakravarti |publisher=Hilltop |year=1979 |page=7 |url=https://books.google.com/books?id=6VxuAAAAMAAJ |accessdate=1 September 2011}}</ref> Түүнчлэн Балба хэлээр "Бодо Хатан" буюу "Төвдийн нутаг" гэх утгатай үгнээс үүдэлтэй байж болох юм. Бутаны хэл шинжлэлийн зарим эрдэмтэд Санскрит хэлний "Бу-Уттан" буюу "Өндөрлөг газар" гэх үгнээс гаралтай гэж тайлбарладаг. ::'''Друк Юл''' Бутанчууд өөрсдийнхөө хэлээр улсаа ийн нэрлэдэг. Энэ нь Бутан хэлний "Аянгын лууны газар нутаг" гэсэн утга илэрхийлдэг ажээ. Тэд 1730 оноос энэ нэршлийг хэрэглэх болсон байна. ==В== === {{VAN}} === Уугуул Вануатучуудын хэлээр энэ нь "Бидний эх орон" гэх үгнээс гаралтай ажээ. === {{VAT}} === Итали хэлний "Ватикан толгодын хот" гэсэн утгыг илэрхийлдэг. Энэ нь тус хотыг тойрон хүрээлдэг "Ватикан" гэх нэртэй толгодын нэр юм. Харин Ватикан гэдэг нь Италийн "Ватиканиари" буюу "Ариун номын нутаг" гэсэн утгай үгнээс гаралтай ажээ. Эртний Ромын үеэс энэ нэрийг хэрэглэн, түүх, шастирт тэмдэглэсэн нь бий. === {{VEN}} === Тус нутагт анхлан хөл тавьсан Италийн аялагчид болох Алонсо де Ожеда, Америго Веспуччи нар "Венесуола" буюу "Бяцхан Венец" гэж уулга алдсанаас хойш газрын зураг, албан ёсны баримт бичигт ийнхүү тэмдэглэх болжээ. === {{VIE}} === Тус улсын нэршил нь "Вьет" буюу "Өмнөд", "Нам" буюу "газар" гэх үгнээс гаралтай гэж ихэнх түүхчид үздэг. МЭӨ 2-р зуунаас хойш ийнхүү хаант улсыг ийн нэрийдэх болжээ.<ref>[http://www.anviettoancau.net/anviettc/docs/2007-02/trbontai.pdf An Introduction to Vietology]", p. 3.</ref> Вьет Нам гэх үгийг хамгийн анх МЭӨ 239 оны нэвтэрхий тольд Хятадын эрдэмтэд тэмдэглэжээ. Харин одоогийн бидний мэдэх "Вьетнам" гэх үгийг 16-р зууны яруу найрагч Нгуен Бин Хием хэрэглэсэн байдаг. ==Г== === {{GAB}} === Португаль хэлний "Габао" буюу "Халхлагдсан" гэх утгатай үгнээс тус улсын нэршил үүсчээ. Комо голын адагт орших энэ нутаг олон нийтээс халхлагдсан, хэр баргын хүн хүрч очиход төвөгтэй учир ийнхүү нэрийдэх болжээ. === {{GUY}} === Нутгийн уугуул иргэдийн хэлээр "Их нууруудын нутаг" гэсэн утгатай. === Гайти {{HAI}} === Гайтийн Тайно/Аравак омгийнхний хэлээр "Уулын нутаг" гэсэн утгатай үг юм. Хиспаниола арлын баруун хэсэгт орших уг нутаг өндөр уулсаар хүрээлэгдсэн байгалийн өвөрмөц тогтоцтой. === {{GMB}} === Мандинкан омгийн "Гамбура" буюу "Каабу голын хаан" гэсэн утгатай үгнээс тус улсын нэршил үүссэн байдаг. Улмаар 1965 онд Их Британиас тусгаар тогтноход одоогийн "Гамби" гэх нэрийг сонгожээ. Гамбра гэх нутгийн нэршил бүр 1455 онд Алвис Кадамосто гэх газарзүйч номонд тэмдэглэсэн байдаг.<ref>Cadamosto, Alvise. ''Mondo Nuovo, Libro de la Prima Navigazione di Luigi di Cadamosto de la Bassa Ethiopia ed Altre Cosa''. Op cit. Montalbado, Francanzano (ed.) ''Paesi Novamente Retrovati et Novo Mondo da Alberico Vesputio Florentino Intitulato''. (Vicenza), 1507. {{it icon}}</ref> Нутгийн иргэдийн дунд түгэн тархсан өөр нэг домгоор бол Португаль хэлний "Гамбио" буюу "худалдаа, арилжаа" гэх үгнээс үүссэн гэдэг. Энэ нь тухайн үедээ Португальчуудын боолын худалдаа явуулдаг гол нутаг байсантай холбоотой. === {{GHA}} === Тус улс 1957 оны гуравдугаар сарын 6-ны өдөр Их Британиас тусгаар тогтноход "Гана" гэх нэрийг албан ёсоор авчээ. Энэ нь Малиан Ганын эзэнт гүрний хааны урд бичигддэг байсан "Дайчдын хаан" гэсэн утгатай цол нэрнээс үндэслэсэн нэр юм. === {{GUA}} === Нахуати омгийнхний хэлээр "Куаутемаллан" буюу "Ой модны нутаг" гэсэн утгатай үгнээс тус улсын нэр үүсчээ. === {{GIN}} === Тус улсын нэр чухам ямар утгатай талаар нэгдсэн ойлголт байхгүй. Харин Португаль хэлний "Гвин" буюу "эрэг, ирмэг" гэх утгатай үгнээс үүссэн байж болно гэдэгтэй ихэнх эрдэмтэд нэгддэг. Яг энэ нэршлээр 1481 онд тус улсыг Португалийн эзлэн түрэмгийлэгчид нэрлэж байсан баримт бий. Өөрөөр Дьенне болон Берберчүүдийн хэлний "гинавен, агинау, агинаоу" буюу "хар", "шатсан" гэх утгатай үгнээс үүссэн гэх хувилбар бий.<ref name="Bovi">Bovill, Edward Wm. ''The Golden Trade of the Moors: West African Kingdoms in the Fourteenth Century''. Weiner (Princeton), 1995.</ref> === {{GNB}} === Нэрний утга учир нь дээр дурдсан Гвиней улсынхтай төстэй. 1973 онд тус улсы Португалиас тусгаар тогтноход энэ нэрийг сонгон хуульчилжээ. === {{GER}} === Нэрний утга учрын талаар олон янзын таамаг байдаг ч түмэнд түгсэн нэг хувилбар бий. Үүгээр бол Сельтик хэлний "гайр" буюу "хөрш" <ref name="OEDgerm">''Oxford English Dictionary''. "Germany".</ref>, "гайрм" буюу "цуст тулаан", "гар" буюу "хашхираан/жад" гэсэн үгнээс үүссэн байх гэсэн таамаг бий. МЭӨ гуравдугаар зуунаас эхлэн Ромын их удирдагч Юлий Цезарь газрын зураг болон албан ёсны баримт бичигт энэ нэрийг ашиглаж, олон нийтэд таниулсан юм. ::'''''Дойчленд''''' Германчууд эх хэлээрээ улсынхаа нэрийг ингэж бичдэг. Энэ нь "Ард түмний нутаг" гэсэн утгатай эртний герман хэлний үг юм. === {{GRE}} === Тус улсын нэрний талаар олон янзын домог яриа бий. Үүнээс дурдвал. Аугаа Гомерын дуулалд "Греа" гэх тосгоны тухай гардаг. Үүнээс үүдэн тус улсын нэр үүссэн гэх домог бий. Уг тосгоны "Греа" гэх үг нь "хөгшин эмэгтэй" гэх утгатай юм байна. Нутгийн иргэдийн дунд тархсан өөр нэг домгоор бол "Керас" буюу "хүндэтгэл хайрлах" гэсэн утгатай ажээ. Энэ нь Аугаа Грекус гэх хамба ламтан тус нутгийг адислан, аравнайлсантай холбоотой юм. ::'''''Хеллас''''' Грекчүүд эх хэлээрээ нутгаа ийн нэрлэдэг. Уг нэршил чухам юунаас сэдэвлэсэн нь тодорхойгүй. Нутгийн иргэдэд тархсан домгоор бол Трой улсын Хеллен хамба ламын нэртэй холбоотой ажээ. === {{GRD}} === Испанийн Гранада мужийн нэрнээс тус улсын нэршил үүсчээ. ==Д== === {{DEN}} === Дани улсын нэр чухам юунаас үүссэн нь тодорхойгүй. Гэвч дараах хоёр ойлголт орчин үе хүртэл ам дамжин яригдаж иржээ. Гэхдээ Прото-Индо-Европ хэлний "дхен" буюу "доор, тэгш тал", "мерек" буюу "хил, ой мод" гэх утгатай үгнээс үүссэн байх боломжтой гэж хэл зүйчид үздэг. Анх энэ талаар Паулус Оросиус гэгч "Тэрс үзэлтнүүдийн эсрэг тэмцсэн долоон түүх" номонд дурдсан нь бий.<ref>Thorpe, B. ''<u>The Life of Alfred The Great</u> Translated from the German of Dr. R. Pauli To Which Is Appended Alfred's Anglo-Saxon Version of Orosius'', p. 253. Bell, 1900.</ref> Нутгийн иргэдийн дунд түгэн тархсан домог нь эрт цагт Данийн нутагт алдар суугаараа мандаж байсан Дан гэх хааны нэрнээс үүссэн ажээ. === {{DMA}} === Аугаа аялагч Кристофер Колумб 1493 оны 11-р сарын 3-ны өдөр тус нутагт анхлан хөл тавьж, улмаар "Ням гаригийн газар нутаг" гэх утгатай "Доминик" гэх испани нэр хайрлажээ. Тухайн үед ням гаригыг гэгээнтнүүдийг дурсах өдөр болгон Испанийн христийн шашинтнууд тэмдэглэдэг байсантай холбоотой. Гэхдээ түүхчид бас өөр тайлбар хийдэг. Учир нь Кристофер Колумб өөрийн төрсөн эцэг Доменежогийн нэрээр нэрлэсэн байж болох талтай юм. === {{DOM}} === Тус улсын нэршлийн тухайд дээр дурдсан Доминик улстай тун төстэй домог ярианууд өдийг хүртэл ам дамжин яригдаж иржээ. Гэвч Кристофер Колумби Гэгээн Доминикийн өдөр буюу наймдугаар сарын 4-ний өдөр <ref>Partido Revolucionario Dominicano. "[http://www.prd.org.do/ciudad/leyenda-e-historia-envuelven-la-fundaci%C3%B3n-de-santo-domingo Leyenda e Historia Envuelven la Fundación de Santo Domingo] {{webarchive |url=https://web.archive.org/web/20120701044753/http://www.prd.org.do/ciudad/leyenda-e-historia-envuelven-la-fundaci%C3%B3n-de-santo-domingo |date=1 July 2012 }}''. Accessed 18 October 2011. {{es icon}}</ref> тус улсыг нээсэнтэй холбогдуулж Испаниар "Гэгээн Доминикийн газар нутаг" гэх нэр хайрласан гэдэг домогтой юм. === {{TLS}} === Португаль хэлний "Дорнын дорно орших арал" гэсэн үгнээс тус улсын нэр үүсчээ. Малай хэлэнд "Тимур" гэдэг нь "дорно", "зүүн" гэсэн утгыг агуулдаг байна. ==Е== === {{EGY}} === [[File:Kmt obelisk.jpg|thumb|200px|Египетээр ''Km.t'' гэж бичсэн Луксорын чулуун багана. Франц улс Парис хот]] фараонуудын үеийн эртний Египетийн хэлээр "Ка болон Птагын эх орон" гэсэн утгатай үг юм. Үүнийг Грек, Латин хэлэнд "Айжиптос" гэж буулгасан нь тус улсын нэр болжээ. Ка болон Птах нь эртний Египетийн хоёр том бурхан бөгөөд "Птах" гэдэг нь "нээгч, илрүүлэгч" гэсэн утгатай Египет үг юм. Харин Грек улсын ардын домог боох "Страбо"-д "Аханоу гиптиос" буюу "Аахены доох нь орших нутаг" гэсэн утгатай грек үг ажээ. ::'''''Миср/Маср''''' Египетчүүд эх хэлээрээ улсаа ийн нэрлэдэг. Энэ нь Араб хэлээр "хот" гэсэн утгатай юм. ==Ж== === {{DJI}} === Тус улсын нэрний талаар тодорхой ойлголт байхгүй. Гэвч өнөө цаг үед "Техути/Тот бурханы нутаг" гэсэн утгатай нутгийн иргэдийн нэрнээс үүссэн гэх үзэл давамгайлж байна. Хачирхалтай нь Техути гэдэг нь эртний Египетийн сарны бурхан юм. ==З== === {{ZAM}} === "Замбези голын нутаг" гэсэн утгатай Африк үг. Замбези нь тус улсын зүүн хэсэгт орших бөгөөд Зимбабве улсаас тусгаарлаж байдаг нэг ёсны хил юм. Замбези нь Замби, Ангол, Намиб, Ботсвана, Зимбабве, Мозамбик улсуудыг дамнан урсдаг 2,574 км урт гол юм байна. === {{ZIM}} === Шона омгийнхний хэлээр "Жимба-же-мабве" буюу "Чулуун гэр" гэсэн утгатай үгнээр уг нэршил үүссэн байна. Шона омгийн суут бүтээл болох чулуун хэрэм, орд харшнуудаас Зимбабве гэх нэр үүсчээ. ==И== === {{ISR}} === Израйль гэдэг нь "Бурхантай хамт тулалдах" гэсэн утгатай Хебрю үг юм. Энэ нь Библийн сударт гардаг гэгээн Йаковын хэсгээр үүдсэн нэршил ажээ. Ерөөс бурхантай хамт ялах, хамт байх гэсэн санаагаар дээрх нэрийг сонгосон байна. === {{IDN}} === "Энэтхэгийн арлууд" гэсэн утгатай Грек үгнээс тус улсын нэр үүсчээ. Үүнээс хойш ялангуяа 19-р зууны дунд үеэс эхлэн "Дорнод Энэтхэг" гэж англи хэлэнд тэмдэглэх болсон юм. === {{JOR}} === "Йордан голынхон" гэсэн үгнээс тус улсын нэр үүссэн байна. Харин Йордан голын нэрийг Хебрю, Канаан хэлний "ирд" буюу "Сөнөсөн тэнгисийн доох нь талд" гэсэн үгнээс тус улсын нэр үүссэн гэж үздэг. Тус улс Йордан голын зүүн эрэг дагуу оршдог юм. === {{IRQ}} === "Эрак" буюу "Доод орших газар" гэсэн утгатай Перси хэлнээс тус улсын нэр үүссэн байна. Мөн түүнчлэн Эвфрат мөрний бэлчирт орших "Эрэк/Урук" гэсэн хотын нэрнээс үүсэлтэй гэсэн тайлбар ч байдаг. === {{IRN}} === "Арянчуудын нутаг" гэсэн утгатай үгнээс тус улсын нэр гаралтай. "Аря" гэдэг нь Прото-Индо-Европ хэлээр "угсаатан", "чөлөөт" гэсэн утгыг илэрхийлдэг байна. === {{IRL}} === Ирландчууд өөрсдийгөө "Эйре" гэж нэрлэдэг бөгөөд "Эйречүүдийн нутаг гэсэн утгатай Ирланд үгнээс тус улсын нэр үүссэн байна. "Эйре" гэх үг нь Сельтик хэлний "ивериу" буюу "үржил шим" гэсэн утгыг илэрхийлдэг бөгөөд нийлээд "Үржил шимт нутаг" гэх утгыг илэрхийлнэ. Түүнчлэн "Төмрийн нутаг" гэж нэрлэх саналтай эрдэмтэд ч бий. === {{ESP}} === Латин хэлний Хиспаниа гэх үгнээс тус улсын нэршил үүсчээ. Хиспаниа нь "И-сепаним" буюу "туулай" гэх утгатай Пуник үг юм. Латин хэлэнд нэвтрэхтэй буруу дуудагдаж Хиспаниа болсон гэдэг. Үүнээс үзвэл "Туулайнуудын нутаг" гэсэн утгатай Араб үг болж байгаа юм. === {{ISL}} === Хуучин Норс хэлний "исс" буюу "мөс" гэсэн утгатай үгнээс гаралтай "Мөсөн нутаг" гэх утга илэрхийлдэг үгнээс тус улсын нэр үүссэн байна. Хуучныг судлаач Адам Рудерфорд болон зохиолч Эйнар Палссон нар "Сельтикийн өв уламжлал" номондоо "ис-ланд" буюу "Исүс" болон "Айсис" охин тэнгэрийн өлгий нутаг гэсэн утгатай гэж тайлбарласан нь бий.<ref>{{cite book|title=Arfur Kelta|year=1981|publisher=Mímir|location=Reykjavík|page=36|author=Einar Pálsson|accessdate=14 November 2013|language=Icelandic}}</ref> === {{ITA}} === Италийн домгийн баатар Италусын нэрнээс үүссэн гэх олонд алдаршсан домог бий. Түүнчлэн эртний Грек хэлний "италос" буюу "бух" гэсэн үгнээс үүсэлтэй гэж үзэх түүхчид ч байдаг. Мөн латин хэлний "витулус" буюу "тугал" гэх үгнээс тус улсын нэр үүссэн байх магадлалтай. Гэвч италичууд "тугал" гэсэн тодотголтой үг биш гэдэгт одоо хэр нь итгэлтэй байдаг. Ихэнх Италичууд Италус гэх домгийн баатраас үүдэлтэй нэр гэдэгт орчин цагт итгэх болжээ. === {{UK}} === Дундад зууны Латин хэлний "Британниа Майор" буюу "Их Британи" гэсэн утгатай үгнээс уг нэршил үүсчээ. Анх энэ нэршлийг Жефри гэх зохиолч өөрийн номондоо дурдсан байдаг. "Британи" гэдэг нь Уэльс хэлний "Претани" буюу "будагдсан хүмүүс" гэсэн үгнээс үүсэлтэй ажээ. Сельтик болон Викингүүдийн үед Их Британийн нутагт амьдарч байсан хүмүүс биендээ шивээс хийж, янз бүрийн өнгөөр будах нь элбэг байснаас дээрх нэршил үүссэн байна. ::'''''Нэгдсэн хаант улс''''' Энэ нь Их Британи, Умард Ирландын нэгдсэн хаант улс гэх үгний товчлол юм. 1927 оноос эхлэн албан ёсны баримт бичигт дээрх нэршлийг ашиглах болсон байна. ::'''''Албион''''' Грек хэлний "Албиво" буюу Латин хэлээр "Альба" буюу "цагаан" гэх үгнээс уг нэршил үүсчээ. Доверийн цагаан эргийг харсан уран зохиолчид дээрх нэрийг өгсөн байх магадлалтай. ==Й== === {{YEM}} === Тус улсын нэрний талаар нэгдсэн тодорхойлолт байдаггүй. Харин Араб хэлний "Имн" буюу "өмнөд" "Йамин" буюу "баруун тал" гэх үгнээс үүссэн гэсэн домог бий.<ref>Many [[Semitic languages]], including [[Arabic language|Arabic]] and [[Hebrew language|Hebrew]], preserve a system with south on the "right" and north on the "left"</ref> Зарим судлаачид "Юмн" буюу "аз жаргал" гэсэн утга илэрхийлдэг гэж үздэг. ==К== === {{CPV}} === Португаль хэлний Кабо Верде буюу "Ногоон хошуу" гэх үгнээс тус улсын нэршил үүсчээ. 1444 онд энэ газар нутгийг илрүүлэхэд бүх юм нь ногооч харагдаж байсан тул аялагч, эзлэн түрэмгийлэгчид ийм нэр өгчээ. === Казахстан {{KAZ}} === Амальгам хэлээр "Казахуудын өлгий нутаг" гэсэн утгатай үгнээс тус улсын нэршил үүсчээ. "казак" гэдэг нь "нүүдэлчин", "чөлөөт" гэсэн утгыг илэрхийлдэг бөгөөд "стан" гэдэг нь персээр "нутаг" гэсэн утгыг илэрхийлдэг байна. === {{CAM}} === Санскрит хэлний "камания бхожа" буюу "Сайныг мөрөөдөгсдийн өлгий" гэх үгнээс тус улсын нэр үүсчээ.<ref>Law, B.C. ''Some Ksatriya Tribes of Ancient India'', p. 233. 1975</ref> Түүнчлэн эрт цагт төвд, энэтхэг, пакистан, вьетнам, лаосын нутгийг хамран оршиж байсан Сваямбува Камбу гэх нутаг дэвсгэр, Хинди соёлын томоохон төвөөс нэр нь үүссэн гэж үзэх теологичид бий..<ref>Casey, Robert. ''Four Faces of Siva'', pp. 88–100. Bobbs-Merrill Company (Indianapolis), 1934.</ref><ref>George Coedes. ''Inscriptions du Cambodge'', II, pp. 10 & 155. {{fr icon}}</ref> Others suppose it to be an exonym derived from [[Old Persian]] ''Kambaujiya'' ("weak") or the cognate [[Avestan]] ''Kambishta'' ("the least")<ref>Harmatta, J. Op. cit. [disapprovingly] in ''Achaemenid History'', 13, pp. 110–111. PF 302 and PFNN 2350.</ref> Орон нутгийнхан тэр бүр таалан хүлээж аваад байдаггүй өөр тайлбар байдаг нь Перси хэлний "Камбаужия" буюу "үлбэгэр", Авестан хэлний "Камбишта" буюу "өчүүхэн" гэсэн утгатай үгнээс ч үүссэн гэх домог. === {{CMR}} === Герман хэлний "Камерун", Франц хэлний "Камероун" буюу "сам хорхой" гэх үгнээс тус улсын нэр үүсчээ. Энэ нь тус улсад урсдаг Вури голтой холбоотой нэр юм. Тус улсад ирсэн европынхон эрэг дагуу "сам хорхой" ихээр барьж байсантай энэ нэршил холбоотой.<ref name="MLW">{{cite book |url=http://nlbif.eti.uva.nl/bis/lobsters.php?menuentry=soorten&id=73 |chapter=''Callianassa turnerana'' |title=FAO Species Catalogue, Vol. 13. Marine Lobsters of the World |author=Lipke B. Holthuis |author-link=Lipke Holthuis |publisher=[[Food and Agriculture Organization]] |year=1991 |isbn=92-5-103027-8 |series=FAO Fisheries Synopsis No. 125 |access-date=2017-07-20 |archive-date=2011-07-24 |archive-url=https://web.archive.org/web/20110724172129/http://nlbif.eti.uva.nl/bis/lobsters.php?menuentry=soorten&id=73 |url-status=dead }}</ref> === {{CAN}} === Тус улсын уугуул иргэд болох Ироко омгийнхний "Канада" буюу "Тосгон" гэх үгнээс Канад улсын нэр үүсчээ.<ref>{{cite web|title=Origin of the Name, Canada|url=http://www.pch.gc.ca/pgm/ceem-cced/symbl/o5-eng.cfm|publisher=Canadian Heritage|year=2008|accessdate=23 May 2011|archive-date=27 Долдугаар сар 2013|archive-url=https://web.archive.org/web/20130727225559/http://www.pch.gc.ca/pgm/ceem-cced/symbl/o5-eng.cfm|url-status=dead}}</ref> Британи, Францын дарангуйллын үеэс Канад гэж нэрлэсээр өдийг хүрсэн юм. Нутгийнхан дунд тархсан өөр нэг домгоор бол Испани, Португалийн эзлэн түрэмгийлэгчид алт, мөнгө хайж ирсэн боловч юуг ч эс олжээ. Чухамдаа үүнээс болж Испаничууд "ака", Португальчууд "ка-нада" гэж хэлээд буцсан гэдэг. Энэ нь "юу ч алга" гэх утгыг илэрхийлдэг юм байна. === {{QAT}} === Эртний Зубара улсын Катари тосгоны нэрнээс тус улсын одоогийн нэршил үүссэн гэж олонх катарчууд үзэх болжээ. Грекийн алдарт Птоломейн үеийн газрын зурагт "Катари" гэх үгийг ашигласан байдаг. Англи хэлтнүүд "Каттер" буюу "зүсэгч, таслагч, сийлбэрчин" гэж ойлгож, дууддаг боловч энэ нь тийм утгыг огтоос илэрхийлдэггүй билээ. === {{KEN}} === Кени уулын нэрнээс тус улсын нэршил үүссэн байна. Кени гэдэг нь Кикую омгийн хэлээр "Кере Ниага" буюу "Цагаан хайрхан" гэх утгатай үг ажээ. Мөн тус омгийнхний "Кирима Нгай" буюу "Бурхадын орших хайрхан" гэх утгатай байж магадгүй гэж Германы эрдэмтэд үздэг юм. === {{CYP}} === Тус улсын нэр чухам ямар утга агуулдаг болох нь тодорхойгүй. Олон нийтэд түгсэн домгоор бол Латин болон Грек хэлний "зэс" гэх утгатай үгнээс үүссэн ажээ.<ref>Fisher, Fred H. ''Cyprus: Our New Colony And What We Know About It'', pp. 13–14. Geo. Routledge & Sons (London), 1878.</ref> Шумерийн "Кубар" буюу "хүрэл" гэх үгнээс ч үүссэн байж болох талтай. Өөр нэгэн домгоор бол Грекийн "кипариссос" буюу "агар задан мод" <ref>{{cite web|url=http://www.etymonline.com/index.php?term=Cyprus |title=Online Etymology Dictionary |publisher=Etymonline.com |date= |accessdate=19 September 2011}}</ref> эсвэл "кипрос" буюу "улаан хүрэн" гэх үгнээс үүссэн гэж үздэг байна. === Киргизстан {{KGZ}} === Турк хэлний "кирк" буюу "40" гэсэн тооны нэрнээс үүдсэн "40 овгийнхний нутаг" гэсэн утгыг тус улсын нэр илэрхийлдэг байна. === {{KIR}} === Британийн аялагч Томас Гильберт тус арлыг нээсэнтэй холбогдуулан уугуул иргэд түүний нэрийг "Кирибат" гэж дуудсанаас үүдэн энэ нэршил үүссэн байна. === {{COL}} === Алдарт аялагч Кристофер Колумбийн нэрнээс үүдэн "Колумбийн газар нутаг" гэсэн утгатай үг юм. 1819 онд алдарт тэмцэгч Симон Боливар уг нэрийг хайрлаж, улмаар улсын албан ёсны нэр болгожээ. 1863 онд энэ нэрийг албан ёсоор соёрхон батласан юм.<ref>{{cite web|author=Carlos Restrepo Piedrahita|url=http://www.lablaa.org/blaavirtual/revistas/credencial/febrero1992/febrero2.htm|title=El nombre "Colombia", El único país que lleva el nombre del Descubrimiento|work=Revista Credencial|date=February 1992|accessdate=29 February 2008|language=es|archive-date=5 Нэгдүгээр сар 2008|archive-url=https://web.archive.org/web/20080105031144/http://www.lablaa.org/blaavirtual/revistas/credencial/febrero1992/febrero2.htm|url-status=dead}}</ref> === {{COM}} === Араб хэлний "Камар" буюу "Сар" гэсэн үгнээс тус улсын нэршил үүсчээ. === {{CGO}} === Францын дарангуйллаас ангижирч тусгаар тогтносон улс болсон 1960 онд Конго голын нэрнээс санаа аван ийнхүү нэрлэх болжээ. "Конго" гэсэн үг нь Баконго омгийнхний хэлээр "анчид" гэсэн утгыг илэрхийлдэг юм байна.<ref>Bentley, Wm. Holman. ''Pioneering on the Congo''. Fleming H. Revell Co., 1900.{{Verify source|date=October 2011}}</ref> Конго гол нь Ангол, Бурунди, Камерун, Төв Африк, хоёр Конго, Руанда, Танзани, Замби улсыг дамнан урсдаг, 4,700 км үргэлжилсэн гол юм. === {{COD}} === Улстөрийн үзэл суртлын хувьд хоёр хуваагдсан улс учир нэрний утгын тухайтад Бүгд найрамдах Конго улстай адилхан. === {{KOS}} === Серби хэлний "Кос" буюу "хар шувуу", "ово" буюу "нутаг" гэсэн утгтай үгнээс тус улсын нэршил үүсчээ. === {{CRC}} === Испани хэлний "Баян эрэг" гэсэн утгатай үгнээс тус улсын нэршил үүсчээ. Аугаа аялагч Кристофер Колумб энэ газар анхлан хөл тавьсан 1502 онд "Коста дель Оро" буюу "Алтан эрэг" гэж уулга алдаж байсан удаатай. === {{CIV}} === Франц хэлний "Зааны ясан эрэг" гэсэн үгнээс тус улсын нэршил үүссэн байна. Францын дарангуйллын үед тус улс зааны ясны худалдааны гол түшиц газар байснаас үүдэн дээрх нэршил гарсан байна. Зарим улсууд тус улсыг "Алтан эрэг", "Боолын эрэг" гэх мэт янз бүрээр нэрлэдэг. === {{CUB}} === Тус улсын нэр чухам ямар утга учиртай болох нь өнөө хэр нь тодорхойгүй байна. Гэвч Тайно омгийнхний "кубао" буюу "үржил шимт нутаг" <ref>Carrada, Alfred. ''The Dictionary of the Taino Language'', "[http://www.alfredcarrada.org/notes8.html Plate 8]".{{Unreliable source?|date=September 2009}}</ref> "коабана" буюу "сайхан нутаг" <ref>[http://members.dandy.net/~orocobix/terms1.htm Taino Indigenous Peoples of the Caribbean Dictionary] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080430163856/http://members.dandy.net/~orocobix/terms1.htm |date=30 April 2008 }}".{{Unreliable source?|date=June 2009}}</ref> гэсэн үгнээс гаралтай гэж үзэх тайлбар бий. Өөр нэг тайлбараар бол аугаа аялагч Кристофер Колумб Испанийн Женоа мужийн "Куба" гэх тосгоны нэрнээс санаа авч ийнхүү нэрлэсэн гэж үздэг байна. <ref>Barreto, Augusto Mascarenhas. ''O Português Cristóvão Colombo: Agente Secreto do Rei Dom João II.'' Lisbon, 1988. Translated edition: ''The Portuguese Columbus: Secret Agent of King John&nbsp;II''. Palgrave Macmillan, {{ISBN|0-333-56315-8}}.</ref><ref>Da Silva, Manuel L. and Silvia J. ''Christopher Columbus was Portuguese'', pp. 396 ff. Express Printing (Fall River), 2008. {{ISBN|978-1-60702-824-6}}.</ref> === {{KUW}} === Араб хэлний "кут", "коут" буюу "усны ойролцоо барьсан цайз" гэсэн утга үгнээс тус улсын нэршил үүссэн байна. ==Л== === {{LAO}} === Энэтхэг хэлний "лава" гэх үгнээс тус улсын нэршил үүсчээ. Лава гэдэг Лахорын домгоор Рама бурханы ихэр хүүхдийн нэгнийх нь нэр юм. Үүнээс гадна Хятад хэлний "Лан Шанг" буюу "сая, сая зааны өлгий нутаг" гэх утгатай үгнээс үүссэн байж болох юм. === {{LVA}} === Тус улсын нэр нь Балтын орнуудын хэлээр "Лиет" буюу "нэгдсэн, бэхжих" гэх үгнээс үүссэн гэж үзэх судлаачид бий. Мөн түүнчлэн Латгалиансуудын овгийн нэрнээс үүссэн гэж үзэх сүүлийн үед давамгайлах болжээ. === {{LSO}} === Сесото омгийнхний хэлээр "Басоточуудын эх орон" гэсэн утгатай үг юм. <ref>{{cite book|title=No Place Left to Bury the Dead|first=Nicole|last=Itano|publisher=Simon and Schuster|year=2007|page=314|isbn=0-7432-7095-9}}</ref> Басото гэдэг нь тус улсад амьдарч байсан эртний овог аймаг бөгөөд "восото" буюу "хүн төрөлхтөн" гэсэн утгыг илэрхийлдэг байна. <ref>Merriam-Webster Online. "[http://www.merriam-webster.com/dictionary/basotho Basotho]". Retrieved 11 May 2012.</ref> === {{LBR}} === Латин хэлний "Либер" буюу "эрх чөлөө" гэх үгнээс тус улсын нэр үүсчээ. АНУ боолчилсон хар арьстнуудад тусгайлан газар заан өгч улс болгон суурьшуулахдаа энэ нэрийг өгсөн байна. === {{LIB}} === Араб хэлний "лебнан" буюу "цагаан", "лебнен" буюу "сүү" гэх үгнээс тус улсын нэршил үүсчээ. Үүнээс гадна Ливан уулын нэрнээс үүдсэн нэр байж болно гэж судлаачид үздэг. Нутгийнхний хэлээр "ливан" гэдэг нь "Бурханы зүрх" гэсэн утгыг илэрхийлдэг байна. МЭӨ 2900 онд зохиогдсон "Гигламешийн судар" бичигт Эбла гэж дурдагдсан бол Библийн сударт Эблагын тухай 71 удаа дурдагддаг юм. === {{LBY}} === Тус улсын нэрний утга учир тухайлан тодорхой болоогүй. Гэхдээ Египетийн газар нутагт хамаардаг байсан "Ливийн цөл"-өөс тус улсын нэршил үүссэн гэж ихэнх судлаачид үздэг. Эртний Берберчүүдийн хэлээр "Либианс" буюу "цөлийн баруун тал" гэсэн утгатай ч гэж зарим эрдэмтэд үздэг байна. === {{LTU}} === Нэрний утга учрын талаар олон янзын таамаг, тайлбар бий. Үүнээс дурдвал Балтын орнууд эрт цагт нэгдэн нэг эзэнт гүрэн байснаас үүдэн "лиети" буюу "нэгдсэн, бэхжих" гэсэн утгай үгнээс тус улсын нэршил үүссэн байна. Түүнчлэн Грек хэлний "а-лей-сон" буюу "Аяга", Тохари хэлний "лиям" буюу "нуур" эртний слав хэлний "лияти" буюу "аадар бороо" гэх үгнүүдээс үүссэн байх гэсэн таамаг бий. Литвачуудийн итгэдэгээр бол литва хэлний "лиетус" буюу "хур элбэгтэй нутаг" гэсэн утгатай юм байна. === {{LIE}} === Герман хэлний "гялтганасан чулуу" гэсэн утгатай үгнээс тус улсын нэршил үүсчээ. Ариун Ромын эзэнт гүрний үед өөрөөр нэрлэж байсан ч Ариун Ромын эзэнт гүрэн задран унасны дараа энэ нэрээ сэргээн авсан байна. === {{LUX}} === Герман хэлний "люцл" буюу "жижиг", "бург" буюу "шилтгээн" гэх утгатай үгнээс тус улсын нэршил үүсчээ. Эдгээр үгнүүд нийлээд "Жижиг шилтгээн" гэх утгыг илэрхийлнэ. ==М== === {{MRI}} === Нэрний утга учрын тухайтад дээр дурдсан Мауритани улсын утгатай тун төстэй. Түүнээс гадна эртний Голландын эзэнт гүрний Маурис Нассау гэх эзэн хааны нэрнээс үүссэн гэж зарим судлаачид таамагладаг. === {{MRT}} === Латин хэлний "Моорчуудын нутаг" гэх үгнээс тус улсын одоогийн нэршил үүсчээ. Моор гэдэг нь эртний араб үндэстнүүдийн нэг юм. === {{MAD}} === Малагаси омгийнхний хэлээр "Малагасичуудын эх орон" гэсэн үгнээс тус улсын нэршил үүсчээ. Малагаси гэдэг нь чухам ямар үг болох талаар өнөө цаг үед ямар ч тайлбар ирээгүй байна. Харин Венецийн худалдаачин Марко Поло аялалынхаа үеэр тус улсын нэрийг буруу дуудсанаас болж "Мадагаскар" гэх улсын нэр бий болжээ. Чухам түүний буруу дуудсан нэрнээс болж газрын зурагт энэ нэрээр тэмдэглэх болсон байна. === {{MKD}} === Грек хэлний "Македовиа" буюу "хязгаар нутаг, дараагийн" гэсэн үгнээс тус улсын нэршил үүсчээ.<ref>[http://www.perseus.tufts.edu/cgi-bin/ptext?doc=Perseus%3Atext%3A1999.04.0057%3Aentry%3D%2364599 Μακεδονία], Henry George Liddell, Robert Scott, ''A Greek–English Lexicon'', on Perseus</ref><ref>[http://www.etymonline.com/index.php?term=Macedonia Macedonia], Online Etymology Dictionary</ref> Түүнээс гадна Грек хэлний "Македнос" буюу "өндөр, нарийхан" гэх үгнээс үүссэн гэх тайлбар бий. <ref>[http://www.perseus.tufts.edu/cgi-bin/ptext?doc=Perseus%3Atext%3A1999.04.0057%3Aentry%3D%2364596 μακεδνός], Henry George Liddell, Robert Scott, ''A Greek–English Lexicon'', on Perseus</ref> === {{MWI}} === Уугуул Малавичуудын хэлээр "оргилсон их усан" гэх утгатай үгнээс тус улсын нэр үүсчээ. Түүнээс гадна Малави нуурын нэрнээс үүссэн байх гэсэн таамаг бий. Малави нуур нь 560 км урт, 75 км өргөн 706 метрийн гүн, Малави, Мозамбик, Танзани улсуудыг дамнан оршдог нуур юм. === {{MAS}} === Малайн хойгын нэрнээс тус улсын нэр үүссэн байх гэдэгт ихэнх түүхч, судлаачид итгэдэг. Чухамдаа эртний Энэтхэгийн худалдаачид энэ хойгоор дамжин олон арван төрлийн худалдаа хийдэг байсан түүх бий. Малай хэлний "мала" буюу "уулс" гэсэн үгнээс тус хойгын нэр үүссэн гэж үзэх эрдэмтэд бий. Түүнчлэн япон, малай хэлний "мелаю", "млаю" буюу "шургуу ажиллагсдын өлгий нутаг" гэсэн утгатай үгнээс үүссэн гэх домог бий. Энэ хоёр домог орчин цагт хамгийн элбэг тархжээ. === {{MDV}} === Санскрит хэлний "маладвипа" буюу "арлуудын цэцгэн титэм" гэсэн үгнээс тус улсын нэр үүсчээ. Түүнчлэн малай хэлний "мала" буюу "уулс", санскрит хэлний "дива" буюу "арал" гэсэн үгнээс үүдсэн "Уулсын арал" гэх утгатай гэсэн өөр нэг домог ч бий. === {{MLI}} === Эртний Баруун Африк хэлний "мали" буюу "усны үхэр" гэх үгнээс тус улсын нэршил үүссэн байна. === {{MLT}} === Тус улсад эрт цагт Грек болон Финикүүдийн соёл холилдож байснаас шалтгаалан дараах хоёр утгаар тайлбарлагддаг. <ref name="ndmh">{{cite news|url=http://www.doi.gov.mt/EN/islands/dates.asp|publisher=Department of Information – Maltese Government|title=Notable dates in Malta's history|date=6 February 2008|access-date=21 Долдугаар сар 2017|archive-date=25 Арван нэгдүгээр сар 2009|archive-url=https://web.archive.org/web/20091125021207/http://www.doi.gov.mt/EN/islands/dates.asp|url-status=dead}}</ref> Грек хэлний "мелита" буюу "зөгийн бал" гэсэн үгнээс тус улсын одоогийн нэршил үүссэн гэх домог бий. Византийн эзэнт гүрэн аль 395 оноос эхлэн энэ нэрээр газрын зурагт тэмдэглэсэн байна.<ref name="ndmh"/><ref>{{cite news|url=http://www.maltatoday.com.mt/2003/06/29/l7.html |publisher=Malta Today |title=Controversy over unique Maltese bee population |date=6 February 2008 |deadurl=yes |archiveurl=https://web.archive.org/web/20120319221059/http://www.maltatoday.com.mt/2003/06/29/l7.html |archivedate=19 March 2012 |df= }}</ref> Финикчүүдийн "малет" буюу "диваажин" гэх үгнээс үүссэн гэх өөр нэг хувилбар бас бий.<ref>{{cite book| last =Pickles| first =Tim| title =Malta 1565: Last Battle of the Crusades| publisher =Osprey Publishing| url =https://books.google.com/books?id=0LuvbRQ78sIC&pg=PA11&lpg=PA11&dq=Maleth+Malta+haven&source=web&ots=PGO2OF9Y9I&sig=rcodiMbexlDy5YwMXhelH7zEYyw| isbn =978-1-85532-603-3}}{{Dead link|date=Аравдугаар сар 2023 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref> === {{MAR}} === Эртний Бербер хэлний "Мур Акуш" буюу "Бурхадын нутаг" гэсэн утгай үгнээс тус улсын одоогийн нэршил үүсчээ. === {{MHL}} === Британийн нэрт аялагч, ахмад Жон Маршаллын нэрээр тус улсыг нэрлэжээ. === {{MEX}} === Эртний Нахуати омгийнхний хэлээр "нар" гэсэн үгнээс тус улсын одоогийн нэршил үүсчээ. Түүнээс гадна уугуул мексикчүүдийн хаан "Мексихтили" хааны нэрнээс ч үүссэн гэж үзэх эрдэмтэд бий. Нахуати омгийн "метцтий" буюу "сар", "зиктий" буюу "гол" гэсэн үгнээс үүссэн гэх өөр нэг таамаг байдаг. Одоогийн Мексикчүүдийн итгэдэг өөр нэг домог бол эртний Ацтекын нийслэл "Мекихко" гэдэг байснаас үүдэн гарсан гэх домог юм. === {{FSM}} === Грек хэлний "микро" буюу "жижиг", "несос" буюу "арал" гэх үгнээс үүдсэн "жижиг арлууд" гэх үгнээс тус улсын одоогийн нэршил үүссэн байна. === {{MDA}} === Эртний Готик хэлний "мулда" буюу "шороо", "шавар" гэх үгнээс тус улсын нэршил үүсчээ. Түүнчлэн Румыньд орших Молдав голоос тус улсын нэр үүссэн гэж үздэг. Румыньчуудын дунд тархсан домгийн дүрээс одоогийн нэр үүссэн гэх өөр нэг домог бий. Энэ домгоор бол Драгос Вода гэх залуу баатар эр нутгийн догшин сахиус, ад зэтгэрийн амьтадыг дарахаар нэгэн өдөр анд гарчээ. Тэр уг ан хийхдээ эр, эм хоёр нохой дагуулж явжээ. Молда гэх эм нохой нь ямар ч догшин амьтадыг номхоруулж чадах шидтэй бол Мадыш гэх эр нохой нь ад зэтгэрийн ямар ч амьтныг даран сөнөөх чадалтай юм байна. Үүнээс үүдэн тус улсын одоогийн нэр болох "Молдав" нэр үүссэн ажээ. === {{MON}} === Грек хэлний "Ганцаар амьдрах" гэсэн үгнээс тус улсын нэр үүссэн байна. Эртний Грекчүүд тус улсыг МЭӨ 6-р зуунд эзлэн захирч байсан гэх домог бий. === {{MGL}} === "Монголчуудын нутаг" гэх үгнээс одоогийн нэршил үүсчээ. Харин Монгол гэдэг нь уулын хажуугаар урсах "Мон" нэрт голоос одоогийн нэр үүссэн гэж үзэх өөр нэг домог бий. Түүнчлэн "Мөнх" гэх үгнээс үүссэн байж магадгүй гэж Монгол улсын их сургуулийн Түүх, нийгмийн ухааны сургуулиас гаргасан номонд дурджээ. <ref>{{cite book |author=[[National University of Mongolia]], School of Social Sciences, Department of History | title = Монгол улсын түүх | trans_title = History of Mongolia | year = 1999 | publisher = Admon | location = | language = Mongolian | isbn = | pages = 67–69 | chapter = 2. Хүний үүсэл, Монголчуудын үүсэл гарвал | trans_chapter = 2. Origins of Humanity; Origins of the Mongols }}</ref> Мөн монгол гэдэг нь "Ба" гэх эртний монгол үгнээс гаралтай бөгөөд "Ба" гэдэг нь бид гэсэн утгатай болно. Энэхүү "Ба" Гэдэг үгэн дээр олон тооны "-ууд" нөхцлийг залгаснаар "Багууд" буюу "Бангууд" гэмээн их инхлэг үсэгтэй бичдэг. Монгол хэлнээ Б болон М гийгүүлэгч сэлгэдэг. •Үүний жишээ болгож НУЛМИС (ᠨᠢᠯᠪᠤᠰᠤ) гэс үг бий. Ийн үсэг сэлгэн явсаар Мангууд буюу Мангул, Монгол гэсэн үг бий болсон гэсэн тайлбар бий. Мөнтүүнчлэн бидний өвөг дээдэс өөрсдийгөө Бида улус буюу Бидний улс гэсэн байдлаар нэрлэдэг байсан нь хачирхалтай хэрэг билээ. === {{MNE}} === Итали хэлний Венец аялагаар "Хар уул" гэсэн утгатай үгнээс тус улсын одоогийн нэршил үүсчээ. ::'''''Чёрна Гора/Црна Гора''''' Монтенегрочууд өөрийн хэлээр улсаа ийн нэрлэдэг. Орос болон Монтенегро дуудлагаар мөн л "Хар уул" гэх утгыг илэрхийлнэ. === {{MOZ}} === Эртний арабын гарамгай удирдагч болох Шейх Мусса бен Мбикигийн нэрнээс тус улсын одоогийн нэршил үүсчээ. Нэг ёсондоо Мозамбик арлын нэрнээс одоогийн нэршил нь үүссэн байна. === {{MYA}} === Эртний Бирм хэлний "мьян" буюу "хурдан", "мар" буюу "хүчтэй" гэсэн үгнээс тус улсын одоогийн нэршил үүссэн гэдэгт ард иргэд нь итгэдэг. Гэвч эртний Миндон улсын харьяанд байсан албатуудыг "Мьянмачууд" гэж нэрлэдэг байснаас шалтгаалан одоогийн нэрийг сонгосон гэж эрдэмтэд үздэг юм.<ref name="thantmyintu2001">{{cite book | first=Thant | last=Myint-U | year=2001 | title=The Making of Modern Burma | isbn=0-521-79914-7 | publisher=Cambridge Univ. Press | location=Cambridge}}</ref> ==Н== === {{NAM}} === Нама хэлний "Намиб" буюу "Юу ч үгүй газар орон" гэсэн утгатай үгнээс үүсчээ. Намибын цөл энэ нутагт оршдог учир улсын нэр үүнээс үүссэн байна. === {{NRU}} === Науру омгийнхний хэлээр "Анаоэро" буюу "Би далайн эрэг явлаа" гэсэн үгнээс тус улсын нэр үүсэн бий болжээ. Герман хэлэнд энэ улсыг "Наводо" эсвэл "Онаверо" гэж тэмдэглэж байсан гэдэг. === {{NIG}} === Нигер голын нэрнээс тус улсын нэр үүсчээ. Нигер гэдэг нь Туарег хэлний "негхиррэн" буюу "урсаж буй ус" гэсэн утгыг илэрхийлдэг юм байна. Мөн нигер хэлний "Ни Гир" буюу "Гир мөрөн" гэсэн үгнээс үүсэлтэй ажээ.<ref>{{cite book | title =Atlas A-Z | publisher =Dorling Kindersley | year =2004 | location =New York City | page =289 }}</ref> Латин хэлт орнууд буюу барууныхан латин хэлний "нигер" буюу "хар арьст" гэсэн үгнээс үүсэлтэй гэдэгт итгэдэг. Гэвч энэ нь арьс өнгөөр ялгаварласан үзлээс өөр юу ч биш юм. === {{NGR}} === Нэрний утга учрын тухайд дээр дурдсан Нигер улстай ижилхэн юм. === {{NED}} === Голланд хэлээр "Доод нутаг" гэсэн утгатай үгнээс тус улсын нэр үүссэн байна. <ref>see:[http://www.etymonline.com/index.php?search=nether&searchmode=none Online Etymology Dictionary on Nether] However, the explanation given in this source about the origin of the word ''Nederlanden'' as used "by the Austrians" in contradistinction to their own mountainous country, is extremely implausible, if only because the use of the word antedates the [[Austrian Netherlands]] by two centuries at least. Austria itself has a ''Niederösterreich'' region ([[Lower Austria]]) that is quite mountainous, but derives its name from its downriver location.</ref> Герман улс цэвэр газар зүйн байршлаас шалтгаалан ингэж нэрлэх болсон байна. Учир нь Райн мөрний адаг хэсэгт тус улс байрладаг учир ийнхүү нэрлэхэд хүрчээ. <ref name=Duke>{{cite book|last=Duke|first=A.|title=Dissident identities in the early modern Low Countries|year=2009|publisher=Ashgate Publishing}}</ref>{{rp|37}} ::'''''Голланд''''' Олон улсад тус улсыг голцуу энэ нэрээр нь мэддэг. Энэ нь Герман хэлний "холт" буюу "модот нутаг" гэсэн үгнээс үүсэлтэй гэж судлаачид үздэг.<ref>Online Etymology Dictionary. "[http://www.etymonline.com/index.php?allowed_in_frame=0&search=holland&searchmode=none Holland]".</ref> === {{NCA}} === Никарагуа гэдэг нь тус улсын уугуул иргэдийн хэлээр "никари" буюу "нуур" гэсэн үгнээс үүсчээ. Уугуул иргэд "Никари" гэж тус улсад урсдаг голоо нэрлэдэг байсан гэдэг. Харин Испанийн аялагч Гил Гонзалез Давила энэ нутагт хөл тавихдаа "акуа" буюу "ус" гэсэн үг нэмж одоогийн бидний мэдэх "Никарагуа" гэх үг бий болсон байна. Никарагуа нуур нь 161 метр урт, 71 км өргөн 26 метр гүн зөвхөн Никарагуа улсад байдаг нуур юм. === {{NOR}} === Хуучин Норс хэлний "норорвегр" буюу "Умардын зам" гэсэн үгнээс тус улсын одоогийн нэршил үүссэн байна. ::'''''Норге''''' Норвегичууд эх хэлээ улсаа ийн бичдэг бөгөөд энэ нь "Умард" гэсэн утгатай үг юм. ==О== === {{OMA}} === Араб хэлний "аамен", "амун" буюу "гэрээслэгдсэн, суурьшсан" гэсэн утгатай үгнээс гаралтай гэж олон судлаачид үздэг байна. Ромын алдарт жанжин Плиний, Птоломей нар энэ нутгиийг "Омана" гэж түүх шастирт тэмдэглэсэн байдаг.<ref>[[Pliny the Elder]]. ''[[Natural History (Pliny)|Natural History]]'', VI.149.</ref> === {{RUS}} === Орос гэдэг нь хуучин Норд хэлний "родс" буюу "завьчин" гэх үгнээс үүдэлтэй ажээ. Византийн Грекчүүд "Росиа", Варангичууд "Рус гэж тэмдэглэж байжээ. ==Ө== === {{RSA}} === Газар нутгийн байршлын тухайд Африк тивийн өмнөд хэсэгт орших учир "Өмнөд Африк гэж нэрлэх болжээ. ::'''''Суйд-Африка''''' Өмнөд Африкчууд өөрийн эх хэлээрээ ингэж нэрлэдэг. Энэ нь Африкчуудын хэлээр "Өмнөд Африк" гэсэн үг юм. ::'''''Азаниа''''' Цагаан арьстанууд голчлон амьдардаг бүс нутагт африк хэлээс өөрөөр ингэж дууддаг. Энэ нь грек хэлний "Азайнейн" буюу "хуурай" гэсэн үгнээс үүдсэн нэр юм. === {{KOR}} === "Горео" болон "Гогурео" улсыг нэрлэдэг байснаас тус улсын одоогийн нэршил үүссэн байна. Йемаек хэлний "Гуру" буюу "хана хэрэмт хот", "Гаури" буюу "төвийн" гэсэн үгнээс гаралтай гэдэгт эрдэмтэд нэгджээ. Харин Өмнөд гэсэн тодотголыг Солонгосын дайнаас хойш хоёр хуваагдахад авчээ. ::'''''Гуулин улс''''' Энэ нь Хятад хэлний "Гао Ли" буюу "сүрлэг" гэсэн үгнээс гаралтай юм. === {{SSD}} === Судан гэдэг нь Араб хэлний "судан" буюу "хар арьстан" гэх үгнээс үүдсэн нэр юм. Харин урдаа "өмнөд" гэсэн дагавар нэмсэн нь одоогоос зургаан жилийн өмнө Суданы дайнаар хоёр хуваагдсанаас хойш ийм дагавар авах болжээ. ==П== === {{PAK}} === Пакистан гэдэг нь Урду хэлний "Паки" буюу "ариун", Перс хэлний "стан" буюу "улс" гэсэн утгатай ажээ. Өөрөөр хэлбэл "Ариун улс" гэсэн утгатай үг юм. Улстөрийн үзэл суртлын үед Энэтхэгээс үргэлж тусдаа байхын тулд Пакистаны хөдөлгөөнийг удирдаж байсан Рахмат Али гэгч "Одоо эсвэл хэзээ ч үгүй" зохиолдоо "Пунжаб, Кашмир, Синдх, Балучистан мужууд нийлээд ПАКСТАН" болж байгаа гэж тайлбарлаж байжээ.<ref name="Now or Never">{{cite journal|author=Choudhary Rahmat Ali|title=Now or Never. Are we to live or perish forever?|date=28 January 1933|url=http://en.wikisource.org/wiki/Now_or_Never;_Are_We_to_Live_or_Perish_Forever%3F}}</ref><ref name="Ikram1995">{{cite book|author=[[S. M. Ikram]]|title=Indian Muslims and partition of India|url=https://books.google.com/books?id=7q9EubOYZmwC&pg=PA177|accessdate=23 December 2011|date=1 January 1995|publisher=Atlantic Publishers & Dist|isbn=978-81-7156-374-6|pages=177–}}</ref><ref>{{cite web|url=http://www.chaudhryrahmatali.com/now%20or%20never/index.htm |title=Rahmat Ali ::Now or Never |publisher=The Pakistan National Movement |accessdate=14 April 2011 |author=Rahmat Ali |page=2 |deadurl=yes |archiveurl=https://web.archive.org/web/20110419012150/http://www.chaudhryrahmatali.com/now%20or%20never/index.htm |archivedate=19 April 2011 |df=dmy }}</ref> === {{PLW}} === Палаучуудын домгоос тус улсын нэр үүсчээ. Палау хэлээр "Айбелау" буюу "Шууд бус хариултууд" гэсэн үгнээс тус улсын нэр үүссэн байна. Учир нь тус улсыг бүтээж байсан Чуаб гэх үлэмж биет бурханы асуултад булзайруулсан хариулт өгч байсан тул маш удаанаар тус улсыг бүтээсэн гэдэг домог бий билээ.<ref>Belau National Museum, cited by Pelnar, Bonnie. "[http://www.underwatercolours.com/bai/bais.html The Bais of Balau]". Retrieved 22 September 2011.</ref> ::'''''Белау''''' Палаучууд эх хэлээрээ өөрсдийн улсаа ийн нэрлэдэг билээ. Утгыг нь дээр дурдсан тул тайлбарлахаа азная. === {{PLE}} === Хебрю хэлний "Филистинчүүдийн газар орон" гэсэн утгатай үгнээс тус улсын нэршил үүсчээ.<ref>[http://etymonline.com/index.php?term=Palestine&allowed_in_frame=0 Online Etymology Dictionary (Palestine)]</ref> Филистинчүүдийг Латин хэлэнд тэмдэглэхдээ "Палестина" гэж тэмдэглэсэн байдаг. Эртний Филистиний нутагт одоогийн Газын зурвас, Ашдод, Ашкелон, Экрон, Гат хотын нутаг багтдаг байжээ. === {{PAN}} === Уугуул Куева индианчуудын хэлээр "Арвин их загасны орон" гэсэн утгатай үгнээс тус улсын одоогийн нэршил үүссэн байна. Тус улсын нийслэл хотыг ч мөн ингэж нэрлэдэг билээ. === {{PNG}} === Папуа гэдэг нь Малай хэлний "папуах" буюу "үсэрхэг" гэсэн утгыг илэрхийлдэг. Харин Шинэ Гвиней гэдэг нь тус улсыг анхлан нээсэн Испанийн аялагч Иниго Ортиз де Ретез Африкын Гвиней улстай яг ижилхэн учир "Шинэ Гвиней" гэх нэр өгсөн байна. === {{PAR}} === Тус улсын нэр нь чухам ямар утга учиртай нь бидний үед тодорхойгүй байна. Эртний Гуарани хэлний "пара" буюу "гол", "гуай" буюу "титэм" гэсэн үгнээс гаралтай гэх тайлбар байдаг. Мөн түүнчлэн "Их уст гол" гэсэн уугуул иргэдийн нэр гэсэн тайлбар ч бий. Тус улсад аж төрж байгаад устан үгүй болсон "Паяагуачуудын нутаг" гэсэн утгай үг гэсэн домог ч бас бий. === {{PER}} === Энэ улсын нэрний талаар хоёр тайлбар өнөө цаг үед хүрч иржээ. Эхнийх нь "Биру" буюу "Гол" гэсэн утгай үг гэсэн тайлбар бий. Харин удаах тайлбар нь Тус улсад ирсэн эзлэн түрэмгийлэгчид нутгийн гурван иргэнийг дагуулан шинэ газар нутагтайгаа танилцаж явжээ. Гэтэл Испаничууд "Энэ чухам ямар нэртэй газар вэ" гэж асуусан байна. Тэднийг дагалдаж явсан нутгийн гурван эр чухам юу гээд байгааг нь ойлгоогүй учир уугуул иргэдийг ахалж явсан ахмад настай нэгэн эр өөрийнхөө нэрийг асууж байна гэж бодон "Беру" гэж хариулснаас тус улсын одоогийн нэр үүсчээ. === {{POL}} === "Польшчуудын нутаг" гэсэн үгнээс тус улсын одоогийн нэршил үүсчээ. Харин Польш гэдэг нь польш хэлний "Поле" буюу "Нээлттэй талбай" гэсэн үгнээс гаралтай ажээ. Аравдугаар зуунд Полан гэж судар номонд тэмдэглэгдэж байсан бол Полска гэх нэр 13-14-р зуунд өөргөн тархжээ. === {{POR}} === Тус улсын нэрний тайлбар олон янз. Тус улсын Порто болон Гайа хотуудын нэрнээс үүссэн гэсэн тайлбар байдаг бол латин хэлний "порт" буюу "боомт", Грек хэлний "каллис" буюу "үзэсгэлэнтэй", Латин хэлний "Калере" буюу "халуун" гэсэн үгнээс үүссэн гэх тайлбар бий. ==Р== === {{RWA}} === Кинярванда хэлний "кванда" буюу "Газар нутгаа тэлсэн" гэсэн үгнээс үүдэлтэй ажээ.<ref>Vansina, Jan ''[https://books.google.com/books?id=tgT-lyk40agC&pg=PA35 Antecedents to Modern Rwanda: the Nyiginya Kingdom]'', p. 35. University of Wisconsin Press, 2004. {{ISBN|0-299-20124-4}}. Retrieved 1 October 2011.