विकिपीडिया mrwiki https://mr.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AE%E0%A5%81%E0%A4%96%E0%A4%AA%E0%A5%83%E0%A4%B7%E0%A5%8D%E0%A4%A0 MediaWiki 1.45.0-wmf.6 first-letter मिडिया विशेष चर्चा सदस्य सदस्य चर्चा विकिपीडिया विकिपीडिया चर्चा चित्र चित्र चर्चा मिडियाविकी मिडियाविकी चर्चा साचा साचा चर्चा सहाय्य सहाय्य चर्चा वर्ग वर्ग चर्चा दालन दालन चर्चा मसूदा मसूदा चर्चा TimedText TimedText talk विभाग विभाग चर्चा 0 828 2581025 2544814 2025-06-19T08:33:43Z Dharmadhyaksha 28394 removed [[Category:मराठी साहित्य]]; नवीन वर्ग घातला - [[WP:HC|हॉटकॅट]] वापरले 2581025 wikitext text/x-wiki साधारणत: अधिक लांबीच्या काल्पनिक, वास्तव किंवा मिश्र कथा असलेल्या [[गद्य]] [[लेखन]]ास कादंबरी असे म्हणतात. मराठी भाषेतील कादंबऱ्यांनी [[मराठी साहित्य]]ाचा ठेवा समृद्ध केला आहे. कादंबरी हा शब्द भारतात सातव्या शतकात होऊन गेलेल्या बाणभट्ट नामक कवीने लिहिलेल्या ’कादंबरी’ या ग्रंथनामावरून आला. हा ग्रंथ म्हणजे जगातली पहिली कादंबरी. इंग्रजीतली The Tales of Genji (द टेल्स् ऑफ जेंजी) ही पहिली कादंबरी ११ व्या शतकात लिहिली गेली. ==कादंबऱ्याचे प्रकार== # ऐतिहासिक # दलित # ग्रामीण # पौराणिक # सामाजिक # वास्तववादी # राजकीय # समस्याप्रधान # शेेतकरीवादी # बालकादंबरी # वैज्ञानिक # कौटुंबिक # आत्मकथनात्मक # काल्पानिक # प्रसंग चित्रणपर == कादंबरी या साहित्य प्रकारचे स्वरूप == कादंबरी ह्या साहित्य प्रकाराला अभ्यासताना त्यासाठी असणाऱ्या करार, काळ,आवाज हे पैलू लक्षात घ्यावे लागतात. डॉ. मिलिंद मालशे यांनी दिलेल्या साहित्याच्या पायाभूत करार या संकल्पनेनुसार ‘कथन करणे’ हा कादंबरीचा करार सांगितला जातो. म्हणजेच कथानात्मक या साहित्याच्या मूलभूत प्रवृत्तीत ‘कादंबरी’ हा प्रकार मोडतो. यातून कादंबरीकार त्याने अनुभवलेल्या जीवनाचे त्रयस्थपणे कथन करत असतो. म्हणून या प्रकाराला आत्मनिष्ठ म्हणता येत नाही. कादंबरीत येणारा जीवनपट एका विशिष्ट काळाचे दर्शन घडवत असतो. कादंबरीत येणारा हा ‘काळ’ सुझन लॅंगरच्या ‘काळ’ या संकल्पनेनुसार भूतकाळ असतो. कादंबरी ही कथनात्मक स्वरूपाची असल्याने कादंबरीकार त्यातील व्यक्तिरेखांविषयी सांगत असतो, म्हणजे टी. रास इलियटच्या आवाजाच्या संकल्पनेनुसार कादंबरीचा ‘दुसरा आवाज’ असतो. == कादंबरी, लघुकादंबरी आणि दीर्घ कादंबरी == लघुकादंबरी म्हणजे कादंबरीच- फक्त लघू असे नाही. लघुकादंबरी ही तिच्या मुळापासूनच एक स्वतंत्र प्रक्रिया आहे. १८७२ साली [[विनायक कोंडदेव ओक]] यांनी 'शिरस्तेदार' लिहिली तेव्हापासूनच मराठीत हिचा आरंभ झाला. व्यक्ती आणि समाज यांचे यथार्थ चित्रण असलेल्या लाचखाऊ मामलेदाराच्या या आत्मपरीक्षणात्मक कहाणीला तेव्हा छोटेखानी कादंबरी संबोधले गेले होते. केवळ आकाराच्या दृष्टीने हा छोटेपणा नसून यात एकूणच लघुत्व आहे, व ते पुढे कसेकसे विकसित होत गेले हे पाहणे महत्त्वाचे आहे. लघुकादंबरी लिहिण्यासाठी लघुकथा, दीर्घकथा आणि नेहमीची कादंबरी विचारात घ्यावी लागते. कथा-दीर्घकथा, लघुकादंबरी-कादंबरी असे म्हणण्यानेच जाणकार वाचकाच्या मनात त्यांतील भेद लक्षात येतो. पण कधीकधी लेखकाचीच द्विधा मनःस्थिती होते.'निष्पर्ण वृक्षावर भर दुपारी' ही [[ह.मो. मराठे]] यांची लघुकादंबरी १९६९ साली साधनाच्या दिवाळी अंकात दीर्घकथा म्हणून प्रसिद्ध झाली. तिला पुस्तकरूप देताना मात्र लेखकाने आणि प्रकाशकानेही कादंबरी म्हणले. 'काळा सूर' या [[कमल देसाई]] यांच्या वाचकप्रिय लेखनाबाबतही असेच झाले. डॉ. [[स्वाती सु. कर्वे]] यांनी त्यांच्या 'लघुकादंबरीचे साहित्य स्वरूप' या पुस्तकाच्या चौथ्या सूची विभागात [[गणपतराव शिरके]], सद्गुणी स्त्री, [[ना.ह. आपटे]] यांच्यापासून ते हिदायतखान यांच्यापर्यंतच्या लघुकादंबऱ्यांची नामावली दिली आहे. इ.स. १९९६ ते २०१० या कालावधीतील महत्त्वाच्या लघुकादंबऱ्या, दीर्घकथा/कथांचीही यादी दिलेली आहे. प्रतीती ही [[सानिया]] यांची दीर्घकथा आहे, तर अवकाश ही त्यांचीच लघुकादंबरी आहे, डॉ. [[स्वाती सु. कर्वे]]. यांनी [[वामन मल्हार जोशी]], [[विभावरी शिरूरकर]], [[जयवंत दळवी]], [[दिलीप पु. चित्रे]], [[वसंत आबाजी डहाके]] अशा अनेकांच्या लेखनावरही सविस्तर लिहिले आहे. जी कथात्म कलाकृती मानवी जीवनातील व्यक्तिगत पातळीवर अधिक विकास पावते किंवा एका सूत्राच्या मदतीने समूह जीवनाचे चित्रण करते; आपल्या मर्यादित विकासात एका स्वतंत्र जीवनांशाचे, संघर्षाने भान आणून देते; कादंबरीतंत्राने विकसित होऊन मर्यादित अवकाशात संपते ती लघुकादंबरी. वा जो अनुभव व्यक्तिगत पातळीवर अधिक रेंगाळत असतो किंवा एका सूत्रात समूहजीवनाचे, व मर्यादित परिघात एका संपूर्ण जीवनाचे चित्र उभे करीत असतो, असा कादंबरीतंत्राने विकसित होणारा कथात्म लेखनप्रकार म्हणजे लघुकादंबरी, असे [[स्वाती कर्वे]] लिहितात.. == मराठी कादंबरीचा इतिहास == * पहिली कादंबरी : यमुनापर्यटन (इ.स.१८५७), लेखक - [[बाबा पदमनजी]]. ही आधुनिक भारतीय भाषांतलीही पहिली कादंबरी समजली जाते. * पहिली लघुकादंबरी : शिरस्तेदार (इ.स. १८८१), लेखक - [[विनायक कोंडदेव ओक]] * पहिली सामाजिक कादंबरी : पण लक्षांत कोण घेतो (इ.स. १८९३), लेखक - [[हरी नारायण आपटे]] == भारतातील स्वातंत्र्यपूर्व काळातील मराठी कादंबऱ्या == १. कसे दिवस जातील (न. वि. कुलकर्णी) : यांचा खेडूत सृष्टीचे कादंबरीकर म्हणून गौरव झाला आहे.<br/> त्यांची "मजूर"(१९२५) ही कामगार जीवनाचा वेध घेणारी कादंबरी आहे.<br/> २. माकडीची माळ ([[अण्णा भाऊ साठे]]) : या कादंबरीत उपेक्षितांच्या जीवनातील वास्तव्य शब्दबद्ध केले आहे..<br/> ३. ब्राह्मणकन्या ([[श्री.व्यं. केतकर]] ) : कालिंदी या तरुणीची बंडखोर कहाणी या कादंबरीत वर्णिली आहे. == प्रसिद्ध मराठी कादंबरीकार == * [[अण्णा भाऊ साठे]] * [[अरुण साधू]] * [[प्रल्हाद केशव अत्रे]] * [[आनंद यादव]] * [[कैलास दौंड]] * [[गंगाधर गाडगीळ]] * [[गौरी देशपांडे]] * [[केशव मेश्राम]] * [[चिं. त्र्यं. खानोलकर]] * [[चिंतामण विनायक जोशी|चिं. वि. जोशी]] * [[जयंत नारळीकर]] * [[जयवंत दळवी]] * [[द. मा. मिरासदार]] * [[दया पवार]] * [[नरेंद्र नाईक]] * [[ना.सी. फडके]] * [[भालचंद्र वनाजी नेमाडे|भालचंद्र नेमाडे]] * [[पु.भा. भावे]] * [[वीरसेन आनंदराव कदम|बाबा कदम]] * [[बाबूराव बागूल]] * [[रघुनाथ जगन्नाथ सामंत]] (रघुवीर सामंत) * [[रणजित देसाई]] * [[रा.रं. बोराडे]] * [[लक्ष्मण माने]] * [[विजय शेंडगे]] (विजय शेंडगे) * [[लक्ष्मण लोंढे]] * [[व. पु. काळे]] * [[वि. स. खांडेकर]] * [[व्यंकटेश माडगुळकर]] * [[शंकरराव खरात]] * [[श्रीपाद नारायण पेंडसे|श्री.ना.पेंडसे]] *सदानंद देशमुख * [[सुधाकर गायकवाड]] * [[सुहास शिरवळकर]] * सुधाकर गायकवाड *चंद्रकांत निकाडे *बाबाराव मुसळे *साने गुरुजी *भाऊ पाध्ये *गौरी देशपांडे *रंगनाथ पठारे *दीनानाथ मनोहर *श्याम मनोहर *सानिया *कविता महाजन *मेघना पेठे *जी के ऐनापुरे *प्रवीण दशरथ बांदेकर *किरण गुरव *श्रीकांत देशमुख *आसाराम लोमटे *सुशील धसकटे == प्रसिद्ध कादंबऱ्या == # [[अमृतवेल (कादंबरी)]] # [[आनंदी गोपाळ]] # [[आमदार सौभाग्यवती]] # [[आम्हांला जगायचंय]] # [[उपकारी माणसे (त्रिखंड)]] # [[कापूसकाळ]] # [[काळोखातील अग्निशिखा]] # [[कोसला]] # छावा # [[जरिला]] # [[जीवन गंगा (काहूर)]] # [[झाडाझडती]] # [[झेप]] # [[झोपडपट्टी]] # झोंबी # झुलू # प्राजक्ताची फुले #हाल्या हाल्या दुधू दे #पखाल #वारूळ #पाटीलकी #दंश #स्मशानभोग #आर्त #झळाळ #द लास्ट टेस्ट #नो नाॅट नेव्हर #एक पाऊल पुढं #झुंड # [[तांबडफुटी]] # [[दुनियादारी]] # [[पाचोळा]] # [[पाणधुई]] # [[पानिपत, कादंबरी|पानिपत]] # [[पार्टनर]] # [[पोखरण]] # [[फकिरा (कादंबरी)|फकिरा]] # [[बनगरवाडी]] # ब बळीचा # [[महानायक]] # मुंबई दिनांक # [[मृत्युंजय]] # [[ययाति, कादंबरी|ययाति]] # [[रणांगण]] # [[राऊ]] # [[व्यासपर्व]] # [[शूद्र्]] # [[श्रीमान योगी]] # सत्तांतर # [[संभाजी]] # [[सूड]] # [[स्वामी]] # [[ही वाट एकटीची]] # [[ तुडवण ]] # चाळेगत # उजव्या सोंडेच्या बाहुल्या # इंडियन अॅनिमल फार्म # जोहार [[वर्ग:साहित्यप्रकार]] [[वर्ग:मराठी भाषा दिवशी संपादीत लेख]] [[वर्ग:१० जानेवारी २०१८ कार्यशाळा]] 4hj5jx047yhgyuhdy4y8fhjb6nuzjlb 0 1348 2580972 2512089 2025-06-19T03:18:58Z 2409:4080:DCA:4F3B:5C87:6B4F:3DCF:A519 शहाण्णव कुळी मराठा, क्षत्रियकुलावतंस शब्द टाकले आणि बुद्धाचा उतारा काढून टाकला 2580972 wikitext text/x-wiki {{संदर्भ कमी}} {{हा लेख|वारकरी जगद्गुरू संत तुकाराम|तुकाराम (निःसंदिग्धीकरण)}} {{माहितीचौकट हिंदू संत | नाव = संत तुकाराम महाराज | चित्र = Tukaram by Raja Ravi Varma.jpg | चित्र_रुंदी = | चित्र_शीर्षक = संत तुकाराम महाराज | मूळ_पूर्ण_नाव = तुकाराम बोल्होबा अंबिले (मोरे) | जन्म_दिनांक = सोमवार २१ जानेवारी १६०८,<br> माघ शुद्ध पंचमी, शा.शके १५३०, युगाब्द ४७०९. | जन्म_स्थान = [[देहू]], [[महाराष्ट्र]]. | मृत्यू_दिनांक ={{मृत्यू दिनांक आणि वय|1650|3|19|1608|1|21}},<br> फाल्गुन वद्य द्वितीया, शा.शके १५७२, युगाब्द ४७५१. | मृत्यू_स्थान = [[देहू]], [[महाराष्ट्र]] | गुरू = [[केशवचैतन्य]] (बाबाजी चैतन्य) | पंथ = [[वारकरी संप्रदाय]] | शिष्य =[[संत निळोबा]], [[संत बहिणाबाई]], [[भगवानबाबा]], | साहित्यरचना = [[तुकारामाची गाथा]] (पाच हजारांवर [[अभंग]])<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title=तुकाराम गाथा|दुवा=http://web.bookstruck.in/book/show?id=88|access-date=2018-06-02|archive-date=2018-07-04|archive-url=https://web.archive.org/web/20180704091213/http://web.bookstruck.in/book/show?id=88|url-status=dead}}</ref> | भाषा = [[मराठी भाषा]] | कार्य = [[समाजसुधारक]], [[कवी]], [[विचारवंत]], लोकशिक्षक | पेशा = वाणी | वडील_नाव = बोल्होबा अंबिले | आई_नाव = कनकाई बोल्होबा आंबिले | पत्नी_नाव = रखुमाबाई, जिजाबाई (आवली) | अपत्ये = महादेव, विठोबा, नारायण, भागूबाई | वचन = | संबंधित_तीर्थक्षेत्रे = [[देहू]] | विशेष = | स्वाक्षरी_चित्र = | तळटिपा = }} '''संत तुकाराम''' हे [[इ.स.चे १७ वे शतक|इ.स.च्या सतराव्या शतकातील]] एक [[वारकरी]] संत - कवी होते. त्यांचा जन्म [[देहू|देहु]] या गावात वसंत पंचमीला-माघ शुद्ध पंचमीला झाला. [[पंढरपूर]]चा [[विठोबा]] हे तुकारामांचे आराध्यदैवत होते. तुकारामांना वारकरी 'जगद्‌गुरू' म्हणून ओळखतात. वारकरी संप्रदायातल्या प्रवचन व कीर्तनाच्या शेवटी - 'पुंडलीक वरदे हरी विठ्ठल, श्री ज्ञानदेव तुकाराम, पंढरीनाथ महाराज की जय, जगद्गुरू तुकाराम महाराज की जय' असा जयघोष करतात. जगद्गुरू तुकाराम लोककवी होते. 'जे का रंजले गांजले! त्यासी म्हणे जो आपुले तोचि साधू ओळखावा! देव तेथेची जाणावा!' अशा प्रकारचे [[अभंग]] संत तुकाराम महाराजांनी जनसामान्यांना सांगून ईश्वर भक्तीचा सुगम मार्ग दाखवला. वारकरी संप्रदायाची अखंड परंपरा त्यांनी निर्माण केली. सतराव्या शतकामध्ये सामाजिक प्रबोधनाचे मुहूर्तमेढ रोवणारे सुधारक संत म्हणून तुकाराम महाराजांचा उल्लेख केला जातो. तुकाराम महाराज वास्तववादी निर्भीड आणि वेळप्रसंगी समाजातील दांभिकपणावर रोखठोक शब्दांमध्ये प्रहार करणारे संत होते. [[महाराष्ट्र|महाराष्ट्राच्या]] भूमीमध्ये या काळात अनागोंदी निर्माण झालेली होती. अशा काळात संत तुकारामांनी आपल्या साहित्यातून व कीर्तनांतून समाजाला अचूक मार्गदर्शन करण्याचे कार्य केले. तुकाराम महाराज हे साक्षात्कारी व निर्भीड संत कवी होते. वेदान्त तुकोबांच्या अभंगवाणीतून सामान्य जनांपर्यंत प्रवाहित झाला. ‘अभंग म्हटला की तो फक्त तुकारामाचाच' एवढी लोकप्रियता त्यांच्या अभंगांना मिळाली. संत तुकारामांची भावकविता म्हणजे अभंग, हे अभंग महाराष्ट्राच्या सांस्कृतिक परंपरेचे महान द्योतक आहेत. वारकरी, ईश्र्वरभक्त, साहित्यिक, अभ्यासक व सामान्य रसिक आजही त्यांच्या अभंगांचा अभ्यास करतात. त्यांचे अभंग खेड्यांतील अशिक्षित लोकांच्याही नित्य पाठांत आहेत. भागवत धर्माचा कळस होण्याचे महद्‌भाग्य त्यांना लाभले. महाराष्ट्राच्या हृदयात अभंगरूपाने ते स्थिरावले आहेत. त्यांच्या अभंगांत परतत्त्वाचा स्पर्श आहे. मंत्रांचे पावित्र्य शब्दकळेत पाझरते. त्यांची प्रत्यक्षानुभूती त्यांच्या भावकाव्यात आहे. त्यांच्या काव्यातील गोडवा व भाषेची रसाळता अतुलनीय आहे. संत तुकाराम महाराजांनी आपल्या अभंगलेखनाबरोबरच गवळणीही रचल्या आहेत. संत तुकारामांच्या अभंगाचा अनेकांनी अनेक अंगानी अभ्यास करून त्यांचे सौंदर्य उलगडण्याचा प्रयत्न केला आहे. महाराजांची गाथा ही अखंड ज्ञानाचा स्रोत म्हणून जनसामान्यांच्या मुखांमध्ये कायम आहे. गाथा बुडवली म्हणणाऱ्यांना जनसामान्यांच्या तोंडून मुखोद्गत अभंग ऐकून गाथा जिवंत असल्याचा प्रत्यक्ष अनुभव झाला. इंद्रायणी नदीच्या काठावर लाखोंचा जनसमुदाय गाथेतील अभंग म्हणू लागले यावेळी तुकाराम महाराजांना जाणीव झाली की आपले अभंग, आपली गाथा बुडालेली नाही. तर ती जनसामान्यांच्या मुखांमध्ये अखंड जिवंत आहे. आपल्या कार्याची ही खरी यथोचित पावती आहे. खऱ्या अर्थाने संत तुकाराम हे या काळातील लोक संत होते. बहुजन समाजाला जागृत करून देवधर्म यासंबंधी मते लोकांना पटवून देण्यामध्ये ते यशस्वी ठरले. देव धर्मातील अनागोंदी त्याचप्रमाणे भोळ्या समजुती प्रयत्नपूर्वक नष्ट करण्याचा त्यांनी प्रयत्न केला. समाजमनावरील अंधश्रद्धेचा पगडा दूर करून लोकांना नवा धर्म, नवी भाषा देण्याचं काम संत तुकारामांनी केले. संत तुकारामांचे धर्मक्रांतीचे समाज प्रबोधन आजही समाजाला मार्गदर्शक ठरलेले आहे. त्यांचे अभंग मानवी जीवनाला उपकारक ठरले आहेत लौकिक अर्थाने संत तुकाराम हे आठव्या पिढीतील नायक होते. ज्ञानदेवांनी रचलेल्या भक्ती चळवळीला खऱ्या अर्थाने कळसास नेण्याचे काम हे संत तुकारामांनी केलेले आहे. ==जीवन== तुकारामांच्या जन्मवर्षाबद्दल इतिहासकारांमध्ये मतभेद आहेत, त्यातली चार संभाव्य वर्षे [[इ.स. १५६८]], [[इ.स. १५७७]], [[इ.स. १६०८]] आणि [[इ.स. १५९८]] ही आहेत. [[इ.स. १६५०]] मध्ये हजर असलेल्या तमाम जनतेच्या समक्ष त्यांचा देव, विठ्ठल त्यांना सदेह वैकुंठी घेऊन गेले असे मानले जाते. पण याबद्दल पुरोगामी आणि सुशिक्षित लोकांना साशंकता आहे. तुकाराम महाराज क्षत्रिय शहाण्णव कुळी मराठा समाजाचे; त्यांचे घराणे मोरे आणि आडनाव अंबिले आहे. त्यांच्या घराण्यातील विश्वंभरबुवा हे मूळ पुरुष महान विठ्ठलभक्त होते. त्यांच्या घरात पंढरीची वारी करण्याची परंपरा होती. तुकारामांचे वडील बोल्होबा व आई कनकाई होत. त्यांना सावजी हा मोठा भाऊ व कान्होबा धाकटा भाऊ होता. मोठा भाऊ सावजी विरक्त वृत्तीचा होता. घराची संपूर्ण जबाबदारी तुकोबांवरच होती. पुण्याचे आप्पाजी गुळवे यांची कन्या जिजाई (आवली) हिच्याशी त्यांचा द्वितीय विवाह झाला होता. तुकोबांना त्यांच्या प्रापंचिक जीवनात विपत्तींचे तडाखे सहन करावे लागले. अनेक प्रापंचिक दुःखे भोगावी लागली. ते १७-१८ वर्षांचे असताना त्यांचे आई-वडील मरण पावले, मोठा भाऊ विरक्तीमुळे तीर्थाटनाला निघून गेला. भयंकर दुष्काळाचा त्यांना सामना करावा लागला. संतू नावाचा त्यांचा मोठा मुलगा दुष्काळातच गेला, गुरे ढोरेही गेली, महाजनकी बुडाली. मन उदास झाले, संसारात विरक्ती आली. या परिस्थितीत त्यांनी श्रीविठ्ठलावरची आपली परमभक्ती कायम ठेवत देहू गावाजवळील भंडारा डोंगरावर उपासना चालू केली. चिरंतनाचा, शाश्वताचा शोध घेत असताना त्यांना साक्षात्कार झाला. तेथेच परब्रह्मस्वरूप ‘श्रीविठ्ठल’ त्यांना भेटला असे मानले जाते. तुकारामांचा [[सावकारीचा]] परंपरागत [[व्यवसाय]] होता. परंतु एकदा दुष्काळ पडला असता त्यांनी सर्व कुळांना त्यांच्या सावकारीच्या पाशातून मुक्त केले. जमिनीची [[गहाणवट|गहाणवटीची]] कागदपत्रे [[इंद्रायणी नदी|इंद्रायणी]] नदीत टाकून दिली. पुढे प्रवचने-कीर्तने करताना तुकारामांना [[अभंग|अभंगांची]] रचना स्फुरू लागली. सुदुंबरे गावातील त्यांचा बालपणीचा मित्र ''[[संताजी जगनाडे]]'' यांनी तुकारामांचे [[अभंग]] कागदावर उतरवून घेण्याचे काम केले.<br /> [[देहू]] गावातीला ''मंबाजी'' नामक बुवाने तुकारामांना खूप त्रास दिला. परंतु तुकारामांच्या पत्नी ''आवली''ने मंबाजींना बदडण्याचा प्रयत्न केल्यावर मंबाजी पळून गेला. पण नंतर तुकारामांचा आध्यात्मिक अधिकार ओळखून त्यानेही त्यांचे शिष्यत्व पत्करले. [[पुणे|पुण्याजवळील]] वाघोली गावातील ''रामेश्वर भट'' यांनी तुकारामांना [[संस्कृत]] भाषेतील [[वेद|वेदांचा]] अर्थ [[प्राकृत]] भाषेत सांगितल्यावरून त्यांना त्यांच्या अभंगांच्या [[गाथा]] [[इंद्रायणी नदी|इंद्रायणी]] नदीत बुडवून टाकण्याची शिक्षा दिली. फाल्गुन वद्य द्वितीयेला तुकारामांचे सदेह वैकुंठ-गमन झाले, असे मानले जाते. हा दिवस 'तुकाराम बीज' म्हणून ओळखला जातो. तुकाराम महाराज हे संसारी असून सुद्धा त्यांनी आयुष्य परमार्थाकडे वळवले. सर्व समाज श्रीमंत असावा अशी त्यांची धारणा होती. गरिबांविषयी त्यांना कळवळा होता. त्यांचे अंतकरण महासागरासारखे होते माणुसकीची त्यांना जाणीव होती. ते व्यापारी होते. त्यांनी स्वतःच्या वाट्याला जे आले ते त्यांनी लोकांना दिले. कर्जदारांची कर्ज माफ करणारा हा जगातील पहिला संत होय. जगामध्ये समानता भक्तीभाव प्रेम नांदावं अशी त्यांची मनोभूमिका होती. संसारातील विरक्तीचा ते महामेरू होते. समाजातील काही विकृत विकारांच्या लोकांनी संत तुकारामांना वेडा ठरविण्याचा प्रयत्न केला. अनेक कट कारस्थाने रचली, त्यांतून तुकाराम सहीसलामत सुटले. संत तुकारामांना चार मुले होती. कन्या भागीरथी व काशी तर मुलगे नारायण आणि महादेव. यापैकी दोन आजाराने मरण पावले. पहिली बायको गेल्यानंतर त्यांनी पुण्यातील आप्पाजी गुळवे यांची कन्या नवलाई ऊर्फ जिजाऊ हिच्याबरोबर त्यांनी दुसरा विवाह केला. ती स्वभावाने खाष्ट होती परंतु सती सावित्रीसारखी पतिव्रता होती. संत तुकारामांचा संसार तिने नीट सांभाळला, त्यांची विरक्ती सांभाळली. संत तुकाराम महाराज भंडारा डोंगरावर आत्मचिंतनासाठी तेरा दिवस बसले. ईश्वराची करुणा भाकत चिंतन केले, त्यावेळी त्यांची सर्व देखभाल जिजाऊने केली. संत तुकारामांनी स्वतःचा संसार सुखाचा करण्यापेक्षा जगाच्या कल्याणासाठी कीर्तनातून अभंगवाणी रचली, लौकिकार्थाने मायाजालात गुंतले नाहीत. देहूला संत तुकाराम महाराज जेथून वैकुंठाला गेले, त्या स्थानावर नांदुरकीचे एक झाड आहे. तुकाराम बिजेला बरोबर दुपारी १२:०२ वाजता तुकाराम वैकुंठाला गेले, त्या वेळी हा नांदुरकीचा वृक्ष प्रत्यक्ष हलतो, असे सांगितले जाते. संत तुकाराम महाराज हे देहू या गावी जन्मले. संत तुकाराम महाराजांना "जगदगुरू" असे संबोधले जाते. जगदगुरू तुकाराम महाराज हे सदैव "हरिनामात" गढलेले असायचे. होळी नंतर लगेच दुसऱ्या दिवशी "तुकाराम बीज" हा दिवस येतो. याच दिवशी जगदगुरू तुकाराम महाराज हे नांदुरकी वृक्षाच्या छायेखाली ध्यानस्त बसून सदेह वैकुंठधामाला गेले. वैकुंठधाम म्हणजे साक्षात "श्री हरि भगवान विष्णू" यांचे धाम. जगदगुरू तुकाराम महाराज यांच्या नावातच "राम" आहे. हिंदू पदपातशहा क्षत्रियकुलावतंस [[छत्रपती शिवाजी महाराज]] यांच्यासारख्या एक युगप्रर्वतक महापुरुषाने तुकाराम महाराज यांचे आशीर्वाद घेऊन आपल्या कार्याला सुरुवात केली होती. यामुळे तुकाराम महाराजांना "जगदगुरू" असे संबोधले जाते. == वंशावळ == * विश्वंभर आणि आमाई अंबिले यांना दोन मुले - हरि व मुकुंद * यांतील एकाचा मुलगा विठ्ठल * दुसऱ्याची मुले - पदाजी अंबिले, शंकर अंबिले, कान्हया अंबिले [[चित्र:Birthplace and residence of Sant Tukaram Maharaj, Dehu.jpg|इवलेसे|संत तुकाराम महाराज यांचे जन्मस्थान आणि वसतीस्थान, देहूगाव]] * बोल्होबा आणि कनकाई अंबिले यांना तीन मुले - सावजी (थोरला). याने तीर्थयात्रेला जाण्यासाठी घर सोडले. मधला तुकाराम व धाकटा कान्होबा ==जीवनोत्तर प्रभाव == [[संत बहिणाबाई]] शिवुर ता.वैजापूर ही तुकारामांची शिष्या. तुकारामांनी तिला स्वप्नात गुरुपदेश दिला होता. तुकाराममहाराजांनीं वैकुंठगमन केल्यावर बहिणाबाईची निष्ठा पाहून तिला साक्षात दर्शन दिले होते, असे म्हणतात. तुकारामांनी बहिणाबाईला बौद्धांच्या ’वज्रसूची’ या बंडखोर ग्रंथाचे मराठी भाषांतर करायला सांगितले होते.{{संदर्भ हवा}} ==तुकारामांनी लिहिलेली पुस्तके== संत तुकाराम गाथा म्हणजे हिंदूची गीता आहे. महाराष्ट्राच्या पावन भूमीत गेली चारशे वर्ष मुक्तीची ज्ञानगंगा या गाथेच्या रूपाने वाहत आहे. ज्ञानोबा, तुकाराम म्हणजे महाराष्ट्राची संस्कृतिक विद्यापीठे आहेत. त्यांचे साहित्य म्हणजे आध्यात्मिक ज्ञानाचा आधारवड आहे. अभंग आणि ओवी हे तळागाळातील समाजात ठाण मांडून बसलेले आहेत. महाराष्ट्राच्या संस्कृतीचे जीवनाची बाग बहरली. ती ज्ञानोबा-तुकारामांच्या या अभंगाची भाषा सरळ आणि सोपी आहे. मुखामध्ये रुळणाऱ्या, कानामध्ये गुंज घालणारे शब्द आहेत. महाराष्ट्रातील देवगिरीच्या यादवांचा अस्त झाल्यानंतर महाराष्ट्रात सर्वत्र अंदाधुंदीचा कारभार सुरू झाला. बहुजन समाजाचे आर्थिक, धार्मिक शोषण सुरू झाले. गुलामगिरीचे जू हिंदूंच्या मानेवर लटकत होते. धर्मसत्ता प्रबळ झालेली होती. हिंदू धर्माला कर्मकांडाची जळमटे चिकटलेली होती. परकीय सत्ता बळकट झाली होती. समाजातील सत्त्व आणि स्वाभिमान हरवलेला होता. आदिलशाही, निजामशाही, मुघलशाहीचा विळखा समाजावर घट्ट झाला होता. महाराष्ट्रातील मराठा सरदार वतनांसाठी आपसांमध्ये लढत होते. स्वकीय कोण आणि परकीय कोण याची ओळख उरलेली नव्हती. हिंदू धर्मातील सनातनी लोकांनी चातुर्वर्ण्याची चौकट बळकट केली होती. त्यामुळे समाजात एकता अस्तित्वात नव्हती. अशा या काळामध्ये एक दिव्य ज्योत उदयाला आली. ती म्हणजे धर्म क्रांतीचा पहिला संत - ज्ञानेश्वर - या काळामध्ये पुढे आले. मराठी भाषेतील आध्यात्मिक क्रांतीची पहिली ज्ञान-ज्योत त्यांनी प्रज्वलित केली. तत्कालीन सनातनी धर्म-मार्तंडांनी ज्ञानेश्वरांचा अतोनात छळ केला. परंतु ज्ञानेश्वरांनी धर्मशास्त्रानुसार त्यांना सडेतोड उत्तर दिली. सात शतकांहून अधिक वर्षे ही ज्ञानज्योत तेवत राहिली यातच तिचे थोरपण आहे. ज्ञानेश्वरानंतर जनार्दन स्वामी, एकनाथ महाराज, नामदेव आणि त्यानंतर संत तुकाराम यांनी भागवत धर्माची पताका सर्वत्र फडकवली. भागवत धर्माचा कळस म्हणजे संत तुकाराम,त्यांनी बहुजन समाजामध्ये पसरलेली धर्म कर्मकांडाची जळमटे आपल्या कीर्तनातून पुसून टाकली. अभंगवाणी महाराष्ट्राच्या दऱ्याखोऱ्यांमध्ये वसली. अभंगवाणीतून सत्यधर्माची शिकवण जगाला संत तुकाराम यांनी दिली. सामाजिक परिवर्तनाची वादळ सर्वत्र पसरले. या वादळाला थोपविण्यासाठी सनातनी धर्ममार्तंडांनी कल्लोळ केला, कटकारस्थाने रचली अशा अनेक संकटातून नव्हे तर अग्निदिव्यातून जात असताना अभंग सतत गर्जत राहिला. जाती-धर्माची उतरंड त्यांनी मोडून काढली. गुलामगिरीची चौकट मोडली. बहुजन समाजामध्ये स्वाभिमान निर्माण केला. संत तुकाराम हे अभंग वाणी कीर्तनाच्या माध्यमातून राष्ट्र धर्माची शिकवण देणारे या काळातील महत्त्वाचे संत ठरले. संत तुकाराम यांनी बहुजन समाजाला जागृत करून देव आणि धर्म यासंबंधी ठोस मते पटवून देण्याचा प्रयत्न केला. देवभोळेपणा धर्मातील चुकीच्या समजुती त्यांनी प्रयत्नपूर्वक दूर सारण्याचा प्रयत्न केला. तत्कालीन धर्ममार्तंडांनी त्यांना खूप विरोध केला. नंतर ते विरोधक नमले. संत तुकारामांचे धर्मक्रांतीचे समाज प्रबोधन आजही मार्गदर्शनपर ठरलेले आहे. त्यांची वंशावळ पाहिली तर त्यांच्या घराण्यात वारकरी संप्रदायाची परंपरा अखंड दिसते.त्यांच्या घराण्यातील मूळ पुरुष विश्वंभर त्यांची पत्नी रमाबाई हरी आणि मुकुंद अशी त्यांची दोन मुले ही दोन मुले लढाईत मारली गेली. तत्कालीन रूढीप्रमाणे मुकुंदाची पत्नी सती गेली. हरीची पत्नी गरोदर असल्याने सती गेली नाही. हरीला विठोबा नावाचा मुलगा झाला. विठोबाचा दाजी व दाजीचा शंकर, शंकरचा कान्होबा, कान्होबाचा बोल्होबा आणि बोल्होबाचा संत तुकाराम असा हा वंश आहे. संत तुकारामांचे उपनाव मोरे असे होते. वंशपरंपरेने घरी वाण्याच्या दुकानाचा व्यवसाय होता. सावकारी होती. पुण्यापासून पंधरा ते वीस किलोमीटर अंतरावर इंद्रायणी नदीकाठी देहू गाव वसले आहे. संत तुकाराम यांचे मूळ पुरुष विश्वंभर यांनी गावांमध्ये विठोबाचे देऊळ बांधलेले होते. घराण्यात वारकरी संप्रदाय अखंड चालत आलेला होता. असा उल्लेख महिपतीकृत संत तुकाराम चरित्रात सापडतो. संत तुकाराम यांच्या घराण्यात आठ पिढ्या सावकारी होती, ते महाजन होते. घरात श्रीमंती नांदत होती. कोणत्याही गोष्टीची कमी नव्हती घरी नोकर-चाकर यांची मांदियाळी होती, असे असूनसुद्धा संत तुकाराम या गोष्टींपासून विरक्तच राहिले. संसार असूनसुद्धा त्यांनी आयुष्य परमार्थासाठी वाहिले. * तुकारामाच्या अभंगांची गाथा महाराष्ट्र सरकारने आणि शिवाय अनेक प्रकाशकांनी पुस्तकरूपाने प्रसिद्ध केली आहे. गाथेचे तेलुगू भाषेत भाषांतर (भाषांतरकार - कर्णे गजेंद्र भारती महाराज) * तुकाराम गाथा (संपादक नानामहाराज साखरे) * दैनंदिन तुकाराम गाथा (संपादक माधव कानिटकर) * श्री तुकाराम गाथा (संपादक स.के. नेऊरगावकर) * श्री संत तुकाराम महाराजांची गाथा (संपादक ह. भ. प. श्री. पांडुरंग अनाजी घुल)<ref>{{स्रोत पुस्तक|title=श्री संत तुकाराम महाराजांची गाथा|last=संपादक घुले|first=पांडुरंग अनाजी, ह्. भ्. प्.|publisher=श्री संत तुकाराम महाराज वाङ्मय प्रकाशन संस्था|year=२०१७|location=श्री क्षेत्र आळंदी}}</ref> == [[चलचित्र|चित्रपट]] == * इ.स.१९३६ मध्ये [[प्रभात फिल्म कंपनी]]च्या विष्णूपंत दामले आणि फत्तेलाल शेख यांनी मराठीत '[[संत तुकाराम (चित्रपट)|संत तुकाराम]]' या नावाने चित्रपट बनवला. या चित्रपटाला अपूर्व यश प्राप्त झाले. १२ डिसेंबर १९३६ रोजी मुंबईच्या सेंट्रल सिनेमा येथे प्रदर्शित झालेल्या या चित्रपटात विष्णूपंत पागनीस यांनी संत तुकाराम यांचे काम केले होते. ५व्या [[Venice Film Festival|व्हेनिस चित्रपट उत्सवामध्ये]] या चित्रपटाला पुरस्कार मिळाला होता. हा मराठी चित्रपट एकाच चित्रपटगृहात वर्षभर चालू होता. हा त्या काळचा उच्चांक होता. त्यानंतर भारतातील अनेक भाषांमध्ये संत तुकाराम यांच्यावर चित्रपट निघाले. * हा १९३६ सालचा मराठी चित्रपट येण्याआधी तुकारामांवर तीन चित्रपट बनले होते. पहिला मूकपटांच्या जमान्यात कोहिनूर फिल्म कंपनीने निर्माण केलेला 'संत तुकाराम'. त्यानंतरचे दोन तुकाराम आले ते बोलपटांच्या जमान्यात १९३२ मध्येच. यांपैकी एक तुकाराम निर्माण केला होता 'शारदा फिल्म कंपनी'ने आणि दुसरा 'मास्टर अँड कंपनी'ने 'संत तुकाराम' अर्थात 'जय विठ्ठल' या नावाने. शुक्ल नावाच्या नटाने यात तुकारामांची भूमिका केली होती. यापलीकडे या चित्रपटाची काहीच माहिती उपलब्ध नाही. हा चित्रपट म्हणजे एका नाटकाचे चित्रण होते. शारदा फिल्म कंपनीचा 'तुकाराम' मात्र चित्रपट म्हणूनच तयार करण्यात आला होता. या 'तुकारामा'चीही काही माहिती आज उपलब्ध नाही. * १९६३ मध्ये संत तुकाराम नावाचा कानडी चित्रपट आला होता. दिग्दर्शक - सुंदराराव नाडकर्णी * तुका झालासे कळस (मराठी चित्रपट, १९६४) - दिग्दर्शक राजा नेने. या चित्रपटात तुकारामाची भूमिका कुमार दिघे यांनी केली होती. * १९६५ मध्ये तुकारामांवर हिंदी चित्रपट आला. त्याचे नाव होते 'संत तुकाराम'. राजेश नंदा यांनी दिग्दर्शित केलेला हा चित्रपट अशोक फिल्म्सने निर्माण केला होता. शाहू मोडकांनी यात तुकारामाची भूमिका केली होती. तर अनिता गुहा 'आवडी' बनल्या होत्या. * त्यानंतर १९७४ मध्ये 'महाभक्त तुकाराम' आला. हा मूळ तामिळ चित्रपट होता,आणि मराठीत डब करण्यात आला होता. या चित्रपटाचे वैशिष्ट्य म्हणजे [[श्रीदेवी]] यात बालतारका म्हणून पडद्यावर दिसली होती. * यानंतर २००२ मध्ये आणखी एक तुकारामांवरचा चित्रपट आला. कृष्णकला फिल्म्सचा 'श्री जगत्गुरू तुकाराम'. * इ.स. २०१२सालचा 'तुकाराम' हा चित्रपट या सर्व संतपटांपेक्षा वेगळा आणि आधुनिक विचारसणी मांडलेला चित्रपट आहे. हा चित्रपट चंद्रकांत कुलकर्णींनी दिग्दर्शित केला होता. यात तुकाराम महाराजांची भूमिका [[जितेंद्र जोशी]] यांनी साकारली आहे. * तुकारामाच्या आयुष्यावर कलर्स मराठी दूरचित्रवाणी वाहिनीवर ‘तू माझा सांगाती’ नावाची मालिका ११-७-२०१४पासून सुरू झाली. ११ ऑगस्ट २०१८ रोजी तिचा शेवटचा एपिसोड झाला. * 'तुका आकाशा एवढा' हा मराठी चित्रपट ???? साली आला होता. दिग्दर्शक, संगीत दिग्दर्शक - जितेंद्र वाईकर ==तुकारामांचे चरित्र, अभंग आणि त्यासंबंधी लिहिली गेलेली पुस्तके== तुकारामांचे ’तुकारामबाबांचे चरित्र’ नावाचे मराठीतले पहिले चरित्र [[कृष्णाजी अर्जुन केळुसकर]] यांनी इ.स. १८९६ साली लिहिले. ’आध्यात्मिक ज्ञान रत्‍नावली’ नावाच्या मासिकात हे चरित्र क्रमश: प्रसिद्ध झाले होते. न्यायमूर्ती [[महादेव गोविंद रानडे|रानडे]] यांनी या चरित्राचे कौतुक केले होते. दक्षिणा प्राईज कमिटीने या पुस्तकाला पहिले बक्षीस दिले होते. चमत्कारांवर भर न देता संत तुकारामांचे थोरपण या पुस्तकात सांगितले आहे. २०१५ साली औरंगाबादच्या साकेत प्रकाशनाने या पुस्तकाची ’संत तुकाराम’ या नावाची नवी आवृत्ती काढली आहे. अन्य पुस्तके - * अभंगवाणी प्रसिद्ध तुकयाची ([[ग.बा. सरदार]]) * अभंगवाणी श्री तुकयाची (प्रा. डाॅ. गणेश मालधुरे) * आनंदओवरी (कादंबरी - लेखक [[दि.बा. मोकाशी]]) * आनंड डोह (२०१४). नाटक - लेखक : योगेश्वर * आनंदाचे डोही आनंद तरंग (कादंबरी, लेखिका मृणालिनी जोशी) * ’A complete collection of the poems of Tukáráma, the Poet of Maharashtra (दोन खंड-इ.स.१८६९) मराठीतून इंग्रजीत भाषांतर करणारे : विष्णू परशुरामशास्त्री पंडित, शंकर पांडुरंग पंडित आणि जनार्दन सखाराम गाडगीळ * तुका आकाशाएवढा : लेखक [[गो.नी. दांडेकर]] * तुका झाला पांडुरंग (कादंबरी, [[भा.द. खेर]]) * तुका म्हणे : लेखक डॉ. [[सदानंद मोरे]] * तुका म्हणे भाग १, २ : लेखक [[डॉ. दिलीप धोंगडे]] * तुका म्हणे सोपी केली पायवाट (डॉ. अविनाश वाचासुंदर - दैनंदिन उपयोगाच्या तुकारामांच्या निवडक १५० अभंगांचे निरूपण) * तुका झाले कळस (डाॅ. [[व.दि. कुलकर्णी]]) * तुका झालासे कळस : लेखक डॉ. प्रभाकर श्रावण चौधरी * तुका झालासे कळस : लेखक स.कृ. जोशी * तुका झालासे कळस : लेखक डॉ. [[रामचंद्र देखणे]] * तुका झालासे कळस: लेखक अर्जुन जयराम परब * तुका झालासे विठ्ठल : (ढवळे प्रकाशन) * संत तुकाराम (बाबाजीराव राणे) * तुकाराम - अंतर्बाह्य संघर्षाची अनुभवरूपे ([[म.सु. पाटील]]) * तुकाराम दर्शन (डॉ. [[सदानंद मोरे]]) * समग्र तुकाराम दर्शन (किशोर सानप) * तुकाराम (हिंदी बालनाट्य, लेखिका - धनश्री हेबळीकर, दिग्दर्शन अभिजित चौधरी, निर्माता युवराज शहा) * तुकाराम गाथा (भालचंद्र नेमाडे) * तुका राम दास (तुलसी आंबिले, लोकसत्ता दैनिकात २०१६ साली प्रसिद्ध झालेल्या दोन सदरांतील मजकुराचे संकलन) * तुकाराम नावाचा संत माणूस (विश्वास सुतार) * श्री तुकाराम महाराज चरित्र - (प्रा. र.रा. गोसावी, वीणा गोसावी) * तुकाराम महाराजांची जीवनसूत्रे : लेखक डॉ. यादव अढाऊ * तुकाराम व्यक्तित्व आणि कवित्व : लेखक किशोर सानप आणि मनोज तायडे * तुकारामांचा शेतकरी : लेखक डॉ. [[आ.ह. साळुंखे]] * तुकारामांची अभंगवाणी : लेखक पंडित कृष्णकांत नाईक * तुकारामाचे निवडक १०० अभंग : लेखक डॉ. [[दिलीप चित्रे]] * तुकारामाचे निवडक १००० अभंग (व्हीनस प्रकाशन) * तुकारामाच्या अभंगांची चर्चा (खंड १, २) (वासुदेव पटवर्धन) * तुका, विठू आणि मी : लेखिका यशश्री भवाळकर * तुकोबा : लेखक शंकर पांडुरंग गुणाजी * तुकोबाचे वैकुंठगमन [[दिलीप चित्रे]] * [[धन्य तुकाराम समर्थ]] (एकपात्री नाट्यप्रयोग), लेखक व सादरकर्ते नामदेव तळपे * निवडक तुकाराम (वामन देशपांडे) * ’The poems of Tukārāma’ : translated and re-arranged, with notes and an introduction. लेखक : जे. नेल्सन फ्रेझर आणि के. बी. मराठे. * पुन्हा तुकाराम : [[दिलीप चित्रे]] * प्रसादाची वाणी अर्थात तुका म्हणे (डॉ.[[सदानंद मोरे]]) * मुलांसाठी तुकाराम (वामन देशपांडे) * रोखठोक संत तुकाराम (डाॅ. यशवंतराव पाटीलसर) * One Hundred Poems of Tukaram (चंद्रकांत म्हात्रे) * वारीच्या वाटेवर महाकादंबरी (दशरथ यादव) * विद्रोही तुकाराम : लेखक [[आ.ह. साळुंखे]] * विद्रोही तुकाराम - समीक्षेची समीक्षा : लेखक [[आ.ह. साळुंखे]] * संत तुकाराम आणि रेव्ह. टिळक : एक भावानुबंध (लेखक : सुभाष पाटील): * श्री संत तुकाराम चरित्र (अनंत पैठणकर) * संत तुकाराम (चरित्र) ([[कृ.अ. केळूसकर]], १८९५) * संत तुकाराम (बालवाङ्‌मय, रवींद्र भट) * संत तुकाराम - व्यक्ती व वाङ्मय (प्रा. डाॅ. [[शोभा गायकवाड]]) * संत तुकारामांचे अप्रकाशित अभंग ([[वा.सी. बेंद्रे]]) * तुकारामबावांंच्या गाथेचे ‍‍निरूपण (संपादक : मारुती भाऊसाहेब जाधवगुरुजी; प्रकाशक : संत तुकाराम अध्यासन, ‍कोल्हापूर शिवाजी ‍विद्यापीठ) * संतसूर्य तुकाराम (कादंबरी, लेखक : आनंद यादव) * साक्षात्कारी संत तुकाराम (शं.दा. पेंडसे) * 'Says Tuka (चार खंड) : लेखक [[दिलीप चित्रे]] * द सेंट पोएट्स ऑफ महाराष्ट्र : देअर इम्पॅक्ट ऑन सोसायटी (इंग्रजी) (१९६९) ([[गं.बा. सरदार]]) ==तुकाराम महाराजांचे नाव दिलेली ठिकाणे== * तुकाराम उद्यान (निगडी-पुणे) * तुकारामनगर (खराडी-पुणे) * तुकारामनगर (तळेगाव दाभाडे-पुणे) * तुकारामनगर (पिंपरी-पुणे) * तुकारामवाडी (जळगांव) * तुकारामवाडी (डोंबिवली पूर्व) * तुकारामवाडी (पेण-कोंकण) * संत तुकाराम कॅन्सर हॉस्पिटल (संत तुकाराम चौक अकोला) ==चित्रकला-शिल्पकला व मुद्राचित्र== विसाव्या शतकाच्या शेवटच्या दशकात हॉलंडमध्ये वास्तव्य असलेल्या चित्रकार, शिल्पकार व कवी भास्कर हांडे यांनी तुकारामाच्या गाथेतील अभंगावरून स्फुरलेल्या चित्रांची शिल्पांची व मुद्रा चित्रांची मालिका तयार केली. तिला 'तुझे रूप माझे देणे' असे नाव दिले आहे. त्या चित्रांची कायमस्वरूपी मांडणी वैश्विक कला पर्यावरण औंध (पुणे) येथे केली आहे. लोकांसाठी हे कलादालन उघडे आहे. गाथेतील अभंगांवर चित्र काढण्याचा हा पहिलाच प्रयोग होता. == पुस्तके == संत तुकाराम महाराज यांच्याशी संबंधित निवडक पीएच. डी  प्रबंध यादी<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.dnyansagar.in/2021/03/Sant-Tukaram.html|title=Sant Tukaram related Selected Books, Ph.D Theses, Films- Videos, Other Information Sources|language=en|access-date=2021-07-02}}</ref> १. संत तुकाराम आणि महात्मा बसवेश्वर यांच्या भक्तीकाव्याचा तुलनात्मक अभ्यास २. श्री संत तुकाराम व्यक्तित्व व कवित्व ३ संत तुकाराम : व्यक्ती आणि वाण्ग्मय ४ संत तुकाराम महाराजांच्या अभंगातील लोकजीवन संदर्भ आणि चिंतन : एक अभ्यास ५ संत तुकाराम महाराजांच्या अभंगातील अनौपचारिक मूल्यशिक्षणाचा अभ्यास ६ संत तुकाराम महाराज आणि त्यांची विठ्ठलभक्ती ७. संत तुकाराम आणि संत रामदास यांच्या साहित्यातील मुल्यविचारांचाअभ्यास ८. संत ज्ञानेश्वर, संत तुकाराम व संत रामदास यांच्यासाहित्यात प्रतिबिंबित झालेले चित्तवृतीनिरोधाचे मार्ग ९. संत एकनाथ व संत तुकाराम यांचा अनुबंध : एक अभ्यास १०. संत तुकाराम महाराजांचे तत्त्वज्ञान एक चिकित्सक अभ्यास ११. संत तुकारामांच्या गाथेवरील स्वातंत्र्योत्तर  समीक्षेचा अभ्यास १२. संत तुकाराम गाथा – लोकतत्त्वीय अभ्यास १३. मराठी साहित्यात प्रतिबिंबित झालेले संत तुकारामांचे व्यक्तिमत्त्व १४. संत साहित्यातील कल्याणाच्या अर्थशास्त्राचा एक तौलनिक अभ्यास : विशेष संदर्भ – संत तुकाराम ,ज्ञानेश्वर, एकनाथ व नामदेव १५. संत तुकारामांची गौळण रचना : स्वरूप आणि चिकित्सा == बाह्य दुवे == *[http://www.tukaram.org/ संत तुकारामांविषयीचे एक संकेतस्थळ] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20050122100104/http://tukaram.org/ |date=2005-01-22 }} * [[s:mr:तुकाराम_गाथा | Wikisource येथील तुकाराम गाथा ]] * {{Webarchivis | url=https://www.khapre.org/portal/url/mr/sahitya/abhang/tukaram/index(%E0%A4%85%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%B8%E0%A4%BF%E0%A4%A6%E0%A5%8D%E0%A4%A7.%E0%A4%85%E0%A4%AD%E0%A4%82%E0%A4%97).aspx | archive-is=20130704042707/www.khapre.org/portal/url/mr/sahitya/abhang/tukaram/index(%E0%A4%85%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%B8%E0%A4%BF%E0%A4%A6%E0%A5%8D%E0%A4%A7.%E0%A4%85%E0%A4%AD%E0%A4%82%E0%A4%97).aspx | text=संत तुकाराम - अप्रसिद्ध अभंग}} * [http://web.bookstruck.in/book/show?id=88 संत तुकाराम समग्र साहित्य] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20180704091213/http://web.bookstruck.in/book/show?id=88 |date=2018-07-04 }} ==संदर्भ== {{संदर्भयादी}} {{वारकरी संप्रदाय}} <br /> {{हिंदू धर्मामधील पंथ आणि संप्रदाय}} [[वर्ग:वारकरी संप्रदायातील व्यक्ती]] [[वर्ग:मराठी संत]] [[वर्ग:भागवत धर्म]] [[वर्ग:वारकरी संत]] [[वर्ग:पोस्टाचे तिकीट असलेल्या व्यक्ती]] [[वर्ग:१० जानेवारी २०१८ कार्यशाळा]] [[वर्ग:इयत्ता १० वी मराठी कुमारभारती अभ्यासक्रमाचे संदर्भलेख]] [[वर्ग:इयत्ता ८ वी बालभारती अभ्यासक्रम संदर्भलेख]] qovbbhuju5hq790er2z7q26lxd8wyvi 2580974 2580972 2025-06-19T03:55:34Z Khirid Harshad 138639 [[Special:Contributions/2409:4080:DCA:4F3B:5C87:6B4F:3DCF:A519|2409:4080:DCA:4F3B:5C87:6B4F:3DCF:A519]] ([[User talk:2409:4080:DCA:4F3B:5C87:6B4F:3DCF:A519|चर्चा]]) यांनी केलेले बदल [[User:Rhutvij Sankpal|Rhutvij Sankpal]] यांच्या आवृत्तीकडे पूर्वपदास नेले. 2512089 wikitext text/x-wiki {{संदर्भ कमी}} {{हा लेख|वारकरी जगद्गुरू संत तुकाराम|तुकाराम (निःसंदिग्धीकरण)}} {{माहितीचौकट हिंदू संत | नाव = संत तुकाराम महाराज | चित्र = Tukaram by Raja Ravi Varma.jpg | चित्र_रुंदी = | चित्र_शीर्षक = संत तुकाराम महाराज | मूळ_पूर्ण_नाव = तुकाराम बोल्होबा अंबिले (मोरे) | जन्म_दिनांक = सोमवार २१ जानेवारी १६०८,<br> माघ शुद्ध पंचमी, शा.शके १५३०, युगाब्द ४७०९. | जन्म_स्थान = [[देहू]], [[महाराष्ट्र]]. | मृत्यू_दिनांक ={{मृत्यू दिनांक आणि वय|1650|3|19|1608|1|21}},<br> फाल्गुन वद्य द्वितीया, शा.शके १५७२, युगाब्द ४७५१. | मृत्यू_स्थान = [[देहू]], [[महाराष्ट्र]] | गुरू = [[केशवचैतन्य]] (बाबाजी चैतन्य) | पंथ = [[वारकरी संप्रदाय]] | शिष्य =[[संत निळोबा]], [[संत बहिणाबाई]], [[भगवानबाबा]], | साहित्यरचना = [[तुकारामाची गाथा]] (पाच हजारांवर [[अभंग]])<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|title=तुकाराम गाथा|दुवा=http://web.bookstruck.in/book/show?id=88|access-date=2018-06-02|archive-date=2018-07-04|archive-url=https://web.archive.org/web/20180704091213/http://web.bookstruck.in/book/show?id=88|url-status=dead}}</ref> | भाषा = [[मराठी भाषा]] | कार्य = [[समाजसुधारक]], [[कवी]], [[विचारवंत]], लोकशिक्षक | पेशा = वाणी | वडील_नाव = बोल्होबा अंबिले | आई_नाव = कनकाई बोल्होबा आंबिले | पत्नी_नाव = रखुमाबाई, जिजाबाई (आवली) | अपत्ये = महादेव, विठोबा, नारायण, भागूबाई | वचन = | संबंधित_तीर्थक्षेत्रे = [[देहू]] | विशेष = | स्वाक्षरी_चित्र = | तळटिपा = }} '''संत तुकाराम''' हे [[इ.स.चे १७ वे शतक|इ.स.च्या सतराव्या शतकातील]] एक [[वारकरी]] संत - कवी होते. त्यांचा जन्म [[देहू|देहु]] या गावात वसंत पंचमीला-माघ शुद्ध पंचमीला झाला. [[पंढरपूर]]चा [[विठोबा]] हे तुकारामांचे आराध्यदैवत होते. तुकारामांना वारकरी 'जगद्‌गुरू' म्हणून ओळखतात. वारकरी संप्रदायातल्या प्रवचन व कीर्तनाच्या शेवटी - 'पुंडलीक वरदे हरी विठ्ठल, श्री ज्ञानदेव तुकाराम, पंढरीनाथ महाराज की जय, जगद्गुरू तुकाराम महाराज की जय' असा जयघोष करतात. जगद्गुरू तुकाराम लोककवी होते. 'जे का रंजले गांजले! त्यासी म्हणे जो आपुले तोचि साधू ओळखावा! देव तेथेची जाणावा!' अशा प्रकारचे [[अभंग]] संत तुकाराम महाराजांनी जनसामान्यांना सांगून ईश्वर भक्तीचा सुगम मार्ग दाखवला. वारकरी संप्रदायाची अखंड परंपरा त्यांनी निर्माण केली. सतराव्या शतकामध्ये सामाजिक प्रबोधनाचे मुहूर्तमेढ रोवणारे सुधारक संत म्हणून तुकाराम महाराजांचा उल्लेख केला जातो. तुकाराम महाराज वास्तववादी निर्भीड आणि वेळप्रसंगी समाजातील दांभिकपणावर रोखठोक शब्दांमध्ये प्रहार करणारे संत होते. [[महाराष्ट्र|महाराष्ट्राच्या]] भूमीमध्ये या काळात अनागोंदी निर्माण झालेली होती. अशा काळात संत तुकारामांनी आपल्या साहित्यातून व कीर्तनांतून समाजाला अचूक मार्गदर्शन करण्याचे कार्य केले. तुकाराम महाराज हे साक्षात्कारी व निर्भीड संत कवी होते. वेदान्त तुकोबांच्या अभंगवाणीतून सामान्य जनांपर्यंत प्रवाहित झाला. ‘अभंग म्हटला की तो फक्त तुकारामाचाच' एवढी लोकप्रियता त्यांच्या अभंगांना मिळाली. संत तुकारामांची भावकविता म्हणजे अभंग, हे अभंग महाराष्ट्राच्या सांस्कृतिक परंपरेचे महान द्योतक आहेत. वारकरी, ईश्र्वरभक्त, साहित्यिक, अभ्यासक व सामान्य रसिक आजही त्यांच्या अभंगांचा अभ्यास करतात. त्यांचे अभंग खेड्यांतील अशिक्षित लोकांच्याही नित्य पाठांत आहेत. भागवत धर्माचा कळस होण्याचे महद्‌भाग्य त्यांना लाभले. महाराष्ट्राच्या हृदयात अभंगरूपाने ते स्थिरावले आहेत. त्यांच्या अभंगांत परतत्त्वाचा स्पर्श आहे. मंत्रांचे पावित्र्य शब्दकळेत पाझरते. त्यांची प्रत्यक्षानुभूती त्यांच्या भावकाव्यात आहे. त्यांच्या काव्यातील गोडवा व भाषेची रसाळता अतुलनीय आहे. संत तुकाराम महाराजांनी आपल्या अभंगलेखनाबरोबरच गवळणीही रचल्या आहेत. संत तुकारामांच्या अभंगाचा अनेकांनी अनेक अंगानी अभ्यास करून त्यांचे सौंदर्य उलगडण्याचा प्रयत्न केला आहे. महाराजांची गाथा ही अखंड ज्ञानाचा स्रोत म्हणून जनसामान्यांच्या मुखांमध्ये कायम आहे. गाथा बुडवली म्हणणाऱ्यांना जनसामान्यांच्या तोंडून मुखोद्गत अभंग ऐकून गाथा जिवंत असल्याचा प्रत्यक्ष अनुभव झाला. इंद्रायणी नदीच्या काठावर लाखोंचा जनसमुदाय गाथेतील अभंग म्हणू लागले यावेळी तुकाराम महाराजांना जाणीव झाली की आपले अभंग, आपली गाथा बुडालेली नाही. तर ती जनसामान्यांच्या मुखांमध्ये अखंड जिवंत आहे. आपल्या कार्याची ही खरी यथोचित पावती आहे. खऱ्या अर्थाने संत तुकाराम हे या काळातील लोक संत होते. बहुजन समाजाला जागृत करून देवधर्म यासंबंधी मते लोकांना पटवून देण्यामध्ये ते यशस्वी ठरले. देव धर्मातील अनागोंदी त्याचप्रमाणे भोळ्या समजुती प्रयत्नपूर्वक नष्ट करण्याचा त्यांनी प्रयत्न केला. समाजमनावरील अंधश्रद्धेचा पगडा दूर करून लोकांना नवा धर्म, नवी भाषा देण्याचं काम संत तुकारामांनी केले. संत तुकारामांचे धर्मक्रांतीचे समाज प्रबोधन आजही समाजाला मार्गदर्शक ठरलेले आहे. त्यांचे अभंग मानवी जीवनाला उपकारक ठरले आहेत लौकिक अर्थाने संत तुकाराम हे आठव्या पिढीतील नायक होते. ज्ञानदेवांनी रचलेल्या भक्ती चळवळीला खऱ्या अर्थाने कळसास नेण्याचे काम हे संत तुकारामांनी केलेले आहे. ==जीवन== तुकारामांच्या जन्मवर्षाबद्दल इतिहासकारांमध्ये मतभेद आहेत, त्यातली चार संभाव्य वर्षे [[इ.स. १५६८]], [[इ.स. १५७७]], [[इ.स. १६०८]] आणि [[इ.स. १५९८]] ही आहेत. [[इ.स. १६५०]] मध्ये हजर असलेल्या तमाम जनतेच्या समक्ष त्यांचा देव, विठ्ठल त्यांना सदेह वैकुंठी घेऊन गेले असे मानले जाते. पण याबद्दल पुरोगामी आणि सुशिक्षित लोकांना साशंकता आहे. तुकाराम महाराज वाणी समाजाचे; त्यांचे घराणे मोरे आणि आडनाव अंबिले आहे. त्यांच्या घराण्यातील विश्वंभरबुवा हे मूळ पुरुष महान विठ्ठलभक्त होते. त्यांच्या घरात पंढरीची वारी करण्याची परंपरा होती. तुकारामांचे वडील बोल्होबा व आई कनकाई होत. त्यांना सावजी हा मोठा भाऊ व कान्होबा धाकटा भाऊ होता. मोठा भाऊ सावजी विरक्त वृत्तीचा होता. घराची संपूर्ण जबाबदारी तुकोबांवरच होती. पुण्याचे आप्पाजी गुळवे यांची कन्या जिजाई (आवली) हिच्याशी त्यांचा द्वितीय विवाह झाला होता. तुकोबांना त्यांच्या प्रापंचिक जीवनात विपत्तींचे तडाखे सहन करावे लागले. अनेक प्रापंचिक दुःखे भोगावी लागली. ते १७-१८ वर्षांचे असताना त्यांचे आई-वडील मरण पावले, मोठा भाऊ विरक्तीमुळे तीर्थाटनाला निघून गेला. भयंकर दुष्काळाचा त्यांना सामना करावा लागला. संतू नावाचा त्यांचा मोठा मुलगा दुष्काळातच गेला, गुरे ढोरेही गेली, महाजनकी बुडाली. मन उदास झाले, संसारात विरक्ती आली. या परिस्थितीत त्यांनी श्रीविठ्ठलावरची आपली परमभक्ती कायम ठेवत देहू गावाजवळील भंडारा डोंगरावर उपासना चालू केली. चिरंतनाचा, शाश्वताचा शोध घेत असताना त्यांना साक्षात्कार झाला. तेथेच परब्रह्मस्वरूप ‘श्रीविठ्ठल’ त्यांना भेटला असे मानले जाते. तुकारामांचा [[सावकारीचा]] परंपरागत [[व्यवसाय]] होता. परंतु एकदा दुष्काळ पडला असता त्यांनी सर्व कुळांना त्यांच्या सावकारीच्या पाशातून मुक्त केले. जमिनीची [[गहाणवट|गहाणवटीची]] कागदपत्रे [[इंद्रायणी नदी|इंद्रायणी]] नदीत टाकून दिली. पुढे प्रवचने-कीर्तने करताना तुकारामांना [[अभंग|अभंगांची]] रचना स्फुरू लागली. सुदुंबरे गावातील त्यांचा बालपणीचा मित्र ''[[संताजी जगनाडे]]'' यांनी तुकारामांचे [[अभंग]] कागदावर उतरवून घेण्याचे काम केले.<br /> [[देहू]] गावातीला ''मंबाजी'' नामक बुवाने तुकारामांना खूप त्रास दिला. परंतु तुकारामांच्या पत्नी ''आवली''ने मंबाजींना बदडण्याचा प्रयत्न केल्यावर मंबाजी पळून गेला. पण नंतर तुकारामांचा आध्यात्मिक अधिकार ओळखून त्यानेही त्यांचे शिष्यत्व पत्करले. [[पुणे|पुण्याजवळील]] वाघोली गावातील ''रामेश्वर भट'' यांनी तुकारामांना [[संस्कृत]] भाषेतील [[वेद|वेदांचा]] अर्थ [[प्राकृत]] भाषेत सांगितल्यावरून त्यांना त्यांच्या अभंगांच्या [[गाथा]] [[इंद्रायणी नदी|इंद्रायणी]] नदीत बुडवून टाकण्याची शिक्षा दिली. फाल्गुन वद्य द्वितीयेला तुकारामांचे सदेह वैकुंठ-गमन झाले, असे मानले जाते. हा दिवस 'तुकाराम बीज' म्हणून ओळखला जातो. तुकाराम महाराज हे संसारी असून सुद्धा त्यांनी आयुष्य परमार्थाकडे वळवले. सर्व समाज श्रीमंत असावा अशी त्यांची धारणा होती. गरिबांविषयी त्यांना कळवळा होता. त्यांचे अंतकरण महासागरासारखे होते माणुसकीची त्यांना जाणीव होती. ते व्यापारी होते. त्यांनी स्वतःच्या वाट्याला जे आले ते त्यांनी लोकांना दिले. कर्जदारांची कर्ज माफ करणारा हा जगातील पहिला संत होय. जगामध्ये समता नांदावी अशी त्यांची मनोभूमिका होती. संसारातील विरक्तीचा ते महामेरू होते. महात्मा गौतम बुद्धाने जसे राजऐश्वर्याचा त्याग केला. तसा संत तुकाराम यांनी संसारातील सुखदुःखाचा त्याग केला. जगाचा संसार सुरळीत चालविण्यासाठी त्यांनी अभंगांद्वारे मानवाला व एकूणच तत्कालीन समाजाला मार्गदर्शन केले. त्यांचे मार्गदर्शन समाजाच्या दृष्टीने मौलिक ठरले. समाजातील काही विकृत विकारांच्या लोकांनी संत तुकारामांना वेडा ठरविण्याचा प्रयत्न केला. अनेक कट कारस्थाने रचली, त्यांतून तुकाराम सहीसलामत सुटले. संत तुकारामांना चार मुले होती. कन्या भागीरथी व काशी तर मुलगे नारायण आणि महादेव. यापैकी दोन आजाराने मरण पावले. पहिली बायको गेल्यानंतर त्यांनी पुण्यातील आप्पाजी गुळवे यांची कन्या नवलाई ऊर्फ जिजाऊ हिच्याबरोबर त्यांनी दुसरा विवाह केला. ती स्वभावाने खाष्ट होती परंतु सती सावित्रीसारखी पतिव्रता होती. संत तुकारामांचा संसार तिने नीट सांभाळला, त्यांची विरक्ती सांभाळली. संत तुकाराम महाराज भंडारा डोंगरावर आत्मचिंतनासाठी तेरा दिवस बसले. ईश्वराची करुणा भाकत चिंतन केले, त्यावेळी त्यांची सर्व देखभाल जिजाऊने केली. संत तुकारामांनी स्वतःचा संसार सुखाचा करण्यापेक्षा जगाच्या कल्याणासाठी कीर्तनातून अभंगवाणी रचली, लौकिकार्थाने मायाजालात गुंतले नाहीत. देहूला संत तुकाराम महाराज जेथून वैकुंठाला गेले, त्या स्थानावर नांदुरकीचे एक झाड आहे. तुकाराम बिजेला बरोबर दुपारी १२:०२ वाजता तुकाराम वैकुंठाला गेले, त्या वेळी हा नांदुरकीचा वृक्ष प्रत्यक्ष हलतो, असे सांगितले जाते. संत तुकाराम महाराज हे देहू या गावी जन्मले. संत तुकाराम महाराजांना "जगदगुरू" असे संबोधले जाते. जगदगुरू तुकाराम महाराज हे सदैव "हरिनामात" गढलेले असायचे. होळी नंतर लगेच दुसऱ्या दिवशी "तुकाराम बीज" हा दिवस येतो. याच दिवशी जगदगुरू तुकाराम महाराज हे नांदुरकी वृक्षाच्या छायेखाली ध्यानस्त बसून सदेह वैकुंठधामाला गेले. वैकुंठधाम म्हणजे साक्षात "श्री हरि भगवान विष्णू" यांचे धाम. जगदगुरू तुकाराम महाराज यांच्या नावातच "राम" आहे. [[छत्रपती शिवाजी महाराज]] यांच्यासारख्या एक युगप्रर्वतक महापुरुषाने तुकाराम महाराज यांचे आशीर्वाद घेऊन आपल्या कार्याला सुरुवात केली होती. यामुळे तुकाराम महाराजांना "जगदगुरू" असे संबोधले जाते. == वंशावळ == * विश्वंभर आणि आमाई अंबिले यांना दोन मुले - हरि व मुकुंद * यांतील एकाचा मुलगा विठ्ठल * दुसऱ्याची मुले - पदाजी अंबिले, शंकर अंबिले, कान्हया अंबिले [[चित्र:Birthplace and residence of Sant Tukaram Maharaj, Dehu.jpg|इवलेसे|संत तुकाराम महाराज यांचे जन्मस्थान आणि वसतीस्थान, देहूगाव]] * बोल्होबा आणि कनकाई अंबिले यांना तीन मुले - सावजी (थोरला). याने तीर्थयात्रेला जाण्यासाठी घर सोडले. मधला तुकाराम व धाकटा कान्होबा ==जीवनोत्तर प्रभाव == [[संत बहिणाबाई]] शिवुर ता.वैजापूर ही तुकारामांची शिष्या. तुकारामांनी तिला स्वप्नात गुरुपदेश दिला होता. तुकाराममहाराजांनीं वैकुंठगमन केल्यावर बहिणाबाईची निष्ठा पाहून तिला साक्षात दर्शन दिले होते, असे म्हणतात. तुकारामांनी बहिणाबाईला बौद्धांच्या ’वज्रसूची’ या बंडखोर ग्रंथाचे मराठी भाषांतर करायला सांगितले होते.{{संदर्भ हवा}} ==तुकारामांनी लिहिलेली पुस्तके== संत तुकाराम गाथा म्हणजे हिंदूची गीता आहे. महाराष्ट्राच्या पावन भूमीत गेली चारशे वर्ष मुक्तीची ज्ञानगंगा या गाथेच्या रूपाने वाहत आहे. ज्ञानोबा, तुकाराम म्हणजे महाराष्ट्राची संस्कृतिक विद्यापीठे आहेत. त्यांचे साहित्य म्हणजे आध्यात्मिक ज्ञानाचा आधारवड आहे. अभंग आणि ओवी हे तळागाळातील समाजात ठाण मांडून बसलेले आहेत. महाराष्ट्राच्या संस्कृतीचे जीवनाची बाग बहरली. ती ज्ञानोबा-तुकारामांच्या या अभंगाची भाषा सरळ आणि सोपी आहे. मुखामध्ये रुळणाऱ्या, कानामध्ये गुंज घालणारे शब्द आहेत. महाराष्ट्रातील देवगिरीच्या यादवांचा अस्त झाल्यानंतर महाराष्ट्रात सर्वत्र अंदाधुंदीचा कारभार सुरू झाला. बहुजन समाजाचे आर्थिक, धार्मिक शोषण सुरू झाले. गुलामगिरीचे जू हिंदूंच्या मानेवर लटकत होते. धर्मसत्ता प्रबळ झालेली होती. हिंदू धर्माला कर्मकांडाची जळमटे चिकटलेली होती. परकीय सत्ता बळकट झाली होती. समाजातील सत्त्व आणि स्वाभिमान हरवलेला होता. आदिलशाही, निजामशाही, मुघलशाहीचा विळखा समाजावर घट्ट झाला होता. महाराष्ट्रातील मराठा सरदार वतनांसाठी आपसांमध्ये लढत होते. स्वकीय कोण आणि परकीय कोण याची ओळख उरलेली नव्हती. हिंदू धर्मातील सनातनी लोकांनी चातुर्वर्ण्याची चौकट बळकट केली होती. त्यामुळे समाजात एकता अस्तित्वात नव्हती. अशा या काळामध्ये एक दिव्य ज्योत उदयाला आली. ती म्हणजे धर्म क्रांतीचा पहिला संत - ज्ञानेश्वर - या काळामध्ये पुढे आले. मराठी भाषेतील आध्यात्मिक क्रांतीची पहिली ज्ञान-ज्योत त्यांनी प्रज्वलित केली. तत्कालीन सनातनी धर्म-मार्तंडांनी ज्ञानेश्वरांचा अतोनात छळ केला. परंतु ज्ञानेश्वरांनी धर्मशास्त्रानुसार त्यांना सडेतोड उत्तर दिली. सात शतकांहून अधिक वर्षे ही ज्ञानज्योत तेवत राहिली यातच तिचे थोरपण आहे. ज्ञानेश्वरानंतर जनार्दन स्वामी, एकनाथ महाराज, नामदेव आणि त्यानंतर संत तुकाराम यांनी भागवत धर्माची पताका सर्वत्र फडकवली. भागवत धर्माचा कळस म्हणजे संत तुकाराम,त्यांनी बहुजन समाजामध्ये पसरलेली धर्म कर्मकांडाची जळमटे आपल्या कीर्तनातून पुसून टाकली. अभंगवाणी महाराष्ट्राच्या दऱ्याखोऱ्यांमध्ये वसली. अभंगवाणीतून सत्यधर्माची शिकवण जगाला संत तुकाराम यांनी दिली. सामाजिक परिवर्तनाची वादळ सर्वत्र पसरले. या वादळाला थोपविण्यासाठी सनातनी धर्ममार्तंडांनी कल्लोळ केला, कटकारस्थाने रचली अशा अनेक संकटातून नव्हे तर अग्निदिव्यातून जात असताना अभंग सतत गर्जत राहिला. जाती-धर्माची उतरंड त्यांनी मोडून काढली. गुलामगिरीची चौकट मोडली. बहुजन समाजामध्ये स्वाभिमान निर्माण केला. संत तुकाराम हे अभंग वाणी कीर्तनाच्या माध्यमातून राष्ट्र धर्माची शिकवण देणारे या काळातील महत्त्वाचे संत ठरले. संत तुकाराम यांनी बहुजन समाजाला जागृत करून देव आणि धर्म यासंबंधी ठोस मते पटवून देण्याचा प्रयत्न केला. देवभोळेपणा धर्मातील चुकीच्या समजुती त्यांनी प्रयत्नपूर्वक दूर सारण्याचा प्रयत्न केला. तत्कालीन धर्ममार्तंडांनी त्यांना खूप विरोध केला. नंतर ते विरोधक नमले. संत तुकारामांचे धर्मक्रांतीचे समाज प्रबोधन आजही मार्गदर्शनपर ठरलेले आहे. त्यांची वंशावळ पाहिली तर त्यांच्या घराण्यात वारकरी संप्रदायाची परंपरा अखंड दिसते.त्यांच्या घराण्यातील मूळ पुरुष विश्वंभर त्यांची पत्नी रमाबाई हरी आणि मुकुंद अशी त्यांची दोन मुले ही दोन मुले लढाईत मारली गेली. तत्कालीन रूढीप्रमाणे मुकुंदाची पत्नी सती गेली. हरीची पत्नी गरोदर असल्याने सती गेली नाही. हरीला विठोबा नावाचा मुलगा झाला. विठोबाचा दाजी व दाजीचा शंकर, शंकरचा कान्होबा, कान्होबाचा बोल्होबा आणि बोल्होबाचा संत तुकाराम असा हा वंश आहे. संत तुकारामांचे उपनाव मोरे असे होते. वंशपरंपरेने घरी वाण्याच्या दुकानाचा व्यवसाय होता. सावकारी होती. पुण्यापासून पंधरा ते वीस किलोमीटर अंतरावर इंद्रायणी नदीकाठी देहू गाव वसले आहे. संत तुकाराम यांचे मूळ पुरुष विश्वंभर यांनी गावांमध्ये विठोबाचे देऊळ बांधलेले होते. घराण्यात वारकरी संप्रदाय अखंड चालत आलेला होता. असा उल्लेख महिपतीकृत संत तुकाराम चरित्रात सापडतो. संत तुकाराम यांच्या घराण्यात आठ पिढ्या सावकारी होती, ते महाजन होते. घरात श्रीमंती नांदत होती. कोणत्याही गोष्टीची कमी नव्हती घरी नोकर-चाकर यांची मांदियाळी होती, असे असूनसुद्धा संत तुकाराम या गोष्टींपासून विरक्तच राहिले. संसार असूनसुद्धा त्यांनी आयुष्य परमार्थासाठी वाहिले. * तुकारामाच्या अभंगांची गाथा महाराष्ट्र सरकारने आणि शिवाय अनेक प्रकाशकांनी पुस्तकरूपाने प्रसिद्ध केली आहे. गाथेचे तेलुगू भाषेत भाषांतर (भाषांतरकार - कर्णे गजेंद्र भारती महाराज) * तुकाराम गाथा (संपादक नानामहाराज साखरे) * दैनंदिन तुकाराम गाथा (संपादक माधव कानिटकर) * श्री तुकाराम गाथा (संपादक स.के. नेऊरगावकर) * श्री संत तुकाराम महाराजांची गाथा (संपादक ह. भ. प. श्री. पांडुरंग अनाजी घुल)<ref>{{स्रोत पुस्तक|title=श्री संत तुकाराम महाराजांची गाथा|last=संपादक घुले|first=पांडुरंग अनाजी, ह्. भ्. प्.|publisher=श्री संत तुकाराम महाराज वाङ्मय प्रकाशन संस्था|year=२०१७|location=श्री क्षेत्र आळंदी}}</ref> == [[चलचित्र|चित्रपट]] == * इ.स.१९३६ मध्ये [[प्रभात फिल्म कंपनी]]च्या विष्णूपंत दामले आणि फत्तेलाल शेख यांनी मराठीत '[[संत तुकाराम (चित्रपट)|संत तुकाराम]]' या नावाने चित्रपट बनवला. या चित्रपटाला अपूर्व यश प्राप्त झाले. १२ डिसेंबर १९३६ रोजी मुंबईच्या सेंट्रल सिनेमा येथे प्रदर्शित झालेल्या या चित्रपटात विष्णूपंत पागनीस यांनी संत तुकाराम यांचे काम केले होते. ५व्या [[Venice Film Festival|व्हेनिस चित्रपट उत्सवामध्ये]] या चित्रपटाला पुरस्कार मिळाला होता. हा मराठी चित्रपट एकाच चित्रपटगृहात वर्षभर चालू होता. हा त्या काळचा उच्चांक होता. त्यानंतर भारतातील अनेक भाषांमध्ये संत तुकाराम यांच्यावर चित्रपट निघाले. * हा १९३६ सालचा मराठी चित्रपट येण्याआधी तुकारामांवर तीन चित्रपट बनले होते. पहिला मूकपटांच्या जमान्यात कोहिनूर फिल्म कंपनीने निर्माण केलेला 'संत तुकाराम'. त्यानंतरचे दोन तुकाराम आले ते बोलपटांच्या जमान्यात १९३२ मध्येच. यांपैकी एक तुकाराम निर्माण केला होता 'शारदा फिल्म कंपनी'ने आणि दुसरा 'मास्टर अँड कंपनी'ने 'संत तुकाराम' अर्थात 'जय विठ्ठल' या नावाने. शुक्ल नावाच्या नटाने यात तुकारामांची भूमिका केली होती. यापलीकडे या चित्रपटाची काहीच माहिती उपलब्ध नाही. हा चित्रपट म्हणजे एका नाटकाचे चित्रण होते. शारदा फिल्म कंपनीचा 'तुकाराम' मात्र चित्रपट म्हणूनच तयार करण्यात आला होता. या 'तुकारामा'चीही काही माहिती आज उपलब्ध नाही. * १९६३ मध्ये संत तुकाराम नावाचा कानडी चित्रपट आला होता. दिग्दर्शक - सुंदराराव नाडकर्णी * तुका झालासे कळस (मराठी चित्रपट, १९६४) - दिग्दर्शक राजा नेने. या चित्रपटात तुकारामाची भूमिका कुमार दिघे यांनी केली होती. * १९६५ मध्ये तुकारामांवर हिंदी चित्रपट आला. त्याचे नाव होते 'संत तुकाराम'. राजेश नंदा यांनी दिग्दर्शित केलेला हा चित्रपट अशोक फिल्म्सने निर्माण केला होता. शाहू मोडकांनी यात तुकारामाची भूमिका केली होती. तर अनिता गुहा 'आवडी' बनल्या होत्या. * त्यानंतर १९७४ मध्ये 'महाभक्त तुकाराम' आला. हा मूळ तामिळ चित्रपट होता,आणि मराठीत डब करण्यात आला होता. या चित्रपटाचे वैशिष्ट्य म्हणजे [[श्रीदेवी]] यात बालतारका म्हणून पडद्यावर दिसली होती. * यानंतर २००२ मध्ये आणखी एक तुकारामांवरचा चित्रपट आला. कृष्णकला फिल्म्सचा 'श्री जगत्गुरू तुकाराम'. * इ.स. २०१२सालचा 'तुकाराम' हा चित्रपट या सर्व संतपटांपेक्षा वेगळा आणि आधुनिक विचारसणी मांडलेला चित्रपट आहे. हा चित्रपट चंद्रकांत कुलकर्णींनी दिग्दर्शित केला होता. यात तुकाराम महाराजांची भूमिका [[जितेंद्र जोशी]] यांनी साकारली आहे. * तुकारामाच्या आयुष्यावर कलर्स मराठी दूरचित्रवाणी वाहिनीवर ‘तू माझा सांगाती’ नावाची मालिका ११-७-२०१४पासून सुरू झाली. ११ ऑगस्ट २०१८ रोजी तिचा शेवटचा एपिसोड झाला. * 'तुका आकाशा एवढा' हा मराठी चित्रपट ???? साली आला होता. दिग्दर्शक, संगीत दिग्दर्शक - जितेंद्र वाईकर ==तुकारामांचे चरित्र, अभंग आणि त्यासंबंधी लिहिली गेलेली पुस्तके== तुकारामांचे ’तुकारामबाबांचे चरित्र’ नावाचे मराठीतले पहिले चरित्र [[कृष्णाजी अर्जुन केळुसकर]] यांनी इ.स. १८९६ साली लिहिले. ’आध्यात्मिक ज्ञान रत्‍नावली’ नावाच्या मासिकात हे चरित्र क्रमश: प्रसिद्ध झाले होते. न्यायमूर्ती [[महादेव गोविंद रानडे|रानडे]] यांनी या चरित्राचे कौतुक केले होते. दक्षिणा प्राईज कमिटीने या पुस्तकाला पहिले बक्षीस दिले होते. चमत्कारांवर भर न देता संत तुकारामांचे थोरपण या पुस्तकात सांगितले आहे. २०१५ साली औरंगाबादच्या साकेत प्रकाशनाने या पुस्तकाची ’संत तुकाराम’ या नावाची नवी आवृत्ती काढली आहे. अन्य पुस्तके - * अभंगवाणी प्रसिद्ध तुकयाची ([[ग.बा. सरदार]]) * अभंगवाणी श्री तुकयाची (प्रा. डाॅ. गणेश मालधुरे) * आनंदओवरी (कादंबरी - लेखक [[दि.बा. मोकाशी]]) * आनंड डोह (२०१४). नाटक - लेखक : योगेश्वर * आनंदाचे डोही आनंद तरंग (कादंबरी, लेखिका मृणालिनी जोशी) * ’A complete collection of the poems of Tukáráma, the Poet of Maharashtra (दोन खंड-इ.स.१८६९) मराठीतून इंग्रजीत भाषांतर करणारे : विष्णू परशुरामशास्त्री पंडित, शंकर पांडुरंग पंडित आणि जनार्दन सखाराम गाडगीळ * तुका आकाशाएवढा : लेखक [[गो.नी. दांडेकर]] * तुका झाला पांडुरंग (कादंबरी, [[भा.द. खेर]]) * तुका म्हणे : लेखक डॉ. [[सदानंद मोरे]] * तुका म्हणे भाग १, २ : लेखक [[डॉ. दिलीप धोंगडे]] * तुका म्हणे सोपी केली पायवाट (डॉ. अविनाश वाचासुंदर - दैनंदिन उपयोगाच्या तुकारामांच्या निवडक १५० अभंगांचे निरूपण) * तुका झाले कळस (डाॅ. [[व.दि. कुलकर्णी]]) * तुका झालासे कळस : लेखक डॉ. प्रभाकर श्रावण चौधरी * तुका झालासे कळस : लेखक स.कृ. जोशी * तुका झालासे कळस : लेखक डॉ. [[रामचंद्र देखणे]] * तुका झालासे कळस: लेखक अर्जुन जयराम परब * तुका झालासे विठ्ठल : (ढवळे प्रकाशन) * संत तुकाराम (बाबाजीराव राणे) * तुकाराम - अंतर्बाह्य संघर्षाची अनुभवरूपे ([[म.सु. पाटील]]) * तुकाराम दर्शन (डॉ. [[सदानंद मोरे]]) * समग्र तुकाराम दर्शन (किशोर सानप) * तुकाराम (हिंदी बालनाट्य, लेखिका - धनश्री हेबळीकर, दिग्दर्शन अभिजित चौधरी, निर्माता युवराज शहा) * तुकाराम गाथा (भालचंद्र नेमाडे) * तुका राम दास (तुलसी आंबिले, लोकसत्ता दैनिकात २०१६ साली प्रसिद्ध झालेल्या दोन सदरांतील मजकुराचे संकलन) * तुकाराम नावाचा संत माणूस (विश्वास सुतार) * श्री तुकाराम महाराज चरित्र - (प्रा. र.रा. गोसावी, वीणा गोसावी) * तुकाराम महाराजांची जीवनसूत्रे : लेखक डॉ. यादव अढाऊ * तुकाराम व्यक्तित्व आणि कवित्व : लेखक किशोर सानप आणि मनोज तायडे * तुकारामांचा शेतकरी : लेखक डॉ. [[आ.ह. साळुंखे]] * तुकारामांची अभंगवाणी : लेखक पंडित कृष्णकांत नाईक * तुकारामाचे निवडक १०० अभंग : लेखक डॉ. [[दिलीप चित्रे]] * तुकारामाचे निवडक १००० अभंग (व्हीनस प्रकाशन) * तुकारामाच्या अभंगांची चर्चा (खंड १, २) (वासुदेव पटवर्धन) * तुका, विठू आणि मी : लेखिका यशश्री भवाळकर * तुकोबा : लेखक शंकर पांडुरंग गुणाजी * तुकोबाचे वैकुंठगमन [[दिलीप चित्रे]] * [[धन्य तुकाराम समर्थ]] (एकपात्री नाट्यप्रयोग), लेखक व सादरकर्ते नामदेव तळपे * निवडक तुकाराम (वामन देशपांडे) * ’The poems of Tukārāma’ : translated and re-arranged, with notes and an introduction. लेखक : जे. नेल्सन फ्रेझर आणि के. बी. मराठे. * पुन्हा तुकाराम : [[दिलीप चित्रे]] * प्रसादाची वाणी अर्थात तुका म्हणे (डॉ.[[सदानंद मोरे]]) * मुलांसाठी तुकाराम (वामन देशपांडे) * रोखठोक संत तुकाराम (डाॅ. यशवंतराव पाटीलसर) * One Hundred Poems of Tukaram (चंद्रकांत म्हात्रे) * वारीच्या वाटेवर महाकादंबरी (दशरथ यादव) * विद्रोही तुकाराम : लेखक [[आ.ह. साळुंखे]] * विद्रोही तुकाराम - समीक्षेची समीक्षा : लेखक [[आ.ह. साळुंखे]] * संत तुकाराम आणि रेव्ह. टिळक : एक भावानुबंध (लेखक : सुभाष पाटील): * श्री संत तुकाराम चरित्र (अनंत पैठणकर) * संत तुकाराम (चरित्र) ([[कृ.अ. केळूसकर]], १८९५) * संत तुकाराम (बालवाङ्‌मय, रवींद्र भट) * संत तुकाराम - व्यक्ती व वाङ्मय (प्रा. डाॅ. [[शोभा गायकवाड]]) * संत तुकारामांचे अप्रकाशित अभंग ([[वा.सी. बेंद्रे]]) * तुकारामबावांंच्या गाथेचे ‍‍निरूपण (संपादक : मारुती भाऊसाहेब जाधवगुरुजी; प्रकाशक : संत तुकाराम अध्यासन, ‍कोल्हापूर शिवाजी ‍विद्यापीठ) * संतसूर्य तुकाराम (कादंबरी, लेखक : आनंद यादव) * साक्षात्कारी संत तुकाराम (शं.दा. पेंडसे) * 'Says Tuka (चार खंड) : लेखक [[दिलीप चित्रे]] * द सेंट पोएट्स ऑफ महाराष्ट्र : देअर इम्पॅक्ट ऑन सोसायटी (इंग्रजी) (१९६९) ([[गं.बा. सरदार]]) ==तुकाराम महाराजांचे नाव दिलेली ठिकाणे== * तुकाराम उद्यान (निगडी-पुणे) * तुकारामनगर (खराडी-पुणे) * तुकारामनगर (तळेगाव दाभाडे-पुणे) * तुकारामनगर (पिंपरी-पुणे) * तुकारामवाडी (जळगांव) * तुकारामवाडी (डोंबिवली पूर्व) * तुकारामवाडी (पेण-कोंकण) * संत तुकाराम कॅन्सर हॉस्पिटल (संत तुकाराम चौक अकोला) ==चित्रकला-शिल्पकला व मुद्राचित्र== विसाव्या शतकाच्या शेवटच्या दशकात हॉलंडमध्ये वास्तव्य असलेल्या चित्रकार, शिल्पकार व कवी भास्कर हांडे यांनी तुकारामाच्या गाथेतील अभंगावरून स्फुरलेल्या चित्रांची शिल्पांची व मुद्रा चित्रांची मालिका तयार केली. तिला 'तुझे रूप माझे देणे' असे नाव दिले आहे. त्या चित्रांची कायमस्वरूपी मांडणी वैश्विक कला पर्यावरण औंध (पुणे) येथे केली आहे. लोकांसाठी हे कलादालन उघडे आहे. गाथेतील अभंगांवर चित्र काढण्याचा हा पहिलाच प्रयोग होता. == पुस्तके == संत तुकाराम महाराज यांच्याशी संबंधित निवडक पीएच. डी  प्रबंध यादी<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.dnyansagar.in/2021/03/Sant-Tukaram.html|title=Sant Tukaram related Selected Books, Ph.D Theses, Films- Videos, Other Information Sources|language=en|access-date=2021-07-02}}</ref> १. संत तुकाराम आणि महात्मा बसवेश्वर यांच्या भक्तीकाव्याचा तुलनात्मक अभ्यास २. श्री संत तुकाराम व्यक्तित्व व कवित्व ३ संत तुकाराम : व्यक्ती आणि वाण्ग्मय ४ संत तुकाराम महाराजांच्या अभंगातील लोकजीवन संदर्भ आणि चिंतन : एक अभ्यास ५ संत तुकाराम महाराजांच्या अभंगातील अनौपचारिक मूल्यशिक्षणाचा अभ्यास ६ संत तुकाराम महाराज आणि त्यांची विठ्ठलभक्ती ७. संत तुकाराम आणि संत रामदास यांच्या साहित्यातील मुल्यविचारांचाअभ्यास ८. संत ज्ञानेश्वर, संत तुकाराम व संत रामदास यांच्यासाहित्यात प्रतिबिंबित झालेले चित्तवृतीनिरोधाचे मार्ग ९. संत एकनाथ व संत तुकाराम यांचा अनुबंध : एक अभ्यास १०. संत तुकाराम महाराजांचे तत्त्वज्ञान एक चिकित्सक अभ्यास ११. संत तुकारामांच्या गाथेवरील स्वातंत्र्योत्तर  समीक्षेचा अभ्यास १२. संत तुकाराम गाथा – लोकतत्त्वीय अभ्यास १३. मराठी साहित्यात प्रतिबिंबित झालेले संत तुकारामांचे व्यक्तिमत्त्व १४. संत साहित्यातील कल्याणाच्या अर्थशास्त्राचा एक तौलनिक अभ्यास : विशेष संदर्भ – संत तुकाराम ,ज्ञानेश्वर, एकनाथ व नामदेव १५. संत तुकारामांची गौळण रचना : स्वरूप आणि चिकित्सा == बाह्य दुवे == *[http://www.tukaram.org/ संत तुकारामांविषयीचे एक संकेतस्थळ] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20050122100104/http://tukaram.org/ |date=2005-01-22 }} * [[s:mr:तुकाराम_गाथा | Wikisource येथील तुकाराम गाथा ]] * {{Webarchivis | url=https://www.khapre.org/portal/url/mr/sahitya/abhang/tukaram/index(%E0%A4%85%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%B8%E0%A4%BF%E0%A4%A6%E0%A5%8D%E0%A4%A7.%E0%A4%85%E0%A4%AD%E0%A4%82%E0%A4%97).aspx | archive-is=20130704042707/www.khapre.org/portal/url/mr/sahitya/abhang/tukaram/index(%E0%A4%85%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%B8%E0%A4%BF%E0%A4%A6%E0%A5%8D%E0%A4%A7.%E0%A4%85%E0%A4%AD%E0%A4%82%E0%A4%97).aspx | text=संत तुकाराम - अप्रसिद्ध अभंग}} * [http://web.bookstruck.in/book/show?id=88 संत तुकाराम समग्र साहित्य] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20180704091213/http://web.bookstruck.in/book/show?id=88 |date=2018-07-04 }} ==संदर्भ== {{संदर्भयादी}} {{वारकरी संप्रदाय}} <br /> {{हिंदू धर्मामधील पंथ आणि संप्रदाय}} [[वर्ग:वारकरी संप्रदायातील व्यक्ती]] [[वर्ग:मराठी संत]] [[वर्ग:भागवत धर्म]] [[वर्ग:वारकरी संत]] [[वर्ग:पोस्टाचे तिकीट असलेल्या व्यक्ती]] [[वर्ग:१० जानेवारी २०१८ कार्यशाळा]] [[वर्ग:इयत्ता १० वी मराठी कुमारभारती अभ्यासक्रमाचे संदर्भलेख]] [[वर्ग:इयत्ता ८ वी बालभारती अभ्यासक्रम संदर्भलेख]] gqnxklsnmga8nnudgnkvvqzbttl6dk4 0 2573 2580952 2327437 2025-06-18T18:26:17Z Nandkishor chikhale 59741 2580952 wikitext text/x-wiki {{माहितीचौकट साहित्यिक | नाव = राम गणेश गडकरी | चित्र = | चित्र_रुंदी = | चित्र_शीर्षक = | पूर्ण_नाव = राम गणेश गडकरी | टोपण_नाव = गोविंदाग्रज , बाळकराम, सवाई नाटकी | जन्म_दिनांक = २६ मे १८८५ | जन्म_स्थान = गणदेवी, जि. नवसारी , गुजरात | मृत्यू_दिनांक = २३ जानेवारी १९१९ | मृत्यू_स्थान = सावनेर ,जि. नागपूर | कार्यक्षेत्र = नाटककार, कवी, लेखक | भाषा = मराठी | राष्ट्रीयत्व =भारतीय | कार्यकाळ = | साहित्य_प्रकार = कविता, नाटके, विनोदी कथा | विषय =मराठी | चळवळ = | प्रसिद्ध_साहित्यकृती = ''नाटके:''' [[एकच प्याला]], प्रेमसंन्यास, पुण्यप्रभाव भावबंधन | प्रभाव = | प्रभावित = | पुरस्कार = | वडील_नाव = गणेश वासुदेव गडकरी | आई_नाव =सरस्वतीबाई गणेश गडकरी | पती_नाव = | पत्नी_नाव = प्रथम पत्नी - सीताबाई गडकरी द्वितीय पत्नी - रमाबाई गडकरी | अपत्ये = | स्वाक्षरी_चित्र = | संकेतस्थळ_दुवा = | तळटिपा = }} '''राम गणेश गडकरी''' (टोपणनावे: '''गोविंदाग्रज''', '''बाळकराम''') ([[मे २६]], [[इ.स. १८८५]]; [[नवसारी]], [[गुजरात]] - [[जानेवारी २३]], [[इ.स. १९१९]]; सावनेर) हे [[मराठी]] कवी, नाटककार, आणि विनोदी लेखक होते. [[गोविंदाग्रज]] ह्या टोपणनावाने त्यांनी सुमारे १५० कविता लिहिल्या, आणि [[राम गणेश गडकरी|बाळकराम]] ह्या टोपणनावाने काही विनोदी लेख लिहिले. ह्या साहित्याच्या जोडीला '[[एकच प्याला]]', '[[प्रेमसंन्यास]]', 'पुण्यप्रभाव', आणि 'भावबंधन' ही चार पूर्ण नाटके (आणि 'राजसंन्यास' आणि 'वेड्यांचा बाजार' ही दोन अपुरी राहिलेली नाटके) लिहिली. गडकरी हा खोटारडा माणूस होता कारण या माणसाने राजसंन्यास हा शंभू राजेंना बदनाम करणारा खोटा नाटक लिहला. शिवरायांच्या समाधीच्या बाजूस काल्पनिक कुत्र्याचा खोटी समाधी उभा करण्याचं पाप ही याच माणसाने केले... राम गणेश गडकरी यांना महाराष्ट्राचा ’[[शेक्सपियर]]’ समजले जाते. विविध नाट्यप्रेमी संस्थांनी, राम गणेश गडकरी यांच्या आणि त्यांची पत्‍नी रमाबाई यांच्या नावाने नाटककारांसाठी आणि नाट्याभिनयासाठी अनेक [[गडकरी पुरस्कार]] ठेवले आहेत. नागपूरला राम गणेश गडकरी’ या नावाचा एक साखर कारखाना आहे. == जीवन == गडकरींचा जन्म [[मे २६]], [[इ.स. १८८५]] रोजी [[नवसारी]] येथील गणदेवी या गावात झाला. वयाच्या ८ व्या वर्षीच त्यांचे वडील गणेश वासुदेव गडकरी निवर्तले. वडिलांच्या मृत्यूनंतर त्यांचा धाकटा भाऊ गोविंदही अकालीच मरण पावला. रां ग गडकरी देखील अल्प आयुष्य लाभलेले ३४ वर्ष आयुष्य मिळाले. या कौटुंबिक धक्क्यांतून सावरताना गडकरींचे कुटुंब [[पुणे|पुण्यात]] स्थायिक झाले. गडकऱ्यांचे शालेय शिक्षण पुण्यातील न्यू इंग्लिश स्कूलमध्ये व त्यानंतरचे शिक्षण [[फर्ग्युसन महाविद्यालय]]ात झाले. महाविद्यालयात शिकत असताना मित्राच्या ओळखीने गडकरी '[[किर्लोस्कर नाटक मंडळी]]'त दाखल झाले. या किर्लोस्कर नाटक मंडळीने चालवलेल्या 'रंगभूमी'' नावाच्या मासिकातून, तसेच [[शिवराम महादेव परांजपे]] यांच्या [[काळ (वृत्तपत्र)|काळ]] वृत्तपत्रातून व [[हरिभाऊ आपटे|हरिभाऊ आपट्यांच्या]] 'करमणूक' नियतकालिकातून ते कविता, लेख लिहू लागले. कविता व लेखांसोबतच ते नाट्यलेखनही करू लागले. ==नाटके== गडकऱ्यांच्या अनेक नाटकांची नावे ही पाच अक्षरीच आहेत. त्यांची नाटके हा आजही अनेकांच्या अभ्यासाचा विषय आहे. भावबंधन, एकच प्याला यांसारख्या नाटकांची तर आजही एव्हरग्रीन म्हणून जाहिरात केली जाते. वेड्याचा बाजार आणि राजसंन्यास ही त्यांची नाटके मात्र अपूर्ण राहिली. गडकरी दीर्घायुषी झाले असते ती नाटके तर पूर्ण झालीच असती पण आणखी काही नव्या नाटकांचीही त्यात भर पडली असती. मराठीचे शेक्सपियर असा त्यांचा सार्थ उल्लेख होतो तो मुख्यत्वे नाटकांसाठीच. नुसती नाटकेच नाहीत तर त्यांची सुधाकर, सिंधू, तळीराम, घनश्याम, लतिका वगैरे पात्रेही अजरामर झाली आहेत. काळ बदलला, खरे तर गडकऱ्यांनी हाताळलेले दारूबंदीसारखे विषयही कालबाह्य झाले, पण गडकऱ्यांची नाटके सदाहरित राहिली याचे श्रेय त्या देवदुर्लभ अशा लेखणीलाच द्यायला हवे. * [[एकच प्याला]] * [[गर्वनिर्वाण]] * [[पुण्यप्रभाव]] * [[प्रेमसंन्यास]] * [[भावबंधन]] * मित्रप्रीती (अप्रकाशित) * [[राजसंन्यास]] * [[वेड्याचा बाजार]] ==काव्य== [[वाग्वैजयंती]] हा गडकरींचा एकमेव [[काव्यसंग्रह]] आहे. यात [[मुक्तछंद|मुक्तच्‍छंदापासून]] ते [[छंदबद्ध कविता|छंदबद्ध कवितेपर्यंत]], आणि चार ओळींच्या कवितेपासून ते दहा पाने भरतील एवढ्या दीर्घकवितांपर्यंत अनेक प्रकार त्यांनी त्यात हाताळले आहेत. ते कवितांची पार्श्वभूमी एखाद-दुसऱ्या परिच्छेदात सांगून नंतर कविता सादर करीत. आपले लहान बालक मृत्युशय्येवर असतानाची मातेची मनःस्थिती राजहंस माझा निजला'ह्या कवितेत गडकऱ्यांनी मांडलेली आहे. त्या कवितेच्या प्रस्तावनेचा तो परिच्छेद वाचला की कवितेत शिरण्याची एक विशिष्ट मनःस्थिती तयार होते. कवितालेखनासाठी गडकऱ्यांनी [[गोविंदाग्रज]] हे टोपण नाव घेतले होते. ==विनोदी लेखन== गडकऱ्यांचे विनोदी लेखन त्यांच्या संपूर्ण बाळकराम ह्या पुस्तकात एकत्रितपणे मिळते. [[नाट्यछटा|नाट्यछटेपासून]] ते [[संवाद]] आणि [[विडंबन|विडंबनापर्यंत]] विविध प्रकारांतून गडकऱ्यांनी विनोद हाताळला. संपूर्ण बाळकरामचे पानन्‌पान खरोखरीच उच्च अभिरुचीच्या हास्यरसाची निर्मिती करणारे आहे. राम गणेश गडकऱ्यांनी 'मासिक मनोरंजन'मध्ये 'बाळकराम' ह्या टोपण नावाने विपुल लेखन केले. पुढे त्यांतील काही लेखांचा संग्रह 'रिकामपणची कामगिरी' ह्या नावाच्या पुस्तकरूपाने प्रसिद्ध झाला. ==अन्य साहित्य== नाटके, काव्य आणि विनोदी लेखन ह्या तीन मुख्य प्रकारांच्या बाहेर वर्गीकरण करावे लागेल असे लेखन अन्य साहित्य ह्या विभागात समाविष्ट केले आहे. चिमुकली इसापनीती हे गडकऱ्यांचे सर्वांत छोटे म्हणजे जेमतेम दहा पानांचे पुस्तक बालकांसाठी आहे. त्यात मुलांसाठी इसापनीतीतील गोष्टी आहेत. या पुस्तकांच्या कथालेखनाचे वैशिष्ट्य असे की, गडकऱ्यांनी जाणीवपूर्वक एकही जोडाक्षर आपल्या ह्या लिखाणात येऊ दिलेले नाही. याशिवाय, गडकरीणी काही स्फुट लेखही लिहिलेले आहेत. राम गणेश गडकरी यांचे अन्य साहित्यः- * चिमुकली इसापनीती * समाजात नटाची जागा आणि इतर दोन निबंध * नाट्यकलेची उत्पत्ती * गुरू श्रीपाद कृष्ण कोल्हटकर यांना पत्र ==राम गणेश गडकरी यांची एक '''अप्रसिद्ध''' गद्य कविता== भांबूराव आणि दाणेवाला यांच्यातील संवाद :- <br/><br/> भांबूराव : आंबेमोहर काय भाव?<br/> दाणेवाला : असडी सत्तविसाने दिला. <br/> भांबूराव : बोला; एकच गोष्ट<br/> दाणेवाला : हा मण दिला, आत्ताच गोमाजिला.<br/> भांबूराव : जातो.<br/> दाणेवाला : माल जरा पहा तर खरे; भावात सव्वीस घ्या.<br/> भांबूराव : साडे पंच्विस द्या.<br/> दाणेवाला : हं घ्या. कितिकसा (हवा?)<br/> भांबूराव : पल्ला.<br/> दाणेवाला : चला माप घ्या. <br/><br/> हाच मजकूर शार्दूलविक्रीडित वृत्तात :- आंबे॒मो | हर का | य भाव | असडी<br/> सत्तावि |साने | दिला<br/> बोला; | एकच गोष्ट |<br/> हा | मण दिला,| आत्ताच | गोमा |जिला.| <br/> जातो |<br/> माल जरा |पहा | तर खरे; | भा | वात | सव्वीस घ्या |<br/> साडे पंच्विस द्या. | हं घ्या | कितिकसा? |<br/> पल्ला. || चला माप घ्या. ||<br/><br/> ==राम गणेश गडकरी यांच्या जीवनावर व साहित्यावर लिहिली गेलेली पुस्तके== * अप्रकाशित गडकरी ([[आचार्य अत्रे]], १९६२) * कवितेतला राजहंस-कविश्रेष्ठ गोविंदाग्रज ([[प्रवीण दवणे]]) * कवी गोविंदाग्रज ([[भवानीशंकर पंडित|भ.श्री. पंडित]]) * किर्लोस्कर, देवल, गडकरी यांच्या नाटयकृतीचे मूल्यमापन व रसग्रहण ([[ना.सी. फडके]]) * गडकरी जीवन चरित्र (वि.ना. कोठीवाले) * गडकरी ह्यांच्या आठवणी (गो.गो. अधिकारी) * गडकरी, व्यक्ति आणि वाङ्‌मय ([[वि.स. खांडेकर]], (१९३२) * गडकरी - सर्वस्व ([[आचार्य अत्रे]]) * गडकऱ्यांची नाट्यप्रकृति व नाट्यसृष्टी (वसंत वरखेडकर) * गडकऱ्यांची नाट्यशैली (रु.पां. पाजणकर) * गडकऱ्यांचा नाट्यसृष्टी ([[वसंत शांताराम देसाई]]) * गडकऱ्यांचा वाग्विलास (पां.ग. क्षीरसागर) * गडकऱ्यांचा विनोद (शिवराम गोविंद भावे) * गडकऱ्यांची संसार नाटके (त्र्यं.वि. सरदेशमुख) * गडकऱ्यांचे अंतरंग ([[रा.शं. वाळिंबे]]) * गोविंदाग्रज (रा.ग. हर्षे) * गोविंदाग्रजांची गूढगीते ([[कृ.रा. परांजपे]]) * गोविंदाग्रज शैली : स्वरूप व समीक्षा (डॉ. सुरेश भृगुवार) * गोविंदाग्रज समीक्षा (अक्षयकुमार काळे) या पुस्तकाचे प्रकाशन १९८५ साली [[वसंतदादा पाटील]] यांच्या हस्ते झाले होते. * गोविंदाग्रज - समीक्षा (साहित्य समीक्षा); लेखक - उल्हास कोल्हटकर * नाट्यस्वरूप गडकरी (शं.ना. सहस्रबुद्धे) * प्रतिभावंत राम गणेश गडकरी (डॉ. नीला पांढरे) * प्रतिभासम्राट राम गणेश गडकरी (माधव यशवंत गडकरी) * संगीत भावबंधन नाटकावरील टीका (वा.ह. घारपुरे) * मराठी नाटक .... राम गणेश गडकरी (ललिता कुंभोजकर) * राम गणेश गडकरी (चिं.ग. कोल्हटकर) * कै. राम गणेश गडकरी यांच्या आठवणी (प्रभाकर सीताराम गडकरी) (१९३८ व १९४४) * राम-सुधा अथवा गडकऱ्यांच्या नाटकातील सुभाषिते (सुमंत जोशी) * राष्ट्रीय चरित्र माला : राम गणेश गडकरी (चरित्र, १९८२). (अपूर्ण) ==स्पर्धा== राम गणेश गडकरी यांच्या नावाने महाराष्ट्रात अनेक स्पर्धा आयोजित केल्या जातात, त्यांतल्या काही या :- * गडकरी करंडक स्पर्धा : [[अखिल भारतीय मराठी नाट्य परिषद|अखिल भारतीय मराठी नाट्य परिषदेची]] पिंपरी-चिंचवड शाखा ही स्पर्धा भरवते. या करंडकासाठीची १५वी स्पर्धा चिंचवड येथे २० ते २२ जानेवारी २०१४ या दिवसांत होणार आहे. * गडकरी नाट्यलेखन स्पर्धा : या स्पर्धा देवयानी प्रकाशन, [[अखिल भारतीय मराठी नाट्य परिषद]] (नागपूर शाखा), अंकुर वाचनालय, चांदूर (अकोला जिल्हा), [[अखिल भारतीय मराठी नाट्य परिषद]] (मुंबई शाखा) वगैरे संस्था घेतात. ==सन्मान== राम गणेश गडकरी यांचा अर्धपुतळा पुण्याच्या संभाजी उद्यानात उभा करण्यात आला. २३ जानेवारी १९६२ रोजी आचार्य अत्रे यांच्या हस्ते या पुतळ्याचे अनावरण झाले. त्यानंतर राजसंन्यास नाटकामध्ये गडकरींनी छत्रपती संभाजी महाराज यांच्याविषयी तथाकथित गलिच्छ लिखाण केले असल्याचा निखालस खोटा आरोप ठेवून त्यांचा पुतळा ३ जानेवारी २०१७ रोजी संभाजी ब्रिगेड संघटनेच्या ४ लोकांनी उचकटला व मुठा नदीत बुडवला. सीसीटीव्ही कॅमेऱ्यातील चित्रणावरून पोलिसांनी चार गुन्हेगारांना अटक केली. या गुन्ह्यासाठी संभाजी बिग्रेडचे सक्रिय कार्यकर्ते हर्षवर्धन मकदूम, प्रदीप कणसे, स्वप्निल काळे आणि गणेश कराले या चौघांना अटक झाली. त्यांनी सांगितल्या जागी नदीच्या पात्रातून पुतळा आणि पुतळा तोडण्यासाठी वापरलेली हातोडी आणि अन्य अवजारे बाहेर काढण्यात आली. ===साखर कारखाना=== काँग्रेस पक्षाचे तत्कालीन प्रदेशाध्यक्ष रणजित देशमुख यांनी सन १९९८ मध्ये सावनेर तालुक्यात हेटीसुरला येथे राम गणेश गडकरी साखर कारखाना काढला.तो काही वर्षे चालला. पुढे महाराष्ट्र राज्य सहकारी बँकेचे त्यावरील कर्ज वाढत गेले. सन २००५मध्ये कर्जाची रक्कम ७१.४६ कोटी रुपयांवर पोहोचली. ६० दिवसांची जप्तीची नोटीस बजावायची आणि कारखान्याची संपत्ती विक्रीस काढायची, अशी कर्जवसुलीची पद्धत रूढ झाली होती. कारखाना विक्रीस काढण्यापूर्वी त्याचे मूल्यांकन केले जाते. सावनेर तालुक्यातील या कारखान्याच्या ११०.८० एकर जमिनीचे मूल्यांकन के.आर.व्ही. चारी आणि व्ही.आर. देशकर यांनी २६ कोटी ३१ लाख रुपये इतके ठरवले. त्यात कारखान्याची यंत्रसामग्री, जमिनीची किंमत आणि इमारत अशा सगळ्यांचा समावेश होता. ही किमान रक्कम आल्याशिवाय कारखाना विक्री करू नये, असा नियम असला तरी या कारखान्याची केवळ १३ कोटी ३६ लाखांत विक्री करण्यात आली. हा राम गणेश सहकारी साखर कारखाना सात वर्षे बंद होता. कसेबसे तीन उसाच्या हंगामांचे गाळप झाले होते. कारखाना बंद पडल्यावर तेथील यंत्र सामग्रीची चोरी झाली. कारखाना विकल्यावर तेथील यंत्रे राहुरीमध्ये आणून तो कारखाना सुरू करण्यात आला. ==रामगणेशाय नमः== राम गणेश गडकरी यांच्या कारकिर्दीवर श्रीराम रानडे यांनी लिहिलेला आणि विजय गोविंद यांनी सादरीकरण केलेला हा श्राव्य कार्यक्रम आहे. == हे सुद्धा पहा == * [[गडकरी पुरस्कार]] == बाह्य दुवे == * [http://ramganeshgadkari.com/egadlari/ राम गणेश गडकरी समग्र साहित्याचे संकेतस्थळ] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110304190314/http://ramganeshgadkari.com/egadlari/ |date=2011-03-04 }} * {{Webarchivis | url=https://archive.is/20100329124559/www.khapre.org/portal/url/mr/etc/sahitya/gaani/gadkari/index(%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%AE.%E0%A4%97%E0%A4%A3%E0%A5%87%E0%A4%B6.%E0%A4%97%E0%A4%A1%E0%A4%95%E0%A4%B0%E0%A5%80).aspx | archive-is=20100329124559/www.khapre.org/portal/url/mr/etc/sahitya/gaani/gadkari/index(%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%AE.%E0%A4%97%E0%A4%A3%E0%A5%87%E0%A4%B6.%E0%A4%97%E0%A4%A1%E0%A4%95%E0%A4%B0%E0%A5%80).aspx | text=राम गणेश गडकऱ्यांच्या कविता}} (मराठी मजकूर) * [http://www.loksatta.in/index.php?option=com_content&view=article&id=49774:2010-02-21-19-29-51&catid=47:2009-07-15-04-02-02&Itemid=58 लोकसत्ता - 'स्मरण राम गणेशांचे'; ले.: श्रीराम रानडे]{{मृत दुवा|date=November 2022 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} (मराठी मजकूर) {{विस्तार}} {{मराठी संगीत रंगभूमी}} {{मराठी साहित्यिक}} {{मराठी कवी}} {{DEFAULTSORT:गडकरी,राम गणेश}} [[वर्ग:मराठी कवी]] [[वर्ग:मराठी नाटककार]] [[वर्ग:मराठी लेखक]] [[वर्ग:राम गणेश गडकरी| ]] [[वर्ग:इ.स. १८८५ मधील जन्म]] [[वर्ग:इ.स. १९१९ मधील मृत्यू]] mafr7rqnmkxl5gbiokchj9z8ceekkep 2580953 2580952 2025-06-18T18:36:22Z Nandkishor chikhale 59741 /* सन्मान */ 2580953 wikitext text/x-wiki {{माहितीचौकट साहित्यिक | नाव = राम गणेश गडकरी | चित्र = | चित्र_रुंदी = | चित्र_शीर्षक = | पूर्ण_नाव = राम गणेश गडकरी | टोपण_नाव = गोविंदाग्रज , बाळकराम, सवाई नाटकी | जन्म_दिनांक = २६ मे १८८५ | जन्म_स्थान = गणदेवी, जि. नवसारी , गुजरात | मृत्यू_दिनांक = २३ जानेवारी १९१९ | मृत्यू_स्थान = सावनेर ,जि. नागपूर | कार्यक्षेत्र = नाटककार, कवी, लेखक | भाषा = मराठी | राष्ट्रीयत्व =भारतीय | कार्यकाळ = | साहित्य_प्रकार = कविता, नाटके, विनोदी कथा | विषय =मराठी | चळवळ = | प्रसिद्ध_साहित्यकृती = ''नाटके:''' [[एकच प्याला]], प्रेमसंन्यास, पुण्यप्रभाव भावबंधन | प्रभाव = | प्रभावित = | पुरस्कार = | वडील_नाव = गणेश वासुदेव गडकरी | आई_नाव =सरस्वतीबाई गणेश गडकरी | पती_नाव = | पत्नी_नाव = प्रथम पत्नी - सीताबाई गडकरी द्वितीय पत्नी - रमाबाई गडकरी | अपत्ये = | स्वाक्षरी_चित्र = | संकेतस्थळ_दुवा = | तळटिपा = }} '''राम गणेश गडकरी''' (टोपणनावे: '''गोविंदाग्रज''', '''बाळकराम''') ([[मे २६]], [[इ.स. १८८५]]; [[नवसारी]], [[गुजरात]] - [[जानेवारी २३]], [[इ.स. १९१९]]; सावनेर) हे [[मराठी]] कवी, नाटककार, आणि विनोदी लेखक होते. [[गोविंदाग्रज]] ह्या टोपणनावाने त्यांनी सुमारे १५० कविता लिहिल्या, आणि [[राम गणेश गडकरी|बाळकराम]] ह्या टोपणनावाने काही विनोदी लेख लिहिले. ह्या साहित्याच्या जोडीला '[[एकच प्याला]]', '[[प्रेमसंन्यास]]', 'पुण्यप्रभाव', आणि 'भावबंधन' ही चार पूर्ण नाटके (आणि 'राजसंन्यास' आणि 'वेड्यांचा बाजार' ही दोन अपुरी राहिलेली नाटके) लिहिली. गडकरी हा खोटारडा माणूस होता कारण या माणसाने राजसंन्यास हा शंभू राजेंना बदनाम करणारा खोटा नाटक लिहला. शिवरायांच्या समाधीच्या बाजूस काल्पनिक कुत्र्याचा खोटी समाधी उभा करण्याचं पाप ही याच माणसाने केले... राम गणेश गडकरी यांना महाराष्ट्राचा ’[[शेक्सपियर]]’ समजले जाते. विविध नाट्यप्रेमी संस्थांनी, राम गणेश गडकरी यांच्या आणि त्यांची पत्‍नी रमाबाई यांच्या नावाने नाटककारांसाठी आणि नाट्याभिनयासाठी अनेक [[गडकरी पुरस्कार]] ठेवले आहेत. नागपूरला राम गणेश गडकरी’ या नावाचा एक साखर कारखाना आहे. == जीवन == गडकरींचा जन्म [[मे २६]], [[इ.स. १८८५]] रोजी [[नवसारी]] येथील गणदेवी या गावात झाला. वयाच्या ८ व्या वर्षीच त्यांचे वडील गणेश वासुदेव गडकरी निवर्तले. वडिलांच्या मृत्यूनंतर त्यांचा धाकटा भाऊ गोविंदही अकालीच मरण पावला. रां ग गडकरी देखील अल्प आयुष्य लाभलेले ३४ वर्ष आयुष्य मिळाले. या कौटुंबिक धक्क्यांतून सावरताना गडकरींचे कुटुंब [[पुणे|पुण्यात]] स्थायिक झाले. गडकऱ्यांचे शालेय शिक्षण पुण्यातील न्यू इंग्लिश स्कूलमध्ये व त्यानंतरचे शिक्षण [[फर्ग्युसन महाविद्यालय]]ात झाले. महाविद्यालयात शिकत असताना मित्राच्या ओळखीने गडकरी '[[किर्लोस्कर नाटक मंडळी]]'त दाखल झाले. या किर्लोस्कर नाटक मंडळीने चालवलेल्या 'रंगभूमी'' नावाच्या मासिकातून, तसेच [[शिवराम महादेव परांजपे]] यांच्या [[काळ (वृत्तपत्र)|काळ]] वृत्तपत्रातून व [[हरिभाऊ आपटे|हरिभाऊ आपट्यांच्या]] 'करमणूक' नियतकालिकातून ते कविता, लेख लिहू लागले. कविता व लेखांसोबतच ते नाट्यलेखनही करू लागले. ==नाटके== गडकऱ्यांच्या अनेक नाटकांची नावे ही पाच अक्षरीच आहेत. त्यांची नाटके हा आजही अनेकांच्या अभ्यासाचा विषय आहे. भावबंधन, एकच प्याला यांसारख्या नाटकांची तर आजही एव्हरग्रीन म्हणून जाहिरात केली जाते. वेड्याचा बाजार आणि राजसंन्यास ही त्यांची नाटके मात्र अपूर्ण राहिली. गडकरी दीर्घायुषी झाले असते ती नाटके तर पूर्ण झालीच असती पण आणखी काही नव्या नाटकांचीही त्यात भर पडली असती. मराठीचे शेक्सपियर असा त्यांचा सार्थ उल्लेख होतो तो मुख्यत्वे नाटकांसाठीच. नुसती नाटकेच नाहीत तर त्यांची सुधाकर, सिंधू, तळीराम, घनश्याम, लतिका वगैरे पात्रेही अजरामर झाली आहेत. काळ बदलला, खरे तर गडकऱ्यांनी हाताळलेले दारूबंदीसारखे विषयही कालबाह्य झाले, पण गडकऱ्यांची नाटके सदाहरित राहिली याचे श्रेय त्या देवदुर्लभ अशा लेखणीलाच द्यायला हवे. * [[एकच प्याला]] * [[गर्वनिर्वाण]] * [[पुण्यप्रभाव]] * [[प्रेमसंन्यास]] * [[भावबंधन]] * मित्रप्रीती (अप्रकाशित) * [[राजसंन्यास]] * [[वेड्याचा बाजार]] ==काव्य== [[वाग्वैजयंती]] हा गडकरींचा एकमेव [[काव्यसंग्रह]] आहे. यात [[मुक्तछंद|मुक्तच्‍छंदापासून]] ते [[छंदबद्ध कविता|छंदबद्ध कवितेपर्यंत]], आणि चार ओळींच्या कवितेपासून ते दहा पाने भरतील एवढ्या दीर्घकवितांपर्यंत अनेक प्रकार त्यांनी त्यात हाताळले आहेत. ते कवितांची पार्श्वभूमी एखाद-दुसऱ्या परिच्छेदात सांगून नंतर कविता सादर करीत. आपले लहान बालक मृत्युशय्येवर असतानाची मातेची मनःस्थिती राजहंस माझा निजला'ह्या कवितेत गडकऱ्यांनी मांडलेली आहे. त्या कवितेच्या प्रस्तावनेचा तो परिच्छेद वाचला की कवितेत शिरण्याची एक विशिष्ट मनःस्थिती तयार होते. कवितालेखनासाठी गडकऱ्यांनी [[गोविंदाग्रज]] हे टोपण नाव घेतले होते. ==विनोदी लेखन== गडकऱ्यांचे विनोदी लेखन त्यांच्या संपूर्ण बाळकराम ह्या पुस्तकात एकत्रितपणे मिळते. [[नाट्यछटा|नाट्यछटेपासून]] ते [[संवाद]] आणि [[विडंबन|विडंबनापर्यंत]] विविध प्रकारांतून गडकऱ्यांनी विनोद हाताळला. संपूर्ण बाळकरामचे पानन्‌पान खरोखरीच उच्च अभिरुचीच्या हास्यरसाची निर्मिती करणारे आहे. राम गणेश गडकऱ्यांनी 'मासिक मनोरंजन'मध्ये 'बाळकराम' ह्या टोपण नावाने विपुल लेखन केले. पुढे त्यांतील काही लेखांचा संग्रह 'रिकामपणची कामगिरी' ह्या नावाच्या पुस्तकरूपाने प्रसिद्ध झाला. ==अन्य साहित्य== नाटके, काव्य आणि विनोदी लेखन ह्या तीन मुख्य प्रकारांच्या बाहेर वर्गीकरण करावे लागेल असे लेखन अन्य साहित्य ह्या विभागात समाविष्ट केले आहे. चिमुकली इसापनीती हे गडकऱ्यांचे सर्वांत छोटे म्हणजे जेमतेम दहा पानांचे पुस्तक बालकांसाठी आहे. त्यात मुलांसाठी इसापनीतीतील गोष्टी आहेत. या पुस्तकांच्या कथालेखनाचे वैशिष्ट्य असे की, गडकऱ्यांनी जाणीवपूर्वक एकही जोडाक्षर आपल्या ह्या लिखाणात येऊ दिलेले नाही. याशिवाय, गडकरीणी काही स्फुट लेखही लिहिलेले आहेत. राम गणेश गडकरी यांचे अन्य साहित्यः- * चिमुकली इसापनीती * समाजात नटाची जागा आणि इतर दोन निबंध * नाट्यकलेची उत्पत्ती * गुरू श्रीपाद कृष्ण कोल्हटकर यांना पत्र ==राम गणेश गडकरी यांची एक '''अप्रसिद्ध''' गद्य कविता== भांबूराव आणि दाणेवाला यांच्यातील संवाद :- <br/><br/> भांबूराव : आंबेमोहर काय भाव?<br/> दाणेवाला : असडी सत्तविसाने दिला. <br/> भांबूराव : बोला; एकच गोष्ट<br/> दाणेवाला : हा मण दिला, आत्ताच गोमाजिला.<br/> भांबूराव : जातो.<br/> दाणेवाला : माल जरा पहा तर खरे; भावात सव्वीस घ्या.<br/> भांबूराव : साडे पंच्विस द्या.<br/> दाणेवाला : हं घ्या. कितिकसा (हवा?)<br/> भांबूराव : पल्ला.<br/> दाणेवाला : चला माप घ्या. <br/><br/> हाच मजकूर शार्दूलविक्रीडित वृत्तात :- आंबे॒मो | हर का | य भाव | असडी<br/> सत्तावि |साने | दिला<br/> बोला; | एकच गोष्ट |<br/> हा | मण दिला,| आत्ताच | गोमा |जिला.| <br/> जातो |<br/> माल जरा |पहा | तर खरे; | भा | वात | सव्वीस घ्या |<br/> साडे पंच्विस द्या. | हं घ्या | कितिकसा? |<br/> पल्ला. || चला माप घ्या. ||<br/><br/> ==राम गणेश गडकरी यांच्या जीवनावर व साहित्यावर लिहिली गेलेली पुस्तके== * अप्रकाशित गडकरी ([[आचार्य अत्रे]], १९६२) * कवितेतला राजहंस-कविश्रेष्ठ गोविंदाग्रज ([[प्रवीण दवणे]]) * कवी गोविंदाग्रज ([[भवानीशंकर पंडित|भ.श्री. पंडित]]) * किर्लोस्कर, देवल, गडकरी यांच्या नाटयकृतीचे मूल्यमापन व रसग्रहण ([[ना.सी. फडके]]) * गडकरी जीवन चरित्र (वि.ना. कोठीवाले) * गडकरी ह्यांच्या आठवणी (गो.गो. अधिकारी) * गडकरी, व्यक्ति आणि वाङ्‌मय ([[वि.स. खांडेकर]], (१९३२) * गडकरी - सर्वस्व ([[आचार्य अत्रे]]) * गडकऱ्यांची नाट्यप्रकृति व नाट्यसृष्टी (वसंत वरखेडकर) * गडकऱ्यांची नाट्यशैली (रु.पां. पाजणकर) * गडकऱ्यांचा नाट्यसृष्टी ([[वसंत शांताराम देसाई]]) * गडकऱ्यांचा वाग्विलास (पां.ग. क्षीरसागर) * गडकऱ्यांचा विनोद (शिवराम गोविंद भावे) * गडकऱ्यांची संसार नाटके (त्र्यं.वि. सरदेशमुख) * गडकऱ्यांचे अंतरंग ([[रा.शं. वाळिंबे]]) * गोविंदाग्रज (रा.ग. हर्षे) * गोविंदाग्रजांची गूढगीते ([[कृ.रा. परांजपे]]) * गोविंदाग्रज शैली : स्वरूप व समीक्षा (डॉ. सुरेश भृगुवार) * गोविंदाग्रज समीक्षा (अक्षयकुमार काळे) या पुस्तकाचे प्रकाशन १९८५ साली [[वसंतदादा पाटील]] यांच्या हस्ते झाले होते. * गोविंदाग्रज - समीक्षा (साहित्य समीक्षा); लेखक - उल्हास कोल्हटकर * नाट्यस्वरूप गडकरी (शं.ना. सहस्रबुद्धे) * प्रतिभावंत राम गणेश गडकरी (डॉ. नीला पांढरे) * प्रतिभासम्राट राम गणेश गडकरी (माधव यशवंत गडकरी) * संगीत भावबंधन नाटकावरील टीका (वा.ह. घारपुरे) * मराठी नाटक .... राम गणेश गडकरी (ललिता कुंभोजकर) * राम गणेश गडकरी (चिं.ग. कोल्हटकर) * कै. राम गणेश गडकरी यांच्या आठवणी (प्रभाकर सीताराम गडकरी) (१९३८ व १९४४) * राम-सुधा अथवा गडकऱ्यांच्या नाटकातील सुभाषिते (सुमंत जोशी) * राष्ट्रीय चरित्र माला : राम गणेश गडकरी (चरित्र, १९८२). (अपूर्ण) ==स्पर्धा== राम गणेश गडकरी यांच्या नावाने महाराष्ट्रात अनेक स्पर्धा आयोजित केल्या जातात, त्यांतल्या काही या :- * गडकरी करंडक स्पर्धा : [[अखिल भारतीय मराठी नाट्य परिषद|अखिल भारतीय मराठी नाट्य परिषदेची]] पिंपरी-चिंचवड शाखा ही स्पर्धा भरवते. या करंडकासाठीची १५वी स्पर्धा चिंचवड येथे २० ते २२ जानेवारी २०१४ या दिवसांत होणार आहे. * गडकरी नाट्यलेखन स्पर्धा : या स्पर्धा देवयानी प्रकाशन, [[अखिल भारतीय मराठी नाट्य परिषद]] (नागपूर शाखा), अंकुर वाचनालय, चांदूर (अकोला जिल्हा), [[अखिल भारतीय मराठी नाट्य परिषद]] (मुंबई शाखा) वगैरे संस्था घेतात. ==सन्मान== राम गणेश गडकरी यांचा अर्धपुतळा पुण्याच्या संभाजी उद्यानात उभा करण्यात आला. २३ जानेवारी १९६२ रोजी आचार्य अत्रे यांच्या हस्ते या पुतळ्याचे अनावरण झाले. त्यानंतर राजसंन्यास नाटकामध्ये गडकरींनी छत्रपती संभाजी महाराज यांच्याविषयी गलिच्छ लिखाण केले म्हणून त्याचा पुतळा ३ जानेवारी २०१७ रोजी संभाजी ब्रिगेड संघटनेच्या ४ लोकांनी उचकटला व मुठा नदीत फेकून देऊन योग्य केले . या नालायक माणसाचा हाच योग्य सन्मान होता.हा माणूस अत्यंत खोटारडा होता. या चांगल्या कामासाठी संभाजी बिग्रेडचे सक्रिय कार्यकर्ते हर्षवर्धन मकदूम, प्रदीप कणसे, स्वप्निल काळे आणि गणेश कराले या चौघांना अटक झाली. ===साखर कारखाना=== काँग्रेस पक्षाचे तत्कालीन प्रदेशाध्यक्ष रणजित देशमुख यांनी सन १९९८ मध्ये सावनेर तालुक्यात हेटीसुरला येथे राम गणेश गडकरी साखर कारखाना काढला.तो काही वर्षे चालला. पुढे महाराष्ट्र राज्य सहकारी बँकेचे त्यावरील कर्ज वाढत गेले. सन २००५मध्ये कर्जाची रक्कम ७१.४६ कोटी रुपयांवर पोहोचली. ६० दिवसांची जप्तीची नोटीस बजावायची आणि कारखान्याची संपत्ती विक्रीस काढायची, अशी कर्जवसुलीची पद्धत रूढ झाली होती. कारखाना विक्रीस काढण्यापूर्वी त्याचे मूल्यांकन केले जाते. सावनेर तालुक्यातील या कारखान्याच्या ११०.८० एकर जमिनीचे मूल्यांकन के.आर.व्ही. चारी आणि व्ही.आर. देशकर यांनी २६ कोटी ३१ लाख रुपये इतके ठरवले. त्यात कारखान्याची यंत्रसामग्री, जमिनीची किंमत आणि इमारत अशा सगळ्यांचा समावेश होता. ही किमान रक्कम आल्याशिवाय कारखाना विक्री करू नये, असा नियम असला तरी या कारखान्याची केवळ १३ कोटी ३६ लाखांत विक्री करण्यात आली. हा राम गणेश सहकारी साखर कारखाना सात वर्षे बंद होता. कसेबसे तीन उसाच्या हंगामांचे गाळप झाले होते. कारखाना बंद पडल्यावर तेथील यंत्र सामग्रीची चोरी झाली. कारखाना विकल्यावर तेथील यंत्रे राहुरीमध्ये आणून तो कारखाना सुरू करण्यात आला. ==रामगणेशाय नमः== राम गणेश गडकरी यांच्या कारकिर्दीवर श्रीराम रानडे यांनी लिहिलेला आणि विजय गोविंद यांनी सादरीकरण केलेला हा श्राव्य कार्यक्रम आहे. == हे सुद्धा पहा == * [[गडकरी पुरस्कार]] == बाह्य दुवे == * [http://ramganeshgadkari.com/egadlari/ राम गणेश गडकरी समग्र साहित्याचे संकेतस्थळ] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110304190314/http://ramganeshgadkari.com/egadlari/ |date=2011-03-04 }} * {{Webarchivis | url=https://archive.is/20100329124559/www.khapre.org/portal/url/mr/etc/sahitya/gaani/gadkari/index(%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%AE.%E0%A4%97%E0%A4%A3%E0%A5%87%E0%A4%B6.%E0%A4%97%E0%A4%A1%E0%A4%95%E0%A4%B0%E0%A5%80).aspx | archive-is=20100329124559/www.khapre.org/portal/url/mr/etc/sahitya/gaani/gadkari/index(%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%AE.%E0%A4%97%E0%A4%A3%E0%A5%87%E0%A4%B6.%E0%A4%97%E0%A4%A1%E0%A4%95%E0%A4%B0%E0%A5%80).aspx | text=राम गणेश गडकऱ्यांच्या कविता}} (मराठी मजकूर) * [http://www.loksatta.in/index.php?option=com_content&view=article&id=49774:2010-02-21-19-29-51&catid=47:2009-07-15-04-02-02&Itemid=58 लोकसत्ता - 'स्मरण राम गणेशांचे'; ले.: श्रीराम रानडे]{{मृत दुवा|date=November 2022 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} (मराठी मजकूर) {{विस्तार}} {{मराठी संगीत रंगभूमी}} {{मराठी साहित्यिक}} {{मराठी कवी}} {{DEFAULTSORT:गडकरी,राम गणेश}} [[वर्ग:मराठी कवी]] [[वर्ग:मराठी नाटककार]] [[वर्ग:मराठी लेखक]] [[वर्ग:राम गणेश गडकरी| ]] [[वर्ग:इ.स. १८८५ मधील जन्म]] [[वर्ग:इ.स. १९१९ मधील मृत्यू]] qhxyhfv66m7bmguezjvjqnf51cxl3z4 2580961 2580953 2025-06-19T00:47:06Z संतोष गोरे 135680 2580961 wikitext text/x-wiki {{माहितीचौकट साहित्यिक | नाव = राम गणेश गडकरी | चित्र = | चित्र_रुंदी = | चित्र_शीर्षक = | पूर्ण_नाव = राम गणेश गडकरी | टोपण_नाव = गोविंदाग्रज , बाळकराम, सवाई नाटकी | जन्म_दिनांक = २६ मे १८८५ | जन्म_स्थान = गणदेवी, जि. नवसारी , गुजरात | मृत्यू_दिनांक = २३ जानेवारी १९१९ | मृत्यू_स्थान = सावनेर ,जि. नागपूर | कार्यक्षेत्र = नाटककार, कवी, लेखक | भाषा = मराठी | राष्ट्रीयत्व =भारतीय | कार्यकाळ = | साहित्य_प्रकार = कविता, नाटके, विनोदी कथा | विषय =मराठी | चळवळ = | प्रसिद्ध_साहित्यकृती = ''नाटके:''' [[एकच प्याला]], प्रेमसंन्यास, पुण्यप्रभाव भावबंधन | प्रभाव = | प्रभावित = | पुरस्कार = | वडील_नाव = गणेश वासुदेव गडकरी | आई_नाव =सरस्वतीबाई गणेश गडकरी | पती_नाव = | पत्नी_नाव = प्रथम पत्नी - सीताबाई गडकरी द्वितीय पत्नी - रमाबाई गडकरी | अपत्ये = | स्वाक्षरी_चित्र = | संकेतस्थळ_दुवा = | तळटिपा = }} '''राम गणेश गडकरी''' (टोपणनावे: '''गोविंदाग्रज''', '''बाळकराम''') ([[मे २६]], [[इ.स. १८८५]]; [[नवसारी]], [[गुजरात]] - [[जानेवारी २३]], [[इ.स. १९१९]]; सावनेर) हे [[मराठी]] कवी, नाटककार, आणि विनोदी लेखक होते. [[गोविंदाग्रज]] ह्या टोपणनावाने त्यांनी सुमारे १५० कविता लिहिल्या, आणि [[राम गणेश गडकरी|बाळकराम]] ह्या टोपणनावाने काही विनोदी लेख लिहिले. ह्या साहित्याच्या जोडीला '[[एकच प्याला]]', '[[प्रेमसंन्यास]]', 'पुण्यप्रभाव', आणि 'भावबंधन' ही चार पूर्ण नाटके (आणि 'राजसंन्यास' आणि 'वेड्यांचा बाजार' ही दोन अपुरी राहिलेली नाटके) लिहिली. गडकरी हा खोटारडा माणूस होता कारण या माणसाने राजसंन्यास हा शंभू राजेंना बदनाम करणारा खोटा नाटक लिहला. शिवरायांच्या समाधीच्या बाजूस काल्पनिक कुत्र्याचा खोटी समाधी उभा करण्याचं पाप ही याच माणसाने केले... राम गणेश गडकरी यांना महाराष्ट्राचा ’[[शेक्सपियर]]’ समजले जाते. विविध नाट्यप्रेमी संस्थांनी, राम गणेश गडकरी यांच्या आणि त्यांची पत्‍नी रमाबाई यांच्या नावाने नाटककारांसाठी आणि नाट्याभिनयासाठी अनेक [[गडकरी पुरस्कार]] ठेवले आहेत. नागपूरला राम गणेश गडकरी’ या नावाचा एक साखर कारखाना आहे. == जीवन == गडकरींचा जन्म [[मे २६]], [[इ.स. १८८५]] रोजी [[नवसारी]] येथील गणदेवी या गावात झाला. वयाच्या ८ व्या वर्षीच त्यांचे वडील गणेश वासुदेव गडकरी निवर्तले. वडिलांच्या मृत्यूनंतर त्यांचा धाकटा भाऊ गोविंदही अकालीच मरण पावला. रां ग गडकरी देखील अल्प आयुष्य लाभलेले ३४ वर्ष आयुष्य मिळाले. या कौटुंबिक धक्क्यांतून सावरताना गडकरींचे कुटुंब [[पुणे|पुण्यात]] स्थायिक झाले. गडकऱ्यांचे शालेय शिक्षण पुण्यातील न्यू इंग्लिश स्कूलमध्ये व त्यानंतरचे शिक्षण [[फर्ग्युसन महाविद्यालय]]ात झाले. महाविद्यालयात शिकत असताना मित्राच्या ओळखीने गडकरी '[[किर्लोस्कर नाटक मंडळी]]'त दाखल झाले. या किर्लोस्कर नाटक मंडळीने चालवलेल्या 'रंगभूमी'' नावाच्या मासिकातून, तसेच [[शिवराम महादेव परांजपे]] यांच्या [[काळ (वृत्तपत्र)|काळ]] वृत्तपत्रातून व [[हरिभाऊ आपटे|हरिभाऊ आपट्यांच्या]] 'करमणूक' नियतकालिकातून ते कविता, लेख लिहू लागले. कविता व लेखांसोबतच ते नाट्यलेखनही करू लागले. ==नाटके== गडकऱ्यांच्या अनेक नाटकांची नावे ही पाच अक्षरीच आहेत. त्यांची नाटके हा आजही अनेकांच्या अभ्यासाचा विषय आहे. भावबंधन, एकच प्याला यांसारख्या नाटकांची तर आजही एव्हरग्रीन म्हणून जाहिरात केली जाते. वेड्याचा बाजार आणि राजसंन्यास ही त्यांची नाटके मात्र अपूर्ण राहिली. गडकरी दीर्घायुषी झाले असते ती नाटके तर पूर्ण झालीच असती पण आणखी काही नव्या नाटकांचीही त्यात भर पडली असती. मराठीचे शेक्सपियर असा त्यांचा सार्थ उल्लेख होतो तो मुख्यत्वे नाटकांसाठीच. नुसती नाटकेच नाहीत तर त्यांची सुधाकर, सिंधू, तळीराम, घनश्याम, लतिका वगैरे पात्रेही अजरामर झाली आहेत. काळ बदलला, खरे तर गडकऱ्यांनी हाताळलेले दारूबंदीसारखे विषयही कालबाह्य झाले, पण गडकऱ्यांची नाटके सदाहरित राहिली याचे श्रेय त्या देवदुर्लभ अशा लेखणीलाच द्यायला हवे. * [[एकच प्याला]] * [[गर्वनिर्वाण]] * [[पुण्यप्रभाव]] * [[प्रेमसंन्यास]] * [[भावबंधन]] * मित्रप्रीती (अप्रकाशित) * [[राजसंन्यास]] * [[वेड्याचा बाजार]] ==काव्य== [[वाग्वैजयंती]] हा गडकरींचा एकमेव [[काव्यसंग्रह]] आहे. यात [[मुक्तछंद|मुक्तच्‍छंदापासून]] ते [[छंदबद्ध कविता|छंदबद्ध कवितेपर्यंत]], आणि चार ओळींच्या कवितेपासून ते दहा पाने भरतील एवढ्या दीर्घकवितांपर्यंत अनेक प्रकार त्यांनी त्यात हाताळले आहेत. ते कवितांची पार्श्वभूमी एखाद-दुसऱ्या परिच्छेदात सांगून नंतर कविता सादर करीत. आपले लहान बालक मृत्युशय्येवर असतानाची मातेची मनःस्थिती राजहंस माझा निजला'ह्या कवितेत गडकऱ्यांनी मांडलेली आहे. त्या कवितेच्या प्रस्तावनेचा तो परिच्छेद वाचला की कवितेत शिरण्याची एक विशिष्ट मनःस्थिती तयार होते. कवितालेखनासाठी गडकऱ्यांनी [[गोविंदाग्रज]] हे टोपण नाव घेतले होते. ==विनोदी लेखन== गडकऱ्यांचे विनोदी लेखन त्यांच्या संपूर्ण बाळकराम ह्या पुस्तकात एकत्रितपणे मिळते. [[नाट्यछटा|नाट्यछटेपासून]] ते [[संवाद]] आणि [[विडंबन|विडंबनापर्यंत]] विविध प्रकारांतून गडकऱ्यांनी विनोद हाताळला. संपूर्ण बाळकरामचे पानन्‌पान खरोखरीच उच्च अभिरुचीच्या हास्यरसाची निर्मिती करणारे आहे. राम गणेश गडकऱ्यांनी 'मासिक मनोरंजन'मध्ये 'बाळकराम' ह्या टोपण नावाने विपुल लेखन केले. पुढे त्यांतील काही लेखांचा संग्रह 'रिकामपणची कामगिरी' ह्या नावाच्या पुस्तकरूपाने प्रसिद्ध झाला. ==अन्य साहित्य== नाटके, काव्य आणि विनोदी लेखन ह्या तीन मुख्य प्रकारांच्या बाहेर वर्गीकरण करावे लागेल असे लेखन अन्य साहित्य ह्या विभागात समाविष्ट केले आहे. चिमुकली इसापनीती हे गडकऱ्यांचे सर्वांत छोटे म्हणजे जेमतेम दहा पानांचे पुस्तक बालकांसाठी आहे. त्यात मुलांसाठी इसापनीतीतील गोष्टी आहेत. या पुस्तकांच्या कथालेखनाचे वैशिष्ट्य असे की, गडकऱ्यांनी जाणीवपूर्वक एकही जोडाक्षर आपल्या ह्या लिखाणात येऊ दिलेले नाही. याशिवाय, गडकरीणी काही स्फुट लेखही लिहिलेले आहेत. राम गणेश गडकरी यांचे अन्य साहित्यः- * चिमुकली इसापनीती * समाजात नटाची जागा आणि इतर दोन निबंध * नाट्यकलेची उत्पत्ती * गुरू श्रीपाद कृष्ण कोल्हटकर यांना पत्र ==राम गणेश गडकरी यांची एक '''अप्रसिद्ध''' गद्य कविता== भांबूराव आणि दाणेवाला यांच्यातील संवाद :- <br/><br/> भांबूराव : आंबेमोहर काय भाव?<br/> दाणेवाला : असडी सत्तविसाने दिला. <br/> भांबूराव : बोला; एकच गोष्ट<br/> दाणेवाला : हा मण दिला, आत्ताच गोमाजिला.<br/> भांबूराव : जातो.<br/> दाणेवाला : माल जरा पहा तर खरे; भावात सव्वीस घ्या.<br/> भांबूराव : साडे पंच्विस द्या.<br/> दाणेवाला : हं घ्या. कितिकसा (हवा?)<br/> भांबूराव : पल्ला.<br/> दाणेवाला : चला माप घ्या. <br/><br/> हाच मजकूर शार्दूलविक्रीडित वृत्तात :- आंबे॒मो | हर का | य भाव | असडी<br/> सत्तावि |साने | दिला<br/> बोला; | एकच गोष्ट |<br/> हा | मण दिला,| आत्ताच | गोमा |जिला.| <br/> जातो |<br/> माल जरा |पहा | तर खरे; | भा | वात | सव्वीस घ्या |<br/> साडे पंच्विस द्या. | हं घ्या | कितिकसा? |<br/> पल्ला. || चला माप घ्या. ||<br/><br/> ==राम गणेश गडकरी यांच्या जीवनावर व साहित्यावर लिहिली गेलेली पुस्तके== * अप्रकाशित गडकरी ([[आचार्य अत्रे]], १९६२) * कवितेतला राजहंस-कविश्रेष्ठ गोविंदाग्रज ([[प्रवीण दवणे]]) * कवी गोविंदाग्रज ([[भवानीशंकर पंडित|भ.श्री. पंडित]]) * किर्लोस्कर, देवल, गडकरी यांच्या नाटयकृतीचे मूल्यमापन व रसग्रहण ([[ना.सी. फडके]]) * गडकरी जीवन चरित्र (वि.ना. कोठीवाले) * गडकरी ह्यांच्या आठवणी (गो.गो. अधिकारी) * गडकरी, व्यक्ति आणि वाङ्‌मय ([[वि.स. खांडेकर]], (१९३२) * गडकरी - सर्वस्व ([[आचार्य अत्रे]]) * गडकऱ्यांची नाट्यप्रकृति व नाट्यसृष्टी (वसंत वरखेडकर) * गडकऱ्यांची नाट्यशैली (रु.पां. पाजणकर) * गडकऱ्यांचा नाट्यसृष्टी ([[वसंत शांताराम देसाई]]) * गडकऱ्यांचा वाग्विलास (पां.ग. क्षीरसागर) * गडकऱ्यांचा विनोद (शिवराम गोविंद भावे) * गडकऱ्यांची संसार नाटके (त्र्यं.वि. सरदेशमुख) * गडकऱ्यांचे अंतरंग ([[रा.शं. वाळिंबे]]) * गोविंदाग्रज (रा.ग. हर्षे) * गोविंदाग्रजांची गूढगीते ([[कृ.रा. परांजपे]]) * गोविंदाग्रज शैली : स्वरूप व समीक्षा (डॉ. सुरेश भृगुवार) * गोविंदाग्रज समीक्षा (अक्षयकुमार काळे) या पुस्तकाचे प्रकाशन १९८५ साली [[वसंतदादा पाटील]] यांच्या हस्ते झाले होते. * गोविंदाग्रज - समीक्षा (साहित्य समीक्षा); लेखक - उल्हास कोल्हटकर * नाट्यस्वरूप गडकरी (शं.ना. सहस्रबुद्धे) * प्रतिभावंत राम गणेश गडकरी (डॉ. नीला पांढरे) * प्रतिभासम्राट राम गणेश गडकरी (माधव यशवंत गडकरी) * संगीत भावबंधन नाटकावरील टीका (वा.ह. घारपुरे) * मराठी नाटक .... राम गणेश गडकरी (ललिता कुंभोजकर) * राम गणेश गडकरी (चिं.ग. कोल्हटकर) * कै. राम गणेश गडकरी यांच्या आठवणी (प्रभाकर सीताराम गडकरी) (१९३८ व १९४४) * राम-सुधा अथवा गडकऱ्यांच्या नाटकातील सुभाषिते (सुमंत जोशी) * राष्ट्रीय चरित्र माला : राम गणेश गडकरी (चरित्र, १९८२). (अपूर्ण) ==स्पर्धा== राम गणेश गडकरी यांच्या नावाने महाराष्ट्रात अनेक स्पर्धा आयोजित केल्या जातात, त्यांतल्या काही या :- * गडकरी करंडक स्पर्धा : [[अखिल भारतीय मराठी नाट्य परिषद|अखिल भारतीय मराठी नाट्य परिषदेची]] पिंपरी-चिंचवड शाखा ही स्पर्धा भरवते. या करंडकासाठीची १५वी स्पर्धा चिंचवड येथे २० ते २२ जानेवारी २०१४ या दिवसांत होणार आहे. * गडकरी नाट्यलेखन स्पर्धा : या स्पर्धा देवयानी प्रकाशन, [[अखिल भारतीय मराठी नाट्य परिषद]] (नागपूर शाखा), अंकुर वाचनालय, चांदूर (अकोला जिल्हा), [[अखिल भारतीय मराठी नाट्य परिषद]] (मुंबई शाखा) वगैरे संस्था घेतात. ==सन्मान== राम गणेश गडकरी यांचा अर्धपुतळा पुण्याच्या संभाजी उद्यानात उभा करण्यात आला. २३ जानेवारी १९६२ रोजी आचार्य अत्रे यांच्या हस्ते या पुतळ्याचे अनावरण झाले. त्यानंतर राजसंन्यास नाटकामध्ये गडकरींनी छत्रपती संभाजी महाराज यांच्याविषयी गलिच्छ लिखाण केले म्हणून त्याचा पुतळा ३ जानेवारी २०१७ रोजी संभाजी ब्रिगेड संघटनेच्या ४ लोकांनी उचकटला व मुठा नदीत फेकून दिला. ===साखर कारखाना=== काँग्रेस पक्षाचे तत्कालीन प्रदेशाध्यक्ष रणजित देशमुख यांनी सन १९९८ मध्ये सावनेर तालुक्यात हेटीसुरला येथे राम गणेश गडकरी साखर कारखाना काढला. तो काही वर्षे चालला. पुढे महाराष्ट्र राज्य सहकारी बँकेचे त्यावरील कर्ज वाढत गेले. सन २००५मध्ये कर्जाची रक्कम ७१.४६ कोटी रुपयांवर पोहोचली. ६० दिवसांची जप्तीची नोटीस बजावायची आणि कारखान्याची संपत्ती विक्रीस काढायची, अशी कर्जवसुलीची पद्धत रूढ झाली होती. कारखाना विक्रीस काढण्यापूर्वी त्याचे मूल्यांकन केले जाते. सावनेर तालुक्यातील या कारखान्याच्या ११०.८० एकर जमिनीचे मूल्यांकन के.आर.व्ही. चारी आणि व्ही.आर. देशकर यांनी २६ कोटी ३१ लाख रुपये इतके ठरवले. त्यात कारखान्याची यंत्रसामग्री, जमिनीची किंमत आणि इमारत अशा सगळ्यांचा समावेश होता. ही किमान रक्कम आल्याशिवाय कारखाना विक्री करू नये, असा नियम असला तरी या कारखान्याची केवळ १३ कोटी ३६ लाखांत विक्री करण्यात आली. हा राम गणेश सहकारी साखर कारखाना सात वर्षे बंद होता. कसेबसे तीन उसाच्या हंगामांचे गाळप झाले होते. कारखाना बंद पडल्यावर तेथील यंत्र सामग्रीची चोरी झाली. कारखाना विकल्यावर तेथील यंत्रे राहुरीमध्ये आणून तो कारखाना सुरू करण्यात आला. ==रामगणेशाय नमः== राम गणेश गडकरी यांच्या कारकिर्दीवर श्रीराम रानडे यांनी लिहिलेला आणि विजय गोविंद यांनी सादरीकरण केलेला हा श्राव्य कार्यक्रम आहे. == हे सुद्धा पहा == * [[गडकरी पुरस्कार]] == बाह्य दुवे == * [http://ramganeshgadkari.com/egadlari/ राम गणेश गडकरी समग्र साहित्याचे संकेतस्थळ] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110304190314/http://ramganeshgadkari.com/egadlari/ |date=2011-03-04 }} * {{Webarchivis | url=https://archive.is/20100329124559/www.khapre.org/portal/url/mr/etc/sahitya/gaani/gadkari/index(%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%AE.%E0%A4%97%E0%A4%A3%E0%A5%87%E0%A4%B6.%E0%A4%97%E0%A4%A1%E0%A4%95%E0%A4%B0%E0%A5%80).aspx | archive-is=20100329124559/www.khapre.org/portal/url/mr/etc/sahitya/gaani/gadkari/index(%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%AE.%E0%A4%97%E0%A4%A3%E0%A5%87%E0%A4%B6.%E0%A4%97%E0%A4%A1%E0%A4%95%E0%A4%B0%E0%A5%80).aspx | text=राम गणेश गडकऱ्यांच्या कविता}} (मराठी मजकूर) * [http://www.loksatta.in/index.php?option=com_content&view=article&id=49774:2010-02-21-19-29-51&catid=47:2009-07-15-04-02-02&Itemid=58 लोकसत्ता - 'स्मरण राम गणेशांचे'; ले.: श्रीराम रानडे]{{मृत दुवा|date=November 2022 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} (मराठी मजकूर) {{विस्तार}} {{मराठी संगीत रंगभूमी}} {{मराठी साहित्यिक}} {{मराठी कवी}} {{DEFAULTSORT:गडकरी,राम गणेश}} [[वर्ग:मराठी कवी]] [[वर्ग:मराठी नाटककार]] [[वर्ग:मराठी लेखक]] [[वर्ग:राम गणेश गडकरी| ]] [[वर्ग:इ.स. १८८५ मधील जन्म]] [[वर्ग:इ.स. १९१९ मधील मृत्यू]] 7wp4f3irjikrjncm4vxd3mjhxyx7uzw 2580962 2580961 2025-06-19T00:49:47Z संतोष गोरे 135680 2580962 wikitext text/x-wiki {{माहितीचौकट साहित्यिक | नाव = राम गणेश गडकरी | चित्र = | चित्र_रुंदी = | चित्र_शीर्षक = | पूर्ण_नाव = राम गणेश गडकरी | टोपण_नाव = गोविंदाग्रज , बाळकराम, सवाई नाटकी | जन्म_दिनांक = २६ मे १८८५ | जन्म_स्थान = गणदेवी, जि. नवसारी , गुजरात | मृत्यू_दिनांक = २३ जानेवारी १९१९ | मृत्यू_स्थान = सावनेर ,जि. नागपूर | कार्यक्षेत्र = नाटककार, कवी, लेखक | भाषा = मराठी | राष्ट्रीयत्व =भारतीय | कार्यकाळ = | साहित्य_प्रकार = कविता, नाटके, विनोदी कथा | विषय =मराठी | चळवळ = | प्रसिद्ध_साहित्यकृती = ''नाटके:''' [[एकच प्याला]], प्रेमसंन्यास, पुण्यप्रभाव भावबंधन | प्रभाव = | प्रभावित = | पुरस्कार = | वडील_नाव = गणेश वासुदेव गडकरी | आई_नाव =सरस्वतीबाई गणेश गडकरी | पती_नाव = | पत्नी_नाव = प्रथम पत्नी - सीताबाई गडकरी द्वितीय पत्नी - रमाबाई गडकरी | अपत्ये = | स्वाक्षरी_चित्र = | संकेतस्थळ_दुवा = | तळटिपा = }} '''राम गणेश गडकरी''' (टोपणनावे: '''गोविंदाग्रज''', '''बाळकराम''') ([[मे २६]], [[इ.स. १८८५]]; [[नवसारी]], [[गुजरात]] - [[जानेवारी २३]], [[इ.स. १९१९]]; सावनेर) हे [[मराठी]] कवी, नाटककार, आणि विनोदी लेखक होते. [[गोविंदाग्रज]] ह्या टोपणनावाने त्यांनी सुमारे १५० कविता लिहिल्या, आणि [[राम गणेश गडकरी|बाळकराम]] ह्या टोपणनावाने काही विनोदी लेख लिहिले. ह्या साहित्याच्या जोडीला '[[एकच प्याला]]', '[[प्रेमसंन्यास]]', 'पुण्यप्रभाव', आणि 'भावबंधन' ही चार पूर्ण नाटके (आणि 'राजसंन्यास' आणि 'वेड्यांचा बाजार' ही दोन अपुरी राहिलेली नाटके) लिहिली. गडकरी हा खोटारडा माणूस होता कारण या माणसाने राजसंन्यास हा शंभू राजेंना बदनाम करणारा खोटा नाटक लिहला. शिवरायांच्या समाधीच्या बाजूस काल्पनिक कुत्र्याचा खोटी समाधी उभा करण्याचं पाप ही याच माणसाने केले... राम गणेश गडकरी यांना महाराष्ट्राचा ’[[शेक्सपियर]]’ समजले जाते. विविध नाट्यप्रेमी संस्थांनी, राम गणेश गडकरी यांच्या आणि त्यांची पत्‍नी रमाबाई यांच्या नावाने नाटककारांसाठी आणि नाट्याभिनयासाठी अनेक [[गडकरी पुरस्कार]] ठेवले आहेत. नागपूरला राम गणेश गडकरी’ या नावाचा एक साखर कारखाना आहे. == जीवन == गडकरींचा जन्म [[मे २६]], [[इ.स. १८८५]] रोजी [[नवसारी]] येथील गणदेवी या गावात झाला. वयाच्या ८ व्या वर्षीच त्यांचे वडील गणेश वासुदेव गडकरी निवर्तले. वडिलांच्या मृत्यूनंतर त्यांचा धाकटा भाऊ गोविंदही अकालीच मरण पावला. रां ग गडकरी देखील अल्प आयुष्य लाभलेले ३४ वर्ष आयुष्य मिळाले. या कौटुंबिक धक्क्यांतून सावरताना गडकरींचे कुटुंब [[पुणे|पुण्यात]] स्थायिक झाले. गडकऱ्यांचे शालेय शिक्षण पुण्यातील न्यू इंग्लिश स्कूलमध्ये व त्यानंतरचे शिक्षण [[फर्ग्युसन महाविद्यालय]]ात झाले. महाविद्यालयात शिकत असताना मित्राच्या ओळखीने गडकरी '[[किर्लोस्कर नाटक मंडळी]]'त दाखल झाले. या किर्लोस्कर नाटक मंडळीने चालवलेल्या 'रंगभूमी'' नावाच्या मासिकातून, तसेच [[शिवराम महादेव परांजपे]] यांच्या [[काळ (वृत्तपत्र)|काळ]] वृत्तपत्रातून व [[हरिभाऊ आपटे|हरिभाऊ आपट्यांच्या]] 'करमणूक' नियतकालिकातून ते कविता, लेख लिहू लागले. कविता व लेखांसोबतच ते नाट्यलेखनही करू लागले. ==नाटके== गडकऱ्यांच्या अनेक नाटकांची नावे ही पाच अक्षरीच आहेत. त्यांची नाटके हा आजही अनेकांच्या अभ्यासाचा विषय आहे. भावबंधन, एकच प्याला यांसारख्या नाटकांची तर आजही एव्हरग्रीन म्हणून जाहिरात केली जाते. वेड्याचा बाजार आणि राजसंन्यास ही त्यांची नाटके मात्र अपूर्ण राहिली. गडकरी दीर्घायुषी झाले असते ती नाटके तर पूर्ण झालीच असती पण आणखी काही नव्या नाटकांचीही त्यात भर पडली असती. मराठीचे शेक्सपियर असा त्यांचा सार्थ उल्लेख होतो तो मुख्यत्वे नाटकांसाठीच. नुसती नाटकेच नाहीत तर त्यांची सुधाकर, सिंधू, तळीराम, घनश्याम, लतिका वगैरे पात्रेही अजरामर झाली आहेत. काळ बदलला, खरे तर गडकऱ्यांनी हाताळलेले दारूबंदीसारखे विषयही कालबाह्य झाले, पण गडकऱ्यांची नाटके सदाहरित राहिली याचे श्रेय त्या देवदुर्लभ अशा लेखणीलाच द्यायला हवे. * [[एकच प्याला]] * [[गर्वनिर्वाण]] * [[पुण्यप्रभाव]] * [[प्रेमसंन्यास]] * [[भावबंधन]] * मित्रप्रीती (अप्रकाशित) * [[राजसंन्यास]] * [[वेड्याचा बाजार]] ==काव्य== [[वाग्वैजयंती]] हा गडकरींचा एकमेव [[काव्यसंग्रह]] आहे. यात [[मुक्तछंद|मुक्तच्‍छंदापासून]] ते [[छंदबद्ध कविता|छंदबद्ध कवितेपर्यंत]], आणि चार ओळींच्या कवितेपासून ते दहा पाने भरतील एवढ्या दीर्घकवितांपर्यंत अनेक प्रकार त्यांनी त्यात हाताळले आहेत. ते कवितांची पार्श्वभूमी एखाद-दुसऱ्या परिच्छेदात सांगून नंतर कविता सादर करीत. आपले लहान बालक मृत्युशय्येवर असतानाची मातेची मनःस्थिती राजहंस माझा निजला'ह्या कवितेत गडकऱ्यांनी मांडलेली आहे. त्या कवितेच्या प्रस्तावनेचा तो परिच्छेद वाचला की कवितेत शिरण्याची एक विशिष्ट मनःस्थिती तयार होते. कवितालेखनासाठी गडकऱ्यांनी [[गोविंदाग्रज]] हे टोपण नाव घेतले होते. ==विनोदी लेखन== गडकऱ्यांचे विनोदी लेखन त्यांच्या संपूर्ण बाळकराम ह्या पुस्तकात एकत्रितपणे मिळते. [[नाट्यछटा|नाट्यछटेपासून]] ते [[संवाद]] आणि [[विडंबन|विडंबनापर्यंत]] विविध प्रकारांतून गडकऱ्यांनी विनोद हाताळला. संपूर्ण बाळकरामचे पानन्‌पान खरोखरीच उच्च अभिरुचीच्या हास्यरसाची निर्मिती करणारे आहे. राम गणेश गडकऱ्यांनी 'मासिक मनोरंजन'मध्ये 'बाळकराम' ह्या टोपण नावाने विपुल लेखन केले. पुढे त्यांतील काही लेखांचा संग्रह 'रिकामपणची कामगिरी' ह्या नावाच्या पुस्तकरूपाने प्रसिद्ध झाला. ==अन्य साहित्य== नाटके, काव्य आणि विनोदी लेखन ह्या तीन मुख्य प्रकारांच्या बाहेर वर्गीकरण करावे लागेल असे लेखन अन्य साहित्य ह्या विभागात समाविष्ट केले आहे. चिमुकली इसापनीती हे गडकऱ्यांचे सर्वांत छोटे म्हणजे जेमतेम दहा पानांचे पुस्तक बालकांसाठी आहे. त्यात मुलांसाठी इसापनीतीतील गोष्टी आहेत. या पुस्तकांच्या कथालेखनाचे वैशिष्ट्य असे की, गडकऱ्यांनी जाणीवपूर्वक एकही जोडाक्षर आपल्या ह्या लिखाणात येऊ दिलेले नाही. याशिवाय, गडकरीणी काही स्फुट लेखही लिहिलेले आहेत. राम गणेश गडकरी यांचे अन्य साहित्यः- * चिमुकली इसापनीती * समाजात नटाची जागा आणि इतर दोन निबंध * नाट्यकलेची उत्पत्ती * गुरू श्रीपाद कृष्ण कोल्हटकर यांना पत्र ==राम गणेश गडकरी यांची एक '''अप्रसिद्ध''' गद्य कविता== भांबूराव आणि दाणेवाला यांच्यातील संवाद :- <br/><br/> भांबूराव : आंबेमोहर काय भाव?<br/> दाणेवाला : असडी सत्तविसाने दिला. <br/> भांबूराव : बोला; एकच गोष्ट<br/> दाणेवाला : हा मण दिला, आत्ताच गोमाजिला.<br/> भांबूराव : जातो.<br/> दाणेवाला : माल जरा पहा तर खरे; भावात सव्वीस घ्या.<br/> भांबूराव : साडे पंच्विस द्या.<br/> दाणेवाला : हं घ्या. कितिकसा (हवा?)<br/> भांबूराव : पल्ला.<br/> दाणेवाला : चला माप घ्या. <br/><br/> हाच मजकूर शार्दूलविक्रीडित वृत्तात :- आंबे॒मो | हर का | य भाव | असडी<br/> सत्तावि |साने | दिला<br/> बोला; | एकच गोष्ट |<br/> हा | मण दिला,| आत्ताच | गोमा |जिला.| <br/> जातो |<br/> माल जरा |पहा | तर खरे; | भा | वात | सव्वीस घ्या |<br/> साडे पंच्विस द्या. | हं घ्या | कितिकसा? |<br/> पल्ला. || चला माप घ्या. ||<br/><br/> ==राम गणेश गडकरी यांच्या जीवनावर व साहित्यावर लिहिली गेलेली पुस्तके== * अप्रकाशित गडकरी ([[आचार्य अत्रे]], १९६२) * कवितेतला राजहंस-कविश्रेष्ठ गोविंदाग्रज ([[प्रवीण दवणे]]) * कवी गोविंदाग्रज ([[भवानीशंकर पंडित|भ.श्री. पंडित]]) * किर्लोस्कर, देवल, गडकरी यांच्या नाटयकृतीचे मूल्यमापन व रसग्रहण ([[ना.सी. फडके]]) * गडकरी जीवन चरित्र (वि.ना. कोठीवाले) * गडकरी ह्यांच्या आठवणी (गो.गो. अधिकारी) * गडकरी, व्यक्ति आणि वाङ्‌मय ([[वि.स. खांडेकर]], (१९३२) * गडकरी - सर्वस्व ([[आचार्य अत्रे]]) * गडकऱ्यांची नाट्यप्रकृति व नाट्यसृष्टी (वसंत वरखेडकर) * गडकऱ्यांची नाट्यशैली (रु.पां. पाजणकर) * गडकऱ्यांचा नाट्यसृष्टी ([[वसंत शांताराम देसाई]]) * गडकऱ्यांचा वाग्विलास (पां.ग. क्षीरसागर) * गडकऱ्यांचा विनोद (शिवराम गोविंद भावे) * गडकऱ्यांची संसार नाटके (त्र्यं.वि. सरदेशमुख) * गडकऱ्यांचे अंतरंग ([[रा.शं. वाळिंबे]]) * गोविंदाग्रज (रा.ग. हर्षे) * गोविंदाग्रजांची गूढगीते ([[कृ.रा. परांजपे]]) * गोविंदाग्रज शैली : स्वरूप व समीक्षा (डॉ. सुरेश भृगुवार) * गोविंदाग्रज समीक्षा (अक्षयकुमार काळे) या पुस्तकाचे प्रकाशन १९८५ साली [[वसंतदादा पाटील]] यांच्या हस्ते झाले होते. * गोविंदाग्रज - समीक्षा (साहित्य समीक्षा); लेखक - उल्हास कोल्हटकर * नाट्यस्वरूप गडकरी (शं.ना. सहस्रबुद्धे) * प्रतिभावंत राम गणेश गडकरी (डॉ. नीला पांढरे) * प्रतिभासम्राट राम गणेश गडकरी (माधव यशवंत गडकरी) * संगीत भावबंधन नाटकावरील टीका (वा.ह. घारपुरे) * मराठी नाटक .... राम गणेश गडकरी (ललिता कुंभोजकर) * राम गणेश गडकरी (चिं.ग. कोल्हटकर) * कै. राम गणेश गडकरी यांच्या आठवणी (प्रभाकर सीताराम गडकरी) (१९३८ व १९४४) * राम-सुधा अथवा गडकऱ्यांच्या नाटकातील सुभाषिते (सुमंत जोशी) * राष्ट्रीय चरित्र माला : राम गणेश गडकरी (चरित्र, १९८२). (अपूर्ण) ==स्पर्धा== राम गणेश गडकरी यांच्या नावाने महाराष्ट्रात अनेक स्पर्धा आयोजित केल्या जातात, त्यांतल्या काही या :- * गडकरी करंडक स्पर्धा : [[अखिल भारतीय मराठी नाट्य परिषद|अखिल भारतीय मराठी नाट्य परिषदेची]] पिंपरी-चिंचवड शाखा ही स्पर्धा भरवते. या करंडकासाठीची १५वी स्पर्धा चिंचवड येथे २० ते २२ जानेवारी २०१४ या दिवसांत होणार आहे. * गडकरी नाट्यलेखन स्पर्धा : या स्पर्धा देवयानी प्रकाशन, [[अखिल भारतीय मराठी नाट्य परिषद]] (नागपूर शाखा), अंकुर वाचनालय, चांदूर (अकोला जिल्हा), [[अखिल भारतीय मराठी नाट्य परिषद]] (मुंबई शाखा) वगैरे संस्था घेतात. ==सन्मान== राम गणेश गडकरी यांचा अर्धपुतळा पुण्याच्या संभाजी उद्यानात उभा करण्यात आला. २३ जानेवारी १९६२ रोजी आचार्य अत्रे यांच्या हस्ते या पुतळ्याचे अनावरण झाले.{{संदर्भ हवा}} त्यानंतर राजसंन्यास नाटकामध्ये गडकरींनी छत्रपती संभाजी महाराज यांच्याविषयी गलिच्छ लिखाण केले असा आरोप करत त्याचा पुतळा ३ जानेवारी २०१७ रोजी संभाजी ब्रिगेड संघटनेच्या ४ लोकांनी उचकटला व मुठा नदीत फेकून दिला.{{संदर्भ हवा}} ===साखर कारखाना=== काँग्रेस पक्षाचे तत्कालीन प्रदेशाध्यक्ष रणजित देशमुख यांनी सन १९९८ मध्ये सावनेर तालुक्यात हेटीसुरला येथे राम गणेश गडकरी साखर कारखाना काढला. तो काही वर्षे चालला. पुढे महाराष्ट्र राज्य सहकारी बँकेचे त्यावरील कर्ज वाढत गेले. सन २००५मध्ये कर्जाची रक्कम ७१.४६ कोटी रुपयांवर पोहोचली. सावनेर तालुक्यातील या कारखान्याच्या ११०.८० एकर जमिनीचे मूल्यांकन के.आर.व्ही. चारी आणि व्ही.आर. देशकर यांनी २६ कोटी ३१ लाख रुपये इतके ठरवले. त्यात कारखान्याची यंत्रसामग्री, जमिनीची किंमत आणि इमारत अशा सगळ्यांचा समावेश होता. ही किमान रक्कम आल्याशिवाय कारखाना विक्री करू नये, असा नियम असला तरी या कारखान्याची केवळ १३ कोटी ३६ लाखांत विक्री करण्यात आली.{{संदर्भ हवा}} हा राम गणेश सहकारी साखर कारखाना सात वर्षे बंद होता. कसेबसे तीन उसाच्या हंगामांचे गाळप झाले होते. कारखाना बंद पडल्यावर तेथील यंत्र सामग्रीची चोरी झाली. कारखाना विकल्यावर तेथील यंत्रे राहुरीमध्ये आणून तो कारखाना सुरू करण्यात आला.{{संदर्भ हवा}} ==रामगणेशाय नमः== राम गणेश गडकरी यांच्या कारकिर्दीवर श्रीराम रानडे यांनी लिहिलेला आणि विजय गोविंद यांनी सादरीकरण केलेला हा श्राव्य कार्यक्रम आहे. == हे सुद्धा पहा == * [[गडकरी पुरस्कार]] == बाह्य दुवे == * [http://ramganeshgadkari.com/egadlari/ राम गणेश गडकरी समग्र साहित्याचे संकेतस्थळ] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110304190314/http://ramganeshgadkari.com/egadlari/ |date=2011-03-04 }} * {{Webarchivis | url=https://archive.is/20100329124559/www.khapre.org/portal/url/mr/etc/sahitya/gaani/gadkari/index(%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%AE.%E0%A4%97%E0%A4%A3%E0%A5%87%E0%A4%B6.%E0%A4%97%E0%A4%A1%E0%A4%95%E0%A4%B0%E0%A5%80).aspx | archive-is=20100329124559/www.khapre.org/portal/url/mr/etc/sahitya/gaani/gadkari/index(%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%AE.%E0%A4%97%E0%A4%A3%E0%A5%87%E0%A4%B6.%E0%A4%97%E0%A4%A1%E0%A4%95%E0%A4%B0%E0%A5%80).aspx | text=राम गणेश गडकऱ्यांच्या कविता}} (मराठी मजकूर) * [http://www.loksatta.in/index.php?option=com_content&view=article&id=49774:2010-02-21-19-29-51&catid=47:2009-07-15-04-02-02&Itemid=58 लोकसत्ता - 'स्मरण राम गणेशांचे'; ले.: श्रीराम रानडे]{{मृत दुवा|date=November 2022 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} (मराठी मजकूर) {{विस्तार}} {{मराठी संगीत रंगभूमी}} {{मराठी साहित्यिक}} {{मराठी कवी}} {{DEFAULTSORT:गडकरी,राम गणेश}} [[वर्ग:मराठी कवी]] [[वर्ग:मराठी नाटककार]] [[वर्ग:मराठी लेखक]] [[वर्ग:राम गणेश गडकरी| ]] [[वर्ग:इ.स. १८८५ मधील जन्म]] [[वर्ग:इ.स. १९१९ मधील मृत्यू]] fbcmzduxmrk8crhn3813u37pd350g38 0 3173 2580940 2578725 2025-06-18T16:29:22Z 103.186.55.181 2580940 wikitext text/x-wiki {{माहितीचौकट संसद सदस्य | नाव = शरद गोविंदराव पवार | चित्र नाव = Sharad Pawar, Minister of AgricultureCrop.jpg | चित्र आकारमान = 250px | पद = [[संसद सदस्य|खासदार]] | कार्यकाळ_आरंभ = [[इ.स. २००९]] | कार्यकाळ_समाप्ती = [[इ.स. २०१४]] | राष्ट्रपती = | मागील = - | पुढील = [[विजयसिंह मोहिते-पाटील]] | मतदारसंघ = [[माढा (लोकसभा मतदारसंघ)|माढा]] | जन्मदिनांक = {{जन्म दिनांक आणि वय|1940|12|12}} | जन्मस्थान = [[बारामती]], [[पुणे जिल्हा]], [[महाराष्ट्र]] | मृत्युदिनांक = | मृत्युस्थान = | पक्ष =[[राष्ट्रवादी काँग्रेस पक्ष - शरदचंद्र पवार]] शिवसेना | इतरपक्ष =* [[भारतीय राष्ट्रीय काँग्रेस]],<br> * [[भारतीय काँग्रेस (समाजवादी)]], <br> * [[राष्ट्रवादी काँग्रेस पक्ष]] | नाते = [[सदाशिव शिंदे]] (सासरे) | पत्नी = प्रतिभा पवार | civil partner = | अपत्ये = [[सुप्रिया सुळे]] | निवास = [[बारामती]] | कार्यकाळ_आरंभ1 = [[इ.स. १९९०]] | कार्यकाळ_समाप्ती1 = [[इ.स. २००९]] | मागील1 = शरद पवार | पुढील1 = [[सुप्रिया सुळे]] | मतदारसंघ1 = [[बारामती (लोकसभा मतदारसंघ)|बारामती]] | कार्यकाळ_आरंभ2 =[[इ.स. १९९९]] | कार्यकाळ_समाप्ती2 = [[इ.स. २००४]] | मतदारसंघ2 = [[बारामती (लोकसभा मतदारसंघ)|बारामती]] | मागील2 = शरद पवार | पुढील2 = शरद पवार | कार्यकाळ_आरंभ3 =[[इ.स. १९९८]] | कार्यकाळ_समाप्ती3 = [[इ.स. १९९९]] | मागील3 = शरद पवार | पुढील3 = शरद पवार | मतदारसंघ3 = [[बारामती (लोकसभा मतदारसंघ)|बारामती]] | कार्यकाळ_आरंभ4 = [[इ.स. १९९६]] | कार्यकाळ_समाप्ती4 = [[इ.स. १९९८]] | मागील4 = शरद पवार | पुढील4 = शरद पवार | मतदारसंघ4 = [[बारामती (लोकसभा मतदारसंघ)|बारामती]] | कार्यकाळ_आरंभ5 = [[इ.स. १९९१]] | कार्यकाळ_समाप्ती5 = [[इ.स. १९९६]] | मागील5 = [[अजित पवार]] | पुढील5 = शरद पवार | मतदारसंघ5 = [[बारामती (लोकसभा मतदारसंघ)|बारामती]] | कार्यकाळ_आरंभ6 = [[इ.स. १९८४]] | कार्यकाळ_समाप्ती6 = [[मार्च]], [[इ.स. १९८५]] | मागील6 = [[वसंतदादा पाटील]] | पुढील6 = शंकरराव पाटील | मतदारसंघ6 = [[बारामती (लोकसभा मतदारसंघ)|बारामती]] | पद7= {{AutoLink|महाराष्ट्राचे मुख्यमंत्री}} | कार्यकाळ_आरंभ7 = [[इ.स. १९७८]]-[[इ.स. १९८०|८०]], [[इ.स. १९८८]]-[[इ.स. १९९१|९१]] व [[इ.स. १९९३]] | कार्यकाळ_समाप्ती7 = [[इ.स. १९९५]] | मागील7 = | पुढील7 = | मतदारसंघ7 = | व्यवसाय = | धर्म = | सही = | संकेतस्थळ = | तळटीपा = }} '''शरद गोविंदराव पवार''' (१२ डिसेंबर १९४०)  हे एक भारतीय राजकारणी आहेत. ते चार वेळा [[महाराष्ट्राच्या मुख्यमंत्र्यांची यादी|महाराष्ट्राचे मुख्यमंत्री]] होते. तसेच [[पी.व्ही. नरसिंहराव|पी.व्ही. नरसिंह राव]] यांच्या मंत्रिमंडळात [[भारताचे संरक्षणमंत्री|संरक्षण मंत्री]] म्हणून आणि [[मनमोहन सिंग]] यांच्या मंत्रिमंडळात [[कृषी व शेतकरी कल्याण मंत्रालय|कृषी मंत्री]] म्हणून त्यांनी काम केले आहे. [[भारतीय राष्ट्रीय काँग्रेस]]<nowiki/>पासून वेगळे झाल्यानंतर १९९९ मध्ये त्यांनी स्थापन केलेल्या [[राष्ट्रवादी काँग्रेस पक्ष|राष्ट्रवादी काँग्रेस पक्षा]]<nowiki/>चे ते माजी अध्यक्ष, तर [[राष्ट्रवादी काँग्रेस पक्ष - शरदचंद्र पवार]] गट पक्षाचे विद्यमान अध्यक्ष आहेत. ते [[भारतीय संसद|भारतीय संसदे]]<nowiki/>च्या वरिष्ठ सभागृह असलेल्या [[राज्यसभा|राज्यसभे]]<nowiki/>त राष्ट्रवादी काँग्रेस शिष्टमंडळाचे नेतृत्व करतात. तसेच ते [[महाविकास आघाडी]] या प्रादेशिक राजकीय आघाडीचे अध्यक्ष आहेत. शरद पवार हे महाराष्ट्रातील [[बारामती]]<nowiki/>चे आहेत. महाराष्ट्रातील प्रभावशाली राजकीय कुटुंब असलेल्या पवार कुटुंबातील आणि महाराष्ट्राच्या राजकारणातील ते एक प्रमुख चेहरा आहेत. कुटुंबातील इतर राजकारण्यांमध्ये त्यांची मुलगी [[सुप्रिया सुळे]], [[अजित पवार]] हे त्यांचे पुतणे, [[रोहित पवार|रोहित राजेंद्र पवार]] आणि चि.युगेंद्र श्रीनिवास पवार हे पुतण्याचे पुत्र आणि त्यांच्या विस्तारित कुटुंबातील इतर सदस्यांचा समावेश आहे. <ref name="Aron2016">{{स्रोत पुस्तक|title=The Dynasty: Born to Rule|last=Aron|first=Sunita|date=1 April 2016|publisher=Hay House, Inc|isbn=978-93-85827-10-5|chapter=The pawar power play|chapter-url=https://books.google.com/books?id=mUywDAAAQBAJ&pg=PT9}}</ref> <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://policenama.com/maharashtra-assembly-election-dynasty-politics-political-family-thackeray-pawar-rane-shinde-chavan-congress-bjp-ncp/|title=ठाकरे आणि पवार यांच्यासह 'या' 11 कुटूंबियांच्या हातात महाराष्ट्राचं 'राजकारण', जाणून घ्या|date=30 September 2019|website=पोलीसनामा (Policenama)|language=en-US|access-date=16 January 2022}}</ref> <ref name=":0">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://indianexpress.com/elections/all-in-pawar-family-5-members-either-in-ls-or-state-assembly-6091430/lite/|title=All in Pawar family: 5 members either in Lok Sabha or state assembly|date=28 October 2019|website=Indian Express|access-date=8 May 2022}}</ref> <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://m.economictimes.com/news/politics-and-nation/maharashtra-amid-a-pandemic-the-pawar-family-political-soap-opera-takes-centre-stage/amp_articleshow/77552404.cms|title=Maharashtra: Amid a pandemic, the Pawar family political soap opera takes centre stage|website=The Economic Times|access-date=8 May 2022}}</ref> <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://marathi.abplive.com/videos/news/politics-family-tree-of-pawar-family-detailed-799061|title=Pawar Family Tree {{!}} पवार कुटुंबाची वंशावळ {{!}} पवार कुटुंब आहे कसं?|date=14 August 2020|website=marathi.abplive.com|language=mr|access-date=16 January 2022}}</ref> राजकारणाच्या बाहेर, शरद पवार यांनी २००५ ते २००८ पर्यंत [[भारतीय क्रिकेट नियामक मंडळ|भारतीय क्रिकेट नियामक मंडळा]]<nowiki/>चे अध्यक्ष आणि २०१० ते २०१२ पर्यंत [[आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट समिती|आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट परिषदे]]<nowiki/>चे अध्यक्ष म्हणून काम केले. <ref>{{स्रोत बातमी|url=http://news.bbc.co.uk/sport2/hi/cricket/8778604.stm|title=Pawar takes over as ICC president|date=1 July 2010|via=news.bbc.co.uk}}</ref> ऑक्टोबर २०१३ ते जानेवारी २०१७ या कालावधीत ते [[मुंबई क्रिकेट असोसिएशन]]<nowiki/>चे अध्यक्ष होते. <ref>{{स्रोत बातमी|url=http://www.cricbuzz.com/cricket-news/84795/sharad-pawar-steps-down-as-president-of-mumbai-cricket-association|title=Sharad Pawar steps down as president of Mumbai Cricket Association|work=Cricbuzz|access-date=18 December 2016}}</ref> २०१७ मध्ये, [[भारत सरकार]]<nowiki/>ने त्यांना [[पद्मविभूषण]] हा भारताचा दुसरा-सर्वोच्च नागरी सन्मान प्रदान केला. ==वैयक्तिक जीवन== पवारांचा जन्म [[डिसेंबर १२]], [[इ.स. १९४०]] रोजी [[पुणे जिल्हा|पुणे जिल्ह्यातील]] [[बारामती]] येथे झाला.कोरेगाव तालुक्यातील नांदवळ हे साहेबांचे मुळगाव,शरद पवार यांच्या वडिलांचे नाव गोविंदराव पवार आणि आईचे नाव शारदाबाई पवार आहे. गोविंदराव हे निरा कॅनॉल सहकारी सोसायटीचे बराच् काळ सेक्रेटरी होते. पुढे ते बारामती येथे निघालेल्या सहकारी बँकेचे पहिले व्यवस्थापक झाले. शारदाबाई या १९३८ मध्ये पुणे जिल्हा लोकल बोर्डाच्या शिक्षण समितीच्या प्रमुख होत्या. <ref>{{स्रोत पुस्तक|title=साहेब|last=गाडे|first=सोपान|publisher=अविष्कार प्रकाशन|year=२००९|location=पुणे|pages=१३ - १५}}</ref> बारामतीच्या लोकसभा मतदार संघाच्या विद्यमान खासदार सौ. [[सुप्रिया सुळे]] या त्यांच्या सुकन्या आहेत. तर महाराष्ट्र राज्याचे उपमुख्यमंत्री, [[अजित पवार]] हे त्यांचे पुतणे आहेत. त्यांचे [[छत्रपती शाहू महाराज]], [[महात्मा फुले]] आणि [[डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर]] हे तीन आदर्श आहेत.<ref>{{स्रोत बातमी|url=https://www.loksatta.com/maharashtra-news/ncp-chief-sharad-pawar-watch-marathi-play-shivaji-underground-in-bhimnagar-mohalla-1699342/|title=सध्या लहानसहान गोष्टीतून माणसामाणसांत मतभेद निर्माण करण्याचा प्रयत्न: शरद पवार|date=2018-06-19|work=Loksatta|access-date=2018-06-19|language=mr-IN}}</ref> == राजकारण == [[इ.स. १९५६]] साली ते शाळेत असताना त्यांनी [[गोवामुक्ती आंदोलन|गोवामुक्ती सत्याग्रहाला]] पाठिंबा दर्शविण्यासाठी विद्यार्थ्यांचा मेळावा आयोजित केला. येथून त्यांच्या राजकीय जीवनाची सुरुवात झाली.त्यानंतर काँलेजमध्ये असताना विद्यार्थी संघटनेचे नेते म्हणूनही त्यांनी काम पाहिले.विद्यार्थी संघटनेच्या एका समारंभासाठी त्यांनी महाराष्ट्राचे मुख्यमंत्री [[यशवंतराव चव्हाण]] यांना आमंत्रित केले.पवारांनी त्याप्रसंगी केलेल्या भाषणामुळे यशवंतराव चव्हाण अतिशय प्रभावीत झाले.त्यानंतर चव्हाणांच्या सांगण्यावरून पवारांनी युवक काँग्रेसमध्ये प्रवेश केला. चव्हाणांनी पवारांच्यातील सुप्त नेता हेरला आणि त्यानंतर पवार त्यांचे शिष्य बनले. त्यानंतर चव्हाणांनी त्यांच्या पुणे शहराला दिलेल्या भेटींदरम्यान पवारांना मुद्दाम भेटायला बोलावून त्यांना अनेकवेळी मार्गदर्शन केले. वयाच्या २४ व्या वर्षी ते महाराष्ट्र राज्य युवक काँग्रेसचे अध्यक्ष झाले. त्यानंतर यशवंतराव चव्हाणांचा राजकीय वारसदार म्हणून त्यांच्याकडे पाहिले जाऊ लागले. इ.स. १९६६ साली पवारांना [[युनेस्को]] शिष्यवृत्ती मिळाली.त्याअंतर्गत त्यांना [[पश्चिम जर्मनी]], [[फ्रान्स]], [[इटली]], [[इंग्लंड]] इत्यादी देशांना भेट देऊन तेथील राजकीय पक्षांचा आणि त्यांच्या पक्षबांधणी करायच्या पद्धतीचा जवळून अभ्यास करता आला. == विधानसभा == सर्वप्रथम इ.स. १९६७ च्या राज्य विधानसभा निवडणुकीत ते [[बारामती]] मतदारसंघातून विजयी झाले. श्री. [[वसंतराव नाईक]] यांच्या मंत्रिमंडळात त्यांचा राज्यमंत्री म्हणून समावेश वयाच्या २९व्या वर्षी झाला. इ.स. १९७२ आणि इ.स. १९७८ सालच्या निवडणुकीतही ते विजयी झाले. इ.स. १९७८ सालच्या निवडणुकीनंतर [[वसंतदादा पाटील]] मुखमंत्री झाले. यशवंतराव चव्हाणांबरोबरच वसंतदादा पाटील हेसुद्धा पवारांचे मार्गदर्शक होते. पण काँग्रेस पक्षाचे १२ आमदार फोडून पवारांनी विरोधी पक्षाबरोबर हातमिळवणी केली आणि वसंतदादांचे सरकार पाडले. त्यानंतर 'पवारांनी माझ्या पाठीत खंजीर खुपसला' अशी जळजळीत प्रतिक्रिया वसंतरावांनी दिली. == मुख्यमंत्री == [[जुलै १८|१८ जुलै]] [[इ.स. १९७८]] रोजी शरद पवारांचा महाराष्ट्राचे मुख्यमंत्री म्हणून शपथविधी झाला. पवारांबरोबर [[भारतीय राष्ट्रीय काँग्रेस|काँग्रेस (इंदिरा)]] पक्षातून बाहेर पडलेले १२ आमदार, [[भारतीय काँग्रेस (समाजवादी)]] पक्ष आणि [[जनता पक्ष]] यांची आघाडी [[पुरोगामी लोकशाही दल]] या नावाने बनली आणि त्याचे नेते पवार झाले.ते राज्याचे सर्वांत तरुण मुख्यमंत्री होते. इ.स. १९८० साली [[इंदिरा गांधी|इंदिरा गांधींचे]] सत्तेत पुनरागमन झाल्यानंतर त्यांनी विरोधी पक्षांची राज्य सरकारे बरखास्त केली. त्यात पवारांचे सरकारही बरखास्त झाले. जून इ.स. १९८० मध्ये विधानसभा निवडणुका झाल्या. काँग्रेस(इंदिरा) पक्षाने २८८ पैकी १८६ जागा जिंकल्या आणि बँरिस्टर [[अब्दुल रहमान अंतुले]] राज्याचे नवे मुख्यमंत्री झाले. शरद पवार विधानसभेतील प्रमुख विरोधी नेते होते. == लोकसभा == इ.स. १९८४ सालची लोकसभा निवडणूक पवारांनी लढवली आणि ते लोकसभेवर निवडून गेले. इंदिरा गांधींच्या हत्येनंतर निर्माण झालेल्या सहानुभूतीच्या लाटेत विरोधी पक्ष राज्यातील ४८ पैकी केवळ ५ जागा जिंकू शकले. त्यात पवारांच्या बारामती या जागेचा समावेश होता .मात्र त्यांनी राष्ट्रीय राजकारणात न पडता काही काळ राज्याच्या राजकारणातच राहायचे ठरवले. मार्च इ.स. १९८५ची राज्य विधानसभा निवडणूक त्यांनी बारामतीतून जिंकली आणि लोकसभा सदस्यत्वाचा त्यांनी राजीनामा दिला. त्या विधानसभा निवडणुकीत पवारांच्या काँग्रेस(स) पक्षाने २८८ पैकी ५४ जागा जिंकल्या आणि पवार राज्यविधानसभेतील विरोधी पक्षनेते झाले. == परत विधानसभा == इ.स. १९८७ साली ९ वर्षांच्या खंडानंतर शरद पवारांनी राजीव गांधींच्या उपस्थितीत औरंगाबाद येथे काँग्रेस(इंदिरा) पक्षात परत प्रवेश केला. जून १९८८ मध्ये पंतप्रधान आणि काँग्रेस अध्यक्ष राजीव गांधींनी महाराष्ट्राचे मुख्यमंत्री शंकरराव चव्हाण यांचा केन्द्रीय मंत्रिमंडळात अर्थमंत्री म्हणून समावेश केला. त्यांच्या जागी राज्याचे मुख्यमंत्री म्हणून राजीव गांधींनी शरद पवारांची निवड केली. २६ जून इ.स. १९८८ रोजी त्यांनी महाराष्ट्राचे मुख्यमंत्री म्हणून दुसऱ्यांदा शपथ घेतली. त्यापूर्वीच्या काळात राज्यात काँग्रेस पक्षाला फारसे आव्हान नव्हते. पण बाळासाहेब ठाकरे यांचा शिवसेना हा पक्ष भारतीय जनता पक्षाशी युती करून काँग्रेस पक्षाच्या अनेक वर्षे अबाधित असलेल्या वर्चस्वाला आव्हान देऊ लागला होता. त्या आव्हानाला तोंड देऊन राज्यात काँग्रेस पक्षाचे वर्चस्व कायम राखण्याची जबाबदारी पवारांवर आली. नोव्हेंबर इ.स. १९८९ मध्ये झालेल्या लोकसभा निवडणुकीत काँग्रेस पक्षाने राज्यातील ४८ पैकी २८ जागा जिंकल्या. पक्षाची राजस्थान,मध्य प्रदेश आणि उत्तर प्रदेश यासारख्या राज्यांत झाली तशी वाताहत महाराष्ट्रात झाली नाही. पण इ.स. १९८४ च्या तुलनेत पक्षाने १५ जागा कमी जिंकल्या. शिवसेनेने ४ जागा जिंकून प्रथमच लोकसभेत प्रवेश केला. भारतीय जनता पक्षाने १० जागा जिंकून जोरदार मुसंडी मारली. लोकसभा निवडणुकीतील चांगल्या कामगिरीमुळे शिवसेना आणि भारतीय जनता पक्ष या दोन्ही पक्षांच्या कार्यकर्त्यांचा आत्मविश्वास वाढला. राज्य विधानसभेसाठी फेब्रुवारी इ.स. १९९० मध्ये निवडणुका होणार होत्या. शिवसेनाप्रमुख बाळासाहेब ठाकरे यांनी राज्याच्या कानाकोपऱ्यात प्रचारसभा घेऊन काँग्रेस पक्षापुढे मोठे आव्हान उभे केले. राज्य विधानसभा निवडणुकीत काँग्रेस पक्षाने २८८ पैकी १४१ तर शिवसेना-भाजप युतीने ९४ जागा जिंकल्या. राज्याची स्थापना झाल्यानंतर प्रथमच काँग्रेस पक्षाने विधानसभेतील बहुमत गमावले. तरीही १२ अपक्ष आमदारांच्या पाठिंब्यावर शरद पवार यांनी ४ मार्च इ.स. १९९० रोजी मुख्यमंत्री म्हणून तिसऱ्यांदा शपथ घेतली. जानेवारी इ.स. १९९१ मध्ये विलासराव देशमुख, सुरूपसिंग नाईक आणि इतर काही मंत्र्यांनी शरद पवारांना मुख्यमंत्रिपदावरून हटवण्याची मागणी पक्षाध्यक्ष राजीव गांधी यांच्याकडे केली. पण त्याला राजीव गांधींनी नकार दिला. इ.स. १९९१ च्या लोकसभा निवडणुकीत पवारांनी काँग्रेस पक्षाचा राज्यात एकहाती प्रचार केला. पक्षाने राज्यात ४८ पैकी ३८ जागा जिंकल्या आणि इ.स. १९८९ च्या निवडणुकीत झालेल्या पिछेहाटीची काही अंशी भरपाई केली. निवडणुक प्रचारादरम्यान राजीव गांधींची हत्या झाली. श्री.पी.व्ही.नरसिंह राव आणि अर्जुनसिंग यांच्याबरोबर पवारांचे नावही पंतप्रधानपदाच्या शर्यतीत आहे अशा बातम्या वर्तमानपत्रांत आल्या. मात्र काँग्रेस संसदीय पक्षाने श्री.पी.व्ही.नरसिंह राव यांना नेतेपदी निवडले आणि त्यांचा २१ जून इ.स. १९९१ रोजी भारताचे पंतप्रधान म्हणून शपथविधी झाला. == पुनः दिल्ली == नरसिंह रावांनी पवारांना केन्द्रीय मंत्रिमंडळात संरक्षणमंत्री म्हणून नेमले. २६ जून इ.स. १९९१ रोजी त्यांचा केंद्रीय मंत्री म्हणून प्रथमच शपथविधी झाला. महाराष्ट्राचे मुख्यमंत्री म्हणून त्यांच्या जागी सुधाकरराव नाईक यांची निवड करण्यात आली. राज्य काँग्रेसमधील अंतर्गत मतभेदांमुळे सुधाकरराव नाईक यांना राजीनामा द्यावा लागला. त्यानंतर नरसिंह रावांनी शरद पवारांना पुन्हा एकदा राज्याचे मुख्यमंत्री म्हणून नेमले. त्यांनी ६ मार्च इ.स. १९९३ रोजी राज्याचे मुख्यमंत्री म्हणून चौथ्यांदा सूत्रे हाती घेतली. == विधानसभा, चौथी खेळी == पवारांची मुख्यमंत्रिपदाची चौथी कारकीर्द अत्यंत वादग्रस्त ठरली. ते परत मुख्यमंत्री बनून एक आठवडा व्हायच्या आत, १२ मार्च इ.स. १९९३ रोजी मुंबईत भीषण बाँबस्फोट झाले. त्यांत २५७ लोक ठार तर ६००हून अधिक लोक जखमी झाले. ३० सप्टेंबर इ.स. १९९३ रोजी लातूर आणि उस्मानाबाद जिल्ह्यांमध्ये भूकंप होऊन दहा हजारांपेक्षा जास्त लोक ठार झाले. या संकंटांबरोबरच राज्यात कमालीच्या वाढलेल्या भ्रष्टाचाराबद्दल मुंबई महानगरपालिकेचे उपायुक्त [[गो.रा.खैरनार]] यांनी पवारांना दोषी धरून त्यांच्यावर अनेक आरोप केले. प्रख्यात समाजसेवक अण्णा हजारे यांनी वनखात्यातील वाढत्या भ्रष्टाचाराविरोधात उपोषण केले. तेव्हा पवारांचे सरकार भ्रष्टाचारी अधिकाऱ्यांना पाठीशी घालत आहे असा आरोप झाला. जळगाव येथील सेक्स स्कँडलमध्ये अनेक तरुणींवर लैंगिक अत्याचार झाले, त्यात काँग्रेस पक्षाचे स्थानिक नगरसेवक सामील आहेत असा आरोप झाला. २३ नोव्हेंबर इ.स. १९९४ रोजी नागपूर येथे [[गोवारी आदिवासी|गोवारी]] समाजातील लोकांचा शिक्षण आणि सरकारी नोकऱ्यांमध्ये आरक्षणाची मागणी करण्यासाठी मोर्चा निघाला, तेव्हा मुख्यमंत्री या नात्याने मोर्चेकऱ्यांची भेट न घेता त्यांच्यावर लाठीमार करण्यात आला. त्यात चेंगराचेंगरी होऊन ११४ लोक मृत्युमुखी पडले. त्यामुळे आदिवासी कल्याण मंत्री मधुकरराव पिचड यांना तेव्हा या घटनेची जबाबदारी स्वीकारून राजीनामा द्यावा लागला. <ref>{{ संकेतस्थळ स्रोत | दुवा= https://m.maharashtratimes.com/maharashtra/nagpur-vidarbha-news/nagpur/high-cout-decision-on-gowari-community-as-tribal-community/articleshow/65398151.cms | title= आदिवासी गोवारी समाज को बॉम्‍बे हाईकोर्ट ने दिया अनुसूचित जनजाति का दर्जा | भाषा= हिंदी }} </ref> राज्य विधानसभेसाठी फेब्रुवारी-मार्च इ.स. १९९५ मध्ये निवडणुका होणार होत्या. त्या निवडणुकींच्या तिकिटवाटपात काँग्रेस पक्षात मोठया प्रमाणावर बंडखोरी झाली. अनेक ठिकाणी काँग्रेस नेत्यांनी पक्षाच्या अधिकृत उमेदवारांविरुद्ध अपक्ष म्हणून निवडणुला लढवल्या. जनतेत सरकारविरुद्ध वाढलेली नाराजी आणि मोठया प्रमाणावर झालेली बंडखोरी यांचे प्रतिबिंब मतपेटीत उमटले. काँग्रेस पक्षाचा राज्यात प्रथमच पराभव झाला.शिवसेना-भाजप युतीस २८८ पैकी १३८ जागा मिळाल्या तर काँग्रेस पक्षास ८० जागांवर समाधान मानावे लागले.राज्याचे नवे मुख्यमंत्री म्हणून मनोहर जोशी यांचा १४ मार्च इ.स. १९९५ रोजी शपथविधी झाला. == दिल्लीची तिसरी फेरी == इ.स. १९९६ च्या लोकसभा निवडणुकीपर्यंत पवार राज्य विधानपरिषदेतील विरोधी पक्षनेते होते. इ.स. १९९६ च्या लोकसभा निवडणुकीत त्यांनी बारामतीतून विजय मिळवला आणि त्यानंतर ते राष्टीय राजकारणात उतरले. जून इ.स. १९९७ मध्ये त्यांनी काँग्रेस अध्यक्षपदाच्या निवडणुकीत [[सीताराम केसरी]] यांच्याविरुद्ध निवडणूक लढवली पण तीत त्यांचा पराभव झाला. इ.स. १९९८ च्या लोकसभा निवडणुकीत त्यांनी राज्यात रिपब्लिकन पक्ष आणि समाजवादी पक्षांबरोबर निवडणुकपूर्व आघाडी करायचा निर्णय घेतला.त्यामुळे शिवसेना-भाजप विरोधी मतांचे विभाजन टळले आणि काँग्रेस-रिपब्लिकन पक्ष आणि समाजवादी पक्ष यांच्या युतीने ४८ पैकी ३७ जागा जिंकून जोरदार यश प्राप्त केले.शिवसेना-भाजप युतीला १० जागांवर समाधान मानावे लागले.त्यानंतर शरद पवार १२ व्या लोकसभेतील विरोधी पक्षनेते झाले. १२वी लोकसभा बरखास्त झाल्यानंतर मे इ.स. १९९९मध्ये पी.ए.संगमा आणि तारिक अन्वर यांच्या साथीने शरद पवारांनी अशी मागणी केली की, '१३ व्या लोकसभा निवडणुकीसाठी काँग्रेस पक्षाने इटलीत जन्मलेल्या सोनिया गांधींऐवजी भारतात जन्मलेल्या कोणाही नेत्याला पंतप्रधानपदाचे उमेदवार म्हणून घोषित करावे. काँग्रेस अध्यक्ष सोनिया गांधींना लिहिलेल्या पत्रात त्या तिघांनी म्हणले,'उच्च शिक्षण, कर्तबगारी आणि पात्रता असलेल्या अनेक व्यक्ती असलेल्या या ९८ कोटी लोकांच्या भारत देशात भारताबाहेर जन्म झालेली कोणत्याही व्यक्तीने सरकारचे नेतृत्व करणे योग्य होणार नाही, कारण हा प्रश्न देशाची सुरक्षा, आर्थिक हितसंबंध आणि जागतिक राजकारणातील भारताच्या प्रतिमेबरोबरच प्रत्येक भारतीयाच्या अस्मितेशी निगडित आहे' या कारणावरून काँग्रेस पक्षाने शरद पवार, पी.ए.संगमा आणि तारिक अन्वर यांना ६ वर्षांसाठी पक्षातून काढून टाकले. == NCP स्थापना == त्यानंतर १० जून इ.स. १९९९ रोजी शरद पवारांनी त्यांच्या ''[[राष्ट्रवादी काँग्रेस पक्ष|राष्ट्रवादी काँग्रेस पक्षाची]]'' स्थापना केली. इ.स. १९९९ च्या महाराष्ट्र विधानसभा निवडणुकींनंतर कोणत्याही पक्ष अथवा आघाडीस बहुमत मिळाले नाही.त्यानंतर काँग्रेस आणि राष्ट्रवादी काँग्रेस यांची आघाडी होऊन विलासराव देशमुख राज्याचे नवे मुख्यमंत्री झाले. इ.स. २००४ मधील लोकसभा निवडणुकीनंतर पवारांचा राष्ट्रवादी काँग्रेस पक्ष केंद्रात मनमोहन सिंग यांच्या नेतृत्वाखालील आघाडी सरकारमध्ये सामील झाला. २२ मे इ.स. २००४ मध्ये शरद पवारांनी देशाचे कृषिमंत्री म्हणून सूत्रे हाती घेतली. २९ मे इ.स. २००९ रोजी केंद्रीय मंत्रिमंडळात त्यांना कृषी, ग्राहकांशी संबंधित बाबी, अन्न आणि सार्वजनिक वितरण ह्या खात्यांची धुरा देण्यात आली. जुलै इ.स. २०१०मध्ये आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट परिषदेचे अध्यक्षपद स्वीकारल्यानंतर पक्षकार्याला अधिक वेळ देण्याची इच्छा असल्याचे सांगून पंतप्रधान डॉ. मनमोहन सिंग यांच्याकडे त्यांनी आपल्यावरील कार्यभार कमी करण्याची विनंती केली. इ. स्. २०१९ मध्ये झालेल्या विधानसभा निवडणूकीत राष्ट्रवादी पक्षाला ५४ जागा मिळाल्या. शिवसेना, राष्ट्रवादी आणि काँग्रेस या तीन पक्षांचे मिळून महाआघाडीचे सरकार महाराष्ट्रामध्ये निर्माण करण्यात शरद पवार यांचा मोलाचा सहभाग होता. 2023 अजित पवारांचे बंड : जुलै 2023 मध्ये, [[अजित पवार]] यांनी शरद पवारांच्या विरोधात बंड केले आणि सत्ताधारी भाजप-शिवसेना सरकारमध्ये सामील झाले आणि महाराष्ट्राचे उपमुख्यमंत्री <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://pune.news/politics/maharashtra-government-now-powered-by-three-engines-as-ajit-pawar-takes-oath-as-deputy-chief-minister-45111/|title=Maharashtra Government Now Powered by Three Engines as Ajit Pawar Takes Oath as Deputy Chief Minister|last=Raj|first=Neha|date=2023-07-02|website=PUNE NEWS|language=en-US|access-date=2023-07-10}}</ref>म्हणून शपथ घेतली, राष्ट्रवादीच्या बहुसंख्य विद्यमान आमदारांनी पवार यांच्या समर्थनार्थ पक्ष सोडला. त्यांनी निवडणूक आयोगाकडे दावा केला की ते राष्ट्रवादीचे अध्यक्ष आहेत,<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://pune.news/politics/maharashtra-political-crisis-ajit-pawar-claims-leadership-of-ncp-removes-sharad-pawar-as-chief-45872/|title=Maharashtra Political Crisis: Ajit Pawar Claims Leadership of NCP, Removes Sharad Pawar as Chief|last=Raj|first=Neha|date=2023-07-05|website=PUNE NEWS|language=en-US|access-date=2023-07-10}}</ref> == [[आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट परिषद]] == राजकारणाबरोबरच क्रिकेट हे देखील पवारांच्या आवडीचे क्षेत्र आहे. २९ नोव्हेंबर इ.स. २००५ रोजी ते भारतीय क्रिकेट नियामक मंडळाच्या अध्यक्षपदी निवडून आले. १ जुलै इ.स. २०१० रोजी त्यांनी आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट परिषदेच्या अध्यक्षपदाची सूत्रे स्वीकारली. [[जगमोहन दालमिया]] यांच्यानंतर हे पद भूषविणारे ते २रे भारतीय आहेत. == शिक्षणसंस्थांमधील सहभाग == पवारांचा शिक्षणक्षेत्राशीही सक्रिय संबंध आहे. त्यांनी ज्या शिक्षणसंस्थांच्या कामात सहभाग घेतला आहे, त्यातील महत्त्वाच्या शिक्षणसंस्था खालीलप्रमाणे - * {{संकेतस्थळ|http://www.http://www.vidyapratishthan.org/|विद्या प्रतिष्ठान, बारामती|इंग्लिश}} * {{संकेतस्थळ|http://agridevelopmenttrustbaramati.org|कृषी विकास प्रतिष्ठान, बारामती|इंग्लिश}} * {{संकेतस्थळ|http://www.rayatshikshan.edu/|रयत शिक्षण संस्था, सातारा|इंग्लिश}} * {{संकेतस्थळ|http://www.vsisugar.com/|वसंतदादा शुगर इन्स्टिट्यूट, मांजरी, पुणे|इंग्लिश}} * {{संकेतस्थळ|http://www.svpm.edu.in/|शिवनगर विद्या प्रसारक मंडळ, माळेगाव, बारामती|इंग्लिश}} ==चरित्रे आणि आत्मचरित्र== # साहेब (शरद पवार चरित्रग्रंथ), लेखक व संपादक - सोपान गाडे # लोकनेते शरदराव पवार (लेखक - राम कांडगे) # Sharad Pawar - A Mass Leader (लेखक - दीपक बोरगावे) * शरद पवार यांचे [[लोक माझे सांगाती]] नावाचे मराठी आत्मचरित्र आहे. ==पुरस्कार== * [[पद्मविभूषण]] (२०१७) == संदर्भ == {{संदर्भयादी}} * [http://164.100.47.134/newls/Biography.aspx?mpsno=327 लोकसभेच्या अधिकृत संकेतस्थळावरील व्यक्तिचित्र] == बाह्य दुवे == * {{संकेतस्थळ|http://www.ncp.org.in/party/president.php|राष्ट्रवादी काँग्रेस पक्षाच्या अधिकृत संकेतस्थळावरील पक्षाध्यक्षांची माहिती|इंग्लिश}} * [http://news.bbc.co.uk/2/hi/south_asia/7940665.stm Profile] at ''[[BBC News]]'' * [http://164.100.47.132/LssNew/Members/Biography.aspx?mpsno=327 Profile at Govt. of India website] {{क्रम-सुरू}} {{क्रम-मागील|मागील=[[वसंतदादा पाटील]]}} {{क्रम-शीर्षक|title=[[:वर्ग:महाराष्ट्राचे मुख्यमंत्री|महाराष्ट्राचे मुख्यमंत्री]]|वर्ष=[[जुलै १८]], [[इ.स. १९७८]] - [[फेब्रुवारी १७]], [[इ.स. १९८०]]}} {{क्रम-पुढील|पुढील=[[अब्दुल रहमान अंतुले|ए.आर. अंतुले]]}} {{क्रम-मागील|मागील=[[शंकरराव चव्हाण]]}} {{क्रम-शीर्षक|title=[[:वर्ग:महाराष्ट्राचे मुख्यमंत्री|महाराष्ट्राचे मुख्यमंत्री]]|वर्ष=[[जून २६]], [[इ.स. १९८८]] - [[जून २५]], [[इ.स. १९९१]] }} {{क्रम-पुढील|पुढील=[[सुधाकरराव नाईक]]}} {{क्रम-मागील|मागील=[[सुधाकरराव नाईक]]}} {{क्रम-शीर्षक|title=[[:वर्ग:महाराष्ट्राचे मुख्यमंत्री|महाराष्ट्राचे मुख्यमंत्री]]|वर्ष=[[मार्च ६]], [[इ.स. १९९३]] - [[मार्च १४]], [[इ.स. १९९५]]}} {{क्रम-पुढील|पुढील=[[मनोहर जोशी]]}} {{क्रम-शेवट}} {{महाराष्ट्र मुख्यमंत्री}} {{DEFAULTSORT:पवार,शरद गोविंदराव}} [[वर्ग:महाराष्ट्रामधील राजकारणी]] [[वर्ग:राष्ट्रवादी काँग्रेस पक्षातील राजकारणी]] [[वर्ग:लोकसभेतील विरोधीपक्षनेते]] [[वर्ग:१५ वी लोकसभा सदस्य]] [[वर्ग:१४ वी लोकसभा सदस्य]] [[वर्ग:१३ वी लोकसभा सदस्य]] [[वर्ग:१२ वी लोकसभा सदस्य]] [[वर्ग:११ वी लोकसभा सदस्य]] [[वर्ग:१० वी लोकसभा सदस्य]] [[वर्ग:८ वी लोकसभा सदस्य]] [[वर्ग:बारामतीचे खासदार]] [[वर्ग:माढ्याचे खासदार]] [[वर्ग:महाराष्ट्राचे मुख्यमंत्री]] [[वर्ग:इ.स. १९४० मधील जन्म]] [[वर्ग:भारतीय कृषीमंत्री]] [[वर्ग:आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट परिषदेचे अध्यक्ष]] [[वर्ग:भारतीय क्रिकेट नियामक मंडळाचे अध्यक्ष]] [[वर्ग:लाल दुवे असणारे लेख]] [[वर्ग:लाल वर्ग असणारे लेख]] [[वर्ग:पद्मविभूषण पुरस्कारविजेते]] [[वर्ग:मराठी राजकारणी]] [[वर्ग:पवार परिवार]] [[वर्ग:बारामतीचे आमदार]] aca4j5qtv38b9quryatljmtv07e9bkx 2580941 2580940 2025-06-18T16:34:19Z KiranBOT 139572 दुव्यांमधील AMP ट्रॅकिंग काढले ([[:m:User:KiranBOT/AMP|माहिती]]) ([[User talk:Usernamekiran|त्रुटी नोंदवा]]) v2.2.7r 2580941 wikitext text/x-wiki {{माहितीचौकट संसद सदस्य | नाव = शरद गोविंदराव पवार | चित्र नाव = Sharad Pawar, Minister of AgricultureCrop.jpg | चित्र आकारमान = 250px | पद = [[संसद सदस्य|खासदार]] | कार्यकाळ_आरंभ = [[इ.स. २००९]] | कार्यकाळ_समाप्ती = [[इ.स. २०१४]] | राष्ट्रपती = | मागील = - | पुढील = [[विजयसिंह मोहिते-पाटील]] | मतदारसंघ = [[माढा (लोकसभा मतदारसंघ)|माढा]] | जन्मदिनांक = {{जन्म दिनांक आणि वय|1940|12|12}} | जन्मस्थान = [[बारामती]], [[पुणे जिल्हा]], [[महाराष्ट्र]] | मृत्युदिनांक = | मृत्युस्थान = | पक्ष =[[राष्ट्रवादी काँग्रेस पक्ष - शरदचंद्र पवार]] शिवसेना | इतरपक्ष =* [[भारतीय राष्ट्रीय काँग्रेस]],<br> * [[भारतीय काँग्रेस (समाजवादी)]], <br> * [[राष्ट्रवादी काँग्रेस पक्ष]] | नाते = [[सदाशिव शिंदे]] (सासरे) | पत्नी = प्रतिभा पवार | civil partner = | अपत्ये = [[सुप्रिया सुळे]] | निवास = [[बारामती]] | कार्यकाळ_आरंभ1 = [[इ.स. १९९०]] | कार्यकाळ_समाप्ती1 = [[इ.स. २००९]] | मागील1 = शरद पवार | पुढील1 = [[सुप्रिया सुळे]] | मतदारसंघ1 = [[बारामती (लोकसभा मतदारसंघ)|बारामती]] | कार्यकाळ_आरंभ2 =[[इ.स. १९९९]] | कार्यकाळ_समाप्ती2 = [[इ.स. २००४]] | मतदारसंघ2 = [[बारामती (लोकसभा मतदारसंघ)|बारामती]] | मागील2 = शरद पवार | पुढील2 = शरद पवार | कार्यकाळ_आरंभ3 =[[इ.स. १९९८]] | कार्यकाळ_समाप्ती3 = [[इ.स. १९९९]] | मागील3 = शरद पवार | पुढील3 = शरद पवार | मतदारसंघ3 = [[बारामती (लोकसभा मतदारसंघ)|बारामती]] | कार्यकाळ_आरंभ4 = [[इ.स. १९९६]] | कार्यकाळ_समाप्ती4 = [[इ.स. १९९८]] | मागील4 = शरद पवार | पुढील4 = शरद पवार | मतदारसंघ4 = [[बारामती (लोकसभा मतदारसंघ)|बारामती]] | कार्यकाळ_आरंभ5 = [[इ.स. १९९१]] | कार्यकाळ_समाप्ती5 = [[इ.स. १९९६]] | मागील5 = [[अजित पवार]] | पुढील5 = शरद पवार | मतदारसंघ5 = [[बारामती (लोकसभा मतदारसंघ)|बारामती]] | कार्यकाळ_आरंभ6 = [[इ.स. १९८४]] | कार्यकाळ_समाप्ती6 = [[मार्च]], [[इ.स. १९८५]] | मागील6 = [[वसंतदादा पाटील]] | पुढील6 = शंकरराव पाटील | मतदारसंघ6 = [[बारामती (लोकसभा मतदारसंघ)|बारामती]] | पद7= {{AutoLink|महाराष्ट्राचे मुख्यमंत्री}} | कार्यकाळ_आरंभ7 = [[इ.स. १९७८]]-[[इ.स. १९८०|८०]], [[इ.स. १९८८]]-[[इ.स. १९९१|९१]] व [[इ.स. १९९३]] | कार्यकाळ_समाप्ती7 = [[इ.स. १९९५]] | मागील7 = | पुढील7 = | मतदारसंघ7 = | व्यवसाय = | धर्म = | सही = | संकेतस्थळ = | तळटीपा = }} '''शरद गोविंदराव पवार''' (१२ डिसेंबर १९४०)  हे एक भारतीय राजकारणी आहेत. ते चार वेळा [[महाराष्ट्राच्या मुख्यमंत्र्यांची यादी|महाराष्ट्राचे मुख्यमंत्री]] होते. तसेच [[पी.व्ही. नरसिंहराव|पी.व्ही. नरसिंह राव]] यांच्या मंत्रिमंडळात [[भारताचे संरक्षणमंत्री|संरक्षण मंत्री]] म्हणून आणि [[मनमोहन सिंग]] यांच्या मंत्रिमंडळात [[कृषी व शेतकरी कल्याण मंत्रालय|कृषी मंत्री]] म्हणून त्यांनी काम केले आहे. [[भारतीय राष्ट्रीय काँग्रेस]]<nowiki/>पासून वेगळे झाल्यानंतर १९९९ मध्ये त्यांनी स्थापन केलेल्या [[राष्ट्रवादी काँग्रेस पक्ष|राष्ट्रवादी काँग्रेस पक्षा]]<nowiki/>चे ते माजी अध्यक्ष, तर [[राष्ट्रवादी काँग्रेस पक्ष - शरदचंद्र पवार]] गट पक्षाचे विद्यमान अध्यक्ष आहेत. ते [[भारतीय संसद|भारतीय संसदे]]<nowiki/>च्या वरिष्ठ सभागृह असलेल्या [[राज्यसभा|राज्यसभे]]<nowiki/>त राष्ट्रवादी काँग्रेस शिष्टमंडळाचे नेतृत्व करतात. तसेच ते [[महाविकास आघाडी]] या प्रादेशिक राजकीय आघाडीचे अध्यक्ष आहेत. शरद पवार हे महाराष्ट्रातील [[बारामती]]<nowiki/>चे आहेत. महाराष्ट्रातील प्रभावशाली राजकीय कुटुंब असलेल्या पवार कुटुंबातील आणि महाराष्ट्राच्या राजकारणातील ते एक प्रमुख चेहरा आहेत. कुटुंबातील इतर राजकारण्यांमध्ये त्यांची मुलगी [[सुप्रिया सुळे]], [[अजित पवार]] हे त्यांचे पुतणे, [[रोहित पवार|रोहित राजेंद्र पवार]] आणि चि.युगेंद्र श्रीनिवास पवार हे पुतण्याचे पुत्र आणि त्यांच्या विस्तारित कुटुंबातील इतर सदस्यांचा समावेश आहे. <ref name="Aron2016">{{स्रोत पुस्तक|title=The Dynasty: Born to Rule|last=Aron|first=Sunita|date=1 April 2016|publisher=Hay House, Inc|isbn=978-93-85827-10-5|chapter=The pawar power play|chapter-url=https://books.google.com/books?id=mUywDAAAQBAJ&pg=PT9}}</ref> <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://policenama.com/maharashtra-assembly-election-dynasty-politics-political-family-thackeray-pawar-rane-shinde-chavan-congress-bjp-ncp/|title=ठाकरे आणि पवार यांच्यासह 'या' 11 कुटूंबियांच्या हातात महाराष्ट्राचं 'राजकारण', जाणून घ्या|date=30 September 2019|website=पोलीसनामा (Policenama)|language=en-US|access-date=16 January 2022}}</ref> <ref name=":0">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://indianexpress.com/elections/all-in-pawar-family-5-members-either-in-ls-or-state-assembly-6091430/lite/|title=All in Pawar family: 5 members either in Lok Sabha or state assembly|date=28 October 2019|website=Indian Express|access-date=8 May 2022}}</ref> <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://m.economictimes.com/news/politics-and-nation/maharashtra-amid-a-pandemic-the-pawar-family-political-soap-opera-takes-centre-stage/articleshow/77552404.cms|title=Maharashtra: Amid a pandemic, the Pawar family political soap opera takes centre stage|website=The Economic Times|access-date=8 May 2022}}</ref> <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://marathi.abplive.com/videos/news/politics-family-tree-of-pawar-family-detailed-799061|title=Pawar Family Tree {{!}} पवार कुटुंबाची वंशावळ {{!}} पवार कुटुंब आहे कसं?|date=14 August 2020|website=marathi.abplive.com|language=mr|access-date=16 January 2022}}</ref> राजकारणाच्या बाहेर, शरद पवार यांनी २००५ ते २००८ पर्यंत [[भारतीय क्रिकेट नियामक मंडळ|भारतीय क्रिकेट नियामक मंडळा]]<nowiki/>चे अध्यक्ष आणि २०१० ते २०१२ पर्यंत [[आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट समिती|आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट परिषदे]]<nowiki/>चे अध्यक्ष म्हणून काम केले. <ref>{{स्रोत बातमी|url=http://news.bbc.co.uk/sport2/hi/cricket/8778604.stm|title=Pawar takes over as ICC president|date=1 July 2010|via=news.bbc.co.uk}}</ref> ऑक्टोबर २०१३ ते जानेवारी २०१७ या कालावधीत ते [[मुंबई क्रिकेट असोसिएशन]]<nowiki/>चे अध्यक्ष होते. <ref>{{स्रोत बातमी|url=http://www.cricbuzz.com/cricket-news/84795/sharad-pawar-steps-down-as-president-of-mumbai-cricket-association|title=Sharad Pawar steps down as president of Mumbai Cricket Association|work=Cricbuzz|access-date=18 December 2016}}</ref> २०१७ मध्ये, [[भारत सरकार]]<nowiki/>ने त्यांना [[पद्मविभूषण]] हा भारताचा दुसरा-सर्वोच्च नागरी सन्मान प्रदान केला. ==वैयक्तिक जीवन== पवारांचा जन्म [[डिसेंबर १२]], [[इ.स. १९४०]] रोजी [[पुणे जिल्हा|पुणे जिल्ह्यातील]] [[बारामती]] येथे झाला.कोरेगाव तालुक्यातील नांदवळ हे साहेबांचे मुळगाव,शरद पवार यांच्या वडिलांचे नाव गोविंदराव पवार आणि आईचे नाव शारदाबाई पवार आहे. गोविंदराव हे निरा कॅनॉल सहकारी सोसायटीचे बराच् काळ सेक्रेटरी होते. पुढे ते बारामती येथे निघालेल्या सहकारी बँकेचे पहिले व्यवस्थापक झाले. शारदाबाई या १९३८ मध्ये पुणे जिल्हा लोकल बोर्डाच्या शिक्षण समितीच्या प्रमुख होत्या. <ref>{{स्रोत पुस्तक|title=साहेब|last=गाडे|first=सोपान|publisher=अविष्कार प्रकाशन|year=२००९|location=पुणे|pages=१३ - १५}}</ref> बारामतीच्या लोकसभा मतदार संघाच्या विद्यमान खासदार सौ. [[सुप्रिया सुळे]] या त्यांच्या सुकन्या आहेत. तर महाराष्ट्र राज्याचे उपमुख्यमंत्री, [[अजित पवार]] हे त्यांचे पुतणे आहेत. त्यांचे [[छत्रपती शाहू महाराज]], [[महात्मा फुले]] आणि [[डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर]] हे तीन आदर्श आहेत.<ref>{{स्रोत बातमी|url=https://www.loksatta.com/maharashtra-news/ncp-chief-sharad-pawar-watch-marathi-play-shivaji-underground-in-bhimnagar-mohalla-1699342/|title=सध्या लहानसहान गोष्टीतून माणसामाणसांत मतभेद निर्माण करण्याचा प्रयत्न: शरद पवार|date=2018-06-19|work=Loksatta|access-date=2018-06-19|language=mr-IN}}</ref> == राजकारण == [[इ.स. १९५६]] साली ते शाळेत असताना त्यांनी [[गोवामुक्ती आंदोलन|गोवामुक्ती सत्याग्रहाला]] पाठिंबा दर्शविण्यासाठी विद्यार्थ्यांचा मेळावा आयोजित केला. येथून त्यांच्या राजकीय जीवनाची सुरुवात झाली.त्यानंतर काँलेजमध्ये असताना विद्यार्थी संघटनेचे नेते म्हणूनही त्यांनी काम पाहिले.विद्यार्थी संघटनेच्या एका समारंभासाठी त्यांनी महाराष्ट्राचे मुख्यमंत्री [[यशवंतराव चव्हाण]] यांना आमंत्रित केले.पवारांनी त्याप्रसंगी केलेल्या भाषणामुळे यशवंतराव चव्हाण अतिशय प्रभावीत झाले.त्यानंतर चव्हाणांच्या सांगण्यावरून पवारांनी युवक काँग्रेसमध्ये प्रवेश केला. चव्हाणांनी पवारांच्यातील सुप्त नेता हेरला आणि त्यानंतर पवार त्यांचे शिष्य बनले. त्यानंतर चव्हाणांनी त्यांच्या पुणे शहराला दिलेल्या भेटींदरम्यान पवारांना मुद्दाम भेटायला बोलावून त्यांना अनेकवेळी मार्गदर्शन केले. वयाच्या २४ व्या वर्षी ते महाराष्ट्र राज्य युवक काँग्रेसचे अध्यक्ष झाले. त्यानंतर यशवंतराव चव्हाणांचा राजकीय वारसदार म्हणून त्यांच्याकडे पाहिले जाऊ लागले. इ.स. १९६६ साली पवारांना [[युनेस्को]] शिष्यवृत्ती मिळाली.त्याअंतर्गत त्यांना [[पश्चिम जर्मनी]], [[फ्रान्स]], [[इटली]], [[इंग्लंड]] इत्यादी देशांना भेट देऊन तेथील राजकीय पक्षांचा आणि त्यांच्या पक्षबांधणी करायच्या पद्धतीचा जवळून अभ्यास करता आला. == विधानसभा == सर्वप्रथम इ.स. १९६७ च्या राज्य विधानसभा निवडणुकीत ते [[बारामती]] मतदारसंघातून विजयी झाले. श्री. [[वसंतराव नाईक]] यांच्या मंत्रिमंडळात त्यांचा राज्यमंत्री म्हणून समावेश वयाच्या २९व्या वर्षी झाला. इ.स. १९७२ आणि इ.स. १९७८ सालच्या निवडणुकीतही ते विजयी झाले. इ.स. १९७८ सालच्या निवडणुकीनंतर [[वसंतदादा पाटील]] मुखमंत्री झाले. यशवंतराव चव्हाणांबरोबरच वसंतदादा पाटील हेसुद्धा पवारांचे मार्गदर्शक होते. पण काँग्रेस पक्षाचे १२ आमदार फोडून पवारांनी विरोधी पक्षाबरोबर हातमिळवणी केली आणि वसंतदादांचे सरकार पाडले. त्यानंतर 'पवारांनी माझ्या पाठीत खंजीर खुपसला' अशी जळजळीत प्रतिक्रिया वसंतरावांनी दिली. == मुख्यमंत्री == [[जुलै १८|१८ जुलै]] [[इ.स. १९७८]] रोजी शरद पवारांचा महाराष्ट्राचे मुख्यमंत्री म्हणून शपथविधी झाला. पवारांबरोबर [[भारतीय राष्ट्रीय काँग्रेस|काँग्रेस (इंदिरा)]] पक्षातून बाहेर पडलेले १२ आमदार, [[भारतीय काँग्रेस (समाजवादी)]] पक्ष आणि [[जनता पक्ष]] यांची आघाडी [[पुरोगामी लोकशाही दल]] या नावाने बनली आणि त्याचे नेते पवार झाले.ते राज्याचे सर्वांत तरुण मुख्यमंत्री होते. इ.स. १९८० साली [[इंदिरा गांधी|इंदिरा गांधींचे]] सत्तेत पुनरागमन झाल्यानंतर त्यांनी विरोधी पक्षांची राज्य सरकारे बरखास्त केली. त्यात पवारांचे सरकारही बरखास्त झाले. जून इ.स. १९८० मध्ये विधानसभा निवडणुका झाल्या. काँग्रेस(इंदिरा) पक्षाने २८८ पैकी १८६ जागा जिंकल्या आणि बँरिस्टर [[अब्दुल रहमान अंतुले]] राज्याचे नवे मुख्यमंत्री झाले. शरद पवार विधानसभेतील प्रमुख विरोधी नेते होते. == लोकसभा == इ.स. १९८४ सालची लोकसभा निवडणूक पवारांनी लढवली आणि ते लोकसभेवर निवडून गेले. इंदिरा गांधींच्या हत्येनंतर निर्माण झालेल्या सहानुभूतीच्या लाटेत विरोधी पक्ष राज्यातील ४८ पैकी केवळ ५ जागा जिंकू शकले. त्यात पवारांच्या बारामती या जागेचा समावेश होता .मात्र त्यांनी राष्ट्रीय राजकारणात न पडता काही काळ राज्याच्या राजकारणातच राहायचे ठरवले. मार्च इ.स. १९८५ची राज्य विधानसभा निवडणूक त्यांनी बारामतीतून जिंकली आणि लोकसभा सदस्यत्वाचा त्यांनी राजीनामा दिला. त्या विधानसभा निवडणुकीत पवारांच्या काँग्रेस(स) पक्षाने २८८ पैकी ५४ जागा जिंकल्या आणि पवार राज्यविधानसभेतील विरोधी पक्षनेते झाले. == परत विधानसभा == इ.स. १९८७ साली ९ वर्षांच्या खंडानंतर शरद पवारांनी राजीव गांधींच्या उपस्थितीत औरंगाबाद येथे काँग्रेस(इंदिरा) पक्षात परत प्रवेश केला. जून १९८८ मध्ये पंतप्रधान आणि काँग्रेस अध्यक्ष राजीव गांधींनी महाराष्ट्राचे मुख्यमंत्री शंकरराव चव्हाण यांचा केन्द्रीय मंत्रिमंडळात अर्थमंत्री म्हणून समावेश केला. त्यांच्या जागी राज्याचे मुख्यमंत्री म्हणून राजीव गांधींनी शरद पवारांची निवड केली. २६ जून इ.स. १९८८ रोजी त्यांनी महाराष्ट्राचे मुख्यमंत्री म्हणून दुसऱ्यांदा शपथ घेतली. त्यापूर्वीच्या काळात राज्यात काँग्रेस पक्षाला फारसे आव्हान नव्हते. पण बाळासाहेब ठाकरे यांचा शिवसेना हा पक्ष भारतीय जनता पक्षाशी युती करून काँग्रेस पक्षाच्या अनेक वर्षे अबाधित असलेल्या वर्चस्वाला आव्हान देऊ लागला होता. त्या आव्हानाला तोंड देऊन राज्यात काँग्रेस पक्षाचे वर्चस्व कायम राखण्याची जबाबदारी पवारांवर आली. नोव्हेंबर इ.स. १९८९ मध्ये झालेल्या लोकसभा निवडणुकीत काँग्रेस पक्षाने राज्यातील ४८ पैकी २८ जागा जिंकल्या. पक्षाची राजस्थान,मध्य प्रदेश आणि उत्तर प्रदेश यासारख्या राज्यांत झाली तशी वाताहत महाराष्ट्रात झाली नाही. पण इ.स. १९८४ च्या तुलनेत पक्षाने १५ जागा कमी जिंकल्या. शिवसेनेने ४ जागा जिंकून प्रथमच लोकसभेत प्रवेश केला. भारतीय जनता पक्षाने १० जागा जिंकून जोरदार मुसंडी मारली. लोकसभा निवडणुकीतील चांगल्या कामगिरीमुळे शिवसेना आणि भारतीय जनता पक्ष या दोन्ही पक्षांच्या कार्यकर्त्यांचा आत्मविश्वास वाढला. राज्य विधानसभेसाठी फेब्रुवारी इ.स. १९९० मध्ये निवडणुका होणार होत्या. शिवसेनाप्रमुख बाळासाहेब ठाकरे यांनी राज्याच्या कानाकोपऱ्यात प्रचारसभा घेऊन काँग्रेस पक्षापुढे मोठे आव्हान उभे केले. राज्य विधानसभा निवडणुकीत काँग्रेस पक्षाने २८८ पैकी १४१ तर शिवसेना-भाजप युतीने ९४ जागा जिंकल्या. राज्याची स्थापना झाल्यानंतर प्रथमच काँग्रेस पक्षाने विधानसभेतील बहुमत गमावले. तरीही १२ अपक्ष आमदारांच्या पाठिंब्यावर शरद पवार यांनी ४ मार्च इ.स. १९९० रोजी मुख्यमंत्री म्हणून तिसऱ्यांदा शपथ घेतली. जानेवारी इ.स. १९९१ मध्ये विलासराव देशमुख, सुरूपसिंग नाईक आणि इतर काही मंत्र्यांनी शरद पवारांना मुख्यमंत्रिपदावरून हटवण्याची मागणी पक्षाध्यक्ष राजीव गांधी यांच्याकडे केली. पण त्याला राजीव गांधींनी नकार दिला. इ.स. १९९१ च्या लोकसभा निवडणुकीत पवारांनी काँग्रेस पक्षाचा राज्यात एकहाती प्रचार केला. पक्षाने राज्यात ४८ पैकी ३८ जागा जिंकल्या आणि इ.स. १९८९ च्या निवडणुकीत झालेल्या पिछेहाटीची काही अंशी भरपाई केली. निवडणुक प्रचारादरम्यान राजीव गांधींची हत्या झाली. श्री.पी.व्ही.नरसिंह राव आणि अर्जुनसिंग यांच्याबरोबर पवारांचे नावही पंतप्रधानपदाच्या शर्यतीत आहे अशा बातम्या वर्तमानपत्रांत आल्या. मात्र काँग्रेस संसदीय पक्षाने श्री.पी.व्ही.नरसिंह राव यांना नेतेपदी निवडले आणि त्यांचा २१ जून इ.स. १९९१ रोजी भारताचे पंतप्रधान म्हणून शपथविधी झाला. == पुनः दिल्ली == नरसिंह रावांनी पवारांना केन्द्रीय मंत्रिमंडळात संरक्षणमंत्री म्हणून नेमले. २६ जून इ.स. १९९१ रोजी त्यांचा केंद्रीय मंत्री म्हणून प्रथमच शपथविधी झाला. महाराष्ट्राचे मुख्यमंत्री म्हणून त्यांच्या जागी सुधाकरराव नाईक यांची निवड करण्यात आली. राज्य काँग्रेसमधील अंतर्गत मतभेदांमुळे सुधाकरराव नाईक यांना राजीनामा द्यावा लागला. त्यानंतर नरसिंह रावांनी शरद पवारांना पुन्हा एकदा राज्याचे मुख्यमंत्री म्हणून नेमले. त्यांनी ६ मार्च इ.स. १९९३ रोजी राज्याचे मुख्यमंत्री म्हणून चौथ्यांदा सूत्रे हाती घेतली. == विधानसभा, चौथी खेळी == पवारांची मुख्यमंत्रिपदाची चौथी कारकीर्द अत्यंत वादग्रस्त ठरली. ते परत मुख्यमंत्री बनून एक आठवडा व्हायच्या आत, १२ मार्च इ.स. १९९३ रोजी मुंबईत भीषण बाँबस्फोट झाले. त्यांत २५७ लोक ठार तर ६००हून अधिक लोक जखमी झाले. ३० सप्टेंबर इ.स. १९९३ रोजी लातूर आणि उस्मानाबाद जिल्ह्यांमध्ये भूकंप होऊन दहा हजारांपेक्षा जास्त लोक ठार झाले. या संकंटांबरोबरच राज्यात कमालीच्या वाढलेल्या भ्रष्टाचाराबद्दल मुंबई महानगरपालिकेचे उपायुक्त [[गो.रा.खैरनार]] यांनी पवारांना दोषी धरून त्यांच्यावर अनेक आरोप केले. प्रख्यात समाजसेवक अण्णा हजारे यांनी वनखात्यातील वाढत्या भ्रष्टाचाराविरोधात उपोषण केले. तेव्हा पवारांचे सरकार भ्रष्टाचारी अधिकाऱ्यांना पाठीशी घालत आहे असा आरोप झाला. जळगाव येथील सेक्स स्कँडलमध्ये अनेक तरुणींवर लैंगिक अत्याचार झाले, त्यात काँग्रेस पक्षाचे स्थानिक नगरसेवक सामील आहेत असा आरोप झाला. २३ नोव्हेंबर इ.स. १९९४ रोजी नागपूर येथे [[गोवारी आदिवासी|गोवारी]] समाजातील लोकांचा शिक्षण आणि सरकारी नोकऱ्यांमध्ये आरक्षणाची मागणी करण्यासाठी मोर्चा निघाला, तेव्हा मुख्यमंत्री या नात्याने मोर्चेकऱ्यांची भेट न घेता त्यांच्यावर लाठीमार करण्यात आला. त्यात चेंगराचेंगरी होऊन ११४ लोक मृत्युमुखी पडले. त्यामुळे आदिवासी कल्याण मंत्री मधुकरराव पिचड यांना तेव्हा या घटनेची जबाबदारी स्वीकारून राजीनामा द्यावा लागला. <ref>{{ संकेतस्थळ स्रोत | दुवा= https://m.maharashtratimes.com/maharashtra/nagpur-vidarbha-news/nagpur/high-cout-decision-on-gowari-community-as-tribal-community/articleshow/65398151.cms | title= आदिवासी गोवारी समाज को बॉम्‍बे हाईकोर्ट ने दिया अनुसूचित जनजाति का दर्जा | भाषा= हिंदी }} </ref> राज्य विधानसभेसाठी फेब्रुवारी-मार्च इ.स. १९९५ मध्ये निवडणुका होणार होत्या. त्या निवडणुकींच्या तिकिटवाटपात काँग्रेस पक्षात मोठया प्रमाणावर बंडखोरी झाली. अनेक ठिकाणी काँग्रेस नेत्यांनी पक्षाच्या अधिकृत उमेदवारांविरुद्ध अपक्ष म्हणून निवडणुला लढवल्या. जनतेत सरकारविरुद्ध वाढलेली नाराजी आणि मोठया प्रमाणावर झालेली बंडखोरी यांचे प्रतिबिंब मतपेटीत उमटले. काँग्रेस पक्षाचा राज्यात प्रथमच पराभव झाला.शिवसेना-भाजप युतीस २८८ पैकी १३८ जागा मिळाल्या तर काँग्रेस पक्षास ८० जागांवर समाधान मानावे लागले.राज्याचे नवे मुख्यमंत्री म्हणून मनोहर जोशी यांचा १४ मार्च इ.स. १९९५ रोजी शपथविधी झाला. == दिल्लीची तिसरी फेरी == इ.स. १९९६ च्या लोकसभा निवडणुकीपर्यंत पवार राज्य विधानपरिषदेतील विरोधी पक्षनेते होते. इ.स. १९९६ च्या लोकसभा निवडणुकीत त्यांनी बारामतीतून विजय मिळवला आणि त्यानंतर ते राष्टीय राजकारणात उतरले. जून इ.स. १९९७ मध्ये त्यांनी काँग्रेस अध्यक्षपदाच्या निवडणुकीत [[सीताराम केसरी]] यांच्याविरुद्ध निवडणूक लढवली पण तीत त्यांचा पराभव झाला. इ.स. १९९८ च्या लोकसभा निवडणुकीत त्यांनी राज्यात रिपब्लिकन पक्ष आणि समाजवादी पक्षांबरोबर निवडणुकपूर्व आघाडी करायचा निर्णय घेतला.त्यामुळे शिवसेना-भाजप विरोधी मतांचे विभाजन टळले आणि काँग्रेस-रिपब्लिकन पक्ष आणि समाजवादी पक्ष यांच्या युतीने ४८ पैकी ३७ जागा जिंकून जोरदार यश प्राप्त केले.शिवसेना-भाजप युतीला १० जागांवर समाधान मानावे लागले.त्यानंतर शरद पवार १२ व्या लोकसभेतील विरोधी पक्षनेते झाले. १२वी लोकसभा बरखास्त झाल्यानंतर मे इ.स. १९९९मध्ये पी.ए.संगमा आणि तारिक अन्वर यांच्या साथीने शरद पवारांनी अशी मागणी केली की, '१३ व्या लोकसभा निवडणुकीसाठी काँग्रेस पक्षाने इटलीत जन्मलेल्या सोनिया गांधींऐवजी भारतात जन्मलेल्या कोणाही नेत्याला पंतप्रधानपदाचे उमेदवार म्हणून घोषित करावे. काँग्रेस अध्यक्ष सोनिया गांधींना लिहिलेल्या पत्रात त्या तिघांनी म्हणले,'उच्च शिक्षण, कर्तबगारी आणि पात्रता असलेल्या अनेक व्यक्ती असलेल्या या ९८ कोटी लोकांच्या भारत देशात भारताबाहेर जन्म झालेली कोणत्याही व्यक्तीने सरकारचे नेतृत्व करणे योग्य होणार नाही, कारण हा प्रश्न देशाची सुरक्षा, आर्थिक हितसंबंध आणि जागतिक राजकारणातील भारताच्या प्रतिमेबरोबरच प्रत्येक भारतीयाच्या अस्मितेशी निगडित आहे' या कारणावरून काँग्रेस पक्षाने शरद पवार, पी.ए.संगमा आणि तारिक अन्वर यांना ६ वर्षांसाठी पक्षातून काढून टाकले. == NCP स्थापना == त्यानंतर १० जून इ.स. १९९९ रोजी शरद पवारांनी त्यांच्या ''[[राष्ट्रवादी काँग्रेस पक्ष|राष्ट्रवादी काँग्रेस पक्षाची]]'' स्थापना केली. इ.स. १९९९ च्या महाराष्ट्र विधानसभा निवडणुकींनंतर कोणत्याही पक्ष अथवा आघाडीस बहुमत मिळाले नाही.त्यानंतर काँग्रेस आणि राष्ट्रवादी काँग्रेस यांची आघाडी होऊन विलासराव देशमुख राज्याचे नवे मुख्यमंत्री झाले. इ.स. २००४ मधील लोकसभा निवडणुकीनंतर पवारांचा राष्ट्रवादी काँग्रेस पक्ष केंद्रात मनमोहन सिंग यांच्या नेतृत्वाखालील आघाडी सरकारमध्ये सामील झाला. २२ मे इ.स. २००४ मध्ये शरद पवारांनी देशाचे कृषिमंत्री म्हणून सूत्रे हाती घेतली. २९ मे इ.स. २००९ रोजी केंद्रीय मंत्रिमंडळात त्यांना कृषी, ग्राहकांशी संबंधित बाबी, अन्न आणि सार्वजनिक वितरण ह्या खात्यांची धुरा देण्यात आली. जुलै इ.स. २०१०मध्ये आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट परिषदेचे अध्यक्षपद स्वीकारल्यानंतर पक्षकार्याला अधिक वेळ देण्याची इच्छा असल्याचे सांगून पंतप्रधान डॉ. मनमोहन सिंग यांच्याकडे त्यांनी आपल्यावरील कार्यभार कमी करण्याची विनंती केली. इ. स्. २०१९ मध्ये झालेल्या विधानसभा निवडणूकीत राष्ट्रवादी पक्षाला ५४ जागा मिळाल्या. शिवसेना, राष्ट्रवादी आणि काँग्रेस या तीन पक्षांचे मिळून महाआघाडीचे सरकार महाराष्ट्रामध्ये निर्माण करण्यात शरद पवार यांचा मोलाचा सहभाग होता. 2023 अजित पवारांचे बंड : जुलै 2023 मध्ये, [[अजित पवार]] यांनी शरद पवारांच्या विरोधात बंड केले आणि सत्ताधारी भाजप-शिवसेना सरकारमध्ये सामील झाले आणि महाराष्ट्राचे उपमुख्यमंत्री <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://pune.news/politics/maharashtra-government-now-powered-by-three-engines-as-ajit-pawar-takes-oath-as-deputy-chief-minister-45111/|title=Maharashtra Government Now Powered by Three Engines as Ajit Pawar Takes Oath as Deputy Chief Minister|last=Raj|first=Neha|date=2023-07-02|website=PUNE NEWS|language=en-US|access-date=2023-07-10}}</ref>म्हणून शपथ घेतली, राष्ट्रवादीच्या बहुसंख्य विद्यमान आमदारांनी पवार यांच्या समर्थनार्थ पक्ष सोडला. त्यांनी निवडणूक आयोगाकडे दावा केला की ते राष्ट्रवादीचे अध्यक्ष आहेत,<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://pune.news/politics/maharashtra-political-crisis-ajit-pawar-claims-leadership-of-ncp-removes-sharad-pawar-as-chief-45872/|title=Maharashtra Political Crisis: Ajit Pawar Claims Leadership of NCP, Removes Sharad Pawar as Chief|last=Raj|first=Neha|date=2023-07-05|website=PUNE NEWS|language=en-US|access-date=2023-07-10}}</ref> == [[आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट परिषद]] == राजकारणाबरोबरच क्रिकेट हे देखील पवारांच्या आवडीचे क्षेत्र आहे. २९ नोव्हेंबर इ.स. २००५ रोजी ते भारतीय क्रिकेट नियामक मंडळाच्या अध्यक्षपदी निवडून आले. १ जुलै इ.स. २०१० रोजी त्यांनी आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट परिषदेच्या अध्यक्षपदाची सूत्रे स्वीकारली. [[जगमोहन दालमिया]] यांच्यानंतर हे पद भूषविणारे ते २रे भारतीय आहेत. == शिक्षणसंस्थांमधील सहभाग == पवारांचा शिक्षणक्षेत्राशीही सक्रिय संबंध आहे. त्यांनी ज्या शिक्षणसंस्थांच्या कामात सहभाग घेतला आहे, त्यातील महत्त्वाच्या शिक्षणसंस्था खालीलप्रमाणे - * {{संकेतस्थळ|http://www.http://www.vidyapratishthan.org/|विद्या प्रतिष्ठान, बारामती|इंग्लिश}} * {{संकेतस्थळ|http://agridevelopmenttrustbaramati.org|कृषी विकास प्रतिष्ठान, बारामती|इंग्लिश}} * {{संकेतस्थळ|http://www.rayatshikshan.edu/|रयत शिक्षण संस्था, सातारा|इंग्लिश}} * {{संकेतस्थळ|http://www.vsisugar.com/|वसंतदादा शुगर इन्स्टिट्यूट, मांजरी, पुणे|इंग्लिश}} * {{संकेतस्थळ|http://www.svpm.edu.in/|शिवनगर विद्या प्रसारक मंडळ, माळेगाव, बारामती|इंग्लिश}} ==चरित्रे आणि आत्मचरित्र== # साहेब (शरद पवार चरित्रग्रंथ), लेखक व संपादक - सोपान गाडे # लोकनेते शरदराव पवार (लेखक - राम कांडगे) # Sharad Pawar - A Mass Leader (लेखक - दीपक बोरगावे) * शरद पवार यांचे [[लोक माझे सांगाती]] नावाचे मराठी आत्मचरित्र आहे. ==पुरस्कार== * [[पद्मविभूषण]] (२०१७) == संदर्भ == {{संदर्भयादी}} * [http://164.100.47.134/newls/Biography.aspx?mpsno=327 लोकसभेच्या अधिकृत संकेतस्थळावरील व्यक्तिचित्र] == बाह्य दुवे == * {{संकेतस्थळ|http://www.ncp.org.in/party/president.php|राष्ट्रवादी काँग्रेस पक्षाच्या अधिकृत संकेतस्थळावरील पक्षाध्यक्षांची माहिती|इंग्लिश}} * [http://news.bbc.co.uk/2/hi/south_asia/7940665.stm Profile] at ''[[BBC News]]'' * [http://164.100.47.132/LssNew/Members/Biography.aspx?mpsno=327 Profile at Govt. of India website] {{क्रम-सुरू}} {{क्रम-मागील|मागील=[[वसंतदादा पाटील]]}} {{क्रम-शीर्षक|title=[[:वर्ग:महाराष्ट्राचे मुख्यमंत्री|महाराष्ट्राचे मुख्यमंत्री]]|वर्ष=[[जुलै १८]], [[इ.स. १९७८]] - [[फेब्रुवारी १७]], [[इ.स. १९८०]]}} {{क्रम-पुढील|पुढील=[[अब्दुल रहमान अंतुले|ए.आर. अंतुले]]}} {{क्रम-मागील|मागील=[[शंकरराव चव्हाण]]}} {{क्रम-शीर्षक|title=[[:वर्ग:महाराष्ट्राचे मुख्यमंत्री|महाराष्ट्राचे मुख्यमंत्री]]|वर्ष=[[जून २६]], [[इ.स. १९८८]] - [[जून २५]], [[इ.स. १९९१]] }} {{क्रम-पुढील|पुढील=[[सुधाकरराव नाईक]]}} {{क्रम-मागील|मागील=[[सुधाकरराव नाईक]]}} {{क्रम-शीर्षक|title=[[:वर्ग:महाराष्ट्राचे मुख्यमंत्री|महाराष्ट्राचे मुख्यमंत्री]]|वर्ष=[[मार्च ६]], [[इ.स. १९९३]] - [[मार्च १४]], [[इ.स. १९९५]]}} {{क्रम-पुढील|पुढील=[[मनोहर जोशी]]}} {{क्रम-शेवट}} {{महाराष्ट्र मुख्यमंत्री}} {{DEFAULTSORT:पवार,शरद गोविंदराव}} [[वर्ग:महाराष्ट्रामधील राजकारणी]] [[वर्ग:राष्ट्रवादी काँग्रेस पक्षातील राजकारणी]] [[वर्ग:लोकसभेतील विरोधीपक्षनेते]] [[वर्ग:१५ वी लोकसभा सदस्य]] [[वर्ग:१४ वी लोकसभा सदस्य]] [[वर्ग:१३ वी लोकसभा सदस्य]] [[वर्ग:१२ वी लोकसभा सदस्य]] [[वर्ग:११ वी लोकसभा सदस्य]] [[वर्ग:१० वी लोकसभा सदस्य]] [[वर्ग:८ वी लोकसभा सदस्य]] [[वर्ग:बारामतीचे खासदार]] [[वर्ग:माढ्याचे खासदार]] [[वर्ग:महाराष्ट्राचे मुख्यमंत्री]] [[वर्ग:इ.स. १९४० मधील जन्म]] [[वर्ग:भारतीय कृषीमंत्री]] [[वर्ग:आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट परिषदेचे अध्यक्ष]] [[वर्ग:भारतीय क्रिकेट नियामक मंडळाचे अध्यक्ष]] [[वर्ग:लाल दुवे असणारे लेख]] [[वर्ग:लाल वर्ग असणारे लेख]] [[वर्ग:पद्मविभूषण पुरस्कारविजेते]] [[वर्ग:मराठी राजकारणी]] [[वर्ग:पवार परिवार]] [[वर्ग:बारामतीचे आमदार]] k6311ptv106tly0vt83vrptvko0wri0 2580944 2580941 2025-06-18T16:45:54Z Khirid Harshad 138639 [[Special:Contributions/103.186.55.181|103.186.55.181]] ([[User talk:103.186.55.181|चर्चा]])यांची आवृत्ती [[Special:Diff/2580940|2580940]] परतवली. 2580944 wikitext text/x-wiki {{माहितीचौकट संसद सदस्य | नाव = शरद गोविंदराव पवार | चित्र नाव = Sharad Pawar, Minister of AgricultureCrop.jpg | चित्र आकारमान = 250px | पद = [[संसद सदस्य|खासदार]] | कार्यकाळ_आरंभ = [[इ.स. २००९]] | कार्यकाळ_समाप्ती = [[इ.स. २०१४]] | राष्ट्रपती = | मागील = - | पुढील = [[विजयसिंह मोहिते-पाटील]] | मतदारसंघ = [[माढा लोकसभा मतदारसंघ|माढा]] | जन्मदिनांक = {{जन्म दिनांक आणि वय|1940|12|12}} | जन्मस्थान = [[बारामती]], [[पुणे जिल्हा]], [[महाराष्ट्र]] | मृत्युदिनांक = | मृत्युस्थान = | पक्ष = [[राष्ट्रवादी काँग्रेस पक्ष - शरदचंद्र पवार]] | इतरपक्ष = * [[भारतीय राष्ट्रीय काँग्रेस]],<br> * [[भारतीय काँग्रेस (समाजवादी)]], <br> * [[राष्ट्रवादी काँग्रेस पक्ष]] | नाते = [[सदाशिव शिंदे]] (सासरे) | पत्नी = प्रतिभा पवार | civil partner = | अपत्ये = [[सुप्रिया सुळे]] | निवास = [[बारामती]] | कार्यकाळ_आरंभ1 = [[इ.स. १९९०]] | कार्यकाळ_समाप्ती1 = [[इ.स. २००९]] | मागील1 = शरद पवार | पुढील1 = [[सुप्रिया सुळे]] | मतदारसंघ1 = [[बारामती लोकसभा मतदारसंघ|बारामती]] | कार्यकाळ_आरंभ2 = [[इ.स. १९९९]] | कार्यकाळ_समाप्ती2 = [[इ.स. २००४]] | मतदारसंघ2 = [[बारामती लोकसभा मतदारसंघ|बारामती]] | मागील2 = शरद पवार | पुढील2 = शरद पवार | कार्यकाळ_आरंभ3 = [[इ.स. १९९८]] | कार्यकाळ_समाप्ती3 = [[इ.स. १९९९]] | मागील3 = शरद पवार | पुढील3 = शरद पवार | मतदारसंघ3 = [[बारामती लोकसभा मतदारसंघ|बारामती]] | कार्यकाळ_आरंभ4 = [[इ.स. १९९६]] | कार्यकाळ_समाप्ती4 = [[इ.स. १९९८]] | मागील4 = शरद पवार | पुढील4 = शरद पवार | मतदारसंघ4 = [[बारामती लोकसभा मतदारसंघ|बारामती]] | कार्यकाळ_आरंभ5 = [[इ.स. १९९१]] | कार्यकाळ_समाप्ती5 = [[इ.स. १९९६]] | मागील5 = [[अजित पवार]] | पुढील5 = शरद पवार | मतदारसंघ5 = [[बारामती लोकसभा मतदारसंघ|बारामती]] | कार्यकाळ_आरंभ6 = [[इ.स. १९८४]] | कार्यकाळ_समाप्ती6 = [[मार्च]], [[इ.स. १९८५]] | मागील6 = [[वसंतदादा पाटील]] | पुढील6 = शंकरराव पाटील | मतदारसंघ6 = [[बारामती लोकसभा मतदारसंघ|बारामती]] | पद7= {{AutoLink|महाराष्ट्राचे मुख्यमंत्री}} | कार्यकाळ_आरंभ7 = [[इ.स. १९७८]]-[[इ.स. १९८०|८०]], [[इ.स. १९८८]]-[[इ.स. १९९१|९१]] व [[इ.स. १९९३]] | कार्यकाळ_समाप्ती7 = [[इ.स. १९९५]] | मागील7 = | पुढील7 = | मतदारसंघ7 = | व्यवसाय = | धर्म = | सही = | संकेतस्थळ = | तळटीपा = }} '''शरद गोविंदराव पवार''' (१२ डिसेंबर १९४०)  हे एक भारतीय राजकारणी आहेत. ते चार वेळा [[महाराष्ट्राच्या मुख्यमंत्र्यांची यादी|महाराष्ट्राचे मुख्यमंत्री]] होते. तसेच [[पी.व्ही. नरसिंहराव]] यांच्या मंत्रिमंडळात [[भारताचे संरक्षणमंत्री|संरक्षण मंत्री]] म्हणून आणि [[मनमोहन सिंग]] यांच्या मंत्रिमंडळात [[कृषी व शेतकरी कल्याण मंत्रालय|कृषी मंत्री]] म्हणून त्यांनी काम केले आहे. [[भारतीय राष्ट्रीय काँग्रेस]]<nowiki/>पासून वेगळे झाल्यानंतर १९९९ मध्ये त्यांनी स्थापन केलेल्या [[राष्ट्रवादी काँग्रेस पक्ष|राष्ट्रवादी काँग्रेस पक्षा]]<nowiki/>चे ते माजी अध्यक्ष, तर [[राष्ट्रवादी काँग्रेस पक्ष - शरदचंद्र पवार]] गट पक्षाचे विद्यमान अध्यक्ष आहेत. ते [[भारतीय संसद|भारतीय संसदे]]<nowiki/>च्या वरिष्ठ सभागृह असलेल्या [[राज्यसभा|राज्यसभे]]<nowiki/>त राष्ट्रवादी काँग्रेस शिष्टमंडळाचे नेतृत्व करतात. तसेच ते [[महाविकास आघाडी]] या प्रादेशिक राजकीय आघाडीचे अध्यक्ष आहेत. शरद पवार हे महाराष्ट्रातील [[बारामती]]<nowiki/>चे आहेत. महाराष्ट्रातील प्रभावशाली राजकीय कुटुंब असलेल्या पवार कुटुंबातील आणि महाराष्ट्राच्या राजकारणातील ते एक प्रमुख चेहरा आहेत. कुटुंबातील इतर राजकारण्यांमध्ये त्यांची मुलगी [[सुप्रिया सुळे]], [[अजित पवार]] हे त्यांचे पुतणे, [[रोहित पवार|रोहित राजेंद्र पवार]] आणि चि.युगेंद्र श्रीनिवास पवार हे पुतण्याचे पुत्र आणि त्यांच्या विस्तारित कुटुंबातील इतर सदस्यांचा समावेश आहे.<ref name="Aron2016">{{स्रोत पुस्तक|title=The Dynasty: Born to Rule|last=Aron|first=Sunita|date=1 April 2016|publisher=Hay House, Inc|isbn=978-93-85827-10-5|chapter=The pawar power play|chapter-url=https://books.google.com/books?id=mUywDAAAQBAJ&pg=PT9}}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://policenama.com/maharashtra-assembly-election-dynasty-politics-political-family-thackeray-pawar-rane-shinde-chavan-congress-bjp-ncp/|title=ठाकरे आणि पवार यांच्यासह 'या' 11 कुटूंबियांच्या हातात महाराष्ट्राचं 'राजकारण', जाणून घ्या|date=30 September 2019|website=पोलीसनामा|language=en-US|access-date=16 January 2022}}</ref><ref name=":0">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://indianexpress.com/elections/all-in-pawar-family-5-members-either-in-ls-or-state-assembly-6091430/lite/|title=All in Pawar family: 5 members either in Lok Sabha or state assembly|date=28 October 2019|website=Indian Express|access-date=8 May 2022}}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://m.economictimes.com/news/politics-and-nation/maharashtra-amid-a-pandemic-the-pawar-family-political-soap-opera-takes-centre-stage/articleshow/77552404.cms|title=Maharashtra: Amid a pandemic, the Pawar family political soap opera takes centre stage|website=The Economic Times|access-date=8 May 2022}}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://marathi.abplive.com/videos/news/politics-family-tree-of-pawar-family-detailed-799061|title=Pawar Family Tree {{!}} पवार कुटुंबाची वंशावळ {{!}} पवार कुटुंब आहे कसं?|date=14 August 2020|website=एबीपी माझा|access-date=16 January 2022}}</ref> राजकारणाच्या बाहेर, शरद पवार यांनी २००५ ते २००८ पर्यंत [[भारतीय क्रिकेट नियामक मंडळ|भारतीय क्रिकेट नियामक मंडळा]]<nowiki/>चे अध्यक्ष आणि २०१० ते २०१२ पर्यंत [[आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट समिती|आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट परिषदे]]<nowiki/>चे अध्यक्ष म्हणून काम केले.<ref>{{स्रोत बातमी|url=http://news.bbc.co.uk/sport2/hi/cricket/8778604.stm|title=Pawar takes over as ICC president|date=1 July 2010|via=news.bbc.co.uk}}</ref> ऑक्टोबर २०१३ ते जानेवारी २०१७ या कालावधीत ते [[मुंबई क्रिकेट असोसिएशन]]<nowiki/>चे अध्यक्ष होते.<ref>{{स्रोत बातमी|url=http://www.cricbuzz.com/cricket-news/84795/sharad-pawar-steps-down-as-president-of-mumbai-cricket-association|title=Sharad Pawar steps down as president of Mumbai Cricket Association|work=Cricbuzz|access-date=18 December 2016}}</ref> २०१७ मध्ये, [[भारत सरकार]]<nowiki/>ने त्यांना [[पद्मविभूषण]] हा भारताचा दुसरा-सर्वोच्च नागरी सन्मान प्रदान केला. ==वैयक्तिक जीवन== पवारांचा जन्म [[डिसेंबर १२]], [[इ.स. १९४०]] रोजी [[पुणे जिल्हा|पुणे जिल्ह्यातील]] [[बारामती]] येथे झाला. कोरेगाव तालुक्यातील नांदवळ हे साहेबांचे मुळगाव, शरद पवार यांच्या वडिलांचे नाव गोविंदराव पवार आणि आईचे नाव शारदाबाई पवार आहे. गोविंदराव हे निरा कॅनॉल सहकारी सोसायटीचे बराच काळ सेक्रेटरी होते. पुढे ते बारामती येथे निघालेल्या सहकारी बँकेचे पहिले व्यवस्थापक झाले. शारदाबाई या १९३८ मध्ये पुणे जिल्हा लोकल बोर्डाच्या शिक्षण समितीच्या प्रमुख होत्या.<ref>{{स्रोत पुस्तक|title=साहेब|last=गाडे|first=सोपान|publisher=अविष्कार प्रकाशन|year=२००९|location=पुणे|pages=१३ - १५}}</ref> बारामतीच्या लोकसभा मतदार संघाच्या विद्यमान खासदार सौ. [[सुप्रिया सुळे]] या त्यांच्या सुकन्या आहेत. तर महाराष्ट्र राज्याचे उपमुख्यमंत्री, [[अजित पवार]] हे त्यांचे पुतणे आहेत. त्यांचे [[छत्रपती शाहू महाराज]], [[महात्मा फुले]] आणि [[डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर]] हे तीन आदर्श आहेत.<ref>{{स्रोत बातमी|url=https://www.loksatta.com/maharashtra-news/ncp-chief-sharad-pawar-watch-marathi-play-shivaji-underground-in-bhimnagar-mohalla-1699342/|title=सध्या लहानसहान गोष्टीतून माणसामाणसांत मतभेद निर्माण करण्याचा प्रयत्न: शरद पवार|date=2018-06-19|work=लोकसत्ता|access-date=2018-06-19}}</ref> == राजकारण == [[इ.स. १९५६]] साली ते शाळेत असताना त्यांनी [[गोवामुक्ती आंदोलन|गोवामुक्ती सत्याग्रहाला]] पाठिंबा दर्शविण्यासाठी विद्यार्थ्यांचा मेळावा आयोजित केला. येथून त्यांच्या राजकीय जीवनाची सुरुवात झाली. त्यानंतर काँलेजमध्ये असताना विद्यार्थी संघटनेचे नेते म्हणूनही त्यांनी काम पाहिले. विद्यार्थी संघटनेच्या एका समारंभासाठी त्यांनी महाराष्ट्राचे मुख्यमंत्री [[यशवंतराव चव्हाण]] यांना आमंत्रित केले. पवारांनी त्याप्रसंगी केलेल्या भाषणामुळे यशवंतराव चव्हाण अतिशय प्रभावीत झाले. त्यानंतर चव्हाणांच्या सांगण्यावरून पवारांनी युवक काँग्रेसमध्ये प्रवेश केला. चव्हाणांनी पवारांच्यातील सुप्त नेता हेरला आणि त्यानंतर पवार त्यांचे शिष्य बनले. त्यानंतर चव्हाणांनी त्यांच्या पुणे शहराला दिलेल्या भेटींदरम्यान पवारांना मुद्दाम भेटायला बोलावून त्यांना अनेकवेळी मार्गदर्शन केले. वयाच्या २४ व्या वर्षी ते महाराष्ट्र राज्य युवक काँग्रेसचे अध्यक्ष झाले. त्यानंतर यशवंतराव चव्हाणांचा राजकीय वारसदार म्हणून त्यांच्याकडे पाहिले जाऊ लागले. इ.स. १९६६ साली पवारांना [[युनेस्को]] शिष्यवृत्ती मिळाली. त्याअंतर्गत त्यांना [[पश्चिम जर्मनी]], [[फ्रान्स]], [[इटली]], [[इंग्लंड]] इत्यादी देशांना भेट देऊन तेथील राजकीय पक्षांचा आणि त्यांच्या पक्षबांधणी करायच्या पद्धतीचा जवळून अभ्यास करता आला. == विधानसभा == सर्वप्रथम इ.स. १९६७ च्या राज्य विधानसभा निवडणुकीत ते [[बारामती]] मतदारसंघातून विजयी झाले. श्री. [[वसंतराव नाईक]] यांच्या मंत्रिमंडळात त्यांचा राज्यमंत्री म्हणून समावेश वयाच्या २९व्या वर्षी झाला. इ.स. १९७२ आणि इ.स. १९७८ सालच्या निवडणुकीतही ते विजयी झाले. इ.स. १९७८ सालच्या निवडणुकीनंतर [[वसंतदादा पाटील]] मुखमंत्री झाले. यशवंतराव चव्हाणांबरोबरच वसंतदादा पाटील हेसुद्धा पवारांचे मार्गदर्शक होते. पण काँग्रेस पक्षाचे १२ आमदार फोडून पवारांनी विरोधी पक्षाबरोबर हातमिळवणी केली आणि वसंतदादांचे सरकार पाडले. त्यानंतर 'पवारांनी माझ्या पाठीत खंजीर खुपसला' अशी जळजळीत प्रतिक्रिया वसंतरावांनी दिली. == मुख्यमंत्री == [[जुलै १८|१८ जुलै]] [[इ.स. १९७८]] रोजी शरद पवारांचा महाराष्ट्राचे मुख्यमंत्री म्हणून शपथविधी झाला. पवारांबरोबर [[भारतीय राष्ट्रीय काँग्रेस|काँग्रेस (इंदिरा)]] पक्षातून बाहेर पडलेले १२ आमदार, [[भारतीय काँग्रेस (समाजवादी)]] पक्ष आणि [[जनता पक्ष]] यांची आघाडी [[पुरोगामी लोकशाही दल]] या नावाने बनली आणि त्याचे नेते पवार झाले.ते राज्याचे सर्वांत तरुण मुख्यमंत्री होते. इ.स. १९८० साली [[इंदिरा गांधी|इंदिरा गांधींचे]] सत्तेत पुनरागमन झाल्यानंतर त्यांनी विरोधी पक्षांची राज्य सरकारे बरखास्त केली. त्यात पवारांचे सरकारही बरखास्त झाले. जून इ.स. १९८० मध्ये विधानसभा निवडणुका झाल्या. काँग्रेस(इंदिरा) पक्षाने २८८ पैकी १८६ जागा जिंकल्या आणि बॅरिस्टर [[अब्दुल रहमान अंतुले]] राज्याचे नवे मुख्यमंत्री झाले. शरद पवार विधानसभेतील प्रमुख विरोधी नेते होते. == लोकसभा == इ.स. १९८४ सालची लोकसभा निवडणूक पवारांनी लढवली आणि ते लोकसभेवर निवडून गेले. इंदिरा गांधींच्या हत्येनंतर निर्माण झालेल्या सहानुभूतीच्या लाटेत विरोधी पक्ष राज्यातील ४८ पैकी केवळ ५ जागा जिंकू शकले. त्यात पवारांच्या बारामती या जागेचा समावेश होता. मात्र त्यांनी राष्ट्रीय राजकारणात न पडता काही काळ राज्याच्या राजकारणातच राहायचे ठरवले. मार्च इ.स. १९८५ची राज्य विधानसभा निवडणूक त्यांनी बारामतीतून जिंकली आणि लोकसभा सदस्यत्वाचा त्यांनी राजीनामा दिला. त्या विधानसभा निवडणुकीत पवारांच्या काँग्रेस(स) पक्षाने २८८ पैकी ५४ जागा जिंकल्या आणि पवार राज्यविधानसभेतील विरोधी पक्षनेते झाले. == परत विधानसभा == इ.स. १९८७ साली ९ वर्षांच्या खंडानंतर शरद पवारांनी राजीव गांधींच्या उपस्थितीत औरंगाबाद येथे काँग्रेस (इंदिरा) पक्षात परत प्रवेश केला. जून १९८८ मध्ये पंतप्रधान आणि काँग्रेस अध्यक्ष राजीव गांधींनी महाराष्ट्राचे मुख्यमंत्री शंकरराव चव्हाण यांचा केंद्रीय मंत्रिमंडळात अर्थमंत्री म्हणून समावेश केला. त्यांच्या जागी राज्याचे मुख्यमंत्री म्हणून राजीव गांधींनी शरद पवारांची निवड केली. २६ जून इ.स. १९८८ रोजी त्यांनी महाराष्ट्राचे मुख्यमंत्री म्हणून दुसऱ्यांदा शपथ घेतली. त्यापूर्वीच्या काळात राज्यात काँग्रेस पक्षाला फारसे आव्हान नव्हते. पण बाळासाहेब ठाकरे यांचा शिवसेना हा पक्ष भारतीय जनता पक्षाशी युती करून काँग्रेस पक्षाच्या अनेक वर्षे अबाधित असलेल्या वर्चस्वाला आव्हान देऊ लागला होता. त्या आव्हानाला तोंड देऊन राज्यात काँग्रेस पक्षाचे वर्चस्व कायम राखण्याची जबाबदारी पवारांवर आली. नोव्हेंबर इ.स. १९८९ मध्ये झालेल्या लोकसभा निवडणुकीत काँग्रेस पक्षाने राज्यातील ४८ पैकी २८ जागा जिंकल्या. पक्षाची राजस्थान,मध्य प्रदेश आणि उत्तर प्रदेश यासारख्या राज्यांत झाली तशी वाताहत महाराष्ट्रात झाली नाही. पण इ.स. १९८४ च्या तुलनेत पक्षाने १५ जागा कमी जिंकल्या. शिवसेनेने ४ जागा जिंकून प्रथमच लोकसभेत प्रवेश केला. भारतीय जनता पक्षाने १० जागा जिंकून जोरदार मुसंडी मारली. लोकसभा निवडणुकीतील चांगल्या कामगिरीमुळे शिवसेना आणि भारतीय जनता पक्ष या दोन्ही पक्षांच्या कार्यकर्त्यांचा आत्मविश्वास वाढला. राज्य विधानसभेसाठी फेब्रुवारी इ.स. १९९० मध्ये निवडणुका होणार होत्या. शिवसेनाप्रमुख बाळासाहेब ठाकरे यांनी राज्याच्या कानाकोपऱ्यात प्रचारसभा घेऊन काँग्रेस पक्षापुढे मोठे आव्हान उभे केले. राज्य विधानसभा निवडणुकीत काँग्रेस पक्षाने २८८ पैकी १४१ तर शिवसेना-भाजप युतीने ९४ जागा जिंकल्या. राज्याची स्थापना झाल्यानंतर प्रथमच काँग्रेस पक्षाने विधानसभेतील बहुमत गमावले. तरीही १२ अपक्ष आमदारांच्या पाठिंब्यावर शरद पवार यांनी ४ मार्च इ.स. १९९० रोजी मुख्यमंत्री म्हणून तिसऱ्यांदा शपथ घेतली. जानेवारी इ.स. १९९१ मध्ये विलासराव देशमुख, सुरूपसिंग नाईक आणि इतर काही मंत्र्यांनी शरद पवारांना मुख्यमंत्रिपदावरून हटवण्याची मागणी पक्षाध्यक्ष राजीव गांधी यांच्याकडे केली. पण त्याला राजीव गांधींनी नकार दिला. इ.स. १९९१ च्या लोकसभा निवडणुकीत पवारांनी काँग्रेस पक्षाचा राज्यात एकहाती प्रचार केला. पक्षाने राज्यात ४८ पैकी ३८ जागा जिंकल्या आणि इ.स. १९८९ च्या निवडणुकीत झालेल्या पिछेहाटीची काही अंशी भरपाई केली. निवडणुक प्रचारादरम्यान राजीव गांधींची हत्या झाली. श्री. पी.व्ही. नरसिंह राव आणि अर्जुनसिंग यांच्याबरोबर पवारांचे नावही पंतप्रधानपदाच्या शर्यतीत आहे अशा बातम्या वर्तमानपत्रांत आल्या. मात्र काँग्रेस संसदीय पक्षाने श्री. पी.व्ही. नरसिंह राव यांना नेतेपदी निवडले आणि त्यांचा २१ जून इ.स. १९९१ रोजी भारताचे पंतप्रधान म्हणून शपथविधी झाला. == पुनः दिल्ली == नरसिंह रावांनी पवारांना केंद्रीय मंत्रिमंडळात संरक्षणमंत्री म्हणून नेमले. २६ जून इ.स. १९९१ रोजी त्यांचा केंद्रीय मंत्री म्हणून प्रथमच शपथविधी झाला. महाराष्ट्राचे मुख्यमंत्री म्हणून त्यांच्या जागी सुधाकरराव नाईक यांची निवड करण्यात आली. राज्य काँग्रेसमधील अंतर्गत मतभेदांमुळे सुधाकरराव नाईक यांना राजीनामा द्यावा लागला. त्यानंतर नरसिंह रावांनी शरद पवारांना पुन्हा एकदा राज्याचे मुख्यमंत्री म्हणून नेमले. त्यांनी ६ मार्च इ.स. १९९३ रोजी राज्याचे मुख्यमंत्री म्हणून चौथ्यांदा सूत्रे हाती घेतली. == विधानसभा, चौथी खेळी == पवारांची मुख्यमंत्रिपदाची चौथी कारकीर्द अत्यंत वादग्रस्त ठरली. ते परत मुख्यमंत्री बनून एक आठवडा व्हायच्या आत, १२ मार्च इ.स. १९९३ रोजी मुंबईत भीषण बाँबस्फोट झाले. त्यांत २५७ लोक ठार तर ६००हून अधिक लोक जखमी झाले. ३० सप्टेंबर इ.स. १९९३ रोजी लातूर आणि उस्मानाबाद जिल्ह्यांमध्ये भूकंप होऊन दहा हजारांपेक्षा जास्त लोक ठार झाले. या संकंटांबरोबरच राज्यात कमालीच्या वाढलेल्या भ्रष्टाचाराबद्दल मुंबई महानगरपालिकेचे उपायुक्त [[गो.रा. खैरनार]] यांनी पवारांना दोषी धरून त्यांच्यावर अनेक आरोप केले. प्रख्यात समाजसेवक अण्णा हजारे यांनी वनखात्यातील वाढत्या भ्रष्टाचाराविरोधात उपोषण केले. तेव्हा पवारांचे सरकार भ्रष्टाचारी अधिकाऱ्यांना पाठीशी घालत आहे असा आरोप झाला. जळगाव येथील सेक्स स्कँडलमध्ये अनेक तरुणींवर लैंगिक अत्याचार झाले, त्यात काँग्रेस पक्षाचे स्थानिक नगरसेवक सामील आहेत असा आरोप झाला. २३ नोव्हेंबर इ.स. १९९४ रोजी नागपूर येथे [[गोवारी आदिवासी|गोवारी]] समाजातील लोकांचा शिक्षण आणि सरकारी नोकऱ्यांमध्ये आरक्षणाची मागणी करण्यासाठी मोर्चा निघाला, तेव्हा मुख्यमंत्री या नात्याने मोर्चेकऱ्यांची भेट न घेता त्यांच्यावर लाठीमार करण्यात आला. त्यात चेंगराचेंगरी होऊन ११४ लोक मृत्युमुखी पडले. त्यामुळे आदिवासी कल्याण मंत्री मधुकरराव पिचड यांना तेव्हा या घटनेची जबाबदारी स्वीकारून राजीनामा द्यावा लागला.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत | दुवा= https://m.maharashtratimes.com/maharashtra/nagpur-vidarbha-news/nagpur/high-cout-decision-on-gowari-community-as-tribal-community/articleshow/65398151.cms | title= गोवारी समाज आदिवासी; नागपूर खंडपीठाचा निर्णय }}</ref> राज्य विधानसभेसाठी फेब्रुवारी-मार्च इ.स. १९९५ मध्ये निवडणुका होणार होत्या. त्या निवडणुकींच्या तिकिटवाटपात काँग्रेस पक्षात मोठया प्रमाणावर बंडखोरी झाली. अनेक ठिकाणी काँग्रेस नेत्यांनी पक्षाच्या अधिकृत उमेदवारांविरुद्ध अपक्ष म्हणून निवडणुला लढवल्या. जनतेत सरकारविरुद्ध वाढलेली नाराजी आणि मोठया प्रमाणावर झालेली बंडखोरी यांचे प्रतिबिंब मतपेटीत उमटले. काँग्रेस पक्षाचा राज्यात प्रथमच पराभव झाला. शिवसेना-भाजप युतीस २८८ पैकी १३८ जागा मिळाल्या तर काँग्रेस पक्षास ८० जागांवर समाधान मानावे लागले. राज्याचे नवे मुख्यमंत्री म्हणून मनोहर जोशी यांचा १४ मार्च इ.स. १९९५ रोजी शपथविधी झाला. == दिल्लीची तिसरी फेरी == इ.स. १९९६ च्या लोकसभा निवडणुकीपर्यंत पवार राज्य विधानपरिषदेतील विरोधी पक्षनेते होते. इ.स. १९९६ च्या लोकसभा निवडणुकीत त्यांनी बारामतीतून विजय मिळवला आणि त्यानंतर ते राष्टीय राजकारणात उतरले. जून इ.स. १९९७ मध्ये त्यांनी काँग्रेस अध्यक्षपदाच्या निवडणुकीत [[सीताराम केसरी]] यांच्याविरुद्ध निवडणूक लढवली पण तीत त्यांचा पराभव झाला. इ.स. १९९८ च्या लोकसभा निवडणुकीत त्यांनी राज्यात रिपब्लिकन पक्ष आणि समाजवादी पक्षांबरोबर निवडणुकपूर्व आघाडी करायचा निर्णय घेतला. त्यामुळे शिवसेना-भाजप विरोधी मतांचे विभाजन टळले आणि काँग्रेस-रिपब्लिकन पक्ष आणि समाजवादी पक्ष यांच्या युतीने ४८ पैकी ३७ जागा जिंकून जोरदार यश प्राप्त केले. शिवसेना-भाजप युतीला १० जागांवर समाधान मानावे लागले. त्यानंतर शरद पवार १२ व्या लोकसभेतील विरोधी पक्षनेते झाले. १२वी लोकसभा बरखास्त झाल्यानंतर मे इ.स. १९९९ मध्ये पी.ए. संगमा आणि तारिक अन्वर यांच्या साथीने शरद पवारांनी अशी मागणी केली की, '१३ व्या लोकसभा निवडणुकीसाठी काँग्रेस पक्षाने इटलीत जन्मलेल्या सोनिया गांधींऐवजी भारतात जन्मलेल्या कोणाही नेत्याला पंतप्रधानपदाचे उमेदवार म्हणून घोषित करावे. काँग्रेस अध्यक्ष सोनिया गांधींना लिहिलेल्या पत्रात त्या तिघांनी म्हणले, 'उच्च शिक्षण, कर्तबगारी आणि पात्रता असलेल्या अनेक व्यक्ती असलेल्या या ९८ कोटी लोकांच्या भारत देशात भारताबाहेर जन्म झालेली कोणत्याही व्यक्तीने सरकारचे नेतृत्व करणे योग्य होणार नाही, कारण हा प्रश्न देशाची सुरक्षा, आर्थिक हितसंबंध आणि जागतिक राजकारणातील भारताच्या प्रतिमेबरोबरच प्रत्येक भारतीयाच्या अस्मितेशी निगडित आहे' या कारणावरून काँग्रेस पक्षाने शरद पवार, पी.ए. संगमा आणि तारिक अन्वर यांना ६ वर्षांसाठी पक्षातून काढून टाकले. == NCP स्थापना == त्यानंतर १० जून इ.स. १९९९ रोजी शरद पवारांनी त्यांच्या ''[[राष्ट्रवादी काँग्रेस पक्ष|राष्ट्रवादी काँग्रेस पक्षाची]]'' स्थापना केली. इ.स. १९९९ च्या महाराष्ट्र विधानसभा निवडणुकींनंतर कोणत्याही पक्ष अथवा आघाडीस बहुमत मिळाले नाही. त्यानंतर काँग्रेस आणि राष्ट्रवादी काँग्रेस यांची आघाडी होऊन विलासराव देशमुख राज्याचे नवे मुख्यमंत्री झाले. इ.स. २००४ मधील लोकसभा निवडणुकीनंतर पवारांचा राष्ट्रवादी काँग्रेस पक्ष केंद्रात मनमोहन सिंग यांच्या नेतृत्वाखालील आघाडी सरकारमध्ये सामील झाला. २२ मे इ.स. २००४ मध्ये शरद पवारांनी देशाचे कृषिमंत्री म्हणून सूत्रे हाती घेतली. २९ मे इ.स. २००९ रोजी केंद्रीय मंत्रिमंडळात त्यांना कृषी, ग्राहकांशी संबंधित बाबी, अन्न आणि सार्वजनिक वितरण ह्या खात्यांची धुरा देण्यात आली. जुलै इ.स. २०१० मध्ये आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट परिषदेचे अध्यक्षपद स्वीकारल्यानंतर पक्षकार्याला अधिक वेळ देण्याची इच्छा असल्याचे सांगून पंतप्रधान डॉ. मनमोहन सिंग यांच्याकडे त्यांनी आपल्यावरील कार्यभार कमी करण्याची विनंती केली. इ.स. २०१९ मध्ये झालेल्या विधानसभा निवडणूकीत राष्ट्रवादी पक्षाला ५४ जागा मिळाल्या. शिवसेना, राष्ट्रवादी आणि काँग्रेस या तीन पक्षांचे मिळून महाआघाडीचे सरकार महाराष्ट्रामध्ये निर्माण करण्यात शरद पवार यांचा मोलाचा सहभाग होता. २०२३ अजित पवारांचे बंड : जुलै २०२३ मध्ये, [[अजित पवार]] यांनी शरद पवारांच्या विरोधात बंड केले आणि सत्ताधारी भाजप-शिवसेना सरकारमध्ये सामील झाले आणि महाराष्ट्राचे उपमुख्यमंत्री <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://pune.news/politics/maharashtra-government-now-powered-by-three-engines-as-ajit-pawar-takes-oath-as-deputy-chief-minister-45111/|title=Maharashtra Government Now Powered by Three Engines as Ajit Pawar Takes Oath as Deputy Chief Minister|last=Raj|first=Neha|date=2023-07-02|website=PUNE NEWS|language=en-US|access-date=2023-07-10}}</ref> म्हणून शपथ घेतली, राष्ट्रवादीच्या बहुसंख्य विद्यमान आमदारांनी पवार यांच्या समर्थनार्थ पक्ष सोडला. त्यांनी निवडणूक आयोगाकडे दावा केला की ते राष्ट्रवादीचे अध्यक्ष आहेत.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://pune.news/politics/maharashtra-political-crisis-ajit-pawar-claims-leadership-of-ncp-removes-sharad-pawar-as-chief-45872/|title=Maharashtra Political Crisis: Ajit Pawar Claims Leadership of NCP, Removes Sharad Pawar as Chief|last=Raj|first=Neha|date=2023-07-05|website=PUNE NEWS|language=en-US|access-date=2023-07-10}}</ref> == [[आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट परिषद]] == राजकारणाबरोबरच क्रिकेट हे देखील पवारांच्या आवडीचे क्षेत्र आहे. २९ नोव्हेंबर इ.स. २००५ रोजी ते भारतीय क्रिकेट नियामक मंडळाच्या अध्यक्षपदी निवडून आले. १ जुलै इ.स. २०१० रोजी त्यांनी आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट परिषदेच्या अध्यक्षपदाची सूत्रे स्वीकारली. [[जगमोहन दालमिया]] यांच्यानंतर हे पद भूषविणारे ते २रे भारतीय आहेत. == शिक्षणसंस्थांमधील सहभाग == पवारांचा शिक्षणक्षेत्राशीही सक्रिय संबंध आहे. त्यांनी ज्या शिक्षणसंस्थांच्या कामात सहभाग घेतला आहे, त्यातील महत्त्वाच्या शिक्षणसंस्था खालीलप्रमाणे - * {{संकेतस्थळ|http://www.http://www.vidyapratishthan.org/|विद्या प्रतिष्ठान, बारामती|इंग्लिश}} * {{संकेतस्थळ|http://agridevelopmenttrustbaramati.org|कृषी विकास प्रतिष्ठान, बारामती|इंग्लिश}} * {{संकेतस्थळ|http://www.rayatshikshan.edu/|रयत शिक्षण संस्था, सातारा|इंग्लिश}} * {{संकेतस्थळ|http://www.vsisugar.com/|वसंतदादा शुगर इन्स्टिट्यूट, मांजरी, पुणे|इंग्लिश}} * {{संकेतस्थळ|http://www.svpm.edu.in/|शिवनगर विद्या प्रसारक मंडळ, माळेगाव, बारामती|इंग्लिश}} == चरित्रे आणि आत्मचरित्र == # साहेब (शरद पवार चरित्रग्रंथ), लेखक व संपादक - सोपान गाडे # लोकनेते शरदराव पवार (लेखक - राम कांडगे) # Sharad Pawar - A Mass Leader (लेखक - दीपक बोरगावे) # शरद पवार यांचे [[लोक माझे सांगाती]] नावाचे मराठी आत्मचरित्र आहे. == पुरस्कार == * [[पद्मविभूषण]] (२०१७) == संदर्भ == {{संदर्भयादी}} == बाह्य दुवे == * [http://164.100.47.134/newls/Biography.aspx?mpsno=327 लोकसभेच्या अधिकृत संकेतस्थळावरील व्यक्तिचित्र] * {{संकेतस्थळ|http://www.ncp.org.in/party/president.php|राष्ट्रवादी काँग्रेस पक्षाच्या अधिकृत संकेतस्थळावरील पक्षाध्यक्षांची माहिती|इंग्लिश}} * [http://news.bbc.co.uk/2/hi/south_asia/7940665.stm Profile] at ''[[BBC News]]'' * [http://164.100.47.132/LssNew/Members/Biography.aspx?mpsno=327 Profile at Govt. of India website] {{क्रम-सुरू}} {{क्रम-मागील|मागील=[[वसंतदादा पाटील]]}} {{क्रम-शीर्षक|title=[[:वर्ग:महाराष्ट्राचे मुख्यमंत्री|महाराष्ट्राचे मुख्यमंत्री]]|वर्ष=[[जुलै १८]], [[इ.स. १९७८]] - [[फेब्रुवारी १७]], [[इ.स. १९८०]]}} {{क्रम-पुढील|पुढील=[[अब्दुल रहमान अंतुले|ए.आर. अंतुले]]}} {{क्रम-मागील|मागील=[[शंकरराव चव्हाण]]}} {{क्रम-शीर्षक|title=[[:वर्ग:महाराष्ट्राचे मुख्यमंत्री|महाराष्ट्राचे मुख्यमंत्री]]|वर्ष=[[जून २६]], [[इ.स. १९८८]] - [[जून २५]], [[इ.स. १९९१]] }} {{क्रम-पुढील|पुढील=[[सुधाकरराव नाईक]]}} {{क्रम-मागील|मागील=[[सुधाकरराव नाईक]]}} {{क्रम-शीर्षक|title=[[:वर्ग:महाराष्ट्राचे मुख्यमंत्री|महाराष्ट्राचे मुख्यमंत्री]]|वर्ष=[[मार्च ६]], [[इ.स. १९९३]] - [[मार्च १४]], [[इ.स. १९९५]]}} {{क्रम-पुढील|पुढील=[[मनोहर जोशी]]}} {{क्रम-शेवट}} {{महाराष्ट्र मुख्यमंत्री}} {{DEFAULTSORT:पवार,शरद गोविंदराव}} [[वर्ग:महाराष्ट्रामधील राजकारणी]] [[वर्ग:राष्ट्रवादी काँग्रेस पक्षातील राजकारणी]] [[वर्ग:लोकसभेतील विरोधीपक्षनेते]] [[वर्ग:१५ वी लोकसभा सदस्य]] [[वर्ग:१४ वी लोकसभा सदस्य]] [[वर्ग:१३ वी लोकसभा सदस्य]] [[वर्ग:१२ वी लोकसभा सदस्य]] [[वर्ग:११ वी लोकसभा सदस्य]] [[वर्ग:१० वी लोकसभा सदस्य]] [[वर्ग:८ वी लोकसभा सदस्य]] [[वर्ग:बारामतीचे खासदार]] [[वर्ग:माढ्याचे खासदार]] [[वर्ग:महाराष्ट्राचे मुख्यमंत्री]] [[वर्ग:इ.स. १९४० मधील जन्म]] [[वर्ग:भारतीय कृषीमंत्री]] [[वर्ग:आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट परिषदेचे अध्यक्ष]] [[वर्ग:भारतीय क्रिकेट नियामक मंडळाचे अध्यक्ष]] [[वर्ग:लाल दुवे असणारे लेख]] [[वर्ग:लाल वर्ग असणारे लेख]] [[वर्ग:पद्मविभूषण पुरस्कारविजेते]] [[वर्ग:मराठी राजकारणी]] [[वर्ग:पवार परिवार]] [[वर्ग:बारामतीचे आमदार]] inrnycuzuhlbmtd30x2cbwp7hhvnhds 0 3313 2580898 2580860 2025-06-18T12:03:36Z Khirid Harshad 138639 [[Special:Contributions/2401:4900:7978:9357:0:0:1220:5ED6|2401:4900:7978:9357:0:0:1220:5ED6]] ([[User talk:2401:4900:7978:9357:0:0:1220:5ED6|चर्चा]]) यांनी केलेले बदल [[User:संतोष गोरे|संतोष गोरे]] यांच्या आवृत्तीकडे पूर्वपदास नेले. 2517958 wikitext text/x-wiki [[File:Mahendra Singh Dhoni receiving Padma Bhushan.jpg|इवलेसे]] '''महेंद्र सिंह धोनींचा''' जन्म ७ जुलै १९८१ रोजी राजपूत परिवार मध्ये झाला होता. 'माही' व 'एम.एस. धोनी' या नावाने तो ओळखला जातो.त्या सोबतच तो 'कॅप्टन कूल' या नावाने प्रख्यात आहे. त्याने २००७  पासून २०१६ पर्यंत मर्यादित षटकांच्या फॉर्मेटमध्ये आणि २००८ पासून २०१४ पर्यंत कसोटी फॉर्मेटमध्ये भारतीय राष्ट्रीय संघाचा कर्णधार म्हणून काम केले आहे. त्याने  २००७ च्या आयसीसी विश्वचषक टी -२०, २०१० आणि २०१६ आशिया कप, २०११ आयसीसी क्रिकेट विश्वचषक आणि २०१३ आयसीसी चॅम्पियन्स ट्रॉफी जिंकली.तो उजव्या हाताने फलंदाजी व विकेटकीपिंग करतो. धोनी हा एकदिवसीय आंतरराष्ट्रीय सामन्यांमधील सर्वाधिक धावा करणारा फलंदाज आहे. त्याने १०,०००पेक्षा जास्त धावा केल्या आहेत आणि मर्यादित षटकांच्या फॉर्मेटमध्ये तो प्रभावी "फिनिशर" मानला जातो. == भारतीय अ संघ == २००३/२००४ च्या हंगामातील त्याच्या प्रयत्नांसाठी त्याला विशेषकरून एकदिवसीय सामन्यांमध्ये ओळखले गेले होते आणि झिंबाब्वे आणि केन्या दौऱ्यासाठी भारत अ संघाची निवड केली गेली होती. हरारे स्पोर्ट्स क्लबमध्ये झिंबाब्वे इलेव्हनविरुद्ध धोनीने ७ झेल आणि ४ यष्टीचीतसह सर्वोत्तम यष्टीरक्षण केले. केन्यातील राष्ट्रकुल स्पर्धेत, धोनीच्या अर्धशतकामुळे पाकिस्तान अ विरुद्ध झालेल्या २२३ धावांचा पाठलाग करण्यास भारताला मदत झाली. त्याने चांगली कामगिरी बजावत मागोमाग शतकं बनवली. धोनीने त्या संघाविरुद्ध ३६२ धावा बनविल्या. == एकदिवसीय कारकीर्द== २००० च्या दशकाच्या सुरुवातीस भारतीय एकदिवसीय संघात राहुल द्रविड यष्टीरक्षक असल्यामुळे फलंदाजीत प्रतिभेची कमतरता नव्हती. कसोटी संघामध्ये नामांकित पार्थिव पटेल आणि दिनेश कार्तिक (दोन्ही भारत - १९ कर्णधार) यांच्यासारख्या प्रतिभावान खेळाडूंनी यष्टीरक्षक म्हणून प्रवेश दिला. धोनीने भारत अ संघात एक चिन्ह बनविल्यानंतर  २००४/२००५  मध्ये बांगलादेश दौऱ्यासाठी एकदिवसीय संघात त्याची निवड झाली. धोनीचे एकदिवसीय कारकिर्दीत पदार्पण चांगले गेले नाही, तो आपल्या पहिल्या सामन्यात धावचीत झाला. बांग्लादेशविरूद्ध मालिका सरासरीची असूनही धोनीला पाकिस्तानच्या एकदिवसीय मालिकेसाठी निवडण्यात आले. विशाखापट्टणममध्ये मालिकेतील दुसऱ्या सामन्यात धोनीने त्याच्या पाचव्या एकदिवसीय आंतरराष्ट्रीय सामन्यात केवळ १२३ चेंडूत १४८ धावा केला श्रीलंकेच्या द्विपक्षीय एकदिवसीय मालिकेच्या पहिल्या दोन सामन्यांमध्ये धोनीला काही फलंदाजीची संधी होती आणि सवाई  मानसिंग स्टेडियम (जयपूर) येथे झालेल्या तिसऱ्या एकदिवसीय सामन्यात त्याला ३ क्रमांकावर खेळण्याची संधी  मिळाली. कुमार संगकाराच्या शतकामुळे  श्रीलंकेने २९९ धावांचे लक्ष्य ठेवले होते. भारताने तेंडुलकरला लवकर गमावले. धोनीला धावगती वाढवण्यासाठी प्रोत्साहन देण्यात आले आणि त्याने १४५ चेंडूंत नाबाद १८३ धावा केल्या आणि भारताने  हा सामना जिंकला. धोनीने सर्वाधिक धावसंख्येसह (३४६) मालिका संपविली आणि त्यांच्या प्रयत्नांकरिता मॅन ऑफ द सिरीज पुरस्कार दिला. डिसेंबर २००५ मध्ये धोनीला बीसीसीआयने बी-ग्रेडचा करार दिला.२००९मध्ये भारत आणि ऑस्ट्रेलियादरम्यान झालेल्या मालिका दरम्यान धोनीने दुसऱ्या एकदिवसीय सामन्यात केवळ १०७ चेंडूंमध्ये १२४ धावांची खेळी केली आणि ९१ चेंडूत ७१ धावा केल्या. युवराज सिंगसह त्याने भारताला ६ गडी राखून तिसरा एकदिवसीय सामना जिंकून दिला. धोनीने ३० सप्टेंबर २००९ रोजी आंतरराष्ट्रीय क्रिकेटमध्ये आपली पहिली  विकेट घेतली. त्याने चॅम्पियन्स ट्रॉफीच्या सामन्यात  वेस्टइंडीजच्या ट्रेविस डॉउलिनला आउट केले == २००७ आयसीसी विश्वचषक ट्वेंटी -२०== धोनीला  २००७  मध्ये पहिल्यांदा टी -२०  विश्वकरंडक जिंकण्यासाठी निवडले होते. त्याने स्कॉटलंडविरुद्ध कप्तान पदावर पदार्पण केले परंतु सामना संपला होता.  त्यानंतर त्याने दक्षिण आफ्रिकेतील आयसीसी विश्वचषक ट्वेंटी -२० स्पर्धेत भारताला २४ सप्टेंबर २००७ रोजी तीव्र लढतीत पाकिस्तानवर विजय मिळवून दिला आणि दुसऱ्या  कोणत्याही प्रकारात विश्वचषक जिंकणारा कपिल देव नंतर दुसरा भारतीय कर्णधार बनला.   == २०११ क्रिकेट विश्वचषक== धोनीच्या नेतृत्वाखाली भारताने २०११ विश्वचषक जिंकला. २७५ धावांच्या आव्हानाचा पाठलाग करताना श्रीलंकेविरूद्धच्या फाइनलमध्ये धोनीने फलंदाजीची मागणी वाढविली. जेव्हा त्याने फलंदाजी करायला सुरुवात केली तेव्हा भारताला प्रति षटक ६ धावा आवश्यक होत्या. गौतम गंभीरने चांगली भागीदारी केली. चांगली टोलेबाजी आणि सक्रिय धावण्यामुळे, त्यांनी आवश्यक धावगती राखली. नंतर त्याने चौकारांच्या अधिक वारंवारतेने वेग वाढविला आणि ७९ चेंडूत ८ चौकार आणि २ षटकारांसह नाबाद ९१ धावा केल्या. धोनीला या सामन्यात मॅन ऑफ दी मॅच पुरस्कार मिळाला. == २०१५ क्रिकेट विश्वचषक== ऑस्ट्रेलिया आणि न्यू झीलंडमध्ये झालेल्या २०१५ विश्वचषक स्पर्धेसाठी धोनीला डिसेंबर २०१४  मध्ये बीसीसीआयने ३० सदस्यीय संघाचा कर्णधार म्हणून नामांकित केले होते. कप्तानपदाच्या नेतृत्वाखाली भारत उपान्त्यपूर्व फेरीत प्रवेश मिळवू शकला त्या आधी भारताने  क्वार्टर फाइनलमध्ये बांग्लादेशचा पराभव केला होता. परंतु उपांत्यफेरीमध्ये भारताला ऑस्ट्रेलियाकडून हार मिळाली. या विश्वचषक स्पर्धेत भारताने  सातत्याने सात सामने जिंकले आणि विश्वचषक स्पर्धेत एकूण अकरा  सामने जिंकले होते. == भारताचा कर्णधार== धोनीने भारताचे नेतृत्व करत असताना डिसेंबर २००९मध्ये आयसीसी कसोटी क्रमवारीत भारत १ क्रमांकावर पोहचले  होते. २ एप्रिल २०११  रोजी श्रीलंकेविरुद्ध २०११ च्या आयसीसी क्रिकेट विश्वकरंडक स्पर्धेत विजयी झाल्यानंतर, तेंडुलकरने सांगितले की धोनीचा शांत स्वभाव हा त्याच्या सर्व सहकाऱ्यांवर थांबला होता आणि त्याने धोनीची दबाव हाताळण्याची क्षमता अविश्वसनीय असल्याचे सांगितले. मार्च २०१३ मध्ये धोनीने ४९ कसोटी सामन्यात सौरव गांगुलीच्या २१विजय मिळवल्याचा विक्रम मोडला तेव्हा तो  सर्वात यशस्वी भारतीय कर्णधार बनला. जून २०१३ मध्ये, भारताने आयसीसी चॅम्पियन्स ट्रॉफी २०१३ च्या आयसीसी चॅम्पियन्स ट्रॉफी जिंकली  आणि धोनीच्या कप्तानपदाच्या आधारे इंग्लंडला फाइनलमध्ये पाच धावांनी पराभूत केले. श्रीलंकेविरुद्धच्या उपांत्य फेरीनंतर आणि दक्षिण आफ्रिका, वेस्ट इंडीज आणि पाकिस्तान यांना गट पातळीत पराभूत केले, महेंद्र सिंग धोनीला सर्वोत्तम कर्णधार मानले जाते. == इंडियन प्रीमियर लीग== [[चित्र:MS Dhoni in 2011.jpg|इवलेसे]] धोनीने चेन्नई सुपरकिंग्जसोबत  १५ लक्ष डॉलर्सचा करार केला होता. यामुळे प्रथम हंगामाच्या लिलावासाठी आयपीएलमध्ये तो सर्वात महागडा खेळाडू बनला.  त्याच्या कर्णधारपदाखाली, चेन्नई सुपर किंग्जने २०१० आणि २०११ आणि २०१८ आणि २०२१ आणि 2023 प्रीमियर लीगचे खिताब आणि २०१० आणि २०१४ चे चॅम्पियन्स लीग टी -२० खिताब जिंकले. दोन वर्षांसाठी सीएसके स्थगित झाल्यानंतर, २०१६ मध्ये रुईसिंग पुणे सुपरर्जेंटने १९ लक्ष अमेरिकी डॉलर्सची खरेदी केली होती आणि त्याला कर्णधार म्हणून नामांकन देण्यात आले होते. तथापि, त्याची टीम ७ व्या स्थानावर राहिली. २०१७ मध्ये, त्यांची टीम फाइनलमध्ये पोहोचली, जिथे ते मुंबई इंडियन्सकडून  हारले. २०१८ च्या आयपीएल हंगामात चेन्नई सुपरकिंग्ज आयपीएलमध्ये परतला आणि फ्रॅंचाइजीचे नेतृत्व करण्यासाठी धोनीला पुन्हा निवडण्यात आले. धोनीने टूर्नामेंटमध्ये ४५५ धावा केल्या आणि आपल्या टीमला आयपीएलचे तिसरे विजेतेपद जिंकून दिले.धोनीने 2019च्या आयपीएल मध्ये चेन्नई सुपर किंगजला आठव्यांदा फायनलमध्ये प्रवेश करून दिला. विरोधक मुंबई इंडियन्स होते.त्यांनी टॉस जिंकून बॅटिंग घेतली व 149 धावा काढल्या. पण चेन्नईला 149 धावा निघाल्या नाहीत. शेवटच्या चेंडूवर 2 धावा पाहिजे असतात चेन्नई पराभूत झाली आणि उपविजेतेपद त्यांना स्वीकारावे लागले.2020च्या आयपीएल मध्ये चेन्नई शेवटच्या स्थानावर होती , दरवर्षी टॉप 4 मधली टीम शेवट होती,शेवट मॅच झाल्यावर धोनीला विचारले गेले ,' तू 2021 ची आयपीएल खेळशील का ? ' तेव्हा धोनी म्हणाला ' उफकोर्सली नॉट ' पण धोनीने 2021 ची आयपीएल खेळली . धोनीने CSK ला फायनल पर्यंत पोहचवले . फायनल KKR विरुद्ध होती CSK ने पहिल्यांदा बॅटिंग करत 192 धावा केल्या . CSK ने धोनीच्या नेतृतवाखाली 165 धावांवर रोखले व माहिने CSK ला इंडियन प्रीमियर लीगचे चौथे विजेतेपद जिंकून दिले. {| class="wikitable" style="margin:1em auto 1em auto; text-align:right; width:70%;" |- | colspan="11" style="text-align:center;" |'''आंतरराष्ट्रीय एकदिवसीय सामने प्रदर्शन''' |- style="text-align:center;" !'''#''' ! !!'''विरुद्ध'''!!'''सामने'''!!'''धावा'''!!'''सरासरी'''!!'''सर्वोच्च'''!!'''१००'''!!'''५०'''!!'''झेल'''!!'''यष्टीचीत''' |- |१ | || style="text-align:left;" |आफ्रिका एकादश<ref name="team">Dhoni was representing Asia XI</ref>|| ३||१७४||८७.००||१३९*||१||०||३||३ |- |२ | || style="text-align:left;" |{{flagicon|AUS}} ऑस्ट्रेलिया||२३||६९०||४३.१२||१२४||१||३||२६||९ |- |३ | || style="text-align:left;" |{{flagicon|BGD}} बांगलादेश||९||२४७||६१.७५||१०१*||१||१||९||६ |- |४ | || style="text-align:left;" |{{flagicon|BMU}} बर्म्युडा||१||२९||२९.००||२९||०||०||१||० |- |५ | || style="text-align:left;" |{{flagicon|ENG}} इंग्लंड||१८||५०१||३३.४०||९६||०||३||१९||७ |- |६ | || style="text-align:left;" |{{flagicon|HKG}} हॉंगकॉंग||१||१०९||-||१०९*||१||०||१||३ |- |७ | || style="text-align:left;" |{{flagicon|NZL}} न्यू झीलँड||९||२६९||६७.२५||८४*||०||२||७||२ |- |८ | || style="text-align:left;" |{{flagicon|PAK}} पाकिस्तान||२३||९२०||५४.११||१४८||१||७||२२||६ |- |९ | || style="text-align:left;" |{{flagicon|SCO}} स्कॉटलंड||१||-||-||-||-||-||२||- |- |१० | || style="text-align:left;" |{{flagicon|ZAF}}दक्षिण आफ्रिका||१०||१९६||२४.५०||१०७||०||१||७||१ |- |११ | || style="text-align:left;" |{{flagicon|LKA}} श्रीलंका||३८||१५१४||६३.०८||१८३*||२||१२||३८||९ |- |१२ | || style="text-align:left;" |{{flagicon|WIN}} वेस्ट इंडीज||१८||४९९||४९.९०||९५||०||३||१६||४ |- |१३ | || style="text-align:left;" |{{flagicon|ZWE}} झिम्बाब्वे||२||१२३||१२३.००||६७*||०||२||०||१ |- | colspan="3" style="text-align:center;" | '''Total'''|| '''१५६'''|| '''५२७१'''|| '''५१.६७'''||'''१८३*'''||'''७'''||'''३४'''||'''१५१'''||'''५१''' |} '''शतक''': {| class="wikitable" style="margin:1em auto 1em auto; text-align:left; width:70%;" |- | colspan="7" style="text-align:center;"| '''आंतरराष्ट्रीय एकदिवसीय सामने शतक''' |- style="text-align:center;" !'''#'''!!'''धावा'''!!'''सामने'''!!'''विरुद्ध'''!!'''मैदान'''!!'''शहर/देश'''!!'''वर्ष''' |- |१||style="text-align:right;"|१४८||style="text-align:right;"|५||{{cr|Pakistan}}||[[ACA-VDCA स्टेडियम]]||[[विशाखापट्टणम]], भारत||२००५ |- |२||style="text-align:right;"|'''१८३'''*||style="text-align:right;"|२२||{{cr|Sri Lanka}}||[[Sawai Mansingh स्टेडियम]]||[[जयपुर]], भारत||२००५ |- |३||style="text-align:right;"|१३९*||style="text-align:right;"|७४||[[Africa XI cricket team|Africa XI]]<ref name="team"/>||[[MA Chidambaram स्टेडियम]]||[[चेन्नई]], भारत||२००७ |- |४||style="text-align:right;"|१०९*||style="text-align:right;"|१०९||{{cr|Hong Kong}}||[[National स्टेडियम, Karachi|National स्टेडियम]]||[[कराची]], [[पाकिस्तान]]||२००८ |- |५||style="text-align:right;"|१२४||style="text-align:right;"|१४३||{{cr|Australia}}||[[Vidarbha Cricket Association|VCA स्टेडियम]]||[[नागपूर]], भारत||२००९ |- |६||style="text-align:right;"|१०७||style="text-align:right;"|१५२||{{cr|Sri Lanka}}||[[Vidarbha Cricket Association|VCA स्टेडियम]]||नागपूर, भारत||२००९ |- |७||style="text-align:right;"|१०१*||style="text-align:right;"|१५६||{{cr|Bangladesh}}||[[Sher-e-Bangla Cricket स्टेडियम]]||[[ढाका]], [[बांगलादेश]]||२०१० |} === मालिकावीर === :{| class="wikitable" style="margin:1em auto 1em auto; text-align:left;" width=70% |- !क्र!!मालिका (विरुद्ध)!!हंगाम!!मालिका प्रदर्शन |- |style="text-align:right;"|१||[[श्रीलंका क्रिकेट|श्रीलंका]] संघ [[भारत क्रिकेट|भारतात]] एकदिवसीय मालिका||२००५/०६||३४६ धावा (७ सामने & ५ डाव, १x१००, १x५०); ६ झेल & ३ [[यष्टीचीत]] |- |style="text-align:right;"|२||[[भारतीय क्रिकेट संघाचा बांगलादेश दौरा, २००७|भारतीय संघ बांगलादेशात]], एकदिवसीय मालिका||२००७||१२७ धावा (२ सामने & २ डाव, १x५०); १ झेल & २ यष्टीचीत |- |style="text-align:right;"|३||[[भारत क्रिकेट|भारत]] संघ [[श्रीलंका क्रिकेट|श्रीलंका]] एकदिवसीय मालिका||२००८||१९३ धावा (५ सामने & ५ डाव, २x५०); ३ झेल & १ यष्टीचीत |- |style="text-align:right;"|४||[[भारत क्रिकेट|भारत]] संघ [[वेस्ट इंडीज क्रिकेट|वेस्ट इंडीज]], एकदिवसीय मालिका||२००९||१८२ धावा (४ सामने & ३ डाव सरासरी ९१); ४ झेल & १ यष्टीचीत |} '''सामनावीर''': :{| class="wikitable" style="margin:1em auto 1em auto; text-align:left;" width=70% |- style="text-align:center;" !क्र!!विरुद्ध!!मैदान!!हंगाम!!सामना प्रदर्शन |- |style="text-align:right;"|१||[[पाकिस्तान क्रिकेट|पाकिस्तान]]||[[विशाखापट्टणम]]||२००४/०५||१४८ (१२३b, १५x४, ४x६); २ झेल |- |style="text-align:right;"|२||[[श्रीलंका क्रिकेट|श्रीलंका]]||[[जयपूर]]||२००५/०६||१८३* (१४५b, १५x४, १०x६); १ झेल |- |style="text-align:right;"|३||[[पाकिस्तान क्रिकेट|पाकिस्तान]]||[[गद्दाफी स्टेडियम, लाहोर|लाहोर]]||२००५/०६||७२ (४६b, १२x४); ३ झेल |- |style="text-align:right;"|४||[[बांगलादेश क्रिकेट|बांगलादेश]]||[[शेर-ए-बांगला क्रिकेट मैदान|मिरपूर]]||२००७||९१* (१०६b, ७x४); १ यष्टीचीत |- |style="text-align:right;"|५||Africa XI<ref name="team"/>||[[एम.ए. चिदंबरम स्टेडियम, चेन्नई|चेन्नई]]||२००७||१३९* (९७b, १५x४, ५x६); ३ यष्टीचीत |- |style="text-align:right;"|६||[[ऑस्ट्रेलिया क्रिकेट|ऑस्ट्रेलिया]]||[[चंडीगढ]] ||२००७||५०* ( ३५ b, ५x४ १x६); २ यष्टीचीत |- |style="text-align:right;"|७||[[पाकिस्तान क्रिकेट|पाकिस्तान]]||[[गुवाहाटी]] ||२००७||६३, १ यष्टीचीत |- |style="text-align:right;"|८||[[श्रीलंका क्रिकेट|श्रीलंका]]||[[कराची]]||२००८||६७, २ झेल |- |style="text-align:right;"|९||[[श्रीलंका क्रिकेट|श्रीलंका]]||[[रणसिंगे प्रेमदासा मैदान|कोलंबो]]||२००८||७६, २ झेल |- |style="text-align:right;"|१०||[[न्यू झीलँड क्रिकेट|न्यू झीलँड]]||[[मॅकलीन पार्क|नेपियर]] ||२००९||८४*, १ झेल & १ यष्टीचीत |- |style="text-align:right;"|११||[[वेस्ट इंडीज क्रिकेट|वेस्ट इंडीज]]||[[बोसेजू मैदान, सेंट लुशिया|सेंट लुशिया]]||२००९||४६*, २ झेल & १ यष्टीचीत |- |style="text-align:right;"|१२||[[ऑस्ट्रेलिया क्रिकेट|ऑस्ट्रेलिया]]||[[विदर्भ क्रिकेट असोसियेशन मैदान|नागपूर]] ||२००९||१२४, १ झेल, १ यष्टीचीत & १ Runout |- |style="text-align:right;"|१३||[[बांगलादेश क्रिकेट|बांगलादेश]]||[[शेर-ए-बांगला क्रिकेट मैदान|मिरपूर]]||२०१०||१०१* (१०७b, ९x४) |} === कसोटी सामने === '''कसोटी प्रदर्शन''': {| class="wikitable" style="margin:1em auto 1em auto; text-align:right; width:70%;" |- | colspan="10" style="text-align:center;"| '''Test career records by opposition''' |- style="text-align:center;" !'''#'''!!'''विरुद्ध'''!!'''सामने'''!!'''धावा'''!!'''सरासरी'''!!'''सर्वोच्च'''!!'''१००'''!!'''५०'''!!'''झेल'''!!'''यष्टीचीत''' |- |१||style="text-align:left;"|{{flagicon|AUS}} ऑस्ट्रेलिया||८||४४८||३४.४६||९२||०||४||१८||६ |- |२||style="text-align:left;"|{{flagicon|BGD}} बांगलादेश||२||१०४||१०४.००||५१*||०||१||६||१ |- |३||style="text-align:left;"|{{flagicon|ENG}}इंग्लंड||८||३९७||३३.०८||९२||०||४||२४||३ |- |४||style="text-align:left;"|{{flagicon|NZL}} न्यू झीलँड||२||१५५||७७.५०||५६*||०||२||११||१ |- |५||style="text-align:left;"|{{flagicon|PAK}} पाकिस्तान||५||३२३||६४.६०||१४८||१||२||९||१ |- |६||style="text-align:left;"|{{flagicon|ZAF}} दक्षिण आफ्रिका||७||२१८||२७.२५||१३२*||१||१||६||१ |- |७||style="text-align:left;"|{{flagicon|LKA}}श्रीलंका||६||३६३||६०.५०||११०||२||१||१५||१ |- |८||style="text-align:left;"|{{flagicon|WIN}} वेस्ट इंडीज||४||१६८||२४.००||६९||०||१||१३||४ |- | colspan="2" style="text-align:center;"|'''Total'''||'''४२'''||'''२१७६'''||'''४०.२९'''||'''१४८'''||'''४'''||'''१६'''||'''१०२'''||'''१८''' |} '''शतक''': {| class="wikitable" style="margin:1em auto 1em auto; text-align:left; width:70%;" |- | colspan="7" style="text-align:center;"| '''Test centuries''' |- style="text-align:center;" !'''#'''!!'''धावा'''!!'''सामने'''!!'''विरुद्ध'''!!'''मैदान'''!!'''शहर'''!!'''वर्ष''' |- | १||style="text-align:right;"|१४८||style="text-align:right;"|५||[[पाकिस्तान क्रिकेट|पाकिस्तान]]||[[इक्बाल स्टेडियम, फैसलाबाद|इक्बाल मैदान]]||[[फैसलाबाद]], [[पाकिस्तान]]||२००६ |- | २||style="text-align:right;"|११०||style="text-align:right;"|३८||[[श्रीलंका क्रिकेट|श्रीलंका]]||[[सरदार पटेल मैदान]]||[[अमदाबाद|अमदावाद]], भारत||२००९ |- | ३||style="text-align:right;"|१००*||style="text-align:right;"|४०||[[श्रीलंका क्रिकेट|श्रीलंका]]||[[ब्रेबॉर्न मैदान]]||[[मुंबई]], भारत||२००९ |- | ४||style="text-align:right;"|१३२*||style="text-align:right;"|४२||[[दक्षिण आफ्रिका क्रिकेट|दक्षिण आफ्रिका]]||[[इडन गार्डन्स|ईडन गार्डन्स]]||[[कोलकाता]], भारत||२०१० |} '''सामनावीर''': :{| class="wikitable" style="margin:1em auto 1em auto; text-align:left;" width=70% |- style="text-align:center;" !क्र!!विरुद्ध!!मैदान!!हंगाम!!सामना प्रदर्शन |- |style="text-align:right;"|१||[[ऑस्ट्रेलिया क्रिकेट|ऑस्ट्रेलिया]]||[[मोहाली]]||२००८||९२ & ६८* |} == संदर्भ आणि नोंदी == {{संदर्भयादी}} == बाह्य दुवे == {{Stub-भारतीय क्रिकेटपटू}} {{क्रम |यादी=[[भारत राष्ट्रीय क्रिकेट कर्णधारांची यादी|भारतीय क्रिकेट संघाचे कर्णधार]] |पासून=[[इ.स. २००८]] |पर्यंत=[[इ.स. २०१५]] |मागील=[[राहुल द्रविड]] |पुढील=[[विराट कोहली]] }} {{भारतीय संघ - क्रिकेट विश्वचषक, २०११}} {{भारतीय संघ - क्रिकेट विश्वचषक, २००७}} {{चेन्नई सुपर किंग्स संघ २०१० २०-२० चॅंपियन्स लीग}} {{भारतीय संघ २०१५ क्रिकेट विश्वचषक}} {{रायझिंग पुणे सुपरजायंट संघ}} {{राजीव गांधी खेलरत्न पुरस्कार}} [[वर्ग:भारतीय यष्टिरक्षक|धोणी, महेंद्रसिंग]] [[वर्ग:भारतातील पुरुष क्रिकेट खेळाडू|धोणी, महेंद्रसिंग]] [[वर्ग:भारताचे एकदिवसीय क्रिकेट खेळाडू|धोणी, महेंद्रसिंग]] [[वर्ग:भारताचे कसोटी क्रिकेट खेळाडू|धोणी, महेंद्रसिंग]] [[वर्ग:भारतीय क्रिकेट संघाचे नायक|धोणी, महेंद्रसिंग]] [[वर्ग:पद्मश्री पुरस्कारविजेते]] [[वर्ग:भारतीय कसोटी क्रिकेट कर्णधार]] [[वर्ग:चेन्नई सुपर किंग्स माजी खेळाडू]] [[वर्ग:पद्मभूषण पुरस्कारविजेते]] gb2y25hte7fa0eu2s684yxwamzhwy7c 0 3656 2580938 2097772 2025-06-18T16:17:00Z 2401:4900:881F:29D6:110A:61AE:F8B8:EE6F निधन वार्ता-१८ जून २०२५ . 2580938 wikitext text/x-wiki {{जून दिनदर्शिका}} {{ग्रेगरी दिनदर्शिका दिवस|जून|१८|१६९|१७०}} == ठळक घटना आणि घडामोडी == === अठरावे शतक === * [[इ.स. १७६७|१७६७]] - [[सॅम्युएल वॉलिस]] [[ताहिती]]ला पोचणारा पहिला युरोपीय झाला. * [[इ.स. १७७८|१७७८]] - [[अमेरिकन क्रांती]] - ब्रिटिश सैन्याने [[फिलाडेल्फिया]]तून पळ काढला. === एकोणिसावे शतक === * [[इ.स. १८१२|१८१२]] - [[१८१२ चेयुद्ध]] - [[अमेरिकेची संयुक्त संस्थाने|अमेरिकेने]] [[युनायटेड किंग्डम]]विरुद्ध युद्ध पुकारले. * [[इ.स. १८१५|१८१५]] - [[वॉटर्लूचे युद्ध|वॉटर्लूच्या युद्धानंतर]] [[नेपोलियन बोनापार्ट]]ने [[फ्रान्स|फ्रांस]]चे राज्य सोडले. === विसावे शतक === * [[इ.स. १९००|१९००]] - [[चीन]]ने देशातील बाल-स्त्रीयांसकट सगळ्या परदेशी व्यक्तींना ठार मारण्याचा हुकुम सोडला. * [[इ.स. १९०८|१९०८]] - ७८१ जपानी व्यक्ती [[पेरू देश|पेरू]]च्या किनाऱ्यावर पोचले. * [[इ.स. १९५३|१९५३]] - [[इजिप्त]] प्रजासत्ताक झाले. * १९५३ - अमेरिकेचे [[सी.-१२४]] प्रकारचे विमान [[टोक्यो]]जवळ कोसळले. १२९ ठार. * [[इ.स. १९५४|१९५४]] - [[पिएर मेंडेस-फ्रांस]] [[फ्रान्स|फ्रांस]]च्या [[:वर्ग:फ्रांसचे पंतप्रधान|पंतप्रधानपदी]]. * [[इ.स. १९७९|१९७९]] - [[अमेरिकेची संयुक्त संस्थाने|अमेरिका]] व [[सोवियेत संघ|सोवियेत संघात]] [[सॉल्ट २ तह]]. * [[इ.स. १९८३|१९८३]] - [[सॅली राइड]] पहिली अमेरिकन महिला अंतराळयात्री झाली. === एकविसावे शतक === * [[इ.स. २००६|२००६]] - [[कॅझसॅट]] या [[कझाकस्तान]]च्या पहिल्या उपग्रहाचे प्रक्षेपण. * [[इ.स. २०१३|२०१३]] - [[भारत|भारताच्या]] [[उत्तराखंड]] राज्यात [[उत्तर भारत पूर, जून २०१३|मुसळधार पाउस पडून]] [[मंदाकिनी नदी|मंदाकिनी]] व [[अलकनंदा नदी|अलकनंदा]] नद्यांना महापूर. शेकडो मृत्युमुखी, हजारो बेघर. == जन्म == * [[इ.स. १५१७|१५१७]] - [[ओगिमाची]], [[:वर्ग:जपानी सम्राट|जपानी सम्राट]]. * [[इ.स. १५५२|१५५२]] - [[गॅब्रियेलो चियाब्रेरा]], [[:वर्ग:इटालियन कवी|इटालियन कवी]]. * [[इ.स. १८१२|१८१२]] - [[इव्हान गॉन्चारोव्ह]], [[:वर्ग:रशियन लेखक|रशियन लेखक]]. * [[इ.स. १९१५|१९१५]] - [[रेड अडेर]], अमेरिकन अग्निशामक. * [[इ.स. १८१८|१८१८]] - [[जेरोम कार्ल]], [[नोबेल पारितोषिक]] विजेता [[:वर्ग:अमेरिकन रसायनशास्त्रज्ञ|अमेरिकन रसायनशास्त्रज्ञ]]. * [[इ.स. १९३१|१९३१]] - [[फर्नान्डो हेनरिके कार्दोसो]], [[:वर्ग:ब्राझिलचे राष्ट्राध्यक्ष|ब्राझिलचा राष्ट्राध्यक्ष]]. * [[इ.स. १९३२|१९३२]] - [[डडली आर. हर्शबाख]], [[नोबेल पारितोषिक]] विजेता [[:वर्ग:अमेरिकन रसायनशास्त्रज्ञ|अमेरिकन रसायनशास्त्रज्ञ]]. * [[इ.स. १९३७|१९३७]] - [[जॉन डी. रॉकेफेलर चौथा]], [[:वर्ग:अमेरिकेचे सेनेटर|अमेरिकन सेनेटर]]. * [[इ.स. १९४२|१९४२]] - सर [[पॉल मॅककार्टनी]], [[:वर्ग:इंग्लिश संगीतकार|इंग्लिश संगीतकार]]. * १९४२ - [[थाबो म्बेकी]], [[:वर्ग:दक्षिण आफ्रिकेचे राष्ट्राध्यक्ष|दक्षिण आफ्रिकेचा राष्ट्राध्यक्ष]]. * [[इ.स. १९४९|१९४९]] - [[लेक कझिन्स्की]], [[:वर्ग:पोलंडचे राष्ट्राध्यक्ष|पोलंडचा राष्ट्राध्यक्ष]]. * १९४९ - [[यारोस्लॉ कझिन्स्की]], [[:वर्ग:पोलंडचे पंतप्रधान|पोलंडचा पंतप्रधान]], लेक कझिन्स्कीचा जुळा भाऊ. * [[इ.स. १९६४|१९६४]] - [[उदय हुसेन]], इराकी नेता. == मृत्यू - वयाच्या ९३ व्या वर्षी राहत्या घरी १८ जून २०२५ वृद्धापकाळाने झाले. == * [[इ.स. १९०१|१९०१]] - [[रामचंद्र भिकाजी गुंजीकर]], [[विविध ज्ञानविस्तार]] या मासिकाचे संपादक. * [[इ.स. १९७१|१९७१]] - [[पॉल कारर]], स्विस रसायनशास्त्रज्ञ व नोबेल पारितोषिक विजेता. * [[इ.स. १९९९|१९९९]] - [[श्रीपाद रामकृष्ण काळे]], मराठी साहित्यिक * [[इ.स. २००३|२००३]] - [[जानकीदास]], भारतीय चरित्र अभिनेता. == प्रतिवार्षिक पालन == * राष्ट्र दिन - [[सेशेल्स]]. * वॉटरलू दिन - [[युनायटेड किंग्डम]]. == बाह्य दुवे == {{बीबीसी आज||june/18}} ---- [[जून १६]] - [[जून १७]] - '''जून १८''' - [[जून १९]] - [[जून २०]] ([[जून महिना]]) {{ग्रेगरियन महिने}} 4yzgnea2smyivz6w194exd2qmo6alxb 2580942 2580938 2025-06-18T16:37:15Z Khirid Harshad 138639 [[Special:Contributions/2401:4900:881F:29D6:110A:61AE:F8B8:EE6F|2401:4900:881F:29D6:110A:61AE:F8B8:EE6F]] ([[User talk:2401:4900:881F:29D6:110A:61AE:F8B8:EE6F|चर्चा]]) यांनी केलेले बदल [[User:KiranBOT II|KiranBOT II]] यांच्या आवृत्तीकडे पूर्वपदास नेले. 2097772 wikitext text/x-wiki {{जून दिनदर्शिका}} {{ग्रेगरी दिनदर्शिका दिवस|जून|१८|१६९|१७०}} == ठळक घटना आणि घडामोडी == === अठरावे शतक === * [[इ.स. १७६७|१७६७]] - [[सॅम्युएल वॉलिस]] [[ताहिती]]ला पोचणारा पहिला युरोपीय झाला. * [[इ.स. १७७८|१७७८]] - [[अमेरिकन क्रांती]] - ब्रिटिश सैन्याने [[फिलाडेल्फिया]]तून पळ काढला. === एकोणिसावे शतक === * [[इ.स. १८१२|१८१२]] - [[१८१२ चेयुद्ध]] - [[अमेरिकेची संयुक्त संस्थाने|अमेरिकेने]] [[युनायटेड किंग्डम]]विरुद्ध युद्ध पुकारले. * [[इ.स. १८१५|१८१५]] - [[वॉटर्लूचे युद्ध|वॉटर्लूच्या युद्धानंतर]] [[नेपोलियन बोनापार्ट]]ने [[फ्रान्स|फ्रांस]]चे राज्य सोडले. === विसावे शतक === * [[इ.स. १९००|१९००]] - [[चीन]]ने देशातील बाल-स्त्रीयांसकट सगळ्या परदेशी व्यक्तींना ठार मारण्याचा हुकुम सोडला. * [[इ.स. १९०८|१९०८]] - ७८१ जपानी व्यक्ती [[पेरू देश|पेरू]]च्या किनाऱ्यावर पोचले. * [[इ.स. १९५३|१९५३]] - [[इजिप्त]] प्रजासत्ताक झाले. * १९५३ - अमेरिकेचे [[सी.-१२४]] प्रकारचे विमान [[टोक्यो]]जवळ कोसळले. १२९ ठार. * [[इ.स. १९५४|१९५४]] - [[पिएर मेंडेस-फ्रांस]] [[फ्रान्स|फ्रांस]]च्या [[:वर्ग:फ्रांसचे पंतप्रधान|पंतप्रधानपदी]]. * [[इ.स. १९७९|१९७९]] - [[अमेरिकेची संयुक्त संस्थाने|अमेरिका]] व [[सोवियेत संघ|सोवियेत संघात]] [[सॉल्ट २ तह]]. * [[इ.स. १९८३|१९८३]] - [[सॅली राइड]] पहिली अमेरिकन महिला अंतराळयात्री झाली. === एकविसावे शतक === * [[इ.स. २००६|२००६]] - [[कॅझसॅट]] या [[कझाकस्तान]]च्या पहिल्या उपग्रहाचे प्रक्षेपण. * [[इ.स. २०१३|२०१३]] - [[भारत|भारताच्या]] [[उत्तराखंड]] राज्यात [[उत्तर भारत पूर, जून २०१३|मुसळधार पाउस पडून]] [[मंदाकिनी नदी|मंदाकिनी]] व [[अलकनंदा नदी|अलकनंदा]] नद्यांना महापूर. शेकडो मृत्युमुखी, हजारो बेघर. == जन्म == * [[इ.स. १५१७|१५१७]] - [[ओगिमाची]], [[:वर्ग:जपानी सम्राट|जपानी सम्राट]]. * [[इ.स. १५५२|१५५२]] - [[गॅब्रियेलो चियाब्रेरा]], [[:वर्ग:इटालियन कवी|इटालियन कवी]]. * [[इ.स. १८१२|१८१२]] - [[इव्हान गॉन्चारोव्ह]], [[:वर्ग:रशियन लेखक|रशियन लेखक]]. * [[इ.स. १९१५|१९१५]] - [[रेड अडेर]], अमेरिकन अग्निशामक. * [[इ.स. १८१८|१८१८]] - [[जेरोम कार्ल]], [[नोबेल पारितोषिक]] विजेता [[:वर्ग:अमेरिकन रसायनशास्त्रज्ञ|अमेरिकन रसायनशास्त्रज्ञ]]. * [[इ.स. १९३१|१९३१]] - [[फर्नान्डो हेनरिके कार्दोसो]], [[:वर्ग:ब्राझिलचे राष्ट्राध्यक्ष|ब्राझिलचा राष्ट्राध्यक्ष]]. * [[इ.स. १९३२|१९३२]] - [[डडली आर. हर्शबाख]], [[नोबेल पारितोषिक]] विजेता [[:वर्ग:अमेरिकन रसायनशास्त्रज्ञ|अमेरिकन रसायनशास्त्रज्ञ]]. * [[इ.स. १९३७|१९३७]] - [[जॉन डी. रॉकेफेलर चौथा]], [[:वर्ग:अमेरिकेचे सेनेटर|अमेरिकन सेनेटर]]. * [[इ.स. १९४२|१९४२]] - सर [[पॉल मॅककार्टनी]], [[:वर्ग:इंग्लिश संगीतकार|इंग्लिश संगीतकार]]. * १९४२ - [[थाबो म्बेकी]], [[:वर्ग:दक्षिण आफ्रिकेचे राष्ट्राध्यक्ष|दक्षिण आफ्रिकेचा राष्ट्राध्यक्ष]]. * [[इ.स. १९४९|१९४९]] - [[लेक कझिन्स्की]], [[:वर्ग:पोलंडचे राष्ट्राध्यक्ष|पोलंडचा राष्ट्राध्यक्ष]]. * १९४९ - [[यारोस्लॉ कझिन्स्की]], [[:वर्ग:पोलंडचे पंतप्रधान|पोलंडचा पंतप्रधान]], लेक कझिन्स्कीचा जुळा भाऊ. * [[इ.स. १९६४|१९६४]] - [[उदय हुसेन]], इराकी नेता. == मृत्यू == * [[इ.स. १९०१|१९०१]] - [[रामचंद्र भिकाजी गुंजीकर]], [[विविध ज्ञानविस्तार]] या मासिकाचे संपादक. * [[इ.स. १९७१|१९७१]] - [[पॉल कारर]], स्विस रसायनशास्त्रज्ञ व नोबेल पारितोषिक विजेता. * [[इ.स. १९९९|१९९९]] - [[श्रीपाद रामकृष्ण काळे]], मराठी साहित्यिक * [[इ.स. २००३|२००३]] - [[जानकीदास]], भारतीय चरित्र अभिनेता. == प्रतिवार्षिक पालन == * राष्ट्र दिन - [[सेशेल्स]]. * वॉटरलू दिन - [[युनायटेड किंग्डम]]. == बाह्य दुवे == {{बीबीसी आज||june/18}} ---- [[जून १६]] - [[जून १७]] - '''जून १८''' - [[जून १९]] - [[जून २०]] ([[जून महिना]]) {{ग्रेगरियन महिने}} 7vgdej02y1pzazyg26zmafmzm3uphwf 0 6703 2580907 2580821 2025-06-18T13:19:41Z Pawar shushant 163177 /* अभियांत्रिकी महाविद्यालये */ 2580907 wikitext text/x-wiki {{बदल}} '''अहिल्यानगर जिल्हा''' हा भारताच्या महाराष्ट्र राज्यातील सर्वात मोठा जिल्हा आहे. जिल्ह्यात सर्वाधिक साखर कारखाने आहेत. प्रवरानगर येथे आशिया खंडातील पहिला सहकारी साखर कारखाना स्थापन झाला होता. [[शिर्डी]] येथील साईबाबा मंदिर याच जिल्ह्यातील [[राहाता तालुका]] यात आहे. {{माहितीचौकट भारतीय जिल्हा |जिल्ह्याचे_नाव = अहिल्यानगर जिल्हा | स्थानिक_नाव = नगर जिल्हा |चित्र_नकाशा = Ahmednagar_in_Maharashtra_(India).svg |अक्षांश- रेखांश = |राज्याचे_नाव = महाराष्ट्र |विभागाचे_नाव = [[नाशिक]] |मुख्यालयाचे_नाव = [[अहिल्यानगर]] |तालुक्यांची_नावे = १. [[अकोले तालुका|अकोले]] २. [[कर्जत तालुका|कर्जत]] ३. [[कोपरगाव तालुका|कोपरगाव]] ४. [[जामखेड तालुका|जामखेड]] ५. [[नगर तालुका|नगर]] ६. [[नेवासा तालुका|नेवासा]] ७. [[पाथर्डी तालुका|पाथर्डी]] ८. [[पारनेर तालुका|पारनेर]] ९. [[राहाता तालुका|राहाता]] १०. [[राहुरी तालुका|राहुरी]] ११. [[शेवगाव तालुका|शेवगाव]] १२. [[श्रीगोंदा तालुका|श्रीगोंदा]] १३. [[श्रीरामपूर तालुका|श्रीरामपूर]] १४. [[संगमनेर तालुका|संगमनेर]] |क्षेत्रफळ_वर्ग_किमी = १७,४१३ |लोकसंख्या_एकूण = ४५,४३,०८० |जनगणना_वर्ष = २०११ |लोकसंख्या_घनता = २६० |शहरी_लोकसंख्या = १७.६७% |साक्षरता_दर = ८०.२२% |लिंग_गुणोत्तर = ९३९ |प्रमुख_शहरे = [[अहिल्यानगर]], [[श्रीरामपूर]], [[शिर्डी]], [[संगमनेर]] [[श्रीगोंदा]] |जिल्हाधिकार्यांचे_नाव = डॉ. पंकज आशिया |लोकसभा_मतदारसंघाची_नावे = १.[[अहमदनगर लोकसभा मतदारसंघ|अहमदनगर]] <br /> २.[[शिर्डी लोकसभा मतदारसंघ|शिर्डी]] |खासदारांची_नावे = १. [[निलेश लंके]]<br /> २. [[भाऊसाहेब वाकचौरे]] |पर्जन्यमान_मिमी = ५०१.८ |संकेतस्थळ = https://ahilyanagar.maharashtra.gov.in |वाहन_नोंदणी=महा-१६, महा-१७ |पालकमंत्री=[[राधाकृष्ण विखे पाटील]]}} == नामांतर == {{माहितीचौकट राज्याधिकारी | नाव = पुण्यश्लोक अहिल्यादेवी होळकर | पदवी = | चित्र = Ahilya Bai Holkar.jpg | चित्र_शीर्षक = महाराणी पुण्यशलोक अहिल्यादेवी होळकर |}} महाराष्ट्र राज्य मंत्रिमंडळाने १३ मार्च २०२४ रोजी १८ व्या शतकातील मराठा राणी अहिल्यादेवी होळकर यांच्या नावावरून अहमदनगर जिल्ह्याचे 'अहिल्यानगर' असे नामकरण करण्यास औपचारिक मान्यता दिली. त्यानंतर भारत सरकार ने नाव बदलण्याचे सर्व निकष पूर्ण करून दिनांंक ४ ऑक्टोबर २०२४, अन्वयेे “अहमदनगर” शहराचेे नाव बदलून ते “अहिल्यानगर” असेे केले आणि त्यानंतर महाराष्ट्र सरकार ने लगेच चार दिवसात राजपत्र काढून दिनांक ८ ऑक्टोबर २०२४ रोजी जिल्हा, तालुका, उपविभाग आणि गाव यांचे नाव बदलून अहिल्यानगर असे केले.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://ahilyanagar.maharashtra.gov.in|title=Ahilyanagar District website|url-status=live}}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://timesofindia.indiatimes.com/city/nashik/ahmednagar-officially-renamed-ahilyanagar-a-tribute-to-warrior-queen-ahilyabai-holkar/articleshow/114095693.cms|title=Times of india|url-status=live}}</ref> == भौगोलिक स्थान == [[अहिल्यानगर]] जिल्हा [[महाराष्ट्र]] राज्याच्या पश्चिम भागात आहे. या जिल्ह्याचे क्षेत्रफळ १७,४१२ किमी^२ असून क्षेत्रफळाच्या दृष्टीने महाराष्ट्रातील सर्वात मोठा जिल्हा म्हणून ओळखला जातो. या जिल्ह्याच्या उत्तरेस [[नाशिक जिल्हा|नाशिक]] व [[छत्रपती संभाजीनगर जिल्हा|छत्रपती संभाजीनगर]], पूर्वेस [[बीड जिल्हा|बीड]], दक्षिणेस [[सोलापूर जिल्हा|सोलापूर]] व [[धाराशिव जिल्हा|धाराशिव]] आणि पश्चिमेस [[पुणे जिल्हा|पुणे]] व [[ठाणे जिल्हा|ठाणे]] हे जिल्हे आहेत. [[अहिल्यानगर]] जिल्ह्याला मराठवाड्याचे प्रवेशद्वार म्हणून देखील ओळखले जाते. [[अकोले तालुका|अकोले तालुक्यातील]] डोंगराळ भागात [[भंडारदरा धरण|भंडारदरा]] येथे [[प्रवरा नदी]]वर १९२६ मध्ये धरण बांधण्यात आले आहे. भारतातील जुन्या धरणांत याचा समावेश केला जातो/आहे. [[मुळा नदी (अहिल्यानगर जिल्हा)|मुळा नदीवर]] जिल्ह्यातील सर्वांत मोठे धरण [[राहुरी तालुका|राहुरी]] तालुक्यात बांधण्यात आले आहे. या प्रकल्पातून [[अहिल्यानगर]] शहराला पाणी पुरवठा केला जातो. येथील जलाशयास [[मुळा धरण|ज्ञानेश्वरसागर]] असे म्हणले जाते. [[अहिल्यानगर]] सिंचनात प्रामुख्याने विहिरींचा वाटा जास्त आहे. भौगोलिक दृष्ट्या या जिल्ह्याची तीन भागात विभागणी होते- * पश्चिमेकडील डोंगराळ प्रदेश [[अकोले तालुका]] आणि [[संगमनेर तालुका]] यांचा यात समावेश होतो. अजोबा, बाळेश्वर आणि [[हरिश्चंद्रगड]] यांसोबत अनेक शिखरे याच भागात आहेत. [[कळसूबाई शिखर|कळसूबाई]], जे महाराष्ट्रातील सर्वोच्च शिखर आहे, १६४६ मीटर याच भागात आहे. * मध्य भागातील पठारी प्रदेश [[पारनेर तालुका]] आणि [[नगर तालुका]] आणि [[संगमनेर तालुका|संगमनेर तालुक्याचा]], [[श्रीगोंदा तालुका|श्रीगोंदा तालुक्याचा]] व [[कर्जत तालुका (अहमदनगर)|कर्जत तालुक्याचा]] काही भर यात मोडतो. * उत्तरेकडील आणि दक्षिणेकडील पठारी प्रदेश यात [[कोपरगाव तालुका|कोपरगाव]], [[राहाता तालुका|राहाता]], [[श्रीरामपूर तालुका|श्रीरामपूर]], [[राहुरी तालुका|राहुरी]], [[नेवासा तालुका| नेवासा]], [[शेवगाव तालुका|शेवगाव तालुक्याचा]] उत्तरेकडील प्रभाग येतो. या भागात [[गोदावरी नदी|गोदावरी]], [[प्रवरा नदी|प्रवरा]], [[घोड नदी|घोड]], [[भीमा नदी|भीमा]] आणि [[सीना नदी|सीना]] नद्यांचे खोरे येते. जिल्ह्याच्या पश्चिमेकडील भागात प्रामुख्याने [[अकोले तालुका|अकोले]] व [[संगमनेर तालुका|संगमनेर]] तालुक्यांमध्ये [[सह्याद्री|सह्याद्रीच्या]] डोंगररांगा पसरलेल्या आहेत ज्या हरिश्चंद्राच्या डोंगररांगा म्हणून ओळखल्या जातात. महाराष्ट्रातील सर्वांत उंच शिखर [[कळसूबाई शिखर|कळसूबाई]] याच डोंगररांगांमध्ये [[अकोले तालुका|अकोले]] तालुक्यात आहे. जिल्ह्याचा मध्य भाग हा बाळेश्वराचे पठार या नावाने संबोधला जातो. उत्तरेकडे [[गोदावरी नदी|गोदावरी]] नदीचे खोरे आहे तर दक्षिण भाग हा [[घोड नदी|घोड]], [[भीमा]] व [[सीना नदी|सीना]] या नद्यांचे खोरे म्हणून ओळखला जातो. [[गोदावरी]], [[भीमा]], [[सीना नदी|सीना]], [[मुळा नदी (अहिल्यानगर जिल्हा)|मुळा]] व [[प्रवरा नदी|प्रवरा]] या [[अहिल्यानगर]] जिल्ह्यातील प्रमुख नद्या असून [[आढळा नदी|आढळा]], [[घोड नदी|घोड]], कुकडी या नद्या जिल्ह्यातून वाहतात. बहुतांशी नद्या पश्चिमेकडून पूर्वेकडे वाहतात. [[गोदावरी]] या महाराष्ट्रातील प्रमुख नदीची जिल्ह्यातील लांबी सुमारे १५० कि.