Тэмээ

<mediawiki xmlns="http://www.mediawiki.org/xml/export-0.11/" xmlns:xsi="http://www.w3.org/2001/XMLSchema-instance" xsi:schemaLocation="http://www.mediawiki.org/xml/export-0.11/ http://www.mediawiki.org/xml/export-0.11.xsd" version="0.11" xml:lang="mn">
  <siteinfo>
    <sitename>Википедиа</sitename>
    <dbname>mnwiki</dbname>
    <base>https://mn.wikipedia.org/wiki/%D0%9D%D2%AF%D2%AF%D1%80_%D1%85%D1%83%D1%83%D0%B4%D0%B0%D1%81</base>
    <generator>MediaWiki 1.45.0-wmf.8</generator>
    <case>first-letter</case>
    <namespaces>
      <namespace key="-2" case="first-letter">Медиа</namespace>
      <namespace key="-1" case="first-letter">Тусгай</namespace>
      <namespace key="0" case="first-letter" />
      <namespace key="1" case="first-letter">Хэлэлцүүлэг</namespace>
      <namespace key="2" case="first-letter">Хэрэглэгч</namespace>
      <namespace key="3" case="first-letter">Хэрэглэгчийн яриа</namespace>
      <namespace key="4" case="first-letter">Википедиа</namespace>
      <namespace key="5" case="first-letter">Википедиагийн хэлэлцүүлэг</namespace>
      <namespace key="6" case="first-letter">Файл</namespace>
      <namespace key="7" case="first-letter">Файлын хэлэлцүүлэг</namespace>
      <namespace key="8" case="first-letter">МедиаВики</namespace>
      <namespace key="9" case="first-letter">МедиаВикигийн хэлэлцүүлэг</namespace>
      <namespace key="10" case="first-letter">Загвар</namespace>
      <namespace key="11" case="first-letter">Загварын хэлэлцүүлэг</namespace>
      <namespace key="12" case="first-letter">Тусламж</namespace>
      <namespace key="13" case="first-letter">Тусламжийн хэлэлцүүлэг</namespace>
      <namespace key="14" case="first-letter">Ангилал</namespace>
      <namespace key="15" case="first-letter">Ангиллын хэлэлцүүлэг</namespace>
      <namespace key="710" case="first-letter">TimedText</namespace>
      <namespace key="711" case="first-letter">TimedText talk</namespace>
      <namespace key="828" case="first-letter">Module</namespace>
      <namespace key="829" case="first-letter">Module talk</namespace>
      <namespace key="1728" case="first-letter">Event</namespace>
      <namespace key="1729" case="first-letter">Event talk</namespace>
    </namespaces>
  </siteinfo>
  <page>
    <title>Тэмээ</title>
    <ns>0</ns>
    <id>3474</id>
    <revision>
      <id>823656</id>
      <parentid>820878</parentid>
      <timestamp>2025-07-05T07:39:37Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>2406:2D40:335C:3510:D4A9:C39B:64F0:F9C0</ip>
      </contributor>
      <origin>823656</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="38364" sha1="mbajnqvr34e35pd0vnaju5yrtbrcy08" xml:space="preserve">{{Taxobox 
| color = pink
| name = Тэмээ
| image = 07. Camel Profile, near Silverton, NSW, 07.07.2007.jpg
| image_width = 240px
| image_caption = Нэг бөхт тэмээ, ''Camelus dromedarius''
| image2 = Bactrian.camel.sideon.arp.jpg
| image2_width = 240px
| image2_caption = Хоёр бөхт тэмээ, ''Camelus bactrianus''
| regnum = [[Амьтан|Амьтны]]	 
| phylum = [[Хөвчтөн]]
|subphylum = Сээр нуруутан	 
| classis = [[Хөхтөн]]	 
| familia = Тэмээнийхэн (Camelidae)
| genus = '''''Camelus'''''
| genus_authority = Карл Линней, 1758
| subdivision_ranks = Зүйлүүд
| subdivision = 
''Camelus bactrianus''&lt;br /&gt;
''Camelus dromedarius''&lt;br /&gt;
''Camelus gigas'' (мөхсөн)&lt;br /&gt;
''Camelus hesternus'' (мөхсөн)&lt;br /&gt;
''Camelus sivalensis (мөхсөн)''
}}

'''Тэмээ''' ([[Файл:temege.png|17px]]) -Монголчуудын [[таван хошуу мал]]&lt;nowiki/&gt;ын нэг, бод мал, өндөр том биетэй, гагагар хүзүүтэй, нуруундаа нэг буюу хоёр бөхтэй, хөлийн таваг нь хавтгай бөгөөд зөөлөн ултай, салаа туурайтай, үс ноос ихтэй, говь газарт бэлчээрлэн нутаглахад тохиромжтой, хивдэг, хөхтөн амьтан. [[Мах]], [[сүү]], арьс шир, [[ноос]]&lt;nowiki/&gt;ыг ашиглахаас гадна тээврийн хэрэгсэл, унаа болгон хэрэглэх зорилгоор гэршүүлсэн байна.

Орчин үед 3 төрлийн тэмээ байдаг. Ганц бөхтэй тэмээ (дромадер) буюу араб, хоёр бөхтэй тэмээ буюу бактриан, зэрлэг тэмээ буюу [[Хавтгай]].

== Үүсэл гарал ==
Дөрөвдөгч галавын үе буюу арслан, заантай ишилж амьдарч байсан тэмээг 5000 гаруй жилийн өмнөөс хүмүүс гаршуулж, тэжээмэл амьтан болгосон түүхтэй. Тэр дундаа монголчууд нэн эртнээс тэмээг гэрийн мал болгож уналга, ачлага, эдэлгээнд хэрэглэн, сүү саалийг нь ашиглаж ирсэн. Энэ нь одоогийн [[Ховд аймаг|Ховд аймгийн]] нутаг хойд Цэнхэрийн агуйгаас олдсон тэмээний сүг зургаас тод харагдана. 

== Тархац ==
Дэлхийн тэмээний 90%-ийг Наран тэмээ (ганц бөхт), 9,6%-ийг Тэмээ (хос бөхт) эзэлдэг. [[Хятад]]ын хойд говь, [[Монгол Улс|Монгол]], [[Бүгд Найрамдах Халимаг Улс|Халимаг]], [[Казахстан]], [[Киргиз]] зэрэг улсад хос бөхт тэмээ үржүүлдэг байна. Хос бөхт тэмээ буй болсон явдал ч биедээ өөх ихээр хуримтлуулж өвөл, хаврын тарчиг хатуу цагт илч дулааны эх үүсвэр болгон ашигладаг зохицолдолгоотой холбоотой үүсчээ. Хос бөхт тэмээний өвөг эцэг бол зэрлэг тэмээн гөрөөс “[[Хавтгай]]” юм. Энэ амьтан одоо ч манай орны [[Алтайн цаадах говь]]д амьдарсаар байна. 

[[Венец]]ийн аялагч [[Марко Поло]] [[13-р зуун]]д анх дэлхийд мэдээлж улмаар [[1870]]-[[1884]] онд [[Орос]]ын алдарт аялагч [[Николай Пржевальский|Н.М.Пржевальский]] [[Төв Ази]]ар хэд хэдэн удаа том судалгааны аялал хийхдээ Монгол орноор дайрч Хавтгайг үзэж тодорхойлж бичсэний дээр агнаж гавлын яс, арьсыг нь судалгаа, үзмэрийн дээж болгон Орос руу авч явсан байдаг. Тэмээг хүн гэршүүлээд наад зах нь 5000 гаруй жил болж байна гэж үздэг. Тэмээ, адууг гаршуулж, гэршүүлсний дүнд [[Хүннү улс|Хүннү гүрэн]], [[Монгол]] хэмээх улс үүсч хөгжих үндсийн нэг болсон гэж үзэж болно. Өөрөөр хэлбэл тэмээгүйгээр монгол соёл, нүүдэлчний соёл иргэншлийг төсөөлөхөд хэцүү юм. [[Говь]] цөлийн экологийн нөхцөлд амьдрах зохицол нь гайхалтай бүрдсэн энэ амьтан халуун нарнаас биеэ хамгаалах, ус чийгийг алдахгүй барих, өвлийн хүйтнээс хамгаалах хос бөхтэй болсон, элсэн хөрсөнд явах зөөлөн өргөн тавхайтай болсон, говь цөлийн өргөслөг өвөрмөц ургамалаар хооллох, олон хоногийн өл даах чадвартайг нь танин мэдэж гэршүүлж уналга эдэлгээнд ашиглах болсон байна.

== Бие махбод ==
Монголчууд тэмээний бие махбодын онцлогийг эрхэмлэн дээдэлдэг 12 жилээр төлөөлүүлж нэрлэдэг. Ингэхдээ: ''1.Хулгана чихтэй, 2.Үхэр гэдэстэй, З.Бар тавагтай, 4.Туулай хамартай, 5.Луу биетэй, 6.Могой нүдтэй, 7.Морин дэлтэй, 8.Хонин ноостой, 9.Мичин бөхтэй, 10.Тахиа өрвөлөгтэй, 11.Нохой гуятай, 12.Гахай сүүлтэй гэдэг.'' 

Тэмээний цээжин хэсгийн [[яс]] бөгсөн биеэсээ хүчирхэг том түүнээ дагаж булчингийн хөгжил цээжин талдаа илүү байдаг байна. Ууцны яс, харцаганы нугаламтай уян холбогдсон нь түүнийг зөөлөн явдалтай болгодог ажээ. Тэмээ хэвтэхдээ залааны 2, өвдөгний 2, тойгны 2, өвчүүний 1 бүгд долоон сайран дээр тулдаг учир зундаа +50-60 хэм хүртэл халж, өвөлдөө 30 хэм хүртэл хүйтэрдэг газрын гадаргаас биеийг нь тусгаарлан хамгаалдаг байна. Тэмээний арьс нягт зузаан, атираагүй, уян, хөлсний булчирхай нь голчлон суга цавиар байрладаг нь хөлөрч ус чийг алдахаас хамгаалдаг. 

Тэмээний уруул хөдөлгөөн сайтай, сэтэрхий дээд уруулынх нь баруун, зүүн тал тус тусдаа хөдөлдөг нь говийн ургамалаар хооллох зохилдологоог буй болгожээ. Энэ онцлогоосоо хамаарч тэмээний сур, үдээр хатахдаа татаж хатаж сунадаггүйг эртнээс мэдэж ханын үдээр, авдар савны углуурга, заадал эмээлийг хүртэл наалгүйгээр тэмээний арьсаар бүрж, үдэж хийж ирсэн байна. Үсэн бүрхүүл нь сор үс, завсрын үс буюу ноолуураас тогтдог сайн чанарын ноостой, уян зөөлөн, дулаан тул төрөл бүрийн утас, ноосон эдлэл, хөвөнгийн оронд дээлэнд тавьж ашиглаж иржээ. Дэлүү нь бөөрний хавьд өлөнгийн хонхор тушаа байрладаг тул амархан гэмтдэг. Хашир малчид тэмээг унагах, цохиж нүдэхээс болгоомжилж бөөр нь уначихна гэдэг нь ийм учиртай ажээ.  

Тэмээ алсын барааг өдөр шөнө ялгалгүй хардаг. Үнэр сайн мэдэрдэг. Ус, худаг, айл бууцыг 30-аад км-ийн цаанаас мэдэрдэг гэдэг. Иймээс ямар ч элсэн цөлд баримжаагаа алддаггүй орон зайн мэдрэмж сайтайгаараа малчдад хань түшиг болж, [[хайр]] булаадаг амьтан юм. Ямарваа амьтан ус чийгийг амьсгалаар, хөлсөөр, ялгадсаар алддаг. Тэмээний хамар урт нарийн тул амьсгалаар усыг ууршуулдаггүй. Хамрын хөндийн салст бүрхүүлийн олон үрчлээс ус ууршихаас хамгаалж конденсацлаж үлдээдэг. Нэг минутад 8-10 удаа амьсгалдаг нь усыг ууршихаас хамгаалах бас нэг биологийн зохицолдолгоо юм. 

[[Говь|Говь цөл]]&lt;nowiki/&gt;ийн өвс ургамал, ус, эрдэс бодис ихтэй байдгаас тэмээ [[давс]] [[Хужир|хужрыг]] ихээр хэрэглэдэг. Энэ нь биеийн дотоод осмос даралтыг ихэсгэж ус хадгалан барих чадварыг нэмэгдүүлдэг. Тэмээ [[өвс]], [[ус]]&lt;nowiki/&gt;гүйгээр удаан байж, өл даах чадвараараа бусад ямар ч мал, амьтнаас илүү юм. Тэмээ хэдэн [[долоо хоног]]&lt;nowiki/&gt;оор ус уухгүй байж чадна. Энэ үед шээс нь өтгөрч 0.5 л хүртэл буурна. Тэмээ усаар дутагдсан үедээ бөөрнийхөө сүвнүүдэд хуримтлагдсан шээсээ эргүүлж шингээн гүзээндээ буцаах чадвартай бөгөөд гүзээнд буцаж ирсэн шээсийг тэнд орших бичил биетнүүд уураг болгон хувиргах замаар илүүдэл бодисоо дахин ашиглах, усны хэрэгцээгээ хангах зохилдлоготой болжээ.

Тэмээний бас нэг сонин зохилдолгоо бол агаарын хэм ихсэх үед хөлөрч усаа алдахгүйн тулд биеийн хэмээ нэмэгдүүлэн өнгөрөөж чаддаг явдал юм. Тэмээ бөхнийхөө өөхийг задлан ус болгож чадна. Өдөрт 80 л хүртэл [[ус]] уудаг. Үүнийг гүзээндээ олон хоног хадгалан аажим зарцуулж чаддаг байна. Биедээ их хэмжээний өөх хуримтлуулдаг 2 бөхнөөс гадна гадар, дотор өөх нь 80-100 кг хүрдэг. Энэ нь 900.0 гаруй мянган кило-калоритой тэнцэх илчлэгийн нөөц юм. 100 гр. өөх задрахад 107 мл ус гаргадаг гэж үзэхэд тэмээний усны дутагдлыг хангах нэг эх үүсвэр нь өөх болдог. Туршилтаар тэмээг идүүлэх ч үгүй, услах ч үгүй байлгахад 56-70 хоног, өвс өгч услахгүй байлгахад 78 хоног, зөвхөн ус өгч байгаа нөхцөлд 86-131 хоног тэсч байжээ. Тэмээг удаан хугацаагаар цангаахад биеийн жингийн 1/3-ийг буюу 200 кг жин алдах үед услахад 3 минутын дотор усны алдагдлыг нөхдөг гэж үздэг. Тэмээ ердийн нөхцөлд өтгөн бага, хуурайвтар хоргол гаргадаг нь бас л усны алдагдлыг багасгаж байгаа бөгөөд, жин үдийн халуун нарлуу харж идээшилдэг нь нарыг биеийн бага талбайд тусгах зохилдлогоо юм.

Монгол орны [[цаг агаар]]&lt;nowiki/&gt;ын тачир, хахир байдал, зундаа туйлын халуун, өвөлдөө тэсгим хүйтэн байдаг нь энд амьдах амьтан бүрийг тэсвэр, тэвчээртэй болгодог. Говь нутгаас олдох үл давтагдах, хосгүй амьтдын нэг нь хоёр бөхтэй тэмээ юм. Энэ амьтан Говь цөлийн хатуу хөтүү нөхцөлд хамгийн төгс гэмээр зохицдог. [[Монгол орон]] тэмээг одоогоос 3000 жилийн өмнөөс анх гаршуулж, гэршүүлэн өсгөн үржүүлсэн ууган орон, дэлхийд ховорхон болоод байгаа хос бөхт тэмээний удмын санг хадгалан үлдсэн цөөн орны нэг.

=== Тэмээний ноос ===
Тэмээ хэмээх энэ аварга, амгалан амьтнаас дэлхийн хамгийн дулаан ноосыг гаргаж авдаг. [[Монгол улс]] нь дэлхийд хамгийн олон хоёр бөхт тэмээтэй. 2012 оны мал тооллогын дүнгээс харахад тэмээн сүргийн тоо толгой '''279,6''' мянгад хүрсэн.

Тэмээний ноос нь ноолуур, завсрын үс, хялгаснас бүрдэх бөгөөд ноолуур агууламж нь хонины бүдүүн ноосныхоос их, зунгаг багатай, гол төлөв өөрийнхөө өнгөөр хэрэглэгддэг. Ойролцоогоор 1400 [[тонн]] тэмээний ноос бэлтгэдэг. 

[[Тэмээний ноос]] нь дулаан хадгалах чадвар сайтай, ноолууртай харьцуулахад ширхэгт нь урт 45мм-ээс дээш бөгөөд бөх бат чанараараа давуу байдаг. Дундаж хэмжээтэй тэмээ жилд ойролцоогоор тав гаруй кило ноос өгдөг. Монгол тэмээний ноосны наян хувь нь 21-25 микроны диаметртэй байдаг нь ноосыг онц сайн чанартай, зөөлөн, дулаан болгодог. Нэг килограм тэмээний ноосонд 2.5 метр ноосон утас, 1 метр квадрат хөнжил, 1-1.5 хүзүүтэй урт цамц эсвэл 4 ороолт хийх материал агуулагдана. Монгол тэмээний ноос дунджаар 37 см урт бөгөөд диаметрын хувьд 20-120 микроны хооронд хэлбэлзэнэ. Тэмээний зөөлөн үс дунджаар 12.5 см урт бөгөөд диаметрын хувьд 19-24 микроны хооронд хэлбэлзэнэ. 

Монгол тэмээний ноос нь хувцас хийхэд ашиглагддаг бусад нэхмэл, хөвмөл материалуудын утастай харьцуулахад илүү эдэлгээ сайтай байдгаараа онцлогтой. Тэмээний ноосны хамаг сайн чанаруудыг агуулсан ботгоны ноос нь хөнгөн, зөөлөн чанараараа гайхуулдаг бөгөөд нэг, хоёр настай ботгоны ноос дэлхий зах зээл дээр хамгийн үнэтэй байдаг. Тэмээний ноосонд эмчилгээний чанартай ланолин агуулагддаг. Энэ нь статик нөлөөлөлд орохгүй, тоос татахгүй бөгөөд цусны микро эргэлтийг сайжруулж, дулаацуулах чанартай. Тэмээний ноосны хуурай дулаан нь эмчилгээнд чанартай, нервийн үрэвсэл, мэдрэлийн судасны үрэвсэл, үе мөчний үрэвсэл болон шархираа өвчин намдаадаг гэгддэг.  

Монголчууд шинэ гэр барьж буй айлд тэмээний ноосон утас ээрч бэлэглэдэг уламжлалтай. Тэмээний ноос нь чийг тусгаарлах ба утасны бүтэц нарийн тул агаар дамжуулдаг. Тэмээний ноосон хувцас өмсөх нь арьсыг чимчигнүүлж, цусны эргэлтийг сайжруулдаг эерэг талтай. 

=== Тэмээний нүд сормуус ===
Урт, сэгсгэр сормуус нь тэмээний том нүдийг элсээс хамгаалж, шаардлагатай бол ангарсан хамрын нүхийг сайтар хаадаг байна. Тэмээ маш сайн хараатай: тэд алхаж буй хүнийг нэг километрээс, хөдөлж буй машиныг 3-5 километрийн зайнаас харж чаддаг. Тэд чийгийг маш сайн үнэртэж мэдэрдэг, 40-60 км-ийн зайд цэнгэг бэлчээр эсвэл цэнгэг усны үнэрийг мэдрэхээс гадна тэмээ тэнгэрт аянга цахилгаантай үүлийг анзаарч, [[бороо]] орж цийг буух газар руу явдаг байна.

== Тэмээний нас ==
'''Тэмээ дунджаар 30-37''' жил насалдаг амьтан юм. Тэмээ амгалан дөлгөөн зантай, бэлчээрт тархан идээшилдэг. Уналга эдэлгээнд амархан сурдаг, түргэн номхордог зан авиртай. 

Монгол малчин тэмээг олон мянган  жилийн өмнөөс гаршуулж нөхөрлөснөөр түүний зан араншин, биологийн онцлогийг танин мэдэж, ногт, буйл, бурантаг буй болгон ботгоноос нь барьж, тавьж номхруулан, 2-2.5 настайд нь буйллаж уналганд сургана. Тэмээг буйллаж, бурантгаар хөтлөх аргыг зөвхөн монголчууд хэрэглэдэг. Буйлыг модоор зорж хийдэг ба энэ нь машинаар бол залуур нь гэсэн үг буюу тэмээг аль зүг рүү явахыг чиглүүлж өгдөг зүйл юм. Буйллахын тулд ногтолж таваглан даруулаад буйлаар нь юм уу, [[Ооно|оонын]] эврээр хийсэн соёо, эсвэл хоёр талдаа иртэй гилбэр хэмээх тусгай төмрөөр хамрыг нь цоолж буйландаа товх хийж буруу талаас нь буйлаа хийж зөв талд нь мөн товх хийгээд бурантаг уядаг. 

Тэмээг 2-3 настайд нь унаж сургадаг бол 4-5 насанд нь ачилга, хөллөгөнд сургадаг. Ачлаганд сургахдаа хомнож номхон тэмээний араас хөтөлж сургаад аажмаар эхлээд хөнгөн ачаанд дасгана. Тэмээ нуруундаа 200-240 кг, тэргэнд хөллөсөн үед 400-500 кг ачаа тээж чаддаг. 

=== Тэмээгээр тэнгэр шинжих ===
Тэмээнийхээ зан араншингаар тэнгэрийн байдал цаг агаарыг шинжиж чаддаг нь монгол малчны их гайхалтай ажиглалтын үр дүн юм.

-	ботго залуу тэмээд тонгочиж тогловол тэнгэр мууддаг

-	тэмээ жалга, нөмөр бараанд салхины уруу харж хэвтэвэл тэнгэр хүйтэрнэ

-	ингэ ботгондоо хоргодон буйлаад байвал цас бороо орно гэх мэт. 

== Тэмээн жин ==
[[Тэмээн жин|Аян жин]]&lt;nowiki/&gt;д явахдаа тэмээний хамрыг гэмтээхгүйн тулд бурантгийг нь урд тэмээний татлаганд өвс шүүрч байхаар зайтай хавчуулж хэлхдэг учир тэмээн ачаа тасарч хоцрохоос сэргийлж сүүлчийн тэмээний хүзүүнд хонх зүүдэг. Аян жинд явах тэмээг 10-15 хоног сойно. Тэмээг уяж сойсноор бие нь хагсарч өлчиржин, ул таваг нь бөхөждөг онцлогтой.

Номхон тэмээг ганц хүн ачих тохиолдолд 1 м орчим урт үзүүртээ ац буюу тээглүүртэй хоёр тийш нь сураар тэнцүү гоцоо гаргасан “Хүн мод” хэрэглэн ачна. Хоёр тийш гаргасан суран гогцоог тэмээний шатанд углаж татлагаа дээр нь тавиад хүн модоо налуу байрлуулж үзүүрийг газар хатган тэнгээ ачаад нөгөө талд нь гарч ачдаг арга юм.

Эрдэмтдийн тогтоосноор [[Тэмээн жин|жингийн тэмээ]] цагт 3.5-4.5 км, хоногт 30-40 км явдаг бөгөөд алсын аянд гурав хоног яваад нэг өдөр амардаг байна. Өмнөговь аймгаас [[Улаанбаатар]] хүртэл цагт 4 км,хоногт 37 км газрыг туулж 740 км газрыг 20 хоногт туулдгийг тогтоосон байна.

Тэмээ махны мал биш юм&lt;ref&gt;{{Cite news |last=Долгор |first=Цэвээнжав |date=1996 |title=Монгол тэмээ |pages=25 |work=Монгол тэмээ}}&lt;/ref&gt;. Тэмээний махыг өргөн дэлгэр биш ч гэсэн хүнсэнд ашигладаг. Тэмээний махыг удаан хугацаагаар нөөцөлж халгалан хэрэглэх нэг арга бол говийн малчдын уламжилж ирсэн [[борц]] хийх арга юм. Тэмээний 1 кг борцны илчит чанар 1326.3 ккалори байдаг бөгөөд дундаас дээш тарга хүчтэй тэмээний мах борц хийхэд илүү тохиромжтой.

=== Ингэний сүү ===
Ингийг [[зун]], намар өдөрт 2 удаа, [[өвөл]] хаварт нэг удаа сааж өтгөн, амт чанар сайтай, эмчилгээний ач холбогдолтой, удаан хадгалагдах чадвартай [[сүү]] авч ашигладаг. [[Ингэний сүү]] цусны судас хатуурах, атеросклероз зэргээс сэргийлж, нарны болон бусад хортой цацрагийн нөлөөнөөс хамгаалах үйлчилгээтэй хүнсний үнэт бүтээгдэхүүн юм. [[Айраг]] исгэж, бүлж тосыг ялган авна, сүүг хөөрүүлж өрөм загсааж хураан шар, цагаан тос хийнэ. Айраг ундааг буцалгаж өтгөрүүлээд шүүж [[Цагаан идээ|аарц, хурууд]] хийнэ. [[Ингэний сүү]] өтгөн байдаг тул цай сүлэхэд маш бага ордог өвөрмөц онцлогтой.

== Тэмээн сүрэг ==
Уудам талыг ухааран бүрхдэг

Холын говийг хонгортон бүрхдэг

Элсэн говийн дундаа

Хөлөг гэж нэрлүүлсэн

Эх Монгол нутагтаа

Заан гэж дээдлүүлсэн

Эртэй сайхан тэмээн сүрэг... гэж магтаалд гардаг. 

=== Тэмээ уяхан амьтан ===
Дуу хуур, уянгалаг аялгуунд уярамтгай. Үнсэн дээр хөрвөөх дуртай, эдэлгээнд хүлцэнгүй, эзэндээ дуулгавартай. 

Дуу хуур, уянгалаг аялгуунд уярамтгай. Энэ чанарыг нь ашиглаж ингэнд ботго авахуулна. Үнсэн дээр хөрвөөх дуртай, эдэлгээнд хүлцэнгүй, эзэндээ дуулгавартай. Өл хоол даах чадвараараа таван хошуу мал дотроо харьцуулахын аргагүй тул олон хоногийн аян жинг дааж чаддаг. Хэвтэхэд нь &quot;сөг”, ”сөг” гэж сургана. Ачаа ачаад буюу унаад босгохдоо “хөөг” гэж туух, эргүүлэхдээ “хөөж”, ”хаа” гэж , тэмээг хужирлахдаа “тоор”, ”тоор”, ингийг ботгондоо ирэхэд “хөөс”, ”хөөс” гэж аажуу тайвуун дуу аялгуу гаргаж сургавал буруу зан сурдаггүй байна. Тэмээтэй аль болох аядуу зөөлөн харьцах тутам амархан ээнэгшиж чаддаг. 

== Тэмээтэй зохиол бүтээл ==

* Яруу найрагч [[Пунцагийн Бадарч]]&lt;nowiki/&gt;ийн Болор цом 1987 оны тэргүүн байрт шалгарсан &quot;Тэмээ&quot; шүлэг
* Алдарч дуучин Пэлжээгийн Адарсүрэнгийн дуулсан &quot;Тэмээн дээрээс наран ойрхон&quot; дууны үгийг Ж.Шагдар, ая. Х.Сэргэлэн зохиожээ.

=== Тэмээ ===
Тэмээ-таван хошуу малын минь нэг

Тэмээ- таван амьд эрдэнийн минь нэг

Тэмээ- таван тивийн улсаас манайд олон бий

Тэмээ- тал, хангай, говь гурван нутагт минь бий

Арслан, заантай цуг бэлчиж сая жилийн тэртээд ч байсан

Айл, хүн хоёртой ижилсэж таван мянган жилийг элээсэн

Амгалан, аварга хоёрын бэлгэдэл мэт биетэй заяасан

Алтан дэлхийд энэ тэмээ гэдэг сайхан амьтаан

Нээрээ би тийм ээ гэх шиг

Нэр нь хүртэл тэмээ

Туг ширээ бөхнөөс нь халуун илч дүүгээд

Тууж явахад хүртэл дулаахан гэж жигтэйхэн

Туульс үлгэрт баатар болон хэлцэгдсэн ч

Туулай элэнцтэйгийг нь бодохоор өрөвдөм хөөрхий.

Ус нэг уугаад гарвал гурван гурав өс хонодог

Уяж сойгоод эдлэхэд гучин хоног өл даадаг

Урт холын аянд эцэж цуцсан гэж дуулдаагүй

Унаган говио орлиж нутаг ердөө шилээгүй

Найрсаг итгэмтгий зангийг нь домогт өгүүлэхдээ

Найранд очих буганд эврээ өгсөн гэдэг юм

Надад эврийг минь авчирч явна уу хэмээн

Найдвар горь тасрахгүй одоо ч алсыг харуулдсаар

Туждаа үнэнчийн батлагаа хэрсэг гэдэг нь аргагүй

Тулганы үнсийг ч санаад хоньтой хотож ирдэг

Туурга нэвт шуургыг өдөржийн газраас мэдэрч

Тухалж нэг л хэвтвэл тэнгэр аястал тэсдэг

θргөн орчлонд ургасан өвс цэцгэн дундаас

θргөст бут шаваг, аль л хатуу хүтүүд нь дурлах

θлгийтэй жаахан хүүгээ бөхнөөс нь зүүгээд нүүхэд

θөжин хөдөлгөх ээж шиг нь бүүвэй бүүвэй гэж алхлах

Авгай хүүхэд шаваад ноосы нь зулгааж байхад

Ав ав гэх шиг гув гув дуугарч зогсох

Ачаа бараа тэгнэж үйлий нь үзэх гэж байхад

Арай өндөрдөөд байна уу гэх шиг өөрөө хэвтээд намсах

Орчлон эх дэлхий нараа бүтэн тойртол

Олдсон жаахан үрээ хэвлийдээ тээж єсгєдєг

Олон гүвээний цаана бутны цэцгэнд согтсон ч

Охин ботгоо гунганахад сэвхийтэл эргээд тэшүүлдэг

Агар зандан шугуй шиг хүрээнтэн сүрэглэж явахад нь ч тэмээ л гэдэг

Аясын салхи дагаж орь ганцаараа явахад нь ч тэмээ л гэдэг

Алаглах циркийн манежед аялгуут хөгжмийн эгшгээр

Алдарт вальс бүжиглэхэд нь ч, жүжигчин гэдэггүй тэмээ л гэдэг

Санаа сэрэггүй тайвандаа үрээ голж мунгинахад нь

Саалийн үнэр ханхалсан бүсгүй хүн хөөсөлж

Салхинд ч эгшиглэдэг хуураа учирлуулан татаад єгєхлєєр

Сайхан хүрэн нүднээсээ нулимс бөмбөрүүлэн гэмшдэг

Нээрээ би тиим ээ гэх шиг

Нэр нь хүртэл тэмээ.

Яргуйт дэлхийн бэлчээрт цөөхөрч байх нь харамсалтай

Ялдамхан энэ орчлонд бусармаг зантай явснаас

Ядахдаа тэмээ шиг явахсан гэж би л ховиндоо бодном

Оньст хүрдэт машины минь гал тос дутаад

Очих газрын дунд саатаж юуны магад бий?

Олс дээсээр хөтлөөд хаа ч хүрсэн итгэлтэй

Оньст техникээс ялгаатай тэмээ-мөнхийн найдварт унаа

Тэмээ-таван хошуу малын минь нэг

Тэмээ-таван амьд эрдэнийн минь нэг

Тэмээ-таван тивийн улсаас манайд л илүүтэй бий

Тэмээ-тал, хангай, говь гурвал нутагт минь дүүрэн бэлчиж байг!

=== Тэмээн дээрээс наран ойрхон ===
Сонихон зэргэлээт говь минь

Солонгын долоон өнгөтэй дээ хө

Солбио хүрэн ат минь хө

Сарын газраа жонжоотой доо хө

Солбио хүрнээ унахаар

Тэнгэрийн наран ойрхон доо хө

Цолмон чамайгаа зорихоор би

Наран шингэхэд хүрнэ ээ хө

Заган шугуйт говь минь

Замилан хорвоод алдартай даа хө

Зандан хүрэн ат минь

Замын холдоо жонжоотой доо хө

Зандан хүрнээ унахаар

Тэнгэрийн саран ойрхон доо хө

Заяа тавилант чамтайгаа би

Саран гийхээр учирна аа хө

Шижиртэн туяарах говь минь

Шинэхэн айл шиг өнгөтэй дээ хө

Ширээ атны минь жонжоонд нь хө

Тэнгэрийн хаяа тэлээстэй дээ хө

Заган шугуйт говь минь

Замилан хорвоод алдартай даа хө

Зандан хүрэн ат минь

Замын холдоо жонжоотой доо хө

=== Тэмээ томоо ===
Атан тэмээ томоо хө

Ачаа тэгнээ даанаа хө

Арслан хүчтэй байтлаа хө

Ааш нь мөн ч сайхнаа хө

Тэмээ том оо тийм ээ хө 

Тэгнээ ачаа даанаа хө 

Заан шиг том мөртлөө хө 

Зан нь ч мөн сайхан аа хө

== Хамгаалалт ==
Дэлхийд ховордсон хос бөхтэй тэмээний удмын үндсэн санг хадгалан үлдсэн цөөн орны нэг нь Монгол Улс юм. Хоёр бөхт тэмээг хайрлан хамгаалж өсгөн үржүүлэх нь зөвхөн манай улсын төдийгүй дэлхий дахины өмнө хүлээх нэг ёсны үүрэг хариуцлага болоод байгаа юм. 

Жил бүрийн [[6 сарын 22|6 дугаар сарын 22]]-нд Дэлхийн тэмээний өдөр тохиодог байна. 2023 онд Монгол улсад анх удаа Дэлхийн тэмээний өдрийг тэмдэглэж “Монгол Улсын хос бөхт тэмээ-хөгжлийн боломж, стратеги” сэдэвт үндэсний зөвлөлдөх уулзалтыг ГХЯ-нд 2023 оны  [[6 сарын 22|6 дугаар сарын 22]]-нд зохион байгуулсан юм. Зөвлөлдөх уулзалтыг Монголын ноос ноолуурын холбоо, “Монгол бактриан” нийгэмлэг, Тэмээн соёл, уралдааны холбоо, “Тэмээн соёл” ТББ, Өмнөговь аймгийн Хүнс, хөдөө аж ахуйн газар, ТЭСО групп, Баянхонгор аймгийн “Ингэн эрдэнэ” ОНӨААТҮГ дэмжин оролцжээ. Зөвлөлдөх уулзалтаас Монгол Улсын тэмээний аж ахуйг тогтвортой хөгжүүлэх, тэмээ, тэмээн соёл уламжлалыг хадгалж хамгаалах, тэмээнээс гаралтай түүхий эд, бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэлийг экспортын чиг баримжаатай хөгжүүлэх, оролцогч талуудын хамтын ажиллагааг бэхжүүлэх, Монгол Улсад Дэлхийн хос бөхт тэмээний холбоог байгуулах санаачилгыг хэрэгжүүлэх, Дэлхийн тэмээний өдрийг цаашид уламжлан тэмдэглэх, НҮБ-аас зарласан Олон улсын тэмээчдийн жил /2024 он/-ийг үр бүтээлтэй өнгөрүүлэх, Монгол Улс бүс нутаг, олон улсад үр дүнтэй хамтран ажиллах чиглэлд зөвлөмж гаргав. 

Тэмээчин бүсгүй fb page

== Мөн үзэх ==
[[Таван хошуу мал]]

[[Ингэ]]

[[Ингэний сүү]]

[[Хоормог]]

[[Тэмээний ноос]]

[[Говь]]

[[Тэмээний магтаал]]

[[Тэмээн уралдаан]]

[[Тэмээн поло]]

[[Цагаан идээ]]

[[Өмнөговь аймаг|Өмнөговь]]

[[Дорноговь аймаг|Дорноговь]]

[[Дундговь аймаг|Дундговь]]

[[Говьсүмбэр аймаг|Говьсүмбэр]]

[[Говь-Алтай аймаг|Говь-Алтай]]

[[Тэмээн жин]]

[[Монгол тэмээ]]

[[Тэмээчин]]

[[Жинчин]]

== Бусад ==
Тэмээ малладаг, тэмээ маллагч, адгуулагч хүнийг [[тэмээчин]] гэнэ&lt;ref&gt;{{Cite web |title=Монгол хэлний зөв бичих дүрмийн журамласан толь |url=http://toli.gov.mn/w/cPNvMwcEg5zneJw0 |access-date=2024-05-30 |website=toli.gov.mn |language=mn}}&lt;/ref&gt;. Монгол хүн ботгыг хурга, ишиг шиг эрхлүүлэхийг цээрлэдэг. Учир нь өсөж том болсоноо мэдэхгүй цоройж, үсчих зэргээр хүн гэмтээх магадлалтай байдаг. 

== Гадаад холбоос ==
[https://mongoltoli.mn/print.php?opt=1&amp;ug_id=92962 Монгол хэлний их тайлбар толь: Тэмээ] 

[http://www.baabar.mn/article/tsagaan-temee Цагаан тэмээ]

[https://goviinhuld.mn/page/72 ТЭМЭЭНИЙ БУСАД АШИГ ШИМ]

[https://www.muz.gov.mn/breeds/view/3 Тэмээ: МОНГОЛ ҮҮЛДЭР]

[https://buuvei.mn/?q=%D1%85%D3%A9%D0%B3%D0%B6%D0%B8%D0%BB-%D1%82%D3%A9%D0%BB%D3%A9%D0%B2%D1%88%D0%B8%D0%BB/%D0%BC%D0%B0%D0%BB%D1%8B%D0%BD-%D1%81%D0%BE%D1%91%D0%BB-%D1%82%D1%8D%D0%BC%D1%8D%D1%8D Малын соёл (Тэмээ)]

[http://www.mglnews.mn/content/read/74457.htm Тэнгэрийн амьтан тэмээ эрдэнэ]

[https://montsame.mn/mn/read/267834 Дэлхийн тэмээний өдөр тохиож байна]

''[https://newspress.mn/v1/%D0%9D%D0%B8%D0%B9%D0%B3%D1%8D%D0%BC/news/44384 Дэлхийн тэмээний өдөр тохиож байна]''

[https://gogo.mn/r/m8djo Өнөөдөр дэлхийн тэмээний өдөр]

[https://web.archive.org/web/20240605230028/https://mfa.gov.mn/74302 ДЭЛХИЙН ТЭМЭЭНИЙ ӨДӨРТ ЗОРИУЛСАН “МОНГОЛ УЛСЫН ХОС БӨХТ ТЭМЭЭ – ХӨГЖЛИЙН БОЛОМЖ, СТРАТЕГИ” ҮНДЭСНИЙ ЗӨВЛӨЛДӨХ УУЛЗАЛТ БОЛОВ]

== Эх сурвалж ==
[[Ангилал:Салаа туурайтан]]
[[Ангилал:Мал]]</text>
      <sha1>mbajnqvr34e35pd0vnaju5yrtbrcy08</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>823657</id>
      <parentid>823656</parentid>
      <timestamp>2025-07-05T07:39:54Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Quinlan83</username>
        <id>70998</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>[[Special:Contributions/2406:2D40:335C:3510:D4A9:C39B:64F0:F9C0|2406:2D40:335C:3510:D4A9:C39B:64F0:F9C0]] ([[User talk:2406:2D40:335C:3510:D4A9:C39B:64F0:F9C0|яриа]])-н хийсэн засваруудыг [[User:InternetArchiveBot|InternetArchiveBot]]-ий хийсэн сүүлийн засварт буцаан шилжүүллээ.</comment>
      <origin>820878</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="38324" sha1="96i5ccmwrwbc2gm3klsvmuppssv6t6x" xml:space="preserve">{{Taxobox 
| color = pink
| name = Тэмээ
| image = 07. Camel Profile, near Silverton, NSW, 07.07.2007.jpg
| image_width = 240px
| image_caption = Нэг бөхт тэмээ, ''Camelus dromedarius''
| image2 = Bactrian.camel.sideon.arp.jpg
| image2_width = 240px
| image2_caption = Хоёр бөхт тэмээ, ''Camelus bactrianus''
| regnum = [[Амьтан|Амьтны]]	 
| phylum = [[Хөвчтөн]]
|subphylum = Сээр нуруутан	 
| classis = [[Хөхтөн]]	 
| familia = Тэмээнийхэн (Camelidae)
| genus = '''''Camelus'''''
| genus_authority = Карл Линней, 1758
| subdivision_ranks = Зүйлүүд
| subdivision = 
''Camelus bactrianus''&lt;br /&gt;
''Camelus dromedarius''&lt;br /&gt;
''Camelus gigas'' (мөхсөн)&lt;br /&gt;
''Camelus hesternus'' (мөхсөн)&lt;br /&gt;
''Camelus sivalensis (мөхсөн)''
}}

'''Тэмээ''' ([[Файл:temege.png|17px]]) -Монголчуудын [[таван хошуу мал]]&lt;nowiki/&gt;ын нэг, бод мал, өндөр том биетэй, гагагар хүзүүтэй, нуруундаа нэг буюу хоёр бөхтэй, хөлийн таваг нь хавтгай бөгөөд зөөлөн ултай, салаа туурайтай, үс ноос ихтэй, говь газарт бэлчээрлэн нутаглахад тохиромжтой, хивдэг, хөхтөн амьтан. [[Мах]], [[сүү]], арьс шир, [[ноос]]&lt;nowiki/&gt;ыг ашиглахаас гадна тээврийн хэрэгсэл, унаа болгон хэрэглэх зорилгоор гэршүүлсэн байна.

Орчин үед 3 төрлийн тэмээ байдаг. Ганц бөхтэй тэмээ (дромадер) буюу араб, хоёр бөхтэй тэмээ буюу бактриан, зэрлэг тэмээ буюу [[Хавтгай]].

== Үүсэл гарал ==
Дөрөвдөгч галавын үе буюу арслан, заантай ишилж амьдарч байсан тэмээг 5000 гаруй жилийн өмнөөс хүмүүс гаршуулж, тэжээмэл амьтан болгосон түүхтэй. Тэр дундаа монголчууд нэн эртнээс тэмээг гэрийн мал болгож уналга, ачлага, эдэлгээнд хэрэглэн, сүү саалийг нь ашиглаж ирсэн. Энэ нь одоогийн [[Ховд аймаг|Ховд аймгийн]] нутаг хойд Цэнхэрийн агуйгаас олдсон тэмээний сүг зургаас тод харагдана. 

== Тархац ==
Дэлхийн тэмээний 90%-ийг Наран тэмээ (ганц бөхт), 9,6%-ийг Тэмээ (хос бөхт) эзэлдэг. [[Хятад]]ын хойд говь, [[Монгол Улс|Монгол]], [[Бүгд Найрамдах Халимаг Улс|Халимаг]], [[Казахстан]], [[Киргиз]] зэрэг улсад хос бөхт тэмээ үржүүлдэг байна. Хос бөхт тэмээ буй болсон явдал ч биедээ өөх ихээр хуримтлуулж өвөл, хаврын тарчиг хатуу цагт илч дулааны эх үүсвэр болгон ашигладаг зохицолдолгоотой холбоотой үүсчээ. Хос бөхт тэмээний өвөг эцэг бол зэрлэг тэмээн гөрөөс “[[Хавтгай]]” юм. Энэ амьтан одоо ч манай орны [[Алтайн цаадах говь]]д амьдарсаар байна. 

[[Венец]]ийн аялагч [[Марко Поло]] [[13-р зуун]]д анх дэлхийд мэдээлж улмаар [[1870]]-[[1884]] онд [[Орос]]ын алдарт аялагч [[Николай Пржевальский|Н.М.Пржевальский]] [[Төв Ази]]ар хэд хэдэн удаа том судалгааны аялал хийхдээ Монгол орноор дайрч Хавтгайг үзэж тодорхойлж бичсэний дээр агнаж гавлын яс, арьсыг нь судалгаа, үзмэрийн дээж болгон Орос руу авч явсан байдаг. Тэмээг хүн гэршүүлээд наад зах нь 5000 гаруй жил болж байна гэж үздэг. Тэмээ, адууг гаршуулж, гэршүүлсний дүнд [[Хүннү улс|Хүннү гүрэн]], [[Монгол]] хэмээх улс үүсч хөгжих үндсийн нэг болсон гэж үзэж болно. Өөрөөр хэлбэл тэмээгүйгээр монгол соёл, нүүдэлчний соёл иргэншлийг төсөөлөхөд хэцүү юм. [[Говь]] цөлийн экологийн нөхцөлд амьдрах зохицол нь гайхалтай бүрдсэн энэ амьтан халуун нарнаас биеэ хамгаалах, ус чийгийг алдахгүй барих, өвлийн хүйтнээс хамгаалах хос бөхтэй болсон, элсэн хөрсөнд явах зөөлөн өргөн тавхайтай болсон, говь цөлийн өргөслөг өвөрмөц ургамалаар хооллох, олон хоногийн өл даах чадвартайг нь танин мэдэж гэршүүлж уналга эдэлгээнд ашиглах болсон байна.

== Бие махбод ==
Монголчууд тэмээний бие махбодын онцлогийг эрхэмлэн дээдэлдэг 12 жилээр төлөөлүүлж нэрлэдэг. Ингэхдээ: ''1.Хулгана чихтэй, 2.Үхэр гэдэстэй, З.Бар тавагтай, 4.Туулай хамартай, 5.Луу биетэй, 6.Могой нүдтэй, 7.Морин дэлтэй, 8.Хонин ноостой, 9.Мичин бөхтэй, 10.Тахиа өрвөлөгтэй, 11.Нохой гуятай, 12.Гахай сүүлтэй гэдэг.'' 

Тэмээний цээжин хэсгийн [[яс]] бөгсөн биеэсээ хүчирхэг том түүнээ дагаж булчингийн хөгжил цээжин талдаа илүү байдаг байна. Ууцны яс, харцаганы нугаламтай уян холбогдсон нь түүнийг зөөлөн явдалтай болгодог ажээ. Тэмээ хэвтэхдээ залааны 2, өвдөгний 2, тойгны 2, өвчүүний 1 бүгд долоон сайран дээр тулдаг учир зундаа +50-60 хэм хүртэл халж, өвөлдөө 30 хэм хүртэл хүйтэрдэг газрын гадаргаас биеийг нь тусгаарлан хамгаалдаг байна. Тэмээний арьс нягт зузаан, атираагүй, уян, хөлсний булчирхай нь голчлон суга цавиар байрладаг нь хөлөрч ус чийг алдахаас хамгаалдаг. 

Тэмээний уруул хөдөлгөөн сайтай, сэтэрхий дээд уруулынх нь баруун, зүүн тал тус тусдаа хөдөлдөг нь говийн ургамалаар хооллох зохилдологоог буй болгожээ. Энэ онцлогоосоо хамаарч тэмээний сур, үдээр хатахдаа татаж хатаж сунадаггүйг эртнээс мэдэж ханын үдээр, авдар савны углуурга, заадал эмээлийг хүртэл наалгүйгээр тэмээний арьсаар бүрж, үдэж хийж ирсэн байна. Үсэн бүрхүүл нь сор үс, завсрын үс буюу ноолуураас тогтдог сайн чанарын ноостой, уян зөөлөн, дулаан тул төрөл бүрийн утас, ноосон эдлэл, хөвөнгийн оронд дээлэнд тавьж ашиглаж иржээ. Дэлүү нь бөөрний хавьд өлөнгийн хонхор тушаа байрладаг тул амархан гэмтдэг. Хашир малчид тэмээг унагах, цохиж нүдэхээс болгоомжилж бөөр нь уначихна гэдэг нь ийм учиртай ажээ.  

Тэмээ алсын барааг өдөр шөнө ялгалгүй хардаг. Үнэр сайн мэдэрдэг. Ус, худаг, айл бууцыг 30-аад км-ийн цаанаас мэдэрдэг гэдэг. Иймээс ямар ч элсэн цөлд баримжаагаа алддаггүй орон зайн мэдрэмж сайтайгаараа малчдад хань түшиг болж, [[хайр]] булаадаг амьтан юм. Ямарваа амьтан ус чийгийг амьсгалаар, хөлсөөр, ялгадсаар алддаг. Тэмээний хамар урт нарийн тул амьсгалаар усыг ууршуулдаггүй. Хамрын хөндийн салст бүрхүүлийн олон үрчлээс ус ууршихаас хамгаалж конденсацлаж үлдээдэг. Нэг минутад 8-10 удаа амьсгалдаг нь усыг ууршихаас хамгаалах бас нэг биологийн зохицолдолгоо юм. 

[[Говь|Говь цөл]]&lt;nowiki/&gt;ийн өвс ургамал, ус, эрдэс бодис ихтэй байдгаас тэмээ [[давс]] [[Хужир|хужрыг]] ихээр хэрэглэдэг. Энэ нь биеийн дотоод осмос даралтыг ихэсгэж ус хадгалан барих чадварыг нэмэгдүүлдэг. Тэмээ [[өвс]], [[ус]]&lt;nowiki/&gt;гүйгээр удаан байж, өл даах чадвараараа бусад ямар ч мал, амьтнаас илүү юм. Тэмээ хэдэн [[долоо хоног]]&lt;nowiki/&gt;оор ус уухгүй байж чадна. Энэ үед шээс нь өтгөрч 0.5 л хүртэл буурна. Тэмээ усаар дутагдсан үедээ бөөрнийхөө сүвнүүдэд хуримтлагдсан шээсээ эргүүлж шингээн гүзээндээ буцаах чадвартай бөгөөд гүзээнд буцаж ирсэн шээсийг тэнд орших бичил биетнүүд уураг болгон хувиргах замаар илүүдэл бодисоо дахин ашиглах, усны хэрэгцээгээ хангах зохилдлоготой болжээ.

Тэмээний бас нэг сонин зохилдолгоо бол агаарын хэм ихсэх үед хөлөрч усаа алдахгүйн тулд биеийн хэмээ нэмэгдүүлэн өнгөрөөж чаддаг явдал юм. Тэмээ бөхнийхөө өөхийг задлан ус болгож чадна. Өдөрт 80 л хүртэл [[ус]] уудаг. Үүнийг гүзээндээ олон хоног хадгалан аажим зарцуулж чаддаг байна. Биедээ их хэмжээний өөх хуримтлуулдаг 2 бөхнөөс гадна гадар, дотор өөх нь 80-100 кг хүрдэг. Энэ нь 900.0 гаруй мянган кило-калоритой тэнцэх илчлэгийн нөөц юм. 100 гр. өөх задрахад 107 мл ус гаргадаг гэж үзэхэд тэмээний усны дутагдлыг хангах нэг эх үүсвэр нь өөх болдог. Туршилтаар тэмээг идүүлэх ч үгүй, услах ч үгүй байлгахад 56-70 хоног, өвс өгч услахгүй байлгахад 78 хоног, зөвхөн ус өгч байгаа нөхцөлд 86-131 хоног тэсч байжээ. Тэмээг удаан хугацаагаар цангаахад биеийн жингийн 1/3-ийг буюу 200 кг жин алдах үед услахад 3 минутын дотор усны алдагдлыг нөхдөг гэж үздэг. Тэмээ ердийн нөхцөлд өтгөн бага, хуурайвтар хоргол гаргадаг нь бас л усны алдагдлыг багасгаж байгаа бөгөөд, жин үдийн халуун нарлуу харж идээшилдэг нь нарыг биеийн бага талбайд тусгах зохилдлогоо юм.

Монгол орны [[цаг агаар]]&lt;nowiki/&gt;ын тачир, хахир байдал, зундаа туйлын халуун, өвөлдөө тэсгим хүйтэн байдаг нь энд амьдах амьтан бүрийг тэсвэр, тэвчээртэй болгодог. Говь нутгаас олдох үл давтагдах, хосгүй амьтдын нэг нь хоёр бөхтэй тэмээ юм. Энэ амьтан Говь цөлийн хатуу хөтүү нөхцөлд хамгийн төгс гэмээр зохицдог. [[Монгол орон]] тэмээг одоогоос 3000 жилийн өмнөөс анх гаршуулж, гэршүүлэн өсгөн үржүүлсэн ууган орон, дэлхийд ховорхон болоод байгаа хос бөхт тэмээний удмын санг хадгалан үлдсэн цөөн орны нэг.

=== Тэмээний ноос ===
Тэмээ хэмээх энэ аварга, амгалан амьтнаас дэлхийн хамгийн дулаан ноосыг гаргаж авдаг. [[Монгол улс]] нь дэлхийд хамгийн олон хоёр бөхт тэмээтэй. 2012 оны мал тооллогын дүнгээс харахад тэмээн сүргийн тоо толгой '''279,6''' мянгад хүрсэн.

Тэмээний ноос нь ноолуур, завсрын үс, хялгаснас бүрдэх бөгөөд ноолуур агууламж нь хонины бүдүүн ноосныхоос их, зунгаг багатай, гол төлөв өөрийнхөө өнгөөр хэрэглэгддэг. Ойролцоогоор 1400 [[тонн]] тэмээний ноос бэлтгэдэг. 

[[Тэмээний ноос]] нь дулаан хадгалах чадвар сайтай, ноолууртай харьцуулахад ширхэгт нь урт 45мм-ээс дээш бөгөөд бөх бат чанараараа давуу байдаг. Дундаж хэмжээтэй тэмээ жилд ойролцоогоор тав гаруй кило ноос өгдөг. Монгол тэмээний ноосны наян хувь нь 21-25 микроны диаметртэй байдаг нь ноосыг онц сайн чанартай, зөөлөн, дулаан болгодог. Нэг килограм тэмээний ноосонд 2.5 метр ноосон утас, 1 метр квадрат хөнжил, 1-1.5 хүзүүтэй урт цамц эсвэл 4 ороолт хийх материал агуулагдана. Монгол тэмээний ноос дунджаар 37 см урт бөгөөд диаметрын хувьд 20-120 микроны хооронд хэлбэлзэнэ. Тэмээний зөөлөн үс дунджаар 12.5 см урт бөгөөд диаметрын хувьд 19-24 микроны хооронд хэлбэлзэнэ. 

Монгол тэмээний ноос нь хувцас хийхэд ашиглагддаг бусад нэхмэл, хөвмөл материалуудын утастай харьцуулахад илүү эдэлгээ сайтай байдгаараа онцлогтой. Тэмээний ноосны хамаг сайн чанаруудыг агуулсан ботгоны ноос нь хөнгөн, зөөлөн чанараараа гайхуулдаг бөгөөд нэг, хоёр настай ботгоны ноос дэлхий зах зээл дээр хамгийн үнэтэй байдаг. Тэмээний ноосонд эмчилгээний чанартай ланолин агуулагддаг. Энэ нь статик нөлөөлөлд орохгүй, тоос татахгүй бөгөөд цусны микро эргэлтийг сайжруулж, дулаацуулах чанартай. Тэмээний ноосны хуурай дулаан нь эмчилгээнд чанартай, нервийн үрэвсэл, мэдрэлийн судасны үрэвсэл, үе мөчний үрэвсэл болон шархираа өвчин намдаадаг гэгддэг.  

Монголчууд шинэ гэр барьж буй айлд тэмээний ноосон утас ээрч бэлэглэдэг уламжлалтай. Тэмээний ноос нь чийг тусгаарлах ба утасны бүтэц нарийн тул агаар дамжуулдаг. Тэмээний ноосон хувцас өмсөх нь арьсыг чимчигнүүлж, цусны эргэлтийг сайжруулдаг эерэг талтай. 

=== Тэмээний нүд сормуус ===
Урт, сэгсгэр сормуус нь тэмээний том нүдийг элсээс хамгаалж, шаардлагатай бол ангарсан хамрын нүхийг сайтар хаадаг байна. Тэмээ маш сайн хараатай: тэд алхаж буй хүнийг нэг километрээс, хөдөлж буй машиныг 3-5 километрийн зайнаас харж чаддаг. Тэд чийгийг маш сайн үнэртэж мэдэрдэг, 40-60 км-ийн зайд цэнгэг бэлчээр эсвэл цэнгэг усны үнэрийг мэдрэхээс гадна тэмээ тэнгэрт аянга цахилгаантай үүлийг анзаарч, [[бороо]] орж цийг буух газар руу явдаг байна.

== Тэмээний нас ==
'''Тэмээ дунджаар 30-37''' жил насалдаг амьтан юм. Тэмээ амгалан дөлгөөн зантай, бэлчээрт тархан идээшилдэг. Уналга эдэлгээнд амархан сурдаг, түргэн номхордог зан авиртай. 

Монгол малчин тэмээг олон мянган  жилийн өмнөөс гаршуулж нөхөрлөснөөр түүний зан араншин, биологийн онцлогийг танин мэдэж, ногт, буйл, бурантаг буй болгон ботгоноос нь барьж, тавьж номхруулан, 2-2.5 настайд нь буйллаж уналганд сургана. Тэмээг буйллаж, бурантгаар хөтлөх аргыг зөвхөн монголчууд хэрэглэдэг. Буйлыг модоор зорж хийдэг ба энэ нь машинаар бол залуур нь гэсэн үг буюу тэмээг аль зүг рүү явахыг чиглүүлж өгдөг зүйл юм. Буйллахын тулд ногтолж таваглан даруулаад буйлаар нь юм уу, [[Ооно|оонын]] эврээр хийсэн соёо, эсвэл хоёр талдаа иртэй гилбэр хэмээх тусгай төмрөөр хамрыг нь цоолж буйландаа товх хийж буруу талаас нь буйлаа хийж зөв талд нь мөн товх хийгээд бурантаг уядаг. 

Тэмээг 2-3 настайд нь унаж сургадаг бол 4-5 насанд нь ачилга, хөллөгөнд сургадаг. Ачлаганд сургахдаа хомнож номхон тэмээний араас хөтөлж сургаад аажмаар эхлээд хөнгөн ачаанд дасгана. Тэмээ нуруундаа 200-240 кг, тэргэнд хөллөсөн үед 400-500 кг ачаа тээж чаддаг. 

=== Тэмээгээр тэнгэр шинжих ===
Тэмээнийхээ зан араншингаар тэнгэрийн байдал цаг агаарыг шинжиж чаддаг нь монгол малчны их гайхалтай ажиглалтын үр дүн юм.

-	ботго залуу тэмээд тонгочиж тогловол тэнгэр мууддаг

-	тэмээ жалга, нөмөр бараанд салхины уруу харж хэвтэвэл тэнгэр хүйтэрнэ

-	ингэ ботгондоо хоргодон буйлаад байвал цас бороо орно гэх мэт. 

== Тэмээн жин ==
[[Тэмээн жин|Аян жин]]&lt;nowiki/&gt;д явахдаа тэмээний хамрыг гэмтээхгүйн тулд бурантгийг нь урд тэмээний татлаганд өвс шүүрч байхаар зайтай хавчуулж хэлхдэг учир тэмээн ачаа тасарч хоцрохоос сэргийлж сүүлчийн тэмээний хүзүүнд хонх зүүдэг. Аян жинд явах тэмээг 10-15 хоног сойно. Тэмээг уяж сойсноор бие нь хагсарч өлчиржин, ул таваг нь бөхөждөг онцлогтой.

Номхон тэмээг ганц хүн ачих тохиолдолд 1 м орчим урт үзүүртээ ац буюу тээглүүртэй хоёр тийш нь сураар тэнцүү гоцоо гаргасан “Хүн мод” хэрэглэн ачна. Хоёр тийш гаргасан суран гогцоог тэмээний шатанд углаж татлагаа дээр нь тавиад хүн модоо налуу байрлуулж үзүүрийг газар хатган тэнгээ ачаад нөгөө талд нь гарч ачдаг арга юм.

Эрдэмтдийн тогтоосноор [[Тэмээн жин|жингийн тэмээ]] цагт 3.5-4.5 км, хоногт 30-40 км явдаг бөгөөд алсын аянд гурав хоног яваад нэг өдөр амардаг байна. Өмнөговь аймгаас [[Улаанбаатар]] хүртэл цагт 4 км,хоногт 37 км газрыг туулж 740 км газрыг 20 хоногт туулдгийг тогтоосон байна.

Тэмээ махны мал биш юм&lt;ref&gt;{{Cite news |last=Долгор |first=Цэвээнжав |date=1996 |title=Монгол тэмээ |pages=25 |work=Монгол тэмээ}}&lt;/ref&gt;. Тэмээний махыг өргөн дэлгэр биш ч гэсэн хүнсэнд ашигладаг. Тэмээний махыг удаан хугацаагаар нөөцөлж халгалан хэрэглэх нэг арга бол говийн малчдын уламжилж ирсэн [[борц]] хийх арга юм. Тэмээний 1 кг борцны илчит чанар 1326.3 ккалори байдаг бөгөөд дундаас дээш тарга хүчтэй тэмээний мах борц хийхэд илүү тохиромжтой.

=== Ингэний сүү ===
Ингийг [[зун]], намар өдөрт 2 удаа, [[өвөл]] хаварт нэг удаа сааж өтгөн, амт чанар сайтай, эмчилгээний ач холбогдолтой, удаан хадгалагдах чадвартай [[сүү]] авч ашигладаг. [[Ингэний сүү]] цусны судас хатуурах, атеросклероз зэргээс сэргийлж, нарны болон бусад хортой цацрагийн нөлөөнөөс хамгаалах үйлчилгээтэй хүнсний үнэт бүтээгдэхүүн юм. [[Айраг]] исгэж, бүлж тосыг ялган авна, сүүг хөөрүүлж өрөм загсааж хураан шар, цагаан тос хийнэ. Айраг ундааг буцалгаж өтгөрүүлээд шүүж [[Цагаан идээ|аарц, хурууд]] хийнэ. [[Ингэний сүү]] өтгөн байдаг тул цай сүлэхэд маш бага ордог өвөрмөц онцлогтой.

== Тэмээн сүрэг ==
Уудам талыг ухааран бүрхдэг

Холын говийг хонгортон бүрхдэг

Элсэн говийн дундаа

Хөлөг гэж нэрлүүлсэн

Эх Монгол нутагтаа

Заан гэж дээдлүүлсэн

Эртэй сайхан тэмээн сүрэг... гэж магтаалд гардаг. 

=== Тэмээ уяхан амьтан ===
Дуу хуур, уянгалаг аялгуунд уярамтгай. Үнсэн дээр хөрвөөх дуртай, эдэлгээнд хүлцэнгүй, эзэндээ дуулгавартай. 

Дуу хуур, уянгалаг аялгуунд уярамтгай. Энэ чанарыг нь ашиглаж ингэнд ботго авахуулна. Үнсэн дээр хөрвөөх дуртай, эдэлгээнд хүлцэнгүй, эзэндээ дуулгавартай. Өл хоол даах чадвараараа таван хошуу мал дотроо харьцуулахын аргагүй тул олон хоногийн аян жинг дааж чаддаг. Хэвтэхэд нь &quot;сөг”, ”сөг” гэж сургана. Ачаа ачаад буюу унаад босгохдоо “хөөг” гэж туух, эргүүлэхдээ “хөөж”, ”хаа” гэж , тэмээг хужирлахдаа “тоор”, ”тоор”, ингийг ботгондоо ирэхэд “хөөс”, ”хөөс” гэж аажуу тайвуун дуу аялгуу гаргаж сургавал буруу зан сурдаггүй байна. Тэмээтэй аль болох аядуу зөөлөн харьцах тутам амархан ээнэгшиж чаддаг. 

== Тэмээтэй зохиол бүтээл ==

* Яруу найрагч [[Пунцагийн Бадарч]]&lt;nowiki/&gt;ийн Болор цом 1987 оны тэргүүн байрт шалгарсан &quot;Тэмээ&quot; шүлэг
* Алдарч дуучин Пэлжээгийн Адарсүрэнгийн дуулсан &quot;Тэмээн дээрээс наран ойрхон&quot; дууны үгийг Ж.Шагдар, ая. Х.Сэргэлэн зохиожээ.

=== Тэмээ ===
Тэмээ-таван хошуу малын минь нэг

Тэмээ- таван амьд эрдэнийн минь нэг

Тэмээ- таван тивийн улсаас манайд олон бий

Тэмээ- тал, хангай, говь гурван нутагт минь бий

Арслан, заантай цуг бэлчиж сая жилийн тэртээд ч байсан

Айл, хүн хоёртой ижилсэж таван мянган жилийг элээсэн

Амгалан, аварга хоёрын бэлгэдэл мэт биетэй заяасан

Алтан дэлхийд энэ тэмээ гэдэг сайхан амьтаан

Нээрээ би тийм ээ гэх шиг

Нэр нь хүртэл тэмээ

Туг ширээ бөхнөөс нь халуун илч дүүгээд

Тууж явахад хүртэл дулаахан гэж жигтэйхэн

Туульс үлгэрт баатар болон хэлцэгдсэн ч

Туулай элэнцтэйгийг нь бодохоор өрөвдөм хөөрхий.

Ус нэг уугаад гарвал гурван гурав өс хонодог

Уяж сойгоод эдлэхэд гучин хоног өл даадаг

Урт холын аянд эцэж цуцсан гэж дуулдаагүй

Унаган говио орлиж нутаг ердөө шилээгүй

Найрсаг итгэмтгий зангийг нь домогт өгүүлэхдээ

Найранд очих буганд эврээ өгсөн гэдэг юм

Надад эврийг минь авчирч явна уу хэмээн

Найдвар горь тасрахгүй одоо ч алсыг харуулдсаар

Туждаа үнэнчийн батлагаа хэрсэг гэдэг нь аргагүй

Тулганы үнсийг ч санаад хоньтой хотож ирдэг

Туурга нэвт шуургыг өдөржийн газраас мэдэрч

Тухалж нэг л хэвтвэл тэнгэр аястал тэсдэг

θргөн орчлонд ургасан өвс цэцгэн дундаас

θргөст бут шаваг, аль л хатуу хүтүүд нь дурлах

θлгийтэй жаахан хүүгээ бөхнөөс нь зүүгээд нүүхэд

θөжин хөдөлгөх ээж шиг нь бүүвэй бүүвэй гэж алхлах

Авгай хүүхэд шаваад ноосы нь зулгааж байхад

Ав ав гэх шиг гув гув дуугарч зогсох

Ачаа бараа тэгнэж үйлий нь үзэх гэж байхад

Арай өндөрдөөд байна уу гэх шиг өөрөө хэвтээд намсах

Орчлон эх дэлхий нараа бүтэн тойртол

Олдсон жаахан үрээ хэвлийдээ тээж єсгєдєг

Олон гүвээний цаана бутны цэцгэнд согтсон ч

Охин ботгоо гунганахад сэвхийтэл эргээд тэшүүлдэг

Агар зандан шугуй шиг хүрээнтэн сүрэглэж явахад нь ч тэмээ л гэдэг

Аясын салхи дагаж орь ганцаараа явахад нь ч тэмээ л гэдэг

Алаглах циркийн манежед аялгуут хөгжмийн эгшгээр

Алдарт вальс бүжиглэхэд нь ч, жүжигчин гэдэггүй тэмээ л гэдэг

Санаа сэрэггүй тайвандаа үрээ голж мунгинахад нь

Саалийн үнэр ханхалсан бүсгүй хүн хөөсөлж

Салхинд ч эгшиглэдэг хуураа учирлуулан татаад єгєхлєєр

Сайхан хүрэн нүднээсээ нулимс бөмбөрүүлэн гэмшдэг

Нээрээ би тиим ээ гэх шиг

Нэр нь хүртэл тэмээ.

Яргуйт дэлхийн бэлчээрт цөөхөрч байх нь харамсалтай

Ялдамхан энэ орчлонд бусармаг зантай явснаас

Ядахдаа тэмээ шиг явахсан гэж би л ховиндоо бодном

Оньст хүрдэт машины минь гал тос дутаад

Очих газрын дунд саатаж юуны магад бий?

Олс дээсээр хөтлөөд хаа ч хүрсэн итгэлтэй

Оньст техникээс ялгаатай тэмээ-мөнхийн найдварт унаа

Тэмээ-таван хошуу малын минь нэг

Тэмээ-таван амьд эрдэнийн минь нэг

Тэмээ-таван тивийн улсаас манайд л илүүтэй бий

Тэмээ-тал, хангай, говь гурвал нутагт минь дүүрэн бэлчиж байг!

=== Тэмээн дээрээс наран ойрхон ===
Сонихон зэргэлээт говь минь

Солонгын долоон өнгөтэй дээ хө

Солбио хүрэн ат минь хө

Сарын газраа жонжоотой доо хө

Солбио хүрнээ унахаар

Тэнгэрийн наран ойрхон доо хө

Цолмон чамайгаа зорихоор би

Наран шингэхэд хүрнэ ээ хө

Заган шугуйт говь минь

Замилан хорвоод алдартай даа хө

Зандан хүрэн ат минь

Замын холдоо жонжоотой доо хө

Зандан хүрнээ унахаар

Тэнгэрийн саран ойрхон доо хө

Заяа тавилант чамтайгаа би

Саран гийхээр учирна аа хө

Шижиртэн туяарах говь минь

Шинэхэн айл шиг өнгөтэй дээ хө

Ширээ атны минь жонжоонд нь хө

Тэнгэрийн хаяа тэлээстэй дээ хө

Заган шугуйт говь минь

Замилан хорвоод алдартай даа хө

Зандан хүрэн ат минь

Замын холдоо жонжоотой доо хө

=== Тэмээ томоо ===
Атан тэмээ томоо хө

Ачаа тэгнээ даанаа хө

Арслан хүчтэй байтлаа хө

Ааш нь мөн ч сайхнаа хө

Тэмээ том оо тийм ээ хө 

Тэгнээ ачаа даанаа хө 

Заан шиг том мөртлөө хө 

Зан нь ч мөн сайхан аа хө

== Хамгаалалт ==
Дэлхийд ховордсон хос бөхтэй тэмээний удмын үндсэн санг хадгалан үлдсэн цөөн орны нэг нь Монгол Улс юм. Хоёр бөхт тэмээг хайрлан хамгаалж өсгөн үржүүлэх нь зөвхөн манай улсын төдийгүй дэлхий дахины өмнө хүлээх нэг ёсны үүрэг хариуцлага болоод байгаа юм. 

Жил бүрийн [[6 сарын 22|6 дугаар сарын 22]]-нд Дэлхийн тэмээний өдөр тохиодог байна. 2023 онд Монгол улсад анх удаа Дэлхийн тэмээний өдрийг тэмдэглэж “Монгол Улсын хос бөхт тэмээ-хөгжлийн боломж, стратеги” сэдэвт үндэсний зөвлөлдөх уулзалтыг ГХЯ-нд 2023 оны  [[6 сарын 22|6 дугаар сарын 22]]-нд зохион байгуулсан юм. Зөвлөлдөх уулзалтыг Монголын ноос ноолуурын холбоо, “Монгол бактриан” нийгэмлэг, Тэмээн соёл, уралдааны холбоо, “Тэмээн соёл” ТББ, Өмнөговь аймгийн Хүнс, хөдөө аж ахуйн газар, ТЭСО групп, Баянхонгор аймгийн “Ингэн эрдэнэ” ОНӨААТҮГ дэмжин оролцжээ. Зөвлөлдөх уулзалтаас Монгол Улсын тэмээний аж ахуйг тогтвортой хөгжүүлэх, тэмээ, тэмээн соёл уламжлалыг хадгалж хамгаалах, тэмээнээс гаралтай түүхий эд, бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэлийг экспортын чиг баримжаатай хөгжүүлэх, оролцогч талуудын хамтын ажиллагааг бэхжүүлэх, Монгол Улсад Дэлхийн хос бөхт тэмээний холбоог байгуулах санаачилгыг хэрэгжүүлэх, Дэлхийн тэмээний өдрийг цаашид уламжлан тэмдэглэх, НҮБ-аас зарласан Олон улсын тэмээчдийн жил /2024 он/-ийг үр бүтээлтэй өнгөрүүлэх, Монгол Улс бүс нутаг, олон улсад үр дүнтэй хамтран ажиллах чиглэлд зөвлөмж гаргав.

== Мөн үзэх ==
[[Таван хошуу мал]]

[[Ингэ]]

[[Ингэний сүү]]

[[Хоормог]]

[[Тэмээний ноос]]

[[Говь]]

[[Тэмээний магтаал]]

[[Тэмээн уралдаан]]

[[Тэмээн поло]]

[[Цагаан идээ]]

[[Өмнөговь аймаг|Өмнөговь]]

[[Дорноговь аймаг|Дорноговь]]

[[Дундговь аймаг|Дундговь]]

[[Говьсүмбэр аймаг|Говьсүмбэр]]

[[Говь-Алтай аймаг|Говь-Алтай]]

[[Тэмээн жин]]

[[Монгол тэмээ]]

[[Тэмээчин]]

[[Жинчин]]

== Бусад ==
Тэмээ малладаг, тэмээ маллагч, адгуулагч хүнийг [[тэмээчин]] гэнэ&lt;ref&gt;{{Cite web |title=Монгол хэлний зөв бичих дүрмийн журамласан толь |url=http://toli.gov.mn/w/cPNvMwcEg5zneJw0 |access-date=2024-05-30 |website=toli.gov.mn |language=mn}}&lt;/ref&gt;. Монгол хүн ботгыг хурга, ишиг шиг эрхлүүлэхийг цээрлэдэг. Учир нь өсөж том болсоноо мэдэхгүй цоройж, үсчих зэргээр хүн гэмтээх магадлалтай байдаг. 

== Гадаад холбоос ==
[https://mongoltoli.mn/print.php?opt=1&amp;ug_id=92962 Монгол хэлний их тайлбар толь: Тэмээ] 

[http://www.baabar.mn/article/tsagaan-temee Цагаан тэмээ]

[https://goviinhuld.mn/page/72 ТЭМЭЭНИЙ БУСАД АШИГ ШИМ]

[https://www.muz.gov.mn/breeds/view/3 Тэмээ: МОНГОЛ ҮҮЛДЭР]

[https://buuvei.mn/?q=%D1%85%D3%A9%D0%B3%D0%B6%D0%B8%D0%BB-%D1%82%D3%A9%D0%BB%D3%A9%D0%B2%D1%88%D0%B8%D0%BB/%D0%BC%D0%B0%D0%BB%D1%8B%D0%BD-%D1%81%D0%BE%D1%91%D0%BB-%D1%82%D1%8D%D0%BC%D1%8D%D1%8D Малын соёл (Тэмээ)]

[http://www.mglnews.mn/content/read/74457.htm Тэнгэрийн амьтан тэмээ эрдэнэ]

[https://montsame.mn/mn/read/267834 Дэлхийн тэмээний өдөр тохиож байна]

''[https://newspress.mn/v1/%D0%9D%D0%B8%D0%B9%D0%B3%D1%8D%D0%BC/news/44384 Дэлхийн тэмээний өдөр тохиож байна]''

[https://gogo.mn/r/m8djo Өнөөдөр дэлхийн тэмээний өдөр]

[https://web.archive.org/web/20240605230028/https://mfa.gov.mn/74302 ДЭЛХИЙН ТЭМЭЭНИЙ ӨДӨРТ ЗОРИУЛСАН “МОНГОЛ УЛСЫН ХОС БӨХТ ТЭМЭЭ – ХӨГЖЛИЙН БОЛОМЖ, СТРАТЕГИ” ҮНДЭСНИЙ ЗӨВЛӨЛДӨХ УУЛЗАЛТ БОЛОВ]

== Эх сурвалж ==
[[Ангилал:Салаа туурайтан]]
[[Ангилал:Мал]]</text>
      <sha1>96i5ccmwrwbc2gm3klsvmuppssv6t6x</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Бямбын Ринчен</title>
    <ns>0</ns>
    <id>4391</id>
    <revision>
      <id>823609</id>
      <parentid>820662</parentid>
      <timestamp>2025-07-04T13:15:07Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ganaahuu</username>
        <id>27277</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>/ * Гадаад холбоос * /</comment>
      <origin>823609</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="18861" sha1="b8olwel2dtb2rdmt1fn4lzcblzn6bvj" xml:space="preserve">{{Инфобокс Зохиолч
| нэр                    = Бямбын Ринчен  
| зураг                  = Бямбын Ринчен.jpg
| хэмжээ                 = 200px
| зургийн тайлбар        =
| жинхэнэ нэр            = Ринчен 
| нууц нэр               = 
| төрсөн огноо           = {{birth date|1905|11|21|df=y}}
| төрсөн газар           = Одоогийн Сэлэнгэ аймгийн Алтанбулаг сумын нутаг Булсарай хэмээх газар
| нас барсан огноо       = {{death date and age|1977|3|4|1905|11|21|df=y}}
| нас барсан газар       = Улаанбаатар
| мэргэжил               = Mонголч эрдэмтэн, Xэл бичгийн ухааны доктор, Зохиолч, Орчуулагч
| гарал үүсэл            = Монгол

| яс үндэс               = Цонгоол
| иргэний харъяалал      = Монгол
| боловсрол              =Доктор 
| төрөл                  = хэл бичиг
| субъект                = 
| урсгал                 = 
| хамтрагч               = 
| залгамжлагч            = [[Ринчений Барсболд]]
| шагналууд              = Монгол улсын төрийн шагнал
| гарын үсэг             = 
| вэбсайт                =  
}}
[[Еншөөбү]] овогт '''Бямбын Ринчен''' (1905.11.21—1977.03.04) Монголын орчин үеийн утга зохиолыг үндэслэгчдийн нэг, [[XX зууны манлай]] [[монголч эрдэмтэн]] байв. [[Англи хэл|Англи]], [[Франц хэл|франц]], [[Герман хэл|герман]], [[Чех хэл|чех]], [[Польш хэл|польш]], эсперанто, [[орос хэл]]&lt;nowiki/&gt;ийг гаргууд эзэмшсэн бөгөөд [[эсперанто]] хэлний өөрөө сурах бичиг зохиосон эрдэмтэн мөн Монгол улсын хамгийн анхны Докторын зэрэг хамгаалсан хүн юм.

Б.Ринчен нь тухайн үеийнхээ [[БНМАУ]] болон [[ЗХУ]]-ын төрийн тэргүүнүүдэд өөрийг нь гүтгэн доромжилсныг эсэргүүцэж, мөн нийгэмд байгаа гажуудлын талаар захидал бичин цаг үеэ шүүмжилж байв. Монголын шинжлэх ухааны зүтгэлтэн, зохиолч, орчуулагч, соён гэгээрүүлэгч. 1961 онд БНМАУ-ын ШУА-ийн жинхэнэ гишүүн, академичаар сонгогдсон.

==Намтар==
Бямбын Ринчен нь [[1905]] оны 11 дүгээр сарын 21-д өнөөгийн Сэлэнгэ аймгийн Алтанбулаг сумын &quot;Булсарай&quot; хэмээх газар Б.Раднаажавын (1874—1921) ууган хүү болон мэндэлжээ. Бүтэн нэр нь Ринчендорж бөгөөд өвөг аавынхаа нэрээр &quot;Бямба&quot; хэмээн овоглох болжээ. Түүний эцэг [[Юншээбүү|Еншөөбү]] Будын Раднаажав нь нэртэй сэхээтэн, хэд хэдэн орны хэл мэддэг хүн байжээ. Эх нь Цогт тайжийн удмын Боржигон овогт Самдангийн Дулам байсан. 

1914-1920 онд Алексеевский сургуульд сурсан.  Хиагтад МАН-ын анхны хурал 1921 оны 3 дугаар сарын 1-3-нд болоход Ринчен орчуулагчаар ажиллаж байжээ. 1923-1924 онд Бямбын Ринчин Верхнеудинск буюу өнөөгийн [[Улаан-Үд]] хотын багшийн техникумд сураад 1924 онд хэсэг монгол оюутнуудын хамт [[Ленинград]]&lt;nowiki/&gt;ад үргэлжлүүлэн суралцахаар явж Дорно хэлний ангид элсэн сурсан байна. Түүний багш нар нь оросын алдарт дорно судлаач  Б.Я.Владимирцов, Ф.И.Щербатский, С.Ф.Ольденбург, Л.В.Щерба, В.В.Бартольд, В.М.Алексеев нар байжээ.

1927 онд Сургуулиа төгсөөд Дорно судлалын диплом өвөртлөөд [[Улаанбаатар]]&lt;nowiki/&gt;т ирж Монголын Гэгээрүүлэх яамны харъяа, [[Судар бичгийн хүрээлэн]]&lt;nowiki/&gt;д ажиллаж байжээ.

1937 онд тухайн үеийн нийгмийг шүүмжилсэн хэргээр баригдан шоронд хоригдож байжээ. 

1942 онд суллагдаж [[МАХН-ын Төв хороо]]&lt;nowiki/&gt;ны шийдвэрээр “[[Үнэн сонин|Үнэн]]” сонины газарт заагдан 1958 он хүртэл арван зургаан жил ажилласан байна.

1956 онд “Монгол хэлнүүдийн харьцуулсан түүхэн хэлний зүй” бүтээлээрээ хэл бичгийн ухааны доктор болсон. 

1961 онд “Монгол бичгийн хэлний зүй” бүтээлээрээ Шинжлэх ухааны академич цол тус, тус хүртжээ.


[[Монгол хэл|Монгол хэл бичиг]], ардын билиг, угсаатны зүйн судалгаа хийсэн, [[Монгол улсын Шинжлэх ухааны Академи|Шинжлэх ухааны академийн]] жинхэнэ гишүүн, хэл бичгийн ухааны доктор цолтой байв. [[1929]] онд байгуулсан Монголын зохиолчдын анхны дугуйлангийн гишүүн байсан бөгөөд [[орос хэл|орос]], [[чех хэл|чех]], [[польш хэл|польш]], [[франц хэл|франц]], [[англи хэл|англи]], [[эсперанто]], [[герман хэл|герман хэлтэй]] агуу их эрдэмтэн хүн байв. 1956 онд “Монгол хэлнүүдийн харьцуулсан түүхэн хэлний зүй” бүтээлээрээ БНУАУ-д хэл бичгийн ухааны докторын зэрэг хамгаалжээ. 