</ref> Түци омгийн хаадууд эрт цагт зэргэлдээ овог аймгуудаа байлдан эзэлж байснаас тус улсын одоогийн нэршил үүссэн байна. === {{ROU}} === Ромчуудын харьяанд орших нутаг гэсэн үгнээс тус улсын одоогийн нэршил үүсчээ. Ромын эзэнт гүрний үеэс тус нутгийг ийн нэрлэх болсон юм. Түүнчлэн тус улсын ард иргэдийг ч ромчууд гэдэг байсан түүхтэй. Анх I Карол хаан 1866 оноос тус улсын одоогийн нэршлийг ашиглаж эхэлсэн гэдэг. ==С== === {{SAM}} === Уугуул Самоачуудын хэлний "са" буюу "ивээгдсэн", "моа" буюу "төв" гэсэн утгатай үгнээс тус улсын нэршил үүссэн байна. Бас өөр нэг домгоор бол "Моа шувуунуудын орон" гэсэн үг гэсэн утгатай ажээ. === {{SMR}} === Италийн алдарт Католик шашны гэгээнтэн, Католик номлолыг сурталдагч "Гэгээн Маринус"-ын нэрнээс тус улсын нэршил үүссэн байна. Гэгээн Маринус нь манай эриний 301-305 оны орчимд одоогийн Сан Марино орчимд сүм дуган бариулах ажил эрхэлж байгаад Ромчуудын хяхалт хавчлагаас шалтгаалан Хорват руу дүрвэж байсан түүхтэй юм. === {{STP}} === :'''Сан Томе''': Португалын эзлэн түрэмгийлэгчид 1470 юм уу 1471 оны 12-р сарын 21-нд буюу Гэгээн Томасын өдөр тус газрыг нээсэн учир ийн нэрлэсэн байна. :'''Принсипи''': Гэдэг нь португал хэлний "Гүн, ван, хунтайж" гэсэн үг юм. === {{KSA}} === Саудчуудын Араб гэсэн утгатай араб үг. Учир нь тус улсыг Сауд угсааны хаадууд ээлжлэн захирдаг учир ийнхүү нэрлэх болжээ. "Сауд" гэдэг үг нь арабын зурхайн нэгэн одны систем юм. === {{SWZ}} === Сваци омгийнхний хэлээр "Свацичуудын газар нутаг" гэх үгнээс тус улсын нэршил үүссэн байна. Тус омгийг "Сваци" гэх хаан эрт цагт үндэслэжээ. === Сейнт Винсент ба Гренадинес === :'''Сейнт Винсент''': Аунгаа аялагч Кристофер Колумб 1498 оны нэгдүгээр сарын 22-ны өдөр буюу Гэгээн Винсентын өдөр нээсэн учир ийн нэрлэсэн байна. :'''Гренадинес''': Энэ нь Испанийн Гранада хотыг санагдуулсан учир ийнхүү нэрлэх болсонтой холбоотой ажээ. === Сейнт Киттс ба Невис === :'''Сейнт Киттс''': Алдарт аялагч Кристофер Колумб тус газар орныг нээхдээ Гэгээн Кристоферийн нэрийг хүндэтгэн ийнхүү нэрлэх болсон байна. :'''Невис''': Испани хэлний "Цасан хатан" гэх үгнээс энэхүү нэршил үүсчээ. === {{LCA}} === Францын далайчид 1502 оны 12-р сарын 13-ны өдөр буюу Гэгээн Люсын өдрөөр тус газрыг нээсэн учир шинээр нээсэн газраа ийнхүү нэрлэх болжээ. === {{SYC}} === Францын аялагчид 1754-1756 онд Францын эзэн хаан XV Луй хааны зарлигаар Сангийн сайд Жеан Море де Сейшэллийн нэрээр ийнхүү нэрлэсэн байна. === {{SEN}} === Сенегал голын нэрнээс тус улсын нэршил үүсчээ. Сенегал гэдэг нь Берберчүүдийн хэлээр "Зенага" буюу "газар нутаг" гэсэн үг юм. Сенегал гол өнөө цаг үед Сенегалын хойд хэсэг, Мавритани улсын нутагт урсаж байгаа билээ. === {{SRB}} === Тус улсын нэршил чухам ямар утгатай нь тодорхойгүй. Грек хэлний "сиро" буюу "давтах", хуучин Индик хэлний "сарбх" буюу "тулалдах", латин хэлний "серо" буюу "бүтээн байгуулах" Орос хэлний "Пасерб" буюу "дагавар хүүхэд", Украин хэлний "присербится" буюу "нэгдэн орох" гэсэн утгатай үгсээс үүссэн байх гэсэн таамаг бий. Түүнчлэн судлаач Шустерын баталж байгаагаар Прото-Слав хэлний "уух" гэсэн үгнээс үүдэлтэй ажээ. === {{SIN}} === Санскрит хэлний "Симхапура" буюу "Арслант хот" гэсэн үгнээс тус улсын нэр үүссэн байна. === {{SYR}} === Чухам ямар утга учиртай нь өнөө хэр нь тодорхойгүй байна. Ассирчуудыг нэрлэсэн үгнээс үүссэн гэж үзэх эрдэмтэд байдаг бол Эртний Грек хэлний "сириак" буюу "хүмүүс" гэсэн үгнээс үүссэн байх гэсэн таамаг ч бий. === {{SVK}} === Славчууд гэсэн үгнээс тус улсын нэр үүссэн байна. Слав гэдэг нь "слово" буюу "үг" гэх утгатай гэж эрдэмтэд тайлбарладаг. Түүнчлэн "слава" буюу "суу алдар, "слух" буюу "сонсох" гэсэн үгнээс гаралтай гэсэн тайлбар ч бий. === {{SVN}} === Славчуудын Венеци гэх утга бүхий Герман үгнээс тус улсын одоогийн нэршил үүсчээ. === {{SOL}} === Испанийн алдарт аялагч Альваро де Менданиа и Нейра 1567 юм уу 1568 онд тус бүлэг арлыг нээхдээ Библи сударт дурдагдсан Соломон хааныг бодож үг нэрийг өгчээ. Чухамдаа тэрээр Соломон хааны нуусан эрдэнэ энд байгаа гэж бодож, хэсэг хугацаанд алт, эрдэнэс хайж өнгөрөөсөн юм. === {{SOM}} === Сомаличуудын нутаг гэсэн утгатай уугуул иргэдийн өгсөн нэр ажээ. Сомали гэдэг нь "сак мааль" буюу "үхэрчид" гэх үнээс үүссэн гэх өөр нэг домог ч бас бий. Түүнчлэн Самаале гэх хамба ламтаны нэрийг бэлгэдсэн гэж үзэх түүхчид ч байдаг. === {{SDN}} === Дээр дурдсан Өмнөд Суданы нэрний утгатай төстэй учир дурдахаа азная. === {{SUR}} === Суринен үндэстнүүдийн нутаг гэсэн утгатайгаар тус улсын нэрийг тайлбарладаг. === {{SLE}} === Испани хэлний "Сьерра Леона" буюу "Арслант уул" гэсэн үгнээс тус улсын одоогийн нэр үүссэн байна. Португалийн аялагч Педро де Синтра 1462 онд энэ нутгийг нээхдээ арслан шиг хэлбэртэй сунаж тогтсон уул нурууг анхлан харж улмаар энэ нэрийг өгсөн гэх домог бий. ==Т== === {{THA}} === Тай хэлээр "Тай үндэстний өлгий нутаг" гэх утгатай үгнээс тус улсын одоогийн нэршил үүсчээ. "Тай" үндэстнүүдийн нэр чухам ямар утгатай талаар олон янзын тайлбар бий. Тухайлбар "хүн ард", "хүн төрөлхтөн" гэсэн утгыг илтгэдэг гэж зарим эрдэмтэн үздэг бол зарим нь "эрх чөлөө" гэсэн утгатай гэж тайлбарладаг. ::'''''Ратча Аначак Тай''''' Эх хэлээрээ албан ёсны албан бичигт өөрийн улсаа ингэж бичдэг. Энэ нь "Тайландын язгуур угсаа" гэсэн утгатай тайланд үг юм. === {{TJK}} === "Тажикуудын эх нутаг" гэх үгнээс тус улсын одоогийн нэр үүссэн байна. "Тажик" гэдэг нь Шинэ Перс хэлээр "Тази" буюу "Араб" гэсэн утгыг илтгэдэг. Түүнчлэн төвд хэлний "Таг Жиг" буюу "бар, ирвэс" гэсэн утгатай гэж тайлбарлах судлаачид ч бий. Харин перс хэлний "стан" буюу "улс" гэсэн үг нийлж одоогийн бидний мэдэх "Тажикистан" гэх нэр бий болжээ. === {{TAN}} === "Танганияка болон Занзибарын газар нутаг" гэх үгнээс тус улсын одоогийн нэршил үүссэн байна. 1964 онд Танзаничууд тусгаар тогтнохдоо "Танганияка болон Занзибарын нэгдсэн улс " гэх нэрийг авсан байна. ::'''''Танганияка''''' Тус улсын хамгийн том нуур. Харин энэ нуурын нэр ямар учиртай талаар олон янзын тайлбар бий. Сир Ричард Френцис Бартон үүнийг "ту танганияка" буюу "нэгдэн орох", "ус тааралдах" гэсэн утгатай нутгийн иргэдийн үгнээс үүдсэн гэж үздэг бол Хенри Стенли гэх эрдэмтэн "тонга" буюу "арал", "хика" буюу "хавтгай" гэсэн утгатай гэж тайлбарласан байдаг. ::'''''Занзибар''''' Перс болон Араб хэлний "Занжибар" буюу "Хар эрэг" гэсэн утгатай үг юм. === {{TOG}} === Нутгийн уугуул иргэд болох Эве омгийн хэлээр "то" буюу "ус", "го" буюу "эрэг" гэх үгнээс тус улсын одоогийн нэршил үүсчээ. <ref>{{cite book|title=Peoples of Africa: Togo-Zimbabwe |url=https://books.google.com/books?id=rlz2bWRPmvgC&pg=PA531 |year=2001 |publisher=Marshall Cavendish|isbn=978-0-7614-7168-4|page=531}}</ref> <ref name="Togo1920s"/> Мөн Германчуудын нээсэн "Тоговилль" гэх тосгоны нэрнээс улсын нэр үүссэн гэх өөр нэг хувилбар ч бий. === {{TGA}} === Уугуул Самоачуудын хэлээр "Өмнөд", "Өмнөдийн" гэх утгатай үгнээс тус улсын одоогийн нэршил үүссэн байна. === {{CAF}} === Франц хэлний "République centrafricaine" гэх үгнээс тус улсын одоогийн нэршил үүссэн байна. === {{TRI}} === Испани хэлний хоёр өөр утгатай үг нийлснээр тус улсын нэр бий болсон байна. ::'''''Тринидад''''' Аугаа аялагч Кристофер Колумб гурав дахь аялалынхаа үр дүнд тус газар нутгийг нээхдээ "Эцэг, хүү, ариун сүнсний ивээл шингэсэн ариун арал" гэх нэр хайрласан байна. Үүнээс "Тринидад" гэх нэршил үүссэн гэдэг. ::'''''Тобаго''''' "Тамхи" буюу "Тамхины орон" гэх үгнээс үүссэн гэх тайлбар байдаг. Гэвч энэ тайлбар дээр эрдэмтэд өөр, өөр үзэл бодолтой байдаг билээ. === {{TUV}} === "Найман арал", "Өөр хоорондоо адилгүй найман арал" гэх Тувалу үгнээс тус улсын одоогийн нэр үүсчээ. === {{TUN}} === Тус улсын нутаг дэвсгэр дээр эрт цагт оршин тогтнож байсан Тинес хотын нэрнээс тус улсын одоогийн нэр үүссэн гэж үздэг. "Таниф" буюу эртний Финикийн охин тэнгэрийн нэр нь "Тинес" хотын нэр болсон байна. <ref>{{cite book | last = Taylor | first = Isaac | title = Names and Their Histories: A Handbook of Historical Geography and Topographical Nomenclature | publisher = BiblioBazaar, LLC | year = 2008 | page = 281 | isbn = 0-559-29668-1 }}</ref> <ref name="ej-brill">{{cite book | last = Houtsma | first = Martijn Theodoor | title = E.J. Brill's First Encyclopaedia of Islam, 1913–1936 | publisher = Brill | year = 1987 | page = 838 | isbn = 90-04-08265-4 }}</ref> Мөн түүнчлэн Бербер хэлний "доор орших", "цогцолсон" гэх үгнээс ч үүссэн байх гэсэн таамаг бий. <ref name="peter-ross">{{cite book | first1 = Peter M. | last1 = Rossi | first2 = Wayne Edward | last2 = White | title = Articles on the Middle East, 1947–1971: A Cumulation of the Bibliographies from the Middle East Journal | publisher = Pierian Press, [[University of Michigan]] | year = 1980 | page = 132 }}</ref> === {{TUR}} === Араб хэлний "Тюрк" буюу "цогцлоон бүтээсэн" гэх үгнээс тус улсын нэр үүссэн байна. === {{TKM}} === "Туркменчүүдийн эх орон" гэсэн утгатай үг юм. "Туркмен" гэдэг нь Согдиан хэлний "Турк шиг харагддаг", "Турктэй ижилхэн" гэсэн утгыг илэрхийлдэг байна. Учир нь улстөрийн байгуулал, бүтцийн хувьд яг дуурайж анхлан үүссэн учир ийнхүү нэрлэх болжээ. <ref>[[Yury Zuev|Yu. Zuev]], ''"Early Türks: Essays on history and ideology"'', Almaty, Daik-Press, 2002, p. 157, {{Listed Invalid ISBN|9985-4-4152-9}}</ref> Туркменчууд заримдаа "Цэвэр Турк" гэж өөрсдийнхөө нэрийг тайлбарлах нь бий. <ref>''US Library of Congress Country Studies.'' "[http://memory.loc.gov/frd/cs/tmtoc.html Turkmenistan]."</ref> Исламын шашны түүхч, теологич Ибн Хатирийн үзэж байгаагаар "итгэл үнэмшил, ариун шүтээн" гэсэн үгнээс гаралтай гэж тайлбарласан байдаг. ==У== === {{UGA}} === Свахили хэлний "Буганда" гэх үгнээс тус улсын нэр үүссэн байна. Буганда гэдэг нь тус улсад оршин тогтнож байсан Багандагын хаант улсын нэр юм. "Баганда" гэдэг нь "Ах дүүс", "эвтэй хүмүүс" гэсэн утгыг илтгэдэг байна. === {{UZB}} === Турк хэлний "уз" буюу "өөрийн", "бек" буюу "эрхэм", перс хэлний стан буюу "улс" гэсэн үгнүүд нийлж тус улсын одоогийн нэр үүсчээ. Зарим судлаачид" Эрх чөлөөтэй нутаг" гэж тус улсын нэрний утгыг тайлдаг. === {{UKR}} === Украин гэдэг нь Слав хэлний "Крайна" буюу "улс", "хязгаар нутаг" гэх утгатай юм. === {{URY}} === "Уругвай голын хажууд орших улс" гэсэн үгнээс тус улсын одоогийн эршил үүсчээ. "Уругвай" гэдгийг эрдэмтэд олон янзаар тайлбарласан байдаг. Зарим нь "уругуа" буюу "дун", "и" буюу "ус" гэж тайлбарласан бол зарим нь "уру" буюу "шувууд", "гуаи" буюу "нүүдэллэж ирдэг" гэсэн утгатай гэж тайлбарлажээ. ==Ф== === {{FJI}} === Уугуул Фижичүүдийн хэлээр "фиси" буюу "хараач" гэсэн үгнээс тус улсын одоогийн нэр үүссэн байна. <ref>Thompson, Basil. "{{Webarchiv|url=http://www.jps.auckland.ac.nz/document/Volume_1_1892/Volume_1,_No._3,_1892/The_land_of_our_origin_(Viti,_or_Fiji.)_by_Basil_Thompson,_p143-146/p1 |wayback=20180210080244 |text=The Land of Our Origin (Viti, or Fiji) |archiv-bot=2023-11-20 07:34:56 InternetArchiveBot }}". ''Journal of the Polynesian Society'', Vol. 1, No. 3, pp. 143–146. 1892</ref> Харин Британийн аялагч Жеймс Күүкийн тайлбарласнаар уугуул иргэд нь "Вити Левү" буюу "Аугаа Вити" гэж оршин суугаа газраа нэрлэдэг байсан гэжээ. <ref>{{cite web |url=http://www.fiji.gov.fj/ |title=Fiji Today, 2005–2006 |deadurl=yes |archiveurl=https://web.archive.org/web/20201208130939/http://www.fiji.gov.fj/ |archivedate=2020-12-08 |df= |access-date=2017-07-23 |url-status=dead }}. ''{{cite web |url=http://www.fiji.gov.fj/uploads/FijiToday2005-06.pdf |title=Fiji Today, 2005–2006 |deadurl=yes |archiveurl=https://web.archive.org/web/20070403140105/http://www.fiji.gov.fj/uploads/FijiToday2005-06.pdf |archivedate=3 April 2007 |df= }} '': "Europeans in Fiji".</ref> === {{FIN}} === Хуучин Норс хэлээр "Финчүүдийн өлгий нутаг" гэх үгнээс тус улсын одоогийн нэр үүссэн байна. <ref name="Names&Histories"/> Манай эриний анхдугаар зууны үеэс эртний Грекийн судар бичгүүдэд "Фенни", "Финной", хоёрдугаар зуун буюу Птоломейн үед "Фани" гэх зэргээр тэмдэглэж иржээ. Фин гэдэг нь Прото Герман хэлний "финне" буюу "хэсүүлч", "анчид" гэх үгнээс үүссэн гэдэгт олонх судлаачид нэгддэг. :'''''Суоми''''' Финландчууд эх хэлээрээ улс орноо ингэж бичдэг. Фин хэлний "Суомаа" буюу "баянбүрд" гэх үгнээс тус улсын нэр үүсчээ. <ref name="Names&Histories"/> === {{FRA}} === Эртний Франк хэлээр "Франкуудын эх орон" гэх үгнээс тус улсын нэр үүссэн байна. Франк гэдэг нь Прото-Герман хэлээр "франкон" буюу "жад" гэсэн үг юм. Үүнээс гадна Эртний Герман хэлний "Франкиш" буюу "эрх чөлөөт" гэсэн үгнээс тус улсын нэр үүссэн гэх хувилбар байдаг. <ref name="Names&Histories"/> ==Х== === {{HON}} === Хондурас гэх нэрийг нэрт аялагч Кристофер Колумб өгсөн гэдэг. Энэ нь Испани хэлээр "далайн гүн ёроол" гэсэн утгатай. Учир нь тус улсын хойд эрэгт маш гүн далай бий. === {{HRV}} === Улсын нэрний талаар тогтсон ойлголт байхгүй. Гэхдээ Дундад зууны латин хэлний "Круаити" буюу "ус нэрэгчид" гэх үгнээс үүссэн байх гэсэн таамаг бий. Збигнев Голаб гэх Хорват эрдэмтний тайлбараар бол "Хровати" буюу "жадны үзүүр бүтээгчид", "храват" буюу "уулчид" гэх үгнээс үүссэн гэжээ. === {{CHN}} === Эртний Санскрит хэлний "хина", Дундад зууны Перс хэлний "хини" гэх үгнээс тус улсын одоогийн нэршил үүсчээ. <ref name="AmHerChin">''The American Heritage Dictionary of the English Language''. "[http://dictionary.reference.com/browse/China?qsrc=2888 China]". Houghton-Mifflin (Boston), 2000.</ref> "Хина" гэдэг нь тусгайлсан утгагүй "Чин" болон "Жин" гүрнийг өөрсдийнхөө хэлээр нэрлэсэн гэж эрдэмтэд үздэг. ::'''''Жүнггүо''''' Олонд хамгийн өргөн тархсан энэ нэр нь "Дундад улс" гэсэн утгатай. ==Ч== === {{TCD}} === Тус улсын баруунөмнөд хэсэгт орших Чад нуурын нэрнээс Чад улсын нэр үүсчээ. Канури омгийнхний хэлээр Чад гэдэг нь "нуур" гэсэн үг юм байна. === {{CHL}} === Тус улсын нутаг дэвсгэрт 1553 онд хөл тавьсан Испанийн экспедицийн ахлагч Диего де Альмагро "Халуун ногоо хэрэглэдэг хүмүүс" гэж тэмдэглэснээс энэ нэр үүсчээ. Испани хэлний "Чили" гэх үг тус улсын нэр болсон байна. <ref>{{cite web|url=http://www.etymonline.com/index.php?term=Chile |title=Online Etymology Dictionary |publisher=Etymonline.com |date= |accessdate=19 September 2011}}</ref> Түүнчлэн Инкачуудын домогт хаан Тилигийн нэрнээс үүссэн байх гэсэн таамаг бий.<ref>{{cite web|url=http://www.chile.com/tpl/articulo/detalle/ver.tpl?cod_articulo=7225 |title=Chile.com.La Incógnita Sobre el Origen de la Palabra Chile |publisher=Chile.com |date=15 June 2000 |accessdate=17 December 2009 |language=es |deadurl=yes |archiveurl=https://web.archive.org/web/20090415204553/http://www.chile.com/tpl/articulo/detalle/ver.tpl?cod_articulo=7225 |archivedate=15 April 2009 |df=dmy }}</ref><ref>{{cite web|author=Encyclopædia Britannica |url=http://www.britannica.com/EBchecked/topic/459648/Picunche |title=Picunche (people) – Britannica Online Encyclopedia |publisher=Britannica.com |date= |accessdate=17 December 2009}}</ref> Олонд төдийлөн түгээгүй ч Күечуа омгийн "чири" буюу "алт" <ref name="1911britannica">"CHILE." Encyclopædia Britannica. 11th ed. 1911. ("derived, it is said, from the Quichua chiri, cold, or tchili, snow")</ref>, Аймара омгийн "тчили" буюу "газрын төгсөгл", "цас" <ref name="1911britannica"/><ref>{{cite encyclopedia |url=http://es.encarta.msn.com/encyclopedia_761572974_4/Chile.html |title=Chile (república) |encyclopedia=Enciclopedia Microsoft Encarta Online |year=2005 |accessdate=26 February 2005 |quote=The region was then known to its native population as Tchili, a Native American word meaning "snow." |deadurl=bot: unknown |archiveurl=https://web.archive.org/web/20080510215421/http://es.encarta.msn.com/encyclopedia_761572974_4/Chile.html |archivedate=10 May 2008 |df=dmy }} 31 October 2009.</ref>, Мапүче омгийн "чийли-чийли" буюу "шар далавчит хар шувуу" гэх утгатай гэсэн тайлбарууд байдаг. <ref name="hudson"/><ref>{{cite book |first=Miguel |last=de Olivares y González SJ |contribution=Historia de la Compañía de Jesús en Chile |url= |title=Colección de historiadores de Chile y documentos relativos a la historia nacional |year=1864 |origyear=1736 |editor=Imprenta del Ferrocarril |location=Santiago |volume=4 |number= |pages= |accessdate=14 October 2010|language=es}}</ref> === {{CZE}} === 1993 онд дэгдсэн ягаан хувьсгалын дараа энэ нэрийг сонгосон байна. "Чета" буюу "цэргийн нэг хороо" гэсэн утгатай гэсэн тайлбар байдаг. <ref>Online Etymology Dictionary. "[http://dictionary.reference.com/browse/czech Czech]". Retrieved 11 February 2011.</ref> ==Ш== === {{SWE}} === Хуучин Норс хэлний "свипиод" буюу "айлын ганц хүүхэд" гэсэн үгнээс гаралтай гэсэн тайлбар өнөө цагт тархжээ. Түүнчлэн "Эх орны иргэн" гэх утгатай гэж Германы эрдэмтэд тайлбарласан байдаг. ::'''Свериге''' Шведчүүд эх хэлээрээ улс орноо ийн нэрлэдэг. "Шведийн хаант нутаг" гэсэн утгатай Швед үг юм. === {{CHE}} === Алеманик үндэстний хамгийн их тархсан, мөн уг үндэстнийг байгуулсан гэгдэх Швицо хааны нэрнээс тус улсын нэр үүсэн бий болжээ. Анхлан МЭ 972 онд "Швиц" гэсэн нэрээр түүх шастирт тэмдэглэгдсэн байдаг. ::'''Хелветиа''' Олонд танигдсан домгийн нэр. Энэ нь Латин хэлээр Сельтик үндэстнүүдийг нэрлэдэг үг юм. === {{NZL}} === Голланд хэлний "Нова Зийландиа" буюу "Шинэ тэнгисийн нутаг" гэсэн үгнээс тус улсын одоогийн нэршил үүсэн бий болжээ. Алдарт аялагч Жеймс Күүк тус нутагт анхлан хөл тавьмагцаа ангилаар ийн тэмдэглэсэн нь Голланд хэлэнд түгэж, улмаар газрын зурагт ийнхүү тэмдэглэх болсон байна. === {{LKA}} === Санскрит хэлний "Шри" буюу "ариун", "Ланка" буюу "арал" гэсэн үгнээс бүтсэн "Ариун Арал" гэх утгатай нэр юм. Домогт Равана хааны хаант улсын гол төв нь Шри Ланк байсан гэж үздэг. ==Э== === {{GNQ}} === Экваторын бүслүүрийг дайран оршдог улс учир ийнхүү экваторын гэсэн үгийг өмнөө авчээ. Харин "Гвиней" гэдэг нь Бербер хэлний "гинавен", "агинау", "агинаоу" буюу "түлэгдсэн", "хар арьстан" гэх үгнээс үүсэн бий болжээ.<ref name="Bovi">Bovill, Edward Wm. ''The Golden Trade of the Moors: West African Kingdoms in the Fourteenth Century''. Weiner (Princeton), 1995.</ref> === {{ECU}} === Испанийн эзлэн түрэмгийлэгчид Күйто хотноо колоничлолын захиргаа барих гэж байсан тэр цаг үед захиргааны барилга экваторын бүслүүрээс ердөө 40 км-ийн зайтай байсан тул ийнхүү нэрлэх болжээ. Экваторын бүслүүрийг Испаниар "Экуадор" гэж нэрлэдэг байсантай холбоотой. === {{SLV}} === Испани хэлний "Сальвадор" буюу "Авран нигүүлсэгч" гэсэн үгнээс тус улсын одоогийн нэршил үүссэн байна. 1525 оны 4-р сарын 1-ний өдөр тус улсыг нээсэн Гонзало де Альварадо энэ нутагт хөл тавиад "Ертөнцийн эзэн Исүс христийн өлгий нутаг л ийм байдаг байх" гэж өдрийн тэмдэглэлдээ бичсэн байжээ. {{es icon}}</ref><ref>San Salvador. [http://www.sansalvador.gob.sv Official website]. ''{{Webarchiv|url=http://www.sansalvador.gob.sv/?p=17 |wayback=20170704045822 |text=Historia oficial de la ciudad de San Salvador |archiv-bot=2023-11-29 13:57:21 InternetArchiveBot }}''. {{es icon}}</ref> === {{IND}} === Хуучин Перс хэлний "Хинду" үндэстнүүд гэсэн үгнээс тус улсын нэр үүссэн гэх тайлбар байдаг бол Латин хэлний "Индус голынхон" гэсэн утгатай гэж үзэх эрдэмтэд ч байдаг. Гэвч "Индус" гэж нэрлээд байгаа голыг энэтхэгээр "Синду" гэж нэрлэдэг юм. ::'''''Бхарат''''' Энэтхэгчүүд эх хэлээрээ өөрсдийгөө ийнхүү нэрлэдэг. Эртний энэтхэгийн домогт хоёр хааны нэг болох Бхаратагын нэрээр ийнхүү өөрсдийгөө нэрлэх болсон байна. === {{ERI}} === Эртний Грек хэлний "Эритра Талассиа" буюу "Улаан тэнгис" гэсэн үгнээс тус улсын одоогийн нэр үүсчээ. 1890 онд Италичууд тус улсыг эзлэн захирах болж Грек үгийг Итали хэл рүү хөрвүүлэн "Эритрум" гэх болсоноор орчин үеийн "Эритри" гэх нэршил бий болсон байна. === {{EST}} === Латин хэлний "Аестигийн газар нутаг" гэсэн үгнээс одоогийн нэршил нь үүссэн гэх тайлбар бий. Аести гэдэг нь хуучин Литвын харьяанд байсан ханлигуудын нэгдэл хаант улсын нэр юм. Гэвч Прото-Герман хэлний "аустам, Прото-Индо-Европ хэлний "аус" буюу "зүүн", "өрнө" гэсэн үгнээс үүссэн гэх тайлбар ч байдаг. === {{ETH}} === Латин хэлний "Аетопиа" буюу "Харуудын өлгий нутаг" гэх утгатай үгнээс тус улсын одоогийн нэршил бий болжээ. Мөн Грек хэлэнд "Алтиопс" буюу "Түлэгдсэн нүүртнүүдийн нутаг" гэх утгаас ч үүссэн байж болох талтай. Этиопчууд өөрсдөө Библид дурдагддаг Куш гэгээтний хүү "Итиоппс"-ын нэрнээс улсын нэр үүссэн гэж тайлбаралдаг байна.<ref name="Names&Histories"/> ==Я== === {{JPN}} === Шанхай хятад хэлний "Жеппун" буюу "Наран мандах нутаг" гэсэн үгнээс тус улсын одоогийн нэршил үүсчээ. Анх алдарт аялагч Марко Поло яг энэ утгаар нь олон улсад таниулж байсан юм. ::'''''Нихон / Ниппон''''' Сино-Япон хэлний "Онёоми" гэх утгатай үгтэй бичлэгийн хувьд ижилхэн бичигддэг. Энэ нь "ажиллах", "хийх" гэсэн утгыг агуулдаг ажээ. === {{JAM}} === Тайно/Аравак хэлний "Замайка", "Хамайка" буюу "Ус болон моддын нутаг" гэх үгнээс нэршил нь үүссэн байна. Зарим эрдэмтэд "Рашаан булагын эх орон" ч гэж тайлбарлах нь бий. == Мөн үзэх == {{Commonscat|Country names in non-Latin scripts|Улс орнуудын нэрийн утга учир}} * [[Дэлхийн улс орны нэрс]] ==Эшлэл== <references /> [[Ангилал:Хороним|!Улсууд]] [[Ангилал:Улсуудын жагсаалт|нэрийн утга учир]] sbmehsl4vg16ogr2lbqnozt1kvqv17j 823248 823215 2025-06-28T04:08:47Z InternetArchiveBot 70653 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5 823248 wikitext text/x-wiki Улс орнуудын нэрийг монгол хэлний цагаан толгойн үсгийн дарааллаар байршуулж, нэрийн утга учрыг тайлбарласан болно. ==А== === {{AUS}} === Эртний Ромын "Үл мэдэгдэх өмнөдийн газар нутаг" номонд дурдсан нэршилээр буюу Шинэ Латин хэлээр "Өмнөдийн газар нутаг" гэсэн утгатай нэршил. Анх уг нэршлийг 1625 онд Испани хэлээр хэрэглэж байсан <ref>[[Purchas, Samuel]]. "[http://memory.loc.gov/service/rbc/rbdk/d0404/02951422.jpg A note of Australia del Espíritu Santo, written by Master Hakluyt]", in ''Hakluytus Posthumus'', Vol. IV, pp. 1422–1432. 1625.</ref> бөгөөд одоогийн Австрали гэх нэрийг Британийн нэрт Аялагч Меттью Флиндерс 1814 онд байр зүйн нэрээр хэрэглэж, олонд түгээжээ.<ref name="Flind">Flinders, Matthew. ''[http://www.slsa.sa.gov.au/encounter/collection/B12985211_259_3.htm A Voyage to Terra Australis] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20121111005442/http://www.slsa.sa.gov.au/encounter/collection/B12985211_259_3.htm |date=11 November 2012 }}''. 1814.</ref> Шинэ Өмнөд Уэльсийн амбан захирагч Лаклан Магуэр 1817 оны орчимд Их Британийн колониудын зөвлөлд хүргэсэн тайлан мэдээлэлдээ "Австрали" гэх нэрийг албан ёсны баримт бичигт анхлан ашиглажээ.<ref>Letter of 12 December 1817. Op. cit. ''Weekend Australian'', 30–31 December 2000, p. 16.</ref> Энэ явдлаас хойш долоон жилийн дараа буюу 1824 онд уг тивийг олон улсад "Австрали" хэмээн нэрлэж хэвшсэн юм.<ref>{{Cite book|last=Department of Immigration and Citizenship|title=Life in Australia|publisher=Commonwealth of Australia|year=2007|page=11|isbn=978-1-921446-30-6|format=PDF|url=http://www.immi.gov.au/living-in-australia/values/book/english/lia_english_part1.pdf|accessdate=30 March 2010}}</ref> === {{AUT}} === Герман хэлний "Өстеррайх" гэх үгийг 1147 оноос эхлэн Латин хэлэнд оруулан "Австри" гэж хэрэглэж иржээ. Энэ нь "Дорнын газар нутаг" гэсэн утга бүхий Герман үг юм.<ref>Online Etymology Dictionary. "[http://www.etymonline.com/index.php?search=Austria Austria]".</ref> Ийнхүү нэрлэх болсон нь 976 оны орчимд Баварын вант улсын зүүн хэсэг одоогийн Австри улсын нутаг дэвсгэрийг хамтатган захирдаг байсантай холбоотой. Зарим үндсэрхэг үзэлтнүүд "Дорны эзэнт гүрэн" гэсэн утгатай гэж ч мэтгэдэг. Нэршлийн тухайтад Австралитай тунчиг төстэй нэршил. === {{AZE}} === Элленистикийн эрин үед хамаарах Ахеменидийн хаанчлалын цаг мөчид хамаарах үеэс эхлэн "Азербайжан" буюу "Атропатуудын газар нутаг" гэх нэршил үүсчээ. Атропат гэдэг нь эртний Грек хэлээр "Галнаас аврагдагсад" гэсэн утгыг илэрхийлдэг.<ref>{{Citation|title=Ancient Egypt's warfare: a survey of armed conflict in the chronology of ancient Egypt, 1600 BC-30 BC|last=Benson|first=Douglas S.|year=1995|publisher=D. S. Benson|url=https://books.google.com/?id=OMRyAAAAMAAJ}}</ref><ref>"Originally, Media Atropatene was the northern part of greater Media. To the north, it was separated from [[Kingdom of Armenia (antiquity)|Armenia]] by the [[Aras River|R. Araxes]]. To the east, it extended as far as the mountains along the [[Caspian Sea]], and to the west as far as [[Lake Urmia]] (ancient [[Matiane]] Limne) and the mountains of present-day Kurdistan. The [[Sefīd-Rūd|R. Amardos]] may have been the southern border." from Kroll, S.E. "Media Atropatene". 1994. in Talbert, J.A. ''[https://books.google.com/books?id=x_FHmc_E2uQC Barrington Atlas of the Greek and Roman World: Map-by-map Directory]''. Princeton University Press, 2000.</ref> Одоогийн тогтсон нэршил болох Азербайжаныг 1918 онд Орос хэлэнд хувирган бий болгожээ. "Галнаас аврагдагсад" гэх үг хэрхэн бий болсоныг тайлбарлавал, Аугаа их Александрыг насан өөд болсоны дараа Урарти, Саспиричуудын хоорон цус асгаруулсан мөргөлдөн болж улмаар Зүүн Арменийг захирч байсан XVIII Ахеменаны Сатрапы Диадочи Селесиусын дарлалаас чөлөөлж "Атропат" буюу "Галнаас чөлөөлөгсөд" гэх нэр үүссэн домогтой.<ref>[[Strabo]]. ''[[Geographica]]''. XI.xiii.524{{spaced ndash}}526.</ref><ref>[[Pliny the Elder|Pliny]]. VI.13.</ref> ''Atropátios Mēdía'' ({{lang|grc|Ἀτροπάτιος Μηδία}}),<ref>[[Strabo]]. ''[[Geographica]]''. XI.xiii.523{{spaced ndash}}529.</ref> <ref>Herodotus. ''History''. III.94. Op. cit. Rennell, James. ''[https://books.google.com/books?id=Poc9AAAAYAAJ&pg=PA366 The Geography System of Herodotus Examined and Explained, by a Comparison with Those of Other Ancient Authors, and with Modern Geography]'', Vol. 1. C.J.G. & F. Rivington, 1830. Retrieved 17 September 2011.</ref> ::'''''Транскавказ''''', ЗХУ-ын үед албан ёсны баримт бичигт хэрэглэж байсан нэршил. Оросоор "Закавказе" гэсэн үг. Энэ нь Кавказын нуруу сунан тогтсонтой холбогдуулан газар зүйн байршлаар нь нэрлэсэн цэвэр Орос нэршил юм. === {{ALB}} === "Албани" гэх нэрний тухайд хоёр хувилбар бий. Эхнийх нь "Альба" буюу Латин хэлний "цагаан" гэх өнгө заасан нэршил. Удаах нь Прото-Индо-Европ хэлний "альб" буюу "толгод" гэх утгатай байр зүйн нэршил. Аль нь ч бай "Албаничуудын газар нутаг" гэсэн утга бүхий нэршил нь өнөө цаг үед иржээ.<ref name="OEtDalb">Online Etymology Dictionary. "[http://www.etymonline.com/index.php?search=albania&searchmode=none Albania]".</ref> Анх уг нэршлийг манай эриний 1080 онд Мишель Атталейтын номонд Албаной гэх босогчдын газар нутгийг нэрлэсэн хэсэгт дурдсан байдаг.<ref name="MAhist">[[Attaliates, Michael]]. ''History''. Op. cit. in Elsei, Robert. ''The Albanian Lexicon of Dion Von Kirkman'', pp. 113–122.</ref> Анна Комненагын "Алексиад" зохиолд "Албанон" эсвэл "Арбанон" гэж уг нутгийг нэрлэсэн байдаг.<ref>Op. cit. in Wilkes, J.J. ''The Illyrians'', p. 279. 1992. ISBN 978-0-631-19807-9.</ref> Дээр дурдсан зохиолуудаас бүр өмнө буюу манай эриний 150 онд Иллирийн эзэрхийллийн эхэн үед буюу Птоломейн үед "Альбани" гэх үгийг ашиглаж байсан баримт бий. ::'''''Шкипери''''' Албаничууд өөрийн хэлээр улсаа "Шкипери" хэмээн нэрлэж байна. Албани хэлээр "шкип" гэдэг нь "Бүгдийг ойлгож ухаарах" гэсэн утга агуулдаг.<ref>Kristo Frasheri. ''History of Albania (A Brief Overview)''. Tirana, 1964.</ref><ref>{{cite web|url=http://mirror.undp.org/albania/download/pdf/albanian.pdf|title=The Albanian Language|last=Lloshi|first=Xhevat|format=PDF|publisher=United Nations Development Programme|accessdate=9 November 2010}}</ref> Сүүлийн үед "Шкипонье" буюу "Бүргэд" гэсэн утгатай буюу "Бүргэдүүдийн газар нутаг" гэсэн утгатай гэх тайлбар олон нийтийн дунд түгээмэл тархжээ. === {{ALG}} === Алжир гэдэг нь Османы Турк хэлээр "Чезайр" буюу "арлууд" гэсэн утгыг агуулдаг. Улмаар Франц хэлэнд "Альжер", Каталон хэлэнд "Алджер" гэж нэвтрэн орсон байдаг.<ref name="leschi">[[Louis Leschi|Leschi, Louis]]. ''Origins of Algiers''. 1941. Op. cit. in ''El Djezair Sheets''. July 1941. Op. cit. in "[http://alger-roi.fr/Alger/alger_son_histoire/textes/3_origines_alger_1941_feuillets.htm History of Algeria]". {{fr icon}}</ref> Анх "Алжир" гэх нэршлийг 1839 онд Францчууд тус нутгийг эзлэн захирах үед албан ёсоор ашигласан байдаг. Ингэж нэрлэх болсон нь ихээхэн учиртай. Тодруулбал, тус улсын нийслэл хотыг хуучнаар "Жазаир Бани Мазганна" буюу Мазганнагын үр садын арлууд" гэж нэрлэдэг байжээ. Мазганна гэдэг нь тус улсад анхлан үүссэн төрт улс байсан гэдэг. Тус улсын нийслэл хотын эргээс дөрвөн арал цуварч харагддаг. Улсын нэршилтэй холбоотой өөр нэгэн домог бий. Энэ нь Зиридийн хаант улсыг үндэслэгч Зири Ибн Манад гэх хааны нэрнээс үүсэлтэй гэх домог. Зири гэдэг нь Берберчүүдийн хэлээр "Сарны туяа" гэх утгыг илэрхийлдэг юм байна.<ref>Yver., G. "[https://books.google.com/books?id=zJU3AAAAIAAJ&pg=PA257 Alger]". ''E.J. Brill's First Encyclopaedia of Islam 1913–1936'', Vol. I. E.J. Brill (Leiden), 1987.</ref> 2011}} === {{USA}} === Их Британийн эзлэн түрэмгийллээс мултрах "Тусгаар тогтнолын тунхаг бичигт" анхлан дурдсанаар "Америкийн нэгдсэн улс" гэх нэр бий болжээ. Улмаар АНУ-ын Үндсэн хуулинд албан ёсны болон дипломат ёс, олон улсын тэмцээн наадам, соёл урлагын арга хэмжээ, олон улсын хурал, цуглаанд "Америкийн нэгдсэн улс", олон нийт, ард нийтийн дунд "Нэгдсэн улс" гэсэн нэршлийг ашиглаж байхаар хуульчилсан байдаг. "Америк" гэх нэрийг анх Германы газрын зураг зохион бүтээгч Мартин Вальдсимюллер 1507 онд дэлхийн бөмбөрцгийн баруун талд байрлах газар нутгийг "Америка" гэж нэрлэсэн байдаг. Энэ нь тус газар нутгийг анхлан нээсэн хэмээн номондоо дурдсан аялагч Америго Веспуччигийн дурсгалыг хүндэтгэсэн нэршил байсан гэдэг. === {{ANG}} === Ангол гэх нэрийг тус улсыг колоничлон захирч байсан Португальчууд бий болгожээ.<ref>Heywood, Linda M. & Thornton, John K. ''[https://books.google.com/books?id=S42CypbRTlQC&pg=PA82 Central Africans, Atlantic Creoles, and the foundation of the Americas, 1585–1660],'' p. 82. Cambridge University Press, 2007.</ref> Угтаа "Ндонгочуудын газар нутаг" гэсэн утгатай уугуул оршин суугчдын нэрийг Португаль хэл рүү хөрвүүлэн хэрэглэсэн нь энэ. Мбундун хэлээр "Нгола а килуанже" буюу "төмрийн дархадын ахлагч" гэсэн утгыг энэ үг илтгэнэ.<ref>Fage, J.D. ''The Cambridge History of Africa,'' Vol. 3: ''[https://books.google.com/books?id=V7qpKqM2Ji8C&pg=PA536 The Cambridge History of Africa: From c. 1050 to c. 1600].'' Cambridge University Press, 1977. ISBN 0-521-20981-1. Retrieved 23 September 2011.</ref><ref>Collins, Robert O. & Burns, James M. ''[https://books.google.com/books?id=PZcX2jQFTRcC&pg=PA153 A History of Sub-Saharan Africa]'', p. 153. Cambridge University Press, 2007. ISBN 0-521-86746-0. Retrieved 23 September 2011.</ref> === {{AND}} === Тус улсын нэр ямар утга агуулдаг нь тодорхойгүй. Шарльмайнын "Марка Хиспаника" номонд дурдсанаар "Ад-Дарра" буюу "Ой мод" гэх Араб үгнээс <ref>{{cite book|title=Andorra, the Hidden Republic: Its Origin and Institutions, and the Record of a Journey Thither|year=1912|pages=9|last=Gaston|first=L. L.|publisher=McBridge, Nast & Co|location=New York, USA}}</ref> эсвэл Наварро-Арагон хэлний "Андурриал" буюу "Бэлчирийн нутаг" гэх утгатай байх боломжтой гэж бичсэн байдаг.<ref>Online Etymology Dictionary. "[http://www.etymonline.com/index.php?term=Andorra Andorra]." Accessed 16 September 2011.</ref> === {{ATG}} === Антигуа: Испани хэлний "Антежо" <ref name="HistAnti">Oliver, Vere Langford.<!--sic--> [https://archive.org/details/historyofislando01oliv The History of the Island of Antigua, One of the Leeward Caribbees in the West Indies, from the First Settlement in 1635 to the Present Time]''. Mitchell and Hughes (London), 1894.</ref> буюу "Эртний" гэх утгатай үг. Анхлан уг нэрийг 1493 онд алдарт аялагч Кристофер Колумб "Санта Мариа ла Антигуа" хэмээн ашигласан байдаг.<ref>Murphy, A. Reg. ''Archaeology Antigua''. "{{Webarchiv|url=http://www.archaeologyantigua.org/background_timeline.htm |wayback=20110904065919 |text=Timeline |archiv-bot=2023-09-26 19:50:00 InternetArchiveBot }}." Accessed 23 September 2011</ref> :'''Барбуда''' Испаний хэлний "Барбодо" буюу "Сахалтай" гэсэн утгатай үг. Тус нутгийн саглагар моднууд, уугуул оршин суугчдын сахал, үс ургуулах ёсыг харсан нэрт аялагч анлан ийн улга алдаж байсан гэдэг. === {{UAE}} === Арабын нэгдсэн эмират нь тус улсын бүрэлдэхүүнд багтах долоон эмирт улс нэгдсэнийг илтгэх бөгөөд олон улсад болон Араб хэлээрээ өөрөөр нэршээгүй. === {{ARG}} === Испани хэлний "Аргенто" буюу "Мөнгөлөг" гэсэн утгатай үгнээс тус улсын нэршил үүсчээ. Анхлан энэ нэршлийг Испанийн нэрт яруу найрагч Рио де ла Плата "Мөнгөн гол" гэх шүлгэн дурдсан байдаг. Энэхүү шүлэгнээс санаа аван Аргентиний нутагт хөл тавьсан Себастиан Кабо "Ла Аргентина" буюу "Мөнгөн уст нутаг" хэмээн уулга алдаж, улмаар ийн нэрийдэх болжээ.<ref name="BritRdlP">{{cite web|title=Río de la Plata|publisher=[[Encyclopædia Britannica]]|url= http://www.britannica.com/EBchecked/topic/463804/Rio-de-la-Plata|accessdate=11 August 2010}}</ref> === {{ARM}} === Тус улсын нэр ямар утга агуулдаг нь тодорхойгүй. Эртний Грекийн судар бичгүүдэд "Арменой" гэж тэмдэглэснийг одоогийн Арменичуудыг нэрлэсэн байх хэмээн олон эрдэмтэд таамагладаг. "Арменой" эсвэл "Армина" гэх үг ямар утга агуулж байгааг одоо болтол эрдэмтэд тогтоогоогүй байгаа юм. Зарим түүхчид үүнийг МЭӨ 2200 онд хүчээ авч байсан Ассирийн Арманумчуудаас гаралтай хэмээн үздэг. Өөр нэг таамаг байдаг нь Прото-Индо-Европ хэлээр "Ар" буюу "Байгуулсан, үүссэн" гэх утгатай үгнээс гаралтай гэх домог. Тус улсад байх олон уул нуруу, толгод, тосгод "ар" гэх үгнээс үүссэн "Арарат, Арян, Арта" зэргээс улсын нэр үүссэн гэх өөр нэг таамаг ч бий.<ref>[[Gamkrelidze, Tamaz]] & [[Vyacheslav Ivanov (philologist)|Ivanov, Vyacheslav]]. "The Early History of Indo-European (aka Aryan) Languages".{{Page needed|date=September 2010}} ''Scientific American''. March 1990.</ref><ref>Mallory, James P. "Kuro-Araxes Culture". ''Encyclopedia of Indo-European Culture''.{{Page needed|date=September 2010}} Fitzroy Dearborn, 1997.</ref> === {{AFG}} === 16-р зуунд бүтээгдсэн "Бабурнама" сударт Афгени буюу "Афганичуудын газар нутаг" гэх үг бий. Үүнээс тус улсын одоогийн нэршил үүссэн байна.<ref>{{cite web|url= http://persian.packhum.org/persian//pf?file=03501051&ct=92 |title=Events of the Year 910 (p.5)|author=[[Babur]]|work=[[Baburnama|Memoirs]]|publisher=[[Packard Humanities Institute]]|year=1525|accessdate=22 August 2010}}</ref> Түүнчлэн 10-р зууны үед бүтээгдсэн Худуд аль-Алам номонд "Афгани" гэх үг хэрэглэгдсэн байдаг. Паштун хэлэнд "Афгани" нь "байрлах, байрших" гэсэн утгыг илэрхийлдэг. Паштун болон Дари хэлэнд "Афгани" гэх нэг л утгаар тус улсын нэр бичигддэг.<ref>{{Cite book|title=The Afghans |last1=Vogelsang |first1=Willem |authorlink=|volume=|year=2002|publisher=Wiley Blackwell|location=|isbn=0-631-19841-5|page=18|url=https://books.google.com/books?id=9kfJ6MlMsJQC&lpg=PP1&pg=PA18#v=onepage&q&f=false|accessdate=2010-08-22}}</ref><ref name="khyber">Anonymous. ''[[Ḥudūd al-ʿĀlam]]''. Op. cit. in "{{Webarchiv|url=http://www.khyber.org/articles/2005/TheKhalajWestoftheOxus.shtml|wayback=20110613145756|text=The Khalaj West of the Oxus: excerpts from ''The Turkish Dialect of the Khalaj''|archiv-bot=2023-11-06 07:37:05 InternetArchiveBot}} {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110613145756/http://www.khyber.org/articles/2005/TheKhalajWestoftheOxus.shtml|date=13 June 2011}}" ''Bulletin of the School of Oriental Studies'', Vol 10, No 2, pp. 417–437. University of London. Retrieved 10 January 2007.</ref> 1801 оноос эхлэн өнөөгийн бидний мэдэх "Афганистан" гэх нэрийг ашиглаж эхэлжээ. ==Б== === {{BHS}} === Испани хэлээр "бүү де лас Бахамас" буюу "Гүехэн тэнгис" гэх утгатай үгнээс тус улсын нэр үүсчээ.<ref name="DicCarib">Allsopp, Jeannette. ''[https://books.google.com/books?id=PmvSk13sIc0C&pg=PA70&lpg=PA70 Dictionary of Caribbean English Usage]'', p. 70. University of the West Indies Press, 2003. ISBN 976-640-145-4. Retrieved 24 September 2011.</ref> Анхлан уг нэршлийг 1523 оны орчимд Италийн нэгэн газрын зурагт тэмдэглэсэн байдаг.<ref>Anonymous. "{{Webarchiv|url=http://scholar.library.miami.edu/floridamaps/view_image.php?image_name=dlp00020000520001001&group=spanish |wayback=20151117014054 |text=Turin Map |archiv-bot=2024-09-11 11:21:55 InternetArchiveBot }}." c. 1523. Retrieved 24 September 2011.</ref> Харин англи хэлэнд 1670-аад оны үед "Гранд Бахама" номонд дурдсанаар нэвтэрчээ. Үүнээс гадна өөр нэг домог байдгыг Испанийн эрдэмтэн Лукаян Тайно тайлбарласан байдаг. Энэ нь нутгийн уугуул иргэдийн хэлээр "Ба Ха Ма" буюу "Дундадын дээр орших газар нутаг" гэсэн утгатай нэршлээс дээрх улсын нэр үүсчээ. === {{NEP}} === Бидний мэдэх Балба буюу Непал улсын нэр нь Санскритаар "нипалаяа" буюу "Уулын бэлд орших нутаг" гэсэн утгыг илэрхийлдэг. Мөн үүнээс гадна "Непа" буюу "Сүм дуганы нутаг" гэсэн Бирм үгнээс гаралтай гэж олонх судлаачид үздэг. Буддын шашинтай улсууд ихэвчлэн төвд хэлний "Нямбал" буюу "Ариун нутаг" гэсэн утгатай гэж үздэг ажээ. === {{BAN}} === Бенгал хэлний "Бенгал улс" гэх утгатай үг. Бенгал хэлээр "Бангла" гэж Бенгалчуудыг нэрлэдэг бөгөөд "Деш" гэдэг нь "улс, орон" гэх утгатай юм. Анх уг нэрийг 1971 онд Пакистанаас тусгаар тогтноход Шейх Мужибур Рахман тусгаар тогтнолын тунхаг бичигт ашигласан байдаг. Бангла буюу Бенгалчуудыг 9-р зууны эхэн үеэс ном сударт тэмдэглэж байсан баримт бий.<ref>M.A. Amitabha Bhattacharyya, ''Historical Geography of Ancient and Early Mediaeval Bengal'', Sanskrit Pustak Bhandar, 1977, pp. 61–62.</ref> === {{BRB}} === Португаль хэлний "Барбадас" буюу "Сахалтнууд" гэх үгнээс тус улсын нэр үүсчээ.<ref name="OxJurn">Reece, Robert. Oxford Journals: ''Notes and queries''. "[https://books.google.com/books?id=PeCIn2CrgYEC&pg=PA346 Barbados v. Barbadoes]". Oxford University Press, 1861. Retrieved 27 September 2011.</ref> Италийн Генуяа мужийн газрын зурагч Висконте Мажжиоло 1519 онд бүтээсэн газрын зурагт анхлан уг нэршлийг ашигласан байдаг.<ref>Maggiolo, Vesconte. {{Webarchiv|url=http://bsb-mdz12-spiegel.bsb.lrz.de/~mdz/index.html?c=autoren_index&l=en&ab=Maggiolo%2C+Vesconte |wayback=20120328064057 |text=Seeatlas (Alte Welt und Terra Nova) |archiv-bot=2023-09-26 19:50:00 InternetArchiveBot }} – BSB Cod.icon. 135. (Genoa), 1519. {{de icon}}</ref> === {{BHR}} === Араб хэлний "Аль Бахрайн" буюу "Хоёр тэнгис" гэх үгнээс тус улсын нэр үүсчээ. Алдарт Коран сударт энэ нутгийн талаар таван ч удаа дурдсан байдаг. Өөр нэгэн домогт өгүүлснээр хоёр тэнгисийн бэлчих Аль-Ахса нутаг нь туйлийн амар тайван, үржил шимт нутаг бөгөөд Аль-Жавахари хэлээр "Бахри" гэдэг нь "Холбоо тэнгис" гэсэн утгатай ажээ. Гэвч сүүлийн домгийг олон нийт хүлээн зөвшөөрдөггүй. === {{BLR}} === Орос хэлний "Бела" буюу "цагаан", "рус" буюу Орос гэх утгатай үгсээс "Цагаан орос" буюу Беларус улсын нэр үүсчээ. Эртний судар бичгүүдэд Оросын нэг хэсэг байсан болохоор тусгайлан дурдаж байгаагүй. Ихэнх түүхчид улаантан болон цагаантнууд гэж хуваагдаж байснаас шалтгаалан улстөрийн үзэл баримтлалын дагуу нутаг заан "Беларус" улсын нэр үүссэн гэдэгт итгэдэг юм. === {{BEL}} === Бельги гэх үг нь "Белгик Гаул" үндэстнүүд гэсэн утгатай Ром үг. Латин хэлэнд орж ирэхдээ Бельги болж, "Бельгийн газар нутаг" гэх утгыг илэрхийлэх болжээ. 1830 онд одоогийн Бельгийн хаант улс Нидерландаас тусгаар тогтноход "Бельгийн нэгдсэн улс" гэсэн нэршлийг авсан боловч энэ нэршлээрээ удаагүй. Бельги гэдэг нь Прото-Сельтик хэлний "белг", Прото-Индо-Европ хэлний "бхелгх" буюу "догшин" гэсэн утгатай илэрхийлдэг.<ref>Koch, John. ''Celtic Culture: a Historical Encyclopedia'', p. 198. ABC-CLIO 2006.</ref><ref>Pokorny, Julius. ''Indogermanisches Etymologisches Wörterbuch'', pp. 125–126. Bern-Muenchen-Francke, 1959. {{de icon}}</ref><ref>Pokorny, Julius. ''The Pre-Celtic Inhabitants of Ireland'', p. 231. Celtic, DIAS, 1960.</ref><ref>Maier, Bernhard. ''Dictionary of Celtic Religion and Culture'', p. 272. Boydell & Brewer, 1997.</ref> Хэл зүйн зарим шинжээчид үүнийг Прото-Индо-Европ хэлээр "гэрэлтсэн" гэж хөрвүүлбэл ононо гэсэн санал гаргасан ч энэ тайлбарыг зарим нь хүлээн зөвшөөрдөггүй.<ref>Pokorny, Julius. ''Indogermanisches Etymologisches Wörterbuch'', p. 118. 1959. ISBN 3-7720-0947-6. {{de icon}}</ref> === {{BLZ}} === Энэ улсын нэрний утга учир тодорхойгүй. 17-р зууны эхэн үед Шотландн аялагчид "Белизе" нэрт голны нэрээр нэрлэсэн байх гэсэн таамаг бий. Мөн түүнчлэн Испани хэлний "Вализе", "Бализе" гэсэн үгнээс ч үүссэн байх боломжтой гэж үздэг.<ref name="brit1893">{{cite encyclopedia |year=1892|title=British Honduras|encyclopedia=[[Encyclopædia Britannica]] |volume=12|location=New York|publisher=The Britannica Publishing Company |url=https://books.google.com/books?id=uGRJAAAAYAAJ&pg=PA133|accessdate=25 October 2010}}</ref> Мөн энэ нэрний талаар өөр нэг домог байдаг нь Маяачуудын өгсөн нэр гэж үздэг явдал. "Белиз" гэдэг нь Маяа хэлээр "шавартай ус" гэсэн утга илэрхийлдэг ажээ.<ref>Wright, Ronald. ''[https://books.google.com/books?id=F3QS1NJHJEMC&pg=PA24&lpg=PA24 Time among the Maya: Travels in Belize, Guatemala, and Mexico]''. Grove Press, 2000. ISBN 0-8021-3728-8. Retrieved 28 September 2011.</ref> Нутгийн иргэдийн дунд түгээмэл тархсан домгоор бол Франц хэлний "Бализ" буюу "Гэрэл цацарсан" гэх үгнээс гаралтай гэж үздэг юм байна. === {{BEN}} === Тус улсын нэр Нигер хэлээр "Бениний бэлчир дэх газар нутаг" гэсэн утга илэрхийлдэг. Үүнээс гадна нутгийн Ицкери омгийнхний "Убину", Ёруба омгийнхний "Ибину" буюу "Хавчиг гэр" гэсэн үгнээс гаралтай гэж үзэх судлаачид ч бий. Араб хэлний "бини" буюу "үр сад" гэсэн утгатай үгнээс тус улсын нэр үүссэн байх ч боломжтой юм. === {{BUL}} === Тус улсын нэр Прото-Турк хэлний "булгха" буюу "холилдсон, "булгак" буюу "хувьсгал" гэсэн үгнээс гаралтай гэж олонх судлаачид үздэг.<ref>Bowersock, Glen W. & al. ''[https://books.google.com/books?id=c788wWR_bLwC&pg=PA354 Late Antiquity: a Guide to the Postclassical World]'', p. 354. Harvard University Press, 1999. ISBN 0-674-51173-5.</ref> Эрдэмтэд үүнээс гадна эртний Монгол хэлний "булгарах" буюу "салж, хагацах" гэсэн үгнээс гаралтай гэж үздэг юм. === {{BOL}} === Испанийн алдарт аялагч Симон Боливарын дурсгалыг мөнхжүүлж тус улсыг "Боливарын газар нутаг" хэмээн нэрийджээ. Уг нэрийг хошууч генерал Антонио Хосе де Сукре өгсөн гэдэг. Тус улс Перу улсаас тусгаар тогтносны дараа үндэсний ассемблейн анхдугаар хуралдаанаар хошууч генералын өгсөн нэрийг хэвээр баталсан байна.<ref>''{{Webarchiv|url=http://www.historia-bolivia.com/6-de-Agosto-Independencia-de-Bolivia/6 |wayback=20110820091233 |text=6 de Agosto: Independencia de Bolivia |archiv-bot=2023-09-26 19:50:00 InternetArchiveBot }} {{webarchive |url=https://web.archive.org/web/20110820091233/http://www.historia-bolivia.com/6-de-Agosto-Independencia-de-Bolivia/6 |date=20 August 2011 }}.'' {{es icon}}</ref><ref name="cob">Maria Luise Wagner. "Construction of Bolivia: Bolívar, Sucre, and Santa Cruz". In Hudson & Hanratty.</ref> Алдарт аялагч, эрх чөлөөний төлөө тэмцэгч Симон Боливарын нэр нь Испанийн Бискай мужийн "Болибар" тосгон нэрнээс үүссэн гэж намтар судлаачид нь үздэг.<ref>{{cite web |url=http://www.euskaltzaindia.net/index.php?option=com_eoda&Itemid=478&lang=eu&testua=ziortza&view=izenak |title= Ziortza |author= Euskaltzaindia|date= |work= |publisher= |accessdate=10 September 2011}}</ref> === {{BIH}} === :Босниа: Босна голын нэрээр тус улсын нэрийг нэрлэжээ. Энэ нэршлийг анх 958 оны үед Византын эзэн хаан VII Константин түүх шастирт тэмдэглэн үлдээсэн байдаг. "Босна" гэдэг нь Прото-Индо-Европ хэлээр "бос", "богх" буюу "урсаж буй их усан" гэсэн утгатай.<ref name="Imamovic">Imamović, Mustafa (1996). Historija Bošnjaka. Sarajevo: BZK Preporod. ISBN 9958-815-00-1</ref> :Херцеговин: Амальгам болон эртний Герман хэлээр "герцог" буюу "гүн, ван" гэсэн утгатай бол "овина" гэдэг нь Серби-Хорват хэлээр "улс" гэсэн утгыг илэрхийлдэг. === {{BOT}} === Тус улсын хамгийн том үндэстэн болох Сецвана хэлээр "Цваначуудын эх орон" гэсэн утгатай. Британийн хэлзүйч Ливингстоуны баталж буйгаар Сецвана хэлээр "адилхан, ижил" гэсэн утгыг илэрхийлдэг ажээ. Үүнээс гадна "эрх чөлөө" гэсэн утгатай гэж тайлбарлах эрдэмтэд цөөнгүй бий.<ref>Ripley, George & Dana, Charles A., Eds. "[[:s:The American Cyclopædia (1879)/Bechuana|Bechuana]]". ''The American Cyclopædia''. (New York), 1879.</ref> === {{BRA}} === Португаль хэлний "пау-бразил" буюу "Улаан мод" гэсэн утгатай үгнээс тус улсын нэр үүсчээ.<ref name="Bueno36">Bueno, Eduardo. ''Brasil: uma História'', p. 36. Ática (São Paulo), 2003. ISBN 85-08-08213-4. {{pt icon}}</ref> Яг энэ нэршлийг хамгийн анх 1330 онд Английн Анжелино Дулкерт гэх эрдэмтэн ашиглаж байсан гэдэг. Гэвч тухайн үед Бразилийг хараахан илрүүлж амжаагүй байсан юм. === {{BRU}} === Тус улсын нэрний утга учирын талаар нэгдсэн ойлголт байхгүй. Харин орчин үед Малай хэлний "Баруна" гэх үгнээс гаралтай гэсэн үзэл тархжээ. 14-р зууны үед Борнео дээр хөл тавьсан Аванг Алак Бетатар өөрийн нутгийн хэлээр "Баруна" буюу "Хаана байна" гэж дагалдагчдаасаа асууснаас энэ нэр үүсчээ.<ref>{{cite book|last=Curriculum Development Department|title=History for Brunei Darussalam: Sharing Our Past|year=2008|publisher=EPB Pan Pacific|location=Section 2.2|isbn=99917-2-545-8|page=26}}</ref><ref>{{cite web|url=http://www.southeastasianarchaeology.com/2007/03/08/treasuring-bruneis-past/ |title=Treasuring Brunei's past |publisher=Southeast Asian Archaeology |date=8 March 2007 |accessdate=19 September 2011}}</ref> Түүнчлэн 978 оны Хятадын судар бичгүүдэд "Бони" нэрт хааны тухай дурдсан бий. Уг хааны нэрнээс улсын нэр үүссэн байж магадгүй гэж зарим эрдэмтэд санал дэвшүүлжээ. Бас нэгэн таамаг байдаг нь 1550 онд тус нутагт хөл тавьсан Италийн аялагч Людовико ди Вартема "Борней арал" гэж тэмдэглэсэнтэй холбоотой ажээ. "Варунай" буюу эртний Санскрит хэлээр "далайчдын нутаг" гэсэн утгатай үгнээс гаралтай гэж үзэх эрдэмтэд ч бий. === {{BFA}} === Тус улсын Море омгийнхний хэлээр "буркина" гэдэг нь "шударга, итгэж болох" гэсэн утгатай, Диоула омгийнхний хэлээр "фасо" гэдэг нь "газар нутаг, эцгийн гэр" гэсэн утгатай хоёр үгнээс тус улсын одоогийн нэршил үүсчээ. 