मी. आहे. [[प्रवरा नदी|प्रवरा]] व [[गोदावरी नदी|गोदावरी]] नद्यांचा संगम [[नेवासे तालुका|नेवासे]] तालुक्यात प्रवरासंगम येथे होतो. ==हवामान== [[अहिल्यानगर]] जिल्ह्याचे हवामान प्रामुख्याने उष्ण व कोरडे आहे. पश्चिमेकडील डोंगराळ भागात हवामान थंड आहे. जिल्ह्यात रोजच्या कमाल व किमान तापमानातील तफावत पाहता ती लक्षणीयरित्या जास्त असल्याचे आढळते. जिल्ह्यात पश्चिमेकडून पूर्वेकडे पाऊस कमी कमी होत जातो. प्रामुख्याने जिल्ह्याचा पूर्वेकडील भाग अवर्षणग्रस्त आहे. == दळणवळण == [[नाशिक-पुणे राष्ट्रीय महामार्ग]] (राष्ट्रीय महामार्ग क्र. ६०) हा जिल्ह्यातील [[संगमनेर तालुका|संंगमनेर]] तालुक्यातून जातो. निर्मल - कल्याण (राष्ट्रीय महामार्ग क्र. २२२) हा महामार्ग जिल्ह्यातून जाणारा महत्त्वाचा रस्ता आहे. महाराष्ट्रात सर्वप्रथम (१९४८ मध्ये) महाराष्ट्र राज्य परिवहन महामंडळाची (एस.टी.) बस धावली ती [[अहिल्यानगर]]- [[पुणे]] या मार्गावर. [[अहमदनगर रेल्वे स्थानक|अहिल्यानगर रेल्वे स्थानक]] हे [[दौंड]] - [[मनमाड]] रेल्वेमार्गावरील स्थानक आहे. १९७ कि.मी.चा रेल्वे (ब्रॉडगेज) मार्ग जिल्ह्यात असून [[अहिल्यानगर]] - [[बीड]] - [[परळी]] आणि पुणतांबा- [[शिर्डी]] हेे इतर रेल्वे मार्ग आहेत. [[संगमनेर|संंगमनेरहून]] [[भंडारदरा धरण|भंडारदरा धरणाकडे]] जाताना लागणारा [[विठे|विठे घाट]] व संगमनेरहून पुण्याकडे जाताना लागणारा चंदनापुरी घाट हे जिल्ह्यातील महत्त्वाचे घाट आहेत. == शिक्षण == ===विद्यापीठ=== {| class="wikitable" |- ! क्र. !! विद्यापीठाचे नाव !! गाव, तालुका !! संकेतस्थळ(वेबसाईट) |- |१||महात्मा फुले कृषी विद्यापीठ||[[राहुरी तालुका|राहुरी]]||https://mpkv.ac.in/ |- |२||संजीवनी विद्यापीठ||[[कोपरगाव तालुका|कोपरगाव]]||https://www.sanjivani.edu.in/ |} ===अभियांत्रिकी महाविद्यालये=== {| class="wikitable" |- ! क्र. !! महाविद्यालयाचे नाव !! गाव, तालुका !! संकेतस्थळ(वेबसाईट) |- |१||डॉ. विठ्ठलराव विखे पाटील अभियांत्रिकी महाविद्यालय अहिल्यानगर ||विळद घाट, [[नगर तालुका|अहिल्यानगर]]||https://www.enggnagar.com |- |२||विश्वभारती अकादमीचे अभियांत्रिकी महाविद्यालय||सारोळा बद्दी,[[नगर तालुका|अहिल्यानगर]]||https://vacoea.com |- |३||श्री. छत्रपती शिवाजी महाराज अभियांत्रिकी महाविद्यालय||नेप्ती,[[नगर तालुका|अहिल्यानगर]]||https://www.scoea.org |- |४||आडसूळ टेक्निकल कॅम्पस||चास,[[नगर तालुका|अहिल्यानगर]]||https://sgvssatc.com |- |५||प्रवरा ग्रामीण अभियांत्रिकी महाविद्यालय||लोणी, [[राहाता तालुका|राहता]]||https://pravaraengg.org.in |- |६||राजीव गांधी अभियांत्रिकी महाविद्यालय||कर्जुले हर्या,[[पारनेर तालुका|पारनेर]]||https://www.rgcoe.org |- |७||अमृतवाहिनी अभियांत्रिकी महाविद्यालय||अमृतनगर, संगमनेर||https://www.avcoe.org |- |८||विद्या निकेतन अभियांत्रिकी महाविद्यालय||बोटा,संगमनेर||https://www.vidyaniketanglobal.com |} *संजीवनी अभियांत्रिकी महाविद्यालय, ता.कोपरगाव, जि.अहिल्यानगर *, , ता., जि.अहिल्यानगर *मा. श्री. बबनराव पाचपुते विचारधारा ट्रस्ट, परिक्रमा अभियांत्रिकी महाविद्यालय ता. श्रीगोंदा जि. अहिल्यानगर *श्री साईबाबा अभियांत्रिकी, संशोधन आणि संबंधित विज्ञान संस्था, ता.राहता, जि.अहिल्यानगर *समाजभूषण एकनाथराव ढाकणे अभियांत्रिकी महाविद्यालय, ता. शेवगाव, जि.अहिल्यानगर === फार्मसी === *आबासाहेब काकडे कॉलेज ऑफ बी फार्मसी, मु. बोधेगाव, शेवगाव, जि.अहिल्यानगर(५४१६) *अडसूळ कॉलेज ऑफ फार्मसी जि.अहिल्यानगर(५५२२) *अमृतवाहिनी कॉलेज ऑफ फार्मसी, संगमनेर, जि.अहिल्यानगर(५१९४) *अमृतवाहिनी शेती आणि शिक्षण विकास संस्थेची अमृतवाहिनी इन्स्टिट्यूट ऑफ फार्मसी, संगमनेर (५२८७) *अरिहंत कॉलेज ऑफ फार्मसी, केडगाव (५४६१) *अशोक कॉलेज ऑफ फार्मसी (५५१९) *अश्विन कॉलेज ऑफ फार्मसी, मांची हिल (५४७९) *धर्मराज शैक्षणिक प्रतिष्ठानचे फार्मसी कॉलेज, वाळकी, अहिल्यानगर (५४६२) *डीके औटी कॉलेज ऑफ फार्मसी (५४९२) *डॉ इथापे इन्स्टिट्यूट ऑफ डी फार्मसी संगमनेर (५४८२) *डॉ. कोळपे इन्स्टिट्यूट ऑफ फार्मसी, ओ कोळपेवाडी (५४६०) *डॉ. विठ्ठलराव विखे पाटील फाउंडेशन कॉलेज ऑफ फार्मसी,अहिल्यानगर (५१९१) *मा. श्री. बबनराव पाचपुते विचारधारा ट्रस्ट, ग्रुप ऑफ इन्स्टिट्यूशन्स (कॉलेज ऑफ फार्मसी)-परिक्रमा, काष्टी, श्रीगोंदा, अहिल्यानगर (५३०३) *कै.देवराव दिगंबर वरात कॉलेज ऑफ फार्मसी, साकत ता. जामखेड जि. अहिल्यानगर (५५३३) *काकासाहेब म्हस्के मेमोरियल मेडिकल फाउंडेशनचे काकासाहेब मस्के कॉलेज ऑफ फार्मसी, नागापूर,अहिल्यानगर (५२८५) *लोकनेते आप्पासाहेब राजळे कॉलेज ऑफ फार्मसी, आदिनाथनगर (५५२३) *मातोश्री मिराताई आहेर कॉलेज ऑफ फार्मसी, कर्जुले हरिया ता.पारनेर, अहिल्यानगर(५४४६) *मातोश्री राधा कॉलेज ऑफ डी.फार्मसी, वीरगाव (5480) *श्रीमती सरस्वती वाणी कॉलेज ऑफ डी. फार्मसी, गणेगाव (५४८१) *मुळा एज्युकेशन सोसायटीचे कॉलेज ऑफ फार्मसी.सोनई (५१९३) *पी. व्ही. बेल्हेकर कॉलेज ऑफ फार्मसी, भानशिवारे (५५०७) *प्रतिभाताई पवार कॉलेज ऑफ फार्मसी, श्रीरामपूर (५४२४) *प्रवरा इन्स्टिट्यूट ऑफ मेडिकल सायन्सेस (विद्यापीठ मानली जाते) - (U-0322), अहिल्यानगर - (तांत्रिक शिक्षण) (950322) *प्रवरा रुरल एज्युकेशन सोसायटीची इन्स्टिट्यूट ऑफ फार्मसी,लोणी खुर्द (5425) *प्रवरा ग्रामीण शिक्षण संस्थेचे प्रवरा रूरल कॉलेज ऑफ फार्मसी, प्रवरारानगर (५१८५) *राष्ट्रसंत जनार्दन स्वामी कॉलेज ऑफ फार्मसी, कोकमठाण(५४७७) *राष्ट्रीय शिक्षण मंडळ एन एन सत्था कॉलेज ऑफ फार्मसी,अहिल्यानगर (5478) *रत्नदीप कॉलेज ऑफ फार्मसी (बी.फार्म) रत्नापूर तालुका जामखेड जिल्हा. अहिल्यानगर (एमएस) (६९१७) *रत्नदीप फार्मसी कॉलेज रत्नापूर तालुका जामखेड जिल्हा अहिल्यानगर (५४६५) *रत्नदीप फार्मसी कॉलेज, रत्नापूर, तालुका जामखेड, जिल्हा अहिल्यानगर (५४८९) *साईकृपा इन्स्टिट्यूट ऑफ फार्मसी,घारगाव, ता.श्रीगोंदा(५४७१) *साकेश्वर कॉलेज ऑफ फार्मसी (५५१७) *संजीवनी ग्रामीण शिक्षण संस्थेचे संजीवनी कॉलेज ऑफ फार्मास्युटिकल अँड रिसर्च,कोपरगाव (5195) *सेवा शिक्षण प्रसारक मंडळाचे डॉ. एन.जे. पाऊलबुधे कॉलेज ऑफ फार्मसी (डिप्लोमा),अहिल्यानगर(५४५१) *शांतीनिकेतन कॉलेज ऑफ फार्मसी, अहिल्यानगर (5454) *शिवा ट्रस्ट, शिवाजीराव पवार कॉलेज ऑफ फार्मसी, पाचेगाव ता.नेवासा जिल्हा.अहिल्यानगर(५४६६) *श्रद्धा ग्रामीण वैद्यकीय सामाजिक कल्याण व शिक्षण सहकार महर्षी किसनराव वराळ पाटील कॉलेज ऑफ फार्मसी, निघोज, ता. पारनेर, जि. अहिल्यानगर (५३००) *श्री स्वामी समर्थ इन्स्टिट्यूट ऑफ फार्मसी, बोटा (५४८४) *श्री. लक्ष्मणराव त्र्यंबकराव नाकाडे फार्मसी कॉलेज, ढोरजलगाव-पूर्व (५५४०) *श्री. विवेकानंद नर्सिंग होम ट्रस्ट, कॉलेज ऑफ फार्मसी, राहुरी फॅक्टरी, अहिल्यानगर(5211) *त्रिमूर्ती ग्रामीण फार्मसी कॉलेज, खडके, ता.नेवासा जिल्हा.अहिल्यानगर (५५४१) *विद्या निकेतन इन्स्टिट्यूट ऑफ फार्मसी अँड रिसर्च सेंटर, बोटा(५४६४) *विश्वभारती अकादमी,कॉलेज ऑफ फार्मसी, सारोदा बड्डी, अहिल्यानगर (5506) *वाणी कॉलेज ऑफ फार्मसी (५५१५) ===शेती(एग्रीकल्चर)=== *कॉलेज ऑफ ॲग्री. जैव-तंत्रज्ञान, A/p. मदडगाव, पोस्ट. भातोडी,ता. जि. अहिल्यानगर (१९२१२) *कॉलेज ऑफ ॲग्री. जैव-तंत्रज्ञान, चंद्रपूर रोड, I.T.I., फार्मसी कॅम्पस, मु. पोस्ट. लोणी बु., ता. ओ राहाता जि. अहिल्यानगर ४१३७१३.(१९१८३) *कृषी अभियांत्रिकी आणि तंत्रज्ञान महाविद्यालय, मालदाड, ता. संगमनेर, जिल्हा अहिल्यानगर-४२२६०८ (१५२०१) *कृषी अभियांत्रिकी आणि तंत्रज्ञान महाविद्यालय, मिरजगाव, ता.कर्जत जिल्हा अहिल्यानगर (१५१९९) *कृषी व्यवसाय व्यवस्थापन महाविद्यालय, चंदनापुरी घाट, गुंजाळवाडी, ता. संगमनेर, जिल्हा. अहिल्यानगर. ४२२६०५ (१८२६४) *कृषी व्यवसाय व्यवस्थापन महाविद्यालय, लोणी ता. राहाता जिल्हा अहिल्यानगर ४१३७१३. (१८२७५) *कृषी महाविद्यालय, भानाशिवरा, ता. नेवासा जिल्हा अहिल्यानगर (११२९७) *कृषी महाविद्यालय, घारगाव, ता.श्रीगोंदा जि. अहिल्यानगर (११२८२) *कृषी महाविद्यालय, मदडगाव (11313) *कृषी महाविद्यालय, प्रवरानगर, लोणी, ता. राहाता, जिल्हा अहिल्यानगर (11281) *कृषी महाविद्यालय, वडगाव गुप्ता (विळद घाट), पोस्ट. एमआयडीसी, जि. अहिल्यानगर(११२८७) *कृषी महाविद्यालय, सोनई, ता. नेवासा जिल्हा. अहिल्यानगर ४१४१०५.(१११३४) *अन्न तंत्रज्ञान महाविद्यालय, घारगाव, जिल्हा. अहिल्यानगर (१६२८५) *कॉलेज ऑफ फूड टेक्नॉलॉजी, खडके वेक. (१६३८३) *डॉ. अण्णासाहेब शिंदे कॉलेज ऑफ अ‍ॅग्री. इंजिनिअरिंग अँड टेक्नॉलॉजी, राहुरी, जिल्हा. अहिल्यानगर ४१३७२२. (१५१२४) *पुण्यश्लोक अहिल्यादेवी होळकर कृषी महाविद्यालय, हळगाव ता. जामखेड जि. अहिल्यानगर (११३०१) *सदगुरू कृषी महाविद्यालय, मिरजगाव, (टोल नाक्याजवळ) ता. कर्जत, जि. अहिल्यानगर ४१४४०१.(११२०८) *सहकार महर्षी भाऊसाहेब थोरात कृषी महाविद्यालय, अमृतनगर (11308) *श्रमशक्ती कृषी महाविद्यालय, मु.मालदाड, ता.संगमनेर, जि.अहिल्यानगर-४२२६०८(११२०७) *श्रमशक्ती कॉलेज ऑफ फूड तंत्रज्ञान, मु. मालदाड, ता. संगमनेर, जिल्हा. अहिल्यानगर-४२२६०८ (१६२१४) *वृंदावन कॉलेज ऑफ कृषी, गुंजाळवाडी पठार, ता. संगमनेर, जिल्हा-अहिल्यानगर (११३१५) == विशेष == मराठी भाषेतील सार्वकालिक सर्वोत्कृष्ट ग्रंथ म्हणजे ग्रंथराज [[ज्ञानेश्वरी]]. ज्या ज्ञानेश्वरीची एक तरी ओवी अनुभवावी असे म्हणले जाते, तो ग्रंथ अहमदनगर जिल्ह्यातील श्रीक्षेत्र [[नेवासा|नेवासे]] येथे संत ज्ञानेश्वरांनी लिहिला. या आध्यात्मिक वैशिष्ट्यांसह आज अहमदनगर महाराष्ट्रात सर्वाधिक क्षेत्रफळ असलेला जिल्हा, सर्वाधिक सिंचन क्षेत्र असलेला आणि सर्वाधिक सहकारी साखर कारखाने असलेला जिल्हा अशी वैशिष्ट्ये दिमाखाने मिरवत आहे. अहमदनगर जिल्हा सहकारी साखर कारखान्यांचा मूल स्रोत म्हणून! [[डॉ. विठ्ठलराव विखे-पाटील]] यांनी जिल्ह्यात प्रवरानगर (लोणी) येथे राज्यातील पहिली सहकारी पतपेढी (लोणी-बुद्रुक सहकारी पतपेढी) सुरू केली (१९२३), तसेच राज्यातील पहिला सहकारी साखर कारखाना स्थापन केला (जून १९५०) आणि सहकार या तत्त्वाची मुहूर्तमेढ राज्यात रोवली गेली. अर्थतज्ज्ञ [[धनंजय रामचंद्र गाडगीळ]] या कारखान्याचे पहिले अध्यक्ष होते. या पहिल्या यशस्वी प्रयोगानंतर सहकारी साखर कारखान्यांची एक साखळीच राज्यात निर्माण झाली. एक सहकारी साखर कारखाना आणि त्या भोवतीच्या परिसराचा शैक्षणिक, औद्योगिक व सोयी सुविधांचा विकास अशी परंपरा महाराष्ट्रात निर्माण झाली. 'राळेगणसिद्धी' या खेड्याने जिल्ह्याने जलव्यवस्थापनाचा एक आदर्श निर्माण केला, तर 'हिवरे बाजार' हे आदर्श खेडे म्हणून नावारूपास आले. तसेच पाथर्डी तालुक्यातील 'मढी' हे शहर 'कानिफनाथगड' म्हणून प्रसिद्ध आहे. नाथसंप्रदयाचा पाया येथेच रचलेला आढळून येतो. [[चित्र:Kanifnath temple madhi.jpg|इवलेसे]] ==अहिल्यानगर जिल्ह्यातील साखर कारखाने== {| class="wikitable" |- ! क्र. !! कारखान्याचे नाव !! गाव, तालुका |- |१||पद्मश्री डॉ.विठ्ठलराव विखे पाटील सहकारी साखर कारखाना,||प्रवरानगर, [[राहता तालुका |राहता]] |- | २ || श्री गणेश सहकारी साखर कारखाना || गणेशनगर, [[राहाता तालुका|राहाता]] |- | ३ || मुळा सहकारी साखर कारखाना || सोनई, [[नेवासा तालुका|नेवासा]] |- | ४ || लोकनेते मारुतीराव घुले पाटील ज्ञानेश्वर सहकारी साखर कारखाना || भेंडा, [[नेवासा तालुका|नेवासा]] |- |५||स्वामी समर्थ शुगर अँड अ‍ॅग्रो इंडस्ट्रीज लि.||माळेवाडी, वरखेड, [[नेवासा तालुका |नेवासा]] |- | ६ || अगस्ती सहकारी साखर कारखाना लि. || अगस्तीनगर, [[अकोले तालुका|अकोले]] |- | ७ || अशोक सहकारी साखर कारखाना लि. || अशोकनगर, [[श्रीरामपूर तालुका|श्रीरामपूर]] |- | ८ || डॉ. बाबुराव बापूजी तनपुरे सहकारी साखर कारखाना लि. || शिवाजीनगर, [[राहुरी तालुका|राहुरी]] |- |९||प्रसाद शुगर अँड ऍग्रो प्रॉडक्ट्स लिमिटेड||वांबोरी, [[राहुरी तालुका| राहुरी]] |- | १० || सहकारमहर्षी भाऊसाहेब थोरात सहकारी साखर कारखाना लि. || अमृतनगर, [[संगमनेर तालुका|संगमनेर]] |- |११||श्री गजानन महाराज शुगर लि., (जुने नाव युटेक शुगर लि.)||कवठे मलकापूर, [[संगमनेर तालुका |संगमनेर]] |- | १३ || गंगामाई इंडस्ट्रीज अँड कन्स्ट्रक्शन प्रायव्हेट लिमिटेड || गंगामाई, हरीनगर, [[शेवगाव तालुका|शेवगाव]] |- |१३||संघर्षयोद्धा बबनराव ढाकणे केदारेश्वर सहकारी साखर कारखाना||सुमननगर, बोधेगाव, [[शेवगाव तालुका |शेवगाव]] |- | १४ || बारामती ॲग्रो (युनिट क्र. 3) जय श्रीराम शुगर अँड ॲग्रो प्रॉडक्ट्स लि. || हळगाव, [[जामखेड तालुका|जामखेड]] |- | १५ || श्री अंबिका शुगर प्रायव्हेट लिमिटेड || अंबिकानगर, [[कर्जत तालुका (अहिल्यानगर)|कर्जत]] |- | १६ || कर्मवीर शंकरराव काळे सहकारी साखर कारखाना || गौतमनगर कोळपेवाडी, [[कोपरगाव तालुका|कोपरगाव]] |- |१७||सहकार महर्षी शंकरराव कोल्हे सहकारी साखर कारखाना (संजीवनी) ||सहजानंदनगर,शिंगणापूर [[कोपरगाव तालुका|कोपरगाव]] |- |१८||पियुष शुगर अँड पावर प्रायव्हेट लिमिटेड||वाळकी देऊळगाव सिद्धी, [[नगर तालुका|अहिल्यानगर]] |- |१९|| कर्मयोगी कुंडलिकराव रामराव जगताप पाटील कुकडी सहकारी साखर कारखाना || पिंपळगाव पिसा, [[श्रीगोंदा तालुका|श्रीगोंदा]] |- |२०||ओंकार शुगर अँड अलाइड इंडस्ट्रीज प्रा. लि. (युनिट-७)|| देवदैठण, [[श्रीगोंदा तालुका|श्रीगोंदा]] |- |२१||गौरी शुगर अँड डिस्टिलरीज प्रायव्हेट लिमिटेड (युनिट क्र. ०४)|| हिरडगाव, [[श्रीगोंदा तालुका|श्रीगोंदा]] |- |२२||सहकार महर्षी शिवाजीराव नारायणराव नागवडे सहकारी साखर कारखाना लि.|| श्रीगोंदा फॅक्टरी, [[श्रीगोंदा तालुका |श्रीगोंदा]] |- |२३||श्री वृद्धेश्वर सहकारी साखर कारखाना||आदिनाथनगर, [[पाथर्डी तालुका |पाथर्डी]] |- |२४||श्री क्रांती शुगर अँड पॉवर लिमिटेड||देवीभोयरे,[[पारनेर तालुका |पारनेर]] |- |२५||कृषीनाथ ग्रीन एनर्जी लिमिटेड, (संचालित सोपानराव बाळकृष्ण ढसाळ अ‍ॅग्रो पॉवर लिमिटेड,||ढवळपुरी, [[पारनेर तालुका| पारनेर]] |} == ऐतिहासिक महत्तव == पूर्वीच्या काळात या भागावर असलेल्या [[निजामशहा (अहमदनगर)|निजामशाही]] व [[मोगल]] साम्राज्याचे वर्चस्व लक्षात येते. रामायणकाळात [[अगस्त्य|अगस्ती]] ऋषींनी [[विंध्य]] पर्वत ओलांडून गोदावरी नदीच्या किनाऱ्यावर वसाहत स्थापन केल्याचे आणि त्यांची व श्रीरामाची भेट झाल्याचे मानले जाते. आणखी महत्त्वाचे म्हणजे महाराष्ट्रामध्ये पहिली मानवी वसाहत याच जिल्ह्यात प्रवरा व [[गोदावरी]] नद्यांच्या किनाऱ्यावर झाली, असा निष्कर्ष पुण्याच्या डेक्कन कॉलेजने नेवासातील उत्खननानंतर काढला आहे. भारतीय पुरातत्त्व विभागाने श्रीरामपूर तालुक्यातील [[दायमाबाद]] येथे केलेल्या उत्खननातून या जिल्ह्यात [[सिंधु संस्कृती|सिंधु संस्कृतीचे]] अस्तित्त्व सिद्ध झालेले आहे. === निजामशाही === {{मुख्य|निजामशाही}} १५ व्या शतकाच्या शेवटी, इ.स. १४८६ मध्ये तत्कालीन [[बहामनी सल्तनत|बहामनी राज्याचे]] पाच तुकडे झाले. त्यामधून फुटून निघालेल्या मलिक अहमदशहा बहिरी या निजामशहाने मे, १४९० मध्ये सीना नदीकाठी शहर वसवण्यास सुरुवात केली. याच्या नावावरूनच या शहराला अहमदनगर असे नाव पडले. इ.स. १४९४ मध्ये शहर रचना पूर्ण होऊन अहमदनगर निजामशहाची राजधानी बनले. या शहराची तुलना त्या काळी [[कैरो]], [[बगदाद]] या समृद्ध शहरांशी केली जात असे. अहमदशहा, बुऱ्हाणशहा, [[चांदबिबी|सुलताना चांदबिबी]] यांची कारकीर्द असणारी निजामशाही येथे इ.स. १६३६ पर्यंत टिकली. निजामशाहीच्या पडत्या काळात [[शिवाजी महाराज|छत्रपती शिवाजी महाराजांचे]] वडील [[शहाजीराजे भोसले]] यांनी छोट्या मूर्तझा निजामशहाला मांडीवर घेऊन नगरचा कारभार पाहिला. पुढे काही काळ नगरने मराठेशाही व शहाजहान बादशहाची मोगलशाही अनुभवली. १७५९ मध्ये अहमदनगर पेशव्यांकडे आले आणि १८०३ मध्ये ते इंग्रजांच्या ताब्यात गेले. १८१८ पासून अहमदनगर वर पूर्णपणे इंग्रजांचा अंमल होता. १८२२ मध्ये ब्रिटिशांनी अहमदनगर जिल्ह्याची स्थापना केली. पुण्यश्लोक राजमाता [[अहिल्याबाई होळकर]] यांचा जन्म याच नगर जिल्ह्यातील चौंडी ता.जामखेड या गावी झाला. त्यांचे वडील मानकोजी शिंदे हे चौंडी ता.जामखेड या गावाचे पाटील होते. अहिल्यादेवींचे बालपण याच गावात गेले. त्या शिवभक्त होत्या. पुढे मराठा साम्राज्याचे इंदौर संस्थानच्या खंडेराव होळकर यांच्याशी त्यांचा विवाह झाला. त्या सुभेदार राजे मल्हारराव होळकर यांच्या त्या सून होत. त्यांच्या नंतर अहिल्यादेवी ह्या मध्य भारताच्या माळवा राज्याच्या महाराणी म्हणून 28 वर्ष राज्यकारभार सांभाळला.त्यांनी भारत देशात ठिकठिकाणी मंदिरे, धर्मशाळा, घाट, पाणपोई- विहिरी, बारवे, अन्नछत्रे उभारले. === भारत छोडो आंदोलन === इ.स. १९४२ च्या चलेजाव आंदोलनाच्या काळात [[पंडित जवाहरलाल नेहरू]], [[सरदार वल्लभभाई पटेल]], [[मौलाना आझाद]], डॉ. पी.सी. घोष इत्यादी राष्ट्रीय नेते नगरमधील भुईकोट किल्ल्यात बंदिवासात होते. डिस्कव्हरी ऑफ इंडिया हा प्रसिद्ध ग्रंथ पंडित जवाहरलाल नेहरू यांनी याच किल्ल्यात लिहिला. या ग्रंथाची काही हस्तलिखिते आजही येथे पाहण्यास मिळतात. याच किल्ल्यात डॉ. पी.सी. घोष यांनी हिस्ट्री ऑफ एन्शंट इंडियन सिव्हिलायझेशन हा ग्रंथ शब्दबद्ध केला. तसेच [[डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर]] यांनी थॉट्स ऑफ पाकिस्तान व [[मौलाना आझाद]] यांनी [[गुबार - ए - खातिर]] हे ग्रंथ याच शहरात लिहिले. == राजकीय संरचना == अहमदनगर जिल्ह्यात २ लोकसभा मतदारसंघ असून १२ विधानसभा मतदारसंघ आहेत. === अहमदनगर लोकसभा मतदारसंघ === हा मतदारसंघ अहमदनगर शहर विधानसभा मतदारसंघ, [[कर्जत जामखेड विधानसभा मतदारसंघ|कर्जत-जामखेड]], [[पारनेर विधानसभा मतदारसंघ|पारनेर]], [[राहुरी विधानसभा मतदारसंघ|राहुरी]], [[शेवगाव विधानसभा मतदारसंघ|शेवगाव-पाथर्डी]] व [[श्रीगोंदा विधानसभा मतदारसंघ|श्रीगोंदा]] या विधानसभा मतदारसंघांचा बनला आहे. === शिर्डी लोकसभा मतदारसंघ === हा इ.स. २००९ पासून अनुसूचित जातींसाठी राखीव असलेला लोकसभा मतदारसंघ [[श्रीरामपूर विधानसभा मतदारसंघ|श्रीरामपूर]], [[शिर्डी विधानसभा मतदारसंघ|शिर्डी]], [[अकोले विधानसभा मतदारसंघ|अकोले]], [[संगमनेर विधानसभा मतदारसंघ|संगमनेर]], [[कोपरगाव विधानसभा मतदारसंघ|कोपरगाव]], [[नेवासा विधानसभा मतदारसंघ|नेवासा]] या विधानसभा मतदारसंघांचा बनला आहे. === जिल्ह्यातील विधानसभा मतदारसंघ === * [[अहमदनगर शहर विधानसभा मतदारसंघ]] * [[पारनेर विधानसभा मतदारसंघ]] * [[कर्जत जामखेड विधानसभा मतदारसंघ]] * [[पाथर्डी-शेवगाव विधानसभा मतदारसंघ]] * [[श्रीगोंदा विधानसभा मतदारसंघ]] * [[श्रीरामपूर विधानसभा मतदारसंघ]] * [[राहुरी विधानसभा मतदारसंघ]] * [[शिर्डी विधानसभा मतदारसंघ]] * [[अकोले विधानसभा मतदारसंघ]] * [[कोपरगाव विधानसभा मतदारसंघ]] * [[नेवासा विधानसभा मतदारसंघ]], * [[संगमनेर विधानसभा मतदारसंघ]] :तसेच जिल्ह्यात ७५ जिल्हा परिषद मतदारसंघ असून, १५० पंचायत समिती मतदारसंघ आहेत. == शेती == ज्वारी हे या जिल्ह्यातील प्रमुख पीक असून ते दोन्ही हंगामांत घेतले जाते. ऊस हेदेखील महत्त्वाचे पीक असून जिल्ह्यातील साखर कारखान्यांची संख्या ही महाराष्ट्रात सर्वाधिक आहे. अलीकडच्या काळात जिल्ह्यात द्राक्ष, मोसंबी, डाळिंब या फळांचे तसेच सूर्यफुलाचे क्षेत्र व उत्पादन वाढते आहे. जिल्ह्यातील शेवंतीची फुले ही महाराष्ट्रात प्रसिद्ध आहेत. राज्याबाहेरही शेवंतीला मागणी असते. जिल्ह्यात [[श्रीरामपूर]] येथे मोसंबी संशोधन केंद्र आहे. कृषी व शैक्षणिकदृष्ट्या नगर जिल्ह्याचे सर्वांत महत्त्वाचे वैशिष्ट्य म्हणजे [[राहुरी]] येथे स्थापन झालेले, महाराष्ट्रातील पहिले कृषी विद्यापीठ म्हणजेच [[महात्मा फुले कृषी विद्यापीठ]] होय. या ठिकाणी कृषीविषयक विविध अभ्यासक्रम शिकवले जातात तसेच अनेक पिकांबाबत संशोधन केले जाते. या विद्यापीठाने संशोधन करून वापरात आणलेल्या विविध पिकांच्या जाती राज्यातील शेतकऱ्यांमध्ये लोकप्रिय आहेत. अकोले तालुक्यात प्रवरा नदीवर बांधण्यात आलेले [[भंडारदरा धरण]], राहुरीजवळ बारागाव नांदूूूर येथील [[मुळा धरण]] हे जिल्ह्यातील प्रमुख सिंंचन प्रकल्प आहेत. == अहिल्यानगर जिल्ह्यातील पर्यटनस्थळे == ===धार्मिक स्थळे=== * [[मोहटादेवी|जगदंबा देवी सार्वजनिक देवस्थान ट्रस्ट, मोहटे ता. पाथर्डी जि. अहिल्यानगर]] * [[विशाल गणपती]] मंदिर, माळीवाडा, अहिल्यानगर * स्वयंभू निद्रिस्त गणपती मंदिर, आव्हाणे बु, शेवगाव. * श्री हरिहरेश्वर कैलाश गमन देवस्थान, महादेव दर्रा (तोंडोळी) * कान्होबा उर्फ कानिफनाथ देवस्थान, मढी, पाथर्डी. * बहिरीआई व सेवालाल महाराज देवस्थान,सेवानगर तांडा, तोंडोळी (पाथर्डी) * श्री अनखिरी देवी मंदिर, धानोरा (फक्रबाद), जामखेड, अहिल्यानगर * रेणूका माता मंदिर, धामणगाव देवी * [[अमृतेश्वर मंदिर]], [[रतनवाडी]] * जगदंबा मंदिर / मोहटादेवी मंदिर, पाथर्डी * दुर्गामाता मंदिर शिराळ, पाथर्डी * [[जगदंबामाता मंदिर, टाहाकरी]] * जगदंबा देवी मंदिर, राशिन * श्री ढोकेश्वर मंदिर, टाकळी ढोकेश्वर * [[भगवानगड]], ता. पाथर्डी जि. अहिल्यानगर * [[रेणुकामाता मंदिर, केडगाव]] * [[शनी-शिंगणापूर]] * साईबाबा मंदिर, [[शिर्डी]] * पैस खांब मंदिर, नेवासा * वृद्धेश्वर शिव मंदिर, घाटशिरस * विठ्ठल मंदिर, पळशी (पारनेर) * श्री कोरठण खंंडोबा मंदिर, पिंपळगाव रोठा * [[सिद्धटेक]] * गोरक्षनाथ मंदिर, मांजरसुंबा * [[देवगड (नेवासा)]] * साईबाबा तपोभूमी मंदिर, कोपरगाव * शुक्राचार्य मंदिर, कोपरगाव * भगवती माता मंदिर, कोल्हार * वाकडी. श्री क्षेत्र खंंडोबा मंदिर (वाकडी खंंडोबाची) * कुशाबाबा देवस्थान (सातवड) * ढोलेश्वर देवस्थान (सातवड) === ऐतिहासिक वारसा असलेली स्थळे === * [[अहिल्यानगर किल्ला]] * सलाबत खान कबर * [[चांदबिबी महाल]] * फराहबक्ष महाल, अहिल्यानगर शहर * धर्मवीरगड (पेडगाव किल्ला) * किल्ले शिवपट्टन, खर्डा निजामकालीन गढी * कानिफनाथ गड, मढी, छत्रपती संभाजी महाराजांच्या पत्नी येसूबाईंनी या गडाचे बांधकाम केले. === निसर्गपर्यटन स्थळे === * [[भंडारदरा धरण]] * [[हरिश्चंद्रगड]] * [[कळसूबाई शिखर]] * रेहेकुरी काळवीट अभयारण्य * रांजणखळगे, निघोज * डोंगरगण (अहिल्यानगर) * पेमगिरी (संगमनेर) - वडाचे झाड * साईबन, अहिल्यानगर * [[मुळा धरण]] == महत्त्वाची ठिकाणे == *'''कोकमठाण''' - विश्वात्मक जंगलीदास महाराज आश्रम *'''पुणतांबा''' - गोदावरी नदीच्या तीरावरील प्राचीन तीर्थक्षेत्र. संत चांगदेव महाराजांची समाधी. *'''मढी''' - श्री कानिफनाथ समाधी मंदिर *'''साकुरी''' - सदगुरू उपासनी महाराज आश्रम *[[राळेगण सिद्धी]] व [[हिवरे बाजार]] - संपूर्ण भारतात प्रसिद्ध असलेली आदर्श गावे. *[[दायमाबाद]]- पुरातत्त्वीय उत्खनन स्थळ *'''राशिन -''' श्री जगदंबा देवी मंदिर संपूर्ण महाराष्ट्रातील लाखो भाविकांचे श्रद्धास्थान व कुलदैवत. == अहिल्यानगर जिल्ह्यातील तालुके == अहमदनगर जिल्ह्यात एकूण ४ उपविभाग आणि १४ तालुके आहेत. # [[अकोले तालुका|अकोले]] ([[संगमनेर उपविभाग]]) # [[कर्जत तालुका (अहमदनगर)|कर्जत]] ([[कर्जत उपविभाग]]) # [[कोपरगाव तालुका|कोपरगाव]] ([[संगमनेर उपविभाग]]) # [[जामखेड तालुका|जामखेड]] ([[कर्जत उपविभाग]]) # [[नगर तालुका|नगर]] ([[अहिल्यानगर उपविभाग]]) # [[नेवासा तालुका|नेवासा]] ([[श्रीरामपूर उपविभाग]]) # [[पाथर्डी तालुका|पाथर्डी]] ([[अहिल्यानगर उपविभाग]]) # [[पारनेर तालुका|पारनेर]] ([[अहिल्यानगर उपविभाग]]) # [[राहाता तालुका|राहाता]] ([[श्रीरामपूर उपविभाग]]) # [[राहुरी तालुका|राहुरी]] ([[श्रीरामपूर उपविभाग]]) # [[शेवगाव तालुका|शेवगाव]] ([[अहिल्यानगर उपविभाग]]) # [[श्रीगोंदा तालुका|श्रीगोंदा]] ([[अहिल्यानगर उपविभाग]]) नवीन रचनेनुसार # [[श्रीरामपूर तालुका|श्रीरामपूर]] ([[श्रीरामपूर उपविभाग]]) # [[संगमनेर तालुका|संगमनेर]] ([[संगमनेर उपविभाग]]) नवीन रचनेनुसार श्रीगोंदा (पूर्वीचा [[कर्जत उपविभाग]]) व पारनेर यांचे एकत्रित उपविभागीय कार्यालय अहमदनगर येथे स्थापण्यात आले आहे. [[अहिल्यानगर]] शहरापासून १२ किमी अंतरावर चांदबीबीचा महाल आहे ती एक ऐतिहासिक वास्तू आहे, तसेच शहराच्या पूर्वेस भातोडी या ठिकाणी तलाव आहे त्या तलावाची भिंत [[शाहू महाराज|छत्रपती शाहू महाराज]] यांनी एका युद्धाच्या वेळी फोडली होती व त्या पाण्याच्या प्रवाहाने विरोधी सैन्य वाहून गेले होते असा इतिहास सांगितला जातो तसेच तिथे शहाजी राजे यांचे बंधू शरीफजी राजे यांची समाधी देखील आहे. तसेच प्रसिद्ध अभिनेते सदाशिव अमरापूरकर यांनी [[अहिल्यानगर]] शहरात वास्तव्य केलेले आहे. राष्ट्रसंत आचार्य आनंद ऋषिजी महाराज यांचे जन्मगाव देखील याच जिल्ह्यात [[पाथर्डी तालुका|पाथर्डी]] तालुक्यातील चिचींडी या गावी झालेला आहे. स्वराज्याचे गुप्तहेर खात्याचे प्रमुख बहिर्जी नाईक यांचे पूर्वजांचे मूळ गाव [[पारनेर]] तालुक्यातील हंगा आहे अशी ही आख्यायिका आहे. माजी मुख्यमंत्री सुशील कुमार शिंदे यांनी याच जिल्ह्यातून निवडणूक लढवली होती. जायकवाडी धरण हे [[अहिल्यानगर]] जिल्ह्यातील [[शेवगाव]] तालुक्यातील जायकवाडी या ठिकाणी आहे. == संदर्भ == {{संदर्भयादी}} {{भौगोलिक स्थान |मध्य = अहमदनगर जिल्हा |उत्तर = [[नाशिक जिल्हा]] |ईशान्य = [[छत्रपती संभाजीनगर जिल्हा]] |पूर्व = [[बीड जिल्हा]] |आग्नेय = [[धाराशिव जिल्हा]] |दक्षिण = [[सोलापूर जिल्हा]] |नैऋत्य = [[पुणे जिल्हा]] |पश्चिम = [[ठाणे जिल्हा]] |वायव्य = [[नाशिक जिल्हा]] }} {{महाराष्ट्रातील जिल्हे}} {{अहिल्यानगर जिल्हा}} [[वर्ग:अहिल्यानगर जिल्हा]] [[वर्ग:नाशिक विभागातील जिल्हे]] [[वर्ग:महाराष्ट्रातील जिल्हे]] 2qsklltm997yskqqji1ygk8bwfbysf2 2580908 2580907 2025-06-18T13:23:20Z Pawar shushant 163177 /* अभियांत्रिकी महाविद्यालये */ 2580908 wikitext text/x-wiki {{बदल}} '''अहिल्यानगर जिल्हा''' हा भारताच्या महाराष्ट्र राज्यातील सर्वात मोठा जिल्हा आहे. जिल्ह्यात सर्वाधिक साखर कारखाने आहेत. प्रवरानगर येथे आशिया खंडातील पहिला सहकारी साखर कारखाना स्थापन झाला होता. [[शिर्डी]] येथील साईबाबा मंदिर याच जिल्ह्यातील [[राहाता तालुका]] यात आहे. {{माहितीचौकट भारतीय जिल्हा |जिल्ह्याचे_नाव = अहिल्यानगर जिल्हा | स्थानिक_नाव = नगर जिल्हा |चित्र_नकाशा = Ahmednagar_in_Maharashtra_(India).svg |अक्षांश- रेखांश = |राज्याचे_नाव = महाराष्ट्र |विभागाचे_नाव = [[नाशिक]] |मुख्यालयाचे_नाव = [[अहिल्यानगर]] |तालुक्यांची_नावे = १. [[अकोले तालुका|अकोले]] २. [[कर्जत तालुका|कर्जत]] ३. [[कोपरगाव तालुका|कोपरगाव]] ४. [[जामखेड तालुका|जामखेड]] ५. [[नगर तालुका|नगर]] ६. [[नेवासा तालुका|नेवासा]] ७. [[पाथर्डी तालुका|पाथर्डी]] ८. [[पारनेर तालुका|पारनेर]] ९. [[राहाता तालुका|राहाता]] १०. [[राहुरी तालुका|राहुरी]] ११. [[शेवगाव तालुका|शेवगाव]] १२. [[श्रीगोंदा तालुका|श्रीगोंदा]] १३. [[श्रीरामपूर तालुका|श्रीरामपूर]] १४. [[संगमनेर तालुका|संगमनेर]] |क्षेत्रफळ_वर्ग_किमी = १७,४१३ |लोकसंख्या_एकूण = ४५,४३,०८० |जनगणना_वर्ष = २०११ |लोकसंख्या_घनता = २६० |शहरी_लोकसंख्या = १७.६७% |साक्षरता_दर = ८०.२२% |लिंग_गुणोत्तर = ९३९ |प्रमुख_शहरे = [[अहिल्यानगर]], [[श्रीरामपूर]], [[शिर्डी]], [[संगमनेर]] [[श्रीगोंदा]] |जिल्हाधिकार्यांचे_नाव = डॉ. पंकज आशिया |लोकसभा_मतदारसंघाची_नावे = १.[[अहमदनगर लोकसभा मतदारसंघ|अहमदनगर]] <br /> २.[[शिर्डी लोकसभा मतदारसंघ|शिर्डी]] |खासदारांची_नावे = १. [[निलेश लंके]]<br /> २. [[भाऊसाहेब वाकचौरे]] |पर्जन्यमान_मिमी = ५०१.८ |संकेतस्थळ = https://ahilyanagar.maharashtra.gov.in |वाहन_नोंदणी=महा-१६, महा-१७ |पालकमंत्री=[[राधाकृष्ण विखे पाटील]]}} == नामांतर == {{माहितीचौकट राज्याधिकारी | नाव = पुण्यश्लोक अहिल्यादेवी होळकर | पदवी = | चित्र = Ahilya Bai Holkar.jpg | चित्र_शीर्षक = महाराणी पुण्यशलोक अहिल्यादेवी होळकर |}} महाराष्ट्र राज्य मंत्रिमंडळाने १३ मार्च २०२४ रोजी १८ व्या शतकातील मराठा राणी अहिल्यादेवी होळकर यांच्या नावावरून अहमदनगर जिल्ह्याचे 'अहिल्यानगर' असे नामकरण करण्यास औपचारिक मान्यता दिली. त्यानंतर भारत सरकार ने नाव बदलण्याचे सर्व निकष पूर्ण करून दिनांंक ४ ऑक्टोबर २०२४, अन्वयेे “अहमदनगर” शहराचेे नाव बदलून ते “अहिल्यानगर” असेे केले आणि त्यानंतर महाराष्ट्र सरकार ने लगेच चार दिवसात राजपत्र काढून दिनांक ८ ऑक्टोबर २०२४ रोजी जिल्हा, तालुका, उपविभाग आणि गाव यांचे नाव बदलून अहिल्यानगर असे केले.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://ahilyanagar.maharashtra.gov.in|title=Ahilyanagar District website|url-status=live}}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://timesofindia.indiatimes.com/city/nashik/ahmednagar-officially-renamed-ahilyanagar-a-tribute-to-warrior-queen-ahilyabai-holkar/articleshow/114095693.cms|title=Times of india|url-status=live}}</ref> == भौगोलिक स्थान == [[अहिल्यानगर]] जिल्हा [[महाराष्ट्र]] राज्याच्या पश्चिम भागात आहे. या जिल्ह्याचे क्षेत्रफळ १७,४१२ किमी^२ असून क्षेत्रफळाच्या दृष्टीने महाराष्ट्रातील सर्वात मोठा जिल्हा म्हणून ओळखला जातो. या जिल्ह्याच्या उत्तरेस [[नाशिक जिल्हा|नाशिक]] व [[छत्रपती संभाजीनगर जिल्हा|छत्रपती संभाजीनगर]], पूर्वेस [[बीड जिल्हा|बीड]], दक्षिणेस [[सोलापूर जिल्हा|सोलापूर]] व [[धाराशिव जिल्हा|धाराशिव]] आणि पश्चिमेस [[पुणे जिल्हा|पुणे]] व [[ठाणे जिल्हा|ठाणे]] हे जिल्हे आहेत. [[अहिल्यानगर]] जिल्ह्याला मराठवाड्याचे प्रवेशद्वार म्हणून देखील ओळखले जाते. [[अकोले तालुका|अकोले तालुक्यातील]] डोंगराळ भागात [[भंडारदरा धरण|भंडारदरा]] येथे [[प्रवरा नदी]]वर १९२६ मध्ये धरण बांधण्यात आले आहे. भारतातील जुन्या धरणांत याचा समावेश केला जातो/आहे. [[मुळा नदी (अहिल्यानगर जिल्हा)|मुळा नदीवर]] जिल्ह्यातील सर्वांत मोठे धरण [[राहुरी तालुका|राहुरी]] तालुक्यात बांधण्यात आले आहे. या प्रकल्पातून [[अहिल्यानगर]] शहराला पाणी पुरवठा केला जातो. येथील जलाशयास [[मुळा धरण|ज्ञानेश्वरसागर]] असे म्हणले जाते. [[अहिल्यानगर]] सिंचनात प्रामुख्याने विहिरींचा वाटा जास्त आहे. भौगोलिक दृष्ट्या या जिल्ह्याची तीन भागात विभागणी होते- * पश्चिमेकडील डोंगराळ प्रदेश [[अकोले तालुका]] आणि [[संगमनेर तालुका]] यांचा यात समावेश होतो. अजोबा, बाळेश्वर आणि [[हरिश्चंद्रगड]] यांसोबत अनेक शिखरे याच भागात आहेत. [[कळसूबाई शिखर|कळसूबाई]], जे महाराष्ट्रातील सर्वोच्च शिखर आहे, १६४६ मीटर याच भागात आहे. * मध्य भागातील पठारी प्रदेश [[पारनेर तालुका]] आणि [[नगर तालुका]] आणि [[संगमनेर तालुका|संगमनेर तालुक्याचा]], [[श्रीगोंदा तालुका|श्रीगोंदा तालुक्याचा]] व [[कर्जत तालुका (अहमदनगर)|कर्जत तालुक्याचा]] काही भर यात मोडतो. * उत्तरेकडील आणि दक्षिणेकडील पठारी प्रदेश यात [[कोपरगाव तालुका|कोपरगाव]], [[राहाता तालुका|राहाता]], [[श्रीरामपूर तालुका|श्रीरामपूर]], [[राहुरी तालुका|राहुरी]], [[नेवासा तालुका| नेवासा]], [[शेवगाव तालुका|शेवगाव तालुक्याचा]] उत्तरेकडील प्रभाग येतो. या भागात [[गोदावरी नदी|गोदावरी]], [[प्रवरा नदी|प्रवरा]], [[घोड नदी|घोड]], [[भीमा नदी|भीमा]] आणि [[सीना नदी|सीना]] नद्यांचे खोरे येते. जिल्ह्याच्या पश्चिमेकडील भागात प्रामुख्याने [[अकोले तालुका|अकोले]] व [[संगमनेर तालुका|संगमनेर]] तालुक्यांमध्ये [[सह्याद्री|सह्याद्रीच्या]] डोंगररांगा पसरलेल्या आहेत ज्या हरिश्चंद्राच्या डोंगररांगा म्हणून ओळखल्या जातात. महाराष्ट्रातील सर्वांत उंच शिखर [[कळसूबाई शिखर|कळसूबाई]] याच डोंगररांगांमध्ये [[अकोले तालुका|अकोले]] तालुक्यात आहे. जिल्ह्याचा मध्य भाग हा बाळेश्वराचे पठार या नावाने संबोधला जातो. उत्तरेकडे [[गोदावरी नदी|गोदावरी]] नदीचे खोरे आहे तर दक्षिण भाग हा [[घोड नदी|घोड]], [[भीमा]] व [[सीना नदी|सीना]] या नद्यांचे खोरे म्हणून ओळखला जातो. [[गोदावरी]], [[भीमा]], [[सीना नदी|सीना]], [[मुळा नदी (अहिल्यानगर जिल्हा)|मुळा]] व [[प्रवरा नदी|प्रवरा]] या [[अहिल्यानगर]] जिल्ह्यातील प्रमुख नद्या असून [[आढळा नदी|आढळा]], [[घोड नदी|घोड]], कुकडी या नद्या जिल्ह्यातून वाहतात. बहुतांशी नद्या पश्चिमेकडून पूर्वेकडे वाहतात. [[गोदावरी]] या महाराष्ट्रातील प्रमुख नदीची जिल्ह्यातील लांबी सुमारे १५० कि.मी. आहे. [[प्रवरा नदी|प्रवरा]] व [[गोदावरी नदी|गोदावरी]] नद्यांचा संगम [[नेवासे तालुका|नेवासे]] तालुक्यात प्रवरासंगम येथे होतो. ==हवामान== [[अहिल्यानगर]] जिल्ह्याचे हवामान प्रामुख्याने उष्ण व कोरडे आहे. पश्चिमेकडील डोंगराळ भागात हवामान थंड आहे. जिल्ह्यात रोजच्या कमाल व किमान तापमानातील तफावत पाहता ती लक्षणीयरित्या जास्त असल्याचे आढळते. जिल्ह्यात पश्चिमेकडून पूर्वेकडे पाऊस कमी कमी होत जातो. प्रामुख्याने जिल्ह्याचा पूर्वेकडील भाग अवर्षणग्रस्त आहे. == दळणवळण == [[नाशिक-पुणे राष्ट्रीय महामार्ग]] (राष्ट्रीय महामार्ग क्र. ६०) हा जिल्ह्यातील [[संगमनेर तालुका|संंगमनेर]] तालुक्यातून जातो. निर्मल - कल्याण (राष्ट्रीय महामार्ग क्र. २२२) हा महामार्ग जिल्ह्यातून जाणारा महत्त्वाचा रस्ता आहे. महाराष्ट्रात सर्वप्रथम (१९४८ मध्ये) महाराष्ट्र राज्य परिवहन महामंडळाची (एस.टी.) बस धावली ती [[अहिल्यानगर]]- [[पुणे]] या मार्गावर. [[अहमदनगर रेल्वे स्थानक|अहिल्यानगर रेल्वे स्थानक]] हे [[दौंड]] - [[मनमाड]] रेल्वेमार्गावरील स्थानक आहे. १९७ कि.मी.चा रेल्वे (ब्रॉडगेज) मार्ग जिल्ह्यात असून [[अहिल्यानगर]] - [[बीड]] - [[परळी]] आणि पुणतांबा- [[शिर्डी]] हेे इतर रेल्वे मार्ग आहेत. [[संगमनेर|संंगमनेरहून]] [[भंडारदरा धरण|भंडारदरा धरणाकडे]] जाताना लागणारा [[विठे|विठे घाट]] व संगमनेरहून पुण्याकडे जाताना लागणारा चंदनापुरी घाट हे जिल्ह्यातील महत्त्वाचे घाट आहेत. == शिक्षण == ===विद्यापीठ=== {| class="wikitable" |- ! क्र. !! विद्यापीठाचे नाव !! गाव, तालुका !! संकेतस्थळ(वेबसाईट) |- |१||महात्मा फुले कृषी विद्यापीठ||[[राहुरी तालुका|राहुरी]]||https://mpkv.ac.in/ |- |२||संजीवनी विद्यापीठ||[[कोपरगाव तालुका|कोपरगाव]]||https://www.sanjivani.edu.in/ |} ===अभियांत्रिकी महाविद्यालये=== {| class="wikitable" |- ! क्र. !! महाविद्यालयाचे नाव !! गाव, तालुका !! संकेतस्थळ(वेबसाईट) |- |१||डॉ. विठ्ठलराव विखे पाटील अभियांत्रिकी महाविद्यालय अहिल्यानगर ||विळद घाट, [[नगर तालुका|अहिल्यानगर]]||https://www.enggnagar.com |- |२||विश्वभारती अकादमीचे अभियांत्रिकी महाविद्यालय||सारोळा बद्दी,[[नगर तालुका|अहिल्यानगर]]||https://vacoea.com |- |३||श्री. छत्रपती शिवाजी महाराज अभियांत्रिकी महाविद्यालय||नेप्ती,[[नगर तालुका|अहिल्यानगर]]||https://www.scoea.org |- |४||आडसूळ टेक्निकल कॅम्पस||चास,[[नगर तालुका|अहिल्यानगर]]||https://sgvssatc.com |- |५||प्रवरा ग्रामीण अभियांत्रिकी महाविद्यालय||लोणी, [[राहाता तालुका|राहता]]||https://pravaraengg.org.in |- |६||राजीव गांधी अभियांत्रिकी महाविद्यालय||कर्जुले हर्या,[[पारनेर तालुका|पारनेर]]||https://www.rgcoe.org |- |७||अमृतवाहिनी अभियांत्रिकी महाविद्यालय||अमृतनगर, संगमनेर||https://www.avcoe.org |- |८||विद्या निकेतन अभियांत्रिकी महाविद्यालय||बोटा,संगमनेर||https://www.vidyaniketanglobal.com |- |९||संजीवनी अभियांत्रिकी महाविद्यालय||कोपरगाव||https://sanjivanicoe.org.in |} *, ता., जि.अहिल्यानगर *, , ता., जि.अहिल्यानगर *मा. श्री. बबनराव पाचपुते विचारधारा ट्रस्ट, परिक्रमा अभियांत्रिकी महाविद्यालय ता. श्रीगोंदा जि. अहिल्यानगर *श्री साईबाबा अभियांत्रिकी, संशोधन आणि संबंधित विज्ञान संस्था, ता.राहता, जि.अहिल्यानगर *समाजभूषण एकनाथराव ढाकणे अभियांत्रिकी महाविद्यालय, ता. शेवगाव, जि.अहिल्यानगर === फार्मसी === *आबासाहेब काकडे कॉलेज ऑफ बी फार्मसी, मु. बोधेगाव, शेवगाव, जि.अहिल्यानगर(५४१६) *अडसूळ कॉलेज ऑफ फार्मसी जि.अहिल्यानगर(५५२२) *अमृतवाहिनी कॉलेज ऑफ फार्मसी, संगमनेर, जि.अहिल्यानगर(५१९४) *अमृतवाहिनी शेती आणि शिक्षण विकास संस्थेची अमृतवाहिनी इन्स्टिट्यूट ऑफ फार्मसी, संगमनेर (५२८७) *अरिहंत कॉलेज ऑफ फार्मसी, केडगाव (५४६१) *अशोक कॉलेज ऑफ फार्मसी (५५१९) *अश्विन कॉलेज ऑफ फार्मसी, मांची हिल (५४७९) *धर्मराज शैक्षणिक प्रतिष्ठानचे फार्मसी कॉलेज, वाळकी, अहिल्यानगर (५४६२) *डीके औटी कॉलेज ऑफ फार्मसी (५४९२) *डॉ इथापे इन्स्टिट्यूट ऑफ डी फार्मसी संगमनेर (५४८२) *डॉ. कोळपे इन्स्टिट्यूट ऑफ फार्मसी, ओ कोळपेवाडी (५४६०) *डॉ. विठ्ठलराव विखे पाटील फाउंडेशन कॉलेज ऑफ फार्मसी,अहिल्यानगर (५१९१) *मा. श्री. बबनराव पाचपुते विचारधारा ट्रस्ट, ग्रुप ऑफ इन्स्टिट्यूशन्स (कॉलेज ऑफ फार्मसी)-परिक्रमा, काष्टी, श्रीगोंदा, अहिल्यानगर (५३०३) *कै.देवराव दिगंबर वरात कॉलेज ऑफ फार्मसी, साकत ता. जामखेड जि. अहिल्यानगर (५५३३) *काकासाहेब म्हस्के मेमोरियल मेडिकल फाउंडेशनचे काकासाहेब मस्के कॉलेज ऑफ फार्मसी, नागापूर,अहिल्यानगर (५२८५) *लोकनेते आप्पासाहेब राजळे कॉलेज ऑफ फार्मसी, आदिनाथनगर (५५२३) *मातोश्री मिराताई आहेर कॉलेज ऑफ फार्मसी, कर्जुले हरिया ता.पारनेर, अहिल्यानगर(५४४६) *मातोश्री राधा कॉलेज ऑफ डी.फार्मसी, वीरगाव (5480) *श्रीमती सरस्वती वाणी कॉलेज ऑफ डी. फार्मसी, गणेगाव (५४८१) *मुळा एज्युकेशन सोसायटीचे कॉलेज ऑफ फार्मसी.सोनई (५१९३) *पी. व्ही. बेल्हेकर कॉलेज ऑफ फार्मसी, भानशिवारे (५५०७) *प्रतिभाताई पवार कॉलेज ऑफ फार्मसी, श्रीरामपूर (५४२४) *प्रवरा इन्स्टिट्यूट ऑफ मेडिकल सायन्सेस (विद्यापीठ मानली जाते) - (U-0322), अहिल्यानगर - (तांत्रिक शिक्षण) (950322) *प्रवरा रुरल एज्युकेशन सोसायटीची इन्स्टिट्यूट ऑफ फार्मसी,लोणी खुर्द (5425) *प्रवरा ग्रामीण शिक्षण संस्थेचे प्रवरा रूरल कॉलेज ऑफ फार्मसी, प्रवरारानगर (५१८५) *राष्ट्रसंत जनार्दन स्वामी कॉलेज ऑफ फार्मसी, कोकमठाण(५४७७) *राष्ट्रीय शिक्षण मंडळ एन एन सत्था कॉलेज ऑफ फार्मसी,अहिल्यानगर (5478) *रत्नदीप कॉलेज ऑफ फार्मसी (बी.फार्म) रत्नापूर तालुका जामखेड जिल्हा. अहिल्यानगर (एमएस) (६९१७) *रत्नदीप फार्मसी कॉलेज रत्नापूर तालुका जामखेड जिल्हा अहिल्यानगर (५४६५) *रत्नदीप फार्मसी कॉलेज, रत्नापूर, तालुका जामखेड, जिल्हा अहिल्यानगर (५४८९) *साईकृपा इन्स्टिट्यूट ऑफ फार्मसी,घारगाव, ता.श्रीगोंदा(५४७१) *साकेश्वर कॉलेज ऑफ फार्मसी (५५१७) *संजीवनी ग्रामीण शिक्षण संस्थेचे संजीवनी कॉलेज ऑफ फार्मास्युटिकल अँड रिसर्च,कोपरगाव (5195) *सेवा शिक्षण प्रसारक मंडळाचे डॉ. एन.जे. पाऊलबुधे कॉलेज ऑफ फार्मसी (डिप्लोमा),अहिल्यानगर(५४५१) *शांतीनिकेतन कॉलेज ऑफ फार्मसी, अहिल्यानगर (5454) *शिवा ट्रस्ट, शिवाजीराव पवार कॉलेज ऑफ फार्मसी, पाचेगाव ता.नेवासा जिल्हा.अहिल्यानगर(५४६६) *श्रद्धा ग्रामीण वैद्यकीय सामाजिक कल्याण व शिक्षण सहकार महर्षी किसनराव वराळ पाटील कॉलेज ऑफ फार्मसी, निघोज, ता. पारनेर, जि. अहिल्यानगर (५३००) *श्री स्वामी समर्थ इन्स्टिट्यूट ऑफ फार्मसी, बोटा (५४८४) *श्री. लक्ष्मणराव त्र्यंबकराव नाकाडे फार्मसी कॉलेज, ढोरजलगाव-पूर्व (५५४०) *श्री. विवेकानंद नर्सिंग होम ट्रस्ट, कॉलेज ऑफ फार्मसी, राहुरी फॅक्टरी, अहिल्यानगर(5211) *त्रिमूर्ती ग्रामीण फार्मसी कॉलेज, खडके, ता.नेवासा जिल्हा.अहिल्यानगर (५५४१) *विद्या निकेतन इन्स्टिट्यूट ऑफ फार्मसी अँड रिसर्च सेंटर, बोटा(५४६४) *विश्वभारती अकादमी,कॉलेज ऑफ फार्मसी, सारोदा बड्डी, अहिल्यानगर (5506) *वाणी कॉलेज ऑफ फार्मसी (५५१५) ===शेती(एग्रीकल्चर)=== *कॉलेज ऑफ ॲग्री. जैव-तंत्रज्ञान, A/p. मदडगाव, पोस्ट. भातोडी,ता. जि. अहिल्यानगर (१९२१२) *कॉलेज ऑफ ॲग्री. जैव-तंत्रज्ञान, चंद्रपूर रोड, I.T.I., फार्मसी कॅम्पस, मु. पोस्ट. लोणी बु., ता. ओ राहाता जि. अहिल्यानगर ४१३७१३.(१९१८३) *कृषी अभियांत्रिकी आणि तंत्रज्ञान महाविद्यालय, मालदाड, ता. संगमनेर, जिल्हा अहिल्यानगर-४२२६०८ (१५२०१) *कृषी अभियांत्रिकी आणि तंत्रज्ञान महाविद्यालय, मिरजगाव, ता.कर्जत जिल्हा अहिल्यानगर (१५१९९) *कृषी व्यवसाय व्यवस्थापन महाविद्यालय, चंदनापुरी घाट, गुंजाळवाडी, ता. संगमनेर, जिल्हा. अहिल्यानगर. ४२२६०५ (१८२६४) *कृषी व्यवसाय व्यवस्थापन महाविद्यालय, लोणी ता. राहाता जिल्हा अहिल्यानगर ४१३७१३. (१८२७५) *कृषी महाविद्यालय, भानाशिवरा, ता. नेवासा जिल्हा अहिल्यानगर (११२९७) *कृषी महाविद्यालय, घारगाव, ता.श्रीगोंदा जि. अहिल्यानगर (११२८२) *कृषी महाविद्यालय, मदडगाव (11313) *कृषी महाविद्यालय, प्रवरानगर, लोणी, ता. राहाता, जिल्हा अहिल्यानगर (11281) *कृषी महाविद्यालय, वडगाव गुप्ता (विळद घाट), पोस्ट. एमआयडीसी, जि. अहिल्यानगर(११२८७) *कृषी महाविद्यालय, सोनई, ता. नेवासा जिल्हा. अहिल्यानगर ४१४१०५.(१११३४) *अन्न तंत्रज्ञान महाविद्यालय, घारगाव, जिल्हा. अहिल्यानगर (१६२८५) *कॉलेज ऑफ फूड टेक्नॉलॉजी, खडके वेक. (१६३८३) *डॉ. अण्णासाहेब शिंदे कॉलेज ऑफ अ‍ॅग्री. इंजिनिअरिंग अँड टेक्नॉलॉजी, राहुरी, जिल्हा. अहिल्यानगर ४१३७२२. (१५१२४) *पुण्यश्लोक अहिल्यादेवी होळकर कृषी महाविद्यालय, हळगाव ता. जामखेड जि. अहिल्यानगर (११३०१) *सदगुरू कृषी महाविद्यालय, मिरजगाव, (टोल नाक्याजवळ) ता. कर्जत, जि. अहिल्यानगर ४१४४०१.(११२०८) *सहकार महर्षी भाऊसाहेब थोरात कृषी महाविद्यालय, अमृतनगर (11308) *श्रमशक्ती कृषी महाविद्यालय, मु.मालदाड, ता.संगमनेर, जि.अहिल्यानगर-४२२६०८(११२०७) *श्रमशक्ती कॉलेज ऑफ फूड तंत्रज्ञान, मु. मालदाड, ता. संगमनेर, जिल्हा. अहिल्यानगर-४२२६०८ (१६२१४) *वृंदावन कॉलेज ऑफ कृषी, गुंजाळवाडी पठार, ता. संगमनेर, जिल्हा-अहिल्यानगर (११३१५) == विशेष == मराठी भाषेतील सार्वकालिक सर्वोत्कृष्ट ग्रंथ म्हणजे ग्रंथराज [[ज्ञानेश्वरी]]. ज्या ज्ञानेश्वरीची एक तरी ओवी अनुभवावी असे म्हणले जाते, तो ग्रंथ अहमदनगर जिल्ह्यातील श्रीक्षेत्र [[नेवासा|नेवासे]] येथे संत ज्ञानेश्वरांनी लिहिला. या आध्यात्मिक वैशिष्ट्यांसह आज अहमदनगर महाराष्ट्रात सर्वाधिक क्षेत्रफळ असलेला जिल्हा, सर्वाधिक सिंचन क्षेत्र असलेला आणि सर्वाधिक सहकारी साखर कारखाने असलेला जिल्हा अशी वैशिष्ट्ये दिमाखाने मिरवत आहे. अहमदनगर जिल्हा सहकारी साखर कारखान्यांचा मूल स्रोत म्हणून! [[डॉ. विठ्ठलराव विखे-पाटील]] यांनी जिल्ह्यात प्रवरानगर (लोणी) येथे राज्यातील पहिली सहकारी पतपेढी (लोणी-बुद्रुक सहकारी पतपेढी) सुरू केली (१९२३), तसेच राज्यातील पहिला सहकारी साखर कारखाना स्थापन केला (जून १९५०) आणि सहकार या तत्त्वाची मुहूर्तमेढ राज्यात रोवली गेली. अर्थतज्ज्ञ [[धनंजय रामचंद्र गाडगीळ]] या कारखान्याचे पहिले अध्यक्ष होते. या पहिल्या यशस्वी प्रयोगानंतर सहकारी साखर कारखान्यांची एक साखळीच राज्यात निर्माण झाली. एक सहकारी साखर कारखाना आणि त्या भोवतीच्या परिसराचा शैक्षणिक, औद्योगिक व सोयी सुविधांचा विकास अशी परंपरा महाराष्ट्रात निर्माण झाली. 'राळेगणसिद्धी' या खेड्याने जिल्ह्याने जलव्यवस्थापनाचा एक आदर्श निर्माण केला, तर 'हिवरे बाजार' हे आदर्श खेडे म्हणून नावारूपास आले. तसेच पाथर्डी तालुक्यातील 'मढी' हे शहर 'कानिफनाथगड' म्हणून प्रसिद्ध आहे. नाथसंप्रदयाचा पाया येथेच रचलेला आढळून येतो. [[चित्र:Kanifnath temple madhi.jpg|इवलेसे]] ==अहिल्यानगर जिल्ह्यातील साखर कारखाने== {| class="wikitable" |- ! क्र. !! कारखान्याचे नाव !! गाव, तालुका |- |१||पद्मश्री डॉ.विठ्ठलराव विखे पाटील सहकारी साखर कारखाना,||प्रवरानगर, [[राहता तालुका |राहता]] |- | २ || श्री गणेश सहकारी साखर कारखाना || गणेशनगर, [[राहाता तालुका|राहाता]] |- | ३ || मुळा सहकारी साखर कारखाना || सोनई, [[नेवासा तालुका|नेवासा]] |- | ४ || लोकनेते मारुतीराव घुले पाटील ज्ञानेश्वर सहकारी साखर कारखाना || भेंडा, [[नेवासा तालुका|नेवासा]] |- |५||स्वामी समर्थ शुगर अँड अ‍ॅग्रो इंडस्ट्रीज लि.||माळेवाडी, वरखेड, [[नेवासा तालुका |नेवासा]] |- | ६ || अगस्ती सहकारी साखर कारखाना लि. || अगस्तीनगर, [[अकोले तालुका|अकोले]] |- | ७ || अशोक सहकारी साखर कारखाना लि. || अशोकनगर, [[श्रीरामपूर तालुका|श्रीरामपूर]] |- | ८ || डॉ. बाबुराव बापूजी तनपुरे सहकारी साखर कारखाना लि. || शिवाजीनगर, [[राहुरी तालुका|राहुरी]] |- |९||प्रसाद शुगर अँड ऍग्रो प्रॉडक्ट्स लिमिटेड||वांबोरी, [[राहुरी तालुका| राहुरी]] |- | १० || सहकारमहर्षी भाऊसाहेब थोरात सहकारी साखर कारखाना लि. || अमृतनगर, [[संगमनेर तालुका|संगमनेर]] |- |११||श्री गजानन महाराज शुगर लि., (जुने नाव युटेक शुगर लि.)||कवठे मलकापूर, [[संगमनेर तालुका |संगमनेर]] |- | १३ || गंगामाई इंडस्ट्रीज अँड कन्स्ट्रक्शन प्रायव्हेट लिमिटेड || गंगामाई, हरीनगर, [[शेवगाव तालुका|शेवगाव]] |- |१३||संघर्षयोद्धा बबनराव ढाकणे केदारेश्वर सहकारी साखर कारखाना||सुमननगर, बोधेगाव, [[शेवगाव तालुका |शेवगाव]] |- | १४ || बारामती ॲग्रो (युनिट क्र. 3) जय श्रीराम शुगर अँड ॲग्रो प्रॉडक्ट्स लि. || हळगाव, [[जामखेड तालुका|जामखेड]] |- | १५ || श्री अंबिका शुगर प्रायव्हेट लिमिटेड || अंबिकानगर, [[कर्जत तालुका (अहिल्यानगर)|कर्जत]] |- | १६ || कर्मवीर शंकरराव काळे सहकारी साखर कारखाना || गौतमनगर कोळपेवाडी, [[कोपरगाव तालुका|कोपरगाव]] |- |१७||सहकार महर्षी शंकरराव कोल्हे सहकारी साखर कारखाना (संजीवनी) ||सहजानंदनगर,शिंगणापूर [[कोपरगाव तालुका|कोपरगाव]] |- |१८||पियुष शुगर अँड पावर प्रायव्हेट लिमिटेड||वाळकी देऊळगाव सिद्धी, [[नगर तालुका|अहिल्यानगर]] |- |१९|| कर्मयोगी कुंडलिकराव रामराव जगताप पाटील कुकडी सहकारी साखर कारखाना || पिंपळगाव पिसा, [[श्रीगोंदा तालुका|श्रीगोंदा]] |- |२०||ओंकार शुगर अँड अलाइड इंडस्ट्रीज प्रा. लि. (युनिट-७)|| देवदैठण, [[श्रीगोंदा तालुका|श्रीगोंदा]] |- |२१||गौरी शुगर अँड डिस्टिलरीज प्रायव्हेट लिमिटेड (युनिट क्र. ०४)|| हिरडगाव, [[श्रीगोंदा तालुका|श्रीगोंदा]] |- |२२||सहकार महर्षी शिवाजीराव नारायणराव नागवडे सहकारी साखर कारखाना लि.|| श्रीगोंदा फॅक्टरी, [[श्रीगोंदा तालुका |श्रीगोंदा]] |- |२३||श्री वृद्धेश्वर सहकारी साखर कारखाना||आदिनाथनगर, [[पाथर्डी तालुका |पाथर्डी]] |- |२४||श्री क्रांती शुगर अँड पॉवर लिमिटेड||देवीभोयरे,[[पारनेर तालुका |पारनेर]] |- |२५||कृषीनाथ ग्रीन एनर्जी लिमिटेड, (संचालित सोपानराव बाळकृष्ण ढसाळ अ‍ॅग्रो पॉवर लिमिटेड,||ढवळपुरी, [[पारनेर तालुका| पारनेर]] |} == ऐतिहासिक महत्तव == पूर्वीच्या काळात या भागावर असलेल्या [[निजामशहा (अहमदनगर)|निजामशाही]] व [[मोगल]] साम्राज्याचे वर्चस्व लक्षात येते. रामायणकाळात [[अगस्त्य|अगस्ती]] ऋषींनी [[विंध्य]] पर्वत ओलांडून गोदावरी नदीच्या किनाऱ्यावर वसाहत स्थापन केल्याचे आणि त्यांची व श्रीरामाची भेट झाल्याचे मानले जाते. आणखी महत्त्वाचे म्हणजे महाराष्ट्रामध्ये पहिली मानवी वसाहत याच जिल्ह्यात प्रवरा व [[गोदावरी]] नद्यांच्या किनाऱ्यावर झाली, असा निष्कर्ष पुण्याच्या डेक्कन कॉलेजने नेवासातील उत्खननानंतर काढला आहे. भारतीय पुरातत्त्व विभागाने श्रीरामपूर तालुक्यातील [[दायमाबाद]] येथे केलेल्या उत्खननातून या जिल्ह्यात [[सिंधु संस्कृती|सिंधु संस्कृतीचे]] अस्तित्त्व सिद्ध झालेले आहे. === निजामशाही === {{मुख्य|निजामशाही}} १५ व्या शतकाच्या शेवटी, इ.स. १४८६ मध्ये तत्कालीन [[बहामनी सल्तनत|बहामनी राज्याचे]] पाच तुकडे झाले. त्यामधून फुटून निघालेल्या मलिक अहमदशहा बहिरी या निजामशहाने मे, १४९० मध्ये सीना नदीकाठी शहर वसवण्यास सुरुवात केली. याच्या नावावरूनच या शहराला अहमदनगर असे नाव पडले. इ.स. १४९४ मध्ये शहर रचना पूर्ण होऊन अहमदनगर निजामशहाची राजधानी बनले. या शहराची तुलना त्या काळी [[कैरो]], [[बगदाद]] या समृद्ध शहरांशी केली जात असे. अहमदशहा, बुऱ्हाणशहा, [[चांदबिबी|सुलताना चांदबिबी]] यांची कारकीर्द असणारी निजामशाही येथे इ.स. १६३६ पर्यंत टिकली. निजामशाहीच्या पडत्या काळात [[शिवाजी महाराज|छत्रपती शिवाजी महाराजांचे]] वडील [[शहाजीराजे भोसले]] यांनी छोट्या मूर्तझा निजामशहाला मांडीवर घेऊन नगरचा कारभार पाहिला. पुढे काही काळ नगरने मराठेशाही व शहाजहान बादशहाची मोगलशाही अनुभवली. १७५९ मध्ये अहमदनगर पेशव्यांकडे आले आणि १८०३ मध्ये ते इंग्रजांच्या ताब्यात गेले. १८१८ पासून अहमदनगर वर पूर्णपणे इंग्रजांचा अंमल होता. १८२२ मध्ये ब्रिटिशांनी अहमदनगर जिल्ह्याची स्थापना केली. पुण्यश्लोक राजमाता [[अहिल्याबाई होळकर]] यांचा जन्म याच नगर जिल्ह्यातील चौंडी ता.जामखेड या गावी झाला. त्यांचे वडील मानकोजी शिंदे हे चौंडी ता.जामखेड या गावाचे पाटील होते. अहिल्यादेवींचे बालपण याच गावात गेले. त्या शिवभक्त होत्या. पुढे मराठा साम्राज्याचे इंदौर संस्थानच्या खंडेराव होळकर यांच्याशी त्यांचा विवाह झाला. त्या सुभेदार राजे मल्हारराव होळकर यांच्या त्या सून होत. त्यांच्या नंतर अहिल्यादेवी ह्या मध्य भारताच्या माळवा राज्याच्या महाराणी म्हणून 28 वर्ष राज्यकारभार सांभाळला.त्यांनी भारत देशात ठिकठिकाणी मंदिरे, धर्मशाळा, घाट, पाणपोई- विहिरी, बारवे, अन्नछत्रे उभारले. === भारत छोडो आंदोलन === इ.स. १९४२ च्या चलेजाव आंदोलनाच्या काळात [[पंडित जवाहरलाल नेहरू]], [[सरदार वल्लभभाई पटेल]], [[मौलाना आझाद]], डॉ. पी.सी. घोष इत्यादी राष्ट्रीय नेते नगरमधील भुईकोट किल्ल्यात बंदिवासात होते. डिस्कव्हरी ऑफ इंडिया हा प्रसिद्ध ग्रंथ पंडित जवाहरलाल नेहरू यांनी याच किल्ल्यात लिहिला. या ग्रंथाची काही हस्तलिखिते आजही येथे पाहण्यास मिळतात. याच किल्ल्यात डॉ. पी.सी. घोष यांनी हिस्ट्री ऑफ एन्शंट इंडियन सिव्हिलायझेशन हा ग्रंथ शब्दबद्ध केला. तसेच [[डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर]] यांनी थॉट्स ऑफ पाकिस्तान व [[मौलाना आझाद]] यांनी [[गुबार - ए - खातिर]] हे ग्रंथ याच शहरात लिहिले. == राजकीय संरचना == अहमदनगर जिल्ह्यात २ लोकसभा मतदारसंघ असून १२ विधानसभा मतदारसंघ आहेत. === अहमदनगर लोकसभा मतदारसंघ === हा मतदारसंघ अहमदनगर शहर विधानसभा मतदारसंघ, [[कर्जत जामखेड विधानसभा मतदारसंघ|कर्जत-जामखेड]], [[पारनेर विधानसभा मतदारसंघ|पारनेर]], [[राहुरी विधानसभा मतदारसंघ|राहुरी]], [[शेवगाव विधानसभा मतदारसंघ|शेवगाव-पाथर्डी]] व [[श्रीगोंदा विधानसभा मतदारसंघ|श्रीगोंदा]] या विधानसभा मतदारसंघांचा बनला आहे. === शिर्डी लोकसभा मतदारसंघ === हा इ.स. २००९ पासून अनुसूचित जातींसाठी राखीव असलेला लोकसभा मतदारसंघ [[श्रीरामपूर विधानसभा मतदारसंघ|श्रीरामपूर]], [[शिर्डी विधानसभा मतदारसंघ|शिर्डी]], [[अकोले विधानसभा मतदारसंघ|अकोले]], [[संगमनेर विधानसभा मतदारसंघ|संगमनेर]], [[कोपरगाव विधानसभा मतदारसंघ|कोपरगाव]], [[नेवासा विधानसभा मतदारसंघ|नेवासा]] या विधानसभा मतदारसंघांचा बनला आहे. === जिल्ह्यातील विधानसभा मतदारसंघ === * [[अहमदनगर शहर विधानसभा मतदारसंघ]] * [[पारनेर विधानसभा मतदारसंघ]] * [[कर्जत जामखेड विधानसभा मतदारसंघ]] * [[पाथर्डी-शेवगाव विधानसभा मतदारसंघ]] * [[श्रीगोंदा विधानसभा मतदारसंघ]] * [[श्रीरामपूर विधानसभा मतदारसंघ]] * [[राहुरी विधानसभा मतदारसंघ]] * [[शिर्डी विधानसभा मतदारसंघ]] * [[अकोले विधानसभा मतदारसंघ]] * [[कोपरगाव विधानसभा मतदारसंघ]] * [[नेवासा विधानसभा मतदारसंघ]], * [[संगमनेर विधानसभा मतदारसंघ]] :तसेच जिल्ह्यात ७५ जिल्हा परिषद मतदारसंघ असून, १५० पंचायत समिती मतदारसंघ आहेत. == शेती == ज्वारी हे या जिल्ह्यातील प्रमुख पीक असून ते दोन्ही हंगामांत घेतले जाते. ऊस हेदेखील महत्त्वाचे पीक असून जिल्ह्यातील साखर कारखान्यांची संख्या ही महाराष्ट्रात सर्वाधिक आहे. अलीकडच्या काळात जिल्ह्यात द्राक्ष, मोसंबी, डाळिंब या फळांचे तसेच सूर्यफुलाचे क्षेत्र व उत्पादन वाढते आहे. जिल्ह्यातील शेवंतीची फुले ही महाराष्ट्रात प्रसिद्ध आहेत. राज्याबाहेरही शेवंतीला मागणी असते. जिल्ह्यात [[श्रीरामपूर]] येथे मोसंबी संशोधन केंद्र आहे. कृषी व शैक्षणिकदृष्ट्या नगर जिल्ह्याचे सर्वांत महत्त्वाचे वैशिष्ट्य म्हणजे [[राहुरी]] येथे स्थापन झालेले, महाराष्ट्रातील पहिले कृषी विद्यापीठ म्हणजेच [[महात्मा फुले कृषी विद्यापीठ]] होय. या ठिकाणी कृषीविषयक विविध अभ्यासक्रम शिकवले जातात तसेच अनेक पिकांबाबत संशोधन केले जाते. या विद्यापीठाने संशोधन करून वापरात आणलेल्या विविध पिकांच्या जाती राज्यातील शेतकऱ्यांमध्ये लोकप्रिय आहेत. अकोले तालुक्यात प्रवरा नदीवर बांधण्यात आलेले [[भंडारदरा धरण]], राहुरीजवळ बारागाव नांदूूूर येथील [[मुळा धरण]] हे जिल्ह्यातील प्रमुख सिंंचन प्रकल्प आहेत. == अहिल्यानगर जिल्ह्यातील पर्यटनस्थळे == ===धार्मिक स्थळे=== * [[मोहटादेवी|जगदंबा देवी सार्वजनिक देवस्थान ट्रस्ट, मोहटे ता. पाथर्डी जि. अहिल्यानगर]] * [[विशाल गणपती]] मंदिर, माळीवाडा, अहिल्यानगर * स्वयंभू निद्रिस्त गणपती मंदिर, आव्हाणे बु, शेवगाव. * श्री हरिहरेश्वर कैलाश गमन देवस्थान, महादेव दर्रा (तोंडोळी) * कान्होबा उर्फ कानिफनाथ देवस्थान, मढी, पाथर्डी. * बहिरीआई व सेवालाल महाराज देवस्थान,सेवानगर तांडा, तोंडोळी (पाथर्डी) * श्री अनखिरी देवी मंदिर, धानोरा (फक्रबाद), जामखेड, अहिल्यानगर * रेणूका माता मंदिर, धामणगाव देवी * [[अमृतेश्वर मंदिर]], [[रतनवाडी]] * जगदंबा मंदिर / मोहटादेवी मंदिर, पाथर्डी * दुर्गामाता मंदिर शिराळ, पाथर्डी * [[जगदंबामाता मंदिर, टाहाकरी]] * जगदंबा देवी मंदिर, राशिन * श्री ढोकेश्वर मंदिर, टाकळी ढोकेश्वर * [[भगवानगड]], ता. पाथर्डी जि. अहिल्यानगर * [[रेणुकामाता मंदिर, केडगाव]] * [[शनी-शिंगणापूर]] * साईबाबा मंदिर, [[शिर्डी]] * पैस खांब मंदिर, नेवासा * वृद्धेश्वर शिव मंदिर, घाटशिरस * विठ्ठल मंदिर, पळशी (पारनेर) * श्री कोरठण खंंडोबा मंदिर, पिंपळगाव रोठा * [[सिद्धटेक]] * गोरक्षनाथ मंदिर, मांजरसुंबा * [[देवगड (नेवासा)]] * साईबाबा तपोभूमी मंदिर, कोपरगाव * शुक्राचार्य मंदिर, कोपरगाव * भगवती माता मंदिर, कोल्हार * वाकडी. श्री क्षेत्र खंंडोबा मंदिर (वाकडी खंंडोबाची) * कुशाबाबा देवस्थान (सातवड) * ढोलेश्वर देवस्थान (सातवड) === ऐतिहासिक वारसा असलेली स्थळे === * [[अहिल्यानगर किल्ला]] * सलाबत खान कबर * [[चांदबिबी महाल]] * फराहबक्ष महाल, अहिल्यानगर शहर * धर्मवीरगड (पेडगाव किल्ला) * किल्ले शिवपट्टन, खर्डा निजामकालीन गढी * कानिफनाथ गड, मढी, छत्रपती संभाजी महाराजांच्या पत्नी येसूबाईंनी या गडाचे बांधकाम केले. === निसर्गपर्यटन स्थळे === * [[भंडारदरा धरण]] * [[हरिश्चंद्रगड]] * [[कळसूबाई शिखर]] * रेहेकुरी काळवीट अभयारण्य * रांजणखळगे, निघोज * डोंगरगण (अहिल्यानगर) * पेमगिरी (संगमनेर) - वडाचे झाड * साईबन, अहिल्यानगर * [[मुळा धरण]] == महत्त्वाची ठिकाणे == *'''कोकमठाण''' - विश्वात्मक जंगलीदास महाराज आश्रम *'''पुणतांबा''' - गोदावरी नदीच्या तीरावरील प्राचीन तीर्थक्षेत्र. संत चांगदेव महाराजांची समाधी. *'''मढी''' - श्री कानिफनाथ समाधी मंदिर *'''साकुरी''' - सदगुरू उपासनी महाराज आश्रम *[[राळेगण सिद्धी]] व [[हिवरे बाजार]] - संपूर्ण भारतात प्रसिद्ध असलेली आदर्श गावे. *[[दायमाबाद]]- पुरातत्त्वीय उत्खनन स्थळ *'''राशिन -''' श्री जगदंबा देवी मंदिर संपूर्ण महाराष्ट्रातील लाखो भाविकांचे श्रद्धास्थान व कुलदैवत. == अहिल्यानगर जिल्ह्यातील तालुके == अहमदनगर जिल्ह्यात एकूण ४ उपविभाग आणि १४ तालुके आहेत. # [[अकोले तालुका|अकोले]] ([[संगमनेर उपविभाग]]) # [[कर्जत तालुका (अहमदनगर)|कर्जत]] ([[कर्जत उपविभाग]]) # [[कोपरगाव तालुका|कोपरगाव]] ([[संगमनेर उपविभाग]]) # [[जामखेड तालुका|जामखेड]] ([[कर्जत उपविभाग]]) # [[नगर तालुका|नगर]] ([[अहिल्यानगर उपविभाग]]) # [[नेवासा तालुका|नेवासा]] ([[श्रीरामपूर उपविभाग]]) # [[पाथर्डी तालुका|पाथर्डी]] ([[अहिल्यानगर उपविभाग]]) # [[पारनेर तालुका|पारनेर]] ([[अहिल्यानगर उपविभाग]]) # [[राहाता तालुका|राहाता]] ([[श्रीरामपूर उपविभाग]]) # [[राहुरी तालुका|राहुरी]] ([[श्रीरामपूर उपविभाग]]) # [[शेवगाव तालुका|शेवगाव]] ([[अहिल्यानगर उपविभाग]]) # [[श्रीगोंदा तालुका|श्रीगोंदा]] ([[अहिल्यानगर उपविभाग]]) नवीन रचनेनुसार # [[श्रीरामपूर तालुका|श्रीरामपूर]] ([[श्रीरामपूर उपविभाग]]) # [[संगमनेर तालुका|संगमनेर]] ([[संगमनेर उपविभाग]]) नवीन रचनेनुसार श्रीगोंदा (पूर्वीचा [[कर्जत उपविभाग]]) व पारनेर यांचे एकत्रित उपविभागीय कार्यालय अहमदनगर येथे स्थापण्यात आले आहे. [[अहिल्यानगर]] शहरापासून १२ किमी अंतरावर चांदबीबीचा महाल आहे ती एक ऐतिहासिक वास्तू आहे, तसेच शहराच्या पूर्वेस भातोडी या ठिकाणी तलाव आहे त्या तलावाची भिंत [[शाहू महाराज|छत्रपती शाहू महाराज]] यांनी एका युद्धाच्या वेळी फोडली होती व त्या पाण्याच्या प्रवाहाने विरोधी सैन्य वाहून गेले होते असा इतिहास सांगितला जातो तसेच तिथे शहाजी राजे यांचे बंधू शरीफजी राजे यांची समाधी देखील आहे. तसेच प्रसिद्ध अभिनेते सदाशिव अमरापूरकर यांनी [[अहिल्यानगर]] शहरात वास्तव्य केलेले आहे. राष्ट्रसंत आचार्य आनंद ऋषिजी महाराज यांचे जन्मगाव देखील याच जिल्ह्यात [[पाथर्डी तालुका|पाथर्डी]] तालुक्यातील चिचींडी या गावी झालेला आहे. स्वराज्याचे गुप्तहेर खात्याचे प्रमुख बहिर्जी नाईक यांचे पूर्वजांचे मूळ गाव [[पारनेर]] तालुक्यातील हंगा आहे अशी ही आख्यायिका आहे. माजी मुख्यमंत्री सुशील कुमार शिंदे यांनी याच जिल्ह्यातून निवडणूक लढवली होती. जायकवाडी धरण हे [[अहिल्यानगर]] जिल्ह्यातील [[शेवगाव]] तालुक्यातील जायकवाडी या ठिकाणी आहे. == संदर्भ == {{संदर्भयादी}} {{भौगोलिक स्थान |मध्य = अहमदनगर जिल्हा |उत्तर = [[नाशिक जिल्हा]] |ईशान्य = [[छत्रपती संभाजीनगर जिल्हा]] |पूर्व = [[बीड जिल्हा]] |आग्नेय = [[धाराशिव जिल्हा]] |दक्षिण = [[सोलापूर जिल्हा]] |नैऋत्य = [[पुणे जिल्हा]] |पश्चिम = [[ठाणे जिल्हा]] |वायव्य = [[नाशिक जिल्हा]] }} {{महाराष्ट्रातील जिल्हे}} {{अहिल्यानगर जिल्हा}} [[वर्ग:अहिल्यानगर जिल्हा]] [[वर्ग:नाशिक विभागातील जिल्हे]] [[वर्ग:महाराष्ट्रातील जिल्हे]] dsymrf12um6lo5ajag6hvq5kl30wlds 2580909 2580908 2025-06-18T13:27:02Z Pawar shushant 163177 /* अभियांत्रिकी महाविद्यालये */ 2580909 wikitext text/x-wiki {{बदल}} '''अहिल्यानगर जिल्हा''' हा भारताच्या महाराष्ट्र राज्यातील सर्वात मोठा जिल्हा आहे. जिल्ह्यात सर्वाधिक साखर कारखाने आहेत. प्रवरानगर येथे आशिया खंडातील पहिला सहकारी साखर कारखाना स्थापन झाला होता. [[शिर्डी]] येथील साईबाबा मंदिर याच जिल्ह्यातील [[राहाता तालुका]] यात आहे. {{माहितीचौकट भारतीय जिल्हा |जिल्ह्याचे_नाव = अहिल्यानगर जिल्हा | स्थानिक_नाव = नगर जिल्हा |चित्र_नकाशा = Ahmednagar_in_Maharashtra_(India).svg |अक्षांश- रेखांश = |राज्याचे_नाव = महाराष्ट्र |विभागाचे_नाव = [[नाशिक]] |मुख्यालयाचे_नाव = [[अहिल्यानगर]] |तालुक्यांची_नावे = १. [[अकोले तालुका|अकोले]] २. [[कर्जत तालुका|कर्जत]] ३. [[कोपरगाव तालुका|कोपरगाव]] ४. [[जामखेड तालुका|जामखेड]] ५. [[नगर तालुका|नगर]] ६. [[नेवासा तालुका|नेवासा]] ७. [[पाथर्डी तालुका|पाथर्डी]] ८. [[पारनेर तालुका|पारनेर]] ९. [[राहाता तालुका|राहाता]] १०. [[राहुरी तालुका|राहुरी]] ११. [[शेवगाव तालुका|शेवगाव]] १२. [[श्रीगोंदा तालुका|श्रीगोंदा]] १३. [[श्रीरामपूर तालुका|श्रीरामपूर]] १४. [[संगमनेर तालुका|संगमनेर]] |क्षेत्रफळ_वर्ग_किमी = १७,४१३ |लोकसंख्या_एकूण = ४५,४३,०८० |जनगणना_वर्ष = २०११ |लोकसंख्या_घनता = २६० |शहरी_लोकसंख्या = १७.६७% |साक्षरता_दर = ८०.२२% |लिंग_गुणोत्तर = ९३९ |प्रमुख_शहरे = [[अहिल्यानगर]], [[श्रीरामपूर]], [[शिर्डी]], [[संगमनेर]] [[श्रीगोंदा]] |जिल्हाधिकार्यांचे_नाव = डॉ. पंकज आशिया |लोकसभा_मतदारसंघाची_नावे = १.[[अहमदनगर लोकसभा मतदारसंघ|अहमदनगर]] <br /> २.[[शिर्डी लोकसभा मतदारसंघ|शिर्डी]] |खासदारांची_नावे = १. [[निलेश लंके]]<br /> २. [[भाऊसाहेब वाकचौरे]] |पर्जन्यमान_मिमी = ५०१.८ |संकेतस्थळ = https://ahilyanagar.maharashtra.gov.in |वाहन_नोंदणी=महा-१६, महा-१७ |पालकमंत्री=[[राधाकृष्ण विखे पाटील]]}} == नामांतर == {{माहितीचौकट राज्याधिकारी | नाव = पुण्यश्लोक अहिल्यादेवी होळकर | पदवी = | चित्र = Ahilya Bai Holkar.jpg | चित्र_शीर्षक = महाराणी पुण्यशलोक अहिल्यादेवी होळकर |}} महाराष्ट्र राज्य मंत्रिमंडळाने १३ मार्च २०२४ रोजी १८ व्या शतकातील मराठा राणी अहिल्यादेवी होळकर यांच्या नावावरून अहमदनगर जिल्ह्याचे 'अहिल्यानगर' असे नामकरण करण्यास औपचारिक मान्यता दिली. त्यानंतर भारत सरकार ने नाव बदलण्याचे सर्व निकष पूर्ण करून दिनांंक ४ ऑक्टोबर २०२४, अन्वयेे “अहमदनगर” शहराचेे नाव बदलून ते “अहिल्यानगर” असेे केले आणि त्यानंतर महाराष्ट्र सरकार ने लगेच चार दिवसात राजपत्र काढून दिनांक ८ ऑक्टोबर २०२४ रोजी जिल्हा, तालुका, उपविभाग आणि गाव यांचे नाव बदलून अहिल्यानगर असे केले.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://ahilyanagar.maharashtra.gov.in|title=Ahilyanagar District website|url-status=live}}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://timesofindia.indiatimes.com/city/nashik/ahmednagar-officially-renamed-ahilyanagar-a-tribute-to-warrior-queen-ahilyabai-holkar/articleshow/114095693.cms|title=Times of india|url-status=live}}</ref> == भौगोलिक स्थान == [[अहिल्यानगर]] जिल्हा [[महाराष्ट्र]] राज्याच्या पश्चिम भागात आहे. या जिल्ह्याचे क्षेत्रफळ १७,४१२ किमी^२ असून क्षेत्रफळाच्या दृष्टीने महाराष्ट्रातील सर्वात मोठा जिल्हा म्हणून ओळखला जातो. या जिल्ह्याच्या उत्तरेस [[नाशिक जिल्हा|नाशिक]] व [[छत्रपती संभाजीनगर जिल्हा|छत्रपती संभाजीनगर]], पूर्वेस [[बीड जिल्हा|बीड]], दक्षिणेस [[सोलापूर जिल्हा|सोलापूर]] व [[धाराशिव जिल्हा|धाराशिव]] आणि पश्चिमेस [[पुणे जिल्हा|पुणे]] व [[ठाणे जिल्हा|ठाणे]] हे जिल्हे आहेत. [[अहिल्यानगर]] जिल्ह्याला मराठवाड्याचे प्रवेशद्वार म्हणून देखील ओळखले जाते. [[अकोले तालुका|अकोले तालुक्यातील]] डोंगराळ भागात [[भंडारदरा धरण|भंडारदरा]] येथे [[प्रवरा नदी]]वर १९२६ मध्ये धरण बांधण्यात आले आहे. भारतातील जुन्या धरणांत याचा समावेश केला जातो/आहे. [[मुळा नदी (अहिल्यानगर जिल्हा)|मुळा नदीवर]] जिल्ह्यातील सर्वांत मोठे धरण [[राहुरी तालुका|राहुरी]] तालुक्यात बांधण्यात आले आहे. या प्रकल्पातून [[अहिल्यानगर]] शहराला पाणी पुरवठा केला जातो. येथील जलाशयास [[मुळा धरण|ज्ञानेश्वरसागर]] असे म्हणले जाते. [[अहिल्यानगर]] सिंचनात प्रामुख्याने विहिरींचा वाटा जास्त आहे. भौगोलिक दृष्ट्या या जिल्ह्याची तीन भागात विभागणी होते- * पश्चिमेकडील डोंगराळ प्रदेश [[अकोले तालुका]] आणि [[संगमनेर तालुका]] यांचा यात समावेश होतो. अजोबा, बाळेश्वर आणि [[हरिश्चंद्रगड]] यांसोबत अनेक शिखरे याच भागात आहेत. [[कळसूबाई शिखर|कळसूबाई]], जे महाराष्ट्रातील सर्वोच्च शिखर आहे, १६४६ मीटर याच भागात आहे. * मध्य भागातील पठारी प्रदेश [[पारनेर तालुका]] आणि [[नगर तालुका]] आणि [[संगमनेर तालुका|संगमनेर तालुक्याचा]], [[श्रीगोंदा तालुका|श्रीगोंदा तालुक्याचा]] व [[कर्जत तालुका (अहमदनगर)|कर्जत तालुक्याचा]] काही भर यात मोडतो. * उत्तरेकडील आणि दक्षिणेकडील पठारी प्रदेश यात [[कोपरगाव तालुका|कोपरगाव]], [[राहाता तालुका|राहाता]], [[श्रीरामपूर तालुका|श्रीरामपूर]], [[राहुरी तालुका|राहुरी]], [[नेवासा तालुका| नेवासा]], [[शेवगाव तालुका|शेवगाव तालुक्याचा]] उत्तरेकडील प्रभाग येतो. या भागात [[गोदावरी नदी|गोदावरी]], [[प्रवरा नदी|प्रवरा]], [[घोड नदी|घोड]], [[भीमा नदी|भीमा]] आणि [[सीना नदी|सीना]] नद्यांचे खोरे येते. जिल्ह्याच्या पश्चिमेकडील भागात प्रामुख्याने [[अकोले तालुका|अकोले]] व [[संगमनेर तालुका|संगमनेर]] तालुक्यांमध्ये [[सह्याद्री|सह्याद्रीच्या]] डोंगररांगा पसरलेल्या आहेत ज्या हरिश्चंद्राच्या डोंगररांगा म्हणून ओळखल्या जातात. महाराष्ट्रातील सर्वांत उंच शिखर [[कळसूबाई शिखर|कळसूबाई]] याच डोंगररांगांमध्ये [[अकोले तालुका|अकोले]] तालुक्यात आहे. जिल्ह्याचा मध्य भाग हा बाळेश्वराचे पठार या नावाने संबोधला जातो. उत्तरेकडे [[गोदावरी नदी|गोदावरी]] नदीचे खोरे आहे तर दक्षिण भाग हा [[घोड नदी|घोड]], [[भीमा]] व [[सीना नदी|सीना]] या नद्यांचे खोरे म्हणून ओळखला जातो. [[गोदावरी]], [[भीमा]], [[सीना नदी|सीना]], [[मुळा नदी (अहिल्यानगर जिल्हा)|मुळा]] व [[प्रवरा नदी|प्रवरा]] या [[अहिल्यानगर]] जिल्ह्यातील प्रमुख नद्या असून [[आढळा नदी|आढळा]], [[घोड नदी|घोड]], कुकडी या नद्या जिल्ह्यातून वाहतात. बहुतांशी नद्या पश्चिमेकडून पूर्वेकडे वाहतात. [[गोदावरी]] या महाराष्ट्रातील प्रमुख नदीची जिल्ह्यातील लांबी सुमारे १५० कि.मी. आहे. [[प्रवरा नदी|प्रवरा]] व [[गोदावरी नदी|गोदावरी]] नद्यांचा संगम [[नेवासे तालुका|नेवासे]] तालुक्यात प्रवरासंगम येथे होतो. ==हवामान== [[अहिल्यानगर]] जिल्ह्याचे हवामान प्रामुख्याने उष्ण व कोरडे आहे. पश्चिमेकडील डोंगराळ भागात हवामान थंड आहे. जिल्ह्यात रोजच्या कमाल व किमान तापमानातील तफावत पाहता ती लक्षणीयरित्या जास्त असल्याचे आढळते. जिल्ह्यात पश्चिमेकडून पूर्वेकडे पाऊस कमी कमी होत जातो. प्रामुख्याने जिल्ह्याचा पूर्वेकडील भाग अवर्षणग्रस्त आहे. == दळणवळण == [[नाशिक-पुणे राष्ट्रीय महामार्ग]] (राष्ट्रीय महामार्ग क्र. ६०) हा जिल्ह्यातील [[संगमनेर तालुका|संंगमनेर]] तालुक्यातून जातो. निर्मल - कल्याण (राष्ट्रीय महामार्ग क्र. २२२) हा महामार्ग जिल्ह्यातून जाणारा महत्त्वाचा रस्ता आहे. महाराष्ट्रात सर्वप्रथम (१९४८ मध्ये) महाराष्ट्र राज्य परिवहन महामंडळाची (एस.टी.) बस धावली ती [[अहिल्यानगर]]- [[पुणे]] या मार्गावर. [[अहमदनगर रेल्वे स्थानक|अहिल्यानगर रेल्वे स्थानक]] हे [[दौंड]] - [[मनमाड]] रेल्वेमार्गावरील स्थानक आहे. १९७ कि.मी.चा रेल्वे (ब्रॉडगेज) मार्ग जिल्ह्यात असून [[अहिल्यानगर]] - [[बीड]] - [[परळी]] आणि पुणतांबा- [[शिर्डी]] हेे इतर रेल्वे मार्ग आहेत. [[संगमनेर|संंगमनेरहून]] [[भंडारदरा धरण|भंडारदरा धरणाकडे]] जाताना लागणारा [[विठे|विठे घाट]] व संगमनेरहून पुण्याकडे जाताना लागणारा चंदनापुरी घाट हे जिल्ह्यातील महत्त्वाचे घाट आहेत. == शिक्षण == ===विद्यापीठ=== {| class="wikitable" |- ! क्र. !! विद्यापीठाचे नाव !! गाव, तालुका !! संकेतस्थळ(वेबसाईट) |- |१||महात्मा फुले कृषी विद्यापीठ||[[राहुरी तालुका|राहुरी]]||https://mpkv.ac.in/ |- |२||संजीवनी विद्यापीठ||[[कोपरगाव तालुका|कोपरगाव]]||https://www.sanjivani.edu.in/ |} ===अभियांत्रिकी महाविद्यालये=== {| class="wikitable" |- ! क्र. !! महाविद्यालयाचे नाव !! गाव, तालुका !! संकेतस्थळ(वेबसाईट) |- |१||डॉ. विठ्ठलराव विखे पाटील अभियांत्रिकी महाविद्यालय अहिल्यानगर ||विळद घाट, [[नगर तालुका|अहिल्यानगर]]||https://www.enggnagar.com |- |२||विश्वभारती अकादमीचे अभियांत्रिकी महाविद्यालय||सारोळा बद्दी,[[नगर तालुका|अहिल्यानगर]]||https://vacoea.com |- |३||श्री. छत्रपती शिवाजी महाराज अभियांत्रिकी महाविद्यालय||नेप्ती,[[नगर तालुका|अहिल्यानगर]]||https://www.scoea.org |- |४||आडसूळ टेक्निकल कॅम्पस||चास,[[नगर तालुका|अहिल्यानगर]]||https://sgvssatc.com |- |५||प्रवरा ग्रामीण अभियांत्रिकी महाविद्यालय||लोणी, [[राहाता तालुका|राहता]]||https://pravaraengg.org.in |- |६||राजीव गांधी अभियांत्रिकी महाविद्यालय||कर्जुले हर्या,[[पारनेर तालुका|पारनेर]]||https://www.rgcoe.org |- |७||अमृतवाहिनी अभियांत्रिकी महाविद्यालय||अमृतनगर, संगमनेर||https://www.avcoe.org |- |८||विद्या निकेतन अभियांत्रिकी महाविद्यालय||बोटा,संगमनेर||https://www.vidyaniketanglobal.com |- |९||संजीवनी अभियांत्रिकी महाविद्यालय||कोपरगाव||https://sanjivanicoe.org.in |- |१०||परिक्रमा अभियांत्रिकी महाविद्यालय||काष्टी,श्रीगोंदा||https://parikramaengineering.com |} *, ता., जि.अहिल्यानगर *, , ता., जि.अहिल्यानगर *मा. श्री. बबनराव पाचपुते विचारधारा ट्रस्ट, ता. जि. अहिल्यानगर *श्री साईबाबा अभियांत्रिकी, संशोधन आणि संबंधित विज्ञान संस्था, ता.राहता, जि.अहिल्यानगर *समाजभूषण एकनाथराव ढाकणे अभियांत्रिकी महाविद्यालय, ता. शेवगाव, जि.अहिल्यानगर === फार्मसी === *आबासाहेब काकडे कॉलेज ऑफ बी फार्मसी, मु. बोधेगाव, शेवगाव, जि.अहिल्यानगर(५४१६) *अडसूळ कॉलेज ऑफ फार्मसी जि.अहिल्यानगर(५५२२) *अमृतवाहिनी कॉलेज ऑफ फार्मसी, संगमनेर, जि.अहिल्यानगर(५१९४) *अमृतवाहिनी शेती आणि शिक्षण विकास संस्थेची अमृतवाहिनी इन्स्टिट्यूट ऑफ फार्मसी, संगमनेर (५२८७) *अरिहंत कॉलेज ऑफ फार्मसी, केडगाव (५४६१) *अशोक कॉलेज ऑफ फार्मसी (५५१९) *अश्विन कॉलेज ऑफ फार्मसी, मांची हिल (५४७९) *धर्मराज शैक्षणिक प्रतिष्ठानचे फार्मसी कॉलेज, वाळकी, अहिल्यानगर (५४६२) *डीके औटी कॉलेज ऑफ फार्मसी (५४९२) *डॉ इथापे इन्स्टिट्यूट ऑफ डी फार्मसी संगमनेर (५४८२) *डॉ. कोळपे इन्स्टिट्यूट ऑफ फार्मसी, ओ कोळपेवाडी (५४६०) *डॉ. विठ्ठलराव विखे पाटील फाउंडेशन कॉलेज ऑफ फार्मसी,अहिल्यानगर (५१९१) *मा. श्री. बबनराव पाचपुते विचारधारा ट्रस्ट, ग्रुप ऑफ इन्स्टिट्यूशन्स (कॉलेज ऑफ फार्मसी)-परिक्रमा, काष्टी, श्रीगोंदा, अहिल्यानगर (५३०३) *कै.देवराव दिगंबर वरात कॉलेज ऑफ फार्मसी, साकत ता. जामखेड जि. अहिल्यानगर (५५३३) *काकासाहेब म्हस्के मेमोरियल मेडिकल फाउंडेशनचे काकासाहेब मस्के कॉलेज ऑफ फार्मसी, नागापूर,अहिल्यानगर (५२८५) *लोकनेते आप्पासाहेब राजळे कॉलेज ऑफ फार्मसी, आदिनाथनगर (५५२३) *मातोश्री मिराताई आहेर कॉलेज ऑफ फार्मसी, कर्जुले हरिया ता.पारनेर, अहिल्यानगर(५४४६) *मातोश्री राधा कॉलेज ऑफ डी.फार्मसी, वीरगाव (5480) *श्रीमती सरस्वती वाणी कॉलेज ऑफ डी. फार्मसी, गणेगाव (५४८१) *मुळा एज्युकेशन सोसायटीचे कॉलेज ऑफ फार्मसी.सोनई (५१९३) *पी. व्ही. बेल्हेकर कॉलेज ऑफ फार्मसी, भानशिवारे (५५०७) *प्रतिभाताई पवार कॉलेज ऑफ फार्मसी, श्रीरामपूर (५४२४) *प्रवरा इन्स्टिट्यूट ऑफ मेडिकल सायन्सेस (विद्यापीठ मानली जाते) - (U-0322), अहिल्यानगर - (तांत्रिक शिक्षण) (950322) *प्रवरा रुरल एज्युकेशन सोसायटीची इन्स्टिट्यूट ऑफ फार्मसी,लोणी खुर्द (5425) *प्रवरा ग्रामीण शिक्षण संस्थेचे प्रवरा रूरल कॉलेज ऑफ फार्मसी, प्रवरारानगर (५१८५) *राष्ट्रसंत जनार्दन स्वामी कॉलेज ऑफ फार्मसी, कोकमठाण(५४७७) *राष्ट्रीय शिक्षण मंडळ एन एन सत्था कॉलेज ऑफ फार्मसी,अहिल्यानगर (5478) *रत्नदीप कॉलेज ऑफ फार्मसी (बी.फार्म) रत्नापूर तालुका जामखेड जिल्हा. अहिल्यानगर (एमएस) (६९१७) *रत्नदीप फार्मसी कॉलेज रत्नापूर तालुका जामखेड जिल्हा अहिल्यानगर (५४६५) *रत्नदीप फार्मसी कॉलेज, रत्नापूर, तालुका जामखेड, जिल्हा अहिल्यानगर (५४८९) *साईकृपा इन्स्टिट्यूट ऑफ फार्मसी,घारगाव, ता.श्रीगोंदा(५४७१) *साकेश्वर कॉलेज ऑफ फार्मसी (५५१७) *संजीवनी ग्रामीण शिक्षण संस्थेचे संजीवनी कॉलेज ऑफ फार्मास्युटिकल अँड रिसर्च,कोपरगाव (5195) *सेवा शिक्षण प्रसारक मंडळाचे डॉ. एन.जे. पाऊलबुधे कॉलेज ऑफ फार्मसी (डिप्लोमा),अहिल्यानगर(५४५१) *शांतीनिकेतन कॉलेज ऑफ फार्मसी, अहिल्यानगर (5454) *शिवा ट्रस्ट, शिवाजीराव पवार कॉलेज ऑफ फार्मसी, पाचेगाव ता.नेवासा जिल्हा.अहिल्यानगर(५४६६) *श्रद्धा ग्रामीण वैद्यकीय सामाजिक कल्याण व शिक्षण सहकार महर्षी किसनराव वराळ पाटील कॉलेज ऑफ फार्मसी, निघोज, ता. पारनेर, जि. अहिल्यानगर (५३००) *श्री स्वामी समर्थ इन्स्टिट्यूट ऑफ फार्मसी, बोटा (५४८४) *श्री. लक्ष्मणराव त्र्यंबकराव नाकाडे फार्मसी कॉलेज, ढोरजलगाव-पूर्व (५५४०) *श्री. विवेकानंद नर्सिंग होम ट्रस्ट, कॉलेज ऑफ फार्मसी, राहुरी फॅक्टरी, अहिल्यानगर(5211) *त्रिमूर्ती ग्रामीण फार्मसी कॉलेज, खडके, ता.नेवासा जिल्हा.अहिल्यानगर (५५४१) *विद्या निकेतन इन्स्टिट्यूट ऑफ फार्मसी अँड रिसर्च सेंटर, बोटा(५४६४) *विश्वभारती अकादमी,कॉलेज ऑफ फार्मसी, सारोदा बड्डी, अहिल्यानगर (5506) *वाणी कॉलेज ऑफ फार्मसी (५५१५) ===शेती(एग्रीकल्चर)=== *कॉलेज ऑफ ॲग्री. जैव-तंत्रज्ञान, A/p. मदडगाव, पोस्ट. भातोडी,ता. जि. अहिल्यानगर (१९२१२) *कॉलेज ऑफ ॲग्री. जैव-तंत्रज्ञान, चंद्रपूर रोड, I.T.I., फार्मसी कॅम्पस, मु. पोस्ट. लोणी बु., ता. ओ राहाता जि. अहिल्यानगर ४१३७१३.(१९१८३) *कृषी अभियांत्रिकी आणि तंत्रज्ञान महाविद्यालय, मालदाड, ता. संगमनेर, जिल्हा अहिल्यानगर-४२२६०८ (१५२०१) *कृषी अभियांत्रिकी आणि तंत्रज्ञान महाविद्यालय, मिरजगाव, ता.कर्जत जिल्हा अहिल्यानगर (१५१९९) *कृषी व्यवसाय व्यवस्थापन महाविद्यालय, चंदनापुरी घाट, गुंजाळवाडी, ता. संगमनेर, जिल्हा. अहिल्यानगर. ४२२६०५ (१८२६४) *कृषी व्यवसाय व्यवस्थापन महाविद्यालय, लोणी ता. राहाता जिल्हा अहिल्यानगर ४१३७१३. (१८२७५) *कृषी महाविद्यालय, भानाशिवरा, ता. नेवासा जिल्हा अहिल्यानगर (११२९७) *कृषी महाविद्यालय, घारगाव, ता.श्रीगोंदा जि. अहिल्यानगर (११२८२) *कृषी महाविद्यालय, मदडगाव (11313) *कृषी महाविद्यालय, प्रवरानगर, लोणी, ता. राहाता, जिल्हा अहिल्यानगर (11281) *कृषी महाविद्यालय, वडगाव गुप्ता (विळद घाट), पोस्ट. एमआयडीसी, जि. अहिल्यानगर(११२८७) *कृषी महाविद्यालय, सोनई, ता. नेवासा जिल्हा. अहिल्यानगर ४१४१०५.(१११३४) *अन्न तंत्रज्ञान महाविद्यालय, घारगाव, जिल्हा. अहिल्यानगर (१६२८५) *कॉलेज ऑफ फूड टेक्नॉलॉजी, खडके वेक. (१६३८३) *डॉ. अण्णासाहेब शिंदे कॉलेज ऑफ अ‍ॅग्री. इंजिनिअरिंग अँड टेक्नॉलॉजी, राहुरी, जिल्हा. अहिल्यानगर ४१३७२२. (१५१२४) *पुण्यश्लोक अहिल्यादेवी होळकर कृषी महाविद्यालय, हळगाव ता. जामखेड जि. अहिल्यानगर (११३०१) *सदगुरू कृषी महाविद्यालय, मिरजगाव, (टोल नाक्याजवळ) ता. कर्जत, जि. अहिल्यानगर ४१४४०१.(११२०८) *सहकार महर्षी भाऊसाहेब थोरात कृषी महाविद्यालय, अमृतनगर (11308) *श्रमशक्ती कृषी महाविद्यालय, मु.मालदाड, ता.संगमनेर, जि.अहिल्यानगर-४२२६०८(११२०७) *श्रमशक्ती कॉलेज ऑफ फूड तंत्रज्ञान, मु. मालदाड, ता. संगमनेर, जिल्हा. अहिल्यानगर-४२२६०८ (१६२१४) *वृंदावन कॉलेज ऑफ कृषी, गुंजाळवाडी पठार, ता. संगमनेर, जिल्हा-अहिल्यानगर (११३१५) == विशेष == मराठी भाषेतील सार्वकालिक सर्वोत्कृष्ट ग्रंथ म्हणजे ग्रंथराज [[ज्ञानेश्वरी]]. ज्या ज्ञानेश्वरीची एक तरी ओवी अनुभवावी असे म्हणले जाते, तो ग्रंथ अहमदनगर जिल्ह्यातील श्रीक्षेत्र [[नेवासा|नेवासे]] येथे संत ज्ञानेश्वरांनी लिहिला. या आध्यात्मिक वैशिष्ट्यांसह आज अहमदनगर महाराष्ट्रात सर्वाधिक क्षेत्रफळ असलेला जिल्हा, सर्वाधिक सिंचन क्षेत्र असलेला आणि सर्वाधिक सहकारी साखर कारखाने असलेला जिल्हा अशी वैशिष्ट्ये दिमाखाने मिरवत आहे. अहमदनगर जिल्हा सहकारी साखर कारखान्यांचा मूल स्रोत म्हणून! [[डॉ. विठ्ठलराव विखे-पाटील]] यांनी जिल्ह्यात प्रवरानगर (लोणी) येथे राज्यातील पहिली सहकारी पतपेढी (लोणी-बुद्रुक सहकारी पतपेढी) सुरू केली (१९२३), तसेच राज्यातील पहिला सहकारी साखर कारखाना स्थापन केला (जून १९५०) आणि सहकार या तत्त्वाची मुहूर्तमेढ राज्यात रोवली गेली. अर्थतज्ज्ञ [[धनंजय रामचंद्र गाडगीळ]] या कारखान्याचे पहिले अध्यक्ष होते. या पहिल्या यशस्वी प्रयोगानंतर सहकारी साखर कारखान्यांची एक साखळीच राज्यात निर्माण झाली. एक सहकारी साखर कारखाना आणि त्या भोवतीच्या परिसराचा शैक्षणिक, औद्योगिक व सोयी सुविधांचा विकास अशी परंपरा महाराष्ट्रात निर्माण झाली. 'राळेगणसिद्धी' या खेड्याने जिल्ह्याने जलव्यवस्थापनाचा एक आदर्श निर्माण केला, तर 'हिवरे बाजार' हे आदर्श खेडे म्हणून नावारूपास आले. तसेच पाथर्डी तालुक्यातील 'मढी' हे शहर 'कानिफनाथगड' म्हणून प्रसिद्ध आहे. नाथसंप्रदयाचा पाया येथेच रचलेला आढळून येतो. [[चित्र:Kanifnath temple madhi.jpg|इवलेसे]] ==अहिल्यानगर जिल्ह्यातील साखर कारखाने== {| class="wikitable" |- ! क्र. !! कारखान्याचे नाव !! गाव, तालुका |- |१||पद्मश्री डॉ.विठ्ठलराव विखे पाटील सहकारी साखर कारखाना,||प्रवरानगर, [[राहता तालुका |राहता]] |- | २ || श्री गणेश सहकारी साखर कारखाना || गणेशनगर, [[राहाता तालुका|राहाता]] |- | ३ || मुळा सहकारी साखर कारखाना || सोनई, [[नेवासा तालुका|नेवासा]] |- | ४ || लोकनेते मारुतीराव घुले पाटील ज्ञानेश्वर सहकारी साखर कारखाना || भेंडा, [[नेवासा तालुका|नेवासा]] |- |५||स्वामी समर्थ शुगर अँड अ‍ॅग्रो इंडस्ट्रीज लि.||माळेवाडी, वरखेड, [[नेवासा तालुका |नेवासा]] |- | ६ || अगस्ती सहकारी साखर कारखाना लि. || अगस्तीनगर, [[अकोले तालुका|अकोले]] |- | ७ || अशोक सहकारी साखर कारखाना लि. || अशोकनगर, [[श्रीरामपूर तालुका|श्रीरामपूर]] |- | ८ || डॉ. बाबुराव बापूजी तनपुरे सहकारी साखर कारखाना लि. || शिवाजीनगर, [[राहुरी तालुका|राहुरी]] |- |९||प्रसाद शुगर अँड ऍग्रो प्रॉडक्ट्स लिमिटेड||वांबोरी, [[राहुरी तालुका| राहुरी]] |- | १० || सहकारमहर्षी भाऊसाहेब थोरात सहकारी साखर कारखाना लि. || अमृतनगर, [[संगमनेर तालुका|संगमनेर]] |- |११||श्री गजानन महाराज शुगर लि., (जुने नाव युटेक शुगर लि.)||कवठे मलकापूर, [[संगमनेर तालुका |संगमनेर]] |- | १३ || गंगामाई इंडस्ट्रीज अँड कन्स्ट्रक्शन प्रायव्हेट लिमिटेड || गंगामाई, हरीनगर, [[शेवगाव तालुका|शेवगाव]] |- |१३||संघर्षयोद्धा बबनराव ढाकणे केदारेश्वर सहकारी साखर कारखाना||सुमननगर, बोधेगाव, [[शेवगाव तालुका |शेवगाव]] |- | १४ || बारामती ॲग्रो (युनिट क्र. 3) जय श्रीराम शुगर अँड ॲग्रो प्रॉडक्ट्स लि. || हळगाव, [[जामखेड तालुका|जामखेड]] |- | १५ || श्री अंबिका शुगर प्रायव्हेट लिमिटेड || अंबिकानगर, [[कर्जत तालुका (अहिल्यानगर)|कर्जत]] |- | १६ || कर्मवीर शंकरराव काळे सहकारी साखर कारखाना || गौतमनगर कोळपेवाडी, [[कोपरगाव तालुका|कोपरगाव]] |- |१७||सहकार महर्षी शंकरराव कोल्हे सहकारी साखर कारखाना (संजीवनी) ||सहजानंदनगर,शिंगणापूर [[कोपरगाव तालुका|कोपरगाव]] |- |१८||पियुष शुगर अँड पावर प्रायव्हेट लिमिटेड||वाळकी देऊळगाव सिद्धी, [[नगर तालुका|अहिल्यानगर]] |- |१९|| कर्मयोगी कुंडलिकराव रामराव जगताप पाटील कुकडी सहकारी साखर कारखाना || पिंपळगाव पिसा, [[श्रीगोंदा तालुका|श्रीगोंदा]] |- |२०||ओंकार शुगर अँड अलाइड इंडस्ट्रीज प्रा. लि. (युनिट-७)|| देवदैठण, [[श्रीगोंदा तालुका|श्रीगोंदा]] |- |२१||गौरी शुगर अँड डिस्टिलरीज प्रायव्हेट लिमिटेड (युनिट क्र. ०४)|| हिरडगाव, [[श्रीगोंदा तालुका|श्रीगोंदा]] |- |२२||सहकार महर्षी शिवाजीराव नारायणराव नागवडे सहकारी साखर कारखाना लि.|| श्रीगोंदा फॅक्टरी, [[श्रीगोंदा तालुका |श्रीगोंदा]] |- |२३||श्री वृद्धेश्वर सहकारी साखर कारखाना||आदिनाथनगर, [[पाथर्डी तालुका |पाथर्डी]] |- |२४||श्री क्रांती शुगर अँड पॉवर लिमिटेड||देवीभोयरे,[[पारनेर तालुका |पारनेर]] |- |२५||कृषीनाथ ग्रीन एनर्जी लिमिटेड, (संचालित सोपानराव बाळकृष्ण ढसाळ अ‍ॅग्रो पॉवर लिमिटेड,||ढवळपुरी, [[पारनेर तालुका| पारनेर]] |} == ऐतिहासिक महत्तव == पूर्वीच्या काळात या भागावर असलेल्या [[निजामशहा (अहमदनगर)|निजामशाही]] व [[मोगल]] साम्राज्याचे वर्चस्व लक्षात येते. रामायणकाळात [[अगस्त्य|अगस्ती]] ऋषींनी [[विंध्य]] पर्वत ओलांडून गोदावरी नदीच्या किनाऱ्यावर वसाहत स्थापन केल्याचे आणि त्यांची व श्रीरामाची भेट झाल्याचे मानले जाते. आणखी महत्त्वाचे म्हणजे महाराष्ट्रामध्ये पहिली मानवी वसाहत याच जिल्ह्यात प्रवरा व [[गोदावरी]] नद्यांच्या किनाऱ्यावर झाली, असा निष्कर्ष पुण्याच्या डेक्कन कॉलेजने नेवासातील उत्खननानंतर काढला आहे. भारतीय पुरातत्त्व विभागाने श्रीरामपूर तालुक्यातील [[दायमाबाद]] येथे केलेल्या उत्खननातून या जिल्ह्यात [[सिंधु संस्कृती|सिंधु संस्कृतीचे]] अस्तित्त्व सिद्ध झालेले आहे. === निजामशाही === {{मुख्य|निजामशाही}} १५ व्या शतकाच्या शेवटी, इ.स. १४८६ मध्ये तत्कालीन [[बहामनी सल्तनत|बहामनी राज्याचे]] पाच तुकडे झाले. त्यामधून फुटून निघालेल्या मलिक अहमदशहा बहिरी या निजामशहाने मे, १४९० मध्ये सीना नदीकाठी शहर वसवण्यास सुरुवात केली. याच्या नावावरूनच या शहराला अहमदनगर असे नाव पडले. इ.स. १४९४ मध्ये शहर रचना पूर्ण होऊन अहमदनगर निजामशहाची राजधानी बनले. या शहराची तुलना त्या काळी [[कैरो]], [[बगदाद]] या समृद्ध शहरांशी केली जात असे. अहमदशहा, बुऱ्हाणशहा, [[चांदबिबी|सुलताना चांदबिबी]] यांची कारकीर्द असणारी निजामशाही येथे इ.स. १६३६ पर्यंत टिकली. निजामशाहीच्या पडत्या काळात [[शिवाजी महाराज|छत्रपती शिवाजी महाराजांचे]] वडील [[शहाजीराजे भोसले]] यांनी छोट्या मूर्तझा निजामशहाला मांडीवर घेऊन नगरचा कारभार पाहिला. पुढे काही काळ नगरने मराठेशाही व शहाजहान बादशहाची मोगलशाही अनुभवली. १७५९ मध्ये अहमदनगर पेशव्यांकडे आले आणि १८०३ मध्ये ते इंग्रजांच्या ताब्यात गेले. १८१८ पासून अहमदनगर वर पूर्णपणे इंग्रजांचा अंमल होता. १८२२ मध्ये ब्रिटिशांनी अहमदनगर जिल्ह्याची स्थापना केली. पुण्यश्लोक राजमाता [[अहिल्याबाई होळकर]] यांचा जन्म याच नगर जिल्ह्यातील चौंडी ता.जामखेड या गावी झाला. त्यांचे वडील मानकोजी शिंदे हे चौंडी ता.जामखेड या गावाचे पाटील होते. अहिल्यादेवींचे बालपण याच गावात गेले. त्या शिवभक्त होत्या. पुढे मराठा साम्राज्याचे इंदौर संस्थानच्या खंडेराव होळकर यांच्याशी त्यांचा विवाह झाला. त्या सुभेदार राजे मल्हारराव होळकर यांच्या त्या सून होत. त्यांच्या नंतर अहिल्यादेवी ह्या मध्य भारताच्या माळवा राज्याच्या महाराणी म्हणून 28 वर्ष राज्यकारभार सांभाळला.त्यांनी भारत देशात ठिकठिकाणी मंदिरे, धर्मशाळा, घाट, पाणपोई- विहिरी, बारवे, अन्नछत्रे उभारले. === भारत छोडो आंदोलन === इ.स. १९४२ च्या चलेजाव आंदोलनाच्या काळात [[पंडित जवाहरलाल नेहरू]], [[सरदार वल्लभभाई पटेल]], [[मौलाना आझाद]], डॉ. पी.सी. घोष इत्यादी राष्ट्रीय नेते नगरमधील भुईकोट किल्ल्यात बंदिवासात होते. डिस्कव्हरी ऑफ इंडिया हा प्रसिद्ध ग्रंथ पंडित जवाहरलाल नेहरू यांनी याच किल्ल्यात लिहिला. या ग्रंथाची काही हस्तलिखिते आजही येथे पाहण्यास मिळतात. याच किल्ल्यात डॉ. पी.सी. घोष यांनी हिस्ट्री ऑफ एन्शंट इंडियन सिव्हिलायझेशन हा ग्रंथ शब्दबद्ध केला. तसेच [[डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर]] यांनी थॉट्स ऑफ पाकिस्तान व [[मौलाना आझाद]] यांनी [[गुबार - ए - खातिर]] हे ग्रंथ याच शहरात लिहिले. == राजकीय संरचना == अहमदनगर जिल्ह्यात २ लोकसभा मतदारसंघ असून १२ विधानसभा मतदारसंघ आहेत. === अहमदनगर लोकसभा मतदारसंघ === हा मतदारसंघ अहमदनगर शहर विधानसभा मतदारसंघ, [[कर्जत जामखेड विधानसभा मतदारसंघ|कर्जत-जामखेड]], [[पारनेर विधानसभा मतदारसंघ|पारनेर]], [[राहुरी विधानसभा मतदारसंघ|राहुरी]], [[शेवगाव विधानसभा मतदारसंघ|शेवगाव-पाथर्डी]] व [[श्रीगोंदा विधानसभा मतदारसंघ|श्रीगोंदा]] या विधानसभा मतदारसंघांचा बनला आहे. === शिर्डी लोकसभा मतदारसंघ === हा इ.स. २००९ पासून अनुसूचित जातींसाठी राखीव असलेला लोकसभा मतदारसंघ [[श्रीरामपूर विधानसभा मतदारसंघ|श्रीरामपूर]], [[शिर्डी विधानसभा मतदारसंघ|शिर्डी]], [[अकोले विधानसभा मतदारसंघ|अकोले]], [[संगमनेर विधानसभा मतदारसंघ|संगमनेर]], [[कोपरगाव विधानसभा मतदारसंघ|कोपरगाव]], [[नेवासा विधानसभा मतदारसंघ|नेवासा]] या विधानसभा मतदारसंघांचा बनला आहे. === जिल्ह्यातील विधानसभा मतदारसंघ === * [[अहमदनगर शहर विधानसभा मतदारसंघ]] * [[पारनेर विधानसभा मतदारसंघ]] * [[कर्जत जामखेड विधानसभा मतदारसंघ]] * [[पाथर्डी-शेवगाव विधानसभा मतदारसंघ]] * [[श्रीगोंदा विधानसभा मतदारसंघ]] * [[श्रीरामपूर विधानसभा मतदारसंघ]] * [[राहुरी विधानसभा मतदारसंघ]] * [[शिर्डी विधानसभा मतदारसंघ]] * [[अकोले विधानसभा मतदारसंघ]] * [[कोपरगाव विधानसभा मतदारसंघ]] * [[नेवासा विधानसभा मतदारसंघ]], * [[संगमनेर विधानसभा मतदारसंघ]] :तसेच जिल्ह्यात ७५ जिल्हा परिषद मतदारसंघ असून, १५० पंचायत समिती मतदारसंघ आहेत. == शेती == ज्वारी हे या जिल्ह्यातील प्रमुख पीक असून ते दोन्ही हंगामांत घेतले जाते. ऊस हेदेखील महत्त्वाचे पीक असून जिल्ह्यातील साखर कारखान्यांची संख्या ही महाराष्ट्रात सर्वाधिक आहे. अलीकडच्या काळात जिल्ह्यात द्राक्ष, मोसंबी, डाळिंब या फळांचे तसेच सूर्यफुलाचे क्षेत्र व उत्पादन वाढते आहे. जिल्ह्यातील शेवंतीची फुले ही महाराष्ट्रात प्रसिद्ध आहेत. राज्याबाहेरही शेवंतीला मागणी असते. जिल्ह्यात [[श्रीरामपूर]] येथे मोसंबी संशोधन केंद्र आहे. कृषी व शैक्षणिकदृष्ट्या नगर जिल्ह्याचे सर्वांत महत्त्वाचे वैशिष्ट्य म्हणजे [[राहुरी]] येथे स्थापन झालेले, महाराष्ट्रातील पहिले कृषी विद्यापीठ म्हणजेच [[महात्मा फुले कृषी विद्यापीठ]] होय. या ठिकाणी कृषीविषयक विविध अभ्यासक्रम शिकवले जातात तसेच अनेक पिकांबाबत संशोधन केले जाते. या विद्यापीठाने संशोधन करून वापरात आणलेल्या विविध पिकांच्या जाती राज्यातील शेतकऱ्यांमध्ये लोकप्रिय आहेत. अकोले तालुक्यात प्रवरा नदीवर बांधण्यात आलेले [[भंडारदरा धरण]], राहुरीजवळ बारागाव नांदूूूर येथील [[मुळा धरण]] हे जिल्ह्यातील प्रमुख सिंंचन प्रकल्प आहेत. == अहिल्यानगर जिल्ह्यातील पर्यटनस्थळे == ===धार्मिक स्थळे=== * [[मोहटादेवी|जगदंबा देवी सार्वजनिक देवस्थान ट्रस्ट, मोहटे ता. पाथर्डी जि. अहिल्यानगर]] * [[विशाल गणपती]] मंदिर, माळीवाडा, अहिल्यानगर * स्वयंभू निद्रिस्त गणपती मंदिर, आव्हाणे बु, शेवगाव. * श्री हरिहरेश्वर कैलाश गमन देवस्थान, महादेव दर्रा (तोंडोळी) * कान्होबा उर्फ कानिफनाथ देवस्थान, मढी, पाथर्डी. * बहिरीआई व सेवालाल महाराज देवस्थान,सेवानगर तांडा, तोंडोळी (पाथर्डी) * श्री अनखिरी देवी मंदिर, धानोरा (फक्रबाद), जामखेड, अहिल्यानगर * रेणूका माता मंदिर, धामणगाव देवी * [[अमृतेश्वर मंदिर]], [[रतनवाडी]] * जगदंबा मंदिर / मोहटादेवी मंदिर, पाथर्डी * दुर्गामाता मंदिर शिराळ, पाथर्डी * [[जगदंबामाता मंदिर, टाहाकरी]] * जगदंबा देवी मंदिर, राशिन * श्री ढोकेश्वर मंदिर, टाकळी ढोकेश्वर * [[भगवानगड]], ता. पाथर्डी जि. अहिल्यानगर * [[रेणुकामाता मंदिर, केडगाव]] * [[शनी-शिंगणापूर]] * साईबाबा मंदिर, [[शिर्डी]] * पैस खांब मंदिर, नेवासा * वृद्धेश्वर शिव मंदिर, घाटशिरस * विठ्ठल मंदिर, पळशी (पारनेर) * श्री कोरठण खंंडोबा मंदिर, पिंपळगाव रोठा * [[सिद्धटेक]] * गोरक्षनाथ मंदिर, मांजरसुंबा * [[देवगड (नेवासा)]] * साईबाबा तपोभूमी मंदिर, कोपरगाव * शुक्राचार्य मंदिर, कोपरगाव * भगवती माता मंदिर, कोल्हार * वाकडी. श्री क्षेत्र खंंडोबा मंदिर (वाकडी खंंडोबाची) * कुशाबाबा देवस्थान (सातवड) * ढोलेश्वर देवस्थान (सातवड) === ऐतिहासिक वारसा असलेली स्थळे === * [[अहिल्यानगर किल्ला]] * सलाबत खान कबर * [[चांदबिबी महाल]] * फराहबक्ष महाल, अहिल्यानगर शहर * धर्मवीरगड (पेडगाव किल्ला) * किल्ले शिवपट्टन, खर्डा निजामकालीन गढी * कानिफनाथ गड, मढी, छत्रपती संभाजी महाराजांच्या पत्नी येसूबाईंनी या गडाचे बांधकाम केले. === निसर्गपर्यटन स्थळे === * [[भंडारदरा धरण]] * [[हरिश्चंद्रगड]] * [[कळसूबाई शिखर]] * रेहेकुरी काळवीट अभयारण्य * रांजणखळगे, निघोज * डोंगरगण (अहिल्यानगर) * पेमगिरी (संगमनेर) - वडाचे झाड * साईबन, अहिल्यानगर * [[मुळा धरण]] == महत्त्वाची ठिकाणे == *'''कोकमठाण''' - विश्वात्मक जंगलीदास महाराज आश्रम *'''पुणतांबा''' - गोदावरी नदीच्या तीरावरील प्राचीन तीर्थक्षेत्र. संत चांगदेव महाराजांची समाधी. *'''मढी''' - श्री कानिफनाथ समाधी मंदिर *'''साकुरी''' - सदगुरू उपासनी महाराज आश्रम *[[राळेगण सिद्धी]] व [[हिवरे बाजार]] - संपूर्ण भारतात प्रसिद्ध असलेली आदर्श गावे. *[[दायमाबाद]]- पुरातत्त्वीय उत्खनन स्थळ *'''राशिन -''' श्री जगदंबा देवी मंदिर संपूर्ण महाराष्ट्रातील लाखो भाविकांचे श्रद्धास्थान व कुलदैवत. == अहिल्यानगर जिल्ह्यातील तालुके == अहमदनगर जिल्ह्यात एकूण ४ उपविभाग आणि १४ तालुके आहेत. # [[अकोले तालुका|अकोले]] ([[संगमनेर उपविभाग]]) # [[कर्जत तालुका (अहमदनगर)|कर्जत]] ([[कर्जत उपविभाग]]) # [[कोपरगाव तालुका|कोपरगाव]] ([[संगमनेर उपविभाग]]) # [[जामखेड तालुका|जामखेड]] ([[कर्जत उपविभाग]]) # [[नगर तालुका|नगर]] ([[अहिल्यानगर उपविभाग]]) # [[नेवासा तालुका|नेवासा]] ([[श्रीरामपूर उपविभाग]]) # [[पाथर्डी तालुका|पाथर्डी]] ([[अहिल्यानगर उपविभाग]]) # [[पारनेर तालुका|पारनेर]] ([[अहिल्यानगर उपविभाग]]) # [[राहाता तालुका|राहाता]] ([[श्रीरामपूर उपविभाग]]) # [[राहुरी तालुका|राहुरी]] ([[श्रीरामपूर उपविभाग]]) # [[शेवगाव तालुका|शेवगाव]] ([[अहिल्यानगर उपविभाग]]) # [[श्रीगोंदा तालुका|श्रीगोंदा]] ([[अहिल्यानगर उपविभाग]]) नवीन रचनेनुसार # [[श्रीरामपूर तालुका|श्रीरामपूर]] ([[श्रीरामपूर उपविभाग]]) # [[संगमनेर तालुका|संगमनेर]] ([[संगमनेर उपविभाग]]) नवीन रचनेनुसार श्रीगोंदा (पूर्वीचा [[कर्जत उपविभाग]]) व पारनेर यांचे एकत्रित उपविभागीय कार्यालय अहमदनगर येथे स्थापण्यात आले आहे. [[अहिल्यानगर]] शहरापासून १२ किमी अंतरावर चांदबीबीचा महाल आहे ती एक ऐतिहासिक वास्तू आहे, तसेच शहराच्या पूर्वेस भातोडी या ठिकाणी तलाव आहे त्या तलावाची भिंत [[शाहू महाराज|छत्रपती शाहू महाराज]] यांनी एका युद्धाच्या वेळी फोडली होती व त्या पाण्याच्या प्रवाहाने विरोधी सैन्य वाहून गेले होते असा इतिहास सांगितला जातो तसेच तिथे शहाजी राजे यांचे बंधू शरीफजी राजे यांची समाधी देखील आहे. तसेच प्रसिद्ध अभिनेते सदाशिव अमरापूरकर यांनी [[अहिल्यानगर]] शहरात वास्तव्य केलेले आहे. राष्ट्रसंत आचार्य आनंद ऋषिजी महाराज यांचे जन्मगाव देखील याच जिल्ह्यात [[पाथर्डी तालुका|पाथर्डी]] तालुक्यातील चिचींडी या गावी झालेला आहे. स्वराज्याचे गुप्तहेर खात्याचे प्रमुख बहिर्जी नाईक यांचे पूर्वजांचे मूळ गाव [[पारनेर]] तालुक्यातील हंगा आहे अशी ही आख्यायिका आहे. माजी मुख्यमंत्री सुशील कुमार शिंदे यांनी याच जिल्ह्यातून निवडणूक लढवली होती. जायकवाडी धरण हे [[अहिल्यानगर]] जिल्ह्यातील [[शेवगाव]] तालुक्यातील जायकवाडी या ठिकाणी आहे. == संदर्भ == {{संदर्भयादी}} {{भौगोलिक स्थान |मध्य = अहमदनगर जिल्हा |उत्तर = [[नाशिक जिल्हा]] |ईशान्य = [[छत्रपती संभाजीनगर जिल्हा]] |पूर्व = [[बीड जिल्हा]] |आग्नेय = [[धाराशिव जिल्हा]] |दक्षिण = [[सोलापूर जिल्हा]] |नैऋत्य = [[पुणे जिल्हा]] |पश्चिम = [[ठाणे जिल्हा]] |वायव्य = [[नाशिक जिल्हा]] }} {{महाराष्ट्रातील जिल्हे}} {{अहिल्यानगर जिल्हा}} [[वर्ग:अहिल्यानगर जिल्हा]] [[वर्ग:नाशिक विभागातील जिल्हे]] [[वर्ग:महाराष्ट्रातील जिल्हे]] soscldqy29gc5dgrffve8brp8c4d1x0 2580911 2580909 2025-06-18T13:29:22Z Pawar shushant 163177 /* अभियांत्रिकी महाविद्यालये */ 2580911 wikitext text/x-wiki {{बदल}} '''अहिल्यानगर जिल्हा''' हा भारताच्या महाराष्ट्र राज्यातील सर्वात मोठा जिल्हा आहे. जिल्ह्यात सर्वाधिक साखर कारखाने आहेत. प्रवरानगर येथे आशिया खंडातील पहिला सहकारी साखर कारखाना स्थापन झाला होता. [[शिर्डी]] येथील साईबाबा मंदिर याच जिल्ह्यातील [[राहाता तालुका]] यात आहे. {{माहितीचौकट भारतीय जिल्हा |जिल्ह्याचे_नाव = अहिल्यानगर जिल्हा | स्थानिक_नाव = नगर जिल्हा |चित्र_नकाशा = Ahmednagar_in_Maharashtra_(India).svg |अक्षांश- रेखांश = |राज्याचे_नाव = महाराष्ट्र |विभागाचे_नाव = [[नाशिक]] |मुख्यालयाचे_नाव = [[अहिल्यानगर]] |तालुक्यांची_नावे = १. [[अकोले तालुका|अकोले]] २. [[कर्जत तालुका|कर्जत]] ३. [[कोपरगाव तालुका|कोपरगाव]] ४. [[जामखेड तालुका|जामखेड]] ५. [[नगर तालुका|नगर]] ६. [[नेवासा तालुका|नेवासा]] ७. [[पाथर्डी तालुका|पाथर्डी]] ८. [[पारनेर तालुका|पारनेर]] ९. [[राहाता तालुका|राहाता]] १०. [[राहुरी तालुका|राहुरी]] ११. [[शेवगाव तालुका|शेवगाव]] १२. [[श्रीगोंदा तालुका|श्रीगोंदा]] १३. [[श्रीरामपूर तालुका|श्रीरामपूर]] १४. [[संगमनेर तालुका|संगमनेर]] |क्षेत्रफळ_वर्ग_किमी = १७,४१३ |लोकसंख्या_एकूण = ४५,४३,०८० |जनगणना_वर्ष = २०११ |लोकसंख्या_घनता = २६० |शहरी_लोकसंख्या = १७.६७% |साक्षरता_दर = ८०.२२% |लिंग_गुणोत्तर = ९३९ |प्रमुख_शहरे = [[अहिल्यानगर]], [[श्रीरामपूर]], [[शिर्डी]], [[संगमनेर]] [[श्रीगोंदा]] |जिल्हाधिकार्यांचे_नाव = डॉ. पंकज आशिया |लोकसभा_मतदारसंघाची_नावे = १.[[अहमदनगर लोकसभा मतदारसंघ|अहमदनगर]] <br /> २.[[शिर्डी लोकसभा मतदारसंघ|शिर्डी]] |खासदारांची_नावे = १. [[निलेश लंके]]<br /> २. [[भाऊसाहेब वाकचौरे]] |पर्जन्यमान_मिमी = ५०१.८ |संकेतस्थळ = https://ahilyanagar.maharashtra.gov.in |वाहन_नोंदणी=महा-१६, महा-१७ |पालकमंत्री=[[राधाकृष्ण विखे पाटील]]}} == नामांतर == {{माहितीचौकट राज्याधिकारी | नाव = पुण्यश्लोक अहिल्यादेवी होळकर | पदवी = | चित्र = Ahilya Bai Holkar.jpg | चित्र_शीर्षक = महाराणी पुण्यशलोक अहिल्यादेवी होळकर |}} महाराष्ट्र राज्य मंत्रिमंडळाने १३ मार्च २०२४ रोजी १८ व्या शतकातील मराठा राणी अहिल्यादेवी होळकर यांच्या नावावरून अहमदनगर जिल्ह्याचे 'अहिल्यानगर' असे नामकरण करण्यास औपचारिक मान्यता दिली. त्यानंतर भारत सरकार ने नाव बदलण्याचे सर्व निकष पूर्ण करून दिनांंक ४ ऑक्टोबर २०२४, अन्वयेे “अहमदनगर” शहराचेे नाव बदलून ते “अहिल्यानगर” असेे केले आणि त्यानंतर महाराष्ट्र सरकार ने लगेच चार दिवसात राजपत्र काढून दिनांक ८ ऑक्टोबर २०२४ रोजी जिल्हा, तालुका, उपविभाग आणि गाव यांचे नाव बदलून अहिल्यानगर असे केले.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://ahilyanagar.maharashtra.gov.in|title=Ahilyanagar District website|url-status=live}}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://timesofindia.indiatimes.com/city/nashik/ahmednagar-officially-renamed-ahilyanagar-a-tribute-to-warrior-queen-ahilyabai-holkar/articleshow/114095693.cms|title=Times of india|url-status=live}}</ref> == भौगोलिक स्थान == [[अहिल्यानगर]] जिल्हा [[महाराष्ट्र]] राज्याच्या पश्चिम भागात आहे. या जिल्ह्याचे क्षेत्रफळ १७,४१२ किमी^२ असून क्षेत्रफळाच्या दृष्टीने महाराष्ट्रातील सर्वात मोठा जिल्हा म्हणून ओळखला जातो. या जिल्ह्याच्या उत्तरेस [[नाशिक जिल्हा|नाशिक]] व [[छत्रपती संभाजीनगर जिल्हा|छत्रपती संभाजीनगर]], पूर्वेस [[बीड जिल्हा|बीड]], दक्षिणेस [[सोलापूर जिल्हा|सोलापूर]] व [[धाराशिव जिल्हा|धाराशिव]] आणि पश्चिमेस [[पुणे जिल्हा|पुणे]] व [[ठाणे जिल्हा|ठाणे]] हे जिल्हे आहेत. [[अहिल्यानगर]] जिल्ह्याला मराठवाड्याचे प्रवेशद्वार म्हणून देखील ओळखले जाते. [[अकोले तालुका|अकोले तालुक्यातील]] डोंगराळ भागात [[भंडारदरा धरण|भंडारदरा]] येथे [[प्रवरा नदी]]वर १९२६ मध्ये धरण बांधण्यात आले आहे. भारतातील जुन्या धरणांत याचा समावेश केला जातो/आहे. [[मुळा नदी (अहिल्यानगर जिल्हा)|मुळा नदीवर]] जिल्ह्यातील सर्वांत मोठे धरण [[राहुरी तालुका|राहुरी]] तालुक्यात बांधण्यात आले आहे. या प्रकल्पातून [[अहिल्यानगर]] शहराला पाणी पुरवठा केला जातो. येथील जलाशयास [[मुळा धरण|ज्ञानेश्वरसागर]] असे म्हणले जाते. [[अहिल्यानगर]] सिंचनात प्रामुख्याने विहिरींचा वाटा जास्त आहे. भौगोलिक दृष्ट्या या जिल्ह्याची तीन भागात विभागणी होते- * पश्चिमेकडील डोंगराळ प्रदेश [[अकोले तालुका]] आणि [[संगमनेर तालुका]] यांचा यात समावेश होतो. अजोबा, बाळेश्वर आणि [[हरिश्चंद्रगड]] यांसोबत अनेक शिखरे याच भागात आहेत. [[कळसूबाई शिखर|कळसूबाई]], जे महाराष्ट्रातील सर्वोच्च शिखर आहे, १६४६ मीटर याच भागात आहे. * मध्य भागातील पठारी प्रदेश [[पारनेर तालुका]] आणि [[नगर तालुका]] आणि [[संगमनेर तालुका|संगमनेर तालुक्याचा]], [[श्रीगोंदा तालुका|श्रीगोंदा तालुक्याचा]] व [[कर्जत तालुका (अहमदनगर)|कर्जत तालुक्याचा]] काही भर यात मोडतो. * उत्तरेकडील आणि दक्षिणेकडील पठारी प्रदेश यात [[कोपरगाव तालुका|कोपरगाव]], [[राहाता तालुका|राहाता]], [[श्रीरामपूर तालुका|श्रीरामपूर]], [[राहुरी तालुका|राहुरी]], [[नेवासा तालुका| नेवासा]], [[शेवगाव तालुका|शेवगाव तालुक्याचा]] उत्तरेकडील प्रभाग येतो. या भागात [[गोदावरी नदी|गोदावरी]], [[प्रवरा नदी|प्रवरा]], [[घोड नदी|घोड]], [[भीमा नदी|भीमा]] आणि [[सीना नदी|सीना]] नद्यांचे खोरे येते. जिल्ह्याच्या पश्चिमेकडील भागात प्रामुख्याने [[अकोले तालुका|अकोले]] व [[संगमनेर तालुका|संगमनेर]] तालुक्यांमध्ये [[सह्याद्री|सह्याद्रीच्या]] डोंगररांगा पसरलेल्या आहेत ज्या हरिश्चंद्राच्या डोंगररांगा म्हणून ओळखल्या जातात. महाराष्ट्रातील सर्वांत उंच शिखर [[कळसूबाई शिखर|कळसूबाई]] याच डोंगररांगांमध्ये [[अकोले तालुका|अकोले]] तालुक्यात आहे. जिल्ह्याचा मध्य भाग हा बाळेश्वराचे पठार या नावाने संबोधला जातो. उत्तरेकडे [[गोदावरी नदी|गोदावरी]] नदीचे खोरे आहे तर दक्षिण भाग हा [[घोड नदी|घोड]], [[भीमा]] व [[सीना नदी|सीना]] या नद्यांचे खोरे म्हणून ओळखला जातो. [[गोदावरी]], [[भीमा]], [[सीना नदी|सीना]], [[मुळा नदी (अहिल्यानगर जिल्हा)|मुळा]] व [[प्रवरा नदी|प्रवरा]] या [[अहिल्यानगर]] जिल्ह्यातील प्रमुख नद्या असून [[आढळा नदी|आढळा]], [[घोड नदी|घोड]], कुकडी या नद्या जिल्ह्यातून वाहतात. बहुतांशी नद्या पश्चिमेकडून पूर्वेकडे वाहतात. [[गोदावरी]] या महाराष्ट्रातील प्रमुख नदीची जिल्ह्यातील लांबी सुमारे १५० कि.मी. आहे. [[प्रवरा नदी|प्रवरा]] व [[गोदावरी नदी|गोदावरी]] नद्यांचा संगम [[नेवासे तालुका|नेवासे]] तालुक्यात प्रवरासंगम येथे होतो. ==हवामान== [[अहिल्यानगर]] जिल्ह्याचे हवामान प्रामुख्याने उष्ण व कोरडे आहे. पश्चिमेकडील डोंगराळ भागात हवामान थंड आहे. जिल्ह्यात रोजच्या कमाल व किमान तापमानातील तफावत पाहता ती लक्षणीयरित्या जास्त असल्याचे आढळते. जिल्ह्यात पश्चिमेकडून पूर्वेकडे पाऊस कमी कमी होत जातो. प्रामुख्याने जिल्ह्याचा पूर्वेकडील भाग अवर्षणग्रस्त आहे. == दळणवळण == [[नाशिक-पुणे राष्ट्रीय महामार्ग]] (राष्ट्रीय महामार्ग क्र. ६०) हा जिल्ह्यातील [[संगमनेर तालुका|संंगमनेर]] तालुक्यातून जातो. निर्मल - कल्याण (राष्ट्रीय महामार्ग क्र. २२२) हा महामार्ग जिल्ह्यातून जाणारा महत्त्वाचा रस्ता आहे. महाराष्ट्रात सर्वप्रथम (१९४८ मध्ये) महाराष्ट्र राज्य परिवहन महामंडळाची (एस.टी.) बस धावली ती [[अहिल्यानगर]]- [[पुणे]] या मार्गावर. [[अहमदनगर रेल्वे स्थानक|अहिल्यानगर रेल्वे स्थानक]] हे [[दौंड]] - [[मनमाड]] रेल्वेमार्गावरील स्थानक आहे. १९७ कि.मी.चा रेल्वे (ब्रॉडगेज) मार्ग जिल्ह्यात असून [[अहिल्यानगर]] - [[बीड]] - [[परळी]] आणि पुणतांबा- [[शिर्डी]] हेे इतर रेल्वे मार्ग आहेत. [[संगमनेर|संंगमनेरहून]] [[भंडारदरा धरण|भंडारदरा धरणाकडे]] जाताना लागणारा [[विठे|विठे घाट]] व संगमनेरहून पुण्याकडे जाताना लागणारा चंदनापुरी घाट हे जिल्ह्यातील महत्त्वाचे घाट आहेत. == शिक्षण == ===विद्यापीठ=== {| class="wikitable" |- ! क्र. !! विद्यापीठाचे नाव !! गाव, तालुका !! संकेतस्थळ(वेबसाईट) |- |१||महात्मा फुले कृषी विद्यापीठ||[[राहुरी तालुका|राहुरी]]||https://mpkv.ac.in/ |- |२||संजीवनी विद्यापीठ||[[कोपरगाव तालुका|कोपरगाव]]||https://www.sanjivani.edu.in/ |} ===अभियांत्रिकी महाविद्यालये=== {| class="wikitable" |- ! क्र. !! महाविद्यालयाचे नाव !! गाव, तालुका !! संकेतस्थळ(वेबसाईट) |- |१||डॉ. विठ्ठलराव विखे पाटील अभियांत्रिकी महाविद्यालय अहिल्यानगर ||विळद घाट, [[नगर तालुका|अहिल्यानगर]]||https://www.enggnagar.com |- |२||विश्वभारती अकादमीचे अभियांत्रिकी महाविद्यालय||सारोळा बद्दी,[[नगर तालुका|अहिल्यानगर]]||https://vacoea.com |- |३||श्री. छत्रपती शिवाजी महाराज अभियांत्रिकी महाविद्यालय||नेप्ती,[[नगर तालुका|अहिल्यानगर]]||https://www.scoea.org |- |४||आडसूळ टेक्निकल कॅम्पस||चास,[[नगर तालुका|अहिल्यानगर]]||https://sgvssatc.com |- |५||प्रवरा ग्रामीण अभियांत्रिकी महाविद्यालय||लोणी, [[राहाता तालुका|राहता]]||https://pravaraengg.org.in |- |६||राजीव गांधी अभियांत्रिकी महाविद्यालय||कर्जुले हर्या,[[पारनेर तालुका|पारनेर]]||https://www.rgcoe.org |- |७||अमृतवाहिनी अभियांत्रिकी महाविद्यालय||अमृतनगर, संगमनेर||https://www.avcoe.org |- |८||विद्या निकेतन अभियांत्रिकी महाविद्यालय||बोटा,संगमनेर||https://www.vidyaniketanglobal.com |- |९||संजीवनी अभियांत्रिकी महाविद्यालय||कोपरगाव||https://sanjivanicoe.org.in |- |१०||परिक्रमा अभियांत्रिकी महाविद्यालय||काष्टी,श्रीगोंदा||https://parikramaengineering.com |- |११||समाजभूषण एकनाथराव ढाकणे अभियांत्रिकी महाविद्यालय||शेवगाव||https://www.dhakanecoe.co.in |} *, ता., जि.अहिल्यानगर *, , ता., जि.अहिल्यानगर *मा. श्री. बबनराव पाचपुते विचारधारा ट्रस्ट, ता. जि. अहिल्यानगर *श्री साईबाबा अभियांत्रिकी, संशोधन आणि संबंधित विज्ञान संस्था, ता.राहता, जि.अहिल्यानगर *, ता. , जि.अहिल्यानगर === फार्मसी === *आबासाहेब काकडे कॉलेज ऑफ बी फार्मसी, मु. बोधेगाव, शेवगाव, जि.अहिल्यानगर(५४१६) *अडसूळ कॉलेज ऑफ फार्मसी जि.अहिल्यानगर(५५२२) *अमृतवाहिनी कॉलेज ऑफ फार्मसी, संगमनेर, जि.अहिल्यानगर(५१९४) *अमृतवाहिनी शेती आणि शिक्षण विकास संस्थेची अमृतवाहिनी इन्स्टिट्यूट ऑफ फार्मसी, संगमनेर (५२८७) *अरिहंत कॉलेज ऑफ फार्मसी, केडगाव (५४६१) *अशोक कॉलेज ऑफ फार्मसी (५५१९) *अश्विन कॉलेज ऑफ फार्मसी, मांची हिल (५४७९) *धर्मराज शैक्षणिक प्रतिष्ठानचे फार्मसी कॉलेज, वाळकी, अहिल्यानगर (५४६२) *डीके औटी कॉलेज ऑफ फार्मसी (५४९२) *डॉ इथापे इन्स्टिट्यूट ऑफ डी फार्मसी संगमनेर (५४८२) *डॉ. कोळपे इन्स्टिट्यूट ऑफ फार्मसी, ओ कोळपेवाडी (५४६०) *डॉ. विठ्ठलराव विखे पाटील फाउंडेशन कॉलेज ऑफ फार्मसी,अहिल्यानगर (५१९१) *मा. श्री. बबनराव पाचपुते विचारधारा ट्रस्ट, ग्रुप ऑफ इन्स्टिट्यूशन्स (कॉलेज ऑफ फार्मसी)-परिक्रमा, काष्टी, श्रीगोंदा, अहिल्यानगर (५३०३) *कै.देवराव दिगंबर वरात कॉलेज ऑफ फार्मसी, साकत ता. जामखेड जि. अहिल्यानगर (५५३३) *काकासाहेब म्हस्के मेमोरियल मेडिकल फाउंडेशनचे काकासाहेब मस्के कॉलेज ऑफ फार्मसी, नागापूर,अहिल्यानगर (५२८५) *लोकनेते आप्पासाहेब राजळे कॉलेज ऑफ फार्मसी, आदिनाथनगर (५५२३) *मातोश्री मिराताई आहेर कॉलेज ऑफ फार्मसी, कर्जुले हरिया ता.पारनेर, अहिल्यानगर(५४४६) *मातोश्री राधा कॉलेज ऑफ डी.फार्मसी, वीरगाव (5480) *श्रीमती सरस्वती वाणी कॉलेज ऑफ डी. फार्मसी, गणेगाव (५४८१) *मुळा एज्युकेशन सोसायटीचे कॉलेज ऑफ फार्मसी.सोनई (५१९३) *पी. व्ही. बेल्हेकर कॉलेज ऑफ फार्मसी, भानशिवारे (५५०७) *प्रतिभाताई पवार कॉलेज ऑफ फार्मसी, श्रीरामपूर (५४२४) *प्रवरा इन्स्टिट्यूट ऑफ मेडिकल सायन्सेस (विद्यापीठ मानली जाते) - (U-0322), अहिल्यानगर - (तांत्रिक शिक्षण) (950322) *प्रवरा रुरल एज्युकेशन सोसायटीची इन्स्टिट्यूट ऑफ फार्मसी,लोणी खुर्द (5425) *प्रवरा ग्रामीण शिक्षण संस्थेचे प्रवरा रूरल कॉलेज ऑफ फार्मसी, प्रवरारानगर (५१८५) *राष्ट्रसंत जनार्दन स्वामी कॉलेज ऑफ फार्मसी, कोकमठाण(५४७७) *राष्ट्रीय शिक्षण मंडळ एन एन सत्था कॉलेज ऑफ फार्मसी,अहिल्यानगर (5478) *रत्नदीप कॉलेज ऑफ फार्मसी (बी.फार्म) रत्नापूर तालुका जामखेड जिल्हा. अहिल्यानगर (एमएस) (६९१७) *रत्नदीप फार्मसी कॉलेज रत्नापूर तालुका जामखेड जिल्हा अहिल्यानगर (५४६५) *रत्नदीप फार्मसी कॉलेज, रत्नापूर, तालुका जामखेड, जिल्हा अहिल्यानगर (५४८९) *साईकृपा इन्स्टिट्यूट ऑफ फार्मसी,घारगाव, ता.श्रीगोंदा(५४७१) *साकेश्वर कॉलेज ऑफ फार्मसी (५५१७) *संजीवनी ग्रामीण शिक्षण संस्थेचे संजीवनी कॉलेज ऑफ फार्मास्युटिकल अँड रिसर्च,कोपरगाव (5195) *सेवा शिक्षण प्रसारक मंडळाचे डॉ. एन.जे. पाऊलबुधे कॉलेज ऑफ फार्मसी (डिप्लोमा),अहिल्यानगर(५४५१) *शांतीनिकेतन कॉलेज ऑफ फार्मसी, अहिल्यानगर (5454) *शिवा ट्रस्ट, शिवाजीराव पवार कॉलेज ऑफ फार्मसी, पाचेगाव ता.नेवासा जिल्हा.अहिल्यानगर(५४६६) *श्रद्धा ग्रामीण वैद्यकीय सामाजिक कल्याण व शिक्षण सहकार महर्षी किसनराव वराळ पाटील कॉलेज ऑफ फार्मसी, निघोज, ता. पारनेर, जि. अहिल्यानगर (५३००) *श्री स्वामी समर्थ इन्स्टिट्यूट ऑफ फार्मसी, बोटा (५४८४) *श्री. लक्ष्मणराव त्र्यंबकराव नाकाडे फार्मसी कॉलेज, ढोरजलगाव-पूर्व (५५४०) *श्री. विवेकानंद नर्सिंग होम ट्रस्ट, कॉलेज ऑफ फार्मसी, राहुरी फॅक्टरी, अहिल्यानगर(5211) *त्रिमूर्ती ग्रामीण फार्मसी कॉलेज, खडके, ता.नेवासा जिल्हा.अहिल्यानगर (५५४१) *विद्या निकेतन इन्स्टिट्यूट ऑफ फार्मसी अँड रिसर्च सेंटर, बोटा(५४६४) *विश्वभारती अकादमी,कॉलेज ऑफ फार्मसी, सारोदा बड्डी, अहिल्यानगर (5506) *वाणी कॉलेज ऑफ फार्मसी (५५१५) ===शेती(एग्रीकल्चर)=== *कॉलेज ऑफ ॲग्री. जैव-तंत्रज्ञान, A/p. मदडगाव, पोस्ट. भातोडी,ता. जि. अहिल्यानगर (१९२१२) *कॉलेज ऑफ ॲग्री. जैव-तंत्रज्ञान, चंद्रपूर रोड, I.T.I., फार्मसी कॅम्पस, मु. पोस्ट. लोणी बु., ता. ओ राहाता जि. अहिल्यानगर ४१३७१३.(१९१८३) *कृषी अभियांत्रिकी आणि तंत्रज्ञान महाविद्यालय, मालदाड, ता. संगमनेर, जिल्हा अहिल्यानगर-४२२६०८ (१५२०१) *कृषी अभियांत्रिकी आणि तंत्रज्ञान महाविद्यालय, मिरजगाव, ता.कर्जत जिल्हा अहिल्यानगर (१५१९९) *कृषी व्यवसाय व्यवस्थापन महाविद्यालय, चंदनापुरी घाट, गुंजाळवाडी, ता. संगमनेर, जिल्हा. अहिल्यानगर. ४२२६०५ (१८२६४) *कृषी व्यवसाय व्यवस्थापन महाविद्यालय, लोणी ता. राहाता जिल्हा अहिल्यानगर ४१३७१३. (१८२७५) *कृषी महाविद्यालय, भानाशिवरा, ता. नेवासा जिल्हा अहिल्यानगर (११२९७) *कृषी महाविद्यालय, घारगाव, ता.श्रीगोंदा जि. अहिल्यानगर (११२८२) *कृषी महाविद्यालय, मदडगाव (11313) *कृषी महाविद्यालय, प्रवरानगर, लोणी, ता. राहाता, जिल्हा अहिल्यानगर (11281) *कृषी महाविद्यालय, वडगाव गुप्ता (विळद घाट), पोस्ट. एमआयडीसी, जि. अहिल्यानगर(११२८७) *कृषी महाविद्यालय, सोनई, ता. नेवासा जिल्हा. अहिल्यानगर ४१४१०५.(१११३४) *अन्न तंत्रज्ञान महाविद्यालय, घारगाव, जिल्हा. अहिल्यानगर (१६२८५) *कॉलेज ऑफ फूड टेक्नॉलॉजी, खडके वेक. (१६३८३) *डॉ. अण्णासाहेब शिंदे कॉलेज ऑफ अ‍ॅग्री. इंजिनिअरिंग अँड टेक्नॉलॉजी, राहुरी, जिल्हा. अहिल्यानगर ४१३७२२. (१५१२४) *पुण्यश्लोक अहिल्यादेवी होळकर कृषी महाविद्यालय, हळगाव ता. जामखेड जि. अहिल्यानगर (११३०१) *सदगुरू कृषी महाविद्यालय, मिरजगाव, (टोल नाक्याजवळ) ता. कर्जत, जि. अहिल्यानगर ४१४४०१.(११२०८) *सहकार महर्षी भाऊसाहेब थोरात कृषी महाविद्यालय, अमृतनगर (11308) *श्रमशक्ती कृषी महाविद्यालय, मु.मालदाड, ता.संगमनेर, जि.अहिल्यानगर-४२२६०८(११२०७) *श्रमशक्ती कॉलेज ऑफ फूड तंत्रज्ञान, मु. मालदाड, ता. संगमनेर, जिल्हा. अहिल्यानगर-४२२६०८ (१६२१४) *वृंदावन कॉलेज ऑफ कृषी, गुंजाळवाडी पठार, ता. संगमनेर, जिल्हा-अहिल्यानगर (११३१५) == विशेष == मराठी भाषेतील सार्वकालिक सर्वोत्कृष्ट ग्रंथ म्हणजे ग्रंथराज [[ज्ञानेश्वरी]]. ज्या ज्ञानेश्वरीची एक तरी ओवी अनुभवावी असे म्हणले जाते, तो ग्रंथ अहमदनगर जिल्ह्यातील श्रीक्षेत्र [[नेवासा|नेवासे]] येथे संत ज्ञानेश्वरांनी लिहिला. या आध्यात्मिक वैशिष्ट्यांसह आज अहमदनगर महाराष्ट्रात सर्वाधिक क्षेत्रफळ असलेला जिल्हा, सर्वाधिक सिंचन क्षेत्र असलेला आणि सर्वाधिक सहकारी साखर कारखाने असलेला जिल्हा अशी वैशिष्ट्ये दिमाखाने मिरवत आहे. अहमदनगर जिल्हा सहकारी साखर कारखान्यांचा मूल स्रोत म्हणून! [[डॉ. विठ्ठलराव विखे-पाटील]] यांनी जिल्ह्यात प्रवरानगर (लोणी) येथे राज्यातील पहिली सहकारी पतपेढी (लोणी-बुद्रुक सहकारी पतपेढी) सुरू केली (१९२३), तसेच राज्यातील पहिला सहकारी साखर कारखाना स्थापन केला (जून १९५०) आणि सहकार या तत्त्वाची मुहूर्तमेढ राज्यात रोवली गेली. अर्थतज्ज्ञ [[धनंजय रामचंद्र गाडगीळ]] या कारखान्याचे पहिले अध्यक्ष होते. या पहिल्या यशस्वी प्रयोगानंतर सहकारी साखर कारखान्यांची एक साखळीच राज्यात निर्माण झाली. एक सहकारी साखर कारखाना आणि त्या भोवतीच्या परिसराचा शैक्षणिक, औद्योगिक व सोयी सुविधांचा विकास अशी परंपरा महाराष्ट्रात निर्माण झाली. 'राळेगणसिद्धी' या खेड्याने जिल्ह्याने जलव्यवस्थापनाचा एक आदर्श निर्माण केला, तर 'हिवरे बाजार' हे आदर्श खेडे म्हणून नावारूपास आले. तसेच पाथर्डी तालुक्यातील 'मढी' हे शहर 'कानिफनाथगड' म्हणून प्रसिद्ध आहे. नाथसंप्रदयाचा पाया येथेच रचलेला आढळून येतो. [[चित्र:Kanifnath temple madhi.jpg|इवलेसे]] ==अहिल्यानगर जिल्ह्यातील साखर कारखाने== {| class="wikitable" |- ! क्र. !! कारखान्याचे नाव !! गाव, तालुका |- |१||पद्मश्री डॉ.विठ्ठलराव विखे पाटील सहकारी साखर कारखाना,||प्रवरानगर, [[राहता तालुका |राहता]] |- | २ || श्री गणेश सहकारी साखर कारखाना || गणेशनगर, [[राहाता तालुका|राहाता]] |- | ३ || मुळा सहकारी साखर कारखाना || सोनई, [[नेवासा तालुका|नेवासा]] |- | ४ || लोकनेते मारुतीराव घुले पाटील ज्ञानेश्वर सहकारी साखर कारखाना || भेंडा, [[नेवासा तालुका|नेवासा]] |- |५||स्वामी समर्थ शुगर अँड अ‍ॅग्रो इंडस्ट्रीज लि.||माळेवाडी, वरखेड, [[नेवासा तालुका |नेवासा]] |- | ६ || अगस्ती सहकारी साखर कारखाना लि. || अगस्तीनगर, [[अकोले तालुका|अकोले]] |- | ७ || अशोक सहकारी साखर कारखाना लि. || अशोकनगर, [[श्रीरामपूर तालुका|श्रीरामपूर]] |- | ८ || डॉ. बाबुराव बापूजी तनपुरे सहकारी साखर कारखाना लि. || शिवाजीनगर, [[राहुरी तालुका|राहुरी]] |- |९||प्रसाद शुगर अँड ऍग्रो प्रॉडक्ट्स लिमिटेड||वांबोरी, [[राहुरी तालुका| राहुरी]] |- | १० || सहकारमहर्षी भाऊसाहेब थोरात सहकारी साखर कारखाना लि. || अमृतनगर, [[संगमनेर तालुका|संगमनेर]] |- |११||श्री गजानन महाराज शुगर लि., (जुने नाव युटेक शुगर लि.)||कवठे मलकापूर, [[संगमनेर तालुका |संगमनेर]] |- | १३ || गंगामाई इंडस्ट्रीज अँड कन्स्ट्रक्शन प्रायव्हेट लिमिटेड || गंगामाई, हरीनगर, [[शेवगाव तालुका|शेवगाव]] |- |१३||संघर्षयोद्धा बबनराव ढाकणे केदारेश्वर सहकारी साखर कारखाना||सुमननगर, बोधेगाव, [[शेवगाव तालुका |शेवगाव]] |- | १४ || बारामती ॲग्रो (युनिट क्र. 3) जय श्रीराम शुगर अँड ॲग्रो प्रॉडक्ट्स लि. || हळगाव, [[जामखेड तालुका|जामखेड]] |- | १५ || श्री अंबिका शुगर प्रायव्हेट लिमिटेड || अंबिकानगर, [[कर्जत तालुका (अहिल्यानगर)|कर्जत]] |- | १६ || कर्मवीर शंकरराव काळे सहकारी साखर कारखाना || गौतमनगर कोळपेवाडी, [[कोपरगाव तालुका|कोपरगाव]] |- |१७||सहकार महर्षी शंकरराव कोल्हे सहकारी साखर कारखाना (संजीवनी) ||सहजानंदनगर,शिंगणापूर [[कोपरगाव तालुका|कोपरगाव]] |- |१८||पियुष शुगर अँड पावर प्रायव्हेट लिमिटेड||वाळकी देऊळगाव सिद्धी, [[नगर तालुका|अहिल्यानगर]] |- |१९|| कर्मयोगी कुंडलिकराव रामराव जगताप पाटील कुकडी सहकारी साखर कारखाना || पिंपळगाव पिसा, [[श्रीगोंदा तालुका|श्रीगोंदा]] |- |२०||ओंकार शुगर अँड अलाइड इंडस्ट्रीज प्रा. लि. (युनिट-७)|| देवदैठण, [[श्रीगोंदा तालुका|श्रीगोंदा]] |- |२१||गौरी शुगर अँड डिस्टिलरीज प्रायव्हेट लिमिटेड (युनिट क्र. ०४)|| हिरडगाव, [[श्रीगोंदा तालुका|श्रीगोंदा]] |- |२२||सहकार महर्षी शिवाजीराव नारायणराव नागवडे सहकारी साखर कारखाना लि.|| श्रीगोंदा फॅक्टरी, [[श्रीगोंदा तालुका |श्रीगोंदा]] |- |२३||श्री वृद्धेश्वर सहकारी साखर कारखाना||आदिनाथनगर, [[पाथर्डी तालुका |पाथर्डी]] |- |२४||श्री क्रांती शुगर अँड पॉवर लिमिटेड||देवीभोयरे,[[पारनेर तालुका |पारनेर]] |- |२५||कृषीनाथ ग्रीन एनर्जी लिमिटेड, (संचालित सोपानराव बाळकृष्ण ढसाळ अ‍ॅग्रो पॉवर लिमिटेड,||ढवळपुरी, [[पारनेर तालुका| पारनेर]] |} == ऐतिहासिक महत्तव == पूर्वीच्या काळात या भागावर असलेल्या [[निजामशहा (अहमदनगर)|निजामशाही]] व [[मोगल]] साम्राज्याचे वर्चस्व लक्षात येते. रामायणकाळात [[अगस्त्य|अगस्ती]] ऋषींनी [[विंध्य]] पर्वत ओलांडून गोदावरी नदीच्या किनाऱ्यावर वसाहत स्थापन केल्याचे आणि त्यांची व श्रीरामाची भेट झाल्याचे मानले जाते. आणखी महत्त्वाचे म्हणजे महाराष्ट्रामध्ये पहिली मानवी वसाहत याच जिल्ह्यात प्रवरा व [[गोदावरी]] नद्यांच्या किनाऱ्यावर झाली, असा निष्कर्ष पुण्याच्या डेक्कन कॉलेजने नेवासातील उत्खननानंतर काढला आहे. भारतीय पुरातत्त्व विभागाने श्रीरामपूर तालुक्यातील [[दायमाबाद]] येथे केलेल्या उत्खननातून या जिल्ह्यात [[सिंधु संस्कृती|सिंधु संस्कृतीचे]] अस्तित्त्व सिद्ध झालेले आहे. === निजामशाही === {{मुख्य|निजामशाही}} १५ व्या शतकाच्या शेवटी, इ.स. १४८६ मध्ये तत्कालीन [[बहामनी सल्तनत|बहामनी राज्याचे]] पाच तुकडे झाले. त्यामधून फुटून निघालेल्या मलिक अहमदशहा बहिरी या निजामशहाने मे, १४९० मध्ये सीना नदीकाठी शहर वसवण्यास सुरुवात केली. याच्या नावावरूनच या शहराला अहमदनगर असे नाव पडले. इ.स. १४९४ मध्ये शहर रचना पूर्ण होऊन अहमदनगर निजामशहाची राजधानी बनले. या शहराची तुलना त्या काळी [[कैरो]], [[बगदाद]] या समृद्ध शहरांशी केली जात असे. अहमदशहा, बुऱ्हाणशहा, [[चांदबिबी|सुलताना चांदबिबी]] यांची कारकीर्द असणारी निजामशाही येथे इ.स. १६३६ पर्यंत टिकली. निजामशाहीच्या पडत्या काळात [[शिवाजी महाराज|छत्रपती शिवाजी महाराजांचे]] वडील [[शहाजीराजे भोसले]] यांनी छोट्या मूर्तझा निजामशहाला मांडीवर घेऊन नगरचा कारभार पाहिला. पुढे काही काळ नगरने मराठेशाही व शहाजहान बादशहाची मोगलशाही अनुभवली. १७५९ मध्ये अहमदनगर पेशव्यांकडे आले आणि १८०३ मध्ये ते इंग्रजांच्या ताब्यात गेले. १८१८ पासून अहमदनगर वर पूर्णपणे इंग्रजांचा अंमल होता. १८२२ मध्ये ब्रिटिशांनी अहमदनगर जिल्ह्याची स्थापना केली. पुण्यश्लोक राजमाता [[अहिल्याबाई होळकर]] यांचा जन्म याच नगर जिल्ह्यातील चौंडी ता.जामखेड या गावी झाला. त्यांचे वडील मानकोजी शिंदे हे चौंडी ता.जामखेड या गावाचे पाटील होते. अहिल्यादेवींचे बालपण याच गावात गेले. त्या शिवभक्त होत्या. पुढे मराठा साम्राज्याचे इंदौर संस्थानच्या खंडेराव होळकर यांच्याशी त्यांचा विवाह झाला. त्या सुभेदार राजे मल्हारराव होळकर यांच्या त्या सून होत. त्यांच्या नंतर अहिल्यादेवी ह्या मध्य भारताच्या माळवा राज्याच्या महाराणी म्हणून 28 वर्ष राज्यकारभार सांभाळला.त्यांनी भारत देशात ठिकठिकाणी मंदिरे, धर्मशाळा, घाट, पाणपोई- विहिरी, बारवे, अन्नछत्रे उभारले. === भारत छोडो आंदोलन === इ.स. १९४२ च्या चलेजाव आंदोलनाच्या काळात [[पंडित जवाहरलाल नेहरू]], [[सरदार वल्लभभाई पटेल]], [[मौलाना आझाद]], डॉ. पी.सी. घोष इत्यादी राष्ट्रीय नेते नगरमधील भुईकोट किल्ल्यात बंदिवासात होते. डिस्कव्हरी ऑफ इंडिया हा प्रसिद्ध ग्रंथ पंडित जवाहरलाल नेहरू यांनी याच किल्ल्यात लिहिला. या ग्रंथाची काही हस्तलिखिते आजही येथे पाहण्यास मिळतात. याच किल्ल्यात डॉ. पी.सी. घोष यांनी हिस्ट्री ऑफ एन्शंट इंडियन सिव्हिलायझेशन हा ग्रंथ शब्दबद्ध केला. तसेच [[डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर]] यांनी थॉट्स ऑफ पाकिस्तान व [[मौलाना आझाद]] यांनी [[गुबार - ए - खातिर]] हे ग्रंथ याच शहरात लिहिले. == राजकीय संरचना == अहमदनगर जिल्ह्यात २ लोकसभा मतदारसंघ असून १२ विधानसभा मतदारसंघ आहेत. === अहमदनगर लोकसभा मतदारसंघ === हा मतदारसंघ अहमदनगर शहर विधानसभा मतदारसंघ, [[कर्जत जामखेड विधानसभा मतदारसंघ|कर्जत-जामखेड]], [[पारनेर विधानसभा मतदारसंघ|पारनेर]], [[राहुरी विधानसभा मतदारसंघ|राहुरी]], [[शेवगाव विधानसभा मतदारसंघ|शेवगाव-पाथर्डी]] व [[श्रीगोंदा विधानसभा मतदारसंघ|श्रीगोंदा]] या विधानसभा मतदारसंघांचा बनला आहे. === शिर्डी लोकसभा मतदारसंघ === हा इ.स. २००९ पासून अनुसूचित जातींसाठी राखीव असलेला लोकसभा मतदारसंघ [[श्रीरामपूर विधानसभा मतदारसंघ|श्रीरामपूर]], [[शिर्डी विधानसभा मतदारसंघ|शिर्डी]], [[अकोले विधानसभा मतदारसंघ|अकोले]], [[संगमनेर विधानसभा मतदारसंघ|संगमनेर]], [[कोपरगाव विधानसभा मतदारसंघ|कोपरगाव]], [[नेवासा विधानसभा मतदारसंघ|नेवासा]] या विधानसभा मतदारसंघांचा बनला आहे. === जिल्ह्यातील विधानसभा मतदारसंघ === * [[अहमदनगर शहर विधानसभा मतदारसंघ]] * [[पारनेर विधानसभा मतदारसंघ]] * [[कर्जत जामखेड विधानसभा मतदारसंघ]] * [[पाथर्डी-शेवगाव विधानसभा मतदारसंघ]] * [[श्रीगोंदा विधानसभा मतदारसंघ]] * [[श्रीरामपूर विधानसभा मतदारसंघ]] * [[राहुरी विधानसभा मतदारसंघ]] * [[शिर्डी विधानसभा मतदारसंघ]] * [[अकोले विधानसभा मतदारसंघ]] * [[कोपरगाव विधानसभा मतदारसंघ]] * [[नेवासा विधानसभा मतदारसंघ]], * [[संगमनेर विधानसभा मतदारसंघ]] :तसेच जिल्ह्यात ७५ जिल्हा परिषद मतदारसंघ असून, १५० पंचायत समिती मतदारसंघ आहेत. == शेती == ज्वारी हे या जिल्ह्यातील प्रमुख पीक असून ते दोन्ही हंगामांत घेतले जाते. ऊस हेदेखील महत्त्वाचे पीक असून जिल्ह्यातील साखर कारखान्यांची संख्या ही महाराष्ट्रात सर्वाधिक आहे. अलीकडच्या काळात जिल्ह्यात द्राक्ष, मोसंबी, डाळिंब या फळांचे तसेच सूर्यफुलाचे क्षेत्र व उत्पादन वाढते आहे. जिल्ह्यातील शेवंतीची फुले ही महाराष्ट्रात प्रसिद्ध आहेत. राज्याबाहेरही शेवंतीला मागणी असते. जिल्ह्यात [[श्रीरामपूर]] येथे मोसंबी संशोधन केंद्र आहे. कृषी व शैक्षणिकदृष्ट्या नगर जिल्ह्याचे सर्वांत महत्त्वाचे वैशिष्ट्य म्हणजे [[राहुरी]] येथे स्थापन झालेले, महाराष्ट्रातील पहिले कृषी विद्यापीठ म्हणजेच [[महात्मा फुले कृषी विद्यापीठ]] होय. या ठिकाणी कृषीविषयक विविध अभ्यासक्रम शिकवले जातात तसेच अनेक पिकांबाबत संशोधन केले जाते. या विद्यापीठाने संशोधन करून वापरात आणलेल्या विविध पिकांच्या जाती राज्यातील शेतकऱ्यांमध्ये लोकप्रिय आहेत. अकोले तालुक्यात प्रवरा नदीवर बांधण्यात आलेले [[भंडारदरा धरण]], राहुरीजवळ बारागाव नांदूूूर येथील [[मुळा धरण]] हे जिल्ह्यातील प्रमुख सिंंचन प्रकल्प आहेत. == अहिल्यानगर जिल्ह्यातील पर्यटनस्थळे == ===धार्मिक स्थळे=== * [[मोहटादेवी|जगदंबा देवी सार्वजनिक देवस्थान ट्रस्ट, मोहटे ता. पाथर्डी जि. अहिल्यानगर]] * [[विशाल गणपती]] मंदिर, माळीवाडा, अहिल्यानगर * स्वयंभू निद्रिस्त गणपती मंदिर, आव्हाणे बु, शेवगाव. * श्री हरिहरेश्वर कैलाश गमन देवस्थान, महादेव दर्रा (तोंडोळी) * कान्होबा उर्फ कानिफनाथ देवस्थान, मढी, पाथर्डी. * बहिरीआई व सेवालाल महाराज देवस्थान,सेवानगर तांडा, तोंडोळी (पाथर्डी) * श्री अनखिरी देवी मंदिर, धानोरा (फक्रबाद), जामखेड, अहिल्यानगर * रेणूका माता मंदिर, धामणगाव देवी * [[अमृतेश्वर मंदिर]], [[रतनवाडी]] * जगदंबा मंदिर / मोहटादेवी मंदिर, पाथर्डी * दुर्गामाता मंदिर शिराळ, पाथर्डी * [[जगदंबामाता मंदिर, टाहाकरी]] * जगदंबा देवी मंदिर, राशिन * श्री ढोकेश्वर मंदिर, टाकळी ढोकेश्वर * [[भगवानगड]], ता. पाथर्डी जि. अहिल्यानगर * [[रेणुकामाता मंदिर, केडगाव]] * [[शनी-शिंगणापूर]] * साईबाबा मंदिर, [[शिर्डी]] * पैस खांब मंदिर, नेवासा * वृद्धेश्वर शिव मंदिर, घाटशिरस * विठ्ठल मंदिर, पळशी (पारनेर) * श्री कोरठण खंंडोबा मंदिर, पिंपळगाव रोठा * [[सिद्धटेक]] * गोरक्षनाथ मंदिर, मांजरसुंबा * [[देवगड (नेवासा)]] * साईबाबा तपोभूमी मंदिर, कोपरगाव * शुक्राचार्य मंदिर, कोपरगाव * भगवती माता मंदिर, कोल्हार * वाकडी. श्री क्षेत्र खंंडोबा मंदिर (वाकडी खंंडोबाची) * कुशाबाबा देवस्थान (सातवड) * ढोलेश्वर देवस्थान (सातवड) === ऐतिहासिक वारसा असलेली स्थळे === * [[अहिल्यानगर किल्ला]] * सलाबत खान कबर * [[चांदबिबी महाल]] * फराहबक्ष महाल, अहिल्यानगर शहर * धर्मवीरगड (पेडगाव किल्ला) * किल्ले शिवपट्टन, खर्डा निजामकालीन गढी * कानिफनाथ गड, मढी, छत्रपती संभाजी महाराजांच्या पत्नी येसूबाईंनी या गडाचे बांधकाम केले. === निसर्गपर्यटन स्थळे === * [[भंडारदरा धरण]] * [[हरिश्चंद्रगड]] * [[कळसूबाई शिखर]] * रेहेकुरी काळवीट अभयारण्य * रांजणखळगे, निघोज * डोंगरगण (अहिल्यानगर) * पेमगिरी (संगमनेर) - वडाचे झाड * साईबन, अहिल्यानगर * [[मुळा धरण]] == महत्त्वाची ठिकाणे == *'''कोकमठाण''' - विश्वात्मक जंगलीदास महाराज आश्रम *'''पुणतांबा''' - गोदावरी नदीच्या तीरावरील प्राचीन तीर्थक्षेत्र. संत चांगदेव महाराजांची समाधी. *'''मढी''' - श्री कानिफनाथ समाधी मंदिर *'''साकुरी''' - सदगुरू उपासनी महाराज आश्रम *[[राळेगण सिद्धी]] व [[हिवरे बाजार]] - संपूर्ण भारतात प्रसिद्ध असलेली आदर्श गावे. *[[दायमाबाद]]- पुरातत्त्वीय उत्खनन स्थळ *'''राशिन -''' श्री जगदंबा देवी मंदिर संपूर्ण महाराष्ट्रातील लाखो भाविकांचे श्रद्धास्थान व कुलदैवत. == अहिल्यानगर जिल्ह्यातील तालुके == अहमदनगर जिल्ह्यात एकूण ४ उपविभाग आणि १४ तालुके आहेत. # [[अकोले तालुका|अकोले]] ([[संगमनेर उपविभाग]]) # [[कर्जत तालुका (अहमदनगर)|कर्जत]] ([[कर्जत उपविभाग]]) # [[कोपरगाव तालुका|कोपरगाव]] ([[संगमनेर उपविभाग]]) # [[जामखेड तालुका|जामखेड]] ([[कर्जत उपविभाग]]) # [[नगर तालुका|नगर]] ([[अहिल्यानगर उपविभाग]]) # [[नेवासा तालुका|नेवासा]] ([[श्रीरामपूर उपविभाग]]) # [[पाथर्डी तालुका|पाथर्डी]] ([[अहिल्यानगर उपविभाग]]) # [[पारनेर तालुका|पारनेर]] ([[अहिल्यानगर उपविभाग]]) # [[राहाता तालुका|राहाता]] ([[श्रीरामपूर उपविभाग]]) # [[राहुरी तालुका|राहुरी]] ([[श्रीरामपूर उपविभाग]]) # [[शेवगाव तालुका|शेवगाव]] ([[अहिल्यानगर उपविभाग]]) # [[श्रीगोंदा तालुका|श्रीगोंदा]] ([[अहिल्यानगर उपविभाग]]) नवीन रचनेनुसार # [[श्रीरामपूर तालुका|श्रीरामपूर]] ([[श्रीरामपूर उपविभाग]]) # [[संगमनेर तालुका|संगमनेर]] ([[संगमनेर उपविभाग]]) नवीन रचनेनुसार श्रीगोंदा (पूर्वीचा [[कर्जत उपविभाग]]) व पारनेर यांचे एकत्रित उपविभागीय कार्यालय अहमदनगर येथे स्थापण्यात आले आहे. [[अहिल्यानगर]] शहरापासून १२ किमी अंतरावर चांदबीबीचा महाल आहे ती एक ऐतिहासिक वास्तू आहे, तसेच शहराच्या पूर्वेस भातोडी या ठिकाणी तलाव आहे त्या तलावाची भिंत [[शाहू महाराज|छत्रपती शाहू महाराज]] यांनी एका युद्धाच्या वेळी फोडली होती व त्या पाण्याच्या प्रवाहाने विरोधी सैन्य वाहून गेले होते असा इतिहास सांगितला जातो तसेच तिथे शहाजी राजे यांचे बंधू शरीफजी राजे यांची समाधी देखील आहे. तसेच प्रसिद्ध अभिनेते सदाशिव अमरापूरकर यांनी [[अहिल्यानगर]] शहरात वास्तव्य केलेले आहे. राष्ट्रसंत आचार्य आनंद ऋषिजी महाराज यांचे जन्मगाव देखील याच जिल्ह्यात [[पाथर्डी तालुका|पाथर्डी]] तालुक्यातील चिचींडी या गावी झालेला आहे. स्वराज्याचे गुप्तहेर खात्याचे प्रमुख बहिर्जी नाईक यांचे पूर्वजांचे मूळ गाव [[पारनेर]] तालुक्यातील हंगा आहे अशी ही आख्यायिका आहे. माजी मुख्यमंत्री सुशील कुमार शिंदे यांनी याच जिल्ह्यातून निवडणूक लढवली होती. जायकवाडी धरण हे [[अहिल्यानगर]] जिल्ह्यातील [[शेवगाव]] तालुक्यातील जायकवाडी या ठिकाणी आहे. == संदर्भ == {{संदर्भयादी}} {{भौगोलिक स्थान |मध्य = अहमदनगर जिल्हा |उत्तर = [[नाशिक जिल्हा]] |ईशान्य = [[छत्रपती संभाजीनगर जिल्हा]] |पूर्व = [[बीड जिल्हा]] |आग्नेय = [[धाराशिव जिल्हा]] |दक्षिण = [[सोलापूर जिल्हा]] |नैऋत्य = [[पुणे जिल्हा]] |पश्चिम = [[ठाणे जिल्हा]] |वायव्य = [[नाशिक जिल्हा]] }} {{महाराष्ट्रातील जिल्हे}} {{अहिल्यानगर जिल्हा}} [[वर्ग:अहिल्यानगर जिल्हा]] [[वर्ग:नाशिक विभागातील जिल्हे]] [[वर्ग:महाराष्ट्रातील जिल्हे]] jlltbk8kx57le908f2prr2ch7s6jvo3 2580916 2580911 2025-06-18T14:23:25Z Pawar shushant 163177 2580916 wikitext text/x-wiki {{बदल}} '''अहिल्यानगर जिल्हा''' हा भारताच्या महाराष्ट्र राज्यातील सर्वात मोठा जिल्हा आहे. जिल्ह्यात सर्वाधिक साखर कारखाने आहेत. प्रवरानगर येथे आशिया खंडातील पहिला सहकारी साखर कारखाना स्थापन झाला होता. [[शिर्डी]] येथील साईबाबा मंदिर याच जिल्ह्यातील [[राहाता तालुका]] यात आहे. {{माहितीचौकट भारतीय जिल्हा |जिल्ह्याचे_नाव = अहिल्यानगर जिल्हा | स्थानिक_नाव = नगर जिल्हा |चित्र_नकाशा = Ahmednagar_in_Maharashtra_(India).svg |अक्षांश- रेखांश = |राज्याचे_नाव = महाराष्ट्र |विभागाचे_नाव = [[नाशिक]] |मुख्यालयाचे_नाव = [[अहिल्यानगर]] |तालुक्यांची_नावे = १. [[अकोले तालुका|अकोले]] २. [[कर्जत तालुका|कर्जत]] ३. [[कोपरगाव तालुका|कोपरगाव]] ४. [[जामखेड तालुका|जामखेड]] ५. [[नगर तालुका|नगर]] ६. [[नेवासा तालुका|नेवासा]] ७. [[पाथर्डी तालुका|पाथर्डी]] ८. [[पारनेर तालुका|पारनेर]] ९. [[राहाता तालुका|राहाता]] १०. [[राहुरी तालुका|राहुरी]] ११. [[शेवगाव तालुका|शेवगाव]] १२. [[श्रीगोंदा तालुका|श्रीगोंदा]] १३. [[श्रीरामपूर तालुका|श्रीरामपूर]] १४. [[संगमनेर तालुका|संगमनेर]] |क्षेत्रफळ_वर्ग_किमी = १७,४१३ |लोकसंख्या_एकूण = ४५,४३,०८० |जनगणना_वर्ष = २०११ |लोकसंख्या_घनता = २६० |शहरी_लोकसंख्या = १७.६७% |साक्षरता_दर = ८०.२२% |लिंग_गुणोत्तर = ९३९ |प्रमुख_शहरे = [[अहिल्यानगर]], [[श्रीरामपूर]], [[शिर्डी]], [[संगमनेर]] [[श्रीगोंदा]] |जिल्हाधिकार्यांचे_नाव = डॉ. पंकज आशिया |लोकसभा_मतदारसंघाची_नावे = १.[[अहमदनगर लोकसभा मतदारसंघ|अहमदनगर]] <br /> २.[[शिर्डी लोकसभा मतदारसंघ|शिर्डी]] |खासदारांची_नावे = १. [[निलेश लंके]]<br /> २. [[भाऊसाहेब वाकचौरे]] |पर्जन्यमान_मिमी = ५०१.८ |संकेतस्थळ = https://ahilyanagar.maharashtra.gov.in |वाहन_नोंदणी=महा-१६, महा-१७ |पालकमंत्री=[[राधाकृष्ण विखे पाटील]]}} == नामांतर == {{माहितीचौकट राज्याधिकारी | नाव = पुण्यश्लोक अहिल्यादेवी होळकर | पदवी = | चित्र = Ahilya Bai Holkar.jpg | चित्र_शीर्षक = महाराणी पुण्यशलोक अहिल्यादेवी होळकर |}} महाराष्ट्र राज्य मंत्रिमंडळाने १३ मार्च २०२४ रोजी १८ व्या शतकातील मराठा राणी अहिल्यादेवी होळकर यांच्या नावावरून अहमदनगर जिल्ह्याचे 'अहिल्यानगर' असे नामकरण करण्यास औपचारिक मान्यता दिली. त्यानंतर भारत सरकार ने नाव बदलण्याचे सर्व निकष पूर्ण करून दिनांंक ४ ऑक्टोबर २०२४, अन्वयेे “अहमदनगर” शहराचेे नाव बदलून ते “अहिल्यानगर” असेे केले आणि त्यानंतर महाराष्ट्र सरकार ने लगेच चार दिवसात राजपत्र काढून दिनांक ८ ऑक्टोबर २०२४ रोजी जिल्हा, तालुका, उपविभाग आणि गाव यांचे नाव बदलून अहिल्यानगर असे केले.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://ahilyanagar.maharashtra.gov.in|title=Ahilyanagar District website|url-status=live}}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://timesofindia.indiatimes.com/city/nashik/ahmednagar-officially-renamed-ahilyanagar-a-tribute-to-warrior-queen-ahilyabai-holkar/articleshow/114095693.cms|title=Times of india|url-status=live}}</ref> == भौगोलिक स्थान == [[अहिल्यानगर]] जिल्हा [[महाराष्ट्र]] राज्याच्या पश्चिम भागात आहे. या जिल्ह्याचे क्षेत्रफळ १७,४१२ किमी^२ असून क्षेत्रफळाच्या दृष्टीने महाराष्ट्रातील सर्वात मोठा जिल्हा म्हणून ओळखला जातो. या जिल्ह्याच्या उत्तरेस [[नाशिक जिल्हा|नाशिक]] व [[छत्रपती संभाजीनगर जिल्हा|छत्रपती संभाजीनगर]], पूर्वेस [[बीड जिल्हा|बीड]], दक्षिणेस [[सोलापूर जिल्हा|सोलापूर]] व [[धाराशिव जिल्हा|धाराशिव]] आणि पश्चिमेस [[पुणे जिल्हा|पुणे]] व [[ठाणे जिल्हा|ठाणे]] हे जिल्हे आहेत. [[अहिल्यानगर]] जिल्ह्याला मराठवाड्याचे प्रवेशद्वार म्हणून देखील ओळखले जाते. [[अकोले तालुका|अकोले तालुक्यातील]] डोंगराळ भागात [[भंडारदरा धरण|भंडारदरा]] येथे [[प्रवरा नदी]]वर १९२६ मध्ये धरण बांधण्यात आले आहे. भारतातील जुन्या धरणांत याचा समावेश केला जातो/आहे. [[मुळा नदी (अहिल्यानगर जिल्हा)|मुळा नदीवर]] जिल्ह्यातील सर्वांत मोठे धरण [[राहुरी तालुका|राहुरी]] तालुक्यात बांधण्यात आले आहे. या प्रकल्पातून [[अहिल्यानगर]] शहराला पाणी पुरवठा केला जातो. येथील जलाशयास [[मुळा धरण|ज्ञानेश्वरसागर]] असे म्हणले जाते. [[अहिल्यानगर]] सिंचनात प्रामुख्याने विहिरींचा वाटा जास्त आहे. भौगोलिक दृष्ट्या या जिल्ह्याची तीन भागात विभागणी होते- * पश्चिमेकडील डोंगराळ प्रदेश [[अकोले तालुका]] आणि [[संगमनेर तालुका]] यांचा यात समावेश होतो. अजोबा, बाळेश्वर आणि [[हरिश्चंद्रगड]] यांसोबत अनेक शिखरे याच भागात आहेत. [[कळसूबाई शिखर|कळसूबाई]], जे महाराष्ट्रातील सर्वोच्च शिखर आहे, १६४६ मीटर याच भागात आहे. * मध्य भागातील पठारी प्रदेश [[पारनेर तालुका]] आणि [[नगर तालुका]] आणि [[संगमनेर तालुका|संगमनेर तालुक्याचा]], [[श्रीगोंदा तालुका|श्रीगोंदा तालुक्याचा]] व [[कर्जत तालुका (अहमदनगर)|कर्जत तालुक्याचा]] काही भर यात मोडतो. * उत्तरेकडील आणि दक्षिणेकडील पठारी प्रदेश यात [[कोपरगाव तालुका|कोपरगाव]], [[राहाता तालुका|राहाता]], [[श्रीरामपूर तालुका|श्रीरामपूर]], [[राहुरी तालुका|राहुरी]], [[नेवासा तालुका| नेवासा]], [[शेवगाव तालुका|शेवगाव तालुक्याचा]] उत्तरेकडील प्रभाग येतो. या भागात [[गोदावरी नदी|गोदावरी]], [[प्रवरा नदी|प्रवरा]], [[घोड नदी|घोड]], [[भीमा नदी|भीमा]] आणि [[सीना नदी|सीना]] नद्यांचे खोरे येते. जिल्ह्याच्या पश्चिमेकडील भागात प्रामुख्याने [[अकोले तालुका|अकोले]] व [[संगमनेर तालुका|संगमनेर]] तालुक्यांमध्ये [[सह्याद्री|सह्याद्रीच्या]] डोंगररांगा पसरलेल्या आहेत ज्या हरिश्चंद्राच्या डोंगररांगा म्हणून ओळखल्या जातात. महाराष्ट्रातील सर्वांत उंच शिखर [[कळसूबाई शिखर|कळसूबाई]] याच डोंगररांगांमध्ये [[अकोले तालुका|अकोले]] तालुक्यात आहे. जिल्ह्याचा मध्य भाग हा बाळेश्वराचे पठार या नावाने संबोधला जातो. उत्तरेकडे [[गोदावरी नदी|गोदावरी]] नदीचे खोरे आहे तर दक्षिण भाग हा [[घोड नदी|घोड]], [[भीमा]] व [[सीना नदी|सीना]] या नद्यांचे खोरे म्हणून ओळखला जातो. [[गोदावरी]], [[भीमा]], [[सीना नदी|सीना]], [[मुळा नदी (अहिल्यानगर जिल्हा)|मुळा]] व [[प्रवरा नदी|प्रवरा]] या [[अहिल्यानगर]] जिल्ह्यातील प्रमुख नद्या असून [[आढळा नदी|आढळा]], [[घोड नदी|घोड]], कुकडी या नद्या जिल्ह्यातून वाहतात. बहुतांशी नद्या पश्चिमेकडून पूर्वेकडे वाहतात. [[गोदावरी]] या महाराष्ट्रातील प्रमुख नदीची जिल्ह्यातील लांबी सुमारे १५० कि.मी. आहे. [[प्रवरा नदी|प्रवरा]] व [[गोदावरी नदी|गोदावरी]] नद्यांचा संगम [[नेवासे तालुका|नेवासे]] तालुक्यात प्रवरासंगम येथे होतो. ==हवामान== [[अहिल्यानगर]] जिल्ह्याचे हवामान प्रामुख्याने उष्ण व कोरडे आहे. पश्चिमेकडील डोंगराळ भागात हवामान थंड आहे. जिल्ह्यात रोजच्या कमाल व किमान तापमानातील तफावत पाहता ती लक्षणीयरित्या जास्त असल्याचे आढळते. जिल्ह्यात पश्चिमेकडून पूर्वेकडे पाऊस कमी कमी होत जातो. प्रामुख्याने जिल्ह्याचा पूर्वेकडील भाग अवर्षणग्रस्त आहे. == दळणवळण == [[नाशिक-पुणे राष्ट्रीय महामार्ग]] (राष्ट्रीय महामार्ग क्र. ६०) हा जिल्ह्यातील [[संगमनेर तालुका|संंगमनेर]] तालुक्यातून जातो. निर्मल - कल्याण (राष्ट्रीय महामार्ग क्र. २२२) हा महामार्ग जिल्ह्यातून जाणारा महत्त्वाचा रस्ता आहे. महाराष्ट्रात सर्वप्रथम (१९४८ मध्ये) महाराष्ट्र राज्य परिवहन महामंडळाची (एस.टी.) बस धावली ती [[अहिल्यानगर]]- [[पुणे]] या मार्गावर. [[अहमदनगर रेल्वे स्थानक|अहिल्यानगर रेल्वे स्थानक]] हे [[दौंड]] - [[मनमाड]] रेल्वेमार्गावरील स्थानक आहे. १९७ कि.मी.चा रेल्वे (ब्रॉडगेज) मार्ग जिल्ह्यात असून [[अहिल्यानगर]] - [[बीड]] - [[परळी]] आणि पुणतांबा- [[शिर्डी]] हेे इतर रेल्वे मार्ग आहेत. [[संगमनेर|संंगमनेरहून]] [[भंडारदरा धरण|भंडारदरा धरणाकडे]] जाताना लागणारा [[विठे|विठे घाट]] व संगमनेरहून पुण्याकडे जाताना लागणारा चंदनापुरी घाट हे जिल्ह्यातील महत्त्वाचे घाट आहेत. == शिक्षण == ===विद्यापीठ=== {| class="wikitable" |- ! क्र. !! विद्यापीठाचे नाव !! गाव, तालुका !! संकेतस्थळ(वेबसाईट) |- |१||महात्मा फुले कृषी विद्यापीठ||[[राहुरी तालुका|राहुरी]]||https://mpkv.ac.in/ |- |२||संजीवनी विद्यापीठ||[[कोपरगाव तालुका|कोपरगाव]]||https://www.sanjivani.edu.in/ |} ===अभियांत्रिकी महाविद्यालये=== {| class="wikitable" |- ! क्र. !! महाविद्यालयाचे नाव !! गाव, तालुका !! संकेतस्थळ(वेबसाईट) |- |१||डॉ. विठ्ठलराव विखे पाटील अभियांत्रिकी महाविद्यालय अहिल्यानगर ||विळद घाट, [[नगर तालुका|अहिल्यानगर]]||https://www.enggnagar.com |- |२||विश्वभारती अकादमीचे अभियांत्रिकी महाविद्यालय||सारोळा बद्दी,[[नगर तालुका|अहिल्यानगर]]||https://vacoea.com |- |३||श्री. छत्रपती शिवाजी महाराज अभियांत्रिकी महाविद्यालय||नेप्ती,[[नगर तालुका|अहिल्यानगर]]||https://www.scoea.org |- |४||आडसूळ टेक्निकल कॅम्पस||चास,[[नगर तालुका|अहिल्यानगर]]||https://sgvssatc.com |- |५||प्रवरा ग्रामीण अभियांत्रिकी महाविद्यालय||लोणी, [[राहाता तालुका|राहता]]||https://pravaraengg.org.in |- |६||राजीव गांधी अभियांत्रिकी महाविद्यालय||कर्जुले हर्या,[[पारनेर तालुका|पारनेर]]||https://www.rgcoe.org |- |७||अमृतवाहिनी अभियांत्रिकी महाविद्यालय||अमृतनगर, [[संगमनेर तालुका|संगमनेर]]||https://www.avcoe.org |- |८||विद्या निकेतन अभियांत्रिकी महाविद्यालय||बोटा,[[संगमनेर तालुका|संगमनेर]]||https://www.vidyaniketanglobal.com |- |९||संजीवनी अभियांत्रिकी महाविद्यालय||[[कोपरगाव तालुका|कोपरगाव]]||https://sanjivanicoe.org.in |- |१०||परिक्रमा अभियांत्रिकी महाविद्यालय||काष्टी,[[श्रीगोंदा तालुका|श्रीगोंदा]]||https://parikramaengineering.com |- |११||समाजभूषण एकनाथराव ढाकणे अभियांत्रिकी महाविद्यालय||[[शेवगाव तालुका|शेवगाव]]||https://www.dhakanecoe.co.in |} * === फार्मसी === *आबासाहेब काकडे कॉलेज ऑफ बी फार्मसी, मु. बोधेगाव, शेवगाव, जि.अहिल्यानगर(५४१६) *अडसूळ कॉलेज ऑफ फार्मसी जि.अहिल्यानगर(५५२२) *अमृतवाहिनी कॉलेज ऑफ फार्मसी, संगमनेर, जि.अहिल्यानगर(५१९४) *अमृतवाहिनी शेती आणि शिक्षण विकास संस्थेची अमृतवाहिनी इन्स्टिट्यूट ऑफ फार्मसी, संगमनेर (५२८७) *अरिहंत कॉलेज ऑफ फार्मसी, केडगाव (५४६१) *अशोक कॉलेज ऑफ फार्मसी (५५१९) *अश्विन कॉलेज ऑफ फार्मसी, मांची हिल (५४७९) *धर्मराज शैक्षणिक प्रतिष्ठानचे फार्मसी कॉलेज, वाळकी, अहिल्यानगर (५४६२) *डीके औटी कॉलेज ऑफ फार्मसी (५४९२) *डॉ इथापे इन्स्टिट्यूट ऑफ डी फार्मसी संगमनेर (५४८२) *डॉ. कोळपे इन्स्टिट्यूट ऑफ फार्मसी, ओ कोळपेवाडी (५४६०) *डॉ. विठ्ठलराव विखे पाटील फाउंडेशन कॉलेज ऑफ फार्मसी,अहिल्यानगर (५१९१) *मा. श्री. बबनराव पाचपुते विचारधारा ट्रस्ट, ग्रुप ऑफ इन्स्टिट्यूशन्स (कॉलेज ऑफ फार्मसी)-परिक्रमा, काष्टी, श्रीगोंदा, अहिल्यानगर (५३०३) *कै.देवराव दिगंबर वरात कॉलेज ऑफ फार्मसी, साकत ता. जामखेड जि. अहिल्यानगर (५५३३) *काकासाहेब म्हस्के मेमोरियल मेडिकल फाउंडेशनचे काकासाहेब मस्के कॉलेज ऑफ फार्मसी, नागापूर,अहिल्यानगर (५२८५) *लोकनेते आप्पासाहेब राजळे कॉलेज ऑफ फार्मसी, आदिनाथनगर (५५२३) *मातोश्री मिराताई आहेर कॉलेज ऑफ फार्मसी, कर्जुले हरिया ता.पारनेर, अहिल्यानगर(५४४६) *मातोश्री राधा कॉलेज ऑफ डी.फार्मसी, वीरगाव (5480) *श्रीमती सरस्वती वाणी कॉलेज ऑफ डी. फार्मसी, गणेगाव (५४८१) *मुळा एज्युकेशन सोसायटीचे कॉलेज ऑफ फार्मसी.सोनई (५१९३) *पी. व्ही. बेल्हेकर कॉलेज ऑफ फार्मसी, भानशिवारे (५५०७) *प्रतिभाताई पवार कॉलेज ऑफ फार्मसी, श्रीरामपूर (५४२४) *प्रवरा इन्स्टिट्यूट ऑफ मेडिकल सायन्सेस (विद्यापीठ मानली जाते) - (U-0322), अहिल्यानगर - (तांत्रिक शिक्षण) (950322) *प्रवरा रुरल एज्युकेशन सोसायटीची इन्स्टिट्यूट ऑफ फार्मसी,लोणी खुर्द (5425) *प्रवरा ग्रामीण शिक्षण संस्थेचे प्रवरा रूरल कॉलेज ऑफ फार्मसी, प्रवरारानगर (५१८५) *राष्ट्रसंत जनार्दन स्वामी कॉलेज ऑफ फार्मसी, कोकमठाण(५४७७) *राष्ट्रीय शिक्षण मंडळ एन एन सत्था कॉलेज ऑफ फार्मसी,अहिल्यानगर (5478) *रत्नदीप कॉलेज ऑफ फार्मसी (बी.फार्म) रत्नापूर तालुका जामखेड जिल्हा. अहिल्यानगर (एमएस) (६९१७) *रत्नदीप फार्मसी कॉलेज रत्नापूर तालुका जामखेड जिल्हा अहिल्यानगर (५४६५) *रत्नदीप फार्मसी कॉलेज, रत्नापूर, तालुका जामखेड, जिल्हा अहिल्यानगर (५४८९) *साईकृपा इन्स्टिट्यूट ऑफ फार्मसी,घारगाव, ता.श्रीगोंदा(५४७१) *साकेश्वर कॉलेज ऑफ फार्मसी (५५१७) *संजीवनी ग्रामीण शिक्षण संस्थेचे संजीवनी कॉलेज ऑफ फार्मास्युटिकल अँड रिसर्च,कोपरगाव (5195) *सेवा शिक्षण प्रसारक मंडळाचे डॉ. एन.जे. पाऊलबुधे कॉलेज ऑफ फार्मसी (डिप्लोमा),अहिल्यानगर(५४५१) *शांतीनिकेतन कॉलेज ऑफ फार्मसी, अहिल्यानगर (5454) *शिवा ट्रस्ट, शिवाजीराव पवार कॉलेज ऑफ फार्मसी, पाचेगाव ता.नेवासा जिल्हा.अहिल्यानगर(५४६६) *श्रद्धा ग्रामीण वैद्यकीय सामाजिक कल्याण व शिक्षण सहकार महर्षी किसनराव वराळ पाटील कॉलेज ऑफ फार्मसी, निघोज, ता. पारनेर, जि. अहिल्यानगर (५३००) *श्री स्वामी समर्थ इन्स्टिट्यूट ऑफ फार्मसी, बोटा (५४८४) *श्री. लक्ष्मणराव त्र्यंबकराव नाकाडे फार्मसी कॉलेज, ढोरजलगाव-पूर्व (५५४०) *श्री. विवेकानंद नर्सिंग होम ट्रस्ट, कॉलेज ऑफ फार्मसी, राहुरी फॅक्टरी, अहिल्यानगर(5211) *त्रिमूर्ती ग्रामीण फार्मसी कॉलेज, खडके, ता.नेवासा जिल्हा.अहिल्यानगर (५५४१) *विद्या निकेतन इन्स्टिट्यूट ऑफ फार्मसी अँड रिसर्च सेंटर, बोटा(५४६४) *विश्वभारती अकादमी,कॉलेज ऑफ फार्मसी, सारोदा बड्डी, अहिल्यानगर (5506) *वाणी कॉलेज ऑफ फार्मसी (५५१५) ===शेती(एग्रीकल्चर)=== *कॉलेज ऑफ ॲग्री. जैव-तंत्रज्ञान, A/p. मदडगाव, पोस्ट. भातोडी,ता. जि. अहिल्यानगर (१९२१२) *कॉलेज ऑफ ॲग्री. जैव-तंत्रज्ञान, चंद्रपूर रोड, I.T.I., फार्मसी कॅम्पस, मु. पोस्ट. लोणी बु., ता. ओ राहाता जि. अहिल्यानगर ४१३७१३.(१९१८३) *कृषी अभियांत्रिकी आणि तंत्रज्ञान महाविद्यालय, मालदाड, ता. संगमनेर, जिल्हा अहिल्यानगर-४२२६०८ (१५२०१) *कृषी अभियांत्रिकी आणि तंत्रज्ञान महाविद्यालय, मिरजगाव, ता.कर्जत जिल्हा अहिल्यानगर (१५१९९) *कृषी व्यवसाय व्यवस्थापन महाविद्यालय, चंदनापुरी घाट, गुंजाळवाडी, ता. संगमनेर, जिल्हा. अहिल्यानगर. ४२२६०५ (१८२६४) *कृषी व्यवसाय व्यवस्थापन महाविद्यालय, लोणी ता. राहाता जिल्हा अहिल्यानगर ४१३७१३. (१८२७५) *कृषी महाविद्यालय, भानाशिवरा, ता. नेवासा जिल्हा अहिल्यानगर (११२९७) *कृषी महाविद्यालय, घारगाव, ता.श्रीगोंदा जि. अहिल्यानगर (११२८२) *कृषी महाविद्यालय, मदडगाव (11313) *कृषी महाविद्यालय, प्रवरानगर, लोणी, ता. राहाता, जिल्हा अहिल्यानगर (11281) *कृषी महाविद्यालय, वडगाव गुप्ता (विळद घाट), पोस्ट. एमआयडीसी, जि. अहिल्यानगर(११२८७) *कृषी महाविद्यालय, सोनई, ता. नेवासा जिल्हा. अहिल्यानगर ४१४१०५.(१११३४) *अन्न तंत्रज्ञान महाविद्यालय, घारगाव, जिल्हा. अहिल्यानगर (१६२८५) *कॉलेज ऑफ फूड टेक्नॉलॉजी, खडके वेक. (१६३८३) *डॉ. अण्णासाहेब शिंदे कॉलेज ऑफ अ‍ॅग्री. इंजिनिअरिंग अँड टेक्नॉलॉजी, राहुरी, जिल्हा. अहिल्यानगर ४१३७२२. (१५१२४) *पुण्यश्लोक अहिल्यादेवी होळकर कृषी महाविद्यालय, हळगाव ता. जामखेड जि. अहिल्यानगर (११३०१) *सदगुरू कृषी महाविद्यालय, मिरजगाव, (टोल नाक्याजवळ) ता. कर्जत, जि. अहिल्यानगर ४१४४०१.(११२०८) *सहकार महर्षी भाऊसाहेब थोरात कृषी महाविद्यालय, अमृतनगर (11308) *श्रमशक्ती कृषी महाविद्यालय, मु.मालदाड, ता.संगमनेर, जि.अहिल्यानगर-४२२६०८(११२०७) *श्रमशक्ती कॉलेज ऑफ फूड तंत्रज्ञान, मु. मालदाड, ता. संगमनेर, जिल्हा. अहिल्यानगर-४२२६०८ (१६२१४) *वृंदावन कॉलेज ऑफ कृषी, गुंजाळवाडी पठार, ता. संगमनेर, जिल्हा-अहिल्यानगर (११३१५) == विशेष == मराठी भाषेतील सार्वकालिक सर्वोत्कृष्ट ग्रंथ म्हणजे ग्रंथराज [[ज्ञानेश्वरी]]. ज्या ज्ञानेश्वरीची एक तरी ओवी अनुभवावी असे म्हणले जाते, तो ग्रंथ अहमदनगर जिल्ह्यातील श्रीक्षेत्र [[नेवासा|नेवासे]] येथे संत ज्ञानेश्वरांनी लिहिला. या आध्यात्मिक वैशिष्ट्यांसह आज अहमदनगर महाराष्ट्रात सर्वाधिक क्षेत्रफळ असलेला जिल्हा, सर्वाधिक सिंचन क्षेत्र असलेला आणि सर्वाधिक सहकारी साखर कारखाने असलेला जिल्हा अशी वैशिष्ट्ये दिमाखाने मिरवत आहे. अहमदनगर जिल्हा सहकारी साखर कारखान्यांचा मूल स्रोत म्हणून! [[डॉ. विठ्ठलराव विखे-पाटील]] यांनी जिल्ह्यात प्रवरानगर (लोणी) येथे राज्यातील पहिली सहकारी पतपेढी (लोणी-बुद्रुक सहकारी पतपेढी) सुरू केली (१९२३), तसेच राज्यातील पहिला सहकारी साखर कारखाना स्थापन केला (जून १९५०) आणि सहकार या तत्त्वाची मुहूर्तमेढ राज्यात रोवली गेली. अर्थतज्ज्ञ [[धनंजय रामचंद्र गाडगीळ]] या कारखान्याचे पहिले अध्यक्ष होते. या पहिल्या यशस्वी प्रयोगानंतर सहकारी साखर कारखान्यांची एक साखळीच राज्यात निर्माण झाली. एक सहकारी साखर कारखाना आणि त्या भोवतीच्या परिसराचा शैक्षणिक, औद्योगिक व सोयी सुविधांचा विकास अशी परंपरा महाराष्ट्रात निर्माण झाली. 'राळेगणसिद्धी' या खेड्याने जिल्ह्याने जलव्यवस्थापनाचा एक आदर्श निर्माण केला, तर 'हिवरे बाजार' हे आदर्श खेडे म्हणून नावारूपास आले. तसेच पाथर्डी तालुक्यातील 'मढी' हे शहर 'कानिफनाथगड' म्हणून प्रसिद्ध आहे. नाथसंप्रदयाचा पाया येथेच रचलेला आढळून येतो. [[चित्र:Kanifnath temple madhi.jpg|इवलेसे]] ==अहिल्यानगर जिल्ह्यातील साखर कारखाने== {| class="wikitable" |- ! क्र. !! कारखान्याचे नाव !! गाव, तालुका |- |१||पद्मश्री डॉ.विठ्ठलराव विखे पाटील सहकारी साखर कारखाना,||प्रवरानगर, [[राहता तालुका |राहता]] |- | २ || श्री गणेश सहकारी साखर कारखाना || गणेशनगर, [[राहाता तालुका|राहाता]] |- | ३ || मुळा सहकारी साखर कारखाना || सोनई, [[नेवासा तालुका|नेवासा]] |- | ४ || लोकनेते मारुतीराव घुले पाटील ज्ञानेश्वर सहकारी साखर कारखाना || भेंडा, [[नेवासा तालुका|नेवासा]] |- |५||स्वामी समर्थ शुगर अँड अ‍ॅग्रो इंडस्ट्रीज लि.||माळेवाडी, वरखेड, [[नेवासा तालुका |नेवासा]] |- | ६ || अगस्ती सहकारी साखर कारखाना लि. || अगस्तीनगर, [[अकोले तालुका|अकोले]] |- | ७ || अशोक सहकारी साखर कारखाना लि. || अशोकनगर, [[श्रीरामपूर तालुका|श्रीरामपूर]] |- | ८ || डॉ. बाबुराव बापूजी तनपुरे सहकारी साखर कारखाना लि. || शिवाजीनगर, [[राहुरी तालुका|राहुरी]] |- |९||प्रसाद शुगर अँड ऍग्रो प्रॉडक्ट्स लिमिटेड||वांबोरी, [[राहुरी तालुका| राहुरी]] |- | १० || सहकारमहर्षी भाऊसाहेब थोरात सहकारी साखर कारखाना लि. || अमृतनगर, [[संगमनेर तालुका|संगमनेर]] |- |११||श्री गजानन महाराज शुगर लि., (जुने नाव युटेक शुगर लि.)||कवठे मलकापूर, [[संगमनेर तालुका |संगमनेर]] |- | १३ || गंगामाई इंडस्ट्रीज अँड कन्स्ट्रक्शन प्रायव्हेट लिमिटेड || गंगामाई, हरीनगर, [[शेवगाव तालुका|शेवगाव]] |- |१३||संघर्षयोद्धा बबनराव ढाकणे केदारेश्वर सहकारी साखर कारखाना||सुमननगर, बोधेगाव, [[शेवगाव तालुका |शेवगाव]] |- | १४ || बारामती ॲग्रो (युनिट क्र. 3) जय श्रीराम शुगर अँड ॲग्रो प्रॉडक्ट्स लि. || हळगाव, [[जामखेड तालुका|जामखेड]] |- | १५ || श्री अंबिका शुगर प्रायव्हेट लिमिटेड || अंबिकानगर, [[कर्जत तालुका (अहिल्यानगर)|कर्जत]] |- | १६ || कर्मवीर शंकरराव काळे सहकारी साखर कारखाना || गौतमनगर कोळपेवाडी, [[कोपरगाव तालुका|कोपरगाव]] |- |१७||सहकार महर्षी शंकरराव कोल्हे सहकारी साखर कारखाना (संजीवनी) ||सहजानंदनगर,शिंगणापूर [[कोपरगाव तालुका|कोपरगाव]] |- |१८||पियुष शुगर अँड पावर प्रायव्हेट लिमिटेड||वाळकी देऊळगाव सिद्धी, [[नगर तालुका|अहिल्यानगर]] |- |१९|| कर्मयोगी कुंडलिकराव रामराव जगताप पाटील कुकडी सहकारी साखर कारखाना || पिंपळगाव पिसा, [[श्रीगोंदा तालुका|श्रीगोंदा]] |- |२०||ओंकार शुगर अँड अलाइड इंडस्ट्रीज प्रा. लि. (युनिट-७)|| देवदैठण, [[श्रीगोंदा तालुका|श्रीगोंदा]] |- |२१||गौरी शुगर अँड डिस्टिलरीज प्रायव्हेट लिमिटेड (युनिट क्र. ०४)|| हिरडगाव, [[श्रीगोंदा तालुका|श्रीगोंदा]] |- |२२||सहकार महर्षी शिवाजीराव नारायणराव नागवडे सहकारी साखर कारखाना लि.|| श्रीगोंदा फॅक्टरी, [[श्रीगोंदा तालुका |श्रीगोंदा]] |- |२३||श्री वृद्धेश्वर सहकारी साखर कारखाना||आदिनाथनगर, [[पाथर्डी तालुका |पाथर्डी]] |- |२४||श्री क्रांती शुगर अँड पॉवर लिमिटेड||देवीभोयरे,[[पारनेर तालुका |पारनेर]] |- |२५||कृषीनाथ ग्रीन एनर्जी लिमिटेड, (संचालित सोपानराव बाळकृष्ण ढसाळ अ‍ॅग्रो पॉवर लिमिटेड,||ढवळपुरी, [[पारनेर तालुका| पारनेर]] |} == ऐतिहासिक महत्तव == पूर्वीच्या काळात या भागावर असलेल्या [[निजामशहा (अहमदनगर)|निजामशाही]] व [[मोगल]] साम्राज्याचे वर्चस्व लक्षात येते. रामायणकाळात [[अगस्त्य|अगस्ती]] ऋषींनी [[विंध्य]] पर्वत ओलांडून गोदावरी नदीच्या किनाऱ्यावर वसाहत स्थापन केल्याचे आणि त्यांची व श्रीरामाची भेट झाल्याचे मानले जाते. आणखी महत्त्वाचे म्हणजे महाराष्ट्रामध्ये पहिली मानवी वसाहत याच जिल्ह्यात प्रवरा व [[गोदावरी]] नद्यांच्या किनाऱ्यावर झाली, असा निष्कर्ष पुण्याच्या डेक्कन कॉलेजने नेवासातील उत्खननानंतर काढला आहे. भारतीय पुरातत्त्व विभागाने श्रीरामपूर तालुक्यातील [[दायमाबाद]] येथे केलेल्या उत्खननातून या जिल्ह्यात [[सिंधु संस्कृती|सिंधु संस्कृतीचे]] अस्तित्त्व सिद्ध झालेले आहे. === निजामशाही === {{मुख्य|निजामशाही}} १५ व्या शतकाच्या शेवटी, इ.स. १४८६ मध्ये तत्कालीन [[बहामनी सल्तनत|बहामनी राज्याचे]] पाच तुकडे झाले. त्यामधून फुटून निघालेल्या मलिक अहमदशहा बहिरी या निजामशहाने मे, १४९० मध्ये सीना नदीकाठी शहर वसवण्यास सुरुवात केली. याच्या नावावरूनच या शहराला अहमदनगर असे नाव पडले. इ.स. १४९४ मध्ये शहर रचना पूर्ण होऊन अहमदनगर निजामशहाची राजधानी बनले. या शहराची तुलना त्या काळी [[कैरो]], [[बगदाद]] या समृद्ध शहरांशी केली जात असे. अहमदशहा, बुऱ्हाणशहा, [[चांदबिबी|सुलताना चांदबिबी]] यांची कारकीर्द असणारी निजामशाही येथे इ.स. १६३६ पर्यंत टिकली. निजामशाहीच्या पडत्या काळात [[शिवाजी महाराज|छत्रपती शिवाजी महाराजांचे]] वडील [[शहाजीराजे भोसले]] यांनी छोट्या मूर्तझा निजामशहाला मांडीवर घेऊन नगरचा कारभार पाहिला. पुढे काही काळ नगरने मराठेशाही व शहाजहान बादशहाची मोगलशाही अनुभवली. १७५९ मध्ये अहमदनगर पेशव्यांकडे आले आणि १८०३ मध्ये ते इंग्रजांच्या ताब्यात गेले. १८१८ पासून अहमदनगर वर पूर्णपणे इंग्रजांचा अंमल होता. १८२२ मध्ये ब्रिटिशांनी अहमदनगर जिल्ह्याची स्थापना केली. पुण्यश्लोक राजमाता [[अहिल्याबाई होळकर]] यांचा जन्म याच नगर जिल्ह्यातील चौंडी ता.जामखेड या गावी झाला. त्यांचे वडील मानकोजी शिंदे हे चौंडी ता.जामखेड या गावाचे पाटील होते. अहिल्यादेवींचे बालपण याच गावात गेले. त्या शिवभक्त होत्या. पुढे मराठा साम्राज्याचे इंदौर संस्थानच्या खंडेराव होळकर यांच्याशी त्यांचा विवाह झाला. त्या सुभेदार राजे मल्हारराव होळकर यांच्या त्या सून होत. त्यांच्या नंतर अहिल्यादेवी ह्या मध्य भारताच्या माळवा राज्याच्या महाराणी म्हणून 28 वर्ष राज्यकारभार सांभाळला.त्यांनी भारत देशात ठिकठिकाणी मंदिरे, धर्मशाळा, घाट, पाणपोई- विहिरी, बारवे, अन्नछत्रे उभारले. === भारत छोडो आंदोलन === इ.स. १९४२ च्या चलेजाव आंदोलनाच्या काळात [[पंडित जवाहरलाल नेहरू]], [[सरदार वल्लभभाई पटेल]], [[मौलाना आझाद]], डॉ. पी.सी. घोष इत्यादी राष्ट्रीय नेते नगरमधील भुईकोट किल्ल्यात बंदिवासात होते. डिस्कव्हरी ऑफ इंडिया हा प्रसिद्ध ग्रंथ पंडित जवाहरलाल नेहरू यांनी याच किल्ल्यात लिहिला. या ग्रंथाची काही हस्तलिखिते आजही येथे पाहण्यास मिळतात. याच किल्ल्यात डॉ. पी.सी. घोष यांनी हिस्ट्री ऑफ एन्शंट इंडियन सिव्हिलायझेशन हा ग्रंथ शब्दबद्ध केला. तसेच [[डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर]] यांनी थॉट्स ऑफ पाकिस्तान व [[मौलाना आझाद]] यांनी [[गुबार - ए - खातिर]] हे ग्रंथ याच शहरात लिहिले. == राजकीय संरचना == अहमदनगर जिल्ह्यात २ लोकसभा मतदारसंघ असून १२ विधानसभा मतदारसंघ आहेत. === अहमदनगर लोकसभा मतदारसंघ === हा मतदारसंघ अहमदनगर शहर विधानसभा मतदारसंघ, [[कर्जत जामखेड विधानसभा मतदारसंघ|कर्जत-जामखेड]], [[पारनेर विधानसभा मतदारसंघ|पारनेर]], [[राहुरी विधानसभा मतदारसंघ|राहुरी]], [[शेवगाव विधानसभा मतदारसंघ|शेवगाव-पाथर्डी]] व [[श्रीगोंदा विधानसभा मतदारसंघ|श्रीगोंदा]] या विधानसभा मतदारसंघांचा बनला आहे. === शिर्डी लोकसभा मतदारसंघ === हा इ.स. २००९ पासून अनुसूचित जातींसाठी राखीव असलेला लोकसभा मतदारसंघ [[श्रीरामपूर विधानसभा मतदारसंघ|श्रीरामपूर]], [[शिर्डी विधानसभा मतदारसंघ|शिर्डी]], [[अकोले विधानसभा मतदारसंघ|अकोले]], [[संगमनेर विधानसभा मतदारसंघ|संगमनेर]], [[कोपरगाव विधानसभा मतदारसंघ|कोपरगाव]], [[नेवासा विधानसभा मतदारसंघ|नेवासा]] या विधानसभा मतदारसंघांचा बनला आहे. === जिल्ह्यातील विधानसभा मतदारसंघ === * [[अहमदनगर शहर विधानसभा मतदारसंघ]] * [[पारनेर विधानसभा मतदारसंघ]] * [[कर्जत जामखेड विधानसभा मतदारसंघ]] * [[पाथर्डी-शेवगाव विधानसभा मतदारसंघ]] * [[श्रीगोंदा विधानसभा मतदारसंघ]] * [[श्रीरामपूर विधानसभा मतदारसंघ]] * [[राहुरी विधानसभा मतदारसंघ]] * [[शिर्डी विधानसभा मतदारसंघ]] * [[अकोले विधानसभा मतदारसंघ]] * [[कोपरगाव विधानसभा मतदारसंघ]] * [[नेवासा विधानसभा मतदारसंघ]], * [[संगमनेर विधानसभा मतदारसंघ]] :तसेच जिल्ह्यात ७५ जिल्हा परिषद मतदारसंघ असून, १५० पंचायत समिती मतदारसंघ आहेत. == शेती == ज्वारी हे या जिल्ह्यातील प्रमुख पीक असून ते दोन्ही हंगामांत घेतले जाते. ऊस हेदेखील महत्त्वाचे पीक असून जिल्ह्यातील साखर कारखान्यांची संख्या ही महाराष्ट्रात सर्वाधिक आहे. अलीकडच्या काळात जिल्ह्यात द्राक्ष, मोसंबी, डाळिंब या फळांचे तसेच सूर्यफुलाचे क्षेत्र व उत्पादन वाढते आहे. जिल्ह्यातील शेवंतीची फुले ही महाराष्ट्रात प्रसिद्ध आहेत. राज्याबाहेरही शेवंतीला मागणी असते. जिल्ह्यात [[श्रीरामपूर]] येथे मोसंबी संशोधन केंद्र आहे. कृषी व शैक्षणिकदृष्ट्या नगर जिल्ह्याचे सर्वांत महत्त्वाचे वैशिष्ट्य म्हणजे [[राहुरी]] येथे स्थापन झालेले, महाराष्ट्रातील पहिले कृषी विद्यापीठ म्हणजेच [[महात्मा फुले कृषी विद्यापीठ]] होय. या ठिकाणी कृषीविषयक विविध अभ्यासक्रम शिकवले जातात तसेच अनेक पिकांबाबत संशोधन केले जाते. या विद्यापीठाने संशोधन करून वापरात आणलेल्या विविध पिकांच्या जाती राज्यातील शेतकऱ्यांमध्ये लोकप्रिय आहेत. अकोले तालुक्यात प्रवरा नदीवर बांधण्यात आलेले [[भंडारदरा धरण]], राहुरीजवळ बारागाव नांदूूूर येथील [[मुळा धरण]] हे जिल्ह्यातील प्रमुख सिंंचन प्रकल्प आहेत. == अहिल्यानगर जिल्ह्यातील पर्यटनस्थळे == ===धार्मिक स्थळे=== * [[मोहटादेवी|जगदंबा देवी सार्वजनिक देवस्थान ट्रस्ट, मोहटे ता. पाथर्डी जि. अहिल्यानगर]] * [[विशाल गणपती]] मंदिर, माळीवाडा, अहिल्यानगर * स्वयंभू निद्रिस्त गणपती मंदिर, आव्हाणे बु, शेवगाव. * श्री हरिहरेश्वर कैलाश गमन देवस्थान, महादेव दर्रा (तोंडोळी) * कान्होबा उर्फ कानिफनाथ देवस्थान, मढी, पाथर्डी. * बहिरीआई व सेवालाल महाराज देवस्थान,सेवानगर तांडा, तोंडोळी (पाथर्डी) * श्री अनखिरी देवी मंदिर, धानोरा (फक्रबाद), जामखेड, अहिल्यानगर * रेणूका माता मंदिर, धामणगाव देवी * [[अमृतेश्वर मंदिर]], [[रतनवाडी]] * जगदंबा मंदिर / मोहटादेवी मंदिर, पाथर्डी * दुर्गामाता मंदिर शिराळ, पाथर्डी * [[जगदंबामाता मंदिर, टाहाकरी]] * जगदंबा देवी मंदिर, राशिन * श्री ढोकेश्वर मंदिर, टाकळी ढोकेश्वर * [[भगवानगड]], ता. पाथर्डी जि. अहिल्यानगर * [[रेणुकामाता मंदिर, केडगाव]] * [[शनी-शिंगणापूर]] * साईबाबा मंदिर, [[शिर्डी]] * पैस खांब मंदिर, नेवासा * वृद्धेश्वर शिव मंदिर, घाटशिरस * विठ्ठल मंदिर, पळशी (पारनेर) * श्री कोरठण खंंडोबा मंदिर, पिंपळगाव रोठा * [[सिद्धटेक]] * गोरक्षनाथ मंदिर, मांजरसुंबा * [[देवगड (नेवासा)]] * साईबाबा तपोभूमी मंदिर, कोपरगाव * शुक्राचार्य मंदिर, कोपरगाव * भगवती माता मंदिर, कोल्हार * वाकडी. श्री क्षेत्र खंंडोबा मंदिर (वाकडी खंंडोबाची) * कुशाबाबा देवस्थान (सातवड) * ढोलेश्वर देवस्थान (सातवड) === ऐतिहासिक वारसा असलेली स्थळे === * [[अहिल्यानगर किल्ला]] * सलाबत खान कबर * [[चांदबिबी महाल]] * फराहबक्ष महाल, अहिल्यानगर शहर * धर्मवीरगड (पेडगाव किल्ला) * किल्ले शिवपट्टन, खर्डा निजामकालीन गढी * कानिफनाथ गड, मढी, छत्रपती संभाजी महाराजांच्या पत्नी येसूबाईंनी या गडाचे बांधकाम केले. === निसर्गपर्यटन स्थळे === * [[भंडारदरा धरण]] * [[हरिश्चंद्रगड]] * [[कळसूबाई शिखर]] * रेहेकुरी काळवीट अभयारण्य * रांजणखळगे, निघोज * डोंगरगण (अहिल्यानगर) * पेमगिरी (संगमनेर) - वडाचे झाड * साईबन, अहिल्यानगर * [[मुळा धरण]] == महत्त्वाची ठिकाणे == *'''कोकमठाण''' - विश्वात्मक जंगलीदास महाराज आश्रम *'''पुणतांबा''' - गोदावरी नदीच्या तीरावरील प्राचीन तीर्थक्षेत्र. संत चांगदेव महाराजांची समाधी. *'''मढी''' - श्री कानिफनाथ समाधी मंदिर *'''साकुरी''' - सदगुरू उपासनी महाराज आश्रम *[[राळेगण सिद्धी]] व [[हिवरे बाजार]] - संपूर्ण भारतात प्रसिद्ध असलेली आदर्श गावे. *[[दायमाबाद]]- पुरातत्त्वीय उत्खनन स्थळ *'''राशिन -''' श्री जगदंबा देवी मंदिर संपूर्ण महाराष्ट्रातील लाखो भाविकांचे श्रद्धास्थान व कुलदैवत. == अहिल्यानगर जिल्ह्यातील तालुके == अहमदनगर जिल्ह्यात एकूण ४ उपविभाग आणि १४ तालुके आहेत. # [[अकोले तालुका|अकोले]] ([[संगमनेर उपविभाग]]) # [[कर्जत तालुका (अहमदनगर)|कर्जत]] ([[कर्जत उपविभाग]]) # [[कोपरगाव तालुका|कोपरगाव]] ([[संगमनेर उपविभाग]]) # [[जामखेड तालुका|जामखेड]] ([[कर्जत उपविभाग]]) # [[नगर तालुका|नगर]] ([[अहिल्यानगर उपविभाग]]) # [[नेवासा तालुका|नेवासा]] ([[श्रीरामपूर उपविभाग]]) # [[पाथर्डी तालुका|पाथर्डी]] ([[अहिल्यानगर उपविभाग]]) # [[पारनेर तालुका|पारनेर]] ([[अहिल्यानगर उपविभाग]]) # [[राहाता तालुका|राहाता]] ([[श्रीरामपूर उपविभाग]]) # [[राहुरी तालुका|राहुरी]] ([[श्रीरामपूर उपविभाग]]) # [[शेवगाव तालुका|शेवगाव]] ([[अहिल्यानगर उपविभाग]]) # [[श्रीगोंदा तालुका|श्रीगोंदा]] ([[अहिल्यानगर उपविभाग]]) नवीन रचनेनुसार # [[श्रीरामपूर तालुका|श्रीरामपूर]] ([[श्रीरामपूर उपविभाग]]) # [[संगमनेर तालुका|संगमनेर]] ([[संगमनेर उपविभाग]]) नवीन रचनेनुसार श्रीगोंदा (पूर्वीचा [[कर्जत उपविभाग]]) व पारनेर यांचे एकत्रित उपविभागीय कार्यालय अहमदनगर येथे स्थापण्यात आले आहे. [[अहिल्यानगर]] शहरापासून १२ किमी अंतरावर चांदबीबीचा महाल आहे ती एक ऐतिहासिक वास्तू आहे, तसेच शहराच्या पूर्वेस भातोडी या ठिकाणी तलाव आहे त्या तलावाची भिंत [[शाहू महाराज|छत्रपती शाहू महाराज]] यांनी एका युद्धाच्या वेळी फोडली होती व त्या पाण्याच्या प्रवाहाने विरोधी सैन्य वाहून गेले होते असा इतिहास सांगितला जातो तसेच तिथे शहाजी राजे यांचे बंधू शरीफजी राजे यांची समाधी देखील आहे. तसेच प्रसिद्ध अभिनेते सदाशिव अमरापूरकर यांनी [[अहिल्यानगर]] शहरात वास्तव्य केलेले आहे. राष्ट्रसंत आचार्य आनंद ऋषिजी महाराज यांचे जन्मगाव देखील याच जिल्ह्यात [[पाथर्डी तालुका|पाथर्डी]] तालुक्यातील चिचींडी या गावी झालेला आहे. स्वराज्याचे गुप्तहेर खात्याचे प्रमुख बहिर्जी नाईक यांचे पूर्वजांचे मूळ गाव [[पारनेर]] तालुक्यातील हंगा आहे अशी ही आख्यायिका आहे. माजी मुख्यमंत्री सुशील कुमार शिंदे यांनी याच जिल्ह्यातून निवडणूक लढवली होती. जायकवाडी धरण हे [[अहिल्यानगर]] जिल्ह्यातील [[शेवगाव]] तालुक्यातील जायकवाडी या ठिकाणी आहे. == संदर्भ == {{संदर्भयादी}} {{भौगोलिक स्थान |मध्य = अहमदनगर जिल्हा |उत्तर = [[नाशिक जिल्हा]] |ईशान्य = [[छत्रपती संभाजीनगर जिल्हा]] |पूर्व = [[बीड जिल्हा]] |आग्नेय = [[धाराशिव जिल्हा]] |दक्षिण = [[सोलापूर जिल्हा]] |नैऋत्य = [[पुणे जिल्हा]] |पश्चिम = [[ठाणे जिल्हा]] |वायव्य = [[नाशिक जिल्हा]] }} {{महाराष्ट्रातील जिल्हे}} {{अहिल्यानगर जिल्हा}} [[वर्ग:अहिल्यानगर जिल्हा]] [[वर्ग:नाशिक विभागातील जिल्हे]] [[वर्ग:महाराष्ट्रातील जिल्हे]] hh40mqn4b1bt8w51mtubzejcxwgb4cr 0 12525 2580925 2508213 2025-06-18T14:56:12Z 2401:4900:519E:5778:1:0:3337:C1BD 2580925 wikitext text/x-wiki {{nobots}} '''अव्यय''' ही व्याकरणातील एक संकल्पना आहे. अव्यय ही संज्ञा संस्कृत व्याकरणाच्या परंपरेतून आली आहे. अव्यय म्हणजे जे बदलत नाही ते. व्याकरणात शब्दांचे त्यांत होणाऱ्या बदलांच्या अनुषंगाने गट करण्यात येतात. व्याकरणानुसार शब्दांना होणारे विकार हे लिंग, वचन, विभक्ती अशा तीन संदर्भात होतात. [[नाम]], [[सर्वनाम]], [[क्रियापद]], [[विशेषण]] ह्यांची [[सामान्यरूप|सामान्यरूपे]] होतात. अव्ययांची [[सामान्य रूप|सामान्य रूपे]] होत नाहीत.अव्ययला अविकारी शब्द ही म्हणतात.वर. ==कार्यानुसार वर्गीकरण== मराठी व्याकरणाच्या परंपरेत अव्ययांचे त्यांच्या कार्यानुसार आणखी वर्गीकरण करण्याची परंपरा आहे. ===शब्दयोगी अव्यय (Preposition)=== *शब्दाला जोडून येणारे अव्यय. उदा० लिहिण्या'''साठी''', कामा'''मुळे ''', होण्या'''पूर्वी'''उदा.....👇👇 काम पूर्ण होण्यापूर्वी तो निघून गेला. सरिता प्रत्येक कार्यक्रमासाठी तत्पर असते. ===क्रियाविशेषण अव्यय ( Adverb )=== *क्रियेविषयी विशेष माहिती सांगणाऱ्या अविकारी शब्दाला [[क्रियाविशेषण]] अव्यय म्हणतात **"तो जोरात पळाला.." या वाक्यात "जोरात" हा शब्द ... **"तो हळूहळू चालतो.." या वाक्यात "हळूहळू" हा शब्द क्रियाविशेषण अव्यय आहे. ===उभयान्वयी अव्यय ( Conjunction )=== *दोन शब्दांना किंवा वाक्यांना जोडणाऱ्या शब्दांना उभयान्वयी अव्यय म्हणतात. ** "आणि" , "व" , "पण", "परंतु","कारण" ===केवलप्रयोगी अव्यय ( Interjection )=== अ अगगं अगं आई अगई अगंबाई अगा अगाई अगे अगो अच्छा अच्छे अजी अबब अबा बाबा बा अयाई अयाया अय्या अरारा अरा रारा रारा रा अरे अरेच्च्या अरे देवा अरे बाप रे अरे माझ्या गब्रू अरे माझ्या पठ्ठ्या अरेरे अरे वा अरेव्वा अलल अंहं अहा अहाहा अहो अहोहो आ आई आई आई आई गं आतागं बया आता बोला आहा आई माझे इ इश्श ई ई ईई उ उं उंहूं ऊ ऊं ए ए ओ ओ ओच्या ओय ओहो ओहोहो आऊच क काय काय बोलणार ख खाशी ग गप गपचीप घ घ्या च चप चीप चूप छ छट्‌ छत्‌ छि छिः छिछि छित छी छीछी छू: छे ज जी जी हां झ झॅक छकास झक्कास ठ ठीक ढ ढ्याण्टढ्यां थ ‍थत्‌ थुत्‌ थूः द देवा देवा रे देवा ध धन्य धिक्‌ धुत्‌ न नेतिनेती फ फक्क्ड फस्‌ फस्सक्लास फिश्श फुस्‌ फूं फें ब बा बाप रे बाप रे बाप बाई गं भ भलतेच भले भले भले शाबास म मार डाला मारू य यंव यंव रे पठ्ठ्या र रामारामा रामा शिवा गोविंदा राम राम राम व वा वाऽरे वारे वा वावा वाव्वा व्वा वाहवा वाहा श शाबास शिवशिव शुक्‌ शुकशुक शू ह हं हां हाय हायहाय हायरे हाशहुश हाश्शहुश्श हिडिस्‌ हुः हुं हुर्रे हूं हे हो होब्बाई होब्बुवा होय हाश ==संस्कृत== :सदृशं त्रिषु लिङ्गेषु सर्वासु विभक्तिषु । :वचनेषुच सर्वेषु यन्न व्येति तदव्ययम् ।। तीनही [[लिंग|लिंगामध्ये]], सर्व [[विभक्ती|विभक्तीत]], तसेच तीनही [[वचन|वचनांमध्ये]] ज्याचे रूप एकच असते, व ज्याच्यात काहीही बदल घडून येत नाही त्याला अव्यय असे म्हणतात. परंतु अशा अव्ययांना जोडीदार म्हणून विशिष्ट [[विभक्ती|विभक्तिप्रत्यय]] लावलेले शब्दच लागतात.<ref>[http://www.sanskritdeepika.org/index.php?option=com_content&task=view&id=21&Itemid=33 संस्कॄत ज्ञानदिपिका]</ref> ==संदर्भ== {{संदर्भयादी}} [[वर्ग:मराठी व्याकरण]] [[वर्ग:अव्यय]] irp1xew0y4vyxow2lx2thgmzlxxjpm8 0 12528 2580899 2580861 2025-06-18T12:03:50Z Khirid Harshad 138639 [[Special:Contributions/106.76.253.55|106.76.253.55]] ([[User talk:106.76.253.55|चर्चा]]) यांनी केलेले बदल [[User:2409:408C:AE1C:456F:0:0:310B:FC05|2409:408C:AE1C:456F:0:0:310B:FC05]] यांच्या आवृत्तीकडे पूर्वपदास नेले. 2435770 wikitext text/x-wiki नामाबद्दल विशेष माहिती सांगणाऱ्या शब्दाला विशेषण असे म्हणतात. तर ज्याच्याबद्दल माहिती सांगितली जात आहे त्यास विशेष्य म्हणतात. उदा. चांगली मुलगी, काळा कुत्रा, पाच टोप्या वगैरे. यांत चांगली, काळा, पाच ही विशेषणे आणि मुलगी, कुत्रा, टोप्या ही विशेष्ये आहेत. विशेषणांचे प्रमुख प्रकार पुढील प्रमाणे आहेत: *गुणवाचक विशेषण * विशेषण *सार्वनामिक विशेषण == गुणवाचक विशेषण == नामाचा कोणत्याही प्रकारचा गुण किंवा विशेष माहिती दाखविणाऱ्या विशेषणाला “गुणवाचक विशेषण” असे म्हणतात. उदा० हिरवे रान,शुभ्र ससा,निळे आकाश, पीवळा अंबा, लाल मीरची == संख्यावाचक विशेषण == ज्या विशेषणांच्या योगाने नामाची संख्या दाखविली जाते त्यास संख्यावाचक विशेषण असे म्हणतात. संख्यावाचक विशेषणांचे पाच प्रकार आहेत. *गणनावाचक संख्या विशेषण, *क्रमवाचक संख्या विशेषण, *आवृत्तीवाचक संख्या विशेषण, *पृथ्वकत्ववाचक संख्या विशेषण *अनिश्चित संख्या विशेषण ===गणना वाचक संख्या विशेषण === ज्या विशेषणाचा उपयोग वस्तूची गणती किंवा गणना करण्यासाठी होतो त्या विशेषणाला गणनावाचक विशेषण असे म्हणतात. उदा०. दहा मुले, तेरा भाषा, एक तास, पन्नास रुपये यांत दहा, तेरा, एक, आणि पन्नास ही गणनावाचक विशेषणे आहेत. गणनावाचक संख्या विशेषणाचे तीन प्रकार पडतात : १. पूर्णांक वाचक – पाच, सहा, अठरा, बारा. २. अपूर्णांक वाचक – पावशेर, अर्धा, सव्वा, दीड. ३. साकल्य वाचक – पाचही मैत्रिणी, दोन भाऊ. === क्रमवाचक संख्या विशेषण === वाक्यामधील जे विशेषण वस्तूचा क्रम दर्शविते त्या विशेषणाला क्रमवाचक विशेषण असे म्हणतात. उदा. पहिले दुकान, सातवा बंगला, पाचवे वर्ष ह्यातील पहिले, सातवा, पाचवे ही क्रमवाचक संख्या विशेषणे आहेत. ===आवृत्तिवाचक संख्या विशेषण === वाक्यामधील जे विशेषण संख्येची किती वेळा आवृत्ती झाली ते दर्शविते त्यास आवृत्तिवाचक विशेषण असे म्हणतात. उदा. तिप्पट मुले, दुप्पट रस्ता, दुहेरी रंग === पृथ्वकत्ववाचक संख्या विशेषण === जी विशेषणे पृथ्वकत्व म्हणजे वेगळा बोध करून देतात त्यांना पृथ्वकत्ववाचक संख्या विशेषण असे म्हणतात. उदा. मुलींनी पाच-पाचचा गट करा, प्रत्येकाने चार-चार प्रश्न सोडवा. ===अनिश्चित संख्या विशेषण === ज्या विशेषणाद्वारे नामांची निश्चित संख्या किंवा प्रमाण व्यक्त होत नाही अशा विशेषणाला अनिश्चित संख्या विशेषण असे म्हणतात. उदा. काही मुले, थोडी जागा, भरपूर पाणी ==सार्वनामिक विशेषण == सर्वनामांपासून बनलेल्या विशेषणांना सार्वनामिक विशेषण असे म्हणतात. उदा. हे झाड, ती मुलगी, तो पक्षी मी, तू, तो, हा, जो, कोण, काय ही सर्वनामे अश्यावेळी नेहमीच मूळ स्वरूपात न येता सर्वनामास विभक्तीची प्रत्यय लागून त्यांच्या रूपात पुढीलप्रमाणे बदल होतो. मी – माझा, माझी, तू – तुझा, तो-त्याचा, आम्ही – आमचा, तुम्ही-तुमचा, ती-तिचा, हा – असा, असला, इतका, एवढा, अमका, तो – तसा, तसला, तितका, तेवढा, तमका, जो – जसा, जसला, जितका, जेवढा, कोण – कोणता, केवढा. ==हे सुद्धा पहा== *[[शब्दांच्या जाती]] *[[मराठी व्याकरण विषयक लेख]] 7jbbx32f2j12mvkzgg8obinh6nnlkqt 4 13035 2580981 2552894 2025-06-19T05:32:37Z MGA73 19941 Active users can help 2580981 wikitext text/x-wiki <!-- सुचालन चावडी साचा येथून हलवू नये. --> {{जुन्या चर्चा चौकट|search=yes| <center>[[विकिपीडिया:आंतरविकि दूतावास/जुनी चर्चा १|१]]</center> }} {{सुचालन चावडी}} <!-- चर्चांना येथून खाली सुरूवात करावी. --> <div style="float:center;border-style:solid;border-color:#fad67d;background-color:#faf6ed;border-width:2px;text-align:left;font-family: Trebuchet MS, sans-serif;padding:8px;" class="plainlinks"> [[#Welcome|सुस्वागतम्!]], मराठी विकिपीडिया आंतरविकि दूतावास मध्ये स्वागत आहे ! दूतावासाचे मुख्य पान [[:m:Wikimedia_Embassy|Wikimedia Embassy]] येथे आहे. {{en/begin}}Welcome to Wikipedia Embassy on Marathi Wikipedia for interwiki project collaborations. Main page on Meta [[:m:Wikimedia_Embassy|Wikimedia Embassy]]. * '''en:''' Requests for the [[m:bot|bot]] flag '''should not made be made on community page'''. Marathi Wikipedia does not use the [[m:bot policy|standard bot policy]], and '''does not''' allows [[m:bot policy#Global_bots|global bots]] and [[m:bot policy#Automatic_approval|automatic approval of certain types of bots]]. All bots should apply at [[:mr:विकिपीडिया:Bot|Marathi Wikipedia Local Bot Request]], and then [[:mr:विकिपीडिया:Bot|request access]] from a local bureaucrat if there is no objection. {{en/end}}</div> {{en/begin}} Wikimedia Foundation projects are multilingual, with wikis in hundreds of languages being actively worked on and plenty more ready to go. This Wikimedia Embassy is a central place for resources to help with cross-language issues — site-wide policy and software decisions that affect all of us and interlanguage linking. If you'd like to help, please set up an equivalent page on your own language's wiki and link them together, and list yourself as a Wikimedia Ambassador below. The Marathi Wikipedia embassy was started for communication between Marathi wikipedia and other language wikipedias. == JavaScript error == When loading the main page:<br style="margin-bottom:0.5em"/>JavaScript parse error (scripts need to be valid ECMAScript 5): Parse error: Missing ; before statement in file 'MediaWiki:Gadget-AdvancedSiteNotices.js' on line 17<br style="margin-bottom:0.5em"/>Ping interface administrators [[सदस्य:Tiven2240]] and [[सदस्य:अभय नातू]]. <span id="Alexis_Jazz:1659958968511:विकिपीडियाBWLCLNआंतरविकि_दूतावास" class="BawlCmt">[[सदस्य:Alexis Jazz|Alexis Jazz]] ([[सदस्य चर्चा:Alexis Jazz|चर्चा]]) १७:१२, ८ ऑगस्ट २०२२ (IST)</span> :Hi {{ping|Alexis Jazz}}, thanks for the report. Where did you find this error? Was it mobile view or desktop view. Are you still facing the error? --[[सदस्य:Tiven2240|Tiven2240]] ([[सदस्य चर्चा:Tiven2240|चर्चा]]) १२:२८, ९ ऑगस्ट २०२२ (IST) ::[[सदस्य:Tiven2240|Tiven2240]], desktop, Vector classic, also when logged out, yes. You are familiar with the [[w:en:Web development tools|console]]? <span id="Alexis_Jazz:1660037160732:विकिपीडियाBWLCLNआंतरविकि_दूतावास" class="BawlCmt">[[सदस्य:Alexis Jazz|Alexis Jazz]] ([[सदस्य चर्चा:Alexis Jazz|चर्चा]]) १४:५६, ९ ऑगस्ट २०२२ (IST)</span> == enable, configure wpcleaner == errors detected by [https://en.wikipedia.org/wiki/Wikipedia:WikiProject_Check_Wikipedia Check Wiki project] can be fixed using [https://en.wikipedia.org/wiki/Wikipedia:WPCleaner WPCleaner]. i assume it requies admin to enable and configure. i request to enable on our wiki. thank you. -[[सदस्य:రుద్రుడు|రుద్రుడు]] ([[सदस्य चर्चा:రుద్రుడు|चर्चा]]) ०८:४५, २१ फेब्रुवारी २०२३ (IST) == Mass deletion of files or mass cleanup of files == Hi! I made a post 10 years ago at [[विकिपीडिया:आंतरविकि_दूतावास/जुनी_चर्चा_१#चित्र:Anjanerikilla.jpg]] that all files need a license. The reply was that "Marathi Language Wikipedia comunity has clear understanding that we do not entertain request from Non Marathi language wikipedians in such respect unless required by Wikimedia Foundations direct intervention" Is that still the opinion on mr.wiki? If it is then it is a clear violation of [[:wmf:Resolution:Licensing_policy]] to allow non-licensed files. I hope you will help clean up files. For example * Send messages to the users that is still active. * Look through [[Special:UnusedFiles]] and delete files with no license (or non-free files) * Use a bot to add a license (if uploader make a clear statement about source and license) If central intervention is still required I will make a suggestio on meta to make a central mass deletion of files on mr.wiki. But I see no reason why that should be needed. --[[सदस्य:MGA73|MGA73]] ([[सदस्य चर्चा:MGA73|चर्चा]]) ०१:१८, २६ फेब्रुवारी २०२३ (IST) : Hello again! There are 19141 files on mr.wiki. About 1800 seems to have a license. Would anyone like to help save the remaining 17300 files? Ping [[सदस्य:अभय नातू]] and [[सदस्य:संतोष गोरे]]. We need local users and admins to help out. --[[सदस्य:MGA73|MGA73]] ([[सदस्य चर्चा:MGA73|चर्चा]]) १६:४१, १९ मार्च २०२३ (IST) ::{{साद|Tiven2240|Usernamekiran}} कृपया नोंद घ्यावी. या बद्दल मला फारशी माहिती नाही.-[[User:संतोष गोरे|<span style="color: blue; font-weight: bold; background: linear-gradient( orange, white, green)">संतोष गोरे</span>]] ([[सदस्य चर्चा:संतोष गोरे|<span style="text-shadow:grey 3px 3px 1px;"> 💬</span>]] ) १९:५५, २० मार्च २०२३ (IST) *{{re|MGA73}} Hello. Thanks for the message, and apologies for the delayed response. Even though I am active on Wikipedia every day, I somehow missed your first post. I am not sure what you mean by "Would anyone like to help save the remaining 17300 files?" If the files do not have licences, there's not much we can do. Encouraging uninvolved editors to update licenses may inadvertently result in [[:commons:commons:License laundering|license laundering]]. All the files are hosted on Wikimedia's servers in US, so legally speaking the files come under American copyright laws. Even if we assume Indian copyright laws are applicable, even then non-public domain files, and the ones without appropriate licenses should be deleted. But given the large number of files, I think this should be discussed with wider audience. Maybe sending mass message to all recently active editors, and having a discussion at Marathi village pump would be a good start. —usernamekiran [[User talk:Usernamekiran|(talk)]] २२:४२, २० मार्च २०२३ (IST) * {{re|Usernamekiran}} Thanks a lot for your reply. I agree that license laundering is to be avoided. What could be done is to send messages to uploaders and ask them to clarify if they are the photographers or not and if they is they can add a license. If the file shows a photo that is old enough it could be PD due to age. If a file is a modification of a file from Commons/Wikipedia then the file could probably be licensed the same way as the original. If the file is non-free then it could perhaps be used as fair use if a relevant rationale can be provided. : It will be a big work unless it is decided simply to mass delete all files without a license. But it could be done in steps. For exampe files in [[विशेष:न_वापरलेली_चित्रे]] is not in use so it will not be a very big loss if they are deleted. But we could also try to find out if any of the big uploaders are still active so they get a chance to add a source and license. : If you could make a notice at a better place and in local language that would be awesome. --[[सदस्य:MGA73|MGA73]] ([[सदस्य चर्चा:MGA73|चर्चा]]) २३:३४, २० मार्च २०२३ (IST) :: For example it seems that [[User:Archanapote]] is still active and have uploaded almost 500 files without a license. Sadly [[User:Priya Hiregange]] does not seem to be active (7380 uploads). --[[सदस्य:MGA73|MGA73]] ([[सदस्य चर्चा:MGA73|चर्चा]]) २३:४१, २० मार्च २०२३ (IST) :Similar to Usernamekiran, I missed this message as well. I think it's a fair ask to verify licensing. IIRC, a whole lot of these files were added when a few users did a SD-card dump on here. Starting with a central message and following up with specific users seems to be a prudent two-pronged approach. We (w:mr admins) will come up with messaging as well as other ways to save any files we can over the next few days. cc:{{साद|संतोष गोरे|Usernamekiran|tiven2240}} :[[सदस्य:अभय नातू|अभय नातू]] ([[सदस्य चर्चा:अभय नातू|चर्चा]]) ०४:५६, २१ मार्च २०२३ (IST) :: Thank you [[सदस्य:अभय नातू|अभय नातू]]. I noticed that Priya Hiregange has an email on user page. Perhaps someone would like to send an email and ask? --[[सदस्य:MGA73|MGA73]] ([[सदस्य चर्चा:MGA73|चर्चा]]) २२:५९, २१ मार्च २०२३ (IST) It might be a good idea to have someone with a bot to add: <pre> {{Information |description = |date = |source = |author = |permission = |other_versions = }} </pre> To all files so users know where to add the information. If there is any text on the file page perhaps it could be added to the description field. --[[सदस्य:MGA73|MGA73]] ([[सदस्य चर्चा:MGA73|चर्चा]]) २३:०७, २१ मार्च २०२३ (IST) {{ping|MGA73}} Thank you. I sampled some images uploaded by Priya Hiregange, all the sampled images had meta-data, so it is safe to assume that the files were created by Priya Hiregange. Maybe can assume that all the image files with proper metadata are user-created and add a "CC BY-SA 4.0" to these files? Regarding the template to be added, do you mean to add that blank template to every file/image, or on the files that do not have licensing information? —usernamekiran [[User talk:Usernamekiran|(talk)]] ०९:०८, २३ मार्च २०२३ (IST) : {{ping|Usernamekiran}} I also think that it is very likely it is own work. But I do not think adding licenses for uploaders is a good idea. There could be exceptions. For example if we get a user to write a message on their talk page "Yes they are my work and I agree to cc-by-sa-4.0". So I think it would be better to try sending an email first and ask for a license. : On some wikis licenses have been added if [[मिडियाविकी:Uploadtext]] or whatever user saw during upload had a statement like "By uploading your file you agree to release the file as cc-by-sa-3.0". --[[सदस्य:MGA73|MGA73]] ([[सदस्य चर्चा:MGA73|चर्चा]]) ११:३५, २३ मार्च २०२३ (IST) * {{ping|Usernamekiran}} I saw your message about having a bot to downsize non-free files. Thats a good idea. But first perhaps delete orphan non-free files? According to [[:वर्ग:All non-free media]] there are only 6 non-free files on mr.wiki :-D so I guess first step is to add {{tl|non-free media}} to all non-free license templates. --[[सदस्य:MGA73|MGA73]] ([[सदस्य चर्चा:MGA73|चर्चा]]) १८:४८, २३ मार्च २०२३ (IST) *:{{re|MGA73}} Hi. lol, yes, that's correct, but there are a lot of files that have no templates/tags at all. So we can't be sure how many non-free files we have here. A few hours ago, I created [[User:KiranBOT II/imagelist]] (it is transclusion of 4 pages, [[User:KiranBOT II/imagelist 1]] to 4). There are around 19k files hosted on mrwiki. I am not sure how to program the bot to see if a file has "satisfactory" metadata. Also, there are files uploaded by Priya Hiregange that don't have metadata, and follow nomenclature of facebook. e.g.: [[:File:1098177 4962377951143 1107498785 n.jpg]] —usernamekiran [[User talk:Usernamekiran|(talk)]] २१:१६, २३ मार्च २०२३ (IST) *:: {{ping|Usernamekiran}} Usually the first thing I do when I start to clean up a wiki is to try to find all license templates and add either {{tl|non-free media}} or {{tl|free media}}. Then I make a list of all files NOT in either [[:Category:All free media]] or [[:Category:All non-free media]] (example https://quarry.wmcloud.org/query/71493). If you know how to make quarries it should be possible to make a list of the templates used on the files and then you can look for templates that look like license templates (so they can be fixed too). Yeah the last file look like a Facebook file but sometimes users upload a file to Facebook and then later upload to Wikipedia. So it is not always a copyvio even if it is from Facebook. --[[सदस्य:MGA73|MGA73]] ([[सदस्य चर्चा:MGA73|चर्चा]]) २३:१२, २३ मार्च २०२३ (IST) *::: I think that the files in [[:Category:CC-BY-SA-4.0-disputed]] might be okay to move to Commons. The reason I added "-disputed" in the category name is because the license might have been added with a bot a few years ago. So before the files are moved it should be checked that it was not added by someone else. Also the template have changed content. Before 26 July 2015‎ it was a mixt of GFDL and a lot of cc-templates. After it is cc-by-sa-4.0. So I think it should be split up depending on upload date. If the uploaders are still active perhaps we could ask them to relicense the files to cc-by-sa-4.0. --[[सदस्य:MGA73|MGA73]] ([[सदस्य चर्चा:MGA73|चर्चा]]) ००:३६, २४ मार्च २०२३ (IST) *:::: I located a templates to fix: [[साचा:प्रताधिकारित संचिका]]. --[[सदस्य:MGA73|MGA73]] ([[सदस्य चर्चा:MGA73|चर्चा]]) ०१:२८, २४ मार्च २०२३ (IST) *:::::: {{ping|Usernamekiran}} Could you add {{tl|Non-free media}} to [[साचा:प्रताधिकारित संचिका]]? *:::::: Also I have send an email to Priya Hiregange and hope for a reply. --[[सदस्य:MGA73|MGA73]] ([[सदस्य चर्चा:MGA73|चर्चा]]) २२:१०, २५ मार्च २०२३ (IST) *:::::::{{ping|MGA73}} Hi. I could not understand what exactly you were asking, so I created [[सदस्य:MGA73/sandbox]]. Would you please edit it, and after it is done, I will copy-paste the entire contents to [[साचा:प्रताधिकारित संचिका]]. —usernamekiran [[User talk:Usernamekiran|(talk)]] ११:१४, २७ मार्च २०२३ (IST) *::::::::{{ping|Usernamekiran}} sure, I made an edit. --[[सदस्य:MGA73|MGA73]] ([[सदस्य चर्चा:MGA73|चर्चा]]) १९:०५, २७ मार्च २०२३ (IST) *:::::::::{{ping|MGA73}} done. —usernamekiran [[User talk:Usernamekiran|(talk)]] १५:४४, २८ मार्च २०२३ (IST) {{Outdent}} {{ping|Usernamekiran}} If you want there are some things you could do with your bot. For example: # Create a template like [[:oc:Modèl:No license]] and add that to all files that do not have a license # Add categories like "Files uploaded by <user xx>" to the files (you could start with the top 10 or 20 uploaders) # Add {{tl|Information}} on the files unless they have one (not on the non-free files) # Leave a notice on the user talk pages with a message that "You have uploaded one or more files without a license. Please add one or the file will be deleted." or "You have uploaded one or more files with a free license. Please help check that it has a good source and author." I think mr.wiki could give users for example 1 month to fix files without a license and if it is not fixed then all files should be deleted. --[[सदस्य:MGA73|MGA73]] ([[सदस्य चर्चा:MGA73|चर्चा]]) १९:४६, २९ मार्च २०२३ (IST) : What does the word "क्रिकॉमन्स" mean? I think that [[साचा:क्रिकॉमन्स]] should be replaced by standard templates like :<pre>{{self|GFDL|cc-by-sa-1.0|cc-by-2.0|cc-by-sa-2.0}}</pre> :There is no reason to include the NC and ND templates. But I would like to make sure that the template indicate own work. --[[सदस्य:MGA73|MGA73]] ([[सदस्य चर्चा:MGA73|चर्चा]]) १४:०४, १ एप्रिल २०२३ (IST) :: Hi {{ping|Usernamekiran}}! I noticed that on [[:चित्र:! flower 18.jpg]] there is what seems to be a template that was substed. I have seen other examples. Parhaps you can use your bot to find such cases and converte them to a real template? :: You asked earlier about metadata and there is an example on https://quarry.wmcloud.org/query/66549 where I made a list of files and their metadata. But you have to experiment a bit to find out how to look for the right metadata. Besides if file have no license then matadata will be of little use. --[[सदस्य:MGA73|MGA73]] ([[सदस्य चर्चा:MGA73|चर्चा]]) २२:२७, ५ एप्रिल २०२३ (IST) ::: It seems that there are 29 users that uploaded more than 50 unlicensed files each. The remaining 1090 files were uploaded by 200 different users. So if we put the files of the 29 biggest users in separate categories and the rest of the files in categories of ~100 files in each we will have 40 categories to check/fix/delete. ::: For example "Files to delete om May 1", "Files to delete on May 2"... "Files to delete on June 10". I think it is easier to handle if there are are not 17,000 files in one category. ::: Priya Hiregange uploaded 7,380 files and बहिर्जी नाईक uploaded 1,048 files. If the files look like own work there is not much we can do to save the files unless uploader post a message with a license. ::: If there are some uploaders that uploaded old photos then they might be PD due to age. And if the files were copied from other wikis then it may be possible to save the files. That could take some time. ::: In case someone would like to try to save the files but can't do it in time, then we could have a "Files to delete - on pause". Then any user can change "Files to delete on May x" to "Files to delete - on pause" and then we wait a little longer to delete the file (for example 2 weeks). --[[सदस्य:MGA73|MGA73]] ([[सदस्य चर्चा:MGA73|चर्चा]]) १९:४७, ६ एप्रिल २०२३ (IST) {{Outdent}} I know it is not an easy task or an easy choice to make. But something has to happen. So unless someone have an idea/plan how to move on I think the only choice is to start deleting files. Should someone return one day it is possible to undelete the files. But keeping files without a license is not an option. --[[सदस्य:MGA73|MGA73]] ([[सदस्य चर्चा:MGA73|चर्चा]]) ००:५८, १३ एप्रिल २०२३ (IST) === Non free content policy === : Hi {{ping|Usernamekiran}}! I noticed that mr.wiki is not listed on [[:m:Non-free content]] as a wiki that allow fair use. But there is [[विकिपीडिया:अ-मुक्त सामग्री निकष]] and [[विकिपीडिया:मराठी विकिपीडिया संचिका परवाना नीती]]. So I'm not sure if mr. wiki allow non-free content or not. [[wmf:Resolution:Licensing_policy]] is very clear: No non-free content unless there is a an Exemption Doctrine Policy (EDP). : If mr.wiki have no EDP then it is much easer to clean up because then all non-free files should just be deleted. That would also make it much easier to clean up files without a license because most files should simply be deleted. --[[सदस्य:MGA73|MGA73]] ([[सदस्य चर्चा:MGA73|चर्चा]]) १९:३०, १७ एप्रिल २०२३ (IST) :Ping [[User:संतोष गोरे]] too. --[[सदस्य:MGA73|MGA73]] ([[सदस्य चर्चा:MGA73|चर्चा]]) १९:३५, १७ एप्रिल २०२३ (IST) ::I do not know of any exemptions to non-free policies on w:mr. -- [[सदस्य:अभय नातू|अभय नातू]] ([[सदस्य चर्चा:अभय नातू|चर्चा]]) ११:३५, १८ एप्रिल २०२३ (IST) ::: [[सदस्य:अभय नातू|अभय नातू]] thank you. I think perhaps mr.wiki should discuss it and either chose to make an EDP or to chose not to allow non-free files. It is not a good solution to keep the status/policy unclear. If mr.wiki wants to allow non-free files make sure that a few users volunteer to monitor/check the files. --[[सदस्य:MGA73|MGA73]] ([[सदस्य चर्चा:MGA73|चर्चा]]) ०१:००, १९ एप्रिल २०२३ (IST) :I have resurrected the conversation and tagged admins on it. Per usual, I've set a 21 day limit to discussion, after which a definitive policy will be set. Regards -- [[सदस्य:अभय नातू|अभय नातू]] ([[सदस्य चर्चा:अभय नातू|चर्चा]]) ०४:४५, १९ एप्रिल २०२३ (IST) :: [[सदस्य:अभय नातू|अभय नातू]] can you leave a note here when a policy have been set? --[[सदस्य:MGA73|MGA73]] ([[सदस्य चर्चा:MGA73|चर्चा]]) २१:४६, १५ मे २०२३ (IST) {{ping|Usernamekiran|अभय नातू|Tiven2240|संतोष गोरे}} Looking at [[विकिपीडिया:अ-मुक्त सामग्री निकष]] it seems that there is no debate there. I think that it is a clear sign that there are no users that have a strong wish to allow fair use on mr.wiki. Since there are only 391 files in [[:वर्ग:All non-free media]] it will only affect a few articles if all files are deleted. But it will make it much easier to clean up files without a license because most of them have to be deleted because uploaders are no longer active. If someone gives my bot a flag [[विकिपीडिया:सांगकाम्या/विनंत्या#सदस्य:MGA73bot]] I can help sort files in categories by uploader or by used/unused etc. Or if you prefer I can also just add the files to a list and you can mass delete files. --[[सदस्य:MGA73|MGA73]] ([[सदस्य चर्चा:MGA73|चर्चा]]) ०१:५३, २७ मे २०२३ (IST) :{{साद|MGA73}} :Bot flag granted for 3 months :[[सदस्य:अभय नातू|अभय नातू]] ([[सदस्य चर्चा:अभय नातू|चर्चा]]) २१:२५, २७ मे २०२३ (IST) === Cleanup in progress === Thank you for the bot flag [[सदस्य:अभय नातू|अभय नातू]]! I have listed 7346 files on [[सदस्य:MGA73/Sandbox]] that were all taken by [[User:Priya Hiregange]] but are without a license and not in use. Since the user is no longer active it is not possible to save the files because only photographer can add a license. The files are not in use so if deleted the files will not leave red links in any articles. So I suggest that the files are all deleted. [[सदस्य:Tiven2240]] you have deleted some files recently so I ping you as info. If you prefer I can add {{tl|No license}}, {{tl|Oprhan file}} and [[:Category:Files uploaded by Priya Hiregange]] to the files but I was thinking that since there were so many I made a special list instead of adding templates etc. --[[सदस्य:MGA73|MGA73]] ([[सदस्य चर्चा:MGA73|चर्चा]]) ००:१२, २८ मे २०२३ (IST) :{{साद|MGA73}} :Thanks for the cleanup work. :Let's add this template <nowiki>{{पानकाढा|कारण=अप्रताधिकारित चित्र}}</nowiki> to the page, as a callout of last resort, to these pages and leave it on for 7 days. :At the end of the period (after midnight June 4th, UTC), remove these files. :[[सदस्य:अभय नातू|अभय नातू]] ([[सदस्य चर्चा:अभय नातू|चर्चा]]) ०६:५७, २८ मे २०२३ (IST) ::{{साद|अभय नातू}}. Happy to help :-) I will add the template. I noticed that there are many files in [[:वर्ग:Non Licensed Images]] that allready have some sort of template/warning. I will just leave that so there are 2 warnings. If user return and would add a license we can always clean up and fix file page. --[[सदस्य:MGA73|MGA73]] ([[सदस्य चर्चा:MGA73|चर्चा]]) १३:१२, २८ मे २०२३ (IST) {{outdent}} I noticed that [[सदस्य:Rahuldeshmukh101]] is probably still actice and English speaking, so I made [[:वर्ग:Files uploaded by Rahuldeshmukh101]] and added all the uploads there and I also made a comment at [[सदस्य_चर्चा:Rahuldeshmukh101#License, source and author on your uploads]]. I think we can do something similar to all uploaders where there is a chance that they are still active. If some of them do not speak English I need someone help write a message. If user is long gone then I think we should just tag for deletion like with the files of Priya Hiregange. But I will not add more files for deletion untill the 7 days have passed and the files of Priya Hiregange are deleted. Files will drown if too many are marked for deletion at the same time. --[[सदस्य:MGA73|MGA73]] ([[सदस्य चर्चा:MGA73|चर्चा]]) १८:४८, २९ मे २०२३ (IST) :To my best knowledge Rahul can be helpful in getting contact with Priya. {{Ping|Rahuldeshmukh101}} can you help. --[[सदस्य:Tiven2240|Tiven2240]] ([[सदस्य चर्चा:Tiven2240|चर्चा]]) १५:१८, ३० मे २०२३ (IST) :: [[सदस्य:Tiven2240|Tiven2240]], that would be awesome! :: I also created [[:वर्ग:Files uploaded by Archanapote]] and added files to this category (and sub category). I hope [[सदस्य:Archanapote]] will notice and help fix the problem. --[[सदस्य:MGA73|MGA73]] ([[सदस्य चर्चा:MGA73|चर्चा]]) २३:४०, ३१ मे २०२३ (IST) ::: I later created [[:वर्ग:Files uploaded by Abhijitsathe]] (and sub category). I hope [[सदस्य:Abhijitsathe]] will notice and help fix the problem. ::: Also [[:Category:Files uploaded by Priya Hiregange - special]] where I added the few files that are in use (or may have a license). That would make it easier if Priya return and confirm the license. --[[सदस्य:MGA73|MGA73]] ([[सदस्य चर्चा:MGA73|चर्चा]]) २०:५२, १ जून २०२३ (IST) :::: [[:वर्ग:Files uploaded by Dr.sachin23]] was the last active user with 100+ uploads. I hope [[सदस्य:Dr.sachin23]] will notice and help fix the problem. :::::I think i have uploaded the files as per my kowlege and facility avilable at that time on wiki marathi. Surely you can delete the uploaded files but it responsibility of to provide alternative picts for the connected pages सचिन नवले :::: I think that [[User:Katyare]] and the other active users with less than 100 uploads could just check their own uploads at [[विशेष:चित्रयादी/]]. --[[सदस्य:MGA73|MGA73]] ([[सदस्य चर्चा:MGA73|चर्चा]]) २१:२१, १ जून २०२३ (IST) {{outdent}} {{साद|अभय नातू}} the 7 days are up. Would you like to delete the files now? I'm sorting files of the biggest uploaders in separate categories but I have not added the deletion tag yet. I was thinking it would be best to take them one at a time so we do not flood the deletion process. --[[सदस्य:MGA73|MGA73]] ([[सदस्य चर्चा:MGA73|चर्चा]]) २३:२७, ५ जून २०२३ (IST) :{{साद|MGA73}}, :Yes, let's start the deletion process. I recommend starting with smaller uploaders and ramping up to bigger ones with a target to complete deletion by 12-Jun-2023. :Thanks again! :[[सदस्य:अभय नातू|अभय नातू]] ([[सदस्य चर्चा:अभय नातू|चर्चा]]) ०१:५२, ६ जून २०२३ (IST) :: {{साद|अभय नातू}} I can't delete files here on mr.wiki so you or one of the other admins have to delete the files. But I can tag them with my bot. :: I have allready put the files of the biggest uploaders in categories for example [[:वर्ग:Files uploaded by चित्रयादी/बहिर्जी नाईक]]. I just noticed that I made a mistake in the name because "चित्रयादी/" should not have been a part of the category name. However, I only added the deletion tag for the files of Priya ([[:Category:Files uploaded by Priya Hiregange]]). :: Just let me know how many files you would like to see tagged at a time and if you would like me to tag the smallest first or if I should finish the big ones that I allready put in categories. --[[सदस्य:MGA73|MGA73]] ([[सदस्य चर्चा:MGA73|चर्चा]]) ०२:०६, ६ जून २०२३ (IST) ::{{साद|MGA73}}, ::If you already started on bigger categories, let's continue that and tag ~250 pages at a time, until I test out mass-deletion. ::cc:{{साद|संतोष गोरे|Tiven2240|Usernamekiran|Sandesh9822}}, ::[[सदस्य:अभय नातू|अभय नातू]] ([[सदस्य चर्चा:अभय नातू|चर्चा]]) ०२:४१, ६ जून २०२३ (IST) :::{{ping|अभय नातू}} is there any option for mass-delete/batch delete on Marathi Wikipedia? (I think twinkle on enwiki has batch-delete) even if there isn't, I will try to delete the files. I will also see if AWB or pywikibot have some functions related to that. —usernamekiran [[User talk:Usernamekiran|(talk)]] ०३:५१, ६ जून २०२३ (IST) ::{{साद|Usernamekiran}}, ::You should be able to do that using Twinkle. Let me know if you run into issues. -- [[सदस्य:अभय नातू|अभय नातू]] ([[सदस्य चर्चा:अभय नातू|चर्चा]]) ०४:०८, ६ जून २०२३ (IST) :::{{साद|Usernamekiran}} With pywikipedia perhaps delete.py could work. I think it would be easier if you delete the files before I mark more files for deletion. --[[सदस्य:MGA73|MGA73]] ([[सदस्य चर्चा:MGA73|चर्चा]]) २०:३८, ६ जून २०२३ (IST) ::::{{साद|MGA73}}We can do mass delete I have done in the past. Abhay sir please provide temporary bot access so that it doesn't flood the recent changes. Once the list or category is ready kindly ping me for deletion --[[सदस्य:Tiven2240|Tiven2240]] ([[सदस्य चर्चा:Tiven2240|चर्चा]]) ०७:३२, ७ जून २०२३ (IST) {{outdent}} {{साद|Tiven2240}}, which account do you need bot flag for? I believe you control a bot previously created. Also, {{साद|MGA73}} has already tagged files to be deleted. See above for classification/criteria. Thanks. [[सदस्य:अभय नातू|अभय नातू]] ([[सदस्य चर्चा:अभय नातू|चर्चा]]) ०९:२७, ७ जून २०२३ (IST) : {{साद|Tiven2240}} yes there are allready 7,336 files in [[:वर्ग:लवकर वगळावे विनंत्या]]. I have also sorted files in categories at [[:वर्ग:विकिपीडिया_चित्रे]] (named "Files uploaded by..."). If you want you can take the categories one-by-one and mark the files for deletion when you are ready and then delete after 7 days. --[[सदस्य:MGA73|MGA73]] ([[सदस्य चर्चा:MGA73|चर्चा]]) १०:५७, ७ जून २०२३ (IST) :: {{साद|अभय नातू}} You can add temporary admin rights to [[User:TivenBot]] account. Or give temporary Bot flag to this account both works --[[सदस्य:Tiven2240|Tiven2240]] ([[सदस्य चर्चा:Tiven2240|चर्चा]]) ११:२०, ७ जून २०२३ (IST) :Bot flag granted to {{साद|Tiven2240}} for a week. ::: I have added {{tl|No license}} to all the files (except a few that was protected). I added the files in category per user if user had 100 or more files. The files from users with fewer than 100 uploads was added to [[:वर्ग:Files uploaded 1-99 files]]. There is a link in the category so it is easy to see who uploaded the files. So all active users should check. If anyone would like to help you can give the active users a tip (in local language) so they can add source, author and license. --[[सदस्य:MGA73|MGA73]] ([[सदस्य चर्चा:MGA73|चर्चा]]) २३:५७, ७ जून २०२३ (IST) {{Done}}--[[सदस्य:Tiven2240|Tiven2240]] ([[सदस्य चर्चा:Tiven2240|चर्चा]]) १९:१५, १० जून २०२३ (IST) :{{साद|Tiven2240}} great! Do you tag the files for deletion yourself now? Or is there anything I should do? : Also there are a few files in [[:वर्ग:All Wikipedia files with the same name on Wikimedia Commons]] and [[:वर्ग:All Wikipedia files with a different name on Wikimedia Commons]]. --[[सदस्य:MGA73|MGA73]] ([[सदस्य चर्चा:MGA73|चर्चा]]) १९:२४, १० जून २०२३ (IST) :: I tagged another category: [[:वर्ग:Files uploaded by Santoshgajre]]. Thats 675 files. :: I skipped [[:वर्ग:Files uploaded by चित्रयादी/बहिर्जी नाईक]] with 875 files because if mr.wiki allow fair use then some files with logos could be changed to fair use (if in use). --[[सदस्य:MGA73|MGA73]] ([[सदस्य चर्चा:MGA73|चर्चा]]) १९:५६, १५ जून २०२३ (IST) :::{{साद|Tiven2240}} Hello! I think the next bunch of files is ready to delete. Could you have a look? --[[सदस्य:MGA73|MGA73]] ([[सदस्य चर्चा:MGA73|चर्चा]]) १९:३०, २६ जून २०२३ (IST) Anyone? There are a lot of files in [[:वर्ग:उल्लेखनीयता रद्दीकरण]] to delete. If they need to be nominated for deletion in another way please let me know. But there are thousands of unused files without a license (see [[:वर्ग:Files not in use]]). It should not be that hard to delete those files. Uploaders had a chance to add a license if they were still active and wanted to save the files. Extra ping to give users a chance to check out the category in [[:वर्ग:विकिपीडिया चित्रे]]: # [[User:Abhijitsathe‎]] (1 C, 174 F) # [[User:Anna4u‎]] (240 F) # [[User:Archanapote‎]] (1 C, 490 F) # [[User:Bantee‎]] (585 F) # [[User:Cherishsantosh‎]] (586 F) # [[User:Dhiruraghuvanshi‎]] (534 F) # [[User:Dipesh Parab‎]] (448 F) # [[User:Dr.sachin23‎]] (1 C, 118 F) # [[User:Ghanshyam26‎]] (227 F) # [[User:Girishkedare‎]] (496 F) # [[User:Jayram‎]] (346 F) # [[User:Kaustubh‎]] (103 F) # [[User:Kselvarani‎]] (362 F) # [[User:Maihudon‎]] (303 F) # [[User:Pratham0613‎]] (180 F) # [[User:Priya Hiregange‎]] (1 C) # [[User:Rahuldeshmukh101‎]] (1 C, 211 F) # [[User:Sagarmarkal‎]] (320 F) # [[User:Santoshgajre‎]] (674 F) # [[User:Shreemarkal‎]] (383 F) # [[User:Suhasini shedge‎]] (365 F) # [[User:चित्रयादी/बहिर्जी नाईक‎]] (875 F) # [[User:संतोष दहिवळ‎]] (181 F) --[[सदस्य:MGA73|MGA73]] ([[सदस्य चर्चा:MGA73|चर्चा]]) १८:०८, २३ जुलै २०२३ (IST) === Help needed with files === Hello! I could use help by local users to check the files in [[:वर्ग:Unidentified subjects in India]] ({{formatnum:{{PAGESINCATEGORY:Unidentified subjects in India|files}}|R}} files). The files should be okay to move to Commons. However a local user should help check if there is a good description of the file before the file is moved to Commons. If the file is low quality or if it is not possible to identify the subject then perhaps nominate the file for deletion. Perhaps admins can delete the files moved to Commons (the number after the category show the number of files in the category): * [[:वर्ग:All Wikipedia files with the same name on Wikimedia Commons]] {{formatnum:{{PAGESINCATEGORY:All Wikipedia files with the same name on Wikimedia Commons‎|files}}|R}}. * [[:वर्ग:All Wikipedia files with a different name on Wikimedia Commons]] {{formatnum:{{PAGESINCATEGORY:All Wikipedia files with a different name on Wikimedia Commons|files}}|R}}. Also admins are needed to delete the files without a license (the number after the category show the number of files in the category): * No license ([[:Category:Files with no license]]): {{formatnum:{{PAGESINCATEGORY:Files with no license|files}}|R}}. ** Formaly nominated for deletion: [[:वर्ग:उल्लेखनीयता रद्दीकरण]]: {{formatnum:{{PAGESINCATEGORY:उल्लेखनीयता रद्दीकरण|files}}|R}}. If they need to be nominated for deletion in another way please let me know. ** Unused files without a license: [[:वर्ग:Files not in use]]: {{formatnum:{{PAGESINCATEGORY:Files not in use|files}}|R}}. I'm currently checking the files in [[:वर्ग:CC-BY-SA-4.0-disputed]] ({{formatnum:{{PAGESINCATEGORY:CC-BY-SA-4.0-disputed|files}}|R}} files). When they are checked they are either added to [[:वर्ग:Unidentified subjects in India]] or a {{tl|No license}} is added depending on if the uploader added the license or someone else did. --[[सदस्य:MGA73|MGA73]] ([[सदस्य चर्चा:MGA73|चर्चा]]) २२:३२, २९ जुलै २०२३ (IST) : Can someone read this: [[:चित्र:उदाहरण.jpg]]? Is it just an example file? --[[सदस्य:MGA73|MGA73]] ([[सदस्य चर्चा:MGA73|चर्चा]]) १८:००, ३० जुलै २०२३ (IST) ::Yes, this is an example file-[[User:संतोष गोरे|<span style="color: blue; font-weight: bold; background: linear-gradient( orange, white, green)">संतोष गोरे</span>]] ([[सदस्य चर्चा:संतोष गोरे|<span style="text-shadow:grey 3px 3px 1px;"> 💬</span>]] ) १९:२५, ३० जुलै २०२३ (IST) ::: {{re|संतोष गोरे}} Thank you. First version of the file does not have a license. The rest of the versions are okay. Perhaps you can delete the first version? --[[सदस्य:MGA73|MGA73]] ([[सदस्य चर्चा:MGA73|चर्चा]]) २२:२८, ३० जुलै २०२३ (IST) ::::{{झाले}} done, only first virsion has been deleted-[[User:संतोष गोरे|<span style="color: blue; font-weight: bold; background: linear-gradient( orange, white, green)">संतोष गोरे</span>]] ([[सदस्य चर्चा:संतोष गोरे|<span style="text-shadow:grey 3px 3px 1px;"> 💬</span>]] ) २२:४५, ३० जुलै २०२३ (IST) ::::: {{re|संतोष गोरे}} Thank you. Perhaps you can make a small notice (translation) that files in [[:वर्ग:Unidentified subjects in India]] can be moved to Commons? Perhaps some local users would like to check and move the files? (There is a small help in the category that could be translated too) --[[सदस्य:MGA73|MGA73]] ([[सदस्य चर्चा:MGA73|चर्चा]]) ०१:०८, ३१ जुलै २०२३ (IST) ::[[सदस्य:अभय नातू|अभय नातू]], [[सदस्य:Tiven2240|Tiven2240]] will help you.-[[User:संतोष गोरे|<span style="color: blue; font-weight: bold; background: linear-gradient( orange, white, green)">संतोष गोरे</span>]] ([[सदस्य चर्चा:संतोष गोरे|<span style="text-shadow:grey 3px 3px 1px;"> 💬</span>]] ) ०६:५४, १ ऑगस्ट २०२३ (IST) :Noted. Will make these changes shortly. -- [[सदस्य:अभय नातू|अभय नातू]] ([[सदस्य चर्चा:अभय नातू|चर्चा]]) ०८:५६, १ ऑगस्ट २०२३ (IST) :: Thank you! I have now checked all the files in [[:वर्ग:CC-BY-SA-4.0-disputed]] and less than 50 files in [[:Category:All free media]] are not checked yet. It would help if someone could delete the 12 files that have been moved to Commons. --[[सदस्य:MGA73|MGA73]] ([[सदस्य चर्चा:MGA73|चर्चा]]) २०:११, १ ऑगस्ट २०२३ (IST) === Time to delete === Hello! It has been a few months since I last checked mr.wiki and there are still many unlicensed files left. We need an admin to delete all the files in these categories (some can be in more than one category): * [[:वर्ग:All Wikipedia files with the same name on Wikimedia Commons]] {{formatnum:{{PAGESINCATEGORY:All Wikipedia files with the same name on Wikimedia Commons‎|files}}|R}}. * [[:वर्ग:All Wikipedia files with a different name on Wikimedia Commons]] {{formatnum:{{PAGESINCATEGORY:All Wikipedia files with a different name on Wikimedia Commons|files}}|R}}. * Unused files without a license: [[:वर्ग:Files not in use]]: {{formatnum:{{PAGESINCATEGORY:Files not in use|files}}|R}}. * Formaly nominated for deletion: [[:वर्ग:उल्लेखनीयता रद्दीकरण]]: {{formatnum:{{PAGESINCATEGORY:उल्लेखनीयता रद्दीकरण|files}}|R}}. * No license ([[:Category:Files with no license]]): {{formatnum:{{PAGESINCATEGORY:Files with no license|files}}|R}}. I suggest to start from the top. I could also ask on Meta but it is always preferred if a local admin delete because they know the wiki and the language. --[[सदस्य:MGA73|MGA73]] ([[सदस्य चर्चा:MGA73|चर्चा]]) १८:४०, ११ डिसेंबर २०२३ (IST) : Hello again! I ping [[सदस्य:Tiven2240]], [[सदस्य:अभय नातू]] and [[सदस्य:संतोष गोरे]] to make sure you see this notice. --[[सदस्य:MGA73|MGA73]] ([[सदस्य चर्चा:MGA73|चर्चा]]) २०:५२, १० जानेवारी २०२४ (IST) ::[[सदस्य:MGA73|MGA73]], hi, the files tobe deleted are in big number and I have no bot to delete them. That's why I am not deleting them.-[[User:संतोष गोरे|<span style="color: blue; font-weight: bold; background: linear-gradient( orange, white, green)">संतोष गोरे</span>]] ([[सदस्य चर्चा:संतोष गोरे|<span style="text-shadow:grey 3px 3px 1px;"> 💬</span>]] ) २१:५२, १० जानेवारी २०२४ (IST) Will do in upcoming weeks. --[[सदस्य:Tiven2240|Tiven2240]] ([[सदस्य चर्चा:Tiven2240|चर्चा]]) २२:१९, १० जानेवारी २०२४ (IST) :+1 ^^ -- [[सदस्य:अभय नातू|अभय नातू]] ([[सदस्य चर्चा:अभय नातू|चर्चा]]) २२:३१, १० जानेवारी २०२४ (IST) :: [[सदस्य:Tiven2240|Tiven2240]] sounds good. Thank you! Once the unused files are deleted we could wait a few days with the rest so there is time to check once more if any of the files could be saved. If you think :-) --[[सदस्य:MGA73|MGA73]] ([[सदस्य चर्चा:MGA73|चर्चा]]) २०:१६, ११ जानेवारी २०२४ (IST) ::: [[सदस्य:अभय नातू]] I noticed you deleted a lot of files. Great! --[[सदस्य:MGA73|MGA73]] ([[सदस्य चर्चा:MGA73|चर्चा]]) २३:५१, ६ फेब्रुवारी २०२४ (IST) :::: [[सदस्य:Tiven2240|Tiven2240]] and [[सदस्य:अभय नातू]] there are still files to delete. Perhaps you could have a look? --[[सदस्य:MGA73|MGA73]] ([[सदस्य चर्चा:MGA73|चर्चा]]) १५:२२, १० मार्च २०२४ (IST) :::::{{ping|MGA73}} I'll look into it tomorrow. —usernamekiran [[User talk:Usernamekiran|(talk)]] २३:५५, ११ मार्च २०२४ (IST) :::::: Hi [[User:Usernamekiran|Usernamekiran]], [[सदस्य:Tiven2240|Tiven2240]] and [[सदस्य:अभय नातू]]! There are still more than 7,100 files in [[:वर्ग:Files not in use]]. Any chance you could delete the files? --[[सदस्य:MGA73|MGA73]] ([[सदस्य चर्चा:MGA73|चर्चा]]) २३:५९, १४ एप्रिल २०२४ (IST) :::::::{{ping|MGA73}} if they are unquestionable deletions, I'll start working on them in 20ish hours from now. —usernamekiran [[User talk:Usernamekiran|(talk)]] ०१:५३, १५ एप्रिल २०२४ (IST) ::::::::{{ping|अभय नातू}} is it possible to make [[User:KiranBOT]] an admin for a month? I have created a script to delete files. But I am unable to test it as my account is not bot, and the bot account is not admin. I think it should be okay as the bot operator (me) already is an admin. —usernamekiran [[User talk:Usernamekiran|(talk)]] १६:२१, १५ एप्रिल २०२४ (IST) ::{{साद|Usernamekiran}}, ::My preference is not to delete these with a bot. ::We can continue deleting in tranches, as we have been doing. ::[[सदस्य:अभय नातू|अभय नातू]] ([[सदस्य चर्चा:अभय नातू|चर्चा]]) १०:०४, १६ एप्रिल २०२४ (IST) ::: It will flood recent changes but if thats what you prefer its fine with me. Normal practice is to delete unlicensed files within 7 or 14 days so I suggest not to make it small tranches because it will make it take much longer time. --[[सदस्य:MGA73|MGA73]] ([[सदस्य चर्चा:MGA73|चर्चा]]) ०१:५८, २७ एप्रिल २०२४ (IST) ::::I agree with [[सदस्य:MGA73|MGA73]] and [[सदस्य:Usernamekiran|Usernamekiran]] -[[User:संतोष गोरे|<span style="color: blue; font-weight: bold; background: linear-gradient( orange, white, green)">संतोष गोरे</span>]] ([[सदस्य चर्चा:संतोष गोरे|<span style="text-shadow:grey 3px 3px 1px;"> 💬</span>]] ) ०७:४९, २७ एप्रिल २०२४ (IST) {{outdent}} [[User:Usernamekiran|Usernamekiran]] if the files are to be deleted with an account that does not have a bot flag then you should be able to use your main account with the bot. That way deletions will be done in the name of your main account and all deletions will be visible. Then you can still use the script but monitor the deletions? --[[सदस्य:MGA73|MGA73]] ([[सदस्य चर्चा:MGA73|चर्चा]]) ००:२७, २७ मे २०२४ (IST) :[[सदस्य:MGA73|MGA73]] I have deleted number of files and still gradually deleting as per my free time.-[[User:संतोष गोरे|<span style="color: blue; font-weight: bold; background: linear-gradient( orange, white, green)">संतोष गोरे</span>]] ([[सदस्य चर्चा:संतोष गोरे|<span style="text-shadow:grey 3px 3px 1px;"> 💬</span>]] ) १७:३०, २८ मे २०२४ (IST) ::[[सदस्य:MGA73|MGA73]], * [[:वर्ग:Files not in use]]: {{formatnum:{{PAGESINCATEGORY:Files not in use|files}}|R}} Please remove this template and add a template of file for deletion. -[[User:संतोष गोरे|<span style="color: blue; font-weight: bold; background: linear-gradient( orange, white, green)">संतोष गोरे</span>]] ([[सदस्य चर्चा:संतोष गोरे|<span style="text-shadow:grey 3px 3px 1px;"> 💬</span>]] ) २१:१४, १ जून २०२४ (IST) :::[[User:संतोष गोरे]] Hello! My bot is now marking files for deletion. It will take some time. --[[सदस्य:MGA73|MGA73]] ([[सदस्य चर्चा:MGA73|चर्चा]]) ०१:३७, २ जून २०२४ (IST) {{Ping|MGA73}} Please do not use BOT on this Wiki without Bot Flag it is against out BOT policy. I have temporary blocked the account. Please respect local policies on this Wiki. Thanks for understanding --[[सदस्य:Tiven2240|Tiven2240]] ([[सदस्य चर्चा:Tiven2240|चर्चा]]) १५:२४, २ जून २०२४ (IST) : {{re|Tiven2240}} Sorry about that. I made the edits because I was asked to do them. The edits are rather simple to make with a bot so it would be easy for a local bot operator to make them. --[[सदस्य:MGA73|MGA73]] ([[सदस्य चर्चा:MGA73|चर्चा]]) १५:३६, २ जून २०२४ (IST) : Please request for bot rights on [[विकिपीडिया:सांगकाम्या/विनंत्या]] --[[सदस्य:Tiven2240|Tiven2240]] ([[सदस्य चर्चा:Tiven2240|चर्चा]]) १५:५८, २ जून २०२४ (IST) I will wait untill most of the files allready tagged is deleted. But I think perhaps a lille help would be useful so I asked [[:m:Steward_requests/Miscellaneous#Deleting_unlicensed_files_and_orphan_non-free_files_on_ur.wiki_and_mr.wiki|at meta]] if there are anyone who can help the local admins with the files. --[[सदस्य:MGA73|MGA73]] ([[सदस्य चर्चा:MGA73|चर्चा]]) २०:५२, १५ जून २०२४ (IST) Hello [[सदस्य:Tiven2240]], [[सदस्य:अभय नातू]] and [[सदस्य:संतोष गोरे]]! I forgot to tell that Stewards on Meta will only help if requested by community. So either local admins have to keep deleting files or you have to ask for assistance. Ur.wiki also had thousands of unlicensed files to delete but they just finished deleting the files. So it can be done with hard work (or a mass deleting script). --[[सदस्य:MGA73|MGA73]] ([[सदस्य चर्चा:MGA73|चर्चा]]) ०१:०७, २३ ऑक्टोबर २०२४ (IST) Hi we are aware of such scripts we have done this in past. Let us discuss this internally with community members and get back to you. --[[सदस्य:Tiven2240|Tiven2240]] ([[सदस्य चर्चा:Tiven2240|चर्चा]]) ०८:५०, २३ ऑक्टोबर २०२४ (IST) :Correct. We have been deleting these files in batches over the last many months and will continue to do so. :Thanks for checking in. :[[सदस्य:अभय नातू|अभय नातू]] ([[सदस्य चर्चा:अभय नातू|चर्चा]]) ०९:४७, २३ ऑक्टोबर २०२४ (IST) ::[[सदस्य:MGA73|MGA73]] hi, last batch is going to finish soon. Kindly add the template of file for deletion to new batch. -[[User:संतोष गोरे|<span style="color: blue; font-weight: bold; background: linear-gradient( orange, white, green)">संतोष गोरे</span>]] ([[सदस्य चर्चा:संतोष गोरे|<span style="text-shadow:grey 3px 3px 1px;"> 💬</span>]] ) २१:१३, २५ नोव्हेंबर २०२४ (IST) [[File:2.5M pageedits mr.wiki.png|thumb|right]] ::: Hi [[User:संतोष गोरे]]. I tried to create a request for a bot flag on [[विकिपीडिया:सांगकाम्या/विनंत्या#MGA73bot]]. I made it short because I marked files before. --[[सदस्य:MGA73|MGA73]] ([[सदस्य चर्चा:MGA73|चर्चा]]) २२:१९, २५ नोव्हेंबर २०२४ (IST) :::: Yay! 2.5 Million edits! I had to make a screenshot of this! --[[सदस्य:MGA73|MGA73]] ([[सदस्य चर्चा:MGA73|चर्चा]]) ००:३५, २६ नोव्हेंबर २०२४ (IST) Hi [[User:संतोष गोरे]]. Still no bot flag. I will ping [[सदस्य:अभय नातू]] and if I get a flag I can mark the files. --[[सदस्य:MGA73|MGA73]] ([[सदस्य चर्चा:MGA73|चर्चा]]) १६:३०, २२ डिसेंबर २०२४ (IST) :{{साद|MGA73}} :To be clear, you need a botflag to mark files that need deletion with a template, is that correct? :Assuming so, if there are no objections in the next 24-38 hours, I will grant the flag. I have let the community know of the 24 hour timeline. :LMK if there are other uses/intentions for the bot. :[[सदस्य:अभय नातू|अभय नातू]] ([[सदस्य चर्चा:अभय नातू|चर्चा]]) १९:२२, २२ डिसेंबर २०२४ (IST) :: Hello [[सदस्य:अभय नातू|अभय नातू]]! Yes it correct that I will mark the files for deletion. It is the files in [[:वर्ग:Files with no license]]. But if the files can be deleted without having to add a deletion template then I do not need the flag. :: I do not plan to use the bot for anything else. If one of the uploades af the files in the category ([https://usualsuspects.toolforge.org/?language=mr&project=wikipedia&category=Files_with_no_license&min_days=14&badboys=Bad+Boys click this link to see]) are still active they could ask that I add a license for them with my bot. But since they have had a long time to do so I do not think it is likely to happen. --[[सदस्य:MGA73|MGA73]] ([[सदस्य चर्चा:MGA73|चर्चा]]) १९:५२, २२ डिसेंबर २०२४ (IST) Hi [[User:संतोष गोरे]]. I have marked some files for deletion now. But its getting late here so will mark more tomorrow. --[[सदस्य:MGA73|MGA73]] ([[सदस्य चर्चा:MGA73|चर्चा]]) ०३:१४, २८ डिसेंबर २०२४ (IST) All unused files are now marked. So [[:वर्ग:उल्लेखनीयता रद्दीकरण]] now have 4,080 files ready to delete. If the reason for deleting files in small batches are not to flood recent changes then perhaps [[:m:Meta:Flood flag|a flood flag]] could be a solution? --[[सदस्य:MGA73|MGA73]] ([[सदस्य चर्चा:MGA73|चर्चा]]) ०२:०७, १४ जानेवारी २०२५ (IST) When they are deleted there are still 1,000+ files in [[:वर्ग:Files with no license]]. But they are in use. --[[सदस्य:MGA73|MGA73]] ([[सदस्य चर्चा:MGA73|चर्चा]]) ०२:०७, १४ जानेवारी २०२५ (IST) === Active users can help === Thousands of unused files have now been deleted and soon all will be gone thanks to [[सदस्य:संतोष गोरे]]. Next up are * Unused non-free files * Files that are likely taken from the Internet * Files in use that have no license All active users can help by clicking [https://usualsuspects.toolforge.org/?language=mr&project=wikipedia&category=Files_with_no_license&min_days=14&badboys=Bad+Boys this link to see who uploaded files without a license] and check if their name is on the list. If yes please check and fix. Or if you see an active user on the list write them a notice. All active users can also help by checking the unused (non-free) files to see if they should be added to an article. Files without a license should be deleted even if they are in use. Only chance to save them is 1) uploader add a valid free license 2) someone add a valid non-free license and rationale. If that does not happen the file should be deleted. All active users can help find a replacement file to use in the article instead. If all active users help it will be much easier. For example check 5 random photos and find replacements if relevant. --[[सदस्य:MGA73|MGA73]] ([[सदस्य चर्चा:MGA73|चर्चा]]) ११:०२, १९ जून २०२५ (IST) == Global ban proposal for Slowking4 == Hello. This is to notify the community that there is an ongoing global ban proposal for [[User:Slowking4]] who has been active on this wiki. You are invited to participate at [[metawiki:Requests for comment/Global ban for Slowking4 (2)|m:Requests for comment/Global ban for Slowking4 (2)]]. Thank you [[सदस्य:Seawolf35|Seawolf35]] ([[सदस्य चर्चा:Seawolf35|चर्चा]]) १८:३१, १५ मार्च २०२४ (IST) == Editing contest about Norway == Hello! Please excuse me from writing in English. If this post should be posted on a different page instead, please feel free to move it (or tell me to move it). I am Jon Harald Søby from the Norwegian Wikimedia chapter, [[wmno:|Wikimedia Norge]]. During the month of April, we are holding [[:no:Wikipedia:Konkurranser/Månedens konkurranse/2025-04|an editing contest]] about India on the Wikipedias in [[:nb:|Norwegian Bokmål]], [[:nn:|Norwegian Nynorsk]], [[:se:|Northern Sámi]] and [[:smn:|Inari Sámi]]̩, and we had the idea to also organize an "inverse" contest where contributors to Indian-language Wikipedias can write about Norway and Sápmi. Therefore, I would like to invite interested participants from the Marathi-language Wikipedia (it doesn't matter if you're from India or not) to join the contest by visiting [[:no:Wikipedia:Konkurranser/Månedens konkurranse/2025-04/For Indians|this page in the Norwegian Bokmål Wikipedia]] and following the instructions that are there. Hope to see you there! [[सदस्य:Jon Harald Søby (WMNO)|Jon Harald Søby (WMNO)]] ([[सदस्य चर्चा:Jon Harald Søby (WMNO)|चर्चा]]) १४:३८, ४ एप्रिल २०२५ (IST) 8yr7bqg6yc3pyb1bn7dqgwe5r5bzwtf 2580982 2580981 2025-06-19T05:33:05Z MGA73 19941 /* Active users can help */ without a license 2580982 wikitext text/x-wiki <!-- सुचालन चावडी साचा येथून हलवू नये. --> {{जुन्या चर्चा चौकट|search=yes| <center>[[विकिपीडिया:आंतरविकि दूतावास/जुनी चर्चा १|१]]</center> }} {{सुचालन चावडी}} <!-- चर्चांना येथून खाली सुरूवात करावी. --> <div style="float:center;border-style:solid;border-color:#fad67d;background-color:#faf6ed;border-width:2px;text-align:left;font-family: Trebuchet MS, sans-serif;padding:8px;" class="plainlinks"> [[#Welcome|सुस्वागतम्!]], मराठी विकिपीडिया आंतरविकि दूतावास मध्ये स्वागत आहे ! दूतावासाचे मुख्य पान [[:m:Wikimedia_Embassy|Wikimedia Embassy]] येथे आहे. {{en/begin}}Welcome to Wikipedia Embassy on Marathi Wikipedia for interwiki project collaborations. Main page on Meta [[:m:Wikimedia_Embassy|Wikimedia Embassy]]. * '''en:''' Requests for the [[m:bot|bot]] flag '''should not made be made on community page'''. Marathi Wikipedia does not use the [[m:bot policy|standard bot policy]], and '''does not''' allows [[m:bot policy#Global_bots|global bots]] and [[m:bot policy#Automatic_approval|automatic approval of certain types of bots]]. All bots should apply at [[:mr:विकिपीडिया:Bot|Marathi Wikipedia Local Bot Request]], and then [[:mr:विकिपीडिया:Bot|request access]] from a local bureaucrat if there is no objection. {{en/end}}</div> {{en/begin}} Wikimedia Foundation projects are multilingual, with wikis in hundreds of languages being actively worked on and plenty more ready to go. This Wikimedia Embassy is a central place for resources to help with cross-language issues — site-wide policy and software decisions that affect all of us and interlanguage linking. If you'd like to help, please set up an equivalent page on your own language's wiki and link them together, and list yourself as a Wikimedia Ambassador below. The Marathi Wikipedia embassy was started for communication between Marathi wikipedia and other language wikipedias. == JavaScript error == When loading the main page:<br style="margin-bottom:0.5em"/>JavaScript parse error (scripts need to be valid ECMAScript 5): Parse error: Missing ; before statement in file 'MediaWiki:Gadget-AdvancedSiteNotices.js' on line 17<br style="margin-bottom:0.5em"/>Ping interface administrators [[सदस्य:Tiven2240]] and [[सदस्य:अभय नातू]]. <span id="Alexis_Jazz:1659958968511:विकिपीडियाBWLCLNआंतरविकि_दूतावास" class="BawlCmt">[[सदस्य:Alexis Jazz|Alexis Jazz]] ([[सदस्य चर्चा:Alexis Jazz|चर्चा]]) १७:१२, ८ ऑगस्ट २०२२ (IST)</span> :Hi {{ping|Alexis Jazz}}, thanks for the report. Where did you find this error? Was it mobile view or desktop view. Are you still facing the error? --[[सदस्य:Tiven2240|Tiven2240]] ([[सदस्य चर्चा:Tiven2240|चर्चा]]) १२:२८, ९ ऑगस्ट २०२२ (IST) ::[[सदस्य:Tiven2240|Tiven2240]], desktop, Vector classic, also when logged out, yes. You are familiar with the [[w:en:Web development tools|console]]? <span id="Alexis_Jazz:1660037160732:विकिपीडियाBWLCLNआंतरविकि_दूतावास" class="BawlCmt">[[सदस्य:Alexis Jazz|Alexis Jazz]] ([[सदस्य चर्चा:Alexis Jazz|चर्चा]]) १४:५६, ९ ऑगस्ट २०२२ (IST)</span> == enable, configure wpcleaner == errors detected by [https://en.wikipedia.org/wiki/Wikipedia:WikiProject_Check_Wikipedia Check Wiki project] can be fixed using [https://en.wikipedia.org/wiki/Wikipedia:WPCleaner WPCleaner]. i assume it requies admin to enable and configure. i request to enable on our wiki. thank you. -[[सदस्य:రుద్రుడు|రుద్రుడు]] ([[सदस्य चर्चा:రుద్రుడు|चर्चा]]) ०८:४५, २१ फेब्रुवारी २०२३ (IST) == Mass deletion of files or mass cleanup of files == Hi! I made a post 10 years ago at [[विकिपीडिया:आंतरविकि_दूतावास/जुनी_चर्चा_१#चित्र:Anjanerikilla.jpg]] that all files need a license. The reply was that "Marathi Language Wikipedia comunity has clear understanding that we do not entertain request from Non Marathi language wikipedians in such respect unless required by Wikimedia Foundations direct intervention" Is that still the opinion on mr.wiki? If it is then it is a clear violation of [[:wmf:Resolution:Licensing_policy]] to allow non-licensed files. I hope you will help clean up files. For example * Send messages to the users that is still active. * Look through [[Special:UnusedFiles]] and delete files with no license (or non-free files) * Use a bot to add a license (if uploader make a clear statement about source and license) If central intervention is still required I will make a suggestio on meta to make a central mass deletion of files on mr.wiki. But I see no reason why that should be needed. --[[सदस्य:MGA73|MGA73]] ([[सदस्य चर्चा:MGA73|चर्चा]]) ०१:१८, २६ फेब्रुवारी २०२३ (IST) : Hello again! There are 19141 files on mr.wiki. About 1800 seems to have a license. Would anyone like to help save the remaining 17300 files? Ping [[सदस्य:अभय नातू]] and [[सदस्य:संतोष गोरे]]. We need local users and admins to help out. --[[सदस्य:MGA73|MGA73]] ([[सदस्य चर्चा:MGA73|चर्चा]]) १६:४१, १९ मार्च २०२३ (IST) ::{{साद|Tiven2240|Usernamekiran}} कृपया नोंद घ्यावी. या बद्दल मला फारशी माहिती नाही.