Тэрбээр [[Улс төрийн хэлмэгдүүлэлт|улс төрийн хэлмэгдүүлэлтэд]] өртөж, 10 жилийн ял авсан боловч [[орос хэл|орос хэлийг]] ялгуун эзэмшсэнийхээ хүчинд шоронгоос гарч байсан түүхтэй ч, үндэсний үзэлтэн энэ хүн амьдралынхаа турш [[Социализм|социалист]] нийгмийн дарамтан дор байсан билээ. Тэрчлэн зохиолч Д. Сэнгээ түүнд зориулж “Далан настанд ч даруулга хэрэгтэй” гэдэг дайрал шүлэг бичиж Бямбын Ринчений ардын уламжлалт соёл, утга зохиолыг бахархан хүндлэх үзлийг нь феодализмын соёлыг бахархагч, үндсэрхэг идеалист үзэлтэн хэмээн гүтгэн зохион байгуулалттайгаар дарамталж байжээ. 

Бямбын Ринчен нь [[Цогт тайж (кино)|Цогт тайж]] киногоороо [[1945]] онд [[Төрийн шагнал|Маршал Чойбалсангийн нэрэмжит Төрийн шагналыг]] анх хүртэгчдийн нэг болсон.&lt;ref&gt;[http://maral-books.net/wp-content/uploads/2017/11/Re110Su2015-1.pdf Проф. Б. Сумъяабаатар: &quot;АКАДЕМИЧ РИНЧЕН БОЛ ХҮНИЙ ТӨЛӨӨ ТӨРСӨН ХҮН&quot;, Академич Б.Ринчений 110 жилийн ойгоор зохиогдсон oлон улсын хуралд тавьсан илтгэл, 2015-12-05]&lt;/ref&gt; [[Yүрийн туяа]] гурамсан роман, [[Заан залуудай]] балар эртний сэдэвт роман, [[Бэр цэцэг]], Гүнж, Сандоо амбан, Их нүүдэл, Нууцыг задруулсан захиа, [[Шүхэрч Буниа]], [[Ану Хатан]] зэрэг олон сонирхолтой зохиол бичиж үлдээжээ. Түүний “Yүрийн туяа” гурвалсан романыг орос, чех хэлнээ орчуулсан. Б. Ринчен олон жилийн турш эх хэлнээ гадаадын утга зохиол орчуулах ажилд хүч чадлаа дайчилж [[Горький]], [[Маяковский]], Шолохов, Мопассан, Хикмет нарын бүтээлүүдээс Монголын уншигч олноо танилцуулжээ.
Зохиолч эрдэмтэн, бичгийн их хүн Бямбын Ринчен 1977 оны 3 дугаар сарын &lt;abbr&gt;4-ий өдөр&lt;/abbr&gt; таалал төгсжээ. Бямбын Ринчений мэндэлсний 100 жилийн ойг тохиолдуулан түүний дурсгалын хөшөөг Улсын төв номын сангийн өмнөх талбайд 2005 онд босгожээ.

==Хэлсэн үгнүүд==  
{{Эшлэл|Ёроолгүй тэнэгүүдийн дунд суухад нас даанч урт&lt;br&gt;
Оройгүй эрдмийг сурахад нас даанч богино&lt;br&gt;
Аяа, мундашгүй эрдэм сурахад нас даанч богино&lt;br&gt;
Аяа, мунхагуудын дунд суухад нас даанч урт&lt;br&gt;
Түшмэд намайг яаж үздэг хамаагүй&lt;br&gt;
Түмэн намайг яаж үздэг хамаатай&lt;br&gt;
Эрлэг мунхаг яаж үздэг хамаагүй&lt;br&gt;
Эрдэмтэн мэргэд яаж үздэг хамаатай|Бямбын Ринчен}}

==Баримтууд==
[[БНМАУ]]-д суугаа [[ЗСБНХУ]]-ын Элчин сайдын яамны зөвлөх Иваненкотой зохиолч, профессор Б.Ринчентэй 1958 оны зургаадугаар сарын 11-д уулзан ярилцахдаа &quot;...БНМАУ-ын дээд дунд сургуулиудад орос, монгол хэл зааж байгаа асуудлыг хөндөн үүний тулд орос хэлний сайн сурах бичиг зохиох, орос хэлний сайн багш нарыг сонгон ирүүлэх, монгол багш нарыг орос хэлэнд чадваржуулах зэргээр орос хэлний хичээлийг чанаржуулах, мөн шинэ монгол хэлний сурах бичгийг сайжруулах, шинээр зохиох хэрэгтэй болохыг ярьсан байна ...&quot; Тэрбээр мөн &quot;...Тухайн үедээ Засгийн газар, цагаан толгой зохиох ажлыг дунд сургуулийн боловсрол ч байхгүй, монгол хэлний мэдлэгээр харанхуй хүн болох Дамдинсүрэнд даалгаж алдаа хийсэн гэж тэрээр үздэг...&quot; гэж ярьсан байна.&lt;ref&gt;[http://uls.mn/art.html?id_33098 БНМАУ-д суугаа ЗСБНХУ-ын Элчин сайдын яамны зөвлөх Иваненко зохиолч, профессор Б.Ринчентэй ярилцсан тухай тэмдэглэл ]{{Dead link|date=Аравдугаар сар 2023 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}&lt;/ref&gt;

==Зохиолууд==

&quot;[[Монгол хэл]]&quot; шүлгээс нь:
: ''Чихину чимэг болсон аялгуу сайхан монгол хэл''
: ''Чин зоригт өвгөд дээдсийн минь өв их эрдэнэ''
: ''Сонсох бүр яруу баялгийг гайхан баясаж,''
: ''Сод их билигт түмэн юүгээн бишрэн магтмуу, би''

:: ''Урьдын бэрх цагт улс монголын хэт заяаг
:: ''Уйтгарлан бодоход урам зоригийг минь сэргээсэн''
:: ''Өөдлөн дэгжихийн төгс хувьтайд нь итгүүлсэн''
:: ''Өрнөн мандахын шинж бүрдсэн өвгөдийн минь хэл''

: ''Мөрөн гол цутгалант ширгэшгүй их далай мэт''
: ''Мөнхөд үр ач нарын залгамжаар бадранхан дэлгэрч''
: ''Хөндий цээжинд орогч бүгдийг нэвтрүүлэх чадалт
: ''Хөгжим мэт яруу баясгалант монгол хэл минь''

:: ''Өсөх наснаас өтлөх нас хүртэл чам юугаан судлан''
:: ''Өдөр бүр үгсийн эрдэнийг чинь баярлан түүнэм''
:: ''Түмэн түмэн үеийн оюун билгийн үлэмж сангийн үүдийг чинь''
:: ''Түлхэх бүр сэтгэл сэргэн магнайн үрчлээ тэнийнэм''

: ''Түгшүүрт бэрхийг даван туулсан баатар түмний минь
: ''Түвшнээ соёл эрдэнэ юүгээн мандуулахын гэгээн улирал нээгдсэнд''
: ''Сэлбэлгүй сэцэн оюунтан, хэл юүгээн энхрийлэн хөгжүүлье хэмээн''
: ''Сэтгэл урмас бадран бахдамуу, үсэн буурал өтгөс би''

:: ''Хутаг өлзий бүрдсэн хувь их заяат түмний минь
:: ''Хурц авьяаст хөвүүд дүү нар, халуун элэгтэн хотлоор''
:: ''Эгшиг сайхан монгол хэл юүгээн нэн хайрлан дээдэлж''
:: ''Энхрийлэн бадруулахын бат зориг төгс юутай сайхан''

: ''Чихинү чимэг болсон аялгуу сайхан монгол хэл''
: ''Чин зоригт өвгөд дээдсийн минь өв их эрдэнэ''
: ''Сонсох бүр яруу баялгийг гайхан баясаж''
: ''Сод их билэгт түмэн юүгээн бишрэн магтмуу би''

&lt;br /&gt;

== Эрдмийн ажил ==

* 1956 онд [[Унгар]] улсад ''Монгол бичгийн хэлний зүй'' сэдвээр судалгаа хийж Хэл шинжлэлийн докторын зэрэг хамгаалсан бөгөөд уг бүтээлээ 4 ботиор (1964-67) хэвлүүлжээ. Харин уг бүтээлийн III ботийг нь тухайн үед үзэл суртлын шалтгаанаар худалдаанд гаргалгүйгээр шатааж устгасан байна.
* 1958 онд Сомали-Угро нийгэмлэгийн хүндэт профессор цол хүртсэн.
* Түүний бичсэн ''Хэлийг эвдэн гутаах лугаа тэмцэн тулах цаг ирсэн биш үү'' (1934), ''Монгол шүлгийн учир'' (1969-70), ''Монгол ард улсын хамниган аялгуу'' (1965) зэрэг бүтээл нь эрдэм шинжилгээний хувьд үнэ цэнэтэйд тооцогддог. Тэрээр эрдэм шинжилгээний бүтээлээс гадна орчуулгын болон уран бүтээлийн баялаг өв үлдээжээ.

==Уран бүтээл==

; ''Зохиолч''

* ''[[Цогт тайж (кино)|Цогт тайж]]'' (1946) кино зохиол,
* ''Үүрийн туяа'' (1951) түүхэн роман,
* ''Заан Залуудай'' (1964),
* ''Их нүүдэл'' (1972),
* ''Гүнж'' (1969) зэрэг ном хэвлүүлжээ.
* ''Нууцыг задруулсан захидал'' өгүүлэг,
* ''[[Ану хатан]]'',
* ''Шүхэрч Буниа'' өгүүллэг,
* ''Монгол хэл'',
* ''[[Бэр цэцэг]]'',
* ''Сар шүлэг'' найраглал нь их алдартай.

; ''Орчуулагч''

* М.Горькийн ''Салхич шувууны дуун'',
* М.А.Шолоховын ''Хүний хувь заяа'',
* Галидасын ''Үүлэн зардас'',
* Н.В.Гоголийн ''Тарас Бульба'' зэрэг олон нийтэд түгсэн зохиолыг орчуулжээ.

== Шагнал ==

* [[Мэдээллийн аюулгүй байдал|МЗЭ]]-ийн шагнал (1965),
* [[БНМАУ]]-ын Төрийн шагнал цол хүртсэн (1946).

==Эшлэл==
{{Reflist}}

== Гадаад холбоос ==
[https://www.youtube.com/watch?v=FK8rYR4S2mQ&amp;t=2195s Б.Ренчин гуайн гайхалтай амьдрал - ААДАР АНИР]

[https://www.youtube.com/watch?v=4QTMTwoy0yY Бямбын Ренчин. Гүнж. Өгүүллэг]

[https://www.youtube.com/watch?v=J5H1sJN5DBE Билгүүн номч Бямбын Ренчин]

[https://www.youtube.com/watch?v=CMN17knNPgE БИЛГҮҮН НОМЧ БЯМБЫН РИНЧЕН. &quot;БЭР ЦЭЦЭГ&quot;]

[https://www.youtube.com/watch?v=t4UxFqaLRqM Билгүүн номч Еншөөбүү Бямбын Ренчин /TMTV/]

[https://www.youtube.com/watch?v=RDpCuXlOZ_Y Б.Ринчен &quot;Нууцыг задруулсан захиа&quot; туурь өгүүллэг]{{authority control}}

{{DEFAULTSORT:Ринчен, Бямбын}}
[[Ангилал:Бямбын Ринчен| ]]
[[Ангилал:Монгол Улсын Их Сургуулийн багш]]
[[Ангилал:Монголын дорно дахин судлаач]]
[[Ангилал:Монголын зохиолч]]
[[Ангилал:Монголын яруу найрагч]]
[[Ангилал:Монголч эрдэмтэн]]
[[Ангилал:Монголын Шинжлэх Ухааны Академийн гишүүн]]
[[Ангилал:Урлаг судлаач]]
[[Ангилал:XX зууны манлай]]
[[Ангилал:Монгол Улсын Төрийн шагналтан]]
[[Ангилал:Монголын Зохиолчдын Эвлэлийн шагналтан]]
[[Ангилал:Алтанбулагийн (Сэлэнгэ) хүн]]
[[Ангилал:Сэлэнгийнхэн]]
[[Ангилал:Монголчууд]]
[[Ангилал:1905 онд төрсөн]]
[[Ангилал:1977 онд өнгөрсөн]]</text>
      <sha1>b8olwel2dtb2rdmt1fn4lzcblzn6bvj</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Орчин цагийн алдарт генералууд</title>
    <ns>0</ns>
    <id>10329</id>
    <revision>
      <id>823651</id>
      <parentid>809703</parentid>
      <timestamp>2025-07-05T04:03:25Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Batkhishign55</username>
        <id>86793</id>
      </contributor>
      <origin>823651</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="27118" sha1="oojqediku3225zhytrnsnccfj8j1841" xml:space="preserve">Дундад зуунаас хойш, өнөө үеийг хүртэлх хугацаанд нэр алдараа мандуулж, түүхэнд нэрээ мөнхлүүлсэн жанжин, хаадын бүрэн бус жагсаалт. Нэмэлт мэдээллийг [[Алдарт жанждын жагсаалт]]аас харж болно.

==Монгол==
*[[Модун]] [[Хүннү]] Улсын хаан
*[[Шэлүн]] [[Нирун Улс]]ын хаан
*[[Аттила хаан]] [[Хүнни|Гунну ]]Улсын хаан
*[[Билгэ]] [[Хөх Түрэг]]ийн хаан
*[[Кутулуг]] [[Хөх Түрэг]]ийн жанжин
*[[Чингис]], XIII зууны үеийн [[Их Монгол Улс]]ын хаан
*[[Мухулай]], Чингис хааны цэргийн жанжин
*[[Зэв]], Чингис хааны цэргийн жанжин
*[[Зэлмэ]], Чингис хааны цэргийн жанжин
*[[Чулуун баатар]], Чингис хааны цэргийн жанжин
*[[Хунан (жанжин)]], Чингис хааны цэргийн жанжин
*[[Хуйлдар]], Чингис хааны цэргийн жанжин
*[[Жорчидай]], Чингис хааны цэргийн жанжин
*[[Наяа]], Чингис хааны цэргийн жанжин
*[[Доголху чэрби]], Чингис хааны цэргийн жанжин Доголху чэрби
*[[Чормаган хорчи]], Чингис хааны цэргийн жанжин
*[[Ажу жанжин]], Чингис хааны цэргийн жанжин
*[[Борохул]], Чингис хааны цэргийн жанжин
*[[Боролдой жанжин]], Чингис хааны цэргийн жанжин
*[[Хөгсү Сабраг]], XIII зууны үеийн Найманы цэргийн жанжин
*[[Сүбэдэй баатар|Сүбэдэй]] Чингис хааны, Өгөөдэй хааны цэргийн жанжин
*[[Хүчүлэг]], XIII зууны үеийн Найманы цэргийн жанжин
*[[Бат хаан]], XIII зууны үеийн [[Алтан Орд]]ын хаан
*[[Ногай]] [[Алтан Орд]]ын жанжин
*[[Мамай]] [[Алтан Орд]]ын жанжин
*[[Мөнх хаан]], XIII зууны үеийн [[Их Монгол Улс]]ын хаан
*[[Хубилай]], XIII зууны үеийн [[Их Монгол Улс]]ын хаан
*[[Хайду]], XIII зууны үеийн [[Их Монгол Улс]]ын цэргийн жанжин
*[[Хадан]], XIII зууны үеийн [[Их Монгол Улс]]ын цэргийн жанжин
*[[Хүлэгү]], XIII зууны үеийн [[Ил Хаант Улс]]ын хаан
*[[Хэтбуха]], XIII зууны үеийн [[Ил Хаант Улс]]ын жанжин
*[[Байжу ноён]], XIII зууны үеийн [[Монгол]]ын цэргийн жанжин
*[[Байдар]], XIII зууны үеийн [[Монгол]]ын цэргийн жанжин
*[[Баян жанжин]], XIII-XIVI зууны үеийн Их Юань улсын цэргийн жанжин
*[[Саритай хорчи]], XIII-XIVI зууны үеийн Их Юань улсын цэргийн жанжин
*[[Урианхадай]], XIII-XIVI зууны үеийн Их Юань улсын цэргийн жанжин
*[[Цагаантөмөр]], XIII-XIVI зууны үеийн Их Юань улсын цэргийн жанжин
*[[Бортөмөр]], XIII-XIVI зууны үеийн Их Юань улсын цэргийн жанжин
*[[Хөхтөмөр]], XIII-XIV зууны үеийн Их Юань улсын болон Хойт Юань улсын цэргийн жанжин
*[[Нагачу]], XIII-XIV зууны үеийн Их Юань улсын болон Хойт Юань улсын цэргийн жанжин
*[[Эсэн тайш]], XV зууны үеийн [[Монгол]]ын цэргийн жанжин, Монголын хаан
*[[Батмөнх даян хаан]], XV зууны үеийн [[Монгол]]ын цэргийн жанжин, Монголын хаан
*[[Галдмаа баатар]], XVII зууны үеийн [[Зүүнгар]]ын  жанжин
*[[Галдан|Галдан бошгот хаан]] Зүүн гарын эзэнт улсыг үндэслэгч, Манжийн дарлалын эсрэг тэмцэгч, Монгол цэргийн жанжин
*[[Данжила]], XVII зууны үеийн [[Зүүнгар]]ын  жанжин
*[[Цэвээнравдан]], XVII зууны үеийн [[Зүүнгар]]ын хаан, [[Монгол]]ын  жанжин
*[[Галданцэрэн хаан|Галданцэрэн]], XVIII зууны үеийн [[Зүүнгар]]ын хаан, [[Монгол]]ын  жанжин
*[[Их Цэрэндондов]], XVIII зууны зууны үеийн [[Зүүнгар]]ын цэргийн жанжин
*[[Бага Цэрэндондов]],XVIII зууны зууны үеийн [[Зүүнгар]]ын цэргийн жанжин
*[[Эфү Цэрэн|Цэрэн]],XVIII зууны зууны үеийн [[Монгол]]ын цэргийн жанжин
*[[Амарсанаа]], XVIII зууны үеийн [[Зүүнгар]]ын хаан, [[Монгол]]ын  жанжин
*[[Дондогмаанж]], XVIII зууны үеийн [[Монгол]]ын  жанжин
*[[Бүүвээ баатар]], XVIII зууны үеийн [[Монгол]]ын  жанжин
*[[Манлайбаатар Дамдинсүрэн]], XX зууны  [[Монгол]]ын  жанжин
*[[Хатанбаатар Магсаржав]], XX зууны  [[Монгол]]ын  жанжин
*[[Бавуужав]], XX зууны  [[Монгол]]ын  жанжин
*[[Лаварын Сумъяа|Сумъяа]], XX зууны  [[Монгол]]ын  жанжин
*[[Жанжин Сүхбаатар]], XX зууны  [[Монгол]]ын  жанжин
*[[Жамъянгийн Лхагвасүрэн|Жамьяангийн Лхагвасүрэн]],Залуу жанжин, Монголын ХХ зууны манлай цэргийн зүтгэлтэн, хурандаа генерал
*[[Дандар]], XX зууны  [[Монголын  Ардын арми]]йн [[хурандаа]]
*[[Санжийн Батаа]], БНМАУ-ын Батлан хамгаалахын сайд, улс төрч, Элчин сайд, [[Хурандаа Генерал]].

==Орос==
*[[Михаил Васильевич Скопин-Шуйский]], XVII зууны үеийн [[Орос]]ийн жанжин
*[[Александр Данилович Меншиков]]Их Петр хааны баруун гар, төрийн түшмэл
*[[I Пётр]], Оросыг баруунжуулсан хаан, Энэ хүнээс хойш Оросын шинэ үеийн түүх эхэлнэ
*[[Александр Васильевич Суворов]], Оросын ялагдашгүй жанжин, Генералиссимус Альпийн аян дайны командлагч Австри, Туркийн дайны баатар
[[Зураг:Peter_der-Grosse_1838.jpg |thumb|200px|right|Их Петр]]
*[[Фёдор Фёдорович Ушаков|Фёдор Ушаков]]
*[[Алексей Петрович Ермолов|Алексей Петрович Ермолов]], Оросын армийн генерал
*[[Кутузов]] маршал Оросын бүх цэргийн захирагч, Наполеоны аян дайныг няцаагч
*[[Петр Иванович Багратион|Петр Багратион]], Оросын Фелдмаршал, Наполеонд цхилт өгч байсан, WWII-д ЗХУ энэ хүний нэр дээр байлдааны операци явуулж байсан
*[[Барклай де Толли]], Оросын Фелдмаршал Оросын алдарт жанжин Наполеонд цохилт өгч байсан
*[[Алексей Петрович Ермолов]], [[Кавказийн дайн]]ы үеийн орос жанжин 
*[[Иван Федорович Паскевич]], [[Кавказийн дайн]]ы үеийн орос жанжин 
*[[Павел Нахимов]], [[Крымын дайн]]
*[[Михаил Дмитриевич Скобелев|Михайл Скобелев]], [[Орос-Туркийн дайн]] болон Төв Азийн дайнд оролцсон
*[[Алексей Алексеевич Брусилов|Алексей Брусилов]], Дэлхийн нэгдүгээр дайн, Орос
*[[Михаил Васильевич Алексеев|Михаил Алексеев]], Дэлхийн нэгдүгээр дайн, Орос
*[[Михаил Васильевич Фрунзе]] Оросын иргэний дайны үеийн жанжин, алдарт Чапаевын арми командлагч
*[[Антон Иванович Деникин]], Орос дахь иргэний дайны үеийн Цагаантны хөдөлгөөний удирдагч
*[[Василий Иванович Чуйков]], Дэлхийн хоёрдугаар дайн, [[ЗХУ]]
*[[Георгий Жуков]], Дэлхийн хоёрдугаар дайн, ЗХУ-ын  ялагдашгүй маршал Бүх цэргийн командлагч
*[[Иван Конев]], Дэлхийн хоёрдугаар дайн, ЗХУ хошой баатар, маршал
*[[Константин Рокоссовский]], Дэлхийн хоёрдугаар дайн, ЗХУ хошой баатар, маршал
*[[Николай Федорович Ватутин]], Дэлхийн хоёрдугаар дайн, ЗХУ
*[[Климент Вроршилов|Клемент Ворошилов]], Өвлийн дайн, Дэлхийн хоёрдугаар дайн,ЗХУ маршал, төрийн зүтгэлтэн
*[[Александр Василевский]], Дэлхийн хоёрдугаар дайн, ЗХУ хошой баатар, маршал

==Англи==
*[[Сэр Вальтер Рэйлей]], Хатан хаан II Элизабетийн адмирал
*[[Оливер Кромвелл]], [[Англи]]йн иргэний дайн
*[[Жон Черчилль Мальборо|Марльборогийн гүн]], Английн жанжин
*[[Артур Уэлсли Веллингтон|Веллингтон]], Английн фельдмаршал, Наполеонд цохилт өгч байсан
*[[Колин Кэмпбелл]], Энэтхэг дэх Сипайчуудын бослогыг дарах үеийн [[Англи]]йн жанжин
*[[Дуглас Хэйг]], [[Дэлхийн нэгдүгээр дайн]], Англи
*[[Горацио Нельсон|Нельсон]], XVII зууны төгсгөл үеийн Британийн усан флотын жанжин
*[[Эдмунд Генри Хинмен Алленби|Эдмунд Алленби]], Дэлхийн нэгдүгээр дайн, [[Англи]]
*[[Харольд Александр]], Дэлхийн хоёрдугаар дайн, [[Их Британи]]
*[[Майлс Демпсэй]], Дэлхийн хоёрдугаар дайн, Их Британи
*[[Ричард О'Коннер]], Дэлхийн хоёрдугаар дайн, Их Британи
*[[Виллиам Готт]], Дэлхийн хоёрдугаар дайн, Их Британи
*[[Алан Брук]], Дэлхийн хоёрдугаар дайн, [[Их Британи]]
*[[Виллиам Слим]], Дэлхийн хоёрдугаар дайн, Их Британи
*[[Брайан Хоррокс]], Дэлхийн хоёрдугаар дайн, [[Их Британи]]
*[[Бернард Монтгомери]], Дэлхийн хоёрдугаар дайн, Их Британи
*[[Майк Жексон]],  Британий армийн жанжин штабын дарга
*[[Жорж Ховард]], Англи
*[[Сэнди Вудвард]], [[Фолкландын дайн]]


==Хятад==
*[[Куо Син И]], [[Тайвань арал]]ыг байлдан дагуулсан [[Мин улс]]ын цэргийн жанжин
*[[Зуо Зонтан]], [[Хятад]] 
*[[Зен Гуо Фан]],Хятад
*[[Ли Хон Жан]], Хятад
*[[Юань Ши Кай]], Хятад, түрэмгийлэгч, анхны Ерөнхийлөгч
*[[Линь Бяо]], Дэлхийн хоёрдугаар дайн, [[Хятад]]&lt;nowiki/&gt;ын Батлан хамгаалахын сайд
*[[Пэн Дэ Хуай]], Дэлхийн хоёрдугаар дайн, [[Хятадын иргэний дайн]], [[Солонгосын дайн]]
*[[Чен И]], Дэлхийн хоёрдугаар дайн,  Хятад гоминдан намын зүтгэлтэн, түрэмгийлэгч
*[[Мао Зэдун]], Коммунист Хятадын удирдагч, дарангуйлагч
*[[Жу Дэ]], Хятадын коммунист хувьсгалчдын удирдагч
*[[Чан Кайши]]  Гоминьдан намын дарга, Тайваний Ерөнхийлөгч

==Франц==
*[[Их Конде|Бурбон Луй II]]
*[[Наполеон I Бонапарт]], [[Франц]]ын байлдан дагуулагч, алдарт жанжин, Европ тивийг сөхрүүлэгч
*[[Иоахим Мюрат|Мюрат]], Наполеоны маршал
*[[Луи Никола Даву|Даву]], Наполеоны маршал
*[[Мишель Ней|Ней]], Наполеоны маршал
*[[Фердинанд Фош|Фердинанд Фош]], Дэлхийн нэгдүгээр дайн, Франц 
*[[Жозеф Жак Жоффр]], Дэлхийн нэгдүгээр дайн, Франц 
*[[Жан де Латр де Тассини]], Дэлхийн хоёрдугаар дайн, Франц
*[[Филипп Леклерк]], Дэлхийн хоёрдугаар дайн, Франц
*[[Шарль де Голль]], Дэлхийн хоёрдугаар дайн, хожим нь Францын Ерөнхийлэгч
*[[Кёниг]], Дэлхийн хоёрдугаар дайн, [[Франц]]

==Испани==
*[[Эрнан Кортес]], Испанийн [[Конкуйстадор]]
[[Image:Cortes-Hernan-LOC.jpg|thumb|200px|right|Эрнан Кортес]]
*[[Франсиско Писарро]], [[Испани]]йн Конкуйстадор,(Инкийг байлдан дагуулагч)

==АНУ==
*[[Жорж Вашингтон]] АНУ-г үндэслэгч, Англиас салан тусгаарлагч
*[[Роберт Лий]], АНУ-ын Иргэний дайн 
*[[В.Т.Шерман]], АНУ-ын Иргэний дайн 
*[[Улисс Симпсон Грант]], АНУ-ын Иргэний дайн 
*[[Жон Першин]], Дэлхийн нэгдүгээр дайн, [[АНУ]]
*[[Симон Боливарь Бакнер]], Дэлхийн хоёрдугаар дайн, [[АНУ]] 
*[[Омар Брэдли]], Дэлхийн хоёрдугаар дайн, АНУ
*[[Честер Нимиц]], Дэлхийн хоёрдугаар дайн, АНУ-ын тэнгисийн цэргийн хүчин
*[[Вальтер Крюгер]], Дэлхийн хоёрдугаар дайн, [[АНУ]]
*[[Марк Кларк]], Дэлхийн хоёрдугаар дайн, АНУ
*[[Дуглас МакАртур]], Дэлхийн хоёрдугаар дайн, [[Солонгосын дайн]], АНУ
*[[Дуайт Эйзенхауэр]], Дэлхийн хоёрдугаар дайн, АНУ ерөнхийлэгч
*[[Колин Пауэлл]], [[Персийн булангийн дайн]], АНУ
*[[Жорж Паттон]], Дэлхийн хоёрдугаар дайн, АНУ танк, мото-техникийн жанжин
*[[Томми Фрэнкс]], 2003 оны [[Иракийн дайн]]ыг удирдсан
*[[Фидель Рамос]], Солонгосын дайн
*[[Веслей Кларк]], [[НАТО]]-гийн дээд ерөнхий коммандлагч
[[Image:General_Wesley_Clark_official_photograph.jpg|thumb|200px|right|В.Кларк, НАТO-гийн дээд ерөнхий командлагч]]

==Герман==
*[[Хельмут Карл Фон Мольтке]], Франц, Пруссийн дайны үеийн Пруссийн зэвсэгт хүчний ерөнхий командлагч
*[[Эрих Людендорф]], Дэлхийн нэгдүгээр дайн, Герман 
*[[Паул Эрих фон Леттов-Форбек]], Дэлхийн нэгдүгээр дайн, '''ялагдашгүй''' хэмээн алдаршсан, [[Зүүн Африкийн ажиллагаа]]г удирдагч
*[[Пауль Фон Гинденбург|Гинденбург]], Дэлхийн нэгдүгээр дайн, Герман ерөнхийлэгч, 
[[Image:Paul_von_Hindenburg.jpeg|thumb|100px|right|Хинденбург]]
*[[Херманн Геринг|Геринг]], Дэлхийн хоёрдугаар дайн, Рейхфелдмаршал, люфтваффегийн захирагч, [[Гестапо]]г үндэслэгч
*[[Хайнц Гудериан]], Дэлхийн хоёрдугаар дайн, герман
*[[Адольф Хитлер]], Дэлхийн хоёрдугаар дайн,[[Герман]]
*[[Алберт Кесселринг]], Дэлхийн хоёрдугаар дайн, Герман
*[[Вальтер Модел]], Дэлхийн хоёрдугаар дайн, Герман
*[[Фридрих Паулус]], Дэлхийн хоёрдугаар дайн, Герман фельдмаршал Сталинград хотыг бүсэлж байсан
*[[Ханс Франк]], Гитлерийн хуулийн зөвлөгч, Польшийг захирагч
*[[Хенрих Гиммлер]], СС-ийн удирдагч, Холокостын [[&quot;Эцсийн шийдвэр&quot; ажиллагаа]]г биечлэн явуулсан.
*[[Алфред Иодл]], нацист Германы цэргийн коммандлагч
*[[Вилхелм Кейтел]], Дэлхийн 2-р дайны үеийн Германы фелдмаршал
*[[Алфред Шлемм]], Дэлхийн хоёрдугаар дайн, Герман
*[[Герд фон Рундштедт]], Дэлхийн хоёрдугаар дайн, Герман
*[[Эрих фон Манштайн]], Дэлхийн хоёрдугаар дайн, Герман
*[[Эрвин Роммель]], Дэлхийн хоёрдугаар дайн, &quot;Африка&quot; танкийн корпусын коммандлагч, [[Цөлийн үнэг ажиллагаа]]г гүйцэтгэгч, Герман
[[Image:Bundesarchiv Bild 146-1973-012-43, Erwin Rommel.jpg|thumb|100px|right|Африка корпусын захирагч Роммел]]
*[[Хөгшин Фриц|Пруссын II Фредерик]]
*[[Тюреннь]]
*[[Норман Шварцкофф]], [[Цөлийн шуурга ажиллагаа]]ны эвслийн цэргийн коммандлагч

==Япон==
*[[Ямагата Аритомо]], [[Япон]]
*[[Ивао Ояма]], Орос, Японы дайны үеийн жанжин
*[[Үшижима Мицүрү]], Дэлхийн хоёрдугаар дайн, [[Япон]]
*[[Хигашикүни Нарүхико]], Дэлхийн хоёрдугаар дайн, Япон эзэн хаан ЯПОН дайнд ялагдахад зарласан
*[[Ямамото Исорокү]], Дэлхийн хоёрдугаар дайн, Япон

==Энэтхэг==
*[[Шиважи]], Маратха эзэнт улсын хаан
*[[К.М.Кариаппа]], Дэлхийн хоёрдугаар дайн, [[Энэтхэг]] 
*[[К.С.Тимаяа]], Дэлхийн хоёрдугаар дайн, Солонгос, [[Конго]], [[Кипр]], Энэтхэгт тулалдаж байсан. Энэтхэг
*[[Аржан Сингх]], Энэтхэг
*[[Сэм Манекшоу]], Энэтхэг


==Австрали==
*[[Томас Бламэй]], Дэлхийн хоёрдугаар дайн, [[Австрали]]
*[[Жон Монаш]], Дэлхийн нэгдүгээр дайн,[[Австрали]]


==Африк==
*[[Ндонго ба Матамбагийн Нзинга]], Мбуду омгийн дайнч хатан хаан
*[[Чака]], [[Зулу]] хэмээх жижиг омгийг бүхэл бүтэн үндэстэн болгосон байлдан дагуулагч
[[Image:KingShaka.jpg |thumb|200px|right|Зулус омгийн ахлагч Шака ]]
*[[Омар Мухтар]], Ливийн эрх чөлөөний төлөө тэмцэгч, 1991-1931 оны хооронд Италийн түрэмгийлэгчдийн эсрэг тэмцэж байжээ
*[[Байбарс]], Мамлюк жанжин


==Австри==
*[[Карл Людвиг Иоганн|Карл Людвиг Иоганн]], Австрийн фельдмаршал
*[[Радец Йозеф Фон Радецкий|Йозеф Радецкий]], Австрийн фельдмаршал, Хойд Итали дахь бослогыг дарагч


==Мексик==
*[[Винфиелд Скотт]], [[Мексик-Америкийн дайн]] 
*[[Панчо Вилла]], Мексикийн хувьсгалч

==Швед==
*[[Густавус Адольфус]], [[30 жилийн дайн]]ы үеийн [[Швед]] хаан
*[[Альбрехт Фон Валленштейн]], 30 жилийн дайны үеийн генерал
*[[Шведийн Карл XII]]

==Өмнөд Америк==
*[[Жон Старк]], Беннингтоны тулаанд ялагч 
*[[Хосе де Сан Мартин]], Аргентины генерал, [[Аргентин]], [[Чили]], [[Перу]]г чөлөөлөгч
*[[Симон Боливар]], Өмнөд Америкийн хамгийн алдартай жанжин

==Польш==
*[[Ян Караль Хадкевич]], [[Польш-Литвын холбоо]]ны цэргийн удирдагч
*[[Владислав Андерс]], [[Дэлхийн хоёрдугаар дайн]], [[Польш]]
*[[Станислав Машек]], Дэлхийн хоёрдугаар дайн, [[Польш]]
*[[Ян Замойски]]
*[[Стефан Батори]], [[Трансильвани]]йн хун тайж
*[[Станислав Жилкиевски]]
*[[Ян Собеский|Собиески III]]


==Куба==
*[[Фидель Кастро]], [[Куба]]
[[Image:Fidel Castro.jpg |thumb|200px|right|Фидель Кастро]]
*[[Че Гевара]], [[Куба]]

==Итали==
*[[Жузеппе Гарибальди]],Өмнөд Америк болон [[Итали]]йн тусгаар тогтнолийн дайны үеийн жанжин
*[[Родолфо Гразиани]], Дэлхийн хоёрдугаар дайн, Итали


==Балканы хойг==
*[[Владимир Вазов]], Дэлхийн нэгдүгээр дайн, [[Болгар]], ялагдаагүй, Англи-Геркийн хамтарсан хүчийг Дорианд бут ниргэсэн
*[[Петре Думитреску]], Дэлхийн хоёрдугаар дайн, [[Румын]]
*[[Дража Михайлович]], Дэлхийн хоёрдугаар дайн, [[Серби]]йн хаант төрийн жанжин
*[[Иосип Броз Тито|Иосиф Броз Тито]], Дэлхийн хоёрдугаар дайн, [[Югослав]]ийн партизаны дайн удирдагч
*[[Иосиф Гурко]], [[Болгарийн дайн]]
*[[Франк Розман Стэйн]], Дэлхийн хоёрдугаар дайн, [[Словень|Словен]]ийн партизан
*[[Атиф Дудакович]], [[Босни]]йн 5-р корпусын коммандлагч


==Белорусь==
*[[Острожски|Константи Острогски]], Белорусь

==Турк==
*[[Мустафа Кемал Ататүрк]], [[Балканы дайн]], [[Дэлхийн нэгдүгээр дайн]]
*[[Гази Осман Паша]], Орос-Туркийн дайны үеийн Плевений бүслэлтийн үеэр тодорсон Османы баатар

==Канад==
*[[Артур Курри]], Дэлхийн нэгдүгээр дайн, [[Канад]]
*[[Эндрю МакНаутон]], [[Дэлхийн нэгдүгээр дайн]], Дэлхийн хоёрдугаар дайн, Канад
*[[Ромео Даллайр]],  Канадын [[UNAMIR]]-ын коммандлагч, [[Руандагийн геноцид]]ийг зогсоосон


==Ирланд==
*[[Майкл Коллинз]], [[Ирланд]]ын тусгаар тогтнолын төлөө тэмцэгч

==Филиппин==
*[[Эмилио Агуйналдо]], Филиппиний анхны ерөнхийлөгч, [[Филиппин-Испаний дайн]]
*[[Макарио Сакай]], Испанийн эсрэг бослогын генерал
==Испани==
*[[Мигуэль Примо де Ривера]]

==Израйль==
*[[Абрахам Адан]], 1947-1973 [[Израйль]]
*[[Мош Даян]], Израйль 
*[[Ицхак Рабин]], Израйль
*[[Ариел Шарон]], Израйль хожим нь Израйлын ерөнхий сайд асан

==Шинэ Зеланд==
*[[Бернард Фрэйберг]], Дэлхийн хоёрдугаар дайн, Шинэ Зеланд

==Вьетнам==
*[[Во Нгуен Гиап]], [[Энэтхэг-Хятадын нэгдүгээр дайн]], [[Вьетнамын дайн]], Вьетнам
*[[Хо Ши Мин]]

==Финланд==
*[[Карл Густаф Эмиль Маннерхайм]], [[Өвлийн дайн]], Дэлхийн хоёрдугаар дайн, [[Финланд]]

==Афганистан==
*[[Ахмад Шах Массуд]], 1979-2001 он, [[Афганистан]]

==Армен==
* [[Монте Мелконян]], Уулын Карабахын дайны үеийн Арменийн цэргийн генерал

==Лалын орнууд==
*[[Надир Шах]], [[Иран]]
*[[Сабкомандантэ Маркос]], [[Запатистагийн бослого|Запатистагийн бослог]]ын удирдагч
*[[Петер Косгрове]], [[Зүүн Тимор]]ийн энхийг сахиулах ажиллагаа
*[[Мохаммед Омар]], АНУ ба умардын холбооны эсрэг [[Талибан]]ы хөдөлгөөний удирдагч
*[[Первез Мушараф]]
*[[Осама бен Ладен]], Талибан хөдөлгөөнийг санхүүжүүлэгч, хувьсгалч, Лалын шашинтан

[[Ангилал:Зэвсэгт хүчний удирдагчдын жагсаалт]]
[[Ангилал:Хүмүүсийн жагсаалт]]</text>
      <sha1>oojqediku3225zhytrnsnccfj8j1841</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Уттар Прадеш</title>
    <ns>0</ns>
    <id>19265</id>
    <revision>
      <id>823616</id>
      <parentid>796960</parentid>
      <timestamp>2025-07-04T13:32:21Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Enkhsaihan2005</username>
        <id>64429</id>
      </contributor>
      <origin>823616</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="9245" sha1="ts586p1bd72fdfi1kats6vttm4on7yk" xml:space="preserve">{{Short description|Хойд Энэтхэгийн муж}}
{{Инфобокс Энэтхэгийн муж эсвэл нутаг дэвсгэр
| name = Уттар Прадеш
| type = Муж
| native_name = उत्तर प्रदेश
| image_skyline = {{multiple image
| border                   = infobox
| total_width              = 300
| image_style              =
| caption_align            = center
| perrow                   = 1/2/2/2/1
| image1 = Taj Mahal (Edited).jpeg
| caption1 = [[Таж Махал]]
| image2 = India-5163 - Flickr - archer10 (Dennis).jpg
| caption2 = [[Сарнатх]]
| image3= Dept of Electrical Engineering IIT-BHU.jpg
| caption3 = [[Энэтхэгийн Технологийн Хүрээлэн|Варанасийн ЭТХ]]
| image4 = Dudhwa National Park, Lucknow division, Uttar Pradesh, India (30783128830).jpg
| caption4 = [[Дудхва үндэсний цэцэрлэгт хүрээлэн]]
| image5 = Fatehpur Sikri near Agra 2016-03 img09.jpg
| caption5 = [[Фатехпур Сикри]]
| image7 = Agra 03-2016 14 Agra Fort.jpg
| caption7 = [[Агра бэхлэлт]]
}}
| image_seal = Seal of Uttar Pradesh.svg
| etymology = Хойд муж
| motto = [[Сатьямэва Жаяте]] (Зөвхөн үнэн ялдаг)
| image_map = IN-UP.svg
| coordinates = {{coord|26.85|80.91|region:IN-UP_type:adm1st|display=it}}
| region = Хойд Энэтхэг
| before_was = [[Нэгдсэн мужууд (1937–1950)]]
| formation_date2 = formation1
| formation_date4 = 1 сарын 24, 1950&lt;ref name=&quot;UPDay&quot;&gt;{{Cite news |date=2017-05-02 |title=United Province, UP was notified in Union gazette on January 24, 1950 |work=[[The New Indian Express]] |url=https://www.newindianexpress.com/nation/2017/may/02/uttar-pradesh-introduces-new-transfer-policy-1600219.html |url-status=live |access-date=2025-07-04 |archive-url=https://web.archive.org/web/20170508200722/http://www.newindianexpress.com/nation/2017/may/02/uttar-pradesh-introduces-new-transfer-policy-1600219.html |archive-date=2017-05-08}}&lt;/ref&gt;
| capital = Лакнау
| largestcity = capital
| metro = Лакнау
| districts = [[Уттар Прадешийн тойргийн жагсаалт|75 (18 хэлтэс)]]&lt;ref name=&quot;districts&quot;&gt;{{Cite web |title=Uttar Pradesh District |url=http://up.gov.in/upmap.aspx |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20170415123851/http://up.gov.in/upmap.aspx |archive-date=2017-04-15 |access-date=2025-07-04 |website=up.gov.in |publisher=Уттар Прадешийн засгийн газар}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;list of district&quot;&gt;{{Cite web |title=List of districts in Uttar Pradesh |url=http://www.archive.india.gov.in/knowindia/districts/andhra1.php?stateid=UP |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20170426231823/http://www.archive.india.gov.in/knowindia/districts/andhra1.php?stateid=UP |archive-date=2017-04-26 |access-date=2025-07-04 |website=archive.india.gov.in |publisher=Энэтхэгийн засгийн газар }}&lt;/ref&gt;
| Governor = [[Анандибен Пател]]&lt;ref&gt;{{Cite news |last=PTI |date=2019-07-20 |title=Anandiben Patel made UP governor, Lal ji Tandon to replace her in Madhya Pradesh|work=India Today |url=https://www.indiatoday.in/india/story/anandiben-patel-made-up-governor-lal-ji-tandon-to-replace-her-in-madhya-pradesh-1571562-2019-07-20 |url-status=live |access-date=2025-07-04 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190720111904/https://www.indiatoday.in/india/story/anandiben-patel-made-up-governor-lal-ji-tandon-to-replace-her-in-madhya-pradesh-1571562-2019-07-20 |archive-date=2019-07-20}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Governor of UP&quot;&gt;{{Cite web |title=The Governor of Uttar Pradesh |url=http://uplegisassembly.gov.in/ENGLISH/governor_current.htm |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20170503081924/http://uplegisassembly.gov.in/ENGLISH/governor_current.htm |archive-date=2017-05-03 |access-date=2025-07-04 |website=uplegisassembly.gov.in |publisher=Уттар Прадешийн хууль тогтоох ассамблей }}&lt;/ref&gt;
| Chief_Minister = [[Йоги Адитянат]]
| party = [[Бхаратиа Жаната нам|БЖН]]
| Deputy_CM = [[Кешав Прасад Мауря]] ([[Бхаратиа Жаната нам|БЖН]]) &lt;br/&gt; [[Бражеш Патак]] ([[Бхаратиа Жаната нам|БЖН]])
| legislature_type = Хоёр танхимт
| council = [[Уттар Прадешийн хууль тогтоох зөвлөл]]
| council_seats = 100 суудал
| assembly = [[Уттар Прадешийн хууль тогтоох ассамблей]]
| assembly_seats = 403 суудал
| rajya_sabha_seats = 31 суудал
| lok_sabha_seats = 80 суудал
| judiciary = [[Аллахабадын дээд шүүх]]
| area_total_km2 = 243286
| area_rank = 4-р байр
| length_km = 650
| width_km = 240
| elevation_footnotes = &lt;ref&gt;{{Cite news |title=Uttar Pradesh {{!}} History, Government, Map, &amp; Population {{!}} Britannica|work=Encyclopedia Britannica |url=https://www.britannica.com/place/Uttar-Pradesh |access-date=2025-07-04 |archive-date=2020-04-01 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200401072447/https://www.britannica.com/place/Uttar-Pradesh |url-status=live }}&lt;/ref&gt;
| elevation_m = 300
| elevation_max_m = 957
| elevation_max_point = [[Сивалик]]&lt;ref&gt;{{Cite web |date=2017-07-29 |title=List of Highest Mountain Peaks State-wise |url=https://wordpandit.com/list-highest-mountain-peaks-state-wise/ |access-date=2025-07-04 |website=Wordpandit|archive-date=2023-03-24 |archive-url=https://web.archive.org/web/20230324212911/https://wordpandit.com/list-highest-mountain-peaks-state-wise/ |url-status=live }}&lt;/ref&gt;
| elevation_min_m = 60
| elevation_min_point = Дорнод хэсэг
| population_total = {{Increase}} 241,066,874
| population_as_of = 2021
| population_rank = 1-р байр
| population_density = 1001
| population_urban = 22.27%
| population_rural = 77.73%
| 0fficial_Langs = [[Хинди хэл]]&lt;ref name=&quot;2011lang&quot; /&gt;
| additional_official = [[Урду хэл]]
| official_script = [[Деванагари бичиг]]
| GDP_footnotes = &lt;ref name=&quot;UP_budjet&quot;&gt;{{Cite web |title=Handbook of Statistics of Indian States 2021–22 |url=https://rbidocs.rbi.org.in/rdocs/Publications/PDFs/0HBS19112022_FLFE4F2F9158294692B030A251E00555F8.PDF |access-date=2025-07-04 |website=[[Энэтхэгийн нөөцийн банк]] |pages=37–42 |archive-date=2022-01-29 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220129151430/https://rbidocs.rbi.org.in/rdocs/Publications/PDFs/0HSIS241121FL7A6B5C0ECBC64B0ABF0A097B1AD40C83.PDF |url-status=live }}&lt;/ref&gt;
| GDP_total = {{Increase}}{{INRConvert|24.39|lc|lk=r}}
| GDP_year = 2022–2023
| GDP_rank = 2-р байр
| GDP_per_capita = {{Increase}}{{INRConvert|105000|lk=r}}
| GDP_per_capita_rank = 28-д
| HDI = {{increase}} 0.609 {{color|#fc0|Дундаж}}&lt;ref&gt;{{cite web |title=India: Subnational HDI |url=https://globaldatalab.org/shdi/table/shdi/IND/ |website=Global Data Labs |access-date=2025-07-04}}&lt;/ref&gt;
| HDI_year = 2022
| HDI_rank = 34-т
| literacy = 78.2%&lt;ref&gt;{{Cite book |url=https://www.mospi.gov.in/sites/default/files/publication_reports/AnnualReport_PLFS2023-24L2.pdf |title=Жилийн тайлан, Ажиллах хүчний үечилсэн судалгаа (PLFS) (2023 оны 7 сараас 2024 оны 6 сар) |date=2024-09-23 |publisher=Үндэсний түүвэр судалгааны газар, Статистикийн яам, хөтөлбөрийн хэрэгжилт, Энэтхэгийн Засгийн газар |year=2024 |pages=A-10 |chapter=Appendix-A: Detailed tables, Table (7): Literacy rate (in per cent) of persons of different age groups for each State/UT (persons, age-group (years): 7 &amp; above, rural+urban (column 6))}}&lt;/ref&gt;
| literacy_year = 2024
| literacy_rank = 30-д
| sex_ratio = 1015 [[эмэгтэй|♀]]/1000 [[эрэгтэй|♂]]&lt;ref&gt;{{Cite web |title=Sex ratio of State and Union Territories of India as per National Health survey (2019–2021) |url=https://main.mohfw.gov.in/basicpage-14 |website=Эрүүл мэнд, гэр бүлийн халамжийн яам, Энэтхэг |access-date=2025-07-04 |archive-date=2023-01-08 |archive-url=https://web.archive.org/web/20230108164803/https://main.mohfw.gov.in/basicpage-14 |url-status=live }}&lt;/ref&gt;
| sexratio_year = 2021
| sexratio_rank = 19-д
| iso_code = IN-UP
| registration_plate = UP
| website = up.gov.in
| image_highway = SH IN-UP.png
| SH_numbers = [[Уттар Прадеш мужийн хурдны замын жагсаалт|UP SH1 – UP SH99]]
}}

'''Уттар Прадеш''' ([[латин үсэг|лат-га.]] ''Uttar Pradesh'' - «умард муж») — [[Энэтхэг]] улсын харьяа, нутгийн умард биед оршдог '''[[муж]]'''.

240 мянган км² газар нутаг, 240 сая хүн амтай. 

==Зураг ==
&lt;gallery widths=&quot;170px&quot; heights=&quot;130px&quot;&gt;
Indo-Gangetic_Plain.jpg
Dashashwamedha_ghat_on_the_Ganga,_Varanasi.jpg
Lkoshat.jpg
&lt;/gallery&gt;

== Эх сурвалж ==
{{Reflist}}

{{Энэтхэг}}
[[Ангилал:Уттар Прадеш| ]]
[[Ангилал:Энэтхэгийн муж улс]]</text>
      <sha1>ts586p1bd72fdfi1kats6vttm4on7yk</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Чормаган хорчи</title>
    <ns>0</ns>
    <id>22822</id>
    <revision>
      <id>823645</id>
      <parentid>780749</parentid>
      <timestamp>2025-07-05T04:00:06Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Batkhishign55</username>
        <id>86793</id>
      </contributor>
      <origin>823645</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3588" sha1="orh9h99a4rge2v5p65cxpyjvzdaqcy1" xml:space="preserve">'''Чормаган''' (Чормаган, Чормуган) хорчийн хувьд төрсөн он сар нь түүхийн сурвалж бичгүүдэд байдаггүй. Түүхэнд бичсэнээр [[Сөнөд]] аймгийн хүн гэж тэмдэглэгджээ.

Урьд [[Чингис хаан]]тай [[Инд мөрөн|Инд мөрний]] дэргэд болсон тулалдаанд бут ниргүүлсэн Желлал Аддин хэсэг хугацаа өнгөрүүлсний эцэст тарсан хорезмчуудаа цуглуулж Арменийг эзлээд Газни хотын дэргэд Гүрж, Армений хамтарсан цэргийг бут ниргэж, Гүржтэй найрамдах бодлого явуулж байсан. Дараа нь монголчуудтай байлдах хэрэгтэй учраас бэлтгэлтэй цэргээ тараахыг хүссэнгүй. Энэ мэдээг [[Өгэдэй хаан]] дуулж 4 түм цэргийг Чормаган хорчид өгч, Желлал Аддиныг нуга дарах зарлиг өгсөн. Харин яг энэ үед их хуралдай болж, [[Цагадай]] хааны саналаар Чингисийн угсааны 13 хөвгүүн оролцсон, Орос болон Европыг эзлэх их цэрэг мордоход зүүн талаас нь хамгаалж, Кавказыг дайлах 3 түм цэргийн ерөнхий жанжнаар Чормаган хорчи томилогдов. Тэрээр цэргээ 7 ангид хувааж, Желлал Аддины довтолгоонд сүйрсэн Гүрж, Армен дорвитой эсэргүүцэл үзүүлж чадахгүй гэж үзэж байсан нь оновчтой болж, бараг эсэрүүцэлгүй шахуу монголчуудын гарт оржээ. Кавказыг дайлахад Азербайжан идэвхтэй эсэргүүцэл үзүүлж байсан тул ихэнх хотыг нь галдан шатаасан байна. Кавказын улсуудын найдаж байсан гүржүүд эсэргүүцэж гавиагүй учир Кавказ нь 2 жилийн дотор монголчуудад эзлэгджээ.

Чормаган 1241 оны орчимд нас нөгчсөн бөгөөд орыг нь түүний туслах [[Байжу ноён]] залгажээ. Чормаганы хүү [[Ширамун]] хожим [[Ил Хаант Улс|Ил Хаадын Улс]]ын [[Хүлэгү]], [[Абаха]] нарт хүчин зүтгэж байв&lt;ref&gt;Jackson, Peter (December 15, 1993). [http://www.iranicaonline.org/articles/cormagun-mongol-cormagun-in-pers Čormāgūn]. ''[[Encyclopædia Iranica]]''.&lt;/ref&gt;. Мөн охин '''Есүхэн''' нь [[Гүржийн VII Давид хаан]]тай гэрлэжээ&lt;ref&gt;{{cite book|last=Howorth|first=Henry H.|author-link=Henry Hoyle Howorth|title=History of the Mongols from the 9th to the 19th century. Part III|year=1888|publisher=Longmans, Green, And Co|location=London|url=https://archive.org/details/historyofmongols03howouoft |page=198}}&lt;/ref&gt;.

==Эшлэл==
{{reflist}}

{{DEFAULTSORT:Чормаган}}
[[Ангилал:Иx Монгол Улсын жанжин]]
[[Ангилал:Иx Монгол Улсын зэвсэгт хүчний хүн]]
[[Ангилал:12-р эсвэл 13-р зуунд төрсөн]]
[[Ангилал:1241 онд өнгөрсөн]]</text>
      <sha1>orh9h99a4rge2v5p65cxpyjvzdaqcy1</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Хишигтэн</title>
    <ns>0</ns>
    <id>23640</id>
    <revision>
      <id>823640</id>
      <parentid>772454</parentid>
      <timestamp>2025-07-05T03:54:15Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Batkhishign55</username>
        <id>86793</id>
      </contributor>
      <origin>823640</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="27736" sha1="ee78fn331awjetgt6v6kx9g3zn0lbio" xml:space="preserve">'''Хишигтэн''' ([[монгол бичиг|худам монгол]]: {{MongolUnicode|ᠬᠡᠰᠢᠭᠲᠡᠨ}}) цэрэг нь [[Их Монгол Улс|Монголын Эзэнт Гүрний]] [[их хаан]] болон түүний гэр бүлийн амь нас, орд өргөөг хамгаалж, өдөр тутмын үйлийг засагч торгон цэрэг байв. 15-17-р зуунд Монголын хааны өмч аймаг [[Цахар түмэн|Цахарын]] шууд харьяанд [[Хишигтэн хошуу|Хишигтэн отог]] нэртэйгээр багтаж байсныг [[Даян хаан]] дунд хүү [[Очирболд|Очирболдод]] хувьлан өгснөөр түүний үр хүүхэд үе улиран залгамжлан захирсаар [[Чин улс|Чин улсад]] дагаар орохдоо [[Зуу Удын чуулган|Зуу-Удын чуулганд]] багтаж байсан. 

Хишигтний үндсэн үүрэг нь [[хаан]] болон [[хатан]], хан хөвүүд, [[бэхи]] авхай [[гүнж]] нарыг өдрийн болон шөнийн цагаар хамгаалж, тэдний идээ ундааг хариуцагчид юм. Тэднийг дотор нь гурав хуваадаг ба '''хэвтүүл''' хэмээх шөнийн харуул, '''хорчин''' хэмээх өдрийн манаа, '''турхаг''' хэмээх харваач цэрэг. Тэд энгийн цэргүүдээс ялгаатай ба тэдэнтэй хамт аян дайнд явдаггүй. Харин эзэн хаан дайнд мордсон нөхцөлд хааныг хамгаалж явна, хаан дайнд мордоогүй үед эх нутагтаа үүргээ гүйцэтгэж байсан. Хишигтний турхагийн ахлагчийг '''Чэрби''', хорчны ахлагчийг '''Хорчи''', хэвтүүлийн ахлагчийг '''Хэшиг''' гэхээс гадна, хааны орд өргөөд гүйцэтгэх алба үүргээс хамаарч илдэч, үүдэч, шонхорч, шүхэрч, буурч, бичээч, тэргэчин, нутагчин, улаач зэрэг албан тушаалыг гүйцэтгэж байсан.

== Түүх ==
[[ Image:MYSCAN 20100323 0013.jpg| thumb |Хишигтэн]]
Өрсөлдөгч [[Монгол улс|Монгол]] овог аймгуудын удирдагчдын амь насанд халдах нь энгийн үзэгдэл байсан. Учир нь Монголын овог аймгууд байнгын урвалт зөрчилдөөн дунд байсан учир ихэс язгууртныг хамгаалж байсан нь маргаангүй. Монголын гэр нимгэн ханатай учраас шөнө дунд маш их эрсдэлтэй байдаг. Тиймээс илд болон жадаар ханыг хялбар нэвтлэн дотор байгаа хүнийг хөнөөх боломжтой байсан тул хаад ноёд хувийн хамгаалагч нартай байсан. Хэрэйдийн [[Тоорил хан]], Хори Ширэмүн ноёноор захируулсан мянган турхаг хэмээх хамгаалагчтай байсан.{{Citation needed}}  

Анхандаа [[Тэмүүжин|Тэмүүжин ханы]] үед 70 турхаг, 80 хэвтүүл, [[Архай Хасар|Архай Хасарын]] захирсан мянган баатраас бүрдэж, далан турхагийг [[Өгэлэн чэрби]] ахлаж, Худус халчинтай зөвлөж байсан. 1206 онд Тэмүүжин хан [[Их Монгол Улс|Их Монгол Улсыг]] байгуулж, Чингис хаан цолд өргөмжлөгдсөний дараа шадар хамгаалагч цэргийг өргөтгөн байгуулахдаа аравт, зуут, мянгат, түмтийн ноёдын хөвүүд дүү нар болон бусад цэргийн дундаас бие сайтай шилдгийг сонгож, хишигтэн цэргийг байгуулсан. 

== Их Монгол Улсын хишигтэн ==
Чингис хаан зарлиг буулгасан нь:&lt;blockquote&gt;&quot;Урьд би, наян хэвтүүл манаачтай, далан шадар хишигтэнтэй байв. Одоо мөнх тэнгэрийн өршөөлөөр, тэнгэр газрын ивээлээр хүч аугаа нэмэгдэж, гүр их улсыг хамтатгаж, ганц жолоондоо оруулсан тул одоо надад мянган шадар хишигтнийг ялгаж өг. Хэвтүүл, хорчин торгуудын хамт бүгд түмэн хүн болгож өгтүгэй! ... Миний хишигтнийг томилоход түмт, мянгат, зуутын ноёдын хөвүүд, сул хүний хөвүүдийн дотроос миний дэргэд тэнцэх билэг эрдэмтэй, бие сайтайг нь ялгаж оруултугай. Миний шадар цэрэгт орохдоо мянганы ноёдын хөвүүд, арван нөхөр, нэг дүүгээ дагуулж иртүгэй. Зууны ноёдын хөвүүд таван нөхөр, нэг дүүгээ дагуулж иртүгэй. Арваны ноёдын хөвүүд бас сул хүний хөвүүд, гурван нөхөр нэг дүүгээ дагуулж иртүгэй. Ингэхдээ тэд уг газраасаа уналга морио бэлтгэж иртүгэй. Миний шадар цэрэгт ирэх мянганы ноёдын хөвүүд арван нөхөд, хэрэглэх юмаа харьяат мянганы дотроос татаж авагтун. Эцгийн өгсөн хувь хишиг буюу өөрийн олсон зөөсөн морь, юм хэдий байвч, өмч хувиас ангид бидний заасан хэмжээгээр авч бэлтгэж иртүгэй. Зууны ноёдын хөвүүд, таван нөхөдтэй, арваны ноёд бас сул хүний хөвүүд, гурван нөхөдтэй, мөн өмч хувиас ангид мөн тэр ёсоор хэрэглэх морь, юмаа бэлтгэж иртүгэй!&quot; гэж зарлиг болов. &quot;Мянгат, зуут, аравтын ноёд олон хүн, бидний энэ зарлигийг сонсоод зөрчиж давбал чангалан шийтгэнэ. Бидний шадар цэрэгт орвол зохих хүн бултарч бидний дэргэд явахдаа бэрхшээвэл өөр хүнийг оруулаад түүнийг шийтгэж, эчнээ хол газар цөлье&quot;&lt;ref name=&quot;:0&quot;&gt;{{Cite web |title=Монголын нууц товчоо: Шадар хишигтэн цэргийг байгуулсан нь |url=https://www.mongolian-art.de/02_mongoliin_urlag/10_mongoliin_nuuts_tovchoo.htm |access-date=2023-11-07 |website=www.mongolian-art.de}}&lt;/ref&gt;&lt;/blockquote&gt;

=== Бүтэц, ажил үүрэг ===
Энэ ёсоор хишигтэн цэргийг байгуулж, 80 хэвтүүлийг 1000 хэвтүүл, 70 турхагийг 8000 турхаг болгож, 1000 хорчин болгож нэг түмэн болгон ахлагч ноёдыг томилов. 
{| class=&quot;wikitable&quot;
! colspan=&quot;4&quot; |Чингис хааны үеийн хишигтэн
|-
| colspan=&quot;2&quot; |          '''Хэвтүүл'''
|'''Хорчи'''
|'''Турхаг'''
|-
| colspan=&quot;4&quot; |                                                           '''Ахлагчид'''
|-
|1
|[[Их Нэүрин]] ноён
|Есүнтэй
|[[Өгэлэн чэрби]]
|-
|2
|
|Бүгидэй
|Буха
|-
|3
|
|Хорхудаг
|Алчидай 
|-
|4
|
|Лаблаха
|[[Додай чэрби]]
|-
|5
|
|
|[[Доголху чэрби]]
|-
|6
|
|
|Чанай&lt;ref&gt;Өгэдэй хааны үед нутагчин болж, говьд худаг малтах ажлыг хариуцсан.&lt;/ref&gt;
|-
|7
|
|
|Ахудай 
|-
|8
|
|
|[[Архай Хасар]]
|-
| colspan=&quot;4&quot; |         '''Өгэдэй хааны үеийн хишигтэн'''
|-
| colspan=&quot;2&quot; |         '''Хэвтүүл'''
|'''Хорчи'''
|'''Турхаг'''
|-
| colspan=&quot;4&quot; |                                                         '''Ахлагчид'''
|-
|1
|Хадаан ноён 
|Есүнтэй
|[[Элжигдэй (ноён)|Элжигдэй]]
|-
|2
|Булхадар
|Бүгидэй
|Алчидай 
|-
|3
|Амал
|Хорхудаг
|Хонхордай 
|-
|4
|Чанар
|Лаблаха
|Тэмүдэр
|-
|5
|Хадай
|[[Чормаган хорчи|Чормаган]] 
|Жэхү 
|-
|6
|Хорихачар
|
|Ширхан&lt;ref&gt;{{Cite web |title=Монголын нууц товчоо: 278-р зүйл |url=https://www.mongolian-art.de/02_mongoliin_urlag/13_mongoliin_nuuts_tovchoo.htm |access-date=2024-02-24 |website=www.mongolian-art.de}}&lt;/ref&gt;
|-
|7
|Хараудар
|
|[[Доголху чэрби]]
|-
|8
|Ялбаг
|
|Мангудай
|}
Мянган хэвтүүл [[Их Нэүрин]] ноён захирч, мянган хорчиныг &quot;дөрвөн ээлж болгон Зэлмийн хөвүүн Есүнтэй захирч, Түгэгийн хөвүүн Бүгидэй нөгөө ээлжийн хорчныг захирч, Хорхудаг гуравдугаар ээлжийн хорчныг захирч, Лаблаха дөрөвдүгээр ээлжийн хорчныг захирч&quot;&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt; бүх хорчныг Есөнтэгэ ахлах болов. 

Найман мянган турхагийг хуваарилахдаа: 

# [[Боорчи|Боорчийн]] ураг Өгэлэн [[чэрби]]
# [[Мухулай|Мухулайн]] ураг Буха
# [[Илугай|Илугайн]] ураг Алчидай 
# Додай чэрби 
# [[Доголху чэрби]]
# Жорчидайн ураг Чанай
# Алчийн ургаас Ахудай 
# Архай Хасар нараар захируулж, дөрвөн ээлж хэшиг болгон Буха, Алчидай, Додай, Доголху гэсэн дөрвөн чэрбиг сонгон томилжээ. Хэшиг гэх ээлж нь гурван хоногт хааны их ордосыг хамгаалах болов.  

'''Хорчин''': &lt;small&gt;&lt;big&gt;''&quot;Хорчин нар унд идээг түгээхдээ даргалсан хэвтүүлийн зөвшөөрөлгүйгээр тараан өгч үл болно. Идээг түгээхдээ урьдаар хэвтүүлээс эхлэн түгээтүгэй&quot; гэв. &quot;Орд гэрт орох гарах юмыг хэвтүүл эрхлэн мэдтүгэй. Гэрийн ойр үүдэнд хэвтүүлийн хаалгачин байтугай. Хэвтүүлийн хоёр хүн дотогш орж, их сөнг түшиж байтугай. Хэвтүүлээс нутаг эрэн үзэж орд гэрийг буулгатугай&quot; гэв. Бидний шувуу авлахад хэвтүүл бидэнтэй хамт шувуу авлан явтугай. Гэр тэрэгний дэргэд заримыг цагийн байдлаар үлдээтүгэй&quot;''&lt;/big&gt;&lt;/small&gt;&lt;ref name=&quot;:1&quot;&gt;{{Cite web |title=Монголын нууц товчоо. 232 |url=https://www.mongolian-art.de/02_mongoliin_urlag/11_mongoliin_nuuts_tovchoo.htm}}&lt;/ref&gt; &lt;small&gt;&lt;big&gt;гэв.&lt;/big&gt;&lt;/small&gt; 

'''Хэвтүүл''': ''Хэвтүүл, шөнө ордны орчим байж үүдийг харгалзаж, орохыг завдах хүний мөрийг мөлт цохиж, толгойг тоншин цавчиж хаятугай. Шөнө яаралтай мэдээ хүргэж хүн ирвэл урьдаар хэвтүүлд мэдэгдээд гэрийн ард хэвтүүлийн хамт байж, хэлэх үгээ гаднаас хэлэгтүн. Хэвтүүлийн суурь дээр хэн ч сууж үл болно. Хэвтүүлийн зөвшөөрөлгүйгээр хэн ч орж үл болно. Хэвтүүлийн дэргэдүүр хэн ч явж үл болно.'' &lt;small&gt;&lt;big&gt;''&quot;Ордны чэрбийн охид, гэрийн хүмүүс, тэмээчин үхэрчин нарыг хэвтүүл эрхлэн мэдэж, ордны гэр тэргийг бас мэдтүгэй. Туг, хэнгэрэг, дөрөө, жадыг хэвтүүл даргалтугай. Аяга савыг мөн хэвтүүл эрхэлтүгэй. Бидний унд идээг хэвтүүл даргалтугай. Тахилгын мах идээг хэвтүүл даргалж болготугай. Унд идээ хор хомс болбол даргалсан хэвтүүлээс шаардъя... Орд гэрт орох гарах юмыг хэвтүүл эрхлэн мэдтүгэй. Гэрийн ойр үүдэнд хэвтүүлийн хаалгачин байтугай. Хэвтүүлийн хоёр хүн дотогш орж, их сөнг түшиж байтугай. Хэвтүүлээс нутаг эрэн үзэж орд гэрийг буулгатугай... Бидний шувуу авлахад хэвтүүл бидэнтэй хамт шувуу авлан явтугай. Гэр тэрэгний дэргэд заримыг цагийн байдлаар үлдээтүгэй&quot;''&lt;/big&gt;&lt;/small&gt;&lt;ref name=&quot;:1&quot; /&gt;

'''Турхаг''' – тэд өдрийн хамгаалагчид бөгөөд тэд эзнийгээ дайнд ч өдөр тутмынх нь ажилд ч дагаж ойрхон явдаг.

=== Хууль цааз ===
Өдрийн цагт хорчин, турхаг тус бүрийн үүргээ гүйцэтгээд, наран шингэхэд хэвтүүлд үүргээ тушааж өгөөд хааны орд өргөөнөөс гарч хонож, өглөө хаан шөл идсэний дараа хааны орд өргөөнд орж, ажил үүргээ гүйцэтгэнэ. Шөнийн цагаар хэвтүүлийн дэргэдүүр явсан хүнийг хэвтүүл барьж хоноод өглөө байцаадаг байсан. Шөнийн цагаар хааны ордод мэдээ ирвэл урьдаар хэвтүүлд мэдэгдэж, хэвтүүлийн ахлагчтай уулзаж мэдүүлдэг байв. Хэвтүүлийн суурь дээр хэн ч сууж үл болно. Хэвтүүлийн зөвшөөрөлгүйгээр хэн ч орж үл болно. Хэвтүүлийн дэргэдүүр хэн ч явж үл болно. Хэвтүүлийн завсраар явж үл болно. Хэвтүүлийн тоог асууж үл болно. Хэвтүүлийн дэргэдүүр явсан хүнийг барьтугай. Хэвтүүлийн тоог асуусан хүний тэр өдрийн унасан эмээлтэй, хазаартай морийг, өмссөн бүрэн хувцсыг хэвтүүл автугай гэж зарлиг болов. Элжигэдэй итгэлтэй хүн боловч хэвтүүлийн дэргэдүүр үдэш явж баригдсан биш үү?&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Ээлжээ эхний удаа тасалбал 3 бэрээ занчиж, дахин тасалбал 7 удаа, гурав дахь удаа тасалбал 37 бэрээ занчаад, алс хол газар цөлнө. 

== Юань Улсын үеийн хишигтэн ==
Эзэнт улс маш хурдан өргөжихөд [[Чингис хаан|Чингис хааны]] угсаа залгамжлагч нар Зүрчид, Тангуд, Хятад, Кипчак, Гүрж, Армен, Алан, Солонгос, Итали, Оросын цэргүүдийг албанд татсан. Хааныг хамгаалагч хишигтэн цэргүүд нь монгол нутгийн хүмүүс байсан. Хааны угсаа залгамжлагч нар тэдгээрийг өвлөж аваагүй. Түүний оронд үхсэн хаадын хишигтэн цэргүүд нь гэр бүл болон гэрийн ажилд тусалдаг байсан.

[[Хубилай хаан|Хубилай хааны]] үед 1264 оны 2 сард дараах зарлигийг буулгажээ: &lt;blockquote&gt;&quot;... Олон түшмэдийн хөвгүүд, дүү нарыг бараалхуулан ирүүлж турхаг цэрэг болгогтун. Түүний хууль нь түмт турхаг нэг, морь арав, үхэр анжис хоёр, тариа тарих хүн дөрөв, мянгатын одоо захирах цэрэг таван зуу эс бөгөөс таван зуугаас дээш нь турхаг нэг, морь зургаа, үхэр, анжис нэг, тариа тарих хүн хоёр... түмт, мянгатын хөвгүүд, дүү нарыг турхаг болгосон болбоос түүний эм, хөвгүүдийг авч ирнэ. Дагалдах хүнд тогтоосон тоог баримтлахгүй... Түмт, мянгатын ноёдын зарим нь төрсөн хөвгүүнгүй, зарим нь төрсөн хөвгүүнтэй боловч нас балчир болбоос дүү ба ач нараар орлуулж, төрсөн хөвгүүн арван таван нас хүрэхийг хүлээж мэдүүлбээс болно...&quot;&lt;ref name=&quot;:2&quot;&gt;{{Cite book |last=П. |first=Дэлгэржаргал |title=Монголын эзэнт гүрний түүх. Их Юань хэмээх Их Монгол Улс |publisher=МУИС |year=2019 |location=Улаанбаатар |pages=204-208}}&lt;/ref&gt;&lt;/blockquote&gt;Хубилай хаан урьдын дүрэм журмыг хэвээр хэрэглэхдээ суурин иргэншилд тааруулж, шинэ зүйлс нэмэгдсэн. Тэдгээр нь монгол, [[өнгөт нүдтэн]], [[Зүрчид|зүрчин]], [[Гуулин улс|гуулин]], хятад, [[тангуд]], [[асуд]], [[кипчак]], [[харлуг]] зэрэг угсаатнаас бүрдсэн '''таван хамгаалагч цэрэг''', '''тусгай чиг үүрэгтэй''' '''17 харуул''', '''10 хишигтэн цэргийн захиргаа'''г байгуулжээ.

=== Таван хамгаалагч цэрэг (五衞) ===
Энэ цэргийн нэгжийг 1264-1279 оны хооронд байгуулахдаа 1264 онд Баруун хамгаалагч цэрэг (右衞), 1271 онд Зүүн, Дунд хамгаалагч цэрэг (左衞、中衞), 1279 онд Хойд, Өмнөд хамгаалагч цэргийг (後衞, 前衞) байгуулсан.&lt;ref name=&quot;:2&quot; /&gt; Эдгээр таван харуулын цэрэг дараах үүрэг гүйцэтгэж байсан. 

# Хүрээлэн хамгаалах цэрэг&lt;ref name=&quot;:2&quot; /&gt; (圍宿軍): олон ван, сайд түшмэд хаанд бараалхах үед хүрээлэн хамгаалахдаа, таван хамгаалагч цэрэг дотроос нэг түмэн хүнийг сонгож хэрэглэж байсан. 
# Ёслолын хамгаалах цэрэг&lt;ref name=&quot;:2&quot; /&gt; (儀仗軍): хаадын дээдсийн тахилын сүм, найман цагаан гэр зэрэг тахилга хийхэд сахин хамгаална.  
# Хамгаалан дагалдах цэрэг&lt;ref name=&quot;:2&quot; /&gt; (扈從軍):  Хаан, хатныг ордноос гадуур гарахад хамгаалах үүрэгтэй. Цэргийн тогтсон тоо үгүй, гурван зуугаас хэтрэхгүй цэрэг дагалдана.
# Харж манах цэрэг&lt;ref name=&quot;:2&quot; /&gt; (看守軍): Улсын сан хөмрөгийг хамгаалах үүрэгтэй томилогдсон цэргүүд. Сан бүрд таван цэрэг томилогдоно.
# Цагдан сэргийлэх цэрэг&lt;ref name=&quot;:2&quot; /&gt; (巡邏軍): шөнийн харуул манаа буюу хэвтүүлийн үүрэг гүйцэтгэнэ. Жил бүр [[Шанду|Шандуд]] залрахад 370 цэргээр хамгаалдаг байсан.&lt;ref name=&quot;:3&quot;&gt;{{Cite web |title=元史/卷099 - 维基文库，自由的图书馆 |url=https://zh.wikisource.org/wiki/%E5%85%83%E5%8F%B2/%E5%8D%B7099 |access-date=2023-11-07 |website=zh.wikisource.org |language=zh}}&lt;/ref&gt;
# Хориглон хамгаалах цэрэг&lt;ref name=&quot;:2&quot; /&gt; (鎮遏軍): усан замаар ирэх амуу будааг мянган цэргээр хамгаалах үүрэгтэй. 

=== Тусгай чиг үүрэгтэй 17 харуул цэрэг ===

# Зүүн гарын сүрт харуул (左都威衞): 1279 онд нэг түмэн цэргийг сонгож, хунтайжийн зүүн ордны хамгаалах цэрэг болгов.&lt;ref name=&quot;:3&quot; /&gt;
# Баруун гарын сүрт харуул (右都威衞): 1284 онд таван түшээ аймгаас цэрэг сонгож, хунтайжийн зүүн ордны хамгаалах цэрэг болгов.&lt;ref name=&quot;:3&quot; /&gt;
# [[Тангуд]] харуул (唐兀衞): 1281 онд 3000 тангуд цэрэг сонгож байгуулсан.
# Гүйгч харуул (貴赤衞): 1285 онд байгуулсан.
# Шиюү шадар цэрэг (西域親軍). 1295 онд байгуулсан.
# Хамгаалагч цэргийн бүгд дохигч түшмэлийн хэлтэс (衞候直都指揮使司): 1264 онд байгуулсан.
# Баруун гарын [[Асуд]] харуул (右阿速衞): 1272 онд асудын Бату даргач 3000 мянган цэргийн хүчтэйгээр байгуулсан.
# Зүүн гарын Асуд харуул (左阿速衞): 1309 онд [[Хайсан хүлэг хаан|Хүлэг хааны]] зарлигаар байгуулсан.&lt;ref name=&quot;:3&quot; /&gt;
# Лунжэнь харуул (隆鎮衞): 1308 онд Нанькоу, Бэйкоу, Тайхө газрыг сахих мянгатын шилтгээнийг байгуулсан. 1311 онд зүүн баруун сүрт харуул, тангуд, гүйгч, зүүн баруун асуд харуулаас 3000 хүнийг сонгож, 693 хятад цэргийг нэмэв. 1312 онд нэрийг лунжэнь шадар хамгаалагч цэргийн бүгд дохигч түшмэлийн хэлтэс гэж өөрчлөв. 1315 онд харлуг цэргийн мянгатыг нэмсэн.
# Зүүн гарын дайчлах шилтгээн&lt;ref name=&quot;:2&quot; /&gt; (左衞率府): 1308 онд дунд хамгаалагч цэргээс түмэн цэргийг сонгож, хунтайжийн зүүн ордонд томилох гэхэд хунтайж [[Аюурбарбад буянт хаан|Аюурбарбад]] татгалзав. Жяннань мужаас 1 түмэн хятад цэрэг сонгож авав.&lt;ref name=&quot;:3&quot; /&gt; 
# Баруун гарын дайчлах шилтгээн&lt;ref name=&quot;:2&quot; /&gt; (右衞率府): 1318 онд Түмэндарь, Сүхнайр нарын түмт болон зүрчидийн хоёр түмтийг нэмж, хунтайжид захируулав.&lt;ref name=&quot;:3&quot; /&gt;
# [[Канли]] харуул&lt;ref name=&quot;:2&quot; /&gt; (康禮衞): 1310 онд канли аймгийн цэргээр байгуулсан.
# Шадар хичээнгүй харуул&lt;ref name=&quot;:2&quot; /&gt; (忠翊侍衞): 1292 онд байгуулж, 1321 онд шадар хичээнгүй шадар хамгаалагч цэргийн бүгд дохигч түшмэлийн хэлтэс гэж өөрчлөн нэрлэв.&lt;ref name=&quot;:3&quot; /&gt;
# Хааны угсааг энэрэх харуул&lt;ref name=&quot;:2&quot; /&gt; (宗仁衞): 1322 онд [[Байжу ноён (Жалайр)|Байжу чинсангийн]] санаачилгаар ихирэс аймгийн нэг зуут, боолоос чөлөөлсөн 3000, чинжоугийн дархан 2000 хүнийг нэгтгэн 5000 хүнтэйгээр байгуулсан.&lt;ref name=&quot;:3&quot; /&gt;
# Баруун гарын [[Кипчак]] харуул&lt;ref name=&quot;:2&quot; /&gt; (右欽察衞): 1286 онд байгуулсан.
# Зүүн гарын Кипчак харуул&lt;ref name=&quot;:2&quot; /&gt; (左欽察衞): 1322 онд баруун гарын кипчак харуулаас салгаж байгуулсан. Өлзийт хааны үед Жиргалан, Тэгнэ нарын хоёр мянгатыг нэмсэн. 1312 онд дөрвөн мянгатыг нэмсэн.
# Сүрт хичээнгүй харуул&lt;ref name=&quot;:2&quot; /&gt; (龍翊侍衞): 1329 онд зүүн гарын кипчак харуулын [[Тэнгис (Юань Улс)|Тэнгис]] нарын 9000 цэрэгтэйгээр байгуулав.&lt;ref name=&quot;:3&quot; /&gt;

=== Хишигтэн цэргийн захиргаа ===

# Барс шадар цэргийн бүгд дохигч түшмэлийн хэлтэс&lt;ref name=&quot;:2&quot; /&gt; (虎賁親軍都指揮使司)
# Зүүн гарын Монгол шадар цэргийн бүгд дохигч түшмэлийн хэлтэс&lt;ref name=&quot;:2&quot; /&gt; (左翊蒙古侍衞親軍都指揮使司)
# Баруун гарын Монгол шадар цэргийн бүгд дохигч түшмэлийн хэлтэс&lt;ref name=&quot;:2&quot; /&gt; (右翊蒙古侍衞親軍都指揮使司)
# Дэлгэрэнгүй шудрага улсын дагалдан хамгаалагч шадар цэргийн бүгд дохигч түшмэлийн хэлтэс&lt;ref name=&quot;:2&quot; /&gt; (宣忠斡羅思扈衞親軍都指揮使司)
# Сүрт зэвсэгт [[Асуд]] хамгаалагч шадар цэргийн бүгд дохигч түшмэлийн хэлтэс&lt;ref name=&quot;:2&quot; /&gt; (威武阿速衞親軍都指揮使司)
# Зүүн замын Монгол шадар цэргийн бүгд дохигч түшмэлийн хэлтэс&lt;ref name=&quot;:2&quot; /&gt; (東路蒙古侍衞親軍都指揮使司)
# [[Зүрчид]] шадар цэргийн түмтийн шилтгээн&lt;ref name=&quot;:2&quot; /&gt; (女直侍衞親軍萬戶府)
# [[Курё]], зүрчид, хятад цэргийн түмтийн шилтгээний дарга, зүрчид шадар цэргийн түмтийн шилтгээн&lt;ref name=&quot;:2&quot; /&gt; (高麗女直漢軍萬戶府管女直侍衞親軍萬戶府)
# Далайн амыг тохинуулан сахих шадар хамгаалагч цэргийн албаны хадгалах бүгд дохигч түшмэлийн хэлтэс&lt;ref name=&quot;:2&quot; /&gt; (鎮守海口侍衞親軍屯儲都指揮使司)
# Дэлгэрэнгүй тохинуулах шадар хамгаалагч&lt;ref name=&quot;:2&quot; /&gt; (宣鎮侍衞)

== Холбоотой хуудас ==

* [[Хишигтэн хошуу]]
* [[Торгууд]]
* [[Хорчин]]
* [[Торгон цэрэг]]

== Эшлэл ==
[[Ангилал:Их Монгол Улсын зэвсэгт хүчний түүх]]
[[Ангилал:Их Монгол Улс]]
[[Ангилал:Бие хамгаалагч]]
[[Ангилал:Хааны хамгаалагч]]</text>
      <sha1>ee78fn331awjetgt6v6kx9g3zn0lbio</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Шадбал гэгээн хаан</title>
    <ns>0</ns>
    <id>24308</id>
    <revision>
      <id>823646</id>
      <parentid>764567</parentid>
      <timestamp>2025-07-05T04:00:31Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Batkhishign55</username>
        <id>86793</id>
      </contributor>
      <origin>823646</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6776" sha1="pdfpippcvkx3tolkw03ybr1646m6eht" xml:space="preserve">{{Хаан
|name   = Шадбал хаан&lt;br /&gt;{{mongolUnicode|ᠰᠢᠳᠢᠪᠠᠯᠠ ᠬᠠᠭᠠᠨ}}
|title  = [[Юань улс]]ын [[хаан]]
|image  = 
|caption=
|reign=1320.04.19–1323.09.04&lt;br&gt;(3 жил, тавдугаар хаан)	 
|coronation=1320 оны 4 сарын 19-нд&lt;br&gt;18 настайдаа [[Дайду]]д
|era dates= 1321-1323
|predecessor=[[Аюурбарбад буянт хаан]] 
|successor=[[Есөнтөмөр хаан]]
|heir=
|queen=
|spouse=[[Сугабал хатан]]
|spouse-type=Хатан
|royal house=[[Боржигин]]
|house=[[Юань улс|Юань]]
|house-type=
| royal anthem    = 
|father=Аюурбарбад буянт хаан
|mother= [[Раднашири хатан]]
|date of birth= 1302 оны 2 сарын 22
|date of death= {{death date and age1|1323|9|4|1302|2|22}}
|place of death = Юань, Морины өвчүү
|given name= {{lang-mn|Шидбал}} ({{mongolUnicode|ᠰᠢᠳᠡᠪᠠᠯᠠ}})
|temple name= {{lang-mn|Гэгээн хаан}}  ({{mongolUnicode|ᠭᠡᠭᠡᠭᠡᠨ ᠬᠠᠭᠠ}}) &lt;br&gt; {{lang-zh|元英宗}} (''Юань Инзун'')
|era name=[[Жыжы (Гэгээн хаан)]]
|place of burial=
|}}

'''Шадбал&lt;ref&gt;Хааны нэрийг олон янзаар бичиж байна. Шадбал, Шидбал, Содбал, Сэдбал. Хятад галиг нэр нь Шүодөбала (硕德八剌 Shuòdébālá). ШУА. Монгол улсын түүх 2004 онд «Шадбал» гэсэн. Ч.Содбилэг 2010 онд «Содбал» гэсэн. 1321-1323 оны хятад оны цол нь Жижи.&lt;/ref&gt; гэгээн хаан''' (1303–1323 он; 20 насалсан) — [[Юань улс]]ын тавдугаар '''[[хаан]]''' байв. 1320–1323 онд төр барьсан. 