1983 онд тусгаар тогтносон тус улсын ерөнхийлөгч Томас Санкара энэ нэрийг сонгон хэрэглэх зарлиг гаргасан юм. === {{BDI}} === Тус улсын голлох үндэстэн болох "Рунди" хэлээр "Рундичуудын эх орон" гэсэн утгыг илэрхийлдэг ажээ. 1962 онд Бельгийн харьяалалаас тусгаар тогтноход энэ нэрийг сонгон хэрэглэх болжээ. === {{BHU}} === Тус улсын нэрний утга учир тодорхойгүй, маш олон таамаг, тайлбар, домог өнөө үетэй золгожээ. Францын аялагч Жеан Баптист Тавернье 1676 онд гаргасан "Зургаан аялал" номондоо "Боутан" гэх үгийг дурдсан байдаг. Тухайн үед Бутан улс гэж байгаагүй бөгөөд Төвдийн хаант улсын нэгдсэн захиргаанд багтаж байсан гэдэг. Бутан даяар тархсан үзлээр бол Санскрит хэлний "Бота-анта" буюу "Төвдийн хязгаар нутаг" гэсэн утгатай үгнээс гаралтай ажээ.ref name="Names&Histories" /><ref name="chakravarti7">{{cite book|title=A Cultural History of Bhutan |volume=1 |first=Balaram |last=Chakravarti |publisher=Hilltop |year=1979 |page=7 |url=https://books.google.com/books?id=6VxuAAAAMAAJ |accessdate=1 September 2011}}</ref> Түүнчлэн Балба хэлээр "Бодо Хатан" буюу "Төвдийн нутаг" гэх утгатай үгнээс үүдэлтэй байж болох юм. Бутаны хэл шинжлэлийн зарим эрдэмтэд Санскрит хэлний "Бу-Уттан" буюу "Өндөрлөг газар" гэх үгнээс гаралтай гэж тайлбарладаг. ::'''Друк Юл''' Бутанчууд өөрсдийнхөө хэлээр улсаа ийн нэрлэдэг. Энэ нь Бутан хэлний "Аянгын лууны газар нутаг" гэсэн утга илэрхийлдэг ажээ. Тэд 1730 оноос энэ нэршлийг хэрэглэх болсон байна. ==В== === {{VAN}} === Уугуул Вануатучуудын хэлээр энэ нь "Бидний эх орон" гэх үгнээс гаралтай ажээ. === {{VAT}} === Итали хэлний "Ватикан толгодын хот" гэсэн утгыг илэрхийлдэг. Энэ нь тус хотыг тойрон хүрээлдэг "Ватикан" гэх нэртэй толгодын нэр юм. Харин Ватикан гэдэг нь Италийн "Ватиканиари" буюу "Ариун номын нутаг" гэсэн утгай үгнээс гаралтай ажээ. Эртний Ромын үеэс энэ нэрийг хэрэглэн, түүх, шастирт тэмдэглэсэн нь бий. === {{VEN}} === Тус нутагт анхлан хөл тавьсан Италийн аялагчид болох Алонсо де Ожеда, Америго Веспуччи нар "Венесуола" буюу "Бяцхан Венец" гэж уулга алдсанаас хойш газрын зураг, албан ёсны баримт бичигт ийнхүү тэмдэглэх болжээ. === {{VIE}} === Тус улсын нэршил нь "Вьет" буюу "Өмнөд", "Нам" буюу "газар" гэх үгнээс гаралтай гэж ихэнх түүхчид үздэг. МЭӨ 2-р зуунаас хойш ийнхүү хаант улсыг ийн нэрийдэх болжээ.<ref>[http://www.anviettoancau.net/anviettc/docs/2007-02/trbontai.pdf An Introduction to Vietology]", p. 3.</ref> Вьет Нам гэх үгийг хамгийн анх МЭӨ 239 оны нэвтэрхий тольд Хятадын эрдэмтэд тэмдэглэжээ. Харин одоогийн бидний мэдэх "Вьетнам" гэх үгийг 16-р зууны яруу найрагч Нгуен Бин Хием хэрэглэсэн байдаг. ==Г== === {{GAB}} === Португаль хэлний "Габао" буюу "Халхлагдсан" гэх утгатай үгнээс тус улсын нэршил үүсчээ. Комо голын адагт орших энэ нутаг олон нийтээс халхлагдсан, хэр баргын хүн хүрч очиход төвөгтэй учир ийнхүү нэрийдэх болжээ. === {{GUY}} === Нутгийн уугуул иргэдийн хэлээр "Их нууруудын нутаг" гэсэн утгатай. === Гайти {{HAI}} === Гайтийн Тайно/Аравак омгийнхний хэлээр "Уулын нутаг" гэсэн утгатай үг юм. Хиспаниола арлын баруун хэсэгт орших уг нутаг өндөр уулсаар хүрээлэгдсэн байгалийн өвөрмөц тогтоцтой. === {{GMB}} === Мандинкан омгийн "Гамбура" буюу "Каабу голын хаан" гэсэн утгатай үгнээс тус улсын нэршил үүссэн байдаг. Улмаар 1965 онд Их Британиас тусгаар тогтноход одоогийн "Гамби" гэх нэрийг сонгожээ. Гамбра гэх нутгийн нэршил бүр 1455 онд Алвис Кадамосто гэх газарзүйч номонд тэмдэглэсэн байдаг.<ref>Cadamosto, Alvise. ''Mondo Nuovo, Libro de la Prima Navigazione di Luigi di Cadamosto de la Bassa Ethiopia ed Altre Cosa''. Op cit. Montalbado, Francanzano (ed.) ''Paesi Novamente Retrovati et Novo Mondo da Alberico Vesputio Florentino Intitulato''. (Vicenza), 1507. {{it icon}}</ref> Нутгийн иргэдийн дунд түгэн тархсан өөр нэг домгоор бол Португаль хэлний "Гамбио" буюу "худалдаа, арилжаа" гэх үгнээс үүссэн гэдэг. Энэ нь тухайн үедээ Португальчуудын боолын худалдаа явуулдаг гол нутаг байсантай холбоотой. === {{GHA}} === Тус улс 1957 оны гуравдугаар сарын 6-ны өдөр Их Британиас тусгаар тогтноход "Гана" гэх нэрийг албан ёсоор авчээ. Энэ нь Малиан Ганын эзэнт гүрний хааны урд бичигддэг байсан "Дайчдын хаан" гэсэн утгатай цол нэрнээс үндэслэсэн нэр юм. === {{GUA}} === Нахуати омгийнхний хэлээр "Куаутемаллан" буюу "Ой модны нутаг" гэсэн утгатай үгнээс тус улсын нэр үүсчээ. === {{GIN}} === Тус улсын нэр чухам ямар утгатай талаар нэгдсэн ойлголт байхгүй. Харин Португаль хэлний "Гвин" буюу "эрэг, ирмэг" гэх утгатай үгнээс үүссэн байж болно гэдэгтэй ихэнх эрдэмтэд нэгддэг. Яг энэ нэршлээр 1481 онд тус улсыг Португалийн эзлэн түрэмгийлэгчид нэрлэж байсан баримт бий. Өөрөөр Дьенне болон Берберчүүдийн хэлний "гинавен, агинау, агинаоу" буюу "хар", "шатсан" гэх утгатай үгнээс үүссэн гэх хувилбар бий.<ref name="Bovi">Bovill, Edward Wm. ''The Golden Trade of the Moors: West African Kingdoms in the Fourteenth Century''. Weiner (Princeton), 1995.</ref> === {{GNB}} === Нэрний утга учир нь дээр дурдсан Гвиней улсынхтай төстэй. 1973 онд тус улсы Португалиас тусгаар тогтноход энэ нэрийг сонгон хуульчилжээ. === {{GER}} === Нэрний утга учрын талаар олон янзын таамаг байдаг ч түмэнд түгсэн нэг хувилбар бий. Үүгээр бол Сельтик хэлний "гайр" буюу "хөрш" <ref name="OEDgerm">''Oxford English Dictionary''. "Germany".</ref>, "гайрм" буюу "цуст тулаан", "гар" буюу "хашхираан/жад" гэсэн үгнээс үүссэн байх гэсэн таамаг бий. МЭӨ гуравдугаар зуунаас эхлэн Ромын их удирдагч Юлий Цезарь газрын зураг болон албан ёсны баримт бичигт энэ нэрийг ашиглаж, олон нийтэд таниулсан юм. ::'''''Дойчленд''''' Германчууд эх хэлээрээ улсынхаа нэрийг ингэж бичдэг. Энэ нь "Ард түмний нутаг" гэсэн утгатай эртний герман хэлний үг юм. === {{GRE}} === Тус улсын нэрний талаар олон янзын домог яриа бий. Үүнээс дурдвал. Аугаа Гомерын дуулалд "Греа" гэх тосгоны тухай гардаг. Үүнээс үүдэн тус улсын нэр үүссэн гэх домог бий. Уг тосгоны "Греа" гэх үг нь "хөгшин эмэгтэй" гэх утгатай юм байна. Нутгийн иргэдийн дунд тархсан өөр нэг домгоор бол "Керас" буюу "хүндэтгэл хайрлах" гэсэн утгатай ажээ. Энэ нь Аугаа Грекус гэх хамба ламтан тус нутгийг адислан, аравнайлсантай холбоотой юм. ::'''''Хеллас''''' Грекчүүд эх хэлээрээ нутгаа ийн нэрлэдэг. Уг нэршил чухам юунаас сэдэвлэсэн нь тодорхойгүй. Нутгийн иргэдэд тархсан домгоор бол Трой улсын Хеллен хамба ламын нэртэй холбоотой ажээ. === {{GRD}} === Испанийн Гранада мужийн нэрнээс тус улсын нэршил үүсчээ. ==Д== === {{DEN}} === Дани улсын нэр чухам юунаас үүссэн нь тодорхойгүй. Гэвч дараах хоёр ойлголт орчин үе хүртэл ам дамжин яригдаж иржээ. Гэхдээ Прото-Индо-Европ хэлний "дхен" буюу "доор, тэгш тал", "мерек" буюу "хил, ой мод" гэх утгатай үгнээс үүссэн байх боломжтой гэж хэл зүйчид үздэг. Анх энэ талаар Паулус Оросиус гэгч "Тэрс үзэлтнүүдийн эсрэг тэмцсэн долоон түүх" номонд дурдсан нь бий.<ref>Thorpe, B. ''<u>The Life of Alfred The Great</u> Translated from the German of Dr. R. Pauli To Which Is Appended Alfred's Anglo-Saxon Version of Orosius'', p. 253. Bell, 1900.</ref> Нутгийн иргэдийн дунд түгэн тархсан домог нь эрт цагт Данийн нутагт алдар суугаараа мандаж байсан Дан гэх хааны нэрнээс үүссэн ажээ. === {{DMA}} === Аугаа аялагч Кристофер Колумб 1493 оны 11-р сарын 3-ны өдөр тус нутагт анхлан хөл тавьж, улмаар "Ням гаригийн газар нутаг" гэх утгатай "Доминик" гэх испани нэр хайрлажээ. Тухайн үед ням гаригыг гэгээнтнүүдийг дурсах өдөр болгон Испанийн христийн шашинтнууд тэмдэглэдэг байсантай холбоотой. Гэхдээ түүхчид бас өөр тайлбар хийдэг. Учир нь Кристофер Колумб өөрийн төрсөн эцэг Доменежогийн нэрээр нэрлэсэн байж болох талтай юм. === {{DOM}} === Тус улсын нэршлийн тухайд дээр дурдсан Доминик улстай тун төстэй домог ярианууд өдийг хүртэл ам дамжин яригдаж иржээ. Гэвч Кристофер Колумби Гэгээн Доминикийн өдөр буюу наймдугаар сарын 4-ний өдөр <ref>Partido Revolucionario Dominicano. "[http://www.prd.org.do/ciudad/leyenda-e-historia-envuelven-la-fundaci%C3%B3n-de-santo-domingo Leyenda e Historia Envuelven la Fundación de Santo Domingo] {{webarchive |url=https://web.archive.org/web/20120701044753/http://www.prd.org.do/ciudad/leyenda-e-historia-envuelven-la-fundaci%C3%B3n-de-santo-domingo |date=1 July 2012 }}''. Accessed 18 October 2011. {{es icon}}</ref> тус улсыг нээсэнтэй холбогдуулж Испаниар "Гэгээн Доминикийн газар нутаг" гэх нэр хайрласан гэдэг домогтой юм. === {{TLS}} === Португаль хэлний "Дорнын дорно орших арал" гэсэн үгнээс тус улсын нэр үүсчээ. Малай хэлэнд "Тимур" гэдэг нь "дорно", "зүүн" гэсэн утгыг агуулдаг байна. ==Е== === {{EGY}} === [[File:Kmt obelisk.jpg|thumb|200px|Египетээр ''Km.t'' гэж бичсэн Луксорын чулуун багана. Франц улс Парис хот]] фараонуудын үеийн эртний Египетийн хэлээр "Ка болон Птагын эх орон" гэсэн утгатай үг юм. Үүнийг Грек, Латин хэлэнд "Айжиптос" гэж буулгасан нь тус улсын нэр болжээ. Ка болон Птах нь эртний Египетийн хоёр том бурхан бөгөөд "Птах" гэдэг нь "нээгч, илрүүлэгч" гэсэн утгатай Египет үг юм. Харин Грек улсын ардын домог боох "Страбо"-д "Аханоу гиптиос" буюу "Аахены доох нь орших нутаг" гэсэн утгатай грек үг ажээ. ::'''''Миср/Маср''''' Египетчүүд эх хэлээрээ улсаа ийн нэрлэдэг. Энэ нь Араб хэлээр "хот" гэсэн утгатай юм. ==Ж== === {{DJI}} === Тус улсын нэрний талаар тодорхой ойлголт байхгүй. Гэвч өнөө цаг үед "Техути/Тот бурханы нутаг" гэсэн утгатай нутгийн иргэдийн нэрнээс үүссэн гэх үзэл давамгайлж байна. Хачирхалтай нь Техути гэдэг нь эртний Египетийн сарны бурхан юм. ==З== === {{ZAM}} === "Замбези голын нутаг" гэсэн утгатай Африк үг. Замбези нь тус улсын зүүн хэсэгт орших бөгөөд Зимбабве улсаас тусгаарлаж байдаг нэг ёсны хил юм. Замбези нь Замби, Ангол, Намиб, Ботсвана, Зимбабве, Мозамбик улсуудыг дамнан урсдаг 2,574 км урт гол юм байна. === {{ZIM}} === Шона омгийнхний хэлээр "Жимба-же-мабве" буюу "Чулуун гэр" гэсэн утгатай үгнээр уг нэршил үүссэн байна. Шона омгийн суут бүтээл болох чулуун хэрэм, орд харшнуудаас Зимбабве гэх нэр үүсчээ. ==И== === {{ISR}} === Израйль гэдэг нь "Бурхантай хамт тулалдах" гэсэн утгатай Хебрю үг юм. Энэ нь Библийн сударт гардаг гэгээн Йаковын хэсгээр үүдсэн нэршил ажээ. Ерөөс бурхантай хамт ялах, хамт байх гэсэн санаагаар дээрх нэрийг сонгосон байна. === {{IDN}} === "Энэтхэгийн арлууд" гэсэн утгатай Грек үгнээс тус улсын нэр үүсчээ. Үүнээс хойш ялангуяа 19-р зууны дунд үеэс эхлэн "Дорнод Энэтхэг" гэж англи хэлэнд тэмдэглэх болсон юм. === {{JOR}} === "Йордан голынхон" гэсэн үгнээс тус улсын нэр үүссэн байна. Харин Йордан голын нэрийг Хебрю, Канаан хэлний "ирд" буюу "Сөнөсөн тэнгисийн доох нь талд" гэсэн үгнээс тус улсын нэр үүссэн гэж үздэг. Тус улс Йордан голын зүүн эрэг дагуу оршдог юм. === {{IRQ}} === "Эрак" буюу "Доод орших газар" гэсэн утгатай Перси хэлнээс тус улсын нэр үүссэн байна. Мөн түүнчлэн Эвфрат мөрний бэлчирт орших "Эрэк/Урук" гэсэн хотын нэрнээс үүсэлтэй гэсэн тайлбар ч байдаг. === {{IRN}} === "Арянчуудын нутаг" гэсэн утгатай үгнээс тус улсын нэр гаралтай. "Аря" гэдэг нь Прото-Индо-Европ хэлээр "угсаатан", "чөлөөт" гэсэн утгыг илэрхийлдэг байна. === {{IRL}} === Ирландчууд өөрсдийгөө "Эйре" гэж нэрлэдэг бөгөөд "Эйречүүдийн нутаг гэсэн утгатай Ирланд үгнээс тус улсын нэр үүссэн байна. "Эйре" гэх үг нь Сельтик хэлний "ивериу" буюу "үржил шим" гэсэн утгыг илэрхийлдэг бөгөөд нийлээд "Үржил шимт нутаг" гэх утгыг илэрхийлнэ. Түүнчлэн "Төмрийн нутаг" гэж нэрлэх саналтай эрдэмтэд ч бий. === {{ESP}} === Латин хэлний Хиспаниа гэх үгнээс тус улсын нэршил үүсчээ. Хиспаниа нь "И-сепаним" буюу "туулай" гэх утгатай Пуник үг юм. Латин хэлэнд нэвтрэхтэй буруу дуудагдаж Хиспаниа болсон гэдэг. Үүнээс үзвэл "Туулайнуудын нутаг" гэсэн утгатай Араб үг болж байгаа юм. === {{ISL}} === Хуучин Норс хэлний "исс" буюу "мөс" гэсэн утгатай үгнээс гаралтай "Мөсөн нутаг" гэх утга илэрхийлдэг үгнээс тус улсын нэр үүссэн байна. Хуучныг судлаач Адам Рудерфорд болон зохиолч Эйнар Палссон нар "Сельтикийн өв уламжлал" номондоо "ис-ланд" буюу "Исүс" болон "Айсис" охин тэнгэрийн өлгий нутаг гэсэн утгатай гэж тайлбарласан нь бий.<ref>{{cite book|title=Arfur Kelta|year=1981|publisher=Mímir|location=Reykjavík|page=36|author=Einar Pálsson|accessdate=14 November 2013|language=Icelandic}}</ref> === {{ITA}} === Италийн домгийн баатар Италусын нэрнээс үүссэн гэх олонд алдаршсан домог бий. Түүнчлэн эртний Грек хэлний "италос" буюу "бух" гэсэн үгнээс үүсэлтэй гэж үзэх түүхчид ч байдаг. Мөн латин хэлний "витулус" буюу "тугал" гэх үгнээс тус улсын нэр үүссэн байх магадлалтай. Гэвч италичууд "тугал" гэсэн тодотголтой үг биш гэдэгт одоо хэр нь итгэлтэй байдаг. Ихэнх Италичууд Италус гэх домгийн баатраас үүдэлтэй нэр гэдэгт орчин цагт итгэх болжээ. === {{UK}} === Дундад зууны Латин хэлний "Британниа Майор" буюу "Их Британи" гэсэн утгатай үгнээс уг нэршил үүсчээ. Анх энэ нэршлийг Жефри гэх зохиолч өөрийн номондоо дурдсан байдаг. "Британи" гэдэг нь Уэльс хэлний "Претани" буюу "будагдсан хүмүүс" гэсэн үгнээс үүсэлтэй ажээ. Сельтик болон Викингүүдийн үед Их Британийн нутагт амьдарч байсан хүмүүс биендээ шивээс хийж, янз бүрийн өнгөөр будах нь элбэг байснаас дээрх нэршил үүссэн байна. ::'''''Нэгдсэн хаант улс''''' Энэ нь Их Британи, Умард Ирландын нэгдсэн хаант улс гэх үгний товчлол юм. 1927 оноос эхлэн албан ёсны баримт бичигт дээрх нэршлийг ашиглах болсон байна. ::'''''Албион''''' Грек хэлний "Албиво" буюу Латин хэлээр "Альба" буюу "цагаан" гэх үгнээс уг нэршил үүсчээ. Доверийн цагаан эргийг харсан уран зохиолчид дээрх нэрийг өгсөн байх магадлалтай. ==Й== === {{YEM}} === Тус улсын нэрний талаар нэгдсэн тодорхойлолт байдаггүй. Харин Араб хэлний "Имн" буюу "өмнөд" "Йамин" буюу "баруун тал" гэх үгнээс үүссэн гэсэн домог бий.<ref>Many [[Semitic languages]], including [[Arabic language|Arabic]] and [[Hebrew language|Hebrew]], preserve a system with south on the "right" and north on the "left"</ref> Зарим судлаачид "Юмн" буюу "аз жаргал" гэсэн утга илэрхийлдэг гэж үздэг. ==К== === {{CPV}} === Португаль хэлний Кабо Верде буюу "Ногоон хошуу" гэх үгнээс тус улсын нэршил үүсчээ. 1444 онд энэ газар нутгийг илрүүлэхэд бүх юм нь ногооч харагдаж байсан тул аялагч, эзлэн түрэмгийлэгчид ийм нэр өгчээ. === Казахстан {{KAZ}} === Амальгам хэлээр "Казахуудын өлгий нутаг" гэсэн утгатай үгнээс тус улсын нэршил үүсчээ. "казак" гэдэг нь "нүүдэлчин", "чөлөөт" гэсэн утгыг илэрхийлдэг бөгөөд "стан" гэдэг нь персээр "нутаг" гэсэн утгыг илэрхийлдэг байна. === {{CAM}} === Санскрит хэлний "камания бхожа" буюу "Сайныг мөрөөдөгсдийн өлгий" гэх үгнээс тус улсын нэр үүсчээ.<ref>Law, B.C. ''Some Ksatriya Tribes of Ancient India'', p. 233. 1975</ref> Түүнчлэн эрт цагт төвд, энэтхэг, пакистан, вьетнам, лаосын нутгийг хамран оршиж байсан Сваямбува Камбу гэх нутаг дэвсгэр, Хинди соёлын томоохон төвөөс нэр нь үүссэн гэж үзэх теологичид бий..<ref>Casey, Robert. ''Four Faces of Siva'', pp. 88–100. Bobbs-Merrill Company (Indianapolis), 1934.</ref><ref>George Coedes. ''Inscriptions du Cambodge'', II, pp. 10 & 155. {{fr icon}}</ref> Others suppose it to be an exonym derived from [[Old Persian]] ''Kambaujiya'' ("weak") or the cognate [[Avestan]] ''Kambishta'' ("the least")<ref>Harmatta, J. Op. cit. [disapprovingly] in ''Achaemenid History'', 13, pp. 110–111. PF 302 and PFNN 2350.</ref> Орон нутгийнхан тэр бүр таалан хүлээж аваад байдаггүй өөр тайлбар байдаг нь Перси хэлний "Камбаужия" буюу "үлбэгэр", Авестан хэлний "Камбишта" буюу "өчүүхэн" гэсэн утгатай үгнээс ч үүссэн гэх домог. === {{CMR}} === Герман хэлний "Камерун", Франц хэлний "Камероун" буюу "сам хорхой" гэх үгнээс тус улсын нэр үүсчээ. Энэ нь тус улсад урсдаг Вури голтой холбоотой нэр юм. Тус улсад ирсэн европынхон эрэг дагуу "сам хорхой" ихээр барьж байсантай энэ нэршил холбоотой.<ref name="MLW">{{cite book |url=http://nlbif.eti.uva.nl/bis/lobsters.php?menuentry=soorten&id=73 |chapter=''Callianassa turnerana'' |title=FAO Species Catalogue, Vol. 13. Marine Lobsters of the World |author=Lipke B. Holthuis |author-link=Lipke Holthuis |publisher=[[Food and Agriculture Organization]] |year=1991 |isbn=92-5-103027-8 |series=FAO Fisheries Synopsis No. 125 |access-date=2017-07-20 |archive-date=2011-07-24 |archive-url=https://web.archive.org/web/20110724172129/http://nlbif.eti.uva.nl/bis/lobsters.php?menuentry=soorten&id=73 |url-status=dead }}</ref> === {{CAN}} === Тус улсын уугуул иргэд болох Ироко омгийнхний "Канада" буюу "Тосгон" гэх үгнээс Канад улсын нэр үүсчээ.<ref>{{cite web|title=Origin of the Name, Canada|url=http://www.pch.gc.ca/pgm/ceem-cced/symbl/o5-eng.cfm|publisher=Canadian Heritage|year=2008|accessdate=23 May 2011|archive-date=27 Долдугаар сар 2013|archive-url=https://web.archive.org/web/20130727225559/http://www.pch.gc.ca/pgm/ceem-cced/symbl/o5-eng.cfm|url-status=dead}}</ref> Британи, Францын дарангуйллын үеэс Канад гэж нэрлэсээр өдийг хүрсэн юм. Нутгийнхан дунд тархсан өөр нэг домгоор бол Испани, Португалийн эзлэн түрэмгийлэгчид алт, мөнгө хайж ирсэн боловч юуг ч эс олжээ. Чухамдаа үүнээс болж Испаничууд "ака", Португальчууд "ка-нада" гэж хэлээд буцсан гэдэг. Энэ нь "юу ч алга" гэх утгыг илэрхийлдэг юм байна. === {{QAT}} === Эртний Зубара улсын Катари тосгоны нэрнээс тус улсын одоогийн нэршил үүссэн гэж олонх катарчууд үзэх болжээ. Грекийн алдарт Птоломейн үеийн газрын зурагт "Катари" гэх үгийг ашигласан байдаг. Англи хэлтнүүд "Каттер" буюу "зүсэгч, таслагч, сийлбэрчин" гэж ойлгож, дууддаг боловч энэ нь тийм утгыг огтоос илэрхийлдэггүй билээ. === {{KEN}} === Кени уулын нэрнээс тус улсын нэршил үүссэн байна. Кени гэдэг нь Кикую омгийн хэлээр "Кере Ниага" буюу "Цагаан хайрхан" гэх утгатай үг ажээ. Мөн тус омгийнхний "Кирима Нгай" буюу "Бурхадын орших хайрхан" гэх утгатай байж магадгүй гэж Германы эрдэмтэд үздэг юм. === {{CYP}} === Тус улсын нэр чухам ямар утга агуулдаг болох нь тодорхойгүй. Олон нийтэд түгсэн домгоор бол Латин болон Грек хэлний "зэс" гэх утгатай үгнээс үүссэн ажээ.<ref>Fisher, Fred H. ''Cyprus: Our New Colony And What We Know About It'', pp. 13–14. Geo. Routledge & Sons (London), 1878.</ref> Шумерийн "Кубар" буюу "хүрэл" гэх үгнээс ч үүссэн байж болох талтай. Өөр нэгэн домгоор бол Грекийн "кипариссос" буюу "агар задан мод" <ref>{{cite web|url=http://www.etymonline.com/index.php?term=Cyprus |title=Online Etymology Dictionary |publisher=Etymonline.com |date= |accessdate=19 September 2011}}</ref> эсвэл "кипрос" буюу "улаан хүрэн" гэх үгнээс үүссэн гэж үздэг байна. === Киргизстан {{KGZ}} === Турк хэлний "кирк" буюу "40" гэсэн тооны нэрнээс үүдсэн "40 овгийнхний нутаг" гэсэн утгыг тус улсын нэр илэрхийлдэг байна. === {{KIR}} === Британийн аялагч Томас Гильберт тус арлыг нээсэнтэй холбогдуулан уугуул иргэд түүний нэрийг "Кирибат" гэж дуудсанаас үүдэн энэ нэршил үүссэн байна. === {{COL}} === Алдарт аялагч Кристофер Колумбийн нэрнээс үүдэн "Колумбийн газар нутаг" гэсэн утгатай үг юм. 1819 онд алдарт тэмцэгч Симон Боливар уг нэрийг хайрлаж, улмаар улсын албан ёсны нэр болгожээ. 1863 онд энэ нэрийг албан ёсоор соёрхон батласан юм.<ref>{{cite web|author=Carlos Restrepo Piedrahita|url=http://www.lablaa.org/blaavirtual/revistas/credencial/febrero1992/febrero2.htm|title=El nombre "Colombia", El único país que lleva el nombre del Descubrimiento|work=Revista Credencial|date=February 1992|accessdate=29 February 2008|language=es|archive-date=5 Нэгдүгээр сар 2008|archive-url=https://web.archive.org/web/20080105031144/http://www.lablaa.org/blaavirtual/revistas/credencial/febrero1992/febrero2.htm|url-status=dead}}</ref> === {{COM}} === Араб хэлний "Камар" буюу "Сар" гэсэн үгнээс тус улсын нэршил үүсчээ. === {{CGO}} === Францын дарангуйллаас ангижирч тусгаар тогтносон улс болсон 1960 онд Конго голын нэрнээс санаа аван ийнхүү нэрлэх болжээ. "Конго" гэсэн үг нь Баконго омгийнхний хэлээр "анчид" гэсэн утгыг илэрхийлдэг юм байна.<ref>Bentley, Wm. Holman. ''Pioneering on the Congo''. Fleming H. Revell Co., 1900.{{Verify source|date=October 2011}}</ref> Конго гол нь Ангол, Бурунди, Камерун, Төв Африк, хоёр Конго, Руанда, Танзани, Замби улсыг дамнан урсдаг, 4,700 км үргэлжилсэн гол юм. === {{COD}} === Улстөрийн үзэл суртлын хувьд хоёр хуваагдсан улс учир нэрний утгын тухайтад Бүгд найрамдах Конго улстай адилхан. === {{KOS}} === Серби хэлний "Кос" буюу "хар шувуу", "ово" буюу "нутаг" гэсэн утгтай үгнээс тус улсын нэршил үүсчээ. === {{CRC}} === Испани хэлний "Баян эрэг" гэсэн утгатай үгнээс тус улсын нэршил үүсчээ. Аугаа аялагч Кристофер Колумб энэ газар анхлан хөл тавьсан 1502 онд "Коста дель Оро" буюу "Алтан эрэг" гэж уулга алдаж байсан удаатай. === {{CIV}} === Франц хэлний "Зааны ясан эрэг" гэсэн үгнээс тус улсын нэршил үүссэн байна. Францын дарангуйллын үед тус улс зааны ясны худалдааны гол түшиц газар байснаас үүдэн дээрх нэршил гарсан байна. Зарим улсууд тус улсыг "Алтан эрэг", "Боолын эрэг" гэх мэт янз бүрээр нэрлэдэг. === {{CUB}} === Тус улсын нэр чухам ямар утга учиртай болох нь өнөө хэр нь тодорхойгүй байна. Гэвч Тайно омгийнхний "кубао" буюу "үржил шимт нутаг" <ref>Carrada, Alfred. ''The Dictionary of the Taino Language'', "[http://www.alfredcarrada.org/notes8.html Plate 8]".{{Unreliable source?|date=September 2009}}</ref> "коабана" буюу "сайхан нутаг" <ref>[http://members.dandy.net/~orocobix/terms1.htm Taino Indigenous Peoples of the Caribbean Dictionary] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080430163856/http://members.dandy.net/~orocobix/terms1.htm |date=30 April 2008 }}".{{Unreliable source?|date=June 2009}}</ref> гэсэн үгнээс гаралтай гэж үзэх тайлбар бий. Өөр нэг тайлбараар бол аугаа аялагч Кристофер Колумб Испанийн Женоа мужийн "Куба" гэх тосгоны нэрнээс санаа авч ийнхүү нэрлэсэн гэж үздэг байна. <ref>Barreto, Augusto Mascarenhas. ''O Português Cristóvão Colombo: Agente Secreto do Rei Dom João II.'' Lisbon, 1988. Translated edition: ''The Portuguese Columbus: Secret Agent of King John&nbsp;II''. Palgrave Macmillan, {{ISBN|0-333-56315-8}}.</ref><ref>Da Silva, Manuel L. and Silvia J. ''Christopher Columbus was Portuguese'', pp. 396 ff. Express Printing (Fall River), 2008. {{ISBN|978-1-60702-824-6}}.</ref> === {{KUW}} === Араб хэлний "кут", "коут" буюу "усны ойролцоо барьсан цайз" гэсэн утга үгнээс тус улсын нэршил үүссэн байна. ==Л== === {{LAO}} === Энэтхэг хэлний "лава" гэх үгнээс тус улсын нэршил үүсчээ. Лава гэдэг Лахорын домгоор Рама бурханы ихэр хүүхдийн нэгнийх нь нэр юм. Үүнээс гадна Хятад хэлний "Лан Шанг" буюу "сая, сая зааны өлгий нутаг" гэх утгатай үгнээс үүссэн байж болох юм. === {{LVA}} === Тус улсын нэр нь Балтын орнуудын хэлээр "Лиет" буюу "нэгдсэн, бэхжих" гэх үгнээс үүссэн гэж үзэх судлаачид бий. Мөн түүнчлэн Латгалиансуудын овгийн нэрнээс үүссэн гэж үзэх сүүлийн үед давамгайлах болжээ. === {{LSO}} === Сесото омгийнхний хэлээр "Басоточуудын эх орон" гэсэн утгатай үг юм. <ref>{{cite book|title=No Place Left to Bury the Dead|first=Nicole|last=Itano|publisher=Simon and Schuster|year=2007|page=314|isbn=0-7432-7095-9}}</ref> Басото гэдэг нь тус улсад амьдарч байсан эртний овог аймаг бөгөөд "восото" буюу "хүн төрөлхтөн" гэсэн утгыг илэрхийлдэг байна. <ref>Merriam-Webster Online. "[http://www.merriam-webster.com/dictionary/basotho Basotho]". Retrieved 11 May 2012.</ref> === {{LBR}} === Латин хэлний "Либер" буюу "эрх чөлөө" гэх үгнээс тус улсын нэр үүсчээ. АНУ боолчилсон хар арьстнуудад тусгайлан газар заан өгч улс болгон суурьшуулахдаа энэ нэрийг өгсөн байна. === {{LIB}} === Араб хэлний "лебнан" буюу "цагаан", "лебнен" буюу "сүү" гэх үгнээс тус улсын нэршил үүсчээ. Үүнээс гадна Ливан уулын нэрнээс үүдсэн нэр байж болно гэж судлаачид үздэг. Нутгийнхний хэлээр "ливан" гэдэг нь "Бурханы зүрх" гэсэн утгыг илэрхийлдэг байна. МЭӨ 2900 онд зохиогдсон "Гигламешийн судар" бичигт Эбла гэж дурдагдсан бол Библийн сударт Эблагын тухай 71 удаа дурдагддаг юм. === {{LBY}} === Тус улсын нэрний утга учир тухайлан тодорхой болоогүй. Гэхдээ Египетийн газар нутагт хамаардаг байсан "Ливийн цөл"-өөс тус улсын нэршил үүссэн гэж ихэнх судлаачид үздэг. Эртний Берберчүүдийн хэлээр "Либианс" буюу "цөлийн баруун тал" гэсэн утгатай ч гэж зарим эрдэмтэд үздэг байна. === {{LTU}} === Нэрний утга учрын талаар олон янзын таамаг, тайлбар бий. Үүнээс дурдвал Балтын орнууд эрт цагт нэгдэн нэг эзэнт гүрэн байснаас үүдэн "лиети" буюу "нэгдсэн, бэхжих" гэсэн утгай үгнээс тус улсын нэршил үүссэн байна. Түүнчлэн Грек хэлний "а-лей-сон" буюу "Аяга", Тохари хэлний "лиям" буюу "нуур" эртний слав хэлний "лияти" буюу "аадар бороо" гэх үгнүүдээс үүссэн байх гэсэн таамаг бий. Литвачуудийн итгэдэгээр бол литва хэлний "лиетус" буюу "хур элбэгтэй нутаг" гэсэн утгатай юм байна. === {{LIE}} === Герман хэлний "гялтганасан чулуу" гэсэн утгатай үгнээс тус улсын нэршил үүсчээ. Ариун Ромын эзэнт гүрний үед өөрөөр нэрлэж байсан ч Ариун Ромын эзэнт гүрэн задран унасны дараа энэ нэрээ сэргээн авсан байна. === {{LUX}} === Герман хэлний "люцл" буюу "жижиг", "бург" буюу "шилтгээн" гэх утгатай үгнээс тус улсын нэршил үүсчээ. Эдгээр үгнүүд нийлээд "Жижиг шилтгээн" гэх утгыг илэрхийлнэ. ==М== === {{MRI}} === Нэрний утга учрын тухайтад дээр дурдсан Мауритани улсын утгатай тун төстэй. Түүнээс гадна эртний Голландын эзэнт гүрний Маурис Нассау гэх эзэн хааны нэрнээс үүссэн гэж зарим судлаачид таамагладаг. === {{MRT}} === Латин хэлний "Моорчуудын нутаг" гэх үгнээс тус улсын одоогийн нэршил үүсчээ. Моор гэдэг нь эртний араб үндэстнүүдийн нэг юм. === {{MAD}} === Малагаси омгийнхний хэлээр "Малагасичуудын эх орон" гэсэн үгнээс тус улсын нэршил үүсчээ. Малагаси гэдэг нь чухам ямар үг болох талаар өнөө цаг үед ямар ч тайлбар ирээгүй байна. Харин Венецийн худалдаачин Марко Поло аялалынхаа үеэр тус улсын нэрийг буруу дуудсанаас болж "Мадагаскар" гэх улсын нэр бий болжээ. Чухам түүний буруу дуудсан нэрнээс болж газрын зурагт энэ нэрээр тэмдэглэх болсон байна. === {{MKD}} === Грек хэлний "Македовиа" буюу "хязгаар нутаг, дараагийн" гэсэн үгнээс тус улсын нэршил үүсчээ.<ref>[http://www.perseus.tufts.edu/cgi-bin/ptext?doc=Perseus%3Atext%3A1999.04.0057%3Aentry%3D%2364599 Μακεδονία], Henry George Liddell, Robert Scott, ''A Greek–English Lexicon'', on Perseus</ref><ref>[http://www.etymonline.com/index.php?term=Macedonia Macedonia], Online Etymology Dictionary</ref> Түүнээс гадна Грек хэлний "Македнос" буюу "өндөр, нарийхан" гэх үгнээс үүссэн гэх тайлбар бий. <ref>[http://www.perseus.tufts.edu/cgi-bin/ptext?doc=Perseus%3Atext%3A1999.04.0057%3Aentry%3D%2364596 μακεδνός], Henry George Liddell, Robert Scott, ''A Greek–English Lexicon'', on Perseus</ref> === {{MWI}} === Уугуул Малавичуудын хэлээр "оргилсон их усан" гэх утгатай үгнээс тус улсын нэр үүсчээ. Түүнээс гадна Малави нуурын нэрнээс үүссэн байх гэсэн таамаг бий. Малави нуур нь 560 км урт, 75 км өргөн 706 метрийн гүн, Малави, Мозамбик, Танзани улсуудыг дамнан оршдог нуур юм. === {{MAS}} === Малайн хойгын нэрнээс тус улсын нэр үүссэн байх гэдэгт ихэнх түүхч, судлаачид итгэдэг. Чухамдаа эртний Энэтхэгийн худалдаачид энэ хойгоор дамжин олон арван төрлийн худалдаа хийдэг байсан түүх бий. Малай хэлний "мала" буюу "уулс" гэсэн үгнээс тус хойгын нэр үүссэн гэж үзэх эрдэмтэд бий. Түүнчлэн япон, малай хэлний "мелаю", "млаю" буюу "шургуу ажиллагсдын өлгий нутаг" гэсэн утгатай үгнээс үүссэн гэх домог бий. Энэ хоёр домог орчин цагт хамгийн элбэг тархжээ. === {{MDV}} === Санскрит хэлний "маладвипа" буюу "арлуудын цэцгэн титэм" гэсэн үгнээс тус улсын нэр үүсчээ. Түүнчлэн малай хэлний "мала" буюу "уулс", санскрит хэлний "дива" буюу "арал" гэсэн үгнээс үүдсэн "Уулсын арал" гэх утгатай гэсэн өөр нэг домог ч бий. === {{MLI}} === Эртний Баруун Африк хэлний "мали" буюу "усны үхэр" гэх үгнээс тус улсын нэршил үүссэн байна. === {{MLT}} === Тус улсад эрт цагт Грек болон Финикүүдийн соёл холилдож байснаас шалтгаалан дараах хоёр утгаар тайлбарлагддаг. <ref name="ndmh">{{cite news|url=http://www.doi.gov.mt/EN/islands/dates.asp|publisher=Department of Information – Maltese Government|title=Notable dates in Malta's history|date=6 February 2008|access-date=21 Долдугаар сар 2017|archive-date=25 Арван нэгдүгээр сар 2009|archive-url=https://web.archive.org/web/20091125021207/http://www.doi.gov.mt/EN/islands/dates.asp|url-status=dead}}</ref> Грек хэлний "мелита" буюу "зөгийн бал" гэсэн үгнээс тус улсын одоогийн нэршил үүссэн гэх домог бий. Византийн эзэнт гүрэн аль 395 оноос эхлэн энэ нэрээр газрын зурагт тэмдэглэсэн байна.<ref name="ndmh"/><ref>{{cite news|url=http://www.maltatoday.com.mt/2003/06/29/l7.html |publisher=Malta Today |title=Controversy over unique Maltese bee population |date=6 February 2008 |deadurl=yes |archiveurl=https://web.archive.org/web/20120319221059/http://www.maltatoday.com.mt/2003/06/29/l7.html |archivedate=19 March 2012 |df= }}</ref> Финикчүүдийн "малет" буюу "диваажин" гэх үгнээс үүссэн гэх өөр нэг хувилбар бас бий.<ref>{{cite book| last =Pickles| first =Tim| title =Malta 1565: Last Battle of the Crusades| publisher =Osprey Publishing| url =https://books.google.com/books?id=0LuvbRQ78sIC&pg=PA11&lpg=PA11&dq=Maleth+Malta+haven&source=web&ots=PGO2OF9Y9I&sig=rcodiMbexlDy5YwMXhelH7zEYyw| isbn =978-1-85532-603-3}}{{Dead link|date=Аравдугаар сар 2023 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref> === {{MAR}} === Эртний Бербер хэлний "Мур Акуш" буюу "Бурхадын нутаг" гэсэн утгай үгнээс тус улсын одоогийн нэршил үүсчээ. === {{MHL}} === Британийн нэрт аялагч, ахмад Жон Маршаллын нэрээр тус улсыг нэрлэжээ. === {{MEX}} === Эртний Нахуати омгийнхний хэлээр "нар" гэсэн үгнээс тус улсын одоогийн нэршил үүсчээ. Түүнээс гадна уугуул мексикчүүдийн хаан "Мексихтили" хааны нэрнээс ч үүссэн гэж үзэх эрдэмтэд бий. Нахуати омгийн "метцтий" буюу "сар", "зиктий" буюу "гол" гэсэн үгнээс үүссэн гэх өөр нэг таамаг байдаг. Одоогийн Мексикчүүдийн итгэдэг өөр нэг домог бол эртний Ацтекын нийслэл "Мекихко" гэдэг байснаас үүдэн гарсан гэх домог юм. === {{FSM}} === Грек хэлний "микро" буюу "жижиг", "несос" буюу "арал" гэх үгнээс үүдсэн "жижиг арлууд" гэх үгнээс тус улсын одоогийн нэршил үүссэн байна. === {{MDA}} === Эртний Готик хэлний "мулда" буюу "шороо", "шавар" гэх үгнээс тус улсын нэршил үүсчээ. Түүнчлэн Румыньд орших Молдав голоос тус улсын нэр үүссэн гэж үздэг. Румыньчуудын дунд тархсан домгийн дүрээс одоогийн нэр үүссэн гэх өөр нэг домог бий. Энэ домгоор бол Драгос Вода гэх залуу баатар эр нутгийн догшин сахиус, ад зэтгэрийн амьтадыг дарахаар нэгэн өдөр анд гарчээ. Тэр уг ан хийхдээ эр, эм хоёр нохой дагуулж явжээ. Молда гэх эм нохой нь ямар ч догшин амьтадыг номхоруулж чадах шидтэй бол Мадыш гэх эр нохой нь ад зэтгэрийн ямар ч амьтныг даран сөнөөх чадалтай юм байна. Үүнээс үүдэн тус улсын одоогийн нэр болох "Молдав" нэр үүссэн ажээ. === {{MON}} === Грек хэлний "Ганцаар амьдрах" гэсэн үгнээс тус улсын нэр үүссэн байна. Эртний Грекчүүд тус улсыг МЭӨ 6-р зуунд эзлэн захирч байсан гэх домог бий. === {{MGL}} === "Монголчуудын нутаг" гэх үгнээс одоогийн нэршил үүсчээ. Харин Монгол гэдэг нь уулын хажуугаар урсах "Мон" нэрт голоос одоогийн нэр үүссэн гэж үзэх өөр нэг домог бий. Түүнчлэн "Мөнх" гэх үгнээс үүссэн байж магадгүй гэж Монгол улсын их сургуулийн Түүх, нийгмийн ухааны сургуулиас гаргасан номонд дурджээ. <ref>{{cite book |author=[[National University of Mongolia]], School of Social Sciences, Department of History | title = Монгол улсын түүх | trans_title = History of Mongolia | year = 1999 | publisher = Admon | location = | language = Mongolian | isbn = | pages = 67–69 | chapter = 2. Хүний үүсэл, Монголчуудын үүсэл гарвал | trans_chapter = 2. Origins of Humanity; Origins of the Mongols }}</ref> Мөн монгол гэдэг нь "Ба" гэх эртний монгол үгнээс гаралтай бөгөөд "Ба" гэдэг нь бид гэсэн утгатай болно. Энэхүү "Ба" Гэдэг үгэн дээр олон тооны "-ууд" нөхцлийг залгаснаар "Багууд" буюу "Бангууд" гэмээн их инхлэг үсэгтэй бичдэг. Монгол хэлнээ Б болон М гийгүүлэгч сэлгэдэг. •Үүний жишээ болгож НУЛМИС (ᠨᠢᠯᠪᠤᠰᠤ) гэс үг бий. Ийн үсэг сэлгэн явсаар Мангууд буюу Мангул, Монгол гэсэн үг бий болсон гэсэн тайлбар бий. Мөнтүүнчлэн бидний өвөг дээдэс өөрсдийгөө Бида улус буюу Бидний улс гэсэн байдлаар нэрлэдэг байсан нь хачирхалтай хэрэг билээ. === {{MNE}} === Итали хэлний Венец аялагаар "Хар уул" гэсэн утгатай үгнээс тус улсын одоогийн нэршил үүсчээ. ::'''''Чёрна Гора/Црна Гора''''' Монтенегрочууд өөрийн хэлээр улсаа ийн нэрлэдэг. Орос болон Монтенегро дуудлагаар мөн л "Хар уул" гэх утгыг илэрхийлнэ. === {{MOZ}} === Эртний арабын гарамгай удирдагч болох Шейх Мусса бен Мбикигийн нэрнээс тус улсын одоогийн нэршил үүсчээ. Нэг ёсондоо Мозамбик арлын нэрнээс одоогийн нэршил нь үүссэн байна. === {{MYA}} === Эртний Бирм хэлний "мьян" буюу "хурдан", "мар" буюу "хүчтэй" гэсэн үгнээс тус улсын одоогийн нэршил үүссэн гэдэгт ард иргэд нь итгэдэг. Гэвч эртний Миндон улсын харьяанд байсан албатуудыг "Мьянмачууд" гэж нэрлэдэг байснаас шалтгаалан одоогийн нэрийг сонгосон гэж эрдэмтэд үздэг юм.<ref name="thantmyintu2001">{{cite book | first=Thant | last=Myint-U | year=2001 | title=The Making of Modern Burma | isbn=0-521-79914-7 | publisher=Cambridge Univ. Press | location=Cambridge}}</ref> ==Н== === {{NAM}} === Нама хэлний "Намиб" буюу "Юу ч үгүй газар орон" гэсэн утгатай үгнээс үүсчээ. Намибын цөл энэ нутагт оршдог учир улсын нэр үүнээс үүссэн байна. === {{NRU}} === Науру омгийнхний хэлээр "Анаоэро" буюу "Би далайн эрэг явлаа" гэсэн үгнээс тус улсын нэр үүсэн бий болжээ. Герман хэлэнд энэ улсыг "Наводо" эсвэл "Онаверо" гэж тэмдэглэж байсан гэдэг. === {{NIG}} === Нигер голын нэрнээс тус улсын нэр үүсчээ. Нигер гэдэг нь Туарег хэлний "негхиррэн" буюу "урсаж буй ус" гэсэн утгыг илэрхийлдэг юм байна. Мөн нигер хэлний "Ни Гир" буюу "Гир мөрөн" гэсэн үгнээс үүсэлтэй ажээ.<ref>{{cite book | title =Atlas A-Z | publisher =Dorling Kindersley | year =2004 | location =New York City | page =289 }}</ref> Латин хэлт орнууд буюу барууныхан латин хэлний "нигер" буюу "хар арьст" гэсэн үгнээс үүсэлтэй гэдэгт итгэдэг. Гэвч энэ нь арьс өнгөөр ялгаварласан үзлээс өөр юу ч биш юм. === {{NGR}} === Нэрний утга учрын тухайд дээр дурдсан Нигер улстай ижилхэн юм. === {{NED}} === Голланд хэлээр "Доод нутаг" гэсэн утгатай үгнээс тус улсын нэр үүссэн байна. <ref>see:[http://www.etymonline.com/index.php?search=nether&searchmode=none Online Etymology Dictionary on Nether] However, the explanation given in this source about the origin of the word ''Nederlanden'' as used "by the Austrians" in contradistinction to their own mountainous country, is extremely implausible, if only because the use of the word antedates the [[Austrian Netherlands]] by two centuries at least. Austria itself has a ''Niederösterreich'' region ([[Lower Austria]]) that is quite mountainous, but derives its name from its downriver location.</ref> Герман улс цэвэр газар зүйн байршлаас шалтгаалан ингэж нэрлэх болсон байна. Учир нь Райн мөрний адаг хэсэгт тус улс байрладаг учир ийнхүү нэрлэхэд хүрчээ. <ref name=Duke>{{cite book|last=Duke|first=A.|title=Dissident identities in the early modern Low Countries|year=2009|publisher=Ashgate Publishing}}</ref>{{rp|37}} ::'''''Голланд''''' Олон улсад тус улсыг голцуу энэ нэрээр нь мэддэг. Энэ нь Герман хэлний "холт" буюу "модот нутаг" гэсэн үгнээс үүсэлтэй гэж судлаачид үздэг.<ref>Online Etymology Dictionary. "[http://www.etymonline.com/index.php?allowed_in_frame=0&search=holland&searchmode=none Holland]".</ref> === {{NCA}} === Никарагуа гэдэг нь тус улсын уугуул иргэдийн хэлээр "никари" буюу "нуур" гэсэн үгнээс үүсчээ. Уугуул иргэд "Никари" гэж тус улсад урсдаг голоо нэрлэдэг байсан гэдэг. Харин Испанийн аялагч Гил Гонзалез Давила энэ нутагт хөл тавихдаа "акуа" буюу "ус" гэсэн үг нэмж одоогийн бидний мэдэх "Никарагуа" гэх үг бий болсон байна. Никарагуа нуур нь 161 метр урт, 71 км өргөн 26 метр гүн зөвхөн Никарагуа улсад байдаг нуур юм. === {{NOR}} === Хуучин Норс хэлний "норорвегр" буюу "Умардын зам" гэсэн үгнээс тус улсын одоогийн нэршил үүссэн байна. ::'''''Норге''''' Норвегичууд эх хэлээ улсаа ийн бичдэг бөгөөд энэ нь "Умард" гэсэн утгатай үг юм. ==О== === {{OMA}} === Араб хэлний "аамен", "амун" буюу "гэрээслэгдсэн, суурьшсан" гэсэн утгатай үгнээс гаралтай гэж олон судлаачид үздэг байна. Ромын алдарт жанжин Плиний, Птоломей нар энэ нутгиийг "Омана" гэж түүх шастирт тэмдэглэсэн байдаг.<ref>[[Pliny the Elder]]. ''[[Natural History (Pliny)|Natural History]]'', VI.149.</ref> === {{RUS}} === Орос гэдэг нь хуучин Норд хэлний "родс" буюу "завьчин" гэх үгнээс үүдэлтэй ажээ. Византийн Грекчүүд "Росиа", Варангичууд "Рус гэж тэмдэглэж байжээ. ==Ө== === {{RSA}} === Газар нутгийн байршлын тухайд Африк тивийн өмнөд хэсэгт орших учир "Өмнөд Африк гэж нэрлэх болжээ. ::'''''Суйд-Африка''''' Өмнөд Африкчууд өөрийн эх хэлээрээ ингэж нэрлэдэг. Энэ нь Африкчуудын хэлээр "Өмнөд Африк" гэсэн үг юм. ::'''''Азаниа''''' Цагаан арьстанууд голчлон амьдардаг бүс нутагт африк хэлээс өөрөөр ингэж дууддаг. Энэ нь грек хэлний "Азайнейн" буюу "хуурай" гэсэн үгнээс үүдсэн нэр юм. === {{KOR}} === "Горео" болон "Гогурео" улсыг нэрлэдэг байснаас тус улсын одоогийн нэршил үүссэн байна. Йемаек хэлний "Гуру" буюу "хана хэрэмт хот", "Гаури" буюу "төвийн" гэсэн үгнээс гаралтай гэдэгт эрдэмтэд нэгджээ. Харин Өмнөд гэсэн тодотголыг Солонгосын дайнаас хойш хоёр хуваагдахад авчээ. ::'''''Гуулин улс''''' Энэ нь Хятад хэлний "Гао Ли" буюу "сүрлэг" гэсэн үгнээс гаралтай юм. === {{SSD}} === Судан гэдэг нь Араб хэлний "судан" буюу "хар арьстан" гэх үгнээс үүдсэн нэр юм. Харин урдаа "өмнөд" гэсэн дагавар нэмсэн нь одоогоос зургаан жилийн өмнө Суданы дайнаар хоёр хуваагдсанаас хойш ийм дагавар авах болжээ. ==П== === {{PAK}} === Пакистан гэдэг нь Урду хэлний "Паки" буюу "ариун", Перс хэлний "стан" буюу "улс" гэсэн утгатай ажээ. Өөрөөр хэлбэл "Ариун улс" гэсэн утгатай үг юм. Улстөрийн үзэл суртлын үед Энэтхэгээс үргэлж тусдаа байхын тулд Пакистаны хөдөлгөөнийг удирдаж байсан Рахмат Али гэгч "Одоо эсвэл хэзээ ч үгүй" зохиолдоо "Пунжаб, Кашмир, Синдх, Балучистан мужууд нийлээд ПАКСТАН" болж байгаа гэж тайлбарлаж байжээ.<ref name="Now or Never">{{cite journal|author=Choudhary Rahmat Ali|title=Now or Never. Are we to live or perish forever?|date=28 January 1933|url=http://en.wikisource.org/wiki/Now_or_Never;_Are_We_to_Live_or_Perish_Forever%3F}}</ref><ref name="Ikram1995">{{cite book|author=[[S. M. Ikram]]|title=Indian Muslims and partition of India|url=https://books.google.com/books?id=7q9EubOYZmwC&pg=PA177|accessdate=23 December 2011|date=1 January 1995|publisher=Atlantic Publishers & Dist|isbn=978-81-7156-374-6|pages=177–}}</ref><ref>{{cite web|url=http://www.chaudhryrahmatali.com/now%20or%20never/index.htm |title=Rahmat Ali ::Now or Never |publisher=The Pakistan National Movement |accessdate=14 April 2011 |author=Rahmat Ali |page=2 |deadurl=yes |archiveurl=https://web.archive.org/web/20110419012150/http://www.chaudhryrahmatali.com/now%20or%20never/index.htm |archivedate=19 April 2011 |df=dmy }}</ref> === {{PLW}} === Палаучуудын домгоос тус улсын нэр үүсчээ. Палау хэлээр "Айбелау" буюу "Шууд бус хариултууд" гэсэн үгнээс тус улсын нэр үүссэн байна. Учир нь тус улсыг бүтээж байсан Чуаб гэх үлэмж биет бурханы асуултад булзайруулсан хариулт өгч байсан тул маш удаанаар тус улсыг бүтээсэн гэдэг домог бий билээ.<ref>Belau National Museum, cited by Pelnar, Bonnie. "[http://www.underwatercolours.com/bai/bais.html The Bais of Balau]". Retrieved 22 September 2011.</ref> ::'''''Белау''''' Палаучууд эх хэлээрээ өөрсдийн улсаа ийн нэрлэдэг билээ. Утгыг нь дээр дурдсан тул тайлбарлахаа азная. === {{PLE}} === Хебрю хэлний "Филистинчүүдийн газар орон" гэсэн утгатай үгнээс тус улсын нэршил үүсчээ.<ref>[http://etymonline.com/index.php?term=Palestine&allowed_in_frame=0 Online Etymology Dictionary (Palestine)]</ref> Филистинчүүдийг Латин хэлэнд тэмдэглэхдээ "Палестина" гэж тэмдэглэсэн байдаг. Эртний Филистиний нутагт одоогийн Газын зурвас, Ашдод, Ашкелон, Экрон, Гат хотын нутаг багтдаг байжээ. === {{PAN}} === Уугуул Куева индианчуудын хэлээр "Арвин их загасны орон" гэсэн утгатай үгнээс тус улсын одоогийн нэршил үүссэн байна. Тус улсын нийслэл хотыг ч мөн ингэж нэрлэдэг билээ. === {{PNG}} === Папуа гэдэг нь Малай хэлний "папуах" буюу "үсэрхэг" гэсэн утгыг илэрхийлдэг. Харин Шинэ Гвиней гэдэг нь тус улсыг анхлан нээсэн Испанийн аялагч Иниго Ортиз де Ретез Африкын Гвиней улстай яг ижилхэн учир "Шинэ Гвиней" гэх нэр өгсөн байна. === {{PAR}} === Тус улсын нэр нь чухам ямар утга учиртай нь бидний үед тодорхойгүй байна. Эртний Гуарани хэлний "пара" буюу "гол", "гуай" буюу "титэм" гэсэн үгнээс гаралтай гэх тайлбар байдаг. Мөн түүнчлэн "Их уст гол" гэсэн уугуул иргэдийн нэр гэсэн тайлбар ч бий. Тус улсад аж төрж байгаад устан үгүй болсон "Паяагуачуудын нутаг" гэсэн утгай үг гэсэн домог ч бас бий. === {{PER}} === Энэ улсын нэрний талаар хоёр тайлбар өнөө цаг үед хүрч иржээ. Эхнийх нь "Биру" буюу "Гол" гэсэн утгай үг гэсэн тайлбар бий. Харин удаах тайлбар нь Тус улсад ирсэн эзлэн түрэмгийлэгчид нутгийн гурван иргэнийг дагуулан шинэ газар нутагтайгаа танилцаж явжээ. Гэтэл Испаничууд "Энэ чухам ямар нэртэй газар вэ" гэж асуусан байна. Тэднийг дагалдаж явсан нутгийн гурван эр чухам юу гээд байгааг нь ойлгоогүй учир уугуул иргэдийг ахалж явсан ахмад настай нэгэн эр өөрийнхөө нэрийг асууж байна гэж бодон "Беру" гэж хариулснаас тус улсын одоогийн нэр үүсчээ. === {{POL}} === "Польшчуудын нутаг" гэсэн үгнээс тус улсын одоогийн нэршил үүсчээ. Харин Польш гэдэг нь польш хэлний "Поле" буюу "Нээлттэй талбай" гэсэн үгнээс гаралтай ажээ. Аравдугаар зуунд Полан гэж судар номонд тэмдэглэгдэж байсан бол Полска гэх нэр 13-14-р зуунд өөргөн тархжээ. === {{POR}} === Тус улсын нэрний тайлбар олон янз. Тус улсын Порто болон Гайа хотуудын нэрнээс үүссэн гэсэн тайлбар байдаг бол латин хэлний "порт" буюу "боомт", Грек хэлний "каллис" буюу "үзэсгэлэнтэй", Латин хэлний "Калере" буюу "халуун" гэсэн үгнээс үүссэн гэх тайлбар бий. ==Р== === {{RWA}} === Кинярванда хэлний "кванда" буюу "Газар нутгаа тэлсэн" гэсэн үгнээс үүдэлтэй ажээ.<ref>Vansina, Jan ''[https://books.google.com/books?id=tgT-lyk40agC&pg=PA35 Antecedents to Modern Rwanda: the Nyiginya Kingdom]'', p. 35. University of Wisconsin Press, 2004. {{ISBN|0-299-20124-4}}. Retrieved 1 October 2011.