-[[User:संतोष गोरे|<span style="color: blue; font-weight: bold; background: linear-gradient( orange, white, green)">संतोष गोरे</span>]] ([[सदस्य चर्चा:संतोष गोरे|<span style="text-shadow:grey 3px 3px 1px;"> 💬</span>]] ) १९:५५, २० मार्च २०२३ (IST) *{{re|MGA73}} Hello. Thanks for the message, and apologies for the delayed response. Even though I am active on Wikipedia every day, I somehow missed your first post. I am not sure what you mean by "Would anyone like to help save the remaining 17300 files?" If the files do not have licences, there's not much we can do. Encouraging uninvolved editors to update licenses may inadvertently result in [[:commons:commons:License laundering|license laundering]]. All the files are hosted on Wikimedia's servers in US, so legally speaking the files come under American copyright laws. Even if we assume Indian copyright laws are applicable, even then non-public domain files, and the ones without appropriate licenses should be deleted. But given the large number of files, I think this should be discussed with wider audience. Maybe sending mass message to all recently active editors, and having a discussion at Marathi village pump would be a good start. —usernamekiran [[User talk:Usernamekiran|(talk)]] २२:४२, २० मार्च २०२३ (IST) * {{re|Usernamekiran}} Thanks a lot for your reply. I agree that license laundering is to be avoided. What could be done is to send messages to uploaders and ask them to clarify if they are the photographers or not and if they is they can add a license. If the file shows a photo that is old enough it could be PD due to age. If a file is a modification of a file from Commons/Wikipedia then the file could probably be licensed the same way as the original. If the file is non-free then it could perhaps be used as fair use if a relevant rationale can be provided. : It will be a big work unless it is decided simply to mass delete all files without a license. But it could be done in steps. For exampe files in [[विशेष:न_वापरलेली_चित्रे]] is not in use so it will not be a very big loss if they are deleted. But we could also try to find out if any of the big uploaders are still active so they get a chance to add a source and license. : If you could make a notice at a better place and in local language that would be awesome. --[[सदस्य:MGA73|MGA73]] ([[सदस्य चर्चा:MGA73|चर्चा]]) २३:३४, २० मार्च २०२३ (IST) :: For example it seems that [[User:Archanapote]] is still active and have uploaded almost 500 files without a license. Sadly [[User:Priya Hiregange]] does not seem to be active (7380 uploads). --[[सदस्य:MGA73|MGA73]] ([[सदस्य चर्चा:MGA73|चर्चा]]) २३:४१, २० मार्च २०२३ (IST) :Similar to Usernamekiran, I missed this message as well. I think it's a fair ask to verify licensing. IIRC, a whole lot of these files were added when a few users did a SD-card dump on here. Starting with a central message and following up with specific users seems to be a prudent two-pronged approach. We (w:mr admins) will come up with messaging as well as other ways to save any files we can over the next few days. cc:{{साद|संतोष गोरे|Usernamekiran|tiven2240}} :[[सदस्य:अभय नातू|अभय नातू]] ([[सदस्य चर्चा:अभय नातू|चर्चा]]) ०४:५६, २१ मार्च २०२३ (IST) :: Thank you [[सदस्य:अभय नातू|अभय नातू]]. I noticed that Priya Hiregange has an email on user page. Perhaps someone would like to send an email and ask? --[[सदस्य:MGA73|MGA73]] ([[सदस्य चर्चा:MGA73|चर्चा]]) २२:५९, २१ मार्च २०२३ (IST) It might be a good idea to have someone with a bot to add: <pre> {{Information |description = |date = |source = |author = |permission = |other_versions = }} </pre> To all files so users know where to add the information. If there is any text on the file page perhaps it could be added to the description field. --[[सदस्य:MGA73|MGA73]] ([[सदस्य चर्चा:MGA73|चर्चा]]) २३:०७, २१ मार्च २०२३ (IST) {{ping|MGA73}} Thank you. I sampled some images uploaded by Priya Hiregange, all the sampled images had meta-data, so it is safe to assume that the files were created by Priya Hiregange. Maybe can assume that all the image files with proper metadata are user-created and add a "CC BY-SA 4.0" to these files? Regarding the template to be added, do you mean to add that blank template to every file/image, or on the files that do not have licensing information? —usernamekiran [[User talk:Usernamekiran|(talk)]] ०९:०८, २३ मार्च २०२३ (IST) : {{ping|Usernamekiran}} I also think that it is very likely it is own work. But I do not think adding licenses for uploaders is a good idea. There could be exceptions. For example if we get a user to write a message on their talk page "Yes they are my work and I agree to cc-by-sa-4.0". So I think it would be better to try sending an email first and ask for a license. : On some wikis licenses have been added if [[मिडियाविकी:Uploadtext]] or whatever user saw during upload had a statement like "By uploading your file you agree to release the file as cc-by-sa-3.0". --[[सदस्य:MGA73|MGA73]] ([[सदस्य चर्चा:MGA73|चर्चा]]) ११:३५, २३ मार्च २०२३ (IST) * {{ping|Usernamekiran}} I saw your message about having a bot to downsize non-free files. Thats a good idea. But first perhaps delete orphan non-free files? According to [[:वर्ग:All non-free media]] there are only 6 non-free files on mr.wiki :-D so I guess first step is to add {{tl|non-free media}} to all non-free license templates. --[[सदस्य:MGA73|MGA73]] ([[सदस्य चर्चा:MGA73|चर्चा]]) १८:४८, २३ मार्च २०२३ (IST) *:{{re|MGA73}} Hi. lol, yes, that's correct, but there are a lot of files that have no templates/tags at all. So we can't be sure how many non-free files we have here. A few hours ago, I created [[User:KiranBOT II/imagelist]] (it is transclusion of 4 pages, [[User:KiranBOT II/imagelist 1]] to 4). There are around 19k files hosted on mrwiki. I am not sure how to program the bot to see if a file has "satisfactory" metadata. Also, there are files uploaded by Priya Hiregange that don't have metadata, and follow nomenclature of facebook. e.g.: [[:File:1098177 4962377951143 1107498785 n.jpg]] —usernamekiran [[User talk:Usernamekiran|(talk)]] २१:१६, २३ मार्च २०२३ (IST) *:: {{ping|Usernamekiran}} Usually the first thing I do when I start to clean up a wiki is to try to find all license templates and add either {{tl|non-free media}} or {{tl|free media}}. Then I make a list of all files NOT in either [[:Category:All free media]] or [[:Category:All non-free media]] (example https://quarry.wmcloud.org/query/71493). If you know how to make quarries it should be possible to make a list of the templates used on the files and then you can look for templates that look like license templates (so they can be fixed too). Yeah the last file look like a Facebook file but sometimes users upload a file to Facebook and then later upload to Wikipedia. So it is not always a copyvio even if it is from Facebook. --[[सदस्य:MGA73|MGA73]] ([[सदस्य चर्चा:MGA73|चर्चा]]) २३:१२, २३ मार्च २०२३ (IST) *::: I think that the files in [[:Category:CC-BY-SA-4.0-disputed]] might be okay to move to Commons. The reason I added "-disputed" in the category name is because the license might have been added with a bot a few years ago. So before the files are moved it should be checked that it was not added by someone else. Also the template have changed content. Before 26 July 2015‎ it was a mixt of GFDL and a lot of cc-templates. After it is cc-by-sa-4.0. So I think it should be split up depending on upload date. If the uploaders are still active perhaps we could ask them to relicense the files to cc-by-sa-4.0. --[[सदस्य:MGA73|MGA73]] ([[सदस्य चर्चा:MGA73|चर्चा]]) ००:३६, २४ मार्च २०२३ (IST) *:::: I located a templates to fix: [[साचा:प्रताधिकारित संचिका]]. --[[सदस्य:MGA73|MGA73]] ([[सदस्य चर्चा:MGA73|चर्चा]]) ०१:२८, २४ मार्च २०२३ (IST) *:::::: {{ping|Usernamekiran}} Could you add {{tl|Non-free media}} to [[साचा:प्रताधिकारित संचिका]]? *:::::: Also I have send an email to Priya Hiregange and hope for a reply. --[[सदस्य:MGA73|MGA73]] ([[सदस्य चर्चा:MGA73|चर्चा]]) २२:१०, २५ मार्च २०२३ (IST) *:::::::{{ping|MGA73}} Hi. I could not understand what exactly you were asking, so I created [[सदस्य:MGA73/sandbox]]. Would you please edit it, and after it is done, I will copy-paste the entire contents to [[साचा:प्रताधिकारित संचिका]]. —usernamekiran [[User talk:Usernamekiran|(talk)]] ११:१४, २७ मार्च २०२३ (IST) *::::::::{{ping|Usernamekiran}} sure, I made an edit. --[[सदस्य:MGA73|MGA73]] ([[सदस्य चर्चा:MGA73|चर्चा]]) १९:०५, २७ मार्च २०२३ (IST) *:::::::::{{ping|MGA73}} done. —usernamekiran [[User talk:Usernamekiran|(talk)]] १५:४४, २८ मार्च २०२३ (IST) {{Outdent}} {{ping|Usernamekiran}} If you want there are some things you could do with your bot. For example: # Create a template like [[:oc:Modèl:No license]] and add that to all files that do not have a license # Add categories like "Files uploaded by <user xx>" to the files (you could start with the top 10 or 20 uploaders) # Add {{tl|Information}} on the files unless they have one (not on the non-free files) # Leave a notice on the user talk pages with a message that "You have uploaded one or more files without a license. Please add one or the file will be deleted." or "You have uploaded one or more files with a free license. Please help check that it has a good source and author." I think mr.wiki could give users for example 1 month to fix files without a license and if it is not fixed then all files should be deleted. --[[सदस्य:MGA73|MGA73]] ([[सदस्य चर्चा:MGA73|चर्चा]]) १९:४६, २९ मार्च २०२३ (IST) : What does the word "क्रिकॉमन्स" mean? I think that [[साचा:क्रिकॉमन्स]] should be replaced by standard templates like :<pre>{{self|GFDL|cc-by-sa-1.0|cc-by-2.0|cc-by-sa-2.0}}</pre> :There is no reason to include the NC and ND templates. But I would like to make sure that the template indicate own work. --[[सदस्य:MGA73|MGA73]] ([[सदस्य चर्चा:MGA73|चर्चा]]) १४:०४, १ एप्रिल २०२३ (IST) :: Hi {{ping|Usernamekiran}}! I noticed that on [[:चित्र:! flower 18.jpg]] there is what seems to be a template that was substed. I have seen other examples. Parhaps you can use your bot to find such cases and converte them to a real template? :: You asked earlier about metadata and there is an example on https://quarry.wmcloud.org/query/66549 where I made a list of files and their metadata. But you have to experiment a bit to find out how to look for the right metadata. Besides if file have no license then matadata will be of little use. --[[सदस्य:MGA73|MGA73]] ([[सदस्य चर्चा:MGA73|चर्चा]]) २२:२७, ५ एप्रिल २०२३ (IST) ::: It seems that there are 29 users that uploaded more than 50 unlicensed files each. The remaining 1090 files were uploaded by 200 different users. So if we put the files of the 29 biggest users in separate categories and the rest of the files in categories of ~100 files in each we will have 40 categories to check/fix/delete. ::: For example "Files to delete om May 1", "Files to delete on May 2"... "Files to delete on June 10". I think it is easier to handle if there are are not 17,000 files in one category. ::: Priya Hiregange uploaded 7,380 files and बहिर्जी नाईक uploaded 1,048 files. If the files look like own work there is not much we can do to save the files unless uploader post a message with a license. ::: If there are some uploaders that uploaded old photos then they might be PD due to age. And if the files were copied from other wikis then it may be possible to save the files. That could take some time. ::: In case someone would like to try to save the files but can't do it in time, then we could have a "Files to delete - on pause". Then any user can change "Files to delete on May x" to "Files to delete - on pause" and then we wait a little longer to delete the file (for example 2 weeks). --[[सदस्य:MGA73|MGA73]] ([[सदस्य चर्चा:MGA73|चर्चा]]) १९:४७, ६ एप्रिल २०२३ (IST) {{Outdent}} I know it is not an easy task or an easy choice to make. But something has to happen. So unless someone have an idea/plan how to move on I think the only choice is to start deleting files. Should someone return one day it is possible to undelete the files. But keeping files without a license is not an option. --[[सदस्य:MGA73|MGA73]] ([[सदस्य चर्चा:MGA73|चर्चा]]) ००:५८, १३ एप्रिल २०२३ (IST) === Non free content policy === : Hi {{ping|Usernamekiran}}! I noticed that mr.wiki is not listed on [[:m:Non-free content]] as a wiki that allow fair use. But there is [[विकिपीडिया:अ-मुक्त सामग्री निकष]] and [[विकिपीडिया:मराठी विकिपीडिया संचिका परवाना नीती]]. So I'm not sure if mr. wiki allow non-free content or not. [[wmf:Resolution:Licensing_policy]] is very clear: No non-free content unless there is a an Exemption Doctrine Policy (EDP). : If mr.wiki have no EDP then it is much easer to clean up because then all non-free files should just be deleted. That would also make it much easier to clean up files without a license because most files should simply be deleted. --[[सदस्य:MGA73|MGA73]] ([[सदस्य चर्चा:MGA73|चर्चा]]) १९:३०, १७ एप्रिल २०२३ (IST) :Ping [[User:संतोष गोरे]] too. --[[सदस्य:MGA73|MGA73]] ([[सदस्य चर्चा:MGA73|चर्चा]]) १९:३५, १७ एप्रिल २०२३ (IST) ::I do not know of any exemptions to non-free policies on w:mr. -- [[सदस्य:अभय नातू|अभय नातू]] ([[सदस्य चर्चा:अभय नातू|चर्चा]]) ११:३५, १८ एप्रिल २०२३ (IST) ::: [[सदस्य:अभय नातू|अभय नातू]] thank you. I think perhaps mr.wiki should discuss it and either chose to make an EDP or to chose not to allow non-free files. It is not a good solution to keep the status/policy unclear. If mr.wiki wants to allow non-free files make sure that a few users volunteer to monitor/check the files. --[[सदस्य:MGA73|MGA73]] ([[सदस्य चर्चा:MGA73|चर्चा]]) ०१:००, १९ एप्रिल २०२३ (IST) :I have resurrected the conversation and tagged admins on it. Per usual, I've set a 21 day limit to discussion, after which a definitive policy will be set. Regards -- [[सदस्य:अभय नातू|अभय नातू]] ([[सदस्य चर्चा:अभय नातू|चर्चा]]) ०४:४५, १९ एप्रिल २०२३ (IST) :: [[सदस्य:अभय नातू|अभय नातू]] can you leave a note here when a policy have been set? --[[सदस्य:MGA73|MGA73]] ([[सदस्य चर्चा:MGA73|चर्चा]]) २१:४६, १५ मे २०२३ (IST) {{ping|Usernamekiran|अभय नातू|Tiven2240|संतोष गोरे}} Looking at [[विकिपीडिया:अ-मुक्त सामग्री निकष]] it seems that there is no debate there. I think that it is a clear sign that there are no users that have a strong wish to allow fair use on mr.wiki. Since there are only 391 files in [[:वर्ग:All non-free media]] it will only affect a few articles if all files are deleted. But it will make it much easier to clean up files without a license because most of them have to be deleted because uploaders are no longer active. If someone gives my bot a flag [[विकिपीडिया:सांगकाम्या/विनंत्या#सदस्य:MGA73bot]] I can help sort files in categories by uploader or by used/unused etc. Or if you prefer I can also just add the files to a list and you can mass delete files. --[[सदस्य:MGA73|MGA73]] ([[सदस्य चर्चा:MGA73|चर्चा]]) ०१:५३, २७ मे २०२३ (IST) :{{साद|MGA73}} :Bot flag granted for 3 months :[[सदस्य:अभय नातू|अभय नातू]] ([[सदस्य चर्चा:अभय नातू|चर्चा]]) २१:२५, २७ मे २०२३ (IST) === Cleanup in progress === Thank you for the bot flag [[सदस्य:अभय नातू|अभय नातू]]! I have listed 7346 files on [[सदस्य:MGA73/Sandbox]] that were all taken by [[User:Priya Hiregange]] but are without a license and not in use. Since the user is no longer active it is not possible to save the files because only photographer can add a license. The files are not in use so if deleted the files will not leave red links in any articles. So I suggest that the files are all deleted. [[सदस्य:Tiven2240]] you have deleted some files recently so I ping you as info. If you prefer I can add {{tl|No license}}, {{tl|Oprhan file}} and [[:Category:Files uploaded by Priya Hiregange]] to the files but I was thinking that since there were so many I made a special list instead of adding templates etc. --[[सदस्य:MGA73|MGA73]] ([[सदस्य चर्चा:MGA73|चर्चा]]) ००:१२, २८ मे २०२३ (IST) :{{साद|MGA73}} :Thanks for the cleanup work. :Let's add this template <nowiki>{{पानकाढा|कारण=अप्रताधिकारित चित्र}}</nowiki> to the page, as a callout of last resort, to these pages and leave it on for 7 days. :At the end of the period (after midnight June 4th, UTC), remove these files. :[[सदस्य:अभय नातू|अभय नातू]] ([[सदस्य चर्चा:अभय नातू|चर्चा]]) ०६:५७, २८ मे २०२३ (IST) ::{{साद|अभय नातू}}. Happy to help :-) I will add the template. I noticed that there are many files in [[:वर्ग:Non Licensed Images]] that allready have some sort of template/warning. I will just leave that so there are 2 warnings. If user return and would add a license we can always clean up and fix file page. --[[सदस्य:MGA73|MGA73]] ([[सदस्य चर्चा:MGA73|चर्चा]]) १३:१२, २८ मे २०२३ (IST) {{outdent}} I noticed that [[सदस्य:Rahuldeshmukh101]] is probably still actice and English speaking, so I made [[:वर्ग:Files uploaded by Rahuldeshmukh101]] and added all the uploads there and I also made a comment at [[सदस्य_चर्चा:Rahuldeshmukh101#License, source and author on your uploads]]. I think we can do something similar to all uploaders where there is a chance that they are still active. If some of them do not speak English I need someone help write a message. If user is long gone then I think we should just tag for deletion like with the files of Priya Hiregange. But I will not add more files for deletion untill the 7 days have passed and the files of Priya Hiregange are deleted. Files will drown if too many are marked for deletion at the same time. --[[सदस्य:MGA73|MGA73]] ([[सदस्य चर्चा:MGA73|चर्चा]]) १८:४८, २९ मे २०२३ (IST) :To my best knowledge Rahul can be helpful in getting contact with Priya. {{Ping|Rahuldeshmukh101}} can you help. --[[सदस्य:Tiven2240|Tiven2240]] ([[सदस्य चर्चा:Tiven2240|चर्चा]]) १५:१८, ३० मे २०२३ (IST) :: [[सदस्य:Tiven2240|Tiven2240]], that would be awesome! :: I also created [[:वर्ग:Files uploaded by Archanapote]] and added files to this category (and sub category). I hope [[सदस्य:Archanapote]] will notice and help fix the problem. --[[सदस्य:MGA73|MGA73]] ([[सदस्य चर्चा:MGA73|चर्चा]]) २३:४०, ३१ मे २०२३ (IST) ::: I later created [[:वर्ग:Files uploaded by Abhijitsathe]] (and sub category). I hope [[सदस्य:Abhijitsathe]] will notice and help fix the problem. ::: Also [[:Category:Files uploaded by Priya Hiregange - special]] where I added the few files that are in use (or may have a license). That would make it easier if Priya return and confirm the license. --[[सदस्य:MGA73|MGA73]] ([[सदस्य चर्चा:MGA73|चर्चा]]) २०:५२, १ जून २०२३ (IST) :::: [[:वर्ग:Files uploaded by Dr.sachin23]] was the last active user with 100+ uploads. I hope [[सदस्य:Dr.sachin23]] will notice and help fix the problem. :::::I think i have uploaded the files as per my kowlege and facility avilable at that time on wiki marathi. Surely you can delete the uploaded files but it responsibility of to provide alternative picts for the connected pages सचिन नवले :::: I think that [[User:Katyare]] and the other active users with less than 100 uploads could just check their own uploads at [[विशेष:चित्रयादी/]]. --[[सदस्य:MGA73|MGA73]] ([[सदस्य चर्चा:MGA73|चर्चा]]) २१:२१, १ जून २०२३ (IST) {{outdent}} {{साद|अभय नातू}} the 7 days are up. Would you like to delete the files now? I'm sorting files of the biggest uploaders in separate categories but I have not added the deletion tag yet. I was thinking it would be best to take them one at a time so we do not flood the deletion process. --[[सदस्य:MGA73|MGA73]] ([[सदस्य चर्चा:MGA73|चर्चा]]) २३:२७, ५ जून २०२३ (IST) :{{साद|MGA73}}, :Yes, let's start the deletion process. I recommend starting with smaller uploaders and ramping up to bigger ones with a target to complete deletion by 12-Jun-2023. :Thanks again! :[[सदस्य:अभय नातू|अभय नातू]] ([[सदस्य चर्चा:अभय नातू|चर्चा]]) ०१:५२, ६ जून २०२३ (IST) :: {{साद|अभय नातू}} I can't delete files here on mr.wiki so you or one of the other admins have to delete the files. But I can tag them with my bot. :: I have allready put the files of the biggest uploaders in categories for example [[:वर्ग:Files uploaded by चित्रयादी/बहिर्जी नाईक]]. I just noticed that I made a mistake in the name because "चित्रयादी/" should not have been a part of the category name. However, I only added the deletion tag for the files of Priya ([[:Category:Files uploaded by Priya Hiregange]]). :: Just let me know how many files you would like to see tagged at a time and if you would like me to tag the smallest first or if I should finish the big ones that I allready put in categories. --[[सदस्य:MGA73|MGA73]] ([[सदस्य चर्चा:MGA73|चर्चा]]) ०२:०६, ६ जून २०२३ (IST) ::{{साद|MGA73}}, ::If you already started on bigger categories, let's continue that and tag ~250 pages at a time, until I test out mass-deletion. ::cc:{{साद|संतोष गोरे|Tiven2240|Usernamekiran|Sandesh9822}}, ::[[सदस्य:अभय नातू|अभय नातू]] ([[सदस्य चर्चा:अभय नातू|चर्चा]]) ०२:४१, ६ जून २०२३ (IST) :::{{ping|अभय नातू}} is there any option for mass-delete/batch delete on Marathi Wikipedia? (I think twinkle on enwiki has batch-delete) even if there isn't, I will try to delete the files. I will also see if AWB or pywikibot have some functions related to that. —usernamekiran [[User talk:Usernamekiran|(talk)]] ०३:५१, ६ जून २०२३ (IST) ::{{साद|Usernamekiran}}, ::You should be able to do that using Twinkle. Let me know if you run into issues. -- [[सदस्य:अभय नातू|अभय नातू]] ([[सदस्य चर्चा:अभय नातू|चर्चा]]) ०४:०८, ६ जून २०२३ (IST) :::{{साद|Usernamekiran}} With pywikipedia perhaps delete.py could work. I think it would be easier if you delete the files before I mark more files for deletion. --[[सदस्य:MGA73|MGA73]] ([[सदस्य चर्चा:MGA73|चर्चा]]) २०:३८, ६ जून २०२३ (IST) ::::{{साद|MGA73}}We can do mass delete I have done in the past. Abhay sir please provide temporary bot access so that it doesn't flood the recent changes. Once the list or category is ready kindly ping me for deletion --[[सदस्य:Tiven2240|Tiven2240]] ([[सदस्य चर्चा:Tiven2240|चर्चा]]) ०७:३२, ७ जून २०२३ (IST) {{outdent}} {{साद|Tiven2240}}, which account do you need bot flag for? I believe you control a bot previously created. Also, {{साद|MGA73}} has already tagged files to be deleted. See above for classification/criteria. Thanks. [[सदस्य:अभय नातू|अभय नातू]] ([[सदस्य चर्चा:अभय नातू|चर्चा]]) ०९:२७, ७ जून २०२३ (IST) : {{साद|Tiven2240}} yes there are allready 7,336 files in [[:वर्ग:लवकर वगळावे विनंत्या]]. I have also sorted files in categories at [[:वर्ग:विकिपीडिया_चित्रे]] (named "Files uploaded by..."). If you want you can take the categories one-by-one and mark the files for deletion when you are ready and then delete after 7 days. --[[सदस्य:MGA73|MGA73]] ([[सदस्य चर्चा:MGA73|चर्चा]]) १०:५७, ७ जून २०२३ (IST) :: {{साद|अभय नातू}} You can add temporary admin rights to [[User:TivenBot]] account. Or give temporary Bot flag to this account both works --[[सदस्य:Tiven2240|Tiven2240]] ([[सदस्य चर्चा:Tiven2240|चर्चा]]) ११:२०, ७ जून २०२३ (IST) :Bot flag granted to {{साद|Tiven2240}} for a week. ::: I have added {{tl|No license}} to all the files (except a few that was protected). I added the files in category per user if user had 100 or more files. The files from users with fewer than 100 uploads was added to [[:वर्ग:Files uploaded 1-99 files]]. There is a link in the category so it is easy to see who uploaded the files. So all active users should check. If anyone would like to help you can give the active users a tip (in local language) so they can add source, author and license. --[[सदस्य:MGA73|MGA73]] ([[सदस्य चर्चा:MGA73|चर्चा]]) २३:५७, ७ जून २०२३ (IST) {{Done}}--[[सदस्य:Tiven2240|Tiven2240]] ([[सदस्य चर्चा:Tiven2240|चर्चा]]) १९:१५, १० जून २०२३ (IST) :{{साद|Tiven2240}} great! Do you tag the files for deletion yourself now? Or is there anything I should do? : Also there are a few files in [[:वर्ग:All Wikipedia files with the same name on Wikimedia Commons]] and [[:वर्ग:All Wikipedia files with a different name on Wikimedia Commons]]. --[[सदस्य:MGA73|MGA73]] ([[सदस्य चर्चा:MGA73|चर्चा]]) १९:२४, १० जून २०२३ (IST) :: I tagged another category: [[:वर्ग:Files uploaded by Santoshgajre]]. Thats 675 files. :: I skipped [[:वर्ग:Files uploaded by चित्रयादी/बहिर्जी नाईक]] with 875 files because if mr.wiki allow fair use then some files with logos could be changed to fair use (if in use). --[[सदस्य:MGA73|MGA73]] ([[सदस्य चर्चा:MGA73|चर्चा]]) १९:५६, १५ जून २०२३ (IST) :::{{साद|Tiven2240}} Hello! I think the next bunch of files is ready to delete. Could you have a look? --[[सदस्य:MGA73|MGA73]] ([[सदस्य चर्चा:MGA73|चर्चा]]) १९:३०, २६ जून २०२३ (IST) Anyone? There are a lot of files in [[:वर्ग:उल्लेखनीयता रद्दीकरण]] to delete. If they need to be nominated for deletion in another way please let me know. But there are thousands of unused files without a license (see [[:वर्ग:Files not in use]]). It should not be that hard to delete those files. Uploaders had a chance to add a license if they were still active and wanted to save the files. Extra ping to give users a chance to check out the category in [[:वर्ग:विकिपीडिया चित्रे]]: # [[User:Abhijitsathe‎]] (1 C, 174 F) # [[User:Anna4u‎]] (240 F) # [[User:Archanapote‎]] (1 C, 490 F) # [[User:Bantee‎]] (585 F) # [[User:Cherishsantosh‎]] (586 F) # [[User:Dhiruraghuvanshi‎]] (534 F) # [[User:Dipesh Parab‎]] (448 F) # [[User:Dr.sachin23‎]] (1 C, 118 F) # [[User:Ghanshyam26‎]] (227 F) # [[User:Girishkedare‎]] (496 F) # [[User:Jayram‎]] (346 F) # [[User:Kaustubh‎]] (103 F) # [[User:Kselvarani‎]] (362 F) # [[User:Maihudon‎]] (303 F) # [[User:Pratham0613‎]] (180 F) # [[User:Priya Hiregange‎]] (1 C) # [[User:Rahuldeshmukh101‎]] (1 C, 211 F) # [[User:Sagarmarkal‎]] (320 F) # [[User:Santoshgajre‎]] (674 F) # [[User:Shreemarkal‎]] (383 F) # [[User:Suhasini shedge‎]] (365 F) # [[User:चित्रयादी/बहिर्जी नाईक‎]] (875 F) # [[User:संतोष दहिवळ‎]] (181 F) --[[सदस्य:MGA73|MGA73]] ([[सदस्य चर्चा:MGA73|चर्चा]]) १८:०८, २३ जुलै २०२३ (IST) === Help needed with files === Hello! I could use help by local users to check the files in [[:वर्ग:Unidentified subjects in India]] ({{formatnum:{{PAGESINCATEGORY:Unidentified subjects in India|files}}|R}} files). The files should be okay to move to Commons. However a local user should help check if there is a good description of the file before the file is moved to Commons. If the file is low quality or if it is not possible to identify the subject then perhaps nominate the file for deletion. Perhaps admins can delete the files moved to Commons (the number after the category show the number of files in the category): * [[:वर्ग:All Wikipedia files with the same name on Wikimedia Commons]] {{formatnum:{{PAGESINCATEGORY:All Wikipedia files with the same name on Wikimedia Commons‎|files}}|R}}. * [[:वर्ग:All Wikipedia files with a different name on Wikimedia Commons]] {{formatnum:{{PAGESINCATEGORY:All Wikipedia files with a different name on Wikimedia Commons|files}}|R}}. Also admins are needed to delete the files without a license (the number after the category show the number of files in the category): * No license ([[:Category:Files with no license]]): {{formatnum:{{PAGESINCATEGORY:Files with no license|files}}|R}}. ** Formaly nominated for deletion: [[:वर्ग:उल्लेखनीयता रद्दीकरण]]: {{formatnum:{{PAGESINCATEGORY:उल्लेखनीयता रद्दीकरण|files}}|R}}. If they need to be nominated for deletion in another way please let me know. ** Unused files without a license: [[:वर्ग:Files not in use]]: {{formatnum:{{PAGESINCATEGORY:Files not in use|files}}|R}}. I'm currently checking the files in [[:वर्ग:CC-BY-SA-4.0-disputed]] ({{formatnum:{{PAGESINCATEGORY:CC-BY-SA-4.0-disputed|files}}|R}} files). When they are checked they are either added to [[:वर्ग:Unidentified subjects in India]] or a {{tl|No license}} is added depending on if the uploader added the license or someone else did. --[[सदस्य:MGA73|MGA73]] ([[सदस्य चर्चा:MGA73|चर्चा]]) २२:३२, २९ जुलै २०२३ (IST) : Can someone read this: [[:चित्र:उदाहरण.jpg]]? Is it just an example file? --[[सदस्य:MGA73|MGA73]] ([[सदस्य चर्चा:MGA73|चर्चा]]) १८:००, ३० जुलै २०२३ (IST) ::Yes, this is an example file-[[User:संतोष गोरे|<span style="color: blue; font-weight: bold; background: linear-gradient( orange, white, green)">संतोष गोरे</span>]] ([[सदस्य चर्चा:संतोष गोरे|<span style="text-shadow:grey 3px 3px 1px;"> 💬</span>]] ) १९:२५, ३० जुलै २०२३ (IST) ::: {{re|संतोष गोरे}} Thank you. First version of the file does not have a license. The rest of the versions are okay. Perhaps you can delete the first version? --[[सदस्य:MGA73|MGA73]] ([[सदस्य चर्चा:MGA73|चर्चा]]) २२:२८, ३० जुलै २०२३ (IST) ::::{{झाले}} done, only first virsion has been deleted-[[User:संतोष गोरे|<span style="color: blue; font-weight: bold; background: linear-gradient( orange, white, green)">संतोष गोरे</span>]] ([[सदस्य चर्चा:संतोष गोरे|<span style="text-shadow:grey 3px 3px 1px;"> 💬</span>]] ) २२:४५, ३० जुलै २०२३ (IST) ::::: {{re|संतोष गोरे}} Thank you. Perhaps you can make a small notice (translation) that files in [[:वर्ग:Unidentified subjects in India]] can be moved to Commons? Perhaps some local users would like to check and move the files? (There is a small help in the category that could be translated too) --[[सदस्य:MGA73|MGA73]] ([[सदस्य चर्चा:MGA73|चर्चा]]) ०१:०८, ३१ जुलै २०२३ (IST) ::[[सदस्य:अभय नातू|अभय नातू]], [[सदस्य:Tiven2240|Tiven2240]] will help you.-[[User:संतोष गोरे|<span style="color: blue; font-weight: bold; background: linear-gradient( orange, white, green)">संतोष गोरे</span>]] ([[सदस्य चर्चा:संतोष गोरे|<span style="text-shadow:grey 3px 3px 1px;"> 💬</span>]] ) ०६:५४, १ ऑगस्ट २०२३ (IST) :Noted. Will make these changes shortly. -- [[सदस्य:अभय नातू|अभय नातू]] ([[सदस्य चर्चा:अभय नातू|चर्चा]]) ०८:५६, १ ऑगस्ट २०२३ (IST) :: Thank you! I have now checked all the files in [[:वर्ग:CC-BY-SA-4.0-disputed]] and less than 50 files in [[:Category:All free media]] are not checked yet. It would help if someone could delete the 12 files that have been moved to Commons. --[[सदस्य:MGA73|MGA73]] ([[सदस्य चर्चा:MGA73|चर्चा]]) २०:११, १ ऑगस्ट २०२३ (IST) === Time to delete === Hello! It has been a few months since I last checked mr.wiki and there are still many unlicensed files left. We need an admin to delete all the files in these categories (some can be in more than one category): * [[:वर्ग:All Wikipedia files with the same name on Wikimedia Commons]] {{formatnum:{{PAGESINCATEGORY:All Wikipedia files with the same name on Wikimedia Commons‎|files}}|R}}. * [[:वर्ग:All Wikipedia files with a different name on Wikimedia Commons]] {{formatnum:{{PAGESINCATEGORY:All Wikipedia files with a different name on Wikimedia Commons|files}}|R}}. * Unused files without a license: [[:वर्ग:Files not in use]]: {{formatnum:{{PAGESINCATEGORY:Files not in use|files}}|R}}. * Formaly nominated for deletion: [[:वर्ग:उल्लेखनीयता रद्दीकरण]]: {{formatnum:{{PAGESINCATEGORY:उल्लेखनीयता रद्दीकरण|files}}|R}}. * No license ([[:Category:Files with no license]]): {{formatnum:{{PAGESINCATEGORY:Files with no license|files}}|R}}. I suggest to start from the top. I could also ask on Meta but it is always preferred if a local admin delete because they know the wiki and the language. --[[सदस्य:MGA73|MGA73]] ([[सदस्य चर्चा:MGA73|चर्चा]]) १८:४०, ११ डिसेंबर २०२३ (IST) : Hello again! I ping [[सदस्य:Tiven2240]], [[सदस्य:अभय नातू]] and [[सदस्य:संतोष गोरे]] to make sure you see this notice. --[[सदस्य:MGA73|MGA73]] ([[सदस्य चर्चा:MGA73|चर्चा]]) २०:५२, १० जानेवारी २०२४ (IST) ::[[सदस्य:MGA73|MGA73]], hi, the files tobe deleted are in big number and I have no bot to delete them. That's why I am not deleting them.-[[User:संतोष गोरे|<span style="color: blue; font-weight: bold; background: linear-gradient( orange, white, green)">संतोष गोरे</span>]] ([[सदस्य चर्चा:संतोष गोरे|<span style="text-shadow:grey 3px 3px 1px;"> 💬</span>]] ) २१:५२, १० जानेवारी २०२४ (IST) Will do in upcoming weeks. --[[सदस्य:Tiven2240|Tiven2240]] ([[सदस्य चर्चा:Tiven2240|चर्चा]]) २२:१९, १० जानेवारी २०२४ (IST) :+1 ^^ -- [[सदस्य:अभय नातू|अभय नातू]] ([[सदस्य चर्चा:अभय नातू|चर्चा]]) २२:३१, १० जानेवारी २०२४ (IST) :: [[सदस्य:Tiven2240|Tiven2240]] sounds good. Thank you! Once the unused files are deleted we could wait a few days with the rest so there is time to check once more if any of the files could be saved. If you think :-) --[[सदस्य:MGA73|MGA73]] ([[सदस्य चर्चा:MGA73|चर्चा]]) २०:१६, ११ जानेवारी २०२४ (IST) ::: [[सदस्य:अभय नातू]] I noticed you deleted a lot of files. Great! --[[सदस्य:MGA73|MGA73]] ([[सदस्य चर्चा:MGA73|चर्चा]]) २३:५१, ६ फेब्रुवारी २०२४ (IST) :::: [[सदस्य:Tiven2240|Tiven2240]] and [[सदस्य:अभय नातू]] there are still files to delete. Perhaps you could have a look? --[[सदस्य:MGA73|MGA73]] ([[सदस्य चर्चा:MGA73|चर्चा]]) १५:२२, १० मार्च २०२४ (IST) :::::{{ping|MGA73}} I'll look into it tomorrow. —usernamekiran [[User talk:Usernamekiran|(talk)]] २३:५५, ११ मार्च २०२४ (IST) :::::: Hi [[User:Usernamekiran|Usernamekiran]], [[सदस्य:Tiven2240|Tiven2240]] and [[सदस्य:अभय नातू]]! There are still more than 7,100 files in [[:वर्ग:Files not in use]]. Any chance you could delete the files? --[[सदस्य:MGA73|MGA73]] ([[सदस्य चर्चा:MGA73|चर्चा]]) २३:५९, १४ एप्रिल २०२४ (IST) :::::::{{ping|MGA73}} if they are unquestionable deletions, I'll start working on them in 20ish hours from now. —usernamekiran [[User talk:Usernamekiran|(talk)]] ०१:५३, १५ एप्रिल २०२४ (IST) ::::::::{{ping|अभय नातू}} is it possible to make [[User:KiranBOT]] an admin for a month? I have created a script to delete files. But I am unable to test it as my account is not bot, and the bot account is not admin. I think it should be okay as the bot operator (me) already is an admin. —usernamekiran [[User talk:Usernamekiran|(talk)]] १६:२१, १५ एप्रिल २०२४ (IST) ::{{साद|Usernamekiran}}, ::My preference is not to delete these with a bot. ::We can continue deleting in tranches, as we have been doing. ::[[सदस्य:अभय नातू|अभय नातू]] ([[सदस्य चर्चा:अभय नातू|चर्चा]]) १०:०४, १६ एप्रिल २०२४ (IST) ::: It will flood recent changes but if thats what you prefer its fine with me. Normal practice is to delete unlicensed files within 7 or 14 days so I suggest not to make it small tranches because it will make it take much longer time. --[[सदस्य:MGA73|MGA73]] ([[सदस्य चर्चा:MGA73|चर्चा]]) ०१:५८, २७ एप्रिल २०२४ (IST) ::::I agree with [[सदस्य:MGA73|MGA73]] and [[सदस्य:Usernamekiran|Usernamekiran]] -[[User:संतोष गोरे|<span style="color: blue; font-weight: bold; background: linear-gradient( orange, white, green)">संतोष गोरे</span>]] ([[सदस्य चर्चा:संतोष गोरे|<span style="text-shadow:grey 3px 3px 1px;"> 💬</span>]] ) ०७:४९, २७ एप्रिल २०२४ (IST) {{outdent}} [[User:Usernamekiran|Usernamekiran]] if the files are to be deleted with an account that does not have a bot flag then you should be able to use your main account with the bot. That way deletions will be done in the name of your main account and all deletions will be visible. Then you can still use the script but monitor the deletions? --[[सदस्य:MGA73|MGA73]] ([[सदस्य चर्चा:MGA73|चर्चा]]) ००:२७, २७ मे २०२४ (IST) :[[सदस्य:MGA73|MGA73]] I have deleted number of files and still gradually deleting as per my free time.-[[User:संतोष गोरे|<span style="color: blue; font-weight: bold; background: linear-gradient( orange, white, green)">संतोष गोरे</span>]] ([[सदस्य चर्चा:संतोष गोरे|<span style="text-shadow:grey 3px 3px 1px;"> 💬</span>]] ) १७:३०, २८ मे २०२४ (IST) ::[[सदस्य:MGA73|MGA73]], * [[:वर्ग:Files not in use]]: {{formatnum:{{PAGESINCATEGORY:Files not in use|files}}|R}} Please remove this template and add a template of file for deletion. -[[User:संतोष गोरे|<span style="color: blue; font-weight: bold; background: linear-gradient( orange, white, green)">संतोष गोरे</span>]] ([[सदस्य चर्चा:संतोष गोरे|<span style="text-shadow:grey 3px 3px 1px;"> 💬</span>]] ) २१:१४, १ जून २०२४ (IST) :::[[User:संतोष गोरे]] Hello! My bot is now marking files for deletion. It will take some time. --[[सदस्य:MGA73|MGA73]] ([[सदस्य चर्चा:MGA73|चर्चा]]) ०१:३७, २ जून २०२४ (IST) {{Ping|MGA73}} Please do not use BOT on this Wiki without Bot Flag it is against out BOT policy. I have temporary blocked the account. Please respect local policies on this Wiki. Thanks for understanding --[[सदस्य:Tiven2240|Tiven2240]] ([[सदस्य चर्चा:Tiven2240|चर्चा]]) १५:२४, २ जून २०२४ (IST) : {{re|Tiven2240}} Sorry about that. I made the edits because I was asked to do them. The edits are rather simple to make with a bot so it would be easy for a local bot operator to make them. --[[सदस्य:MGA73|MGA73]] ([[सदस्य चर्चा:MGA73|चर्चा]]) १५:३६, २ जून २०२४ (IST) : Please request for bot rights on [[विकिपीडिया:सांगकाम्या/विनंत्या]] --[[सदस्य:Tiven2240|Tiven2240]] ([[सदस्य चर्चा:Tiven2240|चर्चा]]) १५:५८, २ जून २०२४ (IST) I will wait untill most of the files allready tagged is deleted. But I think perhaps a lille help would be useful so I asked [[:m:Steward_requests/Miscellaneous#Deleting_unlicensed_files_and_orphan_non-free_files_on_ur.wiki_and_mr.wiki|at meta]] if there are anyone who can help the local admins with the files. --[[सदस्य:MGA73|MGA73]] ([[सदस्य चर्चा:MGA73|चर्चा]]) २०:५२, १५ जून २०२४ (IST) Hello [[सदस्य:Tiven2240]], [[सदस्य:अभय नातू]] and [[सदस्य:संतोष गोरे]]! I forgot to tell that Stewards on Meta will only help if requested by community. So either local admins have to keep deleting files or you have to ask for assistance. Ur.wiki also had thousands of unlicensed files to delete but they just finished deleting the files. So it can be done with hard work (or a mass deleting script). --[[सदस्य:MGA73|MGA73]] ([[सदस्य चर्चा:MGA73|चर्चा]]) ०१:०७, २३ ऑक्टोबर २०२४ (IST) Hi we are aware of such scripts we have done this in past. Let us discuss this internally with community members and get back to you. --[[सदस्य:Tiven2240|Tiven2240]] ([[सदस्य चर्चा:Tiven2240|चर्चा]]) ०८:५०, २३ ऑक्टोबर २०२४ (IST) :Correct. We have been deleting these files in batches over the last many months and will continue to do so. :Thanks for checking in. :[[सदस्य:अभय नातू|अभय नातू]] ([[सदस्य चर्चा:अभय नातू|चर्चा]]) ०९:४७, २३ ऑक्टोबर २०२४ (IST) ::[[सदस्य:MGA73|MGA73]] hi, last batch is going to finish soon. Kindly add the template of file for deletion to new batch. -[[User:संतोष गोरे|<span style="color: blue; font-weight: bold; background: linear-gradient( orange, white, green)">संतोष गोरे</span>]] ([[सदस्य चर्चा:संतोष गोरे|<span style="text-shadow:grey 3px 3px 1px;"> 💬</span>]] ) २१:१३, २५ नोव्हेंबर २०२४ (IST) [[File:2.5M pageedits mr.wiki.png|thumb|right]] ::: Hi [[User:संतोष गोरे]]. I tried to create a request for a bot flag on [[विकिपीडिया:सांगकाम्या/विनंत्या#MGA73bot]]. I made it short because I marked files before. --[[सदस्य:MGA73|MGA73]] ([[सदस्य चर्चा:MGA73|चर्चा]]) २२:१९, २५ नोव्हेंबर २०२४ (IST) :::: Yay! 2.5 Million edits! I had to make a screenshot of this! --[[सदस्य:MGA73|MGA73]] ([[सदस्य चर्चा:MGA73|चर्चा]]) ००:३५, २६ नोव्हेंबर २०२४ (IST) Hi [[User:संतोष गोरे]]. Still no bot flag. I will ping [[सदस्य:अभय नातू]] and if I get a flag I can mark the files. --[[सदस्य:MGA73|MGA73]] ([[सदस्य चर्चा:MGA73|चर्चा]]) १६:३०, २२ डिसेंबर २०२४ (IST) :{{साद|MGA73}} :To be clear, you need a botflag to mark files that need deletion with a template, is that correct? :Assuming so, if there are no objections in the next 24-38 hours, I will grant the flag. I have let the community know of the 24 hour timeline. :LMK if there are other uses/intentions for the bot. :[[सदस्य:अभय नातू|अभय नातू]] ([[सदस्य चर्चा:अभय नातू|चर्चा]]) १९:२२, २२ डिसेंबर २०२४ (IST) :: Hello [[सदस्य:अभय नातू|अभय नातू]]! Yes it correct that I will mark the files for deletion. It is the files in [[:वर्ग:Files with no license]]. But if the files can be deleted without having to add a deletion template then I do not need the flag. :: I do not plan to use the bot for anything else. If one of the uploades af the files in the category ([https://usualsuspects.toolforge.org/?language=mr&project=wikipedia&category=Files_with_no_license&min_days=14&badboys=Bad+Boys click this link to see]) are still active they could ask that I add a license for them with my bot. But since they have had a long time to do so I do not think it is likely to happen. --[[सदस्य:MGA73|MGA73]] ([[सदस्य चर्चा:MGA73|चर्चा]]) १९:५२, २२ डिसेंबर २०२४ (IST) Hi [[User:संतोष गोरे]]. I have marked some files for deletion now. But its getting late here so will mark more tomorrow. --[[सदस्य:MGA73|MGA73]] ([[सदस्य चर्चा:MGA73|चर्चा]]) ०३:१४, २८ डिसेंबर २०२४ (IST) All unused files are now marked. So [[:वर्ग:उल्लेखनीयता रद्दीकरण]] now have 4,080 files ready to delete. If the reason for deleting files in small batches are not to flood recent changes then perhaps [[:m:Meta:Flood flag|a flood flag]] could be a solution? --[[सदस्य:MGA73|MGA73]] ([[सदस्य चर्चा:MGA73|चर्चा]]) ०२:०७, १४ जानेवारी २०२५ (IST) When they are deleted there are still 1,000+ files in [[:वर्ग:Files with no license]]. But they are in use. --[[सदस्य:MGA73|MGA73]] ([[सदस्य चर्चा:MGA73|चर्चा]]) ०२:०७, १४ जानेवारी २०२५ (IST) === Active users can help === Thousands of unused files without a license have now been deleted and soon all will be gone thanks to [[सदस्य:संतोष गोरे]]. Next up are * Unused non-free files * Files that are likely taken from the Internet * Files in use that have no license All active users can help by clicking [https://usualsuspects.toolforge.org/?language=mr&project=wikipedia&category=Files_with_no_license&min_days=14&badboys=Bad+Boys this link to see who uploaded files without a license] and check if their name is on the list. If yes please check and fix. Or if you see an active user on the list write them a notice. All active users can also help by checking the unused (non-free) files to see if they should be added to an article. Files without a license should be deleted even if they are in use. Only chance to save them is 1) uploader add a valid free license 2) someone add a valid non-free license and rationale. If that does not happen the file should be deleted. All active users can help find a replacement file to use in the article instead. If all active users help it will be much easier. For example check 5 random photos and find replacements if relevant. --[[सदस्य:MGA73|MGA73]] ([[सदस्य चर्चा:MGA73|चर्चा]]) ११:०२, १९ जून २०२५ (IST) == Global ban proposal for Slowking4 == Hello. This is to notify the community that there is an ongoing global ban proposal for [[User:Slowking4]] who has been active on this wiki. You are invited to participate at [[metawiki:Requests for comment/Global ban for Slowking4 (2)|m:Requests for comment/Global ban for Slowking4 (2)]]. Thank you [[सदस्य:Seawolf35|Seawolf35]] ([[सदस्य चर्चा:Seawolf35|चर्चा]]) १८:३१, १५ मार्च २०२४ (IST) == Editing contest about Norway == Hello! Please excuse me from writing in English. If this post should be posted on a different page instead, please feel free to move it (or tell me to move it). I am Jon Harald Søby from the Norwegian Wikimedia chapter, [[wmno:|Wikimedia Norge]]. During the month of April, we are holding [[:no:Wikipedia:Konkurranser/Månedens konkurranse/2025-04|an editing contest]] about India on the Wikipedias in [[:nb:|Norwegian Bokmål]], [[:nn:|Norwegian Nynorsk]], [[:se:|Northern Sámi]] and [[:smn:|Inari Sámi]]̩, and we had the idea to also organize an "inverse" contest where contributors to Indian-language Wikipedias can write about Norway and Sápmi. Therefore, I would like to invite interested participants from the Marathi-language Wikipedia (it doesn't matter if you're from India or not) to join the contest by visiting [[:no:Wikipedia:Konkurranser/Månedens konkurranse/2025-04/For Indians|this page in the Norwegian Bokmål Wikipedia]] and following the instructions that are there. Hope to see you there! [[सदस्य:Jon Harald Søby (WMNO)|Jon Harald Søby (WMNO)]] ([[सदस्य चर्चा:Jon Harald Søby (WMNO)|चर्चा]]) १४:३८, ४ एप्रिल २०२५ (IST) gzm9lyf5hp31ml6ai40uoefzjwkt1b2 0 14071 2580947 2580811 2025-06-18T17:42:07Z 2409:40C0:1051:60A:8000:0:0:0 /* प्रसारित मालिका */ 2580947 wikitext text/x-wiki {{माहितीचौकट दूरचित्रवाहिनी |नाव = झी मराठी |चित्र = Zee marathi logo 2025.jpg |चित्रसाईज = 200px |चित्रमाहिती = |चित्र२ = |चित्र२साईज = |चित्र२माहिती = |सुरुवात = १५ ऑगस्ट १९९९ |शेवटचे_प्रसारण = |चित्र_प्रकार = |प्रेक्षक_संख्या = |प्रेक्षक_संख्या_सध्या = |प्रेक्षक_संख्या_माहिती = |नेटवर्क = |मालक = [[झी एंटरटेनमेंट एंटरप्राइजेस]] |ब्रीदवाक्य = मी मराठी, झी मराठी |देश = [[भारत]] |प्रसारण क्षेत्र = |मुख्यालय = १३५, कॉंटीनेंटल बिल्डींग, डॉ. ॲनी बेझंट मार्ग, [[वरळी]], [[मुंबई]], ४०००१८ |जुने नाव = अल्फा टीव्ही मराठी |बदललेले नाव = |भगिनी वाहिनी = [[झी युवा]], [[झी टॉकीज]], [[झी २४ तास]], [[झी वाजवा]], [[झी चित्रमंदिर]] |प्रसारण वेळ = संध्या. ६.३० ते रात्री ११ (प्राइम टाइम) |संकेतस्थळ = http://www.zeemarathi.com }} '''झी मराठी''' ही [[झी एंटरटेनमेंट एंटरप्राइजेस]] समूहाच्या मालकीची भारतातील दूरचित्रवाणी वाहिनी आहे. या वाहिनीची सुरुवात १५ ऑगस्ट १९९९ मध्ये झाली. २७ मार्च २००५ पर्यंत ही वाहिनी '''अल्फा टीव्ही मराठी''' या नावाने ओळखली जात होती. ही वाहिनी मराठी प्रेक्षकांमध्ये अत्यंत लोकप्रिय आहे. या वाहिनीवर दैनंदिन मालिका आणि कथाबाह्य कार्यक्रम दाखवले जातात. '''झी मराठी एचडी''' वाहिनी ही २० नोव्हेंबर २०१६ रोजी सुरू झाली. महिन्याच्या रविवारी [[झी मराठी महाएपिसोड]] प्रसारित केले जातात. == लोगो == [[चित्र:Zee Marathi Official Logo.jpg|100px|२०१७-२०२५]] [[चित्र:Zeemarathi.gif|100px|२०११-२०१७]] == माहिती == सुरुवातीला वाहिनीवर सोमवार ते शुक्रवार मालिका दाखवण्यात येत असे, पण १ जुलै २००७ पासून मालिका सोमवार ते शनिवार दाखवण्यास सुरुवात झाली. २४ जुलै २०१७ पासून झी मराठीने दुपारचा नवा प्राईम टाइम सुरू केला होता, परंतु त्यास लोकांचा प्रतिसाद न मिळाल्याने २५ नोव्हेंबर २०१७ रोजी हा प्राईम टाइम बंद करण्यात आला. १३ फेब्रुवारी २०२३ पासून "आपली दुपार, झी मराठी दुपार" नावाने पुन्हा दुपारी मालिका सुरू केल्या होत्या, पण कमी टीआरपी अभावी दुपारच्या मालिका २७ मे २०२३ रोजी बंद करण्यात आल्या. झी मराठी वाहिनीने ''[[जय मल्हार]]'' आणि ''[[एका लग्नाची दुसरी गोष्ट]]'' या मालिकांच्या एपिसोड्सवरून चित्रपट तयार केले आहेत. कोरोना महामारीमुळे इतिहासात पहिल्यांदाच झी मराठीचे दैनंदिन कार्यक्रम २७ मार्च २०२० ला बंद करण्यात आले, परंतु ८ जून २०२० पासून नवीन लाॅकडाऊन विशेष मालिका सुरू करण्यात आल्या. तसेच १३ जुलै २०२० पासून दैनंदिन कार्यक्रम दाखवण्यास सुरुवात झाली. त्यामुळेच त्यादिवशी मराठी मनोरंजनाच्या शुभारंभानिमित्त संपूर्ण महाराष्ट्रात उत्सव साजरा करण्याचे झी मराठीकडून आवाहन करण्यात आले होते. मुंबई पोलिसांना कामातून थोडी विश्रांती मिळावी म्हणून झी मराठी दरवर्षी '''स्वरतरंग''' हा कार्यक्रम आयोजित करत असे. एप्रिल २०१४ पासून झी मराठीने '''नक्षत्र''' या कार्यक्रमाद्वारे दर रविवारी मराठी रंगभूमीवरील अनेक प्रायोगिक आणि व्यावसायिक नाटके दाखवण्यास सुरुवात केली होती. त्यामुळे नक्षत्र कार्यक्रम अल्पावधीतच लोकप्रिय झाला. तसेच झी मराठीने ''[[नक्षत्रांचे देणे (कार्यक्रम)|नक्षत्रांचे देणे]]'' या कार्यक्रमातून जुन्या लोकप्रिय गायकांची गाणी सादर केली आहेत. ''[[मनोरंजनाचा अधिकमास]]'' याद्वारे झी मराठीतर्फे दरवर्षी मे अथवा ऑक्टोबर महिन्याच्या दर रविवारी मालिका प्रक्षेपित करण्यात येतात. झी मराठी वाहिनीने ''[[झी मराठी दिशा]]'' हे पहिले साप्ताहिक वृत्तपत्र ९ डिसेंबर २०१७ रोजी सुरू केले, पण काही कारणास्तव १२ ऑक्टोबर २०१९ रोजी हे साप्ताहिक बंद करण्यात आले. याबरोबरच '''खाली डोकं वर पाय''' (लहान मुलांसाठी उन्हाळी सुट्टीतील मासिक), '''सुखकर्ता''' (गणेशोत्सव विशेष मासिक) आणि '''उत्सव नात्यांचा''' (दिवाळी विशेष मासिक) ही वार्षिक मासिके सुरू केली होती. तसेच नोव्हेंबर २०१५ साली महिला सक्षमीकरणासाठी झी मराठी जागृती हा नवा उपक्रम सुरू केला. === ॲप्लिकेशन्स === झी मराठीने मोबाईल ॲप्स देखील सुरू केले आहेत. # झी मराठी ॲप (ओझी ॲप / [[झी फाईव्ह]] ॲप) # तुमचं आमचं जमलं ॲप # होम मिनिस्टर ॲप # किसान अभिमान ॲप # टॅलेंट ॲप === नाटक === झी मराठीने २०१८ पासून नाटकांची प्रस्तुती करण्यास सुरुवात केली. # [[हॅम्लेट]] # आरण्यक # नटसम्राट # अलबत्या गलबत्या # एका लग्नाची पुढची गोष्ट # तिला काही सांगायचंय! # इडियट्स # राजाला जावई हवा # कापूसकोंड्याची गोष्ट # झुंड # तीसरे बादशाह हम! # इब्लिस # नियम व अटी लागू == प्रसारित मालिका == {| class="wikitable sortable" ! प्रसारित दिनांक ! मालिका ! वेळ ! रूपांतरण |- | ८ जुलै २०२४ | [[लाखात एक आमचा दादा]] | संध्या. ६.३० वाजता | तमिळ मालिका अण्णा |- | २३ सप्टेंबर २०२४ | [[सावळ्याची जणू सावली]] | संध्या. ७ वाजता | बंगाली मालिका कृष्णकोळी |- | १२ फेब्रुवारी २०२४ | [[पारू (मालिका)|पारू]] | संध्या. ७.३० वाजता | तेलुगू मालिका मुद्धा मंदारम |- | २३ डिसेंबर २०२४ | [[लक्ष्मी निवास]] | रात्री ८ ते ९ (१ तास) | कन्नड मालिका लक्ष्मी निवासा |- | ३० जून २०२५ | [[कमळी (मालिका)|कमळी]] | रात्री ९ वाजता | तेलुगू मालिका मुत्याला मुग्गू |- | १२ फेब्रुवारी २०२४ | [[शिवा (मालिका)|शिवा]] | रात्री ९.३० वाजता | उडिया मालिका सिंदुरा बिंदू |- | २ जून २०२५ | [[देवमाणूस - मधला अध्याय]] | रात्री १० वाजता | |- | १७ फेब्रुवारी २०२५ | [[तुला जपणार आहे]] | रात्री १०.३० वाजता | कन्नड मालिका ना निन्ना बिडलारे |} === कथाबाह्य कार्यक्रम === {| class="wikitable sortable" ! प्रसारित दिनांक ! कथाबाह्य कार्यक्रम ! वेळ |- | ८ जून २०२० | [[वेध भविष्याचा]] | सकाळी ७ वाजता |- | लवकरच... | [[चला हवा येऊ द्या]] | {{TBA}} |} === नव्या मालिका === {| class="wikitable sortable" ! प्रसारित दिनांक ! मालिका ! रूपांतरण |- | rowspan="2" {{TBA}} | जगद्धात्री | बंगाली मालिका जगद्धात्री |- | इच्छाधारी नागीण | हिंदी मालिका नागिन - वादों की अग्निपरीक्षा |} == जुन्या मालिका == # [[१०० डेझ (मालिका)|१०० डेझ]] # [[३६ गुणी जोडी]] # [[४०५ आनंदवन]] # [[अंकुर (मालिका)|अंकुर]] # [[अगं अगं सूनबाई काय म्हणता सासूबाई?]] # [[अग्गंबाई सासूबाई]] # [[अग्गंबाई सूनबाई]] # [[अजूनही चांदरात आहे]] # [[अधुरी एक कहाणी]] # [[अनुबंध (मालिका)|अनुबंध]] # [[अप्पी आमची कलेक्टर]] # [[अभिलाषा (मालिका)|अभिलाषा]] # [[अमरप्रेम (मालिका)|अमरप्रेम]] # [[अरुंधती (मालिका)|अरुंधती]] # [[अल्टी पल्टी सुमडीत कल्टी]] # [[अवंतिका (मालिका)|अवंतिका]] # [[अवघाचि संसार]] # [[असंभव (मालिका)|असंभव]] # [[असे हे कन्यादान]] # [[अस्मिता (मालिका)|अस्मिता]] # [[आभाळमाया]] # [[आभास हा]] # [[उंच माझा झोका]] # [[ऊन पाऊस (मालिका)|ऊन पाऊस]] # [[एक गाव भुताचा]] # [[एका लग्नाची तिसरी गोष्ट]] # [[एका लग्नाची दुसरी गोष्ट]] # [[एकाच ह्या जन्मी जणू]] # [[कळत नकळत (मालिका)|कळत नकळत]] # [[का रे दुरावा]] # [[काय घडलं त्या रात्री?]] # [[कारभारी लयभारी]] # [[काहे दिया परदेस]] # [[कुंकू (मालिका)|कुंकू]] # [[कुलवधू (मालिका)|कुलवधू]] # [[कॉन्स्टेबल कामना कामतेकर]] # [[खुलता कळी खुलेना]] # [[गाव गाता गजाली]] # [[गुंतता हृदय हे]] # [[ग्रहण (मालिका)|ग्रहण]] # [[घरात बसले सारे]] # [[घेतला वसा टाकू नको]] # [[चंद्रविलास]] # [[चूकभूल द्यावी घ्यावी]] # [[जगाची वारी लयभारी]] # [[जय मल्हार]] # [[जाऊ बाई गावात: न पाहिलेली मजा]] # [[जागो मोहन प्यारे]] # [[जाडूबाई जोरात]] # [[जावई विकत घेणे आहे]] # [[जुळून येती रेशीमगाठी]] # [[टोटल हुबलाक]] # [[डिस्कव्हर महाराष्ट्र]] # [[ती परत आलीये]] # [[तुझं माझं जमेना (मालिका)|तुझं माझं जमेना]] # [[तुझं माझं ब्रेकअप]] # [[तुझ्या माझ्या संसाराला आणि काय हवं!]] # [[तुझ्यात जीव रंगला]] # [[तुझ्याविना (मालिका)|तुझ्याविना]] # [[तुला पाहते रे]] # [[तुला शिकवीन चांगलाच धडा]] # [[तू चाल पुढं]] # [[तू तिथे मी]] # [[तू तेव्हा तशी]] # [[दार उघड बये (मालिका)|दार उघड बये]] # [[दिल दोस्ती दुनियादारी]] # [[दिल दोस्ती दोबारा]] # [[दिल्या घरी तू सुखी राहा]] # [[देवमाणूस]] # [[देवमाणूस २]] # [[नकटीच्या लग्नाला यायचं हं]] # [[नवरी मिळे हिटलरला]] # [[नवा गडी नवं राज्य]] # [[नांदा सौख्य भरे]] # [[नाममात्र]] # [[पसंत आहे मुलगी]] # [[पाहिले न मी तुला]] # [[पिंजरा (मालिका)|पिंजरा]] # [[पुन्हा कर्तव्य आहे]] # [[प्रदक्षिणा (मालिका)|प्रदक्षिणा]] # [[बंधन (मालिका)|बंधन]] # [[बाजी (मालिका)|बाजी]] # [[भागो मोहन प्यारे]] # [[भाग्यलक्ष्मी (मालिका)|भाग्यलक्ष्मी]] # [[भाग्याची ही माहेरची साडी]] # [[मन उडू उडू झालं]] # [[मन झालं बाजिंद]] # [[मला सासू हवी]] # [[मस्त महाराष्ट्र]] # [[महाराष्ट्राची किचन क्वीन]] # [[माझा होशील ना]] # [[माझिया प्रियाला प्रीत कळेना]] # [[माझी तुझी रेशीमगाठ]] # [[माझे पती सौभाग्यवती]] # [[माझ्या नवऱ्याची बायको]] # [[मालवणी डेझ]] # [[मिसेस मुख्यमंत्री]] # [[यशोदा - गोष्ट श्यामच्या आईची]] # [[या सुखांनो या]] # [[येऊ कशी तशी मी नांदायला]] # [[रात्रीस खेळ चाले]] # [[रात्रीस खेळ चाले २]] # [[रात्रीस खेळ चाले ३]] # [[राधा ही बावरी]] # [[लवंगी मिरची (मालिका)|लवंगी मिरची]] # [[लक्ष्मणरेषा (मालिका)|लक्ष्मणरेषा]] # [[लग्नाची वाईफ वेडिंगची बायकू]] # [[लज्जा (मालिका)|लज्जा]] # [[लागिरं झालं जी]] # [[लाडाची मी लेक गं!]] # [[लोकमान्य (मालिका)|लोकमान्य]] # [[वहिनीसाहेब]] # [[वादळवाट]] # [[वारस (मालिका)|वारस]] # [[शुभं करोति (मालिका)|शुभं करोति]] # [[शेजारी शेजारी पक्के शेजारी]] # [[श्रीयुत गंगाधर टिपरे]] # [[सत्यवान सावित्री (मालिका)|सत्यवान सावित्री]] # [[साडे माडे तीन (मालिका)|साडे माडे तीन]] # [[सातव्या मुलीची सातवी मुलगी]] # [[सारं काही तिच्यासाठी]] # [[सावित्री (मालिका)|सावित्री]] # [[साहेब बीबी आणि मी]] # [[स्वराज्यरक्षक संभाजी]] # [[हम तो तेरे आशिक है]] # [[हृदयी प्रीत जागते]] # [[होणार सून मी ह्या घरची]] # अग्निपरीक्षा # आक्रित # अल्फा स्कॉलर्स # अल्फा बातम्या # आमच्यासारखे आम्हीच # आकाश पेलताना # आम्ही ट्रॅव्हलकर # आमने सामने # अर्थ # अभियान # असा मी तसा मी # बुक शेल्फ # बुवा आला # बोल बाप्पा # भटकंती # चक्रव्यूह एक संघर्ष # कॉमेडी डॉट कॉम # क्रिकेट क्लब # शेफ व्हर्सेस फ्रीज # डार्लिंग डार्लिंग # दे धमाल # डिटेक्टिव्ह जय राम # दिलखुलास # दुहेरी # दुनियादारी # एक हा असा धागा सुखाचा # एका श्वासाचे अंतर # गहिरे पाणी # घडलंय बिघडलंय # गुडमॉर्निंग महाराष्ट्र # गीतरामायण # हा कार्यक्रम बघू नका! # हसा चकट फू # हाऊसफुल्ल # होम स्वीट होम # इंद्रधनुष्य # जगावेगळी # जल्लोष गणरायाचा # जिभेला काही हाड # जोडी नं.१ # कथाकथी # खरंच माझं चुकलं का? # किनारा # कोपरखळी # क्या बात है! # मानसी तुमच्या घरी # मेघ दाटले # मिसाळ # मिशा # मृण्मयी # मुंबई पोलीस # नमस्कार अल्फा # नायक # नुपूर # पतंजलि योग # पेशवाई # पिंपळपान # पोलीस फाईल्स # प्रपंच # राम राम महाराष्ट्र # रिमझिम # रेशीमगाठी # ऋणानुबंध # साईबाबा # सांजभूल # सूरताल # शॉपिंग शॉपिंग # श्रावणसरी # थरार # तुंबाडचे खोत # युनिट ९ # वाजवू का? # व्यक्ती आणि वल्ली # वस्त्रहरण # युवा # झी न्यूझ मराठी # झाले मोकळे आकाश # झुंज === अनुवादित मालिका === # [[झाशीची राणी (मालिका)|झाशीची राणी]] # [[जय भीम: एका महानायकाची गाथा]] == कथाबाह्य कार्यक्रम == # [[आम्ही सारे खवय्ये]] # [[होम मिनिस्टर (मालिका)|होम मिनिस्टर]] # [[सा रे ग म प]] (११ पर्वे) # [[फू बाई फू]] (९ पर्वे) # [[एका पेक्षा एक]] (७ पर्वे) # [[सा रे ग म प: लिटील चॅम्प्स]] (४ पर्वे) # [[खुपते तिथे गुप्ते]] (३ पर्वे) # [[डान्स महाराष्ट्र डान्स]] (३ पर्वे) # [[तुफान आलंया]] (३ पर्वे) # [[किचन कल्लाकार]] (२ पर्वे) # [[बँड बाजा वरात]] (२ पर्वे) # [[मराठी पाऊल पडते पुढे]] (२ पर्वे) # [[महाराष्ट्राचा सुपरस्टार]] (२ पर्वे) # [[हप्ता बंद]] (२ पर्वे) # [[हास्यसम्राट]] (२ पर्वे) # [[ड्रामा जुनिअर्स]] # [[चल भावा सिटीत]] # [[जाऊ बाई गावात]] # [[अळी मिळी गुपचिळी]] # [[कानाला खडा]] # [[झिंग झिंग झिंगाट]] # [[डब्बा गुल]] # [[डान्सिंग क्वीन (मराठी कार्यक्रम)|डान्सिंग क्वीन]] # [[तुमचं आमचं जमलं]] # [[बस बाई बस]] # [[मधली सुट्टी (मालिका)|मधली सुट्टी]] # [[मधु इथे अन् चंद्र तिथे (मालिका)|मधु इथे अन् चंद्र तिथे]] # [[महा मिनिस्टर]] # [[महाराष्ट्राची लोकधारा]] # [[याला जीवन ऐसे नाव (मालिका)|याला जीवन ऐसे नाव]] # [[हे तर काहीच नाय]] # [[अवघा रंग एक झाला]] == रिॲलिटी शो == झी मराठीने रिॲलिटी शो ही संकल्पना मराठी वाहिनीवर पहिल्यांदा आणली आणि अल्पावधीतच प्रेक्षकांनी तिला डोक्यावर घेतले. या वाहिनीने आतापर्यंत अनेक रिॲलिटी शोजची यशस्वी पर्वे सादर केली आहेत. === चला हवा येऊ द्या === {{मुख्य|चला हवा येऊ द्या}} [[निलेश साबळे]], [[भालचंद्र कदम]], [[सागर कारंडे]], [[श्रेया बुगडे]], [[कुशल बद्रिके]], [[भारत गणेशपुरे]] आणि तुषार देवल यांनी मिळून सुरू केलेला हा कार्यक्रम आहे. याबरोबरच [[योगेश शिरसाट]], [[अंकुर वाढवे]], स्नेहल शिदम, अरविंद जगताप हे सहकलाकार असून रमेश वाणी, [[विनीत भोंडे]], शशिकांत केरकर, [[मानसी नाईक]], संदीप रेडकर यांनी देखील यात काम केलेले आहे. या कार्यक्रमाचे सुद्धा अनेक पर्वे सादर झाली आहेत. महाराष्ट्र दौरा, भारत दौरा, विश्व दौरा, होऊ दे व्हायरल, शेलिब्रिटी पॅटर्न, उत्सव हास्याचा, लेडीज जिंदाबाद, वऱ्हाड निघालंय अमेरिकेला, लहान तोंडी मोठा घास ही ती पर्वे आहेत. हा कार्यक्रम नाटक, चित्रपट, मालिका यांना प्रोत्साहित करण्याचे काम करतो. === फू बाई फू === {{मुख्य|फू बाई फू}} फू बाई फू हा झी मराठीवरील काॅमेडी शो आहे. याची ९ पर्वे सादर झाली. यात धूमधडाका, नया है यह, काॅमेडीचं आधारकार्ड, टोल फ्री कॉमेडी, जिथे असाल तिथे हसाल इत्यादी पर्वे होती. [[निलेश साबळे]], [[वैदेही परशुरामी]], [[सई ताम्हणकर]] हे सूत्रसंचालक आणि [[अश्विनी काळसेकर]], [[उमेश कामत]], [[निर्मिती सावंत]], [[महेश कोठारे]], [[रेणुका शहाणे]] व [[स्वप्नील जोशी]] या सर्वांनी परीक्षकांचे काम केले आहे. === एका पेक्षा एक === {{मुख्य|एका पेक्षा एक}} एका पेक्षा एक हा [[सचिन पिळगांवकर]] यांची निर्मिती असलेला नृत्याचा कार्यक्रम आहे. याची एकूण ७ पर्वे सादर झाली होती ज्यात अप्सरा आली हे पर्व‌ विशेष गाजले. या कार्यक्रमाचे सूत्रसंचालन [[आदेश बांदेकर]], [[पुष्कर श्रोत्री]] यांनी केले असून [[सचिन पिळगांवकर]] महागुरू होते. === सा रे ग म प === {{मुख्य|सा रे ग म प}} सा रे ग म प या कार्यक्रमाने तब्बल १४ पर्वे सादर केली. यामध्ये वेगवेगळी पर्व ठेवले गेले. [[पल्लवी जोशी]] हिने सूत्र संचालनाचे काम केले. त्याची संक्षिप्त माहिती पुढीलप्रमाणे:- * स्वप्न स्वरांचे : यामध्ये १८ ते २५ या वयोगटातील स्पर्धकांचा समावेश होता. हे सारेगमपचे पहिले पर्व होते. या पर्वाचा विजेता महागायक पदाचा मान कोल्हापूरचा [[अभिजीत कोसंबी]] याला मिळाला. त्यानंतरच्या पर्वाची विजेती महागायिका पदाचा मान जळगावची वैशाली भैसने-माडे हिला मिळाला. अशाचप्रकारे [[ऊर्मिला धनगर]] ही देखील विजेती होती. या पर्वांचे परीक्षक गायिका [[देवकी पंडित]], रॉकस्टार [[अवधूत गुप्ते]], संगीतकार [[अजय-अतुल]] इत्यादी दिग्गज व्यक्तींनी भूषवले. * स्वप्न स्वरांचे ४०+ : या कार्यक्रमामध्ये वय वर्ष ४० वर्षे व त्या पुढील वयाच्या स्पर्धकांनी भाग घेतला होता. या कार्यक्रमाच्या विजेता जोडीचा मान संगिता चितळे व यज्ञेश्वर लिंबेकर यांना तर उपविजेता जोडीचा मान मिरजचे गायक महेश मुतालिक व मुंबईच्या अनुजा वर्तक यांना मिळाला. * लिटील चॅम्प्स : या पर्वामध्ये लहानग्यांनी आपल्या सुरांनी जगाला मोहून टाकले. ६ ते १५ वयोगटातील स्पर्धकांनी भाग घेतला होता. या पर्वाला केवळ महाराष्ट्रातीलच नव्हे तर संपूर्ण जगातील प्रेक्षकांनी डोक्यावर घेतले. या कार्यक्रमातील एका भागाला [[लता मंगेशकर]] यांनी उपस्थिती लावून सर्व स्पर्धकांना आशीर्वाद दिला. याशिवाय इतर अनेक दिग्गज गायकांनी लहानग्यांना शाबासकीची थाप दिली. लिटील चॅम्प्सच्या पहिल्या पर्वाने मराठी संगीत विश्वाला पंचरत्न बहाल केले. पंचरत्न म्हणजे * अलिबागची लिटिल मॉनिटर [[मुग्धा वैशंपायन]] * आळंदीची लिटिल मास्टर कार्तिकी गायकवाड * लातूरचा म्युझिक डायरेक्टर [[रोहित राऊत]] * पुण्याची ॲंग्री यंगगर्ल [[आर्या आंबेकर]] * रत्‍नागिरीचा उकडीचा मोदक [[प्रथमेश लघाटे]] या कार्यक्रमातूनच घराघरांत पोहोचलेल्या [[केतकी माटेगांवकर]]ने संगीताबरोबरच मराठी चित्रपटांद्वारे प्रेक्षकांची मने जिंकली. गायिका [[वैशाली सामंत]] व गायक-संगीतकार [[अवधूत गुप्ते]] या पर्वाचे परीक्षक होते. यासोबतच "सा रे ग म प"ने अनेक यशस्वी पर्वं प्रस्तुत केली. त्यामध्ये महाराष्ट्राचा आजचा आवाज, स्वप्न स्वरांचे सूर ताऱ्यांचे, पर्व नव्हे गर्व, सूर नव्या युगाचा, घे पंगा कर दंगा, इत्यादी पर्वांचा समावेश होता. सर्वच पर्वांना प्रेक्षकांनी प्रचंड प्रतिसाद दिला. झी मराठीने "सा रे ग म प" द्वारे मराठी संगीताला एका वेगळ्या उंचीवर नेले आहे. == पुरस्कार सोहळे == {| class="wikitable" !वर्ष !पुरस्कार !संदर्भ |- |२००० – चालू |''झी चित्र गौरव पुरस्कार'' |<ref>{{Cite web|date=2019-04-03|title=झी गौरव पुरस्कारात यांनी मारली बाजी, वाचा संपूर्ण यादी|url=https://www.lokmat.com/marathi-cinema/zee-marathi-gaurav-awards-2019-winners/|access-date=2020-12-05|website=[[लोकमत]]}}</ref> |- |२००४ – चालू |''[[झी मराठी उत्सव नात्यांचा पुरस्कार]]'' |<ref>{{Cite web|date=2019-10-12|url=https://www.lokmat.com/television/agabai-sasubai-and-ratris-khel-chale-2-receives-maximum-awards-zee-marathi-awards-2019/|title=या मालिकेने मारली झी मराठी अवॉर्ड्समध्ये बाजी, नुकतीच सुरु झालीये ही मालिका|access-date=2020-12-05|website=[[लोकमत]]}}</ref> |- |२०१३ – चालू |''उंच माझा झोका पुरस्कार'' |<ref>{{Cite web|date=2017-08-22|title=स्त्री कर्तृत्वाचा सन्मान ‘उंच माझा झोका पुरस्कार’|url=https://www.loksatta.com/photos/entertainment-gallery/1534718/zee-marathi-unch-maza-zoka-awards/|access-date=2020-12-05|website=[[लोकसत्ता]]}}</ref> |- |२०१५ – चालू |''झी नाट्य गौरव पुरस्कार'' |<ref>{{Cite web|date=2020-09-14|title=दिमाखदार सोहळ्यात संपन्न झाला 'झी नाट्य गौरव पुरस्कार'|url=https://zeenews.india.com/marathi/entertainment/zee-natya-gaurav-puraskar-2020/534751|access-date=2021-07-20|website=[[झी २४ तास]]}}</ref> |} == संदर्भ == {{संदर्भयादी}} [[वर्ग:मराठी दूरचित्रवाहिन्या]] [[वर्ग:झी प्रादेशिक वाहिन्या]] [[वर्ग:झी मराठी]] h8j6c7hs0qrhxm63ui032l5vkml0cul 2581035 2580947 2025-06-19T10:18:20Z 2402:8100:3006:D551:9B9B:238F:825A:48F1 2581035 wikitext text/x-wiki {{माहितीचौकट दूरचित्रवाहिनी |नाव = झी मराठी |चित्र = Zee marathi logo 2025.jpg |चित्रसाईज = 200px |चित्रमाहिती = |चित्र२ = |चित्र२साईज = |चित्र२माहिती = |सुरुवात = १५ ऑगस्ट १९९९ |शेवटचे_प्रसारण = |चित्र_प्रकार = |प्रेक्षक_संख्या = |प्रेक्षक_संख्या_सध्या = |प्रेक्षक_संख्या_माहिती = |नेटवर्क = |मालक = [[झी एंटरटेनमेंट एंटरप्राइजेस]] |ब्रीदवाक्य = मी मराठी, झी मराठी |देश = [[भारत]] |प्रसारण क्षेत्र = |मुख्यालय = १३५, कॉंटीनेंटल बिल्डींग, डॉ. ॲनी बेझंट मार्ग, [[वरळी]], [[मुंबई]], ४०००१८ |जुने नाव = अल्फा टीव्ही मराठी |बदललेले नाव = |भगिनी वाहिनी = [[झी युवा]], [[झी टॉकीज]], [[झी २४ तास]], [[झी वाजवा]], [[झी चित्रमंदिर]] |प्रसारण वेळ = संध्या. ६.३० ते रात्री ११ (प्राइम टाइम) |संकेतस्थळ = http://www.zeemarathi.com }} '''झी मराठी''' ही [[झी एंटरटेनमेंट एंटरप्राइजेस]] समूहाच्या मालकीची भारतातील दूरचित्रवाणी वाहिनी आहे. या वाहिनीची सुरुवात १५ ऑगस्ट १९९९ मध्ये झाली. २७ मार्च २००५ पर्यंत ही वाहिनी '''अल्फा टीव्ही मराठी''' या नावाने ओळखली जात होती. ही वाहिनी मराठी प्रेक्षकांमध्ये अत्यंत लोकप्रिय आहे. या वाहिनीवर दैनंदिन मालिका आणि कथाबाह्य कार्यक्रम दाखवले जातात. '''झी मराठी एचडी''' वाहिनी ही २० नोव्हेंबर २०१६ रोजी सुरू झाली. महिन्याच्या रविवारी [[झी मराठी महाएपिसोड]] प्रसारित केले जातात. == लोगो == [[चित्र:Zee Marathi Official Logo.jpg|100px|२०१७-२०२५]] [[चित्र:Zeemarathi.gif|100px|२०११-२०१७]] == माहिती == सुरुवातीला वाहिनीवर सोमवार ते शुक्रवार मालिका दाखवण्यात येत असे, पण १ जुलै २००७ पासून मालिका सोमवार ते शनिवार दाखवण्यास सुरुवात झाली. २४ जुलै २०१७ पासून झी मराठीने दुपारचा नवा प्राईम टाइम सुरू केला होता, परंतु त्यास लोकांचा प्रतिसाद न मिळाल्याने २५ नोव्हेंबर २०१७ रोजी हा प्राईम टाइम बंद करण्यात आला. १३ फेब्रुवारी २०२३ पासून "आपली दुपार, झी मराठी दुपार" नावाने पुन्हा दुपारी मालिका सुरू केल्या होत्या, पण कमी टीआरपी अभावी दुपारच्या मालिका २७ मे २०२३ रोजी बंद करण्यात आल्या. झी मराठी वाहिनीने ''[[जय मल्हार]]'' आणि ''[[एका लग्नाची दुसरी गोष्ट]]'' या मालिकांच्या एपिसोड्सवरून चित्रपट तयार केले आहेत. कोरोना महामारीमुळे इतिहासात पहिल्यांदाच झी मराठीचे दैनंदिन कार्यक्रम २७ मार्च २०२० ला बंद करण्यात आले, परंतु ८ जून २०२० पासून नवीन लाॅकडाऊन विशेष मालिका सुरू करण्यात आल्या. तसेच १३ जुलै २०२० पासून दैनंदिन कार्यक्रम दाखवण्यास सुरुवात झाली. त्यामुळेच त्यादिवशी मराठी मनोरंजनाच्या शुभारंभानिमित्त संपूर्ण महाराष्ट्रात उत्सव साजरा करण्याचे झी मराठीकडून आवाहन करण्यात आले होते. मुंबई पोलिसांना कामातून थोडी विश्रांती मिळावी म्हणून झी मराठी दरवर्षी '''स्वरतरंग''' हा कार्यक्रम आयोजित करत असे. एप्रिल २०१४ पासून झी मराठीने '''नक्षत्र''' या कार्यक्रमाद्वारे दर रविवारी मराठी रंगभूमीवरील अनेक प्रायोगिक आणि व्यावसायिक नाटके दाखवण्यास सुरुवात केली होती. त्यामुळे नक्षत्र कार्यक्रम अल्पावधीतच लोकप्रिय झाला. तसेच झी मराठीने ''[[नक्षत्रांचे देणे (कार्यक्रम)|नक्षत्रांचे देणे]]'' या कार्यक्रमातून जुन्या लोकप्रिय गायकांची गाणी सादर केली आहेत. ''[[मनोरंजनाचा अधिकमास]]'' याद्वारे झी मराठीतर्फे दरवर्षी मे अथवा ऑक्टोबर महिन्याच्या दर रविवारी मालिका प्रक्षेपित करण्यात येतात. झी मराठी वाहिनीने ''[[झी मराठी दिशा]]'' हे पहिले साप्ताहिक वृत्तपत्र ९ डिसेंबर २०१७ रोजी सुरू केले, पण काही कारणास्तव १२ ऑक्टोबर २०१९ रोजी हे साप्ताहिक बंद करण्यात आले. याबरोबरच '''खाली डोकं वर पाय''' (लहान मुलांसाठी उन्हाळी सुट्टीतील मासिक), '''सुखकर्ता''' (गणेशोत्सव विशेष मासिक) आणि '''उत्सव नात्यांचा''' (दिवाळी विशेष मासिक) ही वार्षिक मासिके सुरू केली होती. तसेच नोव्हेंबर २०१५ साली महिला सक्षमीकरणासाठी झी मराठी जागृती हा नवा उपक्रम सुरू केला. === ॲप्लिकेशन्स === झी मराठीने मोबाईल ॲप्स देखील सुरू केले आहेत. # झी मराठी ॲप (ओझी ॲप / [[झी फाईव्ह]] ॲप) # तुमचं आमचं जमलं ॲप # होम मिनिस्टर ॲप # किसान अभिमान ॲप # टॅलेंट ॲप === नाटक === झी मराठीने २०१८ पासून नाटकांची प्रस्तुती करण्यास सुरुवात केली. # [[हॅम्लेट]] # आरण्यक # नटसम्राट # अलबत्या गलबत्या # एका लग्नाची पुढची गोष्ट # तिला काही सांगायचंय! # इडियट्स # राजाला जावई हवा # कापूसकोंड्याची गोष्ट # झुंड # तीसरे बादशाह हम! # इब्लिस # नियम व अटी लागू == प्रसारित मालिका == {| class="wikitable sortable" ! प्रसारित दिनांक ! मालिका ! वेळ ! रूपांतरण |- | ८ जुलै २०२४ | [[लाखात एक आमचा दादा]] | संध्या. ६.३० वाजता | तमिळ मालिका अण्णा |- | २३ सप्टेंबर २०२४ | [[सावळ्याची जणू सावली]] | संध्या. ७ वाजता | बंगाली मालिका कृष्णकोळी |- | १२ फेब्रुवारी २०२४ | [[पारू (मालिका)|पारू]] | संध्या. ७.३० वाजता | तेलुगू मालिका मुद्धा मंदारम |- | २३ डिसेंबर २०२४ | [[लक्ष्मी निवास]] | रात्री ८ ते ९ (१ तास) | कन्नड मालिका लक्ष्मी निवासा |- | ३० जून २०२५ | [[कमळी (मालिका)|कमळी]] | रात्री ९ वाजता | तेलुगू मालिका मुत्याला मुग्गू |- | १२ फेब्रुवारी २०२४ | [[शिवा (मालिका)|शिवा]] | रात्री ९.३० वाजता | उडिया मालिका सिंदुरा बिंदू |- | २ जून २०२५ | [[देवमाणूस - मधला अध्याय]] | रात्री १० वाजता | |- | १७ फेब्रुवारी २०२५ | [[तुला जपणार आहे]] | रात्री १०.३० वाजता | कन्नड मालिका ना निन्ना बिडलारे |} === कथाबाह्य कार्यक्रम === {| class="wikitable sortable" ! प्रसारित दिनांक ! कथाबाह्य कार्यक्रम ! वेळ |- | ८ जून २०२० | [[वेध भविष्याचा]] | सकाळी ७ वाजता |- | 9 जुलै 2025 | [[चला हवा येऊ द्या]] | {{TBA}} |} === नव्या मालिका === {| class="wikitable sortable" ! प्रसारित दिनांक ! मालिका ! रूपांतरण |- | rowspan="2" {{TBA}} | जगद्धात्री | बंगाली मालिका जगद्धात्री |- | इच्छाधारी नागीण | हिंदी मालिका नागिन - वादों की अग्निपरीक्षा |} == जुन्या मालिका == # [[१०० डेझ (मालिका)|१०० डेझ]] # [[३६ गुणी जोडी]] # [[४०५ आनंदवन]] # [[अंकुर (मालिका)|अंकुर]] # [[अगं अगं सूनबाई काय म्हणता सासूबाई?]] # [[अग्गंबाई सासूबाई]] # [[अग्गंबाई सूनबाई]] # [[अजूनही चांदरात आहे]] # [[अधुरी एक कहाणी]] # [[अनुबंध (मालिका)|अनुबंध]] # [[अप्पी आमची कलेक्टर]] # [[अभिलाषा (मालिका)|अभिलाषा]] # [[अमरप्रेम (मालिका)|अमरप्रेम]] # [[अरुंधती (मालिका)|अरुंधती]] # [[अल्टी पल्टी सुमडीत कल्टी]] # [[अवंतिका (मालिका)|अवंतिका]] # [[अवघाचि संसार]] # [[असंभव (मालिका)|असंभव]] # [[असे हे कन्यादान]] # [[अस्मिता (मालिका)|अस्मिता]] # [[आभाळमाया]] # [[आभास हा]] # [[उंच माझा झोका]] # [[ऊन पाऊस (मालिका)|ऊन पाऊस]] # [[एक गाव भुताचा]] # [[एका लग्नाची तिसरी गोष्ट]] # [[एका लग्नाची दुसरी गोष्ट]] # [[एकाच ह्या जन्मी जणू]] # [[कळत नकळत (मालिका)|कळत नकळत]] # [[का रे दुरावा]] # [[काय घडलं त्या रात्री?]] # [[कारभारी लयभारी]] # [[काहे दिया परदेस]] # [[कुंकू (मालिका)|कुंकू]] # [[कुलवधू (मालिका)|कुलवधू]] # [[कॉन्स्टेबल कामना कामतेकर]] # [[खुलता कळी खुलेना]] # [[गाव गाता गजाली]] # [[गुंतता हृदय हे]] # [[ग्रहण (मालिका)|ग्रहण]] # [[घरात बसले सारे]] # [[घेतला वसा टाकू नको]] # [[चंद्रविलास]] # [[चूकभूल द्यावी घ्यावी]] # [[जगाची वारी लयभारी]] # [[जय मल्हार]] # [[जाऊ बाई गावात: न पाहिलेली मजा]] # [[जागो मोहन प्यारे]] # [[जाडूबाई जोरात]] # [[जावई विकत घेणे आहे]] # [[जुळून येती रेशीमगाठी]] # [[टोटल हुबलाक]] # [[डिस्कव्हर महाराष्ट्र]] # [[ती परत आलीये]] # [[तुझं माझं जमेना (मालिका)|तुझं माझं जमेना]] # [[तुझं माझं ब्रेकअप]] # [[तुझ्या माझ्या संसाराला आणि काय हवं!]] # [[तुझ्यात जीव रंगला]] # [[तुझ्याविना (मालिका)|तुझ्याविना]] # [[तुला पाहते रे]] # [[तुला शिकवीन चांगलाच धडा]] # [[तू चाल पुढं]] # [[तू तिथे मी]] # [[तू तेव्हा तशी]] # [[दार उघड बये (मालिका)|दार उघड बये]] # [[दिल दोस्ती दुनियादारी]] # [[दिल दोस्ती दोबारा]] # [[दिल्या घरी तू सुखी राहा]] # [[देवमाणूस]] # [[देवमाणूस २]] # [[नकटीच्या लग्नाला यायचं हं]] # [[नवरी मिळे हिटलरला]] # [[नवा गडी नवं राज्य]] # [[नांदा सौख्य भरे]] # [[नाममात्र]] # [[पसंत आहे मुलगी]] # [[पाहिले न मी तुला]] # [[पिंजरा (मालिका)|पिंजरा]] # [[पुन्हा कर्तव्य आहे]] # [[प्रदक्षिणा (मालिका)|प्रदक्षिणा]] # [[बंधन (मालिका)|बंधन]] # [[बाजी (मालिका)|बाजी]] # [[भागो मोहन प्यारे]] # [[भाग्यलक्ष्मी (मालिका)|भाग्यलक्ष्मी]] # [[भाग्याची ही माहेरची साडी]] # [[मन उडू उडू झालं]] # [[मन झालं बाजिंद]] # [[मला सासू हवी]] # [[मस्त महाराष्ट्र]] # [[महाराष्ट्राची किचन क्वीन]] # [[माझा होशील ना]] # [[माझिया प्रियाला प्रीत कळेना]] # [[माझी तुझी रेशीमगाठ]] # [[माझे पती सौभाग्यवती]] # [[माझ्या नवऱ्याची बायको]] # [[मालवणी डेझ]] # [[मिसेस मुख्यमंत्री]] # [[यशोदा - गोष्ट श्यामच्या आईची]] # [[या सुखांनो या]] # [[येऊ कशी तशी मी नांदायला]] # [[रात्रीस खेळ चाले]] # [[रात्रीस खेळ चाले २]] # [[रात्रीस खेळ चाले ३]] # [[राधा ही बावरी]] # [[लवंगी मिरची (मालिका)|लवंगी मिरची]] # [[लक्ष्मणरेषा (मालिका)|लक्ष्मणरेषा]] # [[लग्नाची वाईफ वेडिंगची बायकू]] # [[लज्जा (मालिका)|लज्जा]] # [[लागिरं झालं जी]] # [[लाडाची मी लेक गं!]] # [[लोकमान्य (मालिका)|लोकमान्य]] # [[वहिनीसाहेब]] # [[वादळवाट]] # [[वारस (मालिका)|वारस]] # [[शुभं करोति (मालिका)|शुभं करोति]] # [[शेजारी शेजारी पक्के शेजारी]] # [[श्रीयुत गंगाधर टिपरे]] # [[सत्यवान सावित्री (मालिका)|सत्यवान सावित्री]] # [[साडे माडे तीन (मालिका)|साडे माडे तीन]] # [[सातव्या मुलीची सातवी मुलगी]] # [[सारं काही तिच्यासाठी]] # [[सावित्री (मालिका)|सावित्री]] # [[साहेब बीबी आणि मी]] # [[स्वराज्यरक्षक संभाजी]] # [[हम तो तेरे आशिक है]] # [[हृदयी प्रीत जागते]] # [[होणार सून मी ह्या घरची]] # अग्निपरीक्षा # आक्रित # अल्फा स्कॉलर्स # अल्फा बातम्या # आमच्यासारखे आम्हीच # आकाश पेलताना # आम्ही ट्रॅव्हलकर # आमने सामने # अर्थ # अभियान # असा मी तसा मी # बुक शेल्फ # बुवा आला # बोल बाप्पा # भटकंती # चक्रव्यूह एक संघर्ष # कॉमेडी डॉट कॉम # क्रिकेट क्लब # शेफ व्हर्सेस फ्रीज # डार्लिंग डार्लिंग # दे धमाल # डिटेक्टिव्ह जय राम # दिलखुलास # दुहेरी # दुनियादारी # एक हा असा धागा सुखाचा # एका श्वासाचे अंतर # गहिरे पाणी # घडलंय बिघडलंय # गुडमॉर्निंग महाराष्ट्र # गीतरामायण # हा कार्यक्रम बघू नका! # हसा चकट फू # हाऊसफुल्ल # होम स्वीट होम # इंद्रधनुष्य # जगावेगळी # जल्लोष गणरायाचा # जिभेला काही हाड # जोडी नं.१ # कथाकथी # खरंच माझं चुकलं का? # किनारा # कोपरखळी # क्या बात है! # मानसी तुमच्या घरी # मेघ दाटले # मिसाळ # मिशा # मृण्मयी # मुंबई पोलीस # नमस्कार अल्फा # नायक # नुपूर # पतंजलि योग # पेशवाई # पिंपळपान # पोलीस फाईल्स # प्रपंच # राम राम महाराष्ट्र # रिमझिम # रेशीमगाठी # ऋणानुबंध # साईबाबा # सांजभूल # सूरताल # शॉपिंग शॉपिंग # श्रावणसरी # थरार # तुंबाडचे खोत # युनिट ९ # वाजवू का? # व्यक्ती आणि वल्ली # वस्त्रहरण # युवा # झी न्यूझ मराठी # झाले मोकळे आकाश # झुंज === अनुवादित मालिका === # [[झाशीची राणी (मालिका)|झाशीची राणी]] # [[जय भीम: एका महानायकाची गाथा]] == कथाबाह्य कार्यक्रम == # [[आम्ही सारे खवय्ये]] # [[होम मिनिस्टर (मालिका)|होम मिनिस्टर]] # [[सा रे ग म प]] (११ पर्वे) # [[फू बाई फू]] (९ पर्वे) # [[एका पेक्षा एक]] (७ पर्वे) # [[सा रे ग म प: लिटील चॅम्प्स]] (४ पर्वे) # [[खुपते तिथे गुप्ते]] (३ पर्वे) # [[डान्स महाराष्ट्र डान्स]] (३ पर्वे) # [[तुफान आलंया]] (३ पर्वे) # [[किचन कल्लाकार]] (२ पर्वे) # [[बँड बाजा वरात]] (२ पर्वे) # [[मराठी पाऊल पडते पुढे]] (२ पर्वे) # [[महाराष्ट्राचा सुपरस्टार]] (२ पर्वे) # [[हप्ता बंद]] (२ पर्वे) # [[हास्यसम्राट]] (२ पर्वे) # [[ड्रामा जुनिअर्स]] # [[चल भावा सिटीत]] # [[जाऊ बाई गावात]] # [[अळी मिळी गुपचिळी]] # [[कानाला खडा]] # [[झिंग झिंग झिंगाट]] # [[डब्बा गुल]] # [[डान्सिंग क्वीन (मराठी कार्यक्रम)|डान्सिंग क्वीन]] # [[तुमचं आमचं जमलं]] # [[बस बाई बस]] # [[मधली सुट्टी (मालिका)|मधली सुट्टी]] # [[मधु इथे अन् चंद्र तिथे (मालिका)|मधु इथे अन् चंद्र तिथे]] # [[महा मिनिस्टर]] # [[महाराष्ट्राची लोकधारा]] # [[याला जीवन ऐसे नाव (मालिका)|याला जीवन ऐसे नाव]] # [[हे तर काहीच नाय]] # [[अवघा रंग एक झाला]] == रिॲलिटी शो == झी मराठीने रिॲलिटी शो ही संकल्पना मराठी वाहिनीवर पहिल्यांदा आणली आणि अल्पावधीतच प्रेक्षकांनी तिला डोक्यावर घेतले. या वाहिनीने आतापर्यंत अनेक रिॲलिटी शोजची यशस्वी पर्वे सादर केली आहेत. === चला हवा येऊ द्या === {{मुख्य|चला हवा येऊ द्या}} [[निलेश साबळे]], [[भालचंद्र कदम]], [[सागर कारंडे]], [[श्रेया बुगडे]], [[कुशल बद्रिके]], [[भारत गणेशपुरे]] आणि तुषार देवल यांनी मिळून सुरू केलेला हा कार्यक्रम आहे. याबरोबरच [[योगेश शिरसाट]], [[अंकुर वाढवे]], स्नेहल शिदम, अरविंद जगताप हे सहकलाकार असून रमेश वाणी, [[विनीत भोंडे]], शशिकांत केरकर, [[मानसी नाईक]], संदीप रेडकर यांनी देखील यात काम केलेले आहे. या कार्यक्रमाचे सुद्धा अनेक पर्वे सादर झाली आहेत. महाराष्ट्र दौरा, भारत दौरा, विश्व दौरा, होऊ दे व्हायरल, शेलिब्रिटी पॅटर्न, उत्सव हास्याचा, लेडीज जिंदाबाद, वऱ्हाड निघालंय अमेरिकेला, लहान तोंडी मोठा घास ही ती पर्वे आहेत. हा कार्यक्रम नाटक, चित्रपट, मालिका यांना प्रोत्साहित करण्याचे काम करतो. === फू बाई फू === {{मुख्य|फू बाई फू}} फू बाई फू हा झी मराठीवरील काॅमेडी शो आहे. याची ९ पर्वे सादर झाली. यात धूमधडाका, नया है यह, काॅमेडीचं आधारकार्ड, टोल फ्री कॉमेडी, जिथे असाल तिथे हसाल इत्यादी पर्वे होती. [[निलेश साबळे]], [[वैदेही परशुरामी]], [[सई ताम्हणकर]] हे सूत्रसंचालक आणि [[अश्विनी काळसेकर]], [[उमेश कामत]], [[निर्मिती सावंत]], [[महेश कोठारे]], [[रेणुका शहाणे]] व [[स्वप्नील जोशी]] या सर्वांनी परीक्षकांचे काम केले आहे. === एका पेक्षा एक === {{मुख्य|एका पेक्षा एक}} एका पेक्षा एक हा [[सचिन पिळगांवकर]] यांची निर्मिती असलेला नृत्याचा कार्यक्रम आहे. याची एकूण ७ पर्वे सादर झाली होती ज्यात अप्सरा आली हे पर्व‌ विशेष गाजले. या कार्यक्रमाचे सूत्रसंचालन [[आदेश बांदेकर]], [[पुष्कर श्रोत्री]] यांनी केले असून [[सचिन पिळगांवकर]] महागुरू होते. === सा रे ग म प === {{मुख्य|सा रे ग म प}} सा रे ग म प या कार्यक्रमाने तब्बल १४ पर्वे सादर केली. यामध्ये वेगवेगळी पर्व ठेवले गेले. [[पल्लवी जोशी]] हिने सूत्र संचालनाचे काम केले. त्याची संक्षिप्त माहिती पुढीलप्रमाणे:- * स्वप्न स्वरांचे : यामध्ये १८ ते २५ या वयोगटातील स्पर्धकांचा समावेश होता. हे सारेगमपचे पहिले पर्व होते. या पर्वाचा विजेता महागायक पदाचा मान कोल्हापूरचा [[अभिजीत कोसंबी]] याला मिळाला. त्यानंतरच्या पर्वाची विजेती महागायिका पदाचा मान जळगावची वैशाली भैसने-माडे हिला मिळाला. अशाचप्रकारे [[ऊर्मिला धनगर]] ही देखील विजेती होती. या पर्वांचे परीक्षक गायिका [[देवकी पंडित]], रॉकस्टार [[अवधूत गुप्ते]], संगीतकार [[अजय-अतुल]] इत्यादी दिग्गज व्यक्तींनी भूषवले. * स्वप्न स्वरांचे ४०+ : या कार्यक्रमामध्ये वय वर्ष ४० वर्षे व त्या पुढील वयाच्या स्पर्धकांनी भाग घेतला होता. या कार्यक्रमाच्या विजेता जोडीचा मान संगिता चितळे व यज्ञेश्वर लिंबेकर यांना तर उपविजेता जोडीचा मान मिरजचे गायक महेश मुतालिक व मुंबईच्या अनुजा वर्तक यांना मिळाला. * लिटील चॅम्प्स : या पर्वामध्ये लहानग्यांनी आपल्या सुरांनी जगाला मोहून टाकले. ६ ते १५ वयोगटातील स्पर्धकांनी भाग घेतला होता. या पर्वाला केवळ महाराष्ट्रातीलच नव्हे तर संपूर्ण जगातील प्रेक्षकांनी डोक्यावर घेतले. या कार्यक्रमातील एका भागाला [[लता मंगेशकर]] यांनी उपस्थिती लावून सर्व स्पर्धकांना आशीर्वाद दिला. याशिवाय इतर अनेक दिग्गज गायकांनी लहानग्यांना शाबासकीची थाप दिली. लिटील चॅम्प्सच्या पहिल्या पर्वाने मराठी संगीत विश्वाला पंचरत्न बहाल केले. पंचरत्न म्हणजे * अलिबागची लिटिल मॉनिटर [[मुग्धा वैशंपायन]] * आळंदीची लिटिल मास्टर कार्तिकी गायकवाड * लातूरचा म्युझिक डायरेक्टर [[रोहित राऊत]] * पुण्याची ॲंग्री यंगगर्ल [[आर्या आंबेकर]] * रत्‍नागिरीचा उकडीचा मोदक [[प्रथमेश लघाटे]] या कार्यक्रमातूनच घराघरांत पोहोचलेल्या [[केतकी माटेगांवकर]]ने संगीताबरोबरच मराठी चित्रपटांद्वारे प्रेक्षकांची मने जिंकली. गायिका [[वैशाली सामंत]] व गायक-संगीतकार [[अवधूत गुप्ते]] या पर्वाचे परीक्षक होते. यासोबतच "सा रे ग म प"ने अनेक यशस्वी पर्वं प्रस्तुत केली. त्यामध्ये महाराष्ट्राचा आजचा आवाज, स्वप्न स्वरांचे सूर ताऱ्यांचे, पर्व नव्हे गर्व, सूर नव्या युगाचा, घे पंगा कर दंगा, इत्यादी पर्वांचा समावेश होता. सर्वच पर्वांना प्रेक्षकांनी प्रचंड प्रतिसाद दिला. झी मराठीने "सा रे ग म प" द्वारे मराठी संगीताला एका वेगळ्या उंचीवर नेले आहे. == पुरस्कार सोहळे == {| class="wikitable" !वर्ष !पुरस्कार !संदर्भ |- |२००० – चालू |''झी चित्र गौरव पुरस्कार'' |<ref>{{Cite web|date=2019-04-03|title=झी गौरव पुरस्कारात यांनी मारली बाजी, वाचा संपूर्ण यादी|url=https://www.lokmat.com/marathi-cinema/zee-marathi-gaurav-awards-2019-winners/|access-date=2020-12-05|website=[[लोकमत]]}}</ref> |- |२००४ – चालू |''[[झी मराठी उत्सव नात्यांचा पुरस्कार]]'' |<ref>{{Cite web|date=2019-10-12|url=https://www.lokmat.com/television/agabai-sasubai-and-ratris-khel-chale-2-receives-maximum-awards-zee-marathi-awards-2019/|title=या मालिकेने मारली झी मराठी अवॉर्ड्समध्ये बाजी, नुकतीच सुरु झालीये ही मालिका|access-date=2020-12-05|website=[[लोकमत]]}}</ref> |- |२०१३ – चालू |''उंच माझा झोका पुरस्कार'' |<ref>{{Cite web|date=2017-08-22|title=स्त्री कर्तृत्वाचा सन्मान ‘उंच माझा झोका पुरस्कार’|url=https://www.loksatta.com/photos/entertainment-gallery/1534718/zee-marathi-unch-maza-zoka-awards/|access-date=2020-12-05|website=[[लोकसत्ता]]}}</ref> |- |२०१५ – चालू |''झी नाट्य गौरव पुरस्कार'' |<ref>{{Cite web|date=2020-09-14|title=दिमाखदार सोहळ्यात संपन्न झाला 'झी नाट्य गौरव पुरस्कार'|url=https://zeenews.india.com/marathi/entertainment/zee-natya-gaurav-puraskar-2020/534751|access-date=2021-07-20|website=[[झी २४ तास]]}}</ref> |} == संदर्भ == {{संदर्भयादी}} [[वर्ग:मराठी दूरचित्रवाहिन्या]] [[वर्ग:झी प्रादेशिक वाहिन्या]] [[वर्ग:झी मराठी]] l4awm9dbl23u8dfmecrhfrn7ljt0m1z 2581036 2581035 2025-06-19T10:18:42Z 2402:8100:3006:D551:9B9B:238F:825A:48F1 2581036 wikitext text/x-wiki {{माहितीचौकट दूरचित्रवाहिनी |नाव = झी मराठी |चित्र = Zee marathi logo 2025.jpg |चित्रसाईज = 200px |चित्रमाहिती = |चित्र२ = |चित्र२साईज = |चित्र२माहिती = |सुरुवात = १५ ऑगस्ट १९९९ |शेवटचे_प्रसारण = |चित्र_प्रकार = |प्रेक्षक_संख्या = |प्रेक्षक_संख्या_सध्या = |प्रेक्षक_संख्या_माहिती = |नेटवर्क = |मालक = [[झी एंटरटेनमेंट एंटरप्राइजेस]] |ब्रीदवाक्य = मी मराठी, झी मराठी |देश = [[भारत]] |प्रसारण क्षेत्र = |मुख्यालय = १३५, कॉंटीनेंटल बिल्डींग, डॉ. ॲनी बेझंट मार्ग, [[वरळी]], [[मुंबई]], ४०००१८ |जुने नाव = अल्फा टीव्ही मराठी |बदललेले नाव = |भगिनी वाहिनी = [[झी युवा]], [[झी टॉकीज]], [[झी २४ तास]], [[झी वाजवा]], [[झी चित्रमंदिर]] |प्रसारण वेळ = संध्या. ६.३० ते रात्री ११ (प्राइम टाइम) |संकेतस्थळ = http://www.zeemarathi.com }} '''झी मराठी''' ही [[झी एंटरटेनमेंट एंटरप्राइजेस]] समूहाच्या मालकीची भारतातील दूरचित्रवाणी वाहिनी आहे. या वाहिनीची सुरुवात १५ ऑगस्ट १९९९ मध्ये झाली. २७ मार्च २००५ पर्यंत ही वाहिनी '''अल्फा टीव्ही मराठी''' या नावाने ओळखली जात होती. ही वाहिनी मराठी प्रेक्षकांमध्ये अत्यंत लोकप्रिय आहे. या वाहिनीवर दैनंदिन मालिका आणि कथाबाह्य कार्यक्रम दाखवले जातात. '''झी मराठी एचडी''' वाहिनी ही २० नोव्हेंबर २०१६ रोजी सुरू झाली. महिन्याच्या रविवारी [[झी मराठी महाएपिसोड]] प्रसारित केले जातात. == लोगो == [[चित्र:Zee Marathi Official Logo.jpg|100px|२०१७-२०२५]] [[चित्र:Zeemarathi.gif|100px|२०११-२०१७]] == माहिती == सुरुवातीला वाहिनीवर सोमवार ते शुक्रवार मालिका दाखवण्यात येत असे, पण १ जुलै २००७ पासून मालिका सोमवार ते शनिवार दाखवण्यास सुरुवात झाली. २४ जुलै २०१७ पासून झी मराठीने दुपारचा नवा प्राईम टाइम सुरू केला होता, परंतु त्यास लोकांचा प्रतिसाद न मिळाल्याने २५ नोव्हेंबर २०१७ रोजी हा प्राईम टाइम बंद करण्यात आला. १३ फेब्रुवारी २०२३ पासून "आपली दुपार, झी मराठी दुपार" नावाने पुन्हा दुपारी मालिका सुरू केल्या होत्या, पण कमी टीआरपी अभावी दुपारच्या मालिका २७ मे २०२३ रोजी बंद करण्यात आल्या. झी मराठी वाहिनीने ''[[जय मल्हार]]'' आणि ''[[एका लग्नाची दुसरी गोष्ट]]'' या मालिकांच्या एपिसोड्सवरून चित्रपट तयार केले आहेत. कोरोना महामारीमुळे इतिहासात पहिल्यांदाच झी मराठीचे दैनंदिन कार्यक्रम २७ मार्च २०२० ला बंद करण्यात आले, परंतु ८ जून २०२० पासून नवीन लाॅकडाऊन विशेष मालिका सुरू करण्यात आल्या. तसेच १३ जुलै २०२० पासून दैनंदिन कार्यक्रम दाखवण्यास सुरुवात झाली. त्यामुळेच त्यादिवशी मराठी मनोरंजनाच्या शुभारंभानिमित्त संपूर्ण महाराष्ट्रात उत्सव साजरा करण्याचे झी मराठीकडून आवाहन करण्यात आले होते. मुंबई पोलिसांना कामातून थोडी विश्रांती मिळावी म्हणून झी मराठी दरवर्षी '''स्वरतरंग''' हा कार्यक्रम आयोजित करत असे. एप्रिल २०१४ पासून झी मराठीने '''नक्षत्र''' या कार्यक्रमाद्वारे दर रविवारी मराठी रंगभूमीवरील अनेक प्रायोगिक आणि व्यावसायिक नाटके दाखवण्यास सुरुवात केली होती. त्यामुळे नक्षत्र कार्यक्रम अल्पावधीतच लोकप्रिय झाला. तसेच झी मराठीने ''[[नक्षत्रांचे देणे (कार्यक्रम)|नक्षत्रांचे देणे]]'' या कार्यक्रमातून जुन्या लोकप्रिय गायकांची गाणी सादर केली आहेत. ''[[मनोरंजनाचा अधिकमास]]'' याद्वारे झी मराठीतर्फे दरवर्षी मे अथवा ऑक्टोबर महिन्याच्या दर रविवारी मालिका प्रक्षेपित करण्यात येतात. झी मराठी वाहिनीने ''[[झी मराठी दिशा]]'' हे पहिले साप्ताहिक वृत्तपत्र ९ डिसेंबर २०१७ रोजी सुरू केले, पण काही कारणास्तव १२ ऑक्टोबर २०१९ रोजी हे साप्ताहिक बंद करण्यात आले. याबरोबरच '''खाली डोकं वर पाय''' (लहान मुलांसाठी उन्हाळी सुट्टीतील मासिक), '''सुखकर्ता''' (गणेशोत्सव विशेष मासिक) आणि '''उत्सव नात्यांचा''' (दिवाळी विशेष मासिक) ही वार्षिक मासिके सुरू केली होती. तसेच नोव्हेंबर २०१५ साली महिला सक्षमीकरणासाठी झी मराठी जागृती हा नवा उपक्रम सुरू केला. === ॲप्लिकेशन्स === झी मराठीने मोबाईल ॲप्स देखील सुरू केले आहेत. # झी मराठी ॲप (ओझी ॲप / [[झी फाईव्ह]] ॲप) # तुमचं आमचं जमलं ॲप # होम मिनिस्टर ॲप # किसान अभिमान ॲप # टॅलेंट ॲप === नाटक === झी मराठीने २०१८ पासून नाटकांची प्रस्तुती करण्यास सुरुवात केली. # [[हॅम्लेट]] # आरण्यक # नटसम्राट # अलबत्या गलबत्या # एका लग्नाची पुढची गोष्ट # तिला काही सांगायचंय! # इडियट्स # राजाला जावई हवा # कापूसकोंड्याची गोष्ट # झुंड # तीसरे बादशाह हम! # इब्लिस # नियम व अटी लागू == प्रसारित मालिका == {| class="wikitable sortable" ! प्रसारित दिनांक ! मालिका ! वेळ ! रूपांतरण |- | ८ जुलै २०२४ | [[लाखात एक आमचा दादा]] | संध्या. ६.३० वाजता | तमिळ मालिका अण्णा |- | २३ सप्टेंबर २०२४ | [[सावळ्याची जणू सावली]] | संध्या. ७ वाजता | बंगाली मालिका कृष्णकोळी |- | १२ फेब्रुवारी २०२४ | [[पारू (मालिका)|पारू]] | संध्या. ७.३० वाजता | तेलुगू मालिका मुद्धा मंदारम |- | २३ डिसेंबर २०२४ | [[लक्ष्मी निवास]] | रात्री ८ ते ९ (१ तास) | कन्नड मालिका लक्ष्मी निवासा |- | ३० जून २०२५ | [[कमळी (मालिका)|कमळी]] | रात्री ९ वाजता | तेलुगू मालिका मुत्याला मुग्गू |- | १२ फेब्रुवारी २०२४ | [[शिवा (मालिका)|शिवा]] | रात्री ९.३० वाजता | उडिया मालिका सिंदुरा बिंदू |- | २ जून २०२५ | [[देवमाणूस - मधला अध्याय]] | रात्री १० वाजता | |- | १७ फेब्रुवारी २०२५ | [[तुला जपणार आहे]] | रात्री १०.३० वाजता | कन्नड मालिका ना निन्ना बिडलारे |} === कथाबाह्य कार्यक्रम === {| class="wikitable sortable" ! प्रसारित दिनांक ! कथाबाह्य कार्यक्रम ! वेळ |- | ८ जून २०२० | [[वेध भविष्याचा]] | सकाळी ७ वाजता |- | 9 जुलै 2025 | [[चला हवा येऊ द्या]] | |} === नव्या मालिका === {| class="wikitable sortable" ! प्रसारित दिनांक ! मालिका ! रूपांतरण |- | rowspan="2" {{TBA}} | जगद्धात्री | बंगाली मालिका जगद्धात्री |- | इच्छाधारी नागीण | हिंदी मालिका नागिन - वादों की अग्निपरीक्षा |} == जुन्या मालिका == # [[१०० डेझ (मालिका)|१०० डेझ]] # [[३६ गुणी जोडी]] # [[४०५ आनंदवन]] # [[अंकुर (मालिका)|अंकुर]] # [[अगं अगं सूनबाई काय म्हणता सासूबाई?]] # [[अग्गंबाई सासूबाई]] # [[अग्गंबाई सूनबाई]] # [[अजूनही चांदरात आहे]] # [[अधुरी एक कहाणी]] # [[अनुबंध (मालिका)|अनुबंध]] # [[अप्पी आमची कलेक्टर]] # [[अभिलाषा (मालिका)|अभिलाषा]] # [[अमरप्रेम (मालिका)|अमरप्रेम]] # [[अरुंधती (मालिका)|अरुंधती]] # [[अल्टी पल्टी सुमडीत कल्टी]] # [[अवंतिका (मालिका)|अवंतिका]] # [[अवघाचि संसार]] # [[असंभव (मालिका)|असंभव]] # [[असे हे कन्यादान]] # [[अस्मिता (मालिका)|अस्मिता]] # [[आभाळमाया]] # [[आभास हा]] # [[उंच माझा झोका]] # [[ऊन पाऊस (मालिका)|ऊन पाऊस]] # [[एक गाव भुताचा]] # [[एका लग्नाची तिसरी गोष्ट]] # [[एका लग्नाची दुसरी गोष्ट]] # [[एकाच ह्या जन्मी जणू]] # [[कळत नकळत (मालिका)|कळत नकळत]] # [[का रे दुरावा]] # [[काय घडलं त्या रात्री?]] # [[कारभारी लयभारी]] # [[काहे दिया परदेस]] # [[कुंकू (मालिका)|कुंकू]] # [[कुलवधू (मालिका)|कुलवधू]] # [[कॉन्स्टेबल कामना कामतेकर]] # [[खुलता कळी खुलेना]] # [[गाव गाता गजाली]] # [[गुंतता हृदय हे]] # [[ग्रहण (मालिका)|ग्रहण]] # [[घरात बसले सारे]] # [[घेतला वसा टाकू नको]] # [[चंद्रविलास]] # [[चूकभूल द्यावी घ्यावी]] # [[जगाची वारी लयभारी]] # [[जय मल्हार]] # [[जाऊ बाई गावात: न पाहिलेली मजा]] # [[जागो मोहन प्यारे]] # [[जाडूबाई जोरात]] # [[जावई विकत घेणे आहे]] # [[जुळून येती रेशीमगाठी]] # [[टोटल हुबलाक]] # [[डिस्कव्हर महाराष्ट्र]] # [[ती परत आलीये]] # [[तुझं माझं जमेना (मालिका)|तुझं माझं जमेना]] # [[तुझं माझं ब्रेकअप]] # [[तुझ्या माझ्या संसाराला आणि काय हवं!]] # [[तुझ्यात जीव रंगला]] # [[तुझ्याविना (मालिका)|तुझ्याविना]] # [[तुला पाहते रे]] # [[तुला शिकवीन चांगलाच धडा]] # [[तू चाल पुढं]] # [[तू तिथे मी]] # [[तू तेव्हा तशी]] # [[दार उघड बये (मालिका)|दार उघड बये]] # [[दिल दोस्ती दुनियादारी]] # [[दिल दोस्ती दोबारा]] # [[दिल्या घरी तू सुखी राहा]] # [[देवमाणूस]] # [[देवमाणूस २]] # [[नकटीच्या लग्नाला यायचं हं]] # [[नवरी मिळे हिटलरला]] # [[नवा गडी नवं राज्य]] # [[नांदा सौख्य भरे]] # [[नाममात्र]] # [[पसंत आहे मुलगी]] # [[पाहिले न मी तुला]] # [[पिंजरा (मालिका)|पिंजरा]] # [[पुन्हा कर्तव्य आहे]] # [[प्रदक्षिणा (मालिका)|प्रदक्षिणा]] # [[बंधन (मालिका)|बंधन]] # [[बाजी (मालिका)|बाजी]] # [[भागो मोहन प्यारे]] # [[भाग्यलक्ष्मी (मालिका)|भाग्यलक्ष्मी]] # [[भाग्याची ही माहेरची साडी]] # [[मन उडू उडू झालं]] # [[मन झालं बाजिंद]] # [[मला सासू हवी]] # [[मस्त महाराष्ट्र]] # [[महाराष्ट्राची किचन क्वीन]] # [[माझा होशील ना]] # [[माझिया प्रियाला प्रीत कळेना]] # [[माझी तुझी रेशीमगाठ]] # [[माझे पती सौभाग्यवती]] # [[माझ्या नवऱ्याची बायको]] # [[मालवणी डेझ]] # [[मिसेस मुख्यमंत्री]] # [[यशोदा - गोष्ट श्यामच्या आईची]] # [[या सुखांनो या]] # [[येऊ कशी तशी मी नांदायला]] # [[रात्रीस खेळ चाले]] # [[रात्रीस खेळ चाले २]] # [[रात्रीस खेळ चाले ३]] # [[राधा ही बावरी]] # [[लवंगी मिरची (मालिका)|लवंगी मिरची]] # [[लक्ष्मणरेषा (मालिका)|लक्ष्मणरेषा]] # [[लग्नाची वाईफ वेडिंगची बायकू]] # [[लज्जा (मालिका)|लज्जा]] # [[लागिरं झालं जी]] # [[लाडाची मी लेक गं!]] # [[लोकमान्य (मालिका)|लोकमान्य]] # [[वहिनीसाहेब]] # [[वादळवाट]] # [[वारस (मालिका)|वारस]] # [[शुभं करोति (मालिका)|शुभं करोति]] # [[शेजारी शेजारी पक्के शेजारी]] # [[श्रीयुत गंगाधर टिपरे]] # [[सत्यवान सावित्री (मालिका)|सत्यवान सावित्री]] # [[साडे माडे तीन (मालिका)|साडे माडे तीन]] # [[सातव्या मुलीची सातवी मुलगी]] # [[सारं काही तिच्यासाठी]] # [[सावित्री (मालिका)|सावित्री]] # [[साहेब बीबी आणि मी]] # [[स्वराज्यरक्षक संभाजी]] # [[हम तो तेरे आशिक है]] # [[हृदयी प्रीत जागते]] # [[होणार सून मी ह्या घरची]] # अग्निपरीक्षा # आक्रित # अल्फा स्कॉलर्स # अल्फा बातम्या # आमच्यासारखे आम्हीच # आकाश पेलताना # आम्ही ट्रॅव्हलकर # आमने सामने # अर्थ # अभियान # असा मी तसा मी # बुक शेल्फ # बुवा आला # बोल बाप्पा # भटकंती # चक्रव्यूह एक संघर्ष # कॉमेडी डॉट कॉम # क्रिकेट क्लब # शेफ व्हर्सेस फ्रीज # डार्लिंग डार्लिंग # दे धमाल # डिटेक्टिव्ह जय राम # दिलखुलास # दुहेरी # दुनियादारी # एक हा असा धागा सुखाचा # एका श्वासाचे अंतर # गहिरे पाणी # घडलंय बिघडलंय # गुडमॉर्निंग महाराष्ट्र # गीतरामायण # हा कार्यक्रम बघू नका! # हसा चकट फू # हाऊसफुल्ल # होम स्वीट होम # इंद्रधनुष्य # जगावेगळी # जल्लोष गणरायाचा # जिभेला काही हाड # जोडी नं.१ # कथाकथी # खरंच माझं चुकलं का? # किनारा # कोपरखळी # क्या बात है! # मानसी तुमच्या घरी # मेघ दाटले # मिसाळ # मिशा # मृण्मयी # मुंबई पोलीस # नमस्कार अल्फा # नायक # नुपूर # पतंजलि योग # पेशवाई # पिंपळपान # पोलीस फाईल्स # प्रपंच # राम राम महाराष्ट्र # रिमझिम # रेशीमगाठी # ऋणानुबंध # साईबाबा # सांजभूल # सूरताल # शॉपिंग शॉपिंग # श्रावणसरी # थरार # तुंबाडचे खोत # युनिट ९ # वाजवू का? # व्यक्ती आणि वल्ली # वस्त्रहरण # युवा # झी न्यूझ मराठी # झाले मोकळे आकाश # झुंज === अनुवादित मालिका === # [[झाशीची राणी (मालिका)|झाशीची राणी]] # [[जय भीम: एका महानायकाची गाथा]] == कथाबाह्य कार्यक्रम == # [[आम्ही सारे खवय्ये]] # [[होम मिनिस्टर (मालिका)|होम मिनिस्टर]] # [[सा रे ग म प]] (११ पर्वे) # [[फू बाई फू]] (९ पर्वे) # [[एका पेक्षा एक]] (७ पर्वे) # [[सा रे ग म प: लिटील चॅम्प्स]] (४ पर्वे) # [[खुपते तिथे गुप्ते]] (३ पर्वे) # [[डान्स महाराष्ट्र डान्स]] (३ पर्वे) # [[तुफान आलंया]] (३ पर्वे) # [[किचन कल्लाकार]] (२ पर्वे) # [[बँड बाजा वरात]] (२ पर्वे) # [[मराठी पाऊल पडते पुढे]] (२ पर्वे) # [[महाराष्ट्राचा सुपरस्टार]] (२ पर्वे) # [[हप्ता बंद]] (२ पर्वे) # [[हास्यसम्राट]] (२ पर्वे) # [[ड्रामा जुनिअर्स]] # [[चल भावा सिटीत]] # [[जाऊ बाई गावात]] # [[अळी मिळी गुपचिळी]] # [[कानाला खडा]] # [[झिंग झिंग झिंगाट]] # [[डब्बा गुल]] # [[डान्सिंग क्वीन (मराठी कार्यक्रम)|डान्सिंग क्वीन]] # [[तुमचं आमचं जमलं]] # [[बस बाई बस]] # [[मधली सुट्टी (मालिका)|मधली सुट्टी]] # [[मधु इथे अन् चंद्र तिथे (मालिका)|मधु इथे अन् चंद्र तिथे]] # [[महा मिनिस्टर]] # [[महाराष्ट्राची लोकधारा]] # [[याला जीवन ऐसे नाव (मालिका)|याला जीवन ऐसे नाव]] # [[हे तर काहीच नाय]] # [[अवघा रंग एक झाला]] == रिॲलिटी शो == झी मराठीने रिॲलिटी शो ही संकल्पना मराठी वाहिनीवर पहिल्यांदा आणली आणि अल्पावधीतच प्रेक्षकांनी तिला डोक्यावर घेतले. या वाहिनीने आतापर्यंत अनेक रिॲलिटी शोजची यशस्वी पर्वे सादर केली आहेत. === चला हवा येऊ द्या === {{मुख्य|चला हवा येऊ द्या}} [[निलेश साबळे]], [[भालचंद्र कदम]], [[सागर कारंडे]], [[श्रेया बुगडे]], [[कुशल बद्रिके]], [[भारत गणेशपुरे]] आणि तुषार देवल यांनी मिळून सुरू केलेला हा कार्यक्रम आहे. याबरोबरच [[योगेश शिरसाट]], [[अंकुर वाढवे]], स्नेहल शिदम, अरविंद जगताप हे सहकलाकार असून रमेश वाणी, [[विनीत भोंडे]], शशिकांत केरकर, [[मानसी नाईक]], संदीप रेडकर यांनी देखील यात काम केलेले आहे. या कार्यक्रमाचे सुद्धा अनेक पर्वे सादर झाली आहेत. महाराष्ट्र दौरा, भारत दौरा, विश्व दौरा, होऊ दे व्हायरल, शेलिब्रिटी पॅटर्न, उत्सव हास्याचा, लेडीज जिंदाबाद, वऱ्हाड निघालंय अमेरिकेला, लहान तोंडी मोठा घास ही ती पर्वे आहेत. हा कार्यक्रम नाटक, चित्रपट, मालिका यांना प्रोत्साहित करण्याचे काम करतो. === फू बाई फू === {{मुख्य|फू बाई फू}} फू बाई फू हा झी मराठीवरील काॅमेडी शो आहे. याची ९ पर्वे सादर झाली. यात धूमधडाका, नया है यह, काॅमेडीचं आधारकार्ड, टोल फ्री कॉमेडी, जिथे असाल तिथे हसाल इत्यादी पर्वे होती. [[निलेश साबळे]], [[वैदेही परशुरामी]], [[सई ताम्हणकर]] हे सूत्रसंचालक आणि [[अश्विनी काळसेकर]], [[उमेश कामत]], [[निर्मिती सावंत]], [[महेश कोठारे]], [[रेणुका शहाणे]] व [[स्वप्नील जोशी]] या सर्वांनी परीक्षकांचे काम केले आहे. === एका पेक्षा एक === {{मुख्य|एका पेक्षा एक}} एका पेक्षा एक हा [[सचिन पिळगांवकर]] यांची निर्मिती असलेला नृत्याचा कार्यक्रम आहे. याची एकूण ७ पर्वे सादर झाली होती ज्यात अप्सरा आली हे पर्व‌ विशेष गाजले. या कार्यक्रमाचे सूत्रसंचालन [[आदेश बांदेकर]], [[पुष्कर श्रोत्री]] यांनी केले असून [[सचिन पिळगांवकर]] महागुरू होते. === सा रे ग म प === {{मुख्य|सा रे ग म प}} सा रे ग म प या कार्यक्रमाने तब्बल १४ पर्वे सादर केली. यामध्ये वेगवेगळी पर्व ठेवले गेले. [[पल्लवी जोशी]] हिने सूत्र संचालनाचे काम केले. त्याची संक्षिप्त माहिती पुढीलप्रमाणे:- * स्वप्न स्वरांचे : यामध्ये १८ ते २५ या वयोगटातील स्पर्धकांचा समावेश होता. हे सारेगमपचे पहिले पर्व होते. या पर्वाचा विजेता महागायक पदाचा मान कोल्हापूरचा [[अभिजीत कोसंबी]] याला मिळाला. त्यानंतरच्या पर्वाची विजेती महागायिका पदाचा मान जळगावची वैशाली भैसने-माडे हिला मिळाला. अशाचप्रकारे [[ऊर्मिला धनगर]] ही देखील विजेती होती. या पर्वांचे परीक्षक गायिका [[देवकी पंडित]], रॉकस्टार [[अवधूत गुप्ते]], संगीतकार [[अजय-अतुल]] इत्यादी दिग्गज व्यक्तींनी भूषवले. * स्वप्न स्वरांचे ४०+ : या कार्यक्रमामध्ये वय वर्ष ४० वर्षे व त्या पुढील वयाच्या स्पर्धकांनी भाग घेतला होता. या कार्यक्रमाच्या विजेता जोडीचा मान संगिता चितळे व यज्ञेश्वर लिंबेकर यांना तर उपविजेता जोडीचा मान मिरजचे गायक महेश मुतालिक व मुंबईच्या अनुजा वर्तक यांना मिळाला. * लिटील चॅम्प्स : या पर्वामध्ये लहानग्यांनी आपल्या सुरांनी जगाला मोहून टाकले. ६ ते १५ वयोगटातील स्पर्धकांनी भाग घेतला होता. या पर्वाला केवळ महाराष्ट्रातीलच नव्हे तर संपूर्ण जगातील प्रेक्षकांनी डोक्यावर घेतले. या कार्यक्रमातील एका भागाला [[लता मंगेशकर]] यांनी उपस्थिती लावून सर्व स्पर्धकांना आशीर्वाद दिला. याशिवाय इतर अनेक दिग्गज गायकांनी लहानग्यांना शाबासकीची थाप दिली. लिटील चॅम्प्सच्या पहिल्या पर्वाने मराठी संगीत विश्वाला पंचरत्न बहाल केले. पंचरत्न म्हणजे * अलिबागची लिटिल मॉनिटर [[मुग्धा वैशंपायन]] * आळंदीची लिटिल मास्टर कार्तिकी गायकवाड * लातूरचा म्युझिक डायरेक्टर [[रोहित राऊत]] * पुण्याची ॲंग्री यंगगर्ल [[आर्या आंबेकर]] * रत्‍नागिरीचा उकडीचा मोदक [[प्रथमेश लघाटे]] या कार्यक्रमातूनच घराघरांत पोहोचलेल्या [[केतकी माटेगांवकर]]ने संगीताबरोबरच मराठी चित्रपटांद्वारे प्रेक्षकांची मने जिंकली. गायिका [[वैशाली सामंत]] व गायक-संगीतकार [[अवधूत गुप्ते]] या पर्वाचे परीक्षक होते. यासोबतच "सा रे ग म प"ने अनेक यशस्वी पर्वं प्रस्तुत केली. त्यामध्ये महाराष्ट्राचा आजचा आवाज, स्वप्न स्वरांचे सूर ताऱ्यांचे, पर्व नव्हे गर्व, सूर नव्या युगाचा, घे पंगा कर दंगा, इत्यादी पर्वांचा समावेश होता. सर्वच पर्वांना प्रेक्षकांनी प्रचंड प्रतिसाद दिला. झी मराठीने "सा रे ग म प" द्वारे मराठी संगीताला एका वेगळ्या उंचीवर नेले आहे. == पुरस्कार सोहळे == {| class="wikitable" !वर्ष !पुरस्कार !संदर्भ |- |२००० – चालू |''झी चित्र गौरव पुरस्कार'' |<ref>{{Cite web|date=2019-04-03|title=झी गौरव पुरस्कारात यांनी मारली बाजी, वाचा संपूर्ण यादी|url=https://www.lokmat.com/marathi-cinema/zee-marathi-gaurav-awards-2019-winners/|access-date=2020-12-05|website=[[लोकमत]]}}</ref> |- |२००४ – चालू |''[[झी मराठी उत्सव नात्यांचा पुरस्कार]]'' |<ref>{{Cite web|date=2019-10-12|url=https://www.lokmat.com/television/agabai-sasubai-and-ratris-khel-chale-2-receives-maximum-awards-zee-marathi-awards-2019/|title=या मालिकेने मारली झी मराठी अवॉर्ड्समध्ये बाजी, नुकतीच सुरु झालीये ही मालिका|access-date=2020-12-05|website=[[लोकमत]]}}</ref> |- |२०१३ – चालू |''उंच माझा झोका पुरस्कार'' |<ref>{{Cite web|date=2017-08-22|title=स्त्री कर्तृत्वाचा सन्मान ‘उंच माझा झोका पुरस्कार’|url=https://www.loksatta.com/photos/entertainment-gallery/1534718/zee-marathi-unch-maza-zoka-awards/|access-date=2020-12-05|website=[[लोकसत्ता]]}}</ref> |- |२०१५ – चालू |''झी नाट्य गौरव पुरस्कार'' |<ref>{{Cite web|date=2020-09-14|title=दिमाखदार सोहळ्यात संपन्न झाला 'झी नाट्य गौरव पुरस्कार'|url=https://zeenews.india.com/marathi/entertainment/zee-natya-gaurav-puraskar-2020/534751|access-date=2021-07-20|website=[[झी २४ तास]]}}</ref> |} == संदर्भ == {{संदर्भयादी}} [[वर्ग:मराठी दूरचित्रवाहिन्या]] [[वर्ग:झी प्रादेशिक वाहिन्या]] [[वर्ग:झी मराठी]] k6yk860lx7588tvfkm684quovot3aca 2581037 2581036 2025-06-19T10:19:16Z 2402:8100:3006:D551:9B9B:238F:825A:48F1 2581037 wikitext text/x-wiki {{माहितीचौकट दूरचित्रवाहिनी |नाव = झी मराठी |चित्र = Zee marathi logo 2025.jpg |चित्रसाईज = 200px |चित्रमाहिती = |चित्र२ = |चित्र२साईज = |चित्र२माहिती = |सुरुवात = १५ ऑगस्ट १९९९ |शेवटचे_प्रसारण = |चित्र_प्रकार = |प्रेक्षक_संख्या = |प्रेक्षक_संख्या_सध्या = |प्रेक्षक_संख्या_माहिती = |नेटवर्क = |मालक = [[झी एंटरटेनमेंट एंटरप्राइजेस]] |ब्रीदवाक्य = मी मराठी, झी मराठी |देश = [[भारत]] |प्रसारण क्षेत्र = |मुख्यालय = १३५, कॉंटीनेंटल बिल्डींग, डॉ. ॲनी बेझंट मार्ग, [[वरळी]], [[मुंबई]], ४०००१८ |जुने नाव = अल्फा टीव्ही मराठी |बदललेले नाव = |भगिनी वाहिनी = [[झी युवा]], [[झी टॉकीज]], [[झी २४ तास]], [[झी वाजवा]], [[झी चित्रमंदिर]] |प्रसारण वेळ = संध्या. ६.३० ते रात्री ११ (प्राइम टाइम) |संकेतस्थळ = http://www.zeemarathi.com }} '''झी मराठी''' ही [[झी एंटरटेनमेंट एंटरप्राइजेस]] समूहाच्या मालकीची भारतातील दूरचित्रवाणी वाहिनी आहे. या वाहिनीची सुरुवात १५ ऑगस्ट १९९९ मध्ये झाली. २७ मार्च २००५ पर्यंत ही वाहिनी '''अल्फा टीव्ही मराठी''' या नावाने ओळखली जात होती. ही वाहिनी मराठी प्रेक्षकांमध्ये अत्यंत लोकप्रिय आहे. या वाहिनीवर दैनंदिन मालिका आणि कथाबाह्य कार्यक्रम दाखवले जातात. '''झी मराठी एचडी''' वाहिनी ही २० नोव्हेंबर २०१६ रोजी सुरू झाली. महिन्याच्या रविवारी [[झी मराठी महाएपिसोड]] प्रसारित केले जातात. == लोगो == [[चित्र:Zee Marathi Official Logo.jpg|100px|२०१७-२०२५]] [[चित्र:Zeemarathi.gif|100px|२०११-२०१७]] == माहिती == सुरुवातीला वाहिनीवर सोमवार ते शुक्रवार मालिका दाखवण्यात येत असे, पण १ जुलै २००७ पासून मालिका सोमवार ते शनिवार दाखवण्यास सुरुवात झाली. २४ जुलै २०१७ पासून झी मराठीने दुपारचा नवा प्राईम टाइम सुरू केला होता, परंतु त्यास लोकांचा प्रतिसाद न मिळाल्याने २५ नोव्हेंबर २०१७ रोजी हा प्राईम टाइम बंद करण्यात आला. १३ फेब्रुवारी २०२३ पासून "आपली दुपार, झी मराठी दुपार" नावाने पुन्हा दुपारी मालिका सुरू केल्या होत्या, पण कमी टीआरपी अभावी दुपारच्या मालिका २७ मे २०२३ रोजी बंद करण्यात आल्या. झी मराठी वाहिनीने ''[[जय मल्हार]]'' आणि ''[[एका लग्नाची दुसरी गोष्ट]]'' या मालिकांच्या एपिसोड्सवरून चित्रपट तयार केले आहेत. कोरोना महामारीमुळे इतिहासात पहिल्यांदाच झी मराठीचे दैनंदिन कार्यक्रम २७ मार्च २०२० ला बंद करण्यात आले, परंतु ८ जून २०२० पासून नवीन लाॅकडाऊन विशेष मालिका सुरू करण्यात आल्या. तसेच १३ जुलै २०२० पासून दैनंदिन कार्यक्रम दाखवण्यास सुरुवात झाली. त्यामुळेच त्यादिवशी मराठी मनोरंजनाच्या शुभारंभानिमित्त संपूर्ण महाराष्ट्रात उत्सव साजरा करण्याचे झी मराठीकडून आवाहन करण्यात आले होते. मुंबई पोलिसांना कामातून थोडी विश्रांती मिळावी म्हणून झी मराठी दरवर्षी '''स्वरतरंग''' हा कार्यक्रम आयोजित करत असे. एप्रिल २०१४ पासून झी मराठीने '''नक्षत्र''' या कार्यक्रमाद्वारे दर रविवारी मराठी रंगभूमीवरील अनेक प्रायोगिक आणि व्यावसायिक नाटके दाखवण्यास सुरुवात केली होती. त्यामुळे नक्षत्र कार्यक्रम अल्पावधीतच लोकप्रिय झाला. तसेच झी मराठीने ''[[नक्षत्रांचे देणे (कार्यक्रम)|नक्षत्रांचे देणे]]'' या कार्यक्रमातून जुन्या लोकप्रिय गायकांची गाणी सादर केली आहेत. ''[[मनोरंजनाचा अधिकमास]]'' याद्वारे झी मराठीतर्फे दरवर्षी मे अथवा ऑक्टोबर महिन्याच्या दर रविवारी मालिका प्रक्षेपित करण्यात येतात. झी मराठी वाहिनीने ''[[झी मराठी दिशा]]'' हे पहिले साप्ताहिक वृत्तपत्र ९ डिसेंबर २०१७ रोजी सुरू केले, पण काही कारणास्तव १२ ऑक्टोबर २०१९ रोजी हे साप्ताहिक बंद करण्यात आले. याबरोबरच '''खाली डोकं वर पाय''' (लहान मुलांसाठी उन्हाळी सुट्टीतील मासिक), '''सुखकर्ता''' (गणेशोत्सव विशेष मासिक) आणि '''उत्सव नात्यांचा''' (दिवाळी विशेष मासिक) ही वार्षिक मासिके सुरू केली होती. तसेच नोव्हेंबर २०१५ साली महिला सक्षमीकरणासाठी झी मराठी जागृती हा नवा उपक्रम सुरू केला. === ॲप्लिकेशन्स === झी मराठीने मोबाईल ॲप्स देखील सुरू केले आहेत. # झी मराठी ॲप (ओझी ॲप / [[झी फाईव्ह]] ॲप) # तुमचं आमचं जमलं ॲप # होम मिनिस्टर ॲप # किसान अभिमान ॲप # टॅलेंट ॲप === नाटक === झी मराठीने २०१८ पासून नाटकांची प्रस्तुती करण्यास सुरुवात केली. # [[हॅम्लेट]] # आरण्यक # नटसम्राट # अलबत्या गलबत्या # एका लग्नाची पुढची गोष्ट # तिला काही सांगायचंय! # इडियट्स # राजाला जावई हवा # कापूसकोंड्याची गोष्ट # झुंड # तीसरे बादशाह हम! # इब्लिस # नियम व अटी लागू == प्रसारित मालिका == {| class="wikitable sortable" ! प्रसारित दिनांक ! मालिका ! वेळ ! रूपांतरण |- | ८ जुलै २०२४ | [[लाखात एक आमचा दादा]] | संध्या. ६.३० वाजता | तमिळ मालिका अण्णा |- | २३ सप्टेंबर २०२४ | [[सावळ्याची जणू सावली]] | संध्या. ७ वाजता | बंगाली मालिका कृष्णकोळी |- | १२ फेब्रुवारी २०२४ | [[पारू (मालिका)|पारू]] | संध्या. ७.३० वाजता | तेलुगू मालिका मुद्धा मंदारम |- | २३ डिसेंबर २०२४ | [[लक्ष्मी निवास]] | रात्री ८ ते ९ (१ तास) | कन्नड मालिका लक्ष्मी निवासा |- | ३० जून २०२५ | [[कमळी (मालिका)|कमळी]] | रात्री ९ वाजता | तेलुगू मालिका मुत्याला मुग्गू |- | १२ फेब्रुवारी २०२४ | [[शिवा (मालिका)|शिवा]] | रात्री ९.३० वाजता | उडिया मालिका सिंदुरा बिंदू |- | २ जून २०२५ | [[देवमाणूस - मधला अध्याय]] | रात्री १० वाजता | |- | १७ फेब्रुवारी २०२५ | [[तुला जपणार आहे]] | रात्री १०.३० वाजता | कन्नड मालिका ना निन्ना बिडलारे |} === कथाबाह्य कार्यक्रम === {| class="wikitable sortable" ! प्रसारित दिनांक ! कथाबाह्य कार्यक्रम ! वेळ |- | ८ जून २०२० | [[वेध भविष्याचा]] | सकाळी ७ वाजता |- | 9 जुलै 2025 | [[चला हवा येऊ द्या]] |रात्री 9.30 वाजता |} === नव्या मालिका === {| class="wikitable sortable" ! प्रसारित दिनांक ! मालिका ! रूपांतरण |- | rowspan="2" {{TBA}} | जगद्धात्री | बंगाली मालिका जगद्धात्री |- | इच्छाधारी नागीण | हिंदी मालिका नागिन - वादों की अग्निपरीक्षा |} == जुन्या मालिका == # [[१०० डेझ (मालिका)|१०० डेझ]] # [[३६ गुणी जोडी]] # [[४०५ आनंदवन]] # [[अंकुर (मालिका)|अंकुर]] # [[अगं अगं सूनबाई काय म्हणता सासूबाई?]] # [[अग्गंबाई सासूबाई]] # [[अग्गंबाई सूनबाई]] # [[अजूनही चांदरात आहे]] # [[अधुरी एक कहाणी]] # [[अनुबंध (मालिका)|अनुबंध]] # [[अप्पी आमची कलेक्टर]] # [[अभिलाषा (मालिका)|अभिलाषा]] # [[अमरप्रेम (मालिका)|अमरप्रेम]] # [[अरुंधती (मालिका)|अरुंधती]] # [[अल्टी पल्टी सुमडीत कल्टी]] # [[अवंतिका (मालिका)|अवंतिका]] # [[अवघाचि संसार]] # [[असंभव (मालिका)|असंभव]] # [[असे हे कन्यादान]] # [[अस्मिता (मालिका)|अस्मिता]] # [[आभाळमाया]] # [[आभास हा]] # [[उंच माझा झोका]] # [[ऊन पाऊस (मालिका)|ऊन पाऊस]] # [[एक गाव भुताचा]] # [[एका लग्नाची तिसरी गोष्ट]] # [[एका लग्नाची दुसरी गोष्ट]] # [[एकाच ह्या जन्मी जणू]] # [[कळत नकळत (मालिका)|कळत नकळत]] # [[का रे दुरावा]] # [[काय घडलं त्या रात्री?]] # [[कारभारी लयभारी]] # [[काहे दिया परदेस]] # [[कुंकू (मालिका)|कुंकू]] # [[कुलवधू (मालिका)|कुलवधू]] # [[कॉन्स्टेबल कामना कामतेकर]] # [[खुलता कळी खुलेना]] # [[गाव गाता गजाली]] # [[गुंतता हृदय हे]] # [[ग्रहण (मालिका)|ग्रहण]] # [[घरात बसले सारे]] # [[घेतला वसा टाकू नको]] # [[चंद्रविलास]] # [[चूकभूल द्यावी घ्यावी]] # [[जगाची वारी लयभारी]] # [[जय मल्हार]] # [[जाऊ बाई गावात: न पाहिलेली मजा]] # [[जागो मोहन प्यारे]] # [[जाडूबाई जोरात]] # [[जावई विकत घेणे आहे]] # [[जुळून येती रेशीमगाठी]] # [[टोटल हुबलाक]] # [[डिस्कव्हर महाराष्ट्र]] # [[ती परत आलीये]] # [[तुझं माझं जमेना (मालिका)|तुझं माझं जमेना]] # [[तुझं माझं ब्रेकअप]] # [[तुझ्या माझ्या संसाराला आणि काय हवं!]] # [[तुझ्यात जीव रंगला]] # [[तुझ्याविना (मालिका)|तुझ्याविना]] # [[तुला पाहते रे]] # [[तुला शिकवीन चांगलाच धडा]] # [[तू चाल पुढं]] # [[तू तिथे मी]] # [[तू तेव्हा तशी]] # [[दार उघड बये (मालिका)|दार उघड बये]] # [[दिल दोस्ती दुनियादारी]] # [[दिल दोस्ती दोबारा]] # [[दिल्या घरी तू सुखी राहा]] # [[देवमाणूस]] # [[देवमाणूस २]] # [[नकटीच्या लग्नाला यायचं हं]] # [[नवरी मिळे हिटलरला]] # [[नवा गडी नवं राज्य]] # [[नांदा सौख्य भरे]] # [[नाममात्र]] # [[पसंत आहे मुलगी]] # [[पाहिले न मी तुला]] # [[पिंजरा (मालिका)|पिंजरा]] # [[पुन्हा कर्तव्य आहे]] # [[प्रदक्षिणा (मालिका)|प्रदक्षिणा]] # [[बंधन (मालिका)|बंधन]] # [[बाजी (मालिका)|बाजी]] # [[भागो मोहन प्यारे]] # [[भाग्यलक्ष्मी (मालिका)|भाग्यलक्ष्मी]] # [[भाग्याची ही माहेरची साडी]] # [[मन उडू उडू झालं]] # [[मन झालं बाजिंद]] # [[मला सासू हवी]] # [[मस्त महाराष्ट्र]] # [[महाराष्ट्राची किचन क्वीन]] # [[माझा होशील ना]] # [[माझिया प्रियाला प्रीत कळेना]] # [[माझी तुझी रेशीमगाठ]] # [[माझे पती सौभाग्यवती]] # [[माझ्या नवऱ्याची बायको]] # [[मालवणी डेझ]] # [[मिसेस मुख्यमंत्री]] # [[यशोदा - गोष्ट श्यामच्या आईची]] # [[या सुखांनो या]] # [[येऊ कशी तशी मी नांदायला]] # [[रात्रीस खेळ चाले]] # [[रात्रीस खेळ चाले २]] # [[रात्रीस खेळ चाले ३]] # [[राधा ही बावरी]] # [[लवंगी मिरची (मालिका)|लवंगी मिरची]] # [[लक्ष्मणरेषा (मालिका)|लक्ष्मणरेषा]] # [[लग्नाची वाईफ वेडिंगची बायकू]] # [[लज्जा (मालिका)|लज्जा]] # [[लागिरं झालं जी]] # [[लाडाची मी लेक गं!]] # [[लोकमान्य (मालिका)|लोकमान्य]] # [[वहिनीसाहेब]] # [[वादळवाट]] # [[वारस (मालिका)|वारस]] # [[शुभं करोति (मालिका)|शुभं करोति]] # [[शेजारी शेजारी पक्के शेजारी]] # [[श्रीयुत गंगाधर टिपरे]] # [[सत्यवान सावित्री (मालिका)|सत्यवान सावित्री]] # [[साडे माडे तीन (मालिका)|साडे माडे तीन]] # [[सातव्या मुलीची सातवी मुलगी]] # [[सारं काही तिच्यासाठी]] # [[सावित्री (मालिका)|सावित्री]] # [[साहेब बीबी आणि मी]] # [[स्वराज्यरक्षक संभाजी]] # [[हम तो तेरे आशिक है]] # [[हृदयी प्रीत जागते]] # [[होणार सून मी ह्या घरची]] # अग्निपरीक्षा # आक्रित # अल्फा स्कॉलर्स # अल्फा बातम्या # आमच्यासारखे आम्हीच # आकाश पेलताना # आम्ही ट्रॅव्हलकर # आमने सामने # अर्थ # अभियान # असा मी तसा मी # बुक शेल्फ # बुवा आला # बोल बाप्पा # भटकंती # चक्रव्यूह एक संघर्ष # कॉमेडी डॉट कॉम # क्रिकेट क्लब # शेफ व्हर्सेस फ्रीज # डार्लिंग डार्लिंग # दे धमाल # डिटेक्टिव्ह जय राम # दिलखुलास # दुहेरी # दुनियादारी # एक हा असा धागा सुखाचा # एका श्वासाचे अंतर # गहिरे पाणी # घडलंय बिघडलंय # गुडमॉर्निंग महाराष्ट्र # गीतरामायण # हा कार्यक्रम बघू नका! # हसा चकट फू # हाऊसफुल्ल # होम स्वीट होम # इंद्रधनुष्य # जगावेगळी # जल्लोष गणरायाचा # जिभेला काही हाड # जोडी नं.१ # कथाकथी # खरंच माझं चुकलं का? # किनारा # कोपरखळी # क्या बात है! # मानसी तुमच्या घरी # मेघ दाटले # मिसाळ # मिशा # मृण्मयी # मुंबई पोलीस # नमस्कार अल्फा # नायक # नुपूर # पतंजलि योग # पेशवाई # पिंपळपान # पोलीस फाईल्स # प्रपंच # राम राम महाराष्ट्र # रिमझिम # रेशीमगाठी # ऋणानुबंध # साईबाबा # सांजभूल # सूरताल # शॉपिंग शॉपिंग # श्रावणसरी # थरार # तुंबाडचे खोत # युनिट ९ # वाजवू का? # व्यक्ती आणि वल्ली # वस्त्रहरण # युवा # झी न्यूझ मराठी # झाले मोकळे आकाश # झुंज === अनुवादित मालिका === # [[झाशीची राणी (मालिका)|झाशीची राणी]] # [[जय भीम: एका महानायकाची गाथा]] == कथाबाह्य कार्यक्रम == # [[आम्ही सारे खवय्ये]] # [[होम मिनिस्टर (मालिका)|होम मिनिस्टर]] # [[सा रे ग म प]] (११ पर्वे) # [[फू बाई फू]] (९ पर्वे) # [[एका पेक्षा एक]] (७ पर्वे) # [[सा रे ग म प: लिटील चॅम्प्स]] (४ पर्वे) # [[खुपते तिथे गुप्ते]] (३ पर्वे) # [[डान्स महाराष्ट्र डान्स]] (३ पर्वे) # [[तुफान आलंया]] (३ पर्वे) # [[किचन कल्लाकार]] (२ पर्वे) # [[बँड बाजा वरात]] (२ पर्वे) # [[मराठी पाऊल पडते पुढे]] (२ पर्वे) # [[महाराष्ट्राचा सुपरस्टार]] (२ पर्वे) # [[हप्ता बंद]] (२ पर्वे) # [[हास्यसम्राट]] (२ पर्वे) # [[ड्रामा जुनिअर्स]] # [[चल भावा सिटीत]] # [[जाऊ बाई गावात]] # [[अळी मिळी गुपचिळी]] # [[कानाला खडा]] # [[झिंग झिंग झिंगाट]] # [[डब्बा गुल]] # [[डान्सिंग क्वीन (मराठी कार्यक्रम)|डान्सिंग क्वीन]] # [[तुमचं आमचं जमलं]] # [[बस बाई बस]] # [[मधली सुट्टी (मालिका)|मधली सुट्टी]] # [[मधु इथे अन् चंद्र तिथे (मालिका)|मधु इथे अन् चंद्र तिथे]] # [[महा मिनिस्टर]] # [[महाराष्ट्राची लोकधारा]] # [[याला जीवन ऐसे नाव (मालिका)|याला जीवन ऐसे नाव]] # [[हे तर काहीच नाय]] # [[अवघा रंग एक झाला]] == रिॲलिटी शो == झी मराठीने रिॲलिटी शो ही संकल्पना मराठी वाहिनीवर पहिल्यांदा आणली आणि अल्पावधीतच प्रेक्षकांनी तिला डोक्यावर घेतले. या वाहिनीने आतापर्यंत अनेक रिॲलिटी शोजची यशस्वी पर्वे सादर केली आहेत. === चला हवा येऊ द्या === {{मुख्य|चला हवा येऊ द्या}} [[निलेश साबळे]], [[भालचंद्र कदम]], [[सागर कारंडे]], [[श्रेया बुगडे]], [[कुशल बद्रिके]], [[भारत गणेशपुरे]] आणि तुषार देवल यांनी मिळून सुरू केलेला हा कार्यक्रम आहे. याबरोबरच [[योगेश शिरसाट]], [[अंकुर वाढवे]], स्नेहल शिदम, अरविंद जगताप हे सहकलाकार असून रमेश वाणी, [[विनीत भोंडे]], शशिकांत केरकर, [[मानसी नाईक]], संदीप रेडकर यांनी देखील यात काम केलेले आहे. या कार्यक्रमाचे सुद्धा अनेक पर्वे सादर झाली आहेत. महाराष्ट्र दौरा, भारत दौरा, विश्व दौरा, होऊ दे व्हायरल, शेलिब्रिटी पॅटर्न, उत्सव हास्याचा, लेडीज जिंदाबाद, वऱ्हाड निघालंय अमेरिकेला, लहान तोंडी मोठा घास ही ती पर्वे आहेत. हा कार्यक्रम नाटक, चित्रपट, मालिका यांना प्रोत्साहित करण्याचे काम करतो. === फू बाई फू === {{मुख्य|फू बाई फू}} फू बाई फू हा झी मराठीवरील काॅमेडी शो आहे. याची ९ पर्वे सादर झाली. यात धूमधडाका, नया है यह, काॅमेडीचं आधारकार्ड, टोल फ्री कॉमेडी, जिथे असाल तिथे हसाल इत्यादी पर्वे होती. [[निलेश साबळे]], [[वैदेही परशुरामी]], [[सई ताम्हणकर]] हे सूत्रसंचालक आणि [[अश्विनी काळसेकर]], [[उमेश कामत]], [[निर्मिती सावंत]], [[महेश कोठारे]], [[रेणुका शहाणे]] व [[स्वप्नील जोशी]] या सर्वांनी परीक्षकांचे काम केले आहे. === एका पेक्षा एक === {{मुख्य|एका पेक्षा एक}} एका पेक्षा एक हा [[सचिन पिळगांवकर]] यांची निर्मिती असलेला नृत्याचा कार्यक्रम आहे. याची एकूण ७ पर्वे सादर झाली होती ज्यात अप्सरा आली हे पर्व‌ विशेष गाजले. या कार्यक्रमाचे सूत्रसंचालन [[आदेश बांदेकर]], [[पुष्कर श्रोत्री]] यांनी केले असून [[सचिन पिळगांवकर]] महागुरू होते. === सा रे ग म प === {{मुख्य|सा रे ग म प}} सा रे ग म प या कार्यक्रमाने तब्बल १४ पर्वे सादर केली. यामध्ये वेगवेगळी पर्व ठेवले गेले. [[पल्लवी जोशी]] हिने सूत्र संचालनाचे काम केले. त्याची संक्षिप्त माहिती पुढीलप्रमाणे:- * स्वप्न स्वरांचे : यामध्ये १८ ते २५ या वयोगटातील स्पर्धकांचा समावेश होता. हे सारेगमपचे पहिले पर्व होते. या पर्वाचा विजेता महागायक पदाचा मान कोल्हापूरचा [[अभिजीत कोसंबी]] याला मिळाला. त्यानंतरच्या पर्वाची विजेती महागायिका पदाचा मान जळगावची वैशाली भैसने-माडे हिला मिळाला. अशाचप्रकारे [[ऊर्मिला धनगर]] ही देखील विजेती होती. या पर्वांचे परीक्षक गायिका [[देवकी पंडित]], रॉकस्टार [[अवधूत गुप्ते]], संगीतकार [[अजय-अतुल]] इत्यादी दिग्गज व्यक्तींनी भूषवले. * स्वप्न स्वरांचे ४०+ : या कार्यक्रमामध्ये वय वर्ष ४० वर्षे व त्या पुढील वयाच्या स्पर्धकांनी भाग घेतला होता. या कार्यक्रमाच्या विजेता जोडीचा मान संगिता चितळे व यज्ञेश्वर लिंबेकर यांना तर उपविजेता जोडीचा मान मिरजचे गायक महेश मुतालिक व मुंबईच्या अनुजा वर्तक यांना मिळाला. * लिटील चॅम्प्स : या पर्वामध्ये लहानग्यांनी आपल्या सुरांनी जगाला मोहून टाकले. ६ ते १५ वयोगटातील स्पर्धकांनी भाग घेतला होता. या पर्वाला केवळ महाराष्ट्रातीलच नव्हे तर संपूर्ण जगातील प्रेक्षकांनी डोक्यावर घेतले. या कार्यक्रमातील एका भागाला [[लता मंगेशकर]] यांनी उपस्थिती लावून सर्व स्पर्धकांना आशीर्वाद दिला. याशिवाय इतर अनेक दिग्गज गायकांनी लहानग्यांना शाबासकीची थाप दिली. लिटील चॅम्प्सच्या पहिल्या पर्वाने मराठी संगीत विश्वाला पंचरत्न बहाल केले. पंचरत्न म्हणजे * अलिबागची लिटिल मॉनिटर [[मुग्धा वैशंपायन]] * आळंदीची लिटिल मास्टर कार्तिकी गायकवाड * लातूरचा म्युझिक डायरेक्टर [[रोहित राऊत]] * पुण्याची ॲंग्री यंगगर्ल [[आर्या आंबेकर]] * रत्‍नागिरीचा उकडीचा मोदक [[प्रथमेश लघाटे]] या कार्यक्रमातूनच घराघरांत पोहोचलेल्या [[केतकी माटेगांवकर]]ने संगीताबरोबरच मराठी चित्रपटांद्वारे प्रेक्षकांची मने जिंकली. गायिका [[वैशाली सामंत]] व गायक-संगीतकार [[अवधूत गुप्ते]] या पर्वाचे परीक्षक होते. यासोबतच "सा रे ग म प"ने अनेक यशस्वी पर्वं प्रस्तुत केली. त्यामध्ये महाराष्ट्राचा आजचा आवाज, स्वप्न स्वरांचे सूर ताऱ्यांचे, पर्व नव्हे गर्व, सूर नव्या युगाचा, घे पंगा कर दंगा, इत्यादी पर्वांचा समावेश होता. सर्वच पर्वांना प्रेक्षकांनी प्रचंड प्रतिसाद दिला. झी मराठीने "सा रे ग म प" द्वारे मराठी संगीताला एका वेगळ्या उंचीवर नेले आहे. == पुरस्कार सोहळे == {| class="wikitable" !वर्ष !पुरस्कार !संदर्भ |- |२००० – चालू |''झी चित्र गौरव पुरस्कार'' |<ref>{{Cite web|date=2019-04-03|title=झी गौरव पुरस्कारात यांनी मारली बाजी, वाचा संपूर्ण यादी|url=https://www.lokmat.com/marathi-cinema/zee-marathi-gaurav-awards-2019-winners/|access-date=2020-12-05|website=[[लोकमत]]}}</ref> |- |२००४ – चालू |''[[झी मराठी उत्सव नात्यांचा पुरस्कार]]'' |<ref>{{Cite web|date=2019-10-12|url=https://www.lokmat.com/television/agabai-sasubai-and-ratris-khel-chale-2-receives-maximum-awards-zee-marathi-awards-2019/|title=या मालिकेने मारली झी मराठी अवॉर्ड्समध्ये बाजी, नुकतीच सुरु झालीये ही मालिका|access-date=2020-12-05|website=[[लोकमत]]}}</ref> |- |२०१३ – चालू |''उंच माझा झोका पुरस्कार'' |<ref>{{Cite web|date=2017-08-22|title=स्त्री कर्तृत्वाचा सन्मान ‘उंच माझा झोका पुरस्कार’|url=https://www.loksatta.com/photos/entertainment-gallery/1534718/zee-marathi-unch-maza-zoka-awards/|access-date=2020-12-05|website=[[लोकसत्ता]]}}</ref> |- |२०१५ – चालू |''झी नाट्य गौरव पुरस्कार'' |<ref>{{Cite web|date=2020-09-14|title=दिमाखदार सोहळ्यात संपन्न झाला 'झी नाट्य गौरव पुरस्कार'|url=https://zeenews.india.com/marathi/entertainment/zee-natya-gaurav-puraskar-2020/534751|access-date=2021-07-20|website=[[झी २४ तास]]}}</ref> |} == संदर्भ == {{संदर्भयादी}} [[वर्ग:मराठी दूरचित्रवाहिन्या]] [[वर्ग:झी प्रादेशिक वाहिन्या]] [[वर्ग:झी मराठी]] oby176lo709fv32t81cy8u9ogx4m7fq 2581050 2581037 2025-06-19T11:11:03Z Khirid Harshad 138639 [[Special:Contributions/2402:8100:3006:D551:9B9B:238F:825A:48F1|2402:8100:3006:D551:9B9B:238F:825A:48F1]] ([[User talk:2402:8100:3006:D551:9B9B:238F:825A:48F1|चर्चा]]) यांनी केलेले बदल [[User:2409:40C0:1051:60A:8000:0:0:0|2409:40C0:1051:60A:8000:0:0:0]] यांच्या आवृत्तीकडे पूर्वपदास नेले. 2580947 wikitext text/x-wiki {{माहितीचौकट दूरचित्रवाहिनी |नाव = झी मराठी |चित्र = Zee marathi logo 2025.jpg |चित्रसाईज = 200px |चित्रमाहिती = |चित्र२ = |चित्र२साईज = |चित्र२माहिती = |सुरुवात = १५ ऑगस्ट १९९९ |शेवटचे_प्रसारण = |चित्र_प्रकार = |प्रेक्षक_संख्या = |प्रेक्षक_संख्या_सध्या = |प्रेक्षक_संख्या_माहिती = |नेटवर्क = |मालक = [[झी एंटरटेनमेंट एंटरप्राइजेस]] |ब्रीदवाक्य = मी मराठी, झी मराठी |देश = [[भारत]] |प्रसारण क्षेत्र = |मुख्यालय = १३५, कॉंटीनेंटल बिल्डींग, डॉ. ॲनी बेझंट मार्ग, [[वरळी]], [[मुंबई]], ४०००१८ |जुने नाव = अल्फा टीव्ही मराठी |बदललेले नाव = |भगिनी वाहिनी = [[झी युवा]], [[झी टॉकीज]], [[झी २४ तास]], [[झी वाजवा]], [[झी चित्रमंदिर]] |प्रसारण वेळ = संध्या. ६.३० ते रात्री ११ (प्राइम टाइम) |संकेतस्थळ = http://www.zeemarathi.com }} '''झी मराठी''' ही [[झी एंटरटेनमेंट एंटरप्राइजेस]] समूहाच्या मालकीची भारतातील दूरचित्रवाणी वाहिनी आहे. या वाहिनीची सुरुवात १५ ऑगस्ट १९९९ मध्ये झाली. २७ मार्च २००५ पर्यंत ही वाहिनी '''अल्फा टीव्ही मराठी''' या नावाने ओळखली जात होती. ही वाहिनी मराठी प्रेक्षकांमध्ये अत्यंत लोकप्रिय आहे. या वाहिनीवर दैनंदिन मालिका आणि कथाबाह्य कार्यक्रम दाखवले जातात. '''झी मराठी एचडी''' वाहिनी ही २० नोव्हेंबर २०१६ रोजी सुरू झाली. महिन्याच्या रविवारी [[झी मराठी महाएपिसोड]] प्रसारित केले जातात. == लोगो == [[चित्र:Zee Marathi Official Logo.jpg|100px|२०१७-२०२५]] [[चित्र:Zeemarathi.gif|100px|२०११-२०१७]] == माहिती == सुरुवातीला वाहिनीवर सोमवार ते शुक्रवार मालिका दाखवण्यात येत असे, पण १ जुलै २००७ पासून मालिका सोमवार ते शनिवार दाखवण्यास सुरुवात झाली. २४ जुलै २०१७ पासून झी मराठीने दुपारचा नवा प्राईम टाइम सुरू केला होता, परंतु त्यास लोकांचा प्रतिसाद न मिळाल्याने २५ नोव्हेंबर २०१७ रोजी हा प्राईम टाइम बंद करण्यात आला. १३ फेब्रुवारी २०२३ पासून "आपली दुपार, झी मराठी दुपार" नावाने पुन्हा दुपारी मालिका सुरू केल्या होत्या, पण कमी टीआरपी अभावी दुपारच्या मालिका २७ मे २०२३ रोजी बंद करण्यात आल्या. झी मराठी वाहिनीने ''[[जय मल्हार]]'' आणि ''[[एका लग्नाची दुसरी गोष्ट]]'' या मालिकांच्या एपिसोड्सवरून चित्रपट तयार केले आहेत. कोरोना महामारीमुळे इतिहासात पहिल्यांदाच झी मराठीचे दैनंदिन कार्यक्रम २७ मार्च २०२० ला बंद करण्यात आले, परंतु ८ जून २०२० पासून नवीन लाॅकडाऊन विशेष मालिका सुरू करण्यात आल्या. तसेच १३ जुलै २०२० पासून दैनंदिन कार्यक्रम दाखवण्यास सुरुवात झाली. त्यामुळेच त्यादिवशी मराठी मनोरंजनाच्या शुभारंभानिमित्त संपूर्ण महाराष्ट्रात उत्सव साजरा करण्याचे झी मराठीकडून आवाहन करण्यात आले होते. मुंबई पोलिसांना कामातून थोडी विश्रांती मिळावी म्हणून झी मराठी दरवर्षी '''स्वरतरंग''' हा कार्यक्रम आयोजित करत असे. एप्रिल २०१४ पासून झी मराठीने '''नक्षत्र''' या कार्यक्रमाद्वारे दर रविवारी मराठी रंगभूमीवरील अनेक प्रायोगिक आणि व्यावसायिक नाटके दाखवण्यास सुरुवात केली होती. त्यामुळे नक्षत्र कार्यक्रम अल्पावधीतच लोकप्रिय झाला. तसेच झी मराठीने ''[[नक्षत्रांचे देणे (कार्यक्रम)|नक्षत्रांचे देणे]]'' या कार्यक्रमातून जुन्या लोकप्रिय गायकांची गाणी सादर केली आहेत. ''[[मनोरंजनाचा अधिकमास]]'' याद्वारे झी मराठीतर्फे दरवर्षी मे अथवा ऑक्टोबर महिन्याच्या दर रविवारी मालिका प्रक्षेपित करण्यात येतात. झी मराठी वाहिनीने ''[[झी मराठी दिशा]]'' हे पहिले साप्ताहिक वृत्तपत्र ९ डिसेंबर २०१७ रोजी सुरू केले, पण काही कारणास्तव १२ ऑक्टोबर २०१९ रोजी हे साप्ताहिक बंद करण्यात आले. याबरोबरच '''खाली डोकं वर पाय''' (लहान मुलांसाठी उन्हाळी सुट्टीतील मासिक), '''सुखकर्ता''' (गणेशोत्सव विशेष मासिक) आणि '''उत्सव नात्यांचा''' (दिवाळी विशेष मासिक) ही वार्षिक मासिके सुरू केली होती. तसेच नोव्हेंबर २०१५ साली महिला सक्षमीकरणासाठी झी मराठी जागृती हा नवा उपक्रम सुरू केला. === ॲप्लिकेशन्स === झी मराठीने मोबाईल ॲप्स देखील सुरू केले आहेत. # झी मराठी ॲप (ओझी ॲप / [[झी फाईव्ह]] ॲप) # तुमचं आमचं जमलं ॲप # होम मिनिस्टर ॲप # किसान अभिमान ॲप # टॅलेंट ॲप === नाटक === झी मराठीने २०१८ पासून नाटकांची प्रस्तुती करण्यास सुरुवात केली. # [[हॅम्लेट]] # आरण्यक # नटसम्राट # अलबत्या गलबत्या # एका लग्नाची पुढची गोष्ट # तिला काही सांगायचंय! # इडियट्स # राजाला जावई हवा # कापूसकोंड्याची गोष्ट # झुंड # तीसरे बादशाह हम! # इब्लिस # नियम व अटी लागू == प्रसारित मालिका == {| class="wikitable sortable" ! प्रसारित दिनांक ! मालिका ! वेळ ! रूपांतरण |- | ८ जुलै २०२४ | [[लाखात एक आमचा दादा]] | संध्या. ६.३० वाजता | तमिळ मालिका अण्णा |- | २३ सप्टेंबर २०२४ | [[सावळ्याची जणू सावली]] | संध्या. ७ वाजता | बंगाली मालिका कृष्णकोळी |- | १२ फेब्रुवारी २०२४ | [[पारू (मालिका)|पारू]] | संध्या. ७.३० वाजता | तेलुगू मालिका मुद्धा मंदारम |- | २३ डिसेंबर २०२४ | [[लक्ष्मी निवास]] | रात्री ८ ते ९ (१ तास) | कन्नड मालिका लक्ष्मी निवासा |- | ३० जून २०२५ | [[कमळी (मालिका)|कमळी]] | रात्री ९ वाजता | तेलुगू मालिका मुत्याला मुग्गू |- | १२ फेब्रुवारी २०२४ | [[शिवा (मालिका)|शिवा]] | रात्री ९.३० वाजता | उडिया मालिका सिंदुरा बिंदू |- | २ जून २०२५ | [[देवमाणूस - मधला अध्याय]] | रात्री १० वाजता | |- | १७ फेब्रुवारी २०२५ | [[तुला जपणार आहे]] | रात्री १०.३० वाजता | कन्नड मालिका ना निन्ना बिडलारे |} === कथाबाह्य कार्यक्रम === {| class="wikitable sortable" ! प्रसारित दिनांक ! कथाबाह्य कार्यक्रम ! वेळ |- | ८ जून २०२० | [[वेध भविष्याचा]] | सकाळी ७ वाजता |- | लवकरच... | [[चला हवा येऊ द्या]] | {{TBA}} |} === नव्या मालिका === {| class="wikitable sortable" ! प्रसारित दिनांक ! मालिका ! रूपांतरण |- | rowspan="2" {{TBA}} | जगद्धात्री | बंगाली मालिका जगद्धात्री |- | इच्छाधारी नागीण | हिंदी मालिका नागिन - वादों की अग्निपरीक्षा |} == जुन्या मालिका == # [[१०० डेझ (मालिका)|१०० डेझ]] # [[३६ गुणी जोडी]] # [[४०५ आनंदवन]] # [[अंकुर (मालिका)|अंकुर]] # [[अगं अगं सूनबाई काय म्हणता सासूबाई?]] # [[अग्गंबाई सासूबाई]] # [[अग्गंबाई सूनबाई]] # [[अजूनही चांदरात आहे]] # [[अधुरी एक कहाणी]] # [[अनुबंध (मालिका)|अनुबंध]] # [[अप्पी आमची कलेक्टर]] # [[अभिलाषा (मालिका)|अभिलाषा]] # [[अमरप्रेम (मालिका)|अमरप्रेम]] # [[अरुंधती (मालिका)|अरुंधती]] # [[अल्टी पल्टी सुमडीत कल्टी]] # [[अवंतिका (मालिका)|अवंतिका]] # [[अवघाचि संसार]] # [[असंभव (मालिका)|असंभव]] # [[असे हे कन्यादान]] # [[अस्मिता (मालिका)|अस्मिता]] # [[आभाळमाया]] # [[आभास हा]] # [[उंच माझा झोका]] # [[ऊन पाऊस (मालिका)|ऊन पाऊस]] # [[एक गाव भुताचा]] # [[एका लग्नाची तिसरी गोष्ट]] # [[एका लग्नाची दुसरी गोष्ट]] # [[एकाच ह्या जन्मी जणू]] # [[कळत नकळत (मालिका)|कळत नकळत]] # [[का रे दुरावा]] # [[काय घडलं त्या रात्री?]] # [[कारभारी लयभारी]] # [[काहे दिया परदेस]] # [[कुंकू (मालिका)|कुंकू]] # [[कुलवधू (मालिका)|कुलवधू]] # [[कॉन्स्टेबल कामना कामतेकर]] # [[खुलता कळी खुलेना]] # [[गाव गाता गजाली]] # [[गुंतता हृदय हे]] # [[ग्रहण (मालिका)|ग्रहण]] # [[घरात बसले सारे]] # [[घेतला वसा टाकू नको]] # [[चंद्रविलास]] # [[चूकभूल द्यावी घ्यावी]] # [[जगाची वारी लयभारी]] # [[जय मल्हार]] # [[जाऊ बाई गावात: न पाहिलेली मजा]] # [[जागो मोहन प्यारे]] # [[जाडूबाई जोरात]] # [[जावई विकत घेणे आहे]] # [[जुळून येती रेशीमगाठी]] # [[टोटल हुबलाक]] # [[डिस्कव्हर महाराष्ट्र]] # [[ती परत आलीये]] # [[तुझं माझं जमेना (मालिका)|तुझं माझं जमेना]] # [[तुझं माझं ब्रेकअप]] # [[तुझ्या माझ्या संसाराला आणि काय हवं!]] # [[तुझ्यात जीव रंगला]] # [[तुझ्याविना (मालिका)|तुझ्याविना]] # [[तुला पाहते रे]] # [[तुला शिकवीन चांगलाच धडा]] # [[तू चाल पुढं]] # [[तू तिथे मी]] # [[तू तेव्हा तशी]] # [[दार उघड बये (मालिका)|दार उघड बये]] # [[दिल दोस्ती दुनियादारी]] # [[दिल दोस्ती दोबारा]] # [[दिल्या घरी तू सुखी राहा]] # [[देवमाणूस]] # [[देवमाणूस २]] # [[नकटीच्या लग्नाला यायचं हं]] # [[नवरी मिळे हिटलरला]] # [[नवा गडी नवं राज्य]] # [[नांदा सौख्य भरे]] # [[नाममात्र]] # [[पसंत आहे मुलगी]] # [[पाहिले न मी तुला]] # [[पिंजरा (मालिका)|पिंजरा]] # [[पुन्हा कर्तव्य आहे]] # [[प्रदक्षिणा (मालिका)|प्रदक्षिणा]] # [[बंधन (मालिका)|बंधन]] # [[बाजी (मालिका)|बाजी]] # [[भागो मोहन प्यारे]] # [[भाग्यलक्ष्मी (मालिका)|भाग्यलक्ष्मी]] # [[भाग्याची ही माहेरची साडी]] # [[मन उडू उडू झालं]] # [[मन झालं बाजिंद]] # [[मला सासू हवी]] # [[मस्त महाराष्ट्र]] # [[महाराष्ट्राची किचन क्वीन]] # [[माझा होशील ना]] # [[माझिया प्रियाला प्रीत कळेना]] # [[माझी तुझी रेशीमगाठ]] # [[माझे पती सौभाग्यवती]] # [[माझ्या नवऱ्याची बायको]] # [[मालवणी डेझ]] # [[मिसेस मुख्यमंत्री]] # [[यशोदा - गोष्ट श्यामच्या आईची]] # [[या सुखांनो या]] # [[येऊ कशी तशी मी नांदायला]] # [[रात्रीस खेळ चाले]] # [[रात्रीस खेळ चाले २]] # [[रात्रीस खेळ चाले ३]] # [[राधा ही बावरी]] # [[लवंगी मिरची (मालिका)|लवंगी मिरची]] # [[लक्ष्मणरेषा (मालिका)|लक्ष्मणरेषा]] # [[लग्नाची वाईफ वेडिंगची बायकू]] # [[लज्जा (मालिका)|लज्जा]] # [[लागिरं झालं जी]] # [[लाडाची मी लेक गं!]] # [[लोकमान्य (मालिका)|लोकमान्य]] # [[वहिनीसाहेब]] # [[वादळवाट]] # [[वारस (मालिका)|वारस]] # [[शुभं करोति (मालिका)|शुभं करोति]] # [[शेजारी शेजारी पक्के शेजारी]] # [[श्रीयुत गंगाधर टिपरे]] # [[सत्यवान सावित्री (मालिका)|सत्यवान सावित्री]] # [[साडे माडे तीन (मालिका)|साडे माडे तीन]] # [[सातव्या मुलीची सातवी मुलगी]] # [[सारं काही तिच्यासाठी]] # [[सावित्री (मालिका)|सावित्री]] # [[साहेब बीबी आणि मी]] # [[स्वराज्यरक्षक संभाजी]] # [[हम तो तेरे आशिक है]] # [[हृदयी प्रीत जागते]] # [[होणार सून मी ह्या घरची]] # अग्निपरीक्षा # आक्रित # अल्फा स्कॉलर्स # अल्फा बातम्या # आमच्यासारखे आम्हीच # आकाश पेलताना # आम्ही ट्रॅव्हलकर # आमने सामने # अर्थ # अभियान # असा मी तसा मी # बुक शेल्फ # बुवा आला # बोल बाप्पा # भटकंती # चक्रव्यूह एक संघर्ष # कॉमेडी डॉट कॉम # क्रिकेट क्लब # शेफ व्हर्सेस फ्रीज # डार्लिंग डार्लिंग # दे धमाल # डिटेक्टिव्ह जय राम # दिलखुलास # दुहेरी # दुनियादारी # एक हा असा धागा सुखाचा # एका श्वासाचे अंतर # गहिरे पाणी # घडलंय बिघडलंय # गुडमॉर्निंग महाराष्ट्र # गीतरामायण # हा कार्यक्रम बघू नका! # हसा चकट फू # हाऊसफुल्ल # होम स्वीट होम # इंद्रधनुष्य # जगावेगळी # जल्लोष गणरायाचा # जिभेला काही हाड # जोडी नं.१ # कथाकथी # खरंच माझं चुकलं का? # किनारा # कोपरखळी # क्या बात है! # मानसी तुमच्या घरी # मेघ दाटले # मिसाळ # मिशा # मृण्मयी # मुंबई पोलीस # नमस्कार अल्फा # नायक # नुपूर # पतंजलि योग # पेशवाई # पिंपळपान # पोलीस फाईल्स # प्रपंच # राम राम महाराष्ट्र # रिमझिम # रेशीमगाठी # ऋणानुबंध # साईबाबा # सांजभूल # सूरताल # शॉपिंग शॉपिंग # श्रावणसरी # थरार # तुंबाडचे खोत # युनिट ९ # वाजवू का? # व्यक्ती आणि वल्ली # वस्त्रहरण # युवा # झी न्यूझ मराठी # झाले मोकळे आकाश # झुंज === अनुवादित मालिका === # [[झाशीची राणी (मालिका)|झाशीची राणी]] # [[जय भीम: एका महानायकाची गाथा]] == कथाबाह्य कार्यक्रम == # [[आम्ही सारे खवय्ये]] # [[होम मिनिस्टर (मालिका)|होम मिनिस्टर]] # [[सा रे ग म प]] (११ पर्वे) # [[फू बाई फू]] (९ पर्वे) # [[एका पेक्षा एक]] (७ पर्वे) # [[सा रे ग म प: लिटील चॅम्प्स]] (४ पर्वे) # [[खुपते तिथे गुप्ते]] (३ पर्वे) # [[डान्स महाराष्ट्र डान्स]] (३ पर्वे) # [[तुफान आलंया]] (३ पर्वे) # [[किचन कल्लाकार]] (२ पर्वे) # [[बँड बाजा वरात]] (२ पर्वे) # [[मराठी पाऊल पडते पुढे]] (२ पर्वे) # [[महाराष्ट्राचा सुपरस्टार]] (२ पर्वे) # [[हप्ता बंद]] (२ पर्वे) # [[हास्यसम्राट]] (२ पर्वे) # [[ड्रामा जुनिअर्स]] # [[चल भावा सिटीत]] # [[जाऊ बाई गावात]] # [[अळी मिळी गुपचिळी]] # [[कानाला खडा]] # [[झिंग झिंग झिंगाट]] # [[डब्बा गुल]] # [[डान्सिंग क्वीन (मराठी कार्यक्रम)|डान्सिंग क्वीन]] # [[तुमचं आमचं जमलं]] # [[बस बाई बस]] # [[मधली सुट्टी (मालिका)|मधली सुट्टी]] # [[मधु इथे अन् चंद्र तिथे (मालिका)|मधु इथे अन् चंद्र तिथे]] # [[महा मिनिस्टर]] # [[महाराष्ट्राची लोकधारा]] # [[याला जीवन ऐसे नाव (मालिका)|याला जीवन ऐसे नाव]] # [[हे तर काहीच नाय]] # [[अवघा रंग एक झाला]] == रिॲलिटी शो == झी मराठीने रिॲलिटी शो ही संकल्पना मराठी वाहिनीवर पहिल्यांदा आणली आणि अल्पावधीतच प्रेक्षकांनी तिला डोक्यावर घेतले. या वाहिनीने आतापर्यंत अनेक रिॲलिटी शोजची यशस्वी पर्वे सादर केली आहेत. === चला हवा येऊ द्या === {{मुख्य|चला हवा येऊ द्या}} [[निलेश साबळे]], [[भालचंद्र कदम]], [[सागर कारंडे]], [[श्रेया बुगडे]], [[कुशल बद्रिके]], [[भारत गणेशपुरे]] आणि तुषार देवल यांनी मिळून सुरू केलेला हा कार्यक्रम आहे. याबरोबरच [[योगेश शिरसाट]], [[अंकुर वाढवे]], स्नेहल शिदम, अरविंद जगताप हे सहकलाकार असून रमेश वाणी, [[विनीत भोंडे]], शशिकांत केरकर, [[मानसी नाईक]], संदीप रेडकर यांनी देखील यात काम केलेले आहे. या कार्यक्रमाचे सुद्धा अनेक पर्वे सादर झाली आहेत. महाराष्ट्र दौरा, भारत दौरा, विश्व दौरा, होऊ दे व्हायरल, शेलिब्रिटी पॅटर्न, उत्सव हास्याचा, लेडीज जिंदाबाद, वऱ्हाड निघालंय अमेरिकेला, लहान तोंडी मोठा घास ही ती पर्वे आहेत. हा कार्यक्रम नाटक, चित्रपट, मालिका यांना प्रोत्साहित करण्याचे काम करतो. === फू बाई फू === {{मुख्य|फू बाई फू}} फू बाई फू हा झी मराठीवरील काॅमेडी शो आहे. याची ९ पर्वे सादर झाली. यात धूमधडाका, नया है यह, काॅमेडीचं आधारकार्ड, टोल फ्री कॉमेडी, जिथे असाल तिथे हसाल इत्यादी पर्वे होती. [[निलेश साबळे]], [[वैदेही परशुरामी]], [[सई ताम्हणकर]] हे सूत्रसंचालक आणि [[अश्विनी काळसेकर]], [[उमेश कामत]], [[निर्मिती सावंत]], [[महेश कोठारे]], [[रेणुका शहाणे]] व [[स्वप्नील जोशी]] या सर्वांनी परीक्षकांचे काम केले आहे. === एका पेक्षा एक === {{मुख्य|एका पेक्षा एक}} एका पेक्षा एक हा [[सचिन पिळगांवकर]] यांची निर्मिती असलेला नृत्याचा कार्यक्रम आहे. याची एकूण ७ पर्वे सादर झाली होती ज्यात अप्सरा आली हे पर्व‌ विशेष गाजले. या कार्यक्रमाचे सूत्रसंचालन [[आदेश बांदेकर]], [[पुष्कर श्रोत्री]] यांनी केले असून [[सचिन पिळगांवकर]] महागुरू होते. === सा रे ग म प === {{मुख्य|सा रे ग म प}} सा रे ग म प या कार्यक्रमाने तब्बल १४ पर्वे सादर केली. यामध्ये वेगवेगळी पर्व ठेवले गेले. [[पल्लवी जोशी]] हिने सूत्र संचालनाचे काम केले. त्याची संक्षिप्त माहिती पुढीलप्रमाणे:- * स्वप्न स्वरांचे : यामध्ये १८ ते २५ या वयोगटातील स्पर्धकांचा समावेश होता. हे सारेगमपचे पहिले पर्व होते. या पर्वाचा विजेता महागायक पदाचा मान कोल्हापूरचा [[अभिजीत कोसंबी]] याला मिळाला. त्यानंतरच्या पर्वाची विजेती महागायिका पदाचा मान जळगावची वैशाली भैसने-माडे हिला मिळाला. अशाचप्रकारे [[ऊर्मिला धनगर]] ही देखील विजेती होती. या पर्वांचे परीक्षक गायिका [[देवकी पंडित]], रॉकस्टार [[अवधूत गुप्ते]], संगीतकार [[अजय-अतुल]] इत्यादी दिग्गज व्यक्तींनी भूषवले. * स्वप्न स्वरांचे ४०+ : या कार्यक्रमामध्ये वय वर्ष ४० वर्षे व त्या पुढील वयाच्या स्पर्धकांनी भाग घेतला होता. या कार्यक्रमाच्या विजेता जोडीचा मान संगिता चितळे व यज्ञेश्वर लिंबेकर यांना तर उपविजेता जोडीचा मान मिरजचे गायक महेश मुतालिक व मुंबईच्या अनुजा वर्तक यांना मिळाला. * लिटील चॅम्प्स : या पर्वामध्ये लहानग्यांनी आपल्या सुरांनी जगाला मोहून टाकले. ६ ते १५ वयोगटातील स्पर्धकांनी भाग घेतला होता. या पर्वाला केवळ महाराष्ट्रातीलच नव्हे तर संपूर्ण जगातील प्रेक्षकांनी डोक्यावर घेतले. या कार्यक्रमातील एका भागाला [[लता मंगेशकर]] यांनी उपस्थिती लावून सर्व स्पर्धकांना आशीर्वाद दिला. याशिवाय इतर अनेक दिग्गज गायकांनी लहानग्यांना शाबासकीची थाप दिली. लिटील चॅम्प्सच्या पहिल्या पर्वाने मराठी संगीत विश्वाला पंचरत्न बहाल केले. पंचरत्न म्हणजे * अलिबागची लिटिल मॉनिटर [[मुग्धा वैशंपायन]] * आळंदीची लिटिल मास्टर कार्तिकी गायकवाड * लातूरचा म्युझिक डायरेक्टर [[रोहित राऊत]] * पुण्याची ॲंग्री यंगगर्ल [[आर्या आंबेकर]] * रत्‍नागिरीचा उकडीचा मोदक [[प्रथमेश लघाटे]] या कार्यक्रमातूनच घराघरांत पोहोचलेल्या [[केतकी माटेगांवकर]]ने संगीताबरोबरच मराठी चित्रपटांद्वारे प्रेक्षकांची मने जिंकली. गायिका [[वैशाली सामंत]] व गायक-संगीतकार [[अवधूत गुप्ते]] या पर्वाचे परीक्षक होते. यासोबतच "सा रे ग म प"ने अनेक यशस्वी पर्वं प्रस्तुत केली. त्यामध्ये महाराष्ट्राचा आजचा आवाज, स्वप्न स्वरांचे सूर ताऱ्यांचे, पर्व नव्हे गर्व, सूर नव्या युगाचा, घे पंगा कर दंगा, इत्यादी पर्वांचा समावेश होता. सर्वच पर्वांना प्रेक्षकांनी प्रचंड प्रतिसाद दिला. झी मराठीने "सा रे ग म प" द्वारे मराठी संगीताला एका वेगळ्या उंचीवर नेले आहे. == पुरस्कार सोहळे == {| class="wikitable" !वर्ष !पुरस्कार !संदर्भ |- |२००० – चालू |''झी चित्र गौरव पुरस्कार'' |<ref>{{Cite web|date=2019-04-03|title=झी गौरव पुरस्कारात यांनी मारली बाजी, वाचा संपूर्ण यादी|url=https://www.lokmat.com/marathi-cinema/zee-marathi-gaurav-awards-2019-winners/|access-date=2020-12-05|website=[[लोकमत]]}}</ref> |- |२००४ – चालू |''[[झी मराठी उत्सव नात्यांचा पुरस्कार]]'' |<ref>{{Cite web|date=2019-10-12|url=https://www.lokmat.com/television/agabai-sasubai-and-ratris-khel-chale-2-receives-maximum-awards-zee-marathi-awards-2019/|title=या मालिकेने मारली झी मराठी अवॉर्ड्समध्ये बाजी, नुकतीच सुरु झालीये ही मालिका|access-date=2020-12-05|website=[[लोकमत]]}}</ref> |- |२०१३ – चालू |''उंच माझा झोका पुरस्कार'' |<ref>{{Cite web|date=2017-08-22|title=स्त्री कर्तृत्वाचा सन्मान ‘उंच माझा झोका पुरस्कार’|url=https://www.loksatta.com/photos/entertainment-gallery/1534718/zee-marathi-unch-maza-zoka-awards/|access-date=2020-12-05|website=[[लोकसत्ता]]}}</ref> |- |२०१५ – चालू |''झी नाट्य गौरव पुरस्कार'' |<ref>{{Cite web|date=2020-09-14|title=दिमाखदार सोहळ्यात संपन्न झाला 'झी नाट्य गौरव पुरस्कार'|url=https://zeenews.india.com/marathi/entertainment/zee-natya-gaurav-puraskar-2020/534751|access-date=2021-07-20|website=[[झी २४ तास]]}}</ref> |} == संदर्भ == {{संदर्भयादी}} [[वर्ग:मराठी दूरचित्रवाहिन्या]] [[वर्ग:झी प्रादेशिक वाहिन्या]] [[वर्ग:झी मराठी]] h8j6c7hs0qrhxm63ui032l5vkml0cul 0 14955 2581064 2556721 2025-06-19T11:39:39Z Dharmadhyaksha 28394 /* गुलजार यांनी निर्माण केलेले चित्रपट */ 2581064 wikitext text/x-wiki {{विकिडेटा माहितीचौकट}} +'''गुलजार''' यांचे खरे नाव संपूर्णसिंह कालरा आहे. भारतातील एक कवी, गीतकार, हिंदी चित्रपट दिग्दर्शक, निर्माते अश्या बहुमुखी प्रतिभेचे धनी गुलज़ार यांचा जन्म [[ऑगस्ट १८]], [[इ.स. १९३६|१९३६]] रोजी पंजाबमधील [[दीना]] येथे झाला. हे ठिकाण सध्या पाकिस्तानात आहे. [https://mr.wikipedia.org/w/index.php?title=%E0%A4%97%E0%A5%81%E0%A4%B2%E0%A4%9C%E0%A4%BE%E0%A4%B0&action=edit] ==बालपण== गुलजार यांना लहानपणापासून गीतांच्या भेंड्यांमध्ये भाग घ्यायला आवडत असे. त्यावरून त्यांना पुढे कविता व नंतर उत्तर हिंदुस्थानी शास्त्रीय संगीतात रस वाटू लागला. ते शेजाऱ्यांकडे जाऊन तंतुवाद्य वाजविण्याचा अभ्यास करीत. गुलजार जेव्हा महाविद्यालयात गेले तेव्हा ते नियमितपणे रविशंकर आणि अली अकबर खान यांच्यासारख्यांच्या वाद्यसंगीताच्या कार्यक्रमांना जाऊ लागले. ==फाळणीनंतर== हिंदुस्तानची फाळणी झाल्यानंतर गुलजार यांचे कुटुंब फार वर्षे पाकिस्तानात राहू शकले नाही. ती मंडळी भारतात अमृतसरला आली आणि गुलजार मुंबईला. इथे ते एका मोटार गॅरेजमध्ये काम करू लागले, मुंबईत त्यांना हिंदी चित्रपटांचे आकर्षण वाटू लागले. फावल्या वेळात ते कविता करत. बिमल रॉय, हृषीकेश मुखर्जी आणि हेमंत कुमार यांना भेटून ते आपल्या कविता वाचून दाखवू लागले. परिणामी बंदिनी चित्रपटासाठी गुलजार यांनी ’मोरा अंग अंग लै ले, मुझे श्यामरंग दै दे’ हे गाणे लिहिले आणि ते बिमल रॉय यांचे पूर्णवेळचे असिस्टंट झाले. ते गाणे अतिशय लोकप्रिय झाले आणि गुलजार यांना जिकडे तिकडे गीतलेखनासाठी बोलावणी येऊ लागली. नंतरच्या काळात गुलजार यांनी हृषीकेश मुखर्जी, असित सेन यांच्या चित्रपटांसाठीही गीते लिहिली. ==गुलज़ार यांची गीतशैली== गुलज़ार हे हिंदी चित्रपटसृष्टीत आपल्या विशिष्ट शब्दशैलीसाठी ओळखले जातात. ज्या सामान्यतः गीतांमध्ये वापरल्या जात नाहीत, अश्या प्रतिमा गुलज़ार यांच्या गीतांमध्ये ठिकठिकाणी वापरलेल्या आढळतात. उदाहरण म्हणून काही गीते : * ”सत्या” चित्रपटील अतिशय लोकप्रिय गीत- "सपने में मिलती हैं!" हे गीत नावीन्यपूर्ण प्रतिमा वापरून अगदी हृदयंगम झाले आहे. सारा दिन सडकों पे '''खाली रिक्षे सा''' पीछे पीछे फिरता हैं । * बंटी और बबली मधील '''ऑंखें भी कमाल करती हैं पर्सनल से सवाल करती हैं'''. हे फक्त काही नमुने. गुलज़ार यांचे प्रत्येक गीत अशा प्रतिमांनी पुरेपूर असते. * ओंकारामधील '''बीडी''' आणि '''नमक इश्क़ का''' ==गुलज़ार-एक गीतकार== गुलज़ार यांनी पुढील चित्रपटांसाठी गीते लिहिली आहेत. * आनंद (१९७०) * ओंकारा(२००६) * खामोशी (१९६९) * गुड्डी (१९७१) * जान-ए-मन(२००६) * [[थोडीसी बेवफाई, चित्रपट|थोडीसी बेवफाई]] * दो दूनी चार (१९६८) * नमकहराम (१९७३) * बंटी और बबली(२००५) * बावर्ची (१९७२) * सफर (१९७०) ==दिग्दर्शित चित्रपट== * ''[[मेरे अपने]]'' (१९७१) * ''[[कोशिश]]'' (१९७२) * ''[[परिचय (चित्रपट)|परिचय]]'' (१९७२) * ''[[अचानक (१९७३ चित्रपट)|अचानक]]'' (१९७३) * ''[[आँधी (हिंदी चित्रपट)|ऑंधी]]'' (१९७५) * ''[[खुशबू (१९७५ चित्रपट)|खुशबू]]'' (१९७५) * ''[[मौसम (१९७५ चित्रपट)|मौसम]]'' (१९७५) * ''[[किनारा (१९७७ हिंदी चित्रपट)|किनारा]]'' (१९७७) * ''[[किताब (१९७७ चित्रपट)|किताब]]'' (१९७७) * ''[[मीरा (१९७९ चित्रपट)|मीरा]]'' (१९७९) * ''[[नमकीन (१९८२ चित्रपट)|नमकीन]]'' (१९८२) * ''[[अंगूर (१९८२ चित्रपट)|अंगूर]]'' (१९८२) * ''[[इजाजत (१९८७ चित्रपट)|इजाजत]]'' (१९८७) * ''[[लिबास (चित्रपट)]]'' (१९८८) * ''[[लेकिन...]]'' (१९९०) * ''[[माचिस (हिंदी चित्रपट)|माचिस]]'' (१९९६) * ''[[हु तू तू (चित्रपट)|हु तू तू]]'' (१९९९) ==गुलजार यांची पुस्तके== * बोस्की (कवितासंग्रह) * तक़सीम (हिंदी कथासंग्रह) * देवडी (मूळ हिंदी कथासंग्रहाचा मराठी अनुवाद-अनुवादक अंबरीश मिश्र) * धुऑं ( हिंदी कथासंग्रह) * मिर्झा गालिब (मराठी अनुवाद - अंबरीश मिश्र) ==गुलजार यांना मिळालेले पुरस्कार == * साहित्य अकादमी पुरस्कार २००२ मध्ये धुऑं या कथासंग्रहासाठी * पद्मभूषण पुरस्कार २००४ मध्ये * ऑस्कर पुरस्कार ''जय हो'' या स्लमडॉग मिलेनिअर या गीताच्या लेखनासाठी * दादासाहेब फाळके पुरस्कार (२०१३) * 2023 सालचा 58 वा ज्ञानपीठ पुरस्कार गुलजार यांना उर्दूसाठी प्रदान करण्यात आला आहे. (२०२४ मध्ये) (अपूर्ण) [[वर्ग:हिंदी कवी]] [[वर्ग:भारतीय गीतकार]] [[वर्ग:इ.स. १९३६ मधील जन्म]] [[वर्ग:पद्मभूषण पुरस्कारविजेते]] [[वर्ग:पुरुष चरित्रलेख]] [[वर्ग:साहित्य अकादमी पुरस्कार विजेते]] [[वर्ग:दादासाहेब फाळके पुरस्कारविजेते]] [[वर्ग:राष्ट्रीय चित्रपट पुरस्कार, सर्वोत्कृष्ट गीतकार]] 164tw3mtjnq5rec2xiss98dxfskse0e 2581066 2581064 2025-06-19T11:47:12Z Dharmadhyaksha 28394 /* दिग्दर्शित चित्रपट */ 2581066 wikitext text/x-wiki {{विकिडेटा माहितीचौकट}} +'''गुलजार''' यांचे खरे नाव संपूर्णसिंह कालरा आहे. भारतातील एक कवी, गीतकार, हिंदी चित्रपट दिग्दर्शक, निर्माते अश्या बहुमुखी प्रतिभेचे धनी गुलज़ार यांचा जन्म [[ऑगस्ट १८]], [[इ.स. १९३६|१९३६]] रोजी पंजाबमधील [[दीना]] येथे झाला. हे ठिकाण सध्या पाकिस्तानात आहे. [https://mr.wikipedia.org/w/index.php?title=%E0%A4%97%E0%A5%81%E0%A4%B2%E0%A4%9C%E0%A4%BE%E0%A4%B0&action=edit] ==बालपण== गुलजार यांना लहानपणापासून गीतांच्या भेंड्यांमध्ये भाग घ्यायला आवडत असे. त्यावरून त्यांना पुढे कविता व नंतर उत्तर हिंदुस्थानी शास्त्रीय संगीतात रस वाटू लागला. ते शेजाऱ्यांकडे जाऊन तंतुवाद्य वाजविण्याचा अभ्यास करीत. गुलजार जेव्हा महाविद्यालयात गेले तेव्हा ते नियमितपणे रविशंकर आणि अली अकबर खान यांच्यासारख्यांच्या वाद्यसंगीताच्या कार्यक्रमांना जाऊ लागले. ==फाळणीनंतर== हिंदुस्तानची फाळणी झाल्यानंतर गुलजार यांचे कुटुंब फार वर्षे पाकिस्तानात राहू शकले नाही. ती मंडळी भारतात अमृतसरला आली आणि गुलजार मुंबईला. इथे ते एका मोटार गॅरेजमध्ये काम करू लागले, मुंबईत त्यांना हिंदी चित्रपटांचे आकर्षण वाटू लागले. फावल्या वेळात ते कविता करत. बिमल रॉय, हृषीकेश मुखर्जी आणि हेमंत कुमार यांना भेटून ते आपल्या कविता वाचून दाखवू लागले. परिणामी बंदिनी चित्रपटासाठी गुलजार यांनी ’मोरा अंग अंग लै ले, मुझे श्यामरंग दै दे’ हे गाणे लिहिले आणि ते बिमल रॉय यांचे पूर्णवेळचे असिस्टंट झाले. ते गाणे अतिशय लोकप्रिय झाले आणि गुलजार यांना जिकडे तिकडे गीतलेखनासाठी बोलावणी येऊ लागली. नंतरच्या काळात गुलजार यांनी हृषीकेश मुखर्जी, असित सेन यांच्या चित्रपटांसाठीही गीते लिहिली. ==गुलज़ार यांची गीतशैली== गुलज़ार हे हिंदी चित्रपटसृष्टीत आपल्या विशिष्ट शब्दशैलीसाठी ओळखले जातात. ज्या सामान्यतः गीतांमध्ये वापरल्या जात नाहीत, अश्या प्रतिमा गुलज़ार यांच्या गीतांमध्ये ठिकठिकाणी वापरलेल्या आढळतात. उदाहरण म्हणून काही गीते : * ”सत्या” चित्रपटील अतिशय लोकप्रिय गीत- "सपने में मिलती हैं!" हे गीत नावीन्यपूर्ण प्रतिमा वापरून अगदी हृदयंगम झाले आहे. सारा दिन सडकों पे '''खाली रिक्षे सा''' पीछे पीछे फिरता हैं । * बंटी और बबली मधील '''ऑंखें भी कमाल करती हैं पर्सनल से सवाल करती हैं'''. हे फक्त काही नमुने. गुलज़ार यांचे प्रत्येक गीत अशा प्रतिमांनी पुरेपूर असते. * ओंकारामधील '''बीडी''' आणि '''नमक इश्क़ का''' ==गुलज़ार-एक गीतकार== गुलज़ार यांनी पुढील चित्रपटांसाठी गीते लिहिली आहेत. * आनंद (१९७०) * ओंकारा(२००६) * खामोशी (१९६९) * गुड्डी (१९७१) * जान-ए-मन(२००६) * [[थोडीसी बेवफाई, चित्रपट|थोडीसी बेवफाई]] * दो दूनी चार (१९६८) * नमकहराम (१९७३) * बंटी और बबली(२००५) * बावर्ची (१९७२) * सफर (१९७०) ==दिग्दर्शित चित्रपट== * ''[[मेरे अपने]]'' (१९७१) * ''[[कोशिश]]'' (१९७२) * ''[[परिचय (चित्रपट)|परिचय]]'' (१९७२) * ''[[अचानक (१९७३ चित्रपट)|अचानक]]'' (१९७३) * ''[[आँधी (हिंदी चित्रपट)|ऑंधी]]'' (१९७५) * ''[[खुशबू (१९७५ चित्रपट)|खुशबू]]'' (१९७५) * ''[[मौसम (१९७५ चित्रपट)|मौसम]]'' (१९७५) * ''[[किनारा (१९७७ हिंदी चित्रपट)|किनारा]]'' (१९७७) * ''[[किताब (१९७७ चित्रपट)|किताब]]'' (१९७७) * ''[[मीरा (१९७९ चित्रपट)|मीरा]]'' (१९७९) * ''[[नमकीन (१९८२ चित्रपट)|नमकीन]]'' (१९८२) * ''[[अंगूर (१९८२ चित्रपट)|अंगूर]]'' (१९८२) * ''[[इजाजत (१९८७ चित्रपट)|इजाजत]]'' (१९८७) * ''[[लिबास (चित्रपट)|लिबास]]'' (१९८८) * ''[[लेकिन...]]'' (१९९०) * ''[[माचिस (हिंदी चित्रपट)|माचिस]]'' (१९९६) * ''[[हु तू तू (चित्रपट)|हु तू तू]]'' (१९९९) ==गुलजार यांची पुस्तके== * बोस्की (कवितासंग्रह) * तक़सीम (हिंदी कथासंग्रह) * देवडी (मूळ हिंदी कथासंग्रहाचा मराठी अनुवाद-अनुवादक अंबरीश मिश्र) * धुऑं ( हिंदी कथासंग्रह) * मिर्झा गालिब (मराठी अनुवाद - अंबरीश मिश्र) ==गुलजार यांना मिळालेले पुरस्कार == * साहित्य अकादमी पुरस्कार २००२ मध्ये धुऑं या कथासंग्रहासाठी * पद्मभूषण पुरस्कार २००४ मध्ये * ऑस्कर पुरस्कार ''जय हो'' या स्लमडॉग मिलेनिअर या गीताच्या लेखनासाठी * दादासाहेब फाळके पुरस्कार (२०१३) * 2023 सालचा 58 वा ज्ञानपीठ पुरस्कार गुलजार यांना उर्दूसाठी प्रदान करण्यात आला आहे. (२०२४ मध्ये) (अपूर्ण) [[वर्ग:हिंदी कवी]] [[वर्ग:भारतीय गीतकार]] [[वर्ग:इ.स. १९३६ मधील जन्म]] [[वर्ग:पद्मभूषण पुरस्कारविजेते]] [[वर्ग:पुरुष चरित्रलेख]] [[वर्ग:साहित्य अकादमी पुरस्कार विजेते]] [[वर्ग:दादासाहेब फाळके पुरस्कारविजेते]] [[वर्ग:राष्ट्रीय चित्रपट पुरस्कार, सर्वोत्कृष्ट गीतकार]] ga7mul11bqws1ixp12py4m0jdi1xxej 0 15294 2580976 2473448 2025-06-19T04:51:26Z अभय नातू 206 दुवा 2580976 wikitext text/x-wiki [[File:Arya Samaj 2000 stamp of India.jpg|thumb|टपाल तिकीट-आर्य समाज]] '''आर्य समाज''' हा स्वामी [[दयानंद सरस्वती]] यांनी १० एप्रिल, १८७५ मध्ये स्थापन केलेला एक धार्मिक पंथ आहे. एकोणिसाव्या शतकात भारतातील सामाजिक व धार्मिक सुधारणा चळवळी घडून येत असताना त्यामध्ये आर्य समाजाने महत्त्वपूर्ण योगदान दिले आहे. सामाजिक धार्मिक सुधारणा होत असताना स्वदेश स्वधर्म याविषयीच्या अस्मितेला संजीवनी देण्याचे कार्य आर्य समाजाने केले. पाश्चिमात्त्य धर्मविचार, आचार व ज्ञान हेच केवळ सर्वश्रेष्ठ नसून भारतीय संस्कृती आणि तिचे तत्त्वज्ञानही श्रेष्ठ आहे हे भारतीयांना आणि परीक्षकांना आर्य समाजाने पटवून देण्याचा प्रयत्न केला आणि त्यामध्ये ते बऱ्यापैकी यशस्वी ठरले. हिंदू धर्मातील अनिष्ट चालीरीतींवर हल्ला करत असताना हिंदू धर्माला आधुनिक स्वरूपामध्ये पुनर्जीवित करण्याचा प्रयत्न आर्य समाजाने केला; परंतु हिंदू धर्माच्या स्वरूपामध्ये होत्या त्या स्वरूपात आर्य समाजाला पुनरुज्जीवित करावयाचे नव्हते, तर हिंदू धर्मातील ज्या बाबी योग्य आहेत, त्यांना आधुनिकतेची जोड द्यावयाची होती. म्हणजेच प्राचीन योग्य परंपरांचा अभिमान आणि आधुनिकता या दोन्ही बाबी त्यांना स्वीकारायच्या होत्या, म्हणूनच त्यांनी गुरुकुल पद्धतीबरोबरच इंग्रजी शिक्षणाकडेही लक्ष दिले. भारतीय प्रबोधनाच्या चळवळीत शिक्षणाकडे लक्ष देणे आवश्यक आहे, हे त्यांनी जाणले. त्यामुळे या काळामध्ये आर्य समाज हा सर्वांत जास्त लोकप्रिय ठरला. त्याने भारतीय जनमानसामध्ये मोठ्या प्रमाणात आत्मविश्वास आणि स्वाभिमान निर्माण केला. स्वामी दयानंद सरस्वती यांचा जन्म १२ फेब्रुवारी, १८२४ मध्ये गुजरातमधील मोरबी संस्थानातील टंकारा या गावी झाला त्यांच्यामुळे नाव मूळ शंकर तिवारी व त्यांच्या वडिलांचे नाव करसनजी लाल जी तिवारी असे होते. लहानपणापासूनच त्यांच्यावर धार्मिक संस्कार झाले होते त्यांचे घराणे हे शिव उपासक म्हणून ओळखले जात असे चौदाव्या वर्षी दयानंद यांच्या आयुष्यामध्ये एक प्रसंग घडला महाशिवरात्रीला काठियावाड मध्ये मोठा उत्सव भरत असे यावेळी ते आपल्या वडिलांबरोबर शिवाची पूजा करत होते रात्रीच्या वेळेस त्यांच्या असं निदर्शनास आलंय की महादेवाच्या पिंडी वरील प्रसाद उंदीर खात आहेत यावरून त्यांच्या लक्षात आलं की मुर्ती मुर्ती पूजेमध्ये सामर्थ्य नाही यानंतर काही प्रसंग घडली त्यामुळे मूर्तिपूजावरील त्यांचा विश्वास उडाला आणि त्यांनी १८४५ मध्ये गृहत्याग केला. सत्य ज्ञान व धर्माच्या शोधासाठी त्यांनी भ्रमंती केली. त्यानंतर त्यांनी मथुरा या ठिकाणी आद्य पंडित विरज आनंद यांचे शिष्यत्व पत्करले. त्यांच्याकडून त्यांना हिंदू धर्मातील तारतम्य भावाचे ज्ञान प्राप्त झाले सरस्वती संप्रदायाची त्यांनी दीक्षा घेतली आणि ते स्वामी दयानंद सरस्वती म्हणून ओळखले जाऊ लागले. यानंतर दयानंदांनी देशभर प्रवचने करत प्रवास केला १८६९ मध्ये त्यांनी काशीच्या ब्राह्मणांबरोबर शास्त्रार्थवर वादविवाद केला. यानंतर दयानंदांनी वैदिक धर्माचा प्रसार करण्याचे ठरवले आणि यातून त्यांनी १८७४ला सत्यार्थप्रकाश नावाचा ग्रंथ लिहिला. यामध्ये आर्य समाजाची वैचारिक तत्त्वे त्यांनी मांडली आहेत. त्यांनी मुंबई या ठिकाणी आर्य समाजाची स्थापना केली आणि १८७७ मध्ये आर्य समाजाच्या घटनेला मूळ स्वरूप देण्यात आले. यानंतर लाहोर हेच आर्य समाजाचे प्रमुख केंद्र बनले. परमेश्वर हा सच्चिदानंदस्वरूप असून तो अनादी, अनंत, निराकार, सर्वसाक्षी, सर्वशक्तिमान व दयाळू आहे. तोच सर्व विश्वाचा निर्माता व पालनकर्ता आहे, असे आर्य समाज मानतो.. परमेश्वर सत्य ज्ञानाचे मूळ आहे. आदी व अंतही परमेश्वरच आहे. पृथ्वीवरील सर्व वस्तू त्याच्या स्वरूपातीलच आहेत, अशी आर्य समाजाची भावना आहे. आर्य समाजाने मानवतावादी दृष्टिकोन स्वीकारला परमेश्वराचे अस्तित्त्व हे मूर्तिपूजेमध्ये नाही, हे सत्य मांडण्याचा प्रयत्न आर्य समाजाने केला. वास्तववादी दृष्टिकोनातून समाजाला योग्य दिशा देण्याचे कार्य आर्य समाजाने केले. आर्य समाजाने तात्त्विक भूमिका मांडताना सर्व ज्ञानाचा उगम हा परमेश्वर आहे, असे म्हणले. त्याचप्रमाणे परमेश्वर हा सर्व विश्वाचा निर्माता व पालक आहे आणि तो अनादि-अनंत निराकार व सर्वसाक्षी आहे. वेद ईश्वरापासून निर्माण झाले आहेत आणि त्याचे अध्ययन व अध्यापन करणे हे प्रत्येकाचे कर्तव्य आहे, असे म्हणले. प्रत्येकाने असत्याचा त्याग करून सत्याचा स्वीकार करावा. प्रत्येक कर्म करताना नीतिनियम व चांगल्या-वाईटाचा विचार करावा आणि जे योग्य आहे, ते स्वीकारावे मानव जातीच्या उन्नतीचा व सर्वांगीण कल्याणाचा सर्वांनी विचार करावा. प्रत्येकाची वर्तणूक ही प्रेम, न्याय व वैयक्तिक सदगुणांवर आधारित असावी. प्रत्येकाने स्वतःच्या प्रगतीऐवजी इतरांच्या प्रगतीत आपलीदेखील प्रगती आहे असे मानावे. एकूणच आर्यसमाजाच्या तत्त्वज्ञानात आपल्याला पुनरुज्जीवन, आधुनिकता व नैतिकता या बाबी दिसतात. आर्य समाजाचे या काळातील एक महत्त्वाचे वैशिष्ट्य म्हणजे आर्य समाजाने चालवलेली शुद्धीकरण चळवळ ही होय. शुद्धीकरण चळवळीच्या माध्यमातून हिंदू धर्मातून इतर धर्मामध्ये प्रवेश केलेल्या स्वकीयांना पुन्हा हिंदू धर्मामध्ये घेण्याचा प्रयत्न शुद्धीकरण चळवळीच्या माध्यमातून आर्य समाजाने केला. अनेक हिंदूंना पुन्हा धर्मामध्ये घेण्याचं कार्य आर्य समाजाने दाखवलं आणि यातून एकूणच धर्माचे संरक्षण केले. त्याचप्रमाणे स्वदेशी या शब्दाला आर्य समाजाने सुरुवातीपासूनच महत्त्व दिले. आपण आपल्या देशातच तयार होणाऱ्या वस्तू आपल्या पाहिजेत: कारण यामुळे आपला पैसा बाहेर जाणार नाही हे आर्य समाजाने स्पष्ट केले. भारतीय अर्थव्यवस्था मजबूत करण्याचा यामागे खरा दृष्टिकोन होता. शासनाविषयी आर्य समाजाचे मत असे होते की चांगल्यातल्या चांगल्या परकीय शासना पेक्षा वाईटातील वाईट स्वदेशी शासन केव्हाही चांगले; कारण ते आपले असते. प्रबोधन काळामध्ये हे आर्य समाजाने सामान्य लोकांच्या प्रश्नांना हात घातला. धर्म स्थापनेच्या संदर्भामध्ये नवविचार पुरस्कृत केला. नवीन दृष्टिकोन लोकांसमोर मांडला. यामुळे या काळात आर्य समाजाला मोठी लोकप्रियता मिळाली. शुद्धीकरण चळवळ राबवून यामध्ये आर्य समाजाने पुढाकार घेतला, यामुळे इतर धर्माकडे आकर्षित होणाऱ्या लोकांचे प्रमाण कमी झालं, किंबहुना इतर धर्मामध्ये गेलेल्या लोकांनी पुन्हा आपल्या धर्माचा स्वीकार केला. आर्य समाजाने सुरू केलेल्या या शुद्धीकरण चळवळीमुळे परिवर्तनाला एक वेगळी गती मिळाली. सामाजिक सुधारणेच्या दृष्टीने टाकलेले ते एक महत्त्वाचे पाऊल होते. [[वर्ग:आर्य समाज]] gph2tldgpmzcpk6jhm4w9m3l9fp0z55 2580977 2580976 2025-06-19T04:51:38Z अभय नातू 206 नवीन वर्ग घातला - [[WP:HC|हॉटकॅट]] वापरले 2580977 wikitext text/x-wiki [[File:Arya Samaj 2000 stamp of India.jpg|thumb|टपाल तिकीट-आर्य समाज]] '''आर्य समाज''' हा स्वामी [[दयानंद सरस्वती]] यांनी १० एप्रिल, १८७५ मध्ये स्थापन केलेला एक धार्मिक पंथ आहे. एकोणिसाव्या शतकात भारतातील सामाजिक व धार्मिक सुधारणा चळवळी घडून येत असताना त्यामध्ये आर्य समाजाने महत्त्वपूर्ण योगदान दिले आहे. सामाजिक धार्मिक सुधारणा होत असताना स्वदेश स्वधर्म याविषयीच्या अस्मितेला संजीवनी देण्याचे कार्य आर्य समाजाने केले. पाश्चिमात्त्य धर्मविचार, आचार व ज्ञान हेच केवळ सर्वश्रेष्ठ नसून भारतीय संस्कृती आणि तिचे तत्त्वज्ञानही श्रेष्ठ आहे हे भारतीयांना आणि परीक्षकांना आर्य समाजाने पटवून देण्याचा प्रयत्न केला आणि त्यामध्ये ते बऱ्यापैकी यशस्वी ठरले. हिंदू धर्मातील अनिष्ट चालीरीतींवर हल्ला करत असताना हिंदू धर्माला आधुनिक स्वरूपामध्ये पुनर्जीवित करण्याचा प्रयत्न आर्य समाजाने केला; परंतु हिंदू धर्माच्या स्वरूपामध्ये होत्या त्या स्वरूपात आर्य समाजाला पुनरुज्जीवित करावयाचे नव्हते, तर हिंदू धर्मातील ज्या बाबी योग्य आहेत, त्यांना आधुनिकतेची जोड द्यावयाची होती. म्हणजेच प्राचीन योग्य परंपरांचा अभिमान आणि आधुनिकता या दोन्ही बाबी त्यांना स्वीकारायच्या होत्या, म्हणूनच त्यांनी गुरुकुल पद्धतीबरोबरच इंग्रजी शिक्षणाकडेही लक्ष दिले. भारतीय प्रबोधनाच्या चळवळीत शिक्षणाकडे लक्ष देणे आवश्यक आहे, हे त्यांनी जाणले. त्यामुळे या काळामध्ये आर्य समाज हा सर्वांत जास्त लोकप्रिय ठरला. त्याने भारतीय जनमानसामध्ये मोठ्या प्रमाणात आत्मविश्वास आणि स्वाभिमान निर्माण केला. स्वामी दयानंद सरस्वती यांचा जन्म १२ फेब्रुवारी, १८२४ मध्ये गुजरातमधील मोरबी संस्थानातील टंकारा या गावी झाला त्यांच्यामुळे नाव मूळ शंकर तिवारी व त्यांच्या वडिलांचे नाव करसनजी लाल जी तिवारी असे होते. लहानपणापासूनच त्यांच्यावर धार्मिक संस्कार झाले होते त्यांचे घराणे हे शिव उपासक म्हणून ओळखले जात असे चौदाव्या वर्षी दयानंद यांच्या आयुष्यामध्ये एक प्रसंग घडला महाशिवरात्रीला काठियावाड मध्ये मोठा उत्सव भरत असे यावेळी ते आपल्या वडिलांबरोबर शिवाची पूजा करत होते रात्रीच्या वेळेस त्यांच्या असं निदर्शनास आलंय की महादेवाच्या पिंडी वरील प्रसाद उंदीर खात आहेत यावरून त्यांच्या लक्षात आलं की मुर्ती मुर्ती पूजेमध्ये सामर्थ्य नाही यानंतर काही प्रसंग घडली त्यामुळे मूर्तिपूजावरील त्यांचा विश्वास उडाला आणि त्यांनी १८४५ मध्ये गृहत्याग केला. सत्य ज्ञान व धर्माच्या शोधासाठी त्यांनी भ्रमंती केली. त्यानंतर त्यांनी मथुरा या ठिकाणी आद्य पंडित विरज आनंद यांचे शिष्यत्व पत्करले. त्यांच्याकडून त्यांना हिंदू धर्मातील तारतम्य भावाचे ज्ञान प्राप्त झाले सरस्वती संप्रदायाची त्यांनी दीक्षा घेतली आणि ते स्वामी दयानंद सरस्वती म्हणून ओळखले जाऊ लागले. यानंतर दयानंदांनी देशभर प्रवचने करत प्रवास केला १८६९ मध्ये त्यांनी काशीच्या ब्राह्मणांबरोबर शास्त्रार्थवर वादविवाद केला. यानंतर दयानंदांनी वैदिक धर्माचा प्रसार करण्याचे ठरवले आणि यातून त्यांनी १८७४ला सत्यार्थप्रकाश नावाचा ग्रंथ लिहिला. यामध्ये आर्य समाजाची वैचारिक तत्त्वे त्यांनी मांडली आहेत. त्यांनी मुंबई या ठिकाणी आर्य समाजाची स्थापना केली आणि १८७७ मध्ये आर्य समाजाच्या घटनेला मूळ स्वरूप देण्यात आले. यानंतर लाहोर हेच आर्य समाजाचे प्रमुख केंद्र बनले. परमेश्वर हा सच्चिदानंदस्वरूप असून तो अनादी, अनंत, निराकार, सर्वसाक्षी, सर्वशक्तिमान व दयाळू आहे. तोच सर्व विश्वाचा निर्माता व पालनकर्ता आहे, असे आर्य समाज मानतो.. परमेश्वर सत्य ज्ञानाचे मूळ आहे. आदी व अंतही परमेश्वरच आहे. पृथ्वीवरील सर्व वस्तू त्याच्या स्वरूपातीलच आहेत, अशी आर्य समाजाची भावना आहे. आर्य समाजाने मानवतावादी दृष्टिकोन स्वीकारला परमेश्वराचे अस्तित्त्व हे मूर्तिपूजेमध्ये नाही, हे सत्य मांडण्याचा प्रयत्न आर्य समाजाने केला. वास्तववादी दृष्टिकोनातून समाजाला योग्य दिशा देण्याचे कार्य आर्य समाजाने केले. आर्य समाजाने तात्त्विक भूमिका मांडताना सर्व ज्ञानाचा उगम हा परमेश्वर आहे, असे म्हणले. त्याचप्रमाणे परमेश्वर हा सर्व विश्वाचा निर्माता व पालक आहे आणि तो अनादि-अनंत निराकार व सर्वसाक्षी आहे. वेद ईश्वरापासून निर्माण झाले आहेत आणि त्याचे अध्ययन व अध्यापन करणे हे प्रत्येकाचे कर्तव्य आहे, असे म्हणले. प्रत्येकाने असत्याचा त्याग करून सत्याचा स्वीकार करावा. प्रत्येक कर्म करताना नीतिनियम व चांगल्या-वाईटाचा विचार करावा आणि जे योग्य आहे, ते स्वीकारावे मानव जातीच्या उन्नतीचा व सर्वांगीण कल्याणाचा सर्वांनी विचार करावा. प्रत्येकाची वर्तणूक ही प्रेम, न्याय व वैयक्तिक सदगुणांवर आधारित असावी. प्रत्येकाने स्वतःच्या प्रगतीऐवजी इतरांच्या प्रगतीत आपलीदेखील प्रगती आहे असे मानावे. एकूणच आर्यसमाजाच्या तत्त्वज्ञानात आपल्याला पुनरुज्जीवन, आधुनिकता व नैतिकता या बाबी दिसतात. आर्य समाजाचे या काळातील एक महत्त्वाचे वैशिष्ट्य म्हणजे आर्य समाजाने चालवलेली शुद्धीकरण चळवळ ही होय. शुद्धीकरण चळवळीच्या माध्यमातून हिंदू धर्मातून इतर धर्मामध्ये प्रवेश केलेल्या स्वकीयांना पुन्हा हिंदू धर्मामध्ये घेण्याचा प्रयत्न शुद्धीकरण चळवळीच्या माध्यमातून आर्य समाजाने केला. अनेक हिंदूंना पुन्हा धर्मामध्ये घेण्याचं कार्य आर्य समाजाने दाखवलं आणि यातून एकूणच धर्माचे संरक्षण केले. त्याचप्रमाणे स्वदेशी या शब्दाला आर्य समाजाने सुरुवातीपासूनच महत्त्व दिले. आपण आपल्या देशातच तयार होणाऱ्या वस्तू आपल्या पाहिजेत: कारण यामुळे आपला पैसा बाहेर जाणार नाही हे आर्य समाजाने स्पष्ट केले. भारतीय अर्थव्यवस्था मजबूत करण्याचा यामागे खरा दृष्टिकोन होता. शासनाविषयी आर्य समाजाचे मत असे होते की चांगल्यातल्या चांगल्या परकीय शासना पेक्षा वाईटातील वाईट स्वदेशी शासन केव्हाही चांगले; कारण ते आपले असते. प्रबोधन काळामध्ये हे आर्य समाजाने सामान्य लोकांच्या प्रश्नांना हात घातला. धर्म स्थापनेच्या संदर्भामध्ये नवविचार पुरस्कृत केला. नवीन दृष्टिकोन लोकांसमोर मांडला. यामुळे या काळात आर्य समाजाला मोठी लोकप्रियता मिळाली. शुद्धीकरण चळवळ राबवून यामध्ये आर्य समाजाने पुढाकार घेतला, यामुळे इतर धर्माकडे आकर्षित होणाऱ्या लोकांचे प्रमाण कमी झालं, किंबहुना इतर धर्मामध्ये गेलेल्या लोकांनी पुन्हा आपल्या धर्माचा स्वीकार केला. आर्य समाजाने सुरू केलेल्या या शुद्धीकरण चळवळीमुळे परिवर्तनाला एक वेगळी गती मिळाली. सामाजिक सुधारणेच्या दृष्टीने टाकलेले ते एक महत्त्वाचे पाऊल होते. [[वर्ग:आर्य समाज]] [[वर्ग:भारतातील धार्मिक संघटना]] f3o4icab25kzwx9wkina6qgvxq254ev 0 24578 2581018 2553735 2025-06-19T08:20:57Z 117.229.171.164 2581018 wikitext text/x-wiki {{माहितीचौकट राज्याधिकारी | नाव = महाराणा प्रतापसिंहजी | पदवी = महाराणा | चित्र =RajaRaviVarma MaharanaPratap.jpg | चित्र_शीर्षक = [[राजा रविवर्मा]] यांनी काढलेले महाराणा प्रताप यांचे चित्र | राजध्वज_चित्र = Mewar.svg | राजध्वज_चित्र_शीर्षक = [[मेवाड]]चा ध्वज | राजचिन्ह_चित्र =Insignia_of_Mewar,_inside_the_City_Palace,_Udaipur.jpg | राजचिन्ह_चित्र_शीर्षक = मेवाडची राजमुद्रा | राज्य_काळ = इ.स.१५७२-इ.स.१५९७ | राज्याभिषेक = १ मार्च इ.स.१५७२ | राज्यव्याप्ती = मेवाड विभाग, राजस्थान | राजधानी = [[उदयपूर]] | पूर्ण_नाव = महाराणा प्रतापसिंह सिसोदिया | जन्म_दिनांक = ९ में इ.स.१५४० | जन्म_स्थान = [[कुंभलगड किल्ला]],[[राजस्थान]] | मृत्यू_दिनांक = १९ जानेवारी इ.स.१५९७ | पूर्वाधिकारी = [[राणा उदयसिंह]] | उत्तराधिकारी = [[महाराणा अमरसिंह]] | वडील = राणा उदयसिंह | आई = [[महाराणी जयवंताबाई]] | पत्नी = [[महाराणी अजबदेहबाई]] (एकूण ११ पत्‍नी) | संतति = महाराणा अमरसिंह (एकूण १७ पुत्र) | राजवंश = [[सिसोदिया राजवंश]] <br /> |}} '''प्रताप सिंह पहिला''' तथा '''महाराणा प्रताप'''([[९ मे]], [[इ.स. १५४०|१५४०]] - [[१९ जानेवारी]], [[इ.स. १५९७|१५९७]]), हे सिसोदिया घराण्यातील [[मेवाड|मेवाडचे]] राजपूत राजा होते. [[मुघल]] साम्राज्याच्या विस्तारवादी धोरणाचा प्रतिकार करण्यासाठी त्यांनी १५७६ मधील [[हल्दीघाटी]]च्या लढाईसह अकबराविरुद्ध अनेक मोठ्या लढाया केल्या. गनिमी युद्धाद्वारे त्यांच्या लष्करी प्रतिकारासाठी प्रताप लोकनायक बनले जे नंतर मलिक अंबर आणि [[शिवाजी महाराज|शिवाजी महाराजांसह]] मुघलांच्या विरुद्ध बंडखोरांसाठी प्रेरणादायी ठरले. == कूळ == महाराणा प्रताप हे सिसोदिया कुळातील क्षत्रिय राजपूत राजे होते. महाराणाचे पूर्वज [[मेवाड|मेवाडचे]] शासक आणि [[राम|भगवान राम]] यांनी उत्पन्न केलेले सूर्यवंशी होते.<ref>दरियानी, मोहन बी. (1999). ''कोण आहे कोण भारतीय मुद्रांकावर.'' pp. 302 {{ISBN|978-8-49311-010-9}}</ref> मेवाडच्या राजघराण्यावर '[[बाप्पा रावळ]]', '[[राणा कुंभा]]' आणि '[[राणा सांगा]]' अशा अनेक राज्यकर्त्यांनी राज्य केले.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=K0UnRk-rRa4C|title=Maharana Pratap|last=Rana|first=Bhawan Singh|date=2005|publisher=Diamond Pocket Books (P) Ltd.|year=|isbn=978-81-288-0825-8|location=|pages=105|language=en}}</ref> शक्ती सिंह, विक्रमसिंह आणि जगमल सिंह हे प्रतापांचे लहान बंधू होते. महाराणा यांच्या दोन सावत्र बहिणी होत्या. चंद कंवर आणि मान कंवर. महाराणांचा विवाह बिजोलियाच्या अजबदे पंवार यांच्याशी सन १५५७ ला झाला होता. त्यांचे इतर आणखी १० राजकुमारींशीही लग्न झाले होते जसे की त्या काळात परंपरा होती (राजकीय संबंध) आणि अमरसिंह प्रथम यांच्यासह त्यांना १७ मुले झाली. मेवाडच्या महान राजघराण्याशी त्यांचा संबंध होता.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=cHFuAAAAMAAJ|title=Maharana Pratap|last=Bhatt|first=Rajendra Shankar|date=2005|publisher=National Book Trust, India|isbn=978-81-237-4339-4|language=en}}</ref> == जन्म आणि बालपण== महाराणा प्रताप यांच्या जन्मस्थळाच्या प्रश्नावर दोन गृहीतके आहेत. पहिले गृहीतक हे, महाराणा प्रताप कुंभलगड किल्ल्यात जन्माला आले असे आहे. कारण महाराणा उदयसिंह आणि जयवंताबाई यांचे लग्न कुंभलगड राजवाड्यात पार पडले होते. दुसरा विश्वास असा आहे की, त्यांचा जन्म मारवाड मधील पालीच्या वाड्यांमध्ये झाला.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://m-hindi.webdunia.com/indian-history-and-culture/history-of-maharana-pratap-in-hindi-115052100030_1.%7D%7D|title=Indian History and Culture {{!}} History of India {{!}} India History {{!}} भारतीय इतिहास|website=m-hindi.webdunia.com|access-date=2020-12-02}}</ref> महाराणा प्रतापांच्या आईचे नाव जयवंताबाई होते, त्या पालीच्या सोनगरा अखैराजसिंह यांच्या सुपुत्री होत्या. महाराणा प्रताप यांना लहानपनापासूनच राजवाड्या पेक्षा, सामान्य जनतेबरोबर वेळ घालायला जास्त आवडत असे. त्यांच्या जनते मध्ये भिल्ल समुदाय जास्त प्रमाणात होता. त्यामुळे अर्थातच त्यांच्या सवंगड्यांमधेही भिल्ल मुले खुप होती. त्यांनी स्वतःबरोबरच आपल्या सवंगड्यांणाही सशत्र युद्धचे धडे दिल. भिल्ल आपल्या मुलाला किका असे संबोधतात. म्हणून ज्येष्ठ भिल्ल, महाराणाला किका नावाने हाक मारत असत. यावरून आपल्याला महाराणा बद्दल सामान्य लोकांच्या मनात किती आदर आणि प्रेम होता हे कळते. लेखक विजय नहार यांच्या 'हिंदुसूर्य महाराणा प्रताप' या पुस्तकानुसार, प्रतापचा जन्म झाला तेव्हा उदयसिंह आणि मेवाड राज्य युद्ध आणि असुरक्षिततेने घेरले होते.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://web.archive.org/web/20190517045322/https://m.patrika.com/kolkata-news/pratap-jayanti-4571388/|title=pratap jayanti - Kolkata News in Hindi - ‘स्वाभिमान की जंग में प्रताप ने दे डाली प्राणों की आहुति’ {{!}} Patrika Hindi News|last=|first=|date=2019-05-17|website=web.archive.org|url-status=live|archive-url=https://m.patrika.com/kolkata-news/pratap-jayanti-4571388/|archive-date=2020-05-17|access-date=2020-12-02}}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://indias.news/%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%A3%E0%A4%BE-%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%A4%E0%A4%BE%E0%A4%AA-%E0%A4%95%E0%A5%8B-%E0%A4%AE%E0%A5%81%E0%A4%96%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%AE/|title=महाराणा प्रताप|last=|first=|date=|website=Indias|url-status=live|archive-url=|archive-date=|access-date=}}{{मृत दुवा|date=November 2022 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref> [[कुंभलगड]] कोणत्याही प्रकारे सुरक्षित नव्हता.<ref>विजय नाहर (2017) ''"हिंडुआ सूरज मेवाड़ रतन"'', पिंकसिटी पब्लिशर्स, [[राजस्थान]] ISBN 9789351867210</ref> त्या काळात [[जोधपूर]]<nowiki/>चा राजा मालदेव सर्वात शक्तिशाली होता. जयवंतबाई यांचे वडील आणि सोनी यांचा मुलगा सोनागरा अखेरज मालदेव एक समर्थ राजे होते.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://infohindi.com/maharana-pratap-ki-jivani-biography-mah/|title=महाराणा प्रताप की जीवनी Biography of Maharana Pratap in Hindi|date=2016-06-06|website=InfoHindi.com|language=en-US|access-date=2020-12-02}}{{मृत दुवा|date=April 2025 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref> या कारणास्तव पाली आणि [[मारवाड]] सर्वच प्रकारे सुरक्षित होते. म्हणून जयवंताबाईंना पाली येथे पाठविण्यात आले. वि. सं. ज्येष्ठ शुक्ल तृतीया शके १५४० रोजी महाराणा प्रताप यांचा जन्म पाली मारवाड येथे झाला. प्रताप यांच्या जन्माची खबर मिळताच उदयसिंहाच्या सैन्याने मोर्चाला सुरुवात केली आणि मावलीच्या युद्धात बनवीरविरुद्ध विजय मिळवला आणि चित्तोडच्या गादीचा ताबा घेतला. महाराणा प्रताप यांचे मुख्य साहाय्यक, भारतीय प्रशासकीय सेवेचे सेवानिवृत्त अधिकारी देवेंद्रसिंग शक्तिवत यांच्या पुस्तकानुसार, महाराणा प्रताप यांचे जन्मस्थान जुना कचरी पाळीचे अवशेष असलेल्या जुन्ना किल्ल्यात होते. हा किल्ला हे त्यांच्या आईचे घर होते. परंपरेनुसार मुलीचा पहिला मुलगा तिच्या माहेरी जन्मतो.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://web.archive.org/web/20190509155336/https://udaipurkiran.in/hindi/1208578/|title=महाराणा प्रताप के विषय में भारतीय इतिहास में लिखी भ्रांतियों को दूर करती विजय नाहर की पुस्तक 'हिंदुवा सूर्य महाराणा प्रताप' की समीक्षा ·|last=|first=|date=2019-05-09|website=web.archive.org|url-status=live|archive-url=https://udaipurkiran.in/hindi/1208578/|archive-date=2020-05-17|access-date=2020-12-02}}</ref> इथे सोनगरचे कुलदेवी नागनाची मंदिर अजूनही सुरक्षित आहे.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://sahityapreetam.com/blog/eka-maha-na-va-ra-ya-tha-thha-janana-yaka-maha-ra-nae-pa-rata-pa-maharana-pratap|title=Sahitya Preetam|date=2019-05-26|website=web.archive.org|access-date=2020-12-02|archive-date=2019-05-26|archive-url=https://web.archive.org/web/20190526095402/http://sahityapreetam.com/blog/eka-maha-na-va-ra-ya-tha-thha-janana-yaka-maha-ra-nae-pa-rata-pa-maharana-pratap|url-status=bot: unknown}}</ref> == जीवन == === राज्याभिषेक === [[इ.स. १५६८]] मध्ये, [[उदयसिंह रणवीर आनोसे दुसरे]] यांच्या [[चित्तोड]] राज्यावर मुघल सम्राट [[अकबर]] आपल्या ३५००० सैन्यासह चाल करून आला आणि त्याने चित्तौड़ किल्ल्याला वेढा घातला. चार महीने चाललेल्या या प्रदीर्घ वेढ्या मुळे किल्ल्यावरची रसद संपत आली होती कारण किल्ल्यावर सुमारे ३०००० सामान्य जनता आश्रित होती व केवळ ८००० राजपूत सैनिक होते. या हल्ल्यात रजघराणे सुरक्षित रहावे म्हणून काही प्रमुख सरदारांचा सल्ला ऐकून राणा उदयसिंह आणि मेवाडचे राजघराणे किल्ल्यावर शत्रूला ताबा मिळण्याआधी निसटले. या युद्धात ८००० राजपूत वीरांणी असंम्य शौर्याची प्रचिति देत, अकबराच्या २५००० सैनिकांचा फाडशा पाडला व स्वतःही वीरमरण स्विकारले, याचा बदला म्हनूण अकबर ने किल्यावरच्या ३०००० निशपाप लोकांचा बळी घेतला. उदयसिंह यांनी १५५९ मध्ये [[उदयपूर]] शहराची स्थापना केली. राणा उदयसिंह आणि त्यांची सर्वात प्रिय राणी भटीयानी यांचा मुलगा जगमल याने त्यांच्या नंतर राज्यकारभार सांभाळावा अशी महाराजा उदयसिंह यांची इच्छा होती, पण राजे उदयसिंह यांच्या मृत्यूनंतर त्यांचा ज्येष्ठ पुत्र प्रताप याने परंपरेनुसार राज्य कारभार सांभाळावा अशी सर्व वरिष्ठ मंत्र्यांची इच्छा होती.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=3twgPwAACAAJ|title=Maharana Pratap: A Biography|last=Sharma|first=Sri Ram|date=2002|publisher=Hope India Publ.|year=|isbn=978-81-7871-005-1|location=|pages=71|language=en}}</ref> प्रताप यांच्या राज्याभिषेकाआधी मुख्यमंत्री चुंदावट आणि तोमर रामशाह यानी जगमलला राजवाड्याबाहेर घालवून दिले आणि प्रताप यांस मेवाडचा राजा म्हणून घोषित केले. प्रताप यांची त्यांच्या वडिलांच्या इच्छेविरुद्ध राजा होण्याची तयारी नव्हती पण राज्यातील मंत्र्यानी जगमल हा राज्य करण्यास असमर्थ असल्याचे प्रताप यांस पटवून दिले.<ref>लाल, मुनी (1980). ''अकबर''. p. 135. {{ISBN|978-0-70691-076-6}}</ref> राजपथावर बसल्यानंतर अतिशय पराक्रमाने आणि कुशलतेने त्यांनी राज्यकारभार चालवला. एक कुशल योद्धा संघटक व राजकारणनिपुण असा राज्यकर्ता म्हणून त्यांनी आपला लौकिक निर्माण केला.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=3twgPwAACAAJ|title=Maharana Pratap: A Biography|last=Sharma|first=Sri Ram|date=2002|publisher=Hope India Publ.|isbn=978-81-7871-005-1|language=en}}</ref> === हळदीघाटीची लढाई === मधल्या काळात चित्तोडगडच्या रक्तरंजित लढाईमुळे [[मेवाड]]चा सुपीक पूर्व पट्टा मोगलांच्या हाती लागला. तथापि, अरवल्ली परिसरामधील उरलेले जंगली व डोंगराळ राज्य अजूनही प्रताप सिंहाच्या ताब्यात होते. [[मोगल]] बादशाह [[अकबर]] हा मेवाडमार्गे गुजरातला स्थिर मार्ग मिळवण्याच्या उद्देशाने होता. इस १५७२ मध्ये जेव्हा प्रताप सिंहाचा राजा (महाराणा) म्हणून राज्याभिषेक करण्यात आले तेव्हा अकबरने अनेक [[राजदूतांना]] पाठवून या भागातील इतर [[राजपूत]] नेत्यांप्रमाणे अंकित बनण्यास उद्युक्त केले.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=3twgPwAACAAJ|title=Maharana Pratap: A Biography|last=Sharma|first=Sri Ram|date=2002|publisher=Hope India Publ.|year=|isbn=978-81-7871-005-1|location=|pages=48|language=en}}</ref> जेव्हा महाराणाने अकबरला वैयक्तिकरित्या अधीन होण्यास नकार दिला, तेव्हा युद्ध अपरिहार्य बनले.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=0Rm9MC4DDrcC|title=Medieval India: From Sultanat to the Mughals Part - II|last=Chandra|first=Satish|date=2005|publisher=Har-Anand Publications|year=|isbn=978-81-241-1066-9|location=|pages=119-120|language=en}}</ref> १ जून १५७६ रोजी हळदीघाटीची लढाई आमेरच्या मानसिंग (अकबराचा सेनापती) याच्या नेतृत्वात महाराणा प्रतापसिंह आणि अकबरच्या सैन्यामध्ये झाली. लढाईचे ठिकाण राजस्थानमधील आधुनिक काळातील राजसमंद गोगुंडाजवळील हळदीघाटीजवळ एक अरुंद डोंगराळ खिंड होती. प्रतापसिंग यांनी सुमारे ३००० घोडदळ आणि ४०० [[भिल्ल समाज|भिल्ल]] तिरंदाजीची फौज तयार केली. मोगलांचे नेतृत्व अंबर येथील मानसिंग करीत होते आणि त्याने सैन्यात सुमारे ८५,००० पायदळ,घोडदळ,बंदुकी तोफा होत्या.या हल्दीघाटीच्या युद्धात महाराणा प्रतापांनी मुघलांना सळो की पळो करून सोडले. मेवाडच्या मुठ्ठीभर सेनेपुढे अकबरची लाखाची सैन्यतुकडी हार मानू लागली होती. महाराणा प्रताप यांनी अकबराच्या २ सेनापतीना संपवून (ज्यामध्ये बहलोल खान नावाचा प्रचंड शरीर यष्टिचा पठान सरदार होता, ज्याला महाराणा प्रताप यांनी त्याच्या घोड्या सकट दोन तुकडे केले होते). यानंतर क्षत्रियांचा कलंक मानसिंगच्या दिशेने आपला मोर्चा वळवला. मानसिंग हा हत्तीवर बसून युद्ध करत होता तर महाराणा आपल्या प्रिय घोडा चेतक वर बसून हातात ८० किलोचा भाला घेऊन युद्ध करत होते. मानसिंगला बघून चेतक ने आपले दोन्ही पाय हत्तीच्या मस्तकावर ठेवले एवढ्यात महाराणा आपला भाला फेकायला तेवढयात हत्तीच्या सोंडेला लागलेली तलवारमुळे चेतकचा एक पाय कापला गेला. मुघलांनी लपून महाराणा प्रतापांच्या पायावर दोन , एकाने लपून महाराणांच्या पाठीवर बाण मारला. दोन गोळ्या पायाला लागल्या मुळे महाराणा आणि चेतक प्रचंड घायाळ झाले होते व युद्ध करण्याच्या स्थितीत नवथे. त्यामुळे त्यांच्या सरदारांनी या हिंदुस्थानाचा स्वामी जिवंत राहावा, भविष्यात जर महाराणा जिवंत राहिले तरच हे अत्याचारी मुघल आपल्या भूमीत पाय रोवू शकत नाही हे त्यांना ठाऊक होते. म्हणून सर्व सरदारांनी जबरदस्तीने महाराणा प्रतापांना हात जोडून साकडे घातले की "राणाजी, आज जर तुम्ही या युद्धातून सुखरूप गेला नाहीत तर आम्ही न लढताच आमचा शिरच्छेद करून घेऊ. तुमचं जगणं या मेवाड साठीचन्हवे तर संपूर्ण हिंदुस्थानासाठी आवश्यक आहे तर कृपा करून युद्धभूमीतून आपण निघावं, इथून पूढ़चा मोर्चा आम्ही भक्कमपणे सांभाळू. आतापर्यंत महाराणाच्या जखमांमधुनही खूप रक्तस्त्राव झाला होता, या परीस्थितिमध्ये महाराणा प्रताप यांचं मेवाडमुकुट त्यांच्या एक सरदाराने घेतलं, ज्यांना आपन महाराणा प्रतापांच दुसरं प्रतीरूपही म्हणू शकतो, त्यांचं नाव झाला मानसिंग (दिसण्यात दुसरे महाराणा) त्यांनी महाराणा प्रतापांच मेवाडमुकुट स्वतः परिधान करून म्हणाले, आज तरी एकदिवस महाराणा मला बनू द्या आणि या मोगलांच्या रक्ताने माझ्या तलवारी ची तहान भागवूद्या, राणाजी महाराणा म्हणून जन्मलो नसेल तर आज महाराणा म्हणून मरेल याहून मोठी गोष्ट तुमच्या या सेवकाची अजुन काय असेल! असे म्हणून सर्व सरदारांनी महाराणा प्रतापणा युद्ध भूमीतून पाठवून दिले. इथे वाढती मुघल सेनेला वाटलं की झाला मानसिंगच महाराणा आहेत, व युद्ध नियमांचे सर्व नियम डावलुन मोघलांनी चहुबाजूने त्यांच्यावर हल्ला चढ़वला, यात या वीर योध्याने महाराणा प्रतापांसाठी लढता लढता वीरमरण प्राप्त केले. आणि तिथे चेतक महाराणा प्रतापांना घेऊन जात असताना एक मोठी दरी त्याच्या समोर आली, तरीही तो डगमगला नाही व आपल्या घायाळ स्वामीला घेऊन 28 फूट दरीच्या उंचीवरून चेतक ने मोठी उडी घेतली आणि पलीकडच्या बाजूला घेऊन महाराणा प्रतापांना सुखरूप पोहचवले व ताण बसल्यामुळे वीर स्वामी भक्त चेतकचाही मृत्यू झाला. महाराणा आयुष्यात कधी रडले होते तर चेतकच्या मृत्यूलाच. तिथे युद्ध संपूर्ण संपलं मानसिंग पळून काशीला १ महिना लपून बसला की आता जर दिल्लीच्या दरबारात गेलो आणि अकबरला सांगितलं की महाराणाला हरवू काय तर पकडूही शकलो नाही तर तो क्रूरकर्मा मृत्युदंड देईल. पुढ़े ही खबर जेव्हा अकबरला कळाली की महाराणा ला घाबरून, हल्दीघाटीतुन मानसिंग पळून आला आणि महाराणा प्रताप यांना ही कोणी पकडले नाही तेव्हा अकबर मानसिंगचा दरबार प्रवेश काही महिने निषेध केला. आणि बाकी सेनापतीच्या जहागिऱ्याही काढून घेतल्या.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://web.archive.org/web/20150626120848/http://m.friendfeed-media.com/6e9ec7f58014456d2d5fd015cc8af9d2974509c0|title=Wayback Machine|last=|first=|date=2015-06-26|website=web.archive.org|url-status=live|archive-url=http://m.friendfeed-media.com/6e9ec7f58014456d2d5fd015cc8af9d2974509c0|archive-date=2020-08-27|access-date=2020-12-02}}</ref><ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=0Rm9MC4DDrcC|title=Medieval India: From Sultanat to the Mughals Part - II|last=Chandra|first=Satish|date=2005|publisher=Har-Anand Publications|year=|isbn=978-81-241-1066-9|location=|pages=134|language=en}}</ref> === मेवाडचा विजय === बंगाल आणि बिहारमधील बंडखोरी आणि मिर्झा हकीम याने पंजाबमध्ये घुसखोरी केल्यानंतर १५७९ नंतर मेवाडवरील मोगलांचा दबाव कमी झाला. १५८२ मध्ये, महाराणा प्रतापने दिवेर येथे मुघल चौकींवर हल्ला चढवला आणि ती ताब्यात घेतली. यामुळे मेवाडमधील मोगल सैन्याच्या सर्व ३६ चौक्या ताब्यात आल्या. या पराभवानंतर अकबरने मेवाडविरुद्धची सैन्य मोहीम थांबवली. दिवेरचा विजय हा प्रतापसाठी एक मुख्य अभिमानाचा विषय होता. इतिहासकार जेम्स टॉडने "मेवाडचे मॅरेथॉन" असे वर्णन केले आहे.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://rajsamand.rajasthan.gov.in/content/raj/rajsamand/en/about-rajsamand/tourist-places1.html|title=Tourist Places|website=rajsamand.rajasthan.gov.in|language=en-us|access-date=2020-12-02}}</ref><ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=evsMAQAAMAAJ|title=Human Geography of Mewar|last=Bhattacharya|first=A. N.|date=2000|publisher=Himanshu Publications|isbn=978-81-86231-90-6|language=en}}</ref> १५८७ मध्ये अकबर लाहोरला गेला आणि वायव्येकडील परिस्थिती बघून पुढील बारा वर्षे तिथेच राहिले. या काळात कोणतीही मोठी मोगल मोहीम मेवाडला पाठविली गेली नव्हती. परिस्थितीचा फायदा घेत प्रताप यांनी कुंभलगड, उदयपूर आणि गोगुंडासह पश्चिम मेवाड ताब्यात घेतले. या काळात त्यांनी आधुनिक डुंगरपूरजवळ चावंड ही नवीन राजधानीदेखील बांधली. == संदर्भ == <references /> {{DEFAULTSORT:प्रताप, महाराणा}} [[वर्ग:राजस्थान]] [[वर्ग:भारताचा इतिहास]] [[वर्ग:इ.स. १५४० मधील जन्म]] [[वर्ग:इ.स. १५९७ मधील मृत्यू]] [[वर्ग:पोस्टाचे तिकीट असलेल्या व्यक्ती]] [[वर्ग:हिंदू साम्राज्ये]] [[वर्ग: पुरुष चरित्रलेख]] nq2xq8qhrvzukm34uxw1qz2s60e5tbe 0 36505 2581007 2547444 2025-06-19T06:47:52Z 2409:40C2:314E:16BA:6C93:EDFF:FE74:12B9 2581007 wikitext text/x-wiki {{माहितीचौकट साहित्यिक | नाव = गजानन दिगंबर माडगूळकर<br> (गदिमा) | चित्र = | चित्र_रुंदी = | चित्र_शीर्षक = | पूर्ण_नाव = गजानन दिगंबर माडगूळकर | टोपण_नाव = गदिमा | जन्म_दिनांक = १ ऑक्टोबर १९१९ | जन्म_स्थान = [[शेटफळे]],[[ता.आटपाडी]] [[जि.सांगली ]], [[महाराष्ट्र]], [[भारत]] | मृत्यू_दिनांक = {{मृत्यू दिनांक आणि वय|1977|12|14|1919|10|1}} | मृत्यू_स्थान = [[पुणे]], [[महाराष्ट्र]], [[भारत]] | कार्यक्षेत्र = [[साहित्य]], [[चित्रपट]] | राष्ट्रीयत्व = [[भारत|भारतीय]] [[चित्र:Flag of India.svg|18px]] | भाषा = [[मराठी भाषा|मराठी]] | कार्यकाळ = | साहित्य_प्रकार = [[कविता]], [[गीत]], [[नाटक]], [[पटकथा]], [[कथा]], [[कादंबरी]] | विषय = | चळवळ = | प्रसिद्ध_साहित्यकृती = [[गीतरामायण]] | प्रभाव = | प्रभावित = | पुरस्कार = | वडील_नाव = दिगंबर बळवंत माडगुळकर | आई_नाव = बनुताई दिगंबर माडगुळकर | पती_नाव = | पत्‍नी_नाव = विद्याताई गजानन माडगुळकर | अपत्ये = ३ मुले आणि ४ मुली | स्वाक्षरी_चित्र = | संकेतस्थळ_दुवा = | तळटिपा = [http://www.gadima.com ग. दि. माडगूळकर संकेतस्थळ] }}'''गजानन दिगंबर माडगूळकर'''([[ऑक्टोबर १|१ ऑक्टोबर]] [[इ.स. १९१९|१९१९]] - [[डिसेंबर १४|१४ डिसेंबर]] [[इ.स. १९७७|१९७७]]) हे विख्यात [[मराठी भाषा|मराठी]] [[कवी]], [[गीतकार]], [[लेखक]] आणि [[अभिनेता|अभिनेते]] होते. ते त्यांच्या नावाची आद्याक्षरे '''ग.दि.मा.''' या नावाने लोकप्रिय आहेत. गदिमांची सर्वात उल्लेखनीय रचना असलेल्या [[गीतरामायण|गीतरामायणाची]]<nowiki/> बऱ्याच भाषांमध्ये भाषांतरे झाली आहेत. गीतरामायण या त्यांच्या सर्वात उल्लेखनीय कलाकृतीमुळे त्यांना सध्याच्या काळातील ''आधुनिक वाल्मिकी'' देखील म्हणले जाते.<ref name=":22">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://vishwakosh.marathi.gov.in/28822/|title=माडगूळकर, गजानन दिगंबर|date=2019-07-04|website=मराठी विश्वकोश प्रथमावृत्ती|language=mr-IN|access-date=2022-07-04|archive-date=2022-07-05|archive-url=https://web.archive.org/web/20220705090229/https://vishwakosh.marathi.gov.in/28822/|url-status=dead}}</ref> गदिमांनी त्यांच्या कारकिर्दीत १५७ पटकथा आणि २००० गाणी लिहिली. त्यांनी बऱ्याच मराठी व हिंदी चित्रपटांसाठी कथा, पटकथा आणि संवाद लिहिले आहेत. लिखाणासोबत त्यांनी काही चित्रपटांमध्ये अभिनय देखील केला.<ref name=":12">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.loksatta.com/lokprabha/g-d-madgulkar-696113/|title=साठवण : असे होते गदिमा!|website=Loksatta|language=mr|access-date=2022-07-04}}</ref> [[भारत सरकार]]<nowiki/>ने १९६९ मध्ये गदिमांना [[पद्मश्री पुरस्कार|पद्मश्री]] हा चौथा सर्वोच्च नागरी सन्मान देऊन त्यांचा गौरव केला.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://mha.nic.in/sites/upload_files/mha/files/LST-PDAWD-2013.pdf|title=Wayback Machine|website=web.archive.org|access-date=2022-07-08|archive-date=2017-10-19|archive-url=https://web.archive.org/web/20171019215108/http://mha.nic.in/sites/upload_files/mha/files/LST-PDAWD-2013.pdf|url-status=dead|आर्काईव्ह दिनांक=2015-10-15|आर्काईव्ह दुवा=https://web.archive.org/web/20151015193758/http://mha.nic.in/sites/upload_files/mha/files/LST-PDAWD-2013.pdf}}</ref> १९५७ मध्ये गदिमांना [[संगीत नाटक अकादमी]]<nowiki/>चा [[संगीत नाटक अकादमी पुरस्कार|उत्कृष्ट नाट्य लेखक पुरस्कार]] मिळाला.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://maharashtratimes.com/editorial/samwad/stupid-stereotype/articleshow/66001303.cms|title=नवरसात बुडलेली लेखणी! G D madgulkar|website=Maharashtra Times|language=mr|url-status=live|access-date=2022-07-04}}</ref><ref name=":0">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://bolbhidu.com/g-d-madgulkar/|title=अस्सल राज्यपाल नियुक्त : ग. दि. माडगूळकर|date=2020-11-11|website=BolBhidu.com|language=en-GB|access-date=2022-07-04}}</ref> २०१९ हे त्यांचे जन्मशताब्दी वर्ष म्हणून साजरे केले गेले. हा सोहळा साजरा करण्यासाठी [[महाराष्ट्र शासन|महाराष्ट्र सरकार]]<nowiki/>ने विविध कार्यक्रम आणि उत्सव आयोजित केले होते.<ref name=":3" /> == वैयक्तिक आयुष्य == गदिमांचा जन्म १ ऑक्टोबर १९१९ ला [[सांगली जिल्हा|सांगली जिल्ह्या]]<nowiki/>तील [[शेटफळे]] या गावी झाला. माडगूळरांचे बालपण [[माडगुळे]] या गावी गेले. त्यांचे वडील [[औंध संस्थान|औंध संस्थानात]] कारकून होते. शिक्षण [[आटपाडी]], कुंडल आणि [[औंध]] येथे झाले. गणित विषयामुळे मॅट्रिकची परीक्षा ते उत्तीर्ण होऊ शकले नाहीत. पुढे घरच्या गरिबीमुळे चरितार्थासाठी चित्रपट व्यवसायात आले. त्यांना लहानपणापासून लिहिण्याची, नकला करण्याची आवड होती.<ref name=":2">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://vishwakosh.marathi.gov.in/28822/|title=माडगूळकर, गजानन दिगंबर|date=2019-07-04|website=मराठी विश्वकोश प्रथमावृत्ती|language=mr-IN|access-date=2022-07-04|archive-date=2022-07-05|archive-url=https://web.archive.org/web/20220705090229/https://vishwakosh.marathi.gov.in/28822/|url-status=dead}}</ref> मराठी कविताकार आणि कादंबरीकार [[व्यंकटेश दिगंबर माडगूळकर|व्यंकटेश माडगूळकर]] यांचे ते थोरले बंधू होते. त्यांचा विवाह कोल्हापूरच्या विद्या पाटणकर यांच्याशी झाला आणि त्यांना ३ मुले (श्रीधर, आनंद, शरतकुमार) आणि ४ मुली (वर्षा, कल्पलता, दीपा, शुभदा) झाल्या. गदिमांचे वयाच्या ५९ व्या वर्षी त्यांच्या पुण्यातील निवासस्थानी निधन झाले.<ref name=":3">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.gadima.com/gadima-biography/index.php|title=Biography Of Ga Di Madgulkar(GaDiMa) {{!}} ग. दि. माडगूळकर(गदिमा)|last=Madgulkar|first=Sumitr|website=www.gadima.com|access-date=2022-07-07}}</ref> गदिमांचे नातू 'सुमित्र श्रीधर माडगूळकर' हे गदिमांचा वारसा पुढच्या पिढीपर्यंत विविध माध्यमातून पोहचवत आहेत. [[चित्र:Panchavati - Residence of G. D. Madgulkar in Pune.jpg|इवलेसे|पंचवटी - पुण्यातील ग. दि. माडगूळकर यांचे निवासस्थान]] == कारकीर्द == गदिमांनी दहावीत नापास झाल्यानंतर चित्रपटांसाठी काम करण्यास सुरुवात केली. सुरुवातीला त्यांनी ब्रम्हचारी (१९३८), ब्रॅंडीची बाटली (१९३९) यासारख्या गाजलेल्या चित्रपटात काही छोट्या भूमिका साकारल्या. १९४२ मध्ये आलेल्या नवहंस पिक्चर्सच्या भक्त दामाजी, पहिला पाळणा या चित्रपटांसाठी त्यांना प्रथम गीतलेखनाची संधी मिळाली. १९४७ साली आलेल्या राजकमल पिक्चर्सच्या लोकशाहीर रामशेजी चित्रपटापासून त्यांना कथा, पटकथा, गीते यासाठी चांगलीच ओळख मिळाली, त्यात एक भूमिकाही त्यांनी केली आहे. सुप्रसिद्ध साहित्यिक [[विष्णू सखाराम खांडेकर|वि. स. खांडेकर]] ह्यांचे लेखनिक म्हणूनही त्यांनी काही काळ काम केले. नवयुग चित्रपट लि. ह्या चित्रसंस्थेत [[केशव नारायण काळे|के. नारायण काळे]] ह्यांच्या हाताखाली साहाय्यक दिग्दर्शक म्हणून काम करण्याची संधी माडगूळकरांना मिळाली, तेव्हा चित्रकथेची चित्रणप्रत कशी तयार करतात, हे त्यांना अगदी जवळून पहावयास मिळाले. त्यांनी लिहिलेल्या आणि विशेष गाजलेल्या चित्रपटांत [[वंदेमातरम् (चित्रपट)|वंदे मातरम्]] (१९४८), [[पुढचे पाऊल (चित्रपट)|पुढचे पाऊल]] (१९५०), बाळा जो जो रे (१९५१), [[लाखाची गोष्ट]] (१९५२), [[देवबाप्पा (चित्रपट)|देवबाप्पा]] (१९५३), [[गुळाचा गणपती (चित्रपट)|गुळाचा गणपती]] (१९५३), [[पेडगावचे शहाणे (चित्रपट)|पेडगावचे शहाणे]] (१९५२), ऊनपाऊस (१९५४), मी तुळस तुझ्या अंगणी (१९५५), [[जगाच्या पाठीवर (चित्रपट)|जगाच्या पाठीवर]] (१९६०), प्रपंच (१९६१), सुवासिनी (१९६१), संथ वाहते कृष्णामाई (१९६७), [[मुंबईचा जाव‌ई (चित्रपट)|मुंबईचा जावई]] (१९७०) ह्यांचा समावेश होतो. गीतकार, कथासंवादकार आणि अभिनेते म्हणून तब्बल १५० पेक्षा जास्त [[मराठी चित्रपटसृष्टी|मराठी चित्रपटांसाठी]]<nowiki/> त्यांनी काम केले, त्यांनी २००० पेक्षा जास्त मराठी गाणी लिहिली. गदिमा-[[सुधीर फडके]]-[[राजा परांजपे]] यांचे चित्रपट त्याकाळी मराठी रसिकांमध्ये खूप गाजले. माडगूळकर हे उत्तम चरित्र अभिनेतेही होते. पुढचं पाऊल, लाखाची गोष्ट, पेडगावचे शहाणे, वऱ्हाडी आणि वाजंत्री (१९७३) ह्या चित्रपटांत त्यांनी केलेल्या भूमिका संस्मरणीय ठरलेल्या आहेत. त्यांनी मराठी चित्रपटांसाठी लिहिलेली गीते चैत्रबन (१९६२) ह्या नावाने संग्रहित आहेत, तसेच त्यांनी लिहिलेल्या काही मराठी चित्रपटांच्या कथाही तीन चित्रकथा (१९६३) या पुस्तकरूपाने प्रसिद्ध झालेल्या आहेत. गदिमांनी मराठी चित्रपटांसोबत हिंदी चित्रपटांसाठीही लेखन केले. यामध्ये [[व्ही. शांताराम]] यांचा ‘दो आँखे बारह हाथ’, ‘नवरंग’, ‘गुंज उठी शहनाई’, ‘आदमी सडक का’, ‘तुफान और दिया’ यासारख्या हिंदी चित्रपटांचा समावेश होतो. गुरुदत्त यांच्या गाजलेल्या ‘प्यासा’, तर राजेश खन्नाचा ‘अवतार’ व अमिताभ-राणी मुखर्जीच्या ‘ब्लॅक’ची मूळ कथाही गदिमांचीच होती. युद्धाच्या सावल्या (प्रयोग, १९४४) ह्या नावाचे एक नाटक त्यांनी लिहिले होते तथापि ते फारसे यशस्वी झाले नाही. जोगिया (१९५६) हा त्यांचा पहिला काव्यसंग्रह. त्यांच्या उल्लेखनीय पुस्तकांमध्ये, काव्यसंग्रह - चार संगीतिका (१९५६), काव्यकथा (१९६२), गीत रामायण (१९५७), गीत गोपाल (१९६७), गीत सौभद्र (१९६८). कथासंग्रह–कृष्णाची करंगळी (१९६२), तुपाचा नंदादीप (१९६६), चंदनी उदबत्ती (१९६७). कादंबरी–आकाशाची फळे (१९६०), आत्मचरित्रपर–मंतरलेले दिवस (१९६२) आणि वाटेवरल्या सावल्या (१९८१).<ref name=":2" /> गदिमांचे [[गीत रामायण]] हे फार गाजले, १ एप्रिल १९५५ ते १९ एप्रिल १९५६ पर्यंत पुणे आकाशवाणीने तो प्रसारित केला. गीतरामायणाच्या गायनाचे शेकडो कार्यक्रम झाले व अजूनही होत आहेत. अन्य भारतीय भाषांत त्याचे अनुवादही झाले. त्यांना ‘महाराष्ट्र वाल्मिकी’ ही सन्माननीय पदवी लोकांनी स्वयंस्फूर्तीने दिली.<ref name=":2" /><ref name=":0" /> गदिमा भावकवीही आहेत. त्यांच्या काव्यावर संत काव्य आणि शाहिरी काव्य या दोन्हींचा प्रभाव जाणवतो. त्यांच्या लावण्या व चित्रपट गीतेही प्रसिद्ध आहेत. उत्तम समरगीते आणि बालगीतेही त्यांनी लिहिली. त्यांनी लिहिलेली बालगीते आणि भक्तीगीते आजही फार लोकप्रिय आहेत. शिर्डीच्या [[साईबाबा|साई बाबांची]]<nowiki/> काकड आरती ही माडगूळकरांनी लिहिलेली आहे, या आरतीला [[रामचंद्र चितळकर|सी. रामचंद्र]] यांनी अतिशय उत्तम चाल लावली आहे. या काकडआरतीसाठी गदिमांनी ‘रामगुलाम’ हे टोपणनाव घेतलं होतं.<ref name=":1">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.loksatta.com/lokprabha/g-d-madgulkar-696113/|title=साठवण : असे होते गदिमा!|website=Loksatta|language=mr|access-date=2022-07-04}}</ref> [[पेशवाई]]<nowiki/>वर त्यांनी गंगाकाठी नावाने काव्यकथा लिहिली आहे. गदिमांनी [[श्री गणेश अथर्वशीर्ष|अथर्वशिर्षा]]<nowiki/>च मराठीत भाषांतर केले.<ref name=":1" /> ग दि माडगूळकर यांनी 'भूमिकन्या सीता' (१९५८) या नाटकातील पदेसुद्धा लिहिली होती. 'मी पुन्हा वनांतरी फिरेन हरिणीवाणी', 'मानसी राजहंस पोहतो', 'सुखद या सौख्याहुनी वनवास ' ही त्यातील प्रसिद्ध गाणी आहेत. त्यांचे संगीत [[स्नेहल भाटकर]] यांनी दिले होते, आणि गायिका [[ज्योत्स्ना भोळे ]] यांनी ती गायिली होती.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.aathavanitli-gani.com/Natak/Bhumikanya_Sita|title=भूमिकन्या सीता {{!}} Bhumikanya Sita {{!}} आठवणीतली गाणी {{!}} Aathavanitli Gani {{!}} Marathi songs lyrics online|last=विभास|first=alka vibhas {{!}} अलका|website=आठवणीतली गाणी {{!}} Aathavanitli Gani|access-date=2022-07-07}}</ref> === स्वातंत्र लढ्यातील सहभाग आणि राजकीय जीवन === गदिमा [[भारताचा स्वातंत्र्यलढा|स्वातंत्राच्या चळवळीत]] देखील अग्रभागी होते. याच काळात त्यांची [[यशवंतराव चव्हाण]] यांच्याशी चांगली ओळख झाली. त्या वेळी त्यांनी जे काही काव्य रचलं, ते टोपणनावाने म्हणजे ‘शाहीर बोऱ्या भगवान’ या नावाने केलं आहे. पुढे [[संयुक्त महाराष्ट्र चळवळ|संयुक्त महाराष्ट्रा]]<nowiki/>च्या निर्मितीनंतर यशवंतराव चव्हाण मुख्यमंत्री असताना १९६२ मध्ये गदिमांची राज्यपाल कोट्यातून विधानपरिषदेवर आमदार म्हणून करण्यात आली होती.<ref name=":0" /><ref name=":1" /> === गदिमांनी लिहिलेले काही लोकप्रिय गीते === '''बालगीते -''' * नाचरे मोरा आंब्याच्या वनात... नाच रे मोरा नाच... ([[देवबाप्पा (चित्रपट)|देवबाप्पा]] - १९५३) * झुक झुक झुक झुक अगीनगाडी, धुरांच्या रेषा हवेत काढी, पळती झाडे पाहूया, मामाच्या गावाला जाऊया (तू सुखी रहा - १९६३) * बाळा जो जो रे,बाळा जो जो रे (बाळा जो जो रे - १९५१) * गोरी गोरीपान, फुलासारखी छान, दादा, मला एक वहिनी आण * चांदोबा चांदोबा भागलास का? निंबोणीच्या झाडामागे लपलास का? (चांदोबा चांदोबा भागलास का? - १९७८) '''भक्तीगीते -''' * कबिराचे विणतो शेले, कौसल्येचा राम.. भाबड्या या भक्तासाठी, देव करी काम ! ([[देव पावला (चित्रपट)|देव पावला]] - १९५०) * दैवजात दुःखे भरता.. दोष ना कुणाचा पराधीन आहे.. जगती पुत्र मानवाचा (गीतरामायण) * इंद्रायणी काठी देवाची आळंदी (गुळाचा गणपती - १९५३) * वेदांनाही नाही कळला अंतपार याचा कानडा राजा पंढरीचा (झाला महार पंढरीनाथ - १९७०) * विठ्ठला तू वेडा कुंभार (प्रपंच - १९६१) '''देशभक्तीपर गीते -''' * हे राष्ट्र देवतांचे, हे राष्ट्र प्रेषितांचे आ-चंद्रसूर्य नांदो स्वातंत्र्य भारताचे (घरकुल - १९७०) * माणुसकीच्या शत्रूसंगे युद्ध आमुचे सुरू जिंकू किंवा मरू (छोटा जवान - १९६३) * वेदमंत्राहून आम्हां वंद्य वंदे मातरम् ([[वंदेमातरम् (चित्रपट)|वंदे मातरम्]] - १९४८) '''चित्रपटगीते -''' * बुगडी माझी सांडली ग... जाता साताऱ्याला ([[सांगते ऐका]] - १९५९) * सांगा या वेडीला, माझ्या गुलछडीला ([[सांगते ऐका]] - १९५९) * एक धागा सुखाचा, शंभर धागे दुःखाचे ([[जगाच्या पाठीवर (चित्रपट)|जगाच्या पाठीवर]] - १९६०) * उद्धवा, अजब तुझे सरकार (जगाच्या पाठीवर - १९६०) * या चिमण्यानो परत फिरा रे (जिव्हाळा - १९६८) * फड सांभाळ तुऱ्याला ग आला तुझ्या उसाला लागंल कोल्हा (मल्हारी मार्तंड - १९६५) * अपराध माझा असा काय झाला का रे दुरावा ,का रे अबोला ([[मुंबईचा जाव‌ई (चित्रपट)|मुंबईचा जावाई]] - १९७०) * प्रथम तुज पाहता... जीव वेडावला ([[मुंबईचा जाव‌ई (चित्रपट)|मुंबईचा जावाई]] - १९७०) * रम्यही स्वर्गाहून लंका (स्वयंवर झाले सीतेचे - १९६४) == गदिमांचे साहित्यिक योगदान == === लघुकथा === {{div col|colwidth=20em}} # लपलेले ओघ # बांधावरल्या बाभळी # कृष्णाची करंगळी # बोलका शंख # वेग आणि इतर कथा # थोरली पाती # तुपाचा नंदादीप # चंदनी उदबत्ती # भाताचे फूल # सोने आणि माती # तीन चित्रकथा # कलावंताचे आनंद पर्यटन (प्रवासवर्णन) # तीळ आणि तांदूळ # वाटेवरल्या सावल्या # मंतरलेले दिवस (राज्य पुरस्कार) {{div col end}} === काव्यसंग्रह === {{div col|colwidth=20em}} # सुगंधी वीणा # जोगिया (राज्य पुरस्कार) # काव्यकथा # चार संगितिका # चैत्रबन (राज्य पुरस्कार) # [[गीतरामायण]] ([[इंग्रजी]], [[संस्‍कृत भाषा|संस्कृत]], [[हिंदी भाषा|हिंदी]], [[गुजराती भाषा|गुजराती]], [[सिंधी भाषा|सिंधी]], [[बंगाली भाषा|बंगाली]], [[कन्नड भाषा|कानडी]], [[तेलुगू भाषा|तेलगू]], [[कोकणी भाषा|कोकणी]], [[ब्रेल लिपी|ब्रेल]] भाषांतरित) # गीतगोपाल # दोन नृत्यनाटिका (राज्य पुरस्कार) # गीतसौभद्र # पूरिया # वैशाखी # अजून गदिमा {{div col end}} === कादंबरी === # आकाशाची फळे # उभे धागे आडवे धागे === बालवाङमय === # दे टाळी ग घे टाळी (केंद्र पुरस्कार) # मिनी (राज्य पुरस्कार) # शशांक मंजिरी # नाच रे मोरा === नाटक === # युद्धाच्या सावल्या === संकीर्ण === # तुलसी रामायण (गद्य भाषांतर) # गदिमा नवनीत (वेचे) === संपादित मासिके === # शब्दरंजन # अक्षर # भरती == पुरस्कार आणि सन्मान == * १९५७ मध्ये [[संगीत नाटक अकादमी]] चा [[संगीत नाटक अकादमी पुरस्कार|उत्कृष्ट नाट्य लेखक पुरस्कार]] * १९६९ मध्ये [[पद्मश्री पुरस्कार]] * १९६९ मध्ये [[ग्वाल्हेर|ग्वालेरला]] झालेल्या [[अखिल भारतीय मराठी नाट्य संमेलन|अखिल भारतीय मराठी नाट्य संमेलना]]<nowiki/>चे अध्यक्ष * १९७१ मध्ये [[विष्णुदास भावे पुरस्कार|विष्णुदास भावे सुवर्णपदकाचे]] मानकरी * १९७३ मध्ये [[यवतमाळ]]<nowiki/>ला झालेल्या [[अखिल भारतीय मराठी साहित्य संमेलनांच्या अध्यक्षांची यादी|अखिल भारतीय मराठी साहित्य संमेलनाचे]] अध्यक्ष * राज्यपाल नियुक्त आमदार, [[महाराष्ट्र विधान परिषद]] (१९६२-१९७४) त्यांच्या बऱ्याच गाण्यांना व चित्रपटांना महाराष्ट्र राज्य सरकारचे पुरस्कार मिळाले आहेत.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.gadima.com/gadima-awards/page/awards.php|title=Awards Received By Ga Di Madgulkar(GaDiMa){{!}} ग. दि. माडगूळकर(गदिमा) {{!}} गदिमांना मिळालेले पुरस्कार|last=Madgulkar|first=Sumitr|website=www.gadima.com|access-date=2022-07-04}}</ref><ref name=":0" /> ==पुस्तके== ग.दि. माडगूळकरांच्या काव्याचे रसग्रहण करणारी अनेक पुस्तके आहेत. त्यांपैकी काही ही:- * कविश्रेष्ठ गदिमा (डॉ. श्रीकांत नरुले) * [[गीतयात्री गदिमा]]: लेखक - [[मधू पोतदार]] * ग. दि. माडगूळकर वाङ्मयदर्शन ([[श्रीपाद जोशी]]) * गदिमा साहित्य आणि लोकतत्त्व (डॉ. वासंती राक्षे) * गदिमांच्या पत्नी विद्या माडगूळकरांचे "आकाशाशी जडले नाते" ==हे सुद्धा पहा== * [[ग.दि. माडगूळकर आणि सुधीर फडके यांचा सहयोग असलेल्या कलाकृती]] * [[गीतरामायण]] * [[व्यंकटेश दिगंबर माडगूळकर|व्यंकटेश माडगूळकर]] * [[सुधीर फडके]] * [[प्रभाकर नारायण पाध्ये|भाऊ पाध्ये]] * [[विजय तेंडुलकर]] * [[दुर्गा भागवत]] ==बाह्य दुवे== * [http://www.gadima.com ग. दि. माडगूळकर संकेतस्थळ] == संदर्भ आणि नोंदी == {{संदर्भयादी}} [[वर्ग:ग.दि. माडगूळकर]] [[वर्ग:मराठी साहित्यिक|माडगूळकर, ग.दि.]] [[वर्ग:इ.स. १९१९ मधील जन्म]] [[वर्ग:इ.स. १९७७ मधील मृत्यू]] h7vmr52y0re1cbz427aeroscrirbhl8 0 48474 2580931 2580853 2025-06-18T15:04:57Z अभय नातू 206 साचा 2580931 wikitext text/x-wiki {{माहितीचौकट सैन्य संघर्ष | संघर्ष = तिसरे आंग्ल-मराठा युद्ध | या युद्धाचा भाग = | चित्र = | चित्र रुंदी = | चित्रवर्णन = खडकीची लढाई | दिनांक =[[नोव्हेंबर ५]] [[इ.स. १८१७|१८१७]] - [[इ.स. १८१९|१८१९]] | स्थान =[[मध्य भारत|मध्य]] आणि [[पश्चिम भारत (प्रदेश)|पश्चिम भारत]] | परिणती = ब्रिटिश विजय | सद्यस्थिती = सगळा प्रदेश [[भारतीय प्रजासत्ताक|भारतीय प्रजासत्ताकाचा]] भाग | प्रादेशिक बदल = [[पेशवे|पेशवाई]]चा अंत, मराठा संस्थानिक आणि [[राजपुताना एजन्सी|राजपुतान्यातील]] राजे ब्रिटिशांचे मांडलिक, [[ब्रिटिश ईस्ट इंडिया कंपनी]]ला भारतात अनिर्बंध सत्ता | पक्ष१ = * [[Image:Flag of the Maratha Empire.svg|22px]] [[पेशवा]] * [[File:Flag of Gwalior (State).svg|23px]] [[ग्वाल्हेर संस्थान]] * [[File:Indore Flag.svg|23px]] [[इंदूर संस्थान]] * [[File:Nagpur State Flag.png|23px]] [[नागपूर संस्थान]] * [[File:Flag of the Maratha Empire.svg|23px]] [[पेंढारी]] | पक्ष२ = * [[चित्र:Flag of the British East India Company (1801).svg|22px|border]] [[ब्रिटिश ईस्ट इंडिया कंपनी]] * [[File:Flag of the State of Hyderabad (18th century-1900).svg|23px]] ृ[[हैदराबाद संस्थान|निझाम]] | सेनापती१ = * [[Image:Flag of the Maratha Empire.svg|22px]] [[दुसरे बाजीराव पेशवे|दुसरे बाजीराव]], [[बापू गोखले]], [[मोरोपंत दीक्षित]], [[त्र्यंबकजी डेंगळे]] * [[File:Indore Flag.svg|23px]] [[हरीराव होळकर]], [[तिसरे मल्हारराव होळकर]] * [[File:Nagpur State Flag.png|23px]] [[दुसरे मुधोजी भोसले]] * [[File:Flag of Gwalior (State).svg|23px]] [[दौलतराव शिंदे]] | सेनापती२ = - * [[चित्र:Flag of the British East India Company (1801).svg|22px|border]] [[फ्रांसिस रॉडोन-हेस्टिंग्स]], [[जॉन माल्कम]], [[थॉमस हिस्लॉप]] * [[File:Flag of the State of Hyderabad (18th century-1900).svg|23px]] [[तिसरा असफ जाह]] | सैन्यबळ१ =१८,००० [[घोडदळ]]<br /> ८,००० [[पायदळ सैनिक]] | सैन्यबळ२ =२,८०० घोडदळ | बळी१ =५० | बळी२ =८६ | टिपा = }} '''तिसरे इंग्रज-मराठा युद्ध''' हे [[इ.स. १८१७]]-१८मध्ये [[मराठा साम्राज्य|मराठे]] व इंग्रजांच्यात झालेले तिसरे व निर्णायक युद्ध होते. या युद्धात इंग्रजांनी मराठा साम्राज्याचा पराभव केला व जवळपास संपूर्ण [[भारत|भारतावर]] नियंत्रण मिळवले. [[दुसरे इंग्रज-मराठा युद्ध|दुसऱ्या इंग्रज मराठा युद्धाच्या]] नंतर मराठ्यांना आणि ब्रिटिशांना उसंत मिळाली. त्या दरम्यान ब्रिटिशांनी भारतातील स्वतःची शक्ती वाढवली परंतु मराठ्यांनी एकोपा टिकवला नाही आणि ते ब्रिटिशांच्या तुलनेत मराठे राजनैतिक आणि लष्करीदृष्ट्या कमी पडत गेले. अशा पार्श्वभूमीवर [[भारताचे गव्हर्नर जनरल|गव्हर्नर जनरल]] [[लॉर्ड हेस्टिंग्स]]ची नियुक्ती झाली.<ref>http://www.britannica.com/EBchecked/topic/256745/Francis-Rawdon-Hastings-1st-marquess-of-Hastings</ref>. त्याने आपल्या कारकिर्दीत आक्रमक धोरणाचा अवलंब केला. [[इंग्रज-नेपाळ युद्ध|नेपाळ युद्धाच्या]] समाप्तीनंतर [[पेंढारी]] लोकांशी संघर्ष सुरू करून अप्रत्यक्षरीत्या मराठ्यांनाच आव्हान दिले.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |url=https://dl.dropboxusercontent.com/spa/zohkohb0i282t94/Area%20Studies/public/SouthAsia/Ideas/pindaris.html#init |title=संग्रहित प्रत |access-date=2014-12-09 |archive-date=2016-04-03 |archive-url=https://web.archive.org/web/20160403073709/https://dl.dropboxusercontent.com/spa/zohkohb0i282t94/Area%20Studies/public/SouthAsia/Ideas/pindaris.html#init |url-status=dead }}</ref> या व इतर अनेक कारणांमुळे इंग्रज आणि मराठ्यांमध्ये पुन्हा एकदा युद्धाची ठिणगी पडली. अखेर पेशव्याने अंतिम युद्ध करण्याचा निर्णय घेतला.त्याला अप्पासाहेब भोसले आणि [[मल्हारराव होळकर]] ([[यशवंतराव होळकर|यशवंतराव होळकरांचा]] पुत्र) यांनी साथ दिली.पण युद्धात [[पेशवा]],[[भोसले]] आणि [[होळकर घराणे|होळकरांना]] एकत्र येऊ न देता त्यांना इंग्रजांनी वेगवेगळे पराभूत केले. [[सीताबर्डीची लढाई|सीताबर्डीच्या लढाईत]] [[नागपूरकर भ|भोसल्यांचा]], [[महिदपुरची लढाई|महिदपुरच्या लढाईत]] होळकरांचा आणि [[खडकीची लढाई|खडकी]]<ref name="sacred-texts.com">http://www.sacred-texts.com/hin/odd/odd29.htm</ref>, [[कोरेगाव]] व [[आष्टीची लढाई|आष्टा]] येथील लढाईत पेशव्यांचा पराभव झाला. अशा प्रकारे एक एक करीत मराठे इंग्रजांसमोर हरले व सर्वांनी शरणागती पत्करली. हेस्टिंग्सने भोसले, [[पेशवा]] [[दुसरे बाजीराव पेशवे|बाजीराव दुसरा]] आणि [[शिंदे घराणे|शिंदे]] यांना अपमानजनक तह स्वीकारण्यास भाग पडले. बाजीरावाला पेशवेपद सोडावे लागले आणि त्याचा प्रदेश इंग्रजांनी आपल्या साम्राज्यात विलीन केला. छत्रपतींचे [[सातारा]] राज्य व इतर [[मराठा]] सरदारांच्या प्रदेशावर [[ब्रिटिश]] नियंत्रण प्रस्थापित झाले आणि खऱ्या अर्थाने [[मराठा]] सत्तेची समाप्ती झाली. [[नागपूर स|नागपूरच्या]] [[मुधोजी भोसले दुसरे]] आणि [[इंदूर संस्थान|इंदूरचे]] [[मल्हारराव होळकर तिसरे]] यांच्या पाठिंब्याने [[पेशवा बाजीराव दुसरा|पेशवा बाजीराव दुसऱ्याच्या]] सैन्याने [[ब्रिटिश ईस्ट इंडिया कंपनी|ईस्ट इंडिया कंपनीविरूद्ध]] जोरदार हल्ला केला. [[ग्वाल्हेर संस्थान|ग्वाल्हेरचे]] चौथे मोठे मराठा नेते [[दौलतराव शिंदे]] यांनी [[राजस्थान]]वरील नियंत्रण गमावले असले तरीही त्यांनी राजस्थानला दबाव आणि मुत्सद्देगिरीने तटस्थ राहण्याचे पटवून दिले. ब्रिटिशांच्या निर्णायक विजयाने [[मराठा साम्राज्य]] फुटले आणि स्वराज्याचा अंत झाला. पेशवेच्या सैन्याने शक्य तितका प्रतिकार करीत इंग्रजांना रोखण्यासाठी अनेक लहान लढाया लढल्या. शेवटी इंग्रजांनी पेशवाई ताब्यात घेतली आणि दुसऱ्या बाजीरावाला [[कानपूर]]जवळील [[बिठूर]] येथे एका लहान जहागिरीला तडीपार करण्यात आले आले. पेशवाईचा बहुतांश प्रदेश [[बॉम्बे प्रेसिडेन्सी|मुंबई प्रेसिडेंसीमध्ये]] विलीन केला गेला. साताराच्या महाराजांना त्यांच्या संस्थानावर कायम ठेवले गेले. १८४८ मध्ये [[लॉर्ड डलहौसी]]च्या [[डॉक्ट्रीन ऑफ लॅप्स]]च्या बनावाखाली बॉम्बे प्रेसिडेन्सीने सातारा संस्थानसुद्धा खालसा केले. [[नागपूर मेट्रो|नागपूर]] व भोवतालच्या राजवटीचा उरलेला भाग, तसेच [[बुंदेलखंड]]मधील पेशव्याचे प्रदेश [[ब्रिटिश राज|ब्रिटिश भारताचे]] [[सौगोर प्रांत|सौगोर]] आणि [[नेरबुद्दा प्रांत]] म्हणून जोडले गेले. ब्रिटिशांनी होळकरांचे [[इंदूर संस्थान|इंदूर]] शिंद्यांचे [[ग्वाल्हेर संस्थान|ग्वाल्हेर]] व पेशव्यांच्या हुकुमतीतील [[झांंसी संस्थान|झांसी]] ही संस्थाने आपल्या अंमलात आणली. ==मराठे आणि इंग्रज== [[चित्र:Joppen1907India1805a-21.jpg|thumb|285x285px|दुसरे अँग्लो-मराठा युद्धानंतरचा १८०५मधील भारताचा नकाशा]] [[छत्रपती शिवाजी महाराज|छत्रपती शिवाजी महाराजांनी]] १६७४ मध्ये स्थापन केलेल्या [[मराठा साम्राज्य|मराठा साम्राज्याने]] [[आदिलशाही|विजापूर]], [[निजामशाही|हैदराबाद]] आणि [[मुघल साम्राज्य|दिल्लीच्या मुस्लिस सल्तनतींच्या]] नाकावर टिच्चून स्वराज्य राखले होते. स्थापनेनंतर काही दशकांतच मराठा साम्राज्य भारतातील एक प्रमुख सत्ता झाले. [[रायगड (किल्ला)|रायगड]] किल्ल्यावर राजधानी असलेल्या या साम्राज्याचे व्यवस्थापन आठ मंत्र्यांच्या मंडळाद्वारे ([[अष्टप्रधान]]) केले जात असे. त्यांतील पंतप्रधान पदावर असलेल्या मंत्र्याला [[पेशवे]] हा खिताब होता. कालांतराने मराठा साम्राज्याची सत्ता पेशव्यांच्या हातात आली व [[छत्रपती]] हे नाममात्र राजे उरले. === ब्रिटिशांचा वाढता प्रभाव === [[चित्र:Sir Joshua Reynolds (1723-92) - Francis Rawdon-Hastings (1754-1826), Second Earl of Moira and First Marquess of Hastings - RCIN 407508 - Royal Collection.jpg|200px|इवलेसे|डावे|फ्रांसिस रॉडोन-हेस्टिंग्स, हेस्टिंग्सचा पहिला मार्क्वेस]] अठराव्या शतकाच्या सुरुवातीच्या काळात मराठे आणि [[मुघल साम्राज्य|मोगलांमध्ये]] भारतावरील वर्चस्वासाठी सतत लढाया होत होत्या. या दरम्यान ब्रिटिशांनी [[मुंबई]], [[मद्रास]] आणि [[कोलकाता]] येथे छोट्या छोट्या वखारी स्थापल्या व तेथून व्यापार व पुढे राजकारण करणे सुरू केले. मे १७३९ मध्ये मुंबईजवळील [[वसई]] येथे [[वसईची लढाई|मराठ्यांनी पोर्तुगीजांचा पराभव केल्याचे]] पाहून ब्रिटिशांनी मुंबईतील आपली आरमारी शिबंदी मजबूत केली. मराठ्यांना मुंबईपासून दूर ठेवण्यासाठी ब्रिटिशांनी मराठ्यांशी तहाची बोलणी करण्यासाठी दूत पाठवले. या वाटाघाटींमधून आणि १२ जुलै, १७३९ रोजी एक करार मंजूर झाला, ज्याकरवे [[ब्रिटिश ईस्ट इंडिया कंपनी]]ला मराठ्यांच्या प्रदेशात मुक्त व्यापार करण्याचे अधिकार मिळाले. इंग्रज आणि मराठ्यांच्यातील करार पाहून दक्षिणेस [[हैदराबाद]]च्या [[निजामशाही|निजामने]] मराठ्यांविरूद्धच्या युद्धासाठी [[फ्रेंच भारत|फ्रेंच लोकांची]] मदत घेतली. यामुळे पुन्हा पेशव्यांनी इंग्रजांकडून मदत मागितली परंतु इंग्रजांनी त्याला नकार दिला. तरीसुद्धा मराठ्यांनी पुढील पाच वर्षांत निझामाचा पराभव करण्यास यश मिळविले. १७५० ते १७६१ च्या काळात ब्रिटिशांनी भारतात [[फ्रेंच ईस्ट इंडिया कंपनी]]चा पराभव केला आणि १७९३ पर्यंत त्यांनी पूर्वेकडील [[बंगाल वॉरियर्स|बंगाल]] व दक्षिणेत [[चेन्नई|मद्रास]]मध्ये आपली सत्ता ठाम केली. इकडे पश्चिमेकडे मराठ्यांचे वर्चस्व असल्यामुळे त्यांच्या महत्त्वाकांक्षेला आळा बसला होता. परंतु ते समुद्रामार्गे पश्चिम किनाऱ्यावरील [[सुरत]]मध्ये दाखल झाले. त्यांचे साम्राज्य वाढत असताना मराठ्यांनी [[सिंधु नदी|सिंधूच्या]] पलीकडे कूच केले. उत्तरेकडील विस्तारित मराठा साम्राज्याची जबाबदारी पेशव्यांनी [[शिंदे घराणे|शिंदे]] आणि [[इंदूर संस्थान|होळकराकडे]] सोपवली होती. पुढे जाता या दोन्ही संस्थानांनी मराठा साम्राज्याऐवजी स्वतःचे स्वार्थ पुढे करणे पसंत केले. त्यांनी साम्राज्याचा [[राजपूत]], [[जाट]] आणि [[रोहिला]] व इतर हिंदू राज्यकर्त्यांपासून बचाव केला असला तरी मुस्लिम आक्रमकांविरुद्ध ते निष्प्रभ होते. १४ जानेवारी, १७६१ रोजी [[पानिपतची तिसरी लढाई|पानिपत येथे]] अफगाण [[अहमद शाह अब्दाली]]विरुद्ध मराठा साम्राज्याचा सडकून पराभव झाला. त्यात मराठा सरदारांची एक संपूर्ण पिढी कापून काढली गेली व साम्राज्य मोडकळीस आले. त्यानंतर [[माधवराव पेशवे|माधवराव पेशव्यांच्या]] अंमलात १७६१ ते १७७३ दरम्यान मराठ्यांनी उत्तरेकडील घालवलेला मोठा प्रदेश परत मिळवला. === आंग्ल-मराठा संबंध === १९७७मध्ये पेशव्यांच्या कौटुंबिक कलह आणि सत्तासंघर्षातून [[नारायणराव पेशवे|मारायणराव पेशव्यांची]] [[नारायणराव पेशव्यांची हत्या|हत्या झाल्यावर]] पेशव्यांचे लक्ष उत्तर आणि मध्य भारताकडे नव्हते. त्यातच होळकर आणि शिंदे यांच्यातील अंतर्गत संघर्षामुळे [[पुणे|पुण्याची]] सत्ता मध्य भारतात नाममात्रच होती. नारायणरावानंतर पेशवेपदी आलेल्या [[रघुनाथराव पेशवे|रघुनाथरावाला]] वाटले की शिंदे-होळकर थेट पेशव्यांच्या सत्तेलाच आव्हान देतील. याला शह देण्यासाठी त्याने इंग्रजांकडून मदत मागितली. यासाठी इंग्रजांनी [[सुरतेचा करार|सुरतेला करार]] मान्य करून घेतला. यानुसार [[साळशेत बेट]] (आताच्या [[मुंबई]]चा मोठा भाग) आणि [[वसईचा किल्ला]] इंग्रजांच्या हवाली केले गेले आणि इंग्रजांनी पेशव्यांना पाठिंबा जाहीर केला. या कराराचा भारत आणि [[इंग्लंड]]मधील ब्रिटिश सत्तावर्तुळांमध्ये खळबळ माजली. [[ब्रिटिश राजतंत्र|ब्रिटिश राजतंत्राने]] [[ब्रिटिश ईस्ट इंडिया कंपनी|ईस्ट इंडिया कंपनीला]] भारतात व्यापार करण्याचा मक्ता दिलेला होता परंतु तेथील सार्वभौम राजांशी इंग्लंडच्या वतीने असे करार करणे हे कायदेबाह्य होते. या कराराच्या अटींवरून [[पहिले इंग्रज-मराठा युद्ध]] पेटले. दोन्ही बाजू तुल्यबळ असल्याने हे युद्ध अनेक वर्षे रखडले. शेवटी [[महादजी शिंदे|महादजी शिंद्यांनी]] मध्यस्थी करून १७८२मध्ये [[सालबाईचा करार]] घडवून हे युद्ध थांबवले. यात इंग्रजांची जरी थेट सरशी झाली नसली तरी [[वॉरेन हेस्टिंग्स]]ने दूरदृष्टी वापरून शिंदे, भोसले आणि पेशवे यांच्यात दुही निर्माण केली. १७८६मध्ये [[ब्रिटिश ईस्ट इंडिया कंपनी|ईस्ट इंडिया कंपनी]]ने [[लॉर्ड कॉर्नवॉलिस]] याला [[भारताचे गव्हर्नर जनरल|भारतातील प्रदेशांचा गव्हर्नर जनरल]] म्हणून नेमले. त्यावेळी [[मराठा साम्राज्य]] मजबूत स्थितीतच होते. [[सालबाईचा तह|सालबाईच्या तहानंतर]] ब्रिटिशांनी [[उत्तर भारत|उत्तर भारतात]] कुरापती न काढता मराठ्यांच्या बरोबरीने राहण्याचे धोरण अवलंबिले. [[पुणे|पुण्यात]] या वेळी ११ वर्षांचा [[सवाई माधवराव पेशवे|सवाई माधवराव]] पेशवेपदावर होता व त्याच्या मंत्री [[नाना फडणवीस|नाना फडणवीसांनी]] मुत्सद्दीपणाने ब्रिटिश, [[निजामशाही|निजाम]], [[फ्रेंच भारत|फ्रेंच]], [[पोर्तुगीज भारत|पोर्तुगीज]], [[शिंदे घराणे|शिंदे]], [[इंदूर संस्थान|होळकर]] व इतर सत्तांशी समतोल साधून ठेवलेला होते. १८०० साली फडणवीसांच्या मृत्यूनंतर पेशवाईत अनागोंदी माजली. शिंदे-होळकर संघर्षात पेशव्यांनी शिंद्यांची बाजू घेतल्याचे वाटून होळकरांनी १८०१मध्ये थेट पुण्यावर हल्ला केला. [[दुसरे बाजीराव पेशवे|पेशवा दुसऱ्या बाजीरावाने]] पुण्यातून ब्रिटिश आरमाराच्या मदतीने पलायन केले. आपली पेशवाई आणि सत्ता गमावण्याची भीती वाटून बाजीरावाने [[वसईचा तह|वसईच्या तहावर]] शिक्कामोर्तब केले. यानुसार पेशवे आता खुद्द शासक न राहता इंग्रजधार्जिणे झाले. याला प्रत्युत्तर म्हणून शिंदे आणि [[नागपूरकर भोसले|भोसल्यांनी]] इंग्रजांनी हल्ला केला व १८०३मध्ये [[दुसरे इंग्रज-मराठा युद्ध]] सुरू झाले. यात इंग्रजांनी मराठा सरदारांचा सडकून पराभव केला व मराठ्यांनी आपला बव्हंश प्रदेश इंग्रजांच्या स्वाधीन केला. === ब्रिटिश ईस्ट इंडिया कंपनी === हजारो मैलांवरून आलेल्या ब्रिटिशांनी भारतीय भूगोलाचा अभ्यास केलेला होता आणि स्थानिक लोकांशी व्यापार करण्यासाठी आणि नंतर त्यांच्यावर सत्ता गाजविण्यासाठी येथील भाषा शिकून घेतलेल्या होत्या. त्यांच्याकडील त्याकाळील अद्ययावत असे तंत्रज्ञान होते आणि भारतातील परिस्थितीत प्रभावीपणे वापरण्यासाठीची शस्त्रे त्यांनी आणलेली होती. काही संशोधकांच्या मते जरी ब्रिटिशांकडे अद्ययावत तंत्रज्ञान नसते तरीही त्यांच्यातील शिस्त व संघटनेच्या जोरावर त्यांनी भारतीयांविरुद्धची बव्हंश युद्धे जिंकली असती. त्याचबरोबर त्यांचा मुत्सद्दीपणा आणि संधिसाधूपणाही त्यांच्या यशाला कारणीभूत होते. [[पहिले इंग्रज-मराठा युद्ध|पहिल्या इंग्रज-मराठा युद्धानंतर]] [[वॉरन हेस्टिंग्स|वॉरेन हेस्टिंग्स]]ने जाहीर केले की मराठ्यांबरोबरचा तह अनेक वर्ष अबाधित राहील. परंतु त्याचबरोबर त्याने [[पुणे|पुण्यातील]] [[पेशवे|पेशव्यांच्या]] दरबारात [[चार्ल्स मॅलेट]] या स्थानिक रीतीरिवाज माहिती असलेल्या व्यापाऱ्याला राजदूत म्हणून नेमले. यायोगे हेस्टिंग्सला पेशव्यांशी सतत संपर्क ठेवायचा होता तसेच तेथील बितंबातमीही काढून आणायची होती. == तिसऱ्या युद्धाची पार्श्वभूमी == [[दुसरे आंग्ल-मराठा युद्ध|दुसऱ्या आंग्ल-मराठा युद्धानंतर]] [[पेशवे|पेशव्यांची]] सत्ता मुख्यत्वे महाराष्ट्रात ''देशा''वर पसरलेली होती. [[कृष्णा नदी|कृष्णा]] आणि [[गोदावरी नदी|गोदावरी नद्यांची]] खोरी आणि त्यांमधील [[सह्याद्री]]च्या पठारावरील प्रदेश हा त्यांच्या थेट अंमलाचा प्रदेश होता. त्यांचे सरदार असलेले [[इंदूर संस्थान|होळकर]] [[इंदूर|इंदूरात]] असून त्यांची सत्ता [[नर्मदा खो|नर्मदा खोऱ्यात]] होती. [[शिंदे घराणे|शिंदे]] [[ग्वाल्हेर]] आणि [[बुंदेलखंड]], [[गंगेचे खोरे|गंगेच्या खोऱ्याच्या]] दक्षिणेकडील टेकड्या आणि सुपीक मैदाने तसेच आसपासच्या प्रदेशावर हुकुमत गाजवत होते. [[चंबळ नदी|चंबळच्या]] दऱ्या, जंगले, [[विंध्य पर्वतरांग|विंध्य पर्वतरांगेच्या]] उत्तरेस आणि आत्ताच्या [[मध्य प्रदेश]]च्या वायव्य भागातील प्रदेश, [[माळवा]] पठार या भागांतून पेंढाऱ्यांचे राज्य होते. === खिळखिळे होत चाललेले मराठा सैन्य === [[दुसरे आंग्ल-मराठा युद्ध|दुसऱ्या आंग्ल-मराठा युद्धानंतर]] मराठा साम्राज्याचा प्रभाव आणि शक्ती काही अंशाने कमी झाली होती.{{sfn|Chhabra|2005|p=39}} युद्धानंतर त्यांनी आपल्या सैन्याचे आधुनिकीकरण करण्याकडे दुर्लक्ष केले आणि नवीन तंत्रज्ञान न अजमावता त्याच त्याच जुन्या, कालबाह्य युद्धनीतींवर भर दिला.{{sfn|Chhabra|2005|p=39}} मराठ्यांचा तोफखाना जुन्यापुराण्या तोफांवर भर देउन होता. यांना एका ठिकाणाहून दुसरीकडे नेणे म्हणजे कठीण काम होते. याउलट युरोपीयनांचा तोफखाना गतिशील आणि भेदक होता. जरी काही प्रमाणात मराठ्यांनी नवीन शस्त्रे अंगिकारली असली तरी ती सगळी आयात केलेली होती. ही हाताळणारे कुशल लोक परदेशी होते. एतद्देशीयांनी ही शस्त्रे स्वतः तयार करण्याचा कधी प्रयत्न केला नाही किंवा त्यांचे तंत्रज्ञानही आत्मसात केले नाही. मराठ्यांचे गुप्तहेर खाते कुशल नव्हते आणि नाना फडणवीसांचा काळ सोडता त्यांच्याकडील मुत्सद्दी देशातील संपूर्ण चित्र पाहण्यास असमर्थ होते. मराठ्यांची घातक पथके [[पेंढारी]] व इतर भाडोत्री सैनिकांनी भरलेली होते. या साम्राज्याला एक वाली नव्हता. खुद्द छत्रपतींच्याही दोन गाद्या होत्या -- [[सातारा संस्थान|सातारा]] आणि [[कोल्हापूर संस्थान|कोल्हापूर]]. [[पश्चिम महाराष्ट्र]] सोडता इतर सगळे प्रदेश तेथील सरदारांच्या अंमलात होते आणि त्यांवर एकसूत्र थेट कारभार अशक्य होता. [[छत्रपती शिवाजी महाराज|शिवाजी महाराजांचे]] एकछत्री मराठा साम्राज्य आता कॉन्फेडरसी{{मराठी शब्द सुचवा}}मध्ये परिवर्तित झाले होते आणि एकजुटीने परकीय शत्रूशी युद्ध करण्यासाठीची एकता नष्ट झालेली होती.{{sfn|Chhabra|2005|p=39}} === ब्रिटिशांची कारस्थाने === [[चित्र:Mountstuart-Elphinstone.jpg|left|thumb|माउंटस्टुअर्ट एल्फिन्स्टन]] मराठा साम्राज्य ढासळत असताना [[ब्रिटिश ईस्ट इंडिया कंपनी|ईस्ट इंडिया कंपनी]] आपली शक्ती वाढवत होती. दुसऱ्या युद्धातील आपल्या विजयाचा पुरेपूर उपयोग करून घेत त्यांनी मराठ्यांना आपल्या टाचेखाली ठेवले होते. जरी [[दुसरे बाजीराव पेशवे|दुसरा बाजीराव]] साम्राज्याचा पेशवा असला तरी पेशव्यांच्या बाजूने असलेले अनेक सरदार, जहागिरदार आणि संस्थानिक ब्रिटिशांच्या नियंत्रणाखाली किंवा संरक्षणाखाली गेलेले होते. याचा फायदा घेत ब्रिटिशांनी [[बडोदा संस्थान|बडोद्याच्या]] [[गायकवाड घराणे|गायकवाडांबरोबर]] करार करून त्यांच्या संस्थानातील महसूलाचा भाग पेशवाईपर्यंत पोचू नये अशी व्यवस्था केली. यामुळे भडकलेल्या पेशव्यांशी बोलणी करण्यासाठी गायकवाडांनी गंगाधर शास्त्री यांना आपले दूत म्हणून पुण्याला पाठवले. तेथे असताना त्यांची हत्या झाली. या हत्येमागे पेशवाईतील मंत्री [[त्र्यंबक डेंगळे]] असल्याचा संशय गायकवाड आणि ब्रिटिशांनी व्यक्त केला. या प्रकरणाला उचलून धरत ब्रिटिशांनी बाजीरावाला [[पुणे करार (१८८७)|एक करार]] करणे भाग पाडले.{{sfn|Naravane|2006|pp=79–80}} १३ जून, १८८७ रोजी शिक्कामोर्तब झालेल्या या करारानुसार बाजीरावाला गायकवाडांवरील वादावर पडदा टाकणे, त्र्यंबक डेंगळे यांनी गुन्हा कबूल करणे आणि बडोद्याच्या महसूलीवर पाणी सोडणे भाग पडले. याशिवाय पेशवाईने मोठा प्रदेश ब्रिटिशांच्या स्वाधीन केला. यात महाराष्ट्रातील अनेक बेलाग किल्ले आणि [[कोंकण|कोंकणातील]] किनारपट्टी ब्रिटिशांच्या घशात गेली आणि [[नर्मदा नदी|नर्मदेच्या]] उत्तरेस आणि [[तुंगभद्रा नदी|तुंगभद्रेच्या]] दक्षिणेकडील पेशवाईचा सगळा प्रदेश ब्रिटिश आधिपत्याखाली आला. आणि पेशव्यांनी भारतातील इतर कोणत्याही संस्थानाशी वाटाघाटी करू नये असेही मान्य करून घेतले.{{sfn|Chhabra|2005|p=17}} इतकेच नव्हे तर पेशवाईतील ब्रिटिश रेसिडेंट [[माउंटस्टुअर्ट एल्फिन्स्टन]]ने पेशव्यांना आपले घोडदळ बरखास्त करणे भाग पाडून मराठा सैन्याचे कंबरडेच मोडले.{{sfn|Chhabra|2005|p=17}}{{sfn|Naravane|2006|pp=79–80}} === पेंढारी === {{हेसुद्धा पाहा|पेंढारी}} [[File:Malwa_India_1823.png|thumb|१८२३ च्या भारतातील चित्रणात माळव्याचे स्थान. १९व्या शतकाच्या सुरुवातीच्या काळात पेंढारी या भागात होते]] पेंढारी किंवा पिंडारी या भारतात अठराव्या-एकोणिसाव्या शतकांत रयतेची लूटमार व वाटमार करणाऱ्या संघटित टोळ्या होत्या, ज्यात हिंदू आणि मुस्लिम या दोन्ही समाजाचे लोक होते. यांपैकी पेंढाऱ्यांच्या सशस्त्र संघटित टोळ्या राजकीय सत्ताधाऱ्यांच्या आश्रयाने उदयास आल्या.{{sfn|Naravane|2006|pp=86–87}} घोड्यांवरून आपल्या कारवाया करणारे पेंढारी शिंदेशाही किंवा होळकरशाही असत. अंदाजे ३३,००० शिबंदी असलेल्या{{sfn|Naravane|2006|p=86}} पेंढाऱ्यांच्या सरदारांमध्ये चिटू, तुलसी, इमाम बक्ष, साहिब खान, कादिर बक्ष, नाथू आणि बापू हे होळकरशाही तर करीम खान, दोस्त मोहम्मद हे शिंदेशाही होते. [[दुसरे आंग्ल-मराठा युद्ध|दुसऱ्या आंग्ल-मराठा युद्धानंतर]] शिंदे व होळकर यांनी आपले बरेचसे प्रांत ब्रिटिशांच्या स्वाधीन केले. त्याचा वचपा म्हणून शिंदे आणि होळकरांनी पेंढाऱ्यांना ब्रिटिश प्रांतावर आक्रमण करण्यास उद्युक्त केले. यांच्या धाडींमुळे त्रस्त झालेल्या रयतेला आपले गुजराण करणे अशक्य झाले.{{sfn|Russell|1916|p=396}} उपासमारी किंवा पेंढाऱ्यांना जाउन मिळणे असे दोनच पर्याय त्यांना उरले. १८१५मध्ये सुमारे २५,००० पेंढाऱ्यांची टोळधाड [[मद्रास प्रेसिडेन्सी]]मधील [[कोरोमंडल|कोरोमांडल]] किनाऱ्यालगतच्या प्रदेशावर चालून गेली आणि तेथील ३०० गावे लुटून मारली. अजून एक धाड निजामाच्या हद्दीत तर तिसरी मलबारवर पडली व तेथेही त्यांनी अशीच जाळपोळ केली. १८१७ पर्यंत पेंढाऱ्यांनी ब्रिटिश प्रदेशात छापेमारी सुरू ठेवली. पेंढाऱ्यांचा नायनाट करणे हाच एक उपाय ब्रिटिशांना होता. == व्यूहरचना आणि नियोजन == === मराठा साम्राज्य === [[चित्र:RaigadFort1.jpg|thumb|रायगड किल्ल्यावर जुन्या वाड्याचे अवशेष]] [[पुणे करार (१८१३)|पुणे करारांतर्गत]] पेशव्यांनी आपले घोडदळ बरखास्त केले होते परंतु गुप्तपणे त्यांना सात महिन्यांचे आगाऊ वेतन देउन पेशवाईच्या दिमतीस येण्यास फर्मावले.{{sfn|Naravane|2006|p=80}} बाजीरावने [[बापू गोखले]] यांच्यावर येऊ घातलेल्या युद्धाच्या तयारीची जबाबदारी सोपविली.{{sfn|Duff|1921|pp=468–469}} गोखल्यांनी घोडदळाबरोबरच गुप्ततेतच पायदळाची सुद्ध भरती सुरू केली. यांत [[भिल्ल समाज|भिल्ल]] आणि [[रामोशी]] सैनिकांचा भरणा होता.{{sfn|Duff|1921|p=468}} अगदी पेंढाऱ्यांनाही भाडोत्री सैनिक होण्याचा प्रयत्न केला गेला.{{sfn|Duff|1921|p=468}} ऑगस्ट १८७१मध्ये त्यांनी [[सिंहगड]], [[पुरंदर किल्ला|पुरंदर]] आणि [[रायगड (किल्ला)|रायगड]] किल्ल्यांची डागडुजी करून ते भांडते केले.{{sfn|Duff|1921|p=468}} लष्करी तयारीबरोबरच काही मुत्सद्देगिरीचे ही प्रयत्न झाले. पेशव्यांनी भोसले, शिंदे आणि होळकर यांना पुन्हा आपल्या गोटात येण्याचे आवाहन केले. जसवंतराव घोरपडे सारख्या एल्फिन्स्टनच्या नोकरीतील नाराज एतद्देशीय लोकांचा माग काढून त्यांना गुप्तपणे भरती केले गेले. अशा इतर काही शिपायांनी पेशव्यांना नकार दिला आणि उलट आपल्या वरिष्ठ अधिकाऱ्यांकडे पेशव्यांची आगळीक उघड केली.{{sfn|Duff|1921|p=474}}{{sfn|Duff|1921|p=470}} पेशव्यांनी थेट युरोपीयांच्यात फूट पाडणेही अजमावले परंतु ते मात्र शक्य झाले नाही.{{sfn|Duff|1921|p=470}} [[दुसरे बाजीराव पेशवे|पेशवा बाजीराव दुसऱ्याने]] १९ ऑक्टोबर, १८१७ रोजी [[विजयादशमी|दसऱ्याच्या]] उत्सवात मोठे सैन्य जमा केले.{{sfn|Naravane|2006|p=80}} कवायतीदरम्यान घोड्यावर स्वार असलेल्या सैनिकांनी एल्फिन्स्टनच्या दिशेने एल्गार केला परंतु शेवटच्या क्षणी त्यांनी मोर्चा वळवला.{{Sfn|Duff|1921|p=471}} [[माउंटस्टुअर्ट एल्फिन्स्टन|एल्फिन्स्टनला]] धाक दाखवणे आणि त्याच्या नोकरीत असलेल्या एतद्देशीय शिपायांना पेशव्यांच्या बाजूने लढण्यासाठी मनोबळ देणे हा या हिकमतीचा उद्देश होता.{{Sfn|Duff|1921|p=471}}{{sfn|Duff|1921|p=471}} पेशव्यांनी एल्फिन्स्टनची हत्या करण्याचाही कट रचला होता. [[बापू गोखले|गोखल्यांचा]] याला विरोध होता परंतु ही योजना पुढे चालली पण उघडकीला येण्याचा संशय आल्यावर उधळून टाकण्यात आली.{{sfn|Naravane|2006|p=80}} १८१७ च्या सुमारास मराठा साम्राज्याच्या सैन्यदलाचा अंदाज १ बर्टन यांच्या मते असा होता -- पायदळ: अंदाजे ८१,०००. घोडदळ: १,०६०००. तोफा: ५८९. [[पुणे|पुण्यामध्ये]] [[पेशवे|पेशव्यांकडे]] १४,००० शिपाई, २८,००० घोडेस्वार आणि ३७ तोफा होत्या. होळकरांकडे ८,००० सैनिक, २०,००० घोडेस्वार आणि १०७ तोफा होत्या. [[ग्वाल्हेर]]मध्ये [[शिंदे घराणे|शिंदे]] आणि [[इंदूर|इंदूरात]] [[इंदूर संस्थान|होळकरांकडे]] अनुक्रमे १६,००० आणि १८,००० सैनिक; १५,००० आणि १६,००० घोडेस्वार आणि एकूण सुमारे २०० तोफा होत्या. यांशिवाय अफगाण सरदार आमिर खानकडे [[राजपुताना|राजपुतान्यातील]] [[टोंक]] येथे १०,००० सैनिक, १२,००० घोडेस्वार आणि २०० तोफा होत्या{{sfn|Burton|1908|p=153}}{{sfn|Burton|1908|p=153}}{{sfn|Bakshi|Ralhan|2007|p=261}}{{sfn|United Service Institution of India|1901|p=96}} [[चंबळ नदी|चंबळ]] आणि [[माळवा]] तसेच [[नर्मदा खोरे|नर्मदा खोऱ्यांतील]] शिंदेशाही [[पेंढारी]] सरदार चिटू, करीम खान आणि दोस्त मोहम्मद यांच्याकडे अनुक्रमे १०,०००, ६,००० आणि ४,००० सैनिक होते परंतु यांच्याकडे शस्त्रे म्हणजे फक्त भाले होते. होळकरशाही पेंढारी सरदार तुळशी, इमाम बक्ष, साहिब खान, कादिर बक्ष, नथू आणि बापू यांच्यात मिळून २१,५०० सैनिक आणि सुमारे ४,००० घोडेस्वार होते.{{sfn|Naravane|2006|pp=86–87}} === ब्रिटिश ईस्ट इंडिया कंपनी === गायकवाडांच्या राजदूत गंगाधर शास्त्री यांची हत्या म्हणजे पेशव्यांनी भारतातील ब्रिटिश सत्तेला दिलेले आव्हान समजून त्यांचे साम्राज्य गिळण्यासाठी [[फ्रांसिस रॉडोन-हेस्टिंग्स|रॉडोन-हेस्टिंग्सने]] भारतात मोठ्या सैन्याची जमवाजमव सुरू केली.<ref name="mapw">{{cite book |last1=Burton |first1=R.G. |title=The Mahratta And Pindari War |date=1910 |publisher=Government Press |location=Simla |url=https://archive.org/details/in.ernet.dli.2015.284400/mode/2up}}</ref> ब्रिटिशांची भारतातील तोपर्यंतची ही सगळ्यात मोठी फौज होती. १,२०,००० शिबंदी असलेल्या या सैन्याची रचना रॉडोन-हेस्टिंग्सच्या हाताखालील ग्रँड आर्मी तथा बेंगाल आर्मी आणि जनरल [[थॉमस हिस्लॉप]]च्या हाताखालील आर्मी ऑफ द डेक्कन या दोन सैन्यांची मिळवणी होती.{{sfn|Bakshi|Ralhan|2007|p=259}} यात एतद्देशीय सैनिकांच्या ६० बटालियन, ब्रिटिश सैन्याच्या रेजिमेंटमधून रचलेल्या अनेक बटालियन, घोडदळ आणि ड्रगूनच्या अनेक तुकड्या, तोफखाना, इ.चा समावेश होता. ग्रँड आर्मीच्या ४०,००० सैनिकांच्या या फौजेचे तीन विभाग आणि एक अतिरिक्त राखीव विभाग केले गेले. यांतील डाव्या विभागाचे नेतृत्त्व मेजर जनरल मार्शल, मध्य विभाग रॉडोन-हेस्टिंग्स कडे होेते. सैनिक, आर्मी ऑफ द डेक्कनचे ७०,००० सैनिक पाच विभागांत होते. यांचे नेतृत्त्व ब्रिगेडियर जनरल डव्हजन, जनरल हिस्लॉप, जनरल माल्कम ब्रिगेडियर जनरल स्मिथ आणि लेफ्टनंट कर्नल अॅडम्स यांच्याकडे असल्याची नोंद आहे. याव्यतिरिक्त [[चेन्नई|मद्रास]] आणि [[पुणे विमानतळ|पुणे]] येथे दोन बटालियन आणि तोफखान्याच्या तुकड्याही तैनात होत्या. [[मद्रास रेसिडेन्सी]]मध्ये ६ व्या बंगाल घोडदळातील अतिरिक्त तीन तुकड्याही तयारीत होत्या. या सगळ्या सैन्याकडे अद्ययावत शस्त्रे होती तसेच त्यांचे रसदमार्ग उत्तमपणे आखलेले होते. इकडे सैन्य गोळा करीत असताना ब्रिटिशांनी शिंदे, होळकर आणि आमिर खान यांच्याशी बोलणी सुरू केली. या तिन्ही संस्थानातील [[पेंढारी]] ब्रिटिश प्रदेशात धुमाकूळ घालत होते आणि या तिघांनीही [[नेपाळचे राजे|नेपाळच्या राजाबरोबर]] संधान साधून ब्रिटिशांविरुद्ध युती करण्याची बोलणी सुरू केलेली होती.{{sfn|Sinclair|1884|pp=194–195}} याबाबतचा गुप्त पत्रव्यवहार ब्रिटिशांनी पकडला. यावरून त्यांनी संस्थानिकांना पेचात पाडले आणि पेंढाऱ्यांविरुद्ध ब्रिटिशांना मदत करणे आणि पेंढाऱ्यांच्या नवीन टोळ्या उभ्या न होऊ देणे यासाठी ब्रिटिशांनी संस्थानिकांना [[ग्वाल्हेरचा करार|वचन देणे]] भाग पाडले. हा करार, प्रचंड मोठे सैन्याचा दबाव आणि मुत्सद्दीगिरी वापरून ब्रिटिशांनी शिंदे आणि होळकरांना युद्ध सुरू होण्याआधीच बाजूला केले. राजपुतान्यातील आमिर खानला त्याची टोंकची रियासत अबाधित ठेवण्याचे वचन देउन ब्रिटिशांनी त्यालाही परस्पर दूर केले. आमिर खानने ब्रिटिशांवर विश्वास ठेवून आपली सेना बरखास्त केली तोफा ब्रिटिशांना विकून टाकल्या. याशिवाय आपल्या प्रदेशातून पेंढाऱ्यांना हाकलून देण्याचेही कबूल केले.{{sfn|Sinclair|1884|pp=194–195}} ऑक्टोबरमध्ये आणि नोव्हेंबरच्या सुरुवातीस ब्रिटिशांनी ग्रँड आर्मीचा एक विभाग [[सिंधुदुर्ग|सिंध]], दुसरा [[चंबळ विभाग|चंबळ]] आणि तिसरा [[नर्मदेचे खोरे|नर्मदेच्या खोऱ्याच्या]] पूर्व भागात पाठवला. यांचे काम शिंदे आणि होळकर तसेच पेशव्यांच्या मध्ये राखून त्यांची हातमिळवणी रोखणे हा होता. राखीव विभागाने [[राजपुताना|राजपुतान्यात]] आमिर खानच्या हालचालींवर नजर ठेवलेली होती. आर्मी ऑफ द डेक्कनचा पहिला आणि तिसरा विभाग [[हरदा]] येथे ठाण मांडून होता. तेथून ही फौज आसपासच्या किल्ल्यांना शह देउन होती. दुसरा विभाग [[मलारपूर]] येथून [[बेरार घाट|बेरार घाटावर]] लक्ष ठेवून होता तर चौथा विभाग [[पुणे]] आणि [[अमरावती]]च्या आसपासच्या प्रदेशांवर जरब ठेवीत होता. पाचवा विभाग [[होशंगाबाद]] येथे तैनात करण्यात आला. राखीव विभाग [[भीमा नदी|भीमा]] आणि [[कृष्णा नदी|कृष्णा नद्यांच्या]] दोआबात दबा धरून बसला होता. अशा प्रकारे ब्रिटिशांनी मराठ्यांची पूर्णपणे नाकेबंदी करून ठेवलेली होती. == युद्धातील प्रमुख लढाया == [[चित्र:Richard_Colley_Wellesley.jpg|thumb|[[रिचर्ड वेलस्ली (पहिला मार्क्वेस वेलस्ली)|रिचर्ड वेलेस्ली]], पहिला मार्क्वेस वेलेस्लीने आंग्ल-मराठा युद्धात विजय मिळवून कंपनीच्या प्रदेशाचा भारतात विस्तार केला]] काही इतिहासकारांच्या मते तिसरे युद्ध हे [[दुसरे आंग्ल-मराठा युद्ध|दुसऱ्या युद्धाचे]] खरकटे काढण्यासाठीचे होते. ब्रिटिशांना ते पूर्वीच संपवता आले नाही कारण त्यांचे पैसे आणि मनुष्यबळ त्या युद्धाच्या शेवटी कमी पडले.{{sfn|Black|2006|pp=77–78}} परंतु हे सुद्ध लक्षात घेण्याजोगे आहे की ब्रिटिशांनी तिसऱ्या युद्धासाठी कसून तयारी केली होती. त्यासाठी त्यांनी प्रचंड मनुष्यबळ, शस्त्रे, पैसे आणि व्यूहरचना खर्ची घातलेले होते. तिसऱ्या युद्धाची सुरुवात ब्रिटिशांनी पेंढाऱ्यांचा नायनाट करायचा या कथित उद्देशाने केली. === पेंढाऱ्यांवरील हल्ला === १८१७ च्या उन्हाळा व पावसाळ्यात मजबूत नाकेबंदी केल्यावर ब्रिटिश फौजांनी वर्ष संपताना [[पेंढारी|पेंढाऱ्यांच्या]] प्रदेशात आक्रमण केले. जंगलातून आणि खेड्यापाड्यातून राहणाऱ्या पेंढाऱ्यांशी समोरासमोर दोन हात करणे शक्य नाही हे ब्रिटिशांना कळून चुकले होते व त्यांनी व्यूहात्मक हालचाली करीत पेंढाऱ्यांना पश्चिम आणि दक्षिणेकडून दाबण्यास सुरुवात केली. पेंढाऱ्यांची लूटमार व जाळपोळ करण्याची पद्धत पाहून ब्रिटिशांना वाटले होते की या प्रदेशात रसद मिळणे अशक्य आहे म्हणून त्यांनी आपले रसदमार्ग भक्कम केलेले होते. पेंढारी प्रदेशात आल्यावर त्यांना येथे मुबलक प्रमाणात अन्नसाठा आणि इतर रसद मिळून आली व त्यामुळे त्यांची बाजू अधिकच भक्कम झाली.<ref name="mapw" /> पेंढाऱ्यांच्या एकेका गाव, वस्ती आणि अड्ड्यांना घेरा घालत जनरल हिस्लॉप दक्षिणेकडून चालून आला आणि त्याने पेंढाऱ्यांना नर्मदेपलीकडे हुसकावून लावले. रॉडोन-हेस्टिंग्स त्याच्या सैन्यासह येथे दबा धरून बसलेला होता.{{sfn|Sinclair|1884|pp=195–196}} या कचाट्यात सापडलेले करीम खानचे टोळके बेचिराख झाले. ब्रिटिशांनी मोक्याच्या ठिकाणी आपले सैन्य लावलेले असल्यामुळे पेंढाऱ्यांना त्यांच्याच प्रदेशत मुक्त संचार करणे अशक्य झाले व एकमेकांच्या मदतील ते येऊ शकले नाहीत. मुख्य रस्ते बंद झाल्याने त्यांच्या टोळधाडीही बंद झाल्या आणि ते विखुरले. फक्त भाल्यानिशी असलेल्या पेंढाऱ्यांचा प्रशिक्षित ब्रिटिश सैन्याच्या रायफली आणि तोफांसमोर टिकाव लागला नाही. त्यांचे छोट्या छोट्या टोळ्या करून ब्रिटिशांचा वेढा फोडण्याचे प्रयत्न सुद्धा फसले. आता ते पूर्णपणे कोपऱ्यात अडकलेले होते.{{citation needed|date=March 2022}} यापुढे ब्रिटिशांनी हा वेढा आवळायला सुरुवात केली आणि पेंढाऱ्यांच्या टोळ्यांना एक एक करून चेचणे सुरू केले. जरी त्यांचे २३,००० सैनिक उरले असले तरी त्यांच्याकडून एकसंध हल्ला होत नव्हता व केलेले हल्ले ब्रिटिश सैन्य लीलया परतवून लावत होते. पेंढाऱ्यांनी गावागावातून आश्रय घेण्याचा प्रयत्न केला परंतु त्यांच्या पूर्वीच्या क्रुरतेची आठवण ठेवून गावकऱ्यांनी त्यांना थारा दिला नाही. अनेक ठिकाणी त्यांनी पेंढाऱ्यांना पकडून ठार मारले.{{sfn|Sinclair|1884|pp=195–196}} पेंढाऱ्यांनी जंगलाकडे पळ काढला पण तरीही त्यांच्यामागचा ससेमिरा चुकला नाही. त्यांना अपेक्षित मराठ्यांची मदतही आली नाही कारण शिंदे आणि होळकरांना ब्रिटिशांनी ग्वाल्हेरच्या तहाने शह दिलेला होता. एकेकाळी बलाढ्य आणि दहशत पसरवणारे पेंढारी सरदारांचा आता शिकार सुरू झाला. फेब्रुवारी १८१८पर्यंत जवळजवळ सगळ्या मुख्य सरदारांची वासलात लावली गेली. करीम खानने रॉडोन-हेस्टिंग्ससमोर आत्मसमर्पण केले. त्याला गोरखपूर येथे छोटी जमीन देउन तडीपार करण्यात आले. वासिल खानने लढा सुरू ठेवला परंतु ब्रिटिशांच्या हातील लागण्याआधीच त्याने विष घेउन आत्महत्या करून घेतली.{{sfn|Keightley|1847|p=165}} जॉन माल्कमने सेतूचा पिच्छा पुरवला व एक-एक करीत त्याचे साथीदार टिपून मारले. एकटा पडलेल्या सेतूने जंगलात आश्रय घेतला आणि तेथे तो एका नरभक्षी वाघाचा शिकार झाला.{{sfn|Travers|1919|p=19}}{{sfn|Sinclair|1884|p=196}}{{sfn|Hunter|1909|p=495}} मध्य भारतातील गावकऱ्यांमध्ये दहशत पसरवणाऱ्या या पेंढाऱ्यांचा नायनाट केल्यामुळे त्यांच्याकडून ब्रिटिशांना सहानुभूती मिळाली. === खडकीची लढाई === [[File:Battle of Kirki, 1817.jpg|thumb|खडकीची लढाई, १८१७]] {{मुख्य लेख|खडकीची लढाई}} [[चित्र:Battle of khadaki.svg|left|thumb|300px| खडकीच्या लढाईतील दोन्ही सैन्यांची व्यूहरचना]] ब्रिटिश आपली फौज [[मध्य भारत|मध्य भारतात]] [[पेंढारी|पेंढाऱ्यांच्या]] मागावर लावत असल्याने त्यांची दक्षिणेतील कुमक कमी झाली होती. ही संधी साधत [[पेशवे|पेशव्यांनी]] [[पुणे|पुण्याजवळ]] त्यांच्यावर असावध असताना हल्ला करण्याचे ठरवले. या सुमारास ब्रिटिशांचे फक्त १,००० पायदळ सैनिक आणि २,००० घोडेस्वार तसेच ८ तोफा पुण्याजवळ दापोडी व बोपोडी येथे तैनात होते. पेशव्यांनी २०,००० घोडेस्वार आणि ८,००० पायदळ सैनिक पुण्यात जमा केले व दिमतीला २० तोफाही होत्या.<ref name="Naravane">{{cite book |last=Naravane |first=M. S. |title=Battles of the Honorourable East India Company (Making of the Raj) |publisher=A.P.H. Publishing Corporation |year=2014 |isbn=9788131300343 |location=New Delhi |pages=80–82}}</ref> ही सगळी हालचाल पेशवे पर्वती टेकडीवरून दुर्बिणीतून पहात होते. त्यांच्यासोबत हुजुरातीतील ५,००० घोडेस्वार आणि १,००० सैनिक होते. खडकीच्या टेकडीवर ब्रिटिशांचे टेहळे होते. चतुःश्रृंगी टेकडी आणि खडकी टेकडी यांच्यामधील गणेशखिंडीतून मराठ्यांची चाल होणार होती. अनेक ठिकाणी उथळ असलेली मुळा नदी ओलांडून तेथील ओढे व नाल्यांमधून पुढे सरकत ब्रिटिशांना मागून घेरण्याचा मराठ्यांचा व्यूह होता. ५ नोव्हेंबर, १८१७ रोजी संध्याकाळी ४ वाजता सरदार विंचूरकरांनी ब्रिटिश रेसिडेंट [[माउंटस्टुअर्ट एल्फिन्स्टन]]च्या बंगल्यावर हल्ला केला. हा बंगला आत्ताच्या [[शासकीय अभियांत्रिकी महाविद्यालय (पुणे)|शासकीय अभियांत्रिकी महाविद्यालयाच्या]] आवारात होता. तोफांचा मारा सुरू होताच एल्फिन्स्टन पळून [[दापोडी]]कडे गेला. त्यानंतर लगेचच मराठे आवारात घुसले व नासधूस करून ते पेटवून दिले. एल्फिन्स्टन दापोडीला पोचताच त्याने [[बोपोडी]] येथील सैन्याला ताबडतोब कूच करून दापोडीला यायचा हुकुम दिला. ही फौज तेथून पुढे सरकली. मराठ्यांनी [[गणेशखिंड|गणेशखिंडीजवळून]] ब्रिटिशांच्या उजव्या अंगावर चाल केली. मराठ्यांना वाटले होते की इतकी प्रचंड (दहापट) सेना अचानक चाल करून येताना पाहून ब्रिटिश गांगरतील पण तसे न होता ब्रिटिश सैनिकांनी ठिय्या मारला आणि प्रतिकार सुरू केला. मराठ्यांनी हल्ला करायच्या सुरुवातीलाच त्यांचा जरी पटक्याचे निशाण मोडले होते. हा अपशकुन मनात होता म्हणून किंवा ब्रिटिशांचा आवेश पाहून मराठ्यांनी स्वतःच कच खाल्ली. हे पाहून सेनापती [[बापू गोखले]] स्वतः घोड्यावरून लढणाऱ्या तुकड्यांमधून फिरू लागले. त्यांनी सैनिकांना प्रोत्साहन देउन आणि प्रसंगी टोमणे मारून आपली फळी पुढ सरकावयचा प्रयत्न केला. ब्रिटिशांच्या उजव्या बाजूने पुढे सरकत त्यांना घेरण्याचा गोखल्यांचा बेत फसला. घोडेस्वारांचा हा एल्गार ब्रिटिशांसमोरच्या दलदलीत अडकला आणि शत्रूच्या रायफलांनी त्यांच्यावर निशाणबाजी सुरू केली. त्यातूनही सुटून काही मराठा स्वारांनी शत्रूवर धडक मारली परंतु तेथे ते संगीनींनी कापले गेले. उरलेल्या मराठ्यांनी पळ काढला. या गर्दीत गोखल्यांच्या घोड्याला गोळी लागली व त्यांना पायउतार व्हावे लागले. [[मोरोपंत दिक्षीत]] आणि सरदार रास्ते यांनी शत्रूच्या डाव्या फळीवर हल्ला चढवला पण तेथे आता ब्रिटिशांच्या रायफली सज्ज होत्या. मोरोपंत दिक्षीतांना रणांगणावर गोळ्या घालून मारण्यात आले. नेतृत्त्वहीन मराठ्यांनी तेथूनही माघार घेतली. संध्याकाळी ४ वाजता सुरू झालेली ही लढाई चार तासांत संपली. यात मराठ्यांचे सुमारे ५०० सैनिक आणि घोडेस्वार धारातीर्थी पडले तर ८६ ब्रिटिश सैनिक कामी आले.{{sfn|Murray|1901|p=324}}{{sfn|Chhabra|2005|p=19}} ब्रिटिशांनी ही संधी न दवडता लगेच पुण्यावर चाल करून शहराला वेढा घातला. === पेशव्यांचे पलायन === ब्रिटिशांनी [[पुणे|पुण्याकडे]] चाल केलेली पाहून [[दुसरे बाजीराव पेशवे|बाजीरावाने]] [[हुजुरत]] घेउन [[पुरंदर किल्ला|पुरंदरकडे]] पलायन केले.{{sfn|Duff|1921|p=482}} १३ नोव्हेंबरला जनरल स्मिथ सध्याच्या [[डेक्कन कॉलेज]]च्या जवळील आपल्या छावणीतून मुळा नदी ओलांडून [[घोरपडी]] येथे आला. पेशव्यांच्या पाठलाग रोखण्यासाठी [[बापू गोखले|बापू गोखल्यांनी]] त्याच्याशी झटापटी सुरू ठेवल्या. विंचूरकरांची ५,०००ची फौज मुळा-[[मुठा नदी|मुठेच्या]] फौजेला संगमावर थांबलेली होती. त्याला न जुमानता स्मिथ पुण्यात शिरला. पुण्यात त्याला काहीही प्रतिकार झाला नाही. १७ नोव्हेंबर, १८१७ रोजी ब्रिटिशांनी [[शनिवार वाडा|शनिवार वाड्यात]] प्रवेश करून त्यावर [[युनियन जॅक]] फडकाविला. इकडे पेशवे पुरंदरावरून [[सातारा|साताऱ्याकडे]] आणि नंतर [[कोरेगांव भीमा]] येथे गेले. कोतवाली चावडीवरील भगवे झेंडे तसेच ठेवले गेले. ते आष्टीच्या लढाईनंतर उतरवण्यात आले. १ जानेवारी, १८१८ रोजी ब्रिटिशांनी मराठ्यांना कोरेगावला गाठले. [[एफ‌.