== Ханхүү ==
Шадбал ({{lang-sa|शुद्ध पाल्}}) 1302 оны 2 сарын 2-нд [[Аюурбарбад буянт хаан]]ы ахмад хүү болж, хонгирад овогт [[Раднашири]] хатнаас төрсөн. 

[[Хайсан хүлэг хаан|Хайсан хүлэг]], [[Аюурбарбад буянт хаан|Аюурбарбад буянт]] ах дүү хоёр хаан өөрсдийнх нь үр хүүхэд ээлжлэн хаан ширээнд суухаар тохирсон боловч Буянт хаан ахынхаа гэрээс, тангаргаа зөрчин Хүлэг хааны ахмад хүү [[Хүслэн хутагт хаан|Хүслэн]]г бус өөрийн хүү Шадбалыг 1316 онд ханхүү өргөмжилж олны дургүйг хүргэж, алтан ургийн ноёдын дунд хаан ширээний төлөө эрээ цээргүй тэмцлийг өрнүүлжээ.

== Хаан ==
Шадбал гэгээн хаан 1320 оны 4 сарын 19-нд нийслэл [[Дайду]] хотын Даминдянь ордонд Юань улсын хаан сууринд заларч, төрийн хас тамгыг атгажээ. 

=== Бичиг суртал ===
Шадбал хааны зарлигаар судар бичгийн хүрээлэнгийн түшмэд «Буянт хааны үнэн түүх», «Хатадын намтар», «Гавьяат сайд нарын шастир», «Их Юань улсын нэвтэрхий толь», «Их Юань улсын хууль цаазын бичиг» зэрэг номыг эмхтгэн гаргасан. 

Хаанд жалайр овгийн [[Байжу ноён (Жалайр)|Байжу]] (1298-1323) залуу түшмэл дотно үйлчилж, [[күнз]]ийн суртлыг төрийн хэрэгт хэрэглэж байв.

Хаан хуулийг ширхэгчлэн мөрдөхийг журамлан, зөрчсөн Нангиадай, Лю Гуй нарыг цаазаар аваачив. 1322 онд Тэмүдэрийн шадар бараа бологч Жан Шимөн хээл хахуулийн хэргээр алагдав. Мөн нөлөө бүхий Таж хатан эмэг, [[Тэмүдэр]] чинсан нар дараалан нас барсан ба Тэмүдэрийн цолыг нэхэн огцруулж, гэр бүлийг нь гудамжинд хөөжээ.&lt;ref name=&quot;содбилэг&quot;/&gt;

== Алагдсан нь ==
Тэмүдэрийн талын түшмэд жанжид болох Тэгш, Есөнтөмөр, Чинтөмөр, Юан Же, Шүсүнан, Хуйш, Тогооч, Түмэн, алтан ургийн Гантбух, Ерүтөмөр, Хүлэгбух, мөн Шадбал хааны эцэг нэг дүү Улусбух нар хааныг түлхэн унагаахаар сэм хэлэлцэв. 

1323 оны 9 сарын 4-нд Шадбал гэгээн хаан Байжу чинсангийн хамт нийслэл Дайдугаас гарч [[Шанду]] орох замд Морины өвчүү (''Наньпу'') гэдэг газар буухад Тэгш, Чинтөмөр нар цэрэг дагуулан ирж 20 настай хааныг хөнөөсөн.&lt;ref name=&quot;содбилэг&quot;/&gt;

== Нэхэн өргөсөн нэр ==
1324 онд [[Есөнтөмөр хаан]]ы зарлигаар Шадбал хааныг «Гэгээн богд мэргэн ачлалт хаан» (''Руйшөнвэньшяо)'', 4-р сард «Гэгээн» хаан (''Инзун'') хэмээн нэхэн цоллов.&lt;ref name=&quot;содбилэг&quot;&gt;Ч. Содбилэг. Монголын Их Юань улсын түүх. 178-186-р тал. Улаанбаатар. 2010 он&lt;/ref&gt;

== Гэр бүл ==
* Эцэг — боржигин овогт [[Аюурбарбад буянт хаан]] 
* Эх — хонгирад овогт [[Раднашири хатан]]
=== Хатан ===
* [[Сугабал хатан]] — ихэрэс овогт
* Ябахутулу хатан&lt;ref&gt;Д.Идэр &quot;Их Юань улсын хатад&quot; УБ., 2016. 49 дахь тал&lt;/ref&gt;
* Доржбан хатан&lt;ref&gt;Д.Идэр &quot;Их Юань улсын хатад&quot; УБ., 2016. 49 дахь тал&lt;/ref&gt;

== Сурвалж, тайлбар ==
{{лавлах холбоос}}

{{s-start}}
{{залгамжлал
|албан_тушаал=[[Юань улсын хаад|Их Юань Улсын Их Хаан]]
|он=1320–1323 он
|өмнө=[[Аюурбарбад буянт хаан|Аюурбарбад буянт]]
|дараа=[[Есөнтөмөр хаан|Есөнтөмөр]]
}}
{{end}}

[[Ангилал:1303 онд төрсөн]]
[[Ангилал:1323 онд өнгөрсөн]]
[[Ангилал:Боржигин]]
[[Ангилал:Юань улсын хаан]]</text>
      <sha1>pdfpippcvkx3tolkw03ybr1646m6eht</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Мухулай</title>
    <ns>0</ns>
    <id>28170</id>
    <revision>
      <id>823641</id>
      <parentid>800849</parentid>
      <timestamp>2025-07-05T03:56:08Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Batkhishign55</username>
        <id>86793</id>
      </contributor>
      <origin>823641</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="44848" sha1="39gvywi054l2naa43t8mhkr1av91tl6" xml:space="preserve">[[Файл:Statue of Mukhulai.jpg|thumb|Мухулайн хөшөө]]
'''Мухулай''' (бас '''Мухали''', '''Мукали''', '''Мохули''', '''Мухури''' гэх мэтээр бичдэг) (1170-1223) нь [[Чингис хаан|Чингис хааны]] доорх хүндэт захирагч бөгөөд итгэмжлэгдсэн хүн болсон монгол жанжин (&quot;боол&quot; (&quot;bo'ol&quot;) - албаны &quot;үүрэг хүлээсэн нэгэн&quot;) байв. Монголчуудад үнэнч байх тангараг өргөсөн [[Жалайр|жалайрын]] ахлагч Гүүн-Увагийн (Gü'ün-U'a) хүү тэрээр [[Хаан|Их Хаан]] болон [[Их Монгол Улс|Монголын эзэнт гүрэнд]] тууштай, чадварлаг зүтгэснээрээ олсон &quot;Битүү нэгэн&quot; (үг дуу цөөн, гүн бодлоготой) гэх утгатай &quot;Мухали&quot; (&quot;Muqali&quot;) (энэ нэрийг одоо &quot;Мухулай&quot; гэж бичиж байна) хэмээх нэрээр алдаршжээ.

[[Алтан улс]] руу довтлох үед Мухулай Чингис хааны хоёрдугаар тушаалтны үүргийг гүйцэтгэж, Хятадын амбан захирагчаар дэвшсэн ба Чингис хаан Төв Азийг байлдан дагуулахаар мордсоны дараа түүнд бие даасан байдлын асар их эрх олгосон байна. Аливаа давуу талыг олж авахын тулд үй олноор хөнөөхөд бэлэн байсан олон монгол удирдагчдаас ялгаатай нь Мухулай ихэвчлэн эвлэрлийн арга замаар дайснуудаа өөрийн талд оруулахыг оролддог байжээ.

[[Өгэдэй хаан|Өгэдэйн]] хаанчлалын үед (1229-1241) түүнийг монгол жанждын ер бусын авьяаслаг хэсгийн шилдэг нь гэж үздэг байв. Маш хязгаарлагдмал нөөцтэй байсан ч ялагдал хүлээгээгүй амжилтыг нь авч үзвэл түүнийг түүхэн дэх хамгийн агуу цэргийн жанждын нэг гэж тооцож болох юм. Тэр &quot;маргаангүй Монголын тэргүүлэх зүтгэлтнүүдийн нэг бөгөөд дээд удирдагч&quot; байсан. Түүний орон нутгийн хэргийг шийдвэрлэхдээ мэргэн ухаантайг нь онцлон тэмдэглэсэн байдаг.

== Амьдрал ==
Гүүн-Увагийн гуравдугаар хүү Мухулай нь [[Боржигин|боржигин]] овгийн үе дамжсан өтөг боол буюу хамжлага [[Жалайр]] аймгийн &quot;Жат&quot; овогт төржээ. [[Юань улсын судар|Юань улсын судрын]] 119-р дэвтэр дэхь Мухулайн шастирт Мухулайн эцэг ''&quot;...Күнвэнгува нь [[Чингис хаан|Тайзу]]''&lt;ref&gt;Юань улсын үед Чингис хаанд нэхэн өргөмжилсөн хятад цол&lt;/ref&gt;''гийн туг доор байхуйд Мэргидийг түвшитгэж, Найман аймгийг дайлахуйд олон гавьяа байгуулжээ... Нэгэн удаагийн дайсны цэрэгт нэхэгдэж байхад Тайзугийн морь үхсэнд... Күнвэнгува өөрийн морио унуулж, өөрөө нэхэх цэргийг тосч байлдан үхсэн...&quot;''&lt;ref name=&quot;:0&quot;&gt;Юань улсын судар. 119-р дэвтэр. Мухалигийн шастир&lt;/ref&gt; гэж бичсэн байна. Гүүн-Ува нь таван хөвүүнтэй байсны гурав дахь нь Мухулай юм. Сурвалж бичигт &quot;Мухулайг төрөх цагт гэрийн дотроос цагаан уур гарсанд бөө гайхаж өгүүлсэн нь: Энэ гайхамшигт хөвгүүн болой&quot;&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt; гэжээ. Мөн Мухулайг тодорхойлохдоо &quot;жич өсөөд ухаан нь гүн, мэргэн бодлоготой, гар нь том, харвах намнахдаа чадамгай, нум татах нь хоёр таар (1 таар 20 кг гаруй) татмуй&quot;&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt; гэж тэмдэглэжээ. 

Түүний Чингис хааны харьяат болсон он цагийг &quot;[[Монголын Нууц Товчоо|Монголын нууц товчоо]]&quot;-д Жүрхинийг дарсан 1196 оноос эхлүүлдэг бол &quot;[[Юань улсын судар]]&quot;-ын  119-р дэвтэр &quot;Мухалигийн шастир&quot; дахь таалал төгсөхөөс өмнө хэлсэн гэрээслэлд ''&quot;...Би улс гэрт зүтгэж их төрийг бүтээхүйд хуяг өмсч хурц илдийг барьж '''40 жил''' болтол зүүн барууныг дайлахуйд огт хорсол үлдсэнгүй...&quot;''&lt;ref&gt;{{Cite web |title=Юань ши-119-р дэвтэр: Мухулайн шастир |url=https://zh.wikisource.org/wiki/%E5%85%83%E5%8F%B2/%E5%8D%B7119 |access-date=2024-11-17 |website=zh.wikisource.org |language=zh}}&lt;/ref&gt; гэсэн нь 1183 он болдогийг харгалзан үзвэл Чингис хаанд зүтгэх болсон нь 1196 оноос, харин түүнээс ч өмнө [[жүрхин]] аймгийн харьяанд байхаас Чингис хааны Монгол аймгуудыг нэгтгэх үйлсэд оролцож байсан гэж үзэх нь зохистой. Анх Боржигины салбар жүрхин нартай холбоотой байсан Мухулайн аав, авга ах нар 1196 онд [[жүрхин]] нарыг ялах үед нь [[Чингис хаан|Тэмүжинд]] үнэнч байхаа тангарагласан. Гүүн-Ува өөрийн хүү Мухулайг [[Чингис хаан|Тэмүжинд]] хувийн [[боол]] болгон өргөв. Чингис хааны хэд хэдэн зарц хожим түүний армийн чухал албан тушаалд томилогдсон, тухайлбал [[Зэлмэ]] балчир хүүхэд байхдаа тангараг өргүүлж Чингисийн боол болон өгөгдсөн ба хожим [[Мянган|мянгатын]] ноёны албан тушаалд дэвшсэн байна. Чингис хааны зарц байх хугацаандаа Мухулай Чингис хаантай их дотно болсон байх. Энэ дотно харилцаа нь түүнийг Чингисийн хамгийн ойрын зөвлөхүүдийн нэг болоход хүргэжээ.

1206 онд Чингис хааныг хаан ширээнд залах үеэр Мухулайн тусламжийг эргэн дурсаж, түүнийг 95 мянганы ноёдын гуравдугаарт эрэмбэлж, зүүн жигүүрийн Хараун Жидун нутгийн түмний ноёноор томилон есөн удаа ял хэлэлцэхгүй байхаар дархлав. 

=== Алтан улсыг дайлсан нь (1211-1217) ===
[[1211 он|1211 оны]] цагаагчин хонин жил Жиньбо (金薄), [[Шюаньдэ]] (宣德) зэргийг дайлж даруй [[Дөсин|Дөсинийг]] (德興) эзлэв. 

1212 оны хар бичин жил [[Датун|Юньжун]] (雲中), [[Жю-юань]] (九原), [[Фужоу|Фужоуг]] (撫州) бүслэхүйд, Алтан улсын тал [[Үнэгэн давааны тулалдаан|Үнэгэн даваанд]] (野狐嶺) их цэрэг цуглуулснаа дөчин түмэн цэрэг хэмээн цуу тарааж байлдахаар бэлдсэнд Мухулай ноён өгүүлсэн: ''“Тэд олон бид цөөн тул үхтэл хүчлэн байлдахгүй болбоос ялахад хялбаргүй болой”'' хэмээгээд шилдэг цэргийг удирдан Алтан улсын цэргийн эсрэг гарамгай байлдаж, дараад Хуайху (澮河) голд хүртэл нэхэн байлдаж, дайсны үхсэн хүний яс зуун газар (1 газар=500 метр) хүрэв. 

1213 оны харагчин тахиа жил [[Жю Юйгуан]] (居庸關) боомтыг бүслэн байлдахдаа хотын хэрэм рүү өөрийн жанжин Товыг илгээж цэрэг захируулаад Сижин коу (紫荊口) аманд хүрвээс, Алтан улсын зүүн этгээдийн цэргийн жанжин Гаочи цэрэг авч эсэргүүцэн байлдахаар ирсэн ч, байлдалүй зугтсан тул Жужоу (涿州) хотыг эзлэн аваад, түүнээс цэргийг хувааж Иду (益都), Бин(濱), Тай (棣) олон хотыг байлдаж, эзлэн аваад даруй Бажоу (霸州) хотод ирсэнд, дайсны цэргийн жанжин Ши Тяньни (史天倪), Сяо Бодиэ (蕭勃叠) нар харьяат цэрэг, иргэнээ тэргүүлэн дагаар орсныг Мухулай ноён түмт болгов.  

1214 он хөх нохой жил, [[Яньжин]] (Одоогийн [[Бээжин|Бээжин хот]]) хотыг бүслэхэд, Алтан улсын эзэн найрамдахыг гуйсанд Чингис хаан зөвшөөж, хойш эргээд олон цэрэг захирагчид тушаажээ. Мухулай буцах замдаа Ляодуны хойг дахь Алтан улсын Гаожоу (高州), Лузун (盧琮), Жиньфу (金樸) хотуудыг эзлэн авав.

1215 он хөхөгчин гахай жил туслах жанжин [[Сяо Есөн]] (蕭也先) уран аргаар [[Дунжин]] (東京) хотыг түвшитгэн тогтоогоод цааш давшиж зүрчидийн хойд нийслэл [[Бэйжин (Алтан улс)|Бэйжинийг]] (北京, Одоогийн Ляонин мужийн Нинчэн сянь) байлдахуйд, тус хотыг сахисан жанжин [[Инчин]] (銀青) 200,000 цэргээ дагуулан Хуандоуд (花道) тосч тулалдахад номхотгож, зүрчид хятад цэргийн 80,000 илүү хүнийг алжээ. Монголын цэрэг Инчинийг алаад түүний оронд Индуху (寅答虎) гэгчийг даргач болгож хотыг сахиулав. Мухулай энэ удаагийн байлдааны үр дүнд уурлаж, хотын иргэдийг талан алсугай хэмээсэнд хятан жанжин Сяо Есөн өгүүлсэн нь: “Бэйжин хэмээгч [[Ляоси|Ляосигийн]] чухал газар болой. Дагаваас төдий буй за, хойно юуны дагах нь буй аж” гэсэнд зөвшөөж Индухуг айлтгаж Бэйжинийг сахиулаад [[Үер (Жанжин)|᠎Үер]] (吾也而) ноёнд хотын цэргийг захируулав. 

Цинжоу (錦州)-гийн [[Жан Жин]] (張鯨) 100,000 илүү цэрэг цуглуулж, тухайн нутгийг хариуцсан [[зэдуши]] (節度使-цэргийн цол, хүний нэр биш) түшмэлийг алж, өөрийгөө &quot;Линхай жүн ван&quot; (臨海郡王) хэмээн өргөмжлөн, Монголыг дагахаар ирсэнд Мухулай түүнийг Бэйжингийн ерөнхий сыту гүн болгоод, Тохулан (掇忽闌) ноёныг хамт Ляодуны хойгийн урагш дагаагүй жоу, жюнийг дайлагтун хэмээв. Тохулан ноёны хамт явах зам зуураас Жан Жин бослого гаргасанд, Сяо Есөнгийн удирдсан цэрэгтэй байлдан ялагдаж, цаазлуулав. Үүний дараа Жан Жингийн дүү Жан Жи (張致) нь үлдсэн цэргээ удирдаж Мухулайгийн цэрэгтай олонтаа байлдахад, Мухулайн удирдсан монгол, хятад цэрэг ялж Хунло уул (紅羅山), Шэншуй сянь (神水縣), Су, Фу, Хай 3 жоуг (蘇、復、海三州) эзэлж, Жан Жи болон түүний цэрэг харьяатыг байлдан эзлээд, &quot;хожим бидний үрсэд их гай болохгүй гэх газаргүй&quot; гэж тушаал буулган зөвхөн гар урчууд, бүжигчидийг үлдээж бусдыг нь хядав.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

1217 он улаагчин үхэр жилийн 9 сард, [[Чингис хаан|Чингис хааны]] зарлигаар [[тайш]], [[Ван|улсын ван]], муж хотыг захирах эрх, шижир алтан тамга хүртэж, [[Хонгирад]], [[Ихирэс]], [[Уруд]], [[Мангуд]] аймаг болон дагаар орсон [[Тангуд]], [[Кидан]], [[Хятадууд|Нангиад]], Зүрчид цэргийг захируулав. Хаан ахин зарлигдсан нь: ''“[[Тайхан уул|Тайханаас]] умардахыг би өөрөө зассугай. Тайханаас өмнөхийг чи застугай”'' хэмээв.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt; Чингис хаан Монголын гол хүчний ихэнхийг салган холдуулж, өрнө зүгт аваачсанаас үл хамааран, хэдийгээр зарим түүхчид түүний гадаадын туслахуудыг тооцон 40,000 ба 70,000-ын хоорондох хүний тоо өгдөг ч Мухулай ойролцоогоор 20,000 монгол цэрэг бүхий бага хүчээрээ Хойд Хятадын ихэнх хэсгийг захирч чадсан болой. 1217 онд Мухулай [[Алтан улс|Алтан улсын]] хяналтад байсан одоогийн [[Хэбэй муж]], хойд [[Шаньдун муж]], хойд [[Шэньси муж]] руу дайрчээ. Энэ бол 1219 он гэхэд Мухулайн үндсэндээ захирч байсан чухал газар тариалангийн бүс байв. 1220 онд Мухулай Шаньдун мужийн бусад хэсэгт анхаарлаа хандуулж, нэг хэсгийг нь эзлэн авав; дөрвөн хотыг эзэлсэн боловч хүчтэй шахагдсан Алтан улсын цэргүүд мужийн өөр газрыг тогтоон барьж чаджээ. Тулалдааны талбарт Мухулайгаас хэд хэдэн аймшигт ялагдал хүлээсний дараа Алтан улс өөрсдөд нь хотуудаа тогтоон барьж, Мухулайн хүчин чадлыг тэсвэрлэн давж байж түүний эсрэг зогсох цорын ганц найдлага үлдсэнийг мэдсэн ажгуу.

=== 1217-1223 онд Алтан улсыг дайлсан нь ===

==== 1217-1219 ====
1217 он улаагчин үхэр жил [[Юньжоу]], [[Бээжин|Яньжин]] газраар хятад орныг дайлах цэргийн төв болгов. Тэр даруй Яньнаниас&lt;ref&gt;одоогийн Бээжин хотын өмнөд хэсэгт байсан газар&lt;/ref&gt; (燕南, yannan), Сүйчэн&lt;ref&gt;[[Хэбэй муж|Хэбэй мужийн]] Баодин хотын хойно оршиж байсан&lt;/ref&gt; (遂城, sui cheng) жич Лижоу&lt;ref&gt;одоогийн [[Хэбэй муж|Хэбэй]] мужийн [[Баодин]] хот&lt;/ref&gt;（蠡州, li zhou) олон хотыг эзлэн авчээ. Өвөл [[Дамин сянь|Дамин фуг]]&lt;ref&gt;одоогийн Хэбэй мужийн Дамин сянь&lt;/ref&gt; (大名府, da ming fu) эвдээд түүнээс зүүнш Шаньдун мужийн Иду (益都, yidu), Зи (淄, zi), Дэн (登, deng), Лaй (莱, lai), Вэй(維, wei), Ми (密, mi) зэргийн жоу (州)-г эзлэн авсан.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt; 

1218 он шар барс жил (戊寅, Wu yin) Сижин&lt;ref&gt;одоогийн [[Датун|Датун хот]]&lt;/ref&gt; (西京, xijing)-гээс [[Тайхэлин даваа|Тайхэлин даваагаар]] (太和岭, Taiheling) [[Хэдун|Хэдунд]] (河东, Hedong) орж [[Тайюань]] (太原)-ийг бүслэн байлдсанд Шинь (忻, xin), Дай (代, dai), Зэ (泽, Ze), Лу (潞, lu), Фэнь (汾, Fen), Хуо (霍, Huo) зэргийн жоу бүрнээ дагасан тулд түүнээс [[Пинян|Пинянд]]&lt;ref&gt;одоогийн [[Шаньси муж|Шаньси мужийн]] [[Линьфэн]] хот&lt;/ref&gt; (平陽, ping yang) хүрсэнд Алтан улсын сахих түшмэл хотыг гээж дутаажээ. Алтан улсын дагаар орсон [[Тоба Анчар|Тоба Анчарт]]&lt;ref&gt;Тоба Анчар нь 1216 онд Чингис хаанд дагаж ороод, Мухулайн доор монгол цэрэг захирч байсан. Хожим Пиняны захирагч болсон. 1234 онд Өгэдэй хаан түүнд Пиняны 614 өрхийг соёрхсон. Тэр жилдээ үхсэн.&lt;/ref&gt; (拓拔按察儿, Tuoba An Cha er) монгол цэргийг захируулан, Пинян хотыг сахиулж, Алтан улсын  цэргийг тосч байлджээ. Ижоу&lt;ref&gt;Ижоу нь одоо [[Ляонин муж|Ляонин мужийн]] И сянь болсон&lt;/ref&gt; (義州, yi zhou)-гийн цэргийг харгалзах түшмэл [[Ли Тинжи]] (李廷值, li ting zhi)-гийн дүү [[Ли Шоужун]]&lt;ref&gt;Ли Шоужон нь 1218-1227 он хүртэл Пинян хотын цэргийг захирч байсан&lt;/ref&gt; (李守忠, li shou zhong)-ийг Хэдун замын шуайфу (河东南路帥府, He Dong Nanlu shuaifu)-гийн хэргийг мэдүүлжээ.

1219 он шарагчин туулай жил (己卯, Ji mao), Ши (石, shi), Сижоу&lt;ref&gt;Сижоу нь одоогийн [[Линьфэн хот|Линьфэн хотын]] Си сянь&lt;/ref&gt; (隰州, xizhou)-г байлдаж аваад Жяньжоу&lt;ref&gt;Цяньжоу нь одоогийн [[Шаньси муж|Шаньси]] мужийн Юньчөн хотын Шиньжянь сянь&lt;/ref&gt; (絳州, jiangzhou)-г довтлон эзлэв.

==== 1220 он ====
1220 он цагаан луу жил басхүү Янь-аас (Яньжин буюу [[Бээжин|Бээжин хот]]) Жао (趙, Zhao)&lt;ref&gt;одоогийн [[Шаньси муж|Шаньси мужийн]] [[Ханьдань]] хот&lt;/ref&gt;, Манчэн&lt;ref&gt;[[Хэбэй муж|Хэбэй мужийн]] Баодин хотын Манчэн сянь&lt;/ref&gt; (满城, Mancheng) хотыг эзлэсэнд, түшмэл Ушянь (武仙, Wu xian) бээр [[Жэньдин]]&lt;ref&gt;Хэбэй мужийн [[Шижяжуан|Шижяжуань]] хотын хойд хэсэг&lt;/ref&gt; (真定, Zhending) зэрэг газрын иргэнийг тэргүүлэн дагахаар ирсэнд Хэбэйгийн баруун замын (河北西路, Hebei Xilu) уг ёсоор нь үлдээв. Тус жилд хятан жанжин Ши Тяньни (史天倪, Shi Tianni) өгүүлсэн нь: ''&quot;Эзэлсэн эл газарт басхүү цэргийг дураар тавьж уулгалан булааваас иргэнийг амаржуулах нь үгүй болой&quot;'' хэмээсэнд Мухулай: &quot;Зөв&quot; хэмээж цэргийн цаазыг зарлан ''&quot;Бүү уулгалан булаагтун&quot;'' хэмээж олсон хулгайлсан тариаг хүмүүст эргүүлэн өгсөнд цэргийн дотор хямгатай болсонд түшмэл, иргэд ихэд баярлав. Фуян голд&lt;ref&gt;Фуян бол [[Шижяжуан|Шижяжуаниас]] зүүн урд зүгт урсах гол&lt;/ref&gt; (滏陽, Fu yang) хүрч, Алтан улсын Шинжоу&lt;ref&gt;Шинжоу нь одоохи [[Хэбэй муж|Хэбэй мужийн]]  Шиньтай хот&lt;/ref&gt; (邢州, Xingzhou)-гийн зэдуши түшмэл Үгүй (節度使 武貴, Zedushi Wugui), Мухулай ноёныг угтаж дагаар оржээ. Их цэрэг цааш давшиж Тяньпинзай (天平寨, Tianpingzhai) цайзыг эзлэсний дараа, [[Монголбуха]] (蒙古不花, Menggu buhua) ноёнд цэрэг хуваан өгч Хэбэйгийн Вэй (衛, Wei), Хуай (懷, Huai), Мэнжоу (孟州, Mengzhou) зэрэг олон газрыг дараалан эзлэж, [[Жинань|Жинаньд]] (濟南, Jinan) орвоос түшмэл Янь Ши (嚴實, Yanshi)-гийн зэргэлдээх Сянь (相, Xiang), Вэй (魏, Wei), Цы (磁, Ci), Мин (名, Ming), Энь (恩, En), Бу (博, Bo), Хуан (滑, Huang), Жюнь (浚, Jun) зэргийн жоугийн 30 түмэн өрхийг эзлэн аваад Мухулайн удирдсан их цэрэгт нийлж ирэв.

Тэр үед Алтан улсын Хуанлинганд&lt;ref&gt;Хуанлинган бол Жинань хотоос баруун өмнө зүгт 200 орчим км-т байсан газар&lt;/ref&gt; (黃陵岡, Huanglingang) төвлөрсөн 20 түмэн гэж алдаршуулсан 2 түмэн явган цэргээр Жинанийг довтлоход, Мухулай ван гавшгай цэрэг таван зууг өөрөө удирдан, дайсны цэргийг довтлоход, дайсны тал ялагдсан дүр үзүүлэн зугтахад, тэднийг нэхсээр Хуанлинганд хүрэхэд Алтан улсын цэрэг голын өмнө ирмэгт жагсаж, өөд байлдахаар зэхсэнд, Мухулай морьт цэргийг мориноос буулгаж явганаар гол гатлан байлдсанд үнэхээр ихэд даржээ. Тэндээс давшиж Чуцюй&lt;ref&gt;[[Хэнань муж|Хэнань]] мужийн Шаньциү хот.&lt;/ref&gt; (楚丘, Chuqiu) хотыг бүслэн байлдахуйд, Чуцюй хот бага бөгөөд бас 4 талдаа цөм усаар хүрээлэгдсэн тул олон цэргээр өвс модоор гууг дүүргэн хэрмийг давж эзлэв. Даньжоу (單州, Danzhou) газрыг довтлон байлдаж аваад Дунпин&lt;ref&gt;[[Шаньдун муж|Шаньдун мужийн]] [[Тай ань]] хотын баруун хэсэгт Дунпин сянь&lt;/ref&gt; (東平, Dongping) хотыг бүслэн хаахуйд түшмэл Яньшигаар Шаньдун мужийн баруун замын (山東西路行省, Shandong xilu xingsheng) хятад цэргийг түр захируулан, анхааруулан өгүүлсэн нь: ''&quot;Дунпингийн амуу барагдаваас эрхгүй хотыг гээж буруулмуй. Чи түүний явахыг үзэж даруй хотод ороод тохинуулагтун. Бүү жюнь, сянийг зовоож хэргийг эвдэлэгтүн&quot;'' хэмээж Сорхоту (梭魯忽禿, Suoluhuotu) ноёнд монгол цэрэг гурван мянгатыг өгч суулган сахиулжээ.

==== 1221 он ====
1221 оны цагаагчин могой жилийн 4 сард Дунпингийн амуу барагдаад Алтан улсын мужийн түшмэл Мангү (忙古, Manggu) нь Бянбян (奔汴, Benbiang) руу зугтахад, Солохоту тосч цохиод 7000 илүү хүнийг алжээ. Мангү хэдэн зуун морьт цэрэгтэй дутаажээ. Мухулайн дүү [[Дайсун]] (帶孫, Daisun)  Мин (洺, Ming) хотыг байлдан авч чадаагүй тул, Ши Тяньинийг (石天應, Shi Tianyin) илгээж эзлэн авчээ. 5 сард Мухулайн удирдсан цэрэг Ехулин даваанд (野狐嶺, Yehuling) буцав. [[Сүн улс|Сүн улсын]] түшмэл Ляньшүй (漣水, Lianshui) шудрага журмыг дагаж дагаар ирсэнд Жи&lt;ref&gt;одоогийн [[Шаньдун муж|Шаньдун мужийн]] [[Жинин]] хот&lt;/ref&gt;, Ян, Дан (濟、兗、單- Ji, Yan, Dan) 3 жоугийн бүгд нийтийн дарга болгожээ. Хатгамал 5 хас бүс өгч өгүүлсэн нь: &quot;Чи давж гэтлэхээс эмээлгүй хэдэн мянган газар журмыг хүсэж ирсэн тулд цол өгмой. Чи хичээгтүн&quot; хэмээжээ.

Алтан улсын нийслэлийн зүүн амаржуулан тохинуулах түшмэл (京東安撫使, jing dong an fu shi) Жан Лин (張琳, Zhang Lin) дагаар ирсэнд Шаньдунгийн зүүн замын (行山東東路) Иду (益都), Цань (滄), Жин (景), Бин (濱), Тай (棣) зэргийн жоугийн бүгд юаньшуай фу (都元帥府-Dou Yuanshuaifu)-гийн хэргийг захируулжээ. Жэнзүнь (鄭遵, Zhengzun) Гү Зо, Сянсюй сянийг авч дагасанд дэвшүүлэн Юаньжоу (元州, Yuanzhou)-гийн түшмэл болгоод Жэнзүнийг зэдуши түшмэл болгож юаньшуай фугийн хэргийг захируулав.

Цэрэг давшиж Сүйдэ&lt;ref&gt;одоогийн [[Шэньси муж|Шэньси мужийн]] [[Юйлинь]] хотын Сүйдө сянь&lt;/ref&gt; (綏德, Suide)-г эзлэн авч Матизайг (馬蹄寨, Matizhai) эвдээд, [[Яньань|Яньаниас]] (延安, Yannan) бөглүү 30 газарт буужээ. Алтан улсын мужийн түшмэл [[Вангин Хада|Ваньян Хада]] (完顏合達, Wanyan Hada) 3 түмэн цэрэг авч хотын зүүн талд гарч жагсаажээ. [[Монголбуха]] 3000 цэрэгтэй довтолгон очсонд, тэд бидний цэрэг цөөнийг үзээд дайсныг хөнгөлөх сэтгэл төрөв. Маргааш нь байлдахад дийлэгдсэн дүр үзүүлж, бүгсэн цэргийн байх газарт аваачин дайрваас ялж болмой хэмээж шөнө дөл морьдын аманд мод зуулгаж хотоос зүүнш 15 газар хоёр хөндийн хооронд  бүгжээ. Маргааш нь Монголбухагийн цэрэг давшиж Алтан улсын цэргийг хараад даруй хэнгэрэг хиурыг гээж зугтаж Алтан улсын цэргийг бүгсэн цэрэгтээ ойртуулахад, монголын цэрэг бүслэн байлдаж, Алтан улсын цэргийг бут цохин 7000 илүүг нь алаад морь 800 гаруйг олзолжээ. Хада буруулан Яньаньд орж хамгаалан суув. Хотыг бүслээд арваад өдөр болтол бууж өгсөнгүй тул түүнээс урагш Лучуаньд&lt;ref&gt;Луочуань нь Яньань хотоос өмнө зүгт 70 гаруй км зайд байдаг&lt;/ref&gt; (洛川, Luochuan) хүрч Фужоуг&lt;ref&gt;Фужоу нь Яньань хотоос 60 орчим км-т байдаг&lt;/ref&gt; (鄜州, Fuzhou) эзлэн авав. Бэйжингийн түр захирагч (北京權帥, Beijing quanshuai) болсон [[Ши Тяньин]] Алтан улсын баатар жанжин [[Жан Тяожян|Жан Тяожянийг]] (張鐵槍, Zhang Tieqiang) барьж ирэхэд, Мухулай түүний дагаар орохгүйг буруушаасанд их дуугаар өгүүлсэн нь: ''&quot;Би Алтан улсын хайр хишгийг 20 илүү жил хүлээжээ. Өдгөө хэрэг үүнд хүрвээс үхсүгэй&quot;''&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt; гэсэнд Мухулай түүнийг шудрага журамтай хэмээн хүлээсийг нь тайлах гэхэд бусад ноёд жанжид эсэргүүцэн алав. Тэндээс Фаньжоу&lt;ref&gt;Фаньжоу нь одоогийн [[Шэньси муж|Шэньси мужийн]] Хуанлин сянь&lt;/ref&gt; (坊州, Fangzhou) нутгийг эзлэн аваад цэрэгт ихээр хишиг түгээв. Алтан улс ахин Сижоуг (隰州, Xizhou) авсаныг сонсоод Сюаньчэнийг (軒成, Xuan Cheng) эвлэн заах түшмэл (經略使, Jinglueshi) болгоход, Данжоугээс (丹州, Danzhou) гол гаталж Сижоуг эзлэн авав.

==== 1222 он ====
1222 он хар морин жил намрын 8 сард Монголбухаар цэрэг захируулж Чинлон&lt;ref&gt;өнөөгийн Шэньси мужийн Баожи хотоос баруун зүгт 130 гаруй км-т байдаг Тяньшүй хот&lt;/ref&gt; (秦隴, Qinlong) руу илгээн уул гол бэрх бартааг тандуулав. Их цэрэг Юнжунд (雲中, Yunzhong) хүрч байлдаж Мэнжоу&lt;ref&gt;Мэйжөү нь өнөөгийн [[Хэнань муж|Хэнань мужийн]] Мэйжөү хот юм&lt;/ref&gt;, Сы, Тай, Жи (孟州, 四, 蹄, 寨, 遷, Mengzhou, Xi, Ti, Zhai) зэрэг газрыг эзлэн аваад тэдгээрийн иргэдийг Юйжоуд (於州, Yuzhou) шилжүүлэв. Жинян, Ихэзай&lt;ref&gt;Жинян, Ихэзай гэж өнөөгийн [[Тайюань]] хот хавьд байсан эртний хот&lt;/ref&gt; (晉陽, 義和寨, Jingyang, Yihezhai) эзлэн давшиж Санчиняныг (三清巖, Sanqingyan) эзлээд Шаньбаод (山堡, Shanbao) орж түүний хүн иргэдийг Жаочэн сяньд&lt;ref&gt;Жаочан сянь бол одоогийн Шаньси мужийн Линьфэн хотын Хунтон сянь&lt;/ref&gt; (趙城縣, Zhaocheng xian) нүүлгэв. Чинлон фуд хүрсэнд Алтан улсын Пинян гүн Ху Тяньзо(平陽公 胡天作, Pingyang gong Hu Tianzuo) эсэргүүцэн байлдав. 

8 сард од өдөр үзэгдсэнд хятад сайд Цяо Жинжэн (喬靜真, Qiao Jingzhen) өгүүлсэн нь: ''&quot;Тэнгэрийн байдлыг үзвээс дайлаар орж болохгүй&quot;'' гэсэнд, Мухулай өгүүлсэн нь: ''&quot;Тэнгэр эзэн надад тушааж дундад орныг (中原, Zhongyuan) төвшитгөн тогтоогтун  хэмээжээ. Одоо [[Хэбэй муж|Хэбэйг]] хэдийн түвшитгэсэн боловч [[Хэнань]] (河南, Henan), Чинь (秦, Qin), Гун (鞏, Gong) зэрэг газрыг эзлэн аваагүй. Хэрэв тэнгэрийн байдлыг дагаж цэрэг орохгүй болбоос дэлхий дахин ямар цагт тогтнох аж. Бас эзний тушаасныг зөрчивөөс шудрага хэмээвээс болмуй юу?&quot;''&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt; гээд, өвлийн 10 сард Жинь (晉, Jin)-ийг өнгөрөөд, Цяньд (絳, Jiang) хүрч Рунжоу&lt;ref&gt;Рунжоу нь одоогийн Шаньси мужийн Юньчэн хотын Ваньрун сянь&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Рунжоуг монголын цэрэг 1223 онд алдаад, 1231 онд дахин эзлэсэн&lt;/ref&gt; (榮州, Rongzhou), Хэпин баог (胡瓶堡, Huping bao) аваад хүрсэн эл газар бүхэн цэргийн сүрийг үзээд дагаар оржээ. Хэжун&lt;ref&gt;Хэжун гэж өнөөгийн Шаньси мужийн Ёнжи хот&lt;/ref&gt; (河中, Hezhong) [[Алтан улс|Алтан улст]] буй аж, одоо ахин дагаар оруулав. Мухулай [[Ши Тяньин|Ши Тяньинийг]] дуудан өгүүлсэн нь: ''&quot;Фужоу (蒲州), Хэдунгийн (河東, Hedong) чухал газар тул би сахихийг сонговоос чамаас өөр бусад нь болохгүй&quot;'' гээд түүнээр Хэдуны өмнө умар замыг (河東南北路, Hedong nanbeilu) түр мэдүүлэн, Шяши боомтын (陜右, Xiashi) баруун Cинтай (行臺, Xingtai), Пинян(平陽, Pingyang)-гийн Ли Шоужун(李守忠, Li Shoujun), [[Тайюань]] (太原, Taiyuan)-ий [[Юй Харбат]]&lt;ref&gt;бохай угсааны жанжин. 1214 онд монголд дагаар орсон. &lt;/ref&gt; (攸哈剌拔都, You Halabadou), Сижоу (隰州, Xizhou)-гийн түшмэл [[Тяньшюн]] (田雄, Tienxiong) хамтаар захиран шийтгэхийг хүлээмүй. Ши Тяньинд тушааж хөвөх гүүр тавиулж эгэх цэргийг гатлуул гэж зарлигдав. Тэндээс гол гаталж Тунжоуг (同州, Tongzhou) авч Фучэн&lt;ref&gt;Фучэн нь Шэньси мужийн Вэйнань хотын хойд хэсэгт байдаг&lt;/ref&gt; (蒲城, Fucheng)-ийг аваад шууд [[Шиань|Чан-анд]] (長安, Chang an) хүрэхэд Алтан улсын Жинжоу мужийн (京兆行省, Jingzhao xingsheng) сайд Ванян Хада 20 түмэн цэргийг авч бэхэлэн сахисан тул авч чадсангүй. Түүнээс цэргийг хувааж Ухуг (兀胡, Wuhu) авч, [[Хонгирад|хонгирадын]] Тайбухийг (太不花, Taibuhua) 6000 цэрэгтэйгээр сахиулжээ. Мөн [[Хонгирад|Хонгирадын]] [[Алчи ноён|Алчи ноёныг]] (按赤, Anchi) илгээж 3000 цэргээр [[Тунгуан боомт|Тунгуан боомтыг]] (潼關, Tongguang) тагнуулаад даруй баруунш Фунсянийг(鳳翔, Fenxiang) цохиж сар илүү болтол авч чадсангүй тул олон жанжидын зүг өгүүлсэн нь: ''&quot;Би зарлигийг дагаж тухайлан дайлахуйд хэдэн жил болсонгүй Ляоси (遼西, Liaoxi), Ляодун(遼東, Liaodong), Шаньдун(山東, Shandong), Хэбэйг (河北, Hebei) авахуйд нэмэлт хүч шаардагдсангүй бөлгөө. Урьд Тяньпин (天平, Tianping), Яньань-ыг(延安, Yanan) байлдаад одоо Фэнсянийг байлдахад цөм авч чадсангүй нь насан хутаг дуусах шахсан бус хэмээхүй юу?&quot;''&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt; гээд түүнээс их цэрэг [[Вэйшүй гол|Вэйшүй]] (渭水, Weishui) голын өмнө суун, Монголбухийг илгээж Нюлин давааг (牛嶺, Niulin) давж [[Сүн улс|Сүн улсын]] Фэнжоуг (鳳州, Fengzhou) тандуулж эргэжээ. 

==== 1223 он ====
1223 он харагчин хонин жилийн хавар цэрэг эргэхэд гүүр тавьж дуусаагүй тул олон жанжны зүг өгүүлсэн нь: ''&quot;Гүүр барьж дуусаагүй тул яахин сууж хүлээвээс болох аж&quot;'' гээд басхүү байлдаж голын баруун эргийн 10 гаруй цайзыг аваад гол гатлан Вэнши cяньд&lt;ref&gt;Шаньси мужийн Юньчэн хотын зүүн хойд талд байдаг&lt;/ref&gt; (聞喜縣, Wenxi xian) ирээд өвчин нь хүндэрсэнд түүний дүү [[Дайсун|Дайсуныг]] (帶孫, Daisun) дуудаж өгүүлсэн нь: ''&quot;Би улс гэрт зүтгэж их төрийг бүтээхүйд хуяг өмсч хурц илдийг барьж 40 жил болтол зүүн барууныг дайлахуйд огт хорсол үлдсэнгүй. Гагцхүү Бянжин (汴京, Bianjing) хотыг аваагүйд хорсож байна. Чи хичээгтүн&quot;''&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt; гээд 53 насандаа нас нөгчив. Хойно [[Чингис хаан]] өөрийн биеэр Тангудыг дайлах үедээ Фэнсян (鳳翔, Fengxian) хотыг эзлэхээр цэрэг илгээн бүслэн байлдах үед өгүүлсэн нь: ''&quot;Хэрэв Мухулай байсан болвоос би биеэр энд хүрч ирэхгүй болой&quot;''&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt; гэжээ. Мухулай гоо ванг өөд болсны дараа Алтан улсын цэргүүд өмнө нь алдсан зарим хот тосгодыг буцаан эзлэн, бэхжихийг оролдож байсныг [[Өгэдэй хаан|Өгэдэй хааны]] хийсэн аян дайнаар Тулуй, Сүбэдэй ноёдын амжилттай довтолгооноор Алтан улсын нугасыг таслан байлдан эзлэж чадсан түүхтэй. 1260 онд [[Хубилай хаан|Сэцэн хааны]] зарлигаар Гүнгоог '''Шудрагыг дэлгэрүүлэгч''', Мухулайг '''Шудрага цогтой баатар''' гэж нэхэн өргөмжилжээ.

== Гадаад төрх байдал ба гэр бүл ==
[[Жао Хун]] түүнийг ''&quot;өгөөмөр, найрсаг байдалд дуртай бөгөөд түүний тухай хөгжилтэй хэрэг явдлууд Сүнгийн элчийн тайланд хадгалагдан үлдсэн байдаг&quot;''{{Citation needed}} гээд долгиолсон хэлбэр бүхий сахалтай, бараан царайтай, маш өндөр хүн гэж тодорхойлжээ.

Түүний их эхнэрийг Лай-мань (бас Лай-ам (Lai-am), Найман (Naiman), Бухалун (Buqalun) гэх мэтээр бичсэн нь бий) гэдэг. Тэрээр өөр найман эхнэртэй байсан бөгөөд тэдгээрийн дөрөв нь монгол, дөрөв нь [[Зүрчид|зүрчин]] хүмүүс байв.{{Citation needed}} 
{{tree list}}
*  Тэргэт баян
** Гүнгоо
*** '''улсын ван Мухулай (1217-1223)'''
**** '''улсын ван''' '''[[Булу]]''' '''(1223-1228)'''
*****'''улсын ван''' '''[[Тас (Жалайр)|Тас]] (塔思) (1228-1239)'''
****** Худуха
*******Худутөмөр
********Бөхэ
*********Даотун
*****'''улсын ван''' '''[[Сугунчаг]]''' (速渾察) '''(1239-1251)'''
******'''улсын ван''' '''[[Хурумши]] (1251-1260)'''
******[[Наян (Жалайр)|Наян]]
*******Сод (碩德, Shuò dé)
*******Бэрхтөмөр/Билигтөмөр (別理哥帖木爾, Bié lǐ gē tiē mù ěr)
********[[Доржбал]] (пинжан жэнши түшмэл)
********* Төгстөмөр
********* Дужянтөмөр
*******Баянчар
****** Сянвэй (жянхуай мужийн зүүн гарын чинсан) 
*******Алавадин
********Тогон (Жишянь асрын бичгийн утгач сайд)
****** [[Саман]]
*******[[Тогтох (Жалайр)|Тогтох]]
******** (鐵木兒塔識&lt;ref&gt;{{Cite web |title=Юань улсын судар - 140-р боть: Төмөрташийн намтар |url=https://zh.wikisource.org/wiki/%E5%85%83%E5%8F%B2/%E5%8D%B7140 |access-date=2024-04-12 |website=zh.wikisource.org |language=zh}}&lt;/ref&gt;)
********'''улсын ван [[Дорж (Жалайр аймаг)|Дорж]]''' '''(1329-1337, 1349-1355)'''
*********Түмэнтөмөр (бичгийн утгач сайд)
*********'''улсын ван Амгашири (1355-?)'''
***** [[Баатар (Жалайр)|Баатар ноён]] (霸都魯)
******[[Аньтун|Аньтун чинсан]] 
*******[[Удуртай]] 
********[[Байжу ноён (Жалайр)|Байжу чинсан]]
***** Буйнан (伯亦难)
*****Эмгэн (野蔑干)
*****Өвгөн (野不干)
*****Жү ван [[Алихиши]] (阿里乞失)
****** '''улсын ван, жи ван Хусухур''' 
*******'''улсын ван [[Наймантай]] (1337-1349)'''
*******'''улсын ван Долоодай''' '''(?-1328)'''
******** Эсэнбуха (юйчэн түшмэл)
********* '''[[Нагачу]]''' 
******** Хонгорбуха
***[[Буха (Жалайр)|Буха ноён]]
***[[Дайсун]] жюнь ван
**** Мөнх ноён
***** Татардай жанжин
{{tree list/end}}
== Үлдсэн өв ==
Түүнд аль эрт 1320-иод оноос хойш олон шагнал нэхэн хүртээсэн. Түүнийг нас барсны дараа Мухулайн үр сад монголчуудын [[Хаан|Их Хаанд]], ялангуяа [[Хубилай хаан|Хубилай хааны]] байгуулсан [[Юань Улс|Юань улсын]] төрд зүтгэж байсны дундаас [[Аньтун]] чинсан, [[Байжу ноён (Жалайр)|Байжу]] чинсан, [[Доржбал]] (Dorjibal/Dorjeban), [[Дорж (Жалайр аймаг)|Дорж]] (Dorǰi) нар нэр алдартай байв. Мухулайн уг сурвалж болсон жалайр аймгийн гишүүд Толуйн удмын [[Хүлэгү|Хүлэгүгийн]] харьяат албатын хувиар [[Иран|Персийг]] байлдан дагуулахад оролцсон ба хожим [[Ил Хаант Улс|Хүлэгүгийн улс]] задран унасны дараа [[Багдад|Багдадаас]] засаглаж байсан [[Жалайрын улс|Жалайрынхны]] угсаа залгамжлалыг үндэслэсэн аж. Өөр нэг үр удам нь болох [[Нагачу]] Юань улсын уналтаас тэсэж үлдсэн агаад [[Мин улс|Мин]] угсааныхны дор өөрийн эрх мэдлийг хэвээр хадгалсан юм.

Мухулайг гайхалтай удирдагч бөгөөд &quot;Чингис хааны шийдвэрүүдэд бодит нөлөө үзүүлж чадсан маш цөөхөн хүмүүс&quot;-ийн нэг гэж үздэг. Хойд Хятадад цэрэглэн дайтсан долоон жилийн дотор тэрээр Алтан улсын нутаг дэвсгэрийг зөвхөн [[Хэнань муж]] болгон багасгасан байдаг. [[Улаанбаатар]] хотын [[Сүхбаатарын талбай]] дахь Чингис хааны хөшөөний хажууд Мухулайн хөшөө [[Боорчи|Боорчитой]] хамт бий.

== Мөн үзэх ==
* [[Чингис хааны дөрвөн хүлэг баатар]]
* [[Боорчи]]
* [[Борохул]]
* [[Чулуун баатар|Чулуун]]

== Эшлэл ==
[[Ангилал:Иx Монгол Улсын жанжин]]
[[Ангилал:Иx Монгол Улсын зэвсэгт хүчний хүн]]
[[Ангилал:Монголчууд]]
[[Ангилал:1170 онд төрсөн]]
[[Ангилал:1223 онд өнгөрсөн]]
&lt;references responsive=&quot;&quot; /&gt;
[[Ангилал:Жалайр аймаг]]</text>
      <sha1>39gvywi054l2naa43t8mhkr1av91tl6</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Нацагдоржийн Батцэцэг</title>
    <ns>0</ns>
    <id>29376</id>
    <revision>
      <id>823620</id>
      <parentid>817832</parentid>
      <timestamp>2025-07-04T15:10:37Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Amikkkk</username>
        <id>95821</id>
      </contributor>
      <origin>823620</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="11870" sha1="rghjtaax2zjlrpzn8jy1jq5zygeyxtx" xml:space="preserve">{{Жүжигчин
|зураг=Нацагдоржийн БатцэцэгААА.jpg
| төрсөн_өдөр       = 1957 он
| төрсөн_газар      = [[Монгол улс|Монгол]] улсын &lt;br /&gt;  [[Улаанбаатар]] хот
| яс_үндэс          = [[Монгол үндэстэн]]
| иргэн             = {{flag|Монгол}} ([[БНМАУ]] → МУ) 
| ажил_үйл          = кино жүжигчин, орчуулагч, &quot;Монголжин&quot; студийн захирал
| тайзны_нэр        =&quot;МОНГОЛКИНО&quot;
| төрөл              = телевиз кино-дэлгэц &lt;br /&gt; (УСК, ОАК, нэвтрүүлгүүд )
| дүр_маяг              = 
| танил_үе      = 1973 он — одоо
| хамтлаг         = 
| алдар_нэр    = '''Төр нийгмийн шан'''
МОНГОЛ УЛСЫН СОЁЛЫН ТЭРГҮҮНИЙ АЖИЛТАН  (1996),
АЛТАН ГАДАС ОДОН (1998)

МУГЖ  /2004-06-30.№110/

ХӨДӨЛМӨРИЙН ГАВЪЯАНЫ УЛААН ТУГИЙН ОДОН (2014)

МУАЖ (2025)
}}
'''Нацагдоржийн Батцэцэг''' (1957 оны 5 дугаар сарын 10-нд Улаанбаатар хотод төрсөн) — [[Монгол улс|Монголын]] [[кино жүжигчин]].

== Намтар ==
Нацагдоржийн Батцэцэг 1957 онд Улаанбаатар хотод төрөөд 6 дугаар дунд сургууль 1974 онд төгсөсний дараа МУИС-ийн Орос хэлний  орчуулагч мэргэжлээр 1979 онд төгссөн байна. 

Эцэг Ц.Нацагдорж нь 1930 онд Төв аймгийн Өндөрширээт суманд төрсөн. Эдийн засгийн дээд сургууль, ЗХУ-ын Коммунист намын дээд сургууль төгссөн өндөр боловсролтой сэ­хээ­тэн. Тэрээр Монголын хувьсгалт залуучуудын эвлэлийн төв хороонд заа­варлагч, нарийн бичгийн дарга, Дарханы Нэхий эдлэлийн үйлдвэрийн дарга, Архангай аймгийн Цэцэрлэг хотын дарга, Увс аймгийн Сагил сумын нэгдлийн дарга зэрэг ажлуудыг хийж явжээ. хойд эцэг Ц.Хасбаатар нь хэл бичгийн ухааны доктор, СГЗ орчуулагч хүн.

Эх Б.Цэрэнлхам нь 1933 онд Завхан аймгийн Нөмрөг суманд төрсөн. Эдийн засгийн дээд сургууль, ЗХУ-ын Комсомолын дээд сургуулийг дүүргэсэн чадварлаг удирдагч. Улсын их дэлгүүрийн эвлэлийн хорооны дарга, худалдааны дарга зэрэг ажлуудыг хийсээр гавьяаны амралтандаа гарсан байна. Эх нь залуудаа Драмын театрын жүжигчин байсан гэдэг. Зургаан жил ажиллахдаа “Кремлийн цаг”, “Эмч нар”, “Тожоо жолооч”, “Санасан ёсоор болтугай” зэрэг жүжгийн гол дүрийг бүтээжээ.

1979 оноос Монгол Кино үйлдвэрт дагалдан жүжигчнээр орж 1982 онд мэрэгжлийн жүжигчин болсон байна.  

1991 он хүртэл Цирк болон Кино үйлдвэрт ажиллаж байгаад “Өргөө” циркийн бүрэлдэхүүнд багтан Герман, Польш улсад таван жил ажиллаад 1996 онд нутагтаа буцаж ирсэн юм

Нөхөр О.Машбатын хамт “Монголжин” кино студи байгуулсан. 

2000 оноос “Монголжин” хувийн театр байгуулж захирлаар нь ажилласан.

О.Машбатын гэр бүл арваад жил АНУ-д амьдарсан. Тэд уран бүтээлээ хийхийн зэрэгцээ Америк дахь монголчууддаа зориулан “Үгүйлэн санана”, “Америк дахь монголчууд” нэртэй телевизийн цуврал нэвтрүүлэг хийж байжээ. 

2004 онд Монгол Улсын Гавъяат жүжигчин болсон.

==Бүтээл==
===Уран сайхны кино===
* &quot;[[Эх бүрдийн домог]]&quot;  гол дүр Нарангарвуу  (&quot;Монголкино&quot; үйлдвэрийн бүтээл 1973)
* &quot;[[Хүний амь]]&quot;  Багш  2-р дүр  (&quot;Монголкино&quot; үйлдвэрийн бүтээл 1975)
* &quot;[[Дэгдээхэй нас]]&quot;  Багш  2-р дүр (&quot;Монголкино&quot; үйлдвэрийн бүтээл 1976) 
* &quot;[[Суварган цэнхэр уулс]]&quot; гол дүр сурвалжлагч Солонго (&quot;Монголкино&quot; үйлдвэрийн бүтээл 1977) 
* &quot;[[Хатанбаатар (кино)|Хатанбаатар]]&quot;  Гүнчинхорлоо   (&quot;Монголкино&quot; үйлдвэрийн бүтээл 1978)
* &quot;[[Тойрох хуудас]]&quot;   гол дүр Дэлгэр инженер   (&quot;Монголкино&quot; үйлдвэрийн бүтээл 1979)
* &quot;[[Гэрлэж амжаагүй явна]]&quot;  гол дүр Оюутан Сүрэн (&quot;Монголкино&quot; үйлдвэрийн бүтээл 1980) 
* &quot;[[Газарчин (кино)|Газарчин]]&quot;  Герман, Монголын хамтарсан кино, гол дүр Индиан бүсгүй (&quot;Монголкино&quot; үйлдвэрийн бүтээл 1981)
* &quot;[[Гийнгоо (кино)|Гийнгоо]]&quot;  орчуулагч  туслах (&quot;Монголкино&quot; үйлдвэрийн бүтээл 1982)  
* &quot;[[Тэмцлийн оч]]&quot;  Сувд  2-р дүр (&quot;Монголкино&quot; үйлдвэрийн бүтээл 1984)  
* &quot;[[Фронтод явах өргөдөл]]&quot; Дэлгэр  гол дүр (&quot;Монголкино&quot; үйлдвэрийн бүтээл 1985)  
* &quot;[[Сахиус уу, сахиул уу]]&quot; туслах дүр Японы нарийн бичгийн дарга  (&quot;Монголкино&quot; үйлдвэрийн бүтээл 1986)  
* &quot;[[Зүүдэнд ирсэн хонгорхон ижий]]&quot; Гол дүр Цэлмэг  (&quot;Монголжин&quot; студийн бүтээл 2000)
* &quot;[[Хааны сүүлчийн хатан]]&quot; гол дүр Гэнэнпил хатан  (&quot;Монголкино&quot; үйлдвэрийн  бүтээл 2000)
* &quot;[[Цагаан сүүний домог]]&quot; гол дүр- Монголжин хатан  (&quot;Хийморь &quot; студийн бүтээл 2000)
* ”[[Вансэмбэрүү]]” гол дүр - Гүнжээ (“Монголжин” студийн бүтээл 2002)
* &quot;[[Жинжиймаа]]&quot; гол дүр- Жинжиймаа  (&quot;Монголжин&quot; студийн бүтээл 2003) 
* &quot;[[Мэлмий]]&quot; гол дүр-Хатан ижий   (&quot;Монголжин&quot; студийн бүтээл 2003)
* &quot;[[Сийлэн бөөр]]&quot; гол дүр- Сийлэн  (&quot;Монголжин&quot; студийн бүтээл 2004
* &quot;[[Хэен Хуар]]&quot; гол дүр-Дарь (&quot;Монголжин&quot; студийн бүтээл 2004)
* &quot;[[Уучлаарай хайрт минь]]&quot; гол дүр-Ээж (&quot;Монголжин&quot; студийн бүтээл 2004)
* &quot;[[Би чамайг хэзээ ч мартахгүй]]&quot; гол дүр- Ээж (&quot;Монголжин&quot; студийн бүтээл 2004)
* &quot;[[Халгай]]&quot;
* &quot;[[Луйвар]]&quot; гол дүр-УИХ-ын гишүүн (Найруулагч Цогтбаяр 2014)
* &quot;[[Цэн тогоруу (кино)|Цэн тогоруу]]&quot; 2-р дүр-Төгсөө, Ерөнхий продюсер (2014)
* &quot;[[Сүүлчийн шөнө (Монгол кино)|Сүүлчийн шөнө]]&quot;  гол дүр- Саянцэцэг (Найруулагч Наранбаатар 2014)
*&quot;2000&quot; кино  Хатан (УГЗ  П.Батсайханы  бүтээл 2018)
*&quot;Бууны сумыг буцааж болдоггүй&quot; &quot;Монголкино&quot; үйлдвэрийн бүтээл, туслах дүр-Дарь өмгөөлөгч, менежер (2019)
*&quot;Унаач хүүхэд&quot;  туслах дүр-хөрш, менежер  (&quot;Монголкино&quot; үйлдвэрийн бүтээл) 2020

===Телевизийн цуврал===

* &quot;Үгүйлэн санана&quot;  америк дахь монголчуудын тухай цуврал 35 нэвтрүүлэг
* &quot;Америк дахь монголчууд&quot; 100 сурвалжлага
* &quot;Монголын шилдэг гэр бүлүүд&quot;  ЗГ-ын захиалгат цуврал 10 нэвтрүүлэг
* &quot;Монголын шилдэг жуулчны баазууд&quot;  ЗГ-ын захиалгат цуврал 10 нэвтрүүлэг
*&quot;Гайхамшигт дэлгэц&quot; Монгол киноны 80 жилийн ойн цуврал нэвтрүүлгийн хөтлөгч

===Зохион байгуулсан шоу, санаачилсан төслүүд===
*ТШ-т, ХБ,АЖ Н.Сувдын уран бүтээлийн тоглолтыг UB Palaced 2003 онд зохион байгуулж хийсэн
*Монгол улсад киноны салбар үүсч хөгжисний 80 жилийн ойн &quot;Гайхамшигт дэлгэц&quot; төслийг санаачлан,  хийсэн.
*&quot;Суварган цэнхэр уулс&quot; киноны 40 жилийн ойн төслийг ХХЕГ-тай хамтран хэрэгжүүлсэн
*&quot;Монгол киноны хүүхнүүд&quot; төсөл
*МУГЖ Н.Батцэцэгийн тайлан тоглолтыг 2008 онд АНУ-ын Чикаго хотод хийсэн.
===Бичсэн болон оролцон ажилласан номууд===
*&quot;Америкт амьдрахуй&quot;  (Америкийг зоригсдод гарын авлага болгон)
*&quot;Кино бидний түүх&quot; үндэсний кино урлаг үүсч хөгжисний 80 жилийн ойд зориулан гаргасан номын багт ажилласан
*&quot;Жүжигчин ба би&quot;    (Урлагийг сонгосон хүүхэд залуучуудад гарын авлага болгон)
*Шилмэл зүйр цэцэн үгс  (хэл яриа хөгжүүлэх сургалтын материал болгон)
*Онигооны ном  (сэтгэхүй хөгжүүлэх материал болгон)

==Хүртсэн цол, шан==
* 1996 он — [[Монгол Улс]]ын Соёлын тэргүүний ажилтан
* 1998 -Алтан гадас одон
* 2004 он — Монгол Улсын Гавьяат жүжигчин
* 2014 он-Хөдөлмөрийн Гавъяаны Улаан тугийн одон

==Эх сурвалж==
* [https://web.archive.org/web/20121231030006/http://mongolinternet.com/ mongolinternet.com] — [https://web.archive.org/web/20121028020919/http://www.mongolinternet.com/famous/NBattsetseg.htm Нацагдоржийн Батцэцэг]

{{DEFAULTSORT:Батцэцэг, Нацагдоржийн}}
[[Ангилал:Монголын кино жүжигчин]]
[[Ангилал:Гавьяат Жүжигчин (Монгол)]]
[[Ангилал:Монгол улсын соёлын тэргүүний ажилтан]]
[[Ангилал:Алтан гадас одон шагналтан]]
[[Ангилал:Хөдөлмөрийн Гавьяаны Улаан Тугийн одон шагналтан (Монгол)]]
[[Ангилал:Улаанбаатарын хүн]]
[[Ангилал:Монголчууд]]
[[Ангилал:1957 онд төрсөн]]</text>
      <sha1>rghjtaax2zjlrpzn8jy1jq5zygeyxtx</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>823621</id>
      <parentid>823620</parentid>
      <timestamp>2025-07-04T15:11:24Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Amikkkk</username>
        <id>95821</id>
      </contributor>
      <origin>823621</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="11936" sha1="glztk8m0fyt1hh5ip1zpnc7gfyfy843" xml:space="preserve">{{Жүжигчин
|зураг=Нацагдоржийн БатцэцэгААА.jpg
| төрсөн_өдөр       = 1957 он
| төрсөн_газар      = [[Монгол улс|Монгол]] улсын &lt;br /&gt;  [[Улаанбаатар]] хот
| яс_үндэс          = [[Монгол үндэстэн]]
| иргэн             = {{flag|Монгол}} ([[БНМАУ]] → МУ) 
| ажил_үйл          = кино жүжигчин, орчуулагч, &quot;Монголжин&quot; студийн захирал
| тайзны_нэр        =&quot;МОНГОЛКИНО&quot;
| төрөл              = телевиз кино-дэлгэц &lt;br /&gt; (УСК, ОАК, нэвтрүүлгүүд )
| дүр_маяг              = 
| танил_үе      = 1973 он — одоо
| хамтлаг         = 
| алдар_нэр    = '''Төр нийгмийн шан'''
МОНГОЛ УЛСЫН СОЁЛЫН ТЭРГҮҮНИЙ АЖИЛТАН  (1996),
АЛТАН ГАДАС ОДОН (1998)

МУГЖ  /2004-06-30.№110/

ХӨДӨЛМӨРИЙН ГАВЪЯАНЫ УЛААН ТУГИЙН ОДОН (2014)

МУАЖ (2025)
}}
'''Нацагдоржийн Батцэцэг''' (1957 оны 5 дугаар сарын 10-нд Улаанбаатар хотод төрсөн) — [[Монгол улс|Монголын]] [[кино жүжигчин]].

== Намтар ==
Нацагдоржийн Батцэцэг 1957 онд Улаанбаатар хотод төрөөд 6 дугаар дунд сургууль 1974 онд төгсөсний дараа МУИС-ийн Орос хэлний  орчуулагч мэргэжлээр 1979 онд төгссөн байна. 

Эцэг Ц.Нацагдорж нь 1930 онд Төв аймгийн Өндөрширээт суманд төрсөн. Эдийн засгийн дээд сургууль, ЗХУ-ын Коммунист намын дээд сургууль төгссөн өндөр боловсролтой сэ­хээ­тэн. Тэрээр Монголын хувьсгалт залуучуудын эвлэлийн төв хороонд заа­варлагч, нарийн бичгийн дарга, Дарханы Нэхий эдлэлийн үйлдвэрийн дарга, Архангай аймгийн Цэцэрлэг хотын дарга, Увс аймгийн Сагил сумын нэгдлийн дарга зэрэг ажлуудыг хийж явжээ. хойд эцэг Ц.Хасбаатар нь хэл бичгийн ухааны доктор, СГЗ орчуулагч хүн.

Эх Б.Цэрэнлхам нь 1933 онд Завхан аймгийн Нөмрөг суманд төрсөн. Эдийн засгийн дээд сургууль, ЗХУ-ын Комсомолын дээд сургуулийг дүүргэсэн чадварлаг удирдагч. Улсын их дэлгүүрийн эвлэлийн хорооны дарга, худалдааны дарга зэрэг ажлуудыг хийсээр гавьяаны амралтандаа гарсан байна. Эх нь залуудаа Драмын театрын жүжигчин байсан гэдэг. Зургаан жил ажиллахдаа “Кремлийн цаг”, “Эмч нар”, “Тожоо жолооч”, “Санасан ёсоор болтугай” зэрэг жүжгийн гол дүрийг бүтээжээ.

1979 оноос Монгол Кино үйлдвэрт дагалдан жүжигчнээр орж 1982 онд мэрэгжлийн жүжигчин болсон байна.  

1991 он хүртэл Цирк болон Кино үйлдвэрт ажиллаж байгаад “Өргөө” циркийн бүрэлдэхүүнд багтан Герман, Польш улсад таван жил ажиллаад 1996 онд нутагтаа буцаж ирсэн юм

Нөхөр О.Машбатын хамт “Монголжин” кино студи байгуулсан. 

2000 оноос “Монголжин” хувийн театр байгуулж захирлаар нь ажилласан.

О.Машбатын гэр бүл арваад жил АНУ-д амьдарсан. Тэд уран бүтээлээ хийхийн зэрэгцээ Америк дахь монголчууддаа зориулан “Үгүйлэн санана”, “Америк дахь монголчууд” нэртэй телевизийн цуврал нэвтрүүлэг хийж байжээ. 

2004 онд Монгол Улсын Гавъяат жүжигчин болсон.

==Бүтээл==
===Уран сайхны кино===
* &quot;[[Эх бүрдийн домог]]&quot;  гол дүр Нарангарвуу  (&quot;Монголкино&quot; үйлдвэрийн бүтээл 1973)
* &quot;[[Хүний амь]]&quot;  Багш  2-р дүр  (&quot;Монголкино&quot; үйлдвэрийн бүтээл 1975)
* &quot;[[Дэгдээхэй нас]]&quot;  Багш  2-р дүр (&quot;Монголкино&quot; үйлдвэрийн бүтээл 1976) 
* &quot;[[Суварган цэнхэр уулс]]&quot; гол дүр сурвалжлагч Солонго (&quot;Монголкино&quot; үйлдвэрийн бүтээл 1977) 
* &quot;[[Хатанбаатар (кино)|Хатанбаатар]]&quot;  Гүнчинхорлоо   (&quot;Монголкино&quot; үйлдвэрийн бүтээл 1978)
* &quot;[[Тойрох хуудас]]&quot;   гол дүр Дэлгэр инженер   (&quot;Монголкино&quot; үйлдвэрийн бүтээл 1979)
* &quot;[[Гэрлэж амжаагүй явна]]&quot;  гол дүр Оюутан Сүрэн (&quot;Монголкино&quot; үйлдвэрийн бүтээл 1980) 
* &quot;[[Газарчин (кино)|Газарчин]]&quot;  Герман, Монголын хамтарсан кино, гол дүр Индиан бүсгүй (&quot;Монголкино&quot; үйлдвэрийн бүтээл 1981)
* &quot;[[Гийнгоо (кино)|Гийнгоо]]&quot;  орчуулагч  туслах (&quot;Монголкино&quot; үйлдвэрийн бүтээл 1982)  
* &quot;[[Тэмцлийн оч]]&quot;  Сувд  2-р дүр (&quot;Монголкино&quot; үйлдвэрийн бүтээл 1984)  
* &quot;[[Фронтод явах өргөдөл]]&quot; Дэлгэр  гол дүр (&quot;Монголкино&quot; үйлдвэрийн бүтээл 1985)  
* &quot;[[Сахиус уу, сахиул уу]]&quot; туслах дүр Японы нарийн бичгийн дарга  (&quot;Монголкино&quot; үйлдвэрийн бүтээл 1986)  
* &quot;[[Зүүдэнд ирсэн хонгорхон ижий]]&quot; Гол дүр Цэлмэг  (&quot;Монголжин&quot; студийн бүтээл 2000)
* &quot;[[Хааны сүүлчийн хатан]]&quot; гол дүр Гэнэнпил хатан  (&quot;Монголкино&quot; үйлдвэрийн  бүтээл 2000)
* &quot;[[Цагаан сүүний домог]]&quot; гол дүр- Монголжин хатан  (&quot;Хийморь &quot; студийн бүтээл 2000)
* ”[[Вансэмбэрүү]]” гол дүр - Гүнжээ (“Монголжин” студийн бүтээл 2002)
* &quot;[[Жинжиймаа]]&quot; гол дүр- Жинжиймаа  (&quot;Монголжин&quot; студийн бүтээл 2003) 
* &quot;[[Мэлмий]]&quot; гол дүр-Хатан ижий   (&quot;Монголжин&quot; студийн бүтээл 2003)
* &quot;[[Сийлэн бөөр]]&quot; гол дүр- Сийлэн  (&quot;Монголжин&quot; студийн бүтээл 2004
* &quot;[[Хэен Хуар]]&quot; гол дүр-Дарь (&quot;Монголжин&quot; студийн бүтээл 2004)
* &quot;[[Уучлаарай хайрт минь]]&quot; гол дүр-Ээж (&quot;Монголжин&quot; студийн бүтээл 2004)
* &quot;[[Би чамайг хэзээ ч мартахгүй]]&quot; гол дүр- Ээж (&quot;Монголжин&quot; студийн бүтээл 2004)
* &quot;[[Халгай]]&quot;
* &quot;[[Луйвар]]&quot; гол дүр-УИХ-ын гишүүн (Найруулагч Цогтбаяр 2014)
* &quot;[[Цэн тогоруу (кино)|Цэн тогоруу]]&quot; 2-р дүр-Төгсөө, Ерөнхий продюсер (2014)
* &quot;[[Сүүлчийн шөнө (Монгол кино)|Сүүлчийн шөнө]]&quot;  гол дүр- Саянцэцэг (Найруулагч Наранбаатар 2014)
*&quot;2000&quot; кино  Хатан (УГЗ  П.Батсайханы  бүтээл 2018)
*&quot;Бууны сумыг буцааж болдоггүй&quot; &quot;Монголкино&quot; үйлдвэрийн бүтээл, туслах дүр-Дарь өмгөөлөгч, менежер (2019)
*&quot;Унаач хүүхэд&quot;  туслах дүр-хөрш, менежер  (&quot;Монголкино&quot; үйлдвэрийн бүтээл) 2020

===Телевизийн цуврал===

* &quot;Үгүйлэн санана&quot;  америк дахь монголчуудын тухай цуврал 35 нэвтрүүлэг
* &quot;Америк дахь монголчууд&quot; 100 сурвалжлага
* &quot;Монголын шилдэг гэр бүлүүд&quot;  ЗГ-ын захиалгат цуврал 10 нэвтрүүлэг
* &quot;Монголын шилдэг жуулчны баазууд&quot;  ЗГ-ын захиалгат цуврал 10 нэвтрүүлэг
*&quot;Гайхамшигт дэлгэц&quot; Монгол киноны 80 жилийн ойн цуврал нэвтрүүлгийн хөтлөгч

===Зохион байгуулсан шоу, санаачилсан төслүүд===
*ТШ-т, ХБ,АЖ Н.Сувдын уран бүтээлийн тоглолтыг UB Palaced 2003 онд зохион байгуулж хийсэн
*Монгол улсад киноны салбар үүсч хөгжисний 80 жилийн ойн &quot;Гайхамшигт дэлгэц&quot; төслийг санаачлан,  хийсэн.
*&quot;Суварган цэнхэр уулс&quot; киноны 40 жилийн ойн төслийг ХХЕГ-тай хамтран хэрэгжүүлсэн
*&quot;Монгол киноны хүүхнүүд&quot; төсөл
*МУГЖ Н.Батцэцэгийн тайлан тоглолтыг 2008 онд АНУ-ын Чикаго хотод хийсэн.
===Бичсэн болон оролцон ажилласан номууд===
*&quot;Америкт амьдрахуй&quot;  (Америкийг зоригсдод гарын авлага болгон)
*&quot;Кино бидний түүх&quot; үндэсний кино урлаг үүсч хөгжисний 80 жилийн ойд зориулан гаргасан номын багт ажилласан
*&quot;Жүжигчин ба би&quot;    (Урлагийг сонгосон хүүхэд залуучуудад гарын авлага болгон)
*Шилмэл зүйр цэцэн үгс  (хэл яриа хөгжүүлэх сургалтын материал болгон)
*Онигооны ном  (сэтгэхүй хөгжүүлэх материал болгон)

==Хүртсэн цол, шан==
* 1996 он — [[Монгол Улс]]ын Соёлын тэргүүний ажилтан
* 1998 -Алтан гадас одон
* 2004 он — Монгол Улсын Гавьяат жүжигчин
* 2014 он-Хөдөлмөрийн Гавъяаны Улаан тугийн одон
* 2025 он - Монгол Улсын Ардын жүжигчин

==Эх сурвалж==
* [https://web.archive.org/web/20121231030006/http://mongolinternet.com/ mongolinternet.com] — [https://web.archive.org/web/20121028020919/http://www.mongolinternet.com/famous/NBattsetseg.htm Нацагдоржийн Батцэцэг]

{{DEFAULTSORT:Батцэцэг, Нацагдоржийн}}
[[Ангилал:Монголын кино жүжигчин]]
[[Ангилал:Гавьяат Жүжигчин (Монгол)]]
[[Ангилал:Монгол улсын соёлын тэргүүний ажилтан]]
[[Ангилал:Алтан гадас одон шагналтан]]
[[Ангилал:Хөдөлмөрийн Гавьяаны Улаан Тугийн одон шагналтан (Монгол)]]
[[Ангилал:Улаанбаатарын хүн]]
[[Ангилал:Монголчууд]]
[[Ангилал:1957 онд төрсөн]]</text>
      <sha1>glztk8m0fyt1hh5ip1zpnc7gfyfy843</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Шарайд</title>
    <ns>0</ns>
    <id>31596</id>
    <revision>
      <id>823601</id>
      <parentid>401040</parentid>
      <timestamp>2025-07-04T13:00:40Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>볼강</username>
        <id>97896</id>
      </contributor>
      <comment>Нийтлэл нэмэв</comment>
      <origin>823601</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1613" sha1="3ubfsa4xukrf4bs9d5wbcky7s679u1a" xml:space="preserve">
нүүж очсон Сэлэнгийн буриадуудын дотор шарнууд овог байснаас гадна Халимагийн шар мэргэд, шар баргыс хэмээх овогтнуудыг цөмийг шарайд гэж үздэг. Шарайд овогтны өвөг дээдсийн онгон шүтээн нь нэг буга байгаад түүний нэрийг цээрлэх үүднээс хүндлэн эрхэмлэж шарайд гэх болосн хэмээн эрдэмтэд тайлбарлажээ. Энэ нэр нь монгол хэлний шар гэдэг үгээс үүсэлтэй юм. Оросын эрдэмтэн Г.Н.Румянцев хүй нэгдлийн үед хүн ард өөрийн онгоноо эрхэмлэн бишрэх үүднээс шарайд овогтны гол тотем нь хандгай байснаас тэр амьтнаас нэрлэхээс цээрлэн, тэрхүү хандгайнхаа зүсний шар өнгөөр нь шарайд гэх болсон гэжээ. Харин Цыдендамбаев шарайд овгийн нэг хэсэг нь нохой тотемчлохтой холбогдон шар нохойг өөрсдийн өвөг дээдсээ хэмээн үздэг гэжээ. Доктор Ч.Далай хүмүүсийн нүд нь шаравтар өнгөтэй байснаас шар нүдэнгүүд буюу шарнууд шарайд гэх болжээ гэж тайлбарласан байна. 