</ref> Түци омгийн хаадууд эрт цагт зэргэлдээ овог аймгуудаа байлдан эзэлж байснаас тус улсын одоогийн нэршил үүссэн байна. === {{ROU}} === Ромчуудын харьяанд орших нутаг гэсэн үгнээс тус улсын одоогийн нэршил үүсчээ. Ромын эзэнт гүрний үеэс тус нутгийг ийн нэрлэх болсон юм. Түүнчлэн тус улсын ард иргэдийг ч ромчууд гэдэг байсан түүхтэй. Анх I Карол хаан 1866 оноос тус улсын одоогийн нэршлийг ашиглаж эхэлсэн гэдэг. ==С== === {{SAM}} === Уугуул Самоачуудын хэлний "са" буюу "ивээгдсэн", "моа" буюу "төв" гэсэн утгатай үгнээс тус улсын нэршил үүссэн байна. Бас өөр нэг домгоор бол "Моа шувуунуудын орон" гэсэн үг гэсэн утгатай ажээ. === {{SMR}} === Италийн алдарт Католик шашны гэгээнтэн, Католик номлолыг сурталдагч "Гэгээн Маринус"-ын нэрнээс тус улсын нэршил үүссэн байна. Гэгээн Маринус нь манай эриний 301-305 оны орчимд одоогийн Сан Марино орчимд сүм дуган бариулах ажил эрхэлж байгаад Ромчуудын хяхалт хавчлагаас шалтгаалан Хорват руу дүрвэж байсан түүхтэй юм. === {{STP}} === :'''Сан Томе''': Португалын эзлэн түрэмгийлэгчид 1470 юм уу 1471 оны 12-р сарын 21-нд буюу Гэгээн Томасын өдөр тус газрыг нээсэн учир ийн нэрлэсэн байна. :'''Принсипи''': Гэдэг нь португал хэлний "Гүн, ван, хунтайж" гэсэн үг юм. === {{KSA}} === Саудчуудын Араб гэсэн утгатай араб үг. Учир нь тус улсыг Сауд угсааны хаадууд ээлжлэн захирдаг учир ийнхүү нэрлэх болжээ. "Сауд" гэдэг үг нь арабын зурхайн нэгэн одны систем юм. === {{SWZ}} === Сваци омгийнхний хэлээр "Свацичуудын газар нутаг" гэх үгнээс тус улсын нэршил үүссэн байна. Тус омгийг "Сваци" гэх хаан эрт цагт үндэслэжээ. === Сейнт Винсент ба Гренадинес === :'''Сейнт Винсент''': Аунгаа аялагч Кристофер Колумб 1498 оны нэгдүгээр сарын 22-ны өдөр буюу Гэгээн Винсентын өдөр нээсэн учир ийн нэрлэсэн байна. :'''Гренадинес''': Энэ нь Испанийн Гранада хотыг санагдуулсан учир ийнхүү нэрлэх болсонтой холбоотой ажээ. === Сейнт Киттс ба Невис === :'''Сейнт Киттс''': Алдарт аялагч Кристофер Колумб тус газар орныг нээхдээ Гэгээн Кристоферийн нэрийг хүндэтгэн ийнхүү нэрлэх болсон байна. :'''Невис''': Испани хэлний "Цасан хатан" гэх үгнээс энэхүү нэршил үүсчээ. === {{LCA}} === Францын далайчид 1502 оны 12-р сарын 13-ны өдөр буюу Гэгээн Люсын өдрөөр тус газрыг нээсэн учир шинээр нээсэн газраа ийнхүү нэрлэх болжээ. === {{SYC}} === Францын аялагчид 1754-1756 онд Францын эзэн хаан XV Луй хааны зарлигаар Сангийн сайд Жеан Море де Сейшэллийн нэрээр ийнхүү нэрлэсэн байна. === {{SEN}} === Сенегал голын нэрнээс тус улсын нэршил үүсчээ. Сенегал гэдэг нь Берберчүүдийн хэлээр "Зенага" буюу "газар нутаг" гэсэн үг юм. Сенегал гол өнөө цаг үед Сенегалын хойд хэсэг, Мавритани улсын нутагт урсаж байгаа билээ. === {{SRB}} === Тус улсын нэршил чухам ямар утгатай нь тодорхойгүй. Грек хэлний "сиро" буюу "давтах", хуучин Индик хэлний "сарбх" буюу "тулалдах", латин хэлний "серо" буюу "бүтээн байгуулах" Орос хэлний "Пасерб" буюу "дагавар хүүхэд", Украин хэлний "присербится" буюу "нэгдэн орох" гэсэн утгатай үгсээс үүссэн байх гэсэн таамаг бий. Түүнчлэн судлаач Шустерын баталж байгаагаар Прото-Слав хэлний "уух" гэсэн үгнээс үүдэлтэй ажээ. === {{SIN}} === Санскрит хэлний "Симхапура" буюу "Арслант хот" гэсэн үгнээс тус улсын нэр үүссэн байна. === {{SYR}} === Чухам ямар утга учиртай нь өнөө хэр нь тодорхойгүй байна. Ассирчуудыг нэрлэсэн үгнээс үүссэн гэж үзэх эрдэмтэд байдаг бол Эртний Грек хэлний "сириак" буюу "хүмүүс" гэсэн үгнээс үүссэн байх гэсэн таамаг ч бий. === {{SVK}} === Славчууд гэсэн үгнээс тус улсын нэр үүссэн байна. Слав гэдэг нь "слово" буюу "үг" гэх утгатай гэж эрдэмтэд тайлбарладаг. Түүнчлэн "слава" буюу "суу алдар, "слух" буюу "сонсох" гэсэн үгнээс гаралтай гэсэн тайлбар ч бий. === {{SVN}} === Славчуудын Венеци гэх утга бүхий Герман үгнээс тус улсын одоогийн нэршил үүсчээ. === {{SOL}} === Испанийн алдарт аялагч Альваро де Менданиа и Нейра 1567 юм уу 1568 онд тус бүлэг арлыг нээхдээ Библи сударт дурдагдсан Соломон хааныг бодож үг нэрийг өгчээ. Чухамдаа тэрээр Соломон хааны нуусан эрдэнэ энд байгаа гэж бодож, хэсэг хугацаанд алт, эрдэнэс хайж өнгөрөөсөн юм. === {{SOM}} === Сомаличуудын нутаг гэсэн утгатай уугуул иргэдийн өгсөн нэр ажээ. Сомали гэдэг нь "сак мааль" буюу "үхэрчид" гэх үнээс үүссэн гэх өөр нэг домог ч бас бий. Түүнчлэн Самаале гэх хамба ламтаны нэрийг бэлгэдсэн гэж үзэх түүхчид ч байдаг. === {{SDN}} === Дээр дурдсан Өмнөд Суданы нэрний утгатай төстэй учир дурдахаа азная. === {{SUR}} === Суринен үндэстнүүдийн нутаг гэсэн утгатайгаар тус улсын нэрийг тайлбарладаг. === {{SLE}} === Испани хэлний "Сьерра Леона" буюу "Арслант уул" гэсэн үгнээс тус улсын одоогийн нэр үүссэн байна. Португалийн аялагч Педро де Синтра 1462 онд энэ нутгийг нээхдээ арслан шиг хэлбэртэй сунаж тогтсон уул нурууг анхлан харж улмаар энэ нэрийг өгсөн гэх домог бий. ==Т== === {{THA}} === Тай хэлээр "Тай үндэстний өлгий нутаг" гэх утгатай үгнээс тус улсын одоогийн нэршил үүсчээ. "Тай" үндэстнүүдийн нэр чухам ямар утгатай талаар олон янзын тайлбар бий. Тухайлбар "хүн ард", "хүн төрөлхтөн" гэсэн утгыг илтгэдэг гэж зарим эрдэмтэн үздэг бол зарим нь "эрх чөлөө" гэсэн утгатай гэж тайлбарладаг. ::'''''Ратча Аначак Тай''''' Эх хэлээрээ албан ёсны албан бичигт өөрийн улсаа ингэж бичдэг. Энэ нь "Тайландын язгуур угсаа" гэсэн утгатай тайланд үг юм. === {{TJK}} === "Тажикуудын эх нутаг" гэх үгнээс тус улсын одоогийн нэр үүссэн байна. "Тажик" гэдэг нь Шинэ Перс хэлээр "Тази" буюу "Араб" гэсэн утгыг илтгэдэг. Түүнчлэн төвд хэлний "Таг Жиг" буюу "бар, ирвэс" гэсэн утгатай гэж тайлбарлах судлаачид ч бий. Харин перс хэлний "стан" буюу "улс" гэсэн үг нийлж одоогийн бидний мэдэх "Тажикистан" гэх нэр бий болжээ. === {{TAN}} === "Танганияка болон Занзибарын газар нутаг" гэх үгнээс тус улсын одоогийн нэршил үүссэн байна. 1964 онд Танзаничууд тусгаар тогтнохдоо "Танганияка болон Занзибарын нэгдсэн улс " гэх нэрийг авсан байна. ::'''''Танганияка''''' Тус улсын хамгийн том нуур. Харин энэ нуурын нэр ямар учиртай талаар олон янзын тайлбар бий. Сир Ричард Френцис Бартон үүнийг "ту танганияка" буюу "нэгдэн орох", "ус тааралдах" гэсэн утгатай нутгийн иргэдийн үгнээс үүдсэн гэж үздэг бол Хенри Стенли гэх эрдэмтэн "тонга" буюу "арал", "хика" буюу "хавтгай" гэсэн утгатай гэж тайлбарласан байдаг. ::'''''Занзибар''''' Перс болон Араб хэлний "Занжибар" буюу "Хар эрэг" гэсэн утгатай үг юм. === {{TOG}} === Нутгийн уугуул иргэд болох Эве омгийн хэлээр "то" буюу "ус", "го" буюу "эрэг" гэх үгнээс тус улсын одоогийн нэршил үүсчээ. <ref>{{cite book|title=Peoples of Africa: Togo-Zimbabwe |url=https://books.google.com/books?id=rlz2bWRPmvgC&pg=PA531 |year=2001 |publisher=Marshall Cavendish|isbn=978-0-7614-7168-4|page=531}}</ref> <ref name="Togo1920s"/> Мөн Германчуудын нээсэн "Тоговилль" гэх тосгоны нэрнээс улсын нэр үүссэн гэх өөр нэг хувилбар ч бий. === {{TGA}} === Уугуул Самоачуудын хэлээр "Өмнөд", "Өмнөдийн" гэх утгатай үгнээс тус улсын одоогийн нэршил үүссэн байна. === {{CAF}} === Франц хэлний "République centrafricaine" гэх үгнээс тус улсын одоогийн нэршил үүссэн байна. === {{TRI}} === Испани хэлний хоёр өөр утгатай үг нийлснээр тус улсын нэр бий болсон байна. ::'''''Тринидад''''' Аугаа аялагч Кристофер Колумб гурав дахь аялалынхаа үр дүнд тус газар нутгийг нээхдээ "Эцэг, хүү, ариун сүнсний ивээл шингэсэн ариун арал" гэх нэр хайрласан байна. Үүнээс "Тринидад" гэх нэршил үүссэн гэдэг. ::'''''Тобаго''''' "Тамхи" буюу "Тамхины орон" гэх үгнээс үүссэн гэх тайлбар байдаг. Гэвч энэ тайлбар дээр эрдэмтэд өөр, өөр үзэл бодолтой байдаг билээ. === {{TUV}} === "Найман арал", "Өөр хоорондоо адилгүй найман арал" гэх Тувалу үгнээс тус улсын одоогийн нэр үүсчээ. === {{TUN}} === Тус улсын нутаг дэвсгэр дээр эрт цагт оршин тогтнож байсан Тинес хотын нэрнээс тус улсын одоогийн нэр үүссэн гэж үздэг. "Таниф" буюу эртний Финикийн охин тэнгэрийн нэр нь "Тинес" хотын нэр болсон байна. <ref>{{cite book | last = Taylor | first = Isaac | title = Names and Their Histories: A Handbook of Historical Geography and Topographical Nomenclature | publisher = BiblioBazaar, LLC | year = 2008 | page = 281 | isbn = 0-559-29668-1 }}</ref> <ref name="ej-brill">{{cite book | last = Houtsma | first = Martijn Theodoor | title = E.J. Brill's First Encyclopaedia of Islam, 1913–1936 | publisher = Brill | year = 1987 | page = 838 | isbn = 90-04-08265-4 }}</ref> Мөн түүнчлэн Бербер хэлний "доор орших", "цогцолсон" гэх үгнээс ч үүссэн байх гэсэн таамаг бий. <ref name="peter-ross">{{cite book | first1 = Peter M. | last1 = Rossi | first2 = Wayne Edward | last2 = White | title = Articles on the Middle East, 1947–1971: A Cumulation of the Bibliographies from the Middle East Journal | publisher = Pierian Press, [[University of Michigan]] | year = 1980 | page = 132 }}</ref> === {{TUR}} === Араб хэлний "Тюрк" буюу "цогцлоон бүтээсэн" гэх үгнээс тус улсын нэр үүссэн байна. === {{TKM}} === "Туркменчүүдийн эх орон" гэсэн утгатай үг юм. "Туркмен" гэдэг нь Согдиан хэлний "Турк шиг харагддаг", "Турктэй ижилхэн" гэсэн утгыг илэрхийлдэг байна. Учир нь улстөрийн байгуулал, бүтцийн хувьд яг дуурайж анхлан үүссэн учир ийнхүү нэрлэх болжээ. <ref>[[Yury Zuev|Yu. Zuev]], ''"Early Türks: Essays on history and ideology"'', Almaty, Daik-Press, 2002, p. 157, {{Listed Invalid ISBN|9985-4-4152-9}}</ref> Туркменчууд заримдаа "Цэвэр Турк" гэж өөрсдийнхөө нэрийг тайлбарлах нь бий. <ref>''US Library of Congress Country Studies.'' "[http://memory.loc.gov/frd/cs/tmtoc.html Turkmenistan]."</ref> Исламын шашны түүхч, теологич Ибн Хатирийн үзэж байгаагаар "итгэл үнэмшил, ариун шүтээн" гэсэн үгнээс гаралтай гэж тайлбарласан байдаг. ==У== === {{UGA}} === Свахили хэлний "Буганда" гэх үгнээс тус улсын нэр үүссэн байна. Буганда гэдэг нь тус улсад оршин тогтнож байсан Багандагын хаант улсын нэр юм. "Баганда" гэдэг нь "Ах дүүс", "эвтэй хүмүүс" гэсэн утгыг илтгэдэг байна. === {{UZB}} === Турк хэлний "уз" буюу "өөрийн", "бек" буюу "эрхэм", перс хэлний стан буюу "улс" гэсэн үгнүүд нийлж тус улсын одоогийн нэр үүсчээ. Зарим судлаачид" Эрх чөлөөтэй нутаг" гэж тус улсын нэрний утгыг тайлдаг. === {{UKR}} === Украин гэдэг нь Слав хэлний "Крайна" буюу "улс", "хязгаар нутаг" гэх утгатай юм. === {{URY}} === "Уругвай голын хажууд орших улс" гэсэн үгнээс тус улсын одоогийн эршил үүсчээ. "Уругвай" гэдгийг эрдэмтэд олон янзаар тайлбарласан байдаг. Зарим нь "уругуа" буюу "дун", "и" буюу "ус" гэж тайлбарласан бол зарим нь "уру" буюу "шувууд", "гуаи" буюу "нүүдэллэж ирдэг" гэсэн утгатай гэж тайлбарлажээ. ==Ф== === {{FJI}} === Уугуул Фижичүүдийн хэлээр "фиси" буюу "хараач" гэсэн үгнээс тус улсын одоогийн нэр үүссэн байна. <ref>Thompson, Basil. "{{Webarchiv|url=http://www.jps.auckland.ac.nz/document/Volume_1_1892/Volume_1,_No._3,_1892/The_land_of_our_origin_(Viti,_or_Fiji.)_by_Basil_Thompson,_p143-146/p1 |wayback=20180210080244 |text=The Land of Our Origin (Viti, or Fiji) |archiv-bot=2023-11-20 07:34:56 InternetArchiveBot }}". ''Journal of the Polynesian Society'', Vol. 1, No. 3, pp. 143–146. 1892</ref> Харин Британийн аялагч Жеймс Күүкийн тайлбарласнаар уугуул иргэд нь "Вити Левү" буюу "Аугаа Вити" гэж оршин суугаа газраа нэрлэдэг байсан гэжээ. <ref>{{cite web |url=http://www.fiji.gov.fj/ |title=Fiji Today, 2005–2006 |deadurl=yes |archiveurl=https://web.archive.org/web/20201208130939/http://www.fiji.gov.fj/ |archivedate=2020-12-08 |df= |access-date=2017-07-23 |url-status=dead }}. ''{{cite web |url=http://www.fiji.gov.fj/uploads/FijiToday2005-06.pdf |title=Fiji Today, 2005–2006 |deadurl=yes |archiveurl=https://web.archive.org/web/20070403140105/http://www.fiji.gov.fj/uploads/FijiToday2005-06.pdf |archivedate=3 April 2007 |df= }} '': "Europeans in Fiji".</ref> === {{FIN}} === Хуучин Норс хэлээр "Финчүүдийн өлгий нутаг" гэх үгнээс тус улсын одоогийн нэр үүссэн байна. <ref name="Names&Histories"/> Манай эриний анхдугаар зууны үеэс эртний Грекийн судар бичгүүдэд "Фенни", "Финной", хоёрдугаар зуун буюу Птоломейн үед "Фани" гэх зэргээр тэмдэглэж иржээ. Фин гэдэг нь Прото Герман хэлний "финне" буюу "хэсүүлч", "анчид" гэх үгнээс үүссэн гэдэгт олонх судлаачид нэгддэг. :'''''Суоми''''' Финландчууд эх хэлээрээ улс орноо ингэж бичдэг. Фин хэлний "Суомаа" буюу "баянбүрд" гэх үгнээс тус улсын нэр үүсчээ. <ref name="Names&Histories"/> === {{FRA}} === Эртний Франк хэлээр "Франкуудын эх орон" гэх үгнээс тус улсын нэр үүссэн байна. Франк гэдэг нь Прото-Герман хэлээр "франкон" буюу "жад" гэсэн үг юм. Үүнээс гадна Эртний Герман хэлний "Франкиш" буюу "эрх чөлөөт" гэсэн үгнээс тус улсын нэр үүссэн гэх хувилбар байдаг. <ref name="Names&Histories"/> ==Х== === {{HON}} === Хондурас гэх нэрийг нэрт аялагч Кристофер Колумб өгсөн гэдэг. Энэ нь Испани хэлээр "далайн гүн ёроол" гэсэн утгатай. Учир нь тус улсын хойд эрэгт маш гүн далай бий. === {{HRV}} === Улсын нэрний талаар тогтсон ойлголт байхгүй. Гэхдээ Дундад зууны латин хэлний "Круаити" буюу "ус нэрэгчид" гэх үгнээс үүссэн байх гэсэн таамаг бий. Збигнев Голаб гэх Хорват эрдэмтний тайлбараар бол "Хровати" буюу "жадны үзүүр бүтээгчид", "храват" буюу "уулчид" гэх үгнээс үүссэн гэжээ. === {{CHN}} === Эртний Санскрит хэлний "хина", Дундад зууны Перс хэлний "хини" гэх үгнээс тус улсын одоогийн нэршил үүсчээ. <ref name="AmHerChin">''The American Heritage Dictionary of the English Language''. "[http://dictionary.reference.com/browse/China?qsrc=2888 China]". Houghton-Mifflin (Boston), 2000.</ref> "Хина" гэдэг нь тусгайлсан утгагүй "Чин" болон "Жин" гүрнийг өөрсдийнхөө хэлээр нэрлэсэн гэж эрдэмтэд үздэг. ::'''''Жүнггүо''''' Олонд хамгийн өргөн тархсан энэ нэр нь "Дундад улс" гэсэн утгатай. ==Ч== === {{TCD}} === Тус улсын баруунөмнөд хэсэгт орших Чад нуурын нэрнээс Чад улсын нэр үүсчээ. Канури омгийнхний хэлээр Чад гэдэг нь "нуур" гэсэн үг юм байна. === {{CHL}} === Тус улсын нутаг дэвсгэрт 1553 онд хөл тавьсан Испанийн экспедицийн ахлагч Диего де Альмагро "Халуун ногоо хэрэглэдэг хүмүүс" гэж тэмдэглэснээс энэ нэр үүсчээ. Испани хэлний "Чили" гэх үг тус улсын нэр болсон байна. <ref>{{cite web|url=http://www.etymonline.com/index.php?term=Chile |title=Online Etymology Dictionary |publisher=Etymonline.com |date= |accessdate=19 September 2011}}</ref> Түүнчлэн Инкачуудын домогт хаан Тилигийн нэрнээс үүссэн байх гэсэн таамаг бий.<ref>{{cite web|url=http://www.chile.com/tpl/articulo/detalle/ver.tpl?cod_articulo=7225 |title=Chile.com.La Incógnita Sobre el Origen de la Palabra Chile |publisher=Chile.com |date=15 June 2000 |accessdate=17 December 2009 |language=es |deadurl=yes |archiveurl=https://web.archive.org/web/20090415204553/http://www.chile.com/tpl/articulo/detalle/ver.tpl?cod_articulo=7225 |archivedate=15 April 2009 |df=dmy }}</ref><ref>{{cite web|author=Encyclopædia Britannica |url=http://www.britannica.com/EBchecked/topic/459648/Picunche |title=Picunche (people) – Britannica Online Encyclopedia |publisher=Britannica.com |date= |accessdate=17 December 2009}}</ref> Олонд төдийлөн түгээгүй ч Күечуа омгийн "чири" буюу "алт" <ref name="1911britannica">"CHILE." Encyclopædia Britannica. 11th ed. 1911. ("derived, it is said, from the Quichua chiri, cold, or tchili, snow")</ref>, Аймара омгийн "тчили" буюу "газрын төгсөгл", "цас" <ref name="1911britannica"/><ref>{{cite encyclopedia |url=http://es.encarta.msn.com/encyclopedia_761572974_4/Chile.html |title=Chile (república) |encyclopedia=Enciclopedia Microsoft Encarta Online |year=2005 |accessdate=26 February 2005 |quote=The region was then known to its native population as Tchili, a Native American word meaning "snow." |deadurl=bot: unknown |archiveurl=https://web.archive.org/web/20080510215421/http://es.encarta.msn.com/encyclopedia_761572974_4/Chile.html |archivedate=10 May 2008 |df=dmy }} {{Webarchiv|url=http://es.encarta.msn.com/encyclopedia_761572974_4/Chile.html |wayback=20080510215421 |text=Chile (república) |archiv-bot=2025-06-28 04:08:47 InternetArchiveBot }} 31 October 2009.</ref>, Мапүче омгийн "чийли-чийли" буюу "шар далавчит хар шувуу" гэх утгатай гэсэн тайлбарууд байдаг. <ref name="hudson"/><ref>{{cite book |first=Miguel |last=de Olivares y González SJ |contribution=Historia de la Compañía de Jesús en Chile |url= |title=Colección de historiadores de Chile y documentos relativos a la historia nacional |year=1864 |origyear=1736 |editor=Imprenta del Ferrocarril |location=Santiago |volume=4 |number= |pages= |accessdate=14 October 2010|language=es}}</ref> === {{CZE}} === 1993 онд дэгдсэн ягаан хувьсгалын дараа энэ нэрийг сонгосон байна. "Чета" буюу "цэргийн нэг хороо" гэсэн утгатай гэсэн тайлбар байдаг. <ref>Online Etymology Dictionary. "[http://dictionary.reference.com/browse/czech Czech]". Retrieved 11 February 2011.</ref> ==Ш== === {{SWE}} === Хуучин Норс хэлний "свипиод" буюу "айлын ганц хүүхэд" гэсэн үгнээс гаралтай гэсэн тайлбар өнөө цагт тархжээ. Түүнчлэн "Эх орны иргэн" гэх утгатай гэж Германы эрдэмтэд тайлбарласан байдаг. ::'''Свериге''' Шведчүүд эх хэлээрээ улс орноо ийн нэрлэдэг. "Шведийн хаант нутаг" гэсэн утгатай Швед үг юм. === {{CHE}} === Алеманик үндэстний хамгийн их тархсан, мөн уг үндэстнийг байгуулсан гэгдэх Швицо хааны нэрнээс тус улсын нэр үүсэн бий болжээ. Анхлан МЭ 972 онд "Швиц" гэсэн нэрээр түүх шастирт тэмдэглэгдсэн байдаг. ::'''Хелветиа''' Олонд танигдсан домгийн нэр. Энэ нь Латин хэлээр Сельтик үндэстнүүдийг нэрлэдэг үг юм. === {{NZL}} === Голланд хэлний "Нова Зийландиа" буюу "Шинэ тэнгисийн нутаг" гэсэн үгнээс тус улсын одоогийн нэршил үүсэн бий болжээ. Алдарт аялагч Жеймс Күүк тус нутагт анхлан хөл тавьмагцаа ангилаар ийн тэмдэглэсэн нь Голланд хэлэнд түгэж, улмаар газрын зурагт ийнхүү тэмдэглэх болсон байна. === {{LKA}} === Санскрит хэлний "Шри" буюу "ариун", "Ланка" буюу "арал" гэсэн үгнээс бүтсэн "Ариун Арал" гэх утгатай нэр юм. Домогт Равана хааны хаант улсын гол төв нь Шри Ланк байсан гэж үздэг. ==Э== === {{GNQ}} === Экваторын бүслүүрийг дайран оршдог улс учир ийнхүү экваторын гэсэн үгийг өмнөө авчээ. Харин "Гвиней" гэдэг нь Бербер хэлний "гинавен", "агинау", "агинаоу" буюу "түлэгдсэн", "хар арьстан" гэх үгнээс үүсэн бий болжээ.<ref name="Bovi">Bovill, Edward Wm. ''The Golden Trade of the Moors: West African Kingdoms in the Fourteenth Century''. Weiner (Princeton), 1995.</ref> === {{ECU}} === Испанийн эзлэн түрэмгийлэгчид Күйто хотноо колоничлолын захиргаа барих гэж байсан тэр цаг үед захиргааны барилга экваторын бүслүүрээс ердөө 40 км-ийн зайтай байсан тул ийнхүү нэрлэх болжээ. Экваторын бүслүүрийг Испаниар "Экуадор" гэж нэрлэдэг байсантай холбоотой. === {{SLV}} === Испани хэлний "Сальвадор" буюу "Авран нигүүлсэгч" гэсэн үгнээс тус улсын одоогийн нэршил үүссэн байна. 1525 оны 4-р сарын 1-ний өдөр тус улсыг нээсэн Гонзало де Альварадо энэ нутагт хөл тавиад "Ертөнцийн эзэн Исүс христийн өлгий нутаг л ийм байдаг байх" гэж өдрийн тэмдэглэлдээ бичсэн байжээ. {{es icon}}</ref><ref>San Salvador. [http://www.sansalvador.gob.sv Official website]. ''{{Webarchiv|url=http://www.sansalvador.gob.sv/?p=17 |wayback=20170704045822 |text=Historia oficial de la ciudad de San Salvador |archiv-bot=2023-11-29 13:57:21 InternetArchiveBot }}''. {{es icon}}</ref> === {{IND}} === Хуучин Перс хэлний "Хинду" үндэстнүүд гэсэн үгнээс тус улсын нэр үүссэн гэх тайлбар байдаг бол Латин хэлний "Индус голынхон" гэсэн утгатай гэж үзэх эрдэмтэд ч байдаг. Гэвч "Индус" гэж нэрлээд байгаа голыг энэтхэгээр "Синду" гэж нэрлэдэг юм. ::'''''Бхарат''''' Энэтхэгчүүд эх хэлээрээ өөрсдийгөө ийнхүү нэрлэдэг. Эртний энэтхэгийн домогт хоёр хааны нэг болох Бхаратагын нэрээр ийнхүү өөрсдийгөө нэрлэх болсон байна. === {{ERI}} === Эртний Грек хэлний "Эритра Талассиа" буюу "Улаан тэнгис" гэсэн үгнээс тус улсын одоогийн нэр үүсчээ. 1890 онд Италичууд тус улсыг эзлэн захирах болж Грек үгийг Итали хэл рүү хөрвүүлэн "Эритрум" гэх болсоноор орчин үеийн "Эритри" гэх нэршил бий болсон байна. === {{EST}} === Латин хэлний "Аестигийн газар нутаг" гэсэн үгнээс одоогийн нэршил нь үүссэн гэх тайлбар бий. Аести гэдэг нь хуучин Литвын харьяанд байсан ханлигуудын нэгдэл хаант улсын нэр юм. Гэвч Прото-Герман хэлний "аустам, Прото-Индо-Европ хэлний "аус" буюу "зүүн", "өрнө" гэсэн үгнээс үүссэн гэх тайлбар ч байдаг. === {{ETH}} === Латин хэлний "Аетопиа" буюу "Харуудын өлгий нутаг" гэх утгатай үгнээс тус улсын одоогийн нэршил бий болжээ. Мөн Грек хэлэнд "Алтиопс" буюу "Түлэгдсэн нүүртнүүдийн нутаг" гэх утгаас ч үүссэн байж болох талтай. Этиопчууд өөрсдөө Библид дурдагддаг Куш гэгээтний хүү "Итиоппс"-ын нэрнээс улсын нэр үүссэн гэж тайлбаралдаг байна.<ref name="Names&Histories"/> ==Я== === {{JPN}} === Шанхай хятад хэлний "Жеппун" буюу "Наран мандах нутаг" гэсэн үгнээс тус улсын одоогийн нэршил үүсчээ. Анх алдарт аялагч Марко Поло яг энэ утгаар нь олон улсад таниулж байсан юм. ::'''''Нихон / Ниппон''''' Сино-Япон хэлний "Онёоми" гэх утгатай үгтэй бичлэгийн хувьд ижилхэн бичигддэг. Энэ нь "ажиллах", "хийх" гэсэн утгыг агуулдаг ажээ. === {{JAM}} === Тайно/Аравак хэлний "Замайка", "Хамайка" буюу "Ус болон моддын нутаг" гэх үгнээс нэршил нь үүссэн байна. Зарим эрдэмтэд "Рашаан булагын эх орон" ч гэж тайлбарлах нь бий. == Мөн үзэх == {{Commonscat|Country names in non-Latin scripts|Улс орнуудын нэрийн утга учир}} * [[Дэлхийн улс орны нэрс]] ==Эшлэл== <references /> [[Ангилал:Хороним|!Улсууд]] [[Ангилал:Улсуудын жагсаалт|нэрийн утга учир]] gzjlsr5f5uwa4nw7rxpr9j9vtm2sjzg 0 85870 823202 576525 2025-06-27T12:32:00Z InternetArchiveBot 70653 Rescuing 9 sources and tagging 1 as dead.) #IABot (v2.0.9.5 823202 wikitext text/x-wiki {{Инфобокс аж ахуйн нэгж |Name = Даймлер ХК<br>Daimler AG |Logo = DaimlerLogo.svg |Unternehmensform = [[Хувьцаат Компани (Герман)|Хувьцаат Компани]] |ISIN = DE0007100000 |Gründungsdatum = 1998 оны 11 сарын 17 |Auflösungsdatum = |Auflösungsgrund = |Sitz = [[Штутгарт]], {{DEU}} |Leitung = * [[Дийтер Цэче]]<br /><small>Удирдлагын зөвлөлийн дарга</small><br />[[Мартин Даум]]<br />[[Ола Кэллениус]]<br />Бритта Зээгер<br />Хубертус Троска<br />Бодо Уэббер<br />Харалд Вилхелм * [[Манфред Бишоф]]<br /><small>ТУЗ-ийн дарга</small> |Mitarbeiterzahl = 298.683 <small>(2018 оны 12 сарын 31)</small><ref name=irr_2019>{{Webarchiv|url=https://www.daimler.com/dokumente/investoren/nachrichten/kapitalmarktmeldungen/daimler-mercedes-benz-ir-release-de-20190206.pdf |wayback=20190207072315 |text=Daimler steigert Absatz und Umsatz – EBIT und Dividende auf hohem Niveau |archiv-bot=2025-06-27 12:32:00 InternetArchiveBot }} (PDF) auf daimler.com, abgerufen am 6. Februar 2019.</ref> |Umsatz = 167,4 тэрбум [[Евро|€]] <small>(2018)</small><ref name="irr_2019" /> |Stand = 2019-04-01 |Branche = [[Автомашины аж үйлдвэр]], [[санхүү|санхүүгийн үйлчилгээ]] |Homepage = [https://www.daimler.com/de/ www.daimler.com] }} [[File:Stuttgart-Untertuerkheim-DC-Zentrale.jpg|310px|thumb|right|Штутгарт хот дахь компанийн төв байр]] '''Даймлер ХК''' (''[[Герман хэл|герм.]]'' '''Daimler AG''') нь [[Штутгарт]] хотод төвтэй, хөрөнгийн биржэд бүртгэлтэй [[герман]]ы [[суудлын автомашин|суудлын]] болон [[ачааны автомашин]] үйлдвэрлэдэг аж ахуйн нэгж юм. Тус компанийн хамгийн алдартай марк нь [[Мерседес-Бенц]]. Мөн түүнчлэн энэ аж ахуйн нэгж нь [[санхүү|санхүүгийн үйлчилгээ]] үзүүлдэг. Даймлер ХК нь АНУ-ын Форбес сэтгүүлээс жил бүр гаргадаг [[Forbes Global 2000]] жагсаалтад 29-р байрт (2017 оны мэдээгээр) орсон байна. Энэ аж ахуйн нэгж нь 2018 оны эхээр ойролцоогоор 85,7 тэрбум америк долларын зах зээлийн үнэлгээнд хүрчээ.<ref>{{cite book |title=Daimler AG International on the Forbes Global 2000 List |Sammelwerk=Forbes |Online=https://www.forbes.com/companies/daimler/ |Abruf=2018-07-17}}</ref> == Түүх == Өнөөгийн Даймлер ХК нь 1998 онд ''ДаймлерКрайслер ХК'' гэх нэртэйгээр [[Даймлер-Бенц]] болон америкийн [[Крайслер]] корпорациуд нэгдсэнээр анх бий болсон юм. Нэрээ 2007 онд Даймлер ХК болгон өөрчилсөн шалтгаан нь Крайслерийн ихэнхийг зарснаас үүдэлтэй юм. === Өмнөх түүх === Даймлер ХК-ийн түүх нь 1883 онд Маннхаймд үүсгэн байгуулагдсан хийн хөдөлгүүрийн үйлдвэр болох [[Бенц & Кие.|Бенц & Ко.]] үеэс эхлэх ба тус үйлдвэр нь 1926 онд [[Даймлер-Моторен-Гезеллшафт]]тай нэгдэн Даймлер-Бенц ХК-ийг бий болгожээ. 1883 онд [[Готтлиб Даймлер]] ''халах гуурсан ноцолттой хийн хөдөлгүүр'' болон ''хөдөлгүүрийн хурдыг гаргах хавхлагийн удирлагаар тохируулах'' гэсэн хоёр сэдвийг патентлуулан авсан байна. Энэ хоёр патент нь дэлхий даяар хамгийн эхний хурдан эргэлттэй [[дотоод шаталтын хөдөлгүүр|дотоод шаталтат хөдөлгүүр]]ийн суурь байсан юм. 1886 оны нэгдүгээр сарын 29-нд [[Карл Бенц|Карл Фрийдрих Бенц]] хамгийн анхны ''[[автомашин|автомобиль]]'' буюу дотоод шаталтын хөдөлгүүртэй, цахилгаан ноцоолт бүхий гурван дугуйт тээврийн хэрэгслийг зохион бүтээж, патентын эрхийг авав. 1920-иод онд бүх л автомашин үйлдвэрлэгч зөвхөн оршин тогтнохын төлөө тэмцэж байв. Германы [[Дойче Банк]] нь Даймлер-Моторен-Гезеллшафт болон түүний өрсөлдөгч Бенц & Ко. компаниудын хооронд жуулчлан нэгдэх санал гаргасан нь биеллээ олж, 1926 оны зургаадугаар сарын 28-нд Даймлер-Бенц Хувьцаат Компани бий болсон юм. == Үйл ажиллагааны хүрээ == Тус концерн нь тээврийн хэрэгсэл үйлдвэрлэх бөгөөд түүний [[гэрээт борлуулагч]]даараа болон дэлхий даяарх салбаруудаараа дамжуулан худалдаалдаг. Үүнээс гадна санхүүгийн үйлчилгээ үзүүлэх болон автомашины түрээсийн үйлчилгээний салбарт бас идэвхтэй үйл ажиллагаа явуулдаг. Хамгийн том бизнесийн салбар нь суудлын автомашины үйлдвэрлэл юм. Харин Даймлер Тракс нь 6 тонноос<ref>{{Интернэт эх сурвалж |url=https://www.daimler.com/konzern/geschaeftsfelder/daimler-trucks/ |titel=Daimler Trucks |werk=daimler.com |zugriff=2016-06-26}}</ref> дээш даацтай ачааны автомашины хамгийн том үйлдвэрлэгч юм. Санхүүгийн чиглэлээр үйл ажиллагаанд санхүүжүүлэх, борлуулалтын үйлчилгээний салбарт санхүүгийн үйлчилгээ үзүүлэх, томоохон үйлдвэрүүдийн авто баазад нь зориулсан менежментийн үйлчилгээ, автомашинтай холбоотой бүх даатгалыг даатгалын компаниудад жуулчлах үйлчилгээ зэрэг орно.<ref>{{Интернэт эх сурвалж |url=https://www.daimler.com/konzern/geschaeftsfelder/daimler-financial-services/ |werk=daimler.com |titel=Daimler Financial Services |zugriff=2016-06-26}}</ref> === Эдийн засгийн тоон үзүүлэлт === Даймлер&nbsp;ХК нь 2015 онд хөрөнгийн биржид бүртгэлтэй концернуудаас европ даяар хамгийн их ашигтай ажилласан концерноор бүртгэгджээ.<ref>{{Интернэт эх сурвалж |url=http://www.n-tv.de/wirtschaft/Daimler-macht-die-dicksten-Gewinne-article17805356.html |titel=Top Ten europäischer Unternehmen: Daimler macht die dicksten Gewinne |hrsg=n-tv Nachrichtenfernsehen |zugriff=2016-06-26}}</ref>. {| class="wikitable" |- ! Бизнесийн жил !! Эргэлтийн<br>хөрөнгө !! Ашиг!! Ажилчдын тоо<br><small>(12 сарын 31)</small> |- |colspan=9|'''ДаймлерКрайслер ХК''' |- | 1997<ref name=GB_1999 /> || {{0}}{{0}} € 117,572 тэрбум || {{0}}{{0}} € 4,057 тэрбум || {{0}}{{0}} 425.649 |- | 1998<ref name=GB_1999 /> || {{Өссөн}} € 131,782 тэрбум || {{Өссөн}} € 4,820 тэрбум || {{Өссөн}} 441.502 |- | 1999<ref name=GB_1999>[https://www.daimler.com/dokumente/investoren/berichte/geschaeftsberichte/daimlerchrysler/daimler-ir-geschaeftsbericht-1999.pdf Geschäftsbericht 1999]{{Dead link|date=Зургадугаар сар 2025 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} (PDF)</ref> || {{Өссөн}} € 149,985 тэрбум || {{Өссөн}} € 5,746 тэрбум || {{Өссөн}} 466.938 |- | 2000<ref name=GB_2001 /> || {{Өссөн}} € 162,384 тэрбум || {{Өссөн}} € 7,894 тэрбум || {{Буурсан}} 416.501 |- | 2001<ref name=GB_2001>{{Webarchiv|url=https://www.daimler.com/dokumente/investoren/berichte/geschaeftsberichte/daimlerchrysler/daimler-ir-geschaeftsbericht-2001.pdf |wayback=20190426073054 |text=Geschäftsbericht 2001 |archiv-bot=2025-06-27 12:32:00 InternetArchiveBot }} (PDF)</ref> || {{Буурсан}} € 150,386 тэрбум || {{Буурсан}} € 0,662 тэрбум || {{Буурсан}} 372.470 |- | 2002<ref name=GB_2003 /> || {{Буурсан}} € 147,368 тэрбум || {{Өссөн}} € 4,718 тэрбум || {{Буурсан}} 365.571 |- | 2003<ref name=GB_2003>{{Webarchiv|url=https://www.daimler.com/dokumente/investoren/berichte/geschaeftsberichte/daimlerchrysler/daimler-ir-geschaeftsbericht-2003.pdf |wayback=20190426073054 |text=Geschäftsbericht 2003 |archiv-bot=2025-06-27 12:32:00 InternetArchiveBot }} (PDF)</ref> || {{Буурсан}} € 136,437 тэрбум || {{Буурсан}} € 0,448 тэрбум || {{Буурсан}} 362.063 |- | 2004<ref name=GB_2005 /> || {{Өссөн}} € 142,059 тэрбум || {{Өссөн}} € 2,466 тэрбум || {{Өссөн}} 384.723 |- | 2005<ref name=GB_2005>{{Webarchiv|url=https://www.daimler.com/dokumente/investoren/berichte/geschaeftsberichte/daimlerchrysler/daimler-ir-geschaeftsbericht-2005.pdf |wayback=20170721143248 |text=Geschäftsbericht 2005 |archiv-bot=2025-06-27 12:32:00 InternetArchiveBot }} (PDF)</ref> || {{Өссөн}} € 149,776 тэрбум || {{Өссөн}} € 2,846 тэрбум || {{Буурсан}} 382.724 |- |colspan=9|'''Даймлер ХК''' |- | 2006<ref name=GB_2008 /> || {{0}}{{0}} € 99,222 тэрбум || {{0}}{{0}} € 3,783 тэрбум || {{0}}{{0}} 274.024 |- | 2007<ref name=GB_2008 /> || {{Өссөн}} € 99,399 тэрбум || {{Өссөн}} € 3,985 тэрбум || {{Буурсан}} 272.382 |- | 2008<ref name=GB_2008>[https://www.daimler.com/dokumente/investoren/berichte/geschaeftsberichte/daimler/daimler-ir-geschaeftsbericht-2008.pdf Geschäftsbericht 2008] (PDF)</ref> || {{Буурсан}} € 95,873 тэрбум || {{Буурсан}} € 1,414 тэрбум || {{Өссөн}} 273.216 |- | 2009<ref name=GB_2011 /> || {{Буурсан}} € 78,924 тэрбум || {{Буурсан}} <span style="color:red;">€ −2,644 тэрбум</span> || {{Буурсан}} 256.407 |- | 2010<ref name=GB_2011 /> || {{Өссөн}} € 97,761 тэрбум || {{Өссөн}} € 4,674 тэрбум || {{Өссөн}} 260.100 |- | 2011<ref name=GB_2011>{{Webarchiv|url=https://www.daimler.com/dokumente/investoren/berichte/geschaeftsberichte/daimler/daimler-ir-geschaeftsbericht-2011.pdf |wayback=20190426073050 |text=Geschäftsbericht 2011 |archiv-bot=2025-06-27 12:32:00 InternetArchiveBot }} (PDF)</ref> || {{Өссөн}} € 106,540 тэрбум || {{Өссөн}} € 6,029 тэрбум || {{Өссөн}} 271.370 |- | 2012<ref name=GB_2014 /> || {{Өссөн}} € 114,297 тэрбум || {{Өссөн}} € 6,830 тэрбум || {{Өссөн}} 275.087 |- | 2013<ref name=GB_2014 /> || {{Өссөн}} € 117,982 тэрбум || {{Өссөн}} € 8,720 тэрбум || {{Буурсан}} 274.616 |- | 2014<ref name=GB_2014>{{Webarchiv|url=https://www.daimler.com/dokumente/investoren/berichte/geschaeftsberichte/daimler/daimler-ir-geschaeftsbericht-2014.pdf |wayback=20190426073044 |text=Geschäftsbericht 2014 |archiv-bot=2025-06-27 12:32:00 InternetArchiveBot }} (PDF)</ref> || {{Өссөн}} € 129,872 тэрбум || {{Буурсан}} € 7,290 тэрбум || {{Өссөн}} 279.972 |- | 2015<ref name="gb2016" /> || {{Өссөн}} € 149,467 тэрбум || {{Өссөн}} € 8,711 тэрбум || {{Өссөн}} 284.015 |- | 2016<ref name="gb2016" /> || {{Өссөн}} € 153,261 тэрбум || {{Өссөн}} € 8,784 тэрбум || {{Буурсан}} 282.488 |- | 2017<ref name=GB_2017>{{Webarchiv|url=https://www.daimler.com/dokumente/investoren/nachrichten/kapitalmarktmeldungen/daimler-mercedes-benz-ir-release-de-20180201.pdf |wayback=20180202190359 |text=Daimler erneut mit Rekordergebnissen: Absatz, Umsatz und EBIT auf höchstem Niveau – Erhöhung der Dividende auf 3,65 € vorgeschlagen |archiv-bot=2025-06-27 12:32:00 InternetArchiveBot }} (PDF) auf daimler.com, abgerufen am 2. Februar 2018.</ref> || {{Өссөн}} € 164,330 тэрбум || {{Өссөн}} € 10,864 тэрбум || {{Өссөн}} 289.321 |- | 2018<ref name=irr_2019>{{Webarchiv|url=https://www.daimler.com/dokumente/investoren/nachrichten/kapitalmarktmeldungen/daimler-mercedes-benz-ir-release-de-20190206.pdf |wayback=20190207072315 |text=Daimler steigert Absatz und Umsatz – EBIT und Dividende auf hohem Niveau |archiv-bot=2025-06-27 12:32:00 InternetArchiveBot }} (PDF) auf daimler.com, abgerufen am 6. Februar 2019.</ref> || {{Өссөн}} € 167,362 тэрбум || {{Буурсан}} € 7,582 тэрбум || {{Өссөн}} 298.683 |} == Цахим холбоос == {{Commonscat|Daimler-Benz AG}} {{Commonscat|DaimlerChrysler}} {{Commonscat|Daimler AG}} * [https://web.archive.org/web/20190404005912/https://www.daimler.com/de/ Даймлер ХК-ийн албан ёсны цахим хуудас] == Эшлэл == <references responsive> <ref name="gb2016"> {{Интернэт эх сурвалж |url=https://www.daimler.com/dokumente/investoren/berichte/geschaeftsberichte/daimler/daimler-ir-geschaeftsbericht-2016.pdf |titel=Geschäftsbericht 2016 |zugriff=2017-02-16 |autor=Daimler AG |format=PDF; 8,92 MB}} </ref> </references> [[Ангилал:Даймлер ХК| ]] [[Ангилал:Хөрөнгийн биржид бүртгэлтэй аж ахуйн нэгж]] [[Ангилал:Хэрэглээний автомашин үйлдвэрлэгч]] [[Ангилал:Автобус үйлдвэрлэгч]] [[Ангилал:Германы автомашин үйлдвэрлэгч]] [[Ангилал:Зэвсэгт хүчний тээврийн хэрэгсэл үйлдвэрлэгч]] [[Ангилал:Штутгартын үйлдвэрлэгч аж ахуйн нэгж]] [[Ангилал:Германы хөрөнгийн индексд бүртгэлтэй аж ахуйн нэгж]] [[Ангилал:Готтлиб Даймлер]] 9x7qk6pbkag2np1manvzgahqqhz2qm5 0 99365 823219 723502 2025-06-27T19:54:41Z Луваанжалбын Батнасан 97748 823219 wikitext text/x-wiki {{Инфобокс Зохиолч | нэр = Гомбожавын Мэнд-Ооёо | зураг = | хэмжээ = | зургийн тайлбар = | жинхэнэ нэр = Гомбожавын Мэнд-Ооёо | нууц нэр = | төрсөн огноо = 1952 | төрсөн газар = [[Сүхбаатар аймаг|Сүхбаатар]] аймгийн [[Онгон сум]] | нас барсан огноо = | нас барсан газар = | мэргэжил = 3охиолч | гарал үүсэл = | яс үндэс = Халх | иргэний харъяалал = Монгол улс | боловсрол = | төрөл = Яруу найраг | субъект = | урсгал = | хамтрагч = | залгамжлагч = | шагналууд = Чингис хаан одон | гарын үсэг = | вэбсайт = {{URL|mend-ooyo.mn/|Mend-Ooyo.mn}} }} '''Гомбожавын Мэнд-Ооёо''' (1952 онд Сүхбаатар аймгийн Онгон суманд төрсөн) нь Монголын яруу найрагч юм. 1996 онд Монгол улсын соёлын гавьяат зүтгэлтэн цол, 2015 онд Чингис хаан одон хүртсэн.рхр ==Намтар== Мэнд-Ооёо 1970 онд Улаанбаатар хотын Багшийн сургууль, 1978 онд Улсын Багшийн Дээд Сургуулийн монгол хэл-уран зохиолын ангийг дүүргэсэн. Сүхбаатар аймагт багш, Монголын Радиогийн урлаг, соёлын редакцид редактор, ерөнхий редактор, Монголын Соёлын Сангийн гүйцэтгэх захирал, дэд ерөнхийлөгч, ерөнхийлөгч, Засгийг газрын хэрэгжүүлэгч агентлаг Соёл урлагийн газрын дарга зэрэг ажлыг хийжээ. ==Уран бүтээл== ===Ном=== *''Бодлын шувуу'' шүлгийн цоморлиг (1980) *''Жиргээ хөөрхөн шувуухай'' (1980) *''Уулнаас өндөр тэмээ'' (1984) *''Өлзий утас'' шүлгийн цоморлиг (1985) *''Хуурын магнай'' шүлгийн цоморлиг (1990) *''Алтан овоо'' шүлгийн цоморлиг (1993, 2002: {{ISBN|99929-0-081-4}}, 2007: {{ISBN|99929-1-154-9}}) *''Утгын болор сүм'' шүлгийн цоморлиг (1997) *''Билгийн мэлмий нээгч'' (1997) *''Найман шаргын дууль'' (2000) *''Тэнгэрийн хаяанаас нүүдэлчин айсуй'' (2002: {{ISBN|99929-6-052-3}}) *''Морин хуурын судар'' (2003: {{ISBN|99929-6-071-X}}) *''Морин хуурын арван хоёр зохионгуй'' (2003) *''Дарьгангын хөх шастир'' (2004) *''Морин хуурын судар'' (2005: {{ISBN|99929-6-304-2}}) *''Гэрэлтэх агшин бүр'' (2010: {{ISBN|978-99929-1-856-X}}) *''Хэсэг цагаан манан'' (2010: {{ISBN|978-99929-1-855-1}}) *''Гэгээнтэн'' (2012: {{ISBN|99962-1-608-X}}) *''Шилийн Богд'' (2015: {{ISBN|99973-2-885-X}}) *''Гол ус тунгалагших цагт'' (2015: {{ISBN|99973-2-937-3}}) *''Он цагийн хүрд'' (2016 978-9973-3-667-5) *''Оюун санааны хээр тал'' (2016 {{ISBN|99973-3-666-6}}) Түүний бүтээлүүд англи, япон, унгар, орос, хятад, нидерланд, герман, франц зэрэг 30 гаруй хэлнээ орчуулагдсан. ===Дууны үг=== *''Ээжийн бүүвэйтэй хорвоо'' (1981, Р. Энхбазарын ая) *''Энх өглөө'' (1982, Р. Энхбазарын ая) *''Намрын инээмсэглэл'' (1983, Р. Энхбазарын ая) *''Дэлхий ээж'' (1985, Р. Энхбазарын ая) *''Малчин'' (1985, Б. Баттөмөрийн ая) *''Адуу молор эрдэнэ'' (1992, [[Нацагийн Жанцанноров|Н. Жанцанноровын]] ая) *''Тэлмэн хөх зэрэглээ'' (1995, [[Нацагийн Жанцанноров|Н. Жанцанноровын]] ая) *''Алтан ургийн нутаг'' (2005, Хатанбаатарын ая) *''Орчлон дэлхийдээ бид жаргалтай'' (Д. Цогдэлгэрийн ая) ===Кино=== *''[[Их хааны удам]]'' ([[Төгс-Очирын Намнансүрэн|Сайн ноён хан Намнансүрэн]]гийн дүр) {{DEFAULTSORT:Мэнд-Ооёо, Гомбожавын}} [[Ангилал:1952 онд төрсөн]] [[Ангилал:Монголын яруу найрагч]] [[Ангилал:Чингис хаан одон шагналтан]] [[Ангилал:Монгол улсын соёлын гавьяат зүтгэлтэн]] o83odj8kli3ud6n5zjtzs64zp9mowc0 823220 823219 2025-06-27T20:00:09Z Луваанжалбын Батнасан 97748 823220 wikitext text/x-wiki {{Инфобокс Зохиолч | нэр = Гомбожавын Мэнд-Ооёо | зураг = | хэмжээ = | зургийн тайлбар = | жинхэнэ нэр = Гомбожавын Мэнд-Ооёо | нууц нэр = | төрсөн огноо = 1952 | төрсөн газар = [[Сүхбаатар аймаг|Сүхбаатар]] аймгийн [[Онгон сум]] | нас барсан огноо = | нас барсан газар = | мэргэжил = 3охиолч | гарал үүсэл = | яс үндэс = Халх | иргэний харъяалал = Монгол улс | боловсрол = | төрөл = Яруу найраг | субъект = | урсгал = | хамтрагч = | залгамжлагч = | шагналууд = Чингис хаан одон | гарын үсэг = | вэбсайт = {{URL|mend-ooyo.mn/|Mend-Ooyo.mn}} }} '''Гомбожавын Мэнд-Ооёо''' (1952 онд Сүхбаатар аймгийн Онгон суманд төрсөн) нь Монголын яруу найрагч юм. 1996 онд Монгол улсын соёлын гавьяат зүтгэлтэн цол, 2015 онд Чингис хаан одон хүртсэн. ==Намтар== Мэнд-Ооёо 1970 онд Улаанбаатар хотын Багшийн сургууль, 1978 онд Улсын Багшийн Дээд Сургуулийн монгол хэл-уран зохиолын ангийг дүүргэсэн. Сүхбаатар аймагт багш, Монголын Радиогийн урлаг, соёлын редакцид редактор, ерөнхий редактор, Монголын Соёлын Сангийн гүйцэтгэх захирал, дэд ерөнхийлөгч, ерөнхийлөгч, Засгийг газрын хэрэгжүүлэгч агентлаг Соёл урлагийн газрын дарга зэрэг ажлыг хийжээ. ==Уран бүтээл== ===Ном=== *''Бодлын шувуу'' шүлгийн цоморлиг (1980) *''Жиргээ хөөрхөн шувуухай'' (1980) *''Уулнаас өндөр тэмээ'' (1984) *''Өлзий утас'' шүлгийн цоморлиг (1985) *''Хуурын магнай'' шүлгийн цоморлиг (1990) *''Алтан овоо'' шүлгийн цоморлиг (1993, 2002: {{ISBN|99929-0-081-4}}, 2007: {{ISBN|99929-1-154-9}}) *''Утгын болор сүм'' шүлгийн цоморлиг (1997) *''Билгийн мэлмий нээгч'' (1997) *''Найман шаргын дууль'' (2000) *''Тэнгэрийн хаяанаас нүүдэлчин айсуй'' (2002: {{ISBN|99929-6-052-3}}) *''Морин хуурын судар'' (2003: {{ISBN|99929-6-071-X}}) *''Морин хуурын арван хоёр зохионгуй'' (2003) *''Дарьгангын хөх шастир'' (2004) *''Морин хуурын судар'' (2005: {{ISBN|99929-6-304-2}}) *''Гэрэлтэх агшин бүр'' (2010: {{ISBN|978-99929-1-856-X}}) *''Хэсэг цагаан манан'' (2010: {{ISBN|978-99929-1-855-1}}) *''Гэгээнтэн'' (2012: {{ISBN|99962-1-608-X}}) *''Шилийн Богд'' (2015: {{ISBN|99973-2-885-X}}) *''Гол ус тунгалагших цагт'' (2015: {{ISBN|99973-2-937-3}}) *''Он цагийн хүрд'' (2016 978-9973-3-667-5) *''Оюун санааны хээр тал'' (2016 {{ISBN|99973-3-666-6}}) Түүний бүтээлүүд англи, япон, унгар, орос, хятад, нидерланд, герман, франц зэрэг 30 гаруй хэлнээ орчуулагдсан. ===Дууны үг=== *''Ээжийн бүүвэйтэй хорвоо'' (1981, Р. Энхбазарын ая) *''Энх өглөө'' (1982, Р. Энхбазарын ая) *''Намрын инээмсэглэл'' (1983, Р. Энхбазарын ая) *''Дэлхий ээж'' (1985, Р. Энхбазарын ая) *''Малчин'' (1985, Б. Баттөмөрийн ая) *''Адуу молор эрдэнэ'' (1992, [[Нацагийн Жанцанноров|Н. Жанцанноровын]] ая) *''Тэлмэн хөх зэрэглээ'' (1995, [[Нацагийн Жанцанноров|Н. Жанцанноровын]] ая) *''Алтан ургийн нутаг'' (2005, Хатанбаатарын ая) *''Орчлон дэлхийдээ бид жаргалтай'' (Д. Цогдэлгэрийн ая) ===Кино=== *''[[Их хааны удам]]'' ([[Төгс-Очирын Намнансүрэн|Сайн ноён хан Намнансүрэн]]гийн дүр) {{DEFAULTSORT:Мэнд-Ооёо, Гомбожавын}} [[Ангилал:1952 онд төрсөн]] [[Ангилал:Монголын яруу найрагч]] [[Ангилал:Чингис хаан одон шагналтан]] [[Ангилал:Монгол улсын соёлын гавьяат зүтгэлтэн]] pkkmacxcv37g7fopm4ya3jkjohuuf27 0 105908 823224 823156 2025-06-27T20:08:39Z InternetArchiveBot 70653 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5 823224 wikitext text/x-wiki {{Инфобокс суурин | name = Хайфа | native_name = {{Hlist | {{Lang|he|{{Script/Hebrew|חֵיפָה}} |rtl=yes}} | {{Lang|ar|{{lang|ar|حيفا}} |rtl=yes}} }} | settlement_type = [[Израилын хотын жагсаалт|Хот]] | image_skyline = Pic haifa.png | image_caption = '''Дээд зүүн талаас:''' [[Кармел уул|Кармел уулнаас]] харагдах шөнийн Хайфагийн үзэмж; [[Бахайн ертөнцийн төв ордон]]; [[Хайфагийн Их Сургууль|Хайфагийн Их Сургуулийн]] агаарын үзэмж; [[Ахмадия]] [[Махмуд сүм, Хайфа|Махмуд сүм]]; [[Кармелит]]; [[Израилын Үндэсний Шинжлэх ухаан, Технологи, Сансрын Музей|Үндэсний Шинжлэх ухаан, Технологи, Сансрын Музей]]; Кармел уулнаас харагдах өдрийн Хайфагийн үзэмж. | image_flag = Flag of Haifa.svg | image_blank_emblem = [[File:Haifa coa.svg|60px]] | blank_emblem_type = Сүлд | image_map = Printable_map_haifa_israel_g_view_level_12_eng_svg.svg | mapsize = 250px | map_caption = Хайфагийн газрын зураг | pushpin_map_alt= | pushpin_map = Израил умард хайфа | pushpin_mapsize= | pushpin_label_position= left | pushpin_map_caption = Хайфагийн байршил | coordinates = {{coord|32|49|09|N|34|59|57|E|region:IL|display=inline,title}} | subdivision_type = [[Дэлхийн улс орны нэрс|Улс]] | subdivision_name = {{flag|Израил}} | subdivision_type1 = | subdivision_name1 = | subdivision_type2 = [[Израилын тойргууд|Тойрог]] | subdivision_name2 = {{flag|Хайфа тойрог|name=Хайфа}} | established_title = Байгуулагдсан | established_date = МЭ 1-р зуун | leader_title = Хотын дарга | leader_name = [[Йона Яхав]] | total_type = Нийт | area_total_km2 = 63666 | population_footnotes = {{Israel populations|reference}} | population_total = {{Israel populations|Haifa}} | population_urban = 600,000 | population_metro = 1,050,000 | population_as_of = {{Israel populations|Year}} | population_density_km2= 4,500 | website = {{URL|http://www.haifa.muni.il/English/Pages/default.aspx|www.haifa.muni.il}} }} '''Хайфа''' ({{lang-he|חֵיפָה‎}}; [[Араб хэл|Араб]]: حَيْفَا) — [[Израил]]д [[Тел-Авив]], [[Иерусалим]] хотуудын дараа хэмжээгээрээ гуравт ордог, 285.3 мянган хүнтэй [[хот]].<ref name="CBS">{{cite web|url=http://www1.cbs.gov.il/hodaot2015n/yeshuvim2014.xls|publisher=[[Israel Central Bureau of Statistics]]|title=Localities in Israel – 2014|access-date=2 October 2015|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20151003124527/http://www1.cbs.gov.il/hodaot2015n/yeshuvim2014.xls|archive-date=3 October 2015}}</ref><ref name="pop">{{cite web|url=http://www.jewishagency.org/JewishAgency/English/Aliyah/About+Israel/Cities/Haifa+9.htm|title=Haifa|access-date=5 May 2007|publisher=[[Jewish Agency for Israel|Jewish Agency]]|archive-url=https://web.archive.org/web/20070926234156/http://www.jewishagency.org/JewishAgency/English/Aliyah/About%2BIsrael/Cities/Haifa%2B9.htm|archive-date=26 September 2007|url-status=dead}}</ref> Хайфа тойргийн нийслэл, хойд зүгийн нийслэл, хамгийн том хот гэж тооцогддог. Хайфа [[Израил|Израил улсад]] нөлөөтэй аж үйлдвэр, тээвэр, соёлын төв гэж тооцогддог ба тус улсын далайн худалдааны том төвүүдийн нэг. Үүссэн цагаасаа хойш боомт хот байсан. 2000-аад онд ч гэсэн хотын бэлгэ тэмдэг нь Хайфагийн боомт байсаар байна. Энэ боомт нь Израил улсын томоохон худалдааны боомт юм. Кармел уулын энгэрт баригдсан уг суурин нь 3000 гаруй жилийн түүхтэй. Хамгийн анх баригдсан суурин нь МЭӨ 14-р зууны Тель Абу Хавам гэдэг нэртэй суурин юм.<ref name="Judaica">[[Encyclopaedia Judaica|Encyclopedia Judaica]], ''Haifa'', Keter Publishing, Jerusalem, 1972, vol. 7, pp. 1134–1139</ref> МЭ-ий 3-р зуунд Хайфаг будаг үйлдвэрлэлийн төв гэдэг байжээ. Мянган жилийн туршид Хайфаг кананчууд, еврейчүүд, финикчүүд, [[Перс үндэстэн|персүүд]], хасмонейчууд, [[Ромын эзэнт гүрэн|ромчууд]], [[Византын эзэнт гүрэн|византчууд]], [[арабчууд]], загалмайтнууд, [[Османы эзэнт гүрэн|османчууд]], [[Британийн эзэнт гүрэн|англичууд]] эзэлж, захирч байв. 1948 онд [[Израил|Израил улс]] байгуулагдсанаас хойш Хайфа хотын захиргаа хотыг удирдаж байна. Энд [[ЮНЕСКО|ЮНЕСКО-ийн]] соёлын өв [[Бахайн ертөнцийн төв ордон]] байдаг.<ref name="UNESCO">{{cite web|url=https://whc.unesco.org/en/news/452|access-date=8 July 2008|date=8 July 2008|title=Three new sites inscribed on UNESCO's World Heritage List|author=UNESCO World Heritage Centre}}</ref> == Нэрний гарал үүсэл == Нэг таамаглалаар Хайфа хотын нэр нь [[Еврей хэл|еврей]] хэлний ‏חוף יפה‏‎ «''хоф яфе''» — «гоё эрэг» гэдэг үгээс үүссэн гэдэг.<ref>{{cite journal|last=Amit-Kokhavi|first=Hanah|title=Haifa—sea and mountain, Arab past and Jewish present, as reflected by four writers|journal=Israel Studies|volume=2|issue=3|year=2006|pages=142–167|doi=10.1353/is.2006.0025|s2cid=201768025}}</ref> == Түүх == === Османчуудын ноёрхол === [[1516 он|1516 онд]] [[Османы эзэнт гүрэн]] Палестиныг эзлэн авах үед Хайфад хүн амьдардаггүй байсан гэж үздэг. [[1596 он|1596 онд]] Хайфа [[Османы эзэнт гүрэн|Османы]] татварын бүртгэлд анх гарч ирэв. [[Ислам|Мусульман]] 32 өрх амьдардаг байсан бөгөөд [[улаан буудай]], [[арвай]], зуны ургац, чидун, [[ямаа]] зэрэг бүтээгдэхүүнээр татвар төлдөг байжээ. [[17-р зуун|17-р зуунд]] [[Европ]], Палестины хоорондох наймаа өргөжин тэлснээр Хайфа боомт хот болон хөгжин сэргэж, олон хөлөг онгоц [[Акко]] биш Хайфад ирэх болсон. [[1764 он|1764]]-[[1765 он|1765 онд]] 250 оршин суугчтай байв. [[1765 он|1765 онд]] Арабын Акко ба Галилийн захирагч Захир-аль-Умар хүн амаа зүүн зүгт 2.4 километрийн зайд бэхэлсэн шинэ газарт нүүлгэн шилжүүлжээ. Түүхч Моше Шароны хэлснээр шинэ Хайфаг Захир [[1769 он|1769 онд]] байгуулжээ.<ref>{{cite book|title=Corpus Inscriptionum Arabicarum Palaestinae: H-I|volume=5|url=https://books.google.com/books?id=X1uNAgAAQBAJ&pg=PA263|first=Moshe|last=Sharon|author-link=Moshe Sharon|year=2013|publisher=BRILL|isbn=9789004254817|page=262}}</ref> Энэхүү үйл явдал нь орчин үеийн Хайфагийн эхлэлийг тавьсан юм. [[1775 он|1775 онд]] аль-Умарыг нас барсны дараа энэ хоёр богино хугацааг эс тооцвол [[1918 он]] хүртэл [[Османы эзэнт гүрэн|Османы эзэнт гүрний]] удирдлага дор байв. [[1799 он|1799 онд]] [[Наполеон I Бонапарт|Наполеон Бонапарт]] Палестин, Сирийг эзлэх үеэр Хайфаг эзэлсэн боловч удалгүй ухрахаас өөр аргагүй болов. [[1831 он|1831]]-[[1840 он|1840 оны]] хооронд Ибрахим Паша хяналтаа тогтоосны дараа Мухаммед Али Хайфаг захирч байв.<ref>{{cite web|url=http://www.tour-haifa.co.il/eng/modules/article/view.article.php/37/c2|title=Haifa during the British Mandate Period|publisher=Tour-Haifa.co.il|access-date=15 February 2008|archive-date=15 Дөрөвдүгээр сар 2008|archive-url=https://web.archive.org/web/20080415121907/http://www.tour-haifa.co.il/eng/modules/article/view.article.php/37/c2|url-status=dead}}</ref><ref name="modern">{{cite web|url=http://www.tour-haifa.co.il/eng/modules/article/view.article.php/38/c2|title=Modern Haifa|access-date=15 February 2008|publisher=Tour-Haifa.co.il|archive-date=15 Дөрөвдүгээр сар 2008|archive-url=https://web.archive.org/web/20080415121913/http://www.tour-haifa.co.il/eng/modules/article/view.article.php/38/c2|url-status=dead}}</ref> [[1858 он|1858 онд]] хотын хананы гадна уулын энгэрт анхны байшингуудыг барьж эхлэв. Баруун Палестины Британийн судалгаагаар Хайфагийн хүн амыг [[1859 он|1859 онд]] 3000 орчим гэж тооцжээ.