एफ. स्टाँटन|कॅप्टन स्टाँटन]] ५,००० शिपाई, २०० भाडोत्री घोडेस्वार आणि ३ किलोचे गोळे फेकणाऱ्या २ तोफा घेउन पुण्याच्या वायव्येस [[भीमा नदी]]च्या काठावरील या गावाजवळ आला. स्टाँटनच्या सैन्यात फक्त २४ युरोपियन होते ते सुद्धा तोफा चालवणारे होते. इतर सगळे एतद्देशीय सैनिक होती.{{sfn|Naravane|2006|p=81}} मराठ्यांनी गावाभोवती तटबंदी उभारून मोर्चेबांधणी केली होती. थंडीच्या मोसमात भीमा नदीत फारसे पाणी नव्हते आणि उथळ पाण्यातून ती सहज पार करता येत होती. स्टाँटनने लगेचच गावाचा ताबा घेतला पण मराठ्यांची तटबंदी त्याला सहजासहजी भेदता आली नाही. त्याने गावाचे व मराठ्यांचे पाणी तोडले. मराठ्यांनी तटबंदीतून बाहेर येउन लढाई सुरू केली. गल्ली-बोळांतून चाललेल्या या हातघाईच्या लढाईत प्रत्येक गल्ली दोन्ही पक्षांच्या हातात अनेकदा आली आणि निसटली. मराठ्यांनी ब्रिटिश तोफांचाही ताबा घेतला पण तो त्यांना राखता आला नाही. मराठा सरदार त्र्यंबकजीने लेफ्टनंट चिशोमला ठार मारले व चिशोमने बापू गोखल्यांचा एकुलता एक मुलगा गोविंदच्या मृत्यूचा वचपा काढला. मराठ्यांनी रातोरात गावातून पाय काढला आणि ते पसार झाले. दुसऱ्या ठिकाणी जाउन तेथे पुन्हा झुंजायचा गनिमी कावा त्यांनी अवलंबलिला होता. या लढाईत मराठ्यांचे ५००-६०० सैनिक कामी आले. जनरल स्टाँटनने आपली फौज घेउन पुण्याकडे कूच केली पण तेथ न जाता तो शिरुर येथेच थांबला. जरी या लढाईत ब्रिटिशांचा विजय झालेला दिसत असला तरी प्रत्यक्षात हा निसटताच होता असे त्यांच्या पत्रव्यवहारात दिसून येते. जानेवारी १८१८मधील नोंदींनुसार ''बॉम्बे नेटिव्ह इन्फंट्रीच्या दुसऱ्या बटालियनच्या १ल्या रेजिमेंटचा कमांडर स्टाँटन सुदैवाने आपला मोर्चा परत सेरूरमध्ये परतू शकला आहे. १२५ जखमी, गोरेगाव येथे ५० पुरले आणि तेथे १२ किंवा १५ सोडले, ते गंभीरपणे जखमी झाले; पेशवे दक्षिणेकडे पळत आहेत. जनरल स्मिथ त्यांच्या मागे लागला आहे, यामुळे कदाचित बटालियन वाचली.'' असे दिसते. लढाईनंतर पळालेले पेशवे [[सातारा|साताऱ्याकडे]] गेले.{{sfn|Duff|1921|p=487}} ब्रिटिशांनी पाठपुरावा केल्यावर{{sfn|Duff|1921|p=487}} ते तसेच दक्षिणेकडे जात राहिले. [[मैसूर संस्थान|मैसूरच्या राजाने]] थारा न दिल्याने ते परत फिरले.{{sfn|Duff|1921|p=483}}{{sfn|Duff|1921|p=488}} पाठलाग करणाऱ्या ब्रिटिशांना बगल देत ते परत [[सोलापूर]]कडे आले.{{sfn|Duff|1921|p=488}} २९ जानेवारीपर्यंत हा उंदीर-मांजराचा खेळ सुरू होता. ब्रिटिश पेशव्यांच्या जवळ आले की लगेच गोखल्यांची फिरती शिबंदी त्यांच्यावर बाहेरून हल्ले करीत त्यांना झुलवत नेत असे.{{sfn|Duff|1921|p=489}} अशा अनेक झटापटींनंतरही पेशवे ब्रिटिशांच्या हातील लागलेले नव्हते. === साताऱ्यात ब्रिटिश === ७ फेब्रुवारी रोजी जनरल स्मिथने [[सातारा|साताऱ्यात]] प्रवेश केला आणि [[सातारा संस्थान|छत्रपतींचा राजवाडा]] ताब्यात घेतला व तेथे आपल्या विजय जगाला दाखविण्यासाठी राजवाड्यावर युनियन जॅक चढविला.{{sfn|Duff|1921|p=489}} तेथील जनतेने भडकू नये म्हणून त्याने जाहीर केले की तो कोणत्याही धार्मिक बाबींमध्ये हस्तक्षेप करणार नाहीत. याशिवाय त्याने जाहीर केले की सर्व वतने, इनाम, निवृत्तीवेतन आणि वार्षिक भत्ते आधीप्रमाणेच सुरू ठेवण्यात येतील. हे ऐकून पेशव्यांच्या सेवेत असलेल्या व त्यांच्या बाजूने अद्यापही असलेल्यांनी ही माघार घेतली आणि ब्रिटिशांविरुद्ध कारवाया करणे बंद केले. === आष्टीची लढाई === {{मुख्य लेख|आष्टीची लढाई}} पेशव्यांचा पाठलाग करणाऱ्या जनरल स्मिथला १९ फेब्रुवारी रोजी कळले की पेशवे [[पंढरपूर]]कडे निघाले आहेत. त्याने या फौजेला वाटेत [[आष्टी (मोहोळ)|आष्टी]] गावाजवळ गाठले आणि निकराचा हल्ला केला. पेशवाईने झुंज घेतलेली ही शेवटची लढाई होती. या लढाईत पेशव्यांच्या बचाव करताना सेनापती बापू गोखले मृत्यू पावले. खुद्द [[दुसरे बाजीराव पेशवे|पेशवे]] तेथून निसटले पण [[सातारा संस्थान|साताऱ्याचे छत्रपती]] आणि त्यांच्या आई यांना स्मिथने बंदी केले. परागंदा झालेले पेशवे आणि ब्रिटिश बंदी झालेल्या छत्रपतींमागे एप्रिल १८१८पर्यंत मराठा साम्राज्य नेतृत्त्वहीन झालेले होते. ब्रिटिशांनी याचा फायदा घेत [[सिंहगड]] आणि [[पुरंदर किल्ला|पुरंदर किल्ले]] जिंकून घेतले.{{sfn|Duff|1921|p=517}} यातील सिंहगडाचा पाडाव अगदी केविलवाणा होता. १३ फेब्रुवारी, १८१८ रोजी माउंस्टुअर्ट एल्फिन्स्टनने आपल्या रोजनिशीत केलेल्या नोंदीनुसार सिंहगडावर एकही मराठा शिबंदी नव्हती. त्यांऐवजी किल्ल्याचा बचाव करण्यासाठी १०० [[अरब]], ६०० [[गोसावी]] आणि ४०० कोंकणी सैनिक होती. कोणी एक ११ वर्षांचा पोरगा किल्लेदार होता. किल्ला जिंकून घेतल्यावर तेथील शिबंदीला ब्रिटिशांनी मानाने वागवले. किल्ल्यावर मोठ्या प्रमाणात खजिना आणि संपत्ती होती आणि किल्लेदाराने जे आपले म्हणले ते त्याला देउन टाकण्यात आले.{{sfn|Duff|1921|p=517}} === नागपुरातील झटापट === [[चित्र:Sitabuldi_fort_gate.JPG|thumb|250x250px|सीताबर्डी किल्ला आज]] {{मुख्य लेख|सिताबर्डीचा किल्ला}} [[नागपूरकर भोसले|नागपूरचे]] नाममात्र राजे [[परसोजी भोसले]] यांच्या हत्येनंतर त्यांचा चुलतभाउ [[मुधोजी भोसले]] तथा ''अप्पासाहेब'' यांनी गादी बळकावली व आपली सत्ता मजबूत केली. सत्तेवर आल्यानंतर त्यांनी २७ मे, १८१६ रोजी ब्रिटिशांशी तह केला.{{sfn|Naravane|2006|p=82}} त्यातील [[दुसरे बाजीराव पेशवे|बाजीरावाशी]] संपर्क न साधण्याचे कलम धुडकावून भोसल्यांनी पेशवाईशी वाटाघाटी सुरू केल्या. यात व्यत्यय आणण्यासाठी रेसिडेन्ट जेंकिन्सने अप्पासाहेबांना रेसिडेन्सीमध्ये बोलावून घेतले. अप्पासाहेबांनी त्याला नकार देउन उघडपणे पेशवाईला आपला पाठिंबा जाहीर केला. आता नागपूरकरांशी लढाई अटळ असल्याचे दिसत असल्याने जेंकिन्सने [[ब्रिटिश ईस्ट इंडिया कंपनी|ईस्ट इंडिया कंपनीच्या]] आसपासच्या ठाण्यांकडून मदत मागवली. त्याच्याकडे सुमारे १,५०० सैनिक होते{{sfn|Burton|1908|p=159}} व आता कर्नल अॅडम्स त्याची फौज घेउन नागपूरकडे निघाला.{{sfn|Naravane|2006|p=82}} नागपूरकरांकडे सुमारे १८,००० सैनिक होते.{{sfn|Burton|1908|p=160}} त्यातील काही तुकड्या अरब होत्या. हे त्यांच्या शूरतेसाठी प्रसिद्ध असले तरी त्यांच्यात शिस्त नव्हती व त्यांच्याकडे फक्त तलवारी आणि जुन्यापुराण्या बंदुका होत्या. ब्रिटिश रेसिडेन्सी [[सीताबर्डी किल्ला|सीताबर्डी किल्ल्याच्या]] पश्चिमेस साधारण २५०-३०० मीटर अंतरावर होती. ब्रिटिशांनी लढाईच्या सुरुवातीस टेकडीच्या उत्तर टोका वर ताबा मिळवला.{sfn|Naravane|2006|p=83}} मराठे व अरबांनी त्यांना तेथून दक्षिणेकडे हुसकावून लावले. यानंतर ब्रिटिशांची कुमक येण्यास सुरुवात झाली. आपल्या सर्व शक्तीनिशी ब्रिटिशांनी मराठ्यांवर हल्ला चढवला आणि मराठ्यांचा पराभव केला. यात ब्रिटिशांनी आपल्या २४ युरोपियन आणि एकूण सुमारे ३०० सैनिक गमावले. मराठ्यांचेही तितकेच नुकसान झाले. अप्पासाहेबांनी ब्रिटिशांसमोर शरणागती पत्करली. ९ जानेवारी रोजी ब्रिटिश आणि नागपूरकरांनी तह केला. त्यानुसार ब्रिटिशांनी भोसल्यांचा बहुतांश प्रदेश आणि किल्ले हिसकावून घेतले आणि त्यांना नाममात्र प्रदेशावर राज्य करण्याची, ते सुद्धा अनेक निर्बंध घालून, परवानगी दिली. ब्रिटिशांनी सीताबर्डी किल्ल्याजवळ अधिक तटबंदी उभारली. काही दिवसांनी काहीतरी कारण काढून अप्पासाहेबांना अटक करण्यात आली. त्यांनी तेथून पलायन केले. काही दिवसांनी आप्पासाहेबांना अटक करण्यात आली व त्यांना [[प्रयागराज|अलाहाबाद]] येथे नेण्यात आले. तेथे जात असताना त्यांनी पलायन केले आणि [[पंजाब]]मधील शीखांकडे आश्रय मागण्यासाठी त्या दिशेने निघाले. शीखांनी अप्पासाहेबांना थारा दिला नाही आणि ते [[जोधपूर]]जवळ पुन्हा ब्रिटिशांच्या हाती लागले. जोधपूरच्या राजा [[मान सिंग]] याने ब्रिटिशांना अप्पासाहेबांची हमी दिली व त्यांना आपल्या आश्रयास ठेवले. अप्पासाहेब वयाच्या ४४व्या वर्षी १५ जुलै, १८४९ रोजी मृत्यू पावले. === होळकरांचा पाडाव === [[File:Map of India 1823.jpg|thumb|तिसरे अँग्लो-मराठा युद्धानंतरचा भारताचा नकाशा, १८१९]] {{हेसुद्धा पाहा|महिदपूरची लढाई}} या सुमारास [[इंदूर संस्थान|इंदूरच्या]] [[होळकर|होळकरांचा]] दरबार रफादफा झालेला होता. ११ वर्षांचे [[तिसरे मल्हारराव होळकर]] आपल्या वडिलांच्या उपवस्त्र असलेल्या [[तुळशीबाई होळकर]] यांच्या मार्गदर्शनाखाली राज्य करीत होते. तुळशीबाईने मल्हाररावांना ब्रिटिशांच्या आधीन होण्याचा सल्ला दिल्याने तिच्याच सैनिकांनी तिची हत्या केली. यानंतर ब्रिटिशांनी होळकरांवर चाल केली व इंदूरच्या उत्तरेस ४० किमी अंतरावर [[महिदपूर]] येथे होळकर सैन्याला गाठले. २१ डिसेंबर १८१७ रोजी सकाळी ९ वाजता ब्रिटिश आणि होळकर एकमेकांच्या पल्ल्यात आले.{{sfn|Hough|1853|p=71}} ब्रिटिशांचे नेतृत्त्व स्वतः लेफ्टनंट जनरल [[थॉमस हिस्लॉप]]कडे होते. या निकराच्या लढाईत होळकरांचे ३,००० सैनिक ठार किंवा जखमी झाले.{{sfn|Keightley|1847|p=165}} ब्रिटिशांनी ८०० सैनिक गमावले.{{sfn|Sarkar|Pati|2000|p=48}} यात होळकांच्या सैन्याचा नाश झाला.{{sfn|Prakash|2002|p=136}} त्यातील उरल्यासुरल्या तुकड्यांचा ब्रिटिशांनी दूरवर पाठलाग करून नायनाट केला. मल्हाररावांना अटक करण्यात आली. त्यांच्या मंत्र्यांनी तहाची बोलणी करून त्यांना सोडवायचा प्रयत्न केला. ६ जानेवारी, १८१८ रोजी होळकरांनी [[मंदेश्वरचा तह]] केला{{sfn|Sinclair|1884|pp=195–196}} आणि त्यात ब्रिटिशांची पूर्णपणे शरणागती मागितली.{{sfn|Prakash|2002|p=136}} ब्रिटिशांनी होळकरांचा खजिना लुटून नेला आणि मल्हाररावांना नाममात्र राजा म्हणून सत्तेवर ठेवले.{{sfn|Sinclair|1884|pp=195–196}} == किल्लेदारांचा प्रतिकार == [[File:Asirgarh Fort1.jpg|thumb|असिरगढचा किल्ला]] युद्ध संपताना १८१८ आणि १८१९मध्ये ब्रिटिशांनी जवळजवळ सगळ्या मराठा संस्थानिक आणि जहागिरदारांचा पाडाव केलेला होता परंतु किल्ल्या-किल्ल्यांमधून अद्यापही स्वातंत्र्याचे भगवे झेंडे फडकत होते. संस्थानिक आणि पेशव्यांनी शरणागती पत्करली असली तरी या किल्ल्यांचे किल्लेदार ब्रिटिशांच्या आधीन झालेले नव्हते. २७ फेब्रुवारी, १८१८ रोजी [[थॉमस हिस्लॉप|जनरल हिस्लॉप]] [[थळनेर किल्ला|थळनेरच्या किल्ल्याजवळ]] आला. त्याला वाटले होते की तेथील किल्लेदार मान तुकवून पुढे येईल परंतु थळनेरचे किल्लेदार [[तुळशीराम मामा]] यांनी आपल्या शिबंदीला ब्रिटिशांवर मारा करण्यास फर्मावले. संतापलेल्या हिस्लॉपने किल्ल्याला वेढा घातला व तोफांनी तो भाजून काढला. नंतर तो स्वतः किल्ल्यावर चालून गेला तेथील अरब आणि मराठा सैनिकांना हरवून किल्ला काबीज केला. मामांना विश्वासघात केल्याच्या आरोपाखाली एका झाडावर फाशी देण्यात आले.<ref>Deshpande, Arvind M., ''John Briggs in Maharashtra: A Study of District Administration Under Early British Rule'' (1987), Mittal Publications, {{isbn|978-0836422504}}, pg. 31</ref> त्यानंतर या प्रदेशातील नराळा आणि [[मालेगाव किल्ला|मालेगावचे किल्लेही]] ब्रिटिशांनी जिंकून घेतले. त्यातल्या त्यात मालेगावने त्यांना झुंजवले. १८१९ च्या मार्चमध्ये [[असिरगढ किल्ला|असिरगढचा किल्ला]] हे एकमेव स्वतंत्र ठिकाण होते. तेथील किल्लेदार [[जसवंत राव लार]]ने ब्रिटिशांना थोपवून धरलेले होते. मार्च्या मध्यावर ब्रिटिशांनी भलीथोरली फौज जमवून किल्ल्याला वेढा घातला आणि [[असिरगढ|शेजारील शहरात]] ठाण मांडले. किल्ल्यात फक्त १,२०० सैनिक होते. त्यांच्यावर सतत तोफांचा मारा करूनही ते बाहेर येत नाहीत हे पाहून ब्रिटिशांनी शेवटी ९ एप्रिल, १८१९ रोजी एल्गार केला आणि मराठा साम्राज्याचे शेवटचे ठाणे परास्त केले. या विजयानिशी ब्रिटिशांनी मोहीम संपवली आणि युद्धाचा अंत झाला<ref>{{cite book |last1=Cannon |first1=Richard |title=Historical Record of the 67th Foot |date=1849 |publisher=Parker, Furnivall & Parker |location=London |url=https://www.gutenberg.org/files/57663/57663-h/57663-h.htm#Page_14}}</ref><ref name="mapw" /> ==युद्धाचा अंत आणि त्याचे परिणाम== [[File:Nassak Diamond copy.jpg|thumb|ब्रिटिशांनी पेशव्याकडून नॅसॅक डायमंड ताब्यात घेऊन लंडनला पाठविला]] [[असिरगढ]]च्या पाडावानंतर मराठ्यांचा सगळा प्रदेश ब्रिटिशांच्या ताब्यात आला. [[सातारा संस्थान|साताऱ्याच्या छत्रपतींनी]] ब्रिटिशांचे आधिनत्व स्वीकारल्याने पेशवा हे पद बाद झाले. [[दुसरे बाजीराव पेशवे|बाजीरावाने]] याआधीच ३ जून, १८१८ रोजी शरणागती घेतली होती परंतु पेशवेपद काढून घेतल्यावर त्याने कायदेशीर आव्हान देण्याचा प्रयत्न केला पण काहीही फायदा नव्हता. पेशव्यांना त्यांच्या लवाजम्यासकट [[उत्तर भारत|उत्तर भारतातील]] [[कानपूर]] शहराजवळ [[बिठूर]] येथे रवाना केले गेले.{{sfn|Duff|1921|pp=513–514}} बाजीरावाने वार्षिक ८,००,००० रुपयांचे निवृत्तीवेतन स्वीकारले.{{sfn|Duff|1921|p=513}} याशिवाय आपले सरदार, जहागिरदार, कुटुंब, आश्रित आणि देवस्थानांनाही वार्षिक उत्पन्न देण्याचे कबूल करून घेतले.{{sfn|Duff|1921|p=513}} उत्तरेकडे जाताना पेशव्यांनी आपला खजिना बरोबर नेला होता. त्या शिवाय ब्रिटिशांनी मोठ्या प्रमाणात लूट करून प्रचंड संपत्ती नेली. यात [[नासक हिरा]]ही शामिल होता. बिठूरला गेल्यावर बाजीरावाने उरलेले आयुष्य धर्मकार्ये करण्यात, मद्यपानात आणि अजून लग्ने लावून घेण्यात घालवले.{{sfn|Chhabra|2005|p=21}} पेशव्यांच्या या विलासी जीवनशैलीमुळे त्यांच्याशी तह करणाऱ्या [[जॉन माल्कम]]वर टीका झाली. मराठ्यांचा पराभव आणि पेशव्यांची हकालपट्टीने [[ब्रिटिश ईस्ट इंडिया कंपनी]]ला भारतात उत्तरेत [[सतलज नदी|सतलज]] नदीपासून [[दक्षिण भारत|दक्षिण भारतापर्यंत]] जवळजवळ अनिर्बंध सत्ता मिळाली. पेशवाईचा प्रदेश [[बॉम्बे प्रेसिडेन्सी]]मध्ये शामिल केला गेला तर पेंढाऱ्यांकडून जिंकलेला प्रदेश [[सेन्ट्रल प्रॉव्हिन्सेस]] म्हणून नवीन प्रांत केला गेला. [[शिंदे घराणे|शिंदे]] आणि [[होळकर घराणे|होळकरांची]] संस्थाने त्यांच्याकडेच राहिली आणि त्यांनी इंग्रजांचे सार्वभौमत्व स्वीकारले. [[राजपूताना]]मधील संस्थानिक नाममात्र राजे म्हणून ब्रिटिशांच्या सत्तेखाली आले. त्यांनी साताऱ्यामध्ये [[प्रतापसिंह भोसले]] यांना छत्रपती पदावर बसवले. होळकर कुटुंबातील अगदी लहान मुलाची [[नागपूर संस्थान|नागपूरच्या सिंहासनावर]] वर्णी लागली. [[त्र्यंबकजी डेंगळे]], ज्यांच्यावर गंगाधरशास्त्री यांच्या वधाचा आरोप होता व ज्याने हे प्रकरण हाताबाहेर चिघळले, यांना अटक करून बंगालमध्ये पाठवले गेले. सत्तेवर आल्यानंतर [[माउंटस्टुअर्ट एल्फिन्स्टन]]ने अनेक सुधारणा करण्याचा प्रयत्न केला. नवीन कायद्यांबरोबरच त्याने प्रांतांची पुनर्रचना करून महसूल वसूलीसाठीची नवीन पद्धत आखली, ज्याने [[देशमुख]], [[पाटील]] आणि [[देशपांडे]] यांचे महत्व कमी झाले. ब्रिटिशांना कळले होते की इतक्या मोठ्या प्रदेशावर सत्ता गाजविण्यासाठी स्थानिक रीतीरिवाज आणि भाषेचा अभ्यास आणि आदर करणे गरजेचे आहे. एल्फिन्स्टनने १८२०मध्ये [[मराठी भाषा]] प्रमाणीकरण करण्याचेही सुरू केले. या युद्धानंतर ब्रिटिश ईस्ट इंडिया कंपनीने [[१८५७ चे स्वातंत्र्ययुद्ध|१८५७ च्या स्वातंत्र्ययुद्धापर्यंत]] भारतावर अनिर्बंध सत्ता गाजवली. == हे सुद्धा पहा == * [[खडकीची लढाई]]<ref name="sacred-texts.com"/> * [[मराठा साम्राज्य]] * [[आष्टीची लढाई]] * [[भीमा कोरेगावची लढाई]] * [[मराठा राज्ये आणि राजघराण्यांची यादी]] * [[पहिले इंग्रज-मराठा युद्ध]] * [[दुसरे इंग्रज-मराठा युद्ध]] * [[ब्रिटिश साम्राज्य]] * [[ब्रिटिश भारत]] * [[भारताचा इतिहास]] * [[शिवाजी महाराज]] {{क्रम |यादी=इंग्रज-मराठा युद्धे |पासून= |पर्यंत= |मागील= [[दुसरे इंग्रज-मराठा युद्ध]] |पुढील= --- }} == संदर्भ== {{संदर्भयादी}} {{मराठा साम्राज्य}} [[वर्ग:तिसरे इंग्रज-मराठा युद्ध| ]] [[वर्ग:मराठा साम्राज्य सहभागी असलेली युद्धे]] [[वर्ग:ब्रिटिश साम्राज्य]] [[वर्ग:महाराष्ट्रातील ब्रिटिश राजवट]] [[वर्ग:ब्रिटिश ईस्ट इंडिया कंपनी सहभागी असलेली युद्धे]] kg9mjlc30irh1fq2invwniuzylmxbkd 2580932 2580931 2025-06-18T15:06:17Z अभय नातू 206 साचा 2580932 wikitext text/x-wiki {{माहितीचौकट सैन्य संघर्ष | संघर्ष = तिसरे आंग्ल-मराठा युद्ध | या युद्धाचा भाग = | चित्र = | चित्र रुंदी = | चित्रवर्णन = खडकीची लढाई | दिनांक =[[नोव्हेंबर ५]] [[इ.स. १८१७|१८१७]] - [[इ.स. १८१९|१८१९]] | स्थान =[[मध्य भारत|मध्य]] आणि [[पश्चिम भारत (प्रदेश)|पश्चिम भारत]] | परिणती = ब्रिटिश विजय | सद्यस्थिती = सगळा प्रदेश [[भारतीय प्रजासत्ताक|भारतीय प्रजासत्ताकाचा]] भाग | प्रादेशिक बदल = [[पेशवे|पेशवाई]]चा अंत, मराठा संस्थानिक आणि [[राजपुताना एजन्सी|राजपुतान्यातील]] राजे ब्रिटिशांचे मांडलिक, [[ब्रिटिश ईस्ट इंडिया कंपनी]]ला भारतात अनिर्बंध सत्ता | पक्ष१ = * [[Image:Flag of the Maratha Empire.svg|22px]] [[पेशवा]] * [[File:Flag of Gwalior (State).svg|23px]] [[ग्वाल्हेर संस्थान]] * [[File:Indore Flag.svg|23px]] [[इंदूर संस्थान]] * [[File:Nagpur State Flag.png|23px]] [[नागपूर संस्थान]] * [[File:Flag of the Maratha Empire.svg|23px]] [[पेंढारी]] | पक्ष२ = * [[चित्र:Flag of the British East India Company (1801).svg|22px|border]] [[ब्रिटिश ईस्ट इंडिया कंपनी]] * [[File:Flag of the State of Hyderabad (18th century-1900).svg|23px]] [[हैदराबाद संस्थान|निझाम]] | सेनापती१ = * [[Image:Flag of the Maratha Empire.svg|22px]] [[दुसरे बाजीराव पेशवे|दुसरे बाजीराव]], [[बापू गोखले]], [[मोरोपंत दीक्षित]], [[त्र्यंबकजी डेंगळे]] * [[File:Indore Flag.svg|23px]] [[हरीराव होळकर]], [[तिसरे मल्हारराव होळकर]] * [[File:Nagpur State Flag.png|23px]] [[दुसरे मुधोजी भोसले]] * [[File:Flag of Gwalior (State).svg|23px]] [[दौलतराव शिंदे]] | सेनापती२ = - * [[चित्र:Flag of the British East India Company (1801).svg|22px|border]] [[फ्रांसिस रॉडोन-हेस्टिंग्स]], [[जॉन माल्कम]], [[थॉमस हिस्लॉप]] * [[File:Flag of the State of Hyderabad (18th century-1900).svg|23px]] [[तिसरा असफ जाह]] | सैन्यबळ१ =१८,००० [[घोडदळ]]<br /> ८,००० [[पायदळ सैनिक]] | सैन्यबळ२ =२,८०० घोडदळ | बळी१ =५० | बळी२ =८६ | टिपा = }} '''तिसरे इंग्रज-मराठा युद्ध''' हे [[इ.स. १८१७]]-१८मध्ये [[मराठा साम्राज्य|मराठे]] व [[ब्रिटिश ईस्ट इंडिया कंपनी|इंग्रजांच्यात]] झालेले तिसरे व निर्णायक युद्ध होते. या युद्धात इंग्रजांनी मराठा साम्राज्याचा पराभव केला व जवळपास संपूर्ण [[भारत|भारतावर]] नियंत्रण मिळवले. या आधी झालेल्या [[दुसरे इंग्रज-मराठा युद्ध|दुसऱ्या इंग्रज मराठा युद्धानंतर]] मराठ्यांना आणि ब्रिटिशांना उसंत मिळाली. त्या दरम्यान ब्रिटिशांनी भारतातील स्वतःची शक्ती वाढवली परंतु मराठ्यांनी एकोपा टिकवला नाही आणि ते ब्रिटिशांच्या तुलनेत मराठे राजनैतिक आणि लष्करीदृष्ट्या कमी पडत गेले. अशा पार्श्वभूमीवर [[भारताचे गव्हर्नर जनरल|गव्हर्नर जनरल]] [[लॉर्ड हेस्टिंग्स]]ची नियुक्ती झाली.<ref>http://www.britannica.com/EBchecked/topic/256745/Francis-Rawdon-Hastings-1st-marquess-of-Hastings</ref>. त्याने आपल्या कारकिर्दीत आक्रमक धोरणाचा अवलंब केला. [[इंग्रज-नेपाळ युद्ध|नेपाळ युद्धाच्या]] समाप्तीनंतर [[पेंढारी]] लोकांशी संघर्ष सुरू करून अप्रत्यक्षरीत्या मराठ्यांनाच आव्हान दिले.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |url=https://dl.dropboxusercontent.com/spa/zohkohb0i282t94/Area%20Studies/public/SouthAsia/Ideas/pindaris.html#init |title=संग्रहित प्रत |access-date=2014-12-09 |archive-date=2016-04-03 |archive-url=https://web.archive.org/web/20160403073709/https://dl.dropboxusercontent.com/spa/zohkohb0i282t94/Area%20Studies/public/SouthAsia/Ideas/pindaris.html#init |url-status=dead }}</ref> या व इतर अनेक कारणांमुळे इंग्रज आणि मराठ्यांमध्ये पुन्हा एकदा युद्धाची ठिणगी पडली. अखेर पेशव्याने अंतिम युद्ध करण्याचा निर्णय घेतला.त्याला अप्पासाहेब भोसले आणि [[मल्हारराव होळकर]] ([[यशवंतराव होळकर|यशवंतराव होळकरांचा]] पुत्र) यांनी साथ दिली.पण युद्धात [[पेशवा]],[[भोसले]] आणि [[होळकर घराणे|होळकरांना]] एकत्र येऊ न देता त्यांना इंग्रजांनी वेगवेगळे पराभूत केले. [[सीताबर्डीची लढाई|सीताबर्डीच्या लढाईत]] [[नागपूरकर भ|भोसल्यांचा]], [[महिदपुरची लढाई|महिदपुरच्या लढाईत]] होळकरांचा आणि [[खडकीची लढाई|खडकी]]<ref name="sacred-texts.com">http://www.sacred-texts.com/hin/odd/odd29.htm</ref>, [[कोरेगाव]] व [[आष्टीची लढाई|आष्टा]] येथील लढाईत पेशव्यांचा पराभव झाला. अशा प्रकारे एक एक करीत मराठे इंग्रजांसमोर हरले व सर्वांनी शरणागती पत्करली. हेस्टिंग्सने भोसले, [[पेशवा]] [[दुसरे बाजीराव पेशवे|बाजीराव दुसरा]] आणि [[शिंदे घराणे|शिंदे]] यांना अपमानजनक तह स्वीकारण्यास भाग पडले. बाजीरावाला पेशवेपद सोडावे लागले आणि त्याचा प्रदेश इंग्रजांनी आपल्या साम्राज्यात विलीन केला. छत्रपतींचे [[सातारा]] राज्य व इतर [[मराठा]] सरदारांच्या प्रदेशावर [[ब्रिटिश]] नियंत्रण प्रस्थापित झाले आणि खऱ्या अर्थाने [[मराठा]] सत्तेची समाप्ती झाली. [[नागपूर स|नागपूरच्या]] [[मुधोजी भोसले दुसरे]] आणि [[इंदूर संस्थान|इंदूरचे]] [[मल्हारराव होळकर तिसरे]] यांच्या पाठिंब्याने [[पेशवा बाजीराव दुसरा|पेशवा बाजीराव दुसऱ्याच्या]] सैन्याने [[ब्रिटिश ईस्ट इंडिया कंपनी|ईस्ट इंडिया कंपनीविरूद्ध]] जोरदार हल्ला केला. [[ग्वाल्हेर संस्थान|ग्वाल्हेरचे]] चौथे मोठे मराठा नेते [[दौलतराव शिंदे]] यांनी [[राजस्थान]]वरील नियंत्रण गमावले असले तरीही त्यांनी राजस्थानला दबाव आणि मुत्सद्देगिरीने तटस्थ राहण्याचे पटवून दिले. ब्रिटिशांच्या निर्णायक विजयाने [[मराठा साम्राज्य]] फुटले आणि स्वराज्याचा अंत झाला. पेशवेच्या सैन्याने शक्य तितका प्रतिकार करीत इंग्रजांना रोखण्यासाठी अनेक लहान लढाया लढल्या. शेवटी इंग्रजांनी पेशवाई ताब्यात घेतली आणि दुसऱ्या बाजीरावाला [[कानपूर]]जवळील [[बिठूर]] येथे एका लहान जहागिरीला तडीपार करण्यात आले आले. पेशवाईचा बहुतांश प्रदेश [[बॉम्बे प्रेसिडेन्सी|मुंबई प्रेसिडेंसीमध्ये]] विलीन केला गेला. साताराच्या महाराजांना त्यांच्या संस्थानावर कायम ठेवले गेले. १८४८ मध्ये [[लॉर्ड डलहौसी]]च्या [[डॉक्ट्रीन ऑफ लॅप्स]]च्या बनावाखाली बॉम्बे प्रेसिडेन्सीने सातारा संस्थानसुद्धा खालसा केले. [[नागपूर मेट्रो|नागपूर]] व भोवतालच्या राजवटीचा उरलेला भाग, तसेच [[बुंदेलखंड]]मधील पेशव्याचे प्रदेश [[ब्रिटिश राज|ब्रिटिश भारताचे]] [[सौगोर प्रांत|सौगोर]] आणि [[नेरबुद्दा प्रांत]] म्हणून जोडले गेले. ब्रिटिशांनी होळकरांचे [[इंदूर संस्थान|इंदूर]] शिंद्यांचे [[ग्वाल्हेर संस्थान|ग्वाल्हेर]] व पेशव्यांच्या हुकुमतीतील [[झांंसी संस्थान|झांसी]] ही संस्थाने आपल्या अंमलात आणली. ==मराठे आणि इंग्रज== [[चित्र:Joppen1907India1805a-21.jpg|thumb|285x285px|दुसरे अँग्लो-मराठा युद्धानंतरचा १८०५मधील भारताचा नकाशा]] [[छत्रपती शिवाजी महाराज|छत्रपती शिवाजी महाराजांनी]] १६७४ मध्ये स्थापन केलेल्या [[मराठा साम्राज्य|मराठा साम्राज्याने]] [[आदिलशाही|विजापूर]], [[निजामशाही|हैदराबाद]] आणि [[मुघल साम्राज्य|दिल्लीच्या मुस्लिस सल्तनतींच्या]] नाकावर टिच्चून स्वराज्य राखले होते. स्थापनेनंतर काही दशकांतच मराठा साम्राज्य भारतातील एक प्रमुख सत्ता झाले. [[रायगड (किल्ला)|रायगड]] किल्ल्यावर राजधानी असलेल्या या साम्राज्याचे व्यवस्थापन आठ मंत्र्यांच्या मंडळाद्वारे ([[अष्टप्रधान]]) केले जात असे. त्यांतील पंतप्रधान पदावर असलेल्या मंत्र्याला [[पेशवे]] हा खिताब होता. कालांतराने मराठा साम्राज्याची सत्ता पेशव्यांच्या हातात आली व [[छत्रपती]] हे नाममात्र राजे उरले. === ब्रिटिशांचा वाढता प्रभाव === [[चित्र:Sir Joshua Reynolds (1723-92) - Francis Rawdon-Hastings (1754-1826), Second Earl of Moira and First Marquess of Hastings - RCIN 407508 - Royal Collection.jpg|200px|इवलेसे|डावे|फ्रांसिस रॉडोन-हेस्टिंग्स, हेस्टिंग्सचा पहिला मार्क्वेस]] अठराव्या शतकाच्या सुरुवातीच्या काळात मराठे आणि [[मुघल साम्राज्य|मोगलांमध्ये]] भारतावरील वर्चस्वासाठी सतत लढाया होत होत्या. या दरम्यान ब्रिटिशांनी [[मुंबई]], [[मद्रास]] आणि [[कोलकाता]] येथे छोट्या छोट्या वखारी स्थापल्या व तेथून व्यापार व पुढे राजकारण करणे सुरू केले. मे १७३९ मध्ये मुंबईजवळील [[वसई]] येथे [[वसईची लढाई|मराठ्यांनी पोर्तुगीजांचा पराभव केल्याचे]] पाहून ब्रिटिशांनी मुंबईतील आपली आरमारी शिबंदी मजबूत केली. मराठ्यांना मुंबईपासून दूर ठेवण्यासाठी ब्रिटिशांनी मराठ्यांशी तहाची बोलणी करण्यासाठी दूत पाठवले. या वाटाघाटींमधून आणि १२ जुलै, १७३९ रोजी एक करार मंजूर झाला, ज्याकरवे [[ब्रिटिश ईस्ट इंडिया कंपनी]]ला मराठ्यांच्या प्रदेशात मुक्त व्यापार करण्याचे अधिकार मिळाले. इंग्रज आणि मराठ्यांच्यातील करार पाहून दक्षिणेस [[हैदराबाद]]च्या [[निजामशाही|निजामने]] मराठ्यांविरूद्धच्या युद्धासाठी [[फ्रेंच भारत|फ्रेंच लोकांची]] मदत घेतली. यामुळे पुन्हा पेशव्यांनी इंग्रजांकडून मदत मागितली परंतु इंग्रजांनी त्याला नकार दिला. तरीसुद्धा मराठ्यांनी पुढील पाच वर्षांत निझामाचा पराभव करण्यास यश मिळविले. १७५० ते १७६१ च्या काळात ब्रिटिशांनी भारतात [[फ्रेंच ईस्ट इंडिया कंपनी]]चा पराभव केला आणि १७९३ पर्यंत त्यांनी पूर्वेकडील [[बंगाल वॉरियर्स|बंगाल]] व दक्षिणेत [[चेन्नई|मद्रास]]मध्ये आपली सत्ता ठाम केली. इकडे पश्चिमेकडे मराठ्यांचे वर्चस्व असल्यामुळे त्यांच्या महत्त्वाकांक्षेला आळा बसला होता. परंतु ते समुद्रामार्गे पश्चिम किनाऱ्यावरील [[सुरत]]मध्ये दाखल झाले. त्यांचे साम्राज्य वाढत असताना मराठ्यांनी [[सिंधु नदी|सिंधूच्या]] पलीकडे कूच केले. उत्तरेकडील विस्तारित मराठा साम्राज्याची जबाबदारी पेशव्यांनी [[शिंदे घराणे|शिंदे]] आणि [[इंदूर संस्थान|होळकराकडे]] सोपवली होती. पुढे जाता या दोन्ही संस्थानांनी मराठा साम्राज्याऐवजी स्वतःचे स्वार्थ पुढे करणे पसंत केले. त्यांनी साम्राज्याचा [[राजपूत]], [[जाट]] आणि [[रोहिला]] व इतर हिंदू राज्यकर्त्यांपासून बचाव केला असला तरी मुस्लिम आक्रमकांविरुद्ध ते निष्प्रभ होते. १४ जानेवारी, १७६१ रोजी [[पानिपतची तिसरी लढाई|पानिपत येथे]] अफगाण [[अहमद शाह अब्दाली]]विरुद्ध मराठा साम्राज्याचा सडकून पराभव झाला. त्यात मराठा सरदारांची एक संपूर्ण पिढी कापून काढली गेली व साम्राज्य मोडकळीस आले. त्यानंतर [[माधवराव पेशवे|माधवराव पेशव्यांच्या]] अंमलात १७६१ ते १७७३ दरम्यान मराठ्यांनी उत्तरेकडील घालवलेला मोठा प्रदेश परत मिळवला. === आंग्ल-मराठा संबंध === १९७७मध्ये पेशव्यांच्या कौटुंबिक कलह आणि सत्तासंघर्षातून [[नारायणराव पेशवे|मारायणराव पेशव्यांची]] [[नारायणराव पेशव्यांची हत्या|हत्या झाल्यावर]] पेशव्यांचे लक्ष उत्तर आणि मध्य भारताकडे नव्हते. त्यातच होळकर आणि शिंदे यांच्यातील अंतर्गत संघर्षामुळे [[पुणे|पुण्याची]] सत्ता मध्य भारतात नाममात्रच होती. नारायणरावानंतर पेशवेपदी आलेल्या [[रघुनाथराव पेशवे|रघुनाथरावाला]] वाटले की शिंदे-होळकर थेट पेशव्यांच्या सत्तेलाच आव्हान देतील. याला शह देण्यासाठी त्याने इंग्रजांकडून मदत मागितली. यासाठी इंग्रजांनी [[सुरतेचा करार|सुरतेला करार]] मान्य करून घेतला. यानुसार [[साळशेत बेट]] (आताच्या [[मुंबई]]चा मोठा भाग) आणि [[वसईचा किल्ला]] इंग्रजांच्या हवाली केले गेले आणि इंग्रजांनी पेशव्यांना पाठिंबा जाहीर केला. या कराराचा भारत आणि [[इंग्लंड]]मधील ब्रिटिश सत्तावर्तुळांमध्ये खळबळ माजली. [[ब्रिटिश राजतंत्र|ब्रिटिश राजतंत्राने]] [[ब्रिटिश ईस्ट इंडिया कंपनी|ईस्ट इंडिया कंपनीला]] भारतात व्यापार करण्याचा मक्ता दिलेला होता परंतु तेथील सार्वभौम राजांशी इंग्लंडच्या वतीने असे करार करणे हे कायदेबाह्य होते. या कराराच्या अटींवरून [[पहिले इंग्रज-मराठा युद्ध]] पेटले. दोन्ही बाजू तुल्यबळ असल्याने हे युद्ध अनेक वर्षे रखडले. शेवटी [[महादजी शिंदे|महादजी शिंद्यांनी]] मध्यस्थी करून १७८२मध्ये [[सालबाईचा करार]] घडवून हे युद्ध थांबवले. यात इंग्रजांची जरी थेट सरशी झाली नसली तरी [[वॉरेन हेस्टिंग्स]]ने दूरदृष्टी वापरून शिंदे, भोसले आणि पेशवे यांच्यात दुही निर्माण केली. १७८६मध्ये [[ब्रिटिश ईस्ट इंडिया कंपनी|ईस्ट इंडिया कंपनी]]ने [[लॉर्ड कॉर्नवॉलिस]] याला [[भारताचे गव्हर्नर जनरल|भारतातील प्रदेशांचा गव्हर्नर जनरल]] म्हणून नेमले. त्यावेळी [[मराठा साम्राज्य]] मजबूत स्थितीतच होते. [[सालबाईचा तह|सालबाईच्या तहानंतर]] ब्रिटिशांनी [[उत्तर भारत|उत्तर भारतात]] कुरापती न काढता मराठ्यांच्या बरोबरीने राहण्याचे धोरण अवलंबिले. [[पुणे|पुण्यात]] या वेळी ११ वर्षांचा [[सवाई माधवराव पेशवे|सवाई माधवराव]] पेशवेपदावर होता व त्याच्या मंत्री [[नाना फडणवीस|नाना फडणवीसांनी]] मुत्सद्दीपणाने ब्रिटिश, [[निजामशाही|निजाम]], [[फ्रेंच भारत|फ्रेंच]], [[पोर्तुगीज भारत|पोर्तुगीज]], [[शिंदे घराणे|शिंदे]], [[इंदूर संस्थान|होळकर]] व इतर सत्तांशी समतोल साधून ठेवलेला होते. १८०० साली फडणवीसांच्या मृत्यूनंतर पेशवाईत अनागोंदी माजली. शिंदे-होळकर संघर्षात पेशव्यांनी शिंद्यांची बाजू घेतल्याचे वाटून होळकरांनी १८०१मध्ये थेट पुण्यावर हल्ला केला. [[दुसरे बाजीराव पेशवे|पेशवा दुसऱ्या बाजीरावाने]] पुण्यातून ब्रिटिश आरमाराच्या मदतीने पलायन केले. आपली पेशवाई आणि सत्ता गमावण्याची भीती वाटून बाजीरावाने [[वसईचा तह|वसईच्या तहावर]] शिक्कामोर्तब केले. यानुसार पेशवे आता खुद्द शासक न राहता इंग्रजधार्जिणे झाले. याला प्रत्युत्तर म्हणून शिंदे आणि [[नागपूरकर भोसले|भोसल्यांनी]] इंग्रजांनी हल्ला केला व १८०३मध्ये [[दुसरे इंग्रज-मराठा युद्ध]] सुरू झाले. यात इंग्रजांनी मराठा सरदारांचा सडकून पराभव केला व मराठ्यांनी आपला बव्हंश प्रदेश इंग्रजांच्या स्वाधीन केला. === ब्रिटिश ईस्ट इंडिया कंपनी === हजारो मैलांवरून आलेल्या ब्रिटिशांनी भारतीय भूगोलाचा अभ्यास केलेला होता आणि स्थानिक लोकांशी व्यापार करण्यासाठी आणि नंतर त्यांच्यावर सत्ता गाजविण्यासाठी येथील भाषा शिकून घेतलेल्या होत्या. त्यांच्याकडील त्याकाळील अद्ययावत असे तंत्रज्ञान होते आणि भारतातील परिस्थितीत प्रभावीपणे वापरण्यासाठीची शस्त्रे त्यांनी आणलेली होती. काही संशोधकांच्या मते जरी ब्रिटिशांकडे अद्ययावत तंत्रज्ञान नसते तरीही त्यांच्यातील शिस्त व संघटनेच्या जोरावर त्यांनी भारतीयांविरुद्धची बव्हंश युद्धे जिंकली असती. त्याचबरोबर त्यांचा मुत्सद्दीपणा आणि संधिसाधूपणाही त्यांच्या यशाला कारणीभूत होते. [[पहिले इंग्रज-मराठा युद्ध|पहिल्या इंग्रज-मराठा युद्धानंतर]] [[वॉरन हेस्टिंग्स|वॉरेन हेस्टिंग्स]]ने जाहीर केले की मराठ्यांबरोबरचा तह अनेक वर्ष अबाधित राहील. परंतु त्याचबरोबर त्याने [[पुणे|पुण्यातील]] [[पेशवे|पेशव्यांच्या]] दरबारात [[चार्ल्स मॅलेट]] या स्थानिक रीतीरिवाज माहिती असलेल्या व्यापाऱ्याला राजदूत म्हणून नेमले. यायोगे हेस्टिंग्सला पेशव्यांशी सतत संपर्क ठेवायचा होता तसेच तेथील बितंबातमीही काढून आणायची होती. == तिसऱ्या युद्धाची पार्श्वभूमी == [[दुसरे आंग्ल-मराठा युद्ध|दुसऱ्या आंग्ल-मराठा युद्धानंतर]] [[पेशवे|पेशव्यांची]] सत्ता मुख्यत्वे महाराष्ट्रात ''देशा''वर पसरलेली होती. [[कृष्णा नदी|कृष्णा]] आणि [[गोदावरी नदी|गोदावरी नद्यांची]] खोरी आणि त्यांमधील [[सह्याद्री]]च्या पठारावरील प्रदेश हा त्यांच्या थेट अंमलाचा प्रदेश होता. त्यांचे सरदार असलेले [[इंदूर संस्थान|होळकर]] [[इंदूर|इंदूरात]] असून त्यांची सत्ता [[नर्मदा खो|नर्मदा खोऱ्यात]] होती. [[शिंदे घराणे|शिंदे]] [[ग्वाल्हेर]] आणि [[बुंदेलखंड]], [[गंगेचे खोरे|गंगेच्या खोऱ्याच्या]] दक्षिणेकडील टेकड्या आणि सुपीक मैदाने तसेच आसपासच्या प्रदेशावर हुकुमत गाजवत होते. [[चंबळ नदी|चंबळच्या]] दऱ्या, जंगले, [[विंध्य पर्वतरांग|विंध्य पर्वतरांगेच्या]] उत्तरेस आणि आत्ताच्या [[मध्य प्रदेश]]च्या वायव्य भागातील प्रदेश, [[माळवा]] पठार या भागांतून पेंढाऱ्यांचे राज्य होते. === खिळखिळे होत चाललेले मराठा सैन्य === [[दुसरे आंग्ल-मराठा युद्ध|दुसऱ्या आंग्ल-मराठा युद्धानंतर]] मराठा साम्राज्याचा प्रभाव आणि शक्ती काही अंशाने कमी झाली होती.{{sfn|Chhabra|2005|p=39}} युद्धानंतर त्यांनी आपल्या सैन्याचे आधुनिकीकरण करण्याकडे दुर्लक्ष केले आणि नवीन तंत्रज्ञान न अजमावता त्याच त्याच जुन्या, कालबाह्य युद्धनीतींवर भर दिला.{{sfn|Chhabra|2005|p=39}} मराठ्यांचा तोफखाना जुन्यापुराण्या तोफांवर भर देउन होता. यांना एका ठिकाणाहून दुसरीकडे नेणे म्हणजे कठीण काम होते. याउलट युरोपीयनांचा तोफखाना गतिशील आणि भेदक होता. जरी काही प्रमाणात मराठ्यांनी नवीन शस्त्रे अंगिकारली असली तरी ती सगळी आयात केलेली होती. ही हाताळणारे कुशल लोक परदेशी होते. एतद्देशीयांनी ही शस्त्रे स्वतः तयार करण्याचा कधी प्रयत्न केला नाही किंवा त्यांचे तंत्रज्ञानही आत्मसात केले नाही. मराठ्यांचे गुप्तहेर खाते कुशल नव्हते आणि नाना फडणवीसांचा काळ सोडता त्यांच्याकडील मुत्सद्दी देशातील संपूर्ण चित्र पाहण्यास असमर्थ होते. मराठ्यांची घातक पथके [[पेंढारी]] व इतर भाडोत्री सैनिकांनी भरलेली होते. या साम्राज्याला एक वाली नव्हता. खुद्द छत्रपतींच्याही दोन गाद्या होत्या -- [[सातारा संस्थान|सातारा]] आणि [[कोल्हापूर संस्थान|कोल्हापूर]]. [[पश्चिम महाराष्ट्र]] सोडता इतर सगळे प्रदेश तेथील सरदारांच्या अंमलात होते आणि त्यांवर एकसूत्र थेट कारभार अशक्य होता. [[छत्रपती शिवाजी महाराज|शिवाजी महाराजांचे]] एकछत्री मराठा साम्राज्य आता कॉन्फेडरसी{{मराठी शब्द सुचवा}}मध्ये परिवर्तित झाले होते आणि एकजुटीने परकीय शत्रूशी युद्ध करण्यासाठीची एकता नष्ट झालेली होती.{{sfn|Chhabra|2005|p=39}} === ब्रिटिशांची कारस्थाने === [[चित्र:Mountstuart-Elphinstone.jpg|left|thumb|माउंटस्टुअर्ट एल्फिन्स्टन]] मराठा साम्राज्य ढासळत असताना [[ब्रिटिश ईस्ट इंडिया कंपनी|ईस्ट इंडिया कंपनी]] आपली शक्ती वाढवत होती. दुसऱ्या युद्धातील आपल्या विजयाचा पुरेपूर उपयोग करून घेत त्यांनी मराठ्यांना आपल्या टाचेखाली ठेवले होते. जरी [[दुसरे बाजीराव पेशवे|दुसरा बाजीराव]] साम्राज्याचा पेशवा असला तरी पेशव्यांच्या बाजूने असलेले अनेक सरदार, जहागिरदार आणि संस्थानिक ब्रिटिशांच्या नियंत्रणाखाली किंवा संरक्षणाखाली गेलेले होते. याचा फायदा घेत ब्रिटिशांनी [[बडोदा संस्थान|बडोद्याच्या]] [[गायकवाड घराणे|गायकवाडांबरोबर]] करार करून त्यांच्या संस्थानातील महसूलाचा भाग पेशवाईपर्यंत पोचू नये अशी व्यवस्था केली. यामुळे भडकलेल्या पेशव्यांशी बोलणी करण्यासाठी गायकवाडांनी गंगाधर शास्त्री यांना आपले दूत म्हणून पुण्याला पाठवले. तेथे असताना त्यांची हत्या झाली. या हत्येमागे पेशवाईतील मंत्री [[त्र्यंबक डेंगळे]] असल्याचा संशय गायकवाड आणि ब्रिटिशांनी व्यक्त केला. या प्रकरणाला उचलून धरत ब्रिटिशांनी बाजीरावाला [[पुणे करार (१८८७)|एक करार]] करणे भाग पाडले.{{sfn|Naravane|2006|pp=79–80}} १३ जून, १८८७ रोजी शिक्कामोर्तब झालेल्या या करारानुसार बाजीरावाला गायकवाडांवरील वादावर पडदा टाकणे, त्र्यंबक डेंगळे यांनी गुन्हा कबूल करणे आणि बडोद्याच्या महसूलीवर पाणी सोडणे भाग पडले. याशिवाय पेशवाईने मोठा प्रदेश ब्रिटिशांच्या स्वाधीन केला. यात महाराष्ट्रातील अनेक बेलाग किल्ले आणि [[कोंकण|कोंकणातील]] किनारपट्टी ब्रिटिशांच्या घशात गेली आणि [[नर्मदा नदी|नर्मदेच्या]] उत्तरेस आणि [[तुंगभद्रा नदी|तुंगभद्रेच्या]] दक्षिणेकडील पेशवाईचा सगळा प्रदेश ब्रिटिश आधिपत्याखाली आला. आणि पेशव्यांनी भारतातील इतर कोणत्याही संस्थानाशी वाटाघाटी करू नये असेही मान्य करून घेतले.{{sfn|Chhabra|2005|p=17}} इतकेच नव्हे तर पेशवाईतील ब्रिटिश रेसिडेंट [[माउंटस्टुअर्ट एल्फिन्स्टन]]ने पेशव्यांना आपले घोडदळ बरखास्त करणे भाग पाडून मराठा सैन्याचे कंबरडेच मोडले.{{sfn|Chhabra|2005|p=17}}{{sfn|Naravane|2006|pp=79–80}} === पेंढारी === {{हेसुद्धा पाहा|पेंढारी}} [[File:Malwa_India_1823.png|thumb|१८२३ च्या भारतातील चित्रणात माळव्याचे स्थान. १९व्या शतकाच्या सुरुवातीच्या काळात पेंढारी या भागात होते]] पेंढारी किंवा पिंडारी या भारतात अठराव्या-एकोणिसाव्या शतकांत रयतेची लूटमार व वाटमार करणाऱ्या संघटित टोळ्या होत्या, ज्यात हिंदू आणि मुस्लिम या दोन्ही समाजाचे लोक होते. यांपैकी पेंढाऱ्यांच्या सशस्त्र संघटित टोळ्या राजकीय सत्ताधाऱ्यांच्या आश्रयाने उदयास आल्या.{{sfn|Naravane|2006|pp=86–87}} घोड्यांवरून आपल्या कारवाया करणारे पेंढारी शिंदेशाही किंवा होळकरशाही असत. अंदाजे ३३,००० शिबंदी असलेल्या{{sfn|Naravane|2006|p=86}} पेंढाऱ्यांच्या सरदारांमध्ये चिटू, तुलसी, इमाम बक्ष, साहिब खान, कादिर बक्ष, नाथू आणि बापू हे होळकरशाही तर करीम खान, दोस्त मोहम्मद हे शिंदेशाही होते. [[दुसरे आंग्ल-मराठा युद्ध|दुसऱ्या आंग्ल-मराठा युद्धानंतर]] शिंदे व होळकर यांनी आपले बरेचसे प्रांत ब्रिटिशांच्या स्वाधीन केले. त्याचा वचपा म्हणून शिंदे आणि होळकरांनी पेंढाऱ्यांना ब्रिटिश प्रांतावर आक्रमण करण्यास उद्युक्त केले. यांच्या धाडींमुळे त्रस्त झालेल्या रयतेला आपले गुजराण करणे अशक्य झाले.{{sfn|Russell|1916|p=396}} उपासमारी किंवा पेंढाऱ्यांना जाउन मिळणे असे दोनच पर्याय त्यांना उरले. १८१५मध्ये सुमारे २५,००० पेंढाऱ्यांची टोळधाड [[मद्रास प्रेसिडेन्सी]]मधील [[कोरोमंडल|कोरोमांडल]] किनाऱ्यालगतच्या प्रदेशावर चालून गेली आणि तेथील ३०० गावे लुटून मारली. अजून एक धाड निजामाच्या हद्दीत तर तिसरी मलबारवर पडली व तेथेही त्यांनी अशीच जाळपोळ केली. १८१७ पर्यंत पेंढाऱ्यांनी ब्रिटिश प्रदेशात छापेमारी सुरू ठेवली. पेंढाऱ्यांचा नायनाट करणे हाच एक उपाय ब्रिटिशांना होता. == व्यूहरचना आणि नियोजन == === मराठा साम्राज्य === [[चित्र:RaigadFort1.jpg|thumb|रायगड किल्ल्यावर जुन्या वाड्याचे अवशेष]] [[पुणे करार (१८१३)|पुणे करारांतर्गत]] पेशव्यांनी आपले घोडदळ बरखास्त केले होते परंतु गुप्तपणे त्यांना सात महिन्यांचे आगाऊ वेतन देउन पेशवाईच्या दिमतीस येण्यास फर्मावले.{{sfn|Naravane|2006|p=80}} बाजीरावने [[बापू गोखले]] यांच्यावर येऊ घातलेल्या युद्धाच्या तयारीची जबाबदारी सोपविली.{{sfn|Duff|1921|pp=468–469}} गोखल्यांनी घोडदळाबरोबरच गुप्ततेतच पायदळाची सुद्ध भरती सुरू केली. यांत [[भिल्ल समाज|भिल्ल]] आणि [[रामोशी]] सैनिकांचा भरणा होता.{{sfn|Duff|1921|p=468}} अगदी पेंढाऱ्यांनाही भाडोत्री सैनिक होण्याचा प्रयत्न केला गेला.{{sfn|Duff|1921|p=468}} ऑगस्ट १८७१मध्ये त्यांनी [[सिंहगड]], [[पुरंदर किल्ला|पुरंदर]] आणि [[रायगड (किल्ला)|रायगड]] किल्ल्यांची डागडुजी करून ते भांडते केले.{{sfn|Duff|1921|p=468}} लष्करी तयारीबरोबरच काही मुत्सद्देगिरीचे ही प्रयत्न झाले. पेशव्यांनी भोसले, शिंदे आणि होळकर यांना पुन्हा आपल्या गोटात येण्याचे आवाहन केले. जसवंतराव घोरपडे सारख्या एल्फिन्स्टनच्या नोकरीतील नाराज एतद्देशीय लोकांचा माग काढून त्यांना गुप्तपणे भरती केले गेले. अशा इतर काही शिपायांनी पेशव्यांना नकार दिला आणि उलट आपल्या वरिष्ठ अधिकाऱ्यांकडे पेशव्यांची आगळीक उघड केली.{{sfn|Duff|1921|p=474}}{{sfn|Duff|1921|p=470}} पेशव्यांनी थेट युरोपीयांच्यात फूट पाडणेही अजमावले परंतु ते मात्र शक्य झाले नाही.{{sfn|Duff|1921|p=470}} [[दुसरे बाजीराव पेशवे|पेशवा बाजीराव दुसऱ्याने]] १९ ऑक्टोबर, १८१७ रोजी [[विजयादशमी|दसऱ्याच्या]] उत्सवात मोठे सैन्य जमा केले.{{sfn|Naravane|2006|p=80}} कवायतीदरम्यान घोड्यावर स्वार असलेल्या सैनिकांनी एल्फिन्स्टनच्या दिशेने एल्गार केला परंतु शेवटच्या क्षणी त्यांनी मोर्चा वळवला.{{Sfn|Duff|1921|p=471}} [[माउंटस्टुअर्ट एल्फिन्स्टन|एल्फिन्स्टनला]] धाक दाखवणे आणि त्याच्या नोकरीत असलेल्या एतद्देशीय शिपायांना पेशव्यांच्या बाजूने लढण्यासाठी मनोबळ देणे हा या हिकमतीचा उद्देश होता.{{Sfn|Duff|1921|p=471}}{{sfn|Duff|1921|p=471}} पेशव्यांनी एल्फिन्स्टनची हत्या करण्याचाही कट रचला होता. [[बापू गोखले|गोखल्यांचा]] याला विरोध होता परंतु ही योजना पुढे चालली पण उघडकीला येण्याचा संशय आल्यावर उधळून टाकण्यात आली.{{sfn|Naravane|2006|p=80}} १८१७ च्या सुमारास मराठा साम्राज्याच्या सैन्यदलाचा अंदाज १ बर्टन यांच्या मते असा होता -- पायदळ: अंदाजे ८१,०००. घोडदळ: १,०६०००. तोफा: ५८९. [[पुणे|पुण्यामध्ये]] [[पेशवे|पेशव्यांकडे]] १४,००० शिपाई, २८,००० घोडेस्वार आणि ३७ तोफा होत्या. होळकरांकडे ८,००० सैनिक, २०,००० घोडेस्वार आणि १०७ तोफा होत्या. [[ग्वाल्हेर]]मध्ये [[शिंदे घराणे|शिंदे]] आणि [[इंदूर|इंदूरात]] [[इंदूर संस्थान|होळकरांकडे]] अनुक्रमे १६,००० आणि १८,००० सैनिक; १५,००० आणि १६,००० घोडेस्वार आणि एकूण सुमारे २०० तोफा होत्या. यांशिवाय अफगाण सरदार आमिर खानकडे [[राजपुताना|राजपुतान्यातील]] [[टोंक]] येथे १०,००० सैनिक, १२,००० घोडेस्वार आणि २०० तोफा होत्या{{sfn|Burton|1908|p=153}}{{sfn|Burton|1908|p=153}}{{sfn|Bakshi|Ralhan|2007|p=261}}{{sfn|United Service Institution of India|1901|p=96}} [[चंबळ नदी|चंबळ]] आणि [[माळवा]] तसेच [[नर्मदा खोरे|नर्मदा खोऱ्यांतील]] शिंदेशाही [[पेंढारी]] सरदार चिटू, करीम खान आणि दोस्त मोहम्मद यांच्याकडे अनुक्रमे १०,०००, ६,००० आणि ४,००० सैनिक होते परंतु यांच्याकडे शस्त्रे म्हणजे फक्त भाले होते. होळकरशाही पेंढारी सरदार तुळशी, इमाम बक्ष, साहिब खान, कादिर बक्ष, नथू आणि बापू यांच्यात मिळून २१,५०० सैनिक आणि सुमारे ४,००० घोडेस्वार होते.{{sfn|Naravane|2006|pp=86–87}} === ब्रिटिश ईस्ट इंडिया कंपनी === गायकवाडांच्या राजदूत गंगाधर शास्त्री यांची हत्या म्हणजे पेशव्यांनी भारतातील ब्रिटिश सत्तेला दिलेले आव्हान समजून त्यांचे साम्राज्य गिळण्यासाठी [[फ्रांसिस रॉडोन-हेस्टिंग्स|रॉडोन-हेस्टिंग्सने]] भारतात मोठ्या सैन्याची जमवाजमव सुरू केली.<ref name="mapw">{{cite book |last1=Burton |first1=R.G. |title=The Mahratta And Pindari War |date=1910 |publisher=Government Press |location=Simla |url=https://archive.org/details/in.ernet.dli.2015.284400/mode/2up}}</ref> ब्रिटिशांची भारतातील तोपर्यंतची ही सगळ्यात मोठी फौज होती. १,२०,००० शिबंदी असलेल्या या सैन्याची रचना रॉडोन-हेस्टिंग्सच्या हाताखालील ग्रँड आर्मी तथा बेंगाल आर्मी आणि जनरल [[थॉमस हिस्लॉप]]च्या हाताखालील आर्मी ऑफ द डेक्कन या दोन सैन्यांची मिळवणी होती.{{sfn|Bakshi|Ralhan|2007|p=259}} यात एतद्देशीय सैनिकांच्या ६० बटालियन, ब्रिटिश सैन्याच्या रेजिमेंटमधून रचलेल्या अनेक बटालियन, घोडदळ आणि ड्रगूनच्या अनेक तुकड्या, तोफखाना, इ.चा समावेश होता. ग्रँड आर्मीच्या ४०,००० सैनिकांच्या या फौजेचे तीन विभाग आणि एक अतिरिक्त राखीव विभाग केले गेले. यांतील डाव्या विभागाचे नेतृत्त्व मेजर जनरल मार्शल, मध्य विभाग रॉडोन-हेस्टिंग्स कडे होेते. सैनिक, आर्मी ऑफ द डेक्कनचे ७०,००० सैनिक पाच विभागांत होते. यांचे नेतृत्त्व ब्रिगेडियर जनरल डव्हजन, जनरल हिस्लॉप, जनरल माल्कम ब्रिगेडियर जनरल स्मिथ आणि लेफ्टनंट कर्नल अॅडम्स यांच्याकडे असल्याची नोंद आहे. याव्यतिरिक्त [[चेन्नई|मद्रास]] आणि [[पुणे विमानतळ|पुणे]] येथे दोन बटालियन आणि तोफखान्याच्या तुकड्याही तैनात होत्या. [[मद्रास रेसिडेन्सी]]मध्ये ६ व्या बंगाल घोडदळातील अतिरिक्त तीन तुकड्याही तयारीत होत्या. या सगळ्या सैन्याकडे अद्ययावत शस्त्रे होती तसेच त्यांचे रसदमार्ग उत्तमपणे आखलेले होते. इकडे सैन्य गोळा करीत असताना ब्रिटिशांनी शिंदे, होळकर आणि आमिर खान यांच्याशी बोलणी सुरू केली. या तिन्ही संस्थानातील [[पेंढारी]] ब्रिटिश प्रदेशात धुमाकूळ घालत होते आणि या तिघांनीही [[नेपाळचे राजे|नेपाळच्या राजाबरोबर]] संधान साधून ब्रिटिशांविरुद्ध युती करण्याची बोलणी सुरू केलेली होती.{{sfn|Sinclair|1884|pp=194–195}} याबाबतचा गुप्त पत्रव्यवहार ब्रिटिशांनी पकडला. यावरून त्यांनी संस्थानिकांना पेचात पाडले आणि पेंढाऱ्यांविरुद्ध ब्रिटिशांना मदत करणे आणि पेंढाऱ्यांच्या नवीन टोळ्या उभ्या न होऊ देणे यासाठी ब्रिटिशांनी संस्थानिकांना [[ग्वाल्हेरचा करार|वचन देणे]] भाग पाडले. हा करार, प्रचंड मोठे सैन्याचा दबाव आणि मुत्सद्दीगिरी वापरून ब्रिटिशांनी शिंदे आणि होळकरांना युद्ध सुरू होण्याआधीच बाजूला केले. राजपुतान्यातील आमिर खानला त्याची टोंकची रियासत अबाधित ठेवण्याचे वचन देउन ब्रिटिशांनी त्यालाही परस्पर दूर केले. आमिर खानने ब्रिटिशांवर विश्वास ठेवून आपली सेना बरखास्त केली तोफा ब्रिटिशांना विकून टाकल्या. याशिवाय आपल्या प्रदेशातून पेंढाऱ्यांना हाकलून देण्याचेही कबूल केले.{{sfn|Sinclair|1884|pp=194–195}} ऑक्टोबरमध्ये आणि नोव्हेंबरच्या सुरुवातीस ब्रिटिशांनी ग्रँड आर्मीचा एक विभाग [[सिंधुदुर्ग|सिंध]], दुसरा [[चंबळ विभाग|चंबळ]] आणि तिसरा [[नर्मदेचे खोरे|नर्मदेच्या खोऱ्याच्या]] पूर्व भागात पाठवला. यांचे काम शिंदे आणि होळकर तसेच पेशव्यांच्या मध्ये राखून त्यांची हातमिळवणी रोखणे हा होता. राखीव विभागाने [[राजपुताना|राजपुतान्यात]] आमिर खानच्या हालचालींवर नजर ठेवलेली होती. आर्मी ऑफ द डेक्कनचा पहिला आणि तिसरा विभाग [[हरदा]] येथे ठाण मांडून होता. तेथून ही फौज आसपासच्या किल्ल्यांना शह देउन होती. दुसरा विभाग [[मलारपूर]] येथून [[बेरार घाट|बेरार घाटावर]] लक्ष ठेवून होता तर चौथा विभाग [[पुणे]] आणि [[अमरावती]]च्या आसपासच्या प्रदेशांवर जरब ठेवीत होता. पाचवा विभाग [[होशंगाबाद]] येथे तैनात करण्यात आला. राखीव विभाग [[भीमा नदी|भीमा]] आणि [[कृष्णा नदी|कृष्णा नद्यांच्या]] दोआबात दबा धरून बसला होता. अशा प्रकारे ब्रिटिशांनी मराठ्यांची पूर्णपणे नाकेबंदी करून ठेवलेली होती. == युद्धातील प्रमुख लढाया == [[चित्र:Richard_Colley_Wellesley.jpg|thumb|[[रिचर्ड वेलस्ली (पहिला मार्क्वेस वेलस्ली)|रिचर्ड वेलेस्ली]], पहिला मार्क्वेस वेलेस्लीने आंग्ल-मराठा युद्धात विजय मिळवून कंपनीच्या प्रदेशाचा भारतात विस्तार केला]] काही इतिहासकारांच्या मते तिसरे युद्ध हे [[दुसरे आंग्ल-मराठा युद्ध|दुसऱ्या युद्धाचे]] खरकटे काढण्यासाठीचे होते. ब्रिटिशांना ते पूर्वीच संपवता आले नाही कारण त्यांचे पैसे आणि मनुष्यबळ त्या युद्धाच्या शेवटी कमी पडले.{{sfn|Black|2006|pp=77–78}} परंतु हे सुद्ध लक्षात घेण्याजोगे आहे की ब्रिटिशांनी तिसऱ्या युद्धासाठी कसून तयारी केली होती. त्यासाठी त्यांनी प्रचंड मनुष्यबळ, शस्त्रे, पैसे आणि व्यूहरचना खर्ची घातलेले होते. तिसऱ्या युद्धाची सुरुवात ब्रिटिशांनी पेंढाऱ्यांचा नायनाट करायचा या कथित उद्देशाने केली. === पेंढाऱ्यांवरील हल्ला === १८१७ च्या उन्हाळा व पावसाळ्यात मजबूत नाकेबंदी केल्यावर ब्रिटिश फौजांनी वर्ष संपताना [[पेंढारी|पेंढाऱ्यांच्या]] प्रदेशात आक्रमण केले. जंगलातून आणि खेड्यापाड्यातून राहणाऱ्या पेंढाऱ्यांशी समोरासमोर दोन हात करणे शक्य नाही हे ब्रिटिशांना कळून चुकले होते व त्यांनी व्यूहात्मक हालचाली करीत पेंढाऱ्यांना पश्चिम आणि दक्षिणेकडून दाबण्यास सुरुवात केली. पेंढाऱ्यांची लूटमार व जाळपोळ करण्याची पद्धत पाहून ब्रिटिशांना वाटले होते की या प्रदेशात रसद मिळणे अशक्य आहे म्हणून त्यांनी आपले रसदमार्ग भक्कम केलेले होते. पेंढारी प्रदेशात आल्यावर त्यांना येथे मुबलक प्रमाणात अन्नसाठा आणि इतर रसद मिळून आली व त्यामुळे त्यांची बाजू अधिकच भक्कम झाली.<ref name="mapw" /> पेंढाऱ्यांच्या एकेका गाव, वस्ती आणि अड्ड्यांना घेरा घालत जनरल हिस्लॉप दक्षिणेकडून चालून आला आणि त्याने पेंढाऱ्यांना नर्मदेपलीकडे हुसकावून लावले. रॉडोन-हेस्टिंग्स त्याच्या सैन्यासह येथे दबा धरून बसलेला होता.{{sfn|Sinclair|1884|pp=195–196}} या कचाट्यात सापडलेले करीम खानचे टोळके बेचिराख झाले. ब्रिटिशांनी मोक्याच्या ठिकाणी आपले सैन्य लावलेले असल्यामुळे पेंढाऱ्यांना त्यांच्याच प्रदेशत मुक्त संचार करणे अशक्य झाले व एकमेकांच्या मदतील ते येऊ शकले नाहीत. मुख्य रस्ते बंद झाल्याने त्यांच्या टोळधाडीही बंद झाल्या आणि ते विखुरले. फक्त भाल्यानिशी असलेल्या पेंढाऱ्यांचा प्रशिक्षित ब्रिटिश सैन्याच्या रायफली आणि तोफांसमोर टिकाव लागला नाही. त्यांचे छोट्या छोट्या टोळ्या करून ब्रिटिशांचा वेढा फोडण्याचे प्रयत्न सुद्धा फसले. आता ते पूर्णपणे कोपऱ्यात अडकलेले होते.{{citation needed|date=March 2022}} यापुढे ब्रिटिशांनी हा वेढा आवळायला सुरुवात केली आणि पेंढाऱ्यांच्या टोळ्यांना एक एक करून चेचणे सुरू केले. जरी त्यांचे २३,००० सैनिक उरले असले तरी त्यांच्याकडून एकसंध हल्ला होत नव्हता व केलेले हल्ले ब्रिटिश सैन्य लीलया परतवून लावत होते. पेंढाऱ्यांनी गावागावातून आश्रय घेण्याचा प्रयत्न केला परंतु त्यांच्या पूर्वीच्या क्रुरतेची आठवण ठेवून गावकऱ्यांनी त्यांना थारा दिला नाही. अनेक ठिकाणी त्यांनी पेंढाऱ्यांना पकडून ठार मारले.{{sfn|Sinclair|1884|pp=195–196}} पेंढाऱ्यांनी जंगलाकडे पळ काढला पण तरीही त्यांच्यामागचा ससेमिरा चुकला नाही. त्यांना अपेक्षित मराठ्यांची मदतही आली नाही कारण शिंदे आणि होळकरांना ब्रिटिशांनी ग्वाल्हेरच्या तहाने शह दिलेला होता. एकेकाळी बलाढ्य आणि दहशत पसरवणारे पेंढारी सरदारांचा आता शिकार सुरू झाला. फेब्रुवारी १८१८पर्यंत जवळजवळ सगळ्या मुख्य सरदारांची वासलात लावली गेली. करीम खानने रॉडोन-हेस्टिंग्ससमोर आत्मसमर्पण केले. त्याला गोरखपूर येथे छोटी जमीन देउन तडीपार करण्यात आले. वासिल खानने लढा सुरू ठेवला परंतु ब्रिटिशांच्या हातील लागण्याआधीच त्याने विष घेउन आत्महत्या करून घेतली.{{sfn|Keightley|1847|p=165}} जॉन माल्कमने सेतूचा पिच्छा पुरवला व एक-एक करीत त्याचे साथीदार टिपून मारले. एकटा पडलेल्या सेतूने जंगलात आश्रय घेतला आणि तेथे तो एका नरभक्षी वाघाचा शिकार झाला.{{sfn|Travers|1919|p=19}}{{sfn|Sinclair|1884|p=196}}{{sfn|Hunter|1909|p=495}} मध्य भारतातील गावकऱ्यांमध्ये दहशत पसरवणाऱ्या या पेंढाऱ्यांचा नायनाट केल्यामुळे त्यांच्याकडून ब्रिटिशांना सहानुभूती मिळाली. === खडकीची लढाई === [[File:Battle of Kirki, 1817.jpg|thumb|खडकीची लढाई, १८१७]] {{मुख्य लेख|खडकीची लढाई}} [[चित्र:Battle of khadaki.svg|left|thumb|300px| खडकीच्या लढाईतील दोन्ही सैन्यांची व्यूहरचना]] ब्रिटिश आपली फौज [[मध्य भारत|मध्य भारतात]] [[पेंढारी|पेंढाऱ्यांच्या]] मागावर लावत असल्याने त्यांची दक्षिणेतील कुमक कमी झाली होती. ही संधी साधत [[पेशवे|पेशव्यांनी]] [[पुणे|पुण्याजवळ]] त्यांच्यावर असावध असताना हल्ला करण्याचे ठरवले. या सुमारास ब्रिटिशांचे फक्त १,००० पायदळ सैनिक आणि २,००० घोडेस्वार तसेच ८ तोफा पुण्याजवळ दापोडी व बोपोडी येथे तैनात होते. पेशव्यांनी २०,००० घोडेस्वार आणि ८,००० पायदळ सैनिक पुण्यात जमा केले व दिमतीला २० तोफाही होत्या.<ref name="Naravane">{{cite book |last=Naravane |first=M. S. |title=Battles of the Honorourable East India Company (Making of the Raj) |publisher=A.P.H. Publishing Corporation |year=2014 |isbn=9788131300343 |location=New Delhi |pages=80–82}}</ref> ही सगळी हालचाल पेशवे पर्वती टेकडीवरून दुर्बिणीतून पहात होते. त्यांच्यासोबत हुजुरातीतील ५,००० घोडेस्वार आणि १,००० सैनिक होते. खडकीच्या टेकडीवर ब्रिटिशांचे टेहळे होते. चतुःश्रृंगी टेकडी आणि खडकी टेकडी यांच्यामधील गणेशखिंडीतून मराठ्यांची चाल होणार होती. अनेक ठिकाणी उथळ असलेली मुळा नदी ओलांडून तेथील ओढे व नाल्यांमधून पुढे सरकत ब्रिटिशांना मागून घेरण्याचा मराठ्यांचा व्यूह होता. ५ नोव्हेंबर, १८१७ रोजी संध्याकाळी ४ वाजता सरदार विंचूरकरांनी ब्रिटिश रेसिडेंट [[माउंटस्टुअर्ट एल्फिन्स्टन]]च्या बंगल्यावर हल्ला केला. हा बंगला आत्ताच्या [[शासकीय अभियांत्रिकी महाविद्यालय (पुणे)|शासकीय अभियांत्रिकी महाविद्यालयाच्या]] आवारात होता. तोफांचा मारा सुरू होताच एल्फिन्स्टन पळून [[दापोडी]]कडे गेला. त्यानंतर लगेचच मराठे आवारात घुसले व नासधूस करून ते पेटवून दिले. एल्फिन्स्टन दापोडीला पोचताच त्याने [[बोपोडी]] येथील सैन्याला ताबडतोब कूच करून दापोडीला यायचा हुकुम दिला. ही फौज तेथून पुढे सरकली. मराठ्यांनी [[गणेशखिंड|गणेशखिंडीजवळून]] ब्रिटिशांच्या उजव्या अंगावर चाल केली. मराठ्यांना वाटले होते की इतकी प्रचंड (दहापट) सेना अचानक चाल करून येताना पाहून ब्रिटिश गांगरतील पण तसे न होता ब्रिटिश सैनिकांनी ठिय्या मारला आणि प्रतिकार सुरू केला. मराठ्यांनी हल्ला करायच्या सुरुवातीलाच त्यांचा जरी पटक्याचे निशाण मोडले होते. हा अपशकुन मनात होता म्हणून किंवा ब्रिटिशांचा आवेश पाहून मराठ्यांनी स्वतःच कच खाल्ली. हे पाहून सेनापती [[बापू गोखले]] स्वतः घोड्यावरून लढणाऱ्या तुकड्यांमधून फिरू लागले. त्यांनी सैनिकांना प्रोत्साहन देउन आणि प्रसंगी टोमणे मारून आपली फळी पुढ सरकावयचा प्रयत्न केला. ब्रिटिशांच्या उजव्या बाजूने पुढे सरकत त्यांना घेरण्याचा गोखल्यांचा बेत फसला. घोडेस्वारांचा हा एल्गार ब्रिटिशांसमोरच्या दलदलीत अडकला आणि शत्रूच्या रायफलांनी त्यांच्यावर निशाणबाजी सुरू केली. त्यातूनही सुटून काही मराठा स्वारांनी शत्रूवर धडक मारली परंतु तेथे ते संगीनींनी कापले गेले. उरलेल्या मराठ्यांनी पळ काढला. या गर्दीत गोखल्यांच्या घोड्याला गोळी लागली व त्यांना पायउतार व्हावे लागले. [[मोरोपंत दिक्षीत]] आणि सरदार रास्ते यांनी शत्रूच्या डाव्या फळीवर हल्ला चढवला पण तेथे आता ब्रिटिशांच्या रायफली सज्ज होत्या. मोरोपंत दिक्षीतांना रणांगणावर गोळ्या घालून मारण्यात आले. नेतृत्त्वहीन मराठ्यांनी तेथूनही माघार घेतली. संध्याकाळी ४ वाजता सुरू झालेली ही लढाई चार तासांत संपली. यात मराठ्यांचे सुमारे ५०० सैनिक आणि घोडेस्वार धारातीर्थी पडले तर ८६ ब्रिटिश सैनिक कामी आले.{{sfn|Murray|1901|p=324}}{{sfn|Chhabra|2005|p=19}} ब्रिटिशांनी ही संधी न दवडता लगेच पुण्यावर चाल करून शहराला वेढा घातला. === पेशव्यांचे पलायन === ब्रिटिशांनी [[पुणे|पुण्याकडे]] चाल केलेली पाहून [[दुसरे बाजीराव पेशवे|बाजीरावाने]] [[हुजुरत]] घेउन [[पुरंदर किल्ला|पुरंदरकडे]] पलायन केले.{{sfn|Duff|1921|p=482}} १३ नोव्हेंबरला जनरल स्मिथ सध्याच्या [[डेक्कन कॉलेज]]च्या जवळील आपल्या छावणीतून मुळा नदी ओलांडून [[घोरपडी]] येथे आला. पेशव्यांच्या पाठलाग रोखण्यासाठी [[बापू गोखले|बापू गोखल्यांनी]] त्याच्याशी झटापटी सुरू ठेवल्या. विंचूरकरांची ५,०००ची फौज मुळा-[[मुठा नदी|मुठेच्या]] फौजेला संगमावर थांबलेली होती. त्याला न जुमानता स्मिथ पुण्यात शिरला. पुण्यात त्याला काहीही प्रतिकार झाला नाही. १७ नोव्हेंबर, १८१७ रोजी ब्रिटिशांनी [[शनिवार वाडा|शनिवार वाड्यात]] प्रवेश करून त्यावर [[युनियन जॅक]] फडकाविला. इकडे पेशवे पुरंदरावरून [[सातारा|साताऱ्याकडे]] आणि नंतर [[कोरेगांव भीमा]] येथे गेले. कोतवाली चावडीवरील भगवे झेंडे तसेच ठेवले गेले. ते आष्टीच्या लढाईनंतर उतरवण्यात आले. १ जानेवारी, १८१८ रोजी ब्रिटिशांनी मराठ्यांना कोरेगावला गाठले. [[एफ‌.एफ. स्टाँटन|कॅप्टन स्टाँटन]] ५,००० शिपाई, २०० भाडोत्री घोडेस्वार आणि ३ किलोचे गोळे फेकणाऱ्या २ तोफा घेउन पुण्याच्या वायव्येस [[भीमा नदी]]च्या काठावरील या गावाजवळ आला. स्टाँटनच्या सैन्यात फक्त २४ युरोपियन होते ते सुद्धा तोफा चालवणारे होते. इतर सगळे एतद्देशीय सैनिक होती.{{sfn|Naravane|2006|p=81}} मराठ्यांनी गावाभोवती तटबंदी उभारून मोर्चेबांधणी केली होती. थंडीच्या मोसमात भीमा नदीत फारसे पाणी नव्हते आणि उथळ पाण्यातून ती सहज पार करता येत होती. स्टाँटनने लगेचच गावाचा ताबा घेतला पण मराठ्यांची तटबंदी त्याला सहजासहजी भेदता आली नाही. त्याने गावाचे व मराठ्यांचे पाणी तोडले. मराठ्यांनी तटबंदीतून बाहेर येउन लढाई सुरू केली. गल्ली-बोळांतून चाललेल्या या हातघाईच्या लढाईत प्रत्येक गल्ली दोन्ही पक्षांच्या हातात अनेकदा आली आणि निसटली. मराठ्यांनी ब्रिटिश तोफांचाही ताबा घेतला पण तो त्यांना राखता आला नाही. मराठा सरदार त्र्यंबकजीने लेफ्टनंट चिशोमला ठार मारले व चिशोमने बापू गोखल्यांचा एकुलता एक मुलगा गोविंदच्या मृत्यूचा वचपा काढला. मराठ्यांनी रातोरात गावातून पाय काढला आणि ते पसार झाले. दुसऱ्या ठिकाणी जाउन तेथे पुन्हा झुंजायचा गनिमी कावा त्यांनी अवलंबलिला होता. या लढाईत मराठ्यांचे ५००-६०० सैनिक कामी आले. जनरल स्टाँटनने आपली फौज घेउन पुण्याकडे कूच केली पण तेथ न जाता तो शिरुर येथेच थांबला. जरी या लढाईत ब्रिटिशांचा विजय झालेला दिसत असला तरी प्रत्यक्षात हा निसटताच होता असे त्यांच्या पत्रव्यवहारात दिसून येते. जानेवारी १८१८मधील नोंदींनुसार ''बॉम्बे नेटिव्ह इन्फंट्रीच्या दुसऱ्या बटालियनच्या १ल्या रेजिमेंटचा कमांडर स्टाँटन सुदैवाने आपला मोर्चा परत सेरूरमध्ये परतू शकला आहे. १२५ जखमी, गोरेगाव येथे ५० पुरले आणि तेथे १२ किंवा १५ सोडले, ते गंभीरपणे जखमी झाले; पेशवे दक्षिणेकडे पळत आहेत. जनरल स्मिथ त्यांच्या मागे लागला आहे, यामुळे कदाचित बटालियन वाचली.'' असे दिसते. लढाईनंतर पळालेले पेशवे [[सातारा|साताऱ्याकडे]] गेले.{{sfn|Duff|1921|p=487}} ब्रिटिशांनी पाठपुरावा केल्यावर{{sfn|Duff|1921|p=487}} ते तसेच दक्षिणेकडे जात राहिले. [[मैसूर संस्थान|मैसूरच्या राजाने]] थारा न दिल्याने ते परत फिरले.{{sfn|Duff|1921|p=483}}{{sfn|Duff|1921|p=488}} पाठलाग करणाऱ्या ब्रिटिशांना बगल देत ते परत [[सोलापूर]]कडे आले.{{sfn|Duff|1921|p=488}} २९ जानेवारीपर्यंत हा उंदीर-मांजराचा खेळ सुरू होता. ब्रिटिश पेशव्यांच्या जवळ आले की लगेच गोखल्यांची फिरती शिबंदी त्यांच्यावर बाहेरून हल्ले करीत त्यांना झुलवत नेत असे.{{sfn|Duff|1921|p=489}} अशा अनेक झटापटींनंतरही पेशवे ब्रिटिशांच्या हातील लागलेले नव्हते. === साताऱ्यात ब्रिटिश === ७ फेब्रुवारी रोजी जनरल स्मिथने [[सातारा|साताऱ्यात]] प्रवेश केला आणि [[सातारा संस्थान|छत्रपतींचा राजवाडा]] ताब्यात घेतला व तेथे आपल्या विजय जगाला दाखविण्यासाठी राजवाड्यावर युनियन जॅक चढविला.{{sfn|Duff|1921|p=489}} तेथील जनतेने भडकू नये म्हणून त्याने जाहीर केले की तो कोणत्याही धार्मिक बाबींमध्ये हस्तक्षेप करणार नाहीत. याशिवाय त्याने जाहीर केले की सर्व वतने, इनाम, निवृत्तीवेतन आणि वार्षिक भत्ते आधीप्रमाणेच सुरू ठेवण्यात येतील. हे ऐकून पेशव्यांच्या सेवेत असलेल्या व त्यांच्या बाजूने अद्यापही असलेल्यांनी ही माघार घेतली आणि ब्रिटिशांविरुद्ध कारवाया करणे बंद केले. === आष्टीची लढाई === {{मुख्य लेख|आष्टीची लढाई}} पेशव्यांचा पाठलाग करणाऱ्या जनरल स्मिथला १९ फेब्रुवारी रोजी कळले की पेशवे [[पंढरपूर]]कडे निघाले आहेत. त्याने या फौजेला वाटेत [[आष्टी (मोहोळ)|आष्टी]] गावाजवळ गाठले आणि निकराचा हल्ला केला. पेशवाईने झुंज घेतलेली ही शेवटची लढाई होती. या लढाईत पेशव्यांच्या बचाव करताना सेनापती बापू गोखले मृत्यू पावले. खुद्द [[दुसरे बाजीराव पेशवे|पेशवे]] तेथून निसटले पण [[सातारा संस्थान|साताऱ्याचे छत्रपती]] आणि त्यांच्या आई यांना स्मिथने बंदी केले. परागंदा झालेले पेशवे आणि ब्रिटिश बंदी झालेल्या छत्रपतींमागे एप्रिल १८१८पर्यंत मराठा साम्राज्य नेतृत्त्वहीन झालेले होते. ब्रिटिशांनी याचा फायदा घेत [[सिंहगड]] आणि [[पुरंदर किल्ला|पुरंदर किल्ले]] जिंकून घेतले.{{sfn|Duff|1921|p=517}} यातील सिंहगडाचा पाडाव अगदी केविलवाणा होता. १३ फेब्रुवारी, १८१८ रोजी माउंस्टुअर्ट एल्फिन्स्टनने आपल्या रोजनिशीत केलेल्या नोंदीनुसार सिंहगडावर एकही मराठा शिबंदी नव्हती. त्यांऐवजी किल्ल्याचा बचाव करण्यासाठी १०० [[अरब]], ६०० [[गोसावी]] आणि ४०० कोंकणी सैनिक होती. कोणी एक ११ वर्षांचा पोरगा किल्लेदार होता. किल्ला जिंकून घेतल्यावर तेथील शिबंदीला ब्रिटिशांनी मानाने वागवले. किल्ल्यावर मोठ्या प्रमाणात खजिना आणि संपत्ती होती आणि किल्लेदाराने जे आपले म्हणले ते त्याला देउन टाकण्यात आले.{{sfn|Duff|1921|p=517}} === नागपुरातील झटापट === [[चित्र:Sitabuldi_fort_gate.JPG|thumb|250x250px|सीताबर्डी किल्ला आज]] {{मुख्य लेख|सिताबर्डीचा किल्ला}} [[नागपूरकर भोसले|नागपूरचे]] नाममात्र राजे [[परसोजी भोसले]] यांच्या हत्येनंतर त्यांचा चुलतभाउ [[मुधोजी भोसले]] तथा ''अप्पासाहेब'' यांनी गादी बळकावली व आपली सत्ता मजबूत केली. सत्तेवर आल्यानंतर त्यांनी २७ मे, १८१६ रोजी ब्रिटिशांशी तह केला.{{sfn|Naravane|2006|p=82}} त्यातील [[दुसरे बाजीराव पेशवे|बाजीरावाशी]] संपर्क न साधण्याचे कलम धुडकावून भोसल्यांनी पेशवाईशी वाटाघाटी सुरू केल्या. यात व्यत्यय आणण्यासाठी रेसिडेन्ट जेंकिन्सने अप्पासाहेबांना रेसिडेन्सीमध्ये बोलावून घेतले. अप्पासाहेबांनी त्याला नकार देउन उघडपणे पेशवाईला आपला पाठिंबा जाहीर केला. आता नागपूरकरांशी लढाई अटळ असल्याचे दिसत असल्याने जेंकिन्सने [[ब्रिटिश ईस्ट इंडिया कंपनी|ईस्ट इंडिया कंपनीच्या]] आसपासच्या ठाण्यांकडून मदत मागवली. त्याच्याकडे सुमारे १,५०० सैनिक होते{{sfn|Burton|1908|p=159}} व आता कर्नल अॅडम्स त्याची फौज घेउन नागपूरकडे निघाला.{{sfn|Naravane|2006|p=82}} नागपूरकरांकडे सुमारे १८,००० सैनिक होते.{{sfn|Burton|1908|p=160}} त्यातील काही तुकड्या अरब होत्या. हे त्यांच्या शूरतेसाठी प्रसिद्ध असले तरी त्यांच्यात शिस्त नव्हती व त्यांच्याकडे फक्त तलवारी आणि जुन्यापुराण्या बंदुका होत्या. ब्रिटिश रेसिडेन्सी [[सीताबर्डी किल्ला|सीताबर्डी किल्ल्याच्या]] पश्चिमेस साधारण २५०-३०० मीटर अंतरावर होती. ब्रिटिशांनी लढाईच्या सुरुवातीस टेकडीच्या उत्तर टोका वर ताबा मिळवला.{sfn|Naravane|2006|p=83}} मराठे व अरबांनी त्यांना तेथून दक्षिणेकडे हुसकावून लावले. यानंतर ब्रिटिशांची कुमक येण्यास सुरुवात झाली. आपल्या सर्व शक्तीनिशी ब्रिटिशांनी मराठ्यांवर हल्ला चढवला आणि मराठ्यांचा पराभव केला. यात ब्रिटिशांनी आपल्या २४ युरोपियन आणि एकूण सुमारे ३०० सैनिक गमावले. मराठ्यांचेही तितकेच नुकसान झाले. अप्पासाहेबांनी ब्रिटिशांसमोर शरणागती पत्करली. ९ जानेवारी रोजी ब्रिटिश आणि नागपूरकरांनी तह केला. त्यानुसार ब्रिटिशांनी भोसल्यांचा बहुतांश प्रदेश आणि किल्ले हिसकावून घेतले आणि त्यांना नाममात्र प्रदेशावर राज्य करण्याची, ते सुद्धा अनेक निर्बंध घालून, परवानगी दिली. ब्रिटिशांनी सीताबर्डी किल्ल्याजवळ अधिक तटबंदी उभारली. काही दिवसांनी काहीतरी कारण काढून अप्पासाहेबांना अटक करण्यात आली. त्यांनी तेथून पलायन केले. काही दिवसांनी आप्पासाहेबांना अटक करण्यात आली व त्यांना [[प्रयागराज|अलाहाबाद]] येथे नेण्यात आले. तेथे जात असताना त्यांनी पलायन केले आणि [[पंजाब]]मधील शीखांकडे आश्रय मागण्यासाठी त्या दिशेने निघाले. शीखांनी अप्पासाहेबांना थारा दिला नाही आणि ते [[जोधपूर]]जवळ पुन्हा ब्रिटिशांच्या हाती लागले. जोधपूरच्या राजा [[मान सिंग]] याने ब्रिटिशांना अप्पासाहेबांची हमी दिली व त्यांना आपल्या आश्रयास ठेवले. अप्पासाहेब वयाच्या ४४व्या वर्षी १५ जुलै, १८४९ रोजी मृत्यू पावले. === होळकरांचा पाडाव === [[File:Map of India 1823.jpg|thumb|तिसरे अँग्लो-मराठा युद्धानंतरचा भारताचा नकाशा, १८१९]] {{हेसुद्धा पाहा|महिदपूरची लढाई}} या सुमारास [[इंदूर संस्थान|इंदूरच्या]] [[होळकर|होळकरांचा]] दरबार रफादफा झालेला होता. ११ वर्षांचे [[तिसरे मल्हारराव होळकर]] आपल्या वडिलांच्या उपवस्त्र असलेल्या [[तुळशीबाई होळकर]] यांच्या मार्गदर्शनाखाली राज्य करीत होते. तुळशीबाईने मल्हाररावांना ब्रिटिशांच्या आधीन होण्याचा सल्ला दिल्याने तिच्याच सैनिकांनी तिची हत्या केली. यानंतर ब्रिटिशांनी होळकरांवर चाल केली व इंदूरच्या उत्तरेस ४० किमी अंतरावर [[महिदपूर]] येथे होळकर सैन्याला गाठले. २१ डिसेंबर १८१७ रोजी सकाळी ९ वाजता ब्रिटिश आणि होळकर एकमेकांच्या पल्ल्यात आले.{{sfn|Hough|1853|p=71}} ब्रिटिशांचे नेतृत्त्व स्वतः लेफ्टनंट जनरल [[थॉमस हिस्लॉप]]कडे होते. या निकराच्या लढाईत होळकरांचे ३,००० सैनिक ठार किंवा जखमी झाले.{{sfn|Keightley|1847|p=165}} ब्रिटिशांनी ८०० सैनिक गमावले.{{sfn|Sarkar|Pati|2000|p=48}} यात होळकांच्या सैन्याचा नाश झाला.{{sfn|Prakash|2002|p=136}} त्यातील उरल्यासुरल्या तुकड्यांचा ब्रिटिशांनी दूरवर पाठलाग करून नायनाट केला. मल्हाररावांना अटक करण्यात आली. त्यांच्या मंत्र्यांनी तहाची बोलणी करून त्यांना सोडवायचा प्रयत्न केला. ६ जानेवारी, १८१८ रोजी होळकरांनी [[मंदेश्वरचा तह]] केला{{sfn|Sinclair|1884|pp=195–196}} आणि त्यात ब्रिटिशांची पूर्णपणे शरणागती मागितली.{{sfn|Prakash|2002|p=136}} ब्रिटिशांनी होळकरांचा खजिना लुटून नेला आणि मल्हाररावांना नाममात्र राजा म्हणून सत्तेवर ठेवले.{{sfn|Sinclair|1884|pp=195–196}} == किल्लेदारांचा प्रतिकार == [[File:Asirgarh Fort1.jpg|thumb|असिरगढचा किल्ला]] युद्ध संपताना १८१८ आणि १८१९मध्ये ब्रिटिशांनी जवळजवळ सगळ्या मराठा संस्थानिक आणि जहागिरदारांचा पाडाव केलेला होता परंतु किल्ल्या-किल्ल्यांमधून अद्यापही स्वातंत्र्याचे भगवे झेंडे फडकत होते. संस्थानिक आणि पेशव्यांनी शरणागती पत्करली असली तरी या किल्ल्यांचे किल्लेदार ब्रिटिशांच्या आधीन झालेले नव्हते. २७ फेब्रुवारी, १८१८ रोजी [[थॉमस हिस्लॉप|जनरल हिस्लॉप]] [[थळनेर किल्ला|थळनेरच्या किल्ल्याजवळ]] आला. त्याला वाटले होते की तेथील किल्लेदार मान तुकवून पुढे येईल परंतु थळनेरचे किल्लेदार [[तुळशीराम मामा]] यांनी आपल्या शिबंदीला ब्रिटिशांवर मारा करण्यास फर्मावले. संतापलेल्या हिस्लॉपने किल्ल्याला वेढा घातला व तोफांनी तो भाजून काढला. नंतर तो स्वतः किल्ल्यावर चालून गेला तेथील अरब आणि मराठा सैनिकांना हरवून किल्ला काबीज केला. मामांना विश्वासघात केल्याच्या आरोपाखाली एका झाडावर फाशी देण्यात आले.<ref>Deshpande, Arvind M., ''John Briggs in Maharashtra: A Study of District Administration Under Early British Rule'' (1987), Mittal Publications, {{isbn|978-0836422504}}, pg. 31</ref> त्यानंतर या प्रदेशातील नराळा आणि [[मालेगाव किल्ला|मालेगावचे किल्लेही]] ब्रिटिशांनी जिंकून घेतले. त्यातल्या त्यात मालेगावने त्यांना झुंजवले. १८१९ च्या मार्चमध्ये [[असिरगढ किल्ला|असिरगढचा किल्ला]] हे एकमेव स्वतंत्र ठिकाण होते. तेथील किल्लेदार [[जसवंत राव लार]]ने ब्रिटिशांना थोपवून धरलेले होते. मार्च्या मध्यावर ब्रिटिशांनी भलीथोरली फौज जमवून किल्ल्याला वेढा घातला आणि [[असिरगढ|शेजारील शहरात]] ठाण मांडले. किल्ल्यात फक्त १,२०० सैनिक होते. त्यांच्यावर सतत तोफांचा मारा करूनही ते बाहेर येत नाहीत हे पाहून ब्रिटिशांनी शेवटी ९ एप्रिल, १८१९ रोजी एल्गार केला आणि मराठा साम्राज्याचे शेवटचे ठाणे परास्त केले. या विजयानिशी ब्रिटिशांनी मोहीम संपवली आणि युद्धाचा अंत झाला<ref>{{cite book |last1=Cannon |first1=Richard |title=Historical Record of the 67th Foot |date=1849 |publisher=Parker, Furnivall & Parker |location=London |url=https://www.gutenberg.org/files/57663/57663-h/57663-h.htm#Page_14}}</ref><ref name="mapw" /> ==युद्धाचा अंत आणि त्याचे परिणाम== [[File:Nassak Diamond copy.jpg|thumb|ब्रिटिशांनी पेशव्याकडून नॅसॅक डायमंड ताब्यात घेऊन लंडनला पाठविला]] [[असिरगढ]]च्या पाडावानंतर मराठ्यांचा सगळा प्रदेश ब्रिटिशांच्या ताब्यात आला. [[सातारा संस्थान|साताऱ्याच्या छत्रपतींनी]] ब्रिटिशांचे आधिनत्व स्वीकारल्याने पेशवा हे पद बाद झाले. [[दुसरे बाजीराव पेशवे|बाजीरावाने]] याआधीच ३ जून, १८१८ रोजी शरणागती घेतली होती परंतु पेशवेपद काढून घेतल्यावर त्याने कायदेशीर आव्हान देण्याचा प्रयत्न केला पण काहीही फायदा नव्हता. पेशव्यांना त्यांच्या लवाजम्यासकट [[उत्तर भारत|उत्तर भारतातील]] [[कानपूर]] शहराजवळ [[बिठूर]] येथे रवाना केले गेले.{{sfn|Duff|1921|pp=513–514}} बाजीरावाने वार्षिक ८,००,००० रुपयांचे निवृत्तीवेतन स्वीकारले.{{sfn|Duff|1921|p=513}} याशिवाय आपले सरदार, जहागिरदार, कुटुंब, आश्रित आणि देवस्थानांनाही वार्षिक उत्पन्न देण्याचे कबूल करून घेतले.{{sfn|Duff|1921|p=513}} उत्तरेकडे जाताना पेशव्यांनी आपला खजिना बरोबर नेला होता. त्या शिवाय ब्रिटिशांनी मोठ्या प्रमाणात लूट करून प्रचंड संपत्ती नेली. यात [[नासक हिरा]]ही शामिल होता. बिठूरला गेल्यावर बाजीरावाने उरलेले आयुष्य धर्मकार्ये करण्यात, मद्यपानात आणि अजून लग्ने लावून घेण्यात घालवले.{{sfn|Chhabra|2005|p=21}} पेशव्यांच्या या विलासी जीवनशैलीमुळे त्यांच्याशी तह करणाऱ्या [[जॉन माल्कम]]वर टीका झाली. मराठ्यांचा पराभव आणि पेशव्यांची हकालपट्टीने [[ब्रिटिश ईस्ट इंडिया कंपनी]]ला भारतात उत्तरेत [[सतलज नदी|सतलज]] नदीपासून [[दक्षिण भारत|दक्षिण भारतापर्यंत]] जवळजवळ अनिर्बंध सत्ता मिळाली. पेशवाईचा प्रदेश [[बॉम्बे प्रेसिडेन्सी]]मध्ये शामिल केला गेला तर पेंढाऱ्यांकडून जिंकलेला प्रदेश [[सेन्ट्रल प्रॉव्हिन्सेस]] म्हणून नवीन प्रांत केला गेला. [[शिंदे घराणे|शिंदे]] आणि [[होळकर घराणे|होळकरांची]] संस्थाने त्यांच्याकडेच राहिली आणि त्यांनी इंग्रजांचे सार्वभौमत्व स्वीकारले. [[राजपूताना]]मधील संस्थानिक नाममात्र राजे म्हणून ब्रिटिशांच्या सत्तेखाली आले. त्यांनी साताऱ्यामध्ये [[प्रतापसिंह भोसले]] यांना छत्रपती पदावर बसवले. होळकर कुटुंबातील अगदी लहान मुलाची [[नागपूर संस्थान|नागपूरच्या सिंहासनावर]] वर्णी लागली. [[त्र्यंबकजी डेंगळे]], ज्यांच्यावर गंगाधरशास्त्री यांच्या वधाचा आरोप होता व ज्याने हे प्रकरण हाताबाहेर चिघळले, यांना अटक करून बंगालमध्ये पाठवले गेले. सत्तेवर आल्यानंतर [[माउंटस्टुअर्ट एल्फिन्स्टन]]ने अनेक सुधारणा करण्याचा प्रयत्न केला. नवीन कायद्यांबरोबरच त्याने प्रांतांची पुनर्रचना करून महसूल वसूलीसाठीची नवीन पद्धत आखली, ज्याने [[देशमुख]], [[पाटील]] आणि [[देशपांडे]] यांचे महत्व कमी झाले. ब्रिटिशांना कळले होते की इतक्या मोठ्या प्रदेशावर सत्ता गाजविण्यासाठी स्थानिक रीतीरिवाज आणि भाषेचा अभ्यास आणि आदर करणे गरजेचे आहे. एल्फिन्स्टनने १८२०मध्ये [[मराठी भाषा]] प्रमाणीकरण करण्याचेही सुरू केले. या युद्धानंतर ब्रिटिश ईस्ट इंडिया कंपनीने [[१८५७ चे स्वातंत्र्ययुद्ध|१८५७ च्या स्वातंत्र्ययुद्धापर्यंत]] भारतावर अनिर्बंध सत्ता गाजवली. == हे सुद्धा पहा == * [[खडकीची लढाई]]<ref name="sacred-texts.com"/> * [[मराठा साम्राज्य]] * [[आष्टीची लढाई]] * [[भीमा कोरेगावची लढाई]] * [[मराठा राज्ये आणि राजघराण्यांची यादी]] * [[पहिले इंग्रज-मराठा युद्ध]] * [[दुसरे इंग्रज-मराठा युद्ध]] * [[ब्रिटिश साम्राज्य]] * [[ब्रिटिश भारत]] * [[भारताचा इतिहास]] * [[शिवाजी महाराज]] {{क्रम |यादी=इंग्रज-मराठा युद्धे |पासून= |पर्यंत= |मागील= [[दुसरे इंग्रज-मराठा युद्ध]] |पुढील= --- }} == संदर्भ== {{संदर्भयादी}} {{मराठा साम्राज्य}} [[वर्ग:तिसरे इंग्रज-मराठा युद्ध| ]] [[वर्ग:मराठा साम्राज्य सहभागी असलेली युद्धे]] [[वर्ग:ब्रिटिश साम्राज्य]] [[वर्ग:महाराष्ट्रातील ब्रिटिश राजवट]] [[वर्ग:ब्रिटिश ईस्ट इंडिया कंपनी सहभागी असलेली युद्धे]] 4mz2kt9svf8wl8r3odgrnxj4vkn61sa 2580975 2580932 2025-06-19T04:48:37Z अभय नातू 206 साचा 2580975 wikitext text/x-wiki {{माहितीचौकट सैन्य संघर्ष | संघर्ष = तिसरे आंग्ल-मराठा युद्ध | या युद्धाचा भाग = | चित्र = | चित्र रुंदी = | चित्रवर्णन = खडकीची लढाई | दिनांक =[[नोव्हेंबर ५]] [[इ.स. १८१७|१८१७]] - [[इ.स. १८१९|१८१९]] | स्थान =[[मध्य भारत|मध्य]] आणि [[पश्चिम भारत (प्रदेश)|पश्चिम भारत]] | परिणती = ब्रिटिश विजय | सद्यस्थिती = सगळा प्रदेश [[भारतीय प्रजासत्ताक|भारतीय प्रजासत्ताकाचा]] भाग | प्रादेशिक बदल = [[पेशवे|पेशवाई]]चा अंत, मराठा संस्थानिक आणि [[राजपुताना एजन्सी|राजपुतान्यातील]] राजे ब्रिटिशांचे मांडलिक, [[ब्रिटिश ईस्ट इंडिया कंपनी]]ला भारतात अनिर्बंध सत्ता | पक्ष१ = * [[Image:Flag of the Maratha Empire.svg|22px]] [[पेशवा]] * [[File:Flag of Gwalior (State).svg|23px]] [[ग्वाल्हेर संस्थान]] * [[File:Indore Flag.svg|23px]] [[इंदूर संस्थान]] * [[File:Nagpur State Flag.png|23px]] [[नागपूर संस्थान]] * [[File:Flag of the Maratha Empire.svg|23px]] [[पेंढारी]] | पक्ष२ = * [[चित्र:Flag of the British East India Company (1801).svg|22px|border]] [[ब्रिटिश ईस्ट इंडिया कंपनी]] * [[File:Flag of the State of Hyderabad (18th century-1900).svg|23px]] [[हैदराबाद संस्थान|निझाम]] | सेनापती१ = * [[Image:Flag of the Maratha Empire.svg|22px]] [[दुसरे बाजीराव पेशवे|दुसरे बाजीराव]], [[बापू गोखले]], [[मोरोपंत दीक्षित]], [[त्र्यंबकजी डेंगळे]] * [[File:Indore Flag.svg|23px]] [[हरीराव होळकर]], [[तिसरे मल्हारराव होळकर]] * [[File:Nagpur State Flag.png|23px]] [[दुसरे मुधोजी भोसले]] * [[File:Flag of Gwalior (State).svg|23px]] [[दौलतराव शिंदे]] | सेनापती२ = - * [[चित्र:Flag of the British East India Company (1801).svg|22px|border]] [[फ्रांसिस रॉडोन-हेस्टिंग्स]], [[जॉन माल्कम]], [[थॉमस हिस्लॉप]] * [[File:Flag of the State of Hyderabad (18th century-1900).svg|23px]] [[तिसरा असफ जाह]] | सैन्यबळ१ =१८,००० [[घोडदळ]]<br /> ८,००० [[पायदळ सैनिक]] | सैन्यबळ२ =२,८०० घोडदळ | टिपा = }} '''तिसरे इंग्रज-मराठा युद्ध''' हे [[इ.स. १८१७]]-१८मध्ये [[मराठा साम्राज्य|मराठे]] व [[ब्रिटिश ईस्ट इंडिया कंपनी|इंग्रजांच्यात]] झालेले तिसरे व निर्णायक युद्ध होते. या युद्धात इंग्रजांनी मराठा साम्राज्याचा पराभव केला व जवळपास संपूर्ण [[भारत|भारतावर]] नियंत्रण मिळवले. या आधी झालेल्या [[दुसरे इंग्रज-मराठा युद्ध|दुसऱ्या इंग्रज मराठा युद्धानंतर]] मराठ्यांना आणि ब्रिटिशांना उसंत मिळाली. त्या दरम्यान ब्रिटिशांनी भारतातील स्वतःची शक्ती वाढवली परंतु मराठ्यांनी एकोपा टिकवला नाही आणि ते ब्रिटिशांच्या तुलनेत मराठे राजनैतिक आणि लष्करीदृष्ट्या कमी पडत गेले. अशा पार्श्वभूमीवर [[भारताचे गव्हर्नर जनरल|गव्हर्नर जनरल]] [[लॉर्ड हेस्टिंग्स]]ची नियुक्ती झाली.<ref>http://www.britannica.com/EBchecked/topic/256745/Francis-Rawdon-Hastings-1st-marquess-of-Hastings</ref>. त्याने आपल्या कारकिर्दीत आक्रमक धोरणाचा अवलंब केला. [[इंग्रज-नेपाळ युद्ध|नेपाळ युद्धाच्या]] समाप्तीनंतर [[पेंढारी]] लोकांशी संघर्ष सुरू करून अप्रत्यक्षरीत्या मराठ्यांनाच आव्हान दिले.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |url=https://dl.dropboxusercontent.com/spa/zohkohb0i282t94/Area%20Studies/public/SouthAsia/Ideas/pindaris.html#init |title=संग्रहित प्रत |access-date=2014-12-09 |archive-date=2016-04-03 |archive-url=https://web.archive.org/web/20160403073709/https://dl.dropboxusercontent.com/spa/zohkohb0i282t94/Area%20Studies/public/SouthAsia/Ideas/pindaris.html#init |url-status=dead }}</ref> या व इतर अनेक कारणांमुळे इंग्रज आणि मराठ्यांमध्ये पुन्हा एकदा युद्धाची ठिणगी पडली. अखेर पेशव्याने अंतिम युद्ध करण्याचा निर्णय घेतला.त्याला अप्पासाहेब भोसले आणि [[मल्हारराव होळकर]] ([[यशवंतराव होळकर|यशवंतराव होळकरांचा]] पुत्र) यांनी साथ दिली.पण युद्धात [[पेशवा]],[[भोसले]] आणि [[होळकर घराणे|होळकरांना]] एकत्र येऊ न देता त्यांना इंग्रजांनी वेगवेगळे पराभूत केले. [[सीताबर्डीची लढाई|सीताबर्डीच्या लढाईत]] [[नागपूरकर भ|भोसल्यांचा]], [[महिदपुरची लढाई|महिदपुरच्या लढाईत]] होळकरांचा आणि [[खडकीची लढाई|खडकी]]<ref name="sacred-texts.com">http://www.sacred-texts.com/hin/odd/odd29.htm</ref>, [[कोरेगाव]] व [[आष्टीची लढाई|आष्टा]] येथील लढाईत पेशव्यांचा पराभव झाला. अशा प्रकारे एक एक करीत मराठे इंग्रजांसमोर हरले व सर्वांनी शरणागती पत्करली. हेस्टिंग्सने भोसले, [[पेशवा]] [[दुसरे बाजीराव पेशवे|बाजीराव दुसरा]] आणि [[शिंदे घराणे|शिंदे]] यांना अपमानजनक तह स्वीकारण्यास भाग पडले. बाजीरावाला पेशवेपद सोडावे लागले आणि त्याचा प्रदेश इंग्रजांनी आपल्या साम्राज्यात विलीन केला. छत्रपतींचे [[सातारा]] राज्य व इतर [[मराठा]] सरदारांच्या प्रदेशावर [[ब्रिटिश]] नियंत्रण प्रस्थापित झाले आणि खऱ्या अर्थाने [[मराठा]] सत्तेची समाप्ती झाली. [[नागपूर स|नागपूरच्या]] [[मुधोजी भोसले दुसरे]] आणि [[इंदूर संस्थान|इंदूरचे]] [[मल्हारराव होळकर तिसरे]] यांच्या पाठिंब्याने [[पेशवा बाजीराव दुसरा|पेशवा बाजीराव दुसऱ्याच्या]] सैन्याने [[ब्रिटिश ईस्ट इंडिया कंपनी|ईस्ट इंडिया कंपनीविरूद्ध]] जोरदार हल्ला केला. [[ग्वाल्हेर संस्थान|ग्वाल्हेरचे]] चौथे मोठे मराठा नेते [[दौलतराव शिंदे]] यांनी [[राजस्थान]]वरील नियंत्रण गमावले असले तरीही त्यांनी राजस्थानला दबाव आणि मुत्सद्देगिरीने तटस्थ राहण्याचे पटवून दिले. ब्रिटिशांच्या निर्णायक विजयाने [[मराठा साम्राज्य]] फुटले आणि स्वराज्याचा अंत झाला. पेशवेच्या सैन्याने शक्य तितका प्रतिकार करीत इंग्रजांना रोखण्यासाठी अनेक लहान लढाया लढल्या. शेवटी इंग्रजांनी पेशवाई ताब्यात घेतली आणि दुसऱ्या बाजीरावाला [[कानपूर]]जवळील [[बिठूर]] येथे एका लहान जहागिरीला तडीपार करण्यात आले आले. पेशवाईचा बहुतांश प्रदेश [[बॉम्बे प्रेसिडेन्सी|मुंबई प्रेसिडेंसीमध्ये]] विलीन केला गेला. साताराच्या महाराजांना त्यांच्या संस्थानावर कायम ठेवले गेले. १८४८ मध्ये [[लॉर्ड डलहौसी]]च्या [[डॉक्ट्रीन ऑफ लॅप्स]]च्या बनावाखाली बॉम्बे प्रेसिडेन्सीने सातारा संस्थानसुद्धा खालसा केले. [[नागपूर मेट्रो|नागपूर]] व भोवतालच्या राजवटीचा उरलेला भाग, तसेच [[बुंदेलखंड]]मधील पेशव्याचे प्रदेश [[ब्रिटिश राज|ब्रिटिश भारताचे]] [[सौगोर प्रांत|सौगोर]] आणि [[नेरबुद्दा प्रांत]] म्हणून जोडले गेले. ब्रिटिशांनी होळकरांचे [[इंदूर संस्थान|इंदूर]] शिंद्यांचे [[ग्वाल्हेर संस्थान|ग्वाल्हेर]] व पेशव्यांच्या हुकुमतीतील [[झांंसी संस्थान|झांसी]] ही संस्थाने आपल्या अंमलात आणली. ==मराठे आणि इंग्रज== [[चित्र:Joppen1907India1805a-21.jpg|thumb|285x285px|दुसरे अँग्लो-मराठा युद्धानंतरचा १८०५मधील भारताचा नकाशा]] [[छत्रपती शिवाजी महाराज|छत्रपती शिवाजी महाराजांनी]] १६७४ मध्ये स्थापन केलेल्या [[मराठा साम्राज्य|मराठा साम्राज्याने]] [[आदिलशाही|विजापूर]], [[निजामशाही|हैदराबाद]] आणि [[मुघल साम्राज्य|दिल्लीच्या मुस्लिस सल्तनतींच्या]] नाकावर टिच्चून स्वराज्य राखले होते. स्थापनेनंतर काही दशकांतच मराठा साम्राज्य भारतातील एक प्रमुख सत्ता झाले. [[रायगड (किल्ला)|रायगड]] किल्ल्यावर राजधानी असलेल्या या साम्राज्याचे व्यवस्थापन आठ मंत्र्यांच्या मंडळाद्वारे ([[अष्टप्रधान]]) केले जात असे. त्यांतील पंतप्रधान पदावर असलेल्या मंत्र्याला [[पेशवे]] हा खिताब होता. कालांतराने मराठा साम्राज्याची सत्ता पेशव्यांच्या हातात आली व [[छत्रपती]] हे नाममात्र राजे उरले. === ब्रिटिशांचा वाढता प्रभाव === [[चित्र:Sir Joshua Reynolds (1723-92) - Francis Rawdon-Hastings (1754-1826), Second Earl of Moira and First Marquess of Hastings - RCIN 407508 - Royal Collection.jpg|200px|इवलेसे|डावे|फ्रांसिस रॉडोन-हेस्टिंग्स, हेस्टिंग्सचा पहिला मार्क्वेस]] अठराव्या शतकाच्या सुरुवातीच्या काळात मराठे आणि [[मुघल साम्राज्य|मोगलांमध्ये]] भारतावरील वर्चस्वासाठी सतत लढाया होत होत्या. या दरम्यान ब्रिटिशांनी [[मुंबई]], [[मद्रास]] आणि [[कोलकाता]] येथे छोट्या छोट्या वखारी स्थापल्या व तेथून व्यापार व पुढे राजकारण करणे सुरू केले. मे १७३९ मध्ये मुंबईजवळील [[वसई]] येथे [[वसईची लढाई|मराठ्यांनी पोर्तुगीजांचा पराभव केल्याचे]] पाहून ब्रिटिशांनी मुंबईतील आपली आरमारी शिबंदी मजबूत केली. मराठ्यांना मुंबईपासून दूर ठेवण्यासाठी ब्रिटिशांनी मराठ्यांशी तहाची बोलणी करण्यासाठी दूत पाठवले. या वाटाघाटींमधून आणि १२ जुलै, १७३९ रोजी एक करार मंजूर झाला, ज्याकरवे [[ब्रिटिश ईस्ट इंडिया कंपनी]]ला मराठ्यांच्या प्रदेशात मुक्त व्यापार करण्याचे अधिकार मिळाले. इंग्रज आणि मराठ्यांच्यातील करार पाहून दक्षिणेस [[हैदराबाद]]च्या [[निजामशाही|निजामने]] मराठ्यांविरूद्धच्या युद्धासाठी [[फ्रेंच भारत|फ्रेंच लोकांची]] मदत घेतली. यामुळे पुन्हा पेशव्यांनी इंग्रजांकडून मदत मागितली परंतु इंग्रजांनी त्याला नकार दिला. तरीसुद्धा मराठ्यांनी पुढील पाच वर्षांत निझामाचा पराभव करण्यास यश मिळविले. १७५० ते १७६१ च्या काळात ब्रिटिशांनी भारतात [[फ्रेंच ईस्ट इंडिया कंपनी]]चा पराभव केला आणि १७९३ पर्यंत त्यांनी पूर्वेकडील [[बंगाल वॉरियर्स|बंगाल]] व दक्षिणेत [[चेन्नई|मद्रास]]मध्ये आपली सत्ता ठाम केली. इकडे पश्चिमेकडे मराठ्यांचे वर्चस्व असल्यामुळे त्यांच्या महत्त्वाकांक्षेला आळा बसला होता. परंतु ते समुद्रामार्गे पश्चिम किनाऱ्यावरील [[सुरत]]मध्ये दाखल झाले. त्यांचे साम्राज्य वाढत असताना मराठ्यांनी [[सिंधु नदी|सिंधूच्या]] पलीकडे कूच केले. उत्तरेकडील विस्तारित मराठा साम्राज्याची जबाबदारी पेशव्यांनी [[शिंदे घराणे|शिंदे]] आणि [[इंदूर संस्थान|होळकराकडे]] सोपवली होती. पुढे जाता या दोन्ही संस्थानांनी मराठा साम्राज्याऐवजी स्वतःचे स्वार्थ पुढे करणे पसंत केले. त्यांनी साम्राज्याचा [[राजपूत]], [[जाट]] आणि [[रोहिला]] व इतर हिंदू राज्यकर्त्यांपासून बचाव केला असला तरी मुस्लिम आक्रमकांविरुद्ध ते निष्प्रभ होते. १४ जानेवारी, १७६१ रोजी [[पानिपतची तिसरी लढाई|पानिपत येथे]] अफगाण [[अहमद शाह अब्दाली]]विरुद्ध मराठा साम्राज्याचा सडकून पराभव झाला. त्यात मराठा सरदारांची एक संपूर्ण पिढी कापून काढली गेली व साम्राज्य मोडकळीस आले. त्यानंतर [[माधवराव पेशवे|माधवराव पेशव्यांच्या]] अंमलात १७६१ ते १७७३ दरम्यान मराठ्यांनी उत्तरेकडील घालवलेला मोठा प्रदेश परत मिळवला. === आंग्ल-मराठा संबंध === १९७७मध्ये पेशव्यांच्या कौटुंबिक कलह आणि सत्तासंघर्षातून [[नारायणराव पेशवे|मारायणराव पेशव्यांची]] [[नारायणराव पेशव्यांची हत्या|हत्या झाल्यावर]] पेशव्यांचे लक्ष उत्तर आणि मध्य भारताकडे नव्हते. त्यातच होळकर आणि शिंदे यांच्यातील अंतर्गत संघर्षामुळे [[पुणे|पुण्याची]] सत्ता मध्य भारतात नाममात्रच होती. नारायणरावानंतर पेशवेपदी आलेल्या [[रघुनाथराव पेशवे|रघुनाथरावाला]] वाटले की शिंदे-होळकर थेट पेशव्यांच्या सत्तेलाच आव्हान देतील. याला शह देण्यासाठी त्याने इंग्रजांकडून मदत मागितली. यासाठी इंग्रजांनी [[सुरतेचा करार|सुरतेला करार]] मान्य करून घेतला. यानुसार [[साळशेत बेट]] (आताच्या [[मुंबई]]चा मोठा भाग) आणि [[वसईचा किल्ला]] इंग्रजांच्या हवाली केले गेले आणि इंग्रजांनी पेशव्यांना पाठिंबा जाहीर केला. या कराराचा भारत आणि [[इंग्लंड]]मधील ब्रिटिश सत्तावर्तुळांमध्ये खळबळ माजली. [[ब्रिटिश राजतंत्र|ब्रिटिश राजतंत्राने]] [[ब्रिटिश ईस्ट इंडिया कंपनी|ईस्ट इंडिया कंपनीला]] भारतात व्यापार करण्याचा मक्ता दिलेला होता परंतु तेथील सार्वभौम राजांशी इंग्लंडच्या वतीने असे करार करणे हे कायदेबाह्य होते. या कराराच्या अटींवरून [[पहिले इंग्रज-मराठा युद्ध]] पेटले. दोन्ही बाजू तुल्यबळ असल्याने हे युद्ध अनेक वर्षे रखडले. शेवटी [[महादजी शिंदे|महादजी शिंद्यांनी]] मध्यस्थी करून १७८२मध्ये [[सालबाईचा करार]] घडवून हे युद्ध थांबवले. यात इंग्रजांची जरी थेट सरशी झाली नसली तरी [[वॉरेन हेस्टिंग्स]]ने दूरदृष्टी वापरून शिंदे, भोसले आणि पेशवे यांच्यात दुही निर्माण केली. १७८६मध्ये [[ब्रिटिश ईस्ट इंडिया कंपनी|ईस्ट इंडिया कंपनी]]ने [[लॉर्ड कॉर्नवॉलिस]] याला [[भारताचे गव्हर्नर जनरल|भारतातील प्रदेशांचा गव्हर्नर जनरल]] म्हणून नेमले. त्यावेळी [[मराठा साम्राज्य]] मजबूत स्थितीतच होते. [[सालबाईचा तह|सालबाईच्या तहानंतर]] ब्रिटिशांनी [[उत्तर भारत|उत्तर भारतात]] कुरापती न काढता मराठ्यांच्या बरोबरीने राहण्याचे धोरण अवलंबिले. [[पुणे|पुण्यात]] या वेळी ११ वर्षांचा [[सवाई माधवराव पेशवे|सवाई माधवराव]] पेशवेपदावर होता व त्याच्या मंत्री [[नाना फडणवीस|नाना फडणवीसांनी]] मुत्सद्दीपणाने ब्रिटिश, [[निजामशाही|निजाम]], [[फ्रेंच भारत|फ्रेंच]], [[पोर्तुगीज भारत|पोर्तुगीज]], [[शिंदे घराणे|शिंदे]], [[इंदूर संस्थान|होळकर]] व इतर सत्तांशी समतोल साधून ठेवलेला होते. १८०० साली फडणवीसांच्या मृत्यूनंतर पेशवाईत अनागोंदी माजली. शिंदे-होळकर संघर्षात पेशव्यांनी शिंद्यांची बाजू घेतल्याचे वाटून होळकरांनी १८०१मध्ये थेट पुण्यावर हल्ला केला. [[दुसरे बाजीराव पेशवे|पेशवा दुसऱ्या बाजीरावाने]] पुण्यातून ब्रिटिश आरमाराच्या मदतीने पलायन केले. आपली पेशवाई आणि सत्ता गमावण्याची भीती वाटून बाजीरावाने [[वसईचा तह|वसईच्या तहावर]] शिक्कामोर्तब केले. यानुसार पेशवे आता खुद्द शासक न राहता इंग्रजधार्जिणे झाले. याला प्रत्युत्तर म्हणून शिंदे आणि [[नागपूरकर भोसले|भोसल्यांनी]] इंग्रजांनी हल्ला केला व १८०३मध्ये [[दुसरे इंग्रज-मराठा युद्ध]] सुरू झाले. यात इंग्रजांनी मराठा सरदारांचा सडकून पराभव केला व मराठ्यांनी आपला बव्हंश प्रदेश इंग्रजांच्या स्वाधीन केला. === ब्रिटिश ईस्ट इंडिया कंपनी === हजारो मैलांवरून आलेल्या ब्रिटिशांनी भारतीय भूगोलाचा अभ्यास केलेला होता आणि स्थानिक लोकांशी व्यापार करण्यासाठी आणि नंतर त्यांच्यावर सत्ता गाजविण्यासाठी येथील भाषा शिकून घेतलेल्या होत्या. त्यांच्याकडील त्याकाळील अद्ययावत असे तंत्रज्ञान होते आणि भारतातील परिस्थितीत प्रभावीपणे वापरण्यासाठीची शस्त्रे त्यांनी आणलेली होती. काही संशोधकांच्या मते जरी ब्रिटिशांकडे अद्ययावत तंत्रज्ञान नसते तरीही त्यांच्यातील शिस्त व संघटनेच्या जोरावर त्यांनी भारतीयांविरुद्धची बव्हंश युद्धे जिंकली असती. त्याचबरोबर त्यांचा मुत्सद्दीपणा आणि संधिसाधूपणाही त्यांच्या यशाला कारणीभूत होते. [[पहिले इंग्रज-मराठा युद्ध|पहिल्या इंग्रज-मराठा युद्धानंतर]] [[वॉरन हेस्टिंग्स|वॉरेन हेस्टिंग्स]]ने जाहीर केले की मराठ्यांबरोबरचा तह अनेक वर्ष अबाधित राहील. परंतु त्याचबरोबर त्याने [[पुणे|पुण्यातील]] [[पेशवे|पेशव्यांच्या]] दरबारात [[चार्ल्स मॅलेट]] या स्थानिक रीतीरिवाज माहिती असलेल्या व्यापाऱ्याला राजदूत म्हणून नेमले. यायोगे हेस्टिंग्सला पेशव्यांशी सतत संपर्क ठेवायचा होता तसेच तेथील बितंबातमीही काढून आणायची होती. == तिसऱ्या युद्धाची पार्श्वभूमी == [[दुसरे आंग्ल-मराठा युद्ध|दुसऱ्या आंग्ल-मराठा युद्धानंतर]] [[पेशवे|पेशव्यांची]] सत्ता मुख्यत्वे महाराष्ट्रात ''देशा''वर पसरलेली होती. [[कृष्णा नदी|कृष्णा]] आणि [[गोदावरी नदी|गोदावरी नद्यांची]] खोरी आणि त्यांमधील [[सह्याद्री]]च्या पठारावरील प्रदेश हा त्यांच्या थेट अंमलाचा प्रदेश होता. त्यांचे सरदार असलेले [[इंदूर संस्थान|होळकर]] [[इंदूर|इंदूरात]] असून त्यांची सत्ता [[नर्मदा खो|नर्मदा खोऱ्यात]] होती. [[शिंदे घराणे|शिंदे]] [[ग्वाल्हेर]] आणि [[बुंदेलखंड]], [[गंगेचे खोरे|गंगेच्या खोऱ्याच्या]] दक्षिणेकडील टेकड्या आणि सुपीक मैदाने तसेच आसपासच्या प्रदेशावर हुकुमत गाजवत होते. [[चंबळ नदी|चंबळच्या]] दऱ्या, जंगले, [[विंध्य पर्वतरांग|विंध्य पर्वतरांगेच्या]] उत्तरेस आणि आत्ताच्या [[मध्य प्रदेश]]च्या वायव्य भागातील प्रदेश, [[माळवा]] पठार या भागांतून पेंढाऱ्यांचे राज्य होते. === खिळखिळे होत चाललेले मराठा सैन्य === [[दुसरे आंग्ल-मराठा युद्ध|दुसऱ्या आंग्ल-मराठा युद्धानंतर]] मराठा साम्राज्याचा प्रभाव आणि शक्ती काही अंशाने कमी झाली होती.{{sfn|Chhabra|2005|p=39}} युद्धानंतर त्यांनी आपल्या सैन्याचे आधुनिकीकरण करण्याकडे दुर्लक्ष केले आणि नवीन तंत्रज्ञान न अजमावता त्याच त्याच जुन्या, कालबाह्य युद्धनीतींवर भर दिला.{{sfn|Chhabra|2005|p=39}} मराठ्यांचा तोफखाना जुन्यापुराण्या तोफांवर भर देउन होता. यांना एका ठिकाणाहून दुसरीकडे नेणे म्हणजे कठीण काम होते. याउलट युरोपीयनांचा तोफखाना गतिशील आणि भेदक होता. जरी काही प्रमाणात मराठ्यांनी नवीन शस्त्रे अंगिकारली असली तरी ती सगळी आयात केलेली होती. ही हाताळणारे कुशल लोक परदेशी होते. एतद्देशीयांनी ही शस्त्रे स्वतः तयार करण्याचा कधी प्रयत्न केला नाही किंवा त्यांचे तंत्रज्ञानही आत्मसात केले नाही. मराठ्यांचे गुप्तहेर खाते कुशल नव्हते आणि नाना फडणवीसांचा काळ सोडता त्यांच्याकडील मुत्सद्दी देशातील संपूर्ण चित्र पाहण्यास असमर्थ होते. मराठ्यांची घातक पथके [[पेंढारी]] व इतर भाडोत्री सैनिकांनी भरलेली होते. या साम्राज्याला एक वाली नव्हता. खुद्द छत्रपतींच्याही दोन गाद्या होत्या -- [[सातारा संस्थान|सातारा]] आणि [[कोल्हापूर संस्थान|कोल्हापूर]]. [[पश्चिम महाराष्ट्र]] सोडता इतर सगळे प्रदेश तेथील सरदारांच्या अंमलात होते आणि त्यांवर एकसूत्र थेट कारभार अशक्य होता. [[छत्रपती शिवाजी महाराज|शिवाजी महाराजांचे]] एकछत्री मराठा साम्राज्य आता कॉन्फेडरसी{{मराठी शब्द सुचवा}}मध्ये परिवर्तित झाले होते आणि एकजुटीने परकीय शत्रूशी युद्ध करण्यासाठीची एकता नष्ट झालेली होती.{{sfn|Chhabra|2005|p=39}} === ब्रिटिशांची कारस्थाने === [[चित्र:Mountstuart-Elphinstone.jpg|left|thumb|माउंटस्टुअर्ट एल्फिन्स्टन]] मराठा साम्राज्य ढासळत असताना [[ब्रिटिश ईस्ट इंडिया कंपनी|ईस्ट इंडिया कंपनी]] आपली शक्ती वाढवत होती. दुसऱ्या युद्धातील आपल्या विजयाचा पुरेपूर उपयोग करून घेत त्यांनी मराठ्यांना आपल्या टाचेखाली ठेवले होते. जरी [[दुसरे बाजीराव पेशवे|दुसरा बाजीराव]] साम्राज्याचा पेशवा असला तरी पेशव्यांच्या बाजूने असलेले अनेक सरदार, जहागिरदार आणि संस्थानिक ब्रिटिशांच्या नियंत्रणाखाली किंवा संरक्षणाखाली गेलेले होते. याचा फायदा घेत ब्रिटिशांनी [[बडोदा संस्थान|बडोद्याच्या]] [[गायकवाड घराणे|गायकवाडांबरोबर]] करार करून त्यांच्या संस्थानातील महसूलाचा भाग पेशवाईपर्यंत पोचू नये अशी व्यवस्था केली. यामुळे भडकलेल्या पेशव्यांशी बोलणी करण्यासाठी गायकवाडांनी गंगाधर शास्त्री यांना आपले दूत म्हणून पुण्याला पाठवले. तेथे असताना त्यांची हत्या झाली. या हत्येमागे पेशवाईतील मंत्री [[त्र्यंबक डेंगळे]] असल्याचा संशय गायकवाड आणि ब्रिटिशांनी व्यक्त केला. या प्रकरणाला उचलून धरत ब्रिटिशांनी बाजीरावाला [[पुणे करार (१८८७)|एक करार]] करणे भाग पाडले.{{sfn|Naravane|2006|pp=79–80}} १३ जून, १८८७ रोजी शिक्कामोर्तब झालेल्या या करारानुसार बाजीरावाला गायकवाडांवरील वादावर पडदा टाकणे, त्र्यंबक डेंगळे यांनी गुन्हा कबूल करणे आणि बडोद्याच्या महसूलीवर पाणी सोडणे भाग पडले. याशिवाय पेशवाईने मोठा प्रदेश ब्रिटिशांच्या स्वाधीन केला. यात महाराष्ट्रातील अनेक बेलाग किल्ले आणि [[कोंकण|कोंकणातील]] किनारपट्टी ब्रिटिशांच्या घशात गेली आणि [[नर्मदा नदी|नर्मदेच्या]] उत्तरेस आणि [[तुंगभद्रा नदी|तुंगभद्रेच्या]] दक्षिणेकडील पेशवाईचा सगळा प्रदेश ब्रिटिश आधिपत्याखाली आला. आणि पेशव्यांनी भारतातील इतर कोणत्याही संस्थानाशी वाटाघाटी करू नये असेही मान्य करून घेतले.{{sfn|Chhabra|2005|p=17}} इतकेच नव्हे तर पेशवाईतील ब्रिटिश रेसिडेंट [[माउंटस्टुअर्ट एल्फिन्स्टन]]ने पेशव्यांना आपले घोडदळ बरखास्त करणे भाग पाडून मराठा सैन्याचे कंबरडेच मोडले.{{sfn|Chhabra|2005|p=17}}{{sfn|Naravane|2006|pp=79–80}} === पेंढारी === {{हेसुद्धा पाहा|पेंढारी}} [[File:Malwa_India_1823.png|thumb|१८२३ च्या भारतातील चित्रणात माळव्याचे स्थान. १९व्या शतकाच्या सुरुवातीच्या काळात पेंढारी या भागात होते]] पेंढारी किंवा पिंडारी या भारतात अठराव्या-एकोणिसाव्या शतकांत रयतेची लूटमार व वाटमार करणाऱ्या संघटित टोळ्या होत्या, ज्यात हिंदू आणि मुस्लिम या दोन्ही समाजाचे लोक होते. यांपैकी पेंढाऱ्यांच्या सशस्त्र संघटित टोळ्या राजकीय सत्ताधाऱ्यांच्या आश्रयाने उदयास आल्या.{{sfn|Naravane|2006|pp=86–87}} घोड्यांवरून आपल्या कारवाया करणारे पेंढारी शिंदेशाही किंवा होळकरशाही असत. अंदाजे ३३,००० शिबंदी असलेल्या{{sfn|Naravane|2006|p=86}} पेंढाऱ्यांच्या सरदारांमध्ये चिटू, तुलसी, इमाम बक्ष, साहिब खान, कादिर बक्ष, नाथू आणि बापू हे होळकरशाही तर करीम खान, दोस्त मोहम्मद हे शिंदेशाही होते. [[दुसरे आंग्ल-मराठा युद्ध|दुसऱ्या आंग्ल-मराठा युद्धानंतर]] शिंदे व होळकर यांनी आपले बरेचसे प्रांत ब्रिटिशांच्या स्वाधीन केले. त्याचा वचपा म्हणून शिंदे आणि होळकरांनी पेंढाऱ्यांना ब्रिटिश प्रांतावर आक्रमण करण्यास उद्युक्त केले. यांच्या धाडींमुळे त्रस्त झालेल्या रयतेला आपले गुजराण करणे अशक्य झाले.{{sfn|Russell|1916|p=396}} उपासमारी किंवा पेंढाऱ्यांना जाउन मिळणे असे दोनच पर्याय त्यांना उरले. १८१५मध्ये सुमारे २५,००० पेंढाऱ्यांची टोळधाड [[मद्रास प्रेसिडेन्सी]]मधील [[कोरोमंडल|कोरोमांडल]] किनाऱ्यालगतच्या प्रदेशावर चालून गेली आणि तेथील ३०० गावे लुटून मारली. अजून एक धाड निजामाच्या हद्दीत तर तिसरी मलबारवर पडली व तेथेही त्यांनी अशीच जाळपोळ केली. १८१७ पर्यंत पेंढाऱ्यांनी ब्रिटिश प्रदेशात छापेमारी सुरू ठेवली. पेंढाऱ्यांचा नायनाट करणे हाच एक उपाय ब्रिटिशांना होता. == व्यूहरचना आणि नियोजन == === मराठा साम्राज्य === [[चित्र:RaigadFort1.jpg|thumb|रायगड किल्ल्यावर जुन्या वाड्याचे अवशेष]] [[पुणे करार (१८१३)|पुणे करारांतर्गत]] पेशव्यांनी आपले घोडदळ बरखास्त केले होते परंतु गुप्तपणे त्यांना सात महिन्यांचे आगाऊ वेतन देउन पेशवाईच्या दिमतीस येण्यास फर्मावले.{{sfn|Naravane|2006|p=80}} बाजीरावने [[बापू गोखले]] यांच्यावर येऊ घातलेल्या युद्धाच्या तयारीची जबाबदारी सोपविली.{{sfn|Duff|1921|pp=468–469}} गोखल्यांनी घोडदळाबरोबरच गुप्ततेतच पायदळाची सुद्ध भरती सुरू केली. यांत [[भिल्ल समाज|भिल्ल]] आणि [[रामोशी]] सैनिकांचा भरणा होता.{{sfn|Duff|1921|p=468}} अगदी पेंढाऱ्यांनाही भाडोत्री सैनिक होण्याचा प्रयत्न केला गेला.{{sfn|Duff|1921|p=468}} ऑगस्ट १८७१मध्ये त्यांनी [[सिंहगड]], [[पुरंदर किल्ला|पुरंदर]] आणि [[रायगड (किल्ला)|रायगड]] किल्ल्यांची डागडुजी करून ते भांडते केले.{{sfn|Duff|1921|p=468}} लष्करी तयारीबरोबरच काही मुत्सद्देगिरीचे ही प्रयत्न झाले. पेशव्यांनी भोसले, शिंदे आणि होळकर यांना पुन्हा आपल्या गोटात येण्याचे आवाहन केले. जसवंतराव घोरपडे सारख्या एल्फिन्स्टनच्या नोकरीतील नाराज एतद्देशीय लोकांचा माग काढून त्यांना गुप्तपणे भरती केले गेले. अशा इतर काही शिपायांनी पेशव्यांना नकार दिला आणि उलट आपल्या वरिष्ठ अधिकाऱ्यांकडे पेशव्यांची आगळीक उघड केली.{{sfn|Duff|1921|p=474}}{{sfn|Duff|1921|p=470}} पेशव्यांनी थेट युरोपीयांच्यात फूट पाडणेही अजमावले परंतु ते मात्र शक्य झाले नाही.{{sfn|Duff|1921|p=470}} [[दुसरे बाजीराव पेशवे|पेशवा बाजीराव दुसऱ्याने]] १९ ऑक्टोबर, १८१७ रोजी [[विजयादशमी|दसऱ्याच्या]] उत्सवात मोठे सैन्य जमा केले.{{sfn|Naravane|2006|p=80}} कवायतीदरम्यान घोड्यावर स्वार असलेल्या सैनिकांनी एल्फिन्स्टनच्या दिशेने एल्गार केला परंतु शेवटच्या क्षणी त्यांनी मोर्चा वळवला.{{Sfn|Duff|1921|p=471}} [[माउंटस्टुअर्ट एल्फिन्स्टन|एल्फिन्स्टनला]] धाक दाखवणे आणि त्याच्या नोकरीत असलेल्या एतद्देशीय शिपायांना पेशव्यांच्या बाजूने लढण्यासाठी मनोबळ देणे हा या हिकमतीचा उद्देश होता.{{Sfn|Duff|1921|p=471}}{{sfn|Duff|1921|p=471}} पेशव्यांनी एल्फिन्स्टनची हत्या करण्याचाही कट रचला होता. [[बापू गोखले|गोखल्यांचा]] याला विरोध होता परंतु ही योजना पुढे चालली पण उघडकीला येण्याचा संशय आल्यावर उधळून टाकण्यात आली.{{sfn|Naravane|2006|p=80}} १८१७ च्या सुमारास मराठा साम्राज्याच्या सैन्यदलाचा अंदाज १ बर्टन यांच्या मते असा होता -- पायदळ: अंदाजे ८१,०००. घोडदळ: १,०६०००. तोफा: ५८९. [[पुणे|पुण्यामध्ये]] [[पेशवे|पेशव्यांकडे]] १४,००० शिपाई, २८,००० घोडेस्वार आणि ३७ तोफा होत्या. होळकरांकडे ८,००० सैनिक, २०,००० घोडेस्वार आणि १०७ तोफा होत्या. [[ग्वाल्हेर]]मध्ये [[शिंदे घराणे|शिंदे]] आणि [[इंदूर|इंदूरात]] [[इंदूर संस्थान|होळकरांकडे]] अनुक्रमे १६,००० आणि १८,००० सैनिक; १५,००० आणि १६,००० घोडेस्वार आणि एकूण सुमारे २०० तोफा होत्या. यांशिवाय अफगाण सरदार आमिर खानकडे [[राजपुताना|राजपुतान्यातील]] [[टोंक]] येथे १०,००० सैनिक, १२,००० घोडेस्वार आणि २०० तोफा होत्या{{sfn|Burton|1908|p=153}}{{sfn|Burton|1908|p=153}}{{sfn|Bakshi|Ralhan|2007|p=261}}{{sfn|United Service Institution of India|1901|p=96}} [[चंबळ नदी|चंबळ]] आणि [[माळवा]] तसेच [[नर्मदा खोरे|नर्मदा खोऱ्यांतील]] शिंदेशाही [[पेंढारी]] सरदार चिटू, करीम खान आणि दोस्त मोहम्मद यांच्याकडे अनुक्रमे १०,०००, ६,००० आणि ४,००० सैनिक होते परंतु यांच्याकडे शस्त्रे म्हणजे फक्त भाले होते. होळकरशाही पेंढारी सरदार तुळशी, इमाम बक्ष, साहिब खान, कादिर बक्ष, नथू आणि बापू यांच्यात मिळून २१,५०० सैनिक आणि सुमारे ४,००० घोडेस्वार होते.{{sfn|Naravane|2006|pp=86–87}} === ब्रिटिश ईस्ट इंडिया कंपनी === गायकवाडांच्या राजदूत गंगाधर शास्त्री यांची हत्या म्हणजे पेशव्यांनी भारतातील ब्रिटिश सत्तेला दिलेले आव्हान समजून त्यांचे साम्राज्य गिळण्यासाठी [[फ्रांसिस रॉडोन-हेस्टिंग्स|रॉडोन-हेस्टिंग्सने]] भारतात मोठ्या सैन्याची जमवाजमव सुरू केली.<ref name="mapw">{{cite book |last1=Burton |first1=R.G. |title=The Mahratta And Pindari War |date=1910 |publisher=Government Press |location=Simla |url=https://archive.org/details/in.ernet.dli.2015.284400/mode/2up}}</ref> ब्रिटिशांची भारतातील तोपर्यंतची ही सगळ्यात मोठी फौज होती. १,२०,००० शिबंदी असलेल्या या सैन्याची रचना रॉडोन-हेस्टिंग्सच्या हाताखालील ग्रँड आर्मी तथा बेंगाल आर्मी आणि जनरल [[थॉमस हिस्लॉप]]च्या हाताखालील आर्मी ऑफ द डेक्कन या दोन सैन्यांची मिळवणी होती.{{sfn|Bakshi|Ralhan|2007|p=259}} यात एतद्देशीय सैनिकांच्या ६० बटालियन, ब्रिटिश सैन्याच्या रेजिमेंटमधून रचलेल्या अनेक बटालियन, घोडदळ आणि ड्रगूनच्या अनेक तुकड्या, तोफखाना, इ.चा समावेश होता. ग्रँड आर्मीच्या ४०,००० सैनिकांच्या या फौजेचे तीन विभाग आणि एक अतिरिक्त राखीव विभाग केले गेले. यांतील डाव्या विभागाचे नेतृत्त्व मेजर जनरल मार्शल, मध्य विभाग रॉडोन-हेस्टिंग्स कडे होेते. सैनिक, आर्मी ऑफ द डेक्कनचे ७०,००० सैनिक पाच विभागांत होते. यांचे नेतृत्त्व ब्रिगेडियर जनरल डव्हजन, जनरल हिस्लॉप, जनरल माल्कम ब्रिगेडियर जनरल स्मिथ आणि लेफ्टनंट कर्नल अॅडम्स यांच्याकडे असल्याची नोंद आहे. याव्यतिरिक्त [[चेन्नई|मद्रास]] आणि [[पुणे विमानतळ|पुणे]] येथे दोन बटालियन आणि तोफखान्याच्या तुकड्याही तैनात होत्या. [[मद्रास रेसिडेन्सी]]मध्ये ६ व्या बंगाल घोडदळातील अतिरिक्त तीन तुकड्याही तयारीत होत्या. या सगळ्या सैन्याकडे अद्ययावत शस्त्रे होती तसेच त्यांचे रसदमार्ग उत्तमपणे आखलेले होते. इकडे सैन्य गोळा करीत असताना ब्रिटिशांनी शिंदे, होळकर आणि आमिर खान यांच्याशी बोलणी सुरू केली. या तिन्ही संस्थानातील [[पेंढारी]] ब्रिटिश प्रदेशात धुमाकूळ घालत होते आणि या तिघांनीही [[नेपाळचे राजे|नेपाळच्या राजाबरोबर]] संधान साधून ब्रिटिशांविरुद्ध युती करण्याची बोलणी सुरू केलेली होती.{{sfn|Sinclair|1884|pp=194–195}} याबाबतचा गुप्त पत्रव्यवहार ब्रिटिशांनी पकडला. यावरून त्यांनी संस्थानिकांना पेचात पाडले आणि पेंढाऱ्यांविरुद्ध ब्रिटिशांना मदत करणे आणि पेंढाऱ्यांच्या नवीन टोळ्या उभ्या न होऊ देणे यासाठी ब्रिटिशांनी संस्थानिकांना [[ग्वाल्हेरचा करार|वचन देणे]] भाग पाडले. हा करार, प्रचंड मोठे सैन्याचा दबाव आणि मुत्सद्दीगिरी वापरून ब्रिटिशांनी शिंदे आणि होळकरांना युद्ध सुरू होण्याआधीच बाजूला केले. राजपुतान्यातील आमिर खानला त्याची टोंकची रियासत अबाधित ठेवण्याचे वचन देउन ब्रिटिशांनी त्यालाही परस्पर दूर केले. आमिर खानने ब्रिटिशांवर विश्वास ठेवून आपली सेना बरखास्त केली तोफा ब्रिटिशांना विकून टाकल्या. याशिवाय आपल्या प्रदेशातून पेंढाऱ्यांना हाकलून देण्याचेही कबूल केले.{{sfn|Sinclair|1884|pp=194–195}} ऑक्टोबरमध्ये आणि नोव्हेंबरच्या सुरुवातीस ब्रिटिशांनी ग्रँड आर्मीचा एक विभाग [[सिंधुदुर्ग|सिंध]], दुसरा [[चंबळ विभाग|चंबळ]] आणि तिसरा [[नर्मदेचे खोरे|नर्मदेच्या खोऱ्याच्या]] पूर्व भागात पाठवला. यांचे काम शिंदे आणि होळकर तसेच पेशव्यांच्या मध्ये राखून त्यांची हातमिळवणी रोखणे हा होता. राखीव विभागाने [[राजपुताना|राजपुतान्यात]] आमिर खानच्या हालचालींवर नजर ठेवलेली होती. आर्मी ऑफ द डेक्कनचा पहिला आणि तिसरा विभाग [[हरदा]] येथे ठाण मांडून होता. तेथून ही फौज आसपासच्या किल्ल्यांना शह देउन होती. दुसरा विभाग [[मलारपूर]] येथून [[बेरार घाट|बेरार घाटावर]] लक्ष ठेवून होता तर चौथा विभाग [[पुणे]] आणि [[अमरावती]]च्या आसपासच्या प्रदेशांवर जरब ठेवीत होता. पाचवा विभाग [[होशंगाबाद]] येथे तैनात करण्यात आला. राखीव विभाग [[भीमा नदी|भीमा]] आणि [[कृष्णा नदी|कृष्णा नद्यांच्या]] दोआबात दबा धरून बसला होता. अशा प्रकारे ब्रिटिशांनी मराठ्यांची पूर्णपणे नाकेबंदी करून ठेवलेली होती. == युद्धातील प्रमुख लढाया == [[चित्र:Richard_Colley_Wellesley.jpg|thumb|[[रिचर्ड वेलस्ली (पहिला मार्क्वेस वेलस्ली)|रिचर्ड वेलेस्ली]], पहिला मार्क्वेस वेलेस्लीने आंग्ल-मराठा युद्धात विजय मिळवून कंपनीच्या प्रदेशाचा भारतात विस्तार केला]] काही इतिहासकारांच्या मते तिसरे युद्ध हे [[दुसरे आंग्ल-मराठा युद्ध|दुसऱ्या युद्धाचे]] खरकटे काढण्यासाठीचे होते. ब्रिटिशांना ते पूर्वीच संपवता आले नाही कारण त्यांचे पैसे आणि मनुष्यबळ त्या युद्धाच्या शेवटी कमी पडले.{{sfn|Black|2006|pp=77–78}} परंतु हे सुद्ध लक्षात घेण्याजोगे आहे की ब्रिटिशांनी तिसऱ्या युद्धासाठी कसून तयारी केली होती. त्यासाठी त्यांनी प्रचंड मनुष्यबळ, शस्त्रे, पैसे आणि व्यूहरचना खर्ची घातलेले होते. तिसऱ्या युद्धाची सुरुवात ब्रिटिशांनी पेंढाऱ्यांचा नायनाट करायचा या कथित उद्देशाने केली. === पेंढाऱ्यांवरील हल्ला === १८१७ च्या उन्हाळा व पावसाळ्यात मजबूत नाकेबंदी केल्यावर ब्रिटिश फौजांनी वर्ष संपताना [[पेंढारी|पेंढाऱ्यांच्या]] प्रदेशात आक्रमण केले. जंगलातून आणि खेड्यापाड्यातून राहणाऱ्या पेंढाऱ्यांशी समोरासमोर दोन हात करणे शक्य नाही हे ब्रिटिशांना कळून चुकले होते व त्यांनी व्यूहात्मक हालचाली करीत पेंढाऱ्यांना पश्चिम आणि दक्षिणेकडून दाबण्यास सुरुवात केली. पेंढाऱ्यांची लूटमार व जाळपोळ करण्याची पद्धत पाहून ब्रिटिशांना वाटले होते की या प्रदेशात रसद मिळणे अशक्य आहे म्हणून त्यांनी आपले रसदमार्ग भक्कम केलेले होते. पेंढारी प्रदेशात आल्यावर त्यांना येथे मुबलक प्रमाणात अन्नसाठा आणि इतर रसद मिळून आली व त्यामुळे त्यांची बाजू अधिकच भक्कम झाली.<ref name="mapw" /> पेंढाऱ्यांच्या एकेका गाव, वस्ती आणि अड्ड्यांना घेरा घालत जनरल हिस्लॉप दक्षिणेकडून चालून आला आणि त्याने पेंढाऱ्यांना नर्मदेपलीकडे हुसकावून लावले. रॉडोन-हेस्टिंग्स त्याच्या सैन्यासह येथे दबा धरून बसलेला होता.{{sfn|Sinclair|1884|pp=195–196}} या कचाट्यात सापडलेले करीम खानचे टोळके बेचिराख झाले. ब्रिटिशांनी मोक्याच्या ठिकाणी आपले सैन्य लावलेले असल्यामुळे पेंढाऱ्यांना त्यांच्याच प्रदेशत मुक्त संचार करणे अशक्य झाले व एकमेकांच्या मदतील ते येऊ शकले नाहीत. मुख्य रस्ते बंद झाल्याने त्यांच्या टोळधाडीही बंद झाल्या आणि ते विखुरले. फक्त भाल्यानिशी असलेल्या पेंढाऱ्यांचा प्रशिक्षित ब्रिटिश सैन्याच्या रायफली आणि तोफांसमोर टिकाव लागला नाही. त्यांचे छोट्या छोट्या टोळ्या करून ब्रिटिशांचा वेढा फोडण्याचे प्रयत्न सुद्धा फसले. आता ते पूर्णपणे कोपऱ्यात अडकलेले होते.{{citation needed|date=March 2022}} यापुढे ब्रिटिशांनी हा वेढा आवळायला सुरुवात केली आणि पेंढाऱ्यांच्या टोळ्यांना एक एक करून चेचणे सुरू केले. जरी त्यांचे २३,००० सैनिक उरले असले तरी त्यांच्याकडून एकसंध हल्ला होत नव्हता व केलेले हल्ले ब्रिटिश सैन्य लीलया परतवून लावत होते. पेंढाऱ्यांनी गावागावातून आश्रय घेण्याचा प्रयत्न केला परंतु त्यांच्या पूर्वीच्या क्रुरतेची आठवण ठेवून गावकऱ्यांनी त्यांना थारा दिला नाही. अनेक ठिकाणी त्यांनी पेंढाऱ्यांना पकडून ठार मारले.{{sfn|Sinclair|1884|pp=195–196}} पेंढाऱ्यांनी जंगलाकडे पळ काढला पण तरीही त्यांच्यामागचा ससेमिरा चुकला नाही. त्यांना अपेक्षित मराठ्यांची मदतही आली नाही कारण शिंदे आणि होळकरांना ब्रिटिशांनी ग्वाल्हेरच्या तहाने शह दिलेला होता. एकेकाळी बलाढ्य आणि दहशत पसरवणारे पेंढारी सरदारांचा आता शिकार सुरू झाला. फेब्रुवारी १८१८पर्यंत जवळजवळ सगळ्या मुख्य सरदारांची वासलात लावली गेली. करीम खानने रॉडोन-हेस्टिंग्ससमोर आत्मसमर्पण केले. त्याला गोरखपूर येथे छोटी जमीन देउन तडीपार करण्यात आले. वासिल खानने लढा सुरू ठेवला परंतु ब्रिटिशांच्या हातील लागण्याआधीच त्याने विष घेउन आत्महत्या करून घेतली.{{sfn|Keightley|1847|p=165}} जॉन माल्कमने सेतूचा पिच्छा पुरवला व एक-एक करीत त्याचे साथीदार टिपून मारले. एकटा पडलेल्या सेतूने जंगलात आश्रय घेतला आणि तेथे तो एका नरभक्षी वाघाचा शिकार झाला.{{sfn|Travers|1919|p=19}}{{sfn|Sinclair|1884|p=196}}{{sfn|Hunter|1909|p=495}} मध्य भारतातील गावकऱ्यांमध्ये दहशत पसरवणाऱ्या या पेंढाऱ्यांचा नायनाट केल्यामुळे त्यांच्याकडून ब्रिटिशांना सहानुभूती मिळाली. === खडकीची लढाई === [[File:Battle of Kirki, 1817.jpg|thumb|खडकीची लढाई, १८१७]] {{मुख्य लेख|खडकीची लढाई}} [[चित्र:Battle of khadaki.svg|left|thumb|300px| खडकीच्या लढाईतील दोन्ही सैन्यांची व्यूहरचना]] ब्रिटिश आपली फौज [[मध्य भारत|मध्य भारतात]] [[पेंढारी|पेंढाऱ्यांच्या]] मागावर लावत असल्याने त्यांची दक्षिणेतील कुमक कमी झाली होती. ही संधी साधत [[पेशवे|पेशव्यांनी]] [[पुणे|पुण्याजवळ]] त्यांच्यावर असावध असताना हल्ला करण्याचे ठरवले. या सुमारास ब्रिटिशांचे फक्त १,००० पायदळ सैनिक आणि २,००० घोडेस्वार तसेच ८ तोफा पुण्याजवळ दापोडी व बोपोडी येथे तैनात होते. पेशव्यांनी २०,००० घोडेस्वार आणि ८,००० पायदळ सैनिक पुण्यात जमा केले व दिमतीला २० तोफाही होत्या.<ref name="Naravane">{{cite book |last=Naravane |first=M. S. |title=Battles of the Honorourable East India Company (Making of the Raj) |publisher=A.P.H. Publishing Corporation |year=2014 |isbn=9788131300343 |location=New Delhi |pages=80–82}}</ref> ही सगळी हालचाल पेशवे पर्वती टेकडीवरून दुर्बिणीतून पहात होते. त्यांच्यासोबत हुजुरातीतील ५,००० घोडेस्वार आणि १,००० सैनिक होते. खडकीच्या टेकडीवर ब्रिटिशांचे टेहळे होते. चतुःश्रृंगी टेकडी आणि खडकी टेकडी यांच्यामधील गणेशखिंडीतून मराठ्यांची चाल होणार होती. अनेक ठिकाणी उथळ असलेली मुळा नदी ओलांडून तेथील ओढे व नाल्यांमधून पुढे सरकत ब्रिटिशांना मागून घेरण्याचा मराठ्यांचा व्यूह होता. ५ नोव्हेंबर, १८१७ रोजी संध्याकाळी ४ वाजता सरदार विंचूरकरांनी ब्रिटिश रेसिडेंट [[माउंटस्टुअर्ट एल्फिन्स्टन]]च्या बंगल्यावर हल्ला केला. हा बंगला आत्ताच्या [[शासकीय अभियांत्रिकी महाविद्यालय (पुणे)|शासकीय अभियांत्रिकी महाविद्यालयाच्या]] आवारात होता. तोफांचा मारा सुरू होताच एल्फिन्स्टन पळून [[दापोडी]]कडे गेला. त्यानंतर लगेचच मराठे आवारात घुसले व नासधूस करून ते पेटवून दिले. एल्फिन्स्टन दापोडीला पोचताच त्याने [[बोपोडी]] येथील सैन्याला ताबडतोब कूच करून दापोडीला यायचा हुकुम दिला. ही फौज तेथून पुढे सरकली. मराठ्यांनी [[गणेशखिंड|गणेशखिंडीजवळून]] ब्रिटिशांच्या उजव्या अंगावर चाल केली. मराठ्यांना वाटले होते की इतकी प्रचंड (दहापट) सेना अचानक चाल करून येताना पाहून ब्रिटिश गांगरतील पण तसे न होता ब्रिटिश सैनिकांनी ठिय्या मारला आणि प्रतिकार सुरू केला. मराठ्यांनी हल्ला करायच्या सुरुवातीलाच त्यांचा जरी पटक्याचे निशाण मोडले होते. हा अपशकुन मनात होता म्हणून किंवा ब्रिटिशांचा आवेश पाहून मराठ्यांनी स्वतःच कच खाल्ली. हे पाहून सेनापती [[बापू गोखले]] स्वतः घोड्यावरून लढणाऱ्या तुकड्यांमधून फिरू लागले. त्यांनी सैनिकांना प्रोत्साहन देउन आणि प्रसंगी टोमणे मारून आपली फळी पुढ सरकावयचा प्रयत्न केला. ब्रिटिशांच्या उजव्या बाजूने पुढे सरकत त्यांना घेरण्याचा गोखल्यांचा बेत फसला. घोडेस्वारांचा हा एल्गार ब्रिटिशांसमोरच्या दलदलीत अडकला आणि शत्रूच्या रायफलांनी त्यांच्यावर निशाणबाजी सुरू केली. त्यातूनही सुटून काही मराठा स्वारांनी शत्रूवर धडक मारली परंतु तेथे ते संगीनींनी कापले गेले. उरलेल्या मराठ्यांनी पळ काढला. या गर्दीत गोखल्यांच्या घोड्याला गोळी लागली व त्यांना पायउतार व्हावे लागले. [[मोरोपंत दिक्षीत]] आणि सरदार रास्ते यांनी शत्रूच्या डाव्या फळीवर हल्ला चढवला पण तेथे आता ब्रिटिशांच्या रायफली सज्ज होत्या. मोरोपंत दिक्षीतांना रणांगणावर गोळ्या घालून मारण्यात आले. नेतृत्त्वहीन मराठ्यांनी तेथूनही माघार घेतली. संध्याकाळी ४ वाजता सुरू झालेली ही लढाई चार तासांत संपली. यात मराठ्यांचे सुमारे ५०० सैनिक आणि घोडेस्वार धारातीर्थी पडले तर ८६ ब्रिटिश सैनिक कामी आले.{{sfn|Murray|1901|p=324}}{{sfn|Chhabra|2005|p=19}} ब्रिटिशांनी ही संधी न दवडता लगेच पुण्यावर चाल करून शहराला वेढा घातला. === पेशव्यांचे पलायन === ब्रिटिशांनी [[पुणे|पुण्याकडे]] चाल केलेली पाहून [[दुसरे बाजीराव पेशवे|बाजीरावाने]] [[हुजुरत]] घेउन [[पुरंदर किल्ला|पुरंदरकडे]] पलायन केले.{{sfn|Duff|1921|p=482}} १३ नोव्हेंबरला जनरल स्मिथ सध्याच्या [[डेक्कन कॉलेज]]च्या जवळील आपल्या छावणीतून मुळा नदी ओलांडून [[घोरपडी]] येथे आला. पेशव्यांच्या पाठलाग रोखण्यासाठी [[बापू गोखले|बापू गोखल्यांनी]] त्याच्याशी झटापटी सुरू ठेवल्या. विंचूरकरांची ५,०००ची फौज मुळा-[[मुठा नदी|मुठेच्या]] फौजेला संगमावर थांबलेली होती. त्याला न जुमानता स्मिथ पुण्यात शिरला. पुण्यात त्याला काहीही प्रतिकार झाला नाही. १७ नोव्हेंबर, १८१७ रोजी ब्रिटिशांनी [[शनिवार वाडा|शनिवार वाड्यात]] प्रवेश करून त्यावर [[युनियन जॅक]] फडकाविला. इकडे पेशवे पुरंदरावरून [[सातारा|साताऱ्याकडे]] आणि नंतर [[कोरेगांव भीमा]] येथे गेले. कोतवाली चावडीवरील भगवे झेंडे तसेच ठेवले गेले. ते आष्टीच्या लढाईनंतर उतरवण्यात आले. १ जानेवारी, १८१८ रोजी ब्रिटिशांनी मराठ्यांना कोरेगावला गाठले. [[एफ‌.एफ. स्टाँटन|कॅप्टन स्टाँटन]] ५,००० शिपाई, २०० भाडोत्री घोडेस्वार आणि ३ किलोचे गोळे फेकणाऱ्या २ तोफा घेउन पुण्याच्या वायव्येस [[भीमा नदी]]च्या काठावरील या गावाजवळ आला. स्टाँटनच्या सैन्यात फक्त २४ युरोपियन होते ते सुद्धा तोफा चालवणारे होते. इतर सगळे एतद्देशीय सैनिक होती.{{sfn|Naravane|2006|p=81}} मराठ्यांनी गावाभोवती तटबंदी उभारून मोर्चेबांधणी केली होती. थंडीच्या मोसमात भीमा नदीत फारसे पाणी नव्हते आणि उथळ पाण्यातून ती सहज पार करता येत होती. स्टाँटनने लगेचच गावाचा ताबा घेतला पण मराठ्यांची तटबंदी त्याला सहजासहजी भेदता आली नाही. त्याने गावाचे व मराठ्यांचे पाणी तोडले. मराठ्यांनी तटबंदीतून बाहेर येउन लढाई सुरू केली. गल्ली-बोळांतून चाललेल्या या हातघाईच्या लढाईत प्रत्येक गल्ली दोन्ही पक्षांच्या हातात अनेकदा आली आणि निसटली. मराठ्यांनी ब्रिटिश तोफांचाही ताबा घेतला पण तो त्यांना राखता आला नाही. मराठा सरदार त्र्यंबकजीने लेफ्टनंट चिशोमला ठार मारले व चिशोमने बापू गोखल्यांचा एकुलता एक मुलगा गोविंदच्या मृत्यूचा वचपा काढला. मराठ्यांनी रातोरात गावातून पाय काढला आणि ते पसार झाले. दुसऱ्या ठिकाणी जाउन तेथे पुन्हा झुंजायचा गनिमी कावा त्यांनी अवलंबलिला होता. या लढाईत मराठ्यांचे ५००-६०० सैनिक कामी आले. जनरल स्टाँटनने आपली फौज घेउन पुण्याकडे कूच केली पण तेथ न जाता तो शिरुर येथेच थांबला. जरी या लढाईत ब्रिटिशांचा विजय झालेला दिसत असला तरी प्रत्यक्षात हा निसटताच होता असे त्यांच्या पत्रव्यवहारात दिसून येते. जानेवारी १८१८मधील नोंदींनुसार ''बॉम्बे नेटिव्ह इन्फंट्रीच्या दुसऱ्या बटालियनच्या १ल्या रेजिमेंटचा कमांडर स्टाँटन सुदैवाने आपला मोर्चा परत सेरूरमध्ये परतू शकला आहे. १२५ जखमी, गोरेगाव येथे ५० पुरले आणि तेथे १२ किंवा १५ सोडले, ते गंभीरपणे जखमी झाले; पेशवे दक्षिणेकडे पळत आहेत. जनरल स्मिथ त्यांच्या मागे लागला आहे, यामुळे कदाचित बटालियन वाचली.'' असे दिसते. लढाईनंतर पळालेले पेशवे [[सातारा|साताऱ्याकडे]] गेले.{{sfn|Duff|1921|p=487}} ब्रिटिशांनी पाठपुरावा केल्यावर{{sfn|Duff|1921|p=487}} ते तसेच दक्षिणेकडे जात राहिले. [[मैसूर संस्थान|मैसूरच्या राजाने]] थारा न दिल्याने ते परत फिरले.{{sfn|Duff|1921|p=483}}{{sfn|Duff|1921|p=488}} पाठलाग करणाऱ्या ब्रिटिशांना बगल देत ते परत [[सोलापूर]]कडे आले.{{sfn|Duff|1921|p=488}} २९ जानेवारीपर्यंत हा उंदीर-मांजराचा खेळ सुरू होता. ब्रिटिश पेशव्यांच्या जवळ आले की लगेच गोखल्यांची फिरती शिबंदी त्यांच्यावर बाहेरून हल्ले करीत त्यांना झुलवत नेत असे.{{sfn|Duff|1921|p=489}} अशा अनेक झटापटींनंतरही पेशवे ब्रिटिशांच्या हातील लागलेले नव्हते. === साताऱ्यात ब्रिटिश === ७ फेब्रुवारी रोजी जनरल स्मिथने [[सातारा|साताऱ्यात]] प्रवेश केला आणि [[सातारा संस्थान|छत्रपतींचा राजवाडा]] ताब्यात घेतला व तेथे आपल्या विजय जगाला दाखविण्यासाठी राजवाड्यावर युनियन जॅक चढविला.{{sfn|Duff|1921|p=489}} तेथील जनतेने भडकू नये म्हणून त्याने जाहीर केले की तो कोणत्याही धार्मिक बाबींमध्ये हस्तक्षेप करणार नाहीत. याशिवाय त्याने जाहीर केले की सर्व वतने, इनाम, निवृत्तीवेतन आणि वार्षिक भत्ते आधीप्रमाणेच सुरू ठेवण्यात येतील. हे ऐकून पेशव्यांच्या सेवेत असलेल्या व त्यांच्या बाजूने अद्यापही असलेल्यांनी ही माघार घेतली आणि ब्रिटिशांविरुद्ध कारवाया करणे बंद केले. === आष्टीची लढाई === {{मुख्य लेख|आष्टीची लढाई}} पेशव्यांचा पाठलाग करणाऱ्या जनरल स्मिथला १९ फेब्रुवारी रोजी कळले की पेशवे [[पंढरपूर]]कडे निघाले आहेत. त्याने या फौजेला वाटेत [[आष्टी (मोहोळ)|आष्टी]] गावाजवळ गाठले आणि निकराचा हल्ला केला. पेशवाईने झुंज घेतलेली ही शेवटची लढाई होती. या लढाईत पेशव्यांच्या बचाव करताना सेनापती बापू गोखले मृत्यू पावले. खुद्द [[दुसरे बाजीराव पेशवे|पेशवे]] तेथून निसटले पण [[सातारा संस्थान|साताऱ्याचे छत्रपती]] आणि त्यांच्या आई यांना स्मिथने बंदी केले. परागंदा झालेले पेशवे आणि ब्रिटिश बंदी झालेल्या छत्रपतींमागे एप्रिल १८१८पर्यंत मराठा साम्राज्य नेतृत्त्वहीन झालेले होते. ब्रिटिशांनी याचा फायदा घेत [[सिंहगड]] आणि [[पुरंदर किल्ला|पुरंदर किल्ले]] जिंकून घेतले.{{sfn|Duff|1921|p=517}} यातील सिंहगडाचा पाडाव अगदी केविलवाणा होता. १३ फेब्रुवारी, १८१८ रोजी माउंस्टुअर्ट एल्फिन्स्टनने आपल्या रोजनिशीत केलेल्या नोंदीनुसार सिंहगडावर एकही मराठा शिबंदी नव्हती. त्यांऐवजी किल्ल्याचा बचाव करण्यासाठी १०० [[अरब]], ६०० [[गोसावी]] आणि ४०० कोंकणी सैनिक होती. कोणी एक ११ वर्षांचा पोरगा किल्लेदार होता. किल्ला जिंकून घेतल्यावर तेथील शिबंदीला ब्रिटिशांनी मानाने वागवले. किल्ल्यावर मोठ्या प्रमाणात खजिना आणि संपत्ती होती आणि किल्लेदाराने जे आपले म्हणले ते त्याला देउन टाकण्यात आले.{{sfn|Duff|1921|p=517}} === नागपुरातील झटापट === [[चित्र:Sitabuldi_fort_gate.JPG|thumb|250x250px|सीताबर्डी किल्ला आज]] {{मुख्य लेख|सिताबर्डीचा किल्ला}} [[नागपूरकर भोसले|नागपूरचे]] नाममात्र राजे [[परसोजी भोसले]] यांच्या हत्येनंतर त्यांचा चुलतभाउ [[मुधोजी भोसले]] तथा ''अप्पासाहेब'' यांनी गादी बळकावली व आपली सत्ता मजबूत केली. सत्तेवर आल्यानंतर त्यांनी २७ मे, १८१६ रोजी ब्रिटिशांशी तह केला.{{sfn|Naravane|2006|p=82}} त्यातील [[दुसरे बाजीराव पेशवे|बाजीरावाशी]] संपर्क न साधण्याचे कलम धुडकावून भोसल्यांनी पेशवाईशी वाटाघाटी सुरू केल्या. यात व्यत्यय आणण्यासाठी रेसिडेन्ट जेंकिन्सने अप्पासाहेबांना रेसिडेन्सीमध्ये बोलावून घेतले. अप्पासाहेबांनी त्याला नकार देउन उघडपणे पेशवाईला आपला पाठिंबा जाहीर केला. आता नागपूरकरांशी लढाई अटळ असल्याचे दिसत असल्याने जेंकिन्सने [[ब्रिटिश ईस्ट इंडिया कंपनी|ईस्ट इंडिया कंपनीच्या]] आसपासच्या ठाण्यांकडून मदत मागवली. त्याच्याकडे सुमारे १,५०० सैनिक होते{{sfn|Burton|1908|p=159}} व आता कर्नल अॅडम्स त्याची फौज घेउन नागपूरकडे निघाला.{{sfn|Naravane|2006|p=82}} नागपूरकरांकडे सुमारे १८,००० सैनिक होते.{{sfn|Burton|1908|p=160}} त्यातील काही तुकड्या अरब होत्या. हे त्यांच्या शूरतेसाठी प्रसिद्ध असले तरी त्यांच्यात शिस्त नव्हती व त्यांच्याकडे फक्त तलवारी आणि जुन्यापुराण्या बंदुका होत्या. ब्रिटिश रेसिडेन्सी [[सीताबर्डी किल्ला|सीताबर्डी किल्ल्याच्या]] पश्चिमेस साधारण २५०-३०० मीटर अंतरावर होती. ब्रिटिशांनी लढाईच्या सुरुवातीस टेकडीच्या उत्तर टोका वर ताबा मिळवला.{sfn|Naravane|2006|p=83}} मराठे व अरबांनी त्यांना तेथून दक्षिणेकडे हुसकावून लावले. यानंतर ब्रिटिशांची कुमक येण्यास सुरुवात झाली. आपल्या सर्व शक्तीनिशी ब्रिटिशांनी मराठ्यांवर हल्ला चढवला आणि मराठ्यांचा पराभव केला. यात ब्रिटिशांनी आपल्या २४ युरोपियन आणि एकूण सुमारे ३०० सैनिक गमावले. मराठ्यांचेही तितकेच नुकसान झाले. अप्पासाहेबांनी ब्रिटिशांसमोर शरणागती पत्करली. ९ जानेवारी रोजी ब्रिटिश आणि नागपूरकरांनी तह केला. त्यानुसार ब्रिटिशांनी भोसल्यांचा बहुतांश प्रदेश आणि किल्ले हिसकावून घेतले आणि त्यांना नाममात्र प्रदेशावर राज्य करण्याची, ते सुद्धा अनेक निर्बंध घालून, परवानगी दिली. ब्रिटिशांनी सीताबर्डी किल्ल्याजवळ अधिक तटबंदी उभारली. काही दिवसांनी काहीतरी कारण काढून अप्पासाहेबांना अटक करण्यात आली. त्यांनी तेथून पलायन केले. काही दिवसांनी आप्पासाहेबांना अटक करण्यात आली व त्यांना [[प्रयागराज|अलाहाबाद]] येथे नेण्यात आले. तेथे जात असताना त्यांनी पलायन केले आणि [[पंजाब]]मधील शीखांकडे आश्रय मागण्यासाठी त्या दिशेने निघाले. शीखांनी अप्पासाहेबांना थारा दिला नाही आणि ते [[जोधपूर]]जवळ पुन्हा ब्रिटिशांच्या हाती लागले. जोधपूरच्या राजा [[मान सिंग]] याने ब्रिटिशांना अप्पासाहेबांची हमी दिली व त्यांना आपल्या आश्रयास ठेवले. अप्पासाहेब वयाच्या ४४व्या वर्षी १५ जुलै, १८४९ रोजी मृत्यू पावले. === होळकरांचा पाडाव === [[File:Map of India 1823.jpg|thumb|तिसरे अँग्लो-मराठा युद्धानंतरचा भारताचा नकाशा, १८१९]] {{हेसुद्धा पाहा|महिदपूरची लढाई}} या सुमारास [[इंदूर संस्थान|इंदूरच्या]] [[होळकर|होळकरांचा]] दरबार रफादफा झालेला होता. ११ वर्षांचे [[तिसरे मल्हारराव होळकर]] आपल्या वडिलांच्या उपवस्त्र असलेल्या [[तुळशीबाई होळकर]] यांच्या मार्गदर्शनाखाली राज्य करीत होते. तुळशीबाईने मल्हाररावांना ब्रिटिशांच्या आधीन होण्याचा सल्ला दिल्याने तिच्याच सैनिकांनी तिची हत्या केली. यानंतर ब्रिटिशांनी होळकरांवर चाल केली व इंदूरच्या उत्तरेस ४० किमी अंतरावर [[महिदपूर]] येथे होळकर सैन्याला गाठले. २१ डिसेंबर १८१७ रोजी सकाळी ९ वाजता ब्रिटिश आणि होळकर एकमेकांच्या पल्ल्यात आले.{{sfn|Hough|1853|p=71}} ब्रिटिशांचे नेतृत्त्व स्वतः लेफ्टनंट जनरल [[थॉमस हिस्लॉप]]कडे होते. या निकराच्या लढाईत होळकरांचे ३,००० सैनिक ठार किंवा जखमी झाले.{{sfn|Keightley|1847|p=165}} ब्रिटिशांनी ८०० सैनिक गमावले.{{sfn|Sarkar|Pati|2000|p=48}} यात होळकांच्या सैन्याचा नाश झाला.{{sfn|Prakash|2002|p=136}} त्यातील उरल्यासुरल्या तुकड्यांचा ब्रिटिशांनी दूरवर पाठलाग करून नायनाट केला. मल्हाररावांना अटक करण्यात आली. त्यांच्या मंत्र्यांनी तहाची बोलणी करून त्यांना सोडवायचा प्रयत्न केला. ६ जानेवारी, १८१८ रोजी होळकरांनी [[मंदेश्वरचा तह]] केला{{sfn|Sinclair|1884|pp=195–196}} आणि त्यात ब्रिटिशांची पूर्णपणे शरणागती मागितली.{{sfn|Prakash|2002|p=136}} ब्रिटिशांनी होळकरांचा खजिना लुटून नेला आणि मल्हाररावांना नाममात्र राजा म्हणून सत्तेवर ठेवले.{{sfn|Sinclair|1884|pp=195–196}} == किल्लेदारांचा प्रतिकार == [[File:Asirgarh Fort1.jpg|thumb|असिरगढचा किल्ला]] युद्ध संपताना १८१८ आणि १८१९मध्ये ब्रिटिशांनी जवळजवळ सगळ्या मराठा संस्थानिक आणि जहागिरदारांचा पाडाव केलेला होता परंतु किल्ल्या-किल्ल्यांमधून अद्यापही स्वातंत्र्याचे भगवे झेंडे फडकत होते. संस्थानिक आणि पेशव्यांनी शरणागती पत्करली असली तरी या किल्ल्यांचे किल्लेदार ब्रिटिशांच्या आधीन झालेले नव्हते. २७ फेब्रुवारी, १८१८ रोजी [[थॉमस हिस्लॉप|जनरल हिस्लॉप]] [[थळनेर किल्ला|थळनेरच्या किल्ल्याजवळ]] आला. त्याला वाटले होते की तेथील किल्लेदार मान तुकवून पुढे येईल परंतु थळनेरचे किल्लेदार [[तुळशीराम मामा]] यांनी आपल्या शिबंदीला ब्रिटिशांवर मारा करण्यास फर्मावले. संतापलेल्या हिस्लॉपने किल्ल्याला वेढा घातला व तोफांनी तो भाजून काढला. नंतर तो स्वतः किल्ल्यावर चालून गेला तेथील अरब आणि मराठा सैनिकांना हरवून किल्ला काबीज केला. मामांना विश्वासघात केल्याच्या आरोपाखाली एका झाडावर फाशी देण्यात आले.<ref>Deshpande, Arvind M., ''John Briggs in Maharashtra: A Study of District Administration Under Early British Rule'' (1987), Mittal Publications, {{isbn|978-0836422504}}, pg. 31</ref> त्यानंतर या प्रदेशातील नराळा आणि [[मालेगाव किल्ला|मालेगावचे किल्लेही]] ब्रिटिशांनी जिंकून घेतले. त्यातल्या त्यात मालेगावने त्यांना झुंजवले. १८१९ च्या मार्चमध्ये [[असिरगढ किल्ला|असिरगढचा किल्ला]] हे एकमेव स्वतंत्र ठिकाण होते. तेथील किल्लेदार [[जसवंत राव लार]]ने ब्रिटिशांना थोपवून धरलेले होते. मार्च्या मध्यावर ब्रिटिशांनी भलीथोरली फौज जमवून किल्ल्याला वेढा घातला आणि [[असिरगढ|शेजारील शहरात]] ठाण मांडले. किल्ल्यात फक्त १,२०० सैनिक होते. त्यांच्यावर सतत तोफांचा मारा करूनही ते बाहेर येत नाहीत हे पाहून ब्रिटिशांनी शेवटी ९ एप्रिल, १८१९ रोजी एल्गार केला आणि मराठा साम्राज्याचे शेवटचे ठाणे परास्त केले. या विजयानिशी ब्रिटिशांनी मोहीम संपवली आणि युद्धाचा अंत झाला<ref>{{cite book |last1=Cannon |first1=Richard |title=Historical Record of the 67th Foot |date=1849 |publisher=Parker, Furnivall & Parker |location=London |url=https://www.gutenberg.org/files/57663/57663-h/57663-h.htm#Page_14}}</ref><ref name="mapw" /> ==युद्धाचा अंत आणि त्याचे परिणाम== [[File:Nassak Diamond copy.jpg|thumb|ब्रिटिशांनी पेशव्याकडून नॅसॅक डायमंड ताब्यात घेऊन लंडनला पाठविला]] [[असिरगढ]]च्या पाडावानंतर मराठ्यांचा सगळा प्रदेश ब्रिटिशांच्या ताब्यात आला. [[सातारा संस्थान|साताऱ्याच्या छत्रपतींनी]] ब्रिटिशांचे आधिनत्व स्वीकारल्याने पेशवा हे पद बाद झाले. [[दुसरे बाजीराव पेशवे|बाजीरावाने]] याआधीच ३ जून, १८१८ रोजी शरणागती घेतली होती परंतु पेशवेपद काढून घेतल्यावर त्याने कायदेशीर आव्हान देण्याचा प्रयत्न केला पण काहीही फायदा नव्हता. पेशव्यांना त्यांच्या लवाजम्यासकट [[उत्तर भारत|उत्तर भारतातील]] [[कानपूर]] शहराजवळ [[बिठूर]] येथे रवाना केले गेले.{{sfn|Duff|1921|pp=513–514}} बाजीरावाने वार्षिक ८,००,००० रुपयांचे निवृत्तीवेतन स्वीकारले.{{sfn|Duff|1921|p=513}} याशिवाय आपले सरदार, जहागिरदार, कुटुंब, आश्रित आणि देवस्थानांनाही वार्षिक उत्पन्न देण्याचे कबूल करून घेतले.{{sfn|Duff|1921|p=513}} उत्तरेकडे जाताना पेशव्यांनी आपला खजिना बरोबर नेला होता. त्या शिवाय ब्रिटिशांनी मोठ्या प्रमाणात लूट करून प्रचंड संपत्ती नेली. यात [[नासक हिरा]]ही शामिल होता. बिठूरला गेल्यावर बाजीरावाने उरलेले आयुष्य धर्मकार्ये करण्यात, मद्यपानात आणि अजून लग्ने लावून घेण्यात घालवले.{{sfn|Chhabra|2005|p=21}} पेशव्यांच्या या विलासी जीवनशैलीमुळे त्यांच्याशी तह करणाऱ्या [[जॉन माल्कम]]वर टीका झाली. मराठ्यांचा पराभव आणि पेशव्यांची हकालपट्टीने [[ब्रिटिश ईस्ट इंडिया कंपनी]]ला भारतात उत्तरेत [[सतलज नदी|सतलज]] नदीपासून [[दक्षिण भारत|दक्षिण भारतापर्यंत]] जवळजवळ अनिर्बंध सत्ता मिळाली. पेशवाईचा प्रदेश [[बॉम्बे प्रेसिडेन्सी]]मध्ये शामिल केला गेला तर पेंढाऱ्यांकडून जिंकलेला प्रदेश [[सेन्ट्रल प्रॉव्हिन्सेस]] म्हणून नवीन प्रांत केला गेला. [[शिंदे घराणे|शिंदे]] आणि [[होळकर घराणे|होळकरांची]] संस्थाने त्यांच्याकडेच राहिली आणि त्यांनी इंग्रजांचे सार्वभौमत्व स्वीकारले. [[राजपूताना]]मधील संस्थानिक नाममात्र राजे म्हणून ब्रिटिशांच्या सत्तेखाली आले. त्यांनी साताऱ्यामध्ये [[प्रतापसिंह भोसले]] यांना छत्रपती पदावर बसवले. होळकर कुटुंबातील अगदी लहान मुलाची [[नागपूर संस्थान|नागपूरच्या सिंहासनावर]] वर्णी लागली. [[त्र्यंबकजी डेंगळे]], ज्यांच्यावर गंगाधरशास्त्री यांच्या वधाचा आरोप होता व ज्याने हे प्रकरण हाताबाहेर चिघळले, यांना अटक करून बंगालमध्ये पाठवले गेले. सत्तेवर आल्यानंतर [[माउंटस्टुअर्ट एल्फिन्स्टन]]ने अनेक सुधारणा करण्याचा प्रयत्न केला. नवीन कायद्यांबरोबरच त्याने प्रांतांची पुनर्रचना करून महसूल वसूलीसाठीची नवीन पद्धत आखली, ज्याने [[देशमुख]], [[पाटील]] आणि [[देशपांडे]] यांचे महत्व कमी झाले. ब्रिटिशांना कळले होते की इतक्या मोठ्या प्रदेशावर सत्ता गाजविण्यासाठी स्थानिक रीतीरिवाज आणि भाषेचा अभ्यास आणि आदर करणे गरजेचे आहे. एल्फिन्स्टनने १८२०मध्ये [[मराठी भाषा]] प्रमाणीकरण करण्याचेही सुरू केले. या युद्धानंतर ब्रिटिश ईस्ट इंडिया कंपनीने [[१८५७ चे स्वातंत्र्ययुद्ध|१८५७ च्या स्वातंत्र्ययुद्धापर्यंत]] भारतावर अनिर्बंध सत्ता गाजवली. == हे सुद्धा पहा == * [[खडकीची लढाई]]<ref name="sacred-texts.com"/> * [[मराठा साम्राज्य]] * [[आष्टीची लढाई]] * [[भीमा कोरेगावची लढाई]] * [[मराठा राज्ये आणि राजघराण्यांची यादी]] * [[पहिले इंग्रज-मराठा युद्ध]] * [[दुसरे इंग्रज-मराठा युद्ध]] * [[ब्रिटिश साम्राज्य]] * [[ब्रिटिश भारत]] * [[भारताचा इतिहास]] * [[शिवाजी महाराज]] {{क्रम |यादी=इंग्रज-मराठा युद्धे |पासून= |पर्यंत= |मागील= [[दुसरे इंग्रज-मराठा युद्ध]] |पुढील= --- }} == संदर्भ== {{संदर्भयादी}} {{मराठा साम्राज्य}} [[वर्ग:तिसरे इंग्रज-मराठा युद्ध| ]] [[वर्ग:मराठा साम्राज्य सहभागी असलेली युद्धे]] [[वर्ग:ब्रिटिश साम्राज्य]] [[वर्ग:महाराष्ट्रातील ब्रिटिश राजवट]] [[वर्ग:ब्रिटिश ईस्ट इंडिया कंपनी सहभागी असलेली युद्धे]] 4ars3y24kidwe0guzlj4bjq1d5j9mqw 0 56702 2580933 2533992 2025-06-18T15:41:48Z 2405:201:100C:204D:F9D1:EB:51F7:CB3D Today they died 2580933 wikitext text/x-wiki {{माहितीचौकट साहित्यिक | नाव = मारुती चितमपल्ली | सन्मानवाचक पूर्वप्रत्यय = पद्मश्री | सन्मानवाचक प्रत्यय= पद्मश्री | चित्र = M_Chitampalli.jpg | चित्र_रुंदी = | चित्र_शीर्षक = | पूर्ण_नाव = मारुती भुजंगराव चितमपल्ली | टोपण_नाव = अरण्यॠषी | जन्म_दिनांक = [[नोव्हेंबर ५]], [[इ.स. १९३२|१९३२]] | जन्म_स्थान = सोलापूर | मृत्यू_दिनांक = [[जून १८]], [[इ.स. २०२५|२०२५]] | मृत्यू_स्थान = | कार्यक्षेत्र = वन्यजीवाभ्यास, लेखन | राष्ट्रीयत्व = [[भारत|भारतीय]] | भाषा = [[मराठी भाषा|मराठी]] | कार्यकाळ = | साहित्य_प्रकार = निसर्गाविषयी, ललित, तसेच माहितीपूर्ण लेखन | विषय = निसर्ग, [[वन्यजीव]] | चळवळ = वन्यजीवन संवर्धन | प्रसिद्ध_साहित्यकृती = पक्षी जाय दिगंतरा | प्रभाव = [[गो.नी. दांडेकर]] | प्रभावित = | पुरस्कार = [[पद्मश्री]] | वडील_नाव = भुजंगराव | आई_नाव = | पती_नाव = | पत्‍नी_नाव = सौ.सरस्वती | अपत्ये = १ मुलगी | स्वाक्षरी_चित्र = | संकेतस्थळ_दुवा = | तळटिपा = }} '''मारुती चितमपल्ली''' ([[नोव्हेंबर ५]], [[इ.स. १९३२|१९३२]] - हयात) हे [[मराठी]] वन्यजीव अभ्यासक,लेखक आहेत. वनाधिकारी म्हणून दीर्घकाळ म्हणजे ३६ वर्षे नोकरी. नोकरीदरम्यान आणि त्यानंतरही अशी एकूण ६५ वर्षे जंगलात काढणारे चितमपल्ली, जंगलातील प्राणीजीवन आणि त्याचे बारकावे रेखाटणारे लेखन अतिशय ओघवत्या शैलीत करतात. त्यांचे वाचनही प्रचंड आहे आणि त्यांना पुस्तकांचीही आवड आहे. पक्षीतज्‍ज्ञ डॉ. सलीम अली, लेखक व्यंकटेश माडगूळकर तसेच प्रसिद्ध चित्रकार ए. ए. आलमेरकर यांच्याशी त्यांचा स्नेह होता. ==बालपण== चिवतमपल्ली यांचा जन्म सोलापुरातला. त्यांचे वास्तव्य गुजराथीमिश्रित मराठी बोलणाऱ्यांच्या वाड्यात होते. त्यांचे आजोबा सोलापुरातल्या बुधवार पेठेत राहत. तेथे तेलुगू बोलणाऱ्यांची वस्ती होती. मुस्लिमबहुल वस्तीही जवळच होती. त्यामुळे आई वडील आणि मुले मराठी, गुजराती, तेलुगू आणि उर्दूमिश्रित हिंदी बोलू लागल पाचव्या इयत्तेतील स्कॉलरशिपमुळे अकरावीपर्यंत महिना दहा रुपये मिळत असल्याने मॅट्रिकपर्यंतचे शिक्षण मोफत झाले. भर तापात परीक्षा देऊनसुद्धा मारुती चितमपल्ली वर्गात पहिल्या नंबराने पास झाले. महाविद्यालयात प्रवेश घेतल्यावर चितमपल्लींनी त्यांची वही मराठीच्या प्राध्यापकांना दाखवली, आणि तिच्यातली एक कथा महाविद्यालयाच्या नियतकालिकात प्रकाशित झाली. त्यांच्या वडिलांना वाचण्याची आवड तर आईला अरण्यवाटांची. आई, वडील, आत्या, मामा यांच्याबरोबर रानवाटेने चालताचालता मारुती चितमपल्लींना जंगलांबद्दल आकर्षण वाटू लागले. ’क्षणोक्षणी पडे, उठे, परि बळे उडे बापडी’ ह्या कवितेतील कारुण्य शाळेत असताना जाणवले, आणि जंगलांतील पक्ष्यांविषयी प्रेम वाटू लागले. आयुष्यभर हरणाची शिकार करणाऱ्या भीमाचा मृत्यू हरणासारखा तडफडत झाला,ही आईने सांगितलेली गोष्ट आयुष्यभर विसरता येण्यासारखी नव्हती. आईला पशुपक्ष्यांची खूप माहिती होती. चंडोल ऊर्फ माळचिमणी, कोकिळा ऊर्फ कोयाळ, सातबहिणी ऊर्फ बोलांड्या, लावा ऊर्फ भुरगुंज्या अशी कितीतरी नावे चितमपल्लींना आईकडून ऐकायला मिळाली. हरणाच्या नराला काळवीट आणि लांडग्याच्या मादीला लासी असा नर-मादीतला फरक तिनेच शिकविला. माळढोक हे नाव पहिल्यांदा आईनेच ऐकवले. तिने दिलेले [[रंग|रंगांच्या]] छटांचे ज्ञान पाखरांच्या आणि फुलपाखरांचे वर्णन करताना मारुती चितमपल्लींच्या उपयोगी पडले. ==आईनंतरचे गुरू== लिंबामामा हा मारुती चितमपल्लींचा अरण्यविद्येतला २रा गुरू. प्राणी, पक्षी, वनस्पती तो न बोलता नजरेने दाखवी. वीण झाल्यानंतर सोडून दिलेली सुगरण पक्षाची घरटी त्यानेच दाखविली. त्याच्याबरोबर रानातून चालताना रुई, धोतरा, निवडुंगाची माजलेली झुडपे आणि बोरी, बाभळी, निंबाची काटेरी झुडपे चुकवत चालावे लागे. त्या झाडाखालून चितमपल्लींनी होल्यांची घरटीही शोधली. फुलपाखरांच्या मागे जात गवतामधील कीटकांचे संगीत ऐकायला ते तिथेच शिकले. अरण्यवाटेवर आणखी एकाने, ('''हणमंतामामाने''') चितमपल्लींना जंगलाचे न्यारे जग शिकवले पाखरांची नावे त्यानेच सांगितली. तळ्याकाठी पाखरांची पिसे सापडायची. पारी, पोपटी व उदी रंगाची पिसे पाहून हणमंतामामा पाखरांची नावे सांगायचा. मामा खांद्यावर कुदळ घेऊन उंच वारूळ शोधत चालायचा. या वारुळांना ते टेकराज म्हणत, पण हे वारूळ म्हणजेच सापांचे घर कधी दिसले नाही. हणमंतामामाजवळ सापांविषयी खूप ज्ञान होते. विषारी, बिनविषारी सापांपासून तर सापांच्या जाती ओळखण्यापर्यंत आणि सापांची अंडी असे सारे काही चितमपल्लींना हणमंतामामाकडूनच शिकायला मिळाले. हणमंतामामांनी चितमपल्लींना वन्यप्राण्यांच्या असंख्य लोककथा सागितल्या, आणि तेच ज्ञान पुढे वनखात्याच्या नोकरीत कामी पडले. मामाची अंधश्रद्धाच चितमपल्लींना पशुपक्ष्यांविषयीच्या संशोधनासाठी कारणीभूत ठरली. काय खरे आणि काय खोटे हे ओळखता येऊ लागले. मारुती चितमपल्लींचे रानाविषयीचे माझे प्रेम आई, माळकरीण आत्या, लिंबामामा आणि हणमंतमामा यांनी जोपासले. त्यांच्यामुळे चितमपल्लींना वन्यजीवशास्त्र उलगडले. ==कॉलेजात अपयशी== पारंपरिक कॉलेज शिक्षणात अपयशी ठरल्यानंतर मारुती चितमपल्ली यांनी वानिकी महाविद्यालयाची वाट धरली. पुण्यातील विभागीय वनाधिकारी कार्यालयात अर्ज सादर केला. सोलापूरचे राहणारे वनक्षेत्रपाल एम.डी. गाडगीळ यांची पुण्यातील वनसंशोधन केंद्रात भेट घेतली. त्यांनी वनक्षेत्रपालाच्या निवडीसाठी होणारी लेखी परीक्षा, त्याची पूर्वतयारी याविषयी वितमपल्लींना मार्गदर्शन केले. विद्यापीठ परीक्षेचा निकाल वाईट लागणार होता. तरीही वानिकी महाविद्यालयातील प्रवेशासाठी सर्व परीक्षा गंभीरपणे देण्याचा निर्धार त्यांनी केला. मुलाखतीला कशी उत्तरे द्यायची हे गाडगीळ यांनी सांगितले होते. सोळा मैल चालण्याच्या परीक्षेचा सरावही केला. त्यासाठी आई, मामांसोबत लहानपणी केलेली रानभटकंती उपयोगी ठरली. एकीकडे विद्यापीठ परीक्षा सुरू असतानाच मुख्य वनसंरक्षकांकडून मुलाखतीकरिता बोलावणे आले. जे.ए. सिंग यांनी त्या वेळी मुलाखत घेतली होती. मुलाखतीत यश मिळाले आणि सोळा मैल चालण्याची परीक्षाही यशस्वीरीत्या पूर्ण केली. त्यामुळे वानिकी महाविद्यालयातील प्रवेशाची निश्चिती मिळाली. अपेक्षित होते तेच झाले आणि वनखात्याकडून अपेक्षित पत्र आले. मारुती चितमपल्लींची कोईमतूरच्या सदर्न फॉरेस्ट रेंजर्स कॉलेज या वानिकी महाविद्यालयात दोन वर्षांच्या प्रशिक्षणासाठी निवड झाली. या वानिकी महाविद्यालयात प्रवेश झाला आणि मारुती चितमपल्ली यांचे आयुष्य एका वेगळ्या वाटेने पुढे जाऊ लागले. == वानिकी महाविद्यालय == शिस्त काय असते हे त्यांना या महाविद्यालयाने शिकवले. पहाटे उठणे, ठरलेल्या वेळेनुसार सर्व काही करणे सुरू झाले. वानिकी महाविद्यालयात असताना पहिल्यांदा त्यांनी वनातला अभ्यास दौरा केला. जंगलात राहायचे म्हणजे तंबूत, महिनाभर लागणारे सारे सामान सोबत, असे सारे काही कुतूहलमिश्रित होते. प्रवेश घेताना १६ मैलांची अट जशी कायम होती, तशी मॅरेथॉन रेसमधून महाविद्यालयातील सर्व विद्यार्थ्यांना १६ मैलांचे अंतर धावत धावत चार तासांत पूर्ण करावे लागे. वनाधिकारी म्हणून तंदुरुस्त आहात की नाही याची ती चाचणी होती. मात्र, पहिल्याच वर्षी मॅरेथान रेसमध्ये धावताना मेंदूतील रक्तस्रावामुळे एका सहकाऱ्याचा मृत्यू झाला. त्याचे कुटुंबीय वेळेत पोहोचू न शकल्याने महाविद्यालयातर्फे विद्यार्थी व शिक्षकांनी मिळून अंत्यविधी पार पाडला. भविष्यात वनाधिकाऱ्याला कशा प्रकारच्या संकटांना तोंड द्यावे लागू शकते, याचे दाहक वास्तव मारुती चितमपल्लींनी विद्यार्थिदशेतच अनुभवले. == वनखात्याची नोकरी == मारुती चितमपल्लींना वनखात्यातील नोकरीत ज्येष्ठ पक्षितज्ज्ञ डॉ. सलीम अलींचा सहवास खूप काही शिकवून गेला. वनखात्यातील नोकरीच्या निमित्ताने चितमपल्लींनी अनेक ठिकाणचे जंगल पिंजून काढले. पश्चिम महाराष्ट्रात १५ वर्षे नोकरी केल्यानंतर ते विदर्भात नवेगाव बांधला आले. त्यानंतर नागझिरा, नागपूर, मेळघाट येथली जंगले अनुभवली. मात्र त्यांना नवेगाव बांधचे जंगल अधिक आवडले. शिकारासाठी येणारे माधवराव पाटील त्यांनी तेथेच भेटले. शिकारीच्या निमित्ताने आपल्या सोबत्यांकडून माधवराव वनविद्या शिक्ले आणि ही वनविद्या त्यांच्याकडून चितमपल्लींना शिकता आली. मात्र, ही वनविद्या साध्य करायला त्यांना अनेक वर्षे लागली. ==संस्कृतचा अभ्यास== मारुती चितमपल्ली यांनी परंपरागत पद्धतीने संस्कृत साहित्याचे अध्ययन केले आणि त्यानंतर जर्मन आणि रशियन भाषांचा अभ्यास केला. रामटेकच्या कालिदास संस्कृत विद्यापीठाच्यावतीने प्राचीन भारतीय साहित्यातील पर्यावरण असा एक प्रमाणपत्र अभ्यासक्रम चालविला जातो. चितमपल्ली यांनी ८४व्या वर्षी त्या अभ्यासक्रमाला प्रवेश घेतला आणि तो अभ्यासक्रम पूर्णही केला. ==मराठी भाषेला शब्दांची देणगी== स्वातंत्र्यवीर सावरकरांनी इंग्रजी शब्दांना मराठीत दिलेले पर्यायी शब्द आज रुळलेत. तसेच कार्य जंगलाच्या बाबतीत मारुती चितमपल्ली यांनीही करून ठेवले आहे. अरण्य आणि त्याभोवताल विणल्या गेलेल्या विश्वातील कितीतरी घटकांना चितमपल्ली यांनी आपल्या शब्दांमध्ये गुंफले आहे. पक्षी असोत ‌की वनस्पती, कितीतरी नवी नावे केवळ त्यांच्यामुळे मराठी साहित्यात नोंदली गेली आहेत. या मूळ तेलगू भाषिक माणसाने मराठीला सुमारे एक लाख शब्दांचा ‌खजिना उपलब्ध करून दिला आहे. चितमपल्लींनी पक्षिशास्त्रातील अनेक संज्ञांचे मराठी नामकरण केले आहे. जसे कावळ्यांच्या वसाहतीला इंग्रजीत रूकरी असा शब्द आहे. चितमपल्लींनी त्यासाठी '''काकागार''' हा शब्द योजला. तसेच हेरॉनरी (बगळे,ढोकरी ह्या पक्ष्यांची वीण वसाहत)ला '''सारंगागार''' असा समर्पक शब्द मराठीत तयार केला आहे. रूस्टिंग प्लेससाठी '''रातनिवारा''' हा शब्द वापरला आहे. टणटणी (घाणेरी)चे '''रायमुनिआ''' (हिंदीभाषक) तर बहाव्याचे अमलताश हे नाव चितमपल्लींमुळे नागरी वाचकांस माहित झाले. ==संशोधन आणि संस्थांमधील सहभाग== मारुती चितमपल्ली यांनी वने, वन्यप्राणी, वन्यजीव व्यवस्थापन, आणि पक्षिजगताविषयी उल्लेखनीय संशोधन केले; आंतरराष्ट्रीय परिषदांमध्ये सहभाग आणि निबंधवाचन केले. सेवाकाळात आणि निवृत्तीनंतर अनेक संस्था, समित्या यांमध्ये सक्रिय सहभाग घेतला. राज्य वन्यजीव संरक्षण सल्लागार समिती, मराठी अभ्यासक्रम समिती (औरंगाबाद)चे ते सदस्य होते. तसेच महाराष्ट्र पर्यटन विकास महामंडळाचेही ते संचालक होते. == वन्यजीव लेखन == मारुती चितमपल्ली यांना त्यांच्या निसर्ग क्षेत्रातील अभ्यासामुळेच पक्षितज्ज्ञ व निसर्गलेखक ही ओळख मिळाली, आणि त्यांची अनेक पुस्तके प्रकाशित झाली. ==मारुती चितमपल्ली यांनी लिहिलेली पुस्तके== # [[आनंददायी बगळे]] (संस्कृत साहित्यातील काही पक्षी), (२००२) # [[चकवाचांदण : एक वनोपनिषद]], (आत्मचरित्र) # [[रातवा]], (१९९३), (१९९३-९४चा महाराष्ट्र राज्य साहित्य पुरस्कार) # [[नवेगाव बांधचे दिवस]] # आपल्या भारताचे साप # [[केशराचा पाऊस]] # [[घरट्यापलीकडे]], (१९९५) # [[चित्रग्रीव - एका कबुतराची कथा]] # [[चैत्रपालवी]], (२००४) # जंगलाची दुनिया (२००६) # [[निळावंती]], (२००२) # निसर्गवाचन # [[पक्षिकोश]], (२००२) # [[पक्षी जाय दिगंतरा]], (१९८३) # [[मृगपक्षिशास्त्र]], (१९९३) # [[शब्दांचं धन]], (१९९३) # [[सुवर्णगरुड]], (२०००) # [[रानवाटा]], (१९९१), (१९९१-९२चा महाराष्ट्र राज्य साहित्य पुरस्कार), (भैरुरतन दमाणी साहित्य पुरस्कार-१९९१), (मृण्मयी साहित्य पुरस्कार-१९९१) # [[जंगलाचं देणं]], (१९८५) (महाराष्ट्र राज्य साहित्य पुरस्कार प्राप्त-१९८९), (विदर्भ साहित्य संघ पुरस्कार-१९९१)श ==आगामी== * मत्स्यकोश, वृक्षकोश, वृक्षायुर्वेद, वगैरे == पुरस्कार आणि सन्मान == * पद्मश्री (२०२५) * मारुती चितमपल्ली यांना भारती विद्यापीठाचा जीवनसाधना पुरस्कार मिळाला आहे. * नागपूरच्या सिटिझन्स फोरमचा नागभूषण पुरस्कार (२००८) * एस.डी. पाटील ट्रस्टचा ’खासदार एस.डी. पाटील समाजसेवक पुरस्कार’ (२०१२) * त्यांना सहकारमहर्षी (कै) शंकराव मोहिते पाटील प्रतिष्ठानचा ’सहकार महर्षी साहित्य पुरकार’ही मिळाला आहे. * रानवाटा (१९९१) - ह्या पुस्तकाला ९१-९२ सालचा उत्कृष्ट साहित्यानिर्मितीचा राज्य पुरस्कार, भैरू रतन दमाणी साहित्य पुरस्कार व मृण्मयी साहित्य पुरस्कार मिळालेले आहेत. १९९३ साली या पुस्तकाची आकाशवाणी पुणे केंद्रावर वाचण्यासाठी निवड झाली होती तसेच पाठ्यपुस्तकात देखील यातील अरणी ही कथा होती. * [[पुणे|पुण्याची]] ॲड-व्हेंचर फाउंडेशन ही संस्था [[इ.स. २००६|२००६]]पासून निसर्ग संशोधनाचे किंवा निसर्ग संवर्धनाचे काम करणाऱ्या व्यक्तीला 'मारुती चितमपल्ली' यांच्या नावाचा निसर्गमित्र पुरस्कार देते. * इ.स.२००६ मध्ये सोलापूरला झालेल्या ८३ व्या [[अखिल भारतीय मराठी साहित्य संमेलन]]ाचे अध्यक्षपद * महाराष्ट्र राज्याच्या मराठी विभागाकडून दिलेला [[विंदा करंदीकर]] जीवनगौरव पुरस्कार (२०१७) * १२व्या किर्लोस्कर चित्रपट महोत्सवाचा जीवनगौरव पुरस्कार (८-१-२०१८) ==मारुती चितमपल्ली यांच्याविषयीची पुस्तके== * सुहास पुजारी, रानावनातला माणूस, प्रथमावृत्ती,पद्मगंधा प्रकाशन, पुणे, जानेवारी २००६ * सुहास पुजारी (संपादक), मारुती चितमपल्ली:व्यष्टी आणि सृष्टी, प्रथमावृत्ती, साहित्य प्रसार केंद्र, नागपूर, डिसेंबर २०१२ ==मारुती चितमपल्ली यांच्या नावाचे पुरस्कार== * [[पुणे|पुण्याची]] ॲड-व्हेंचर ही गिर्यारोहण संस्थेचा ’मारुती चितमपल्ली निसर्गमित्र पुरस्कार’ या नावाचा पुरस्कार देते. २०१५सालचा पुरस्कार अतुल देऊळगावकर यांना मिळाला. * ॲड-व्हेंचर फाउंडेशनचा मारुती चितमपल्ली तिसरा निसर्गमित्र पुरस्कार(२००८) : डॉ. सतीश पांडे यांना मिळाला होता. * ॲड-व्हेंचर फाउंडेशनचा मारुती चितमपल्ली पाचवा निसर्गमित्र पुरस्कार(२०१०) : डॉ. रमेश गोडबोले यांना मिळाला होता. * ॲड-व्हेंचर फाउंडेशनचा मारुती चितमपल्ली सातवा निसर्गमित्र पुरस्कार(२०१२) : लोकविज्ञान चळवळीचे कार्यकर्ते सोलापूर जिल्ह्यातील अंकोली येथील : अरुण व सुमंगला देशपांडे यांना. * ॲड-व्हेंचर फाउंडेशनचा आठवा मारुती चितमपल्ली निसर्गमित्र पुरस्कार(२०१३) : डॉ. कृष्णमेघ कुंटे यांना प्रदान झाला. * ॲड-व्हेंचर फाउंडेशनचा नववा मारुती चितमपल्ली निसर्गमित्र पुरस्कार (२०१४) : पक्षितज्ज्ञ बी. एस. कुलकर्णी (२०१४)यांना {{मराठी साहित्यिक}} {{DEFAULTSORT:चितमपल्ली,मारुती}} [[वर्ग:मराठी लेखक]] [[वर्ग:मराठी वन्यजीवाभ्यासक]] [[वर्ग:इ.स. १९३२ मधील जन्म]] [[वर्ग:अखिल भारतीय मराठी साहित्य संमेलनांचे अध्यक्ष]] 2rtfoi56w5ai4qe6evld6qky00d6yro 2580935 2580933 2025-06-18T16:10:44Z 2401:4900:881F:29D6:110A:61AE:F8B8:EE6F 2580935 wikitext text/x-wiki {{माहितीचौकट साहित्यिक | नाव = मारुती चितमपल्ली | सन्मानवाचक पूर्वप्रत्यय = पद्मश्री | सन्मानवाचक प्रत्यय= पद्मश्री | चित्र = M_Chitampalli.jpg | चित्र_रुंदी = | चित्र_शीर्षक = | पूर्ण_नाव = मारुती भुजंगराव चितमपल्ली | टोपण_नाव = अरण्यॠषी | जन्म_दिनांक = [[नोव्हेंबर ५]], [[इ.स. १९३२|१९३२]] | जन्म_स्थान = सोलापूर | मृत्यू_दिनांक = [[जून १८]], [[इ.स. २०२५|२०२५]] | मृत्यू_स्थान = | कार्यक्षेत्र = वन्यजीवाभ्यास, लेखन | राष्ट्रीयत्व = [[भारत|भारतीय]] | भाषा = [[मराठी भाषा|मराठी]] | कार्यकाळ = | साहित्य_प्रकार = निसर्गाविषयी, ललित, तसेच माहितीपूर्ण लेखन | विषय = निसर्ग, [[वन्यजीव]] | चळवळ = वन्यजीवन संवर्धन | प्रसिद्ध_साहित्यकृती = पक्षी जाय दिगंतरा | प्रभाव = [[गो.नी. दांडेकर]] | प्रभावित = | पुरस्कार = [[पद्मश्री]] | वडील_नाव = भुजंगराव | आई_नाव = | पती_नाव = | पत्‍नी_नाव = सौ.सरस्वती | अपत्ये = १ मुलगी | स्वाक्षरी_चित्र = | संकेतस्थळ_दुवा = | तळटिपा = }} '''मारुती चितमपल्ली''' ([[नोव्हेंबर ५]], [[इ.स. १९३२|१९३२]] - १८ जून २०२५) हे [[मराठी]] वन्यजीव अभ्यासक,लेखक आहेत. वनाधिकारी म्हणून दीर्घकाळ म्हणजे ३६ वर्षे नोकरी. नोकरीदरम्यान आणि त्यानंतरही अशी एकूण ६५ वर्षे जंगलात काढणारे चितमपल्ली, जंगलातील प्राणीजीवन आणि त्याचे बारकावे रेखाटणारे लेखन अतिशय ओघवत्या शैलीत करतात. त्यांचे वाचनही प्रचंड आहे आणि त्यांना पुस्तकांचीही आवड आहे. पक्षीतज्‍ज्ञ डॉ. सलीम अली, लेखक व्यंकटेश माडगूळकर तसेच प्रसिद्ध चित्रकार ए. ए. आलमेरकर यांच्याशी त्यांचा स्नेह होता. ==बालपण== चिवतमपल्ली यांचा जन्म सोलापुरातला. त्यांचे वास्तव्य गुजराथीमिश्रित मराठी बोलणाऱ्यांच्या वाड्यात होते. त्यांचे आजोबा सोलापुरातल्या बुधवार पेठेत राहत. तेथे तेलुगू बोलणाऱ्यांची वस्ती होती. मुस्लिमबहुल वस्तीही जवळच होती. त्यामुळे आई वडील आणि मुले मराठी, गुजराती, तेलुगू आणि उर्दूमिश्रित हिंदी बोलू लागल पाचव्या इयत्तेतील स्कॉलरशिपमुळे अकरावीपर्यंत महिना दहा रुपये मिळत असल्याने मॅट्रिकपर्यंतचे शिक्षण मोफत झाले. भर तापात परीक्षा देऊनसुद्धा मारुती चितमपल्ली वर्गात पहिल्या नंबराने पास झाले. महाविद्यालयात प्रवेश घेतल्यावर चितमपल्लींनी त्यांची वही मराठीच्या प्राध्यापकांना दाखवली, आणि तिच्यातली एक कथा महाविद्यालयाच्या नियतकालिकात प्रकाशित झाली. त्यांच्या वडिलांना वाचण्याची आवड तर आईला अरण्यवाटांची. आई, वडील, आत्या, मामा यांच्याबरोबर रानवाटेने चालताचालता मारुती चितमपल्लींना जंगलांबद्दल आकर्षण वाटू लागले. ’क्षणोक्षणी पडे, उठे, परि बळे उडे बापडी’ ह्या कवितेतील कारुण्य शाळेत असताना जाणवले, आणि जंगलांतील पक्ष्यांविषयी प्रेम वाटू लागले. आयुष्यभर हरणाची शिकार करणाऱ्या भीमाचा मृत्यू हरणासारखा तडफडत झाला,ही आईने सांगितलेली गोष्ट आयुष्यभर विसरता येण्यासारखी नव्हती. आईला पशुपक्ष्यांची खूप माहिती होती. चंडोल ऊर्फ माळचिमणी, कोकिळा ऊर्फ कोयाळ, सातबहिणी ऊर्फ बोलांड्या, लावा ऊर्फ भुरगुंज्या अशी कितीतरी नावे चितमपल्लींना आईकडून ऐकायला मिळाली. हरणाच्या नराला काळवीट आणि लांडग्याच्या मादीला लासी असा नर-मादीतला फरक तिनेच शिकविला. माळढोक हे नाव पहिल्यांदा आईनेच ऐकवले. तिने दिलेले [[रंग|रंगांच्या]] छटांचे ज्ञान पाखरांच्या आणि फुलपाखरांचे वर्णन करताना मारुती चितमपल्लींच्या उपयोगी पडले. ==आईनंतरचे गुरू== लिंबामामा हा मारुती चितमपल्लींचा अरण्यविद्येतला २रा गुरू. प्राणी, पक्षी, वनस्पती तो न बोलता नजरेने दाखवी. वीण झाल्यानंतर सोडून दिलेली सुगरण पक्षाची घरटी त्यानेच दाखविली. त्याच्याबरोबर रानातून चालताना रुई, धोतरा, निवडुंगाची माजलेली झुडपे आणि बोरी, बाभळी, निंबाची काटेरी झुडपे चुकवत चालावे लागे. त्या झाडाखालून चितमपल्लींनी होल्यांची घरटीही शोधली. फुलपाखरांच्या मागे जात गवतामधील कीटकांचे संगीत ऐकायला ते तिथेच शिकले. अरण्यवाटेवर आणखी एकाने, ('''हणमंतामामाने''') चितमपल्लींना जंगलाचे न्यारे जग शिकवले पाखरांची नावे त्यानेच सांगितली. तळ्याकाठी पाखरांची पिसे सापडायची. पारी, पोपटी व उदी रंगाची पिसे पाहून हणमंतामामा पाखरांची नावे सांगायचा. मामा खांद्यावर कुदळ घेऊन उंच वारूळ शोधत चालायचा. या वारुळांना ते टेकराज म्हणत, पण हे वारूळ म्हणजेच सापांचे घर कधी दिसले नाही. हणमंतामामाजवळ सापांविषयी खूप ज्ञान होते. विषारी, बिनविषारी सापांपासून तर सापांच्या जाती ओळखण्यापर्यंत आणि सापांची अंडी असे सारे काही चितमपल्लींना हणमंतामामाकडूनच शिकायला मिळाले. हणमंतामामांनी चितमपल्लींना वन्यप्राण्यांच्या असंख्य लोककथा सागितल्या, आणि तेच ज्ञान पुढे वनखात्याच्या नोकरीत कामी पडले. मामाची अंधश्रद्धाच चितमपल्लींना पशुपक्ष्यांविषयीच्या संशोधनासाठी कारणीभूत ठरली. काय खरे आणि काय खोटे हे ओळखता येऊ लागले. मारुती चितमपल्लींचे रानाविषयीचे माझे प्रेम आई, माळकरीण आत्या, लिंबामामा आणि हणमंतमामा यांनी जोपासले. त्यांच्यामुळे चितमपल्लींना वन्यजीवशास्त्र उलगडले. ==कॉलेजात अपयशी== पारंपरिक कॉलेज शिक्षणात अपयशी ठरल्यानंतर मारुती चितमपल्ली यांनी वानिकी महाविद्यालयाची वाट धरली. पुण्यातील विभागीय वनाधिकारी कार्यालयात अर्ज सादर केला. सोलापूरचे राहणारे वनक्षेत्रपाल एम.डी. गाडगीळ यांची पुण्यातील वनसंशोधन केंद्रात भेट घेतली. त्यांनी वनक्षेत्रपालाच्या निवडीसाठी होणारी लेखी परीक्षा, त्याची पूर्वतयारी याविषयी वितमपल्लींना मार्गदर्शन केले. विद्यापीठ परीक्षेचा निकाल वाईट लागणार होता. तरीही वानिकी महाविद्यालयातील प्रवेशासाठी सर्व परीक्षा गंभीरपणे देण्याचा निर्धार त्यांनी केला. मुलाखतीला कशी उत्तरे द्यायची हे गाडगीळ यांनी सांगितले होते. सोळा मैल चालण्याच्या परीक्षेचा सरावही केला. त्यासाठी आई, मामांसोबत लहानपणी केलेली रानभटकंती उपयोगी ठरली. एकीकडे विद्यापीठ परीक्षा सुरू असतानाच मुख्य वनसंरक्षकांकडून मुलाखतीकरिता बोलावणे आले. जे.ए. सिंग यांनी त्या वेळी मुलाखत घेतली होती. मुलाखतीत यश मिळाले आणि सोळा मैल चालण्याची परीक्षाही यशस्वीरीत्या पूर्ण केली. त्यामुळे वानिकी महाविद्यालयातील प्रवेशाची निश्चिती मिळाली. अपेक्षित होते तेच झाले आणि वनखात्याकडून अपेक्षित पत्र आले. मारुती चितमपल्लींची कोईमतूरच्या सदर्न फॉरेस्ट रेंजर्स कॉलेज या वानिकी महाविद्यालयात दोन वर्षांच्या प्रशिक्षणासाठी निवड झाली. या वानिकी महाविद्यालयात प्रवेश झाला आणि मारुती चितमपल्ली यांचे आयुष्य एका वेगळ्या वाटेने पुढे जाऊ लागले. == वानिकी महाविद्यालय == शिस्त काय असते हे त्यांना या महाविद्यालयाने शिकवले. पहाटे उठणे, ठरलेल्या वेळेनुसार सर्व काही करणे सुरू झाले. वानिकी महाविद्यालयात असताना पहिल्यांदा त्यांनी वनातला अभ्यास दौरा केला. जंगलात राहायचे म्हणजे तंबूत, महिनाभर लागणारे सारे सामान सोबत, असे सारे काही कुतूहलमिश्रित होते. प्रवेश घेताना १६ मैलांची अट जशी कायम होती, तशी मॅरेथॉन रेसमधून महाविद्यालयातील सर्व विद्यार्थ्यांना १६ मैलांचे अंतर धावत धावत चार तासांत पूर्ण करावे लागे. वनाधिकारी म्हणून तंदुरुस्त आहात की नाही याची ती चाचणी होती. मात्र, पहिल्याच वर्षी मॅरेथान रेसमध्ये धावताना मेंदूतील रक्तस्रावामुळे एका सहकाऱ्याचा मृत्यू झाला. त्याचे कुटुंबीय वेळेत पोहोचू न शकल्याने महाविद्यालयातर्फे विद्यार्थी व शिक्षकांनी मिळून अंत्यविधी पार पाडला. भविष्यात वनाधिकाऱ्याला कशा प्रकारच्या संकटांना तोंड द्यावे लागू शकते, याचे दाहक वास्तव मारुती चितमपल्लींनी विद्यार्थिदशेतच अनुभवले. == वनखात्याची नोकरी == मारुती चितमपल्लींना वनखात्यातील नोकरीत ज्येष्ठ पक्षितज्ज्ञ डॉ. सलीम अलींचा सहवास खूप काही शिकवून गेला. वनखात्यातील नोकरीच्या निमित्ताने चितमपल्लींनी अनेक ठिकाणचे जंगल पिंजून काढले. पश्चिम महाराष्ट्रात १५ वर्षे नोकरी केल्यानंतर ते विदर्भात नवेगाव बांधला आले. त्यानंतर नागझिरा, नागपूर, मेळघाट येथली जंगले अनुभवली. मात्र त्यांना नवेगाव बांधचे जंगल अधिक आवडले. शिकारासाठी येणारे माधवराव पाटील त्यांनी तेथेच भेटले. शिकारीच्या निमित्ताने आपल्या सोबत्यांकडून माधवराव वनविद्या शिक्ले आणि ही वनविद्या त्यांच्याकडून चितमपल्लींना शिकता आली. मात्र, ही वनविद्या साध्य करायला त्यांना अनेक वर्षे लागली. ==संस्कृतचा अभ्यास== मारुती चितमपल्ली यांनी परंपरागत पद्धतीने संस्कृत साहित्याचे अध्ययन केले आणि त्यानंतर जर्मन आणि रशियन भाषांचा अभ्यास केला. रामटेकच्या कालिदास संस्कृत विद्यापीठाच्यावतीने प्राचीन भारतीय साहित्यातील पर्यावरण असा एक प्रमाणपत्र अभ्यासक्रम चालविला जातो. चितमपल्ली यांनी ८४व्या वर्षी त्या अभ्यासक्रमाला प्रवेश घेतला आणि तो अभ्यासक्रम पूर्णही केला. ==मराठी भाषेला शब्दांची देणगी== स्वातंत्र्यवीर सावरकरांनी इंग्रजी शब्दांना मराठीत दिलेले पर्यायी शब्द आज रुळलेत. तसेच कार्य जंगलाच्या बाबतीत मारुती चितमपल्ली यांनीही करून ठेवले आहे. अरण्य आणि त्याभोवताल विणल्या गेलेल्या विश्वातील कितीतरी घटकांना चितमपल्ली यांनी आपल्या शब्दांमध्ये गुंफले आहे. पक्षी असोत ‌की वनस्पती, कितीतरी नवी नावे केवळ त्यांच्यामुळे मराठी साहित्यात नोंदली गेली आहेत. या मूळ तेलगू भाषिक माणसाने मराठीला सुमारे एक लाख शब्दांचा ‌खजिना उपलब्ध करून दिला आहे. चितमपल्लींनी पक्षिशास्त्रातील अनेक संज्ञांचे मराठी नामकरण केले आहे. जसे कावळ्यांच्या वसाहतीला इंग्रजीत रूकरी असा शब्द आहे. चितमपल्लींनी त्यासाठी '''काकागार''' हा शब्द योजला. तसेच हेरॉनरी (बगळे,ढोकरी ह्या पक्ष्यांची वीण वसाहत)ला '''सारंगागार''' असा समर्पक शब्द मराठीत तयार केला आहे. रूस्टिंग प्लेससाठी '''रातनिवारा''' हा शब्द वापरला आहे. टणटणी (घाणेरी)चे '''रायमुनिआ''' (हिंदीभाषक) तर बहाव्याचे अमलताश हे नाव चितमपल्लींमुळे नागरी वाचकांस माहित झाले. ==संशोधन आणि संस्थांमधील सहभाग== मारुती चितमपल्ली यांनी वने, वन्यप्राणी, वन्यजीव व्यवस्थापन, आणि पक्षिजगताविषयी उल्लेखनीय संशोधन केले; आंतरराष्ट्रीय परिषदांमध्ये सहभाग आणि निबंधवाचन केले. सेवाकाळात आणि निवृत्तीनंतर अनेक संस्था, समित्या यांमध्ये सक्रिय सहभाग घेतला. राज्य वन्यजीव संरक्षण सल्लागार समिती, मराठी अभ्यासक्रम समिती (औरंगाबाद)चे ते सदस्य होते. तसेच महाराष्ट्र पर्यटन विकास महामंडळाचेही ते संचालक होते. == वन्यजीव लेखन == मारुती चितमपल्ली यांना त्यांच्या निसर्ग क्षेत्रातील अभ्यासामुळेच पक्षितज्ज्ञ व निसर्गलेखक ही ओळख मिळाली, आणि त्यांची अनेक पुस्तके प्रकाशित झाली. ==मारुती चितमपल्ली यांनी लिहिलेली पुस्तके== # [[आनंददायी बगळे]] (संस्कृत साहित्यातील काही पक्षी), (२००२) # [[चकवाचांदण : एक वनोपनिषद]], (आत्मचरित्र) # [[रातवा]], (१९९३), (१९९३-९४चा महाराष्ट्र राज्य साहित्य पुरस्कार) # [[नवेगाव बांधचे दिवस]] # आपल्या भारताचे साप # [[केशराचा पाऊस]] # [[घरट्यापलीकडे]], (१९९५) # [[चित्रग्रीव - एका कबुतराची कथा]] # [[चैत्रपालवी]], (२००४) # जंगलाची दुनिया (२००६) # [[निळावंती]], (२००२) # निसर्गवाचन # [[पक्षिकोश]], (२००२) # [[पक्षी जाय दिगंतरा]], (१९८३) # [[मृगपक्षिशास्त्र]], (१९९३) # [[शब्दांचं धन]], (१९९३) # [[सुवर्णगरुड]], (२०००) # [[रानवाटा]], (१९९१), (१९९१-९२चा महाराष्ट्र राज्य साहित्य पुरस्कार), (भैरुरतन दमाणी साहित्य पुरस्कार-१९९१), (मृण्मयी साहित्य पुरस्कार-१९९१) # [[जंगलाचं देणं]], (१९८५) (महाराष्ट्र राज्य साहित्य पुरस्कार प्राप्त-१९८९), (विदर्भ साहित्य संघ पुरस्कार-१९९१)श ==आगामी== * मत्स्यकोश, वृक्षकोश, वृक्षायुर्वेद, वगैरे == पुरस्कार आणि सन्मान == * पद्मश्री (२०२५) * मारुती चितमपल्ली यांना भारती विद्यापीठाचा जीवनसाधना पुरस्कार मिळाला आहे. * नागपूरच्या सिटिझन्स फोरमचा नागभूषण पुरस्कार (२००८) * एस.डी. पाटील ट्रस्टचा ’खासदार एस.डी. पाटील समाजसेवक पुरस्कार’ (२०१२) * त्यांना सहकारमहर्षी (कै) शंकराव मोहिते पाटील प्रतिष्ठानचा ’सहकार महर्षी साहित्य पुरकार’ही मिळाला आहे. * रानवाटा (१९९१) - ह्या पुस्तकाला ९१-९२ सालचा उत्कृष्ट साहित्यानिर्मितीचा राज्य पुरस्कार, भैरू रतन दमाणी साहित्य पुरस्कार व मृण्मयी साहित्य पुरस्कार मिळालेले आहेत. १९९३ साली या पुस्तकाची आकाशवाणी पुणे केंद्रावर वाचण्यासाठी निवड झाली होती तसेच पाठ्यपुस्तकात देखील यातील अरणी ही कथा होती. * [[पुणे|पुण्याची]] ॲड-व्हेंचर फाउंडेशन ही संस्था [[इ.स. २००६|२००६]]पासून निसर्ग संशोधनाचे किंवा निसर्ग संवर्धनाचे काम करणाऱ्या व्यक्तीला 'मारुती चितमपल्ली' यांच्या नावाचा निसर्गमित्र पुरस्कार देते. * इ.स.२००६ मध्ये सोलापूरला झालेल्या ८३ व्या [[अखिल भारतीय मराठी साहित्य संमेलन]]ाचे अध्यक्षपद * महाराष्ट्र राज्याच्या मराठी विभागाकडून दिलेला [[विंदा करंदीकर]] जीवनगौरव पुरस्कार (२०१७) * १२व्या किर्लोस्कर चित्रपट महोत्सवाचा जीवनगौरव पुरस्कार (८-१-२०१८) ==मारुती चितमपल्ली यांच्याविषयीची पुस्तके== * सुहास पुजारी, रानावनातला माणूस, प्रथमावृत्ती,पद्मगंधा प्रकाशन, पुणे, जानेवारी २००६ * सुहास पुजारी (संपादक), मारुती चितमपल्ली:व्यष्टी आणि सृष्टी, प्रथमावृत्ती, साहित्य प्रसार केंद्र, नागपूर, डिसेंबर २०१२ ==मारुती चितमपल्ली यांच्या नावाचे पुरस्कार== * [[पुणे|पुण्याची]] ॲड-व्हेंचर ही गिर्यारोहण संस्थेचा ’मारुती चितमपल्ली निसर्गमित्र पुरस्कार’ या नावाचा पुरस्कार देते. २०१५सालचा पुरस्कार अतुल देऊळगावकर यांना मिळाला. * ॲड-व्हेंचर फाउंडेशनचा मारुती चितमपल्ली तिसरा निसर्गमित्र पुरस्कार(२००८) : डॉ. सतीश पांडे यांना मिळाला होता. * ॲड-व्हेंचर फाउंडेशनचा मारुती चितमपल्ली पाचवा निसर्गमित्र पुरस्कार(२०१०) : डॉ. रमेश गोडबोले यांना मिळाला होता. * ॲड-व्हेंचर फाउंडेशनचा मारुती चितमपल्ली सातवा निसर्गमित्र पुरस्कार(२०१२) : लोकविज्ञान चळवळीचे कार्यकर्ते सोलापूर जिल्ह्यातील अंकोली येथील : अरुण व सुमंगला देशपांडे यांना. * ॲड-व्हेंचर फाउंडेशनचा आठवा मारुती चितमपल्ली निसर्गमित्र पुरस्कार(२०१३) : डॉ. कृष्णमेघ कुंटे यांना प्रदान झाला. * ॲड-व्हेंचर फाउंडेशनचा नववा मारुती चितमपल्ली निसर्गमित्र पुरस्कार (२०१४) : पक्षितज्ज्ञ बी. एस. कुलकर्णी (२०१४)यांना {{मराठी साहित्यिक}} {{DEFAULTSORT:चितमपल्ली,मारुती}} [[वर्ग:मराठी लेखक]] [[वर्ग:मराठी वन्यजीवाभ्यासक]] [[वर्ग:इ.स. १९३२ मधील जन्म]] [[वर्ग:अखिल भारतीय मराठी साहित्य संमेलनांचे अध्यक्ष]] dbm6cy6ao5x1i9osdy6ae8earu3bss0 2580963 2580935 2025-06-19T00:53:30Z संतोष गोरे 135680 2580963 wikitext text/x-wiki {{माहितीचौकट साहित्यिक | नाव = मारुती चितमपल्ली | सन्मानवाचक पूर्वप्रत्यय = पद्मश्री | सन्मानवाचक प्रत्यय= पद्मश्री | चित्र = M_Chitampalli.jpg | चित्र_रुंदी = | चित्र_शीर्षक = | पूर्ण_नाव = मारुती भुजंगराव चितमपल्ली | टोपण_नाव = अरण्यॠषी | जन्म_दिनांक = [[नोव्हेंबर ५]], [[इ.स. १९३२|१९३२]] | जन्म_स्थान = सोलापूर | मृत्यू_दिनांक = {{मृत्यू दिनांक आणि वय|2025|6|18|1932|11|5}} | मृत्यू_स्थान = | कार्यक्षेत्र = वन्यजीवाभ्यास, लेखन | राष्ट्रीयत्व = [[भारत|भारतीय]] | भाषा = [[मराठी भाषा|मराठी]] | कार्यकाळ = | साहित्य_प्रकार = निसर्गाविषयी, ललित, तसेच माहितीपूर्ण लेखन | विषय = निसर्ग, [[वन्यजीव]] | चळवळ = वन्यजीवन संवर्धन | प्रसिद्ध_साहित्यकृती = पक्षी जाय दिगंतरा | प्रभाव = [[गो.नी. दांडेकर]] | प्रभावित = | पुरस्कार = [[पद्मश्री]] | वडील_नाव = भुजंगराव | आई_नाव = | पती_नाव = | पत्‍नी_नाव = सौ.सरस्वती | अपत्ये = १ मुलगी | स्वाक्षरी_चित्र = | संकेतस्थळ_दुवा = | तळटिपा = }} '''मारुती चितमपल्ली''' ([[नोव्हेंबर ५]], [[इ.स. १९३२|१९३२]] - [[१८ जून]], [[इ.स. २०२५|२०२५]]) हे [[मराठी]] वन्यजीव अभ्यासक,लेखक होते. वनाधिकारी म्हणून दीर्घकाळ म्हणजे ३६ वर्षे नोकरी. नोकरीदरम्यान आणि त्यानंतरही अशी एकूण ६५ वर्षे जंगलात काढणारे चितमपल्ली, जंगलातील प्राणीजीवन आणि त्याचे बारकावे रेखाटणारे लेखन अतिशय ओघवत्या शैलीत करतात. त्यांचे वाचनही प्रचंड आहे आणि त्यांना पुस्तकांचीही आवड आहे. पक्षीतज्‍ज्ञ डॉ. सलीम अली, लेखक व्यंकटेश माडगूळकर तसेच प्रसिद्ध चित्रकार ए. ए. आलमेरकर यांच्याशी त्यांचा स्नेह होता. ==बालपण== चिवतमपल्ली यांचा जन्म सोलापुरातला. त्यांचे वास्तव्य गुजराथीमिश्रित मराठी बोलणाऱ्यांच्या वाड्यात होते. त्यांचे आजोबा सोलापुरातल्या बुधवार पेठेत राहत. तेथे तेलुगू बोलणाऱ्यांची वस्ती होती. मुस्लिमबहुल वस्तीही जवळच होती. त्यामुळे आई वडील आणि मुले मराठी, गुजराती, तेलुगू आणि उर्दूमिश्रित हिंदी बोलू लागल पाचव्या इयत्तेतील स्कॉलरशिपमुळे अकरावीपर्यंत महिना दहा रुपये मिळत असल्याने मॅट्रिकपर्यंतचे शिक्षण मोफत झाले. भर तापात परीक्षा देऊनसुद्धा मारुती चितमपल्ली वर्गात पहिल्या नंबराने पास झाले. महाविद्यालयात प्रवेश घेतल्यावर चितमपल्लींनी त्यांची वही मराठीच्या प्राध्यापकांना दाखवली, आणि तिच्यातली एक कथा महाविद्यालयाच्या नियतकालिकात प्रकाशित झाली. त्यांच्या वडिलांना वाचण्याची आवड तर आईला अरण्यवाटांची. आई, वडील, आत्या, मामा यांच्याबरोबर रानवाटेने चालताचालता मारुती चितमपल्लींना जंगलांबद्दल आकर्षण वाटू लागले. ’क्षणोक्षणी पडे, उठे, परि बळे उडे बापडी’ ह्या कवितेतील कारुण्य शाळेत असताना जाणवले, आणि जंगलांतील पक्ष्यांविषयी प्रेम वाटू लागले. आयुष्यभर हरणाची शिकार करणाऱ्या भीमाचा मृत्यू हरणासारखा तडफडत झाला,ही आईने सांगितलेली गोष्ट आयुष्यभर विसरता येण्यासारखी नव्हती. आईला पशुपक्ष्यांची खूप माहिती होती. चंडोल ऊर्फ माळचिमणी, कोकिळा ऊर्फ कोयाळ, सातबहिणी ऊर्फ बोलांड्या, लावा ऊर्फ भुरगुंज्या अशी कितीतरी नावे चितमपल्लींना आईकडून ऐकायला मिळाली. हरणाच्या नराला काळवीट आणि लांडग्याच्या मादीला लासी असा नर-मादीतला फरक तिनेच शिकविला. माळढोक हे नाव पहिल्यांदा आईनेच ऐकवले. तिने दिलेले [[रंग|रंगांच्या]] छटांचे ज्ञान पाखरांच्या आणि फुलपाखरांचे वर्णन करताना मारुती चितमपल्लींच्या उपयोगी पडले. ==आईनंतरचे गुरू== लिंबामामा हा मारुती चितमपल्लींचा अरण्यविद्येतला २रा गुरू. प्राणी, पक्षी, वनस्पती तो न बोलता नजरेने दाखवी. वीण झाल्यानंतर सोडून दिलेली सुगरण पक्षाची घरटी त्यानेच दाखविली. त्याच्याबरोबर रानातून चालताना रुई, धोतरा, निवडुंगाची माजलेली झुडपे आणि बोरी, बाभळी, निंबाची काटेरी झुडपे चुकवत चालावे लागे. त्या झाडाखालून चितमपल्लींनी होल्यांची घरटीही शोधली. फुलपाखरांच्या मागे जात गवतामधील कीटकांचे संगीत ऐकायला ते तिथेच शिकले. अरण्यवाटेवर आणखी एकाने, ('''हणमंतामामाने''') चितमपल्लींना जंगलाचे न्यारे जग शिकवले पाखरांची नावे त्यानेच सांगितली. तळ्याकाठी पाखरांची पिसे सापडायची. पारी, पोपटी व उदी रंगाची पिसे पाहून हणमंतामामा पाखरांची नावे सांगायचा. मामा खांद्यावर कुदळ घेऊन उंच वारूळ शोधत चालायचा. या वारुळांना ते टेकराज म्हणत, पण हे वारूळ म्हणजेच सापांचे घर कधी दिसले नाही. हणमंतामामाजवळ सापांविषयी खूप ज्ञान होते. विषारी, बिनविषारी सापांपासून तर सापांच्या जाती ओळखण्यापर्यंत आणि सापांची अंडी असे सारे काही चितमपल्लींना हणमंतामामाकडूनच शिकायला मिळाले. हणमंतामामांनी चितमपल्लींना वन्यप्राण्यांच्या असंख्य लोककथा सागितल्या, आणि तेच ज्ञान पुढे वनखात्याच्या नोकरीत कामी पडले. मामाची अंधश्रद्धाच चितमपल्लींना पशुपक्ष्यांविषयीच्या संशोधनासाठी कारणीभूत ठरली. काय खरे आणि काय खोटे हे ओळखता येऊ लागले. मारुती चितमपल्लींचे रानाविषयीचे माझे प्रेम आई, माळकरीण आत्या, लिंबामामा आणि हणमंतमामा यांनी जोपासले. त्यांच्यामुळे चितमपल्लींना वन्यजीवशास्त्र उलगडले. ==कॉलेजात अपयशी== पारंपरिक कॉलेज शिक्षणात अपयशी ठरल्यानंतर मारुती चितमपल्ली यांनी वानिकी महाविद्यालयाची वाट धरली. पुण्यातील विभागीय वनाधिकारी कार्यालयात अर्ज सादर केला. सोलापूरचे राहणारे वनक्षेत्रपाल एम.डी. गाडगीळ यांची पुण्यातील वनसंशोधन केंद्रात भेट घेतली. त्यांनी वनक्षेत्रपालाच्या निवडीसाठी होणारी लेखी परीक्षा, त्याची पूर्वतयारी याविषयी वितमपल्लींना मार्गदर्शन केले. विद्यापीठ परीक्षेचा निकाल वाईट लागणार होता. तरीही वानिकी महाविद्यालयातील प्रवेशासाठी सर्व परीक्षा गंभीरपणे देण्याचा निर्धार त्यांनी केला. मुलाखतीला कशी उत्तरे द्यायची हे गाडगीळ यांनी सांगितले होते. सोळा मैल चालण्याच्या परीक्षेचा सरावही केला. त्यासाठी आई, मामांसोबत लहानपणी केलेली रानभटकंती उपयोगी ठरली. एकीकडे विद्यापीठ परीक्षा सुरू असतानाच मुख्य वनसंरक्षकांकडून मुलाखतीकरिता बोलावणे आले. जे.ए. सिंग यांनी त्या वेळी मुलाखत घेतली होती. मुलाखतीत यश मिळाले आणि सोळा मैल चालण्याची परीक्षाही यशस्वीरीत्या पूर्ण केली. त्यामुळे वानिकी महाविद्यालयातील प्रवेशाची निश्चिती मिळाली. अपेक्षित होते तेच झाले आणि वनखात्याकडून अपेक्षित पत्र आले. मारुती चितमपल्लींची कोईमतूरच्या सदर्न फॉरेस्ट रेंजर्स कॉलेज या वानिकी महाविद्यालयात दोन वर्षांच्या प्रशिक्षणासाठी निवड झाली. या वानिकी महाविद्यालयात प्रवेश झाला आणि मारुती चितमपल्ली यांचे आयुष्य एका वेगळ्या वाटेने पुढे जाऊ लागले. == वानिकी महाविद्यालय == शिस्त काय असते हे त्यांना या महाविद्यालयाने शिकवले. पहाटे उठणे, ठरलेल्या वेळेनुसार सर्व काही करणे सुरू झाले. वानिकी महाविद्यालयात असताना पहिल्यांदा त्यांनी वनातला अभ्यास दौरा केला. जंगलात राहायचे म्हणजे तंबूत, महिनाभर लागणारे सारे सामान सोबत, असे सारे काही कुतूहलमिश्रित होते. प्रवेश घेताना १६ मैलांची अट जशी कायम होती, तशी मॅरेथॉन रेसमधून महाविद्यालयातील सर्व विद्यार्थ्यांना १६ मैलांचे अंतर धावत धावत चार तासांत पूर्ण करावे लागे. वनाधिकारी म्हणून तंदुरुस्त आहात की नाही याची ती चाचणी होती. मात्र, पहिल्याच वर्षी मॅरेथान रेसमध्ये धावताना मेंदूतील रक्तस्रावामुळे एका सहकाऱ्याचा मृत्यू झाला. त्याचे कुटुंबीय वेळेत पोहोचू न शकल्याने महाविद्यालयातर्फे विद्यार्थी व शिक्षकांनी मिळून अंत्यविधी पार पाडला. भविष्यात वनाधिकाऱ्याला कशा प्रकारच्या संकटांना तोंड द्यावे लागू शकते, याचे दाहक वास्तव मारुती चितमपल्लींनी विद्यार्थिदशेतच अनुभवले. == वनखात्याची नोकरी == मारुती चितमपल्लींना वनखात्यातील नोकरीत ज्येष्ठ पक्षितज्ज्ञ डॉ. सलीम अलींचा सहवास खूप काही शिकवून गेला. वनखात्यातील नोकरीच्या निमित्ताने चितमपल्लींनी अनेक ठिकाणचे जंगल पिंजून काढले. पश्चिम महाराष्ट्रात १५ वर्षे नोकरी केल्यानंतर ते विदर्भात नवेगाव बांधला आले. त्यानंतर नागझिरा, नागपूर, मेळघाट येथली जंगले अनुभवली. मात्र त्यांना नवेगाव बांधचे जंगल अधिक आवडले. शिकारासाठी येणारे माधवराव पाटील त्यांनी तेथेच भेटले. शिकारीच्या निमित्ताने आपल्या सोबत्यांकडून माधवराव वनविद्या शिक्ले आणि ही वनविद्या त्यांच्याकडून चितमपल्लींना शिकता आली. मात्र, ही वनविद्या साध्य करायला त्यांना अनेक वर्षे लागली. ==संस्कृतचा अभ्यास== मारुती चितमपल्ली यांनी परंपरागत पद्धतीने संस्कृत साहित्याचे अध्ययन केले आणि त्यानंतर जर्मन आणि रशियन भाषांचा अभ्यास केला. रामटेकच्या कालिदास संस्कृत विद्यापीठाच्यावतीने प्राचीन भारतीय साहित्यातील पर्यावरण असा एक प्रमाणपत्र अभ्यासक्रम चालविला जातो. चितमपल्ली यांनी ८४व्या वर्षी त्या अभ्यासक्रमाला प्रवेश घेतला आणि तो अभ्यासक्रम पूर्णही केला. ==मराठी भाषेला शब्दांची देणगी== स्वातंत्र्यवीर सावरकरांनी इंग्रजी शब्दांना मराठीत दिलेले पर्यायी शब्द आज रुळलेत. तसेच कार्य जंगलाच्या बाबतीत मारुती चितमपल्ली यांनीही करून ठेवले आहे. अरण्य आणि त्याभोवताल विणल्या गेलेल्या विश्वातील कितीतरी घटकांना चितमपल्ली यांनी आपल्या शब्दांमध्ये गुंफले आहे. पक्षी असोत ‌की वनस्पती, कितीतरी नवी नावे केवळ त्यांच्यामुळे मराठी साहित्यात नोंदली गेली आहेत. या मूळ तेलगू भाषिक माणसाने मराठीला सुमारे एक लाख शब्दांचा ‌खजिना उपलब्ध करून दिला आहे. चितमपल्लींनी पक्षिशास्त्रातील अनेक संज्ञांचे मराठी नामकरण केले आहे. जसे कावळ्यांच्या वसाहतीला इंग्रजीत रूकरी असा शब्द आहे. चितमपल्लींनी त्यासाठी '''काकागार''' हा शब्द योजला. तसेच हेरॉनरी (बगळे,ढोकरी ह्या पक्ष्यांची वीण वसाहत)ला '''सारंगागार''' असा समर्पक शब्द मराठीत तयार केला आहे. रूस्टिंग प्लेससाठी '''रातनिवारा''' हा शब्द वापरला आहे. टणटणी (घाणेरी)चे '''रायमुनिआ''' (हिंदीभाषक) तर बहाव्याचे अमलताश हे नाव चितमपल्लींमुळे नागरी वाचकांस माहित झाले. ==संशोधन आणि संस्थांमधील सहभाग== मारुती चितमपल्ली यांनी वने, वन्यप्राणी, वन्यजीव व्यवस्थापन, आणि पक्षिजगताविषयी उल्लेखनीय संशोधन केले; आंतरराष्ट्रीय परिषदांमध्ये सहभाग आणि निबंधवाचन केले. सेवाकाळात आणि निवृत्तीनंतर अनेक संस्था, समित्या यांमध्ये सक्रिय सहभाग घेतला. राज्य वन्यजीव संरक्षण सल्लागार समिती, मराठी अभ्यासक्रम समिती (औरंगाबाद)चे ते सदस्य होते. तसेच महाराष्ट्र पर्यटन विकास महामंडळाचेही ते संचालक होते. == वन्यजीव लेखन == मारुती चितमपल्ली यांना त्यांच्या निसर्ग क्षेत्रातील अभ्यासामुळेच पक्षितज्ज्ञ व निसर्गलेखक ही ओळख मिळाली, आणि त्यांची अनेक पुस्तके प्रकाशित झाली. ==मारुती चितमपल्ली यांनी लिहिलेली पुस्तके== # [[आनंददायी बगळे]] (संस्कृत साहित्यातील काही पक्षी), (२००२) # [[चकवाचांदण : एक वनोपनिषद]], (आत्मचरित्र) # [[रातवा]], (१९९३), (१९९३-९४चा महाराष्ट्र राज्य साहित्य पुरस्कार) # [[नवेगाव बांधचे दिवस]] # आपल्या भारताचे साप # [[केशराचा पाऊस]] # [[घरट्यापलीकडे]], (१९९५) # [[चित्रग्रीव - एका कबुतराची कथा]] # [[चैत्रपालवी]], (२००४) # जंगलाची दुनिया (२००६) # [[निळावंती]], (२००२) # निसर्गवाचन # [[पक्षिकोश]], (२००२) # [[पक्षी जाय दिगंतरा]], (१९८३) # [[मृगपक्षिशास्त्र]], (१९९३) # [[शब्दांचं धन]], (१९९३) # [[सुवर्णगरुड]], (२०००) # [[रानवाटा]], (१९९१), (१९९१-९२चा महाराष्ट्र राज्य साहित्य पुरस्कार), (भैरुरतन दमाणी साहित्य पुरस्कार-१९९१), (मृण्मयी साहित्य पुरस्कार-१९९१) # [[जंगलाचं देणं]], (१९८५) (महाराष्ट्र राज्य साहित्य पुरस्कार प्राप्त-१९८९), (विदर्भ साहित्य संघ पुरस्कार-१९९१)श ==आगामी== * मत्स्यकोश, वृक्षकोश, वृक्षायुर्वेद, वगैरे == पुरस्कार आणि सन्मान == * पद्मश्री (२०२५) * मारुती चितमपल्ली यांना भारती विद्यापीठाचा जीवनसाधना पुरस्कार मिळाला आहे. * नागपूरच्या सिटिझन्स फोरमचा नागभूषण पुरस्कार (२००८) * एस.डी. पाटील ट्रस्टचा ’खासदार एस.डी. पाटील समाजसेवक पुरस्कार’ (२०१२) * त्यांना सहकारमहर्षी (कै) शंकराव मोहिते पाटील प्रतिष्ठानचा ’सहकार महर्षी साहित्य पुरकार’ही मिळाला आहे. * रानवाटा (१९९१) - ह्या पुस्तकाला ९१-९२ सालचा उत्कृष्ट साहित्यानिर्मितीचा राज्य पुरस्कार, भैरू रतन दमाणी साहित्य पुरस्कार व मृण्मयी साहित्य पुरस्कार मिळालेले आहेत. १९९३ साली या पुस्तकाची आकाशवाणी पुणे केंद्रावर वाचण्यासाठी निवड झाली होती तसेच पाठ्यपुस्तकात देखील यातील अरणी ही कथा होती. * [[पुणे|पुण्याची]] ॲड-व्हेंचर फाउंडेशन ही संस्था [[इ.स. २००६|२००६]]पासून निसर्ग संशोधनाचे किंवा निसर्ग संवर्धनाचे काम करणाऱ्या व्यक्तीला 'मारुती चितमपल्ली' यांच्या नावाचा निसर्गमित्र पुरस्कार देते. * इ.स.२००६ मध्ये सोलापूरला झालेल्या ८३ व्या [[अखिल भारतीय मराठी साहित्य संमेलन]]ाचे अध्यक्षपद * महाराष्ट्र राज्याच्या मराठी विभागाकडून दिलेला [[विंदा करंदीकर]] जीवनगौरव पुरस्कार (२०१७) * १२व्या किर्लोस्कर चित्रपट महोत्सवाचा जीवनगौरव पुरस्कार (८-१-२०१८) ==मारुती चितमपल्ली यांच्याविषयीची पुस्तके== * सुहास पुजारी, रानावनातला माणूस, प्रथमावृत्ती,पद्मगंधा प्रकाशन, पुणे, जानेवारी २००६ * सुहास पुजारी (संपादक), मारुती चितमपल्ली:व्यष्टी आणि सृष्टी, प्रथमावृत्ती, साहित्य प्रसार केंद्र, नागपूर, डिसेंबर २०१२ ==मारुती चितमपल्ली यांच्या नावाचे पुरस्कार== * [[पुणे|पुण्याची]] ॲड-व्हेंचर ही गिर्यारोहण संस्थेचा ’मारुती चितमपल्ली निसर्गमित्र पुरस्कार’ या नावाचा पुरस्कार देते. २०१५सालचा पुरस्कार अतुल देऊळगावकर यांना मिळाला. * ॲड-व्हेंचर फाउंडेशनचा मारुती चितमपल्ली तिसरा निसर्गमित्र पुरस्कार(२००८) : डॉ. सतीश पांडे यांना मिळाला होता. * ॲड-व्हेंचर फाउंडेशनचा मारुती चितमपल्ली पाचवा निसर्गमित्र पुरस्कार(२०१०) : डॉ. रमेश गोडबोले यांना मिळाला होता. * ॲड-व्हेंचर फाउंडेशनचा मारुती चितमपल्ली सातवा निसर्गमित्र पुरस्कार(२०१२) : लोकविज्ञान चळवळीचे कार्यकर्ते सोलापूर जिल्ह्यातील अंकोली येथील : अरुण व सुमंगला देशपांडे यांना. * ॲड-व्हेंचर फाउंडेशनचा आठवा मारुती चितमपल्ली निसर्गमित्र पुरस्कार(२०१३) : डॉ. कृष्णमेघ कुंटे यांना प्रदान झाला. * ॲड-व्हेंचर फाउंडेशनचा नववा मारुती चितमपल्ली निसर्गमित्र पुरस्कार (२०१४) : पक्षितज्ज्ञ बी. एस. कुलकर्णी (२०१४)यांना {{मराठी साहित्यिक}} {{DEFAULTSORT:चितमपल्ली,मारुती}} [[वर्ग:मराठी लेखक]] [[वर्ग:मराठी वन्यजीवाभ्यासक]] [[वर्ग:इ.स. १९३२ मधील जन्म]] [[वर्ग:अखिल भारतीय मराठी साहित्य संमेलनांचे अध्यक्ष]] tjaq9xaavyt6xad5zlch385454ej5y9 0 59039 2581034 2579881 2025-06-19T09:52:47Z 116.50.84.119 /* टीआरपी */ 2581034 wikitext text/x-wiki {{माहितीचौकट दूरचित्रवाहिनी |नाव = स्टार प्रवाह |चित्र = |चित्रसाईज = |चित्र_माहिती = |चित्र२ = |सुरुवात = २४ नोव्हेंबर २००८ |चित्र स्वरूप = |शेवटचे_प्रसारण = |चित्र_प्रकार = |प्रेक्षक_संख्या = |प्रेक्षक_संख्या_सध्या = |प्रेक्षक_संख्या_माहिती = |नेटवर्क = स्टार इंडिया |मालक = [[डिझ्नी स्टार]] |ब्रीदवाक्य = मराठी परंपरा, मराठी प्रवाह |देश = [[भारत]] |प्रसारण क्षेत्र = [[भारत]] |मुख्यालय = [[मुंबई]], [[महाराष्ट्र]], [[भारत]] |जुने नाव = |बदललेले नाव = |भगिनी वाहिनी = [[प्रवाह पिक्चर]] |प्रसारण वेळ = दुपारी १ ते ३ आणि संध्या. ६.३० ते रात्री ११.३० (प्राइम टाइम) |संकेतस्थळ ={{URL|https://www.hotstar.com/channels/star-pravah|स्टार प्रवाह}} [[डिझ्नी+ हॉटस्टार]]वर }} '''स्टार प्रवाह''' ही एक [[मराठी]] दूरचित्रवाणी वाहिनी आहे, जी मराठी मनोरंजनात्मक मालिका व वास्तविक कार्यक्रम दाखवते. स्टार प्रवाह हे [[वॉल्ट डिझ्नी कंपनी इंडिया]] च्या उपकंपनी असलेल्या [[डिझ्नी स्टार]]च्या (माजी नाव ''स्टार इंडिया''), मालकीचे असून स्टार प्रवाहची सुरुवात २४ नोव्हेंबर २००८ रोजी झाली. स्टार प्रवाह एचडी १ मे २०१६ रोजी सुरू झाले. दर रविवारी [[स्टार प्रवाह महाएपिसोड]] प्रसारित केले जातात. ==इतिहास== स्टार प्रवाह ही स्टार इंडियाची मराठी वाहिनी आहे, स्टार जलशा या बंगाली वाहिनी नंतर २४ नोव्हेंबर २००८ रोजी लाँच केले गेले आणि त्याच लोगोची कॉपी केली गेली, फक्त रंग लाल ऐवजी निळा होता. नवीन लोगो आणि ग्राफिक्स असलेली वाहिनी (बंगाली चॅनेल स्टार जलशाद्वारे १७ जून २०१२ ते १७ फेब्रुवारी २०१९ या कालावधीत वापरलेला लोगो आणि ग्राफिक्स). ३ फेब्रुवारी २०१४ रोजी वाहिनीला "स्वप्नांना पंख नवे" या टॅगलाइनसह रिब्रँड केले गेले. वाहिनीला परत १० ऑक्टोबर २०१६ रोजी "आता थांबायचं नाय" या टॅगलाइनसह रिब्रँड केले गेले. त्यानंतर परत एकदा २ डिसेंबर २०१९ रोजी "मराठी परंपरा, मराठी प्रवाह!" या नवीन टॅगलाइनसह, नवीन लोगो आणि ग्राफिक्ससह वाहिनीने स्वतःला रिब्रँड केले. १ मे २०१६ रोजी, स्टार प्रवाह एचडी नावाच्या वाहिनीची हाय-डेफिनिशन फीड लाँच करण्यात आले. ==पुरस्कार व सोहळे== {| class="wikitable sortable" ! सुरू झाल्याचे वर्ष || कार्यक्रमाचे नाव |- |२०१४-२०१८ |''येरे येरे'' |- |२०१६ |''स्टार प्रवाह रत्न'' |- |२०२१-चालू |''[[स्टार प्रवाह परिवार पुरस्कार]]'' |- |२०२१-चालू |''स्टार प्रवाह गणेशोत्सव'' |- |२०२२ |''स्टार प्रवाह धुमधडाका'' |- |२०२३ |''स्टार प्रवाह ढिंचॅक दिवाळी'' |} ==प्रसारित मालिका== {| class="wikitable sortable" ! प्रसारित दिनांक ! मालिका ! वेळ ! रूपांतरण |- | ७ जुलै २०२५ | [[हळद रुसली कुंकू हसलं]] | दुपारी १ वाजता | तेलुगू मालिका देवाथा - अनुबंधला अलायम |- | ४ सप्टेंबर २०२३ | [[प्रेमाची गोष्ट]] | दुपारी १ वाजता | हिंदी मालिका [[ये हैं मोहब्बते]] |- | १४ फेब्रुवारी २०२२ | [[मुरांबा (मालिका)|मुरांबा]] | दुपारी १.३० वाजता | हिंदी मालिका सुहानी सी एक लडकी |- | १६ जानेवारी २०२३ | [[शुभविवाह (मालिका)|शुभविवाह]] | दुपारी २ वाजता | तेलुगू मालिका चेल्लेली कापूरम |- | २ डिसेंबर २०२४ | आई आणि बाबा रिटायर होत आहेत! | दुपारी २.३० वाजता | |- | १८ मार्च २०२४ | [[साधी माणसं (मालिका)|साधी माणसं]] | संध्या. ६.३० वाजता | तमिळ मालिका सिरागड्डीका आसई |- | १६ डिसेंबर २०२४ | लग्नानंतर होईलच प्रेम | संध्या. ७ वाजता | तमिळ मालिका इरामना रोजावे २ |- | १८ मार्च २०२४ | [[घरोघरी मातीच्या चुली (मालिका)|घरोघरी मातीच्या चुली]] | संध्या. ७.३० वाजता | हिंदी मालिका कहानी घर घर की |- | २८ एप्रिल २०२५ | कोण होतीस तू, काय झालीस तू! | रात्री ८ वाजता | कन्नड मालिका श्रीमती भाग्यलक्ष्मी |- | ५ डिसेंबर २०२२ | [[ठरलं तर मग!]] | रात्री ८.३० वाजता | तमिळ मालिका रोजा |- | १७ जून २०२४ | [[थोडं तुझं आणि थोडं माझं]] | रात्री ९ वाजता | तमिळ मालिका दैवामगल |- | २० नोव्हेंबर २०२३ | [[लक्ष्मीच्या पाऊलांनी]] | रात्री ९.३० वाजता | बंगाली मालिका गाटचोरा |- | २७ मे २०२४ | येड लागलं प्रेमाचं | रात्री १० वाजता | तेलुगू मालिका गोरिंटाकू |- | २३ डिसेंबर २०२४ | [[तू ही रे माझा मितवा]] | रात्री १०.३० वाजता | हिंदी मालिका [[इस प्यार को क्या नाम दूँ]] |- | २३ नोव्हेंबर २०२१ | [[अबोली (मालिका)|अबोली]] | रात्री ११ वाजता | |} ===शनि-रवि=== {| class="wikitable" ! प्रसारित दिनांक ! कार्यक्रम ! वेळ ! रूपांतरण |- | २६ एप्रिल २०२५ | शिट्टी वाजली रे | रात्री ९ वाजता | तमिळ कार्यक्रम कुकू विथ कोमली |} ==जुन्या मालिका== # [[अग्निहोत्र (मालिका)|अग्निहोत्र]] # [[अग्निहोत्र २]] # [[आई कुठे काय करते!]] # [[कुन्या राजाची गं तू राणी]] # [[छत्रीवाली]] # [[डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर: महामानवाची गौरवगाथा]] # [[ठिपक्यांची रांगोळी (मालिका)|ठिपक्यांची रांगोळी]] # [[तुझं नि माझं घर श्रीमंताचं]] # [[तुझेच मी गीत गात आहे]] # [[दुर्वा (मालिका)|दुर्वा]] # [[देवयानी (मालिका)|देवयानी]] # [[नकळत सारे घडले]] # [[पिंकीचा विजय असो!]] # [[पुढचं पाऊल]] # [[प्रेमाचा गेम सेम टू सेम]] # [[फुलाला सुगंध मातीचा]] # [[मन उधाण वाऱ्याचे]] # [[मुलगी झाली हो]] # [[मोलकरीण बाई - मोठी तिची सावली]] # [[रंग माझा वेगळा]] # [[राजा शिवछत्रपती (मालिका)|राजा शिवछत्रपती]] # [[लग्नाची बेडी (मालिका)|लग्नाची बेडी]] # [[लक्ष्य (मालिका)|लक्ष्य]] # [[लेक माझी लाडकी]] # [[स्वप्नांच्या पलिकडले]] # [[सहकुटुंब सहपरिवार]] # [[स्वाभिमान - शोध अस्तित्वाचा]] # [[सांग तू आहेस का?]] # [[सुख म्हणजे नक्की काय असतं!]] # उदे गं अंबे # जे३ जंक्शन # गोष्ट एका लग्नाची # गोष्ट एका कॉलेजची # गोष्ट एका आनंदीची # गोष्ट एका जप्तीची # कुकुचकू # असे का घडले? # जिवलगा # जीवलगा # चारचौघी # कुलस्वामिनी # कुळ स्वामिनी # दार उघडा ना गडे # अंतरपाट # वचन दिले तू मला # कशाला उद्याची बात # ओळख - ध्यास स्वप्नांचा # झुंज # बंध रेशमाचे # दोन किनारे दोघी आपण # तुजवीण सख्या रे # धर्मकन्या # सुवासिनी # अनोळखी दिशा # मांडला दोन घडीचा डाव # लक्ष्मी वर्सेस सरस्वती # पंचनामा # माधुरी मिडलक्लास # मानसीचा चित्रकार तो # मन धागा धागा जोडते नवा # आम्ही दोघे राजा राणी # आराधना # आंबट गोड # अरे वेड्या मना # बे दुणे दहा # प्रीती परी तुजवरी # रुंजी # लगोरी - मैत्री रिटर्न्स # जयोस्तुते # येक नंबर # तू जिवाला गुंतवावे # तुमचं आमचं सेम असतं # छोटी मालकीण # दुहेरी # नकुशी तरीही हवीहवीशी # गं सहाजणी # गोठ # ललित २०५ # साथ दे तू मला # साता जल्माच्या गाठी # शतदा प्रेम करावे # तुझ्या इश्काचा नादखुळा # वैजू नंबर १ # नवे लक्ष्य # प्रेमा तुझा रंग कसा # प्रेमा तुझा रंग कसा २ # स्पेशल ५ # जय देवा श्री गणेशा # दख्खनचा राजा जोतिबा # श्री गुरुदेव दत्त # विठू माऊली # जय भवानी जय शिवाजी ===अनुवादित मालिका=== # ५ स्टार किचन # देवांचे देव महादेव # महाभारत # श्री गणेश # [[रामायण (मालिका)|रामायण]] # [[सत्यमेव जयते (दूरचित्रवाणी मालिका)|सत्यमेव जयते]] ==कथाबाह्य कार्यक्रम== # [[भांडा सौख्य भरे]] # [[मी होणार सुपरस्टार]] # [[आता होऊ दे धिंगाणा]] # आता होऊन जाऊ द्या # आम्ही ट्रॅव्हलकर # कॉमेडी बिमेडी # ढाबळ एक तास टाइमपास # ढिंका चिका - कॉमेडीचा नवा फॉर्म्युला # एक टप्पा आऊट # जोडी जमली रे # जस्ट डान्स # किचनची सुपरस्टार # महाराष्ट्राचा डान्सिंग सुपरस्टार # महाराष्ट्राचा नच बलिये # मंडळ भारी आहे # नांदा सौख्य भरे # पोटोबा प्रसन्न # स्टार दरबार # सून सासू सून # सुप्रिया सचिन शो - जोडी तुझी माझी # विकता का उत्तर? # विसावा - एक घर मनासारखं # झेप ==टीआरपी== २०२१ च्या १४ व्या आठवड्यात, स्टार प्रवाह दहा सर्वाधिक पाहिल्या गेलेल्या भारतीय पे प्लॅटफॉर्म दूरचित्रवाणी चॅनेलमध्ये 1341.11 AMAs सह दहाव्या स्थानावर सामील झाले. {|class="wikitable sortable" style="text-align:center" !rowspan="2" | आठवडा आणि वर्ष !colspan="6" | BARC AMAs |- !मेगा सिटी !क्रमांक !हिंदी भाषिक मार्केट !क्रमांक !भारत !क्रमांक |- |आठवडा ३७, २०२१ |rowspan="23" colspan="2" {{N/A}} |1539.19 |5 |1556.26 |10 |- |आठवडा ३८, २०२१ |rowspan="2" colspan="2" {{N/A}} |1551.06 |9 |- |आठवडा ४५, २०२१ |1517.06 |10 |- |आठवडा ४६, २०२१ |1576.53 |5 |1601.66 |8 |- |आठवडा ४७, २०२१ |1546.27 |5 |1568.70 |8 |- |आठवडा ४८, २०२१ |rowspan="5" colspan="2" {{N/A}} |1544.46 |10 |- |आठवडा ४९, २०२१ |1552.12 |10 |- |आठवडा १, २०२२ |1617.21 |10 |- |आठवडा २, २०२२ |1534.71 |10 |- |आठवडा ३, २०२२ |1513 |10 |- |आठवडा ९, २०२२ |1471.21 |5 |1495.43 |8 |- |आठवडा १०, २०२२ |1471.95 |5 |1497.25 |8 |- |आठवडा ११, २०२२ |rowspan="3" colspan="2" {{N/A}} |1482.54 |9 |- |आठवडा १२, २०२२ |1492.23 |10 |- |आठवडा १३, २०२२ |1442.28 |10 |- |आठवडा १४, २०२२ |1487.64 |5 |1517.08 |8 |- |आठवडा १५, २०२२ |1341.36 |5 |1363.42 |8 |- |आठवडा १६, २०२२ |1406.77 |5 |1424.58 |9 |- |आठवडा १७, २०२२ |rowspan="3" colspan="2" {{N/A}} |1416.39 |9 |- |आठवडा १९, २०२२ |1350.4 |10 |- |आठवडा २१, २०२२ |1381.04 |10 |- |आठवडा २२, २०२२ |1480.72 |5 |1507.05 |8 |- |आठवडा २३, २०२२ |1381.56 |5 |1405.59 |9 |- |आठवडा २४, २०२२ |291.28 |5 |1474.45 |5 |1504.76 |9 |- |आठवडा २५, २०२२ |287.99 |5 |rowspan="5" colspan="2" {{N/A}} |colspan="2" {{N/A}} |- |आठवडा २८, २०२२ |rowspan="9" colspan="2" {{N/A}} |1532.94 |9 |- |आठवडा २९, २०२२ |1504.15 |8 |- |आठवडा ३०, २०२२ |1440.66 |10 |- |आठवडा ३१, २०२२ |1514.69 |9 |- |आठवडा ३२, २०२२ |1500.53 |5 |1523.61 |9 |- |आठवडा ३३, २०२२ |1565.54 |5 |1593.55 |8 |- |आठवडा ३४, २०२२ |1584.93 |5 |1609.75 |7 |- |आठवडा ३५, २०२२ |colspan="2" {{N/A}} |1429.83 |10 |- |आठवडा ३७, २०२२ |1626.5 |4 |1649.99 |6 |- |आठवडा ३८, २०२२ |280.84 |5 |1565.88 |4 |1587.26 |6 |- |आठवडा ३९, २०२२ |rowspan="2" colspan="2" {{N/A}} |1487.64 |5 |1509.02 |7 |- |आठवडा ४०, २०२२ |1550.58 |5 |1575.49 |7 |- |आठवडा ४१, २०२२ |281.01 |5 |1572.55 |5 |1599.75 |8 |- |आठवडा ४२, २०२२ |rowspan="4" colspan="2" {{N/A}} |1595.63 |5 |1616.71 |7 |- |आठवडा ४३, २०२२ |1562.95 |5 |1585.67 |7 |- |आठवडा ४४, २०२२ |rowspan="2" colspan="2" {{N/A}} |1667.66 |8 |- |आठवडा ४५, २०२२ |1669.9 |8 |- |आठवडा ४६, २०२२ |293.21 |5 |1639.66 |5 |1660.83 |7 |- |आठवडा ४७, २०२२ |288.15 |5 |1640.03 |5 |1662.68 |7 |- |आठवडा ४८, २०२२ |286.02 |5 |1651.62 |5 |1675.98 |7 |- |आठवडा ४९, २०२२ |284.08 |5 |1616.36 |5 |1643.6 |7 |- |आठवडा ५०, २०२२ |298.07 |5 |1602 |5 |1627.25 |7 |- |आठवडा ५१, २०२२ |rowspan="2" colspan="2" {{N/A}} |1534.69 |5 |1559 |8 |- |आठवडा ५२, २०२२ |1585.68 |5 |1610.02 |8 |- |आठवडा १, २०२३ |276.4 |5 |1596.73 |5 |1619.82 |7 |- |आठवडा २, २०२३ |292.83 |4 |1624.55 |5 |1644.4 |7 |- |आठवडा ३, २०२३ |314.32 |4 |1711.93 |5 |1732.54 |7 |- |आठवडा ४, २०२३ |307.1 |4 |1630.69 |5 |1648.57 |7 |- |आठवडा ५, २०२३ |303.49 |4 |1627.73 |5 |1646.8 |7 |- |आठवडा ६, २०२३ |292.82 |4 |1603.74 |5 |1625.13 |7 |- |आठवडा ७, २०२३ |298.62 |4 |1646.78 |5 |1672.17 |7 |- |आठवडा ८, २०२३ |colspan="2" {{N/A}} |1222.15 |5 |1246.77 |8 |- |आठवडा ९, २०२३ |290.3 |4 |1617.14 |4 |1638.73 |7 |- |आठवडा १०, २०२३ |284.31 |5 |1583.58 |5 |1602.8 |8 |- |आठवडा ११, २०२३ |rowspan="7" colspan="2" {{N/A}} |1568.32 |5 |1583.43 |8 |- |आठवडा १२, २०२३ |1586.79 |4 |1601.86 |7 |- |आठवडा १३, २०२३ |1511.79 |4 |1526.8 |7 |- |आठवडा १४, २०२३ |rowspan="3" colspan="2" {{N/A}} |1404.25 |9 |- |आठवडा २०, २०२३ |1379.8 |10 |- |आठवडा २१, २०२३ |1336.04 |10 |- |आठवडा २२, २०२३ |1432.9 |5 |1455.53 |9 |- |आठवडा २३, २०२३ |286.07 |5 |1450.61 |5 |1475.28 |9 |- |आठवडा २४, २०२३ |colspan="2" {{N/A}} |1391.97 |5 |1413.13 |9 |- |आठवडा २५, २०२३ |297.47 |5 |1508.04 |5 |1529.61 |8 |- |आठवडा २६, २०२३ |colspan="2" {{N/A}} |rowspan="7" colspan="2" {{N/A}} |1508.18 |10 |- |आठवडा २७, २०२३ |311.63 |5 |1586.14 |9 |- |आठवडा २८, २०२३ |305.63 |5 |1576.27 |9 |- |आठवडा २९, २०२३ |305.11 |4 |1604.36 |9 |- |आठवडा ३०, २०२३ |rowspan="2" colspan="2" {{N/A}} |1538.86 |10 |- |आठवडा ३१, २०२३ |1590.24 |10 |- |आठवडा ३२, २०२३ |300.09 |4 |1560.37 |10 |- |आठवडा ३३, २०२३ |312.78 |4 |1645.59 |5 |1666.5 |8 |- |आठवडा ३४, २०२३ |359.56 |2 |1773.39 |3 |1793.95 |5 |- |आठवडा ३५, २०२३ |319.48 |3 |1637.29 |5 |1656.78 |8 |- |आठवडा ३६, २०२३ |342.24 |2 |1726.76 |4 |1749.07 |7 |- |आठवडा ३७, २०२३ |326.07 |5 |rowspan="2" colspan="2" {{N/A}} |1643.41 |9 |- |आठवडा ३८, २०२३ |colspan="2" {{N/A}} |1493.7 |10 |- |आठवडा ३९, २०२३ |315.15 |5 |1606.96 |5 |1628.03 |8 |- |आठवडा ४०, २०२३ |371.71 |4 |1845.97 |3 |1868.71 |5 |- |आठवडा ४१, २०२३ |354.49 |5 |1746.04 |4 |1765.6 |7 |- |आठवडा ४२, २०२३ |rowspan="4" colspan="2" {{N/A}} |1728.18 |4 |1748.5 |7 |- |आठवडा ४३, २०२३ |1688.71 |5 |1709.19 |8 |- |आठवडा ४४, २०२३ |1688.53 |5 |1709 |8 |- |आठवडा ४५, २०२३ |1688.86 |5 |1709.35 |8 |- |आठवडा ४६, २०२३ |314.47 |5 |colspan="2" {{N/A}} |1602.99 |9 |- |आठवडा ४७, २०२३ |334.4 |5 |1761.59 |4 |1782.84 |6 |- |आठवडा ४८, २०२३ |340.02 |5 |1774.83 |3 |1797.74 |5 |- |आठवडा ४९, २०२३ |330.75 |3 |1733.14 |4 |1753.03 |6 |- |आठवडा ५०, २०२३ |345.59 |4 |1748.28 |4 |1773.41 |6 |- |आठवडा ५१, २०२३ |350.51 |4 |1787.22 |4 |1812.24 |6 |- |आठवडा ५२, २०२३ |334.81 |4 |1720.19 |5 |1743.27 |7 |- |आठवडा १, २०२४ |331.16 |4 |colspan="2" {{N/A}} |1752.61 |8 |- |आठवडा २, २०२४ |328.3 |4 |1692.61 |5 |1717.1 |8 |- |आठवडा ३, २०२४ |335.95 |4 |1701.59 |4 |1727.75 |7 |- |आठवडा ४, २०२४ |313.03 |4 |1595.58 |5 |1619.65 |7 |- |आठवडा ५, २०२४ |324.83 |4 |1639.19 |4 |1663.48 |7 |- |आठवडा ६, २०२४ |340.76 |4 |1699.56 |3 |1729.21 |5 |- |आठवडा ७, २०२४ |335.94 |4 |1669.05 |3 |1697.39 |5 |- |आठवडा ८, २०२४ |330.64 |4 |colspan="2" {{N/A}} |1616.1 |7 |- |आठवडा ९, २०२४ |328.81 |4 |1588.34 |5 |1609.17 |8 |- |आठवडा १०, २०२४ |340.62 |4 |1674.46 |3 |1700.32 |5 |- |आठवडा ११, २०२४ |362.68 |3 |1764.45 |3 |1793.48 |5 |- |आठवडा १२, २०२४ |'''391.66''' |1 |'''1917.04''' |3 |'''1944.9''' |5 |- |आठवडा १३, २०२४ |343.27 |4 |1720.83 |5 |1745.54 |7 |- |आठवडा १४, २०२४ |333.75 |4 |1678.56 |5 |1701.37 |7 |- |आठवडा १५, २०२४ |324.31 |4 |rowspan="2" colspan="2" {{N/A}} |1661.26 |8 |- |आठवडा १६, २०२४ |300.91 |4 |1466.09 |9 |- |आठवडा १७, २०२४ |329.14 |4 |1473.76 |5 |1497.09 |8 |- |आठवडा १८, २०२४ |313.84 |4 |1475.98 |5 |1503.38 |8 |- |आठवडा १९, २०२४ |308.96 |4 |rowspan="3" colspan="2" {{N/A}} |1480.3 |8 |- |आठवडा २०, २०२४ |290.19 |4 |1355.01 |10 |- |आठवडा २१, २०२४ |303.99 |4 |1445.34 |9 |- |आठवडा २२, २०२४ |310.75 |3 |1571.52 |5 |1599.8 |7 |- |आठवडा २३, २०२४ |313.07 |3 |1467.74 |5 |1491.59 |7 |- |आठवडा २४, २०२४ |331.61 |3 |colspan="2" {{N/A}} |1518.06 |9 |- |आठवडा २५, २०२४ |318.92 |4 |1513.29 |5 |1534.75 |8 |- |आठवडा २६, २०२४ |319.09 |5 |rowspan="2" colspan="2" {{N/A}} |1524.55 |10 |- |आठवडा २७, २०२४ |313.37 |3 |1514.53 |9 |- |आठवडा २८, २०२४ |318.09 |3 |1491.43 |5 |1518.17 |8 |- |आठवडा २९, २०२४ |325 |4 |rowspan="2" colspan="2" {{N/A}} |1577.98 |9 |- |आठवडा ३०, २०२४ |335.81 |4 |1602.54 |9 |- |आठवडा ३१, २०२४ |343.55 |3 |1689.2 |5 |1711.82 |7 |- |आठवडा ३२, २०२४ |329.03 |4 |rowspan="4" colspan="2" {{N/A}} |1621.83 |9 |- |आठवडा ३३, २०२४ |310.4 |4 |1549.35 |9 |- |आठवडा ३४, २०२४ |296.72 |5 |1498.66 |9 |- |आठवडा ३५, २०२४ |307.97 |5 |1681.19 |8 |- |आठवडा ३६, २०२४ |356.7 |3 |1797.18 |4 |1838.66 |6 |- |आठवडा ३७, २०२४ |310 |5 |1611.89 |5 |1651.56 |8 |- |आठवडा ३८, २०२४ |318.17 |4 |rowspan="3" colspan="2" {{N/A}} |1715.5 |8 |- |आठवडा ३९, २०२४ |313.2 |5 |1661.08 |8 |- |आठवडा ४०, २०२४ |307.53 |5 |1604.69 |8 |- |आठवडा ४१, २०२४ |305.13 |5 |1589.28 |5 |1628.91 |8 |- |आठवडा ४२, २०२४ |colspan="2" {{N/A}} |1568.83 |5 |1595.94 |8 |- |आठवडा ४३, २०२४ |326.61 |4 |1675.11 |4 |1710.53 |6 |- |आठवडा ४४, २०२४ |302.04 |4 |1605.42 |5 |1640.45 |7 |- |आठवडा ४५, २०२४ |313.14 |4 |1632.44 |5 |1673.37 |7 |- |आठवडा ४६, २०२४ |307.54 |4 |colspan="2" {{N/A}} |1660.51 |6 |- |आठवडा ४७, २०२४ |329.8 |5 |1646.53 |4 |1679.54 |7 |- |आठवडा ४८, २०२४ |325.14 |5 |1615.88 |4 |1661.67 |7 |- |आठवडा ४९, २०२४ |339.07 |4 |1642.63 |5 |1686.13 |8 |- |आठवडा ५०, २०२४ |320.93 |4 |1587.81 |5 |1634.79 |7 |- |आठवडा ५१, २०२४ |326 |5 |1628.15 |5 |1672.89 |7 |- |आठवडा ५२, २०२४ |rowspan="2" colspan="2" {{N/A}} |1572 |5 |1610.61 |7 |- |आठवडा ५३, २०२४ |colspan="2" {{N/A}} |1626.97 |8 |- |आठवडा १, २०२५ |317.92 |5 |1550.38 |5 |1600.06 |7 |- |आठवडा २, २०२५ |rowspan="2" colspan="2" {{N/A}} |rowspan="4" colspan="2" {{N/A}} |1594.55 |9 |- |आठवडा ३, २०२५ |1577.74 |8 |- |आठवडा ४, २०२५ |307.77 |4 |1537.47 |9 |- |आठवडा ५, २०२५ |292.2 |5 |1496.48 |9 |- |आठवडा ६, २०२५ |328.06 |2 |1708.35 |4 |1757.59 |6 |- |आठवडा ७, २०२५ |318.97 |5 |1629.34 |5 |1665.16 |7 |- |आठवडा ८, २०२५ |293.83 |5 |rowspan="3" colspan="2" {{N/A}} |1579.06 |8 |- |आठवडा ९, २०२५ |305.16 |5 |1661.1 |9 |- |आठवडा १०, २०२५ |colspan="2" {{N/A}} |1578.58 |9 |- |आठवडा ११, २०२५ |334.98 |4 |1678.36 |5 |1717.9 |7 |- |आठवडा १२, २०२५ |rowspan="4" colspan="2" {{N/A}} |rowspan="7" colspan="2" {{N/A}} |1544.6 |9 |- |आठवडा १३, २०२५ |1557.77 |9 |- |आठवडा १४, २०२५ |1566.95 |9 |- |आठवडा १६, २०२५ |1414.68 |10 |- |आठवडा १९, २०२५ |259.48 |5 |rowspan="2" colspan="2" {{N/A}} |- |आठवडा २२, २०२५ |287.04 |5 |- |आठवडा २३, २०२५ |317.38 |5 |1535.46 |10 |} [[वर्ग:मराठी दूरचित्रवाहिन्या]] [[वर्ग:स्टार प्रवाह]] k5f6f6j3z90v71vmasyzreaks99bffq 0 59246 2580997 2376960 2025-06-19T05:51:50Z Dharmadhyaksha 28394 नवीन वर्ग घातला - [[WP:HC|हॉटकॅट]] वापरले 2580997 wikitext text/x-wiki '''सिलसिला''' हा एक [[हिंदी भाषा]] [[भाषा|भाषेतील]] चित्रपट आहे. या मध्ये [[अमिताभ बच्चन]] यांनी काम केले होते. {{माहितीचौकट चित्रपट | नाव = | छायाचित्र = | चित्र रुंदी = | चित्र शीर्षक = | निर्मिती वर्ष = १९८१ | भाषा = हिंदी | इतर भाषा = | देश = [[भारत]] | निर्मिती = | दिग्दर्शन = | कथा = | पटकथा = | संवाद = | संकलन = | छाया = | कला = | गीते = | संगीत = | ध्वनी = | पार्श्वगायन = | नृत्यदिग्दर्शन = | वेशभूषा = | रंगभूषा = | साहस दृष्ये = | ऍनिमेशन = | विशेष दृक्परिणाम = | प्रमुख कलाकार = | प्रदर्शन तारीख = | अवधी = | पुरस्कार = | संकेतस्थळ दुवा = | तळटिपा = | imdb_id = }} == पार्श्वभूमी == ==कथानक== == उल्लेखनीय == ==बाह्य दुवे== {{विस्तार}} [[वर्ग:हिंदी भाषेमधील चित्रपट]] [[वर्ग:व्यभिचाराबद्दल चित्रपट]] 3mzis7uaig5hbces2l1i3rbto5ytkk8 0 59318 2580996 2409769 2025-06-19T05:51:45Z Dharmadhyaksha 28394 नवीन वर्ग घातला - [[WP:HC|हॉटकॅट]] वापरले 2580996 wikitext text/x-wiki {{माहितीचौकट चित्रपट | नाव = कभी अलविदा ना कहना | छायाचित्र = | चित्र रुंदी = | चित्र शीर्षक = | निर्मिती वर्ष = | भाषा = हिंदी | इतर भाषा = | देश = [[भारत]] | निर्मिती = [[करण जोहर]] | दिग्दर्शन = करण जोहर | कथा = करण जोहर | पटकथा = | संवाद = | संकलन = | छाया = | कला = | गीते = | संगीत = [[शंकर-एहसान-लॉय]] | ध्वनी = | पार्श्वगायन = | नृत्यदिग्दर्शन = | वेशभूषा = | रंगभूषा = | साहस दृष्ये = | ऍनिमेशन = | विशेष दृक्परिणाम = | प्रमुख कलाकार = [[शाहरुख खान]], [[राणी मुखर्जी]], [[प्रीती झिंटा]], [[सैफ अली खान]], [[अमिताभ बच्चन]], [[किरण खेर]] | प्रदर्शन तारीख = ११ ऑगस्ट २००६ | अवधी = १९२ मिनिटे | पुरस्कार = | संकेतस्थळ दुवा = | तळटिपा = | imdb_id = }} '''कभी अलविदाना कहना''' हा २००६ साली प्रदर्शित झालेला एक [[बॉलिवूड|हिंदी चित्रपट]] आहे. [[करण जोहर]]ने निर्मिती व दिग्दर्शन केलेल्या ह्या चित्रपटाचे संपूर्ण चित्रण [[न्यू यॉर्क शहर]]ामध्ये झाले होते. ==पुरस्कार== *[[फिल्मफेअर पुरस्कार]] **[[फिल्मफेअर सर्वोत्तम सहाय्यक अभिनेता पुरस्कार]] - [[अभिषेक बच्चन]] ==बाह्य दुवे== *[http://www3.dharma-production.com/kank_syn.html अधिकृत संकेतस्थळ] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20081221052302/http://www3.dharma-production.com/kank_syn.html |date=2008-12-21 }} *{{आय.एम.डी.बी. शीर्षक|0449999}} [[वर्ग:इ.स. २००६ मधील हिंदी चित्रपट]] [[वर्ग:व्यभिचाराबद्दल चित्रपट]] nrjk0d9m8714r017216rgo56x16wdjo 0 59390 2580989 2436658 2025-06-19T05:47:12Z Dharmadhyaksha 28394 नवीन वर्ग घातला - [[WP:HC|हॉटकॅट]] वापरले 2580989 wikitext text/x-wiki {{माहितीचौकट चित्रपट | नाव = लाइफ इन अ... मेट्रो | छायाचित्र = | चित्र रुंदी = | चित्र शीर्षक = | निर्मिती वर्ष = २००७ | भाषा = हिंदी | इतर भाषा = | देश = [[भारत]] | निर्मिती = | दिग्दर्शन = | कथा = | पटकथा = | संवाद = | संकलन = | छाया = | कला = | गीते = | संगीत = | ध्वनी = | पार्श्वगायन = | नृत्यदिग्दर्शन = | वेशभूषा = | रंगभूषा = | साहस दृष्ये = | ऍनिमेशन = | विशेष दृक्परिणाम = | प्रमुख कलाकार = | प्रदर्शन तारीख = | अवधी = | पुरस्कार = | संकेतस्थळ दुवा = | तळटिपा = | imdb_id = }} '''लाइफ इन अ... मेट्रो''' हा एक [[हिंदी भाषा|हिंदी भाषेतील]] चित्रपट आहे. यामध्ये [[धर्मेंद्र]] यांनी काम केले होते. {{विस्तार}} [[वर्ग:व्यभिचाराबद्दल चित्रपट]] 3hn8ufmmeue7g8s7hmzbvi5axpmrr8y 0 64288 2580980 2511401 2025-06-19T05:32:31Z 116.50.84.119 2580980 wikitext text/x-wiki {{माहितीचौकट दूरचित्रवाणी कार्यक्रम | कार्यक्रम = कुलवधू | चित्र = | लोगो_चित्र_शीर्षक = | उपशीर्षक = | प्रकार = | निर्माता = जितेंद्र गुप्ता | निर्मिती संस्था = | दिग्दर्शक = महेश तागडे | क्रिएटीव्ह दिग्दर्शक = | सूत्रधार = | कलाकार = [[#कलाकार|खाली पहा]] | पंच = | आवाज = | अभिवाचक = | थीम संगीत संगीतकार = | शीर्षकगीत = [[वैशाली माडे]] | अंतिम संगीत = | संगीतकार = [[निलेश मोहरीर]] | देश = [[भारत]] | भाषा = [[मराठी भाषा|मराठी]] | वर्ष संख्या = | एपिसोड संख्या = ४९० | कार्यकारी निर्माता = | सुपरवायझिंग निर्माता = | असोसिएट निर्माता = | सह निर्माता = | कथा संकलन = | संकलन = | स्थळ = | कॅमेरा = | चालण्याचा वेळ = सोमवार ते शनिवार रात्री ८ वाजता | वाहिनी = [[झी मराठी]] | चित्र प्रकार = | ध्वनी प्रकार = | पहिला भाग = | प्रथम प्रसारण = १७ नोव्हेंबर २००८ | शेवटचे प्रसारण = १२ जून २०१० | आधी = [[भाग्यलक्ष्मी (मालिका)|भाग्यलक्ष्मी]] | नंतर = [[अनुबंध (मालिका)|अनुबंध]] | सारखे = }} '''कुलवधू''' ही [[झी मराठी]] वाहिनीवर प्रसारित झालेली एक मालिका आहे. या मालिकेची सुरुवात '''महाराष्ट्राची महामालिका''' म्हणून करण्यात आली होती. == कलाकार == * [[सुबोध भावे]] - विक्रमादित्य राजेशिर्के * [[पूर्वा गोखले]] - देवयानी दामोदर देशमुख / देवयानी विक्रमादित्य राजेशिर्के * [[मिलिंद गुणाजी]] - रणवीर राजेशिर्के * [[पल्लवी वैद्य]] - साक्षी दामोदर देशमुख * [[आशालता वाबगावकर]] - साईमा * [[सुप्रिया पाठारे]] - अभिलाषा देशमुख * [[सदाशिव अमरापूरकर]] - दामोदर विनायक देशमुख * [[निशिगंधा वाड]] - प्रियदर्शिनी रणवीर राजेशिर्के * [[शैलेश दातार]] - इंद्रनील राजेशिर्के * मेघना वैद्य - प्रतीक्षा दामोदर देशमुख * सई रानडे - श्रावणी देशमुख * [[सुलभा देशपांडे]] - गोदा * [[लोकेश गुप्ते]] - राज * [[वैभव मांगले]] * [[विकास पाटील]] * [[रणजित जोग]] * [[इला भाटे]] * मिलिंद फाटक * किर्ती पेंढारकर * समीक्षा मांजरेकर * पूजा नायक == टीआरपी == {| class="wikitable sortable" style="text-align:center" ! rowspan="2" | आठवडा ! rowspan="2" | वर्ष ! rowspan="2" | TAM TVT ! colspan="2" | क्रमांक ! rowspan="2" | संदर्भ |- ! महाराष्ट्र/गोवा ! भारत |- |आठवडा ४७ |२००८ |०.८४ |४ |६४ |<ref>{{Cite web|title=Tvr Ratings from 16/11/2008 to 22/11/2008|archive-url=https://web.archive.org/web/20081208092225/http://www.indiantelevision.com/tvr/telemeter/telechanneltam.php?ch=Zee%20Marathi&startperiod=16/11/2008&endperiod=22/11/2008|archive-date=2008-12-08|url=http://www.indiantelevision.com/tvr/telemeter/telechanneltam.php?ch=Zee%20Marathi&startperiod=16/11/2008&endperiod=22/11/2008}}</ref> |- |आठवडा २२ |२००९ |०.८ |३ |८३ |<ref>{{Cite web|title=Tvr Ratings from 31/05/2009 to 06/06/2009|archive-url=https://web.archive.org/web/20090616130004/http://www.indiantelevision.com/tvr/telemeter/telechanneltam.php?ch=Zee%20Marathi&startperiod=31/05/2009&endperiod=06/06/2009|archive-date=2009-06-16|url=http://www.indiantelevision.com/tvr/telemeter/telechanneltam.php?ch=Zee%20Marathi&startperiod=31/05/2009&endperiod=06/06/2009}}</ref> |- |आठवडा २६ |२००९ |०.८४ |१ |७८ |<ref>{{Cite web|title=Tvr Ratings from 28/06/2009 to 04/07/2009|archive-url=https://web.archive.org/web/20090720094248/http://www.indiantelevision.com/tvr/telemeter/telechanneltam.php?ch=Zee%20Marathi&startperiod=28/06/2009&endperiod=04/07/2009|archive-date=2009-07-20|url=http://www.indiantelevision.com/tvr/telemeter/telechanneltam.php?ch=Zee%20Marathi&startperiod=28/06/2009&endperiod=04/07/2009}}</ref> |- |आठवडा २८ |२००९ |०.७१ |२ |९४ |<ref>{{Cite web|title=Tvr Ratings from 12/07/2009 to 18/07/2009|archive-url=https://web.archive.org/web/20090801051704/http://www.indiantelevision.com/tvr/telemeter/telechanneltam.php?ch=Zee%20Marathi&startperiod=12/07/2009&endperiod=18/07/2009|archive-date=2009-08-01|url=http://www.indiantelevision.com/tvr/telemeter/telechanneltam.php?ch=Zee%20Marathi&startperiod=12/07/2009&endperiod=18/07/2009}}</ref> |- |आठवडा २९ |२००९ |०.८ |२ |८६ |<ref>{{Cite web|title=Tvr Ratings from 19/07/2009 to 25/07/2009|archive-url=https://web.archive.org/web/20091017161923/http://www.indiantelevision.com/tvr/telemeter/telechanneltam.php?ch=Zee%20Marathi&startperiod=19/07/2009&endperiod=25/07/2009|archive-date=2009-10-17|url=http://www.indiantelevision.com/tvr/telemeter/telechanneltam.php?ch=Zee%20Marathi&startperiod=19/07/2009&endperiod=25/07/2009}}</ref> |- |आठवडा ३१ |२००९ |०.७ |४ |९८ | |- |आठवडा ३३ |२००९ |०.८ |३ |९१ |<ref>{{Cite web|title=Tvr Ratings from 16/08/2009 to 22/08/2009|archive-url=https://web.archive.org/web/20090908001415/http://www.indiantelevision.com/tvr/telemeter/telechanneltam.php?ch=Zee%20Marathi&startperiod=16/08/2009&endperiod=22/08/2009|archive-date=2009-09-08|url=http://www.indiantelevision.com/tvr/telemeter/telechanneltam.php?ch=Zee%20Marathi&startperiod=16/08/2009&endperiod=22/08/2009}}</ref> |- |आठवडा ४० |२००९ |०.८४ |४ |८० |<ref>{{Cite web|title=Tvr Ratings from 04/10/2009 to 10/10/2009|archive-url=https://web.archive.org/web/20091030111647/http://www.indiantelevision.com/tvr/telemeter/telechanneltam.php?ch=Zee%20Marathi&startperiod=04/10/2009&endperiod=10/10/2009|archive-date=2009-10-30|url=http://www.indiantelevision.com/tvr/telemeter/telechanneltam.php?ch=Zee%20Marathi&startperiod=04/10/2009&endperiod=10/10/2009}}</ref> |- |आठवडा ४४ |२००९ |०.७ |३ |९८ | |- |आठवडा ४५ |२००९ |०.८ |१ |८५ |<ref>{{Cite web|title=Tvr Ratings from 08/11/2009 to 14/11/2009|archive-url=https://web.archive.org/web/20091202111207/http://www.indiantelevision.com/tvr/telemeter/telechanneltam.php?ch=Zee%20Marathi&startperiod=08/11/2009&endperiod=14/11/2009|archive-date=2009-12-02|url=http://www.indiantelevision.com/tvr/telemeter/telechanneltam.php?ch=Zee%20Marathi&startperiod=08/11/2009&endperiod=14/11/2009}}</ref> |- |आठवडा ४९ |२००९ |०.७ |३ |९९ | |- |आठवडा ५२ |२००९ |०.८ |५ |९६ |<ref>{{Cite web|title=Tvr Ratings from 27/12/2009 to 02/01/2010|archive-url=https://web.archive.org/web/20100125190751/http://www.indiantelevision.com/tvr/telemeter/telechanneltam.php?ch=Zee%20Marathi&startperiod=27/12/2009&endperiod=02/01/2010|archive-date=2010-01-25|url=http://www.indiantelevision.com/tvr/telemeter/telechanneltam.php?ch=Zee%20Marathi&startperiod=27/12/2009&endperiod=02/01/2010}}</ref> |} == पुरस्कार == {| class="wikitable" |+[[झी मराठी पुरस्कार २००९]] !श्रेणी !प्राप्तकर्ता !भूमिका |- |''सर्वोत्कृष्ट मालिका'' |जितेंद्र गुप्ता |निर्माता |- |''सर्वोत्कृष्ट गीतकार'' |अश्विनी शेंडे | |- |''सर्वोत्कृष्ट जोडी'' |[[पूर्वा गोखले]]-[[सुबोध भावे]] |देवयानी-विक्रमादित्य |- |''सर्वोत्कृष्ट शीर्षकगीत'' |[[वैशाली माडे]] |गायिका |- |''सर्वोत्कृष्ट नायिका'' |[[पूर्वा गोखले]] |देवयानी |- |''सर्वोत्कृष्ट नायक'' |[[सुबोध भावे]] |विक्रमादित्य |- |''सर्वोत्कृष्ट भावंडं'' |[[पूर्वा गोखले]]-[[पल्लवी वैद्य]] |देवयानी-साक्षी |- |''सर्वोत्कृष्ट खलनायक'' |[[मिलिंद गुणाजी]] |रणवीर |- |''सर्वोत्कृष्ट सहाय्यक व्यक्तिरेखा स्त्री'' |[[सुलभा देशपांडे]] |गोदा |- |''सर्वोत्कृष्ट व्यक्तिरेखा पुरुष'' |[[सदाशिव अमरापूरकर]] |दामोदर |} == संदर्भ == {{संदर्भयादी}} == बाह्य दुवे == {{झी मराठी रात्री ८च्या मालिका}} [[वर्ग:झी मराठी दूरचित्रवाहिनी मालिका]] [[वर्ग:मराठी दूरचित्रवाहिनी मालिका]] sky532qvpfukqisxu30zvpn9x6tnt08 0 76016 2581022 2480584 2025-06-19T08:28:50Z InternetArchiveBot 130355 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5 2581022 wikitext text/x-wiki प्राचीन काळापासून मानवी लोकवस्ती असणाऱ्या नगरांची यादी खाली दिली आहे. This is a list of present-day [[city|cities]] by the time period over which they have been '''continuously inhabited'''.The age claims listed may be disputed, or indeed obsolete. Differences in opinion can result from different definitions of "[[city]]" as well as "continuously inhabited". प्रत्येकास "जगातील सर्वात प्राचीन नगर" म्हणून ख्याती असणाऱ्या ([[दमास्कस]], [[बायब्लॉस]], [[जेरिको]], [[वाराणशी]])ह्या शहरांचा देखील ह्या यादीत समावेश करण्यात आला आहे. Caveats to the validity of each claim are discussed in the "Notes" column. {{भाषांतर}} ==प्राचीन जग== Continuous habitation since the [[Chalcolithic]] (or [[Copper Age]]) is possible (but difficult) to prove archaeologically for several [[Levant]]ine cities ([[Jericho]], [[Byblos]], [[Damascus]], [[Sidon]] and [[Beirut]]). Cities became more common outside the [[Fertile Crescent]] with the [[Early Iron Age]] from about 1100 BC. The foundation of [[Rome]] in [[753 BC]] is conventionally taken as one of the dates initiating [[Classical Antiquity]].{{fact}} {| class="wikitable sortable" style="font-size:95%" |- ! नगराचे नाव ! ऐतिहासिक विभाग/प्रांत ! ठिकाण ! सातत्याने मानववस्ती असल्याच्या नोंदी ! class="अवर्गीकृत" | नोंदी |- |[[दमिश्क]] |[[लेव्हांत]] |[[सीरिया]] |[[चालकॉलिथिक]] |Excavations at Tel Ramad on the outskirts of the city have demonstrated that Damascus was inhabited as early as 8000 to 10,000 BC.<ref>[http://ancientneareast.tripod.com/Ramad.html ancientneareast.tripod.com]</ref>{{Dubious|date=September 2008}} However, Damascus is not documented as an important city until the coming of the [[Aramaeans]] around 1400 BC. See reference for presence of urban life among cattle herders at this date — also due to land fertility and constant water source.{{Citation needed|date=June 2009}} |- |[[जेरिको]] |[[लेव्हांत]] |[[वेस्ट बँक]] |[[चाल्कोलिथिक काळ]] (इ.स.पू. ३००० पूर्वी) |Traces of habitation from 9000 BC.<ref>{{स्रोत पुस्तक | आडनाव = गेट्स | पहिलेनाव = चार्ल्स | title = Ancient Cities: The Archaeology of Urban Life in the Ancient Near East and Egypt, Greece and Rome | वर्ष = 2003 | प्रकाशक = Routledge | आयएसबीएन = 0415018951 | पृष्ठ = 18 | प्रकरण = Near Eastern, Egyptian, and Aegean Cities | अवतरण = Jericho, in the Jordan River Valley in Israel, inhabited from ca. 9000 BC to the present day, offers important evidence for the earliest permanent settlements in the Near East. }}</ref><ref>{{स्रोत पुस्तक | आडनाव = Martell | पहिलेनाव = Hazel Mary | title = The Kingfisher Book of the Ancient World: From the Ice Age to the Fall of Rome | वर्ष = 2001 | प्रकाशक = Kingfisher Publications | आयएसबीएन = 0753453975 | पृष्ठ = १८ | प्रकरण = The Fertile Crescent | अवतरण = People first settled there from around 9000 B.C., and by 8000 B.C., the community was organized enough to build a stone wall to defend the city. }}</ref> Fortifications date to 6800 BC (or earlier), making Jericho the earliest known walled city.<ref>Michal Strutin, ''Discovering Natural Israel'' (2001), p. 4.</ref> Evidence indicates that the city was abandoned several times, and later expanded and rebuilt several times.<ref>{{स्रोत पुस्तक | आडनाव = Ryan | पहिलेनाव = Donald P. | title = The Complete Idiot's Guide to Lost Civilizations | वर्ष = 1999 | प्रकाशक = Alpha Books | आयएसबीएन = 002862954X | पृष्ठ = 137 | प्रकरण = Digging up the Bible | अवतरण = The city was walled during much of its history and the evidence indicates that it was abandoned several times, and later expanded and rebuilt several times. }}</ref> |- |[[बॅब्लिओस]] |[[लेव्हांत]] |[[लेबॅनॉन]] ||[[चाल्कोलिथिक काळ]] (इ.स.पू. ५००० पूर्वी)<ref name="byblos1">{{स्रोत पुस्तक |title=Cities of the Middle East and North Africa |last1=Dumper |first1=Michael |last2=Stanley |first2=Bruce E. |last3= Abu-Lughod |first3=Janet L. |वर्ष=2006 |प्रकाशक=ABC-CLIO |आयएसबीएन=1576079198 |पृष्ठ=104 |अवतरण=Archaelogical excavations at Byblos indicate that the site has been continually inhabited since at least 5000 B.C. |दुवा=http://books.google.com/books?id=3SapTk5iGDkC&pg=PA104&dq=byblos+continually+inhabited&ei=AoJnSsLIOpDQkwSY5tTtAg |अ‍ॅक्सेसदिनांक=2009-07-22}}</ref> |Settled from the Neolithic (carbon-dating tests have set the age of earliest settlement around 7000<ref>{{स्रोत पुस्तक | आडनाव = चियास्का | पहिलेनाव = आंतोलिया | संपादक= Sabatino Moscati | title = The Phoenicians | वर्ष = 2001 | प्रकाशक = I.B.Tauris | आयएसबीएन = 1850435332 | पृष्ठ = 170 | प्रकरण = Phoenicia }}</ref>), a city since the 3rd millennium BC.<ref name="byblos1"/> Byblos had a reputation as the "oldest city in the world" in Antiquity (according to [[Philo of Byblos]]). |- |[[सिडॉन]] |[[लेव्हांत]] |[[लेबॅनॉन]] |इ.स.पू. ४००० <ref name="middleeast_sidon">[http://www.middleeast.com/sidon.htm Sidon]</ref> |There is evidence that Sidon was inhabited from as long ago as 4000 BC, and perhaps, as early as Neolithic times (6000 - 4000 BC). |- |[[अल फय्युम]] (as [[Crocodilopolis]] or ''Arsinoe'', ancient Egyptian: ''Shediet'') |[[इजिप्त]] |[[फैयुम प्रांत]], [[इजिप्त]] |इ.स.पू. (४००० अंदाजे)<ref>Overy et al. (1999:43); Aldred (1998:42,44)</ref> | |- |[[गाझियांटेप]] |[[अनातोलिया]] | [[नैऋत्य अनातोलिया प्रांत]], [[तुर्कस्तान]] |इ.स.पू. ३६५०{{संदर्भ हवा}} |This is disputed, although most modern scholars place the Classical [[Antiochia ad Taurum]] at Gaziantep, some maintain that it was located at Aleppo. Furthermore, that the two cities occupy the same site is far from established fact (see [http://www.allaboutturkey.com/gaziantep.htm Gaziantep]). Assuming this to be the case, the founding date of the present site would be about 1,000 BC. (see [http://lexicorient.com/e.o/gaziantp.htm Gaziantep]) |- |[[राय, इराण|राय]] | |[[इराण]] |इ.स.पू. ३०००<ref name="Rayy">[http://www.britannica.com/EBchecked/topic/492588/Rayy Rayy, Encyclopedia Britannica]</ref> |A settlement at the site goes back to the 3rd millennium BC. Rayy is mentioned in the [[Avesta]] (an important text of prayers in [[Zoroastrianism]], as a sacred place, and it is also featured in the [[book of Tobit]].<ref name="Rayy"/> |- |[[बैरुत]] |[[लेव्हांत]] |[[लेबेनॉन]] |इ.स.पू. ३०००<ref>[http://query.nytimes.com/gst/fullpage.html?res=9404E2D9103EF930A15751C0A961958260 Under Beirut's Rubble, Remnants of 5,000 Years of Civilization]</ref> |- |[[टायर, लेबेनॉन|टायर]] |[[लेव्हांत]] |[[लेबेनॉन]] |इ.स.पू. २७५०<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |url=http://tyros.leb.net/tyre/ |title=Tyre City, Lebanon<!-- Bot generated शीर्षक --> |access-date=2010-04-06 |archive-date=2017-07-01 |archive-url=https://web.archive.org/web/20170701222648/http://tyros.leb.net/tyre/ |url-status=dead }}</ref> | |- |[[आर्बिल]] |[[मेसोपोटेमिया]] |[[कुर्दिस्तान प्रांत]], [[इराक]] |इ.स.पू. २३०० किंवा त्याआआधी<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |url=http://lexicorient.com/e.o/irbil.htm |title=Lexic Orient |access-date=2010-04-06 |archive-date=2016-05-27 |archive-url=https://web.archive.org/web/20160527001803/http://lexicorient.com/e.o/irbil.htm |url-status=dead }}</ref> | |- |[[अराफा]] ([[किर्कुक]]) |[[मेसोपोटेमिया]] |[[किर्कुक प्रांत]], [[इराक]] |इ.स.पू. ३०००-२२००<ref>either [http://www.knn.u-net.com/kirkuk.htm The destruction of the Kirkuk Castle by the Iraqi regime.] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20060504150112/http://www.knn.u-net.com/kirkuk.htm |date=2006-05-04 }} or [http://www.thehistorychannel.co.uk/site/search/search.php?word=KIRKUK&enc=26253 History Channel] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130403094534/http://www.thehistorychannel.co.uk/site/search/search.php?word=KIRKUK&enc=26253 |date=2013-04-03 }} for the earlier date</ref> | |- |[[जाफ्फा]] |[[लेव्हांत]] |[[इस्रायेल]] |इ.स.पू. २००० (अं) |Archaeological evidence shows habitation from 7500 BC.<ref>Excavations at Ancient Jaffa (Joppa). Tel Aviv University.</ref> |- |[[अलेप्पो]] |[[लेव्हांत]] |[[सिरिया]] |इ.स.पू. २००० (अं)<ref>[http://www.newworldencyclopedia.org/entry/Aleppo New World Encyclopedia]</ref> | Evidence of occupation since about 5000 BC.<ref>[http://scholar.lib.vt.edu/VA-news/VA-Pilot/issues/1995/vp950618/06160060.htm Syria Where Stones Speak The Door Is Widening To Westerners, Who Are Discovering The Nation'S Wealth Of History And Culture<!-- Bot generated शीर्षक -->]</ref> |- |[[बल्ख]] (''बॅक्ट्रा'') |[[बॅक्ट्रिया]] |[[बल्ख प्रांत]], [[अफगाणिस्तान]] |इ.स.पू. १५०० (अं) |Balkh is one of the oldest settlements of the region.<ref>Nancy Hatch Dupree, ''An Historical Guide to Afghanistan'', 1977, Kabul, Afghanistan [http://www.zharov.com/dupree/chapter26.html LINK] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070927223836/http://www.zharov.com/dupree/chapter26.html |date=2007-09-27 }}{{Verify credibility|date=February 2008}}</ref> |- | [[हेब्रॉन]] | [[लेव्हांत]] | [[वेस्ट बँक]] | इ.स.पू. १५०० (अं) | Hebron is considered one of the oldest cities and has been continuously inhabited for nearly 3500 years.<ref name=Museum>{{स्रोत पुस्तक|title=Pilgrimage, sciences and Sufism: Islamic art in the West Bank and Gaza|लेखक=Museum With No Frontiers|प्रकाशक=Museum With No Frontiers|वर्ष=2004|ISBN=9953360642, 9789953360645|पृष्ठ=253}}</ref> |- | [[चानिया]] | [[क्रीट]] | [[क्रीट]], [[ग्रीस]] | इ.स.पू. १४०० (अं) | [[Minoan civilization|Minoan]] foundation as [[Kydonia]] |- | [[लारनाका]] | [[अलाशिया]] | [[सायप्रस]] | इ.स.पू. १४०० (अं) | [[Mycenaean]], then [[Phoenicia]]n colony |- | [[Thebes, Greece|Thebes]] | [[Mycenaean Greece]] | [[Boeotia]], [[Greece]] | ca. 1400 BC | [[Mycenaean]] foundation |- |[[अथेन्स]] | [[मिसेनेइयन ग्रीस]] |[[ॲटिका]], [[ग्रीस]] |इ.स.पू. १४०० |[[Mycenaean]] foundation, with traces of earlier habitation on the [[Acropolis of Athens|Acropolis]]. |- |[[आर्गोस]]||[[मिसेनेइयन ग्रीस]]||[[ग्रीस]]||इ.स.पू. १२०० आधी|| |- |[[Trikala]]||[[Mycenaean Greece]]||[[Thessaly]], [[Greece]]||before 1200 BC|| founded as ''Trikke'' |- |[[Chalcis]]||[[Mycenaean Greece]]||[[Greece]]|| before 1200 BC||mentioned by [[Homer]] |- |[[Lisbon]] |[[Prehistoric Iberia#Iron Age|Iron Age Iberia]] |[[Portugal]] |ca. 1200 BC |A settlement since the [[Neolithic]]. ''Allis Ubbo'', arguably a [[Phoenicia]]n name, became ''Olissipo(-nis)'' in [[Greek language|Greek]] and [[Latin]] (also ''Felicitas Julia'' after Roman conquest in 205 BC). |- |[[Cádiz]] |[[Prehistoric Iberia#Iron Age|Iron Age Iberia]] |[[Andalusia]], [[स्पेन]] |1100 BC |founded as [[Phoenicia]]n ''Gadir'', "Europe's oldest city"<ref>[http://www.andalucia.com/cities/cadiz.htm andalucia.com]; [http://www.independent.co.uk/news/world/europe/europes-oldest-city-is-found-394505.html The Independent]</ref> |- |[[Patras]]||[[Mycenaean Greece]]||[[Greece]]||ca. 1100 BC||founded by [[Patreus]] |- |[[वाराणसी]] |[[भारत]] |[[उत्तर प्रदेश]], [[भारत]] |ca. 1200-1000 BC<ref>[http://www.britannica.com/EBchecked/topic/623248/Varanasi Britannica]: "by the 2nd millennium BC"</ref> |[[लोह युग भारत|लोह युग]] foundation ([[Painted Grey Ware culture]]). |- |[[Xi'an]] || [[Bronze Age China]] || [[Shaanxi]], [[People's Republic of China|PRC]] || ca. 1100 BC || |- |[[Chios (town)|Chios]] || [[Chios]] || [[North Aegean]], [[Greece]] || ca. 1100 BC || |- |[[Gaza City]] || [[Levant]] || [[Gaza Strip]] || ca. 1000 BC || While evidence of habitation dates back at least 5,000 years, it is said to be continuously inhabited for a little more than 3,000 years.<ref name=Dumper>{{स्रोत पुस्तक|title=Cities of the Middle East and North Africa: A Historical Encyclopedia|first1=Michael|last1=Dumper|first2=Bruce E.|last2=Stanley|first3=Janet L.|last3=Abu-Lughod|प्रकाशक=ABC-CLIO|वर्ष=2007|ISBN=1576079198, 9781576079195|पृष्ठ=155}}</ref><ref name=Rimal>{{संकेतस्थळ स्रोत|दुवा=http://www.rimalbooks.com/life-the-crossroads-new-edition-p-559.html|title=Life at the Crossroads [New Edition]: A History of Gaza|प्रकाशक=Rimal Books|अ‍ॅक्सेसदिनांक=2009-01-24|archive-date=2018-12-25|archive-url=https://web.archive.org/web/20181225201138/https://rimalbooks.com/life-the-crossroads-new-edition-p-559.html|url-status=dead}}</ref> |- |[[Mytilene]] || [[Lesbos Island|Lesbos]] || [[North Aegean]], [[Greece]] || 10th century BC || |- |[[Anuradhapura]] || [[Rajarata]] || [[North Central Province]], [[श्रीलंका]] || 10th century BC{{Citation needed|date=January 2010}} || |- |[[Pula]] |[[Istria]] |[[Croatia]] |10th century BC{{Dubious|date=January 2010}} | The city's earliest recorded{{By whom|date=January 2010}} permanent habitation dates back to the 10th century BC (Ivelja-Dalmatin 200).{{Verify credibility|date=January 2010}}<ref>Ivelja-Dalmatin, Ana (2009). Pula. Tourist Monograph. 2005-2009, page 7</ref> |- |[[Zadar]] |[[Liburnia]] |[[Croatia]] |9th century BC{{Dubious|date=January 2010}} | based on archaeological evidence, according to Suić (1981){{Dubious|date=January 2010}}.<ref>M. Suić, Prošlost Zadra I, Zadar u starom vijeku, Filozofski fakultet Zadar, 1981</ref> |- |[[Nin]] |[[Liburnia]] |[[Croatia]] |9th century BC]]{{Dubious|date=January 2010}} | based on archaeological evidence, according to www.nin.hr.{{Verify credibility|date=January 2010}}[http://www.nin.hr/hr/povijest.html] |- |[[नेपल्स]] |[[Magna Graecia]] |[[इटली]] |8th century BC<ref name="greeknaples">{{स्रोत बातमी|दुवा=http://faculty.ed.umuc.edu/~jmatthew/naples/Greek_Naples.html|प्रकाशक=Faculty.ed.umuc.edu|title=Greek Naples|date=8 January 2008|accessdate=2010-04-06|archive-date=2011-06-11|archive-url=https://web.archive.org/web/20110611095615/http://faculty.ed.umuc.edu/~jmatthew/naples/Greek_Naples.html|url-status=dead}}</ref> | founded as ''Parthenope''. |- |[[Hamadan]] (As [[Ecbatana]]) || [[Median Empire]] || [[Iran]] || ca. 800 BC <ref>International dictionary of historic places By Trudy Ring, Robert M. Salkin, K. A. Berney, Paul E. Schellinger</ref> || |- | [[Yerevan]] (as Erebuni)|| [[Urartu]] || [[Armenia]] || ca. 800 BC<ref name="SAE">{{hy icon}} Baghdasaryan A., Simonyan A, et al. ''«Երևան»'' (Yerevan). [[Soviet Armenian Encyclopedia]]. vol. iii. Yerevan, Armenian SSR: [[Armenian Academy of Sciences]], 1977, pp. 548-564.</ref> || |- |[[उज्जैन]] (As [[अवंती]]) || [[माळवा]] || [[भारत]] || ८०० इ.स..पू.<ref>http://www.भारतsite.com/madhyapradesh/ujjain/history.html{{मृत दुवा|date=November 2022 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref> || [[७०० इ.स.पू.]] मध्ये [[अवंती (भारत)|अवंती]]ची राजधानी म्हणून उदयास आले. [[भारत]] देशाची दुसऱ्या शहरीकरीकरणाच्या लहरीत [[६०० इ.स.पू]] प्रगती झाली. |- |[[रोम]] || [[Latium]] || [[Lazio]], [[इटली]] || [[७५३ इ.स.पू.]] || [[१००० इ.स.पू.]]पासून नेहमी गजबजलेले.; इ.स.पू. ९ व्या शतकात चरावाहांचे खेडे म्हणून माहितीत.; हे सुद्धा पहा [[History of Rome]] and [[Founding of Rome]]. |- |[[Corfu (city)|Corfu]], ''Kerkyra'' || [[Corfu]] || [[Ionian Islands]], [[Greece]] || [[700 BC]] || |- |[[समरकंद]] || [[Sogdiana]] || [[उझबेकिस्थान]] || [[७०० इ.स.पू.]] || |- |[[इस्तंबूल]]/[[बायझेन्टियम]] || [[Thrace]] [[Anatolia]] || [[Turkey]] || [[685 BC]] Anatolia [[667 BC]] Thrace || Neolithic site dated to 6400 BC, over port of Lygos by Thracians circa 1150 BC |- |[[Durrës]] || [[Illyria]] || [[Albania]] || [[627 BC]] || Founded<ref>An Inventory of Archaic and Classical Poleis: An Investigation Conducted by The Copenhagen Polis Centre for the Danish National Research Foundation by Mogens Herman Hansen,2005,page 330,"Epidamnos was founded in either 627 or 625 (Hieron. Chron"</ref> by settlers from [[Corcyra]] & [[Corinth]] as [[Epidamnos]] |- |[[Stara Zagora]] || [[Thrace]] || [[Bulgaria]] || [[342 BC]] || It was called Beroe in ancient times and was founded by [[Phillip II of Macedon]]<ref>Women and slaves in Greco-Roman culture: differential equations by Sandra Rae Joshel, Sheila Murnaghan,1998,page 214,"Philip II founded cities at Beroe, Kabyle, and Philippopolis in 342/1, and Aegean-style urban life began to penetrate Thrace."</ref><ref>Late Roman villas in the Danube-Balkan region by Lynda Mulvin,2002,page 19,"Other roads went through Beroe (founded by Philip II of Macedon) "</ref><ref>Philip of Macedon by Louïza D. Loukopoulou,1980,page 98,"Upriver in the valley between the Rhodope and Haimos Philip founded Beroe (Stara Zagora) and Philippolis (Plovdiv)."</ref><ref>The cities in Thrace and Dacia in late antiquity: (studies and materials)‎ by Velizar Iv Velkov,1977,page 128,"Founded by Philipp 11 on the site of an old Thracian settlement, it has existed without interruption from that time."</ref>, although a Thracian settlement neolithic inhabitation have been discovered as well. |- |[[Varna]] || [[Thrace]] || [[Bulgarian Black Sea Coast]], [[Bulgaria]] || [[585 BC]] - [[570 BC]] || founded<ref>An Inventory of Archaic and Classical Poleis: An Investigation Conducted by The Copenhagen Polis Centre for the Danish National Research Foundation by Mogens Herman Hansen,2005,page 936,</ref> as [[Odessos]] by settlers from [[Miletus]] |- |[[Kavala]] || [[Macedonia (ancient kingdom)|Macedonia]] || [[Greece]] || [[6th century BC]] || founded as '''''Neapolis''''' |- |[[Edessa, Greece]]||[[Macedonia (ancient kingdom)|Macedonia]]|| [[Greece]]|| before the [[6th century BC]]|| capital of Macedonia up to 6th century BC |- |[[Mangalia]] || [[Dacia]] || [[Romania]] || [[6th century BC]] || founded as '''''Callatis''''' |- |[[Constanţa]] || [[Dacia]] || [[Romania]] || [[6th century BC]] || founded as '''''Tomis''''' |- |- |[[Mantua]] || [[Po Valley]] || [[Lombardy]], [[Italy]] || [[6th century BC]] || Village settlement since ca. 2000 BC; became an [[Etruscan civilization|Etruscan]] city in the 6th century BC. |- |[[Herat]] || [[Aria]] || [[Herat Province]], [[Afghanistan]] || ca. 550 BC{{Citation needed|date=September 2009}} || The city is dominated by the remains of a citadel constructed by [[Alexander the Great]]. |- |[[दिल्ली]] || [[कुरु राजधानी|कुरु]] || [[भारत]] || ५०० इ.स.पू.<ref>[http://books.google.com/books?id=gSupaU3vVacC&pg=PA249&lpg=PA249&dq=delhi+continuously+inhabited&source=web&ots=Cq2KBU2l5_&sig=7u8ayI-C9NSfqv-_PAjQEX5SNIo&hl=en&sa=X&oi=book_result&resnum=4&ct=result#PPA250,M1 City Walls: The Urban Enceinte in Global Perspective, by James D. Tracy, University of Minnesota Center for Early Modern History] Cambridge University Press, 2000, ISBN 9780521652216</ref> || इ.स.पू.च्या सुरुवातीच्या शतकांपासूनचे शहर, ११ व्या शतकापासून शहरात मानवी वस्तीचे संकेत हे सुद्धा पहा [[History of Delhi]]. |- |[[मदुरै]] || [[पांडियन राज्य]] || [[तमिळनाडू]], [[भारत]] || ५०० इ.स.पू.{{Citation needed|date=September 2009}} || |- |[[बिजिंग]] (as ''Ji, Yanjing'') || [[Yan (state)|Yan]] || [[चीनी जनवादी प्रजातंत्र|चीन]] || इ.स.पू.५०० {{Citation needed|date=September 2008}} |- |[[इफे]] || || [[Osun State]], [[Nigeria]] || ca. 500 BC{{Citation needed|date=September 2009}} || |- |[[पाटना]] || [[मगध]]|| [[बिहार]], [[भारत]] || ४९० इ.स.पू.<ref name="irows.ucr.edu">http://irows.ucr.edu/cd/courses/compciv/citypops4000.txt</ref> || |- |[[वैशाली]] || [[मगध]]|| [[बिहार]], [[भारत]] || 500 BC<ref name="irows.ucr.edu"/> || |- |राजग्रह ([[राजगिर]])|| [[मगध]]|| [[बिहार]], [[भारत]] || इ.स.पू. ६००<ref>The estimated year Sravasti was surpassed by Rajagriha is not given in Chandler and Fox’s list{{Citation needed|date=September 2009}} (pp. 362-364).</ref>|| |- |[[Serres]] || [[Macedonia (ancient kingdom)|Macedonia]]|| [[Greece]] ||[[5th century BC]] || first mentioned in the 5th century BC as '''''Siris''''' |- |[[Lamia (city)]]||[[Greece]]||[[Greece]]||before the [[5th century BC]]|| first mentioned 424 BC |- |[[Veria]] || [[Macedonia (ancient kingdom)|Macedonia]]|| [[Greece]] || ca. [[432 BC]]|| first mentioned by [[Thucydides]] in 432 BC |- |[[Rhodes (city)|Rhodes]] || [[Rhodes]], [[Aegean Sea]] || [[Dodecanese]], [[Greece]] || ca. [[408 BC]]|| |- |[[बेलग्रेड]] || [[Illyria]] || Serbia || [[400 BC]] || [[Vinča culture]] prospered around Belgrade in the 6th millennium BC |- |[[थेसालोनिकी]] ||[[Macedonia (ancient kingdom)]]||[[Greece]]||[[315 BC]]||founded as a new city in the same place of the older city [[Therma|Therme]]. |- |[[Berat]] || [[Macedonia (ancient kingdom)]] || [[Albania]] || [[314 BC]] || Founded<ref>Epirus: the geography, the ancient remains, the history and topography of ... by Nicholas Geoffrey Lemprière Hammond,"founded Antipatreia in Illyria at c. 314 BC"</ref> by [[Cassander]] as [[Antipatreia]] |- | [[ग्वांग्झू]] (Canton) || [[Han Dynasty]] || [[Guangdong]], [[People's Republic of China|PRC]] || [[214 BC]]{{Citation needed|date=September 2008}} || |- | [[झुरिच]] ([[Lindenhof]]) || [[Gaul]] || [[स्वित्झर्लंड]] || ca. 50 BC || lakeside settlement traces dating to the Neolithic. |- | [[Trier]] || [[Gallia Belgica]] || [[जर्मनी]] || 30 BC || [[:de:Älteste Stadt Deutschlands|Oldest city in जर्मनी]]. |- | [[Nijmegen]] || [[Germania Inferior]] || [[Netherlands]] || 19 BC || [[:nl:Oudste stad van Nederland|Oldest city in the Netherlands]]. |- | [[Chur]] || [[Raetia Prima]] || [[Grisons]], [[स्वित्झर्लंड]] || 15 BC || habitation since the 4th millennium BC ([[Pfyn culture]]). |- | [[Solothurn]] || [[Gaul]] || [[स्वित्झर्लंड]] || c. 20 AD|| Evidence of pre-Roman, Celtic settlement; newly founded by the Romans between 14 – 37 AD, called the "oldest city in Gaul besides Trier" in a verse on the city's clock tower. |- | [[लंडन]] || [[Roman Britain|Britannia]] || [[ग्रेटब्रिटन]] || ४३ इ.स. || |- |[[व्हेर्दुन]]||[[Lotharingia]]||[[फ्रांस]]||4th century||seat of the bishop of Verdun from the 4th century, but populated earlier |- |[[प्राग]] || [[Bohemia]] || [[Czech Republic]] || ca. 6th century || The first written record dates back to the 10th century <ref>[[Abraham ben Jacob]]</ref>. |- |[[Ioannina]]||[[Byzantine Empire]]||[[Greece]]||founded by emperor [[Justinian I]] |- |[[क्राकोव]] ([[Wawel Hill]]) || [[Galicia (Central Europe)|Galicia]] || [[Poland]] || 7th c.<ref>[http://www.wawel.krakow.pl/en/druk.php?op=3 wawel.krakow.pl]</ref> || The first written record dates back to the 10th century. |- |[[पालेंबंग]] || [[Srivijaya]] || [[Indonesia]] || ca. 600 || oldest city in the Malay Archipelago, capital of the [[Srivijaya]] empire. |- |[[इफे]] || || [[Osun State]], [[Nigeria]] || ca. 8th century{{Citation needed|date=October 2008}}{{Dubious|date=November 2008}} || earliest traces of habitation date to the 4th century BC.{{Citation needed|date=October 2008}} |- |[[Århus]] || || [[Denmark]] || ca. 700 || oldest city in Scandinavia. |- | [[Djenné]] || || [[Mali]] || ca. [[800]] || oldest known city in [[sub-Saharan Africa]]<ref>"Heaven on Earth: Islam", November 23, 2004 video documentary, History Channel. Producer/director, Stephen Rooke. Scriptwriter/host: Christy Kenneally</ref> |- |[[Heraklion]]||[[Crete]]||[[Greece]]|| [[824]]||founded by the [[Saracens]] |- |[[डब्लिन]] || [[Ireland]] || [[Republic of Ireland]] || 841 || |- |[[रेक्याविक]] || [[Iceland]] || [[Iceland]] || ca. 871 [http://www.reykjavik871.is/] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170708163418/http://www.reykjavik871.is/ |date=2017-07-08 }} || |- |[[Tønsberg]] || [[Norway]] || [[Norway]] || ca. 871 || oldest city in Norway. |- |[[Tondo]], [[Manila]] || [[Kingdom of Tondo]] || [[Philippines]] || 900<ref name=pdi>{{स्रोत बातमी |पहिलेनाव=|आडनाव=|title=Expert on past dies; 82 |दुवा=http://newsinfo.inquirer.net/breakingnews/nation/view/20081021-167699/Expert-on-past-dies-82 |कृती=[[Philippine Daily Inquirer]]|प्रकाशक=|date=2008-10-21 |अ‍ॅक्सेसदिनांक=2008-11-17}}</ref> || oldest known settlement in the Philippines as documented by the [[Laguna Copperplate Inscription]]; when the [[Spanish people|Spanish]], led by [[Miguel Lopez de Legazpi]], arrived, it was still inhabited and led by at least one [[Rajah Lakan Dula|datu]]. |- |[[Skara]] || || [[स्वीडन]] ||988 || |- |[[Lund]] || [[Denmark]] || [[स्वीडन]] || ca. 990 [http://www.lund.se/templates/Page____21316.aspx] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120211150018/http://www.lund.se/templates/Page____21316.aspx |date=2012-02-11 }} || |} ==सध्याचे (वर्तमान)जग== {{See|List of American cities by year of foundation}} {| class="wikitable sortable" style="font-size:95%" |- ! नाव ! देश ! स्थापना ! class="unsortable" | नोंद |- |[[तिकुल]] |[[मेक्सिको]] | [[इ.स.पू.चे ७ वे शतक]] | उत्तर व दक्षिण अमेरिकेतील सतत वस्ती असलेली सगळ्यात जुनी वसाहत |- |[[चोलुला]] |[[मेक्सिको]] | [[इ.स.पू.चे २ रे शतक]] (अंदाजे) |[[Cholula (Mesoamerican site)|Pre-Columbian Cholula]] grew from a small village to a regional center during the 7th century. |- |[[अकोमा पेब्लो]] आणि [[ताओस पेब्लो]], [[न्यू मेक्सिको]] |[[अमेरिकेची संयुक्त संस्थाने]] | [[इ.स. १०७५]] (अं) | |- |[[ओरैबी, ॲरिझोना]] |[[अमेरिकेची संयुक्त संस्थाने]] | [[इ.स. ११००]] (अं) | |- |[[मेक्सिको सिटी]] |[[मेक्सिको]] | [[इ.स. १३२५]] |Founded as [[Tenochtitlan]] by the [[Mexica]]. Named changed to Ciudad de Mexico ([[Mexico City]]) or Mexico-Tenochtitlan after the Spanish conquest of the city in [[1521]]. Several other [[pre-Columbian]] towns such as [[Azcapotzalco]], [[Tlatelolco]], [[Xochimilco]] and [[Coyoacan]] have been engulfed by the growing metropolis and are now part of modern [[Mexico City]]. |- |[[सांतो दॉमिंगो]] |[[डॉमिनिकन प्रजासत्ताक]] | [[इ.स. १४९६]] | [[नवे जग|नवीन जगातील]] सगळ्यात जुनी युरोपीय वसाहत |- |[[सान हुआन, पोर्तो रिको|सान हुआन]] |[[पोर्तो रिको]] |[[इ.स. १५०८]] |Oldest continuously inhabited city in a [[Unincorporated territories of the United States|U.S. territory]] |- |[[नोंब्रे दि दियोस, कोलोन]] |[[पनामा]] |[[इ.स. १५१०]] |Oldest European settlement on the American mainland |- |[[बाराकोआ]] |[[क्यूबा]] |[[इ.स. १५११]] |Oldest European settlement in Cuba |- |[[साओ व्हिसेंते, साओ पाउलो]] |[[ब्राझील]] |[[इ.स. १५३२]] |First Portuguese settlement in South America |- |[[सेंट जॉन्स, न्यू फाउंडलंड आणि लाब्राडोर]] |[[कॅनडा]] |[[इ.स. १५४०]]च्या सुमारास |Oldest city in Canada, and oldest English-speaking city in North America |- |[[सेंट ऑगस्टिन, फ्लोरिडा]] |[[अमेरिकेची संयुक्त संस्थाने]] |[[इ.स. १५५६]] |Oldest continuously inhabited European founded city within the [[United States]] |- |[[जेम्सटाऊन, व्हर्जिनिया]] |[[अमेरिकेची संयुक्त संस्थाने]] |[[इ.स. १६०७]] |Second oldest successful European founded city in the United States<ref name = "SuccessfulJamestown">After a vote by the House of Burgesses in 1699, it was decided that the Virginia capitol would be moved from the original Jamestown site on the James river to a nearby site 8 miles away that would be free of swamp born illnesses. The original site has since been converted to a national historic park. </ref> |- |[[प्लीमथ, मॅसेच्युसेट्स]] |[[अमेरिकेची संयुक्त संस्थाने]] |[[इ.स. १६२०]] |Third oldest continuously inhabited European founded city in the United States<ref name = "ContinuousSantaFe">[[Santa Fe, New Mexico]], which is sometimes cited for this, was abandoned due to Indian raiding from 1680 - 1692, and it's inhabitants did not succeed in living in the area continuously until after 1692. </ref> |- |[[क्वेबेक सिटी]] |[[कॅनडा]] |[[इ.स. १६०८]] |Second oldest city in Canada |- |[[सेंट जॉन न्यू ब्रन्सविक|सेंट जॉन]] |[[कॅनडा]] |[[इ.स. १६३१]] |Third oldest city in Canada |- |[[त्रुआ-रिव्हिएरेस]] |[[कॅनडा]] |[[इ.स. १६३४]] |Fourth oldest city in Canada |- |[[मॉंट्रिआल]] |[[कॅनडा]] |[[इ.स. १६४२]] |Fifth oldest city in Canada |- |[[सिडनी]] |[[ऑस्ट्रेलिया]] |[[इ.स. १७८८]] |Oldest city in Australia |- |[[होबार्ट]] |[[ऑस्ट्रेलिया]] |[[इ.स. १८०३]] |Second oldest city in Australia |} ==चित्रदालन== <gallery perrow="3" widths="220px"> Image:Aleppo 03.jpg|[[ऍलेप्पो]], [[सीरिया]] Image:Acropolis from south-west.jpg|[[अथेन्स]], [[ग्रीस]] Image:Beirutcity.jpg|[[बैरुत]], [[लेबेनॉन]] Image:ByblosPort.jpg|[[बॅब्लॉस]], [[लेबेनॉन]] File:Cadiz06.jpg|[[कादिझ]], [[स्पेन]] Image:Damascus by night.JPG|[[दमास्कस]], [[सीरिया]] Image:Yaffo Sarahiya house.JPG|[[जाफ्फा]], [[इस्रायल|इस्त्राएल]] Image:Jerusalem Dome of the rock BW 14.JPG|[[जेरूसलेम]], [[इस्रायल|इस्त्राएल]]-[[फिलिस्तीन]] Image:Dsc 1150 Mantua.jpg|[[मांटुआ]], [[इटली]] Image:Varanasiganga.jpg|[[वाराणसी]], [[भारत]] Image:Madurai, India.jpg|[[मदुरै]], [[भारत]] Image:South Sumatra, Palembang, Ampera bridge.jpg|[[पालेम्बांग]], [[इंडोनेशिया]] Image:XiAn CityWall DiLou.jpg|[[झियान]], [[चीन]] Image:Yerevan-sunset.jpg|[[येरेवान]], [[आर्मेनिया]] Image:Manila by night.jpg|[[मनिला]], [[फिलिपिन्स]] </gallery> ==संदर्भदुवे == {{संदर्भयादी|2}} *Aldred, Cyril (1998). ''The Egyptians''. Thames and Hudson: London. *Overy et al. (1999). ''The Times History of The World: New Edition''. Times Books/Harper-Collins: London. ==हेसुद्धा पाहा== *[[ऐतिहासिक नगरे]] *[[Cities of the Ancient Near East]] *[[Historical urban community sizes]] *[[List of American cities by year of foundation]] (includes ancient native sites) nwo8zgo8g4la5armhfdn8id4q0unun7 0 90538 2580915 2329629 2025-06-18T14:20:49Z Pawar shushant 163177 2580915 wikitext text/x-wiki {{निःसंदिग्धीकरण}} * [[मुळा नदी (अहिल्यानगर जिल्हा)]]. ही नदी अहिल्यानगर जिल्ह्यात आहे. ही नदी अहिल्यानगर जिल्ह्यातील अकोले तालुक्याच्या पश्चिमेला सह्याद्री पर्वतरांगेत असलेल्या आजोबा या पर्वतात उगम पावते. या नदीवर जिल्ह्यातील राहुरी तालुक्यातील या गावात धरण बांधण्यात आलेले आहे. हे धरण जिल्ह्यातील प्रमुख जलसाठ्यांपैकी धरण आहे. या नदीच्या देव, करपारा, महेश ह्या प्रमुख उपनद्या आहे. ती पुढे जिल्ह्यातील नेवासा तालुक्यातील पाचेगाव येथे प्रवरा नदीला मिळते. या नद्यांच्या संगमावर महादेवाचे भव्य मंदिर आहे. येथील वातावरण खूप सुंदर आहे. प्रवरा ही गोदावरीची प्रमुख उपनदी आहे. * [[मुळा नदी]] ही पुणे जिल्ह्यातील मुळामुठा नद्यांपैकी एक आहे. ती पुढे भीमा नदीला मिळते. [[वर्ग:निःसंदिग्धीकरण पाने]] 1o85z3qpm8ycy6ond87lenik33kjfgx 0 93975 2581052 2575422 2025-06-19T11:12:21Z Khirid Harshad 138639 Khirid Harshad ने पुनर्निर्देशन ठेउन लेख [[रफल]] वरुन [[राफेल]] ला हलविला 2575422 wikitext text/x-wiki {{माहितीचौकट विमान | माहितीचौकटरुंदी = | नाव = रफल | उपसाचा = | मानचिह्न = | चित्र = Rafale_-_RIAT_2009_(3751416421).jpg | चित्रवर्णन = फ्रान्स हवाई दलाची उडणारी दोन रफल विमाने | प्रकार = हलके लढाऊ विमान | उत्पादक देश = [[फ्रान्स]] | उत्पादक = | रचनाकार = | पहिले उड्डाण = ४ जुलै १९८६ | समावेश = फ्रान्स हवाई दल, फ्रान्स नौदल | निवृत्ती = | सद्यस्थिती = फ्रान्स हवाई दलात. | मुख्य उपभोक्ता = फ्रान्स | इतर उपभोक्ते = | उत्पादन काळ = | उत्पादित संख्या = | कार्यक्रमावरील खर्च = ४० दशलक्ष युरो | प्रत्येक विमानाची किंमत = | मूळ प्रकार = | लेख असलेले उपप्रकार = }} {{गल्लत|रफायेल}} '''रफल''' हे [[फ्रान्स]]ने विकसित केले अत्याधुनिक लढाऊ विमान आहे. हे दोन इंजिने असलेले त्रिकोनी पंखाचे विमान आहे. == इतिहास == [[युरोफायटर टायफून]] या प्रकल्पाची [[इ.