[[Ангилал:Монгол овог аймаг]]</text>
      <sha1>3ubfsa4xukrf4bs9d5wbcky7s679u1a</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>823602</id>
      <parentid>823601</parentid>
      <timestamp>2025-07-04T13:02:53Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>볼강</username>
        <id>97896</id>
      </contributor>
      <comment>Хуудсыг ' Шарайд   [[Ангилал:Монгол овог аймаг]]'-р сольж байна.</comment>
      <origin>823602</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="67" sha1="1gong0o1mjmyac3zevt2gwjcnesne4m" xml:space="preserve">
Шарайд 

[[Ангилал:Монгол овог аймаг]]</text>
      <sha1>1gong0o1mjmyac3zevt2gwjcnesne4m</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>823604</id>
      <parentid>823602</parentid>
      <timestamp>2025-07-04T13:05:13Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>볼강</username>
        <id>97896</id>
      </contributor>
      <origin>823604</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="55" sha1="thp6n4t1q1sywumhfqkngpboy7pbb0w" xml:space="preserve">
 

[[Ангилал:Монгол овог аймаг]]</text>
      <sha1>thp6n4t1q1sywumhfqkngpboy7pbb0w</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>823605</id>
      <parentid>823604</parentid>
      <timestamp>2025-07-04T13:09:25Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>볼강</username>
        <id>97896</id>
      </contributor>
      <origin>823605</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2737" sha1="fwi5kiefxcas7ko9ic857d1ud2hcz0p" xml:space="preserve">Шарайд
== Танилцуулга ==
Шарайд нь Монгол угсааны эртний овог бөгөөд XIII зууны үеэс түүхэнд тэмдэглэгдэн үлдсэн. Энэ овог нь Чингис хааны үеийн төрийн алба, цэргийн бүтцэд чухал үүрэг гүйцэтгэж байсан хэмээн түүхэн сурвалжуудад дурдагддаг.
== Түүх ==
Шарайд овогтнуудын гарал үүсэл нь Чингис хааны өмнөх үеэс улбаатай бөгөөд тэд Их Монгол Улсын үед төрийн элч, цэргийн тагнуул, харуул зэрэг үүрэг хүлээж байсан талаар &quot;Монголын нууц товчоо&quot; зэрэг сурвалж бичигт тэмдэглэгдсэн байдаг. Зарим түүхчдийн таамаглалд үндэслэвэл Шарайд нь Боржигин язгуурын харьяа эсвэл холбоот овог байсан бололтой.
== Угсаа гарал ==
Шарайд овог нь төв болон зүүн Монголын нутагт амьдарч байсан бөгөөд тухайн үеийн хаадын засаглалд чухал нөлөө үзүүлж байжээ. Шарайд овгоос зарим баатар, элч нар төрөн гарсан гэж ярьдаг ч, нэр устай нь тэмдэглэгдсэн эх сурвалж ховор.
== Соёл, ёс заншил ==
Шарайд овогтнуудын дунд уламжлалт мал аж ахуй, морин уралдаан, сурын харваа зэрэг нүүдэлчдийн соёл, ёс заншил гүн шингэсэн. Тэд овгийн түүхээ аман уламжлалаар дамжуулан хадгалсаар ирсэн бөгөөд өвөг дээдсийн нэр төрийг дээдлэн хүндэлдэг заншилтай.
== Орчин үе ==
Орчин үед Шарайд овгийн удамтнууд Монгол Улсын зүүн бүсийн Хэнтий, Сүхбаатар, Дорнод зэрэг аймгуудад амьдарч байна. Овгийн зарим төлөөлөл Монголын нийгмийн салбар бүрт оролцож, түүх, соёлоо хадгалан өвлүүлж буй нь онцлогтой.
== Эх сурвалж ==
• Монголын нууц товчоо
• Монгол угсаатны түүхийн судалгаанууд
• Аман түүх, нутгийн уламжлал
• Монголын түүхчдийн нийтлэл, ном зохиолууд</text>
      <sha1>fwi5kiefxcas7ko9ic857d1ud2hcz0p</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>823606</id>
      <parentid>823605</parentid>
      <timestamp>2025-07-04T13:11:13Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>볼강</username>
        <id>97896</id>
      </contributor>
      <comment>/* Түүх */</comment>
      <origin>823606</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2721" sha1="n3s0ftd7dbrymquvlbgkthyqq6nwyzy" xml:space="preserve">Шарайд
== Танилцуулга ==
Шарайд нь Монгол угсааны эртний овог бөгөөд XIII зууны үеэс түүхэнд тэмдэглэгдэн үлдсэн. Энэ овог нь Чингис хааны үеийн төрийн алба, цэргийн бүтцэд чухал үүрэг гүйцэтгэж байсан хэмээн түүхэн сурвалжуудад дурдагддаг.
== Түүх ==
Шарайд овогтнуудын гарал үүсэл нь Чингис хааны өмнөх үеэс улбаатай бөгөөд тэд Их Монгол Улсын үед төрийн элч, цэргийн тагнуул, харуул зэрэг үүрэг хүлээж байсан талаар &quot;Монголын нууц товчоо&quot; зэрэг сурвалж бичигт тэмдэглэгдсэн байдаг. Зарим түүхчдийн таамаглалд үндэслэвэл Шарайд нь Боржигин язгуурын харьяа эсвэл холбоот овог байсан.

== Угсаа гарал ==
Шарайд овог нь төв болон зүүн Монголын нутагт амьдарч байсан бөгөөд тухайн үеийн хаадын засаглалд чухал нөлөө үзүүлж байжээ. Шарайд овгоос зарим баатар, элч нар төрөн гарсан гэж ярьдаг ч, нэр устай нь тэмдэглэгдсэн эх сурвалж ховор.
== Соёл, ёс заншил ==
Шарайд овогтнуудын дунд уламжлалт мал аж ахуй, морин уралдаан, сурын харваа зэрэг нүүдэлчдийн соёл, ёс заншил гүн шингэсэн. Тэд овгийн түүхээ аман уламжлалаар дамжуулан хадгалсаар ирсэн бөгөөд өвөг дээдсийн нэр төрийг дээдлэн хүндэлдэг заншилтай.
== Орчин үе ==
Орчин үед Шарайд овгийн удамтнууд Монгол Улсын зүүн бүсийн Хэнтий, Сүхбаатар, Дорнод зэрэг аймгуудад амьдарч байна. Овгийн зарим төлөөлөл Монголын нийгмийн салбар бүрт оролцож, түүх, соёлоо хадгалан өвлүүлж буй нь онцлогтой.
== Эх сурвалж ==
• Монголын нууц товчоо
• Монгол угсаатны түүхийн судалгаанууд
• Аман түүх, нутгийн уламжлал
• Монголын түүхчдийн нийтлэл, ном зохиолууд</text>
      <sha1>n3s0ftd7dbrymquvlbgkthyqq6nwyzy</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>823607</id>
      <parentid>823606</parentid>
      <timestamp>2025-07-04T13:13:33Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>볼강</username>
        <id>97896</id>
      </contributor>
      <comment>/* Танилцуулга */</comment>
      <origin>823607</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4130" sha1="2pjee51ud452glemkrcpnxzerkbvc6k" xml:space="preserve">Шарайд
== Танилцуулга ==
Шарайд гэж нэн эртний монгол, аймгийн нэг бөгөөд баруун монгол, Сэлэнгийн буриадуудын дотор ийм овогтнууд олон бий. 1631 онд Монголоос нүүж очсон Сэлэнгийн буриадуудын дотор шарнууд овог байснаас гадна Халимагийн шар мэргэд, шар баргыс хэмээх овогтнуудыг цөмийг шарайд гэж үздэг. Шарайд овогтны өвөг дээдсийн онгон шүтээн нь нэг буга байгаад түүний нэрийг цээрлэх үүднээс хүндлэн эрхэмлэж шарайд гэх болосн хэмээн эрдэмтэд тайлбарлажээ. Энэ нэр нь монгол хэлний шар гэдэг үгээс үүсэлтэй юм. Оросын эрдэмтэн Г.Н.Румянцев хүй нэгдлийн үед хүн ард өөрийн онгоноо эрхэмлэн бишрэх үүднээс шарайд овогтны гол тотем нь хандгай байснаас тэр амьтнаас нэрлэхээс цээрлэн, тэрхүү хандгайнхаа зүсний шар өнгөөр нь шарайд гэх болсон гэжээ. Харин Цыдендамбаев шарайд овгийн нэг хэсэг нь нохой тотемчлохтой холбогдон шар нохойг өөрсдийн өвөг дээдсээ хэмээн үздэг гэжээ. Доктор Ч.Далай хүмүүсийн нүд нь шаравтар өнгөтэй байснаас шар нүдэнгүүд буюу шарнууд шарайд гэх болжээ гэж тайлбарласан байна.

== Түүх ==
Шарайд овогтнуудын гарал үүсэл нь Чингис хааны өмнөх үеэс улбаатай бөгөөд тэд Их Монгол Улсын үед төрийн элч, цэргийн тагнуул, харуул зэрэг үүрэг хүлээж байсан талаар &quot;Монголын нууц товчоо&quot; зэрэг сурвалж бичигт тэмдэглэгдсэн байдаг. Зарим түүхчдийн таамаглалд үндэслэвэл Шарайд нь Боржигин язгуурын харьяа эсвэл холбоот овог байсан.

== Угсаа гарал ==
Шарайд овог нь төв болон зүүн Монголын нутагт амьдарч байсан бөгөөд тухайн үеийн хаадын засаглалд чухал нөлөө үзүүлж байжээ. Шарайд овгоос зарим баатар, элч нар төрөн гарсан гэж ярьдаг ч, нэр устай нь тэмдэглэгдсэн эх сурвалж ховор.
== Соёл, ёс заншил ==
Шарайд овогтнуудын дунд уламжлалт мал аж ахуй, морин уралдаан, сурын харваа зэрэг нүүдэлчдийн соёл, ёс заншил гүн шингэсэн. Тэд овгийн түүхээ аман уламжлалаар дамжуулан хадгалсаар ирсэн бөгөөд өвөг дээдсийн нэр төрийг дээдлэн хүндэлдэг заншилтай.
== Орчин үе ==
Орчин үед Шарайд овгийн удамтнууд Монгол Улсын зүүн бүсийн Хэнтий, Сүхбаатар, Дорнод зэрэг аймгуудад амьдарч байна. Овгийн зарим төлөөлөл Монголын нийгмийн салбар бүрт оролцож, түүх, соёлоо хадгалан өвлүүлж буй нь онцлогтой.
== Эх сурвалж ==
• Монголын нууц товчоо
• Монгол угсаатны түүхийн судалгаанууд
• Аман түүх, нутгийн уламжлал
• Монголын түүхчдийн нийтлэл, ном зохиолууд</text>
      <sha1>2pjee51ud452glemkrcpnxzerkbvc6k</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>823608</id>
      <parentid>823607</parentid>
      <timestamp>2025-07-04T13:14:18Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>볼강</username>
        <id>97896</id>
      </contributor>
      <comment>/* Түүх */</comment>
      <origin>823608</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4524" sha1="r5yclo9e5kw5qex8c2rafn8rx89am8s" xml:space="preserve">Шарайд
== Танилцуулга ==
Шарайд гэж нэн эртний монгол, аймгийн нэг бөгөөд баруун монгол, Сэлэнгийн буриадуудын дотор ийм овогтнууд олон бий. 1631 онд Монголоос нүүж очсон Сэлэнгийн буриадуудын дотор шарнууд овог байснаас гадна Халимагийн шар мэргэд, шар баргыс хэмээх овогтнуудыг цөмийг шарайд гэж үздэг. Шарайд овогтны өвөг дээдсийн онгон шүтээн нь нэг буга байгаад түүний нэрийг цээрлэх үүднээс хүндлэн эрхэмлэж шарайд гэх болосн хэмээн эрдэмтэд тайлбарлажээ. Энэ нэр нь монгол хэлний шар гэдэг үгээс үүсэлтэй юм. Оросын эрдэмтэн Г.Н.Румянцев хүй нэгдлийн үед хүн ард өөрийн онгоноо эрхэмлэн бишрэх үүднээс шарайд овогтны гол тотем нь хандгай байснаас тэр амьтнаас нэрлэхээс цээрлэн, тэрхүү хандгайнхаа зүсний шар өнгөөр нь шарайд гэх болсон гэжээ. Харин Цыдендамбаев шарайд овгийн нэг хэсэг нь нохой тотемчлохтой холбогдон шар нохойг өөрсдийн өвөг дээдсээ хэмээн үздэг гэжээ. Доктор Ч.Далай хүмүүсийн нүд нь шаравтар өнгөтэй байснаас шар нүдэнгүүд буюу шарнууд шарайд гэх болжээ гэж тайлбарласан байна.

== Түүх ==
Шарайд овогтнуудын гарал үүсэл нь Чингис хааны өмнөх үеэс улбаатай бөгөөд тэд Их Монгол Улсын үед төрийн элч, цэргийн тагнуул, харуул зэрэг үүрэг хүлээж байсан талаар &quot;Монголын нууц товчоо&quot; зэрэг сурвалж бичигт тэмдэглэгдсэн байдаг. Зарим түүхчдийн таамаглалд үндэслэвэл Шарайд нь Боржигин язгуурын харьяа эсвэл холбоот овог байсан.
Шарайд нь Монгол угсааны эртний овог бөгөөд XIII зууны үеэс түүхэнд тэмдэглэгдэн үлдсэн. Энэ овог нь Чингис хааны үеийн төрийн алба, цэргийн бүтцэд чухал үүрэг гүйцэтгэж байсан хэмээн түүхэн сурвалжуудад дурдагддаг.

== Угсаа гарал ==
Шарайд овог нь төв болон зүүн Монголын нутагт амьдарч байсан бөгөөд тухайн үеийн хаадын засаглалд чухал нөлөө үзүүлж байжээ. Шарайд овгоос зарим баатар, элч нар төрөн гарсан гэж ярьдаг ч, нэр устай нь тэмдэглэгдсэн эх сурвалж ховор.
== Соёл, ёс заншил ==
Шарайд овогтнуудын дунд уламжлалт мал аж ахуй, морин уралдаан, сурын харваа зэрэг нүүдэлчдийн соёл, ёс заншил гүн шингэсэн. Тэд овгийн түүхээ аман уламжлалаар дамжуулан хадгалсаар ирсэн бөгөөд өвөг дээдсийн нэр төрийг дээдлэн хүндэлдэг заншилтай.
== Орчин үе ==
Орчин үед Шарайд овгийн удамтнууд Монгол Улсын зүүн бүсийн Хэнтий, Сүхбаатар, Дорнод зэрэг аймгуудад амьдарч байна. Овгийн зарим төлөөлөл Монголын нийгмийн салбар бүрт оролцож, түүх, соёлоо хадгалан өвлүүлж буй нь онцлогтой.
== Эх сурвалж ==
• Монголын нууц товчоо
• Монгол угсаатны түүхийн судалгаанууд
• Аман түүх, нутгийн уламжлал
• Монголын түүхчдийн нийтлэл, ном зохиолууд</text>
      <sha1>r5yclo9e5kw5qex8c2rafn8rx89am8s</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>823611</id>
      <parentid>823608</parentid>
      <timestamp>2025-07-04T13:25:45Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>볼강</username>
        <id>97896</id>
      </contributor>
      <origin>823611</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5797" sha1="9ebqe7rgtdlty259ab4gq2suu34cvsu" xml:space="preserve">Шарайд
== Танилцуулга ==
Шарайд гэж нэн эртний монгол, аймгийн нэг бөгөөд баруун монгол, Сэлэнгийн буриадуудын дотор ийм овогтнууд олон бий. 1631 онд Монголоос нүүж очсон Сэлэнгийн буриадуудын дотор шарнууд овог байснаас гадна Халимагийн шар мэргэд, шар баргыс хэмээх овогтнуудыг цөмийг шарайд гэж үздэг. Шарайд овогтны өвөг дээдсийн онгон шүтээн нь нэг буга байгаад түүний нэрийг цээрлэх үүднээс хүндлэн эрхэмлэж шарайд гэх болосн хэмээн эрдэмтэд тайлбарлажээ. Энэ нэр нь монгол хэлний шар гэдэг үгээс үүсэлтэй юм. Оросын эрдэмтэн Г.Н.Румянцев хүй нэгдлийн үед хүн ард өөрийн онгоноо эрхэмлэн бишрэх үүднээс шарайд овогтны гол тотем нь хандгай байснаас тэр амьтнаас нэрлэхээс цээрлэн, тэрхүү хандгайнхаа зүсний шар өнгөөр нь шарайд гэх болсон гэжээ. Харин Цыдендамбаев шарайд овгийн нэг хэсэг нь нохой тотемчлохтой холбогдон шар нохойг өөрсдийн өвөг дээдсээ хэмээн үздэг гэжээ. Доктор Ч.Далай хүмүүсийн нүд нь шаравтар өнгөтэй байснаас шар нүдэнгүүд буюу шарнууд шарайд гэх болжээ гэж тайлбарласан байна.

== Түүх ==
Шарайд овогтнуудын гарал үүсэл нь Чингис хааны өмнөх үеэс улбаатай бөгөөд тэд Их Монгол Улсын үед төрийн элч, цэргийн тагнуул, харуул зэрэг үүрэг хүлээж байсан талаар &quot;Монголын нууц товчоо&quot; зэрэг сурвалж бичигт тэмдэглэгдсэн байдаг. Зарим түүхчдийн таамаглалд үндэслэвэл Шарайд нь Боржигин язгуурын харьяа эсвэл холбоот овог байсан.
Шарайд нь Монгол угсааны эртний овог бөгөөд XIII зууны үеэс түүхэнд тэмдэглэгдэн үлдсэн. Энэ овог нь Чингис хааны үеийн төрийн алба, цэргийн бүтцэд чухал үүрэг гүйцэтгэж байсан хэмээн түүхэн сурвалжуудад дурдагддаг.

== Угсаа гарал ==
Шарайд овог нь төв болон зүүн Монголын нутагт амьдарч байсан бөгөөд тухайн үеийн хаадын засаглалд чухал нөлөө үзүүлж байжээ. Шарайд овгоос зарим баатар, элч нар төрөн гарсан гэж ярьдаг ч, нэр устай нь тэмдэглэгдсэн эх сурвалж ховор.
== Соёл, ёс заншил ==
Шарайд овогтнуудын дунд уламжлалт мал аж ахуй, морин уралдаан, сурын харваа зэрэг нүүдэлчдийн соёл, ёс заншил гүн шингэсэн. Тэд овгийн түүхээ аман уламжлалаар дамжуулан хадгалсаар ирсэн бөгөөд өвөг дээдсийн нэр төрийг дээдлэн хүндэлдэг заншилтай.
== Орчин үе ==
Орчин үед Шарайд овгийн удамтнууд Монгол Улсын зүүн бүсийн Хэнтий, Сүхбаатар, Дорнод зэрэг аймгуудад амьдарч байна. Овгийн зарим төлөөлөл Монголын нийгмийн салбар бүрт оролцож, түүх, соёлоо хадгалан өвлүүлж буй нь онцлогтой.
Шарайн Мянгат ба Буриад угсаа
Шарайн Мянгат нь XVII–XVIII зууны үеийн нэрт математикч, одон орон судлаач бөгөөд Өвөр Монголын Цахарын Цагаан хошуунд төрсөн нь түүний Буриад угсаатай холбоотой болох баталгаа юм. Түүний овог болох Шарайд нь Монгол овгийн нэг хэсэг боловч судлаачдын олонхи үзэж байгаагаар Буриадын овгийн салбар гэж тооцогддог.

Шарайн Мянгат нь манжийн хааны албанд олон жил алба хашиж, математик, тригонометри, логарифм зэрэг шинжлэх ухааны салбарт гүнзгий судалгаа хийсэн бөгөөд бүтээлүүд нь тухайн үеийн Азийн шинжлэх ухаанд том хувь нэмэр оруулсан юм.

Иймд Шарайн Мянгатыг зөвхөн Монголын нэрт эрдэмтэн төдийгүй Буриад угсаатны алдарт төлөөлөгч гэж үздэг нь үндэслэлтэй юм.

== Эх сурвалж ==
• Монголын нууц товчоо
• Монгол угсаатны түүхийн судалгаанууд
• Аман түүх, нутгийн уламжлал
• Монголын түүхчдийн нийтлэл, ном зохиолууд</text>
      <sha1>9ebqe7rgtdlty259ab4gq2suu34cvsu</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>823612</id>
      <parentid>823611</parentid>
      <timestamp>2025-07-04T13:26:20Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>볼강</username>
        <id>97896</id>
      </contributor>
      <comment>/* Орчин үе */</comment>
      <origin>823612</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4525" sha1="d4ekrhz0c4bakfdkgy0lvs2845el6tk" xml:space="preserve">Шарайд
== Танилцуулга ==
Шарайд гэж нэн эртний монгол, аймгийн нэг бөгөөд баруун монгол, Сэлэнгийн буриадуудын дотор ийм овогтнууд олон бий. 1631 онд Монголоос нүүж очсон Сэлэнгийн буриадуудын дотор шарнууд овог байснаас гадна Халимагийн шар мэргэд, шар баргыс хэмээх овогтнуудыг цөмийг шарайд гэж үздэг. Шарайд овогтны өвөг дээдсийн онгон шүтээн нь нэг буга байгаад түүний нэрийг цээрлэх үүднээс хүндлэн эрхэмлэж шарайд гэх болосн хэмээн эрдэмтэд тайлбарлажээ. Энэ нэр нь монгол хэлний шар гэдэг үгээс үүсэлтэй юм. Оросын эрдэмтэн Г.Н.Румянцев хүй нэгдлийн үед хүн ард өөрийн онгоноо эрхэмлэн бишрэх үүднээс шарайд овогтны гол тотем нь хандгай байснаас тэр амьтнаас нэрлэхээс цээрлэн, тэрхүү хандгайнхаа зүсний шар өнгөөр нь шарайд гэх болсон гэжээ. Харин Цыдендамбаев шарайд овгийн нэг хэсэг нь нохой тотемчлохтой холбогдон шар нохойг өөрсдийн өвөг дээдсээ хэмээн үздэг гэжээ. Доктор Ч.Далай хүмүүсийн нүд нь шаравтар өнгөтэй байснаас шар нүдэнгүүд буюу шарнууд шарайд гэх болжээ гэж тайлбарласан байна.

== Түүх ==
Шарайд овогтнуудын гарал үүсэл нь Чингис хааны өмнөх үеэс улбаатай бөгөөд тэд Их Монгол Улсын үед төрийн элч, цэргийн тагнуул, харуул зэрэг үүрэг хүлээж байсан талаар &quot;Монголын нууц товчоо&quot; зэрэг сурвалж бичигт тэмдэглэгдсэн байдаг. Зарим түүхчдийн таамаглалд үндэслэвэл Шарайд нь Боржигин язгуурын харьяа эсвэл холбоот овог байсан.
Шарайд нь Монгол угсааны эртний овог бөгөөд XIII зууны үеэс түүхэнд тэмдэглэгдэн үлдсэн. Энэ овог нь Чингис хааны үеийн төрийн алба, цэргийн бүтцэд чухал үүрэг гүйцэтгэж байсан хэмээн түүхэн сурвалжуудад дурдагддаг.

== Угсаа гарал ==
Шарайд овог нь төв болон зүүн Монголын нутагт амьдарч байсан бөгөөд тухайн үеийн хаадын засаглалд чухал нөлөө үзүүлж байжээ. Шарайд овгоос зарим баатар, элч нар төрөн гарсан гэж ярьдаг ч, нэр устай нь тэмдэглэгдсэн эх сурвалж ховор.
== Соёл, ёс заншил ==
Шарайд овогтнуудын дунд уламжлалт мал аж ахуй, морин уралдаан, сурын харваа зэрэг нүүдэлчдийн соёл, ёс заншил гүн шингэсэн. Тэд овгийн түүхээ аман уламжлалаар дамжуулан хадгалсаар ирсэн бөгөөд өвөг дээдсийн нэр төрийг дээдлэн хүндэлдэг заншилтай.
== Орчин үе ==
Орчин үед Шарайд овгийн удамтнууд Монгол Улсын зүүн бүсийн Хэнтий, Сүхбаатар, Дорнод зэрэг аймгуудад амьдарч байна. Овгийн зарим төлөөлөл Монголын нийгмийн салбар бүрт оролцож, түүх, соёлоо хадгалан өвлүүлж буй нь онцлогтой.

== Эх сурвалж ==
• Монголын нууц товчоо
• Монгол угсаатны түүхийн судалгаанууд
• Аман түүх, нутгийн уламжлал
• Монголын түүхчдийн нийтлэл, ном зохиолууд</text>
      <sha1>d4ekrhz0c4bakfdkgy0lvs2845el6tk</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>823613</id>
      <parentid>823612</parentid>
      <timestamp>2025-07-04T13:27:23Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>볼강</username>
        <id>97896</id>
      </contributor>
      <origin>823613</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5802" sha1="c1124qt65nysgl4gqdwk1xqslpu9cca" xml:space="preserve">Шарайд
== Танилцуулга ==
Шарайд гэж нэн эртний монгол, аймгийн нэг бөгөөд баруун монгол, Сэлэнгийн буриадуудын дотор ийм овогтнууд олон бий. 1631 онд Монголоос нүүж очсон Сэлэнгийн буриадуудын дотор шарнууд овог байснаас гадна Халимагийн шар мэргэд, шар баргыс хэмээх овогтнуудыг цөмийг шарайд гэж үздэг. Шарайд овогтны өвөг дээдсийн онгон шүтээн нь нэг буга байгаад түүний нэрийг цээрлэх үүднээс хүндлэн эрхэмлэж шарайд гэх болосн хэмээн эрдэмтэд тайлбарлажээ. Энэ нэр нь монгол хэлний шар гэдэг үгээс үүсэлтэй юм. Оросын эрдэмтэн Г.Н.Румянцев хүй нэгдлийн үед хүн ард өөрийн онгоноо эрхэмлэн бишрэх үүднээс шарайд овогтны гол тотем нь хандгай байснаас тэр амьтнаас нэрлэхээс цээрлэн, тэрхүү хандгайнхаа зүсний шар өнгөөр нь шарайд гэх болсон гэжээ. Харин Цыдендамбаев шарайд овгийн нэг хэсэг нь нохой тотемчлохтой холбогдон шар нохойг өөрсдийн өвөг дээдсээ хэмээн үздэг гэжээ. Доктор Ч.Далай хүмүүсийн нүд нь шаравтар өнгөтэй байснаас шар нүдэнгүүд буюу шарнууд шарайд гэх болжээ гэж тайлбарласан байна.

== Түүх ==
Шарайд овогтнуудын гарал үүсэл нь Чингис хааны өмнөх үеэс улбаатай бөгөөд тэд Их Монгол Улсын үед төрийн элч, цэргийн тагнуул, харуул зэрэг үүрэг хүлээж байсан талаар &quot;Монголын нууц товчоо&quot; зэрэг сурвалж бичигт тэмдэглэгдсэн байдаг. Зарим түүхчдийн таамаглалд үндэслэвэл Шарайд нь Боржигин язгуурын харьяа эсвэл холбоот овог байсан.
Шарайд нь Монгол угсааны эртний овог бөгөөд XIII зууны үеэс түүхэнд тэмдэглэгдэн үлдсэн. Энэ овог нь Чингис хааны үеийн төрийн алба, цэргийн бүтцэд чухал үүрэг гүйцэтгэж байсан хэмээн түүхэн сурвалжуудад дурдагддаг.

== Угсаа гарал ==
Шарайд овог нь төв болон зүүн Монголын нутагт амьдарч байсан бөгөөд тухайн үеийн хаадын засаглалд чухал нөлөө үзүүлж байжээ. Шарайд овгоос зарим баатар, элч нар төрөн гарсан гэж ярьдаг ч, нэр устай нь тэмдэглэгдсэн эх сурвалж ховор.
== Соёл, ёс заншил ==
Шарайд овогтнуудын дунд уламжлалт мал аж ахуй, морин уралдаан, сурын харваа зэрэг нүүдэлчдийн соёл, ёс заншил гүн шингэсэн. Тэд овгийн түүхээ аман уламжлалаар дамжуулан хадгалсаар ирсэн бөгөөд өвөг дээдсийн нэр төрийг дээдлэн хүндэлдэг заншилтай.
== Орчин үе ==
Орчин үед Шарайд овгийн удамтнууд Монгол Улсын зүүн бүсийн Хэнтий, Сүхбаатар, Дорнод зэрэг аймгуудад амьдарч байна. Овгийн зарим төлөөлөл Монголын нийгмийн салбар бүрт оролцож, түүх, соёлоо хадгалан өвлүүлж буй нь онцлогтой.
== Шарайн Мянгат ба Буриад угсаа ==
Шарайн Мянгат нь XVII–XVIII зууны үеийн нэрт математикч, одон орон судлаач бөгөөд Өвөр Монголын Цахарын Цагаан хошуунд төрсөн нь түүний Буриад угсаатай холбоотой болох баталгаа юм. Түүний овог болох Шарайд нь Монгол овгийн нэг хэсэг боловч судлаачдын олонхи үзэж байгаагаар Буриадын овгийн салбар гэж тооцогддог.

Шарайн Мянгат нь манжийн хааны албанд олон жил алба хашиж, математик, тригонометри, логарифм зэрэг шинжлэх ухааны салбарт гүнзгий судалгаа хийсэн бөгөөд бүтээлүүд нь тухайн үеийн Азийн шинжлэх ухаанд том хувь нэмэр оруулсан юм.

Иймд Шарайн Мянгатыг зөвхөн Монголын нэрт эрдэмтэн төдийгүй Буриад угсаатны алдарт төлөөлөгч гэж үздэг нь үндэслэлтэй юм.
== Эх сурвалж ==
• Монголын нууц товчоо
• Монгол угсаатны түүхийн судалгаанууд
• Аман түүх, нутгийн уламжлал
• Монголын түүхчдийн нийтлэл, ном зохиолууд</text>
      <sha1>c1124qt65nysgl4gqdwk1xqslpu9cca</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Квант механик</title>
    <ns>0</ns>
    <id>34745</id>
    <revision>
      <id>823626</id>
      <parentid>725529</parentid>
      <timestamp>2025-07-04T17:57:20Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>200.24.154.85</ip>
      </contributor>
      <origin>823626</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="7458" sha1="s8zoz0ioubpek8p2earqd955wcy37ag" xml:space="preserve">[[Файл:Max Planck (1858-1947).jpg|thumbnail|Герман физикч Макс Планк. &quot;Квант механикийн загалмайлсан эцэг&quot; ]]
'''Квант механик''' (КМ, мөн квант физик, квант онол) бол микроскопоор харагдах төдий өчүүхэн хэсэгт өрнөж буй [[Планкийн тогтмол]]ын хэмжээний [[физик]]ийн үзэгдлийг судалдаг физикийн салбар шинжлэх ухаан юм. Квант механик нь [[атом]] болон дэд атомын хэмжээний мужид сонгодог механикийн онолоос хазайдаг байна. Квант механик нь өчүүхэн жижиг эгэл хэсгүүд ба цацраг долгионуудын төлөв байдал мөн [[энерги]] ба материйн харилцан уялдаа холбооны талаарх математик тодорхойлолтыг гаргаж ирдэг. Квант механик Квант орны онолын харьцангуйн хязгааргүй хэлбэр юм. Квант орны онол нь Квант механик болон [[Харьцангуйн онол]] хоёрыг нэгтгэснээр бий болон хөгжжээ. 
 
Квант механикийн шинэ санаагаар зарим үйл явц энгийн нүдээр ажиглаж болохоор ба гэхдээ зөвхөн энерги болон температурын онцгой (маш өндөр ба маш бага) утгуудад ажиглагдах юм. Квант механик гэдэг нэр нь зарим физик тоо хэмжээсүүд (Латинаар quanta) зөвхөн дангаараа тогтмол биш байдлаар хамааралгүй өөрчлөгдөж байхыг ажиглаж судалснаар гарч ирсэн. Жишээлбэл, атом болон тоон хэлбэрт шилжүүлсэн [[молекул]]ын электрон хүрээний өнцөг хурд. Квант механикт долгион нь энерги болон матер гэсэн хоёрдмол шинжтэй байх ба тодорхойгүй байдлын зарчим нь фотон, [[электрон]] болон бусад атомын хэмжээний объектын төлөв байдлыг тодорхойлох боломж олгодог. 

Квант механикийн математик томъёололууд нь хийсвэр байдаг. Математик томъёолол буюу долгионы функц нь бөөмийн  байрлалын магадлалын далайц, импульс ба бусад физик шинж чанартай холбоотой мэдээллийг өгдөг.  Ихэвчлэн долгионы функцтэй холбоотой байдаг  математик тэмдэглэгээ болох бра-кет-ийг ойлгоход компекс хувьсагчын функцын онол болон шугаман алгебрын мэдлэг хэрэгтэй. Квантын гармоник осцилотар нь объектын долгионы функцыг боловсруулах ба математик нь дуу авианы эсэргүүцлийг тайлбарладаг. Квант механикийн олон гаргалгаа нь сонгодог механикийн томъёололтой тэр бүр тохирдоггүй байна. Тухайлбал, квант механик загварт огт энерги үгүй муж гэж байхгүй ба системийн зөвшөөрөгдсөн хамгийн бага энергийн муж гэж байдаг гэдэг нь сонгодог механикийн кинетик энерги нь тэгтэй тэнцүү байгаа бие тайван байдалд байна гэдэгтэй зөрчилддөг. Сонгодог статикийн үл өөрчлөгдөх тэг мужийн оронд квант механикийн Жон Вийлерийн эмх замбараагүйн зарчмыг хүлээн зөвшөөрөх болсон байна. 

Квант механикийн эхний загваруудыг 20-р зууны эхний арван жилүүдэд томъёолсон байна. Зэрэг шахуу дэвшүүлсэн Атомын онол болон гэрлийн бөөмлөг чанарын онолууд шинжлэх ухааны баримтаар батлагдаж эхэлж байсан ба эдгээр нь тус тусдаа квантын онолын матер болон цахилгаан соронзон долгион цацралтын талаарх дүр зургийг гаргаж ирсэн. Эхэн үеийн квантын онолыг 1920-оод оны дундуур Вернер Хайзенберг, Макс Борн, матриц механикийг бүтээсэн Паскуал Жордан, Луи де Брогли, Эрвин Шрөдингер (Механик долгион), Вольфганг Паули, Сатендра Нэт Бозе (дэд атомын тоон үзүүлэлт) зэрэг эрдэмтэд дахин тооцоолов. Мөн [[Нильс Бор]]ын Копенхагены тайлбар нийтэд хүлээн зөвшөөрөгджээ. 1930 онд Дэвид Хильберт, Пол Дирак, Жон фон Нойманн нар квант механикт хэмжилтийг илүү нарийн тэмдэглэх, бодит байдлын талаарх бидний статикийн мэдлэг, ажиглагчийн үүргийн талаарх гүн ухааны эргэцүүлэл зэрэг ажлуудаараа квант механикийг улам нэгдмэл тодорхой хэлбэрт оруулан томъёолсон байна. Квант механик 20-р зуунд физик болон мэргэжлийн бүхий л салбарууд руу салааалан, квант хими, квант электроник, квант оптик, мөн квант мэдээллийн шинжлэх ухаан гэх мэт дэд салбаруудад хуваагдан илүү хөгжжээ.
   
==Түүх==
==Математик томъёолол==
==Бусад шинжлэх ухааны онолууд ба квант механик онолын холбоо==
===Квант механик ба сонгодог физик===
===Квант механик ба Харьцангуйн онол===
===Салангид орны онолын оролдлого===
==Гүн ухааны дүгнэлт==
==Хэрэглээ==
==Жишээ==
===Чөлөөт эгэл хэсэг===
===Потенциал үе шат===
===Тэгш өнцөгт потенциал бэрхшээл===
===Хайрцаг доторх эгэл хэсэг===
===Хязгаарлагдмал потенциалын эх сурвалж===
===Гармогик хэлбэлзэлийн генератор===
==Мөн...==
==Тэмдэглэл==
==Ишлэл==
==Цааш нь унших==
==Гадаад холбоос==

[[Ангилал:Квант механик| ]]
[[Ангилал:Онолын хими]]

{{Phys-stub}}</text>
      <sha1>s8zoz0ioubpek8p2earqd955wcy37ag</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Юань улсын судар</title>
    <ns>0</ns>
    <id>35713</id>
    <revision>
      <id>823642</id>
      <parentid>813523</parentid>
      <timestamp>2025-07-05T03:57:04Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Batkhishign55</username>
        <id>86793</id>
      </contributor>
      <origin>823642</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="44832" sha1="c184qqr4syi8x9y7qlxtudar9thh62n" xml:space="preserve">'''Юань улсын судар'''&lt;ref&gt;'''Юань улсын судар''' гэж нэрлэсэн орчуулга нь нэгэнт хэвшсэн ёсыг дагав. Харин хятад хэлнээс үгчлэн орчуулбал &quot;'''Юань улсын түүх&quot;''' гэж орчуулдаг. Учир нь '''судар''' гэхийг хятадаар '''&lt;big&gt;书&lt;/big&gt;''' &lt;big&gt;(Шу)&lt;/big&gt; гэж бичдэг. '''Түүх''' гэхийг &lt;big&gt;'''史'''&lt;/big&gt; (Ши) гэж бичдэг.&lt;/ref&gt;  ([[монгол бичиг]]: '''{{MongolUnicode|ᠶᠤᠸᠠᠨ ᠤᠯᠤᠰ&lt;br&gt;ᠤᠨ ᠰᠤᠳᠤᠷ}}'''; [[Хятад хэл|хятад]]: 元史, [[пиньинь]]: Yuán shǐ) нь 1368-1370 оны хооронд [[Мин улс]]ын хааны ордонд бичигдсэн. Уг түүхийн ном нь Монголын [[Юань улс]]ын үүслээс эхлээд 1368 онд хятад нутгаас хөөгдөх хүртлэх төрийн түүх, хаад хатад зэрэг ихэс язгууртны намтар улс төрийн тогтолцоо, нийгмийн байгуулал, одон орон, газар зүй, байгалийн үзэгдэл, алдар нэртэй сайд ноёд, бичиг цэргийн жанжид, түшмэд, эрдэмтэдийн намтар зэрэг олон талын мэдээллийг багтаасан, нийт 210 дэвтэрээс бүрдэх томоохон бүтээл юм.  

== Судлагдсан түүх ==

=== Бичигдсэн түүх ===
1368 оны 9 сард [[Тогоонтөмөр хаан]] нийслэл [[Дайду]] хотоос зугтан гарсны дараа [[Сюй Да]] жанжны удирдсан цэргүүд тус хотыг эзлэхэд Юань улсын хааны ордоноос монгол хаадын үнэн магад тэмдэглэлийг олж, Нанжин хот руу илгээсэн. Үүний дараа Мин улсын [[Жу Юань Жан]] хаан зарлиг буулгаж, Юань улсын түүхийг бичихийг Төв яамны зүүн гарын чинсан [[Ли Шан Чан]]д  тушаасан. Үүний дагуу хунтайж [[Жу Бяо]]гийн багш  [[Сүн Лянь]], бичгийн түшмэл [[Ван Вэй]] нар Юань улсын судрыг ерөнхийлөн удирдсан байна. Тус сударыг бүтээхэд 30 гаруй бичгийн хүрээлэнгийн түшмэд оролцсон.

Уг бүтээл нь нийт 210 дэвтэр. Энэ зохиолд Юан улсын үед боловсруулсан хэд хэдэн том бүтээлийг ашигласан байдаг. Тухайлбал: &quot;Монгол хаадын төр барих үеийн өдөр тутмын тэмдэглэл буюу үнэн магад хууль&quot; , &quot;Үе засах хууль бичиг&quot;, &quot;Гавъяат түшмэдийн намтар&quot; эдгээр зохиолыг Юан улсын судрыг зохиохдоо ашиглаад, дараа нь ашигласан тэдгээр баримтыг устгасан байдаг. Уг зохиолыг Хятад, Монгол сурвалж, аман мэдээг ашиглаж боловсруулсан ба 331 өдрийн дотор багтааж бичсэнээрээ хятадын түүхэнд хамгийн бага хугацаанд бичсэн, чанарын хувьд тааруу бүтээл юм. Энэ үеийн Мингийн хаан, дараагийн хаад ч энэ алдааг засуулаагүй. 

Зарим нэг хүний намтрыг засаж бичсэн байдаг. &quot;Юань ши&quot; зохиолд хаадын намтраас гадна олон асуудлыг хөндсөн байдаг. Үүнд: амин зуулга, аж төрөл, уламжлал шиичлэл, бусад олон асуудлыг хөндсөн байдгаараа онцлогтой. Юань улсын судар хэдийгээр түүхийн бодит байдлыг гуйвуулж зарим зүйлийг орхисон боловч хэвлэгдсэн цагаасаа эхлэн  бичгийн эрдэмтэн, судлаачдын сонирхлыг татсаар ирсэн бүтээл юм. 

1370 оны 7-р сард бичиж дууссан энэ зохиолыг 3 сарын дотор багтаан барласан байна. Үүнийхээ дараа Хятадын бүх муж, засаг захиргааны бүх нэгжүүдэд тараан хүргэж түүнээс хойш 1522-1566 оны хооронд Жя жингийн үед Нанжин хотын сургуулийн яамнаас &quot;21 түүх&quot; хэмээх цуврал зохиол хэвлэсэн . Түүний нэгэнд &quot;Юан ши&quot; -г оруулсан байна. Энэ удаагийн хэвлэлд анхны эхэд нь бага зэрэг засвар хийсэн. Түүнээс гадна 1530 , 1531 , 1532 онд Юан улсын судард бага зэрэг засвар хийсэн байна гэж тэмдэглэсэн байна. Энэ 21 түүхийг хэвлэсэн эхийг &quot;'''Нанжингийн дэвтэр'''&quot; гэж нэрлэдэг. 1596-1602 оны үед Мин улсын хаан байсан Ван Ли 21 түүхийг дахин шинээр хэвлэсэн. Тэгэхдээ мөн Юaнь улсын судрыг оруулсан. Үүнийг &quot;'''Бээжингийн их дэвтэр'''&quot; гэж нэрлэдэг Манж Чин улсын үед [[Тэнгэр тэтгэгч|Тэнгэрийн Тэтгэсэн хааны]] 4-р онд /1739 он/ Бээжингийн сургуулийн яамны дэвтрийг дахин тусгай бараар хэвлэсэнийг &quot;

=== Орчин үеийн судалсан байдал ===

==== XIX-XX зууны үеийн судалсан түүх ====
1850 онд Хятадын эрдэмтэн Вэй Юан гэгч &quot;Юан улсын шинэ найруулал&quot; хэмээх бэсрэг зохиолыг бичсэн . Энэ номд урьд өмнө гарч байсан Юан шиг хооронд нь харьцуулж өөрийнхөө бодлыг гаргасан байна. Гэвч энэ нь төдийлөн сайн болоогүй. Уг бүтээлийн гол ач холбогдол нь Юан ши-гийн урьдах алдааг засах гэж оролдсонд оршдог. Үүнээс 40-өөд жилийн дараа 1890-ээд онд Хун Жи Юан гэгч &quot;Юан ши-гийн орчуулгын нөхвөр гэрчлэл&quot; гэдэг ном бичсэн . Энэ нь Юан Шигийн судлалд том хувь нэмэр оруулсан бүтээл гэж үздэг. Юан Ши судлалын талаар гарсан дорвитой бүтээл юм . Тийм учраас европын судлаачид Хун Жи Юаны бүтээлийг хэсэгчилэн хөрвүүлж байна . Хун Жи Юан Манж Дайчин улсын элчин сайдаар Оросын нийслэлд сууж байхдаа Европ дахины түүхчдийн олон бүтээлтэй танилцсан . Тухайлбал: Д.Оссоны бичсэн зохиолыг маш гярхай уншиж шүүмж тэмдэглэл хийсэн . Мөн Рашид-Ад-Дины &quot; Судрын чуулган&quot; зэрэг зохиолын орчуулгыг харьцуулан үзсэн байна . Үүнийхээ үндсэн дээр &quot;Юан шигийн орчуулгын нөхвөр&quot; гэдэг зохиолыг бичсэн . Хун Жи Юан &quot;Юан Ши&quot; судлаачдын анхаарлыг өрнө тийш хандуулсан анхны хүн байлаа. 

==== XX зууны үеийн Хятад дахь судалгаа ====
Юан Ши-г судлахад түүхчид төдийгүй угсаатны зүйчид , хэл шинжлэлчид тодорхой үүрэг гүйцэтгэж байна .1950-иад оны үед Зей Ме гэгчийн эмхэтгэсэн &quot;Юан улсын үеийн ярианы хэлний хөшөөн дэх бичгийн түүвэр&quot; гэдэг эмхэтгэл Юан Шигийн судлалд чухал хувь нэмэр оруулсан байна . Тодруулж хэлбэл Юаи улсын үед босгосон хэд хэдэн бичээсний утга санааг Юан шид тусгасан байдаг.

Юан улсын үеийн ярианы хэл , бичгийн хэл хоёр нилээд ойролцоо. Тийм учраас Юан Шиг монголчлохдоо тэр үеийн ярианы дагуу орчуулбал найруулга нь нилээд зохистой болно гэж үздэг. 1970-аад онд БНХАУ-ын монголч эрдэмтэд Юан улсын түүхийг XV ботиор хэвлэсэн. Хэдийгээр бүрэн биш боловч Юан ши-г үзэж сонирхох , судлах хүмүүст чухал гарын авлага болдог. Энэ XV ботийг нухацтай нягталж орчуулгыг нь аль болохоор сонгодог бичгийн хэлэнд орчуулсан. 1979 онд Ли Зүн гэдэг хүн &quot;Юан улсын хүний зохиосон эмхэтгэлийг харгалзсан хэлхээс&quot; хэмээх номдоо хятад хэлээр хэвлэгдсэн &quot;Юан Ши&quot;-г маш нарийвчлан нягталж түүхэн үйл явдал , түүхэн зүтгэлтэн, түүхч хүмүүсийн нaмтар, хууль дүрэм, утга урлаг, тэмдэглэл зохиол зэргийг 3 том төрөл, 16 дараалалд оруулж хэвлэсэн байна.Юан улсын үеийн хууль дүрэм цөөнгүй үлдсэн байдаг. Түүнийг Юан Ши-тай уулзaж зaрим нэр томьёог тодруулж цэгцэлсэн. 

Мөн Нанжин, [[Бээжин Их Сургууль|Бээжин Их Сургуулийн]] эрдэмтэд Юан улсын судрын талаар судалгаа хийхдээ &quot;Үе засах хууль бичиг&quot;, &quot;Магад хууль&quot; зэргийг Юан улсын үед монголчилж байсан эхтэй тулган үзэж Юан улсын судрын зарим бүдэг мэдээг тодруулсан байна.

==== Бусад улсад хийгдсэн судалгаа ====
Өрнө дахины судлаачид Юан улсын сударт байдаг &quot;''Олон вангийн илтгэл шастир''&quot;, “''Сонгож гаргахуйн тэмдэглэл''&quot;, &quot;''Идээ ундаа ба эд барааны тэмдэглэл''&quot;, &quot;''Цэрэг дайны тэмдэглэл''&quot; зэргийг [[Франц хэл|франц]] , [[англи хэл]] рүү орчуулжээ . Уг орчуулгандаа маш дэлгэрэнгүй тайлбарыг Оросын эрдэмтэн Бичурин 1829 онд Юан улсын судрыг түүвэрлэж Монголын эхний 4 хааны намтрыг орчуулсан байна. [[Америкийн Нэгдсэн Улс|АНУ-ын]] [[Харвардын их сургууль|Харвардын их сургуулийн]] профессор Филипп, [[Баян жанжин|Баян жанжны]] намтрыг орчуулсан. Мөн Хубилайн намтрыг англиар хэвлэсэн. Японы Киотогийн их сургуулийнхан &quot;Юан ши-гийн үсгийн хурмал /сан/&quot; гэдэг чамбай бүтээл хэвлүүлсэн .

Юан Ши-гийн эхний 47 дэвтрийг ялангуяа түүний эхний хэсгийг ашиглаж бичсэн олон бүтээл Ази , Европ , Америкийн хэд эдэн эрдэмтдийн бүтээл байхаас гадна Юан Ши-д гардаг цөөнгүй хүн , газар ус , үйл явдалд тайлбар өгсөн байна.

Юан улсын судрыг гадаадын эрдэмтэд сонирхон судалж түүхийн сурвалж , түүхийн зохиол , угсаатны зүй, зан заншил, XIII зууны үеийн Монголын төр ёсны уламжлал шинэчлэлийн асуудлыг судлахдаа ашиглаж байна. 1949 оноос өмнө &quot;Юан ши&quot;-г судалж байсан эрдэмтэд гол төлөв удаа дараагийн хэвлэлүүдийг хооронд нь харьцуулахад анхаарч байлаа. Тэдний судалгаанаас үзэхэд анхны хэвлэлд авч үзсэн 14 хааны намтар буюу эхний 47 дэвтэр удаа дараагийн хэвлэлд төдийлөн өөрчлөгдсөнгүй , бусад дэвтэрт ташаа бичсэнийг цаашид залруулах хэрэгтэй гзж үзэж байлаа. Юан улсын сударыг бичихэд ашигласан сурвалжаас үзэхэд одоогоор бүтэн буюу хагасаар олдож байгаа цөөвтөр сурвалж олдоод байна . Жишээ нь: &quot;''Утга урлагын нөхвөр тэмдэглэл''&quot;; &quot;''Овог төрлийн нөхвөр илтгэмж''&quot; 22 туужийн адил ондоо судлал зэрэг сурвалжууд одоо бий . Харин бусад сурвалжууд нь олдохгүй болсон байдаг. Адууны тухай бичсэн зүйлд Монголчуудын мал маллагааны арга, түүний хувьсал өөрчлөлтийг бодит байдалд тулгуурлан бичсэн байдаг.

=== Монгол улс дахь судалсан түүх ===
Тус сударыг нэрт орчуулагч Дандаа чинсан хэмээн алдаршсан [[Чимидийн Дэмчигдорж]] (1863-1932) Хятад хэлнээс анх удаа 1917-1928 онд дундаа 1920-1923 оны завсарлагатайгаар орчуулсан. Түүний орчуулсан Юань улсын судар нь одоо Үндэсний нийтийн номын сан хуучнаар Улсын төв номын санд хадгалагдаастай буй.

2015 оны 12 сарын 17 нд '''Г.Аким''', академич '''Д.Цэрэнсодном''' тэргүүтэй 10 орчим эрдэмтд эмхэтгэж, ... “Юань улсын судар”-ын орчуулгын “Хураангуй зүйл”-ээс 69 дүгээр дэвтэр хүртэлх хэсгийг л хэвлүүлжээ.&lt;ref&gt;http://www.news.mn/content/230489.shtml{{Dead link|date=Аравдугаар сар 2023 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}&lt;/ref&gt; 2016 онд үлдсэн 141 дэвтэрийг 8 ботьд багтааж хэвлүүлсэн юм. 

==Бүтэц==
Юань улсын судар нь Хятадын төрийн судруудын уламжилалт хэв загварын дагуу бичигдсэн байдаг ч, өмнөх үеийн судраас ялгаатай нь ямар нэгэн шүлэг, найраг багтаалгүй зөвхөн түүхэн хэрэг явдлыг бичсэнээрээ ялгаатай. Юань улсын судар нь нийт 210 дэвтэр бөгөөд дотроо &quot;Уг тэмдэглэл&quot;, &quot;Ойллого&quot;, &quot;Илтгэл&quot;, &quot;Олон шастир&quot; хэмээх 4 том бүлэгт хуваагддаг. Уг тэмдэглэлд 47 дэвтэр, Ойллогод 58 дэвтэр, Илтгэлд 8 дэвтэр, олон шастирд 96 дэвтэр тус тус багтана. 

* '''Уг тэмдэглэл''' '''(本紀- Bengji)''' хэмээх бүлэгт 1-47 дэвтэр хамрах бөгөөд [[Чингис хаан]]аас [[Тогоонтөмөр хаан]] хүртлэх үеийн үйл явдалыг бичсэн байдаг.
* '''Ойллого (志-Zhi)''' бүлэг нь тэнгэрийн зурхай, таван махбод, . 48-105-р дэвтэрийг хамрана. 
* '''Илтгэл (表- Biao)''' бүлэг нь 106-113 дэвтэр хүртэл үргэлжилсэн. Хааны хатад татвар, угсаа төрлийн ван, гүнж, зайсан, гурван гүн нарыг тус  бүрээр нь хүснэгтлэн бичжээ.
* '''Олон шастир (列傳- Liequan)''' бүлэг нь 114-210 дэвтэр хүртэл үргэлжилнэ. Үүнд хаан, хатан цолоор нэхэн өргөгдсөн 8 хүний намтар, монгол, хятан, зүрчин, сартуул, нанхиад угсааны гавъяат сайд түшмэдийн намтар, хаан угсааны вангууд, бичгийн мэргэд, цэргийн жанжин, тэдгээрийн эхнэрүүд, урвасан түшмэл, тэрслүү түшмэл, тайган нарын намтар ба [[Курё улс]], [[Япон]], [[Вьетнам|Аннам]], [[Жава|Ява арал]], [[Тайланд]], [[Мьянмар|Бирм]] гэх мэт улсын хэрэг явдалыг бичсэн.

=== Уг тэмдэглэл ===
{| class=&quot;wikitable mw-collapsible&quot;
|+Уг Тэмдэглэл: 47 дэвтэр
!Дэс дугаар
!Гарчаг
!Хааны нэр
!Дэвтэр дэх жилийн баримжаа
|-
|1
|Тайзү (太祖)
|[[Чингис хаан]]
|1202-1228
|-
|2
|Тайзун (太宗)
Динзун (定宗)
|[[Өгэдэй хаан]], [[Гүюг хаан]]
|1229-1248
|-
|3
|Сяньзун (憲宗)
|[[Мөнх хаан]]
|1248-1259
|-
|4
|Шизү (世祖) 1
| rowspan=&quot;14&quot; |[[Хубилай сэцэн хаан]]
|1251 оны 6 сар- 1261 оны 12 сар
|-
|5
|Шизү (世祖) 2
|1262-1264 он
|-
|6
|Шизү (世祖) 3
|1265-1269 он
|-
|7
|Шизү (世祖) 4
|1270-1272 он
|-
|8
|Шизү (世祖) 5
|1273-1275 он
|-
|9
|Шизү (世祖) 6
|1276-1277 он
|-
|10
|Шизү (世祖) 7
|1278-1279 он
|-
|11
|Шизү (世祖) 8
|1280-1281 он
|-
|12
|Шизү (世祖) 9
|1282-1283 он
|-
|13
|Шизү (世祖) 10
|1284-1285 он
|-
|14
|Шизү (世祖) 11
|1286-1287 он
|-
|15
|Шизү (世祖) 12
|1288-1289 он
|-
|16
|Шизү (世祖) 13
|1290-1291 он
|-
|17
|Шизү (世祖) 14
|1292-1294 оны 1 сар хүртэл
|-
|18
|Чэнзун (成宗) 1
| rowspan=&quot;4&quot; |[[Өлзийт Төмөр хаан|Өлзийт хаан]]
|1294-1295 он
|-
|19
|Чэнзун (成宗) 2
|1296-1298 он
|-
|20
|Чэнзун (成宗) 3
|1299-1302 он
|-
|21
|Чэнзун (成宗) 4
|1303-1307 он
|-
|22
|Үзүн (武宗) 1
| rowspan=&quot;2&quot; |[[Хүлэг хаан]]
|1300 оны 8 сар - 1308 он
|-
|23
|Үзүн (武宗) 2
|1309-1311 он
|-
|24
|Рэньзун (仁宗) 1
| rowspan=&quot;3&quot; |[[Буянт хаан]]
|1305 оны 10 сар - 1313 он
|-
|25
|Рэньзун (仁宗) 2
|1314-1316 он
|-
|26
|Рэньун (仁宗) 3
|1317-1320 он
|-
|27
|Инзун (英宗) 1
| rowspan=&quot;2&quot; |[[Гэгээн хаан]]
|1316 оны 12 сар - 1321 он
|-
|28
|Инзун (英宗) 2
|1321-1323 оны 8 сар
|-
|29
|Тайдинди (泰定帝) 1
| rowspan=&quot;2&quot; |[[Есөнтөмөр хаан]]
|1323 оны 3 сар - 1325 он
|-
|30
|Тайдинди (泰定帝) 2
|1326 он - 1328 оны 9 сар
|-
|31
|Минзун (明宗)
|[[Хүслэн хаан]]
|1320-1328 оны 9 сар
|-
|32
|Вэньзун (文宗) 1
| rowspan=&quot;5&quot; |[[Тугтөмөр хаан]]
|1328 оны 3 сар -1328 оны 12 сар
|-
|33
|Вэньзун (文宗) 2
|1329 он
|-
|34
|Вэньзун (文宗) 3
|1330 он
|-
|35
|Вэньзун (文宗) 4
|1331 он
|-
|36
|Вэньзун (文宗) 5
|1332 он
|-
|37
|Нинзун (寧宗)
|[[Ринчинбал хаан]]
|1332 оны 8 сар - 11 сар
|-
|38
|Шүньди (順帝) 1
| rowspan=&quot;10&quot; |[[Тогоонтөмөр хаан]]
|1332 оны 8 сар - 1335 оны 12 сар
|-
|39
|Шүньди (順帝) 2
|1336-1338 он
|-
|40
|Шүньди (順帝) 3
|1339-1342 он
|-
|41
|Шүньди (順帝) 4
|1343-1348 он
|-
|42
|Шүньди (順帝) 5
|1349-1352 он
|-
|43
|Шүньди (順帝) 6
|1353-1354 он
|-
|44
|Шүньди (順帝) 7
|1355-1356 он
|-
|45
|Шүньди (順帝) 8
|1357-1360 он
|-
|46
|Шүньди (順帝) 9
|1361-1365 он
|-
|47
|Шүньди (順帝) 10
|1366-1368 оны 8 сар
|}

=== Ойллого ===
{| class=&quot;wikitable mw-collapsible&quot;
|+Ойллого: 58 дэвтэр
|-
!№
!Ойллого бүлгийн дугаар
!Гарчаг
|-
|48
|Ойллого 1
|Тэнгэрийн ёсон (天文) 1
|-
|49
|Ойллого 2
|Тэнгэрийн ёсон (天文) 2
|-
|50
|Ойллого 3 дээд дэвтэр
|Таван махбодь (五行) 1
|-
|51
|Ойллого 3 доод дэвтэр
|Таван махбодь (五行) 2
|-
|52
|Ойллого 4
|Улирал (曆) 1
|-
|53
|Ойллого 5
|Улирал (曆) 2
|-
|54
|Ойллого 6
|Улирал (曆) 3
|-
|55
|Ойллого 7
|Улирал (曆) 4
|-
|56
|Ойллого 8
|Улирал (曆) 5
|-
|57
|Ойллого 9
|Улирал (曆) 6
|-
|58
|Ойллого 10
|Газар орон (地理) 1
|-
|59
|Ойллого 11
|Газар орон (地理) 2
|-
|60
|Ойллого 12
|Газар орон (地理) 3
|-
|61
|Ойллого 13
|Газар орон (地理) 4
|-
|62
|Ойллого 14
|Газар орон (地理) 5
|-
|63
|Ойллого 15
|Газар орон (地理) 6
|-
|64
|Ойллого 16
|Гол мөрөн (河渠) 1
|-
|65
|Ойллого 17 дээд дэвтэр
|Гол мөрөн (河渠) 2
|-
|66
|Ойллого 17 доод дэвтэр
|Гол мөрөн (河渠) 3
|-
|67
|Ойллого 18
|Ёслол хөгжим (禮樂) 1
|-
|68
|Ойллого 19
|Ёслол хөгжим (禮樂) 2
|-
|69
|Ойллого 20
|Ёслол хөгжим (禮樂) 3
|-
|70
|Ойллого 21
|Ёслол хөгжим (禮樂) 4
|-
|71
|Ойллого 22
|Ёслол хөгжим (禮樂) 5
|-
|72
|Ойллого 23
|Тайх тавиглах (祭祀) 1
|-
|73
|Ойллого 24
|Тайх тавиглах (祭祀) 2
|-
|74
|Ойллого 25
|Тайх тавиглах (祭祀) 3
|-
|75
|Ойллого 26
|Тайх тавиглах (祭祀) 4
|-
|76
|Ойллого 27 дээд
|Тайх тавиглах (祭祀) 5
|-
|77
|Ойллого 27доод
|Тайх тавиглах (祭祀) 6
|-
|78
|Ойллого 28
|Хувцас (輿服) 1
|-
|79
|Ойллого 29
|Хувцас (輿服) 2
|-
|80
|Ойллого 30
|Хувцас (輿服) 3
|-
|81
|Ойллого 31
|Сонгох томилох (選擧) 1
|-
|82
|Ойллого 32
|Сонгох томилох (選擧) 2
|-
|83
|Ойллого 33
|Сонгох томилох (選擧) 3
|-
|84
|Ойллого 34
|Сонгох томилох (選擧) 4
|-
|85
|Ойллого 35
|Зуун түшмэд (百官) 1
|-
|86
|Ойллого 36
|Зуун түшмэд (百官) 2
|-
|87
|Ойллого 37
|Зуун түшмэд (百官) 3
|-
|88
|Ойллого 38
|Зуун түшмэд (百官) 4
|-
|89
|Ойллого 39
|Зуун түшмэд (百官) 5
|-
|90
|Ойллого 40
|Зуун түшмэд (百官) 6
|-
|91
|Ойллого 41 дээд
|Зуун түшмэд (百官) 7
|-
|92
|Ойллого 41 доод
|Зуун түшмэд (百官) 8
|-
|93
|Ойллого 42
|Идэх юм (食貨) 1
|-
|94
|Ойллого 43
|Идэх юм (食貨) 2
|-
|95
|Ойллого 44
|Идэх юм (食貨) 3
|-
|96
|Ойллого 45 дээд
|Идэх юм (食貨) 4
|-
|97
|Ойллого 45 доод
|Идэх юм (食貨) 5
|-
|98
|Ойллого 46
|Цэрэг (兵) 1
|-
|99
|Ойллого 47
|Цэрэг (兵) 2
|-
|100
|Ойллого 48
|Цэрэг (兵) 3
|-
|101
|Ойллого 49
|Цэрэг (兵) 4
|-
|102
|Ойллого 50
|Хууль цааз (刑法) 1
|-
|103
|Ойллого 51
|Хууль цааз (刑法) 2
|-
|104
|Ойллого 52
|Хууль цааз (刑法) 3
|-
|105
|Ойллого 53
|Хууль цааз (刑法) 4
|}

=== Илтгэл ===
{| class=&quot;wikitable mw-collapsible&quot;
|+Илтгэл: 8 дэвтэр
|-
!№
!Илтгэл бүлгийн дугаар
!Гарчаг
!Тайлбар
|-
|106
|Илтгэл 1
|Хатад татварын илтгэл (后妃表)
|
|-
|107
|Илтгэл 2
|Хааны угсааны үе залгамжийн илтгэл (宗室世系表)
|
|-
|108
|Илтгэл 3
|Хааны угсааны вангуудын илтгэл (諸王表)
|
|-
|109
|Илтгэл 4
|[[Гүнж|Гүнжийн]] илтгэл (諸公主表)
|
|-
|110
|Илтгэл 5 дээд
|[[Гурван гүн|Гурван гүнгийн]] илтгэл (三公表) 1
|Тайши, Тайфу, Тайбао гэсэн албан тушаалыг хашсан оноор нь хүснэгтлэн бичжээ.
|-
|111
|Илтгэл 5 доод
|Гурван гүнгийн илтгэл (三公表) 2
|
|-
|112
|Илтгэл 6 дээд
|[[Зайсан|Зайсангийн]] илтгэл (宰相年表) 1
|[[Чинсан]], пинжан жэнши зэрэг албан тушаалыг хашсан түшмэдийг хүснэгтэнд оноор нь бичжээ.
|-
|113
|Илтгэл 6 доод
|Зайсангийн илтгэл (宰相年表) 2
|
|}

=== Олон шастир ===
{| class=&quot;wikitable mw-collapsible&quot;
|+Олон шастир: 97 дэвтэр
!№
!Бүлгийн дугаар
!Гарчаг
|-
|114
|Олон шастир 1
|Хатад татвар:  [[Бөртэ үжин|Бөртэ үжин хатан]], [[Дөргөнэ|Дөргэнэ хатан]], [[Огул Каймиш|Огулхаймиш хатан]], [[Хутугтай хатан]], [[Чаби хатан]], [[Намбуй хатан|Нанби хатан]], [[Шириндарь хатан]], [[Булган хатан]], [[Жэнгэ хатан]], [[Хайсан хүлэг хаан|Хүлэг хааны]] [[Сүхшир хатан|Сүхшири хатан]], [[Хайсан хүлэг хаан|Хүлэг хааны]] [[Ихирэс овгийн хатан|Ихирэс овогт татвар]], [[Тангуд овгийн хатан|Тангуд овогт татвар]], [[Раднашири хатан|Анашишир хатан]], [[Сугабал хатан]], [[Бабухан хатан]], [[Есөнтөмөр хаан|Есөнтөмөр хааны]] [[Бихан татвар]], [[Есөнтөмөр хаан|Есөнтөмөр хааны]] Сүхдарь татвар, [[Маалайдай хатан|Майлайдай хатан]], [[Бабуша хатан]], [[Будшир хатан|Будашири хатан]], [[Дарьтэмиш хатан]], [[Данашир хатан]], [[Баянхутаг хатан]], [[Өлзийхутаг хатан]] 
|-
|115
|Олон шастир 2
|Хаан цолоор нэхэн өргөмжлөгдсөн хаад: [[Тулуй|Рүйзун]], [[Чингим|Юйзун]], [[Гамала|Сяньзун]], [[Дармабала|Шүньзун]]
|-
|116
|Олон шастир 3
|Хатад татвар 2 буюу Хааны хатан цолоор нэхэн өргөмжлөгдсөн хатад: Рүйзун хааны [[Сорхагтани Бэхи|Сорхогтани хатан]], Юйзун хааны [[Хөхжин хатан|Хөхчин хатан]], Сяньзун хааны [[Буянхэрмиш|Буянхэрмиш хатан]], Шүньзун хааны [[Тажи хатан]] 
|-
|117
|Олон шастир 4
|[[Бэлгүтэй]], [[Зүчи]], [[Тула (Цагадайн хойчис)|Тула]], [[Яхууд]], [[Гончигбуха]], [[Төмөрбуха]] 
|-
|118
|Олон шастир  5
|[[Дай Сэцэн|Дэй сэцэн]], [[Буту хүргэн|Буту]], [[Алахуш Дигитхури|Алахуш дигидхури]] 
|-
|119
|Олон шастир  6
|[[Мухулай]], [[Боорчи]], [[Борохул]] 
|-
|120
|Олон шастир  7
|[[Цагаан ноён (Тангуд)|Цагаан]], [[Жафар хожа]], [[Жүрчидэй|Жүрчитэй]], [[Чингай]], Сяонадай, [[Үеэр]], Исмайл 
|-
|121
|Олон шастир  8
|[[Сүбэдэй баатар|Сүбээдэй]], [[Тоба Анчар|Анчар]], [[Байдар]], [[Булган (Мөнх хааны бичээч)|Булган]], Шаси
|-
|122
|Олон шастир  9
|[[Баржуг Артигин|Баржуг артигин]], Тамачи, Анжар, [[Сүбэдэй баатар|Сүбэдэй]], [[Амухай|Ямухай]], Шиличуанбу, Шуожи Тулуха, Ширжис, [[Хасан (Худалдаачин)|Хасан]]
|-
|123
|Олон шастир  10
|Бужир, Жаолидай Чахур, Хөхбуха, Баянбаатар, Ашулу, Шаогүр, Алаварси, Шар, Эбуганбу, Жао агэбу, Жүнчихай,  Шанчбаатар, Хэхэли, Табуир, Жидур, Юэлимаш, Нэгүла, Арслан, Хабарту, Аймао 
|-
|124
|Олон шастир  11
|Таван, Харихачи бэйлу, [[Тататунга]], Ерэнтөмөр, Ли Жэн, Сүх, Мөнхсар, Мэнсүси
|-
|125
|Олон шастир  12
|Сайданчи Шамс ад-Дин, Булухайяа, Гаожияо, Тэгэ
|-
|126
|Олон шастир 13
|[[Аньтун|Антун]], Удутай, Лянь Сисян 
|-
|127
|Олон шастир  14
|[[Баян жанжин|Баян]] 
|-
|128
|Олон шастир 15
|[[Ажу жанжин|Ажу]], Алихаяа, Сяньвэй, [[Тутуха]] 
|-
|129
|Олон шастир  16
|Лайбачи, Нюлин, Алахан, Атахай, Соду, Ли Хэн
|-
|130
|Олон шастир  17
|Сали, [[Бүхүм|Бухум]], [[Өлзий (Юань Улс)|Өлзий]], Алухунсали
|-
|131
|Олон шастир 18
|Сүхэ, Нангиадай, Мангудай, Оручи, Өлзийт, Байтөмөр, Хуайду, Илимиш, Байжян  
|-
|132
|Олон шастир 19
|Ханхус, Булухад, Юваши, Майли, Таммачи, Баатар, Анжир, Хардай, Шачуан, Төмөрбуха
|-
|133
|Олон шастир 20
|Тачу, Баян, Есөнтэгин, Эсэннай, Толишигуан, Хулачу, Жунши, Данжир, Тогоон, Өлзийбат, Шилибай, Буланш, Хэрэй, Инбай, Есүдэр, Шидур 
|-
|134
|Олон шастир 21
|Сажис, Юэхана, Шибан, Жилян, Айсэ, Хөхө, Тухулу, Тан Рэньзун, Дорж, Хэшан, Лю Рун, Жялунадаш, Көргис, Сяоюнши Тоголин, Улус, Долоодай, Эсэнбуха
|-
|135
|Олон шастир 22
|Тэгэшү, Тачу, Таличи, Тахай Төмөр, Коуэржи, Худу, Борсу, Юэжулианчи Хайяа, Адачи, Мянган, Хулинши, Шилу Баатар, Чели, Хуолу, Хитай, Тойнна, Хэшан
|-
|136
|Олон шастир 23
|[[Хархасун]], [[Ашабуха|Ашбуха]], [[Байжу ноён (Жалайр)|Байжу]]
|-
|137
|Олон шастир 24
|Цагаан, Кушу, Аригхаяа, Ихэдиярдин, Толихаяа
|-
|138
|Олон шастир 25
|[[Тогтох (Канли аймаг)|Тогтох]], [[Элтөмөр]], [[Баян чинсан|Баян]], [[Мажардай]], [[Тогтох чинсан|Тогтох]]
|-
|139
|Олон шастир 26
|[[Наймантай|Наймандай]], Дорж, Доржбал, [[Аруд]], Нүдэхай 
|-
|140
|Олон шастир 27
|Бэрхбуха, Тайпин, Төмөрташ, Даштөмөр
|-
|141
|Олон шастир 28
|[[Тайбуха]], [[Цагаантөмөр]], [[Хөхтөмөр]]
|-
|142
|Олон шастир  29
|[[Дашбаатар]], Чинтун, [[Есү]], Чэлитөмөр, Нарин
|-
|143
|Олон шастир 30
|Ма Зучан, Ци Кон, Зи Дан Арун, Сяо Юн Шихайя, Тайбуха, Ючуэ
|-
|144
|Олон шастир 31
|Далима, Юэлү Төмөр, Буян Төмөр, Шинжи, Фүшөү, Таотон
|-
|145
|Олон шастир 32
|Ринчинбал, Лян Хуйшанхайяа, Юэлу Буха, Далимашили
|-
|146
|Олон шастир 33
|[[Елюй Чуцай]], Нянхэ Жуншань, Ян Вэйжун
|-
|147
|Олон шастир 34
|Жан Ру, Ши Тяньни, Ши Тяньшян
|-
|148
|Олон шастир 35
|Дун Жун, Ян Ши
|-
|149
|Олон шастир 36
|[[Елюй Люгэ]], Лю Болин, Гуо Баоюй, Ши Тяньи, [[Елюй Тухуа]], Ван Сюн
|-
|150
|Олон шастир 37
|[[Шимо Есянь|Шимо Есөн]], Хэ Боцян, Ли Шоусян, [[Елюй Ахай]], Хэ Шэн, Хао Хэшан, Жао Ду, [[Шимо Минань]], Жан И, Лю Хэнгань
|-
|151
|Олон шастир 38
|Сюэталахай, Гао Наор, Ван И, Ван Юй, Жао Ди, Ди Шүнь, Ван Шань, Дү Фэн, Шимо Диэрон, Жята Лахун, Одун ши-ин, Тянь Шион, Жан Хуоду, Жан Жаотяньши 
|-
|152
|Олон шастир 39
|Жан Жинхен, Ван Жэнь, Ян Жиэжигэ, Лю Тун, Юэ Цүн, Жан Зилян, Тан Чин, Жу Ыйян, Ши Тианлу, Ши Мо Асин, Лю Бин, Жао Роу
|-
|153
|Олон шастир 40
|Лю Мин, Ван Лу, Ван Шоудао, Гао Суан, Ван Юру, Жяо Дэю, Ши Тяньлин, Ли Банруй, Ян Хуан, Жя Жүжэнь
|-
|154
|Олон шастир 41
|Хун Фуюань, Жэн Дин, Ли Жин, Шимо Жянжи, Е Жили, Жэн Вэн
|-
|155
|Олон шастир 42
|Ван Широн, [[Ши Тяньзе]]
|-
|156
|列伝第43
|[[Дун Вэнбин]], [[Жан Хунфан]]
|-
|157
|列伝第44
|[[Лю Бинжун]], Жан Вэньцян, Хао Ян
|-
|158
|列伝第45
|Яо Шу, Шү Хэн, Доу Миао
|-
|159
|Олон шастир 46
|Сүн Зижэнь, Шан Тин, Жао Лянби, Жао Би
|-
|160
|Олон шастир 47
|Ван Пан, Ван Э, Гао Мин, Ли Е, Ли Чан, Лю Жи, Ван Силиан, Ли Цян, Шү Шилон, Мэн Ци, Ян Фу
|-
|161
|Олон шастир 48
|Ян Даюань, Лю Жэн
|-
|162
|Олон шастир 49
|Ли Хуланжи, Ли Тин, Ши Би, Гао Син, Лю Гуожи
|-
|163
|Олон шастир 50
|Ли Дэхүй, Жан Шионфэй, Жан Дэхүй, Ма Хэн, Чен Силиан, Угу Сунзэ, Жао Бин
|-
|164
|Олон шастир 51
|Ян Гони, Ван Шүн, Гуо Шоужин, Ян Хуан, Ян Гуо, Ван Гоу, Вэй Чу, Жяо Янжи, Мэн Панлин, Шан Е, Ли Жишао
|-
|165
|Олон шастир 52
|Жан Ши, Жя Вэньбэй, Жэ Чэн, Гуан Рудэ, Жао Шила, Жоу Цюань, Кон Юань, Жу Гуобао, Жан Ли, Жан Бинжэ, Жан Ванжиану, Гуо Ан, Ци Гонжи, Ян Сайнбуха, Шяньбэй Жунжинь, Ванян Шижу
|-
|166
|Олон шастир 53
|Ван Жиан, Суй Шичан, Луо Би, Лю Эн, Ши Гаошань, Гун Янхуй, Цай Жэн, Жан Тайхэн, Хэ Жи, Мэн Дэ, Жэн И, Жан Ичэн, Ши Могу, Чү Дин, Фан Жи, Жан Жүн, Шин Жүри, Дуан Шинжи, Шин Жуфу, Ван Шила, Жао Хунвэй
|-
|167
|Олон шастир 54
|Жан Лидао, Жан Тингжэн, Жан Хуй, Лю Хаоли, Ван Гуочан, Зян Ю, Жан Чу, Тан Зийи, Ван Юн
|-
|168
|Олон шастир 55
|Чэн Ю, Лю Сюан, Хэ Изу, Чен Сизху, Цинь Чанчин, Яо Тианфу, Сю Гуожэнь
|-
|169
|Олон шастир 56
|Хэ Рэнжэ, Жя Шила, [[Лю Харбаатар]], [[Шимо Минань]], Ши Жунвэн, Гао Жин, Жан Жиуси, Ван Боксхен
|-
|170
|Олон шастир 57
|Шан Вэн, Шэнту Жиюань, Лэй Ин, Ху Жисун, Ван Линлион, Чан Шивэн, Жан Жэн, Юан Ю, Жан Фан, Хао Бин, Гао Юань, Ян Ши, Си Дин, Лян Дэгүй
|-
|171
|Олон шастир 58
|Лю Ин, Ү Чэн 
|-
|172
|Олон шастир 59
|Чэн Жуфу, [[Жао Мэнфу]], Дэн Вэньюань, Юань Жүэ, Цао Юаньён, Сай Лучян
|-
|173
|Олон шастир 60
|Куй Бин, Куй Ю, Е Ли, Ян Гуннан, Ма Шао
|-
|174
|Олон шастир 61
|Яо Суй, Гуо Гуан, Жягу Жичи, Лю Гэн, Елү Юшан, Хао Тиантин, Жан Консун
|-
|175
|Олон шастир 62
|Жан Гүй, Ли Мэн, Жан Янхао, Жин Ян
|-
|176
|Олон шастир 63
|Цао Бочи, Ли Юаньли, Ван Шоу, Ван И, Лю Жэн, Си Жи, Хан Руоюй, Жао Шилу, Лю Дэвэн, Вэй Суан Дэчэн, Цинь Цизон
|-
|177
|Олон шастир 64
|Жан Симин, Ү Юаньюй, Жан Шэн, Жан Мэнжэ, Чэн Хао
|-
|178
|Олон шастир 65
|Лян Зэн, Лю Минжун, Ван Юэ, Ван Же, Жан Бочун
|-
|179
|Олон шастир 66
|Хэ Шэн, Ян Дорж, Сяо Миаожу
|-
|180
|Олон шастир 67
|Елү Шилян, Жао Шиян, Кон Сихуй
|-
|181
|Олон шастир 68
|Юань Миншан, Юй Жи, Сиси, Хуан Мин
|-
|182
|Олон шастир 69
|Жан Чивэй, Оуян Сюань, Шү Ёрен, Сүн Бэнь, Ши Дуан
|-
|183
|Олон шастир 70
|Ван Шоучэн, Ван Сичэн, Ли Хаовэн, Бошу Лу Чон, Ли Пин, Сү Тяньжуэ
|-
|184
|Олон шастир 71
|Ван Дүжун, Ван Кежин, Рэн Сүгэ, Чэн Сицян, Хан Юаньшан, Цуй Жин
|-
|185
|Олон шастир 72
|Лу Сичэн, Ван Зэмин, Цянь Вэндэн, Хан Юн, Ли Жи, Гай Миао
|-
|186
|Олон шастир 73
|Жан Жэн, Гүй Ян, Чэн Зүрэн, Чэн Зун, Цао Жиан, Жан Жу
|-
|187
|Олон шастир 74
|Угу Сунлянжэн, Жя Лу, Лу Лузэн, Гун Шитай, Жоу Боци, Хуэдан
|-
|188
|Олон шастир 75
|Дун Туаншяо, Лю Халабухуа, Ван Ин, Ши Мойсун
|-
|189
|Олон шастир 76
|Күнзийн сурталтан 1: Жао Фу, Жин Лушян, Шү Цян, Чен Юэ, Ху Игүй, Хуан Зэ, Тун Шу, Ан Си
|-
|190
|Олон шастир 77
|Күнзийн сурталтан 2: Ху Чанру, Шион Пэнлай, Дай Бяоюань, Моу Шинлун, Чен Фу, Дун Пу, Ян Зай, Лю Шэн, Хан Шин, Куай Шидао, Лу Вэнгуй, Жоу Рэньи, Чен Лу, Ли Сяогуан, Ювэнь Гунляан, Бойвэнь Гунляан
|-
|191
|Олон шастир 78
|Тань Чэн, Шү Вэйжэн, Шү Жи, Тиан Зи, Бу Тианжан
|-
|192
|Олон шастир 79
|Елү Божиан, Дуан Жи, Жуо Дулан, Ян Жиншин, Лин Шинзу, Ган Иннү, Жоу Зицян, Бай Жинлян, Ван Гэн, Лу Чи, Зоу Боян, Лю Бинжи, Шү Ифу
|-
|193
|Олон шастир 80
|Үнэнч шудрага 1: Ли Бовэн, Ши Гүй, Юха Лахуоду, Рэн Жи, Елү Тэмо, Бо Ба, Хэла Пухуа, Лю Тианфу, Сяо Жинмао
|-
|194
|Олон шастир 81
|Үнэнч шудрага 2: Жан Хуан, Ли Фү, Ли Чу, Чү Бухуа, Гуо Жя, Шитон, Хан Ин, Биан Чен, Цяо И, Ян Ю, Ван Шиюань, Ян Пу, Жао Лиан, Сун Ши, Шип Пу, Шэн Жао, Ян Чен, Насир ад-Дин
|-
|195
|Олон шастир 82
|Үнэнч шудрага 3: Баянбуха тэгин, Фан Жижин, Цуанпу Ансали, Жоу Болин, Не Бин, Лю Гэнсун, Ву Шузу, Гүй Ванже, Чоулу, Болдтөмөр, Пэн Тинзян, Ван Боян, Лю Жүн, Дорибуха, Чаохай, Вэй Жунли
|-
|196
|Олон шастир 83
|Үнэнч шудрага 4: Баян Буха, Мин Бен, Жао Хуни, Жэн Ю, Батөмөр, Дэрмиш, Бу сайнбуха, Дин Хаоли
|-
|197
|Олон шастир 84
|Ачлалт 1: Ван Рун, Гуо Даочин, Сяо Даошу, Гуо Гоу Гоу, Жан Рун, Тянь Гайжу, Нин Жугоу, Би Есударь, Фан Юань, Лю Дэчуан, Гуо Хуй, Кон Куан, Ян И, Жао Ю, Ху Гуанюан, Чен Шаосун, Ли Жун, Ли Мао, Ян Рэн, Жао Идэ, Ван Сицюань, Чэчэ, Ван Чуан, Жэн Вэнси, Ван Жиан, Гуо Цюань, Ян Хао, Дин Вэньжун, Шао Жинзү, Ху Дуо, Сун Шиучэн, Зон Ци, Жао И, Куай Хаожи, Ю Бин, Шү Ю, Инь Шин, Лю Тинжи, Лю Тон,Жан Ван, Жан Сисяо, Ду Чи, Чаншоу, Сун Жин, Жан Гон, Зи Рудао
|-
|198
|Олон шастир 85
|Ачлалт 2: Ван Юн, Хуан Юн, Ши Минсан, Лю Ци, Лю Юань, Жу Гони, Лу Сисяо, Зян Жиан, Ху Чинчин, Ван Шихун, Хэ Ии, Хадучи, Гао Бида, Зэн Дэ, Жин Бин, Хуан Даосянь, Ши Янбин, Жан Шаозу, Ли Миндэ, Жан Жи, Вэй Жинги, Тан Лин, Сун И, Ши Ён, Ван Кежи, Лю Сижин, Лу Ю, Жоу 
|-
|199
|Олон шастир 86
|Жүн И, Ду Ин, Жан Тэли, Ду Бен, Сун Чэ, Хэ Жун, Ву Кэ
|-
|200
|Олон шастир 87
|Охид 1: Жу Шушин, Гэ Мяожэн, Ли Дун'эр, Жу Жинэ, Фэн Шуан, Жао Ваэр, Ван Анэ
|-
|201
|Олон шастир 88
|Охид 2: Фан Миаоюань, Чен Шүжэн, Шиа Ванчан, Пан Миаоюань, Лю Цюигэ, Луо Миаоан, Ан Жэнтун, Шү Цайлуан, Юй Шүжин
|-
|202
|Олон шастир 89
|Эрдэмт түшмэд: [[Пагва лам|Пагва]], [[Чанчунь бомбо|Чанчун бомбо]], Ли Сичэн,  Ци Жичэн, Жан Зунян, Сяо Фүдао
|-
|203
|Олон шастир 90
|Уран дархан: Тянь Жунлян, Жин Дэжин, Жан Кан, Сун Вэй, Алавадин, Исмайл, Анигэ
|-
|204
|Олон шастир 91
|Тайган: Ли Баннин, [[Пак Буха]]
|-
|205
|Олон шастир 92
|Авилгалч сайд: [[Ахмад Фанакати|Ахмед]], Лу Ширун, Сэнгэ, [[Тэмүдэр]], [[Хама]], Чосгин 
|-
|206
|Олон шастир 93
|Тэрслүү сайд: Ли Тань, Ван Вэньтун, Алухунтөмөр
|-
|207
|Олон шастир 94
|Урвагч сайд: [[Тэгш (Юань улс)|Тэгш]], [[Бортөмөр]]
|-
|208
|Олон шастир 95
|Харь улс 1: [[Гуулин улс|Гуулин]], [[Чэжү арал|Данлуо]], [[Камакура эрин|Япон]]
|-
|209
|Олон шастир 96
|Харь улс 2: [[Дай Вьет|Аннам]]
|-
|210
|Олон шастир 97
|Харь улс 3:  [[Мьянмар|Мянь]], [[Чампа]], [[Сиам]], [[Жава]], [[Рюүкюү улс|Рюкю]], Санюй
|}

== Холбоотой мэдээ ==
* [[Юань улс]]
* [[Ляо улсын түүх]]
* [[Алтан улсын судар]]
* [[Сүн улсын судар]]
* [[Мин улсын судар]]

== Эшлэл ==

[[Ангилал:Монголын түүхийн сурвалж бичиг]]
[[Ангилал:Юань улс]]
[[Ангилал:Монголын түүх]]</text>
      <sha1>c184qqr4syi8x9y7qlxtudar9thh62n</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>МОНЦАМЭ агентлаг</title>
    <ns>0</ns>
    <id>37334</id>
    <revision>
      <id>823654</id>
      <parentid>814009</parentid>
      <timestamp>2025-07-05T05:05:19Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Chongkian</username>
        <id>21163</id>
      </contributor>
      <origin>823654</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="82578" sha1="ium40fgvidz86q3abx74vh3qb0ugxli" xml:space="preserve">{{Инфобокс компани
| name             = &quot;Монголын Цахилгаан Мэдээ&quot; (МОНЦАМЭ) агентлаг
| image            = Montsame.jpg
| logo             = MONTSAME agency logo.png
| caption          = 
| type             = 
| genre            = Мэдээллийн агентлаг
| fate             = 
| predecessor      = 
| successor        = 
| foundation       = 1921 оны VII сарын 19 
| founder          = [[Монгол Ардын Нам|МАН]]
| defunct          = 
| location_city    =Улаанбаатар 
| location_country =Монгол 
| location         =  
| locations        =Чингэлтэй дүүрэг, 1-р хороо, Б.Жигжиджавын-8 
| area_served      = 
| key_people       = [[Эрдэнэцогтын Содонтогос]] &lt;br /&gt;(Дарга)&lt;br /&gt;
| industry         = 
| products         = Бүх төрлийн мэдээ мэдээлэл, [[сонин]], сэтгүүл, товхимол, [[гэрэл зураг]], хэвлэлийн бүтээгдэхүүн
| services         = 
| revenue          = 
| operating_income = 
| net_income       = 
| aum              = 
| assets           = 
| equity           = 
| owner            = 
| num_employees    = 108
| parent           = 
| divisions        = 
| subsid           = 
| homepage         = [http://www.montsame.mn/ montsame.mn]
| footnotes        = 
| intl             = 
}}
'''МОНЦАМЭ агентлаг''' нь [[Монгол улс|Монгол улсын]] үндэсний мэдээллийн төв байгууллага юм&lt;ref&gt;http://www.info.mn/news/{{Dead link|date=Аравдугаар сар 2023 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}&lt;/ref&gt;. Албан ёсны түүх бичлэгээр бол [[1921 он]]д байгуулагдсан бөгөөд [[Ази тив|Ази тивийн]] ууган агентлагуудын нэг&lt;ref&gt;://baabar.mn/article/5754&lt;/ref&gt;. Мөн Монгол улсын хамгийн анхны төрийн байгууллагуудын нэг. [[20-р зуун|XX зуунд]] Монгол улсын талаарх мэдээ мэдээллийг олон улсад түгээх, тус улсыг гадаад ертөнцөд сурталчлахад гол үүрэг гүйцэтгэсэн нь өнөө ч хэвээр бөгөөд өдгөө гадаадын дөрвөн хэлээр сонин сэтгүүл эрхлэн гаргаж дэлхийн улс орнуудад мэдээлэл түгээхийн зэрэгцээ найман хэлээр гадаадаас мэдээлэл хүлээн авч дотоодод дамжуулж байна. Ази-Номхон далайн мэдээллийн агентлагуудын байгууллагын (OANA) гишүүнээр [[1981 он]]д элссэн&lt;ref&gt;https://www.montsame.mn/mn/read/51531&lt;/ref&gt;. [[2019 он]]ы байдлаар 35 орны 44 мэдээллийн агентлагт Монгол улсын талаар мэдээ мэдээлэл дамжуулан өгч байна&lt;ref&gt;://news.mn/r/741949/&lt;/ref&gt;. Орон даяар өөрийн сурвалжлагч нарыг ажиллуулан тогтмол мэдээ хүлээн авдаг Монголын цорын ганц мэдээллийн байгууллага юм. Улсын төсвөөс санхүүждэг боловч [[Монгол Улсын Засгийн Газар|Засгийн газар]] болон бусад аливаа төрийн институцид одоогоор албан ёсоор харьяалагддаггүй. [[1998 он]]д баталсан Хэвлэл мэдээллийн эрх чөлөөний тухай хуульд “Төрийн байгууллага өөрийн мэдэлд [[Олон нийтийн мэдээллийн хэрэгсэл|хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэлтэй]] байхыг хориглоно” хэмээн заасантай холбоотойгоор агентлагийн статус [[2005 он]]оос хараахан тодорхойгүй явж ирсэн бөгөөд эрхзүйн орчныг нь тусгай хууль гарган зохицуулах хүчин чармайлт одоогоор үр дүнд хүрээгүй байна&lt;ref&gt;https://montsame.mn/mn/read/180987&lt;/ref&gt;. МОНЦАМЭ гэдэг нь Монголын цахилгаан мэдээ гэсэн үгийн товчлол болно&lt;ref&gt;https://news.mn/r/510465/&lt;/ref&gt;.