<ref>Carmel, Alex: ''Ottoman Haifa: A History of Four Centuries under Turkish Rule'' (2010)</ref> Хайфад энэ хугацаанд хүн амын олонх нь [[Ислам|мусульман]] шашинтай хэвээр байсан боловч тэнд цөөн тооны [[еврей]] нийгэмлэг оршин тогтносоор байв. [[1839 он|1839 онд]] [[Еврей|еврейчүүдийн]] тоо 124 байв. Кармелит лам нарын нөлөө улам бүр нэмэгдэж байгаатай холбогдуулан Хайфагийн [[Христ итгэл|христийн]] шашинтны тоо мөн өссөн. [[1840 он]] гэхэд оршин суугчдын 40 орчим хувь нь [[Христ итгэл|христийн шашинтай]] арабчууд байв. [[1868 он|1868 онд]] өнөөгийн Германы колони хэмээх газар суурьшсан Германы мессианчууд ирсэн нь Хайфагийн хөгжлийн эргэлтийн цэг болсон. Германчууд уурын цахилгаан станц барьж ашиглалтад оруулж, үйлдвэрүүд нээж, [[Акко]], [[Назарет]], [[Тибери]] руу тээвэрлэх үйлчилгээг нээж, хотыг шинэчлэхэд чухал үүрэг гүйцэтгэсэн.<ref>{{cite web|url=http://schumacher.haifa.ac.il/templers.htm|title=Templers|access-date=27 January 2008|publisher=University of Haifa|archive-url=https://web.archive.org/web/20070701120321/http://schumacher.haifa.ac.il/templers.htm|archive-date=1 July 2007}}</ref> [[Файл:Haifa_1975.jpg|thumb|[[1875 он|1875 оны]] Хайфа хотын газрын зураг]] [[Файл:Haifa_1942.jpg|right|thumb|[[1942 он|1942 оны]] Хайфа 1:20,000]] Хайфад [[Еврей|еврейчүүдийн]] цагаачлалын анхны томоохон давалгаа [[19-р зуун|19-р зууны]] дунд үед [[Марокко|Мароккогоос]] эхэлсэн бөгөөд хэдэн жилийн дараа [[Турк|Туркээс]] цагаачид олноор ирж суурьшиж байв. [[Еврей|Еврейчүүд]] Хайфа хотын хүн амын наймны нэгийг бүрдүүлдэг байсан бөгөөд ихэнх нь тус хотын зүүн хэсэгт байрлах еврей хороололд амьдардаг байсан. Ялангуяа [[Румын|Румынаас]] ирсэн [[еврей]] цагаачдын нэлээд хэсэг нь 1880-аад онд Хайфад суурьшжээ. [[Еврей|Еврейчүүдийн]] тоо [[1900 он|1900 онд]] 1500 байсан бол [[Дэлхийн нэгдүгээр дайн|Дэлхийн 1-р дайны]] өмнөхөн 3000 болж өсчээ. [[20-р зуун|20-р зууны]] эхэн үед Хайфагийн хүн ам өсөн нэмэгдэж, аж үйлдвэрийн боомт хот болон хөгжиж эхэлсэн. Жезрелийн хөндийн төмөр зам гэгддэг Хежазын төмөр замыг [[1903 он|1903]]-[[1905 он|1905 оны]] хооронд барьсан. Төмөр зам нь хотын худалдааны хэмжээг нэмэгдүүлж, ажилчид болон гадаадын худалдаачдыг татдаг байв. Хайфагийн [[Еврей|еврейчүүд]] олон тооны үйлдвэр, соёлын байгууллагуудыг байгуулсан. [[Файл:Haifa_from_hill_side_1898.jpg|thumb|Хайфа, [[1898 он]]]] === Британийн мандат === [[1918 он|1918 оны]] [[9 сарын 22|9 сарын 22-нд]] [[Британийн эзэнт гүрэн|Британийн эзэнт гүрний]] цэргүүд [[Назарет|Назарет руу]] явж байхад [[Турк үндэстэн|туркүүд]] Хайфаг орхиж байгаа тухай тагнуулын мэдээлэл иржээ. Британийн мандатын үед Хайфад томоохон бүтээн байгуулалтууд хийгдэв.<ref>{{cite book|author1=Michael Dumper|author2=Bruce E. Stanley|title=Cities of the Middle East and North Africa: A Historical Encyclopedia|url=https://books.google.com/books?id=3SapTk5iGDkC&pg=PA161|year=2007|publisher=ABC-CLIO|isbn=978-1-57607-919-5|pages=161–}}</ref> [[Усан боомт|Боомт]] нь орлогын томоохон эх үүсвэр байв. [[Британийн эзэнт гүрэн|Британийн]] явуулсан 1922 оны тооллогоор Хайфад 9377 [[Ислам|мусульман]], 8863 [[Христ итгэл|христ]], 630 [[еврей]], бусад 164 хүн амьдарч байсан гэж тэмдэглэгджээ. Палестины 1931 оны тооллогын үеэр хүн ам нь 20,324 [[Ислам|мусульман]], 13,824 [[Христ итгэл|христ]], 15,923 [[еврей]] болж нэмэгджээ.<ref>Bosworth, C. Edmund: ''Historic Cities of the Islamic World''</ref><ref name="Census1922">Barron, 1923, p. [https://archive.org/stream/PalestineCensus1922/Palestine%20Census%20%281922%29#page/n8/mode/1up 10]</ref> [[1922 он|1922]], [[1931 он|1931 оны]] тооллогын хооронд [[Ислам|мусульман]], [[еврей]], [[Христ итгэл|христийн]] хүн амын тоо 217%, 256%, 156% тус тус өсчээ. [[1938 он|1938 онд]] Хайфад 52,000 [[еврей]], 51,000 [[Ислам|мусульман]], [[Христ итгэл|христийн]] шашинтан амьдарч байжээ.<ref>{{cite book|editor=J. B. Barron|title=Palestine: Report and General Abstracts of the Census of 1922|publisher=Government of Palestine|year=1923|at=[https://archive.org/stream/PalestineCensus1922/Palestine%20Census%20%281922%29#page/n35/mode/1up Table XI ]}}; {{cite book|editor=E. Mills|title=Census of Palestine 1931. Population of Villages, Towns and Administrative Areas|publisher=Government of Palestine|location=Jerusalem|year=1932|page=91}}</ref> Хайфагийн бүтээн байгуулалт нь [[Их Британи|Их Британийг]] [[Ойрх Дорнод|Ойрх Дорнодын]] газрын тосны гол боомт, зангилаа болгох төлөвлөгөөтэй холбоотой байв. Британийн засгийн газар боомтыг хөгжүүлж, газрын тос боловсруулах үйлдвэрүүд барьж, ингэснээр тус хотыг хүнд үйлдвэрлэлийн төв болгон хурдацтай хөгжүүлэхэд дөхөм болжээ. Хайфа нь бүрэн цахилгаанжсан анхны хотуудын нэг байв. Палестины цахилгааны компани [[1925 он|1925 онд]] Хайфагийн цахилгаан станцын нээлтийг хийснээр аж үйлдвэржилтийн үүд хаалгыг нээсэн. Улсын харьяа Палестины төмөр зам мөн Хайфад үндсэн цехүүдээ барьсан.<ref>Shamir, Ronen (2013) ''Current Flow: The Electrification of Palestine''. Stanford: Stanford University Press</ref> [[1947 он|1947 онд]] 70,910 орчим [[арабчууд]] (41,000 [[Ислам|мусульманчууд]] ба 29,910 [[Христ итгэл|христүүд]]), 74,230 [[Еврей|еврейчүүд]] тэнд амьдарч байжээ.<ref>{{Cite book|url=http://www.palestineremembered.com/Acre/Maps/Story574.html|title=Supplement to a Survey of Palestine|access-date=11 April 2008|archive-date=14 Наймдугаар сар 2014|archive-url=https://web.archive.org/web/20140814220537/http://www.palestineremembered.com/Acre/Maps/Story574.html|url-status=dead}}</ref> [[Файл:חיפה_-_מראה_חלקי-JNF013403.jpeg|thumb|Хайфа, [[1945 он]]]] === 1947–1948 оны Палестины иргэний дайн === [[1947 он|1947 оны]] 11-р сарын сүүлчээр НҮБ-ын Палестиныг хуваах төлөвлөгөөнд Хайфаг санал болгож буй Еврейчүүдийн улсын нэг хэсэг болгосон. Энэхүү шийдвэрийг эсэргүүцсэн [[Арабчууд|арабчуудын]] эсэргүүцэл нь [[Еврей|еврейчүүд]] болон [[Арабчууд|арабчуудын]] хоорондох тэмцэл болон хувирч, арванхоёрдугаар сард хэдэн арван хүн амь үрэгдэв. Хайфа хотын араб хорооллууд эмх замбараагүй байдалд байсан. Орон нутгийн Арабын үндэсний хороо нөхцөл байдлыг тогтворжуулахын тулд гарнизон зохион байгуулж, айдаст автсан оршин суугчдыг тайвшруулахыг оролдов. Хэчнээн их хүчин чармайлт гаргасан ч араб оршин суугчид еврей хорооллуудтай хил залгаа гудамжуудыг орхиж, 250 орчим араб гэр бүл Халиса хорооллыг орхисон.<ref>[[Yoav Gelber]], ''Independence Versus Nakba''; Kinneret–Zmora-Bitan–Dvir Publishing, 2004, {{ISBN|965-517-190-6}}, pp.136–137</ref> [[1947 он|1947 оны]] [[12 сарын 30|12 сарын 30-нд]] [[Иргун Цвай Леуми|Иргуний]] гишүүд Хайфа дахь Нэгдсэн боловсруулах үйлдвэрийн хаалганы гадна байсан [[арабчууд]] руу бөмбөг шидэж, зургаан хүн алагдаж, 42 хүн шархаджээ.<ref>{{Citation|title=The Israel/Palestine Question|author-link=Ilan Pappé|first=Ilan|last=Pappé|publisher=[[Routledge]]|year=1999|isbn=978-0-415-16947-9}}</ref> Үүний хариуд тус компанийн араб ажилчид 39 еврей ажилчныг хөнөөсөн юм. Еврей [[Хагана]] зэвсэгт бүлэглэл газрын тос боловсруулах үйлдвэрийн олон араб ажиллагсдын амьдардаг арабын Балад аш-Шайх тосгонд дайралт хийв.<ref>Benny Morris, ''The Birth of the Palestinian Refugee Problem Revisited'', p101.</ref> Хайфа дахь Британийн цэргийн хүчин [[1948 он|1948 оны]] [[4 сарын 21|4 сарын 21-нд]] хотын ихэнх нутгаас гарч, боомтын байгууламжуудыг хянасаар байв. Хотын дарга Шабтай Леви болон бусад еврей удирдагчид [[Арабчууд|арабчуудыг]] явахгүй байхыг уриалав.<ref>Morris, Benny (1987), ''The Birth of the Palestinian Refugee Problem, 1947–1949''. Cambridge University Press. {{ISBN|0-521-33028-9}}. Page 315. Quoting CP v/4/102, Stockwell Report. He comments: "Nor is there any evidence that a "massacre" took place in the town."</ref> [[Файл:שנות_ה-_50-.jpg|thumb|[[1950 он|1950-иад оны]] Хайфа хот]] === Израил улс === [[1948 он|1948 оны]] [[5 сарын 14|5 сарын 14-ний]] өдөр [[Израил|Израил улс]] байгуулагдсаны дараа Хайфа нь [[Израил|Израилд]] [[Еврей|еврейчүүдийн]] цагаачлах гарц болсон. [[1948 он|1948 оны]] [[Араб-Израилын дайн|Араб-Израилын дайны]] үеэр Хайфагийн хорооллууд заримдаа зөрчилдөөнтэй байсан. Дайны дараа еврей цагаачид шинэ хорооллуудад суурьшиж эхэлсэн.<ref name="autogenerated4">{{cite web|title=History since Independence|access-date=9 April 2008|url=http://www.tour-haifa.co.il/eng/modules/article/view.article.php/36/c2|publisher=Haifa Municipality|archive-date=12 Арван хоёрдугаар сар 2008|archive-url=https://web.archive.org/web/20081212183755/http://www.tour-haifa.co.il/eng/modules/article/view.article.php/36/c2|url-status=dead}}</ref> [[1953 он|1953 онд]] зам тээврийн мастер төлөвлөгөө болон ирээдүйн [[Архитектур|архитектурын]] төлөвлөгөөг гаргасан. [[Тел-Авив]] нь нийслэлийн статустай болсон бол Хайфа бүс нутгийн нийслэл болох үүргээ алдав. [[Ашдод|Ашдодод]] боомт нээгдсэн нь үүнийг улам даамжруулав. Израилын Аялал жуулчлалын яам Тиберийг аялал жуулчлалын төв болгон хөгжүүлэхэд анхаарч ажиллахад Хайфа хотын аялал жуулчлал буурчээ. Гэсэн хэдий ч Хайфагийн хүн ам 1970-аад оны эхээр 200,000-д хүрч, [[Зөвлөлт Холбоот Улс|Зөвлөлт Холбоот Улсаас]] ирсэн олон тооны цагаачид хотын хүн амыг 35,000-аар нэмэгдүүлжээ. Израилын анхны өндөр технологийн парк 1970-аад онд Хайфад нээгдэв. [[Османы эзэнт гүрэн|Османы]] үеийн түүхэн олон барилга байгууламжийг нурааж, 1990-ээд онд Хуучин хотын томоохон хэсгийг нурааж, хотын захиргааны шинэ төв байгуулах ажлыг эхлүүлжээ.<ref name="Johal">{{cite web|title=Sifting Through the Ruins: Historic Wadi Salib Under Pressure.|first=Am|last=Johal|publisher=Media Monitors Network|date=18 August 2004|url=http://usa.mediamonitors.net/headlines/sifting_through_the_ruins_historic_wadi_salib_under_pressure|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20070928015832/http://usa.mediamonitors.net/headlines/sifting_through_the_ruins_historic_wadi_salib_under_pressure|archive-date=28 September 2007}}</ref> [[1999 он|1999]]-[[2003 он|2003]] онуудад [[Палестин|Палестины]] хэд хэдэн террорист халдлага Хайфад болж, 68 энгийн иргэн амиа алджээ. [[2006 он|2006 онд]] Хайфа хотыг Ливаны 2-р дайны үеэр [[Хезболла|Хезболла бүлэглэлийн]] 93 пуужингаар цохиж,<ref>{{cite news|url=http://news.bbc.co.uk/1/hi/world/middle_east/5318424.stm|title=In focus: Haifa|access-date=9 April 2008|work=BBC News|date=6 September 2006}}</ref> 11 иргэний аминд хүрсэн. Пуужин харвасан газруудын дотор галт тэрэгний буудал, газрын тос боловсруулах үйлдвэрийн цогцолбор байв.<ref>{{cite web|url=http://www.ynetnews.com/articles/0,7340,L-3276392,00.html|title=8 killed in rocket attack on Haifa – Israel News, Ynetnews|publisher=Ynetnews.com|date=20 June 1995|access-date=12 March 2013}}</ref><ref>{{cite web|url=http://www.haaretz.com/hasen/spages/840990.html|title=Katyusha rocket hit Haifa oil refineries complex during Second Lebanon War|work=Haaretz|access-date=5 May 2009}}</ref> == Хүн ам == {{Хүн амын түүхэн тоо|1800|15=1972|footnote=|align=right|24=279600|23=2016|22=264407|21=2008|20=255914|19=1995|18=225775|17=1983|16=219559|14=183021|1000|13=1961|12=145140|11=1947|10=24600|9=1922|8=20000|7=1914|6=6000|5=1880|4=2000|1840|percentages=pagr}} Хайфа нь 103,000 өрх буюу 285,316 хүн амтай, [[Израил|Израилд]] хэмжээгээрээ гуравт ордог хот. Хуучин [[Зөвлөлт Холбоот Улс|Зөвлөлт Холбоот Улсын]] цагаачид Хайфа хотын хүн амын 25% -ийг бүрдүүлдэг.<ref name="Stats2003">{{cite web|url=http://www.cbs.gov.il/statistical/arab_pop03e.pdf|title=The Arab Population of Israel 2003|access-date=3 January 2008|publisher=Israel Central Bureau of Statistics|archive-url=https://web.archive.org/web/20071201024709/http://www.cbs.gov.il/statistical/arab_pop03e.pdf|archive-date=1 December 2007|url-status=dead}}</ref> Израилын Статистикийн төв товчооны мэдээллээр [[арабчууд]] Хайфа хотын хүн амын 10% -ийг эзэлдэг бөгөөд ихэнх нь Вади Ниснас, Аббас, Халисса хороололд амьдардаг.<ref>Faier, Elizabeth (2005) ''Organizations, Gender, and the Culture of Palestinian Activism in Haifa, Israel: fieldwork and Palestinians in Israel New venues: nongovernmental organizations and social change Activism: support, conflict, and ideas Two tales of a city: history, space, and identity Honor, land, and protest ...'' Routledge, {{ISBN|0-415-94951-3}}</ref> 1994-2009 оны хооронд [[Тел-Авив]], [[Иерусалим|Иерусалимтай]] харьцуулахад тус хотод хүн амын тоо буурч, хөгшрөлт ихэсч байсан бөгөөд залуучууд боловсрол, ажлын байр хайхын тулд улсын төв рүү нүүсээр байгаа. Гэсэн хэдий ч шинэ төслүүд болон дэд бүтцийн шинэчлэлтийн үр дүнд хот хүн амынхаа бууралтыг зогсоож, шилжилт хөдөлгөөнийг бууруулж, хот руу чиглэсэн дотоод шилжих хөдөлгөөнийг татав. [[2009 он|2009 онд]] хотод сүүлийн 15 жилийн хугацаанд анх удаа хүн амын эерэг өсөлттэй гарчээ.<ref name="demo">{{cite web|url=http://urbaneconomics.blogspot.com/2006/12/is-haifa-aging.html|publisher=urbaneconomics.blogspot.com|title=Is Haifa Ageing?|access-date=10 February 2008|date=6 December 2006|work=Central Bureau of Statistics, Statistical Abstract of Israel, no. 56, 2005}}</ref> [[2016 он|2016 онд]] батлагдсан хөгжлийн төлөвлөгөөнд 2025 он гэхэд Хайфа хотын хүн амыг 330,000 оршин суугчидтай болгохоор зорьж байна.<ref name="globes">{{cite web|title=Haifa plans for 55,000 more residents by 2025|url=https://en.globes.co.il/en/article-new-haifa-outline-plan-55000-more-residents-by-2025-1001159957|website=Globes|language=en|date=11 August 2016}}</ref> == Газар зүй == Хайфа нь [[Газар дундын тэнгис|Газар дундын тэнгисийн]] эрэг хавиар, [[Европ]], [[Африк]], [[Ази]] тивийг холбосон түүхэн хуурай гүүр, Кишон голын аманд байрладаг.<ref>{{cite web|url=http://www.timeanddate.com/worldclock/city.html?n=1504|title=Haifa, Israel|publisher=Timeanddate.com|access-date=20 March 2008}}</ref> [[Кармел уул|Кармел уулын]] хойд энгэр, Хайфа булангийн эргэн тойронд байрладаг тус хот гурван давхаргад хуваагддаг.<ref name="tiers">{{cite web|url=http://www.tourism.gov.il/Tourism_Euk/Destinations/Haifa/general+info.htm|title=Haifa – General info|access-date=20 March 2008|publisher=Israeli Ministry of Tourism}}</ref> Хамгийн нам давхарга нь Хайфа боомтыг оролцуулаад худалдаа, аж үйлдвэрийн төв юм. Дунд түвшин нь [[Кармел уул|Кармел уулын]] энгэрт байрладаг бөгөөд хуучин хорооллуудаас бүрддэг бол дээд түвшин нь орчин үеийн хорооллуудаас бүрддэг. Хайфа нь [[Тел-Авив|Тель-Авив]] хотоос хойд зүгт 90 км зайд байрладаг бөгөөд [[Газар дундын тэнгис|Газар дундын тэнгисийн]] эргийн олон тооны наран шарлагын газруудтай.<ref>{{cite web|url=http://www.goisrael.com/NR/rdonlyres/FAEF9852-0C3C-43CD-B751-BE0C4A977000/5304/RoadDistanceChart1.pdf|title=Road Distances Chart|publisher=Israel Ministry of Tourism|access-date=20 March 2008|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20080409211830/http://www.goisrael.com/NR/rdonlyres/FAEF9852-0C3C-43CD-B751-BE0C4A977000/5304/RoadDistanceChart1.pdf|archive-date=9 April 2008}}</ref>{{wide image|Haifa BW 4.JPG|1000px|Кармел уулаас авсан Хайфа хотын дэлгэмэл зураг|align-cap=center}} == Уур амьсгал == Хайфа нь халуун хуурай зун, зөөлөн бороотой өвөлтэй [[Газар дундын тэнгис|Газар дундын тэнгисийн]] уур амьсгалтай.<ref>{{cite encyclopedia|url=http://encarta.msn.com/text_761575008___2/israel.html|title=Israel|access-date=20 March 2008|encyclopedia=Encarta|archive-url=https://web.archive.org/web/20091028171259/http://encarta.msn.com/text_761575008___2/Israel.html|archive-date=28 October 2009|url-status=dead}}</ref> Гурван сард хавар ирэхэд температур нэмэгдэж эхэлдэг. Зуны дундаж температур 26°[[Цельсийн градус|C]], өвлийн улиралд 12°[[Цельсийн градус|C]]. Хайфад цас ховор ордог боловч, зарим үед өглөө 3°[[Цельсийн градус|C]] байх үед цас орох тохиолдол байдаг. Агаарын чийгшил жилийн туршид их байдаг бөгөөд бороо ихэвчлэн 9-р сараас 5-р сарын хооронд ордог. Жилийн дундаж [[хур тунадас]] нь 629 мм.{{Уур амьсгалын хүснэгт|TABELLE=|rdaug=0|nbjun=0|nbjul=0|nbaug=0|nbsep=2|nbokt=36|nbnov=93|nbdez=161|rdjan=14|rdfeb=12|rdmär=9|rdapr=4|rdmai=1|rdjun=0|rdjul=0|rdsep=1|nbapr=21|rdokt=4|rdnov=8|rddez=12|lfjan=68|lffeb=67|lfmär=63|lfapr=61|lfmai=63|lfjun=74|lfjul=80|lfaug=82|lfsep=74|lfokt=67|lfnov=59|nbmai=5|nbmär=71|DIAGRAMM TEMPERATUR=rechts|hmokt=36.3|DIAGRAMM NIEDERSCHLAG=deaktiviert|DIAGRAMM NIEDERSCHLAG HÖHE=200|QUELLE=|Überschrift=|Ort=Хайфа|hmjan=23.6|hmfeb=26.2|hmmär=32.9|hmapr=36.6|hmmai=39.0|hmjun=38.9|hmjul=36.6|hmaug=34.9|hmsep=38.9|hmnov=30.0|nbfeb=128|hmdez=28.3|lmjan=−0.3|lmfeb=1.3|lmmär=1.0|lmapr=4.2|lmmai=10.1|lmjun=11.5|lmjul=16.7|lmaug=18.1|lmsep=15.9|lmokt=8.8|lmnov=5.1|lmdez=2.5|nbjan=166|lfdez=65}} == Эдийн засаг == [[Файл:Haifa_Refinery_by_David_Shankbone.jpg|thumb|Хайфагийн газрын тос боловсруулах үйлдвэр]] [[Файл:Matam_hi-tech_park_(Haifa).jpg|thumb|Шинжлэх ухаан, үйлдвэрлэлийн төв Матам]] Израилын "Хайфа ажилладаг, [[Иерусалим]] залбирдаг, [[Тел-Авив]] хөгжилддөг" гэсэн нийтлэг үг Хайфа нь ажилчид, аж үйлдвэржсэн хот гэдгээрээ нэр хүндтэй болохыг нотолж байна.<ref>{{Cite news|title=Tel Aviv: "Haifa works, Jerusalem prays, and Tel Aviv plays"|url=https://www.telegraph.co.uk/travel/middleeast/israel/721623/Tel-Aviv-%22Haifa-works,-Jerusalem-prays,-and-Tel-Aviv-plays%22.html|access-date=23 March 2008|work=The Daily Telegraph|location=London|date=14 November 2000|archive-url=https://web.archive.org/web/20080415113817/http://www.telegraph.co.uk/travel/middleeast/israel/721623/Tel-Aviv-%22Haifa-works%2C-Jerusalem-prays%2C-and-Tel-Aviv-plays%22.html|archive-date=15 April 2008|url-status=dead}}</ref> Хайфа хотын аж үйлдвэрийн бүс нь хотын зүүн хэсэгт, [[Кишон гол|Кишон голын]] эргэн тойронд байрладаг. Энд Израилын газрын тос боловсруулах хоёр үйлдвэрийн нэг болох Хайфа газрын тос боловсруулах үйлдвэр байрладаг (нөгөө үйлдвэр нь [[Ашдод|Ашдодод]] байрладаг). Хайфа газрын тос боловсруулах үйлдвэр жилд 9 сая тонн (66 сая [[баррель]]) түүхий нефть боловсруулдаг.<ref name="foundation">{{cite web|url=http://www.haifa-foundation.org/haifa_today.htm|title=Haifa Today|access-date=21 March 2008|publisher=Haifa Foundation|archive-url=https://web.archive.org/web/20080415062842/http://www.haifa-foundation.org/haifa_today.htm|archive-date=15 April 2008|url-status=dead}}</ref> 1930-аад онд баригдсан өнөө үед ашиглагдаагүй, 80 метрийн өндөртэй хөргөгч цамхаг нь Британийн мандатын үед баригдсан хамгийн өндөр барилга байв.<ref>{{cite web|url=http://www.emporis.com/en/wm/bu/?id=haifaoilrefinerycoolingtowers-haifa-israel|title=Haifa Oil Refinery Cooling Towers|access-date=17 February 2008|publisher=Emporis.com}}</ref> Матам (Merkaz Ta'asiyot Mada - Scientific Industries Center гэсэн үг) нь [[Израил|Израилын]] хамгийн том, хамгийн эртний бизнес парк бөгөөд тус хотын өмнөд хэсэгт байрладаг бөгөөд Израил болон олон улсын өндөр технологийн компаниудын олон тооны үйлдвэр, судалгаа, шинжилгээний байгууламжийг байрлуулдаг: [[Apple]], [[Amazon.com|Amazon]], Abbot, Cadence, [[Intel]], IBM, Magic Leap, [[Microsoft]], Motorola, [[Google]], Yahoo!, Elbit, CSR, Philips, PwC, Amdocs гэх мэт.<ref>{{cite web|url=http://www.american.edu/carmel/ab5293a/Casestudy/Israel/israel.htm|title=Israel|publisher=American.edu|access-date=17 February 2008}}</ref><ref>{{cite web|url=http://www.haifa.il.ibm.com|title=IBM Haifa Labs|access-date=27 January 2008|publisher=IBM Haifa Labs|archive-url=https://web.archive.org/web/20080308204625/http://www.haifa.il.ibm.com/|archive-date=8 March 2008|url-status=dead}}</ref> Хайфагийн худалдааны төвүүд нь Хуцот Хамифратц, Хорев Центр Молл, Панорама Центр, Кастра Центр, Колони Центр (Лев Ха-Мошава), Ханеви'им Тауэр Молл, Каньон Хайфа, Лев Хамифратц Молл, Гранд Каньон юм. [[2010 он|2010 онд]] Монокл сэтгүүл Хайфаг бизнесийн хамгийн ирээдүйтэй, дэлхийн хамгийн том хөрөнгө оруулалтын боломж бүхий хотоор тодруулсан. Хайфа хотын захиргаа зам, дэд бүтцэд 350 гаруй сая доллар зарцуулсан бөгөөд барилга барих зөвшөөрлийн тоо өмнөх хоёр жилд 83 хувиар өссөн байна.<ref name="Monocle">{{cite web|url=http://www.ynetnews.com/articles/0,7340,L-3988794,00.html|title=Haifa: Greatest business potential|publisher=Ynetnews.com|date=20 June 1995|access-date=24 March 2013}}</ref> [[2014 он|2014 онд]] Тел-Авивын Хөрөнгийн биржтэй өрсөлдөхүйц технологид суурилсан хөрөнгийн бирж байгуулна гэж зарласан.<ref>{{cite web|url=http://www.globes.co.il/en/article-haifa-plans-technology-stock-market-1000963887|title=Archived copy|access-date=2015-12-10|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20151222081450/http://www.globes.co.il/en/article-haifa-plans-technology-stock-market-1000963887|archive-date=22 December 2015}}</ref> Хайфа хотын захиргаа хотыг Хойд Израилын аялал жуулчлалын төв болгохоор зорьж байгаа бөгөөд тэндээс аялагчид өдөржингөө [[Акко]], [[Назарет]], [[Тибери]], Галиль зэрэг газруудаар аялах боломжийг олгохоор зорьж байна.<ref name="hotels">{{cite web|url=http://www.ynetnews.com/articles/0,7340,L-4319604,00.html|title=Dozens of hotels planned in Haifa|publisher=Ynetnews.com|date=20 June 1995|access-date=12 March 2013}}</ref> 7.75 акр талбай дээр 85,000 метр квадрат талбай бүхий таван барилгыг багтаасан шинэ амьдралын шинжлэх ухааны аж үйлдвэрийн паркийг Матам аж үйлдвэрийн парктай зэрэгцүүлэн барьж байна.<ref>{{cite web|url=http://www.globes.co.il/serveen/globes/docview.asp?did=1000756854&fid=1124|title=Building to begin on Haifa life sciences park|work=Globes|date=13 June 2012|access-date=24 March 2013}}</ref> === Аялал жуулчлал === [[2005 он|2005 онд]] Хайфа хотод нийт 1462 өрөө бүхий 13 зочид буудал байжээ.<ref name="tourism">{{cite web|url=http://www1.haifa.muni.il/spru/doc/YB/Tourism/Y2005/Download/Tourism2005.pdf|title=Hotels and Tourism|work=Haifa Statistical Yearbook|publisher=Haifa Municipality|access-date=14 February 2008|archive-url=https://web.archive.org/web/20080226230016/http://www1.haifa.muni.il/spru/doc/YB/Tourism/Y2005/Download/Tourism2005.pdf|archive-date=26 February 2008|url-status=dead}}</ref> Тус хот нь 17 километр эргийн шугамтай бөгөөд үүнээс 5 километр наран шарлагын газар юм.<ref name="leisure">{{cite web|url=http://www1.haifa.muni.il/spru/doc/YB/LeisureActivity/Y2004/Download/LeisureActivityDL.pdf|archive-url=https://web.archive.org/web/20070330013119/http://www1.haifa.muni.il/spru/doc/YB/LeisureActivity/Y2004/Download/LeisureActivityDL.pdf|url-status=dead|archive-date=30 March 2007|title=Leisure Activity|work=Haifa Statistical Yearbook|publisher=Haifa Municipality|page=56|access-date=14 February 2008}}</ref> Хайфагийн аялал жуулчлалын гол үзмэр нь [[Бахайн ертөнцийн төв ордон|Бахайн ертөнцийн төв]] бөгөөд Бабын алтан бөмбөгөр сүм, хүрээлэн буй орчны цэцэрлэгүүд байдаг.<ref>{{cite web|url=http://terraces.bahai.org/terraces.en.html|title=Terraces of the Shrine of the Bab|access-date=11 April 2008|archive-date=23 Дөрөвдүгээр сар 2008|archive-url=https://web.archive.org/web/20080423225420/http://terraces.bahai.org/terraces.en.html|url-status=dead}}</ref><ref>{{cite web|url=http://www.bahai.org/dir/bwc|title=Baha'i World Center|access-date=20 March 2008|publisher=[[Baháʼí International Community]]}}</ref> [[2005 он|2005]]-[[2006 он|2006 оны]] хооронд 86,037 хүн бурхан шүтлэгт зочилжээ. [[2008 он|2008 онд]] [[Бахайн ертөнцийн төв ордон|Бахайн цэцэрлэгүүдийг]] [[ЮНЕСКО|ЮНЕСКО-гийн]] дэлхийн өвд бүртгэжээ. Хайфа хотын захиргааны захиалгаар [[2007 он|2007 онд]] гаргасан тайланд илүү олон зочид буудал, Хайфа-[[Акко]]-Кесарийн хоорондох гаталга онгоцны шугам барих, боомтын баруун бэхэлгээг амралт, зугаа цэнгэлийн бүс болгон хөгжүүлэх, орон нутгийн нисэх онгоцны буудал, боомтыг өргөтгөх шаардлагатай байгааг дурджээ.<ref>{{cite web|url=http://www.haaretz.com/hasen/spages/864746.html|title=Making Haifa into an international tourist destination|date=30 May 2007|access-date=10 March 2008|work=Haaretz}}</ref> == Урлаг ба соёл == [[Файл:South_Dado_Beach_-_Hof_HaCarmel_-_Haifa_(1506044661).jpg|left|thumb|Дадо далайн эрэг дагуух зугаалгын газар]] [[Файл:Folk_dancing_in_Dado_Beach,_Haifa_2015.JPG|thumb|Ардын бүжиг]] Хайфа нь боомт, аж үйлдвэрийн хотын дүр төрхтэй хэдий ч хойд Израилын соёлын төв юм. 1950-иад оны үед хотын дарга [[Абба Хуши]] зохиолч, яруу найрагчдыг хот руу нүүхийг уриалахад онцгой хүчин чармайлт гаргаж, тус улсад байгуулагдсан анхны хотын театр болох Хайфа театрыг байгуулжээ.<ref name="culture">{{cite web|url=http://www.tour-haifa.co.il/eng//modules/article/view.category.php/19|title=Culture & Leisure|publisher=Tour-Haifa.co.il|access-date=18 February 2008|archive-date=11 Дөрөвдүгээр сар 2011|archive-url=https://web.archive.org/web/20110411140703/http://www.tour-haifa.co.il/eng/modules/article/view.category.php/19|url-status=dead}}</ref> Хотын бусад театруудад Кригерийн урлагийн төв, Раппапортын урлаг соёлын төв багтдаг. Конгрессийн төв нь үзэсгэлэн, концерт, тусгай арга хэмжээ зохион байгуулдаг.<ref>{{cite web|url=http://www.tour-haifa.co.il/eng/modules/article/view.article.php/c19/148|title=The Congress Center|publisher=Haifa Municipality|access-date=2 April 2008|archive-date=19 Арван нэгдүгээр сар 2010|archive-url=https://web.archive.org/web/20101119054714/http://www.tour-haifa.co.il/eng/modules/article/view.article.php/c19/148|url-status=dead}}</ref> [[1975 он|1975 онд]] байгуулагдсан Хайфа кино театрт суккотын баярын өдрүүдэд жил бүр Хайфагийн олон улсын кино наадам болдог.<ref>{{cite web|url=http://www.haifasymphony.co.il/eabout.asp|title=Haifa Symphony|access-date=20 January 2008|publisher=Haifa Symphony|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20071217224625/http://www.haifasymphony.co.il/eabout.asp|archive-date=17 December 2007}}</ref> Хайфа нь 29 [[Кино театр|кино театртай]]. Тус хот орон нутгийн "Едиот Хайфа" сонинг эрхлэн гаргадаг бөгөөд өөрийн Хайфа радио станцтай. Израилын [[араб хэл]] дээр гардаг Аль-Иттихад, Аль-Мадина сонинууд мөн Хайфад байрладаг. 1990-ээд оны үед Хайфа хотод [[Боб Дилан]], Ник Кэйв, Блур, П.Ж.Харви нарын оролцсон Хайфа рок & блюз фестивалийг зохион байгуулж байжээ. === Музей === [[Файл:P1190557_-_בית_הטכניון_ההיסטורי_-_החצר.JPG|thumb|Үндэсний шинжлэх ухааны музей, Хайфа]] Хайфа нь арав гаруй музейтэй.<ref name="museums">{{cite web|url=http://www.get2israel.com/Destinations/haifa.aspx|title=Haifa Museums|publisher=Get2Israel.com|access-date=18 February 2008|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20080229091637/http://www.get2israel.com/Destinations/haifa.aspx|archive-date=29 February 2008}}</ref> Хамгийн алдартай музей бол Израилын Шинжлэх ухаан, технологи, сансар судлалын үндэсний музей бөгөөд [[2004 он|2004 онд]] бараг 150,000 хүн музейг зочилсон байна. Энэхүү музей нь Хадар хорооллын Технионы хуучин барилгад байрладаг. Японы уран зургийн Тикотины музей нь зөвхөн [[Японы урлагт]] зориулагдсан [[Ойрх Дорнод|Ойрх Дорнодын]] цорын ганц музей юм. Хайфад орших бусад музейд Эртний түүхийн музей, Үндэсний далайн музей ба Хайфа хотын музей, Хехтийн музей, Дагоны археологийн үр тариа боловсруулах музей, Төмөр замын музей, Нууц цагаачдын болон тэнгисийн цэргийн музей багтдаг. Зураач Херманн Струкийн хуучин гэр, студи нь одоо Херманн Струкийн музей болжээ.<ref>{{cite web|url=http://www.tour-haifa.co.il/eng/modules/article/view.article.php/c21/123|title=The Mane Katz Museum|access-date=25 January 2008|publisher=Tour-Haifa.co.il|archive-date=13 Гуравдугаар сар 2008|archive-url=https://web.archive.org/web/20080313222222/http://www.tour-haifa.co.il/eng/modules/article/view.article.php/c21/123|url-status=dead}}</ref> Ган Ха-Эм цэцэрлэгт хүрээлэн дэх Хайфагийн амьтны хүрээлэнд одоо [[Израил|Израил улсад]] устаж үгүй болсон Сирийн хүрэн баавгай бүхий жижиг амьтдын цуглуулга байдаг. == Засгийн газар == [[1940 он|1940 онд]] анхны еврей хотын даргаар Шабтай Леви сонгогдов. Левигийн хоёр орлогч нь [[Арабчууд|араб]] (нэг нь [[Ислам|мусульман]], нөгөө нь [[Христ итгэл|христийн]] шашинтай) байсан бөгөөд зөвлөлийн үлдсэн хэсэг нь дөрвөн [[еврей]], зургаан [[Арабчууд|арабаас]] бүрдсэн байв.<ref name="govt">{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=kUOK3a6hAMsC&q=haifa+municipality&pg=PA129|title=Mixed Towns, Trapped Communities: Historical Narratives, Spatial Dynamics|last=Daniel Monterescu|first=Dan Rabinowitz|pages=113–132|publisher=Ashgate Publishing, Ltd.|access-date=26 July 2009|isbn=978-0-7546-4732-4|year=2007}}</ref> Өнөөдөр Хайфаг хотын дарга [[Эйнат Калиш-Ротем]] тэргүүтэй 12 дахь хотын зөвлөл удирдаж байна. Хотын сонгуулийн үр дүн нь Кнессетийн сонгуультай адил зөвлөлийн бүрэлдэхүүнийг шийддэг. Хотын зөвлөл нь хотод хууль тогтоох зөвлөл бөгөөд туслах хууль батлах бүрэн эрхтэй.<ref name="council">{{cite web|url=http://www.haifa.muni.il/Cultures/he-IL/Municipality/Management/CityCouncil/|archive-url=https://web.archive.org/web/20080117042303/http://www.haifa.muni.il/Cultures/he-IL/Municipality/Management/CityCouncil/|archive-date=17 January 2008|title=City Council Overview|language=he|publisher=Haifa Municipality}}</ref> [[2003 он|2003 онд]] сонгогдсон 12 дахь зөвлөл 31 гишүүнтэй бөгөөд либерал Шинуй-Ногоонууд хамгийн олон суудал авсан (6), [[Ликуд]] 5 суудалтай хоёрт орсон.<ref name="councillors">{{cite web|url=http://www.haifa.muni.il/Cultures/he-IL/Municipality/Management/CityCouncil/members.htm|archive-url=https://web.archive.org/web/20080117045014/http://www.haifa.muni.il/Cultures/he-IL/Municipality/Management/CityCouncil/members.htm|archive-date=17 January 2008|title=Members of the 12th City Council|language=he|publisher=Haifa Municipality}}</ref> === Хотын дарга нар === [[Файл:PikiWiki_Israel_6692_haifa_city_hall.jpg|thumb|Хотын захиргаа]] {{Div col}} * [[Наджиб Эффенди аль-Ясин]] (1873–77) * [[Ахмад Эффенди Джалаби]] (1878–81) * [[Мустафа Бей аль-Салих]] (1881–84) * [[Мустафа Паша аль-Халил]] (1885–1903) * [[Джамиль Садик]] (1904–10) * [[Рифат аль-Салах]] (1910–11) * [[Ибрахим аль-Халил]] (1911–13) * [[Абд аль-Рахман аль-Хадж]] (1920–27) * [[Хасан Бей Шукри]] (1914–20, 1927–40) * [[Шабтай Леви]] (1940–51) * [[Абба Хуши]] (1951–1969) * [[Моше Флиманн]] (1969–1973) * [[Йосеф Альмоги]] (1974–1975) * [[Йерухам Цейсель]] (1975–1978) * [[Ари Гурель]] (1978–1993) * [[Амрам Мицна]] (1993–2003) * [[Гиора Фишер]] (түр хотын дарга, 2003) * [[Йона Яхав]] (2003–2018) * [[Эйнат Калиш-Ротем]] (2018-2024) * [[Йона Яхав]] (2024–одоо үе) {{Div col end}} == Эмнэлгийн байгууламж == [[Файл:Rambam_Health_Care_Campus_Main_Building.JPG|thumb|Рамбам эрүүл мэндийн төв]] [[Файл:Haifa_U_Rabin_Building.jpg|thumb|[[Хайфагийн их сургууль|Хайфа их сургууль]], Рабин барилга]] Хайфа хотын эрүүл мэндийн байгууллагууд нийт 4000 эмнэлгийн ортой.<ref>{{cite web|url=http://www.rambam.org.il/Home+Page/Research/default.htm|archive-url=https://web.archive.org/web/20071108234444/http://www.rambam.org.il/Home+Page/Research/default.htm|url-status=dead|archive-date=8 November 2007|title=research at rambam|publisher=Rambam.org.il|access-date=5 May 2009}}</ref> Хамгийн том эмнэлэг бол 2004 онд 78000 хүн хэвтэн эмчлүүлсэн 900 ортой, засгийн газрын мэдэлд байдаг Рамбам эмнэлэг юм.<ref>{{Cite news|url=http://news.bbc.co.uk/1/hi/world/middle_east/5197326.stm|title=Haifa hospital in the firing line|first=Raffi|last=Berg|work=BBC News|date=20 July 2006|access-date=5 January 2010}}</ref> Бнай-Цион эрүүл мэндийн төв, Кармел эмнэлэг тус бүр 400 ортой. Хайфа нь 20 гэр бүлийн эрүүл мэндийн төвтэй. 2004 онд Хайфад байдаг эмнэлэгүүдэд нийт 177.478 хүн хэвтэн эмчлүүлсэн байна. Рамбам эрүүл мэндийн төв нь 2006 онд Ливаны хоёрдугаар дайны үеэр галын шууд шугаманд байсан тул өвчтөнүүдээ хамгаалахын тулд тусгай урьдчилан сэргийлэх арга хэмжээ авах шаардлагатай болсон.<ref>{{Cite news|url=http://www.ynetnews.com/articles/0,7340,L-3287614,00.html|title=Haifa hospital goes underground|work=Ynetnews|access-date=18 February 2008|date=7 August 2006|first=Ahiya|last=Raved}}</ref> == Боловсрол == Хайфад олон улсад хүлээн зөвшөөрөгдсөн хоёр их сургууль, хэд хэдэн коллеж байрладаг. [[Хайфагийн их сургууль|Хайфа их сургууль]] нь 1963 онд байгуулагдсан бөгөөд Кармел уулын оргилд байдаг. 30 давхар Эшкол цамхгийн дээд давхарт Израилын хойд хэсгийг дэлгэмэл байдлаар харуулдаг. Археологи, уран зургийн чухал цуглуулгатай Хехтийн музей нь [[Хайфагийн их сургууль|Хайфа их сургуулийн]] кампуст байрладаг. [[Технион - Израилын технологийн дээд сургууль]] нь 1912 онд байгуулагдсан. 18 факультет, 42 эрдэм шинжилгээний хүрээлэнтэй. Анхны байрлаж байсан барилгад одоо Хайфагийн шинжлэх ухааны музей байрладаг. Израилын анхны технологийн ахлах сургууль болох Босмат нь 1933 онд Хайфа хотод байгуулагдсан.<ref>{{Cite news|url=http://www.haaretz.com/hasen/spages/894017.html|title=The closing of a dream come true|access-date=25 January 2008|work=Haaretz}}</ref> 2006–2007 оны байдлаар Хайфа 70 бага сургууль, 23 дунд сургууль, 28 ахлах сургууль, 8 мэргэжлийн дунд сургуультай байв. Хайфа хотын цэцэрлэгт 5133, бага сургуульд 2081, дунд сургуульд 7911, ахлах сургуульд 8072, мэргэжлийн дунд сургуульд 2646, бүрэн дунд сургуулийн 2068 сурагч хичээллэж байв.<ref name="edu">{{cite web|url=http://www1.haifa.muni.il/spru/doc/YB/Education/Y2007/Download/EducationDL.pdf|title=Education|access-date=14 February 2008|date=1 June 2007|publisher=Haifa Municipality|work=Haifa Statistical Yearbook 2007|archive-url=https://web.archive.org/web/20080226230026/http://www1.haifa.muni.il/spru/doc/YB/Education/Y2007/Download/EducationDL.pdf|archive-date=26 February 2008|url-status=dead}}</ref> Оюутнуудын 86% нь [[Еврей хэл|еврей хэлээр]] ярьдаг, 14% нь [[Араб хэл|араб]] сургуулиудад сурч байсан. 2004 онд Хайфа хот нийт 367.323 ширхэг ном хадгалдаг 16 хотын номын сантай.<ref>{{cite web|last=Ratner|first=David|url=http://www.haaretz.com/print-edition/business/haifa-s-christian-schools-lead-the-league-1.123464|title=Haifa's Christian schools lead the league|work=Haaretz|date=25 May 2004|access-date=24 March 2013}}</ref> == Тээвэр == === Нийтийн тээвэр === [[Файл:Haifa_cable_car.jpg|thumb|Кармел уулаас Бат Галим руу бууж буй кабель машин]] Хайфад зургаан төмөр замын өртөө, Кармелит, одоогоор [[Израил|Израилын]] цорын ганц метроны систем үйлчилдэг. [[Израил|Израилын]] төмөр замын [[Нагария]]-[[Тел-Авив|Тел-Авивын]] эрэг орчмын төмөр замын гол шугам Хайфагийн булангийн эргээр дайран өнгөрдөг бөгөөд хотын дотор зургаан буудалтай. Баруун өмнөөс зүүн хойд чиглэлд эдгээр станцууд нь: Хайфа Хоф Ха-Кармел, Хайфа Бат-Галим, Хайфа Мерказ Ха-Шмона, Ха-Мифрац Централ, Хутзот Ха-Мифратц, Кирьят-Хайм. Хайфагаас [[Тел-Авив]], [[Бен-Гурион олон улсын нисэх буудал|Бен-Гурион олон улсын нисэх онгоцны буудал]], [[Нагария]], [[Акко]], [[Кирьят-Моцкин]], [[Биньямина]], [[Лод]], [[Рамла]], [[Бейт Шемеш]], [[Иерусалим]] болон бусад байршил руу шууд галт тэрэг явдаг. Хайфагийн хот хоорондын автобусны холболтыг зөвхөн хоёр терминал ажиллуулдаг Egged автобус компани гүйцэтгэдэг: * Ха-Мифрац төв автобусны буудал, Ха-Мифрац төв төмөр замын буудлын хажууд * Хайфа Хоф Ха-Кармелийн төмөр замын буудалтай залгаа Хайфа Хоф Ха-Кармелийн төв автобусны буудал Тус улсын хойд хэсэгт байрлах шугамууд Ха-Мифрац төв автобусны буудлыг ашигладаг бөгөөд тэдгээрийн хамрах хүрээ нь [[Израил|Израилын]] хойд хэсгийн ихэнх хотуудыг хамардаг. Өмнө зүг рүү чиглэсэн шугамууд Хайфа Хоф Ха-Кармелийн төв автобусны зогсоолыг ашигладаг. [[Файл:The_New_Carmelit_08-10-2018.jpg|left|thumb|Кармелит нь газар доорхи төмөр зам бөгөөд одоогоор Израилын цорын ганц метроны систем юм]] Хайфа Хоф Ха-Кармелийн төв автобусны буудлаас шууд хүрэх газрууд нь [[Тел-Авив]], [[Иерусалим]], [[Эйлат]], [[Раанана]], [[Нетания]], [[Хадера]], [[Зихрон-Яаков]], Атлит, [[Тират-Кармель]], [[Бен-Гурион олон улсын нисэх буудал|Бен-Гурион олон улсын нисэх онгоцны буудал]] орно. Автобусны шугамууд бямба гарагийн өглөөнөөс хойш хот даяар хөнгөлөлттэй хуваарийн дагуу ажилладаг. 2008 оны зуны туршид эдгээр шугамууд долоо хоногт 7 шөнө ажилласан. Хайфа нь [[Израил|Израилын]] зуны цагт бямба гарагт далайн эрэг рүү автобусаар үйлчилдэг цорын ганц хот юм. [[Файл:Port_of_Haifa_2752-1.jpg|thumb|Хайфа хотын боомт]] Хайфагийн газар доорхи төмөр замын системийг Кармелит гэдэг. Энэ бол Парис талбайгаас Кармел уулын Ган Ха-Эм хүртэл явдаг төмөр зам дээрх газар доорхи фуникуляр юм.<ref>{{cite web|url=http://www.tour-haifa.co.il/eng/modules/article/view.article.php/c10/159|title=The Carmelit|access-date=19 February 2008|publisher=Tour-Haifa.co.il|archive-date=4 Тавдугаар сар 2008|archive-url=https://web.archive.org/web/20080504211823/http://www.tour-haifa.co.il/eng/modules/article/view.article.php/c10/159|url-status=dead}}</ref> Нэг зам, зургаан өртөө, хоёр галт тэргээр дэлхийн хамгийн богино метроны шугамаар Гиннесийн номонд бичигджээ. === Агаар болон далайн тээвэр === [[Хайфа нисэх онгоцны буудал]] нь [[Тел-Авив]], [[Эйлат]] руу нисэх дотоодын нислэгүүд болон [[Кипр]], [[Грек]], [[Йордан]] руу олон улсын нислэгийн нислэг үйлддэг. Хайфа хотоос нислэг үйлддэг онгоцууд нь Аркия, Исраир юм. Хөлөг онгоцнууд Хайфа боомтоос Зүүн Газар дундын тэнгис, Өмнөд Европ, Хар тэнгисийн чиглэлүүд хүртэл үйлчилдэг. === Зам === Хайфа ба тус улсын төв лүү аялахад далайн эргийн дагуух гол хурдны авто зам болох хурдны зам 2-оор дамжин өнгөрөх боломжтой. 4-р хурдны зам нь Хайфагийн хойд эрэг дагуу, мөн хурдны зам 2-оос урагш, дотогшоо урсдаг. Өмнө нь Хайфагийн хойд талын хурдны замын дагуух хөдөлгөөн хотын төв хэсгээр дайрч өнгөрөх ёстой байв. [[2010 он|2010 оны]] [[12 сарын 1|12-р сарын 1-ний]] өдөр нээгдсэн Кармелийн хонгилууд энэ хөдөлгөөнийг Кармел уулын доогуур чиглүүлж хотын төвийн түгжрэлийг бууруулж байна.<ref>{{cite web|url=http://ppp.mof.gov.il/Mof/PPP/MofPPPTopNavEnglish/MofPPPProjectsEnglish/PPPProjectsListEng/TashtiotTaburaEng/Carmeltunnels/|title=Carmel Tunnels|publisher=Israel MOF|access-date=22 February 2008|url-status=dead|archive-url=https://archive.today/20120712130111/http://ppp.mof.gov.il/Mof/PPP/MofPPPTopNavEnglish/MofPPPProjectsEnglish/PPPProjectsListEng/TashtiotTaburaEng/Carmeltunnels/|archive-date=12 July 2012}}</ref> == Спорт == [[Файл:SammyOferSTD.jpg|thumb|Сами Офер цэнгэлдэх хүрээлэн]] Хайфагийн гол цэнгэлдэх хүрээлэнгүүд нь: [[УЕФА|УЕФА-гийн]] баталсан 30,780 хүний суудалтай Сами Офер цэнгэлдэх хүрээлэн, Томас Д'Александро цэнгэлдэх хүрээлэн, Неве Шаанань Атлетик цэнгэлдэх хүрээлэн. Тус хотын хөлбөмбөгийн хоёр гол клуб нь одоогоор [[Израилын Премьер Лиг|Израилын Премьер Лигт]] тоглож байгаа Маккаби Хайфа, Хапоэл Хайфа нар юм. Маккаби Израилд арван хоёр түрүүлсэн бол Хапоэл нэг түрүүлсэн. Тус хотод Израилын хөлбөмбөгийн Лигийн нэг хэсэг болох [[Йокнеам цэнгэлдэх хүрээлэн|Йокнеам цэнгэлдэх хүрээлэнд]] тоглодог Америкийн Хайфа Андердогс хэмээх хөлбөмбөгийн клуб байдаг. Лигийн анхны улирлын аварга шалгаруулах тэмцээнд баг нь хожигдсон боловч [[2005 он|2005 онд]] Израилын хөлбөмбөгийн лигтэй нэгдсэн Америкийн хөлбөмбөгийн Израилын бүрэлдэхүүнд багтаж нэг цол хүртсэн. Хайфа Хоукс бол Хайфа хотоос гаралтай [[Хоккей|хоккейн]] баг юм. [[1996 он|1996 онд]] тус хот салхин сэнтийн дэлхийн аварга шалгаруулах тэмцээнийг зохион байгуулсан. == Ах дүү хотууд == Одоогийн байдлаар:<ref>{{cite web|title=Secretary General / Foreign Relations|url=https://www.haifa.muni.il/English/MayorsOffice/Pages/CitySecretary-.aspx|website=haifa.muni.il|publisher=Haifa|access-date=2020-01-30}}</ref> * {{flagicon|Украин}} [[Украин|Украины]] [[Одесса]] — 1992 он * {{flagicon|Америкийн Нэгдсэн Улс}} [[Америкийн Нэгдсэн Улс|АНУ]], [[Массачусеттс]], [[Бостон]] — 1999 он * {{flagicon|Америкийн Нэгдсэн Улс}} [[Америкийн Нэгдсэн Улс|АНУ]], [[Калифорни]], [[Сан-Франциско]] — 1984 он * {{flagicon|Америкийн Нэгдсэн Улс}} [[Америкийн Нэгдсэн Улс|АНУ]], [[Флорида]], [[Форт-Лодердейл]] — 2002 он * {{flagicon|Их Британи}} [[Их Британи]], [[Портсмут]] — 1962 он * {{flagicon|Их Британи}} [[Их Британи]], [[Ньюкасл апон Тайн|Ньюкасл]] — 1980 он * {{flagicon|Итали}} [[Итали]], [[Турин]] — 1997 он *{{flagicon|Дани}} [[Дани]], [[Ольборг]] — 1972 он * {{flagicon|Бельги}} [[Бельги]], [[Антверпен]] — 1986 он * {{flagicon|Герман}} [[Герман]], [[Бремен]] — 1978 он * {{flagicon|Герман}} [[Герман]], [[Дюссельдорф]] — 1988 он * {{flagicon|Герман}} [[Герман]], [[Майнц]] — 1987 он * {{flagicon|Герман}} [[Герман]], [[Эрфурт]] — 2000 оны * {{flagicon|Франц}} [[Франц]], [[Марсель]] — 1962 он * {{flagicon|Кипр}} [[Кипр]], [[Лимасол]] — 2000 он * {{flagicon|Хятад}} [[Хятад]], [[Шанхай]] — 1994 он * {{flagicon|Филиппин}} [[Филиппин]], [[Манила]] — 1971 он * {{flagicon|Өмнөд Африк}} [[Өмнөд Африкийн Бүгд Найрамдах Улс|Өмнөд Африк]], [[Кейптаун]] * {{flagicon|Аргентин}} [[Аргентин]], [[Росарио]] — 1988 он * {{flagicon|Орос}} [[Оросын Холбооны Улс|Орос]], [[Санкт-Петербург]] — 2008 он * {{flagicon|Хятад}} [[Хятад]], [[Чөндү|Чөнду]] — 2013 он == Зургийн цомог == <gallery widths="180" heights="180" perrow="6"> Файл:Haifa genel0301.jpg|Кармел уулын баруун энгэр ба худалдаа, ажил эрхлэлтийн бүс Матам, "Каньон Азриели Хайфа" худалдааны төв, Конгрессийн төв. Файл:Technion – Israel Institute of Technology19.jpg|Технионы кампус Файл:Eshkol tower haifa u.jpg|[[Хайфа их сургууль]], Эшкол цамхаг Файл:Matam hi-tech park (Haifa).jpg|Шинжлэх ухаан, үйлдвэрлэлийн төв Матам Файл:Haifa Convention Center09 April2013.JPG|Хурлын төв Файл:Метронит..jpg|Метронит Файл:Lev Hamifratz-Citymall.JPG|Синемол худалдааны төв Файл:Haifa South Haifa Mall OIC.jpg|«Каньон Азриэли Хайфа» худалдааны төв Файл:Karmelit.jpg|Кармелит Файл:Carmel Tunnels, Check Post entrance 1.JPG|Кармелын хонгил Файл:Hof Hacarmel IMG 9919.JPG|Леонардо зочид буудал Файл:Port of Haifa 2752-1.jpg|Хайфагийн боомт Файл:Port of Haifa - aerial view.jpg|Хайфа булан Файл:Downterraces.jpg|Бахай цэцэрлэгээс харагдах үзэмж Файл:MerkazitHaMifrtaz b.jpg|[[Израил|Израилын]] хамгийн том тээврийн төв «Мерказит ха-Мифрац» </gallery> == Цахим холбоос == {{Commonscat|Haifa|Хайфа}} {{Wikinews|Haifa|Хайфа}} {{Wikivoyage|Haifa|Хайфа}} == Эшлэл == <references responsive="" /> {{Израилын хот}} {{Хайфа тойрог}} [[Ангилал:Хайфа| ]] [[Ангилал:Далайн боомттой суурин]] [[Ангилал:Их-, дээд сургуультай хот]] [[Ангилал:Хайфа тойргийн хот]] [[Ангилал:Хайфа тойрог]] [[Ангилал:Израилын хот]] pvplh149rs4lmlf8r052jn8bqrc3y9w 823251 823224 2025-06-28T04:22:29Z InternetArchiveBot 70653 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5 823251 wikitext text/x-wiki {{Инфобокс суурин | name = Хайфа | native_name = {{Hlist | {{Lang|he|{{Script/Hebrew|חֵיפָה}} |rtl=yes}} | {{Lang|ar|{{lang|ar|حيفا}} |rtl=yes}} }} | settlement_type = [[Израилын хотын жагсаалт|Хот]] | image_skyline = Pic haifa.png | image_caption = '''Дээд зүүн талаас:''' [[Кармел уул|Кармел уулнаас]] харагдах шөнийн Хайфагийн үзэмж; [[Бахайн ертөнцийн төв ордон]]; [[Хайфагийн Их Сургууль|Хайфагийн Их Сургуулийн]] агаарын үзэмж; [[Ахмадия]] [[Махмуд сүм, Хайфа|Махмуд сүм]]; [[Кармелит]]; [[Израилын Үндэсний Шинжлэх ухаан, Технологи, Сансрын Музей|Үндэсний Шинжлэх ухаан, Технологи, Сансрын Музей]]; Кармел уулнаас харагдах өдрийн Хайфагийн үзэмж. | image_flag = Flag of Haifa.svg | image_blank_emblem = [[File:Haifa coa.svg|60px]] | blank_emblem_type = Сүлд | image_map = Printable_map_haifa_israel_g_view_level_12_eng_svg.svg | mapsize = 250px | map_caption = Хайфагийн газрын зураг | pushpin_map_alt= | pushpin_map = Израил умард хайфа | pushpin_mapsize= | pushpin_label_position= left | pushpin_map_caption = Хайфагийн байршил | coordinates = {{coord|32|49|09|N|34|59|57|E|region:IL|display=inline,title}} | subdivision_type = [[Дэлхийн улс орны нэрс|Улс]] | subdivision_name = {{flag|Израил}} | subdivision_type1 = | subdivision_name1 = | subdivision_type2 = [[Израилын тойргууд|Тойрог]] | subdivision_name2 = {{flag|Хайфа тойрог|name=Хайфа}} | established_title = Байгуулагдсан | established_date = МЭ 1-р зуун | leader_title = Хотын дарга | leader_name = [[Йона Яхав]] | total_type = Нийт | area_total_km2 = 63666 | population_footnotes = {{Israel populations|reference}} | population_total = {{Israel populations|Haifa}} | population_urban = 600,000 | population_metro = 1,050,000 | population_as_of = {{Israel populations|Year}} | population_density_km2= 4,500 | website = {{URL|http://www.haifa.muni.il/English/Pages/default.aspx|www.haifa.muni.il}} }} '''Хайфа''' ({{lang-he|חֵיפָה‎}}; [[Араб хэл|Араб]]: حَيْفَا) — [[Израил]]д [[Тел-Авив]], [[Иерусалим]] хотуудын дараа хэмжээгээрээ гуравт ордог, 285.3 мянган хүнтэй [[хот]].