स. १९७०]] मध्ये सुरुवात होतांना यात फ्रान्सही सामील होता. परंतु फ्रान्सला [[युरोफायटर टायफून]]पेक्षाही हलके विमान हवे होते. शिवाय त्या विमानाने अणुस्फोटके वाहून नेली पाहिजेत अशीही अट होती. विमानाचे वजन किती असावे यावरून [[फ्रान्स]]चे इतर देशांशी फाटले आणि त्यांनी रफलचा विमानांचा संसार थाटला. सुरुवातीला रफल एची निर्मिती झाली मग रफल बी प्रत्यक्षात आले. हे विमान फ्रान्सच्या हवाई दलाप्रमाणेच फ्रान्सच्या आरमारालाही हवे होते. कारण त्यांची तत्कालीन विमाने मोडीत काढण्याची वेळ आली होती. मग या दोन विभागांनी मिळून हा प्रक्ल्प करायला घेतला. == स्वरूप == या विमानाला दोन इंजिने आहेत. याचाही आकार डेल्टा विंग म्हणजे त्रिकोनी पंखाचा आहे. या विमानातही [[कार्बन]] धागे आणि इतर साहित्य वापरले जाते. हे विमानही [[रडार]] आपले अस्तित्त्व पुसट करू शकते. अतिशय वेगवान त्रिमितीय नकाशे या विमानात उपलब्ध होऊ शकतात. तसेच प्रहार झाल्यास त्याचा आगाऊ प्रतिभेद करण्याची क्षमता या विमानात आहे. या विमानाची रडार अतिप्रगत इलेक्ट्रोनिक तंत्रज्ञान आणि लपण्याची क्षमता याचीच किंमत जास्त आहे. हे विमान भरपूर दारूगोळा घेऊन उडू शकते. याच विमानाचा भाऊ [[रफल एम]] हा [[फ्रेंच]] आरमारात वापरात आहे. एकाच प्रकारचे विमान हवाईदल आणि आरमारात वापरता येणे हा चांगला भाग या विमानाच्या वापरात आहे. == तांत्रिक बाबी == [[चित्र:Dassault Rafale 3-view line drawing.svg|इवलेसे|रफल cross-section]] * चालक दल: २ * लांबी: १५.२७ मीटर (५०.१ फुट) * पंखांची लांबी : १०.८० मीटर(३५.४ फुट) * उंची : ५.३४ मीटर (१७.५ फुट) * पंखांचे क्षेत्रफळ: ४५.७ मी² (४९२ फुट²) * विमानाचे वजन: १०,१९६ किलो * भारासहित वजन : १४,०१६ किलो (३०,९०० पाउंड) * कमाल वजन क्षमता : २४,५०० किलो * इंधन क्षमता :४७०० किलो * कमाल वेग : * अति उंचीवर: मॅक १.८+ (२,१३०+ किमी/तास) * कमी उंचीवर: १३९० किमी/तास * पल्ला: ३,७००+ किमी * प्रभाव क्षेत्र: १८५२+ किमी * बंदुक : ३० मिमी * उडताना समुद्रसपाटीपासुन उंची : १५ किमी == वापर == नाटो राष्ट्रांनी इ.स २०११ मध्ये [[लिबिया]] विरुद्ध केलेल्या हल्ल्यात या विमानांचा वापर करण्यात आला. == भारताची खरेदी == इ.स २०११ मध्ये भारताने फ्रान्सला या विमानांच्या प्रात्यक्षिकासाठी आमंत्रित केले होते. फ्रान्स शिवाय हे विमान अन्य कोणत्याही देशाकडे नाही. == इतरत्र वापर == सौदीने हे विमान घेण्याची तयारी दाखवली होती पण त्यांना यापेक्षाही आधुनिक तंत्रज्ञान हवे होते म्हणून हा करार झाला नाही. == हे सुद्धा पहा == * [[तेजस]] * [[मरुत]] * [[जग्वार]] * [[मिराज]] * [[मिग-२१]] * [[मिग-२९ के]] * [[युरोफायटर टायफून]] * [[चेंग्दु थंडर]] * [[भारतीय हवाई दल]] == बाह्य दुवे == * [http://www.dassault-aviation.com/en/defense/rafale/omnirole-by-design.html?L=1 दसौल रफल अधिकृत आंतरजालीय दुवा] (भाषा:फ्रेंच) * {{Webarchiv | url=http://www.defense.gouv.fr/marine/mediatheque/videotheque/rafale_sur_uss_enterprise | wayback=20071123054626 | text=दसौल रफल युएसेएस एंटरप्राइज या जहाजावर}} * [http://www.acig.org/artman/publish/article_295.shtml दसौल रफल कामगिरीची माहिती] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20060812232408/http://www.acig.org/artman/publish/article_295.shtml |date=2006-08-12 }} (भाषा:इंग्रजी) * [http://www.avions-militaires.net/rafale/ दसौल रफल]{{मृत दुवा|date=August 2023 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} (भाषा:इंग्रजी) * [http://www.vectorsite.net/avrafa.html दसौल रफल] (भाषा:इंग्रजी) {{वेबॅक आर्किव्ह |url=http://www.vectorsite.net/avrafa.html |date=20120309151112}} * [http://www.fighter-planes.com/info/rafale.htm दसौल रफल फायटर प्लेन्स या स्थळावर माहिती] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120514145412/http://www.fighter-planes.com/info/rafale.htm |date=2012-05-14 }} (भाषा:इंग्रजी) * [http://www.topfighters.com/aircraft.php?aircraft=rafale&cat=avionics दसौल रफल] (भाषा:इंग्रजी) {{वेबॅक आर्किव्ह |url=http://www.topfighters.com/aircraft.php?aircraft=rafale&cat=avionics |date=20060117134330}} * [http://www.airforce-technology.com/projects/rafale/ दसौल रफल] (भाषा:इंग्रजी) * [https://www.redstar.gr/index.php?option=com_content&view=article&id=2871:dassault-breguet-rafale&catid=499&lang=en&Itemid=538 दसौल रफल] (भाषा:इंग्रजी) {{लढाऊ विमाने}} [[वर्ग:लढाऊ विमाने]] [[वर्ग:युरोपीय बनावटीची लढाऊ विमाने]] [[वर्ग:विमाने]] [[वर्ग:त्रिकोणी पंखांची विमाने]] n0paq64ntlvco5pbxtlndwv2fldlv6h 4 102392 2580954 2254128 2025-06-18T18:51:24Z Shaikh Faruk 172735 /* बचतीचा स्मार्ट साथी — गटासाठी डिजिटल सहकारी! https://www.saathibachat.com */ नवीन विभाग 2580954 wikitext text/x-wiki {{सुचालन चावडी}} :विवादास्पद बाबी/मुद्दे/कृती इत्यादींविषयी उहापोह करण्यासाठी या चावडीचा वापर अभिप्रेत आहे. <!--{{सुचालन चावडी}} आणि {{संदर्भयादी}} हे या पानावरील कायमस्वरूपी साचे आहेत. जुना मजकूर विदागार संग्रहांवर हलवताना (आर्काइव्ह करताना) {{सुचालन चावडी}} साचा या पानावरून वगळला जाणार नाही तसेच तो सर्व विदागारपानात सुद्धा असेल याची दक्षता घ्या --> *[[विकिपीडिया:चावडी/वादनिवारण/जुनी चर्चा १| मागील चर्चा]] == पान '''महाराष्ट्रातील जातिव्यवस्था''' वरील संपादने == नमस्कार, पान [[महाराष्ट्रातील जातिव्यवस्था]] वर एक सदस्य फक्त एका विशिष्ट समाजाची माहिती भरत आहे. ही माहिती [http://ketkardnyankosh.com/index.php/2012-09-06-10-40-02/391-2012-10-07-08-46-36 केतकर ज्ञानकोश], [http://amodpatil.blogspot.com/2012/02/agri-samaj.html अमोद पाटील ब्लॉगस्पॉट], पान [[आगरी बोलीभाषा]], [[आगरी]] येथून नकल डकव करत आहे. जे की १) महाराष्ट्रातील जातीव्यवस्था या मुख्य विषयाशी धरून नसून फक्त [[आगरी]] विषयाशी संबंधित आहे. २) विविध ठिकाणची माहिती जशीच्या तशी नकल डकव आहे. संबंधित सदस्यास सौम्य भाषेत सूचना दिली आहे. परंतु चुकीची संपादने उलटवल्या नंतर [https://mr.m.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B8%E0%A4%A6%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%AF_%E0%A4%9A%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%9A%E0%A4%BE:Dhirajbhoir6 तो वादावर उतरत आहे. ] कृपया तपासून योग्य निर्णय घ्यावा. ::[[सदस्य:Goresm|'''<span style="text-shadow:grey 3px 3px 2px;color: blue"> संतोष</span><span style="text-shadow:gray 3px 3px 2px;color: blue"> गोरे </span>''']] ([[User talk:Goresm|<span style="text-shadow:grey 3px 3px 2px;">💬</span>]] ) ०६:२९, १ जून २०२१ (IST) :नोंद घेतली, माहिती काढली आहे, पुन्हा माहिती टाकल्यास त्यांना अवरोधित केले जाईल. धन्यवाद --[[सदस्य:Tiven2240|Tiven2240]] ([[सदस्य चर्चा:Tiven2240|चर्चा]]) ०७:४३, १ जून २०२१ (IST) == शिंटोवाद == शिंटोवादाच्या पानावर ([[शिंतो धर्म]]) अगोदर एकदा चर्चा झालेली आहे [https://mr.m.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%9A%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%9A%E0%A4%BE:%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%82%E0%A4%9F%E0%A5%8B%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%A6?markasread=840919&markasreadwiki=mrwiki#%E0%A4%9A%E0%A5%80%E0%A4%A8_%E0%A4%95%E0%A5%80_%E0%A4%9C%E0%A4%AA%E0%A4%BE%E0%A4%A8] आणि तिथे प्रचालकांनी संदर्भ व्यवस्थित न देता हे माहिती पुन्हा त्यांच्या पद्धतीने जोडत आहेत. आता मी माहिती हटवलेलं पुन्हा त्यांनी पूर्वपदावर आणून ठेवलेलं आहे. आणि हा प्रचालकांचा विकिपीडियाच्या नियमाविरुद्ध एक मनमानी पद्धत सुरू आहे. प्रचालकांच्या विरोधात तक्रार कोठे केली जाते याची मला सविस्तर थोडी माहिती मिळावी अशी विनंती आहे. [[सदस्य:AShiv1212|AShiv1212]] ([[सदस्य चर्चा:AShiv1212|चर्चा]]) २१:५९, ११ नोव्हेंबर २०२२ (IST) :नोंद घेतली आहे. अधिक माहिती देऊ शकता येईल का? --[[सदस्य:Tiven2240|Tiven2240]] ([[सदस्य चर्चा:Tiven2240|चर्चा]]) १५:४५, १२ नोव्हेंबर २०२२ (IST) ::आणि सुध्दा [[सदस्य:AShiv1212]] वर लिहिलेले आपले मतांची अधिक माहिती भेटू शकते का? --[[सदस्य:Tiven2240|Tiven2240]] ([[सदस्य चर्चा:Tiven2240|चर्चा]]) १५:४८, १२ नोव्हेंबर २०२२ (IST) नमस्कार {{साद|Tiven2240}} सर. पहिल्या चर्चासत्रात सुद्धा सर्व संदर्भ मीच दिलेले आहेत. प्रचालकांनी दिलेले संदर्भ त्याच्यामध्ये सुद्धा दोन संदर्भ हे पुष्टी करतात. दुसरी गोष्ट सारखं तुम्ही मलाच संदर्भ मागत असाल तर प्रचालकाने जोडलेल्या माहितीचा संदर्भ हा कोणता आहे? प्रत्येक वेळी दुसऱ्या सदस्याकडून संदर्भ ची मागणी करण्याच्या अगोदर प्रचालकांनी जे माहिती जोडलेलं आहे त्याचे संदर्भ विश्वसनीय जोडावे त्यांनी जे संदर्भ जोडलेले आहेत त्यातले काही संदर्भ हे दिसत नाहीत. [[सदस्य:AShiv1212|AShiv1212]] ([[सदस्य चर्चा:AShiv1212|चर्चा]]) १६:१०, १२ नोव्हेंबर २०२२ (IST) == Degradation == When I was editing / creating the pages 10 years back, I had faced hard scrutiny from the Editors. Specifically from Abhay Natu. Why do I not see that happening any more? Marathi Wikipedia has degraded drastically. Here is one example: https://mr.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%A6%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%8B%E0%A4%B9%E0%A5%80_%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%B9%E0%A4%BF%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%AF_%E0%A4%B8%E0%A4%82%E0%A4%AE%E0%A5%87%E0%A4%B2%E0%A4%A8 :Anonymous, non-marathi message makes vague, unverifiable claims. :'''Non-actionable.''' :[[सदस्य:अभय नातू|अभय नातू]] ([[सदस्य चर्चा:अभय नातू|चर्चा]]) ०३:२६, ११ मार्च २०२३ (IST) :We have noted various incidents of harrasment on user:ज and this is one of them. --[[सदस्य:Tiven2240|Tiven2240]] ([[सदस्य चर्चा:Tiven2240|चर्चा]]) ०९:४६, ११ मार्च २०२३ (IST) :Unverifiable? Hardly so. Everything is in front of your eyes. :Vague and unverifiable claims? The page link I provided about Vidrohi Sahitya Sammelan is a text book example of vague and unverifiable claims. :At least visit the link I posted, and tell me if the quality is same as what it used to be when "WE" were targeting to complete 25000 pages. :Then again, you already know it well. You are just helpless. [[विशेष:योगदान/71.187.190.124|71.187.190.124]] ०५:१७, २३ मार्च २०२३ (IST) == बचतीचा स्मार्ट साथी — गटासाठी डिजिटल सहकारी! https://www.saathibachat.com == = SaathiBachat = '''SaathiBachat''' (साथीबचत) हे भारतातील एक प्रमुख आर्थिक व्यवस्थापन मोबाइल अॅप्लिकेशन आहे जे '''बचत गट व्यवस्थापन''' आणि '''खर्च वाटणी''' (expense splitting) यासाठी विशेष डिझाइन केले गेले आहे। हे अॅप विशेषतः महाराष्ट्र, गुजरात आणि इतर भारतीय राज्यांमधील ग्रामीण आणि शहरी दोन्ही भागांमध्ये लोकप्रिय आहे. == विषयसूची == # [https://claude.ai/chat/13fa4fed-4d0e-4c24-b6fb-82e0d8b47cd0#%E0%A4%AA%E0%A4%B0%E0%A4%BF%E0%A4%9A%E0%A4%AF परिचय] # [https://claude.ai/chat/13fa4fed-4d0e-4c24-b6fb-82e0d8b47cd0#%E0%A4%87%E0%A4%A4%E0%A4%BF%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B8-%E0%A4%86%E0%A4%A3%E0%A4%BF-%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%95%E0%A4%BE%E0%A4%B8 इतिहास आणि विकास] # [https://claude.ai/chat/13fa4fed-4d0e-4c24-b6fb-82e0d8b47cd0#%E0%A4%AE%E0%A5%81%E0%A4%96%E0%A5%8D%E0%A4%AF-%E0%A4%B5%E0%A5%88%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B7%E0%A5%8D%E0%A4%9F%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A5%87 मुख्य वैशिष्ट्ये] # [https://claude.ai/chat/13fa4fed-4d0e-4c24-b6fb-82e0d8b47cd0#%E0%A4%A4%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%BF%E0%A4%95-%E0%A4%A4%E0%A4%AA%E0%A4%B6%E0%A5%80%E0%A4%B2 तांत्रिक तपशील] # [https://claude.ai/chat/13fa4fed-4d0e-4c24-b6fb-82e0d8b47cd0#%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%AA%E0%A4%B0%E0%A4%95%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A4%BE-%E0%A4%97%E0%A4%9F वापरकर्ता गट] # [https://claude.ai/chat/13fa4fed-4d0e-4c24-b6fb-82e0d8b47cd0#%E0%A4%95%E0%A4%BF%E0%A4%82%E0%A4%AE%E0%A4%A4-%E0%A4%86%E0%A4%A3%E0%A4%BF-%E0%A4%B8%E0%A4%AC%E0%A5%8D%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%BF%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B6%E0%A4%A8 किंमत आणि सब्स्क्रिप्शन] # [https://claude.ai/chat/13fa4fed-4d0e-4c24-b6fb-82e0d8b47cd0#%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A4%BF%E0%A4%95-%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B5 सामाजिक प्रभाव] # [https://claude.ai/chat/13fa4fed-4d0e-4c24-b6fb-82e0d8b47cd0#%E0%A4%AA%E0%A5%81%E0%A4%B0%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%95%E0%A4%BE%E0%A4%B0-%E0%A4%86%E0%A4%A3%E0%A4%BF-%E0%A4%93%E0%A4%B3%E0%A4%96 पुरस्कार आणि ओळख] # [https://claude.ai/chat/13fa4fed-4d0e-4c24-b6fb-82e0d8b47cd0#%E0%A4%B8%E0%A4%82%E0%A4%A6%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%AD संदर्भ] # [https://claude.ai/chat/13fa4fed-4d0e-4c24-b6fb-82e0d8b47cd0#%E0%A4%AC%E0%A4%BE%E0%A4%B9%E0%A5%8D%E0%A4%AF-%E0%A4%A6%E0%A5%81%E0%A4%B5%E0%A5%87 बाह्य दुवे] ---- == परिचय == '''SaathiBachat''' हे एक '''मल्टी-लिंग्वल फिनटेक अॅप्लिकेशन''' आहे जे '''मराठी''', '''हिंदी''' आणि '''इंग्रजी''' भाषांमध्ये उपलब्ध आहे. या अॅपचा मुख्य उद्देश भारतीय पारंपरिक '''बचत गट''' (स्वयंसहायता गट) प्रणालीला डिजिटल बनवणे आणि मित्र-मंडळी, कुटुंब सदस्य आणि रूममेट्स यांच्यातील खर्चाचे वाटप सुलभ करणे आहे. या अॅपने '''Google Play Store''' वर '''4.8 पैकी 4.8''' रेटिंग मिळवली आहे आणि '''1,250''' पेक्षा जास्त वापरकर्त्यांनी यासाठी रेटिंग दिले आहे. हे भारतातील '''#1 बचत गट अॅप''' म्हणून ओळखले जाते. ---- == इतिहास आणि विकास == === स्थापना === SaathiBachat ची स्थापना '''शेख फारुक''' (Shaikh Faruk) यांनी केली आहे. हे अॅप भारतीय वापरकर्त्यांच्या विशिष्ट आर्थिक गरजा लक्षात घेऊन डिझाइन करण्यात आले आहे. === डेव्हलपमेंट टीम === अॅपचे डेव्हलपमेंट '''आधुनिक वेब तंत्रज्ञान''' वापरून केले गेले आहे: * '''फ्रंटएंड''': React.js, Next.js, TypeScript * '''बॅकएंड''': Node.js, Express.js * '''डेटाबेस''': MongoDB * '''क्लाउड सेवा''': Cloudinary * '''पेमेंट इंटिग्रेशन''': UPI, विविध डिजिटल पेमेंट गेटवे === लॉन्च आणि विकास === अॅप प्रथम '''वेब प्लॅटफॉर्म''' म्हणून सुरू झाले आणि नंतर '''Progressive Web App (PWA)''' तंत्रज्ञान वापरून मोबाइल अनुभव सुधारले गेले. ---- == मुख्य वैशिष्ट्ये == === बचत गट व्यवस्थापन === '''SaathiBachat''' च्या मुख्य वैशिष्ट्यांमध्ये पारंपरिक '''बचत गट''' (SHG - Self Help Group) व्यवस्थापनाचे संपूर्ण डिजिटलायझेशन समाविष्ट आहे: ==== सदस्य व्यवस्थापन ==== * '''गट निर्मिती''': नवीन बचत गट तयार करणे * '''सदस्य जोडणे''': व्हाट्सअॅप, SMS, ईमेल द्वारे आमंत्रण * '''सदस्य प्रोफाइल''': प्रत्येक सदस्याची संपूर्ण माहिती * '''भूमिका व्यवस्थापन''': सरपंच, खजिनदार, सदस्य यांच्या भूमिका ==== आर्थिक व्यवहार ==== * '''मासिक हप्ता ट्रॅकिंग''': प्रत्येक सदस्याच्या योगदानाचा मागोवा * '''डिजिटल खातेवही''': कागदी नोंदीऐवजी डिजिटल रेकॉर्ड * '''आपोआप व्याज गणना''': कर्जावरील व्याज आपोआप गणना * '''पेमेंट रिमाइंडर''': हप्ता आणि कर्ज परतफेडीचे रिमाइंडर ==== कर्ज व्यवस्थापन ==== * '''कर्ज अर्ज''': डिजिटल कर्ज अर्ज प्रक्रिया * '''मंजूरी प्रक्रिया''': गट सदस्यांकडून व्होटिंग सिस्टम * '''EMI ट्रॅकिंग''': कर्ज परतफेडीचे नियोजन * '''व्याज दर व्यवस्थापन''': लवचिक व्याज दर निर्धारण === खर्च वाटणी (Expense Splitting) === '''SaathiBachat''' हे एक प्रभावी '''बिल स्प्लिटिंग अॅप''' म्हणूनही काम करते: ==== स्मार्ट वाटणी ==== * '''समान वाटणी''': सर्व सदस्यांमध्ये समान रक्कमेची वाटणी * '''कस्टम वाटणी''': प्रत्येकासाठी वेगळी रक्कम * '''टक्केवारी वाटणी''': टक्केवारीनुसार खर्च वाटणी * '''वेटेड वाटणी''': विविध घटकांनुसार वाटणी ==== व्यवहार ट्रॅकिंग ==== * '''रियल-टाइम अपडेट''': तत्काळ खर्च अपडेट * '''पेमेंट स्टेटस''': कोणी पैसे दिले आणि कोणी बाकी * '''सेटलमेंट ट्रॅकिंग''': एकूण थकबाकी हिशोब * '''हिस्ट्री रेकॉर्ड''': सर्व व्यवहारांचा इतिहास === नोटिफिकेशन सिस्टम === * '''पुश नोटिफिकेशन''': महत्वाच्या अपडेट्ससाठी * '''ईमेल रिमाइंडर''': पेमेंट आणि हप्त्यासाठी * '''SMS अलर्ट''': फोन नंबर द्वारे अलर्ट * '''इन-अॅप नोटिफिकेशन''': अॅप अंतर्गत सूचना ---- == तांत्रिक तपशील == === आर्किटेक्चर === '''SaathiBachat''' हे '''MERN Stack''' तंत्रज्ञानावर आधारित आहे: ==== फ्रंटएंड तंत्रज्ञान ==== * '''React.js 18''': आधुनिक UI कंपोनेंट्स * '''Next.js 14''': सर्व्हर-साइड रेंडरिंग आणि SEO ऑप्टिमायझेशन * '''TypeScript''': टाइप सेफ्टी आणि बेहतर कोड क्वालिटी * '''Tailwind CSS''': रेस्पॉन्सिव्ह डिझाइन * '''Zustand/Redux''': स्टेट मॅनेजमेंट ==== बॅकएंड तंत्रज्ञान ==== * '''Node.js''': सर्व्हर-साइड JavaScript * '''Express.js''': वेब फ्रेमवर्क * '''MongoDB''': NoSQL डेटाबेस * '''JWT''': ऑथेंटिकेशन आणि ऑथोरायझेशन * '''Socket.io''': रियल-टाइम कम्युनिकेशन ==== सिक्युरिटी फीचर्स ==== * '''डेटा एन्क्रिप्शन''': सर्व संवेदनशील माहिती एन्क्रिप्टेड * '''OAuth 2.0''': गूगल लॉगिन इंटिग्रेशन * '''रेट लिमिटिंग''': API अॅब्यूज प्रिव्हेंशन * '''HTTPS''': सुरक्षित डेटा ट्रान्समिशन === प्लॅटफॉर्म सपोर्ट === * '''वेब ब्राउझर''': सर्व आधुनिक ब्राउझर * '''मोबाइल''': Progressive Web App (PWA) * '''ऑपरेटिंग सिस्टम''': Android, iOS, Windows, macOS * '''ऑफलाइन सपोर्ट''': मर्यादित ऑफलाइन फंक्शनॅलिटी ---- == वापरकर्ता गट == === प्राथमिक वापरकर्ते === ==== ग्रामीण समुदाय ==== '''SaathiBachat''' चा सर्वाधिक वापर '''ग्रामीण भागांमध्ये''' होतो: * '''महिला बचत गट''': स्वयंसहायता गटांमध्ये सदस्य असलेल्या महिला * '''शेतकरी समुदाय''': कृषी कर्ज आणि हंगामी बचतीसाठी * '''ग्रामीण उद्योजक''': छोटे व्यवसाय सुरू करण्यासाठी कर्ज * '''सहकारी संस्था सदस्य''': पारंपरिक सहकारी चळवळीचे सदस्य ==== शहरी वापरकर्ते ==== '''शहरी भागांमध्ये''' मुख्यतः '''खर्च वाटणी''' साठी वापर: * '''कॉलेज स्टुडंट्स''': मेस बिल, रूम रेंट, स्टडी मटेरियल * '''कामगार तरुण''': ऑफिस लंच, कॅब शेअरिंग, फ्लॅट एक्सपेन्सेस * '''मित्र-मंडळी''': रेस्टॉरंट बिल, मूव्ही टिकेट, ट्रिप एक्सपेन्सेस * '''कुटुंब''': घरगुती खर्च, उत्सव खर्च, कुटुंबिक ट्रिप === वापरकर्ता वितरण === * '''महाराष्ट्र''': 45% वापरकर्ते * '''गुजरात''': 20% वापरकर्ते * '''कर्नाटक''': 15% वापरकर्ते * '''इतर राज्ये''': 20% वापरकर्ते === लिंग वितरण === * '''महिला वापरकर्ते''': 65% * '''पुरुष वापरकर्ते''': 35% === वयोगट === * '''18-25 वर्षे''': 30% (मुख्यतः कॉलेज स्टुडंट्स) * '''26-35 वर्षे''': 40% (कामगार तरुण) * '''36-50 वर्षे''': 25% (गृहिणी आणि व्यावसायिक) * '''50+ वर्षे''': 5% (ज्येष्ठ नागरिक) ---- == किंमत आणि सब्स्क्रिप्शन == === विनामूल्य योजना (Free Plan) === '''SaathiBachat''' ची '''मूलभूत सुविधा विनामूल्य''' उपलब्ध आहेत: * '''3 गटांपर्यंत''' गट निर्मिती * '''मूलभूत खर्च ट्रॅकिंग''' * '''स्टँडर्ड सपोर्ट''' * '''विज्ञापनांसह अनुभव''' === सशुल्क योजना === ==== बेसिक प्लॅन ==== * '''मासिक''': ₹79 * '''तिमाही''': ₹199 (16% बचत) * '''वार्षिक''': ₹799 (17% बचत) '''वैशिष्ट्ये''': * '''10 गटांपर्यंत''' व्यवस्थापन * '''विज्ञापनमुक्त अनुभव''' * '''प्राधान्य कस्टमर सपोर्ट''' * '''पेमेंट रिमाइंडर''' * '''अॅडव्हान्स ट्रॅकिंग''' ==== प्रीमियम प्लॅन ==== * '''मासिक''': ₹299 * '''तिमाही''': ₹799 (11% बचत) * '''वार्षिक''': ₹2,999 (17% बचत) '''वैशिष्ट्ये''': * '''बेसिक प्लॅनचे सर्व फीचर्स''' * '''विश्लेषण आणि अंतर्दृष्टी''' * '''कस्टम कॅटेगरी''' * '''डेटा एक्सपोर्ट''' * '''प्रीमियम सपोर्ट''' ==== एंटरप्राइज प्लॅन ==== * '''मासिक''': ₹999 * '''तिमाही''': ₹2,499 (17% बचत) * '''वार्षिक''': ₹9,999 (17% बचत) '''वैशिष्ट्ये''': * '''प्रीमियमचे सर्व फीचर्स''' * '''समर्पित अकाउंट मॅनेजर''' * '''कस्टम इंटिग्रेशन्स''' * '''अॅडव्हान्स रिपोर्टिंग''' * '''API ऍक्सेस''' ---- == सामाजिक प्रभाव == === महिला सक्षमीकरण === '''SaathiBachat''' ने '''भारतीय महिला सक्षमीकरण''' मध्ये महत्वपूर्ण योगदान दिले आहे: ==== आर्थिक समावेशन ==== * '''डिजिटल साक्षरता''': ग्रामीण महिलांमध्ये तंत्रज्ञान वापराची वाढ * '''आर्थिक स्वातंत्र्य''': स्वतःच्या बचत आणि खर्चावर नियंत्रण * '''उद्योजकता''': सहज कर्ज प्रवेशामुळे लहान व्यवसाय सुरुवात * '''नेतृत्व विकास''': गट व्यवस्थापनातून नेतृत्व कौशल्ये ==== केस स्टडी: यशोगाथा ==== '''कोल्हापूर जिल्ह्यातील''' एका महिला बचत गटाने '''SaathiBachat''' वापरून: * '''25 सदस्यांचा गट''' तयार केला * '''18 महिन्यांत ₹1,25,000''' एकत्रित केले * '''8 महिलांना कर्ज''' मिळाले * '''3 नवीन उद्योग''' सुरू झाले (शिवणकाम, पापड उत्पादन, अचार व्यवसाय) === ग्रामीण विकास === '''शेतकरी समुदायामध्ये''' अॅपचा सकारात्मक प्रभाव: * '''हंगामी कर्ज व्यवस्थापन''': पीक कालावधीनुसार लवचिक कर्ज * '''आपत्कालीन आधार''': कृषी नुकसानी दरम्यान त्वरित आर्थिक मदत * '''सामुदायिक खरेदी''': ट्रॅक्टर, पंप सेट यांसाठी एकत्रित खरेदी * '''डिजिटल समावेशन''': ग्रामीण भागात डिजिटल पेमेंटचा प्रसार === शहरी तरुणांमध्ये आर्थिक जबाबदारी === * '''बजेट डिसिप्लिन''': खर्चाचे नियोजन आणि ट्रॅकिंग * '''पारदर्शी व्यवहार''': मित्रांमध्ये आर्थिक वादविवादांचे निराकरण * '''डिजिटल पेमेंट''': कॅशलेस व्यवहारांना प्रोत्साहन * '''फायनान्शिअल लिटेरसी''': आर्थिक नियोजनाची जाणीव ---- == पुरस्कार आणि ओळख == === यूजर रेटिंग आणि रिव्ह्यू === * '''Google Play Store रेटिंग''': 4.8/5.0 * '''एकूण रिव्ह्यू''': 1,250+ * '''5-स्टार रेटिंग''': 85% * '''अवरेज डाउनलोड''': मासिक 10,000+ === मीडिया कव्हरेज === '''SaathiBachat''' ला विविध '''मराठी आणि राष्ट्रीय मीडिया''' मध्ये कवरेज मिळाले आहे: * '''तंत्रज्ञान ब्लॉग्स''': फिनटेक इनोव्हेशन म्हणून फीचर * '''स्टार्टअप मॅगझिन्स''': सामाजिक प्रभावाच्या कथेसाठी * '''महिला सक्षमीकरण वार्ता''': डिजिटल समावेशनाच्या संदर्भात === उद्योग ओळख === * '''डिजिटल इंडिया इनिशिएटिव्ह''': सरकारी डिजिटल समावेशन योजनेत समावेश * '''फिनटेक असोसिएशन''': भारतीय फिनटेक चळवळीत सहभाग * '''स्टार्टअप इकोसिस्टम''': इनोव्हेटिव्ह सोशल इम्पॅक्ट अॅप म्हणून ओळख ---- == भविष्यातील विकास == === रोडमॅप 2025-2026 === ==== तांत्रिक सुधारणा ==== * '''AI-पॉवर्ड इनसाइट्स''': खर्चाचे पैटर्न आणि आर्थिक सल्ला * '''व्हॉइस कमांड्स''': मराठी आणि हिंदीमध्ये आवाजाने खर्च जोडणे * '''ऑटोमेटिक बिल स्कॅनिंग''': रेसिटचा फोटो काढून डेटा एक्सट्रॅक्शन * '''प्रेडिक्टिव्ह अॅनालिटिक्स''': भविष्यातील खर्च आणि बचतीचे अंदाज ==== नवीन फीचर्स ==== * '''डिजिटल मार्केटप्लेस''': सदस्यांमध्ये वस्तू खरेदी-विक्री प्लॅटफॉर्म * '''इन्व्हेस्टमेंट ऑप्शन्स''': SIP, म्युच्युअल फंड इंटिग्रेशन * '''इन्श्युरन्स इंटिग्रेशन''': हेल्थ आणि क्रॉप इन्श्युरन्स * '''गव्हर्नमेंट स्कीम लिंकेज''': सरकारी योजनांशी थेट जोडणी ==== भौगोलिक विस्तार ==== * '''नवीन राज्ये''': राजस्थान, मध्यप्रदेश, छत्तीसगडमध्ये विस्तार * '''भाषा सपोर्ट''': गुजराती, कन्नड, तेलुगू भाषांमध्ये अॅप * '''इंटरनॅशनल एक्सपेंशन''': नेपाळ, बांगलादेशमध्ये पायलट प्रोजेक्ट === भागीदारी योजना === * '''बँक पार्टनरशिप''': राष्ट्रीयकृत बँकांसोबत एकत्रीकरण * '''NGO कोलॅबोरेशन''': ग्रामीण विकास संस्थांसोबत काम * '''कॉर्पोरेट CSR''': कंपन्यांच्या सामाजिक जबाबदारी प्रकल्पांमध्ये सहभाग ---- == आव्हाने आणि समाधान == === तांत्रिक आव्हाने === * '''इंटरनेट कनेक्टिव्हिटी''': ग्रामीण भागातील मर्यादित इंटरनेट ** '''समाधान''': ऑफलाइन मोड आणि डेटा कॉम्प्रेशन * '''डिजिटल लिटेरसी''': वृद्ध वापरकर्त्यांसाठी तंत्रज्ञान अडचणी ** '''समाधान''': सोपा UI/UX आणि व्हॉइस गायडन्स === सामाजिक आव्हाने === * '''विश्वास निर्माण''': डिजिटल प्लॅटफॉर्मवरील अविश्वास ** '''समाधान''': समुदायिक आउटरीच आणि सक्सेस स्टोरीज * '''पारंपरिक पद्धती''': जुन्या पद्धतींशी जोडणी ** '''समाधान''': हायब्रिड मॉडेल आणि हळूहळू ट्रान्झिशन ---- == संदर्भ == # SaathiBachat अधिकृत वेबसाइट - www.saathibachat.com # Google Play Store - SaathiBachat अॅप पेज # "Digital Financial Inclusion in Rural India" - RBI वार्षिक अहवाल 2023 # "Women's Self Help Groups: Impact Study" - NABARD संशोधन 2024 # "Fintech Adoption in Maharashtra" - FIDR अभ्यास 2024 == बाह्य दुवे == === अधिकृत संपर्क === * '''मुख्य वेबसाइट''': [https://www.saathibachat.com/ www.saathibachat.com] * '''सपोर्ट''': support@saathibachat.com * '''व्यवसायिक पूछताछ''': business@saathibachat.com === सामाजिक माध्यमे === * '''Facebook''': [https://www.facebook.com/saathibachat @saathibachat] * '''Twitter''': [https://www.twitter.com/saathibachat @saathibachat] * '''Instagram''': [https://www.instagram.com/saathibachat @saathibachat] * '''LinkedIn''': [https://www.linkedin.com/company/saathibachat SaathiBachat Company Page] === डेव्हलपर संसाधने === * '''API डॉक्युमेंटेशन''': [https://api.saathibachat.com/docs api.saathibachat.com/docs] * '''GitHub''': [https://github.com/saathibachat github.com/saathibachat] * '''टेक ब्लॉग''': [https://tech.saathibachat.com/ tech.saathibachat.com] === डाउनलोड लिंक्स === * '''Android''': Google Play Store * '''iOS''': Apple App Store (लवकरच) * '''Web App''': [https://app.saathibachat.com/ app.saathibachat.com] ----'''श्रेणी''': [मोबाइल अॅप्लिकेशन] | [फिनटेक] | [बचत गट] | [खर्च व्यवस्थापन] | [डिजिटल समावेशन] | [महिला सक्षमीकरण] | [ग्रामीण विकास] | [महाराष्ट्रातील तंत्रज्ञान] '''कीवर्ड''': साथीबचत, बचत गट अॅप, खर्च वाटप अॅप, महिला बचत गट, स्वयंसहायता गट, ग्रुप एक्सपेन्स मॅनेजर, बिल स्प्लिटिंग अॅप, फिनटेक अॅप, डिजिटल बचत, मराठी फायनान्स अॅप [[सदस्य:Shaikh Faruk|Shaikh Faruk]] ([[सदस्य चर्चा:Shaikh Faruk|चर्चा]]) ००:२१, १९ जून २०२५ (IST) 9s0782sjmm27ufqqsoftw98pduku1we 2580955 2580954 2025-06-18T18:56:27Z Shaikh Faruk 172735 2580955 wikitext text/x-wiki SaathiBachat SaathiBachat (साथीबचत) हे भारतातील एक प्रमुख आर्थिक व्यवस्थापन मोबाइल अॅप्लिकेशन आहे जे बचत गट व्यवस्थापन आणि खर्च वाटणी (expense splitting) यासाठी विशेष डिझाइन केले गेले आहे। हे अॅप विशेषतः महाराष्ट्र, गुजरात आणि इतर भारतीय राज्यांमधील ग्रामीण आणि शहरी दोन्ही भागांमध्ये लोकप्रिय आहे. परिचय SaathiBachat हे एक मल्टी-लिंग्वल फिनटेक अॅप्लिकेशन आहे जे मराठी, हिंदी आणि इंग्रजी भाषांमध्ये उपलब्ध आहे. या अॅपचा मुख्य उद्देश भारतीय पारंपरिक बचत गट (स्वयंसहायता गट) प्रणालीला डिजिटल बनवणे आणि मित्र-मंडळी, कुटुंब सदस्य आणि रूममेट्स यांच्यातील खर्चाचे वाटप सुलभ करणे आहे. या अॅपने Google Play Store वर 4.8 पैकी 4.8 रेटिंग मिळवली आहे आणि 1,250 पेक्षा जास्त वापरकर्त्यांनी यासाठी रेटिंग दिले आहे. हे भारतातील #1 बचत गट अॅप म्हणून ओळखले जाते. इतिहास आणि विकास स्थापना SaathiBachat ची स्थापना शेख फारुक (Shaikh Faruk) यांनी केली आहे. हे अॅप भारतीय वापरकर्त्यांच्या विशिष्ट आर्थिक गरजा लक्षात घेऊन डिझाइन करण्यात आले आहे. डेव्हलपमेंट टीम अॅपचे डेव्हलपमेंट आधुनिक वेब तंत्रज्ञान वापरून केले गेले आहे: * फ्रंटएंड: React.js, Next.js, TypeScript * बॅकएंड: Node.js, Express.js * डेटाबेस: MongoDB * क्लाउड सेवा: Cloudinary * पेमेंट इंटिग्रेशन: UPI, विविध डिजिटल पेमेंट गेटवे लॉन्च आणि विकास अॅप प्रथम वेब प्लॅटफॉर्म म्हणून सुरू झाले आणि नंतर Progressive Web App (PWA) तंत्रज्ञान वापरून मोबाइल अनुभव सुधारले गेले. मुख्य वैशिष्ट्ये बचत गट व्यवस्थापन SaathiBachat च्या मुख्य वैशिष्ट्यांमध्ये पारंपरिक बचत गट (SHG - Self Help Group) व्यवस्थापनाचे संपूर्ण डिजिटलायझेशन समाविष्ट आहे: सदस्य व्यवस्थापन * गट निर्मिती: नवीन बचत गट तयार करणे * सदस्य जोडणे: व्हाट्सअॅप, SMS, ईमेल द्वारे आमंत्रण * सदस्य प्रोफाइल: प्रत्येक सदस्याची संपूर्ण माहिती * भूमिका व्यवस्थापन: सरपंच, खजिनदार, सदस्य यांच्या भूमिका आर्थिक व्यवहार * मासिक हप्ता ट्रॅकिंग: प्रत्येक सदस्याच्या योगदानाचा मागोवा * डिजिटल खातेवही: कागदी नोंदीऐवजी डिजिटल रेकॉर्ड * आपोआप व्याज गणना: कर्जावरील व्याज आपोआप गणना * पेमेंट रिमाइंडर: हप्ता आणि कर्ज परतफेडीचे रिमाइंडर कर्ज व्यवस्थापन * कर्ज अर्ज: डिजिटल कर्ज अर्ज प्रक्रिया * मंजूरी प्रक्रिया: गट सदस्यांकडून व्होटिंग सिस्टम * EMI ट्रॅकिंग: कर्ज परतफेडीचे नियोजन * व्याज दर व्यवस्थापन: लवचिक व्याज दर निर्धारण खर्च वाटणी (Expense Splitting) SaathiBachat हे एक प्रभावी बिल स्प्लिटिंग अॅप म्हणूनही काम करते: स्मार्ट वाटणी * समान वाटणी: सर्व सदस्यांमध्ये समान रक्कमेची वाटणी * कस्टम वाटणी: प्रत्येकासाठी वेगळी रक्कम * टक्केवारी वाटणी: टक्केवारीनुसार खर्च वाटणी * वेटेड वाटणी: विविध घटकांनुसार वाटणी व्यवहार ट्रॅकिंग * रियल-टाइम अपडेट: तत्काळ खर्च अपडेट * पेमेंट स्टेटस: कोणी पैसे दिले आणि कोणी बाकी * सेटलमेंट ट्रॅकिंग: एकूण थकबाकी हिशोब * हिस्ट्री रेकॉर्ड: सर्व व्यवहारांचा इतिहास नोटिफिकेशन सिस्टम * पुश नोटिफिकेशन: महत्वाच्या अपडेट्ससाठी * ईमेल रिमाइंडर: पेमेंट आणि हप्त्यासाठी * SMS अलर्ट: फोन नंबर द्वारे अलर्ट * इन-अॅप नोटिफिकेशन: अॅप अंतर्गत सूचना तांत्रिक तपशील आर्किटेक्चर SaathiBachat हे MERN Stack तंत्रज्ञानावर आधारित आहे: फ्रंटएंड तंत्रज्ञान * React.js 18: आधुनिक UI कंपोनेंट्स * Next.js 14: सर्व्हर-साइड रेंडरिंग आणि SEO ऑप्टिमायझेशन * TypeScript: टाइप सेफ्टी आणि बेहतर कोड क्वालिटी * Tailwind CSS: रेस्पॉन्सिव्ह डिझाइन * Zustand/Redux: स्टेट मॅनेजमेंट बॅकएंड तंत्रज्ञान * Node.js: सर्व्हर-साइड JavaScript * Express.js: वेब फ्रेमवर्क * MongoDB: NoSQL डेटाबेस * JWT: ऑथेंटिकेशन आणि ऑथोरायझेशन * Socket.io: रियल-टाइम कम्युनिकेशन सिक्युरिटी फीचर्स * डेटा एन्क्रिप्शन: सर्व संवेदनशील माहिती एन्क्रिप्टेड * OAuth 2.0: गूगल लॉगिन इंटिग्रेशन * रेट लिमिटिंग: API अॅब्यूज प्रिव्हेंशन * HTTPS: सुरक्षित डेटा ट्रान्समिशन प्लॅटफॉर्म सपोर्ट * वेब ब्राउझर: सर्व आधुनिक ब्राउझर * मोबाइल: Progressive Web App (PWA) * ऑपरेटिंग सिस्टम: Android, iOS, Windows, macOS * ऑफलाइन सपोर्ट: मर्यादित ऑफलाइन फंक्शनॅलिटी वापरकर्ता गट प्राथमिक वापरकर्ते ग्रामीण समुदाय SaathiBachat चा सर्वाधिक वापर ग्रामीण भागांमध्ये होतो: * महिला बचत गट: स्वयंसहायता गटांमध्ये सदस्य असलेल्या महिला * शेतकरी समुदाय: कृषी कर्ज आणि हंगामी बचतीसाठी * ग्रामीण उद्योजक: छोटे व्यवसाय सुरू करण्यासाठी कर्ज * सहकारी संस्था सदस्य: पारंपरिक सहकारी चळवळीचे सदस्य शहरी वापरकर्ते शहरी भागांमध्ये मुख्यतः खर्च वाटणी साठी वापर: * कॉलेज स्टुडंट्स: मेस बिल, रूम रेंट, स्टडी मटेरियल * कामगार तरुण: ऑफिस लंच, कॅब शेअरिंग, फ्लॅट एक्सपेन्सेस * मित्र-मंडळी: रेस्टॉरंट बिल, मूव्ही टिकेट, ट्रिप एक्सपेन्सेस * कुटुंब: घरगुती खर्च, उत्सव खर्च, कुटुंबिक ट्रिप वापरकर्ता वितरण * महाराष्ट्र: 45% वापरकर्ते * गुजरात: 20% वापरकर्ते * कर्नाटक: 15% वापरकर्ते * इतर राज्ये: 20% वापरकर्ते लिंग वितरण * महिला वापरकर्ते: 65% * पुरुष वापरकर्ते: 35% वयोगट * 18-25 वर्षे: 30% (मुख्यतः कॉलेज स्टुडंट्स) * 26-35 वर्षे: 40% (कामगार तरुण) * 36-50 वर्षे: 25% (गृहिणी आणि व्यावसायिक) * 50+ वर्षे: 5% (ज्येष्ठ नागरिक) किंमत आणि सब्स्क्रिप्शन विनामूल्य योजना (Free Plan) SaathiBachat ची मूलभूत सुविधा विनामूल्य उपलब्ध आहेत: * 3 गटांपर्यंत गट निर्मिती * मूलभूत खर्च ट्रॅकिंग * स्टँडर्ड सपोर्ट * विज्ञापनांसह अनुभव सशुल्क योजना बेसिक प्लॅन * मासिक: ₹79 * तिमाही: ₹199 (16% बचत) * वार्षिक: ₹799 (17% बचत) वैशिष्ट्ये: * 10 गटांपर्यंत व्यवस्थापन * विज्ञापनमुक्त अनुभव * प्राधान्य कस्टमर सपोर्ट * पेमेंट रिमाइंडर * अॅडव्हान्स ट्रॅकिंग प्रीमियम प्लॅन * मासिक: ₹299 * तिमाही: ₹799 (11% बचत) * वार्षिक: ₹2,999 (17% बचत) वैशिष्ट्ये: * बेसिक प्लॅनचे सर्व फीचर्स * विश्लेषण आणि अंतर्दृष्टी * कस्टम कॅटेगरी * डेटा एक्सपोर्ट * प्रीमियम सपोर्ट एंटरप्राइज प्लॅन * मासिक: ₹999 * तिमाही: ₹2,499 (17% बचत) * वार्षिक: ₹9,999 (17% बचत) वैशिष्ट्ये: * प्रीमियमचे सर्व फीचर्स * समर्पित अकाउंट मॅनेजर * कस्टम इंटिग्रेशन्स * अॅडव्हान्स रिपोर्टिंग * API ऍक्सेस सामाजिक प्रभाव महिला सक्षमीकरण SaathiBachat ने भारतीय महिला सक्षमीकरण मध्ये महत्वपूर्ण योगदान दिले आहे: आर्थिक समावेशन * डिजिटल साक्षरता: ग्रामीण महिलांमध्ये तंत्रज्ञान वापराची वाढ * आर्थिक स्वातंत्र्य: स्वतःच्या बचत आणि खर्चावर नियंत्रण * उद्योजकता: सहज कर्ज प्रवेशामुळे लहान व्यवसाय सुरुवात * नेतृत्व विकास: गट व्यवस्थापनातून नेतृत्व कौशल्ये केस स्टडी: यशोगाथा कोल्हापूर जिल्ह्यातील एका महिला बचत गटाने SaathiBachat वापरून: * 25 सदस्यांचा गट तयार केला * 18 महिन्यांत ₹1,25,000 एकत्रित केले * 8 महिलांना कर्ज मिळाले * 3 नवीन उद्योग सुरू झाले (शिवणकाम, पापड उत्पादन, अचार व्यवसाय) ग्रामीण विकास शेतकरी समुदायामध्ये अॅपचा सकारात्मक प्रभाव: * हंगामी कर्ज व्यवस्थापन: पीक कालावधीनुसार लवचिक कर्ज * आपत्कालीन आधार: कृषी नुकसानी दरम्यान त्वरित आर्थिक मदत * सामुदायिक खरेदी: ट्रॅक्टर, पंप सेट यांसाठी एकत्रित खरेदी * डिजिटल समावेशन: ग्रामीण भागात डिजिटल पेमेंटचा प्रसार शहरी तरुणांमध्ये आर्थिक जबाबदारी * बजेट डिसिप्लिन: खर्चाचे नियोजन आणि ट्रॅकिंग * पारदर्शी व्यवहार: मित्रांमध्ये आर्थिक वादविवादांचे निराकरण * डिजिटल पेमेंट: कॅशलेस व्यवहारांना प्रोत्साहन * फायनान्शिअल लिटेरसी: आर्थिक नियोजनाची जाणीव पुरस्कार आणि ओळख यूजर रेटिंग आणि रिव्ह्यू * Google Play Store रेटिंग: 4.8/5.0 * एकूण रिव्ह्यू: 1,250+ * 5-स्टार रेटिंग: 85% * अवरेज डाउनलोड: मासिक 10,000+ मीडिया कव्हरेज SaathiBachat ला विविध मराठी आणि राष्ट्रीय मीडिया मध्ये कवरेज मिळाले आहे: * तंत्रज्ञान ब्लॉग्स: फिनटेक इनोव्हेशन म्हणून फीचर * स्टार्टअप मॅगझिन्स: सामाजिक प्रभावाच्या कथेसाठी * महिला सक्षमीकरण वार्ता: डिजिटल समावेशनाच्या संदर्भात उद्योग ओळख * डिजिटल इंडिया इनिशिएटिव्ह: सरकारी डिजिटल समावेशन योजनेत समावेश * फिनटेक असोसिएशन: भारतीय फिनटेक चळवळीत सहभाग * स्टार्टअप इकोसिस्टम: इनोव्हेटिव्ह सोशल इम्पॅक्ट अॅप म्हणून ओळख भविष्यातील विकास रोडमॅप 2025-2026 तांत्रिक सुधारणा * AI-पॉवर्ड इनसाइट्स: खर्चाचे पैटर्न आणि आर्थिक सल्ला * व्हॉइस कमांड्स: मराठी आणि हिंदीमध्ये आवाजाने खर्च जोडणे * ऑटोमेटिक बिल स्कॅनिंग: रेसिटचा फोटो काढून डेटा एक्सट्रॅक्शन * प्रेडिक्टिव्ह अॅनालिटिक्स: भविष्यातील खर्च आणि बचतीचे अंदाज नवीन फीचर्स * डिजिटल मार्केटप्लेस: सदस्यांमध्ये वस्तू खरेदी-विक्री प्लॅटफॉर्म * इन्व्हेस्टमेंट ऑप्शन्स: SIP, म्युच्युअल फंड इंटिग्रेशन * इन्श्युरन्स इंटिग्रेशन: हेल्थ आणि क्रॉप इन्श्युरन्स * गव्हर्नमेंट स्कीम लिंकेज: सरकारी योजनांशी थेट जोडणी भौगोलिक विस्तार * नवीन राज्ये: राजस्थान, मध्यप्रदेश, छत्तीसगडमध्ये विस्तार * भाषा सपोर्ट: गुजराती, कन्नड, तेलुगू भाषांमध्ये अॅप * इंटरनॅशनल एक्सपेंशन: नेपाळ, बांगलादेशमध्ये पायलट प्रोजेक्ट भागीदारी योजना * बँक पार्टनरशिप: राष्ट्रीयकृत बँकांसोबत एकत्रीकरण * NGO कोलॅबोरेशन: ग्रामीण विकास संस्थांसोबत काम * कॉर्पोरेट CSR: कंपन्यांच्या सामाजिक जबाबदारी प्रकल्पांमध्ये सहभाग आव्हाने आणि समाधान तांत्रिक आव्हाने * इंटरनेट कनेक्टिव्हिटी: ग्रामीण भागातील मर्यादित इंटरनेट * समाधान: ऑफलाइन मोड आणि डेटा कॉम्प्रेशन * डिजिटल लिटेरसी: वृद्ध वापरकर्त्यांसाठी तंत्रज्ञान अडचणी * समाधान: सोपा UI/UX आणि व्हॉइस गायडन्स सामाजिक आव्हाने * विश्वास निर्माण: डिजिटल प्लॅटफॉर्मवरील अविश्वास * समाधान: समुदायिक आउटरीच आणि सक्सेस स्टोरीज * पारंपरिक पद्धती: जुन्या पद्धतींशी जोडणी * समाधान: हायब्रिड मॉडेल आणि हळूहळू ट्रान्झिशन संदर्भ 1. SaathiBachat अधिकृत वेबसाइट - www.saathibachat.com 2. Google Play Store - SaathiBachat अॅप पेज 3. "Digital Financial Inclusion in Rural India" - RBI वार्षिक अहवाल 2023 4. "Women's Self Help Groups: Impact Study" - NABARD संशोधन 2024 5. "Fintech Adoption in Maharashtra" - FIDR अभ्यास 2024 बाह्य दुवे अधिकृत संपर्क * मुख्य वेबसाइट: www.saathibachat.com * सपोर्ट: support@saathibachat.com * व्यवसायिक पूछताछ: business@saathibachat.com * Android: Google Play Store * iOS: Apple App Store (लवकरच) * Web App: saathibachat.com श्रेणी: [मोबाइल अॅप्लिकेशन] | [फिनटेक] | [बचत गट] | [खर्च व्यवस्थापन] | [डिजिटल समावेशन] | [महिला सक्षमीकरण] | [ग्रामीण विकास] | [महाराष्ट्रातील तंत्रज्ञान] कीवर्ड: साथीबचत, बचत गट अॅप, खर्च वाटप अॅप, महिला बचत गट, स्वयंसहायता गट, ग्रुप एक्सपेन्स मॅनेजर, बिल स्प्लिटिंग अॅप, फिनटेक अॅप, डिजिटल बचत, मराठी फायनान्स अॅप hy09snvdobxhiyajhq2nct7yxkz1p8w 2580957 2580955 2025-06-18T19:07:54Z अभय नातू 206 [[Special:Contributions/Shaikh Faruk|Shaikh Faruk]] ([[User talk:Shaikh Faruk|चर्चा]]) यांनी केलेले बदल [[User:71.187.190.124|71.187.190.124]] यांच्या आवृत्तीकडे पूर्वपदास नेले. 2254128 wikitext text/x-wiki {{सुचालन चावडी}} :विवादास्पद बाबी/मुद्दे/कृती इत्यादींविषयी उहापोह करण्यासाठी या चावडीचा वापर अभिप्रेत आहे. <!--{{सुचालन चावडी}} आणि {{संदर्भयादी}} हे या पानावरील कायमस्वरूपी साचे आहेत. जुना मजकूर विदागार संग्रहांवर हलवताना (आर्काइव्ह करताना) {{सुचालन चावडी}} साचा या पानावरून वगळला जाणार नाही तसेच तो सर्व विदागारपानात सुद्धा असेल याची दक्षता घ्या --> *[[विकिपीडिया:चावडी/वादनिवारण/जुनी चर्चा १| मागील चर्चा]] == पान '''महाराष्ट्रातील जातिव्यवस्था''' वरील संपादने == नमस्कार, पान [[महाराष्ट्रातील जातिव्यवस्था]] वर एक सदस्य फक्त एका विशिष्ट समाजाची माहिती भरत आहे. ही माहिती [http://ketkardnyankosh.com/index.php/2012-09-06-10-40-02/391-2012-10-07-08-46-36 केतकर ज्ञानकोश], [http://amodpatil.blogspot.com/2012/02/agri-samaj.html अमोद पाटील ब्लॉगस्पॉट], पान [[आगरी बोलीभाषा]], [[आगरी]] येथून नकल डकव करत आहे. जे की १) महाराष्ट्रातील जातीव्यवस्था या मुख्य विषयाशी धरून नसून फक्त [[आगरी]] विषयाशी संबंधित आहे. २) विविध ठिकाणची माहिती जशीच्या तशी नकल डकव आहे. संबंधित सदस्यास सौम्य भाषेत सूचना दिली आहे. परंतु चुकीची संपादने उलटवल्या नंतर [https://mr.m.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B8%E0%A4%A6%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%AF_%E0%A4%9A%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%9A%E0%A4%BE:Dhirajbhoir6 तो वादावर उतरत आहे. ] कृपया तपासून योग्य निर्णय घ्यावा. ::[[सदस्य:Goresm|'''<span style="text-shadow:grey 3px 3px 2px;color: blue"> संतोष</span><span style="text-shadow:gray 3px 3px 2px;color: blue"> गोरे </span>''']] ([[User talk:Goresm|<span style="text-shadow:grey 3px 3px 2px;">💬</span>]] ) ०६:२९, १ जून २०२१ (IST) :नोंद घेतली, माहिती काढली आहे, पुन्हा माहिती टाकल्यास त्यांना अवरोधित केले जाईल. धन्यवाद --[[सदस्य:Tiven2240|Tiven2240]] ([[सदस्य चर्चा:Tiven2240|चर्चा]]) ०७:४३, १ जून २०२१ (IST) == शिंटोवाद == शिंटोवादाच्या पानावर ([[शिंतो धर्म]]) अगोदर एकदा चर्चा झालेली आहे [https://mr.m.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%9A%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%9A%E0%A4%BE:%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%82%E0%A4%9F%E0%A5%8B%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%A6?markasread=840919&markasreadwiki=mrwiki#%E0%A4%9A%E0%A5%80%E0%A4%A8_%E0%A4%95%E0%A5%80_%E0%A4%9C%E0%A4%AA%E0%A4%BE%E0%A4%A8] आणि तिथे प्रचालकांनी संदर्भ व्यवस्थित न देता हे माहिती पुन्हा त्यांच्या पद्धतीने जोडत आहेत. आता मी माहिती हटवलेलं पुन्हा त्यांनी पूर्वपदावर आणून ठेवलेलं आहे. आणि हा प्रचालकांचा विकिपीडियाच्या नियमाविरुद्ध एक मनमानी पद्धत सुरू आहे. प्रचालकांच्या विरोधात तक्रार कोठे केली जाते याची मला सविस्तर थोडी माहिती मिळावी अशी विनंती आहे. [[सदस्य:AShiv1212|AShiv1212]] ([[सदस्य चर्चा:AShiv1212|चर्चा]]) २१:५९, ११ नोव्हेंबर २०२२ (IST) :नोंद घेतली आहे. अधिक माहिती देऊ शकता येईल का? --[[सदस्य:Tiven2240|Tiven2240]] ([[सदस्य चर्चा:Tiven2240|चर्चा]]) १५:४५, १२ नोव्हेंबर २०२२ (IST) ::आणि सुध्दा [[सदस्य:AShiv1212]] वर लिहिलेले आपले मतांची अधिक माहिती भेटू शकते का? --[[सदस्य:Tiven2240|Tiven2240]] ([[सदस्य चर्चा:Tiven2240|चर्चा]]) १५:४८, १२ नोव्हेंबर २०२२ (IST) नमस्कार {{साद|Tiven2240}} सर. पहिल्या चर्चासत्रात सुद्धा सर्व संदर्भ मीच दिलेले आहेत. प्रचालकांनी दिलेले संदर्भ त्याच्यामध्ये सुद्धा दोन संदर्भ हे पुष्टी करतात. दुसरी गोष्ट सारखं तुम्ही मलाच संदर्भ मागत असाल तर प्रचालकाने जोडलेल्या माहितीचा संदर्भ हा कोणता आहे? प्रत्येक वेळी दुसऱ्या सदस्याकडून संदर्भ ची मागणी करण्याच्या अगोदर प्रचालकांनी जे माहिती जोडलेलं आहे त्याचे संदर्भ विश्वसनीय जोडावे त्यांनी जे संदर्भ जोडलेले आहेत त्यातले काही संदर्भ हे दिसत नाहीत. [[सदस्य:AShiv1212|AShiv1212]] ([[सदस्य चर्चा:AShiv1212|चर्चा]]) १६:१०, १२ नोव्हेंबर २०२२ (IST) == Degradation == When I was editing / creating the pages 10 years back, I had faced hard scrutiny from the Editors. Specifically from Abhay Natu. Why do I not see that happening any more? Marathi Wikipedia has degraded drastically. Here is one example: https://mr.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%A6%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%8B%E0%A4%B9%E0%A5%80_%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%B9%E0%A4%BF%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%AF_%E0%A4%B8%E0%A4%82%E0%A4%AE%E0%A5%87%E0%A4%B2%E0%A4%A8 :Anonymous, non-marathi message makes vague, unverifiable claims. :'''Non-actionable.''' :[[सदस्य:अभय नातू|अभय नातू]] ([[सदस्य चर्चा:अभय नातू|चर्चा]]) ०३:२६, ११ मार्च २०२३ (IST) :We have noted various incidents of harrasment on user:ज and this is one of them. --[[सदस्य:Tiven2240|Tiven2240]] ([[सदस्य चर्चा:Tiven2240|चर्चा]]) ०९:४६, ११ मार्च २०२३ (IST) :Unverifiable? Hardly so. Everything is in front of your eyes. :Vague and unverifiable claims? The page link I provided about Vidrohi Sahitya Sammelan is a text book example of vague and unverifiable claims. :At least visit the link I posted, and tell me if the quality is same as what it used to be when "WE" were targeting to complete 25000 pages. :Then again, you already know it well. You are just helpless. [[विशेष:योगदान/71.187.190.124|71.187.190.124]] ०५:१७, २३ मार्च २०२३ (IST) bloaj3bgm37atu8l3r3m67hvnve08f5 0 104233 2580946 2578786 2025-06-18T17:37:42Z Abha1111 168731 added a reliable citation to the site. 2580946 wikitext text/x-wiki '''सात बाराचा उतारा''' हा जमिनीवरील मालकी हक्क कोणाचा आहे हे समजून घेण्यासाठी शासकीय अभिलेख महसूल विभागातर्फे दिला जातो. * क्रमांक ७ व क्र.१२ ही जमिनीच्या मालकी हक्कांसंबंधीच्या कायद्यातली विशेष कलमे आहेत.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|दुवा = https://bhumiabhilekh.maharashtra.gov.in/1049/%E0%A4%AD%E0%A5%82%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%AA%E0%A4%A8-%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%97|title = जमाबंदीचे अभिलेख (भूमापन विभाग) |प्रकाशक= भूमि अभिलेख विभाग, महाराष्ट्र राज्य|ॲक्सेसदिनांक= २७ मार्च २०१६}}</ref> ==७/१२ चा उतारा म्हणजे काय?== सातबारा उतारा म्हणजे जमिनीचा एक प्रकारचा आरसा होय, कारण हा उतारा वाचून प्रत्यक्ष जमिनीवर न जाता त्या जमिनीचा संपूर्ण अंदाज आपल्याला बसल्या जागी मिळू शकतो. महाराष्ट्र शासनाच्या '''महाराष्ट्र जमीन महसूल कायदा १९६६''' अंतर्गत शेतजमिनींच्या हक्कांबाबत विविध नोंदी ठेवल्या जातात. यासाठी वेगवेगळी नोंदणीपुस्तके असतात. या रजिस्टरमध्ये कुळांचे मालकी हक्क, शेतजमिनीचे हक्क, त्यातल्या पिकांचे हक्क यांचा समावेश असतो. तसेच यासोबत २१ विविध प्रकारचे '''गाव नमुने''' ठेवलेले असतात. *यापैकी '''गावचा नमुना नं ७''' आणि '''गावचा नमुना नं १२''' मिळून सातबारा उतारा तयार होतो. म्हणून त्या उताऱ्याला '''सातबारा (७/१२) उतारा''' असे म्हणतात.<ref name="mayboli-article">{{संकेतस्थळ स्रोत|दुवा = http://www.maayboli.com/node/47607|title = सातबारा उतारा कसा वाचावा?|प्रकाशक = मायबोली}}</ref> ==७/१२ उतारा काय दर्शवितो?== प्रत्येक जमीनधारकास स्वतःकडे असलेली [[जमीन]] किती व कोणती हे सातबारा उताऱ्यावरून कळू शकते. *'''गाव नमुना ७''' हे अधिकारपत्रक आहे, तर '''गाव नमुना १२''' हे पीक-पाहणी पत्रक आहे. जमीन व महसूलाच्या व्यवस्थापनासाठी प्रत्येक गावच्या तलाठ्याकडे हे ''गाव नमुने'' असतात. *७/१२ हा जमीन मालकी हक्काचा प्राथमिक व अंतिम पुरावा असतो. ७/१२ ची नवीन पुस्तके साधारणतः १० वर्षांनी लिहिली जातात, तर ७/१२ पीक पाहणी-नोंद दरवर्षी केली जाते.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://anyrorrurallandrecord.online/|title=7/12 Any RoR Rural Land Records Gujarat 2025|date=2025-01-15|language=en-US|access-date=2025-06-18}}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://anyrorgujaratonline.in/|title=AnyRoR Gujarat 7/12 Online Utara Rural & Urban Land Records 2024 (Download PDF)|date=2024-11-30|language=en-US|access-date=2024-11-30}}</ref> ==७/१२ उतारा ऑनलाईन कसे मिळवावे?== महाराष्ट्र सरकारच्या संकेतस्थळाला भेट द्या किंवा येथे https://bhulekh.mahabhumi.gov.in या लिंकवर क्लिक करा. सबमिट वर क्लिक करा, व वरील विहीत केलेल्या माहिती नुसार ७/१२ प्रदर्शित होईल. == गाव नमुना == अ) गाव नमुना ७ च्या उताऱ्याच्या डाव्या बाजूस भूमापन/सर्व्हे/गट नं व हिस्सा नं. दाखविलेला असतो. सरकारने प्रत्येक जमिनीच्या गटाला एक नंबर दिलेला असतो, त्याला भूमापन किंवा सर्व्हे नंबर किंवा गट नंबर म्हणतात. आणि या प्रकारातील जमिनीचा हिस्सा कितवा आहे हे हिस्सा नंबर मध्ये दाखविलेले असते. त्याजवळच जमीन ज्या प्रकाराने धारण केलेली असते ती भूधारण पद्धती दाखविलेली असते. सदरची जमीन त्या व्यक्तीकडे कशी आली हे त्यावरून कळते. * भोगवटादार वर्ग-१: म्हणजे ही जमीन वंशपरंपरेने चालत आलेली, मालकीहक्क असलेली असते. यालाच खालसा असेही म्हणतात. * भोगवटादार वर्ग-२: म्हणजे सरकारने अल्पभूधारक किंवा भूमिहीनांना दिलेल्या जमिनी. जिल्हाधिकाऱ्यांनी परवानगी दिली तरच या जमिनीची विक्री, भाडेपट्टा, गहाण, दान, हस्तांतरण करता येते. सरकारने विशिष्ट शर्ती किंवा विशिष्ट कामांसाठी किंवा मुदतीसाठी किंवा भाडेपट्ट्याने दिलेली जमिन भूधारणमध्ये मोडते. अशा अटींचा भंग केल्यास सरकार ती काढून घेते. या इनाम, वतन वर्गातल्या जमिनी असतात. भूमापन क्रमांकाचे स्थानिक नाव या रकान्यात शेतकऱ्याने आपल्या जमिनीला नाव दिलेले असल्यास(खाचर/वाळूखाच) उल्लेख असतो. त्याखाली जमिनीचे 'लागवडीचे योग्य क्षेत्र' यात जिरायत, बागायत, भातशेतीचे क्षेत्र याची एकूण नोंद असते. हे क्षेत्र एकर/हेक्टर व गुंठे/आर मध्ये दाखविलेले असते. त्याखाली पो.ख. म्हणजे '''पोट खराबा''' म्हणजे लागवडीस पूर्णतः अयोग्य असे क्षेत्र दाखविलेले असते. यात पुन्हा *वर्ग(अ) म्हणजे शेतातील बांध/नाले/खाणी यांचा समावेश होतो, तर *वर्ग(ब) मध्ये रस्ते, कालवे, तलाव व विशिष्ठ कामांसाठी राखून ठेवलेल्या जमिनीची नोंद असते. त्याखाली 'आकार', जमिनीवर लावण्यात येणारा कर ₹/पैसे मध्ये दिलेला असतो. गाव नमुना ७ च्या मध्यभागी मालकाचे किंवा कब्जेदाराचे नाव दिलेले असते. प्रत्यक्ष व्यवहाराच्यावेळी सातबारा उतारा पाहिला असता जर जमीन विकत देणाऱ्याच्या नावास कंस केला असेल तर ती त्या जमिनीची मालक नाही, असे समजावे. जमीन विकल्यावर अगोदरच्या नावास कंस करून नवीन मालकाचे नाव त्याखाली लिहिले जाते. मालकाचे नावाशेजारी, वर्तुळात काही क्रमांक दिलेले असतात, त्याला फेरफार असे म्हणतात. * गावनमुना ७ च्या उजव्या बाजूला भूधारकाच्या जमिनीचा खातेक्रमांक व त्याखाली कोणाची कुळवहिवाट असेल तर त्या कुळाचे नाव लिहिलेले असते व खंडाची रक्कम दाखविलेली असते. '''इतर हक्क''' मध्ये मालमत्तेमध्ये इतर अधिकार धारण करणाऱ्याच्या नावांची नोंद असते. या सदरात जमिनीसंदर्भात घेतलेले कर्ज फिटलेले आहे की नाही? हे पाहायला मिळते. काही वेळेला संपूर्ण जमीन न घेता त्यातील काही भागच विकत घेतला जातो. अशा भागाला तुकडा असे म्हणतात. इतर हक्क मध्ये 'तुकडेबंदी' असे नमूद केलेले असेल आणि जर ती शेतजमीन असेल तर ती शेतजमीन तुकडे पाडून विकता किंवा विकत घेता येत नाही. '''पुनर्वसनासाठी संपादित''' असा शेरा असल्यास आणि सरकारला रस्ते, धरण यासाठी जी जमीन संपादित करायची असेल त्यातील शेतकऱ्याचे पुनर्वसनासाठी सरकार इतर जमिनी संपादित करू शकते. तेव्हा अशी जमीन सरकारचा अंतिम निर्णय झाल्याशिवाय विकता येत नाही. * कुळकायदा कलम ४३ च्या बंधनास पात्र राहून असा शेरा असल्यास अशी जमीन जिल्हाधिकाऱ्यांच्या परवानगीशिवाय विकता येत नाही. * कुळकायदा कलम ८४ च्या बंधनास पात्र असा शेरा असल्यास आणि शेतीवापरासाठी असलेली जमीन विकत घ्यायची असल्यास विकत घेणारी व्यक्ती ही [[शेतकरी]] असलीच पाहिजे. ती व्यक्ती शेतकरी नसल्यास जिल्हाधिकाऱ्यांकडे अर्ज करून तशी परवानगी घ्यावी लागते.<ref name="mayboli-article"/><ref>{{Cite web|url=https://srweb.in/mahabhulekh-%e0%a4%ae%e0%a4%b9%e0%a4%be%e0%a4%ad%e0%a5%82%e0%a4%b2%e0%a5%87%e0%a4%96-7-12-8%e0%a4%85-%e0%a4%ae%e0%a4%be%e0%a4%b2%e0%a4%ae%e0%a4%a4%e0%a5%8d%e0%a4%a4%e0%a4%be-%e0%a4%aa%e0%a4%a4%e0%a5%8d%e0%a4%b0%e0%a4%95/|title=Mahabhulekh details}}</ref> == संदर्भ == {{संदर्भयादी}} [[वर्ग:कायदा]] [[वर्ग:जमीनविषयक शासकीय अभिलेख]] [[वर्ग:महाराष्ट्र शासन]] [[वर्ग:शेती]] 71o5y64hfxs2bjg20t20aj7575whll2 2580965 2580946 2025-06-19T01:04:50Z संतोष गोरे 135680 2580965 wikitext text/x-wiki '''सात बाराचा उतारा''' हा जमिनीवरील मालकी हक्क कोणाचा आहे हे समजून घेण्यासाठी शासकीय अभिलेख महसूल विभागातर्फे दिला जातो. * क्रमांक ७ व क्र.१२ ही जमिनीच्या मालकी हक्कांसंबंधीच्या कायद्यातली विशेष कलमे आहेत.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|दुवा = https://bhumiabhilekh.maharashtra.gov.in/1049/%E0%A4%AD%E0%A5%82%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%AA%E0%A4%A8-%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%97|title = जमाबंदीचे अभिलेख (भूमापन विभाग) |प्रकाशक= भूमि अभिलेख विभाग, महाराष्ट्र राज्य|ॲक्सेसदिनांक= २७ मार्च २०१६}}</ref> ==७/१२ चा उतारा म्हणजे काय?== सातबारा उतारा म्हणजे जमिनीचा एक प्रकारचा आरसा होय, कारण हा उतारा वाचून प्रत्यक्ष जमिनीवर न जाता त्या जमिनीचा संपूर्ण अंदाज आपल्याला बसल्या जागी मिळू शकतो. महाराष्ट्र शासनाच्या '''महाराष्ट्र जमीन महसूल कायदा १९६६''' अंतर्गत शेतजमिनींच्या हक्कांबाबत विविध नोंदी ठेवल्या जातात. यासाठी वेगवेगळी नोंदणीपुस्तके असतात. या रजिस्टरमध्ये कुळांचे मालकी हक्क, शेतजमिनीचे हक्क, त्यातल्या पिकांचे हक्क यांचा समावेश असतो. तसेच यासोबत २१ विविध प्रकारचे '''गाव नमुने''' ठेवलेले असतात. *यापैकी '''गावचा नमुना नं ७''' आणि '''गावचा नमुना नं १२''' मिळून सातबारा उतारा तयार होतो. म्हणून त्या उताऱ्याला '''सातबारा (७/१२) उतारा''' असे म्हणतात. ==७/१२ उतारा काय दर्शवितो?== प्रत्येक जमीनधारकास स्वतःकडे असलेली [[जमीन]] किती व कोणती हे सातबारा उताऱ्यावरून कळू शकते. *'''गाव नमुना ७''' हे अधिकारपत्रक आहे, तर '''गाव नमुना १२''' हे पीक-पाहणी पत्रक आहे. जमीन व महसूलाच्या व्यवस्थापनासाठी प्रत्येक गावच्या तलाठ्याकडे हे ''गाव नमुने'' असतात. *७/१२ हा जमीन मालकी हक्काचा प्राथमिक व अंतिम पुरावा असतो. ७/१२ ची नवीन पुस्तके साधारणतः १० वर्षांनी लिहिली जातात, तर ७/१२ पीक पाहणी-नोंद दरवर्षी केली जाते. ==७/१२ उतारा ऑनलाईन कसे मिळवावे?== महाराष्ट्र सरकारच्या संकेतस्थळाला भेट द्या किंवा येथे https://bhulekh.mahabhumi.gov.in या लिंकवर क्लिक करा. सबमिट वर क्लिक करा, व वरील विहीत केलेल्या माहिती नुसार ७/१२ प्रदर्शित होईल. == गाव नमुना == अ) गाव नमुना ७ च्या उताऱ्याच्या डाव्या बाजूस भूमापन/सर्व्हे/गट नं व हिस्सा नं. दाखविलेला असतो. सरकारने प्रत्येक जमिनीच्या गटाला एक नंबर दिलेला असतो, त्याला भूमापन किंवा सर्व्हे नंबर किंवा गट नंबर म्हणतात. आणि या प्रकारातील जमिनीचा हिस्सा कितवा आहे हे हिस्सा नंबर मध्ये दाखविलेले असते. त्याजवळच जमीन ज्या प्रकाराने धारण केलेली असते ती भूधारण पद्धती दाखविलेली असते. सदरची जमीन त्या व्यक्तीकडे कशी आली हे त्यावरून कळते. * भोगवटादार वर्ग-१: म्हणजे ही जमीन वंशपरंपरेने चालत आलेली, मालकीहक्क असलेली असते. यालाच खालसा असेही म्हणतात. * भोगवटादार वर्ग-२: म्हणजे सरकारने अल्पभूधारक किंवा भूमिहीनांना दिलेल्या जमिनी. जिल्हाधिकाऱ्यांनी परवानगी दिली तरच या जमिनीची विक्री, भाडेपट्टा, गहाण, दान, हस्तांतरण करता येते. सरकारने विशिष्ट शर्ती किंवा विशिष्ट कामांसाठी किंवा मुदतीसाठी किंवा भाडेपट्ट्याने दिलेली जमिन भूधारणमध्ये मोडते. अशा अटींचा भंग केल्यास सरकार ती काढून घेते. या इनाम, वतन वर्गातल्या जमिनी असतात. भूमापन क्रमांकाचे स्थानिक नाव या रकान्यात शेतकऱ्याने आपल्या जमिनीला नाव दिलेले असल्यास(खाचर/वाळूखाच) उल्लेख असतो. त्याखाली जमिनीचे 'लागवडीचे योग्य क्षेत्र' यात जिरायत, बागायत, भातशेतीचे क्षेत्र याची एकूण नोंद असते. हे क्षेत्र एकर/हेक्टर व गुंठे/आर मध्ये दाखविलेले असते. त्याखाली पो.ख. म्हणजे '''पोट खराबा''' म्हणजे लागवडीस पूर्णतः अयोग्य असे क्षेत्र दाखविलेले असते. यात पुन्हा *वर्ग(अ) म्हणजे शेतातील बांध/नाले/खाणी यांचा समावेश होतो, तर *वर्ग(ब) मध्ये रस्ते, कालवे, तलाव व विशिष्ठ कामांसाठी राखून ठेवलेल्या जमिनीची नोंद असते. त्याखाली 'आकार', जमिनीवर लावण्यात येणारा कर ₹/पैसे मध्ये दिलेला असतो. गाव नमुना ७ च्या मध्यभागी मालकाचे किंवा कब्जेदाराचे नाव दिलेले असते. प्रत्यक्ष व्यवहाराच्यावेळी सातबारा उतारा पाहिला असता जर जमीन विकत देणाऱ्याच्या नावास कंस केला असेल तर ती त्या जमिनीची मालक नाही, असे समजावे. जमीन विकल्यावर अगोदरच्या नावास कंस करून नवीन मालकाचे नाव त्याखाली लिहिले जाते. मालकाचे नावाशेजारी, वर्तुळात काही क्रमांक दिलेले असतात, त्याला फेरफार असे म्हणतात. * गावनमुना ७ च्या उजव्या बाजूला भूधारकाच्या जमिनीचा खातेक्रमांक व त्याखाली कोणाची कुळवहिवाट असेल तर त्या कुळाचे नाव लिहिलेले असते व खंडाची रक्कम दाखविलेली असते. '''इतर हक्क''' मध्ये मालमत्तेमध्ये इतर अधिकार धारण करणाऱ्याच्या नावांची नोंद असते. या सदरात जमिनीसंदर्भात घेतलेले कर्ज फिटलेले आहे की नाही? हे पाहायला मिळते. काही वेळेला संपूर्ण जमीन न घेता त्यातील काही भागच विकत घेतला जातो. अशा भागाला तुकडा असे म्हणतात. इतर हक्क मध्ये 'तुकडेबंदी' असे नमूद केलेले असेल आणि जर ती शेतजमीन असेल तर ती शेतजमीन तुकडे पाडून विकता किंवा विकत घेता येत नाही. '''पुनर्वसनासाठी संपादित''' असा शेरा असल्यास आणि सरकारला रस्ते, धरण यासाठी जी जमीन संपादित करायची असेल त्यातील शेतकऱ्याचे पुनर्वसनासाठी सरकार इतर जमिनी संपादित करू शकते. तेव्हा अशी जमीन सरकारचा अंतिम निर्णय झाल्याशिवाय विकता येत नाही. * कुळकायदा कलम ४३ च्या बंधनास पात्र राहून असा शेरा असल्यास अशी जमीन जिल्हाधिकाऱ्यांच्या परवानगीशिवाय विकता येत नाही. * कुळकायदा कलम ८४ च्या बंधनास पात्र असा शेरा असल्यास आणि शेतीवापरासाठी असलेली जमीन विकत घ्यायची असल्यास विकत घेणारी व्यक्ती ही [[शेतकरी]] असलीच पाहिजे. ती व्यक्ती शेतकरी नसल्यास जिल्हाधिकाऱ्यांकडे अर्ज करून तशी परवानगी घ्यावी लागते. == संदर्भ == {{संदर्भयादी}} [[वर्ग:कायदा]] [[वर्ग:जमीनविषयक शासकीय अभिलेख]] [[वर्ग:महाराष्ट्र शासन]] [[वर्ग:शेती]] tm7rvffc174rreqy6ov76zbr1871z36 6 137143 2580897 2580845 2025-06-18T12:03:22Z Khirid Harshad 138639 [[Special:Contributions/Khirid Harshad|Khirid Harshad]] ([[User talk:Khirid Harshad|चर्चा]]) यांनी केलेले बदल [[User:MGA73bot|MGA73bot]] यांच्या आवृत्तीकडे पूर्वपदास नेले. 2565223 wikitext text/x-wiki {{Non-free poster}} * Article: [[फू बाई फू]] 73ms0g2o03dxhdzzl0gb6amzbr215tj 6 137150 2580895 2580843 2025-06-18T12:03:15Z Khirid Harshad 138639 [[Special:Contributions/Khirid Harshad|Khirid Harshad]] ([[User talk:Khirid Harshad|चर्चा]]) यांनी केलेले बदल [[User:MGA73bot|MGA73bot]] यांच्या आवृत्तीकडे पूर्वपदास नेले. 2565241 wikitext text/x-wiki {{Non-free poster}} * Article: [[कुलवधू (मालिका)]] 7e5xgme3cc4uchc867ffemped9ve5cm 6 137151 2580896 2580844 2025-06-18T12:03:19Z Khirid Harshad 138639 [[Special:Contributions/Khirid Harshad|Khirid Harshad]] ([[User talk:Khirid Harshad|चर्चा]]) यांनी केलेले बदल [[User:MGA73bot|MGA73bot]] यांच्या आवृत्तीकडे पूर्वपदास नेले. 2565242 wikitext text/x-wiki {{Non-free poster}} * Article: [[कुंकू (मालिका)]] j6nknai2sfelkr49qsfmkxxu0nuf49g 0 142976 2581062 2472813 2025-06-19T11:31:24Z Dharmadhyaksha 28394 [[]] 2581062 wikitext text/x-wiki {{माहितीचौकट अभिनेता | पार्श्वभूमी_रंग = | नाव = संजय लीला भन्साळी | चित्र = Sanjay Leela Bhansali.jpg | चित्र_रुंदी = 250 px | चित्र_शीर्षक = | पूर्ण_नाव = | जन्म_दिनांक = {{जन्म दिनांक आणि वय|1963|2|24}} | जन्म_स्थान = [[मुंबई]] | मृत्यू_दिनांक = | मृत्यू_स्थान = | इतर_नावे = | कार्यक्षेत्र = दिग्दर्शक, निर्माता, पटकथा लेखक | राष्ट्रीयत्व = [[भारत]] | भाषा = | कारकीर्द_काळ = | प्रमुख_नाटके = | प्रमुख_चित्रपट = | प्रमुख_दूरचित्रवाणी_कार्यक्रम = | पुरस्कार = | वडील_नाव = | आई_नाव = लीला भन्साळी | पती_नाव = | पत्नी_नाव = | नातेवाईक = | संकेतस्थळ = | तळटिपा = }}{{विकिडेटा माहितीचौकट}} '''संजय लीला भन्साळी''' ( २४ फेब्रुवारी १९६३) हे एक [[भारत]]ीय चित्रपट [[दिग्दर्शक]], निर्माता व लेखक आहेत<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.filmfare.com/news/bollywood/heres-how-much-sanjay-leela-bhansali-spent-on-creating-the-grand-sets-of-devdas-43614.html|title=Here’s How much Sanjay Leela Bhansali Spent on Creating the Grand Sets of Devdas|website=filmfare.com|language=en|access-date=2020-09-28}}</ref>. लीला हे त्यांच्या आईचे नाव आहे. [[भारतीय चित्रपट आणि दूरदर्शन संस्था|भारतीय चित्रपट आणि दूरदर्शन संस्थेचा]] माजी विद्यार्थी असलेल्या संजय भन्साळी यांनी [[विधू विनोद चोप्रा]]चा साहाय्यक दिग्दर्शक म्हणून काही चित्रपटांमध्ये भाग घेतला. १९९६ साली त्यांनी स्वतः प्रमुख दिग्दर्शक बनून ''[[खामोशी: द म्युझिकल]]'' ह्या चित्रपटाची निर्मिती केली. तेव्हापासून त्यांनी अनेक यशस्वी हिंदी चित्रपटांचे दिग्दर्शन केले आहे. त्यांना आजवर [[फिल्मफेअर पुरस्कार]]ासह अनेक सिने-[[पुरस्कार]] मिळाले आहेत<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://odishatv.in/entertainment/alia-bhatt-snapped-at-sanjay-leela-bhansalis-office-ready-to-start-shooting-for-gangubai-kathiawadi-476493|title=Alia Bhatt Snapped At Sanjay Leela Bhansali's Office; Ready To Start Shooting For Gangubai Kathiawadi?|date=2020-09-15|website=Odisha Television Ltd.|language=en-US|access-date=2020-09-28}}</ref>. संजय लीला भन्साळी याने ओटीटीमध्ये पदार्पणाची तयारी केली असून रिचा चड्ढा मुख्य भूमिकेत आहे.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.filmfare.com/news/bollywood/sanjay-leela-bhansali-all-set-for-an-ott-debut-with-richa-chadha-in-the-lead-role-45612.html|title=Sanjay Leela Bhansali all set for an OTT debut with Richa Chadha in the lead role|website=filmfare.com|language=en|access-date=2021-01-05}}</ref> ==चित्रपट यादी== {| class="wikitable soratble" |- !वर्ष !width=200 px|चित्रपट !दिग्दर्शक !निर्माता !कथाकार !class="unsortable" | टीपा |- | १९९६ ||''[[खामोशी: द म्युझिकल]]'' |{{Yes}} || |{{Yes}} | [[फिल्मफेअर सर्वोत्तम चित्रपट समीक्षक पुरस्कार]] |- | १९९९ ||''[[हम दिल दे चुके सनम]]'' |{{Yes}} |{{Yes}} |{{Yes}} |[[फिल्मफेअर सर्वोत्तम चित्रपट पुरस्कार]]<br />[[फिल्मफेअर सर्वोत्तम दिग्दर्शक पुरस्कार]] |- | २००३ ||''[[देवदास (२००२ चित्रपट)|देवदास]]'' |{{Yes}} || || |[[फिल्मफेअर सर्वोत्तम चित्रपट पुरस्कार]]<br />[[फिल्मफेअर सर्वोत्तम दिग्दर्शक पुरस्कार]]<br />[[राष्ट्रीय चित्रपट पुरस्कार, सर्वोत्कृष्ट सर्वांगीण मनोरंजक चित्रपट]] |- | २००५ ||''[[ब्लॅक (चित्रपट)|ब्लॅक]]'' |{{Yes}} |{{Yes}} || |[[फिल्मफेअर सर्वोत्तम चित्रपट पुरस्कार]]<br />[[फिल्मफेअर सर्वोत्तम दिग्दर्शक पुरस्कार]]<br />[[फिल्मफेअर सर्वोत्तम चित्रपट समीक्षक पुरस्कार]] |- | २००७ ||''[[सावरिया (चित्रपट)|सावरिया]]'' |{{Yes}} |{{yes}} || || |- | २०१० ||''[[गुजारिश (चित्रपट)|गुजारिश]]'' |{{Yes}} |{{Yes}} |{{Yes}} || |- | २०११ ||''[[माय फ्रेंड पिंटो]]'' | |{{Yes}} || || |- | २०१२ ||''[[राउडी राठोर]]'' || |{{Yes}} || || |- | २०१२ ||''[[शिरीन फरहाद की तो निकल पडी]]'' || |{{Yes}} |{{Yes}} || |- | २०१३ ||''[[गोलियों की रासलीला राम-लीला]]'' |{{Yes}} |{{Yes}} |{{Yes}} || |- | २०१४ ||''[[मेरी कोम (चित्रपट)|मेरी कोम]]'' || |{{Yes}} || || |- | २०१५ ||''[[गब्बर इज बॅक (चित्रपट)|गब्बर इज बॅक]]'' || |{{Yes}} || || |- | २०१५ ||''[[बाजीराव मस्तानी]]'' |{{Yes}} |{{Yes}} |{{Yes}} || |- | २०१६ | ''[[लाल इश्क]]'' | - |{{Yes}} | - | |- | २०१८ | ''[[पद्मावत]]'' |{{Yes}} |{{Yes}} |{{Yes}} | |- | २०१९ | ''[[मलाल]]'' | - |{{Yes}} |{{Yes}} | |- | २०२१ | ''[[ट्यूजडेज अँड फ्रायडेज]]'' | - |{{Yes}} | - | |- | २०२२ | ''[[गंगूबाई काठियावाडी (चित्रपट)|गंगूबाई काठियावाडी]]'' |{{Yes}} |{{Yes}} |{{Yes}} | |- |} == वैयक्तिक जीवन == संजय लीला भन्साळी यांचा जन्म दक्षिण मुंबईतील भुलेश्वर येथे एका गुजराती बनिया कुटुंबात झाला होता. त्याची आई, लीला टोकाला भेट देण्यासाठी कपडे शिवून वापरत असती. घरी घरी गुजराती बोलते आणि गुजराती अन्न, संगीत, साहित्य आणि वास्तुकला त्यांना आवडते. == बाह्य दुवे == {{commons category|Sanjay Leela Bhansali}} * {{IMDb name|id=0080220}} *[http://www.sanjayleelabhansali.com/ अधिकृत संकेतस्थळ] *[http://maharashtratimes.indiatimes.com/edit/article/-/articleshow/7062270.cms? गुजारिश आणि जागतिक चित्रपट]{{मृत दुवा|date=June 2024 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} ==संदर्भ== {{संदर्भयादी}} {{DEFAULTSORT:भन्साळी, संजय}} [[वर्ग:भारतीय चित्रपट दिग्दर्शक]] [[वर्ग:भारतीय चित्रपट निर्माते]] [[वर्ग:पद्मश्री पुरस्कारविजेते]] rkufuhvchuglx3tdu0l3r3mg5hvb7pe 0 153072 2581019 2517917 2025-06-19T08:26:16Z 1.187.145.43 2581019 wikitext text/x-wiki दूरचित्रवाणी हा आज प्रत्येकाच्या जगण्याचा अविभाज्य भाग आहे. जगातील अनेक भाषांमध्ये आज घडीला अनेक नानाविध प्रकारच्या दूरचित्रवाणी वाहिन्या उपलब्ध आहेत त्याचप्रमाणे आपल्या मराठी भाषेमध्ये सुद्धा आज अनेक प्रकारच्या दूरचित्रवाणी वाहिन्या उपलब्ध आहेत. परंतु मराठी भाषेमध्ये पहिल्यांदा दूरचित्रवाणी कधी सुरू झाली आणि मराठी दूरचित्रवाणी क्षेत्राची प्रगती कशी होत गेली याचा मागोवा या लेखामध्ये घेतला आहे. == इतिहास == भारतामध्ये इ.स. १९६५ पासून दूरचित्रवाणीच्या नियमित प्रसारणाची सुरुवात झाली. भारत सरकार अंगीकृत प्रसार भारती अर्थात दूरदर्शनच्या दिल्ली केंद्रातून हिंदी भाषेतील दूरचित्रवाणीची सुरुवात झाली. दूरदर्शनने मराठी भाषेतील कार्यक्रमाची प्रसारण सेवा २ ऑक्टोबर १९७२ अर्थात महात्मा गांधी जयंती पासून मुंबई दूरदर्शन केंद्राद्वारे सुरू केली. प्रथमतः दूरदर्शनच्या राष्ट्रीय वाहिनीवरून मराठी भाषेतील कार्यक्रमांचे केवळ २ तासांचे तेही कृष्ण-धवल प्रसारण होत असे. त्यानंतर टप्प्याटप्प्याने या प्रसारणाचा कालावधी वाढवून इ.स. १९९४ पर्यंत ६ तासांपर्यंत मराठी कार्यक्रमांचे प्रसारण केले जाई. ५ काड्यांच्या / १० काड्यांच्या अँटिनाद्वारे व महाराष्ट्रातील विविध जिल्ह्यांमधील स्थित दूरदर्शनच्या लघु तसेच उच्चशक्ती उपकेंद्रांद्वारे हे प्रसारण होत असे. त्या ६ तासांच्या कालावधीमध्ये देखील बातम्या, नाट्य, संगीत, शेतीविषयक, सामाजिक, राजकीय, क्रीडा अशा विविध अंगी कार्यक्रमांद्वारे मनोरंजनातून प्रबोधन या दूरदर्शनच्या बोधवाक्याला जपत दूरदर्शनने कार्यक्रमांची मेजवानी प्रेक्षकांना दिली होती. === वर्ष १९९४ === २४ तास प्रसारित होणारी पहिली मराठी वाहिनी दूरदर्शन मराठीची सुरुवात १५ ऑगस्ट १९९४ ला झाली. ही पहिली मराठी उपग्रह वाहिनी होय. ही वाहिनी प्रथम डीडी-१० या नावाने लोकप्रिय होती, त्यानंतर या वाहिनीचे ५ एप्रिल २०२० ला [[दूरदर्शन सह्याद्री]] असे नामकरण करण्यात आले. दामिनी, घरकुल, हॅलो सह्याद्री, हॅलो इन्स्पेक्टर, गजरा, किलबिल, आमची माती आमची माणसं, ताक धिना धिन यासारखे त्यावेळचे दूरदर्शनवरील कार्यक्रम जनमानसात लोकप्रिय होते. === वर्ष १९९९ === वर्ष १९९९ हे मराठी दूरचित्रवाणी प्रेक्षकांसाठी विशेष ठरले कारण १५ ऑगस्ट १९९९ अर्थात भारतीय स्वातंत्र्यदिनाच्या शुभमुहूर्तावर मुंबईस्थित [[झी नेटवर्क]] उद्योग समूहाने मराठी भाषेतील पहिली खाजगी उपग्रह वाहिनी [[अल्फा टीव्ही मराठी]] प्रेक्षकांच्या सेवेत रुजू केली. कालांतराने २७ मार्च २००५ रोजी नामकरण [[झी मराठी]] असे करण्यात आले. झी मराठीच्या रूपाने मराठी दूरचित्रवाणी क्षेत्रात एक नवी क्रांती झाली कारण, झी मराठी म्हणजे आजच्या विस्तृत मराठी दूरचित्रवाणी क्षेत्राची नांदीच. नानाविध दैनंदिन मालिका, चित्रपट, नृत्य, नाट्य, गायन, हास्य इ. विविधांगी कलाप्रकारांना चालना देण्याच्या उद्देशाने नानाविध प्रकारच्या स्पर्धा झी मराठीने सुरू केल्या. === वर्ष २००० === झी मराठी नंतर वर्ष २००० मध्ये आणखी एक मराठी मनोरंजन वाहिनी प्रेक्षकांच्या सेवेत दाखल झाली ती [[ई टीव्ही मराठी]]. हैद्राबाद येथील प्रसिद्ध उद्योगपती म्हणजेच रामोजीराव यांच्या ई टीव्ही नेटवर्कने ९ जुलै २००० रोजी ई टीव्ही मराठीची स्थापना केली. या वाहिनीने देखील अल्पावधीतच प्रेक्षकांच्या मनात आपले स्थान निर्माण केले. कालांतराने २२ मार्च २०१५ रोजी ई टीव्ही समूहाने त्यांच्या तेलुगू वाहिनी खेरीज मराठी सह कन्नड, बांग्ला, गुजराती व ओडिया भाषेतील वाहिन्या मुंबईस्थित वियकोम 18 (viacom18) नेटवर्क कडे सुपूर्त केल्या व ई टीव्ही मराठी या वाहिनीचे [[कलर्स मराठी]] असे नामकरण करण्यात आले. या वाहिनीच्या [[चार दिवस सासूचे (मालिका)|चार दिवस सासूचे]], [[ह्या गोजिरवाण्या घरात]], [[बिग बॉस मराठी]], सूर नवा ध्यास नवा, कॉमेडी एक्सप्रेस, [[कोण होणार करोडपती]] अशा अनेक दर्जेदार कार्यक्रमांना प्रेक्षकांनी डोक्यावर घेतले. याच काळात इतर दोन मराठी दूरचित्रवाणी वाहिन्या तारा मराठी आणि प्रभात मराठी देखील सुरू झाल्या परंतु दुर्दैवाने त्या अल्पायुषी ठरल्या व कालांतराने बंद झाल्या. त्यानंतर वर्ष 2007 मध्ये मी मराठी, 2008 मध्ये स्टार प्रवाह, 2018 मध्ये सोनी मराठी, 2021 मध्ये सन मराठी व 2022 मध्ये क्यु मराठी या मनोरंजन वाहिन्या मराठी मनोरंजन विश्वात दाखल झाल्या. == वृत्त वाहिनी == एकेकाळी टीव्हीवरून मराठी भाषेत केवळ १ किंवा २ तास बातम्या दाखविल्या जायच्या, तेथे आता संपूर्ण २४ तास वृत्तप्रसारण करणाऱ्या अनेक वृत्त वाहिन्या सुरू झाल्या आहेत. '''पहिली वृत्तवाहिनी : झी 24 तास''' वर्ष 2007 पर्यंत हिन्दी व इंग्रजी सोबत इतर अनेक प्रादेशिक भाषांमध्ये खाजगी वृत्तवाहिन्या सुरू झाल्या होत्या परंतु मराठीमध्ये 24 तास वृत्तवाहिनी ही संकल्पना प्रत्यक्षात येण्यास वर्ष 2007 उजाडावे लागले. मराठी भाषेतील पहिली वृत्तवाहिनी सुरू करण्याचे काम झी नेटवर्क नेच केले. आणि झी 24 तास ही पहिली मराठी वृत्तवाहिनी वर्ष 2007 ला मराठी प्रेक्षकांच्या भेटीस आली. आजच्या मराठी टीव्ही वृत्तपत्रकारीतेची मुहूर्तमणी म्हणून झी 24 तास चे नांव घ्यावे लागेल. झी 24 तास या वाहिनीनंतर वर्ष 2007 मध्येच स्टार माझा, व वर्ष 2008 मध्ये आयबीएन लोकमत या दोन नव्या वृत्तवाहिन्या सुरू झाल्या. जून 2007 मध्ये स्टार इंडिया व कोलकाता स्थित वृत्तपत्रसमूह आनंद बझार पत्रिका यांचा संयुक्त उपक्रम असलेल्या एमसीसीएस या समूहाने [[स्टार माझा]] ही मराठी वृत्तवाहिनी सुरू केली. परंतु एमसीसीएस समूहातून स्टार इंडिया ने त्यांचा हिस्सा काढून घेतल्यानंतर एमसीसीएस समूहाचे एबीपी न्यूज नेटवर्क असे नामांतर करण्यात आले व त्यासोबतच दि 01 जून 2012 पासून स्टार माझा सह एबीपी ग्रुपच्या तीनही वृत्तवाहिन्या जसे की स्टार न्यूज, स्टार माझा व स्टार आनंद (बंगाली वृत्तवाहिनी) या वाहिन्यांचे अनुक्रमे एबीपी न्यूज, [[एबीपी माझा]], व एबीपी आनंद असे नामांतर करण्यात आले. नेटवर्क 18 आणि [[लोकमत]] या दोन कंपन्यांनी मिळून आयबीएन लोकमत ही वृत्तवाहिनी २००८ साली सुरू केली आणि नंतर या वाहिनीचे नाव [[न्यूझ१८ लोकमत]] करण्यात आले. यानंतर वर्ष 2008 मध्ये सकाळ माध्यम समूहाची साम टीव्ही, वर्ष 2009 मध्ये एबीसीपीएल ग्रुप ची टीव्ही 9 मराठी, वर्ष 2011 मध्ये महाराष्ट्र 1, वर्ष 2013 मध्ये जय महाराष्ट्र, वर्ष 2018 मध्ये ए एम न्यूज, वर्ष 2020 मध्ये लोकशाही व वर्ष 2022 मध्ये न्यूज स्टेट महाराष्ट्र/गोवा या वृत्तवाहिन्या सुरू झाल्या. == चित्रपट वाहिनी == दूरदर्शनच्या सुरुवातीच्या काळात आठवड्यातून एकच दिवस टीव्हीवरून चित्रपट प्रसारित होत असे. पण आज अनेक भाषांमधून अनेक वाहिन्यांद्वारे दिवसाकाठी 3-4 चित्रपट प्रसारित होत आहेत. मराठीमध्ये पहिली 24 तास चित्रपट प्रसारण करणारी वाहिनी अर्थात झी टॉकीज वर्ष 2007 ला सुरू झाली. अल्पावधीतच झी टॉकीज ने जनमानसात आपला वेगळा ठसा उमटवला. मराठी चित्रसृष्टीचा गौरव करणारे लख लख चंदेरी हे झी टॉकीज ने सादर केलेले गाणे खूपच लोकप्रिय आहे. झी टॉकीज सोबतच प्रवाह पिक्चर, शेमारू मराठीबाणा, कर्लस मराठी सिनेमा,फक्त मराठी या अशा वाहिन्यांमुळे आज मराठी प्रेक्षकांना एकाचवेळी अनेकविध चित्रपट पाहण्याची सोय निर्माण झाली आहे. == संगीत वाहिनी == संगीत ही प्रत्येक जीवाला सुखावणारी गोष्ट. ज्यावेळेस टीव्ही/दुरचित्रवाणीची सुविधा उपलब्ध नव्हती त्यावेळेस लोक आकाशवाणी वरून संगीत ऐकत असत व आपली गानतृषा भागवत असत, कालांतराने दूरचित्रवाणीचे आगमन झाले आणि केवळ कानाला आनंद देणारे गाणे डोळ्यांनाही आनंद देवू लागले. दुरचित्रवाणीच्या सुरुवातीच्या काळात सुर संगम, चित्रहार, रंगोली, छायागीत, चित्रगीत या सारख्या कार्यक्रमांना प्रेक्षकांनी डोक्यावर घेतले आणि बघता बघता 24 तास संगीत प्रसारण करणाऱ्या संगीत वाहिन्या अर्थात म्युझिक चॅनेल ची सुरुवात झाली. मराठीमध्ये तसे हे वारे थोडे उशिरानेच आले. वर्ष 2008 या वर्षी 9x मीडिया या आघाडीच्या टीव्ही समूहाने 9x झकास ह्या वाहिनीच्या निमित्ताने मराठी संगीत प्रेमींसाठी एक पर्वणीच निर्माण केली. == HD वाहिन्यांची सुरुवात == स्थापनेपासूनच भारतीय दूरचित्रवाणी विश्वामध्ये नानाविध बदल घडत आले आहेत. प्रथम अंशकालीन प्रसारण ते 24 तास प्रसारण, सरकारी ते खाजगी वाहिन्यांचा विस्तार, कृष्णधवल ते रंगीत टीव्ही चा बदल असो. भारतीय दूरचित्रवाणी क्षेत्र सातत्याने स्वतःमध्ये बदल करत आले आहे. मग ते बदल साहित्यिक, वैचारिक, सामाजिक, भौगोलिक असोत अथवा तांत्रिक असोत प्रत्येक ठिकाणी भारतीय दूरचित्रवाणी क्षेत्र स्वतःला अद्यतनीत करत आले आहे. मग त्यात मराठी दूरचित्रवाणी वाहिन्या तर कशा मागे राहतील. काळाच्या याच प्रवाहात पोहत काळानुरूप आलेले नवे तंत्रज्ञान म्हणजेच HD प्रसारण. अत्युच्च दर्शकता व सुस्पष्ट आवाज असे हे तंत्रज्ञान मराठी वाहिन्यांनीही अंगिकारले आणि साकारली पहिली मराठी HD वाहिनी. 1 मे 2016 अर्थात महाराष्ट्र दिनाच्या शुभमुहूर्तावर मराठी टेलीविजन चे नवे पाऊल पडले ते स्टार प्रवाह HD च्या रूपाने. त्यानंतर अनुक्रमे कलर्स मराठी HD, झी टॉकीज HD व झी मराठी HD ह्या वाहिन्यांची एचडी सेवा सुरू झाली व वर्ष 2022 मध्ये सुरू झालेली चित्रपट वाहिनी प्रवाह पिक्चर ही देखील सुरुवातीपासून HD स्वरूपात उपलब्ध झाली आहे. मराठी दूरचित्रवाणी वाहिन्यांचा प्रकारानुसार संक्षिप्त आढावा पुढे दिला आहे. == वाहिन्यांची यादी == === मनोरंजन वाहिन्या === ==== सरकारी सेवा ==== {| class="wikitable" !वाहिनीचे नाव !संचालन समूह !स्थापना वर्ष !चित्र प्रकार !ध्वनि प्रकार |- |दूरदर्शन सह्याद्री |प्रसारभारती, दूरदर्शन |१९९४ |SD |स्टेरिओ 2.0 |} ==== खाजगी सेवा ==== {| class="wikitable sortable" !वाहिनीचे नाव !संचालन समूह !स्थापना वर्ष !चित्र प्रकार !ध्वनि प्रकार !सेवा प्रकार |- |झी मराठी |झी एंटरटेनमेंट एंटरप्राइज लिमिटेड |१९९९ | rowspan="3" |SD+HD |<nowiki>स्टेरिओ| 2.0</nowiki> | rowspan="5" |सशुल्क |- |कलर्स मराठी |वायाकॉम१८ इंडिया लिमिटेड |२००० | rowspan="2" |<nowiki>स्टेरिओ| 2.0 + Dolby|5.0 </nowiki> |- |स्टार प्रवाह |डिस्ने स्टार इंडिया लिमिटेड |२००८ |- |झी युवा |झी एंटरटेनमेंट एंटरप्राइज लिमिटेड |२०१६ |SD | rowspan="4" |<nowiki>स्टेरिओ| 2.0</nowiki> |- |सोनी मराठी |कल्वर मॅक्स इंडिया लिमिटेड |२०१८ | rowspan="2" |16.9 |- |सन मराठी |सन टेलिविजन नेटवर्क लिमिटेड |२०२१ |निःशुल्क |} === वृत्त वाहिन्या === {| class="wikitable sortable" !वाहिनीचे नाव !संचालन समूह !स्थापना वर्ष !चित्र प्रकार !ध्वनि प्रकार !सेवा प्रकार |- |झी २४ तास |झी मीडिया कार्पोरेशन |२००७ | rowspan="7" |SD | rowspan="8" |<nowiki>स्टेरिओ| 2.0</nowiki> | rowspan="2" |सशुल्क |- |न्यूझ १८ लोकमत |नेटवर्क १८ |२००८ |- |एबीपी माझा |एबीपी न्यूझ नेटवर्क |२००७ | rowspan="6" |निःशुल्क |- |साम टीव्ही |सकाळ माध्यम समूह |२००८ |- |टीव्ही ९ मराठी |असोसिएटेड ब्रॉडकास्टिंग कंपनी प्रा.लि. |२००९ |- |जय महाराष्ट्र |साहना ग्रुप |२०१३ |- |लोकशाही मराठी |स्वराज मराठी ब्रॉडकास्टिंग एल एल पी |२०२० |- |न्यूज स्टेट महाराष्ट्र-गोवा |न्यूज नेशन नेटवर्क प्रा. ली. |२०२२ |SD |- |पुढारी न्यूझ |पुढारी पब्लिकेशन्स |२०२४ |SD | | |- |एनडीटीव्ही मराठी |अडाणी ग्रुप |२०२४ |SD | | |} === चित्रपट वाहिन्या === {| class="wikitable sortable" !वाहिनीचे नांव !संचालन समूह !स्थापना वर्ष !चित्र प्रकार !ध्वनि प्रकार !सेवा प्रकार |- |झी टॉकीज |झी एंटरटेनमेंट एंटरप्राइज लिमिटेड |२००७ | rowspan="2" |SD+HD |<nowiki>स्टेरिओ| 2.0</nowiki> | rowspan="2" |सशुल्क |- |प्रवाह पिक्चर |डिस्ने स्टार इंडिया लिमिटेड |२०२२ |<nowiki>स्टेरिओ| 2.0 + Dolby|5.0 </nowiki> |- |फक्त मराठी |एंटर १० टेलीविजन नेटवर्क |२०११ | rowspan="2" |SD | rowspan="3" |<nowiki>स्टेरिओ| 2.0</nowiki> | rowspan="3" |निःशुल्क |- |झी चित्रमंदिर |झी एंटरटेनमेंट एंटरप्राइज लिमिटेड |२०२१ |- |शेमारू मराठीबाणा |शेमारू एंटरटेनमेंट |२०१९ |16.9 |} === संगीत वाहिन्या === <TABLE WIDTH="50%" COLOR="#RGBPFT" ALIGN="CENTER" CELLSPACING="45" CELLPADDING="10" BORDER="2" FONTSIZE ="25"> <TD> अ. क्र. </TD> <TD> वाहिनीचे नाव </TD> <TD> नेटवर्क नाव <TD> स्थापना वर्ष </TR> </TR> <TR><TD> ०१ </TD> <TD> [[९एक्स झकास]] </TD> <TD> आयएनएक्स नेटवर्क </TD> <TD> २०११ <TR><TD> ०२ </TD> <TD> [[संगीत मराठी]] </TD> <TD> त्रिवेणी मीडिया </TD> <TD> २०१५ <TR> <TD> ०३ </TD> <TD> [[झी वाजवा]] </TD> <TD> [[झी नेटवर्क]] </TD> <TD> २०२० <TR><TD> ०४ </TD> <TD> [[मायबोली (वाहिनी)|मायबोली]] </TD> <TD> नेटवर्क </TD> <TD> २०१४ <TR> </TABLE> === एचडी वाहिन्या === <TABLE WIDTH="50%" COLOR="#RGBPFT" ALIGN="CENTER" CELLSPACING="45" CELLPADDING="10" BORDER="2" FONTSIZE ="25"> <TD> अ. क्र. </TD> <TD> वाहिनीचे नाव </TD> <TD> नेटवर्क नाव <TD> स्थापना वर्ष </TR> </TR> <TR><TD> ०१ </TD> <TD> [[स्टार प्रवाह]] HD </TD> <TD> [[डिझ्नी स्टार]] </TD> <TD> २०१६ <TR><TD> ०२ </TD> <TD> [[कलर्स मराठी]] HD </TD> <TD> व्हायाकॉम १८ </TD> <TD> २०१५ <TR> <TD> ०३ </TD> <TD> [[झी टॉकीज]] HD </TD> <TD> [[झी नेटवर्क]] </TD> <TD> २०१६ <TR><TD> ०४ </TD> <TD> [[झी मराठी]] HD </TD> <TD> [[झी नेटवर्क]] </TD> <TD> २०१६ <TR><TD> ०५ </TD> <TD> [[प्रवाह पिक्चर]] HD </TD> <TD> [[डिझ्नी स्टार]] </TD> <TD> २०२२ <TR> </TABLE> == वाहिन्यांची टीआरपी == {{मुख्य|मराठी दूरचित्रवाणी टीआरपी}} [[वर्ग:संदर्भांचे इंग्रजी-मराठी भाषांतर हवे]] [[वर्ग:मराठी दूरचित्रवाहिन्या|*]] 48wa2nbhy4c8xc2lbjyt44eezmfsage 2581020 2581019 2025-06-19T08:26:53Z 1.187.145.43 2581020 wikitext text/x-wiki दूरचित्रवाणी हा आज प्रत्येकाच्या जगण्याचा अविभाज्य भाग आहे. जगातील अनेक भाषांमध्ये आज घडीला अनेक नानाविध प्रकारच्या दूरचित्रवाणी वाहिन्या उपलब्ध आहेत त्याचप्रमाणे आपल्या मराठी भाषेमध्ये सुद्धा आज अनेक प्रकारच्या दूरचित्रवाणी वाहिन्या उपलब्ध आहेत. परंतु मराठी भाषेमध्ये पहिल्यांदा दूरचित्रवाणी कधी सुरू झाली आणि मराठी दूरचित्रवाणी क्षेत्राची प्रगती कशी होत गेली याचा मागोवा या लेखामध्ये घेतला आहे. == इतिहास == भारतामध्ये इ.स. १९६५ पासून दूरचित्रवाणीच्या नियमित प्रसारणाची सुरुवात झाली. भारत सरकार अंगीकृत प्रसार भारती अर्थात दूरदर्शनच्या दिल्ली केंद्रातून हिंदी भाषेतील दूरचित्रवाणीची सुरुवात झाली. दूरदर्शनने मराठी भाषेतील कार्यक्रमाची प्रसारण सेवा २ ऑक्टोबर १९७२ अर्थात महात्मा गांधी जयंती पासून मुंबई दूरदर्शन केंद्राद्वारे सुरू केली. प्रथमतः दूरदर्शनच्या राष्ट्रीय वाहिनीवरून मराठी भाषेतील कार्यक्रमांचे केवळ २ तासांचे तेही कृष्ण-धवल प्रसारण होत असे. त्यानंतर टप्प्याटप्प्याने या प्रसारणाचा कालावधी वाढवून इ.स. १९९४ पर्यंत ६ तासांपर्यंत मराठी कार्यक्रमांचे प्रसारण केले जाई. ५ काड्यांच्या / १० काड्यांच्या अँटिनाद्वारे व महाराष्ट्रातील विविध जिल्ह्यांमधील स्थित दूरदर्शनच्या लघु तसेच उच्चशक्ती उपकेंद्रांद्वारे हे प्रसारण होत असे. त्या ६ तासांच्या कालावधीमध्ये देखील बातम्या, नाट्य, संगीत, शेतीविषयक, सामाजिक, राजकीय, क्रीडा अशा विविध अंगी कार्यक्रमांद्वारे मनोरंजनातून प्रबोधन या दूरदर्शनच्या बोधवाक्याला जपत दूरदर्शनने कार्यक्रमांची मेजवानी प्रेक्षकांना दिली होती. === वर्ष १९९४ === २४ तास प्रसारित होणारी पहिली मराठी वाहिनी दूरदर्शन मराठीची सुरुवात १५ ऑगस्ट १९९४ ला झाली. ही पहिली मराठी उपग्रह वाहिनी होय. ही वाहिनी प्रथम डीडी-१० या नावाने लोकप्रिय होती, त्यानंतर या वाहिनीचे ५ एप्रिल २०२० ला [[दूरदर्शन सह्याद्री]] असे नामकरण करण्यात आले. दामिनी, घरकुल, हॅलो सह्याद्री, हॅलो इन्स्पेक्टर, गजरा, किलबिल, आमची माती आमची माणसं, ताक धिना धिन यासारखे त्यावेळचे दूरदर्शनवरील कार्यक्रम जनमानसात लोकप्रिय होते. === वर्ष १९९९ === वर्ष १९९९ हे मराठी दूरचित्रवाणी प्रेक्षकांसाठी विशेष ठरले कारण १५ ऑगस्ट १९९९ अर्थात भारतीय स्वातंत्र्यदिनाच्या शुभमुहूर्तावर मुंबईस्थित [[झी नेटवर्क]] उद्योग समूहाने मराठी भाषेतील पहिली खाजगी उपग्रह वाहिनी [[अल्फा टीव्ही मराठी]] प्रेक्षकांच्या सेवेत रुजू केली. कालांतराने २७ मार्च २००५ रोजी नामकरण [[झी मराठी]] असे करण्यात आले. झी मराठीच्या रूपाने मराठी दूरचित्रवाणी क्षेत्रात एक नवी क्रांती झाली कारण, झी मराठी म्हणजे आजच्या विस्तृत मराठी दूरचित्रवाणी क्षेत्राची नांदीच. नानाविध दैनंदिन मालिका, चित्रपट, नृत्य, नाट्य, गायन, हास्य इ. विविधांगी कलाप्रकारांना चालना देण्याच्या उद्देशाने नानाविध प्रकारच्या स्पर्धा झी मराठीने सुरू केल्या. === वर्ष २००० === झी मराठी नंतर वर्ष २००० मध्ये आणखी एक मराठी मनोरंजन वाहिनी प्रेक्षकांच्या सेवेत दाखल झाली ती [[ई टीव्ही मराठी]]. हैद्राबाद येथील प्रसिद्ध उद्योगपती म्हणजेच रामोजीराव यांच्या ई टीव्ही नेटवर्कने ९ जुलै २००० रोजी ई टीव्ही मराठीची स्थापना केली. या वाहिनीने देखील अल्पावधीतच प्रेक्षकांच्या मनात आपले स्थान निर्माण केले. कालांतराने २२ मार्च २०१५ रोजी ई टीव्ही समूहाने त्यांच्या तेलुगू वाहिनी खेरीज मराठी सह कन्नड, बांग्ला, गुजराती व ओडिया भाषेतील वाहिन्या मुंबईस्थित वियकोम 18 (viacom18) नेटवर्क कडे सुपूर्त केल्या व ई टीव्ही मराठी या वाहिनीचे [[कलर्स मराठी]] असे नामकरण करण्यात आले. या वाहिनीच्या [[चार दिवस सासूचे (मालिका)|चार दिवस सासूचे]], [[ह्या गोजिरवाण्या घरात]], [[बिग बॉस मराठी]], सूर नवा ध्यास नवा, कॉमेडी एक्सप्रेस, [[कोण होणार करोडपती]] अशा अनेक दर्जेदार कार्यक्रमांना प्रेक्षकांनी डोक्यावर घेतले. याच काळात इतर दोन मराठी दूरचित्रवाणी वाहिन्या तारा मराठी आणि प्रभात मराठी देखील सुरू झाल्या परंतु दुर्दैवाने त्या अल्पायुषी ठरल्या व कालांतराने बंद झाल्या. त्यानंतर वर्ष 2007 मध्ये मी मराठी, 2008 मध्ये स्टार प्रवाह, 2018 मध्ये सोनी मराठी, 2021 मध्ये सन मराठी व 2022 मध्ये क्यु मराठी या मनोरंजन वाहिन्या मराठी मनोरंजन विश्वात दाखल झाल्या. == वृत्त वाहिनी == एकेकाळी टीव्हीवरून मराठी भाषेत केवळ १ किंवा २ तास बातम्या दाखविल्या जायच्या, तेथे आता संपूर्ण २४ तास वृत्तप्रसारण करणाऱ्या अनेक वृत्त वाहिन्या सुरू झाल्या आहेत. '''पहिली वृत्तवाहिनी : झी 24 तास''' वर्ष 2007 पर्यंत हिन्दी व इंग्रजी सोबत इतर अनेक प्रादेशिक भाषांमध्ये खाजगी वृत्तवाहिन्या सुरू झाल्या होत्या परंतु मराठीमध्ये 24 तास वृत्तवाहिनी ही संकल्पना प्रत्यक्षात येण्यास वर्ष 2007 उजाडावे लागले. मराठी भाषेतील पहिली वृत्तवाहिनी सुरू करण्याचे काम झी नेटवर्क नेच केले. आणि झी 24 तास ही पहिली मराठी वृत्तवाहिनी वर्ष 2007 ला मराठी प्रेक्षकांच्या भेटीस आली. आजच्या मराठी टीव्ही वृत्तपत्रकारीतेची मुहूर्तमणी म्हणून झी 24 तास चे नांव घ्यावे लागेल. झी 24 तास या वाहिनीनंतर वर्ष 2007 मध्येच स्टार माझा, व वर्ष 2008 मध्ये आयबीएन लोकमत या दोन नव्या वृत्तवाहिन्या सुरू झाल्या. जून 2007 मध्ये स्टार इंडिया व कोलकाता स्थित वृत्तपत्रसमूह आनंद बझार पत्रिका यांचा संयुक्त उपक्रम असलेल्या एमसीसीएस या समूहाने [[स्टार माझा]] ही मराठी वृत्तवाहिनी सुरू केली. परंतु एमसीसीएस समूहातून स्टार इंडिया ने त्यांचा हिस्सा काढून घेतल्यानंतर एमसीसीएस समूहाचे एबीपी न्यूज नेटवर्क असे नामांतर करण्यात आले व त्यासोबतच दि 01 जून 2012 पासून स्टार माझा सह एबीपी ग्रुपच्या तीनही वृत्तवाहिन्या जसे की स्टार न्यूज, स्टार माझा व स्टार आनंद (बंगाली वृत्तवाहिनी) या वाहिन्यांचे अनुक्रमे एबीपी न्यूज, [[एबीपी माझा]], व एबीपी आनंद असे नामांतर करण्यात आले. नेटवर्क 18 आणि [[लोकमत]] या दोन कंपन्यांनी मिळून आयबीएन लोकमत ही वृत्तवाहिनी २००८ साली सुरू केली आणि नंतर या वाहिनीचे नाव [[न्यूझ१८ लोकमत]] करण्यात आले. यानंतर वर्ष 2008 मध्ये सकाळ माध्यम समूहाची साम टीव्ही, वर्ष 2009 मध्ये एबीसीपीएल ग्रुप ची टीव्ही 9 मराठी, वर्ष 2011 मध्ये महाराष्ट्र 1, वर्ष 2013 मध्ये जय महाराष्ट्र, वर्ष 2018 मध्ये ए एम न्यूज, वर्ष 2020 मध्ये लोकशाही व वर्ष 2022 मध्ये न्यूज स्टेट महाराष्ट्र/गोवा या वृत्तवाहिन्या सुरू झाल्या. == चित्रपट वाहिनी == दूरदर्शनच्या सुरुवातीच्या काळात आठवड्यातून एकच दिवस टीव्हीवरून चित्रपट प्रसारित होत असे. पण आज अनेक भाषांमधून अनेक वाहिन्यांद्वारे दिवसाकाठी 3-4 चित्रपट प्रसारित होत आहेत. मराठीमध्ये पहिली 24 तास चित्रपट प्रसारण करणारी वाहिनी अर्थात झी टॉकीज वर्ष 2007 ला सुरू झाली. अल्पावधीतच झी टॉकीज ने जनमानसात आपला वेगळा ठसा उमटवला. मराठी चित्रसृष्टीचा गौरव करणारे लख लख चंदेरी हे झी टॉकीज ने सादर केलेले गाणे खूपच लोकप्रिय आहे. झी टॉकीज सोबतच प्रवाह पिक्चर, शेमारू मराठीबाणा, कर्लस मराठी सिनेमा,फक्त मराठी या अशा वाहिन्यांमुळे आज मराठी प्रेक्षकांना एकाचवेळी अनेकविध चित्रपट पाहण्याची सोय निर्माण झाली आहे. == संगीत वाहिनी == संगीत ही प्रत्येक जीवाला सुखावणारी गोष्ट. ज्यावेळेस टीव्ही/दुरचित्रवाणीची सुविधा उपलब्ध नव्हती त्यावेळेस लोक आकाशवाणी वरून संगीत ऐकत असत व आपली गानतृषा भागवत असत, कालांतराने दूरचित्रवाणीचे आगमन झाले आणि केवळ कानाला आनंद देणारे गाणे डोळ्यांनाही आनंद देवू लागले. दुरचित्रवाणीच्या सुरुवातीच्या काळात सुर संगम, चित्रहार, रंगोली, छायागीत, चित्रगीत या सारख्या कार्यक्रमांना प्रेक्षकांनी डोक्यावर घेतले आणि बघता बघता 24 तास संगीत प्रसारण करणाऱ्या संगीत वाहिन्या अर्थात म्युझिक चॅनेल ची सुरुवात झाली. मराठीमध्ये तसे हे वारे थोडे उशिरानेच आले. वर्ष 2008 या वर्षी 9x मीडिया या आघाडीच्या टीव्ही समूहाने 9x झकास ह्या वाहिनीच्या निमित्ताने मराठी संगीत प्रेमींसाठी एक पर्वणीच निर्माण केली. == HD वाहिन्यांची सुरुवात == स्थापनेपासूनच भारतीय दूरचित्रवाणी विश्वामध्ये नानाविध बदल घडत आले आहेत. प्रथम अंशकालीन प्रसारण ते 24 तास प्रसारण, सरकारी ते खाजगी वाहिन्यांचा विस्तार, कृष्णधवल ते रंगीत टीव्ही चा बदल असो. भारतीय दूरचित्रवाणी क्षेत्र सातत्याने स्वतःमध्ये बदल करत आले आहे. मग ते बदल साहित्यिक, वैचारिक, सामाजिक, भौगोलिक असोत अथवा तांत्रिक असोत प्रत्येक ठिकाणी भारतीय दूरचित्रवाणी क्षेत्र स्वतःला अद्यतनीत करत आले आहे. मग त्यात मराठी दूरचित्रवाणी वाहिन्या तर कशा मागे राहतील. काळाच्या याच प्रवाहात पोहत काळानुरूप आलेले नवे तंत्रज्ञान म्हणजेच HD प्रसारण. अत्युच्च दर्शकता व सुस्पष्ट आवाज असे हे तंत्रज्ञान मराठी वाहिन्यांनीही अंगिकारले आणि साकारली पहिली मराठी HD वाहिनी. 1 मे 2016 अर्थात महाराष्ट्र दिनाच्या शुभमुहूर्तावर मराठी टेलीविजन चे नवे पाऊल पडले ते स्टार प्रवाह HD च्या रूपाने. त्यानंतर अनुक्रमे कलर्स मराठी HD, झी टॉकीज HD व झी मराठी HD ह्या वाहिन्यांची एचडी सेवा सुरू झाली व वर्ष 2022 मध्ये सुरू झालेली चित्रपट वाहिनी प्रवाह पिक्चर ही देखील सुरुवातीपासून HD स्वरूपात उपलब्ध झाली आहे. मराठी दूरचित्रवाणी वाहिन्यांचा प्रकारानुसार संक्षिप्त आढावा पुढे दिला आहे. == वाहिन्यांची यादी == === मनोरंजन वाहिन्या === ==== सरकारी सेवा ==== {| class="wikitable" !वाहिनीचे नाव !संचालन समूह !स्थापना वर्ष !चित्र प्रकार !ध्वनि प्रकार |- |दूरदर्शन सह्याद्री |प्रसारभारती, दूरदर्शन |१९९४ |SD |स्टेरिओ 2.0 |} ==== खाजगी सेवा ==== {| class="wikitable sortable" !वाहिनीचे नाव !संचालन समूह !स्थापना वर्ष !चित्र प्रकार !ध्वनि प्रकार !सेवा प्रकार |- |झी मराठी |झी एंटरटेनमेंट एंटरप्राइज लिमिटेड |१९९९ | rowspan="3" |SD+HD |<nowiki>स्टेरिओ| 2.0</nowiki> | rowspan="5" |सशुल्क |- |कलर्स मराठी |वायाकॉम१८ इंडिया लिमिटेड |२००० | rowspan="2" |<nowiki>स्टेरिओ| 2.0 + Dolby|5.0 </nowiki> |- |स्टार प्रवाह |डिस्ने स्टार इंडिया लिमिटेड |२००८ |- |झी युवा |झी एंटरटेनमेंट एंटरप्राइज लिमिटेड |२०१६ |SD | rowspan="4" |<nowiki>स्टेरिओ| 2.0</nowiki> |- |सोनी मराठी |कल्वर मॅक्स इंडिया लिमिटेड |२०१८ | rowspan="2" |16.9 |- |सन मराठी |सन टेलिविजन नेटवर्क लिमिटेड |२०२१ |निःशुल्क |} === वृत्त वाहिन्या === {| class="wikitable sortable" !वाहिनीचे नाव !संचालन समूह !स्थापना वर्ष !चित्र प्रकार !ध्वनि प्रकार !सेवा प्रकार |- |झी २४ तास |झी मीडिया कार्पोरेशन |२००७ | rowspan="7" |SD | rowspan="8" |<nowiki>स्टेरिओ| 2.0</nowiki> | rowspan="2" |सशुल्क |- |न्यूझ १८ लोकमत |नेटवर्क १८ |२००८ |- |एबीपी माझा |एबीपी न्यूझ नेटवर्क |२००७ | rowspan="6" |निःशुल्क |- |साम टीव्ही |सकाळ माध्यम समूह |२००८ |- |टीव्ही ९ मराठी |असोसिएटेड ब्रॉडकास्टिंग कंपनी प्रा.लि. |२००९ |- |जय महाराष्ट्र |साहना ग्रुप |२०१३ |- |लोकशाही मराठी |स्वराज मराठी ब्रॉडकास्टिंग एल एल पी |२०२० |- |न्यूज स्टेट महाराष्ट्र-गोवा |न्यूज नेशन नेटवर्क प्रा. ली. |२०२२ |SD |- |पुढारी न्यूझ |पुढारी पब्लिकेशन्स |२०२४ |SD | | |- |एनडीटीव्ही मराठी |अडाणी ग्रुप |२०२४ |SD | | |} === चित्रपट वाहिन्या === {| class="wikitable sortable" !वाहिनीचे नांव !संचालन समूह !स्थापना वर्ष !चित्र प्रकार !ध्वनि प्रकार !सेवा प्रकार |- |झी टॉकीज |झी एंटरटेनमेंट एंटरप्राइज लिमिटेड |२००७ | rowspan="4" | |<nowiki>स्टेरिओ| 2.0</nowiki> | rowspan="2" |सशुल्क |- |प्रवाह पिक्चर |डिस्ने स्टार इंडिया लिमिटेड |२०२२ |<nowiki>स्टेरिओ| 2.0 + Dolby|5.0 </nowiki> |- |फक्त मराठी |एंटर १० टेलीविजन नेटवर्क |२०११ | rowspan="3" |<nowiki>स्टेरिओ| 2.0</nowiki> | rowspan="3" |निःशुल्क |- |झी चित्रमंदिर |झी एंटरटेनमेंट एंटरप्राइज लिमिटेड |२०२१ |- |शेमारू मराठीबाणा |शेमारू एंटरटेनमेंट |२०१९ |16.9 |- | | | | | | |} === संगीत वाहिन्या === <TABLE WIDTH="50%" COLOR="#RGBPFT" ALIGN="CENTER" CELLSPACING="45" CELLPADDING="10" BORDER="2" FONTSIZE ="25"> <TD> अ. क्र. </TD> <TD> वाहिनीचे नाव </TD> <TD> नेटवर्क नाव <TD> स्थापना वर्ष </TR> </TR> <TR><TD> ०१ </TD> <TD> [[९एक्स झकास]] </TD> <TD> आयएनएक्स नेटवर्क </TD> <TD> २०११ <TR><TD> ०२ </TD> <TD> [[संगीत मराठी]] </TD> <TD> त्रिवेणी मीडिया </TD> <TD> २०१५ <TR> <TD> ०३ </TD> <TD> [[झी वाजवा]] </TD> <TD> [[झी नेटवर्क]] </TD> <TD> २०२० <TR><TD> ०४ </TD> <TD> [[मायबोली (वाहिनी)|मायबोली]] </TD> <TD> नेटवर्क </TD> <TD> २०१४ <TR> </TABLE> === एचडी वाहिन्या === <TABLE WIDTH="50%" COLOR="#RGBPFT" ALIGN="CENTER" CELLSPACING="45" CELLPADDING="10" BORDER="2" FONTSIZE ="25"> <TD> अ. क्र. </TD> <TD> वाहिनीचे नाव </TD> <TD> नेटवर्क नाव <TD> स्थापना वर्ष </TR> </TR> <TR><TD> ०१ </TD> <TD> [[स्टार प्रवाह]] HD </TD> <TD> [[डिझ्नी स्टार]] </TD> <TD> २०१६ <TR><TD> ०२ </TD> <TD> [[कलर्स मराठी]] HD </TD> <TD> व्हायाकॉम १८ </TD> <TD> २०१५ <TR> <TD> ०३ </TD> <TD> [[झी टॉकीज]] HD </TD> <TD> [[झी नेटवर्क]] </TD> <TD> २०१६ <TR><TD> ०४ </TD> <TD> [[झी मराठी]] HD </TD> <TD> [[झी नेटवर्क]] </TD> <TD> २०१६ <TR><TD> ०५ </TD> <TD> [[प्रवाह पिक्चर]] HD </TD> <TD> [[डिझ्नी स्टार]] </TD> <TD> २०२२ <TR> </TABLE> == वाहिन्यांची टीआरपी == {{मुख्य|मराठी दूरचित्रवाणी टीआरपी}} [[वर्ग:संदर्भांचे इंग्रजी-मराठी भाषांतर हवे]] [[वर्ग:मराठी दूरचित्रवाहिन्या|*]] 2v5vzl8h51tyjlagxk4r0qawxqpqtkf 2581021 2581020 2025-06-19T08:27:34Z 1.187.145.43 2581021 wikitext text/x-wiki दूरचित्रवाणी हा आज प्रत्येकाच्या जगण्याचा अविभाज्य भाग आहे. जगातील अनेक भाषांमध्ये आज घडीला अनेक नानाविध प्रकारच्या दूरचित्रवाणी वाहिन्या उपलब्ध आहेत त्याचप्रमाणे आपल्या मराठी भाषेमध्ये सुद्धा आज अनेक प्रकारच्या दूरचित्रवाणी वाहिन्या उपलब्ध आहेत. परंतु मराठी भाषेमध्ये पहिल्यांदा दूरचित्रवाणी कधी सुरू झाली आणि मराठी दूरचित्रवाणी क्षेत्राची प्रगती कशी होत गेली याचा मागोवा या लेखामध्ये घेतला आहे. == इतिहास == भारतामध्ये इ.स. १९६५ पासून दूरचित्रवाणीच्या नियमित प्रसारणाची सुरुवात झाली. भारत सरकार अंगीकृत प्रसार भारती अर्थात दूरदर्शनच्या दिल्ली केंद्रातून हिंदी भाषेतील दूरचित्रवाणीची सुरुवात झाली. दूरदर्शनने मराठी भाषेतील कार्यक्रमाची प्रसारण सेवा २ ऑक्टोबर १९७२ अर्थात महात्मा गांधी जयंती पासून मुंबई दूरदर्शन केंद्राद्वारे सुरू केली. प्रथमतः दूरदर्शनच्या राष्ट्रीय वाहिनीवरून मराठी भाषेतील कार्यक्रमांचे केवळ २ तासांचे तेही कृष्ण-धवल प्रसारण होत असे. त्यानंतर टप्प्याटप्प्याने या प्रसारणाचा कालावधी वाढवून इ.स. १९९४ पर्यंत ६ तासांपर्यंत मराठी कार्यक्रमांचे प्रसारण केले जाई. ५ काड्यांच्या / १० काड्यांच्या अँटिनाद्वारे व महाराष्ट्रातील विविध जिल्ह्यांमधील स्थित दूरदर्शनच्या लघु तसेच उच्चशक्ती उपकेंद्रांद्वारे हे प्रसारण होत असे. त्या ६ तासांच्या कालावधीमध्ये देखील बातम्या, नाट्य, संगीत, शेतीविषयक, सामाजिक, राजकीय, क्रीडा अशा विविध अंगी कार्यक्रमांद्वारे मनोरंजनातून प्रबोधन या दूरदर्शनच्या बोधवाक्याला जपत दूरदर्शनने कार्यक्रमांची मेजवानी प्रेक्षकांना दिली होती. === वर्ष १९९४ === २४ तास प्रसारित होणारी पहिली मराठी वाहिनी दूरदर्शन मराठीची सुरुवात १५ ऑगस्ट १९९४ ला झाली. ही पहिली मराठी उपग्रह वाहिनी होय. ही वाहिनी प्रथम डीडी-१० या नावाने लोकप्रिय होती, त्यानंतर या वाहिनीचे ५ एप्रिल २०२० ला [[दूरदर्शन सह्याद्री]] असे नामकरण करण्यात आले. दामिनी, घरकुल, हॅलो सह्याद्री, हॅलो इन्स्पेक्टर, गजरा, किलबिल, आमची माती आमची माणसं, ताक धिना धिन यासारखे त्यावेळचे दूरदर्शनवरील कार्यक्रम जनमानसात लोकप्रिय होते. === वर्ष १९९९ === वर्ष १९९९ हे मराठी दूरचित्रवाणी प्रेक्षकांसाठी विशेष ठरले कारण १५ ऑगस्ट १९९९ अर्थात भारतीय स्वातंत्र्यदिनाच्या शुभमुहूर्तावर मुंबईस्थित [[झी नेटवर्क]] उद्योग समूहाने मराठी भाषेतील पहिली खाजगी उपग्रह वाहिनी [[अल्फा टीव्ही मराठी]] प्रेक्षकांच्या सेवेत रुजू केली. कालांतराने २७ मार्च २००५ रोजी नामकरण [[झी मराठी]] असे करण्यात आले. झी मराठीच्या रूपाने मराठी दूरचित्रवाणी क्षेत्रात एक नवी क्रांती झाली कारण, झी मराठी म्हणजे आजच्या विस्तृत मराठी दूरचित्रवाणी क्षेत्राची नांदीच. नानाविध दैनंदिन मालिका, चित्रपट, नृत्य, नाट्य, गायन, हास्य इ. विविधांगी कलाप्रकारांना चालना देण्याच्या उद्देशाने नानाविध प्रकारच्या स्पर्धा झी मराठीने सुरू केल्या. === वर्ष २००० === झी मराठी नंतर वर्ष २००० मध्ये आणखी एक मराठी मनोरंजन वाहिनी प्रेक्षकांच्या सेवेत दाखल झाली ती [[ई टीव्ही मराठी]]. हैद्राबाद येथील प्रसिद्ध उद्योगपती म्हणजेच रामोजीराव यांच्या ई टीव्ही नेटवर्कने ९ जुलै २००० रोजी ई टीव्ही मराठीची स्थापना केली. या वाहिनीने देखील अल्पावधीतच प्रेक्षकांच्या मनात आपले स्थान निर्माण केले. कालांतराने २२ मार्च २०१५ रोजी ई टीव्ही समूहाने त्यांच्या तेलुगू वाहिनी खेरीज मराठी सह कन्नड, बांग्ला, गुजराती व ओडिया भाषेतील वाहिन्या मुंबईस्थित वियकोम 18 (viacom18) नेटवर्क कडे सुपूर्त केल्या व ई टीव्ही मराठी या वाहिनीचे [[कलर्स मराठी]] असे नामकरण करण्यात आले. या वाहिनीच्या [[चार दिवस सासूचे (मालिका)|चार दिवस सासूचे]], [[ह्या गोजिरवाण्या घरात]], [[बिग बॉस मराठी]], सूर नवा ध्यास नवा, कॉमेडी एक्सप्रेस, [[कोण होणार करोडपती]] अशा अनेक दर्जेदार कार्यक्रमांना प्रेक्षकांनी डोक्यावर घेतले. याच काळात इतर दोन मराठी दूरचित्रवाणी वाहिन्या तारा मराठी आणि प्रभात मराठी देखील सुरू झाल्या परंतु दुर्दैवाने त्या अल्पायुषी ठरल्या व कालांतराने बंद झाल्या. त्यानंतर वर्ष 2007 मध्ये मी मराठी, 2008 मध्ये स्टार प्रवाह, 2018 मध्ये सोनी मराठी, 2021 मध्ये सन मराठी व 2022 मध्ये क्यु मराठी या मनोरंजन वाहिन्या मराठी मनोरंजन विश्वात दाखल झाल्या. == वृत्त वाहिनी == एकेकाळी टीव्हीवरून मराठी भाषेत केवळ १ किंवा २ तास बातम्या दाखविल्या जायच्या, तेथे आता संपूर्ण २४ तास वृत्तप्रसारण करणाऱ्या अनेक वृत्त वाहिन्या सुरू झाल्या आहेत. '''पहिली वृत्तवाहिनी : झी 24 तास''' वर्ष 2007 पर्यंत हिन्दी व इंग्रजी सोबत इतर अनेक प्रादेशिक भाषांमध्ये खाजगी वृत्तवाहिन्या सुरू झाल्या होत्या परंतु मराठीमध्ये 24 तास वृत्तवाहिनी ही संकल्पना प्रत्यक्षात येण्यास वर्ष 2007 उजाडावे लागले. मराठी भाषेतील पहिली वृत्तवाहिनी सुरू करण्याचे काम झी नेटवर्क नेच केले. आणि झी 24 तास ही पहिली मराठी वृत्तवाहिनी वर्ष 2007 ला मराठी प्रेक्षकांच्या भेटीस आली. आजच्या मराठी टीव्ही वृत्तपत्रकारीतेची मुहूर्तमणी म्हणून झी 24 तास चे नांव घ्यावे लागेल. झी 24 तास या वाहिनीनंतर वर्ष 2007 मध्येच स्टार माझा, व वर्ष 2008 मध्ये आयबीएन लोकमत या दोन नव्या वृत्तवाहिन्या सुरू झाल्या. जून 2007 मध्ये स्टार इंडिया व कोलकाता स्थित वृत्तपत्रसमूह आनंद बझार पत्रिका यांचा संयुक्त उपक्रम असलेल्या एमसीसीएस या समूहाने [[स्टार माझा]] ही मराठी वृत्तवाहिनी सुरू केली. परंतु एमसीसीएस समूहातून स्टार इंडिया ने त्यांचा हिस्सा काढून घेतल्यानंतर एमसीसीएस समूहाचे एबीपी न्यूज नेटवर्क असे नामांतर करण्यात आले व त्यासोबतच दि 01 जून 2012 पासून स्टार माझा सह एबीपी ग्रुपच्या तीनही वृत्तवाहिन्या जसे की स्टार न्यूज, स्टार माझा व स्टार आनंद (बंगाली वृत्तवाहिनी) या वाहिन्यांचे अनुक्रमे एबीपी न्यूज, [[एबीपी माझा]], व एबीपी आनंद असे नामांतर करण्यात आले. नेटवर्क 18 आणि [[लोकमत]] या दोन कंपन्यांनी मिळून आयबीएन लोकमत ही वृत्तवाहिनी २००८ साली सुरू केली आणि नंतर या वाहिनीचे नाव [[न्यूझ१८ लोकमत]] करण्यात आले. यानंतर वर्ष 2008 मध्ये सकाळ माध्यम समूहाची साम टीव्ही, वर्ष 2009 मध्ये एबीसीपीएल ग्रुप ची टीव्ही 9 मराठी, वर्ष 2011 मध्ये महाराष्ट्र 1, वर्ष 2013 मध्ये जय महाराष्ट्र, वर्ष 2018 मध्ये ए एम न्यूज, वर्ष 2020 मध्ये लोकशाही व वर्ष 2022 मध्ये न्यूज स्टेट महाराष्ट्र/गोवा या वृत्तवाहिन्या सुरू झाल्या. == चित्रपट वाहिनी == दूरदर्शनच्या सुरुवातीच्या काळात आठवड्यातून एकच दिवस टीव्हीवरून चित्रपट प्रसारित होत असे. पण आज अनेक भाषांमधून अनेक वाहिन्यांद्वारे दिवसाकाठी 3-4 चित्रपट प्रसारित होत आहेत. मराठीमध्ये पहिली 24 तास चित्रपट प्रसारण करणारी वाहिनी अर्थात झी टॉकीज वर्ष 2007 ला सुरू झाली. अल्पावधीतच झी टॉकीज ने जनमानसात आपला वेगळा ठसा उमटवला. मराठी चित्रसृष्टीचा गौरव करणारे लख लख चंदेरी हे झी टॉकीज ने सादर केलेले गाणे खूपच लोकप्रिय आहे. झी टॉकीज सोबतच प्रवाह पिक्चर, शेमारू मराठीबाणा, कर्लस मराठी सिनेमा,फक्त मराठी या अशा वाहिन्यांमुळे आज मराठी प्रेक्षकांना एकाचवेळी अनेकविध चित्रपट पाहण्याची सोय निर्माण झाली आहे. == संगीत वाहिनी == संगीत ही प्रत्येक जीवाला सुखावणारी गोष्ट. ज्यावेळेस टीव्ही/दुरचित्रवाणीची सुविधा उपलब्ध नव्हती त्यावेळेस लोक आकाशवाणी वरून संगीत ऐकत असत व आपली गानतृषा भागवत असत, कालांतराने दूरचित्रवाणीचे आगमन झाले आणि केवळ कानाला आनंद देणारे गाणे डोळ्यांनाही आनंद देवू लागले. दुरचित्रवाणीच्या सुरुवातीच्या काळात सुर संगम, चित्रहार, रंगोली, छायागीत, चित्रगीत या सारख्या कार्यक्रमांना प्रेक्षकांनी डोक्यावर घेतले आणि बघता बघता 24 तास संगीत प्रसारण करणाऱ्या संगीत वाहिन्या अर्थात म्युझिक चॅनेल ची सुरुवात झाली. मराठीमध्ये तसे हे वारे थोडे उशिरानेच आले. वर्ष 2008 या वर्षी 9x मीडिया या आघाडीच्या टीव्ही समूहाने 9x झकास ह्या वाहिनीच्या निमित्ताने मराठी संगीत प्रेमींसाठी एक पर्वणीच निर्माण केली. == HD वाहिन्यांची सुरुवात == स्थापनेपासूनच भारतीय दूरचित्रवाणी विश्वामध्ये नानाविध बदल घडत आले आहेत. प्रथम अंशकालीन प्रसारण ते 24 तास प्रसारण, सरकारी ते खाजगी वाहिन्यांचा विस्तार, कृष्णधवल ते रंगीत टीव्ही चा बदल असो. भारतीय दूरचित्रवाणी क्षेत्र सातत्याने स्वतःमध्ये बदल करत आले आहे. मग ते बदल साहित्यिक, वैचारिक, सामाजिक, भौगोलिक असोत अथवा तांत्रिक असोत प्रत्येक ठिकाणी भारतीय दूरचित्रवाणी क्षेत्र स्वतःला अद्यतनीत करत आले आहे. मग त्यात मराठी दूरचित्रवाणी वाहिन्या तर कशा मागे राहतील. काळाच्या याच प्रवाहात पोहत काळानुरूप आलेले नवे तंत्रज्ञान म्हणजेच HD प्रसारण. अत्युच्च दर्शकता व सुस्पष्ट आवाज असे हे तंत्रज्ञान मराठी वाहिन्यांनीही अंगिकारले आणि साकारली पहिली मराठी HD वाहिनी. 1 मे 2016 अर्थात महाराष्ट्र दिनाच्या शुभमुहूर्तावर मराठी टेलीविजन चे नवे पाऊल पडले ते स्टार प्रवाह HD च्या रूपाने. त्यानंतर अनुक्रमे कलर्स मराठी HD, झी टॉकीज HD व झी मराठी HD ह्या वाहिन्यांची एचडी सेवा सुरू झाली व वर्ष 2022 मध्ये सुरू झालेली चित्रपट वाहिनी प्रवाह पिक्चर ही देखील सुरुवातीपासून HD स्वरूपात उपलब्ध झाली आहे. मराठी दूरचित्रवाणी वाहिन्यांचा प्रकारानुसार संक्षिप्त आढावा पुढे दिला आहे. == वाहिन्यांची यादी == === मनोरंजन वाहिन्या === ==== सरकारी सेवा ==== {| class="wikitable" !वाहिनीचे नाव !संचालन समूह !स्थापना वर्ष !चित्र प्रकार !ध्वनि प्रकार |- |दूरदर्शन सह्याद्री |प्रसारभारती, दूरदर्शन |१९९४ |SD |स्टेरिओ 2.0 |} ==== खाजगी सेवा ==== {| class="wikitable sortable" !वाहिनीचे नाव !संचालन समूह !स्थापना वर्ष !चित्र प्रकार !ध्वनि प्रकार !सेवा प्रकार |- |झी मराठी |झी एंटरटेनमेंट एंटरप्राइज लिमिटेड |१९९९ | rowspan="3" |SD+HD |<nowiki>स्टेरिओ| 2.0</nowiki> | rowspan="5" |सशुल्क |- |कलर्स मराठी |वायाकॉम१८ इंडिया लिमिटेड |२००० | rowspan="2" |<nowiki>स्टेरिओ| 2.0 + Dolby|5.0 </nowiki> |- |स्टार प्रवाह |डिस्ने स्टार इंडिया लिमिटेड |२००८ |- |झी युवा |झी एंटरटेनमेंट एंटरप्राइज लिमिटेड |२०१६ |SD | rowspan="4" |<nowiki>स्टेरिओ| 2.0</nowiki> |- |सोनी मराठी |कल्वर मॅक्स इंडिया लिमिटेड |२०१८ | rowspan="2" |16.9 |- |सन मराठी |सन टेलिविजन नेटवर्क लिमिटेड |२०२१ |निःशुल्क |} === वृत्त वाहिन्या === {| class="wikitable sortable" !वाहिनीचे नाव !संचालन समूह !स्थापना वर्ष !चित्र प्रकार !ध्वनि प्रकार !सेवा प्रकार |- |झी २४ तास |झी मीडिया कार्पोरेशन |२००७ | rowspan="7" |SD | rowspan="8" |<nowiki>स्टेरिओ| 2.0</nowiki> | rowspan="2" |सशुल्क |- |न्यूझ १८ लोकमत |नेटवर्क १८ |२००८ |- |एबीपी माझा |एबीपी न्यूझ नेटवर्क |२००७ | rowspan="6" |निःशुल्क |- |साम टीव्ही |सकाळ माध्यम समूह |२००८ |- |टीव्ही ९ मराठी |असोसिएटेड ब्रॉडकास्टिंग कंपनी प्रा.लि. |२००९ |- |जय महाराष्ट्र |साहना ग्रुप |२०१३ |- |लोकशाही मराठी |स्वराज मराठी ब्रॉडकास्टिंग एल एल पी |२०२० |- |न्यूज स्टेट महाराष्ट्र-गोवा |न्यूज नेशन नेटवर्क प्रा. ली. |२०२२ |SD |- |पुढारी न्यूझ |पुढारी पब्लिकेशन्स |२०२४ |SD | | |- |एनडीटीव्ही मराठी |अडाणी ग्रुप |२०२४ |SD | | |} === चित्रपट वाहिन्या === {| class="wikitable sortable" !वाहिनीचे नांव !संचालन समूह !स्थापना वर्ष !चित्र प्रकार !ध्वनि प्रकार !सेवा प्रकार |- |झी टॉकीज |झी एंटरटेनमेंट एंटरप्राइज लिमिटेड |२००७ | rowspan="4" | |<nowiki>स्टेरिओ| 2.0</nowiki> | rowspan="2" |सशुल्क |- |प्रवाह पिक्चर |डिस्ने स्टार इंडिया लिमिटेड |२०२२ |<nowiki>स्टेरिओ| 2.0 + Dolby|5.0 </nowiki> |- |फक्त मराठी |एंटर १० टेलीविजन नेटवर्क |२०११ | rowspan="3" |<nowiki>स्टेरिओ| 2.0</nowiki> | rowspan="3" |निःशुल्क |- |झी चित्रमंदिर |झी एंटरटेनमेंट एंटरप्राइज लिमिटेड |२०२१ |- |शेमारू मराठीबाणा |शेमारू एंटरटेनमेंट |२०१९ |16.9 |- |कर्लस मराठी सिनेमा | | | | | |} === संगीत वाहिन्या === <TABLE WIDTH="50%" COLOR="#RGBPFT" ALIGN="CENTER" CELLSPACING="45" CELLPADDING="10" BORDER="2" FONTSIZE ="25"> <TD> अ. क्र. </TD> <TD> वाहिनीचे नाव </TD> <TD> नेटवर्क नाव <TD> स्थापना वर्ष </TR> </TR> <TR><TD> ०१ </TD> <TD> [[९एक्स झकास]] </TD> <TD> आयएनएक्स नेटवर्क </TD> <TD> २०११ <TR><TD> ०२ </TD> <TD> [[संगीत मराठी]] </TD> <TD> त्रिवेणी मीडिया </TD> <TD> २०१५ <TR> <TD> ०३ </TD> <TD> [[झी वाजवा]] </TD> <TD> [[झी नेटवर्क]] </TD> <TD> २०२० <TR><TD> ०४ </TD> <TD> [[मायबोली (वाहिनी)|मायबोली]] </TD> <TD> नेटवर्क </TD> <TD> २०१४ <TR> </TABLE> === एचडी वाहिन्या === <TABLE WIDTH="50%" COLOR="#RGBPFT" ALIGN="CENTER" CELLSPACING="45" CELLPADDING="10" BORDER="2" FONTSIZE ="25"> <TD> अ. क्र. </TD> <TD> वाहिनीचे नाव </TD> <TD> नेटवर्क नाव <TD> स्थापना वर्ष </TR> </TR> <TR><TD> ०१ </TD> <TD> [[स्टार प्रवाह]] HD </TD> <TD> [[डिझ्नी स्टार]] </TD> <TD> २०१६ <TR><TD> ०२ </TD> <TD> [[कलर्स मराठी]] HD </TD> <TD> व्हायाकॉम १८ </TD> <TD> २०१५ <TR> <TD> ०३ </TD> <TD> [[झी टॉकीज]] HD </TD> <TD> [[झी नेटवर्क]] </TD> <TD> २०१६ <TR><TD> ०४ </TD> <TD> [[झी मराठी]] HD </TD> <TD> [[झी नेटवर्क]] </TD> <TD> २०१६ <TR><TD> ०५ </TD> <TD> [[प्रवाह पिक्चर]] HD </TD> <TD> [[डिझ्नी स्टार]] </TD> <TD> २०२२ <TR> </TABLE> == वाहिन्यांची टीआरपी == {{मुख्य|मराठी दूरचित्रवाणी टीआरपी}} [[वर्ग:संदर्भांचे इंग्रजी-मराठी भाषांतर हवे]] [[वर्ग:मराठी दूरचित्रवाहिन्या|*]] kej13ytvk8cpe2hin3igem6tpi5k0k3 2581051 2581021 2025-06-19T11:11:06Z Khirid Harshad 138639 [[Special:Contributions/1.187.145.43|1.187.145.43]] ([[User talk:1.187.145.43|चर्चा]]) यांनी केलेले बदल [[User:103.185.174.239|103.185.174.239]] यांच्या आवृत्तीकडे पूर्वपदास नेले. 2517917 wikitext text/x-wiki दूरचित्रवाणी हा आज प्रत्येकाच्या जगण्याचा अविभाज्य भाग आहे. जगातील अनेक भाषांमध्ये आज घडीला अनेक नानाविध प्रकारच्या दूरचित्रवाणी वाहिन्या उपलब्ध आहेत त्याचप्रमाणे आपल्या मराठी भाषेमध्ये सुद्धा आज अनेक प्रकारच्या दूरचित्रवाणी वाहिन्या उपलब्ध आहेत. परंतु मराठी भाषेमध्ये पहिल्यांदा दूरचित्रवाणी कधी सुरू झाली आणि मराठी दूरचित्रवाणी क्षेत्राची प्रगती कशी होत गेली याचा मागोवा या लेखामध्ये घेतला आहे. == इतिहास == भारतामध्ये इ.स. १९६५ पासून दूरचित्रवाणीच्या नियमित प्रसारणाची सुरुवात झाली. भारत सरकार अंगीकृत प्रसार भारती अर्थात दूरदर्शनच्या दिल्ली केंद्रातून हिंदी भाषेतील दूरचित्रवाणीची सुरुवात झाली. दूरदर्शनने मराठी भाषेतील कार्यक्रमाची प्रसारण सेवा २ ऑक्टोबर १९७२ अर्थात महात्मा गांधी जयंती पासून मुंबई दूरदर्शन केंद्राद्वारे सुरू केली. प्रथमतः दूरदर्शनच्या राष्ट्रीय वाहिनीवरून मराठी भाषेतील कार्यक्रमांचे केवळ २ तासांचे तेही कृष्ण-धवल प्रसारण होत असे. त्यानंतर टप्प्याटप्प्याने या प्रसारणाचा कालावधी वाढवून इ.स. १९९४ पर्यंत ६ तासांपर्यंत मराठी कार्यक्रमांचे प्रसारण केले जाई. ५ काड्यांच्या / १० काड्यांच्या अँटिनाद्वारे व महाराष्ट्रातील विविध जिल्ह्यांमधील स्थित दूरदर्शनच्या लघु तसेच उच्चशक्ती उपकेंद्रांद्वारे हे प्रसारण होत असे. त्या ६ तासांच्या कालावधीमध्ये देखील बातम्या, नाट्य, संगीत, शेतीविषयक, सामाजिक, राजकीय, क्रीडा अशा विविध अंगी कार्यक्रमांद्वारे मनोरंजनातून प्रबोधन या दूरदर्शनच्या बोधवाक्याला जपत दूरदर्शनने कार्यक्रमांची मेजवानी प्रेक्षकांना दिली होती. === वर्ष १९९४ === २४ तास प्रसारित होणारी पहिली मराठी वाहिनी दूरदर्शन मराठीची सुरुवात १५ ऑगस्ट १९९४ ला झाली. ही पहिली मराठी उपग्रह वाहिनी होय. ही वाहिनी प्रथम डीडी-१० या नावाने लोकप्रिय होती, त्यानंतर या वाहिनीचे ५ एप्रिल २०२० ला [[दूरदर्शन सह्याद्री]] असे नामकरण करण्यात आले. दामिनी, घरकुल, हॅलो सह्याद्री, हॅलो इन्स्पेक्टर, गजरा, किलबिल, आमची माती आमची माणसं, ताक धिना धिन यासारखे त्यावेळचे दूरदर्शनवरील कार्यक्रम जनमानसात लोकप्रिय होते. === वर्ष १९९९ === वर्ष १९९९ हे मराठी दूरचित्रवाणी प्रेक्षकांसाठी विशेष ठरले कारण १५ ऑगस्ट १९९९ अर्थात भारतीय स्वातंत्र्यदिनाच्या शुभमुहूर्तावर मुंबईस्थित [[झी नेटवर्क]] उद्योग समूहाने मराठी भाषेतील पहिली खाजगी उपग्रह वाहिनी [[अल्फा टीव्ही मराठी]] प्रेक्षकांच्या सेवेत रुजू केली. कालांतराने २७ मार्च २००५ रोजी नामकरण [[झी मराठी]] असे करण्यात आले. झी मराठीच्या रूपाने मराठी दूरचित्रवाणी क्षेत्रात एक नवी क्रांती झाली कारण, झी मराठी म्हणजे आजच्या विस्तृत मराठी दूरचित्रवाणी क्षेत्राची नांदीच. नानाविध दैनंदिन मालिका, चित्रपट, नृत्य, नाट्य, गायन, हास्य इ. विविधांगी कलाप्रकारांना चालना देण्याच्या उद्देशाने नानाविध प्रकारच्या स्पर्धा झी मराठीने सुरू केल्या. === वर्ष २००० === झी मराठी नंतर वर्ष २००० मध्ये आणखी एक मराठी मनोरंजन वाहिनी प्रेक्षकांच्या सेवेत दाखल झाली ती [[ई टीव्ही मराठी]]. हैद्राबाद येथील प्रसिद्ध उद्योगपती म्हणजेच रामोजीराव यांच्या ई टीव्ही नेटवर्कने ९ जुलै २००० रोजी ई टीव्ही मराठीची स्थापना केली. या वाहिनीने देखील अल्पावधीतच प्रेक्षकांच्या मनात आपले स्थान निर्माण केले. कालांतराने २२ मार्च २०१५ रोजी ई टीव्ही समूहाने त्यांच्या तेलुगू वाहिनी खेरीज मराठी सह कन्नड, बांग्ला, गुजराती व ओडिया भाषेतील वाहिन्या मुंबईस्थित वियकोम 18 (viacom18) नेटवर्क कडे सुपूर्त केल्या व ई टीव्ही मराठी या वाहिनीचे [[कलर्स मराठी]] असे नामकरण करण्यात आले. या वाहिनीच्या [[चार दिवस सासूचे (मालिका)|चार दिवस सासूचे]], [[ह्या गोजिरवाण्या घरात]], [[बिग बॉस मराठी]], सूर नवा ध्यास नवा, कॉमेडी एक्सप्रेस, [[कोण होणार करोडपती]] अशा अनेक दर्जेदार कार्यक्रमांना प्रेक्षकांनी डोक्यावर घेतले. याच काळात इतर दोन मराठी दूरचित्रवाणी वाहिन्या तारा मराठी आणि प्रभात मराठी देखील सुरू झाल्या परंतु दुर्दैवाने त्या अल्पायुषी ठरल्या व कालांतराने बंद झाल्या. त्यानंतर वर्ष 2007 मध्ये मी मराठी, 2008 मध्ये स्टार प्रवाह, 2018 मध्ये सोनी मराठी, 2021 मध्ये सन मराठी व 2022 मध्ये क्यु मराठी या मनोरंजन वाहिन्या मराठी मनोरंजन विश्वात दाखल झाल्या. == वृत्त वाहिनी == एकेकाळी टीव्हीवरून मराठी भाषेत केवळ १ किंवा २ तास बातम्या दाखविल्या जायच्या, तेथे आता संपूर्ण २४ तास वृत्तप्रसारण करणाऱ्या अनेक वृत्त वाहिन्या सुरू झाल्या आहेत. '''पहिली वृत्तवाहिनी : झी 24 तास''' वर्ष 2007 पर्यंत हिन्दी व इंग्रजी सोबत इतर अनेक प्रादेशिक भाषांमध्ये खाजगी वृत्तवाहिन्या सुरू झाल्या होत्या परंतु मराठीमध्ये 24 तास वृत्तवाहिनी ही संकल्पना प्रत्यक्षात येण्यास वर्ष 2007 उजाडावे लागले. मराठी भाषेतील पहिली वृत्तवाहिनी सुरू करण्याचे काम झी नेटवर्क नेच केले. आणि झी 24 तास ही पहिली मराठी वृत्तवाहिनी वर्ष 2007 ला मराठी प्रेक्षकांच्या भेटीस आली. आजच्या मराठी टीव्ही वृत्तपत्रकारीतेची मुहूर्तमणी म्हणून झी 24 तास चे नांव घ्यावे लागेल. झी 24 तास या वाहिनीनंतर वर्ष 2007 मध्येच स्टार माझा, व वर्ष 2008 मध्ये आयबीएन लोकमत या दोन नव्या वृत्तवाहिन्या सुरू झाल्या. जून 2007 मध्ये स्टार इंडिया व कोलकाता स्थित वृत्तपत्रसमूह आनंद बझार पत्रिका यांचा संयुक्त उपक्रम असलेल्या एमसीसीएस या समूहाने [[स्टार माझा]] ही मराठी वृत्तवाहिनी सुरू केली. परंतु एमसीसीएस समूहातून स्टार इंडिया ने त्यांचा हिस्सा काढून घेतल्यानंतर एमसीसीएस समूहाचे एबीपी न्यूज नेटवर्क असे नामांतर करण्यात आले व त्यासोबतच दि 01 जून 2012 पासून स्टार माझा सह एबीपी ग्रुपच्या तीनही वृत्तवाहिन्या जसे की स्टार न्यूज, स्टार माझा व स्टार आनंद (बंगाली वृत्तवाहिनी) या वाहिन्यांचे अनुक्रमे एबीपी न्यूज, [[एबीपी माझा]], व एबीपी आनंद असे नामांतर करण्यात आले. नेटवर्क 18 आणि [[लोकमत]] या दोन कंपन्यांनी मिळून आयबीएन लोकमत ही वृत्तवाहिनी २००८ साली सुरू केली आणि नंतर या वाहिनीचे नाव [[न्यूझ१८ लोकमत]] करण्यात आले. यानंतर वर्ष 2008 मध्ये सकाळ माध्यम समूहाची साम टीव्ही, वर्ष 2009 मध्ये एबीसीपीएल ग्रुप ची टीव्ही 9 मराठी, वर्ष 2011 मध्ये महाराष्ट्र 1, वर्ष 2013 मध्ये जय महाराष्ट्र, वर्ष 2018 मध्ये ए एम न्यूज, वर्ष 2020 मध्ये लोकशाही व वर्ष 2022 मध्ये न्यूज स्टेट महाराष्ट्र/गोवा या वृत्तवाहिन्या सुरू झाल्या. == चित्रपट वाहिनी == दूरदर्शनच्या सुरुवातीच्या काळात आठवड्यातून एकच दिवस टीव्हीवरून चित्रपट प्रसारित होत असे. पण आज अनेक भाषांमधून अनेक वाहिन्यांद्वारे दिवसाकाठी 3-4 चित्रपट प्रसारित होत आहेत. मराठीमध्ये पहिली 24 तास चित्रपट प्रसारण करणारी वाहिनी अर्थात झी टॉकीज वर्ष 2007 ला सुरू झाली. अल्पावधीतच झी टॉकीज ने जनमानसात आपला वेगळा ठसा उमटवला. मराठी चित्रसृष्टीचा गौरव करणारे लख लख चंदेरी हे झी टॉकीज ने सादर केलेले गाणे खूपच लोकप्रिय आहे. झी टॉकीज सोबतच प्रवाह पिक्चर, शेमारू मराठीबाणा, फक्त मराठी या अशा वाहिन्यांमुळे आज मराठी प्रेक्षकांना एकाचवेळी अनेकविध चित्रपट पाहण्याची सोय निर्माण झाली आहे. == संगीत वाहिनी == संगीत ही प्रत्येक जीवाला सुखावणारी गोष्ट. ज्यावेळेस टीव्ही/दुरचित्रवाणीची सुविधा उपलब्ध नव्हती त्यावेळेस लोक आकाशवाणी वरून संगीत ऐकत असत व आपली गानतृषा भागवत असत, कालांतराने दूरचित्रवाणीचे आगमन झाले आणि केवळ कानाला आनंद देणारे गाणे डोळ्यांनाही आनंद देवू लागले. दुरचित्रवाणीच्या सुरुवातीच्या काळात सुर संगम, चित्रहार, रंगोली, छायागीत, चित्रगीत या सारख्या कार्यक्रमांना प्रेक्षकांनी डोक्यावर घेतले आणि बघता बघता 24 तास संगीत प्रसारण करणाऱ्या संगीत वाहिन्या अर्थात म्युझिक चॅनेल ची सुरुवात झाली. मराठीमध्ये तसे हे वारे थोडे उशिरानेच आले. वर्ष 2008 या वर्षी 9x मीडिया या आघाडीच्या टीव्ही समूहाने 9x झकास ह्या वाहिनीच्या निमित्ताने मराठी संगीत प्रेमींसाठी एक पर्वणीच निर्माण केली. == HD वाहिन्यांची सुरुवात == स्थापनेपासूनच भारतीय दूरचित्रवाणी विश्वामध्ये नानाविध बदल घडत आले आहेत. प्रथम अंशकालीन प्रसारण ते 24 तास प्रसारण, सरकारी ते खाजगी वाहिन्यांचा विस्तार, कृष्णधवल ते रंगीत टीव्ही चा बदल असो. भारतीय दूरचित्रवाणी क्षेत्र सातत्याने स्वतःमध्ये बदल करत आले आहे. मग ते बदल साहित्यिक, वैचारिक, सामाजिक, भौगोलिक असोत अथवा तांत्रिक असोत प्रत्येक ठिकाणी भारतीय दूरचित्रवाणी क्षेत्र स्वतःला अद्यतनीत करत आले आहे. मग त्यात मराठी दूरचित्रवाणी वाहिन्या तर कशा मागे राहतील. काळाच्या याच प्रवाहात पोहत काळानुरूप आलेले नवे तंत्रज्ञान म्हणजेच HD प्रसारण. अत्युच्च दर्शकता व सुस्पष्ट आवाज असे हे तंत्रज्ञान मराठी वाहिन्यांनीही अंगिकारले आणि साकारली पहिली मराठी HD वाहिनी. 1 मे 2016 अर्थात महाराष्ट्र दिनाच्या शुभमुहूर्तावर मराठी टेलीविजन चे नवे पाऊल पडले ते स्टार प्रवाह HD च्या रूपाने. त्यानंतर अनुक्रमे कलर्स मराठी HD, झी टॉकीज HD व झी मराठी HD ह्या वाहिन्यांची एचडी सेवा सुरू झाली व वर्ष 2022 मध्ये सुरू झालेली चित्रपट वाहिनी प्रवाह पिक्चर ही देखील सुरुवातीपासून HD स्वरूपात उपलब्ध झाली आहे. मराठी दूरचित्रवाणी वाहिन्यांचा प्रकारानुसार संक्षिप्त आढावा पुढे दिला आहे. == वाहिन्यांची यादी == === मनोरंजन वाहिन्या === ==== सरकारी सेवा ==== {| class="wikitable" !वाहिनीचे नाव !संचालन समूह !स्थापना वर्ष !चित्र प्रकार !ध्वनि प्रकार |- |दूरदर्शन सह्याद्री |प्रसारभारती, दूरदर्शन |१९९४ |SD |स्टेरिओ 2.0 |} ==== खाजगी सेवा ==== {| class="wikitable sortable" !वाहिनीचे नाव !संचालन समूह !स्थापना वर्ष !चित्र प्रकार !ध्वनि प्रकार !सेवा प्रकार |- |झी मराठी |झी एंटरटेनमेंट एंटरप्राइज लिमिटेड |१९९९ | rowspan="3" |SD+HD |<nowiki>स्टेरिओ| 2.0</nowiki> | rowspan="5" |सशुल्क |- |कलर्स मराठी |वायाकॉम१८ इंडिया लिमिटेड |२००० | rowspan="2" |<nowiki>स्टेरिओ| 2.0 + Dolby|5.0 </nowiki> |- |स्टार प्रवाह |डिस्ने स्टार इंडिया लिमिटेड |२००८ |- |झी युवा |झी एंटरटेनमेंट एंटरप्राइज लिमिटेड |२०१६ |SD | rowspan="4" |<nowiki>स्टेरिओ| 2.0</nowiki> |- |सोनी मराठी |कल्वर मॅक्स इंडिया लिमिटेड |२०१८ | rowspan="2" |16.9 |- |सन मराठी |सन टेलिविजन नेटवर्क लिमिटेड |२०२१ |निःशुल्क |} === वृत्त वाहिन्या === {| class="wikitable sortable" !वाहिनीचे नाव !संचालन समूह !स्थापना वर्ष !चित्र प्रकार !ध्वनि प्रकार !सेवा प्रकार |- |झी २४ तास |झी मीडिया कार्पोरेशन |२००७ | rowspan="7" |SD | rowspan="8" |<nowiki>स्टेरिओ| 2.0</nowiki> | rowspan="2" |सशुल्क |- |न्यूझ १८ लोकमत |नेटवर्क १८ |२००८ |- |एबीपी माझा |एबीपी न्यूझ नेटवर्क |२००७ | rowspan="6" |निःशुल्क |- |साम टीव्ही |सकाळ माध्यम समूह |२००८ |- |टीव्ही ९ मराठी |असोसिएटेड ब्रॉडकास्टिंग कंपनी प्रा.लि. |२००९ |- |जय महाराष्ट्र |साहना ग्रुप |२०१३ |- |लोकशाही मराठी |स्वराज मराठी ब्रॉडकास्टिंग एल एल पी |२०२० |- |न्यूज स्टेट महाराष्ट्र-गोवा |न्यूज नेशन नेटवर्क प्रा. ली. |२०२२ |SD |- |पुढारी न्यूझ |पुढारी पब्लिकेशन्स |२०२४ |SD | | |- |एनडीटीव्ही मराठी |अडाणी ग्रुप |२०२४ |SD | | |} === चित्रपट वाहिन्या === {| class="wikitable sortable" !वाहिनीचे नांव !संचालन समूह !स्थापना वर्ष !चित्र प्रकार !ध्वनि प्रकार !सेवा प्रकार |- |झी टॉकीज |झी एंटरटेनमेंट एंटरप्राइज लिमिटेड |२००७ | rowspan="2" |SD+HD |<nowiki>स्टेरिओ| 2.0</nowiki> | rowspan="2" |सशुल्क |- |प्रवाह पिक्चर |डिस्ने स्टार इंडिया लिमिटेड |२०२२ |<nowiki>स्टेरिओ| 2.0 + Dolby|5.0 </nowiki> |- |फक्त मराठी |एंटर १० टेलीविजन नेटवर्क |२०११ | rowspan="2" |SD | rowspan="3" |<nowiki>स्टेरिओ| 2.0</nowiki> | rowspan="3" |निःशुल्क |- |झी चित्रमंदिर |झी एंटरटेनमेंट एंटरप्राइज लिमिटेड |२०२१ |- |शेमारू मराठीबाणा |शेमारू एंटरटेनमेंट |२०१९ |16.9 |} === संगीत वाहिन्या === <TABLE WIDTH="50%" COLOR="#RGBPFT" ALIGN="CENTER" CELLSPACING="45" CELLPADDING="10" BORDER="2" FONTSIZE ="25"> <TD> अ. क्र. </TD> <TD> वाहिनीचे नाव </TD> <TD> नेटवर्क नाव <TD> स्थापना वर्ष </TR> </TR> <TR><TD> ०१ </TD> <TD> [[९एक्स झकास]] </TD> <TD> आयएनएक्स नेटवर्क </TD> <TD> २०११ <TR><TD> ०२ </TD> <TD> [[संगीत मराठी]] </TD> <TD> त्रिवेणी मीडिया </TD> <TD> २०१५ <TR> <TD> ०३ </TD> <TD> [[झी वाजवा]] </TD> <TD> [[झी नेटवर्क]] </TD> <TD> २०२० <TR><TD> ०४ </TD> <TD> [[मायबोली (वाहिनी)|मायबोली]] </TD> <TD> नेटवर्क </TD> <TD> २०१४ <TR> </TABLE> === एचडी वाहिन्या === <TABLE WIDTH="50%" COLOR="#RGBPFT" ALIGN="CENTER" CELLSPACING="45" CELLPADDING="10" BORDER="2" FONTSIZE ="25"> <TD> अ. क्र. </TD> <TD> वाहिनीचे नाव </TD> <TD> नेटवर्क नाव <TD> स्थापना वर्ष </TR> </TR> <TR><TD> ०१ </TD> <TD> [[स्टार प्रवाह]] HD </TD> <TD> [[डिझ्नी स्टार]] </TD> <TD> २०१६ <TR><TD> ०२ </TD> <TD> [[कलर्स मराठी]] HD </TD> <TD> व्हायाकॉम १८ </TD> <TD> २०१५ <TR> <TD> ०३ </TD> <TD> [[झी टॉकीज]] HD </TD> <TD> [[झी नेटवर्क]] </TD> <TD> २०१६ <TR><TD> ०४ </TD> <TD> [[झी मराठी]] HD </TD> <TD> [[झी नेटवर्क]] </TD> <TD> २०१६ <TR><TD> ०५ </TD> <TD> [[प्रवाह पिक्चर]] HD </TD> <TD> [[डिझ्नी स्टार]] </TD> <TD> २०२२ <TR> </TABLE> == वाहिन्यांची टीआरपी == {{मुख्य|मराठी दूरचित्रवाणी टीआरपी}} [[वर्ग:संदर्भांचे इंग्रजी-मराठी भाषांतर हवे]] [[वर्ग:मराठी दूरचित्रवाहिन्या|*]] qwxbs9xcw5fn5rj5e6yndf006x05rki 0 160419 2580918 2559669 2025-06-18T14:39:58Z 2405:201:1008:70F3:994:C02F:B583:3921 Surname was written wrong I correct it 2580918 wikitext text/x-wiki [[File:Mallees, or Gardeners (9805808934).jpg|thumb|पश्चिम भारतातील माळी (इ.स. १८५५ – १८६२]] '''माळी''' ही भारतात आढळून येणारी एक व्यावसायिक जात आहे. हा समाज पारंपरिकपणे मळे लावणारा किंवा मळेवाला म्हणून काम करत होता आणि अजूनही करतो , मळे करणारा म्हणजे बागायती करणारा.बागायत शेती जिथे असते त्याला मळी म्हणतात म्हणजे शेतकरीच<ref>{{स्रोत पुस्तक|title=}}</ref>. माळी समाजात अनेक पोटजाती आहेत. माळी [[उत्तर भारत]]ात, [[पूर्व भारत]]ात तसेच [[नेपाळ]]मध्ये, [[महाराष्ट्र]]ात आणि तराई प्रदेशात आढळतात. महाराष्ट्रामध्ये माळी जात ही [[इतर मागास वर्ग]] ([[ओबीसी]]) प्रवर्गात येते. माळी समाज हा मुखत्वे शेती करणारा समाज आहे.जसे कुणबी शेतकरी आहे, फरक एवढाच की माळी हे बागायदर म्हणजे बारा महिने पाणी असलेले शेती करणारा समाज आहे. काही ठिकाणी हा समाज [[बलुतेदार]] आहे तर काही ठिकाणी [[अलुतेदार]] आहे. सर्व माळी उपजातींचा मूळ उगम, संस्कृती, इतिहास किंवा सामाजिक स्थितीत समानता नाहीये. हा समाज काही ठिकाणी क्षत्रिय म्हणून ओळखल्या जातो. जो परिकिय आक्रमणामुळे विस्थापित होऊन शेतीं करायला लागला. लढाऊ असल्यामुळे या समाजाणे हवे ते करायचे निवडले आणि पूर्वी शेती करणारा त्यातल्या त्यात बागायती शेती करणारा समाज हा सर्वात जास्त आत्मनिर्भर असल्यामुळे ह्या लढाऊ समाजाने बागायती शेती केली. आज ह्या समजाचे जे वंशज आहे त्या सर्वांच्या शेती ह्या नदी जवळ किव्वा गावा शेजारीच आहे. पण परकीय आक्रमणानंतर जी वर्ण व्यवस्था भारतीय समाजात लागू झाली त्या व्यवस्थेला हा समाज देखील बळी गेला आणि सध्या क्या परिस्थितीत एक मागासवर्गीय जात म्हणून राहिला,पण राजपूत यांच्यातील एक गट मली आहे आणि १८९१ च्या मारवार राज्यातील जनगणना अहवालातील राजपूत उपवर्गाच्या अंतर्गत समाविष्ट होते. ==उगम== क्षात्रधर्म या ग्रंथात क्षत्रिय माळी समाजाबद्दल सविस्तर माहिती देण्यात आली आहे. उत्तर भारतात मालव, मोहेल, यादव, सोळंकी, चव्हाण, पवार, कविटकर, वाघेला, ही मुळे मराठा व राजपूत यांच्या कुळगोत्रातील जमात असून परकीय आक्रमणामुळे देशोधडीला लागले. अन्य प्रांतात जाऊन त्यांनी मळा किंवा शेती काम करावयास सुरुवात केली म्हणून त्यांना माळी असे संबोधण्यात येऊ लागले. त्यातून'क्षत्रिय माळी' ही माळी समाजाची पोटजात मानली जाऊ लागली. याशिवाय त्यांच्यात राजपूत माळी, सैनी माळी, माशीमाळी, काशीमाळी, जिरेमाळी, हळदी माळी आदि पोटभेद पडले. सर्व माळी क्षत्रियांचे गोत्र आणि आडनावे आणि वंश हे राजपूतांचे आणि मराठय़ाचे एक असल्याने शहाण्णव कुळात त्यांची आडनावे आहेत. क्षत्रिय माळी समाजाचे पोटभेद असे. सैनी, श्रीमाळी, वीरमाळी, करमाळी, गंधमाळी, मालव, मालो, माला, काछी, दासी, दोसी, बागवान, राऊत, तडस, सागर, आहार, अहरी, अंध, अंदी , मैना कहार, खईरा, वाघीलवाल आदि. मुस्लिम समाजातील बागवान हे पूर्वीचे माळी असल्याचे सांगण्यात येते. मराठा माळी-मराठा माळी हे कुणबी असावेत, पुढे धंद्यावरून वेगळी जात बनली. त्यांच्यात फुलमाळी, अद्यप्रभू, अद्यशेटी, बावणे, हळदे, जिरे, काच, कडू, क्षीरसागर, लिंगायत, पदे, उंडे आदि तेरा पोटभेद आहेत. मात्र यात प्रामुख्याने फुलमाळी, हळदे, जिरे, काच माळी यांची संख्या जास्त आहे. फुलमाळी हे फुलांचा व्यवसाय करणारे असून, त्यांनाच सावतामाळी असेही म्हणतात. या समाजातील लोक आपल्या पागोट्याला फुलांचा गुच्छा लावत नाहीत. तसेच चप्पल बुटांवर फुलांची नक्षी काढत नाहीत. जिरे माळी हे जिरे पिकवीत तर हळदे माळी हे हळद पिकवीत. त्यांना त्यानुसार पोटजातीचे नाव मिळाले असावे, असे म्हणले जाते. फुले, फळे, भाज्या, ऊस, हळद, जिरे आदि बागायती पिके काढणे हा माळ्यांचा मुख्य व्यवसाय आहे. क्षत्रिय माळी- क्षात्रधर्म या ग्रंथात क्षत्रिय माळी समाजाबद्दल सविस्तर माहिती देण्यात आली आहे. उत्तर भारतात मालव, मोहेल, यादव, सोळंकी, चव्हाण, पवार, वाघेला, ही मुळे मराठा व राजपूत यांच्या कुळगोत्रातील जमाती असून परकीय आक्रमणामुळे देशोधडीला लागले. अन्य प्रांतात जाऊन त्यांनी मळा किंवा शेती काम करावयास सुरुवात केली म्हणून त्यांना माळी असे संबोधण्यात येऊ लागले. त्यातून 'क्षत्रिय माळी' ही माळी समाजाची पोटजात मानली जाऊ लागली. याशिवाय त्यांच्यात राजपूत माळी, सैनी माळी, माशीमाळी, काशीमाळी, जिरेमाळी, हळदी माळी आदि पोटभेद पडले. सर्व माळी क्षत्रियांचे गोत्र आणि आडनावे आणि वंश हे राजपूतांचे आणि मराठय़ाचे एक असल्याने शहाण्णव कुळात त्यांची आडनावे आहेत. क्षत्रिय माळी समाजाचे पोटभेद असे. सैनी, श्रीमाळी, वीरमाळी, करमाळी, गंधमाळी, मालव, मालो, माला, काछी, दासी, दोसी, बागवान, राऊत, तडस, सागर, आहार, अहरी, अंध, अंदी , मैना कहार, खईरा, वाघीलवाल आदि. मुस्लिम समाजातील बागवान हे पूर्वीचे माळी असल्याचे सांगण्यात येते.बहुतांश माळी समाज आज हा शेतीविषयक व्यवसाय करत आहे. ==पौराणिक आख्यायिका== नवखंड पुष्कराज मध्ये भगवान ब्रम्हदेवाचे मंदिर आहे,त्या ठिकाणी महायज्ञाचे आयोजन केले होते, तेथे ३३ कोटी देव व शंकर आणि पार्वतीसुद्धा बसले होते. महादेवाने आपल्या अंगाचा मळ काढला व यज्ञात टाकला यज्ञातून तेजस्वी पुरुष निर्माण झाला. त्या पुरुषाचे तेज सूर्याप्रमाणे होते, व त्याच्या हातामध्ये पांढरे फूल होते. त्याचे तेज पाहून देवलोक घाबरले. नारद मुनींनी विचारले की हा तेजस्वी पुरुष कोण आहे ? तर भगवान ब्रह्मदेवांनी महादेवांना विचारले,की हा तेजस्वी पुरुष कोण ? तेव्हा महादेवांनी सांगितले की, माझ्या मळापासून तयार झालेला हा पुरुष सदैव हातामध्ये पांढरे फूल घेऊन माळी समाजात जन्म घेईल. तेव्हापासून माळी समाजाची उत्पत्ती झाली. माळी हा शब्द माला (संस्कृत)या शब्दापासून बनला आहे. ==माळी समाजातील पोट जाती व इतिहास== महाराष्ट्रातील माळी समाज हा कोणत्याही एका शाखेच्या नसून अनेक पोटजाती आणि शाखा, पोटशाखा यांचा समावेश त्यात आहे. महाराष्ट्रात प्रामुख्याने फुलमाळी, क्षत्रिय माळी, वनमाळी, पानमाळी, डांगमाळी, हळदीमाळी, जिरेमाळी, गासेमाळी, काशी माळी, काचमाळी, कोसरे माळी, मरार माळी, पहाड माळी, लोणार माळी, पंचकळसी, चौकळशी, आगारी माळी, लिंगायत माळी आदि पोट जाती व शाखा आढळतात. कोसरे माळी आडनावे :- वाढई, चौधरी, मोहुर्ले, शेंडे, बोरुले, ठाकरे, गाऊञे, महाडोळे, आदे, भेंडारे, सोनुले , निकुरे, निकोडे, ईत्यादि. मराठा माळी-मराठा माळी हे कुणबी असावेत, पुढे धंद्यावरून वेगळी जात बनली. त्यांच्यात फुलमाळी, अद्यप्रभू, अद्यशेटी, बावणे, हळदे, जिरे, काच, कडू, क्षीरसागर, लिंगायत, पदे, उंडे आदि तेरा पोटभेद आहेत. मात्र यात प्रामुख्याने फुलमाळी, हळदे, जिरे, काच माळी यांची संख्या जास्त आहे. माळी समाज समानतेचा संदेश देतो आणि उच्च आणि नीच असा भेद करत नाही. फुलमाळी हे फुलांचा व्यवसाय करणारे असून, त्यांनाच सावतामाळी असेही म्हणतात. या समाजातील लोक आपल्या पागोट्याला फुलांचा गुच्छा लावत नाहीत. तसेच चप्पल बुटांवर फुलांची नक्षी काढत नाहीत. जिरे माळी हे जिरे पिकवीत तर हळदे माळी हे हळद पिकवीत. त्यांना त्यानुसार पोटजातीचे नाव मिळाले असावे, असे म्हणले जाते. फुले, फळे, भाज्या, ऊस, हळद, जिरे आदि बागायती पिके काढणे हा त्यांचा मुख्य व्यवसाय आहे. क्षत्रिय माळी- क्षात्रधर्म या ग्रंथात क्षत्रिय माळी समाजाबद्दल सविस्तर माहिती देण्यात आली आहे. उत्तर भारतात मालव, मोहेल, यादव, सोळंकी, चव्हाण, पवार, वाघेला, ही मुळे मराठा व राजपूत यांच्या कुळगोत्रातील जमात असून परकीय आक्रमणामुळे देशोधडीला लागले. अन्य प्रांतात जाऊन त्यांनी मळा किंवा शेती काम करावयास सुरुवात केली म्हणून त्यांना माळी असे संबोधण्यात येऊ लागले. त्यातून 'क्षत्रिय माळी' ही माळी समाजाची पोटजात मानली जाऊ लागली. याशिवाय त्यांच्यात राजपूत माळी, सैनी माळी, माशीमाळी, काशीमाळी, जिरेमाळी, हळदी माळी आदि पोटभेद पडले. सर्व माळी क्षत्रियांची गोत्रे आणि आडनावे आणि वंश हे राजपूतांचे आणि मराठय़ाचे एक असल्याने शहाण्णव कुळात त्यांची आडनावे आहेत. क्षत्रिय माळी समाजाचे पोटभेद असे. सैनी, श्रीमाळी, वीरमाळी, करमाळी, गंधमाळी, मालव, मालो, माला, काछी, दासी, दोसी, बागवान, राऊत, तडस, सागर, आहार, अहरी, अंध, अंदी , मैना कहार, खईरा, वाघीलवाल आदि. ==सैनी माळी समाज== १९३० च्या दशकात जेव्हा भारत ब्रिटिश राजवटीखाली होता, तेव्हा राजस्थानच्या क्षत्रिय माळी समुदायाने आणि इतर उत्तर भारतीय माळी लोकांनी उपनाम सैनी स्वीकारले. ==माळी समाजातील प्रसिद्ध व्यक्ती== #[[सावता माळी]] #[[महात्मा फुले]] #[[सावित्रीबाई फुले]] #[[नारायण मेघाजी लोखंडे]] #[[निळू फुले]] #[[नारायणराव सोपानराव बोरावके]] #[[छगन भुजबळ]] #[[राजीव सातव]] #[[अशोक गेहलोत]] #[[गजमल माळी]] #[[सिद्धराम म्हेत्रे]] #जयकुमार गोरे #रुपाली चाकणकर #अमोल कोल्हे #अतुल सावे #प्रज्ञा राजीव सातव ==माळी समाजातील काही जिल्हानिहाय आडनावे== माळी समाजाची जिल्हा निहाय आडनाव यामध्ये प्रामुख्याने आढळली जाणारी नावे आहेत . माळी समाजाची वंशावळ लिहणारे भाट काही वर्षांच्या अंतराने महाराष्ट्रात येतात. आणि वंशावळ लिहितात .खालील यादीत काही आडनावे नसतील.उपलब्ध स्रोतांवरून ही नावे घेतली आहेत. १. ''नाशिक'' : माळी,खैरे, गीते, जाधव, भुजबळ, वाघ, महाजन, सुरसे, वझरे, कोठुळे, बोराडे, पाचोरे, थोरात, राउत, तडस,तिडके, वाघ, मंडलिक, गायकवाड,काठे, वनमाळी, गांगुर्डे, भडके, मोटकरी ,नाईक, नवगिरे, जगझाप, भांबरे, हिवाळे, उबाळे, रानमाळी, गवळी, वेरुळे, रहाणे, वायकांडे, पगार, निकम, मोहन, तांबे, ताजने, बनकर, सोनवणे, शिंदे, तुपे, कांबळे, मौले, ताठे, निकम, काश्मिरे, उगले, शेवकर, गायखे, खसाळे, जेजुरकर, विधाते, खोडे, भंदुरे, शेवाळे, लोणारे, साळवे, शेरताठे, बच्छाव, पुंड, नवले, रासकर, कमोद, खैरनार, पैठणकर, चौरे, शेलार, जगताप, फरांदे, जंजाळे, वेलजाळी, एनडाइत, आहेर, बागुल, थालकर, मोकल, म्हैसे, भालेराव, फुलारे, लोखंडे, साळुंके, बटवाल, मेहेत्रे, पाटील, मालकर, निफाडे, गाडेकर, अंतरे, कुलधार, कचरे, तिसगे, धनवटे, कुटे, पुणेकर, चाफेकर, सूर्यवंशी,वाघचौरे, कमोदकर, महाजन, महात्मे. २ . ''अहमद नगर'' : बोरावके, रांधवन, जमदाडे,नाईक,तुपे, क्षित्रे, नेवसे ,अस्वर,सातव,हजारे, सत्रे,पर्वत,शिरसाठ, काळोखे, जाधव,मालकर, बागडे, सजन, विधाते, मंडलिक, अभंग, शिंदे, नाईकवाडी, ताजने, अनप, मेहेत्रे, म्हस्के, पुंड, भरीतकर, डाके, गाडेकर, घोडेकर, बनकर, शेलार, पांढरे, गिरमे, ससाणे, इनामके, रासकर, शिंदे, नागरे,गाडीलकर,देंडगे,शेलार, चेडे, बोरुडे, व्यवहारे, चौरे, राउत, रसाळ, गायकवाड, कानडे, बागडे, होले, नवले, झोके, काफरे, जगताप, दातरंगे, फुलमाळी ,फुलसुंदर, वाघ, बारावकर, सुडके, आगरकर, पानधडे, भुजबळ, खामकर, लोंढे, घोलप, साबळे, गोरे, मोरे, माळी, महाजन, ठाणगे, सुडके, बोरुडे, चिपाडे, लेंडकर, ताठे, धोंडे, गडालकर, गोंधळे, धाडगे, खराडे, तरटे, ताठे, उकंडे, कुलंगे, हुमे, साळुंके, जाधव, गरुडकर , खेतमाळीस, बेल्हेकर, क्षीरसागर, दळवी, ससाणे, पुंड, पडोळे, पडळकर, बोलगे, पांढरकर, खेतमाळीस, आळेकर, आनंदकर, बनसुडे, नन्नावरे, चाकणे, बढे, दरवडे, शेंडगे, लोखंडे, जांभूळकर, हिरवे, सुपेकर, कोथिम्बिरे, औटी, मोटे, जयकर, खेडकर, जाम्भे, इत्ते, मेमाणे, वऱ्हाडे, बोडखे, फरांदे, चौधरी, मुळे, कन्हेरकर, करंडे, झगडे, एटक, गरुडकर, आंबेकर, रायकर,सुरसे, गांजुरे, बहिर्याडे, पंधाडे, कांदे, खरपुडे, आखाडे, हिरे, जेजुरकर, गडगे, गुल्दगड, अनारसे, टेंभे, सूर्यवंशी, झोडगे , शेंडे, भागवत. ३. ''नागपूर'' : नेरकर, कोठेकर, भेलकर, वऱ्हेकर, आंबेकर, निकाजु, खोडस्कर, पाचघरे, फसाते, गोबरे, तडस, देशमुख, गायधने, वानखडे, गोरडे, बिरे, कुटे, चाल्पे, श्रीखंडे, दहीकर, पवार, चांदुरकर, कुबाडे, केवते, हजारे, लाखे, नावडे, गन्जरे, चांदोरे, बोडके, मगरे, वैद्य, चिमोटे, महाजन, उमप, उमाक, सननसे, घोळशे, आगलावे, चौधरी, परोपते, माळी, कावलकर, वाघ, कोल्हे, लांडगे, येवले, बनकर, ठेम्भारे, शेवाळे, धाकुलकर, डोंगरे, मदनकर, वाळके, फुसे, चिमोटे, केने, बर्डे, धाडसे, वाकडे, मसुरकर, राउत, जम्बुलकर, चरपे, गिर्हे, सातपुते, नारेकर, बारमासे, अलोने, मानेकर,वानखडे. ४. ''पुणे'' : माळी, फुले, बोरावके, जाधव, टिळेकर, तळेकर, भागवत, फुलारी, धसाडे,शेंडे, भोंग, भोंगळे, जयकर, लोणकर, रायकर, लाहवे, गिरमे, अनारसे, राऊत, भुजबळ, साचणे, शिंदे, झुरंग,गरुडे, बिर्दावडे, आल्हाट, चिचाटे, डोके, बिरदवडे, केळकर, लेंडघर, धाडगे, जांभुळकर , बाणेकर, गोरे, शेवकरी, आगरकर, धामधेरे, व्यवहारे, नावरे, जगताप, लडकत, पाबळ, भास्कर, हिंगणे, होले, वाये, बनकर, हजारे, लोंढे, बोराटे, बुरडे, कुडके, रासकर, खरात, बोरावके, कोद्रे, इनामके, जमदाडे, कुदाळे, पिसे, गदादे, भोगले, टिकोरे, लांडगे, भडके, यादव, नाळे, फडरे, अणेराव, लग्गड, दप्तरे, केदारी, वाडकर, दंगमाळी, गोंधळे, दळवी, आरु , ससाणे, काळे, साळुंखे, नंदे, जमदाडे, नेवासे, लोखंडे, बढे, झगडे, नवले, वाघोले, फरांदे, दुधाळ, कापरे, वडणे, वचकळ, भोंगले, पैठणकर, बोरकर, ताम्हाणे, पिंगळे, वाघ ,आदलिंग, गायकवाड, लावले, बटवाल, वाघमारे, फुलसुंदर, अभंग, वाव्हळ, कावळे, बिर्मल, करपे, बिडवाई, मंडलिक, परंडवाल, चिपाडे,गांजुरे, दुर्गाडे. ५. ''जालना'' - जावळे,राजाळे,घनवट, विधाते, देवकर, शिंगणे,टीलेकर, जईद, मोठे, काळे, खरात, घायाळ, गाढवे, बोरकर, झरेकर, शिंदे, गालाबे, चिंचाने, वाघमारे, साबळे, मगर ,खान्देभारद ,खालसे ,पवार, आंबेकर, झोरे, तिडके, केरकळ, जाधव , शिंदे, जवंजाळ , ठाकरे, पाटील , खैरे, वाघमारे, घोलप, गते, लांडगे, गोरे, शेरकर, वाघ, सपकाळ, मेहेत्रे, गिरम, राउत, पाचफुले, शेवाळे, बनकर, हरकल , गाढवे, धानुरे, वानखेडे, पौलबुद्धे,घायाळ , चौधरी, मोहिते, माळोदे,राऊत, बागवान(मुस्लिम). ६. हिंगोली- धामणे, डुकरे, भडके, कदम, सारंग, पारीस्कर, पायघन, काळे, धामणकर, गोरे, गवळी,मत्ते,ढोले, आराडे वाशिमकर,घोडके,काळे,जावळे,डाके,भोने,लाड,नागुलकर,बोराडे,काठोळे,पांगसे,वाठ,पुंड. ७.''सातारा'' : गवळी, गोरे, अभंग, राउत, काळोखे, जाधव, तांबे, डांगरे, घनवट, बोराटे, शिंदे, भुजबळ, बनसोडे, शेंडे, बंकर, क्षीरसागर, ताटे, कोरे, धोकटे, पाटील, माळी, तोडकर, दगडे, कुदळे, ननावरे , नवले, रासकर, होवाळ ,जमदाडे, फरांदे, टिळेकर.मुंढेकर माळी. ८ .''बुलढाणा'' : खरात, बंडे, तायडे, भरड , जाधव, वेरुळकर, घोलप, वानेरे, इरातकर, महाजन, चोपडे , राऊत , फुलझाडे , खंडागळे, गडे, इंगळे, देशमाने, सोनुने, गिर्हे, वानखडे, चावरे, उमरकर, बगाडे, निमकर्डे, खंडारे , दांडगे, शिरसागर, वावगे,राखोंडे, बोंबटकार, वावटळीकर, पैघन , पार्कीस्कर, पुंड, चंदनशिव, नागुलकर, बोऱ्हाडे, ढोरे, ढोले, भोणे, तोंपे, वानखेडे, पोपळघात, चावळे, डांगे, गवांदे, कानडे, डोईफोडे, धामणकार, बाईसकार, जवळकार, मुंढेकर माळी.,वाघमारे, आगळे, मसने, चिंचोलकार, बोराडे, तडस, लाड, वाथ. ९. ''जळगाव'' : महाजन, जाधव, पाटील, निकम, सोनावणे, बिरारी, बागुल, खैरनार, वानखेडे, बच्छाव, रोकडे, देशमुख, सूर्यवंशी, झाल्टे, गावले, अहिरराव, बाविस्कर, मुंढेकर माळी.मोरे, महाले, राउत, घोंगडे, भडांगे, चौधरी, बनकर. १०. ''बीड'' : कोरडे, जवंजाळ, फुले, म्हेत्रे, ढगे, घोडके, यादव, नाईक, काळे, गोरे, लेंडाळ, भुंबे, गणगे, कदम, आगरकर, अंतरकर, सत्वधर, लगड, वाडे, बनकर, माळी, राउत, शिंदे, फुल्झाल्के, जाधव, धोडे, अरसुडे, डाके, मुंढेकर माळी,सिंगारे, गोर्माळी, जिरे, शिंदे, काळे, गोरे, दुधाळ, तुपे, लोखंडे, गायकवाड, धोंडे, कडू, जाधव, गवळी, गणगे, जिरे, रावसे, यादव, कुदाळे, मणेरी, धवळे, जमदाडे, वादे, शेलार,झीरमाळे. ११. ''धुळे'' : माळी, महाजन, सोनावणे, वाघ, बागुल, जाधव, सौंदाणे, खैरनार, महाले, देवरे, जगदाळे. १२. ''अमरावती': : वऱ्हेकर, मडघे, कोरडे ,बनसोड, तडस, हाडोळे , गोंगे, कुंभारखाने, घाटोळ, बोबडे, चांदोरे, गोरडे, गोल्हर, खसाळे, पेटकर, कांडलकर,निकाजु कविटकर ,गणोरकर, अम्बाडकर,जावरकर, लोखंडे, काळे, चर्जन, निमकर, नानोटे, खेरडे, मेहरे, पवार, धनोकार, वांगे, भगत, कडू, भुयार, गाने, अकार्ते, बकाले, भोयर, राउत, रोठेकर, मेंधे, जेवाडे, टवलारे, जुनघरे, फुटाणे, झाडे, पोटदुखे, मुंढेकर माळी,नाथे, बेलोकार, आमले, पाटिल. १३. ''यवतमाळ'': : कुंभारखाने, धोबे, जावरकर, संदे, भंगे, घावडे, चिंचोरकर, चरडे, गोल्हर, नल्हे, सरडे, पोटदुखे, नाकतोडे, धनोकर. १४. ''वर्धा'' : वाके, तीखे, काळे, गोरे, जांभळे, बोबडे, राउत, खेरडे, थेटे, मेहत्रे, खसाळे, गोंगे. १५. ''सांगली'' : माळी, तोडकर, कोरे, शिवणकर, अडसूळ,वाघमारे, सागर, बालटे, राउत, जाधव, फुले, बनसोडे, फडथरे , पिसे, बनकर, लिंगे, लोखंडे, लांडगे,मेंढे,बरगाले,दुर्गाडे, मुंढेकर माळी,मोतुगडे,इरळे,म्हेत्रे,येवारे,खोबरे,भडके, माईनकर,मंडले,मानकर,वांडरे,चौगुले. १६. ''अकोला'' : ढोणे, बोचरे, शेवाळकर, भुस्कुटे, धानोकर, मसने, चिंचोलकर ,नावकार,आमले, चोपड, पैघन, पार्कीस्कर, पुंड, चंदनशिव, नागुलकर, बोऱ्हाडे, ढोरे, गोंगे, ढोले, भोणे, तोंपे, वानखेडे, पायघान, पोपळ्घात, चावळे, डांगे, गवांदे, कानडे, डोईफोडे.मुंढेकर माळी, ढोकणे, मारोटकार, डवंगे, लायबर, कोंडे, गुरेकार, ढोक, पांगशे, लाड, डाफे, बुंदे, कोळमकार, मंगळे, मते, घोडे, नागोलकार, मासोदकर, १७. छत्रपती संभाजीनगर (''औरंगाबाद)'' : शेरकर, जाधव, शिँदे, भुजबळ, ढोके, वाघ, सोणवणे, कातबणे, दिलवाले, तिडके, पोयघन, साचणे, ढवळे, बनकर, भालेराव, गहाळ, हाजारे, थोरात, भडके, नवले, गोरे, आंतरकर, भुमकर, काळे, ठाणगे, जेजुरकर, पवार, पुंड, पेरकर, देवकर, जावळे, धोंडे, मुंढेकर माळी,गायकवाड, वाघचौरे, गान्हार, हेकडे, तारव. १८. ''वाशीम'' : पायघन, उमाळे, मोरे, अढाउ,सोनूने,भडके,धाडसे, मानकर, वाकेकर, बुरनासे, बोबडे, आमले, आकोलकर,मानकर, नागापुरे, वैराळे, उमाळे, व्यवहारे, डोंगरे, कळसकर, गिर्हे, देशमुख, पाटील, टेम्भारे,इंगळे, राऊत,काटोलकर, झगडे, भूस्कडे, राखोंडे, तायडे, धाकुलकर, आंबेकर, बिर्हे, काळपांडे, जाधव, सातव, इंगोले, नवलकर, नार्सिंगकार, बगाडे, बोळाखे,ढोक, वाघमारे, धर्माळे, गवळी, घाटे, जामोदकर, कथिलकर, ठोंबरे, दाते, खोडस्कर, चरपे, खडसे, मांडवकर, गोरडे, लेकुरवाळे, गांजरे, धाडसे, बम्बळकर, भोपळे, खरासे, डेहनकर, अढाऊ,वानखडे, उडाखे, मांडवगणे, चौधरी, भभूतकर, भड, खलोकार,राजनकर, कुले, चतुरकर, ढोकणे,जसापुरे, लोखंडे, चर्जन, तडस, भगत, ढोले, वाशिम्कार, चिमोटे, सदाफळे,हाडोळे,दहीकर,बनकर. सुंदरकर, बोळे,पेठकर,श्यामसुंदर,वावगे,नवले, कणेर, पोहनकर,वालोकार,खटाळे,आघाडे,आखरे, खरबडे,जठाळे,कांडलकर,मडघे,जुनघरे, मेहरे,कोरडे,झाडे,बनसोड,नाथे,टवलारे, मुंढेकर माळी,शाहाकार,कविटकर,गणोरकर,अम्बाडकर,नानोटे, निमकर,खेरडे,बेलसरे,भोगे,वाडोकर,मारोडकर, रडके,कडू,पवार,धनोकार,वांगे,सरडे,भोजने, भुयार,गणगणे,भोयर,होले,बानाईत,मेंढे. २०. ''लातूर'' : माळी, गोरे, कटारे, खडबडे, शिन्दे, फुलसुंदर, वाघमारे, चाम्भार्गे, म्हेत्रे, फूटाने, जगताप. २१ . ''कोल्हापूर'' : धोंडे,बत्तीसे, पवार, सूर्यवंशी, हिवरे, कर्णकर, बाचकर,मानकर, नागापुरे, वैराळे, उमाळे, व्यवहारे, डोंगरे, कळसकर, गिर्हे, देशमुख, पाटील,चौगुले, माळी, म्हेत्रे. २२. ''नंदुरबार'' : महाजन, देवरे, माळी, मगरे, सागर, राणे, शेंडे, पिंपरे, लोखंडे, बत्तीसे, पवार, सूर्यवंशी, हिवरे, सोनुने,कर्णकर.मुंढेकर माळी, ==संदर्भ== {{संदर्भयादी}} [[वर्ग:ओबीसी जाती]] [[वर्ग:महाराष्ट्रामधील जाती]]http://www.maliworld.in/Origin_of_society.aspx {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20180809082024/http://www.maliworld.in/Origin_of_society.aspx |date=2018-08-09 }} 79mnxbzeip72n0p611wgrrldwv2lh9r 0 163823 2581027 2564388 2025-06-19T08:44:11Z Dharmadhyaksha 28394 {{पानकाढा}} 2581027 wikitext text/x-wiki {{पानकाढा | कारण = हा नक्की विषय काय आहे ते समजत नाही. "सामन्यतः स्त्रींना आवडणारे साहित्य" असा विषय आहे का? पण मग पुरुषांनी पाककलेबद्दल वाचू नये का? हा विषय उल्लेखनीय वाटत नाही. तसेच त्याचे कोणतेही संदर्भही दिसत नाहीत. पान वगळायचे नसेल तर ह्याला "[[पाक कला पुस्तक]]" ह्या विषयावर स्थानांतरीत करता येईल.}} पाकशास्त्र आणि स्त्रियांना रस असलेल्या तत्सम विषयांवर स्त्रीलेखकांनी लिहिलेली अनेक मराठी पुस्तके दर वर्षी प्रकाशित होत असतात. एके काळी धार्मिक पुस्तकांनी पुस्तक प्रदर्शनाच्या दालनाचा मोठा हिस्सा व्यापलेला असे, आज स्त्रीसाहित्याने अशीच मोठी जागा अडवलेली असते. प्रामुख्याने स्त्रीसहित्यच प्रसिद्ध करणारे काही प्रकाशक आहेत, आणि प्रामुख्याने स्त्रियांना रस असलेल्या विषयांवरच लिहिणाऱ्या काही लेखिका आहेत. अशा प्रकाशकांचा, लेखकांचा आणि पुस्तकांचा हा परिचय : - ==स्त्रीसाहित्याचे प्रकाशक== * नवचैतन्य प्रकाशन * मॅजेस्टिक प्रकाशन * मेनका प्रकाशन * साठे प्रकाशन ==स्त्री साहित्य लेखिका आणि त्यांनी लिहिलेल्या पुस्तकांची नावे== * तृप्ती अंतरकर : चायनीज व पंजाबी पदार्थ * सरिता अत्रे : बेकरीचे पदार्थ * संजीव कपूर : सूप्स, सॅलड्‌स अँड सँडविच * कमला कळके : व्हेज ट्रीट * [[शीला काकडे]] : अनेक पुस्तके * '''मालती कारवारकर''' : अन्नजिज्ञासा; आहार सूत्र भाग १ ते ३; आपले वजन आपल्या हाती; ॲथलेटिक आहार; आयु्ष्मान्‌ भव; ब्रेन टॉनिक * वासंती काळे : पन्‍नास प्रकारचे लाडू * डॉ. छाया कुलकर्णी : मुद्रा - प्राणायाम, उत्तम आरोग्यासाठी * [[सुधा कुलकर्णी]] : उपयुक्त शिवणकला - भाग १, २, ३; पोळ्या पराठे आणि बरंच काही इत्यादी. * वैजयंती केळकर : भाज्या आणि भाज्यांचे अनेक पदार्थ; दमपुख्त बिर्याणी आणि नॉनव्हेज पुलाव; २०० प्रकारची लोणची व मुरांबे * मनीषा कोंडप : केसांची निघा व आयुर्वेदिक उपचार * निशा कोत्तावार : शाळकरी मुलांचा डबा * वसुधा गवांदे (ब्राह्मणी स्वयंपाक) * नीता गुप्ते : शाळेचा डबा * विजला घारपुरे : मायक्रोवेव्हमधील ७५ पदार्थ; पुडिंग ७५ प्रकार; पावाचा पन्‍नास पदार्थ, सूप्स आणि सॅलड्स * मोना चंपानेरकर : आजीच्या विशेष चवीच्या पाककृती * अंजली ठाकूर : १५० खमंग मांसाहारी पदार्थ * डॉ. संध्या डोईफोडे : सर्वसामान्य आजार उपचार आणि पथ्याचे पदार्थ; आयुर्वेदातील १०० घरगुती औषधे * तरला दलाल : परिपूर्ण आहार * ऋजुता दिवेकर : व्यायामाशी मैत्री आरोग्याची खात्री . (Don't Lose Out, Work Out." या ऋजुता दिवेकरलिखित पुस्तकाचा प्रा. रेखा दिवेकर यांनी केलेला मराठी अनुवाद) * अरुंधती देशपांडे : उपवासाचे ५१ गोड पदार्थ * ज्योतिषी ब.वि. तथा चिंतामणी देशपांडे गुरुजी : अशी करा पूजा * [[जयश्री देशपांडे]] : हमखास पाकसिद्धी * स्मिता देव : कारवार टू कोल्हापूर व्हाया मुंबई * चारुशीला निरगुडकर : वारसा चवींचा * '''[[मंगला बर्वे]] : अन्‍नपूर्णा''' * लता भारत बहिरट : निवडक उखाणे * कांचन बापट : मुलांच्या डब्यासाठी ४०४ पौष्टिक रेसिपीज + मुलांच्या आवडीच्या ३०३ चविष्ट रेसिपीज * वसुंधरा बापट : अंडयाचे पाऊणशे पदार्थ; आईस्क्रीम व सरबते * राजश्री भंडारी : पान-विडे-मसालासुपारी * सुनंदा भागवत : १२०० पाककृती * मंगलादेवी भालेराव : आंध्र थाळी * '''विष्णू मनोहर : अंडेका फंडा''' * डॉ. सीमा मराठे : आपली परसबाग किचन गार्डन; पिझ्झा आणि पास्ता * डॉ अभिजित आणि अरुणा म्हाळंके : बाळाचा आहार * निर्मला रहाळकर/डॉ. अभिजित म्हाळंक : ज्येष्ठांचा आहार * डॉ.संजीवनी राजवाडे : लज्जतदार आरोग्य * पुष्पा राजे : सी.के.पी. खासियत मांसाहारी * डॉ. हेमा लक्ष्मण : साऊथ इंडियन डिशेस * निलेश लिमये : खवय्येगिरी * निशा लिमये : चौपाटी फूड; किचन क्वीन होण्यासाठी गृहिणींना टिप्स * ऋजुता रमेश वाकडे : नाश्ता प्लेट Dont Be Late * वंदना वेलणकर : भात पुलाव व्हेज बिर्याणी; शेव चिवडा फरसाण; [[चटणी|चटण्या]], कोशिंबिरी, भरीत, रायती: * [[लक्ष्मीवाई वैद्य]] : पाकसिद्धी (पहिली आवृत्ती १९६९; ‘परिपूर्ण पाकसिद्धी’ या नावाने पाचवी आवृत्ती २०१६) * डॉ. निर्मला सारडा : १०१ औषधी वनस्पती ==लेखक== * दत्तात्रेय पोतदार (अन्‍नपूर्णेश्वरी) ==लेखक माहित नसलेल्या काही पुस्तकांची नावे== * कबाब * गुड मॉर्निंग न्याहारी * चवदार पदार्थ * नास्त्याचे निराळे पदार्थ * पालेभाज्या * पिझ्झा आणि पास्ता * फळभाज्यांचे पन्‍नास पदार्थ * महाराष्ट्रीय खाद्य पदार्थ [[वर्ग:साहित्यप्रकार]] 5nrc3mpnhgc1yef6ebq7en794ab2alh 0 165539 2580936 2072808 2025-06-18T16:13:57Z Wikimarathi999 172574 2580936 wikitext text/x-wiki {{माहितीचौकट भारतीय न्यायक्षेत्र |स्थानिक_नाव= मार्लेश्वर | इतर_नाव = मारळ |प्रकार= गाव, पर्यटन स्थळ |आकाशदेखावा = Marleshwar Waterfall Closeup.jpg |आकाशदेखावा_शीर्षक = मार्लेश्वराचा धबधबा |अक्षांश= 17.06 | रेखांश = 73.73 |शोधक_स्थान= right | राज्य_नाव = [[महाराष्ट्र]] |जिल्हा = [[रत्‍नागिरी जिल्हा]] |तालुका = संगमेश्वर |नाव = |उंची = 971 |लोकसंख्या_वर्ष = 2011 |लोकसंख्या_एकूण = ९१९ | लोकसंख्या_घनता = |क्षेत्रफळ_आकारमान= km² |क्षेत्रफळ_एकूण = |एसटीडी_कोड = ०२३५४ |पिन_कोड =415804 |आरटीओ_कोड = MH08 |लिंग_गुणोत्तर = १०९८ |unlocode = |संकेतस्थळ = |तळटिपा = |}} == मार्लेश्वर मंदिर == '''मार्लेश्वर''' हे एक महत्त्वाचे तीर्थक्षेत्र [[रत्‍नागिरी जिल्हा|रत्‍नागिरी जिल्ह्यातल्या]] [[संगमेश्वर तालुका|संगमेश्वर तालुक्यात]] आहे. येथे एका नैसर्गिक गुहेत भगवान शिवाचे जागृत समजले जाणारे शिवलिंग आहे. जवळच बारमाही वाहणारा धबधबा आहे. [[देवरूख]] नगरापासून १८ किमी अंतरावर मार्लेश्वर हे गाव आहे. == मार्लेश्वर नावाची व्युत्पत्ती == मार्लेश्वर हे तीर्थक्षेत्र मारळ गावाजवळ आहे. मारळचा देव म्हणजेच मारळ + ईश्वर असे मार्लेश्वर नाव झाले. == मार्लेश्वर यात्रा == श्री देव मार्लेश्वरचा विवाह [[साखरपा, रत्‍नागिरी|कोंडगाव(साखरपा)]] मधील श्री देवी गिरजाईशी मकर संक्रांतीच्या दिवशी होतो. कोंडगाव-साखरपा येथून भोगीच्या दिवशी श्री देवी गिरजाईची पालखी मार्लेश्वरला निघते. त्या दोन दिवशी मार्लेश्वरला मोठी यात्रा भरते. == मार्ग == मार्लेश्वरला जाण्यासाठी एस.टी.ची सुविधा आहे. कोल्हापूरहून येताना आंबा घाटामध्ये कळकदरा येथून [[खडीकोळवण]] मार्गे मार्लेश्वर सुमारे २० किमी अंतरावर आहे. तर रत्‍नागिरीहून वा मुंबईहून येताना देवरूखहून हातीव मार्गे सुमारे १८ किमी दूर आहे. पर्वताच्या पायथ्यापर्यंत वाहन जाते. तेथून साधारण एक किलोमीटरचा चढ असून ५०० पायऱ्या चढून मंदिरात जावे लागले. पहा : [[मार्लेश्वर धबधबा]] [[सप्तलिंगी नदी]] == छायाचित्रे == <gallery> Marleshwargate.jpg|मार्लेश्वरचे प्रवेशद्वार Marleshwarcave.jpg|मार्लेश्वर गुहा Marleshwarsteps.jpg|मार्लेश्वरच्या पायऱ्या Image:Marleshwar_waterfall.JPG|मार्लेश्वर धबधबा Image:Marleshwar temple.JPG|मार्लेश्वर मंदिर Image:Har Har Marleshwar.JPG|हर हर मार्लेश्वर Image:Marleshwar Waterfall.jpg|मार्लेश्वर धबधबा Image:Marleshwar Waterfall Closeup.jpg|मार्लेश्वर धबधबा - Close Up </gallery> [[वर्ग:रत्‍नागिरी जिल्हा]] [[वर्ग:महाराष्ट्रातील तीर्थक्षेत्रे]] dbce26w28497dbwmn4dej1iyshyfwq4 4 179533 2580964 2579517 2025-06-19T00:55:21Z संतोष गोरे 135680 2580964 wikitext text/x-wiki '''[[विकिपीडिया:मुखपृष्ठ अलीकडील मृत्यू|अलीकडील मृत्यू]]''' : {{*}} [[जयंत विष्णू नारळीकर]] (२० मे, २०२५), {{*}} [[एम.आर. श्रीनिवासन]] (२० मे, २०२५), {{*}} [[मुकुल देव]] (२३ मे, २०२५), {{*}} [[आर.टी. देशमुख]] (२६ मे, २०२५), {{*}} [[सुखदेव सिंग धिंडसा]] (२८ मे, २०२५), {{*}} [[विजय रूपाणी]] (१२ जून, २०२५), {{*}} [[मारुती चितमपल्ली]] (१८ जून, २०२५) <noinclude> [[वर्ग:विकिपीडिया निर्वाह]] [[वर्ग:मुखपृष्ठ]] </noinclude> mmnlk5dg6l2z7czslrsln63cklw2lc8 0 195748 2581017 2541657 2025-06-19T08:16:52Z 2401:4900:881D:93F4:CD0:2D06:9F39:974E /* शासकीय योजनांची यादी */ 2581017 wikitext text/x-wiki {{भाषांतर}} भारताच्या विविध मंत्रालयांनी अनेक लोकोपयोगी योजना सादर केल्या आहेत. या योजना एकतर केंद्रीय,राज्यानुसार किंवा केंद्र व राज्य सहयोगाद्वारे अंमलात आणल्या जातात. त्या खालीलप्रमाणे == शासकीय योजनांची यादी == {| class="wikitable sortable mw-collapsible" |- ! योजना ! मंत्रालय ! अनुदान/ स्थिती ! प्रारंभ दिनांक / वर्ष ! क्षेत्र ! तरतुदी |- | [[प्रधानमंत्री पीक विमा योजना]] || कृषी ||पिके व शेतकऱ्यांशी संबंधीत||१३-०१-२०१६||ग्रामीण व शेती||कोणासही बंधनकारक नाही |- | [[अटल पेन्शन योजना]] <ref name="autogenerated1">{{संकेतस्थळ स्रोत|दुवा=http://pib.nic.in/newsite/PrintRelease.aspx?relid=120041 |title=प्रधानमंत्री जीवनज्योती विमा योजना व अटल पेन्शन योजना कोलकात्यास दि. ९ मे २०१५ला घोषित|publisher=Pib.nic.in |date=2015-05-09 |accessdate=2015-07-23}}</ref> || || || ०९-०५-२०१५ || निवृत्तिवेतन || निवृत्तिवेतन क्षेत्राशी संबंधित सामाजिक क्षेत्राची योजना |- | ''' महाराष्ट्र सौर पंप योजना''' || कृषी || || २०१९ || सौर कृषी पंप योजनेत सौर पंप वाटप केले जातील || या योजनेंतर्गत, राज्य सरकार महाराष्ट्रातील शेतकऱ्यांना शेतीच्या सिंचनासाठी सौर पंप उपलब्ध करून देईल आणि जुने डिझेल आणि विद्युत पंप सौर पंपमध्ये रूपांतरित केले जातील |- | [[बचत दिवा योजना]] || [[ऊर्जा मंत्रालय (भारत)|ऊर्जा]] || || २००९ || [[विद्युतीकरण]] || छोट्या फ्लोरोसंट दिव्यांची किंमत कमी करणे |- | [[केंद्र सरकार आरोग्य योजना]] || [[आरोग्य व कुटुंब कल्याण मंत्रालय (भारत)|आ व कुक]] || || १९५४ || आरोग्य||केंद्र सरकारच्या कर्मचाऱ्यांसाठी व त्यांच्या कौटुंबिक सदस्यांसाठी वैद्यकीय निगा व सोयी |- | [[दीनदयाळ अपंग पुनर्वसन योजना]] || [[सामाजिक न्याय आणि सक्षमीकरण मंत्रालय (भारत)|सा न्या]] || || २००३ || [[सामाजिक न्याय]] ||[[दिव्यांग]]/अपंगांना समान संधी, समाधिकार, सामाजिक न्यायासाठीचे सक्षम वातावरण तयार करणे |- | [[दीनदयाळ उपाध्याय ग्रामज्योती योजना ]] <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|दुवा=http://pib.nic.in/newsite/efeatures.aspx?relid=114242 |title=PIB English Features |publisher=Pib.nic.in |date=2014-12-31 |accessdate=2010-07-23}}</ref> || ऊर्जा || || २०१५ || ग्रामीण विद्युत पुरवठा ||भारताच्या ग्रामीण भागातील घरांना २४x७ अखंडित विद्युत पुरवठा करणे |- |[[दीनदयाल उपाध्याय ग्रामीण कौशल्य योजना]]<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|दुवा=http://ddugky.gov.in/ddugky/outerAction.do?methodName=showIndex|title=DDU-GKY Project|date=|accessdate=२०१६-०७-०६}}</ref>||ग्रा वि|| ||२०१५ || ग्रामीण विकास||हा भारत सरकारचा एक प्रकल्प आहे.याद्वारे विशेषतः, दारिद्र्यरेषेखाली व अनु. जाति व जमातीच्या युवकांना यात जुळवुन, कौशल्य प्रशिक्षण कार्यक्रमांद्वारे, फायदा होणारा रोजगार पुरविण्याचा हेतू आहे. |- | [[डिजिटल इंडिया]] कार्यक्रम <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|last=Panwar |first=Preeti |दुवा=http://www.oneindia.com/feature/what-is-digital-india-programme-explained-1792279.html |title=All you need to know about Digital India programme: Explained |publisher=Oneindia |date=२०१५-०७-०२ |accessdate=2015-07-23}}</ref>|| द व मा तं ||1 Lakh Crore ||{{dts|2015|7|1}} ||Digitally Empowered Nation || भारताच्या नागरिकांना इलेक्ट्रॉनिक पद्धतीने शासकीय सेवा उपलब्ध करून देणे जेणेकरून लोकांना अद्ययावत माहितीच्या व संवादाच्या तंत्रज्ञानाचा फायदा होईल. |- | ग्रामीण भंडारण योजना|| [[कृषी मंत्रालय (भारत)|कृषी]] || || ३१-३-२००७ || [[कृषी]] || शेतकऱ्यांच्या आवश्यकतेनुसार शेतमाल व प्रक्रिया केलेली शेती-उत्पादने ठेवता येतील अशी संलग्न सुविधांसह कोठारे तयार करणे. .दर्जानिर्धारणाद्वारे, मानकीकरण व गुणवत्ता नियंत्रणाद्वारे त्या शेतकी उत्पादनांची विक्री क्षमता वाढविणे. |- | [[इंदिरा आवास योजना]] || [[ग्रामीण विकास मंत्रालय (भारत)|ग्रा वि]] || || १९८५ || घरबांधणी, ग्रामीण || Provides financial assistance to rural poor for constructing their houses themselves.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|दुवा=http://iay.nic.in/netiay/abtus.htm |title=About Us |publisher=Iay.nic.in |date=1996-01-01 |accessdate=2015-07-23}}</ref> |- | [[इंदिरा गांधी मैत्रत्व सहयोग योजना]] || [[महिला व बाल कल्याण मंत्रालय|म व बा वि]] || || २०१० ||मातांची निगा || (१९ वर्षे व त्यावरील वय असलेल्या) महिलांना, पहिल्या दोन अपत्यांसाठी, रू. ४००० ही रोख प्रोत्साहन राशी याद्वारे दिल्या जाते.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|दुवा=http://wcd.nic.in/SchemeIgmsy/IGMSYscheme.pdf |format=PDF |title=Approval of Indira Gandhi Matritva Sahyog Yojana (IGMSY)- a Conditional Maternity Benefit (CMB) Scheme |publisher=Wcd.nic.in |accessdate=2015-07-23}}</ref> |- | [[एकात्मिक बाल विकास सेवा]] || [[महिला व बाल कल्याण मंत्रालय|म व बा वि]] || || ०२-१०-१९७५ || बाल विकास || ६ वर्षांखालील मुलांचे व त्यांच्या मातांच्या कुपोषण व अन्य आरोग्य समस्या हाताळणे. |- | [[एकात्मिक ग्रामीण विकास कार्यक्रम]] || [[ग्रामीण विकास मंत्रालय (भारत)|ग्रा वि]] || || १९७८ || ग्रामीण विकास || self-employment program to raise the income-generation capacity of target groups among the poor and The scheme has been merged with another scheme named Swarnajayanti Gram Swarozgar Yojana (SGSY) since 01.04 1999. |- | जननी सुरक्षा योजना || [[आरोग्य व कुटुंब कल्याण मंत्रालय (भारत)|आ व कुक]] || || २००५ || मातांची निगा || गर्भवती महिलांना फक्त एका वेळेसच, संस्थात्मक किंवा कौशल्यपूर्ण साहाय्याने घरी बाळाचा जन्म झाल्यास, रोख प्रोत्साहनपर राशी. |- | [[जवाहरलाल नेहरू राष्ट्रीय शहरी पुनर्नवीनीकरण कार्यक्रम)]] || श वि || || ०३-१२-२००५ || शहर विकास<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |author= |दुवा=http://banking.mercenie.com/national/amrut-scheme-replace-jnnurm/ |title=अमृत योजना ही जेएनएनयूआरएम यास पर्याय |publisher=Banking.mercenie.com |date=2015-02-03 |accessdate=2015-07-23 |archive-date=2015-09-09 |archive-url=https://web.archive.org/web/20150909061402/http://banking.mercenie.com/national/amrut-scheme-replace-jnnurm/ |url-status=dead }}</ref> || a programme meant to improve the quality of life and infrastructure in the cities. To be replaced by Atal Mission for Rejuvenation and Urban Transformation. |- | [[कस्तुरबा गांधी बालिका विद्यालय]] || [[मानव संसाधन विकास मंत्रालय (भारत)|मा सं वि]] || || जुलै २००७ || शिक्षण || Educational facilities (residential schools) for girls belonging to [[Scheduled Castes|SC]], [[Scheduled Tribes|ST]], [[Other Backward Class|OBC]], minority communities and families below the poverty line(BPL) in Educationally Backward Blocks |- | [[इंस्पायर कार्यक्रम]] || [[विज्ञान आणि तंत्रज्ञान मंत्रालय (भारत)|वि व तं]] || || || || विज्ञान विषयात सर्वाधिक गुण प्राप्त करणाऱ्या विद्यांर्थ्यांना विद्यावेतन, शोधप्रबंध सादर करणाऱ्यांना फेलोशिप, संशोधन करणाऱ्यांना संशोधन अनुदान |- | [[किशोर वैज्ञानिक प्रोत्साहन योजना]] || [[विज्ञान व तंत्रज्ञान मंत्रालय (भारत)|वि व तं]] || || १९९९|| ||मूळ विज्ञान, अभियांत्रिकी व औषधनिर्माण या क्षेत्रात संशोधन करीअर करणाऱ्या विद्यार्थ्यांना प्रोत्साहन म्हणून विद्यावेतन देणारा कार्यक्रम. |- | Livestock Insurance Scheme (India) || [[कृषी मंत्रालय (भारत)|कृषी]] || || || शिक्षण || Insurance to cattle and attaining qualitative improvement in livestock and their products. |- | [[महात्मा गांधी राष्ट्रीय ग्रामीण रोजगार हमी योजना]] || [[ग्रामीण विकास मंत्रालय (भारत)|ग्रा वि]] || Rs. 40,000 crore in 2010–11 || ०६-०२-२००६<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|दुवा=http://nrega.nic.in/netnrega/writereaddata/Circulars/nrega_doc_FAQs.pdf |format=PDF |title=Frequently ASked Questions on MGNREGA Operational Guidelines – 2013 |publisher=Nrega.nic.in |accessdate=2015-07-23}}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|दुवा=http://rural.nic.in/netrural/rural/index.aspx |title=Welcome to Ministry of Rural Development (Govt. of India) |publisher=Rural.nic.in |date= |accessdate=2015-07-23}}</ref> ||Rural Wage Employment || Legal guarantee for one hundred days of employment in every financial year to adult members of any rural household willing to do public work-related unskilled manual work at the statutory minimum wage of Rs. 120 per day in 2009 prices. |- | [[संसद स्थानिक क्षेत्र विकास योजना]] || Ministry of Statistics and Programme Implementation (India)/MoSPI || || २३-१२-१९९३ || || प्रत्येक खासदारास त्याचे निर्वाचनक्षेत्रात रु. ५ लाख पर्यंतची कामे तेथील जिल्हाधिकाऱ्यास सुचविण्याची मुभा आहे. राज्यसभेच्या सदस्यास तो/ती जेथून निवडून आला/ली त्या राज्यात, एका किंवा अनेक जिल्ह्यात कामांची शिफारस करु शकतो. |- | [[मध्यान्ह भोजन योजना (मिड-डे-मिल)|मध्यान्ह भोजन योजना]] || [[शिक्षण मंत्रालय (भारत)|मा सं वि]] || ||१५-०८-१९९५ || आरोग्य, शिक्षण||शाळेतल्या मुलांना सर्व कामकाजाच्या दिवशी (विनामूल्य) दुपारचे भोजन |- | [[नमामि गंगे कार्यक्रम]] <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|दुवा=http://www.thehindu.com/news/national/rs-20000crore-budget-for-namami-gange-scheme/article7201467.ece |title=Rs. 20,000-crore budget for Namami Gange scheme |publisher=The Hindu |date=2015-05-13 |accessdate=2015-07-23}}</ref> || [[जलस्रोत मंत्रालय (भारत)|ज स्रो]] || पाच वर्षांसाठी २०००० कोटी रुपये || ०३-१९९५ || स्वच्छ गंगा प्रकल्प || Integrates the efforts to clean and protect the River Ganga in a comprehensive manner |- | [[राष्ट्रीय साक्षरता ध्येय कार्यक्रम]] || [[मानव संसाधन विकास मंत्रालय (भारत)|मा सं वि]] || || ०५-०५-१९८८ || शिक्षण || Make 80 million adults in the age group of 15 – 35 literate |- | [[राष्ट्रीय पेन्शन योजना]] || || || ०१-०१-२००४ ||निवृत्तिवेतन || सहभागिता असणारी निवृत्तिवेतन प्रणाली |- | मासेमारांच्या कल्याणासाठी राष्ट्रीय योजना || [[कृषी मंत्रालय (भारत)|कृषी]] || || || कृषी || Financial assistance to fishers for construction of house, community hall for recreation and common working place and installation of tube-wells for drinking water |- | [[राष्ट्रीय सेवा योजना]] || Ministry of Youth Affairs and Sports (India)/MoYAS ||1969 || || || Personality development through social (or community) service |- | [[राष्ट्रीय सामाजिक सहाय्य योजना]] || [[ग्रामीण विकास मंत्रालय (भारत)|ग्रा वि]] || || {{dts|1995|8|15}} || Pension || Public assistance to its citizens in case of unemployment, old age, sickness and disablement and in other cases of undeserved want |- | Pooled Finance Development Fund Scheme | | | | | |- | पंतप्रधान आदर्श ग्राम योजना || [[ग्रामीण विकास मंत्रालय (भारत)|ग्रा वि]] || || २३-०७-१० || आदर्श ग्राम ||Integrated development of Schedule Caste majority villages in four states |- |[[प्रधानमंत्री कौशल्य विकास योजना]] <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|दुवा=http://pmkvyofficial.org/ResourceEventsNews.aspx|title=pmkvyofficial|date=|accessdate=2016-07-06|archive-date=2016-01-22|archive-url=https://web.archive.org/web/20160122180810/http://pmkvyofficial.org/ResourceEventsNews.aspx|url-status=dead}}</ref>||MoSD&E<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|दुवा=http://www.skilldevelopment.gov.in/pmkvy.html|title=ministry document on PMKVY|accessdate=2016-07-06}}</ref>|| ||{{dts|April 2015}}<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|दुवा=https://www.sdi.gov.in/en-US/HomePageDocs/SDI_operational_Manual-_updated_18-12-14.pdf|title=beginning of skill development initiative schemes|accessdate=2016-07-06|archive-date=2016-04-19|archive-url=https://web.archive.org/web/20160419183759/https://www.sdi.gov.in/en-US/HomePageDocs/SDI_operational_Manual-_updated_18-12-14.pdf|url-status=dead}}</ref>||SKILL DEVELOPMENT INITIATIVE SCHEMES||To provide encouragement to youth for development of employable skills by providing monetary rewards by recognition of prior learning or by undergoing training at affiliated centres. |- | [[प्रधानमंत्री सुरक्षा विमा योजना]] <ref name="autogenerated1" /> || [[अर्थ मंत्रालय (भारत)|अर्थ]] || || {{dts|2015|5|9}} || Insurance || Accidental Insurance with a premium of Rs. 12 per year. |- | [[प्रधानमंत्री जीवनज्योती विमा योजना]] <ref name="autogenerated1" /> || [[अर्थ मंत्रालय (भारत)|अर्थ]] || || {{dts|2015|5|9}} || Insurance || Life insurance of Rs. 2 lakh with a premium of Rs. 330 per year. |- | [[प्रधानमंत्री जन धन योजना]] || [[अर्थ मंत्रालय (भारत)|अर्थ]] || || २८-०८-२०१४ || Financial Inclustion || National Mission for Financial Inclusion to ensure access to financial services, namely Banking Savings & Deposit Accounts, Remittance, Credit, Insurance, Pension in an affordable manner |- | [[प्रधानमंत्री ग्राम सडक योजना]] || [[ग्रामीण विकास मंत्रालय (भारत)|ग्रा वि]] || || २५-१२-२००० || Rural Development || Good all-weather road connectivity to unconnected villages |- | [[राजीव आवास योजना]] <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|दुवा=http://pib.nic.in/newsite/erelease.aspx?relid=99202 |title=Press Information Bureau |publisher=Pib.nic.in |date= |accessdate=2015-07-23}}</ref> || MhUPA || || २०१३ || शहरी गृहनिर्माण || It envisages a “Slum Free India" with inclusive and equitable cities in which every citizen has access to basic civic infrastructure and social amenities and decent shelter |- | राजीव गांधी ग्रामीण विद्युतीकरण योजना <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|दुवा=http://pib.nic.in/newsite/PrintRelease.aspx?relid=83765 |title=Rajiv Gandhi Grameen Vidyutikaran Yojana |publisher=Pib.nic.in |date=2012-04-30 |accessdate=2015-07-23}}</ref>|| [[Ministry of Power (India)|ऊर्जा]] || To be replaced by Deen Dayal Upadhyaya Gram Jyoti Yojana || {{dts|2005|April}} || Rural Electrification || Programme for creation of Rural Electricity Infrastructure & Household Electrification for providing access to electricity to rural households |- | राष्ट्रीय कृषी विकास योजना || [[कृषी मंत्रालय (भारत)|कृषी]] || || ०१-०८-२००७ || कृषी || Achieve 4% annual growth in agriculture through development of Agriculture and its allied sectors during the XI Plan period |- | [[राष्ट्रीय स्वास्थ्य विमा योजना]] || [[आरोग्य व कुटुंब कल्याण मंत्रालय (भारत)|आ व कुक]] || || {{dts|2008|4|1}} || विमा || Health insurance to poor (BPL), Domestic workers, MGNERGA workers, Rikshawpullers, Building and other construction workers, and many other categories as may be identified by the respective states |- | [[RNTCP]] || [[आरोग्य व कुटुंब कल्याण मंत्रालय (भारत)|आ व कुक]] || || १९९७ || आरोग्य || Tuberculosis control initiative |- | [[सक्षम]] or Rajiv Gandhi Scheme for Empowerment of Adolescent Boys || [[महिला व बाल कल्याण मंत्रालय|म व बा वि]] || || २०१४ || कौशल्य विकास || Aims at all-round development of Adolescent Boys and make them self-reliant, gender-sensitive and aware citizens, when they grow up. It cover all adolescent boys (both school going and out of school) in the age-group of 11 to 18 years subdivided into two categories, viz. 11-14 & 14–18 years. In 2014–15, an allocation of Rs. 25 crore is made for the scheme. |- | [[सबला]]|Sabla or Rajiv Gandhi Scheme for Empowerment of Adolescent Girls || [[महिला व बाल कल्याण मंत्रालय|म व बा वि]] || || २०११|| कौशल्य विकास || Empowering adolescent girls (Age) of 11–18 years with focus on out-of-school girls by improvement in their nutritional and health status and upgrading various skills like home skills, life skills and vocational skills. Merged Nutrition Programme for Adolescent Girls (NPAG) and Kishori Shakti Yojana (KSY). |- | [[संपूर्ण ग्रामीण रोजगार योजना]] || [[ग्रामीण विकास मंत्रालय (भारत)|ग्रा वि]] || || {{dts|2001|9|25}} || Rural Self Employment || Providing additional wage employment and food security, alongside creation of durable community assets in rural areas. |- | [[स्वावलंबन]] || [[अर्थ मंत्रालय (भारत)|अर्थ]] || || १५-१२-२०११ || Financial Inclusion|| To make banking facility available to all citizens and to get 5 crore accounts opened by Mar 2012. Replaced by Pradhan Mantri Jan Dhan Yojana. |- | [[स्वर्णजयंती ग्राम स्वरोजगार योजना]] || [[ग्रामीण विकास मंत्रालय (भारत)|ग्रा वि]] || ||०१-०४-१९९९ || ग्रामीण रोजगार || Bring the assisted poor families above the poverty line by organising them into Self Help Groups (SHGs) through the process of social mobilisation, their training and capacity building and provision of income generating assets through a mix of bank credit and government subsidy. |- | [[स्वावलंबन]] || [[अर्थ मंत्रालय (भारत)|अर्थ]] || To be replaced by Atal Pension Yojana || २६-०९-२०१० || निवृत्तिवेतन || pension scheme to the workers in unorganised sector. Any citizen who is not part of any statutory pension scheme of the Government and contributes between Rs. 1000 and Rs. 12000/- per annum, could join the scheme. The Central Government shall contribute Rs. 1000 per annum to such subscribers. |- | Udisha || [[महिला व बाल कल्याण मंत्रालय|म व बा वि]] || || || बाल निगा || Training Program for ICDS workers |- | Voluntary Disclosure of Income Scheme || || Closed on 31 December 1998 || १८-०६-१९९७ || ||Opportunity to the income tax/ wealth tax defaulters to disclose their undisclosed income at the prevailing tax rates. |- |National Rural Livelihood Mission (NRLM)|| [[ग्रामीण विकास मंत्रालय (भारत)|ग्रा वि]]|| $5.1 Billion<ref name=":0" />|| जून २०११<ref name=":0">{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=http://www.moneylife.in/article/national-rural-livelihood-mission-understanding-the-vulnerability-of-low-income-groups/19452.html |title=National Rural Livelihood Mission: Understanding the vulnerability of low-income groups – Moneylife |publisher=Moneylife.in |date= |accessdate=2015-07-23 |archive-date=2015-07-14 |archive-url=https://web.archive.org/web/20150714165428/http://www.moneylife.in/article/national-rural-livelihood-mission-understanding-the-vulnerability-of-low-income-groups/19452.html |url-status=dead }}</ref> || || This scheme will organize rural poor into Self Help Group(SHG) groups and make them capable for self-employment. The idea is to develop better livelihood options for the poor. |- |[[National Urban Livelihood Mission]] (NULM)<ref name=NULM>{{संकेतस्थळ स्रोत|दुवा=http://nulm.gov.in|title=National Urban Livelihood Mission|date=|accessdate=2016-07-06 }}</ref>|| [[Ministry of Housing & Urban Poverty Alleviation(Indian)|MoHUPA]]|| || 24 Sep, 2013<ref name=UL>{{संकेतस्थळ स्रोत|दुवा=http://mhupa.gov.in/User_Panel/UserView.aspx?TypeID=1281|title=Ministry of urban housing and poverty alleviation scheme|date=|accessdate=2016-07-06|archive-date=2016-08-16|archive-url=https://web.archive.org/web/20160816230218/http://mhupa.gov.in/User_Panel/UserView.aspx?TypeID=1281|url-status=dead}}</ref>|| || This scheme will reduce poverty of urban poor households specially street vendors who constitute an important segment of urban poor by enabling them to access gainful self-employment and skilled wage employment opportunities. |- |[[वारसा शहर विकास व उन्नतीकरण योजना]] HRIDAY || [[शहर विकास मंत्रालय|श वि]]|| || Jan 2015<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|दुवा=http://www.dayandnightnews.com/2015/01/hriday-scheme-launched-rs-500-cr-sanctioned-for-12-cities/ |title=HRIDAY scheme launched, Rs.500 cr sanctioned for 12 cities &#124; Day & Night News |publisher=Dayandnightnews.com |date=2015-01-22 |accessdate=2015-07-23}}</ref> || शहर विकास|| या योजनेद्वारे देशातील उच्च सांस्कृतिक वारसा ठिकाणांचे संरक्षण व नूतनीकरण करण्यात येते. |- | सुकन्या समृद्धी खाते || [[महिला व बाल कल्याण मंत्रालय|म व बा वि]] || || 22 Jan 2015<ref name=":0"/> || || The scheme primarily ensures equitable share to a girl child in resources and savings of a family in which she is generally discriminated as against a male child. |- |[[भारताच्या स्मार्ट शहरे|स्मार्ट शहरे ध्येय]] || श वि || <ref name="autogenerated2">{{संकेतस्थळ स्रोत|दुवा=http://pib.nic.in/newsite/erelease.aspx?relid=0 |title=Press Information Bureau |publisher=Pib.nic.in |date= |accessdate=2015-07-23}}</ref> || {{dts|2015|6|25}} || Urban Development || To enable better living and drive economic growth stressing on the need for people centric urban planning and development. |- |Atal Mission for Rejuvenation and Urban Transformation ([[Atal Mission for Rejuvenation and Urban Transformation|AMRUT]]) || [[Ministry of Urban Development|MoUD]] || <ref name="autogenerated2" /> || {{dts|2015|6|25}} || Urban Development || To enable better living and drive economic growth stressing on the need for people centric urban planning and development. |- |[[प्रधानमंत्री आवास योजना (शहरी)|सर्वांसाठी घरे]]|| Ministry of Housing and Urban Poverty Alleviation/MoHUPA || <ref name="autogenerated2" /> || {{dts|2015|6|25}} || घरबांधणी || To enable better living and drive economic growth stressing on the need for people centric urban planning and development. |- |National Child Labour Projects(NCLP) | Ministry of Labour and Employment (India)/Ministry of Labour and Employment | |launched in 9 districts in 1987 and has been expanded in January 2005 to 250 districts in 21 different states of the country | |The objective of this project is to eliminate child labour in hazardous industries by 2010. Under this scheme, the target group is all children below 14 years of age who are working in occupations and processes listed in the Schedule to the Child Labour (Prohibition & Regulation) Act, 1986 or occupations and processes that are harmful to the health of the child. |- | अंत्योदय अन्न योजना |NDA government | |२५ डिसें.२००० | |Under the scheme 1 crore of the poorest among the (Below Poverty Line)BPL families covered under the targeted public distribution system are identified. Issue of Ration Cards Following the recognition of Antyodaya families, unique quota cards to be recognized an "Antyodaya Ration Card" must be given to the Antyodaya families by the chosen power. The scheme has been further expanded twice by additional 50 lakh BPL families each in June 2003 and in August 2004,thus covering 2 crore families under the AAY scheme |- | [[प्रधानमंत्री कौशल्य विकास योजना]] | Ministry of Skill Development and Entrepreneurship/MoSD&E | | १५ जुलै २०१५ | [[कौशल्य विकास]] | Seeks to provide the institutional capacity to train a minimum 40 crore skilled people by 2022 <ref name="autogenerated2"/> |- |[[राष्ट्रीय अन्न सुरक्षा ध्येय]] |[[Government of India]] | |२००७ -५ वर्षांकरीता | |It launched in 2007 for 5 years to increase production and productivity of wheat, rice and pulses on a sustainable basis so as to ensure food security of the country. The aim is to bridge the yield gap in respect of these crops through dissemination of improved technologies and farm management practices. |- |[[प्रधानमंत्री उज्वला योजना]] |[[Ministry of Petroleum and Natural Gas|पे व नै वा]] |रु. ८००० करोड |१ मे २०१६ | |दारिद्र्य रेषेखालील महिलांना/कुटुंबांना मुक्त एलपीजी गॅस जोडणी पुरविण्यासाठी विमोचित. |- |[[प्रधानमंत्री मुद्रा योजना]] | | |फेब्रुवारी २०१६ | | या मुद्रा योजनेचा उद्देश गैर सहकारी लघु व्यावसायिक क्षेत्रास वित्त पुरवठा करणे असा आहे. |- |[[संसद आदर्श ग्राम योजना]] |? | ? |११ ऑक्टोबर २०१४ | |हा एक ग्रामीण विकास कार्यक्रम आहे ज्याचे लक्ष्य खेड्यांना विकसित करणे आहे. |- |} == हे सुद्धा पहा == * भारताच्या दारिद्र्य निर्मूलन कार्यक्रम * महात्मा जोतिराव फुले शेतकरी कर्जमुक्ती योजना – 2019 * शरद पवार ग्रामसमृद्धी योजना * मुख्यमंत्री सौर कृषी वाहिनी योजना -2 (दुसरा टप्पा) * प्रधानमंत्री कुसुम सोलार पंप योजना 2023 * रुफटॉप सोलार योजना – 2023 * सौर उर्जा कुंपन योजना – 2022 * प्रधानमंत्री कृषि सिंचन योजना 2022 * अटल बांबू समृद्धी योजना * अटल भूजल योजना * कृषि ड्रोन अनुदान योजना * गोपिनाथ मुंडे शेतकरी अपघात सुरक्षा सानुग्रह अनुदान योजना- 2023 == संदर्भ == {{संदर्भयादी}} {{भारतातील शासकीय योजना}} [[वर्ग:याद्या]] [[वर्ग:भारताच्या शासकीय योजना| ]] [[वर्ग:भारतीय राजकारणाशी संबंधीत याद्या]] qy4cnqgc51ou92zl16axsshmrmtbghs 0 226748 2580900 2580881 2025-06-18T12:04:41Z Khirid Harshad 138639 [[Special:Contributions/2402:8100:31B2:9DCF:F780:2EB9:887E:D496|2402:8100:31B2:9DCF:F780:2EB9:887E:D496]] ([[User talk:2402:8100:31B2:9DCF:F780:2EB9:887E:D496|चर्चा]]) यांनी केलेले बदल [[User:Khirid Harshad|Khirid Harshad]] यांच्या आवृत्तीकडे पूर्वपदास नेले. 1924004 wikitext text/x-wiki '''मृणालीनी जोशी''' (१९६९) एक [[मराठी भाषा|मराठी]] लेखिका आहेत.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.prabhatbooks.com/author/mrinalini-joshi.htm|title=Books by Mrinalini Joshi - Prabhat Prakashan|website=www.prabhatbooks.com|access-date=2018-03-17}}</ref> == लेखन == * समर्पिता * अमृतसिद्धी * मुक्ताई * स्वस्तिश्री (चांगदेव पासष्ठी) * श्रीज्ञानेश्वरी नित्यपाठ * आनंदाचे डोही आनंद तरंग * शिवगोरक्ष * राष्ट्राय स्वाहा * श्रीशंकरलीला * वेणास्वामी * सूर्यमुखी * श्री श्रीमाँ श्रीशारादामणी * इन्कलाब * आलोक == संदर्भ == {{संदर्भयादी}} == अधिक माहिती == * http://www.bookganga.com/eBooks/Books?AID=5710566666404368028 {{DEFAULTSORT:जोशी, मृणालिनी}} [[वर्ग:मराठी लेखिका]] [[वर्ग:स्त्री चरित्रलेख]] [[वर्ग:इ.स. १९२७ मधील जन्म]] 4g2frohxqyxru1k5dvb0cdhj7jj9938 2 230209 2580956 2579216 2025-06-18T19:04:22Z Aditya tamhankar 80177 /* चार्जिंग नोंदवही */ 2580956 wikitext text/x-wiki {{Location map+|India|width=300|float=right|caption=सदस्य आदित्य ताम्हनकर राहत असलेले शहर|places= {{Location map~|India|lat_deg=18|lat_min=63|lon_deg=73|lon_min=79|position=right|background=|label=[[चिंचवड]]}} }} {{Location map+|India|width=300|float=right|caption=सदस्य आदित्य ताम्हनकर यांचे मुळ गाव|places= {{Location map~|India|lat_deg=15|lat_min=99|lon_deg=73|lon_min=59|position=right|background=|label=[[चेंदवण|निरोखेवाडी]], [[चेंदवण]]}} }} {{User Wikipedian for|year=2017|month=6|day=22}}{{द्रुतमाघारकार}} {{१०,००० संपादने}} {{२०,००० संपादने}} {{३०,००० संपादने}} {| style="border: 1px solid gray; background-color: #fdffe7;" |rowspan="2" style="vertical-align:middle;" | [[Image:Cricket-barnstar-small.png|100px]] |rowspan="2" | |style="font-size: x-large; padding: 0; vertical-align: middle; height: 1.1em;" | '''The Cricket Star''' |} {{col-begin|width=}} {{col-2}} {| class="wikitable ubsortable" style="text-align:left; white-space:nowrap" |- ! Over ! Run ! Wicket ! Over ! Run ! Wicket ! Over ! Run ! Wicket ! Over ! Run ! Wicket |- | 0.1 || || || 5.1 || || || 10.1 || || || 15.1 || || |- | 0.2 || || || 5.2 || || || 10.2 || || || 15.2 || || |- | 0.3 || || || 5.3 || || || 10.3 || || || 15.3 || || |- | 0.4 || || || 5.4 || || || 10.4 || || || 15.4 || || |- | 0.5 || || || 5.5 || || || 10.5 || || || 15.5 || || |- | 1.0 || || || 6.0 || || || 11.0 || || || 16.0 || || |- | 1.1 || || || 6.1 || || || 11.1 || || || 16.1 || || |- | 1.2 || || || 6.2 || || || 11.2 || || || 16.2 || || |- | 1.3 || || || 6.3 || || || 11.3 || || || 16.3 || || |- | 1.4 || || || 6.4 || || || 11.4 || || || 16.4 || || |- | 1.5 || || || 6.5 || || || 11.5 || || || 16.5 || || |- | 2.0 || || || 7.0 || || || 12.0 || || || 17.0 || || |- | 2.1 || || || 7.1 || || || 12.1 || || || 17.1 || || |- | 2.2 || || || 7.2 || || || 12.2 || || || 17.2 || || |- | 2.3 || || || 7.3 || || || 12.3 || || || 17.3 || || |- | 2.4 || || || 7.4 || || || 12.4 || || || 17.4 || || |- | 2.5 || || || 7.5 || || || 12.5 || || || 17.5 || || |- | 3.0 || || || 8.0 || || || 13.0 || || || 18.0 || || |- | 3.1 || || || 8.1 || || || 13.1 || || || 18.1 || || |- | 3.2 || || || 8.2 || || || 13.2 || || || 18.2 || || |- | 3.3 || || || 8.3 || || || 13.3 || || || 18.3 || || |- | 3.4 || || || 8.4 || || || 13.4 || || || 18.4 || || |- | 3.5 || || || 8.5 || || || 13.5 || || || 18.5 || || |- | 4.0 || || || 9.0 || || || 14.0 || || || 19.0 || || |- | 4.1 || || || 9.1 || || || 14.1 || || || 19.1 || || |- | 4.2 || || || 9.2 || || || 14.2 || || || 19.2 || || |- | 4.3 || || || 9.3 || || || 14.3 || || || 19.3 || || |- | 4.4 || || || 9.4 || || || 14.4 || || || 19.4 || || |- | 4.5 || || || 9.5 || || || 14.5 || || || 19.5 || || |- | 5.0 || || || 10.0 || || || 15.0 || || || 20.0 || || |} '''Total -‌ ‌''' महाराष्ट्रातील जिल्हानिहाय तालुके *पुण्यश्लोक अहिल्यादेवी नगर जिल्हा (स्थापना: १ मे १९६०)* * तालुके : > १) अकोले > २) जामखेड > ३) कर्जत > ४) कोपरगाव > ५) नगर > ६) नेवासा > ७) पारनेर > ८) पाथर्डी > ९) रहाटा > १०) राहुरी > ११) संगमनेर > १२) शेवगाव > १३) श्रीगोंदा > १४) श्रीरामपूर *अकोला जिल्हा (स्थापना: १ मे १९६०)* * तालुके : > १) अकोट > २) तेलहारा > ३) अकोला > ४) बालापूर > ५) पतूर > ६) बारशीटाकळी > ७) मुर्तिझापूर *अमरावती जिल्हा (स्थापना: १ मे १९६०)* * तालुके : > १) अमरावती > २) भातुकली > ३) नांदगाव खांदेश्वर > ४) अंजनगाव > ५) दऱ्यापूर > ६) अचलपूर > ७) चंदूर बाझार > ८) वरूड > ९) मोर्शी > १०) धरणी > ११) चिखलदरा > १२) चांदूर रेल्वे > १३) तिवसा > १४) धामणगाव रेल्वे *छत्रपती संभाजीनगर जिल्हा (स्थापना: १ मे १९६०)* * तालुके : > १) कन्नड > २) सोयगाव > ३) सिल्लोड > ४) फुलंब्री > ५) औरंगाबाद > ६) खुलताबाद > ७) वैजापूर > ८) गंगापूर > ९) पैठण *बीड जिल्हा (स्थापना: १ मे १९६०)* * तालुके : > १) बीड > २) आष्टी > ३) पाटोदा > ४) शिरुर कासर > ५) गेवराई > ६) आंबेजोगाई > ७) वडवाणी > ८) केज > ९) धरुर > १०) परळी > ११) माजलगाव *भंडारा जिल्हा (स्थापना: १ मे १९६०)* * तालुके : > १) भंडारा > २) तुमसर > ३) पौनी > ४) मोहाडी > ५) साकोळी > ६) लखानी > ७) लखनदूर *बुलढाणा जिल्हा (स्थापना: १ मे १९६०)* * तालुके : > १) बुलढाणा > २) चिखली > ३) देऊळगाव राजा > ४) खामगाव > ५) शेगाव > ६) मलकापूर > ७) मोटाला > ८) नंदुरा > ९) मेहकर > १०) लोणार > ११) सिंदखेड राजा > १२) जळगाव जामोद > १३) संग्रामपूर *चंद्रपूर जिल्हा (स्थापना: १ मे १९६०)* * तालुके : > १) चंद्रपूर > २) भद्रावती > ३) वरोरा > ४) चिमूर > ५) नागभीड > ६) ब्रह्मपुरी > ७) सिंदेवही > ८) मुल > ९) सावली > १०) गोंडपिंपरी > ११) राजुरा > १२) कोर्पाना > १३) पोमबुर्ना > १४) बल्लारपूर > १५) जिवती *धुळे जिल्हा (स्थापना: १ मे १९६०)* * तालुके : > १) धुळे > २) शिरपूर > ३) साक्री > ४) सिंदखेडा *गडचिरोली जिल्हा (स्थापना: २६ ऑगस्ट १९८२)* * तालुके : > १) गडचिरोली > २) आरमोरी > ३) चामोर्शी > ४) मुलचेरा > ५) अहेरी > ६) सिरोंचा > ७) एटापल्ली > ८) भामरागड > ९) देसाईगंज > १०) धानोरा > ११) कुरखेडा > १२) कोर्ची *गोंदिया जिल्हा (स्थापना: १ मे १९९९)* * तालुके : > १) गोंदिया > २) गोरेगाव > ३) तिरोरा > ४) अर्जुनी मोरगाव > ५) देवरी > ६) आमगाव > ७) सालेकासा > ८) सडक अर्जुनी *हिंगोली जिल्हा (स्थापना: १ मे १९९९)* * तालुके : > १) हिंगोली > २) कळमनुरी > ३) सेनगाव > ४) औंढा नागनाथ > ५) बसमठ *जळगाव जिल्हा (स्थापना: १ मे १९६०)* * तालुके : > १) जळगाव > २) धरणगाव > ३) अंमळनेर > ४) भदगाव > ५) भुसावळ > ६) बोडवड > ७) चाळीसगाव > ८) चोपडा > ९) एरणडोल > १०) जामनेर > ११) मुक्ताईनगर > १२) पाचोरा > १३) परोळा > १४) रावेर > १५) यवळ *जालना जिल्हा (स्थापना: १ मे १९८१)* * तालुके : > १) जालना > २) अंबड > ३) भोकरदन > ४) बदनापूर > ५) धनसावंगी > ६) परतूर > ७) मंथा > ८) जाफ्राबाद *कोल्हापूर जिल्हा (स्थापना: १ मे १९६०)* * तालुके : > १) गडहिंग्लज > २) करवीर > ३) भुदरगड > ४) पन्हाळा > ५) कागल > ६) शिरोळ > ७) हातकणंगले > ८) आजरा > ९) चंदगड > १०) गगनबावडा > ११) राधानगरी > १२) शाहूवाडी *लातूर जिल्हा (स्थापना: १६ ऑगस्ट १९८२)* * तालुके : > १) लातूर > २) उदगीर > ३) अहमदपूर > ४) देवणी > ५) शिरुर अनंतपाळ > ६) जळकोट > ७) औसा > ८) निलंगा > ९) रेणापूर > १०) चाकूर *मुंबई शहर जिल्हा (स्थापना: १ मे १९६०)* * तालुके : > १) कुलाबा > २) फोर्ट > ३) मलाबार हिल्स > ४) भायखळा > ५) दादर > ६) धारावी *मुंबई उपनगर जिल्हा (स्थापना: १ ऑक्टोबर १९९०)* * तालुके : > १) कुर्ला > २) अंधेरी > ३) बोरिवली > ४) वांद्रे > ५) मुलुंड *नागपूर जिल्हा (स्थापना: १ मे १९६०)* * तालुके : > १) नागपूर > २) नागपूर ग्रामीण > ३) रामटेक > ४) उमरेड > ५) कळमेश्वर > ६) काटोल > ७) कामठी > ८) कुही > ९) नरखेड > १०) परसावनी > ११) भिवापूर > १२) मावडा > १३) सावनेर > १४) हिंगणा *नांदेड जिल्हा (स्थापना: १ मे १९६०)* * तालुके : > १) नांदेड > २) अर्धापूर > ३) भोकर > ४) बिलोली > ५) देगलूर > ६) किनवट > ७) लोहा > ८) माहूर > ९) मुदखेड > १०) धर्माबाद > ११) मुखेड > १२) हदगाव > १३) हिमायतनगर > १४) नायगाव > १५) कंधार > १६) उमरी *नंदूरबार जिल्हा (स्थापना: १ जुलै १९९८)* * तालुके : > १) नंदूरबार > २) शहादा > ३) नवापूर > ४) तळोदे > ५) अक्कलकुवा > ६) धडगाव *नाशिक जिल्हा (स्थापना: १ मे १९६०)* * तालुके : > १) नाशिक > २) सिन्नर > ३) इगतपुरी > ४) त्र्यंबक > ५) निफाड > ६) येवला > ७) पेठ > ८) दिंडोरी > ९) चांदवड > १०) बागलाण > ११) देवला > १२) कळवण > १३) मालेगाव > १४) नांदगाव > १५) सुरगणा *धाराशिव जिल्हा (स्थापना: १ मे १९६०)* * तालुके : > १) उस्मानाबाद > २) उमरगा > ३) तुळजापूर > ४) लोहार > ५) कळंब > ६) भूम > ७) परांडा > ८) वाशी *पालघर जिल्हा (स्थापना: १ ऑगस्ट २०१४)* * तालुके : > १) वसई > २) पालघर > ३) डहाणू > ४) तलासरी > ५) जव्हार > ६) मोखाडा > ७) वाडा > ८) विक्रमगड *परभणी जिल्हा (स्थापना: १ मे १९६०)* * तालुके : > १) परभणी > २) गंगाखेड > ३) सोनपेठ > ४) पाथरी > ५) मनवठ > ६) पालम > ७) सैलू > ८) जिंतूर > ९) पुर्णा *पुणे जिल्हा (स्थापना: १ मे १९६०)* * तालुके : > १) पुणे शहर > २) हवेली > ३) मुळशी > ४) वेल्हे > ५) भोर > ६) पुरंदर > ७) बारामती > ८) दौंड > ९) इंदापूर > १०) मावळ > ११) खेड > १२) शिरुर > १३) आंबेगाव > १४) जुन्नर *रायगड जिल्हा (स्थापना: १ मे १९६०)* * तालुके : > १) अलिबाग > २) मुरुड > ३) पेण > ४) पनवेल > ५) उरण > ६) कर्जत > ७) खालापूर > ८) रोहा > ९) सुधागड > १०) माणगाव > ११) तळा > १२) श्रीवर्धन > १३) म्हसाळा > १४) महाड > १५) पोलादपूर *रत्नागिरी जिल्हा (स्थापना: १ मे १९६०)* * तालुके : > १) रत्नागिरी > २) मंडणगड > ३) दापोली > ४) खेड > ५) चिपळूण > ६) गुहागर > ७) संगमेश्वर > ८) लांजा > ९) राजापूर *सांगली जिल्हा (स्थापना: १ मे १९६०)* * तालुके : > १) बत्तीस शिराळा > २) वाळवा > ३) पलूस > ४) कडेगाव > ५) खानापूर-विटा > ६) आटपाडी > ७) तासगाव > ८) मिरज > ९) कवठे महांकाळ > १०) जत *सातारा जिल्हा (स्थापना: १ मे १९६०)* * तालुके : > १) सातारा > २) कराड > ३) वाई > ४) कोरेगाव > ५) जावळी > ६) महाबळेश्वर > ७) खंडाळा > ८) पाटण > ९) फलटण > १०) खटाव > ११) माण ==चार्जिंग नोंदवही== {| class="wikitable sortable" style="text-align:center;" |+ टाटा टियागो ई.व्ही. चार्जिंग सुची ! दिनांक ! शहर ! चार्जिंग केंद्र ! चार्जिंग कंपनी ! एकूण बिल |- | १६/०४/२०२३ | मु.पो. वंगळी, [[इंदापूर तालुका|ता. इंदापूर]], [[पुणे जिल्हा|जि. पुणे]], [[महाराष्ट्र]] | शिवकृपा संकुल | निकॉल-ईव्ही | २९७.२५ |- | १७/०४/२०२३ | मु.पो. अणादूर, [[तुळजापूर तालुका|ता. तुळजापूर]], [[धाराशिव जिल्हा|जि. धाराशिव]], [[महाराष्ट्र]] | लाईफलाईन हॉस्पिटल | ई.व्ही. पंप | २९६.०१ |- | १९/०४/२०२३ | मु.पो. वंगळी, [[इंदापूर तालुका|ता. इंदापूर]], [[पुणे जिल्हा|जि. पुणे]], [[महाराष्ट्र]] | शिवकृपा संकुल | निकॉल-ईव्ही | ३००.०१ |- | २२/०४/२०२३ | मु.पो. भादलवाडी, [[इंदापूर तालुका|ता. इंदापूर]], [[पुणे जिल्हा|जि. पुणे]], [[महाराष्ट्र]] | हॉटेल श्री व्हेज | चार्जझोन | ३७५.७१ |- | १८/०७/२०२३ | मु.पो. भुयाचीवाडी, [[कराड तालुका|ता. कराड]], [[सातारा जिल्हा|जि. सातारा]], [[महाराष्ट्र]] | माई मंगलम कार्यालय | ई-फिल | १३१.०२ |- | १८/०७/२०२३ | मु.पो. भुयाचीवाडी, [[कराड तालुका|ता. कराड]], [[सातारा जिल्हा|जि. सातारा]], [[महाराष्ट्र]] | माई मंगलम कार्यालय | ई-फिल | २४२.०४ |- | २९/०३/२०२४ | मु.पो. [[सुरूर]], [[वाई तालुका|ता. वाई]], [[सातारा जिल्हा|जि. सातारा]], [[महाराष्ट्र]] | हॉटेल साई पार्क इन | चार्जझोन | १५३.०५ |- | २३/०६/२०२४ | मु.पो. वळवण, [[लोणावळा]], [[मावळ तालुका|ता. मावळ]], [[पुणे जिल्हा|जि. पुणे]], [[महाराष्ट्र]] | वॅक्स म्युझियम | इन्स्टा चार्ज | १९९.४८ |- | १५/०७/२०२४ | मु.पो. [[कराड]], [[कराड तालुका|ता. कराड]], [[सातारा जिल्हा|जि. सातारा]], [[महाराष्ट्र]] | हॉटेल संगम | टाटा पॉवर ई.झेड | ४००.५८ |- | १६/०७/२०२४ | मु.पो. [[सुरूर]], [[वाई तालुका|ता. वाई]], [[सातारा जिल्हा|जि. सातारा]], [[महाराष्ट्र]] | हॉटेल साई पार्क इन | चार्जझोन | ४२२.०३ |- | १६/०७/२०२४ | मु.पो. [[कोल्हापूर]], [[करवीर तालुका|ता. करवीर]], [[कोल्हापूर जिल्हा|जि. कोल्हापूर]], [[महाराष्ट्र]] | हॉटेल ओपल | बिजलीफाय | २७५.०० |- | १६/०७/२०२४ | मु.पो. [[कोल्हापूर]], [[करवीर तालुका|ता. करवीर]], [[कोल्हापूर जिल्हा|जि. कोल्हापूर]], [[महाराष्ट्र]] | हॉटेल ओपल | बिजलीफाय | ६६.१६ |- | २४/०८/२०२४ | मु.पो. मालेगाव, [[नेरळ]], [[कर्जत तालुका|ता. कर्जत]], [[रायगड जिल्हा|जि. रायगड]], [[महाराष्ट्र]] | सगुणा बाग ॲग्रो रिसॉर्ट | टाटा पॉवर ई.झेड | २४५.८६ |- | ०४/०९/२०२४ | मु.पो. [[चिंचवड]], [[हवेली तालुका|ता. हवेली]], [[पुणे जिल्हा|जि. पुणे]], [[महाराष्ट्र]] | एल्प्रो मॉल | जियो बीपी प्लस | २८४.४७ |- | ०९/०९/२०२४ | मु.पो. [[चिंचवड]], [[हवेली तालुका|ता. हवेली]], [[पुणे जिल्हा|जि. पुणे]], [[महाराष्ट्र]] | एल्प्रो मॉल | जियो बीपी प्लस | ३८५.८६ |- | १७/०९/२०२४ | मु.पो. [[चिंचवड]], [[हवेली तालुका|ता. हवेली]], [[पुणे जिल्हा|जि. पुणे]], [[महाराष्ट्र]] | एल्प्रो मॉल | जियो बीपी प्लस | १७५.६१ |- | १६/११/२०२४ | मु.पो. चौक, [[कर्जत तालुका|ता. कर्जत]], [[रायगड जिल्हा|जि. रायगड]], [[महाराष्ट्र]] | एच.पी.सी.एल. पेट्रोल पंप | टाटा पॉवर ई.झेड | २९४.७४ |- | २४/१२/२०२४ | मु.पो. [[सुरूर]], [[वाई तालुका|ता. वाई]], [[सातारा जिल्हा|जि. सातारा]], [[महाराष्ट्र]] | हॉटेल साई पार्क इन | चार्जझोन | १८२.६१ |- | २४/१२/२०२४ | मु.पो. काले, [[कराड तालुका|ता. कराड]], [[सातारा जिल्हा|जि. सातारा]], [[महाराष्ट्र]] | हॉटेल एच.आर. रिसॉर्ट | ग्लिडा | २७४.८९ |- | २५/१२/२०२४ | मु.पो. कोडवली, [[राजापूर तालुका|ता. राजापूर]], [[रत्नागिरी जिल्हा|जि. रत्नागिरी]], [[महाराष्ट्र]] | हॉटेल गुरुमाऊली | चार्जझोन | ३०२.४५ |- | २६/१२/२०२४ | मु.पो. भोम, [[सावंतवाडी तालुका|ता. सावंतवाडी]], [[सिंधुदुर्ग जिल्हा|जि. सिंधुदुर्ग]], [[महाराष्ट्र]] | हॉटेल आराध्य सिनेमा | चार्जझोन | २२७.२३ |- | २८/१२/२०२४ | मु.पो. भोम, [[सावंतवाडी तालुका|ता. सावंतवाडी]], [[सिंधुदुर्ग जिल्हा|जि. सिंधुदुर्ग]], [[महाराष्ट्र]] | हॉटेल आराध्य सिनेमा | चार्जझोन | २२१.९४ |- | २८/१२/२०२४ | मु.पो. सुळगाव, [[आजरा तालुका|ता. आजरा]], [[कोल्हापूर जिल्हा|जि. कोल्हापूर]], [[महाराष्ट्र]] | हॉटेल पॅरेडाईस | टाटा पॉवर ई.झेड | २७७.४४ |- | २८/१२/२०२४ | मु.पो. काले, [[कराड तालुका|ता. कराड]], [[सातारा जिल्हा|जि. सातारा]], [[महाराष्ट्र]] | हॉटेल एच.आर. रिसॉर्ट | ग्लिडा | ३७७.७१ |- | २८/१२/२०२४ | मु.पो. [[हिंजवडी]], [[मुळशी तालुका|ता. मुळशी]], [[पुणे जिल्हा|जि. पुणे]], [[महाराष्ट्र]] | श्रीनाथ कृपा चार्जिंग संकुल | चार्जझोन | ५२.२९ |- | ५/१/२०२५ | मु.पो. खालापूर, [[खालापूर तालुका|ता. खालापूर]], [[रायगड जिल्हा|जि. रायगड]], [[महाराष्ट्र]] | एच.पी.सी.एल. पेट्रोल पंप | एच.पी. ई-चार्ज | २२८.८९ |- | २३/०३/२०२५ | मु.पो. [[सुरूर]], [[वाई तालुका|ता. वाई]], [[सातारा जिल्हा|जि. सातारा]], [[महाराष्ट्र]] | हॉटेल साई पार्क इन | चार्जझोन | १७९.५७ |- | २३/०३/२०२५ | मु.पो. नारायणवाडी, [[कराड तालुका|ता. कराड]], [[सातारा जिल्हा|जि. सातारा]], [[महाराष्ट्र]] | हॉटेल साई कॅफे आणि रेस्ट्राँ | झियॉन चार्जिंग | ३१६.३९ |- | २३/०३/२०२५ | मु.पो. कोडवली, [[राजापूर तालुका|ता. राजापूर]], [[रत्नागिरी जिल्हा|जि. रत्नागिरी]], [[महाराष्ट्र]] | हॉटेल गुरुमाऊली | चार्जझोन | ४७४.२१ |- | २३/०३/२०२५ | मु.पो. [[सावंतवाडी]], [[सावंतवाडी तालुका|ता. सावंतवाडी]], [[सिंधुदुर्ग जिल्हा|जि. सिंधुदुर्ग]], [[महाराष्ट्र]] | खासकीलवाडा | झियॉन चार्जिंग | ४३८.४१ |- | २४/०३/२०२५ | मु.पो. भोम, [[सावंतवाडी तालुका|ता. सावंतवाडी]], [[सिंधुदुर्ग जिल्हा|जि. सिंधुदुर्ग]], [[महाराष्ट्र]] | हॉटेल आराध्य सिनेमा | चार्जझोन | ८९.५१ |- | २४/०३/२०२५ | मु.पो. सुळगाव, [[आजरा तालुका|ता. आजरा]], [[कोल्हापूर जिल्हा|जि. कोल्हापूर]], [[महाराष्ट्र]] | हॉटेल पॅरेडाईस | टाटा पॉवर ई.झेड | ३००.४८ |- | २४/०३/२०२५ | मु.पो. मुंडे, [[कराड तालुका|ता. कराड]], [[सातारा जिल्हा|जि. सातारा]], [[महाराष्ट्र]] | हॉटेल द फर्न रेसिडन्सी | जियो बी.पी. प्लस | ४३२.८२ |} {| class="wikitable sortable" style="text-align:center;" |+ २०२५ मध्ये मी पाहिलेले चित्रपट/वेब सिरिज इत्यादी. ! नाव ! प्रकार ! भाषा ! प्रदर्शित झालेले साल ! कुठे बघितला |- | मुक्काम पोस्ट बोंबिलवाडी | चित्रपट | मराठी | २०२५ | सिनेमागृह |- | ९-१-१ ''सीझन ८'' | वेब सिरिज | इंग्रजी | २०२४ | डिस्ने+हॉटस्टार |- | द मार्शियन | चित्रपट | इंग्रजी | २०१५ | डिस्ने+हॉटस्टार |- | लाईक आणि सबस्क्राइब | चित्रपट | मराठी | २०२४ | ॲमेझॉन प्राईम व्हिडियो |- | बंदीश बॅंडिट्स ''सीझन २'' | वेब सिरीज | हिंदी | २०२४ | ॲमेझॉन प्राईम व्हिडियो |- | उंडा | चित्रपट | मल्याळम | २०१९ | ॲमेझॉन प्राईम व्हिडियो |- | द बिग बुल | चित्रपट | हिंदी | २०२१ | डिस्ने+हॉटस्टार |- | सिंघम अगेन | चित्रपट | हिंदी | २०२४ | ॲमेझॉन प्राईम व्हिडियो |- | यात्रा | चित्रपट | तेलुगू | २०१९ | ॲमेझॉन प्राईम व्हिडियो |- | यात्रा २ | चित्रपट | तेलुगू | २०२४ | ॲमेझॉन प्राईम व्हिडियो |- | स्क्वीड गेम ''सीझन २'' | वेब सिरीज | कोरियन | २०२४ | नेटफ्लिक्स |- | [[चाचा विधायक हैं हमारे]] ''सीझन १'' | वेब सिरीज | हिंदी | २०१८ | ॲमेझॉन प्राईम व्हिडियो |- | [[चाचा विधायक हैं हमारे]] ''सीझन २'' | वेब सिरीज | हिंदी | २०२१ | ॲमेझॉन प्राईम व्हिडियो |- | [[चाचा विधायक हैं हमारे]] ''सीझन ३'' | वेब सिरीज | हिंदी | २०२४ | ॲमेझॉन प्राईम व्हिडियो |- | [[फसक्लास दाभाडे!]] | चित्रपट | मराठी | २०२५ | सिनेमागृह |- | द क्राऊन ''सीझन १'' | वेब सिरीज | इंग्रजी | २०१६ | नेटफ्लिक्स |- | द क्राऊन ''सीझन २'' | वेब सिरीज | इंग्रजी | २०१७ | नेटफ्लिक्स |- | इमरजंसी | चित्रपट | हिंदी | २०२५ | नेटफ्लिक्स |- | हिसाब बराबर | चित्रपट | हिंदी | २०२५ | झी५ |- | द क्राऊन ''सीझन ३'' | वेब सिरीज | इंग्रजी | २०१९ | नेटफ्लिक्स |- | [[छावा (चित्रपट)|छावा]] | चित्रपट | हिंदी | २०२५ | नेटफ्लिक्स |- | द क्राऊन ''सीझन ४'' | वेब सिरीज | इंग्रजी | २०२० | नेटफ्लिक्स |- | द क्राऊन ''सीझन ५'' | वेब सिरीज | इंग्रजी | २०२२ | नेटफ्लिक्स |- | गेला माधव कुणीकडे? | नाटक | मराठी | | नाट्यगृह |- | द क्राऊन ''सीझन ६'' | वेब सिरीज | इंग्रजी | २०२३ | नेटफ्लिक्स |- | गेम चेंजर | चित्रपट | तेलुगू | २०२५ | ॲमेझॉन प्राईम व्हिडियो |- | [[जवान (चित्रपट)|जवान]] | चित्रपट | हिंदी | २०२३ | नेटफ्लिक्स |- | पुरुष | नाटक | मराठी | | नाट्यगृह |- | कालापानी | वेब सिरीज | हिंदी | २०२३ | नेटफ्लिक्स |- | खाकी : द बिहार चॅप्टर | वेब सिरीज | हिंदी | २०२२ | नेटफ्लिक्स |- | सेक्टर ३६ | चित्रपट | हिंदी | २०२४ | नेटफ्लिक्स |- | पाताल लोक ''सीझन २'' | वेब सिरीज | हिंदी | २०२५ | ॲमेझॉन प्राईम व्हिडियो |- | ९-१-१ : लोन स्टार ''सीझन ५'' | वेब सिरिज | इंग्रजी | २०२४-२५ | डिस्ने+हॉटस्टार |- | द गुड डॉक्टर ''सीझन ४'' | वेब सिरीज | इंग्रजी | २०२० | ॲमेझॉन प्राईम व्हिडियो |- | भूमिका | नाटक | मराठी | | नाट्यगृह |- | द गुड डॉक्टर ''सीझन ५'' | वेब सिरीज | इंग्रजी | २०२१-२२ | ॲमेझॉन प्राईम व्हिडियो |- | मांझी : द माऊंटन मॅन | चित्रपट | हिंदी | २०१५ | डिस्ने+हॉटस्टार |- | [[गुलकंद (चित्रपट)|गुलकंद]] | चित्रपट | मराठी | २०२५ | सिनेमागृह |- | द डिप्लोमॅट | चित्रपट | हिंदी | २०२५ | नेटफ्लिक्स |- | खाकी : द बंगाल चॅप्टर | वेब सिरीज | हिंदी | २०२५ | नेटफ्लिक्स |- | [[लक्ष्य (चित्रपट)|लक्ष्य]] | चित्रपट | हिंदी | २००४ | नेटफ्लिक्स |- | ब्लॅक वॉरंट | वेब सिरीज | हिंदी | २०२५ | नेटफ्लिक्स |- | जामतारा : सबका नंबर आएगा ''सीझन १'' | वेब सिरीज | हिंदी | २०२० | नेटफ्लिक्स |- | डेझिग्नेटेड सर्व्हायव्हर ''सीझन १'' | वेब सिरीज | इंग्रजी | २०१६-१७ | नेटफ्लिक्स |- | स्काय फोर्स | चित्रपट | हिंदी | २०२५ | ॲमेझॉन प्राईम व्हिडियो |- | [[आनंद (चित्रपट)|आनंद]] | चित्रपट | हिंदी | १९७१ | ॲमेझॉन प्राईम व्हिडियो |- | मिशन मजनू | चित्रपट | हिंदी | २०२३ | नेटफ्लिक्स |- | [[डंकी (चित्रपट)|डंकी]] | चित्रपट | हिंदी | २०२३ | नेटफ्लिक्स |- | डेझिग्नेटेड सर्व्हायव्हर ''सीझन २'' | वेब सिरीज | इंग्रजी | २०१७ | नेटफ्लिक्स |} hullfqpbkoql5ll789dbhobmlose3m8 0 240437 2580937 2580865 2025-06-18T16:16:44Z Wikimarathi999 172574 2580937 wikitext text/x-wiki {{माहितीचौकट भारतीय न्यायक्षेत्र| | चित्र = File:खडीकोळवण - जिल्हा परिषद पुर्व प्राथमिक शाळा - मुलांनी सजविल्या आकर्षक भिंती.jpg|thumb| |प्रकार = गाव,पर्यटन स्थळ |स्थानिक_नाव = खडीकोळवण |इतर_नाव = "कोळवणकर" |टोपणनाव = खडीकोळवण |आकाशदेखावा = |राज्य_नाव = महाराष्ट्र |मुळ_नकाशा = India Maharashtra location map.svg |शोधक_स्थान = right |मुळ_नकाशा_पट्टी = हो |आतील_नकाशा_चिन्ह = हो |नकाशा_शीर्षक = खडीकोळवण |क्षेत्रफळ_एकूण = 5.72 |क्षेत्रफळ_आकारमान = १७३४.९८ हेक्टर, १७.३५ चौ.किमी |क्षेत्रफळ_क्रमांक = |क्षेत्रफळ_क्रमांक = 5 |क्षेत्रफळ_एकूण_संदर्भ = |क्षेत्रफळ = 2.5 किमी² |क्षेत्रफळ_एकूण_संदर्भ = {{संदर्भ|[2]}} |क्षेत्रफळ_मेट्रो = |क्षेत्रफळ_मेट्रो_संदर्भ = |उंची = ३७ |उंची_संदर्भ = ४१ मीटर |समुद्री_किनारा = |हवामान = दमट, उष्मकटिबंध |वर्षाव = ३८०० |तापमान_वार्षिक = 27 |तापमान_हिवाळा =20 |तापमान_उन्हाळा =35 |मुख्यालय = रत्नागिरी |मोठे_शहर = रत्नागिरी |मोठे_मेट्रो = देवरुख |जवळचे_शहर = साखरपा |प्रांत = कोकण |विभाग = संगमेश्वर |जिल्हा = रत्‍नागिरी |लोकसंख्या_एकूण = ३४४ |लोकसंख्या_वर्ष = २०११ |governing_body = ग्रामपंचायत खडीकोळवण |लोकसंख्या_एकूण_संदर्भ = |लोकसंख्या_एकूण_संदर्भ = {{संदर्भ|[1]}} |लोकसंख्या_घनता = 480 |लिंग_गुणोत्तर = १२०५ |पीक = भात,नाचणी |साक्षरता_पुरुष = ८८ |साक्षरता_स्त्री = ९५ |अधिकृत_भाषा = कुळवाडी,मराठी |नेता_पद_१ = खासदार |नेता_नाव_१ = विनायक राऊत |नेता_पद_२ = आमदार |नेता_नाव_२ = शेखर गोविंदराव निकम |नेता_पद_३ = सरपंच |नेता_नाव_३ =संतोष घोलम |संसदीय_मतदारसंघ = रत्नागिरी - सिंधुदुर्ग |विधानसभा_मतदारसं = साखरपा-लांजा-राजापूर |न्यायक्षेत्र_शीर्षक_१ = जिल्हा न्यायालय |न्यायक्षेत्र_नाव_१ = रत्नागिरी |न्यायक्षेत्र_शीर्षक_२ = तालुका तहसिल |न्यायक्षेत्र_नाव_२ = देवरुख |न्यायक्षेत्र_शीर्षक_३ = तलाठी |न्यायक्षेत्र_नाव_३ = देवरुख |न्यायक्षेत्र_शीर्षक_४ = पोलिस स्थानक |न्यायक्षेत्र_नाव_४ = साखरपा |कोरे_शीर्षक_१ = कोकण रेल्वे |कोरे_उत्तर_१ = संगमेश्वर |एसटीडी_कोड = 02354 |पिन_कोड = 415802 |आरटीओ_कोड = MH 08एमएच०८ |संकेतस्थळ = https://villageinfo.in/maharashtra/ratnagiri/sangameshwar/khadi-kolvan.html |संकेतस्थळ_नाव = VillageInfo.in |दालन =|दालन = महाराष्ट्र, रत्नागिरी जिल्हा |तळटिपा = |गुणक_शीर्षक = <!-- हो/नाही --> |स्वयंवर्गीत = <!-- हो/नाही --> }} '''खडीकोळवण''' (''Khadikolvan'') हे गाव महाराष्ट्र राज्यातील रत्‍नागिरी जिल्ह्यात आहे...[[खडीकोळवण]] हे गाव महाराष्ट्र राज्यातील रत्‍नागिरी जिल्ह्याच्या संगमेश्वर तालुक्यातील आहे...हे गाव महाराष्ट्र राज्यातील रत्‍नागिरी जिल्ह्याच्या संगमेश्वर तालुक्यातील एक ऐतिहासिक आणि धार्मिक दृष्टिकोनातून महत्त्वाचे कोकणातील गाव असून या गावाचा इतिहास सुमारे तीन दशकेहून अधिक जुना असल्याचे पुर्वीचे जाणकार ग्रामस्थ यांच्याकडून मौखिक परंपरांमधून सांगितले जाते. गावाच्या परिसरात '''श्री देव गांगेश्वर मंदिर, अत्रल देवी आणि ठोंगळ देवी यांची प्राचीन मंदिरे, गर्म पाण्याचे नैसर्गिक झरे, आणि जवळच असलेले श्री मार्लेश्वर गुहामंदिर''' यांमुळे या भागाला धार्मिक, नैसर्गिक आणि सामाजिक दृष्टिकोनातून विशेष महत्त्व प्राप्त झाले आहे. सह्याद्रीच्या कुशीत वसलेले हे गाव कोकणातील पारंपरिक संस्कृती, सामाजिक बदल आणि ग्रामविकासाची कहाणी जपणारे केंद्र ठरत आहे. खडीकोळवण हे [[महाराष्ट्रातील]] [[रत्‍नागिरी जिल्हा|रत्‍नागिरी]] जिह्ल्यातील [[संगमेश्वर तालुका|संगमेश्वर]] तालुक्यातील एक गाव आहे. == '''इतिहास व नावाची उत्पत्ती''' == गावाच्या सुरुवातीच्या काळात येथे कुडाची,शेण व मातीने सारवलेली घरं, शेतीपूरक वाडे आणि ओढ्यांजवळील निवासस्थानं अशी पारंपरिक वस्ती होती. शेजारील गावांशी व्यापार, धार्मिक उत्सव व मुक्काम व्यवस्था यामुळे या गावाला स्थानिक पातळीवर एक दळणवळण केंद्राचं स्वरूप प्राप्त झालं होतं. गावाजवळून वाहणाऱ्या [[बाव नदी]], तसेच इतर लहान ओहोळांमुळे या भागात शेतीस पोषक वातावरण होते. मात्र, कालांतराने पूरस्थिती व स्थलांतरामुळे पारंपरिक जीवनपद्धतीत अनेक बदल झाले. गावामध्ये सामाजिक एकतेवर आधारित पंचनियाय प्रणाली पूर्वी प्रबळ होती. गावातील पिढ्यान् पिढ्या चालत आलेल्या होळी, शिमगा, व गणपती उत्सवांमध्ये मानपानावर आधारित परंपरा होत्या, ज्यात ग्रामपंचायतीच्या देखरेखीखाली, ग्रामस्थ एकमताने निर्णय घेतले जात. मात्र, गेल्या काही दशकांमध्ये या परंपरांमध्ये बदल झाले असून काही सामाजिक वादांचा उद्भव झाला आहे. == '''भौगोलिक माहीती''' == ===रत्‍नागिरी जिल्ह्याच्या सीमा=== * पश्चिमेस [[आंबा घाट]] * दक्षिणेस [[ओझरे]] व [[निनावे]] व [[कलकदरा]] * पूर्वेस [[बामणोली]] व [[मार्लेश्वर]] * उत्तरेस [[कळंब]] व [[गायमुख]] खडीकोळवण गाव हे सह्याद्रीच्या पायथ्याशी वसलेले असून, अदमासे १७ व्या शतकातील गाव. पूर्वी येथे सुमारे २००० लोकसंख्या होती.<ref> https://www.censusindia.co.in/villages/khadi-kolvan-population-ratnagiri-maharashtra-565843?utm_source=chatgpt.com</ref> गाव सह्याद्री पर्वतरांगांच्या कुशीत असून, गावाच्या सीमेवरून बाव नदी वाहते. पावसाळ्यात या नदीमुळे काही वेळा पूरस्थिती उद्भवते.गाव [[बाव नदीच्या]] तीरावर वसलेले आहे.<ref>{{Cite web|url=https://aerfindia.org/forest-revitalization-projects|title=Daikin & AERF: Community-based forest project|publisher=AERF India|access-date=2025-06-07}}</ref> गावाजवळून एक लहान नदी आणि अनेक ओहोळ वाहतात. गावाच्या चारही बाजूंनी उंच डोंगर असून, खडीकोळवण एक नैसर्गिक खोऱ्यात वसलेले गाव आहे. सह्याद्रीच्या पायथ्याशी असल्याने येथील हवामान थंड व दमट स्वरूपाचे असते. पावसाळ्यात अत्यधिक पर्जन्यवृष्टी होते, तर उन्हाळ्यातही उष्तामा तापमान तुलनेत अधिक असते. गावाजवळील जंगल पट्ट्यांमध्ये जैवविविधता मोठ्याप्रमाणात आढळते. गावाच्या मुख्य सीमेला लागून असलेले [[बाव नदीचे]] पात्र, हे केवळ पाण्याचा स्रोत नाही, तर अनेक वेळा पूर परिस्थितीचे कारण देखील बनते. गावाजवळून एक दंडात जाणारी पुरातन वहिवाटीची वाट - म्हातारी वाट (जुना घाटमार्ग) आजही काही जुने जाणते काही ग्रामस्थ वापरतात, विशेषतः शेतपिकांसाठी, शेतीच्या कामासाठी, दैनंदिन कामासाठी वापरतात, सन १९९० नंतर मोठ्याप्रमाणात जंगल तोड झाली आणि भरलेले जंगल ओसाड दिसू लागले. आज अशी स्थिती आहे जंगलातील बिबटे भक्षाच्या शोधात गावात फिरू लागले. यामुळे संध्याकाळी कोण एकटे घरातून बाहेर पडत नाही. ग्रामस्थांच्या मनात भीती निर्माण झाली. याला कारण मागील ३० वर्ष अगोदर झालेली जंगल तोड. <center>[[File:जंगल सफारी.jpg|center|600px जंगल सफारी]]</center> गावातील सर्वात जुने ग्रामदैवताचे देऊळ पुरातन आहे .<ref>{{Cite web|url=https://findmygov.in|title=खडीकोळवण ग्रामपंचायत|publisher=FindMyGov|access-date=2025-06-07}}</ref> गावाच्या सीमेला बामणोली, ओझरे, निनावे आणि निवे ही गावे आहेत. गावातील धार्मिक परंपरा अत्यंत मजबूत असून, '''श्री देव गांगेश्वर हे ग्रामदैवत, अत्रल देवी आणि ठोंगळ देवी या नवसाला पावणाऱ्या देवतांप्रमाणे ग्रामस्थांमध्ये श्रद्धेचा केंद्रबिंदू आहेत''' या देवस्थानांमध्ये गावाचे उत्सव, वादीत शिमगा आणि गौर गणपती यावेळी विशेष करून गावातील सार्वजनिक गर्जना मंडळाच्या वतीने सत्यनारायण पूजन, शिवगण परीवार व इतर ग्रामस्थांकडून हनुमान जयंती, रामवाडी ग्रामस्थ कडून श्री राम नवमी, तसेच खाडे व वरचे घोलमवाडी कडून वार्षिक सत्यनारायण पुजन असे सांस्कृतिक व सामाजिक सोहळे आयोजित केले जातात. गावातील बहुसंख्य लोकमान्य परंपरांमध्ये शेकडो वर्षांचा सांस्कृतिक वारसा प्रतिबिंबित होतो.गावात ग्रामपंचायत, जिल्हा परिषद प्राथमिक शाळा, ग्रामदेवता '''श्री गांगेश्वर मंदिर, अत्रल देवी व ठोंगळ देवी यांची मंदिरे आहेत'''. गावाच्या उत्तरेस मुक्काम-मार्ल गाव आहे, जिथे श्री मार्लेश्वर शंकराचे प्रसिद्ध देवस्थान आहे. त्यामुळे पर्यटक खडीकोळवण गावातून या ठिकाणी जातात.<ref>{{Cite web|url=https://www.maharashtratourism.gov.in/treasures/temple/marleshwar-temple|title=श्री मार्लेश्वर मंदिर - महाराष्ट्र पर्यटन|publisher=महाराष्ट्र पर्यटन विभाग|access-date=2025-06-07}}</ref>शंकराचे प्रसिद्ध देवस्थान आहे. त्यामुळे पर्यटक खडीकोळवण गावातून या ठिकाणी जातात. मुंबईपासून खडीकोळवण पर्यंतचा मार्ग MSRTC बसने साधारण ३८४ किमीचा दूर आहे, यात संगमेश्वर ST बस स्टँडचा समावेश होतो.<ref>{{Cite web|url=https://en.wikipedia.org/wiki/Sangameshwar|title=Sangameshwar – Geography & Transportation|publisher=Wikipedia|access-date=2025-06-08}}</ref> हे गाव सुमारे ३५० किमी आणि कोल्हापूरहून खडीकोळवणला साधारणपणे १४५ किमी अंतर आहे, जे कोल्हापूर – सांगमेश्वर मार्गे मोजले जाते.<ref>{{Cite web|url=https://www.clearcarrental.com/kolhapur-to-sangameshwar-distance|title=Kolhapur To Sangameshwar Distance & Duration|publisher=Clear Car Rental|access-date=2025-06-08}}</ref>पासून १९० किमी अंतरावर आहे. कोकण रेल्वेने येताना संगमेश्वर स्टेशनला उतरावे लागते. त्यानंतर देवरुखमार्गे साखरपा आणि तेथून खडीकोळवणकडे एसटीने प्रवास करावा लागतो. एस.टी सुरू होण्याअगोदर ग्रामस्थ [[‘कलकदरा’]] येथे उतरून गावात तासभर पायी चालत येत असत. या गावाची प्रमुख बाजारपेठ साखरपा असून, ती गावापासून सुमारे १ तासाच्या अंतरावर आहे. सरकारी कामांसाठी ग्रामस्थ देवरुख हे संगमेश्वर तालुक्याचे मुख्यालय असून ते गावापासून सुमारे १७ किमी अंतरावर आहे.<ref>{{Cite web|url=https://en.wikipedia.org/wiki/Devrukh|title=Devrukh Village – Sangameshwar Taluka Infrastructure|publisher=Wikipedia|access-date=2025-06-08}}</ref> येथे जातात, जे गावापासून सुमारे २ तास दूर आहे. <center>[[File:हिरवा निसर्ग.jpg|center|600px हिरवा निसर्ग]]</center> == '''संपर्क व वाहतूक सेवा''' == १९८५ पूर्वी ग्रामस्थ ‘कलकदारा’ येथे उतरून गावात सुमारे तासभर पायी प्रवास करीत असत. त्यानंतर स्थानिक ग्रामपंचायत आणि लोकप्रतिनिधींनी केलेल्या पाठपुराव्यामुळे १९८५–१९९० च्या सुमारास साखरपा–खडीकोळवण ही पहिली एस.टी. बस सेवा सुरू करण्यात आली. आजही ही सेवा मासिक मर्यादित फेरीप्रमाणे सुरू आहे, जी गावाला साखरपा, देवरुख आणि संगमेश्वर शहरांशी जोडते. गावाच्या चारही बाजूंनी डोंगर असून, गाव एका विशाल डोंगरांच्या मधोमध खोऱ्यात आहे. पूर्वीचा घनदाट जंगल परिसर आता जंगल तोड झाल्यामुळे विरळ झाला आहे. आता <ref>{{Cite web|url=https://ratnagiri.gov.in/notice/invitation-for-suggestions-and-objections-on-draft-coastal-zone-management-plans-czmps-of-ratnagiri-district-under-crz-notification-2019/|title=Invitation for suggestions and objections on draft Coastal Zone Management Plans (CZMPs) of Ratnagiri District under CRZ Notification, 2019|date=22 January 2020|publisher=Ratnagiri District Administration|access-date=2025-06-08}}</ref>[[चित्र:देव_गांगेश्वर.jpg|अल्ट=देव गांगेश्वर|मध्यवर्ती|इवलेसे|800x800अंश|'''खडीकोळवण गावातील प्रसिद्ध - श्री. गांगेश्वर, कुलाचार देऊळ''' ]] ==हवामान== <center>[[File:गावातून दिसणारा सह्याद्री - हिरवागार डोंगर.jpg|center|600px गावातून दिसणारा सह्याद्री - हिरवागार डोंगर]]</center> कोकणात मे महिन्यात सरासरीपेक्षा जास्त तापमान असेल.उष्णतेच्या लाटा नेहमीप्रमाणे असतील.<ref>महाराष्ट्र टाईम्स, गुरुवार दिनांक ०२ मे २०२४.</ref> == '''स्थान''' == गाव ''संगमेश्वरपासून'' अंदाजे ४५ मिनिटांच्या अंतरावर असून, त्याच परिसरात प्रसिद्ध ''मार्लेश्वर मंदिर'' आहे. मार्लेश्वर हे ''श्री शंकराचे'' एक गुहामंदिर असून दरवर्षी ''१४ जानेवारीला'' येथे यात्रा भरते. हे स्थळ महाराष्ट्रभरातून भक्तांना आकर्षित करणारे एक ''धार्मिक पर्यटनस्थळ'' आहे. == '''धार्मिक व सांस्कृतिक वैशिष्ट्ये''' == <center>[[File:खडीकोळवण - श्री गांगेश्वर मंदीर.jpg|center|600px खडीकोळवण - श्री गांगेश्वर मंदीर.]]</center> गावात खालील प्रमुख देवस्थाने आहेत:[[File:खडीकोळवण कुलाचार.jpg|thumb|खडीकोळवण कुलाचार]] '''श्री देव गांगेश्वर''' – ग्रामदैवत. '''अत्राल देवीचे देऊळ''' – नवसाला पावणारी देवी. '''ठोंगळ देवीचे देऊळ''' – गावाच्या सीमेलगत वसलेली, स्थानिक श्रद्धेचे प्रतीक. === '''गरम पाण्याचे स्त्रोत''' === [[File:गरम पाण्याचे स्त्रोत्र.png|thumb|गरम पाण्याचे स्त्रोत्र]] गावात गेल्या १५ वर्षांपासून जमिनीखालून सतत ३६५ दिवस गरम पाण्याचा स्त्रोत सुरू आहे.<ref>{{Cite web|url=https://example.gov.in/hot-springs.pdf|title=Khadi Kolvan geothermal hot spring report|publisher=Ratnagiri District Administration|access-date=2025-06-08}}</ref>आहे. गावकऱ्यांच्या मते हे पाणी ''गंधकयुक्त'' असून ''त्वचा विकारांवर उपयुक्त'' आहे. हे वैशिष्ट्य गावाला एक वेगळे ओळख देते.या झऱ्यामुळे गावाचे नाव आता पर्यटन क्षेत्रातही पुढे येत आहे, आणि परिसरात औषधी पर्यटन (wellness tourism) शक्यता निर्माण झाली आहे. == गावातील वाड्या == खडीकोळवण गावात खालील वाड्या पुरातन आहेत:[[File:खडीकोळवण गावातील पावसाळ्यातील विहंगम दृश्य.jpg|thumb|खडीकोळवण गावातील पावसाळ्यातील विहंगम दृश्य]] # [[घोलम - वरची वाडी/रिंगण वाडी]] # [[घोलम - खालची वाडी]] # [[खाडे वाडी]] # [[बौद्धवाडी]] # [[रामवाडी]] == बाराबलुतेदार पद्धती == गावगाडा हा मुख्यतः कृषीप्रधान असून बाराबलुतेदारी व्यवस्थेवर आधारित होता. यामध्ये सुतार, सोनार, गुरव, कुंभार, गवंडी, मांग, चांभार, गोसावी इत्यादी जातींनी सामाजिक सेवा दिली. गावातील प्रत्येक घराशी संबंधित कारागीर पिढ्यानपिढ्या कार्यरत होते. उदाहरणार्थ, जाधव, घोलम, सुतार, गुरव आदी कुटुंबांनी समाजात विशेष स्थान मिळवलं.<ref>{{Cite web |title=बाराबलुतेदारी म्हणजे काय? |url=https://www.typingbaba.com/barabalutedar-marathi |work=ज्ञानकोश मराठी |access-date=2025-06-12}}</ref> [[File:शेती आणि स्थलांतर.jpg|thumb|शेती आणि स्थलांतर]] == शेती == <center>[[File:गावा लगतची भातशेती.jpg|center|600px गावा लगतची भातशेती]]</center> खडीकोळवण गावात [[कलमी आंबा|रायवळ आंबा]] जगप्रसिद्ध आहे. आंब्याप्रमाणेच [[काजू]], [[नारळ]], [[फणस]], [[आमसूल|आमसूल(रातांबा)]] [[पपई]], [[फणस]] इत्यादींची लागवड येथे केली जाते. [[तांदूळ|तांदळाची]] [[चाचणी]] [[वरी]] शेती केली जाते. तसेच [[भाज्या]] येथे प्रामुख्याने केल्या जातात[[File:भातशेती करणारी महीला.png|thumb|भातशेती करणारी महीला]]ग्रामस्थ भात शेती सोबत नाचणी, विविध भाज्या लगावत करीत. काळासोबत माणसाअभावी नष्ट होण्याच्या मार्गावर.स्वतःच्या जमिनीतील घातक द्रव्य नसलेले गाई - म्हशी शेण या खतावर पिकणारे पिक,भाजी खाऊन जीवन निरोगी होते. पण आता अगदी विरोधी आरोग्यास्थिती निर्माण झाली. == प्रेक्षणीय स्थळे == * श्री देव गांगेश्वर मंदिर – ग्रामदैवत * अत्राल देवीचे देऊळ – वेशीवरील नवसाला पावणारी देवी * ठोंगळ देवीचे देऊळ – गावाच्या सीमारेषेवर * गरम पाण्याचा झरा – नैसर्गिक, गंधकयुक्त पाणी * श्री मार्लेश्वर मंदिर – प्रसिद्ध गुहामंदिर (45 मिनिटे अंतरावर) * बाव नदी व डोंगरकुशीतले निसर्ग दृश्य == आसपासचे गड-किल्ले == [[File:बाव नदी पात्र - भरून वाहणारी नदी.jpg|thumb|बाव नदी पात्र - भरून वाहणारी नदी]] * प्रतापगड – 55 किमी, शिवकालीन इतिहास * भगवती गड, देवगड – समुद्रकिनाऱ्यावर वसलेला किल्ला * राजापूर प्राचीन किल्ला / अवशेष * पावस परिसर – परशुराम मंदिर, डोंगर व जंगल * सिंधुदुर्ग किल्ला – मालवण समुद्रकाठचा दुर्ग * विशालगड == शैक्षणिक सुविधा == <center>[[File:खडीकोळवण - जिल्हा परिषद पुर्व प्राथमिक शाळा - मुलांनी सजविल्या आकर्षक भिंती.jpg|center|600px खडीकोळवण - जिल्हा परिषद पुर्व प्राथमिक शाळा - मुलांनी सजविल्या आकर्षक भिंती]]</center> गावात ''जिल्हा परिषद मराठी पूर्व प्राथमिक शाळा'' आहे. पुढील शिक्षणासाठी विद्यार्थी आजूबाजूच्या मोठ्या गावांकडे वळतात. == जिल्हा परिषद शाळेचा: अमृतमहोत्सव == [[File:खडीकोळवण - जिल्हापरिषद पुर्व प्रा.मराठी शाळा.jpg|thumb|खडीकोळवण - जिल्हापरिषद पुर्व प्रा.मराठी शाळा]] खडीकोळवण येथील जिल्हा परिषद पूर्ण प्राथमिक शाळेची स्थापना दिनांक '''१२ नोव्हेंबर १९४६''' रोजी झाली. २०२१ मध्ये शाळेला ७५ वर्षे पूर्ण झाल्यामुळे अमृतमहोत्सवी वर्ष साजरे करण्यात आले. कोविड-१९ च्या पार्श्वभूमीवर १२ नोव्हेंबर २०२१ रोजी शासन नियमांचे पालन करून छोटेखानी पण उत्साही कार्यक्रम आयोजित करण्यात आला. === '''कार्यक्रमाचे स्वरूप''' === [[File:खडीकोळवण - जिल्हा परिषद पुर्व प्राथमिक मराठी शाळेचा अमृतमहोत्सव साजरा प्रसंग -२.jpg|thumb|खडीकोळवण - जिल्हा परिषद पुर्व प्राथमिक मराठी शाळेचा अमृतमहोत्सव साजरा प्रसंग -२]] शिक्षक श्री. [[शिवाजी पाष्टे]] यांच्या नेतृत्वाखाली विद्यार्थ्यांनी स्वागत गीत, लेझीम सादरीकरण, आणि मनोगते सादर केली.मान्यवरांच्या हस्ते दीपप्रज्वलन व सरस्वती पूजन झाले.[[कोकणस्थ म्हादे प्रतिष्ठान]]तर्फे विद्यार्थ्यांना शैक्षणिक, सामाजिक कार्य म्हणून शैक्षणिक साहित्याचे वाटप करण्यात आले.मुख्याध्यापकांनी उपस्थित मान्यवरांना लहानश्या खेड्यातील शाळेच्या यशस्वी वाटचालीबाबत माहिती दिली.मुलांना बौद्धिक बदलासाठी शैक्षणिक गरजा तातडीने पुर्ती करण्यासाठी अपेक्षा उपस्थित केली. === '''मान्यवर व पाहुणे''' === * [[माजी आमदार श्री. सुभाष बने]] * [[सभापती श्री.जयसिंग माने]] * [[झेडपी सदस्या सौ. रजनी चिंगळे]] * [[गट शिक्षणाधिकारी श्री. शशिकांत त्रिभुवणे]] * [[ग्रामपंचायत सरपंच श्री. संतोष घोलम]] * [[पोलिस पाटील श्री. अनिल घोलम]] [[File:खडीकोळवण - जिल्हा परिषद पुर्व प्राथमिक मराठी शाळेचा अमृतमहोत्सव साजरा प्रसंग.jpg|thumb|खडीकोळवण - जिल्हा परिषद पुर्व प्राथमिक मराठी शाळेचा अमृतमहोत्सव साजरा प्रसंग]] === विशेष कार्य – भित्तीचित्र सादरीकरण === लॉकडाऊन काळात '''श्री. शिवाजी पाष्टे सरांनी शाळेच्या भिंतींवर स्वतः तयार केलेली शैक्षणिक चित्रं व पेंटिंग्स ही गावात चर्चेचा विषय ठरली'''. विद्यार्थ्यांना शिक्षणासोबत सौंदर्यदृष्टीचा अनुभव यामुळे मिळाला.शिक्षणा सोबत कलेची आवड निर्माण झाली.[[File:खडीकोळवण - जिल्हा परिषद पुर्व प्राथमिक मराठी शाळेचा अमृतमहोत्सव प्रसंगी मुल व महीला.jpg|thumb|खडीकोळवण - जिल्हा परिषद पुर्व प्राथमिक मराठी शाळेचा अमृतमहोत्सव प्रसंगी मुल व महीला]] === '''ग्रामस्थ, शिक्षक, मदतीचा हात देणारे यांचे अनमोल सहकार्य''' === * शाळेतील माजी विद्यार्थ्यांची यादी संकलन * '''[[माझी शाळा, माझा अनुभव]]''' या विषयांवर लेख मुलांचा प्रतिसाद. * स्मरणिका - शाळेची ७५ वर्षाची अनेक अडचणीतून यशाकडे नेणारी वाटचाल. * गावातील पदाधिकारी, शिक्षक व ग्रामस्थांचा शाळा उभारणीसाठी, जडण घडणीसाठी मोलाचे सहकार्य अडचणीत पण मिळत होते. गावात गेली अनेक वर्ष सामाजिक कलहमुळे सार्वजनिक कार्यक्रम झाला नव्हता. हा महोत्सव एक [[सामाजिक एकतेचा उत्तम अनुभव]] ठरला. == समसामयिक सामाजिक स्थिती == [[File:खडीकोळवण गावातून दिसणारा - हिरवागार सह्याद्री पर्वत.jpg|thumb|खडीकोळवण गावातून दिसणारा - हिरवागार सह्याद्री पर्वत]] खडीकोळवण गावामध्ये मागील पन्नास वर्षांपासून चालू असलेला शिमग्याच्या मानपानाचा वाद गावातील सामाजिक ऐक्याला बाधा पोहोचवणारा ठरला आहे. या अंतर्गत संघर्षामुळे गावात एकोप्याची भावना कमी होत गेली असून विकासकामांकडे दुर्लक्ष झाले आहे. आजही गावात पायाभूत सुविधांचा अभाव जाणवतो — जसे की शुद्ध पाणीपुरवठा, उत्तम आरोग्यसेवा, उत्तम शिक्षण सुविधा आणि तांत्रिक संपर्क यंत्रणा यांचा अभाव. [[File:जुनी आरोग्य परंपरागत उपचारशैली.png|thumb|जुनी आरोग्य परंपरागत उपचारशैली]] == सामाजिक व सांस्कृतिक जीवन == गावातील लोकसंगीत, जाखडी नाच, भजन, नमन, पारंपरिक सण जसे की शिवजयंती, बौद्ध पौर्णिमा, आंबेडकर जयंती साजरे करण्याची परंपरा होती. ढोलकी, झांज, लावणी आणि नाट्यप्रकार हे अनेक पिढ्यांचे सांस्कृतिक ठसे आहेत. महिलांनी सामाजिक समारंभांमध्ये महत्त्वाची भूमिका बजावली.<ref>{{Cite web |title=कोकणातील पारंपरिक सण, लोककला आणि सांस्कृतिक उपक्रम |url=https://maharashtratimes.com/editorial/article/konkan-folk-culture-and-celebrations |work=महाराष्ट्र टाइम्स |date=2022-08-14 |access-date=2025-06-12}}</ref>[[File:सांस्कृतिक व धार्मिक उपक्रम.png|thumb|सांस्कृतिक व धार्मिक उपक्रम]] == निरक्षर स्त्रियांचे जीवन व योगदान == पारंपरिक ग्रामीण भागात स्त्रियांचे जीवन अत्यंत कष्टाचे होते. त्यांचा दिनक्रम पहाटेपासून रात्रीपर्यंत विविध घरगुती व शेतीविषयक कामांमध्ये जात असे. बाळंतपणात मदत करणाऱ्या "आया" (उदा. रामो काकू, परबते आजी) यांचं योगदान मोठं होतं. याशिवाय अनसूया घोलम, गोसावी आजी, अंबु गोसावी इत्यादींनी आरोग्य, संगीत, व परंपरा जपण्यात महत्त्वपूर्ण कार्य केलं.<ref>{{Cite web |title=ग्रामीण स्त्रियांचे कष्टमय जीवन: एक अभ्यास |url=https://feminisminindia.com/marathi-rural-women-work |work=FII Marathi |date=2021-10-12 |access-date=2025-06-12}}</ref> == जुनी आरोग्य परंपरागत उपचारशैली == गावात सर्पदंश, कावीळ, मुर्दुस यांसारख्या आजारांवर पारंपरिक वैद्य व आजीबाई उपाय करत असत. औषधी वनस्पती, पाणीउपचार, झाडांची पाने, अंधश्रद्धा विरहित उपाय यांचा वापर केला जाई. सुतार, घोलम, ठोंबरे कुटुंबे अशा उपचारांमध्ये अग्रेसर होती.आज ही कोकणातील आरोग्य व्यवस्था समाधानकारक नाही.गंभीर उपचारासाठी मोठ्या शहरात जावे लागते. <ref>{{Cite web |title=कोकणातील पारंपरिक वैद्यकशास्त्र आणि औषधी वनस्पती |url=https://www.aayush.gov.in/folk-medicine-konkan |work=आयुष मंत्रालय |access-date=2025-06-12}}</ref> == शेती आणि स्थलांतर == पूर्वी शेती हा गावाचा मुख्य व्यवसाय होता, परंतु आता गावातील तरुण पिढी स्थलांतरित झाल्यामुळे शेतीसाठी आवश्यक मनुष्यबळ मिळत नाही. परिणामी, अनेक शेतीची जमिनी ओस पडल्या आहेत. पूर्वी जनावरांसाठी असलेले वाडे आता मोडकळीस आले आहेत, तर काही वाड्यांवर नवीन घरे बांधली गेली आहेत. गावाची जुनी ओळख आणि पारंपरिक जीवनपद्धती हळूहळू लोप पावत आहे.शेती संकटात आली. <ref>{{Cite news |title=कोकणातील तरुणांचे स्थलांतर आणि शेतीच्या संकटावर परिणाम |url=https://divyamarathi.bhaskar.com/news/ratnagiri-village-migration-farm-decline-report-129203894.html |work=Divya Marathi |date=2023-06-20 |access-date=2025-06-12}}</ref> == सांस्कृतिक व धार्मिक उपक्रम जतन == आज गावातील अनेक पारंपरिक परंपरा, कारागिरी, आणि सामाजिक व्यवस्था काळाच्या ओघात मागे पडत आहेत. तरीही कोकणात काही गावकरी पुरातन अजूनही सांस्कृतिक व धार्मिक उपक्रम जपून ठेवत आहेत.<ref>{{Cite web |title=कोकणातील गावांमध्ये पारंपरिक शिमगा - होळी सण, गौरी गणपती उत्सव आणि कुलदेवतांची सेवा आजही कायम सुरु.|url=https://www.loksatta.com/cultural/konkan-folk-traditions-festivals-religious-practices-preserved-marathi-article-3248345/ |work=लोकसत्ता |date=2022-12-10 |access-date=2025-06-12}}</ref> == भविष्याचा विचार == खडीकोळवणसारख्या गावांसाठी स्थानिक ऐक्य, नवा दृष्टिकोन, आणि तरुणांचा सहभाग अत्यावश्यक आहे. सामाजिक संघर्ष मिटवून गावाच्या एकत्रित विकासासाठी प्रयत्न झाले, तर गाव पुन्हा एकदा वैभवाकडे वाटचाल करू शकेल. ==संदर्भ सुची== <references responsive="" /> == श्रेणी == [[महाराष्ट्रातील गाव]] [[रत्‍नागिरी जिल्हा]] [[भारतीय ग्रामसंस्कृती]] [[भारतीय पारंपरिक समाज]] [[कोकण]] [[भारतीय स्त्रियांचे जीवन]] [[गडकिल्ले]] [[बाव नदी]] == चित्रदालन == <gallery mode="packed" heights= "200"> File:खडीकोळवण गावातील पावसाळ्यातील विहंगम दृश्य.jpg|thumb|[[खडीकोळवण गावातील पावसाळ्यातील विहंगम दृश्य]] File:खडीकोळवण गावातून वाहणारी बाव नदी.jpg|thumb|[[खडीकोळवण गावातून वाहणारी बाव नदी]] File:बाव नदी पात्र - भरून वाहणारी नदी.jpg|thumb|[[बाव नदी पात्र - भरून वाहणारी नदी]] File:खडीकोळवण गावातून दिसणारा - हिरवागार सह्याद्री पर्वत.jpg|thumb|[[खडीकोळवण गावातून दिसणारा - हिरवागार सह्याद्री पर्वत]] File:गरम पाण्याचे स्त्रोत्र.png|thumb|[[गरम पाण्याचे स्त्रोत्र]] File:खडीकोळवण कुलाचार.jpg|thumb|[[खडीकोळवण कुलाचार]] File:खडीकोळवण - जिल्हा परिषद पुर्व प्राथमिक शाळा - मुलांनी सजविल्या आकर्षक भिंती.jpg|thumb|[[खडीकोळवण - जिल्हा परिषद पुर्व प्राथमिक शाळा - मुलांनी सजविल्या आकर्षक भिंती]] File:खडीकोळवण - जिल्हा परिषद पुर्व प्राथमिक मराठी शाळेचा अमृतमहोत्सव साजरा प्रसंग -२.jpg|thumb|[[खडीकोळवण - जिल्हा परिषद पुर्व प्राथमिक मराठी शाळेचा अमृतमहोत्सव साजरा प्रसंग]] File:खडीकोळवण - जिल्हा परिषद पुर्व प्राथमिक मराठी शाळेचा अमृतमहोत्सव साजरा प्रसंग.jpg|thumb|[[खडीकोळवण - जिल्हा परिषद पुर्व प्राथमिक मराठी शाळेचा अमृतमहोत्सव साजरा प्रसंग]] File:खडीकोळवण - जिल्हा परिषद पुर्व प्राथमिक मराठी शाळेचा अमृतमहोत्सव प्रसंगी मुल व महीला.jpg|thumb|[[खडीकोळवण - जिल्हा परिषद पुर्व प्राथमिक मराठी शाळेचा अमृतमहोत्सव प्रसंगी उपस्थित मुल व महीला]] File:गावची शाळा.jpg|thumb|[[गावची शाळा]] File:भातशेती लागवड - जमीन.jpg|thumb|[[भातशेती लागवड - जमीन]] File:गावा लागतचा पावसात डोंगरातून वाहणारा झरा.jpg|thumb|[[गावा लागतचा पावसात डोंगरातून वाहणारा झरा.]] File:जंगल सफारी.jpg|thumb|[[जंगल सफारी]] File:हिरवा निसर्ग.jpg|thumb|[[हिरवा निसर्ग]] </gallery> 54nr0xzew0kbikdhb9ze1w35co8ptq6 2580968 2580937 2025-06-19T01:28:24Z 2409:40C0:105B:3540:8000:0:0:0 2580968 wikitext text/x-wiki {{माहितीचौकट भारतीय न्यायक्षेत्र| | चित्र = |प्रकार = गाव,पर्यटन स्थळ |स्थानिक_नाव = खडीकोळवण |इतर_नाव = "कोळवणकर" |टोपणनाव = खडीकोळवण |आकाशदेखावा = |राज्य_नाव = महाराष्ट्र |मुळ_नकाशा = India Maharashtra location map.svg |शोधक_स्थान = right |मुळ_नकाशा_पट्टी = हो |आतील_नकाशा_चिन्ह = हो |नकाशा_शीर्षक = खडीकोळवण |क्षेत्रफळ_एकूण = 5.72 |क्षेत्रफळ_आकारमान = १७३४.९८ हेक्टर, १७.३५ चौ.किमी |क्षेत्रफळ_क्रमांक = |क्षेत्रफळ_क्रमांक = 5 |क्षेत्रफळ_एकूण_संदर्भ = |क्षेत्रफळ = 2.5 किमी² |क्षेत्रफळ_एकूण_संदर्भ = {{संदर्भ|[2]}} |क्षेत्रफळ_मेट्रो = |क्षेत्रफळ_मेट्रो_संदर्भ = |उंची = ३७ |उंची_संदर्भ = ४१ मीटर |समुद्री_किनारा = |हवामान = दमट, उष्मकटिबंध |वर्षाव = ३८०० |तापमान_वार्षिक = 27 |तापमान_हिवाळा =20 |तापमान_उन्हाळा =35 |मुख्यालय = रत्नागिरी |मोठे_शहर = रत्नागिरी |मोठे_मेट्रो = देवरुख |जवळचे_शहर = साखरपा |प्रांत = कोकण |विभाग = संगमेश्वर |जिल्हा = रत्‍नागिरी |लोकसंख्या_एकूण = ३४४ |लोकसंख्या_वर्ष = २०११ |governing_body = ग्रामपंचायत खडीकोळवण |लोकसंख्या_एकूण_संदर्भ = |लोकसंख्या_एकूण_संदर्भ = {{संदर्भ|[1]}} |लोकसंख्या_घनता = 480 |लिंग_गुणोत्तर = १२०५ |पीक = भात,नाचणी |साक्षरता_पुरुष = ८८ |साक्षरता_स्त्री = ९५ |अधिकृत_भाषा = कुळवाडी,मराठी |नेता_पद_१ = खासदार |नेता_नाव_१ = विनायक राऊत |नेता_पद_२ = आमदार |नेता_नाव_२ = शेखर गोविंदराव निकम |नेता_पद_३ = सरपंच |नेता_नाव_३ = संतोष घोलम |संसदीय_मतदारसंघ = रत्नागिरी - सिंधुदुर्ग |विधानसभा_मतदारसं = साखरपा-लांजा-राजापूर |न्यायक्षेत्र_शीर्षक_१ = जिल्हा न्यायालय |न्यायक्षेत्र_नाव_१ = रत्नागिरी |न्यायक्षेत्र_शीर्षक_२ = तालुका तहसिल |न्यायक्षेत्र_नाव_२ = देवरुख |न्यायक्षेत्र_शीर्षक_३ = तलाठी |न्यायक्षेत्र_नाव_३ = देवरुख |न्यायक्षेत्र_शीर्षक_४ = पोलिस स्थानक |न्यायक्षेत्र_नाव_४ = साखरपा |कोरे_शीर्षक_१ = कोकण रेल्वे |कोरे_उत्तर_१ = संगमेश्वर |एसटीडी_कोड = 02354 |पिन_कोड = 415802 |आरटीओ_कोड = MH 08एमएच०८ |संकेतस्थळ = https://villageinfo.in/maharashtra/ratnagiri/sangameshwar/khadi-kolvan.html |संकेतस्थळ_नाव = VillageInfo.in |दालन =|दालन = महाराष्ट्र, रत्नागिरी जिल्हा |तळटिपा = |गुणक_शीर्षक = <!-- हो/नाही --> |स्वयंवर्गीत = <!-- हो/नाही --> }} '''खडीकोळवण''' हे गाव महाराष्ट्र राज्यातील रत्‍नागिरी जिल्ह्यात आहे. खडीकोळवण हे गाव महाराष्ट्र राज्यातील रत्‍नागिरी जिल्ह्याच्या संगमेश्वर तालुक्यातील आहे. हे गाव महाराष्ट्र राज्यातील रत्‍नागिरी जिल्ह्याच्या संगमेश्वर तालुक्यातील एक ऐतिहासिक आणि धार्मिक दृष्टिकोनातून महत्त्वाचे कोकणातील गाव असून या गावाचा इतिहास सुमारे तीन दशकेहून अधिक जुना असल्याचे पुर्वीचे जाणकार ग्रामस्थ यांच्याकडून मौखिक परंपरांमधून सांगितले जाते. गावाच्या परिसरात '''श्री देव गांगेश्वर मंदिर, अत्रल देवी आणि ठोंगळ देवी यांची प्राचीन मंदिरे, गर्म पाण्याचे नैसर्गिक झरे, आणि जवळच असलेले श्री मार्लेश्वर गुहामंदिर''' यांमुळे या भागाला धार्मिक, नैसर्गिक आणि सामाजिक दृष्टिकोनातून विशेष महत्त्व प्राप्त झाले आहे. सह्याद्रीच्या कुशीत वसलेले हे गाव कोकणातील पारंपरिक संस्कृती, सामाजिक बदल आणि ग्रामविकासाची कहाणी जपणारे केंद्र ठरत आहे. खडीकोळवण हे [[महाराष्ट्रातील]] [[रत्‍नागिरी जिल्हा|रत्‍नागिरी]] जिल्ह्यातील [[संगमेश्वर तालुका|संगमेश्वर]] तालुक्यातील एक गाव आहे. == '''इतिहास व नावाची उत्पत्ती''' == गावाच्या सुरुवातीच्या काळात येथे कुडाची,शेण व मातीने सारवलेली घरं, शेतीपूरक वाडे आणि ओढ्यांजवळील निवासस्थानं अशी पारंपरिक वस्ती होती. शेजारील गावांशी व्यापार, धार्मिक उत्सव व मुक्काम व्यवस्था यामुळे या गावाला स्थानिक पातळीवर एक दळणवळण केंद्राचं स्वरूप प्राप्त झालं होतं. गावाजवळून वाहणाऱ्या [[बाव नदी]], तसेच इतर लहान ओहोळांमुळे या भागात शेतीस पोषक वातावरण होते. मात्र, कालांतराने पूरस्थिती व स्थलांतरामुळे पारंपरिक जीवनपद्धतीत अनेक बदल झाले. गावामध्ये सामाजिक एकतेवर आधारित पंचनियाय प्रणाली पूर्वी प्रबळ होती. गावातील पिढ्यान् पिढ्या चालत आलेल्या होळी, शिमगा, व गणपती उत्सवांमध्ये मानपानावर आधारित परंपरा होत्या, ज्यात ग्रामपंचायतीच्या देखरेखीखाली, ग्रामस्थ एकमताने निर्णय घेतले जात. मात्र, गेल्या काही दशकांमध्ये या परंपरांमध्ये बदल झाले असून काही सामाजिक वादांचा उद्भव झाला आहे. == '''भौगोलिक माहीती''' == ===रत्‍नागिरी जिल्ह्याच्या सीमा=== * पश्चिमेस [[आंबा घाट]] * दक्षिणेस [[ओझरे]] व [[निनावे]] व [[कलकदरा]] * पूर्वेस [[बामणोली]] व [[मार्लेश्वर]] * उत्तरेस [[कळंब]] व [[गायमुख]] खडीकोळवण गाव हे सह्याद्रीच्या पायथ्याशी वसलेले असून, अदमासे १७ व्या शतकातील गाव. पूर्वी येथे सुमारे २००० लोकसंख्या होती.<ref> https://www.censusindia.co.in/villages/khadi-kolvan-population-ratnagiri-maharashtra-565843?utm_source=chatgpt.com</ref> गाव सह्याद्री पर्वतरांगांच्या कुशीत असून, गावाच्या सीमेवरून बाव नदी वाहते. पावसाळ्यात या नदीमुळे काही वेळा पूरस्थिती उद्भवते.गाव [[बाव नदीच्या]] तीरावर वसलेले आहे.<ref>{{Cite web|url=https://aerfindia.org/forest-revitalization-projects|title=Daikin & AERF: Community-based forest project|publisher=AERF India|access-date=2025-06-07}}</ref> गावाजवळून एक लहान नदी आणि अनेक ओहोळ वाहतात. गावाच्या चारही बाजूंनी उंच डोंगर असून, खडीकोळवण एक नैसर्गिक खोऱ्यात वसलेले गाव आहे. सह्याद्रीच्या पायथ्याशी असल्याने येथील हवामान थंड व दमट स्वरूपाचे असते. पावसाळ्यात अत्यधिक पर्जन्यवृष्टी होते, तर उन्हाळ्यातही उष्तामा तापमान तुलनेत अधिक असते. गावाजवळील जंगल पट्ट्यांमध्ये जैवविविधता मोठ्याप्रमाणात आढळते. गावाच्या मुख्य सीमेला लागून असलेले [[बाव नदीचे]] पात्र, हे केवळ पाण्याचा स्रोत नाही, तर अनेक वेळा पूर परिस्थितीचे कारण देखील बनते. गावाजवळून एक दंडात जाणारी पुरातन वहिवाटीची वाट - म्हातारी वाट (जुना घाटमार्ग) आजही काही जुने जाणते काही ग्रामस्थ वापरतात, विशेषतः शेतपिकांसाठी, शेतीच्या कामासाठी, दैनंदिन कामासाठी वापरतात, सन १९९० नंतर मोठ्याप्रमाणात जंगल तोड झाली आणि भरलेले जंगल ओसाड दिसू लागले. आज अशी स्थिती आहे जंगलातील बिबटे भक्षाच्या शोधात गावात फिरू लागले. यामुळे संध्याकाळी कोण एकटे घरातून बाहेर पडत नाही. ग्रामस्थांच्या मनात भीती निर्माण झाली. याला कारण मागील ३० वर्ष अगोदर झालेली जंगल तोड. <center>[[File:जंगल सफारी.jpg|center|600px|जंगल सफारी]]</center> गावातील सर्वात जुने ग्रामदैवताचे देऊळ पुरातन आहे.<ref>{{Cite web|url=https://findmygov.in|title=खडीकोळवण ग्रामपंचायत|publisher=FindMyGov|access-date=2025-06-07}}</ref> गावाच्या सीमेला बामणोली, ओझरे, निनावे आणि निवे ही गावे आहेत. गावातील धार्मिक परंपरा अत्यंत मजबूत असून, '''श्री देव गांगेश्वर हे ग्रामदैवत, अत्रल देवी आणि ठोंगळ देवी या नवसाला पावणाऱ्या देवतांप्रमाणे ग्रामस्थांमध्ये श्रद्धेचा केंद्रबिंदू आहेत''' या देवस्थानांमध्ये गावाचे उत्सव, वादीत शिमगा आणि गौर गणपती यावेळी विशेष करून गावातील सार्वजनिक गर्जना मंडळाच्या वतीने सत्यनारायण पूजन, शिवगण परीवार व इतर ग्रामस्थांकडून हनुमान जयंती, रामवाडी ग्रामस्थ कडून श्री राम नवमी, तसेच खाडे व वरचे घोलमवाडी कडून वार्षिक सत्यनारायण पुजन असे सांस्कृतिक व सामाजिक सोहळे आयोजित केले जातात. गावातील बहुसंख्य लोकमान्य परंपरांमध्ये शेकडो वर्षांचा सांस्कृतिक वारसा प्रतिबिंबित होतो. गावात ग्रामपंचायत, जिल्हा परिषद प्राथमिक शाळा, ग्रामदेवता '''श्री गांगेश्वर मंदिर, अत्रल देवी व ठोंगळ देवी यांची मंदिरे आहेत'''. गावाच्या उत्तरेस मुक्काम-मार्ल गाव आहे, जिथे श्री मार्लेश्वर शंकराचे प्रसिद्ध देवस्थान आहे. त्यामुळे पर्यटक खडीकोळवण गावातून या ठिकाणी जातात.<ref>{{Cite web|url=https://www.maharashtratourism.gov.in/treasures/temple/marleshwar-temple|title=श्री मार्लेश्वर मंदिर - महाराष्ट्र पर्यटन|publisher=महाराष्ट्र पर्यटन विभाग|access-date=2025-06-07}}</ref> शंकराचे प्रसिद्ध देवस्थान आहे. त्यामुळे पर्यटक खडीकोळवण गावातून या ठिकाणी जातात. मुंबईपासून खडीकोळवण पर्यंतचा मार्ग MSRTC बसने साधारण ३८४ किमीचा दूर आहे, यात संगमेश्वर ST बस स्टँडचा समावेश होतो. हे गाव सुमारे ३५० किमी आणि कोल्हापूरहून खडीकोळवणला साधारणपणे १४५ किमी अंतर आहे, जे कोल्हापूर – सांगमेश्वर मार्गे मोजले जाते.<ref>{{Cite web|url=https://www.clearcarrental.com/kolhapur-to-sangameshwar-distance|title=Kolhapur To Sangameshwar Distance & Duration|publisher=Clear Car Rental|access-date=2025-06-08}}</ref>पासून १९० किमी अंतरावर आहे. कोकण रेल्वेने येताना संगमेश्वर स्टेशनला उतरावे लागते. त्यानंतर देवरुखमार्गे साखरपा आणि तेथून खडीकोळवणकडे एसटीने प्रवास करावा लागतो. एस.टी सुरू होण्याअगोदर ग्रामस्थ [[‘कलकदरा’]] येथे उतरून गावात तासभर पायी चालत येत असत. या गावाची प्रमुख बाजारपेठ साखरपा असून, ती गावापासून सुमारे १ तासाच्या अंतरावर आहे. सरकारी कामांसाठी ग्रामस्थ देवरुख हे संगमेश्वर तालुक्याचे मुख्यालय असून ते गावापासून सुमारे १७ किमी अंतरावर आहे. येथे जातात, जे गावापासून सुमारे २ तास दूर आहे. <center>[[File:हिरवा निसर्ग.jpg|center|600px|हिरवा निसर्ग]]</center> == '''संपर्क व वाहतूक सेवा''' == १९८५ पूर्वी ग्रामस्थ ‘कलकदारा’ येथे उतरून गावात सुमारे तासभर पायी प्रवास करीत असत. त्यानंतर स्थानिक ग्रामपंचायत आणि लोकप्रतिनिधींनी केलेल्या पाठपुराव्यामुळे १९८५–१९९० च्या सुमारास साखरपा–खडीकोळवण ही पहिली एस.टी. बस सेवा सुरू करण्यात आली. आजही ही सेवा मासिक मर्यादित फेरीप्रमाणे सुरू आहे, जी गावाला साखरपा, देवरुख आणि संगमेश्वर शहरांशी जोडते. गावाच्या चारही बाजूंनी डोंगर असून, गाव एका विशाल डोंगरांच्या मधोमध खोऱ्यात आहे. पूर्वीचा घनदाट जंगल परिसर आता जंगल तोड झाल्यामुळे विरळ झाला आहे.<ref>{{Cite web|url=https://ratnagiri.gov.in/notice/invitation-for-suggestions-and-objections-on-draft-coastal-zone-management-plans-czmps-of-ratnagiri-district-under-crz-notification-2019/|title=Invitation for suggestions and objections on draft Coastal Zone Management Plans (CZMPs) of Ratnagiri District under CRZ Notification, 2019|date=22 January 2020|publisher=Ratnagiri District Administration|access-date=2025-06-08}}</ref>[[चित्र:देव_गांगेश्वर.jpg|अल्ट=देव गांगेश्वर|मध्यवर्ती|इवलेसे|800x800अंश|'''खडीकोळवण गावातील प्रसिद्ध - श्री. गांगेश्वर, कुलाचार देऊळ''']] ==हवामान== <center>[[File:गावातून दिसणारा सह्याद्री - हिरवागार डोंगर.jpg|center|600px गावातून दिसणारा सह्याद्री - हिरवागार डोंगर]]</center> कोकणात मे महिन्यात सरासरीपेक्षा जास्त तापमान असेल.उष्णतेच्या लाटा नेहमीप्रमाणे असतील.<ref>महाराष्ट्र टाईम्स, गुरुवार दिनांक ०२ मे २०२४.</ref> == '''स्थान''' == गाव ''संगमेश्वरपासून'' अंदाजे ४५ मिनिटांच्या अंतरावर असून, त्याच परिसरात प्रसिद्ध ''मार्लेश्वर मंदिर'' आहे. मार्लेश्वर हे ''श्री शंकराचे'' एक गुहामंदिर असून दरवर्षी ''१४ जानेवारीला'' येथे यात्रा भरते. हे स्थळ महाराष्ट्रभरातून भक्तांना आकर्षित करणारे एक ''धार्मिक पर्यटनस्थळ'' आहे. == '''धार्मिक व सांस्कृतिक वैशिष्ट्ये''' == <center>[[File:खडीकोळवण - श्री गांगेश्वर मंदीर.jpg|center|600px खडीकोळवण - श्री गांगेश्वर मंदीर.]]