==Нэрийн учир==
1921 оны гуравдугаар сарын 18-нд, журамт цэрэг [[Хиагт]]ыг гамингаас чөлөөлсөн тухай Зөвлөлт Орос улсад илгээсэн мэдээг Монголын цахилгаан мэдээний агентлагийн анхны мэдээ байсан гэж үздэг бөгөөд &quot;МОНТА&quot; гэсэн нэрээр илгээжээ &lt;ref&gt;https://www.montsame.mn/mn/read/195870&lt;/ref&gt;. Энэ нь Монгольское Телеграфное Агентство (Монголын цахилгаан мэдээний агентлаг) гэсэн орос үгийн товчлол байсан болно. 1921 оны долдугаар сард Монголын цахилгаан мэдээг сурвалжлан хурааж нэвтрүүлэх газрыг албан ёсоор байгуулахад&lt;ref&gt;{{Cite web |url=http://www.mglnews.mn/content/read/66131/MONTsAME-agyentlag-95-nas-khurchee.htm |title=Archive copy |access-date=2019-12-12 |archive-date=2019-12-12 |archive-url=https://web.archive.org/web/20191212200418/http://www.mglnews.mn/content/read/66131/MONTsAME-agyentlag-95-nas-khurchee.htm |url-status=dead }}&lt;/ref&gt; &lt;ref&gt;{{Cite web |url=http://www.journalism.mn/a/63364 |title=Archive copy |access-date=2019-12-12 |archive-date=2019-12-12 |archive-url=https://web.archive.org/web/20191212200429/http://www.journalism.mn/a/63364 |url-status=dead }}&lt;/ref&gt; &lt;ref&gt;https://news.mn/r/566817/&lt;/ref&gt;МОНТА хэмээх нэрийг баталгаажуулсан бөгөөд үүнээс хойш уг нэр ялангуяа гадаадтай мэдээ солилцоход гол төлөв энэ хэвээр хэрэглэгдэж явсаар 1950-иад онтой золгов. 

[[1957 он]]д Үндэсний мэдээний агентлагийг шинээр сэргээн байгуулахад албан ёсны нэрийг Монголын цахилгаан мэдээний газар, товчлолыг МОНЦАМЭ хэмээн тогтжээ. 
МОНТА нэрээр гадаадад анхны мэдээг илгээхэд агентлагийг даргалж байсан Оросын иргэн И.Г.Демко [[1967 он]]д Монголд ирэхдээ “Анх МОНЦАМЭ нэрээр байгуулагдсан. Гадаадад МОНТА, дотооддоо бол МОНЦАМЭ гэдэг байсан” хэмээн ярьж байжээ. [[1968 он]]д [[Монголын үнэн|“Үнэн” сонин]]д [[Налайх]]ын уурхайн ажилтан Монцамэ&lt;ref&gt;http://itoim.mn/article/tSp6n/11939&lt;/ref&gt; гэдэг хүний тухай мэдээ гарсан бөгөөд “Уурхайн ажилтан хүн чинь дор хаяж хорин хэдэн настай байх ёстой. Тэгэхээр 1930-40 онд төрсөн байж таарна. Тэр үед хүүхдэд ийм нэр өгч байсныг бодоход МОНЦАМЭ гэдэг байгууллагыг тухайн үед олон түмэн мэддэг, идэвхтэй үйл ажиллагаа явуулдаг газар байжээ гэж үзэж болохоор байна” гэж МОНЦАМЭ агентлагт олон жил удирдах ажил хийсэн Г.Адьяа дурссан бий.

==Түүх==
===Анхны мэдээ===
&quot;МОНТА&quot; мэдээлэв&quot; гэсэн эх сурвалжтай  анхны мэдээ 1921 оны гуравдугаар сарын 18-ны өдөр тухайн үеийн Алс Дорнодын Бүгд найрамдах Улсын ДАЛЬТА агентлаг руу цацагджээ. &lt;ref&gt;{{Cite web |url=http://www.infomongol.mn/a/70892 |title=Archive copy |access-date=2019-12-12 |archive-date=2019-12-12 |archive-url=https://web.archive.org/web/20191212200402/http://www.infomongol.mn/a/70892 |url-status=dead }}&lt;/ref&gt;. ДАЛЬТА (Дальневосточное телеграфное агентство) нь Байгалын чанад, [[Алс Дорнод]]од цагаантны хөдөлгөөн дарагдсаны дараа [[Большевик|большевик]] эрх баригчдын байгуулсан, [[Алс Дорнодын Бүгд Найрамдах Улс|АДБНУ]]-ын албан ёсны мэдээний агентлаг юм. “Монголын анхны цахилгаан мэдээний агентлаг МОНТА-г ДАЛЬТА-гийн дэмжлэг хүч хөрөнгөөр үүсгэн байгуулсан” гэж Оросын судлаач Л.А.Молчанов бичсэн бий&lt;ref&gt;http://evartist.narod.ru/text9/{{Dead link|date=Долдугаар сар 2024 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}&lt;/ref&gt;. [[Сэлэнгэ аймаг|Сэлэнгэ аймгийн]] [[Алтанбулаг сум|Алтанбулаг сумын]] нутгаас МОНТА-гийн илгээсэн анхны мэдээ Монгол ардын журамт цэрэг [[Хиагтыг чөлөөлөх тулалдаан|Хиагтыг гамин цэргээс чөлөөлсөн]] тухай байсан бөгөөд ДАЛЬТА-гаас [[Зөвлөлт Социалист Бүгд Найрамдах Холбоот Орос Улс|Зөвлөлт Орос Улсын]] мэдээний төв агентлаг РОСТА уламжилснаар &quot;Правда&quot; сонинд нийтлэгдэж&lt;ref&gt;{{Cite web |url=http://www.infomongol.mn/a/70892 |title=Archive copy |access-date=2019-12-12 |archive-date=2019-12-12 |archive-url=https://web.archive.org/web/20191212200402/http://www.infomongol.mn/a/70892 |url-status=dead }}&lt;/ref&gt;, харийн түрэмгийлэгчдийн эсрэг Монголын хувьсгалчдын байгуулсан анхны томоохон ялалтыг дэлхий дахины сонорт тунхагласан байна&lt;ref&gt;{{Cite web |url=http://www.infomongol.mn/a/70892 |title=Archive copy |access-date=2019-12-12 |archive-date=2019-12-12 |archive-url=https://web.archive.org/web/20191212200402/http://www.infomongol.mn/a/70892 |url-status=dead }}&lt;/ref&gt;. &quot;Монголчуудын бослого&quot; гэсэн гарчигтай энэ мэдээг бичиж дамжуулсан хүн нь Оросын иргэн И.Г.Демко байв. Тэрбээр [[Монголын Ардын арми|Ардын армийн]] Улс төрийн газрын зөвлөх-сургагч (Зарим эх сурвалжид, Ардын цэргийн сурган боловсруулах газрын анхны 16 зөвлөх сургагчийн нэг&lt;ref&gt;{{Cite web |url=http://www.sonin.mn/news/politics-fb-bot/99356 |title=Archive copy |access-date=2019-12-12 |archive-date=2019-02-02 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190202063140/http://www.sonin.mn/news/politics-fb-bot/99356 |url-status=dead }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;http://baabar.mn/article/5901&lt;/ref&gt;) бөгөөд Монголын цахилгаан мэдээний агентлаг буюу МОНТА-гийн анхны эрхлэгчээр ажиллаж байжээ&lt;ref&gt;http://xn----8sbenbrquebb4afq7e.xn--p1ai/news/Redaktor---pochetnyy-partizan-{{Dead link|date=Аравдугаар сар 2023 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}&lt;/ref&gt;. Хожим [[Бүгд Найрамдах Монгол Ард Улс |БНМАУ-ын]] Хувьсгалт тэмцлийн ахмад зүтгэлтэн болсон. Агентлаг байгуулах, анхны мэдээ илгээх ажлыг [[Дамдины Сүхбаатар|Д.Сүхбаатарын]] даалгавраар гүйцэтгэсэн хэмээн тэрбээр нэг бус удаа дурссан байдаг. 

[[2010 он]]д МОНЦАМЭ агентлаг санаачлан Сэлэнгэ аймгийн Алтанбулаг суманд, Монгол ардын хувьсгалт цэргийн жанжин штаб анх байрлаж байсан байрны хананд “Монголчуудын бослого” мэдээнд зориулсан дурсгалын самбарыг байрлуулсан байна.

===Албан ёсоор байгуулагдсан нь===
[[File:Гүн Цэдэвсүрэн.jpg|thumb|Цахилгаан мэдээний ерөнхий хорооны шийтгэх түшмэл, гүн Цэдэвсүрэн.]]
МОНТА-г албан ёсоор байгуулах ажил МАН-ын Төв хороо, Засгийн газрын түвшинд яригдахын зэрэгцээ улс оронд өрнөж буй үйл явдлын талаар гадаадад мэдээлэх үйл ажиллагаа тасалдахгүй явсаар 1921 оны тавдугаар сарын 19-ний өдөр хуралдсан Төв хорооны хурлаас МОНТА хэмээх нэртэй Монголын цахилгаан мэдээг сурвалжлан нэвтрүүлэх газрыг байгуулахыг дэмжиж, Засгийн газарт шийдвэрлүүлэхээр шилжүүлжээ. Монголд [[Ардын хувьсгал]] ялсныг тунхагласны дараахан буюу 1921 оны долдугаар сарын 19-нд хуралдсан Ардын засгийн газрын VI хуралдаанаас Дотоод яамны харьяанд Шуудан бичиг, цахилгаан мэдээний ерөнхий хороог байгуулах тогтоол гаргаж, гүн Цэдэвсүрэнг ерөнхийлөн захирах буюу шийтгэх түшмэлд (Цэдэвсүрэн нь [[Үндэсний эрх чөлөөний хувьсгал|1911 оны хувьсгалаас]] өмнөхөн [[Өвөр Монголын Өөртөө Засах Орон|Өвөр Монголоос]] [[Улаанбаатар|Да хүрээнд]] ирж суурьшсан хүн бөгөөд Монголын анхны хоршооны дарга байгаад [[1922 он]]д [[Дундад Иргэн Улс|Хятадад]] ажлаар явж ахуйдаа өвчнөөр өөд болжээ), И.С.Маслюковыг туслах түшмэлд тус тус тохоон томилсон байна. Энэ нь өнөөгийн МОНЦАМЭ агентлаг, “Монголын Цахилгаан Холбоо” ХК, “Монгол Шуудан” ХК зэрэг байгууллагын үндэс суурь тавигдсан хэрэг байв. Улмаар МОНТА-гийн ажиллах дүрмийг 1921 оны 11 дүгээр сарын нэгний өдөр болсон Засгийн газрын 21 дүгээр хуралдаанаар баталж, агентлагийг Гадаад явдлын яаманд харьяалуулсан бол 1922 оны хоёрдугаар сарын гурваны өдрийн Засгийн газрын тогтоолоор Цэргийн яамны сурган боловсруулах хэлтэст шилжүүлжээ.

===Гадаадад хүлээн зөвшөөрүүлсэн нь===  
МОНТА агентлагийг хүлээн зөвшөөрсөн анхны гадаад улс бол АДБНУ байв. Монголын тал тус улсын Шуудан, төмөр утасны хэрэг эрхлэх газартай харилцан мэдээ солилцох тухай 14 зүйлт гэрээ байгуулж, Цэдэн-Иш тэргүүтэй Монголын Засгийн газрын төлөөлөгчид гарын үсэг зураад [[Улаан-Үд|Дээд-Үд]] хотод буцаж ирсэн тухай ДАЛЬТА агентлаг 1922 оны эхээр мэдээлж байжээ.

===Тоног төхөөрөмж=== 

Тухайн үед Монголд [[радио]] холбоо гэж бараг байхгүй, зөвхөн утсан харилцаа байв. Засгийн газрын хуралдаанд Гадаад яамнаас оруулсан нэгэн бичигт, Нийслэл хүрээний зүүн хойд дэнжид [[Үндэсний Хувьсгалт Арми|гамин цэргийн]] үед босгосон У шян дян хэмээх нэртэй, радио долгион цацах гурван өндөр багана бүхий антентай станцын тухай дурдахдаа “... утасгүй цахилгаан мэдээний хороог Цэргийн яаманд шилжүүлэх тухай” заасан нь МОНТА-гийн техник, тоног төхөөрөмжийн анхдагч байсан байж болох юм. Энэ нь Хятадын цэрэг [[1919 он]]д [[Богд хаант Монгол улсыг хятадууд цэрэглэн эзэлсэн нь|Нийслэл хүрээг эзлэхэд]] генерал [[Сю Шүжан|Сюй Шүжан]] [[Англи]] улсаас захиалан авчруулж, суурилуулан хэрэглэж байсан цахилгаан мэдээ дамжуулах радио станц байв&lt;ref&gt;http://crc.gov.mn/contents//raw/5/3/564/ppt1_{{Dead link|date=Аравдугаар сар 2023 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}&lt;/ref&gt;. 1919-1922 онд [[Монголын говь]]д ажилласан Америкийн судлаач [[Рой Чапмен Эндрюс|Р.Эндрюсийн]] экспедицийнхэн энэ станцыг ашиглаж байжээ&lt;ref&gt;http://crc.gov.mn/contents//raw/5/3/564/ppt1_{{Dead link|date=Аравдугаар сар 2023 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}&lt;/ref&gt;. Тэрхүү гурван антенын үлдэц одоо ч бий&lt;ref&gt;http://crc.gov.mn/contents//raw/5/3/564/ppt1_{{Dead link|date=Аравдугаар сар 2023 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}&lt;/ref&gt;. Үүнээс гадна Хаант засгийн газраас Нийслэл хүрээнд байгуулсан холбооны хэрэгсэл, шугам, утас, байшин барилга зэргийг Монгол-Зөвлөлт Орос улсын хооронд найрамдалт харилцаа тогтоох тухай гэрээний дагуу манай улсад үнэ төлбөргүй шилжүүлсэн байв. 1922 оноос гаргаж эхэлсэн “Бюллетень МОНТА” сонины 1922 оны №11-д бичихдээ, &quot;Өргөө дэх радио станц [[Франц]]ын Бордо, Ноуэн, Оросын [[Москва]]гаас ирүүлж буй мэдээг өдөрт нь хүлээж авч чадаж буй&quot; хэмээсэн бий.

===Үйл ажиллагаа=== 
Агентлаг 1922 оноос товч мэдээний “Бюллетень МОНТА” сониныг [[Орос хэл|орос хэлээр]], “Хураангуй сэтгүүл” сониныг [[Монгол хэл|монгол хэлээр]] тус тус эрхлэн гаргаж, дотоод гадаадад болж буй үйл явдлын мэдээг олон нийтэд хүргэж байв. &quot;Бюллетень МОНТА”, “Хураангуй сэтгүүл” сонины мэдээнүүд нь Монголд цахилгаан мэдээний агентлагийн цоо шинэ хэв маягийн үндэс суурийг тавьсан төдийгүй Монголын сэтгүүлзүйд мэдээ мэдээллийн товч тодорхой хэлбэрийг үүсгэн бий болгож, хөгжүүлсэн” хэмээн судлаачид тэмдэглэжээ. 
Эдгээр хоёр сониныг эрхлэн гаргахын зэрэгцээ МОНТА агентлаг Монгол улсын улс төр, эдийн засаг, нийгмийн амьдралын талаарх цахилгаан мэдээг гадаадад байнга илгээж байжээ. “Бюллетень МОНТА” сонины 1923 оны 50, 51 дугаарт хэвлэгдсэн “МОНТА-гийн үйл ажиллагааны тайлан”-д дурдсаныг үзвэл 1922 оны 6-12 дугаар сард гэхэд “... 3206 үг бүхий 25 багц мэдээллийг гадагш илгээсэн бөгөөд эдгээр мэдээ нь [[Москва]], [[Чита]], [[Эрхүү]] болон [[Новосибирск|Новониколаевскийн]] чиглэлд гарсан” байна. 
       
====“Бюллетень МОНТА”==== 
[[File:&quot;Бюллетень МОНТА&quot;.jpg|thumb|&quot;Бюллетень МОНТА&quot; сонины 1922 оны дугаар.]]
[[File:&quot;Brief Journal&quot;. 1922.jpg|thumb|&quot;Хураангуй сэтгүүл&quot; сонины 1922 оны дугаар.]]
&quot;Бюллетень МОНТА&quot; сониныг 1922 оны тавдугаар сарын 25-наас эхлэн долоо хоногт хоёр удаа гаргаж байв. Монголд оршин сууж байсан орос хүмүүс болон Зөвлөлт Орос, АДБНУ-ын иргэдэд Монгол орон, ард иргэдийн аж байдлыг танилцуулах зорилготой, нэг дугаар нь 150-300 хувь хэвлэгддэг байжээ. Тэргүүн өгүүлэл, “Орон нутгийн үйл явдал”, “Юм юмнаас” зэрэг хэд хэдэн булантай, тухайлбал “Монгол орноор” (По Монголий) хэмээх булан бараг дугаар бүрт гарч байв. Гадаад мэдээг “Орос орноор”, “[[Европ]]оор”, “Алс Дорнодод”, “Хятад орноор”, “[[Япон]] орноор” гэх зэргээр ангилан нийтэлж байжээ. Зарим үед тодорхой нэг сэдэвт бүтэн дугаараа зориулж байсны жишээ нь, 1923 оны №54-т Монгол дахь худалдааны танхимын үйл ажиллагааны талаар дагнан бичжээ. “МОНТА-гийн үйл ажиллагааны тайлан”-д дурдсанаар 1922 оны 6-12 дугаар сард “... орос хэлээр 51 дугаарыг 9845 ш, монгол хэлээр 47 дугаарыг 22500 ш”  хэвлүүлсэн байна. 1923 оны зургадугаар сар хүртэл 92 дугаар гарчээ. Нэг сонины үнэ 10 копейк байв. Эрхлэн гаргагч нь Улс төрийн газар, эрхлэгчийг В.Дадиани гэсэн байдаг. Энэ хүний жинхэнэ нэр [[Иосиф Исаевич Генкин]] (Иосиф Израилевич Шаевич) бөгөөд 1922 онд ТАСС-ын сурвалжлагчаар Монголд ирсэн. Өргөө хот дахь Зөвлөлт Оросын төлөөлөгчийн газрын мэдээллийн албыг даргалж байгаад 1926 онд Их Британид Зөвлөлтийн төлөөлөгчийн газрын мэдээлэл хариуцсан нарийн бичгийн дарга, 1927-1929 онд Нью-Йорк томилогдон ажилласан байна&lt;ref&gt;http://irkipedia.ru/content/genkin_iosif_isaevich&lt;/ref&gt;.

====“Хураангуй сэтгүүл”====
1922 оны зургадугаар сарын 22-ноос гарч эхэлсэн “”Хураангуй сэтгүүл” нь нэг талаараа “Бюллетень МОНТА” сонины монгол орчуулга байв. Улс оронд өрнөсөн дотоод үйл явдлыг мэдээлэхийн зэрэгцээ олон улсын байдал, тэр дундаа Зөвлөлт Орос, Хятад, Япон, [[Америкийн Нэгдсэн Улс|Америк]], Англи, [[Франц]], [[Герман]] зэрэг орны тухай мэдээллийг монголчууддаа түлхүү хүргэдэг байсан нь өнөөгийн МОНЦАМЭ агентлагийн дотоод болон гадаад мэдээний албаны үүргийг хариуцаж байсан хэрэг юм. Нэг дугаар нь 500-1000 хувиар хэвлэгдэн тардаг&lt;ref&gt;https://uyangasetguulzui.blogspot.com/&lt;/ref&gt;, 1923 оны зургадугаар сар хүртэл 100 гаруй дугаар хэвлэгджээ.

====“Нийслэлийн шинэ сонин”==== 
[[1923 он]]ы зургадугаар сард хуралдсан МАН-ын II их хурлын тогтоолоор “Бюллетень МОНТА”, “Хураангуй сэтгүүл” сонины үйл ажиллагааг зогсоов&lt;ref&gt;https://camerazev.blogspot.com/2012/05/blog-post_5601.html&lt;/ref&gt;. Улмаар “Уриа” сониныг МОНТА-д хавсруулан “Хураангуй сэтгүүл”-ийн суурин дээр “Нийслэлийн шинэ сонин”-ыг гаргахаар шийдвэрлэсэн байна&lt;ref&gt;https://camerazev.blogspot.com/2012/05/blog-post_5601.html&lt;/ref&gt;. 1923 оны долдугаар сараас эхлэн гарсан энэ сониныг Монгол Ардын Намын Төв хороо, Цэргийн яамны хэвлэл болгон, эрхлэгчээр нь Б.Намсрай ажиллаж байжээ&lt;ref&gt;https://uyangasetguulzui.blogspot.com/&lt;/ref&gt;. Сониныг долоо хоногт нэг удаа 38х60 см хэмжээтэй, 2-4 нүүртэйгээр 300-500 хувь хэвлэн, олон нийтэд үнэ төлбөргүй тарааж байв&lt;ref&gt;https://uyangasetguulzui.blogspot.com/&lt;/ref&gt;. 1924 оны хоёрдугаар сар хүртэл 22 дугаар гарчээ&lt;ref&gt;https://camerazev.blogspot.com/2012/05/blog-post_5601.html&lt;/ref&gt;. Үүний дараа “Ардын эрх”, улмаар “Үнэн” сонин болж зохион байгуулагдсан&lt;ref&gt;https://uyangasetguulzui.blogspot.com/&lt;/ref&gt;.

===1930-1957 он===
1930-аад оны эхээр “Радиобюро” хэмээх жижиг тасаг улсын холбоонд буй болж, агаарын долгион ашиглан нарийн цаасан лент дээр орос хэлээр, [[Морз|морз]] үсгээр бичигдсэн Зөвлөлтийн ТАСС агентлагийн мэдээг трансметр хэмээх хүлээн авагчаар 24 цагийн турш авдаг болжээ. Улмаар холбооны радио операторч нар бичгийн машинд орос хэлээр буулгаж, хортой цаасаар олшруулан машиндаад Намын төв хороо, Засгийн газар, “Үнэн” сонин, Гадаад яам зэрэг газруудад тогтмол хувилан тарааж байв. Энэ нь МОНТА агентлагийн үйл ажиллагаа үргэлжилсээр байсан хэрэг юм. Тухайн үед МАХН-ын Төв хорооны Ухуулан боловсруулах хэлтсийн дэргэд “Орчуулгын товчоо” нэртэй байв.  
1933 онд Улаанбаатар хотод Радио товчоо гэдэг цахилгаан мэдээ нэвтрүүлэх ба хүлээн авах тоног төхөөрөмж бүхий газрыг ЗХУ-ын тусламжтайгаар Харилцан нэвтрэлцэх холбооны ерөнхий хороонд шинээр байгуулжээ. Тэр нь [[1935 он]]ы үеэс  ТАСС-ын мэдээг хүлээн авах болов. Тэр мэдээг “Бюллетень ТАСС” буюу “ТАСС-ын сонсгол мэдээ” гэдэг, Монголын сонин хэвлэлүүд авч ашигладаг болсон байна. 1935 онд Монголд баримтат кино, гэрэл зургийн албыг анх байгуулжээ. 

1945 оны байдлаар МОНТА нь “Үнэн” сонины дэргэд ТАСС агентлагийн мэдээг хүлээн авч орчуулах маягаар ажиллаж байв. “Өдөр бүр сонины бүтэн хагас нүүрийн хэмжээтэй мэдээг Нацагдорж, Хаян нар морзоор хүлээн авдаг байсан” гэж ахмад ажилтнуудын дурсамжид бий. Ийнхүү 1957 онд орчин үеийн мэдээллийн агентлаг болж дахин шинээр зохион байгуулагдах хүртлээ улс орны үйл явдлыг дотоод, гадаадад мэдээлэх үүргээ гүйцэтгэсээр иржээ. Өөрөөр хэлбэл, 1950-аад оны дунд үе хүртэл МОНТА хэмээх нэрээр үйл ажиллагаагаа явуулж байсан бөгөөд гадаад мэдээг тэр үеийн ЗХУ-ын Элчин сайдын яам болон Монголын холбоогоор дамжуулан авч, Монголын нийгмийн амьдралын тухай мэдээг Чита, Эрхүү, Москва руу дамжуулдаг байв. 1956 онд ТАСС-ын анхны байнгын сурвалжлагч [[А.Денисович]] Монголд ирэв.

===Монголын цахилгаан мэдээний газар буюу МОНЦАМЭ===

XX зууны 60-аад оны босгон дээр Монгол улсад социалист бүтээн байгуулалт эрчимжиж, [[Аж үйлдвэр|аж үйлдвэр]] хөгжин, [[Хөдөө аж ахуй|хөдөө аж ахуйд]] үндсэн өөрчлөлт гарч, бүх нийтээр нэгдэлжих хөдөлгөөн өрнөв. Ард нийтийг соёлжуулах зорилт биелж, насанд хүрсэн бүх хүн бичиг үсэг мэддэг болов. Ингэснээр олон улсын байдлыг нийтэд цаг алдалгүй мэдээлэх, улс түмний энх тайвны төлөөх үйлсэд БНМАУ-ын оруулж буй хувь нэмэр, социалист бүтээн байгуулалтдаа олж буй амжилтыг ах дүү орнууд болон дэлхий дахинд сурталчлах явдал нэн шаардлагатай болжээ. 

Энэ шаардлагын үүднээс мэдээллийн хамгийн идэвхтэй, шуурхай хэрэгсэл болох Үндэсний мэдээллийн агентлаг байгуулахыг төр засгаас чухалчлан үзээд “Монголын цахилгаан мэдээний газар байгуулах бэлтгэл ажлын тухай” МАХН-ын Төв хорооны УТТ-ын 68 дугаар тогтоол [[1957 он]]ы хоёрдугаар сард гарав. Уг тогтоолоор цахилгаан мэдээний газар байгуулах бэлтгэл ажлыг эрхлэх хороог долоон хүний бүрэлдэхүүнтэй байгуулсан байна. 

Улмаар ЗХУ-аас мэргэжилтэн ирүүлж зөвлөгөө авах, агентлагийн байр, боловсон хүчин бэлтгэх, холбооны тоног төхөөрөмж гадаадад захиалах, орон тоо, дүрэм боловсруулах зэргээр бэлтгэл хангажээ. Ингээд 1957 оны долдугаар сарын 29-нд Монголын цахилгаан мэдээний газрыг “Үнэн” сонины дэргэд байгуулах шийдвэр гарч, даргаар нь Ж.Зундуйг томилов&lt;ref&gt;http://www.shuud.mn/a/488569&lt;/ref&gt;. Улмаар 10 дугаар сарын нэгэнд БНМАУ-ын Сайд нарын Зөвлөлийн дэргэд тусгай газар болгож, товчилсон нэрийг МОНЦАМЭ гэж байхаар тогтжээ&lt;ref&gt;https://news.mn/r/510465/&lt;/ref&gt;. 
        
====Анхны мэдээ====

Монголын цахилгаан мэдээний газрын анхны мэдээнүүд “Үнэн” сонины [[1958 он]]ы нэгдүгээр сарын 28-ны дугаарт МОНЦАМЭ гэсэн нэртэйгээр нийтлэгджээ. Тэргүүн нүүрний “Манай оронд” буланд хэвлэгдсэн тэдгээр мэдээ “Гутлын фабрикт”, “Цахилгаан лантуу”, “Хийн гагнуур”, “Шаазангийн үйлдвэрийнхний идэвх”, “100.000 төгрөг хэмнэнэ” гэсэн гарчигтай байв. Харин маргаашийн дугаарт анхны гадаад мэдээнүүд нийтлэгдсэн бол анхны тайлбар өгүүлэл 10 дугаар сарын гурваны өдрийн дугаарт “Кипрт юу болж байна?” гарчигтайгаар гарчээ.      

БНМАУ-ын Засгийн газрын байр суурийг олон улсад анх удаа уламжилсан нь 1958 оны гуравдугаар сарын 16 бөгөөд энэ нь Хоёр Вьетнамыг нэгтгэх БНАВУ-ын (Хойд Вьетнам) санал санаачилгыг дэмжиж хийсэн албан ёсны мэдэгдэл байв.

Гадаадын мэдээллийн агентлагуудаас хамтран ажиллах, мэдээлэл солилцох гэрээг анх ЗХУ-ын ТАСС агентлагтай 1957 оны 10 дугаар сарын зургаанд байгуулж Москва хотод гарын үсэг зуржээ. Мөн оны 12 дугаар сарын 31-нд ТАСС агентлагтай анх удаа телетайпаар холбоо барин, мэдээлэл солилцов. 1958 оны нэгдүгээр сард агентлагийн хэвлэх тасаг байгуулагдаж, Засгийн газар, яамд, төрийн бусад байгууллагуудыг албан хэрэгцээний нууц мэдээгээр шуурхай хангаж эхлэв. Агентлаг “өөрийн бүрэн эрхийнхээ ёсоор” гэсэн тодотголтой анхны мэдэгдлийг 1958 оны 12 дугаар сарын 12-нд гаргасныг “Үнэн” сонин маргааш нь 290 дугаартаа нийтэлжээ.

====Байр====

[[1957 он]]ы 11 дүгээр сарын нэгний өдөр шинэ тутам МОНЦАМЭ агентлаг бие даасан байранд оров. Тухайн үеийн Лениний өргөн чөлөө, Энхтайваны гудамжны уулзвар дахь хоёр давхар энэ байр нь эдүгээгийн “Монголын цахилгаан холбоо” ХК-ийн замын чанх өмнө, [[Санжаасүрэнгийн Зориг|С.Зоригийн]] хөшөөний урд буй Нийслэлийн Ардчилсан намын байр юм. Энд анх 1930-аад онд Мал ба газар тариалангийн яам байрлаж, сайдын албыг давхар хашиж байсан [[Хорлоогийн Чойбалсан|Х.Чойбалсан]] үе үе ирж ажилладаг байжээ. Түүнээс хожим, МОНЦАМЭ агентлаг орохоос өмнө Багшийн дээд сургуулийн оюутны дотуур байр байжээ. 1959 онд тухайн үеийн Радио хороог МОНЦАМЭ агентлагт нэгтгэснээр тус хороо байсан, эдүгээгийн “Зориг” сангийн хоёр давхар байшинд агентлагийн зарим ажилтнууд шилжин байрлажээ.

====Тоног төхөөрөмж====
ЗХУ-д үйлдвэрлэсэн алсын холбооны утсан ба цахилгаан холбооны нягтруулгын төхөөрөмж буюу телетайп Т-63 хэмээх аппарат МОНЦАМЭ-гийн хэрэглээнд зориулагдан Монголд анх нэвтэрчээ. 1957 онд МОНЦАМЭ-г шинээр байгуулахад 20 гаруй телетайп суурилуулсан байна. Монголоор алсаас бичигч хэмээн нэрлэж байсан энэ аппарат өргөн рулонтой туузан дээр [[Кирил үсэг|кирилл бичгээр]], орос хэлээр бичигдсэн ТАСС-ын мэдээг 24 цагаар автоматаар хүлээн авдаг байв. Мөн гадаадад нэвтрүүлэх мэдээг кирилл үсгээс [[Морз|морз үсэг]] рүү шууд цоолборлон гаргаж нэвтрүүлэх төхөөрөмж байжээ. Гадаадын агентлагуудын мэдээг хүлээн авах тусгай чихэвч бүхий богино долгионы ПТ-6 маркийн жижгэвтэр хүлээн авагч дээр [[Англи хэл|англи хэл]]тэй орос мэргэжилтнүүд ажиллаж [[АНУ-ын радио|“Америкийн дуу хоолой”]] зэрэг радио станцуудын мэдээг стенограмм буюу түргэн бичлэгээр хүлээн авдаг байсан байна.

====Удирдлага, бүтэц====  
Агентлагийн ерөнхий захирал [[Жамбалын Зундуй]]&lt;ref&gt;{{Cite web |url=http://entertainment.mongolnews.mn/%D0%90%D1%80%D1%85%D0%B8%D0%B2/13y2 |title=Archive copy |access-date=2019-12-14 |archive-date=2019-12-14 |archive-url=https://web.archive.org/web/20191214041818/http://entertainment.mongolnews.mn/%25D0%2590%25D1%2580%25D1%2585%25D0%25B8%25D0%25B2/13y2 |url-status=dead }}&lt;/ref&gt;, орлогч захирал Очирын Цэрэндорж. Мөн дотоод болон гадаад мэдээний хэлтэс, гадаад хэл дээрх сонин сэтгүүлийн нэгдсэн редакци, гэрэл зургийн газар гэсэн үндсэн бүтэцтэй байжээ.

===1958-1990 он===
====Хэвлэлүүд==== 


“Үнэн” сонины дэргэд байсан “Новости Монголий” сониныг орос хэлээр үргэлжлүүлэн гаргах болов. Мөн [[1956 он]]оос монгол, орос хэлээр гарч байсан “Орчин үеийн Монгол улс” сэтгүүлийг Энэтхэг улсад суугаа ЭСЯ-ыг түшиглэн [[1959 он]]оос англи хэлээр гаргаж эхэлжээ. [[1929 он]]д анх гарсан [[Хятад хэл|хятад хэлээрх]] “Ажилчны зам” сониныг “Мөнгү Шяоши Бао” нэртэйгээр [[1964 он]]оос гаргаж эхлэв. Албан хэрэгцээнд зориулсан “МОНЦАМЭ-гийн ногоон мэдээ” хэмээх өдөр тутмын мэдээний хураангуйг [[1960 он]]оос, гадаадын уншигчдад зориулсан “Монголын мэдээ” бюллетенийг [[Англи хэл|англи]], [[Франц хэл|франц хэлээр]] [[1985 он]]оос, “Цаг үе” сэтгүүлийг [[1986 он]]оос гаргажээ. 
[[1968 он]]д агентлагийн фото редакцийг анх байгуулсан бол [[1979 он]]д Улсын гэрэл зургийн газар Соёлын яамнаас МОНЦАМЭ-гийн бүтцэд шилжиж МРТУХ-ны харьяа Улсын гэрэл зургийн газар болж өргөжин улсын гэрэл зургийн гадаад, дотоод дахь сурталчилгаа нэг газар төвлөрөв.

====Гадаад харилцаа====
Шинэ агентлаг юуны түрүүнд гадаад орнуудын мэдээний төв агентлагуудтай хамтран ажиллах, мэдээ солилцох гэрээ хэлэлцээрийг эрчимтэй байгуулж эхлэв. ТАСС-ын дараа 1958 онд БНХАУ-ын “[[Синьхуа агентлаг|Синьхуа]]” агентлагтай хамтран ажиллах гэрээнд гарын үсэг зуржээ. Улмаар [[Польш]], Ардчилсан Герман, [[Чех|Чехословак]], [[Унгар]], [[Румын]], [[Болгар]], [[Албани]], [[Вьетнам]], [[Умард Солонгос|Ардчилсан Солонгос]] улсын агентлагуудтай хамтран ажиллахаар тохиролцов. 1962 онд [[Африк]] тивээс, тухайн үед социалист чиг баримжаатай болоод байсан [[Гвиней]] улстай анх түрүүн харилцаа тогтоосон байдаг. Хөрөнгөтөн орнуудаас анх Японы “Киодо Цүүшин” агентлагтай 1983 онд холбоо тогтоов. Улмаар 1989 онд Английн “[[Ройтерс]]”, 1990 онд Өмнөд Солонгосын “[[Ренхап]]” агентлагтай хамтын ажиллагааны гэрээнд гарын үсэг зуржээ.   
Монгол улсаас анх удаа гадаадад суух МОНЦАМЭ агентлаг ба “Үнэн” сонины сурвалжлагчаар дипломатч Б.Дашцэрэн томилогдож, 1963 онд Москвад хүрэлцэн очив.  1981 онд Ази, Номхон далайн бүс нутгийн мэдээллийн агентлагуудын нэгдсэн байгууллагад (OANA) гишүүнээр элсэв.

====Тоног төхөөрөмж==== 
1970-аад оноос мэдээ, мэдээлэл хүлээн авах ажиллагаанд БНАГУ-д үйлдвэрлэсэн Т-51, Т-63, ХБНГУ-ын “Lorentz”, “Siemens” компанийн алсаас бичигч аппаратууд, ЗХУ-д үйлдвэрлэсэн “Газета-М” ИСУТА, ТУВ-61 зэрэг холбооны сувгийн төхөөрөмжүүд ашиглаж байв. 1978 оноос Чехословак улсын Т-100 телеграфын аппаратыг ашиглаж эхэлжээ. 1984 онд ЗХУ-ын тусламжаар олон сувгийн холбоо тавигдаж шинэ сувгаар ТАСС, OANA, МОНЦАМЭ-гийн хооронд нэгэн зэрэг мэдээ солилцох боломжтой болов.
ЗХУ, БНАГУ-ын гэрэл зургийн газруудад фото зураг дамжуулахдаа Их Британийн “Muirhead” компанийн телефаксимилийн аппарат хэрэглэж байжээ.         
1986 онд “Ройтерс” агентлагийн тусламжаар, олон суваг үүсгэх ТСР-16 мультиплексорын төхөөрөмж суурилуулснаар компьютерийн хэрэглээнд шилжих эхлэл тавигдсан байна. 
1990 оны нэгдүгээр сард агентлагийн Москва дахь сурвалжлагч П.Шагдар төвтэйгөө анх удаа компьютерээр харилцав.     

====Хилийн чанадаас====    

1961 оны 10 дугаар сарын 27-нд [[Нэгдсэн Үндэстний Байгууллага|НҮБ-ын]] Ерөнхий ассамблейн 16 дугаар чуулганаар БНМАУ-ыг НҮБ-ын гишүүнээр элсүүлсэн тухай мэдээг МОНЦАМЭ агентлаг орон даяар түгээж, төвийн сонин хэвлэлүүдэд нийтлүүлжээ.   
1972 оны 8-9 дүгээр сард ХБНГУ-ын [[Мюнхен]] хотноо болсон [[Мюнхений олимп|Зуны Олимпын наадамд]] тус агентлагийн сурвалжлагч О.Зоригт томилогдон ажиллаж, их наадмын тухай МОНЦАМЭ-гийн мэдээ, сурвалжлага Монголын радио, “Үнэн”, “Залуучуудын үнэн” сониноор дамжин Монголын олон нийтэд хүрэв.
1981 оны гуравдугаар сард БНМАУ-ын иргэн [[Жүгдэрдэмидийн Гүррагчаа|Ж.Гүррагчаа]] сансарт ниссэн [[Союз-39|үйл явдлыг]] МОНЦАМЭ агентлагийн тусгай сурвалжлагч Т.Галдан, гэрэл зурагчин С.Батсүх нарын таван хүнтэй баг Байконурын сансрын буудал, Жезказган хотоос сурвалжилжээ&lt;ref&gt;://montsame.mn/mn/read/48542&lt;/ref&gt; &lt;ref&gt;{{Cite web |url=http://www.journalism.mn/a/27007 |title=Archive copy |access-date=2019-12-12 |archive-date=2019-12-12 |archive-url=https://web.archive.org/web/20191212201138/http://www.journalism.mn/a/27007 |url-status=dead }}&lt;/ref&gt;.

====Харьяалал====
БНМАУ-ын СнЗ-ийн 1959 оны тавдугаар сарын зургааны өдрийн 177 дугаар тогтоолоор МОНЦАМЭ агентлаг, Улсын радио хороо, “Орчин үеийн Монгол улс” сэтгүүлийг нэгтгэн, Сайд нарын Зөвлөлийн дэргэдэх Улсын мэдээлэл ба радиогийн хэрэг эрхлэх газрыг байгуулав. 
  
1960 онд Мэдээллийн ба радиогийн хэрэг эрхлэх газрыг мөн СнЗ-ийн дэргэдэх Мэдээлэл, радиогийн улсын хороо болгожээ &lt;ref&gt;http://www.mnb.mn/s/59?type_slug=i&lt;/ref&gt;. 
1967 онд Мэдээлэл радиогийн улсын хороог Мэдээлэл, радио, зурагт радиогийн хороо гэж нэрлэх болжээ &lt;ref&gt;http://www.mnb.mn/s/6?type_slug=i&lt;/ref&gt;. Шинэ хороо байгуулагдсанаас долоо хоногийн дараа Монгол телевиз албан ёсоор нээлтээ хийсэн юм.

1979 онд Мэдээлэл радио, зурагт радиогийн улсын хороог Мэдээлэл, радио телевизийн улсын хороо /МРТУХ/ болгон өөрчлөв.

1990 оны есдүгээр сард шинэ тутам Улсын Бага Хурлын шийдвэрээр Засгийн газрын бүтэц дэх дөрвөн хороог татан буулгасны нэгэнд МРТУХ багтжээ &lt;ref&gt;{{Cite web |url=http://polit.mn/69271 |title=Archive copy |access-date=2019-12-12 |archive-date=2019-12-12 |archive-url=https://web.archive.org/web/20191212200734/http://polit.mn/69271 |url-status=dead }}&lt;/ref&gt;. Тухайн үед МРТУХ нь Монголын радио, МОНЦАМЭ агентлаг, Монгол телевиз, Телекино үйлдвэр, Улсын гэрэл зургийн газар гэсэн бүтэцтэй, томоохон аж ахуй, авто гарааштай, 1000 гаруй ажилтан, албан хаагчтай байв &lt;ref&gt;https://www.biznetwork.mn/content/24877&lt;/ref&gt;. МРТУХ-г татан буулгаснаар МОНЦАМЭ нь бие даасан тусгай агентлаг болжээ.

====Байр====
Олонд нэршсэнээр Төв шуудангийн 3-4 дүгээр давхарт 1976 оноос хойш Монголын радиотой хамт байрлаж байгаад 1990 оны зургадугаар сард тухайн үеийн Хөдөлмөр, цалин хөлсний улсын хорооны байр буюу одоогийн байршилдаа (Ц.Жигжиджавын гудамж-8) нүүн иржээ. Хожим 1997 онд Төрийн өмчийн хорооны тогтоолоор уг байр агентлагийн өөрийн өмчид шилжин ирсэн байна.

==Ардчилсан хувьсгалын үе==
МОНЦАМЭ агентлагийн ажилтнууд 1990 оны [[1989 оны Монголын ардчилсан хувьсгал|ардчиллын үйл явц]] эхлэх, улмаар амжилтад хүрэх бүхий л үйл явцыг дотоод, гадаадад мэдээлсэн бөгөөд хувьсгалд уриалсан ухуулах хуудас, цуглааны зарлал, сонин сэтгүүлийг өөрийн хэвлэх үйлдвэрт нууцаар хэвлэж байв. Ардчиллын анхны 13-ын нэрийг МОНЦАМЭ агентлагийн “Цаг үе” сэтгүүл анх удаа нийтэлж, олон нийтэд хүргэжээ. 13-ын нэг, сэтгүүлч С.Амарсанаа бичсэн номдоо “... анхны Ерөнхий зохицуулах зөвлөл 15 гишүүнтэй, хоёр орлогчтой, нийтдээ 17 хүн байх ёстой юм. “Цаг үе” сэтгүүлд 13 хүний нэр гарснаас хойш “Анхны 13” гээд хэвшчихсэн юм” хэмээн дурссан бий. Анхдагчдын тоонд ордог Д.Нинж, Д.Энхбаатар, Ц.Энхтүвшин нар МОНЦАМЭ агентлагийн Гадаадад мэдээлэх редакц, “Новости Монголий” сонинд сэтгүүлч, орчуулагчаар ажиллаж байжээ.      

==МОНЦАМЭ өнөөдөр==
===Эрхлэн гаргадаг хэвлэлүүд===
====“Хүмүүн бичиг” сонин==== 

1992 онд, МОНЦАМЭ агентлагийн дэд даргаар ажиллаж байсан Т.Галдангийн санаачлагыг захирал Ч.Эрдэнэ дэмжсэнээр&lt;ref&gt;https://www.montsame.mn/mn/read/53810&lt;/ref&gt; [[Монгол бичиг|монгол бичгээр]] сонин гаргах болж, “Үнэн” сонины дэргэдэх “Уриа” компанид эхийг бэлтгэн анхны дугаарыг 5000 хувь хэвлэжээ&lt;ref&gt;https://ehhelbichig.wordpress.com/2010/06/12/%D1%82-%D0%B3%D0%B0%D0%BB%D0%B4%D0%B0%D0%BD-%D0%BC%D0%BE%D0%BD%D0%B3%D0%BE%D0%BB%D1%8B%D0%BD-%D1%81%D0%BE%D0%BD%D0%B8%D0%BD-%D1%85%D1%8D%D0%B2%D0%BB%D1%8D%D0%BB%D0%B8%D0%B9%D0%B3-%D0%BC%D0%BE%D0%BD/&lt;/ref&gt;. Анхны дугаарыг МУИС-ийн багш Ш.Чоймаа хянан тохиолдуулсан бөгөөд сонины толгойг МОНЦАМЭ агентлагийн дарга Ч.Эрдэнэ зурсан түүхтэй&lt;ref&gt;https://www.montsame.mn/mn/read/53810&lt;/ref&gt;. Сонины нэрийг яруу найрагч С.Дуламын ижил нэрт шүлгээр нэрлэсэн&lt;ref&gt;https://ehhelbichig.wordpress.com/2010/06/12/%D1%82-%D0%B3%D0%B0%D0%BB%D0%B4%D0%B0%D0%BD-%D0%BC%D0%BE%D0%BD%D0%B3%D0%BE%D0%BB%D1%8B%D0%BD-%D1%81%D0%BE%D0%BD%D0%B8%D0%BD-%D1%85%D1%8D%D0%B2%D0%BB%D1%8D%D0%BB%D0%B8%D0%B9%D0%B3-%D0%BC%D0%BE%D0%BD/&lt;/ref&gt;. Анхны дугаар А3 хэмжээтэй, хар, цагаан өнгөтэй, дөрвөн нүүр бүхий, гурван төгрөгийн үнэтэйгээр мөн оны тавдугаар сарын 10-нд худалдаанд гарч байжээ&lt;ref&gt;{{Cite web |url=http://archive.olloo.mn/modules.php?name=News&amp;file=article&amp;sid=55904 |title=Archive copy |access-date=2019-12-12 |archive-date=2021-10-20 |archive-url=https://web.archive.org/web/20211020153547/http://archive.olloo.mn/modules.php?name=News&amp;file=article&amp;sid=55904 |url-status=dead }}&lt;/ref&gt;. Анхны эрхлэгч нь Т.Галдан бөгөөд энэ албанд тасралтгүй 18 жил ажилласан байна. 1994 оны хоёрдугаар улиралд, өнөөг хүртэлх түүхэндээ хамгийн олон буюу 20 мянган захиалагчтай болж, улсын хэмжээнд эхний тавд багтаж байв&lt;ref&gt;https://www.montsame.mn/mn/read/53810&lt;/ref&gt;. 1990-ээд оноос хойших Монголын хамгийн анхны бөгөөд цорын ганц монгол бичгээрх сонин юм. Сонинд ажиллаж байсан багш С.Цэцэгмаагийн санаачлагаар “Монголын сайхан бичигтэн” улсын уралдааныг 1996 онд явуулснаас хойш 20 гаруй жил тасралтгүй зохион байгуулж байна&lt;ref&gt;{{Cite web |url=https://www.inews.mn/a/5418 |title=Archive copy |access-date=2019-12-12 |archive-date=2019-12-12 |archive-url=https://web.archive.org/web/20191212204838/https://www.inews.mn/a/5418 |url-status=dead }}&lt;/ref&gt;. Уралдааны шагналыг Монгол Улсын Ерөнхий сайд МОНЦАМЭ агентлагт биеэр ирж гардуулдаг уламжлалтай&lt;ref&gt;{{Cite web |url=http://www.olloo.mn/n/10123.html |title=Archive copy |access-date=2019-12-12 |archive-date=2019-12-12 |archive-url=https://web.archive.org/web/20191212204839/http://www.olloo.mn/n/10123.html |url-status=dead }}&lt;/ref&gt;.

====“Мөнгү Шяоши Бао” сонин====
Анх [[1928 он]]д “Ажилчны зам” нэртэйгээр тэр үеийн Монголын үйлдвэрчний ерөнхий зөвлөлөөс Монголд оршин суугч хятад иргэдэд зориулан гаргасан сонин бөгөөд цагаач хятад иргэд эрхэлж байв&lt;ref&gt;http://www.solongonews.mn/content/read/{{Dead link|date=Аравдугаар сар 2023 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}&lt;/ref&gt;. 1930-1940-өөд онд Монгол орны дотоод, гадаад байдлыг шуурхай мэдээлэхийн зэрэгцээ бүтээн байгуулалтын үйл явцыг сурталчлан таниулж, Монголд амьдарч буй хятад иргэдийг энэхүү бүтээн байгуулалтын ажилд уриалан зохион байгуулах суртал ухуулгын үүрэгтэй байжээ. Хэсэг хугацаанд завсарласны дараа [[1964 он]]ы аравдугаар сараас ”Мөнгү Шяоши Бао” (Монголын мэдээ) нэртэйгээр МОНЦАМЭ агентлагаас эрхлэн гаргах болсноор Монгол улсын гадаад сурталчилгааны хятад хэлээрх албан ёсны суваг нь болжээ&lt;ref&gt;http://www.solongonews.mn/content/read/{{Dead link|date=Аравдугаар сар 2023 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}&lt;/ref&gt;. Шинэ сонины эрхлэгч нь Д.Дүнгэр-Яйчил байв. Санхүүгийн хүндрэлээс болж [[1991 он]]д хаагдаад, [[1998 он]]д БНХАУ-ын Төрийн зөвлөлийн Хэвлэл мэдээллийн албаны тусламжтайгаар дахин сэргэснээр өнөөг хүртэл тасралтгүй гарч байна&lt;ref&gt;https://www.montsame.mn/mn/read/201372&lt;/ref&gt;.

====“Новости Монголии” сонин====
1942 онд “Үнэн” сонины дэргэд анх гарч эхэлжээ&lt;ref&gt;{{Cite web |url=http://www.sonin.mn/news/culture/3881 |title=Archive copy |access-date=2019-12-12 |archive-date=2019-12-12 |archive-url=https://web.archive.org/web/20191212211719/http://www.sonin.mn/news/culture/3881 |url-status=dead }}&lt;/ref&gt;. Анхны эрхлэгч нь [[Бямбын Ринчен]] байв&lt;ref&gt;{{Cite web |url=https://updown.mn/8933.html |title=Archive copy |access-date=2019-12-12 |archive-date=2019-12-12 |archive-url=https://web.archive.org/web/20191212210212/https://updown.mn/8933.html |url-status=dead }}&lt;/ref&gt;. Тухайн үед “Үнэн-Правда” нэртэйгээр гарч байгаад удалгүй “Монгольские новости”, [[1973 он]]д “Новости Монголии” гэдэг нэртэй болсон. [[1972 он]]д “Алтан гадас” одонгоор шагнагдав. [[1980 он]]д буюу оргил үедээ тус сонины захиалагчийн тоо 43000-д хүрч байжээ. Энэ редакцид Монголын тухайн үеийн нийгмийн шилдэг сэхээтнүүд болох гарамгай сэтгүүлч, орчуулагч, гадаад харилцааны мэргэжилтнүүд, дипломатчид ажиллаж байсан түүхтэй. 1991 онд санхүүгийн хүндрэлээс болж хаагдсан боловч [[1994 он]]д дахин гарч, эрхлэгчээр Ч.Түмэндэлгэр, нарийн бичгийн даргаар Б.Долгион нар ажиллав. Хэсэг хугацааны дараа сонины үйл ажиллагаа дахин саатсан боловч [[2002 он]]оос тогтмолжиж жигдрэн өнөөг хүрчээ. Орос хэвлэлийн редакцаас мөн өдөр тутмын “Новости” товхимлыг эрхлэн гаргаж байна.

====“Mongol Messenger” сонин====
Монголд англи хэлээр гарсан анхны сонин. 1991 оны долдугаар сард анх хэвлэгдсэнээс хойш тасралтгүй гарч байна. Анхны эрхлэгч нь Ч.Бүрэнбаяр байв. Монгол улс ардчилсан нийгэмд шилжих түүхэн цаг үед тус улсыг гадаадад таниулах, сурталчлахад “Mongol Messenger” сонин онцгой үүрэг гүйцэтгэжээ. 2001 онд [[ЮНЕСКО]]-гийн нэрэмжит өргөмжлөл хүртсэн. Өдгөө 21 аймгаас гадна дэлхийн 30 гаруй улсад хэвлэмэл болон онлайн хэлбэрээр захиалан уншиж байна. Монгол улсад англи хэлээр гардаг хоёр сонины нэг юм. Нэг дугаар нь дунджаар 1500 хувь хэвлэгдэж байна. Англи хэвлэлийн редакцаас мөн өдөр тутмын “Daily News” товхимлыг эрхлэн гаргаж байна.

====“Монгорү Цүүшин” сонин====  

“Монгорү Цүүшин” буюу “Монголын мэдээ” нь япон хэлээрх Монголын анхны төдийгүй цорын ганц сонин юм. 2003 оны 10 дугаар сард анхны дугаар нь гарсан бөгөөд эрхлэгч нь тухайн үеийн МОНЦАМЭ агентлагийн Гадаад сурталчилгааны газрын дарга Г.Пүрэвсамбуу байв. Анх дөрвөн нүүрээр хоёр долоо хоног тутам гарч байсан бол 2009 оноос найман нүүрээр долоо хоногт нэг удаа гардаг болжээ. 2013 онд Монгол улсад суугаа Японы элчин сайдын нэрэмжит шагналыг хүртсэн. Японы “Nikkei Digital” мэдээллийн санд өдөр тутам мэдээлэл нийлүүлдэг Монголын цорын ганц байгууллага юм.

====“Мongolia Today” сэтгүүл====
Монгол улсыг гадаадад сурталчлах зорилгоор 1956 онд “Орчин үеийн Монгол Улс” сэтгүүлийг монгол, орос хэлээр гаргажээ (Оросоор нэгэн үе “Монголия сегодня”, улмаар “Современная Монголия”). [[1959 он]]д уг сэтгүүлийг англи хэлээр гаргах болж, анхны дугаарыг нь [[Энэтхэг]]т суугаа ЭСЯ эрхлэн гаргажээ. Улмаар ЗХУ-ын АПН агентлаг англи хувилбарыг хамтран гаргах болов. МОНЦАМЭ-гийн сурвалжлагчаар [[1970 он]]д Москвад ажиллаж байсан Э.Түмэнжаргал дурсахдаа “Сэтгүүлийн эхийг АПН агентлагт бэлтгэн нэг хэсэг Москвагийн ойролцоо Чехов хотод хэвлүүлдэг байлаа. Хэвлэгдсэн сэтгүүлийг ЭСЯ-нд авчирсан даруйд Ярославын галт тэрэгний буудалд би биеэр аваачин вагонд ачиж явуулдаг байв” хэмээсэн бий. 1990-ээд онд сэтгүүлийн үйл ажиллагаа зогссон боловч 2007 оноос эргэж сэргэн өдгөө Англи хэлний редакцийн бүрэлдэхүүнд улирал тутам гарч байна.  

====Бусад====
[[1986 он]]д агентлаг дэргэдээ “Монгол пресс” редакц байгуулж '''“Цаг үе”''' долоо хоног тутмын сэтгүүл гаргасан бөгөөд захиалагчийн тоо дээд тал нь 50 мянгад хүрч байв. Санхүүгийн хүндрэлийн улмаас 1992 онд хаагджээ. 1991 оноос арав хоног тутмын “Ил товчоо” сониныг эрхлэн гаргаж байгаад 1994 онд хувийн хэвшилд шилжүүлсэн байна&lt;ref&gt;https://www.montsame.mn/mn/read/58754&lt;/ref&gt;. Олон улсад болж буй үйл явдлыг мэдээлэх “Дэлхийн мэдээ” долоо хоног тутмын сониныг [[1996 он]]оос гаргаж байгаад [[2002 он]]д дотоод мэдээ давамгайлсан нийтлэлийн бодлого бүхий “МОНЦАМЭ мэдээ” сэтгүүлийг гаргахад нэгтгэн зохион байгуулжээ. “МОНЦАМЭ мэдээ” сэтгүүл [[2008 он]]оос өдөр тутмын сонин болж өргөжин гарч байгаад агентлагийн вэбсайтын үйл ажиллагаа эрчимжиж, агуулгын цар хүрээ тэлсэн тул [[2012 он]]д үйл ажиллагаагаа зогсоосон байна. Монголын тухай гадаадын хэвлэлд гарсан мэдээллийг тоймлон орчуулж [[Монгол Улсын Ерөнхийлөгч|Ерөнхийлөгч]], [[Монгол Улсын Их Хурал|УИХ]], Засгийн газрын гишүүдийн албан хэрэгцээнд зориулан хэвлэдэг долоо хоног тутмын товхимлыг “МОНЦАМЭ мэдээ” нэрээр [[2013 он]]оос [[2016 он]] хүртэл гаргаж байв.

===Орон нутаг болон гадаадад=== 

2001 он гэхэд агентлаг Монгол улсын [[Монгол Улсын аймгууд|бүх аймагт]] сурвалжлагчтай болжээ. Агентлагийн орон тооны сурвалжлагч ОХУ, БНХАУ-д ажиллаж эхэлсэн байна.

===Цахим орчинд===
Агентлаг 1997 онд интернэтийн сүлжээнд холбогдон мөн оны хоёрдугаар сард албан ёсны цахим хуудсаа нээн ажиллуулжээ. 2014 оноос өдөр тутам монгол, англи, орос, хятад, япон таван хэлээр мэдээ, мэдээлэл цацдаг [[Цахим хуудас|цахим хуудсыг]] ашиглалтад оруулав. 2016 онд болсон АСЕМ-ын дээд түвшний 11 дүгээр уулзалтын үеэр МОНЦАМЭ-гийн цахим сайтын мэдээлэл дэлхийн 13 сая хүнд хүрсэн гэдэг тооцоо гарч байсан байна.&lt;ref&gt;https://news.mn/r/741949/&lt;/ref&gt;.

===Гадаад харилцаа=== 
XX зууны 90-ээд он гэхэд МОНЦАМЭ агентлаг социалист хамтын нийгэмлэгийн бүх орны агентлагуудтай хамтран ажиллах гэрээ байгуулан хэрэгжүүлж байв. Өнгөрсөн хугацаанд уламжлалт харилцаагаа зохих ёсоор хадгалахын хамтаар дэлхийн мэдээний томоохон агентлагуудтай мэдээлэл, гэрэл зураг солилцох, [[Сэтгүүлч|сэтгүүлч]], техникийн ажилтнуудаа харилцан айлчлуулах зэргээр тогтвортой хамтран ажиллаж байна. 

====МОНЦАМЭ ба OANA====
ЮНЕСКО-гийн санаачлагаар 1961 онд байгуулагдсан Ази, Номхон далайн бүс нутгийн мэдээллийн агентлагуудын нэгдсэн байгууллагад (OANA) МОНЦАМЭ 1981 онд гишүүнээр элсчээ. OANA-гийн олон улсын бага хурал 2001 онд Улаанбаатар хотод болсон бол&lt;ref&gt;{{Cite web |url=http://entertainment.mongolnews.mn/%D0%90%D1%80%D1%85%D0%B8%D0%B2/fwd |title=Archive copy |access-date=2019-12-12 |archive-date=2019-12-12 |archive-url=https://web.archive.org/web/20191212213343/http://entertainment.mongolnews.mn/%25D0%2590%25D1%2580%25D1%2585%25D0%25B8%25D0%25B2/fwd |url-status=dead }}&lt;/ref&gt; 2010 онд МОНЦАМЭ тус байгууллагын Удирдах зөвлөлийн гишүүнээр сонгогдож, 2013 онд улиран сонгогдов&lt;ref&gt;http://baabar.mn/article/5754&lt;/ref&gt;. Харин 2016 онд Техникийн зөвлөлийн гишүүнээр сонгогджээ. 2019 оны 11 дүгээр сард [[Өмнөд Солонгос|БНСУ-ын]] нийслэл [[Сөүл]] хотноо болсон Ерөнхий Ассамблейн хуралд ерөнхий захирал Б.Ганчимэг тэргүүтэй төлөөлөгчид оролцсон бөгөөд энэ удаа МОНЦАМЭ агентлаг тус байгууллагын Удирдах зөвлөлд дахин сонгогдсон байна&lt;ref&gt;https://montsame.mn/mn/read/206395&lt;/ref&gt;.

====МОНЦАМЭ ба ЮНЕСКО====
Агентлаг 1978 онд ЮНЕСКО-той өргөн хүрээнд хамтран ажиллах тухай санамж бичигт гарын үсэг зуржээ. ЮНЕСКО 1991-1992 онд МОНЦАМЭ агентлагт хэвлэлийн эх бэлтгэх компьютерийн систем тэргүүтэй орчин үеийн тоног төхөөрөмж нийлүүлсэн бөгөөд өнгөрсөн хугацаанд агентлагийн үйл ажиллагааг боловсронгуй болгох, техник хангамж сайжруулах, тоног төхөөрөмж шинэчлэх хэд хэдэн төслийг амжилттай хэрэгжүүлжээ.

===МОНЦАМЭ-гийн Алтан дүрэм===
Ерөнхий захирал Т.Баасансүрэнгийн санаачлагаар 2000 онд агентлаг өөрийн &quot;Алтан дүрэм&quot;-ийг бий болгон мөрдөж эхлэв. 2011 онд “Алтан дүрмийн эзэн” цол тэмдгийг батлан, агентлагийн дээд шагнал болгон олгох болжээ. Алтан дүрэм нь:

'''Нэг.'''
Шуурхай, хамгийн шуурхай, бүхнээс шуурхай

'''Хоёр.'''
Товчхон, аль болох товчхон, бүр товчхон

'''Гурав.'''
Үнэн, бодит үнэн, гагцхүү үнэн

'''Дөрөв.'''
Баталгаатай эх сурвалжтай, баримт нотолгоотой

'''Тав.'''
Гарчиг содон, лид оновчтой, сэдэв шинэлэг

'''Зургаа.'''
Хэл хэллэг чихнээ чимэгтэй, нүднээ тусгалтай

'''Долоо.'''
Дүр дүрслэл яруу бөгөөд уран

'''Найм.'''
Утга санаа тодорхой, тов тодорхой

'''Ес.'''
Ойлгомжтой, ой тойнд шингэж үлдэхүйц цэгцтэй&lt;ref&gt;https://documents.tips/documents/-557213c4497959fc0b92f7b6.html&lt;/ref&gt;.

===Хүндэт дэвтэр===
1991 онд агентлагийн 70 жилийн ойгоор МОНЦАМЭ-гийн Хүндэт дэвтрийг бий болгож, Техникийн албаны ажилтан Л.Содномын нэрийг анх бичин 1000 төгрөгөөр шагнажээ. Өнгөрсөн хугацаанд агентлагийг гарамгай удирдаж явсан, шат шатанд он удаан жил өндөр үр бүтээлтэй ажилласан 50 гаруй хүний нэрийг энэ дэвтэрт мөнхжүүлсэн байна. Мөн гадаад улсын дөрвөн иргэний нэр бий нь МОНЦАМЭ агентлагийг тус байгууллагын Удирдах зөвлөлд сонгуулахад ихээхэн хүчин чармайлт гаргасан тухайн үеийн OANA-гийн удирдлагууд ажээ.

==Үе үеийн удирдлагууд== 

{| class=&quot;wikitable&quot;
|-
!
! Нэр
! Ажилласан он
|-
! 1.
| Жамбалын Зундуй  
| 1957-1964
|-
! 2.
| [[Сампилын Жалан-Аажав]]
| 1964-1971 
|-
! 3.
| [[Сэрээтэрийн Пүрэвжав]]
| 1971-1982 
|-
! 4.
| [[Лхагважавын Зантав]]
| 1982-1989 
|-
! 5.
| Чойдорын Түмэндэлгэр 
| 1989-1990 
|-
! 6.
| [[Хорлоогийн Цэвлээ]]
| 1990.05-1990.10
|-
! 7.
| [[Санжаагийн Баяр]] 
| 1990.10-1990.12 
|-
! 8.
| [[Чулуунбатын Эрдэнэ]]
| 1991-1995 
|-
! 9.
| [[Баарангийн Пүрэвдаш]]
| 1996.02-1996.08
|-
! 10.
| [[Сүхбаатарын Амарсанаа]]
| 1996-2000 
|-
! 11.
| [[Тугалхүүгийн Баасансүрэн]]
| 2000-2002 
|-
! 12.
| [[Доржийн Ариунболд]]
| 2002-2008 
|-
! 13.
| Тугалхүүгийн Баасансүрэн 
| 2008-2012 
|-
! 14.
| Дүгэрсүрэнгийн Ариунболд
| 2012.04-2012.07
|-
! 15.
| Сүхбаатарын Алтанцэцэг 
| 2012.07-2012.11 
|-
! 16.
| [[Авиан Баатархуяг]]
| 2012.11-2016 
|-
!17.
|[[Бадамдоржийн Ганчимэг]]
|2016-2022.01
|-
! 18.
| [[Гомбосүрэнгийн Амартүвшин]]
| 2022.01-2022.11 
|-
!19.
|[[Эрдэнэцогтын Содонтогос]]
|2022.11-
|}

==Агентлагт ажиллаж байсан алдартнууд==
* Сампилын Жалан-Аажав. Төр нийгмийн зүтгэлтэн. МАХН-ын Төв Хорооны Улс Төрийн Товчооны гишүүн, нарийн бичгийн дарга, БНМАУ-ын Ардын Их Хурлын Тэргүүлэгчдийн орлогч дарга асан. 
* [[Чойжилын Чимид]]. Төрийн шагналт яруу найрагч. 
* Доржийн Гомбожав. Орчуулагч, яруу найрагч. Шота Руставелийн “Барсан хэвнэгт баатар”, Уолт Уитмэний “Өвсний навч” зэрэг шүлэг найраглал орчуулсан.
* Базарын Дашцэрэн. Орчуулагч, дипломатч. Михаил Шолоховын “Дөлгөөн Дон” тэргүүтэй олон зохиол орчуулсан. 
* Готовын Аким. Орчуулагч, сэтгүүлч. Монгол улсын Соёлын гавьяат зүтгэлтэн. [[Габриель Гарсиа Маркес|Габриэль Маркесийн]] “Зуун жилийн ганцаардал”, [[Чингиз Айтматов]]ын “Цаазын тавцан” зэрэг олон зохиол орчуулсан. 
* [[Санжаагийн Баяр]]. Улс төрч. Монгол улсын 25 дахь ерөнхий сайд. 
* Дашдоржийн Баярхүү. Дипломатч, хятад судлаач.      
* Балчинжавын Долгион. Хөгжмийн зохиолч, продюсер. Монгол улсын Урлагийн гавьяат зүтгэлтэн.

==Сонирхолтой баримтууд==

* 60-аад онд МОНЦАМЭ-гийн ажилчдын хашаа одоогийн I дунд сургуулийн урд талд байжээ.   
* Огторгуйн нислэг, огторгуйн нисэгч гэж хэлдэг байсныг эрдэмтэн О.Намнандоржийн тайлбарлаж хэлж өгснөөр халж, сансар гэдэг үг хэрэглэдэг болсон талаар тоймч Б.Дүгэр дурссан бий. (Ахмад сэтгүүлч Г.Балдандоржийн дурссанаар бол академич [[Цэндийн Дамдинсүрэн|Ц.Дамдинсүрэн]] тийн хэлж өгсөн)  
* МОНЦАМЭ-гийн анхны захирал Ж.Зундуй [[1945 оны чөлөөлөх дайн|1945 оны Чөлөөлөх дайнд]] сөнөөгч онгоцны буудагчаар оролцож явжээ. 
* 1970-аад онд олон түмний дунд “МОНЦАМЭ гэж өндөр цагаан залуу цэрэгт хамт байж билээ, үгүй мөн их юм мэддэг нөхөр шүү” гэж нэг хүн ярьсан” гэх онигоо гарч байсан гэдэг&lt;ref&gt;http://www.bolod.mn/News/114227.html&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web |url=https://dnn.mn/%D0%BC%D0%B7%D1%8D-%D0%B8%D0%B9%D0%BD-%D1%88%D0%B0%D0%B3%D0%BD%D0%B0%D0%BB%D1%82-%D1%8F%D1%80%D1%83%D1%83-%D0%BD%D0%B0%D0%B9%D1%80%D0%B0%D0%B3%D1%87-%D0%B6%D0%B8%D0%B3%D0%BC%D1%8D%D0%B4%D0%B8%D0%B9%D0%BD-%D0%B1%D0%B0%D1%82%D1%81%D0%B0%D0%B9%D1%85%D0%B0%D0%BD-%D0%B0%D0%B0%D1%80%D1%85%D0%B0%D0%BB-%D1%85%D0%B8%D0%B9%D0%BC%D0%BE%D1%80%D1%8C-%D1%85%D0%BE%D1%91%D1%80%D1%8B%D0%BD%D1%85%D0%BE%D0%BE-%D1%85%D2%AF%D1%87%D0%B8%D0%BD%D0%B4-%D0%B0%D0%BC%D1%8C%D0%B4-%D1%8F%D0%B2%D0%BD%D0%B0/ |title=Archive copy |access-date=2019-12-12 |archive-date=2021-10-27 |archive-url=https://web.archive.org/web/20211027141010/https://dnn.mn/%D0%BC%D0%B7%D1%8D-%D0%B8%D0%B9%D0%BD-%D1%88%D0%B0%D0%B3%D0%BD%D0%B0%D0%BB%D1%82-%D1%8F%D1%80%D1%83%D1%83-%D0%BD%D0%B0%D0%B9%D1%80%D0%B0%D0%B3%D1%87-%D0%B6%D0%B8%D0%B3%D0%BC%D1%8D%D0%B4%D0%B8%D0%B9%D0%BD-%D0%B1%D0%B0%D1%82%D1%81%D0%B0%D0%B9%D1%85%D0%B0%D0%BD-%D0%B0%D0%B0%D1%80%D1%85%D0%B0%D0%BB-%D1%85%D0%B8%D0%B9%D0%BC%D0%BE%D1%80%D1%8C-%D1%85%D0%BE%D1%91%D1%80%D1%8B%D0%BD%D1%85%D0%BE%D0%BE-%D1%85%D2%AF%D1%87%D0%B8%D0%BD%D0%B4-%D0%B0%D0%BC%D1%8C%D0%B4-%D1%8F%D0%B2%D0%BD%D0%B0/ |url-status=dead }}&lt;/ref&gt;. 
* 1965 онд МОНЦАМЭ-д лавлах товчоо байгуулах СнЗ-ийн тогтоолд “...онцгой үүрэгтэйг харгалзан МОНЦАМЭ-гийн шаардсан тоо баримт, мэдээ зэргийг цаг тухайд нь саадгүй, үнэн зөвөөр гарган өгч байхыг яам, тусгай газрын дарга нарт үүрэг болгосугай” гэжээ.    
* Гол төлөв гадаад хэлтэй сэтгүүлчдийн ажилладаг байгууллага учраас боловсон хүчнийхээ нэлээдийг гадаадад бэлтгэж байсан бөгөөд [[1969 он]]ы байдлаар гадаадад нийт 74 оюутан сурч байснаас 13 нь мөн онд Москвад, Морис Торезийн нэрэмжит гадаад хэлний дээд сургуульд суралцахаар явж байжээ. (Г.Адьяагийн дурсамжаас)
* Гэрэл зургийн газар нь аппарат хэрэгсэл, лабораторийн тоног төхөөрөмж сайтай, зөвхөн 1970 онд гэхэд МОНЦАМЭ-гийн шугамаар 70 мянган рублийн бараа материал гадаадад захиалж авчруулсны нэлээд хэсэг нь гэрэл зургийн редакцид оногдож байжээ. (Г.Адьяагийн дурсамжаас) 
* 1970-80-аад онд Монгол телевизээр “Алсаас бичигчийн туузнаас” хэмээх нэртэй нэвтрүүлэг гардаг байсан нь даруй МОНЦАМЭ-гийн мэдээ хүлээн авах телетайп аппаратын монгол нэрийг авч хэрэглэсэн хэрэг болно.   
* 2006 оны байдлаар тус агентлагт 30-аас дээш жил ажилласан хүн 11 байв. Дээд тал нь 41 жил ажиллажээ.     
* Агентлаг 2001 онд анх удаа “Оны хүн”-ээ шалгаруулсан бөгөөд тухайн үеийн “Mongol Messenger” сонины эрхлэгч Ч.Эрдэнийг “Математик зарчмууд ба язгуур матери” ном бичсэний учир хүртээж байв.
* “Мөнгү Шяоши Бао” сонины анхны эрхлэгч Д.Дүнгэр-Яйчилын гэргий Надя “Новости Монголий” сонинд ажиллаж байсан бол охин Д.Солонго нь 2000-аад онд энэ сонины эрхлэгч байжээ&lt;ref&gt;http://www.fact.mn/3732.html&lt;/ref&gt;.  
* “Инээмсэглэл” хамтлаг анх 1979 онд анх “МОНЦАМЭ” агентлагийн дэргэд байгуулагдаж байв&lt;ref&gt;https://news.mn/r/8910/&lt;/ref&gt;.
*1989-1992 онд Агентлаг зах зээлийн шилжилтийн хүнд үед орлогч захирал Цэдэн-Ишийн Авирмэд өөрийн хичээл зүтгэлээр уг хүндрэлийг даван туулахад ихээхэн хувь нэмэр оруулсан юм.