<ref name="CBS">{{cite web|url=http://www1.cbs.gov.il/hodaot2015n/yeshuvim2014.xls|publisher=[[Israel Central Bureau of Statistics]]|title=Localities in Israel – 2014|access-date=2 October 2015|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20151003124527/http://www1.cbs.gov.il/hodaot2015n/yeshuvim2014.xls|archive-date=3 October 2015}}</ref><ref name="pop">{{cite web|url=http://www.jewishagency.org/JewishAgency/English/Aliyah/About+Israel/Cities/Haifa+9.htm|title=Haifa|access-date=5 May 2007|publisher=[[Jewish Agency for Israel|Jewish Agency]]|archive-url=https://web.archive.org/web/20070926234156/http://www.jewishagency.org/JewishAgency/English/Aliyah/About%2BIsrael/Cities/Haifa%2B9.htm|archive-date=26 September 2007|url-status=dead}}</ref> Хайфа тойргийн нийслэл, хойд зүгийн нийслэл, хамгийн том хот гэж тооцогддог. Хайфа [[Израил|Израил улсад]] нөлөөтэй аж үйлдвэр, тээвэр, соёлын төв гэж тооцогддог ба тус улсын далайн худалдааны том төвүүдийн нэг. Үүссэн цагаасаа хойш боомт хот байсан. 2000-аад онд ч гэсэн хотын бэлгэ тэмдэг нь Хайфагийн боомт байсаар байна. Энэ боомт нь Израил улсын томоохон худалдааны боомт юм. Кармел уулын энгэрт баригдсан уг суурин нь 3000 гаруй жилийн түүхтэй. Хамгийн анх баригдсан суурин нь МЭӨ 14-р зууны Тель Абу Хавам гэдэг нэртэй суурин юм.<ref name="Judaica">[[Encyclopaedia Judaica|Encyclopedia Judaica]], ''Haifa'', Keter Publishing, Jerusalem, 1972, vol. 7, pp. 1134–1139</ref> МЭ-ий 3-р зуунд Хайфаг будаг үйлдвэрлэлийн төв гэдэг байжээ. Мянган жилийн туршид Хайфаг кананчууд, еврейчүүд, финикчүүд, [[Перс үндэстэн|персүүд]], хасмонейчууд, [[Ромын эзэнт гүрэн|ромчууд]], [[Византын эзэнт гүрэн|византчууд]], [[арабчууд]], загалмайтнууд, [[Османы эзэнт гүрэн|османчууд]], [[Британийн эзэнт гүрэн|англичууд]] эзэлж, захирч байв. 1948 онд [[Израил|Израил улс]] байгуулагдсанаас хойш Хайфа хотын захиргаа хотыг удирдаж байна. Энд [[ЮНЕСКО|ЮНЕСКО-ийн]] соёлын өв [[Бахайн ертөнцийн төв ордон]] байдаг.<ref name="UNESCO">{{cite web|url=https://whc.unesco.org/en/news/452|access-date=8 July 2008|date=8 July 2008|title=Three new sites inscribed on UNESCO's World Heritage List|author=UNESCO World Heritage Centre}}</ref> == Нэрний гарал үүсэл == Нэг таамаглалаар Хайфа хотын нэр нь [[Еврей хэл|еврей]] хэлний ‏חוף יפה‏‎ «''хоф яфе''» — «гоё эрэг» гэдэг үгээс үүссэн гэдэг.<ref>{{cite journal|last=Amit-Kokhavi|first=Hanah|title=Haifa—sea and mountain, Arab past and Jewish present, as reflected by four writers|journal=Israel Studies|volume=2|issue=3|year=2006|pages=142–167|doi=10.1353/is.2006.0025|s2cid=201768025}}</ref> == Түүх == === Османчуудын ноёрхол === [[1516 он|1516 онд]] [[Османы эзэнт гүрэн]] Палестиныг эзлэн авах үед Хайфад хүн амьдардаггүй байсан гэж үздэг. [[1596 он|1596 онд]] Хайфа [[Османы эзэнт гүрэн|Османы]] татварын бүртгэлд анх гарч ирэв. [[Ислам|Мусульман]] 32 өрх амьдардаг байсан бөгөөд [[улаан буудай]], [[арвай]], зуны ургац, чидун, [[ямаа]] зэрэг бүтээгдэхүүнээр татвар төлдөг байжээ. [[17-р зуун|17-р зуунд]] [[Европ]], Палестины хоорондох наймаа өргөжин тэлснээр Хайфа боомт хот болон хөгжин сэргэж, олон хөлөг онгоц [[Акко]] биш Хайфад ирэх болсон. [[1764 он|1764]]-[[1765 он|1765 онд]] 250 оршин суугчтай байв. [[1765 он|1765 онд]] Арабын Акко ба Галилийн захирагч Захир-аль-Умар хүн амаа зүүн зүгт 2.4 километрийн зайд бэхэлсэн шинэ газарт нүүлгэн шилжүүлжээ. Түүхч Моше Шароны хэлснээр шинэ Хайфаг Захир [[1769 он|1769 онд]] байгуулжээ.<ref>{{cite book|title=Corpus Inscriptionum Arabicarum Palaestinae: H-I|volume=5|url=https://books.google.com/books?id=X1uNAgAAQBAJ&pg=PA263|first=Moshe|last=Sharon|author-link=Moshe Sharon|year=2013|publisher=BRILL|isbn=9789004254817|page=262}}</ref> Энэхүү үйл явдал нь орчин үеийн Хайфагийн эхлэлийг тавьсан юм. [[1775 он|1775 онд]] аль-Умарыг нас барсны дараа энэ хоёр богино хугацааг эс тооцвол [[1918 он]] хүртэл [[Османы эзэнт гүрэн|Османы эзэнт гүрний]] удирдлага дор байв. [[1799 он|1799 онд]] [[Наполеон I Бонапарт|Наполеон Бонапарт]] Палестин, Сирийг эзлэх үеэр Хайфаг эзэлсэн боловч удалгүй ухрахаас өөр аргагүй болов. [[1831 он|1831]]-[[1840 он|1840 оны]] хооронд Ибрахим Паша хяналтаа тогтоосны дараа Мухаммед Али Хайфаг захирч байв.<ref>{{cite web|url=http://www.tour-haifa.co.il/eng/modules/article/view.article.php/37/c2|title=Haifa during the British Mandate Period|publisher=Tour-Haifa.co.il|access-date=15 February 2008|archive-date=15 Дөрөвдүгээр сар 2008|archive-url=https://web.archive.org/web/20080415121907/http://www.tour-haifa.co.il/eng/modules/article/view.article.php/37/c2|url-status=dead}}</ref><ref name="modern">{{cite web|url=http://www.tour-haifa.co.il/eng/modules/article/view.article.php/38/c2|title=Modern Haifa|access-date=15 February 2008|publisher=Tour-Haifa.co.il|archive-date=15 Дөрөвдүгээр сар 2008|archive-url=https://web.archive.org/web/20080415121913/http://www.tour-haifa.co.il/eng/modules/article/view.article.php/38/c2|url-status=dead}}</ref> [[1858 он|1858 онд]] хотын хананы гадна уулын энгэрт анхны байшингуудыг барьж эхлэв. Баруун Палестины Британийн судалгаагаар Хайфагийн хүн амыг [[1859 он|1859 онд]] 3000 орчим гэж тооцжээ.<ref>Carmel, Alex: ''Ottoman Haifa: A History of Four Centuries under Turkish Rule'' (2010)</ref> Хайфад энэ хугацаанд хүн амын олонх нь [[Ислам|мусульман]] шашинтай хэвээр байсан боловч тэнд цөөн тооны [[еврей]] нийгэмлэг оршин тогтносоор байв. [[1839 он|1839 онд]] [[Еврей|еврейчүүдийн]] тоо 124 байв. Кармелит лам нарын нөлөө улам бүр нэмэгдэж байгаатай холбогдуулан Хайфагийн [[Христ итгэл|христийн]] шашинтны тоо мөн өссөн. [[1840 он]] гэхэд оршин суугчдын 40 орчим хувь нь [[Христ итгэл|христийн шашинтай]] арабчууд байв. [[1868 он|1868 онд]] өнөөгийн Германы колони хэмээх газар суурьшсан Германы мессианчууд ирсэн нь Хайфагийн хөгжлийн эргэлтийн цэг болсон. Германчууд уурын цахилгаан станц барьж ашиглалтад оруулж, үйлдвэрүүд нээж, [[Акко]], [[Назарет]], [[Тибери]] руу тээвэрлэх үйлчилгээг нээж, хотыг шинэчлэхэд чухал үүрэг гүйцэтгэсэн.<ref>{{cite web|url=http://schumacher.haifa.ac.il/templers.htm|title=Templers|access-date=27 January 2008|publisher=University of Haifa|archive-url=https://web.archive.org/web/20070701120321/http://schumacher.haifa.ac.il/templers.htm|archive-date=1 July 2007}}</ref> [[Файл:Haifa_1975.jpg|thumb|[[1875 он|1875 оны]] Хайфа хотын газрын зураг]] [[Файл:Haifa_1942.jpg|right|thumb|[[1942 он|1942 оны]] Хайфа 1:20,000]] Хайфад [[Еврей|еврейчүүдийн]] цагаачлалын анхны томоохон давалгаа [[19-р зуун|19-р зууны]] дунд үед [[Марокко|Мароккогоос]] эхэлсэн бөгөөд хэдэн жилийн дараа [[Турк|Туркээс]] цагаачид олноор ирж суурьшиж байв. [[Еврей|Еврейчүүд]] Хайфа хотын хүн амын наймны нэгийг бүрдүүлдэг байсан бөгөөд ихэнх нь тус хотын зүүн хэсэгт байрлах еврей хороололд амьдардаг байсан. Ялангуяа [[Румын|Румынаас]] ирсэн [[еврей]] цагаачдын нэлээд хэсэг нь 1880-аад онд Хайфад суурьшжээ. [[Еврей|Еврейчүүдийн]] тоо [[1900 он|1900 онд]] 1500 байсан бол [[Дэлхийн нэгдүгээр дайн|Дэлхийн 1-р дайны]] өмнөхөн 3000 болж өсчээ. [[20-р зуун|20-р зууны]] эхэн үед Хайфагийн хүн ам өсөн нэмэгдэж, аж үйлдвэрийн боомт хот болон хөгжиж эхэлсэн. Жезрелийн хөндийн төмөр зам гэгддэг Хежазын төмөр замыг [[1903 он|1903]]-[[1905 он|1905 оны]] хооронд барьсан. Төмөр зам нь хотын худалдааны хэмжээг нэмэгдүүлж, ажилчид болон гадаадын худалдаачдыг татдаг байв. Хайфагийн [[Еврей|еврейчүүд]] олон тооны үйлдвэр, соёлын байгууллагуудыг байгуулсан. [[Файл:Haifa_from_hill_side_1898.jpg|thumb|Хайфа, [[1898 он]]]] === Британийн мандат === [[1918 он|1918 оны]] [[9 сарын 22|9 сарын 22-нд]] [[Британийн эзэнт гүрэн|Британийн эзэнт гүрний]] цэргүүд [[Назарет|Назарет руу]] явж байхад [[Турк үндэстэн|туркүүд]] Хайфаг орхиж байгаа тухай тагнуулын мэдээлэл иржээ. Британийн мандатын үед Хайфад томоохон бүтээн байгуулалтууд хийгдэв.<ref>{{cite book|author1=Michael Dumper|author2=Bruce E. Stanley|title=Cities of the Middle East and North Africa: A Historical Encyclopedia|url=https://books.google.com/books?id=3SapTk5iGDkC&pg=PA161|year=2007|publisher=ABC-CLIO|isbn=978-1-57607-919-5|pages=161–}}</ref> [[Усан боомт|Боомт]] нь орлогын томоохон эх үүсвэр байв. [[Британийн эзэнт гүрэн|Британийн]] явуулсан 1922 оны тооллогоор Хайфад 9377 [[Ислам|мусульман]], 8863 [[Христ итгэл|христ]], 630 [[еврей]], бусад 164 хүн амьдарч байсан гэж тэмдэглэгджээ. Палестины 1931 оны тооллогын үеэр хүн ам нь 20,324 [[Ислам|мусульман]], 13,824 [[Христ итгэл|христ]], 15,923 [[еврей]] болж нэмэгджээ.<ref>Bosworth, C. Edmund: ''Historic Cities of the Islamic World''</ref><ref name="Census1922">Barron, 1923, p. [https://archive.org/stream/PalestineCensus1922/Palestine%20Census%20%281922%29#page/n8/mode/1up 10]</ref> [[1922 он|1922]], [[1931 он|1931 оны]] тооллогын хооронд [[Ислам|мусульман]], [[еврей]], [[Христ итгэл|христийн]] хүн амын тоо 217%, 256%, 156% тус тус өсчээ. [[1938 он|1938 онд]] Хайфад 52,000 [[еврей]], 51,000 [[Ислам|мусульман]], [[Христ итгэл|христийн]] шашинтан амьдарч байжээ.<ref>{{cite book|editor=J. B. Barron|title=Palestine: Report and General Abstracts of the Census of 1922|publisher=Government of Palestine|year=1923|at=[https://archive.org/stream/PalestineCensus1922/Palestine%20Census%20%281922%29#page/n35/mode/1up Table XI ]}}; {{cite book|editor=E. Mills|title=Census of Palestine 1931. Population of Villages, Towns and Administrative Areas|publisher=Government of Palestine|location=Jerusalem|year=1932|page=91}}</ref> Хайфагийн бүтээн байгуулалт нь [[Их Британи|Их Британийг]] [[Ойрх Дорнод|Ойрх Дорнодын]] газрын тосны гол боомт, зангилаа болгох төлөвлөгөөтэй холбоотой байв. Британийн засгийн газар боомтыг хөгжүүлж, газрын тос боловсруулах үйлдвэрүүд барьж, ингэснээр тус хотыг хүнд үйлдвэрлэлийн төв болгон хурдацтай хөгжүүлэхэд дөхөм болжээ. Хайфа нь бүрэн цахилгаанжсан анхны хотуудын нэг байв. Палестины цахилгааны компани [[1925 он|1925 онд]] Хайфагийн цахилгаан станцын нээлтийг хийснээр аж үйлдвэржилтийн үүд хаалгыг нээсэн. Улсын харьяа Палестины төмөр зам мөн Хайфад үндсэн цехүүдээ барьсан.<ref>Shamir, Ronen (2013) ''Current Flow: The Electrification of Palestine''. Stanford: Stanford University Press</ref> [[1947 он|1947 онд]] 70,910 орчим [[арабчууд]] (41,000 [[Ислам|мусульманчууд]] ба 29,910 [[Христ итгэл|христүүд]]), 74,230 [[Еврей|еврейчүүд]] тэнд амьдарч байжээ.<ref>{{Cite book|url=http://www.palestineremembered.com/Acre/Maps/Story574.html|title=Supplement to a Survey of Palestine|access-date=11 April 2008|archive-date=14 Наймдугаар сар 2014|archive-url=https://web.archive.org/web/20140814220537/http://www.palestineremembered.com/Acre/Maps/Story574.html|url-status=dead}}</ref> [[Файл:חיפה_-_מראה_חלקי-JNF013403.jpeg|thumb|Хайфа, [[1945 он]]]] === 1947–1948 оны Палестины иргэний дайн === [[1947 он|1947 оны]] 11-р сарын сүүлчээр НҮБ-ын Палестиныг хуваах төлөвлөгөөнд Хайфаг санал болгож буй Еврейчүүдийн улсын нэг хэсэг болгосон. Энэхүү шийдвэрийг эсэргүүцсэн [[Арабчууд|арабчуудын]] эсэргүүцэл нь [[Еврей|еврейчүүд]] болон [[Арабчууд|арабчуудын]] хоорондох тэмцэл болон хувирч, арванхоёрдугаар сард хэдэн арван хүн амь үрэгдэв. Хайфа хотын араб хорооллууд эмх замбараагүй байдалд байсан. Орон нутгийн Арабын үндэсний хороо нөхцөл байдлыг тогтворжуулахын тулд гарнизон зохион байгуулж, айдаст автсан оршин суугчдыг тайвшруулахыг оролдов. Хэчнээн их хүчин чармайлт гаргасан ч араб оршин суугчид еврей хорооллуудтай хил залгаа гудамжуудыг орхиж, 250 орчим араб гэр бүл Халиса хорооллыг орхисон.<ref>[[Yoav Gelber]], ''Independence Versus Nakba''; Kinneret–Zmora-Bitan–Dvir Publishing, 2004, {{ISBN|965-517-190-6}}, pp.136–137</ref> [[1947 он|1947 оны]] [[12 сарын 30|12 сарын 30-нд]] [[Иргун Цвай Леуми|Иргуний]] гишүүд Хайфа дахь Нэгдсэн боловсруулах үйлдвэрийн хаалганы гадна байсан [[арабчууд]] руу бөмбөг шидэж, зургаан хүн алагдаж, 42 хүн шархаджээ.<ref>{{Citation|title=The Israel/Palestine Question|author-link=Ilan Pappé|first=Ilan|last=Pappé|publisher=[[Routledge]]|year=1999|isbn=978-0-415-16947-9}}</ref> Үүний хариуд тус компанийн араб ажилчид 39 еврей ажилчныг хөнөөсөн юм. Еврей [[Хагана]] зэвсэгт бүлэглэл газрын тос боловсруулах үйлдвэрийн олон араб ажиллагсдын амьдардаг арабын Балад аш-Шайх тосгонд дайралт хийв.<ref>Benny Morris, ''The Birth of the Palestinian Refugee Problem Revisited'', p101.</ref> Хайфа дахь Британийн цэргийн хүчин [[1948 он|1948 оны]] [[4 сарын 21|4 сарын 21-нд]] хотын ихэнх нутгаас гарч, боомтын байгууламжуудыг хянасаар байв. Хотын дарга Шабтай Леви болон бусад еврей удирдагчид [[Арабчууд|арабчуудыг]] явахгүй байхыг уриалав.<ref>Morris, Benny (1987), ''The Birth of the Palestinian Refugee Problem, 1947–1949''. Cambridge University Press. {{ISBN|0-521-33028-9}}. Page 315. Quoting CP v/4/102, Stockwell Report. He comments: "Nor is there any evidence that a "massacre" took place in the town."</ref> [[Файл:שנות_ה-_50-.jpg|thumb|[[1950 он|1950-иад оны]] Хайфа хот]] === Израил улс === [[1948 он|1948 оны]] [[5 сарын 14|5 сарын 14-ний]] өдөр [[Израил|Израил улс]] байгуулагдсаны дараа Хайфа нь [[Израил|Израилд]] [[Еврей|еврейчүүдийн]] цагаачлах гарц болсон. [[1948 он|1948 оны]] [[Араб-Израилын дайн|Араб-Израилын дайны]] үеэр Хайфагийн хорооллууд заримдаа зөрчилдөөнтэй байсан. Дайны дараа еврей цагаачид шинэ хорооллуудад суурьшиж эхэлсэн.<ref name="autogenerated4">{{cite web|title=History since Independence|access-date=9 April 2008|url=http://www.tour-haifa.co.il/eng/modules/article/view.article.php/36/c2|publisher=Haifa Municipality|archive-date=12 Арван хоёрдугаар сар 2008|archive-url=https://web.archive.org/web/20081212183755/http://www.tour-haifa.co.il/eng/modules/article/view.article.php/36/c2|url-status=dead}}</ref> [[1953 он|1953 онд]] зам тээврийн мастер төлөвлөгөө болон ирээдүйн [[Архитектур|архитектурын]] төлөвлөгөөг гаргасан. [[Тел-Авив]] нь нийслэлийн статустай болсон бол Хайфа бүс нутгийн нийслэл болох үүргээ алдав. [[Ашдод|Ашдодод]] боомт нээгдсэн нь үүнийг улам даамжруулав. Израилын Аялал жуулчлалын яам Тиберийг аялал жуулчлалын төв болгон хөгжүүлэхэд анхаарч ажиллахад Хайфа хотын аялал жуулчлал буурчээ. Гэсэн хэдий ч Хайфагийн хүн ам 1970-аад оны эхээр 200,000-д хүрч, [[Зөвлөлт Холбоот Улс|Зөвлөлт Холбоот Улсаас]] ирсэн олон тооны цагаачид хотын хүн амыг 35,000-аар нэмэгдүүлжээ. Израилын анхны өндөр технологийн парк 1970-аад онд Хайфад нээгдэв. [[Османы эзэнт гүрэн|Османы]] үеийн түүхэн олон барилга байгууламжийг нурааж, 1990-ээд онд Хуучин хотын томоохон хэсгийг нурааж, хотын захиргааны шинэ төв байгуулах ажлыг эхлүүлжээ.<ref name="Johal">{{cite web|title=Sifting Through the Ruins: Historic Wadi Salib Under Pressure.|first=Am|last=Johal|publisher=Media Monitors Network|date=18 August 2004|url=http://usa.mediamonitors.net/headlines/sifting_through_the_ruins_historic_wadi_salib_under_pressure|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20070928015832/http://usa.mediamonitors.net/headlines/sifting_through_the_ruins_historic_wadi_salib_under_pressure|archive-date=28 September 2007}}</ref> [[1999 он|1999]]-[[2003 он|2003]] онуудад [[Палестин|Палестины]] хэд хэдэн террорист халдлага Хайфад болж, 68 энгийн иргэн амиа алджээ. [[2006 он|2006 онд]] Хайфа хотыг Ливаны 2-р дайны үеэр [[Хезболла|Хезболла бүлэглэлийн]] 93 пуужингаар цохиж,<ref>{{cite news|url=http://news.bbc.co.uk/1/hi/world/middle_east/5318424.stm|title=In focus: Haifa|access-date=9 April 2008|work=BBC News|date=6 September 2006}}</ref> 11 иргэний аминд хүрсэн. Пуужин харвасан газруудын дотор галт тэрэгний буудал, газрын тос боловсруулах үйлдвэрийн цогцолбор байв.<ref>{{cite web|url=http://www.ynetnews.com/articles/0,7340,L-3276392,00.html|title=8 killed in rocket attack on Haifa – Israel News, Ynetnews|publisher=Ynetnews.com|date=20 June 1995|access-date=12 March 2013}}</ref><ref>{{cite web|url=http://www.haaretz.com/hasen/spages/840990.html|title=Katyusha rocket hit Haifa oil refineries complex during Second Lebanon War|work=Haaretz|access-date=5 May 2009}}</ref> == Хүн ам == {{Хүн амын түүхэн тоо|1800|15=1972|footnote=|align=right|24=279600|23=2016|22=264407|21=2008|20=255914|19=1995|18=225775|17=1983|16=219559|14=183021|1000|13=1961|12=145140|11=1947|10=24600|9=1922|8=20000|7=1914|6=6000|5=1880|4=2000|1840|percentages=pagr}} Хайфа нь 103,000 өрх буюу 285,316 хүн амтай, [[Израил|Израилд]] хэмжээгээрээ гуравт ордог хот. Хуучин [[Зөвлөлт Холбоот Улс|Зөвлөлт Холбоот Улсын]] цагаачид Хайфа хотын хүн амын 25% -ийг бүрдүүлдэг.<ref name="Stats2003">{{cite web|url=http://www.cbs.gov.il/statistical/arab_pop03e.pdf|title=The Arab Population of Israel 2003|access-date=3 January 2008|publisher=Israel Central Bureau of Statistics|archive-url=https://web.archive.org/web/20071201024709/http://www.cbs.gov.il/statistical/arab_pop03e.pdf|archive-date=1 December 2007|url-status=dead}}</ref> Израилын Статистикийн төв товчооны мэдээллээр [[арабчууд]] Хайфа хотын хүн амын 10% -ийг эзэлдэг бөгөөд ихэнх нь Вади Ниснас, Аббас, Халисса хороололд амьдардаг.<ref>Faier, Elizabeth (2005) ''Organizations, Gender, and the Culture of Palestinian Activism in Haifa, Israel: fieldwork and Palestinians in Israel New venues: nongovernmental organizations and social change Activism: support, conflict, and ideas Two tales of a city: history, space, and identity Honor, land, and protest ...'' Routledge, {{ISBN|0-415-94951-3}}</ref> 1994-2009 оны хооронд [[Тел-Авив]], [[Иерусалим|Иерусалимтай]] харьцуулахад тус хотод хүн амын тоо буурч, хөгшрөлт ихэсч байсан бөгөөд залуучууд боловсрол, ажлын байр хайхын тулд улсын төв рүү нүүсээр байгаа. Гэсэн хэдий ч шинэ төслүүд болон дэд бүтцийн шинэчлэлтийн үр дүнд хот хүн амынхаа бууралтыг зогсоож, шилжилт хөдөлгөөнийг бууруулж, хот руу чиглэсэн дотоод шилжих хөдөлгөөнийг татав. [[2009 он|2009 онд]] хотод сүүлийн 15 жилийн хугацаанд анх удаа хүн амын эерэг өсөлттэй гарчээ.<ref name="demo">{{cite web|url=http://urbaneconomics.blogspot.com/2006/12/is-haifa-aging.html|publisher=urbaneconomics.blogspot.com|title=Is Haifa Ageing?|access-date=10 February 2008|date=6 December 2006|work=Central Bureau of Statistics, Statistical Abstract of Israel, no. 56, 2005}}</ref> [[2016 он|2016 онд]] батлагдсан хөгжлийн төлөвлөгөөнд 2025 он гэхэд Хайфа хотын хүн амыг 330,000 оршин суугчидтай болгохоор зорьж байна.<ref name="globes">{{cite web|title=Haifa plans for 55,000 more residents by 2025|url=https://en.globes.co.il/en/article-new-haifa-outline-plan-55000-more-residents-by-2025-1001159957|website=Globes|language=en|date=11 August 2016}}</ref> == Газар зүй == Хайфа нь [[Газар дундын тэнгис|Газар дундын тэнгисийн]] эрэг хавиар, [[Европ]], [[Африк]], [[Ази]] тивийг холбосон түүхэн хуурай гүүр, Кишон голын аманд байрладаг.<ref>{{cite web|url=http://www.timeanddate.com/worldclock/city.html?n=1504|title=Haifa, Israel|publisher=Timeanddate.com|access-date=20 March 2008}}</ref> [[Кармел уул|Кармел уулын]] хойд энгэр, Хайфа булангийн эргэн тойронд байрладаг тус хот гурван давхаргад хуваагддаг.<ref name="tiers">{{cite web|url=http://www.tourism.gov.il/Tourism_Euk/Destinations/Haifa/general+info.htm|title=Haifa – General info|access-date=20 March 2008|publisher=Israeli Ministry of Tourism}}</ref> Хамгийн нам давхарга нь Хайфа боомтыг оролцуулаад худалдаа, аж үйлдвэрийн төв юм. Дунд түвшин нь [[Кармел уул|Кармел уулын]] энгэрт байрладаг бөгөөд хуучин хорооллуудаас бүрддэг бол дээд түвшин нь орчин үеийн хорооллуудаас бүрддэг. Хайфа нь [[Тел-Авив|Тель-Авив]] хотоос хойд зүгт 90 км зайд байрладаг бөгөөд [[Газар дундын тэнгис|Газар дундын тэнгисийн]] эргийн олон тооны наран шарлагын газруудтай.<ref>{{cite web|url=http://www.goisrael.com/NR/rdonlyres/FAEF9852-0C3C-43CD-B751-BE0C4A977000/5304/RoadDistanceChart1.pdf|title=Road Distances Chart|publisher=Israel Ministry of Tourism|access-date=20 March 2008|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20080409211830/http://www.goisrael.com/NR/rdonlyres/FAEF9852-0C3C-43CD-B751-BE0C4A977000/5304/RoadDistanceChart1.pdf|archive-date=9 April 2008}}</ref>{{wide image|Haifa BW 4.JPG|1000px|Кармел уулаас авсан Хайфа хотын дэлгэмэл зураг|align-cap=center}} == Уур амьсгал == Хайфа нь халуун хуурай зун, зөөлөн бороотой өвөлтэй [[Газар дундын тэнгис|Газар дундын тэнгисийн]] уур амьсгалтай.<ref>{{cite encyclopedia|url=http://encarta.msn.com/text_761575008___2/israel.html|title=Israel|access-date=20 March 2008|encyclopedia=Encarta|archive-url=https://web.archive.org/web/20091028171259/http://encarta.msn.com/text_761575008___2/Israel.html|archive-date=28 October 2009|url-status=dead}} {{Webarchiv|url=http://encarta.msn.com/text_761575008___2/israel.html |wayback=20091028171259 |text=Israel |archiv-bot=2025-06-28 04:22:29 InternetArchiveBot }}</ref> Гурван сард хавар ирэхэд температур нэмэгдэж эхэлдэг. Зуны дундаж температур 26°[[Цельсийн градус|C]], өвлийн улиралд 12°[[Цельсийн градус|C]]. Хайфад цас ховор ордог боловч, зарим үед өглөө 3°[[Цельсийн градус|C]] байх үед цас орох тохиолдол байдаг. Агаарын чийгшил жилийн туршид их байдаг бөгөөд бороо ихэвчлэн 9-р сараас 5-р сарын хооронд ордог. Жилийн дундаж [[хур тунадас]] нь 629 мм.{{Уур амьсгалын хүснэгт|TABELLE=|rdaug=0|nbjun=0|nbjul=0|nbaug=0|nbsep=2|nbokt=36|nbnov=93|nbdez=161|rdjan=14|rdfeb=12|rdmär=9|rdapr=4|rdmai=1|rdjun=0|rdjul=0|rdsep=1|nbapr=21|rdokt=4|rdnov=8|rddez=12|lfjan=68|lffeb=67|lfmär=63|lfapr=61|lfmai=63|lfjun=74|lfjul=80|lfaug=82|lfsep=74|lfokt=67|lfnov=59|nbmai=5|nbmär=71|DIAGRAMM TEMPERATUR=rechts|hmokt=36.3|DIAGRAMM NIEDERSCHLAG=deaktiviert|DIAGRAMM NIEDERSCHLAG HÖHE=200|QUELLE=|Überschrift=|Ort=Хайфа|hmjan=23.6|hmfeb=26.2|hmmär=32.9|hmapr=36.6|hmmai=39.0|hmjun=38.9|hmjul=36.6|hmaug=34.9|hmsep=38.9|hmnov=30.0|nbfeb=128|hmdez=28.3|lmjan=−0.3|lmfeb=1.3|lmmär=1.0|lmapr=4.2|lmmai=10.1|lmjun=11.5|lmjul=16.7|lmaug=18.1|lmsep=15.9|lmokt=8.8|lmnov=5.1|lmdez=2.5|nbjan=166|lfdez=65}} == Эдийн засаг == [[Файл:Haifa_Refinery_by_David_Shankbone.jpg|thumb|Хайфагийн газрын тос боловсруулах үйлдвэр]] [[Файл:Matam_hi-tech_park_(Haifa).jpg|thumb|Шинжлэх ухаан, үйлдвэрлэлийн төв Матам]] Израилын "Хайфа ажилладаг, [[Иерусалим]] залбирдаг, [[Тел-Авив]] хөгжилддөг" гэсэн нийтлэг үг Хайфа нь ажилчид, аж үйлдвэржсэн хот гэдгээрээ нэр хүндтэй болохыг нотолж байна.<ref>{{Cite news|title=Tel Aviv: "Haifa works, Jerusalem prays, and Tel Aviv plays"|url=https://www.telegraph.co.uk/travel/middleeast/israel/721623/Tel-Aviv-%22Haifa-works,-Jerusalem-prays,-and-Tel-Aviv-plays%22.html|access-date=23 March 2008|work=The Daily Telegraph|location=London|date=14 November 2000|archive-url=https://web.archive.org/web/20080415113817/http://www.telegraph.co.uk/travel/middleeast/israel/721623/Tel-Aviv-%22Haifa-works%2C-Jerusalem-prays%2C-and-Tel-Aviv-plays%22.html|archive-date=15 April 2008|url-status=dead}}</ref> Хайфа хотын аж үйлдвэрийн бүс нь хотын зүүн хэсэгт, [[Кишон гол|Кишон голын]] эргэн тойронд байрладаг. Энд Израилын газрын тос боловсруулах хоёр үйлдвэрийн нэг болох Хайфа газрын тос боловсруулах үйлдвэр байрладаг (нөгөө үйлдвэр нь [[Ашдод|Ашдодод]] байрладаг). Хайфа газрын тос боловсруулах үйлдвэр жилд 9 сая тонн (66 сая [[баррель]]) түүхий нефть боловсруулдаг.<ref name="foundation">{{cite web|url=http://www.haifa-foundation.org/haifa_today.htm|title=Haifa Today|access-date=21 March 2008|publisher=Haifa Foundation|archive-url=https://web.archive.org/web/20080415062842/http://www.haifa-foundation.org/haifa_today.htm|archive-date=15 April 2008|url-status=dead}}</ref> 1930-аад онд баригдсан өнөө үед ашиглагдаагүй, 80 метрийн өндөртэй хөргөгч цамхаг нь Британийн мандатын үед баригдсан хамгийн өндөр барилга байв.<ref>{{cite web|url=http://www.emporis.com/en/wm/bu/?id=haifaoilrefinerycoolingtowers-haifa-israel|title=Haifa Oil Refinery Cooling Towers|access-date=17 February 2008|publisher=Emporis.com}}</ref> Матам (Merkaz Ta'asiyot Mada - Scientific Industries Center гэсэн үг) нь [[Израил|Израилын]] хамгийн том, хамгийн эртний бизнес парк бөгөөд тус хотын өмнөд хэсэгт байрладаг бөгөөд Израил болон олон улсын өндөр технологийн компаниудын олон тооны үйлдвэр, судалгаа, шинжилгээний байгууламжийг байрлуулдаг: [[Apple]], [[Amazon.com|Amazon]], Abbot, Cadence, [[Intel]], IBM, Magic Leap, [[Microsoft]], Motorola, [[Google]], Yahoo!, Elbit, CSR, Philips, PwC, Amdocs гэх мэт.<ref>{{cite web|url=http://www.american.edu/carmel/ab5293a/Casestudy/Israel/israel.htm|title=Israel|publisher=American.edu|access-date=17 February 2008}}</ref><ref>{{cite web|url=http://www.haifa.il.ibm.com|title=IBM Haifa Labs|access-date=27 January 2008|publisher=IBM Haifa Labs|archive-url=https://web.archive.org/web/20080308204625/http://www.haifa.il.ibm.com/|archive-date=8 March 2008|url-status=dead}}</ref> Хайфагийн худалдааны төвүүд нь Хуцот Хамифратц, Хорев Центр Молл, Панорама Центр, Кастра Центр, Колони Центр (Лев Ха-Мошава), Ханеви'им Тауэр Молл, Каньон Хайфа, Лев Хамифратц Молл, Гранд Каньон юм. [[2010 он|2010 онд]] Монокл сэтгүүл Хайфаг бизнесийн хамгийн ирээдүйтэй, дэлхийн хамгийн том хөрөнгө оруулалтын боломж бүхий хотоор тодруулсан. Хайфа хотын захиргаа зам, дэд бүтцэд 350 гаруй сая доллар зарцуулсан бөгөөд барилга барих зөвшөөрлийн тоо өмнөх хоёр жилд 83 хувиар өссөн байна.<ref name="Monocle">{{cite web|url=http://www.ynetnews.com/articles/0,7340,L-3988794,00.html|title=Haifa: Greatest business potential|publisher=Ynetnews.com|date=20 June 1995|access-date=24 March 2013}}</ref> [[2014 он|2014 онд]] Тел-Авивын Хөрөнгийн биржтэй өрсөлдөхүйц технологид суурилсан хөрөнгийн бирж байгуулна гэж зарласан.<ref>{{cite web|url=http://www.globes.co.il/en/article-haifa-plans-technology-stock-market-1000963887|title=Archived copy|access-date=2015-12-10|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20151222081450/http://www.globes.co.il/en/article-haifa-plans-technology-stock-market-1000963887|archive-date=22 December 2015}}</ref> Хайфа хотын захиргаа хотыг Хойд Израилын аялал жуулчлалын төв болгохоор зорьж байгаа бөгөөд тэндээс аялагчид өдөржингөө [[Акко]], [[Назарет]], [[Тибери]], Галиль зэрэг газруудаар аялах боломжийг олгохоор зорьж байна.<ref name="hotels">{{cite web|url=http://www.ynetnews.com/articles/0,7340,L-4319604,00.html|title=Dozens of hotels planned in Haifa|publisher=Ynetnews.com|date=20 June 1995|access-date=12 March 2013}}</ref> 7.75 акр талбай дээр 85,000 метр квадрат талбай бүхий таван барилгыг багтаасан шинэ амьдралын шинжлэх ухааны аж үйлдвэрийн паркийг Матам аж үйлдвэрийн парктай зэрэгцүүлэн барьж байна.<ref>{{cite web|url=http://www.globes.co.il/serveen/globes/docview.asp?did=1000756854&fid=1124|title=Building to begin on Haifa life sciences park|work=Globes|date=13 June 2012|access-date=24 March 2013}}</ref> === Аялал жуулчлал === [[2005 он|2005 онд]] Хайфа хотод нийт 1462 өрөө бүхий 13 зочид буудал байжээ.<ref name="tourism">{{cite web|url=http://www1.haifa.muni.il/spru/doc/YB/Tourism/Y2005/Download/Tourism2005.pdf|title=Hotels and Tourism|work=Haifa Statistical Yearbook|publisher=Haifa Municipality|access-date=14 February 2008|archive-url=https://web.archive.org/web/20080226230016/http://www1.haifa.muni.il/spru/doc/YB/Tourism/Y2005/Download/Tourism2005.pdf|archive-date=26 February 2008|url-status=dead}}</ref> Тус хот нь 17 километр эргийн шугамтай бөгөөд үүнээс 5 километр наран шарлагын газар юм.<ref name="leisure">{{cite web|url=http://www1.haifa.muni.il/spru/doc/YB/LeisureActivity/Y2004/Download/LeisureActivityDL.pdf|archive-url=https://web.archive.org/web/20070330013119/http://www1.haifa.muni.il/spru/doc/YB/LeisureActivity/Y2004/Download/LeisureActivityDL.pdf|url-status=dead|archive-date=30 March 2007|title=Leisure Activity|work=Haifa Statistical Yearbook|publisher=Haifa Municipality|page=56|access-date=14 February 2008}}</ref> Хайфагийн аялал жуулчлалын гол үзмэр нь [[Бахайн ертөнцийн төв ордон|Бахайн ертөнцийн төв]] бөгөөд Бабын алтан бөмбөгөр сүм, хүрээлэн буй орчны цэцэрлэгүүд байдаг.<ref>{{cite web|url=http://terraces.bahai.org/terraces.en.html|title=Terraces of the Shrine of the Bab|access-date=11 April 2008|archive-date=23 Дөрөвдүгээр сар 2008|archive-url=https://web.archive.org/web/20080423225420/http://terraces.bahai.org/terraces.en.html|url-status=dead}}</ref><ref>{{cite web|url=http://www.bahai.org/dir/bwc|title=Baha'i World Center|access-date=20 March 2008|publisher=[[Baháʼí International Community]]}}</ref> [[2005 он|2005]]-[[2006 он|2006 оны]] хооронд 86,037 хүн бурхан шүтлэгт зочилжээ. [[2008 он|2008 онд]] [[Бахайн ертөнцийн төв ордон|Бахайн цэцэрлэгүүдийг]] [[ЮНЕСКО|ЮНЕСКО-гийн]] дэлхийн өвд бүртгэжээ. Хайфа хотын захиргааны захиалгаар [[2007 он|2007 онд]] гаргасан тайланд илүү олон зочид буудал, Хайфа-[[Акко]]-Кесарийн хоорондох гаталга онгоцны шугам барих, боомтын баруун бэхэлгээг амралт, зугаа цэнгэлийн бүс болгон хөгжүүлэх, орон нутгийн нисэх онгоцны буудал, боомтыг өргөтгөх шаардлагатай байгааг дурджээ.<ref>{{cite web|url=http://www.haaretz.com/hasen/spages/864746.html|title=Making Haifa into an international tourist destination|date=30 May 2007|access-date=10 March 2008|work=Haaretz}}</ref> == Урлаг ба соёл == [[Файл:South_Dado_Beach_-_Hof_HaCarmel_-_Haifa_(1506044661).jpg|left|thumb|Дадо далайн эрэг дагуух зугаалгын газар]] [[Файл:Folk_dancing_in_Dado_Beach,_Haifa_2015.JPG|thumb|Ардын бүжиг]] Хайфа нь боомт, аж үйлдвэрийн хотын дүр төрхтэй хэдий ч хойд Израилын соёлын төв юм. 1950-иад оны үед хотын дарга [[Абба Хуши]] зохиолч, яруу найрагчдыг хот руу нүүхийг уриалахад онцгой хүчин чармайлт гаргаж, тус улсад байгуулагдсан анхны хотын театр болох Хайфа театрыг байгуулжээ.<ref name="culture">{{cite web|url=http://www.tour-haifa.co.il/eng//modules/article/view.category.php/19|title=Culture & Leisure|publisher=Tour-Haifa.co.il|access-date=18 February 2008|archive-date=11 Дөрөвдүгээр сар 2011|archive-url=https://web.archive.org/web/20110411140703/http://www.tour-haifa.co.il/eng/modules/article/view.category.php/19|url-status=dead}}</ref> Хотын бусад театруудад Кригерийн урлагийн төв, Раппапортын урлаг соёлын төв багтдаг. Конгрессийн төв нь үзэсгэлэн, концерт, тусгай арга хэмжээ зохион байгуулдаг.<ref>{{cite web|url=http://www.tour-haifa.co.il/eng/modules/article/view.article.php/c19/148|title=The Congress Center|publisher=Haifa Municipality|access-date=2 April 2008|archive-date=19 Арван нэгдүгээр сар 2010|archive-url=https://web.archive.org/web/20101119054714/http://www.tour-haifa.co.il/eng/modules/article/view.article.php/c19/148|url-status=dead}}</ref> [[1975 он|1975 онд]] байгуулагдсан Хайфа кино театрт суккотын баярын өдрүүдэд жил бүр Хайфагийн олон улсын кино наадам болдог.<ref>{{cite web|url=http://www.haifasymphony.co.il/eabout.asp|title=Haifa Symphony|access-date=20 January 2008|publisher=Haifa Symphony|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20071217224625/http://www.haifasymphony.co.il/eabout.asp|archive-date=17 December 2007}}</ref> Хайфа нь 29 [[Кино театр|кино театртай]]. Тус хот орон нутгийн "Едиот Хайфа" сонинг эрхлэн гаргадаг бөгөөд өөрийн Хайфа радио станцтай. Израилын [[араб хэл]] дээр гардаг Аль-Иттихад, Аль-Мадина сонинууд мөн Хайфад байрладаг. 1990-ээд оны үед Хайфа хотод [[Боб Дилан]], Ник Кэйв, Блур, П.Ж.Харви нарын оролцсон Хайфа рок & блюз фестивалийг зохион байгуулж байжээ. === Музей === [[Файл:P1190557_-_בית_הטכניון_ההיסטורי_-_החצר.JPG|thumb|Үндэсний шинжлэх ухааны музей, Хайфа]] Хайфа нь арав гаруй музейтэй.<ref name="museums">{{cite web|url=http://www.get2israel.com/Destinations/haifa.aspx|title=Haifa Museums|publisher=Get2Israel.com|access-date=18 February 2008|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20080229091637/http://www.get2israel.com/Destinations/haifa.aspx|archive-date=29 February 2008}}</ref> Хамгийн алдартай музей бол Израилын Шинжлэх ухаан, технологи, сансар судлалын үндэсний музей бөгөөд [[2004 он|2004 онд]] бараг 150,000 хүн музейг зочилсон байна. Энэхүү музей нь Хадар хорооллын Технионы хуучин барилгад байрладаг. Японы уран зургийн Тикотины музей нь зөвхөн [[Японы урлагт]] зориулагдсан [[Ойрх Дорнод|Ойрх Дорнодын]] цорын ганц музей юм. Хайфад орших бусад музейд Эртний түүхийн музей, Үндэсний далайн музей ба Хайфа хотын музей, Хехтийн музей, Дагоны археологийн үр тариа боловсруулах музей, Төмөр замын музей, Нууц цагаачдын болон тэнгисийн цэргийн музей багтдаг. Зураач Херманн Струкийн хуучин гэр, студи нь одоо Херманн Струкийн музей болжээ.<ref>{{cite web|url=http://www.tour-haifa.co.il/eng/modules/article/view.article.php/c21/123|title=The Mane Katz Museum|access-date=25 January 2008|publisher=Tour-Haifa.co.il|archive-date=13 Гуравдугаар сар 2008|archive-url=https://web.archive.org/web/20080313222222/http://www.tour-haifa.co.il/eng/modules/article/view.article.php/c21/123|url-status=dead}}</ref> Ган Ха-Эм цэцэрлэгт хүрээлэн дэх Хайфагийн амьтны хүрээлэнд одоо [[Израил|Израил улсад]] устаж үгүй болсон Сирийн хүрэн баавгай бүхий жижиг амьтдын цуглуулга байдаг. == Засгийн газар == [[1940 он|1940 онд]] анхны еврей хотын даргаар Шабтай Леви сонгогдов. Левигийн хоёр орлогч нь [[Арабчууд|араб]] (нэг нь [[Ислам|мусульман]], нөгөө нь [[Христ итгэл|христийн]] шашинтай) байсан бөгөөд зөвлөлийн үлдсэн хэсэг нь дөрвөн [[еврей]], зургаан [[Арабчууд|арабаас]] бүрдсэн байв.<ref name="govt">{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=kUOK3a6hAMsC&q=haifa+municipality&pg=PA129|title=Mixed Towns, Trapped Communities: Historical Narratives, Spatial Dynamics|last=Daniel Monterescu|first=Dan Rabinowitz|pages=113–132|publisher=Ashgate Publishing, Ltd.|access-date=26 July 2009|isbn=978-0-7546-4732-4|year=2007}}</ref> Өнөөдөр Хайфаг хотын дарга [[Эйнат Калиш-Ротем]] тэргүүтэй 12 дахь хотын зөвлөл удирдаж байна. Хотын сонгуулийн үр дүн нь Кнессетийн сонгуультай адил зөвлөлийн бүрэлдэхүүнийг шийддэг. Хотын зөвлөл нь хотод хууль тогтоох зөвлөл бөгөөд туслах хууль батлах бүрэн эрхтэй.<ref name="council">{{cite web|url=http://www.haifa.muni.il/Cultures/he-IL/Municipality/Management/CityCouncil/|archive-url=https://web.archive.org/web/20080117042303/http://www.haifa.muni.il/Cultures/he-IL/Municipality/Management/CityCouncil/|archive-date=17 January 2008|title=City Council Overview|language=he|publisher=Haifa Municipality}}</ref> [[2003 он|2003 онд]] сонгогдсон 12 дахь зөвлөл 31 гишүүнтэй бөгөөд либерал Шинуй-Ногоонууд хамгийн олон суудал авсан (6), [[Ликуд]] 5 суудалтай хоёрт орсон.<ref name="councillors">{{cite web|url=http://www.haifa.muni.il/Cultures/he-IL/Municipality/Management/CityCouncil/members.htm|archive-url=https://web.archive.org/web/20080117045014/http://www.haifa.muni.il/Cultures/he-IL/Municipality/Management/CityCouncil/members.htm|archive-date=17 January 2008|title=Members of the 12th City Council|language=he|publisher=Haifa Municipality}}</ref> === Хотын дарга нар === [[Файл:PikiWiki_Israel_6692_haifa_city_hall.jpg|thumb|Хотын захиргаа]] {{Div col}} * [[Наджиб Эффенди аль-Ясин]] (1873–77) * [[Ахмад Эффенди Джалаби]] (1878–81) * [[Мустафа Бей аль-Салих]] (1881–84) * [[Мустафа Паша аль-Халил]] (1885–1903) * [[Джамиль Садик]] (1904–10) * [[Рифат аль-Салах]] (1910–11) * [[Ибрахим аль-Халил]] (1911–13) * [[Абд аль-Рахман аль-Хадж]] (1920–27) * [[Хасан Бей Шукри]] (1914–20, 1927–40) * [[Шабтай Леви]] (1940–51) * [[Абба Хуши]] (1951–1969) * [[Моше Флиманн]] (1969–1973) * [[Йосеф Альмоги]] (1974–1975) * [[Йерухам Цейсель]] (1975–1978) * [[Ари Гурель]] (1978–1993) * [[Амрам Мицна]] (1993–2003) * [[Гиора Фишер]] (түр хотын дарга, 2003) * [[Йона Яхав]] (2003–2018) * [[Эйнат Калиш-Ротем]] (2018-2024) * [[Йона Яхав]] (2024–одоо үе) {{Div col end}} == Эмнэлгийн байгууламж == [[Файл:Rambam_Health_Care_Campus_Main_Building.JPG|thumb|Рамбам эрүүл мэндийн төв]] [[Файл:Haifa_U_Rabin_Building.jpg|thumb|[[Хайфагийн их сургууль|Хайфа их сургууль]], Рабин барилга]] Хайфа хотын эрүүл мэндийн байгууллагууд нийт 4000 эмнэлгийн ортой.<ref>{{cite web|url=http://www.rambam.org.il/Home+Page/Research/default.htm|archive-url=https://web.archive.org/web/20071108234444/http://www.rambam.org.il/Home+Page/Research/default.htm|url-status=dead|archive-date=8 November 2007|title=research at rambam|publisher=Rambam.org.il|access-date=5 May 2009}}</ref> Хамгийн том эмнэлэг бол 2004 онд 78000 хүн хэвтэн эмчлүүлсэн 900 ортой, засгийн газрын мэдэлд байдаг Рамбам эмнэлэг юм.<ref>{{Cite news|url=http://news.bbc.co.uk/1/hi/world/middle_east/5197326.stm|title=Haifa hospital in the firing line|first=Raffi|last=Berg|work=BBC News|date=20 July 2006|access-date=5 January 2010}}</ref> Бнай-Цион эрүүл мэндийн төв, Кармел эмнэлэг тус бүр 400 ортой. Хайфа нь 20 гэр бүлийн эрүүл мэндийн төвтэй. 2004 онд Хайфад байдаг эмнэлэгүүдэд нийт 177.478 хүн хэвтэн эмчлүүлсэн байна. Рамбам эрүүл мэндийн төв нь 2006 онд Ливаны хоёрдугаар дайны үеэр галын шууд шугаманд байсан тул өвчтөнүүдээ хамгаалахын тулд тусгай урьдчилан сэргийлэх арга хэмжээ авах шаардлагатай болсон.<ref>{{Cite news|url=http://www.ynetnews.com/articles/0,7340,L-3287614,00.html|title=Haifa hospital goes underground|work=Ynetnews|access-date=18 February 2008|date=7 August 2006|first=Ahiya|last=Raved}}</ref> == Боловсрол == Хайфад олон улсад хүлээн зөвшөөрөгдсөн хоёр их сургууль, хэд хэдэн коллеж байрладаг. [[Хайфагийн их сургууль|Хайфа их сургууль]] нь 1963 онд байгуулагдсан бөгөөд Кармел уулын оргилд байдаг. 30 давхар Эшкол цамхгийн дээд давхарт Израилын хойд хэсгийг дэлгэмэл байдлаар харуулдаг. Археологи, уран зургийн чухал цуглуулгатай Хехтийн музей нь [[Хайфагийн их сургууль|Хайфа их сургуулийн]] кампуст байрладаг. [[Технион - Израилын технологийн дээд сургууль]] нь 1912 онд байгуулагдсан. 18 факультет, 42 эрдэм шинжилгээний хүрээлэнтэй. Анхны байрлаж байсан барилгад одоо Хайфагийн шинжлэх ухааны музей байрладаг. Израилын анхны технологийн ахлах сургууль болох Босмат нь 1933 онд Хайфа хотод байгуулагдсан.<ref>{{Cite news|url=http://www.haaretz.com/hasen/spages/894017.html|title=The closing of a dream come true|access-date=25 January 2008|work=Haaretz}}</ref> 2006–2007 оны байдлаар Хайфа 70 бага сургууль, 23 дунд сургууль, 28 ахлах сургууль, 8 мэргэжлийн дунд сургуультай байв. Хайфа хотын цэцэрлэгт 5133, бага сургуульд 2081, дунд сургуульд 7911, ахлах сургуульд 8072, мэргэжлийн дунд сургуульд 2646, бүрэн дунд сургуулийн 2068 сурагч хичээллэж байв.<ref name="edu">{{cite web|url=http://www1.haifa.muni.il/spru/doc/YB/Education/Y2007/Download/EducationDL.pdf|title=Education|access-date=14 February 2008|date=1 June 2007|publisher=Haifa Municipality|work=Haifa Statistical Yearbook 2007|archive-url=https://web.archive.org/web/20080226230026/http://www1.haifa.muni.il/spru/doc/YB/Education/Y2007/Download/EducationDL.pdf|archive-date=26 February 2008|url-status=dead}}</ref> Оюутнуудын 86% нь [[Еврей хэл|еврей хэлээр]] ярьдаг, 14% нь [[Араб хэл|араб]] сургуулиудад сурч байсан. 2004 онд Хайфа хот нийт 367.323 ширхэг ном хадгалдаг 16 хотын номын сантай.<ref>{{cite web|last=Ratner|first=David|url=http://www.haaretz.com/print-edition/business/haifa-s-christian-schools-lead-the-league-1.123464|title=Haifa's Christian schools lead the league|work=Haaretz|date=25 May 2004|access-date=24 March 2013}}</ref> == Тээвэр == === Нийтийн тээвэр === [[Файл:Haifa_cable_car.jpg|thumb|Кармел уулаас Бат Галим руу бууж буй кабель машин]] Хайфад зургаан төмөр замын өртөө, Кармелит, одоогоор [[Израил|Израилын]] цорын ганц метроны систем үйлчилдэг. [[Израил|Израилын]] төмөр замын [[Нагария]]-[[Тел-Авив|Тел-Авивын]] эрэг орчмын төмөр замын гол шугам Хайфагийн булангийн эргээр дайран өнгөрдөг бөгөөд хотын дотор зургаан буудалтай. Баруун өмнөөс зүүн хойд чиглэлд эдгээр станцууд нь: Хайфа Хоф Ха-Кармел, Хайфа Бат-Галим, Хайфа Мерказ Ха-Шмона, Ха-Мифрац Централ, Хутзот Ха-Мифратц, Кирьят-Хайм. Хайфагаас [[Тел-Авив]], [[Бен-Гурион олон улсын нисэх буудал|Бен-Гурион олон улсын нисэх онгоцны буудал]], [[Нагария]], [[Акко]], [[Кирьят-Моцкин]], [[Биньямина]], [[Лод]], [[Рамла]], [[Бейт Шемеш]], [[Иерусалим]] болон бусад байршил руу шууд галт тэрэг явдаг. Хайфагийн хот хоорондын автобусны холболтыг зөвхөн хоёр терминал ажиллуулдаг Egged автобус компани гүйцэтгэдэг: * Ха-Мифрац төв автобусны буудал, Ха-Мифрац төв төмөр замын буудлын хажууд * Хайфа Хоф Ха-Кармелийн төмөр замын буудалтай залгаа Хайфа Хоф Ха-Кармелийн төв автобусны буудал Тус улсын хойд хэсэгт байрлах шугамууд Ха-Мифрац төв автобусны буудлыг ашигладаг бөгөөд тэдгээрийн хамрах хүрээ нь [[Израил|Израилын]] хойд хэсгийн ихэнх хотуудыг хамардаг. Өмнө зүг рүү чиглэсэн шугамууд Хайфа Хоф Ха-Кармелийн төв автобусны зогсоолыг ашигладаг. [[Файл:The_New_Carmelit_08-10-2018.jpg|left|thumb|Кармелит нь газар доорхи төмөр зам бөгөөд одоогоор Израилын цорын ганц метроны систем юм]] Хайфа Хоф Ха-Кармелийн төв автобусны буудлаас шууд хүрэх газрууд нь [[Тел-Авив]], [[Иерусалим]], [[Эйлат]], [[Раанана]], [[Нетания]], [[Хадера]], [[Зихрон-Яаков]], Атлит, [[Тират-Кармель]], [[Бен-Гурион олон улсын нисэх буудал|Бен-Гурион олон улсын нисэх онгоцны буудал]] орно. Автобусны шугамууд бямба гарагийн өглөөнөөс хойш хот даяар хөнгөлөлттэй хуваарийн дагуу ажилладаг. 2008 оны зуны туршид эдгээр шугамууд долоо хоногт 7 шөнө ажилласан. Хайфа нь [[Израил|Израилын]] зуны цагт бямба гарагт далайн эрэг рүү автобусаар үйлчилдэг цорын ганц хот юм. [[Файл:Port_of_Haifa_2752-1.jpg|thumb|Хайфа хотын боомт]] Хайфагийн газар доорхи төмөр замын системийг Кармелит гэдэг. Энэ бол Парис талбайгаас Кармел уулын Ган Ха-Эм хүртэл явдаг төмөр зам дээрх газар доорхи фуникуляр юм.<ref>{{cite web|url=http://www.tour-haifa.co.il/eng/modules/article/view.article.php/c10/159|title=The Carmelit|access-date=19 February 2008|publisher=Tour-Haifa.co.il|archive-date=4 Тавдугаар сар 2008|archive-url=https://web.archive.org/web/20080504211823/http://www.tour-haifa.co.il/eng/modules/article/view.article.php/c10/159|url-status=dead}}</ref> Нэг зам, зургаан өртөө, хоёр галт тэргээр дэлхийн хамгийн богино метроны шугамаар Гиннесийн номонд бичигджээ. === Агаар болон далайн тээвэр === [[Хайфа нисэх онгоцны буудал]] нь [[Тел-Авив]], [[Эйлат]] руу нисэх дотоодын нислэгүүд болон [[Кипр]], [[Грек]], [[Йордан]] руу олон улсын нислэгийн нислэг үйлддэг. Хайфа хотоос нислэг үйлддэг онгоцууд нь Аркия, Исраир юм. Хөлөг онгоцнууд Хайфа боомтоос Зүүн Газар дундын тэнгис, Өмнөд Европ, Хар тэнгисийн чиглэлүүд хүртэл үйлчилдэг. === Зам === Хайфа ба тус улсын төв лүү аялахад далайн эргийн дагуух гол хурдны авто зам болох хурдны зам 2-оор дамжин өнгөрөх боломжтой. 4-р хурдны зам нь Хайфагийн хойд эрэг дагуу, мөн хурдны зам 2-оос урагш, дотогшоо урсдаг. Өмнө нь Хайфагийн хойд талын хурдны замын дагуух хөдөлгөөн хотын төв хэсгээр дайрч өнгөрөх ёстой байв. [[2010 он|2010 оны]] [[12 сарын 1|12-р сарын 1-ний]] өдөр нээгдсэн Кармелийн хонгилууд энэ хөдөлгөөнийг Кармел уулын доогуур чиглүүлж хотын төвийн түгжрэлийг бууруулж байна.