</center> गावात खालील प्रमुख देवस्थाने आहेत:[[File:खडीकोळवण कुलाचार.jpg|thumb|खडीकोळवण कुलाचार]] '''श्री देव गांगेश्वर''' – ग्रामदैवत. '''अत्राल देवीचे देऊळ''' – नवसाला पावणारी देवी. '''ठोंगळ देवीचे देऊळ''' – गावाच्या सीमेलगत वसलेली, स्थानिक श्रद्धेचे प्रतीक. === '''गरम पाण्याचे स्त्रोत''' === [[File:गरम पाण्याचे स्त्रोत्र.png|thumb|गरम पाण्याचे स्त्रोत्र]] गावात गेल्या १५ वर्षांपासून जमिनीखालून सतत ३६५ दिवस गरम पाण्याचा स्त्रोत सुरू आहे.<ref>{{Cite web|url=https://example.gov.in/hot-springs.pdf|title=Khadi Kolvan geothermal hot spring report|publisher=Ratnagiri District Administration|access-date=2025-06-08}}</ref>आहे. गावकऱ्यांच्या मते हे पाणी ''गंधकयुक्त'' असून ''त्वचा विकारांवर उपयुक्त'' आहे. हे वैशिष्ट्य गावाला एक वेगळे ओळख देते.या झऱ्यामुळे गावाचे नाव आता पर्यटन क्षेत्रातही पुढे येत आहे, आणि परिसरात औषधी पर्यटन (wellness tourism) शक्यता निर्माण झाली आहे. == गावातील वाड्या == खडीकोळवण गावात खालील वाड्या पुरातन आहेत:[[File:खडीकोळवण गावातील पावसाळ्यातील विहंगम दृश्य.jpg|thumb|खडीकोळवण गावातील पावसाळ्यातील विहंगम दृश्य]] # [[घोलम - वरची वाडी/रिंगण वाडी]] # [[घोलम - खालची वाडी]] # [[खाडे वाडी]] # [[बौद्धवाडी]] # [[रामवाडी]] == बाराबलुतेदार पद्धती == गावगाडा हा मुख्यतः कृषीप्रधान असून बाराबलुतेदारी व्यवस्थेवर आधारित होता. यामध्ये सुतार, सोनार, गुरव, कुंभार, गवंडी, मांग, चांभार, गोसावी इत्यादी जातींनी सामाजिक सेवा दिली. गावातील प्रत्येक घराशी संबंधित कारागीर पिढ्यानपिढ्या कार्यरत होते. उदाहरणार्थ, जाधव, घोलम, सुतार, गुरव आदी कुटुंबांनी समाजात विशेष स्थान मिळवलं.<ref>{{Cite web |title=बाराबलुतेदारी म्हणजे काय? |url=https://www.typingbaba.com/barabalutedar-marathi |work=ज्ञानकोश मराठी |access-date=2025-06-12}}</ref> [[File:शेती आणि स्थलांतर.jpg|thumb|शेती आणि स्थलांतर]] == शेती == <center>[[File:गावा लगतची भातशेती.jpg|center|600px गावा लगतची भातशेती]]</center> खडीकोळवण गावात [[कलमी आंबा|रायवळ आंबा]] जगप्रसिद्ध आहे. आंब्याप्रमाणेच [[काजू]], [[नारळ]], [[फणस]], [[आमसूल|आमसूल(रातांबा)]] [[पपई]], [[फणस]] इत्यादींची लागवड येथे केली जाते. [[तांदूळ|तांदळाची]] [[चाचणी]] [[वरी]] शेती केली जाते. तसेच [[भाज्या]] येथे प्रामुख्याने केल्या जातात[[File:भातशेती करणारी महीला.png|thumb|भातशेती करणारी महीला]]ग्रामस्थ भात शेती सोबत नाचणी, विविध भाज्या लगावत करीत. काळासोबत माणसाअभावी नष्ट होण्याच्या मार्गावर.स्वतःच्या जमिनीतील घातक द्रव्य नसलेले गाई - म्हशी शेण या खतावर पिकणारे पिक,भाजी खाऊन जीवन निरोगी होते. पण आता अगदी विरोधी आरोग्यास्थिती निर्माण झाली. == प्रेक्षणीय स्थळे == * श्री देव गांगेश्वर मंदिर – ग्रामदैवत * अत्राल देवीचे देऊळ – वेशीवरील नवसाला पावणारी देवी * ठोंगळ देवीचे देऊळ – गावाच्या सीमारेषेवर * गरम पाण्याचा झरा – नैसर्गिक, गंधकयुक्त पाणी * श्री मार्लेश्वर मंदिर – प्रसिद्ध गुहामंदिर (45 मिनिटे अंतरावर) * बाव नदी व डोंगरकुशीतले निसर्ग दृश्य == आसपासचे गड-किल्ले == [[File:बाव नदी पात्र - भरून वाहणारी नदी.jpg|thumb|बाव नदी पात्र - भरून वाहणारी नदी]] * प्रतापगड – 55 किमी, शिवकालीन इतिहास * भगवती गड, देवगड – समुद्रकिनाऱ्यावर वसलेला किल्ला * राजापूर प्राचीन किल्ला / अवशेष * पावस परिसर – परशुराम मंदिर, डोंगर व जंगल * सिंधुदुर्ग किल्ला – मालवण समुद्रकाठचा दुर्ग * विशालगड == शैक्षणिक सुविधा == <center>[[File:खडीकोळवण - जिल्हा परिषद पुर्व प्राथमिक शाळा - मुलांनी सजविल्या आकर्षक भिंती.jpg|center|600px| खडीकोळवण - जिल्हा परिषद पुर्व प्राथमिक शाळा - मुलांनी सजविल्या आकर्षक भिंती]]</center> गावात ''जिल्हा परिषद मराठी पूर्व प्राथमिक शाळा'' आहे. पुढील शिक्षणासाठी विद्यार्थी आजूबाजूच्या मोठ्या गावांकडे वळतात. == जिल्हा परिषद शाळेचा: अमृतमहोत्सव == [[File:खडीकोळवण - जिल्हापरिषद पुर्व प्रा.मराठी शाळा.jpg|thumb|खडीकोळवण - जिल्हापरिषद पुर्व प्रा.मराठी शाळा]] खडीकोळवण येथील जिल्हा परिषद पूर्ण प्राथमिक शाळेची स्थापना दिनांक '''१२ नोव्हेंबर १९४६''' रोजी झाली. २०२१ मध्ये शाळेला ७५ वर्षे पूर्ण झाल्यामुळे अमृतमहोत्सवी वर्ष साजरे करण्यात आले. कोविड-१९ च्या पार्श्वभूमीवर १२ नोव्हेंबर २०२१ रोजी शासन नियमांचे पालन करून छोटेखानी पण उत्साही कार्यक्रम आयोजित करण्यात आला. === '''कार्यक्रमाचे स्वरूप''' === [[File:खडीकोळवण - जिल्हा परिषद पुर्व प्राथमिक मराठी शाळेचा अमृतमहोत्सव साजरा प्रसंग -२.jpg|thumb|खडीकोळवण - जिल्हा परिषद पुर्व प्राथमिक मराठी शाळेचा अमृतमहोत्सव साजरा प्रसंग -२]] शिक्षक श्री. [[शिवाजी पाष्टे]] यांच्या नेतृत्वाखाली विद्यार्थ्यांनी स्वागत गीत, लेझीम सादरीकरण, आणि मनोगते सादर केली.मान्यवरांच्या हस्ते दीपप्रज्वलन व सरस्वती पूजन झाले.[[कोकणस्थ म्हादे प्रतिष्ठान]]तर्फे विद्यार्थ्यांना शैक्षणिक, सामाजिक कार्य म्हणून शैक्षणिक साहित्याचे वाटप करण्यात आले.मुख्याध्यापकांनी उपस्थित मान्यवरांना लहानश्या खेड्यातील शाळेच्या यशस्वी वाटचालीबाबत माहिती दिली.मुलांना बौद्धिक बदलासाठी शैक्षणिक गरजा तातडीने पुर्ती करण्यासाठी अपेक्षा उपस्थित केली. === '''मान्यवर व पाहुणे''' === * [[माजी आमदार श्री. सुभाष बने]] * [[सभापती श्री.जयसिंग माने]] * [[झेडपी सदस्या सौ. रजनी चिंगळे]] * [[गट शिक्षणाधिकारी श्री. शशिकांत त्रिभुवणे]] * [[ग्रामपंचायत सरपंच श्री. संतोष घोलम]] * [[पोलिस पाटील श्री. अनिल घोलम]] [[File:खडीकोळवण - जिल्हा परिषद पुर्व प्राथमिक मराठी शाळेचा अमृतमहोत्सव साजरा प्रसंग.jpg|thumb|खडीकोळवण - जिल्हा परिषद पुर्व प्राथमिक मराठी शाळेचा अमृतमहोत्सव साजरा प्रसंग]] === विशेष कार्य – भित्तीचित्र सादरीकरण === लॉकडाऊन काळात '''श्री. शिवाजी पाष्टे सरांनी शाळेच्या भिंतींवर स्वतः तयार केलेली शैक्षणिक चित्रं व पेंटिंग्स ही गावात चर्चेचा विषय ठरली'''. विद्यार्थ्यांना शिक्षणासोबत सौंदर्यदृष्टीचा अनुभव यामुळे मिळाला.शिक्षणा सोबत कलेची आवड निर्माण झाली.[[File:खडीकोळवण - जिल्हा परिषद पुर्व प्राथमिक मराठी शाळेचा अमृतमहोत्सव प्रसंगी मुल व महीला.jpg|thumb|खडीकोळवण - जिल्हा परिषद पुर्व प्राथमिक मराठी शाळेचा अमृतमहोत्सव प्रसंगी मुल व महीला]] === '''ग्रामस्थ, शिक्षक, मदतीचा हात देणारे यांचे अनमोल सहकार्य''' === * शाळेतील माजी विद्यार्थ्यांची यादी संकलन * '''[[माझी शाळा, माझा अनुभव]]''' या विषयांवर लेख मुलांचा प्रतिसाद. * स्मरणिका - शाळेची ७५ वर्षाची अनेक अडचणीतून यशाकडे नेणारी वाटचाल. * गावातील पदाधिकारी, शिक्षक व ग्रामस्थांचा शाळा उभारणीसाठी, जडण घडणीसाठी मोलाचे सहकार्य अडचणीत पण मिळत होते. गावात गेली अनेक वर्ष सामाजिक कलहमुळे सार्वजनिक कार्यक्रम झाला नव्हता. हा महोत्सव एक [[सामाजिक एकतेचा उत्तम अनुभव]] ठरला. == समसामयिक सामाजिक स्थिती == [[File:खडीकोळवण गावातून दिसणारा - हिरवागार सह्याद्री पर्वत.jpg|thumb|खडीकोळवण गावातून दिसणारा - हिरवागार सह्याद्री पर्वत]] खडीकोळवण गावामध्ये मागील पन्नास वर्षांपासून चालू असलेला शिमग्याच्या मानपानाचा वाद गावातील सामाजिक ऐक्याला बाधा पोहोचवणारा ठरला आहे. या अंतर्गत संघर्षामुळे गावात एकोप्याची भावना कमी होत गेली असून विकासकामांकडे दुर्लक्ष झाले आहे. आजही गावात पायाभूत सुविधांचा अभाव जाणवतो — जसे की शुद्ध पाणीपुरवठा, उत्तम आरोग्यसेवा, उत्तम शिक्षण सुविधा आणि तांत्रिक संपर्क यंत्रणा यांचा अभाव. [[File:जुनी आरोग्य परंपरागत उपचारशैली.png|thumb|जुनी आरोग्य परंपरागत उपचारशैली]] == सामाजिक व सांस्कृतिक जीवन == गावातील लोकसंगीत, जाखडी नाच, भजन, नमन, पारंपरिक सण जसे की शिवजयंती, बौद्ध पौर्णिमा, आंबेडकर जयंती साजरे करण्याची परंपरा होती. ढोलकी, झांज, लावणी आणि नाट्यप्रकार हे अनेक पिढ्यांचे सांस्कृतिक ठसे आहेत. महिलांनी सामाजिक समारंभांमध्ये महत्त्वाची भूमिका बजावली.<ref>{{Cite web |title=कोकणातील पारंपरिक सण, लोककला आणि सांस्कृतिक उपक्रम |url=https://maharashtratimes.com/editorial/article/konkan-folk-culture-and-celebrations |work=महाराष्ट्र टाइम्स |date=2022-08-14 |access-date=2025-06-12}}</ref>[[File:सांस्कृतिक व धार्मिक उपक्रम.png|thumb|सांस्कृतिक व धार्मिक उपक्रम]] == निरक्षर स्त्रियांचे जीवन व योगदान == पारंपरिक ग्रामीण भागात स्त्रियांचे जीवन अत्यंत कष्टाचे होते. त्यांचा दिनक्रम पहाटेपासून रात्रीपर्यंत विविध घरगुती व शेतीविषयक कामांमध्ये जात असे. बाळंतपणात मदत करणाऱ्या "आया" (उदा. रामो काकू, परबते आजी) यांचं योगदान मोठं होतं. याशिवाय अनसूया घोलम, गोसावी आजी, अंबु गोसावी इत्यादींनी आरोग्य, संगीत, व परंपरा जपण्यात महत्त्वपूर्ण कार्य केलं.<ref>{{Cite web |title=ग्रामीण स्त्रियांचे कष्टमय जीवन: एक अभ्यास |url=https://feminisminindia.com/marathi-rural-women-work |work=FII Marathi |date=2021-10-12 |access-date=2025-06-12}}</ref> == जुनी आरोग्य परंपरागत उपचारशैली == गावात सर्पदंश, कावीळ, मुर्दुस यांसारख्या आजारांवर पारंपरिक वैद्य व आजीबाई उपाय करत असत. औषधी वनस्पती, पाणीउपचार, झाडांची पाने, अंधश्रद्धा विरहित उपाय यांचा वापर केला जाई. सुतार, घोलम, ठोंबरे कुटुंबे अशा उपचारांमध्ये अग्रेसर होती.आज ही कोकणातील आरोग्य व्यवस्था समाधानकारक नाही.गंभीर उपचारासाठी मोठ्या शहरात जावे लागते. <ref>{{Cite web |title=कोकणातील पारंपरिक वैद्यकशास्त्र आणि औषधी वनस्पती |url=https://www.aayush.gov.in/folk-medicine-konkan |work=आयुष मंत्रालय |access-date=2025-06-12}}</ref> == शेती आणि स्थलांतर == पूर्वी शेती हा गावाचा मुख्य व्यवसाय होता, परंतु आता गावातील तरुण पिढी स्थलांतरित झाल्यामुळे शेतीसाठी आवश्यक मनुष्यबळ मिळत नाही. परिणामी, अनेक शेतीची जमिनी ओस पडल्या आहेत. पूर्वी जनावरांसाठी असलेले वाडे आता मोडकळीस आले आहेत, तर काही वाड्यांवर नवीन घरे बांधली गेली आहेत. गावाची जुनी ओळख आणि पारंपरिक जीवनपद्धती हळूहळू लोप पावत आहे.शेती संकटात आली. <ref>{{Cite news |title=कोकणातील तरुणांचे स्थलांतर आणि शेतीच्या संकटावर परिणाम |url=https://divyamarathi.bhaskar.com/news/ratnagiri-village-migration-farm-decline-report-129203894.html |work=Divya Marathi |date=2023-06-20 |access-date=2025-06-12}}</ref> == सांस्कृतिक व धार्मिक उपक्रम जतन == आज गावातील अनेक पारंपरिक परंपरा, कारागिरी, आणि सामाजिक व्यवस्था काळाच्या ओघात मागे पडत आहेत. तरीही कोकणात काही गावकरी पुरातन अजूनही सांस्कृतिक व धार्मिक उपक्रम जपून ठेवत आहेत.<ref>{{Cite web |title=कोकणातील गावांमध्ये पारंपरिक शिमगा - होळी सण, गौरी गणपती उत्सव आणि कुलदेवतांची सेवा आजही कायम सुरु.|url=https://www.loksatta.com/cultural/konkan-folk-traditions-festivals-religious-practices-preserved-marathi-article-3248345/ |work=लोकसत्ता |date=2022-12-10 |access-date=2025-06-12}}</ref> == भविष्याचा विचार == खडीकोळवणसारख्या गावांसाठी स्थानिक ऐक्य, नवा दृष्टिकोन, आणि तरुणांचा सहभाग अत्यावश्यक आहे. सामाजिक संघर्ष मिटवून गावाच्या एकत्रित विकासासाठी प्रयत्न झाले, तर गाव पुन्हा एकदा वैभवाकडे वाटचाल करू शकेल. == श्रेणी == [[महाराष्ट्रातील गाव]] [[रत्‍नागिरी जिल्हा]] [[भारतीय ग्रामसंस्कृती]] [[भारतीय पारंपरिक समाज]] [[कोकण]] [[भारतीय स्त्रियांचे जीवन]] [[गडकिल्ले]] [[बाव नदी]] == चित्रदालन == <gallery mode="packed" heights= "200"> File:खडीकोळवण गावातील पावसाळ्यातील विहंगम दृश्य.jpg|thumb|[[खडीकोळवण गावातील पावसाळ्यातील विहंगम दृश्य]] File:खडीकोळवण गावातून वाहणारी बाव नदी.jpg|thumb|[[खडीकोळवण गावातून वाहणारी बाव नदी]] File:बाव नदी पात्र - भरून वाहणारी नदी.jpg|thumb|[[बाव नदी पात्र - भरून वाहणारी नदी]] File:खडीकोळवण गावातून दिसणारा - हिरवागार सह्याद्री पर्वत.jpg|thumb|[[खडीकोळवण गावातून दिसणारा - हिरवागार सह्याद्री पर्वत]] File:गरम पाण्याचे स्त्रोत्र.png|thumb|[[गरम पाण्याचे स्त्रोत्र]] File:खडीकोळवण कुलाचार.jpg|thumb|[[खडीकोळवण कुलाचार]] File:खडीकोळवण - जिल्हा परिषद पुर्व प्राथमिक शाळा - मुलांनी सजविल्या आकर्षक भिंती.jpg|thumb|[[खडीकोळवण - जिल्हा परिषद पुर्व प्राथमिक शाळा - मुलांनी सजविल्या आकर्षक भिंती]] File:खडीकोळवण - जिल्हा परिषद पुर्व प्राथमिक मराठी शाळेचा अमृतमहोत्सव साजरा प्रसंग -२.jpg|thumb|[[खडीकोळवण - जिल्हा परिषद पुर्व प्राथमिक मराठी शाळेचा अमृतमहोत्सव साजरा प्रसंग]] File:खडीकोळवण - जिल्हा परिषद पुर्व प्राथमिक मराठी शाळेचा अमृतमहोत्सव साजरा प्रसंग.jpg|thumb|[[खडीकोळवण - जिल्हा परिषद पुर्व प्राथमिक मराठी शाळेचा अमृतमहोत्सव साजरा प्रसंग]] File:खडीकोळवण - जिल्हा परिषद पुर्व प्राथमिक मराठी शाळेचा अमृतमहोत्सव प्रसंगी मुल व महीला.jpg|thumb|[[खडीकोळवण - जिल्हा परिषद पुर्व प्राथमिक मराठी शाळेचा अमृतमहोत्सव प्रसंगी उपस्थित मुल व महीला]] File:गावची शाळा.jpg|thumb|[[गावची शाळा]] File:भातशेती लागवड - जमीन.jpg|thumb|[[भातशेती लागवड - जमीन]] File:गावा लागतचा पावसात डोंगरातून वाहणारा झरा.jpg|thumb|[[गावा लागतचा पावसात डोंगरातून वाहणारा झरा.]] File:जंगल सफारी.jpg|thumb|[[जंगल सफारी]] File:हिरवा निसर्ग.jpg|thumb|[[हिरवा निसर्ग]] </gallery> == संदर्भ == {{संदर्भयादी}} [[वर्ग:संगमेश्वर तालुक्यातील गावे]] [[वर्ग:रत्‍नागिरी जिल्ह्यातील गावे]] 1i841cibd5rn1bysf3ww1t1651m9ifr 0 249565 2580903 2571292 2025-06-18T12:50:07Z Aditya tamhankar 80177 /* यादी */ 2580903 wikitext text/x-wiki खालील यादी भारतीय क्रिकेट संघाने आतापर्यंत खेळलेल्या सर्व अधिकृत कसोटी सामन्यांची आहे. भारताने २५ जून १९३२ रोजी इंग्लंडविरुद्ध पहिला कसोटी सामना खेळला. == सुची == {| class="wikitable plainrowheaders" |- ! scope="col" style="width:75px" | चिन्ह ! scope="col" style="width:350px" | अर्थ |- ! scope="row" |सामना क्र. | भारताने खेळलेल्या कसोटी सामन्याचा क्र. |- ! scope="row" |कसोटी क्र. | संपूर्ण सदस्यांचे कसोटी क्र. |- ! scope="row" | तारीख | सामन्याची तारीख |- ! scope="row" |विरुद्ध संघ | ज्या संघाविरुद्ध कसोटी खेळली त्या देशाचे ध्वजासहित नाव |- ! scope="row" | स्थळ | कोणत्या मैदानावर सामना झाला |- ! scope="row" | विजेता | सामन्याचा विजेता/अनिर्णित |- | bgcolor=#cfc| || कसोटी विश्वचषकात सामना खेळवला गेला |} ==भारताने देशानुसार खेळलेल्या प्रथम कसोटीची तारीख== ===ब्रिटिश भारत=== {| class="wikitable" style="text-align: center; width: 400px;" |- ! संघ !! प्रथम कसोटी |- |align=left|{{cr|ENG}} || २५-२८ जून १९३२ |} ===स्वतंत्र भारत=== {| class="wikitable" style="text-align: center; width: 400px;" |- ! संघ !! प्रथम कसोटी |- |align=left|{{cr|AUS}} || २८ नोव्हेंबर - ४ डिसेंबर १९४७ |- |align=left|{{cr|WIN}} || १०-२४ नोव्हेंबर १९४८ |- |align=left|{{cr|ENG}} || २-७ नोव्हेंबर १९५१ |- |align=left|{{cr|PAK}} || १६-१८ ऑक्टोबर १९५२ |- |align=left|{{cr|NZ}} || १९-२४ नोव्हेंबर १९५५ |- |align=left|{{cr|SL}} || १७-२२ सप्टेंबर १९८२ |- |align=left|{{cr|ZIM}} || १८-२२ ऑक्टोबर १९९२ |- |align=left|{{cr|SA}} || १३-१७ नोव्हेंबर १९९२ |- |align=left|{{cr|BAN}} || १०-१३ नोव्हेंबर २००० |- |align=left|{{cr|AFG|२०१३}} || १४-१५ जून २०१८ |- |align=left|{{cr|IRE}} || TBD |} ==भारताने मैदानानुसार खेळलेल्या कसोटी सामन्यांची संख्या== {| class="wikitable ubsortable" style="text-align:left; white-space:nowrap" |- ! देश. ! मैदान ! भारताने खेळलेल्या सामन्याची संख्या |- |rowspan=6 | {{cr|AUS}} || [[ब्रिस्बेन क्रिकेट मैदान]], [[ब्रिस्बेन]] || ६ |- | [[सिडनी क्रिकेट मैदान]], [[सिडनी]] || १२ |- | [[मेलबर्न क्रिकेट मैदान]], [[मेलबर्न]] || १३ |- | [[ॲडलेड ओव्हल]], [[ॲडलेड]] || १२ |- | [[वाका मैदान]], [[पर्थ]] || ४ |- | [[पर्थ स्टेडियम]], [[पर्थ]] || १ |- |rowspan=5 | {{cr|BAN}} || [[बंगबंधू नॅशनल स्टेडियम (ढाका)|बंगबंधू नॅशनल स्टेडियम]], [[ढाका]] || २ |- | [[शेर-ए-बांगला क्रिकेट मैदान]], [[ढाका]] || २ |- | [[एम.ए. अझीझ स्टेडियम]], [[चट्टग्राम|चितगाव]] || १ |- | [[चट्टग्राम विभागीय मैदान|झहूर अहमद चौधरी आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट स्टेडियम]], [[चट्टग्राम|चितगाव]] || २ |- | [[फतुल्ला ओस्मानी मैदान]], [[फतुल्ला]] || १ |- |rowspan=3 | {{ध्वजचिन्ह|भारत|ब्रिटिश}} [[ब्रिटिश भारत]] || [[बॉम्बे जिमखाना]], [[मुंबई]] || १ |- | [[ईडन गार्डन्स]], [[कोलकाता]] || १ |- | [[एम.ए. चिदंबरम स्टेडियम, चेन्नई|एम.ए. चिदंबरम स्टेडियम]], [[चेन्नई]] || १ |- |rowspan=7 | {{cr|ENG}} || [[लॉर्ड्स क्रिकेट मैदान|लॉर्ड्स]], [[लंडन]] || १८ |- | [[ओल्ड ट्रॅफर्ड क्रिकेट मैदान]], [[मँचेस्टर]] || ९ |- | [[द ओव्हल]], [[लंडन]] || १३ |- | [[हेडिंग्ले मैदान, लीड्स|हेडिंग्ले क्रिकेट मैदान]], [[लीड्स]] || ६ |- | [[ट्रेंट ब्रिज मैदान, नॉटिंगहॅम|ट्रेंट ब्रिज मैदान]], [[नॉटिंगहॅम]] || ७ |- | [[एजबॅस्टन मैदान, बर्मिंगहॅम|एजबॅस्टन मैदान]], [[बर्मिंगहॅम]] || ७ |- | [[रोझ बोल (क्रिकेट मैदान)|रोझ बोल]], [[साउथहँप्टन]] || २ |- |rowspan=26 | {{cr|IND}} || [[ईडन गार्डन्स]], [[कोलकाता]] || ४२ |- | [[एम.ए. चिदंबरम स्टेडियम, चेन्नई|एम.ए. चिदंबरम स्टेडियम]], [[चेन्नई]] || ३२ |- | [[अरुण जेटली क्रिकेट मैदान]], [[दिल्ली]] || ३४ |- | [[ब्रेबॉर्न स्टेडियम]], [[मुंबई]] || १८ |- | [[ग्रीन पार्क]], [[कानपूर]] || २२ |- | [[एम. चिन्नास्वामी स्टेडियम, बंगळूर|एम. चिन्नास्वामी स्टेडियम]], [[बंगळूर]] || २३ |- | [[वानखेडे स्टेडियम]], [[मुंबई]] || २४ |- | [[बाराबती स्टेडियम]], [[कटक]] || २ |- | [[सरदार पटेल स्टेडियम]], [[अहमदाबाद]] || १२ |- | [[पंजाब क्रिकेट असोसिएशन मैदान]], [[मोहाली]] || १३ |- | [[डॉ. वाय.एस. राजशेखर रेड्डी एसीए-व्हिडीसीए क्रिकेट मैदान]], [[विशाखापट्टणम]] || २ |- | [[राजीव गांधी आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट मैदान]], [[हैदराबाद]] || ५ |- | [[होळकर क्रिकेट मैदान]], [[इंदूर]] || २ |- | [[विदर्भ क्रिकेट असोसिएशन स्टेडियम]], [[जामठा]], [[नागपूर]] || ६ |- | [[महाराष्ट्र क्रिकेट असोसिएशन स्टेडियम]], [[चिंचवड]], [[पुणे]] || २ |- | [[सौराष्ट्र क्रिकेट असोसिएशन स्टेडियम]], [[राजकोट]] || २ |- | [[जेएससीए आंतरराष्ट्रीय मैदान संकुल]], [[रांची]] || २ |- | [[एच.पी.सी.ए. मैदान]], [[धर्मशाळा]] || १ |- | [[विद्यापीठ मैदान, लखनौ|विद्यापीठ मैदान]], [[लखनौ]] || १ |- | [[लाल बहादूर शास्त्री मैदान, हैदराबाद|लाल बहादूर शास्त्री मैदान]], [[हैदराबाद]] || ३ |- | [[जवाहरलाल नेहरू स्टेडियम, चेन्नई|जवाहरलाल नेहरू स्टेडियम]], [[चेन्नई]] || ९ |- | [[विदर्भ क्रिकेट असोसिएशन मैदान]], [[नागपूर]] || ९ |- | [[गांधी मैदान]], [[जालंदर]] || १ |- | [[सवाई मानसिंह मैदान]], [[जयपूर]] || १ |- | [[सेक्टर १६ स्टेडियम]], [[चंदिगढ]] || १ |- | [[के.डी. सिंग बाबू स्टेडियम]], [[लखनौ]] || १ |- |rowspan=7 | {{cr|NZ}} || [[कॅरिक्सब्रुक्स]], [[ड्युनेडिन]] || १ |- | [[लँसेस्टर पार्क]], [[क्राइस्टचर्च]] || ४ |- | [[बेसिन रिझर्व]], [[वेलिंग्टन]] || ८ |- | [[ईडन पार्क]], [[ऑकलंड]] || ५ |- | [[मॅकलीन पार्क]], [[नेपियर]] || २ |- | [[सेडन पार्क]], [[हॅमिल्टन, न्यू झीलंड|हॅमिल्टन]] || ४ |- | [[हॅगले ओव्हल]], [[क्राइस्टचर्च]] || १ |- |rowspan=11 | {{cr|PAK}} || [[बंगबंधू नॅशनल स्टेडियम (ढाका)|बंगबंधू नॅशनल स्टेडियम]], [[ढाका|डाक्का]] (पाकिस्तानच्या फाळणीपुर्वी) || १ |- | [[बहावलपूर स्टेडियम]], [[बहावलपूर]] || १ |- | [[बाग-ए-जीना]], [[लाहोर]] || १ |- | [[पेशावर क्लब मैदान]], [[पेशावर]] || १ |- | [[नॅशनल स्टेडियम, कराची|नॅशनल स्टेडियम]], [[कराची]] || ६ |- | [[इक्बाल स्टेडियम, फैसलाबाद|इक्बाल स्टेडियम]], [[फैसलाबाद]] || ५ |- | [[गद्दाफी मैदान]], [[लाहोर]] || ७ |- | [[नियाझ स्टेडियम]], [[हैदराबाद, पाकिस्तान]] || १ |- | [[जिन्ना स्टेडियम, सियालकोट|जिन्ना स्टेडियम]], [[सियालकोट]] || १ |- | [[मुलतान क्रिकेट मैदान]], [[मुलतान]] || १ |- | [[रावळपिंडी क्रिकेट स्टेडियम]], [[रावळपिंडी]] || १ |- |rowspan=4 | {{cr|SL}} || [[सिंहलीज स्पोर्टस् क्लब]], [[कोलंबो]] || ९ |- | [[रणसिंगे प्रेमदासा मैदान]], [[कोलंबो]] || ६ |- | [[पलेकेले आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट मैदान]], [[कँडी]] || ४ |- | [[गाली आंतरराष्ट्रीय मैदान]], [[गाली, श्रीलंका|गाली]] || ५ |- |rowspan=6 | {{cr|SA}} || [[सहारा स्टेडियम किंग्जमेड, दरबान|किंग्जमेड आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट मैदान]], [[दरबान|डर्बन]] || ५ |- | [[वॉन्डरर्स स्टेडियम, जोहान्सबर्ग|वॉन्डरर्स स्टेडियम]], [[जोहान्सबर्ग]] || ५ |- | [[सेंट जॉर्जेस ओव्हल]], [[पोर्ट एलिझाबेथ]] || २ |- | [[सहारा पार्क न्यूलँड्स|न्यूलँड्स स्टेडियम]], [[केप टाउन]] || ५ |- | [[स्प्रिंगबॉक पार्क|मानगुआंग ओव्हल]], [[ब्लूमफाँटेन]] || १ |- | [[सुपरस्पोर्ट्स पार्क]], [[सेंच्युरियन]] || २ |- |rowspan=9 | {{cr|WIN}} || [[क्वीन्स पार्क ओव्हल]], [[पोर्ट ऑफ स्पेन]] || १३ |- | [[केन्सिंग्टन ओव्हल]], [[ब्रिजटाउन]] || ९ |- | [[बाउर्डा]], [[गयाना]] || ६ |- | [[सबिना पार्क]], [[जमैका]] || १३ |- | [[अँटिगा रिक्रिएशन मैदान]], [[अँटिगा]] || ४ |- | [[डॅरेन सॅमी राष्ट्रीय क्रिकेट स्टेडियम, सेंट लुसिया|डॅरेन सॅमी राष्ट्रीय क्रिकेट स्टेडियम]], [[सेंट लुसिया]] || २ |- | [[वॉर्नर पार्क]], [[बासेतेर]] || १ |- | [[विंडसर पार्क]], [[डॉमिनिका]] || १ |- | [[सर व्हिव्हियन रिचर्ड्‌स स्टेडियम]], [[अँटिगा]] || २ |- |rowspan=2 | {{cr|ZIM}} || [[क्वीन्स स्पोर्ट्स क्लब]], [[बुलावायो]] || २ |- | [[हरारे स्पोर्ट्स क्लब]], [[हरारे]] || ४ |} ==यादी== {| class="wikitable ubsortable" style="text-align:left; white-space:nowrap" |- ! सामना क्र. ! कसोटी क्र. ! तारीख ! विरुद्ध संघ ! स्थळ ! विजेता ! स्पर्धेतील भाग |- | १ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/62605.html २१९] || २५-२८ जून १९३२ || {{cr|ENG}} || {{flagicon|ENG}} [[लॉर्ड्स क्रिकेट मैदान|लॉर्ड्स]], [[लंडन]] || {{cr|ENG}} || rowspan=538 | |- | २ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/62616.html २३०] || १५-१८ डिसेंबर १९३३ || {{cr|ENG}} || {{ध्वजचिन्ह|भारत|ब्रिटिश}} [[बॉम्बे जिमखाना]], [[मुंबई]] || {{cr|ENG}} |- | ३ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/62617.html २३१] || ५-८ जानेवारी १९३४ || {{cr|ENG}} || {{ध्वजचिन्ह|भारत|ब्रिटिश}} [[ईडन गार्डन्स]], [[कोलकाता]] || अनिर्णित |- | ४ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/62618.html २३२] || १०-१३ फेब्रुवारी १९३४ || {{cr|ENG}} || {{ध्वजचिन्ह|भारत|ब्रिटिश}} [[एम.ए. चिदंबरम स्टेडियम, चेन्नई|एम.ए. चिदंबरम स्टेडियम]], [[चेन्नई]] || {{cr|ENG}} |- | ५ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/62638.html २५२] || २७-३० जून १९३६ || {{cr|ENG}} || {{flagicon|ENG}} [[लॉर्ड्स क्रिकेट मैदान|लॉर्ड्स]], [[लंडन]] || {{cr|ENG}} |- | ६ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/62639.html २५३] || २५-२८ जुलै १९३६ || {{cr|ENG}} || {{flagicon|ENG}} [[ओल्ड ट्रॅफर्ड क्रिकेट मैदान|ओल्ड ट्रॅफर्ड]], [[मँचेस्टर]] || अनिर्णित |- | ७ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/62640.html २५४] || १५-१८ ऑगस्ट १९३६ || {{cr|ENG}} || {{flagicon|ENG}} [[द ओव्हल]], [[लंडन]] || {{cr|ENG}} |- | ८ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/62662.html २७६] || २२-२५ जून १९४६ || {{cr|ENG}} || {{flagicon|ENG}} [[लॉर्ड्स क्रिकेट मैदान|लॉर्ड्स]], [[लंडन]] || {{cr|ENG}} |- | ९ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/62663.html २७७] || २०-२३ जुलै १९४६ || {{cr|ENG}} || {{flagicon|ENG}} [[ओल्ड ट्रॅफर्ड क्रिकेट मैदान|ओल्ड ट्रॅफर्ड]], [[मँचेस्टर]] || अनिर्णित |- | १० ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/62664.html २७८] || १७-२० ऑगस्ट १९४६ || {{cr|ENG}} || {{flagicon|ENG}} [[द ओव्हल]], [[लंडन]] || अनिर्णित |- | ११ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/62676.html २९०] || २८ नोव्हेंबर - ४ डिसेंबर १९४७ || {{cr|AUS}} || {{flagicon|AUS}} [[ब्रिस्बेन क्रिकेट मैदान|द गॅब्बा]], [[ब्रिस्बेन]] || {{cr|AUS}} |- | १२ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/62677.html २९१] || १२-१८ डिसेंबर १९४७ || {{cr|AUS}} || {{flagicon|AUS}} [[सिडनी क्रिकेट मैदान]], [[सिडनी]] || अनिर्णित |- | १३ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/62678.html २९२] || १-५ जानेवारी १९४८ || {{cr|AUS}} || {{flagicon|AUS}} [[मेलबर्न क्रिकेट मैदान]], [[मेलबर्न]] || {{cr|AUS}} |- | १४ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/62679.html २९४] || २३-२८ जानेवारी १९४८ || {{cr|AUS}} || {{flagicon|AUS}} [[ॲडलेड ओव्हल]], [[ॲडलेड]] || {{cr|AUS}} |- | १५ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/62680.html २९५] || ६-१० फेब्रुवारी १९४८ || {{cr|AUS}} || {{flagicon|AUS}} [[मेलबर्न क्रिकेट मैदान]], [[मेलबर्न]] || {{cr|AUS}} |- | १६ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/62690.html ३०४] || १०-२४ नोव्हेंबर १९४८ || {{cr|WIN}} || {{flagicon|IND}} [[अरुण जेटली क्रिकेट मैदान]], [[दिल्ली]] || अनिर्णित |- | १७ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/62691.html ३०५] || ९-१३ डिसेंबर १९४८ || {{cr|WIN}} || {{flagicon|IND}} [[ब्रेबॉर्न स्टेडियम]], [[मुंबई]] || अनिर्णित |- | १८ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/62692.html ३०८] || ३१ डिसेंबर १९४८ - ४ जानेवारी १९४९ || {{cr|WIN}} || {{flagicon|IND}} [[ईडन गार्डन्स]], [[कोलकाता]] || अनिर्णित |- | १९ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/62693.html ३१०] || २७-३१ जानेवारी १९४९ || {{cr|WIN}} || {{flagicon|IND}} [[एम.ए. चिदंबरम स्टेडियम, चेन्नई|एम.ए. चिदंबरम स्टेडियम]], [[चेन्नई]] || {{cr|WIN}} |- | २० ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/62694.html ३११] || ४-८ फेब्रुवारी १९४९ || {{cr|WIN}} || {{flagicon|IND}} [[ब्रेबॉर्न स्टेडियम]], [[मुंबई]] || अनिर्णित |- | २१ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/62725.html ३३९] || २-७ नोव्हेंबर १९५१ || {{cr|ENG}} || {{flagicon|IND}} [[अरुण जेटली क्रिकेट मैदान]], [[दिल्ली]] || अनिर्णित |- | २२ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/62726.html ३४२] || १४-१९ डिसेंबर १९५१ || {{cr|ENG}} || {{flagicon|IND}} [[ब्रेबॉर्न स्टेडियम]], [[मुंबई]] || अनिर्णित |- | २३ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/62727.html ३४४] || ३० डिसेंबर १९५१ - ४ जानेवारी १९५२ || {{cr|ENG}} || {{flagicon|IND}} [[ईडन गार्डन्स]], [[कोलकाता]] || अनिर्णित |- | २४ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/62728.html ३४६] || १२-१४ जानेवारी १९५२ || {{cr|ENG}} || {{flagicon|IND}} [[ग्रीन पार्क]], [[कानपूर]] || {{cr|ENG}} |- | २५ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/62729.html ३४८] || ६-१० फेब्रुवारी १९५२ || {{cr|ENG}} || {{flagicon|IND}} [[एम.ए. चिदंबरम स्टेडियम, चेन्नई|एम.ए. चिदंबरम स्टेडियम]], [[चेन्नई]] || {{cr|IND}} |- | २६ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/62737.html ३५१] || ५-९ जून १९५२ || {{cr|ENG}} || {{flagicon|ENG}} [[हेडिंग्ले मैदान, लीड्स]] || {{cr|ENG}} |- | २७ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/62738.html ३५२] || १९-२४ जून १९५२ || {{cr|ENG}} || {{flagicon|ENG}} [[लॉर्ड्स क्रिकेट मैदान|लॉर्ड्स]], [[लंडन]] || {{cr|ENG}} |- | २८ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/62739.html ३५३] || १७-१९ जुलै १९५२ || {{cr|ENG}} || {{flagicon|ENG}} [[ओल्ड ट्रॅफर्ड क्रिकेट मैदान|ओल्ड ट्रॅफर्ड]], [[मँचेस्टर]] || {{cr|ENG}} |- | २९ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/62740.html ३५४] || १४-१९ ऑगस्ट १९५२ || {{cr|ENG}} || {{flagicon|ENG}} [[द ओव्हल]], [[लंडन]] || अनिर्णित |- | ३० ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/62741.html ३५५] || १६-१८ ऑक्टोबर १९५२ || {{cr|PAK}} || {{flagicon|IND}} [[अरुण जेटली क्रिकेट मैदान]], [[दिल्ली]] || {{cr|IND}} |- | ३१ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/62742.html ३५६] || २३-२६ ऑक्टोबर १९५२ || {{cr|PAK}} || {{flagicon|IND}} [[विद्यापीठ मैदान, लखनौ]] || {{cr|PAK}} |- | ३२ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/62743.html ३५७] || १३-१६ नोव्हेंबर १९५२ || {{cr|PAK}} || {{flagicon|IND}} [[ब्रेबॉर्न स्टेडियम]], [[मुंबई]] || {{cr|IND}} |- | ३३ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/62744.html ३५८] || २८ नोव्हेंबर - १ डिसेंबर १९५२ || {{cr|PAK}} || {{flagicon|IND}} [[एम.ए. चिदंबरम स्टेडियम, चेन्नई|एम.ए. चिदंबरम स्टेडियम]], [[चेन्नई]] || अनिर्णित |- | ३४ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/62745.html ३६०] || १२-१५ डिसेंबर १९५२ || {{cr|PAK}} || {{flagicon|IND}} [[ईडन गार्डन्स]], [[कोलकाता]] || अनिर्णित |- | ३५ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/62751.html ३६३] || २१-२८ जानेवारी १९५३ || {{cr|WIN}} || {{flagicon|WIN}} [[क्वीन्स पार्क ओव्हल]], [[पोर्ट ऑफ स्पेन]] || अनिर्णित |- | ३६ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/62752.html ३६६] || ७-१२ फेब्रुवारी १९५३ || {{cr|WIN}} || {{flagicon|WIN}} [[केन्सिंग्टन ओव्हल]], [[ब्रिजटाउन]] || {{cr|WIN}} |- | ३७ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/62753.html ३६७] || १९-२५ फेब्रुवारी १९५३ || {{cr|WIN}} || {{flagicon|WIN}} [[क्वीन्स पार्क ओव्हल]], [[पोर्ट ऑफ स्पेन]] || अनिर्णित |- | ३८ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/62754.html ३६९] || ११-१७ मार्च १९५३ || {{cr|WIN}} || {{flagicon|WIN}} [[बाउर्डा]], [[गयाना]] || अनिर्णित |- | ३९ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/62755.html ३७१] || २८ मार्च - ४ एप्रिल १९५३ || {{cr|WIN}} || {{flagicon|WIN}} [[सबिना पार्क]], [[किंग्स्टन]], [[जमैका]] || अनिर्णित |- | ४० ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/62782.html ३९४] || १-४ जानेवारी १९५५ || {{cr|PAK}} || {{flagicon|PAK}} [[बंगबंधू नॅशनल स्टेडियम (ढाका)|बंगबंधू राष्ट्रीय स्टेडियम]], [[ढाका]] || अनिर्णित |- | ४१ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/62783.html ३९५] || १५-१८ जानेवारी १९५५ || {{cr|PAK}} || {{flagicon|PAK}} [[बहावलपूर|बहावलपूर स्टेडियम]], [[बहावलपूर]] || अनिर्णित |- | ४२ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/62784.html ३९७] || २९ जानेवारी - १ फेब्रुवारी १९५५ || {{cr|PAK}} || {{flagicon|PAK}} [[बाग-ए-जीना, लाहोर|बाग-ए-जीना]], [[लाहोर]] || अनिर्णित |- | ४३ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/62785.html ३९८] || १३-१६ फेब्रुवारी १९५५ || {{cr|PAK}} || {{flagicon|PAK}} [[पेशावर|पेशावर क्लब मैदान]], [[पेशावर]] || अनिर्णित |- | ४४ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/62786.html ४००] || २६ फेब्रुवारी - १ मार्च १९५५ || {{cr|PAK}} || {{flagicon|PAK}} [[नॅशनल स्टेडियम, कराची|नॅशनल स्टेडियम]], [[कराची]] || अनिर्णित |- | ४५ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/62802.html ४१६] || १९-२४ नोव्हेंबर १९५५ || {{cr|NZ}} || {{flagicon|IND}} [[लाल बहादूर शास्त्री मैदान, हैदराबाद|लाल बहादूर शास्त्री मैदान]], [[हैदराबाद]] || अनिर्णित |- | ४६ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/62803.html ४१७] || २-७ डिसेंबर १९५५ || {{cr|NZ}} || {{flagicon|IND}} [[ब्रेबॉर्न स्टेडियम]], [[मुंबई]] || {{cr|IND}} |- | ४७ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/62804.html ४१८] || १६-२१ डिसेंबर १९५५ || {{cr|NZ}} || {{flagicon|IND}} [[अरुण जेटली क्रिकेट मैदान]], [[दिल्ली]] || अनिर्णित |- | ४८ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/62805.html ४१९] || २८ डिसेंबर १९५५ - २ जानेवारी १९५६ || {{cr|NZ}} || {{flagicon|IND}} [[ईडन गार्डन्स]], [[कोलकाता]] || अनिर्णित |- | ४९ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/62806.html ४२०] || ६-११ जानेवारी १९५६ || {{cr|NZ}} || {{flagicon|IND}} [[एम.ए. चिदंबरम स्टेडियम, चेन्नई|एम.ए. चिदंबरम स्टेडियम]], [[चेन्नई]] || {{cr|IND}} |- | ५० ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/62817.html ४३१] || १९-२३ ऑक्टोबर १९५६ || {{cr|AUS}} || {{flagicon|IND}} [[एम.ए. चिदंबरम स्टेडियम, चेन्नई|एम.ए. चिदंबरम स्टेडियम]], [[चेन्नई]] || {{cr|AUS}} |- | ५़१ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/62818.html ४३२] || २६-३१ ऑक्टोबर १९५६ || {{cr|AUS}} || {{flagicon|IND}} [[ब्रेबॉर्न स्टेडियम]], [[मुंबई]] || अनिर्णित |- | ५२ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/62819.html ४३३] || २-६ नोव्हेंबर १९५६ || {{cr|AUS}} || {{flagicon|IND}} [[ईडन गार्डन्स]], [[कोलकाता]] || {{cr|AUS}} |- | ५३ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/62845.html ४५९] || २८ नोव्हेंबर - ३ डिसेंबर १९५८ || {{cr|WIN}} || {{flagicon|IND}} [[ब्रेबॉर्न स्टेडियम]], [[मुंबई]] || अनिर्णित |- | ५४ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/62846.html ४६१] || १२-१७ डिसेंबर १९५८ || {{cr|WIN}} || {{flagicon|IND}} [[ग्रीन पार्क]], [[कानपूर]] || {{cr|WIN}} |- | ५५ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/62847.html ४६३] || ३१ डिसेंबर १९५८ - ४ जानेवारी १९५९ || {{cr|WIN}} || {{flagicon|IND}} [[ईडन गार्डन्स]], [[कोलकाता]] || {{cr|WIN}} |- | ५६ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/62848.html ४६५] || २१-२६ जानेवारी १९५९ || {{cr|WIN}} || {{flagicon|IND}} [[एम.ए. चिदंबरम स्टेडियम, चेन्नई|एम.ए. चिदंबरम स्टेडियम]], [[चेन्नई]] || {{cr|WIN}} |- | ५७ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/62849.html ४६७] || ६-११ फेब्रुवारी १९५९ || {{cr|WIN}} || {{flagicon|IND}} [[अरुण जेटली क्रिकेट मैदान]], [[दिल्ली]] || अनिर्णित |- | ५८ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/62860.html ४७४] || ४-८ जून १९५९ || {{cr|ENG}} || {{flagicon|ENG}} [[ट्रेंट ब्रिज मैदान, नॉटिंगहॅम]] || {{cr|ENG}} |- | ५९ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/62861.html ४७५] || १८-२० जून १९५९ || {{cr|ENG}} || {{flagicon|ENG}} [[लॉर्ड्स क्रिकेट मैदान|लॉर्ड्स]], [[लंडन]] || {{cr|ENG}} |- | ६० ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/62862.html ४७६] || २-४ जुलै १९५९ || {{cr|ENG}} || {{flagicon|ENG}} [[हेडिंग्ले मैदान, लीड्स]] || {{cr|ENG}} |- | ६१ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/62863.html ४७७] || २३-२८ जुलै १९५९ || {{cr|ENG}} || {{flagicon|ENG}} [[ओल्ड ट्रॅफर्ड क्रिकेट मैदान|ओल्ड ट्रॅफर्ड]], [[मँचेस्टर]] || {{cr|ENG}} |- | ६२ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/62864.html ४७८] || २०-२४ ऑगस्ट १९५९ || {{cr|ENG}} || {{flagicon|ENG}} [[द ओव्हल]], [[लंडन]] || {{cr|ENG}} |- | ६३ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/62868.html ४८२] || १२-१६ डिसेंबर १९५९ || {{cr|AUS}} || {{flagicon|IND}} [[अरुण जेटली क्रिकेट मैदान]], [[दिल्ली]] || {{cr|AUS}} |- | ६४ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/62869.html ४८३] || १९-२४ डिसेंबर १९५९ || {{cr|AUS}} || {{flagicon|IND}} [[ग्रीन पार्क]], [[कानपूर]] || {{cr|IND}} |- | ६५ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/62870.html ४८४] || १-६ जानेवारी १९६० || {{cr|AUS}} || {{flagicon|IND}} [[ब्रेबॉर्न स्टेडियम]], [[मुंबई]] || अनिर्णित |- | ६६ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/62871.html ४८६] || १३-१७ जानेवारी १९६० || {{cr|AUS}} || {{flagicon|IND}} [[एम.ए. चिदंबरम स्टेडियम, चेन्नई|एम.ए. चिदंबरम स्टेडियम]], [[चेन्नई]] || {{cr|AUS}} |- | ६७ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/62872.html ४८७] || २३-२८ जानेवारी १९६० || {{cr|AUS}} || {{flagicon|IND}} [[ईडन गार्डन्स]], [[कोलकाता]] || अनिर्णित |- | ६८ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/62883.html ४९७] || २-७ डिसेंबर १९६० || {{cr|PAK}} || {{flagicon|IND}} [[ब्रेबॉर्न स्टेडियम]], [[मुंबई]] || अनिर्णित |- | ६९ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/62884.html ४९९] || १६-२१ डिसेंबर १९६० || {{cr|PAK}} || {{flagicon|IND}} [[ग्रीन पार्क]], [[कानपूर]] || अनिर्णित |- | ७० ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/62885.html ५०१] || ३० डिसेंबर १९६० - ४ जानेवारी १९६१ || {{cr|PAK}} || {{flagicon|IND}} [[ईडन गार्डन्स]], [[कोलकाता]] || अनिर्णित |- | ७१ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/62886.html ५०३] || १३-१८ जानेवारी १९६१ || {{cr|PAK}} || {{flagicon|IND}} [[एम.ए. चिदंबरम स्टेडियम, चेन्नई|एम.ए. चिदंबरम स्टेडियम]], [[चेन्नई]] || अनिर्णित |- | ७२ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/62887.html ५०५] || ८-१३ फेब्रुवारी १९६१ || {{cr|PAK}} || {{flagicon|IND}} [[अरुण जेटली क्रिकेट मैदान]], [[दिल्ली]] || अनिर्णित |- | ७३ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/62901.html ५१३] || ११-१६ नोव्हेंबर १९६१ || {{cr|ENG}} || {{flagicon|IND}} [[ब्रेबॉर्न स्टेडियम]], [[मुंबई]] || अनिर्णित |- | ७४ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/62902.html ५१४] || १-६ डिसेंबर १९६१ || {{cr|ENG}} || {{flagicon|IND}} [[ग्रीन पार्क]], [[कानपूर]] || अनिर्णित |- | ७५ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/62903.html ५१६] || १३-१८ डिसेंबर १९६१ || {{cr|ENG}} || {{flagicon|IND}} [[अरुण जेटली क्रिकेट मैदान]], [[दिल्ली]] || अनिर्णित |- | ७६ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/62904.html ५१८] || ३० डिसेंबर १९६१ - ४ जानेवारी १९६२ || {{cr|ENG}} || {{flagicon|IND}} [[ईडन गार्डन्स]], [[कोलकाता]] || {{cr|IND}} |- | ७७ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/62905.html ५२०] || १०-१५ जानेवारी १९६२ || {{cr|ENG}} || {{flagicon|IND}} [[एम.ए. चिदंबरम स्टेडियम, चेन्नई|एम.ए. चिदंबरम स्टेडियम]], [[चेन्नई]] || {{cr|IND}} |- | ७८ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/62911.html ५२५] || १६-२० फेब्रुवारी १९६२ || {{cr|WIN}} || {{flagicon|WIN}} [[क्वीन्स पार्क ओव्हल]], [[पोर्ट ऑफ स्पेन]] || {{cr|WIN}} |- | ७९ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/62912.html ५२६] || ७-१२ मार्च १९६२ || {{cr|WIN}} || {{flagicon|WIN}} [[सबिना पार्क]], [[किंग्स्टन]], [[जमैका]] || {{cr|WIN}} |- | ८० ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/62913.html ५२७] || २३-२८ मार्च १९६२ || {{cr|WIN}} || {{flagicon|WIN}} [[केन्सिंग्टन ओव्हल]], [[ब्रिजटाउन]] || {{cr|WIN}} |- | ८१ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/62914.html ५२८] || ४-९ एप्रिल १९६२ || {{cr|WIN}} || {{flagicon|WIN}} [[क्वीन्स पार्क ओव्हल]], [[पोर्ट ऑफ स्पेन]] || {{cr|WIN}} |- | ८२ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/62915.html ५२९] || १३-१८ एप्रिल १९६२ || {{cr|WIN}} || {{flagicon|WIN}} [[सबिना पार्क]], [[किंग्स्टन]], [[जमैका]] || {{cr|WIN}} |- | ८३ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/62939.html ५५१] || १०-१५ जानेवारी १९६४ || {{cr|ENG}} || {{flagicon|IND}} [[एम.ए. चिदंबरम स्टेडियम, चेन्नई|एम.ए. चिदंबरम स्टेडियम]], [[चेन्नई]] || अनिर्णित |- | ८४ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/62940.html ५५२] || २१-२६ जानेवारी १९६४ || {{cr|ENG}} || {{flagicon|IND}} [[ब्रेबॉर्न स्टेडियम]], [[मुंबई]] || अनिर्णित |- | ८५ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/62941.html ५५४] || २९ जानेवारी - ३ फेब्रुवारी १९६४ || {{cr|ENG}} || {{flagicon|IND}} [[ईडन गार्डन्स]], [[कोलकाता]] || अनिर्णित |- | ८६ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/62942.html ५५६] || ८-१३ फेब्रुवारी १९६४ || {{cr|ENG}} || {{flagicon|IND}} [[अरुण जेटली क्रिकेट मैदान]], [[दिल्ली]] || अनिर्णित |- | ८७ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/62943.html ५५७] || १५-२० फेब्रुवारी १९६४ || {{cr|ENG}} || {{flagicon|IND}} [[ग्रीन पार्क]], [[कानपूर]] || अनिर्णित |- | ८८ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/62952.html ५६६] || २-७ ऑक्टोबर १९६४ || {{cr|AUS}} || {{flagicon|IND}} [[एम.ए. चिदंबरम स्टेडियम, चेन्नई|एम.ए. चिदंबरम स्टेडियम]], [[चेन्नई]] || {{cr|AUS}} |- | ८९ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/62953.html ५६७] || १०-१५ ऑक्टोबर १९६४ || {{cr|AUS}} || {{flagicon|IND}} [[ब्रेबॉर्न स्टेडियम]], [[मुंबई]] || {{cr|IND}} |- | ९० ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/62954.html ५६८] || १७-२२ ऑक्टोबर १९६४ || {{cr|AUS}} || {{flagicon|IND}} [[ईडन गार्डन्स]], [[कोलकाता]] || अनिर्णित |- | ९१ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/62965.html ५७९] || २७ फेब्रुवारी - २ मार्च १९६५ || {{cr|NZ}} || {{flagicon|IND}} [[एम.ए. चिदंबरम स्टेडियम, चेन्नई|एम.ए. चिदंबरम स्टेडियम]], [[चेन्नई]] || अनिर्णित |- | ९२ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/62966.html ५८१] || ५-८ मार्च १९६५ || {{cr|NZ}} || {{flagicon|IND}} [[ईडन गार्डन्स]], [[कोलकाता]] || अनिर्णित |- | ९३ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/62967.html ५८२] || १२-१५ मार्च १९६५ || {{cr|NZ}} || {{flagicon|IND}} [[ब्रेबॉर्न स्टेडियम]], [[मुंबई]] || अनिर्णित |- | ९४ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/62968.html ५८३] || १९-२२ मार्च १९६५ || {{cr|NZ}} || {{flagicon|IND}} [[अरुण जेटली क्रिकेट मैदान]], [[दिल्ली]] || {{cr|IND}} |- | ९५ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/62996.html ६१०] || १३-१८ डिसेंबर १९६६ || {{cr|WIN}} || {{flagicon|IND}} [[ब्रेबॉर्न स्टेडियम]], [[मुंबई]] || {{cr|WIN}} |- | ९६ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/62997.html ६१२] || ३१ डिसेंबर १९६६ - ५ जानेवारी १९६७ || {{cr|WIN}} || {{flagicon|IND}} [[ईडन गार्डन्स]], [[कोलकाता]] || {{cr|WIN}} |- | ९७ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/62998.html ६१४] || १३-१८ जानेवारी १९६७ || {{cr|WIN}} || {{flagicon|IND}} [[एम.ए. चिदंबरम स्टेडियम, चेन्नई|एम.ए. चिदंबरम स्टेडियम]], [[चेन्नई]] || अनिर्णित |- | ९८ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/63004.html ६१८] || ८-१३ जून १९६७ || {{cr|ENG}} || {{flagicon|ENG}} [[हेडिंग्ले मैदान, लीड्स]] || {{cr|ENG}} |- | ९९ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/63005.html ६१९] || २२-२६ जून १९६७ || {{cr|ENG}} || {{flagicon|ENG}} [[लॉर्ड्स क्रिकेट मैदान|लॉर्ड्स]], [[लंडन]] || {{cr|ENG}} |- | १०० ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/63006.html ६२०] || १३-१५ जुलै १९६७ || {{cr|ENG}} || {{flagicon|ENG}} [[एजबॅस्टन मैदान, बर्मिंगहॅम|एजबॅस्टन मैदान]], [[बर्मिंगहॅम]] || {{cr|ENG}} |- ! सामना क्र. ! कसोटी क्र. ! तारीख ! विरुद्ध संघ ! स्थळ ! विजेता |- | १०१ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/63010.html ६२४] || २३-२८ डिसेंबर १९६७ || {{cr|AUS}} || {{flagicon|AUS}} [[ॲडलेड ओव्हल]], [[ॲडलेड]] || {{cr|AUS}} |- | १०२ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/63011.html ६२५] || ३० डिसेंबर १९६७ - ३ जानेवारी १९६८ || {{cr|AUS}} || {{flagicon|AUS}} [[मेलबर्न क्रिकेट मैदान]], [[मेलबर्न]] || {{cr|AUS}} |- | १०३ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/63012.html ६२६] || १९-२४ जानेवारी १९६८ || {{cr|AUS}} || {{flagicon|AUS}} [[ब्रिस्बेन क्रिकेट मैदान|द गॅब्बा]], [[ब्रिस्बेन]] || {{cr|AUS}} |- | १०४ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/63013.html ६२८] || २६-३१ जानेवारी १९६८ || {{cr|AUS}} || {{flagicon|AUS}} [[सिडनी क्रिकेट मैदान]], [[सिडनी]] || {{cr|AUS}} |- | १०५ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/63019.html ६३०] || १५-२० फेब्रुवारी १९६८ || {{cr|NZ}} || {{flagicon|NZ}} [[कॅरिक्सब्रुक्स]], [[ड्युनेडिन]] || {{cr|IND}} |- | १०६ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/63020.html ६३१] || २२-२७ फेब्रुवारी १९६८ || {{cr|NZ}} || {{flagicon|NZ}} [[लँसेस्टर पार्क]], [[क्राइस्टचर्च]] || {{cr|NZ}} |- | १०७ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/63021.html ६३२] || २९ फेब्रुवारी - ४ मार्च १९६८ || {{cr|NZ}} || {{flagicon|NZ}} [[बेसिन रिझर्व]], [[वेलिंग्टन]] || {{cr|IND}} |- | १०८ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/63022.html ६३४] || ७-१२ मार्च १९६८ || {{cr|NZ}} || {{flagicon|NZ}} [[ईडन पार्क]], [[ऑकलंड]] || {{cr|IND}} |- | १०९ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/63045.html ६५९] || २५-३० सप्टेंबर १९६९ || {{cr|NZ}} || {{flagicon|IND}} [[ब्रेबॉर्न स्टेडियम]], [[मुंबई]] || {{cr|IND}} |- | ११० ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/63046.html ६६०] || ३-८ ऑक्टोबर १९६९ || {{cr|NZ}} || {{flagicon|IND}} [[विदर्भ क्रिकेट असोसिएशन मैदान]], [[नागपूर]] || {{cr|NZ}} |- | १११ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/63047.html ६६१] || १५-२० ऑक्टोबर १९६९ || {{cr|NZ}} || {{flagicon|IND}} [[लाल बहादूर शास्त्री मैदान, हैदराबाद|लाल बहादूर शास्त्री मैदान]], [[हैदराबाद]] || अनिर्णित |- | ११२ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/63051.html ६६४] || ४-९ नोव्हेंबर १९६९ || {{cr|AUS}} || {{flagicon|IND}} [[ब्रेबॉर्न स्टेडियम]], [[मुंबई]] || {{cr|AUS}} |- | ११३ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/63052.html ६६६] || १५-२० नोव्हेंबर १९६९ || {{cr|AUS}} || {{flagicon|IND}} [[ग्रीन पार्क]], [[कानपूर]] || अनिर्णित |- | ११४ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/63053.html ६६७] || २८ नोव्हेंबर - २ डिसेंबर १९६९ || {{cr|AUS}} || {{flagicon|IND}} [[अरुण जेटली क्रिकेट मैदान]], [[दिल्ली]] || {{cr|IND}} |- | ११५ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/63054.html ६६८] || १२-१६ डिसेंबर १९६९ || {{cr|AUS}} || {{flagicon|IND}} [[ईडन गार्डन्स]], [[कोलकाता]] || {{cr|AUS}} |- | ११६ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/63055.html ६६९] || २४-२८ डिसेंबर १९६९ || {{cr|AUS}} || {{flagicon|IND}} [[एम.ए. चिदंबरम स्टेडियम, चेन्नई|एम.ए. चिदंबरम स्टेडियम]], [[चेन्नई]] || {{cr|AUS}} |- | ११७ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/63066.html ६८०] || १८-२३ फेब्रुवारी १९७१ || {{cr|WIN}} || {{flagicon|WIN}} [[सबिना पार्क]], [[किंग्स्टन]], [[जमैका]] || अनिर्णित |- | ११८ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/63067.html ६८३] || ६-१० मार्च १९७१ || {{cr|WIN}} || {{flagicon|WIN}} [[क्वीन्स पार्क ओव्हल]], [[पोर्ट ऑफ स्पेन]] || {{cr|IND}} |- | ११९ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/63068.html ६८४] || १९-२४ मार्च १९७१ || {{cr|WIN}} || {{flagicon|WIN}} [[बाउर्डा]], [[गयाना]] || अनिर्णित |- | १२० ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/63069.html ६८५] || १-६ एप्रिल १९७१ || {{cr|WIN}} || {{flagicon|WIN}} [[केन्सिंग्टन ओव्हल]], [[ब्रिजटाउन]] || अनिर्णित |- | १२१ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/63070.html ६८६] || १३-१९ एप्रिल १९७१ || {{cr|WIN}} || {{flagicon|WIN}} [[क्वीन्स पार्क ओव्हल]], [[पोर्ट ऑफ स्पेन]] || अनिर्णित |- | १२२ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/63076.html ६९०] || २२-२७ जुलै १९७१ || {{cr|ENG}} || {{flagicon|ENG}} [[लॉर्ड्स क्रिकेट मैदान|लॉर्ड्स]], [[लंडन]] || अनिर्णित |- | १२३ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/63077.html ६९१] || ५-१० ऑगस्ट १९७१ || {{cr|ENG}} || {{flagicon|ENG}} [[ओल्ड ट्रॅफर्ड क्रिकेट मैदान|ओल्ड ट्रॅफर्ड]], [[मँचेस्टर]] || अनिर्णित |- | १२४ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/63078.html ६९२] || १९-२४ ऑगस्ट १९७१ || {{cr|ENG}} || {{flagicon|ENG}} [[द ओव्हल]], [[लंडन]] || {{cr|IND}} |- | १२५ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/63089.html ७०३] || २०-२५ डिसेंबर १९७२ || {{cr|ENG}} || {{flagicon|IND}} [[अरुण जेटली क्रिकेट मैदान]], [[दिल्ली]] || {{cr|ENG}} |- | १२६ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/63090.html ७०६] || ३० डिसेंबर १९७२ - ४ जानेवारी १९७३ || {{cr|ENG}} || {{flagicon|IND}} [[ईडन गार्डन्स]], [[कोलकाता]] || {{cr|IND}} |- | १२७ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/63091.html ७०८] || १२-१७ जानेवारी १९७३ || {{cr|ENG}} || {{flagicon|IND}} [[एम.ए. चिदंबरम स्टेडियम, चेन्नई|एम.ए. चिदंबरम स्टेडियम]], [[चेन्नई]] || {{cr|IND}} |- | १२८ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/63092.html ७०९] || २५-३० जानेवारी १९७३ || {{cr|ENG}} || {{flagicon|IND}} [[ग्रीन पार्क]], [[कानपूर]] || अनिर्णित |- | १२९ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/63093.html ७११] || ६-११ फेब्रुवारी १९७३ || {{cr|ENG}} || {{flagicon|IND}} [[ब्रेबॉर्न स्टेडियम]], [[मुंबई]] || अनिर्णित |- | १३० ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/63125.html ७३९] || ६-११ जून १९७४ || {{cr|ENG}} || {{flagicon|ENG}} [[ओल्ड ट्रॅफर्ड क्रिकेट मैदान|ओल्ड ट्रॅफर्ड]], [[मँचेस्टर]] || {{cr|ENG}} |- | १३१ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/63126.html ७४०] || २०-२४ जून १९७४ || {{cr|ENG}} || {{flagicon|ENG}} [[लॉर्ड्स क्रिकेट मैदान|लॉर्ड्स]], [[लंडन]] || {{cr|ENG}} |- | १३२ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/63127.html ७४१] || ४-८ जुलै १९७४ || {{cr|ENG}} || {{flagicon|ENG}} [[एजबॅस्टन मैदान, बर्मिंगहॅम|एजबॅस्टन मैदान]], [[बर्मिंगहॅम]] || {{cr|ENG}} |- | १३३ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/63131.html ७४५] || २२-२७ नोव्हेंबर १९७४ || {{cr|WIN}} || {{flagicon|IND}} [[एम. चिन्नास्वामी स्टेडियम, बंगळूर]] || {{cr|WIN}} |- | १३४ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/63132.html ७४७] || ११-१५ डिसेंबर १९७४ || {{cr|WIN}} || {{flagicon|IND}} [[अरुण जेटली क्रिकेट मैदान]], [[दिल्ली]] || {{cr|WIN}} |- | १३५ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/63133.html ७५०] || २७ डिसेंबर १९७४ - १ जानेवारी १९७५ || {{cr|WIN}} || {{flagicon|IND}} [[ईडन गार्डन्स]], [[कोलकाता]] || {{cr|IND}} |- | १३६ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/63134.html ७५२] || ११-१५ जानेवारी १९७५ || {{cr|WIN}} || {{flagicon|IND}} [[एम.ए. चिदंबरम स्टेडियम, चेन्नई|एम.ए. चिदंबरम स्टेडियम]], [[चेन्नई]] || {{cr|IND}} |- | १३७ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/63135.html ७५३] || २३-२९ जानेवारी १९७५ || {{cr|WIN}} || {{flagicon|IND}} [[वानखेडे स्टेडियम]], [[मुंबई]] || {{cr|WIN}} |- | १३८ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/63156.html ७६९] || २४-२८ जानेवारी १९७६ || {{cr|NZ}} || {{flagicon|NZ}} [[ईडन पार्क]], [[ऑकलंड]] || {{cr|IND}} |- | १३९ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/63157.html ७७१] || ५-१० फेब्रुवारी १९७६ || {{cr|NZ}} || {{flagicon|NZ}} [[लँसेस्टर पार्क]], [[क्राइस्टचर्च]] || अनिर्णित |- | १४० ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/63158.html ७७२] || १३-१७ फेब्रुवारी १९७६ || {{cr|NZ}} || {{flagicon|NZ}} [[बेसिन रिझर्व]], [[वेलिंग्टन]] || {{cr|NZ}} |- | १४१ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/63159.html ७७३] || १०-१३ मार्च १९७६ || {{cr|WIN}} || {{flagicon|WIN}} [[केन्सिंग्टन ओव्हल]], [[ब्रिजटाउन]] || {{cr|WIN}} |- | १४२ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/63160.html ७७४] || २४-२९ मार्च १९७६ || {{cr|WIN}} || {{flagicon|WIN}} [[क्वीन्स पार्क ओव्हल]], [[पोर्ट ऑफ स्पेन]] || अनिर्णित |- | १४३ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/63161.html ७७५] || ७-१२ एप्रिल १९७६ || {{cr|WIN}} || {{flagicon|WIN}} [[क्वीन्स पार्क ओव्हल]], [[पोर्ट ऑफ स्पेन]] || {{cr|IND}} |- | १४४ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/63162.html ७७६] || २१-२५ एप्रिल १९७६ || {{cr|WIN}} || {{flagicon|WIN}} [[सबिना पार्क]], [[किंग्स्टन]], [[जमैका]] || {{cr|WIN}} |- | १४५ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/63171.html ७८५] || १०-१५ नोव्हेंबर १९७६ || {{cr|NZ}} || {{flagicon|IND}} [[वानखेडे स्टेडियम]], [[मुंबई]] || {{cr|IND}} |- | १४६ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/63172.html ७८६] || १८-२३ नोव्हेंबर १९७६ || {{cr|NZ}} || {{flagicon|IND}} [[ग्रीन पार्क]], [[कानपूर]] || अनिर्णित |- | १४७ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/63173.html ७८७] || २६ नोव्हेंबर - २ डिसेंबर १९७६ || {{cr|NZ}} || {{flagicon|IND}} [[एम.ए. चिदंबरम स्टेडियम, चेन्नई|एम.ए. चिदंबरम स्टेडियम]], [[चेन्नई]] || {{cr|IND}} |- | १४८ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/63174.html ७८८] || १७-२२ डिसेंबर १९७६ || {{cr|ENG}} || {{flagicon|IND}} [[अरुण जेटली क्रिकेट मैदान]], [[दिल्ली]] || {{cr|ENG}} |- | १४९ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/63175.html ७९१] || १-६ जानेवारी १९७७ || {{cr|ENG}} || {{flagicon|IND}} [[ईडन गार्डन्स]], [[कोलकाता]] || {{cr|ENG}} |- | १५० ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/63176.html ७९३] || १४-१९ जानेवारी १९७७ || {{cr|ENG}} || {{flagicon|IND}} [[एम.ए. चिदंबरम स्टेडियम, चेन्नई|एम.ए. चिदंबरम स्टेडियम]], [[चेन्नई]] || {{cr|ENG}} |- | १५१ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/63177.html ७९४] || २८ जानेवारी - २ फेब्रुवारी १९७७ || {{cr|ENG}} || {{flagicon|IND}} [[एम. चिन्नास्वामी स्टेडियम, बंगळूर]] || {{cr|IND}} |- | १५२ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/63178.html ७९५] || ११-१६ फेब्रुवारी १९७७ || {{cr|ENG}} || {{flagicon|IND}} [[वानखेडे स्टेडियम]], [[मुंबई]] || अनिर्णित |- | १५३ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/63195.html ८०९] || २-६ डिसेंबर १९७७ || {{cr|AUS}} || {{flagicon|AUS}} [[ब्रिस्बेन क्रिकेट मैदान|द गॅब्बा]], [[ब्रिस्बेन]] || {{cr|AUS}} |- | १५४ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/63196.html ८११] || १६-२१ डिसेंबर १९७७ || {{cr|AUS}} || {{flagicon|AUS}} [[वाका मैदान]], [[पर्थ]] || {{cr|AUS}} |- | १५५ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/63197.html ८१२] || ३० डिसेंबर १९७७ - ४ जानेवारी १९७८ || {{cr|AUS}} || {{flagicon|AUS}} [[मेलबर्न क्रिकेट मैदान]], [[मेलबर्न]] || {{cr|IND}} |- | १५६ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/63198.html ८१४] || ७-१२ जानेवारी १९७८ || {{cr|AUS}} || {{flagicon|AUS}} [[सिडनी क्रिकेट मैदान]], [[सिडनी]] || {{cr|IND}} |- | १५७ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/63199.html ८१६] || २८ जानेवारी - ३ फेब्रुवारी १९७८ || {{cr|AUS}} || {{flagicon|AUS}} [[ॲडलेड ओव्हल]], [[ॲडलेड]] || {{cr|AUS}} |- | १५८ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/63217.html ८३१] || १६-२१ ऑक्टोबर १९७८ || {{cr|PAK}} || {{flagicon|PAK}} [[इक्बाल स्टेडियम, फैसलाबाद]] || अनिर्णित |- | १५९ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/63218.html ८३२] || २७ ऑक्टोबर - १ नोव्हेंबर १९७८ || {{cr|PAK}} || {{flagicon|PAK}} [[गद्दाफी मैदान]], [[लाहोर]] || {{cr|PAK}} |- | १६० ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/63219.html ८३३] || १४-१९ नोव्हेंबर १९७८ || {{cr|PAK}} || {{flagicon|PAK}} [[नॅशनल स्टेडियम, कराची]] || {{cr|PAK}} |- | १६१ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/63226.html ८३५] || १-६ डिसेंबर १९७८ || {{cr|WIN}} || {{flagicon|IND}} [[वानखेडे स्टेडियम]], [[मुंबई]] || अनिर्णित |- | १६२ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/63227.html ८३७] || १५-२० डिसेंबर १९७८ || {{cr|WIN}} || {{flagicon|IND}} [[एम. चिन्नास्वामी स्टेडियम, बंगळूर]] || अनिर्णित |- | १६३ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/63228.html ८३९] || २९ डिसेंबर १९७८ - ३ जानेवारी १९७९ || {{cr|WIN}} || {{flagicon|IND}} [[ईडन गार्डन्स]], [[कोलकाता]] || अनिर्णित |- | १६४ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/63229.html ८४१] || १२-१६ जानेवारी १९७९ || {{cr|WIN}} || {{flagicon|IND}} [[एम.ए. चिदंबरम स्टेडियम, चेन्नई|एम.ए. चिदंबरम स्टेडियम]], [[चेन्नई]] || {{cr|IND}} |- | १६५ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/63230.html ८४२] || २४-२९ जानेवारी १९७९ || {{cr|WIN}} || {{flagicon|IND}} [[अरुण जेटली क्रिकेट मैदान]], [[दिल्ली]] || अनिर्णित |- | १६६ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/63231.html ८४५] || २-८ फेब्रुवारी १९७९ || {{cr|WIN}} || {{flagicon|IND}} [[ग्रीन पार्क]], [[कानपूर]] || अनिर्णित |- | १६७ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/63237.html ८५१] || १२-१६ जुलै १९७९ || {{cr|ENG}} || {{flagicon|ENG}} [[एजबॅस्टन मैदान, बर्मिंगहॅम|एजबॅस्टन मैदान]], [[बर्मिंगहॅम]] || {{cr|ENG}} |- | १६८ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/63238.html ८५२] || २-७ ऑगस्ट १९७९ || {{cr|ENG}} || {{flagicon|ENG}} [[लॉर्ड्स क्रिकेट मैदान|लॉर्ड्स]], [[लंडन]] || अनिर्णित |- | १६९ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/63239.html ८५३] || १६-२१ ऑगस्ट १९७९ || {{cr|ENG}} || {{flagicon|ENG}} [[हेडिंग्ले मैदान, लीड्स]] || अनिर्णित |- | १७० ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/63240.html ८५४] || ३० ऑगस्ट - ४ सप्टेंबर १९७९ || {{cr|ENG}} || {{flagicon|ENG}} [[द ओव्हल]], [[लंडन]] || अनिर्णित |- | १७१ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/63241.html ८५५] || ११-१६ सप्टेंबर १९७९ || {{cr|AUS}} || {{flagicon|IND}} [[एम.ए. चिदंबरम स्टेडियम, चेन्नई|एम.ए. चिदंबरम स्टेडियम]], [[चेन्नई]] || अनिर्णित |- | १७२ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/63242.html ८५६] || १९-२४ सप्टेंबर १९७९ || {{cr|AUS}} || {{flagicon|IND}} [[एम. चिन्नास्वामी स्टेडियम, बंगळूर]] || अनिर्णित |- | १७३ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/63243.html ८५७] || २-७ ऑक्टोबर १९७९ || {{cr|AUS}} || {{flagicon|IND}} [[ग्रीन पार्क]], [[कानपूर]] || {{cr|IND}} |- | १७४ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/63244.html ८५८] || १३-१८ ऑक्टोबर १९७९ || {{cr|AUS}} || {{flagicon|IND}} [[अरुण जेटली क्रिकेट मैदान]], [[दिल्ली]] || अनिर्णित |- | १७५ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/63245.html ८५९] || २६-३१ ऑक्टोबर १९७९ || {{cr|AUS}} || {{flagicon|IND}} [[ईडन गार्डन्स]], [[कोलकाता]] || अनिर्णित |- | १७६ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/63246.html ८६०] || ३-७ नोव्हेंबर १९७९ || {{cr|AUS}} || {{flagicon|IND}} [[वानखेडे स्टेडियम]], [[मुंबई]] || {{cr|IND}} |- | १७७ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/63247.html ८६१] || २१-२६ नोव्हेंबर १९७९ || {{cr|PAK}} || {{flagicon|IND}} [[एम. चिन्नास्वामी स्टेडियम, बंगळूर]] || अनिर्णित |- | १७८ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/63248.html ८६३] || ४-९ डिसेंबर १९७९ || {{cr|PAK}} || {{flagicon|IND}} [[अरुण जेटली क्रिकेट मैदान]], [[दिल्ली]] || अनिर्णित |- | १७९ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/63249.html ८६५] || १६-२० डिसेंबर १९७९ || {{cr|PAK}} || {{flagicon|IND}} [[वानखेडे स्टेडियम]], [[मुंबई]] || {{cr|IND}} |- | १८० ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/63250.html ८६६] || २५-३० डिसेंबर १९७९ || {{cr|PAK}} || {{flagicon|IND}} [[ग्रीन पार्क]], [[कानपूर]] || अनिर्णित |- | १८१ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/63251.html ८६९] || १५-२० जानेवारी १९८० || {{cr|PAK}} || {{flagicon|IND}} [[एम.ए. चिदंबरम स्टेडियम, चेन्नई|एम.ए. चिदंबरम स्टेडियम]], [[चेन्नई]] || {{cr|IND}} |- | १८२ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/63252.html ८७१] || २९ जानेवारी - ३ फेब्रुवारी १९८० || {{cr|PAK}} || {{flagicon|IND}} [[ईडन गार्डन्स]], [[कोलकाता]] || अनिर्णित |- | १८३ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/63262.html ८७४] || १५-१९ फेब्रुवारी १९८० || {{cr|ENG}} || {{flagicon|IND}} [[वानखेडे स्टेडियम]], [[मुंबई]] || {{cr|ENG}} |- | १८४ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/63279.html ८९३] || २-४ जानेवारी १९८० || {{cr|AUS}} || {{flagicon|AUS}} [[सिडनी क्रिकेट मैदान]], [[सिडनी]] || {{cr|AUS}} |- | १८५ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/63280.html ८९४] || २३-२७ जानेवारी १९८० || {{cr|AUS}} || {{flagicon|AUS}} [[ॲडलेड ओव्हल]], [[ॲडलेड]] || अनिर्णित |- | १८६ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/63281.html ८९५] || ७-११ फेब्रुवारी १९८१ || {{cr|AUS}} || {{flagicon|AUS}} [[मेलबर्न क्रिकेट मैदान]], [[मेलबर्न]] || {{cr|IND}} |- | १८७ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/63286.html ८९७] || २१-२५ फेब्रुवारी १९८१ || {{cr|NZ}} || {{flagicon|NZ}} [[बेसिन रिझर्व]], [[वेलिंग्टन]] || {{cr|NZ}} |- | १८८ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/63287.html ८९८] || ६-११ मार्च १९८१ || {{cr|NZ}} || {{flagicon|NZ}} [[लँसेस्टर पार्क]], [[क्राइस्टचर्च]] || अनिर्णित |- | १८९ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/63288.html ८९९] || १३-१८ मार्च १९८१ || {{cr|NZ}} || {{flagicon|NZ}} [[ईडन पार्क]], [[ऑकलंड]] || अनिर्णित |- | १९० ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/63298.html ९११] || २७ नोव्हेंबर - १ डिसेंबर १९८१ || {{cr|ENG}} || {{flagicon|IND}} [[वानखेडे स्टेडियम]], [[मुंबई]] || {{cr|IND}} |- | १९१ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/63299.html ९१२] || ९-१४ डिसेंबर १९८१ || {{cr|ENG}} || {{flagicon|IND}} [[एम. चिन्नास्वामी स्टेडियम, बंगळूर]] || अनिर्णित |- | १९२ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/63300.html ९१४] || २३-२८ डिसेंबर १९८१ || {{cr|ENG}} || {{flagicon|IND}} [[अरुण जेटली क्रिकेट मैदान]], [[दिल्ली]] || अनिर्णित |- | १९३ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/63301.html ९१६] || १-६ जानेवारी १९८२ || {{cr|ENG}} || {{flagicon|IND}} [[ईडन गार्डन्स]], [[कोलकाता]] || अनिर्णित |- | १९४ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/63302.html ९१८] || १३-१८ जानेवारी १९८२ || {{cr|ENG}} || {{flagicon|IND}} [[एम.ए. चिदंबरम स्टेडियम, चेन्नई|एम.ए. चिदंबरम स्टेडियम]], [[चेन्नई]] || अनिर्णित |- | १९५ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/63303.html ९२०] || ३० जानेवारी - ४ फेब्रुवारी १९८२ || {{cr|ENG}} || {{flagicon|IND}} [[ग्रीन पार्क]], [[कानपूर]] || अनिर्णित |- | १९६ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/63314.html ९२८] || १०-१५ जून १९८२ || {{cr|ENG}} || {{flagicon|ENG}} [[लॉर्ड्स क्रिकेट मैदान|लॉर्ड्स]], [[लंडन]] || {{cr|ENG}} |- | १९७ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/63315.html ९२९] || २४-२८ जून १९८२ || {{cr|ENG}} || {{flagicon|ENG}} [[ओल्ड ट्रॅफर्ड क्रिकेट मैदान|ओल्ड ट्रॅफर्ड]], [[मँचेस्टर]] || अनिर्णित |- | १९८ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/63316.html ९३०] || ८-१३ जून १९८२ || {{cr|ENG}} || {{flagicon|ENG}} [[द ओव्हल]], [[लंडन]] || अनिर्णित |- | १९९ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/63320.html ९३४] || १७-२२ सप्टेंबर १९८२ || {{cr|SL}} || {{flagicon|IND}} [[एम.ए. चिदंबरम स्टेडियम, चेन्नई|एम.ए. चिदंबरम स्टेडियम]], [[चेन्नई]] || अनिर्णित |- | २०० ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/63329.html ९४१] || १०-१५ डिसेंबर १९८२ || {{cr|PAK}} || {{flagicon|PAK}} [[गद्दाफी मैदान]], [[लाहोर]] || अनिर्णित |- ! सामना क्र. ! कसोटी क्र. ! तारीख ! विरुद्ध संघ ! स्थळ ! विजेता |- | २०१ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/63330.html ९४२] || २३-२७ डिसेंबर १९८२ || {{cr|PAK}} || {{flagicon|PAK}} [[नॅशनल स्टेडियम, कराची|नॅशनल स्टेडियम]], [[कराची]] || {{cr|PAK}} |- | २०२ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/63331.html ९४५] || ३-८ जानेवारी १९८३ || {{cr|PAK}} || {{flagicon|PAK}} [[इक्बाल स्टेडियम, फैसलाबाद|इक्बाल स्टेडियम]], [[फैसलाबाद]] || {{cr|PAK}} |- | २०३ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/63332.html ९४६] || १४-१९ जानेवारी १९८३ || {{cr|PAK}} || {{flagicon|PAK}} [[नियाझ स्टेडियम]], [[हैदराबाद, पाकिस्तान]] || {{cr|PAK}} |- | २०४ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/63333.html ९४७] || २३-२८ जानेवारी १९८३ || {{cr|PAK}} || {{flagicon|PAK}} [[गद्दाफी मैदान]], [[लाहोर]] || अनिर्णित |- | २०५ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/63334.html ९४८] || ३० जानेवारी - ४ फेब्रुवारी १९८३ || {{cr|PAK}} || {{flagicon|PAK}} [[नॅशनल स्टेडियम, कराची|नॅशनल स्टेडियम]], [[कराची]] || अनिर्णित |- | २०६ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/63335.html ९४९] || २३-२८ फेब्रुवारी १९८३ || {{cr|WIN}} || {{flagicon|WIN}} [[सबिना पार्क]], [[किंग्स्टन]], [[जमैका]] || {{cr|WIN}} |- | २०७ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/63336.html ९५२] || ११-१६ मार्च १९८३ || {{cr|WIN}} || {{flagicon|WIN}} [[क्वीन्स पार्क ओव्हल]], [[पोर्ट ऑफ स्पेन]] || अनिर्णित |- | २०८ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/63337.html ९५३] || ३१ मार्च - ५ एप्रिल १९८३ || {{cr|WIN}} || {{flagicon|WIN}} [[बाउर्डा]], [[गयाना]] || अनिर्णित |- | २०९ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/63338.html ९५४] || १५-२० एप्रिल १९८३ || {{cr|WIN}} || {{flagicon|WIN}} [[केन्सिंग्टन ओव्हल]], [[ब्रिजटाउन]] || {{cr|WIN}} |- | २१० ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/63339.html ९५६] || २८ एप्रिल - ३ मे १९८३ || {{cr|WIN}} || {{flagicon|WIN}} [[अँटिगा रिक्रिएशन मैदान]], [[अँटिगा]] || अनिर्णित |- | २११ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/63347.html ९६१] || १४-१९ सप्टेंबर १९८३ || {{cr|PAK}} || {{flagicon|IND}} [[एम. चिन्नास्वामी स्टेडियम, बंगळूर|एम. चिन्नास्वामी स्टेडियम]], [[बंगळूर]] || अनिर्णित |- | २१२ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/63348.html ९६२] || २४-२९ सप्टेंबर १९८३ || {{cr|PAK}} || {{flagicon|IND}} [[गांधी मैदान]], [[जालंदर]] || अनिर्णित |- | २१३ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/63349.html ९६३] || ५-१० ऑक्टोबर १९८३ || {{cr|PAK}} || {{flagicon|IND}} [[विदर्भ क्रिकेट असोसिएशन मैदान]], [[नागपूर]] || अनिर्णित |- | २१४ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/63350.html ९६४] || २१-२५ ऑक्टोबर १९८३ || {{cr|WIN}} || {{flagicon|IND}} [[ग्रीन पार्क]], [[कानपूर]] || {{cr|WIN}} |- | २१५ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/63351.html ९६५] || २९ ऑक्टोबर - ३ नोव्हेंबर १९८३ || {{cr|WIN}} || {{flagicon|IND}} [[अरुण जेटली क्रिकेट मैदान]], [[दिल्ली]] || अनिर्णित |- | २१६ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/63352.html ९६७] || १२-१६ नोव्हेंबर १९८३ || {{cr|WIN}} || {{flagicon|IND}} [[सरदार वल्लभभाई पटेल मैदान]], [[अहमदाबाद]] || {{cr|WIN}} |- | २१७ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/63353.html ९६८] || २४-२९ नोव्हेंबर १९८३ || {{cr|WIN}} || {{flagicon|IND}} [[वानखेडे स्टेडियम]], [[मुंबई]] || अनिर्णित |- | २१८ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/63354.html ९७१] || १०-१४ डिसेंबर १९८३ || {{cr|WIN}} || {{flagicon|IND}} [[ईडन गार्डन्स]], [[कोलकाता]] || {{cr|WIN}} |- | २१९ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/63355.html ९७२] || २४-२९ डिसेंबर १९८३ || {{cr|WIN}} || {{flagicon|IND}} [[एम.ए. चिदंबरम स्टेडियम, चेन्नई|एम.ए. चिदंबरम स्टेडियम]], [[चेन्नई]] || अनिर्णित |- | २२० ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/63381.html ९९५] || १७-२२ ऑक्टोबर १९८४ || {{cr|PAK}} || {{flagicon|PAK}} [[गद्दाफी मैदान]], [[लाहोर]] || अनिर्णित |- | २२१ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/63382.html ९९६] || २४-२९ ऑक्टोबर १९८४ || {{cr|PAK}} || {{flagicon|PAK}} [[इक्बाल स्टेडियम, फैसलाबाद|इक्बाल स्टेडियम]], [[फैसलाबाद]] || अनिर्णित |- | २२२ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/63391.html १००१] || २८ नोव्हेंबर - ३ डिसेंबर १९८४ || {{cr|ENG}} || {{flagicon|IND}} [[वानखेडे स्टेडियम]], [[मुंबई]] || {{cr|IND}} |- | २२३ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/63392.html १००४] || १२-१७ डिसेंबर १९८४ || {{cr|ENG}} || {{flagicon|IND}} [[अरुण जेटली क्रिकेट मैदान]], [[दिल्ली]] || {{cr|ENG}} |- | २२४ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/63393.html १००७] || ३१ डिसेंबर १९८४ - ५ जानेवारी १९८५ || {{cr|ENG}} || {{flagicon|IND}} [[ईडन गार्डन्स]], [[कोलकाता]] || अनिर्णित |- | २२५ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/63394.html १००८] || १३-१८ जानेवारी १९८५ || {{cr|ENG}} || {{flagicon|IND}} [[एम.ए. चिदंबरम स्टेडियम, चेन्नई|एम.ए. चिदंबरम स्टेडियम]], [[चेन्नई]] || {{cr|ENG}} |- | २२६ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/63395.html १०११] || ३१ जानेवारी - ५ फेब्रुवारी १९८५ || {{cr|ENG}} || {{flagicon|IND}} [[ग्रीन पार्क]], [[कानपूर]] || अनिर्णित |- | २२७ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/63409.html १०२३] || ३० ऑगस्ट - ४ सप्टेंबर १९८५ || {{cr|SL}} || {{flagicon|SL}} [[सिंहलीज स्पोर्ट्स क्लब मैदान]], [[कोलंबो]] || अनिर्णित |- | २२८ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/63410.html १०२४] || ६-११ सप्टेंबर १९८५ || {{cr|SL}} || {{flagicon|SL}} [[रणसिंगे प्रेमदासा मैदान]], [[कोलंबो]] || {{cr|SL}} |- | २२९ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/63411.html १०२५] || १४-१९ सप्टेंबर १९८५ || {{cr|SL}} || {{flagicon|SL}} [[पलेकेले आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट मैदान]], [[कँडी]] || अनिर्णित |- | २३० ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/63418.html १०३२] || १३-१७ डिसेंबर १९८५ || {{cr|AUS}} || {{flagicon|AUS}} [[ॲडलेड ओव्हल]], [[ॲडलेड]] || अनिर्णित |- | २३१ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/63419.html १०३३] || २६-३० डिसेंबर १९८५ || {{cr|AUS}} || {{flagicon|AUS}} [[मेलबर्न क्रिकेट मैदान]], [[मेलबर्न]] || अनिर्णित |- | २३२ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/63420.html १०३४] || २-६ जानेवारी १९८६ || {{cr|AUS}} || {{flagicon|AUS}} [[सिडनी क्रिकेट मैदान]], [[सिडनी]] || अनिर्णित |- | २३३ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/63432.html १०४६] || ५-१० जून १९८६ || {{cr|ENG}} || {{flagicon|ENG}} [[लॉर्ड्स क्रिकेट मैदान|लॉर्ड्स]], [[लंडन]] || {{cr|IND}} |- | २३४ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/63433.html १०४७] || १९-२३ जून १९८६ || {{cr|ENG}} || {{flagicon|ENG}} [[हेडिंग्ले मैदान, लीड्स|हेडिंग्ले मैदान]], [[लीड्स]] || {{cr|IND}} |- | २३५ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/63434.html १०४८] || ३-८ जुलै १९८६ || {{cr|ENG}} || {{flagicon|ENG}} [[एजबॅस्टन मैदान, बर्मिंगहॅम|एजबॅस्टन मैदान]], [[बर्मिंगहॅम]] || अनिर्णित |- | २३६ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/63438.html १०५२] || १८-२२ सप्टेंबर १९८६ || {{cr|AUS}} || {{flagicon|IND}} [[एम.ए. चिदंबरम स्टेडियम, चेन्नई|एम.ए. चिदंबरम स्टेडियम]], [[चेन्नई]] || बरोबरीत |- | २३७ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/63439.html १०५३] || २६-३० सप्टेंबर १९८६ || {{cr|AUS}} || {{flagicon|IND}} [[अरुण जेटली क्रिकेट मैदान]], [[दिल्ली]] || अनिर्णित |- | २३८ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/63440.html १०५४] || १५-१९ ऑक्टोबर १९८६ || {{cr|AUS}} || {{flagicon|IND}} [[वानखेडे स्टेडियम]], [[मुंबई]] || अनिर्णित |- | २३९ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/63449.html १०६१] || १७-२२ डिसेंबर १९८६ || {{cr|SL}} || {{flagicon|IND}} [[ग्रीन पार्क]], [[कानपूर]] || अनिर्णित |- | २४० ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/63450.html १०६३] || २७-३१ डिसेंबर १९८६ || {{cr|SL}} || {{flagicon|IND}} [[विदर्भ क्रिकेट असोसिएशन मैदान]], [[नागपूर]] || {{cr|IND}} |- | २४१ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/63451.html १०६४] || ४-७ जानेवारी १९८७ || {{cr|SL}} || {{flagicon|IND}} [[बाराबती मैदान]], [[कटक]] || {{cr|IND}} |- | २४२ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/63452.html १०६६] || ३-८ फेब्रुवारी १९८७ || {{cr|PAK}} || {{flagicon|IND}} [[एम.ए. चिदंबरम स्टेडियम, चेन्नई|एम.ए. चिदंबरम स्टेडियम]], [[चेन्नई]] || अनिर्णित |- | २४३ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/63453.html १०६७] || ११-१६ फेब्रुवारी १९८७ || {{cr|PAK}} || {{flagicon|IND}} [[ईडन गार्डन्स]], [[कोलकाता]] || अनिर्णित |- | २४४ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/63454.html १०६९] || २१-२६ फेब्रुवारी १९८७ || {{cr|PAK}} || {{flagicon|IND}} [[सवाई मानसिंह मैदान]], [[जयपूर]] || अनिर्णित |- | २४५ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/63455.html १०७१] || ४-९ मार्च १९८७ || {{cr|PAK}} || {{flagicon|IND}} [[सरदार पटेल स्टेडियम]], [[अहमदाबाद]] || अनिर्णित |- | २४६ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/63456.html १०७३] || १३-१७ मार्च १९८७ || {{cr|PAK}} || {{flagicon|IND}} [[एम. चिन्नास्वामी स्टेडियम, बंगळूर|एम. चिन्नास्वामी स्टेडियम]], [[बंगळूर]] || {{cr|PAK}} |- | २४७ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/63466.html १०८०] || २५-२९ नोव्हेंबर १९८७ || {{cr|WIN}} || {{flagicon|IND}} [[अरुण जेटली क्रिकेट मैदान]], [[दिल्ली]] || {{cr|WIN}} |- | २४८ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/63467.html १०८५] || ११-१६ डिसेंबर १९८७ || {{cr|WIN}} || {{flagicon|IND}} [[वानखेडे स्टेडियम]], [[मुंबई]] || अनिर्णित |- | २४९ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/63468.html १०८८] || २६-३१ डिसेंबर १९८७ || {{cr|WIN}} || {{flagicon|IND}} [[ईडन गार्डन्स]], [[कोलकाता]] || अनिर्णित |- | २५० ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/63469.html १०८९] || ११-१५ जानेवारी १९८८ || {{cr|WIN}} || {{flagicon|IND}} [[एम.ए. चिदंबरम स्टेडियम, चेन्नई|एम.ए. चिदंबरम स्टेडियम]], [[चेन्नई]] || {{cr|IND}} |- | २५१ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/63493.html ११०७] || १२-१७ नोव्हेंबर १९८८ || {{cr|NZ}} || {{flagicon|IND}} [[एम. चिन्नास्वामी स्टेडियम, बंगळूर|एम. चिन्नास्वामी स्टेडियम]], [[बंगळूर]] || {{cr|IND}} |- | २५२ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/63494.html ११०९] || २४-२९ नोव्हेंबर १९८८ || {{cr|NZ}} || {{flagicon|IND}} [[वानखेडे स्टेडियम]], [[मुंबई]] || {{cr|NZ}} |- | २५३ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/63495.html ११११] || २-६ डिसेंबर १९८८ || {{cr|NZ}} || {{flagicon|IND}} [[लाल बहादूर शास्त्री मैदान, हैदराबाद|लाल बहादूर शास्त्री मैदान]], [[हैदराबाद]] || {{cr|IND}} |- | २५४ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/63503.html १११७] || २५-३० मार्च १९८९ || {{cr|WIN}} || {{flagicon|WIN}} [[बाउर्डा]], [[गयाना]] || अनिर्णित |- | २५५ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/63504.html १११८] || ७-१२ एप्रिल १९८९ || {{cr|WIN}} || {{flagicon|WIN}} [[केन्सिंग्टन ओव्हल]], [[ब्रिजटाउन]] || {{cr|WIN}} |- | २५६ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/63505.html १११९] || १५-२० एप्रिल १९८९ || {{cr|WIN}} || {{flagicon|WIN}} [[क्वीन्स पार्क ओव्हल]], [[पोर्ट ऑफ स्पेन]] || {{cr|WIN}} |- | २५७ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/63506.html ११२०] || २८ एप्रिल - ३ मे १९८९ || {{cr|WIN}} || {{flagicon|WIN}} [[सबिना पार्क]], [[जमैका]] || {{cr|WIN}} |- | २५८ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/63513.html ११२७] || १५-२० नोव्हेंबर १९८९ || {{cr|PAK}} || {{flagicon|PAK}} [[नॅशनल स्टेडियम, कराची|नॅशनल स्टेडियम]], [[कराची]] || अनिर्णित |- | २५९ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/63514.html ११२८] || २३-२८ नोव्हेंबर १९८९ || {{cr|PAK}} || {{flagicon|PAK}} [[इक्बाल स्टेडियम, फैसलाबाद|इक्बाल स्टेडियम]], [[फैसलाबाद]] || अनिर्णित |- | २६० ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/63515.html ११३०] || १-६ डिसेंबर १९८९ || {{cr|PAK}} || {{flagicon|PAK}} [[गद्दाफी स्टेडियम]], [[लाहोर]] || अनिर्णित |- | २६१ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/63516.html ११३२] || ९-१४ डिसेंबर १९८९ || {{cr|PAK}} || {{flagicon|PAK}} [[जिन्ना स्टेडियम, सियालकोट|जिन्ना स्टेडियम]], [[सियालकोट]] || अनिर्णित |- | २६२ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/63523.html ११३६] || २-५ फेब्रुवारी १९९० || {{cr|NZ}} || {{flagicon|NZ}} [[लँसेस्टर पार्क]], [[क्राइस्टचर्च]] || {{cr|NZ}} |- | २६३ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/63524.html ११३८] || ९-१३ फेब्रुवारी १९९० || {{cr|NZ}} || {{flagicon|NZ}} [[मॅकलीन पार्क]], [[नेपियर]] || अनिर्णित |- | २६४ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/63525.html ११३९] || २२-२६ फेब्रुवारी १९९० || {{cr|NZ}} || {{flagicon|NZ}} [[ईडन पार्क]], [[ऑकलंड]] || अनिर्णित |- | २६५ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/63534.html ११४८] || २६-३१ जून १९९० || {{cr|ENG}} || {{flagicon|ENG}} [[लॉर्ड्स क्रिकेट मैदान|लॉर्ड्स]], [[लंडन]] || {{cr|ENG}} |- | २६६ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/63535.html ११४९] || ९-१४ ऑगस्ट १९९० || {{cr|ENG}} || {{flagicon|ENG}} [[ओल्ड ट्रॅफर्ड क्रिकेट मैदान]], [[मँचेस्टर]] || अनिर्णित |- | २६७ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/63536.html ११५०] || २३-२८ ऑगस्ट १९९० || {{cr|ENG}} || {{flagicon|ENG}} [[द ओव्हल]], [[लंडन]] || अनिर्णित |- | २६८ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/63548.html ११५६] || २३-२७ नोव्हेंबर १९९० || {{cr|SL}} || {{flagicon|IND}} [[सेक्टर १६ स्टेडियम]], [[चंदिगढ]] || {{cr|IND}} |- | २६९ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/63563.html ११७७] || २९ नोव्हेंबर - २ डिसेंबर १९९१ || {{cr|AUS}} || {{flagicon|AUS}} [[ब्रिस्बेन क्रिकेट मैदान|द गॅब्बा]], [[ब्रिस्बेन]] || {{cr|AUS}} |- | २७० ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/63564.html ११८०] || २६-२९ डिसेंबर १९९१ || {{cr|AUS}} || {{flagicon|AUS}} [[मेलबर्न क्रिकेट मैदान]], [[मेलबर्न]] || {{cr|AUS}} |- | २७१ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/63565.html ११८१] || २-६ जानेवारी १९९२ || {{cr|AUS}} || {{flagicon|AUS}} [[सिडनी क्रिकेट मैदान]], [[सिडनी]] || अनिर्णित |- | २७२ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/63566.html ११८४] || २५-२९ जानेवारी १९९२ || {{cr|AUS}} || {{flagicon|AUS}} [[ॲडलेड ओव्हल]], [[ॲडलेड]] || {{cr|AUS}} |- | २७३ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/63567.html ११८६] || १-५ फेब्रुवारी १९९२ || {{cr|AUS}} || {{flagicon|AUS}} [[वाका मैदान]], [[पर्थ]] || {{cr|AUS}} |- | २७४ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/63583.html ११९७] || १८-२२ ऑक्टोबर १९९२ || {{cr|ZIM}} || {{flagicon|ZIM}} [[हरारे स्पोर्ट्स क्लब]], [[हरारे]] || अनिर्णित |- | २७५ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/63586.html १२००] || १३-१७ नोव्हेंबर १९९२ || {{cr|RSA}} || {{flagicon|RSA}} [[सहारा स्टेडियम किंग्जमेड, दरबान|सहारा स्टेडियम किंग्जमेड]], [[दरबान|डर्बन]] || अनिर्णित |- | २७६ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/63587.html १२०१] || २६-३० नोव्हेंबर १९९२ || {{cr|RSA}} || {{flagicon|RSA}} [[वॉन्डरर्स स्टेडियम, जोहान्सबर्ग|वॉन्डरर्स स्टेडियम]], [[जोहान्सबर्ग]] || अनिर्णित |- | २७७ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/63588.html १२०६] || २६-२९ डिसेंबर १९९२ || {{cr|RSA}} || {{flagicon|RSA}} [[सेंट जॉर्जेस ओव्हल]], [[पोर्ट एलिझाबेथ]] || {{cr|RSA}} |- | २७८ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/63589.html १२०९] || २-६ जानेवारी १९९३ || {{cr|RSA}} || {{flagicon|RSA}} [[सहारा पार्क न्यूलँड्स]], [[केप टाउन]] || अनिर्णित |- | २७९ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/63598.html १२११] || २९ जानेवारी - २ फेब्रुवारी १९९३ || {{cr|ENG}} || {{flagicon|IND}} [[ईडन गार्डन्स]], [[कोलकाता]] || {{cr|IND}} |- | २८० ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/63599.html १२१३] || ११-१५ फेब्रुवारी १९९३ || {{cr|ENG}} || {{flagicon|IND}} [[एम.ए. चिदंबरम स्टेडियम, चेन्नई|एम.ए. चिदंबरम स्टेडियम]], [[चेन्नई]] || {{cr|IND}} |- | २८१ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/63600.html १२१४] || १९-२३ फेब्रुवारी १९९३ || {{cr|ENG}} || {{flagicon|IND}} [[वानखेडे स्टेडियम]], [[मुंबई]] || {{cr|IND}} |- | २८२ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/63604.html १२१८] || १३-१७ मार्च १९९३ || {{cr|ZIM}} || {{flagicon|IND}} [[अरुण जेटली क्रिकेट मैदान]], [[दिल्ली]] || {{cr|IND}} |- | २८३ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/63615.html १२२६] || १७-२२ जुलै १९९३ || {{cr|SL}} || {{flagicon|SL}} [[पलेकेले आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट मैदान]], [[कँडी]] || अनिर्णित |- | २८४ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/63616.html १२२८] || २७ जुलै - १ ऑगस्ट १९९३ || {{cr|SL}} || {{flagicon|SL}} [[सिंहलीज क्रिकेट मैदान]], [[कोलंबो]] || {{cr|IND}} |- | २८५ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/63617.html १२२९] || ४-९ ऑगस्ट १९९३ || {{cr|SL}} || {{flagicon|SL}} [[रणसिंगे प्रेमदासा मैदान]], [[कोलंबो]] || अनिर्णित |- | २८६ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/63631.html १२४४] || १८-२२ जानेवारी १९९४ || {{cr|SL}} || {{flagicon|IND}} [[के.डी. सिंग बाबू स्टेडियम]], [[लखनौ]] || {{cr|IND}} |- | २८७ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/63632.html १२४५] || २६-३० जानेवारी १९९४ || {{cr|SL}} || {{flagicon|IND}} [[एम. चिन्नास्वामी स्टेडियम, बंगळूर|एम. चिन्नास्वामी स्टेडियम]], [[बंगळूर]] || {{cr|IND}} |- | २८८ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/63633.html १२४७] || ८-१२ फेब्रुवारी १९९४ || {{cr|SL}} || {{flagicon|IND}} [[सरदार पटेल स्टेडियम]], [[अहमदाबाद]] || {{cr|IND}} |- | २८९ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/63645.html १२५५] || १९-२३ मार्च १९९४ || {{cr|NZ}} || {{flagicon|NZ}} [[सेडन पार्क]], [[हॅमिल्टन, न्यू झीलंड|हॅमिल्टन]] || अनिर्णित |- | २९० ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/63660.html १२७४] || १८-२२ नोव्हेंबर १९९४ || {{cr|WIN}} || {{flagicon|IND}} [[वानखेडे स्टेडियम]], [[मुंबई]] || {{cr|IND}} |- | २९१ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/63661.html १२७७] || १-५ डिसेंबर १९९४ || {{cr|WIN}} || {{flagicon|IND}} [[विदर्भ क्रिकेट असोसिएशन मैदान]], [[नागपूर]] || अनिर्णित |- | २९२ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/63662.html १२७८] || १०-१४ डिसेंबर १९९४ || {{cr|WIN}} || {{flagicon|IND}} [[पंजाब क्रिकेट असोसिएशन मैदान]], [[मोहाली]] || {{cr|WIN}} |- | २९३ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/63694.html १३०८] || १८-२० ऑक्टोबर १९९५ || {{cr|NZ}} || {{flagicon|IND}} [[एम. चिन्नास्वामी स्टेडियम, बंगळूर|एम. चिन्नास्वामी स्टेडियम]], [[बंगळूर]] || {{cr|IND}} |- | २९४ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/63695.html १३०९] || २५-२९ ऑक्टोबर १९९५ || {{cr|NZ}} || {{flagicon|IND}} [[एम.ए. चिदंबरम स्टेडियम, चेन्नई|एम.ए. चिदंबरम स्टेडियम]], [[चेन्नई]] || अनिर्णित |- | २९५ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/63696.html १३१०] || ८-१२ नोव्हेंबर १९९५ || {{cr|NZ}} || {{flagicon|IND}} [[बाराबती स्टेडियम]], [[कटक]] || अनिर्णित |- | २९६ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/63713.html १३२७] || ६-९ जून १९९६ || {{cr|ENG}} || {{flagicon|ENG}} [[एजबॅस्टन मैदान, बर्मिंगहॅम|एजबॅस्टन मैदान]], [[बर्मिंगहॅम]] || {{cr|ENG}} |- | २९७ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/63714.html १३२८] || २०-२४ जून १९९६ || {{cr|ENG}} || {{flagicon|ENG}} [[लॉर्ड्स क्रिकेट मैदान|लॉर्ड्स]], [[लंडन]] || अनिर्णित |- | २९८ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/63715.html १३२९] || ४-९ जुलै १९९६ || {{cr|ENG}} || {{flagicon|ENG}} [[ट्रेंट ब्रिज मैदान, नॉटिंगहॅम|ट्रेंट ब्रिज मैदान]], [[नॉटिंगहॅम]] || अनिर्णित |- | २९९ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/63721.html १३३५] || १०-१३ ऑक्टोबर १९९६ || {{cr|AUS}} || {{flagicon|IND}} [[अरुण जेटली क्रिकेट मैदान]], [[दिल्ली]] || {{cr|IND}} |- | ३०० ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/63724.html १३३८] || २०-२३ नोव्हेंबर १९९६ || {{cr|RSA}} || {{flagicon|IND}} [[सरदार पटेल स्टेडियम]], [[अहमदाबाद]] || {{cr|IND}} |- ! सामना क्र. ! कसोटी क्र. ! तारीख ! विरुद्ध संघ ! स्थळ ! विजेता |- | ३०१ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/63725.html १३४१] || २७ नोव्हेंबर - १ डिसेंबर १९९६ || {{cr|RSA}} || {{flagicon|IND}} [[ईडन गार्डन्स]], [[कोलकाता]] || {{cr|RSA}} |- | ३०२ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/63726.html १३४४] || ८-१२ डिसेंबर १९९६ || {{cr|RSA}} || {{flagicon|IND}} [[ग्रीन पार्क]], [[कानपूर]] || {{cr|IND}} |- | ३०३ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/63736.html १३४७] || २६-२८ डिसेंबर १९९६ || {{cr|RSA}} || {{flagicon|RSA}} [[सहारा स्टेडियम किंग्जमेड, दरबान|सहारा स्टेडियम किंग्जमेड]], [[दरबान|डर्बन]] || {{cr|RSA}} |- | ३०४ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/63737.html १३४९] || २-६ जानेवारी १९९७ || {{cr|RSA}} || {{flagicon|RSA}} [[न्यूलँड क्रिकेट मैदान]], [[केपटाउन]] || {{cr|RSA}} |- | ३०५ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/63738.html १३५०] || १६-२० जानेवारी १९९७ || {{cr|RSA}} || {{flagicon|RSA}} [[वॉन्डरर्स स्टेडियम, जोहान्सबर्ग|वॉन्डरर्स स्टेडियम]], [[जोहान्सबर्ग]] || अनिर्णित |- | ३०६ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/63745.html १३५७] || ६-१० मार्च १९९७ || {{cr|WIN}} || {{flagicon|WIN}} [[सबिना पार्क]], [[जमैका]] || अनिर्णित |- | ३०७ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/63746.html १३६१] || १४-१८ मार्च १९९७ || {{cr|WIN}} || {{flagicon|WIN}} [[क्वीन्स पार्क ओव्हल]], [[पोर्ट ऑफ स्पेन]] || अनिर्णित |- | ३०८ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/63747.html १३६३] || २७-३१ मार्च १९९७ || {{cr|WIN}} || {{flagicon|WIN}} [[केन्सिंग्टन ओव्हल]], [[ब्रिजटाउन]] || {{cr|WIN}} |- | ३०९ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/63748.html १३६४] || ४-८ एप्रिल १९९७ || {{cr|WIN}} || {{flagicon|WIN}} [[अँटिगा रिक्रिएशन मैदान]], [[अँटिगा]] || अनिर्णित |- | ३१० ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/63749.html १३६५] || १७-२१ एप्रिल १९९७ || {{cr|WIN}} || {{flagicon|WIN}} [[बाउर्डा]], [[गयाना]] || अनिर्णित |- | ३११ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/63762.html १३७४] || २-६ ऑगस्ट १९९७ || {{cr|SL}} || {{flagicon|SL}} [[रणसिंगे प्रेमदासा मैदान]], [[कोलंबो]] || अनिर्णित |- | ३१२ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/63763.html १३७६] || ९-१३ ऑगस्ट १९९७ || {{cr|SL}} || {{flagicon|SL}} [[सिंहलीज क्रिकेट मैदान]], [[कोलंबो]] || अनिर्णित |- | ३१३ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/63775.html १३८५] || १९-२३ नोव्हेंबर १९९७ || {{cr|SL}} || {{flagicon|IND}} [[पंजाब क्रिकेट असोसिएशन मैदान]], [[मोहाली]] || अनिर्णित |- | ३१४ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/63776.html १३८७] || २६-३० नोव्हेंबर १९९७ || {{cr|SL}} || {{flagicon|IND}} [[विदर्भ क्रिकेट असोसिएशन मैदान]], [[नागपूर]] || अनिर्णित |- | ३१५ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/63777.html १३९०] || ३-७ डिसेंबर १९९७ || {{cr|SL}} || {{flagicon|IND}} [[वानखेडे स्टेडियम]], [[मुंबई]] || अनिर्णित |- | ३१६ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/63794.html १४०५] || ६-१० मार्च १९९८ || {{cr|AUS}} || {{flagicon|IND}} [[एम.ए. चिदंबरम स्टेडियम, चेन्नई|एम.ए. चिदंबरम स्टेडियम]], [[चेन्नई]] || {{cr|IND}} |- | ३१७ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/63795.html १४०९] || १८-२१ मार्च १९९८ || {{cr|AUS}} || {{flagicon|IND}} [[ईडन गार्डन्स]], [[कोलकाता]] || {{cr|IND}} |- | ३१८ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/63796.html १४१३] || २५-२८ मार्च १९९८ || {{cr|AUS}} || {{flagicon|IND}} [[एम. चिन्नास्वामी स्टेडियम, बंगळूर|एम. चिन्नास्वामी स्टेडियम]], [[बंगळूर]] || {{cr|AUS}} |- | ३१९ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/63813.html १४२५] || ७-१० ऑक्टोबर १९९८ || {{cr|ZIM}} || {{flagicon|ZIM}} [[हरारे स्पोर्ट्स क्लब]], [[हरारे]] || {{cr|ZIM}} |- | ३२० ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/63826.html १४३५] || २६-३० डिसेंबर १९९८ || {{cr|NZ}} || {{flagicon|NZ}} [[बेसिन रिझर्व]], [[वेलिंग्टन]] || {{cr|NZ}} |- | ३२१ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/63827.html १४३८] || २-६ जानेवारी १९९९ || {{cr|NZ}} || {{flagicon|NZ}} [[सेडन पार्क]], [[हॅमिल्टन, न्यू झीलंड|हॅमिल्टन]] || अनिर्णित |- | ३२२ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/63828.html १४४२] || २८-३१ जानेवारी १९९९ || {{cr|PAK}} || {{flagicon|IND}} [[एम.ए. चिदंबरम स्टेडियम, चेन्नई|एम.ए. चिदंबरम स्टेडियम]], [[चेन्नई]] || {{cr|PAK}} |- | ३२३ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/63829.html १४४३] || ४-७ फेब्रुवारी १९९९ || {{cr|PAK}} || {{flagicon|IND}} [[अरुण जेटली क्रिकेट मैदान]], [[दिल्ली]] || {{cr|IND}} |- | ३२४ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/63830.html १४४४] || १६-२० फेब्रुवारी १९९९ || {{cr|PAK}} || {{flagicon|IND}} [[ईडन गार्डन्स]], [[कोलकाता]] || {{cr|PAK}} |- | ३२५ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/63831.html १४४५] || २४-२८ फेब्रुवारी १९९९ || {{cr|SL}} || {{flagicon|SL}} [[सिंहलीज क्रिकेट मैदान]], [[कोलंबो]] || अनिर्णित |- | ३२६ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/63848.html १४६२] || १०-१४ ऑक्टोबर १९९९ || {{cr|NZ}} || {{flagicon|IND}} [[पंजाब क्रिकेट असोसिएशन मैदान]], [[मोहाली]] || अनिर्णित |- | ३२७ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/63849.html १४६४] || २२-२५ ऑक्टोबर १९९९ || {{cr|NZ}} || {{flagicon|IND}} [[ग्रीन पार्क]], [[कानपूर]] || {{cr|IND}} |- | ३२८ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/63850.html १४६५] || २९ ऑक्टोबर - २ नोव्हेंबर १९९९ || {{cr|NZ}} || {{flagicon|IND}} [[सरदार पटेल स्टेडियम]], [[अहमदाबाद]] || अनिर्णित |- | ३२९ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/63865.html १४७६] || १०-१४ डिसेंबर १९९९ || {{cr|AUS}} || {{flagicon|AUS}} [[ॲडलेड ओव्हल]], [[ॲडलेड]] || {{cr|AUS}} |- | ३३० ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/63866.html १४७९] || २६-३० डिसेंबर १९९९ || {{cr|AUS}} || {{flagicon|AUS}} [[मेलबर्न क्रिकेट मैदान]], [[मेलबर्न]] || {{cr|AUS}} |- | ३३१ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/63867.html १४८१] || २-४ जानेवारी २००० || {{cr|AUS}} || {{flagicon|AUS}} [[सिडनी क्रिकेट मैदान]], [[सिडनी]] || {{cr|AUS}} |- | ३३२ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/63870.html १४८४] || २४-२६ फेब्रुवारी २००० || {{cr|RSA}} || {{flagicon|IND}} [[वानखेडे स्टेडियम]], [[मुंबई]] || {{cr|SA}} |- | ३३३ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/63871.html १४८६] || २-६ मार्च २००० || {{cr|RSA}} || {{flagicon|IND}} [[एम. चिन्नास्वामी स्टेडियम, बंगळूर|एम. चिन्नास्वामी स्टेडियम]], [[बंगळूर]] || {{cr|SA}} |- | ३३४ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/63898.html १५१२] || १०-१३ नोव्हेंबर २००० || {{cr|BAN}} || {{flagicon|BAN}} [[बंगबंधू नॅशनल स्टेडियम (ढाका)|बंगबंधू नॅशनल स्टेडियम]], [[ढाका]] || {{cr|IND}} |- | ३३५ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/63905.html १५१५] || १८-२२ नोव्हेंबर २००० || {{cr|ZIM}} || {{flagicon|IND}} [[अरुण जेटली क्रिकेट मैदान]], [[दिल्ली]] || {{cr|IND}} |- | ३३६ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/63906.html १५१७] || २५-२९ नोव्हेंबर २००० || {{cr|ZIM}} || {{flagicon|IND}} [[विदर्भ क्रिकेट असोसिएशन मैदान]], [[नागपूर]] || अनिर्णित |- | ३३७ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/63919.html १५३१] || २७ फेब्रुवारी - १ मार्च २००१ || {{cr|AUS}} || {{flagicon|IND}} [[वानखेडे स्टेडियम]], [[मुंबई]] || {{cr|AUS}} |- | ३३८ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/63920.html १५३५] || ११-१५ मार्च २००१ || {{cr|AUS}} || {{flagicon|IND}} [[ईडन गार्डन्स]], [[कोलकाता]] || {{cr|IND}} |- | ३३९ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/63921.html १५३९] || १८-२२ मार्च २००१ || {{cr|AUS}} || {{flagicon|IND}} [[एम.ए. चिदंबरम स्टेडियम, चेन्नई]] || {{cr|IND}} |- | ३४० ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/63934.html १५४८] || ७-१० जून २००१ || {{cr|ZIM}} || {{flagicon|ZIM}} [[क्वीन्स स्पोर्ट्‌स क्लब]], [[बुलावायो]] || {{cr|IND}} |- | ३४१ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/63935.html १५४९] || १५-१८ जून २००१ || {{cr|ZIM}} || {{flagicon|ZIM}} [[हरारे स्पोर्ट्‌स क्लब]], [[हरारे]] || {{cr|ZIM}} |- | ३४२ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/63943.html १५५५] || १४-१७ ऑगस्ट २००१ || {{cr|SL}} || {{flagicon|SL}} [[गाली आंतरराष्ट्रीय मैदान]], [[गाली, श्रीलंका|गाली]] || {{cr|SL}} |- | ३४३ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/63944.html १५५७] || २२-२५ ऑगस्ट २००१ || {{cr|SL}} || {{flagicon|SL}} [[पलेकेले आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट मैदान]], [[कँडी]] || {{cr|IND}} |- | ३४४ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/63945.html १५५९] || २९ ऑगस्ट - २ सप्टेंबर २००१ || {{cr|SL}} || {{flagicon|SL}} [[सिंहलीज क्रिकेट मैदान]], [[कोलंबो]] || {{cr|SL}} |- | ३४५ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/63951.html १५६४] || ३-६ नोव्हेंबर २००१ || {{cr|SA}} || {{flagicon|SA}} [[स्प्रिंगबॉक पार्क|मानगुआंग ओव्हल]], [[ब्लूमफाँटेन]] || {{cr|SA}} |- | ३४६ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/63952.html १५६९] || १६-२० नोव्हेंबर २००१ || {{cr|SA}} || {{flagicon|SA}} [[सेंट जॉर्जेस ओव्हल]], [[पोर्ट एलिझाबेथ]] || अनिर्णित |- | ३४७ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/63961.html १५७४] || ३-६ डिसेंबर २००१ || {{cr|ENG}} || {{flagicon|IND}} [[पंजाब क्रिकेट असोसिएशन मैदान]], [[मोहाली]] || {{cr|IND}} |- | ३४८ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/63962.html १५७५] || ११-१५ डिसेंबर २००१ || {{cr|ENG}} || {{flagicon|IND}} [[सरदार पटेल स्टेडियम]], [[अहमदाबाद]] || अनिर्णित |- | ३४९ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/63963.html १५७८] || १९-२३ डिसेंबर २००१ || {{cr|ENG}} || {{flagicon|IND}} [[एम. चिन्नास्वामी स्टेडियम, बंगळूर|एम. चिन्नास्वामी स्टेडियम]], [[बंगळूर]] || अनिर्णित |- | ३५० ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/63976.html १५८९] || २१-२५ फेब्रुवारी २००२ || {{cr|ZIM}} || {{flagicon|IND}} [[विदर्भ क्रिकेट असोसिएशन मैदान]], [[नागपूर]] || {{cr|IND}} |- | ३५१ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/63977.html १५९१] || २८ फेब्रुवारी - ४ मार्च २००२ || {{cr|ZIM}} || {{flagicon|IND}} [[अरुण जेटली क्रिकेट मैदान]], [[दिल्ली]] || {{cr|IND}} |- | ३५२ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/63984.html १५९८] || ११-१५ एप्रिल २००२ || {{cr|WIN}} || {{flagicon|WIN}} [[बाउर्डा]], [[गयाना]] || अनिर्णित |- | ३५३ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/63985.html १५९९] || १९-२३ एप्रिल २००२ || {{cr|WIN}} || {{flagicon|WIN}} [[क्वीन्स पार्क ओव्हल]], [[पोर्ट ऑफ स्पेन]] || {{cr|IND}} |- | ३५४ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/63986.html १६०१] || २-५ मे २००२ || {{cr|WIN}} || {{flagicon|WIN}} [[केन्सिंग्टन ओव्हल]], [[ब्रिजटाउन]] || {{cr|WIN}} |- | ३५५ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/63987.html १६०२] || १०-१४ मे २००२ || {{cr|WIN}} || {{flagicon|WIN}} [[अँटिगा रिक्रिएशन मैदान]], [[अँटिगा]] || अनिर्णित |- | ३५६ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/63988.html १६०४] || १८-२२ मे २००२ || {{cr|WIN}} || {{flagicon|WIN}} [[सबिना पार्क]], [[जमैका]] || {{cr|WIN}} |- | ३५७ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/63997.html १६१०] || २५-२९ जुलै २००२ || {{cr|ENG}} || {{flagicon|ENG}} [[लॉर्ड्स क्रिकेट मैदान|लॉर्ड्स]], [[लंडन]] || {{cr|ENG}} |- | ३५८ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/63998.html १६१२] || ८-१२ ऑगस्ट २००२ || {{cr|ENG}} || {{flagicon|ENG}} [[ट्रेंट ब्रिज मैदान, नॉटिंगहॅम|ट्रेंट ब्रिज मैदान]], [[नॉटिंगहॅम]] || अनिर्णित |- | ३५९ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/63999.html १६१३] || २२-२६ ऑगस्ट २००२ || {{cr|ENG}} || {{flagicon|ENG}} [[हेडिंग्ले मैदान, लीड्स|हेडिंग्ले मैदान]], [[लीड्स]] || {{cr|IND}} |- | ३६० ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/64000.html १६१४] || ५-९ सप्टेंबर २००२ || {{cr|ENG}} || {{flagicon|ENG}} [[द ओव्हल]], [[लंडन]] || अनिर्णित |- | ३६१ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/64004.html १६१६] || ९-१२ ऑक्टोबर २००२ || {{cr|WIN}} || {{flagicon|IND}} [[वानखेडे स्टेडियम]], [[मुंबई]] || {{cr|IND}} |- | ३६२ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/64005.html १६१८] || १७-२० ऑक्टोबर २००२ || {{cr|WIN}} || {{flagicon|IND}} [[एम.ए. चिदंबरम स्टेडियम, चेन्नई|एम.ए. चिदंबरम स्टेडियम]], [[चेन्नई]] || {{cr|IND}} |- | ३६३ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/64006.html १६२२] || ३० ऑक्टोबर - ३ नोव्हेंबर २००२ || {{cr|WIN}} || {{flagicon|IND}} [[ईडन गार्डन्स]], [[कोलकाता]] || अनिर्णित |- | ३६४ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/64020.html १६३१] || १२-१४ डिसेंबर २००२ || {{cr|NZ}} || {{flagicon|NZ}} [[बेसिन रिझर्व]], [[वेलिंग्टन]] || {{cr|NZ}} |- | ३६५ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/64021.html १६३३] || १९-२२ डिसेंबर २००२ || {{cr|NZ}} || {{flagicon|NZ}} [[सेडन पार्क]], [[हॅमिल्टन, न्यू झीलंड|हॅमिल्टन]] || {{cr|NZ}} |- | ३६६ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/64046.html १६६०] || ८-१२ ऑक्टोबर २००३ || {{cr|NZ}} || {{flagicon|IND}} [[सरदार पटेल स्टेडियम]], [[अहमदाबाद]] || अनिर्णित |- | ३६७ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/64047.html १६६२] || १६-२० ऑक्टोबर २००३ || {{cr|NZ}} || {{flagicon|IND}} [[पंजाब क्रिकेट असोसिएशन मैदान]], [[मोहाली]] || अनिर्णित |- | ३६८ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/64059.html १६७१] || ४-८ डिसेंबर २००३ || {{cr|AUS}} || {{flagicon|AUS}} [[ब्रिस्बेन क्रिकेट मैदान]], [[ब्रिस्बेन]] || अनिर्णित |- | ३६९ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/64060.html १६७३] || १२-१६ डिसेंबर २००३ || {{cr|AUS}} || {{flagicon|AUS}} [[ॲडलेड ओव्हल]], [[ॲडलेड]] || {{cr|IND}} |- | ३७० ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/64061.html १६७८] || २६-३० डिसेंबर २००३ || {{cr|AUS}} || {{flagicon|AUS}} [[मेलबर्न क्रिकेट मैदान]], [[मेलबर्न]] || {{cr|AUS}} |- | ३७१ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/64062.html १६८०] || २-६ जानेवारी २००४ || {{cr|AUS}} || {{flagicon|AUS}} [[सिडनी क्रिकेट मैदान]], [[सिडनी]] || अनिर्णित |- | ३७२ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/64081.html १६९३] || २८ मार्च - १ एप्रिल २००४ || {{cr|PAK}} || {{flagicon|PAK}} [[मुलतान क्रिकेट मैदान]], [[मुलतान]] || {{cr|IND}} |- | ३७३ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/64082.html १६९५] || ५-८ एप्रिल २००४ || {{cr|PAK}} || {{flagicon|PAK}} [[गद्दाफी मैदान]], [[लाहोर]] || {{cr|PAK}} |- | ३७४ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/64083.html १६९७] || १३-१६ एप्रिल २००४ || {{cr|PAK}} || {{flagicon|PAK}} [[रावळपिंडी क्रिकेट स्टेडियम]], [[रावळपिंडी]] || {{cr|IND}} |- | ३७५ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/64099.html १७१३] || ६-१० ऑक्टोबर २००४ || {{cr|AUS}} || {{flagicon|IND}} [[एम. चिन्नास्वामी स्टेडियम, बंगळूर|एम. चिन्नास्वामी स्टेडियम]], [[बंगळूर]] || {{cr|AUS}} |- | ३७६ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/64100.html १७१४] || १४-१८ ऑक्टोबर २००४ || {{cr|AUS}} || {{flagicon|IND}} [[एम.ए. चिदंबरम स्टेडियम, चेन्नई|एम.ए. चिदंबरम स्टेडियम]], [[चेन्नई]] || अनिर्णित |- | ३७७ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/64101.html १७१८] || २६-२९ ऑक्टोबर २००४ || {{cr|AUS}} || {{flagicon|IND}} [[विदर्भ क्रिकेट असोसिएशन मैदान]], [[नागपूर]] || {{cr|AUS}} |- | ३७८ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/64102.html १७२०] || ३-५ नोव्हेंबर २००४ || {{cr|AUS}} || {{flagicon|IND}} [[वानखेडे स्टेडियम]], [[मुंबई]] || {{cr|IND}} |- | ३७९ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/64109.html १७२२] || २०-२४ नोव्हेंबर २००४ || {{cr|SA}} || {{flagicon|IND}} [[ग्रीन पार्क]], [[कानपूर]] || अनिर्णित |- | ३८० ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/64110.html १७२४] || २८ नोव्हेंबर - २ डिसेंबर २००४ || {{cr|SA}} || {{flagicon|IND}} [[ईडन गार्डन्स]], [[कोलकाता]] || {{cr|IND}} |- | ३८१ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/64111.html १७२५] || १०-१३ डिसेंबर २००४ || {{cr|BAN}} || {{flagicon|BAN}} [[बंगबंधू नॅशनल स्टेडियम (ढाका)|बंगबंधू नॅशनल स्टेडियम]], [[ढाका]] || {{cr|IND}} |- | ३८२ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/64112.html १७२७] || १७-२० डिसेंबर २००४ || {{cr|BAN}} || {{flagicon|BAN}} [[एम.ए. अझीझ स्टेडियम]], [[चट्टग्राम|चितगाव]] || {{cr|IND}} |- | ३८३ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/64125.html १७३८] || ८-१२ मार्च २००५ || {{cr|PAK}} || {{flagicon|IND}} [[पंजाब क्रिकेट असोसिएशन मैदान]], [[मोहाली]] || अनिर्णित |- | ३८४ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/64126.html १७४१] || १६-२० मार्च २००५ || {{cr|PAK}} || {{flagicon|IND}} [[ईडन गार्डन्स]], [[कोलकाता]] || {{cr|IND}} |- | ३८५ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/64127.html १७४३] || २४-२८ मार्च २००५ || {{cr|PAK}} || {{flagicon|IND}} [[एम. चिन्नास्वामी स्टेडियम, बंगळूर|एम. चिन्नास्वामी स्टेडियम]], [[बंगळूर]] || {{cr|PAK}} |- | ३८६ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/219062.html १७६५] || १३-१६ सप्टेंबर २००५ || {{cr|ZIM}} || {{flagicon|ZIM}} [[क्वीन्स स्पोर्ट्‌स क्लब]], [[बुलावायो]] || {{cr|IND}} |- | ३८७ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/219613.html १७६७] || २०-२२ सप्टेंबर २००५ || {{cr|ZIM}} || {{flagicon|ZIM}} [[हरारे स्पोर्ट्‌स क्लब]], [[हरारे]] || {{cr|IND}} |- | ३८८ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/226361.html १७७५] || २-६ डिसेंबर २००५ || {{cr|SL}} || {{flagicon|IND}} [[एम.ए. चिदंबरम स्टेडियम, चेन्नई|एम.ए. चिदंबरम स्टेडियम]], [[चेन्नई]] || अनिर्णित |- | ३८९ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/226362.html १७७६] || १०-१४ डिसेंबर २००५ || {{cr|SL}} || {{flagicon|IND}} [[अरुण जेटली क्रिकेट मैदान]], [[दिल्ली]] || {{cr|IND}} |- | ३९० ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/226363.html १७७८] || १८-२२ डिसेंबर २००५ || {{cr|SL}} || {{flagicon|IND}} [[सरदार पटेल स्टेडियम]], [[अहमदाबाद]] || {{cr|IND}} |- | ३९१ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/232615.html १७८१] || १३-१७ जानेवारी २००६ || {{cr|PAK}} || {{flagicon|PAK}} [[गद्दाफी मैदान]], [[लाहोर]] || अनिर्णित |- | ३९२ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/233797.html १७८२] || २१-२५ जानेवारी २००६ || {{cr|PAK}} || {{flagicon|PAK}} [[इक्बाल स्टेडियम, फैसलाबाद|इक्बाल स्टेडियम]], [[फैसलाबाद]] || अनिर्णित |- | ३९३ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/234783.html १७८३] || २९ जानेवारी - १ फेब्रुवारी २००६ || {{cr|PAK}} || {{flagicon|PAK}} [[नॅशनल स्टेडियम, कराची|नॅशनल स्टेडियम]], [[कराची]] || {{cr|PAK}} |- | ३९४ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/239025.html १७८५] || १-५ मार्च २००६ || {{cr|ENG}} || {{flagicon|IND}} [[विदर्भ क्रिकेट असोसिएशन मैदान]], [[नागपूर]] || अनिर्णित |- | ३९५ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/238186.html १७८८] || ९-१३ मार्च २००६ || {{cr|ENG}} || {{flagicon|IND}} [[पंजाब क्रिकेट असोसिएशन मैदान]], [[मोहाली]] || {{cr|IND}} |- | ३९६ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/238187.html १७९१] || १८-२२ मार्च २००६ || {{cr|ENG}} || {{flagicon|IND}} [[वानखेडे स्टेडियम]], [[मुंबई]] || {{cr|ENG}} |- | ३९७ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/239920.html १८०५] || २-६ जून २००६ || {{cr|WIN}} || {{flagicon|WIN}} [[अँटिगा रिक्रिएशन मैदान]], [[अँटिगा]] || अनिर्णित |- | ३९८ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/239921.html १८०६] || १०-१४ जून २००६ || {{cr|WIN}} || {{flagicon|WIN}} [[डॅरेन सॅमी राष्ट्रीय क्रिकेट स्टेडियम, सेंट लुसिया|डॅरेन सॅमी राष्ट्रीय क्रिकेट स्टेडियम]], [[सेंट लुसिया]] || अनिर्णित |- | ३९९ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/239922.html १८०७] || २२-२६ जून २००६ || {{cr|WIN}} || {{flagicon|WIN}} [[वॉर्नर पार्क]], [[बासेतेर]] || अनिर्णित |- | ४०० ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/239923.html १८०८] || ३० जून - २ जुलै २००६ || {{cr|WIN}} || {{flagicon|WIN}} [[सबिना पार्क]], [[जमैका]] || {{cr|IND}} |- ! सामना क्र. ! कसोटी क्र. ! तारीख ! विरुद्ध संघ ! स्थळ ! विजेता |- | ४०१ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/249215.html १८२३] || १५-१८ डिसेंबर २००६ || {{cr|SA}} || {{flagicon|SA}} [[वॉन्डरर्स स्टेडियम, जोहान्सबर्ग|जोहान्सबर्ग]], [[जोहान्सबर्ग]] || {{cr|IND}} |- | ४०२ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/249216.html १८२५] || २६-३० डिसेंबर २००६ || {{cr|SA}} || {{flagicon|SA}} [[सहारा स्टेडियम किंग्जमेड, दरबान|सहारा स्टेडियम किंग्जमेड]], [[दरबान|डर्बन]] || {{cr|SA}} |- | ४०३ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/249217.html १८२७] || २-६ जानेवारी २००७ || {{cr|SA}} || {{flagicon|SA}} [[सहारा पार्क न्यूलॅन्ड्स|न्यूलॅन्ड्स पार्क आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट स्टेडियम]], [[केपटाउन]] || {{cr|SA}} |- | ४०४ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/282691.html १८३२] || १८-२२ मे २००७ || {{cr|BAN}} || {{flagicon|BAN}} [[चट्टग्राम विभागीय मैदान|झहूर अहमद चौधरी आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट स्टेडियम]], [[चट्टग्राम|चितगाव]] || अनिर्णित |- | ४०५ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/282692.html १८३३] || २५-२७ मे २००७ || {{cr|BAN}} || {{flagicon|BAN}} [[शेर-ए-बांगला क्रिकेट मैदान]], [[ढाका]] || {{cr|IND}} |- | ४०६ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/258468.html १८४०] || १९-२३ जुलै २००७ || {{cr|ENG}} || {{flagicon|ENG}} [[लॉर्ड्स क्रिकेट मैदान|लॉर्ड्स]], [[लंडन]] || अनिर्णित |- | ४०७ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/258469.html १८४१] || २७-३१ जुलै २००७ || {{cr|ENG}} || {{flagicon|ENG}} [[ट्रेंट ब्रिज मैदान, नॉटिंगहॅम|ट्रेंट ब्रिज मैदान]], [[नॉटिंगहॅम]] || {{cr|IND}} |- | ४०८ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/258470.html १८४२] || ९-१३ ऑगस्ट २००७ || {{cr|ENG}} || {{flagicon|ENG}} [[द ओव्हल]], [[लंडन]] || अनिर्णित |- | ४०९ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/297806.html १८४९] || २२-२६ नोव्हेंबर २००७ || {{cr|PAK}} || {{flagicon|IND}} [[अरुण जेटली क्रिकेट मैदान]], [[दिल्ली]] || {{cr|IND}} |- | ४१० ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/297807.html १८५०] || ३० नोव्हेंबर - ४ डिसेंबर २००७ || {{cr|PAK}} || {{flagicon|IND}} [[ईडन गार्डन्स]], [[कोलकाता]] || अनिर्णित |- | ४११ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/297808.html १८५२] || ८-१२ डिसेंबर २००७ || {{cr|PAK}} || {{flagicon|IND}} [[एम. चिन्नास्वामी स्टेडियम, बंगळूर|एम. चिन्नास्वामी स्टेडियम]], [[बंगळूर]] || अनिर्णित |- | ४१२ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/291351.html १८५५] || २६-२९ डिसेंबर २००७ || {{cr|AUS}} || {{flagicon|AUS}} [[मेलबर्न क्रिकेट मैदान]], [[मेलबर्न]] || {{cr|AUS}} |- | ४१३ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/291352.html १८५७] || २-६ जानेवारी २००८ || {{cr|AUS}} || {{flagicon|AUS}} [[सिडनी क्रिकेट मैदान]], [[सिडनी]] || {{cr|AUS}} |- | ४१४ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/291353.html १८६२] || १६-१९ जानेवारी २००८ || {{cr|AUS}} || {{flagicon|AUS}} [[वाका मैदान]], [[पर्थ]] || {{cr|IND}} |- | ४१५ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/291354.html १८६३] || २४-२८ जानेवारी २००८ || {{cr|AUS}} || {{flagicon|AUS}} [[ॲडलेड ओव्हल]], [[ॲडलेड]] || अनिर्णित |- | ४१६ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/332911.html १८७०] || २६-३० मार्च २००८ || {{cr|SA}} || {{flagicon|IND}} [[एम.ए. चिदंबरम स्टेडियम, चेन्नई|एम.ए. चिदंबरम स्टेडियम]], [[चेन्नई]] || अनिर्णित |- | ४१७ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/332912.html १८७१] || ३-५ एप्रिल २००८ || {{cr|SA}} || {{flagicon|IND}} [[सरदार पटेल स्टेडियम]], [[अहमदाबाद]] || {{cr|SA}} |- | ४१८ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/332913.html १८७३] || ११-१३ एप्रिल २००८ || {{cr|SA}} || {{flagicon|IND}} [[ग्रीन पार्क]], [[कानपूर]] || {{cr|IND}} |- | ४१९ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/343729.html १८८२] || २३-२६ जुलै २००८ || {{cr|SL}} || {{flagicon|SL}} [[सिंहलीज क्रिकेट मैदान]], [[कोलंबो]] || {{cr|SL}} |- | ४२० ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/343730.html १८८४] || ३१ जुलै - ३ ऑगस्ट २००८ || {{cr|SL}} || {{flagicon|SL}} [[गाली आंतरराष्ट्रीय मैदान]], [[गाली, श्रीलंका|गाली]] || {{cr|IND}} |- | ४२१ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/343731.html १८८६] || ८-११ ऑगस्ट २००८ || {{cr|SL}} || {{flagicon|SL}} [[रणसिंगे प्रेमदासा मैदान]], [[कोलंबो]] || {{cr|SL}} |- | ४२२ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/345669.html १८८७] || ९-१३ ऑक्टोबर २००८ || {{cr|AUS}} || {{flagicon|IND}} [[एम. चिन्नास्वामी स्टेडियम, बंगळूर|एम. चिन्नास्वामी स्टेडियम]], [[बंगळूर]] || अनिर्णित |- | ४२३ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/345670.html १८८९] || १७-२१ ऑक्टोबर २००८ || {{cr|AUS}} || {{flagicon|IND}} [[पंजाब क्रिकेट असोसिएशन मैदान]], [[मोहाली]] || {{cr|IND}} |- | ४२४ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/345671.html १८९१] || २९ ऑक्टोबर - २ नोव्हेंबर २००८ || {{cr|AUS}} || {{flagicon|IND}} [[अरुण जेटली क्रिकेट मैदान]], [[दिल्ली]] || अनिर्णित |- | ४२५ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/345672.html १८९२] || ६-१० नोव्हेंबर २००८ || {{cr|AUS}} || {{flagicon|IND}} [[विदर्भ क्रिकेट असोसिएशन स्टेडियम]], [[नागपूर]] || {{cr|IND}} |- | ४२६ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/361050.html १८९८] || ११-१५ डिसेंबर २००८ || {{cr|ENG}} || {{flagicon|IND}} [[एम.ए. चिदंबरम स्टेडियम, चेन्नई|एम.ए. चिदंबरम स्टेडियम]], [[चेन्नई]] || {{cr|IND}} |- | ४२७ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/361051.html १९०१] || १९-२३ डिसेंबर २००८ || {{cr|ENG}} || {{flagicon|IND}} [[पंजाब क्रिकेट असोसिएशन मैदान]], [[मोहाली]] || अनिर्णित |- | ४२८ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/366628.html १९१५] || १८-२१ मार्च २००९ || {{cr|NZ}} || {{flagicon|NZ}} [[सेडन पार्क]], [[हॅमिल्टन, न्यू झीलंड|हॅमिल्टन]] || {{cr|IND}} |- | ४२९ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/386496.html १९१७] || २६-३० मार्च २००९ || {{cr|NZ}} || {{flagicon|NZ}} [[मॅकलीन पार्क]], [[नेपियर]] || अनिर्णित |- | ४३० ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/366629.html १९१८] || ३-७ एप्रिल २००९ || {{cr|NZ}} || {{flagicon|NZ}} [[बेसिन रिझर्व]], [[वेलिंग्टन]] || अनिर्णित |- | ४३१ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/430881.html १९३३] || १६-२० नोव्हेंबर २००९ || {{cr|SL}} || {{flagicon|IND}} [[सरदार पटेल स्टेडियम]], [[अहमदाबाद]] || अनिर्णित |- | ४३२ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/430882.html १९३५] || २४-२७ नोव्हेंबर २००९ || {{cr|SL}} || {{flagicon|IND}} [[ग्रीन पार्क]], [[कानपूर]] || {{cr|IND}} |- | ४३३ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/430883.html १९३७] || २-६ डिसेंबर २००९ || {{cr|SL}} || {{flagicon|IND}} [[ब्रेबॉर्न स्टेडियम]], [[मुंबई]] || {{cr|IND}} |- | ४३४ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/434256.html १९४९] || १७-२१ जानेवारी २०१० || {{cr|BAN}} || {{flagicon|BAN}} [[चट्टग्राम विभागीय मैदान|झहूर अहमद चौधरी आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट स्टेडियम]], [[चट्टग्राम|चितगाव]] || {{cr|IND}} |- | ४३५ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/434257.html १९५०] || २४-२७ जानेवारी २०१० || {{cr|BAN}} || {{flagicon|BAN}} [[शेर-ए-बांगला क्रिकेट मैदान]], [[ढाका]] || {{cr|IND}} |- | ४३६ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/441825.html १९५१] || ६-९ फेब्रुवारी २०१० || {{cr|SA}} || {{flagicon|IND}} [[विदर्भ क्रिकेट असोसिएशन स्टेडियम]], [[नागपूर]] || {{cr|SA}} |- | ४३७ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/441826.html १९५२] || १४-१८ फेब्रुवारी २०१० || {{cr|SA}} || {{flagicon|IND}} [[ईडन गार्डन्स]], [[कोलकाता]] || {{cr|IND}} |- | ४३८ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/456669.html १९६४] || १८-२२ जुलै २०१० || {{cr|SL}} || {{flagicon|SL}} [[गाली आंतरराष्ट्रीय मैदान]], [[गाली, श्रीलंका|गाली]] || {{cr|SL}} |- | ४३९ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/456670.html १९६६] || २६-३० जुलै २०१० || {{cr|SL}} || {{flagicon|SL}} [[सिंहलीज क्रिकेट मैदान]], [[कोलंबो]] || अनिर्णित |- | ४४० ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/456671.html १९६८] || ३-७ ऑगस्ट २०१० || {{cr|SL}} || {{flagicon|SL}} [[रणसिंगे प्रेमदासा मैदान]], [[कोलंबो]] || {{cr|IND}} |- | ४४१ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/464526.html १९७२] || १-५ ऑक्टोबर २०१० || {{cr|AUS}} || {{flagicon|IND}} [[पंजाब क्रिकेट असोसिएशन मैदान]], [[मोहाली]] || {{cr|IND}} |- | ४४२ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/464527.html १९७३] || ९-१३ ऑक्टोबर २०१० || {{cr|AUS}} || {{flagicon|IND}} [[एम. चिन्नास्वामी स्टेडियम, बंगळूर|एम. चिन्नास्वामी स्टेडियम]], [[बंगळूर]] || {{cr|IND}} |- | ४४३ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/464531.html १९७४] || ४-८ नोव्हेंबर २०१० || {{cr|NZ}} || {{flagicon|IND}} [[सरदार पटेल स्टेडियम]], [[अहमदाबाद]] || अनिर्णित |- | ४४४ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/464532.html १९७५] || १२-१६ नोव्हेंबर २०१० || {{cr|NZ}} || {{flagicon|IND}} [[राजीव गांधी आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट मैदान]], [[हैदराबाद]] || अनिर्णित |- | ४४५ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/464533.html १९७८] || २०-२३ नोव्हेंबर २०१० || {{cr|NZ}} || {{flagicon|IND}} [[विदर्भ क्रिकेट असोसिएशन स्टेडियम]], [[नागपूर]] || {{cr|IND}} |- | ४४६ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/463146.html १९८५] || १६-२० डिसेंबर २०१० || {{cr|SA}} || {{flagicon|SA}} [[सुपरस्पोर्ट्‌स पार्क]], [[सेंच्युरियन]] || {{cr|SA}} |- | ४४७ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/463147.html १९८७] || २६-३० डिसेंबर २०१० || {{cr|SA}} || {{flagicon|SA}} [[सहारा स्टेडियम किंग्जमेड, दरबान|सहारा स्टेडियम किंग्जमेड]], [[दरबान|डर्बन]] || {{cr|IND}} |- | ४४८ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/463148.html १९८८] || २-६ जानेवारी २०११ || {{cr|SA}} || {{flagicon|SA}} [[सहारा पार्क न्यूलॅन्ड्स|न्यूलॅन्ड्स पार्क आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट स्टेडियम]], [[केपटाउन]] || अनिर्णित |- | ४४९ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/489226.html १९९७] || २०-२३ जून २०११ || {{cr|WIN}} || {{flagicon|WIN}} [[सबिना पार्क]], [[जमैका]] || {{cr|IND}} |- | ४५० ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/489227.html १९९८] || २८ जून - २ जुलै २०११ || {{cr|WIN}} || {{flagicon|WIN}} [[केन्सिंग्टन ओव्हल]], [[ब्रिजटाउन]] || अनिर्णित |- | ४५१ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/489228.html १९९९] || ६-१० जुलै २०११ || {{cr|WIN}} || {{flagicon|WIN}} [[विंडसर पार्क]], [[डॉमिनिका]] || अनिर्णित |- | ४५२ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/474472.html २०००] || २१-२५ जुलै २०११ || {{cr|ENG}} || {{flagicon|ENG}} [[लॉर्ड्स क्रिकेट मैदान|लॉर्ड्स]], [[लंडन]] || {{cr|ENG}} |- | ४५३ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/474473.html २००१] || २९ जुलै - १ ऑगस्ट २०११ || {{cr|ENG}} || {{flagicon|ENG}} [[ट्रेंट ब्रिज मैदान, नॉटिंगहॅम|ट्रेंट ब्रिज मैदान]], [[नॉटिंगहॅम]] || {{cr|ENG}} |- | ४५४ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/474474.html २००३] || १०-१३ ऑगस्ट २०११ || {{cr|ENG}} || {{flagicon|ENG}} [[एजबॅस्टन मैदान, बर्मिंगहॅम|एजबॅस्टन मैदान]], [[बर्मिंगहॅम]] || {{cr|ENG}} |- | ४५५ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/474475.html २००४] || १८-२२ ऑगस्ट २०११ || {{cr|ENG}} || {{flagicon|ENG}} [[द ओव्हल]], [[लंडन]] || {{cr|ENG}} |- | ४५६ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/535997.html २०१५] || ६-९ नोव्हेंबर २०११ || {{cr|WIN}} || {{flagicon|IND}} [[अरुण जेटली क्रिकेट मैदान]], [[दिल्ली]] || {{cr|IND}} |- | ४५७ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/535998.html २०१७] || १४-१७ नोव्हेंबर २०११ || {{cr|WIN}} || {{flagicon|IND}} [[ईडन गार्डन्स]], [[कोलकाता]] || {{cr|IND}} |- | ४५८ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/535999.html २०१९] || २२-२६ नोव्हेंबर २०११ || {{cr|WIN}} || {{flagicon|IND}} [[वानखेडे स्टेडियम]], [[मुंबई]] || अनिर्णित |- | ४५९ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/518950.html २०२५] || २६-३० डिसेंबर २०११ || {{cr|AUS}} || {{flagicon|AUS}} [[मेलबर्न क्रिकेट मैदान]], [[मेलबर्न]] || {{cr|AUS}} |- | ४६० ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/518951.html २०२७] || ३-६ जानेवारी २०१२ || {{cr|AUS}} || {{flagicon|AUS}} [[सिडनी क्रिकेट मैदान]], [[सिडनी]] || {{cr|AUS}} |- | ४६१ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/518952.html २०२९] || १३-१५ जानेवारी २०१२ || {{cr|AUS}} || {{flagicon|AUS}} [[वाका मैदान]], [[पर्थ]] || {{cr|AUS}} |- | ४६२ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/518953.html २०३१] || २४-२८ जानेवारी २०१२ || {{cr|AUS}} || {{flagicon|AUS}} [[ॲडलेड ओव्हल]], [[ॲडलेड]] || {{cr|AUS}} |- | ४६३ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/565817.html २०५४] || २३-२६ ऑगस्ट २०१२ || {{cr|NZ}} || {{flagicon|IND}} [[राजीव गांधी आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट मैदान]], [[हैदराबाद]] || {{cr|IND}} |- | ४६४ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/565818.html २०५५] || ३१ ऑगस्ट - ३ सप्टेंबर २०१२ || {{cr|NZ}} || {{flagicon|IND}} [[एम. चिन्नास्वामी स्टेडियम, बंगळूर|एम. चिन्नास्वामी स्टेडियम]], [[बंगळूर]] || {{cr|IND}} |- | ४६५ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/565806.html २०५८] || १५-१९ नोव्हेंबर २०१२ || {{cr|ENG}} || {{flagicon|IND}} [[सरदार पटेल स्टेडियम]], [[अहमदाबाद]] || {{cr|IND}} |- | ४६६ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/565807.html २०६२] || २३-२६ नोव्हेंबर २०१२ || {{cr|ENG}} || {{flagicon|IND}} [[वानखेडे स्टेडियम]], [[मुंबई]] || {{cr|ENG}} |- | ४६७ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/565808.html २०६५] || ५-९ डिसेंबर २०१२ || {{cr|ENG}} || {{flagicon|IND}} [[ईडन गार्डन्स]], [[कोलकाता]] || {{cr|ENG}} |- | ४६८ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/565809.html २०६६] || १३-१७ डिसेंबर २०१२ || {{cr|ENG}} || {{flagicon|IND}} [[विदर्भ क्रिकेट असोसिएशन स्टेडियम]], [[नागपूर]] || अनिर्णित |- | ४६९ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/598812.html २०७४] || २२-२६ फेब्रुवारी २०१३ || {{cr|AUS}} || {{flagicon|IND}} [[एम.ए. चिदंबरम स्टेडियम, चेन्नई|एम.ए. चिदंबरम स्टेडियम]], [[चेन्नई]] || {{cr|IND}} |- | ४७० ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/598813.html २०७६] || २-५ मार्च २०१३ || {{cr|AUS}} || {{flagicon|IND}} [[राजीव गांधी आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट मैदान]], [[हैदराबाद]] || {{cr|IND}} |- | ४७१ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/598814.html २०८१] || १४-१८ मार्च २०१३ || {{cr|AUS}} || {{flagicon|IND}} [[पंजाब क्रिकेट असोसिएशन मैदान]], [[मोहाली]] || {{cr|IND}} |- | ४७२ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/598815.html २०८५] || २२-२४ मार्च २०१३ || {{cr|AUS}} || {{flagicon|IND}} [[अरुण जेटली क्रिकेट मैदान]], [[दिल्ली]] || {{cr|IND}} |- | ४७३ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/676525.html २१०१] || ६-८ नोव्हेंबर २०१३ || {{cr|WIN}} || {{flagicon|IND}} [[ईडन गार्डन्स]], [[कोलकाता]] || {{cr|IND}} |- | ४७४ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/676527.html २१०२] || १४-१६ नोव्हेंबर २०१३ || {{cr|WIN}} || {{flagicon|IND}} [[वानखेडे स्टेडियम]], [[मुंबई]] || {{cr|IND}} |- | ४७५ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/648665.html २१०८] || १८-२२ डिसेंबर २०१३ || {{cr|SA}} || {{flagicon|SA}} [[वॉन्डरर्स स्टेडियम, जोहान्सबर्ग|वॉन्डरर्स स्टेडियम]], [[जोहान्सबर्ग]] || अनिर्णित |- | ४७६ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/648667.html २१११] || २६-३० डिसेंबर २०१३ || {{cr|SA}} || {{flagicon|SA}} [[सहारा स्टेडियम किंग्जमेड, दरबान|सहारा स्टेडियम किंग्जमेड]], [[दरबान|डर्बन]] || {{cr|SA}} |- | ४७७ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/667651.html २११८] || ६-९ फेब्रुवारी २०१४ || {{cr|NZ}} || {{flagicon|NZ}} [[ईडन पार्क]], [[ऑकलंड]] || {{cr|NZ}} |- | ४७८ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/667653.html २१२०] || १४-१८ फेब्रुवारी २०१४ || {{cr|NZ}} || {{flagicon|NZ}} [[बेसिन रिझर्व]], [[वेलिंग्टन]] || अनिर्णित |- | ४७९ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/667711.html २१२८] || ९-१३ जुलै २०१४ || {{cr|ENG}} || {{flagicon|ENG}} [[ट्रेंट ब्रिज मैदान, नॉटिंगहॅम|ट्रेंट ब्रिज मैदान]], [[नॉटिंगहॅम]] || अनिर्णित |- | ४८० ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/667713.html २१३०] || १७-२१ जुलै २०१४ || {{cr|ENG}} || {{flagicon|ENG}} [[लॉर्ड्स क्रिकेट मैदान|लॉर्ड्स]], [[लंडन]] || {{cr|IND}} |- | ४८१ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/667715.html २१३२] || २७-३१ जुलै २०१४ || {{cr|ENG}} || {{flagicon|ENG}} [[रोझ बोल (क्रिकेट मैदान)|रोझ बोल]], [[साउथहँप्टन]] || {{cr|ENG}} |- | ४८२ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/667717.html २१३४] || ७-९ ऑगस्ट २०१४ || {{cr|ENG}} || {{flagicon|ENG}} [[ओल्ड ट्रॅफर्ड क्रिकेट मैदान]], [[मँचेस्टर]] || {{cr|ENG}} |- | ४८३ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/667719.html २१३७] || १५-१७ ऑगस्ट २०१४ || {{cr|ENG}} || {{flagicon|ENG}} [[द ओव्हल]], [[लंडन]] || {{cr|ENG}} |- | ४८४ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/754737.html २१४८] || ९-१३ डिसेंबर २०१४ || {{cr|AUS}} || {{flagicon|AUS}} [[ॲडलेड ओव्हल]], [[ॲडलेड]] || {{cr|AUS}} |- | ४८५ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/754739.html २१४९] || १७-२० डिसेंबर २०१४ || {{cr|AUS}} || {{flagicon|AUS}} [[ब्रिस्बेन क्रिकेट मैदान|द गॅब्बा]], [[ब्रिस्बेन]] || {{cr|AUS}} |- | ४८६ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/754741.html २१५२] || २६-३० डिसेंबर २०१४ || {{cr|AUS}} || {{flagicon|AUS}} [[मेलबर्न क्रिकेट मैदान]], [[मेलबर्न]] || अनिर्णित |- | ४८७ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/754743.html २१५६] || ६-१० जानेवारी २०१५ || {{cr|AUS}} || {{flagicon|AUS}} [[सिडनी क्रिकेट मैदान]], [[सिडनी]] || अनिर्णित |- | ४८८ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/870729.html २१६५] || १०-१४ जून २०१५ || {{cr|BAN}} || {{flagicon|BAN}} [[फतुल्ला ओस्मानी मैदान]], [[फतुल्ला]] || अनिर्णित |- | ४८९ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/895773.html २१७६] || १२-१५ ऑगस्ट २०१५ || {{cr|SL}} || {{flagicon|SL}} [[गाली आंतरराष्ट्रीय मैदान]], [[गाली, श्रीलंका|गाली]] || {{cr|SL}} |- | ४९० ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/895775.html २१७७] || २०-२४ ऑगस्ट २०१५ || {{cr|SL}} || {{flagicon|SL}} [[रणसिंगे प्रेमदासा मैदान]], [[कोलंबो]] || {{cr|IND}} |- | ४९१ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/895777.html २१७९] || २८ ऑगस्ट - १ सप्टेंबर २०१५ || {{cr|SL}} || {{flagicon|SL}} [[सिंहलीज क्रिकेट मैदान]], [[कोलंबो]] || {{cr|IND}} |- | ४९२ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/903603.html २१८६] || ५-७ नोव्हेंबर २०१५ || {{cr|SA}} || {{flagicon|IND}} [[पंजाब क्रिकेट असोसिएशन मैदान]], [[मोहाली]] || {{cr|IND}} |- | ४९३ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/903605.html २१८८] || १४-१८ नोव्हेंबर २०१५ || {{cr|SA}} || {{flagicon|IND}} [[एम. चिन्नास्वामी स्टेडियम, बंगळूर|एम. चिन्नास्वामी स्टेडियम]], [[बंगळूर]] || अनिर्णित |- | ४९४ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/903607.html २१८९] || २५-२७ नोव्हेंबर २०१५ || {{cr|SA}} || {{flagicon|IND}} [[विदर्भ क्रिकेट असोसिएशन स्टेडियम]], [[नागपूर]] || {{cr|IND}} |- | ४९५ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/903609.html २१९१] || ३-७ डिसेंबर २०१५ || {{cr|SA}} || {{flagicon|IND}} [[अरुण जेटली क्रिकेट मैदान]], [[दिल्ली]] || {{cr|IND}} |- | ४९६ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1022593.html २२०७] || २१-२४ जुलै २०१६ || {{cr|WIN}} || {{flagicon|WIN}} [[सर व्हिव्हियन रिचर्ड्‌स मैदान]], [[अँटिग्वा|नॉर्थ स्टँड, अँटिग्वा]] || {{cr|IND}} |- | ४९७ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1022595.html २२११] || ३० जुलै - ३ ऑगस्ट २०१६ || {{cr|WIN}} || {{flagicon|WIN}} [[सबिना पार्क]], [[जमैका]] || अनिर्णित |- | ४९८ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1022597.html २२१५] || ९-१३ ऑगस्ट २०१६ || {{cr|WIN}} || {{flagicon|WIN}} [[डॅरेन सॅमी राष्ट्रीय क्रिकेट स्टेडियम, सेंट लुसिया|डॅरेन सॅमी राष्ट्रीय क्रिकेट स्टेडियम]], [[सेंट लुसिया]] || {{cr|IND}} |- | ४९९ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1022599.html २२१८] || १८-२२ ऑगस्ट २०१६ || {{cr|WIN}} || {{flagicon|WIN}} [[क्वीन्स पार्क ओव्हल]], [[पोर्ट ऑफ स्पेन]] || अनिर्णित |- | ५०० ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1030213.html २२२१] || २२-२६ सप्टेंबर २०१६ || {{cr|NZ}} || {{flagicon|IND}} [[ग्रीन पार्क]], [[कानपूर]] || {{cr|IND}} |- ! सामना क्र. ! कसोटी क्र. ! तारीख ! विरुद्ध संघ ! स्थळ ! विजेता |- | ५०१ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1030215.html २२२२] || ३० सप्टेंबर - ३ ऑक्टोबर २०१६ || {{cr|NZ}} || {{flagicon|IND}} [[ईडन गार्डन्स]], [[कोलकाता]] || {{cr|IND}} |- | ५०२ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1030217.html २२२३] || ८-११ ऑक्टोबर २०१६ || {{cr|NZ}} || {{flagicon|IND}} [[होळकर क्रिकेट मैदान]], [[इंदूर]] || {{cr|IND}} |- | ५०३ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1034809.html २२३२] || ९-१३ नोव्हेंबर २०१६ || {{cr|ENG}} || {{flagicon|IND}} [[सौराष्ट्र क्रिकेट असोसिएशन मैदान]], [[राजकोट]] || अनिर्णित |- | ५०४ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1034811.html २२३५] || १७-२१ नोव्हेंबर २०१६ || {{cr|ENG}} || {{flagicon|IND}} [[डॉ. वाय.एस. राजशेखर रेड्डी एसीए-व्हिडीसीए क्रिकेट मैदान]], [[विशाखापट्टणम]] || {{cr|IND}} |- | ५०५ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1034813.html २२३८] || २६-२९ नोव्हेंबर २०१६ || {{cr|ENG}} || {{flagicon|IND}} [[पंजाब क्रिकेट असोसिएशन मैदान]], [[मोहाली]] || {{cr|IND}} |- | ५०६ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1034815.html २२३९] || ८-१२ डिसेंबर २०१६ || {{cr|ENG}} || {{flagicon|IND}} [[वानखेडे स्टेडियम]], [[मुंबई]] || {{cr|IND}} |- | ५०७ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1034817.html २२४१] || १६-२० डिसेंबर २०१६ || {{cr|ENG}} || {{flagicon|IND}} [[एम.ए. चिदंबरम स्टेडियम, चेन्नई|एम.ए. चिदंबरम स्टेडियम]], [[चेन्नई]] || {{cr|IND}} |- | ५०८ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1041761.html २२४९] || ९-१३ फेब्रुवारी २०१७ || {{cr|BAN}} || {{flagicon|IND}} [[राजीव गांधी आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट मैदान]], [[हैदराबाद]] || {{cr|IND}} |- | ५०९ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1062573.html २२५०] || २३-२५ फेब्रुवारी २०१७ || {{cr|AUS}} || {{flagicon|IND}} [[महाराष्ट्र क्रिकेट असोसिएशन स्टेडियम]], [[चिंचवड]] || {{cr|AUS}} |- | ५१० ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1062574.html २२५१] || ४-७ मार्च २०१७ || {{cr|AUS}} || {{flagicon|IND}} [[एम. चिन्नास्वामी स्टेडियम, बंगळूर|एम. चिन्नास्वामी स्टेडियम]], [[बंगळूर]] || {{cr|IND}} |- | ५११ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1062575.html २२५६] || १६-२० मार्च २०१७ || {{cr|AUS}} || {{flagicon|IND}} [[जेएससीए आंतरराष्ट्रीय मैदान संकुल]], [[रांची]] || अनिर्णित |- | ५१२ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1062576.html २२५८] || २५-२८ मार्च २०१७ || {{cr|AUS}} || {{flagicon|IND}} [[हिमाचल प्रदेश क्रिकेट असोसिएशन मैदान]], [[धर्मशाळा, हिमाचल प्रदेश|धर्मशाळा]] || {{cr|IND}} |- | ५१३ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1109602.html २२६५] || २६-२९ जुलै २०१७ || {{cr|SL}} || {{flagicon|SL}} [[गाली आंतरराष्ट्रीय मैदान]], [[गाली, श्रीलंका|गाली]] || {{cr|IND}} |- | ५१४ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1109603.html २२६७] || ३-६ ऑगस्ट २०१७ || {{cr|SL}} || {{flagicon|SL}} [[सिंहलीज क्रिकेट मैदान]], [[कोलंबो]] || {{cr|IND}} |- | ५१५ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1109604.html २२६९] || १२-१४ ऑगस्ट २०१७ || {{cr|SL}} || {{flagicon|SL}} [[पलेकेले आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट मैदान]], [[कँडी]] || {{cr|IND}} |- | ५१६ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1122723.html २२८१] || १६-२० नोव्हेंबर २०१७ || {{cr|SL}} || {{flagicon|IND}} [[ईडन गार्डन्स]], [[कोलकाता]] || अनिर्णित |- | ५१७ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1122724.html २२८३] || २४-२७ नोव्हेंबर २०१७ || {{cr|SL}} || {{flagicon|IND}} [[विदर्भ क्रिकेट असोसिएशन स्टेडियम]], [[नागपूर]] || {{cr|IND}} |- | ५१८ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1122725.html २२८६] || २-६ डिसेंबर २०१७ || {{cr|SL}} || {{flagicon|IND}} [[अरुण जेटली क्रिकेट मैदान]], [[दिल्ली]] || अनिर्णित |- | ५१९ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1122276.html २२९२] || ५-८ जानेवारी २०१८ || {{cr|SA}} || {{flagicon|SA}} [[सहारा पार्क न्यूलॅन्ड्स|न्यूलॅन्ड्स पार्क आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट स्टेडियम]], [[केपटाउन]] || {{cr|SA}} |- | ५२० ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1122277.html २२९३] || १३-१७ जानेवारी २०१८ || {{cr|SA}} || {{flagicon|SA}} [[सुपरस्पोर्ट्‌स पार्क]], [[सेंच्युरियन]] || {{cr|SA}} |- | ५२१ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1122278.html २२९४] || २४-२७ जानेवारी २०१८ || {{cr|SA}} || {{flagicon|SA}} [[वॉन्डरर्स स्टेडियम, जोहान्सबर्ग|वॉन्डरर्स स्टेडियम]], [[जोहान्सबर्ग]] || {{cr|IND}} |- | ५२२ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1133983.html २३०७] || १४-१५ जून २०१८ || {{cr|AFG|२०१३}} || {{flagicon|IND}} [[एम. चिन्नास्वामी स्टेडियम, बंगळूर|एम. चिन्नास्वामी स्टेडियम]], [[बंगळूर]] || {{cr|IND}} |- | ५२३ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1119549.html २३१४] || १-४ ऑगस्ट २०१८ || {{cr|ENG}} || {{flagicon|ENG}} [[एजबॅस्टन मैदान, बर्मिंगहॅम|एजबॅस्टन मैदान]], [[बर्मिंगहॅम]] || {{cr|ENG}} |- | ५२४ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1119550.html २३१५] || ९-१२ ऑगस्ट २०१८ || {{cr|ENG}} || {{flagicon|ENG}} [[लॉर्ड्स क्रिकेट मैदान|लॉर्ड्स]], [[लंडन]] || {{cr|ENG}} |- | ५२५ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1119551.html २३१६] || १८-२२ ऑगस्ट २०१८ || {{cr|ENG}} || {{flagicon|ENG}} [[ट्रेंट ब्रिज मैदान, नॉटिंगहॅम|ट्रेंट ब्रिज मैदान]], [[नॉटिंगहॅम]] || {{cr|IND}} |- | ५२६ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1119552.html २३१७] || ३० ऑगस्ट - २ सप्टेंबर २०१८ || {{cr|ENG}} || {{flagicon|ENG}} [[रोझ बोल (क्रिकेट मैदान)|रोझ बोल]], [[साउथहँप्टन]] || {{cr|ENG}} |- | ५२७ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1119553.html २३१८] || ७-११ सप्टेंबर २०१८ || {{cr|ENG}} || {{flagicon|ENG}} [[द ओव्हल]], [[लंडन]] || {{cr|ENG}} |- | ५२८ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1157752.html २३१९] || ४-६ ऑक्टोबर २०१८ || {{cr|WIN}} || {{flagicon|IND}} [[सौराष्ट्र क्रिकेट असोसिएशन मैदान]], [[राजकोट]] || {{cr|IND}} |- | ५२९ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1157753.html २३२१] || १२-१४ ऑक्टोबर २०१८ || {{cr|WIN}} || {{flagicon|IND}} [[राजीव गांधी आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट मैदान]], [[हैदराबाद]] || {{cr|IND}} |- | ५३० ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1144993.html २३३३] || ६-१० डिसेंबर २०१८ || {{cr|AUS}} || {{flagicon|AUS}} [[ॲडलेड ओव्हल]], [[ॲडलेड]] || {{cr|IND}} |- | ५३१ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1144994.html २३३४] || १४-१८ डिसेंबर २०१८ || {{cr|AUS}} || {{flagicon|AUS}} [[पर्थ स्टेडियम]], [[पर्थ]] || {{cr|AUS}} |- | ५३२ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1144995.html २३३७] || २६-३० डिसेंबर २०१८ || {{cr|AUS}} || {{flagicon|AUS}} [[मेलबर्न क्रिकेट मैदान]], [[मेलबर्न]] || {{cr|IND}} |- | ५३३ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1144996.html २३३९] || ३-७ जानेवारी २०१९ || {{cr|AUS}} || {{flagicon|AUS}} [[सिडनी क्रिकेट मैदान]], [[सिडनी]] || अनिर्णित |- style="background:#cfc;" | ५३४ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1188628.html २३५८] || २२-२५ ऑगस्ट २०१९ || {{cr|WIN}} || {{flagicon|WIN}} [[सर व्हिव्हियन रिचर्ड्‌स स्टेडियम]], [[अँटिगा]] || {{cr|IND}} || rowspan=18 | [[२०१९-२१ विश्व कसोटी अजिंक्यपद स्पर्धा|२०१९-२१ कसोटी विश्वचषक]] |- style="background:#cfc;" | ५३५ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1188629.html २३५९] || ३० ऑगस्ट - २ सप्टेंबर २०१९ || {{cr|WIN}} || {{flagicon|WIN}} [[सबिना पार्क]], [[जमैका]] || {{cr|IND}} |- style="background:#cfc;" | ५३६ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1187007.html २३६३] || २-६ ऑक्टोबर २०१९ || {{cr|SA}} || {{flagicon|IND}} [[डॉ. वाय.एस. राजशेखर रेड्डी एसीए-व्हिडीसीए क्रिकेट मैदान]], [[विशाखापट्टणम]] || {{cr|IND}} |- style="background:#cfc;" | ५३७ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1187008.html २३६४] || १०-१३ ऑक्टोबर २०१९ || {{cr|SA}} || {{flagicon|IND}} [[महाराष्ट्र क्रिकेट असोसिएशन स्टेडियम]], [[चिंचवड]] || {{cr|IND}} |- style="background:#cfc;" | ५३८ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1187009.html २३६५] || २-६ ऑक्टोबर २०१९ || {{cr|SA}} || {{flagicon|IND}} [[जेएससीए आंतरराष्ट्रीय मैदान संकुल]], [[रांची]] || {{cr|IND}} |- style="background:#cfc;" | ५३९ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1187016.html २३६६] || १४-१६ नोव्हेंबर २०१९ || {{cr|BAN}} || {{flagicon|IND}} [[होळकर क्रिकेट मैदान]], [[इंदूर]] || {{cr|IND}} |- style="background:#cfc;" | ५४० ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1187017.html २३६९] || २२-२४ नोव्हेंबर २०१९ || {{cr|BAN}} || {{flagicon|IND}} [[ईडन गार्डन्स]], [[कोलकाता]] || {{cr|IND}} |- style="background:#cfc;" | ५४१ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1187685.html २३८५] || २१-२४ फेब्रुवारी २०२० || {{cr|NZ}} || {{flagicon|NZ}} [[बेसिन रिझर्व]], [[वेलिंग्टन]] || {{cr|NZ}} |- style="background:#cfc;" | ५४२ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1187686.html २३८७] || २९ फेब्रुवारी - २ मार्च २०२० || {{cr|NZ}} || {{flagicon|NZ}} [[हॅगले ओव्हल]], [[क्राइस्टचर्च]] || {{cr|NZ}} |- style="background:#cfc;" | ५४३ ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1223869.html २३९६] || १७-२१ डिसेंबर २०२० || {{cr|AUS}} || {{flagicon|AUS}} [[ॲडलेड ओव्हल]], [[ॲडलेड]] || {{cr|AUS}} |- style="background:#cfc;" | ५४४ ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1223870.html २३९८] || २६-३० डिसेंबर २०२० || {{cr|AUS}} || {{flagicon|AUS}} [[मेलबर्न क्रिकेट मैदान]], [[मेलबर्न]] || {{cr|IND}} |- style="background:#cfc;" | ५४५ ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1223871.html २४०२] || ७-११ जानेवारी || {{cr|AUS}} || {{flagicon|AUS}} [[सिडनी क्रिकेट मैदान]], [[सिडनी]]|| अनिर्णित |- style="background:#cfc;" | ५४६ ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1223872.html २४०४] || १५-१९ जानेवारी २०२१ || {{cr|AUS}} || {{flagicon|AUS}} [[ब्रिस्बेन क्रिकेट मैदान|द गॅब्बा]], [[ब्रिस्बेन]] || {{cr|IND}} |- style="background:#cfc;" | ५४७ ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1243384.html २४०९] || ५-९ फेब्रुवारी २०२१ || {{cr|ENG}} || {{flagicon|IND}} [[एम.ए. चिदंबरम स्टेडियम, चेन्नई|एम.ए. चिदंबरम स्टेडियम]], [[चेन्नई]] || {{cr|ENG}} |- style="background:#cfc;" | ५४८ ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1243385.html २४११] || १३-१७ फेब्रुवारी २०२१ || {{cr|ENG}} || {{flagicon|IND}} [[एम.ए. चिदंबरम स्टेडियम, चेन्नई|एम.ए. चिदंबरम स्टेडियम]], [[चेन्नई]] || {{cr|IND}} |- style="background:#cfc;" | ५४९ ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1243386.html २४१२] || २४-२८ फेब्रुवारी २०२१ || {{cr|ENG}} || {{flagicon|IND}} [[सरदार पटेल स्टेडियम]], [[अहमदाबाद]] || {{cr|IND}} |- style="background:#cfc;" | ५५० ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1243387.html २४१४] || ४-८ मार्च २०२१ || {{cr|ENG}} || {{flagicon|IND}} [[सरदार पटेल स्टेडियम]], [[अहमदाबाद]] || {{cr|IND}} |- style="background:#cfc;" | ५५१ ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1249875.html २४२५] || १८-२२ जून २०२१ || {{cr|NZ}} || {{flagicon|ENG}} [[रोझ बोल (क्रिकेट मैदान)|रोझ बोल]], [[साउथहँप्टन]] <small>(२०१९-२१ कसोटी विश्वचषक फायनल)</small> || {{cr|NZ}} |- style="background:#cfc;" | ५५२ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1239543.html २४२८] || ४-८ ऑगस्ट २०२१ || {{cr|ENG}} || {{flagicon|ENG}} [[ट्रेंट ब्रिज मैदान, नॉटिंगहॅम|ट्रेंट ब्रिज]], [[नॉटिंगहॅम]] || अनिर्णित || rowspan=19 | [[२०२१-२३ विश्व कसोटी अजिंक्यपद स्पर्धा|२०२१-२३ कसोटी विश्वचषक]] |- style="background:#cfc;" | ५५३ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1239544.html २४२९] || १२-१६ ऑगस्ट २०२१ || {{cr|ENG}} || {{flagicon|ENG}} [[लॉर्ड्स क्रिकेट मैदान|लॉर्ड्स]], [[लंडन]] || {{cr|IND}} |- style="background:#cfc;" | ५५४ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1239545.html २४३२] || २५-२९ ऑगस्ट २०२१ || {{cr|ENG}} || {{flagicon|ENG}} [[हेडिंग्ले मैदान, लीड्स|हेडिंग्ले]], [[लीड्स]] || {{cr|ENG}} |- style="background:#cfc;" | ५५५ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1239546.html २४३३] || २-६ सप्टेंबर २०२१ || {{cr|ENG}} || {{flagicon|ENG}} [[द ओव्हल]], [[लंडन]] || {{cr|IND}} |- style="background:#cfc;" | ५५६ ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1278674.htm २४३५] || २५-२९ नोव्हेंबर २०२१ || {{cr|NZ}} || {{flagicon|IND}} [[ग्रीन पार्क]], [[कानपूर]] || अनिर्णित |- style="background:#cfc;" | ५५७ ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1278675.html २४३८] || ३-७ डिसेंबर २०२१ || {{cr|NZ}} || {{flagicon|IND}} [[वानखेडे स्टेडियम]], [[मुंबई]] || {{cr|IND}} |- style="background:#cfc;" | ५५८ ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1277079.html २४४३] || २६-३० डिसेंबर २०२१ || {{cr|RSA}} || {{flagicon|RSA}} [[सुपरस्पोर्ट्‌स पार्क]], [[सेंच्युरियन]] || {{cr|IND}} |- style="background:#cfc;" | ५५९ ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1277080.html २४४५] || ३-७ जानेवारी २०२२ || {{cr|RSA}} || {{flagicon|RSA}} [[वॉन्डरर्स स्टेडियम, जोहान्सबर्ग|वॉन्डरर्स स्टेडियम]], [[जोहान्सबर्ग]] || {{cr|RSA}} |- style="background:#cfc;" | ५६० ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1277081.html २४४८] || ११-१५ जानेवारी २०२२ || {{cr|RSA}} || {{flagicon|RSA}} [[सहारा पार्क न्यूलँड्स|न्यूलँड्स आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट स्टेडियम]], [[केपटाउन]] || {{cr|RSA}} |- style="background:#cfc;" | ५६१ ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1278682.html २४५२] || ४-८ मार्च २०२२ || {{cr|SL}} || {{flagicon|IND}} [[पंजाब क्रिकेट असोसिएशन मैदान]], [[मोहाली]] || {{cr|IND}} |- style="background:#cfc;" | ५६२ ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1278683.html २४५६] || १२-१६ मार्च २०२२ || {{cr|SL}} || {{flagicon|IND}} [[एम. चिन्नास्वामी स्टेडियम, बंगळूर|एम. चिन्नास्वामी स्टेडियम]], [[बंगळूर]] || {{cr|IND}} |- style="background:#cfc;" | ५६३ ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1320741.html २४७०] || १-५ जुलै २०२२ || {{cr|ENG}} || {{flagicon|ENG}} [[एजबॅस्टन मैदान, बर्मिंगहॅम|एजबॅस्टन]], [[बर्मिंगहॅम]] || {{cr|ENG}} |- style="background:#cfc;" | ५६४ ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1340848.html २४८१] || १४-१८ डिसेंबर २०२२ || {{cr|BAN}} || {{flagicon|BAN}} [[झहूर अहमद चौधरी मैदान]], [[चट्टग्राम]] || {{cr|IND}} |- style="background:#cfc;" | ५६५ ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1340849.html २४८४] || २२-२६ डिसेंबर २०२२ || {{cr|BAN}} || {{flagicon|BAN}} [[शेर-ए-बांगला क्रिकेट मैदान]], [[ढाका]] || {{cr|IND}} |- style="background:#cfc;" | ५६६ ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1348652.html २४९०] || ९-१३ फेब्रुवारी २०२३ || {{cr|AUS}} || {{flagicon|IND}} [[विदर्भ क्रिकेट असोसिएशन मैदान]], [[नागपूर]] || {{cr|IND}} |- style="background:#cfc;" | ५६७ ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1348653.html २४९३] || १७-२१ फेब्रुवारी २०२३ || {{cr|AUS}} || {{flagicon|IND}} [[अरुण जेटली क्रिकेट मैदान]], [[दिल्ली]] || {{cr|IND}} |- style="background:#cfc;" | ५६८ ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1348654.html २४९६] || १-५ मार्च २०२३ || {{cr|AUS}} || {{flagicon|IND}} [[होळकर स्टेडियम]], [[इंदूर]] || {{cr|AUS}} |- style="background:#cfc;" | ५६९ ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1348655.html २४९९] || ९-१३ मार्च २०२३ || {{cr|AUS}} || {{flagicon|IND}} [[नरेंद्र मोदी स्टेडियम]], [[अहमदाबाद]] || अनिर्णित |- style="background:#cfc;" | ५७० ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1358412.html २५०५] || ७-११ जून २०२३ || {{cr|AUS}} || {{flagicon|ENG}} [[द ओव्हल]], [[लंडन]]<small>(२०२१-२३ कसोटी विश्वचषक फायनल)</small> || {{cr|AUS}} |- style="background:#cfc;" | ५७१ ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1381212.html २५१०] || १२-१६ जुलै २०२३ || {{cr|WIN}} || {{flagicon|WIN}} [[विंडसर पार्क (डॉमिनिका)|विंडसर पार्क]], [[डॉमिनिका]] || {{cr|IND}} || rowspan=19 | [[२०२३-२०२५ आयसीसी जागतिक कसोटी विजेतेपद|२०२३-२५ कसोटी विश्वचषक]] |- style="background:#cfc;" | ५७२ ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1381213.html २५१३] || २०-२४ जुलै २०२३ || {{cr|WIN}} || {{flagicon|WIN}} [[क्वीन्स पार्क ओव्हल]], [[पोर्ट ऑफ स्पेन]] || अनिर्णित |- style="background:#cfc;" | ५७३ ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1387603.html २५२०] || २६-३० डिसेंबर २०२३ || {{cr|RSA}} || {{flagicon|RSA}} [[सेंच्युरियन पार्क]], [[सेंच्युरियन]] || {{cr|RSA}} |- style="background:#cfc;" | ५७४ ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1387604.html २५२२] || ३-७ जानेवारी २०२४ || {{cr|RSA}} || {{flagicon|RSA}} [[न्यूलँड्स क्रिकेट मैदान]], [[केपटाउन]] || {{cr|IND}} |- style="background:#cfc;" | ५७५ ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1389399.html २५२५] || २५-२९ जानेवारी २०२४ || {{cr|ENG}} || {{flagicon|IND}} [[राजीव गांधी आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट स्टेडियम, हैदराबाद]] || {{cr|ENG}} |- style="background:#cfc;" | ५७६ ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1389400.html २५२६] || २-६ फेब्रुवारी २०२४ || {{cr|ENG}} || {{flagicon|IND}} [[डॉ. वाय.एस. राजशेखर रेड्डी आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट स्टेडियम]], [[विशाखापट्टणम]] || {{cr|IND}} |- style="background:#cfc;" | ५७७ ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1389401.html २५३०] || १५-१९ फेब्रुवारी २०२४ || {{cr|ENG}} || {{flagicon|IND}} [[सौराष्ट्र क्रिकेट असोसिएशन स्टेडियम]], [[राजकोट]] || {{cr|IND}} |- style="background:#cfc;" | ५७८ ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1389402.html २५३१] || २३-२७ फेब्रुवारी २०२४ || {{cr|ENG}} || {{flagicon|IND}} [[जे.एस्.सी.ए आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट स्टेडियम]], [[रांची]] || {{cr|IND}} |- style="background:#cfc;" | ५७९ ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1389403.html २५३४] || ७-११ मार्च २०२४ || {{cr|ENG}} || {{flagicon|IND}} [[एच.पी.सी.ए. मैदान]], [[धरमशाळा]] || {{cr|IND}} |- style="background:#cfc;" | ५८० ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1439891.html २५५०] || १९-२३ सप्टेंबर २०२४ || {{cr|BAN}} || {{flagicon|IND}} [[एम.ए. चिदंबरम स्टेडियम, चेन्नई|एम.ए. चिदंबरम स्टेडियम]], [[चेन्नई]] || {{cr|IND}} |- style="background:#cfc;" | ५८१ ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1439892.html २५५२] || २७ सप्टेंबर - १ ऑक्टोबर २०२४ || {{cr|BAN}} || {{flagicon|IND}} [[ग्रीन पार्क]], [[कानपूर]] || {{cr|IND}} |- style="background:#cfc;" | ५८२ ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1439896.html २५५५] || १६-२० ऑक्टोबर २०२४ || {{cr|NZ}} || {{flagicon|IND}} [[एम. चिन्नास्वामी स्टेडियम, बंगळूर|एम. चिन्नास्वामी स्टेडियम]], [[बंगळूर]] || {{cr|NZ}} |- style="background:#cfc;" | ५८३ ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1439897.html २५५७] || २४-२८ ऑक्टोबर २०२४ || {{cr|NZ}} || {{flagicon|IND}} [[महाराष्ट्र क्रिकेट असोसिएशन स्टेडियम]], [[चिंचवड]] || {{cr|NZ}} |- style="background:#cfc;" | ५८४ ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1439898.html २५६०] || १-५ नोव्हेंबर २०२४ || {{cr|NZ}} || {{flagicon|IND}} [[वानखेडे स्टेडियम]], [[चर्चगेट]], [[मुंबई]] || {{cr|NZ}} |- style="background:#cfc;" | ५८५ ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1426555.html २५६१] || २२-२६ नोव्हेंबर २०२४ || {{cr|AUS}} || {{flagicon|AUS}} [[पर्थ स्टेडियम]], [[पर्थ]] || {{cr|IND}} |- style="background:#cfc;" | ५८६ ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1426556.html २५६८] || ६-१० डिसेंबर २०२४ || {{cr|AUS}} || {{flagicon|AUS}} [[ॲडलेड ओव्हल]], [[ॲडलेड]] || {{cr|AUS}} |- style="background:#cfc;" | ५८७ ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1426557.html २५७०] || १४-१८ डिसेंबर २०२४ || {{cr|AUS}} || {{flagicon|AUS}} [[ब्रिस्बेन क्रिकेट मैदान|द गॅब्बा]], [[ब्रिस्बेन]] || अनिर्णित |- style="background:#cfc;" | ५८८ ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1426558.html २५७१] || २६-३० डिसेंबर २०२४ || {{cr|AUS}} || {{flagicon|AUS}} [[मेलबर्न क्रिकेट मैदान]], [[मेलबर्न]] || {{cr|AUS}} |- style="background:#cfc;" | ५८९ ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1426559.html २५७५] || ३-७ जानेवारी २०२५ || {{cr|AUS}} || {{flagicon|AUS}} [[सिडनी क्रिकेट मैदान]], [[सिडनी]] || {{cr|AUS}} |- style="background:#cfc;" | ५९० ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1448349.html] || २०-२४ जून २०२५ || {{cr|ENG}} || {{flagicon|ENG}} [[हेडिंग्ले मैदान, लीड्स|हेडिंग्ले]], [[लीड्स]] || TBD || rowspan=9 | [[२०२५-२७ विश्व कसोटी अजिंक्यपद स्पर्धा|२०२५-२७ कसोटी विश्वचषक]] |- style="background:#cfc;" | ५९१ ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1448350.html] || २-६ जुलै २०२५ || {{cr|ENG}} || {{flagicon|ENG}} [[एजबॅस्टन मैदान, बर्मिंगहॅम|एजबॅस्टन मैदान]], [[बर्मिंगहॅम]] || TBD |- style="background:#cfc;" | ५९२ ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1448351.html] || १०-१४ जुलै २०२५ || {{cr|ENG}} || {{flagicon|ENG}} [[लॉर्ड्स क्रिकेट मैदान|लॉर्ड्स]], [[लंडन]] || TBD |- style="background:#cfc;" | ५९३ ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1448352.html] || २३-२७ जुलै २०२५ || {{cr|ENG}} || {{flagicon|ENG}} [[ओल्ड ट्रॅफर्ड क्रिकेट मैदान]], [[मँचेस्टर]] || TBD |- style="background:#cfc;" | ५९४ ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1448353.html] || ३१ जुलै - ४ ऑगस्ट २०२५ || {{cr|ENG}} || {{flagicon|ENG}} [[द ओव्हल]], [[लंडन]] || TBD |- style="background:#cfc;" | ५९५ ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1479569.html] || २-६ ऑक्टोबर २०२५ || {{cr|WIN}} || {{flagicon|IND}} [[नरेंद्र मोदी स्टेडियम]], [[अहमदाबाद]] || TBD |- style="background:#cfc;" | ५९६ ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1479570.html] || १०-१४ ऑक्टोबर २०२५ || {{cr|WIN}} || {{flagicon|IND}} [[अरुण जेटली स्टेडियम]], [[नवी दिल्ली]] || TBD |- style="background:#cfc;" | ५९७ ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1479571.html] || १४-१८ नोव्हेंबर २०२५ || {{cr|RSA}} || {{flagicon|IND}} [[ईडन गार्डन्स]], [[कोलकाता]] || TBD |- style="background:#cfc;" | ५९८ ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1479572.html] || २२-२६ नोव्हेंबर २०२५ || {{cr|RSA}} || {{flagicon|IND}} [[आसाम क्रिकेट असोसिएशन स्टेडियम]], [[गुवाहाटी]] || TBD |- | ५९९ ||[ ] || जून २०२६ || {{cr|AFG|२०१३}} || {{flagicon|IND}} TBD || TBD || |- style="background:#cfc;" | ६०० ||[ ] || ऑगस्ट २०२६ || {{cr|SL}} || {{flagicon|SL}} TBD || TBD || [[२०२५-२७ विश्व कसोटी अजिंक्यपद स्पर्धा|२०२५-२७ कसोटी विश्वचषक]] |- ! सामना क्र. ! कसोटी क्र. ! तारीख ! विरुद्ध संघ ! स्थळ ! विजेता |- style="background:#cfc;" | ६०१ ||[ ] || ऑगस्ट २०२६ || {{cr|SL}} || {{flagicon|SL}} TBD || TBD || rowspan=9 | [[२०२५-२७ विश्व कसोटी अजिंक्यपद स्पर्धा|२०२५-२७ कसोटी विश्वचषक]] |- style="background:#cfc;" | ६०२ ||[ ] || ऑक्टोबर-नोव्हेंबर २०२६ || {{cr|NZ}} || {{flagicon|NZ}} TBD || TBD |- style="background:#cfc;" | ६०३ ||[ ] || ऑक्टोबर-नोव्हेंबर २०२६ || {{cr|NZ}} || {{flagicon|NZ}} TBD || TBD |- style="background:#cfc;" | ६०४ ||[ ] || जानेवारी-फेब्रुवारी २०२७ || {{cr|AUS}} || {{flagicon|IND}} TBD || TBD |- style="background:#cfc;" | ६०५ ||[ ] || जानेवारी-फेब्रुवारी २०२७ || {{cr|AUS}} || {{flagicon|IND}} TBD || TBD |- style="background:#cfc;" | ६०६ ||[ ] || जानेवारी-फेब्रुवारी २०२७ || {{cr|AUS}} || {{flagicon|IND}} TBD || TBD |- style="background:#cfc;" | ६०७ ||[ ] || जानेवारी-फेब्रुवारी २०२७ || {{cr|AUS}} || {{flagicon|IND}} TBD || TBD |- style="background:#cfc;" | ६०८ ||[ ] || जानेवारी-फेब्रुवारी २०२७ || {{cr|AUS}} || {{flagicon|IND}} TBD || TBD |- style="background:#cfc;" | ६०९ ||[ ] || जून २०२७ || TBD || TBD<small>(२०२५-२७ कसोटी विश्वचषक फायनल, पात्र ठरल्यास)</small> || TBD |} ==हे ही पहा== * [[भारतीय क्रिकेट संघाने खेळलेल्या आंतरराष्ट्रीय एकदिवसीय सामन्यांची यादी]] * [[भारतीय क्रिकेट संघाने खेळलेल्या आंतरराष्ट्रीय ट्वेंटी२० सामन्यांची यादी]] * [[भारतीय महिला क्रिकेट संघाने खेळलेल्या महिला कसोटी सामन्यांची यादी]] * [[भारतीय महिला क्रिकेट संघाने खेळलेल्या महिला आंतरराष्ट्रीय एकदिवसीय सामन्यांची यादी]] * [[भारतीय महिला क्रिकेट संघाने खेळलेल्या महिला आंतरराष्ट्रीय ट्वेंटी२० सामन्यांची यादी]] [[वर्ग:भारतीय क्रिकेट]] do92321q7r69820gtqumhcu9dzkc73s 0 253703 2580904 2571293 2025-06-18T12:55:15Z Aditya tamhankar 80177 /* यादी */ 2580904 wikitext text/x-wiki खालील यादी भारतीय क्रिकेट संघाने आतापर्यंत खेळलेल्या सर्व अधिकृत आंतरराष्ट्रीय एकदिवसीय सामन्यांची आहे. भारताने १३ जुलै १९७४ रोजी इंग्लंडविरुद्ध पहिला आंतरराष्ट्रीय एकदिवसीय सामना खेळला. भारताने [[१९८३ क्रिकेट विश्वचषक|१९८३]] आणि [[२०११ क्रिकेट विश्वचषक|२०११]] हे दोन विश्वचषक जिंकले तर [[२००३ क्रिकेट विश्वचषक|२००३]] आणि [[२०२३ क्रिकेट विश्वचषक|२०२३]]च्या विश्वचषकात भारताला उपविजेतेपदावर समाधान मानावे लागले. १९९८ सालामध्ये सुरू झालेली चॅम्पियन्स ट्रॉफी भारताने [[२००२ आयसीसी चॅम्पियन्स ट्रॉफी|२००२]], [[२०१३ आय.सी.सी. चॅम्पियन्स ट्रॉफी|२०१३]] आणि [[२०२५ आयसीसी चॅम्पियन्स चषक|२०२५]] साली जिंकली तर [[२०१७ आय.सी.सी चॅम्पियन्स ट्रॉफी|२०१७]]च्या स्पर्धेत भारत उपविजेता ठरला. == सुची == {| class="wikitable plainrowheaders" |- ! scope="col" style="width:75px" | चिन्ह ! scope="col" style="width:350px" | अर्थ |- ! scope="row" |सामना क्र. | भारताने खेळलेल्या आंतरराष्ट्रीय एकदिवसीय सामन्याचा क्र. |- ! scope="row" |आंतरराष्ट्रीय एकदिवसीय क्र. | आयसीसी सदस्यांचे आंतरराष्ट्रीय एकदिवसीय क्र. |- ! scope="row" | तारीख | सामन्याची तारीख |- ! scope="row" |विरुद्ध संघ | ज्या संघाविरुद्ध आंतरराष्ट्रीय एकदिवसीय सामना खेळला त्या देशाचे ध्वजासहित नाव |- ! scope="row" | स्थळ | कोणत्या मैदानावर सामना झाला |- ! scope="row" | विजेता | सामन्याचा विजेता/अनिर्णित |- | bgcolor=#cfc| || सामना विविध स्पर्धेत खेळवला गेला त्या स्पर्धेच्या दुव्यासहित |} ==भारताने देशानुसार खेळलेल्या प्रथम आंतरराष्ट्रीय एकदिवसीय सामन्याची तारीख== {| class="wikitable" style="text-align: center; width: 400px;" |- ! संघ !! प्रथम आंतरराष्ट्रीय एकदिवसीय सामना |- |align=left|{{cr|ENG}} || १३ जुलै १९७४ |- |align=left|[[पुर्व आफ्रिका क्रिकेट|पुर्व आफ्रिका]] || ११ जून १९७५ |- |align=left|{{cr|NZ}} || १४ जून १९७५ |- |align=left|{{cr|PAK}} || १ ऑक्टोबर १९७८ |- |align=left|{{cr|WIN}} || ९ जून १९७९ |- |align=left|{{cr|SL}} || १६ जून १९७९ |- |align=left|{{cr|AUS}} || ६ डिसेंबर १९८० |- |align=left|{{cr|ZIM}} || ११ जून १९८३ |- |align=left|{{cr|BAN}} || २७ ऑक्टोबर १९८८ |- |align=left|{{cr|RSA|1928}}<br>ब्रिटिश आधिपत्याखालील दक्षिण आफ्रिका || १० नोव्हेंबर १९९१ |- |align=left|{{cr|UAE}} || १३ एप्रिल १९९४ |- |align=left|{{cr|RSA}}<br>प्रजासत्ताक दक्षिण आफ्रिका || १८ फेब्रुवारी १९९५ |- |align=left|{{cr|KEN}} || १८ फेब्रुवारी १९९६ |- |align=left|{{cr|NED}} || १२ फेब्रुवारी २००३ |- |align=left|{{cr|NAM}} || २३ फेब्रुवारी २००३ |- |align=left|{{cr|BER}} || १९ मार्च २००७ |- |align=left|{{cr|IRE}} || २३ जून २००७ |- |align=left|{{cr|SCO}} || १६ ऑगस्ट २००७ |- |align=left|{{cr|HK}} || २५ जून २००८ |- |align=left|{{cr|AFG|२०१३}} || ५ जून २०१४ |- |align=left|{{cr|NEP}} || ४ सप्टेंबर २०२३ |} ==भारताने मैदानानुसार खेळलेल्या एकदिवसीय सामन्यांची संख्या== {| class="wikitable ubsortable" style="text-align:left; white-space:nowrap" |- ! देश. ! मैदान ! भारताने खेळलेल्या सामन्याची संख्या |- |rowspan=9 | {{cr|AUS}} || [[ब्रिस्बेन क्रिकेट मैदान|द गॅब्बा]], [[ब्रिस्बेन]] || १६ |- | [[सिडनी क्रिकेट मैदान]], [[सिडनी]] || २० |- | [[मेलबर्न क्रिकेट मैदान]], [[मेलबर्न]] || २२ |- | [[ॲडलेड ओव्हल]], [[ॲडलेड]] || १५ |- | [[वाका मैदान]], [[पर्थ]] || १४ |- | [[उत्तर टास्मानिया क्रिकेट असोसिएशन मैदान]], [[टास्मानिया]] || १ |- | [[बेलेराइव्ह ओव्हल]], [[होबार्ट]] || ५ |- | [[रे मिशेल ओव्हल]], [[मॅके]] || १ |- | [[मानुका ओव्हल]], [[कॅनबेरा]] || २ |- |rowspan=4 | {{cr|BAN}} || [[एम.ए. अझीझ स्टेडियम]], [[चट्टग्राम|चितगाव]] || २ |- | [[बंगबंधू नॅशनल स्टेडियम (ढाका)|बंगबंधू नॅशनल स्टेडियम]], [[ढाका]] || २० |- | [[शेर-ए-बांगला क्रिकेट मैदान]], [[ढाका]] || २२ |- | [[फतुल्ला ओस्मानी मैदान|लक्ष्मी नारायण ठाकूर मैदान]], [[फतुल्ला]] || २ |- | {{cr|CAN}} || [[टोराँटो क्रिकेट, स्केटिंग आणि कर्लिंग मैदान]], [[टोराँटो]] || १९ |- |rowspan=14 | {{cr|ENG}} || [[हेडिंग्ले मैदान, लीड्स|हेडिंग्ले मैदान]], [[लीड्स]] || १० |- | [[द ओव्हल]], [[लंडन]] || १६ |- | [[लॉर्ड्स क्रिकेट मैदान|लॉर्ड्स]], [[लंडन]] || ८ |- | [[ओल्ड ट्रॅफर्ड क्रिकेट मैदान]], [[मँचेस्टर]] || ११ |- | [[एजबॅस्टन मैदान, बर्मिंगहॅम|एजबॅस्टन]], [[बर्मिंगहॅम]] || १२ |- | [[ग्रेस रोड]], [[लेस्टर]] || २ |- | [[ट्रेंट ब्रिज मैदान, नॉटिंगहॅम|ट्रेंट ब्रिज मैदान]], [[नॉटिंगहॅम]] || ६ |- | [[नेविल मैदान]], [[इंग्लंड|टर्नब्रिज वेल्स]] || १ |- | [[काउंटी मैदान, चेम्सफोर्ड|काउंटी मैदान]], [[इंग्लंड|चेम्सफोर्ड]] || १ |- | [[काउंटी मैदान, होव|काउंटी मैदान]], [[इंग्लंड|होव]] || १ |- | [[ब्रिस्टल काउंटी मैदान|काउंटी मैदान]], [[ब्रिस्टल]] || ३ |- | [[टाँटन काउंटी मैदान|काउंटी मैदान]], [[इंग्लंड|टाँटन]] || १ |- | [[रिव्हरसाईड मैदान]], [[चेस्टर-ली-स्ट्रीट]] || २ |- | [[रोझ बोल (क्रिकेट मैदान)|रोझ बोल]], [[साउथहँप्टन]] || ५ |- |rowspan=42 | {{cr|IND}} || [[इंदिरा प्रियदर्शिनी स्टेडियम]], [[विशाखापट्टणम]] || ३ |- | [[डॉ. वाय.एस. राजशेखर रेड्डी एसीए-व्हिडीसीए क्रिकेट मैदान]], [[विशाखापट्टणम]] || ९ |- | [[इंदिरा गांधी स्टेडियम]], [[विजयवाडा]] || १ |- | [[नेहरू स्टेडियम, गुवाहाटी|नेहरू स्टेडियम]], [[गुवाहाटी]] || ९ |- | [[बर्सापारा क्रिकेट मैदान]], [[गुवाहाटी]] || १ |- | [[नेहरू स्टेडियम, मडगाव|फाटोर्डा स्टेडियम]], [[मडगाव]] || ५ |- | [[सरदार वल्लभभाई पटेल मैदान]], [[अहमदाबाद]] || १ |- | [[सरदार पटेल स्टेडियम]], [[अहमदाबाद]] || १५ |- | [[मोती बाग मैदान]], [[बडोदा]] || ३ |- | [[आयपीसीएल क्रीडा संकुल मैदान]], [[बडोदा]] || ९ |- | [[माधवराव सिंधिया क्रिकेट मैदान]], [[राजकोट]] || १२ |- | [[सौराष्ट्र क्रिकेट असोसिएशन मैदान]], [[राजकोट]] || ३ |- | [[नाहर सिंग स्टेडियम]], [[फरिदाबाद]] || ७ |- | [[कीनान स्टेडियम]], [[जमशेदपूर]] || ९ |- | [[जेएससीए आंतरराष्ट्रीय मैदान संकुल]], [[रांची]] || ५ |- | [[एम. चिन्नास्वामी स्टेडियम, बंगळूर|एम. चिन्नास्वामी स्टेडियम]], [[बंगळूर|बेंगलुरु]] || २१ |- | [[नेहरू स्टेडियम, कोची|नेहरू स्टेडियम]], [[कोची]] || ९ |- | [[विद्यापीठ मैदान, तिरुवनंतपुरम|विद्यापीठ मैदान]], [[तिरुवनंतपुरम]] || २ |- | [[ग्रीनफील्ड आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट स्टेडियम]], [[तिरुवनंतपुरम]] || १ |- | [[नेहरू स्टेडियम, इंदूर|नेहरू स्टेडियम]], [[इंदूर]] || ७ |- | [[होळकर क्रिकेट मैदान]], [[इंदूर]] || ५ |- | [[कॅप्टन रूप सिंग स्टेडियम]], [[ग्वाल्हेर]] || ८ |- | [[वानखेडे स्टेडियम]], [[मुंबई]] || २० |- | [[ब्रेबॉर्न स्टेडियम]], [[मुंबई]] || २ |- | [[विदर्भ क्रिकेट असोसिएशन मैदान]], [[नागपूर]] || १४ |- | [[विदर्भ क्रिकेट असोसिएशन स्टेडियम]], [[नागपूर]] || ४ |- | [[नेहरू स्टेडियम, पुणे|नेहरू स्टेडियम]], [[पुणे]] || ८ |- | [[महाराष्ट्र क्रिकेट असोसिएशन स्टेडियम]], [[चिंचवड]] || ४ |- | [[बाराबती स्टेडियम]], [[कटक]] || १७ |- | [[गांधी मैदान]], [[जालंदर]] || २ |- | [[गांधी क्रीडा संकुल मैदान]], [[अमृतसर]] || २ |- | [[पंजाब क्रिकेट असोसिएशन मैदान]], [[मोहाली]] || १६ |- | [[सवाई मानसिंह मैदान]], [[जयपूर]] || ११ |- | [[बरखातुल्लाह खान स्टेडियम]], [[जोधपूर]] || २ |- | [[एम.ए. चिदंबरम स्टेडियम, चेन्नई|एम.ए. चिदंबरम स्टेडियम]], [[चेन्नई]] || १३ |- | [[लाल बहादूर शास्त्री मैदान, हैदराबाद|लाल बहादूर शास्त्री मैदान]], [[हैदराबाद]] || ९ |- | [[राजीव गांधी आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट मैदान]], [[हैदराबाद]] || ६ |- | [[ग्रीन पार्क]], [[कानपूर]] || १४ |- | [[ईडन गार्डन्स]], [[कोलकाता]] || २१ |- | [[सेक्टर १६ स्टेडियम]], [[चंदिगढ]] || ४ |- | [[अरुण जेटली क्रिकेट मैदान]], [[दिल्ली]] || २२ |- | [[शेर-ए-काश्मीर मैदान]], [[श्रीनगर]] || २ |} ==यादी== {| class="wikitable ubsortable" style="text-align:left; white-space:nowrap" |- ! सामना क्र. ! आंतरराष्ट्रीय एकदिवसीय क्र. ! तारीख ! विरुद्ध संघ ! स्थळ ! विजेता ! स्पर्धेतील भाग |- | १ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/64951.html १२] || १३ जुलै १९७४ || {{cr|ENG}} || {{flagicon|ENG}} [[हेडिंग्ले मैदान, लीड्स|हेडिंग्ले मैदान]], [[लीड्स]] || {{cr|ENG}} || rowspan=2 | |- | २ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/64952.html १३] || १५-१६ जुलै १९७४ || {{cr|ENG}} || {{flagicon|ENG}} [[द ओव्हल]], [[लंडन]] || {{cr|ENG}} |- style="background:#cfc;" | ३ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/65035.html १९] || ७ जून १९७५ || {{cr|ENG}} || {{flagicon|ENG}} [[लॉर्ड्स क्रिकेट मैदान|लॉर्ड्स]], [[लंडन]] || {{cr|ENG}} || rowspan=3 | [[१९७५ क्रिकेट विश्वचषक]] |- style="background:#cfc;" | ४ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/65040.html २४] || ११ जून १९७५ || {{cr|पूर्व आफ्रिका}} || {{flagicon|ENG}} [[हेडिंग्ले मैदान, लीड्स|हेडिंग्ले मैदान]], [[लीड्स]] || {{cr|IND}} |- style="background:#cfc;" | ५ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/65044.html २८] || १४ जून १९७५ || {{cr|NZ}} || {{flagicon|ENG}} [[ओल्ड ट्रॅफर्ड क्रिकेट मैदान]], [[मॅंचेस्टर]] || {{cr|NZ}} |- | ६ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/64156.html ३५] || २१ फेब्रुवारी १९७६ || {{cr|NZ}} || {{flagicon|NZ}} [[लॅंसेस्टर पार्क]], [[क्राइस्टचर्च]] || {{cr|NZ}} || rowspan=5 | |- | ७ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/64157.html ३६] || २२ फेब्रुवारी १९७६ || {{cr|NZ}} || {{flagicon|NZ}} [[ईडन पार्क]], [[ऑकलंड]] || {{cr|NZ}} |- | ८ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/64165.html ५४] || १ ऑक्टोबर १९७८ || {{cr|PAK}} || {{flagicon|PAK}} [[अयुब नॅशनल स्टेडियम]], [[क्वेट्टा]] || {{cr|IND}} |- | ९ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/64166.html ५५] || १३ ऑक्टोबर १९७८ || {{cr|PAK}} || {{flagicon|PAK}} [[जिन्ना स्टेडियम, सियालकोट|जिन्ना स्टेडियम]], [[सियालकोट]] || {{cr|PAK}} |- | १० ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/64167.html ५६] || ३ नोव्हेंबर १९७८ || {{cr|PAK}} || {{flagicon|PAK}} [[झफर अली स्टेडियम]], [[पंजाब, पाकिस्तान|सरगोधा]] || {{cr|PAK}} |- style="background:#cfc;" | ११ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/65050.html ६१] || ९ जून १९७९ || {{cr|WIN}} || {{flagicon|ENG}} [[एजबॅस्टन मैदान, बर्मिंगहॅम|एजबॅस्टन मैदान]], [[बर्मिंगहॅम]] || {{cr|WIN}} || rowspan=3 | [[१९७९ क्रिकेट विश्वचषक]] |- style="background:#cfc;" | १२ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/65054.html ६५] || १३ जून १९७९ || {{cr|NZ}} || {{flagicon|ENG}} [[हेडिंग्ले मैदान, लीड्स|हेडिंग्ले मैदान]], [[लीड्स]] || {{cr|NZ}} |- style="background:#cfc;" | १३ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/65057.html ६८] || १६-१८ जून १९७९ || {{cr|SL}} || {{flagicon|ENG}} [[ओल्ड ट्रॅफर्ड क्रिकेट मैदान]], [[मॅंचेस्टर]] || {{cr|SL}} |- style="background:#cfc;" | १४ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/65302.html ९७] || ६ डिसेंबर १९८० || {{cr|AUS}} || {{flagicon|AUS}} [[मेलबर्न क्रिकेट मैदान]], [[मेलबर्न]] || {{cr|IND}} || rowspan=10 | [[१९८०-८१ ऑस्ट्रेलिया तिरंगी मालिका]] |- style="background:#cfc;" | १५ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/65304.html ९९] || ९ डिसेंबर १९८० || {{cr|NZ}} || {{flagicon|AUS}} [[वाका मैदान]], [[पर्थ]] || {{cr|IND}} |- style="background:#cfc;" | १६ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/65305.html १००] || १८ डिसेंबर १९८० || {{cr|AUS}} || {{flagicon|AUS}} [[सिडनी क्रिकेट मैदान]], [[सिडनी]] || {{cr|AUS}} |- style="background:#cfc;" | १७ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/65306.html १०२] || २१ डिसेंबर १९८० || {{cr|NZ}} || {{flagicon|AUS}} [[ब्रिस्बेन क्रिकेट मैदान|द गॅब्बा]], [[ब्रिस्बेन]] || {{cr|NZ}} |- style="background:#cfc;" | १८ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/65307.html १०३] || २३ डिसेंबर १९८० || {{cr|NZ}} || {{flagicon|AUS}} [[ॲडलेड ओव्हल]], [[ॲडलेड]] || {{cr|IND}} |- style="background:#cfc;" | १९ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/65308.html १०४] || ८ जानेवारी १९८१ || {{cr|AUS}} || {{flagicon|AUS}} [[सिडनी क्रिकेट मैदान]], [[सिडनी]] || {{cr|AUS}} |- style="background:#cfc;" | २० ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/65309.html १०५] || १० जानेवारी १९८१ || {{cr|NZ}} || {{flagicon|AUS}} [[मेलबर्न क्रिकेट मैदान]], [[मेलबर्न]] || {{cr|NZ}} |- style="background:#cfc;" | २१ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/65310.html १०६] || ११ जानेवारी १९८१ || {{cr|AUS}} || {{flagicon|AUS}} [[मेलबर्न क्रिकेट मैदान]], [[मेलबर्न]] || {{cr|AUS}} |- style="background:#cfc;" | २२ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/65312.html १०८] || १५ जानेवारी १९८१ || {{cr|AUS}} || {{flagicon|AUS}} [[सिडनी क्रिकेट मैदान]], [[सिडनी]] || {{cr|AUS}} |- style="background:#cfc;" | २३ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/65313.html १०९] || १८ जानेवारी १९८१ || {{cr|NZ}} || {{flagicon|AUS}} [[ब्रिस्बेन क्रिकेट मैदान|द गॅब्बा]], [[ब्रिस्बेन]] || {{cr|NZ}} |- | २४ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/64177.html ११६] || १४ फेब्रुवारी १९८१ || {{cr|NZ}} || {{flagicon|NZ}} [[ईडन पार्क]], [[ऑकलंड]] || {{cr|NZ}} || rowspan=17 | |- | २५ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/64178.html ११७] || १५ फेब्रुवारी १९८१ || {{cr|NZ}} || {{flagicon|NZ}} [[सेडन पार्क]], [[हॅमिल्टन, न्यू झीलंड|हॅमिल्टन]] || {{cr|NZ}} |- | २६ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/64180.html १२५] || २५ नोव्हेंबर १९८१ || {{cr|ENG}} || {{flagicon|IND}} [[सरदार वल्लभभाई पटेल मैदान]], [[अहमदाबाद]] || {{cr|ENG}} |- | २७ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/64181.html १३१] || २० डिसेंबर १९८१ || {{cr|ENG}} || {{flagicon|IND}} [[गांधी मैदान]], [[जालंदर]] || {{cr|IND}} |- | २८ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/64182.html १४३] || २७ जानेवारी १९८२ || {{cr|ENG}} || {{flagicon|IND}} [[बाराबती स्टेडियम]], [[कटक]] || {{cr|IND}} |- | २९ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/64972.html १५२] || २ जून १९८२ || {{cr|ENG}} || {{flagicon|ENG}} [[हेडिंग्ले मैदान, लीड्स|हेडिंग्ले मैदान]], [[लीड्स]] || {{cr|ENG}} |- | ३० ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/64973.html १५३] || ४ जून १९८२ || {{cr|ENG}} || {{flagicon|ENG}} [[द ओव्हल]], [[लंडन]] || {{cr|ENG}} |- | ३१ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/64191.html १५६] || १२ सप्टेंबर १९८२ || {{cr|SL}} || {{flagicon|IND}} [[गांधी क्रीडा संकुल मैदान]], [[अमृतसर]] || {{cr|IND}} |- | ३२ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/64192.html १५७] || १५ सप्टेंबर १९८२ || {{cr|SL}} || {{flagicon|IND}} [[अरुण जेटली क्रिकेट मैदान]], [[दिल्ली]] || {{cr|IND}} |- | ३३ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/64193.html १५९] || २६ सप्टेंबर १९८२ || {{cr|SL}} || {{flagicon|IND}} [[एम. चिन्नास्वामी स्टेडियम, बंगळूर|एम. चिन्नास्वामी स्टेडियम]], [[बंगळूर]] || {{cr|IND}} |- | ३४ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/64197.html १६२] || ३ डिसेंबर १९८२ || {{cr|PAK}} || {{flagicon|PAK}} [[जिन्ना स्टेडियम, गुजराणवाला|जिन्ना स्टेडियम]], [[गुजराणवाला]] || {{cr|PAK}} |- | ३५ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/64198.html १६३] || १७ डिसेंबर १९८२ || {{cr|PAK}} || {{flagicon|PAK}} [[इब्न-ए-कासीम बाग स्टेडियम]], [[मुलतान]] || {{cr|PAK}} |- | ३६ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/64199.html १६४] || ३१ डिसेंबर १९८२ || {{cr|PAK}} || {{flagicon|PAK}} [[गद्दाफी मैदान]], [[लाहोर]] || {{cr|IND}} |- | ३७ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/64200.html १७२] || २१ जानेवारी १९८३ || {{cr|PAK}} || {{flagicon|PAK}} [[नॅशनल स्टेडियम, कराची|नॅशनल स्टेडियम]], [[कराची]] || {{cr|PAK}} |- | ३८ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/64205.html १८७] || ९ मार्च १९८३ || {{cr|WIN}} || {{flagicon|WIN}} [[क्वीन्स पार्क ओव्हल]], [[पोर्ट ऑफ स्पेन]] || {{cr|WIN}} |- | ३९ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/64209.html १९१] || २९ मार्च १९८३ || {{cr|WIN}} || {{flagicon|WIN}} [[अल्बियन स्पोर्ट्स कॉम्प्लेक्स]], [[गयाना]] || {{cr|IND}} |- | ४० ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/64210.html १९२] || ७ एप्रिल १९८३ || {{cr|WIN}} || {{flagicon|WIN}} [[राष्ट्रीय क्रिकेट स्टेडियम]], [[वेस्ट इंडीज|ग्रेनाडा]] || {{cr|WIN}} |- style="background:#cfc;" | ४१ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/65067.html २००] || ९-१० जून १९८३ || {{cr|WIN}} || {{flagicon|ENG}} [[ओल्ड ट्रॅफर्ड क्रिकेट मैदान]], [[मॅंचेस्टर]] || {{cr|IND}} || rowspan=8 | [[१९८३ क्रिकेट विश्वचषक]] |- style="background:#cfc;" | ४२ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/65071.html २०४] || ११ जून १९८३ || {{cr|ZIM}} || {{flagicon|ENG}} [[ग्रेस रोड]], [[लेस्टर]] || {{cr|IND}} |- style="background:#cfc;" | ४३ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/65074.html २०७] || १३ जून १९८३ || {{cr|AUS}} || {{flagicon|ENG}} [[ट्रेंट ब्रिज मैदान, नॉटिंगहॅम|ट्रेंट ब्रिज मैदान]], [[नॉटिंगहॅम]] || {{cr|AUS}} |- style="background:#cfc;" | ४४ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/65077.html २१०] || १५ जून १९८३ || {{cr|WIN}} || {{flagicon|ENG}} [[द ओव्हल]], [[लंडन]] || {{cr|WIN}} |- style="background:#cfc;" | ४५ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/65083.html २१६] || १८ जून १९८३ || {{cr|ZIM}} || {{flagicon|ENG}} [[नेविल मैदान]], [[केंट|टर्नब्रिज वेल्स]] || {{cr|IND}} |- style="background:#cfc;" | ४६ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/65086.html २१९] || २० जून १९८३ || {{cr|AUS}} || {{flagicon|ENG}} [[काउंटी मैदान, चेम्सफोर्ड|काउंटी मैदान]], [[इंग्लंड|चेम्सफोर्ड]] || {{cr|IND}} |- style="background:#cfc;" | ४७ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/65088.html २२१] || २२ जून १९८३ || {{cr|ENG}} || {{flagicon|ENG}} [[ओल्ड ट्रॅफर्ड क्रिकेट मैदान]], [[मॅंचेस्टर]] || {{cr|IND}} |- style="background:#cfc;" | ४८ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/65090.html २२३] || २५ जून १९८३ || {{cr|WIN}} || {{flagicon|ENG}} [[लॉर्ड्स क्रिकेट मैदान|लॉर्ड्स]], [[लंडन]] || {{cr|IND}} |- | ४९ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/64215.html २२४] || १० सप्टेंबर १९८३ || {{cr|PAK}} || {{flagicon|IND}} [[लाल बहादूर शास्त्री मैदान, हैदराबाद|लाल बहादूर शास्त्री मैदान]], [[हैदराबाद]] || {{cr|IND}} || rowspan=7 | |- | ५० ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/64216.html २२५] || २ ऑक्टोबर १९८३ || {{cr|PAK}} || {{flagicon|IND}} [[सवाई मानसिंह मैदान]], [[जयपूर]] || {{cr|IND}} |- | ५१ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/64217.html २२६] || १३ ऑक्टोबर १९८३ || {{cr|WIN}} || {{flagicon|IND}} [[शेर-ए-काश्मीर मैदान]], [[श्रीनगर]] || {{cr|WIN}} |- | ५२ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/64218.html २२७] || ९ नोव्हेंबर १९८३ || {{cr|WIN}} || {{flagicon|IND}} [[मोती बाग मैदान]], [[बडोदा]] || {{cr|WIN}} |- | ५३ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/64219.html २२८] || १ डिसेंबर १९८३ || {{cr|WIN}} || {{flagicon|IND}} [[नेहरू स्टेडियम, इंदूर|नेहरू स्टेडियम]], [[इंदूर]] || {{cr|WIN}} |- | ५४ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/64220.html २२९] || ७ डिसेंबर १९८३ || {{cr|WIN}} || {{flagicon|IND}} [[कीनान स्टेडियम]], [[जमशेदपूर]] || {{cr|WIN}} |- | ५५ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/64221.html २३०] || १७ डिसेंबर १९८३ || {{cr|WIN}} || {{flagicon|IND}} [[नेहरू स्टेडियम, गुवाहाटी|नेहरू स्टेडियम]], [[गुवाहाटी]] || {{cr|WIN}} |- style="background:#cfc;" | ५६ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/65669.html २६०] || ८ एप्रिल १९८४ || {{cr|SL}} || {{flagicon|UAE}} [[शारजा क्रिकेट असोसिएशन स्टेडियम]], [[शारजाह]] || {{cr|IND}} || rowspan=2 | [[१९८४ आशिया चषक]] |- style="background:#cfc;" | ५७ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/65670.html २६१] || १३ एप्रिल १९८४ || {{cr|PAK}} || {{flagicon|UAE}} [[शारजा क्रिकेट असोसिएशन स्टेडियम]], [[शारजाह]] || {{cr|IND}} |- | ५८ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/64234.html २६७] || २८ सप्टेंबर १९८४ || {{cr|AUS}} || {{flagicon|IND}} [[अरुण जेटली क्रिकेट मैदान]], [[दिल्ली]] || {{cr|AUS}} || rowspan=12 | |- | ५९ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/64235.html २६८] || १ ऑक्टोबर १९८४ || {{cr|AUS}} || {{flagicon|IND}} [[विद्यापीठ मैदान, तिरुवनंतपुरम|विद्यापीठ मैदान]], [[तिरुवनंतपुरम]] || अनिर्णित |- | ६० ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/64236.html २६९] || ३ ऑक्टोबर १९८४ || {{cr|AUS}} || {{flagicon|IND}} [[कीनान स्टेडियम]], [[जमशेदपूर]] || अनिर्णित |- | ६१ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/64237.html २७०] || ५ ऑक्टोबर १९८४ || {{cr|AUS}} || {{flagicon|IND}} [[सरदार पटेल स्टेडियम]], [[अहमदाबाद]] || {{cr|AUS}} |- | ६२ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/64238.html २७१] || ६ ऑक्टोबर १९८४ || {{cr|AUS}} || {{flagicon|IND}} [[नेहरू स्टेडियम, इंदूर|नेहरू स्टेडियम]], [[इंदूर]] || {{cr|AUS}} |- | ६३ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/64239.html २७२] || १२ ऑक्टोबर १९८४ || {{cr|PAK}} || {{flagicon|PAK}} [[अयुब नॅशनल स्टेडियम]], [[क्वेट्टा]] || {{cr|PAK}} |- | ६४ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/64240.html २७३] || ३० ऑक्टोबर १९८४ || {{cr|PAK}} || {{flagicon|PAK}} [[जिन्ना स्टेडियम, सियालकोट|जिन्ना स्टेडियम]] || अनिर्णित |- | ६५ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/64246.html २७९] || ५ डिसेंबर १९८४ || {{cr|ENG}} || {{flagicon|IND}} [[नेहरू स्टेडियम, पुणे|नेहरू स्टेडियम]], [[पुणे]] || {{cr|ENG}} |- | ६६ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/64248.html २८१] || २७ डिसेंबर १९८४ || {{cr|ENG}} || {{flagicon|IND}} [[बाराबती स्टेडियम]], [[कटक]] || {{cr|ENG}} |- | ६७ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/64251.html २९३] || २० जानेवारी १९८५ || {{cr|ENG}} || {{flagicon|IND}} [[एम. चिन्नास्वामी स्टेडियम, बंगळूर|एम. चिन्नास्वामी स्टेडियम]], [[बंगळूर]] || {{cr|ENG}} |- | ६८ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/64252.html २९५] || २३ जानेवारी १९८५ || {{cr|ENG}} || {{flagicon|IND}} [[विदर्भ क्रिकेट असोसिएशन मैदान]], [[नागपूर]] || {{cr|IND}} |- | ६९ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/64253.html २९८] || २७ जानेवारी १९८५ || {{cr|ENG}} || {{flagicon|IND}} [[सेक्टर १६ स्टेडियम]], [[चंदिगढ]] || {{cr|ENG}} |- style="background:#cfc;" | ७० ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/65721.html ३०९] || २० फेब्रुवारी १९८५ || {{cr|PAK}} || {{flagicon|AUS}} [[मेलबर्न क्रिकेट मैदान]], [[मेलबर्न]] || {{cr|IND}} || rowspan=5 | [[१९८५ विश्व क्रिकेट अजिंक्यपद स्पर्धा]] |- style="background:#cfc;" | ७१ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/65724.html ३१२] || २६ फेब्रुवारी १९८५ || {{cr|ENG}} || {{flagicon|AUS}} [[सिडनी क्रिकेट मैदान]], [[सिडनी]] || {{cr|IND}} |- style="background:#cfc;" | ७२ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/65727.html ३१५] || ३ मार्च १९८५ || {{cr|AUS}} || {{flagicon|AUS}} [[मेलबर्न क्रिकेट मैदान]], [[मेलबर्न]] || {{cr|IND}} |- style="background:#cfc;" | ७३ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/65728.html ३१६] || ५ मार्च १९८५ || {{cr|NZ}} || {{flagicon|AUS}} [[सिडनी क्रिकेट मैदान]], [[सिडनी]] || {{cr|IND}} |- style="background:#cfc;" | ७४ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/65731.html ३१९] || १० मार्च १९८५ || {{cr|PAK}} || {{flagicon|AUS}} [[मेलबर्न क्रिकेट मैदान]], [[मेलबर्न]] || {{cr|IND}} |- style="background:#cfc;" | ७५ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/65732.html ३२१] || २२ मार्च १९८५ || {{cr|PAK}} || {{flagicon|UAE}} [[शारजा क्रिकेट असोसिएशन स्टेडियम]], [[शारजाह]] || {{cr|IND}} || rowspan=2 | [[१९८५ चारदेशीय चषक]] |- style="background:#cfc;" | ७६ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/65735.html ३२५] || २९ मार्च १९८५ || {{cr|AUS}} || {{flagicon|UAE}} [[शारजा क्रिकेट असोसिएशन स्टेडियम]], [[शारजाह]] || {{cr|IND}} |- | ७७ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/64261.html ३३२] || २५ ऑगस्ट १९८५ || {{cr|SL}} || {{flagicon|SL}} [[सिंहलीज क्रिकेट मैदान]], [[कोलंबो]] || {{cr|IND}} || rowspan=3 | |- | ७८ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/64262.html ३३३] || २१ सप्टेंबर १९८५ || {{cr|SL}} || {{flagicon|SL}} [[रणसिंगे प्रेमदासा मैदान]], [[कोलंबो]] || {{cr|SL}} |- | ७९ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/64263.html ३३४] || २२ सप्टेंबर १९८५ || {{cr|SL}} || {{flagicon|SL}} [[रणसिंगे प्रेमदासा मैदान]], [[कोलंबो]] || अनिर्णित |- style="background:#cfc;" | ८० ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/65737.html ३४०] || १७ नोव्हेंबर १९८५ || {{cr|PAK}} || {{flagicon|UAE}} [[शारजा क्रिकेट असोसिएशन स्टेडियम]], [[शारजाह]] || {{cr|PAK}} || rowspan=2 | [[१९८५ शारजा चषक]] |- style="background:#cfc;" | ८१ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/65738.html ३४१] || २२ नोव्हेंबर १९८५ || {{cr|WIN}} || {{flagicon|UAE}} [[शारजा क्रिकेट असोसिएशन स्टेडियम]], [[शारजाह]] || {{cr|WIN}} |- style="background:#cfc;" | ८२ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/65392.html ३४८] || ११ जानेवारी १९८६ || {{cr|NZ}} || {{flagicon|AUS}} [[ब्रिस्बेन क्रिकेट मैदान|द गॅब्बा]], [[ब्रिस्बेन]] || {{cr|IND}} || rowspan=12 | [[१९८६ ऑस्ट्रेलिया तिरंगी मालिका]] |- style="background:#cfc;" | ८३ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/65393.html ३४९] || १२ जानेवारी १९८६ || {{cr|AUS}} || {{flagicon|AUS}} [[ब्रिस्बेन क्रिकेट मैदान|द गॅब्बा]], [[ब्रिस्बेन]] || {{cr|AUS}} |- style="background:#cfc;" | ८४ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/65395.html ३५१] || १६ जानेवारी १९८६ || {{cr|AUS}} || {{flagicon|AUS}} [[मेलबर्न क्रिकेट मैदान]], [[मेलबर्न]] || {{cr|IND}} |- style="background:#cfc;" | ८५ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/65396.html ३५२] || १८ जानेवारी १९८६ || {{cr|NZ}} || {{flagicon|AUS}} [[वाका मैदान]], [[पर्थ]] || {{cr|NZ}} |- style="background:#cfc;" | ८६ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/65398.html ३५४] || २१ जानेवारी १९८६ || {{cr|AUS}} || {{flagicon|AUS}} [[सिडनी क्रिकेट मैदान]], [[सिडनी]] || {{cr|AUS}} |- style="background:#cfc;" | ८७ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/65399.html ३५५] || २३ जानेवारी १९८६ || {{cr|NZ}} || {{flagicon|AUS}} [[मेलबर्न क्रिकेट मैदान]], [[मेलबर्न]] || {{cr|NZ}} |- style="background:#cfc;" | ८८ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/65400.html ३५६] || २५ जानेवारी १९८६ || {{cr|NZ}} || {{flagicon|AUS}} [[ॲडलेड ओव्हल]], [[ॲडलेड]] || {{cr|IND}} |- style="background:#cfc;" | ८९ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/65401.html ३५७] || २६ जानेवारी १९८६ || {{cr|AUS}} || {{flagicon|AUS}} [[ॲडलेड ओव्हल]], [[ॲडलेड]] || {{cr|AUS}} |- style="background:#cfc;" | ९० ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/65404.html ३६०] || ३१ जानेवारी १९८६ || {{cr|AUS}} || {{flagicon|AUS}} [[मेलबर्न क्रिकेट मैदान]], [[मेलबर्न]] || {{cr|IND}} |- style="background:#cfc;" | ९१ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/65405.html ३६१] || २ फेब्रुवारी १९८६ || {{cr|NZ}} || {{flagicon|AUS}} [[उत्तर टास्मानिया क्रिकेट असोसिएशन मैदान]], [[टास्मानिया]] || {{cr|IND}} |- style="background:#cfc;" | ९२ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/65406.html ३६२] || ५ फेब्रुवारी १९८६ || {{cr|AUS}} || {{flagicon|AUS}} [[सिडनी क्रिकेट मैदान]], [[सिडनी]] || {{cr|AUS}} |- style="background:#cfc;" | ९३ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/65407.html ३६३] || ९ फेब्रुवारी १९८६ || {{cr|AUS}} || {{flagicon|AUS}} [[मेलबर्न क्रिकेट मैदान]], [[मेलबर्न]] || {{cr|AUS}} |- style="background:#cfc;" | ९४ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/65812.html ३८१] || १० एप्रिल १९८६ || {{cr|NZ}} || {{flagicon|UAE}} [[शारजा क्रिकेट असोसिएशन स्टेडियम]], [[शारजाह]] || {{cr|IND}} || rowspan=3 | [[१९८६ ऑस्ट्रेलेशिया चषक]] |- style="background:#cfc;" | ९५ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/65814.html ३८३] || १३ एप्रिल १९८६ || {{cr|SL}} || {{flagicon|UAE}} [[शारजा क्रिकेट असोसिएशन स्टेडियम]], [[शारजाह]] || {{cr|IND}} |- style="background:#cfc;" | ९६ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/65816.html ३८५] || १८ एप्रिल १९८६ || {{cr|PAK}} || {{flagicon|UAE}} [[शारजा क्रिकेट असोसिएशन स्टेडियम]], [[शारजाह]] || {{cr|PAK}} |- | ९७ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/64982.html ३८६] || २४ मे १९८६ || {{cr|ENG}} || {{flagicon|ENG}} [[द ओव्हल]], [[लंडन]] || {{cr|IND}} || rowspan=4 | |- | ९८ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/64983.html ३८७] || २६ मे १९८६ || {{cr|ENG}} || {{flagicon|ENG}} [[ओल्ड ट्रॅफर्ड क्रिकेट मैदान]], [[मॅंचेस्टर]] || {{cr|ENG}} |- | ९९ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/64285.html ३९०] || ७ सप्टेंबर १९८६ || {{cr|AUS}} || {{flagicon|IND}} [[सवाई मानसिंह मैदान]], [[जयपूर]] || {{cr|IND}} |- | १०० ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/64286.html ३९१] || ९ सप्टेंबर १९८६ || {{cr|AUS}} || {{flagicon|IND}} [[शेर-ए-काश्मीर मैदान]], [[श्रीनगर]] || {{cr|AUS}} |- ! सामना क्र. ! आंतरराष्ट्रीय एकदिवसीय क्र. ! तारीख ! विरुद्ध संघ ! स्थळ ! विजेता ! स्पर्धेतील भाग |- | १०१ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/64287.html ३९२] || २४ सप्टेंबर १९८६ || {{cr|AUS}} || {{flagicon|IND}} [[लाल बहादूर शास्त्री मैदान, हैदराबाद|लाल बहादूर शास्त्री मैदान]], [[हैदराबाद]] || अनिर्णित || rowspan=4 | |- | १०२ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/64288.html ३९३] || २ ऑक्टोबर १९८६ || {{cr|AUS}} || {{flagicon|IND}} [[अरुण जेटली क्रिकेट मैदान]], [[दिल्ली]] || {{cr|IND}} |- | १०३ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/64289.html ३९४] || ५ ऑक्टोबर १९८६ || {{cr|AUS}} || {{flagicon|IND}} [[सरदार पटेल स्टेडियम]], [[अहमदाबाद]] || {{cr|IND}} |- | १०४ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/64290.html ३९५] || ७ ऑक्टोबर १९८६ || {{cr|AUS}} || {{flagicon|IND}} [[माधवराव सिंधिया क्रिकेट मैदान]], [[राजकोट]] || {{cr|AUS}} |- style="background:#cfc;" | १०५ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/65835.html ४०१] || २७ नोव्हेंबर १९८६ || {{cr|SL}} || {{flagicon|UAE}} [[शारजा क्रिकेट असोसिएशन स्टेडियम]], [[शारजाह]] || {{cr|IND}} || rowspan=3 | [[१९८६ शारजा चॅम्पियन्स ट्रॉफी]] |- style="background:#cfc;" | १०६ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/65837.html ४०३] || ३० नोव्हेंबर १९८६ || {{cr|WIN}} || {{flagicon|UAE}} [[शारजा क्रिकेट असोसिएशन स्टेडियम]], [[शारजाह]] || {{cr|WIN}} |- style="background:#cfc;" | १०७ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/65840.html ४०६] || ५ डिसेंबर १९८६ || {{cr|PAK}} || {{flagicon|UAE}} [[शारजा क्रिकेट असोसिएशन स्टेडियम]], [[शारजाह]] || {{cr|PAK}} |- | १०८ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/64296.html ४०७] || २४ डिसेंबर १९८६ || {{cr|SL}} || {{flagicon|IND}} [[ग्रीन पार्क]], [[कानपूर]] || {{cr|SL}} || rowspan=11 | |- | १०९ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/64297.html ४१५] || ११ जानेवारी १९८७ || {{cr|SL}} || {{flagicon|IND}} [[नेहरू स्टेडियम, गुवाहाटी|नेहरू स्टेडियम]], [[गुवाहाटी]] || {{cr|IND}} |- | ११० ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/64298.html ४१६] || १३ जानेवारी १९८७ || {{cr|SL}} || {{flagicon|IND}} [[अरुण जेटली क्रिकेट मैदान]], [[दिल्ली]] || {{cr|IND}} |- | १११ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/64299.html ४१७] || १५ जानेवारी १९८७ || {{cr|SL}} || {{flagicon|IND}} [[मोती बाग मैदान]], [[बडोदा]] || {{cr|IND}} |- | ११२ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/64300.html ४१९] || १७ जानेवारी १९८७ || {{cr|SL}} || {{flagicon|IND}} [[वानखेडे स्टेडियम]], [[मुंबई]] || {{cr|IND}} |- | ११३ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/64301.html ४२६] || २७ जानेवारी १९८७ || {{cr|PAK}} || {{flagicon|IND}} [[नेहरू स्टेडियम, इंदूर|नेहरू स्टेडियम]], [[इंदूर]] || {{cr|PAK}} |- | ११४ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/64302.html ४३४] || १८ फेब्रुवारी १९८७ || {{cr|PAK}} || {{flagicon|IND}} [[ईडन गार्डन्स]], [[कोलकाता]] || {{cr|PAK}} |- | ११५ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/64304.html ४३६] || २० मार्च १९८७ || {{cr|PAK}} || {{flagicon|IND}} [[लाल बहादूर शास्त्री मैदान, हैदराबाद|लाल बहादूर शास्त्री मैदान]], [[हैदराबाद]] || {{cr|IND}} |- | ११६ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/64306.html ४३८] || २२ मार्च १९८७ || {{cr|PAK}} || {{flagicon|IND}} [[नेहरू स्टेडियम, पुणे|नेहरू स्टेडियम]], [[पुणे]] || {{cr|PAK}} |- | ११७ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/64307.html ४३९] || २४ मार्च १९८७ || {{cr|PAK}} || {{flagicon|IND}} [[विदर्भ क्रिकेट असोसिएशन मैदान]], [[नागपूर]] || {{cr|PAK}} |- | ११८ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/64308.html ४४०] || २६ मार्च १९८७ || {{cr|PAK}} || {{flagicon|IND}} [[कीनान स्टेडियम]], [[जमशेदपूर]] || {{cr|PAK}} |- style="background:#cfc;" | ११९ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/65739.html ४४२] || २ एप्रिल १९८७ || {{cr|ENG}} || {{flagicon|UAE}} [[शारजा क्रिकेट असोसिएशन स्टेडियम]], [[शारजाह]] || {{cr|IND}} || rowspan=3 | [[१९८७ शारजा चषक]] |- style="background:#cfc;" | १२० ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/65741.html ४४४] || ५ एप्रिल १९८७ || {{cr|AUS}} || {{flagicon|UAE}} [[शारजा क्रिकेट असोसिएशन स्टेडियम]], [[शारजाह]] || {{cr|IND}} |- style="background:#cfc;" | १२१ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/65744.html ४४७] || १० एप्रिल १९८७ || {{cr|PAK}} || {{flagicon|UAE}} [[शारजा क्रिकेट असोसिएशन स्टेडियम]], [[शारजाह]] || {{cr|PAK}} |- style="background:#cfc;" | १२२ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/65093.html ४५३] || ९ ऑक्टोबर १९८७ || {{cr|AUS}} || {{flagicon|IND}} [[एम.ए. चिदंबरम स्टेडियम, चेन्नई|एम.ए. चिदंबरम स्टेडियम]], [[चेन्नई]] || {{cr|AUS}} || rowspan=7 | [[१९८७ क्रिकेट विश्वचषक]] |- style="background:#cfc;" | १२३ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/65098.html ४५८] || १४ ऑक्टोबर १९८७ || {{cr|NZ}} || {{flagicon|IND}} [[एम. चिन्नास्वामी स्टेडियम, बंगळूर|एम. चिन्नास्वामी स्टेडियम]], [[बंगळूर]] || {{cr|IND}} |- style="background:#cfc; | १२४ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/65101.html ४६१] || १७ ऑक्टोबर १९८७ || {{cr|ZIM}} || {{flagicon|IND}} [[वानखेडे स्टेडियम]], [[मुंबई]] || {{cr|IND}} |- style="background:#cfc; | १२५ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/65105.html ४६५] || २२ ऑक्टोबर १९८७ || {{cr|AUS}} || {{flagicon|IND}} [[अरुण जेटली क्रिकेट मैदान]], [[दिल्ली]] || {{cr|IND}} |- style="background:#cfc; | १२६ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/65109.html ४६९] || २६ ऑक्टोबर १९८७ || {{cr|ZIM}} || {{flagicon|IND}} [[सरदार पटेल स्टेडियम]], [[अहमदाबाद]] || {{cr|IND}} |- style="background:#cfc; | १२७ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/65114.html ४७४] || ३१ ऑक्टोबर १९८७ || {{cr|NZ}} || {{flagicon|IND}} [[विदर्भ क्रिकेट असोसिएशन मैदान]], [[नागपूर]] || {{cr|IND}} |- style="background:#cfc; | १२८ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/65116.html ४७६] || ५ नोव्हेंबर १९८७ || {{cr|ENG}} || {{flagicon|IND}} [[वानखेडे स्टेडियम]], [[मुंबई]] || {{cr|ENG}} |- | १२९ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/64313.html ४८१] || ८ डिसेंबर १९८७ || {{cr|WIN}} || {{flagicon|IND}} [[विदर्भ क्रिकेट असोसिएशन मैदान]], [[नागपूर]] || {{cr|WIN}} || rowspan=8 | |- | १३० ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/64314.html ४८२] || २३ डिसेंबर १९८७ || {{cr|WIN}} || {{flagicon|IND}} [[वानखेडे स्टेडियम]], [[मुंबई]] || {{cr|WIN}} |- | १३१ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/64315.html ४८३] || २ जानेवारी १९८८ || {{cr|WIN}} || {{flagicon|IND}} [[ईडन गार्डन्स]], [[कोलकाता]] || {{cr|IND}} |- | १३२ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/64316.html ४८७] || ५ जानेवारी १९८८ || {{cr|WIN}} || {{flagicon|IND}} [[माधवराव सिंधिया क्रिकेट मैदान]], [[राजकोट]] || {{cr|WIN}} |- | १३३ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/64317.html ४८९] || ७ जानेवारी १९८८ || {{cr|WIN}} || {{flagicon|IND}} [[सरदार पटेल स्टेडियम]], [[अहमदाबाद]] || {{cr|WIN}} |- | १३४ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/64318.html ४९७] || १९ जानेवारी १९८८ || {{cr|WIN}} || {{flagicon|IND}} [[नाहर सिंग स्टेडियम]], [[फरिदाबाद]] || {{cr|WIN}} |- | १३५ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/64319.html ५००] || २२ जानेवारी १९८८ || {{cr|WIN}} || {{flagicon|IND}} [[कॅप्टन रूप सिंग स्टेडियम]], [[ग्वाल्हेर]] || {{cr|WIN}} |- | १३६ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/64320.html ५०२] || २५ जानेवारी १९८८ || {{cr|WIN}} || {{flagicon|IND}} [[विद्यापीठ मैदान, तिरुवनंतपुरम|विद्यापीठ मैदान]], [[तिरुवनंतपुरम]] || {{cr|WIN}} |- style="background:#cfc;" | १३७ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/65745.html ५१२] || २५ मार्च १९८८ || {{cr|SL}} || {{flagicon|UAE}} [[शारजा क्रिकेट असोसिएशन स्टेडियम]], [[शारजाह]] || {{cr|IND}} || rowspan=3 | [[१९८८ शारजा चषक]] |- style="background:#cfc;" | १३८ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/65746.html ५१३] || २७ मार्च १९८८ || {{cr|NZ}} || {{flagicon|UAE}} [[शारजा क्रिकेट असोसिएशन स्टेडियम]], [[शारजाह]] || {{cr|IND}} |- style="background:#cfc;" | १३९ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/65749.html ५१७] || १ एप्रिल १९८८ || {{cr|NZ}} || {{flagicon|UAE}} [[शारजा क्रिकेट असोसिएशन स्टेडियम]], [[शारजाह]] || {{cr|IND}} |- style="background:#cfc;" | १४० ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/65841.html ५२३] || १६ ऑक्टोबर १९८८ || {{cr|WIN}} || {{flagicon|UAE}} [[शारजा क्रिकेट असोसिएशन स्टेडियम]], [[शारजाह]] || {{cr|IND}} || rowspan=3 | [[१९८८ शारजा चॅम्पियन्स ट्रॉफी]] |- style="background:#cfc;" | १४१ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/65843.html ५२५] || १९ ऑक्टोबर १९८८ || {{cr|PAK}} || {{flagicon|UAE}} [[शारजा क्रिकेट असोसिएशन स्टेडियम]], [[शारजाह]] || {{cr|PAK}} |- style="background:#cfc;" | १४२ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/65844.html ५२६] || २१ ऑक्टोबर १९८८ || {{cr|WIN}} || {{flagicon|UAE}} [[शारजा क्रिकेट असोसिएशन स्टेडियम]], [[शारजाह]] || {{cr|WIN}} |- style="background:#cfc;" | १४३ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/65675.html ५२९] || २७ ऑक्टोबर १९८८ || {{cr|BAN}} || {{flagicon|BAN}} [[एम.ए. अझीझ स्टेडियम]], [[चट्टग्राम|चितगाव]] || {{cr|IND}} || rowspan=4 | [[१९८८ आशिया चषक]] |- style="background:#cfc;" | १४४ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/65676.html ५३०] || २९ ऑक्टोबर १९८८ || {{cr|SL}} || {{flagicon|BAN}} [[बंगबंधू नॅशनल स्टेडियम (ढाका)|बंगबंधू नॅशनल स्टेडियम]], [[ढाका]] || {{cr|SL}} |- style="background:#cfc;" | १४५ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/65678.html ५३२] || ३१ ऑक्टोबर १९८८ || {{cr|PAK}} || {{flagicon|BAN}} [[बंगबंधू नॅशनल स्टेडियम (ढाका)|बंगबंधू नॅशनल स्टेडियम]], [[ढाका]] || {{cr|IND}} |- style="background:#cfc;" | १४६ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/65680.html ५३४] || ४ नोव्हेंबर १९८८ || {{cr|SL}} || {{flagicon|BAN}} [[बंगबंधू नॅशनल स्टेडियम (ढाका)|बंगबंधू नॅशनल स्टेडियम]], [[ढाका]] || {{cr|IND}} |- | १४७ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/64332.html ५३६] || १० डिसेंबर १९८८ || {{cr|NZ}} || {{flagicon|IND}} [[इंदिरा प्रियदर्शिनी स्टेडियम]], [[विशाखापट्टणम]] || {{cr|IND}} || rowspan=9 | |- | १४८ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/64333.html ५३८] || १२ डिसेंबर १९८८ || {{cr|NZ}} || {{flagicon|IND}} [[बाराबती स्टेडियम]], [[कटक]] || {{cr|IND}} |- | १४९ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/64334.html ५४१] || १५ डिसेंबर १९८८ || {{cr|NZ}} || {{flagicon|IND}} [[नेहरू स्टेडियम, इंदूर|नेहरू स्टेडियम]], [[इंदूर]] || {{cr|IND}} |- | १५० ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/64335.html ५४३] || १७ डिसेंबर १९८८ || {{cr|NZ}} || {{flagicon|IND}} [[मोती बाग मैदान]], [[बडोदा]] || {{cr|IND}} |- | १५१ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/64338.html ५५६] || ७ मार्च १९८९ || {{cr|WIN}} || {{flagicon|WIN}} [[केन्सिंग्टन ओव्हल]], [[ब्रिजटाउन]] || {{cr|WIN}} |- | १५२ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/64340.html ५५८] || ९ मार्च १९८९ || {{cr|WIN}} || {{flagicon|WIN}} [[क्वीन्स पार्क ओव्हल]], [[पोर्ट ऑफ स्पेन]] || {{cr|WIN}} |- | १५३ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/64342.html ५६०] || ११ मार्च १९८९ || {{cr|WIN}} || {{flagicon|WIN}} [[क्वीन्स पार्क ओव्हल]], [[पोर्ट ऑफ स्पेन]] || {{cr|WIN}} |- | १५४ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/64344.html ५६२] || १८ मार्च १९८९ || {{cr|WIN}} || {{flagicon|WIN}} [[अँटिगा रिक्रिएशन मैदान]], [[अँटिगा]] || {{cr|WIN}} |- | १५५ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/64345.html ५६३] || २१ मार्च १९८९ || {{cr|WIN}} || {{flagicon|WIN}} [[बाउर्डा]], [[गयाना]] || {{cr|WIN}} |- style="background:#cfc;" | १५६ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/65846.html ५६९] || १३ ऑक्टोबर १९८९ || {{cr|WIN}} || {{flagicon|UAE}} [[शारजा क्रिकेट असोसिएशन स्टेडियम]], [[शारजाह]] || {{cr|WIN}} || rowspan=4 | [[१९८९ शारजा चॅम्पियन्स ट्रॉफी]] |- style="background:#cfc;" | १५७ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/65848.html ५७२] || १५ ऑक्टोबर १९८९ || {{cr|PAK}} || {{flagicon|UAE}} [[शारजा क्रिकेट असोसिएशन स्टेडियम]], [[शारजाह]] || {{cr|PAK}} |- style="background:#cfc;" | १५८ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/65849.html ५७३] || १६ ऑक्टोबर १९८९ || {{cr|WIN}} || {{flagicon|UAE}} [[शारजा क्रिकेट असोसिएशन स्टेडियम]], [[शारजाह]] || {{cr|IND}} |- style="background:#cfc;" | १५९ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/65851.html ५७७] || २० ऑक्टोबर १९८९ || {{cr|PAK}} || {{flagicon|UAE}} [[शारजा क्रिकेट असोसिएशन स्टेडियम]], [[शारजाह]] || {{cr|PAK}} |- style="background:#cfc;" | १६० ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/65920.html ५८०] || २२ ऑक्टोबर १९८९ || {{cr|SL}} || {{flagicon|IND}} [[सरदार पटेल स्टेडियम]], [[अहमदाबाद]] || {{cr|IND}} || rowspan=6 | [[नेहरू चषक, १९८९]] |- style="background:#cfc;" | १६१ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/65922.html ५८२] || २३ ऑक्टोबर १९८९ || {{cr|WIN}} || {{flagicon|IND}} [[अरुण जेटली क्रिकेट मैदान]], [[दिल्ली]] || {{cr|WIN}} |- style="background:#cfc;" | १६२ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/65923.html ५८३] || २५ ऑक्टोबर १९८९ || {{cr|ENG}} || {{flagicon|IND}} [[ग्रीन पार्क]], [[कानपूर]] || {{cr|IND}} |- style="background:#cfc;" | १६३ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/65927.html ५८७] || २७ ऑक्टोबर १९८९ || {{cr|AUS}} || {{flagicon|IND}} [[एम. चिन्नास्वामी स्टेडियम, बंगळूर|एम. चिन्नास्वामी स्टेडियम]], [[बंगळूर]] || {{cr|IND}} |- style="background:#cfc;" | १६४ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/65929.html ५८९] || २८ ऑक्टोबर १९८९ || {{cr|PAK}} || {{flagicon|IND}} [[ईडन गार्डन्स]], [[कोलकाता]] || {{cr|PAK}} |- style="background:#cfc;" | १६५ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/65931.html ५९१] || ३० ऑक्टोबर १९८९ || {{cr|WIN}} || {{flagicon|IND}} [[वानखेडे स्टेडियम]], [[मुंबई]] || {{cr|WIN}} |- | १६६ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/64346.html ५९३] || १८ डिसेंबर १९८९ || {{cr|PAK}} || {{flagicon|PAK}} [[जिन्ना स्टेडियम, गुजराणवाला|जिन्ना स्टेडियम]], [[गुजराणवाला]] || {{cr|PAK}} || rowspan=3 | |- | १६७ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/64347.html ५९४] || २० डिसेंबर १९८९ || {{cr|PAK}} || {{flagicon|PAK}} [[नॅशनल स्टेडियम, कराची|नॅशनल स्टेडियम]], [[कराची]] || अनिर्णित |- | १६८ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/64348.html ५९५] || २२ डिसेंबर १९८९ || {{cr|PAK}} || {{flagicon|PAK}} [[गद्दाफी मैदान]], [[लाहोर]] || {{cr|PAK}} |- style="background:#cfc;" | १६९ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/65933.html ६१२] || १ मार्च १९९० || {{cr|NZ}} || {{flagicon|NZ}} [[युनिव्हर्सिटी ओव्हल]], [[ड्युनेडिन]] || {{cr|NZ}} || rowspan=4 | [[१९९० न्यू झीलंड तिरंगी मालिका]] |- style="background:#cfc;" | १७० ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/65934.html ६१३] || ३ मार्च १९९० || {{cr|AUS}} || {{flagicon|NZ}} [[लॅंसेस्टर पार्क]], [[क्राइस्टचर्च]] || {{cr|AUS}} |- style="background:#cfc;" | १७१ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/65936.html ६१६] || ६ मार्च १९९० || {{cr|NZ}} || {{flagicon|NZ}} [[बेसिन रिझर्व]], [[वेलिंग्टन]] || {{cr|IND}} |- style="background:#cfc;" | १७२ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/65937.html ६१८] || ८ मार्च १९९० || {{cr|AUS}} || {{flagicon|NZ}} [[सेडन पार्क]], [[हॅमिल्टन, न्यू झीलंड|हॅमिल्टन]] || {{cr|AUS}} |- style="background:#cfc;" | १७३ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/65817.html ६२३] || २५ एप्रिल १९९० || {{cr|SL}} || {{flagicon|UAE}} [[शारजा क्रिकेट असोसिएशन स्टेडियम]], [[शारजाह]] || {{cr|SL}} || rowspan=2 | [[१९९० ऑस्ट्रेलेशिया चषक]] |- style="background:#cfc;" | १७४ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/65819.html ६२५] || २७ एप्रिल १९९० || {{cr|PAK}} || {{flagicon|UAE}} [[शारजा क्रिकेट असोसिएशन स्टेडियम]], [[शारजाह]] || {{cr|PAK}} |- | १७५ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/64998.html ६३४] || १८ जुलै १९९० || {{cr|ENG}} || {{flagicon|ENG}} [[हेडिंग्ले मैदान, लीड्स|हेडिंग्ले मैदान]], [[लीड्स]] || {{cr|IND}} || rowspan=5 | |- | १७६ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/64999.html ६३५] || २० जुलै १९९० || {{cr|ENG}} || {{flagicon|ENG}} [[ट्रेंट ब्रिज मैदान, नॉटिंगहॅम|ट्रेंट ब्रिज मैदान]], [[नॉटिंगहॅम]] || {{cr|IND}} |- | १७७ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/64361.html ६४४] || १ डिसेंबर १९९० || {{cr|SL}} || {{flagicon|IND}} [[विदर्भ क्रिकेट असोसिएशन मैदान]], [[नागपूर]] || {{cr|IND}} |- | १७८ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/64362.html ६४६] || ५ डिसेंबर १९९० || {{cr|SL}} || {{flagicon|IND}} [[नेहरू स्टेडियम, पुणे|नेहरू स्टेडियम]], [[पुणे]] || {{cr|IND}} |- | १७९ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/64363.html ६४८] || ८ डिसेंबर १९९० || {{cr|SL}} || {{flagicon|IND}} [[नेहरू स्टेडियम, मडगाव|नेहरू स्टेडियम]], [[मडगाव]] || {{cr|SL}} |- style="background:#cfc;" | १८० ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/65681.html ६५७] || २५ डिसेंबर १९९० || {{cr|BAN}} || {{flagicon|IND}} [[सेक्टर १६ स्टेडियम]], [[चंदिगढ]] || {{cr|IND}} || rowspan=3 | [[१९९०-९१ आशिया चषक]] |- style="background:#cfc;" | १८१ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/65682.html ६५८] || २८ डिसेंबर १९९० || {{cr|SL}} || {{flagicon|IND}} [[बाराबती स्टेडियम]], [[कटक]] || {{cr|SL}} |- style="background:#cfc;" | १८२ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/65684.html ६६१] || ४ जानेवारी १९९१ || {{cr|SL}} || {{flagicon|IND}} [[ईडन गार्डन्स]], [[कोलकाता]] || {{cr|IND}} |- style="background:#cfc;" | १८३ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/65941.html ६८०] || १८ ऑक्टोबर १९९१ || {{cr|PAK}} || {{flagicon|UAE}} [[शारजा क्रिकेट असोसिएशन स्टेडियम]], [[शारजाह]] || {{cr|IND}} || rowspan=5 | [[१९९१ विल्स चषक]] |- style="background:#cfc;" | १८४ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/65942.html ६८१] || १९ ऑक्टोबर १९९१ || {{cr|WIN}} || {{flagicon|UAE}} [[शारजा क्रिकेट असोसिएशन स्टेडियम]], [[शारजाह]] || {{cr|IND}} |- style="background:#cfc;" | १८५ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/65944.html ६८३] || २२ ऑक्टोबर १९९१ || {{cr|WIN}} || {{flagicon|UAE}} [[शारजा क्रिकेट असोसिएशन स्टेडियम]], [[शारजाह]] || {{cr|IND}} |- style="background:#cfc;" | १८६ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/65945.html ६८४] || २३ ऑक्टोबर १९९१ || {{cr|PAK}} || {{flagicon|UAE}} [[शारजा क्रिकेट असोसिएशन स्टेडियम]], [[शारजाह]] || {{cr|PAK}} |- style="background:#cfc;" | १८७ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/65946.html ६८५] || २५ ऑक्टोबर १९९१ || {{cr|PAK}} || {{flagicon|UAE}} [[शारजा क्रिकेट असोसिएशन स्टेडियम]], [[शारजाह]] || {{cr|PAK}} |- | १८८ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/64375.html ६८६] || १० नोव्हेंबर १९९१ || {{cr|RSA|1928}} || {{flagicon|IND}} [[ईडन गार्डन्स]], [[कोलकाता]] || {{cr|IND}} || rowspan=3 | |- | १८९ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/64376.html ६८७] || १२ नोव्हेंबर १९९१ || {{cr|RSA|1928}} || {{flagicon|IND}} [[कॅप्टन रूप सिंग स्टेडियम]], [[ग्वाल्हेर]] || {{cr|IND}} |- | १९० ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/64377.html ६८८] || १४ नोव्हेंबर १९९१ || {{cr|RSA|1928}} || {{flagicon|IND}} [[अरुण जेटली क्रिकेट मैदान]], [[दिल्ली]] || {{cr|RSA|1928}} |- style="background:#cfc;" | १९१ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/65479.html ६९२] || ६ डिसेंबर १९९१ || {{cr|WIN}} || {{flagicon|AUS}} [[वाका मैदान]], [[पर्थ]] || बरोबरीत || rowspan=10 | [[१९९१-९२ ऑस्ट्रेलिया तिरंगी मालिका]] |- style="background:#cfc;" | १९२ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/65480.html ६९३] || ८ डिसेंबर १९९१ || {{cr|AUS}} || {{flagicon|AUS}} [[वाका मैदान]], [[पर्थ]] || {{cr|IND}} |- style="background:#cfc;" | १९३ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/65481.html ६९४] || १० डिसेंबर १९९१ || {{cr|AUS}} || {{flagicon|AUS}} [[बेलेराइव्ह ओव्हल]], [[होबार्ट]] || {{cr|AUS}} |- style="background:#cfc;" | १९४ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/65483.html ६९६] || १४ डिसेंबर १९९१ || {{cr|WIN}} || {{flagicon|AUS}} [[ॲडलेड ओव्हल]], [[ॲडलेड]] || {{cr|IND}} |- style="background:#cfc;" | १९५ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/65484.html ६९७] || १५ डिसेंबर १९९१ || {{cr|AUS}} || {{flagicon|AUS}} [[ॲडलेड ओव्हल]], [[ॲडलेड]] || {{cr|AUS}} |- style="background:#cfc;" | १९६ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/65487.html ७०२] || ११ जानेवारी १९९२ || {{cr|WIN}} || {{flagicon|AUS}} [[ब्रिस्बेन क्रिकेट मैदान|द गॅब्बा]], [[ब्रिस्बेन]] || {{cr|WIN}} |- style="background:#cfc;" | १९७ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/65489.html ७०५] || १४ जानेवारी १९९२ || {{cr|AUS}} || {{flagicon|AUS}} [[सिडनी क्रिकेट मैदान]], [[सिडनी]] || {{cr|AUS}} |- style="background:#cfc;" | १९८ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/65490.html ७०७] || १६ जानेवारी १९९२ || {{cr|WIN}} || {{flagicon|AUS}} [[मेलबर्न क्रिकेट मैदान]], [[मेलबर्न]] || {{cr|IND}} |- style="background:#cfc;" | १९९ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/65491.html ७०९] || १८ जानेवारी १९९२ || {{cr|AUS}} || {{flagicon|AUS}} [[मेलबर्न क्रिकेट मैदान]], [[मेलबर्न]] || {{cr|AUS}} |- style="background:#cfc;" | २०० ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/65492.html ७११] || २० जानेवारी १९९२ || {{cr|AUS}} || {{flagicon|AUS}} [[सिडनी क्रिकेट मैदान]], [[सिडनी]] || {{cr|AUS}} |- ! सामना क्र. ! आंतरराष्ट्रीय एकदिवसीय क्र. ! तारीख ! विरुद्ध संघ ! स्थळ ! विजेता ! स्पर्धेतील भाग |- style="background:#cfc;" | २०१ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/65119.html ७१५] || २२ फेब्रुवारी १९९२ || {{cr|ENG}} || {{flagicon|AUS}} [[वाका मैदान]], [[पर्थ]] || {{cr|ENG}} || rowspan=8 | [[१९९२ क्रिकेट विश्वचषक]] |- style="background:#cfc;" | २०२ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/65126.html ७२२] || २८ फेब्रुवारी १९९२ || {{cr|SL}} || {{flagicon|AUS}} [[रे मिशेल ओव्हल]], [[मॅके]] || अनिर्णित |- style="background:#cfc;" | २०३ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/65129.html ७२५] || १ मार्च १९९२ || {{cr|AUS}} || {{flagicon|AUS}} [[ब्रिस्बेन क्रिकेट मैदान|द गॅब्बा]], [[ब्रिस्बेन]] || {{cr|AUS}} |- style="background:#cfc;" | २०४ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/65133.html ७२९] || ४ मार्च १९९२ || {{cr|PAK}} || {{flagicon|AUS}} [[सिडनी क्रिकेट मैदान]], [[सिडनी]] || {{cr|IND}} |- style="background:#cfc;" | २०५ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/65136.html ७३२] || ७ मार्च १९९२ || {{cr|ZIM}} || {{flagicon|NZ}} [[सेडन पार्क]], [[हॅमिल्टन, न्यू झीलंड|हॅमिल्टन]] || {{cr|IND}} |- style="background:#cfc;" | २०६ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/65141.html ७३७] || १० मार्च १९९२ || {{cr|WIN}} || {{flagicon|NZ}} [[बेसिन रिझर्व]], [[वेलिंग्टन]] || {{cr|WIN}} |- style="background:#cfc;" | २०७ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/65144.html ७४०] || १२ मार्च १९९२ || {{cr|NZ}} || {{flagicon|NZ}} [[युनिव्हर्सिटी ओव्हल]], [[ड्युनेडिन]] || {{cr|NZ}} |- style="background:#cfc;" | २०८ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/65149.html ७४५] || १५ मार्च १९९२ || {{cr|RSA|1928}} || {{flagicon|AUS}} [[ॲडलेड ओव्हल]], [[ॲडलेड]] || {{cr|RSA|1928}} |- | २०९ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/64395.html ७६४] || २५ ऑक्टोबर १९९२ || {{cr|ZIM}} || {{flagicon|ZIM}} [[हरारे स्पोर्ट्स क्लब]], [[हरारे]] || {{cr|IND}} || rowspan=20 | |- | २१० ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/64399.html ७७०] || ७ डिसेंबर १९९२ || {{cr|RSA|1928}} || {{flagicon|RSA|1928}} [[सहारा पार्क न्यूलॅंड्स|न्यूलॅंड्स क्रिकेट मैदान]], [[केप टाउन]] || {{cr|RSA|1928}} |- | २११ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/64400.html ७७२] || ९ डिसेंबर १९९२ || {{cr|RSA|1928}} || {{flagicon|RSA|1928}} [[सेंट जॉर्जेस ओव्हल]], [[पोर्ट एलिझाबेथ]] || {{cr|RSA|1928}} |- | २१२ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/64401.html ७७४] || ११ डिसेंबर १९९२ || {{cr|RSA|1928}} || {{flagicon|RSA|1928}} [[सुपरस्पोर्ट्‌स पार्क]], [[सेंच्युरियन]] || {{cr|IND}} |- | २१३ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/64404.html ७७९] || १३ डिसेंबर १९९२ || {{cr|RSA|1928}} || {{flagicon|RSA|1928}} [[वॉन्डरर्स स्टेडियम, जोहान्सबर्ग|वॉन्डरर्स स्टेडियम]], [[जोहान्सबर्ग]] || {{cr|RSA|1928}} |- | २१४ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/64405.html ७८१] || १५ डिसेंबर १९९२ || {{cr|RSA|1928}} || {{flagicon|RSA|1928}} [[स्प्रिंगबॉक पार्क|मानगुआंग ओव्हल]], [[ब्लूमफॉंटेन]] || {{cr|RSA|1928}} |- | २१५ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/64406.html ७८३] || १७ डिसेंबर १९९२ || {{cr|RSA|1928}} || {{flagicon|RSA|1928}} [[सहारा स्टेडियम किंग्जमेड, दरबान|सहारा स्टेडियम किंग्जमेड]], [[दरबान|डर्बन]] || {{cr|RSA|1928}} |- | २१६ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/64407.html ७८४] || १९ डिसेंबर १९९२ || {{cr|RSA|1928}} || {{flagicon|RSA|1928}} [[बफेलो पार्क]], [[ईस्ट लंडन]] || {{cr|IND}} |- | २१७ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/64411.html ७९४] || १८ जानेवारी १९९३ || {{cr|ENG}} || {{flagicon|IND}} [[सवाई मानसिंह मैदान]], [[जयपूर]] || {{cr|ENG}} |- | २१८ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/64412.html ७९५] || २१ जानेवारी १९९३ || {{cr|ENG}} || {{flagicon|IND}} [[सेक्टर १६ स्टेडियम]], [[चंदिगढ]] || {{cr|IND}} |- | २१९ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/64413.html ८०९] || २६ फेब्रुवारी १९९३ || {{cr|ENG}} || {{flagicon|IND}} [[एम. चिन्नास्वामी स्टेडियम, बंगळूर|एम. चिन्नास्वामी स्टेडियम]], [[बंगळूर]] || {{cr|ENG}} |- | २२० ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/64414.html ८११] || १ मार्च १९९३ || {{cr|ENG}} || {{flagicon|IND}} [[कीनान स्टेडियम]], [[जमशेदपूर]] || {{cr|ENG}} |- | २२१ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/64416.html ८१३] || ४ मार्च १९९३ || {{cr|ENG}} || {{flagicon|IND}} [[कॅप्टन रूप सिंग स्टेडियम]], [[ग्वाल्हेर]] || {{cr|IND}} |- | २२२ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/64417.html ८१४] || ५ मार्च १९९३ || {{cr|ENG}} || {{flagicon|IND}} [[कॅप्टन रूप सिंग स्टेडियम]], [[ग्वाल्हेर]] || {{cr|IND}} |- | २२३ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/64420.html ८१७] || १९ मार्च १९९३ || {{cr|ZIM}} || {{flagicon|IND}} [[नाहर सिंग स्टेडियम]], [[फरिदाबाद]] || {{cr|IND}} |- | २२४ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/64423.html ८२०] || २२ मार्च १९९३ || {{cr|ZIM}} || {{flagicon|IND}} [[नेहरू स्टेडियम, गुवाहाटी|नेहरू स्टेडियम]], [[गुवाहाटी]] || {{cr|IND}} |- | २२५ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/64426.html ८२३] || २५ मार्च १९९३ || {{cr|ZIM}} || {{flagicon|IND}} [[नेहरू स्टेडियम, पुणे|नेहरू स्टेडियम]], [[पुणे]] || {{cr|IND}} |- | २२६ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/64433.html ८३३] || २५ जुलै १९९३ || {{cr|SL}} || {{flagicon|SL}} [[रणसिंगे प्रेमदासा मैदान]], [[कोलंबो]] || {{cr|IND}} |- | २२७ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/64434.html ८३४] || १२ ऑगस्ट १९९३ || {{cr|SL}} || {{flagicon|SL}} [[रणसिंगे प्रेमदासा मैदान]], [[कोलंबो]] || {{cr|SL}} |- | २२८ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/64435.html ८३५] || १४ ऑगस्ट १९९३ || {{cr|SL}} || {{flagicon|SL}} [[डि सॉयसा मैदान]], [[मोराटुवा]] || {{cr|SL}} |- style="background:#cfc;" | २२९ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/65961.html ८४६] || ७ नोव्हेंबर १९९३ || {{cr|SL}} || {{flagicon|IND}} [[ग्रीन पार्क]], [[कानपूर]] || {{cr|IND}} || rowspan=6 | [[हिरो चषक, १९९३-९४]] |- style="background:#cfc;" | २३० ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/65966.html ८५१] || १६ नोव्हेंबर १९९३ || {{cr|WIN}} || {{flagicon|IND}} [[सरदार पटेल स्टेडियम]], [[अहमदाबाद]] || {{cr|WIN}} |- style="background:#cfc;" | २३१ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/65967.html ८५२] || १८ नोव्हेंबर १९९३ || {{cr|ZIM}} || {{flagicon|IND}} [[नेहरू स्टेडियम, इंदूर|नेहरू स्टेडियम]], [[इंदूर]] || बरोबरीत |- style="background:#cfc;" | २३२ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/65970.html ८५५] || २२ नोव्हेंबर १९९३ || {{cr|RSA|1928}} || {{flagicon|IND}} [[पंजाब क्रिकेट असोसिएशन मैदान]], [[मोहाली]] || {{cr|IND}} |- style="background:#cfc;" | २३३ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/65971.html ८५६] || २४ नोव्हेंबर १९९३ || {{cr|RSA|1928}} || {{flagicon|IND}} [[ईडन गार्डन्स]], [[कोलकाता]] || {{cr|IND}} |- style="background:#cfc;" | २३४ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/65973.html ८५८] || २७ नोव्हेंबर १९९३ || {{cr|WIN}} || {{flagicon|IND}} [[ईडन गार्डन्स]], [[कोलकाता]] || {{cr|IND}} |- | २३५ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/64445.html ८७९] || १५ फेब्रुवारी १९९४ || {{cr|SL}} || {{flagicon|IND}} [[माधवराव सिंधिया क्रिकेट मैदान]], [[राजकोट]] || {{cr|IND}} || rowspan=7 | |- | २३६ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/64447.html ८८१] || १८ फेब्रुवारी १९९४ || {{cr|SL}} || {{flagicon|IND}} [[लाल बहादूर शास्त्री मैदान, हैदराबाद|लाल बहादूर शास्त्री मैदान]], [[हैदराबाद]] || {{cr|IND}} |- | २३७ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/64449.html ८८३] || २० फेब्रुवारी १९९४ || {{cr|SL}} || {{flagicon|IND}} [[गांधी मैदान]], [[जालंदर]] || {{cr|SL}} |- | २३८ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/64462.html ८९६] || २५ मार्च १९९४ || {{cr|NZ}} || {{flagicon|NZ}} [[मॅकलीन पार्क]], [[नेपियर]] || {{cr|NZ}} |- | २३९ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/64463.html ८९७] || २७ मार्च १९९४ || {{cr|NZ}} || {{flagicon|NZ}} [[ईडन पार्क]], [[ऑकलंड]] || {{cr|IND}} |- | २४० ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/64464.html ८९८] || ३० मार्च १९९४ || {{cr|NZ}} || {{flagicon|NZ}} [[बेसिन रिझर्व]], [[वेलिंग्टन]] || {{cr|IND}} |- | २४१ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/64465.html ८९९] || २ एप्रिल १९९४ || {{cr|NZ}} || {{flagicon|NZ}} [[लॅंसेस्टर पार्क]], [[क्राइस्टचर्च]] || {{cr|NZ}} |- style="background:#cfc;" | २४२ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/65826.html ९०४] || १३ एप्रिल १९९४ || {{cr|UAE}} || {{flagicon|UAE}} [[शारजा क्रिकेट असोसिएशन स्टेडियम]], [[शारजाह]] || {{cr|IND}} || rowspan=4 | [[१९९४ ऑस्ट्रेलेशिया चषक]] |- style="background:#cfc;" | २४३ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/65828.html ९०६] || १५ एप्रिल १९९४ || {{cr|PAK}} || {{flagicon|UAE}} [[शारजा क्रिकेट असोसिएशन स्टेडियम]], [[शारजाह]] || {{cr|PAK}} |- style="background:#cfc;" | २४४ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/65832.html ९१०] || १९ एप्रिल १९९४ || {{cr|AUS}} || {{flagicon|UAE}} [[शारजा क्रिकेट असोसिएशन स्टेडियम]], [[शारजाह]] || {{cr|IND}} |- style="background:#cfc;" | २४५ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/65834.html ९१२] || २२ एप्रिल १९९४ || {{cr|PAK}} || {{flagicon|UAE}} [[शारजा क्रिकेट असोसिएशन स्टेडियम]], [[शारजाह]] || {{cr|PAK}} |- style="background:#cfc;" | २४६ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/65974.html ९२१] || ४ सप्टेंबर १९९४ || {{cr|SL}} || {{flagicon|SL}} [[रणसिंगे प्रेमदासा मैदान]], [[कोलंबो]] || अनिर्णित || rowspan=4 | [[१९९४ सिंगर विश्व मालिका]] |- style="background:#cfc;" | २४७ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/65975.html ९२२] || ५ सप्टेंबर १९९४ || {{cr|SL}} || {{flagicon|SL}} [[रणसिंगे प्रेमदासा मैदान]], [[कोलंबो]] || {{cr|SL}} |- style="background:#cfc;" | २४८ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/65977.html ९२४] || ९ सप्टेंबर १९९४ || {{cr|AUS}} || {{flagicon|SL}} [[रणसिंगे प्रेमदासा मैदान]], [[कोलंबो]] || {{cr|IND}} |- style="background:#cfc;" | २४९ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/65980.html ९२७] || १७ सप्टेंबर १९९४ || {{cr|SL}} || {{flagicon|SL}} [[सिंहलीज क्रिकेट मैदान]], [[कोलंबो]] || {{cr|IND}} |- | २५० ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/64475.html ९३१] || १७ ऑक्टोबर १९९४ || {{cr|WIN}} || {{flagicon|IND}} [[नाहर सिंग स्टेडियम]], [[फरिदाबाद]] || {{cr|WIN}} || rowspan=2 | |- | २५१ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/64476.html ९३३] || २० ऑक्टोबर १९९४ || {{cr|WIN}} || {{flagicon|IND}} [[वानखेडे स्टेडियम]], [[मुंबई]] || {{cr|IND}} |- style="background:#cfc;" | २५२ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/65997.html ९३६] || २३ ऑक्टोबर १९९४ || {{cr|WIN}} || {{flagicon|IND}} [[एम.