==Ашигласан ном зохиол==  
* “МОНЦАМЭ” агентлаг 80 жилийнхээ ойн баярыг тэмдэглэн өнгөрүүлсэн нь”. 2001 он. Эмхэтгэсэн Б.Наминчимэд. 
* “Миний нэр, миний гэр МОНЦАМЭ”. 2001 он. Эмхэтгэсэн Г.Балдандорж, ерөнхий редактор Т.Баасансүрэн.
* “Үндэсний мэдээллийн агентлаг-Тусгаар тогтнолын бэлэг тэмдэг”. Мэдээллийн МОНЦАМЭ агентлагийн тухай хуулийн төсөл боловсруулж бэлтгэх ажлын хэсгээс зохион байгуулсан семинарын тэмдэглэл. 2002 он. Эмхэтгэсэн Б.Наминчимэд.   
* “МОНТА буюу МОНЦАМЭ: Түүний өнөөдөр маргааш”. 2002 он. Эмхэтгэсэн Т.Баасансүрэн. 
* Т.Баасансүрэн. “МОНЦАМЭ: Үе үеийнхэн”. 2002 он. 
* А.Л.Молчанов. “Газетная пресса России в годы революции и Гражданской войны: (окт. 1917-1920 г.г.)”. 2002 он. “Издатпрофпресс” хэвлэлийн газар. ISBN 5-85405-0133-7
* “МОНЦАМЭ Монгол улсын нэрийн хуудас”. 2011 он. Ерөнхий редактор Т.Баасансүрэн.  
* С.Амарсанаа. “Ардчилсан хувьсгалын тэргүүн эгнээнд”. 2011 он. ISBN 978-99962-902-1-3
* Т.Баасансүрэн. “МОНЦАМЭ: Үе үеийнхэн”. 2011 он. ISBN 978-99962-918-0-7
* “Монголд мэдээллийн агентлаг үүсч хөгжсөн нь”. Эрдэм шинжилгээ, онол практикийн бага хурлын тэмдэглэл. 2011 он. Эмхэтгэсэн Б.Наминчимэд.   
* “Монголын сэтгүүлзүйн үүсэл, хөгжил”. Эрдэм шинжилгээ, онол практикийн бага хурлын тэмдэглэл. 2011 он. Эмхэтгэсэн Ш.Батболд. 
* “Дэлхийг Монголд, Монголыг дэлхийд”. Монгол, англи хэлээр. 2016 он. Ерөнхий редактор Ш.Батболд.   

==Эх сурвалж==
{{лавлах холбоос|4}}

[[Ангилал:Монголын хэвлэл мэдээлэл]]</text>
      <sha1>ium40fgvidz86q3abx74vh3qb0ugxli</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Мурманск</title>
    <ns>0</ns>
    <id>45304</id>
    <revision>
      <id>823623</id>
      <parentid>799999</parentid>
      <timestamp>2025-07-04T16:11:10Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Insider</username>
        <id>3661</id>
      </contributor>
      <origin>823623</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="9947" sha1="r30wl7sq9mkw5k8sw5oydn8xfigx7h1" xml:space="preserve">{{short description|Оросын Мурманск мужийн хот}}
{{Ижил нэрийн тайлбар| Мурманск (салаа утга)}}
{{Инфобокс Оросын суурин
| mn_name                 = Мурманск
| ru_name                 = Мурманск
| loc_name1               = Мурман ланнҍ
| loc_lang1               = [[Кильдин Сами хэл|Кильдин Сами]]
| loc_name2               = Murmánska
| loc_lang2               = [[Хойд Сами хэл|Умард Сами]]
| loc_name3               = Muurman&lt;ref name=&quot;nds-muurman&quot;&gt;{{cite web |title=Muurman (subst. erisnimi) |url=https://saan.oahpa.no/detail/sms/fin/Muurman.html |access-date=October 11, 2023 |website=Neahttadigisánit}}&lt;/ref&gt; 
| loc_lang3               = [[Колтта Сами хэл|Колтта Сами]] 
| loc_name4               = 
| loc_lang4               = 
| other_name              = 
| other_lang              = 
| image_skyline           =Arctic Liberation.jpg
| image_caption      = 
| image_map               = 
| map_caption             = 
| pushpin_map             = Орос Мурманск муж#Европын Орос#Европ
| coordinates             = {{coord|68|58|14|N|33|04|30|E|display=inline,title}}
| image_flag              = 
| flag_caption            = 
| image_coa               = RUS Murmansk COA.svg
| coa_caption             = 
| anthem                  = 
| anthem_ref              = 
| holiday                 = 10 сарын&amp;nbsp;4
| holiday_ref             = &lt;ref name=&quot;Holiday&quot;&gt;{{cite news |last=Stepanova, Anna |date=September 29, 2017 |title=День города в Мурманске 2017: программа праздника и перекрытия дорог |url=https://www.murmansk.kp.ru/daily/26738.7/3765418/ |access-date=November 20, 2017 |website=[[Komsomolskaya Pravda]]}}&lt;/ref&gt;
&lt;!-- administrative status --&gt;
| federal_subject         = [[мурманск муж]]
| federal_subject_ref     = &lt;ref name=&quot;Ref395&quot; /&gt;
| adm_district_jur        = 
| adm_district_jur_ref    = 
| adm_inhabloc_jur        = Мурманск [[Холбооны субъектийн чанартай хот|хот]]
| adm_inhabloc_jur_ref    = &lt;ref name=&quot;Ref395&quot; /&gt;
| adm_citydistrict_jur    = 
| adm_citydistrict_type   = 
| adm_citydistrict_jur_ref = 
| adm_selsoviet_jur       = 
| adm_selsoviet_type      = 
| adm_selsoviet_jur_ref   = 
| capital_of              = 
| capital_of_ref          = 
| adm_ctr_of1             = Мурманск муж
| adm_ctr_of1_ref         = &lt;ref name=&quot;Ref395&quot; /&gt;
| adm_ctr_of2             = Мурманск хот
| adm_ctr_of2_ref         = &lt;ref name=&quot;Ref395&quot; /&gt;
| adm_ctr_of3             = 
| adm_ctr_of3_ref         = 
| inhabloc_cat            = Хот
| inhabloc_cat_ref        = &lt;ref name=&quot;Ref395&quot; /&gt;
| inhabloc_type           = 
| inhabloc_type_ref       = 
&lt;!-- municipal status --&gt;
| mun_district_jur        = 
| mun_district_jur_ref    = 
| urban_okrug_jur         = Мурманск хотын тойрог
| urban_okrug_jur_ref     = &lt;ref name=&quot;Ref811&quot; /&gt;
| urban_settlement_jur    = 
| urban_settlement_jur_ref = 
| rural_settlement_jur    = 
| rural_settlement_jur_ref = 
| inter_settlement_territory = 
| inter_settlement_territory_ref = 
| mun_admctr_of1          = Мурманск хотын тойрог
| mun_admctr_of1_ref      = &lt;ref name=&quot;Ref811&quot; /&gt; 
| mun_admctr_of2          = 
| mun_admctr_of2_ref      = 
| leader_title            = Тэргүүн/Хотын дарга
| leader_title_ref        = 
| leader_name             = Дмитрий Филипов (Тэргүүн)&lt;br /&gt;Евгений Никора (Хотын дарга)
| leader_name_ref         = 
| representative_body     = [[Мурманск хотын төлөөлөгчдийн зөвлөл|Төлөөлөгчдийн зөвлөл]]
| representative_body_ref = 
&lt;!-- statistics --&gt;
| elevation_m             = 
| area_km2                = 
| area_km2_ref            = 
| pop_2010census_rank     = 61-т
| pop_latest              = 
| pop_latest_date         = 
| pop_latest_ref          = &lt;ref name=&quot;2014Est&quot;&gt;{{Cite web |url=http://www.gks.ru/free_doc/doc_2014/bul_dr/mun_obr2014.rar |title=Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2014 года |access-date=April 24, 2015 |archive-date=August 10, 2014 |archive-url=https://web.archive.org/web/20140810202114/http://www.gks.ru/free_doc/doc_2014/bul_dr/mun_obr2014.rar |url-status=dead }}&lt;/ref&gt;
| population_demonym      = 
| time_zone_ref           = 
&lt;!-- history --&gt;
| established_date        = 10 сарын&amp;nbsp;4, 1916
| established_title       = Байгуулагдсан
| established_date_ref    = &lt;ref name=&quot;ATSBook24&quot; /&gt;
| current_cat_date        = 7 сарын&amp;nbsp;19, 1916
| current_cat_date_ref    = &lt;ref name=&quot;ATSBook24&quot; /&gt;
| abolished_date          = 
| abolished_date_ref      = 
&lt;!-- misc --&gt;
| postal_codes            = 183000–183099
| postal_codes_ref        = &lt;ref&gt;{{Cite web |url=http://www.russianpost.ru/PostOfficeFindInterface/FindOPSByPostOfficeID.aspx?index=183000 |title=Main Murmansk post office |access-date=July 18, 2010 |archive-date=February 26, 2012 |archive-url=https://web.archive.org/web/20120226151741/http://www.russianpost.ru/PostOfficeFindInterface/FindOPSByPostOfficeID.aspx?index=183000 |url-status=dead }}&lt;/ref&gt;
| dialing_codes           = 8152
| dialing_codes_ref       = 
| website                 = http://www.citymurmansk.ru
}}
'''Мурманск''' ({{lang-ru|Мурманск}}&lt;ref&gt;[http://www.mojgorod.ru/cities/listcity.html Список всех городов Российской Федерации]. «Мой Город» {{ref-ru}}&lt;/ref&gt;) — [[Оросын Холбооны Улс]]ын [[Мурманск муж]]ийн засаг захиргааны төв.&lt;ref&gt;[http://megabook.ru/article/%D0%90%D0%B4%D0%BC%D0%B8%D0%BD%D0%B8%D1%81%D1%82%D1%80%D0%B0%D1%82%D0%B8%D0%B2%D0%BD%D0%BE-%D1%82%D0%B5%D1%80%D1%80%D0%B8%D1%82%D0%BE%D1%80%D0%B8%D0%B0%D0%BB%D1%8C%D0%BD%D0%BE%D0%B5%20%D0%B4%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D0%B5%20%D0%A0%D0%BE%D1%81%D1%81%D0%B8%D0%B8 Административно-территориальное деление России] {{ref-ru}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://emigrant-ussr.ru/index/administrativno_territorialnoe_ustrojstvo_rossii/0-12 Административно-территориальное устройство России] {{ref-ru}}&lt;/ref&gt;

==Зураг==
&lt;gallery widths=&quot;200px&quot; heights=&quot;150px&quot;&gt;
Зураг:MurmanskHarbour.jpg
Зураг:Murmansk - view from hills.jpg
Зураг:Озёра Глубокие.jpg
Зураг:Храм Архангела Михаила (Мурманск).jpg
&lt;/gallery&gt;

== Цаг агаар ==
{{Уур амьсгалын хүснэгт
| float = none
| TABELLE = 
| DIAGRAMM TEMPERATUR = rechts
| DIAGRAMM NIEDERSCHLAG = deaktiviert
| DIAGRAMM NIEDERSCHLAG HÖHE = 200
| QUELLE = &lt;ref&gt;[http://wetterkontor.de/de/klima/klima2.asp?land=ru&amp;stat=22113 wetterkontor.de]&lt;/ref&gt;
| Überschrift = 
| Ort = Мурманск
&lt;!-- durchschnittliche Höchsttemperatur für den jeweiligen Monat in °C --&gt;
| hmjan = −8.3
| hmfeb = −8.0
| hmmär = −3.2
| hmapr =  1.4
| hmmai =  7.5
| hmjun = 14.0
| hmjul = 17.5
| hmaug = 15.2
| hmsep =  9.6
| hmokt =  3.2
| hmnov = −2.6
| hmdez = −6.2
&lt;!-- durchschnittliche Niedrigsttemperatur für den jeweiligen Monat in °C --&gt;
| lmjan = −14.8
| lmfeb = −14.3
| lmmär = −10.3
| lmapr =  −5.0
| lmmai =   0.8
| lmjun =   5.8
| lmjul =   8.9
| lmaug =   7.8
| lmsep =   4.4
| lmokt =  −1.1
| lmnov =  −7.7
| lmdez = −12.3
&lt;!-- durchschnittliche Temperatur für den jeweiligen Monat in °C --&gt;
| avjan = 
| avfeb = 
| avmär = 
| avapr = 
| avmai = 
| avjun = 
| avjul = 
| avaug = 
| avsep = 
| avokt = 
| avnov = 
| avdez = 
&lt;!-- durchschnittliche Niederschlagsmenge für den jeweiligen Monat in mm --&gt;
| nbjan = 28
| nbfeb = 19
| nbmär = 17
| nbapr = 19
| nbmai = 27
| nbjun = 51
| nbjul = 62
| nbaug = 64
| nbsep = 50
| nbokt = 40
| nbnov = 39
| nbdez = 32
&lt;!-- durchschnittliche Anzahl täglicher Sonnenstunden für den jeweiligen Monat in h/d --&gt;
| shjan = 0.1
| shfeb = 1.1
| shmär = 3.8
| shapr = 6.4
| shmai = 6.3
| shjun = 7.7
| shjul = 7.5
| shaug = 4.9
| shsep = 2.8
| shokt = 1.4
| shnov = 0.1
| shdez = 0.0
&lt;!-- durchschnittliche Wassertemperatur (Meere, Seen u.ä.) für den jeweiligen Monat in °C --&gt;
| wtjan = 
| wtfeb = 
| wtmär = 
| wtapr = 
| wtmai = 
| wtjun = 
| wtjul = 
| wtaug = 
| wtsep = 
| wtokt = 
| wtnov = 
| wtdez = 
&lt;!-- durchschnittliche Regentage für den jeweiligen Monat in d --&gt;
| rdjan =  9
| rdfeb =  7
| rdmär =  6
| rdapr =  7
| rdmai =  7
| rdjun = 10
| rdjul =  9
| rdaug = 11
| rdsep = 11
| rdokt = 11
| rdnov = 10
| rddez = 10
&lt;!-- durchschnittliche Luftfeuchtigkeit für den jeweiligen Monat in % --&gt;
| lfjan = 81
| lffeb = 81
| lfmär = 78
| lfapr = 71
| lfmai = 67
| lfjun = 67
| lfjul = 72
| lfaug = 80
| lfsep = 80
| lfokt = 83
| lfnov = 83
| lfdez = 84
}}

== Цахим холбоос ==
{{Commonscat|Murmansk|Мурманск}}
{{Wiktionary}}
* [http://www.citymurmansk.ru/ Хотын захиргааны албан ёсны цахим хуудас] 

== Зүүлтийн тайлбар== 
{{лавлах холбоос}}

{{ОХУ-ын тавин том хот}}
[[Ангилал:Далайн боомттой суурин]]
[[Ангилал:Мурманск| ]]
[[Ангилал:Мурманск мужийн суурин]]
[[Ангилал:Оросын боомт]]
[[Ангилал:Лениний одон шагналтан|!]]
[[Ангилал:Сами]]
[[Ангилал:Лапланд]]
[[Ангилал:Оросын хот]]
[[Ангилал:Оросын их сургуулийн хот]]
[[Ангилал:Оросын холбооны мужийн нийслэл]]
[[Ангилал:1916 онд байгуулагдсан]]</text>
      <sha1>r30wl7sq9mkw5k8sw5oydn8xfigx7h1</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Содовсүрэнгийн Нарангэрэл</title>
    <ns>0</ns>
    <id>52004</id>
    <revision>
      <id>823631</id>
      <parentid>794108</parentid>
      <timestamp>2025-07-05T00:54:18Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Avirmed Batsaikhan</username>
        <id>53733</id>
      </contributor>
      <origin>823631</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="8435" sha1="6zpf55pcl3326rnnzs7xr9jvqwb8hix" xml:space="preserve">{{Инфобокс албан тушаалтан
|name         = Содовсүрэнгийн Нарангэрэл&lt;br /&gt;{{MongolUnicode|ᠰᠣᠳᠣᠪᠤᠰᠦ᠋ᠷᠦᠩ ᠦᠨ&lt;br /&gt;ᠨᠠᠷᠠᠨᠭᠡᠷᠡᠯ}}
|image        =
|caption      = 
|office2      = {{MGL}}ын [[Монгол Улсын Их Хурал|УИХ-ын гишүүн]]
|president2   = [[Пунсалмаагийн Очирбат]] 
|primeminister2   = [[Пунцагийн Жасрай]]
|term_start2  = 1992
|term_end2    = 1996
|predecessor2   = 
|successor2  = 
|office3      = {{flagicon|MGL}} [[БНМАУ]]-ын Улсын Ерөнхий прокурорын туслах бөгөөд Шүүн таслах ажиллагаанд хяналт тавих хэлтсийн дарга
|primeminister3   =[[Думаагийн Содном]]
|term_start3  = 1988
|term_end3    = 1990
|predecessor3   = 
|successor3   = 
|office4      = {{flagicon|MGL}} [[Монгол улсын Шинжлэх ухааны Академи]]-ийн гишүүн
|term_start4  = 2000
|term_end4    = 
|predecessor4   = 
|successor4   = 
|birth_date   = {{bda|1953|5|30}}
|birth_place  = [[Монгол улс]], [[Дундговь аймаг]]
|death_date   =
|death_place  =
|party        = [[Монгол Ардын Хувьсгалт Нам]]
|spouse       =
|children     = 
|alma_mater   = [[Монгол Улсын Их Сургууль]] ([[Bachelor of Law|LL.B.]]) &lt;br&gt; ЗХУ-ын Бүх холбоотын хууль зүйн эрдэм шинжилгээний хүрээлэн &lt;br&gt; ([[Associate Professor of Law|Asso Prof.L]])
|profession   = [[Хуульч]]
|website      = http://law.num.edu.mn/uc/181/184/182
}}
'''Содовсүрэнгийн Нарангэрэл''' (1953 оны 5-р сарын 30-нд Түшээт хан аймгийн Дайчин бэйсийн хошуу буюу одоогийн [[Дундговь аймаг|Дундговь аймгийн]] [[Дэлгэрцогт сум|Дэлгэрцогт суманд]] төрсөн) -Монгол Улсын шинжлэх ухааны гавьяат зүтгэлтэн, ШУА-ийн академич, хууль зүйн шинжлэх ухааны доктор, профессор цолтой, Монголын хуульч, улс төрч, нийгмийн зүтэлтэн. 

1992 оны УИХ-ын сонгуульд МАХН-аас нэр дэвшин ялалт байгуулж, УИХ-ын гишүүнээр ажиллаж байсан.  2004 онд Японы Нагояа Их Сургуулийн Зочин Профессороор ажиллаж байсан бөгөөд 2018 онд [[Монгол Улсын Их Сургууль]]-ийн Эмирет Профессор цол хүртсэн.

==Намтар==
С.Нарангэрэл Б.Содовсүрэнгийн хүү болж 1953 онд төрсөн ажээ. Эцэг Б.Содовсүрэн нь 16 настай байхдаа Улаанбаатар хотын Шүүхийн нарийн бичгийн дарга, 18 насандаа Улаанбаатар хотын Шүүхийн орлогч дарга, 19 настай байхдаа Булган, Сэлэнгэ аймгийн шүүхийн даргаар ажиллаж байсан түүхтэй гэнэ. мөн Төв аймгийн Шүүхийн дарга болон Улсын дээд шүүхийн удирдлагад 13 жил ажилласан байна. 

===Боловсрол===
*1961-1971 онд [[Улаанбаатар]] хотын ерөнхий боловсролын 6-р дунд сургууль
*1971-1975 онд [[Монгол Улсын Их Сургууль|МУИС]]-ийн Хуулийн салбар
*1985-1988 онд ЗХУ-ын [[Москва]] хотноо Бүх Холбоотын дээд сургуулийн аспирантур

=== Ажилласан байдал ===
*1975-1985 онд [[Монгол Улсын Их Сургууль|МУИС]]-ийн Хууль зүйн сургуульд багш
*1985-1988 онд Улаанбаатар хотын Ерөнхий прокурорын орлогч
*1988-1990 онд Улсын Ерөнхий прокурорын туслах
*1990-1991 онд Засгийн газрын дэргэдэх судалгааны төвийн эрдэм шинжилгээний ахлах ажилтан
*1991-1992 онд Улсын Бага хурлын дэргэдэх төр, нийгэм судлалын Академийн дэд захирал
*1992-1996 онд УИХ-ын гишүүн
*1996-1997 онд МУИС-ийн Хууль зүйн сургуульд профессор
*1997-2000 онд [[Монголын Өмгөөлөгчдийн Холбоо|Монголын Өмгөөлөгчдийн Холбооны]] Ерөнхийлөгч
*1999-2010 онд МУИС-ийн Хууль зүйн сургуулийн захирал
*2010 оноос хойш МУИС-ийн Хууль зүйн сургуулийн профессор
*2012 оноос МУИС-ийн Хууль зүйн сургуулийн Эрдмийн зөвлөлийн дарга.
== Эрдмийн бүтээл, туурвил ==

;Ном

#Legal system of Mongolia. УБ-Нагояа., 2004 
#Правовая система Монголии. УБ-Москва.,ОХУ-ын Москвагийн Олон Улсын харилцааны Их Сургууль. 2003 
#Монгол Улсын эрх зүйн тогтолцооны удиртгал. УБ., 2003. 160 х (2003 онд БНХАУ-ын Өвөр монгол улсын их сургуулийн хуулийн сургууль хятад хэл рүү орчуулж хэвлүүлсэн) 
#Эрх зүй судлалын удиртгал. Хамтын бүтээл. УБ., 2003. 218 х 
#Хууль зүйн тайлбар толь. УБ., 2003 (Хамтын бүтээл) 
#Монголын ба дэлхийн эрх зүйн тогтолцоо. УБ., 2002 
#Амьд эрх зүй. УБ., 2002. 248 х 
#Монгол Улсын эрүүгийн эрх зүй./ерөнхий анги/.УБ.,1999.430 х 
#Монгол Улсын төр, эрх зүйн үндэс. Тест. УБ.,1999. 96 х /хамтран/ 
#Монгол Улсын эрүүгийн эрх зүй/тусгай анги/.УБ.,1998.306 х 
#Хүний эрх, өмгөөлөл. УБ.,1998. 96 х 
#Монгол Улсын эрүүгийн эрх зүй./ерөнхий анги/. УБ.,1996. 402 х 
#Англи-Монгол-Орос хууль зүйн толь. УБ.,1994. 450 х 
#Зохион байгуулалттай гэмт хэрэг. УБ.,1991.63 х 
#Р.Чойнямд тулгасан ял. УБ., 1990. 70 х 
#Гэмт хэрэг зүйлчлэх шинжлэх ухааны үндэс. Онол, практик. УБ.,1988.205 х 
# Монгол Улсын эрүүгийн хууль тогтоомжийг боловсронгуй болгох асуудал. Хууль зүйн ухааны дэд докторын зэрэг горилсон диссертаци. М.,1988.156 х 
#Криминологи. сурах бичиг. /хамтран бичсэн/ УБ.,1986. 3хх 
# БНМАУ-ын засан хүмүүжүүлэх хөдөлмөрийн эрх зүйн үндсэн асуудал. УБ.,1988. 180 хуудас 
# Эрх зүйн товч толь./хамтран бичсэн/ УБ.,1986. 2хх 
#Сахилга, хариуцлага эрх зүйн товхимол. Гэмт хэргээс ял шийтгэлд гэсэн хэсгийг бичсэн/.УБ.,1984.3хх 
# БНМАУ-ын эрүүгийн эрх зүйн практикум./хамтран бичсэн/. УБ.,1984. 4хх 
#Монгол Улсын иргэний эрх, үүргийн нэгдэл/товхимол/. УБ.,1983.92 х 
#Эрх зүйн мэдлэг, залуучууд. УБ.,1980. 132 х 
#БНМАУ-ын эрүүгийн эрх зүйн бодлогын хураамж. УБ.,1979.88 х 

Бусад олон эрдэм шинжилгээний өгүүлэл, илтгэл нийтлүүлжээ.

{{DEFAULTSORT:Нарангэрэл, Содовсүрэнгийн}}
[[Ангилал:1953 онд төрсөн]]
[[Ангилал:Монголын хуульч]]
[[Ангилал:Монголын улс төрч]]
[[Ангилал:Монгол Улсын Их Хурлын гишүүн]]
[[Ангилал:Монголчууд]]</text>
      <sha1>6zpf55pcl3326rnnzs7xr9jvqwb8hix</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Чинсан</title>
    <ns>0</ns>
    <id>54885</id>
    <revision>
      <id>823643</id>
      <parentid>772027</parentid>
      <timestamp>2025-07-05T03:58:16Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Batkhishign55</username>
        <id>86793</id>
      </contributor>
      <origin>823643</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6843" sha1="k4t7h1rk3dqz6zcery3t8t1eqi2qyb8" xml:space="preserve">'''Чинсан''' цол нь ([[Хятад үсэг|ханз]]:丞相,  пиньин галиг:chéng xiàng) [[Эртний Хятад|эртний хятадын]] хаант улсуудын үед [[хуанди]]гийн дараа орохуйц албан тушаал байсан цол юм. Энэ нь орчин үеийн [[Ерөнхий сайд|ерөнхий сайдын]] албан тушаалтай дүйцнэ. 

[[Өгэдэй хаан]] анх [[Алтан улс|Алтан улсын]] бууж өгсөн газрын хэргийг захируулахаар хуучин захиргааг байгуулахад хоёр чинсан томилсон. Сүүлд [[Мөнх хаан]] татан буулгасныг [[Хубилай хаан]] 1260 онд дахин байгуулахад 1 орон тоотой байснаа 1261-1264, 1308-1311 баруун зүүн гарын тус бүр хоёр чинсан, 1265-1266 оны хооронд таван чинсантай байсан ч, алба үүрэг нь давхцах учир дахин татан буулгаад, 1272 оноос 1368 он хүртэл баруун зүүн гарын тус бүр нэг чинсангийн орон тоотой томилогдож байсан. 1338 оны орчимд [[Тогоонтөмөр хаан|Тогоонтөмөр хааны]] зарлигаар ганц баруун гарын чинсангийн тушаалыг үлдээж, [[Баян чинсан|Баян чинсанд]] хариуцуулаад, 1341 оноос дахин 2 чинсантай болжээ. [[Юань улс]] мөхсний дараа Монголд XV зуун дунд үе хүртэл хаадын шадар сайд, Монгол, [[Ойрад|Ойрадын]] захирагч нар хэрэглэж байгаад, [[Тогоон тайш|Тогоон тайшаас]] хойш ач холбогдлоо алдаад, зөвхөн овог аймгийн ахлагчид хэрэглэж байсан. Уг цолны хэрэглэх шаардлага багасхийн хамтаар [[Батмөнх Даян хаан|Даян хааны]] үед устгасан байна. 

Харин хятадын [[Мин улс]] 1380 он хүртэл хэрэглээд, түүнээс хойш уг албан тушаалыг хүчингүй болгосноос хойш [[Тайпингийн бослого|Тайпингийн босогчид]] нэг хэсэг хэрэглэж байсан нь бослого дарагдмагц мөн л байхгүй болсон.

== Юань Улсын чинсангууд ==

=== Баруун гарын чинсан&lt;ref name=&quot;:0&quot;&gt;{{Cite web |title=元史/卷112 - 维基文库，自由的图书馆 |url=https://zh.wikisource.org/wiki/%E5%85%83%E5%8F%B2/%E5%8D%B7112 |access-date=2024-03-10 |website=zh.wikisource.org |language=zh}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;:1&quot;&gt;{{Cite web |title=元史/卷113 - 维基文库，自由的图书馆 |url=https://zh.wikisource.org/wiki/%E5%85%83%E5%8F%B2/%E5%8D%B7113 |access-date=2024-03-10 |website=zh.wikisource.org |language=zh}}&lt;/ref&gt; ===

# Мама (1260-1261)
# Буха (1261-1263 оны 7 сар)
# [[Ши Тяньзэ]] (1261-1266)
# Шяньжэн (1263 оны 7 сар-1265)
# [[Аньтун|Антун]] (1265-1275, 1285-1290)
# [[Худучар]] (1265-1266)
# [[Елюй Жү]] (1265-1266)
# [[Баян жанжин|Баян]] (1265-1266)
# Хонгирадай (1282 оны 2 сар-4 сар)
# [[Хорихосун]] (1282 оны 5 сар-1284 он)
# [[Сэнгэ (Юань Улс)|Сэнгэ]] (1288-1293) (Шаншушэн сайд)
# [[Өлзий (Юань Улс)|Өлзий]] (1294-1303 оны 5 сар)
# [[Хархасун]] (1303 оны 10 сар-1307 он)
# [[Дархай]] (1308-1308)
# [[Тасбуха]] (1308-1310)
# [[Читабужи]] (1308-1309)
# [[Тогто чинсан|Тогто]] (1310-1311)
# [[Тэмүдэр]] (1311-1313 оны 2 сар, 1315-1317 оны 7 сар, 1320-1322)
# [[Тухулу]] (1313-1314 оны 3 сар)
# Будааш (1317-1320)
# [[Байжу ноён (Жалайр)|Байжу]] (1322-1323)
# Сю Майжэ (1324-1325)
# [[Даштөмөр]] (1325-1328)
# [[Элтөмөр]] (1328-1333)
# [[Баян чинсан|Баян]] (1333-1340 оны 3 сар)
# [[Мажардай]] (1340 оны 4 сар-11 сар)
# [[Тогтох чинсан|Тогтох]] (1340 оны 11 сар-1344 оны 6 сар, 1349 оны 8 сар-1355 оны 1 сар)
# [[Аруд]] (1344 оны 6 сар-1346)
# [[Бэрхбуха]] (1347-1347)
# [[Дорж (Жалайр аймаг)|Дорж]] (1348 оны 1 сар - 1349 оны 8 сар)
# Ван Жянү (1355-1355)
# Динжү (1355-1356, 1358-1358)
# [[Чосгэн]] (1357-1364)
# [[Тайбуха]] (1358-1358)
# [[Бортөмөр]] (1364-1365)
# Басар (1365-1366)
# Өлзийтөмөр (1367 оны 6 сар-9 сар)
# [[Есү]] (1367 оны 9 сар-1368 он)

=== Зүүн гарын чинсан&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;:1&quot; /&gt; ===

# Хурбуха (1261-1263 оны 7 сар)
# [[Елюй Жү]] (1261-1264, 1270-1271, 1282-1284)
# [[Тачар]] (1263-1264)
# [[Ши Тяньзэ]] (1267-1269)
# [[Худучар]] (1270-1278)
# [[Ахмад Фанакати|Ахмад Фанакат]] (?-1282)
# [[Хархасун]] (1299-1302)
# [[Ахутай|Ахудай]] (1303-1307)
# [[Тогто чинсан]] (1308-1311)
# [[Читабужи]] (1308-1308)
# [[Санбаонү]] (1310-1310)
# [[Асан (Чинсан)|Асан]] (1312-1320)
# [[Байжу ноён (Жалайр)|Байжу]] (1320-1322)
# [[Давлат шах]] (1324-1328)
# Байбуха (1328-1329)
# [[Төмөрбуха (Чинсан)|Төмөрбуха]] (1329-1329, 1340-1341)
# [[Баян чинсан|Баян]] (1330-1330) 
# [[Садун]] (1331-1335)
# [[Тэнгис (Юань Улс)|Тэнгис]] (1335-1335)
# [[Бэрхбуха]] (1343-1346)
# [[Төмөрдаш]] (1346-1346)
# [[Дорж (Жалайр аймаг)|Дорж]] (1346-1346)
# [[Хэ Тайпин|Тайпин]] (1347-1349, 1357-1360)
# [[Динжү]] (1354-1355)
# [[Хама]] (1355-1356)
# [[Чосгэн|Чосгин]]&lt;ref&gt;[[Мөнх хаан|Мөнх хааны]] сайд хэрэйдийн Булган их бичээчийн жич хөвүүн&lt;/ref&gt; (1356-1356)
# [[Нүдэгэй]] (1356-1356)
# [[Есү]] (1364-1364)
# [[Бортөмөр]] (1364 оны 8 сар-1365)
# [[Хөхтөмөр]] (1365-1367)
# [[Сарандарь]] (1366-1367)
# Төртөмөр (1367-1367)
# [[Ширмэн]] (1368-1389?)
# [[Цинтун]] (1368-1368 оны 9 сар)

== Эшлэл ==
[[Ангилал:Цол]]
&lt;references /&gt;
[[Ангилал:Хятадын цол]]
[[Ангилал:Монголын цол]]
[[Ангилал:Юань улс]]</text>
      <sha1>k4t7h1rk3dqz6zcery3t8t1eqi2qyb8</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Юань улсын төрлийн вангуудын жагсаалт</title>
    <ns>0</ns>
    <id>56716</id>
    <revision>
      <id>823644</id>
      <parentid>822254</parentid>
      <timestamp>2025-07-05T03:58:45Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Batkhishign55</username>
        <id>86793</id>
      </contributor>
      <origin>823644</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="30389" sha1="g30uxw5axa9mtcpdk1zilsyctuoj1tp" xml:space="preserve">[[Файл:Kublai Khan.jpg|thumb|Хубилай хаан]]
'''[[Хубилай хаан]]''' Их Монгол улсын хаан ширээг 1264 онд албан ёсоор авсан. Тэрээр хааны ургийн ноёдыг өөртөө татахын тулд тэдгээрт элдэв цол хэргэм шагнах, газар нутаг, хот балгадыг соёрхох бодлого баримтлаж байжээ. Өмнө нь хааны ургийнханд ван цол олгож байсан хэдий ч тэр нь нэр төдий зүйл байсан. Харин Хубилайн үеэс эхлээд хятад цол чимэг бүхий цол хэргэм олгож эхэлсэн. Тухайн үед тэдгээрийг нийтэд нь Жу ван (諸王) гэж нэрлэж байсан (үүнийг монголоор Олон ван, Угсаа төрлийн ван, Төрлийн ван гэх мэтээр нэрлэж байсан).

==Товч мэдээлэл==

1271 оноос [[Юань улс|Юань улсын]] төрийн үед тус улсад Алтан ургийн дөч гаруй төрлийн ван цолтон байсан. Тэдгээр нь дотроо зургаан зэрэг дэв бүхий нийт том ван бүгд 45 байсан.&lt;ref&gt;Юань улсын судар. 89 дүгээр дэвтэр&lt;/ref&gt; Мөн цолны хятад нэрийг олгохдоо ихэвчлэн дараах гурван янзаар нэрлэж байсан. Үүнд:
# Нанхиадын эртний Хавар-Намарын улсуудын үеийн вангийн цол (''Жишээ нь: Янь ван, Жинь ван, Лян ван гэх мэт'')
# Тухайн эзэлсэн газар нутгийн Нанхиад нэр (''Жэн Нань ван, Ань Си ван гэх мэт'')
# Шинээр зохиосон нэр (''Бэйнин ван, Бэйпин ван гэх мэт'')
зэрэг болно. Тэдгээр төрлийн вангуудыг [[Юань улсын судар|Юань ши]] гэх мэтийн сударт Жу ван буюу угсаа төрлийн ван хэмээн нэрлэж байсан. Харин Дандаа чинсан гуайн орчуулсан Юань улсын сударт тэднийг '''Олон ван''' хэмээн нэрлээд түүн дотор нь хааны хүргэдийг мөн хамруулан нэрлэсэн байдаг. Олон ван хэмээсний гол шалтгаан нь урдаа маш олон чимэг маягийн нэршил авснаас тийн нэрлэх болсон мэт. Харин сүүлийн жилүүдэд ШУА-ын Түүхийн хүрээлэнгийн бүтээлүүдэд Төрлийн ван гэж бичигдэж байна. &lt;br/&gt;Төрлийн вангуудыг эзэмшдэг тамгаар нь 6 дэсээр хуваадаг. 
[[Файл:The stamp of a Mongolian army.JPG|thumb|Юань улсын түшмэлийн тамганы бариул]] 
[[Файл:管軍総把印①.JPG|thumb|Юань улсын мянгатын ноёны тамга]] 
# &quot;Арслангийн бариулт алтан тамга
# Тоймог луу бариулт алтан тамга
# Тэмээн гөрөөсөн бариулт алтан тамга
# Тэмээн гөрөөсөн бариулт алтадмал мөнгөн тамга
# Яст мэлхийн бариулт алтадмал мөнгөн тамга
# Яст мэлхийн бариулт мөнгөн тамга&quot; гэсэн зургаан төрлийн тамга олгож байсан.

==Жагсаалт==
===Тэргүүн дэсийн арслангийн бариулт алтан тамгатай вангууд===
{| class=&quot;wikitable&quot;
!№
!Цол, чимэг
!Хятад ханз
!Хүртсэн язгууртан
!Хугацаа
!Эзэмшил нутаг
|-
|1
|[[Янь ван]]
|燕王
|[[Чингим]], '''[[Алтандара]]'''
|1263-1274, 1331
|
|-
|2
|[[Жинь ван]]
|晉王
|[[Гамала]], [[Есөнтөмөр хаан|Есөнтөмөр]], [[Бадамрэгжийбуу]]
|1292-1328
|Гурван голын эх, Чингис хааны их ордос (Аураг орд)
|-
|3
|Чинь ван
|秦王
|[[Мангала]], Алтанбух, Ананд, [[Баян чинсан]]
|1270?-1307, 1340
|Тангудын нутаг
|-
|4
|Лян ван
|梁王
|[[Гамала]], [[Сүншан]], [[Ванчан (Лян ван)|Ванчан]], '''Бор''', '''Аруг''', [[Басалаварми]]
|1289-1381
|Юньнань мужийн нутаг
|-
|5
|Юэ ван
|越王
|[[Цагадай|'''Цагадайн''']] угсааны '''Улаан''', '''Раднашири'''
|1307-?
|
|-
|6
|Ин ван
|營王
|'''Эсэнтөмөр''' ([[Хубилай хаан|'''Хубилай хааны''']] хүү [[Хөхчү (Нин ван)|'''Хөхчүгийн''']] хүү)
|1308-?
|
|-
|7
|Шу ван
|鄃王
|'''Онгудын Нэгүдэй хүргэн, Жухунан хүргэн'''
|?-?
|
|-
|8
|Нин ван
|寧王
|[[Хубилай хаан|'''Хубилайн''']] '''хүү [[Хөхчү (Нин ван)|Хөхчү]]''' 
|1307-?
|Дараа нь Нин Юань ван болсон, Юньнань муж
|-
|9
|[[Чи ван]]
|齊王
|[[Хасар|Хасарын]] удмын '''Бабуш, Өргөнтөмөр, Ёлтөмөр''' болон [[Хөхтөмөр|Хөхтөмөр жанжин]]
|1260?; 1308-?; 1368-1375
|
|-
|10
|Чу ван
|楚王
|'''Яхууд, Төртөмөр, Баатар, Яньтөмөр'''
|1307-?
|
|-
|11
|Вэй ван
|豳王
|[[Хачиун|'''Хачиуны''']] удмийн '''Дорной''' 
|1307-1312
|
|-
|12
|Бинь ван
|魏王
|Цагадайн хүү [[Байдар|Байдарын]] хүү Чубу, Нанхул, Хутагтмэс, Буянтөмөр, Үйл, Ринчин
|1307-1368?
|Шаньси муж
|-
|13
|Жи ван
|濟王
|[[Чингим|Чингимийн]] дунд хүү [[Дармабала|Дармабалагийн]] ахмад хөвүүн [[Амуга]], түүний хүү '''Бортөмөр''', Амугагийн хүү '''Нялхабух'''ын хүү '''Баянтөмөр'''
|?-?
|
|-
|14
|Лу ван
|魯王
|[[Хонгирад|Хонгирадын]] '''Анчин, Манждай, Авдай, Алчишири, Мамууш''', Мухулайн удам '''Хантун ноён, Наймандай'''
|?-?
|'''Чуаннин чөлгөөг''' захирч, '''Жинин чөлгөө'''г эзэмшдэг байсан. Хааны хүртээсэн өмч хот нь Жинин чөлгөө байсан тул Жинин ван хэмээн тэмдэглэсэн ч байдаг.
|-
|15
|Дин ван
|定王
|[[Аригбөх|'''Аригбөхийн''']] хүү [[Ёмухур]],  Жалидай
|1308-?
|Хубэй мужийн Динжоу-г захирч байсан.
|-
|16
|Лун ван
|隴王
|[[Өгэдэй хаан|Өгэдэйн]] 6-р хүү '''Хадааны''' хүү '''Хуланч; Хурудай, Синдуч'''
|?-?
|Эзэмшил нь [[Шэньси нутгийн син жун шу шэн|Шэньси мужийн]] дотор байсан
|-
|17
|Жао ван
|趙王
|[[Онгуд|Онгудын]] '''Жуху хүргэн/1308-1314/, Аругтай/1314-1324/, Мажахан хүргэн, Буянхүү, Айбух, Жуньбух, Хүрхүс, Нангиадай, Чяоланч, Шуань хүргэн'''
|1308-1368?
|Хэбэй муж
|-
|18
|Жя ван
|嘉王
|[[Мөнх хаан|'''Мөнх хааны''']] хүү Ширхийн хүү Хонхтөмөр
|1318-?
|
|-
|19
|Жин ван
|荊王
|[[Өгэдэй хаан|Өгэдэй хааны]]  хөвүүн '''Годангийн''' удам '''Исубүга''' 1324 онд хүртсэн.1336 онд '''Төвтөмөр''' залгамжилж, дараа нь '''Тогооч''', дараа нь '''Дармашири''' нар хүртэж байсан
|1324-?
|Эзэмшил нь Хубэй мужид байсан.
|-
|20
|Чан ван
|昌王
|[[Ихирэс|'''Ихирэс''']] аймгийн '''[[Буту хүргэн|Буту]]''' (нэхэн хүртээсэн), '''Соёрха, Жахурчин, Хулан хүргэн, Ашиг хүргэн, Балашири хүргэн, Сарандар''' нар залгамжилж байсан.
|?-?
|
|-
|21
|Вэй ван
|衛王
|'''[[Мөнх хаан|Мөнх хааны]] хүү [[Өрөндаш|Ёлондашын]] хүү Өлзий'''
|?-1310
|1310 онд Вэй Ань ван цол хүртсэн.
|-
|22
|Янь ван
|兗王
|'''Майжүхан'''&lt;ref&gt;[[Есөнтөмөр хаан|Есөнтөмөр хааны]] Бихан, Сүхдарь нэрт хоёр хатны эцэг.&lt;/ref&gt;''', Өлзийнүү, Удудай'''
|1300-1366
|Хэнань мужид эзэмшилтэй байсан
|-
|23
|У ван
|吳王
|'''[[Хачиун|Хачиуны удмын]] Дорной, Буба, Мунанз, Шуосижян, Дорж'''
|1312-1368
|Жяньсу мужид эзэмшилтэй байсан.
|-
|24
|Шоу ван
|壽王
|'''[[Тэмүгэ отчигин|Тэмүгэ отчигины]] удмын Толичу, Наймандай'''
|?-?
|
|-
|25
|Жоу ван
|周王
|[[Хайсан хүлэг хаан|'''Хайсан хааны''']] ахмад хүү [[Хүслэн хаан|'''Хүслэн''']]
|1315-1329
|
|-
|26
|Ань ван
|安王
|[[Аюурбарбад буянт хаан|Буянт хааны]] бага хүү '''Одосбух'''
|1315-1320
|1320 онд Шунь Янь ван цол хүртсэн.
|-
|27
|Ляо ван
|遼王
|[[Тэмүгэ отчигин|'''Тэмүгэ отчигины''']] удмын '''Тогтох, Янашири'''
|?-1328
|[[Ляоян нутгийн син жун шу шэн|Ляоян муж]]
|-
|28
|Жи ван
|冀王
|[[Аригбөх|'''Аригбөхийн''']] удмын '''Бор''', [[Мухулай|'''Мухулайн''']] удмын '''Хусухур''', '''Ринчин, Бэрхбух'''
|?-?
|Хэбэй мужид эзэмшилтэй байсан.
|-
|29
|Энь ван
|恩王
|Хасарын удмын '''Өргөнтөмөр, Ёлтөмөр''' нар хүртсэн.
|?-?
|
|-
|30
|Ци ван
|岐王
|'''Тогтөмөр хүргэн, Сунангомбо, Алагхив, Доржбал'''
|?-?
|Шэньси мужид эзэмшилтэй байсан.
|-
|31
|Хуай ван
|懷王
|[[Хайсан хүлэг хаан|Хайсан хааны]] хүү [[Тугтөмөр хаан|Тугтөмөрт]] хүртээсэн.
|1324-1328
|[[Наньжин|Жянкан хот]]
|-
|32
|Ю ван
|豫王
|'''Адишнашири'''
|1328-?
|
|-
|33
|Су ван
|肅王
|[[Цагадай|'''Цагадайн''']] '''удмын Нагули, Гуанчэ'''
|?-?
|Эзэмшил нутаг нь Ганьсу мужид байсан.
|-
|34
|Тань ван
|郯王
|[[Мөнх хаан|'''Мөнх хааны''']] '''хөвүүн Ёлондашын хөвүүн Өлзий вангийн хөвгүүн Цэцэгт'''
|1331-133?
|
|-
|35
|Бинь ван
|邠王
|'''Буянтбух'''
|?-?
|[[Шэньси]] мужийн нутагт эзэмшилтэй байсан.
|-
|36
|Лу ван
|酈王
|[[Хүслэн хаан|Хүслэн хааны]]  хүү [[Ринчинбал|Ринчинбал]]
|1330-1332
|
|-
|37
|Рун ван
|
|[[Яньтөмөр|Яньтөмөрийн]] дүү '''Садун'''; '''[[Ашабуха|Ашбөх]] заргач'''; [[Тогтох чинсан|'''Тогтох''' чинсангийн]] дүү '''Хэлижи'''
|?-?
|
|-
|38
|И ван
|益王
|[[Даридай отчигин|Даридай отчигины]] удмын '''Майну, Хүндтөмөр'''
|
|1336 онд халж Сюань Жин ван болгосон.
|-
|39
|Хуай ван
|淮王
|[[Хубилай хаан|Хубилай хааны]] хөвүүн [[Тогоон(ханхүү)|Тогооны]] хөвүүн '''Төмөрбуха'''
|1368-1368
|1368 оны намар хүртээж, [[Дайду]] хотыг сахиулж үлдээн Тогоонтөмөр хаан Шанду хот руу зугтсан.
|-
|40
|Шэн ван
|升王
|'''Рунжун ван [[Чунхур]]''' /[[Яньтөмөр|Яньтөмөрийн]] эцэг/-н эцэг [[Тутуха|Тутухад]] нэхэн хүртээсэн.
|1297
|Жяньсу мужид эзэмшилтэй.
|-
|42
|Лян ван
|涼王
|'''Шуосижи дорж/Тангуд хүн/, Дангубал'''
|?-?
|
|-
|43
|Жэн ван
|
|Мэргид овгийн [[Баян чинсан|Баян чинсангийн]] эцэг Жинжир, Баян чинсангийн өргөмөл хүү Тогтох чинсан нарт нэхэн хүртээсэн.
|?-?
|
|-
|44
|И ван
|義王
|Гуанжэбухын хүү Хэшан
|?-?
|
|-
|45
|Ин ван
|瀛王
|Гуанжэбухын хөвүүн Есөнбуха
|?-?
|Хэбэй муж
|-
|48
|Юнь ван
|鄆王
|[[Мухулай|Мухулайн]] хойчис [[Байжу ноён (Жалайр)|Байжу ноёнд]] нэхэн хүртээсэн.
|1324
|
|-
|49
|Жун ван
|忠王
|Мэргидийн [[Тогтох чинсан|Тогтох чинсаны]] эцэг [[Мажардай|Мажардайд]] хүртээсэн цол.
|?-?
|
|-
|50
|Дэ ван
|德王
|Мажардай, [[Яньтөмөр]] ван нарт соёрхжээ.
|?-?
|
|}

=== Тоймог луу бариулт алтан тамгатай 2-р дэсийн ван ===
{| class=&quot;wikitable&quot;
!№
!Цол, чимэг 
!хятад нэр
!Хүртсэн язгууртан
!Хэрэглэж байсан хугацаа
!Эзэмшил нутаг
|-
|1
|Аньши ван
|安西王
|[[Мангала|'''Мангала''']]''', Алтанбух, Ананд'''
|1272-1307
|Ганьсу, Шэньси муж
|-
|2
|Бэй-ань ван
|北安王
|[[Номуган]]
|1284-1292
|Гурван голын сав газар, Хэнань мужийн Линжянь сянь
|-
|3
|Жэньнань ван
|鎮南王
|[[Хубилай хаан|Хубилай хааны]] хөвүүн [[Тогоон(ханхүү)|Тогоонд]] 1284 онд шагнасан. 1301 онд хальсны дараа түүний хөвүүд болох '''Луужин,Тобуха, Тольбуха, Төмөрбуха, ач хөвүүн Борбуха нар''' залгамжилсан.
|1284-1368
|
|-
|4
|Бэйнин ван
|北寧王
|Жинь ван [[Гамала|Гамалагийн]] бага хөвүүн '''Дэлгэрбуха'''
|1307-1309
|
|-
|5
|Эньпин ван
|恩平王
|Гуулин улсын язгууртан '''Ли Жа Чун, [[Тэжу ван|Ли Сон Ге]]'''
|1312-?
|
|-
|6
|Бэйпин ван
|北平王
|[[Номуган|'''Номуган''']]
|1265-1284
|
|-
|7
|Сюаньдэ ван
|宣德王
|[[Тогоон(ханхүү)|Тогооны]] хүү '''Будашири, Динжу''' 
|1313-?
|
|-
|8
|Вэньжи ван
|文濟王
|Тогооны хүү '''Манз, Бухатөмөр'''
|?-1353
|
|-
|9
|Баоэнь ван
|保恩王
|'''Өргөнтөмөр'''
|1316-?
|
|-
|10
|Унин ван
|武寧王
|Мөнх хааны хүү Ёлондашын ач '''Цэцэгт'''
|1322-1331
|
|-
|11
|Вэйшүнь ван
|威順王
|[[Тогоон(ханхүү)|Тогооны]] хүү '''Гончигбуха'''
|1326-1356
|
|-
|12
|[[Гуаннин ван]]
|廣寧王
|[[Бэлгүтэй]] ноёны угсааныханд хүртээсэн цол. Онон-Хэрлэн голын сав газрыг багтаж байсан
|1262-1368
|
|-
|13
|Баонин ван
|保寧王
|[[Хачиун|Хачиуны]] удмын ноёд
|1329-?
|
|-
|14
|Сижин ван
|西靖王
|'''Вэй ван Амугагийн ([[Хайсан хүлэг хаан|Хайсан хүлэг хааны]] эх ондоо, [[Дармабала|'''эцэг''']] нэгтэй дүү''')''' хүү Аруг'''
|1330-?
|
|-
|15
|Шиань ван
|西安王
|'''Раднашири''', нь анх хүртээд 1329 онд дэвшиж Ю ван болсон, хүү Дармад залгамжлуулсан.
|?1329
|
|-
|16
|Тайпин ван
|太平王
|'''[[Яньтөмөр|Яньтөмөр тайш]], Тэнгис'''
|1328-1335
|
|-
|17
|Зичуань ван
|淄川王
|[[Хасар|'''Хавт Хасар''']], хүү [[Егү|Ехү]] нарт нэхэн хүртээсэн цол.
|
|
|-
|18
|Жиян ван
|濟陽王
|Мунанз, Буби 
|1330-?
|
|-
|19
|Юнчан ван
|永昌王
|[[Хасар|'''Хасарын''']] угсааны '''Жибгэтөмөрт''' шагнасан
|?-?
|
|-
|20
|Юнь ань ван
|鄆安王
|Сэнгэбула хүргэн /桑哥不剌/, Шанпуна гүнжийн /尚普納公主/ нөхөр
|
|
|-
|21
|Яньди ван
|陽翟王
|Өгэдэй хааны отгон хөвүүн Мэлиг ноёны жич хөвүүн '''Түмэн ноён''' 1308 онд анх хүртсэн. Түмэнгийн дараа
'''Хүчүн''' залгамжилсан. Хүчүнгийн дараа '''Тайван''' (1324 онд залгамжилсан). Түүний дараа '''Төмөрчи''', '''[[Ариунтөмөр]]''' (1361 он хүртэл), '''Худутөмөр''' ван (1361 онд залгамжилсан) нар тус тус үе залгамжилсан. 
|1308-1368
|[[Эрчис мөрөн]], Алтайн нуруу
|}

=== Тэмээний бариулт алтан тамгатай 3-р дэсийн ван ===
{| class=&quot;wikitable&quot;
!№
!Цол
!Хятад нэр
!Эзэмшигч язгууртан
!Хэрэглэж байсан хугацаа
!Эзэмшил нутаг
|-
|1
|Хэдун ван
|河間王
|[[Хүлгэн|Хүлгэний]] ([[Хулан хатан|Хулан хатаны]] ганц хүү) хөвгүүн '''Хуча''', Хучагийн хүү '''Угудай''', Угудайн хүү '''Эбүгэн'''
|?-1287
|Хэбэй мужид байсан.
|-
|2
|Хэпин ван
|河平王
|[[Мөнх хаан|'''Мөнх хааны''']] хүү '''Ширх'''
|1268-?
|
|-
|3
|Юньнань ван
|雲南王
|[[Хубилай хаан|Хубилай хааны]] хүү [[Хөхэчи]] (1267-1280), Хөгэчигийн хүү '''Эсэнтөмөр (1280-1308)''', '''Лаодэ (1309-1320)''', '''Ванчан (1320-1324),''' '''Аруг''' (Эсэнтөмөрийн хүү), Аругийн хүү '''Бор'''  
|1267-133?
|Юньнань муж
|-
|4
|Жинань ван
|濟南王
|[[Хачиун|'''Хачиуны''']] хүү [[Алчидай|'''Алчидай''']], Алчидайн ач хүү '''Холч''', Холчын хүү '''Шинэхар'''
|?-?
|
|-
|5
|Вэй У Ши Нин ван
|威武西寧王
|[[Цагадай|'''Цагадайн''']] хүү [[Байдар|Байдарын]] ач хүү '''Чүбэй''', 
Чүбэйгийн хүү '''Нагули''', 
Нагулигийн хүү '''Ахабу''', 

Ахабугийн хүү '''Эрхичи'''
|1305-?
|Гансу муж
|-
|6
|Жэньнинь ван
|鎮寧王
|Аригбөхийн угсааны '''Бор, Наху'''
|1306-?
|Одоогийн Гуйжоу муж
|-
|7
|Вэй Ан ван 
|衛安王
|Мөнх хааны хүү Ёлондашын дэд хүү '''Өлзий''' хүртсан. Хожим Вэй ван болсон.
|1305-1310
|Хэнань муж
|-
|8
|Вэйдин ван
|威定王
|[[Аригбөх|Аригбөхийн]] хүү [[Ёмухур]] хүртсэн. Дараа нь Дин Юань ван цолоор шагнуулсан.
|1305-1308
|
|-
|9
|Нинсу ван
|寧肅王
|Жүчийн хүү Батын угсааны Тогтох
|1308-?
|Гансу муж
|-
|10
|Упин ван
|武平王
|'''Мөнхтөмөр, Түмэнтөмөр, Төмөрбуха, Бухатөмөр'''
|?-1338
|
|-
|11
|Нинхай ван
|寧海王
|[[Даритай отчигин|Даритай отчигиний]] ач хүү '''Хөхчү''', түүний хүү '''Исиман''', түүний дүү '''Баатар''', түүний хүү '''Ахай'''
|?-?
|
|-
|12
|Аньнань ван
|安南王
|'''Вьетнам улсын хаад'''
|
|
|-
|13
|Аньдин ван
|安定王
|[[Хүлгэн]] ноёны угсааны '''Тогоон''', түүний хүү '''Доржбал'''
|1313-?
|
|-
|14
|Юнфэнь ван
|永豐王
|[[Хонгирад|Хонгирадын]] '''Чухан хүргэн''', '''Тайхулду''' гүнжийн нөхөр. Сүүлд '''Ань Юань ван''' цолоор өргөмжилөгдсөн.
|1312
|[[Жяньши нутгийн син жун шу шэн|Жяньши муж]]
|-
|15
|Аньдэ ван
|安德王
|[[Тогоон(ханхүү)|Тогооны]] хүү '''Будашири''' 
|1313
|
|-
|16
|Юньнин ван
|永寧王
|Тулуйн хүү Мөгэгийн угсааны Баянтөмөр, Муужэ
|?-?
|
|-
|17
|Фэньян ван
|汾陽王
|[[Өгэдэй хаан|Өгэдэй хааны]] [[Годан|'''Годан ноёны''']] угсааны '''Байтөмөрт''' анх соёрхосон. 
|1317-?
|
|-
|18
|Вэйюань ван
|威遠王
|Цагадайн угсааны '''Баттөмөр, Ажиги''' нар
|1323-?
|
|-
|19
|Жао У ван
|昭武王
|Хав хүргэн, Хуш
|1306-?
|
|-
|20
|Шүньян ван
|順阳王
|[[Буянт хаан|'''Буянт хааны''']] хүү '''Одосбух'''. Сүүлд Ань ван болсон. Ах [[Шадбал гэгээн хаан|'''Шадбал хааны''']] амийг хорооход оролцсон.
|1320
|
|-
|21
|Янь Ань ван
|延安王
|'''Эбүгэн, Тэгэ, Насир аддин'''
|?-?
|
|-
|22
|Жинин ван
|延安王
|Хонгирадын '''Манждай хүргэн, Анчин хүргэн'''
|1295?
|
|-
|23
|Гаотан ван
|高唐王
|[[Онгуд]] аймгийн хүргэн нарт олгох цол
|?-?
|[[Шаньдун|Шаньдун муж]]
|-
|24
|Гаочан ван
|高昌王
|[[Уйгурууд|Уйгурын]] Илүгү нар
|?-?
|
|-
|25
|Байлянь ван
|白蘭王
|[[Пагва лам|'''Пагвагийн''']] дүү '''Чагнаадорж,  Сономчанбу, Гунгалаванжуннайжянзан, Жабасяньзан'''
|?-?
|Төвд орон
|-
|26
|Жюньнин ван
|浚寧王
|Мэргид овгийн [[Баян чинсан|'''Баян чинсан''']]. Сүүлд онд '''Чинь ван''' болсон.
|1331-133?
|
|-
|27
|Сяннин ван
|襄寧王
|[[Өгэдэй хаан|'''Өгэдэй хааны''']] хүү '''Хүчү''' ноёны ач '''Алухуй''', түүний хүү '''Эсүбуган'''
|1304-?
|
|-
|28
|Шинин ван
|西寧王
|1329-1330 онд [[Алгуй|Алгу ханы]] хүү Чүбэй вангийн хүү '''Хутлугмиш''', 1330-1351 онд Хутлугмишийн хүү '''Сулейман'''&lt;ref&gt;{{Cite web |title=敦煌出土文物 {{!}}《重修皇庆寺记》碑_西宁 |url=https://www.sohu.com/a/www.sohu.com/a/404326199_120116137 |access-date=2025-06-19 |website=www.sohu.com}}&lt;/ref&gt;''',''' 1351-1368 онд '''Яган шах'''
|1329- 1368
|[[Ганьсу нутгийн син жун шу шэн|Ганьсу муж]], Шажоу чөлгөө (沙州路)&lt;ref&gt;{{Cite web |title=杨富学：元代敦煌伊斯兰文化觅踪_兰州大学西北少数民族研究中心 |url=https://rcenw.lzu.edu.cn/c/201807/406.html |access-date=2025-06-19 |website=rcenw.lzu.edu.cn}}&lt;/ref&gt;
|}

=== Тэмээний бариулт алтадмал мөнгөн тамгатай 4-р дэсийн ван ===
{| class=&quot;wikitable&quot;
!№
!Цол
!Хятад нэр
!Хүртсэн язгууртан
!Хэрэглэсэн хугацаа
!Эзэмшил нутаг
|-
|1
|Сипин ван
|西平王
|'''[[Хубилай хаан|Хубилай хааны]] 7-р хүү [[Агругчи]] (Оручи) анх хүртэж, дараа нь '''Барам''', '''Гомбобал''' нар залгамжилсан.'''
|1269-?
|Төвдийн нутаг
|-
|2
|Жэнь Ши У Жин ван
|鎮西武靖王
|[[Агругчи]]гийн ахмад хүү '''Төмөрбуха'''д 1297 онд анх хүртээжээ. Түүнийг '''Шуосибал'''?, '''Бонала'''? залгамжилсан. 
|1297
|тодорхойгүй
|-
|3
|Сюаньжин ван
|宣靖王
|'''Даритай отчигины''' угсааны '''Майну''' ноён 1326 онд шагнасан. Хожим '''И ванд''' өргөмжилөгдсөн.
|1326-?
|тодорхойгүй
|-
|4
|Суйнин ван
|綏寧王
|'''Адучи'''. 1326 онд Нин ванд өргөмжилөгдсөн.
|1326-?
|
|-
|5
|Жинань ван
|靖安王
|'''Хөбух''' (1327-1355), '''Манман''' (1356-?)
|1327-1368?
|[[Жяньши нутгийн син жун шу шэн|Жяньши мужид]] байсан.
|-
|'''6'''
|Гуанпин ван
|廣平王
|'''[[Боорчи]]''', '''[[Боролдай|Бурундай]]''' (Боорчийн хүү), [[Иштөмөр|'''Иштөмөр''']] (Бурундайн хүү), '''Мулаху хүргэн''' (Иштөмөрийн том хүү), '''Тутух''' (Иштөмөрийн 3-р хүү), '''Хэбал''' (Боорчийн үр хойчис), '''Аруту''' (Мулаху хүргэний хүү), '''Яо Яо''' (Хэбалын хүү) нар ['''Боорчийн удмынхан'''] 
|?-?
|Хэбэй муж
|-
|'''7'''
|Жингун ван
|靖恭王
|Толинхутулуг (脱邻忽都鲁)
|1331-?
|тодорхойгүй
|-
|'''8'''
|Идэ ван
|懿德王
|'''Сарандарь хүргэн (1330-1336)''' (Сүүлд '''Чан ван''' 昌王болсон). '''Бортөмөр хүргэн''' (1336-?) 
|1330-?
|тодорхойгүй
|-
|'''9'''
|Наньпин ван
|南平王
|'''Төр''' ([[Гүюг хаан|'''Гүюг хааны''']] 3-р хүү '''Хөхөө ноёны''' 9-р хүү)
|1273-1277
|[[Фужянь муж]]
|}

=== Яст мэлхийн бариулт алтадмал мөнгөн тамгатай 5-р дэсийн ван ===
{| class=&quot;wikitable&quot;
!№
!Цол
!Хятад нэр
!Хүртсэн язгууртан
!Хэрэглсэн хугацаа
!Эзэмшил нутаг
|-
|1
|Нинюань ван
|寧远王
|'''Хөхчү, Цэцэгт'''. 1307 онд Төмөр өлзийт хааны зарлигаар '''Нин ван''' болсон. 
|1290-1313
|
|-
|2
|Жэньюань ван
|鎮遠王
|'''Яхууд, Төртөмөр''' (Яхууд 1307 онд '''Чу ван'''гийн тамга хүртсэн)
|1290-1307
|
|-
|3
|Жинюань ван
|靖遠王
|Хадай ([[Өгэдэй хаан|'''Өгэдэйн''']] 3-р хүү '''[[Хүчү]]''' хөвүүн Боладчигийн хөвүүн)
|1290-?
|[[Жяньши нутгийн син жун шу шэн|Жяньши муж]]
|-
|4
|Динюань ван
|定遠王
|[[Ёмухур]] ([[Аригбөх|'''Аригбөхийн''']] хүү, 1305 онд Вэй Дин вангийн тамга хүртсэн)
|1299-1305
|[[Юньнань нутгийн син жун шу шэн|Юньнань муж]]
|-
|5
|Сяоюань ван
|肅遠王
|'''Төмөрбух''' ([[Хубилай хаан|'''Хубилай хааны''']] 7-р хүү '''Агругчи вангийн''' ахмад хүү, хожим '''Жэнь Ши У Жин ван'''гийн тамга хүртсэн)
|1291-1297
|тодорхойгүй
|-
|6
|Жэндун ван
|鎮東王
|'''Эсэнтөмөр''' ([[Хубилай хаан|'''Хубилай хааны''']] 5-р хүү Хөгэчи вангийн хүү)
|1291-?
|
|-
|7
|Тайнин ван
|泰寧王
|'''Майну''' (1322-1324) , '''Ринчиндорж''' (Майнугийн хүү, 1324)
|1322-?
|
|}

=== Яст мэлхийн бариулт мөнгөн тамгатай 6-р дэсийн ван ===
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+
!№
!Цол
!Ханз
!Хүртсэн язгууртан
!Хэрэглэсэн хугацаа
!Эзэмшил
|-
|1
|Наньпин ван
|南平王
|'''Тулу''', [[Гүюг хаан|Гүюг хааны]] хөвүүн Хөхөөгийн хөвүүн. 1273 онд тэмээний бариулт алтадмал мөнгөн тамгат ван болгож дэвшүүлсэн.
|1272-1273
|
|-
|2
|Юнфэн жүн ван
|永豐郡王
|Болд
|?-?
|
|-
|3
|Нинчан жүн ван
|寧昌郡王
|'''Суодогэ хүргэн''' (Ихирэсийн Дархай хүргэний хөвүүн ), '''Булинжидай хүргэн''' (Суодогэ хүргэн, Лулухан гүнж хоёрын хүү)
|1285-?
|
|-
|4
|Сюаньнин жүн ван
|宣寧郡王
|Төмөрбуха (1311-1330) Алинтөмөр (1330-?)
|1311-?
|
|-
|5
|Хуайрэнь жүн ван
|懷仁郡王
|Исидан
|1311-?
|
|-
|6
|Баодө жүн ван
|保德郡王
|Төмөр 
|1329-? 
|
|-
|7
|Нинпү жүн ван
|寧濮郡王
|Чанжи хүргэн
|
|
|-
|8
|Пуян ван
|駙馬濮陽王
|Тугтөмөр хүргэн, 1317 онд ци ван (岐王) цол хүртсэн.
|1306-1317
|
|-
|9
|Цол тодорхой бус
|無國邑名者
|Буха хүргэн (1311 онд хүртсэн), Бэхитөмөр (1280 онд хүртсэн), Хэрээдэй жүн ван (1274 онд хүртсэн), Ахунтөмөр, Өлзий өвгөн, Номхул их ван (那木忽里 大王), Хабич их ван, Баба их ван (1317 онд хүртсэн), Хутлугтөмөр ван, Юхунан ван (1298 онд ван болсон)
|
|
|}

==Эшлэл==

* [[Юань улсын судар]]: 108-р дэвтэр, Төрлийн вангийн хүснэгт
{{Reflist}}

[[Ангилал:Википедиа:Онцлох өгүүлэл]]
[[Ангилал:Боржигин]]
[[Ангилал:Жагсаалт (Юань улсын ван)| ]]
[[Ангилал:Монголын түүх]]
[[Ангилал:Цол]]
[[Ангилал:Юань улс]]</text>
      <sha1>g30uxw5axa9mtcpdk1zilsyctuoj1tp</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Байжу ноён</title>
    <ns>0</ns>
    <id>59801</id>
    <revision>
      <id>823652</id>
      <parentid>732106</parentid>
      <timestamp>2025-07-05T04:47:17Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Batkhishign55</username>
        <id>86793</id>
      </contributor>
      <comment>Агуулгыг Ойрх Дорнодод суух Байжу ноён болгож орчуулав</comment>
      <origin>823652</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1771" sha1="1nidrpfax79iolt6o4qovswa0uxjm93" xml:space="preserve">{{about|Ойрх Дорнодод суух Байжу ноёны|Юань төрийн зүтгэлтэн Жалайрын Байжу ноёны талаар|Байжу ноён (Жалайр)}}
{{Инфобокс албан тушаалтан
| name                = Байжу ноён
| death_date          = {{circa|1258}}
| birth_date          = 
| predecessor         = [[Чормаган хорчи]]
| successor           = [[Элжигидэй ноён]]
| image               = Baiju, from AscelinOfCremone (cropped).jpg
| caption             = 1462 онд Франц ''Хаадын товчоонд'' Давид Оберийн дүрсэлснээр
| native_name         = ᠪᠠᠶᠢᠵᠤ ᠨᠣᠶᠠᠨ
| appointer1          = [[Мөнх хаан]]
| width               = 120px
| office              = [[Ойрх Дорнод|Ойрх Дорнодод]] суух [[Их Монгол Улс|Их Монгол Улсын]] захирагч 
| native_name_lang    = mn
}}
'''Байжу ноён''' ({{Langx|mn|ᠪᠠᠶᠢᠵᠤ ᠨᠣᠶᠠᠨ}}; [[Цагадайн хэл]]: بایجو نویان; {{Lang-zh|c=拜住|s=|t=|p=Bàizhù}}; [[Франк]] сурвалжид: Bayothnoy) бол [[Иран|Перс]], [[Армени]], [[Бага Ази]] and [[Гүрж | Гүржид]] суух Монгол жанжин байв. [[Чормаган хорчи]] нас барсны хойно [[Өгэдэй хаан|Өгэдэй хааны]] зарлигаар Чормаган ноёны орыг залгаж Ойрх дорндод суух төрийн сайдаар томилогджээ. Түүнийг өнгөрсний хойно захирч байсан нутаг нь [[Хүлэгү хан|Хүлэгү ханы]] удамд шилжжээ.</text>
      <sha1>1nidrpfax79iolt6o4qovswa0uxjm93</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Их Юань улсын нэвтэрхий хууль</title>
    <ns>0</ns>
    <id>59828</id>
    <revision>
      <id>823648</id>
      <parentid>807089</parentid>
      <timestamp>2025-07-05T04:01:57Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Batkhishign55</username>
        <id>86793</id>
      </contributor>
      <origin>823648</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5531" sha1="2zu88w3k4j4zmaa6ak6cxbqviz9br1w" xml:space="preserve">{{Unreferenced}}
[[Файл:《大元圣政国朝典章》典章一《诏令卷之一》（《诏令》总共只有一卷）的全部目录（节选自《大元圣政国朝典章》台北国立故宫博物院藏元刊本之影印本）.jpg|thumb|Номын нүүр]]

'''Их Юань улсын нэвтэрхий хууль''' ([[монгол бичиг]]: {{MongolUnicode|ᠶᠡᠭᠡ ᠶᠤᠸᠠᠨ&lt;br&gt;ᠤᠯᠤᠰ ᠤᠨ&lt;br&gt;ᠨᠡᠪᠲᠡᠷᠭᠡᠢ ᠬᠠᠤᠯᠢ}}&lt;ref&gt;{{Cite book |last=王 |first=石庄 |title=《元史》名词术语汉蒙对照词典》 |publisher=内蒙古人民出版社 |year=2016 |volume=1 |pages=79 |language=хятад, монгол бичиг}}&lt;/ref&gt;;[[Хятад үсэг|хятад]]: 大元通制, [[пиньинь]]: Dà yuán tōng zhì; [[Англи хэл|англи]]: Comprehensive Regulations of the Great Yuan&lt;ref name=&quot;:0&quot;&gt;{{Cite book |last=CAMBRIDGE |first=UNIVERSITY |title=THE CAMBRIDGE HISTORY OF THE MONGOL EMPIRE |publisher=Cambridge University Press |year=2023 |editor-last=Biran |editor-first=Michal |pages=941 |language=англи |editor-last2=Kim |editor-first2=Hodong}}&lt;/ref&gt;) нь [[Юань улс|Монголын Юань улс]] даяар мөрдөж байсан томоохон хууль зүлийн бичгүүдийн нэгд зайлшгүй ордог. Энэхүү хууль нь өмнөх үеийн [[Их Засаг|Их Засаг хууль]], 1262 оны &quot;Ярьж эмхэтгэсэн хууль цаазын бичиг&quot;, 1263 оны Өртөөний шинэ хууль, 1264 оны &quot;Шинэ эмхэтгэсэн хуулийн бичиг&quot;, 1291 оны '''[[Жыюаний шинэ хууль]]''' зэрэг томоохон хуулийн уламжлал бөгөөд тэдгээрийн боловсронгуй хэлбэр нь байжээ. Мөн дараа үеийн олон хуулийн үндэс суурь болж өгсөн нь түүхийн чухал баримт бичиг юм.

=Түүх=
Анх [[Чингис хаан]] [[Их Монгол Улс|Их Монгол Улсаа]] байгуулаад өөрийн газар нутагт шинээр нэгэн хууль гаргасан нь Их Яса буюу Их Засаг хууль байсан. Их Засаг хууль нь [[Өгэдэй хаан|Өгэдэй]], [[Мөнх хаан|Мөнх хаадын]] үед улам дэлгэрэнгүй болж, хойч үеийн цаазуудын гол тулгуур болж байсан.&lt;br&gt;[[Хубилай хаан]] өмнө зүгт сууж эхэлснээр хуучин хууль суурин иргэнийг хуульчилан захирахад тохиромжгүй болж ирсэн. Тиймээс хуучин [[Тан улс|Тан]], [[Сүн улс|Сүн улсын]] хууль цаазыг монголын хууль цааз болон монгол төрийн үзэл баримтлалтай уялдуулж байсны дотроос хамгийн том нь, [[Жыюаний шинэ хууль]] болно. Үүнээс улбаалан 1305 онд '''Да Дө Лю Лин''' ([[Дадө|Да Дөгийн]] хуулийн эмтхэтгэл) гэх цаазыг баталж гаргасан. Эдгээр нь олон хүнтэй хятад орныг хууль цаазын дагуу захирах байсныг тухайн үеийн монгол ноёд түшмэд ухамсарлаж байсны илрэл гэж үзэлтэй.&lt;/br&gt;&lt;br&gt;[[Буянт хаан]], [[Гэгээн хаан|Гэгээн хааны]] үеэс эхлээд шинээр хууль зохиох ажил 1316 оноос эхлээд&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;, 1322-1323 онд дууссан. 2539 зүйл бүхий '''Их Юань улсын нэвтэрхий хуулийг''' баталжээ. Их Юань улсын нэвтэрхий хуулийг хэрэгжүүлэх, цаашид боловсронгуй болгох талаар тухайн үед Гэгээн хаан, түүнийг тойрон хүрээлсэн [[Байжу ноён (Жалайр)|Байжу чинсан]] нарын ноёдууд их анхаарч, хатуу хэрэгжүүлж байсан. Гэгээн хаан ба түүний талын ноёд 1323 онд хороогдсон ч, [[Тогоонтөмөр хаан|Тогоонтөмөр хааны]] үед зохиогдсон [[Жижэн Тяогө]] гэх хуульд тусгалаа олсон байдаг. 

Энэ хуулийн олон дэвтэрүүд одоо мэдэгдэж байгаа нь хятадын Мин улсын эхээр дахин барласан хуулбар эх Бээжин хотод хадгалагдсаар 1930 онд &quot;Тунжи тяогэ&quot; гэх нэрээр фото зургаар хэвлэгдсэн.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;  Мөн [[Монгол улсын Шинжлэх ухааны Академи|Монгол улсын ШУА]]-ийн Түүхийн хүрээлэнгийн номын санд өвөр монголын эрдэмтэн '''Алтанбагана''' гуайн монгол орчуулгийн эх ноорог байдаг.