<ref>{{cite web|url=http://ppp.mof.gov.il/Mof/PPP/MofPPPTopNavEnglish/MofPPPProjectsEnglish/PPPProjectsListEng/TashtiotTaburaEng/Carmeltunnels/|title=Carmel Tunnels|publisher=Israel MOF|access-date=22 February 2008|url-status=dead|archive-url=https://archive.today/20120712130111/http://ppp.mof.gov.il/Mof/PPP/MofPPPTopNavEnglish/MofPPPProjectsEnglish/PPPProjectsListEng/TashtiotTaburaEng/Carmeltunnels/|archive-date=12 July 2012}}</ref> == Спорт == [[Файл:SammyOferSTD.jpg|thumb|Сами Офер цэнгэлдэх хүрээлэн]] Хайфагийн гол цэнгэлдэх хүрээлэнгүүд нь: [[УЕФА|УЕФА-гийн]] баталсан 30,780 хүний суудалтай Сами Офер цэнгэлдэх хүрээлэн, Томас Д'Александро цэнгэлдэх хүрээлэн, Неве Шаанань Атлетик цэнгэлдэх хүрээлэн. Тус хотын хөлбөмбөгийн хоёр гол клуб нь одоогоор [[Израилын Премьер Лиг|Израилын Премьер Лигт]] тоглож байгаа Маккаби Хайфа, Хапоэл Хайфа нар юм. Маккаби Израилд арван хоёр түрүүлсэн бол Хапоэл нэг түрүүлсэн. Тус хотод Израилын хөлбөмбөгийн Лигийн нэг хэсэг болох [[Йокнеам цэнгэлдэх хүрээлэн|Йокнеам цэнгэлдэх хүрээлэнд]] тоглодог Америкийн Хайфа Андердогс хэмээх хөлбөмбөгийн клуб байдаг. Лигийн анхны улирлын аварга шалгаруулах тэмцээнд баг нь хожигдсон боловч [[2005 он|2005 онд]] Израилын хөлбөмбөгийн лигтэй нэгдсэн Америкийн хөлбөмбөгийн Израилын бүрэлдэхүүнд багтаж нэг цол хүртсэн. Хайфа Хоукс бол Хайфа хотоос гаралтай [[Хоккей|хоккейн]] баг юм. [[1996 он|1996 онд]] тус хот салхин сэнтийн дэлхийн аварга шалгаруулах тэмцээнийг зохион байгуулсан. == Ах дүү хотууд == Одоогийн байдлаар:<ref>{{cite web|title=Secretary General / Foreign Relations|url=https://www.haifa.muni.il/English/MayorsOffice/Pages/CitySecretary-.aspx|website=haifa.muni.il|publisher=Haifa|access-date=2020-01-30}}</ref> * {{flagicon|Украин}} [[Украин|Украины]] [[Одесса]] — 1992 он * {{flagicon|Америкийн Нэгдсэн Улс}} [[Америкийн Нэгдсэн Улс|АНУ]], [[Массачусеттс]], [[Бостон]] — 1999 он * {{flagicon|Америкийн Нэгдсэн Улс}} [[Америкийн Нэгдсэн Улс|АНУ]], [[Калифорни]], [[Сан-Франциско]] — 1984 он * {{flagicon|Америкийн Нэгдсэн Улс}} [[Америкийн Нэгдсэн Улс|АНУ]], [[Флорида]], [[Форт-Лодердейл]] — 2002 он * {{flagicon|Их Британи}} [[Их Британи]], [[Портсмут]] — 1962 он * {{flagicon|Их Британи}} [[Их Британи]], [[Ньюкасл апон Тайн|Ньюкасл]] — 1980 он * {{flagicon|Итали}} [[Итали]], [[Турин]] — 1997 он *{{flagicon|Дани}} [[Дани]], [[Ольборг]] — 1972 он * {{flagicon|Бельги}} [[Бельги]], [[Антверпен]] — 1986 он * {{flagicon|Герман}} [[Герман]], [[Бремен]] — 1978 он * {{flagicon|Герман}} [[Герман]], [[Дюссельдорф]] — 1988 он * {{flagicon|Герман}} [[Герман]], [[Майнц]] — 1987 он * {{flagicon|Герман}} [[Герман]], [[Эрфурт]] — 2000 оны * {{flagicon|Франц}} [[Франц]], [[Марсель]] — 1962 он * {{flagicon|Кипр}} [[Кипр]], [[Лимасол]] — 2000 он * {{flagicon|Хятад}} [[Хятад]], [[Шанхай]] — 1994 он * {{flagicon|Филиппин}} [[Филиппин]], [[Манила]] — 1971 он * {{flagicon|Өмнөд Африк}} [[Өмнөд Африкийн Бүгд Найрамдах Улс|Өмнөд Африк]], [[Кейптаун]] * {{flagicon|Аргентин}} [[Аргентин]], [[Росарио]] — 1988 он * {{flagicon|Орос}} [[Оросын Холбооны Улс|Орос]], [[Санкт-Петербург]] — 2008 он * {{flagicon|Хятад}} [[Хятад]], [[Чөндү|Чөнду]] — 2013 он == Зургийн цомог == <gallery widths="180" heights="180" perrow="6"> Файл:Haifa genel0301.jpg|Кармел уулын баруун энгэр ба худалдаа, ажил эрхлэлтийн бүс Матам, "Каньон Азриели Хайфа" худалдааны төв, Конгрессийн төв. Файл:Technion – Israel Institute of Technology19.jpg|Технионы кампус Файл:Eshkol tower haifa u.jpg|[[Хайфа их сургууль]], Эшкол цамхаг Файл:Matam hi-tech park (Haifa).jpg|Шинжлэх ухаан, үйлдвэрлэлийн төв Матам Файл:Haifa Convention Center09 April2013.JPG|Хурлын төв Файл:Метронит..jpg|Метронит Файл:Lev Hamifratz-Citymall.JPG|Синемол худалдааны төв Файл:Haifa South Haifa Mall OIC.jpg|«Каньон Азриэли Хайфа» худалдааны төв Файл:Karmelit.jpg|Кармелит Файл:Carmel Tunnels, Check Post entrance 1.JPG|Кармелын хонгил Файл:Hof Hacarmel IMG 9919.JPG|Леонардо зочид буудал Файл:Port of Haifa 2752-1.jpg|Хайфагийн боомт Файл:Port of Haifa - aerial view.jpg|Хайфа булан Файл:Downterraces.jpg|Бахай цэцэрлэгээс харагдах үзэмж Файл:MerkazitHaMifrtaz b.jpg|[[Израил|Израилын]] хамгийн том тээврийн төв «Мерказит ха-Мифрац» </gallery> == Цахим холбоос == {{Commonscat|Haifa|Хайфа}} {{Wikinews|Haifa|Хайфа}} {{Wikivoyage|Haifa|Хайфа}} == Эшлэл == <references responsive="" /> {{Израилын хот}} {{Хайфа тойрог}} [[Ангилал:Хайфа| ]] [[Ангилал:Далайн боомттой суурин]] [[Ангилал:Их-, дээд сургуультай хот]] [[Ангилал:Хайфа тойргийн хот]] [[Ангилал:Хайфа тойрог]] [[Ангилал:Израилын хот]] rvbzk0iiplmricvdqc6r0a1sshu5v47 0 122124 823203 711443 2025-06-27T12:44:42Z 202.55.180.58 823203 wikitext text/x-wiki '''Борнагал''' нь [[Ойрад]]ын [[Чорос]] аймгийн ноён юм. Манжийн буруу түүх шастирт [[Эсэн тайш]]ийн хүү гэж тэмдэглэгдэн үлдсэн байдаг, заримдаа [[Өштөмөр|Өштөмөр дархан ноёны]] хүү, [[Мин улсын судар|Мин улсын судрын]] Ойрадын шастирт Өштөмөрийн хүү [[Аригу|Аригугийн]] хүү гэх зэргээр тэмдэглсэн ч, Эсэн тайшийн удмынх гэдэг нь баттай юм. Эсэн тайшийг нас нөгчсөний дараа Ойрадын дотор эрх мэдлийн төлөөх тэмцэл хүчтэй өрнөж, дайн тулаан хэрүүл тэмцлээс болж, олон ноёд алс хол зугтаж нутаг сэлгэн суусны нэг нь Борнагал юм. Өштөмөр 1478 онд нас барсны дараа түүний хөвгүүдийн дунд тайшийн эрх мэдэл, Ойрадыг захирахын төлөө тэмцэл өрнөхөд Борнагал өөрийн харьяат өрх албатаа дагуулан нутаг алслан нүүж, чорос гэх нэрээ [[Дөрвөд]] хэмээн нэрийдсэн нь Дува сохорын дөрвөн хөвгүүн '''Доной, Догшин, Эмнэг, Эрх''' нарын харьяат ард нь [[Ойрад|Ойрадын]] '''[[Өөлд]], [[Баатууд|Баатад]], [[Хойд (овог)|Хойд]], [[Хэрнүүд]]''' овогтон боловч үндсэн Дөрвөд овогоо хэрэглэсэн явдал байв. Борнагалыг түүний хүү Эсэнгэй залгамжлав. [[Ангилал:15-р зуунд төрсөн]] [[Ангилал:16-р зуунд өнгөрсөн]] qzp8kt0jogiugfgi02tbmqunvbdocpk 0 123077 823265 771915 2025-06-28T10:50:38Z Jiguurn 91849 823265 wikitext text/x-wiki {{Инфобокс тэмцээний улирал | title = Улсын наадмын бөхийн барилдаан | year = 2022 оны | dates = 2022 оны 07 сарын 11-12 | num_teams = 1024 | winners = У.Х [[Оргихын Хангай|О.Хангай]] | second = У.Х [[Баярсайханы Орхонбаяр|Б.Орхонбаяр]] | semifinal1 = У.Ав [[Пүрэвийн Бүрэнтөгс|П.Бүрэнтөгс]] | semifinal2 = У.Дая [[Намсрайжавын Батсуурь|Н.Батсуурь]] | stat_leader_title = Начин цол хүртсэн | stat_leader_player = 14 | stat_leader_title1 = Харцага цол хүртсэн | stat_leader_player1 = 4 | stat_leader_title2 = Заан цол хүртсэн | stat_leader_player2 = 3 | stat_leader_title3 = Арслан цол хүртсэн | stat_leader_player3 = 1 | stat_leader_title4 = Аварга цол хүртсэн | stat_leader_player4 = 1 | prev_season = [[2020 оны улсын наадмын бөх барилдаан||2020]] | next_season = [[2023 оны улсын наадмын бөх барилдаан||2023]] }} Тулгар төрийн 2231 жилийн ой, Их Монгол улсын 811 жилийн ой, Ардын хувьсгалын 101 жилийн ой, Үндэсний их баяр наадмын хүчит бөхийн барилдаанд дархан аварга [[Бадмаанямбуугийн Бат-Эрдэнэ|Б.Бат-Эрдэнэ]], [[Агваансамдангийн Сүхбат|А.Сүхбат]], [[Гэлэгжамцын Өсөхбаяр|Г.Өсөхбаяр]], даян аварга [[Намсрайжавын Батсуурь|Н.Батсуурь]], улсын аварга [[Пүрэвийн Бүрэнтөгс|П.Бүрэнтөгс]], [[Гунаажавын Эрхэмбаяр|Г.Эрхэмбаяр]], [[Сүхбаатарын Мөнхбат|С.Мөнхбат]] нараар магнайлуулсан хүчит мянга хорин дөрвөн бөх хүч чадал, уран мэхийг уралдуулан барилдлаа.. ==== Цол, чимэг хүртсэн бөхчүүд ==== {| class="wikitable" !д\д !Цол !Овог нэр !Харъяалал !Шинээр хүртсэн цол, чимэг |- !Түрүү |Улсын харцага |[[Оргихын Хангай]] |Ховд Буянт |" Улсын аварга " цол |- !Үзүүр |Улсын харцага |[[Баярсайханы Орхонбаяр]] |Сэлэнгэ Цагааннуур |" Улсын арслан " цол |- ! rowspan="2" |Шөвгийн дөрөв |Улсын даян аварга |[[Намсрайжавын Батсуурь]] |Увс Ховд | |- |Улсын аварга |[[Пүрэвийн Бүрэнтөгс]] |Увс Давст | |- ! rowspan="4" |Шөвгийн найм |Улсын аварга |[[Сүхбаатарын Мөнхбат]] |Увс Баруунтуруун | |- |Улсын харцага |[[Баярхүүгийн Бат-Өлзий]] |Ховд Зэрэг |" Улсын заан " цол |- |Улсын начин |[[Бередмуратын Серик]] |Баян-Өлгий Улаанхус |" Улсын заан " цол |- |Цэргийн хурц арслан |[[Мөнхтөрийн Лхагвагэрэл]] |Завхан яруу |" Улсын заан " цол |- ! rowspan="8" |Шөвгийн арван зургаа |Улсын арслан |[[Цэдэвийн Содномдорж]] |Хөвсгөл Тосонцэнгэл | |- |Улсын заан |[[Доржийн Анар]] |Дорнод Дашбалбар | |- |Улсын харцага |[[Батсүхийн Зоригтбаатар]] |Архангай Батцэнгэл | |- |Улсын харцага |[[Нацагсүрэнгийн Золбоо]] |Баянхонгор Баянбулаг | |- |Улсын начин |[[Лхагвын Лха-Очир]] |Завхан Алдархаан |" Улсын харцага " цол |- |Улсын начин |[[Оюунбаатарын Мөнх-Эрдэнэ]] |Архангай Хайрхан |" Улсын харцага " цол |- |Аймгийн арслан |[[Ганцогтын Бадрах]] |Хэнтий Батширээт |" Улсын харцага " цол |- |Аймгийн заан |[[Цэдэнсодномын Бямба-Отгон]] |Өвөрхангай Төгрөг |" Улсын харцага " цол |- ! rowspan="16" |Шөвгийн гучин хоёр |Улсын гарьд |[[Батнасангийн Гончигдамба]] |Завхан Их-Уул | |- |Улсын өсөх идэр начин |[[Болдын Эрдэнэхүү]] | Баянхонгор Баянбулаг |" Өрнөн дэлгэрэх " чимэг |- |Аймгийн хурц арслан |[[Өлзийсайханы Батзул]] |Орхон Баян-Өндөр |" Улсын начин " цол |- |Аймгийн хурц арслан |[[Бэгзийн Мижидсүрэн]] | Өмнөговь Булган |" Улсын начин " цол |- |Аймгийн хурц арслан |[[Батжаргалын Лхагвадорж]] |Өвөрхангай Нарийнтээл |" Улсын начин " цол |- |Аймгийн арслан |[[Булган-Эрдэнийн Түмэндэмбэрэл]] |Булган Орхон |" Улсын начин " цол |- |Аймгийн арслан |[[Эрдэнэбатын Нямаа]] |Өмнөговь Ноён |" Улсын начин " цол |- |Аймгийн арслан |[[Навааны Хүрэлсүх]] |Увс Тэс |" Улсын начин " цол |- |Аймгийн арслан |[[Энхбатын Сумъяабат]] |Булган Орхон |" Улсын начин " цол |- |Аймгийн арслан |[[Хүрэлбаатарын Оргилболд]] |Увс Тэс |" Улсын начин " цол |- |Аймгийн арслан |[[Одхүүгийн Цэцэнцэнгэл]] |Хэнтий Баянхутаг |" Улсын начин " цол |- |Аймгийн заан |[[Эрдэнэбилэгийн Энх-Амгалан]] |Булган Могод |" Улсын начин " цол |- |Аймгийн заан |[[Очирбатын Түмэн]] |Увс Тэс |" Улсын начин " цол |- |Аймгийн заан |[[Бямбадоржийн Түвшинтөгс]] |Булган Хишиг-Өндөр |" Улсын начин " цол |- |Аймгийн заан |[[Энхтүвшингийн Батмагнай]] |Баянхонгор Жинст |" Улсын начин " цол |- |Аймгийн харцага |[[Батдоржийн Сосорбарам]] |Ховд Буянт |" Улсын начин " цол |} === Барилдааны дүйз === Тулгар төрийн 2231 жилийн ой, Их Монгол улсын 816 жилийн ой, Ардын хувьсгалын 101 жилийн ой, Үндэсний их баяр наадмын хүчит бөхийн барилдааны дүйзийг тавын даваанаас бүтнээр нь оруулав. ==== '''''Тавын даваа''''' ==== {| class="wikitable" ! rowspan="2" |д\д ! colspan="3" |Ам бөх ! colspan="2" rowspan="2" |Даваа, унаа ! colspan="3" |Угтуул бөх |- |''Цол'' |''Овог нэр'' |''Харъяалал'' |''Цол'' |''Овог нэр'' |''Харъяалал'' |- !1. |Даян.ав |[[Намсрайжавын Батсуурь]] |Увс Ховд !О !Х |А.а |[[Балжиннямын Мөнх-Эрдэнэ]] |Архангай Хашаат |- !2. |У.ав |[[Пүрэвийн Бүрэнтөгс]] |Увс Давст !О !Х |У.н |[[Лутын Батзориг]] |Өвөрхангай Өлзийт |- !3. |У.ав |[[Гунаажавын Эрхэмбаяр]] |Сэлэнгэ Мандал !Х !О |А.заан |[[Эрдэнэбилэгийн Энх-Амгалан]] |Булган Могод |- !4. |У.ав |[[Сүхбаатарын Мөнхбат]] |Увс Баруунтуруун !О !Х |А.а |[[Даваадоржийн Буянт]] |Говь-Алтай Халиун |- !5. |У.арс |[[Цэдэвийн Содномдорж]] |Хөвсгөл Тосонцэнгэл !О !Х |У.хар |[[Нямаагийн Батзаяа]] |Ховд Чандмань |- !6. |У.гарьд |[[Батнасангийн Гончигдамба]] |Завхан Их-уул !О !Х |А.х.а |[[Мядагмаагийн Адъяахүү]] |Өмнөговь Номгон |- !7. |У.заан |[[Нэгдэлийн Жаргалбаяр]] |Сэлэнгэ Мандал !Х !О |А.а |[[Эрдэнэбатын Нямаа]] |Өмнөговь Ноён |- !8. |У.арс |[[Мөнхсайханы Өсөхбаяр]] |Булган Бүрэгхангай !Х !О |А.а |[[Булган-Эрдэнийн Түмэндэмбэрэл]] |Булган Орхон |- !9. |У.заан |[[Доржийн Анар]] |Дорнод Дашбалбар !О !Х |А.а |[[Намсрайн Ганзориг]] |Увс, Баруунтуруун |- !10. |У.заан |[[Цэдэнбазарын Одбаяр]] |Өмнөговь Ханхонгор !Х !О |А.х.а |[[Бэгзийн Мижидсүрэн]] |Өмнөговь, Булган |- !11. |У.хар |[[Алтанбаганын Цацабшир]] |Дорноговь, Сайншанд !Х !О |А.а |[[Одхүүгийн Цэцэнцэнгэл]] |Хэнтий, Баянхутаг |- !12. |У.хар |[[Төрөөгийн Баасанхүү]] |Увс Тэс !Х !О |А.а |[[Навааны Хүрэлсүх]] |Увс Тэс |- !13. |У.хар |[[Баярхүүгийн Бат-Өлзий]] |Ховд Зэрэг !О !Х |У.начин |[[Бадамсамбуугийн Ганхуяг]] |Хөвсгөл, Шинэ-Идэр |- !14. |У.хар |[[Оргихын Хангай]] |Ховд Буянт !О !Х |А.х.а |[[Ганболдын Өсөхбаяр]] |Төв Угтаалцайдам |- !15. |У.хар |[[Баярсайханы Орхонбаяр]] |Сэлэнгэ Цагааннуур !О !Х |А.а |[[Доржсүрэнгийн Бадамгарав]] |Ховд, Булган |- !16. |У.хар |[[Өлзийбатын Даваабаатар]] |Төв, Баянцогт !Х !О |А.з |[[Бямбадоржийн Түвшинтөгс]] |Булган, Хишиг-Өндөр |- !17. |У.хар |[[Хүрэл-Очирын Гантулга]] |Өвөрхангай Уянга !Х !О |А.з |[[Цэдэнсодномын Бямба-Отгон]] |Өвөрхангай |- !18. |У.хар |[[Нацагсүрэнгийн Золбоо]] |Баянхонгор !О !Х |А.а |[[Дамдины Тогтохжаргал]] |Увс |- !19. |У.хар |[[Төрмөнхийн Бэгзсүрэн]] |Завхан !Х !О |А.з |[[Очирбатын Түмэн]] |Увс |- !20. |У.х |[[Батсүхийн Зоригтбаатар]] |Архангай !О !Х |А.а |[[Тогтохмэндийн Сайханжаргал]] |Говь-Алтай |- !21. |У.х |[[Баянзулын Цэдэнсодном]] |Өвөрхангай !Х !О |А.н |[[Болдын Эрдэнэхүү]] |Баянхонгор |- !22. |У.х |[[Шархүүгийн Пүрэвгарьд]] |Завхан !Х !О |Ц.х.а |[[Мөнхтөрийн Лхагвагэрэл]] |Завхан |- !23. |У.х |[[Цэдэндоржийн Мөнхбаяр]] |Увс !Х !О |А.а |[[Хүрэлбаатарын Оргилболд]] |Увс |- !24. |У.ө.и.н |[[Чинчулууны Хөхчирэнгэр|Чинчулууны Батчулуун]] |Хөвсгөл Галт !Х !О |А.а |[[Ганцогтын Бадрах]] |Хэнтий Батширээт |- !25. |У.н |[[Лхагвын Лха-Очир]] |Завхан !О !Х |А.х |[[Хангайн Наранбаяр]] |Сэлэнгэ, Мандал |- !26. |У.н |[[Дэлгэрсайханы Амарсайхан]] |Булган Орхон !Х !О |А.а |[[Энхбатын Сумъяабат]] |Булган Орхон |- !27. |У.н |[[Эрдэнэцогтын Ванданцэрэн]] |Өвөрхангай !Х !О |А.х.а |[[Батжаргалын Лхагвадорж]] |Өвөрхангай |- !28. |У.н |[[Бередмуратын Серик]] |Баян-Өлгий !Х !О |А.а |[[Цэвээнпүрэвийн Төмөрцоож]] |Ховд |- !29. |У.н |[[Жамсрангийн Ням-Эрдэнэ]] |Увс !Х !О |А.х |[[Батдоржийн Сосорбарам]] |Ховд |- !30. |У.н |[[Доржхандын Хүдэрбулга]] |Төв !Х !О |А.х.а |[[Өлзийсайханы Батзул]] |Орхон Баян-Өндөр |- !31. |У.н |[[Оюунбаатарын Мөнх-Эрдэнэ]] |Архангай !О !Х |У.н |[[Цэрэнбатын Сандагдорж]] |Хөвсгөл |- !32. |А.х.а |[[Оюунгэрэлийн Наранбаатар]] |Өвөрхангай !Х !О |А.з |[[Энхтүвшиний Батмагнай]] |Баянхонгор |- |} ==== '''''Зургаагийн даваа''''' ==== {| class="wikitable" ! rowspan="2" |д\д ! colspan="3" |Ам бөх ! colspan="2" rowspan="2" |Даваа, унаа ! colspan="3" |Угтуул бөх |- |''Цол'' |''Овог нэр'' |''Харъяалал'' |Цол |Овог нэр |Харъяалал |- !1. |Даян.ав |[[Намсрайжавын Батсуурь]] |Увс Ховд !О !Х |А.а |[[Бэгзийн Мижидсүрэн]] |Өмнөговь |- !2. |У.ав |[[Пүрэвийн Бүрэнтөгс]] |Увс Давст !О !Х |А.а |[[Эрдэнэбатын Нямаа]] |Өмнөговь |- !3. |У.ав |[[Сүхбаатарын Мөнхбат]] |Увс !О !Х |А.а |[[Навааны Хүрэлсүх]] |Увс |- !4. |У.арс |[[Цэдэвийн Содномдорж]] |Хөвсгөл !О !Х |А.з |[[Очирбатын Түмэн]] |Увс |- !5. |У.г |[[Батнасангийн Гончигдамба]] |Завхан !Х !О |Ц.х.а |[[Мөнхтөрийн Лхагвагэрэл]] |Завхан |- !6. |У.з |[[Доржийн Анар]] |Дорнод !О !Х |А.з |[[Бямбадоржийн Түвшинтөгс]] |Булган |- !7. |У.г |[[Баярхүүгийн Бат-Өлзий]] |Ховд !О !Х |А.з |[[Эрдэнэбилэгийн Энх-Амгалан]] |Булган |- !8. |У.хар |[[Оргихын Хангай]] |Ховд !О !Х |А.х |[[Батдоржийн Сосорбарам]] |Ховд |- !9. |У.х |[[Баярсайханы Орхонбаяр]] |Сэлэнгэ !О !Х |А.а |[[Одхүүгийн Цэцэнцэнгэл]] |Хэнтий |- !10. |У.х |[[Нацагсүрэнгийн Золбоо]] |Баянхонгор !О !Х |А.х.а |[[Өлзийсайханы Батзул]] |Орхон |- !11. |У.х |[[Батсүхийн Зоригтбаатар]] |Архангай !О !Х |А.х.а |[[Батжаргалын Лхагвадорж]] |Өвөрхангай |- !12. |У.ө.и.н |[[Болдын Эрдэнэхүү]] |Баянхонгор !Х !О |Ц.а |[[Ганцогтын Бадрах]] |Хэнтий |- !13. |У.н |[[Лхагвын Лха-Очир]] |Завхан !О !Х |А.а |[[Хүрэлбаатарын Оргилболд]] |Увс |- !14. |У.н |[[Бередмуратын Серик]] |Баян-Өлгий Улаанхус !Х !О |А.а |[[Энхбатын Сумъяабат]] |Булган |- !15. |У.н |[[Оюунбаатарын Мөнх-Эрдэнэ]] |Архангай !О !Х |А.а |[[Булган-Эрдэнийн Түмэндэмбэрэл]] |Булган Орхон |- !16. |А.з |[[Цэдэнсодномын Бямба-Отгон]] |Өвөрхангай !Х !О |А.з |[[Энхтүвшиний Батмагнай]] |Баянхонгор |} ==== '''''Долоогийн даваа''''' ==== {| class="wikitable" ! rowspan="2" |д\д ! colspan="3" |Ам бөх ! colspan="2" rowspan="2" |Даваа, унаа ! colspan="3" |Угтуул бөх |- |''Цол'' |''Овог нэр'' |''Харъяалал'' |''Цол'' |''Овог нэр'' |''Харъяалал'' |- !1. |Даян.ав |[[Намсрайжавын Батсуурь]] |Увс Ховд !О !Х |А.а |[[Ганцогтын Бадрах]] |Хэнтий |- !2. |У.ав |[[Пүрэвийн Бүрэнтөгс]] |Увс Давст !О !Х |У.н |[[Лхагвын Лха-Очир]] |Завхан |- !3. |У.ав |[[Сүхбаатарын Мөнхбат]] |Увс Баруунтуруун !О !Х |А.з |[[Цэдэнсодномын Бямба-Отгон]] |Өвөрхангай Төгрөг |- !4. |У.арс |[[Цэдэвийн Содномдорж]] |Хөвсгөл Тосонцэнгэл !Х !О |У.хар |[[Баярсайханы Орхонбаяр]] |Сэлэнгэ Цагааннуур |- !5. |У.з |[[Доржийн Анар]] |Дорнод !Х !О |У.н |[[Бередмуратын Серик]] |Баян-Өлгий |- !6. |У.хар |[[Баярхүүгийн Бат-Өлзий]] |Ховд Зэрэг !О !Х |У.хар |[[Нацагсүрэнгийн Золбоо]] |Баянхонгор |- !7. |У.хар |[[Оргихын Хангай]] |Ховд !О !Х |У.н |[[Оюунбаатарын Мөнх-Эрдэнэ]] |Архангай |- !8. |У.х |[[Батсүхийн Зоригтбаатар]] |Архангай !Х !О |Ц.х.а |[[Мөнхтөрийн Лхагвагэрэл]] |Завхан |} ==== '''''Наймын даваа''''' ==== {| class="wikitable" ! rowspan="2" |д\д ! colspan="3" |Ам бөх ! colspan="2" rowspan="2" |Даваа, унаа ! colspan="3" |Угтуул бөх |- |''Цол'' |''Овог нэр'' |''Харъяалал'' |''Цол'' |''Овог нэр'' |''Харъяалал'' |- !1. |Даян.ав |[[Намсрайжавын Батсуурь]] |Увс Ховп !О !Х |У.н |[[Бередмуратын Серик]] |Баян-Өлгий Улаанхус |- !2. |У.ав |[[Пүрэвийн Бүрэнтөгс]] |Увс Давст !О !Х |Ц.х.а |[[Мөнхтөрийн Лхагвагэрэл]] |Завхан Яруу |- !3. |У.ав |[[Сүхбаатарын Мөнхбат]] |Увс Баруунтуруун !Х !О |У.х |[[Оргихын Хангай]] |Ховд Буянт |- !4. |У.хар |[[Баярхүүгийн Бат-Өлзий]] |Ховд Зэрэг !Х !О |У.хар |[[Баярсайханы Орхонбаяр]] |Сэлэнгэ Цагааннуур |} ==== '''''Есийн даваа''''' ==== {| class="wikitable" ! rowspan="2" |д\д ! colspan="3" |Ам бөх ! colspan="2" rowspan="2" |Даваа, унаа ! colspan="3" |Угтуул бөх |- |''Цол'' |''Овог нэр'' |''Харъяалал'' |Цол |Овог нэр |Харъяалал |- !1. |Даян.ав |[[Намсрайжавын Батсуурь]] |Увс Ховд !Х !О |У.хар |[[Баярсайханы Орхонбаяр]] |Сэлэнгэ Цагааннуур |- !2. |У.ав |[[Пүрэвийн Бүрэнтөгс]] |Увс Давст !Х !О |У.хар |[[Оргихын Хангай]] |Ховд Буянт |} ==== ''Арвын'' ''даваа'' ==== {| class="wikitable" ! rowspan="2" |д\д ! colspan="3" |Ам бөх ! colspan="2" rowspan="2" |Даваа, унаа ! colspan="3" |Угтуул бөх |- |''Цол'' |''Овог нэр'' |''Харъяалал'' |Цол |Овог нэр |Харъяалал |- !1. |У.хар |[[Оргихын Хангай]] |Ховд Буянт !О !Х |У.хар |[[Баярсайханы Орхонбаяр]] |Сэлэнгэ Цагааннуур |} {{Улсын наадмын бөх барилдаан}} [[Ангилал:Улсын наадмын барилдаан]] n5bp72m40w7gv3c0zu0novnw3x0yvr9 0 128219 823260 758435 2025-06-28T07:52:51Z MendAmar8 80182 823260 wikitext text/x-wiki [[Файл:Franciscus in 2015 (cropped).jpg|thumb|Пап Францис, 2015 он]] '''Пап Францис Монгол Улсад''' Ерөнхийлөгч [[Ухнаагийн Хүрэлсүх|Ухнаагийн Хүрэлсүхийн]] урилгаар Гэгээн ширээт улсын Төрийн тэргүүний хувьд 2023 оны 9-р сарын 1-ний өдрөөс 9-р сарын 4-ний өдрүүдэд айлчилсан. Тус айлчлал нь Монгол Улс Гэгээн ширээт улстай дипломат харилцаа тогтоосон 30 жилийн ойн хүрээнд болж байгаа юм. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүхийн урилгыг хүлээн авч, ирж байгаа Пап Францисын айлчлал дэлхий дахины анхаарлын төвд орсон байна. == Айлчлалын хөтөлбөр == [[Францис]] Пап '''9-р сарын 1-ний''' 10.00 цагт [[Улаанбаатар]]т газардсан. 11.00 цагт Нийслэлийн төв талбайд угтан авах ёслолын ажиллагаа болж, улмаар Ерөнхийлөгч [[Ухнаагийн Хүрэлсүх|У.Хүрэлсүхтэй]] уулзаж, олон нийтэд үг хэлнэ.  Дараа нь УИХ-ын дарга [[Гомбожавын Занданшатар|Г.Занданшатар]], Ерөнхий сайд [[Лувсаннамсрайн Оюун-Эрдэнэ|Л.Оюун-Эрдэнэ]] нар Гэгээн ширээт улсын Төрийн тэргүүн Пап Францист бараалхав. 16:00 цагт [[Гэгээн Петр, Паулын цогчин дуган|'''Гэгээн Петр, Паулын цогчин дуган'''д]] хамба, санваартан, сахил хүртсэн шашны зүтгэлтнүүдтэй уулзалт хийжээ. '''9-р сарын 2-ны''' өдөр 10:00 цагаас шашин хоорондын уулзалт хийх ба 16:00 цагт [[Степпе Арена - Мөсөн өргөө|Степп Аренад]] Гэгээн мөргөлийн үйл ажиллагаа болох юм. Тус мөргөлд оролцохоор 3500 гаруй хүн урьдчилан бүртгүүлээд байгаа аж.  Айлчлалын сүүлийн өдөр буюу '''9-р сарын 4-ний''' 09:30 цагт  сайн үйлстнүүдтэй уулзалт хийснээр түүний айлчлал албан ёсоор өндөрлөв. Улмаар 11:30 цагт [[Чингис хаан олон улсын нисэх буудал|“Чингис хаан” олон улсын нисэх буудал]] түүнийг үдэх ёслолын ажиллагаа болсон байна. == Хэвлэл == Монгол Улсад айлчлах Пап Францисийг дагаж дэлхийн 23 орны 56 редакцийн 150 гаруй сэтгүүлч ирсэн ажээ.  Нийт сэтгүүлчдээс түүний албан ёсны  айлчлалыг сурвалжлах нь 46 редакцийн 75 сэтгүүлч байгаа бол үлдсэн нь Папын айлчлалыг даган хувиараа сурвалжлага хийх аж. Үүнд дэлхийн "Associated Press", "New York Times", "Reuters" зэрэг томоохон хэвлэлээс гадна Итали, Испанийн хэвлэлүүд ирсэн. Харин дотоодын хэвлэл мэдээллийн байгууллагуудаас 180 гаруй сэтгүүлч, хэвлэл мэдээллийн ажилтан бүртгүүлсэн байна. [[Ангилал:21-р зууны Монголын түүх]] [[Ангилал:Ариун Сэнтийн олон улсын харилцаа]] [[Ангилал:2023 он]] c2wghwdurq3k0tiu7jqtp3lyoi9cujh 0 132062 823264 819232 2025-06-28T10:39:57Z Jiguurn 91849 Найруулгыг сайжруулж, бөхийн спорт болон нийгмийн сүлжээний хэсгийг нэмж орууллаа. 823264 wikitext text/x-wiki [[Файл:Lodoisambuu jpg.jpg|thumb]] '''Чулуунбилэгийн Лодойсамбуу''' (1987 оны 3 сарын 24-нд [[Улаанбаатар]] хотод төрсөн) нь Монголын сэтгүүлч, продюссер, улс төрч юм. Тэрээр “[[Улаан бал]]” нэвтрүүлгийг хөтөлж олонд танигдсан бөгөөд 2024 оны [[Улсын Их Хурал|УИХ]]-ын сонгуульд [[Монголын Ардчилсан Нам|Ардчилсан нам]]аас нэр дэвшин [[Хан-Уул дүүрэг|Хан-Уул дүүрэгт]] ялалт байгуулж, УИХ-ын гишүүнээр сонгогдсон. == Намтар == Тэрээр 2005 онд Улаанбаатарын 73-р дунд сургуулийг төгсөөд, 2005-2009 онд [[Хэвлэлийн хүрээлэн|Монголын Хэвлэлийн Хүрээлэн]]-ийн дэргэдэх “[[Сэтгүүлч коллеж|Сэтгүүлч]]” коллежид сурч, сэтгүүл зүйн мэргэжил эзэмшсэн.<ref>{{Cite web |title=Чулуунбилэгийн Лодойсамбуу |url=https://www.parliament.mn/cv/347/ |access-date=2025-06-28 |website=УИХ-ын албан ёсны вэбсайт |language=mn}}</ref> === Ажилласан байдал === * 2007-2010 онд үндэсний өдөр тутмын “[[Зууны мэдээ]]” сонинд [[Гэрэл зургийн сэтгүүл зүй|гэрэл зургийн]] [[сурвалжлагч]], Дизайны албаны даргаар ажилласан. * 2010-2011 онд “ShuuD.mn<ref>{{Cite web |title=Shuud.mn - Өнөөдрөөс сайхан маргааш |url=https://www.shuud.mn/ |access-date=2024-06-23 |website=www.shuud.mn |language=mn}}</ref>” сайтад гэрэл зургийн сурвалжлагч, * 2011 оны эхэн үеэс “Шууд” телевизид “Гамбир” [[ток шоу]]<nowiki/>г хөтөлж байсан, мэдээний албаны сурвалжлагчаар ажиллаж байсан. * 2012-2016 онд [[Боловсрол, шинжлэх ухааны яам (Монгол)|Боловсролын Яам]]<nowiki/>ны сайд Лу.Гантөмөрийн Хэвлэлийн албанд ажилласан. 2016 онд ярилцлага, товч тойм бүхий "[[Улаан бал]]" нэвтрүүлгийг хийх санаа түүнд төрж байсан гэдэг. Улмаар "ТВ6" сувгаар анх нэвтрүүлгээ хүргэж байжээ. NTV телевизэд Улаан бал нэвтрүүлгээ 250 саяар зарсан гэдэг бөгөөд зочдоосоо ямар ч мөнгө авдаггүй “над шиг хүмүүс хэзээ ч хүний халаасанд ордоггүй юм” хэмээн тэр хэлдэг. == Улс төрд == 2024 оны [[Улсын Их Хурал|УИХ]]-ын сонгуульд Ч.Лодойсамбуу [[Хан-Уул дүүрэг|Хан-Уул дүүрэгт]] [[Монголын Ардчилсан Нам|Ардчилсан нам]]аас нэр дэвшин ялалт байгуулсан.<ref>{{Cite web |title=Хан-Уул дүүргээс Т.Мөнхсайхан, Ч.Лодойсамбуу, Ж.Алдаржавхлан нар сонгогдлоо |url=https://eagle.mn/r/128233 |access-date=2025-06-28 |website=Eagle.mn |language=mn}}</ref> Тэрээр 2024-2028 онд УИХ-ын гишүүнээр ажиллаж байна. УИХ-д тэрээр Ёс зүй, дэгийн байнгын хороо болон Эдийн засгийн байнгын хорооны гишүүнээр ажилладаг.<ref>{{Cite web |title=Чулуунбилэгийн Лодойсамбуу |url=https://www.parliament.mn/cv/347/ |access-date=2025-06-28 |website=УИХ-ын албан ёсны вэбсайт |language=mn}}</ref> Түүний УИХ-ын ирц 87.5% байсан бөгөөд Засгийн газрын үйл ажиллагааг хянан шалгах, хэвлэлийн эрх чөлөөг хамгаалах чиглэлээр идэвхтэй ажилладаг.<ref>{{Cite web |title=Ч.Лодойсамбуу: Гүтгэлэггүй сонгууль хийцгээе! |url=https://web.archive.org/web/20240605104259/https://news.mn/r/2728288/ |access-date=2025-06-28 |website=News.mn |language=mn}}</ref> == Гавьяа шагнал == * 2009 онд “Өнөөгийн төр” гэрэл зургаараа “Оны шилдэг гэрэл зураг” Гран при шагнал хүртсэн. == Бөхийн спорт == Ч.Лодойсамбуу нь Монголын үндэсний бөхийн спортод сонирхолтой бөгөөд 2022 оны [[Улсын баяр наадам|Улсын наадам]]-д Увс нуур дэвжээний галынхантай бэлтгэл хийж, нэгийн даваанд оролцсон гэдэг. Тэрээр [[Төв аймаг|Төв аймгийн]] Аргалант сумын харьяат, Улсын заан Дорлигжавын Амгаланбаатартай учраа таарч, өвдөг шороодсон.<ref>{{Cite web |title=Энд найдвартай эх сурвалж оруулах шаардлагатай |url= |access-date=2025-06-28 |website= |language=mn}}</ref> == Нийгмийн сүлжээний идэвх == Ч.Лодойсамбуу нь [[X (платформ)|X платформ]] дээр (@Lodoisambuu) идэвхтэй хэрэглэгч бөгөөд улс төр, нийгмийн асуудлаар байр сууриа илэрхийлдэг. Тэрээр Засгийн газрын үйл ажиллагааг шүүмжилж, хэвлэлийн эрх чөлөөг дэмжих чиглэлээр олон пост нийтэлсэн.<ref>{{Cite web |title=Ч.Лодойсамбуу X пост |url=https://x.com/Lodoisambuu/status/1864162698851963179 |access-date=2025-06-28 |website=X |language=mn}}</ref><ref>{{Cite web |title=Ч.Лодойсамбуу X пост |url=https://x.com/Lodoisambuu/status/1841116220726394980 |access-date=2025-06-28 |website=X |language=mn}}</ref> == Цахим холбоос == * [https://www.shuud.mn/a/21206 Ч.Лодойсамбуу] * [https://x.com/lodoisambuu Ч.Лодойсамбуу] * [https://www.facebook.com/lodoisambuuch Ч.Лодойсамбуу ФБ албан ёсны хаяг] * [https://www.youtube.com/@Ulaanbal Улаан бал youtube албан ёсны хаяг] * [https://itoim.mn/t/2024/06/20/Independents/zvc?dccedc2aff4f6597ff01734adc52739e Чулуунбилэгийн Лодойсамбуу] * [https://www.youtube.com/watch?v=p_jgMaIKzM0 Ам нээвэл сэтгүүлч Ч.Лодойсамбуу] * [https://www.ub.life/p/23640 Подкаст тойм | Ч.Лодойсамбуу: "Улаан бал" нэвтрүүлэг 500 сая төгрөгөөр үнэлэгдсэн] * [https://vip76.mn/content/9005 "ӨНӨӨГИЙН ТӨР" БҮТЭЭЛИЙН ЭЗЭН ГРАН ПРИ ХҮРТЛЭЭ] * [https://web.archive.org/web/20240605104259/https://news.mn/r/2728288/ Ч.Лодойсамбуу: Гүтгэлэггүй сонгууль хийцгээе!] * [https://shuurhai.mn/p/17315 Сэтгүүлч Ч.Лодойсамбуугийн сарын орлого 30 саяас буудаггүй] * [https://eagle.mn/r/128233 Хан-Уул дүүргээс Т.Мөнхсайхан, Ч.Лодойсамбуу, Ж.Алдаржавхлан нар сонгогдлоо] == Эх сурвалж == {{DEFAULTSORT:Лодойсамбуу, Чулуунбилэгийн}} [[Ангилал:1987 онд төрсөн]] [[Ангилал:Амьд хүн]] [[Ангилал:Улаанбаатарын хүн]] [[Ангилал:Монголчууд]] [[Ангилал:Монголын сэтгүүлч]] [[Ангилал:21-р зууны сэтгүүлч]] 7sx840i5bgutqh9fadd4xgldh0kre06 0 132875 823199 766979 2025-06-27T12:24:56Z 66.181.185.81 823199 wikitext text/x-wiki '''Хучар''' буюу '''Хучар бэхи''' (?-1204) нь [[Хамаг Монгол|Хамаг Монголын]] [[Хиад боржигин]] овгийн [[Нэгүн тайш|Нэгүн тайшийн]] хөвүүн, [[Чингис хаан|Чингис хааны]] үеэл ах юм. [[Рашид ад-Дин|Рашид ад-Дины]] [[Судрын чуулган|Судрын чуулганд]] ''"Хучар нь харваач байсан бөгөөд тавьсан сум нь маш хол, их дээгүүр мэргэн тусдаг байсан учир үүгээрээ нэрд гарч алдаршсан байна. Тэрээр маш хол харваж чаддаг байсан болохоор монголчууд түүнийг магтан "Хучарын сум нь нүдэнд үзэгдэхгүй болтлоо хол явдаг" гэцгээдэг байв.''"<ref name=":0">{{Cite book |last=Фазлуллах |first=Рашид ад-Дин |title=Судрын чуулган |year=2002 |volume=1 |location=Улаанбаатар |pages=188-189 |translator-last=Ц |translator-first=Сүрэнхорлоо}}</ref> гэж харвах чадварыг нь биширч тэмдэглэжээ. == Намтар == Хучар бол 12-р зууны сүүлч, 13-р зууны эхэн үед Хамаг Монголын ханлигийн нөлөө бүхий ноён байсан нэгэн юм. Түүний уг гарал нь [[Бартан баатар|Бартан баатрын]] хоёр дахь хөвүүн [[Нэгүн тайш|Нэгүн тайшийн]] ахмад хөвүүн болох тул Чингис хааны үеэлд ах болно. Тэмүжинийг [[Жамуха|Жамухаас]] салж нүүсний дараа [[Алтан|Алтан отчигин]], [[Даридай отчигин]] нарын хамтаар Жамухаас салж Тэмүжиний хүрээ хотолд айлсан бууж, дагаар орсон. 1189 онд [[Хар зүрхний Хөх нуур|Хар зүрхний Хөх нуурт]] Алтан, Даридай, [[Сача бэхи]] гурвын хамт Тэмүжиний өмнө тангараг өргөж, Хамаг Монголын хан болгосон. Энэ явдлын дараа Ханы зарлигаар Жамухад Тэмүжинийг хан өргөмжилсөн тухай мэдээг хүргэжээ. [[Далан Балжудын арван гурван хүрээний байлдаан|Далан Балжудын 13 хүрээний тулалдаанд]] өөрийн хүрээ цэргээ захирч байлдаанд оролцсон. Мөн 1196 онд Нарату шүтээн, Хусту шүтээнд [[Татар|Татаарын]] [[Мэгүжин сүүлт|Мэгүжин сүүлтийг]] устгах дайнд Тэмүжинийг доор цэрэг захиран оролцсон. 1201 оны [[Хүйтэний байлдаан]], залган үргэлжилсэн Тайчуудыг дарах байлдаанд идэвхитэй оролцож, ялалт байгуулахад манлайлах үүрэг гүйцэтгэсэн. 1202 онд Татаарыг дайлахад Чингис хаан дараах цэргийн цааз гаргав. Тэр дайнд Алтан, Хучар, Даридай нар дайны олзонд шунаж, байлдаанаас саатсанд, [[Зэв]], [[Хубилай ноён|Хубилай]] жанжидыг илгээн олзолсон эдийг нь хураан авчээ. <blockquote>"Дайсныг дарах цагт олзонд бүү саатагтун. Дайсан нэгэнд дарагдвал тэдний юм хэзээ ч бидний олз болох тул хуваалдаж амжина. Хэрэв бид ухрахад хүрвэл анх довтолсон байрандаа даруй эгж ирвэл зохино. Уг байрандаа эгж ирээгүй хүнийг алтугай"<ref>{{Cite web |title=Монголын нууц товчоо: 153-р зүйл |url=https://www.mongolian-art.de/02_mongoliin_urlag/06_mongoliin_nuuts_tovchoo.htm |access-date=2024-01-12 |website=www.mongolian-art.de}}</ref> </blockquote>Уг явдалд тэд дургүйцэн [[Ван хан|Ван ханыг]] түшихээр одов. 1203 онд Жамухын хамтаар [[Сэнгүм|нялх Сэнгүмийг]] ятгаж, Ван ханыг Тэмүжиний эсрэг дайтуулах хуйвалдаанд оролцож, тэр жилийн намар Тэмүүжинийг '''"багалзуур ид"''' хэмээн хурим хийх нэрээр барьж авах гэж байхад, [[Бадай]], [[Хишилиг]] хоёр нууцыг задруулан Тэмүжинд хэлж замын дундаас буцсанд, Хэрэйдийн тал сэжиглэж их цэргийн хүчээр Хамаг Монгол руу цөмрөн, эзлэхэд Алтан, Хучар, Даридай гурав Хэрэйдийн цэргийн дотор багтаж байсан. Удалгүй [[Жамуха|Жамухын]] хамтаар Тоорил ханы эсрэг нууцаар хуйвалдаж байгаад илчлэгдэж тэндээс оргон [[Найман|Найманыг]] түшихээр зугтжээ. 1204 онд [[Наху гүний тулалдаан|Наху гүний тулалдаанд]] Чингис хааны удирдсан монголчууд Найманыг ялж, эзлэн авсны дараа Алтан, Хучар нар баригдан цаазлуулсан. [[Судрын чуулган|Судрын чуулганд]] бичснээр Хучарыг дагасан харьяат нарыг монголчууд ойн иргэн гэж басамжлан үзэхээс гадна Букун Жаухат буюу Жаухай гэдэг Хучарын хөвүүн байсныг Чингис хааны зарлигаар [[Цагадай]] ханд өгсөн<ref name=":0" /> байдаг. == Эшлэл == [[Ангилал:1204 онд өнгөрсөн]] [[Ангилал:Хиад боржигин]] [[Ангилал:12-р зуунд төрсөн]] [[Ангилал:Монголын цэргийн зүтгэлтэн]] 3nn29v83bie6pldqn20ak0wwho30jyg 823201 823199 2025-06-27T12:28:28Z 66.181.185.81 823201 wikitext text/x-wiki '''Хучар''' буюу '''Хучар бэхи''' (?-1204) нь [[Хамаг Монгол|Хамаг Монголын]] [[Хиад боржигин]] овгийн [[Нэгүн тайш|Нэгүн тайшийн]] хөвүүн, [[Чингис хаан|Чингис хааны]] үеэл ах юм. [[Рашид ад-Дин|Рашид ад-Дины]] [[Судрын чуулган|Судрын чуулганд]] ''"Хучар нь харваач байсан бөгөөд тавьсан сум нь маш хол, их дээгүүр мэргэн тусдаг байсан учир үүгээрээ нэрд гарч алдаршсан байна. Тэрээр маш хол харваж чаддаг байсан болохоор монголчууд түүнийг магтан "Хучарын сум нь нүдэнд үзэгдэхгүй болтлоо хол явдаг" гэцгээдэг байв.''"<ref name=":0">{{Cite book |last=Фазлуллах |first=Рашид ад-Дин |title=Судрын чуулган |year=2002 |volume=1 |location=Улаанбаатар |pages=188-189 |translator-last=Ц |translator-first=Сүрэнхорлоо}}</ref> гэж харвах чадварыг нь биширч тэмдэглэжээ. Алтан, Хучар нар Чингисийн Хааны эсрэг хуйвалдаанд оролцсон учир тэднийг цаазалсан болно. == Намтар == Хучар бол 12-р зууны сүүлч, 13-р зууны эхэн үед Хамаг Монголын ханлигийн нөлөө бүхий ноён байсан нэгэн юм. Түүний уг гарал нь [[Бартан баатар|Бартан баатрын]] хоёр дахь хөвүүн [[Нэгүн тайш|Нэгүн тайшийн]] ахмад хөвүүн болох тул Чингис хааны үеэлд ах болно. Тэмүжинийг [[Жамуха|Жамухаас]] салж нүүсний дараа [[Алтан|Алтан отчигин]], [[Даридай отчигин]] нарын хамтаар Жамухаас салж Тэмүжиний хүрээ хотолд айлсан бууж, дагаар орсон. 1189 онд [[Хар зүрхний Хөх нуур|Хар зүрхний Хөх нуурт]] Алтан, Даридай, [[Сача бэхи]] гурвын хамт Тэмүжиний өмнө тангараг өргөж, Хамаг Монголын хан болгосон. Энэ явдлын дараа Ханы зарлигаар Жамухад Тэмүжинийг хан өргөмжилсөн тухай мэдээг хүргэжээ. [[Далан Балжудын арван гурван хүрээний байлдаан|Далан Балжудын 13 хүрээний тулалдаанд]] өөрийн хүрээ цэргээ захирч байлдаанд оролцсон. Мөн 1196 онд Нарату шүтээн, Хусту шүтээнд [[Татар|Татаарын]] [[Мэгүжин сүүлт|Мэгүжин сүүлтийг]] устгах дайнд Тэмүжинийг доор цэрэг захиран оролцсон. 1201 оны [[Хүйтэний байлдаан]], залган үргэлжилсэн Тайчуудыг дарах байлдаанд идэвхитэй оролцож, ялалт байгуулахад манлайлах үүрэг гүйцэтгэсэн. 1202 онд Татаарыг дайлахад Чингис хаан дараах цэргийн цааз гаргав. Тэр дайнд Алтан, Хучар, Даридай нар дайны олзонд шунаж, байлдаанаас саатсанд, [[Зэв]], [[Хубилай ноён|Хубилай]] жанжидыг илгээн олзолсон эдийг нь хураан авчээ. <blockquote>"Дайсныг дарах цагт олзонд бүү саатагтун. Дайсан нэгэнд дарагдвал тэдний юм хэзээ ч бидний олз болох тул хуваалдаж амжина. Хэрэв бид ухрахад хүрвэл анх довтолсон байрандаа даруй эгж ирвэл зохино. Уг байрандаа эгж ирээгүй хүнийг алтугай"<ref>{{Cite web |title=Монголын нууц товчоо: 153-р зүйл |url=https://www.mongolian-art.de/02_mongoliin_urlag/06_mongoliin_nuuts_tovchoo.htm |access-date=2024-01-12 |website=www.mongolian-art.de}}</ref> </blockquote>Уг явдалд тэд дургүйцэн [[Ван хан|Ван ханыг]] түшихээр одов. 1203 онд Жамухын хамтаар [[Сэнгүм|нялх Сэнгүмийг]] ятгаж, Ван ханыг Тэмүжиний эсрэг дайтуулах хуйвалдаанд оролцож, тэр жилийн намар Тэмүүжинийг '''"багалзуур ид"''' хэмээн хурим хийх нэрээр барьж авах гэж байхад, [[Бадай]], [[Хишилиг]] хоёр нууцыг задруулан Тэмүжинд хэлж замын дундаас буцсанд, Хэрэйдийн тал сэжиглэж их цэргийн хүчээр Хамаг Монгол руу цөмрөн, эзлэхэд Алтан, Хучар, Даридай гурав Хэрэйдийн цэргийн дотор багтаж байсан. Удалгүй [[Жамуха|Жамухын]] хамтаар Тоорил ханы эсрэг нууцаар хуйвалдаж байгаад илчлэгдэж тэндээс оргон [[Найман|Найманыг]] түшихээр зугтжээ. 1204 онд [[Наху гүний тулалдаан|Наху гүний тулалдаанд]] Чингис хааны удирдсан монголчууд Найманыг ялж, эзлэн авсны дараа Алтан, Хучар нар баригдан цаазлуулсан. [[Судрын чуулган|Судрын чуулганд]] бичснээр Хучарыг дагасан харьяат нарыг монголчууд ойн иргэн гэж басамжлан үзэхээс гадна Букун Жаухат буюу Жаухай гэдэг Хучарын хөвүүн байсныг Чингис хааны зарлигаар [[Цагадай]] ханд өгсөн<ref name=":0" /> байдаг. == Эшлэл == [[Ангилал:1204 онд өнгөрсөн]] [[Ангилал:Хиад боржигин]] [[Ангилал:12-р зуунд төрсөн]] [[Ангилал:Монголын цэргийн зүтгэлтэн]] e465dc1hnm3fgodlb6g72455g0obltw 0 137316 823206 796738 2025-06-27T13:57:52Z Makenzis 48528 823206 wikitext text/x-wiki '''Атлетико Мадрид''' ([[Испани хэл|испани]]. ''Club Atlético de Madrid, S.A.D.'') —[[Испани|Испаний]] нийслэл [[Мадрид]] хотын мэргэжлийн хөлбөмбөгийн клуб. Клуб 1903 оны 4-р сарын 26-нд байгуулагдсан, 2017 оноос гэрийн цэнгэлдэх хүрээлэн бол 67 мянган суудалтай «Рияд Эйр Метрополитано» ([[Испани хэл|испан]]. ''Riyadh Air Metropolitano'') буюу '''«Пейнета»''' ([[Испани хэл|испан]]. ''La Peineta, орч."''самны шүд") гэж олон түмэн нэрэлдэг. Атлетико Мадрид бол Испанийн хамгийн нэр хүндтэй хөлбөмбөгийн клубуудын нэг юм. Тэд 2009/10, 2011/12, 2017/18 оны улиралд Испанийн арван нэгэн удаагийн аварга, Испанийн цомын 10 удаагийн аварга, УЕФА-гийн Европын лигийн гурван удаагийн аварга клуб юм. Нэмж дурдахад тус баг цом/Аваргуудын лигийн финалд гурван удаа тоглож, үндсэн цагт тэнцсэн. Гэсэн хэдий ч дахин тоглолт, нэмэлт цаг, торгуулийн цохилтоор өрсөлдөгчдөөсөө дутуу байжээ. i410t74fedzp20smbn67ik9j93mdn19 0 140465 823194 822346 2025-06-27T12:04:10Z InternetArchiveBot 70653 Rescuing 0 sources and tagging 2 as dead.) #IABot (v2.0.9.5 823194 wikitext text/x-wiki '''Гомбожавын Занданшатарын Засгийн газар''' бол 2025 оны 6-р сарын 18-нд бүрэлдсэн, [[Монгол Улсын Засгийн Газар|Монгол Улсын өнөөгийн засгийн газар]] юм. [[Лувсаннамсрайн Оюун-Эрдэнэ|Лувсаннамсрайн Оюун-Эрдэнийн]] том хүү Тэмүүлэний найз бүсгүй Ө.Өгөөмөрт бэлэглэсэн их хэмжээний үнэтэй эд зүйлс бэлэглэсэн<ref>{{Cite web |last=iSee.mn |title=Ерөнхий сайд Л.Оюун-Эрдэнийн хүү О.Тэмүүлэнгийн найз охинтойгоо амарсан “Seven Nuga Resort”-ийн нэг хоногийн төлбөр 1.5 сая төгрөг гэв |url=http://isee.mn/n/78042 |access-date=2025-06-18 |website=iSee.mn |language=mn}}</ref><ref>{{Cite web |last=iKon.mn |first=Н. Эрхбаяр |date=2025-05-13 |title=Нэр бүхий иргэд Ерөнхий сайд Л.Оюун-Эрдэнийн хүүтэй холбоотой асуудлыг шалгуулахаар АТГ-т ханджээ |url=https://ikon.mn/n/3ekt |access-date=2025-06-18 |website=ikon.mn |language=en}}</ref><ref>{{Cite web |title=Найз охиноо сая саяар эрхлүүлдэг О.Тэмүүлэн орлогоо нотолж чадах уу |url=https://graph.mn/news/gtaph.mn%20url |access-date=2025-06-18 |website=www.graph.mn |language=en }}{{Dead link|date=Зургадугаар сар 2025 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref><ref>{{Cite web |last=gogo.mn |title=Иргэн Ц.Лутбаяр: Ерөнхий сайдыг АТГ шалгах ёстой |url=https://gogo.mn/r/2167n |access-date=2025-06-18 |website=gogo.mn |language=mn}}</ref> нь Монголын сошиал ертөнцөд дуулиан дэгдээж, ерөнхий сайд Л.Оюун-Эрдэнэ, хүү О.Тэмүүлэн нарыг орлогоо нотлохыг шаардсан жагсаал цуглаан 5-р сарын 13-ны өдрөөс Сүхбаатарын талбайд эхэлж, 21 хоног үргэлжилсний эцэст УИХ-ын чуулганаар Ерөнхий сайд Л.Оюун-Эрдэнэд итгэл хүлээлгэх эсэх тухай асуудлыг 6-р сарын 2-ны өдрөөс 6-р сарын 3-ны 03 цаг хүртэл хэлэлцэж, 82 гишүүн оролцсоны 44 нь итгэл хүлээлгэхийг дэмжсэн. Хэрэв 64 болон түүнээс дээш тооны гишүүн дэмжсэн нөхцөлд итгэл хүлээлгэх байсан ч, 64 гэх тоонд хүрээгүй тул Л.Оюун-Эрдэнийг ерөнхий сайдаас огцруулахаар болж, түүний засгийн газрыг татан буулгасан.<ref>{{Cite web |last=iKon.mn |first=Н. Эрхбаяр |date=2025-06-03 |title=Монгол Улсын 32 дахь Ерөнхий сайд Л.Оюун-Эрдэнэ огцорлоо |url=https://ikon.mn/n/3f6x |access-date=2025-06-18 |website=ikon.mn |language=en}}</ref> Ингээд 2025 оны 6-р сарын 9-нд хуралдсан УИХ-ын олонхи болох МАН-ын Бага хурлаас [[Гомбожавын Занданшатар|Гомбожавын Занданшатарыг]] Монгол Улсын Ерөнхий сайдад дэвшүүлэх санал дэмжигдэж, 6-р сарын 12-нд эхэлсэн УИХ-ын чуулганаар уг асуудлыг хэлэлцээд, 6-р сарын 13-ны шөнө 117 гишүүн санал өгснөөс 108 нь дэмжиж, 92.3 хувийн саналаар Монголын Улсын 34 дэх Ерөнхий сайдаар томилогдсон.<ref>{{Cite web |title=Монгол Улсын 34 дэх Ерөнхий сайдаар Г.Занданшатарыг томиллоо |url=https://www.parliament.mn/nn/75028/ |website=parliament.mn}}</ref><ref>{{Cite web |title=Монгол Улсын Ерөнхий сайдаар Г.Занданшатарыг томиллоо |url=http://nam.mn/te |website=nam.mn }}{{Dead link|date=Зургадугаар сар 2025 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref><ref>{{Cite web |last=iKon.mn |first=А. Ням-Өлзий |date=2025-06-13 |title=Монгол Улсын 34 дэх Ерөнхий сайдаар Г.Занданшатар томилогдлоо |url=https://ikon.mn/n/3fgr |access-date=2025-06-18 |website=ikon.mn |language=en}}</ref> УИХ-ын ээлжит чуулганаар 2025 оны 6-р сарын 17-18-нд хуралдаж шинэ засгийн газрын бүтэц, бүрэлдэхүүн, яамдын сайдыг томилох асуудлыг хэлэлцсэний дүнд 15 яам 19 сайдтайгаар энэхүү засгийн газар байгуулагдсан. == Засгийн газрын сайд нар<ref name=":0">{{Cite web |title=Засгийн газрын гишүүдийг томилж, Засгийн газрын гишүүд Улсын Их Хуралд тангараг өргөв |url=https://www.parliament.mn/nn/75068/ |website=parliament.mn}}</ref><ref name=":1">{{Cite web |last=iKon.mn |first=А. Ням-Өлзий |date=2025-06-17 |title=ТАНИЛЦ: Үндэсний хороодыг татан буулгаж, 9 сайдыг шинээр томилж, 10 сайдыг үргэлжлүүлэн ажиллуулах гэж байна |url=https://ikon.mn/n/3fld |access-date=2025-06-18 |website=ikon.mn |language=en}}</ref> == === Тэргүүлэгчид === {| class="wikitable" !№ !Албан тушаал !Нэр !Нам, эвсэл |- |1 |[[Монгол Улсын Ерөнхий Сайд|Монгол Улсын Ерөнхий сайд]] |[[Гомбожавын Занданшатар]] | align="center" |'''[[МАН]]''' |- |2 |Тэргүүн шадар сайд бөгөөд Эдийн засаг, хөгжлийн сайд |[[Ням-Осорын Учрал|'''Ням-Осорын Учрал''']] | align="center" |МАН |- |3 |Онцгой байдлын алба хариуцсан Шадар Сайд |'''[[Сайнбуянгийн Амарсайхан]]''' | align="center" |МАН |- |4 |Худалдан авах, хөрөнгө оруулалт, өрсөлдөөн хариуцсан Шадар Сайд |[[Тогмидын Доржханд|'''Тогмидын Доржханд''']] | align="center" |[[ХҮН нам|'''ХҮН''']] |- |5 |[[Монгол улсын Засгийн газрын Хэрэг эрхлэх газар|Засгийн газрын Хэрэг эрхлэх газрын дарга]] |[[Сандагийн Бямбацогт]] | align="center" |МАН |} === Яамдын сайд нар<ref name=":0" /><ref name=":1" /> === {| class="wikitable" !№ !Яам !Сайд !Ажилласан хугацаа !Нам, эвсэл |- |1 |[[Гадаад харилцааны яам (Монгол)|Гадаад харилцааны яам]] |[[Батмөнхийн Батцэцэг|'''Батмөнхийн Батцэцэг''']] | rowspan="15" |2025 оны 6 сарын 18 - одоо хүртэл | align="center" |'''МАН''' |- |2 |[[Сангийн яам (Монгол)|Сангийн яам]] |[[Болдын Жавхлан|'''Болдын Жавхлан''']] | align="center" |'''МАН''' |- |3 |[[Хууль зүйн, дотоод хэргийн яам (Монгол)|Хууль зүй, дотоод хэргийн яам]] |[[Лхагвын Мөнхбаатар]] | align="center" |МАН |- |4 |[[Байгаль орчин, аялал жуулчлалын яам (Монгол)|Байгаль орчин, уур амьсгалын өөрчлөлтийн яам]] |[[Батын Батбаатар]] | align="center" |[[Иргэний Зориг Ногоон Нам|'''ИЗНН''']] |- |5 |[[Батлан хамгаалах яам (Монгол)|Батлан хамгаалах яам]] |[[Дамбын Батлут]] | align="center" |МАН |- |6 |[[Боловсрол, шинжлэх ухааны яам (Монгол)|Боловсролын яам]] |[[Пүрэвсүрэнгийн Наранбаяр|'''Пүрэвсүрэнгийн Наранбаяр''']] | align="center" |'''ХҮН''' |- |7 |[[Барилга, хот байгуулалтын яам (Монгол)|Хот байгуулалт, барилга, орон сууцжуулалтын яам]] |[[Энхтайваны Бат-Амгалан]] | align="center" |МАН |- |8 |[[Зам тээврийн хөгжлийн яам (Монгол)|Зам тээврийн яам]] |[[Борхүүгийн Дэлгэрсайхан|'''Борхүүгийн Дэлгэрсайхан''']] | align="center" |'''МАН''' |- |9 |[[Хөдөлмөр, нийгмийн хамгааллын яам (Монгол)|Гэр бүл, нийгмийн хамгааллын яам]] |[[Тилеуханы Аубакир]] | align="center" |МАН |- |10 |[[Хүнс, хөдөө аж ахуй, хөнгөн үйлдвэрийн яам (Монгол)|Хүнс, хөдөө аж ахуй, хөнгөн үйлдвэрийн яам]] |[[Жадамбаагийн Энхбаяр|'''Жадамбаагийн Энхбаяр''']] | align="center" |'''МАН''' |- |11 |[[Уул уурхай, хүнд үйлдвэрийн яам (Монгол)|Аж Үйлдвэр, эрдэс баялгийн яам]] |[[Гонгорын Дамдинням]] | align="center" |МАН |- |12 |[[Эрчим хүчний яам (Монгол)|Эрчим хүчний яам]] |[[Баттогтохын Чойжилсүрэн|'''Баттогтохын Чойжилсүрэн''']] | align="center" |'''МАН''' |- |13 |[[Соёлын яам (Монгол)|Аялал жуулчлал, Соёл, Спорт, Залуучуудын яам]] |[[Чинбатын Ундрам]] | align="center" |МАН |- |14 |[[Цахим хөгжил, харилцаа холбооны яам (Монгол)|Цахим хөгжил, инновац, харилцаа холбооны яам]] |[[Энхбаярын Батшугар]] | align="center" |МАН |- |15 |[[Эрүүл Мэндийн Яам (Монгол)|Эрүүл Мэндийн Яам]] |[[Жигжидсүрэнгийн Чинбүрэн]] | align="center" |МАН |} * '''Жич: Нэрийг нь тодруулсан нь улиран сонгогдсон сайд нар.''' == Эшлэл == <references responsive="" /> [[Ангилал:Монголын засгийн газар| ]] [[Ангилал:Улсын Засгийн газар]] [[Ангилал:Монголын эрх зүй]] [[Ангилал:2025 он]] iq20ubt674w0y6srz7t79mi0fi5vj7c 2 140919 823216 2025-06-27T19:46:10Z Луваанжалбын Батнасан 97748 Хуудас үүсгэв: " Луваанжалбын БАТНАСАН – BATNASAN Luvaanjalba '''НАМТАР''' Лу.Батнасан – Зохиолч, философич. 1980 онд Увс аймгийн Зүүнхангай суманд төрсөн. 1998 онд ахлах сургууль төгссөн. 1998 – 2002 онд сэтгүүлч мэргэжлээр бакалаврын зэрэг мөн 2002 – 2004 онд МУИС-ийн Сэтгүүл зүйн тэнхим..." 823216 wikitext text/x-wiki Луваанжалбын БАТНАСАН – BATNASAN Luvaanjalba '''НАМТАР''' Лу.Батнасан – Зохиолч, философич. 1980 онд Увс аймгийн Зүүнхангай суманд төрсөн. 1998 онд ахлах сургууль төгссөн. 1998 – 2002 онд сэтгүүлч мэргэжлээр бакалаврын зэрэг мөн 2002 – 2004 онд МУИС-ийн Сэтгүүл зүйн тэнхимд магистрын зэрэг хамгаалсан. 2014 онд МУИС-ийн Шинжлэх ухааны сургуулийн Хүмүүнлэгийн ухааны салбарын философийн тэнхимд докторын түвшний Философийн хөтөлбөр дүүргэсэн. Тэрээр 2002 – 2015 он хүртэл сэтгүүл зүйн чиглэлийн Их, Дээд сургуулиудад сэтгүүл зүйн багшаар ажилласан. Сүүлийн жилүүдэд Тайваньд Докторт суралцахын зэрэгцээ “Хиймэл оюун ухааны философи” (The Philosophy of Artificial Intelligence) – ийн чиглэлээр судалгаа хийж байгаа ба Монголд “Хиймэл оюун ухааны философи”-ийн чиглэлээр дагнан судалгаа хийж буй анхны судлаач, эрдэмтэн. Одоогоор эхнэр хүүхдийн хамт БНЭнэтхэг улсад амьдардаг. '''УРАН БҮТЭЭЛ''' '''Хүүрнэл:''' -         ... дэлхийд – 1                                                          2003 он -         Альтернатив нулимс                                             2005 он -         Текст                                                                       2011 он -         “Анти” лаборатори                                                 2013 он '''Шүлгийн:''' -         ... дэлхийд  – 2                                                         2003 он -         Жирэмсэн нулимс                                                  2005 он -         Анализ                                                                      2011 он '''Сэтгүүл зүйн:''' -         “5W and 1H” буюу Сэтгүүл зүйн тухай               2005 он '''ГИШҮҮНЧЛЭЛ:''' -         Монголын Сэтгүүлчдийн Нэгдсэн Эвлэлийн гишүүн, -         Монголын Зохиолчдын Эвлэлийн гишүүн, -         Монголын Соёл Судлалын Холбооны гишүүн, -         Монголын Философичдын Холбооны гишүүн. '''Англи хэл дээрх эрдэм шинжилгээний өгүүллүүд:''' -         Batnasan Luvaanjalba, Bo-chiuan Su: An Epistemological Analysis of the "Brain in a Vat" Approach for the Philosophy of Artificial Intelligence. HCI (26) 2022: 97-111 -         Bo-chiuan Su, Batnasan Luvaanjalba: The Effect of Hubert Dreyfus's Epistemological Assumption on the Philosophy of Artificial Intelligence. HCI (22) 2021: 630-644 -         Batnasan Luvaanjalba, Elaine Yi-Ling Wu: Using Genetic Algorithm and Mathematical Programming Model for Ambulance Location Problem in Emergency Medical Service. IEICE Trans. Inf. Syst. 107(9): 1123-1132 (2024) '''Монгол хэл дээрх эрдэм шинжилгээний өгүүллүүд:''' 1. Аяллын сэтгүүл зүйн хөгжлийн зарим асуудалд. МУИС. Сэтгүүл зүйн тэнхим. Эрдэм шинжилгээний бичиг. № 222. УБ., 2004. 