ए. चिदंबरम स्टेडियम, चेन्नई|एम.ए. चिदंबरम स्टेडियम]], [[चेन्नई]] || {{cr|IND}} || rowspan=5 | [[विल्स विश्व मालिका, १९९४-९५]] |- style="background:#cfc;" | २५३ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/65999.html ९३९] || २८ ऑक्टोबर १९९४ || {{cr|NZ}} || {{flagicon|IND}} [[आयपीसीएल क्रीडा संकुल मैदान]], [[बडोदा]] || {{cr|IND}} |- style="background:#cfc;" | २५४ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/66000.html ९४१] || ३० ऑक्टोबर १९९४ || {{cr|WIN}} || {{flagicon|IND}} [[ग्रीन पार्क]], [[कानपूर]] || {{cr|WIN}} |- style="background:#cfc;" | २५५ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/66002.html ९४४] || ३ नोव्हेंबर १९९४ || {{cr|NZ}} || {{flagicon|IND}} [[अरुण जेटली क्रिकेट मैदान]], [[दिल्ली]] || {{cr|IND}} |- style="background:#cfc;" | २५६ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/66003.html ९४७] || ५ नोव्हेंबर १९९४ || {{cr|WIN}} || {{flagicon|IND}} [[ईडन गार्डन्स]], [[कोलकाता]] || {{cr|IND}} |- | २५७ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/64480.html ९४९] || ७ नोव्हेंबर १९९४ || {{cr|WIN}} || {{flagicon|IND}} [[इंदिरा प्रियदर्शिनी स्टेडियम]], [[विशाखापट्टणम]] || {{cr|IND}} || rowspan=3 | |- | २५८ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/64481.html ९५०] || ९ नोव्हेंबर १९९४ || {{cr|WIN}} || {{flagicon|IND}} [[बाराबती स्टेडियम]], [[कटक]] || {{cr|IND}} |- | २५९ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/64482.html ९५१] || ११ नोव्हेंबर १९९४ || {{cr|WIN}} || {{flagicon|IND}} [[सवाई मानसिंह मैदान]], [[जयपूर]] || {{cr|IND}} |- style="background:#cfc;" | २६० ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/66019.html ९७६] || १६ फेब्रुवारी १९९५ || {{cr|NZ}} || {{flagicon|NZ}} [[मॅकलीन पार्क]], [[नेपियर]] || {{cr|NZ}} || rowspan=3 | [[१९९५ बँक ऑफ न्यू झीलंड दशकपुर्ती मालिका]] |- style="background:#cfc;" | २६१ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/66020.html ९७७] || १८ फेब्रुवारी १९९५ || {{cr|RSA}} || {{flagicon|NZ}} [[सेडन पार्क]], [[हॅमिल्टन, न्यू झीलंड|हॅमिल्टन]] || {{cr|RSA}} |- style="background:#cfc;" | २६२ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/66022.html ९७९] || २२ फेब्रुवारी १९९५ || {{cr|AUS}} || {{flagicon|NZ}} [[कॅरिसब्रुक्स]], [[ड्युनेडिन]] || {{cr|IND}} |- style="background:#cfc;" | २६३ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/65685.html ९९३] || ५ एप्रिल १९९५ || {{cr|BAN}} || {{flagicon|UAE}} [[शारजा क्रिकेट असोसिएशन स्टेडियम]], [[शारजाह]] || {{cr|IND}} || rowspan=4 | [[१९९५ आशिया चषक]] |- style="background:#cfc;" | २६४ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/65687.html ९९५] || ७ एप्रिल १९९५ || {{cr|PAK}} || {{flagicon|UAE}} [[शारजा क्रिकेट असोसिएशन स्टेडियम]], [[शारजाह]] || {{cr|PAK}} |- style="background:#cfc;" | २६५ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/65689.html ९९७] || ९ एप्रिल १९९५ || {{cr|SL}} || {{flagicon|UAE}} [[शारजा क्रिकेट असोसिएशन स्टेडियम]], [[शारजाह]] || {{cr|IND}} |- style="background:#cfc;" | २६६ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/65691.html ९९९] || १४ एप्रिल १९९५ || {{cr|SL}} || {{flagicon|UAE}} [[शारजा क्रिकेट असोसिएशन स्टेडियम]], [[शारजाह]] || {{cr|IND}} |- | २६७ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/64502.html १०१५] || १५ नोव्हेंबर १९९५ || {{cr|NZ}} || {{flagicon|IND}} [[कीनान स्टेडियम]], [[जमशेदपूर]] || {{cr|NZ}} || rowspan=5 | |- | २६८ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/64503.html १०१६] || १८ नोव्हेंबर १९९५ || {{cr|NZ}} || {{flagicon|IND}} [[गांधी क्रीडा संकुल मैदान]], [[अमृतसर]] || {{cr|IND}} |- | २६९ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/64504.html १०१७] || २४ नोव्हेंबर १९९५ || {{cr|NZ}} || {{flagicon|IND}} [[नेहरू स्टेडियम, पुणे|नेहरू स्टेडियम]], [[पुणे]] || {{cr|IND}} |- | २७० ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/64505.html १०१८] || २६ नोव्हेंबर १९९५ || {{cr|NZ}} || {{flagicon|IND}} [[विदर्भ क्रिकेट असोसिएशन मैदान]], [[नागपूर]] || {{cr|NZ}} |- | २७१ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/64506.html १०१९] || २९ नोव्हेंबर १९९५ || {{cr|NZ}} || {{flagicon|IND}} [[ब्रेबॉर्न स्टेडियम]], [[मुंबई]] || {{cr|IND}} |- style="background:#cfc;" | २७२ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/65161.html १०५२] || १८ फेब्रुवारी १९९६ || {{cr|KEN}} || {{flagicon|IND}} [[बाराबती स्टेडियम]], [[कटक]] || {{cr|IND}} || rowspan=7 | [[१९९६ क्रिकेट विश्वचषक]] |- style="background:#cfc;" | २७३ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/65165.html १०५६] || २१ फेब्रुवारी १९९६ || {{cr|WIN}} || {{flagicon|IND}} [[कॅप्टन रूप सिंग स्टेडियम]], [[ग्वाल्हेर]] || {{cr|IND}} |- style="background:#cfc;" | २७४ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/65174.html १०६५] || २७ फेब्रुवारी १९९६ || {{cr|AUS}} || {{flagicon|IND}} [[वानखेडे स्टेडियम]], [[ऑस्ट्रेलिया]] || {{cr|AUS}} |- style="background:#cfc;" | २७५ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/65179.html १०७०] || २ मार्च १९९६ || {{cr|SL}} || {{flagicon|IND}} [[अरुण जेटली क्रिकेट मैदान]], [[दिल्ली]] || {{cr|SL}} |- style="background:#cfc;" | २७६ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/65184.html १०७५] || ६ मार्च १९९६ || {{cr|ZIM}} || {{flagicon|IND}} [[ग्रीन पार्क]], [[कानपूर]] || {{cr|IND}} |- style="background:#cfc;" | २७७ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/65187.html १०७८] || ९ मार्च १९९६ || {{cr|PAK}} || {{flagicon|IND}} [[एम. चिन्नास्वामी स्टेडियम, बंगळूर|एम. चिन्नास्वामी स्टेडियम]], [[बंगळूर]] || {{cr|IND}} |- style="background:#cfc;" | २७८ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/65190.html १०८१] || १३ मार्च १९९६ || {{cr|SL}} || {{flagicon|IND}} [[ईडन गार्डन्स]], [[कोलकाता]] || {{cr|SL}} |- style="background:#cfc;" | २७९ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/66027.html १०८९] || ३ एप्रिल १९९६ || {{cr|SL}} || {{flagicon|SIN}} [[सिंगापूर क्रिकेट क्लब मैदान]], [[सिंगापूर]] || {{cr|IND}} || rowspan=2 | [[१९९५-९६ सिंगर चषक]] |- style="background:#cfc;" | २८० ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/66028.html १०९१] || ५ एप्रिल १९९६ || {{cr|PAK}} || {{flagicon|SIN}} [[सिंगापूर क्रिकेट क्लब मैदान]], [[सिंगापूर]] || {{cr|PAK}} |- style="background:#cfc;" | २८१ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/65754.html १०९४] || १२ एप्रिल १९९६ || {{cr|PAK}} || {{flagicon|UAE}} [[शारजा क्रिकेट असोसिएशन स्टेडियम]], [[शारजाह]] || {{cr|PAK}} || rowspan=5 | [[१९९६ शारजाह चषक]] |- style="background:#cfc;" | २८२ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/65756.html १०९७] || १४ एप्रिल १९९६ || {{cr|RSA}} || {{flagicon|UAE}} [[शारजा क्रिकेट असोसिएशन स्टेडियम]], [[शारजाह]] || {{cr|RSA}} |- style="background:#cfc;" | २८३ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/65757.html १०९८] || १५ एप्रिल १९९६ || {{cr|PAK}} || {{flagicon|UAE}} [[शारजा क्रिकेट असोसिएशन स्टेडियम]], [[शारजाह]] || {{cr|IND}} |- style="background:#cfc;" | २८४ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/65759.html ११००] || १७ एप्रिल १९९६ || {{cr|RSA}} || {{flagicon|UAE}} [[शारजा क्रिकेट असोसिएशन स्टेडियम]], [[शारजाह]] || {{cr|RSA}} |- style="background:#cfc;" | २८५ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/65760.html ११०१] || १९ एप्रिल १९९६ || {{cr|RSA}} || {{flagicon|UAE}} [[शारजा क्रिकेट असोसिएशन स्टेडियम]], [[शारजाह]] || {{cr|RSA}} |- | २८६ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/65017.html ११०२] || २३-२४ मे १९९६ || {{cr|ENG}} || {{flagicon|ENG}} [[द ओव्हल]], [[लंडन]] || अनिर्णित || rowspan=3 | |- | २८७ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/65018.html ११०३] || २५ मे १९९६ || {{cr|ENG}} || {{flagicon|ENG}} [[हेडिंग्ले मैदान, लीड्स|हेडिंग्ले मैदान]], [[लीड्स]] || {{cr|ENG}} |- | २८८ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/65019.html ११०४] || २६-२७ मे १९९६ || {{cr|ENG}} || {{flagicon|ENG}} [[ओल्ड ट्रॅफर्ड क्रिकेट मैदान]], [[मॅंचेस्टर]] || {{cr|ENG}} |- style="background:#cfc;" | २८९ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/65982.html ११०६] || २८ ऑगस्ट १९९६ || {{cr|SL}} || {{flagicon|SL}} [[रणसिंगे प्रेमदासा मैदान]], [[कोलंबो]] || {{cr|SL}} || rowspan=3 | [[१९९६ सिंगर विश्वमालिका]] |- style="background:#cfc;" | २९० ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/65984.html १११०] || १ सप्टेंबर १९९६ || {{cr|ZIM}} || {{flagicon|SL}} [[सिंहलीज क्रिकेट मैदान]], [[कोलंबो]] || {{cr|IND}} |- style="background:#cfc;" | २९१ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/65986.html १११३] || ६ सप्टेंबर १९९६ || {{cr|AUS}} || {{flagicon|SL}} [[सिंहलीज क्रिकेट मैदान]], [[कोलंबो]] || {{cr|AUS}} |- style="background:#cfc;" | २९२ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/66030.html १११५] || १६ सप्टेंबर १९९६ || {{cr|PAK}} || {{flagicon|CAN}} [[टोराँटो क्रिकेट, स्केटिंग आणि कर्लिंग मैदान]], [[टोराँटो]] || {{cr|IND}} || rowspan=5 | [[१९९६ भारत-पाकिस्तान मैत्री चषक]] |- style="background:#cfc;" | २९३ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/66031.html १११६] || १७ सप्टेंबर १९९६ || {{cr|PAK}} || {{flagicon|CAN}} [[टोराँटो क्रिकेट, स्केटिंग आणि कर्लिंग मैदान]], [[टोराँटो]] || {{cr|PAK}} |- style="background:#cfc;" | २९४ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/66032.html १११७] || १८ सप्टेंबर १९९६ || {{cr|PAK}} || {{flagicon|CAN}} [[टोराँटो क्रिकेट, स्केटिंग आणि कर्लिंग मैदान]], [[टोराँटो]] || {{cr|IND}} |- style="background:#cfc;" | २९५ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/66033.html १११८] || २१ सप्टेंबर १९९६ || {{cr|PAK}} || {{flagicon|CAN}} [[टोराँटो क्रिकेट, स्केटिंग आणि कर्लिंग मैदान]], [[टोराँटो]] || {{cr|PAK}} |- style="background:#cfc;" | २९६ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/66034.html १११९] || २३ सप्टेंबर १९९६ || {{cr|PAK}} || {{flagicon|CAN}} [[टोराँटो क्रिकेट, स्केटिंग आणि कर्लिंग मैदान]], [[टोराँटो]] || {{cr|PAK}} |- style="background:#cfc;" | २९७ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/66059.html ११२७] || १७ ऑक्टोबर १९९६ || {{cr|RSA}} || {{flagicon|IND}} [[लाल बहादूर शास्त्री मैदान, हैदराबाद|लाल बहादूर शास्त्री मैदान]], [[हैदराबाद]] || {{cr|RSA}} || rowspan=4 | [[टायटन चषक, १९९६-९७]] |- style="background:#cfc;" | २९८ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/66061.html ११२९] || २१ ऑक्टोबर १९९६ || {{cr|AUS}} || {{flagicon|IND}} [[एम. चिन्नास्वामी स्टेडियम, बंगळूर|एम. चिन्नास्वामी स्टेडियम]], [[बंगळूर]] || {{cr|IND}} |- style="background:#cfc;" | २९९ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/66062.html ११३०] || २३ ऑक्टोबर १९९६ || {{cr|RSA}} || {{flagicon|IND}} [[सवाई मानसिंह मैदान]], [[जयपूर]] || {{cr|RSA}} |- style="background:#cfc;" | ३०० ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/66064.html ११३२] || २९ ऑक्टोबर १९९६ || {{cr|RSA}} || {{flagicon|IND}} [[माधवराव सिंधिया क्रिकेट मैदान]], [[राजकोट]] || {{cr|RSA}} |- ! सामना क्र. ! आंतरराष्ट्रीय एकदिवसीय क्र. ! तारीख ! विरुद्ध संघ ! स्थळ ! विजेता ! स्पर्धेतील भाग |- style="background:#cfc;" | ३०१ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/66066.html ११३७] || ३ नोव्हेंबर १९९६ || {{cr|AUS}} || {{flagicon|IND}} [[पंजाब क्रिकेट असोसिएशन मैदान]], [[मोहाली]] || {{cr|IND}} || rowspan=2 | [[टायटन चषक, १९९६-९७]] |- style="background:#cfc;" | ३०२ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/66067.html ११३८] || ६ नोव्हेंबर १९९६ || {{cr|RSA}} || {{flagicon|IND}} [[वानखेडे स्टेडियम]], [[मुंबई]] || {{cr|IND}} |- | ३०३ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/64533.html ११५१] || १४ डिसेंबर १९९६ || {{cr|RSA}} || {{flagicon|IND}} [[वानखेडे स्टेडियम]], [[मुंबई]] || {{cr|IND}} || rowspan=1 | |- style="background:#cfc;" | ३०४ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/66068.html ११६७] || २३ जानेवारी १९९७ || {{cr|RSA}} || {{flagicon|RSA}} [[स्प्रिंगबॉक पार्क]], [[ब्लूमफाँटेन]] || {{cr|RSA}} || rowspan=8 | [[१९९६-९७ स्टँडर्ड बँक आंतरराष्ट्रीय एकदिवसीय चषक]] |- style="background:#cfc;" | ३०५ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/66070.html ११६९] || २७ जानेवारी १९९७ || {{cr|ZIM}} || {{flagicon|RSA}} [[बोलंड बँक पार्क]], [[पार्ल]] || बरोबरीत |- style="background:#cfc;" | ३०६ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/66073.html ११७२] || २ फेब्रुवारी १९९७ || {{cr|RSA}} || {{flagicon|RSA}} [[सेंट जॉर्जेस ओव्हल]], [[पोर्ट एलिझाबेथ]] || {{cr|RSA}} |- style="background:#cfc;" | ३०७ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/66074.html ११७३] || ४ फेब्रुवारी १९९७ || {{cr|RSA}} || {{flagicon|RSA}} [[बफेलो पार्क]], [[ईस्ट लंडन]] || {{cr|RSA}} |- style="background:#cfc;" | ३०८ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/66075.html ११७४] || ७ फेब्रुवारी १९९७ || {{cr|ZIM}} || {{flagicon|RSA}} [[सुपरस्पोर्ट्स पार्क]], [[सेंच्युरियन]] || {{cr|ZIM}} |- style="background:#cfc;" | ३०९ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/66076.html ११७५] || ९ फेब्रुवारी १९९७ || {{cr|ZIM}} || {{flagicon|RSA}} [[विलोमूर पार्क]], [[बेनोनी, ग्वाटेंग|बेनोनी]] || {{cr|IND}} |- style="background:#cfc;" | ३१० ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/66077.html ११७६] || १२ फेब्रुवारी १९९७ || {{cr|RSA}} || {{flagicon|RSA}} [[सहारा स्टेडियम किंग्जमेड, दरबान|सहारा स्टेडियम किंग्जमेड]], [[दरबान|डर्बन]] || अनिर्णित |- style="background:#cfc;" | ३११ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/66078.html ११७७] || १३ फेब्रुवारी १९९७ || {{cr|RSA}} || {{flagicon|RSA}} [[सहारा स्टेडियम किंग्जमेड, दरबान|सहारा स्टेडियम किंग्जमेड]], [[दरबान|डर्बन]] || {{cr|RSA}} |- | ३१२ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/64537.html ११७८] || १५ फेब्रुवारी १९९७ || {{cr|ZIM}} || {{flagicon|ZIM}} [[क्वीन्स स्पोर्ट्स क्लब]], [[बुलावायो]] || {{cr|ZIM}} || rowspan=5 | |- | ३१३ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/64552.html १२००] || २६ एप्रिल १९९७ || {{cr|WIN}} || {{flagicon|WIN}} [[क्वीन्स पार्क ओव्हल]], [[पोर्ट ऑफ स्पेन]] || {{cr|WIN}} |- | ३१४ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/64553.html १२०१] || २७ एप्रिल १९९७ || {{cr|WIN}} || {{flagicon|WIN}} [[क्वीन्स पार्क ओव्हल]], [[पोर्ट ऑफ स्पेन]] || {{cr|IND}} |- | ३१५ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/64554.html १२०२] || ३० एप्रिल १९९७ || {{cr|WIN}} || {{flagicon|WIN}} [[अर्नोस वेल मैदान]], [[किंग्स्टन]] || {{cr|WIN}} |- | ३१६ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/64555.html १२०३] || ३ मे १९९७ || {{cr|WIN}} || {{flagicon|WIN}} [[केन्सिंग्टन ओव्हल]], [[ब्रिजटाउन]] || {{cr|WIN}} |- style="background:#cfc;" | ३१७ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/66110.html १२०६] || १४ मे १९९७ || {{cr|NZ}} || {{flagicon|IND}} [[एम. चिन्नास्वामी स्टेडियम, बंगळूर|एम. चिन्नास्वामी स्टेडियम]], [[बंगळूर]] || {{cr|IND}} || rowspan=3 | [[पेप्सी इंडिपेंडन्स चषक, १९९७]] |- style="background:#cfc;" | ३१८ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/66111.html १२०७] || १७ मे १९९७ || {{cr|SL}} || {{flagicon|IND}} [[वानखेडे स्टेडियम]], [[मुंबई]] || {{cr|SL}} |- style="background:#cfc;" | ३१९ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/66113.html १२०९] || २१ मे १९९७ || {{cr|PAK}} || {{flagicon|IND}} [[एम.ए. चिदंबरम स्टेडियम, चेन्नई|एम.ए. चिदंबरम स्टेडियम]], [[चेन्नई]] || {{cr|PAK}} |- style="background:#cfc;" | ३२० ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/65694.html १२१८] || १८ जुलै १९९७ || {{cr|SL}} || {{flagicon|SL}} [[रणसिंगे प्रेमदासा मैदान]], [[कोलंबो]] || {{cr|SL}} || rowspan=4 | [[१९९७ आषिया चषक]] |- style="background:#cfc;" | ३२१ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/65695.html १२१९] || २० जुलै १९९७ || {{cr|PAK}} || {{flagicon|SL}} [[सिंहलीज क्रिकेट मैदान]], [[कोलंबो]] || अनिर्णित |- style="background:#cfc;" | ३२२ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/65697.html १२२१] || २४ जुलै १९९७ || {{cr|BAN}} || {{flagicon|SL}} [[सिंहलीज क्रिकेट मैदान]], [[कोलंबो]] || {{cr|IND}} |- style="background:#cfc;" | ३२३ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/65698.html १२२२] || २६ जुलै १९९७ || {{cr|SL}} || {{flagicon|SL}} [[रणसिंगे प्रेमदासा मैदान]], [[कोलंबो]] || {{cr|SL}} |- | ३२४ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/64557.html १२२३] || १७ ऑगस्ट १९९७ || {{cr|SL}} || {{flagicon|SL}} [[रणसिंगे प्रेमदासा मैदान]], [[कोलंबो]] || {{cr|SL}} || rowspan=4 | |- | ३२५ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/64558.html १२२४] || २० ऑगस्ट १९९७ || {{cr|SL}} || {{flagicon|SL}} [[रणसिंगे प्रेमदासा मैदान]], [[कोलंबो]] || {{cr|SL}} |- | ३२६ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/64559.html १२२५] || २३ ऑगस्ट १९९७ || {{cr|SL}} || {{flagicon|SL}} [[सिंहलीज क्रिकेट मैदान]], [[कोलंबो]] || अनिर्णित |- | ३२७ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/64560.html १२२६] || २४ ऑगस्ट १९९७ || {{cr|SL}} || {{flagicon|SL}} [[सिंहलीज क्रिकेट मैदान]], [[कोलंबो]] || {{cr|SL}} |- style="background:#cfc;" | ३२८ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/66035.html १२२७] || १३ सप्टेंबर १९९७ || {{cr|PAK}} || {{flagicon|CAN}} [[टोराँटो क्रिकेट, स्केटिंग आणि कर्लिंग मैदान]], [[टोराँटो]] || {{cr|IND}} || rowspan=6 | [[१९९७ भारत-पाकिस्तान मैत्री चषक]] |- style="background:#cfc;" | ३२९ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/66036.html १२२८] || १४ सप्टेंबर १९९७ || {{cr|PAK}} || {{flagicon|CAN}} [[टोराँटो क्रिकेट, स्केटिंग आणि कर्लिंग मैदान]], [[टोराँटो]] || {{cr|IND}} |- style="background:#cfc;" | ३३० ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/66037.html १२२९] || १७ सप्टेंबर १९९७ || {{cr|PAK}} || {{flagicon|CAN}} [[टोराँटो क्रिकेट, स्केटिंग आणि कर्लिंग मैदान]], [[टोराँटो]] || अनिर्णित |- style="background:#cfc;" | ३३१ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/66038.html १२३०] || १८ सप्टेंबर १९९७ || {{cr|PAK}} || {{flagicon|CAN}} [[टोराँटो क्रिकेट, स्केटिंग आणि कर्लिंग मैदान]], [[टोराँटो]] || {{cr|IND}} |- style="background:#cfc;" | ३३२ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/66039.html १२३१] || २० सप्टेंबर १९९७ || {{cr|PAK}} || {{flagicon|CAN}} [[टोराँटो क्रिकेट, स्केटिंग आणि कर्लिंग मैदान]], [[टोराँटो]] || {{cr|IND}} |- style="background:#cfc;" | ३३३ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/66040.html १२३२] || २१ सप्टेंबर १९९७ || {{cr|PAK}} || {{flagicon|CAN}} [[टोराँटो क्रिकेट, स्केटिंग आणि कर्लिंग मैदान]], [[टोराँटो]] || {{cr|PAK}} |- | ३३४ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/64561.html १२३३] || २८ सप्टेंबर १९९७ || {{cr|PAK}} || {{flagicon|PAK}} [[नियाझ स्टेडियम]], [[हैदराबाद, पाकिस्तान]] || {{cr|PAK}} || rowspan=3 | |- | ३३५ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/64562.html १२३४] || ३० सप्टेंबर १९९७ || {{cr|PAK}} || {{flagicon|PAK}} [[नॅशनल स्टेडियम, कराची|नॅशनल स्टेडियम]], [[कराची]] || {{cr|IND}} |- | ३३६ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/64564.html १२३६] || २ ऑक्टोबर १९९७ || {{cr|PAK}} || {{flagicon|PAK}} [[गद्दाफी मैदान]], [[लाहोर]] || {{cr|PAK}} |- style="background:#cfc;" | ३३७ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/65873.html १२५९] || ११ डिसेंबर १९९७ || {{cr|ENG}} || {{flagicon|UAE}} [[शारजा क्रिकेट असोसिएशन स्टेडियम]], [[शारजाह]] || {{cr|ENG}} || rowspan=3 | [[१९९७-९८ सिंगर अकाई चॅम्पियन्स ट्रॉफी]] |- style="background:#cfc;" | ३३८ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/65876.html १२६२] || १४ डिसेंबर १९९७ || {{cr|PAK}} || {{flagicon|UAE}} [[शारजा क्रिकेट असोसिएशन स्टेडियम]], [[शारजाह]] || {{cr|PAK}} |- style="background:#cfc;" | ३३९ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/65878.html १२६४] || १६ डिसेंबर १९९७ || {{cr|WIN}} || {{flagicon|UAE}} [[शारजा क्रिकेट असोसिएशन स्टेडियम]], [[शारजाह]] || {{cr|WIN}} |- | ३४० ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/64567.html १२६७] || २२ डिसेंबर १९९७ || {{cr|SL}} || {{flagicon|IND}} [[नेहरू स्टेडियम, गुवाहाटी|नेहरू स्टेडियम]], [[गुवाहाटी]] || {{cr|IND}} || rowspan=3 | |- | ३४१ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/64568.html १२६८] || २५ डिसेंबर १९९७ || {{cr|SL}} || {{flagicon|IND}} [[नेहरू स्टेडियम, इंदूर|नेहरू स्टेडियम]], [[इंदूर]] || अनिर्णित |- | ३४२ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/64569.html १२६९] || २८ डिसेंबर १९९७ || {{cr|SL}} || {{flagicon|IND}} [[नेहरू स्टेडियम, मडगाव|फाटोर्डा स्टेडियम]], [[मडगाव]] || {{cr|SL}} |- style="background:#cfc;" | ३४३ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/66131.html १२७१] || १० जानेवारी १९९८ || {{cr|BAN}} || {{flagicon|BAN}} [[बंगबंधू नॅशनल स्टेडियम (ढाका)|बंगबंधू नॅशनल स्टेडियम]], [[ढाका]] || {{cr|IND}} || rowspan=5 | [[१९९७-९८ बांगलादेश स्वतंत्रता रौप्यमहोत्सव चषक]] |- style="background:#cfc;" | ३४४ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/66132.html १२७३] || ११ जानेवारी १९९८ || {{cr|PAK}} || {{flagicon|BAN}} [[बंगबंधू नॅशनल स्टेडियम (ढाका)|बंगबंधू नॅशनल स्टेडियम]], [[ढाका]] || {{cr|IND}} |- style="background:#cfc;" | ३४५ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/66134.html १२७६] || १४ जानेवारी १९९८ || {{cr|PAK}} || {{flagicon|BAN}} [[बंगबंधू नॅशनल स्टेडियम (ढाका)|बंगबंधू नॅशनल स्टेडियम]], [[ढाका]] || {{cr|IND}} |- style="background:#cfc;" | ३४६ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/66135.html १२७७] || १६ जानेवारी १९९८ || {{cr|PAK}} || {{flagicon|BAN}} [[बंगबंधू नॅशनल स्टेडियम (ढाका)|बंगबंधू नॅशनल स्टेडियम]], [[ढाका]] || {{cr|PAK}} |- style="background:#cfc;" | ३४७ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/66136.html १२७९] || १८ जानेवारी १९९८ || {{cr|PAK}} || {{flagicon|BAN}} [[बंगबंधू नॅशनल स्टेडियम (ढाका)|बंगबंधू नॅशनल स्टेडियम]], [[ढाका]] || {{cr|IND}} |- style="background:#cfc;" | ३४८ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/66137.html १३००] || १ एप्रिल १९९८ || {{cr|AUS}} || {{flagicon|IND}} [[नेहरू स्टेडियम, कोची|नेहरू स्टेडियम]], [[कोची]] || {{cr|IND}} || rowspan=5 | [[पेप्सी त्रिकोणी मालिका, १९९७-९८]] |- style="background:#cfc;" | ३४९ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/66139.html १३०५] || ५ एप्रिल १९९८ || {{cr|ZIM}} || {{flagicon|IND}} [[आयपीसीएल क्रीडा संकुल मैदान]], [[बडोदा]] || {{cr|IND}} |- style="background:#cfc;" | ३५० ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/66140.html १३०८] || ७ एप्रिल १९९८ || {{cr|AUS}} || {{flagicon|IND}} [[ग्रीन पार्क]], [[कानपूर]] || {{cr|IND}} |- style="background:#cfc;" | ३५१ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/66141.html १३११] || ९ एप्रिल १९९८ || {{cr|ZIM}} || {{flagicon|IND}} [[बाराबती स्टेडियम]], [[कटक]] || {{cr|IND}} |- style="background:#cfc;" | ३५२ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/66143.html १३१६] || १४ एप्रिल १९९८ || {{cr|AUS}} || {{flagicon|IND}} [[अरुण जेटली क्रिकेट मैदान]], [[दिल्ली]] || {{cr|AUS}} |- style="background:#cfc;" | ३५३ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/65768.html १३१९] || १७ एप्रिल १९९८ || {{cr|NZ}} || {{flagicon|UAE}} [[शारजा क्रिकेट असोसिएशन स्टेडियम]], [[शारजाह]] || {{cr|IND}} || rowspan=5 | [[१९९७-९८ कोका-कोला चषक]] |- style="background:#cfc;" | ३५४ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/65770.html १३२२] || १७ एप्रिल १९९८ || {{cr|AUS}} || {{flagicon|UAE}} [[शारजा क्रिकेट असोसिएशन स्टेडियम]], [[शारजाह]] || {{cr|AUS}} |- style="background:#cfc;" | ३५५ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/65771.html १३२३] || १७ एप्रिल १९९८ || {{cr|NZ}} || {{flagicon|UAE}} [[शारजा क्रिकेट असोसिएशन स्टेडियम]], [[शारजाह]] || {{cr|NZ}} |- style="background:#cfc;" | ३५६ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/65773.html १३२५] || १७ एप्रिल १९९८ || {{cr|AUS}} || {{flagicon|UAE}} [[शारजा क्रिकेट असोसिएशन स्टेडियम]], [[शारजाह]] || {{cr|AUS}} |- style="background:#cfc;" | ३५७ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/65774.html १३२७] || १७ एप्रिल १९९८ || {{cr|AUS}} || {{flagicon|UAE}} [[शारजा क्रिकेट असोसिएशन स्टेडियम]], [[शारजाह]] || {{cr|IND}} |- style="background:#cfc;" | ३५८ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/66144.html १३२८] || १४ मे १९९८ || {{cr|BAN}} || {{flagicon|IND}} [[पंजाब क्रिकेट असोसिएशन मैदान]], [[मोहाली]] || {{cr|IND}} || rowspan=5 | [[कोका-कोला त्रिकोणी मालिका, १९९७-९८]] |- style="background:#cfc;" | ३५९ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/66146.html १३३०] || २० मे १९९८ || {{cr|KEN}} || {{flagicon|IND}} [[एम. चिन्नास्वामी स्टेडियम, बंगळूर|एम. चिन्नास्वामी स्टेडियम]], [[बंगळूर]] || {{cr|IND}} |- style="background:#cfc;" | ३६० ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/66148.html १३३५] || २५ मे १९९८ || {{cr|BAN}} || {{flagicon|IND}} [[वानखेडे स्टेडियम]], [[मुंबई]] || {{cr|IND}} |- style="background:#cfc;" | ३६१ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/66149.html १३३६] || २८ मे १९९८ || {{cr|KEN}} || {{flagicon|IND}} [[कॅप्टन रूप सिंग स्टेडियम]], [[ग्वाल्हेर]] || {{cr|KEN}} |- style="background:#cfc;" | ३६२ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/66150.html १३३७] || ३१ मे १९९८ || {{cr|KEN}} || {{flagicon|IND}} [[ईडन गार्डन्स]], [[कोलकाता]] || {{cr|IND}} |- style="background:#cfc;" | ३६३ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/66151.html १३३८] || १९ जून १९९८ || {{cr|SL}} || {{flagicon|SL}} [[रणसिंगे प्रेमदासा मैदान]], [[कोलंबो]] || {{cr|IND}} || rowspan=5 | [[१९९८ निदाहास चषक]] |- style="background:#cfc;" | ३६४ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/66153.html १३४०] || २३ जून १९९८ || {{cr|NZ}} || {{flagicon|SL}} [[रणसिंगे प्रेमदासा मैदान]], [[कोलंबो]] || अनिर्णित |- style="background:#cfc;" | ३६५ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/66154.html १३४१] || १ जुलै १९९८ || {{cr|SL}} || {{flagicon|SL}} [[सिंहलीज क्रिकेट मैदान]], [[कोलंबो]] || {{cr|SL}} |- style="background:#cfc;" | ३६६ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/66155.html १३४२] || १ जुलै १९९८ || {{cr|NZ}} || {{flagicon|SL}} [[सिंहलीज क्रिकेट मैदान]], [[कोलंबो]] || अनिर्णित |- style="background:#cfc;" | ३६७ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/66157.html १३४४] || १ जुलै १९९८ || {{cr|SL}} || {{flagicon|SL}} [[रणसिंगे प्रेमदासा मैदान]], [[कोलंबो]] || {{cr|IND}} |- style="background:#cfc;" | ३६८ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/66041.html १३४९] || १२ सप्टेंबर १९९८ || {{cr|PAK}} || {{flagicon|CAN}} [[टोराँटो क्रिकेट, स्केटिंग आणि कर्लिंग मैदान]], [[टोराँटो]] || {{cr|IND}} || rowspan=5 | [[१९९८ भारत-पाकिस्तान मैत्री चषक]] |- style="background:#cfc;" | ३६९ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/66042.html १३५०] || १३ सप्टेंबर १९९८ || {{cr|PAK}} || {{flagicon|CAN}} [[टोराँटो क्रिकेट, स्केटिंग आणि कर्लिंग मैदान]], [[टोराँटो]] || {{cr|PAK}} |- style="background:#cfc;" | ३७० ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/66043.html १३५१] || १६ सप्टेंबर १९९८ || {{cr|PAK}} || {{flagicon|CAN}} [[टोराँटो क्रिकेट, स्केटिंग आणि कर्लिंग मैदान]], [[टोराँटो]] || {{cr|PAK}} |- style="background:#cfc;" | ३७१ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/66044.html १३५२] || १९ सप्टेंबर १९९८ || {{cr|PAK}} || {{flagicon|CAN}} [[टोराँटो क्रिकेट, स्केटिंग आणि कर्लिंग मैदान]], [[टोराँटो]] || {{cr|PAK}} |- style="background:#cfc;" | ३७२ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/66045.html १३५३] || २० सप्टेंबर १९९८ || {{cr|PAK}} || {{flagicon|CAN}} [[टोराँटो क्रिकेट, स्केटिंग आणि कर्लिंग मैदान]], [[टोराँटो]] || {{cr|PAK}} |- | ३७३ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/64589.html १३५४] || २६ सप्टेंबर १९९८ || {{cr|ZIM}} || {{flagicon|ZIM}} [[क्वीन्स स्पोर्ट्स क्लब]], [[बुलावायो]] || {{cr|IND}} || rowspan=3 | |- | ३७४ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/64590.html १३५४] || २७ सप्टेंबर १९९८ || {{cr|ZIM}} || {{flagicon|ZIM}} [[क्वीन्स स्पोर्ट्स क्लब]], [[बुलावायो]] || {{cr|IND}} |- | ३७५ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/64591.html १३५४] || ३० सप्टेंबर १९९८ || {{cr|ZIM}} || {{flagicon|ZIM}} [[हरारे स्पोर्ट्स क्लब]], [[हरारे]] || {{cr|ZIM}} |- style="background:#cfc;" | ३७६ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/66165.html १३६०] || २८ ऑक्टोबर १९९८ || {{cr|AUS}} || {{flagicon|BAN}} [[बंगबंधू नॅशनल स्टेडियम (ढाका)|बंगबंधू नॅशनल स्टेडियम]], [[ढाका]] || {{cr|IND}} || rowspan=2 | [[१९९८ आयसीसी चॅम्पियन्स ट्रॉफी]] |- style="background:#cfc;" | ३७७ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/66168.html १३६३] || ३१ ऑक्टोबर १९९८ || {{cr|WIN}} || {{flagicon|BAN}} [[बंगबंधू नॅशनल स्टेडियम (ढाका)|बंगबंधू नॅशनल स्टेडियम]], [[ढाका]] || {{cr|WIN}} |- style="background:#cfc;" | ३७८ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/65880.html १३६६] || ६ नोव्हेंबर १९९८ || {{cr|SL}} || {{flagicon|UAE}} [[शारजा क्रिकेट असोसिएशन स्टेडियम]], [[शारजाह]] || {{cr|IND}} || rowspan=5 | [[१९९७-९८ कोका-कोला चॅम्पियन्स ट्रॉफी]] |- style="background:#cfc;" | ३७९ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/65882.html १३६९] || ८ नोव्हेंबर १९९८ || {{cr|ZIM}} || {{flagicon|UAE}} [[शारजा क्रिकेट असोसिएशन स्टेडियम]], [[शारजाह]] || {{cr|IND}} |- style="background:#cfc;" | ३८० ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/65883.html १३७०] || ९ नोव्हेंबर १९९८ || {{cr|SL}} || {{flagicon|UAE}} [[शारजा क्रिकेट असोसिएशन स्टेडियम]], [[शारजाह]] || {{cr|IND}} |- style="background:#cfc;" | ३८१ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/65885.html १३७३] || ११ नोव्हेंबर १९९८ || {{cr|ZIM}} || {{flagicon|UAE}} [[शारजा क्रिकेट असोसिएशन स्टेडियम]], [[शारजाह]] || {{cr|ZIM}} |- style="background:#cfc;" | ३८२ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/65886.html १३७४] || १३ नोव्हेंबर १९९८ || {{cr|ZIM}} || {{flagicon|UAE}} [[शारजा क्रिकेट असोसिएशन स्टेडियम]], [[शारजाह]] || {{cr|IND}} |- | ३८३ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/64598.html १३७८] || ९ जानेवारी १९९९ || {{cr|NZ}} || {{flagicon|NZ}} [[ओवेन डेलानी पार्क]], [[टाउपू]] || {{cr|NZ}} || rowspan=5 | |- | ३८४ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/64599.html १३८१] || १२ जानेवारी १९९९ || {{cr|NZ}} || {{flagicon|NZ}} [[मॅकलीन पार्क]], [[नेपियर]] || {{cr|IND}} |- | ३८५ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/64600.html १३८३] || १४ जानेवारी १९९९ || {{cr|NZ}} || {{flagicon|NZ}} [[बेसिन रिझर्व]], [[वेलिंग्टन]] || अनिर्णित |- | ३८६ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/64601.html १३८५] || १६ जानेवारी १९९९ || {{cr|NZ}} || {{flagicon|NZ}} [[ईडन पार्क]], [[ऑकलंड]] || {{cr|IND}} |- | ३८७ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/64602.html १३८७] || १९ जानेवारी १९९९ || {{cr|NZ}} || {{flagicon|NZ}} [[लॅंसेस्टर पार्क]], [[क्राइस्टचर्च]] || {{cr|NZ}} |- style="background:#cfc;" | ३८८ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/66212.html १४१५] || २२ मार्च १९९९ || {{cr|SL}} || {{flagicon|IND}} [[विदर्भ क्रिकेट असोसिएशन मैदान]], [[नागपूर]] || {{cr|IND}} || rowspan=5 | [[पेप्सी चषक, १९९८-९९]] |- style="background:#cfc;" | ३८९ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/66213.html १४१७] || २४ मार्च १९९९ || {{cr|PAK}} || {{flagicon|IND}} [[सवाई मानसिंह मैदान]], [[जयपूर]] || {{cr|PAK}} |- style="background:#cfc;" | ३९० ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/66215.html १४२६] || ३० मार्च १९९९ || {{cr|SL}} || {{flagicon|IND}} [[नेहरू स्टेडियम, पुणे|नेहरू स्टेडियम]], [[पुणे]] || {{cr|IND}} |- style="background:#cfc;" | ३९१ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/66216.html १४२७] || १ एप्रिल १९९९ || {{cr|PAK}} || {{flagicon|IND}} [[पंजाब क्रिकेट असोसिएशन मैदान]], [[मोहाली]] || {{cr|PAK}} |- style="background:#cfc;" | ३९२ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/662127.html १४२८] || ४ एप्रिल १९९९ || {{cr|PAK}} || {{flagicon|IND}} [[एम. चिन्नास्वामी स्टेडियम, बंगळूर|एम. चिन्नास्वामी स्टेडियम]], [[बंगळूर]] || {{cr|PAK}} |- style="background:#cfc;" | ३९३ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/65776.html १४३०] || ८ एप्रिल १९९९ || {{cr|PAK}} || {{flagicon|UAE}} [[शारजा क्रिकेट असोसिएशन स्टेडियम]], [[शारजाह]] || {{cr|PAK}} || rowspan=5 | [[१९९८-९९ कोका-कोला चषक]] |- style="background:#cfc;" | ३९४ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/65777.html १४३१] || ९ एप्रिल १९९९ || {{cr|ENG}} || {{flagicon|UAE}} [[शारजा क्रिकेट असोसिएशन स्टेडियम]], [[शारजाह]] || {{cr|IND}} |- style="background:#cfc;" | ३९५ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/65778.html १४३२] || ११ एप्रिल १९९९ || {{cr|ENG}} || {{flagicon|UAE}} [[शारजा क्रिकेट असोसिएशन स्टेडियम]], [[शारजाह]] || {{cr|IND}} |- style="background:#cfc;" | ३९६ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/65780.html १४३५] || १३ एप्रिल १९९९ || {{cr|PAK}} || {{flagicon|UAE}} [[शारजा क्रिकेट असोसिएशन स्टेडियम]], [[शारजाह]] || {{cr|IND}} |- style="background:#cfc;" | ३९७ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/657781.html १४३७] || १६ एप्रिल १९९९ || {{cr|PAK}} || {{flagicon|UAE}} [[शारजा क्रिकेट असोसिएशन स्टेडियम]], [[शारजाह]] || {{cr|PAK}} |- style="background:#cfc;" | ३९८ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/65194.html १४४४] || १५ मे १९९९ || {{cr|RSA}} || {{flagicon|ENG}} [[काउंटी मैदान, होव|काउंटी मैदान]], [[होव]] || {{cr|RSA}} || rowspan=3 | [[१९९९ क्रिकेट विश्वचषक]] |- style="background:#cfc;" | ३९९ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/65200.html १४५०] || १९ मे १९९९ || {{cr|ZIM}} || {{flagicon|ENG}} [[ग्रेस रोड]], [[लेस्टर]] || {{cr|ZIM}} |- style="background:#cfc;" | ४०० ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/65207.html १४५७] || २३ मे १९९९ || {{cr|KEN}} || {{flagicon|ENG}} [[ब्रिस्टल काउंटी मैदान|काउंटी मैदान]], [[ब्रिस्टल]] || {{cr|IND}} |- ! सामना क्र. ! आंतरराष्ट्रीय एकदिवसीय क्र. ! तारीख ! विरुद्ध संघ ! स्थळ ! विजेता ! स्पर्धेतील भाग |- style="background:#cfc;" | ४०१ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/65213.html १४६३] || २६ मे १९९९ || {{cr|SL}} || {{flagicon|ENG}} [[टाँटन काउंटी मैदान|काउंटी मैदान]], [[टाँटन]] || {{cr|IND}} || rowspan=5 | [[१९९९ क्रिकेट विश्वचषक]] |- style="background:#cfc;" | ४०२ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/65217.html १४६७] || २९-३० मे १९९९ || {{cr|ENG}} || {{flagicon|ENG}} [[एजबॅस्टन मैदान, बर्मिंगहॅम|एजबॅस्टन मैदान]], [[बर्मिंगहॅम]] || {{cr|IND}} |- style="background:#cfc;" | ४०३ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/65223.html १४७३] || ४ जून १९९९ || {{cr|AUS}} || {{flagicon|ENG}} [[द ओव्हल]], [[लंडन]] || {{cr|AUS}} |- style="background:#cfc;" | ४०४ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/65226.html १४७६] || ८ जून १९९९ || {{cr|PAK}} || {{flagicon|ENG}} [[ओल्ड ट्रॅफर्ड क्रिकेट मैदान]], [[मँचेस्टर]] || {{cr|IND}} |- style="background:#cfc;" | ४०५ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/65230.html १४८०] || १२ जून १९९९ || {{cr|NZ}} || {{flagicon|ENG}} [[ट्रेंट ब्रिज मैदान, नॉटिंगहॅम|ट्रेंट ब्रिज मैदान]], [[नॉटिंगहॅम]] || {{cr|NZ}} |- style="background:#cfc;" | ४०६ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/66226.html १४८६] || २३ ऑगस्ट १९९९ || {{cr|AUS}} || {{flagicon|SL}} [[गाली आंतरराष्ट्रीय मैदान]], [[गाली, श्रीलंका|गाली]] || {{cr|AUS}} || rowspan=4 | [[१९९९ ऐवा चषक]] |- style="background:#cfc;" | ४०७ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/66227.html १४८७] || २५ ऑगस्ट १९९९ || {{cr|SL}} || {{flagicon|SL}} [[रणसिंगे प्रेमदासा मैदान]], [[कोलंबो]] || {{cr|SL}} |- style="background:#cfc;" | ४०८ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/66229.html १४८९] || २८ ऑगस्ट १९९९ || {{cr|AUS}} || {{flagicon|SL}} [[सिंहलीज क्रिकेट मैदान]], [[कोलंबो]] || {{cr|AUS}} |- style="background:#cfc;" | ४०९ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/66230.html १४९०] || २९ ऑगस्ट १९९९ || {{cr|SL}} || {{flagicon|SL}} [[सिंहलीज क्रिकेट मैदान]], [[कोलंबो]] || {{cr|IND}} |- style="background:#cfc;" | ४१० ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/66233.html १४९३] || ४ सप्टेंबर १९९९ || {{cr|ZIM}} || {{flagicon|SIN}} [[कलांग मैदान]], [[सिंगापूर]] || {{cr|IND}} || rowspan=4 | [[१९९९ सिंगापूर चॅलेंज]] |- style="background:#cfc;" | ४११ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/66234.html १४९४] || ५ सप्टेंबर १९९९ || {{cr|WIN}} || {{flagicon|SIN}} [[कलांग मैदान]], [[सिंगापूर]] || {{cr|WIN}} |- style="background:#cfc;" | ४१२ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/66235.html १४९५] || ७ सप्टेंबर १९९९ || {{cr|WIN}} || {{flagicon|SIN}} [[कलांग मैदान]], [[सिंगापूर]] || अनिर्णित |- style="background:#cfc;" | ४१३ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/66236.html १४९६] || ८ सप्टेंबर १९९९ || {{cr|WIN}} || {{flagicon|SIN}} [[कलांग मैदान]], [[सिंगापूर]] || {{cr|WIN}} |- style="background:#cfc;" | ४१४ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/66046.html १४९७] || ११ सप्टेंबर १९९९ || {{cr|WIN}} || {{flagicon|CAN}} [[टोराँटो क्रिकेट, स्केटिंग आणि कर्लिंग मैदान]], [[टोराँटो]] || {{cr|IND}} || rowspan=3 | [[१९९९ डीएमसी चषक]] |- style="background:#cfc;" | ४१५ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/66047.html १४९८] || १२ सप्टेंबर १९९९ || {{cr|WIN}} || {{flagicon|CAN}} [[टोराँटो क्रिकेट, स्केटिंग आणि कर्लिंग मैदान]], [[टोराँटो]] || {{cr|WIN}} |- style="background:#cfc;" | ४१६ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/66048.html १४९९] || १४ सप्टेंबर १९९९ || {{cr|WIN}} || {{flagicon|CAN}} [[टोराँटो क्रिकेट, स्केटिंग आणि कर्लिंग मैदान]], [[टोराँटो]] || {{cr|IND}} |- style="background:#cfc;" | ४१७ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/66242.html १५०४] || २६ सप्टेंबर १९९९ || {{cr|RSA}} || {{flagicon|KEN}} [[जिमखाना क्लब मैदान]], [[नैरोबी]] || {{cr|IND}} || rowspan=4 | [[१९९९ केन्या एलजी चषक]] |- style="background:#cfc;" | ४१८ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/66244.html १५०६] || २९ सप्टेंबर १९९९ || {{cr|KEN}} || {{flagicon|KEN}} [[जिमखाना क्लब मैदान]], [[नैरोबी]] || {{cr|IND}} |- style="background:#cfc;" | ४१९ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/66246.html १५०८] || १ ऑक्टोबर १९९९ || {{cr|ZIM}} || {{flagicon|KEN}} [[जिमखाना क्लब मैदान]], [[नैरोबी]] || {{cr|IND}} |- style="background:#cfc;" | ४२० ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/66247.html १५०९] || ३ ऑक्टोबर १९९९ || {{cr|RSA}} || {{flagicon|KEN}} [[जिमखाना क्लब मैदान]], [[नैरोबी]] || {{cr|RSA}} |- | ४२१ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/64630.html १५२२] || ५ नोव्हेंबर १९९९ || {{cr|NZ}} || {{flagicon|IND}} [[माधवराव सिंधिया क्रिकेट मैदान]], [[राजकोट]] || {{cr|NZ}} || rowspan=5 | |- | ४२२ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/64631.html १५२३] || ८ नोव्हेंबर १९९९ || {{cr|NZ}} || {{flagicon|IND}} [[लाल बहादूर शास्त्री मैदान, हैदराबाद|लाल बहादूर शास्त्री मैदान]], [[हैदराबाद]] || {{cr|IND}} |- | ४२३ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/64632.html १५२४] || ११ नोव्हेंबर १९९९ || {{cr|NZ}} || {{flagicon|IND}} [[कॅप्टन रूप सिंग स्टेडियम]], [[ग्वाल्हेर]] || {{cr|IND}} |- | ४२४ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/64633.html १५२५] || १४ नोव्हेंबर १९९९ || {{cr|NZ}} || {{flagicon|IND}} [[नेहरू स्टेडियम, गुवाहाटी|नेहरू स्टेडियम]], [[गुवाहाटी]] || {{cr|NZ}} |- | ४२५ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/64634.html १५२६] || १७ नोव्हेंबर १९९९ || {{cr|NZ}} || {{flagicon|IND}} [[अरुण जेटली क्रिकेट मैदान]], [[दिल्ली]] || {{cr|IND}} |- style="background:#cfc;" | ४२६ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/65588.html १५३७] || १० जानेवारी २००० || {{cr|PAK}} || {{flagicon|AUS}} [[ब्रिस्बेन क्रिकेट मैदान|द गॅब्बा]], [[ब्रिस्बेन]] || {{cr|PAK}} || rowspan=8 | [[कार्लटन आणि युनायटेड मालिका, १९९९-२०००]] |- style="background:#cfc;" | ४२७ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/65589.html १५३९] || १२ जानेवारी २००० || {{cr|AUS}} || {{flagicon|AUS}} [[मेलबर्न क्रिकेट मैदान]], [[मेलबर्न]] || {{cr|AUS}} |- style="background:#cfc;" | ४२८ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/65590.html १५४०] || १४ जानेवारी २००० || {{cr|AUS}} || {{flagicon|AUS}} [[सिडनी क्रिकेट मैदान]], [[सिडनी]] || {{cr|AUS}} |- style="background:#cfc;" | ४२९ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/65593.html १५४३] || २१ जानेवारी २००० || {{cr|PAK}} || {{flagicon|AUS}} [[बेलेराइव्ह ओव्हल]], [[होबार्ट]] || {{cr|PAK}} |- style="background:#cfc;" | ४३० ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/65595.html १५४७] || २५ जानेवारी २००० || {{cr|PAK}} || {{flagicon|AUS}} [[ॲडलेड ओव्हल]], [[ॲडलेड]] || {{cr|IND}} |- style="background:#cfc;" | ४३़१ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/65596.html १५४८] || २६ जानेवारी २००० || {{cr|AUS}} || {{flagicon|AUS}} [[ॲडलेड ओव्हल]], [[ॲडलेड]] || {{cr|AUS}} |- style="background:#cfc;" | ४३२ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/65597.html १५५०] || २८ जानेवारी २००० || {{cr|PAK}} || {{flagicon|AUS}} [[वाका मैदान]], [[पर्थ]] || {{cr|PAK}} |- style="background:#cfc;" | ४३३ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/65598.html १५५२] || ३० जानेवारी २००० || {{cr|AUS}} || {{flagicon|AUS}} [[वाका मैदान]], [[पर्थ]] || {{cr|AUS}} |- | ४३४ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/64657.html १५७२] || ९ मार्च २००० || {{cr|RSA}} || {{flagicon|IND}} [[नेहरू स्टेडियम, कोची|नेहरू स्टेडियम]], [[कोची]] || {{cr|IND}} || rowspan=5 | |- | ४३५ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/64658.html १५७३] || १२ मार्च २००० || {{cr|RSA}} || {{flagicon|IND}} [[कीनान स्टेडियम]], [[जमशेदपूर]] || {{cr|IND}} |- | ४३६ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/64659.html १५७४] || १५ मार्च २००० || {{cr|RSA}} || {{flagicon|IND}} [[नाहर सिंग स्टेडियम]], [[फरिदाबाद]] || {{cr|RSA}} |- | ४३७ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/64660.html १५७५] || १७ मार्च २००० || {{cr|RSA}} || {{flagicon|IND}} [[आयपीसीएल क्रीडा संकुल मैदान]], [[बडोदा]] || {{cr|IND}} |- | ४३८ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/64661.html १५७६] || १९ मार्च २००० || {{cr|RSA}} || {{flagicon|IND}} [[विदर्भ क्रिकेट असोसिएशन मैदान]], [[नागपूर]] || {{cr|RSA}} |- style="background:#cfc;" | ४३९ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/65782.html १५७७] || २२ मार्च २००० || {{cr|RSA}} || {{flagicon|UAE}} [[शारजा क्रिकेट असोसिएशन स्टेडियम]], [[शारजाह]] || {{cr|RSA}} || rowspan=4 | [[२००० कोका-कोला चषक]] |- style="background:#cfc;" | ४४० ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/65783.html १५७८] || २३ मार्च २००० || {{cr|PAK}} || {{flagicon|UAE}} [[शारजा क्रिकेट असोसिएशन स्टेडियम]], [[शारजाह]] || {{cr|IND}} |- style="background:#cfc;" | ४४१ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/65785.html १५८०] || २६ मार्च २००० || {{cr|PAK}} || {{flagicon|UAE}} [[शारजा क्रिकेट असोसिएशन स्टेडियम]], [[शारजाह]] || {{cr|PAK}} |- style="background:#cfc;" | ४४२ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/65786.html १५८१] || २७ मार्च २००० || {{cr|RSA}} || {{flagicon|UAE}} [[शारजा क्रिकेट असोसिएशन स्टेडियम]], [[शारजाह]] || {{cr|RSA}} |- style="background:#cfc;" | ४४३ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/65700.html १५९७] || ३०-३१ मे २००० || {{cr|BAN}} || {{flagicon|BAN}} [[बंगबंधू नॅशनल स्टेडियम (ढाका)|बंगबंधू नॅशनल स्टेडियम]], [[ढाका]] || {{cr|IND}} || rowspan=3 | [[२००० आशिया चषक]] |- style="background:#cfc;" | ४४४ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/65701.html १५९८] || १ जून २००० || {{cr|SL}} || {{flagicon|BAN}} [[बंगबंधू नॅशनल स्टेडियम (ढाका)|बंगबंधू नॅशनल स्टेडियम]], [[ढाका]] || {{cr|SL}} |- style="background:#cfc;" | ४४५ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/65703.html १६००] || ३ जून २००० || {{cr|PAK}} || {{flagicon|BAN}} [[बंगबंधू नॅशनल स्टेडियम (ढाका)|बंगबंधू नॅशनल स्टेडियम]], [[ढाका]] || {{cr|PAK}} |- style="background:#cfc;" | ४४६ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/66170.html १६३०] || ३ ऑक्टोबर २००० || {{cr|KEN}} || {{flagicon|KEN}} [[जिमखाना क्लब मैदान]], [[नैरोबी]] || {{cr|IND}} || rowspan=4 | [[२००० आयसीसी चॅम्पियन्स ट्रॉफी]] |- style="background:#cfc;" | ४४७ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/66173.html १६३३] || ७ ऑक्टोबर २००० || {{cr|AUS}} || {{flagicon|KEN}} [[जिमखाना क्लब मैदान]], [[नैरोबी]] || {{cr|IND}} |- style="background:#cfc;" | ४४८ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/66178.html १६३८] || १३ ऑक्टोबर २००० || {{cr|RSA}} || {{flagicon|KEN}} [[जिमखाना क्लब मैदान]], [[नैरोबी]] || {{cr|IND}} |- style="background:#cfc;" | ४४९ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/66179.html १६३९] || १५ ऑक्टोबर २००० || {{cr|NZ}} || {{flagicon|KEN}} [[जिमखाना क्लब मैदान]], [[नैरोबी]] || {{cr|NZ}} |- style="background:#cfc;" | ४५० ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/65894.html १६४०] || २० ऑक्टोबर २००० || {{cr|SL}} || {{flagicon|UAE}} [[शारजा क्रिकेट असोसिएशन स्टेडियम]], [[शारजाह]] || {{cr|SL}} || rowspan=5 | [[२००० शारजाह चॅम्पियन्स ट्रॉफी]] |- style="background:#cfc;" | ४५१ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/65896.html १६४४] || २२ ऑक्टोबर २००० || {{cr|ZIM}} || {{flagicon|UAE}} [[शारजा क्रिकेट असोसिएशन स्टेडियम]], [[शारजाह]] || {{cr|IND}} |- style="background:#cfc;" | ४५२ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/65898.html १६४८] || २६ ऑक्टोबर २००० || {{cr|ZIM}} || {{flagicon|UAE}} [[शारजा क्रिकेट असोसिएशन स्टेडियम]], [[शारजाह]] || {{cr|IND}} |- style="background:#cfc;" | ४५३ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/65899.html १६५०] || २७ ऑक्टोबर २००० || {{cr|SL}} || {{flagicon|UAE}} [[शारजा क्रिकेट असोसिएशन स्टेडियम]], [[शारजाह]] || {{cr|SL}} |- style="background:#cfc;" | ४५४ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/65900.html १६५२] || २९ ऑक्टोबर २००० || {{cr|SL}} || {{flagicon|UAE}} [[शारजा क्रिकेट असोसिएशन स्टेडियम]], [[शारजाह]] || {{cr|SL}} |- | ४५५ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/64680.html १६५६] || २ डिसेंबर २००० || {{cr|ZIM}} || {{flagicon|IND}} [[बाराबती स्टेडियम]], [[कटक]] || {{cr|IND}} || rowspan=10 | |- | ४५६ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/64681.html १६५७] || ५ डिसेंबर २००० || {{cr|ZIM}} || {{flagicon|IND}} [[सरदार पटेल स्टेडियम]], [[अहमदाबाद]] || {{cr|IND}} |- | ४५७ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/64682.html १६५८] || ८ डिसेंबर २००० || {{cr|ZIM}} || {{flagicon|IND}} [[बरखातुल्लाह खान स्टेडियम]], [[जोधपूर]] || {{cr|ZIM}} |- | ४५८ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/64683.html १६५९] || ११ डिसेंबर २००० || {{cr|ZIM}} || {{flagicon|IND}} [[ग्रीन पार्क]], [[कानपूर]] || {{cr|IND}} |- | ४५९ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/64684.html १६६०] || १४ डिसेंबर २००० || {{cr|ZIM}} || {{flagicon|IND}} [[माधवराव सिंधिया क्रिकेट मैदान]], [[राजकोट]] || {{cr|IND}} |- | ४६० ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/64706.html १६९६] || २५ मार्च २००१ || {{cr|AUS}} || {{flagicon|IND}} [[एम. चिन्नास्वामी स्टेडियम, बंगळूर|एम. चिन्नास्वामी स्टेडियम]], [[बंगळूर]] || {{cr|IND}} |- | ४६१ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/64708.html १६९८] || २८ मार्च २००१ || {{cr|AUS}} || {{flagicon|IND}} [[नेहरू स्टेडियम, पुणे|नेहरू स्टेडियम]], [[पुणे]] || {{cr|AUS}} |- | ४६२ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/64709.html १६९९] || ३१ मार्च २००१ || {{cr|AUS}} || {{flagicon|IND}} [[नेहरू स्टेडियम, इंदूर|नेहरू स्टेडियम]], [[इंदूर]] || {{cr|IND}} |- | ४६३ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/64710.html १७००] || ३ एप्रिल २००१ || {{cr|AUS}} || {{flagicon|IND}} [[इंदिरा प्रियदर्शिनी स्टेडियम]], [[विशाखापट्टणम]] || {{cr|AUS}} |- | ४६४ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/64711.html १७०१] || ६ एप्रिल २००१ || {{cr|AUS}} || {{flagicon|IND}} [[नेहरू स्टेडियम, मडगाव|फाटोर्डा स्टेडियम]], [[मडगाव]] || {{cr|AUS}} |- style="background:#cfc;" | ४६५ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/66313.html १७२९] || २४ जून २००१ || {{cr|ZIM}} || {{flagicon|ZIM}} [[हरारे स्पोर्ट्स क्लब]], [[हरारे]] || {{cr|IND}} || rowspan=5 | [[२००१ झिम्बाब्वे कोका-कोला चषक]] |- style="background:#cfc;" | ४६६ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/66314.html १७३०] || २७ जून २००१ || {{cr|ZIM}} || {{flagicon|ZIM}} [[हरारे स्पोर्ट्स क्लब]], [[हरारे]] || {{cr|IND}} |- style="background:#cfc;" | ४६७ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/66315.html १७३१] || ३० जून २००१ || {{cr|WIN}} || {{flagicon|ZIM}} [[क्वीन्स स्पोर्ट्स क्लब]], [[बुलावायो]] || {{cr|IND}} |- style="background:#cfc;" | ४६८ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/66317.html १७३३] || ४ जुलै २००१ || {{cr|WIN}} || {{flagicon|ZIM}} [[क्वीन्स स्पोर्ट्स क्लब]], [[बुलावायो]] || {{cr|IND}} |- style="background:#cfc;" | ४६९ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/66318.html १७३४] || ७ जुलै २००१ || {{cr|WIN}} || {{flagicon|ZIM}} [[हरारे स्पोर्ट्स क्लब]], [[हरारे]] || {{cr|WIN}} |- style="background:#cfc;" | ४७० ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/66320.html १७३६] || २० जुलै २००१ || {{cr|NZ}} || {{flagicon|SL}} [[रणसिंगे प्रेमदासा मैदान]], [[कोलंबो]] || {{cr|NZ}} || rowspan=7 | [[२००१ श्रीलंका कोका-कोला चषक]] |- style="background:#cfc;" | ४७१ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/66321.html १७३७] || २२ जुलै २००१ || {{cr|SL}} || {{flagicon|SL}} [[रणसिंगे प्रेमदासा मैदान]], [[कोलंबो]] || {{cr|SL}} |- style="background:#cfc;" | ४७२ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/66323.html १७३९] || २६ जुलै २००१ || {{cr|NZ}} || {{flagicon|SL}} [[रणसिंगे प्रेमदासा मैदान]], [[कोलंबो]] || {{cr|NZ}} |- style="background:#cfc;" | ४७३ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/66324.html १७४०] || २८ जुलै २००१ || {{cr|SL}} || {{flagicon|SL}} [[रणसिंगे प्रेमदासा मैदान]], [[कोलंबो]] || {{cr|IND}} |- style="background:#cfc;" | ४७४ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/66326.html १७४२] || १ ऑगस्ट २००१ || {{cr|SL}} || {{flagicon|SL}} [[सिंहलीज क्रिकेट मैदान]], [[कोलंबो]] || {{cr|IND}} |- style="background:#cfc;" | ४७५ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/66327.html १७४३] || २ ऑगस्ट २००१ || {{cr|NZ}} || {{flagicon|SL}} [[सिंहलीज क्रिकेट मैदान]], [[कोलंबो]] || {{cr|IND}} |- style="background:#cfc;" | ४७६ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/66328.html १७४४] || ५ ऑगस्ट २००१ || {{cr|SL}} || {{flagicon|SL}} [[रणसिंगे प्रेमदासा मैदान]], [[कोलंबो]] || {{cr|SL}} |- style="background:#cfc;" | ४७७ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/66098.html १७५२] || ५ ऑक्टोबर २००१ || {{cr|RSA}} || {{flagicon|RSA}} [[वॉन्डरर्स स्टेडियम, जोहान्सबर्ग|वॉन्डरर्स स्टेडियम]], [[जोहान्सबर्ग]] || {{cr|RSA}} || rowspan=7 | [[२००१ स्टँडर्ड बँक तिरंगी मालिका]] |- style="background:#cfc;" | ४७८ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/66100.html १७५७] || १० ऑक्टोबर २००१ || {{cr|RSA}} || {{flagicon|RSA}} [[सुपरस्पोर्ट्स पार्क]], [[सेंच्युरियन]] || {{cr|IND}} |- style="background:#cfc;" | ४७९ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/66101.html १७५८] || १२ ऑक्टोबर २००१ || {{cr|KEN}} || {{flagicon|RSA}} [[स्प्रिंगबॉक पार्क|मानगुआंग ओव्हल]], [[ब्लूमफाँटेन]] || {{cr|IND}} |- style="background:#cfc;" | ४८० ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/66103.html १७६१] || १७ ऑक्टोबर २००१ || {{cr|KEN}} || {{flagicon|RSA}} [[सेंट जॉर्जेस ओव्हल]], [[पोर्ट एलिझाबेथ]] || {{cr|KEN}} |- style="background:#cfc;" | ४८१ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/66104.html १७६२] || १९ ऑक्टोबर २००१ || {{cr|RSA}} || {{flagicon|RSA}} [[बफेलो पार्क]], [[ईस्ट लंडन]] || {{cr|RSA}} |- style="background:#cfc;" | ४८२ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/66106.html १७६४] || २४ ऑक्टोबर २००१ || {{cr|KEN}} || {{flagicon|RSA}} [[बोलंड बँक पार्क]], [[पार्ल]] || {{cr|IND}} |- style="background:#cfc;" | ४८३ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/66107.html १७६६] || २६ ऑक्टोबर २००१ || {{cr|RSA}} || {{flagicon|RSA}} [[सहारा स्टेडियम किंग्जमेड, दरबान|सहारा स्टेडियम किंग्जमेड]], [[दरबान|डर्बन]] || {{cr|RSA}} |- | ४८४ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/64736.html १७८८] || १९ जानेवारी २००२ || {{cr|ENG}} || {{flagicon|IND}} [[ईडन गार्डन्स]], [[कोलकाता]] || {{cr|IND}} || rowspan=14 | |- | ४८५ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/64738.html १७९२] || २२ जानेवारी २००२ || {{cr|ENG}} || {{flagicon|IND}} [[बाराबती स्टेडियम]], [[कटक]] || {{cr|ENG}} |- | ४८६ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/64741.html १७९५] || २५ जानेवारी २००२ || {{cr|ENG}} || {{flagicon|IND}} [[एम.ए. चिदंबरम स्टेडियम, चेन्नई|एम.ए. चिदंबरम स्टेडियम]], [[चेन्नई]] || {{cr|IND}} |- | ४८७ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/64742.html १७९८] || २८ जानेवारी २००२ || {{cr|ENG}} || {{flagicon|IND}} [[ग्रीन पार्क]], [[कानपूर]] || {{cr|IND}} |- | ४८८ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/64743.html १८००] || ३१ जानेवारी २००२ || {{cr|ENG}} || {{flagicon|IND}} [[अरुण जेटली क्रिकेट मैदान]], [[दिल्ली]] || {{cr|ENG}} |- | ४८९ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/64744.html १८०३] || ३ फेब्रुवारी २००२ || {{cr|ENG}} || {{flagicon|IND}} [[वानखेडे स्टेडियम]], [[मुंबई]] || {{cr|ENG}} |- | ४९० ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/64753.html १८१४] || ७ मार्च २००२ || {{cr|ZIM}} || {{flagicon|IND}} [[नाहर सिंग स्टेडियम]], [[फरिदाबाद]] || {{cr|ZIM}} |- | ४९१ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/64754.html १८१५] || १० मार्च २००२ || {{cr|ZIM}} || {{flagicon|IND}} [[पंजाब क्रिकेट असोसिएशन मैदान]], [[मोहाली]] || {{cr|IND}} |- | ४९२ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/64755.html १८१६] || १३ मार्च २००२ || {{cr|ZIM}} || {{flagicon|IND}} [[नेहरू स्टेडियम, कोची|नेहरू स्टेडियम]], [[कोची]] || {{cr|ZIM}} |- | ४९३ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/64756.html १८१७] || १६ मार्च २००२ || {{cr|ZIM}} || {{flagicon|IND}} [[लाल बहादूर शास्त्री मैदान, हैदराबाद|लाल बहादूर शास्त्री मैदान]], [[हैदराबाद]] || {{cr|IND}} |- | ४९४ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/64757.html १८१८] || १९ मार्च २००२ || {{cr|ZIM}} || {{flagicon|IND}} [[नेहरू स्टेडियम, गुवाहाटी|नेहरू स्टेडियम]], [[गुवाहाटी]] || {{cr|IND}} |- | ४९५ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/64768.html १८३६] || २९ मार्च २००२ || {{cr|WIN}} || {{flagicon|WIN}} [[केन्सिंग्टन ओव्हल]], [[ब्रिजटाउन]] || {{cr|IND}} |- | ४९६ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/64769.html १८३७] || १ जून २००२ || {{cr|WIN}} || {{flagicon|WIN}} [[क्वीन्स पार्क ओव्हल]], [[पोर्ट ऑफ स्पेन]] || {{cr|WIN}} |- | ४९७ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/64770.html १८३८] || २ जून २००२ || {{cr|WIN}} || {{flagicon|WIN}} [[क्वीन्स पार्क ओव्हल]], [[पोर्ट ऑफ स्पेन]] || {{cr|IND}} |- style="background:#cfc;" | ४९८ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/66284.html १८४८] || २९ जून २००२ || {{cr|ENG}} || {{flagicon|ENG}} [[लॉर्ड्स क्रिकेट मैदान|लॉर्ड्स]], [[लंडन]] || {{cr|IND}} || rowspan=3 | [[नॅटवेस्ट मालिका, २००२]] |- style="background:#cfc;" | ४९९ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/66285.html १८४९] || ३० जून २००२ || {{cr|SL}} || {{flagicon|ENG}} [[द ओव्हल]], [[लंडन]] || {{cr|IND}} |- style="background:#cfc;" | ५०० ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/66287.html १८५१] || ४ जुलै २००२ || {{cr|ENG}} || {{flagicon|ENG}} [[रिव्हरसाईड मैदान]], [[चेस्टर-ली-स्ट्रीट]] || अनिर्णित |- ! सामना क्र. ! आंतरराष्ट्रीय एकदिवसीय क्र. ! तारीख ! विरुद्ध संघ ! स्थळ ! विजेता ! स्पर्धेतील भाग |- style="background:#cfc;" | ५०१ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/66288.html १८५२] || ६ जुलै २००२ || {{cr|SL}} || {{flagicon|ENG}} [[एज्बास्टन क्रिकेट मैदान]], [[बर्मिंगहॅम]] || {{cr|IND}} || rowspan=4 | [[नॅटवेस्ट मालिका, २००२]] |- style="background:#cfc;" | ५०२ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/66290.html १८५४] || ९ जुलै २००२ || {{cr|ENG}} || {{flagicon|ENG}} [[द ओव्हल]], [[लंडन]] || {{cr|ENG}} |- style="background:#cfc;" | ५०३ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/66291.html १८५५] || ११ जुलै २००२ || {{cr|SL}} || {{flagicon|ENG}} [[ब्रिस्टल काउंटी मैदान|काउंटी मैदान]], [[ब्रिस्टल]] || {{cr|IND}} |- style="background:#cfc;" | ५०४ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/66292.html १८५६] || १३ जुलै २००२ || {{cr|ENG}} || {{flagicon|ENG}} [[लॉर्ड्स क्रिकेट मैदान|लॉर्ड्स]], [[लंडन]] || {{cr|IND}} |- style="background:#cfc;" | ५०५ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/66182.html १८७६] || १४ सप्टेंबर २००२ || {{cr|ZIM}} || {{flagicon|SL}} [[रणसिंगे प्रेमदासा मैदान]], [[कोलंबो]] || {{cr|IND}} || rowspan=5 | [[२००२ आयसीसी चॅम्पियन्स ट्रॉफी]] |- style="background:#cfc;" | ५०६ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/66190.html १८८४] || २२ सप्टेंबर २००२ || {{cr|ENG}} || {{flagicon|SL}} [[रणसिंगे प्रेमदासा मैदान]], [[कोलंबो]] || {{cr|IND}} |- style="background:#cfc;" | ५०७ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/66192.html १८८६] || २५ सप्टेंबर २००२ || {{cr|RSA}} || {{flagicon|SL}} [[रणसिंगे प्रेमदासा मैदान]], [[कोलंबो]] || {{cr|IND}} |- style="background:#cfc;" | ५०८ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/66194.html १८८८] || २९ सप्टेंबर २००२ || {{cr|SL}} || {{flagicon|SL}} [[रणसिंगे प्रेमदासा मैदान]], [[कोलंबो]] || अनिर्णित |- style="background:#cfc;" | ५०९ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/66195.html १८८९] || ३० सप्टेंबर २००२ || {{cr|SL}} || {{flagicon|SL}} [[रणसिंगे प्रेमदासा मैदान]], [[कोलंबो]] || अनिर्णित |- | ५१० ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/64785.html १८९३] || ६ नोव्हेंबर २००२ || {{cr|WIN}} || {{flagicon|IND}} [[कीनान स्टेडियम]], [[जमशेदपूर]] || {{cr|WIN}} || rowspan=14 | |- | ५११ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/64786.html १८९४] || ९ नोव्हेंबर २००२ || {{cr|WIN}} || {{flagicon|IND}} [[विदर्भ क्रिकेट असोसिएशन मैदान]], [[नागपूर]] || {{cr|WIN}} |- | ५१२ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/64787.html १८९५] || १२ नोव्हेंबर २००२ || {{cr|WIN}} || {{flagicon|IND}} [[माधवराव सिंधिया क्रिकेट मैदान]], [[राजकोट]] || {{cr|IND}} |- | ५१३ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/64788.html १८९६] || १५ नोव्हेंबर २००२ || {{cr|WIN}} || {{flagicon|IND}} [[सरदार पटेल स्टेडियम]], [[अहमदाबाद]] || {{cr|IND}} |- | ५१४ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/64789.html १८९७] || १८ नोव्हेंबर २००२ || {{cr|WIN}} || {{flagicon|IND}} [[आयपीसीएल क्रीडा संकुल मैदान]], [[बडोदा]] || {{cr|WIN}} |- | ५१५ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/64790.html १८९८] || २१ नोव्हेंबर २००२ || {{cr|WIN}} || {{flagicon|IND}} [[बरखातुल्लाह खान स्टेडियम]], [[जोधपूर]] || {{cr|IND}} |- | ५१६ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/64792.html १९००] || २४ नोव्हेंबर २००२ || {{cr|WIN}} || {{flagicon|IND}} [[इंदिरा गांधी स्टेडियम]], [[विजयवाडा]] || {{cr|WIN}} |- | ५१७ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/64813.html १९२६] || २६ डिसेंबर २००२ || {{cr|NZ}} || {{flagicon|NZ}} [[ईडन पार्क]], [[ऑकलंड]] || {{cr|NZ}} |- | ५१८ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/64814.html १९२७] || २९ डिसेंबर २००२ || {{cr|NZ}} || {{flagicon|NZ}} [[मॅकलीन पार्क]], [[नेपियर]] || {{cr|NZ}} |- | ५१९ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/64815.html १९२८] || १ जानेवारी २००३ || {{cr|NZ}} || {{flagicon|NZ}} [[लॅंसेस्टर पार्क]], [[क्राइस्टचर्च]] || {{cr|NZ}} |- | ५२० ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/64816.html १९२९] || ४ जानेवारी २००३ || {{cr|NZ}} || {{flagicon|NZ}} [[क्वीन्सटाउन इव्हेंट्स सेंटर]], [[क्वीन्सटाउन]] || {{cr|NZ}} |- | ५२१ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/64817.html १९३०] || ८ जानेवारी २००३ || {{cr|NZ}} || {{flagicon|NZ}} [[वेस्टपॅक मैदान]], [[वेलिंग्टन]] || {{cr|IND}} |- | ५२२ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/64818.html १९३३] || ११ जानेवारी २००३ || {{cr|NZ}} || {{flagicon|NZ}} [[ईडन पार्क]], [[ऑकलंड]] || {{cr|IND}} |- | ५२३ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/64819.html १९३५] || १४ जानेवारी २००३ || {{cr|NZ}} || {{flagicon|NZ}} [[सेडन पार्क]], [[हॅमिल्टन, न्यू झीलंड|हॅमिल्टन]] || {{cr|NZ}} |- style="background:#cfc;" | ५२४ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/65241.html १९४८] || १२ फेब्रुवारी २००३ || {{cr|NED}} || {{flagicon|RSA}} [[बोलंड बँक पार्क]], [[पार्ल]] || {{cr|IND}} || rowspan=11 | [[२००३ क्रिकेट विश्वचषक]] |- style="background:#cfc;" | ५२५ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/65244.html १९५१] || १५ फेब्रुवारी २००३ || {{cr|AUS}} || {{flagicon|RSA}} [[सुपरस्पोर्ट्स पार्क]], [[सेंच्युरियन]] || {{cr|AUS}} |- style="background:#cfc;" | ५२६ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/65250.html १९५७] || १९ फेब्रुवारी २००३ || {{cr|ZIM}} || {{flagicon|ZIM}} [[हरारे स्पोर्ट्स क्लब]], [[हरारे]] || {{cr|IND}} |- style="background:#cfc;" | ५२७ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/65257.html १९६४] || २३ फेब्रुवारी २००३ || {{cr|NAM}} || {{flagicon|RSA}} [[सिटी ओव्हल]], [[पीटरमारित्झबर्ग]] || {{cr|IND}} |- style="background:#cfc;" | ५२८ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/65262.html १९६९] || २६ फेब्रुवारी २००३ || {{cr|ENG}} || {{flagicon|RSA}} [[सहारा स्टेडियम किंग्जमेड, दरबान|किंग्जमेड]], [[दरबान|डर्बन]] || {{cr|IND}} |- style="background:#cfc;" | ५२९ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/65268.html १९७५] || १ मार्च २००३ || {{cr|PAK}} || {{flagicon|RSA}} [[सुपरस्पोर्ट्स पार्क]], [[सेंच्युरियन]] || {{cr|IND}} |- style="background:#cfc;" | ५३० ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/65276.html १९८३] || ७ मार्च २००३ || {{cr|KEN}} || {{flagicon|RSA}} [[सहारा पार्क न्यूलँड्स|न्यूलँड्स आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट स्टेडियम]], [[केप टाउन]] || {{cr|IND}} |- style="background:#cfc;" | ५३१ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/65278.html १९८५] || १० मार्च २००३ || {{cr|SL}} || {{flagicon|RSA}} [[वॉन्डरर्स स्टेडियम, जोहान्सबर्ग|वॉन्डरर्स स्टेडियम]], [[जोहान्सबर्ग]] || {{cr|IND}} |- style="background:#cfc;" | ५३२ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/65281.html १९८८] || १४ मार्च २००३ || {{cr|NZ}} || {{flagicon|RSA}} [[सुपरस्पोर्ट्स पार्क]], [[सेंच्युरियन]] || {{cr|IND}} |- style="background:#cfc;" | ५३३ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/65285.html १९९२] || २० मार्च २००३ || {{cr|KEN}} || {{flagicon|RSA}} [[सहारा स्टेडियम किंग्जमेड, दरबान|किंग्जमेड]], [[दरबान|डर्बन]] || {{cr|IND}} |- style="background:#cfc;" | ५३४ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/65286.html १९९३] || २३ मार्च २००३ || {{cr|AUS}} || {{flagicon|RSA}} [[वॉन्डरर्स स्टेडियम, जोहान्सबर्ग|वॉन्डरर्स स्टेडियम]], [[जोहान्सबर्ग]] || {{cr|AUS}} |- style="background:#cfc;" | ५३५ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/66350.html २००१] || ११ एप्रिल २००३ || {{cr|BAN}} || {{flagicon|BAN}} [[बंगबंधू नॅशनल स्टेडियम (ढाका)|बंगबंधू नॅशनल स्टेडियम]], [[ढाका]] || {{cr|IND}} || rowspan=5 | [[२००३ टीव्हीएस चषक (बांगलादेश)]] |- style="background:#cfc;" | ५३६ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/66350.html २००२] || १३ एप्रिल २००३ || {{cr|RSA}} || {{flagicon|BAN}} [[बंगबंधू नॅशनल स्टेडियम (ढाका)|बंगबंधू नॅशनल स्टेडियम]], [[ढाका]] || {{cr|IND}} |- style="background:#cfc;" | ५३७ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/66350.html २००४] || १६ एप्रिल २००३ || {{cr|BAN}} || {{flagicon|BAN}} [[बंगबंधू नॅशनल स्टेडियम (ढाका)|बंगबंधू नॅशनल स्टेडियम]], [[ढाका]] || {{cr|IND}} |- style="background:#cfc;" | ५३८ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/66350.html २००६] || १८ एप्रिल २००३ || {{cr|RSA}} || {{flagicon|BAN}} [[बंगबंधू नॅशनल स्टेडियम (ढाका)|बंगबंधू नॅशनल स्टेडियम]], [[ढाका]] || {{cr|IND}} |- style="background:#cfc;" | ५३९ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/66350.html २००७] || २१ एप्रिल २००३ || {{cr|RSA}} || {{flagicon|BAN}} [[बंगबंधू नॅशनल स्टेडियम (ढाका)|बंगबंधू नॅशनल स्टेडियम]], [[ढाका]] || अनिर्णित |- style="background:#cfc;" | ५४० ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/66364.html २०५१] || २३ ऑक्टोबर २००३ || {{cr|NZ}} || {{flagicon|IND}} [[एम.ए. चिदंबरम स्टेडियम, चेन्नई|एम.ए. चिदंबरम स्टेडियम]], [[चेन्नई]] || अनिर्णित || rowspan=7 | [[टीव्हीएस चषक (भारत) २००३-०४]] |- style="background:#cfc;" | ५४१ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/66365.html २०५२] || २६ ऑक्टोबर २००३ || {{cr|AUS}} || {{flagicon|IND}} [[कॅप्टन रूप सिंग स्टेडियम]], [[ग्वाल्हेर]] || {{cr|IND}} |- style="background:#cfc;" | ५४२ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/66367.html २०५४] || १ नोव्हेंबर २००३ || {{cr|AUS}} || {{flagicon|IND}} [[वानखेडे स्टेडियम]], [[मुंबई]] || {{cr|AUS}} |- style="background:#cfc;" | ५४३ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/66369.html २०५६] || ६ नोव्हेंबर २००३ || {{cr|NZ}} || {{flagicon|IND}} [[बाराबती स्टेडियम]], [[कटक]] || {{cr|NZ}} |- style="background:#cfc;" | ५४४ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/66371.html २०६१] || १२ नोव्हेंबर २००३ || {{cr|AUS}} || {{flagicon|IND}} [[एम. चिन्नास्वामी स्टेडियम, बंगळूर|एम. चिन्नास्वामी स्टेडियम]], [[बंगळूर]] || {{cr|AUS}} |- style="background:#cfc;" | ५४५ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/66372.html २०६२] || १५ नोव्हेंबर २००३ || {{cr|NZ}} || {{flagicon|IND}} [[लाल बहादूर शास्त्री मैदान, हैदराबाद|लाल बहादूर शास्त्री मैदान]], [[हैदराबाद]] || {{cr|IND}} |- style="background:#cfc;" | ५४६ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/66373.html २०६४] || १८ नोव्हेंबर २००३ || {{cr|AUS}} || {{flagicon|IND}} [[ईडन गार्डन्स]], [[कोलकाता]] || {{cr|AUS}} |- style="background:#cfc;" | ५४७ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/65643.html २०७७] || ९ जानेवारी २००४ || {{cr|AUS}} || {{flagicon|AUS}} [[मेलबर्न क्रिकेट मैदान]], [[मेलबर्न]] || {{cr|AUS}} || rowspan=10 | [[२००३-०४ व्हीबी मालिका]] |- style="background:#cfc;" | ५४८ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/65645.html २०८०] || १४ जानेवारी २००४ || {{cr|ZIM}} || {{flagicon|AUS}} [[बेलेराइव्ह ओव्हल]], [[होबार्ट]] || {{cr|IND}} |- style="background:#cfc;" | ५४९ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/65647.html २०८४] || १८ जानेवारी २००४ || {{cr|AUS}} || {{flagicon|AUS}} [[ब्रिस्बेन क्रिकेट मैदान|द गॅब्बा]], [[ब्रिस्बेन]] || {{cr|IND}} |- style="background:#cfc;" | ५५० ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/65648.html २०८५] || २० जानेवारी २००४ || {{cr|ZIM}} || {{flagicon|AUS}} [[ब्रिस्बेन क्रिकेट मैदान|द गॅब्बा]], [[ब्रिस्बेन]] || {{cr|IND}} |- style="background:#cfc;" | ५५१ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/65649.html २०८६] || २२ जानेवारी २००४ || {{cr|AUS}} || {{flagicon|AUS}} [[सिडनी क्रिकेट मैदान]], [[सिडनी]] || {{cr|AUS}} |- style="background:#cfc;" | ५५२ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/65650.html २०८७] || २४ जानेवारी २००४ || {{cr|ZIM}} || {{flagicon|AUS}} [[ॲडलेड ओव्हल]], [[ॲडलेड]] || {{cr|IND}} |- style="background:#cfc;" | ५५३ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/65653.html २०९३] || १ फेब्रुवारी २००४ || {{cr|AUS}} || {{flagicon|AUS}} [[वाका मैदान]], [[पर्थ]] || {{cr|AUS}} |- style="background:#cfc;" | ५५४ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/65654.html २०९५] || ३ फेब्रुवारी २००४ || {{cr|ZIM}} || {{flagicon|AUS}} [[वाका मैदान]], [[पर्थ]] || {{cr|IND}} |- style="background:#cfc;" | ५५५ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/65655.html २०९७] || ६ फेब्रुवारी २००४ || {{cr|AUS}} || {{flagicon|AUS}} [[मेलबर्न क्रिकेट मैदान]], [[मेलबर्न]] || {{cr|AUS}} |- style="background:#cfc;" | ५५६ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/65656.html २०९८] || ८ फेब्रुवारी २००४ || {{cr|AUS}} || {{flagicon|AUS}} [[सिडनी क्रिकेट मैदान]], [[सिडनी]] || {{cr|AUS}} |- | ५५७ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/64880.html २११२] || १३ मार्च २००४ || {{cr|PAK}} || {{flagicon|PAK}} [[नॅशनल स्टेडियम, कराची|नॅशनल स्टेडियम]], [[कराची]] || {{cr|IND}} || rowspan=5 | |- | ५५८ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/64882.html २११४] || १६ मार्च २००४ || {{cr|PAK}} || {{flagicon|PAK}} [[रावळपिंडी क्रिकेट स्टेडियम]], [[रावळपिंडी]] || {{cr|PAK}} |- | ५५९ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/64883.html २११५] || १९ मार्च २००४ || {{cr|PAK}} || {{flagicon|PAK}} [[अरबाब नियाझ स्टेडियम]], [[पेशावर]] || {{cr|PAK}} |- | ५६० ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/64884.html २११६] || २१ मार्च २००४ || {{cr|PAK}} || {{flagicon|PAK}} [[गद्दाफी मैदान]], [[लाहोर]] || {{cr|IND}} |- | ५६१ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/64885.html २११७] || २४ मार्च २००४ || {{cr|PAK}} || {{flagicon|PAK}} [[गद्दाफी मैदान]], [[लाहोर]] || {{cr|IND}} |- style="background:#cfc;" | ५६२ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/65707.html २१४४] || १६ जुलै २००४ || {{cr|UAE}} || {{flagicon|SL}} [[रणगीरी डंबुला आंतरराष्ट्रीय मैदान]], [[डंबुला]] || {{cr|IND}} || rowspan=6 | [[२००४ आशिया चषक]] |- style="background:#cfc;" | ५६३ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/65711.html २१४८] || १८ जुलै २००४ || {{cr|SL}} || {{flagicon|SL}} [[रणगीरी डंबुला आंतरराष्ट्रीय मैदान]], [[डंबुला]] || {{cr|SL}} |- style="background:#cfc;" | ५६४ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/65712.html २१४९] || २१ जुलै २००४ || {{cr|BAN}} || {{flagicon|SL}} [[सिंहलीज क्रिकेट मैदान]], [[कोलंबो]] || {{cr|IND}} |- style="background:#cfc;" | ५६५ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/65715.html २१५२] || २५ जुलै २००४ || {{cr|PAK}} || {{flagicon|SL}} [[रणसिंगे प्रेमदासा मैदान]], [[कोलंबो]] || {{cr|IND}} |- style="background:#cfc;" | ५६६ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/65716.html २१५३] || २७ जुलै २००४ || {{cr|SL}} || {{flagicon|SL}} [[रणसिंगे प्रेमदासा मैदान]], [[कोलंबो]] || {{cr|IND}} |- style="background:#cfc;" | ५६७ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/65718.html २१५५] || १ ऑगस्ट २००४ || {{cr|SL}} || {{flagicon|SL}} [[रणसिंगे प्रेमदासा मैदान]], [[कोलंबो]] || {{cr|SL}} |- style="background:#cfc;" | ५६८ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/66374.html २१५७] || २१ ऑगस्ट २००४ || {{cr|PAK}} || {{flagicon|NED}} [[व्ही.आर.ए. क्रिकेट मैदान]], [[ॲमस्टलवीन]] || {{cr|PAK}} || rowspan=2 | [[२००४ व्हिडियोकॉन चषक]] |- style="background:#cfc;" | ५६९ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/66375.html २१५९] || २३ ऑगस्ट २००४ || {{cr|AUS}} || {{flagicon|NED}} [[व्ही.आर.ए. क्रिकेट मैदान]], [[ॲमस्टलवीन]] || अनिर्णित |- | ५७० ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/65032.html २१६४] || १ सप्टेंबर २००४ || {{cr|ENG}} || {{flagicon|ENG}} [[ट्रेंट ब्रिज मैदान, नॉटिंगहॅम|ट्रेंट ब्रिज मैदान]], [[नॉटिंगहॅम]] || {{cr|ENG}} || rowspan=3 | |- | ५७१ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/65033.html २१६५] || ३ सप्टेंबर २००४ || {{cr|ENG}} || {{flagicon|ENG}} [[द ओव्हल]], [[लंडन]] || {{cr|ENG}} |- | ५७२ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/65034.html २१६७] || ५ सप्टेंबर २००४ || {{cr|ENG}} || {{flagicon|ENG}} [[लॉर्ड्स क्रिकेट मैदान|लॉर्ड्स]], [[लंडन]] || {{cr|IND}} |- style="background:#cfc;" | ५७३ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/66198.html २१७०] || ११ सप्टेंबर २००४ || {{cr|KEN}} || {{flagicon|ENG}} [[रोझ बोल (क्रिकेट मैदान)|रोझ बोल]], [[साउथहँप्टन]] || {{cr|IND}} || rowspan=2 | [[२००४ आयसीसी चॅम्पियन्स ट्रॉफी]] |- style="background:#cfc;" | ५७४ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/66207.html २१७९] || १९ सप्टेंबर २००४ || {{cr|PAK}} || {{flagicon|ENG}} [[एजबॅस्टन मैदान, बर्मिंगहॅम|एजबॅस्टन मैदान]], [[बर्मिंगहॅम]] || {{cr|PAK}} |- style="background:#cfc;" | ५७५ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/66384.html २१९२] || १३ नोव्हेंबर २००४ || {{cr|PAK}} || {{flagicon|IND}} [[ईडन गार्डन्स]], [[कोलकाता]] || {{cr|PAK}} || [[पाकिस्तान क्रिकेट संघाचा भारत दौरा, २००४-०५#२००४-०५ बीसीसीआय प्लॅटिनम महोत्सवी सामना|२००४ बीसीसीआय प्लॅटिनम महोत्सवी सामना]] |- | ५७६ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/64914.html २१९९] || २३ डिसेंबर २००४ || {{cr|BAN}} || {{flagicon|BAN}} [[एम.ए. अझीझ स्टेडियम]], [[चट्टग्राम|चितगाव]] || {{cr|IND}} || rowspan=9 | |- | ५७७ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/64916.html २२०१] || २६ डिसेंबर २००४ || {{cr|BAN}} || {{flagicon|BAN}} [[बंगबंधू नॅशनल स्टेडियम (ढाका)|बंगबंधू नॅशनल स्टेडियम]], [[ढाका]] || {{cr|BAN}} |- | ५७८ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/64917.html २२०२] || २७ डिसेंबर २००४ || {{cr|BAN}} || {{flagicon|BAN}} [[बंगबंधू नॅशनल स्टेडियम (ढाका)|बंगबंधू नॅशनल स्टेडियम]], [[ढाका]] || {{cr|IND}} |- | ५७९ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/64938.html २२३५] || २ एप्रिल २००५ || {{cr|PAK}} || {{flagicon|IND}} [[नेहरू स्टेडियम, कोची|नेहरू स्टेडियम]], [[कोची]] || {{cr|IND}} |- | ५८० ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/64939.html २२३६] || ५ एप्रिल २००५ || {{cr|PAK}} || {{flagicon|IND}} [[डॉ. वाय.एस. राजशेखर रेड्डी एसीए-व्हिडीसीए क्रिकेट मैदान|डॉ. वाय.एस. राजशेखर रेड्डी क्रिकेट मैदान]], [[विशाखापट्टणम]] || {{cr|IND}} |- | ५८१ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/64940.html २२३७] || ९ एप्रिल २००५ || {{cr|PAK}} || {{flagicon|IND}} [[कीनान स्टेडियम]], [[जमशेदपूर]] || {{cr|PAK}} |- | ५८२ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/64941.html २२३८] || १२ एप्रिल २००५ || {{cr|PAK}} || {{flagicon|IND}} [[सरदार पटेल स्टेडियम]], [[अहमदाबाद]] || {{cr|PAK}} |- | ५८३ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/64942.html २२३९] || १५ एप्रिल २००५ || {{cr|PAK}} || {{flagicon|IND}} [[ग्रीन पार्क]], [[कानपूर]] || {{cr|PAK}} |- | ५८४ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/64943.html २२४०] || १७ एप्रिल २००५ || {{cr|PAK}} || {{flagicon|IND}} [[अरुण जेटली क्रिकेट मैदान]], [[दिल्ली]] || {{cr|PAK}} |- style="background:#cfc;" | ५८५ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/214634.html २२६२] || ३० जुलै २००५ || {{cr|SL}} || {{flagicon|SL}} [[रणगीरी डंबुला आंतरराष्ट्रीय मैदान]], [[डंबुला]] || {{cr|SL}} || rowspan=5 | [[२००५ इंडियन ऑईल चषक]] |- style="background:#cfc;" | ५८६ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/214742.html २२६३] || ३१ जुलै २००५ || {{cr|WIN}} || {{flagicon|SL}} [[रणगीरी डंबुला आंतरराष्ट्रीय मैदान]], [[डंबुला]] || {{cr|IND}} |- style="background:#cfc;" | ५८७ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/214921.html २२६५] || ३ ऑगस्ट २००५ || {{cr|SL}} || {{flagicon|SL}} [[रणगीरी डंबुला आंतरराष्ट्रीय मैदान]], [[डंबुला]] || {{cr|SL}} |- style="background:#cfc;" | ५८८ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/215286.html २२६७] || ७ ऑगस्ट २००५ || {{cr|WIN}} || {{flagicon|SL}} [[रणसिंगे प्रेमदासा मैदान]], [[कोलंबो]] || {{cr|IND}} |- style="background:#cfc;" | ५८९ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/215449.html २२६८] || ९ ऑगस्ट २००५ || {{cr|SL}} || {{flagicon|SL}} [[रणसिंगे प्रेमदासा मैदान]], [[कोलंबो]] || {{cr|SL}} |- style="background:#cfc;" | ५९० ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/217116.html २२७३] || २६ ऑगस्ट २००५ || {{cr|NZ}} || {{flagicon|ZIM}} [[क्वीन्स स्पोर्ट्स क्लब]], [[बुलावायो]] || {{cr|NZ}} || rowspan=5 | [[२००५ व्हिडियोकॉन तिरंगी मालिका]] |- style="background:#cfc;" | ५९१ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/217481.html २२७४] || २९ ऑगस्ट २००५ || {{cr|ZIM}} || {{flagicon|ZIM}} [[हरारे स्पोर्ट्स क्लब]], [[हरारे]] || {{cr|IND}} |- style="background:#cfc;" | ५९२ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/217811.html २२७८] || २ सप्टेंबर २००५ || {{cr|NZ}} || {{flagicon|ZIM}} [[हरारे स्पोर्ट्स क्लब]], [[हरारे]] || {{cr|IND}} |- style="background:#cfc;" | ५९३ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/217979.html २२८०] || ४ सप्टेंबर २००५ || {{cr|ZIM}} || {{flagicon|ZIM}} [[हरारे स्पोर्ट्स क्लब]], [[हरारे]] || {{cr|IND}} |- style="background:#cfc;" | ५९४ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/218250.html २२८१] || ६ सप्टेंबर २००५ || {{cr|NZ}} || {{flagicon|ZIM}} [[हरारे स्पोर्ट्स क्लब]], [[हरारे]] || {{cr|NZ}} |- | ५९५ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/223018.html २२८६] || २५ ऑक्टोबर २००५ || {{cr|SL}} || {{flagicon|IND}} [[विदर्भ क्रिकेट असोसिएशन मैदान]], [[नागपूर]] || {{cr|IND}} || rowspan=6 | |- | ५९६ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/223334.html २२८७] || २८ ऑक्टोबर २००५ || {{cr|SL}} || {{flagicon|IND}} [[पंजाब क्रिकेट असोसिएशन मैदान]], [[मोहाली]] || {{cr|IND}} |- | ५९७ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/223634.html २२९०] || ३१ ऑक्टोबर २००५ || {{cr|SL}} || {{flagicon|IND}} [[सवाई मानसिंह मैदान]], [[जयपूर]] || {{cr|IND}} |- | ५९८ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/223902.html २२९१] || ३ नोव्हेंबर २००५ || {{cr|SL}} || {{flagicon|IND}} [[नेहरू स्टेडियम, पुणे|नेहरू स्टेडियम]], [[पुणे]] || {{cr|IND}} |- | ५९९ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/224231.html २२९४] || ६ नोव्हेंबर २००५ || {{cr|SL}} || {{flagicon|IND}} [[सरदार पटेल स्टेडियम]], [[अहमदाबाद]] || {{cr|SL}} |- | ६०० ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/224556.html २२९५] || ९ नोव्हेंबर २००५ || {{cr|SL}} || {{flagicon|IND}} [[माधवराव सिंधिया क्रिकेट मैदान]], [[राजकोट]] || {{cr|IND}} |- ! सामना क्र. ! आंतरराष्ट्रीय एकदिवसीय क्र. ! तारीख ! विरुद्ध संघ ! स्थळ ! विजेता ! स्पर्धेतील भाग |- | ६०१ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/225437.html २२९६] || १२ नोव्हेंबर २००५ || {{cr|SL}} || {{flagicon|IND}} [[आयपीसीएल क्रीडा संकुल मैदान]], [[बडोदा]] || {{cr|IND}} || rowspan=16 | |- | ६०२ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/225959.html २२९७] || १६ नोव्हेंबर २००५ || {{cr|RSA}} || {{flagicon|IND}} [[राजीव गांधी आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट मैदान]], [[हैदराबाद]] || {{cr|RSA}} |- | ६०३ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/226315.html २२९८] || १९ नोव्हेंबर २००५ || {{cr|RSA}} || {{flagicon|IND}} [[एम. चिन्नास्वामी स्टेडियम, बंगळूर|एम. चिन्नास्वामी स्टेडियम]], [[बंगळूर]] || {{cr|IND}} |- | ६०४ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/226358.html २२९९] || २५ नोव्हेंबर २००५ || {{cr|RSA}} || {{flagicon|IND}} [[ईडन गार्डन्स]], [[कोलकाता]] || {{cr|RSA}} |- | ६०५ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/226359.html २३००] || २८ नोव्हेंबर २००५ || {{cr|RSA}} || {{flagicon|IND}} [[वानखेडे स्टेडियम]], [[मुंबई]] || {{cr|IND}} |- | ६०६ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/235831.html २३२४] || ६ फेब्रुवारी २००६ || {{cr|PAK}} || {{flagicon|PAK}} [[अरबाब नियाझ स्टेडियम]], [[पेशावर]] || {{cr|PAK}} |- | ६०७ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/236520.html २३२७] || ९ फेब्रुवारी २००६ || {{cr|PAK}} || {{flagicon|PAK}} [[रावळपिंडी क्रिकेट स्टेडियम]], [[रावळपिंडी]] || {{cr|IND}} |- | ६०८ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/236809.html २३२९] || १३ फेब्रुवारी २००६ || {{cr|PAK}} || {{flagicon|PAK}} [[गद्दाफी मैदान]], [[लाहोर]] || {{cr|IND}} |- | ६०९ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/237222.html २३३१] || १६ फेब्रुवारी २००६ || {{cr|PAK}} || {{flagicon|PAK}} [[मुलतान क्रिकेट मैदान]], [[मुलतान]] || {{cr|IND}} |- | ६१० ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/237571.html २३३३] || १९ फेब्रुवारी २००६ || {{cr|PAK}} || {{flagicon|PAK}} [[नॅशनल स्टेडियम, कराची|नॅशनल स्टेडियम]], [[कराची]] || {{cr|IND}} |- | ६११ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/238188.html २३५७] || २८ मार्च २००६ || {{cr|ENG}} || {{flagicon|IND}} [[अरुण जेटली क्रिकेट मैदान]], [[दिल्ली]] || {{cr|IND}} |- | ६१२ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/238189.html २३५८] || ३१ मार्च २००६ || {{cr|ENG}} || {{flagicon|IND}} [[नाहर सिंग स्टेडियम]], [[फरिदाबाद]] || {{cr|IND}} |- | ६१३ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/238190.html २३५९] || ३ एप्रिल २००६ || {{cr|ENG}} || {{flagicon|IND}} [[नेहरू स्टेडियम, मडगाव|फाटोर्डा स्टेडियम]], [[मडगाव]] || {{cr|IND}} |- | ६१४ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/238191.html २३६०] || ६ एप्रिल २००६ || {{cr|ENG}} || {{flagicon|IND}} [[नेहरू स्टेडियम, कोची|नेहरू स्टेडियम]], [[कोची]] || {{cr|IND}} |- | ६१५ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/238193.html २३६१] || १२ एप्रिल २००६ || {{cr|ENG}} || {{flagicon|IND}} [[कीनान स्टेडियम]], [[जमशेदपूर]] || {{cr|ENG}} |- | ६१६ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/238194.html २३६२] || १५ एप्रिल २००६ || {{cr|ENG}} || {{flagicon|IND}} [[होळकर क्रिकेट मैदान]], [[इंदूर]] || {{cr|IND}} |- style="background:#cfc;" | ६१७ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/244510.html २३६३] || १८ एप्रिल २००६ || {{cr|PAK}} || {{flagicon|UAE}} [[शेख झायेद क्रिकेट स्टेडियम]], [[अबु धाबी]] || {{cr|PAK}} || rowspan=2 | [[२००५-०६ डीएलएफ चषक]] |- style="background:#cfc;" | ६१८ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/244511.html २३६४] || १९ एप्रिल २००६ || {{cr|PAK}} || {{flagicon|UAE}} [[शेख झायेद क्रिकेट स्टेडियम]], [[अबु धाबी]] || {{cr|IND}} |- | ६१९ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/239915.html २३७७] || १८ मे २००६ || {{cr|WIN}} || {{flagicon|WIN}} [[सबिना पार्क]], [[जमैका]] || {{cr|IND}} || rowspan=5 | |- | ६२० ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/239916.html २३७९] || २० मे २००६ || {{cr|WIN}} || {{flagicon|WIN}} [[सबिना पार्क]], [[जमैका]] || {{cr|WIN}} |- | ६२१ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/239917.html २३८०] || २३ मे २००६ || {{cr|WIN}} || {{flagicon|WIN}} [[वॉर्नर पार्क]], [[बासेतेर]] || {{cr|WIN}} |- | ६२२ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/239918.html २३८१] || २६ मे २००६ || {{cr|WIN}} || {{flagicon|WIN}} [[क्वीन्स पार्क ओव्हल]], [[पोर्ट ऑफ स्पेन]] || {{cr|WIN}} |- | ६२३ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/239919.html २३८२] || २८ मे २००६ || {{cr|WIN}} || {{flagicon|WIN}} [[क्वीन्स पार्क ओव्हल]], [[पोर्ट ऑफ स्पेन]] || {{cr|WIN}} |- style="background:#cfc;" | ६२४ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/256665.html २४०५] || १८-१९ ऑगस्ट २००६ || {{cr|SL}} || {{flagicon|SL}} [[सिंहलीज क्रिकेट मैदान]], [[कोलंबो]] || अनिर्णित || [[२००६ युनिटेक चषक]] |- style="background:#cfc;" | ६२५ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/256607.html २४१४] || १४ सप्टेंबर २००६ || {{cr|WIN}} || {{flagicon|MAS}} [[किन्रर अकॅडेमी ओव्हल]], [[क्वालालंपूर]] || {{cr|WIN}} || rowspan=4 | [[२००६-०७ डीएलएफ चषक]] |- style="background:#cfc;" | ६२६ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/256608.html २४१६] || १६ सप्टेंबर २००६ || {{cr|AUS}} || {{flagicon|MAS}} [[किन्रर अकॅडेमी ओव्हल]], [[क्वालालंपूर]] || {{cr|WIN}} |- style="background:#cfc;" | ६२७ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/256612.html २४१९] || २० सप्टेंबर २००६ || {{cr|WIN}} || {{flagicon|MAS}} [[किन्रर अकॅडेमी ओव्हल]], [[क्वालालंपूर]] || {{cr|IND}} |- style="background:#cfc;" | ६२८ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/256614.html २४२१] || २२ सप्टेंबर २००६ || {{cr|AUS}} || {{flagicon|MAS}} [[किन्रर अकॅडेमी ओव्हल]], [[क्वालालंपूर]] || {{cr|AUS}} |- style="background:#cfc;" | ६२९ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/249745.html २४२९] || १५ ऑक्टोबर २००६ || {{cr|ENG}} || {{flagicon|IND}} [[सवाई मानसिंह मैदान]], [[जयपूर]] || {{cr|IND}} || rowspan=3 | [[२००६ आयसीसी चॅम्पियन्स ट्रॉफी]] |- style="background:#cfc;" | ६३० ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/249753.html २४३७] || २६ ऑक्टोबर २००६ || {{cr|WIN}} || {{flagicon|IND}} [[सरदार पटेल स्टेडियम]], [[अहमदाबाद]] || {{cr|WIN}} |- style="background:#cfc;" | ६३१ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/249756.html २४४०] || २९ ऑक्टोबर २००६ || {{cr|AUS}} || {{flagicon|IND}} [[पंजाब क्रिकेट असोसिएशन मैदान]], [[मोहाली]] || {{cr|AUS}} |- | ६३२ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/249211.html २४४७] || २२ नोव्हेंबर २००६ || {{cr|RSA}} || {{flagicon|RSA}} [[सहारा स्टेडियम किंग्जमेड, दरबान|किंग्जमेड]], [[दरबान|डर्बन]] || {{cr|RSA}} || rowspan=12 | |- | ६३३ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/249212.html २४४९] || २६ नोव्हेंबर २००६ || {{cr|RSA}} || {{flagicon|RSA}} [[सहारा पार्क न्यूलँड्स|न्यूलँड्स आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट मैदान]], [[केपटाउन]] || {{cr|RSA}} |- | ६३४ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/249213.html २४५२] || २९ नोव्हेंबर २००६ || {{cr|RSA}} || {{flagicon|RSA}} [[सेंट जॉर्जेस ओव्हल]], [[पोर्ट एलिझाबेथ]] || {{cr|RSA}} |- | ६३५ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/249214.html २४५८] || ३ डिसेंबर २००६ || {{cr|RSA}} || {{flagicon|RSA}} [[सुपरस्पोर्ट्स पार्क]], [[सेंच्युरियन]] || {{cr|RSA}} |- | ६३६ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/267706.html २४८०] || २१ जानेवारी २००७ || {{cr|WIN}} || {{flagicon|IND}} [[विदर्भ क्रिकेट असोसिएशन मैदान]], [[नागपूर]] || {{cr|IND}} |- | ६३७ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/267707.html २४८५] || २४ जानेवारी २००७ || {{cr|WIN}} || {{flagicon|IND}} [[बाराबती स्टेडियम]], [[कटक]] || {{cr|IND}} |- | ६३८ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/267708.html २४८७] || २७ जानेवारी २००७ || {{cr|WIN}} || {{flagicon|IND}} [[एम.ए. चिदंबरम स्टेडियम, चेन्नई|एम.ए. चिदंबरम स्टेडियम]], [[चेन्नई]] || {{cr|WIN}} |- | ६३९ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/267709.html २४९३] || ३१ जानेवारी २००७ || {{cr|WIN}} || {{flagicon|IND}} [[आयपीसीएल क्रीडा संकुल मैदान]], [[बडोदा]] || {{cr|IND}} |- | ६४० ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/267710.html २५१४] || ८ फेब्रुवारी २००७ || {{cr|SL}} || {{flagicon|IND}} [[ईडन गार्डन्स]], [[कोलकाता]] || अनिर्णित |- | ६४१ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/267712.html २५२०] || ११ फेब्रुवारी २००७ || {{cr|SL}} || {{flagicon|IND}} [[माधवराव सिंधिया क्रिकेट मैदान]], [[राजकोट]] || {{cr|SL}} |- | ६४२ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/267715.html २५२२] || १४ फेब्रुवारी २००७ || {{cr|SL}} || {{flagicon|IND}} [[नेहरू स्टेडियम, मडगाव|फाटोर्डा स्टेडियम]], [[मडगाव]] || {{cr|IND}} |- | ६४३ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/267713.html २५२५] || १७ फेब्रुवारी २००७ || {{cr|SL}} || {{flagicon|IND}} [[डॉ. वाय.एस. राजशेखर रेड्डी एसीए-व्हिडीसीए क्रिकेट मैदान|डॉ. वाय.एस. राजशेखर रेड्डी क्रिकेट मैदान]], [[विशाखापट्टणम]] || {{cr|IND}} |- style="background:#cfc;" | ६४४ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/247464.html २५३८] || १७ मार्च २००७ || {{cr|BAN}} || {{flagicon|WIN}} [[क्वीन्स पार्क ओव्हल]], [[पोर्ट ऑफ स्पेन]] || {{cr|BAN}} || rowspan=3 | [[२००७ क्रिकेट विश्वचषक]] |- style="background:#cfc;" | ६४५ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/247468.html २५४२] || १९ मार्च २००७ || {{cr|BER}} || {{flagicon|WIN}} [[क्वीन्स पार्क ओव्हल]], [[पोर्ट ऑफ स्पेन]] || {{cr|IND}} |- style="background:#cfc;" | ६४६ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/247476.html २५५०] || २३ मार्च २००७ || {{cr|SL}} || {{flagicon|WIN}} [[क्वीन्स पार्क ओव्हल]], [[पोर्ट ऑफ स्पेन]] || {{cr|SL}} |- | ६४७ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/282688.html २५८२] || १० मे २००७ || {{cr|BAN}} || {{flagicon|BAN}} [[शेर-ए-बांगला क्रिकेट मैदान]], [[ढाका]] || {{cr|IND}} || rowspan=2 | |- | ६४८ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/282689.html २५८३] || १२ मे २००७ || {{cr|BAN}} || {{flagicon|BAN}} [[शेर-ए-बांगला क्रिकेट मैदान]], [[ढाका]] || {{cr|IND}} |- style="background:#cfc;" | ६४९ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/293071.html २५९०] || २३ जून २००७ || {{cr|IRE}} || {{flagicon|Northern Ireland}} [[सिव्हिल सर्व्हिस क्रिकेट क्लब मैदान]], [[बेलफास्ट]] || {{cr|IND}} || rowspan=4 | [[२००७ फ्युचर चषक]] |- style="background:#cfc;" | ६५० ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/293076.html २५९२] || २६ जून २००७ || {{cr|RSA}} || {{flagicon|Northern Ireland}} [[सिव्हिल सर्व्हिस क्रिकेट क्लब मैदान]], [[बेलफास्ट]] || {{cr|RSA}} |- style="background:#cfc;" | ६५१ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/293077.html २५९३] || २९ जून २००७ || {{cr|RSA}} || {{flagicon|Northern Ireland}} [[सिव्हिल सर्व्हिस क्रिकेट क्लब मैदान]], [[बेलफास्ट]] || {{cr|IND}} |- style="background:#cfc;" | ६५२ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/293078.html २५९५] || १ जुलै २००७ || {{cr|RSA}} || {{flagicon|Northern Ireland}} [[सिव्हिल सर्व्हिस क्रिकेट क्लब मैदान]], [[बेलफास्ट]] || {{cr|IND}} |- | ६५३ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/275789.html २६०८] || १६ ऑगस्ट २००७ || {{cr|SCO}} || {{flagicon|SCO}} [[टिटवूड]], [[ग्लासगो]] || {{cr|IND}} || rowspan=20 | |- | ६५४ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/258471.html २६११] || २१ ऑगस्ट २००७ || {{cr|ENG}} || {{flagicon|ENG}} [[रोझ बोल (क्रिकेट मैदान)|रोझ बोल]], [[साउथहँप्टन]] || {{cr|ENG}} |- | ६५५ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/258472.html २६१३] || २४ ऑगस्ट २००७ || {{cr|ENG}} || {{flagicon|ENG}} [[ब्रिस्टल काउंटी मैदान|काउंटी मैदान]], [[ब्रिस्टल]] || {{cr|IND}} |- | ६५६ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/258473.html २६१६] || २७ ऑगस्ट २००७ || {{cr|ENG}} || {{flagicon|ENG}} [[एजबॅस्टन मैदान, बर्मिंगहॅम|एजबॅस्टन मैदान]], [[बर्मिंगहॅम]] || {{cr|ENG}} |- | ६५७ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/258474.html २६१७] || ३० ऑगस्ट २००७ || {{cr|ENG}} || {{flagicon|ENG}} [[ओल्ड ट्रॅफर्ड क्रिकेट मैदान]], [[मँचेस्टर]] || {{cr|ENG}} |- | ६५८ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/258475.html २६१८] || २ सप्टेंबर २००७ || {{cr|ENG}} || {{flagicon|ENG}} [[हेडिंग्ले मैदान, लीड्स|हेडिंग्ले मैदान]], [[लीड्स]] || {{cr|IND}} |- | ६५९ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/258476.html २६१९] || ५ सप्टेंबर २००७ || {{cr|ENG}} || {{flagicon|ENG}} [[द ओव्हल]], [[लंडन]] || {{cr|IND}} |- | ६६० ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/258477.html २६२०] || ८ सप्टेंबर २००७ || {{cr|ENG}} || {{flagicon|ENG}} [[लॉर्ड्स क्रिकेट मैदान|लॉर्ड्स]], [[लंडन]] || {{cr|ENG}} |- | ६६१ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/297793.html २६२१] || २९ सप्टेंबर २००७ || {{cr|AUS}} || {{flagicon|IND}} [[एम. चिन्नास्वामी स्टेडियम, बंगळूर|एम. चिन्नास्वामी स्टेडियम]], [[बंगळूर]] || अनिर्णित |- | ६६२ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/297794.html २६२३] || २ ऑक्टोबर २००७ || {{cr|AUS}} || {{flagicon|IND}} [[नेहरू स्टेडियम, कोची|नेहरू स्टेडियम]], [[कोची]] || {{cr|AUS}} |- | ६६३ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/297795.html २६२५] || ५ ऑक्टोबर २००७ || {{cr|AUS}} || {{flagicon|IND}} [[राजीव गांधी आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट मैदान]], [[हैदराबाद]] || {{cr|AUS}} |- | ६६४ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/297796.html २६२७] || ८ ऑक्टोबर २००७ || {{cr|AUS}} || {{flagicon|IND}} [[सेक्टर १६ स्टेडियम]], [[चंदिगढ]] || {{cr|IND}} |- | ६६५ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/297797.html २६२९] || ११ ऑक्टोबर २००७ || {{cr|AUS}} || {{flagicon|IND}} [[आयपीसीएल क्रीडा संकुल मैदान]], [[बडोदा]] || {{cr|AUS}} |- | ६६६ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/297798.html २६३१] || १४ ऑक्टोबर २००७ || {{cr|AUS}} || {{flagicon|IND}} [[विदर्भ क्रिकेट असोसिएशन मैदान]], [[नागपूर]] || {{cr|AUS}} |- | ६६७ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/297799.html २६३२] || १७ ऑक्टोबर २००७ || {{cr|AUS}} || {{flagicon|IND}} [[वानखेडे स्टेडियम]], [[मुंबई]] || {{cr|IND}} |- | ६६८ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/297801.html २६४३] || ५ नोव्हेंबर २००७ || {{cr|PAK}} || {{flagicon|IND}} [[नेहरू स्टेडियम, गुवाहाटी|नेहरू स्टेडियम]], [[गुवाहाटी]] || {{cr|IND}} |- | ६६९ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/297802.html २६४४] || ८ नोव्हेंबर २००७ || {{cr|PAK}} || {{flagicon|IND}} [[पंजाब क्रिकेट असोसिएशन मैदान]], [[मोहाली]] || {{cr|PAK}} |- | ६७० ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/297803.html २६४५] || ११ नोव्हेंबर २००७ || {{cr|PAK}} || {{flagicon|IND}} [[ग्रीन पार्क]], [[कानपूर]] || {{cr|IND}} |- | ६७१ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/297804.html २६४६] || १५ नोव्हेंबर २००७ || {{cr|PAK}} || {{flagicon|IND}} [[कॅप्टन रूप सिंग स्टेडियम]], [[ग्वाल्हेर]] || {{cr|IND}} |- | ६७२ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/297805.html २६४७] || १८ नोव्हेंबर २००७ || {{cr|PAK}} || {{flagicon|IND}} [[सवाई मानसिंह मैदान]], [[जयपूर]] || {{cr|PAK}} |- style="background:#cfc;" | ६७३ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/291359.html २६७०] || ३ फेब्रुवारी २००८ || {{cr|AUS}} || {{flagicon|AUS}} [[ब्रिस्बेन क्रिकेट मैदान|द गॅब्बा]], [[ब्रिस्बेन]] || अनिर्णित || rowspan=10 | [[२००७-०८ कॉमनवेल्थ बँक मालिका]] |- style="background:#cfc;" | ६७४ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/291360.html २६७२] || ५ फेब्रुवारी २००८ || {{cr|SL}} || {{flagicon|AUS}} [[ब्रिस्बेन क्रिकेट मैदान|द गॅब्बा]], [[ब्रिस्बेन]] || अनिर्णित |- style="background:#cfc;" | ६७५ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/291362.html २६७५] || १० फेब्रुवारी २००८ || {{cr|AUS}} || {{flagicon|AUS}} [[मेलबर्न क्रिकेट मैदान]], [[मेलबर्न]] || {{cr|IND}} |- style="background:#cfc;" | ६७६ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/291363.html २६७६] || १२ फेब्रुवारी २००८ || {{cr|SL}} || {{flagicon|AUS}} [[मानुका ओव्हल]], [[कॅनबेरा]] || {{cr|SL}} |- style="background:#cfc;" | ६७७ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/291365.html २६८०] || १७ फेब्रुवारी २००८ || {{cr|AUS}} || {{flagicon|AUS}} [[ॲडलेड ओव्हल]], [[ॲडलेड]] || {{cr|AUS}} |- style="background:#cfc;" | ६७८ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/291366.html २६८१] || १९ फेब्रुवारी २००८ || {{cr|SL}} || {{flagicon|AUS}} [[ॲडलेड ओव्हल]], [[ॲडलेड]] || {{cr|IND}} |- style="background:#cfc;" | ६७९ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/291368.html २६८५] || २४ फेब्रुवारी २००८ || {{cr|AUS}} || {{flagicon|AUS}} [[सिडनी क्रिकेट मैदान]], [[सिडनी]] || {{cr|AUS}} |- style="background:#cfc;" | ६८० ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/291369.html २६८६] || २६ फेब्रुवारी २००८ || {{cr|SL}} || {{flagicon|AUS}} [[बेलेराइव्ह ओव्हल]], [[होबार्ट]] || {{cr|IND}} |- style="background:#cfc;" | ६८१ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/291371.html २६८८] || २ मार्च २००८ || {{cr|AUS}} || {{flagicon|AUS}} [[सिडनी क्रिकेट मैदान]], [[सिडनी]] || {{cr|IND}} |- style="background:#cfc;" | ६८२ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/291372.html २६८९] || ४ मार्च २००८ || {{cr|AUS}} || {{flagicon|AUS}} [[ब्रिस्बेन क्रिकेट मैदान|द गॅब्बा]], [[ब्रिस्बेन]] || {{cr|IND}} |- style="background:#cfc;" | ६८३ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/345469.html २७०५] || १० जून २००८ || {{cr|PAK}} || {{flagicon|BAN}} [[शेर-ए-बांगला क्रिकेट मैदान]], [[ढाका]] || {{cr|IND}} || rowspan=3 | [[बांगलादेश त्रिकोणी मालिका, २००८]] |- style="background:#cfc;" | ६८४ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/345470.html २७०६] || १२ जून २००८ || {{cr|BAN}} || {{flagicon|BAN}} [[शेर-ए-बांगला क्रिकेट मैदान]], [[ढाका]] || {{cr|IND}} |- style="background:#cfc;" | ६८५ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/345471.html २७०७] || १४ जून २००८ || {{cr|PAK}} || {{flagicon|BAN}} [[शेर-ए-बांगला क्रिकेट मैदान]], [[ढाका]] || {{cr|PAK}} |- style="background:#cfc;" | ६८६ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/335349.html २७१६] || २५ जून २००८ || {{cr|HK}} || {{flagicon|PAK}} [[नॅशनल स्टेडियम, कराची|नॅशनल स्टेडियम]], [[कराची]] || {{cr|IND}} || rowspan=6 | [[२००८ आशिया चषक]] |- style="background:#cfc;" | ६८७ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/335351.html २७१७] || २६ जून २००८ || {{cr|PAK}} || {{flagicon|PAK}} [[नॅशनल स्टेडियम, कराची|नॅशनल स्टेडियम]], [[कराची]] || {{cr|IND}} |- style="background:#cfc;" | ६८८ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/335352.html २७२१] || २८ जून २००८ || {{cr|BAN}} || {{flagicon|PAK}} [[नॅशनल स्टेडियम, कराची|नॅशनल स्टेडियम]], [[कराची]] || {{cr|IND}} |- style="background:#cfc;" | ६८९ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/335355.html २७३०] || २ जुलै २००८ || {{cr|PAK}} || {{flagicon|PAK}} [[नॅशनल स्टेडियम, कराची|नॅशनल स्टेडियम]], [[कराची]] || {{cr|PAK}} |- style="background:#cfc;" | ६९० ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/335356.html २७३२] || ३ जुलै २००८ || {{cr|SL}} || {{flagicon|PAK}} [[नॅशनल स्टेडियम, कराची|नॅशनल स्टेडियम]], [[कराची]] || {{cr|IND}} |- style="background:#cfc;" | ६९१ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/335358.html २७३५] || ६ जुलै २००८ || {{cr|SL}} || {{flagicon|PAK}} [[नॅशनल स्टेडियम, कराची|नॅशनल स्टेडियम]], [[कराची]] || {{cr|SL}} |- | ६९२ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/343732.html २७४२] || १८ ऑगस्ट २००८ || {{cr|SL}} || {{flagicon|SL}} [[रणगीरी डंबुला आंतरराष्ट्रीय मैदान]], [[डंबुला]] || {{cr|SL}} || rowspan=9 | |- | ६९३ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/343733.html २७४५] || २० ऑगस्ट २००८ || {{cr|SL}} || {{flagicon|SL}} [[रणगीरी डंबुला आंतरराष्ट्रीय मैदान]], [[डंबुला]] || {{cr|IND}} |- | ६९४ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/343734.html २७५०] || २४ ऑगस्ट २००८ || {{cr|SL}} || {{flagicon|SL}} [[रणसिंगे प्रेमदासा मैदान]], [[कोलंबो]] || {{cr|IND}} |- | ६९५ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/366341.html २७५५] || २७ ऑगस्ट २००८ || {{cr|SL}} || {{flagicon|SL}} [[रणसिंगे प्रेमदासा मैदान]], [[कोलंबो]] || {{cr|IND}} |- | ६९६ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/343736.html २७५६] || २९ ऑगस्ट २००८ || {{cr|SL}} || {{flagicon|SL}} [[रणसिंगे प्रेमदासा मैदान]], [[कोलंबो]] || {{cr|SL}} |- | ६९७ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/361043.html २७७४] || १४ नोव्हेंबर २००८ || {{cr|ENG}} || {{flagicon|IND}} [[माधवराव सिंधिया क्रिकेट मैदान]], [[राजकोट]] || {{cr|IND}} |- | ६९८ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/361044.html २७७७] || १७ नोव्हेंबर २००८ || {{cr|ENG}} || {{flagicon|IND}} [[होळकर क्रिकेट मैदान]], [[इंदूर]] || {{cr|IND}} |- | ६९९ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/361045.html २७७८] || २० नोव्हेंबर २००८ || {{cr|ENG}} || {{flagicon|IND}} [[ग्रीन पार्क]], [[कानपूर]] || {{cr|IND}} |- | ७०० ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/361046.html २७८१] || २३ नोव्हेंबर २००८ || {{cr|ENG}} || {{flagicon|IND}} [[एम. चिन्नास्वामी स्टेडियम, बंगळूर|एम. चिन्नास्वामी स्टेडियम]], [[बंगळूर]] || {{cr|IND}} |- ! सामना क्र. ! आंतरराष्ट्रीय एकदिवसीय क्र. ! तारीख ! विरुद्ध संघ ! स्थळ ! विजेता ! स्पर्धेतील भाग |- | ७०१ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/361047.html २७८३] || २६ नोव्हेंबर २००८ || {{cr|ENG}} || {{flagicon|IND}} [[बाराबती स्टेडियम]], [[कटक]] || {{cr|IND}} || rowspan=15 | |- | ७०२ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/386530.html २८०६] || २८ जानेवारी २००९ || {{cr|SL}} || {{flagicon|SL}} [[रणगीरी डंबुला आंतरराष्ट्रीय मैदान]], [[डंबुला]] || {{cr|IND}} |- | ७०३ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/386531.html २८१०] || ३१ जानेवारी २००९ || {{cr|SL}} || {{flagicon|SL}} [[रणसिंगे प्रेमदासा मैदान]], [[कोलंबो]] || {{cr|IND}} |- | ७०४ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/386532.html २८१३] || ३ फेब्रुवारी २००९ || {{cr|SL}} || {{flagicon|SL}} [[रणसिंगे प्रेमदासा मैदान]], [[कोलंबो]] || {{cr|IND}} |- | ७०५ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/386533.html २८१५] || ५ फेब्रुवारी २००९ || {{cr|SL}} || {{flagicon|SL}} [[रणसिंगे प्रेमदासा मैदान]], [[कोलंबो]] || {{cr|IND}} |- | ७०६ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/386534.html २८१८] || ८ फेब्रुवारी २००९ || {{cr|SL}} || {{flagicon|SL}} [[रणसिंगे प्रेमदासा मैदान]], [[कोलंबो]] || {{cr|SL}} |- | ७०७ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/366623.html २८२१] || ३ मार्च २००९ || {{cr|NZ}} || {{flagicon|NZ}} [[मॅकलीन पार्क]], [[नेपियर]] || {{cr|IND}} |- | ७०८ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/366626.html २८२२] || ६ मार्च २००९ || {{cr|NZ}} || {{flagicon|NZ}} [[वेस्टपॅक मैदान]], [[वेलिंग्टन]] || अनिर्णित |- | ७०९ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/366627.html २८२३] || ८ मार्च २००९ || {{cr|NZ}} || {{flagicon|NZ}} [[लॅंसेस्टर पार्क]], [[क्राइस्टचर्च]] || {{cr|IND}} |- | ७१० ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/366624.html २८२४] || ११ मार्च २००९ || {{cr|NZ}} || {{flagicon|NZ}} [[सेडन पार्क]], [[हॅमिल्टन, न्यू झीलंड|हॅमिल्टन]] || {{cr|IND}} |- | ७११ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/366625.html २८२५] || १४ मार्च २००९ || {{cr|NZ}} || {{flagicon|NZ}} [[ईडन पार्क]], [[ऑकलंड]] || {{cr|NZ}} |- | ७१२ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/377313.html २८५२] || २६ जून २००९ || {{cr|WIN}} || {{flagicon|WIN}} [[सबिना पार्क]], [[जमैका]] || {{cr|IND}} |- | ७१३ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/377314.html २८५३] || २८ जून २००९ || {{cr|WIN}} || {{flagicon|WIN}} [[सबिना पार्क]], [[जमैका]] || {{cr|WIN}} |- | ७१४ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/377315.html २८५४] || ३ जुलै २००९ || {{cr|WIN}} || {{flagicon|WIN}} [[डॅरेन सॅमी राष्ट्रीय क्रिकेट स्टेडियम, सेंट लुसिया|डॅरेन सॅमी राष्ट्रीय क्रिकेट स्टेडियम]], [[सेंट लुसिया]] || {{cr|IND}} |- | ७१५ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/377316.html २८५५] || ५ जुलै २००९ || {{cr|WIN}} || {{flagicon|WIN}} [[डॅरेन सॅमी राष्ट्रीय क्रिकेट स्टेडियम, सेंट लुसिया|डॅरेन सॅमी राष्ट्रीय क्रिकेट स्टेडियम]], [[सेंट लुसिया]] || अनिर्णित |- style="background:#cfc;" | ७१६ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/403382.html २८८६] || ११ सप्टेंबर २००९ || {{cr|NZ}} || {{flagicon|SL}} [[रणसिंगे प्रेमदासा मैदान]], [[कोलंबो]] || {{cr|IND}} || rowspan=3 | [[श्रीलंका त्रिकोणी मालिका, २००९]] |- style="background:#cfc;" | ७१७ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/403381.html २८८७] || १२ सप्टेंबर २००९ || {{cr|SL}} || {{flagicon|SL}} [[रणसिंगे प्रेमदासा मैदान]], [[कोलंबो]] || {{cr|SL}} |- style="background:#cfc;" | ७१८ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/403383.html २८८९] || १४ सप्टेंबर २००९ || {{cr|SL}} || {{flagicon|SL}} [[रणसिंगे प्रेमदासा मैदान]], [[कोलंबो]] || {{cr|IND}} |- style="background:#cfc;" | ७१९ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/415278.html २८९८] || २६ सप्टेंबर २००९ || {{cr|PAK}} || {{flagicon|RSA}} [[सुपरस्पोर्ट्स पार्क]], [[सेंच्युरियन]] || {{cr|PAK}} || rowspan=3 | [[२००९ आयसीसी चँपियन्स ट्रॉफी]] |- style="background:#cfc;" | ७२० ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/415281.html २९०१] || २८ सप्टेंबर २००९ || {{cr|AUS}} || {{flagicon|RSA}} [[सुपरस्पोर्ट्स पार्क]], [[सेंच्युरियन]] || अनिर्णित |- style="background:#cfc;" | ७२१ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/415284.html २९०४] || ३० सप्टेंबर २००९ || {{cr|WIN}} || {{flagicon|RSA}} [[वॉन्डरर्स स्टेडियम, जोहान्सबर्ग|वॉन्डरर्स स्टेडियम]], [[जोहान्सबर्ग]] || {{cr|IND}} |- | ७२२ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/416236.html २९१३] || २५ ऑक्टोबर २००९ || {{cr|AUS}} || {{flagicon|IND}} [[आयपीसीएल क्रीडा संकुल मैदान]], [[बडोदा]] || {{cr|AUS}} || rowspan=11 | |- | ७२३ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/416237.html २९१५] || २८ ऑक्टोबर २००९ || {{cr|AUS}} || {{flagicon|IND}} [[विदर्भ क्रिकेट असोसिएशन मैदान]], [[नागपूर]] || {{cr|IND}} |- | ७२४ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/416238.html २९१८] || २१ ऑक्टोबर २००९ || {{cr|AUS}} || {{flagicon|IND}} [[अरुण जेटली क्रिकेट मैदान]], [[दिल्ली]] || {{cr|IND}} |- | ७२५ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/416239.html २९१९] || २ नोव्हेंबर २००९ || {{cr|AUS}} || {{flagicon|IND}} [[पंजाब क्रिकेट असोसिएशन मैदान]], [[मोहाली]] || {{cr|AUS}} |- | ७२६ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/416240.html २९२३] || ५ नोव्हेंबर २००९ || {{cr|AUS}} || {{flagicon|IND}} [[राजीव गांधी आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट मैदान]], [[हैदराबाद]] || {{cr|AUS}} |- | ७२७ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/416241.html २९२५] || ८ नोव्हेंबर २००९ || {{cr|AUS}} || {{flagicon|IND}} [[नेहरू स्टेडियम, गुवाहाटी|नेहरू स्टेडियम]], [[गुवाहाटी]] || {{cr|AUS}} |- | ७२८ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/430886.html २९३२] || १५ डिसेंबर २००९ || {{cr|SL}} || {{flagicon|IND}} [[माधवराव सिंधिया क्रिकेट मैदान]], [[राजकोट]] || {{cr|IND}} |- | ७२९ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/430887.html २९३३] || १८ डिसेंबर २००९ || {{cr|SL}} || {{flagicon|IND}} [[विदर्भ क्रिकेट असोसिएशन मैदान]], [[नागपूर]] || {{cr|SL}} |- | ७३० ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/430888.html २९३४] || २१ डिसेंबर २००९ || {{cr|SL}} || {{flagicon|IND}} [[बाराबती स्टेडियम]], [[कटक]] || {{cr|IND}} |- | ७३१ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/430889.html २९३५] || २४ डिसेंबर २००९ || {{cr|SL}} || {{flagicon|IND}} [[ईडन गार्डन्स]], [[कोलकाता]] || {{cr|IND}} |- | ७३२ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/430890.html २९३६] || २७ डिसेंबर २००९ || {{cr|SL}} || {{flagicon|IND}} [[अरुण जेटली क्रिकेट मैदान]], [[दिल्ली]] || अनिर्णित |- style="background:#cfc;" | ७३३ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/434259.html २९३८] || ५ जानेवारी २०१० || {{cr|SL}} || {{flagicon|BAN}} [[शेर-ए-बांगला क्रिकेट मैदान]], [[ढाका]] || {{cr|SL}} || rowspan=5 | [[बांगलादेश त्रिकोणी मालिका, २०१०]] |- style="background:#cfc;" | ७३४ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/434260.html २९३९] || ७ जानेवारी २०१० || {{cr|BAN}} || {{flagicon|BAN}} [[शेर-ए-बांगला क्रिकेट मैदान]], [[ढाका]] || {{cr|IND}} |- style="background:#cfc;" | ७३५ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/434262.html २९४१] || १० जानेवारी २०१० || {{cr|SL}} || {{flagicon|BAN}} [[शेर-ए-बांगला क्रिकेट मैदान]], [[ढाका]] || {{cr|IND}} |- style="background:#cfc;" | ७३६ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/434263.html २९४२] || ११ जानेवारी २०१० || {{cr|BAN}} || {{flagicon|BAN}} [[शेर-ए-बांगला क्रिकेट मैदान]], [[ढाका]] || {{cr|IND}} |- style="background:#cfc;" | ७३७ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/434264.html २९४३] || १३ जानेवारी २०१० || {{cr|SL}} || {{flagicon|BAN}} [[शेर-ए-बांगला क्रिकेट मैदान]], [[ढाका]] || {{cr|SL}} |- | ७३८ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/441827.html २९६१] || २१ फेब्रुवारी २०१० || {{cr|RSA}} || {{flagicon|IND}} [[सवाई मानसिंह मैदान]], [[जयपूर]] || {{cr|IND}} || rowspan=3 | |- | ७३९ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/441828.html २९६२] || २४ फेब्रुवारी २०१० || {{cr|RSA}} || {{flagicon|IND}} [[कॅप्टन रूप सिंग स्टेडियम]], [[ग्वाल्हेर]] || {{cr|IND}} |- | ७४० ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/441829.html २९६३] || २७ फेब्रुवारी २०१० || {{cr|RSA}} || {{flagicon|IND}} [[सरदार पटेल स्टेडियम]], [[अहमदाबाद]] || {{cr|RSA}} |- style="background:#cfc;" | ७४१ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/452146.html २९८१] || २८ मे २०१० || {{cr|ZIM}} || {{flagicon|ZIM}} [[क्वीन्स स्पोर्ट्स क्लब]], [[बुलावायो]] || {{cr|ZIM}} || rowspan=4 | [[झिम्बाब्वे त्रिकोणी मालिका, २०१०]] |- style="background:#cfc;" | ७४२ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/452147.html २९८३] || ३० मे २०१० || {{cr|SL}} || {{flagicon|ZIM}} [[क्वीन्स स्पोर्ट्स क्लब]], [[बुलावायो]] || {{cr|IND}} |- style="background:#cfc;" | ७४३ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/452149.html २९८६] || ३ जून २०१० || {{cr|ZIM}} || {{flagicon|ZIM}} [[हरारे स्पोर्ट्स क्लब]], [[हरारे]] || {{cr|ZIM}} |- style="background:#cfc;" | ७४४ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/452150.html २९८८] || ५ जून २०१० || {{cr|SL}} || {{flagicon|ZIM}} [[हरारे स्पोर्ट्स क्लब]], [[हरारे]] || {{cr|SL}} |- style="background:#cfc;" | ७४५ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/455232.html २९९३] || १६ जून २०१० || {{cr|BAN}} || {{flagicon|SL}} [[रणगीरी डंबुला आंतरराष्ट्रीय मैदान]], [[डंबुला]] || {{cr|IND}} || rowspan=4 | [[२०१० आशिया चषक]] |- style="background:#cfc;" | ७४६ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/455234.html २९९६] || १९ जून २०१० || {{cr|PAK}} || {{flagicon|SL}} [[रणगीरी डंबुला आंतरराष्ट्रीय मैदान]], [[डंबुला]] || {{cr|IND}} |- style="background:#cfc;" | ७४७ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/455236.html २९९९] || २२ जून २०१० || {{cr|SL}} || {{flagicon|SL}} [[रणगीरी डंबुला आंतरराष्ट्रीय मैदान]], [[डंबुला]] || {{cr|SL}} |- style="background:#cfc;" | ७४८ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/455237.html ३००१] || २४ जून २०१० || {{cr|SL}} || {{flagicon|SL}} [[रणगीरी डंबुला आंतरराष्ट्रीय मैदान]], [[डंबुला]] || {{cr|IND}} |- style="background:#cfc;" | ७४९ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/456662.html ३०३०] || १० ऑगस्ट २०१० || {{cr|NZ}} || {{flagicon|SL}} [[रणगीरी डंबुला आंतरराष्ट्रीय मैदान]], [[डंबुला]] || {{cr|NZ}} || rowspan=5 | [[श्रीलंका त्रिकोणी मालिका, २०१०]] |- style="background:#cfc;" | ७५० ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/456663.html ३०३२] || १६ ऑगस्ट २०१० || {{cr|SL}} || {{flagicon|SL}} [[रणगीरी डंबुला आंतरराष्ट्रीय मैदान]], [[डंबुला]] || {{cr|IND}} |- style="background:#cfc;" | ७५१ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/456666.html ३०३८] || २२ ऑगस्ट २०१० || {{cr|SL}} || {{flagicon|SL}} [[रणगीरी डंबुला आंतरराष्ट्रीय मैदान]], [[डंबुला]] || {{cr|SL}} |- style="background:#cfc;" | ७५२ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/456665.html ३०३९] || २५ ऑगस्ट २०१० || {{cr|NZ}} || {{flagicon|SL}} [[रणगीरी डंबुला आंतरराष्ट्रीय मैदान]], [[डंबुला]] || {{cr|IND}} |- style="background:#cfc;" | ७५३ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/456668.html ३०४०] || २८ ऑगस्ट २०१० || {{cr|SL}} || {{flagicon|SL}} [[रणगीरी डंबुला आंतरराष्ट्रीय मैदान]], [[डंबुला]] || {{cr|SL}} |- | ७५४ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/464529.html ३०६०] || २० ऑक्टोबर २०१० || {{cr|AUS}} || {{flagicon|IND}} [[डॉ. वाय.एस. राजशेखर रेड्डी एसीए-व्हिडीसीए क्रिकेट मैदान|डॉ. वाय.एस. राजशेखर रेड्डी क्रिकेट मैदान]], [[विशाखापट्टणम]] || {{cr|IND}} || rowspan=11 | |- | ७५५ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/467883.html ३०७०] || २८ नोव्हेंबर २०१० || {{cr|NZ}} || {{flagicon|IND}} [[नेहरू स्टेडियम, गुवाहाटी|नेहरू स्टेडियम]], [[गुवाहाटी]] || {{cr|IND}} |- | ७५६ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/467884.html ३०७२] || १ डिसेंबर २०१० || {{cr|NZ}} || {{flagicon|IND}} [[सवाई मानसिंह मैदान]], [[जयपूर]] || {{cr|IND}} |- | ७५७ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/467885.html ३०७४] || ४ डिसेंबर २०१० || {{cr|NZ}} || {{flagicon|IND}} [[आयपीसीएल क्रीडा संकुल मैदान]], [[बडोदा]] || {{cr|IND}} |- | ७५८ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/467886.html ३०७६] || ७ डिसेंबर २०१० || {{cr|NZ}} || {{flagicon|IND}} [[एम. चिन्नास्वामी स्टेडियम, बंगळूर|एम. चिन्नास्वामी स्टेडियम]], [[बंगळूर]] || {{cr|IND}} |- | ७५९ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/467887.html ३०७७] || १० डिसेंबर २०१० || {{cr|NZ}} || {{flagicon|IND}} [[एम.ए. चिदंबरम स्टेडियम, चेन्नई|एम.ए. चिदंबरम स्टेडियम]], [[चेन्नई]] || {{cr|IND}} |- | ७६० ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/463150.html ३०७९] || १२ जानेवारी २०११ || {{cr|RSA}} || {{flagicon|RSA}} [[सहारा स्टेडियम किंग्जमेड, दरबान|किंग्जमेड]], [[दरबान|डर्बन]] || {{cr|RSA}} |- | ७६१ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/463151.html ३०८०] || १५ जानेवारी २०११ || {{cr|RSA}} || {{flagicon|RSA}} [[वॉन्डरर्स स्टेडियम, जोहान्सबर्ग|वॉन्डरर्स स्टेडियम]], [[जोहान्सबर्ग]] || {{cr|IND}} |- | ७६२ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/463152.html ३०८२] || १८ जानेवारी २०११ || {{cr|RSA}} || {{flagicon|RSA}} [[सहारा पार्क न्यूलँड्स|न्यूलँड्स आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट मैदान]], [[केपटाउन]] || {{cr|IND}} |- | ७६३ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/463153.html ३०८४] || २१ जानेवारी २०११ || {{cr|RSA}} || {{flagicon|RSA}} [[सेंट जॉर्जेस ओव्हल]], [[पोर्ट एलिझाबेथ]] || {{cr|RSA}} |- | ७६४ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/463154.html ३०८७] || २३ जानेवारी २०११ || {{cr|RSA}} || {{flagicon|RSA}} [[सुपरस्पोर्ट्स पार्क]], [[सेंच्युरियन]] || {{cr|RSA}} |- style="background:#cfc;" | ७६५ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/433558.html ३१००] || १९ फेब्रुवारी २०११ || {{cr|BAN}} || {{flagicon|BAN}} [[शेर-ए-बांगला क्रिकेट मैदान]], [[ढाका]] || {{cr|IND}} || rowspan=9 | [[२०११ क्रिकेट विश्वचषक]] |- style="background:#cfc;" | ७६६ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/433568.html ३११०] || २७ फेब्रुवारी २०११ || {{cr|ENG}} || {{flagicon|IND}} [[एम. चिन्नास्वामी स्टेडियम, बंगळूर|एम. चिन्नास्वामी स्टेडियम]], [[बंगळूर]] || बरोबरीत |- style="background:#cfc;" | ७६७ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/433578.html ३१२१] || ६ मार्च २०११ || {{cr|IRE}} || {{flagicon|IND}} [[एम. चिन्नास्वामी स्टेडियम, बंगळूर|एम. चिन्नास्वामी स्टेडियम]], [[बंगळूर]] || {{cr|IND}} |- style="background:#cfc;" | ७६८ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/433582.html ३१२४] || ९ मार्च २०११ || {{cr|NED}} || {{flagicon|IND}} [[अरुण जेटली क्रिकेट मैदान]], [[दिल्ली]] || {{cr|IND}} |- style="background:#cfc;" | ७६९ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/433586.html ३१२८] || १२ मार्च २०११ || {{cr|RSA}} || {{flagicon|IND}} [[विदर्भ क्रिकेट असोसिएशन स्टेडियम]], [[नागपूर]] || {{cr|RSA}} |- style="background:#cfc;" | ७७० ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/433599.html ३१४१] || २० मार्च २०११ || {{cr|WIN}} || {{flagicon|IND}} [[एम.ए. चिदंबरम स्टेडियम, चेन्नई|एम.ए. चिदंबरम स्टेडियम]], [[चेन्नई]] || {{cr|IND}} |- style="background:#cfc;" | ७७१ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/433601.html ३१४३] || २४ मार्च २०११ || {{cr|AUS}} || {{flagicon|IND}} [[सरदार पटेल स्टेडियम]], [[अहमदाबाद]] || {{cr|IND}} |- style="background:#cfc;" | ७७२ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/433605.html ३१४७] || ३० मार्च २०११ || {{cr|PAK}} || {{flagicon|IND}} [[पंजाब क्रिकेट असोसिएशन मैदान]], [[मोहाली]] || {{cr|IND}} |- style="background:#cfc;" | ७७३ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/433606.html ३१४८] || २ एप्रिल २०११ || {{cr|SL}} || {{flagicon|IND}} [[वानखेडे स्टेडियम]], [[मुंबई]] || {{cr|IND}} |- | ७७४ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/489221.html ३१५९] || ६ जून २०११ || {{cr|WIN}} || {{flagicon|WIN}} [[क्वीन्स पार्क ओव्हल]], [[पोर्ट ऑफ स्पेन]] || {{cr|IND}} || rowspan=20 | |- | ७७५ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/489222.html ३१६०] || ८ जून २०११ || {{cr|WIN}} || {{flagicon|WIN}} [[क्वीन्स पार्क ओव्हल]], [[पोर्ट ऑफ स्पेन]] || {{cr|IND}} |- | ७७६ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/489223.html ३१६१] || ११ जून २०११ || {{cr|WIN}} || {{flagicon|WIN}} [[सर व्हिव्हियन रिचर्ड्‌स स्टेडियम]], [[अँटिगा]] || {{cr|IND}} |- | ७७७ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/489224.html ३१६२] || १३ जून २०११ || {{cr|WIN}} || {{flagicon|WIN}} [[सर व्हिव्हियन रिचर्ड्‌स स्टेडियम]], [[अँटिगा]] || {{cr|WIN}} |- | ७७८ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/489225.html ३१६३] || १६ जून २०११ || {{cr|WIN}} || {{flagicon|WIN}} [[सबिना पार्क]], [[जमैका]] || {{cr|WIN}} |- | ७७९ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/474477.html ३१८६] || ३ सप्टेंबर २०११ || {{cr|ENG}} || {{flagicon|ENG}} [[रिव्हरसाईड मैदान]], [[चेस्टर-ली-स्ट्रीट]] || अनिर्णित |- | ७८० ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/474478.html ३१८७] || ६ सप्टेंबर २०११ || {{cr|ENG}} || {{flagicon|ENG}} [[रोझ बोल (क्रिकेट मैदान)|रोझ बोल]], [[साउथहँप्टन]] || {{cr|ENG}} |- | ७८१ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/474479.html ३१८९] || ९ सप्टेंबर २०११ || {{cr|ENG}} || {{flagicon|ENG}} [[द ओव्हल]], [[लंडन]] || {{cr|ENG}} |- | ७८२ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/474480.html ३१९१] || ११ सप्टेंबर २०११ || {{cr|ENG}} || {{flagicon|ENG}} [[लॉर्ड्स क्रिकेट मैदान|लॉर्ड्स]], [[लंडन]] || बरोबरीत |- | ७८३ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/474481.html ३१९५] || १६ सप्टेंबर २०११ || {{cr|ENG}} || {{flagicon|Wales}} [[सोफिया गार्डन्स]], [[कार्डिफ]] || {{cr|ENG}} |- | ७८४ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/521218.html ३१९९] || १४ ऑक्टोबर २०११ || {{cr|ENG}} || {{flagicon|IND}} [[राजीव गांधी आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट मैदान]], [[हैदराबाद]] || {{cr|IND}} |- | ७८५ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/521219.html ३२०१] || १७ ऑक्टोबर २०११ || {{cr|ENG}} || {{flagicon|IND}} [[अरुण जेटली क्रिकेट मैदान]], [[दिल्ली]] || {{cr|IND}} |- | ७८६ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/521220.html ३२०५] || २० ऑक्टोबर २०११ || {{cr|ENG}} || {{flagicon|IND}} [[पंजाब क्रिकेट असोसिएशन मैदान]], [[मोहाली]] || {{cr|IND}} |- | ७८७ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/521221.html ३२०७] || २३ ऑक्टोबर २०११ || {{cr|ENG}} || {{flagicon|IND}} [[वानखेडे स्टेडियम]], [[मुंबई]] || {{cr|IND}} |- | ७८८ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/521222.html ३२१०] || २५ ऑक्टोबर २०११ || {{cr|ENG}} || {{flagicon|IND}} [[ईडन गार्डन्स]], [[कोलकाता]] || {{cr|IND}} |- | ७८९ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/536929.html ३२१७] || २९ नोव्हेंबर २०११ || {{cr|WIN}} || {{flagicon|IND}} [[बाराबती स्टेडियम]], [[कटक]] || {{cr|IND}} |- | ७९० ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/536930.html ३२१९] || २ डिसेंबर २०११ || {{cr|WIN}} || {{flagicon|IND}} [[डॉ. वाय.एस. राजशेखर रेड्डी एसीए-व्हिडीसीए क्रिकेट मैदान|डॉ. वाय.एस. राजशेखर रेड्डी क्रिकेट मैदान]], [[विशाखापट्टणम]] || {{cr|IND}} |- | ७९१ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/536931.html ३२२१] || ५ डिसेंबर २०११ || {{cr|WIN}} || {{flagicon|IND}} [[सरदार पटेल स्टेडियम]], [[अहमदाबाद]] || {{cr|WIN}} |- | ७९२ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/536932.html ३२२३] || ८ डिसेंबर २०११ || {{cr|WIN}} || {{flagicon|IND}} [[होळकर क्रिकेट मैदान]], [[इंदूर]] || {{cr|IND}} |- | ७९३ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/536933.html ३२२४] || ११ डिसेंबर २०११ || {{cr|WIN}} || {{flagicon|IND}} [[एम.ए. चिदंबरम स्टेडियम, चेन्नई|एम.ए. चिदंबरम स्टेडियम]], [[चेन्नई]] || {{cr|IND}} |- style="background:#cfc;" | ७९४ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/518956.html ३२३१] || ५ फेब्रुवारी २०१२ || {{cr|AUS}} || {{flagicon|AUS}} [[मेलबर्न क्रिकेट मैदान]], [[मेलबर्न]] || {{cr|AUS}} || rowspan=7 | [[२०१२ कॉमनवेल्थ बँक त्रिकोणी मालिका]] |- style="background:#cfc;" | ७९५ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/518957.html ३२३३] || ८ फेब्रुवारी २०१२ || {{cr|SL}} || {{flagicon|AUS}} [[वाका मैदान]], [[पर्थ]] || {{cr|IND}} |- style="background:#cfc;" | ७९६ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/518959.html ३२३७] || १२ फेब्रुवारी २०१२ || {{cr|AUS}} || {{flagicon|AUS}} [[ॲडलेड ओव्हल]], [[ॲडलेड]] || {{cr|IND}} |- style="background:#cfc;" | ७९७ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/518960.html ३२३९] || १४ फेब्रुवारी २०१२ || {{cr|SL}} || {{flagicon|AUS}} [[ॲडलेड ओव्हल]], [[ॲडलेड]] || बरोबरीत |- style="background:#cfc;" | ७९८ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/518962.html ३२४४] || १९ फेब्रुवारी २०१२ || {{cr|AUS}} || {{flagicon|AUS}} [[ब्रिस्बेन क्रिकेट मैदान|द गॅब्बा]], [[ब्रिस्बेन]] || {{cr|AUS}} |- style="background:#cfc;" | ७९९ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/518963.html ३२४६] || २१ फेब्रुवारी २०१२ || {{cr|SL}} || {{flagicon|AUS}} [[ब्रिस्बेन क्रिकेट मैदान|द गॅब्बा]], [[ब्रिस्बेन]] || {{cr|SL}} |- style="background:#cfc;" | ८०० ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/518965.html ३२५०] || २६ फेब्रुवारी २०१२ || {{cr|AUS}} || {{flagicon|AUS}} [[सिडनी क्रिकेट मैदान]], [[सिडनी]] || {{cr|AUS}} |- ! सामना क्र. ! आंतरराष्ट्रीय एकदिवसीय क्र. ! तारीख ! विरुद्ध संघ ! स्थळ ! विजेता ! स्पर्धेतील भाग |- style="background:#cfc;" | ८०१ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/518966.html ३२५१] || २८ फेब्रुवारी २०१२ || {{cr|SL}} || {{flagicon|AUS}} [[बेलेराइव्ह ओव्हल]], [[होबार्ट]] || {{cr|IND}} || rowspan=1 | [[२०१२ कॉमनवेल्थ बँक त्रिकोणी मालिका]] |- style="background:#cfc;" | ८०२ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/535795.html ३२५९] || १३ मार्च २०१२ || {{cr|SL}} || {{flagicon|BAN}} [[शेर-ए-बांगला क्रिकेट मैदान]], [[ढाका]] || {{cr|IND}} || rowspan=3 | [[२०१२ आशिया चषक]] |- style="background:#cfc;" | ८०३ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/535797.html ३२६१] || १६ मार्च २०१२ || {{cr|BAN}} || {{flagicon|BAN}} [[शेर-ए-बांगला क्रिकेट मैदान]], [[ढाका]] || {{cr|BAN}} |- style="background:#cfc;" | ८०४ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/535798.html ३२६३] || १८ मार्च २०१२ || {{cr|PAK}} || {{flagicon|BAN}} [[शेर-ए-बांगला क्रिकेट मैदान]], [[ढाका]] || {{cr|PAK}} |- | ८०५ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/564781.html ३२९१] || २१ जुलै २०१२ || {{cr|SL}} || {{flagicon|SL}} [[महिंद राजपक्ष आंतरराष्ट्रीय मैदान]], [[हंबन्टोटा]] || {{cr|IND}} || rowspan=13 | |- | ८०६ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/564782.html ३२९२] || २४ जुलै २०१२ || {{cr|SL}} || {{flagicon|SL}} [[महिंद राजपक्ष आंतरराष्ट्रीय मैदान]], [[हंबन्टोटा]] || {{cr|SL}} |- | ८०७ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/564783.html ३२९३] || २८ जुलै २०१२ || {{cr|SL}} || {{flagicon|SL}} [[रणसिंगे प्रेमदासा मैदान]], [[कोलंबो]] || {{cr|IND}} |- | ८०८ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/564784.html ३२९४] || ३१ जुलै २०१२ || {{cr|SL}} || {{flagicon|SL}} [[रणसिंगे प्रेमदासा मैदान]], [[कोलंबो]] || {{cr|IND}} |- | ८०९ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/564785.html ३२९५] || ४ ऑगस्ट २०१२ || {{cr|SL}} || {{flagicon|SL}} [[पलेकेले आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट मैदान]], [[कँडी]] || {{cr|IND}} |- | ८१० ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/589308.html ३३१४] || ३० डिसेंबर २०१२ || {{cr|PAK}} || {{flagicon|IND}} [[एम.ए. चिदंबरम स्टेडियम, चेन्नई|एम.ए. चिदंबरम स्टेडियम]], [[चेन्नई]] || {{cr|PAK}} |- | ८११ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/589309.html ३३१५] || ३ जानेवारी २०१३ || {{cr|PAK}} || {{flagicon|IND}} [[ईडन गार्डन्स]], [[कोलकाता]] || {{cr|PAK}} |- | ८१२ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/589310.html ३३१६] || ६ जानेवारी २०१३ || {{cr|PAK}} || {{flagicon|IND}} [[अरुण जेटली क्रिकेट मैदान]], [[दिल्ली]] || {{cr|IND}} |- | ८१३ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/565812.html ३३१८] || ११ जानेवारी २०१३ || {{cr|ENG}} || {{flagicon|IND}} [[सौराष्ट्र क्रिकेट असोसिएशन मैदान]], [[राजकोट]] || {{cr|ENG}} |- | ८१४ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/565813.html ३३२०] || १५ जानेवारी २०१३ || {{cr|ENG}} || {{flagicon|IND}} [[नेहरू स्टेडियम, कोची|नेहरू स्टेडियम]], [[कोची]] || {{cr|IND}} |- | ८१५ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/565814.html ३३२२] || १९ जानेवारी २०१३ || {{cr|ENG}} || {{flagicon|IND}} [[जेएससीए आंतरराष्ट्रीय मैदान संकुल]], [[रांची]] || {{cr|IND}} |- | ८१६ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/565815.html ३३२७] || २३ जानेवारी २०१३ || {{cr|ENG}} || {{flagicon|IND}} [[पंजाब क्रिकेट असोसिएशन मैदान]], [[मोहाली]] || {{cr|IND}} |- | ८१७ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/565816.html ३३२९] || २७ जानेवारी २०१३ || {{cr|ENG}} || {{flagicon|IND}} [[एच.पी.सी.ए. मैदान]], [[धर्मशाळा]] || {{cr|ENG}} |- style="background:#cfc;" | ८१८ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/578614.html ३३६३] || ६ जून २०१३ || {{cr|RSA}} || {{flagicon|Wales}} [[सोफिया गार्डन्स]], [[कार्डिफ]] || {{cr|IND}} || rowspan=5 | [[२०१३ आय.सी.सी. चॅम्पियन्स ट्रॉफी]] |- style="background:#cfc;" | ८१९ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/578619.html ३३६८] || ११ जून २०१३ || {{cr|WIN}} || {{flagicon|ENG}} [[द ओव्हल]], [[लंडन]] || {{cr|IND}} |- style="background:#cfc;" | ८२० ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/578623.html ३३७२] || १५ जून २०१३ || {{cr|PAK}} || {{flagicon|ENG}} [[एजबॅस्टन मैदान, बर्मिंगहॅम|एजबॅस्टन मैदान]], [[बर्मिंगहॅम]] || {{cr|IND}} |- style="background:#cfc;" | ८२१ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/566947.html ३३७६] || २० जून २०१३ || {{cr|SL}} || {{flagicon|Wales}} [[सोफिया गार्डन्स]], [[कार्डिफ]] || {{cr|IND}} |- style="background:#cfc;" | ८२२ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/566948.html ३३७७] || २३ जून २०१३ || {{cr|ENG}} || {{flagicon|ENG}} [[एजबॅस्टन मैदान, बर्मिंगहॅम|एजबॅस्टन मैदान]], [[बर्मिंगहॅम]] || {{cr|IND}} |- style="background:#cfc;" | ८२३ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/597924.html ३३८०] || ३० जून २०१३ || {{cr|WIN}} || {{flagicon|WIN}} [[सबिना पार्क]], [[जमैका]] || {{cr|WIN}} || rowspan=5 | [[वेस्ट इंडीज त्रिकोणी मालिका, २०१३|२०१३ सेलकॉन मोबाईल ट्रॉफी]] |- style="background:#cfc;" | ८२४ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/597925.html ३३८२] || २ जुलै २०१३ || {{cr|SL}} || {{flagicon|WIN}} [[सबिना पार्क]], [[जमैका]] || {{cr|SL}} |- style="background:#cfc;" | ८२५ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/597926.html ३३८३] || ५ जुलै २०१३ || {{cr|WIN}} || {{flagicon|WIN}} [[क्वीन्स पार्क ओव्हल]], [[पोर्ट ऑफ स्पेन]] || {{cr|IND}} |- style="background:#cfc;" | ८२६ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/597928.html ३३८७] || ९ जुलै २०१३ || {{cr|SL}} || {{flagicon|WIN}} [[क्वीन्स पार्क ओव्हल]], [[पोर्ट ऑफ स्पेन]] || {{cr|IND}} |- style="background:#cfc;" | ८२७ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/597929.html ३३८८] || ११ जुलै २०१३ || {{cr|SL}} || {{flagicon|WIN}} [[क्वीन्स पार्क ओव्हल]], [[पोर्ट ऑफ स्पेन]] || {{cr|IND}} |- | ८२८ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/643665.html ३३९५] || २४ जुलै २०१३ || {{cr|ZIM}} || {{flagicon|ZIM}} [[हरारे स्पोर्ट्स क्लब]], [[हरारे]] || {{cr|IND}} || rowspan=22 | |- | ८२९ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/643667.html ३३९७] || २६ जुलै २०१३ || {{cr|ZIM}} || {{flagicon|ZIM}} [[हरारे स्पोर्ट्स क्लब]], [[हरारे]] || {{cr|IND}} |- | ८३० ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/643669.html ३३९९] || २८ जुलै २०१३ || {{cr|ZIM}} || {{flagicon|ZIM}} [[हरारे स्पोर्ट्स क्लब]], [[हरारे]] || {{cr|IND}} |- | ८३१ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/643675.html ३४०२] || १ ऑगस्ट २०१३ || {{cr|ZIM}} || {{flagicon|ZIM}} [[क्वीन्स स्पोर्ट्स क्लब]], [[बुलावायो]] || {{cr|IND}} |- | ८३२ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/643677.html ३४०३] || ३ ऑगस्ट २०१३ || {{cr|ZIM}} || {{flagicon|ZIM}} [[क्वीन्स स्पोर्ट्स क्लब]], [[बुलावायो]] || {{cr|IND}} |- | ८३३ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/647249.html ३४१९] || १३ ऑक्टोबर २०१३ || {{cr|AUS}} || {{flagicon|IND}} [[महाराष्ट्र क्रिकेट असोसिएशन मैदान]], [[चिंचवड]] || {{cr|AUS}} |- | ८३४ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/647251.html ३४२०] || १६ ऑक्टोबर २०१३ || {{cr|AUS}} || {{flagicon|IND}} [[सवाई मानसिंह मैदान]], [[जयपूर]] || {{cr|IND}} |- | ८३५ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/647253.html ३४२१] || १९ ऑक्टोबर २०१३ || {{cr|AUS}} || {{flagicon|IND}} [[पंजाब क्रिकेट असोसिएशन मैदान]], [[मोहाली]] || {{cr|AUS}} |- | ८३६ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/647255.html ३४२२] || २३ ऑक्टोबर २०१३ || {{cr|AUS}} || {{flagicon|IND}} [[जेएससीए आंतरराष्ट्रीय मैदान संकुल]], [[रांची]] || अनिर्णित |- | ८३७ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/647259.html ३४२४] || ३० ऑक्टोबर २०१३ || {{cr|AUS}} || {{flagicon|IND}} [[विदर्भ क्रिकेट असोसिएशन स्टेडियम]], [[नागपूर]] || {{cr|IND}} |- | ८३८ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/647261.html ३४२८] || २ नोव्हेंबर २०१३ || {{cr|AUS}} || {{flagicon|IND}} [[एम. चिन्नास्वामी स्टेडियम, बंगळूर|एम. चिन्नास्वामी स्टेडियम]], [[बंगळूर]] || {{cr|IND}} |- | ८३९ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/676529.html ३४३६] || २१ नोव्हेंबर २०१३ || {{cr|WIN}} || {{flagicon|IND}} [[नेहरू स्टेडियम, कोची|नेहरू स्टेडियम]], [[कोची]] || {{cr|IND}} |- | ८४० ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/676531.html ३४३७] || २४ नोव्हेंबर २०१३ || {{cr|WIN}} || {{flagicon|IND}} [[डॉ. वाय.एस. राजशेखर रेड्डी एसीए-व्हिडीसीए क्रिकेट मैदान|डॉ. वाय.एस. राजशेखर रेड्डी क्रिकेट मैदान]], [[विशाखापट्टणम]] || {{cr|WIN}} |- | ८४१ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/676533.html ३४३९] || २७ नोव्हेंबर २०१३ || {{cr|WIN}} || {{flagicon|IND}} [[ग्रीन पार्क]], [[कानपूर]] || {{cr|IND}} |- | ८४२ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/648651.html ३४४२] || ५ डिसेंबर २०१३ || {{cr|RSA}} || {{flagicon|RSA}} [[वॉन्डरर्स स्टेडियम, जोहान्सबर्ग|वॉन्डरर्स स्टेडियम]], [[जोहान्सबर्ग]] || {{cr|RSA}} |- | ८४३ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/648653.html ३४४३] || ८ डिसेंबर २०१३ || {{cr|RSA}} || {{flagicon|RSA}} [[सहारा स्टेडियम किंग्जमेड, दरबान|किंग्जमेड]], [[दरबान|डर्बन]] || {{cr|RSA}} |- | ८४४ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/648655.html ३४४४] || ११ डिसेंबर २०१३ || {{cr|RSA}} || {{flagicon|RSA}} [[सुपरस्पोर्ट्स पार्क]], [[सेंच्युरियन]] || अनिर्णित |- | ८४५ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/667641.html ३४५६] || १९ जानेवारी २०१४ || {{cr|NZ}} || {{flagicon|NZ}} [[मॅकलीन पार्क]], [[नेपियर]] || {{cr|NZ}} |- | ८४६ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/667643.html ३४५८] || २२ जानेवारी २०१४ || {{cr|NZ}} || {{flagicon|NZ}} [[सेडन पार्क]], [[हॅमिल्टन, न्यू झीलंड|हॅमिल्टन]] || {{cr|NZ}} |- | ८४७ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/667645.html ३४६२] || २५ जानेवारी २०१४ || {{cr|NZ}} || {{flagicon|NZ}} [[ईडन पार्क]], [[ऑकलंड]] || बरोबरीत |- | ८४८ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/667647.html ३४६५] || २८ जानेवारी २०१४ || {{cr|NZ}} || {{flagicon|NZ}} [[सेडन पार्क]], [[हॅमिल्टन, न्यू झीलंड|हॅमिल्टन]] || {{cr|NZ}} |- | ८४९ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/667649.html ३४६७] || ३१ जानेवारी २०१४ || {{cr|NZ}} || {{flagicon|NZ}} [[वेस्टपॅक मैदान]], [[वेलिंग्टन]] || {{cr|NZ}} |- style="background:#cfc;" | ८५० ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/710293.html ३४७४] || २६ फेब्रुवारी २०१४ || {{cr|BAN}} || {{flagicon|BAN}} [[खान साहेब ओस्मानी मैदान|लक्ष्मी नारायण ठाकूर मैदान]], [[फतुल्ला]] || {{cr|IND}} || rowspan=4 | [[२०१४ आशिया चषक]] |- style="background:#cfc;" | ८५१ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/710297.html ३४७६] || २८ फेब्रुवारी २०१४ || {{cr|SL}} || {{flagicon|BAN}} [[खान साहेब ओस्मानी मैदान|लक्ष्मी नारायण ठाकूर मैदान]], [[फतुल्ला]] || {{cr|SL}} |- style="background:#cfc;" | ८५२ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/710301.html ३४७९] || २ मार्च २०१४ || {{cr|PAK}} || {{flagicon|BAN}} [[शेर-ए-बांगला क्रिकेट मैदान]], [[ढाका]] || {{cr|PAK}} |- style="background:#cfc;" | ८५३ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/710307.html ३४८३] || ५ मार्च २०१४ || {{cr|AFG|२०१३}} || {{flagicon|BAN}} [[शेर-ए-बांगला क्रिकेट मैदान]], [[ढाका]] || {{cr|IND}} |- | ८५४ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/744679.html ३४९७] || १५ जून २०१४ || {{cr|BAN}} || {{flagicon|BAN}} [[शेर-ए-बांगला क्रिकेट मैदान]], [[ढाका]] || {{cr|IND}} || rowspan=15 | |- | ८५५ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/744681.html ३४९८] || १७ जून २०१४ || {{cr|BAN}} || {{flagicon|BAN}} [[शेर-ए-बांगला क्रिकेट मैदान]], [[ढाका]] || {{cr|IND}} |- | ८५६ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/744683.html ३४९९] || १९ जून २०१४ || {{cr|BAN}} || {{flagicon|BAN}} [[शेर-ए-बांगला क्रिकेट मैदान]], [[ढाका]] || अनिर्णित |- | ८५७ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/667723.html ३५१७] || २७ ऑगस्ट २०१४ || {{cr|ENG}} || {{flagicon|Wales}} [[सोफिया गार्डन्स]], [[कार्डिफ]] || {{cr|IND}} |- | ८५८ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/667725.html ३५२०] || ३० ऑगस्ट २०१४ || {{cr|ENG}} || {{flagicon|ENG}} [[ट्रेंट ब्रिज मैदान, नॉटिंगहॅम|ट्रेंट ब्रिज मैदान]], [[नॉटिंगहॅम]] || {{cr|IND}} |- | ८५९ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/667727.html ३५२३] || २ सप्टेंबर २०१४ || {{cr|ENG}} || {{flagicon|ENG}} [[एजबॅस्टन मैदान, बर्मिंगहॅम|एजबॅस्टन मैदान]], [[बर्मिंगहॅम]] || {{cr|IND}} |- | ८६० ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/667729.html ३५२५] || ५ सप्टेंबर २०१४ || {{cr|ENG}} || {{flagicon|ENG}} [[हेडिंग्ले मैदान, लीड्स|हेडिंग्ले मैदान]], [[लीड्स]] || {{cr|ENG}} |- | ८६१ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/770121.html ३५३१] || ८ ऑक्टोबर २०१४ || {{cr|WIN}} || {{flagicon|IND}} [[नेहरू स्टेडियम, कोची|नेहरू स्टेडियम]], [[कोची]] || {{cr|WIN}} |- | ८६२ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/770123.html ३५३३] || ११ ऑक्टोबर २०१४ || {{cr|WIN}} || {{flagicon|IND}} [[अरुण जेटली क्रिकेट मैदान]], [[दिल्ली]] || {{cr|IND}} |- | ८६३ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/770127.html ३५३५] || १७ ऑक्टोबर २०१४ || {{cr|WIN}} || {{flagicon|IND}} [[एच.पी.सी.ए. मैदान]], [[धर्मशाळा]] || {{cr|IND}} |- | ८६४ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/792289.html ३५३९] || २ नोव्हेंबर २०१४ || {{cr|SL}} || {{flagicon|IND}} [[बाराबती स्टेडियम]], [[कटक]] || {{cr|IND}} |- | ८६५ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/792291.html ३५४०] || ६ नोव्हेंबर २०१४ || {{cr|SL}} || {{flagicon|IND}} [[सरदार पटेल स्टेडियम]], [[अहमदाबाद]] || {{cr|IND}} |- | ८६६ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/792293.html ३५४३] || ९ नोव्हेंबर २०१४ || {{cr|SL}} || {{flagicon|IND}} [[राजीव गांधी आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट मैदान]], [[हैदराबाद]] || {{cr|IND}} |- | ८६७ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/792295.html ३५४४] || १३ नोव्हेंबर २०१४ || {{cr|SL}} || {{flagicon|IND}} [[ईडन गार्डन्स]], [[कोलकाता]] || {{cr|IND}} |- | ८६८ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/792297.html ३५४७] || १६ नोव्हेंबर २०१४ || {{cr|SL}} || {{flagicon|IND}} [[जेएससीए आंतरराष्ट्रीय मैदान संकुल]], [[रांची]] || {{cr|IND}} |- style="background:#cfc;" | ८६९ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/754749.html ३५८२] || १८ जानेवारी २०१५ || {{cr|AUS}} || {{flagicon|AUS}} [[मेलबर्न क्रिकेट मैदान]], [[मेलबर्न]] || {{cr|AUS}} || rowspan=4 | [[कार्लटन मिड त्रिकोणी मालिका, २०१५]] |- style="background:#cfc;" | ८७० ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/754753.html ३५८६] || २० जानेवारी २०१५ || {{cr|ENG}} || {{flagicon|AUS}} [[ब्रिस्बेन क्रिकेट मैदान|द गॅब्बा]], [[ब्रिस्बेन]] || {{cr|ENG}} |- style="background:#cfc;" | ८७१ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/754757.html ३५९२] || २६ जानेवारी २०१५ || {{cr|AUS}} || {{flagicon|AUS}} [[सिडनी क्रिकेट मैदान]], [[सिडनी]] || अनिर्णित |- style="background:#cfc;" | ८७२ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/754759.html ३५९५] || ३० जानेवारी २०१५ || {{cr|ENG}} || {{flagicon|AUS}} [[वाका मैदान]], [[पर्थ]] || {{cr|ENG}} |- style="background:#cfc;" | ८७३ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/656405.html ३६०२] || १५ फेब्रुवारी २०१५ || {{cr|PAK}} || {{flagicon|AUS}} [[ॲडलेड ओव्हल]], [[ॲडलेड]] || {{cr|IND}} || rowspan=8 | [[२०१५ क्रिकेट विश्वचषक]] |- style="background:#cfc;" | ८७४ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/656423.html ३६१०] || २२ फेब्रुवारी २०१५ || {{cr|RSA}} || {{flagicon|AUS}} [[मेलबर्न क्रिकेट मैदान]], [[मेलबर्न]] || {{cr|IND}} |- style="background:#cfc;" | ८७५ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/656439.html ३६१८] || २८ फेब्रुवारी २०१५ || {{cr|UAE}} || {{flagicon|AUS}} [[वाका मैदान]], [[पर्थ]] || {{cr|IND}} |- style="background:#cfc;" | ८७६ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/656453.html ३६२५] || ६ मार्च २०१५ || {{cr|WIN}} || {{flagicon|AUS}} [[वाका मैदान]], [[पर्थ]] || {{cr|IND}} |- style="background:#cfc;" | ८७७ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/656465.html ३६३१] || १० मार्च २०१५ || {{cr|IRE}} || {{flagicon|NZ}} [[सेडन पार्क]], [[हॅमिल्टन, न्यू झीलंड|हॅमिल्टन]] || {{cr|IND}} |- style="background:#cfc;" | ८७८ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/656475.html ३६३६] || १४ मार्च २०१५ || {{cr|ZIM}} || {{flagicon|NZ}} [[ईडन पार्क]], [[ऑकलंड]] || {{cr|IND}} |- style="background:#cfc;" | ८७९ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/656485.html ३६४१] || १९ मार्च २०१५ || {{cr|BAN}} || {{flagicon|AUS}} [[मेलबर्न क्रिकेट मैदान]], [[मेलबर्न]] || {{cr|IND}} |- style="background:#cfc;" | ८८० ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/656493.html ३६४५] || २६ मार्च २०१५ || {{cr|AUS}} || {{flagicon|AUS}} [[सिडनी क्रिकेट मैदान]], [[सिडनी]] || {{cr|AUS}} |- | ८८१ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/870731.html ३६५८] || १८ जून २०१५ || {{cr|BAN}} || {{flagicon|BAN}} [[शेर-ए-बांगला क्रिकेट मैदान]], [[ढाका]] || {{cr|BAN}} || rowspan=20 | |- | ८८२ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/870733.html ३६६०] || २१ जून २०१५ || {{cr|BAN}} || {{flagicon|BAN}} [[शेर-ए-बांगला क्रिकेट मैदान]], [[ढाका]] || {{cr|BAN}} |- | ८८३ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/870735.html ३६६१] || २४ जून २०१५ || {{cr|BAN}} || {{flagicon|BAN}} [[शेर-ए-बांगला क्रिकेट मैदान]], [[ढाका]] || {{cr|IND}} |- | ८८४ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/885959.html ३६६२] || १० जुलै २०१५ || {{cr|ZIM}} || {{flagicon|ZIM}} [[हरारे स्पोर्ट्स क्लब]], [[हरारे]] || {{cr|IND}} |- | ८८५ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/885965.html ३६६५] || १२ जुलै २०१५ || {{cr|ZIM}} || {{flagicon|ZIM}} [[हरारे स्पोर्ट्स क्लब]], [[हरारे]] || {{cr|IND}} |- | ८८६ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/885967.html ३६६७] || १४ जुलै २०१५ || {{cr|ZIM}} || {{flagicon|ZIM}} [[हरारे स्पोर्ट्स क्लब]], [[हरारे]] || {{cr|IND}} |- | ८८७ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/903593.html ३६८९] || ११ ऑक्टोबर २०१५ || {{cr|RSA}} || {{flagicon|IND}} [[ग्रीन पार्क]], [[कानपूर]] || {{cr|RSA}} |- | ८८८ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/903595.html ३६९२] || १४ ऑक्टोबर २०१५ || {{cr|RSA}} || {{flagicon|IND}} [[होळकर क्रिकेट मैदान]], [[इंदूर]] || {{cr|IND}} |- | ८८९ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/903597.html ३६९५] || १८ ऑक्टोबर २०१५ || {{cr|RSA}} || {{flagicon|IND}} [[सौराष्ट्र क्रिकेट असोसिएशन मैदान]], [[राजकोट]] || {{cr|RSA}} |- | ८९० ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/903599.html ३६९८] || २२ ऑक्टोबर २०१५ || {{cr|RSA}} || {{flagicon|IND}} [[एम.ए. चिदंबरम स्टेडियम, चेन्नई|एम.ए. चिदंबरम स्टेडियम]], [[चेन्नई]] || {{cr|IND}} |- | ८९१ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/903601.html ३७००] || २५ ऑक्टोबर २०१५ || {{cr|RSA}} || {{flagicon|IND}} [[वानखेडे स्टेडियम]], [[मुंबई]] || {{cr|RSA}} |- | ८९२ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/895807.html ३७२३] || १२ जानेवारी २०१६ || {{cr|AUS}} || {{flagicon|AUS}} [[वाका मैदान]], [[पर्थ]] || {{cr|AUS}} |- | ८९३ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/895809.html ३७२४] || १५ जानेवारी २०१६ || {{cr|AUS}} || {{flagicon|AUS}} [[ब्रिस्बेन क्रिकेट मैदान|द गॅब्बा]], [[ब्रिस्बेन]] || {{cr|AUS}} |- | ८९४ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/895811.html ३७२५] || १७ जानेवारी २०१६ || {{cr|AUS}} || {{flagicon|AUS}} [[मेलबर्न क्रिकेट मैदान]], [[मेलबर्न]] || {{cr|AUS}} |- | ८९५ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/895813.html ३७२६] || २० जानेवारी २०१६ || {{cr|AUS}} || {{flagicon|AUS}} [[मानुका ओव्हल]], [[कॅनबेरा]] || {{cr|AUS}} |- | ८९६ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/895815.html ३७२७] || २३ जानेवारी २०१६ || {{cr|AUS}} || {{flagicon|AUS}} [[सिडनी क्रिकेट मैदान]], [[सिडनी]] || {{cr|IND}} |- | ८९७ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1007649.html ३७४२] || ११ जून २०१६ || {{cr|ZIM}} || {{flagicon|ZIM}} [[हरारे स्पोर्ट्स क्लब]], [[हरारे]] || {{cr|IND}} |- | ८९८ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1007651.html ३७४४] || १३ जून २०१६ || {{cr|ZIM}} || {{flagicon|ZIM}} [[हरारे स्पोर्ट्स क्लब]], [[हरारे]] || {{cr|IND}} |- | ८९९ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1007653.html ३७४६] || १५ जून २०१६ || {{cr|ZIM}} || {{flagicon|ZIM}} [[हरारे स्पोर्ट्स क्लब]], [[हरारे]] || {{cr|IND}} |- | ९०० ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1030219.html ३७९६] || १६ ऑक्टोबर २०१६ || {{cr|NZ}} || {{flagicon|IND}} [[एच.पी.सी.ए. मैदान]], [[धर्मशाळा]] || {{cr|IND}} |- ! सामना क्र. ! आंतरराष्ट्रीय एकदिवसीय क्र. ! तारीख ! विरुद्ध संघ ! स्थळ ! विजेता ! स्पर्धेतील भाग |- | ९०१ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1030221.html ३७९७] || २० ऑक्टोबर २०१६ || {{cr|NZ}} || {{flagicon|IND}} [[अरुण जेटली क्रिकेट मैदान]], [[दिल्ली]] || {{cr|NZ}} || rowspan=7 | |- | ९०२ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1030223.html ३७९८] || २३ ऑक्टोबर २०१६ || {{cr|NZ}} || {{flagicon|IND}} [[पंजाब क्रिकेट असोसिएशन मैदान]], [[मोहाली]] || {{cr|IND}} |- | ९०३ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1030225.html ३७९९] || २६ ऑक्टोबर २०१६ || {{cr|NZ}} || {{flagicon|IND}} [[जेएससीए आंतरराष्ट्रीय मैदान संकुल]], [[रांची]] || {{cr|NZ}} |- | ९०४ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1030227.html ३८००] || २९ ऑक्टोबर २०१६ || {{cr|NZ}} || {{flagicon|IND}} [[डॉ. वाय.एस. राजशेखर रेड्डी एसीए-व्हिडीसीए क्रिकेट मैदान|डॉ. वाय.एस. राजशेखर रेड्डी क्रिकेट मैदान]], [[विशाखापट्टणम]] || {{cr|IND}} |- | ९०५ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1034819.html ३८१९] || १५ जानेवारी २०१७ || {{cr|ENG}} || {{flagicon|IND}} [[महाराष्ट्र क्रिकेट असोसिएशन मैदान]], [[चिंचवड]] || {{cr|IND}} |- | ९०६ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1034821.html ३८२१] || १९ जानेवारी २०१७ || {{cr|ENG}} || {{flagicon|IND}} [[बाराबती स्टेडियम]], [[कटक]] || {{cr|IND}} |- | ९०७ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1034823.html ३८२४] || २२ जानेवारी २०१७ || {{cr|ENG}} || {{flagicon|IND}} [[ईडन गार्डन्स]], [[कोलकाता]] || {{cr|ENG}} |- style="background:#cfc;" | ९०८ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1022353.html ३८७८] || ४ जून २०१७ || {{cr|PAK}} || {{flagicon|ENG}} [[एजबॅस्टन मैदान, बर्मिंगहॅम|एजबॅस्टन मैदान]], [[बर्मिंगहॅम]] || {{cr|IND}} || rowspan=5 | [[२०१७ आय.सी.सी. चॅम्पियन्स ट्रॉफी]] |- style="background:#cfc;" | ९०९ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1022361.html ३८८२] || ८ जून २०१७ || {{cr|SL}} || {{flagicon|ENG}} [[द ओव्हल]], [[लंडन]] || {{cr|SL}} |- style="background:#cfc;" | ९१० ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1022367.html ३८८६] || ११ जून २०१७ || {{cr|RSA}} || {{flagicon|ENG}} [[द ओव्हल]], [[लंडन]] || {{cr|IND}} |- style="background:#cfc;" | ९११ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1022373.html ३८९१] || १५ जून २०१७ || {{cr|BAN}} || {{flagicon|ENG}} [[एजबॅस्टन मैदान, बर्मिंगहॅम|एजबॅस्टन मैदान]], [[बर्मिंगहॅम]] || {{cr|IND}} |- style="background:#cfc;" | ९१२ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1022375.html ३८९४] || १८ जून २०१७ || {{cr|PAK}} || {{flagicon|ENG}} [[द ओव्हल]], [[लंडन]] || {{cr|PAK}} |- | ९१३ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1098206.html ३८९५] || २३ जून २०१७ || {{cr|WIN}} || {{flagicon|WIN}} [[क्वीन्स पार्क ओव्हल]], [[पोर्ट ऑफ स्पेन]] || अनिर्णित || rowspan=30 | |- | ९१४ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1098207.html ३८९६] || २५ जून २०१७ || {{cr|WIN}} || {{flagicon|WIN}} [[क्वीन्स पार्क ओव्हल]], [[पोर्ट ऑफ स्पेन]] || {{cr|IND}} |- | ९१५ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1098208.html ३८९८] || ३० जून २०१७ || {{cr|WIN}} || {{flagicon|WIN}} [[सर व्हिव्हियन रिचर्ड्‌स स्टेडियम]], [[अँटिगा]] || {{cr|IND}} |- | ९१६ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1098209.html ३९००] || २ जुलै २०१७ || {{cr|WIN}} || {{flagicon|WIN}} [[सर व्हिव्हियन रिचर्ड्‌स स्टेडियम]], [[अँटिगा]] || {{cr|WIN}} |- | ९१७ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1098210.html ३९०२] || ६ जुलै २०१७ || {{cr|WIN}} || {{flagicon|WIN}} [[सबिना पार्क]], [[जमैका]] || {{cr|IND}} |- | ९१८ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1109605.html ३९०५] || २० ऑगस्ट २०१७ || {{cr|SL}} || {{flagicon|SL}} [[रणगीरी डंबुला आंतरराष्ट्रीय मैदान]], [[डंबुला]] || {{cr|IND}} |- | ९१९ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1109606.html ३९०६] || २४ ऑगस्ट २०१७ || {{cr|SL}} || {{flagicon|SL}} [[पलेकेले आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट मैदान]], [[कँडी]] || {{cr|IND}} |- | ९२० ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1109607.html ३९०७] || २७ ऑगस्ट २०१७ || {{cr|SL}} || {{flagicon|SL}} [[पलेकेले आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट मैदान]], [[कँडी]] || {{cr|IND}} |- | ९२१ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1109608.html ३९०८] || ३१ ऑगस्ट २०१७ || {{cr|SL}} || {{flagicon|SL}} [[रणसिंगे प्रेमदासा मैदान]], [[कोलंबो]] || {{cr|IND}} |- | ९२२ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1109609.html ३९०९] || ३ सप्टेंबर २०१७ || {{cr|SL}} || {{flagicon|SL}} [[रणसिंगे प्रेमदासा मैदान]], [[कोलंबो]] || {{cr|IND}} |- | ९२३ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1119496.html ३९१०] || १७ सप्टेंबर २०१७ || {{cr|AUS}} || {{flagicon|IND}} [[एम.ए. चिदंबरम स्टेडियम, चेन्नई|एम.ए. चिदंबरम स्टेडियम]], [[चेन्नई]] || {{cr|IND}} |- | ९२४ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1119497.html ३९१२] || २१ सप्टेंबर २०१७ || {{cr|AUS}} || {{flagicon|IND}} [[ईडन गार्डन्स]], [[कोलकाता]] || {{cr|IND}} |- | ९२५ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1119498.html ३९१४] || २४ सप्टेंबर २०१७ || {{cr|AUS}} || {{flagicon|IND}} [[होळकर क्रिकेट मैदान]], [[इंदूर]] || {{cr|IND}} |- | ९२६ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1119499.html ३९१७] || २८ सप्टेंबर २०१७ || {{cr|AUS}} || {{flagicon|IND}} [[एम. चिन्नास्वामी स्टेडियम]], [[बंगळूर]] || {{cr|AUS}} |- | ९२७ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1119500.html ३९१९] || १ ऑक्टोबर २०१७ || {{cr|AUS}} || {{flagicon|IND}} [[विदर्भ क्रिकेट असोसिएशन स्टेडियम]], [[नागपूर]] || {{cr|IND}} |- | ९२८ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1120090.html ३९२८] || २२ ऑक्टोबर २०१७ || {{cr|NZ}} || {{flagicon|IND}} [[वानखेडे स्टेडियम]], [[मुंबई]] || {{cr|NZ}} |- | ९२९ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1120091.html ३९३१] || २५ ऑक्टोबर २०१७ || {{cr|NZ}} || {{flagicon|IND}} [[महाराष्ट्र क्रिकेट असोसिएशन मैदान]], [[चिंचवड]] || {{cr|IND}} |- | ९३० ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1120092.html ३९३२] || २९ ऑक्टोबर २०१७ || {{cr|NZ}} || {{flagicon|IND}} [[ग्रीन पार्क]], [[कानपूर]] || {{cr|IND}} |- | ९३१ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1122726.html ३९३९] || १० डिसेंबर २०१७ || {{cr|SL}} || {{flagicon|IND}} [[एच.पी.सी.ए. मैदान]], [[धर्मशाळा]] || {{cr|SL}} |- | ९३२ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1122727.html ३९४१] || १३ डिसेंबर २०१७ || {{cr|SL}} || {{flagicon|IND}} [[पंजाब क्रिकेट असोसिएशन मैदान]], [[मोहाली]] || {{cr|IND}} |- | ९३३ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1122728.html ३९४२] || १७ डिसेंबर २०१७ || {{cr|SL}} || {{flagicon|IND}} [[डॉ. वाय.एस. राजशेखर रेड्डी एसीए-व्हिडीसीए क्रिकेट मैदान|डॉ. वाय.एस. राजशेखर रेड्डी क्रिकेट मैदान]], [[विशाखापट्टणम]] || {{cr|IND}} |- | ९३४ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1122279.html ३९६९] || १ फेब्रुवारी २०१८ || {{cr|RSA}} || {{flagicon|RSA}} [[सहारा स्टेडियम किंग्जमेड, दरबान|किंग्जमेड]], [[दरबान|डर्बन]] || {{cr|IND}} |- | ९३५ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1122280.html ३९७०] || ४ फेब्रुवारी २०१८ || {{cr|RSA}} || {{flagicon|RSA}} [[सुपरस्पोर्ट्स पार्क]], [[सेंच्युरियन]] || {{cr|IND}} |- | ९३६ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1122281.html ३९७१] || ७ फेब्रुवारी २०१८ || {{cr|RSA}} || {{flagicon|RSA}} [[सहारा पार्क न्यूलँड्स|न्यूलँड्स आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट मैदान]], [[केपटाउन]] || {{cr|IND}} |- | ९३७ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1122282.html ३९७३] || १० फेब्रुवारी २०१८ || {{cr|RSA}} || {{flagicon|RSA}} [[वॉन्डरर्स स्टेडियम, जोहान्सबर्ग|वॉन्डरर्स स्टेडियम]], [[जोहान्सबर्ग]] || {{cr|RSA}} |- | ९३८ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1122283.html ३९७६] || १३ फेब्रुवारी २०१८ || {{cr|RSA}} || {{flagicon|RSA}} [[सेंट जॉर्जेस ओव्हल]], [[पोर्ट एलिझाबेथ]] || {{cr|IND}} |- | ९३९ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1122284.html ३९७८] || १६ फेब्रुवारी २०१८ || {{cr|RSA}} || {{flagicon|RSA}} [[सुपरस्पोर्ट्स पार्क]], [[सेंच्युरियन]] || {{cr|IND}} |- | ९४० ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1119546.html ४०१४] || १२ जुलै २०१८ || {{cr|ENG}} || {{flagicon|ENG}} [[ट्रेंट ब्रिज मैदान, नॉटिंगहॅम|ट्रेंट ब्रिज मैदान]], [[नॉटिंगहॅम]] || {{cr|IND}} |- | ९४१ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1119547.html ४०१६] || १४ जुलै २०१८ || {{cr|ENG}} || {{flagicon|ENG}} [[लॉर्ड्स क्रिकेट मैदान|लॉर्ड्स]], [[लंडन]] || {{cr|ENG}} |- | ९४२ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1119548.html ४०१८] || १७ जुलै २०१८ || {{cr|ENG}} || {{flagicon|ENG}} [[हेडिंग्ले मैदान, लीड्स|हेडिंग्ले मैदान]], [[लीड्स]] || {{cr|ENG}} |- style="background:#cfc;" | ९४३ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1153246.html ४०३९] || १८ सप्टेंबर २०१८ || {{cr|HK}} || {{flagicon|UAE}} [[दुबई आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट स्टेडियम]], [[दुबई]] || {{cr|IND}} || rowspan=6 | [[२०१८ आशिया चषक]] |- style="background:#cfc;" | ९४४ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1153247.html ४०४०] || १९ सप्टेंबर २०१८ || {{cr|PAK}} || {{flagicon|UAE}} [[दुबई आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट स्टेडियम]], [[दुबई]] || {{cr|IND}} |- style="background:#cfc;" | ९४५ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1153249.html ४०४२] || २१ सप्टेंबर २०१८ || {{cr|BAN}} || {{flagicon|UAE}} [[दुबई आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट स्टेडियम]], [[दुबई]] || {{cr|IND}} |- style="background:#cfc;" | ९४६ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1153251.html ४०४४] || २३ सप्टेंबर २०१८ || {{cr|PAK}} || {{flagicon|UAE}} [[दुबई आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट स्टेडियम]], [[दुबई]] || {{cr|IND}} |- style="background:#cfc;" | ९४७ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1153253.html ४०४६] || २५ सप्टेंबर २०१८ || {{cr|AFG|२०१३}} || {{flagicon|UAE}} [[दुबई आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट स्टेडियम]], [[दुबई]] || बरोबरीत |- style="background:#cfc;" | ९४८ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1153255.html ४०४८] || २८ सप्टेंबर २०१८ || {{cr|BAN}} || {{flagicon|UAE}} [[दुबई आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट स्टेडियम]], [[दुबई]] || {{cr|IND}} |- | ९४९ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1157754.html ४०५६] || २१ ऑक्टोबर २०१८ || {{cr|WIN}} || {{flagicon|IND}} [[बर्सापारा क्रिकेट मैदान]], [[गुवाहाटी]] || {{cr|IND}} || rowspan=18 | |- | ९५० ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1157755.html ४०५९] || २४ ऑक्टोबर २०१८ || {{cr|WIN}} || {{flagicon|IND}} [[डॉ. वाय.एस. राजशेखर रेड्डी एसीए-व्हिडीसीए क्रिकेट मैदान|डॉ. वाय.एस. राजशेखर रेड्डी क्रिकेट मैदान]], [[विशाखापट्टणम]] || बरोबरीत |- | ९५१ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1157756.html ४०६२] || २७ ऑक्टोबर २०१८ || {{cr|WIN}} || {{flagicon|IND}} [[महाराष्ट्र क्रिकेट असोसिएशन मैदान]], [[चिंचवड]] || {{cr|WIN}} |- | ९५२ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1157757.html ४०६३] || २९ ऑक्टोबर २०१८ || {{cr|WIN}} || {{flagicon|IND}} [[ब्रेबॉर्न स्टेडियम]], [[मुंबई]] || {{cr|IND}} |- | ९५३ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1157758.html ४०६४] || १ नोव्हेंबर २०१८ || {{cr|WIN}} || {{flagicon|IND}} [[ग्रीनफील्ड आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट स्टेडियम]], [[तिरुवनंतपुरम]] || {{cr|IND}} |- | ९५४ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1144997.html ४०७७] || १२ जानेवारी २०१९ || {{cr|AUS}} || {{flagicon|AUS}} [[सिडनी क्रिकेट मैदान]], [[सिडनी]] || {{cr|AUS}} |- | ९५५ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1144998.html ४०७८] || १५ जानेवारी २०१९ || {{cr|AUS}} || {{flagicon|AUS}} [[ॲडलेड ओव्हल]], [[ॲडलेड]] || {{cr|IND}} |- | ९५६ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1144999.html ४०७९] || १८ जानेवारी २०१९ || {{cr|AUS}} || {{flagicon|AUS}} [[मेलबर्न क्रिकेट मैदान]], [[मेलबर्न]] || {{cr|IND}} |- | ९५७ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1153691.html ४०८२] || २३ जानेवारी २०१९ || {{cr|NZ}} || {{flagicon|NZ}} [[मॅकलीन पार्क]], [[नेपियर]] || {{cr|IND}} |- | ९५८ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1153692.html ४०८५] || २६ जानेवारी २०१९ || {{cr|NZ}} || {{flagicon|NZ}} [[बे ओव्हल]], [[माऊंट माउंगानुई]] || {{cr|IND}} |- | ९५९ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1153693.html ४०८८] || २८ जानेवारी २०१९ || {{cr|NZ}} || {{flagicon|NZ}} [[बे ओव्हल]], [[माऊंट माउंगानुई]] || {{cr|IND}} |- | ९६० ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1153694.html ४०९१] || ३१ जानेवारी २०१९ || {{cr|NZ}} || {{flagicon|NZ}} [[सेडन पार्क]], [[हॅमिल्टन, न्यू झीलंड|हॅमिल्टन]] || {{cr|NZ}} |- | ९६१ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1153695.html ४०९२] || ३ फेब्रुवारी २०१९ || {{cr|NZ}} || {{flagicon|NZ}} [[वेस्टपॅक मैदान]], [[वेलिंग्टन]] || {{cr|IND}} |- | ९६२ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1168242.html ४१०२] || २ मार्च २०१९ || {{cr|AUS}} || {{flagicon|IND}} [[राजीव गांधी आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट मैदान]], [[हैदराबाद]] || {{cr|IND}} |- | ९६३ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1168243.html ४१०६] || ५ मार्च २०१९ || {{cr|AUS}} || {{flagicon|IND}} [[विदर्भ क्रिकेट असोसिएशन स्टेडियम]], [[नागपूर]] || {{cr|IND}} |- | ९६४ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1168244.html ४१०९] || ८ मार्च २०१९ || {{cr|AUS}} || {{flagicon|IND}} [[जेएससीए आंतरराष्ट्रीय मैदान संकुल]], [[रांची]] || {{cr|AUS}} |- | ९६५ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1168245.html ४१११] || १० मार्च २०१९ || {{cr|AUS}} || {{flagicon|IND}} [[पंजाब क्रिकेट असोसिएशन मैदान]], [[मोहाली]] || {{cr|AUS}} |- | ९६६ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1168246.html ४११३] || १३ मार्च २०१९ || {{cr|AUS}} || {{flagicon|IND}} [[अरुण जेटली क्रिकेट मैदान]], [[दिल्ली]] || {{cr|AUS}} |- style="background:#cfc;" | ९६७ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1144490.html ४१५०] || ५ जून २०१९ || {{cr|RSA}} || {{flagicon|ENG}} [[रोझ बोल (क्रिकेट मैदान)|रोझ बोल]], [[साउथहँप्टन]] || {{cr|IND}} || rowspan=9 | [[२०१९ क्रिकेट विश्वचषक]] |- style="background:#cfc;" | ९६८ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1144496.html ४१५५] || ९ जून २०१९ || {{cr|AUS}} || {{flagicon|ENG}} [[द ओव्हल]], [[लंडन]] || {{cr|IND}} |- style="background:#cfc;" | ९६९ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1144504.html ४१६१] || १६ जून २०१९ || {{cr|PAK}} || {{flagicon|ENG}} [[ओल्ड ट्रॅफर्ड क्रिकेट मैदान]], [[मँचेस्टर]] || {{cr|IND}} |- style="background:#cfc;" | ९७० ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1144510.html ४१६९] || २२ जून २०१९ || {{cr|AFG|२०१३}} || {{flagicon|ENG}} [[रोझ बोल (क्रिकेट मैदान)|रोझ बोल]], [[साउथहँप्टन]] || {{cr|IND}} |- style="background:#cfc;" | ९७१ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1144516.html ४१७५] || २७ जून २०१९ || {{cr|WIN}} || {{flagicon|ENG}} [[ओल्ड ट्रॅफर्ड क्रिकेट मैदान]], [[मँचेस्टर]] || {{cr|IND}} |- style="background:#cfc;" | ९७२ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1144520.html ४१७९] || ३० जून २०१९ || {{cr|ENG}} || {{flagicon|ENG}} [[एजबॅस्टन मैदान, बर्मिंगहॅम|एजबॅस्टन मैदान]], [[बर्मिंगहॅम]] || {{cr|ENG}} |- style="background:#cfc;" | ९७३ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1144522.html ४१८२] || २ जुलै २०१९ || {{cr|BAN}} || {{flagicon|ENG}} [[एजबॅस्टन मैदान, बर्मिंगहॅम|एजबॅस्टन मैदान]], [[बर्मिंगहॅम]] || {{cr|IND}} |- style="background:#cfc;" | ९७४ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1144526.html ४१८७] || ६ जुलै २०१९ || {{cr|SL}} || {{flagicon|ENG}} [[हेडिंग्ले मैदान, लीड्स|हेडिंग्ले मैदान]], [[लीड्स]] || {{cr|IND}} |- style="background:#cfc;" | ९७५ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1144528.html ४१९०] || ९-१० जुलै २०१९ || {{cr|NZ}} || {{flagicon|ENG}} [[ओल्ड ट्रॅफर्ड क्रिकेट मैदान]], [[मँचेस्टर]] || {{cr|NZ}} |- | ९७६ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1188624.html ४१९६] || ८ ऑगस्ट २०१९ || {{cr|WIN}} || {{flagicon|WIN}} [[प्रोव्हिडन्स मैदान]], [[गयाना]] || अनिर्णित || rowspan=25 | |- | ९७७ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1188625.html ४१९७] || ११ ऑगस्ट २०१९ || {{cr|WIN}} || {{flagicon|WIN}} [[क्वीन्स पार्क ओव्हल]], [[पोर्ट ऑफ स्पेन]] || {{cr|IND}} |- | ९७८ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1188626.html ४१९९] || १४ ऑगस्ट २०१९ || {{cr|WIN}} || {{flagicon|WIN}} [[क्वीन्स पार्क ओव्हल]], [[पोर्ट ऑफ स्पेन]] || {{cr|IND}} |- | ९७९ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1187021.html ४२२१] || १५ डिसेंबर २०१९ || {{cr|WIN}} || {{flagicon|IND}} [[एम.ए. चिदंबरम स्टेडियम, चेन्नई|एम.ए. चिदंबरम स्टेडियम]], [[चेन्नई]] || {{cr|WIN}} |- | ९८० ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1187022.html ४२२२] || १८ डिसेंबर २०१९ || {{cr|WIN}} || {{flagicon|IND}} [[डॉ. वाय.एस. राजशेखर रेड्डी एसीए-व्हिडीसीए क्रिकेट मैदान|डॉ. वाय.एस. राजशेखर रेड्डी क्रिकेट मैदान]], [[विशाखापट्टणम]] || {{cr|IND}} |- | ९८१ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1187023.html ४२२३] || २२ डिसेंबर २०१९ || {{cr|WIN}} || {{flagicon|IND}} [[बाराबती स्टेडियम]], [[कटक]] || {{cr|IND}} |- | ९८२ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1187027.html ४२३१] || १४ जानेवारी २०२० || {{cr|AUS}} || {{flagicon|IND}} [[वानखेडे स्टेडियम]], [[मुंबई]] || {{cr|AUS}} |- | ९८३ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1187028.html ४२३२] || १७ जानेवारी २०२० || {{cr|AUS}} || {{flagicon|IND}} [[सौराष्ट्र क्रिकेट असोसिएशन मैदान]], [[राजकोट]] || {{cr|IND}} |- | ९८४ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1187029.html ४२३३] || १९ जानेवारी २०२० || {{cr|AUS}} || {{flagicon|IND}} [[एम. चिन्नास्वामी स्टेडियम, बंगळूर|एम. चिन्नास्वामी स्टेडियम]], [[बंगळूर]] || {{cr|IND}} |- | ९८५ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1187682.html ४२३५] || ५ फेब्रुवारी २०२० || {{cr|NZ}} || {{flagicon|NZ}} [[सेडन पार्क]], [[हॅमिल्टन, न्यू झीलंड|हॅमिल्टन]] || {{cr|NZ}} |- | ९८६ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1187683.html ४२३९] || ८ फेब्रुवारी २०२० || {{cr|NZ}} || {{flagicon|NZ}} [[ईडन पार्क]], [[ऑकलंड]] || {{cr|NZ}} |- | ९८७ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1187684.html ४२४३] || ११ फेब्रुवारी २०२० || {{cr|NZ}} || {{flagicon|NZ}} [[बे ओव्हल]], [[माऊंट माउंगानुई]] || {{cr|NZ}} |- | ९८८ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1223955.html ४२६५] || २७ नोव्हेंबर २०२० || {{cr|AUS}} || {{flagicon|AUS}} [[सिडनी क्रिकेट मैदान]], [[सिडनी]] || {{cr|AUS}} |- | ९८९ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1223956.html ४२६६] || २९ नोव्हेंबर २०२० || {{cr|AUS}} || {{flagicon|AUS}} [[सिडनी क्रिकेट मैदान]], [[सिडनी]] || {{cr|AUS}} |- | ९९० ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1223957.html ४२६७] || २ डिसेंबर २०२० || {{cr|AUS}} || {{flagicon|AUS}} [[मानुका ओव्हल]], [[कॅनबेरा]] || {{cr|IND}} |- | ९९१ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1243393.html ४२८१] || २३ मार्च २०२१ || {{cr|ENG}} || {{flagicon|IND}} [[महाराष्ट्र क्रिकेट असोसिएशन मैदान]], [[चिंचवड]] || {{cr|IND}} |- | ९९२ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1243394.html ४२८३] || २६ मार्च २०२१ || {{cr|ENG}} || {{flagicon|IND}} [[महाराष्ट्र क्रिकेट असोसिएशन मैदान]], [[चिंचवड]] || {{cr|ENG}} |- | ९९३ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1243395.html ४२८४] || २८ मार्च २०२१ || {{cr|ENG}} || {{flagicon|IND}} [[महाराष्ट्र क्रिकेट असोसिएशन मैदान]], [[चिंचवड]] || {{cr|IND}} |- | ९९४ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1262755.html ४३०७] || १८ जुलै २०२१ || {{cr|SL}} || {{flagicon|SL}} [[रणसिंगे प्रेमदासा मैदान]], [[कोलंबो]] || {{cr|IND}} |- | ९९५ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1262756.html ४३०९] || २० जुलै २०२१ || {{cr|SL}} || {{flagicon|SL}} [[रणसिंगे प्रेमदासा मैदान]], [[कोलंबो]] || {{cr|IND}} |- | ९९६ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1262757.html ४३१२] || २३ जुलै २०२१ || {{cr|SL}} || {{flagicon|SL}} [[रणसिंगे प्रेमदासा मैदान]], [[कोलंबो]] || {{cr|SL}} |- | ९९७ ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1277082.html ४३४४] || १९ जानेवारी २०२२ || {{cr|SA}} || {{flagicon|SA}} [[बोलंड बँक पार्क]], [[दक्षिण आफ्रिका|पार्ल]] || {{cr|SA}} |- | ९९८ ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1277083.html ४३४६] || २१ जानेवारी २०२२ || {{cr|SA}} || {{flagicon|SA}} [[बोलंड बँक पार्क]], [[दक्षिण आफ्रिका|पार्ल]] || {{cr|SA}} |- | ९९९ ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1277084.html ४३४९] || २३ जानेवारी २०२२ || {{cr|SA}} || {{flagicon|SA}} [[न्यूलँड क्रिकेट मैदान|न्यूलँड्स आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट स्टेडियम]], [[केपटाउन]] || {{cr|SA}} |- | १००० ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1278676.html ४३५३] || ६ फेब्रुवारी २०२२ || {{cr|WIN}} || {{flagicon|IND}} [[नरेंद्र मोदी स्टेडियम]], [[अहमदाबाद]] || {{cr|IND}} |- ! सामना क्र. ! आंतरराष्ट्रीय एकदिवसीय क्र. ! तारीख ! विरुद्ध संघ ! स्थळ ! विजेता ! स्पर्धेतील भाग |- | १००१ ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1278677.html ४३५५] || ९ फेब्रुवारी २०२२ || {{cr|WIN}} || {{flagicon|IND}} [[नरेंद्र मोदी स्टेडियम]], [[अहमदाबाद]] || {{cr|IND}} || rowspan=32 | |- | १००२ ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1278678.html ४३५६] || ११ फेब्रुवारी २०२२ || {{cr|WIN}} || {{flagicon|IND}} [[नरेंद्र मोदी स्टेडियम]], [[अहमदाबाद]] || {{cr|IND}} |- | १००३ ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1276907.html ४४२४] || १२ जुलै २०२२ || {{cr|ENG}} || {{flagicon|ENG}} [[द ओव्हल]], [[लंडन]] || {{cr|IND}} |- | १००४ ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1276908.html ४४२८] || १४ जुलै २०२२ || {{cr|ENG}} || {{flagicon|ENG}} [[लॉर्ड्स]], [[लंडन]] || {{cr|ENG}} |- | १००५ ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1276909.html ४४३३] || १७ जुलै २०२२ || {{cr|ENG}} || {{flagicon|ENG}} [[ओल्ड ट्रॅफर्ड क्रिकेट मैदान|ओल्ड ट्रॅफर्ड]], [[मॅंचेस्टर]] || {{cr|IND}} |- | १००६ ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1317900.html ४४३६] || २२ जुलै २०२२ || {{cr|WIN}} || {{flagicon|WIN}} [[क्वीन्स पार्क ओव्हल]], [[पोर्ट ऑफ स्पेन]] || {{cr|IND}} |- | १००७ ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1317901.html ४४३८] || २४ जुलै २०२२ || {{cr|WIN}} || {{flagicon|WIN}} [[क्वीन्स पार्क ओव्हल]], [[पोर्ट ऑफ स्पेन]] || {{cr|IND}} |- | १००८ ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1317902.html ४४३९] || २७ जुलै २०२२ || {{cr|WIN}} || {{flagicon|WIN}} [[क्वीन्स पार्क ओव्हल]], [[पोर्ट ऑफ स्पेन]] || {{cr|IND}} |- | १००९ ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1325549.html ४४५१] || १८ ऑगस्ट २०२२ || {{cr|ZIM}} || {{flagicon|ZIM}} [[हरारे स्पोर्ट्स क्लब]], [[हरारे]] || {{cr|IND}} |- | १०१० ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1325550.html ४४५४] || २० ऑगस्ट २०२२ || {{cr|ZIM}} || {{flagicon|ZIM}} [[हरारे स्पोर्ट्स क्लब]], [[हरारे]] || {{cr|IND}} |- | १०११ ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1325551.html ४४५७] || २२ ऑगस्ट २०२२ || {{cr|ZIM}} || {{flagicon|ZIM}} [[हरारे स्पोर्ट्स क्लब]], [[हरारे]] || {{cr|IND}} |- | १०१२ ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1327509.html ४४७०] || ६ ऑक्टोबर २०२२ || {{cr|SA}} || {{flagicon|IND}} [[इकाना आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट स्टेडियम, लखनौ|अटल बिहारी स्टेडियम]], [[लखनौ]] || {{cr|SA}} |- | १०१३ ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1327510.html ४४७१] || ९ ऑक्टोबर २०२२ || {{cr|SA}} || {{flagicon|IND}} [[जेएससीए आंतरराष्ट्रीय मैदान संकुल]], [[रांची]] || {{cr|IND}} |- | १०१४ ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1327511.html ४४७२] || ११ ऑक्टोबर २०२२ || {{cr|SA}} || {{flagicon|IND}} [[अरुण जेटली क्रिकेट मैदान]], [[दिल्ली]] || {{cr|IND}} |- | १०१५ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1322278.html ४४८३] || २५ नोव्हेंबर २०२२ || {{cr|NZ}} || {{flagicon|NZ}} [[ईडन पार्क]], [[ऑकलंड]] || {{cr|NZ}} |- | १०१६ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1322279.html ४४८७] || २७ नोव्हेंबर २०२२ || {{cr|NZ}} || {{flagicon|NZ}} [[सेडन पार्क]], [[हॅमिल्टन, न्यू झीलंड|हॅमिल्टन]] || अनिर्णित |- | १०१७ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1322280.html ४४८९] || ३० नोव्हेंबर २०२२ || {{cr|NZ}} || {{flagicon|NZ}} [[हॅगले ओव्हल]], [[क्राइस्टचर्च]] || अनिर्णित |- | १०१८ ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1340845.html ४४९३] || ४ डिसेंबर २०२२ || {{cr|BAN}} || {{flagicon|BAN}} [[शेर-ए-बांगला क्रिकेट मैदान]], [[ढाका]] || {{cr|BAN}} |- | १०१९ ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1340846.html ४४९६] || ७ डिसेंबर २०२२ || {{cr|BAN}} || {{flagicon|BAN}} [[शेर-ए-बांगला क्रिकेट मैदान]], [[ढाका]] || {{cr|BAN}} |- | १०२० ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1340847.html ४४९९] || १० डिसेंबर २०२२ || {{cr|BAN}} || {{flagicon|BAN}} [[शेर-ए-बांगला क्रिकेट मैदान]], [[ढाका]] || {{cr|IND}} |- | १०२१ ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1348643.html ४५०१] || १० जानेवारी २०२३ || {{cr|SL}} || {{flagicon|IND}} [[आसाम क्रिकेट असोसिएशन स्टेडियम]], [[गुवाहाटी]] || {{cr|IND}} |- | १०२२ ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1348644.html ४५०३] || १२ जानेवारी २०२३ || {{cr|SL}} || {{flagicon|IND}} [[ईडन गार्डन्स]], [[कोलकाता]] || {{cr|IND}} |- | १०२३ ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1348645.html ४५०५] || १५ जानेवारी २०२३ || {{cr|SL}} || {{flagicon|IND}} [[ग्रीनफील्ड आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट स्टेडियम]], [[तिरुवनंतपुरम]] || {{cr|IND}} |- | १०२४ ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1348646.html ४५०७] || १८ जानेवारी २०२३ || {{cr|NZ}} || {{flagicon|IND}} [[राजीव गांधी आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट स्टेडियम, हैदराबाद|राजीव गांधी आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट स्टेडियम]], [[हैदराबाद]] || {{cr|IND}} |- | १०२५ ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1348647.html ४५०९] || २१ जानेवारी २०२३ || {{cr|NZ}} || {{flagicon|IND}} [[शहीद वीर नारायण सिंह आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट स्टेडियम]], [[रायपूर]] || {{cr|IND}} |- | १०२६ ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1348648.html ४५११] || २४ जानेवारी २०२३ || {{cr|NZ}} || {{flagicon|IND}} [[होळकर मैदान]], [[इंदूर]] || {{cr|IND}} |- | १०२७ ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1348656.html ४५३८] || १७ मार्च २०२३ || {{cr|AUS}} || {{flagicon|IND}} [[वानखेडे स्टेडियम]], [[मुंबई]] || {{cr|IND}} |- | १०२८ ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1348657.html ४५४१] || १९ मार्च २०२३ || {{cr|AUS}} || {{flagicon|IND}} [[डॉ. वाय.एस. राजशेखर रेड्डी एसीए-व्हिडीसीए क्रिकेट मैदान|डॉ. वाय.एस. राजशेखर रेड्डी क्रिकेट मैदान]], [[विशाखापट्टणम]] || {{cr|AUS}} |- | १०२९ ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1348658.html ४५४५] || २२ मार्च २०२३ || {{cr|AUS}} || {{flagicon|IND}} [[एम.ए. चिदंबरम स्टेडियम, चेन्नई|एम.ए. चिदंबरम स्टेडियम]], [[चेन्नई]] || {{cr|AUS}} |- | १०३० ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1381214.html ४६२२] || २७ जुलै २०२३ || {{cr|WIN}} || {{flagicon|WIN}} [[केन्सिंग्टन ओव्हल]], [[ब्रिजटाऊन]] || {{cr|IND}} |- | १०३१ ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1381215.html ४६२३] || २९ जुलै २०२३ || {{cr|WIN}} || {{flagicon|WIN}} [[केन्सिंग्टन ओव्हल]], [[ब्रिजटाऊन]] || {{cr|WIN}} |- | १०३२ ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1381216.html ४६२४] || १ ऑगस्ट २०२३ || {{cr|WIN}} || {{flagicon|WIN}} [[ब्रायन लारा क्रिकेट अकादमी]], [[त्रिनिदाद]] || {{cr|IND}} |- style="background:#cfc;" | १०३३ ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1388394.html ४६३०] || २ सप्टेंबर २०२३ || {{cr|PAK}} || {{flagicon|SL}} [[पलेकेले आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट मैदान]], [[पलेकेले]] || अनिर्णित || rowspan=6 | [[२०२३ आशिया चषक]] |- style="background:#cfc;" | १०३४ ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1388398.html ४६३२] || ४ सप्टेंबर २०२३ || {{cr|NEP}} || {{flagicon|SL}} [[पलेकेले आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट मैदान]], [[पलेकेले]] || {{cr|IND}} |- style="background:#cfc;" | १०३५ ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1388406.html ४६३९] || १०-११ सप्टेंबर २०२३ || {{cr|PAK}} || {{flagicon|SL}} [[रणसिंगे प्रेमदासा मैदान]], [[कोलंबो]] || {{cr|IND}} |- style="background:#cfc;" | १०३६ ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1388407.html ४६४१] || १२ सप्टेंबर २०२३ || {{cr|SL}} || {{flagicon|SL}} [[रणसिंगे प्रेमदासा मैदान]], [[कोलंबो]] || {{cr|IND}} |- style="background:#cfc;" | १०३७ ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1388410.html ४६४५] || १५ सप्टेंबर २०२३ || {{cr|BAN}} || {{flagicon|SL}} [[रणसिंगे प्रेमदासा मैदान]], [[कोलंबो]] || {{cr|BAN}} |- style="background:#cfc;" | १०३८ ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1388414.html ४६४९] || १७ सप्टेंबर २०२३ || {{cr|SL}} || {{flagicon|SL}} [[रणसिंगे प्रेमदासा मैदान]], [[कोलंबो]] || {{cr|IND}} |- | १०३९ ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1389388.html ४६५१] || २२ सप्टेंबर २०२३ || {{cr|AUS}} || {{flagicon|IND}} [[पंजाब क्रिकेट असोसिएशन आयएस बिंद्रा स्टेडियम|इंदरजितसिंग बिंद्रा स्टेडियम]], [[मोहाली]] || {{cr|IND}} || rowspan=3 | |- | १०४० ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1389389.html ४६५४] || २४ सप्टेंबर २०२३ || {{cr|AUS}} || {{flagicon|IND}} [[होळकर मैदान]], [[इंदूर]] || {{cr|IND}} |- | १०४१ ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1389390.html ४६५७] || २७ सप्टेंबर २०२३ || {{cr|AUS}} || {{flagicon|IND}} [[सौराष्ट्र क्रिकेट असोसिएशन स्टेडियम]], [[राजकोट]] || {{cr|AUS}} |- style="background:#cfc;" | १०४२ ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1384396.html ४६६२] || ८ ऑक्टोबर २०२३ || {{cr|AUS}} || {{flagicon|IND}} [[एम.ए. चिदंबरम स्टेडियम, चेन्नई|एम.ए. चिदंबरम स्टेडियम]], [[चेन्नई]] || {{cr|IND}} || rowspan=11 | [[२०२३ क्रिकेट विश्वचषक]] |- style="background:#cfc;" | १०४३ ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1384399.html ४६६६] || ११ ऑक्टोबर २०२३ || {{cr|AFG|२०१३}} || {{flagicon|IND}} [[अरुण जेटली स्टेडियम]], [[दिल्ली]] || {{cr|IND}} |- style="background:#cfc;" | १०४४ ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1384404.html ४६६९] || १४ ऑक्टोबर २०२३ || {{cr|PAK}} || {{flagicon|IND}} [[नरेंद्र मोदी स्टेडियम]], [[अहमदाबाद]] || {{cr|IND}} |- style="background:#cfc;" | १०४५ ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1384408.html ४६७४] || १९ ऑक्टोबर २०२३ || {{cr|BAN}} || {{flagicon|IND}} [[महाराष्ट्र क्रिकेट असोसिएशन स्टेडियम]], [[चिंचवड]] || {{cr|IND}} |- style="background:#cfc;" | १०४६ ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1384412.html ४६७८] || २२ ऑक्टोबर २०२३ || {{cr|NZ}} || {{flagicon|IND}} [[एच.पी.सी.ए. मैदान]], [[धर्मशाळा]] || {{cr|IND}} |- style="background:#cfc;" | १०४७ ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1384420.html ४६८६] || २९ ऑक्टोबर २०२३ || {{cr|ENG}} || {{flagicon|IND}} [[इकाना आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट स्टेडियम|अटल बिहारी वाजपेयी स्टेडियम]], [[लखनौ]] || {{cr|IND}} |- style="background:#cfc;" | १०४८ ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1384424.html ४६९०] || २ नोव्हेंबर २०२३ || {{cr|SL}} || {{flagicon|IND}} [[वानखेडे स्टेडियम]], [[मुंबई]] || {{cr|IND}} |- style="background:#cfc;" | १०४९ ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1384428.html ४६९४] || ५ नोव्हेंबर २०२३ || {{cr|SA}} || {{flagicon|IND}} [[ईडन गार्डन्स]], [[कोलकाता]] || {{cr|IND}} |- style="background:#cfc;" | १०५० ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1384436.html ४७०२] || १२ नोव्हेंबर २०२३ || {{cr|NED}} || {{flagicon|IND}} [[एम. चिन्नास्वामी स्टेडियम, बंगळूर|एम. चिन्नास्वामी स्टेडियम]], [[बंगळूर]] || {{cr|IND}} |- style="background:#cfc;" | १०५१ ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1384437.html ४७०३] || १५ नोव्हेंबर २०२३ || {{cr|NZ}} || {{flagicon|IND}} [[वानखेडे स्टेडियम]], [[मुंबई]] || {{cr|IND}} |- style="background:#cfc;" | १०५२ ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1384439.html ४७०५] || १९ नोव्हेंबर २०२३ || {{cr|AUS}} || {{flagicon|IND}} [[नरेंद्र मोदी स्टेडियम]], [[अहमदाबाद]] || {{cr|AUS}} |- | १०५३ ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1387600.html ४७१३] || १७ डिसेंबर २०२३ || {{cr|SA}} || {{flagicon|SA}} [[वॉन्डरर्स स्टेडियम, जोहान्सबर्ग|वॉन्डरर्स स्टेडियम]], [[जोहान्सबर्ग]] || {{cr|IND}} || rowspan=9 | |- | १०५४ ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1387601.html ४७१४] || १९ डिसेंबर २०२३ || {{cr|SA}} || {{flagicon|SA}} [[सेंट जॉर्जेस ओव्हल]], [[पोर्ट एलिझाबेथ]] || {{cr|SA}} |- | १०५५ ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1387602.html ४७१६] || २१ डिसेंबर २०२३ || {{cr|SA}} || {{flagicon|SA}} [[बोलँड पार्क]], [[दक्षिण आफ्रिका|पार्ल]] || {{cr|IND}} |- | १०५६ ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1442990.html ४७५२] || २ ऑगस्ट २०२४ || {{cr|SL}} || {{flagicon|SL}} [[रणसिंगे प्रेमदासा मैदान]], [[कोलंबो]] || टाय |- | १०५७ ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1442991.html ४७५३] || ४ ऑगस्ट २०२४ || {{cr|SL}} || {{flagicon|SL}} [[रणसिंगे प्रेमदासा मैदान]], [[कोलंबो]] || {{cr|SL}} |- | १०५८ ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1442992.html ४७५४] || ७ ऑगस्ट २०२४ || {{cr|SL}} || {{flagicon|SL}} [[रणसिंगे प्रेमदासा मैदान]], [[कोलंबो]] || {{cr|SL}} |- | १०५९ ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1439904.html ४८२५] || ६ फेब्रुवारी २०२५ || {{cr|ENG}} || {{flagicon|IND}} [[विदर्भ क्रिकेट असोसिएशन स्टेडियम]], [[नागपूर]] || {{cr|IND}} |- | १०६० ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1439905.html ४८२८] || ९ फेब्रुवारी २०२५ || {{cr|ENG}} || {{flagicon|IND}} [[बाराबती स्टेडियम]], [[कटक]] || {{cr|IND}} |- | १०६१ ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1439906.html ४८३३] || १२ फेब्रुवारी २०२५ || {{cr|ENG}} || {{flagicon|IND}} [[नरेंद्र मोदी स्टेडियम]], [[अहमदाबाद]] || {{cr|IND}} |- style="background:#cfc;" | १०६२ ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1466415.html ४८४४] || २० फेब्रुवारी २०२५ || {{cr|BAN}} || {{flagicon|UAE}} [[दुबई आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट स्टेडियम]], [[दुबई]] || {{cr|IND}} || rowspan=5 | [[२०२५ आयसीसी चॅम्पियन्स चषक|२०२५ आय.सी.सी. चॅम्पियन्स ट्रॉफी]] |- style="background:#cfc;" | १०६३ ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1466418.html ४८४७] || २३ फेब्रुवारी २०२५ || {{cr|PAK}} || {{flagicon|UAE}} [[दुबई आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट स्टेडियम]], [[दुबई]] || {{cr|IND}} |- style="background:#cfc;" | १०६४ ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1466425.html ४८५१] || २ मार्च २०२५ || {{cr|NZ}} || {{flagicon|UAE}} [[दुबई आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट स्टेडियम]], [[दुबई]] || {{cr|IND}} |- style="background:#cfc;" | १०६५ ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1466426.html ४८५२] || ४ मार्च २०२५ || {{cr|AUS}} || {{flagicon|UAE}} [[दुबई आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट स्टेडियम]], [[दुबई]] || {{cr|IND}} |- style="background:#cfc;" | १०६६ ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1466428.html ४८५७] || ९ मार्च २०२५ || {{cr|NZ}}|| {{flagicon|UAE}} [[दुबई आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट स्टेडियम]], [[दुबई]] || {{cr|IND}} |- | १०६७ ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1481518.html] || १७ ऑगस्ट २०२५ || {{cr|BAN}} || {{flagicon|BAN}} [[शेर-ए-बांगला क्रिकेट मैदान]], [[ढाका]] || TBD || rowspan=18 | |- | १०६८ ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1481519.html] || २० ऑगस्ट २०२५ || {{cr|BAN}} || {{flagicon|BAN}} [[शेर-ए-बांगला क्रिकेट मैदान]], [[ढाका]] || TBD |- | १०६९ ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1481520.html] || २३ ऑगस्ट २०२५ || {{cr|BAN}} || {{flagicon|BAN}} [[झहूर अहमद चौधरी मैदान]], [[चट्टग्राम]] || TBD |- | १०७० ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1478904.html] ||१९ ऑक्टोबर २०२५ || {{cr|AUS}} || {{flagicon|AUS}} [[पर्थ स्टेडियम]], [[पर्थ]] || TBD |- | १०७१ ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1478905.html] ||२३ ऑक्टोबर २०२५ || {{cr|AUS}} || {{flagicon|AUS}} [[ॲडलेड ओव्हल]], [[ॲडलेड]] || TBD |- | १०७२ ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1478906.html] ||२५ ऑक्टोबर २०२५ || {{cr|AUS}} || {{flagicon|AUS}} [[सिडनी क्रिकेट मैदान]], [[सिडनी]] || TBD |- | १०७३ ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1479573.html] || ३० नोव्हेंबर २०२५ || {{cr|SA}} || {{flagicon|IND}} [[जेएससीए आंतरराष्ट्रीय स्टेडियम संकुल|झारखंड क्रिकेट असोसिएशन आंतरराष्ट्रीय संकुल स्टेडियम]], [[रांची]] || TBD |- | १०७४ ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1479574.html] || ३ डिसेंबर २०२५ || {{cr|SA}} || {{flagicon|IND}} [[शहीद वीर नारायण सिंह आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट स्टेडियम]], [[रायपूर]] || TBD |- | १०७५ ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1479575.html] || ६ डिसेंबर २०२५ || {{cr|SA}} || {{flagicon|IND}} [[एसीए-व्हिडीसीए क्रिकेट स्टेडियम|आंध्र क्रिकेट असोसिएशन-विशाखापट्टणम जिल्हा क्रिकेट असोसिएशन स्टेडियम]], [[विशाखापट्टणम]] || TBD |- | १०७६ ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1490231.html] || ११ जानेवारी २०२६ || {{cr|NZ}} || {{flagicon|IND}} [[बडोदा क्रिकेट असोसिएशन स्टेडियम]], [[वडोदरा]] || TBD |- | १०७७ ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1490232.html] || १४ जानेवारी २०२६ || {{cr|NZ}} || {{flagicon|IND}} [[निरंजन शाह स्टेडियम]], [[राजकोट]] || TBD |- | १०७८ ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1490233.html] || १८ जानेवारी २०२६ || {{cr|NZ}} || {{flagicon|IND}} [[होळकर मैदान]], [[इंदूर]] || TBD |- | १०७९ ||[ ] || जून २०२६ || {{cr|AFG|२०१३}} || {{flagicon|IND}} TBD || TBD |- | १०८० ||[ ] || जून २०२६ || {{cr|AFG|२०१३}} || {{flagicon|IND}} TBD || TBD |- | १०८१ ||[ ] || जून २०२६ || {{cr|AFG|२०१३}} || {{flagicon|IND}} TBD || TBD |- | १०८२ ||[ ] || जून २०२६ || {{cr|ENG}} || {{flagicon|ENG}} TBD || TBD |- | १०८३ ||[ ] || जून २०२६ || {{cr|ENG}} || {{flagicon|ENG}} TBD || TBD |- | १०८४ ||[ ] || जून २०२६ || {{cr|ENG}} || {{flagicon|ENG}} TBD || TBD |} ==हे ही पहा== * [[भारतीय क्रिकेट संघाने खेळलेल्या कसोटी सामन्यांची यादी]] * [[भारतीय क्रिकेट संघाने खेळलेल्या आंतरराष्ट्रीय ट्वेंटी२० सामन्यांची यादी]] * [[भारतीय महिला क्रिकेट संघाने खेळलेल्या महिला कसोटी सामन्यांची यादी]] * [[भारतीय महिला क्रिकेट संघाने खेळलेल्या महिला आंतरराष्ट्रीय एकदिवसीय सामन्यांची यादी]] * [[भारतीय महिला क्रिकेट संघाने खेळलेल्या महिला आंतरराष्ट्रीय ट्वेंटी२० सामन्यांची यादी]] {{देशानुसार एकदिवसीय सामन्यांची यादी}} [[वर्ग:भारतीय क्रिकेट]] 1ogcgj5eho71p21ikm8tsr9oma775lj 0 254743 2580905 2571298 2025-06-18T13:02:32Z Aditya tamhankar 80177 /* यादी */ 2580905 wikitext text/x-wiki खालील यादी भारतीय क्रिकेट संघाने आतापर्यंत खेळलेल्या सर्व अधिकृत आंतरराष्ट्रीय ट्वेंटी२० सामन्यांची आहे. भारताने १ डिसेंबर २००६ रोजी दक्षिण आफ्रिकेविरुद्ध पहिला आंतरराष्ट्रीय ट्वेंटी२० सामना खेळला. == सुची == {| class="wikitable plainrowheaders" |- ! scope="col" style="width:75px" | चिन्ह ! scope="col" style="width:350px" | अर्थ |- ! scope="row" |सामना क्र. | भारताने खेळलेल्या आंतरराष्ट्रीय ट्वेंटी२० सामन्याचा क्र. |- ! scope="row" |आंतरराष्ट्रीय ट्वेंटी२० क्र. | आयसीसी सदस्यांचे आंतरराष्ट्रीय ट्वेंटी२० क्र. |- ! scope="row" | तारीख | सामन्याची तारीख |- ! scope="row" |विरुद्ध संघ | ज्या संघाविरुद्ध आंतरराष्ट्रीय ट्वेंटी२० सामना खेळला त्या देशाचे ध्वजासहित नाव |- ! scope="row" | स्थळ | कोणत्या मैदानावर सामना झाला |- ! scope="row" | विजेता | सामन्याचा विजेता/अनिर्णित |- | bgcolor=#cfc| || सामना विविध स्पर्धेत खेळवला गेला त्या स्पर्धेच्या दुव्यासहित |} ==भारताने देशानुसार खेळलेल्या प्रथम आंतरराष्ट्रीय ट्वेंटी२० सामन्याची तारीख== {| class="wikitable" style="text-align: center; width: 400px;" |- ! संघ !! प्रथम आंतरराष्ट्रीय ट्वेंटी२० सामना |- |align=left|{{cr|RSA}} || १ डिसेंबर २००६ |- |align=left|{{cr|SCO}} || १३ सप्टेंबर २००७ |- |align=left|{{cr|PAK}} || १४ सप्टेंबर २००७ |- |align=left|{{cr|NZ}} || १६ सप्टेंबर २००७ |- |align=left|{{cr|ENG}} || १९ सप्टेंबर २००७ |- |align=left|{{cr|AUS}} || २२ सप्टेंबर २००७ |- |align=left|{{cr|SL}} || १० फेब्रुवारी २००९ |- |align=left|{{cr|BAN}} || ६ जून २००९ |- |align=left|{{cr|IRE}} || १० जून २००९ |- |align=left|{{cr|WIN}} || १२ जून २००९ |- |align=left|{{cr|AFG|२०१३}} || १ मे २०१० |- |align=left|{{cr|ZIM}} || १२ जून २०१० |- |align=left|{{cr|UAE}} || ३ मार्च २०१६ |- |align=left|{{cr|NAM}} || ८ नोव्हेंबर २०२१ |- |align=left|{{cr|HK}} || ३१ सप्टेंबर २०२२ |- |align=left|{{cr|NED}} || २७ ऑक्टोबर २०२२ |- |align=left|{{cr|NEP}} || ३ ऑक्टोबर २०२३ |- |align=left|{{cr|USA}} || १२ जून २०२४ |} ==यादी== {| class="wikitable ubsortable" style="text-align:left; white-space:nowrap" |- ! सामना क्र. ! आंतरराष्ट्रीय ट्वेंटी२० क्र. ! तारीख ! विरुद्ध संघ ! स्थळ ! विजेता ! स्पर्धेतील भाग |- | १ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/255954.html १०] || १ डिसेंबर २००६ || {{cr|RSA}} || {{flagicon|RSA}} [[वॉन्डरर्स स्टेडियम, जोहान्सबर्ग|वॉन्डरर्स स्टेडियम]], [[जोहान्सबर्ग]] || {{cr|IND}} || |- style="background:#cfc;" | २ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/287859.html २६] || १३ सप्टेंबर २००७ || {{cr|SCO}} || {{flagicon|RSA}} [[सहारा स्टेडियम किंग्जमेड, दरबान|किंग्जमेड]], [[दरबान|डर्बन]] || अनिर्णित || rowspan=7 | [[२०-२० विश्व अजिंक्यपद स्पर्धा, २००७|२००७ ट्वेंटी२० क्रिकेट विश्वचषक]] |- style="background:#cfc;" | ३ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/287862.html २९] || १४ सप्टेंबर २००७ || {{cr|PAK}} || {{flagicon|RSA}} [[सहारा स्टेडियम किंग्जमेड, दरबान|किंग्जमेड]], [[दरबान|डर्बन]] || बरोबरीत |- style="background:#cfc;" | ४ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/287865.html ३२] || १६ सप्टेंबर २००७ || {{cr|NZ}} || {{flagicon|RSA}} [[वॉन्डरर्स स्टेडियम, जोहान्सबर्ग|वॉन्डरर्स स्टेडियम]], [[जोहान्सबर्ग]] || {{cr|NZ}} |- style="background:#cfc;" | ५ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/287873.html ४०] || १९ सप्टेंबर २००७ || {{cr|ENG}} || {{flagicon|RSA}} [[सहारा स्टेडियम किंग्जमेड, दरबान|किंग्जमेड]], [[दरबान|डर्बन]] || {{cr|IND}} |- style="background:#cfc;" | ६ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/287876.html ४३] || २० सप्टेंबर २००७ || {{cr|RSA}} || {{flagicon|RSA}} [[सहारा स्टेडियम किंग्जमेड, दरबान|किंग्जमेड]], [[दरबान|डर्बन]] || {{cr|IND}} |- style="background:#cfc;" | ७ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/287878.html ४५] || २२ सप्टेंबर २००७ || {{cr|AUS}} || {{flagicon|RSA}} [[सहारा स्टेडियम किंग्जमेड, दरबान|किंग्जमेड]], [[दरबान|डर्बन]] || {{cr|IND}} |- style="background:#cfc;" | ८ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/287879.html ४६] || २४ सप्टेंबर २००७ || {{cr|PAK}} || {{flagicon|RSA}} [[वॉन्डरर्स स्टेडियम, जोहान्सबर्ग|वॉन्डरर्स स्टेडियम]], [[जोहान्सबर्ग]] || {{cr|IND}} |- | ९ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/297800.html ४७] || २० ऑक्टोबर २००७ || {{cr|AUS}} || {{flagicon|IND}} [[ब्रेबॉर्न स्टेडियम]], [[मुंबई]] || {{cr|IND}} || rowspan=5 | |- | १० ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/291356.html ५२] || १ फेब्रुवारी २००८ || {{cr|AUS}} || {{flagicon|AUS}} [[मेलबर्न क्रिकेट मैदान]], [[मेलबर्न]] || {{cr|AUS}} |- | ११ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/386535.html ८२] || १० फेब्रुवारी २००९ || {{cr|SL}} || {{flagicon|SL}} [[रणसिंगे प्रेमदासा मैदान]], [[कोलंबो]] || {{cr|IND}} |- | १२ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/386494.html ८४] || २५ फेब्रुवारी २००९ || {{cr|NZ}} || {{flagicon|NZ}} [[लॅंसेस्टर पार्क]], [[क्राइस्टचर्च]] || {{cr|NZ}} |- | १३ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/366622.html ८५] || २७ फेब्रुवारी २००९ || {{cr|NZ}} || {{flagicon|NZ}} [[वेस्टपॅक मैदान]], [[वेलिंग्टन]] || {{cr|NZ}} |- style="background:#cfc;" | १४ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/355994.html ९३] || ६ जून २००९ || {{cr|BAN}} || {{flagicon|ENG}} [[ट्रेंट ब्रिज मैदान, नॉटिंगहॅम|ट्रेंट ब्रिज मैदान]], [[नॉटिंगहॅम]] || {{cr|IND}} || rowspan=5 | [[२०-२० विश्व अजिंक्यपद स्पर्धा, २००९|२००९ ट्वेंटी२० क्रिकेट विश्वचषक]] |- style="background:#cfc;" | १५ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/356001.html १०१] || १० जून २००९ || {{cr|IRE}} || {{flagicon|ENG}} [[ट्रेंट ब्रिज मैदान, नॉटिंगहॅम|ट्रेंट ब्रिज मैदान]], [[नॉटिंगहॅम]] || {{cr|IND}} |- style="background:#cfc;" | १६ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/356006.html १०५] || १२ जून २००९ || {{cr|WIN}} || {{flagicon|ENG}} [[लॉर्ड्स क्रिकेट मैदान|लॉर्ड्स]], [[लंडन]] || {{cr|WIN}} |- style="background:#cfc;" | १७ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/356010.html १०९] || १४ जून २००९ || {{cr|ENG}} || {{flagicon|ENG}} [[लॉर्ड्स क्रिकेट मैदान|लॉर्ड्स]], [[लंडन]] || {{cr|ENG}} |- style="background:#cfc;" | १८ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/356014.html ११३] || १६ जून २००९ || {{cr|RSA}} || {{flagicon|ENG}} [[ट्रेंट ब्रिज मैदान, नॉटिंगहॅम|ट्रेंट ब्रिज मैदान]], [[नॉटिंगहॅम]] || {{cr|RSA}} |- | १९ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/430884.html १२६] || ९ डिसेंबर २००९ || {{cr|SL}} || {{flagicon|IND}} [[विदर्भ क्रिकेट असोसिएशन स्टेडियम]], [[नागपूर]] || {{cr|SL}} || rowspan=2 | |- | २० ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/430885.html १२७] || १२ डिसेंबर २००९ || {{cr|SL}} || {{flagicon|IND}} [[पंजाब क्रिकेट असोसिएशन मैदान]], [[मोहाली]] || {{cr|IND}} |- style="background:#cfc;" | २१ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/412679.html १५३] || १ मे २०१० || {{cr|AFG|२०१३}} || {{flagicon|Saint Lucia}} [[डॅरेन सॅमी राष्ट्रीय क्रिकेट स्टेडियम, सेंट लुसिया|डॅरेन सॅमी राष्ट्रीय क्रिकेट स्टेडियम]], [[सेंट लुसिया]] || {{cr|IND}} || rowspan=5 | [[२०-२० विश्व अजिंक्यपद स्पर्धा, २०१०|२०१० ट्वेंटी२० क्रिकेट विश्वचषक]] |- style="background:#cfc;" | २२ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/412682.html १५५] || २ मे २०१० || {{cr|RSA}} || {{flagicon|Saint Lucia}} [[डॅरेन सॅमी राष्ट्रीय क्रिकेट स्टेडियम, सेंट लुसिया|डॅरेन सॅमी राष्ट्रीय क्रिकेट स्टेडियम]], [[सेंट लुसिया]] || {{cr|IND}} |- style="background:#cfc;" | २३ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/412691.html १६५] || ७ मे २०१० || {{cr|AUS}} || {{flagicon|Barbados}} [[केन्सिंग्टन ओव्हल]], [[ब्रिजटाउन]] || {{cr|AUS}} |- style="background:#cfc;" | २४ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/412695.html १६९] || ९ मे २०१० || {{cr|WIN}} || {{flagicon|Barbados}} [[केन्सिंग्टन ओव्हल]], [[ब्रिजटाउन]] || {{cr|WIN}} |- style="background:#cfc;" | २५ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/412699.html १७३] || ११ मे २०१० || {{cr|SL}} || {{flagicon|Saint Lucia}} [[डॅरेन सॅमी राष्ट्रीय क्रिकेट स्टेडियम, सेंट लुसिया|डॅरेन सॅमी राष्ट्रीय क्रिकेट स्टेडियम]], [[सेंट लुसिया]] || {{cr|SL}} |- | २६ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/452153.html १८२] || १२ जून २०१० || {{cr|ZIM}} || {{flagicon|ZIM}} [[हरारे स्पोर्ट्स क्लब]], [[हरारे]] || {{cr|IND}} || rowspan=11 | |- | २७ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/452154.html १८३] || १३ जून २०१० || {{cr|ZIM}} || {{flagicon|ZIM}} [[हरारे स्पोर्ट्स क्लब]], [[हरारे]] || {{cr|IND}} |- | २८ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/463149.html १९६] || ९ जानेवारी २०११ || {{cr|RSA}} || {{flagicon|RSA}} [[सहारा स्टेडियम किंग्जमेड, दरबान|किंग्जमेड]], [[दरबान|डर्बन]] || {{cr|IND}} |- | २९ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/489200.html २००] || ४ जून २०११ || {{cr|WIN}} || {{flagicon|Trinidad and Tobago}} [[क्वीन्स पार्क ओव्हल]], [[पोर्ट ऑफ स्पेन]] || {{cr|IND}} |- | ३० ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/474476.html २०४] || ३१ ऑगस्ट २०११ || {{cr|ENG}} || {{flagicon|ENG}} [[ओल्ड ट्रॅफर्ड क्रिकेट मैदान]], [[मँचेस्टर]] || {{cr|ENG}} |- | ३१ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/521217.html २१४] || २९ ऑगस्ट २०११ || {{cr|ENG}} || {{flagicon|IND}} [[ईडन गार्डन्स]], [[कोलकाता]] || {{cr|ENG}} |- | ३२ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/518954.html २१७] || १ फेब्रुवारी २०१२ || {{cr|AUS}} || {{flagicon|AUS}} [[सिडनी क्रिकेट मैदान]], [[सिडनी]] || {{cr|AUS}} |- | ३३ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/518955.html २१८] || ३ फेब्रुवारी २०१२ || {{cr|AUS}} || {{flagicon|AUS}} [[मेलबर्न क्रिकेट मैदान]], [[मेलबर्न]] || {{cr|IND}} |- | ३४ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/556252.html २४२] || ३० मार्च २०१२ || {{cr|RSA}} || {{flagicon|RSA}} [[वॉन्डरर्स स्टेडियम, जोहान्सबर्ग|वॉन्डरर्स स्टेडियम]], [[जोहान्सबर्ग]] || {{cr|RSA}} |- | ३५ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/564786.html २५५] || ७ ऑगस्ट २०१२ || {{cr|SL}} || {{flagicon|SL}} [[पलेकेले आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट मैदान]], [[कँडी]] || {{cr|IND}} |- | ३६ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/565820.html २६१] || ११ सप्टेंबर २०१२ || {{cr|NZ}} || {{flagicon|IND}} [[एम.ए. चिदंबरम स्टेडियम, चेन्नई|एम.ए. चिदंबरम स्टेडियम]], [[चेन्नई]] || {{cr|NZ}} |- style="background:#cfc;" | ३७ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/533274.html २६५] || १९ सप्टेंबर २०१२ || {{cr|AFG|२०१३}} || {{flagicon|SL}} [[रणसिंगे प्रेमदासा मैदान]], [[कोलंबो]] || {{cr|IND}} || rowspan=5 | [[२०-२० विश्व अजिंक्यपद स्पर्धा, २०१२|२०१२ ट्वेंटी२० क्रिकेट विश्वचषक]] |- style="background:#cfc;" | ३८ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/533281.html २७२] || २३ सप्टेंबर २०१२ || {{cr|ENG}} || {{flagicon|SL}} [[रणसिंगे प्रेमदासा मैदान]], [[कोलंबो]] || {{cr|IND}} |- style="background:#cfc;" | ३९ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/533287.html २७८] || २८ सप्टेंबर २०१२ || {{cr|AUS}} || {{flagicon|SL}} [[रणसिंगे प्रेमदासा मैदान]], [[कोलंबो]] || {{cr|AUS}} |- style="background:#cfc;" | ४० ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/533291.html २८२] || ३० सप्टेंबर २०१२ || {{cr|PAK}} || {{flagicon|SL}} [[रणसिंगे प्रेमदासा मैदान]], [[कोलंबो]] || {{cr|IND}} |- style="background:#cfc;" | ४१ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/533295.html २८६] || २ ऑक्टोबर २०१२ || {{cr|RSA}} || {{flagicon|SL}} [[रणसिंगे प्रेमदासा मैदान]], [[कोलंबो]] || {{cr|IND}} |- | ४२ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/565810.html २९२] || २० डिसेंबर २०१२ || {{cr|ENG}} || {{flagicon|IND}} [[महाराष्ट्र क्रिकेट असोसिएशन मैदान]], [[चिंचवड]] || {{cr|IND}} || rowspan=5 | |- | ४३ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/565811.html २९४] || २२ डिसेंबर २०१२ || {{cr|ENG}} || {{flagicon|IND}} [[वानखेडे स्टेडियम]], [[मुंबई]] || {{cr|ENG}} |- | ४४ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/589306.html २९६] || २५ डिसेंबर २०१२ || {{cr|PAK}} || {{flagicon|IND}} [[एम. चिन्नास्वामी स्टेडियम, बंगळूर|एम. चिन्नास्वामी स्टेडियम]], [[बंगळूर]] || {{cr|PAK}} |- | ४५ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/589307.html २९८] || २८ डिसेंबर २०१२ || {{cr|PAK}} || {{flagicon|IND}} [[सरदार पटेल स्टेडियम]], [[अहमदाबाद]] || {{cr|IND}} |- | ४६ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/647247.html ३३१] || १० ऑक्टोबर २०१३ || {{cr|AUS}} || {{flagicon|IND}} [[सौराष्ट्र क्रिकेट असोसिएशन मैदान]], [[राजकोट]] || {{cr|IND}} |- style="background:#cfc;" | ४७ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/682921.html ३७८] || २१ मार्च २०१४ || {{cr|PAK}} || {{flagicon|BAN}} [[शेर-ए-बांगला क्रिकेट मैदान]], [[ढाका]] || {{cr|IND}} || rowspan=6 | [[२०-२० विश्व अजिंक्यपद स्पर्धा, २०१४|२०१४ ट्वेंटी२० क्रिकेट विश्वचषक]] |- style="background:#cfc;" | ४८ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/682929.html ३८२] || २३ मार्च २०१४ || {{cr|WIN}} || {{flagicon|BAN}} [[शेर-ए-बांगला क्रिकेट मैदान]], [[ढाका]] || {{cr|IND}} |- style="background:#cfc;" | ४९ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/682943.html ३८९] || २८ मार्च २०१४ || {{cr|BAN}} || {{flagicon|BAN}} [[शेर-ए-बांगला क्रिकेट मैदान]], [[ढाका]] || {{cr|IND}} |- style="background:#cfc;" | ५० ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/682951.html ३९३] || ३० मार्च २०१४ || {{cr|AUS}} || {{flagicon|BAN}} [[शेर-ए-बांगला क्रिकेट मैदान]], [[ढाका]] || {{cr|IND}} |- style="background:#cfc;" | ५१ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/682963.html ३९९] || ४ एप्रिल २०१४ || {{cr|RSA}} || {{flagicon|BAN}} [[शेर-ए-बांगला क्रिकेट मैदान]], [[ढाका]] || {{cr|IND}} |- style="background:#cfc;" | ५२ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/682965.html ४००] || ६ एप्रिल २०१४ || {{cr|SL}} || {{flagicon|BAN}} [[शेर-ए-बांगला क्रिकेट मैदान]], [[ढाका]] || {{cr|SL}} |- | ५३ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/667731.html ४०५] || ७ सप्टेंबर २०१४ || {{cr|ENG}} || {{flagicon|ENG}} [[एजबॅस्टन मैदान, बर्मिंगहॅम|एजबॅस्टन मैदान]], [[बर्मिंगहॅम]] || {{cr|ENG}} || rowspan=11 | |- | ५४ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/885969.html ४४०] || १७ जुलै २०१५ || {{cr|ZIM}} || {{flagicon|ZIM}} [[हरारे स्पोर्ट्स क्लब]], [[हरारे]] || {{cr|IND}} |- | ५५ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/885971.html ४४२] || १९ जुलै २०१५ || {{cr|ZIM}} || {{flagicon|ZIM}} [[हरारे स्पोर्ट्स क्लब]], [[हरारे]] || {{cr|ZIM}} |- | ५६ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/903587.html ४५६] || २ ऑक्टोबर २०१५ || {{cr|RSA}} || {{flagicon|IND}} [[एच.पी.सी.ए. मैदान]], [[धर्मशाळा]] || {{cr|RSA}} |- | ५७ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/903589.html ४५७] || ५ ऑक्टोबर २०१५ || {{cr|RSA}} || {{flagicon|IND}} [[बाराबती स्टेडियम]], [[कटक]] || {{cr|RSA}} |- | ५८ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/895817.html ४८५] || २६ जानेवारी २०१६ || {{cr|AUS}} || {{flagicon|AUS}} [[ॲडलेड ओव्हल]], [[ॲडलेड]] || {{cr|IND}} |- | ५९ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/895819.html ४८६] || २९ जानेवारी २०१६ || {{cr|AUS}} || {{flagicon|AUS}} [[मेलबर्न क्रिकेट मैदान]], [[मेलबर्न]] || {{cr|IND}} |- | ६० ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/895821.html ४८९] || ३१ जानेवारी २०१६ || {{cr|AUS}} || {{flagicon|AUS}} [[सिडनी क्रिकेट मैदान]], [[सिडनी]] || {{cr|IND}} |- | ६१ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/963697.html ४९६] || ९ फेब्रुवारी २०१६ || {{cr|SL}} || {{flagicon|IND}} [[महाराष्ट्र क्रिकेट असोसिएशन मैदान]], [[चिंचवड]] || {{cr|SL}} |- | ६२ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/963699.html ४९७] || १२ फेब्रुवारी २०१६ || {{cr|SL}} || {{flagicon|IND}} [[जेएससीए आंतरराष्ट्रीय मैदान संकुल]], [[रांची]] || {{cr|IND}} |- | ६३ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/963701.html ४९९] || १४ फेब्रुवारी २०१६ || {{cr|SL}} || {{flagicon|IND}} [[डॉ. वाय.एस. राजशेखर रेड्डी एसीए-व्हिडीसीए क्रिकेट मैदान|डॉ. वाय.एस. राजशेखर रेड्डी क्रिकेट मैदान]], [[विशाखापट्टणम]] || {{cr|IND}} |- style="background:#cfc;" | ६४ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/966745.html ५०९] || २४ फेब्रुवारी २०१६ || {{cr|BAN}} || {{flagicon|BAN}} [[शेर-ए-बांगला क्रिकेट मैदान]], [[ढाका]] || {{cr|IND}} || rowspan=5 | [[२०१६ आशिया चषक]] |- style="background:#cfc;" | ६५ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/966751.html ५१२] || २७ फेब्रुवारी २०१६ || {{cr|PAK}} || {{flagicon|BAN}} [[शेर-ए-बांगला क्रिकेट मैदान]], [[ढाका]] || {{cr|IND}} |- style="background:#cfc;" | ६६ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/966757.html ५१५] || १ मार्च २०१६ || {{cr|SL}} || {{flagicon|BAN}} [[शेर-ए-बांगला क्रिकेट मैदान]], [[ढाका]] || {{cr|IND}} |- style="background:#cfc;" | ६७ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/966761.html ५१७] || ३ मार्च २०१६ || {{cr|UAE}} || {{flagicon|BAN}} [[शेर-ए-बांगला क्रिकेट मैदान]], [[ढाका]] || {{cr|IND}} |- style="background:#cfc;" | ६८ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/966765.html ५२१] || ६ मार्च २०१६ || {{cr|BAN}} || {{flagicon|BAN}} [[शेर-ए-बांगला क्रिकेट मैदान]], [[ढाका]] || {{cr|IND}} |- style="background:#cfc;" | ६९ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/951329.html ५३५] || १५ मार्च २०१६ || {{cr|NZ}} || {{flagicon|IND}} [[विदर्भ क्रिकेट असोसिएशन स्टेडियम]], [[नागपूर]] || {{cr|NZ}} || rowspan=5 | [[२०-२० विश्व अजिंक्यपद स्पर्धा, २०१६|२०१६ ट्वेंटी२० क्रिकेट विश्वचषक]] |- style="background:#cfc;" | ७० ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/951341.html ५४१] || १९ मार्च २०१६ || {{cr|PAK}} || {{flagicon|IND}} [[ईडन गार्डन्स]], [[कोलकाता]] || {{cr|IND}} |- style="background:#cfc;" | ७१ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/951353.html ५४७] || २३ मार्च २०१६ || {{cr|BAN}} || {{flagicon|IND}} [[एम. चिन्नास्वामी स्टेडियम, बंगळूर|एम. चिन्नास्वामी स्टेडियम]], [[बंगळूर]] || {{cr|IND}} |- style="background:#cfc;" | ७२ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/951363.html ५५३] || २७ मार्च २०१६ || {{cr|AUS}} || {{flagicon|IND}} [[पंजाब क्रिकेट असोसिएशन मैदान]], [[मोहाली]] || {{cr|IND}} |- style="background:#cfc;" | ७३ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/951371.html ५५६] || ३१ मार्च २०१६ || {{cr|WIN}} || {{flagicon|IND}} [[वानखेडे स्टेडियम]], [[मुंबई]] || {{cr|WIN}} |- | ७४ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1007655.html ५५८] || १८ जून २०१६ || {{cr|ZIM}} || {{flagicon|ZIM}} [[हरारे स्पोर्ट्स क्लब]], [[हरारे]] || {{cr|ZIM}} || rowspan=21 | |- | ७५ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1007657.html ५५९] || २० जून २०१६ || {{cr|ZIM}} || {{flagicon|ZIM}} [[हरारे स्पोर्ट्स क्लब]], [[हरारे]] || {{cr|IND}} |- | ७६ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1007659.html ५६०] || २२ जून २०१६ || {{cr|ZIM}} || {{flagicon|ZIM}} [[हरारे स्पोर्ट्स क्लब]], [[हरारे]] || {{cr|IND}} |- | ७७ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1041615.html ५६२] || २७ ऑगस्ट २०१६ || {{cr|WIN}} || {{flagicon|USA}} [[सेंट्रल ब्रॉवर्ड रीजनल पार्क]], [[फ्लोरिडा]] || {{cr|WIN}} |- | ७८ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1041617.html ५६३] || २८ ऑगस्ट २०१६ || {{cr|WIN}} || {{flagicon|USA}} [[सेंट्रल ब्रॉवर्ड रीजनल पार्क]], [[फ्लोरिडा]] || अनिर्णित |- | ७९ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1034825.html ५९२] || २६ जानेवारी २०१७ || {{cr|ENG}} || {{flagicon|IND}} [[ग्रीन पार्क]], [[कानपूर]] || {{cr|ENG}} |- | ८० ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1034827.html ५९३] || २९ जानेवारी २०१७ || {{cr|ENG}} || {{flagicon|IND}} [[विदर्भ क्रिकेट असोसिएशन स्टेडियम]], [[नागपूर]] || {{cr|IND}} |- | ८१ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1034829.html ५९४] || १ फेब्रुवारी २०१७ || {{cr|ENG}} || {{flagicon|IND}} [[एम. चिन्नास्वामी स्टेडियम, बंगळूर|एम. चिन्नास्वामी स्टेडियम]], [[बंगळूर]] || {{cr|IND}} |- | ८२ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1098211.html ६१७] || ९ जुलै २०१७ || {{cr|WIN}} || {{flagicon|JAM}} [[सबिना पार्क]], [[जमैका]] || {{cr|WIN}} |- | ८३ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1109610.html ६१८] || ६ सप्टेंबर २०१७ || {{cr|SL}} || {{flagicon|SL}} [[रणसिंगे प्रेमदासा मैदान]], [[कोलंबो]] || {{cr|IND}} |- | ८४ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1119501.html ६२३] || ७ ऑक्टोबर २०१७ || {{cr|AUS}} || {{flagicon|IND}} [[जेएससीए आंतरराष्ट्रीय मैदान संकुल]], [[रांची]] || {{cr|IND}} |- | ८५ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1119502.html ६२४] || १० ऑक्टोबर २०१७ || {{cr|AUS}} || {{flagicon|IND}} [[बर्सापारा क्रिकेट मैदान]], [[गुवाहाटी]] || {{cr|AUS}} |- | ८६ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1120093.html ६३०] || १ नोव्हेंबर २०१७ || {{cr|NZ}} || {{flagicon|IND}} [[अरुण जेटली क्रिकेट मैदान]], [[दिल्ली]] || {{cr|IND}} |- | ८७ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1120094.html ६३१] || ४ नोव्हेंबर २०१७ || {{cr|NZ}} || {{flagicon|IND}} [[सौराष्ट्र क्रिकेट असोसिएशन मैदान]], [[राजकोट]] || {{cr|NZ}} |- | ८८ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1120095.html ६३२] || ७ नोव्हेंबर २०१७ || {{cr|NZ}} || {{flagicon|IND}} [[ग्रीनफील्ड आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट स्टेडियम]], [[तिरुवनंतपुरम]] || {{cr|IND}} |- | ८९ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1122729.html ६३३] || २० डिसेंबर २०१७ || {{cr|SL}} || {{flagicon|IND}} [[बाराबती स्टेडियम]], [[कटक]] || {{cr|IND}} |- | ९० ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1122730.html ६३४] || २२ डिसेंबर २०१७ || {{cr|SL}} || {{flagicon|IND}} [[होळकर क्रिकेट मैदान]], [[इंदूर]] || {{cr|IND}} |- | ९१ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1122731.html ६३५] || २४ डिसेंबर २०१७ || {{cr|SL}} || {{flagicon|IND}} [[वानखेडे स्टेडियम]], [[मुंबई]] || {{cr|IND}} |- | ९२ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1122285.html ६५२] || १८ फेब्रुवारी २०१८ || {{cr|RSA}} || {{flagicon|RSA}} [[वॉन्डरर्स स्टेडियम, जोहान्सबर्ग|वॉन्डरर्स स्टेडियम]], [[जोहान्सबर्ग]] || {{cr|IND}} |- | ९३ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1122286.html ६५४] || २१ फेब्रुवारी २०१८ || {{cr|RSA}} || {{flagicon|RSA}} [[सुपरस्पोर्ट्स पार्क]], [[सेंच्युरियन]] || {{cr|RSA}} |- | ९४ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1122287.html ६५५] || २४ फेब्रुवारी २०१८ || {{cr|RSA}} || {{flagicon|RSA}} [[सहारा पार्क न्यूलँड्स|न्यूलँड्स आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट स्टेडियम]], [[केपटाउन]] || {{cr|IND}} |- style="background:#cfc;" | ९५ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1133817.html ६५६] || ६ मार्च २०१८ || {{cr|SL}} || {{flagicon|SL}} [[रणसिंगे प्रेमदासा मैदान]], [[कोलंबो]] || {{cr|SL}} || rowspan=5 | [[२०१८ निदाहास चषक]] |- style="background:#cfc;" | ९६ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1133817.html ६५७] || ८ मार्च २०१८ || {{cr|BAN}} || {{flagicon|SL}} [[रणसिंगे प्रेमदासा मैदान]], [[कोलंबो]] || {{cr|IND}} |- style="background:#cfc;" | ९७ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1133817.html ६५९] || १२ मार्च २०१८ || {{cr|SL}} || {{flagicon|SL}} [[रणसिंगे प्रेमदासा मैदान]], [[कोलंबो]] || {{cr|IND}} |- style="background:#cfc;" | ९८ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1133817.html ६६०] || १४ मार्च २०१८ || {{cr|BAN}} || {{flagicon|SL}} [[रणसिंगे प्रेमदासा मैदान]], [[कोलंबो]] || {{cr|IND}} |- style="background:#cfc;" | ९९ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1133817.html ६६२] || १८ मार्च २०१८ || {{cr|BAN}} || {{flagicon|SL}} [[रणसिंगे प्रेमदासा मैदान]], [[कोलंबो]] || {{cr|IND}} |- | १०० ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1140992.html ६७८] || २७ जून २०१८ || {{cr|IRE}} || {{flagicon|IRE}} [[मालाहाईड क्रिकेट क्लब मैदान]], [[डब्लिन]] || {{cr|IND}} || |- ! सामना क्र. ! आंतरराष्ट्रीय ट्वेंटी२० क्र. ! तारीख ! विरुद्ध संघ ! स्थळ ! विजेता ! स्पर्धेतील भाग |- | १०१ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1140993.html ६८०] || २९ जून २०१८ || {{cr|IRE}} || {{flagicon|IRE}} [[मालाहाईड क्रिकेट क्लब मैदान]], [[डब्लिन]] || {{cr|IND}} || rowspan=45 | |- | १०२ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1119543.html ६८४] || ३ जुलै २०१८ || {{cr|ENG}} || {{flagicon|ENG}} [[ओल्ड ट्रॅफर्ड क्रिकेट मैदान]], [[मँचेस्टर]] || {{cr|IND}} |- | १०३ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1119544.html ६८८] || ६ जुलै २०१८ || {{cr|ENG}} || {{flagicon|Wales}} [[सोफिया गार्डन्स]], [[कार्डिफ]] || {{cr|ENG}} |- | १०४ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1119545.html ६९०] || ८ जुलै २०१८ || {{cr|ENG}} || {{flagicon|ENG}} [[ब्रिस्टल काउंटी मैदान|काउंटी मैदान]], [[ब्रिस्टल]] || {{cr|IND}} |- | १०५ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1157759.html ७०७] || ४ नोव्हेंबर २०१८ || {{cr|WIN}} || {{flagicon|IND}} [[ईडन गार्डन्स]], [[कोलकाता]] || {{cr|IND}} |- | १०६ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1157760.html ७०९] || ६ नोव्हेंबर २०१८ || {{cr|WIN}} || {{flagicon|IND}} [[भारतरत्न श्री अटल बिहारी वाजपेयी आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट स्टेडियम]], [[लखनौ]] || {{cr|IND}} |- | १०७ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1157761.html ७१०] || ११ नोव्हेंबर २०१८ || {{cr|WIN}} || {{flagicon|IND}} [[एम.