=Холбоотой мэдээлэл=
* [[Жыюаний шинэ хууль]]  
* [[Да Дөгийн хуулийн эмхэтгэл]]  
* [[Жижэн Тяогө]]

== Эшлэл ==
[[Ангилал:Хууль]]
[[Ангилал:Монголын эрх зүй]]
[[Ангилал:Юань улс]]</text>
      <sha1>2zu88w3k4j4zmaa6ak6cxbqviz9br1w</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Телангана</title>
    <ns>0</ns>
    <id>62004</id>
    <revision>
      <id>823610</id>
      <parentid>698194</parentid>
      <timestamp>2025-07-04T13:20:58Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Enkhsaihan2005</username>
        <id>64429</id>
      </contributor>
      <origin>823610</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="12685" sha1="3f7gzbm4o25hko3x2hxd2jwhiw6ktru" xml:space="preserve">{{Short description|Өмнөд Энэтхэг дэх муж}}
{{Инфобокс Энэтхэгийн муж эсвэл нутаг дэвсгэр
| name = Телангана
| type = Муж
| official_name = Телангана муж
| image_skyline = {{multiple image
| border                   = infobox
| total_width              = 300
| image_style              = 
| perrow                   = 1/2/1/2
| caption_align = center
| image1   = Master piece of ramappa temple.jpg
| caption1 = [[Рамаппа сүм]]
| image2   = Warangal fort.jpg
| caption2 = [[Варангал бэхлэлт]]
| image3   = 125 feet Ambedkar Statue in Hyderabad, Telangana (cropped).jpg
| caption3 = [[Б. Р. Амбедкарын хөшөө, Хайдарабад|Б. Р. Амбедкарын хөшөө]]
| image4   = Charminar Hyderabad 1.jpg
| caption4 = [[Чарминар]]
| image5   = NagarjunaSagarDam.JPG
| caption5 = [[Нагаржуна Сагар далан]]
| image6   = Forte di golconda, vedute da est 06.jpg
| caption6 = [[Голконда]]
}}
| image_seal = Emblem of Telangana.svg
| seal_size = 150
| motto = {{langx|sa|text=[[Сатьямева Жаяте]]|translation=Зөвхөн үнэн ялдаг}}
| anthem = {{langx|te|text=[[Jaya Jaya He Telangana]]|translation=Теланганагийн ялалт}}
| image_map = IN-TG.svg
| coordinates = {{coord|17.824400|79.187900|region:IN-TS_type:adm1st|display=it}}
| region = Өмнөд Энэтхэг
| before_was = [[Андра Прадеш (1956–2014)|Андра Прадешийн]] нэг хэсэг
| formation_date3 = formation
| formation_date4 = {{start date and age|2014|06|02|p=y}}&lt;br/&gt; [[Теланганагийн өдөр]]
| capital = Хайдарабад
| largestcity = Хайдарабад
| districts = [[Теланганагийн тойргийн жагсаалт|33]]
| government_type = [[Энэтхэгийн муж болон нутаг дэвсгэрүүд|Мужийн засгийн газар]]
| Governor = [[Жишну Дэв Варма]]&lt;ref&gt;{{cite news |title=Jishnu Dev Varma is new Governor of Telangana; Radhakrishnan moves to Maharashtra |url=https://telanganatoday.com/jishnu-dev-varma-is-new-governor-of-telangana-radhakrishnan-moves-to-maharashtra |work=NDTV |date=2024-07-28 |access-date=2025-07-04}}&lt;/ref&gt;
| Chief_Minister = [[Ревант Редди]]
| Deputy_CM = [[Маллу Бхатти Викрамарка]]
| legislature_type = Хоёр танхимт&lt;br/&gt;[[Теланганагийн хууль тогтоох байгууллага]]
| council = [[Теланганагийн хууль тогтоох зөвлөл]]
| council_seats = 40 суудал
| assembly = [[Теланганагийн хууль тогтоох ассамблей]]
| assembly_seats = 119 суудал
| rajya_sabha_seats = 7 суудал
| lok_sabha_seats = 17 суудал
| judiciary = [[Теланганагийн дээд шүүх]]
| area_footnotes = &lt;ref name=stats/&gt;
| area_total_km2 = 112077
| area_rank = 11-р байр
| length_km = 770
| width_km = 515
| elevation_footnotes = &lt;ref&gt;{{Cite web |title=Telangana State Wind Power Profile |url=https://www.indianwindpower.com/pdf/Telangana-State-Wind-Power-Profile.pdf |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20230326031605/https://www.indianwindpower.com/pdf/Telangana-State-Wind-Power-Profile.pdf |archive-date=2023-03-26}}&lt;/ref&gt;
| elevation_m = 256
| elevation_max_m = 965
| elevation_max_point = [[Доли Гутта]]&lt;ref&gt;{{Cite web |title=Doli Gutta (965m) - Telangana Chhattisgarh border. Possibly highest point in Telangana |url=http://wikimapia.org/31248511/Doli-Gutta-965m-Telangana-Chhattisgarh-border-Possibly-highest-point-in-Telangana |access-date=2025-07-04 |website=wikimapia.org |language=en |archive-date=2018-12-26 |archive-url=https://web.archive.org/web/20181226000659/http://wikimapia.org/31248511/Doli-Gutta-965m-Telangana-Chhattisgarh-border-Possibly-highest-point-in-Telangana |url-status=live }}&lt;/ref&gt;
| elevation_min_m = 0
| population_footnotes = &lt;ref name=stats /&gt;
| population_total = {{IncreaseNeutral}} 35,003,674
| population_as_of = 2011
| population_rank = 12-р байр
| population_density = 312
| population_urban = 38.88%
| population_rural = 61.12%
| population_demonym = Теланганачууд&lt;br/&gt;[[Телугучууд]]
| 0fficial_Langs = [[Телугу хэл]]&lt;ref name=&quot;language_Telangana&quot; /&gt;
| additional_official = [[Урду хэл]]&lt;ref name=&quot;language_Telangana&quot;&gt;{{Cite news|url=https://indianexpress.com/article/india/urdu-is-telanganas-second-official-language-4940595/|title=Urdu is Telangana's second official language|date=2017-11-16|work=[[The Indian Express]]|access-date=2025-07-04|archive-url=https://web.archive.org/web/20180227094158/https://indianexpress.com/article/india/urdu-is-telanganas-second-official-language-4940595/|archive-date=2018-02-27|url-status=live}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;The News Minute&quot;&gt;{{Cite news|url=https://www.thenewsminute.com/article/urdu-second-official-language-telangana-state-passes-bill-71742|title=Urdu is second official language in Telangana as state passes Bill|date=2017-11-17|work=The News Minute|access-date=2025-07-04|archive-url=https://web.archive.org/web/20180603023251/https://www.thenewsminute.com/article/urdu-second-official-language-telangana-state-passes-bill-71742|archive-date=2018-06-03|url-status=live}}&lt;/ref&gt;
| official_script = [[Телугу бичиг]]
| GDP_footnotes = &lt;ref name=&quot;GSDP&quot;&gt;{{cite report|url=https://esankhyiki.mospi.gov.in/datacatalogue/NASdata/SDP/SDP-as%20on%2001.08.2024/State_wise_SDP-01082024_GSDP_Current.xlsx|title=Мужийн дотоодын нийт бүтээгдэхүүн (Одоогийн үнэ)|publisher=[[Энэтхэгийн засгийн газар]]|access-date=2025-07-04}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;NSDP&quot;&gt;{{cite report|url=https://mospi.gov.in/sites/default/files/press_releases_statements/State_wise_SDP_as_on_15032024.xls|title=Нэг хүнд ногдох мужийн дотоодын нийт бүтээгдэхүүн (Одоогийн үнэ)|publisher=[[Энэтхэгийн засгийн газар]]|access-date=2025-07-04}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web |title=Anirudh TR anirudh@prsindia.org March 28, 2025 PRS Legislative Research ◼ Institute for Policy Research Studies 3rd Floor, Gandharva Mahavidyalaya ◼ 212, Deen Dayal Upadhyaya Marg ◼ New Delhi – 110002 Tel: (011) 2323 4801, 4343 4035 ◼ www.prsindia.org Telangana Budget Analysis 2025-26 |url=https://prsindia.org/files/budget/budget_state/telangana/2025/Telengana_Budget_Analysis_2025-26.pdf |website=PRS India |access-date=2025-07-04}}&lt;/ref&gt;
| GDP_total = {{Increase}} {{INRConvert|18.000|t|lk=r}}
| GDP_year = 2025–26
| GDP_rank = 8-р байр
| GDP_per_capita = {{Increase}} {{INRConvert|390564|lk=r}}
| GDP_per_capita_rank = 5-д
| HDI = {{Increase}} 0.660 {{color|orange|дундаж}}&lt;ref&gt;{{cite web |title=India: Subnational HDI |url=https://globaldatalab.org/shdi/table/shdi/IND/ |website=Global Data Labs |access-date=2025-07-04}}&lt;/ref&gt;
| HDI_year = 2022
| HDI_rank = 22-т
| literacy = 76.9%&lt;ref&gt;{{Cite book |url=https://www.mospi.gov.in/sites/default/files/publication_reports/AnnualReport_PLFS2023-24L2.pdf |title=Жилийн тайлан, Ажиллах хүчний үечилсэн судалгаа (PLFS) (2023 оны 7 сараас 2024 оны 6 сар) |date=2024-09-23 |publisher=Үндэсний түүвэр судалгааны газар, Статистик, хөтөлбөрийн хэрэгжилтийн яам, Энэтхэгийн Засгийн газар |pages=A-10 |chapter=Appendix-A: Detailed tables, Table (7): Literacy rate (in per cent) of persons of different age groups for each State/UT (persons, age-group (years): 7 &amp; above, rural+urban (column 6))}}&lt;/ref&gt;
| literacy_year = 2024
| literacy_rank = 31-т
| sex_ratio = 988[[female|♀]]/1000 [[male|♂]]
| sexratio_year = 2011
| sexratio_rank = 27-д
| iso_code = IN-TS&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://www.iso.org/obp/ui/#iso:code:3166:IN|title=Standard: ISO 3166 — Codes for the representation of names of countries and their subdivisions|access-date=2025-07-04|archive-date=2016-06-17|archive-url=https://web.archive.org/web/20160617031837/https://www.iso.org/obp/ui/#iso:code:3166:IN|url-status=live}}&lt;/ref&gt;
| registration_plate = TG&lt;ref&gt;{{cite book |url=https://egazette.gov.in/WriteReadData/2024/252888.pdf |title=Notification - Зам тээвэр, авто замын яам |date=2024-03-12 |publisher=[[Gazette of India]] |issn=0254-6779 |oclc=1752771 |access-date=2025-07-04 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240320100048/https://egazette.gov.in/WriteReadData/2024/252888.pdf |archive-date=2024-03-20 |url-status=live}}&lt;/ref&gt;
| website = telangana.gov.in
| image_highway = SH IN-TG.png
| SH_numbers = [[Телангана мужийн хурдны замын жагсаалт|TG SH1 - TG SH24]]
}}

'''Телангана''' ([[латин үсэг|лат-га.]] ''Telangana'') — [[Энэтхэг]] улсын харьяа, нутгийн дорно өмнөд биед оршдог '''[[муж]]'''.

112 мянган км² газар нутаг, 35 сая хүн амтай. Албан ёсны бөгөөд нутгийн хэл нь [[тэлүгү хэл|тэлүгү]], [[урдү хэл|урдү]].

== Газар зүй ==
[[Зураг:Andhra_Pradesh_and_Telangana_Physical.jpeg|thumb|left|180px|Физик газрын зураг]]
[[Энэтхэгийн хойг]]ийн дорно өмнөд хэсэгт оршдог.

[[Махараштра]], [[Чаттисгар]], [[Карнатака]], [[Андра Прадеш]] мужтай хиллэдэг.

[[Кришна]], [[Годавари]] гэсэн хоёр мөрний сав газрын ихэнх хэсэг Телангана мужаар дайрдаг.

Газар тариаланд тохиромжтой үржил шимт газартай. Жилд 700-1500 мм хур тунадастай. 

Өвөлдөө 22–23 °C температур, зундаа 42 °C температур халуун дулаан байдаг. 

== Хүн ам зүй ==

Хүн амын 77% тэлүгү, 12% урдү хэлээр хэлэлцэнэ. Тус хоёр хэл мужид албан ёсоор хэрэглэгдэгддэг. 

2011 оны байдлаар хүн амын  66.46% бичиг үсэгт тайлагдсан. Үүнээс эрэгтэйд 74.95%, эмэгтэйд 57.92% байгаа. 

Нутгийн хүн амын 85% [[хиндү]], 12.7% [[лал]], 1.3% [[христийн шашин|христ]]ийн шашин шүтлэгтэй.

=== Хот суурин ===
Томоохон хот (2011 оны байдлаар):
* [[Хайдарабад]] – 6,809,970 хүнтэй,
* [[Варангал]] – 811,844,
* [[Низамабад]] – 311,152.

== Түүх ==
Хайдарабад нутаг 1948 оныг хүртэл нутгийн хаант ёстой байсан. Олон нэрийн улс халалцан оршжээ. 

1724-1948 оны хооронд [[Их Могол Улс]]ын залгамж болсон урдү хэлт [[Асаф Жахын улс]] Хайдарабадыг эзэн мэдэж байв.  

1947 онд Энэтхэг улс Британийн колоничлолоос гарч тусгаар тогтноход Хайдарабадын эзэн ноён нэгдэхийг хүсээгүй болохоор 1948 онд Энэтхэг цэргийн хүчээр Хайдарабадыг нэгтгэжээ. Албан ёсны хэлийг англи болгов. 

1956 оны засаг захиргааны өөрчлөн байгуулалтаар ард түмний хэл яриаг үндэслэн Хайдарабадыг [[Андра Прадеш]], [[Бомбей муж|Бомбей]] (дараа нь [[Махараштра]], [[Гужарат]] болж хуваагдсан), [[Карнатака]] гурван мужид салган хувааж өгчээ. 

1969 оноос эхлэн Андра Прадеш мужид нэгдсэн Хайдарабадын хэсэг салан тусгаарлах хөдөлгөөн эхлүүлжээ. 

2000-аад он гарсанаас хойш хөдөлгөөн улам идэвхжиж 2014 онд Телангана муж нутаг тасдан байгуулагдсан.

==Зураг ==
&lt;gallery widths=&quot;170px&quot; heights=&quot;130px&quot;&gt;
Sangameshwar Temple at Alampur.JPG
Hitech_city.jpg
Coblar at work.JPG
&lt;/gallery&gt;

== Эшлэл ==
{{Reflist|colwidth=30em}}

{{Энэтхэг}}

[[Ангилал:Телангана| ]]
[[Ангилал:Энэтхэгийн муж улс]]</text>
      <sha1>3f7gzbm4o25hko3x2hxd2jwhiw6ktru</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Тамил Наду</title>
    <ns>0</ns>
    <id>62093</id>
    <revision>
      <id>823603</id>
      <parentid>698217</parentid>
      <timestamp>2025-07-04T13:04:12Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Enkhsaihan2005</username>
        <id>64429</id>
      </contributor>
      <origin>823603</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="10257" sha1="cqcpawyiczkdfgjvrzll3yv13h4p7qw" xml:space="preserve">{{Short description|Өмнөд Энэтхэг дэх муж}}
{{Инфобокс Энэтхэгийн муж эсвэл нутаг дэвсгэр
| name = Тамил Наду
| type = Муж
| image_skyline = {{multiple image
| border                   = infobox
| total_width              = 300
| image_style              = 
| perrow                   = 1/2/2/1
| caption_align = center
| image1   = Mamallapuram view.jpg
| caption1 = [[Эргийн сүм]]
| image2   = Left side view Brihadeeswara.jpg
| caption2 = [[Брихадисвара сүм]]
| image3   = Statue of Thiruvalluvar.jpg
| caption3 = [[Тируваллуварын хөшөө]]
| image4   = A Magnificient Evening Sunset With Pamban Railway Bridge and Boat Mail Express Passes Through this Pamban Railway Bridge !-.jpg
| caption4 = [[Памбан гүүр]]
| image5   = Hogenakkal Falls Close.jpg
| caption5 = [[Хогенаккал хүрхрээ]]
| image6   = Nilgiri Hills.jpg
| caption6 = [[Нилгири нуруу]]
}}
| image_seal = TamilNadu Logo.svg
| etymology = Тамил улс
| nickname = &quot;Сүм хийдийн нутаг&quot;
| motto = Vāymaiyē vellum (Зөвхөн үнэн ялдаг)
| anthem = &quot;[[Tamil Thai Valthu (Тамил Наду)|Tamil Thai Valthu]]&quot; &lt;br/&gt;
(Тамил эхийн тарни)
| image_map = IN-TN.svg
| coordinates = {{Coord|11|N|79|E|region:IN-TN_type:adm1st|display=inline,title}}
| region = Өмнөд Энэтхэг
| before_was = [[Мадрас муж]]
| formation_date4 = 11 сарын 1, 1956
| capital = Ченнай
| largestcity = capital
| metro = Ченнай их хотын бүс
| districts = [[Тамил Надугийн тойргийн жагсаалт|38 (5 хэлтэс)]]
| Governor = [[Р. Н. Рави]]
| Chief_Minister = [[М. К. Сталин]]
| party = [[Дравидийн Дэвшилтэт Холбоо|ДДХ]]
| Deputy_CM = [[Удхаянидхи Сталин]] ([[Дравидийн Дэвшилтэт Холбоо|ДДХ]])
| legislature_type = Нэг танхимт
| assembly = [[Тамил Надугийн хууль тогтоох ассамблей]]
| assembly_seats = 234 суудал
| rajya_sabha_seats = 18 суудал
| lok_sabha_seats = 39 суудал
| judiciary = [[Мадрасын дээд шүүх]]
| area_total_km2 = 130058
| area_rank = 10-р байр
| length_km = 1076
| elevation_m = 189
| elevation_max_m = 2,636
| elevation_max_point = [[Доддабетта]]
| elevation_min_m = 0
| population_footnotes = &lt;ref name=&quot;pop&quot;&gt;{{cite report|title=Decadal variation in population 1901-2011, Tamil Nadu|url=https://censusindia.gov.in/nada/index.php/catalog/43366/download/47068/33%20A-2%20Tamil%20Nadu.pdf|publisher=[[Энэтхэгийн засгийн газар]]|page=2|access-date=2025-07-04|archive-date=2024-02-29|archive-url=https://web.archive.org/web/20240229191706/https://censusindia.gov.in/nada/index.php/catalog/43366/download/47068/33%20A-2%20Tamil%20Nadu.pdf|url-status=live}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite report|title=Primary census abstract (PCA) data, India &amp; States/UTs - State and district level - 2011|url=https://censusindia.gov.in/nada/index.php/catalog/6191/download/9268/DDW_PCA0000_2011_Indiastatedist.xlsx|publisher=[[Энэтхэгийн засгийн газар]]|page=2|access-date=2025-07-04|archive-date=2022-08-11|archive-url=https://web.archive.org/web/20220811062646/https://censusindia.gov.in/nada/index.php/catalog/6191/download/9268/DDW_PCA0000_2011_Indiastatedist.xlsx|url-status=live}}&lt;/ref&gt;
| population_total = 72,147,030
| population_as_of = 2011
| population_rank = 6-р байр
| population_density = 554.7
| population_urban = 48.4%
| population_rural = 51.6%
| population_demonym = {{Hlist|[[Тамилчууд]]|}}
| 0fficial_Langs = [[Тамил хэл]]&lt;ref name=&quot;Lang&quot;&gt;{{cite act|url=https://archive.org/details/1956TN39/mode/1up|title=Тамил Надугийн албан ёсны хэлний тухай хууль, 1956 он|legislature=[[Тамил Надугийн хууль тогтоох ассамблей]]|page=1|date=1956-12-27}}&lt;/ref&gt;
| additional_official = [[Англи хэл]]&lt;ref name=&quot;Lang&quot;/&gt;
| official_script = [[Тамил бичиг]]
| GDP_footnotes = &lt;ref&gt;{{cite report|title=Тамил Надугийн төсөв 2025-26|url=https://financedept.tn.gov.in/budget/|work=[[Тамил Надугийн засгийн газар]]|access-date=2025-07-04}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://prsindia.org/files/budget/budget_state/tamil-nadu/2025/TN_Budget_Analysis_2025-26.pdf|title=Tamil Nadu state budget analysis 2025-26|work=PRS Legislative Research|access-date=2025-07-04}}&lt;/ref&gt;
| GDP_total = {{Increase}} {{INRConvert|31159.98|b|year=2024}}
| GDP_year = 2024-25
| GDP_rank = 2-р байр
| GDP_per_capita = {{Increase}} {{INRConvert|353483|year=2024}}
| GDP_per_capita_rank = 9-д
| HDI = {{Increase}} 0.692 {{color|#fc0|Дундаж}}
| HDI_year = 2022
| HDI_rank = 15-д
| literacy = 85.5%&lt;ref&gt;{{cite report|url=https://www.mospi.gov.in/sites/default/files/publication_reports/AnnualReport_PLFS2023-24L2.pdf|title=Жилийн тайлан, Ажиллах хүчний үечилсэн судалгаа (PLFS) (2023 оны 7 сараас 2024 оны 6 сар)|date=2024-09-23|publisher=Үндэсний түүвэр судалгааны газар, [[Статистик, хөтөлбөрийн хэрэгжилтийн яам]], [[Энэтхэгийн засгийн газар]]|year=2024|pages=A-10|chapter=Appendix-A: Detailed tables, Table (7): Literacy rate (in per cent) of persons of different age groups for each State/UT (aged 7 &amp; above, rural+urban) column 6}}&lt;/ref&gt;
| literacy_year = 2024
| literacy_rank = 17-д
| sex_ratio = 996[[эмэгтэй|♀]]/1000 [[эрэгтэй|♂]]
| sexratio_year = 2011
| sexratio_rank = 3-т
| iso_code = IN-TN
| registration_plate = TN
| website = tn.gov.in
| image_highway = SH IN-TN.png
| SH_numbers = [[Тамил Наду мужийн хурдны замын жагсаалт|TN SH1 - TN SH223]]
}}

'''Тамил Наду''' ([[латин үсэг|лат-га.]] ''Tamil Nadu'') — [[Энэтхэг]] улсын харьяа, нутгийн дорно өмнөд биед оршдог '''[[муж]]'''.

130 мянган км² газар нутаг, 77 сая хүн амтай. Албан ёсны бөгөөд нутгийн хэл нь [[тамил хэл|тамил]].

== Газар зүй ==
[[Зураг:Tamil_Nadu_topo_deutsch_mit_Gebirgen.png|thumb|left|160px|Физик газрын зураг]]
Тамил нутаг [[Энэтхэгийн хойг]]ийн дорно өмнөд үзүүрт оршдог. 

[[Керала]], [[Карнатака]], [[Андра Прадеш]] муж, [[Пүдүчерри]] нутагтай хиллэдэг. 

Дорнод талаараа [[Бенгалын булан]]д тулдаг. Эргийн урт 1076 км. 

[[Полкийн хоолой|Полк]], [[Маннарын хоолой]]гоор [[Шри Ланка]]аас тусгаарлагдана.

Энэтхэгийн хойгийн өмнөд үзүүр [[Канякумари]] хушуу Тамилнаду нутагт байна.

Нутгийн өмнө, өрнөд, умард хязгаар уулархаг. Өрнө Гат, Дорно Гат, Нилгирийн нуруу сунайна.

Нутгийн төв хэсэг харьцангуй хуурай, тэгш өндөрлөг. Дорно хэсэг нам доор, үржил шимтэй. 

Нутгийн дундуур Кавери мөрөн урсдаг. Ургамал амьтнаар баян. Жилийн хур тунадас - 922 мм. 

== Хүн ам зүй ==
Тамил Наду газар нутаг харьцангуй том мужуудыг харьцуулахад хотжилтын хувь 50% байгаагаар 1-р байранд ордог. 

2011 оны байдлаар хүн амын 80.3% бичиг үсэгт тайлагдсан. 

Хүний хөгжлийн илтгэлцүүрээр улсдаа 6-р байрт буюу 0.736 нэгж байна.

Нутгийн хүн амын 88% нь мужийн албан ёсны хэл болох [[тамил хэл|тамил]] хэлээр хэлэлцэнэ. [[Тэлүгү хэл|Тэлүгү]] (8%), [[каннада хэл|каннада]] (2%), урдү (2%) хэлтэн мөн бий. 

Хүн амын 88% [[хиндү]], 6% [[лал]], 6% [[христийн шашин|христ]] шашин шүтлэгтэй.

=== Хот суурин ===
Томоохон хот (2011 оны байдлаар):
* [[Ченнай]] – 7,088,000 хүнтэй,
* [[Коймбатур]] – 1,601,438,
* [[Мадурай]] – 1,561,129,
* [[Тиручирапалли]] – 916,674,
* [[Тируппур]] – 877,778.

== Түүх ==
Тамил хэл эртнээс эдүгээ хүртэл өөрчлөгдөлгүй хадгалагдан үлдсэн хэл юм. 

Тамилнаду нутагт [[Чера]], [[Чола]], [[Пандя]] зэрэг хаант засагт улсууд оршин байв. 

9-р зуунаас Чола улс хүчирхэгжин хол ойрыг нэгтгэсэн гүрэн болсон. 14-р зуунаас [[Вижаянагар]] улсын харьяанд оров. 

18-р зуунаас [[Франц]], [[Британи]]йн колоничлол Тамилнадуд нэвтэрсэн. 

1947 онд Энэтхэг тусгаар тогтноход [[Мадрас муж]] болон өөрчлөн байгуулагдсан. 

1956 оны засаг захиргааны өөрчлөн байгуулалтаар зарим нутгийг зэргэлдээх мужид шилжүүлсэн.

1969 онд мужийн нэрийг Тамилнаду (нутгийн хэлээр «тамил орон» гэсэн утга) болгон өөрчлөв.

==Зураг ==
&lt;gallery widths=&quot;170px&quot; heights=&quot;130px&quot;&gt;
Bull and Elephant statue at Thanjavur Airavatesvara Temple..JPG
Beautiful_view_of_Podhigai.JPG
A_building_in_Chennai.JPG
Chennai Central interior.jpg
&lt;/gallery&gt;

== Эшлэл ==
{{Reflist|3}}

{{Энэтхэг}}

[[Ангилал:Тамил Наду| ]]
[[Ангилал:Энэтхэгийн муж улс]]</text>
      <sha1>cqcpawyiczkdfgjvrzll3yv13h4p7qw</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Уттаракханд</title>
    <ns>0</ns>
    <id>62353</id>
    <revision>
      <id>823617</id>
      <parentid>646406</parentid>
      <timestamp>2025-07-04T13:54:08Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Enkhsaihan2005</username>
        <id>64429</id>
      </contributor>
      <origin>823617</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="11598" sha1="4qw9o7m5p647pua3oymkin410p4vchz" xml:space="preserve">{{Short description|Хойд Энэтхэг дэх муж}}
{{Инфобокс Энэтхэгийн муж эсвэл нутаг дэвсгэр
| name = Уттаракханд
| type = Муж
| official_name = Уттаракханд муж
| image_skyline = {{multiple image
| border      = infobox
| total_width = 300
| image_style =
| perrow      = 1/2/2/1
| caption_align = center
| image1      = Auli, India.jpg
| caption1    = [[Аули, Энэтхэг|Аулигаас]] харагдах [[Гархвал Хималайн нуруу]]
| image2      = Ganga aarti of haridwar.jpg
| caption2    = [[Хар Ки Паури]] дахь [[Аарти]]
| image3      = Badrinath temple DSCN9998.jpg
| caption3    = [[Бадринатх сүм]]
| image6      = Kedarnath Temple in Rainy season.jpg
| caption6    = [[Кедарнатх сүм]]
| image5      = Jim Corbett National Park (India).jpg
| caption5    = [[Корбетт үндэсний цэцэрлэгт хүрээлэн]]
| image4      = Governor’s House, Nainital, Uttarakhand, India.jpg
| caption4    = [[Найнитал]] дахь [[Раж Бхаван, Найнитал|Раж Бхаван]]
}}
| image_seal = Seal of Uttarakhand.svg
| etymology = Хойд нутаг
| nickname = Дэвбхуми; Бурхны орон
| motto = [[Сатьямева Жаяте]] ([[Самгарди]])&lt;br /&gt;&quot;Зөвхөн үнэн ялдаг&quot;
| anthem = [[Uttarakhand Devbhumi Matribhumi]] ([[Хинди]])&lt;ref&gt;{{cite web|title=Now Uttarakhand Will Sing Its Own Official Song|url=https://timesofindia.indiatimes.com/city/dehradun/Now-Ukhand-will-sing-its-official-song/articleshow/50882569.cms|work=[[The Times of India]]|date=2016-02-06|access-date=2025-07-04|archive-url=https://web.archive.org/web/20201026130144/https://timesofindia.indiatimes.com/city/dehradun/Now-Ukhand-will-sing-its-official-song/articleshow/50882569.cms|archive-date=2020-10-26|url-status=live}}&lt;/ref&gt;&lt;br /&gt;&quot;Уттаракханд, бурхадын нутаг, эх орон минь!&quot;
| image_map = IN-UT.svg
| coordinates = {{coord|30.33|78.06|region:IN_type:city|name=Dehradun|display=inline,title}}
| region = Хойд Энэтхэг
| before_was = [[Уттар Прадеш]]ийн нэг хэсэг
| formation_date2 = 11 сарын 9, 2000
| formation_date3 = formation
| formation_date4 = 11 сарын 9, 2000
| capital = Бхарарисайн
| winter_capital = Дерадун
| largestcity = Дерадун
| districts = [[Уттаракхандын тойргийнжагсаалт|13]]
| Governor = [[Гурмит Сингх (генерал)|Гурмит Сингх]]
| Chief_Minister = [[Пушкар Сингх Дхами]]&lt;ref&gt;{{cite news |title=Pushkar Singh Dhami: BJP's Pushkar Singh Dhami to be next Uttarakhand chief minister |url=https://timesofindia.indiatimes.com/india/pushkar-singh-dhami-to-be-next-uttarakhand-chief-minister/articleshow/84091689.cms |access-date=2025-07-04 |date=2021-07-04 |language=en |archive-date=2022-10-02 |archive-url=https://web.archive.org/web/20221002052249/https://timesofindia.indiatimes.com/india/pushkar-singh-dhami-to-be-next-uttarakhand-chief-minister/articleshow/84091689.cms |url-status=live }}&lt;/ref&gt;
| party = [[Бхаратиа Жаната нам|БЖН]]
| legislature_type = Нэг танхимт
| assembly = [[Уттаракхандын хууль тогтоох ассамблей]]
| assembly_seats = 70 суудал
| rajya_sabha_seats = 3 суудал
| lok_sabha_seats = 5 суудал
| judiciary = [[Уттаракхандын дээд шүүх]]
| area_total_km2 = 53483
| area_rank = 19-р байр
| length_km = 320
| width_km = 385
| elevation_footnotes = &lt;ref&gt;{{cite news |last1=Asian News International |title=Nanda Devi: Operation to retrieve bodies of missing mountaineers hampered by bad weather |url=https://www.indiatoday.in/india/story/nanda-devi-operation-to-retrieve-bodies-of-missing-mountaineers-hampered-by-bad-weather-1550180-2019-06-16 |work=India Today |date=2019-06-16 |access-date=2025-07-04 |archive-date=2022-10-02 |archive-url=https://web.archive.org/web/20221002162407/https://www.indiatoday.in/india/story/nanda-devi-operation-to-retrieve-bodies-of-missing-mountaineers-hampered-by-bad-weather-1550180-2019-06-16 |url-status=live }}&lt;/ref&gt;
| elevation_m = 
| elevation_max_m = 7,816
| elevation_max_point = [[Нанда Деви]]
| elevation_min_m = 187
| elevation_min_point = [[Шарда гол|Шарда Сагар усан сан]]
| population_total = {{Increase}} 11,913,000&lt;ref&gt;{{Cite web | title=Population of Indian states 2025 - StatisticsTimes.com | url=https://statisticstimes.com/demographics/india/indian-states-population.php | access-date=2025-07-04 | website=statisticstimes.com}}&lt;/ref&gt;
| population_as_of = 2025
| population_rank = 19-р байр
| population_density = 213&lt;ref name=&quot;Niti Ayog&quot;&gt;{{cite web |title=Macro and Fiscal Landscape of the State of Uttarakhand |url=https://niti.gov.in/sites/default/files/2025-03/Macro-and-Fiscal-Landscape-of-the-State-of-Uttarakhand.pdf |website=[[Niti Ayog]] |access-date=2025-07-04}}&lt;/ref&gt;
| population_urban = 35.09%&lt;ref name=&quot;Niti Ayog&quot;/&gt;
| population_rural = 64.01%&lt;ref name=&quot;Niti Ayog&quot;/&gt;
| 0fficial_Langs = [[Хинди хэл]]&lt;ref name=&quot;2011lang&quot; /&gt;
| additional_official = [[Самгарди]]&lt;ref name=&quot;sanskrit&quot;&gt;{{cite news|last=Триведи |first=Анупам |title=Sanskrit is second official language in Uttarakhand |url=http://www.hindustantimes.com/india/sanskrit-is-second-official-language-in-uttarakhand/story-wxk51l8Re4vNxofrr7FAJK.html |newspaper=Hindustan Times |date=2010-01-19 |access-date=2025-07-04 |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20120201065836/http://www.hindustantimes.com/India-news/NorthIndia/Sanskrit-is-second-official-language-in-Uttarakhand/Article1-499467.aspx |archive-date=2012-02-01 }}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;sanskrit2&quot;&gt;{{cite news|title=Sanskrit second official language of Uttarakhand|url=http://www.thehindu.com/todays-paper/tp-national/tp-otherstates/Sanskrit-second-official-language-of-Uttarakhand/article15965492.ece |work=The Hindu |date=2010-01-21 |access-date=2025-07-04 |url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20180303145846/http://www.thehindu.com/todays-paper/tp-national/tp-otherstates/Sanskrit-second-official-language-of-Uttarakhand/article15965492.ece|archive-date=2018-03-03}}&lt;/ref&gt;
| official_script = [[Деванагари бичиг]]
| GDP_footnotes = &lt;ref name=&quot;MOSPI&quot;&gt;{{cite web|url=http://mospi.nic.in/sites/default/files/press_releases_statements/State_wise_SDP_01_08_2019_for_uploading.xls|title=MOSPI Gross State Domestic Product|date=2019-08-01|website=[[Статистик, хөтөлбөрийн хэрэгжилтийн яам]], [[Энэтхэгийн засгийн газар]]|access-date=2025-07-04|archive-date=2015-04-26|archive-url=https://web.archive.org/web/20150426104343/http://indiatoday.intoday.in/story/uttarakhand-macro-economy-economics-and-statistics-department/1/398361.html|url-status=live}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web |title=GDP per capita of Indian states - StatisticsTimes.com |url=https://statisticstimes.com/economy/india/indian-states-gdp-per-capita.php |website=statisticstimes.com |access-date=2025-07-04 |archive-date=2021-06-03 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210603211542/https://statisticstimes.com/economy/india/indian-states-gdp-per-capita.php |url-status=live }}&lt;/ref&gt;
| GDP_total = {{IncreaseNeutral}}{{INRConvert|3.78|lc|lk=r}}&lt;ref&gt;{{Cite web| title=Uttarakhand Budget Analysis 2025-26 | url=https://prsindia.org/files/budget/budget_state/uttarakhand/2025/Uttarakhand_Budget_Analysis_2025-26.pdf | archive-url=https://web.archive.org/web/20250514013435/https://prsindia.org/files/budget/budget_state/uttarakhand/2025/Uttarakhand_Budget_Analysis_2025-26.pdf | archive-date=2025-05-14}}&lt;/ref&gt;
| GDP_year = 2024–2025
| GDP_rank = 20-р байр
| GDP_per_capita = {{Increase}}{{INRConvert|315204|lk=r}}
| GDP_per_capita_rank = 10-т
| HDI = {{Increase}} 0.689 {{color|orange|дундаж}} &lt;ref&gt;{{cite web |title=India: Subnational HDI |url=https://globaldatalab.org/shdi/table/shdi/IND/ |website=Global Data Labs |access-date=2025-07-04}}&lt;/ref&gt;
| HDI_year = 2022
| HDI_rank = 18-д
| literacy = 83.8%&lt;ref&gt;{{Cite book |url=https://www.mospi.gov.in/sites/default/files/publication_reports/AnnualReport_PLFS2023-24L2.pdf |title=Жилийн тайлан, Ажиллах хүчний үечилсэн судалгаа (PLFS) (2023 оны 7 сараас 2024 оны 6 сар) |date=2024-09-23 |publisher=Үндэсний түүвэр судалгааны газар, Статистик, хөтөлбөрийн хэрэгжилтийн яам, Энэтхэгийн Засгийн газар |year=2024 |pages=A-10 |chapter=Appendix-A: Detailed tables, Table (7): Literacy rate (in per cent) of persons of different age groups for each State/UT (persons, age-group (years): 7 &amp; above, rural+urban (column 6))}}&lt;/ref&gt;
| literacy_year = 2024
| literacy_rank = 22-т
| sex_ratio = 963[[эмэгтэй|♀]]/1000 [[эрэгтэй|♂]]&lt;ref name=&quot;pc-census2020&quot;&gt;{{cite web |title=Census 2011 (Final Data) – Demographic details, Literate Population (Total, Rural &amp; Urban) |url=http://planningcommission.gov.in/data/datatable/data_2312/DatabookDec2014%20307.pdf |website=planningcommission.gov.in |publisher=Төлөвлөлтийн комисс, Энэтхэгийн Засгийн газар |access-date=2025-07-04 |archive-url=https://web.archive.org/web/20180127163347/http://planningcommission.gov.in/data/datatable/data_2312/DatabookDec2014%20307.pdf |archive-date=2018-01-27 |url-status=dead |page=4}}&lt;/ref&gt;
| sexratio_year = 2011
| sexratio_rank = 4-т
| iso_code = IN-UK&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://www.iso.org/obp/ui/#iso:code:3166:IN|title=Standard: ISO 3166 — Codes for the representation of names of countries and their subdivisions|access-date=2025-07-04|archive-date=2016-06-17|archive-url=https://web.archive.org/web/20160617031837/https://www.iso.org/obp/ui/#iso:code:3166:IN|url-status=live}}&lt;/ref&gt;
| registration_plate = UK
| website = uk.gov.in
| image_highway = SH IN-UT.png
| year_start = 11 сарын 9, 2000
}}

'''Уттаракханд''' ([[Хинди хэл|хин.]] उत्तराखण्ड ''Уттаракханд'' [{{IPA|ʊttʌrɑːkʰʌɳɖ}}]) — [[Энэтхэг]] улсын харьяа, нутгийн умард биед оршдог '''[[муж]]'''.

53 мянган км² газар нутаг, 10 сая хүн амтай. 

==Зураг ==
&lt;gallery widths=&quot;170px&quot; heights=&quot;130px&quot;&gt;
Nanda_devi.jpg|Нандадеви оргил
Dehradun_Airport_Terminal.jpg|Дерадуны нисэх буудал
Tungnath idol being taken up to the temple, Uttarakhand.jpg|Ард иргэд
&lt;/gallery&gt;

== Эшлэл ==
{{reflist|refs=
&lt;ref name=&quot;2011lang&quot;&gt;{{cite web |url=http://nclm.nic.in/shared/linkimages/NCLM50thReport.pdf |title=Хэлний цөөнхийн асуудал эрхэлсэн комиссарын илтгэл: 50 дахь илтгэл (2012 оны 7 сараас 2013 оны 6 сар хүртэл) |publisher=Хэлний цөөнхийн асуудал эрхэлсэн комиссар, Цөөнхийн хэрэг эрхлэх яам, Энэтхэгийн Засгийн газар |access-date=2025-07-04 |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20160708012438/http://nclm.nic.in/shared/linkimages/NCLM50thReport.pdf |archive-date=2016-07-08 }}&lt;/ref&gt;
}}

{{Энэтхэг}}

[[Ангилал:Уттаракханд| ]]
[[Ангилал:Энэтхэгийн муж улс]]</text>
      <sha1>4qw9o7m5p647pua3oymkin410p4vchz</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Химачал Прадеш</title>
    <ns>0</ns>
    <id>62362</id>
    <revision>
      <id>823622</id>
      <parentid>646455</parentid>
      <timestamp>2025-07-04T15:52:41Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Enkhsaihan2005</username>
        <id>64429</id>
      </contributor>
      <origin>823622</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="7669" sha1="abw4zm6seb8ns6wavd2yon0i0y00xio" xml:space="preserve">{{Short description|Баруун хойд Энэтхэг дэх муж}}
{{Инфобокс Энэтхэгийн муж эсвэл нутаг дэвсгэр
| name = Химачал Прадеш
| official_name = Химачал Прадеш муж
| type = Муж
| image_seal = Himachal Pradesh seal.svg
| image_skyline = {{multiple image
| border      = infobox
| total_width = 300
| image_style =
| perrow      = 2/1/2/2/1
| caption_align = center
| image1      = Kinnaur Kailash.jpg
| caption1    = [[Киннаур Кайлаш]]
| image2      = Kullu Valley near Manali, Himachal Pradesh, India.jpg
| caption2    = [[Манали, Химачал Прадеш|Маналийн]] ойролцоох [[Куллу хөндий]]
| image3      = HPCA Stadium Dharamsala.jpg
| caption3    = [[Химачал Прадешийн крикетийн холбооны цэнгэлдэх хүрээлэн|ХПКХ-ны цэнгэлдэх хүрээлэн]]
| image4      = BaijNath.jpg
| caption4    = [[Байжнатх сүм]]
| image5      = Kee monastery Spiti Valley (edited).jpg
| caption5    = [[Спити]] дэх [[Ки хийд]]
| image6      = Sarahan-Bhimakali-10-alter Turm-gje (edited).jpg
| caption6    = [[Бхимакали сүм]]
| image7      = Kalpa (8512894537).jpg
| caption7    = [[Калпа, Химачал Прадеш|Калпа]]
| image8      = Shimla night.jpg
| caption8    = Шөнийн [[Шимла]]
}}
| etymology = &quot;[[Баруун Хималайн нуруу|Цастай уулсын]] нутаг&quot;
| nickname = 
| motto = [[Сатьямева Жаяте]] ([[Самгарди]])&lt;br /&gt;&quot;Зөвхөн үнэн ялдаг&quot;
| image_map = IN-HP.svg
| coordinates = {{coord|31|6|12|N|77|10|20|E|region:IN-HP_type:adm1st|display=inline,title}}
| region = Хойд Энэтхэг
| before_was = [[Зүүн Панжаб]]
| formation_date4 = 4 сарын 15, 1948
| formation_date1 = 11 сарын 1, 1956
| formation_date2 = 1 сарын 25, 1971
| capital = Шимла
| largestcity = Шимла
| districts = [[Химачал Прадешийн тойргийн жагсаалт|12]]
| Governor = [[Шив Пратап Шукла]]&lt;ref&gt;{{cite news |last=де Соуза |first=Жерар|date=2021-07-06 |url=https://www.hindustantimes.com/india-news/new-himachal-governor-rajendra-arlekar-is-1st-goan-to-occupy-the-post-101625562314406.html |title=New Himachal governor Rajendra Arlekar is 1st Goan to occupy the post |work=Hindustan Times |access-date=2025-07-04 |archive-date=2022-12-11 |archive-url=https://web.archive.org/web/20221211134605/https://www.hindustantimes.com/india-news/new-himachal-governor-rajendra-arlekar-is-1st-goan-to-occupy-the-post-101625562314406.html |url-status=live }}&lt;/ref&gt;
| Chief_Minister = [[Сукхвиндер Сингх Сукху]]
| party = [[Энэтхэгийн Үндэсний Конгресс нам|ЭҮКН]]
| Deputy_CM = [[Мукеш Агнихотри]] ([[Энэтхэгийн Үндэсний Конгресс нам|ЭҮКН]])
| judiciary = [[Химачал Прадешийн дээд шүүх]]
| legislature_type = Нэг танхимт
| assembly = [[Химачал Прадешийн хууль тогтоох ассамблей]]&lt;ref&gt;{{cite web |url=http://hpvidhansabha.nic.in/ |title=Himachal Pradesh Vidhan Sabha |publisher=Hpvidhansabha.nic.in |date=2011-04-18 |access-date=2025-07-04 |archive-url=https://web.archive.org/web/20110720204236/http://hpvidhansabha.nic.in/ |archive-date=2011-07-20 |url-status=live}}&lt;/ref&gt;
| assembly_seats = 68 суудал
| rajya_sabha_seats = 3 суудал
| lok_sabha_seats = 4 суудал
| area_footnotes = &lt;ref name=area&gt;{{citation |url=http://www.indianmirror.com/geography/geo9.html |title=Statistical Facts about India | access-date = 2025-07-04 |publisher=indianmirror.com | archive-url = https://web.archive.org/web/20061026055639/http://www.indianmirror.com/geography/geo9.html | archive-date = 2006-10-26 | url-status=dead }}&lt;/ref&gt;
| area_total_km2 = 55673
| area_rank = 18-р байр
| length_km = 300
| width_km = 200
| elevation_footnotes = &lt;ref&gt;{{cite web |url=https://himachaltourism.gov.in/destination/mountaineering-rock-climbing |title=Mountaineering &amp; Rock Climbing - Himachal Tourism Official Website |access-date=2025-07-04 |archive-date=2023-04-25 |archive-url=https://web.archive.org/web/20230425082701/https://himachaltourism.gov.in/destination/mountaineering-rock-climbing/ |url-status=live }}&lt;/ref&gt;
| elevation_m = 350
| elevation_max_m = 6,813
| elevation_max_point = [[Рео Пургил]]
| elevation_min_m = 232
| population_footnotes = &lt;ref name=&quot;HPOP&quot; /&gt;
| population_total = {{IncreaseNeutral}} 7,555,000&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://statisticstimes.com/demographics/india/indian-states-population.php|title=Population of Indian states 2025 - StatisticsTimes.com|website=statisticstimes.com}}&lt;/ref&gt;
| population_as_of = 2025
| population_rank = 21-р байр
| population_density = 123
| population_urban = 10.03%
| population_rural = 89.97%
| population_demonym = Химачалчууд
| 0fficial_Langs = [[Хинди]]
| additional_official = [[Самгарди]]
| official_script = [[Деванагари бичиг]]
| GDP_total = {{Increase}}{{INRConvert|2.32|lc|lk=r}}
| GDP_year = 2024–2025
| GDP_rank = 22-р байр
| GDP_per_capita = {{Increase}}{{INRConvert|307326|lk=r}}
| GDP_per_capita_rank = 14-т
| GDP_footnotes = &lt;ref&gt;https://prsindia.org/files/budget/budget_state/himachal-pradesh/2025/HP_State_Budget_Analysis_2025-26.pdf {{Bare URL PDF|date=May 2025}}&lt;/ref&gt;
| HDI = {{Increase}} 0.715 {{color|#0c0|өндөр}}&lt;ref&gt;{{cite web |title=India: Subnational HDI |url=https://globaldatalab.org/shdi/table/shdi/IND/ |website=Global Data Labs |access-date=2025-07-04}}&lt;/ref&gt;
| HDI_year = 2022
| HDI_rank = 8-д
| literacy = 88.8%&lt;ref&gt;{{Cite book |url=https://www.mospi.gov.in/sites/default/files/publication_reports/AnnualReport_PLFS2023-24L2.pdf |title=Жилийн тайлан, Ажиллах хүчний үечилсэн судалгаа (PLFS) (2023 оны 7 сараас 2024 оны 6 сар) |date=2024-09-23 |publisher=Үндэсний түүвэр судалгааны газар, Статистик, хөтөлбөрийн хэрэгжилтийн яам, Энэтхэгийн Засгийн газар |pages=A-10 |chapter=Appendix-A: Detailed tables, Table (7): Literacy rate (in per cent) of persons of different age groups for each State/UT (persons, age-group (years): 7 &amp; above, rural+urban (column 6))}}&lt;/ref&gt;
| literacy_year = 2024
| literacy_rank = 12-т
| sex_ratio = 972[[эмэгтэй|♀]]/1000 [[эрэгтэй|♂]]
| sexratio_year = 2011
| sexratio_rank = 32-т
| iso_code = IN-HP
| registration_plate = HP
| website = himachal.gov.in
| image_highway = SH IN-HP.png
| SH_numbers = [[Химачал Прадеш мужийн хурдны замын жагсаалт|HP SH1 - HP SH43]]
}}

'''Химачалпрадеш''' ([[латин үсэг|лат-га.]] ''Himachal Pradesh'') — [[Энэтхэг]] улсын харьяа, умард биед оршдог '''[[муж]]'''.

55 мянган км² газар нутаг, 6 сая хүн амтай. 

==Зураг ==
&lt;gallery widths=&quot;170px&quot; heights=&quot;130px&quot;&gt;
Himalayas_from_Kullu_Valley,_Himachal_Pradesh.jpg|Хималайн нуруу
Kalpa_2015.jpg|Калпа суурин
Himachal_Pradesh_State_Library_-_Ridge_-_Shimla_2014-05-07_0974.JPG|Шимла хотын номын сан
&lt;/gallery&gt;

== Эшлэл ==
{{reflist|30em}}

{{Энэтхэг}}
[[Ангилал:Химачал Прадеш| ]]
[[Ангилал:Энэтхэгийн муж улс]]
[[Ангилал:Төвөдийн өндөрлөг]]</text>
      <sha1>abw4zm6seb8ns6wavd2yon0i0y00xio</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Харяна</title>
    <ns>0</ns>
    <id>62363</id>
    <revision>
      <id>823618</id>
      <parentid>646484</parentid>
      <timestamp>2025-07-04T15:04:32Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Enkhsaihan2005</username>
        <id>64429</id>
      </contributor>
      <origin>823618</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="7271" sha1="ni5ggamq74wc8vh4d786p3b0dg2au70" xml:space="preserve">{{Short description|State in northwestern India}}
{{Инфобокс Энэтхэгийн муж эсвэл нутаг дэвсгэр
| name = Харяна
| official_name = Харяна муж
| type = Муж
| image_seal = Emblem of Haryana.svg
| image_skyline = {{multiple image
| border      = infobox
| total_width = 300
| image_style =
| perrow      = 1/2/2/1
| caption_align = center
| image1      = Cyber City View.jpg
| caption1    = [[Кибер хот, Гургаон|Гургаон дахь Кибер хот]]
| image2      = Pinjore Garden Chandigarh India (8).JPG
| caption2    = [[Пинжор цэцэрлэгт хүрээлэн]]
| image3      = Sourabh475123 01.jpg
| caption3    = [[Кришна]] болон [[Аржуна|Аржуны]] хүрэл сүйх тэрэг
| image4      = Asigarh-fort.jpg
| caption4    = [[Асигарх бэхлэлт]]
| image5      = Most Beautiful Lake in Faridabad.jpg
| caption5    = [[Суражкунд]] дахь нуур
| image6      = Stadium rohtak.jpg
| caption6    = [[Ражив Гандийн спорт цогцолбор]]
}}
| etymology = &quot;Бурхны орон эсвэл Ногоон ой&quot;
| nickname = 
| motto = [[Сатьямева Жаяте]] ([[Самгарди]])&lt;br/&gt;&quot;Зөвхөн үнэн ялдаг&quot;
| anthem = [[Jai Jai Jai Haryana]] ([[Хинди]])&lt;br/&gt;&quot;Харянагийн ялалт&quot;
| image_map = IN-HR.svg
| coordinates = {{coord|30.73|N|76.78|E|region:IN-HR_type:adm1st|format=dms|display=inline,title}}
| region = Хойд Энэтхэг
| before_was = [[Панжаб (Энэтхэг)|Панжабын]] нэг хэсэг
| formation_date2 = formation1
| formation_date4 = 11 сарын 1, 1966
| capital = Чандигар
| largestcity = Фаридабад
| districts = [[Харянагийн тойргийн жагсаалт|{{wikidata|qualifier|Q2668932|P360|P1114}} ({{wikidata|qualifier|Q5284615|P31|P1114}} хэлтэс)]]
| Governor = [[Бандару Даттатраяа]]
| Chief_Minister = [[Наяб Сингх Сайни]]
| party = 
| judiciary = [[Панжаб, Харянагийн дээд шүүх]]
| legislature_type = Нэг танхимт
| assembly = Харянагийн хууль тогтоох ассемблей
| assembly_seats = 90 суудал
| rajya_sabha_seats = 5 суудал
| lok_sabha_seats = 10 суудал
| area_footnotes = &lt;ref name=&quot;profile&quot;&gt;{{cite web|title=Haryana at a Glance|url=http://www.haryana.gov.in/knowharyana/haryanaglance.html|website=Харянагийн засгийн газар|access-date=2025-07-04|archive-url=https://web.archive.org/web/20160314194109/http://www.haryana.gov.in/knowharyana/haryanaglance.html|archive-date=2016-03-14|url-status=dead}}&lt;/ref&gt;
| area_total_km2 = 44212
| area_rank = 20-р байр
| elevation_m = 200
| elevation_max_m = 1,499
| elevation_max_point = [[Карох оргил]]
| elevation_min_m = 169
| population_total = {{IncreaseNeutral}} 25,351,462
| population_as_of = 2011
| population_rank = 17-р байр
| population_urban = 34.88%
| population_rural = 65.12%
| population_density = 573
| population_demonym = [[Харянвичууд]]
| 0fficial_Langs = [[Хинди хэл]]&lt;ref name=nclmanurep2010&gt;{{cite web |url = http://www.nclm.nic.in/shared/linkimages/NCLM52ndReport.pdf |title = Хэлний цөөнхийн асуудал эрхэлсэн комиссарын илтгэл: 52 дахь илтгэл (2014 оны 7 сараас 2015 оны 6 сар хүртэл) |pages = 85–86 |publisher = Хэлний цөөнхийн асуудал эрхэлсэн комиссар, Цөөнхийн хэрэг эрхлэх яам, Энэтхэгийн Засгийн газар |access-date = 2025-07-04|archive-url = https://web.archive.org/web/20161115133948/http://nclm.nic.in/shared/linkimages/NCLM52ndReport.pdf |archive-date = 2016-11-15 |url-status=dead }}&lt;/ref&gt;
| additional_official = {{hlist|[[Англи хэл|Англи]]|[[Панжаб хэл]]&lt;ref name=&quot;punjabiofficial&quot;/&gt;}}
| official_script = {{hlist|[[Деванагари бичиг]]}}
| GDP_footnotes = &lt;ref name=&quot;Survey1&quot;&gt;{{cite web|url=http://web1.hry.nic.in/budget/esurvey.pdf|title=Economic Survey of Haryana 2020-21|work=[[Харянагийн засгийн газар]]|pages=2–3|date=2022-02-01|access-date=2025-07-04|archive-date=2022-01-19|archive-url=https://web.archive.org/web/20220119164659/http://web1.hry.nic.in/budget/Esurvey.pdf|url-status=dead}}&lt;/ref&gt;
| GDP_total = {{Increase}}{{INRConvert|14.17|t|lk=r}}
| GDP_year = 2024–25
| GDP_rank = 13-р байр
| GDP_per_capita = {{Increase}}{{INRConvert|436150|lk=r}}
| GDP_per_capita_rank = 6-д
| HDI = {{Increase}} 0.696 {{color|orange|Дундаж}}&lt;ref&gt;{{cite web |title=India: Subnational HDI |url=https://globaldatalab.org/shdi/table/shdi/IND/ |website=Global Data Labs |access-date=2025-07-04}}&lt;/ref&gt;
| HDI_year = 2022
| HDI_rank = 13-т
| literacy = 84.8%&lt;ref&gt;{{Cite book |url=https://www.mospi.gov.in/sites/default/files/publication_reports/AnnualReport_PLFS2023-24L2.pdf |title=Жилийн тайлан, Ажиллах хүчний үечилсэн судалгаа (PLFS) (2023 оны 7 сараас 2024 оны 6 сар) |date=2024-09-23 |publisher=Үндэсний түүвэр судалгааны газар, Статистик, хөтөлбөрийн хэрэгжилтийн яам, Энэтхэгийн Засгийн газар |year=2024 |pages=A-10 |chapter=Appendix-A: Detailed tables, Table (7): Literacy rate (in per cent) of persons of different age groups for each State/UT (persons, age-group (years): 7 &amp; above, rural+urban (column 6))}}&lt;/ref&gt;
| literacy_year = 2024
| literacy_rank = 18-д
| sex_ratio = 926[[эмэгтэй|♀]]/1000 [[эрэгтэй|♂]]&lt;ref&gt;{{Cite web|title=Sex ratio of State and Union Territories of India as per National Health survey (2019-2021)|url=https://main.mohfw.gov.in/sites/default/files/NFHS-5_Phase-II_0.pdf|website=Эрүүл мэнд, гэр бүлийн халамжийн яам, Энэтхэг|access-date=2025-07-04|archive-date=2023-09-22|archive-url=https://web.archive.org/web/20230922160100/https://main.mohfw.gov.in/sites/default/files/NFHS-5_Phase-II_0.pdf|url-status=live}}&lt;/ref&gt;
| sexratio_year = 2021
| sexratio_rank = 29th
| iso_code = IN-HR
| registration_plate = HR
| website = haryana.gov.in
| footnotes = {{note|cap|†}}Панжабтай хамтарсан нийслэл&lt;br /&gt;{{ref|cap|††}} Панжаб, Харяна, Чандигарх зэрэгт түгээмэл байдаг.
| image_highway = SH IN-HR.png
| SH_numbers = [[Харяна мужийн хурдны замын жагсаалт|HR SH1 – HR SH33]]
}}

'''Харяна''' ([[латин үсэг|лат-га.]] ''Haryana'') — [[Энэтхэг]] улсын харьяа, нутгийн өрнөд биед оршдог '''[[муж]]'''.

44 мянган км² газар нутаг, 27 сая хүн амтай. 

==Зураг ==
&lt;gallery widths=&quot;170px&quot; heights=&quot;130px&quot;&gt;
Delhi-Gurgaon_Airport_Expressway,_2007.jpg|Хурдны зам
GurgaonChildren.jpg|Хүүхэд багачууд
YamunaRiver.jpg|Гол мөрөн
&lt;/gallery&gt;

==Эшлэл==
{{Reflist}}

{{Энэтхэг}}
[[Ангилал:Харяна| ]]
[[Ангилал:Энэтхэгийн муж улс]]</text>
      <sha1>ni5ggamq74wc8vh4d786p3b0dg2au70</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>823619</id>
      <parentid>823618</parentid>
      <timestamp>2025-07-04T15:04:44Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Enkhsaihan2005</username>
        <id>64429</id>
      </contributor>
      <origin>823619</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="7272" sha1="pklh7kbihyowbb0ksumrc6soueix825" xml:space="preserve">{{Short description|State in northwestern India}}
{{Инфобокс Энэтхэгийн муж эсвэл нутаг дэвсгэр
| name = Харяна
| official_name = Харяна муж
| type = Муж
| image_seal = Emblem of Haryana.svg
| image_skyline = {{multiple image
| border      = infobox
| total_width = 300
| image_style =
| perrow      = 1/2/2/1
| caption_align = center
| image1      = Cyber City View.jpg
| caption1    = [[Кибер хот, Гургаон|Гургаон дахь Кибер хот]]
| image2      = Pinjore Garden Chandigarh India (8).JPG
| caption2    = [[Пинжор цэцэрлэгт хүрээлэн]]
| image3      = Sourabh475123 01.jpg
| caption3    = [[Кришна]] болон [[Аржуна|Аржуны]] хүрэл сүйх тэрэг
| image4      = Asigarh-fort.jpg
| caption4    = [[Асигарх бэхлэлт]]
| image5      = Most Beautiful Lake in Faridabad.jpg
| caption5    = [[Суражкунд]] дахь нуур
| image6      = Stadium rohtak.jpg
| caption6    = [[Ражив Гандийн спорт цогцолбор]]
}}
| etymology = &quot;Бурхны орон эсвэл Ногоон ой&quot;
| nickname = 
| motto = [[Сатьямева Жаяте]] ([[Самгарди]])&lt;br/&gt;&quot;Зөвхөн үнэн ялдаг&quot;
| anthem = [[Jai Jai Jai Haryana]] ([[Хинди]])&lt;br/&gt;&quot;Харянагийн ялалт&quot;
| image_map = IN-HR.svg
| coordinates = {{coord|30.73|N|76.78|E|region:IN-HR_type:adm1st|format=dms|display=inline,title}}
| region = Хойд Энэтхэг
| before_was = [[Панжаб (Энэтхэг)|Панжабын]] нэг хэсэг
| formation_date2 = formation1
| formation_date4 = 11 сарын 1, 1966
| capital = Чандигар
| largestcity = Фаридабад
| districts = [[Харянагийн тойргийн жагсаалт|{{wikidata|qualifier|Q2668932|P360|P1114}} ({{wikidata|qualifier|Q5284615|P31|P1114}} хэлтэс)]]
| Governor = [[Бандару Даттатраяа]]
| Chief_Minister = [[Наяб Сингх Сайни]]
| party = 
| judiciary = [[Панжаб, Харянагийн дээд шүүх]]
| legislature_type = Нэг танхимт
| assembly = Харянагийн хууль тогтоох ассемблей
| assembly_seats = 90 суудал
| rajya_sabha_seats = 5 суудал
| lok_sabha_seats = 10 суудал
| area_footnotes = &lt;ref name=&quot;profile&quot;&gt;{{cite web|title=Haryana at a Glance|url=http://www.haryana.gov.in/knowharyana/haryanaglance.html|website=Харянагийн засгийн газар|access-date=2025-07-04|archive-url=https://web.archive.org/web/20160314194109/http://www.haryana.gov.in/knowharyana/haryanaglance.html|archive-date=2016-03-14|url-status=dead}}&lt;/ref&gt;
| area_total_km2 = 44212
| area_rank = 20-р байр
| elevation_m = 200
| elevation_max_m = 1,499
| elevation_max_point = [[Карох оргил]]
| elevation_min_m = 169
| population_total = {{IncreaseNeutral}} 25,351,462
| population_as_of = 2011
| population_rank = 17-р байр
| population_urban = 34.88%
| population_rural = 65.12%
| population_density = 573
| population_demonym = [[Харянвичууд]]
| 0fficial_Langs = [[Хинди хэл]]&lt;ref name=nclmanurep2010&gt;{{cite web |url = http://www.nclm.nic.in/shared/linkimages/NCLM52ndReport.pdf |title = Хэлний цөөнхийн асуудал эрхэлсэн комиссарын илтгэл: 52 дахь илтгэл (2014 оны 7 сараас 2015 оны 6 сар хүртэл) |pages = 85–86 |publisher = Хэлний цөөнхийн асуудал эрхэлсэн комиссар, Цөөнхийн хэрэг эрхлэх яам, Энэтхэгийн Засгийн газар |access-date = 2025-07-04|archive-url = https://web.archive.org/web/20161115133948/http://nclm.nic.in/shared/linkimages/NCLM52ndReport.pdf |archive-date = 2016-11-15 |url-status=dead }}&lt;/ref&gt;
| additional_official = {{hlist|[[Англи хэл|Англи]]|[[Панжаб хэл]]&lt;ref name=&quot;punjabiofficial&quot;/&gt;}}
| official_script = {{hlist|[[Деванагари бичиг]]}}
| GDP_footnotes = &lt;ref name=&quot;Survey1&quot;&gt;{{cite web|url=http://web1.hry.nic.in/budget/esurvey.pdf|title=Economic Survey of Haryana 2020-21|work=[[Харянагийн засгийн газар]]|pages=2–3|date=2022-02-01|access-date=2025-07-04|archive-date=2022-01-19|archive-url=https://web.archive.org/web/20220119164659/http://web1.hry.nic.in/budget/Esurvey.pdf|url-status=dead}}&lt;/ref&gt;
| GDP_total = {{Increase}}{{INRConvert|14.17|t|lk=r}}
| GDP_year = 2024–25
| GDP_rank = 13-р байр
| GDP_per_capita = {{Increase}}{{INRConvert|436150|lk=r}}
| GDP_per_capita_rank = 6-д
| HDI = {{Increase}} 0.696 {{color|orange|Дундаж}}&lt;ref&gt;{{cite web |title=India: Subnational HDI |url=https://globaldatalab.org/shdi/table/shdi/IND/ |website=Global Data Labs |access-date=2025-07-04}}&lt;/ref&gt;
| HDI_year = 2022
| HDI_rank = 13-т
| literacy = 84.8%&lt;ref&gt;{{Cite book |url=https://www.mospi.gov.in/sites/default/files/publication_reports/AnnualReport_PLFS2023-24L2.pdf |title=Жилийн тайлан, Ажиллах хүчний үечилсэн судалгаа (PLFS) (2023 оны 7 сараас 2024 оны 6 сар) |date=2024-09-23 |publisher=Үндэсний түүвэр судалгааны газар, Статистик, хөтөлбөрийн хэрэгжилтийн яам, Энэтхэгийн Засгийн газар |year=2024 |pages=A-10 |chapter=Appendix-A: Detailed tables, Table (7): Literacy rate (in per cent) of persons of different age groups for each State/UT (persons, age-group (years): 7 &amp; above, rural+urban (column 6))}}&lt;/ref&gt;
| literacy_year = 2024
| literacy_rank = 18-д
| sex_ratio = 926[[эмэгтэй|♀]]/1000 [[эрэгтэй|♂]]&lt;ref&gt;{{Cite web|title=Sex ratio of State and Union Territories of India as per National Health survey (2019-2021)|url=https://main.mohfw.gov.in/sites/default/files/NFHS-5_Phase-II_0.pdf|website=Эрүүл мэнд, гэр бүлийн халамжийн яам, Энэтхэг|access-date=2025-07-04|archive-date=2023-09-22|archive-url=https://web.archive.org/web/20230922160100/https://main.mohfw.gov.in/sites/default/files/NFHS-5_Phase-II_0.pdf|url-status=live}}&lt;/ref&gt;
| sexratio_year = 2021
| sexratio_rank = 29-д
| iso_code = IN-HR
| registration_plate = HR
| website = haryana.gov.in
| footnotes = {{note|cap|†}}Панжабтай хамтарсан нийслэл&lt;br /&gt;{{ref|cap|††}} Панжаб, Харяна, Чандигарх зэрэгт түгээмэл байдаг.
| image_highway = SH IN-HR.png
| SH_numbers = [[Харяна мужийн хурдны замын жагсаалт|HR SH1 – HR SH33]]
}}

'''Харяна''' ([[латин үсэг|лат-га.]] ''Haryana'') — [[Энэтхэг]] улсын харьяа, нутгийн өрнөд биед оршдог '''[[муж]]'''.

44 мянган км² газар нутаг, 27 сая хүн амтай. 

==Зураг ==
&lt;gallery widths=&quot;170px&quot; heights=&quot;130px&quot;&gt;
Delhi-Gurgaon_Airport_Expressway,_2007.jpg|Хурдны зам
GurgaonChildren.jpg|Хүүхэд багачууд
YamunaRiver.jpg|Гол мөрөн
&lt;/gallery&gt;

==Эшлэл==
{{Reflist}}

{{Энэтхэг}}
[[Ангилал:Харяна| ]]
[[Ангилал:Энэтхэгийн муж улс]]</text>
      <sha1>pklh7kbihyowbb0ksumrc6soueix825</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Шимизү Такэнори</title>
    <ns>0</ns>
    <id>104252</id>
    <revision>
      <id>823632</id>
      <parentid>738889</parentid>
      <timestamp>2025-07-05T01:19:54Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Avirmed Batsaikhan</username>
        <id>53733</id>
      </contributor>
      <origin>823632</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3702" sha1="0gk13ghfyvwkymukfu1fu4gesmhozev" xml:space="preserve">'''Шимизү Такэнори''' ({{lang-ja|清水武則, しみず たけのり}}) нь [[Монгол]]д дөрвөнтөө томилогдож ажилласан [[Япон|Японы]] дипломатч, 2011 оны 9-р сарын 1-нээс 2016 оны 12-р сарын 20 хүртэл Монгол Улсад суусан Онц бөгөөд бүрэн Эрхт Элчин сайдын албыг хашсан хүн.  
 
== Намтар ==
Шимизү Японы [[Ооита аймаг|Ооита аймгийн]] [[Коконоэ хот]]од төржээ. Аймгийнхаа Бэппү Цүрүмигаока ахлах сургуулийг дүүргээд Чүо их сургуулийн хуулийн тэнхимд суралцаж, 1975 онд төгсөөд Японы Гадаад хэргийн яаманд ажиллах болсон Шимизү 1976 оноос Их Британийн Лидсийн их сургуульд монгол хэл суралцаж, улмаар 1977 оноос [[Монгол Улсын Их Сургууль]]д сурч монгол хэлний мэдлэгээ гүнзгийрүүлжээ.
 
1985-89 онд Канад дахь Японы ЭСЯ-нд сурталчилгаа, соёл хариуцсан ажилтан, 1989 оноос Монгол улсад 2 дахь удаагаа томилогдсон. 1997-99 онд “Гадаад хэвлэлийн төв” санд сурвалжлагад дэмжлэг үзүүлэх тасгийн дарга, 1999-2002 онд АНУ дахь ЭСЯ-ны консулын хэлтсийн дарга, 2002-2005 онд 3 дахь удаа Монголд томилогдон аташшегаар ажиллаж байв. Улмаар 2005 оноос Гадаад хэргийн яамны Гадаад бодлогын газрын НҮБ-ын асуудал эрхэлсэн төлөвлөгч, Сайдын хэрэг эрхлэх газрын сурталчилгаа, соёлын харилцааны хэлтсийн төлөвлөгөөний тасагт төлөвлөгч, ГХЯ-ны нийгмийн халамжийн албаны дарга, 2010 оны 7 сараас сурталчилгаа, соёлын харилцааны хэлтсийн олон улсын соёлын харилцааны албаны даргаар ажиллаж байгаад Монголд Элчин сайдаар 2011 онд томилогдон ажилласан байна. 
 
2018 оноос 2023 онд Чуогийн Их сургуульд профессор, 2023 оноос Чибагийн Техникийн сургуульд профессор багшаар ажиллаж байгаа ажээ.  
 
Монгол-Японы найрамдлын нийгэмлэгийн ерөнхийлөгчөөр 2023 онд томилогдоод удаагүй байна. Энэ нийгэмлэг анх Японы Ерөнхий сайд асан [[Кайфү Тошики|Тошики Кайфү]] Монголд айлчлах үед буюу 1991 онд байгуулагдаж байжээ.  
 
== Шагнал ==
*Хөдөлмөрийн гавьяаны улаан тугийн одон (2015)　　　　　　　　
 
[[Ангилал:Монгол дахь Японы элчин сайд]]
[[Ангилал:Японы их сургуулийн төгсөгч]]
[[Ангилал:Японы дипломатч]]
[[Ангилал:Хөдөлмөрийн Гавьяаны Улаан Тугийн одон шагналтан (Монгол)]]
[[Ангилал:Ойта аймгийн хүн]]
[[Ангилал:Япончууд]]
[[Ангилал:20-р зуунд төрсөн]]</text>
      <sha1>0gk13ghfyvwkymukfu1fu4gesmhozev</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Их сургуулийн номын сан</title>
    <ns>0</ns>
    <id>113171</id>
    <revision>
      <id>823630</id>
      <parentid>801189</parentid>
      <timestamp>2025-07-04T23:32:22Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Chongkian</username>
        <id>21163</id>
      </contributor>
      <origin>823630</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1957" sha1="6o3elo33igpy765dj9svp6indj0obom" xml:space="preserve">[[Файл:NUM Lib.jpg|thumb|Монгол Улсын Их сургуулийн номын сан]]
'''Их сургуулийн номын сан''' нь ямарваа нэгэн [[их сургууль]]д төвлөрсөн үйлчилгээт байгууламж бүхий [[номын сан]] юм. Номын сан нийтийн, сургалтын, эрдэм шинжилгээний болон бусад төрөлтэй байдаг&lt;ref&gt;Номын сангийн тухай хууль, 4 дүгээр бүлэг, 10 дугаар зүйлийн 1 {{Webarchiv|url=https://www.legalinfo.mn/law/details/10844 |wayback=20210423095624 |text=Archive copy |archiv-bot=2024-12-22 04:49:09 InternetArchiveBot }}&lt;/ref&gt;. Их сургуулийн номын сан нь энэхүү заалтаас харахад сургалт, эрдэм шинжилгээний номын сангийн төрөлд багтана. 

== Их сургуулийн номын сан Монгол улсад ==
2018 оны байдлаар Монгол улсад их дээд сургуулийн 101&lt;ref&gt;Монгол Улсын Үндэсний номын сангийн вэб хуудас  &lt;nowiki&gt;http://nationallibrary.mn/mn/274&lt;/nowiki&gt;&lt;/ref&gt; номын сан үйл ажиллагаа явуулж байв. Монгол улсын их дээд сургуулийн номын сангаас дурдвал:
* [[Монгол Улсын Их сургуулийн номын сан]], 
* [[Шинжлэх Ухаан Технологийн Их сургуулийн номын сан|Шинжлэх Ухаан Технологийн Их сургуулийн номын сан,]]
* [[Монгол Улсын Боловсролын их сургуулийн номын сан]]

== Эх сурвалж ==
{{Reflist}}

{{commonscat}}

[[Ангилал:Номын сангийн төрөл]]
[[Ангилал:Дээд сургуулийн номын сан|!]]</text>
      <sha1>6o3elo33igpy765dj9svp6indj0obom</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Аньтун</title>
    <ns>0</ns>
    <id>126527</id>
    <revision>
      <id>823649</id>
      <parentid>731664</parentid>
      <timestamp>2025-07-05T04:02:25Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Batkhishign55</username>
        <id>86793</id>
      </contributor>
      <origin>823649</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6184" sha1="nvrvg921vsm8adg6rsaxlipkzkxpk2c" xml:space="preserve">'''Аньтун''' ([[хятадаар]]: 安童, пиньинь: Ān tóng, [[перс хэл]]: انتون نويان, Antūn Nūyān) буюу '''Хантум''' (هنتون نويان, Hantum nuyan)  (1245–1293) нь [[Монгол|Монголын]] [[Юань улс|Юань улсын]] эхэн үеийн улс төрийн зүтгэлтэн. Аньтун нь [[Чингис хаан|Чингис хааны]] хөлөг баатар [[Жалайр|жалайрын]] [[Мухулай|гоо ван Мухулай]] ноёны омбол [[Баатар (Жалайр)|Баатар ноёны]] ахмад хөвүүн байсан тул [[Хубилай хаан|Хубилай хааны]] эхэн үед [[Төвлөн засах яам|төвлөн засах яамны]] [[Чинсан|баруун гарын чинсангийн]] тушаалд томилогдоход нөлөөлсөн. 

== Намтар ==
Аньтун нь бага наснаас монгол, хятад бичиг, номонд суралцаж, бага наснаас Хубилайн хишигтэн цэрэгт элсэж, 1257 онд зуутын дарга болж, 1260 онд 16 настайдаа [[хишигтэн]] цэргийн мянгатын ноён болжээ. 1265 онд 21 настайдаа [[Төвлөн засах яам|төвлөн засах яамны]] баруун гарын [[чинсан]] болсон. 1275 онд хааны зарлигаар [[Цагаадайн улс|Цагаадайн улсын]] зүүн хэсэг, [[Өгэдэй хаан|Өгэдэй хааны]] хуучин өмч нутгийг багтаасан шинэ улс байгуулсан [[Хайду|Хайду ханыг]] номхотгохоор умардыг төвшитгөгч ван [[Номуган|Номуханы]] хамтаар монгол, хятад цэрэг захиран [[Шанду|Шандугаас]] хөдлөн [[Хархорум]] төвтэй уугуул монгол нутагт ирээд, 1276 онд барууншлах замдаа түүний удирдаж байсан цэрэгт багтаж явсан [[Мөнх хаан|Мөнх хааны]] хөвүүд, [[Аригбуха хаан|Аригбуха хааны]] хөвүүд нарын алтан ургийн хан хөвүүд тэргүүтэй ноёд бослого гаргаж, Аньтун чинсан, Номухан ван нарыг баривчлан Хайду ханд илгээн, Хубилай хааны эсрэг хамтран байлдах санал тавьсан. Хайду хан баригдаж ирсэн хан хөвүүн, ноёдыг хүлээн авчсан ч, бослого гаргасан хан хөвүүдийн саналаас татгалзсан байдаг.  Хайду хан Аньтуныг өөртөө үлдээж, Номухан хан хөвүүнийг [[Зүчийн улс|Зүчийн улсын]] [[Мөнхтөмөр|Мөнхтөмөр ханд]] илгээн, Хубилай хаантай шууд тулалдахаас зайлсхийж, цаг хожихыг эрэлхийлжээ. Олзлогдсон хан хөвүүн, ноёдыг буцаан суллах гэрээ хэлэлцээр удаан үргэлжилсээр 1284 онд [[Тодмөнх|Тодмөнх хан]], [[Хайду хан]] нар буулт хийж, тэднийг Юань улсад нь буцаан илгээжээ.      

Аньтуныг Юань улсад очсоны дараа Хубилай хааны дэргэд хишигтэн цэргийн албаа гүйцэтгэж байв. 1287 онд Хубилай хааны зарлигаар түүнийг эрхин сайдын яамны чинсан буюу тэргүүн сайдаар томилж, 3 жилийн дараа тус яамыг татан буулгаж, төвлөн засах яамыг дахин байгуулснаа Аньтуныг сайдын суудлаас огцоруулсан. Түүнийг буцан ирсний дараа хааны ордны ноёд ихэсийн дунд Хайду ханы тагнуул байх болзошгүй гэж хардах сэрдэх зэргээр багагүй төвөг удаж байсан. 1293 оны 2 сарын 26 нд өвчнөөр 49 насандаа нас барсан.&lt;ref&gt;{{Cite web |title=元史/卷126 - 维基文库，自由的图书馆 |url=https://zh.wikisource.org/wiki/%E5%85%83%E5%8F%B2/%E5%8D%B7126 |access-date=2023-05-21 |website=zh.wikisource.org |language=zh}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Дорно дахины ард түмэн эртнээс хий нас, төрсны дараах нас хоёрыг хамтатган тоолдог. Европ тооллоор 48 насалсан болно.&lt;/ref&gt; Хожим нь 1303 онд [[Төмөр Өлзийт хаан|Өлзийт хааны]] зарлигаар түүний гавьяа зүтгэлийг нэхэн дурсаж, [[тайш]] (太师), кайфу итун санси (开府仪同三司), дээд улсын түшээ (上柱国), [[Юань улсын төрлийн вангуудын жагсаалт|дунпин ван]] (东平王) цолыг нэхэн олгож, дурсгалын хөшөө босгожээ.  

== Гэр бүл ==

* Өндөр өвөө: [[Мухулай|Мухулай гоо ван]]
* Өвөө: [[Булу|Булу гоо ван]]
* Эцэг: [[Баатар (Жалайр)|Баатар ноён]]
* Эх: [[Хонгирад|Хонгирадын]] Анчин ноёны охин Тэмүлүн ([[Чаби хатан|Чаби хатны]] эгч эсвэл дүү)
* Хөвүүн: [[Удудай]] (兀都帶) (1272-1302) гэх ганц хөвүүнтэй. Удутай нь [[Байжу ноён (Жалайр)|Байжу]] хэмээх ганц хөвүүнтэй.

== Эшлэл ==
[[Ангилал:1293 онд өнгөрсөн]]
[[Ангилал:Юань улсын жанжин]]
[[Ангилал:Юань улсын түшмэл]]
[[Ангилал:Монгол үндэстэн]]
[[Ангилал:1245 онд төрсөн]]</text>
      <sha1>nvrvg921vsm8adg6rsaxlipkzkxpk2c</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Тэгш (Юань улс)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>126679</id>
    <revision>
      <id>823647</id>
      <parentid>732056</parentid>
      <timestamp>2025-07-05T04:01:28Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Batkhishign55</username>
        <id>86793</id>
      </contributor>
      <origin>823647</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4776" sha1="q5xkgr0y8ie3k7bg2mvrre046aevbw6" xml:space="preserve">'''Тэгш''' ([[хятадаар]]: 鐵失, пиньинь: tie shi) (? - 1323 оны 11 сарын 4) нь [[Монголчууд|Монголын]] [[Юань улс|Юань улсын]] улс төрч, [[түшмэл]]. Тэрбээр 1323 онд [[Шадбал гэгээн хаан|Гэгээн Шадбал хааныг]] алж, төрийн эрхийг булаасан [[Наньпогийн хувирал|Наньпогийн явдлыг]] удирдан гүйцэтгэсэн гэмт этгээд мөн. 

== Тойм ==
Тэгш нь монголын [[ихирэс]] аймгийн хүн. Буянт хааны үеийн сайд [[Тэмүдэр|Тэмүдэрийн]] өргөмөл хөвүүн болсноор төрд албан тушаал ахихад шууд нөлөөлсөн. [[Буянт хаан|Буянт хааны]] засаглалын сүүлээр [[Бичгийн утгачийн хүрээлэн|бичгийн утгач-улсын судрын хүрээлэнгийн]] чэнжи түшмэл, сюаньхуй хүрээлэнгийн ахлах түшмэлийн албан тушаалд давхарлан томилогдсон. 1320 онд [[Гэгээн хаан|Гэгээн хааны]] үед [[Хааны ордны эмчийн хүрээлэн|хааны ордны эмчийн хүрээлэнгийн]] ахлах түшмэл болсноо удалгүй дундад нийслэлийн харуулын мянгатын ноён болж тушаал дэвшсэн. 1321 онд Тэмүдэр ноёны саналаар Юйши дафу ([[Зарга шийтгэх яам|Зарга шийтгэх яамны]] сайд) түшмэлээр томилогдож, [[хишигтэн]] цэргийн зүүн, баруун [[асуд]] харуулын ангийг захирах даргачын үүргийг давхар хариуцсан. 1322 онд Тэмүдэр сайд нас барсны дараа Гэгээн хаан өөрийн талын түшмэл [[Мухулай|Мухулайн]] удмын [[Байжу ноён (Жалайр)|Байжуг]] [[Төвлөн засах яам|төвлөн засах яамны]] [[Чинсан|баруун гарын чинсангаар]] томилсон цагаас эхлэн Тэмүдэрийн талын ноёд түшмэдийн гэмт хэргийг шалган ял оноож эхэлсэн. Иймээс Тэмүдэрийн фракцын ихэс ноёд энэ байдлаас салахын тулд Гэгээн хаан, Байжу чинсан тэргүүтэй ихэс ноёдыг алж төрийн эрхийг булаахаар сэдсэн. 

1323 оны 9 сард зарга шийтгэгч сайд Тэгш, [[Цэргийн явдлын хүрээлэн|цэргийн явдлын хүрээлэнгийн]] сайд Эсэнтөмөр, [[Тариалан эрхлэх яам|тариалан эрхлэх яамны]] сайд Шидур нарын 16 ноёд хуйвалдаж Гэгээн хааныг [[Шанду|Шанду хотоос]] [[Дайду]] орох зам зуурт Наньпу хэмээх замын өртөөнд хоноглохоор буусан шөнө нь Тэгш ноён өөрийн харьяат асуд цэргээ удирдаж хааны хүрээнд дайрч орон их хаан, Байжу чинсан нарыг гардан алж, төрийн хасбуу тамгыг авч монгол нутагт байсан [[Гамала|Гамалын]] хөвүүн [[жинь ван]] [[Есөнтөмөр хаан|Есөнтөмөрийг]] [[Хэрлэнгийн хөдөө арал|Хэрлэнгийн хөдөө аралд]] хаан сууринд залж, [[Цэргийн явдлын хүрээлэн|цэргийн явдлын хүрээлэнгийн]] сайдаар томилов. Есөнтөмөр хаан тэндээс Дайду хотод очоод 1323 оны 11 сард Гэгээн хааныг алсан ялт этгээд Тэгш тэргүүтэй ноёдыг баривчлан цаазаар авч, гэр бүлийг нь алахыг алж, үлдсэнийг нь боол болгож, эд хөрөнгийг нь хурааж авсан.    

== Гэр бүл     ==

* Өргөмөл эцэг: [[Тэмүдэр]] 
* Өргөмөл ах дүүс: Балдан, Соном
* Төрсөн дүү: Ябахутлуг хатан&lt;ref&gt;Шадбал гэгээн хааны бага хатан&lt;/ref&gt;

== Эшлэл ==
[[Ангилал:1323 онд өнгөрсөн]]
[[Ангилал:Ихирэс]]
[[Ангилал:Юань улсын түшмэл]]
[[Ангилал:Юань улсын хүн]]</text>
      <sha1>q5xkgr0y8ie3k7bg2mvrre046aevbw6</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Наньпогийн хувирал</title>
    <ns>0</ns>
    <id>126710</id>
    <revision>
      <id>823650</id>
      <parentid>732059</parentid>
      <timestamp>2025-07-05T04:02:58Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Batkhishign55</username>
        <id>86793</id>
      </contributor>
      <origin>823650</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="9044" sha1="dpl8h2ikas3zuhs6xb0eh7sxgdnxocm" xml:space="preserve">'''Наньпогийн хувирал''' ([[хятад хэл]]: 南坡之变, [[пиньинь]]: Nán pō zhī biàn) хэмээх нь 1323 оны 9 сард [[Шадбал гэгээн хаан|Гэгээн хаан Шадбалын]] амь насыг [[Тэгш (Юань улс)|Тэгш]], [[Эсэнтөмөр]] тэргүүтэй ихэс ноёд хороосон хуйвалдааныг түүхийн шастирт Наньпогийн хувирал (南坡之变, Nán pō zhī biàn) хэмээн тэмдэглэжээ. Их хаан Шадбалын аяны орд [[Шанду]] хотоос [[Дайду]] хот руу буцах замдаа, Шандаас 15 км-ын зайд байрлах Наньпо өртөөнд хоноглох үеэр юйши дайфу [[Тэгш (Юань улс)|Тэгшийн]] тэргүүтэй 16 ноёд төрийн эргэлт гаргаж, баруун гарын [[чинсан]] [[Байжу ноён (Жалайр)|Байжу]] нарын ноёдыг алж, Тэгш ноён өөрийн захирсан [[асуд]] цэргээр их хааны өргөө рүү довтлон гардан хороов. Улмаар хааны [[Их Монгол улсын их хааны тамга|хасбуу тамгыг]] авч, [[Хархорум|Хархорумд]] төвлөн суусан [[жинь ван]] [[Есөнтөмөр хаан|Есөнтөмөрийг]] монголын их хаанд өргөмжилсөн. 