115-123 дахь тал, 2. Соёлын хямрал, түүнээс гарах арга замууд. Соёл судлаач багш нарын үндэсний IY семинар. УБ., 2006. 06. 10. 145-151 дэх тал, 3. Өрнөд Европын соён гэгээрүүлэлтийн үеийн философи дахь уран сайхны соёлын асуудалд. Соёл судлаач багш нарын үндэсний Y семинар. УБ., 2007. 05. 12. 64-66 дахь тал, 4. Эртний Грек – Ромын философи сэтгэлгээн дэх соёл, уран сайхны соёлын тухай төсөөллүүд. Соёл судлаач багш нарын үндэсний YI семинар. УБ., 2008. 05. 10. 159-164 дэх тал, 5. Методология исследований молодежи в мире централной Азии. Дорждагва Т, Замогильный С.И. и др. Улаанбаатар-Саратов. Глотова И.В, Батнасан Л. Особенности коммуникавивной компетенции современных подростков. 2007. c.209-214, 6. Ф. Шеллингийн философи дахь байгаль, домог, урлагийн философийн үзэл санаа. МУИС. Философийн тэнхим. Эрдэм шинжилгээний бичиг №354. УБ., 2011. 89-92 дэх тал, 7. Парадокс өгөгдлүүд /Мэдлэгийн парадокс, ойлголтын парадокс, хэлний парадокс/. УБ. 2012 он. “Их Монгол” Эрдэм шинжилгээний бичиг. №07, 08. УБ., 2012 он. 27-34 дэх тал, 8. Philosophy thoughts of nature, myth and art of Schelling Philosophy. [Mongolia] Lao. Batnasan. Social sciences of Inner Mongolia. № 6. 2012. Gen № 181. P.22-24 9. Шинжлэх ухаан болон урлагийн тухай Жан Жак Руссогийн үзэл. МУИС. Философийн тэнхим. Эрдэм шинжилгээний бичиг №385. УБ., 2013 он. 143-146 дахь тал. '''Шагнал:''' "ALT CTRL" албан ёсоор санаачилж, CACM (Contemporary Art Center of Mongolia), "ХӨХ НАР" АРТ ГАЛЕРЕЙ"-тэй 2019 онд хамтран зохион байгуулсан нийтийн бус уран зохиолын онцгой төлөөлөгчдийн нэг aсан, “4 биш 4” номын зохиогч С. Анударын нэрэмжит "ZERO festival | ТЭГ наадам"-ын “Роман” ангилалд "Анти" лаборатори бүтээлээрээ тэргүүн байр эзэлсэн. '''Нэр дэвшсэн бүтээл:''' “Гоо марал” шагнал 2010-2013 оны хооронд хэвлэгдсэн 100-аад бүтээлээс шүүн шалгаруулж 2013 онд гурван бүтээл нэр дэвшүүлсэн ба “Утга зохиолын шилдэг бүтээл” ангилалд түүний бичсэн “Анти” лаборатори ном нэр дэвшсэн. '''Холбоос:''' Google scholar: https://scholar.google.com/citations?user=1u4omu4AAAAJ&hl=en '''Эх сурвалж:''' -“Гоо марал”-д нэр дэвшсэн бүтээл – Мэдээний холбоос https://gogo.mn/r/w7y41 -"ZERO festival | ТЭГ наадам"-ын роман ангилал – Мэдээний холбоос https://ub.life/p/sanudariin-4-bish-4-dakhin-khewlegdlee tpxll2xg1ahceceaeatnzupxto6kbam 823217 823216 2025-06-27T19:51:35Z Луваанжалбын Батнасан 97748 823217 wikitext text/x-wiki Луваанжалбын БАТНАСАН – BATNASAN Luvaanjalba '''НАМТАР''' Лу.Батнасан – Зохиолч, философич. 1980 онд Увс аймгийн Зүүнхангай суманд төрсөн. 1998 онд ахлах сургууль төгссөн. 1998 – 2002 онд сэтгүүлч мэргэжлээр бакалаврын зэрэг мөн 2002 – 2004 онд МУИС-ийн Сэтгүүл зүйн тэнхимд магистрын зэрэг хамгаалсан. 2014 онд МУИС-ийн Шинжлэх ухааны сургуулийн Хүмүүнлэгийн ухааны салбарын философийн тэнхимд докторын түвшний Философийн хөтөлбөр дүүргэсэн. Тэрээр 2002 – 2015 он хүртэл сэтгүүл зүйн чиглэлийн Их, Дээд сургуулиудад сэтгүүл зүйн багшаар ажилласан. Сүүлийн жилүүдэд Тайваньд Докторт суралцахын зэрэгцээ “Хиймэл оюун ухааны философи” (The Philosophy of Artificial Intelligence) – ийн чиглэлээр судалгаа хийж байгаа ба Монголд “Хиймэл оюун ухааны философи”-ийн чиглэлээр дагнан судалгаа хийж буй анхны судлаач, эрдэмтэн. Одоогоор эхнэр хүүхдийн хамт БНЭнэтхэг улсад амьдардаг. '''УРАН БҮТЭЭЛ''' '''Хүүрнэл:''' -         ... дэлхийд – 1                                                          2003 он -         Альтернатив нулимс                                             2005 он -         Текст                                                                       2011 он -         “Анти” лаборатори                                                 2013 он '''Шүлгийн:''' -         ... дэлхийд  – 2                                                         2003 он -         Жирэмсэн нулимс                                                  2005 он -         Анализ                                                                      2011 он '''Сэтгүүл зүйн:''' -         “5W and 1H” буюу Сэтгүүл зүйн тухай               2005 он '''ГИШҮҮНЧЛЭЛ:''' -         Монголын Сэтгүүлчдийн Нэгдсэн Эвлэлийн гишүүн, -         Монголын Зохиолчдын Эвлэлийн гишүүн, -         Монголын Соёл Судлалын Холбооны гишүүн, -         Монголын Философичдын Холбооны гишүүн. '''Англи хэл дээрх эрдэм шинжилгээний өгүүллүүд:''' -         Batnasan Luvaanjalba, Bo-chiuan Su: An Epistemological Analysis of the "Brain in a Vat" Approach for the Philosophy of Artificial Intelligence. HCI (26) 2022: 97-111 -         Bo-chiuan Su, Batnasan Luvaanjalba: The Effect of Hubert Dreyfus's Epistemological Assumption on the Philosophy of Artificial Intelligence. HCI (22) 2021: 630-644 -         Batnasan Luvaanjalba, Elaine Yi-Ling Wu: Using Genetic Algorithm and Mathematical Programming Model for Ambulance Location Problem in Emergency Medical Service. IEICE Trans. Inf. Syst. 107(9): 1123-1132 (2024) '''Монгол хэл дээрх эрдэм шинжилгээний өгүүллүүд:''' 1. Аяллын сэтгүүл зүйн хөгжлийн зарим асуудалд. МУИС. Сэтгүүл зүйн тэнхим. Эрдэм шинжилгээний бичиг. № 222. УБ., 2004. 115-123 дахь тал, 2. Соёлын хямрал, түүнээс гарах арга замууд. Соёл судлаач багш нарын үндэсний IY семинар. УБ., 2006. 06. 10. 145-151 дэх тал, 3. Өрнөд Европын соён гэгээрүүлэлтийн үеийн философи дахь уран сайхны соёлын асуудалд. Соёл судлаач багш нарын үндэсний Y семинар. УБ., 2007. 05. 12. 64-66 дахь тал, 4. Эртний Грек – Ромын философи сэтгэлгээн дэх соёл, уран сайхны соёлын тухай төсөөллүүд. Соёл судлаач багш нарын үндэсний YI семинар. УБ., 2008. 05. 10. 159-164 дэх тал, 5. Методология исследований молодежи в мире централной Азии. Дорждагва Т, Замогильный С.И. и др. Улаанбаатар-Саратов. Глотова И.В, Батнасан Л. Особенности коммуникавивной компетенции современных подростков. 2007. c.209-214, 6. Ф. Шеллингийн философи дахь байгаль, домог, урлагийн философийн үзэл санаа. МУИС. Философийн тэнхим. Эрдэм шинжилгээний бичиг №354. УБ., 2011. 89-92 дэх тал, 7. Парадокс өгөгдлүүд /Мэдлэгийн парадокс, ойлголтын парадокс, хэлний парадокс/. УБ. 2012 он. “Их Монгол” Эрдэм шинжилгээний бичиг. №07, 08. УБ., 2012 он. 27-34 дэх тал, 8. Philosophy thoughts of nature, myth and art of Schelling Philosophy. [Mongolia] Lao. Batnasan. Social sciences of Inner Mongolia. № 6. 2012. Gen № 181. P.22-24 9. Шинжлэх ухаан болон урлагийн тухай Жан Жак Руссогийн үзэл. МУИС. Философийн тэнхим. Эрдэм шинжилгээний бичиг №385. УБ., 2013 он. 143-146 дахь тал. '''Шагнал:''' "ALT CTRL" албан ёсоор санаачилж, CACM (Contemporary Art Center of Mongolia), "ХӨХ НАР" АРТ ГАЛЕРЕЙ"-тэй 2019 онд хамтран зохион байгуулсан нийтийн бус уран зохиолын онцгой төлөөлөгчдийн нэг aсан, “4 биш 4” номын зохиогч С. Анударын нэрэмжит "ZERO festival | ТЭГ наадам"-ын “Роман” ангилалд "Анти" лаборатори бүтээлээрээ тэргүүн байр эзэлсэн. '''Нэр дэвшсэн бүтээл:''' “Гоо марал” шагнал 2010-2013 оны хооронд хэвлэгдсэн 100-аад бүтээлээс шүүн шалгаруулж 2013 онд гурван бүтээл нэр дэвшүүлсэн ба “Утга зохиолын шилдэг бүтээл” ангилалд түүний бичсэн “Анти” лаборатори ном нэр дэвшсэн. '''Холбоос:''' Google scholar: https://scholar.google.com/citations?user=1u4omu4AAAAJ&hl=en '''Эх сурвалж:''' -“Гоо марал”-д нэр дэвшсэн бүтээл – Мэдээний холбоос https://gogo.mn/r/w7y41 -"ZERO festival | ТЭГ наадам"-ын роман ангилал – Мэдээний холбоос https://ub.life/p/sanudariin-4-bish-4-dakhin-khewlegdlee 2ymksi7jy3pfmgfcmbwfwlhnwtrwnki 823218 823217 2025-06-27T19:52:26Z Луваанжалбын Батнасан 97748 823218 wikitext text/x-wiki Луваанжалбын БАТНАСАН – BATNASAN Luvaanjalba '''НАМТАР''' Лу.Батнасан – Зохиолч, философич. 1980 онд Увс аймгийн Зүүнхангай суманд төрсөн. 1998 онд ахлах сургууль төгссөн. 1998 – 2002 онд сэтгүүлч мэргэжлээр бакалаврын зэрэг мөн 2002 – 2004 онд МУИС-ийн Сэтгүүл зүйн тэнхимд магистрын зэрэг хамгаалсан. 2014 онд МУИС-ийн Шинжлэх ухааны сургуулийн Хүмүүнлэгийн ухааны салбарын философийн тэнхимд докторын түвшний Философийн хөтөлбөр дүүргэсэн. Тэрээр 2002 – 2015 он хүртэл сэтгүүл зүйн чиглэлийн Их, Дээд сургуулиудад сэтгүүл зүйн багшаар ажилласан. Сүүлийн жилүүдэд Тайваньд Докторт суралцахын зэрэгцээ “Хиймэл оюун ухааны философи” (The Philosophy of Artificial Intelligence) – ийн чиглэлээр судалгаа хийж байгаа ба Монголд “Хиймэл оюун ухааны философи”-ийн чиглэлээр дагнан судалгаа хийж буй анхны судлаач, эрдэмтэн. Одоогоор эхнэр хүүхдийн хамт БНЭнэтхэг улсад амьдардаг. '''УРАН БҮТЭЭЛ''' '''Хүүрнэл:''' -         ... дэлхийд – 1                                                          2003 он -         Альтернатив нулимс                                             2005 он -         Текст                                                                       2011 он -         “Анти” лаборатори                                                 2013 он '''Шүлгийн:''' -         ... дэлхийд  – 2                                                         2003 он -         Жирэмсэн нулимс                                                  2005 он -         Анализ                                                                      2011 он '''Сэтгүүл зүйн:''' -         “5W and 1H” буюу Сэтгүүл зүйн тухай               2005 он '''ГИШҮҮНЧЛЭЛ:''' -         Монголын Сэтгүүлчдийн Нэгдсэн Эвлэлийн гишүүн, -         Монголын Зохиолчдын Эвлэлийн гишүүн, -         Монголын Соёл Судлалын Холбооны гишүүн, -         Монголын Философичдын Холбооны гишүүн. '''Англи хэл дээрх эрдэм шинжилгээний өгүүллүүд:''' -         Batnasan Luvaanjalba, Bo-chiuan Su: An Epistemological Analysis of the "Brain in a Vat" Approach for the Philosophy of Artificial Intelligence. HCI (26) 2022: 97-111 -         Bo-chiuan Su, Batnasan Luvaanjalba: The Effect of Hubert Dreyfus's Epistemological Assumption on the Philosophy of Artificial Intelligence. HCI (22) 2021: 630-644 -         Batnasan Luvaanjalba, Elaine Yi-Ling Wu: Using Genetic Algorithm and Mathematical Programming Model for Ambulance Location Problem in Emergency Medical Service. IEICE Trans. Inf. Syst. 107(9): 1123-1132 (2024) '''Монгол хэл дээрх эрдэм шинжилгээний өгүүллүүд:''' 1. Аяллын сэтгүүл зүйн хөгжлийн зарим асуудалд. МУИС. Сэтгүүл зүйн тэнхим. Эрдэм шинжилгээний бичиг. № 222. УБ., 2004. 115-123 дахь тал, 2. Соёлын хямрал, түүнээс гарах арга замууд. Соёл судлаач багш нарын үндэсний IY семинар. УБ., 2006. 06. 10. 145-151 дэх тал, 3. Өрнөд Европын соён гэгээрүүлэлтийн үеийн философи дахь уран сайхны соёлын асуудалд. Соёл судлаач багш нарын үндэсний Y семинар. УБ., 2007. 05. 12. 64-66 дахь тал, 4. Эртний Грек – Ромын философи сэтгэлгээн дэх соёл, уран сайхны соёлын тухай төсөөллүүд. Соёл судлаач багш нарын үндэсний YI семинар. УБ., 2008. 05. 10. 159-164 дэх тал, 5. Методология исследований молодежи в мире централной Азии. Дорждагва Т, Замогильный С.И. и др. Улаанбаатар-Саратов. Глотова И.В, Батнасан Л. Особенности коммуникавивной компетенции современных подростков. 2007. c.209-214, 6. Ф. Шеллингийн философи дахь байгаль, домог, урлагийн философийн үзэл санаа. МУИС. Философийн тэнхим. Эрдэм шинжилгээний бичиг №354. УБ., 2011. 89-92 дэх тал, 7. Парадокс өгөгдлүүд /Мэдлэгийн парадокс, ойлголтын парадокс, хэлний парадокс/. УБ. 2012 он. “Их Монгол” Эрдэм шинжилгээний бичиг. №07, 08. УБ., 2012 он. 27-34 дэх тал, 8. Philosophy thoughts of nature, myth and art of Schelling Philosophy. [Mongolia] Lao. Batnasan. Social sciences of Inner Mongolia. № 6. 2012. Gen № 181. P.22-24 9. Шинжлэх ухаан болон урлагийн тухай Жан Жак Руссогийн үзэл. МУИС. Философийн тэнхим. Эрдэм шинжилгээний бичиг №385. УБ., 2013 он. 143-146 дахь тал. '''Шагнал:''' "ALT CTRL" албан ёсоор санаачилж, CACM (Contemporary Art Center of Mongolia), "ХӨХ НАР" АРТ ГАЛЕРЕЙ"-тэй 2019 онд хамтран зохион байгуулсан нийтийн бус уран зохиолын онцгой төлөөлөгчдийн нэг aсан, “4 биш 4” номын зохиогч С. Анударын нэрэмжит "ZERO festival | ТЭГ наадам"-ын “Роман” ангилалд "Анти" лаборатори бүтээлээрээ тэргүүн байр эзэлсэн. '''Нэр дэвшсэн бүтээл:''' “Гоо марал” шагнал 2010-2013 оны хооронд хэвлэгдсэн 100-аад бүтээлээс шүүн шалгаруулж 2013 онд гурван бүтээл нэр дэвшүүлсэн ба “Утга зохиолын шилдэг бүтээл” ангилалд түүний бичсэн “Анти” лаборатори ном нэр дэвшсэн. '''Холбоос:''' Google scholar: https://scholar.google.com/citations?user=1u4omu4AAAAJ&hl=en '''Эх сурвалж:''' -“Гоо марал”-д нэр дэвшсэн бүтээл – Мэдээний холбоос https://gogo.mn/r/w7y41 -"ZERO festival | ТЭГ наадам"-ын роман ангилал – Мэдээний холбоос https://ub.life/p/sanudariin-4-bish-4-dakhin-khewlegdlee tpxll2xg1ahceceaeatnzupxto6kbam 823223 823218 2025-06-27T20:07:48Z Луваанжалбын Батнасан 97748 Хуудсыг хоослов 823223 wikitext text/x-wiki phoiac9h4m842xq45sp7s6u21eteeq1 0 140920 823235 2025-06-28T02:54:22Z Dashka01 97605 Хуудас үүсгэв: "Агаарын чанарын хэмжүүрийн талаарх анхан шатны мэдлэг тааруу байна. Улаанбаатар хотын агаарын чанар хэр байгааг харуулдаг гол үзүүлэлт бол агаарын чанарын индекс (АЧИ) юм. АЧИ нь тухайн газарт агаарын чанар ямар байгааг олон нийтэд ойлгомжтой байдлаар х..." 823235 wikitext text/x-wiki Агаарын чанарын хэмжүүрийн талаарх анхан шатны мэдлэг тааруу байна. Улаанбаатар хотын агаарын чанар хэр байгааг харуулдаг гол үзүүлэлт бол агаарын чанарын индекс (АЧИ) юм. АЧИ нь тухайн газарт агаарын чанар ямар байгааг олон нийтэд ойлгомжтой байдлаар хүргэх зорилготой үзүүлэлт бөгөөд цаг агаарын мэдээний нэгэн адилаар өдөр тутмын амьдралдаа хэрэглэдэг байх зайлшгүй шаардлага Улаанбаатарчуудын хувьд үүсэж байна. Тодруулбал, салхинд гарах, олон цагаар гадаа ажиллахад гадна орчны агаар цэвэр байна уу, эсвэл хортой байна уу гэдгийг шалган үзэх дадал зуршил нийт хүн амд шаардлагатай байгаа билээ. Судалгаанд оролцогчдын 49% нь АЧИ-ийн талаар огт сонсож байгаагүй аж. Эдгээр иргэдийг нас ба хүйсээр нь ангилж үзвэл нас болон хүйснээс үл хамааран нийтээрээ АЧИ-ийн талаар мэдэхгүй байна. Харин нийт оролцогчдын 51% нь АЧИ-ийн талаар сонсож байсан ч тэдгээрийн олонх АЧИ-ийг тайлж ойлгох анхан шатны мэдлэггүй байна. Тодруулбал, оролцогчдоос АЧИ-ийн өнгөний тэмдэглэгээнээс зөвхөн нэгийг асуухад нийт оролцогчдын 5% нь л зөв хариулсан бөгөөд тэдгээрийн олонх нь эрэгтэйчүүд байв. Агаарын бохирдлын гол эх үүсвэрүүдийн талаар мэдлэг сайтай байна. Улаанбаатар хотын агаарын бохирдлын 80% нь гэр хорооллын өрхүүдийн хатуу түлшний зуухны утаанаас, 10% нь автотээврийн хэрэгслээс ялгарах хорт утаанаас, 6% нь гурван том дулааны цахилгаан станцын жилийн нүүрсний хэрэглээнээс, 4% нь хог шороо хөрсний бохирдлоос тус тус ялгарч байна (Зориг сан, Konrad Adenauer Stiftung, 2018). Судалгаанд оролцогчдын 86% нь Улаанбаатар хотын агаарын бохирдлын хамгийн гол эх үүсвэрийг гэр хорооллын өрхүүдийн хатуу түлшний зуухны утаа гэж үзсэн бөгөөд дараагийн бохирдуулагч эх үүсвэрээр авто тээврийн хэрэгслээс ялгарах хорт утаа хэмээн талаас дээш хувь нь үзжээ. Энэ үр дүн мөн фокус бүлгийн ярилцлагын үеэр бататгагдсан. Агаарын бохирдлын хүний эрүүл мэндэд үзүүлэх хор нөлөөний талаарх анхан шатны мэдлэг сайн байна. Агаарын бохирдлоос эрүүл мэндээ хамгаалахын тулд талаас илүү хувь нь амны хаалт зүүж байна. Агаарын бохирдол хүний гол эрхтэн тогтолцоонууд болох амьсгалын тогтолцоо, мэдрэлийн тогтолцоо, зүрх судасны тогтолцоо, нөхөн үржихүйн тогтолцоонд нөлөөлдөг аж (НЭМҮТ, 2017). Эдгээрээс хамгийн түгээмэл нь амьсгалын тогтолцооны өвчлөл буюу амьсгалын замын хурц болон архаг өвчнүүдийн тохиолдол юм. Судалгаанд оролцогчдын 87% нь агаарын бохирдол хүний эрхтэн тогтолцооноос амьсгалын тогтолцоонд хамгийн түгээмэл хор нөлөө үзүүлдэг гэж зөв хариулсан бол 10% нь нөхөн үржихүй, зүрх судас, мэдрэлийн тогтолцоо гэж хариулжээ. fu20ij47yqefjpsot0eu7wccrhw1swe 0 140921 823236 2025-06-28T02:56:30Z Dashka01 97605 Хуудас үүсгэв: "Цахилгаан халаагуур хэрэглэх, байшингаа дулаалж нүүрсний хэрэглээгээ бууруулах явдал нь гэр хорооллын амины сууцтай өрхүүдийн хувьд агаарын бохирдлыг бууруулахад хамгийн тохиромжтой гэж үзжээ. Судалгаанд оролцсон өрхүүдийн 37% нь цахилгаан халаагуур..." 823236 wikitext text/x-wiki Цахилгаан халаагуур хэрэглэх, байшингаа дулаалж нүүрсний хэрэглээгээ бууруулах явдал нь гэр хорооллын амины сууцтай өрхүүдийн хувьд агаарын бохирдлыг бууруулахад хамгийн тохиромжтой гэж үзжээ. Судалгаанд оролцсон өрхүүдийн 37% нь цахилгаан халаагуур хэрэглэх замаар, 36% нь байшингаа дулаалж, нүүрсний хэрэглээгээ бууруулах замаар, 14% нь сайжруулсан түлш хэрэглэх замаар агаарын бохирдлыг бууруулахад хувь нэмэр оруулах боломжтой гэжээ. Хэдийгээр иргэдийн багагүй хувь нь цахилгаан халаагуур хэрэглэхийг чухалчилж буй ч, бүлгийн ярилцлагын үеэр иргэдийн зүгээс цахилгаан халаагуур нь агаар шатаадаг, уушгинд муу нөлөөтэй, тиймээс нялх хүүхэдтэй айлуудад тийм ч тохиромжтой байдаггүйг дурдаж байсан (2018 оны 10-11-р сарын ФБЯ). Цахилгаан халаагуур хэрэглэх нь тохиромжтой гэж үзсэн өрхүүдийн 45% нь бага орлоготой, 55% нь дунд ба дундаас дээгүүр орлоготой байгаа бол байшингаа дулаалж, нүүрсний хэрэглээгээ бууруулах сонирхолтой өрхүүдийн 54% нь бага орлоготой, 46% нь дунд ба дундаас дээгүүр орлоготой өрхүүд байна. Өрхийн орлогын бүлгээр авч үзвэл бага орлоготой өрхүүд байшингаа дулаалах, сайжруулсан түлш хэрэглэх, цахилгаан халаагуур хэрэглэхийг өөрт тохирно гэж үзэж байгаа бол дунд ба дундаас дээгүүр орлоготой өрхүүд сайжруулсан түлш хэрэглэх, цахилгаан халаагуур хэрэглэх, хашаандаа мод тарих, орон сууцанд орох замаар агаарын бохирдлыг бууруулахад хувь нэмрээ оруулна хэмээн үзэж байна. Гэр хорооллын агаарын бохирдлыг бууруулахад төр засаг, ААНБ, иргэдийн зүгээс нийтээрээ нэн тэргүүнд юу хийх шаардлагатай талаар тодруулахад өрхүүдийн зүгээс цахилгаан халаатыг нийтээрээ хэрэглэх, харин төр засгийн зүгээс уг боломжийг дэмжих, гэр хорооллыг дахин төлөвлөх, сайжруулсан түлш хэрэглэх шаардлагатай гэж өрхүүдийн олонх үзжээ. Өрхийн хувьд өөрт тохирох арга болон гэр хороололд нэн тэргүүнд хийх шаардлагатай зүйлсийг нэгтгэн дүгнэвэл цахилгаан халаагуурыг хэрэглэх явдлыг хамгийн тохиромжтой бөгөөд боломжийн шийдэл гэж үзжээ. iirluqkntfywfsdir8f85bhi772daw4 0 140922 823237 2025-06-28T02:58:46Z Dashka01 97605 Хуудас үүсгэв: "Гэрээ дулаан байлгах, гэрийн дулаан алдагдлыг бууруулах талаарх мэдлэг тааруу байна. Гэрээ дулаан байлгахын тулд юу хийх хэрэгтэй талаар 2 хариулт хэлж өгөхийг судалгаанд оролцсон өрхүүдээс хүссэн бөгөөд нийт 549 хариулт иржээ. Үүнээс 34% нь сууцаа дулаалн..." 823237 wikitext text/x-wiki Гэрээ дулаан байлгах, гэрийн дулаан алдагдлыг бууруулах талаарх мэдлэг тааруу байна. Гэрээ дулаан байлгахын тулд юу хийх хэрэгтэй талаар 2 хариулт хэлж өгөхийг судалгаанд оролцсон өрхүүдээс хүссэн бөгөөд нийт 549 хариулт иржээ. Үүнээс 34% нь сууцаа дулаална, 15% нь цахилгаан халаагуур ашиглана, 3% нь сайжруулсан түлш хэрэглэнэ гэсэн бол 28% нь энэ талаар хариулж мэдэхгүй, 21% нь галаа түлнэ гэжээ. Өөрөөр хэлбэл, нийт саналын тал хувь нь орон гэрээ дулаалах, түлшний хэмнэлтийн талаар мэдлэггүй байгааг харуулж байна. Өрхийн орлогын түвшнөөс хамаараад сууцаа дулаалах, дулаан алдагдлыг бууруулах мэдлэг бага зэрэг ялгаатай байна. Дээрх асуултад “Мэдэхгүй” гэж хариулсан өрхүүдийн 91% нь, “Галаа түлнэ” гэсэн өрхүүдийн 96%, “Сууцаа дулаална” гэсэн өрхүүдийн 90% нь дунд ба түүнээс доош орлоготой14 өрхүүд ажээ. Харин “Цахилгаан халаагуур ашиглана” гэсэн өрхүүдийн 76% нь, “Сайжруулсан түлш хэрэглэнэ” гэсэн өрхүүдийн 67% нь дунд ба дундаас дээгүүр орлоготой өрхүүд байна. Өрхүүдийн хувьд агаарын бохирдлыг бууруулахад хамгийн тохиромжтой гэж үзсэн цахилгаан халаагуур хэрэглэх, байшингаа дулаалж нүүрсний хэрэглээгээ бууруулах, сайжруулсан түлш хэрэглэх гэсэн аргуудыг гэрээ дулаан байлгахад хийх зүйлстэй харьцуулахад “агаарын бохирдлыг бууруулахад байшингаа дулаална” гэсэн өрхүүдийн 47% гэрээ дулаахан байлгахын тулд галаа түлнэ (16%), мэдэхгүй (31%) гэсэн бол 35% нь л байшингаа дулаална гэжээ. Харин “агаарын бохирдлыг бууруулахад цахилгаан халаагуур хэрэглэх нь тохиромжтой” гэсэн өрхүүдийн 45% гэрээ дулаахан байлгахын тулд галаа түлнэ (27%), мэдэхгүй (18%) гэсэн бол 19% нь цахилгаан халаагуур хэрэглэнэ, 33% байшингаа дулаална гэжээ. Эндээс үзэхэд судалгаанд оролцогчдын бараг тал хувь нь эхний өгсөн хариултаа дараагийн удаад дэмжихгүй байгаа нь ажиглагдаж байна. Иймд судалгаанд оролцогчдын бараг тал хувьд гэрээ дулаалах, дулааны алдагдлыг бууруулах нь агаарын бохирдлыг бууруулах дам нөлөөтэй гэдгийг анзаарахгүй байна. Гэрээ дулаан байлгах, сууцны дулаан алдагдлаа бууруулах хандлага хангалттай биш байна. Үүнд нөлөөлж буй гол хүчин зүйлс нь мэдлэгийн дутмаг байдал болон орлогын хүрэлцээгүй байдал юм. Тодруулбал, судалгаанд оролцогчдын бараг тал хувь (46%) нь сууцандаа огт дулаалга хийж байгаагүй бөгөөд эдгээрийн 62% нь гэрээ дулаан байлгах талаар мэдлэггүй16 байгаа бол 87% нь дунд ба түүнээс доош орлоготой өрхүүд ажээ. oxjvagypyo1jz6ri53laphv1zrvb7gb 0 140923 823238 2025-06-28T03:00:50Z Dashka01 97605 Хуудас үүсгэв: "Судалгаанд оролцсон өрхүүдийн бараг тал хувь нь 700 мянган төгрөгөөс бага сарын орлоготой байгаа төдийгүй төслийн зорилтот хороодын өрхүүдийн сарын дундаж орлого нийтээрээ Нийслэлийн өрхүүдийн дундаж орлогоос доогуур байна. Сүхбаатар дүүргээс судалга..." 823238 wikitext text/x-wiki Судалгаанд оролцсон өрхүүдийн бараг тал хувь нь 700 мянган төгрөгөөс бага сарын орлоготой байгаа төдийгүй төслийн зорилтот хороодын өрхүүдийн сарын дундаж орлого нийтээрээ Нийслэлийн өрхүүдийн дундаж орлогоос доогуур байна. Сүхбаатар дүүргээс судалгаанд оролцсон өрхүүдийн сарын дундаж орлого Сонгинохайрхан дүүргийнхнээс бага зэрэг өндөр байна. Өрхүүдийг сарын дундаж орлогоор нь бүлэглэн авч үзвэл 500 мянган төгрөгөөс доош орлоготой өрх 26%, 500-700 мянган төгрөгийн орлоготой өрх 22%, 700-900 мянган төгрөгийн орлоготой өрх 17% байна. Харин 900 мянган төгрөгөөс дээш орлоготой өрх 35% байна. Өрхийн сарын дундаж орлогыг ойролцоолон тооцвол 840,000 төгрөг байна. Дүүргээр нь харьцуулахад Сүхбаатар дүүргээс судалгаанд оролцсон өрхүүдийн орлого Сонгинохайрхан дүүргийнхнээс бага зэрэг өндөр байна. Тодруулбал, Сүхбаатар дүүрэгт бага орлоготой өрхийн эзлэх хувь Сонгинохайрхан дүүргийнхээс бага, дунд орлоготой өрхийн эзлэх хувь их, дундаас дээш орлоготой өрхийн эзлэх хувь ижил байна. Судалгааны үр дүнг 2018 оны IV улирлын нийслэлийн өрхийн мөнгөн орлогын бүлэглэлтэй19 харьцуулахад 500 мянган төгрөгөөс доош орлоготой өрхийн эзлэх хувь 14%-иар их, 500-700 мянган төгрөгийн орлоготой өрхийн эзлэх хувь 11%-иар их, 700-900 мянган төгрөгийн орлоготой өрхийн эзлэх хувь 3%-иар их байгаа бол 900 мянгаас дээш орлоготой өрхийн эзлэх хувь 31%-иар бага байна. Түүнчлэн нийслэлийн өрхийн сарын дундаж мөнгөн орлого 1.3 сая төгрөг бөгөөд энэ нь судалгаанд оролцсон өрхүүдийн сарын дундаж орлогоос даруй 460 мянган төгрөгөөр их байна. Гадаадаас мөнгөн шилжүүлэг хүлээн авдаг 14 өрх байгаасаас 11 нь хүлээн авдаг мөнгөн шилжүүлэгийн хэмжээгээ хэлэхээс татгалзав. Үлдсэн гурван өрхийн хувьд 1.2 сая төгрөг, 6 сая төгрөг, 500 мянган төгрөг жилдээ тус тус авдаг байна. Нэг өрхөд дунджаар 1.7 хүн ажил эрхэлж байна. Өрхийн сарын дундаж орлого өрхийн дундаж ажил эрхэлдэг гишүүдийн тооноос эерэг хамаарч байна. Тодруулбал, өрхийн дундаж ажил эрхэлдэг гишүүдийн тоо өсөх тусам өрхийн орлого өсөж байна. dmh7x4o3y0wbnfdbuhydzw2a49uxrpd 0 140924 823239 2025-06-28T03:03:45Z Dashka01 97605 Хуудас үүсгэв: "Өрхийн насанд хүрсэн гишүүдийн талаас илүү хувь цалингийн орлоготой байгаа бол судалгаанд оролцсон өрхүүдийн гуравны нэгийнх нь хувьд өрхийн бүх гишүүн цалингийн орлоготой байна. Түүнчлэн цалин+тэтгэвэр тэтгэмжийн орлоготой өрхүүд, цалин+бизнесийн ор..." 823239 wikitext text/x-wiki Өрхийн насанд хүрсэн гишүүдийн талаас илүү хувь цалингийн орлоготой байгаа бол судалгаанд оролцсон өрхүүдийн гуравны нэгийнх нь хувьд өрхийн бүх гишүүн цалингийн орлоготой байна. Түүнчлэн цалин+тэтгэвэр тэтгэмжийн орлоготой өрхүүд, цалин+бизнесийн орлоготой өрхүүд дараагийн томоохон хэсэг нь байна. Өрхийн насанд хүрсэн гишүүдийн 9% нь огт орлогогүй бол үлдсэн 91% нь ямар нэгэн төрлийн орлоготой ажээ. Тэдгээрийн 54% нь цалин хөлсний орлоготой, 19% нь тэтгэвэр тэтгэмжтэй, 19% нь бизнесийн орлоготой байна. Орлогын төрлийг судалгаанд оролцсон өрхөөр авч үзвэл өрхүүдийн 51% нь нэг орлогын төрөлтэй, 38% нь хоёр орлогын төрөлтэй, 11% нь хоёроос дээш орлогын төрөлтэй аж. Бүх гишүүн зөвхөн цалингийн орлоготой өрх (35%), цалин+тэтгэвэр тэтгэмжийн орлоготой өрхүүд (13%), цалин+бизнесийн орлоготой өрхүүд (13%), бүх гишүүн нь бизнесийн орлоготой өрхүүд (9%), цалин+орлогогүй гишүүдтэй өрхүүд (9%) нийтлэг байна. Өрхийн орлогын ангиллаар авч үзвэл бага орлоготой өрхүүдийн хувьд нэг орлогын төрөлтэй өрхүүд 51% байгаа бөгөөд тэдгээрийн 26% нь бүх гишүүн цалингийн орлоготой өрхүүд ажээ. Бага орлоготой өрхүүдийн 40% нь хоёр орлогын төрөлтэй өрхүүд бөгөөд энэ ангилалд цалин+тэтгэвэр тэтгэмжийн орлоготой, цалин+бизнесийн орлоготой, цалин+орлогогүй гишүүдтэй өрхүүд зонхилж байна. Бага орлоготой өрхүүдийн 9% нь хоёр ба түүнээс дээш орлогын төрөлтэй байна. Дундаж орлоготой өрхүүдийн 55% нь нэг орлогын төрөлтэй бөгөөд тэдгээрийн 44% нь бүх гишүүд нь цалингийн орлоготой өрхүүд ажээ. Харин 35% нь хоёр орлогын төрөлтэй бөгөөд цалин+тэтгэвэр тэтгэмжийн орлоготой, цалин+бизнесийн орлоготой өрхүүд зонхилж байна. Дундаж орлоготой өрхүүдийн 10% нь хоёр ба түүнээс дээш орлогын төрөлтэй байна. өрхийн гишүүд сард дунджаар 302,500 төгрөгийн тэтгэвэр, тэтгэмж авч байна. бусад төрлийн бизнесийн орлогын эх үүсвэртэй ажээ. p8kjt49grbarzu2hl84pl12kleqau9l 0 140925 823240 2025-06-28T03:05:53Z Dashka01 97605 Хуудас үүсгэв: "Судалгаанд оролцсон өрхүүдийн 94% нь эрүүл мэндийн зардал гаргадаг бөгөөд эдгээр өрх сард дунджаар 63,400 төгрөгийг эрүүл мэндэд зарцуулж байна. Хамгийн ихдээ сард 350 мянган төгрөг, хамгийн багадаа 6,000 төгрөгийг зарцуулсан байна. Эрүүл мэндэд зардал гаргада..." 823240 wikitext text/x-wiki Судалгаанд оролцсон өрхүүдийн 94% нь эрүүл мэндийн зардал гаргадаг бөгөөд эдгээр өрх сард дунджаар 63,400 төгрөгийг эрүүл мэндэд зарцуулж байна. Хамгийн ихдээ сард 350 мянган төгрөг, хамгийн багадаа 6,000 төгрөгийг зарцуулсан байна. Эрүүл мэндэд зардал гаргадаг өрхүүдийн 20% нь сард 25 мянган төгрөг хүртэл, 44% нь сард 25-50 мянган төгрөг, 24% нь сард 50-100 мянган төгрөг, 7% нь сард 100-200 мянган төгрөг, 4% нь сард 200 мянгаас дээш төгрөгийг эрүүл мэндэд зарцуулжээ. Эрүүл мэндийн зардлыг өрхийн орлогын ангиллаар авч үзвэл бага орлоготой өрхүүд эрүүл мэнддээ сард дунджаар 54,370 төгрөг, дундаж орлоготой өрхүүд 61,580 төгрөг, дунджаас дээгүүр орлоготой өрхүүд 76,200 төгрөгийг зарцуулж байна. Бага ба дунд орлоготой өрхүүдийн гуравны хоёр нь, дунджаас дээгүүр орлоготой өрхүүдийн тал нь сард 50,000 хүртэл төгрөгийн зардлыг эрүүл мэнддээ гаргаж байна. Харин бага ба дундаж орлоготой өрхүүдийн 34%, дунджаас дээгүүр орлоготой өрхүүдийн 51% нь сард 50 мянгаас дээш төгрөгийг эрүүл мэнддээ зарцуулж байна. Эндээс бага ба дундаж орлоготой өрхүүдийн хувьд эрүүл мэндийн зардалд төдийлөн ялгаа ажиглагдахгүй байгаа бол дунджаас дээгүүр орлоготой өрхүүдийн хувьд энэ 2 бүлгээс дунджаар 15,000-20,000 төгрөг илүү зарцуулж байна. Судалгаанд оролцсон өрхүүдийн 92% нь амьсгалын замын өвчинд, 24% нь зүрх судасны өвчинд тус тус зардал гаргаж байна. Амьсгалын замын өвчинд нэг өрх дунджаар сард 37,125 төгрөг зарцуулдаг бол зүрх судасны өвчинд 27,660 төгрөгийг дунджаар зарцуулдаг аж. Амьсгалын замын өвчинд зардал гаргаж буй өрхүүдийн 51% нь сард 20,000 хүртэл төгрөгийн зардал, 35% нь сард 20-50 мянган төгрөгийн зардал, 10% нь сард 50-100 мянган төгрөгийн зардал, 5% нь сард 100 мянгаас дээш төгрөгийн зардал уг өвчинд гаргаж байна. Харин зүрх судасны өвчинд зардал гаргаж буй өрхүүдийн 58% нь сард 20,000 хүртэл төгрөгийн зардал, 32% нь 20-50 мянган төгрөгийн зардал, 10% нь сард 50 мянгаас дээш төгрөгийн зардал уг өвчинд гаргаж байна. jxqd59xlgu6uv30lprcdv3ygg0ivqy1 0 140926 823241 2025-06-28T03:07:45Z Dashka01 97605 Хуудас үүсгэв: "Өрхүүдийн 36% нь Багануурын нүүрс, 36% нь Налайхын нүүрс, 24% нь хаанахын нүүрс хэрэглэдэгээ мэдэхгүй, 1% нь Таван толгой, Алаг толгойн нүүрс түлдэг бол үлдсэн 3% нь нүүрс түлдэггүй байна. Өрхийн сар болон жилийн түлээний зардлыг тооцвол түлээнд21 сард дунджаар 57..." 823241 wikitext text/x-wiki Өрхүүдийн 36% нь Багануурын нүүрс, 36% нь Налайхын нүүрс, 24% нь хаанахын нүүрс хэрэглэдэгээ мэдэхгүй, 1% нь Таван толгой, Алаг толгойн нүүрс түлдэг бол үлдсэн 3% нь нүүрс түлдэггүй байна. Өрхийн сар болон жилийн түлээний зардлыг тооцвол түлээнд21 сард дунджаар 57,340 төгрөг, жилд дунджаар 214,996 төгрөг зарцуулж байна. Түлээний сарын хэрэглээний хувьд сараар мэдээллээ өгсөн 235 өрхийн 55% нь сард 50 мянга хүртэлх төгрөгийн зардал, 45% нь 50-210 мянган төгрөгийн зардлыг түлээнд зарцуулдаг аж. Өрхийн сар болон жилийн нүүрсний зардлыг тооцвол нүүрсэнд24 сард дунджаар 88,950 төгрөг, жилд дунджаар 607,468 төгрөг зарцуулж байна. Нүүрсний сарын хэрэглээний хувьд сараар мэдээллээ өгсөн 163 өрхийн 26% нь сард 75 мянга хүртэлх төгрөгийн зардал, 24% нь 75-100 мянган төгрөгийн зардал, 50% нь 100-157 мянган төгрөгийн нүүрсэнд зарцуулдаг аж. Нүүрсний сарын зардлыг өрхийн орлогын ангилалтай харьцуулахад үл ялиг эерэг хамааралтай25 хэдий ч статистикийн хувьд ач холбогдолгүй байна. Тодруулбал, орлогын ангилал бүрийн хувьд 50 орчим хувь нь нүүрсний дундаж зардлаас илүүг зарцуулж байна. Харин нүүрсний сарын хэрэглээг сууцандаа дулаалга хийсэн болон хийгээгүй өрхүүдтэй харьцуулан үзэхэд сууцандаа дулаалга хийсэн өрхүүдийн нүүрсний сарын хэрэглээ дулаалга хийгээгүй өрхүүдийнхээс дунджаар 3 уутаар бага байна. g8wa276hmxdaib1hmuvab6x2v1gs4hz 0 140927 823242 2025-06-28T03:10:08Z Dashka01 97605 Хуудас үүсгэв: "Судалгаанд оролцсон өрхүүд халаалтын улиралд цахилгаандаа сард дунджаар 52,900 төгрөг, халаалтын бус улиралд дунджаар 37,280 төгрөгийг төлж байна. Халаалтын ба халаалтын бус улирлаас үл хамааран хамгийн олон өрхийн цахилгаандаа төлж буй хэмжээ 30,000 төгрөг аж..." 823242 wikitext text/x-wiki Судалгаанд оролцсон өрхүүд халаалтын улиралд цахилгаандаа сард дунджаар 52,900 төгрөг, халаалтын бус улиралд дунджаар 37,280 төгрөгийг төлж байна. Халаалтын ба халаалтын бус улирлаас үл хамааран хамгийн олон өрхийн цахилгаандаа төлж буй хэмжээ 30,000 төгрөг ажээ. Халаалтын улиралд өрхүүдийн цахилгааны зардал дунджаар 10,000-15,000 төгрөгөөр өсөж байгаа нь зорилтот хороодын өрхүүд цахилгааныг дулаандаа ямар нэгэн хэмжээгээр ашиглаж байна гэж дүгнэж болохоор байна. Цахилгааныг дулаандаа ашиглаж буй өрхүүдийн олонх нь дунд ба дундаас дээгүүр орлоготой өрхүүд байна. Халаалтын улиралд28 судалгаанд оролцсон өрхүүдийн цахилгааны сарын төлбөр дунджаар 52,900 төгрөг, хамгийн ихдээ 350 мянган төгрөг, хамгийн багадаа 10 мянган төгрөг байна. Харин халаалтын бус улиралд өрхүүд дунджаар 37,280 төгрөг, хамгийн ихдээ 120 мянган төгрөг, хамгийн багадаа 8 мянган төгрөг цахилгаандаа төлж байна. Халаалтын бус улиралд цахилгаандаа 25 мянган төгрөг хүртэл зарцуулдаг өрхийн тоо халаалтын улиралд ижил хэмжээний мөнгөн дүн зарцуулдаг өрхийн тооноос 15%-иар их, харин халаалтын улиралд сард 25-50 мянган төгрөг болон 50-75 мянган төгрөгийн зардалтай өрхийн тоо халаалтын бус улирлынхаас харгалзан 3% ба 6%-иар их байна. Түүнчлэн 100,000-аас дээш төгрөгийн цахилгааны зардлыг өрхүүдийн 8% нь халаалтын бус улиралд гаргаж байгаа зэрэг нь зорилтот хороодын өрхүүд цахилгаанаа дулаандаа ашигладаг гэдгийг харуулж байна. Халаалтын улирлын цахилгааны зардлыг өрхийн орлогын ангиллаар авч үзвэл бага орлоготой өрхүүд цахилгаандаа сард дунджаар 44,020 төгрөг, дундаж орлоготой өрхүүд 57,730 төгрөг, дунджаас дээгүүр орлоготой өрхүүд 70,930 төгрөгийг зарцуулж байна. түүнчлэн бага орлоготой өрхүүдийн 80%, дундаж орлоготой өрхүүдийн 67%, дунджаас дээгүүр орлоготой өрхүүдийн 60% нь 50 мянга хүртэл төгрөгийг цахилгаандаа зарцуулж байна. Харин бага орлоготой өрхүүдийн 20%, дундаж орлоготой өрхүүдийн 33%, дунджаас дээгүүр орлоготой өрхүүдийн 40% нь 50 мянгаас дээш төгрөгийг цахилгаандаа зарцуулж байна. Эндээс цахилгааныг дулаандаа ашиглаж байгаа өрхүүдийн олонх нь дунд ба дундаас дээгүүр орлоготой өрхүүд хэмээн дүгнэж болохоор байна. Цахилгааны зардлыг өрхийн сарын нүүрсний хэрэглээтэй харьцуулахад сул сөрөг хамаарал ажиглагдаж байна29. Тодруулбал, өрхийн нүүрсний хэрэглээ өсөх тусам цахилгааны зардал үл ялиг буурч байна. Сард 15 уут хүртэл нүүрс хэрэглэдэг өрхийн цахилгааны дундаж зардал 59,470 төгрөг, сард 16-30 уут нүүрс хэрэглэдэг өрхүүдийн цахилгааны дундаж зардал 44,210 төгрөг, сард 31-45 уут нүүрс хэрэглэдэг өрхүүдийн цахилгааны дундаж зардал 45,600 төгрөг байна. nydt1aargjh1t1loh2y6uadctj6pxwj 0 140928 823243 2025-06-28T03:12:29Z Dashka01 97605 Хуудас үүсгэв: "Өрхүүдийн зөвхөн 20% хадгаламжтай бөгөөд хадгаламжийн дундаж хэмжээ 2 сая төгрөг байна. Хадгаламжтай өрхүүдийн 30% нь бага орлоготой, 54% нь дундаж орлоготой, 16% нь дунджаас дээгүүр орлоготой өрхүүд байна. Хэдийгээр хадгаламжтай өрхийн тоо болон хадгаламжий..." 823243 wikitext text/x-wiki Өрхүүдийн зөвхөн 20% хадгаламжтай бөгөөд хадгаламжийн дундаж хэмжээ 2 сая төгрөг байна. Хадгаламжтай өрхүүдийн 30% нь бага орлоготой, 54% нь дундаж орлоготой, 16% нь дунджаас дээгүүр орлоготой өрхүүд байна. Хэдийгээр хадгаламжтай өрхийн тоо болон хадгаламжийн хэмжээ бага ч хадгаламжтай өрхүүдийн олонх нь хадгаламжийн дадал, зуршилтай ажээ. Хадгаламжийн олонх нь ирээдүйн хөрөнгө оруулалт, эрсдэлд зориулагдсан бол зөвхөн 6% нь байшин барих, байшингийнхаа засвар өргөтгөлд зориулан хадгалжээ. Судалгаанд оролцсон өрхүүдийн 80% нь хадгаламжгүй, үлдсэн 20% нь хадгаламжтай ажээ. Эдгээрийн 15% нь хадгаламжийнхаа хэмжээг хэлэхээс татгалзсан, эсвэл мэдэхгүй байна. Иймд зөвхөн нийт өрхийн 5% хувьд л хадгаламжийн хэмжээний мэдээлэл ирсэн бөгөөд эдгээр өрхийн хадгаламжийн дундаж хэмжээ 2 сая төгрөг байна. Хадгаламжтай өрхүүдийн 30% нь бага орлоготой, 54% нь дундаж орлоготой, 16% нь дунджаас дээгүүр орлоготой өрхүүд байна. Хадгаламжтай өрхүүдийн 58% нь Хаан банкинд, 19% нь Хас банкинд, 11% нь Төрийн банкинд, 8% нь Голомт банкинд, үлдсэн 3% нь ХХБ болон Капитрон банкинд тус тус хадгаламжтай ажээ. Нийт хадагалмжийн 70% нь хугацаатай, 30% нь хугацаагүй байна. Хэдийгээр хадгаламжтай өрхийн тоо бага ч гэсэн хадгаламж эзэмшдэг өрхүүдийг хадгаламжийн дадал, зуршил суусан өрхүүд гэж дүгнэж болохоор байна. Учир нь эдгээр өрх хадгаламжтай болоод дунджаар 2 жил, хамгийн ихдээ 8 жил, хамгийн багадаа 3 сар болжээ. Нийт хадгаламжийн 35% нь хүүхдийн ирээдүйн хөрөнгө оруулалтад, 27% нь ирээдүйн эрсдэлд зориулагдсан, 17% нь орон сууцанд, 13% нь сургалтын төлбөрт, бол зөвхөн 6 хувь нь байшин барих, засвар өргөтгөлд зориулагдсан байна. Өрхүүдийн гуравны нэг нь зээлтэй бөгөөд олонх нь цалин, тэтгэвэр, хэрэглээний зээлтэй байна. Нийт зээлтэй өрхүүдийн дундаж зээлийн хэмжээ 5.8 сая төгрөг бол цалингийн зээлтэй өрхүүдийн дундаж зээлийн хэмжээ 6.2 сая, тэтгэврийн зээлтэй өрхүүдийн дундаж зээлийн хэмжээ 4.2 сая төгрөг байна. Зээлийн дундаж хугацаа 2 жил бөгөөд зээлийн эргэн төлөлтөд сард дунджаар 374.8 мянган төгрөг төлдөг ажээ. Зээлтэй өрхүүдийн 21% нь байшин барих, хашаа байшин худалдаж авах, байшингийн засвар өргөтгөлд зээлээ зарцуулжээ. Судалгаанд оролцсон өрхүүдийн 68% нь зээлгүй, үлдсэн 32% нь зээлтэй ажээ. Эдгээрийн 16% нь цалингийн зээлтэй, 9% нь тэтгэврийн зээлтэй, 5% нь хэрэглээний зээлтэй, үлдсэн 3% нь автомашин, бизнес, орон сууцны зээлтэй аж. a358hq7i5gsp96at70y8r7kksd11wur 0 140929 823244 2025-06-28T03:15:08Z Dashka01 97605 Хуудас үүсгэв: "Хөдлөх хөрөнгө: Судалгаанд оролцсон өрхүүдийн 54% нь автомашинтай бөгөөд эдгээр өрхөд нийт 252 автомашин байна. Нэг өрх дунджаар 1.2 автомашинтай байгаа бол хамгийн ихдээ 6 автомашинтай өрх байна. Автомашинтай өрхүүдийн 85% нь нэг автомашинтай, 11% нь хоёр авто..." 823244 wikitext text/x-wiki Хөдлөх хөрөнгө: Судалгаанд оролцсон өрхүүдийн 54% нь автомашинтай бөгөөд эдгээр өрхөд нийт 252 автомашин байна. Нэг өрх дунджаар 1.2 автомашинтай байгаа бол хамгийн ихдээ 6 автомашинтай өрх байна. Автомашинтай өрхүүдийн 85% нь нэг автомашинтай, 11% нь хоёр автомашинтай, 2% нь 3 автомашинтай, 2% нь 4 автомашинтай, 0.4% буюу нэг өрх 6 автомашинтай аж. Автомашины төрлөөр нь авч үзвэл өрхүүдэд байгаа автомашины 89% нь суудлын автомашин, 10% нь ачааны машин, 1% нь автобус байна. Нийт автомашины 7% нь барьцаанд байгаа ажээ. Түүнчлэн нийт автомашинтай өрхүүдийн 30% нь бага орлоготой, 54% нь дундаж орлоготой, 15% нь дунджаас дээгүүр орлоготой өрхүүд байна. Автомашинтай, бага орлоготой өрхүүдийн 90% нь, дундаж орлоготой өрхүүдийн 85% нь, дунджаас дээгүүр орлоготой өрхүүдийн 79% нь тус бүр нэг автомашинтай бол 2-оос дээш машинтай өрхүүдийн олонх нь дунд ба дундаас дээгүүр орлоготой өрхүүд байна. Үл хөдлөх хөрөнгө: Судалгаанд оролцсон өрхүүдийн 77% нь хашааныхаа газрын өмчилдөг, 17% нь эзэмшдэг, 5% нь тухайн өрхийн өмч биш, 1% нь газрын бичиг баримтгүй байна. Нэг өрх дунджаар 606м2 хашааны газартай бол хамгийн ихдээ 1000м2 газартай, хамгийн багадаа 134м2 газартай өрх байна. Нийт өрхийн 46% нь 650м2 хүртэл, 49% нь 650м2-800м2, үлдсэн 5% нь 800м2-аас дээш хэмжээний газартай ажээ. Нийт өрхийн 96% нь амьдарч буй сууцаа өмчилдөг бөгөөд тэдгээрийн 77% нь ҮХХ-ийн гэрчилгээтэй, 19% нь гэрчилгээгүй байна. Түүнчлэн сууцаа өмчилдөг өрхүүдийн 9% нь сууцаа зээлийн барьцаанд тавьжээ. Сууцаа өмчилдөггүй өрхүүдээс нэгээс бусад өрх нь бага ба дундаж орлоготой ажээ. Судалгаанд оролцсон өрхүүдийн 67% нь ойрын ирээдүйд ямар нэгэн хөрөнгө оруулалтыг төлөвлөгөөгүй бол 24% нь барилга сууцанд, 3% нь боловсролд, 3% машин худалдаж авахад, үлдсэн 2% гадаад руу явах, эмчилгээнд явах, томоохон тэмдэглэлт үйл явдалд хөрөнгө зарцуулахаар төлөвлөж байгаа ажээ. Хөрөнгө оруулалтын төлөвлөгөөгүй өрхүүдийн 54% нь бага орлоготой өрхүүд, 42% нь дундаж орлоготой өрхүүд, 5% нь дунджаас дээгүүр орлоготой өрхүүд байна. Харин барилга сууцандаа хөрөнгө оруулалт хийхээр төлөвлөж байгаа өрхүүдийн 40% нь бага орлоготой, 40% дундаж орлоготой, 20% нь дунджаас дээгүүр орлоготой өрхүүд байна. Эдгээр өрхийн 71% нь 2019-2020 онд, 29% нь 2021-2023 онд сууцандаа хөрөнгө оруулалт хийхээр төлөвлөж байгаа аж. fghz2fqp2xgluj5v3zghiw5e05ilxpg 0 140930 823245 2025-06-28T03:18:15Z Dashka01 97605 Хуудас үүсгэв: "Судалгаанд оролцсон өрхүүдийн 47% нь сууцаа хэзээ баригдсаныг мэдэхгүй байв. Иймд эдгээр өрхийн сууцны насжилтыг тооцохдоо тухайн өрхийн уг сууцанд амьдарсан жилээр орлуулан тооцлоо. Сууцны дундаж насжилт 11 жил, хамгийн ихдээ 56 жил, хамгийн багадаа жил х..." 823245 wikitext text/x-wiki Судалгаанд оролцсон өрхүүдийн 47% нь сууцаа хэзээ баригдсаныг мэдэхгүй байв. Иймд эдгээр өрхийн сууцны насжилтыг тооцохдоо тухайн өрхийн уг сууцанд амьдарсан жилээр орлуулан тооцлоо. Сууцны дундаж насжилт 11 жил, хамгийн ихдээ 56 жил, хамгийн багадаа жил хүрээгүй сууцнууд байна. Нийт өрхийн 38% нь 0-5 жилийн настай сууцанд, 24% нь 6-10 жилийн настай сууцанд, 13% нь 11-15 жилийн настай сууцанд, 10% нь 16-20 жилийн настай сууцанд, 14% нь 21-ээс дээш настай сууцанд тус тус амьдарч байна. Сууцны дундаж насыг байшингийн төрөл болон өрхийн орлогын ангиллаар авч үзвэл банз болон модон байшингийн дундаж насжилт бусад төрлийн байшингаас бага зэргийн их байна. Орлогын ангиллын хувьд дундаж орлоготой өрхүүдийн байшин бага ба дунджаас дээгүүр орлоготой өрхүүдийн байшингаас насаар ялимгүй бага байна. Судалгаанд оролцсон өрхүүдийн сууцны дундаж хэмжээ 47м2 бол хамгийн ихдээ 256м2, хамгийн багадаа 16м2 сууцтай өрхүүд байна. Нийт өрхийн 21% нь 30м2 хүртэл, 64% нь 31- 60м2, 11% нь 61-90м2 хэмжээ бүхий сууцтай бол үлдсэн 4% нь 91м2-аас дээш хэмжээтэй сууцтай ажээ. Сууцны хэмжээг орлогын ангиллаар авч үзвэл төдийлөн ялгаа ажиглагдахгүй байна. Түүнчлэн нийт өрхийн 4% нь 2 давхар сууцтай байна. Нийт өрхийн 55% нь нэг өрөө сууц буюу зочин, унтлагын өрөө, гал тогоо нь хамтдаа байдаг байшинд амьдарч байна. Харин 45% нь нэгээс дээш өрөөтэй сууцанд амьдарч байна. Нэг өрөөтэй сууцны шинжүүд: Энэ төрлийн сууцууд нь дунджаар 41м2 хэмжээтэй, урд зүгт харсан хаалгатай, урагшаа харсан 2 цонхтой гэсэн нийтлэг шинжтэй байна. Нэгээс дээш өрөөтэй сууцны шинжүүд: Энэ төрлийн сууцууд нь дунджаар 55м2 хэмжээтэй, 2-3 өрөөтэй, урд зүгт харсан хаалгатай, урагшаа харсан 2 цонх, баруун ба зүүн тийш харсан нэг цонхтой гэсэн нийтлэг шинжтэй байна. Гурван өрөөний хувьд зочны өрөө, унтлагын өрөө, гал тогоо гэсэн өрөөнүүдтэй, харин хоёр өрөөтэй сууцны хувьд зочны өрөө, гал тогоо гэсэн өрөөнүүдтэй айлууд нийтлэг байна. Нэгээс дээш өрөөтэй сууцнуудын 92% нь зочны өрөөтэй, 66% нь унтлагын өрөөтэй, 79% нь унтлагын өрөөтэй, 17% нь угаалгын өрөөтэй байна. Түүнчлэн 17 өрх хоёр унтлагын өрөөтэй, 1 өрх гурван унтлагын өрөөтэй байна. Судалгаанд оролцсон өрхүүдийн 50% нь тоосгон ханатай, 31% нь модон ханатай, үлдсэн 19% нь банз, нүхтэй блок, хөнгөн блокон ханатай башинтай байна. Түүнчлэн нийт өрхийн байшингийн 91% нь шувуун нуруун дээвэртэй, үлдсэн 9% мансардан дээвэртэй ажээ. Тоосгон ханатай байшингийн 11%, нүхтэй блокон байшингийн 7%, хөнгөн блокон байшингийн 6%, модон байшингийн 5% нь мансардан дээвэртэй бол бусад нь бүгд шувуун нуруун дээвэртэй аж. Материалын хувьд олонх нь төмөр дээвэртэй байна. Тоосго, нүхтэй болон хөнгөн блокон ханатай байшингуудын олонх нь бетонон шалтай бол мод болон банзан ханатай байшингуудын олонх нь модон шалтай ажээ. hskdy5st88r9icji545mrrb7s77f2it 0 140931 823257 2025-06-28T07:29:23Z Megzer 20491 Хуудас үүсгэв: "{{Инфобокс дайн | conflict = Монголчуудын Гүрж рүү хийсэн аян дайн | place = Өмнөд Кавказ, Гүрж | partof = [[Монголын эзэгнэл]] | image = Caucasus 1245 AD map de.png | caption = Монголын ноёрхолын үеийн газрын зураг | result = [[Их Монгол Улс]]ын ялалт | combatants_header =..." 823257 wikitext text/x-wiki {{Инфобокс дайн | conflict = Монголчуудын Гүрж рүү хийсэн аян дайн | place = Өмнөд Кавказ, Гүрж | partof = [[Монголын эзэгнэл]] | image = Caucasus 1245 AD map de.png | caption = Монголын ноёрхолын үеийн газрын зураг | result = [[Их Монгол Улс]]ын ялалт | combatants_header = Байлдагч талууд | combatant1 = [[Их Монгол Улс]] | combatant2 = [[Гүржийн хаант улс]] | commander1 = [[Зэв]]<br>[[Сүбээдэй баатар]]<br>[[Чормаган хорчи]] | commander2 = [[4-р Георгий Лаша]]<br>[[Русудан]] | strength1 = 1221-1222: 20000 морьт цэрэг<br>1236-1239: 30000 морьт цэрэг | strength2 = 1221-1222: 20000 цэрэг<br>1236-1239: 60000 цэрэг | casualties1 = Бага хохирол | casualties2 = Их хэмжээний хохирол }} '''Монголчуудын Гүрж рүү хийсэн аян дайн''' ([[Гүрж хэл|гүрж]]: მონღოლთა ლაშქრობები საქართველოში, галиг: ''mongholta lashkrobebi sakartveloshi;'' Mongol invasions of Georgia) нь 1220-1222, 1236-1239 онд [[Их Монгол Улс|Монголын эзэнт гүрний]] арми хоёр удаагийн аян дайнаар [[Гүрж]] болон [[Кавказ|өмнөд Кавказын]] орнуудыг бут цохин, тэдгээр улсуудыг 1239 онд дагаар оруулснаар монголын ноёрхол 160 гаруй жил үргэлжилсэн. 1220 онд [[Зэв]], [[Сүбэдэй баатар|Сүбэдэй баатрын]] удирдсан 20000 цэргүүд Хорезмын султан Мухаммедыг нэхэж явсаар, Кавказын нуруугаар дамжин хойд зүгт Кипчакын нутаг руу явах замдаа өмнөд Кавказын нутаг дахь Гүржийн [[4-р Георгий Лаша]] хааны удирдсан армитай Кунанид болсон байлдаанд тулалдаж ялснаар, Монгол-Гүржийн цэрэг дайны түүх эхэлдэг. 1236-1239 оны хооронд [[Чормаган хорчи|Чормаган хорчийн]] удирдсан аян дайнд монголын арми ялалт байгуулж, 1239 онд Гүржийн тал бууж өгөх гэрээ хэлэлцээр байгуулсан. [[Ангилал:Монголчуудын дайн]] [[Ангилал:Гүржийн түүх]] [[Ангилал:Их Монгол Улсын дайн]] [[Ангилал:Монгол-Гүржийн харилцаа]] [[Ангилал:13-р зууны дайн]] ga3fako989v1xblzpz0obj8yb5gkjrk