==Тойм==
[[Буянт хаан|Буянт хааны]] засаглалын үед (1311-1320) [[Юань Улс|Юань Улсын]] төрийн дээд эрх мэдэлд [[Тажи хатан]] болон хатны талын сайд [[Тэмүдэр]] тэргүүтэй монгол, хятад ноёд заларч төрийн яам, хүрээлэн, хэлтэс товчоо, орон нутгийн байгууллагын гол албан тушаалд тэдний хүмүүс томилогдож, өөрсдийн дураар улсыг удирдаж байв. Буянт хааны 1320 онд тэнгэрт хальсний дараа хунтайж Шадбалыг хаан сэнтийд залсны дараагаас Тажи хатан, Тэмүдэр нарын үнэмлэхүй ноёрхол ганхаж эхэлсэн. 1321 онд Тажи хатан, Тэмүдэр нар Гэгээн хааны дүү [[Удусбуха|Удусбухыг]] хаан болгох хуйвалдаан илэрч, тус хэрэгт холбогдох ван ноёдыг цаазалсан. Удалгүй 1322 оны 8-9 сарын хооронд Тажи хатан, Тэмүдэр нар ойрхон зайтай нас барснаар Юань улсад Гэгээн хааны талын монгол, хятад түшмэдийн засаглал тогтож, Тэмүдэрийн талын хууч ноёдыг албан тушаалаас нь халж, цөлөх, яллах нь эрчимжсэн. Иймээс албан тушаалдаа хэвээр байсан Тэмүдэрийн өргөмөл хөвүүн ихирэс овгийн Тэгш ноён, Эсэнтөмөр зэрэг ноёдын толгойлсон ихэс ноёд хуйвалдаж, залуу хааныг зайлуулан монгол нутагт байсан Есөнтөмөр ванг шинэ хаанаар өргөмжлөх төрийн эргэлт хийхийг нууцаар бэлтгэж байсан.

1323 оны 9 сард Гэгээн хааны аяны орд [[Шанду]] хотоос өмнө зүгт 15 км зайтай байрлах Наньпо өртөөнд хоноглох үеэр юйши дафу Тэгш нар их хааны амь сахих зүүн баруун жигүүрийн асуд хишигтэн цэргийг удирдан хааны өргөө рүү дайран орж их хааныг боомилон хөнөөгөөд, [[Байжу ноён (Жалайр)|Байжу чинсан]] тэргүүтэй монгол хятад түшмэдийг алж, төрийн эрхийг гартаа төвлөрүүлсэн.  

Ингээд хааны хасбуу тамгыг авч, [[Туул гол|Туул голын]] орчимд ан хийж явсан [[Есөнтөмөр хаан|Есөнтөмөр ванд]] хааны [[Их Монгол улсын их хааны тамга|хасбуу тамгыг]] өгч, 1323 оны 10 сард [[Хэрлэн гол]] дахь [[Аураг орд|Чингис хааны Их Ордод]] хаанд өргөмжлөх их ёслол болж, [[Төвлөн засах яам|төвлөн засах яамны]] [[Чинсан|баруун гарын чинсангаар]] Эсэнтөмөр, цэргийн явдлын хүрээлэнгийн хэрэг мэдэгчээр Тэгш нарыг томилжээ.  1323 оны 11 сард Есөнтөмөр хааны зарлигаар [[Гэгээн хаан|Гэгээн хааныг]] хорооход оролцсон ноёд, алтан ургийн зарим вангуудыг баривчлан цаазлаж, заримыг нь өмнөд хятадад цөлөөд эд хөрөнгийг нь хурааж улсын орлого болгожээ.  

== Хуйвалдааныг удирдагчид ==
[[Юань улсын судар|Юань улсын сударт]] тэмдэглэснээр Наньпод болсон төрийн эргэлтийг дараах арван зургаан хүн удирдан зохион байгуулсан гэж тэмдэглэжээ. 

# зарга шийтгэгч дафу түшмэл [[Тэгш (Юань улс)|Тэгш]] (鐵失): Тэмүдэрийн өргөмөл хөвүүн
# [[Цэргийн явдлын хүрээлэн|цэргийн явдлын хүрээлэнгийн сайд]] [[Эсэнтөмөр]] (知樞密院事 也先鐵木兒): Тэмүдэрийн талын түшмэл
# тариалан эрхлэх яамны сайд Шидур (大司農 失禿兒): Тэмүдэрийн талын түшмэл
# [[Төвлөн засах яам|төвлөн засах яамны]] пинжан түшмэл асан Чигинтөмөр (前中書平章政事 赤斤鐵木兒): Тэмүдэрийн талын түшмэл
# [[Юньнань нутгийн син жун шу шэн|юньнань мужийн]] пинжан жэнши түшмэл асан Өлзий (前雲南行省平章政事 完者): Тэмүдэрийн талын түшмэл
# хянан шүүх туурвигч түшмэл&lt;ref name=&quot;:0&quot;&gt;{{Cite book |last= |first= |title=&quot;Их Юань хэмээх Их Монгол Улс&quot; |publisher=МУИС -  Монгол судлалын хүрээлэн |year=2019 |isbn=9919-9552-1-3 |location=Мөнхийн Үсэг ХХК |pages=120}}&lt;/ref&gt; Соном (前治書侍御史 鎖南): [[Тэмүдэр|Тэмүдэрийн]] хөвүүн
# [[Үзэсгэлэнг дэлгэрүүлэх хүрээлэн|үзэсгэлэнг дэлгэрүүлэх хүрээлэнгийн]]&lt;ref&gt;{{Cite book |title=&quot;Их Юань хэмээх Их Монгол Улс&quot; |publisher=МУИС - Монгол судлалын хүрээлэн |year=2019 |isbn=9919-9552-1-3 |location=Мөнхийн Үсэг ХХК |pages=171}}&lt;/ref&gt; сайд Соном (宣徽使 鎖南): Тэгшийн төрсөн дүү
# [[Тамга хамаарах хүрээлэн|тамга хамаарах хүрээлэнгийн]] сайд Тогооч (典瑞院使 脫火赤): Тэмүдэрийн талын түшмэл
# [[Цэргийн явдлын хүрээлэн|цэргийн явдлын хүрээлэнгийн]] дэд сайд Асан (樞密副使 阿散): Тэмүдэрийн талын түшмэл
# цэргийн явдлын хүрээлэнгийн түшмэл Жантай (僉書樞密院事 章台): Тэмүдэрийн талын түшмэл
# харуулын дарга Түмэн (衞士 禿滿): Тэмүдэрийн талын түшмэл
# хааны угсааны ван Алтанбуха (諸王 按梯不花): [[Мангала|чинь ван Мангалагийн]] хөвүүн.
# [[Аригбуха хаан|Аригбөхийн]] хойчис&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;  төрлийн Болд (諸王 孛羅)
# аньси ван [[Ерүтөмөр]] (月魯鐵木兒): [[Ананд (Ань Си ван)|аньси ван Анандын]] хөвүүн.
# төрлийн ван Хүлүгбуха (諸王 曲律不花)
# төрлийн ван [[Улусбуха]] (諸王 兀魯思不花): [[Мөнх хаан|Мөнх хааны]] ач хөвүүн   

== Эшлэл ==
[[Ангилал:1323 он]]
[[Ангилал:Төрийн эргэлт]]
[[Ангилал:Хуйвалдаан]]
[[Ангилал:Юань улс]]
[[Ангилал:Монголын түүх]]
[[Ангилал:Хятадын түүх]]</text>
      <sha1>dpl8h2ikas3zuhs6xb0eh7sxgdnxocm</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Буцлах</title>
    <ns>0</ns>
    <id>127702</id>
    <revision>
      <id>823615</id>
      <parentid>738432</parentid>
      <timestamp>2025-07-04T13:31:21Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>CommonsDelinker</username>
        <id>211</id>
      </contributor>
      <comment>Шилэн_тогоотой_ус.webp файлыг коммонсд [[c:User:DMacks|DMacks]] хэрэглэгч устгасан тул арилгагдлаа. Шалтгаан: [[:c:COM:L|Copyright violation]]: product pic found online 2013, before given date, not uploader's own https://tineye.com/search/03591f2283475f6c</comment>
      <origin>823615</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1467" sha1="9rbt0qrmnmdb4snwjy21m4nymch6udn" xml:space="preserve">Буцалгах гэдэг нь шингэн төлөвт байгаа зүйлийг өндөр [[температур]] ашиглана нь хийн төлөвт шилжүүлж байгаа фазын өөрчлөлт юм. Бөмбөлөг үүсэх үед та бодис буцалж байгааг хэлж чадна. Үүнийг [[Ууршилт|ууршилттай]] андуурч болохгүй.

Буцалж буй температурыг нь [[буцлах цэг]] гэж нэрлэдэг бөгөөд энэ нь тухайн бодисын шинж чанараас хамаарна.

Жишээлбэл, ус ойролцоогоор 100 ° C (Цельсийн хэм) буцалдаг. Ус буцалж байх үед усны уур гэж буюу хийн төлөвт шилждэг.

== Буцалгах үзэгдлийг хэрхэн ашигладаг бэ? ==

* Хоолыг буцалгах замаар болгож болно.
* Шингэн дэх [[Нян|нянгуудыг]] (жишээлбэл, ус) шингэнийг буцалгах замаар устгаж болно.
* Буцалж буй шингэнд хийснээр объект дээрх нянгууд үхэж болно.

[[Ангилал:Дулааны техник]]
[[Ангилал:Молекул физик]]
[[Ангилал:Термодинамик]]
[[Ангилал:Термодинамикийн процесс]]
[[Ангилал:Хий]]</text>
      <sha1>9rbt0qrmnmdb4snwjy21m4nymch6udn</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Буцлах цэг</title>
    <ns>0</ns>
    <id>127704</id>
    <revision>
      <id>823614</id>
      <parentid>739213</parentid>
      <timestamp>2025-07-04T13:31:11Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>CommonsDelinker</username>
        <id>211</id>
      </contributor>
      <comment>Boiling_point_of_chem.jpg файлыг коммонсд [[c:User:DMacks|DMacks]] хэрэглэгч устгасан тул арилгагдлаа. Шалтгаан: [[:c:COM:L|Copyright violation]]: stock pic, not uploader's own https://tineye.com/search/c5373104f6519abeabb84eb799d65fcd270d8417?sort=crawl_</comment>
      <origin>823614</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1949" sha1="tuezk7ks90dwiym80og7o07mxyeo7fp" xml:space="preserve">{{Mergefrom|Буцлах температур}}

Бодисын буцлах цэг гэдэг нь тухайн бодисын буцалгах буюу хурдан [[Ууршилт|уурших]] төлөвт орох температур юм. Цэвэр усны хувьд энэ нь стандарт даралтаар 100 ° C (Цельсийн хэм) буюу Фаренгейтийн 212 ° F хэм байна. Стандарт даралт нь 1.0 атмосфер (нэгж)
[[Буцлах]] цэгийг хэд хэдэн аргаар өөрчилж болно. Ууссан бодис эсвэл бусад бодисыг нэмэхэд ихэвчлэн буцалгах цэг өөрчлөгддөг. Нэмж дурдахад шингэн дээрх даралтыг өөрчлөх нь түүний буцлах цэгийг өөрчилдөг.

Шингэний буцлах цэг нь хүрээлэн буй агаарын даралтаас хамаарна. Агаарын даралт ихсэх нь буцалгах цэгийг нэмэгдүүлдэг; буурах нь буцлах цэгийг бууруулдаг. Жишээлбэл, Эверестийн оргил дахь нам даралтын орчинд ус ердөө 69 ° C буцалдаг. (156.2 ° F). Үүнийг мөн уурын даралтаар шингэний уурын даралт нь атмосферийн даралттай тэнцэх температур гэж тодорхойлж болно.

Усан дахь элсэн чихэр, давс эсвэл бусад дэгдэмхий бодисууд нь буцалгах цэгийг ихэвчлэн өндөр болгодог. Харин архи нь усны буцлах цэгийг бууруулдаг дэгдэмхий бодис юм. Усанд их хэмжээгээр ууссан ч буцалгах цэгт бага зэрэг өөрчлөлт орно.</text>
      <sha1>tuezk7ks90dwiym80og7o07mxyeo7fp</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Амгалангийн Хаянхярваа</title>
    <ns>0</ns>
    <id>135336</id>
    <revision>
      <id>823658</id>
      <parentid>784189</parentid>
      <timestamp>2025-07-05T08:30:35Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>2405:5700:300:4786:25D3:9F07:D736:7E39</ip>
      </contributor>
      <comment>/* Биеийн өндөр */ шинэ хэсэг</comment>
      <origin>823658</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1889" sha1="2wdtgkl4r79wfbi6f8mhkf0xmzr48jf" xml:space="preserve">'''Амгалангийн Хаянхярваа''' нь Номин талст хамтлагийн дуучин юм. 

== Намтар ==
Амгалангийн Хаянхярваа нь [[1980 он|1980]] оны [[8 сарын 20]]-нд төржээ. 

Телевизийн цэнгээнт &quot;[[Яг түүн шиг]] (7-р улирал)&quot; шоуны оролцогч юм. 

== Гишүүнчлэл ==

* 2004 онд [[МАХН]]-д элсэж, МАХН-ын дэргэдэх МАСЗХ-ны Ерөнхийлөгчийн урлаг соёлын зөвлөхөөр, 
* 2006 оноос МАСЗХ-ны Удирдах Зөвлөлийн гишүүн,
* 2007 оноос Бодлогын зөвлөлийн гишүүнээр ажиллах болсон
* Нийслэлийн Хөрөнгө оруулалтын газрын даргаар ажилласан.

== Гавьяа шагнал ==

* Монгол улсын соёлын тэргүүний ажилтан

== Цахим холбоос ==

* [http://www.bolod.mn/modules.php?name=News&amp;nID=86995 Номин Талст хамтлагийн дуучин А.Хаянхярваа: Би твиттер байнга хэрэглэдэг]
* [https://www.24tsag.mn/a/22331 УРЛАГААС УЛС ТӨРД ”УРВАСАН” ДУУЧИН А.ХАЯНХЯРВААГИЙН ФОТО ТҮҮХ]
* [https://eagle.mn/r/126130 “Яг түүн шиг-2024” шоу эхлэхэд бэлэн боллоо]

[[Ангилал:Дуучин]]
[[Ангилал:Амьд хүн]]
[[Ангилал:1980 онд төрсөн]]
__FORCETOC__
__INDEX__
__NEWSECTIONLINK__
[[Ангилал:Монгол улсын соёлын тэргүүний ажилтан]]

== Биеийн өндөр ==

170см [[Тусгай:Contributions/2405:5700:300:4786:25D3:9F07:D736:7E39|2405:5700:300:4786:25D3:9F07:D736:7E39]] 08:30, 5 Долоодугаар сар 2025 (UTC)</text>
      <sha1>2wdtgkl4r79wfbi6f8mhkf0xmzr48jf</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Скайтел Групп</title>
    <ns>0</ns>
    <id>135499</id>
    <revision>
      <id>823633</id>
      <parentid>786576</parentid>
      <timestamp>2025-07-05T03:19:14Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Chongkian</username>
        <id>21163</id>
      </contributor>
      <origin>823633</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2823" sha1="5iwjp1s7u724k5molum6fh63g5z44yq" xml:space="preserve">'''Скайтел групп''' (Skytel Group) нь Монголын мэдээлэл технологийн цогц үйлчилгээ үзүүлэгч групп компани юм. Скайтел групп анх 1999 онд зах зээлийн 2 дахь оператор компани болон үйл ажиллагаагаа эхлэсэн бөгөөд нийт ажилтны тоо, борлуулалтын орлого, улсад төлсөн татварын хэмжээ зэрэг үзүүлэлтээр шалгаруулдаг ТОП 100 аж ахуйн нэгжийн нэг юм. 

Өнөөдөр Скайтел групп нь үүрэн холбооны бүх төрлийн үйлчилгээ болон хөдөлгөөнт интернэт өргөн зурвасын интернэт, IPTV үйлчилгээ, OTT видео стрийминг үйлчилгээнүүдийг тус тус үзүүлж байна. Мөн үндэсний хэмжээний [[Шилэн кабель|шилэн кабелийн]] интернэт оператор болох Скайнетворкс компанийн 50 хувийн хувьцааг эзэмшиж байна. 2022 оны байдлаар үүрэн холбооны хувьд Монгол Улсын нийт зах зээлийн 20 хувийг, интернэт IPTV үйлчилгээний зах зээлийн 2 гол тоглогчийн нэг бөгөөд зах зээлийн 1/3 эзэлж байна.

Монгол, Солонгосын хамтарсан хөрөнгө оруулалттайгаар байгуулагдсан Скайтел компани 1999 оны 3-р сарын 25-наас эхлэн үйл ажиллагаагаа явуулж эхэлсэн бөгөөд 2010 онд компанийн Солонгос талаас эзэмшдэг хувьцааг Монголын томоохон групп компаниуд болох [[Алтай холдинг]], [[Шунхлай холдинг]] нар худалдаж авснаар 100 хувь Монголын хөрөнгө оруулалттай үндэсний хэмжээний компани болж өргөжин тэлсэн юм.

Скайтел групп Монгол орон даяар үүрэн холбооны 800 мянга гаруй хэрэглэгч, IPTV, интернэт, суурин утасны нийт 100 мянга гаруй хэрэглэгчдэдээ 65 салбар, 7 мянга гаруй гэрээт борлуулагчдаараа дамжуулан үйлчилгээ үзүүлдэг бөгөөд Скайтелийн роуминг үйлчилгээний сүлжээ дэлхий даяар 240 гаруй орныг хамарч байна.


{{Монгол улсад хамаарах}}</text>
      <sha1>5iwjp1s7u724k5molum6fh63g5z44yq</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>823634</id>
      <parentid>823633</parentid>
      <timestamp>2025-07-05T03:19:32Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Chongkian</username>
        <id>21163</id>
      </contributor>
      <origin>823634</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2841" sha1="kibffee5qzzzwv0v1lwv9wazdum4zk3" xml:space="preserve">{{Unreferenced}}

'''Скайтел групп''' (Skytel Group) нь Монголын мэдээлэл технологийн цогц үйлчилгээ үзүүлэгч групп компани юм. Скайтел групп анх 1999 онд зах зээлийн 2 дахь оператор компани болон үйл ажиллагаагаа эхлэсэн бөгөөд нийт ажилтны тоо, борлуулалтын орлого, улсад төлсөн татварын хэмжээ зэрэг үзүүлэлтээр шалгаруулдаг ТОП 100 аж ахуйн нэгжийн нэг юм. 

Өнөөдөр Скайтел групп нь үүрэн холбооны бүх төрлийн үйлчилгээ болон хөдөлгөөнт интернэт өргөн зурвасын интернэт, IPTV үйлчилгээ, OTT видео стрийминг үйлчилгээнүүдийг тус тус үзүүлж байна. Мөн үндэсний хэмжээний [[Шилэн кабель|шилэн кабелийн]] интернэт оператор болох Скайнетворкс компанийн 50 хувийн хувьцааг эзэмшиж байна. 2022 оны байдлаар үүрэн холбооны хувьд Монгол Улсын нийт зах зээлийн 20 хувийг, интернэт IPTV үйлчилгээний зах зээлийн 2 гол тоглогчийн нэг бөгөөд зах зээлийн 1/3 эзэлж байна.

Монгол, Солонгосын хамтарсан хөрөнгө оруулалттайгаар байгуулагдсан Скайтел компани 1999 оны 3-р сарын 25-наас эхлэн үйл ажиллагаагаа явуулж эхэлсэн бөгөөд 2010 онд компанийн Солонгос талаас эзэмшдэг хувьцааг Монголын томоохон групп компаниуд болох [[Алтай холдинг]], [[Шунхлай холдинг]] нар худалдаж авснаар 100 хувь Монголын хөрөнгө оруулалттай үндэсний хэмжээний компани болж өргөжин тэлсэн юм.

Скайтел групп Монгол орон даяар үүрэн холбооны 800 мянга гаруй хэрэглэгч, IPTV, интернэт, суурин утасны нийт 100 мянга гаруй хэрэглэгчдэдээ 65 салбар, 7 мянга гаруй гэрээт борлуулагчдаараа дамжуулан үйлчилгээ үзүүлдэг бөгөөд Скайтелийн роуминг үйлчилгээний сүлжээ дэлхий даяар 240 гаруй орныг хамарч байна.


{{Монгол улсад хамаарах}}</text>
      <sha1>kibffee5qzzzwv0v1lwv9wazdum4zk3</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>823635</id>
      <parentid>823634</parentid>
      <timestamp>2025-07-05T03:22:48Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Chongkian</username>
        <id>21163</id>
      </contributor>
      <origin>823635</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2882" sha1="85znkfmmy1hkw811ve3n216ckbetk3i" xml:space="preserve">{{Unreferenced}}
[[File:Skytel.jpg|thumb|Скайтел]]

'''Скайтел групп''' (Skytel Group) нь Монголын мэдээлэл технологийн цогц үйлчилгээ үзүүлэгч групп компани юм. Скайтел групп анх 1999 онд зах зээлийн 2 дахь оператор компани болон үйл ажиллагаагаа эхлэсэн бөгөөд нийт ажилтны тоо, борлуулалтын орлого, улсад төлсөн татварын хэмжээ зэрэг үзүүлэлтээр шалгаруулдаг ТОП 100 аж ахуйн нэгжийн нэг юм. 

Өнөөдөр Скайтел групп нь үүрэн холбооны бүх төрлийн үйлчилгээ болон хөдөлгөөнт интернэт өргөн зурвасын интернэт, IPTV үйлчилгээ, OTT видео стрийминг үйлчилгээнүүдийг тус тус үзүүлж байна. Мөн үндэсний хэмжээний [[Шилэн кабель|шилэн кабелийн]] интернэт оператор болох Скайнетворкс компанийн 50 хувийн хувьцааг эзэмшиж байна. 2022 оны байдлаар үүрэн холбооны хувьд Монгол Улсын нийт зах зээлийн 20 хувийг, интернэт IPTV үйлчилгээний зах зээлийн 2 гол тоглогчийн нэг бөгөөд зах зээлийн 1/3 эзэлж байна.

Монгол, Солонгосын хамтарсан хөрөнгө оруулалттайгаар байгуулагдсан Скайтел компани 1999 оны 3-р сарын 25-наас эхлэн үйл ажиллагаагаа явуулж эхэлсэн бөгөөд 2010 онд компанийн Солонгос талаас эзэмшдэг хувьцааг Монголын томоохон групп компаниуд болох [[Алтай холдинг]], [[Шунхлай холдинг]] нар худалдаж авснаар 100 хувь Монголын хөрөнгө оруулалттай үндэсний хэмжээний компани болж өргөжин тэлсэн юм.

Скайтел групп Монгол орон даяар үүрэн холбооны 800 мянга гаруй хэрэглэгч, IPTV, интернэт, суурин утасны нийт 100 мянга гаруй хэрэглэгчдэдээ 65 салбар, 7 мянга гаруй гэрээт борлуулагчдаараа дамжуулан үйлчилгээ үзүүлдэг бөгөөд Скайтелийн роуминг үйлчилгээний сүлжээ дэлхий даяар 240 гаруй орныг хамарч байна.


{{Монгол улсад хамаарах}}</text>
      <sha1>85znkfmmy1hkw811ve3n216ckbetk3i</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Улаанбаатар марафон 2025</title>
    <ns>0</ns>
    <id>140992</id>
    <revision>
      <id>823655</id>
      <parentid>823591</parentid>
      <timestamp>2025-07-05T05:30:48Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Chongkian</username>
        <id>21163</id>
      </contributor>
      <origin>823655</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6622" sha1="2jnpm5bdcqjdtg8on93l47p2itcdegz" xml:space="preserve">'''Улаанбаатар марафон 2025''' ([[Англи хэл|англи]]. ''Ulaanbaatar Marathon 2025'')  Монгол Улсын нийслэл Улаанбаатар хотод 10 дах жилдээ зохион байгуулагдаад уламжлал болоод байгаа олон улсын [[марафон]] гүйлтийн тэмцээн юм. Энэ тэмцээнд 41 улсын 30 мянга орчим иргэн оролцон 500, 1500, 5000, 10000, 21000 метр болон хамгийн холын 42 км хүртэл зайд гүйж уралдсан юм. Энэ 2025 оны уралдааны хувьд 5 км, 21 км, 42 км зайд гүйгчид шинэ маршрутаар гүйж өрсөлдсөн байна. Уралдааны үеэр хотын төв хэсгийн машины хөдөлгөөнийг хааж тэмцээний Гараа ба Барианы талбар болсон [[Сүхбаатарын талбай|Сүхбаатрын талбайд]] спорт, урлаг, эрүүл мэнд, хоолны олон төрлийн үйлчилгээг үзүүлж байв.   

Марафонд оролцогчдын бүртгэлийг цахимжуулан нэгдсэн системд холбож, RFID технологийн шийдлийг ашиглан гүйгчдийн гараа, бариаг бүртгэх, барианд орсон зургийг нь тухайн хүний бүртгэлтэй хаяг руу илгээх, гүйгчдийн гүйлтийн үеийн үзүүлэлтийг хэмжих автоматжуулсан технологийг нэвтрүүлснийг “Hipay” компани хариуцан 4 дэх жилдээ хамтран ажиллажээ. Улаанбаатар марафон 2025-д сайн дурын 450 ажилтан ажилласан юм. 
{|class=&quot;greentable&quot; style=&quot;text-align:center&quot;
|+
|[[Зураг:Ulaanbaatar Marathon 2025 map 18.jpg|center|x88px]]
|[[Зураг:20250524 Ulaanbaatar Marathon2025 1.jpg|center|x88px]]
|[[Зураг:20250524 Ulaanbaatar Marathon2025 2.jpg |center|x88px]]
|[[Зураг:20250524 Ulaanbaatar Marathon2025 3.jpg |center|x88px]]
|[[Зураг:20250524 Ulaanbaatar Marathon2025 4.jpg|center|x88px]]
|[[Зураг:20250524 Ulaanbaatar Marathon2025 5.jpg|center|x88px]]
|-
|
|
|
|
|
|}

{|class=&quot;greentable&quot; style=&quot;text-align:center&quot;
|+
|[[Зураг:20250524 Ulaanbaatar Marathon2025 6.jpg|center|x88px]]
|[[Зураг:20250524 Ulaanbaatar Marathon2025 6a.jpg|center|x88px]]
|[[Зураг:20250524 Ulaanbaatar Marathon2025 8.jpg|center|x88px]]
|[[Зураг:20250524 Ulaanbaatar Marathon 2025 Female top 9 winners.jpg|center|x88px]]
|[[Зураг:20250524 Ulaanbaatar Marathon 2025 11.jpg |center|x88px]]
|[[Зураг:20250524 Ulaanbaatar Marathon 2025 12 Runner up from Kenya.jpg |center|x88px]]
|-
|
|
|
|
|
|}

{|class=&quot;greentable&quot; style=&quot;text-align:center&quot;
|+
|[[Зураг:20250524 Ulaanbaatar Marathon 2025 13.jpg |center|x88px]]
|[[Зураг:20250524 Ulaanbaatar Marathon 2025 14.jpg |center|x88px]]
|[[Зураг:20250524 Ulaanbaatar Marathon 2025 15 1st and 2nd place winners from Kenya.jpg  |center|x88px]]
|[[Зураг:20250524 Ulaanbaatar Marathon 2025 16a.jpg |center|x88px]]
|[[Зураг:20250524 Ulaanbaatar Marathon 2025 16 winners and organizer.jpg |center|x88px]]
|[[Зураг:20250524 Ulaanbaatar Marathon 2025 18.jpg |center|x88px]]
|[[Зураг:20250524 Ulaanbaatar Marathon 2025 19.jpg |center|x88px]]
|-
|
|
|
|
|
|}

{|class=&quot;greentable&quot; style=&quot;text-align:center&quot;
|+
|[[Зураг:20250524 Ulaanbaatar Marathon 2025 20.jpg |center|x88px]]
|[[Зураг:20250524 Ulaanbaatar Marathon 2025 21.jpg  |center|x88px]]
|[[Зураг:20250524 Ulaanbaatar Marathon 2025 22.jpg |center|x88px]]
|[[Зураг:20250524 Ulaanbaatar Marathon 2025 23.jpg |center|x88px]]
|[[Зураг:20250524 Ulaanbaatar Marathon 2025 24.jpg |center|x88px]]
|-
|
|
|
|
|
|}

“Улаанбаатар марафон 2025” олон улсын гүйлтийг нээж, Нийслэлийн Засаг дарга бөгөөд Улаанбаатар хотын захирагч Х.Нямбаатар хэлэхдээ, “Улаанбаатар марафон” олон улсын гүйлт нь Монголд гүйлтийн спортыг хөгжүүлэх, түгээн дэлгэрүүлэхэд хувь нэмрээ оруулж байна. Олон улсын гүйлтийг “өдөрлөг”-ийн хэмжээнд хоёр дахь удаагаа зохион байгуулж байна” гээд өсвөр, залуу үеийнхэн маань өөрийн дотоод нөөц боломжийг нээж, зорилгодоо хүрэх тэсвэр хатуужил, бие бялдар, оюуны өв тэгш хүмүүжлийг төлөвшүүлэх гүйлтийн спортыг сонирхож, хичээллэхийг уриалсан юм.

Бүртгэлийн хураамжийн хувьд 1.5 км-т 5.000 төгрөг (гэр бүлийн төрөлд оролцогч гишүүн тус бүр 5.000 төгрөг), 5 км-т 10.000 төгрөг, 10 км-т 50.000, 21 км-т 70.000, 42 км-т 90.000 төгрөг байлаа. Оролцогчдын дийлэнх нь 5 км-ийн зайг сонгодог. Энэ зайд оролцогчидийн энгэрийн дугаарыг 05 дугаар сарын 01-нээс 05 дугаар сарын 20-ны 17:00 цаг хүртэл Нийслэлийн Биеийн тамир, спортын газар болон 9 дүүргийн Биеийн тамир, спортын хороодоос олгов. 

Харин 42 км, 21 км, 10 км-ийн зайд оролцогчдын энгэрийн дугаар, чип, футболк, мөн 1.5 км зайд оролцогчдын баталгаажуулалт, энгэрийн дугаар олгох ажлыг Нийслэлийн Биеийн тамир, спортын газар, 500, 800м-ийн гүйлтийн бүртгэлийг Монголын тусгай олимпын хороо хариуцан олгов. 

==Марафоны видео==
{{commonscat}}
* [https://www.facebook.com/UlaanbaatarMarathon/videos/1378810740072029/ Эндээс] үзнэ үү.

[[Ангилал:Улаанбаатар марафон]]
[[Ангилал:Монголын спортын тэмцээн]]
[[Ангилал:Улаанбаатарын спорт]]
[[Ангилал:2023 оны спорт]]
[[Ангилал:Гүйлтийн арга хэмжээ]]</text>
      <sha1>2jnpm5bdcqjdtg8on93l47p2itcdegz</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Үхрийн нүдний бут тарих (Органик хүнсний ногоо тариалах)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>141003</id>
    <revision>
      <id>823624</id>
      <timestamp>2025-07-04T17:36:59Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Oyunaa28</username>
        <id>93170</id>
      </contributor>
      <comment>Хуудас үүсгэв: &quot;'''Ургалтын хугацаа''' : Үхрийн нүд бут тарьсан жилээс эхлэн 10 жилийн турш эрчимтэй жимсээ өгнө. Үхрийн нүдний жимсийг 7 дугаар сарын 25-наас хойш хурааж авна.  '''Ургах нөхцөл''': Хар үхрийн нүд ус чийг нэлээд шаарддаг таримал учир чийгэрхэг хөрстэй нөмөр буюу х...&quot;</comment>
      <origin>823624</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="9860" sha1="gnhwuxx5nvp2qeud26oh0035dcj55k4" xml:space="preserve">'''Ургалтын хугацаа''' : Үхрийн нүд бут
тарьсан жилээс эхлэн 10 жилийн турш
эрчимтэй жимсээ өгнө. Үхрийн нүдний
жимсийг 7 дугаар сарын 25-наас хойш
хурааж авна.

'''Ургах нөхцөл''': Хар үхрийн нүд ус
чийг нэлээд шаарддаг таримал учир
чийгэрхэг хөрстэй нөмөр буюу хашаа
байшингийн нөмөр сүүдэрдүү, услахад
тохиромжтой газар тарина. Харин
гол нуга, намгархаг хөрстэй газар
тохиромж муутай.

'''Aрчилгаа''':
Хавар 5 дугаар сард үхрийн нүдний
бут цэцэглэж байх үеэр манай орны
нөхцөлд гэнэтийн цочир хүйтрэлтүүд
болдог учир бутны цэцгийг хамгаалж
бороожуулагчаар орчны хөрсийг
услах ,талбайд утаа май тавих зэргээр
хамгаална.

'''Тарих талбайг сонгох / хөрсөө бэлтгэх''':

Хөрсний гүний усны түвшин 1-1.5 м-ээс доош байх нь чухал. Үхрийн
нүдийг чийглэг бөгөөд ялзмагаар баялаг, хөнгөн элсэрхэг хөрсөнд тарьж
болно. Хүчиллэг ихтэй хөрсөнд үхрийн нүд муу ургадаг. Ялангуяа намгархаг
хөрсөнд олигтой үндэслэж чаддаггүйн сацуу янз бүрийн мөөгөнцөр мэтийн
өвчинд хялбархан нэрвэгддэг.

Хашааны үхрийн нүдийг тариалах талбайг зөв сонгож авсны дараа модоо
суулгах газрын өргөн урт нь 40x40 см-ээс доошоо хүрзний мөр тултал
гүнзгий ухна. Хөрсний ялзмагт давхарга зузаан аваас нүхийг доош нь 50 см
хүртэл гүнзгий ухна. Харин хөрсний ялзмагт давхарга нимгэн бол нүх ухаж
ялзмагт шороог нөгөө талд гаргана. Ийнхүү үхрийн нүд тарихад зориулан
ухсан нүхэнд ялзмагт шороотой малын бууц, шувууны сангас буюу аргал,
модны үнс тус тус сайн хольж нүхээ дүүргэнэ. Суулгац бут суулгахаас 2-3
хоногийн өмнө нүхээ ухаж, хөрсөө бордож боловсруулна.

'''Суулгац бэлтгэх''':

Үхрийн нүдийг тайрдас эсвэл бутны нугалга хийж, үндэслүүлэн суулгацаар
тарьж ургуулна. Үүнд намар 9-р сарын 1, 2-р хагаст үхрийн нүдний бутны
5-6 нахиа бүхий 18-20 см мөчрийг тайран авч, мөчрийн дээд үзүүр, доод
үзүүрийг нахианы доод талаар хурц хутгаар огтолж, түүнийгээ нар салхинд
удаахгүй өдөрт нь багтаан тарина. Сайн бордож боловсруулсан хөрсөнд
мөчир хооронд 12-15 см, эгнээ хооронд 60-70 см зайтай, 45° налуу газраас
дээш 2 нахиа ил гаргаж 2 нахиатай доод үзүүрийг хөрсөнд булaж эргэн
тойрны шороог сайтар нягтруулж усалж дараа нь хөрсөн дээр хөх бууц хийж
болно. Ирэх хавар тарихаар намар тайрч авсан суулгац мөчрийг зооринд
нойтон элсэнд эсвэл цасанд хучиж өвөлжүүлнэ. Дараа хавар нь эрт газрын
хөрс гэсэж эхэлмэгц талбайд шилжүүлэн дээр дурдсан аргаар суулгана.
Хөрсийг байнга сийрэг нойтон байлгавал суулгац түргэн үндэслэж эрчимтэй
ургана.

'''Суугац тарих''':

Үхрийн нүдний суулгацыг хавар намрын улиралд шилжүүлэн суулгаж болох боловч намар суулгах нь хамгийн
тохиромжтой. Учир нь намар өвлийн улиралд суулгацын үндсэнд шороо (хөрс) нягтран барилдаж бэхлэгдэх тул хавар
эрт нахиалж амьдрах чадвар нь түргэн дээшилнэ. Хэрэв хавар тарих бол суулгацын нахианууд хөөж томрохоос өмнө
газар гэсэж эхэлмэгц талбайд шилжүүлэн суулгана. Ирээдүйн тарималын ургацын чанар суулгац материалаас хамаарах
учир мод үржүүлгийн газар болон өөрсдийн бэлтгэн гаргасан үхрийн нүдний суулгацын үндэсний систем, салаа мөчрүүд
(иш) сайн хөгжсөн хэсгийг сонгож авна. Үүнд 20-30 см урт, 2-3 салаалж салбарласан өтгөн үндэстэй 40-50 см урт, 2-4
салаа мөчиртэй, мөчир тус бүр 3-4 нахиатай бөгөөд нэг буюу хоёр настай суулгацыг суулгана. Харин тарих хугацааны
суулгацын үндэсний системийг аль болохоор гэмтээхгүй шороотой ухаж авахын сацуу суулгац нь өвчилж гэмтээгүй
байх хэрэгтэй. Тарих үедээ суулгацын үндсийг өтгөн шавар зуурмагт дүрж шавар наалдуулж тарихад шороотой түргэн
авцалдаж үндэс сайн үүсэж хөгжинө. Үхрийн нүдний суулгацыг бага зэрэг налуу (45°) мөчрийн доод талын нахианд
тултал суулгаж тойруулж шороогоор манаж булаж өгвөл хожим хөрсөн доорх иш үндэснээс нэмэгдэл үндэс ишнүүд
үүсэж яваандаа өтгөн бут ургана. Суулгац тарьсны дараа хөрсийг ханатал сайтар усална. Суулгасан мөчирт 2-3 нахиа
үлдээн үзүүрийг тайрна. Хур тунадас дутмаг үед усалгааг 5-6 хоногийн дараа дахин хийнэ. Бут хоорондын хөрсийг 10-15
см гүн сийрүүлэлтийг үе үе хийж өгнө.

'''Усалгаа''':

Үхрийн нүдийг 5-р сарын 1-ээс 9-р сарын 1 хүртэл 7 хоногт 1-2 удаа 40-50 литр усаар тооцож сайтар усална. 9-р сард
ямар ч модыг усалдаггүй. Учир нь тэр мод сөөг өвөлд бэлтгэж сахар болон бусад бодисуудыг хуримтлуулдаг. Эсвэл эхний
усалгааг нахиа задралтын өмнө 4-р сарын сүүлч 5-р сарын эхээр 2 дахь усалгааг цэцэглэлтийн өмнө 5-р сарын 15-20-
ний үед, 3 дахь усалгааг үр жимс тогтолтын үед, 6-р сарын эхээр 4 дахь усалгааг жимс боловсруулалтын өмнө 6-р сарын
сүүлчээр, 5 дахь усалгааг жимс хураалтаас 7 хоногийн өмнө услах байдлаар мөн хийж болно. Намрын цэнэг усалгааг 9-р
сарын сүүлч 10-р сарын эхээр хөрсийг 60-80 см гүнд ус нэвчтэл усална.

'''Таналт''':

Анхны жил суулгац тарьснаас хойш мөчрийн нахиа задралтаас өмнө (хавар) 2-3 нахиа үлдээж үзүүрийг тайрна. 2 дахь
жилд хамгийн сайн үндэслэж хөгжсөн 3-4 мөчрийг үлдээж бусдыг тайрна, Дараах жилүүдэд хөлдсөн гэмтсэн, өвчилсөн
мөчрүүдийг цэвэрлэх замаар таналт хийх ба 4-с дээш настай бутанд засалт, таналт хийж хэлбэршүүлнэ. Тухайлан
хэлбэл: 5 настай бутанд таналт хийж хэлбэршүүлэхэд 5 настай гол мөчир, 4 настай мөчир 3, 3 настай мөчир 3, 2 настай
мөчир З, 1 настай 3 мөчир тус тус байхаар үлдээж бусдыг нь тайрч авна. Тэгэхдээ хэлбэр муутай, газраар налж ургасан,
тахирлаж мушгирч ургасан, хугарч гэмтсэн мөчрүүдийг модны хайч буюу хурц хутгаар тайрна. Бутанд тайралт зөв хийж
хэлбэршүүлбэл жимс томорч ургац сайжирна. Цаашид жил бүр хатсан хугарч гэмтсэн турь муухан, жимс цөөхөн гардаг
мөчрийг тайрч засал хийнэ. 6-7 настайгаас хуучирч хөгширсөн мөчрүүдийг цөөлж, залуу мөчрүүдийг үлдээн залуужуулж
байх нь чухал.</text>
      <sha1>gnhwuxx5nvp2qeud26oh0035dcj55k4</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>823629</id>
      <parentid>823624</parentid>
      <timestamp>2025-07-04T19:02:50Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Orgio89</username>
        <id>4242</id>
      </contributor>
      <origin>823629</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="9889" sha1="lik7tu8r2kdyyho5z3ty0jjqovdpbn5" xml:space="preserve">'''Ургалтын хугацаа''' : Үхрийн нүд бут
тарьсан жилээс эхлэн 10 жилийн турш
эрчимтэй жимсээ өгнө. Үхрийн нүдний
жимсийг 7 дугаар сарын 25-наас хойш
хурааж авна.

'''Ургах нөхцөл''': Хар үхрийн нүд ус
чийг нэлээд шаарддаг таримал учир
чийгэрхэг хөрстэй нөмөр буюу хашаа
байшингийн нөмөр сүүдэрдүү, услахад
тохиромжтой газар тарина. Харин
гол нуга, намгархаг хөрстэй газар
тохиромж муутай.

'''Aрчилгаа''':
Хавар 5 дугаар сард үхрийн нүдний
бут цэцэглэж байх үеэр манай орны
нөхцөлд гэнэтийн цочир хүйтрэлтүүд
болдог учир бутны цэцгийг хамгаалж
бороожуулагчаар орчны хөрсийг
услах ,талбайд утаа май тавих зэргээр
хамгаална.

'''Тарих талбайг сонгох / хөрсөө бэлтгэх''':

Хөрсний гүний усны түвшин 1-1.5 м-ээс доош байх нь чухал. Үхрийн
нүдийг чийглэг бөгөөд ялзмагаар баялаг, хөнгөн элсэрхэг хөрсөнд тарьж
болно. Хүчиллэг ихтэй хөрсөнд үхрийн нүд муу ургадаг. Ялангуяа намгархаг
хөрсөнд олигтой үндэслэж чаддаггүйн сацуу янз бүрийн мөөгөнцөр мэтийн
өвчинд хялбархан нэрвэгддэг.

Хашааны үхрийн нүдийг тариалах талбайг зөв сонгож авсны дараа модоо
суулгах газрын өргөн урт нь 40x40 см-ээс доошоо хүрзний мөр тултал
гүнзгий ухна. Хөрсний ялзмагт давхарга зузаан аваас нүхийг доош нь 50 см
хүртэл гүнзгий ухна. Харин хөрсний ялзмагт давхарга нимгэн бол нүх ухаж
ялзмагт шороог нөгөө талд гаргана. Ийнхүү үхрийн нүд тарихад зориулан
ухсан нүхэнд ялзмагт шороотой малын бууц, шувууны сангас буюу аргал,
модны үнс тус тус сайн хольж нүхээ дүүргэнэ. Суулгац бут суулгахаас 2-3
хоногийн өмнө нүхээ ухаж, хөрсөө бордож боловсруулна.

'''Суулгац бэлтгэх''':

Үхрийн нүдийг тайрдас эсвэл бутны нугалга хийж, үндэслүүлэн суулгацаар
тарьж ургуулна. Үүнд намар 9-р сарын 1, 2-р хагаст үхрийн нүдний бутны
5-6 нахиа бүхий 18-20 см мөчрийг тайран авч, мөчрийн дээд үзүүр, доод
үзүүрийг нахианы доод талаар хурц хутгаар огтолж, түүнийгээ нар салхинд
удаахгүй өдөрт нь багтаан тарина. Сайн бордож боловсруулсан хөрсөнд
мөчир хооронд 12-15 см, эгнээ хооронд 60-70 см зайтай, 45° налуу газраас
дээш 2 нахиа ил гаргаж 2 нахиатай доод үзүүрийг хөрсөнд булaж эргэн
тойрны шороог сайтар нягтруулж усалж дараа нь хөрсөн дээр хөх бууц хийж
болно. Ирэх хавар тарихаар намар тайрч авсан суулгац мөчрийг зооринд
нойтон элсэнд эсвэл цасанд хучиж өвөлжүүлнэ. Дараа хавар нь эрт газрын
хөрс гэсэж эхэлмэгц талбайд шилжүүлэн дээр дурдсан аргаар суулгана.
Хөрсийг байнга сийрэг нойтон байлгавал суулгац түргэн үндэслэж эрчимтэй
ургана.

'''Суугац тарих''':

Үхрийн нүдний суулгацыг хавар намрын улиралд шилжүүлэн суулгаж болох боловч намар суулгах нь хамгийн
тохиромжтой. Учир нь намар өвлийн улиралд суулгацын үндсэнд шороо (хөрс) нягтран барилдаж бэхлэгдэх тул хавар
эрт нахиалж амьдрах чадвар нь түргэн дээшилнэ. Хэрэв хавар тарих бол суулгацын нахианууд хөөж томрохоос өмнө
газар гэсэж эхэлмэгц талбайд шилжүүлэн суулгана. Ирээдүйн тарималын ургацын чанар суулгац материалаас хамаарах
учир мод үржүүлгийн газар болон өөрсдийн бэлтгэн гаргасан үхрийн нүдний суулгацын үндэсний систем, салаа мөчрүүд
(иш) сайн хөгжсөн хэсгийг сонгож авна. Үүнд 20-30 см урт, 2-3 салаалж салбарласан өтгөн үндэстэй 40-50 см урт, 2-4
салаа мөчиртэй, мөчир тус бүр 3-4 нахиатай бөгөөд нэг буюу хоёр настай суулгацыг суулгана. Харин тарих хугацааны
суулгацын үндэсний системийг аль болохоор гэмтээхгүй шороотой ухаж авахын сацуу суулгац нь өвчилж гэмтээгүй
байх хэрэгтэй. Тарих үедээ суулгацын үндсийг өтгөн шавар зуурмагт дүрж шавар наалдуулж тарихад шороотой түргэн
авцалдаж үндэс сайн үүсэж хөгжинө. Үхрийн нүдний суулгацыг бага зэрэг налуу (45°) мөчрийн доод талын нахианд
тултал суулгаж тойруулж шороогоор манаж булаж өгвөл хожим хөрсөн доорх иш үндэснээс нэмэгдэл үндэс ишнүүд
үүсэж яваандаа өтгөн бут ургана. Суулгац тарьсны дараа хөрсийг ханатал сайтар усална. Суулгасан мөчирт 2-3 нахиа
үлдээн үзүүрийг тайрна. Хур тунадас дутмаг үед усалгааг 5-6 хоногийн дараа дахин хийнэ. Бут хоорондын хөрсийг 10-15
см гүн сийрүүлэлтийг үе үе хийж өгнө.

'''Усалгаа''':

Үхрийн нүдийг 5-р сарын 1-ээс 9-р сарын 1 хүртэл 7 хоногт 1-2 удаа 40-50 литр усаар тооцож сайтар усална. 9-р сард
ямар ч модыг усалдаггүй. Учир нь тэр мод сөөг өвөлд бэлтгэж сахар болон бусад бодисуудыг хуримтлуулдаг. Эсвэл эхний
усалгааг нахиа задралтын өмнө 4-р сарын сүүлч 5-р сарын эхээр 2 дахь усалгааг цэцэглэлтийн өмнө 5-р сарын 15-20-
ний үед, 3 дахь усалгааг үр жимс тогтолтын үед, 6-р сарын эхээр 4 дахь усалгааг жимс боловсруулалтын өмнө 6-р сарын
сүүлчээр, 5 дахь усалгааг жимс хураалтаас 7 хоногийн өмнө услах байдлаар мөн хийж болно. Намрын цэнэг усалгааг 9-р
сарын сүүлч 10-р сарын эхээр хөрсийг 60-80 см гүнд ус нэвчтэл усална.

'''Таналт''':

Анхны жил суулгац тарьснаас хойш мөчрийн нахиа задралтаас өмнө (хавар) 2-3 нахиа үлдээж үзүүрийг тайрна. 2 дахь
жилд хамгийн сайн үндэслэж хөгжсөн 3-4 мөчрийг үлдээж бусдыг тайрна, Дараах жилүүдэд хөлдсөн гэмтсэн, өвчилсөн
мөчрүүдийг цэвэрлэх замаар таналт хийх ба 4-с дээш настай бутанд засалт, таналт хийж хэлбэршүүлнэ. Тухайлан
хэлбэл: 5 настай бутанд таналт хийж хэлбэршүүлэхэд 5 настай гол мөчир, 4 настай мөчир 3, 3 настай мөчир 3, 2 настай
мөчир З, 1 настай 3 мөчир тус тус байхаар үлдээж бусдыг нь тайрч авна. Тэгэхдээ хэлбэр муутай, газраар налж ургасан,
тахирлаж мушгирч ургасан, хугарч гэмтсэн мөчрүүдийг модны хайч буюу хурц хутгаар тайрна. Бутанд тайралт зөв хийж
хэлбэршүүлбэл жимс томорч ургац сайжирна. Цаашид жил бүр хатсан хугарч гэмтсэн турь муухан, жимс цөөхөн гардаг
мөчрийг тайрч засал хийнэ. 6-7 настайгаас хуучирч хөгширсөн мөчрүүдийг цөөлж, залуу мөчрүүдийг үлдээн залуужуулж
байх нь чухал.

[[Ангилал:Жимс]]</text>
      <sha1>lik7tu8r2kdyyho5z3ty0jjqovdpbn5</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Чацаргана тарих (Органик хүнсний ногоо тариалах)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>141004</id>
    <revision>
      <id>823625</id>
      <timestamp>2025-07-04T17:56:41Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Oyunaa28</username>
        <id>93170</id>
      </contributor>
      <comment>Хуудас үүсгэв: &quot;Хөрс: Үржил шимтэй хар хүрэн, хүрэн, цайвар хүрэн, хөнгөн сэвсгэр хөрсөнд сайн ургана. Мөн голын хөндийн жижиг хайрга чулуутай, хөнгөн хөрсөнд сайн ургадаг. Хужир марзтай, хүнд шавранцар хөрс тохиромж муутай. Нягтрашил: Нэг га-д 1514 эм, 152 эр буюу 1666 ширхэг мо...&quot;</comment>
      <origin>823625</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1086" sha1="2v9ygxxecwij6ajc68cz8gj9vnc8xcf" xml:space="preserve">Хөрс: Үржил шимтэй хар хүрэн,
хүрэн, цайвар хүрэн, хөнгөн сэвсгэр
хөрсөнд сайн ургана. Мөн голын
хөндийн жижиг хайрга чулуутай,
хөнгөн хөрсөнд сайн ургадаг. Хужир
марзтай, хүнд шавранцар хөрс
тохиромж муутай.
Нягтрашил:
Нэг га-д 1514 эм, 152 эр буюу 1666
ширхэг мод таригдана.
Мөр хоорондын зай 200 см
Ургамал хоорондын зай 200-300 см

Усалгаа:
Ургалтын үеийн идэвхтэй усалгаа
500-600 м3/га
Цэнэг усалгааг 800 м3/га нормоор
хийнэ.

Тарилтын бүдүүвч:
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+ Тарилтын бүдүүвч
|-
!  !!  !! 
|-
| эм || эм || эм
|-
| эм || эм || эм
|-
| эм || эр || эм
|-
| эм || эм || эм
|-
| эм || эм || эм
|-
| эм || эм || эм
|-
| эм || эр || эм
|-
| эм || эм || эм
|-
| эм || эм || эм
|}</text>
      <sha1>2v9ygxxecwij6ajc68cz8gj9vnc8xcf</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>823627</id>
      <parentid>823625</parentid>
      <timestamp>2025-07-04T18:05:20Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Oyunaa28</username>
        <id>93170</id>
      </contributor>
      <origin>823627</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="7304" sha1="7wl72bcwaivx55230f55670ctafwv8x" xml:space="preserve">'''Хөрс''': Үржил шимтэй хар хүрэн,
хүрэн, цайвар хүрэн, хөнгөн сэвсгэр
хөрсөнд сайн ургана. Мөн голын
хөндийн жижиг хайрга чулуутай,
хөнгөн хөрсөнд сайн ургадаг. Хужир
марзтай, хүнд шавранцар хөрс
тохиромж муутай.

'''Нягтаршил''':
Нэг га-д 1514 эм, 152 эр буюу 1666
ширхэг мод таригдана.
Мөр хоорондын зай 200 см
Ургамал хоорондын зай 200-300 см

'''Усалгаа''':
Ургалтын үеийн идэвхтэй усалгаа
500-600 м3/га
Цэнэг усалгааг 800 м3/га нормоор
хийнэ.

'''Тарилтын бүдүүвч''':

{| class=&quot;wikitable&quot;
|+ Тарилтын бүдүүвч
|-
!  !!  !! 
|-
| эм || эм || эм
|-
| эм || эм || эм
|-
| эм || эр || эм
|-
| эм || эм || эм
|-
| эм || эм || эм
|-
| эм || эм || эм
|-
| эм || эр || эм
|-
| эм || эм || эм
|-
| эм || эм || эм
|}

'''Хөрс боловсруулалт''':

Чацаргана тарих талбайг 1-2 жилийн өмнө бэлдэнэ. Хавар аль болох гүн
25-40 см хагалж, зуны чийг, тунaдас, хог ургамлын ургалтыг харгалзан
хэд хэдэн удаа өнгөн боловсруулалт хийнэ. Талбайг боловсруулахын өмнө
1 м2 талбайд 10-12 кг шим бордоо хийх бөгөөд хүнд хөрсөнд элс хайрга
хийж хөнгөрүүлэх, элсэн хөрсөнд бууц, ялзмаг нэмэх замаар бүтцийг нь
сайжруулна.

'''Суулгах материал''':

Шаардлага хангасан 1-3 настай суулгацыг хэрэглэнэ. Модлог мөчрөөр
ургуулсан бол нэг настай, 15 см-ээс доошгүй өндөртэй, ногоон мөчрөөр
ургуулсан бол 2-3 настай байна.

'''Тариалалт''':

Олон настай, нэг байран дээр 10-12 жил, түүнээс ч олон жил ургадаг учир
сүүдэрлэхгүй, нар бүтэн өдрийн турш ээдэг газар сонговол сайн. Манай орны
нөхцөлд 4 сарын сүүлч, 5 сарын эхний хагаст тарих нь хамгийн ашигтай
хугацаа юм. Нэг модонд 4-6 м² тэжээлийн талбай тохиромжтой бөгөөд 10-11
эм модонд нэг эр мод байх нь хамгийн ашигтай.

Тарихын өмнө чацаргана тарих шан буюу нүхэндээ 8-10 кг бууц хийх нь залуу
ургамлыг 2-3 жилд шим тэжээлийн бодисоор хангах бүрэн бололцоотой.
Чацаргана тарих нүхийг 80 см голчтой ухаж бэлтгэх ба суулгацын үндэсний
хүзүүг хөрснөөс 10 см доор суулгана. Суулгахын хамт услах бөгөөд энэ
усалгаанаас 2-3 хоногийн дараа хоёр дахь усалгааг хийх ба ууршилтыг нь
багасгах зорилгоор бууцаар хучиж өгнө. Суулгацыг суулгасны дараа салаа
ишийг тайрч нэг иштэй болгоно.

'''Арчилгаа''':

Ургалтын эхний 5-6 жилд ургамлын ишний орчмыг цэвэр байлгах нь маш
чухал. Чацарганы үндэс хөрсний өнгөн хэсэгт байрладаг учир сийрүүлэлтийг
гүн хийж болохгүй, зөвхөн 10 см хүртэл гүнд хийхэд тохиромжтой. Ургамлын
үндсийг гэмтээхгүйн тулд модтойгоо зэрэгцэн зогсоод үндэсний тархалтын
дагуу цавчуураар сийрүүлнэ. Сийрүүлэлтийг усалгаа бүрийн дараа хийх,
мөн усалгааны дараа хар өнгийн нийлэг хальсаар хучиж болно.

Чацаргана нь өөрийн үндсэн дээрх булцууны тусламжтайгаар агаараас
азотыг шингээн авч, өөрийн хэрэгцээт азотын хэмжээг тохируулж байдаг.
Иймээс эхлээд фосфорын бордоог илүүтэйгээр шаарддаг.

'''Таналт''':

Таналтыг хавар модны шүүс хөдлөхийн өмнө эсвэл намар навч унасны дараа хийнэ. Харин өвчилсөн, хатсан, хугарсан
хөлдсөн иш мөчрийг танахыг цэвэрлэгээний таналт гах бөгөөд үүнийг жимслэж байгаа модон дээр хавар болгон хийнэ.
Мөн хэлбэржүүлэлт гэж модны титмийг хамгийн ашигтай хэлбэрээр засаж ургуулахыг хэлдэг бөгөөд нийт мөчрийн
70 % тарьсан эгнээний чиглэлд байж, мөчрүүд хоорондоо нийлж, саад болохгүй байхаар таналтыг хийнэ. Мөн модны
мөчрүүд хоорондоо хэт шигүү байвал сийрэгжүүлэх таналтыг хийнэ. Харин мод насжих тусам жимс багасах тул энэ үед
залуужуулах таналт хийнэ. Огтлол хийсэн 1 см– ээс илүү голчтой, бүдүүн салаа мөчрийг будах буюу цэцэрлэгийн тосоор
тосолно.

'''Усалгаа''':

Үндэс нь гүнд тархдаггүй учир чийгэнд дуртай, ялангуяа цэцэглэлт, жимслэлт, жимс өсөж томрох үедээ илүү их ус
шаардана. Ердийн жил 7-8 удаа, хуурай гандуу жил 10-12 удаа усална. Намар цэнэг усалгааг 9 сарын сүүл, 10 сарын эхээр
хийнэ. Өвлийн улиралд цасаар хучвал сайн.

'''Ургац хураалт''':

Чацарганы жимс нь 8 сарын 3-р арав хоногоос эхлэн боловсорно. Энэ үед С витамины агууламж хамгийн өндөр байх
бөгөөд амархан хагарч, няцардаггүй. Цаашлаад С витамин багасаж, тос илүү хуримтлагдаж, мөн каратинойдууд их
агуулагдана. 9 сарын дундаас эхлээд жимс нь бүрэн бололтонд шилжихэд тосны хуримтлал ихсэж, жимсний хальс
нимгэрдэг тул амархан хагарч хураах боломжгүй болдог. Иймээс хураалтыг зогсоож, хөлдсөний дараа хураавал зүгээр.</text>
      <sha1>7wl72bcwaivx55230f55670ctafwv8x</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>823628</id>
      <parentid>823627</parentid>
      <timestamp>2025-07-04T18:06:57Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Oyunaa28</username>
        <id>93170</id>
      </contributor>
      <origin>823628</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="7316" sha1="eabjoh9vhj1nikqgdvo2eii2qk9fdlr" xml:space="preserve">'''Хөрс''': Үржил шимтэй хар хүрэн,
хүрэн, цайвар хүрэн, хөнгөн сэвсгэр
хөрсөнд сайн ургана. Мөн голын
хөндийн жижиг хайрга чулуутай,
хөнгөн хөрсөнд сайн ургадаг. Хужир
марзтай, хүнд шавранцар хөрс
тохиромж муутай.

'''Нягтаршил''':
Нэг га-д 1514 эм, 152 эр буюу 1666
ширхэг мод таригдана.
Мөр хоорондын зай 200 см
Ургамал хоорондын зай 200-300 см

'''Усалгаа''':
Ургалтын үеийн идэвхтэй усалгаа
500-600 м3/га
Цэнэг усалгааг 800 м3/га нормоор
хийнэ.

'''Тарилтын бүдүүвч''':

{| class=&quot;wikitable&quot;
|+ Тарилтын бүдүүвч
|-
!  !!  !! 
|-
| эм || эм || эм
|-
| эм || эм || эм
|-
| эм || '''эр''' || эм
|-
| эм || эм || эм
|-
| эм || эм || эм
|-
| эм || эм || эм
|-
| эм || '''эр''' || эм
|-
| эм || эм || эм
|-
| эм || эм || эм
|}

'''Хөрс боловсруулалт''':

Чацаргана тарих талбайг 1-2 жилийн өмнө бэлдэнэ. Хавар аль болох гүн
25-40 см хагалж, зуны чийг, тунaдас, хог ургамлын ургалтыг харгалзан
хэд хэдэн удаа өнгөн боловсруулалт хийнэ. Талбайг боловсруулахын өмнө
1 м2 талбайд 10-12 кг шим бордоо хийх бөгөөд хүнд хөрсөнд элс хайрга
хийж хөнгөрүүлэх, элсэн хөрсөнд бууц, ялзмаг нэмэх замаар бүтцийг нь
сайжруулна.

'''Суулгах материал''':

Шаардлага хангасан 1-3 настай суулгацыг хэрэглэнэ. Модлог мөчрөөр
ургуулсан бол нэг настай, 15 см-ээс доошгүй өндөртэй, ногоон мөчрөөр
ургуулсан бол 2-3 настай байна.

'''Тариалалт''':

Олон настай, нэг байран дээр 10-12 жил, түүнээс ч олон жил ургадаг учир
сүүдэрлэхгүй, нар бүтэн өдрийн турш ээдэг газар сонговол сайн. Манай орны
нөхцөлд 4 сарын сүүлч, 5 сарын эхний хагаст тарих нь хамгийн ашигтай
хугацаа юм. Нэг модонд 4-6 м² тэжээлийн талбай тохиромжтой бөгөөд 10-11
эм модонд нэг эр мод байх нь хамгийн ашигтай.

Тарихын өмнө чацаргана тарих шан буюу нүхэндээ 8-10 кг бууц хийх нь залуу
ургамлыг 2-3 жилд шим тэжээлийн бодисоор хангах бүрэн бололцоотой.
Чацаргана тарих нүхийг 80 см голчтой ухаж бэлтгэх ба суулгацын үндэсний
хүзүүг хөрснөөс 10 см доор суулгана. Суулгахын хамт услах бөгөөд энэ
усалгаанаас 2-3 хоногийн дараа хоёр дахь усалгааг хийх ба ууршилтыг нь
багасгах зорилгоор бууцаар хучиж өгнө. Суулгацыг суулгасны дараа салаа
ишийг тайрч нэг иштэй болгоно.

'''Арчилгаа''':

Ургалтын эхний 5-6 жилд ургамлын ишний орчмыг цэвэр байлгах нь маш
чухал. Чацарганы үндэс хөрсний өнгөн хэсэгт байрладаг учир сийрүүлэлтийг
гүн хийж болохгүй, зөвхөн 10 см хүртэл гүнд хийхэд тохиромжтой. Ургамлын
үндсийг гэмтээхгүйн тулд модтойгоо зэрэгцэн зогсоод үндэсний тархалтын
дагуу цавчуураар сийрүүлнэ. Сийрүүлэлтийг усалгаа бүрийн дараа хийх,
мөн усалгааны дараа хар өнгийн нийлэг хальсаар хучиж болно.

Чацаргана нь өөрийн үндсэн дээрх булцууны тусламжтайгаар агаараас
азотыг шингээн авч, өөрийн хэрэгцээт азотын хэмжээг тохируулж байдаг.
Иймээс эхлээд фосфорын бордоог илүүтэйгээр шаарддаг.

'''Таналт''':

Таналтыг хавар модны шүүс хөдлөхийн өмнө эсвэл намар навч унасны дараа хийнэ. Харин өвчилсөн, хатсан, хугарсан
хөлдсөн иш мөчрийг танахыг цэвэрлэгээний таналт гах бөгөөд үүнийг жимслэж байгаа модон дээр хавар болгон хийнэ.
Мөн хэлбэржүүлэлт гэж модны титмийг хамгийн ашигтай хэлбэрээр засаж ургуулахыг хэлдэг бөгөөд нийт мөчрийн
70 % тарьсан эгнээний чиглэлд байж, мөчрүүд хоорондоо нийлж, саад болохгүй байхаар таналтыг хийнэ. Мөн модны
мөчрүүд хоорондоо хэт шигүү байвал сийрэгжүүлэх таналтыг хийнэ. Харин мод насжих тусам жимс багасах тул энэ үед
залуужуулах таналт хийнэ. Огтлол хийсэн 1 см– ээс илүү голчтой, бүдүүн салаа мөчрийг будах буюу цэцэрлэгийн тосоор
тосолно.

'''Усалгаа''':

Үндэс нь гүнд тархдаггүй учир чийгэнд дуртай, ялангуяа цэцэглэлт, жимслэлт, жимс өсөж томрох үедээ илүү их ус
шаардана. Ердийн жил 7-8 удаа, хуурай гандуу жил 10-12 удаа усална. Намар цэнэг усалгааг 9 сарын сүүл, 10 сарын эхээр
хийнэ. Өвлийн улиралд цасаар хучвал сайн.

'''Ургац хураалт''':

Чацарганы жимс нь 8 сарын 3-р арав хоногоос эхлэн боловсорно. Энэ үед С витамины агууламж хамгийн өндөр байх
бөгөөд амархан хагарч, няцардаггүй. Цаашлаад С витамин багасаж, тос илүү хуримтлагдаж, мөн каратинойдууд их
агуулагдана. 9 сарын дундаас эхлээд жимс нь бүрэн бололтонд шилжихэд тосны хуримтлал ихсэж, жимсний хальс
нимгэрдэг тул амархан хагарч хураах боломжгүй болдог. Иймээс хураалтыг зогсоож, хөлдсөний дараа хураавал зүгээр.</text>
      <sha1>eabjoh9vhj1nikqgdvo2eii2qk9fdlr</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Блинки Билл: Кино</title>
    <ns>0</ns>
    <id>141005</id>
    <revision>
      <id>823636</id>
      <timestamp>2025-07-05T03:45:29Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>2804:45E4:A084:1200:79DD:69F9:C65A:9FD6</ip>
      </contributor>
      <comment>Хуудас үүсгэв: &quot;{{Infobox film|director=Дин Тейлор|producer=[[Жим Баллантин]]&lt;br /&gt; Барбара Стивен|writer=Фин Эдквист|starring=[[Райан Квантен]]&lt;br /&gt;[[Руфус Сьюэлл]]&lt;br /&gt;[[Тони Коллет]]&lt;br /&gt;[[Дэвид Вэнхэм]]&lt;br /&gt;[[Дебора Мэйлман]]&lt;br /&gt;[[Ричард Роксбург]]&lt;br /&gt;[[Робин Макливи]]&lt;br /&gt;[[Барри Отто]]&lt;br /&gt;[[Барри Хамфрис]]&lt;br /&gt;Р...&quot;</comment>
      <origin>823636</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2846" sha1="d7yuscfyg0vpq6atqfs9talcq96jaes" xml:space="preserve">{{Infobox film|director=Дин Тейлор|producer=[[Жим Баллантин]]&lt;br /&gt; Барбара Стивен|writer=Фин Эдквист|starring=[[Райан Квантен]]&lt;br /&gt;[[Руфус Сьюэлл]]&lt;br /&gt;[[Тони Коллет]]&lt;br /&gt;[[Дэвид Вэнхэм]]&lt;br /&gt;[[Дебора Мэйлман]]&lt;br /&gt;[[Ричард Роксбург]]&lt;br /&gt;[[Робин Макливи]]&lt;br /&gt;[[Барри Отто]]&lt;br /&gt;[[Барри Хамфрис]]&lt;br /&gt;[[Райли фон Хусен]]|music=Дэйл Корнелиус|editing=Саймон Клэбе|production companies=[[Flying Bark Productions]]&lt;br /&gt;Telegael&lt;br/&gt;[[Screen Australia]]&lt;br /&gt;[[Screen NSW]]&lt;br /&gt;[[Assemblage Entertainment]]|distributor=[[Studio 100 Animation|Studio 100]] (Дэлхий) &lt;br /&gt; [[StudioCanal]] (Австрали)|released={{Film date|df=yes|2015|9|17}}|runtime=93 минут|country={{USA}}&lt;br/&gt;{{IRL}}&lt;br/&gt;{{IND}}|хэл=[[Англи хэл|Англи]]|budget=|gross=$4.3 сая&lt;ref&gt;{{cite web |url=http://www.boxofficemojo.com/movies/?page=intl&amp;id=blinkybill.htm |title=The Blinky Bill Movie (2014)|publisher=[[Box Office Mojo]]|date=11 September 2014|accessdate=22 January 2017}}&lt;/ref&gt;|screenplay=}}

'''''Блинки Билл: Кино''''' ({{Lang-en|Blinky Bill the Movie}}) нь 2015 онд дэлгэцнээ гарсан, [[Австрали|Австралийн]] [[компьютер]]-[[анимаци]] кино бөгөөд [[Flying Bark Productions]] бүтээж, [[StudioCanal]] кино компани 2015 оны 9 сарын 17-нд кино театруудад нээлтийг нь хийжээ.

== Дүрүүдэд ==

* [[Райан Квантен]] — Блинки Билл
* [[Руфус Сьюэлл]] — Клод
* [[Тони Коллет]] — Берил, Шерил хоёр
* [[Дэвид Вэнхэм]] — Жако
* [[Дебора Мэйлман]] — Хатагтай Билл
* [[Ричард Роксбург]] — Ноён Билл
* [[Робин Макливи]] — Нутси
* [[Барри Отто]] — Вилберфорс Кранклпот
* [[Барри Хамфрис]] — Уолтер
* [[Райли фон Хусен]] — Вилбур

== Эшлэл ==
{{Reflist}}

== Холбоос ==

* {{Official website|https://www.blinkybill.com.au/blinkybillthemovie}}
* {{IMDb title|3700456}}
* {{Mojo title|blinkybillthemovie}}
* {{Rotten Tomatoes|blinky_bill_the_movie}}
* {{Metacritic film|blinky-bill-the-movie}}

[[Ангилал:2015 оны кино]]
[[Ангилал:3D кино]]
[[Ангилал:Хүүхэлдэйн кино]]
[[Ангилал:Компьютероор амилуулсан кино]]
[[Ангилал:Австралийн кино]]
[[Ангилал:Инээдмийн кино]]
[[Ангилал:Энэтхэгийн кино]]
[[Ангилал:Ирландын кино]]</text>
      <sha1>d7yuscfyg0vpq6atqfs9talcq96jaes</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>823638</id>
      <parentid>823636</parentid>
      <timestamp>2025-07-05T03:46:31Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>2804:45E4:A084:1200:79DD:69F9:C65A:9FD6</ip>
      </contributor>
      <origin>823638</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2846" sha1="fyj8v1ujqt3xy89tn2858funt04fene" xml:space="preserve">{{Infobox film|director=Дин Тейлор|producer=[[Жим Баллантин]]&lt;br /&gt; Барбара Стивен|writer=Фин Эдквист|starring=[[Райан Квантен]]&lt;br /&gt;[[Руфус Сьюэлл]]&lt;br /&gt;[[Тони Коллет]]&lt;br /&gt;[[Дэвид Вэнхэм]]&lt;br /&gt;[[Дебора Мэйлман]]&lt;br /&gt;[[Ричард Роксбург]]&lt;br /&gt;[[Робин Макливи]]&lt;br /&gt;[[Барри Отто]]&lt;br /&gt;[[Барри Хамфрис]]&lt;br /&gt;[[Райли фон Хусен]]|music=Дэйл Корнелиус|editing=Саймон Клэбе|production companies=[[Flying Bark Productions]]&lt;br /&gt;Telegael&lt;br/&gt;[[Screen Australia]]&lt;br /&gt;[[Screen NSW]]&lt;br /&gt;[[Assemblage Entertainment]]|distributor=[[Studio 100 Animation|Studio 100]] (Дэлхий) &lt;br /&gt; [[StudioCanal]] (Австрали)|released={{Film date|df=yes|2015|9|17}}|runtime=93 минут|country={{AUS}}&lt;br/&gt;{{IRL}}&lt;br/&gt;{{IND}}|хэл=[[Англи хэл|Англи]]|budget=|gross=$4.3 сая&lt;ref&gt;{{cite web |url=http://www.boxofficemojo.com/movies/?page=intl&amp;id=blinkybill.htm |title=The Blinky Bill Movie (2014)|publisher=[[Box Office Mojo]]|date=11 September 2014|accessdate=22 January 2017}}&lt;/ref&gt;|screenplay=}}

'''''Блинки Билл: Кино''''' ({{Lang-en|Blinky Bill the Movie}}) нь 2015 онд дэлгэцнээ гарсан, [[Австрали|Австралийн]] [[компьютер]]-[[анимаци]] кино бөгөөд [[Flying Bark Productions]] бүтээж, [[StudioCanal]] кино компани 2015 оны 9 сарын 17-нд кино театруудад нээлтийг нь хийжээ.

== Дүрүүдэд ==

* [[Райан Квантен]] — Блинки Билл
* [[Руфус Сьюэлл]] — Клод
* [[Тони Коллет]] — Берил, Шерил хоёр
* [[Дэвид Вэнхэм]] — Жако
* [[Дебора Мэйлман]] — Хатагтай Билл
* [[Ричард Роксбург]] — Ноён Билл
* [[Робин Макливи]] — Нутси
* [[Барри Отто]] — Вилберфорс Кранклпот
* [[Барри Хамфрис]] — Уолтер
* [[Райли фон Хусен]] — Вилбур

== Эшлэл ==
{{Reflist}}

== Холбоос ==

* {{Official website|https://www.blinkybill.com.au/blinkybillthemovie}}
* {{IMDb title|3700456}}
* {{Mojo title|blinkybillthemovie}}
* {{Rotten Tomatoes|blinky_bill_the_movie}}
* {{Metacritic film|blinky-bill-the-movie}}

[[Ангилал:2015 оны кино]]
[[Ангилал:3D кино]]
[[Ангилал:Хүүхэлдэйн кино]]
[[Ангилал:Компьютероор амилуулсан кино]]
[[Ангилал:Австралийн кино]]
[[Ангилал:Инээдмийн кино]]
[[Ангилал:Энэтхэгийн кино]]
[[Ангилал:Ирландын кино]]</text>
      <sha1>fyj8v1ujqt3xy89tn2858funt04fene</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ангилал:Ирландын кино</title>
    <ns>14</ns>
    <id>141006</id>
    <revision>
      <id>823637</id>
      <timestamp>2025-07-05T03:46:00Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>2804:45E4:A084:1200:79DD:69F9:C65A:9FD6</ip>
      </contributor>
      <comment>Хуудас үүсгэв: &quot;{{Commonscat|Films of Ireland}}  [[Ангилал:Киноны нэр улс орноор]]&quot;</comment>
      <origin>823637</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="91" sha1="loipvno8m5z4jce08tvmwd1wi15635y" xml:space="preserve">{{Commonscat|Films of Ireland}}

[[Ангилал:Киноны нэр улс орноор]]</text>
      <sha1>loipvno8m5z4jce08tvmwd1wi15635y</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Байжу ноён (Жалайр)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>141007</id>
    <revision>
      <id>823639</id>
      <timestamp>2025-07-05T03:51:20Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Batkhishign55</username>
        <id>86793</id>
      </contributor>
      <comment>&quot;Байжу ноён&quot;-с зөөв</comment>
      <origin>823639</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3169" sha1="44x2nt5k9rnp0b04dsan4r3ypkh0n40" xml:space="preserve">'''Байжу ноён''' (1298-1323) бол [[Жалайр]] аймгийн [[Мухулай]] ноёны удмын [[Аньтун|Антун ноёны]] ач хүү бөгөөд [[Юань улс]]ын [[Буянт хаан]], [[Шадбал гэгээн хаан|Гэгээн хаан]]ы төрд хүчин зүтгэж байсан шудрага албат билээ. 1323 оны намар Морин өвчүүний хэрэг явдалд өртөж Гэгээн хааны хамтаар амиа алдсан монгол төрийн шударга сайд байсан.

=Намтар=
1320 оны 4 сарын 19-нөөс 6 сарын 17 хүртэл [[Төвлөн засах яам|Төвлөн засах газрын]] зүүн гарын чинсан болжээ.
Тус оны 10 сарын 6-нд баруун гарын чинсан [[Тэмүдэр]] нас барсны дараа 11 сарын 1-нд [[Дармабала|Дармабал вангийн]] хатан [[Тажи хатан|Тажи]] мөн таалал төгссөн. 12 сарын 4-нд Байжун Төвлөн засах газрын баруун гарын чинсан болж, зүүн гарын чинсангийн орыг цуцалсан. Ингээд Байжу цор ганц чинсан болжээ. Гэгээн хааны засаглалын үед хааны шадар түшмэлд тооцогдож, хамгийн их нөлөөтэй байсан. 1321-1323 оны хооронд шадар түшмэдийн хамтаар Жи Юаний шинэ хуулийг засварлаж, [[Их Юань улсын нэвтэрхий хууль|Их Юань улсын нэвтэрхий хуулийг]] найруулж, хааны тамгаар батлуулжээ. Тус хуулийг хатуу мөрдүүлэх удаа дараагийн үйл ажиллагаа нь тус улсын дотор байсан ялзарсан эрх баригч нарыг хааны эсрэг хөдлөхөд хүргэсэн. 1323 оны 9 сарын 4-д Юй Ши дайфу түшмэл '''Тиши''', Эсэнтөмөр ван нарын хуучин сайд [[Тэмүдэр|Тэмүдэрийн]] талын ноёдыг хамтруулж, ордны цэргийг захирах эрх мэдлээрээ тус өдрийн шөнө Наньпу буюу Морин өвчүү гэх газар Гэгээн хаан, Байжу чинсан нарыг хороожээ. 1324 онд [[Есөнтөмөр хаан]], түүний хүү Дармаширийг түмтийн ноёноор өргөмжилсөн. 

=Холбоотой мэдээлэл=
* [[Наньпогийн хувирал|Морин өвчүүний хэрэг]]
* [[Гэгээн хаан]]
* [[Их Юань улсын нэвтэрхий хууль]] 

[[Ангилал:Иx Монгол Улсын зэвсэгт хүчний хүн]]
[[Ангилал:Монголчууд]]
[[Ангилал:1298 онд төрсөн]]
[[Ангилал:1323 онд өнгөрсөн]]
[[Ангилал:Юань улсын түшмэл]]

[[zh:拜住 (扎剌亦儿氏)]]</text>
      <sha1>44x2nt5k9rnp0b04dsan4r3ypkh0n40</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>823653</id>
      <parentid>823639</parentid>
      <timestamp>2025-07-05T04:49:01Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Batkhishign55</username>
        <id>86793</id>
      </contributor>
      <origin>823653</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3349" sha1="m3z53xn3aaznmhj2nc9bo0zicnty81k" xml:space="preserve">{{about|Юань төрийн зүтгэлтэн Жалайрын Байжу ноёны|Ойрх Дорнодод суух Байжу ноёны талаар|Байжу ноён}}
'''Байжу ноён''' (1298-1323) бол [[Жалайр]] аймгийн [[Мухулай]] ноёны удмын [[Аньтун|Антун ноёны]] ач хүү бөгөөд [[Юань улс]]ын [[Буянт хаан]], [[Шадбал гэгээн хаан|Гэгээн хаан]]ы төрд хүчин зүтгэж байсан шудрага албат билээ. 1323 оны намар Морин өвчүүний хэрэг явдалд өртөж Гэгээн хааны хамтаар амиа алдсан монгол төрийн шударга сайд байсан.

=Намтар=
1320 оны 4 сарын 19-нөөс 6 сарын 17 хүртэл [[Төвлөн засах яам|Төвлөн засах газрын]] зүүн гарын чинсан болжээ.
Тус оны 10 сарын 6-нд баруун гарын чинсан [[Тэмүдэр]] нас барсны дараа 11 сарын 1-нд [[Дармабала|Дармабал вангийн]] хатан [[Тажи хатан|Тажи]] мөн таалал төгссөн. 12 сарын 4-нд Байжун Төвлөн засах газрын баруун гарын чинсан болж, зүүн гарын чинсангийн орыг цуцалсан. Ингээд Байжу цор ганц чинсан болжээ. Гэгээн хааны засаглалын үед хааны шадар түшмэлд тооцогдож, хамгийн их нөлөөтэй байсан. 1321-1323 оны хооронд шадар түшмэдийн хамтаар Жи Юаний шинэ хуулийг засварлаж, [[Их Юань улсын нэвтэрхий хууль|Их Юань улсын нэвтэрхий хуулийг]] найруулж, хааны тамгаар батлуулжээ. Тус хуулийг хатуу мөрдүүлэх удаа дараагийн үйл ажиллагаа нь тус улсын дотор байсан ялзарсан эрх баригч нарыг хааны эсрэг хөдлөхөд хүргэсэн. 1323 оны 9 сарын 4-д Юй Ши дайфу түшмэл '''Тиши''', Эсэнтөмөр ван нарын хуучин сайд [[Тэмүдэр|Тэмүдэрийн]] талын ноёдыг хамтруулж, ордны цэргийг захирах эрх мэдлээрээ тус өдрийн шөнө Наньпу буюу Морин өвчүү гэх газар Гэгээн хаан, Байжу чинсан нарыг хороожээ. 1324 онд [[Есөнтөмөр хаан]], түүний хүү Дармаширийг түмтийн ноёноор өргөмжилсөн. 

=Холбоотой мэдээлэл=
* [[Наньпогийн хувирал|Морин өвчүүний хэрэг]]
* [[Гэгээн хаан]]
* [[Их Юань улсын нэвтэрхий хууль]] 

[[Ангилал:Иx Монгол Улсын зэвсэгт хүчний хүн]]
[[Ангилал:Монголчууд]]
[[Ангилал:1298 онд төрсөн]]
[[Ангилал:1323 онд өнгөрсөн]]
[[Ангилал:Юань улсын түшмэл]]

[[zh:拜住 (扎剌亦儿氏)]]</text>
      <sha1>m3z53xn3aaznmhj2nc9bo0zicnty81k</sha1>
    </revision>
  </page>
</mediawiki>