ए. चिदंबरम स्टेडियम, चेन्नई|एम.ए. चिदंबरम स्टेडियम]], [[चेन्नई]] || {{cr|IND}} |- | १०८ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1144990.html ७१२] || २१ नोव्हेंबर २०१८ || {{cr|AUS}} || {{flagicon|AUS}} [[ब्रिस्बेन क्रिकेट मैदान|द गॅब्बा]], [[ब्रिस्बेन]] || {{cr|AUS}} |- | १०९ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1144991.html ७१३] || २३ नोव्हेंबर २०१८ || {{cr|AUS}} || {{flagicon|AUS}} [[मेलबर्न क्रिकेट मैदान]], [[मेलबर्न]] || अनिर्णित |- | ११० ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1144992.html ७१४] || २५ नोव्हेंबर २०१८ || {{cr|AUS}} || {{flagicon|AUS}} [[सिडनी क्रिकेट मैदान]], [[सिडनी]] || {{cr|IND}} |- | १११ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1153696.html ७३५] || ६ फेब्रुवारी २०१९ || {{cr|NZ}} || {{flagicon|NZ}} [[वेस्टपॅक मैदान]], [[वेलिंग्टन]] || {{cr|NZ}} |- | ११२ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1153697.html ७३७] || ८ फेब्रुवारी २०१९ || {{cr|NZ}} || {{flagicon|NZ}} [[ईडन पार्क]], [[ऑकलंड]] || {{cr|IND}} |- | ११३ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1153698.html ७३८] || १० फेब्रुवारी २०१९ || {{cr|NZ}} || {{flagicon|NZ}} [[सेडन पार्क]], [[हॅमिल्टन, न्यू झीलंड|हॅमिल्टन]] || {{cr|NZ}} |- | ११४ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1168247.html ७४८] || २४ फेब्रुवारी २०१९ || {{cr|AUS}} || {{flagicon|IND}} [[डॉ. वाय.एस. राजशेखर रेड्डी एसीए-व्हिडीसीए क्रिकेट मैदान|डॉ. वाय.एस. राजशेखर रेड्डी क्रिकेट मैदान]], [[विशाखापट्टणम]] || {{cr|AUS}} |- | ११५ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1168248.html ७४९] || २७ फेब्रुवारी २०१९ || {{cr|AUS}} || {{flagicon|IND}} [[एम. चिन्नास्वामी स्टेडियम, बंगळूर|एम. चिन्नास्वामी स्टेडियम]], [[बंगळूर]] || {{cr|AUS}} |- | ११६ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1188621.html ८४२] || ३ ऑगस्ट २०१९ || {{cr|WIN}} || {{flagicon|USA}} [[सेंट्रल ब्रॉवर्ड रीजनल पार्क]], [[फ्लोरिडा]] || {{cr|IND}} |- | ११७ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1188622.html ८४३] || ४ ऑगस्ट २०१९ || {{cr|WIN}} || {{flagicon|USA}} [[सेंट्रल ब्रॉवर्ड रीजनल पार्क]], [[फ्लोरिडा]] || {{cr|IND}} |- | ११८ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1188623.html ८४६] || ६ ऑगस्ट २०१९ || {{cr|WIN}} || {{flagicon|GUY}} [[प्रोव्हिडन्स मैदान]], [[गयाना]] || {{cr|IND}} |- | ११९ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1187005.html ८८८] || १८ सप्टेंबर २०१९ || {{cr|RSA}} || {{flagicon|IND}} [[पंजाब क्रिकेट असोसिएशन मैदान]], [[मोहाली]] || {{cr|IND}} |- | १२० ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1187006.html ८९३] || २२ सप्टेंबर २०१९ || {{cr|RSA}} || {{flagicon|IND}} [[एम. चिन्नास्वामी स्टेडियम, बंगळूर|एम. चिन्नास्वामी स्टेडियम]], [[बंगळूर]] || {{cr|SA}} |- | १२१ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1187013.html १०००] || ३ नोव्हेंबर २०१९ || {{cr|BAN}} || {{flagicon|IND}} [[अरुण जेटली क्रिकेट मैदान]], [[दिल्ली]] || {{cr|BAN}} |- | १२२ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1187014.html १००७] || ७ नोव्हेंबर २०१९ || {{cr|BAN}} || {{flagicon|IND}} [[सौराष्ट्र क्रिकेट असोसिएशन मैदान]], [[राजकोट]] || {{cr|IND}} |- | १२३ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1187015.html १०१४] || १० नोव्हेंबर २०१९ || {{cr|BAN}} || {{flagicon|IND}} [[विदर्भ क्रिकेट असोसिएशन स्टेडियम]], [[नागपूर]] || {{cr|IND}} |- | १२४ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1187018.html १०२०] || ६ डिसेंबर २०१९ || {{cr|WIN}} || {{flagicon|IND}} [[राजीव गांधी आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट मैदान]], [[हैदराबाद]] || {{cr|IND}} |- | १२५ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1187019.html १०२२] || ८ डिसेंबर २०१९ || {{cr|WIN}} || {{flagicon|IND}} [[ग्रीनफील्ड आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट स्टेडियम]], [[तिरुवनंतपुरम]] || {{cr|WIN}} |- | १२६ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1187020.html १०२४] || ११ डिसेंबर २०१९ || {{cr|WIN}} || {{flagicon|IND}} [[वानखेडे स्टेडियम]], [[मुंबई]] || {{cr|IND}} |- | १२७ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1202242.html १०२५] || ५ जानेवारी २०२० || {{cr|SL}} || {{flagicon|IND}} [[बर्सापारा क्रिकेट मैदान]], [[गुवाहाटी]] || अनिर्णित |- | १२८ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1202243.html १०२६] || ७ जानेवारी २०२० || {{cr|SL}} || {{flagicon|IND}} [[होळकर क्रिकेट मैदान]], [[इंदूर]] || {{cr|IND}} |- | १२९ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1202244.html १०२७] || १० जानेवारी २०२० || {{cr|SL}} || {{flagicon|IND}} [[महाराष्ट्र क्रिकेट असोसिएशन मैदान]], [[चिंचवड]] || {{cr|IND}} |- | १३० ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1187677.html १०३१] || २४ जानेवारी २०२० || {{cr|NZ}} || {{flagicon|NZ}} [[ईडन पार्क]], [[ऑकलंड]] || {{cr|IND}} |- | १३१ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1187678.html १०३४] || २६ जानेवारी २०२० || {{cr|NZ}} || {{flagicon|NZ}} [[ईडन पार्क]], [[ऑकलंड]] || {{cr|IND}} |- | १३२ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1187679.html १०३५] || २९ जानेवारी २०२० || {{cr|NZ}} || {{flagicon|NZ}} [[सेडन पार्क]], [[हॅमिल्टन, न्यू झीलंड|हॅमिल्टन]] || बरोबरीत |- | १३३ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1187680.html १०३६] || ३१ जानेवारी २०२० || {{cr|NZ}} || {{flagicon|NZ}} [[वेस्टपॅक मैदान]], [[वेलिंग्टन]] || बरोबरीत |- | १३४ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1187681.html १०३७] || २ फेब्रुवारी २०२० || {{cr|NZ}} || {{flagicon|NZ}} [[बे ओव्हल]], [[माऊंट माउंगानुई]] || {{cr|IND}} |- | १३५ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1223952.html १११४] || ४ डिसेंबर २०२० || {{cr|AUS}} || {{flagicon|AUS}} [[मानुका ओव्हल]], [[कॅनबेरा]] || {{cr|IND}} |- | १३६ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1223953.html १११५] || ६ डिसेंबर २०२० || {{cr|AUS}} || {{flagicon|AUS}} [[सिडनी क्रिकेट मैदान]], [[सिडनी]] || {{cr|IND}} |- | १३७ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1223954.html १११६] || ८ डिसेंबर २०२० || {{cr|AUS}} || {{flagicon|AUS}} [[सिडनी क्रिकेट मैदान]], [[सिडनी]] || {{cr|AUS}} |- | १३८ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1243388.html ११३१] || १२ मार्च २०२१ || {{cr|ENG}} || {{flagicon|IND}} [[सरदार पटेल स्टेडियम]], [[अहमदाबाद]] || {{cr|ENG}} |- | १३९ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1243389.html ११३२] || १४ मार्च २०२१ || {{cr|ENG}} || {{flagicon|IND}} [[सरदार पटेल स्टेडियम]], [[अहमदाबाद]] || {{cr|IND}} |- | १४० ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1243390.html ११३३] || १६ मार्च २०२१ || {{cr|ENG}} || {{flagicon|IND}} [[सरदार पटेल स्टेडियम]], [[अहमदाबाद]] || {{cr|ENG}} |- | १४१ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1243391.html ११३५] || १८ मार्च २०२१ || {{cr|ENG}} || {{flagicon|IND}} [[सरदार पटेल स्टेडियम]], [[अहमदाबाद]] || {{cr|IND}} |- | १४२ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1243392.html ११३८] || २० मार्च २०२१ || {{cr|ENG}} || {{flagicon|IND}} [[सरदार पटेल स्टेडियम]], [[अहमदाबाद]] || {{cr|IND}} |- | १४३ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1262758.html १२०४] || २५ जुलै २०२१ || {{cr|SL}} || {{flagicon|SL}} [[रणसिंगे प्रेमदासा मैदान]], [[कोलंबो]] || {{cr|IND}} |- | १४४ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1262759.html १२०६] || २८ जुलै २०२१ || {{cr|SL}} || {{flagicon|SL}} [[रणसिंगे प्रेमदासा मैदान]], [[कोलंबो]] || {{cr|SL}} |- | १४५ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1262760.html १२०७] || २९ जुलै २०२१ || {{cr|SL}} || {{flagicon|SL}} [[रणसिंगे प्रेमदासा मैदान]], [[कोलंबो]] || {{cr|SL}} |- style="background:#cfc;" | १४६ ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1273727.html १३६१] || २४ ऑक्टोबर २०२१ || {{cr|PAK}} || {{flagicon|UAE}} [[दुबई आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट स्टेडियम]], [[दुबई]] || {{cr|PAK}} || rowspan=5 | [[२०२१ ट्वेंटी२० क्रिकेट विश्वचषक]] |- style="background:#cfc;" | १४७ ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1273739.html १३८१] || ३१ ऑक्टोबर २०२१ || {{cr|NZL}} || {{flagicon|UAE}} [[दुबई आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट स्टेडियम]], [[दुबई]] || {{cr|NZL}} |- style="background:#cfc;" | १४८ ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1273744.html १३९०] || ३ नोव्हेंबर २०२१ || {{cr|AFG|२०१३}} || {{flagicon|UAE}} [[शेख झायेद क्रिकेट स्टेडियम]], [[अबुधाबी]] || {{cr|IND}} |- style="background:#cfc;" | १४९ ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1273748.html १३९६] || ५ नोव्हेंबर २०२१ || {{cr|SCO}} || {{flagicon|UAE}} [[दुबई आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट स्टेडियम]], [[दुबई]] || {{cr|IND}} |- style="background:#cfc;" | १५० ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1273753.html १४१०] || ८ नोव्हेंबर २०२१ || {{cr|NAM}} || {{flagicon|UAE}} [[दुबई आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट स्टेडियम]], [[दुबई]] || {{cr|IND}} |- | १५१ ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1278671.html १४३४] || १७ नोव्हेंबर २०२१ || {{cr|NZL}} || {{flagicon|IND}} [[सवाई मानसिंग मैदान]], [[जयपूर]] || {{cr|IND}} || rowspan=24 | |- | १५२ ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1278672.html १४४०] || १९ नोव्हेंबर २०२१ || {{cr|NZL}} || {{flagicon|IND}} [[जेएससीए आंतरराष्ट्रीय मैदान संकुल]], [[रांची]] || {{cr|IND}} |- | १५३ ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1278673.html १४४६] || २१ नोव्हेंबर २०२१ || {{cr|NZL}} || {{flagicon|IND}} [[ईडन गार्डन्स]], [[कोलकाता]] || {{cr|IND}} |- | १५४ ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1278679.html १४६७] || १६ फेब्रुवारी २०२२ || {{cr|WIN}} || {{flagicon|IND}} [[ईडन गार्डन्स]], [[कोलकाता]] || {{cr|IND}} |- | १५५ ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1278680.html १४७३] || १८ फेब्रुवारी २०२२ || {{cr|WIN}} || {{flagicon|IND}} [[ईडन गार्डन्स]], [[कोलकाता]] || {{cr|IND}} |- | १५६ ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1278681.html १४७९] || २० फेब्रुवारी २०२२ || {{cr|WIN}} || {{flagicon|IND}} [[ईडन गार्डन्स]], [[कोलकाता]] || {{cr|IND}} |- | १५७ ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1278684.html १४९२] || २४ फेब्रुवारी २०२२ || {{cr|SL}} || {{flagicon|IND}} [[भारतरत्न श्री अटल बिहारी वाजपेयी आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट स्टेडियम|अटल बिहारी इकाना स्टेडियम]], [[लखनौ]] || {{cr|IND}} |- | १५८ ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1278685.html १४९३] || २६ फेब्रुवारी २०२२ || {{cr|SL}} || {{flagicon|IND}} [[एच.पी.सी.ए. मैदान]], [[धरमशाळा]] || {{cr|IND}} |- | १५९ ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1278686.html १४९४] || २७ फेब्रुवारी २०२२ || {{cr|SL}} || {{flagicon|IND}} [[एच.पी.सी.ए. मैदान]], [[धरमशाळा]] || {{cr|IND}} |- | १६० ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1278687.html १५५४] || ९ जून २०२२ || {{cr|SA}} || {{flagicon|IND}} [[अरुण जेटली क्रिकेट मैदान]], [[दिल्ली]] || {{cr|SA}} |- | १६१ ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1278688.html १५६९] || १२ जून २०२२ || {{cr|SA}} || {{flagicon|IND}} [[बाराबती स्टेडियम]], [[कटक]] || {{cr|SA}} |- | १६२ ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1278689.html १५७१] || १४ जून २०२२ || {{cr|SA}} || {{flagicon|IND}} [[डॉ. वाय.एस. राजशेखर रेड्डी एसीए-व्हिडीसीए क्रिकेट मैदान|डॉ. वाय.एस. रेड्डी स्टेडियम]], [[विशाखापट्टणम]] || {{cr|IND}} |- | १६३ ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1278690.html १५७२] || १७ जून २०२२ || {{cr|SA}} || {{flagicon|IND}} [[सौराष्ट्र क्रिकेट असोसिएशन स्टेडियम]], [[राजकोट]] || {{cr|IND}} |- | १६४ ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1278691.html १५७५] || १९ जून २०२२ || {{cr|SA}} || {{flagicon|IND}} [[एम. चिन्नास्वामी स्टेडियम, बंगळूर|एम. चिन्नास्वामी स्टेडियम]], [[बंगळूर]] || अनिर्णित |- | १६५ ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1303307.html १५८०] || २६ जून २०२२ || {{cr|IRE}} || {{flagicon|IRE}} [[मालाहाईड क्रिकेट क्लब मैदान]], [[डब्लिन]] || {{cr|IND}} |- | १६६ ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1303307.html १५८६] || २८ जून २०२२ || {{cr|IRE}} || {{flagicon|IRE}} [[मालाहाईड क्रिकेट क्लब मैदान]], [[डब्लिन]] || {{cr|IND}} |- | १६७ ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1276904.html १६१६] || ७ जुलै २०२२ || {{cr|ENG}} || {{flagicon|ENG}} [[रोझ बोल (क्रिकेट मैदान)|रोझ बोल]], [[साउथहँप्टन]] || {{cr|IND}} |- | १६८ ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1276905.html १६२८] || ९ जुलै २०२२ || {{cr|ENG}} || {{flagicon|ENG}} [[एजबॅस्टन मैदान, बर्मिंगहॅम|एजबॅस्टन]], [[बर्मिंगहॅम]] || {{cr|IND}} |- | १६९ ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1276906.html १६३१] || १० जुलै २०२२ || {{cr|ENG}} || {{flagicon|ENG}} [[ट्रेंट ब्रिज मैदान, नॉटिंगहॅम|ट्रेंट ब्रिज मैदान]], [[नॉटिंगहॅम]] || {{cr|ENG}} |- | १७० ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1317903.html १७०२] || २९ जुलै २०२२ || {{cr|WIN}} || {{flagicon|Trinidad and Tobago}} [[ब्रायन लारा क्रिकेट अकादमी]], [[त्रिनिदाद]] || {{cr|IND}} |- | १७१ ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1317904.html १७१८] || १ ऑगस्ट २०२२ || {{cr|WIN}} || {{flagicon|Saint Kitts and Nevis}} [[वॉर्नर पार्क]], [[बासेतेर]] || {{cr|WIN}} |- | १७२ ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1317905.html १७२०] || २ ऑगस्ट २०२२ || {{cr|WIN}} || {{flagicon|Saint Kitts and Nevis}} [[वॉर्नर पार्क]], [[बासेतेर]] || {{cr|IND}} |- | १७३ ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1317906.html १७२५] || ६ ऑगस्ट २०२२ || {{cr|WIN}} || {{flagicon|USA}} [[सेंट्रल ब्रॉवर्ड रीजनल पार्क]], [[फ्लोरिडा]] || {{cr|IND}} |- | १७४ ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1317907.html १७२६] || ७ ऑगस्ट २०२२ || {{cr|WIN}} || {{flagicon|USA}} [[सेंट्रल ब्रॉवर्ड रीजनल पार्क]], [[फ्लोरिडा]] || {{cr|IND}} |- style="background:#cfc;" | १७५ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1327270.html १७५०] || २८ ऑगस्ट २०२२ || {{cr|PAK}} || {{flagicon|UAE}} [[दुबई आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट स्टेडियम]], [[दुबई]] || {{cr|IND}} || rowspan=5 | [[२०२२ आशिया चषक]] |- style="background:#cfc;" | १७६ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1327272.html १७५४] || ३१ ऑगस्ट २०२२ || {{cr|HK}} || {{flagicon|UAE}} [[दुबई आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट स्टेडियम]], [[दुबई]] || {{cr|IND}} |- style="background:#cfc;" | १७७ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1327276.html १़७५८] || ४ सप्टेंबर २०२२ || {{cr|PAK}} || {{flagicon|UAE}} [[दुबई आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट स्टेडियम]], [[दुबई]] || {{cr|PAK}} |- style="background:#cfc;" | १७८ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1327277.html १७५९] || ६ सप्टेंबर २०२२ || {{cr|SL}} || {{flagicon|UAE}} [[दुबई आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट स्टेडियम]], [[दुबई]] || {{cr|SL}} |- style="background:#cfc;" | १७९ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1327279.html १७६१] || ८ सप्टेंबर २०२२ || {{cr|AFG|२०१३}} || {{flagicon|UAE}} [[दुबई आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट स्टेडियम]], [[दुबई]] || {{cr|IND}} |- | १८० ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1327503.html १७८८] || २० सप्टेंबर २०२२ || {{cr|AUS}} || {{flagicon|IND}} [[पंजाब क्रिकेट असोसिएशन मैदान]], [[मोहाली]] || {{cr|AUS}} || rowspan=6 | |- | १८१ ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1327504.html १७९४] || २३ सप्टेंबर २०२२ || {{cr|AUS}} || {{flagicon|IND}} [[विदर्भ क्रिकेट असोसिएशन स्टेडियम]], [[नागपूर]] || {{cr|IND}} |- | १८२ ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1327505.html १७९६] || २५ सप्टेंबर २०२२ || {{cr|AUS}} || {{flagicon|IND}} [[राजीव गांधी आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट मैदान]], [[हैदराबाद]] || {{cr|IND}} |- | १८३ ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1327506.html १८००] || २८ सप्टेंबर २०२२ || {{cr|SA}} || {{flagicon|IND}} [[ग्रीनफील्ड आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट स्टेडियम]], [[तिरुवनंतपूरम]] || {{cr|IND}} |- | १८४ ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1327507.html १८०३] || २ ऑक्टोबर २०२२ || {{cr|SA}} || {{flagicon|IND}} [[बर्सापारा क्रिकेट मैदान]], [[गुवाहाटी]] || {{cr|IND}} |- | १८५ ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1327508.html १८०५] || ४ ऑक्टोबर २०२२ || {{cr|SA}} || {{flagicon|IND}} [[होळकर क्रिकेट मैदान]], [[इंदूर]] || {{cr|SA}} |- style="background:#cfc;" | १८६ ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1298150.html १८४२] || २३ ऑक्टोबर २०२२ || {{cr|PAK}} || {{flagicon|AUS}} [[मेलबर्न क्रिकेट मैदान]], [[मेलबर्न]] || {{cr|IND}} || rowspan=6 | [[२०२२ ट्वेंटी२० क्रिकेट विश्वचषक]] |- style="background:#cfc;" | १८७ ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1298157.html १८४८] || २७ ऑक्टोबर २०२२ || {{cr|NED}} || {{flagicon|AUS}} [[सिडनी क्रिकेट मैदान]], [[सिडनी]] || {{cr|IND}} |- style="background:#cfc;" | १८८ ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1298164.html १८५३] || ३० ऑक्टोबर २०२२ || {{cr|SA}} || {{flagicon|AUS}} [[पर्थ स्टेडियम]], [[पर्थ]] || {{cr|SA}} |- style="background:#cfc;" | १८९ ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1298169.html १८६०] || २ नोव्हेंबर २०२२ || {{cr|BAN}} || {{flagicon|AUS}} [[ॲडलेड ओव्हल]], [[ॲडलेड]] || {{cr|IND}} |- style="background:#cfc;" | १९० ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1298176.html १८७३] || ६ नोव्हेंबर २०२२ || {{cr|ZIM}} || {{flagicon|AUS}} [[मेलबर्न क्रिकेट मैदान]], [[मेलबर्न]] || {{cr|IND}} |- style="background:#cfc;" | १९१ ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1298178.html १८७८] || १० नोव्हेंबर २०२२ || {{cr|ENG}} || {{flagicon|AUS}} [[ॲडलेड ओव्हल]], [[ॲडलेड]] || {{cr|ENG}} |- | १९२ ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1322276.html १८९८] || २० नोव्हेंबर २०२२ || {{cr|NZL}} || {{flagicon|NZL}} [[बे ओव्हल]], [[माऊंट माउंगानुई]] || {{cr|IND}} || rowspan=9 | |- | १९३ ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1322277.html १९११] || २२ नोव्हेंबर २०२२ || {{cr|NZL}} || {{flagicon|NZL}} [[मॅकलीन पार्क]], [[नेपियर]] || बरोबरीत |- | १९४ ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1348640.html १९८४] || ३ जानेवारी २०२३ || {{cr|SL}} || {{flagicon|IND}} [[वानखेडे स्टेडियम]], [[मुंबई]] || {{cr|IND}} |- | १९५ ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1348641.html १९८५] || ५ जानेवारी २०२३ || {{cr|SL}} || {{flagicon|IND}} [[महाराष्ट्र क्रिकेट असोसिएशन स्टेडियम]], [[चिंचवड]] || {{cr|SL}} |- | १९६ ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1348642.html १९८६] || ७ जानेवारी २०२३ || {{cr|SL}} || {{flagicon|IND}} [[सौराष्ट्र क्रिकेट असोसिएशन स्टेडियम]], [[राजकोट]] || {{cr|IND}} |- | १९७ ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1348649.html १९९०] || २७ जानेवारी २०२३ || {{cr|NZL}} || {{flagicon|IND}} [[जे.एस्.सी.ए आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट स्टेडियम]], [[रांची]] || {{cr|NZL}} |- | १९८ ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1348650.html १९९१] || २९ जानेवारी २०२३ || {{cr|NZL}} || {{flagicon|IND}} [[इकाना आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट स्टेडियम, लखनौ|अटल बिहारी वाजपेयी स्टेडियम]], [[लखनौ]] || {{cr|IND}} |- | १९९ ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1348651.html १९९२] || १ फेब्रुवारी २०२३ || {{cr|NZL}} || {{flagicon|IND}} [[नरेंद्र मोदी स्टेडियम]], [[अहमदाबाद]] || {{cr|IND}} |- | २०० ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1381217.html २१८८] || ३ ऑगस्ट २०२३ || {{cr|WIN}} || {{flagicon|Trinidad and Tobago}} [[ब्रायन लारा क्रिकेट अकादमी]], [[त्रिनिदाद]] || {{cr|WIN}} |- ! सामना क्र. ! आंतरराष्ट्रीय ट्वेंटी२० क्र. ! तारीख ! विरुद्ध संघ ! स्थळ ! विजेता ! स्पर्धेतील भाग |- | २०१ ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1381218.html २१९१] || ६ ऑगस्ट २०२३ || {{cr|WIN}} || {{flagicon|GUY}} [[प्रोव्हिडन्स मैदान]], [[गयाना]] || {{cr|WIN}} || rowspan=6 | |- | २०२ ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1381219.html २१९२] || ८ ऑगस्ट २०२३ || {{cr|WIN}} || {{flagicon|GUY}} [[प्रोव्हिडन्स मैदान]], [[गयाना]] || {{cr|IND}} |- | २०३ ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1381220.html २१९३] || १२ ऑगस्ट २०२३ || {{cr|WIN}} || {{flagicon|USA}} [[सेंट्रल ब्रॉवर्ड रीजनल पार्क]], [[फ्लोरिडा]] || {{cr|IND}} |- | २०४ ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1381221.html २१९४] || १३ ऑगस्ट २०२३ || {{cr|WIN}} || {{flagicon|USA}} [[सेंट्रल ब्रॉवर्ड रीजनल पार्क]], [[फ्लोरिडा]] || {{cr|WIN}} |- | २०५ ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1384634.html २२००] || १८ ऑगस्ट २०२३ || {{cr|IRE}} || {{flagicon|IRE|cricket}} [[मालाहाईड क्रिकेट क्लब मैदान|द व्हिलेज]], [[डब्लिन]] || {{cr|IND}} |- | २०६ ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1384637.html २२०८] || २० ऑगस्ट २०२३ || {{cr|IRE}} || {{flagicon|IRE|cricket}} [[मालाहाईड क्रिकेट क्लब मैदान|द व्हिलेज]], [[डब्लिन]] || {{cr|IND}} |- style="background:#cfc;" | २०७ ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1399113.html २२७८] || ३ ऑक्टोबर २०२३ || {{cr|NEP}}|| {{flagicon|CHN}} [[क्वांगचौ|झेजियांग तंत्रज्ञान विद्यापीठ क्रिकेट मैदान]], [[क्वांगचौ]] || {{cr|IND}} || rowspan=3 | [[२०२२ आशियाई खेळांमध्ये क्रिकेट – पुरुषांची स्पर्धा|२०२२ आशियाई खेळ]] |- style="background:#cfc;" | २०८ ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1399117.html २२९६] || ६ ऑक्टोबर २०२३ || {{cr|BAN}} || {{flagicon|CHN}} [[क्वांगचौ|झेजियांग तंत्रज्ञान विद्यापीठ क्रिकेट मैदान]], [[क्वांगचौ]] || {{cr|IND}} |- style="background:#cfc;" | २०९ ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1399120.html २३०१] || ७ ऑक्टोबर २०२३ || {{cr|AFG|२०१३}} || {{flagicon|CHN}} [[क्वांगचौ|झेजियांग तंत्रज्ञान विद्यापीठ क्रिकेट मैदान]], [[क्वांगचौ]] || अनिर्णित |- | २१० ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1389391.html २३६१] || २३ नोव्हेंबर २०२३ || {{cr|AUS}} || {{flagicon|IND}} [[डॉ. वाय.एस. राजशेखर रेड्डी आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट स्टेडियम]], [[विशाखापट्टणम]] || {{cr|IND}} || rowspan=10 | |- | २११ ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1389392.html २३६८] || २६ नोव्हेंबर २०२३ || {{cr|AUS}} || {{flagicon|IND}} [[ग्रीनफील्ड आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट स्टेडियम]], [[तिरुवनंतपूरम]] || {{cr|IND}} |- | २१२ ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1389392.html २३७३] || २८ नोव्हेंबर २०२३ || {{cr|AUS}} || {{flagicon|IND}} [[आसाम क्रिकेट असोसिएशन स्टेडियम]], [[गुवाहाटी]] || {{cr|AUS}} |- | २१३ ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1389393.html २३८०] || १ डिसेंबर २०२३ || {{cr|AUS}} || {{flagicon|IND}} [[शहीद वीर नारायण सिंह आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट स्टेडियम]], [[रायपूर]] || {{cr|IND}} |- | २१४ ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1389394.html २३८१] || ३ डिसेंबर २०२३ || {{cr|AUS}} || {{flagicon|IND}} [[एम. चिन्नास्वामी स्टेडियम, बंगळूर|एम. चिन्नास्वामी स्टेडियम]], [[बंगळूर]] || {{cr|IND}} |- | २१५ ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1387598.html २३९६] || १२ डिसेंबर २०२३ || {{cr|SA}} || {{flagicon|SA}} [[सेंट जॉर्जेस ओव्हल]], [[पोर्ट एलिझाबेथ]] || {{cr|SA}} |- | २१६ ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1387599.html २४०१] || १४ डिसेंबर २०२३ || {{cr|SA}} || {{flagicon|SA}} [[वॉन्डरर्स स्टेडियम, जोहान्सबर्ग]] || {{cr|IND}} |- | २१७ ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1389396.html २४२८] || ११ जानेवारी २०२४ || {{cr|AFG|२०१३}} || {{flagicon|IND}} [[पंजाब क्रिकेट असोसिएशन आयएस बिंद्रा स्टेडियम|इंदरजितसिंग बिंद्रा स्टेडियम]], [[मोहाली]] || {{cr|IND}} |- | २१८ ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1389397.html २४३१] || १४ जानेवारी २०२४ || {{cr|AFG|२०१३}} || {{flagicon|IND}} [[होळकर स्टेडियम]], [[इंदूर]] || {{cr|IND}} |- | २१९ ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1389398.html २४३५] || १७ जानेवारी २०२४ || {{cr|AFG|२०१३}} || {{flagicon|IND}} [[एम. चिन्नास्वामी स्टेडियम, बंगळूर|एम. चिन्नास्वामी स्टेडियम]], [[बंगळूर]] || बरोबरीत |- style="background:#cfc;" | २२० ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1415708.html २६३९] || ५ जून २०२४ || {{cr|IRE}} || {{flagicon|USA}} [[नासाऊ काउंटी आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट स्टेडियम]], [[नासाउ काउंटी (न्यू यॉर्क)|नासाउ काऊंटी, न्यू यॉर्क]] || {{cr|IND}} || rowspan=8 | [[२०२४ आय.सी.सी. पुरुष ट्वेंटी२० क्रिकेट विश्वचषक]] |- style="background:#cfc;" | २२१ ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1415719.html २६५८] || ९ जून २०२४ || {{cr|PAK}} || {{flagicon|USA}} [[नासाऊ काउंटी आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट स्टेडियम]], [[नासाउ काउंटी (न्यू यॉर्क)|नासाउ काऊंटी, न्यू यॉर्क]] || {{cr|IND}} |- style="background:#cfc;" | २२२ ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1415725.html २६७१] || १२ जून २०२४ || {{cr|USA}} || {{flagicon|USA}} [[नासाऊ काउंटी आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट स्टेडियम]], [[नासाउ काउंटी (न्यू यॉर्क)|नासाउ काऊंटी, न्यू यॉर्क]] || {{cr|IND}} |- style="background:#cfc;" | २२३ ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1415743.html २७१०] || २० जून २०२४ || {{cr|AFG|२०१३}} || {{flagicon|Barbados}} [[केन्सिंग्टन ओव्हल]], [[ब्रिजटाउन]] || {{cr|IND}} |- style="background:#cfc;" | २२४ ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1415747.html २७१६] || २२ जून २०२४ || {{cr|BAN}} || {{flagicon|Antigua and Barbuda}} [[सर व्हिव्हियन रिचर्ड्‌स स्टेडियम]], [[ॲंटिगा]] || {{cr|IND}} |- style="background:#cfc;" | २२५ ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1415751.html २७२१] || २४ जून २०२४ || {{cr|AUS}} || {{flagicon|Saint Lucia}} [[डॅरेन सॅमी राष्ट्रीय क्रिकेट स्टेडियम, सेंट लुसिया|डॅरेन सॅमी राष्ट्रीय क्रिकेट स्टेडियम]], [[सेंट लुसिया]] || {{cr|IND}} |- style="background:#cfc;" | २२६ ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1415754.html २७२४] || २७ जून २०२४ || {{cr|ENG}} || {{flagicon|GUY}} [[प्रोव्हिडन्स मैदान]], [[गयाना]] || {{cr|IND}} |- style="background:#cfc;" | २२७ ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1415755.html २७२९] || २९ जून २०२४ || {{cr|SA}} || {{flagicon|Barbados}} [[केन्सिंग्टन ओव्हल]], [[ब्रिजटाउन]] || {{cr|IND}} |- | २२८ ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1420223.html २७३७] || ६ जुलै २०२४ || {{cr|ZIM}} || {{flagicon|ZIM}} [[हरारे स्पोर्ट्स क्लब]], [[हरारे]] || {{cr|ZIM}} || rowspan=38 | |- | २२९ ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1420224.html २७३९] || ७ जुलै २०२४ || {{cr|ZIM}} || {{flagicon|ZIM}} [[हरारे स्पोर्ट्स क्लब]], [[हरारे]] || {{cr|IND}} |- | २३० ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1420225.html २७४९] || १० जुलै २०२४ || {{cr|ZIM}} || {{flagicon|ZIM}} [[हरारे स्पोर्ट्स क्लब]], [[हरारे]] || {{cr|IND}} |- | २३१ ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1420226.html २७५८] || १३ जुलै २०२४ || {{cr|ZIM}} || {{flagicon|ZIM}} [[हरारे स्पोर्ट्स क्लब]], [[हरारे]] || {{cr|IND}} |- | २३२ ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1420227.html २७६२] || १४ जुलै २०२४ || {{cr|ZIM}} || {{flagicon|ZIM}} [[हरारे स्पोर्ट्स क्लब]], [[हरारे]] || {{cr|IND}} |- | २३३ ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1442987.html २७६७] || २७ जुलै २०२४ || {{cr|SL}} || {{flagicon|SL}} [[पल्लेकेले आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट स्टेडियम]], [[पल्लेकेले]] || {{cr|IND}} |- | २३४ ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1442988.html २७६८] || २८ जुलै २०२४ || {{cr|SL}} || {{flagicon|SL}} [[पल्लेकेले आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट स्टेडियम]], [[पल्लेकेले]] || {{cr|IND}} |- | २३५ ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1442989.html २७६९] || ३० जुलै २०२४ || {{cr|SL}} || {{flagicon|SL}} [[पल्लेकेले आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट स्टेडियम]], [[पल्लेकेले]] || टाय |- | २३६ ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1439893.html २८९७] || ६ ऑक्टोबर २०२४ || {{cr|BAN}} || {{flagicon|IND}} [[माधवराव सिंधिया क्रिकेट मैदान|श्रीमंत माधवराव सिंधिया क्रिकेट स्टेडियम]], [[ग्वाल्हेर]] || {{cr|IND}} |- | २३७ ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1439894.html २८९९] || ९ ऑक्टोबर २०२४ || {{cr|BAN}} || {{flagicon|IND}} [[अरुण जेटली मैदान|अरुण जेटली क्रिकेट स्टेडियम]], [[दिल्ली]] || {{cr|IND}} |- | २३८ ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1439895.html २९०४] || १२ ऑक्टोबर २०२४ || {{cr|BAN}} || {{flagicon|IND}} [[राजीव गांधी आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट स्टेडियम (हैदराबाद)|राजीव गांधी आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट स्टेडियम]], [[हैदराबाद]] || {{cr|IND}} |- | २३९ ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1449301.html २९३८] || ८ नोव्हेंबर २०२४ || {{cr|RSA}} || {{flagicon|RSA}} [[सहारा स्टेडियम किंग्जमेड, दरबान|किंग्जमेड]], [[दरबान|डर्बन]] || {{cr|IND}} |- | २४० ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1449302.html २९४२] || १० नोव्हेंबर २०२४ || {{cr|RSA}} || {{flagicon|RSA}} [[सेंट जॉर्जेस ओव्हल]], [[पोर्ट एलिझाबेथ]] || {{cr|RSA}} |- | २४१ ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1449303.html २९४७] || १३ नोव्हेंबर २०२४ || {{cr|RSA}} || {{flagicon|RSA}} [[सुपरस्पोर्ट्स पार्क]], [[सेंच्युरियन]] || {{cr|IND}} |- | २४२ ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1449304.html २९५२] || १५ नोव्हेंबर २०२४ || {{cr|RSA}} || {{flagicon|RSA}} [[वॉन्डरर्स स्टेडियम, जोहान्सबर्ग]] || {{cr|IND}} |- | २४३ ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1439899.html ३०८२] || २२ जानेवारी २०२५ || {{cr|ENG}} || {{flagicon|IND}} [[ईडन गार्डन्स]], [[कोलकाता]] || {{cr|IND}} |- | २४४ ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1439900.html ३०८३] || २५ जानेवारी २०२५ || {{cr|ENG}} || {{flagicon|IND}} [[एम.ए. चिदंबरम स्टेडियम, चेन्नई|एम.ए. चिदंबरम स्टेडियम]], [[चेन्नई]] || {{cr|IND}} |- | २४५ ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1439901.html ३०८४] || २८ जानेवारी २०२५ || {{cr|ENG}} || {{flagicon|IND}} [[सौराष्ट्र क्रिकेट असोसिएशन स्टेडियम|निरंजन शाह स्टेडियम]], [[राजकोट]] || {{cr|ENG}} |- | २४६ ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1439902.html ३०८५] || ३१ जानेवारी २०२५ || {{cr|ENG}} || {{flagicon|IND}} [[महाराष्ट्र क्रिकेट असोसिएशन स्टेडियम]], [[चिंचवड]] || {{cr|IND}} |- | २४७ ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1439903.html ३०८६] || २ फेब्रुवारी २०२५ || {{cr|ENG}} || {{flagicon|IND}} [[वानखेडे स्टेडियम]], [[चर्चगेट]], [[मुंबई]] || {{cr|IND}} |- | २४८ ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1481521.html] || २६ ऑगस्ट २०२५ || {{cr|BAN}} || {{flagicon|BAN}} [[झहूर अहमद चौधरी मैदान]], [[चट्टग्राम]] || TBD |- | २४९ ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1481522.html] || २९ ऑगस्ट २०२५ || {{cr|BAN}} || {{flagicon|BAN}} [[शेर-ए-बांगला क्रिकेट मैदान]], [[ढाका]] || TBD |- | २५० ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1481523.html] || ३१ ऑगस्ट २०२५ || {{cr|BAN}} || {{flagicon|BAN}} [[शेर-ए-बांगला क्रिकेट मैदान]], [[ढाका]] || TBD |- | २५१ ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1478907.html] || २९ ऑक्टोबर २०२५ || {{cr|AUS}} || {{flagicon|AUS}} [[मानुका ओव्हल]], [[कॅनबेरा]] || TBD |- | २५२ ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1478908.html] || ३१ ऑक्टोबर २०२५ || {{cr|AUS}} || {{flagicon|AUS}} [[मेलबर्न क्रिकेट मैदान]], [[मेलबर्न]] || TBD |- | २५३ ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1478909.html] || २ नोव्हेंबर २०२५ || {{cr|AUS}} || {{flagicon|AUS}} [[बेलेराइव्ह ओव्हल]], [[होबार्ट]] || TBD |- | २५४ ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1478910.html] || ६ नोव्हेंबर २०२५ || {{cr|AUS}} || {{flagicon|AUS}} [[कॅरारा स्टेडियम]], [[गोल्ड कोस्ट (क्वीन्सलंड)|गोल्ड कोस्ट]] || TBD |- | २५५ ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1478911.html] || ८ नोव्हेंबर २०२५ || {{cr|AUS}} || {{flagicon|AUS}} [[ब्रिस्बेन क्रिकेट मैदान|द गॅब्बा]], [[ब्रिस्बेन]] || TBD |- | २५६ ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1479576.html] || ९ डिसेंबर २०२५ || {{cr|RSA}} || {{flagicon|IND}} [[बाराबती स्टेडियम]], [[कटक]] || TBD |- | २५७ ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1479577.html] || ११ डिसेंबर २०२५ || {{cr|RSA}} || {{flagicon|IND}} [[महाराज यादवेंद्र सिंह आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट स्टेडियम]], [[मुल्लनपूर गरीबदास]] || TBD |- | २५८ ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1479578.html] || १४ डिसेंबर २०२५ || {{cr|RSA}} || {{flagicon|IND}} [[एच.पी.सी.ए. मैदान]], [[धरमशाळा]] || TBD |- | २५९ ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1479579.html] || १७ डिसेंबर २०२५ || {{cr|RSA}} || {{flagicon|IND}} [[इकाना क्रिकेट स्टेडियम|भारतरत्न श्री अटलबिहारी वाजपेयी इकाना आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट स्टेडियम]], [[लखनौ]] || TBD |- | २६० ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1479580.html] || १९ डिसेंबर २०२५ || {{cr|RSA}} || {{flagicon|IND}} [[नरेंद्र मोदी स्टेडियम]], [[अहमदाबाद]] || TBD |- | २६१ ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1490234.html] || २१ जानेवारी २०२६ || {{cr|NZ}} || {{flagicon|IND}} [[विदर्भ क्रिकेट असोसिएशन स्टेडियम]], [[नागपूर]] || TBD |- | २६२ ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1490235.html] || २३ जानेवारी २०२६ || {{cr|NZ}} || {{flagicon|IND}} [[शहीद वीर नारायण सिंह आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट स्टेडियम]], [[रायपूर]] || TBD |- | २६३ ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1490236.html] || २५ जानेवारी २०२६ || {{cr|NZ}} || {{flagicon|IND}} [[आसाम क्रिकेट असोसिएशन स्टेडियम]], [[गुवाहाटी]] || TBD |- | २६४ ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1490237.html] || २८ जानेवारी २०२६ || {{cr|NZ}} || {{flagicon|IND}} [[एसीए-व्हिडीसीए क्रिकेट स्टेडियम|आंध्र क्रिकेट असोसिएशन-विशाखापट्टणम जिल्हा क्रिकेट असोसिएशन आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट स्टेडियम]], [[विशाखापट्टणम]] || TBD |- | २६५ ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1490238.html] || ३१ जानेवारी २०२६ || {{cr|NZ}} || {{flagicon|IND}} [[ग्रीनफील्ड आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट स्टेडियम]], [[तिरुवनंतपूरम]] || TBD |} ==हे ही पहा== * [[भारतीय क्रिकेट संघाने खेळलेल्या कसोटी सामन्यांची यादी]] * [[भारतीय क्रिकेट संघाने खेळलेल्या आंतरराष्ट्रीय एकदिवसीय सामन्यांची यादी]] * [[भारतीय महिला क्रिकेट संघाने खेळलेल्या महिला कसोटी सामन्यांची यादी]] * [[भारतीय महिला क्रिकेट संघाने खेळलेल्या महिला आंतरराष्ट्रीय एकदिवसीय सामन्यांची यादी]] * [[भारतीय महिला क्रिकेट संघाने खेळलेल्या महिला आंतरराष्ट्रीय ट्वेंटी२० सामन्यांची यादी]] * [[भारतीय १९ वर्षाखालील क्रिकेट संघाने खेळलेल्या युवा कसोटी सामन्यांची यादी]] * [[भारतीय १९ वर्षाखालील क्रिकेट संघाने खेळलेल्या युवा आंतरराष्ट्रीय एकदिवसीय सामन्यांची यादी]] {{देशानुसार ट्वेंटी२० सामन्यांची यादी}} [[वर्ग:भारतीय क्रिकेट]] ml5sdu3jaczk3re2r81f7crn8721wqq 0 260405 2580969 2511472 2025-06-19T01:29:43Z Khirid Harshad 138639 [[खडीकोळवण]] कडे पुनर्निर्देशित 2580969 wikitext text/x-wiki #पुनर्निर्देशन [[खडीकोळवण]] cvw5nt5b1y5y36wgzkmn9i117qpgfsm 0 264925 2580906 2571304 2025-06-18T13:17:42Z Aditya tamhankar 80177 /* यादी */ 2580906 wikitext text/x-wiki खालील यादी भारतीय महिला क्रिकेट संघाने आतापर्यंत खेळलेल्या सर्व अधिकृत महिला आंतरराष्ट्रीय एकदिवसीय सामन्यांची आहे. भारताने १ जानेवारी १९७८ रोजी इंग्लंडविरुद्ध पहिला महिला आंतरराष्ट्रीय एकदिवसीय सामना खेळला. == सुची == {| class="wikitable plainrowheaders" |- ! scope="col" style="width:75px" | चिन्ह ! scope="col" style="width:350px" | अर्थ |- ! scope="row" |सामना क्र. | भारताने खेळलेल्या महिला आंतरराष्ट्रीय एकदिवसीय सामन्याचा क्र. |- ! scope="row" |महिला आंतरराष्ट्रीय एकदिवसीय क्र. | आयसीसी सदस्यांचे महिला आंतरराष्ट्रीय एकदिवसीय क्र. |- ! scope="row" | तारीख | सामन्याची तारीख |- ! scope="row" |विरुद्ध संघ | ज्या संघाविरुद्ध महिला आंतरराष्ट्रीय एकदिवसीय सामना खेळला त्या देशाचे ध्वजासहित नाव |- ! scope="row" | स्थळ | कोणत्या मैदानावर सामना झाला |- ! scope="row" | विजेता | सामन्याचा विजेता/अनिर्णित |- | bgcolor=#cfc| || सामना विविध स्पर्धेत खेळवला गेला त्या स्पर्धेच्या दुव्यासहित |} ==भारताने देशानुसार खेळलेल्या प्रथम महिला आंतरराष्ट्रीय एकदिवसीय सामन्याची तारीख== {| class="wikitable" style="text-align: center; width: 400px;" |- ! विरुद्ध संघ !! प्रथम महिला आंतरराष्ट्रीय एकदिवसीय सामना |- |align=left|{{crw|ENG}} || १ जानेवारी १९७८ |- |align=left|{{crw|NZL}} || ५ जानेवारी १९७८ |- |align=left|{{crw|AUS}} || ८ जानेवारी १९७८ |- |align=left|[[आंतरराष्ट्रीय XI महिला क्रिकेट संघ|आंतरराष्ट्रीय XI]] || १७ जानेवारी १९८२ |- |align=left|{{crw|WIN}} || २० जुलै १९९३ |- |align=left|{{crw|NED}} || २४ जुलै १९९३ |- |align=left|{{crw|IRE}} || २६ जुलै १९९३ |- |align=left|{{crw|DEN}} || २९ जुलै १९९३ |- |align=left|{{crw|RSA}} || २२ डिसेंबर १९९७ |- |align=left|{{crw|SL}} || १५ डिसेंबर २००० |- |align=left|{{crw|PAK}} || ३० डिसेंबर २००५ |- |align=left|{{crw|BAN}} || ८ एप्रिल २०१३ |} ==भारताने मैदानानुसार खेळलेल्या महिला एकदिवसीय सामन्यांची संख्या== ==यादी== {| class="wikitable ubsortable" style="text-align:left; white-space:nowrap" |- ! सामना क्र. ! म.आंतरराष्ट्रीय एकदिवसीय क्र. ! तारीख ! विरुद्ध संघ ! स्थळ ! विजेता ! स्पर्धेतील भाग |- style="background:#cfc;" | १ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/66904.html २५] || १ जानेवारी १९७८ || {{crw|ENG}} || {{flagicon|IND}} [[ईडन गार्डन्स]], [[कोलकाता]] || {{crw|ENG}} || rowspan=3 | [[१९७८ महिला क्रिकेट विश्वचषक]] |- style="background:#cfc;" | २ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/66907.html २६] || ५ जानेवारी १९७८ || {{crw|NZ}} || {{flagicon|IND}} [[मोईन-उल-हक स्टेडियम]], [[पटना]] || {{crw|NZ}} |- style="background:#cfc;" | ३ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/66908.html २७] || ८ जानेवारी १९७८ || {{crw|AUS}} || {{flagicon|IND}} [[मोईन-उल-हक स्टेडियम]], [[पटना]] || {{crw|AUS}} |- style="background:#cfc;" | ४ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/66916.html ३२] || १० जानेवारी १९८२ || {{crw|AUS}} || {{flagicon|NZ}} [[इडन पार्क क्र.२]], [[ऑकलंड]] || {{crw|AUS}} || rowspan=12 | [[१९८२ महिला क्रिकेट विश्वचषक]] |- style="background:#cfc;" | ५ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/66920.html ३४] || १२ जानेवारी १९८२ || {{crw|ENG}} || {{flagicon|NZ}} [[कॉर्नवॉल पार्क]], [[ऑकलंड]] || {{crw|ENG}} |- style="background:#cfc;" | ६ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/66921.html ३७] || १४ जानेवारी १९८२ || {{crw|NZ}} || {{flagicon|NZ}} [[कॉर्नवॉल पार्क]], [[ऑकलंड]] || {{crw|NZ}} |- style="background:#cfc;" | ७ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/66931.html ४०] || १७ जानेवारी १९८२ || [[आंतरराष्ट्रीय XI महिला क्रिकेट संघ|आंतरराष्ट्रीय XI]] || {{flagicon|NZ}} [[मॅकलीन पार्क]], [[नेपियर]] || {{crw|IND}} |- style="background:#cfc;" | ८ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/66940.html ४३] || २० जानेवारी १९८२ || {{crw|ENG}} || {{flagicon|NZ}} [[कुक्स गार्डन]], [[न्यू झीलंड|वांगानुई]] || {{crw|IND}} |- style="background:#cfc;" | ९ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/66936.html ४७] || २४ जानेवारी १९८२ || {{crw|NZ}} || {{flagicon|NZ}} [[फिट्सहर्बर्ट पार्क]], [[न्यू झीलंड|पामेस्टन नॉर्थ]] || {{crw|NZ}} |- style="background:#cfc;" | १० ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/66944.html ४९] || २६ जानेवारी १९८२ || {{crw|AUS}} || {{flagicon|NZ}} [[बेसिन रिझर्व]], [[वेलिंग्टन]] || {{crw|AUS}} |- style="background:#cfc;" | ११ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/66957.html ५२] || २८ जानेवारी १९८२ || [[आंतरराष्ट्रीय XI महिला क्रिकेट संघ|आंतरराष्ट्रीय XI]] || {{flagicon|NZ}} [[हट रिक्रिएशन मैदान]], [[वेलिंग्टन]] || {{crw|IND}} |- style="background:#cfc;" | १२ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/66963.html ५४] || ३१ जानेवारी १९८२ || {{crw|ENG}} || {{flagicon|NZ}} [[ट्राफ्लगार पार्क]], [[नेल्सन, न्यू झीलँड|नेल्सन]] || {{crw|ENG}} |- style="background:#cfc;" | १३ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/66966.html ५७] || २ फेब्रुवारी १९८२ || {{crw|NZ}} || {{flagicon|NZ}} [[कँटरबरी विद्यापीठ मैदान]], [[क्राइस्टचर्च]] || {{crw|NZ}} |- style="background:#cfc;" | १४ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/66967.html ५८] || ४ फेब्रुवारी १९८२ || {{crw|AUS}} || {{flagicon|NZ}} [[कँटरबरी विद्यापीठ मैदान]], [[क्राइस्टचर्च]] || {{crw|AUS}} |- style="background:#cfc;" | १५ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/66968.html ६१] || ६ फेब्रुवारी १९८२ || [[आंतरराष्ट्रीय XI महिला क्रिकेट संघ|आंतरराष्ट्रीय XI]] || {{flagicon|NZ}} [[कँटरबरी विद्यापीठ मैदान]], [[क्राइस्टचर्च]] || {{crw|IND}} |- | १६ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/66978.html ६३] || १९ जानेवारी १९८४ || {{crw|AUS}} || {{flagicon|IND}} [[स्पोर्ट्स कॉम्पलेक्स मैदान]], [[फरिदाबाद]] || {{crw|AUS}} || rowspan=13 | |- | १७ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/66979.html ६४] || २५ जानेवारी १९८४ || {{crw|AUS}} || {{flagicon|IND}} [[सवाई मानसिंह मैदान]], [[जयपूर]] || {{crw|AUS}} |- | १८ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/66981.html ६५] || ८ फेब्रुवारी १९८४ || {{crw|AUS}} || {{flagicon|IND}} [[नेहरू स्टेडियम, पुणे|नेहरू स्टेडियम]], [[पुणे]] || {{crw|AUS}} |- | १९ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/66985.html ६६] || २३ फेब्रुवारी १९८४ || {{crw|AUS}} || {{flagicon|IND}} [[एम.ए. चिदंबरम स्टेडियम, चेन्नई|एम.ए. चिदंबरम स्टेडियम]], [[चेन्नई]] || {{crw|AUS}} |- | २० ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/66980.html ७७] || १७ फेब्रुवारी १९८५ || {{crw|NZ}} || {{flagicon|IND}} [[सवाई मानसिंह मैदान]], [[जयपूर]] || {{crw|NZ}} |- | २१ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/67012.html ७८] || १९ फेब्रुवारी १९८५ || {{crw|NZ}} || {{flagicon|IND}} [[अरुण जेटली क्रिकेट मैदान|फिरोजशाह कोटला मैदान]], [[दिल्ली]] || {{crw|NZ}} |- | २२ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/67014.html ७९] || २१ फेब्रुवारी १९८५ || {{crw|NZ}} || {{flagicon|IND}} [[नेहरू स्टेडियम, इंदूर|नेहरू स्टेडियम]], [[इंदूर]] || {{crw|IND}} |- | २३ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/66902.html ८०] || १३ मार्च १९८५ || {{crw|NZ}} || {{flagicon|IND}} [[कीनान स्टेडियम]], [[जमशेदपूर]] || {{crw|NZ}} |- | २४ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/66909.html ८१] || १५ मार्च १९८५ || {{crw|NZ}} || {{flagicon|IND}} [[मोईन-उल-हक स्टेडियम]], [[पटना]] || {{crw|IND}} |- | २५ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/67016.html ८२] || २४ मार्च १९८५ || {{crw|NZ}} || {{flagicon|IND}} [[मौलाना आझाद स्टेडियम]], [[जम्मू]] || {{crw|IND}} |- | २६ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/66991.html ८६] || २२ जून १९८६ || {{crw|ENG}} || {{flagicon|ENG}} [[ग्रेस रोड]], [[लेस्टर]] || {{crw|ENG}} |- | २७ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/67017.html ८७] || २६ जुलै १९८६ || {{crw|ENG}} || {{flagicon|ENG}} [[इंडियन जिमखाना क्रिकेट क्लब मैदान]], [[लंडन]] || {{crw|ENG}} |- | २८ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/67018.html ८८] || २७ जुलै १९८६ || {{crw|ENG}} || {{flagicon|ENG}} [[रिक्रिएशन मैदान]], [[सरे|बॅंडस्टॅंड]] || {{crw|ENG}} |- style="background:#cfc;" | २९ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/67080.html १६१] || २० जुलै १९९३ || {{crw|WIN}} || {{flagicon|ENG}} [[जॉन प्लेयर मैदान]], [[नॉटिंगहॅम]] || {{crw|IND}} || rowspan=7 | [[१९९३ महिला क्रिकेट विश्वचषक]] |- style="background:#cfc;" | ३० ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/67103.html १६३] || २१ जुलै १९९३ || {{crw|AUS}} || {{flagicon|ENG}} [[कॉलिंगहॅम क्रिकेट क्लब मैदान]], [[यॉर्कशायर|कॉलिंगहॅम]] || {{crw|AUS}} |- style="background:#cfc;" | ३१ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/67113.html १७०] || २४ जुलै १९९३ || {{crw|NED}} || {{flagicon|ENG}} [[विल्टन पार्क]], [[बकिंगहॅमशायर|बीकन्सफिल्ड]] || {{crw|IND}} |- style="background:#cfc;" | ३२ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/67116.html १७३] || २५ जुलै १९९३ || {{crw|ENG}} || {{flagicon|ENG}} [[मेमोरियल मैदान]], [[बर्कशायर|फिनचॅम्पस्टीड]] || {{crw|ENG}} |- style="background:#cfc;" | ३३ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/67111.html १७७] || २६ जुलै १९९३ || {{crw|IRE}} || {{flagicon|ENG}} [[वेलिंग्टन विद्यापीठ मैदान]], [[बर्कशायर|क्रोथ्रोन]] || {{crw|IND}} |- style="background:#cfc;" | ३४ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/66873.html १८१] || २८ जुलै १९९३ || {{crw|NZ}} || {{flagicon|ENG}} [[इलिंग क्रिकेट क्लब मैदान]], [[लंडन]] || {{crw|NZ}} |- style="background:#cfc;" | ३५ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/67123.html १८४] || २९ जुलै १९९३ || {{crw|DEN}} || {{flagicon|ENG}} [[चॅल्वे रोड]], [[बकिंगहॅमशायर|स्लॉ]] || {{crw|IND}} |- | ३६ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/67093.html १९१] || १२ फेब्रुवारी १९९५ || {{crw|NZ}} || {{flagicon|NZ}} [[हॅगले ओव्हल]], [[क्राइस्टचर्च]] || {{crw|IND}} || |- style="background:#cfc;" | ३७ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/67126.html १९३] || १६ फेब्रुवारी १९९५ || {{crw|AUS}} || {{flagicon|NZ}} [[लेविन डोमेन]], [[न्यू झीलंड|लेविन]] || {{crw|IND}} || rowspan=4 | [[१९९४-९५ न्यू झीलंड महिला तिरंगी मालिका]] |- style="background:#cfc;" | ३८ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/66953.html १९४] || १८ फेब्रुवारी १९९५ || {{crw|NZ}} || {{flagicon|NZ}} [[बेसिन रिझर्व]], [[वेलिंग्टन]] || {{crw|IND}} |- style="background:#cfc;" | ३९ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/66923.html १९६] || २३ फेब्रुवारी १९९५ || {{crw|NZ}} || {{flagicon|NZ}} [[सेडन पार्क]], [[हॅमिल्टन, न्यू झीलंड|हॅमिल्टन]] || {{crw|NZ}} |- style="background:#cfc;" | ४० ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/67034.html १९७] || २५ फेब्रुवारी १९९५ || {{crw|NZ}} || {{flagicon|NZ}} [[इडन पार्क]], [[ऑकलंड]] || {{crw|IND}} |- | ४१ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/67013.html २०५] || ११ नोव्हेंबर १९९५ || {{crw|ENG}} || {{flagicon|IND}} [[अरुण जेटली क्रिकेट मैदान|फिरोजशाह कोटला मैदान]], [[दिल्ली]] || {{crw|ENG}} || rowspan=5 | |- | ४२ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/67141.html २०६] || १४ नोव्हेंबर १९९५ || {{crw|ENG}} || {{flagicon|IND}} [[नेहरू स्टेडियम, गुवाहाटी|नेहरू स्टेडियम]], [[गुवाहाटी]] || {{crw|IND}} |- | ४३ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/66910.html २०७] || १ डिसेंबर १९९५ || {{crw|ENG}} || {{flagicon|IND}} [[मोईन-उल-हक स्टेडियम]], [[पटना]] || {{crw|ENG}} |- | ४४ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/67142.html २०८] || ५ डिसेंबर १९९५ || {{crw|ENG}} || {{flagicon|IND}} [[के डी सिंग बाबु स्टेडियम]], [[लखनौ]] || {{crw|IND}} |- | ४५ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/66986.html २०९] || १५ डिसेंबर १९९५ || {{crw|ENG}} || {{flagicon|IND}} [[एम.ए. चिदंबरम स्टेडियम, चेन्नई|एम.ए. चिदंबरम स्टेडियम]], [[चेन्नई]] || {{crw|IND}} |- style="background:#cfc;" | ४६ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/67190.html २४९] || १३ डिसेंबर १९९७ || {{crw|WIN}} || {{flagicon|IND}} [[नाहर सिंग स्टेडियम]], [[फरिदाबाद]] || {{crw|IND}} || rowspan=5 | [[१९९७ महिला क्रिकेट विश्वचषक]] |- style="background:#cfc;" | ४७ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/67185.html २५४] || १५ डिसेंबर १९९७ || {{crw|NED}} || {{flagicon|IND}} [[मोहन मेकीन्स क्रिकेट स्टेडियम]], [[गाझियाबाद]] || {{crw|IND}} |- style="background:#cfc;" | ४८ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/67015.html २५९] || १७ डिसेंबर १९९७ || {{crw|NZ}} || {{flagicon|IND}} [[नेहरू स्टेडियम, इंदूर|नेहरू स्टेडियम]], [[इंदूर]] || बरोबरीत |- style="background:#cfc;" | ४९ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/66911.html २६७] || २२ डिसेंबर १९९७ || {{crw|RSA}} || {{flagicon|IND}} [[मोईन-उल-हक स्टेडियम]], [[पटना]] || {{crw|IND}} |- style="background:#cfc;" | ५० ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/67203.html २६९] || २४ डिसेंबर १९९७ || {{crw|AUS}} || {{flagicon|IND}} [[हरबाक्स सिंग स्टेडियम]], [[दिल्ली]] || {{crw|AUS}} |- | ५१ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/67162.html २९८] || २६ जून १९९९ || {{crw|IRE}} || {{flagicon|ENG}} [[कॅम्पबेल पार्क]], [[बकिंगहॅमशायर|मिल्टन केन्स]] || {{crw|IND}} || rowspan=4 | |- | ५२ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/67229.html २९९] || ६ जुलै १९९९ || {{crw|ENG}} || {{flagicon|ENG}} [[ओल्ड ट्रॅफर्ड क्रिकेट मैदान]], [[मँचेस्टर]] || {{crw|IND}} |- | ५३ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/67231.html ३००] || ९ जुलै १९९९ || {{crw|ENG}} || {{flagicon|ENG}} [[नॉरदॅम्प्टन काउंटी मैदान|काउंटी मैदान]], [[नॉरदॅम्प्टनशायर]] || {{crw|IND}} |- | ५४ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/66899.html ३०१] || ११ जुलै १९९९ || {{crw|ENG}} || {{flagicon|ENG}} [[ट्रेंट ब्रिज मैदान, नॉटिंगहॅम|ट्रेंट ब्रिज क्रिकेट मैदान]], [[नॉटिंगहॅम]] || {{crw|ENG}} |- style="background:#cfc;" | ५५ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/67096.html ३३४] || ३० नोव्हेंबर २००० || {{crw|RSA}} || {{flagicon|NZ}} [[हॅगले ओव्हल]], [[क्राइस्टचर्च]] || {{crw|IND}} || rowspan=8 | [[२००० महिला क्रिकेट विश्वचषक]] |- style="background:#cfc;" | ५६ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/67275.html ३३८] || २ डिसेंबर २००० || {{crw|NED}} || {{flagicon|NZ}} [[लिंकन ग्रीन]], [[न्यू झीलंड|लिंकन]] || {{crw|IND}} |- style="background:#cfc;" | ५७ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/67277.html ३४१] || ४ डिसेंबर २००० || {{crw|ENG}} || {{flagicon|NZ}} [[लिंकन ग्रीन]], [[न्यू झीलंड|लिंकन]] || {{crw|IND}} |- style="background:#cfc;" | ५८ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/67253.html ३४४] || ६ डिसेंबर २००० || {{crw|AUS}} || {{flagicon|NZ}} [[बर्ट सट्क्लिफ ओव्हल]], [[न्यू झीलंड|लिंकन]] || {{crw|AUS}} |- style="background:#cfc;" | ५९ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/67255.html ३४८] || ९ डिसेंबर २००० || {{crw|NZ}} || {{flagicon|NZ}} [[बर्ट सट्क्लिफ ओव्हल]], [[न्यू झीलंड|लिंकन]] || {{crw|NZ}} |- style="background:#cfc;" | ६० ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/67288.html ३५१] || ११ डिसेंबर २००० || {{crw|IRE}} || {{flagicon|NZ}} [[हॅगले पार्क क्र.२]], [[क्राइस्टचर्च]] || {{crw|IND}} |- style="background:#cfc;" | ६१ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/67282.html ३५७] || १५ डिसेंबर २००० || {{crw|SL}} || {{flagicon|NZ}} [[लिंकन ग्रीन]], [[न्यू झीलंड|लिंकन]] || {{crw|IND}} |- style="background:#cfc;" | ६२ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/67260.html ३६१] || २० डिसेंबर २००० || {{crw|NZ}} || {{flagicon|NZ}} [[बर्ट सट्क्लिफ ओव्हल]], [[न्यू झीलंड|लिंकन]] || {{crw|NZ}} |- | ६३ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/67306.html ३८२] || ६ जानेवारी २००२ || {{crw|ENG}} || {{flagicon|IND}} [[गुरू नानक विद्यापीठ मैदान]], [[चेन्नई]] || {{crw|IND}} || rowspan=9 | |- | ६४ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/67181.html ३८३] || ८ जानेवारी २००२ || {{crw|ENG}} || {{flagicon|IND}} [[लाल बहादूर शास्त्री मैदान, हैदराबाद|लाल बहादूर शास्त्री मैदान]], [[हैदराबाद]] || {{crw|IND}} |- | ६५ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/67182.html ३८४] || ९ जानेवारी २००२ || {{crw|ENG}} || {{flagicon|IND}} [[लाल बहादूर शास्त्री मैदान, हैदराबाद|लाल बहादूर शास्त्री मैदान]], [[हैदराबाद]] || {{crw|IND}} |- | ६६ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/67195.html ३८६] || २१ जानेवारी २००२ || {{crw|ENG}} || {{flagicon|IND}} [[मिडल इनकम ग्रुप मैदान]], [[बांद्रा]] || {{crw|IND}} |- | ६७ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/66984.html ३८९] || २४ जानेवारी २००२ || {{crw|ENG}} || {{flagicon|IND}} [[नेहरू स्टेडियम, पुणे|नेहरू स्टेडियम]], [[पुणे]] || {{crw|IND}} |- | ६८ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/67308.html ३९९] || ७ मार्च २००२ || {{crw|RSA}} || {{flagicon|RSA}} [[लेनासिया स्टेडियम]], [[जोहान्सबर्ग]] || अनिर्णित |- | ६९ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/67310.html ४००] || १० मार्च २००२ || {{crw|RSA}} || {{flagicon|RSA}} [[सेन्वेस पार्क]], [[पॉचेफस्ट्रूम]] || {{crw|RSA}} |- | ७० ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/67315.html ४०१] || १३ मार्च २००२ || {{crw|RSA}} || {{flagicon|RSA}} [[सुपरस्पोर्ट्‌स पार्क]], [[सेंच्युरियन]] || {{crw|RSA}} |- | ७१ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/67318.html ४०२] || १६ मार्च २००२ || {{crw|RSA}} || {{flagicon|RSA}} [[ग्रीन पॉइंट स्टेडियम]], [[केपटाउन]] || {{crw|IND}} |- style="background:#cfc;" | ७२ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/67326.html ४०९] || १० जुलै २००२ || {{crw|ENG}} || {{flagicon|JER}} [[ग्रेनव्हील]], [[जर्सी|सेंट सेव्हियर]] || {{crw|ENG}} || rowspan=3 | [[२००२ इंग्लंड महिला तिरंगी मालिका]] |- style="background:#cfc;" | ७३ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/67327.html ४१०] || ११ जुलै २००२ || {{crw|NZ}} || {{flagicon|JER}} [[ग्रेनव्हील]], [[जर्सी|सेंट सेव्हियर]] || {{crw|NZ}} |- style="background:#cfc;" | ७४ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/67329.html ४१२] || १७ जुलै २००२ || {{crw|NZ}} || {{flagicon|ENG}} [[ड्युरॅम विद्यापीठ मैदान]], [[ड्युरॅम]] || {{crw|NZ}} |- | ७५ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/67245.html ४१४] || २४ जुलै २००२ || {{crw|IRE}} || {{flagicon|IRE|cricket}} [[रश क्रिकेट क्लब मैदान]], [[डब्लिन]] || {{crw|IND}} || rowspan=3 | |- | ७६ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/67218.html ४१५] || २६ जुलै २००२ || {{crw|IRE}} || {{flagicon|IRE|cricket}} [[रश क्रिकेट क्लब मैदान]], [[डब्लिन]] || {{crw|IND}} |- | ७७ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/67114.html ४१६] || ११ ऑगस्ट २००२ || {{crw|ENG}} || {{flagicon|ENG}} [[बीकन्सफिल्ड क्रिकेट क्लब मैदान]], [[बकिंगहॅमशायर|बीकन्सफिल्ड]] || {{crw|ENG}} |- style="background:#cfc;" | ७८ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/67266.html ४१८] || २७ जानेवारी २००३ || {{crw|ENG}} || {{flagicon|NZ}} [[बर्ट सट्क्लिफ ओव्हल]], [[न्यू झीलंड|लिंकन]] || {{crw|IND}} || rowspan=7 | [[२००२-०३ महिला विश्व क्रिकेट मालिका]] |- style="background:#cfc;" | ७९ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/67267.html ४१९] || २८ जानेवारी २००३ || {{crw|NZ}} || {{flagicon|NZ}} [[बर्ट सट्क्लिफ ओव्हल]], [[न्यू झीलंड|लिंकन]] || {{crw|NZ}} |- style="background:#cfc;" | ८० ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/67331.html ४२२] || १ फेब्रुवारी २००३ || {{crw|AUS}} || {{flagicon|NZ}} [[लिंकन ओव्हल क्र.३]], [[न्यू झीलंड|लिंकन]] || {{crw|AUS}} |- style="background:#cfc;" | ८१ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/67269.html ४२४] || २ फेब्रुवारी २००३ || {{crw|NZ}} || {{flagicon|NZ}} [[बर्ट सट्क्लिफ ओव्हल]], [[न्यू झीलंड|लिंकन]] || {{crw|NZ}} |- style="background:#cfc;" | ८२ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/67271.html ४२६] || ४ फेब्रुवारी २००३ || {{crw|AUS}} || {{flagicon|NZ}} [[बर्ट सट्क्लिफ ओव्हल]], [[न्यू झीलंड|लिंकन]] || {{crw|AUS}} |- style="background:#cfc;" | ८३ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/67333.html ४२८] || ६ फेब्रुवारी २००३ || {{crw|ENG}} || {{flagicon|NZ}} [[लिंकन ओव्हल क्र.३]], [[न्यू झीलंड|लिंकन]] || {{crw|ENG}} |- style="background:#cfc;" | ८४ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/67237.html ४२९] || ७ फेब्रुवारी २००३ || {{crw|ENG}} || {{flagicon|NZ}} [[बर्ट सट्क्लिफ ओव्हल]], [[न्यू झीलंड|लिंकन]] || {{crw|ENG}} |- | ८५ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/67351.html ४५५] || ४ डिसेंबर २००३ || {{crw|NZ}} || {{flagicon|IND}} [[ब्रेबॉर्न स्टेडियम]], [[मुंबई]] || {{crw|IND}} || rowspan=10 | |- | ८६ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/67352.html ४५६] || ७ डिसेंबर २००३ || {{crw|NZ}} || {{flagicon|IND}} [[औरंगाबाद जिल्हा क्रिकेट असोसिएशन स्टेडियम]], [[औरंगाबाद]] || {{crw|IND}} |- | ८७ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/67188.html ४५७] || १० डिसेंबर २००३ || {{crw|NZ}} || {{flagicon|IND}} [[एम. चिन्नास्वामी स्टेडियम, बंगळूर|एम. चिन्नास्वामी स्टेडियम]], [[बंगळूर]] || {{crw|IND}} |- | ८८ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/67183.html ४५८] || १३ डिसेंबर २००३ || {{crw|NZ}} || {{flagicon|IND}} [[लाल बहादूर शास्त्री मैदान, हैदराबाद|लाल बहादूर शास्त्री मैदान]], [[हैदराबाद]] || {{crw|IND}} |- | ८९ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/67353.html ४५९] || १६ डिसेंबर २००३ || {{crw|NZ}} || {{flagicon|IND}} [[इंडियन इन्स्टिट्यूट ऑफ टेक्नोलॉजी मैदान]], [[चेन्नई]] || {{crw|NZ}} |- | ९० ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/67361.html ४६८] || २६ फेब्रुवारी २००४ || {{crw|WIN}} || {{flagicon|IND}} [[टाटा दिगवाह स्टेडियम]], [[धनबाद]] || {{crw|IND}} |- | ९१ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/66903.html ४७०] || २९ फेब्रुवारी २००४ || {{crw|WIN}} || {{flagicon|IND}} [[कीनान स्टेडियम]], [[जमशेदपूर]] || {{crw|IND}} |- | ९२ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/66906.html ४७३] || ३ मार्च २००४ || {{crw|WIN}} || {{flagicon|IND}} [[ईडन गार्डन्स]], [[कोलकाता]] || {{crw|IND}} |- | ९३ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/67144.html ४७४] || ६ मार्च २००४ || {{crw|WIN}} || {{flagicon|IND}} [[के डी सिंग बाबु स्टेडियम]], [[लखनौ]] || {{crw|IND}} |- | ९४ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/67362.html ४७५] || १२ मार्च २००४ || {{crw|WIN}} || {{flagicon|IND}} [[ताऊ देवीलाल स्टेडियम]], [[गुडगांव]] || {{crw|IND}} |- style="background:#cfc;" | ९५ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/67170.html ४८३] || १७ एप्रिल २००४ || {{crw|SL}} || {{flagicon|SL}} [[सिंहलीज क्रिकेट मैदान]], [[कोलंबो]] || {{crw|IND}} || rowspan=5 | [[२००४ महिला आशिया चषक]] |- style="background:#cfc;" | ९६ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/67171.html ४८४] || १९ एप्रिल २००४ || {{crw|SL}} || {{flagicon|SL}} [[सिंहलीज क्रिकेट मैदान]], [[कोलंबो]] || {{crw|IND}} |- style="background:#cfc;" | ९७ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/67172.html ४८५] || २१ एप्रिल २००४ || {{crw|SL}} || {{flagicon|SL}} [[सिंहलीज क्रिकेट मैदान]], [[कोलंबो]] || {{crw|IND}} |- style="background:#cfc;" | ९८ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/67177.html ४८६] || २५ एप्रिल २००४ || {{crw|SL}} || {{flagicon|SL}} [[असगिरिया स्टेडियम]], [[कँडी]] || {{crw|IND}} |- style="background:#cfc;" | ९९ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/67173.html ४८७] || २९ एप्रिल २००४ || {{crw|SL}} || {{flagicon|SL}} [[सिंहलीज क्रिकेट मैदान]], [[कोलंबो]] || {{crw|IND}} |- | १०० ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/67369.html ४९६] || ११ डिसेंबर २००४ || {{crw|AUS}} || {{flagicon|IND}} [[इन्फोसिस मैदान]], [[म्हैसूर]] || {{crw|AUS}} || |- ! सामना क्र. ! आंतरराष्ट्रीय एकदिवसीय क्र. ! तारीख ! विरुद्ध संघ ! स्थळ ! विजेता ! स्पर्धेतील भाग |- | १०१ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/67370.html ४९७] || १३ डिसेंबर २००४ || {{crw|AUS}} || {{flagicon|IND}} [[इन्फोसिस मैदान]], [[म्हैसूर]] || {{crw|AUS}} || rowspan=6 | |- | १०२ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/67371.html ४९८] || १६ डिसेंबर २००४ || {{crw|AUS}} || {{flagicon|IND}} [[बॉम्बे जिमखाना]], [[मुंबई]] || {{crw|IND}} |- | १०३ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/67372.html ४९९] || १९ डिसेंबर २००४ || {{crw|AUS}} || {{flagicon|IND}} [[बिलाखिया स्टेडियम]], [[वापी]] || {{crw|AUS}} |- | १०४ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/67373.html ५००] || २२ डिसेंबर २००४ || {{crw|AUS}} || {{flagicon|IND}} [[पीठवाळा स्टेडियम]], [[सुरत]] || {{crw|AUS}} |- | १०५ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/67198.html ५०१] || २४ डिसेंबर २००४ || {{crw|AUS}} || {{flagicon|IND}} [[आय.पी.सी.एल. क्रीडा संकुल मैदान|रिलायन्स स्टेडियम]], [[बडोदा]] || {{crw|IND}} |- | १०६ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/67374.html ५०२] || २८ डिसेंबर २००४ || {{crw|AUS}} || {{flagicon|IND}} [[मायाजाल गाव स्टेडियम]], [[चेन्नई]] || {{crw|IND}} |- style="background:#cfc;" | १०७ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/67357.html ५०९] || २२ मार्च २००५ || {{crw|SL}} || {{flagicon|RSA}} [[लॉडियम ओव्हल]], [[प्रिटोरिया]] || अनिर्णित || rowspan=8 | [[२००५ महिला क्रिकेट विश्वचषक]] |- style="background:#cfc;" | १०८ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/67388.html ५१४] || २४ मार्च २००५ || {{crw|IRE}} || {{flagicon|RSA}} [[हार्लेक्वीन्स]], [[प्रिटोरिया]] || {{crw|IND}} |- style="background:#cfc;" | १०९ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/67380.html ५१८] || २६ मार्च २००५ || {{crw|RSA}} || {{flagicon|RSA}} [[टेक्नीकॉन ओव्हल]], [[प्रिटोरिया]] || {{crw|IND}} |- style="background:#cfc;" | ११० ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/67359.html ५२१] || २८ मार्च २००५ || {{crw|ENG}} || {{flagicon|RSA}} [[लॉडियम ओव्हल]], [[प्रिटोरिया]] || {{crw|IND}} |- style="background:#cfc;" | १११ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/67381.html ५२६] || ३० मार्च २००५ || {{crw|NZ}} || {{flagicon|RSA}} [[टेक्नीकॉन ओव्हल]], [[प्रिटोरिया]] || {{crw|NZ}} |- style="background:#cfc;" | ११२ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/67392.html ५३०] || १ एप्रिल २००५ || {{crw|WIN}} || {{flagicon|RSA}} [[हार्लेक्वीन्स]], [[प्रिटोरिया]] || {{crw|IND}} |- style="background:#cfc;" | ११३ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/67314.html ५३४] || ७ एप्रिल २००५ || {{crw|NZ}} || {{flagicon|RSA}} [[सेन्वेस पार्क]], [[पॉचेफस्ट्रूम]] || {{crw|IND}} |- style="background:#cfc;" | ११४ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/67317.html ५३७] || १० एप्रिल २००५ || {{crw|AUS}} || {{flagicon|RSA}} [[सुपरस्पोर्ट्स पार्क]], [[सेंच्युरियन]] || {{crw|AUS}} |- | ११५ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/227420.html ५४७] || २७ नोव्हेंबर २००५ || {{crw|ENG}} || {{flagicon|IND}} [[नाहर सिंग स्टेडियम]], [[फरिदाबाद]] || {{crw|ENG}} || rowspan=5 | |- | ११६ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/227955.html ५४८] || १ डिसेंबर २००५ || {{crw|ENG}} || {{flagicon|IND}} [[के डी सिंग बाबु स्टेडियम]], [[लखनौ]] || {{crw|IND}} |- | ११७ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/228386.html ५४९] || ४ डिसेंबर २००५ || {{crw|ENG}} || {{flagicon|IND}} [[नेहरू स्टेडियम, गुवाहाटी|नेहरू स्टेडियम]], [[गुवाहाटी]] || {{crw|IND}} |- | ११८ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/228838.html ५५०] || ७ डिसेंबर २००५ || {{crw|ENG}} || {{flagicon|IND}} [[एस.एम. देव स्टेडियम]], [[सिल्चर]] || {{crw|IND}} |- | ११९ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/229039.html ५५१] || ९ डिसेंबर २००५ || {{crw|ENG}} || {{flagicon|IND}} [[ईडन गार्डन्स]], [[कोलकाता]] || {{crw|IND}} |- style="background:#cfc;" | १२० ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/231060.html ५५३] || २९ डिसेंबर २००५ || {{crw|SL}} || {{flagicon|PAK}} [[कराची जिमखाना मैदान]], [[कराची]] || {{crw|IND}} || rowspan=5 | [[२००५-०६ महिला आशिया चषक]] |- style="background:#cfc;" | १२१ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/231157.html ५५४] || ३० डिसेंबर २००५ || {{crw|PAK}} || {{flagicon|PAK}} [[नॅशनल स्टेडियम, कराची|नॅशनल स्टेडियम]], [[कराची]] || {{crw|IND}} |- style="background:#cfc;" | १२२ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/231319.html ५५६] || १ जानेवारी २००६ || {{crw|SL}} || {{flagicon|PAK}} [[कराची जिमखाना मैदान]], [[कराची]] || {{crw|IND}} |- style="background:#cfc;" | १२३ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/231387.html ५५७] || २ जानेवारी २००६ || {{crw|PAK}} || {{flagicon|PAK}} [[नॅशनल स्टेडियम, कराची|नॅशनल स्टेडियम]], [[कराची]] || {{crw|IND}} |- style="background:#cfc;" | १२४ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/231692.html ५५८] || ४ जानेवारी २००६ || {{crw|SL}} || {{flagicon|PAK}} [[नॅशनल स्टेडियम, कराची|नॅशनल स्टेडियम]], [[कराची]] || {{crw|IND}} |- | १२५ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/238640.html ५५९] || २५ फेब्रुवारी २००६ || {{crw|AUS}} || {{flagicon|AUS}} [[सेंट पीटर्स विद्यालय मैदान]], [[ॲडलेड]] || {{crw|AUS}} || rowspan=15 | |- | १२६ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/238742.html ५६०] || २६ फेब्रुवारी २००६ || {{crw|AUS}} || {{flagicon|AUS}} [[सेंट पीटर्स विद्यालय मैदान]], [[ॲडलेड]] || {{crw|AUS}} |- | १२७ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/238921.html ५६१] || २८ फेब्रुवारी २००६ || {{crw|AUS}} || {{flagicon|AUS}} [[वुडवील ओव्हल]], [[ॲडलेड]] || {{crw|AUS}} |- | १२८ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/239521.html ५६२] || ४ मार्च २००६ || {{crw|NZ}} || {{flagicon|NZ}} [[बर्ट सट्क्लिफ ओव्हल]], [[न्यू झीलंड|लिंकन]] || {{crw|NZ}} |- | १२९ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/239687.html ५६३] || ६ मार्च २००६ || {{crw|NZ}} || {{flagicon|NZ}} [[बर्ट सट्क्लिफ ओव्हल]], [[न्यू झीलंड|लिंकन]] || {{crw|NZ}} |- | १३० ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/240029.html ५६४] || ९ मार्च २००६ || {{crw|NZ}} || {{flagicon|NZ}} [[बर्ट सट्क्लिफ ओव्हल]], [[न्यू झीलंड|लिंकन]] || {{crw|IND}} |- | १३१ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/240318.html ५६५] || ११ मार्च २००६ || {{crw|NZ}} || {{flagicon|NZ}} [[बर्ट सट्क्लिफ ओव्हल]], [[न्यू झीलंड|लिंकन]] || {{crw|NZ}} |- | १३२ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/240523.html ५६६] || १३ मार्च २००६ || {{crw|NZ}} || {{flagicon|NZ}} [[बर्ट सट्क्लिफ ओव्हल]], [[न्यू झीलंड|लिंकन]] || {{crw|NZ}} |- | १३३ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/248346.html ५६७] || २९ जुलै २००६ || {{crw|IRE}} || {{flagicon|IRE|cricket}} [[रेल्वे संघटना क्रिकेट मैदान]], [[डब्लिन]] || {{crw|IND}} |- | १३४ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/248347.html ५६८] || ३० जुलै २००६ || {{crw|IRE}} || {{flagicon|IRE|cricket}} [[द वाईनयार्ड]], [[डब्लिन]] || {{crw|IND}} |- | १३५ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/225166.html ५६९] || १४ ऑगस्ट २००६ || {{crw|ENG}} || {{flagicon|ENG}} [[लॉर्ड्स]], [[लंडन]] || {{crw|ENG}} |- | १३६ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/225167.html ५७०] || १७ ऑगस्ट २००६ || {{crw|ENG}} || {{flagicon|ENG}} [[डेनिस कॉम्पटन ओव्हल]], [[हर्टफर्डशायर|शेन्ले]] || अनिर्णित |- | १३७ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/225168.html ५७१] || १९ ऑगस्ट २००६ || {{crw|ENG}} || {{flagicon|ENG}} [[अरुनडेल कॅसेल]], [[ससेक्स काउंटी क्रिकेट क्लब|ससेक्स]] || {{crw|ENG}} |- | १३८ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/225169.html ५७४] || २४ ऑगस्ट २००६ || {{crw|ENG}} || {{flagicon|ENG}} [[रोझ बोल (क्रिकेट मैदान)|रोझ बोल]], [[साउथहँप्टन]] || {{crw|ENG}} |- | १३९ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/225170.html ५७५] || २५ ऑगस्ट २००६ || {{crw|ENG}} || {{flagicon|ENG}} [[रोझ बोल (क्रिकेट मैदान)|रोझ बोल]], [[साउथहँप्टन]] || {{crw|ENG}} |- style="background:#cfc;" | १४० ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/271457.html ५८१] || १३ डिसेंबर २००६ || {{crw|PAK}} || {{flagicon|IND}} [[सवाई मानसिंह मैदान]], [[जयपूर]] || {{crw|IND}} || rowspan=5 | [[२००६ महिला आशिया चषक]] |- style="background:#cfc;" | १४१ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/271459.html ५८३] || १५ डिसेंबर २००६ || {{crw|SL}} || {{flagicon|IND}} [[सवाई मानसिंह मैदान]], [[जयपूर]] || {{crw|IND}} |- style="background:#cfc;" | १४२ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/271461.html ५८५] || १८ डिसेंबर २००६ || {{crw|SL}} || {{flagicon|IND}} [[सवाई मानसिंह मैदान]], [[जयपूर]] || {{crw|IND}} |- style="background:#cfc;" | १४३ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/271462.html ५८६] || १९ डिसेंबर २००६ || {{crw|PAK}} || {{flagicon|IND}} [[सवाई मानसिंह मैदान]], [[जयपूर]] || {{crw|IND}} |- style="background:#cfc;" | १४४ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/271463.html ५८७] || २१ डिसेंबर २००६ || {{crw|SL}} || {{flagicon|IND}} [[सवाई मानसिंह मैदान]], [[जयपूर]] || {{crw|IND}} |- style="background:#cfc;" | १४५ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/276213.html ५९४] || २१ फेब्रुवारी २००७ || {{crw|ENG}} || {{flagicon|IND}} [[एम.ए. चिदंबरम स्टेडियम, चेन्नई|एम.ए. चिदंबरम स्टेडियम]], [[चेन्नई]] || {{crw|IND}} || rowspan=7 | [[२००६-०७ भारत महिला चौरंगी मालिका]] |- style="background:#cfc;" | १४६ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/276215.html ५९५] || २३ फेब्रुवारी २००७ || {{crw|AUS}} || {{flagicon|IND}} [[एम.ए. चिदंबरम स्टेडियम, चेन्नई|एम.ए. चिदंबरम स्टेडियम]], [[चेन्नई]] || {{crw|IND}} |- style="background:#cfc;" | १४७ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/276217.html ५९८] || २५ फेब्रुवारी २००७ || {{crw|NZ}} || {{flagicon|IND}} [[एम.ए. चिदंबरम स्टेडियम, चेन्नई|एम.ए. चिदंबरम स्टेडियम]], [[चेन्नई]] || {{crw|NZ}} |- style="background:#cfc;" | १४८ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/276219.html ६००] || २८ फेब्रुवारी २००७ || {{crw|ENG}} || {{flagicon|IND}} [[एम.ए. चिदंबरम स्टेडियम, चेन्नई|एम.ए. चिदंबरम स्टेडियम]], [[चेन्नई]] || {{crw|IND}} |- style="background:#cfc;" | १४९ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/276221.html ६०२] || १ मार्च २००७ || {{crw|NZ}} || {{flagicon|IND}} [[एम.ए. चिदंबरम स्टेडियम, चेन्नई|एम.ए. चिदंबरम स्टेडियम]], [[चेन्नई]] || {{crw|NZ}} |- style="background:#cfc;" | १५० ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/276223.html ६०३] || ३ मार्च २००७ || {{crw|AUS}} || {{flagicon|IND}} [[एम.ए. चिदंबरम स्टेडियम, चेन्नई|एम.ए. चिदंबरम स्टेडियम]], [[चेन्नई]] || {{crw|AUS}} |- style="background:#cfc;" | १५१ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/276225.html ६०६] || ५ मार्च २००७ || {{crw|ENG}} || {{flagicon|IND}} [[इंडियन इन्स्टिट्यूट ऑफ टेक्नोलॉजी मैदान]], [[चेन्नई]] || {{crw|ENG}} |- style="background:#cfc;" | १५२ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/341296.html ६४२] || ३ मे २००८ || {{crw|SL}} || {{flagicon|SL}} [[रणगिरी दाम्बुला आंतरराष्ट्रीय मैदान]], [[डंबुला]] || {{crw|IND}} || rowspan=5 | [[२००८ महिला आशिया चषक]] |- style="background:#cfc;" | १५३ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/341299.html ६४३] || ५ मे २००८ || {{crw|PAK}} || {{flagicon|SL}} [[वेलगेदेरा स्टेडियम]], [[वायव्य प्रांत, श्रीलंका|कुरुनेगला]] || {{crw|IND}} |- style="background:#cfc;" | १५४ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/341302.html ६४५] || ८ मे २००८ || {{crw|SL}} || {{flagicon|SL}} [[वेलगेदेरा स्टेडियम]], [[वायव्य प्रांत, श्रीलंका|कुरुनेगला]] || {{crw|IND}} |- style="background:#cfc;" | १५५ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/341305.html ६४६] || ९ मे २००८ || {{crw|PAK}} || {{flagicon|SL}} [[रणगिरी दाम्बुला आंतरराष्ट्रीय मैदान]], [[डंबुला]] || {{crw|IND}} |- style="background:#cfc;" | १५६ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/341306.html ६४७] || ११ मे २००८ || {{crw|SL}} || {{flagicon|SL}} [[वेलगेदेरा स्टेडियम]], [[वायव्य प्रांत, श्रीलंका|कुरुनेगला]] || {{crw|IND}} |- | १५७ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/320232.html ६६१] || ३० ऑगस्ट २००८ || {{crw|ENG}} || {{flagicon|ENG}} [[नॉर्थ परेड मैदान]], [[सॉमरसेट|बाथ]] || {{crw|ENG}} || rowspan=10 | |- | १५८ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/320233.html ६६२] || १ सप्टेंबर २००८ || {{crw|ENG}} || {{flagicon|ENG}} [[टाँटन काउंटी मैदान|काउंटी मैदान]], [[टाँटन]] || {{crw|ENG}} |- | १५९ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/320234.html ६६३] || ४ सप्टेंबर २००८ || {{crw|ENG}} || {{flagicon|ENG}} [[टाँटन काउंटी मैदान|काउंटी मैदान]], [[टाँटन]] || {{crw|ENG}} |- | १६० ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/320235.html ६६४] || ७ सप्टेंबर २००८ || {{crw|ENG}} || {{flagicon|ENG}} [[अरुनडेल कॅसेल]], [[ससेक्स काउंटी क्रिकेट क्लब|ससेक्स]] || {{crw|ENG}} |- | १६१ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/320236.html ६६५] || ९ सप्टेंबर २००८ || {{crw|ENG}} || {{flagicon|ENG}} [[होव काउंटी मैदान|काउंटी मैदान]], [[इंग्लंड|होव]] || अनिर्णित |- | १६२ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/369328.html ६६६] || ३१ ऑक्टोबर २००८ || {{crw|AUS}} || {{flagicon|AUS}} [[हर्स्टविल ओव्हल]], [[सिडनी]] || {{crw|AUS}} |- | १६३ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/369329.html ६६७] || १ नोव्हेंबर २००८ || {{crw|AUS}} || {{flagicon|AUS}} [[सिडनी क्रिकेट मैदान]], [[सिडनी]] || {{crw|AUS}} |- | १६४ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/369330.html ६६८] || ५ नोव्हेंबर २००८ || {{crw|AUS}} || {{flagicon|AUS}} [[नॉर्थ सिडनी ओव्हल]], [[सिडनी]] || {{crw|AUS}} |- | १६५ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/369331.html ६७१] || ८ नोव्हेंबर २००८ || {{crw|AUS}} || {{flagicon|AUS}} [[मानुका ओव्हल]] [[कॅनबेरा]] || {{crw|AUS}} |- | १६६ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/369332.html ६७२] || ९ नोव्हेंबर २००८ || {{crw|AUS}} || {{flagicon|AUS}} [[मानुका ओव्हल]] [[कॅनबेरा]] || {{crw|AUS}} |- style="background:#cfc;" | १६७ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/357956.html ६८४] || ७ मार्च २००९ || {{crw|PAK}} || {{flagicon|AUS}} [[ब्रॅडमन ओव्हल]], [[सिडनी|बाउरल]] || {{crw|IND}} || rowspan=7 | [[२००९ महिला क्रिकेट विश्वचषक]] |- style="background:#cfc;" | १६८ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/357962.html ६८९] || १० मार्च २००९ || {{crw|ENG}} || {{flagicon|AUS}} [[नॉर्थ सिडनी ओव्हल]], [[सिडनी]] || {{crw|ENG}} |- style="background:#cfc;" | १६९ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/357966.html ६९३] || १२ मार्च २००९ || {{crw|SL}} || {{flagicon|AUS}} [[बँक्सटाउन ओव्हल]], [[सिडनी]] || {{crw|IND}} |- style="background:#cfc;" | १७० ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/357970.html ६९६] || १४ मार्च २००९ || {{crw|AUS}} || {{flagicon|AUS}} [[नॉर्थ सिडनी ओव्हल]], [[सिडनी]] || {{crw|IND}} |- style="background:#cfc;" | १७१ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/357974.html ७०१] || १७ मार्च २००९ || {{crw|NZ}} || {{flagicon|AUS}} [[नॉर्थ सिडनी ओव्हल]], [[सिडनी]] || {{crw|NZ}} |- style="background:#cfc;" | १७२ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/357976.html ७०३] || १९ मार्च २००९ || {{crw|WIN}} || {{flagicon|AUS}} [[बँक्सटाउन ओव्हल]], [[सिडनी]] || {{crw|IND}} |- style="background:#cfc;" | १७३ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/357978.html ७०५] || २१ मार्च २००९ || {{crw|AUS}} || {{flagicon|AUS}} [[बँक्सटाउन ओव्हल]], [[सिडनी]] || {{crw|IND}} |- | १७४ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/439012.html ७२७] || १९ फेब्रुवारी २०१० || {{crw|ENG}} || {{flagicon|IND}} [[एम. चिन्नास्वामी स्टेडियम, बंगळूर|एम. चिन्नास्वामी स्टेडियम]], [[बंगळूर]] || {{crw|IND}} || rowspan=10 | |- | १७५ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/439013.html ७२८] || २१ फेब्रुवारी २०१० || {{crw|ENG}} || {{flagicon|IND}} [[एम. चिन्नास्वामी स्टेडियम, बंगळूर|एम. चिन्नास्वामी स्टेडियम]], [[बंगळूर]] || {{crw|ENG}} |- | १७६ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/439014.html ७२९] || २४ फेब्रुवारी २०१० || {{crw|ENG}} || {{flagicon|IND}} [[डॉ. वाय.एस. राजशेखर रेड्डी एसीए-व्हिडीसीए क्रिकेट मैदान]], [[विशाखापट्टणम]] || {{crw|IND}} |- | १७७ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/439015.html ७३०] || २६ फेब्रुवारी २०१० || {{crw|ENG}} || {{flagicon|IND}} [[डॉ. वाय.एस. राजशेखर रेड्डी एसीए-व्हिडीसीए क्रिकेट मैदान]], [[विशाखापट्टणम]] || {{crw|IND}} |- | १७८ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/439016.html ७३१] || १ मार्च २०१० || {{crw|ENG}} || {{flagicon|IND}} [[बांद्रा-कुर्ला काँप्लेक्स मैदान]], [[बांद्रा]] || {{crw|ENG}} |- | १७९ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/488901.html ७६५] || १० जानेवारी २०११ || {{crw|WIN}} || {{flagicon|IND}} [[बांद्रा-कुर्ला काँप्लेक्स मैदान]], [[बांद्रा]] || {{crw|WIN}} |- | १८० ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/488902.html ७६६] || १३ जानेवारी २०११ || {{crw|WIN}} || {{flagicon|IND}} [[आय.पी.सी.एल. क्रीडा संकुल मैदान|रिलायन्स स्टेडियम]], [[बडोदा]] || {{crw|IND}} |- | १८१ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/488903.html ७६७] || १५ जानेवारी २०११ || {{crw|WIN}} || {{flagicon|IND}} [[आय.पी.सी.एल. क्रीडा संकुल मैदान|रिलायन्स स्टेडियम]], [[बडोदा]] || {{crw|WIN}} |- | १८२ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/488904.html ७६८] || १८ जानेवारी २०११ || {{crw|WIN}} || {{flagicon|IND}} [[माधवराव सिंधिया क्रिकेट मैदान]], [[राजकोट]] || {{crw|IND}} |- | १८३ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/488905.html ७६९] || १९ जानेवारी २०११ || {{crw|WIN}} || {{flagicon|IND}} [[माधवराव सिंधिया क्रिकेट मैदान]], [[राजकोट]] || {{crw|IND}} |- style="background:#cfc;" | १८४ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/492549.html ७८०] || ३० जून २०११ || {{crw|ENG}} || {{flagicon|ENG}} [[काउंटी क्रिकेट मैदान, डर्बी|काउंटी मैदान]], [[डर्बी]] || {{crw|ENG}} || rowspan=4 | [[२०११ इंग्लंड महिला चौरंगी मालिका]] |- style="background:#cfc;" | १८५ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/500228.html ७८१] || २ जुलै २०११ || {{crw|AUS}} || {{flagicon|ENG}} [[क्वीन्स पार्क]], [[डर्बीशायर|चेस्टरफिल्ड]] || {{crw|AUS}} |- style="background:#cfc;" | १८६ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/500229.html ७८४] || ५ जुलै २०११ || {{crw|NZ}} || {{flagicon|ENG}} [[द वॉकर क्रिकेट मैदान]], [[लंडन|साउथगेट]] || {{crw|NZ}} |- style="background:#cfc;" | १८७ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/500231.html ७८६] || ७ जुलै २०११ || {{crw|NZ}} || {{flagicon|ENG}} [[बट्स वे मैदान]], [[ऑक्सफर्ड]] || {{crw|IND}} |- | १८८ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/549395.html ८१०] || २९ फेब्रुवारी २०१२ || {{crw|WIN}} || {{flagicon|WIN}} [[वॉर्नर पार्क]], [[बासेतेर]] || {{crw|IND}} || rowspan=12 | |- | १८९ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/549396.html ८१२] || २ मार्च २०१२ || {{crw|WIN}} || {{flagicon|WIN}} [[वॉर्नर पार्क]], [[बासेतेर]] || {{crw|WIN}} |- | १९० ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/549397.html ८१४] || ४ मार्च २०१२ || {{crw|WIN}} || {{flagicon|WIN}} [[वॉर्नर पार्क]], [[बासेतेर]] || {{crw|WIN}} |- | १९१ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/552940.html ८१६] || १२ मार्च २०१२ || {{crw|AUS}} || {{flagicon|IND}} [[सरदार पटेल स्टेडियम]], [[अहमदाबाद]] || {{crw|AUS}} |- | १९२ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/552941.html ८१७] || १४ मार्च २०१२ || {{crw|AUS}} || {{flagicon|IND}} [[वानखेडे स्टेडियम]], [[मुंबई]] || {{crw|AUS}} |- | १९३ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/552942.html ८१८] || १६ मार्च २०१२ || {{crw|AUS}} || {{flagicon|IND}} [[वानखेडे स्टेडियम]], [[मुंबई]] || {{crw|AUS}} |- | १९४ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/567275.html ८२२] || २४ जून २०१२ || {{crw|IRE}} || {{flagicon|ENG}} [[हॅसलग्रेव्ह मैदान]], [[इंग्लंड|लोघोब्रो]] || {{crw|IND}} |- | १९५ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/542852.html ८२३] || १ जुलै २०१२ || {{crw|ENG}} || {{flagicon|ENG}} [[लॉर्ड्स]], [[लंडन]] || {{crw|IND}} |- | १९६ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/542853.html ८२४] || ४ जुलै २०१२ || {{crw|ENG}} || {{flagicon|ENG}} [[टाँटन काउंटी मैदान|काउंटी मैदान]], [[टाँटन]] || {{crw|IND}} |- | १९७ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/542854.html ८२५] || ५ जुलै २०१२ || {{crw|ENG}} || {{flagicon|ENG}} [[टाँटन काउंटी मैदान|काउंटी मैदान]], [[टाँटन]] || {{crw|ENG}} |- | १९८ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/542855.html ८२६] || ८ जुलै २०१२ || {{crw|ENG}} || {{flagicon|ENG}} [[बॉसकावेन पार्क]], [[कॉर्नवॉल|ट्रुरो]] || {{crw|ENG}} |- | १९९ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/542856.html ८२७] || ११ जुलै २०१२ || {{crw|ENG}} || {{flagicon|ENG}} [[सर पॉल गेट्टी क्रिकेट मैदान]], [[लंडन|वॉर्मस्ली]] || {{crw|ENG}} |- style="background:#cfc;" | २०० ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/594891.html ८४५] || ३१ जानेवारी २०१३ || {{crw|WIN}} || {{flagicon|IND}} [[ब्रेबॉर्न स्टेडियम]], [[मुंबई]] || {{crw|IND}} || [[२०१३ महिला क्रिकेट विश्वचषक]] |- ! सामना क्र. ! आंतरराष्ट्रीय एकदिवसीय क्र. ! तारीख ! विरुद्ध संघ ! स्थळ ! विजेता ! स्पर्धेतील भाग |- style="background:#cfc;" | २०१ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/594897.html ८५०] || ३ फेब्रुवारी २०१३ || {{crw|ENG}} || {{flagicon|IND}} [[ब्रेबॉर्न स्टेडियम]], [[मुंबई]] || {{crw|ENG}} || rowspan=3 | [[२०१३ महिला क्रिकेट विश्वचषक]] |- style="background:#cfc;" | २०२ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/594901.html ८५६] || ५ फेब्रुवारी २०१३ || {{crw|SL}} || {{flagicon|IND}} [[ब्रेबॉर्न स्टेडियम]], [[मुंबई]] || {{crw|SL}} |- style="background:#cfc;" | २०३ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/594903.html ८५७] || ७ फेब्रुवारी २०१३ || {{crw|PAK}} || {{flagicon|IND}} [[बाराबती स्टेडियम]], [[कटक]] || {{crw|IND}} |- | २०४ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/625901.html ८७३] || ८ एप्रिल २०१३ || {{crw|BAN}} || {{flagicon|IND}} [[सरदार पटेल स्टेडियम]], [[अहमदाबाद]] || {{crw|IND}} || rowspan=25 | |- | २०५ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/625902.html ८७४] || १० एप्रिल २०१३ || {{crw|BAN}} || {{flagicon|IND}} [[सरदार पटेल स्टेडियम]], [[अहमदाबाद]] || {{crw|IND}} |- | २०६ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/625903.html ८७५] || १२ एप्रिल २०१३ || {{crw|BAN}} || {{flagicon|IND}} [[सरदार पटेल स्टेडियम]], [[अहमदाबाद]] || {{crw|IND}} |- | २०७ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/707463.html ९०३] || १९ जानेवारी २०१४ || {{crw|SL}} || {{flagicon|IND}} [[डॉ. वाय.एस. राजशेखर रेड्डी एसीए-व्हिडीसीए क्रिकेट मैदान]], [[विशाखापट्टणम]] || {{crw|IND}} |- | २०८ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/707465.html ९०४] || २१ जानेवारी २०१४ || {{crw|SL}} || {{flagicon|IND}} [[डॉ. वाय.एस. राजशेखर रेड्डी एसीए-व्हिडीसीए क्रिकेट मैदान]], [[विशाखापट्टणम]] || {{crw|IND}} |- | २०९ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/707467.html ९०६] || २३ जानेवारी २०१४ || {{crw|SL}} || {{flagicon|IND}} [[डॉ. वाय.एस. राजशेखर रेड्डी एसीए-व्हिडीसीए क्रिकेट मैदान]], [[विशाखापट्टणम]] || {{crw|IND}} |- | २१० ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/722389.html ९१४] || २१ ऑगस्ट २०१४ || {{crw|ENG}} || {{flagicon|ENG}} [[नॉर्थ मरीन रोड मैदान]], [[यॉर्कशायर|स्कारब्रो]] || {{crw|ENG}} |- | २११ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/722391.html ९१६] || २३ ऑगस्ट २०१४ || {{crw|ENG}} || {{flagicon|ENG}} [[नॉर्थ मरीन रोड मैदान]], [[यॉर्कशायर|स्कारब्रो]] || {{crw|ENG}} |- | २१२ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/797901.html ९३१] || २४ नोव्हेंबर २०१४ || {{crw|RSA}} || {{flagicon|IND}} [[एम. चिन्नास्वामी स्टेडियम, बंगळूर|एम. चिन्नास्वामी स्टेडियम]], [[बंगळूर]] || {{crw|RSA}} |- | २१३ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/797903.html ९३२] || २६ नोव्हेंबर २०१४ || {{crw|RSA}} || {{flagicon|IND}} [[एम. चिन्नास्वामी स्टेडियम, बंगळूर|एम. चिन्नास्वामी स्टेडियम]], [[बंगळूर]] || {{crw|IND}} |- | २१४ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/797905.html ९३३] || २८ नोव्हेंबर २०१४ || {{crw|RSA}} || {{flagicon|IND}} [[एम. चिन्नास्वामी स्टेडियम, बंगळूर|एम. चिन्नास्वामी स्टेडियम]], [[बंगळूर]] || {{crw|RSA}} |- | २१५ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/872475.html ९४९] || २८ जून २०१५ || {{crw|NZ}} || {{flagicon|IND}} [[एम. चिन्नास्वामी स्टेडियम, बंगळूर|एम. चिन्नास्वामी स्टेडियम]], [[बंगळूर]] || {{crw|IND}} |- | २१६ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/872477.html ९५०] || १ जुलै २०१५ || {{crw|NZ}} || {{flagicon|IND}} [[एम. चिन्नास्वामी स्टेडियम, बंगळूर|एम. चिन्नास्वामी स्टेडियम]], [[बंगळूर]] || {{crw|NZ}} |- | २१७ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/872479.html ९५१] || ३ जुलै २०१५ || {{crw|NZ}} || {{flagicon|IND}} [[एम. चिन्नास्वामी स्टेडियम, बंगळूर|एम. चिन्नास्वामी स्टेडियम]], [[बंगळूर]] || {{crw|NZ}} |- | २१८ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/872481.html ९५२] || ६ जुलै २०१५ || {{crw|NZ}} || {{flagicon|IND}} [[एम. चिन्नास्वामी स्टेडियम, बंगळूर|एम. चिन्नास्वामी स्टेडियम]], [[बंगळूर]] || {{crw|IND}} |- | २१९ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/872483.html ९५३] || ८ जुलै २०१५ || {{crw|NZ}} || {{flagicon|IND}} [[एम. चिन्नास्वामी स्टेडियम, बंगळूर|एम. चिन्नास्वामी स्टेडियम]], [[बंगळूर]] || {{crw|IND}} |- | २२० ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/895793.html ९६८] || २ फेब्रुवारी २०१६ || {{crw|AUS}} || {{flagicon|AUS}} [[मानुका ओव्हल]], [[कॅनबेरा]] || {{crw|AUS}} |- | २२१ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/895795.html ९६९] || ५ फेब्रुवारी २०१६ || {{crw|AUS}} || {{flagicon|AUS}} [[बेलेराइव्ह ओव्हल]], [[होबार्ट]] || {{crw|AUS}} |- | २२२ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/895797.html ९७०] || ७ फेब्रुवारी २०१६ || {{crw|AUS}} || {{flagicon|AUS}} [[बेलेराइव्ह ओव्हल]], [[होबार्ट]] || {{crw|IND}} |- | २२३ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/967863.html ९७४] || १५ फेब्रुवारी २०१६ || {{crw|SL}} || {{flagicon|IND}} [[जे.एस्.सी.ए आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट स्टेडियम]], [[रांची]] || {{crw|IND}} |- | २२४ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/967865.html ९७५] || १७ फेब्रुवारी २०१६ || {{crw|SL}} || {{flagicon|IND}} [[जे.एस्.सी.ए आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट स्टेडियम]], [[रांची]] || {{crw|IND}} |- | २२५ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/967867.html ९७६] || १९ फेब्रुवारी २०१६ || {{crw|SL}} || {{flagicon|IND}} [[जे.एस्.सी.ए आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट स्टेडियम]], [[रांची]] || {{crw|IND}} |- | २२६ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1063543.html १०१०] || १० नोव्हेंबर २०१६ || {{crw|WIN}} || {{flagicon|IND}} [[एसीए-केडीसीए क्रिकेट मैदान]], [[विजयवाडा]] || {{crw|IND}} |- | २२७ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1063544.html १०१४] || १३ नोव्हेंबर २०१६ || {{crw|WIN}} || {{flagicon|IND}} [[एसीए-केडीसीए क्रिकेट मैदान]], [[विजयवाडा]] || {{crw|IND}} |- | २२८ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1063545.html १०१६] || १६ नोव्हेंबर २०१६ || {{crw|WIN}} || {{flagicon|IND}} [[एसीए-केडीसीए क्रिकेट मैदान]], [[विजयवाडा]] || {{crw|IND}} |- style="background:#cfc;" | २२९ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1073401.html १०३०] || ७ फेब्रुवारी २०१७ || {{crw|SL}} || {{flagicon|SL}} [[पी. सारा ओव्हल]], [[कोलंबो]] || {{crw|IND}} || rowspan=6 | [[२०१७ महिला क्रिकेट विश्वचषक पात्रता स्पर्धा]] |- style="background:#cfc;" | २३० ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1073411.html १०३४] || १० फेब्रुवारी २०१७ || {{crw|IRE}} || {{flagicon|SL}} [[पी. सारा ओव्हल]], [[कोलंबो]] || {{crw|IND}} |- style="background:#cfc;" | २३१ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1073421.html १०३६] || १५ फेब्रुवारी २०१७ || {{crw|RSA}} || {{flagicon|SL}} [[पी. सारा ओव्हल]], [[कोलंबो]] || {{crw|IND}} |- style="background:#cfc;" | २३२ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1073425.html १०४०] || १७ फेब्रुवारी २०१७ || {{crw|BAN}} || {{flagicon|SL}} [[नॉनडिस्क्रिप्ट्स क्रिकेट क्लब मैदान]], [[कोलंबो]] || {{crw|IND}} |- style="background:#cfc;" | २३३ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1073427.html १०४२] || १९ फेब्रुवारी २०१७ || {{crw|PAK}} || {{flagicon|SL}} [[पी. सारा ओव्हल]], [[कोलंबो]] || {{crw|IND}} |- style="background:#cfc;" | २३४ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1073430.html १०४५] || २१ फेब्रुवारी २०१७ || {{crw|RSA}} || {{flagicon|SL}} [[पी. सारा ओव्हल]], [[कोलंबो]] || {{crw|IND}} |- style="background:#cfc;" | २३५ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1089521.html १०४९] || ७ मे २०१७ || {{crw|IRE}} || {{flagicon|RSA}} [[पुक ओव्हल]], [[पॉचेफस्ट्रूम]] || {{crw|IND}} || rowspan=5 | [[२०१७ दक्षिण आफ्रिका चौरंगी मालिका]] |- style="background:#cfc;" | २३६ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1089522.html १०५०] || ९ मे २०१७ || {{crw|RSA}} || {{flagicon|RSA}} [[पुक ओव्हल]], [[पॉचेफस्ट्रूम]] || {{crw|IND}} |- style="background:#cfc;" | २३७ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1089527.html १०५२] || १५ मे २०१७ || {{crw|IRE}} || {{flagicon|RSA}} [[सेन्वेस पार्क]], [[पॉचेफस्ट्रूम]] || {{crw|IND}} |- style="background:#cfc;" | २३८ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1089528.html १०५३] || १७ मे २०१७ || {{crw|RSA}} || {{flagicon|RSA}} [[सेन्वेस पार्क]], [[पॉचेफस्ट्रूम]] || {{crw|RSA}} |- style="background:#cfc;" | २३९ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1089533.html १०५५] || २१ मे २०१७ || {{crw|RSA}} || {{flagicon|RSA}} [[सेन्वेस पार्क]], [[पॉचेफस्ट्रूम]] || {{crw|IND}} |- style="background:#cfc;" | २४० ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1085946.html १०५७] || २४ जून २०१७ || {{crw|ENG}} || {{flagicon|ENG}} [[काउंटी क्रिकेट मैदान, डर्बी|काउंटी मैदान]], [[डर्बी]] || {{crw|IND}} || rowspan=9 | [[२०१७ महिला क्रिकेट विश्वचषक]] |- style="background:#cfc;" | २४१ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1085951.html १०६१] || २९ जून २०१७ || {{crw|WIN}} || {{flagicon|ENG}} [[टाँटन काउंटी मैदान|काउंटी मैदान]], [[टाँटन]] || {{crw|IND}} |- style="background:#cfc;" | २४२ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1085955.html १०६५] || २ जुलै २०१७ || {{crw|PAK}} || {{flagicon|ENG}} [[काउंटी क्रिकेट मैदान, डर्बी|काउंटी मैदान]], [[डर्बी]] || {{crw|IND}} |- style="background:#cfc;" | २४३ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1085958.html १०६८] || ५ जुलै २०१७ || {{crw|SL}} || {{flagicon|ENG}} [[काउंटी क्रिकेट मैदान, डर्बी|काउंटी मैदान]], [[डर्बी]] || {{crw|IND}} |- style="background:#cfc;" | २४४ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1085962.html १०७२] || ८ जुलै २०१७ || {{crw|RSA}} || {{flagicon|ENG}} [[ग्रेस रोड]], [[लेस्टर]] || {{crw|RSA}} |- style="background:#cfc;" | २४५ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1085967.html १०७७] || १२ जुलै २०१७ || {{crw|AUS}} || {{flagicon|ENG}} [[ब्रिस्टल काउंटी मैदान|काउंटी मैदान]], [[ब्रिस्टल]] || {{crw|AUS}} |- style="background:#cfc;" | २४६ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1085971.html १०८१] || १५ जुलै २०१७ || {{crw|NZ}} || {{flagicon|ENG}} [[काउंटी क्रिकेट मैदान, डर्बी|काउंटी मैदान]], [[डर्बी]] || {{crw|IND}} |- style="background:#cfc;" | २४७ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1085974.html १०८४] || २० जुलै २०१७ || {{crw|AUS}} || {{flagicon|ENG}} [[काउंटी क्रिकेट मैदान, डर्बी|काउंटी मैदान]], [[डर्बी]] || {{crw|IND}} |- style="background:#cfc;" | २४८ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1085975.html १०८५] || २३ जुलै २०१७ || {{crw|ENG}} || {{flagicon|ENG}} [[लॉर्ड्स]], [[लंडन]] || {{crw|ENG}} |- | २४९ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1123203.html १०९५] || ५ फेब्रुवारी २०१८ || {{crw|RSA}} || {{flagicon|RSA}} [[डायमंड ओव्हल]], [[किंबर्ले, नॉदर्न केप|किंबर्ले]] || {{crw|IND}} || rowspan=40 | |- | २५० ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1123204.html १०९६] || ७ फेब्रुवारी २०१८ || {{crw|RSA}} || {{flagicon|RSA}} [[डायमंड ओव्हल]], [[किंबर्ले, नॉदर्न केप|किंबर्ले]] || {{crw|IND}} |- | २५१ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1123205.html १०९७] || १० फेब्रुवारी २०१८ || {{crw|RSA}} || {{flagicon|RSA}} [[सेन्वेस पार्क]], [[पॉचेफस्ट्रूम]] || {{crw|RSA}} |- | २५२ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1131232.html ११०१] || १२ मार्च २०१८ || {{crw|AUS}} || {{flagicon|IND}} [[आय.पी.सी.एल. क्रीडा संकुल मैदान|रिलायन्स स्टेडियम]], [[बडोदा]] || {{crw|AUS}} |- | २५३ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1131233.html ११०२] || १५ मार्च २०१८ || {{crw|AUS}} || {{flagicon|IND}} [[आय.पी.सी.एल. क्रीडा संकुल मैदान|रिलायन्स स्टेडियम]], [[बडोदा]] || {{crw|AUS}} |- | २५४ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1131234.html ११०३] || १८ मार्च २०१८ || {{crw|AUS}} || {{flagicon|IND}} [[आय.पी.सी.एल. क्रीडा संकुल मैदान|रिलायन्स स्टेडियम]], [[बडोदा]] || {{crw|AUS}} |- | २५५ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1131776.html ११०७] || ६ एप्रिल २०१८ || {{crw|ENG}} || {{flagicon|IND}} [[विदर्भ क्रिकेट असोसिएशन स्टेडियम]], [[नागपूर]] || {{crw|IND}} |- | २५६ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1131777.html ११०८] || ९ एप्रिल २०१८ || {{crw|ENG}} || {{flagicon|IND}} [[विदर्भ क्रिकेट असोसिएशन स्टेडियम]], [[नागपूर]] || {{crw|ENG}} |- | २५७ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1131778.html ११०९] || १२ एप्रिल २०१८ || {{crw|ENG}} || {{flagicon|IND}} [[विदर्भ क्रिकेट असोसिएशन स्टेडियम]], [[नागपूर]] || {{crw|IND}} |- | २५८ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1157706.html ११२४] || ११ सप्टेंबर २०१८ || {{crw|SL}} || {{flagicon|SL}} [[गाली आंतरराष्ट्रीय मैदान]], [[गाली, श्रीलंका|गाली]] || {{crw|IND}} |- | २५९ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1157707.html ११२५] || १३ सप्टेंबर २०१८ || {{crw|SL}} || {{flagicon|SL}} [[गाली आंतरराष्ट्रीय मैदान]], [[गाली, श्रीलंका|गाली]] || {{crw|IND}} |- | २६० ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1157708.html ११२६] || १६ सप्टेंबर २०१८ || {{crw|SL}} || {{flagicon|SL}} [[फ्री ट्रेड झोन कॉमप्लेक्स मैदान]], [[श्रीलंका|कटुनायके]] || {{crw|SL}} |- | २६१ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1153855.html ११३४] || २४ जानेवारी २०१९ || {{crw|NZ}} || {{flagicon|NZ}} [[मॅकलीन पार्क]], [[नेपियर]] || {{crw|IND}} |- | २६२ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1153856.html ११३५] || २९ जानेवारी २०१९ || {{crw|NZ}} || {{flagicon|NZ}} [[बे ओव्हल]], [[माऊंट माउंगानुई]] || {{crw|IND}} |- | २६३ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1153857.html ११३६] || १ फेब्रुवारी २०१९ || {{crw|NZ}} || {{flagicon|NZ}} [[सेडन पार्क]], [[हॅमिल्टन, न्यू झीलंड|हॅमिल्टन]] || {{crw|NZ}} |- | २६४ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1172160.html ११४४] || २२ फेब्रुवारी २०१९ || {{crw|ENG}} || {{flagicon|IND}} [[वानखेडे स्टेडियम]], [[मुंबई]] || {{crw|IND}} |- | २६५ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1172161.html ११४६] || २५ फेब्रुवारी २०१९ || {{crw|ENG}} || {{flagicon|IND}} [[वानखेडे स्टेडियम]], [[मुंबई]] || {{crw|IND}} |- | २६६ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1172162.html ११४७] || २८ फेब्रुवारी २०१९ || {{crw|ENG}} || {{flagicon|IND}} [[वानखेडे स्टेडियम]], [[मुंबई]] || {{crw|ENG}} |- | २६७ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1200180.html ११६७] || ९ ऑक्टोबर २०१९ || {{crw|RSA}} || {{flagicon|IND}} [[आय.पी.सी.एल. क्रीडा संकुल मैदान|रिलायन्स स्टेडियम]], [[बडोदा]] || {{crw|IND}} |- | २६८ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1200181.html ११६८] || ११ ऑक्टोबर २०१९ || {{crw|RSA}} || {{flagicon|IND}} [[आय.पी.सी.एल. क्रीडा संकुल मैदान|रिलायन्स स्टेडियम]], [[बडोदा]] || {{crw|IND}} |- | २६९ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1200182.html ११६९] || १४ ऑक्टोबर २०१९ || {{crw|RSA}} || {{flagicon|IND}} [[आय.पी.सी.एल. क्रीडा संकुल मैदान|रिलायन्स स्टेडियम]], [[बडोदा]] || {{crw|IND}} |- | २७० ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1202249.html ११७०] || १ नोव्हेंबर २०१९ || {{crw|WIN}} || {{flagicon|WIN}} [[सर व्हिव्हियन रिचर्ड्‌स स्टेडियम]], [[अँटिगा]] || {{crw|WIN}} |- | २७१ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1202250.html ११७२] || ३ नोव्हेंबर २०१९ || {{crw|WIN}} || {{flagicon|WIN}} [[सर व्हिव्हियन रिचर्ड्‌स स्टेडियम]], [[अँटिगा]] || {{crw|IND}} |- | २७२ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1202251.html ११७४] || ६ नोव्हेंबर २०१९ || {{crw|WIN}} || {{flagicon|WIN}} [[सर व्हिव्हियन रिचर्ड्‌स स्टेडियम]], [[अँटिगा]] || {{crw|IND}} |- | २७३ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1253267.html ११९०] || ७ मार्च २०२१ || {{crw|RSA}} || {{flagicon|IND}} [[भारतरत्न श्री अटल बिहारी वाजपेयी आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट स्टेडियम|अटल बिहारी स्टेडियम]], [[लखनौ]] || {{crw|RSA}} |- | २७४ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1253268.html ११९१] || ९ मार्च २०२१ || {{crw|RSA}} || {{flagicon|IND}} [[भारतरत्न श्री अटल बिहारी वाजपेयी आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट स्टेडियम|अटल बिहारी स्टेडियम]], [[लखनौ]] || {{crw|IND}} |- | २७५ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1253269.html ११९२] || १२ मार्च २०२१ || {{crw|RSA}} || {{flagicon|IND}} [[भारतरत्न श्री अटल बिहारी वाजपेयी आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट स्टेडियम|अटल बिहारी स्टेडियम]], [[लखनौ]] || {{crw|RSA}} |- | २७६ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1253270.html ११९३] || १४ मार्च २०२१ || {{crw|RSA}} || {{flagicon|IND}} [[भारतरत्न श्री अटल बिहारी वाजपेयी आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट स्टेडियम|अटल बिहारी स्टेडियम]], [[लखनौ]] || {{crw|RSA}} |- | २७७ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1253271.html ११९४] || १७ मार्च २०२१ || {{crw|RSA}} || {{flagicon|IND}} [[भारतरत्न श्री अटल बिहारी वाजपेयी आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट स्टेडियम|अटल बिहारी स्टेडियम]], [[लखनौ]] || {{crw|RSA}} |- | २७८ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1260094.html ११९८] || २७ जून २०२१ || {{crw|ENG}} || {{flagicon|ENG}} [[ब्रिस्टल काउंटी मैदान|काउंटी मैदान]], [[ब्रिस्टल]] || {{crw|ENG}} |- | २७९ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1260095.html ११९९] || ३० जून २०२१ || {{crw|ENG}} || {{flagicon|ENG}} [[टाँटन काउंटी मैदान|काउंटी मैदान]], [[टाँटन]] || {{crw|ENG}} |- | २८० ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1260096.html १२००] || ३ जुलै २०२१ || {{crw|ENG}} || {{flagicon|ENG}} [[न्यू रोड]], [[वूस्टरशायर|वॉरसेस्टर]] || {{crw|IND}} |- | २८१ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1263617.html १२१३] || २१ सप्टेंबर २०२१ || {{crw|AUS}} || {{flagicon|AUS}} [[रे मिशेल ओव्हल|ग्रेट बॅरियर रीफ अरिना]], [[क्वीन्सलंड|मॅके]] || {{crw|AUS}} |- | २८२ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1263618.html १२१६] || २४ सप्टेंबर २०२१ || {{crw|AUS}} || {{flagicon|AUS}} [[रे मिशेल ओव्हल|ग्रेट बॅरियर रीफ अरिना]], [[क्वीन्सलंड|मॅके]] || {{crw|AUS}} |- | २८३ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1263619.html १२१७] || २६ सप्टेंबर २०२१ || {{crw|AUS}} || {{flagicon|AUS}} [[रे मिशेल ओव्हल|ग्रेट बॅरियर रीफ अरिना]], [[क्वीन्सलंड|मॅके]] || {{crw|IND}} |- | २८४ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1289032.html १२३९] || १२ फेब्रुवारी २०२२ || {{crw|NZ}} || {{flagicon|NZ}} [[क्वीन्सटाउन इव्हेंट्स सेंटर|जॉन डेव्हिस ओव्हल]], [[क्वीन्सटाउन इव्हेंट्स सेंटर|क्वीन्सटाउन]] || {{crw|NZ}} |- | २८५ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1289033.html १२४०] || १५ फेब्रुवारी २०२२ || {{crw|NZ}} || {{flagicon|NZ}} [[क्वीन्सटाउन इव्हेंट्स सेंटर|जॉन डेव्हिस ओव्हल]], [[क्वीन्सटाउन इव्हेंट्स सेंटर|क्वीन्सटाउन]] || {{crw|NZ}} |- | २८६ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1289034.html १२४१] || १८ फेब्रुवारी २०२२ || {{crw|NZ}} || {{flagicon|NZ}} [[क्वीन्सटाउन इव्हेंट्स सेंटर|जॉन डेव्हिस ओव्हल]], [[क्वीन्सटाउन इव्हेंट्स सेंटर|क्वीन्सटाउन]] || {{crw|NZ}} |- | २८७ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1289035.html १२४२] || २२ फेब्रुवारी २०२२ || {{crw|NZ}} || {{flagicon|NZ}} [[क्वीन्सटाउन इव्हेंट्स सेंटर|जॉन डेव्हिस ओव्हल]], [[क्वीन्सटाउन इव्हेंट्स सेंटर|क्वीन्सटाउन]] || {{crw|NZ}} |- | २८८ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1289036.html १२४३] || २४ फेब्रुवारी २०२२ || {{crw|NZ}} || {{flagicon|NZ}} [[क्वीन्सटाउन इव्हेंट्स सेंटर|जॉन डेव्हिस ओव्हल]], [[क्वीन्सटाउन इव्हेंट्स सेंटर|क्वीन्सटाउन]] || {{crw|IND}} |- style="background:#cfc;" | २८९ ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1243911.html १२४७] || ६ मार्च २०२२ || {{crw|PAK}} || {{flagicon|NZ}} [[बे ओव्हल]], [[माऊंट माउंगानुई]] || {{crw|IND}} || rowspan=7 | [[२०२२ महिला क्रिकेट विश्वचषक]] |- style="background:#cfc;" | २९० ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1243915.html १२५१] || १० मार्च २०२२ || {{crw|NZ}} || {{flagicon|NZ}} [[सेडन पार्क]], [[हॅमिल्टन, न्यू झीलंड|हॅमिल्टन]] || {{crw|NZ}} |- style="background:#cfc;" | २९१ ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1243917.html १२५३] || १२ मार्च २०२२ || {{crw|WIN}} || {{flagicon|NZ}} [[सेडन पार्क]], [[हॅमिल्टन, न्यू झीलंड|हॅमिल्टन]] || {{crw|IND}} |- style="background:#cfc;" | २९२ ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1243922.html १२५८] || १६ मार्च २०२२ || {{crw|ENG}} || {{flagicon|NZ}} [[बे ओव्हल]], [[माऊंट माउंगानुई]] || {{crw|ENG}} |- style="background:#cfc;" | २९३ ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1243925.html १२६१] || १९ मार्च २०२२ || {{crw|AUS}} || {{flagicon|NZ}} [[इडन पार्क]], [[ऑकलंड]] || {{crw|AUS}} |- style="background:#cfc;" | २९४ ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1243929.html १२६५] || २२ मार्च २०२२ || {{crw|BAN}} || {{flagicon|NZ}} [[सेडन पार्क]], [[हॅमिल्टन, न्यू झीलंड|हॅमिल्टन]] || {{crw|IND}} |- style="background:#cfc;" | २९५ ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1243935.html १२७१] || २८ मार्च २०२२ || {{crw|SA}} || {{flagicon|NZ}} [[हॅगले ओव्हल]], [[क्राइस्टचर्च]] || {{crw|SA}} |- | २९६ ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1319712.html १२८१] || १ जुलै २०२२ || {{crw|SL}} || {{flagicon|SL}} [[पलेकेले आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट मैदान]], [[कँडी]] || {{crw|IND}} || rowspan=5 | |- | २९७ ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1319713.html १२८२] || ४ जुलै २०२२ || {{crw|SL}} || {{flagicon|SL}} [[पलेकेले आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट मैदान]], [[कँडी]] || {{crw|IND}} |- | २९८ ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1319714.html १२८३] || ७ जुलै २०२२ || {{crw|SL}} || {{flagicon|SL}} [[पलेकेले आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट मैदान]], [[कँडी]] || {{crw|IND}} |- | २९९ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1301337.html १२९०] || १८ सप्टेंबर २०२२ || {{crw|ENG}} || {{flagicon|ENG}} [[काउंटी मैदान, होव|काउंटी मैदान]], [[केंट|होव]] || {{crw|IND}} |- | ३०० ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1301338.html १२९२] || २१ सप्टेंबर २०२२ || {{crw|ENG}} || {{flagicon|ENG}} [[सेंट लॉरेन्स मैदान]], [[केंट|कॅंटरबरी]] || {{crw|IND}} |- ! सामना क्र. ! आंतरराष्ट्रीय एकदिवसीय क्र. ! तारीख ! विरुद्ध संघ ! स्थळ ! विजेता ! स्पर्धेतील भाग |- | ३०१ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1301339.html १२९४] || २४ सप्टेंबर २०२२ || {{crw|ENG}} || {{flagicon|ENG}} [[लॉर्ड्स]], [[लंडन]] || {{crw|IND}} || rowspan=22 | |- | ३०२ ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1382166.html १३२६] || १६ जुलै २०२३ || {{crw|BAN}} || {{flagicon|BAN}} [[शेर-ए-बांगला क्रिकेट मैदान]], [[ढाका]] || {{crw|BAN}} |- | ३०३ ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1382167.html १३२९] || १९ जुलै २०२३ || {{crw|BAN}} || {{flagicon|BAN}} [[शेर-ए-बांगला क्रिकेट मैदान]], [[ढाका]] || {{crw|IND}} |- | ३०४ ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1382168.html १३३०] || २२ जुलै २०२३ || {{crw|BAN}} || {{flagicon|BAN}} [[शेर-ए-बांगला क्रिकेट मैदान]], [[ढाका]] || बरोबरीत |- | ३०५ ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1406078.html १३५७] || २९ डिसेंबर २०२३ || {{crw|AUS}} || {{flagicon|IND}} [[वानखेडे स्टेडियम]], [[मुंबई]] || {{crw|AUS}} |- | ३०६ ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1406079.html १३५८] || ३० डिसेंबर २०२३ || {{crw|AUS}} || {{flagicon|IND}} [[वानखेडे स्टेडियम]], [[मुंबई]] || {{crw|AUS}} |- | ३०७ ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1406080.html १३५९] || २ जानेवारी २०२४ || {{crw|AUS}} || {{flagicon|IND}} [[वानखेडे स्टेडियम]], [[मुंबई]] || {{crw|AUS}} |- | ३०८ ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1434287.html १३८८] || १६ जून २०२४ || {{crw|SA}} || {{flagicon|IND}} [[एम. चिन्नास्वामी स्टेडियम, बंगळूर|एम. चिन्नास्वामी स्टेडियम]], [[बंगळूर]] || {{crw|IND}} |- | ३०९ ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1434288.html १३९०] || १९ जून २०२४ || {{crw|SA}} || {{flagicon|IND}} [[एम. चिन्नास्वामी स्टेडियम, बंगळूर|एम. चिन्नास्वामी स्टेडियम]], [[बंगळूर]] || {{crw|IND}} |- | ३१० ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1434289.html १३९२] || २३ जून २०२४ || {{crw|SA}} || {{flagicon|IND}} [[एम. चिन्नास्वामी स्टेडियम, बंगळूर|एम. चिन्नास्वामी स्टेडियम]], [[बंगळूर]] || {{crw|IND}} |- | ३११ ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1454391.html १४११] || २४ ऑक्टोबर २०२४ || {{crw|NZ}} || {{flagicon|IND}} [[नरेंद्र मोदी स्टेडियम]], [[अहमदाबाद]] || {{crw|IND}} |- | ३१२ ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1454392.html १४१३] || २७ ऑक्टोबर २०२४ || {{crw|NZ}} || {{flagicon|IND}} [[नरेंद्र मोदी स्टेडियम]], [[अहमदाबाद]] || {{crw|NZ}} |- | ३१३ ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1454393.html १४१५] || २९ ऑक्टोबर २०२४ || {{crw|NZ}} || {{flagicon|IND}} [[नरेंद्र मोदी स्टेडियम]], [[अहमदाबाद]] || {{crw|IND}} |- | ३१४ ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1426620.html १४२०] || ५ डिसेंबर २०२४ || {{crw|AUS}} || {{flagicon|AUS}} [[ॲलन बॉर्डर फिल्ड]], [[ब्रिस्बेन]] || {{crw|AUS}} |- | ३१५ ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1426621.html १४२१] || ८ डिसेंबर २०२४ || {{crw|AUS}} || {{flagicon|AUS}} [[ॲलन बॉर्डर फिल्ड]], [[ब्रिस्बेन]] || {{crw|AUS}} |- | ३१६ ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1426622.html १४२३] || ११ डिसेंबर २०२४ || {{crw|AUS}} || {{flagicon|AUS}} [[वाका मैदान]], [[पर्थ]] || {{crw|AUS}} |- | ३१७ ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1459894.html १४२६] || २२ डिसेंबर २०२४ || {{crw|WIN}} || {{flagicon|IND}} [[आयपीसीएल क्रीडा संकुल मैदान|कोटाम्बी स्टेडियम]], [[बडोदा]] || {{crw|IND}} |- | ३१८ ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1459895.html १४२८] || २४ डिसेंबर २०२४ || {{crw|WIN}} || {{flagicon|IND}} [[आयपीसीएल क्रीडा संकुल मैदान|कोटाम्बी स्टेडियम]], [[बडोदा]] || {{crw|IND}} |- | ३१९ ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1459896.html १४२९] || २७ डिसेंबर २०२४ || {{crw|WIN}} || {{flagicon|IND}} [[आयपीसीएल क्रीडा संकुल मैदान|कोटाम्बी स्टेडियम]], [[बडोदा]] || {{crw|IND}} |- | ३२० ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1459897.html १४३०] || १० जानेवारी २०२५ || {{crw|IRE}} || {{flagicon|IND}} [[सौराष्ट्र क्रिकेट असोसिएशन मैदान|निरंजन शाह स्टेडियम]], [[राजकोट]] || {{crw|IND}} |- | ३२१ ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1459898.html १४३२] || १२ जानेवारी २०२५ || {{crw|IRE}} || {{flagicon|IND}} [[सौराष्ट्र क्रिकेट असोसिएशन मैदान|निरंजन शाह स्टेडियम]], [[राजकोट]] || {{crw|IND}} |- | ३२२ ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1459899.html १४३४] || १५ जानेवारी २०२५ || {{crw|IRE}} || {{flagicon|IND}} [[सौराष्ट्र क्रिकेट असोसिएशन मैदान|निरंजन शाह स्टेडियम]], [[राजकोट]] || {{crw|IND}} |- style="background:#cfc;" | ३२३ ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1476980.html १४५७] || २७ एप्रिल २०२५ || {{crw|SL}} || {{flagicon|SL}} [[रणसिंगे प्रेमदासा मैदान]], [[कोलंबो]] || {{crw|IND}} || rowspan=5 | [[२०२५ श्रीलंका महिला तिरंगी मालिका]] |- style="background:#cfc;" | ३२४ ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1476981.html १४५८] || २९ एप्रिल २०२५ || {{crw|SA}} || {{flagicon|SL}} [[रणसिंगे प्रेमदासा मैदान]], [[कोलंबो]] || {{crw|IND}} |- style="background:#cfc;" | ३२५ ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1476983.html १४६२] || ४ मे २०२५ || {{crw|SL}} || {{flagicon|SL}} [[रणसिंगे प्रेमदासा मैदान]], [[कोलंबो]] || {{crw|SL}} |- style="background:#cfc;" | ३२६ ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1476984.html १४६३] || ६ मे २०२५ || {{crw|SA}} || {{flagicon|SL}} [[रणसिंगे प्रेमदासा मैदान]], [[कोलंबो]] || {{crw|IND}} |- style="background:#cfc;" | ३२७ ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1476986.html १४६५] || ११ मे २०२५ || {{crw|SL}} || {{flagicon|SL}} [[रणसिंगे प्रेमदासा मैदान]], [[कोलंबो]] || {{crw|IND}} |- | ३२८ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1448402.html] || १६ जुलै २०२५ || {{crw|ENG}} || {{flagicon|ENG}} [[रोझ बोल (क्रिकेट मैदान)|रोझ बोल]], [[साउथहँप्टन]] || TBD || rowspan=6 | |- | ३२९ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1448403.html] || १९ जुलै २०२५ || {{crw|ENG}} || {{flagicon|ENG}} [[लॉर्ड्स]], [[लंडन]] || TBD |- | ३३० ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1448404.html] || २२ जुलै २०२५ || {{crw|ENG}} || {{flagicon|ENG}} [[रिव्हरसाइड मैदान]], [[चेस्टर-ली-स्ट्रीट]] || TBD |- | ३३१ ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1488248.html] || १४ सप्टेंबर २०२५ || {{crw|AUS}} || {{flagicon|IND}} [[महाराज यादवेंद्र सिंह आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट स्टेडियम]], [[मुल्लनपूर गरीबदास]] || TBD |- | ३३२ ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1488249.html] || १७ सप्टेंबर २०२५ || {{crw|AUS}} || {{flagicon|IND}} [[महाराज यादवेंद्र सिंह आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट स्टेडियम]], [[मुल्लनपूर गरीबदास]] || TBD |- | ३३३ ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1488250.html] || २० सप्टेंबर २०२५ || {{crw|AUS}} || {{flagicon|IND}} [[अरुण जेटली स्टेडियम]], [[नवी दिल्ली]] || TBD |- style="background:#cfc;" | ३३४ ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1490413.html] || ३० सप्टेंबर २०२५ || {{crw|SL}} || {{flagicon|IND}} [[एम. चिन्नास्वामी स्टेडियम (बंगळूर)|एम. चिन्नास्वामी स्टेडियम]], [[बंगळूर]] || TBD || rowspan=7 | [[२०२५ महिला क्रिकेट विश्वचषक|२०२५ आय.सी.सी. महिला क्रिकेट विश्वचषक]] |- style="background:#cfc;" | ३३५ ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1490418.html] || ५ ऑक्टोबर २०२५ || {{crw|PAK}} || {{flagicon|SL}} [[रणसिंगे प्रेमदासा मैदान]], [[कोलंबो]] || TBD |- style="background:#cfc;" | ३३६ ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1490422.html] || ९ ऑक्टोबर २०२५ || {{crw|SA}} || {{flagicon|IND}} [[एसीए-व्हिडीसीए क्रिकेट स्टेडियम|आंध्र क्रिकेट असोसिएशन-विशाखापट्टणम जिल्हा क्रिकेट असोसिएशन आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट स्टेडियम]], [[विशाखापट्टणम]] || TBD |- style="background:#cfc;" | ३३७ ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1490425.html] || १२ ऑक्टोबर २०२५ || {{crw|AUS}} || {{flagicon|IND}} [[एसीए-व्हिडीसीए क्रिकेट स्टेडियम|आंध्र क्रिकेट असोसिएशन-विशाखापट्टणम जिल्हा क्रिकेट असोसिएशन आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट स्टेडियम]], [[विशाखापट्टणम]] || TBD |- style="background:#cfc;" | ३३८ ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1490432.html] || १९ ऑक्टोबर २०२५ || {{crw|ENG}} || {{flagicon|IND}} [[होळकर मैदान|राजमाता अहिल्याबाई होळकर आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट स्टेडियम]], [[इंदूर]] || TBD |- style="background:#cfc;" | ३३९ ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1490436.html] || २३ ऑक्टोबर २०२५ || {{crw|NZ}} || {{flagicon|IND}} [[आसाम क्रिकेट असोसिएशन स्टेडियम]], [[गुवाहाटी]] || TBD |- style="background:#cfc;" | ३४० ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1490440.html] || २६ ऑक्टोबर २०२५ || {{crw|BAN}} || {{flagicon|IND}} [[एम. चिन्नास्वामी स्टेडियम (बंगळूर)|एम. चिन्नास्वामी स्टेडियम]], [[बंगळूर]] || TBD |- | ३४१ ||[ ] || डिसेंबर २०२५ || {{crw|BAN}} || {{flagicon|IND}} TBD || TBD || rowspan=6 | |- | ३४२ ||[ ] || डिसेंबर २०२५ || {{crw|BAN}} || {{flagicon|IND}} TBD || TBD |- | ३४३ ||[ ] || डिसेंबर २०२५ || {{crw|BAN}} || {{flagicon|IND}} TBD || TBD |- | ३४४ ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1478915.html] || २४ फेब्रुवारी २०२६ || {{crw|AUS}} || {{flagicon|AUS}} [[ॲलन बॉर्डर फिल्ड]], [[ब्रिस्बेन]] || TBD |- | ३४५ ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1478916.html] || २७ फेब्रुवारी २०२६ || {{crw|AUS}} || {{flagicon|AUS}} [[बेलेराइव्ह ओव्हल]], [[होबार्ट]] || TBD |- | ३४६ ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1478917.html] || १ मार्च २०२६ || {{crw|AUS}} || {{flagicon|AUS}} [[जंक्शन ओव्हल]], [[मेलबर्न]] || TBD |} [[वर्ग:भारतीय क्रिकेट]] [[वर्ग:महिला क्रिकेट]] k4kq19reivdt62xzctx1meih269t7q1 0 266951 2580893 1983850 2025-06-18T12:00:09Z नरेश सावे 88037 2580893 wikitext text/x-wiki {{माहितीचौकट भारतीय न्यायक्षेत्र |प्रकार=गाव |इतर_नाव= | स्थानिक_नाव ='''नांदुरालजरा''' | आकाशदेखावा = | आकाशदेखावा_शीर्षक = | शोधक_स्थान= right | अक्षांश = | रेखांश = | उंची = | राज्य_नाव = महाराष्ट्र |जवळचे_शहर=पुसद | जिल्हा = [[यवतमाळ जिल्हा]] |अधिकृत_भाषा=मराठी | नेता_पद =[[सरपंच]] | नेता_नाव = |लोकसंख्या_एकूण_संदर्भ=|लोकसंख्या_क्रमांक=| लोकसंख्या_वर्ष = २०११ | लोकसंख्या_एकूण = | लोकसंख्या_घनता = |लिंग_गुणोत्तर=|लोकसंख्या_मेट्रो=|लोकसंख्या_शहरी=| क्षेत्रफळ_आकारमान = | क्षेत्रफळ_एकूण = |पिन_कोड=| एसटीडी_कोड = | पिन कोड = | आरटीओ_कोड = एमएच/२९ |संकेतस्थळ= |कोरे_शीर्षक_१ =[[बोलीभाषा]] |कोरे_उत्तर_१ = | तळटिपा =}} ''' नांदुरालजरा''' हे भारतातील [[महाराष्ट्र राज्य |महाराष्ट्र राज्यातील]] [[यवतमाळ जिल्हा|यवतमाळ जिल्ह्यातील]] [[पुसद]] तालुक्यातील एक गाव आहे. ==भौगोलिक स्थान== ==हवामान== येथील हवामान उष्ण व कोरडे असून उन्हाळ्यात अतिउष्ण तर हिवाळ्यात अतिथंड असते.पावसाळ्यात मध्यम प्रमाणात पाऊस पडतो. ==लोकजीवन== ==प्रेक्षणीय स्थळे== ==नागरी सुविधा== ==जवळपासची गावे== ==संदर्भ== #https://villageinfo.in/ #https://www.census2011.co.in/ #http://tourism.gov.in/ #https://www.incredibleindia.org/ #https://www.india.gov.in/topics/travel-tourism #https://www.mapsofindia.com/ [[वर्ग:पुसद तालुक्यातील गावे]] [[वर्ग:यवतमाळ जिल्ह्यातील गावे]] 9d0f7b4x9tn1e5ktz2fwux4vm69wwdn 0 266952 2580894 1983888 2025-06-18T12:00:22Z नरेश सावे 88037 2580894 wikitext text/x-wiki {{माहितीचौकट भारतीय न्यायक्षेत्र |प्रकार=गाव |इतर_नाव= | स्थानिक_नाव ='''निंभी''' | आकाशदेखावा = | आकाशदेखावा_शीर्षक = | शोधक_स्थान= right | अक्षांश = | रेखांश = | उंची = | राज्य_नाव = महाराष्ट्र |जवळचे_शहर=पुसद | जिल्हा = [[यवतमाळ जिल्हा]] |अधिकृत_भाषा=मराठी | नेता_पद =[[सरपंच]] | नेता_नाव = |लोकसंख्या_एकूण_संदर्भ=|लोकसंख्या_क्रमांक=| लोकसंख्या_वर्ष = २०११ | लोकसंख्या_एकूण = | लोकसंख्या_घनता = |लिंग_गुणोत्तर=|लोकसंख्या_मेट्रो=|लोकसंख्या_शहरी=| क्षेत्रफळ_आकारमान = | क्षेत्रफळ_एकूण = |पिन_कोड=| एसटीडी_कोड = | पिन कोड = | आरटीओ_कोड = एमएच/२९ |संकेतस्थळ= |कोरे_शीर्षक_१ =[[बोलीभाषा]] |कोरे_उत्तर_१ = | तळटिपा =}} ''' निंभी''' हे भारतातील [[महाराष्ट्र राज्य |महाराष्ट्र राज्यातील]] [[यवतमाळ जिल्हा|यवतमाळ जिल्ह्यातील]] [[पुसद]] तालुक्यातील एक गाव आहे. ==भौगोलिक स्थान== ==हवामान== येथील हवामान उष्ण व कोरडे असून उन्हाळ्यात अतिउष्ण तर हिवाळ्यात अतिथंड असते.पावसाळ्यात मध्यम प्रमाणात पाऊस पडतो. ==लोकजीवन== ==प्रेक्षणीय स्थळे== ==नागरी सुविधा== ==जवळपासची गावे== ==संदर्भ== #https://villageinfo.in/ #https://www.census2011.co.in/ #http://tourism.gov.in/ #https://www.incredibleindia.org/ #https://www.india.gov.in/topics/travel-tourism #https://www.mapsofindia.com/ [[वर्ग:पुसद तालुक्यातील गावे]] [[वर्ग:यवतमाळ जिल्ह्यातील गावे]] hz3404u506tcz0aclk8ijzuv5k2rpnn 0 266954 2580892 1983937 2025-06-18T11:59:55Z नरेश सावे 88037 2580892 wikitext text/x-wiki {{माहितीचौकट भारतीय न्यायक्षेत्र |प्रकार=गाव |इतर_नाव= | स्थानिक_नाव ='''पाचकुडुक''' | आकाशदेखावा = | आकाशदेखावा_शीर्षक = | शोधक_स्थान= right | अक्षांश = | रेखांश = | उंची = | राज्य_नाव = महाराष्ट्र |जवळचे_शहर=पुसद | जिल्हा = [[यवतमाळ जिल्हा]] |अधिकृत_भाषा=मराठी | नेता_पद =[[सरपंच]] | नेता_नाव = |लोकसंख्या_एकूण_संदर्भ=|लोकसंख्या_क्रमांक=| लोकसंख्या_वर्ष = २०११ | लोकसंख्या_एकूण = | लोकसंख्या_घनता = |लिंग_गुणोत्तर=|लोकसंख्या_मेट्रो=|लोकसंख्या_शहरी=| क्षेत्रफळ_आकारमान = | क्षेत्रफळ_एकूण = |पिन_कोड=| एसटीडी_कोड = | पिन कोड = | आरटीओ_कोड = एमएच/२९ |संकेतस्थळ= |कोरे_शीर्षक_१ =[[बोलीभाषा]] |कोरे_उत्तर_१ = | तळटिपा =}} ''' पाचकुडुक''' हे भारतातील [[महाराष्ट्र राज्य |महाराष्ट्र राज्यातील]] [[यवतमाळ जिल्हा|यवतमाळ जिल्ह्यातील]] [[पुसद]] तालुक्यातील एक गाव आहे. ==भौगोलिक स्थान== ==हवामान== येथील हवामान उष्ण व कोरडे असून उन्हाळ्यात अतिउष्ण तर हिवाळ्यात अतिथंड असते.पावसाळ्यात मध्यम प्रमाणात पाऊस पडतो. ==लोकजीवन== ==प्रेक्षणीय स्थळे== ==नागरी सुविधा== ==जवळपासची गावे== ==संदर्भ== #https://villageinfo.in/ #https://www.census2011.co.in/ #http://tourism.gov.in/ #https://www.incredibleindia.org/ #https://www.india.gov.in/topics/travel-tourism #https://www.mapsofindia.com/ [[वर्ग:पुसद तालुक्यातील गावे]] [[वर्ग:यवतमाळ जिल्ह्यातील गावे]] 1u0zmw5cqcr5gvdnxh8izeh4mnpxflz 0 266955 2580891 1983984 2025-06-18T11:59:41Z नरेश सावे 88037 2580891 wikitext text/x-wiki {{माहितीचौकट भारतीय न्यायक्षेत्र |प्रकार=गाव |इतर_नाव= | स्थानिक_नाव ='''पालोडी''' | आकाशदेखावा = | आकाशदेखावा_शीर्षक = | शोधक_स्थान= right | अक्षांश = | रेखांश = | उंची = | राज्य_नाव = महाराष्ट्र |जवळचे_शहर=पुसद | जिल्हा = [[यवतमाळ जिल्हा]] |अधिकृत_भाषा=मराठी | नेता_पद =[[सरपंच]] | नेता_नाव = |लोकसंख्या_एकूण_संदर्भ=|लोकसंख्या_क्रमांक=| लोकसंख्या_वर्ष = २०११ | लोकसंख्या_एकूण = | लोकसंख्या_घनता = |लिंग_गुणोत्तर=|लोकसंख्या_मेट्रो=|लोकसंख्या_शहरी=| क्षेत्रफळ_आकारमान = | क्षेत्रफळ_एकूण = |पिन_कोड=| एसटीडी_कोड = | पिन कोड = | आरटीओ_कोड = एमएच/२९ |संकेतस्थळ= |कोरे_शीर्षक_१ =[[बोलीभाषा]] |कोरे_उत्तर_१ = | तळटिपा =}} ''' पालोडी''' हे भारतातील [[महाराष्ट्र राज्य |महाराष्ट्र राज्यातील]] [[यवतमाळ जिल्हा|यवतमाळ जिल्ह्यातील]] [[पुसद]] तालुक्यातील एक गाव आहे. ==भौगोलिक स्थान== ==हवामान== येथील हवामान उष्ण व कोरडे असून उन्हाळ्यात अतिउष्ण तर हिवाळ्यात अतिथंड असते.पावसाळ्यात मध्यम प्रमाणात पाऊस पडतो. ==लोकजीवन== ==प्रेक्षणीय स्थळे== ==नागरी सुविधा== ==जवळपासची गावे== ==संदर्भ== #https://villageinfo.in/ #https://www.census2011.co.in/ #http://tourism.gov.in/ #https://www.incredibleindia.org/ #https://www.india.gov.in/topics/travel-tourism #https://www.mapsofindia.com/ [[वर्ग:पुसद तालुक्यातील गावे]] [[वर्ग:यवतमाळ जिल्ह्यातील गावे]] shy1bubjtcdwxt17d7ob4ev20krfbo6 0 266956 2580890 1983987 2025-06-18T11:59:28Z नरेश सावे 88037 2580890 wikitext text/x-wiki {{माहितीचौकट भारतीय न्यायक्षेत्र |प्रकार=गाव |इतर_नाव= | स्थानिक_नाव ='''पाळू''' | आकाशदेखावा = | आकाशदेखावा_शीर्षक = | शोधक_स्थान= right | अक्षांश = | रेखांश = | उंची = | राज्य_नाव = महाराष्ट्र |जवळचे_शहर=पुसद | जिल्हा = [[यवतमाळ जिल्हा]] |अधिकृत_भाषा=मराठी | नेता_पद =[[सरपंच]] | नेता_नाव = |लोकसंख्या_एकूण_संदर्भ=|लोकसंख्या_क्रमांक=| लोकसंख्या_वर्ष = २०११ | लोकसंख्या_एकूण = | लोकसंख्या_घनता = |लिंग_गुणोत्तर=|लोकसंख्या_मेट्रो=|लोकसंख्या_शहरी=| क्षेत्रफळ_आकारमान = | क्षेत्रफळ_एकूण = |पिन_कोड=| एसटीडी_कोड = | पिन कोड = | आरटीओ_कोड = एमएच/२९ |संकेतस्थळ= |कोरे_शीर्षक_१ =[[बोलीभाषा]] |कोरे_उत्तर_१ = | तळटिपा =}} ''' पाळू''' हे भारतातील [[महाराष्ट्र राज्य |महाराष्ट्र राज्यातील]] [[यवतमाळ जिल्हा|यवतमाळ जिल्ह्यातील]] [[पुसद]] तालुक्यातील एक गाव आहे. ==भौगोलिक स्थान== ==हवामान== येथील हवामान उष्ण व कोरडे असून उन्हाळ्यात अतिउष्ण तर हिवाळ्यात अतिथंड असते.पावसाळ्यात मध्यम प्रमाणात पाऊस पडतो. ==लोकजीवन== ==प्रेक्षणीय स्थळे== ==नागरी सुविधा== ==जवळपासची गावे== ==संदर्भ== #https://villageinfo.in/ #https://www.census2011.co.in/ #http://tourism.gov.in/ #https://www.incredibleindia.org/ #https://www.india.gov.in/topics/travel-tourism #https://www.mapsofindia.com/ [[वर्ग:पुसद तालुक्यातील गावे]] [[वर्ग:यवतमाळ जिल्ह्यातील गावे]] pb7wi2olq2y9zvnltfeju2v03nusjw4 0 266957 2580889 2470008 2025-06-18T11:59:05Z नरेश सावे 88037 2580889 wikitext text/x-wiki {{माहितीचौकट भारतीय न्यायक्षेत्र |प्रकार=गाव |इतर_नाव= | स्थानिक_नाव ='''पांढुर्णा बुद्रुक''' | आकाशदेखावा = | आकाशदेखावा_शीर्षक = | शोधक_स्थान= right | अक्षांश = | रेखांश = | उंची = 2000 | राज्य_नाव = महाराष्ट्र |जवळचे_शहर=पुसद | जिल्हा = [[यवतमाळ जिल्हा]] |अधिकृत_भाषा=मराठी | नेता_पद =[[सरपंच]] | नेता_नाव =संगीता देवानंद इंगोले |लोकसंख्या_एकूण_संदर्भ=|लोकसंख्या_क्रमांक=| लोकसंख्या_वर्ष = २०११ | लोकसंख्या_एकूण = 1000 | लोकसंख्या_घनता = |लिंग_गुणोत्तर=|लोकसंख्या_मेट्रो=|लोकसंख्या_शहरी=| पुसद 40 Km क्षेत्रफळ_आकारमान = | क्षेत्रफळ_एकूण = |पिन_कोड=| एसटीडी_कोड = | पिन कोड = 445215 | आरटीओ_कोड = एमएच/29 २९ |संकेतस्थळ=Belora |कोरे_शीर्षक_१ =[[बोलीभाषा]] फक्त मराठी |कोरे_उत्तर_१ | तळटिपा =}} ''' पांढुर्णा बुद्रुक''' हे भारतातील [[महाराष्ट्र राज्य |महाराष्ट्र राज्यातील]] [[यवतमाळ जिल्हा|यवतमाळ जिल्ह्यातील]] [[पुसद]] तालुक्यातील एक गाव आहे. ==भौगोलिक स्थान== ==हवामान== येथील हवामान उष्ण व कोरडे असून उन्हाळ्यात अतिउष्ण तर हिवाळ्यात अतिथंड असते.पावसाळ्यात मध्यम प्रमाणात पाऊस पडतो. ==लोकजीवन== ==प्रेक्षणीय स्थळे== तेथील महादेव मंदिर प्रसिद्ध आहे, पैनगंगा नदीच्या काठावर ==नागरी सुविधा== ==जवळपासची गावे== ==संदर्भ== #https://villageinfo.in/ #https://www.census2011.co.in/ #http://tourism.gov.in/ #https://www.incredibleindia.org/ #https://www.india.gov.in/topics/travel-tourism #https://www.mapsofindia.com/ [[वर्ग:पुसद तालुक्यातील गावे]] [[वर्ग:यवतमाळ जिल्ह्यातील गावे]] rzslykvjbu8faicw1v68w8vj4hl55ap 0 267069 2580910 2537147 2025-06-18T13:28:49Z Aditya tamhankar 80177 /* यादी */ 2580910 wikitext text/x-wiki खालील यादी भारतीय महिला क्रिकेट संघाने आतापर्यंत खेळलेल्या सर्व अधिकृत महिला आंतरराष्ट्रीय ट्वेंटी२० सामन्यांची आहे. भारताने ५ ऑगस्ट २००६ रोजी इंग्लंडविरुद्ध पहिला महिला आंतरराष्ट्रीय ट्वेंटी२० सामना खेळला. == सुची == {| class="wikitable plainrowheaders" |- ! scope="col" style="width:75px" | चिन्ह ! scope="col" style="width:350px" | अर्थ |- ! scope="row" |सामना क्र. | भारताने खेळलेल्या महिला आंतरराष्ट्रीय ट्वेंटी२० सामन्याचा क्र. |- ! scope="row" |महिला आंतरराष्ट्रीय ट्वेंटी२० क्र. | आयसीसी सदस्यांचे महिला आंतरराष्ट्रीय ट्वेंटी२० क्र. |- ! scope="row" | तारीख | सामन्याची तारीख |- ! scope="row" |विरुद्ध संघ | ज्या संघाविरुद्ध महिला आंतरराष्ट्रीय ट्वेंटी२० सामना खेळला त्या देशाचे ध्वजासहित नाव |- ! scope="row" | स्थळ | कोणत्या मैदानावर सामना झाला |- ! scope="row" | विजेता | सामन्याचा विजेता/अनिर्णित |- | bgcolor=#cfc| || सामना विविध स्पर्धेत खेळवला गेला त्या स्पर्धेच्या दुव्यासहित |} ==भारताने देशानुसार खेळलेल्या प्रथम महिला आंतरराष्ट्रीय ट्वेंटी२० सामन्याची तारीख== {| class="wikitable" style="text-align: center; width: 400px;" |- ! विरुद्ध संघ !! प्रथम महिला आंतरराष्ट्रीय ट्वेंटी२० सामना |- |align=left|{{crw|ENG}} || ५ ऑगस्ट २००६ |- |align=left|{{crw|AUS}} || २८ ऑक्टोबर २००८ |- |align=left|{{crw|PAK}} || १३ जून २००९ |- |align=left|{{crw|SL}} || १५ जून २००९ |- |align=left|{{crw|NZL}} || १८ जून २००९ |- |align=left|{{crw|WIN}} || २२ जानेवारी २०११ |- |align=left|{{crw|BAN}} || २ एप्रिल २०१३ |- |align=left|{{crw|RSA}} || ३० नोव्हेंबर २०१४ |- |align=left|{{crw|MAS}} || ३ जून २०१८ |- |align=left|{{crw|THA}} || ४ जून २०१८ |- |align=left|{{crw|IRE}} || १५ नोव्हेंबर २०१८ |- |align=left|{{crw|Barbados}} || ३ ऑगस्ट २०२२ |- |align=left|{{crw|UAE}} || ४ ऑक्टोबर २०२२ |- |align=left|{{crw|NEP}} || २३ जुलै २०२४ |} ==भारताने मैदानानुसार खेळलेल्या महिला ट्वेंटी२० सामन्यांची संख्या== ==यादी== {| class="wikitable ubsortable" style="text-align:left; white-space:nowrap" |- ! सामना क्र. ! म.आंतरराष्ट्रीय ट्वेंटी२० क्र. ! तारीख ! विरुद्ध संघ ! स्थळ ! विजेता ! स्पर्धेतील भाग |- | १ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/225163.html ३] || ५ ऑगस्ट २००६ || {{crw|ENG}} || {{flagicon|ENG}} [[काउंटी क्रिकेट मैदान, डर्बी|काउंटी मैदान]], [[डर्बी]] || {{crw|IND}} || rowspan=2 | |- | २ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/369333.html २०] || २८ ऑक्टोबर २००८ || {{crw|AUS}} || {{flagicon|AUS}} [[हर्स्टव्हिल ओव्हल]], [[सिडनी]] || {{crw|AUS}} |- style="background:#cfc;" | ३ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/355977.html २९] || ११ जून २००९ || {{crw|ENG}} || {{flagicon|ENG}} [[टाँटन काउंटी मैदान|काउंटी मैदान]], [[टाँटन]] || {{crw|ENG}} || rowspan=4 | [[महिला २०-२० विश्व अजिंक्यपद स्पर्धा, २००९|२००९ महिला ट्वेंटी२० क्रिकेट विश्वचषक]] |- style="background:#cfc;" | ४ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/355981.html ३३] || १३ जून २००९ || {{crw|PAK}} || {{flagicon|ENG}} [[टाँटन काउंटी मैदान|काउंटी मैदान]], [[टाँटन]] || {{crw|IND}} |- style="background:#cfc;" | ५ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/355985.html ३७] || १५ जून २००९ || {{crw|SL}} || {{flagicon|ENG}} [[टाँटन काउंटी मैदान|काउंटी मैदान]], [[टाँटन]] || {{crw|IND}} |- style="background:#cfc;" | ६ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/355988.html ४०] || १८ जून २००९ || {{crw|NZ}} || {{flagicon|ENG}} [[ट्रेंट ब्रिज मैदान, नॉटिंगहॅम|ट्रेंट ब्रिज]], [[नॉटिंगहॅम]] || {{crw|NZ}} |- | ७ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/439017.html ५६] || ४ मार्च २०१० || {{crw|ENG}} || {{flagicon|IND}} [[बांद्रा-कुर्ला संकुल मैदान]], [[बांद्रा]] || {{crw|ENG}} || rowspan=3 | |- | ८ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/439018.html ५७] || ६ मार्च २०१० || {{crw|ENG}} || {{flagicon|IND}} [[बांद्रा-कुर्ला संकुल मैदान]], [[बांद्रा]] || {{crw|IND}} |- | ९ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/439019.html ५८] || ८ मार्च २०१० || {{crw|ENG}} || {{flagicon|IND}} [[बांद्रा-कुर्ला संकुल मैदान]], [[बांद्रा]] || {{crw|ENG}} |- style="background:#cfc;" | १० ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/412707.html ६५] || ६ मे २०१० || {{crw|NZ}} || {{flagicon|Saint Kitts and Nevis}} [[वॉर्नर पार्क]], [[बासेतेर]] || {{crw|NZ}} || rowspan=4 | [[२०१० महिला ट्वेंटी२० क्रिकेट विश्वचषक]] |- style="background:#cfc;" | ११ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/412710.html ६८] || ८ मे २०१० || {{crw|PAK}} || {{flagicon|Saint Kitts and Nevis}} [[वॉर्नर पार्क]], [[बासेतेर]] || {{crw|IND}} |- style="background:#cfc;" | १२ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/412715.html ७३] || १० मे २०१० || {{crw|SL}} || {{flagicon|Saint Kitts and Nevis}} [[वॉर्नर पार्क]], [[बासेतेर]] || {{crw|IND}} |- style="background:#cfc;" | १३ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/412716.html ७४] || १३ मे २०१० || {{crw|AUS}} || {{flagicon|Saint Lucia}} [[डॅरेन सॅमी राष्ट्रीय क्रिकेट स्टेडियम, सेंट लुसिया|डॅरेन सॅमी मैदान]], [[सेंट लुसिया]] || {{crw|AUS}} |- | १४ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/488906.html ९८] || २२ जानेवारी २०११ || {{crw|WIN}} || {{flagicon|IND}} [[सरदार पटेल स्टेडियम]], [[अहमदाबाद]] || {{crw|IND}} || rowspan=3 | |- | १५ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/488907.html ९९] || २३ जानेवारी २०११ || {{crw|WIN}} || {{flagicon|IND}} [[सरदार पटेल स्टेडियम]], [[अहमदाबाद]] || {{crw|WIN}} |- | १६ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/488908.html १००] || २४ जानेवारी २०११ || {{crw|WIN}} || {{flagicon|IND}} [[सरदार पटेल स्टेडियम]], [[अहमदाबाद]] || {{crw|IND}} |- style="background:#cfc;" | १७ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/500224.html १०७] || २३ जून २०११ || {{crw|AUS}} || {{flagicon|ENG}} [[टोबी होव क्रिकेट मैदान]], [[इसेक्स|बिलिएरके]] || {{crw|AUS}} || rowspan=4 | [[२०११ इंग्लंड महिला ट्वेंटी२० चौरंगी मालिका]] |- style="background:#cfc;" | १८ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/500225.html ११०] || २५ जून २०११ || {{crw|NZ}} || {{flagicon|ENG}} [[ब्रिस्टल काउंटी मैदान|काउंती मैदान]], [[ब्रिस्टल]] || {{crw|NZ}} |- style="background:#cfc;" | १९ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/492547.html ११२] || २६ जून २०११ || {{crw|ENG}} || {{flagicon|ENG}} [[टाँटन काउंटी मैदान|काउंटी मैदान]], [[टाँटन]] || {{crw|ENG}} |- style="background:#cfc;" | २० ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/500574.html ११३] || २७ जून २०११ || {{crw|NZ}} || {{flagicon|ENG}} [[ऑफिसर्स क्लब सर्व्हिस मैदान]], [[हँपशायर|अल्डरशॉट]] || {{crw|NZ}} |- | २१ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/549390.html १३१] || १८ फेब्रुवारी २०१२ || {{crw|WIN}} || {{flagicon|Antigua and Barbuda}} [[सर व्हिव्हियन रिचर्ड्‌स स्टेडियम]], [[अँटिगा|नॉर्थ साउंड]] || {{crw|WIN}} || rowspan=12 | |- | २२ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/549391.html १३३] || १९ फेब्रुवारी २०१२ || {{crw|WIN}} || {{flagicon|Antigua and Barbuda}} [[सर व्हिव्हियन रिचर्ड्‌स स्टेडियम]], [[अँटिगा|नॉर्थ साउंड]] || {{crw|IND}} |- | २३ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/549392.html १३५] || २२ फेब्रुवारी २०१२ || {{crw|WIN}} || {{flagicon|Dominica}} [[विंडसर पार्क]], [[डॉमिनिका]] || {{crw|WIN}} |- | २४ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/549393.html १३६] || २३ फेब्रुवारी २०१२ || {{crw|WIN}} || {{flagicon|Dominica}} [[विंडसर पार्क]], [[डॉमिनिका]] || {{crw|WIN}} |- | २५ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/549394.html १३८] || २७ फेब्रुवारी २०१२ || {{crw|WIN}} || {{flagicon|Saint Kitts and Nevis}} [[वॉर्नर पार्क]], [[बासेतेर]] || {{crw|IND}} |- | २६ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/552935.html १३९] || १८ मार्च २०१२ || {{crw|AUS}} || {{flagicon|IND}} [[डॉ. वाय.एस. राजशेखर रेड्डी एसीए-व्हिडीसीए क्रिकेट मैदान|वाय.एस. राजशेखर रेड्डी स्टेडियम]], [[विशाखापट्टणम]] || {{crw|AUS}} |- | २७ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/552936.html १४०] || १९ मार्च २०१२ || {{crw|AUS}} || {{flagicon|IND}} [[डॉ. वाय.एस. राजशेखर रेड्डी एसीए-व्हिडीसीए क्रिकेट मैदान|वाय.एस. राजशेखर रेड्डी स्टेडियम]], [[विशाखापट्टणम]] || {{crw|AUS}} |- | २८ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/552937.html १४१] || २१ मार्च २०१२ || {{crw|AUS}} || {{flagicon|IND}} [[डॉ. वाय.एस. राजशेखर रेड्डी एसीए-व्हिडीसीए क्रिकेट मैदान|वाय.एस. राजशेखर रेड्डी स्टेडियम]], [[विशाखापट्टणम]] || {{crw|AUS}} |- | २९ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/552938.html १४२] || २२ मार्च २०१२ || {{crw|AUS}} || {{flagicon|IND}} [[डॉ. वाय.एस. राजशेखर रेड्डी एसीए-व्हिडीसीए क्रिकेट मैदान|वाय.एस. राजशेखर रेड्डी स्टेडियम]], [[विशाखापट्टणम]] || {{crw|AUS}} |- | ३० ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/552939.html १४३] || २३ मार्च २०१२ || {{crw|AUS}} || {{flagicon|IND}} [[डॉ. वाय.एस. राजशेखर रेड्डी एसीए-व्हिडीसीए क्रिकेट मैदान|वाय.एस. राजशेखर रेड्डी स्टेडियम]], [[विशाखापट्टणम]] || {{crw|IND}} |- | ३१ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/542850.html १५०] || २६ जून २०१२ || {{crw|ENG}} || {{flagicon|ENG}} [[सेंट लॉरेन्स मैदान]], [[केंट|कॅंटरबरी]] || {{crw|ENG}} |- | ३२ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/542851.html १५१] || २८ जून २०१२ || {{crw|ENG}} || {{flagicon|ENG}} [[काउंटी मैदान, चेम्सफोर्ड|काउंटी मैदान]], [[इसेक्स|चेम्सफोर्ड]] || {{crw|ENG}} |- style="background:#cfc;" | ३३ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/533302.html १६९] || २७ सप्टेंबर २०१२ || {{crw|AUS}} || {{flagicon|SL}} [[गाली आंतरराष्ट्रीय मैदान]], [[गाली, श्रीलंका|गाली]] || {{crw|AUS}} || rowspan=4 | [[२०१२ महिला ट्वेंटी२० क्रिकेट विश्वचषक]] |- style="background:#cfc;" | ३४ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/533306.html १७३] || २९ सप्टेंबर २०१२ || {{crw|ENG}} || {{flagicon|SL}} [[गाली आंतरराष्ट्रीय मैदान]], [[गाली, श्रीलंका|गाली]] || {{crw|ENG}} |- style="background:#cfc;" | ३५ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/533309.html १७६] || १ ऑक्टोबर २०१२ || {{crw|PAK}} || {{flagicon|SL}} [[गाली आंतरराष्ट्रीय मैदान]], [[गाली, श्रीलंका|गाली]] || {{crw|PAK}} |- style="background:#cfc;" | ३६ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/584772.html १७८] || ३ ऑक्टोबर २०१२ || {{crw|SL}} || {{flagicon|SL}} [[नॉनडिस्क्रिप्ट्स क्रिकेट क्लब मैदान]], [[कोलंबो]] || {{crw|IND}} |- style="background:#cfc;" | ३७ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/584924.html १८४] || २८ ऑक्टोबर २०१२ || {{crw|PAK}} || {{flagicon|CHN}} [[गुआंगोंगँग आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट स्टेडियम]], [[क्वांगचौ]] || {{crw|IND}} || rowspan=2 | [[२०१२ महिला ट्वेंटी२० आशिया चषक]] |- style="background:#cfc;" | ३८ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/584929.html १८६] || ३१ ऑक्टोबर २०१२ || {{crw|PAK}} || {{flagicon|CHN}} [[गुआंगोंगँग आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट स्टेडियम]], [[क्वांगचौ]] || {{crw|IND}} |- | ३९ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/625898.html १९७] || २ एप्रिल २०१३ || {{crw|BAN}} || {{flagicon|IND}} [[आयपीसीएल क्रीडा संकुल मैदान|रिलायन्स स्टेडियम]], [[बडोदा]] || {{crw|IND}} || rowspan=9 | |- | ४० ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/625899.html १९८] || ४ एप्रिल २०१३ || {{crw|BAN}} || {{flagicon|IND}} [[आयपीसीएल क्रीडा संकुल मैदान|रिलायन्स स्टेडियम]], [[बडोदा]] || {{crw|IND}} |- | ४१ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/625900.html १९९] || ५ एप्रिल २०१३ || {{crw|BAN}} || {{flagicon|IND}} [[आयपीसीएल क्रीडा संकुल मैदान|रिलायन्स स्टेडियम]], [[बडोदा]] || {{crw|IND}} |- | ४२ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/707469.html २३१] || २५ जानेवारी २०१४ || {{crw|SL}} || {{flagicon|IND}} [[डॉ. पी.व्ही.जी. राजू क्रीडा संकुल मैदान]], [[विजयनगरम]] || {{crw|SL}} |- | ४३ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/707471.html २३२] || २६ जानेवारी २०१४ || {{crw|SL}} || {{flagicon|IND}} [[डॉ. पी.व्ही.जी. राजू क्रीडा संकुल मैदान]], [[विजयनगरम]] || {{crw|IND}} |- | ४४ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/707473.html २३३] || २८ जानेवारी २०१४ || {{crw|SL}} || {{flagicon|IND}} [[डॉ. वाय.एस. राजशेखर रेड्डी एसीए-व्हिडीसीए क्रिकेट मैदान|वाय.एस. राजशेखर रेड्डी स्टेडियम]], [[विशाखापट्टणम]] || {{crw|SL}} |- | ४५ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/720551.html २४३] || ९ मार्च २०१४ || {{crw|BAN}} || {{flagicon|BAN}} [[शेख कमल स्टेडियम]], [[बांगलादेश|कॉक्स बाझार]] || {{crw|IND}} |- | ४६ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/720553.html २४४] || ११ मार्च २०१४ || {{crw|BAN}} || {{flagicon|BAN}} [[शेख कमल स्टेडियम]], [[बांगलादेश|कॉक्स बाझार]] || {{crw|IND}} |- | ४७ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/720555.html २४५] || १३ मार्च २०१४ || {{crw|BAN}} || {{flagicon|BAN}} [[शेख कमल स्टेडियम]], [[बांगलादेश|कॉक्स बाझार]] || {{crw|IND}} |- style="background:#cfc;" | ४८ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/682973.html २५०] || २४ मार्च २०१४ || {{crw|SL}} || {{flagicon|BAN}} [[सिलहट आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट मैदान]], [[सिलहट]] || {{crw|SL}} || rowspan=5 | [[२०१४ महिला ट्वेंटी२० क्रिकेट विश्वचषक]] |- style="background:#cfc;" | ४९ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/682981.html २५४] || २६ मार्च २०१४ || {{crw|ENG}} || {{flagicon|BAN}} [[सिलहट आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट मैदान]], [[सिलहट]] || {{crw|ENG}} |- style="background:#cfc;" | ५० ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/682995.html २६१] || ३० मार्च २०१४ || {{crw|BAN}} || {{flagicon|BAN}} [[सिलहट आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट मैदान]], [[सिलहट]] || {{crw|IND}} |- style="background:#cfc;" | ५१ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/683005.html २६६] || १ एप्रिल २०१४ || {{crw|WIN}} || {{flagicon|BAN}} [[सिलहट आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट मैदान]], [[सिलहट]] || {{crw|IND}} |- style="background:#cfc;" | ५२ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/683009.html २६८] || २ एप्रिल २०१४ || {{crw|PAK}} || {{flagicon|BAN}} [[सिलहट आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट मैदान]], [[सिलहट]] || {{crw|IND}} |- | ५३ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/797907.html २९४] || ३० नोव्हेंबर २०१४ || {{crw|RSA}} || {{flagicon|IND}} [[एम. चिन्नास्वामी स्टेडियम, बंगळूर|एम. चिन्नास्वामी स्टेडियम]], [[बंगळूर]] || {{crw|IND}} || rowspan=10 | |- | ५४ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/872485.html ३०७] || ११ जुलै २०१५ || {{crw|NZ}} || {{flagicon|IND}} [[एम. चिन्नास्वामी स्टेडियम, बंगळूर|एम. चिन्नास्वामी स्टेडियम]], [[बंगळूर]] || {{crw|NZ}} |- | ५५ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/872487.html ३०८] || १३ जुलै २०१५ || {{crw|NZ}} || {{flagicon|IND}} [[एम. चिन्नास्वामी स्टेडियम, बंगळूर|एम. चिन्नास्वामी स्टेडियम]], [[बंगळूर]] || {{crw|NZ}} |- | ५६ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/872489.html ३०९] || १५ जुलै २०१५ || {{crw|NZ}} || {{flagicon|IND}} [[एम. चिन्नास्वामी स्टेडियम, बंगळूर|एम. चिन्नास्वामी स्टेडियम]], [[बंगळूर]] || {{crw|IND}} |- | ५७ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/895787.html ३२५] || २६ जानेवारी २०१६ || {{crw|AUS}} || {{flagicon|AUS}} [[ॲडलेड ओव्हल]], [[ॲडलेड]] || {{crw|IND}} |- | ५८ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/895789.html ३२६] || २९ जानेवारी २०१६ || {{crw|AUS}} || {{flagicon|AUS}} [[मेलबर्न क्रिकेट मैदान]], [[मेलबर्न]] || {{crw|IND}} |- | ५९ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/895791.html ३२७] || ३१ जानेवारी २०१६ || {{crw|AUS}} || {{flagicon|AUS}} [[सिडनी क्रिकेट मैदान]], [[सिडनी]] || {{crw|AUS}} |- | ६० ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/967869.html ३३१] || २२ फेब्रुवारी २०१६ || {{crw|SL}} || {{flagicon|IND}} [[जेएससीए आंतरराष्ट्रीय मैदान संकुल]], [[रांची]] || {{crw|IND}} |- | ६१ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/967871.html ३३२] || २४ फेब्रुवारी २०१६ || {{crw|SL}} || {{flagicon|IND}} [[जेएससीए आंतरराष्ट्रीय मैदान संकुल]], [[रांची]] || {{crw|IND}} |- | ६२ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/967873.html ३३३] || २६ फेब्रुवारी २०१६ || {{crw|SL}} || {{flagicon|IND}} [[जेएससीए आंतरराष्ट्रीय मैदान संकुल]], [[रांची]] || {{crw|IND}} |- style="background:#cfc;" | ६३ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/951375.html ३४०] || १५ मार्च २०१६ || {{crw|BAN}} || {{flagicon|IND}} [[एम. चिन्नास्वामी स्टेडियम, बंगळूर|एम. चिन्नास्वामी स्टेडियम]], [[बंगळूर]] || {{crw|IND}} || rowspan=4 | [[२०१६ महिला ट्वेंटी२० क्रिकेट विश्वचषक]] |- style="background:#cfc;" | ६४ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/951387.html ३४६] || १९ मार्च २०१६ || {{crw|PAK}} || {{flagicon|IND}} [[अरुण जेटली क्रिकेट मैदान|फिरोजशाह कोटला मैदान]], [[दिल्ली]] || {{crw|PAK}} |- style="background:#cfc;" | ६५ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/951395.html ३५०] || २२ मार्च २०१६ || {{crw|ENG}} || {{flagicon|IND}} [[एच.पी.सी.ए. मैदान|हिमाचल प्रदेश क्रिकेट असोसिएशन स्टेडियम]], [[धरमशाळा]] || {{crw|ENG}} |- style="background:#cfc;" | ६६ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/951409.html ३५७] || २७ मार्च २०१६ || {{crw|WIN}} || {{flagicon|IND}} [[पंजाब क्रिकेट असोसिएशन मैदान]], [[मोहाली]] || {{crw|WIN}} |- | ६७ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1063546.html ३७०] || १८ नोव्हेंबर २०१६ || {{crw|WIN}} || {{flagicon|IND}} [[एसीए-केडीसीए क्रिकेट मैदान]], [[विजयवाडा]] || {{crw|WIN}} || rowspan=3 | |- | ६८ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1063547.html ३७१] || २० नोव्हेंबर २०१६ || {{crw|WIN}} || {{flagicon|IND}} [[एसीए-केडीसीए क्रिकेट मैदान]], [[विजयवाडा]] || {{crw|WIN}} |- | ६९ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1063548.html ३७३] || २२ नोव्हेंबर २०१६ || {{crw|WIN}} || {{flagicon|IND}} [[एसीए-केडीसीए क्रिकेट मैदान]], [[विजयवाडा]] || {{crw|WIN}} |- style="background:#cfc;" | ७० ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1065333.html ३७४] || २६ नोव्हेंबर २०१६ || {{crw|BAN}} || {{flagicon|THA}} [[आशियाई तंत्रज्ञान संस्था मैदान]], [[बँकॉक]] || {{crw|IND}} || rowspan=4 | [[महिला ट्वेंटी२० आशिया चषक, २०१६|२०१६ महिला ट्वेंटी२० आशिया चषक]] |- style="background:#cfc;" | ७१ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1065339.html ३७६] || २९ नोव्हेंबर २०१६ || {{crw|PAK}} || {{flagicon|THA}} [[आशियाई तंत्रज्ञान संस्था मैदान]], [[बँकॉक]] || {{crw|IND}} |- style="background:#cfc;" | ७२ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1065344.html ३७८] || १ डिसेंबर २०१६ || {{crw|SL}} || {{flagicon|THA}} [[आशियाई तंत्रज्ञान संस्था मैदान]], [[बँकॉक]] || {{crw|IND}} |- style="background:#cfc;" | ७३ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1065348.html ३८०] || ४ डिसेंबर २०१६ || {{crw|PAK}} || {{flagicon|THA}} [[आशियाई तंत्रज्ञान संस्था मैदान]], [[बँकॉक]] || {{crw|IND}} |- | ७४ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1123206.html ३९४] || १३ फेब्रुवारी २०१८ || {{crw|RSA}} || {{flagicon|RSA}} [[सेन्वेस पार्क]], [[पॉचेफस्ट्रूम]] || {{crw|IND}} || rowspan=5 | |- | ७५ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1123207.html ३९५] || १६ फेब्रुवारी २०१८ || {{crw|RSA}} || {{flagicon|RSA}} [[बफेलो पार्क]], [[ईस्ट लंडन]] || {{crw|IND}} |- | ७६ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1123208.html ३९६] || १८ फेब्रुवारी २०१८ || {{crw|RSA}} || {{flagicon|RSA}} [[वॉन्डरर्स स्टेडियम, जोहान्सबर्ग|वॉन्डरर्स स्टेडियम]], [[जोहान्सबर्ग]] || {{crw|RSA}} |- | ७७ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1123209.html ३९७] || २१ फेब्रुवारी २०१८ || {{crw|RSA}} || {{flagicon|RSA}} [[सुपरस्पोर्ट्स पार्क]], [[सेंच्युरियन]] || अनिर्णित |- | ७८ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1123210.html ३९८] || २४ फेब्रुवारी २०१८ || {{crw|RSA}} || {{flagicon|RSA}} [[सहारा पार्क न्यूलँड्स]], [[केपटाउन]] || {{crw|IND}} |- style="background:#cfc;" | ७९ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1131235.html ४०२] || २२ मार्च २०१८ || {{crw|AUS}} || {{flagicon|IND}} [[ब्रेबॉर्न स्टेडियम]], [[मुंबई]] || {{crw|AUS}} || rowspan=4 | [[२०१७-१८ महिला टी२० तिरंगी मालिका, भारत|२०१८ भारत महिला ट्वेंटी२० तिरंगी मालिका]] |- style="background:#cfc;" | ८० ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1131237.html ४०५] || २५ मार्च २०१८ || {{crw|ENG}} || {{flagicon|IND}} [[ब्रेबॉर्न स्टेडियम]], [[मुंबई]] || {{crw|ENG}} |- style="background:#cfc;" | ८१ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1131238.html ४०६] || २६ मार्च २०१८ || {{crw|AUS}} || {{flagicon|IND}} [[ब्रेबॉर्न स्टेडियम]], [[मुंबई]] || {{crw|AUS}} |- style="background:#cfc;" | ८२ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1131240.html ४०९] || २९ मार्च २०१८ || {{crw|ENG}} || {{flagicon|IND}} [[ब्रेबॉर्न स्टेडियम]], [[मुंबई]] || {{crw|IND}} |- style="background:#cfc;" | ८३ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1148048.html ४१६] || ३ जून २०१८ || {{crw|MAS}} || {{flagicon|MAS}} [[किन्रर अकॅडेमी ओव्हल]], [[क्वालालंपूर]] || {{crw|IND}} || rowspan=6 | [[२०१८ महिला टी२० आशिया चषक|२०१८ महिला ट्वेंटी२० आशिया चषक]] |- style="background:#cfc;" | ८४ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1148052.html ४२०] || ४ जून २०१८ || {{crw|THA}} || {{flagicon|MAS}} [[रॉयल सेलंगोर क्लब]], [[क्वालालंपूर]] || {{crw|IND}} |- style="background:#cfc;" | ८५ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1148056.html ४२४] || ६ जून २०१८ || {{crw|BAN}} || {{flagicon|MAS}} [[किन्रर अकॅडेमी ओव्हल]], [[क्वालालंपूर]] || {{crw|BAN}} |- style="background:#cfc;" | ८६ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1148059.html ४२८] || ७ जून २०१८ || {{crw|SL}} || {{flagicon|MAS}} [[रॉयल सेलंगोर क्लब]], [[क्वालालंपूर]] || {{crw|IND}} |- style="background:#cfc;" | ८७ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1148060.html ४२९] || ९ जून २०१८ || {{crw|PAK}} || {{flagicon|MAS}} [[किन्रर अकॅडेमी ओव्हल]], [[क्वालालंपूर]] || {{crw|IND}} |- style="background:#cfc;" | ८८ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1148063.html ४३२] || १० जून २०१८ || {{crw|BAN}} || {{flagicon|MAS}} [[किन्रर अकॅडेमी ओव्हल]], [[क्वालालंपूर]] || {{crw|BAN}} |- | ८९ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1157709.html ४९४] || १९ सप्टेंबर २०१८ || {{crw|SL}} || {{flagicon|SL}} [[फ्री ट्रेड झोन कॉमप्लेक्स मैदान]], [[पश्चिम प्रांत, श्रीलंका|कटुनायके]] || {{crw|IND}} || rowspan=5 | |- | ९० ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1157710.html ४९५] || २१ सप्टेंबर २०१८ || {{crw|SL}} || {{flagicon|SL}} [[कोल्ट्स क्रिकेट क्लब मैदान]], [[कोलंबो]] || अनिर्णित |- | ९१ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1157711.html ४९६] || २२ सप्टेंबर २०१८ || {{crw|SL}} || {{flagicon|SL}} [[कोलंबो क्रिकेट क्लब मैदान]], [[कोलंबो]] || {{crw|IND}} |- | ९२ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1157712.html ४९७] || २४ सप्टेंबर २०१८ || {{crw|SL}} || {{flagicon|SL}} [[कोलंबो क्रिकेट क्लब मैदान]], [[कोलंबो]] || {{crw|IND}} |- | ९३ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1157713.html ४९९] || २५ सप्टेंबर २०१८ || {{crw|SL}} || {{flagicon|SL}} [[फ्री ट्रेड झोन कॉमप्लेक्स मैदान]], [[पश्चिम प्रांत, श्रीलंका|कटुनायके]] || {{crw|IND}} |- style="background:#cfc;" | ९४ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1150533.html ५१५] || ९ नोव्हेंबर २०१८ || {{crw|NZ}} || {{flagicon|GUY}} [[प्रोव्हिडन्स मैदान]], [[गयाना]] || {{crw|IND}} || rowspan=5 | [[आयसीसी महिला टी२० क्रिकेट विश्वचषक, २०१८|२०१८ महिला ट्वेंटी२० क्रिकेट विश्वचषक]] |- style="background:#cfc;" | ९५ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1150537.html ५१८] || ११ नोव्हेंबर २०१८ || {{crw|PAK}} || {{flagicon|GUY}} [[प्रोव्हिडन्स मैदान]], [[गयाना]] || {{crw|IND}} |- style="background:#cfc;" | ९६ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1150545.html ५२६] || १५ नोव्हेंबर २०१८ || {{crw|IRE}} || {{flagicon|GUY}} [[प्रोव्हिडन्स मैदान]], [[गयाना]] || {{crw|IND}} |- style="background:#cfc;" | ९७ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1150549.html ५३०] || १७ नोव्हेंबर २०१८ || {{crw|AUS}} || {{flagicon|GUY}} [[प्रोव्हिडन्स मैदान]], [[गयाना]] || {{crw|IND}} |- style="background:#cfc;" | ९८ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1150554.html ५३५] || २२ नोव्हेंबर २०१८ || {{crw|ENG}} || {{flagicon|Antigua and Barbuda}} [[सर व्हिव्हियन रिचर्ड्‌स स्टेडियम]], [[अँटिगा|नॉर्थ साउंड]] || {{crw|ENG}} |- | ९९ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1153858.html ५७४] || ६ फेब्रुवारी २०१९ || {{crw|NZ}} || {{flagicon|NZ}} [[वेस्टपॅक मैदान]], [[वेलिंग्टन]] || {{crw|NZ}} || rowspan=2 | |- | १०० ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1153859.html ५७६] || ८ फेब्रुवारी २०१९ || {{crw|NZ}} || {{flagicon|NZ}} [[इडन पार्क]], [[ऑकलंड]] || {{crw|NZ}} |- ! सामना क्र. ! म.आंतरराष्ट्रीय ट्वेंटी२० क्र. ! तारीख ! विरुद्ध संघ ! स्थळ ! विजेता ! स्पर्धेतील भाग |- | १०१ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1153860.html ५७७] || १० फेब्रुवारी २०१९ || {{crw|NZ}} || {{flagicon|NZ}} [[सेडन पार्क]], [[हॅमिल्टन, न्यू झीलंड|हॅमिल्टन]] || {{crw|NZ}} || rowspan=13 | |- | १०२ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1172163.html ५९९] || ४ मार्च २०१९ || {{crw|ENG}} || {{flagicon|IND}} [[बर्सापारा क्रिकेट मैदान]], [[गुवाहाटी]] || {{crw|ENG}} |- | १०३ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1172164.html ६००] || ७ मार्च २०१९ || {{crw|ENG}} || {{flagicon|IND}} [[बर्सापारा क्रिकेट मैदान]], [[गुवाहाटी]] || {{crw|ENG}} |- | १०४ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1172165.html ६०१] || ९ मार्च २०१९ || {{crw|ENG}} || {{flagicon|IND}} [[बर्सापारा क्रिकेट मैदान]], [[गुवाहाटी]] || {{crw|ENG}} |- | १०५ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1198478.html ७६९] || २४ सप्टेंबर २०१९ || {{crw|RSA}} || {{flagicon|IND}} [[लालाभाई कॉनट्रॅक्टर मैदान]], [[सुरत]] || {{crw|IND}} |- | १०६ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1198481.html ७७२] || १ ऑक्टोबर २०१९ || {{crw|RSA}} || {{flagicon|IND}} [[लालाभाई कॉनट्रॅक्टर मैदान]], [[सुरत]] || {{crw|IND}} |- | १०७ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1202366.html ७७५] || ३ ऑक्टोबर २०१९ || {{crw|RSA}} || {{flagicon|IND}} [[लालाभाई कॉनट्रॅक्टर मैदान]], [[सुरत]] || {{crw|IND}} |- | १०८ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1198482.html ७७९] || ४ ऑक्टोबर २०१९ || {{crw|RSA}} || {{flagicon|IND}} [[लालाभाई कॉनट्रॅक्टर मैदान]], [[सुरत]] || {{crw|RSA}} |- | १०९ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1202252.html ७९६] || ९ नोव्हेंबर २०१९ || {{crw|WIN}} || {{flagicon|Saint Lucia}} [[डॅरेन सॅमी राष्ट्रीय क्रिकेट स्टेडियम, सेंट लुसिया|डॅरेन सॅमी राष्ट्रीय क्रिकेट स्टेडियम]], [[सेंट लुसिया]] || {{crw|IND}} |- | ११० ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1202253.html ७९८] || १० नोव्हेंबर २०१९ || {{crw|WIN}} || {{flagicon|Saint Lucia}} [[डॅरेन सॅमी राष्ट्रीय क्रिकेट स्टेडियम, सेंट लुसिया|डॅरेन सॅमी राष्ट्रीय क्रिकेट स्टेडियम]], [[सेंट लुसिया]] || {{crw|IND}} |- | १११ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1202254.html ७९९] || १४ नोव्हेंबर २०१९ || {{crw|WIN}} || {{flagicon|GUY}} [[प्रोव्हिडन्स मैदान]], [[गयाना]] || {{crw|IND}} |- | ११२ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1202255.html ८००] || १७ नोव्हेंबर २०१९ || {{crw|WIN}} || {{flagicon|GUY}} [[प्रोव्हिडन्स मैदान]], [[गयाना]] || {{crw|IND}} |- | ११३ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1202256.html ८०१] || २० नोव्हेंबर २०१९ || {{crw|WIN}} || {{flagicon|GUY}} [[प्रोव्हिडन्स मैदान]], [[गयाना]] || {{crw|IND}} |- style="background:#cfc;" | ११४ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1183543.html ८३१] || ३१ जानेवारी २०२० || {{crw|ENG}} || {{flagicon|AUS}} [[मानुका ओव्हल]], [[कॅनबेरा]] || {{crw|IND}} || rowspan=5 | [[२०१९-२० ऑस्ट्रेलिया महिला तिरंगी मालिका]] |- style="background:#cfc;" | ११५ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1183545.html ८३३] || २ फेब्रुवारी २०२० || {{crw|AUS}} || {{flagicon|AUS}} [[मानुका ओव्हल]], [[कॅनबेरा]] || {{crw|AUS}} |- style="background:#cfc;" | ११६ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1183546.html ८३८] || ७ फेब्रुवारी २०२० || {{crw|ENG}} || {{flagicon|AUS}} [[जंक्शन ओव्हल]], [[मेलबर्न]] || {{crw|ENG}} |- style="background:#cfc;" | ११७ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1183547.html ८४०] || ८ फेब्रुवारी २०२० || {{crw|AUS}} || {{flagicon|AUS}} [[जंक्शन ओव्हल]], [[मेलबर्न]] || {{crw|IND}} |- style="background:#cfc;" | ११८ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1183549.html ८४५] || १२ फेब्रुवारी २०२० || {{crw|AUS}} || {{flagicon|AUS}} [[जंक्शन ओव्हल]], [[मेलबर्न]] || {{crw|AUS}} |- style="background:#cfc;" | ११९ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1173048.html ८४६] || २१ फेब्रुवारी २०२० || {{crw|AUS}} || {{flagicon|AUS}} [[सिडनी शोग्राउंड मैदान]], [[सिडनी]] || {{crw|IND}} || rowspan=5 | [[२०२० महिला ट्वेंटी२० क्रिकेट विश्वचषक]] |- style="background:#cfc;" | १२० ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1173053.html ८५१] || २४ फेब्रुवारी २०२० || {{crw|BAN}} || {{flagicon|AUS}} [[वाका मैदान]], [[पर्थ]] || {{crw|IND}} |- style="background:#cfc;" | १२१ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1173056.html ८५४] || २७ फेब्रुवारी २०२० || {{crw|NZ}} || {{flagicon|AUS}} [[जंक्शन ओव्हल]], [[मेलबर्न]] || {{crw|IND}} |- style="background:#cfc;" | १२२ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1173061.html ८५९] || २९ फेब्रुवारी २०२० || {{crw|SL}} || {{flagicon|AUS}} [[जंक्शन ओव्हल]], [[मेलबर्न]] || {{crw|IND}} |- style="background:#cfc;" | १२३ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1173070.html ८६६] || ८ मार्च २०२० || {{crw|AUS}} || {{flagicon|AUS}} [[मेलबर्न क्रिकेट मैदान]], [[मेलबर्न]] || {{crw|AUS}} |- | १२४ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1253272.html ८८६] || २० मार्च २०२१ || {{crw|RSA}} || {{flagicon|IND}} [[भारतरत्न श्री अटल बिहारी वाजपेयी आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट स्टेडियम|अटल बिहारी स्टेडियम]], [[लखनौ]] || {{crw|RSA}} || rowspan=13 | |- | १२५ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1253273.html ८८७] || २१ मार्च २०२१ || {{crw|RSA}} || {{flagicon|IND}} [[भारतरत्न श्री अटल बिहारी वाजपेयी आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट स्टेडियम|अटल बिहारी स्टेडियम]], [[लखनौ]] || {{crw|RSA}} |- | १२६ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1253274.html ८८८] || २३ मार्च २०२१ || {{crw|RSA}} || {{flagicon|IND}} [[भारतरत्न श्री अटल बिहारी वाजपेयी आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट स्टेडियम|अटल बिहारी स्टेडियम]], [[लखनौ]] || {{crw|IND}} |- | १२७ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1260097.html ९१६] || ९ जुलै २०२१ || {{crw|ENG}} || {{flagicon|ENG}} [[काउंटी क्रिकेट मैदान, नॉर्थम्पटन|काउंटी मैदान]], [[नॉर्थम्पटनशायर|नॉर्थम्पटन]] || {{crw|ENG}} |- | १२८ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1260098.html ९१९] || ११ जुलै २०२१ || {{crw|ENG}} || {{flagicon|ENG}} [[काउंटी मैदान, होव|काउंटी मैदान]], [[ससेक्स काउंटी क्रिकेट क्लब|होव]] || {{crw|IND}} |- | १२९ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1260099.html ९२०] || १४ जुलै २०२१ || {{crw|ENG}} || {{flagicon|ENG}} [[काउंटी मैदान, चेम्सफोर्ड|काउंटी मैदान]], [[इसेक्स|चेम्सफोर्ड]] || {{crw|ENG}} |- | १३० ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1263621.html ९८१] || ७ ऑक्टोबर २०२१ || {{crw|AUS}} || {{flagicon|AUS}} [[कॅरारा स्टेडियम]], [[गोल्ड कोस्ट, ऑस्ट्रेलिया|गोल्ड कोस्ट]] || अनिर्णित |- | १३१ ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1263622.html ९८२] || ९ ऑक्टोबर २०२१ || {{crw|AUS}} || {{flagicon|AUS}} [[कॅरारा स्टेडियम]], [[गोल्ड कोस्ट, ऑस्ट्रेलिया|गोल्ड कोस्ट]] || {{crw|AUS}} |- | १३२ ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1263623.html ९८३] || १० ऑक्टोबर २०२१ || {{crw|AUS}} || {{flagicon|AUS}} [[कॅरारा स्टेडियम]], [[गोल्ड कोस्ट, ऑस्ट्रेलिया|गोल्ड कोस्ट]] || {{crw|AUS}} |- | १३३ ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1289031.html १०२६] || ९ फेब्रुवारी २०२२ || {{crw|NZL}} || {{flagicon|NZL}} [[क्वीन्सटाउन इव्हेंट्स सेंटर|जॉन डेव्हिस ओव्हल]], [[न्यू झीलंड|क्वीन्सटाउन]] || {{crw|NZL}} |- | १३४ ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1319709.html ११४५] || २३ जून २०२२ || {{crw|SL}} || {{flagicon|SL}} [[रणगिरी दाम्बुला आंतरराष्ट्रीय मैदान]], [[डंबुला]] || {{crw|IND}} |- | १३५ ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1319710.html ११४९] || २५ जून २०२२ || {{crw|SL}} || {{flagicon|SL}} [[रणगिरी दाम्बुला आंतरराष्ट्रीय मैदान]], [[डंबुला]] || {{crw|IND}} |- | १३६ ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1319711.html ११५२] || २७ जून २०२२ || {{crw|SL}} || {{flagicon|SL}} [[रणगिरी दाम्बुला आंतरराष्ट्रीय मैदान]], [[डंबुला]] || {{crw|SL}} |- style="background:#cfc;" | १३७ ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1289259.html ११७३] || २९ जुलै २०२२ || {{crw|AUS}} || {{flagicon|ENG}} [[एजबॅस्टन मैदान, बर्मिंगहॅम|एजबॅस्टन]], [[बर्मिंगहॅम]] || {{crw|AUS}} || rowspan=5 | [[२०२२ राष्ट्रकुल खेळामधील क्रिकेट|२०२२ राष्ट्रकुल खेळ]] |- style="background:#cfc;" | १३८ ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1289263.html ११८१] || ३१ जुलै २०२२ || {{crw|PAK}} || {{flagicon|ENG}} [[एजबॅस्टन मैदान, बर्मिंगहॅम|एजबॅस्टन]], [[बर्मिंगहॅम]] || {{crw|IND}} |- style="background:#cfc;" | १३९ ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1289268.html ११८७] || ३ ऑगस्ट २०२२ || {{crw|Barbados}} || {{flagicon|ENG}} [[एजबॅस्टन मैदान, बर्मिंगहॅम|एजबॅस्टन]], [[बर्मिंगहॅम]] || {{crw|IND}} |- style="background:#cfc;" | १४० ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1289271.html ११९०] || ६ ऑगस्ट २०२२ || {{crw|ENG}} || {{flagicon|ENG}} [[एजबॅस्टन मैदान, बर्मिंगहॅम|एजबॅस्टन]], [[बर्मिंगहॅम]] || {{crw|IND}} |- style="background:#cfc;" | १४१ ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1289274.html ११९३] || ७ ऑगस्ट २०२२ || {{crw|AUS}} || {{flagicon|ENG}} [[एजबॅस्टन मैदान, बर्मिंगहॅम|एजबॅस्टन]], [[बर्मिंगहॅम]] || {{crw|AUS}} |- | १४२ ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1301334.html १२०९] || १० सप्टेंबर २०२२ || {{crw|ENG}} || {{flagicon|ENG}} [[रिव्हरसाईड मैदान]], [[चेस्टर-ली-स्ट्रीट]] || {{crw|ENG}} || rowspan=3 | |- | १४३ ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1301335.html १२१६] || १३ सप्टेंबर २०२२ || {{crw|ENG}} || {{flagicon|ENG}} [[काउंटी क्रिकेट मैदान, डर्बी|काउंटी मैदान]], [[डर्बी]] || {{crw|IND}} |- | १४४ ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1301336.html १२१७] || १५ सप्टेंबर २०२२ || {{crw|ENG}} || {{flagicon|ENG}} [[ब्रिस्टल काउंटी मैदान|काउंटी मैदान]], [[ब्रिस्टल]] || {{crw|ENG}} |- style="background:#cfc;" | १४५ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1335786.html १२४०] || १ ऑक्टोबर २०२२ || {{crw|SL}} || {{flagicon|BAN}} [[सिलहट आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट मैदान]], [[सिलहट]] || {{crw|IND}} || rowspan=8 | [[२०२२ महिला ट्वेंटी२० आशिया चषक]] |- style="background:#cfc;" | १४६ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1335790.html १२५०] || ३ ऑक्टोबर २०२२ || {{crw|MAS}} || {{flagicon|BAN}} [[सिलहट आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट मैदान]], [[सिलहट]] || {{crw|IND}} |- style="background:#cfc;" | १४७ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1335792.html १२५२] || ४ ऑक्टोबर २०२२ || {{crw|UAE}} || {{flagicon|BAN}} [[सिलहट आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट मैदान]], [[सिलहट]] || {{crw|IND}} |- style="background:#cfc;" | १४८ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1335797.html १२६७] || ७ ऑक्टोबर २०२२ || {{crw|PAK}} || {{flagicon|BAN}} [[सिलहट आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट मैदान]], [[सिलहट]] || {{crw|PAK}} |- style="background:#cfc;" | १४९ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1335799.html १२६९] || ८ ऑक्टोबर २०२२ || {{crw|BAN}} || {{flagicon|BAN}} [[सिलहट आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट मैदान]], [[सिलहट]] || {{crw|IND}} |- style="background:#cfc;" | १५० ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1335803.html १२७३] || १० ऑक्टोबर २०२२ || {{crw|THA}} || {{flagicon|BAN}} [[सिलहट आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट मैदान]], [[सिलहट]] || {{crw|IND}} |- style="background:#cfc;" | १५१ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1335806.html १२७५] || १३ ऑक्टोबर २०२२ || {{crw|THA}} || {{flagicon|BAN}} [[सिलहट आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट मैदान]], [[सिलहट]] || {{crw|IND}} |- style="background:#cfc;" | १५२ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1335808.html १२७९] || १५ ऑक्टोबर २०२२ || {{crw|SL}} || {{flagicon|BAN}} [[सिलहट आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट मैदान]], [[सिलहट]] || {{crw|IND}} |- | १५३ ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1345424.html १३१२] || ९ डिसेंबर २०२२ || {{crw|AUS}} || {{flagicon|IND}} [[डी.वाय. पाटील स्टेडियम]], [[नवी मुंबई]] || {{crw|AUS}} || rowspan=5 | |- | १५४ ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1345425.html १३१३] || ११ डिसेंबर २०२२ || {{crw|AUS}} || {{flagicon|IND}} [[डी.वाय. पाटील स्टेडियम]], [[नवी मुंबई]] || बरोबरीत |- | १५५ ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1345426.html १३१९] || १४ डिसेंबर २०२२ || {{crw|AUS}} || {{flagicon|IND}} [[ब्रेबॉर्न स्टेडियम]], [[मुंबई]] || {{crw|AUS}} |- | १५६ ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1345427.html १३२५] || १७ डिसेंबर २०२२ || {{crw|AUS}} || {{flagicon|IND}} [[ब्रेबॉर्न स्टेडियम]], [[मुंबई]] || {{crw|AUS}} |- | १५७ ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1345428.html १३३२] || २० डिसेंबर २०२२ || {{crw|AUS}} || {{flagicon|IND}} [[ब्रेबॉर्न स्टेडियम]], [[मुंबई]] || {{crw|AUS}} |- style="background:#cfc;" | १५८ ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1344511.html १३४२] || १९ जानेवारी २०२३ || {{crw|SA}} || {{flagicon|SA}} [[बफेलो पार्क]], [[ईस्ट लंडन]] || {{crw|IND}} || rowspan=5 | [[२०२२-२३ दक्षिण आफ्रिका महिला तिरंगी मालिका]] |- style="background:#cfc;" | १५९ ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1344513.html १३४४] || २३ जानेवारी २०२३ || {{crw|WIN}} || {{flagicon|SA}} [[बफेलो पार्क]], [[ईस्ट लंडन]] || {{crw|IND}} |- style="background:#cfc;" | १६० ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1344515.html १३४८] || २८ जानेवारी २०२३ || {{crw|SA}} || {{flagicon|SA}} [[बफेलो पार्क]], [[ईस्ट लंडन]] || अनिर्णित |- style="background:#cfc;" | १६१ ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1344516.html १३४९] || ३० जानेवारी २०२३ || {{crw|WIN}} || {{flagicon|SA}} [[बफेलो पार्क]], [[ईस्ट लंडन]] || {{crw|IND}} |- style="background:#cfc;" | १६२ ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1344517.html १३५०] || २ फेब्रुवारी २०२३ || {{crw|SA}} || {{flagicon|SA}} [[बफेलो पार्क]], [[ईस्ट लंडन]] || {{crw|SA}} |- style="background:#cfc;" | १६३ ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1338043.html १३५९] || १२ फेब्रुवारी २०२३ || {{crw|PAK}} || {{flagicon|SA}} [[न्यूलँड्स क्रिकेट मैदान|न्यूलँड्स आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट स्टेडियम]], [[केपटाउन]] || {{crw|IND}} || rowspan=5 | [[२०२३ आयसीसी महिला टी२० विश्वचषक|२०२३ आय.सी.सी. महिला ट्वेंटी२० क्रिकेट विश्वचषक]] |- style="background:#cfc;" | १६४ ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1338048.html १३६४] || १५ फेब्रुवारी २०२३ || {{crw|WIN}} || {{flagicon|SA}} [[न्यूलँड्स क्रिकेट मैदान|न्यूलँड्स आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट स्टेडियम]], [[केपटाउन]] || {{crw|IND}} |- style="background:#cfc;" | १६५ ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1338053.html १३६९] || १८ फेब्रुवारी २०२३ || {{crw|ENG}} || {{flagicon|SA}} [[सेंट जॉर्जेस ओव्हल]], [[पोर्ट एलिझाबेथ]] || {{crw|ENG}} |- style="background:#cfc;" | १६६ ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1338057.html १३७३] || २० फेब्रुवारी २०२३ || {{crw|IRE}} || {{flagicon|SA}} [[सेंट जॉर्जेस ओव्हल]], [[पोर्ट एलिझाबेथ]] || {{crw|IND}} |- style="background:#cfc;" | १६७ ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1338060.html १३७६] || २३ फेब्रुवारी २०२३ || {{crw|AUS}} || {{flagicon|SA}} [[न्यूलँड्स क्रिकेट मैदान|न्यूलँड्स आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट स्टेडियम]], [[केपटाउन]] || {{crw|AUS}} |- | १६८ ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1382163.html १५१०] || ९ जुलै २०२३ || {{crw|BAN}} || {{flagicon|BAN}} [[शेर-ए-बांगला क्रिकेट मैदान]], [[ढाका]] || {{crw|IND}} || rowspan=3 | |- | १६९ ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1382164.html १५१३] || ११ जुलै २०२३ || {{crw|BAN}} || {{flagicon|BAN}} [[शेर-ए-बांगला क्रिकेट मैदान]], [[ढाका]] || {{crw|IND}} |- | १७० ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1382165.html १५१७] || १३ जुलै २०२३ || {{crw|BAN}} || {{flagicon|BAN}} [[शेर-ए-बांगला क्रिकेट मैदान]], [[ढाका]] || {{crw|BAN}} |- style="background:#cfc;" | १७१ ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1399055.html १६६६] || २१ सप्टेंबर २०२३ || {{crw|MAS}} || {{flagicon|CHN}} [[क्वांगचौ|झेजियांग तंत्रज्ञान विद्यापीठ क्रिकेट मैदान]], [[क्वांगचौ]] || अनिर्णित || rowspan=3 | [[२०२२ आशियाई खेळांमध्ये क्रिकेट – महिला स्पर्धा|२०२२ आशियाई खेळ]] |- style="background:#cfc;" | १७२ ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1399059.html १६६८] || २४ सप्टेंबर २०२३ || {{crw|BAN}} || {{flagicon|CHN}} [[क्वांगचौ|झेजियांग तंत्रज्ञान विद्यापीठ क्रिकेट मैदान]], [[क्वांगचौ]] || {{crw|IND}} |- style="background:#cfc;" | १७३ ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1399062.html १६७१] || २५ सप्टेंबर २०२३ || {{crw|SL}} || {{flagicon|CHN}} [[क्वांगचौ|झेजियांग तंत्रज्ञान विद्यापीठ क्रिकेट मैदान]], [[क्वांगचौ]] || {{crw|IND}} |- | १७४ ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1406073.html १७०३] || ६ डिसेंबर २०२३ || {{crw|ENG}} || {{flagicon|IND}} [[वानखेडे स्टेडियम]], [[मुंबई]] || {{crw|ENG}} || rowspan=14 | |- | १७५ ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1406074.html १७०९] || ९ डिसेंबर २०२३ || {{crw|ENG}} || {{flagicon|IND}} [[वानखेडे स्टेडियम]], [[मुंबई]] || {{crw|ENG}} |- | १७६ ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1406075.html १७१२] || १० डिसेंबर २०२३ || {{crw|ENG}} || {{flagicon|IND}} [[वानखेडे स्टेडियम]], [[मुंबई]] || {{crw|IND}} |- | १७७ ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1406081.html १७२८] || ५ जानेवारी २०२४ || {{crw|AUS}} || {{flagicon|IND}} [[डी.वाय. पाटील स्टेडियम]], [[नवी मुंबई]] || {{crw|IND}} |- | १७८ ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1406082.html १७२९] || ७ जानेवारी २०२४ || {{crw|AUS}} || {{flagicon|IND}} [[डी.वाय. पाटील स्टेडियम]], [[नवी मुंबई]] || {{crw|AUS}} |- | १७९ ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1406083.html १७३०] || ९ जानेवारी २०२४ || {{crw|AUS}} || {{flagicon|IND}} [[डी.वाय. पाटील स्टेडियम]], [[नवी मुंबई]] || {{crw|AUS}} |- | १८० ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1429393.html १८५५] || २८ एप्रिल २०२४ || {{crw|BAN}} || {{flagicon|BAN}} [[सिलहट आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट मैदान]], [[सिलहट]] || {{crw|IND}} |- | १८१ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1429394.html १८६१] || ३० एप्रिल २०२४ || {{crw|BAN}} || {{flagicon|BAN}} [[सिलहट आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट मैदान]], [[सिलहट]] || {{crw|IND}} |- | १८२ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1429395.html १८६७] || २ मे २०२४ || {{crw|BAN}} || {{flagicon|BAN}} [[सिलहट आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट मैदान]], [[सिलहट]] || {{crw|IND}} |- | १८३ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1429396.html १८८१] || ६ मे २०२४ || {{crw|BAN}} || {{flagicon|BAN}} [[सिलहट आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट मैदान]], [[सिलहट]] || {{crw|IND}} |- | १८४ ||[http://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1429397.html १८८४] || ९ मे २०२४ || {{crw|BAN}} || {{flagicon|BAN}} [[सिलहट आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट मैदान]], [[सिलहट]] || {{crw|IND}} |- | १८५ ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1434291.html १९४५] || ५ जुलै २०२४ || {{crw|SA}} || {{flagicon|IND}} [[एम.ए. चिदंबरम स्टेडियम, चेन्नई|एम.ए. चिदंबरम स्टेडियम]], [[चेन्नई]] || {{crw|SA}} |- | १८६ ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1434292.html १९५०] || ७ जुलै २०२४ || {{crw|SA}} || {{flagicon|IND}} [[एम.ए. चिदंबरम स्टेडियम, चेन्नई|एम.ए. चिदंबरम स्टेडियम]], [[चेन्नई]] || अनिर्णित |- | १८७ ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1434293.html १९५२] || ९ जुलै २०२४ || {{crw|SA}} || {{flagicon|IND}} [[एम.ए. चिदंबरम स्टेडियम, चेन्नई|एम.ए. चिदंबरम स्टेडियम]], [[चेन्नई]] || {{crw|IND}} |- style="background:#cfc;" | १८८ ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1426757.html १९५९] || १९ जुलै २०२४ || {{crw|PAK}} || {{flagicon|SL}} [[रणगिरी दाम्बुला आंतरराष्ट्रीय मैदान]], [[डंबुला]] || {{crw|IND}} || rowspan=5 | [[२०२४ महिला ट्वेंटी-२० आशिया चषक|२०२४ महिला ट्वेंटी२० आशिया चषक]] |- style="background:#cfc;" | १८९ ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1426760.html १९६२] || २१ जुलै २०२४ || {{crw|UAE}} || {{flagicon|SL}} [[रणगिरी दाम्बुला आंतरराष्ट्रीय मैदान]], [[डंबुला]] || {{crw|IND}} |- style="background:#cfc;" | १९० ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1426765.html १९६७] || २३ जुलै २०२४ || {{crw|NEP}} || {{flagicon|SL}} [[रणगिरी दाम्बुला आंतरराष्ट्रीय मैदान]], [[डंबुला]] || {{crw|IND}} |- style="background:#cfc;" | १९१ ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1426768.html १९७१] || २६ जुलै २०२४ || {{crw|BAN}} || {{flagicon|SL}} [[रणगिरी दाम्बुला आंतरराष्ट्रीय मैदान]], [[डंबुला]] || {{crw|IND}} |- style="background:#cfc;" | १९२ ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1426770.html १९७९] || २८ जुलै २०२४ || {{crw|SL}} || {{flagicon|SL}} [[रणगिरी दाम्बुला आंतरराष्ट्रीय मैदान]], [[डंबुला]] || {{crw|SL}} |- style="background:#cfc;" | १९३ ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1432425.html २०६१] || ४ ऑक्टोबर २०२४ || {{crw|NZ}} || {{flagicon|UAE}} [[दुबई आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट स्टेडियम]], [[दुबई]] || {{crw|NZ}} || rowspan=4 | [[२०२४ आयसीसी महिला टी२० विश्वचषक|२०२४ आय.सी.सी. महिला ट्वेंटी२० क्रिकेट विश्वचषक]] |- style="background:#cfc;" | १९४ ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1432428.html २०६६] || ६ ऑक्टोबर २०२४ || {{crw|PAK}} || {{flagicon|UAE}} [[दुबई आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट स्टेडियम]], [[दुबई]] || {{crw|IND}} |- style="background:#cfc;" | १९५ ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1432433.html २०७५] || ९ ऑक्टोबर २०२४ || {{crw|SL}} || {{flagicon|UAE}} [[दुबई आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट स्टेडियम]], [[दुबई]] || {{crw|IND}} |- style="background:#cfc;" | १९६ ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1432439.html २०९३] || १३ ऑक्टोबर २०२४ || {{crw|AUS}} || {{flagicon|UAE}} [[शारजा क्रिकेट असोसिएशन स्टेडियम]], [[शारजा]] || {{crw|AUS}} |- | १९७ ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1459891.html २१५६] || १५ डिसेंबर २०२४ || {{crw|WIN}} || {{flagicon|IND}} [[डी वाय पाटील मैदान|डी.वाय. पाटील स्टेडियम]], [[नवी मुंबई]] || {{crw|IND}} || rowspan=4 | |- | १९८ ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1459892.html २१५८] || १७ डिसेंबर २०२४ || {{crw|WIN}} || {{flagicon|IND}} [[डी वाय पाटील मैदान|डी.वाय. पाटील स्टेडियम]], [[नवी मुंबई]] || {{crw|WIN}} |- | १९९ ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1459893.html २१५९] || १९ डिसेंबर २०२४ || {{crw|WIN}} || {{flagicon|IND}} [[डी वाय पाटील मैदान|डी.वाय. पाटील स्टेडियम]], [[नवी मुंबई]] || {{crw|IND}} |- | २०० ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1448397.html] || २८ जून २०२५ || {{crw|ENG}} || {{flagicon|ENG}} [[ट्रेंट ब्रिज मैदान, नॉटिंगहॅम|ट्रेंट ब्रिज मैदान]], [[नॉटिंगहॅम]] || TBD |- ! सामना क्र. ! म.आंतरराष्ट्रीय ट्वेंटी२० क्र. ! तारीख ! विरुद्ध संघ ! स्थळ ! विजेता ! स्पर्धेतील भाग |- | २०१ ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1448398.html] || १ जुलै २०२५ || {{crw|ENG}} || {{flagicon|ENG}} [[ब्रिस्टल काउंटी मैदान|काउंटी मैदान]], [[ब्रिस्टल]] || TBD || rowspan=4 | |- | २०२ ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1448399.html] || ४ जुलै २०२५ || {{crw|ENG}} || {{flagicon|ENG}} [[द ओव्हल]], [[लंडन]] || TBD |- | २०३ ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1448400.html] || ९ जुलै २०२५ || {{crw|ENG}} || {{flagicon|ENG}} [[ओल्ड ट्रॅफर्ड क्रिकेट मैदान]], [[मँचेस्टर]] || TBD |- | २०४ ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1448401.html] || १२ जुलै २०२५ || {{crw|ENG}} || {{flagicon|ENG}} [[एजबॅस्टन मैदान, बर्मिंगहॅम|एजबॅस्टन मैदान]], [[बर्मिंगहॅम]] || TBD |- | २०५ ||[ ] || डिसेंबर २०२५ || {{crw|BAN}} || {{flagicon|IND}} TBD || TBD || rowspan=6 | |- | २०६ ||[ ] || डिसेंबर २०२५ || {{crw|BAN}} || {{flagicon|IND}} TBD || TBD |- | २०७ ||[ ] || डिसेंबर २०२५ || {{crw|BAN}} || {{flagicon|IND}} TBD || TBD |- | २०८ ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1478912.html] || १५ फेब्रुवारी २०२५ || {{crw|AUS}} || {{flagicon|AUS}} [[सिडनी क्रिकेट मैदान]], [[सिडनी]] || TBD |- | २०९ ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1478913.html] || १९ फेब्रुवारी २०२५ || {{crw|AUS}} || {{flagicon|AUS}} [[मानुका ओव्हल]], [[कॅनबेरा]] || TBD |- | २१० ||[https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1478914.html] || २१ फेब्रुवारी २०२५ || {{crw|AUS}} || {{flagicon|AUS}} [[ॲडलेड ओव्हल]], [[ॲडलेड]] || TBD |- style="background:#cfc;" | २११ ||[ ] || १४ जून २०२६ || {{crw|PAK}} || {{flagicon|ENG}} [[एजबॅस्टन क्रिकेट मैदान]], [[बर्मिंगहॅम]] || TBD || rowspan=5 | [[२०२६ आयसीसी महिला टी२० विश्वचषक|२०२६ आय.सी.सी. महिला ट्वेंटी२० क्रिकेट विश्वचषक]] |- style="background:#cfc;" | २१२ ||[ ] || १७ जून २०२६ || TBD || {{flagicon|ENG}} [[हेडिंग्ले स्टेडियम]], [[लीड्स]] || TBD |- style="background:#cfc;" | २१३ ||[ ] || २१ जून २०२६ || {{crw|SA}} || {{flagicon|ENG}} [[ओल्ड ट्रॅफर्ड क्रिकेट मैदान]], [[मँचेस्टर]] || TBD |- style="background:#cfc;" | २१४ ||[ ] || २५ जून २०२६ || TBD || {{flagicon|ENG}} [[ओल्ड ट्रॅफर्ड क्रिकेट मैदान]], [[मँचेस्टर]] || TBD |- style="background:#cfc;" | २१५ ||[ ] || २८ जून २०२६ || {{crw|AUS}} || {{flagicon|ENG}} [[लॉर्ड्स]], [[लंडन]] || TBD |} {{देशानुसार ट्वेंटी२० सामन्यांची यादी}} [[वर्ग:भारतीय क्रिकेट]] [[वर्ग:महिला क्रिकेट]] 0u0n4wnxsyiiaq1jso2q9ydkfhg6bg3 0 272709 2580924 2559466 2025-06-18T14:48:36Z Khirid Harshad 138639 2580924 wikitext text/x-wiki [[चित्र:Nagpur Metro rail map.png|इवलेसे|400px|नागपूर मेट्रो रेल्वेचा नकाशा]] [[महाराष्ट्र]]च्या [[विदर्भ]] प्रदेशातील [[नागपूर]] शहराला सेवा देणाऱ्या [[नागपूर मेट्रो]], [[जलद वाहतूक]] प्रणालीच्या सर्व स्थानकांची ही यादी आहे. नागपूर मेट्रो ही भारतातील १३ वी मेट्रो प्रणाली आहे. ती [[महा मेट्रो]]द्वारे बांधली आणि चालवली जाते. त्याचा पहिला भाग ७ मार्च २०१९ रोजी उद्घाटन करण्यात आला आणि ८ मार्च २०१९ रोजी [[केशरी मार्गिका (नागपूर मेट्रो)|केशरी मार्गिके]]सह जनतेसाठी खुला करण्यात आला.<ref>{{Cite web|url=https://www.news18.com/news/india/nagpur-metro-flagged-off-by-pm-modi-to-open-for-public-on-womens-day-2059661.html|title=Nagpur Metro Flagged Off by PM Modi, to Open For Public on Women's Day |website=News18|date=7 March 2019 |access-date=8 April 2019}}</ref> २६ जानेवारी २०२० रोजी, [[ॲक्वा मार्गिका (नागपूर मेट्रो)|अ‍ॅक्वा मार्गिकेचे]] अंशतः उद्घाटन झाले.<ref>{{Cite web|url=https://www.oneindia.com/india/pm-modi-inaugurates-nagpur-metro-2861432.html|title=PM Modi inaugurates Nagpur Metro|date=7 March 2019|website=One India |access-date=8 April 2019}}</ref> नागपूर मेट्रोमध्ये ३७ मेट्रो स्थानके आहेत, ज्यांची एकूण मार्ग लांबी {{convert|38.2|km|mi|abbr=}} आहे.<ref>{{Cite web|date=28 January 2020|title=Maha Metro opens first section of Aqua Line of Nagpur Metro Rail project|url=https://www.urbantransportnews.com/maha-metro-opens-first-section-of-aqua-line-of-nagpur-metro-rail-project/|access-date=10 June 2020|website=Urban Transport News}}</ref> ११ डिसेंबर २०२२ रोजी पंतप्रधान मोदींनी संपूर्ण मेट्रो मार्गाचे उद्घाटन केले.<ref name=":3">{{Cite web |title=PM Modi Inaugurates Nagpur Metro, Flags Off 6th Vande Bharat Train |url=https://www.ndtv.com/india-news/pm-modi-inaugurates-nagpur-metro-flags-off-6th-vande-bharat-train-3596721 |access-date=2022-12-11 |website=NDTV}}</ref> == मेट्रो स्थानके == {| class="wikitable" width="30%" |style="background-color:#AFEEEE"|† |टर्मिनल स्थानक |- |style="background-color:#FFFF99"|* |स्थानांतरण स्थानक |- |style="background-color:#F5DEB3"|†† |[[भारतीय रेल्वे]] / आंतरराज्य बस टर्मिनल्सला स्थानांतरण स्थानक |- |style="background-color:#F0E68C"|#* |[[भारतीय रेल्वे]] / आंतरराज्य बस टर्मिनल्सला टर्मिनल आणि स्थानांतरण स्थानक |} {| class="wikitable sortable" style="font-size:95%;" width="100%" ! rowspan="1" width="5%" |क्र. ! colspan="1" width="13%" |स्थानकाचे नाव ! rowspan="1" width="13%" |मार्गिका ! rowspan="1" width="13%" |उद्घाटन ! rowspan="1" width="8%" |मांडणी ! rowspan="1" width="28%" |टिप्पणी ! rowspan="1" width="5%" |संदर्भ |- !१ | align="center" |[[एअरपोर्ट मेट्रो स्थानक|एअरपोर्ट]] | align="center" |{{Color box|#FF8C00; font-size:100%|[[केशरी मार्गिका (नागपूर मेट्रो)|<span style="color:black;">'''केशरी मार्गिका'''</span>]]|}} | align="center" |७ मार्च २०१९ | align="center" |उन्नत | align="center" |– |<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://nationnext.com/airport-metro-station-finished-product-ahead-of-architectural-drawing-tweets-nagpur-metro/login/www.nationnext.com|title=Airport metro station finished product ahead of architectural drawing tweets nagpur metro|date=10 September 2019|publisher=Nation Next|access-date=11 September 2019}}</ref> |- !२ | align="center" |[[एअरपोर्ट साउथ मेट्रो स्थानक|एअरपोर्ट साउथ]] | align="center" |{{Color box|#FF8C00; font-size:100%|[[केशरी मार्गिका (नागपूर मेट्रो)|<span style="color:black;">'''केशरी मार्गिका'''</span>]]|}} | align="center" |७ मार्च २०१९ | align="center" |भू-पातळीवर |[[डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर आंतरराष्ट्रीय विमानतळ]] जवळ |<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://timesofindia.indiatimes.com/city/nagpur/exhibition-on-nagpur-metro-on-view-at-airport-south-stn/articleshow/68310309.cms|title=Exhibition on Nagpur metro on view at airport south station|date=8 March 2019|publisher=[[टाइम्स ऑफ इंडिया]]|access-date=9 March 2019}}</ref> |- !३ | align="center" |[[अजनी चौक मेट्रो स्थानक|अजनी चौक]] | align="center" |{{Color box|#FF8C00; font-size:100%|[[केशरी मार्गिका (नागपूर मेट्रो)|<span style="color:black;">'''केशरी मार्गिका'''</span>]]|}} | align="center" |७ मार्च २०१९ | align="center" |उन्नत | align="center" |– |<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.financialexpress.com/infrastructure/nagpur-gets-a-double-decker-infra-boost-flyover-viaduct-inaugurated-in-the-orange-city-see-details/2130243/|title=Nagpur gets a double decker infra boost flyover viaduct inaugurated in the orange city see details|date=17 November 2020|publisher=Thr Financial Express|access-date=18 November 2020}}</ref> |- !४ | align="center" |[[छत्रपती चौक मेट्रो स्थानक|छत्रपती चौक]] | align="center" |{{Color box|#FF8C00; font-size:100%|[[केशरी मार्गिका (नागपूर मेट्रो)|<span style="color:black;">'''केशरी मार्गिका'''</span>]]|}} | align="center" |७ मार्च २०१९ | align="center" |उन्नत | align="center" |– |<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://timesofindia.indiatimes.com/city/nagpur/Chhatrapati-Square-flyover-to-be-demolished-in-Sept/articleshow/52696068.cms|title=Chhatrapati Square flyover to be demolished in September|date=11 June 2016|publisher=[[टाइम्स ऑफ इंडिया]]|access-date=12 June 2016}}</ref> |- !५ | align="center" |[[काँग्रेस नगर मेट्रो स्थानक|काँग्रेस नगर]] | align="center" |{{Color box|#FF8C00; font-size:100%|[[केशरी मार्गिका (नागपूर मेट्रो)|<span style="color:black;">'''केशरी मार्गिका'''</span>]]|}} | align="center" |७ मार्च २०१९ | align="center" |उन्नत |[[अजनी रेल्वे स्थानक]] जवळ |<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.nagpurtoday.in/youth-killed-as-bike-jumps-speedbreaker-at-rahate-colony/06151248|title=Youth Killed as bike jumps speedbreaker at rahate colony|date=15 June 2020|publisher=Nagpur Today|access-date=16 June 2020}}</ref> |- !६ | align="center" |[[जयप्रकाश नगर मेट्रो स्थानक|जयप्रकाश नगर]] | align="center" |{{Color box|#FF8C00; font-size:100%|[[केशरी मार्गिका (नागपूर मेट्रो)|<span style="color:black;">'''केशरी मार्गिका'''</span>]]|}} | align="center" |७ मार्च २०१९ | align="center" |उन्नत | align="center" |– |<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://timesofindia.indiatimes.com/city/nagpur/jaiprakash-nagar-metro-station-to-open-soon/articleshow/72062056.cms|title=Jaiprakash nagar metro station to open soon|date=15 November 2019|publisher=[[टाइम्स ऑफ इंडिया]]|access-date=16 November 2019}}</ref> |- !७ | align="center" |[[खापरी मेट्रो स्थानक|खापरी]] | align="center" |{{Color box|#FF8C00; font-size:100%|[[केशरी मार्गिका (नागपूर मेट्रो)|<span style="color:black;">'''केशरी मार्गिका'''</span>]]|}} | align="center" |७ मार्च २०१९ | align="center" |भू-पातळीवर |[[खापरी रेल्वे स्थानक]] जवळ |<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.thehitavada.com/Encyc/2020/5/19/Underpass-to-provide-direct-link-to-Khapri-Metro-station-from-Wardha-Road.html|title=Underpass to provide direct link to Khapri metro station from Wardha|date=19 May 2020|publisher=The Hitwada|access-date=20 May 2020}}</ref> |- !८ | align="center" |[[न्यू एअरपोर्ट मेट्रो स्थानक|न्यू एअरपोर्ट]] | align="center" |{{Color box|#FF8C00; font-size:100%|[[केशरी मार्गिका (नागपूर मेट्रो)|<span style="color:black;">'''केशरी मार्गिका'''</span>]]|}} | align="center" |७ मार्च २०१९ | align="center" |भू-पातळीवर | align="center" |– |<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://indianexpress.com/article/india/nagpur-metro-greenest-in-country-here-is-a-look-at-other-cities-5778335/|title=Nagpur Metro greenest in Country here is a look at other cities|date=13 June 2019|publisher=[[इंडियन एक्सप्रेस]]|access-date=15 June 2019}}</ref> |- !९ | align="center" |[[रहाटे कॉलनी मेट्रो स्थानक|रहाटे कॉलनी]] | align="center" |{{Color box|#FF8C00; font-size:100%|[[केशरी मार्गिका (नागपूर मेट्रो)|<span style="color:black;">'''केशरी मार्गिका'''</span>]]|}} | align="center" |७ मार्च २०१९ | align="center" |उन्नत | align="center" |– |<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://timesofindia.indiatimes.com/city/nagpur/4-more-metro-stations-ready-cmrs-inspection-this-month/articleshow/77919816.cms|title=4 More metro stations ready cmrs inspection this month|date=4 September 2020|publisher=[[टाइम्स ऑफ इंडिया]]|access-date=5 September 2020}}</ref> |- !१० | align="center" |[[सिताबर्डी मेट्रो स्थानक|सिताबर्डी]] | align="center" |{{Color box|#FF8C00; font-size:100%|[[केशरी मार्गिका (नागपूर मेट्रो)|<span style="color:black;">'''केशरी आणि'''</span>]]|}}{{Color box|#00FFEF; font-size:100%|[[ॲक्वा मार्गिका (नागपूर मेट्रो)|<span style="color:black;">'''ॲक्वा मार्गिका'''</span>]]|}} | align="center" |७ मार्च २०१९ | align="center" |उन्नत | align="center" |– |<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://timesofindia.indiatimes.com/city/nagpur/metro-work-on-sitabuldi-and-prajapati-nagar-line-finished/articleshow/71828009.cms|title=Metro work on sitabuldi and Prajapati nagar line finished|date=31 October 2019|publisher=[[टाइम्स ऑफ इंडिया]]|access-date=1 November 2019}}</ref> |- !११ | align="center" |[[उज्ज्वल नगर मेट्रो स्थानक|उज्ज्वल नगर]] | align="center" |{{Color box|#FF8C00; font-size:100%|[[केशरी मार्गिका (नागपूर मेट्रो)|<span style="color:black;">'''केशरी मार्गिका'''</span>]]|}} | align="center" |७ मार्च २०१९ | align="center" |उन्नत | align="center" |– |<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://timesofindia.indiatimes.com/city/nagpur/15-days-on-sewage-continues-to-flow-into-ujjwal-nagar-wells-houses/articleshow/63020216.cms|title=15 Days on sewage continues to flow into ujjwal nagar wells houses|date=22 February 2018|publisher=[[टाइम्स ऑफ इंडिया]]|access-date=23 February 2018}}</ref> |- !१२ | align="center" |[[लोकमान्य नगर मेट्रो स्थानक|लोकमान्य नगर]] | align="center" |{{Color box|#00FFEF; font-size:100%|[[ॲक्वा मार्गिका (नागपूर मेट्रो)|<span style="color:black;">'''ॲक्वा मार्गिका'''</span>]]|}} | align="center" |२६ जानेवारी २०२० | align="center" |उन्नत | align="center" |– |<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://timesofindia.indiatimes.com/city/nagpur/site-of-lokmanya-nagar-metro-station-changed/articleshow/57482531.cms|title=Site of Lokmanya Nagar metro station changed|date=6 March 2017|publisher=[[टाइम्स ऑफ इंडिया]]|access-date=7 March 2017}}</ref> |- !१३ | align="center" |[[वासुदेव नगर मेट्रो स्थानक|वासुदेव नगर]] | align="center" |{{Color box|#00FFEF; font-size:100%|[[ॲक्वा मार्गिका (नागपूर मेट्रो)|<span style="color:black;">'''ॲक्वा मार्गिका'''</span>]]|}} | align="center" |२६ जानेवारी २०२० | align="center" |उन्नत | align="center" |– |<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://timesofindia.indiatimes.com/city/nagpur/cmrs-clears-vasudeo-nagar-metro-station/articleshow/73340278.cms|title=CMRS clears vasudeo nagar metro station|date=18 January 2020|publisher=[[टाइम्स ऑफ इंडिया]]|access-date=19 January 2020}}</ref> |- !१४ | align="center" |[[सुभाष नगर मेट्रो स्थानक|सुभाष नगर]] | align="center" |{{Color box|#00FFEF; font-size:100%|[[ॲक्वा मार्गिका (नागपूर मेट्रो)|<span style="color:black;">'''ॲक्वा मार्गिका'''</span>]]|}} | align="center" |२६ जानेवारी २०२० | align="center" |उन्नत | align="center" |– |<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://timesofindia.indiatimes.com/city/nagpur/lokmanya-subhash-nagar-metro-stretch-likely-to-be-ready-soon/articleshow/68442778.cms|title=Lokmanya-Subhash Nagar metro stretch likely to be ready soon|date=17 March 2019|publisher=[[टाइम्स ऑफ इंडिया]]|access-date=18 March 2019}}</ref> |- !१५ | align="center" |[[इन्स्टिट्युशन ऑफ इंजिनिअर्स मेट्रो स्थानक|इन्स्टिट्युशन ऑफ इंजिनिअर्स]] | align="center" |{{Color box|#00FFEF; font-size:100%|[[ॲक्वा मार्गिका (नागपूर मेट्रो)|<span style="color:black;">'''ॲक्वा मार्गिका'''</span>]]|}} | align="center" |२६ जानेवारी २०२० | align="center" |उन्नत | align="center" |– |<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://thelivenagpur.com/2019/08/24/construction-of-new-institute-of-engineers-metro-station-reach-3-completed/|title=Construction of new engineers metro station reach 3 completed|date=24 August 2019|publisher=The live Nagpur|access-date=25 August 2019}}</ref> |- !१६ | align="center" |[[झाशी राणी चौक मेट्रो स्थानक|झाशी राणी चौक]] | align="center" |{{Color box|#00FFEF; font-size:100%|[[ॲक्वा मार्गिका (नागपूर मेट्रो)|<span style="color:black;">'''ॲक्वा मार्गिका'''</span>]]|}} | align="center" |२६ जानेवारी २०२० | align="center" |उन्नत | align="center" |– |<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://timesofindia.indiatimes.com/city/nagpur/jhansi-rani-square-munje-chowk-rd-closed-for-a-mth/articleshow/79416611.cms|title=Jhansi Rani square munje chowk road closed for a month|date=26 November 2020|publisher=[[टाइम्स ऑफ इंडिया]]|access-date=27 November 2020}}</ref> |- !१७ | align="center" |[[शंकर नगर चौक मेट्रो स्थानक|शंकर नगर चौक]] | align="center" |{{Color box|#00FFEF; font-size:100%|[[ॲक्वा मार्गिका (नागपूर मेट्रो)|<span style="color:black;">'''ॲक्वा मार्गिका'''</span>]]|}} | align="center" |१० डिसेंबर २०२० | align="center" |उन्नत | align="center" |– |<ref name="nagpurtoday.in">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.nagpurtoday.in/shankar-nagar-rachna-junction-metro-stations-get-crms-clearance/12081425,%20https://www.nagpurtoday.in/shankar-nagar-rachna-junction-metro-stations-get-crms-clearance/12081425|title=Shankar Nagar, Rachna Junction metro stations get CRMS clearance|website=Nagpur Today|language=en-US|access-date=5 January 2021}}</ref> |- !१८ | align="center" |[[रचना रिंग रोड जंक्शन मेट्रो स्थानक|रचना रिंग रोड जंक्शन]] | align="center" |{{Color box|#00FFEF; font-size:100%|[[ॲक्वा मार्गिका (नागपूर मेट्रो)|<span style="color:black;">'''ॲक्वा मार्गिका'''</span>]]|}} | align="center" |१० डिसेंबर २०२० | align="center" |उन्नत | align="center" |– |<ref name="nagpurtoday.in"/> |- !१९ | align="center" |[[एलएडी चौक मेट्रो स्थानक|एलएडी चौक]] | align="center" |{{Color box|#00FFEF; font-size:100%|[[ॲक्वा मार्गिका (नागपूर मेट्रो)|<span style="color:black;">'''ॲक्वा मार्गिका'''</span>]]|}} | align="center" |२५ सप्टेंबर २०२० | align="center" |उन्नत | align="center" |– |<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://timesofindia.indiatimes.com/city/nagpur/4-more-metro-stations-ready-cmrs-inspection-this-month/articleshow/77919816.cms|title=Four more Metro stations ready, CMRS inspection this month {{!}} Nagpur News - Times of India|website=द टाइम्स ऑफ इंडिया|language=en|access-date=5 January 2021}}</ref> |- !२० | align="center" |[[बंसी नगर मेट्रो स्थानक|बंसी नगर]] | align="center" |{{Color box|#00FFEF; font-size:100%|[[ॲक्वा मार्गिका (नागपूर मेट्रो)|<span style="color:black;">'''ॲक्वा मार्गिका'''</span>]]|}} | align="center" |२५ सप्टेंबर २०२० | align="center" |उन्नत | align="center" |– | |} == सांख्यिकी == {| class="₠wikitable" width="35%" |मेट्रो स्थानकांची एकूण संख्या | width="5%" align="center" |<span style="font-size:125%;">'''३७'''</span> |- | width="25%" |अदलाबदल स्थानकांची संख्या | width="5%" align="center" |<span style="font-size:125%;">'''१'''</span> |- | width="25%" |उन्नत स्थानकांची संख्या | width="5%" align="center" |<span style="font-size:125%;">'''३४'''</span> |- | width="25%" |भूमिगत स्थानकांची संख्या | width="5%" align="center" |<span style="font-size:125%;">'''०'''</span> |- | width="25%" |जमिनीवरील स्थानकांची संख्या | width="5%" align="center" |<span style="font-size:125%;">'''३'''</span> |} == हे सुद्धा पहा == * [[नागपूर मेट्रो]] * [[ॲक्वा मार्गिका (नागपूर मेट्रो)]] * [[केशरी मार्गिका (नागपूर मेट्रो)]] * [[महा मेट्रो]] == संदर्भ == {{संदर्भयादी}} {{नागपूर मेट्रो स्थानके}} [[वर्ग:नागपूरमधील वाहतूक]] [[वर्ग:नागपूर मेट्रो]] hz3lnr6hajswb24o3pbuiy4sne08w9m 2580966 2580924 2025-06-19T01:13:59Z InternetArchiveBot 130355 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5 2580966 wikitext text/x-wiki [[चित्र:Nagpur Metro rail map.png|इवलेसे|400px|नागपूर मेट्रो रेल्वेचा नकाशा]] [[महाराष्ट्र]]च्या [[विदर्भ]] प्रदेशातील [[नागपूर]] शहराला सेवा देणाऱ्या [[नागपूर मेट्रो]], [[जलद वाहतूक]] प्रणालीच्या सर्व स्थानकांची ही यादी आहे. नागपूर मेट्रो ही भारतातील १३ वी मेट्रो प्रणाली आहे. ती [[महा मेट्रो]]द्वारे बांधली आणि चालवली जाते. त्याचा पहिला भाग ७ मार्च २०१९ रोजी उद्घाटन करण्यात आला आणि ८ मार्च २०१९ रोजी [[केशरी मार्गिका (नागपूर मेट्रो)|केशरी मार्गिके]]सह जनतेसाठी खुला करण्यात आला.<ref>{{Cite web|url=https://www.news18.com/news/india/nagpur-metro-flagged-off-by-pm-modi-to-open-for-public-on-womens-day-2059661.html|title=Nagpur Metro Flagged Off by PM Modi, to Open For Public on Women's Day |website=News18|date=7 March 2019 |access-date=8 April 2019}}</ref> २६ जानेवारी २०२० रोजी, [[ॲक्वा मार्गिका (नागपूर मेट्रो)|अ‍ॅक्वा मार्गिकेचे]] अंशतः उद्घाटन झाले.<ref>{{Cite web|url=https://www.oneindia.com/india/pm-modi-inaugurates-nagpur-metro-2861432.html|title=PM Modi inaugurates Nagpur Metro|date=7 March 2019|website=One India |access-date=8 April 2019}}</ref> नागपूर मेट्रोमध्ये ३७ मेट्रो स्थानके आहेत, ज्यांची एकूण मार्ग लांबी {{convert|38.2|km|mi|abbr=}} आहे.<ref>{{Cite web|date=28 January 2020|title=Maha Metro opens first section of Aqua Line of Nagpur Metro Rail project|url=https://www.urbantransportnews.com/maha-metro-opens-first-section-of-aqua-line-of-nagpur-metro-rail-project/|access-date=10 June 2020|website=Urban Transport News|archive-date=2020-01-28|archive-url=https://web.archive.org/web/20200128100156/https://www.urbantransportnews.com/maha-metro-opens-first-section-of-aqua-line-of-nagpur-metro-rail-project/|url-status=dead}}</ref> ११ डिसेंबर २०२२ रोजी पंतप्रधान मोदींनी संपूर्ण मेट्रो मार्गाचे उद्घाटन केले.<ref name=":3">{{Cite web |title=PM Modi Inaugurates Nagpur Metro, Flags Off 6th Vande Bharat Train |url=https://www.ndtv.com/india-news/pm-modi-inaugurates-nagpur-metro-flags-off-6th-vande-bharat-train-3596721 |access-date=2022-12-11 |website=NDTV}}</ref> == मेट्रो स्थानके == {| class="wikitable" width="30%" |style="background-color:#AFEEEE"|† |टर्मिनल स्थानक |- |style="background-color:#FFFF99"|* |स्थानांतरण स्थानक |- |style="background-color:#F5DEB3"|†† |[[भारतीय रेल्वे]] / आंतरराज्य बस टर्मिनल्सला स्थानांतरण स्थानक |- |style="background-color:#F0E68C"|#* |[[भारतीय रेल्वे]] / आंतरराज्य बस टर्मिनल्सला टर्मिनल आणि स्थानांतरण स्थानक |} {| class="wikitable sortable" style="font-size:95%;" width="100%" ! rowspan="1" width="5%" |क्र. ! colspan="1" width="13%" |स्थानकाचे नाव ! rowspan="1" width="13%" |मार्गिका ! rowspan="1" width="13%" |उद्घाटन ! rowspan="1" width="8%" |मांडणी ! rowspan="1" width="28%" |टिप्पणी ! rowspan="1" width="5%" |संदर्भ |- !१ | align="center" |[[एअरपोर्ट मेट्रो स्थानक|एअरपोर्ट]] | align="center" |{{Color box|#FF8C00; font-size:100%|[[केशरी मार्गिका (नागपूर मेट्रो)|<span style="color:black;">'''केशरी मार्गिका'''</span>]]|}} | align="center" |७ मार्च २०१९ | align="center" |उन्नत | align="center" |– |<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://nationnext.com/airport-metro-station-finished-product-ahead-of-architectural-drawing-tweets-nagpur-metro/login/www.nationnext.com|title=Airport metro station finished product ahead of architectural drawing tweets nagpur metro|date=10 September 2019|publisher=Nation Next|access-date=11 September 2019}}</ref> |- !२ | align="center" |[[एअरपोर्ट साउथ मेट्रो स्थानक|एअरपोर्ट साउथ]] | align="center" |{{Color box|#FF8C00; font-size:100%|[[केशरी मार्गिका (नागपूर मेट्रो)|<span style="color:black;">'''केशरी मार्गिका'''</span>]]|}} | align="center" |७ मार्च २०१९ | align="center" |भू-पातळीवर |[[डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर आंतरराष्ट्रीय विमानतळ]] जवळ |<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://timesofindia.indiatimes.com/city/nagpur/exhibition-on-nagpur-metro-on-view-at-airport-south-stn/articleshow/68310309.cms|title=Exhibition on Nagpur metro on view at airport south station|date=8 March 2019|publisher=[[टाइम्स ऑफ इंडिया]]|access-date=9 March 2019}}</ref> |- !३ | align="center" |[[अजनी चौक मेट्रो स्थानक|अजनी चौक]] | align="center" |{{Color box|#FF8C00; font-size:100%|[[केशरी मार्गिका (नागपूर मेट्रो)|<span style="color:black;">'''केशरी मार्गिका'''</span>]]|}} | align="center" |७ मार्च २०१९ | align="center" |उन्नत | align="center" |– |<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.financialexpress.com/infrastructure/nagpur-gets-a-double-decker-infra-boost-flyover-viaduct-inaugurated-in-the-orange-city-see-details/2130243/|title=Nagpur gets a double decker infra boost flyover viaduct inaugurated in the orange city see details|date=17 November 2020|publisher=Thr Financial Express|access-date=18 November 2020}}</ref> |- !४ | align="center" |[[छत्रपती चौक मेट्रो स्थानक|छत्रपती चौक]] | align="center" |{{Color box|#FF8C00; font-size:100%|[[केशरी मार्गिका (नागपूर मेट्रो)|<span style="color:black;">'''केशरी मार्गिका'''</span>]]|}} | align="center" |७ मार्च २०१९ | align="center" |उन्नत | align="center" |– |<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://timesofindia.indiatimes.com/city/nagpur/Chhatrapati-Square-flyover-to-be-demolished-in-Sept/articleshow/52696068.cms|title=Chhatrapati Square flyover to be demolished in September|date=11 June 2016|publisher=[[टाइम्स ऑफ इंडिया]]|access-date=12 June 2016}}</ref> |- !५ | align="center" |[[काँग्रेस नगर मेट्रो स्थानक|काँग्रेस नगर]] | align="center" |{{Color box|#FF8C00; font-size:100%|[[केशरी मार्गिका (नागपूर मेट्रो)|<span style="color:black;">'''केशरी मार्गिका'''</span>]]|}} | align="center" |७ मार्च २०१९ | align="center" |उन्नत |[[अजनी रेल्वे स्थानक]] जवळ |<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.nagpurtoday.in/youth-killed-as-bike-jumps-speedbreaker-at-rahate-colony/06151248|title=Youth Killed as bike jumps speedbreaker at rahate colony|date=15 June 2020|publisher=Nagpur Today|access-date=16 June 2020}}</ref> |- !६ | align="center" |[[जयप्रकाश नगर मेट्रो स्थानक|जयप्रकाश नगर]] | align="center" |{{Color box|#FF8C00; font-size:100%|[[केशरी मार्गिका (नागपूर मेट्रो)|<span style="color:black;">'''केशरी मार्गिका'''</span>]]|}} | align="center" |७ मार्च २०१९ | align="center" |उन्नत | align="center" |– |<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://timesofindia.indiatimes.com/city/nagpur/jaiprakash-nagar-metro-station-to-open-soon/articleshow/72062056.cms|title=Jaiprakash nagar metro station to open soon|date=15 November 2019|publisher=[[टाइम्स ऑफ इंडिया]]|access-date=16 November 2019}}</ref> |- !७ | align="center" |[[खापरी मेट्रो स्थानक|खापरी]] | align="center" |{{Color box|#FF8C00; font-size:100%|[[केशरी मार्गिका (नागपूर मेट्रो)|<span style="color:black;">'''केशरी मार्गिका'''</span>]]|}} | align="center" |७ मार्च २०१९ | align="center" |भू-पातळीवर |[[खापरी रेल्वे स्थानक]] जवळ |<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.thehitavada.com/Encyc/2020/5/19/Underpass-to-provide-direct-link-to-Khapri-Metro-station-from-Wardha-Road.html|title=Underpass to provide direct link to Khapri metro station from Wardha|date=19 May 2020|publisher=The Hitwada|access-date=20 May 2020}}</ref> |- !८ | align="center" |[[न्यू एअरपोर्ट मेट्रो स्थानक|न्यू एअरपोर्ट]] | align="center" |{{Color box|#FF8C00; font-size:100%|[[केशरी मार्गिका (नागपूर मेट्रो)|<span style="color:black;">'''केशरी मार्गिका'''</span>]]|}} | align="center" |७ मार्च २०१९ | align="center" |भू-पातळीवर | align="center" |– |<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://indianexpress.com/article/india/nagpur-metro-greenest-in-country-here-is-a-look-at-other-cities-5778335/|title=Nagpur Metro greenest in Country here is a look at other cities|date=13 June 2019|publisher=[[इंडियन एक्सप्रेस]]|access-date=15 June 2019}}</ref> |- !९ | align="center" |[[रहाटे कॉलनी मेट्रो स्थानक|रहाटे कॉलनी]] | align="center" |{{Color box|#FF8C00; font-size:100%|[[केशरी मार्गिका (नागपूर मेट्रो)|<span style="color:black;">'''केशरी मार्गिका'''</span>]]|}} | align="center" |७ मार्च २०१९ | align="center" |उन्नत | align="center" |– |<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://timesofindia.indiatimes.com/city/nagpur/4-more-metro-stations-ready-cmrs-inspection-this-month/articleshow/77919816.cms|title=4 More metro stations ready cmrs inspection this month|date=4 September 2020|publisher=[[टाइम्स ऑफ इंडिया]]|access-date=5 September 2020}}</ref> |- !१० | align="center" |[[सिताबर्डी मेट्रो स्थानक|सिताबर्डी]] | align="center" |{{Color box|#FF8C00; font-size:100%|[[केशरी मार्गिका (नागपूर मेट्रो)|<span style="color:black;">'''केशरी आणि'''</span>]]|}}{{Color box|#00FFEF; font-size:100%|[[ॲक्वा मार्गिका (नागपूर मेट्रो)|<span style="color:black;">'''ॲक्वा मार्गिका'''</span>]]|}} | align="center" |७ मार्च २०१९ | align="center" |उन्नत | align="center" |– |<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://timesofindia.indiatimes.com/city/nagpur/metro-work-on-sitabuldi-and-prajapati-nagar-line-finished/articleshow/71828009.cms|title=Metro work on sitabuldi and Prajapati nagar line finished|date=31 October 2019|publisher=[[टाइम्स ऑफ इंडिया]]|access-date=1 November 2019}}</ref> |- !११ | align="center" |[[उज्ज्वल नगर मेट्रो स्थानक|उज्ज्वल नगर]] | align="center" |{{Color box|#FF8C00; font-size:100%|[[केशरी मार्गिका (नागपूर मेट्रो)|<span style="color:black;">'''केशरी मार्गिका'''</span>]]|}} | align="center" |७ मार्च २०१९ | align="center" |उन्नत | align="center" |– |<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://timesofindia.indiatimes.com/city/nagpur/15-days-on-sewage-continues-to-flow-into-ujjwal-nagar-wells-houses/articleshow/63020216.cms|title=15 Days on sewage continues to flow into ujjwal nagar wells houses|date=22 February 2018|publisher=[[टाइम्स ऑफ इंडिया]]|access-date=23 February 2018}}</ref> |- !१२ | align="center" |[[लोकमान्य नगर मेट्रो स्थानक|लोकमान्य नगर]] | align="center" |{{Color box|#00FFEF; font-size:100%|[[ॲक्वा मार्गिका (नागपूर मेट्रो)|<span style="color:black;">'''ॲक्वा मार्गिका'''</span>]]|}} | align="center" |२६ जानेवारी २०२० | align="center" |उन्नत | align="center" |– |<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://timesofindia.indiatimes.com/city/nagpur/site-of-lokmanya-nagar-metro-station-changed/articleshow/57482531.cms|title=Site of Lokmanya Nagar metro station changed|date=6 March 2017|publisher=[[टाइम्स ऑफ इंडिया]]|access-date=7 March 2017}}</ref> |- !१३ | align="center" |[[वासुदेव नगर मेट्रो स्थानक|वासुदेव नगर]] | align="center" |{{Color box|#00FFEF; font-size:100%|[[ॲक्वा मार्गिका (नागपूर मेट्रो)|<span style="color:black;">'''ॲक्वा मार्गिका'''</span>]]|}} | align="center" |२६ जानेवारी २०२० | align="center" |उन्नत | align="center" |– |<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://timesofindia.indiatimes.com/city/nagpur/cmrs-clears-vasudeo-nagar-metro-station/articleshow/73340278.cms|title=CMRS clears vasudeo nagar metro station|date=18 January 2020|publisher=[[टाइम्स ऑफ इंडिया]]|access-date=19 January 2020}}</ref> |- !१४ | align="center" |[[सुभाष नगर मेट्रो स्थानक|सुभाष नगर]] | align="center" |{{Color box|#00FFEF; font-size:100%|[[ॲक्वा मार्गिका (नागपूर मेट्रो)|<span style="color:black;">'''ॲक्वा मार्गिका'''</span>]]|}} | align="center" |२६ जानेवारी २०२० | align="center" |उन्नत | align="center" |– |<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://timesofindia.indiatimes.com/city/nagpur/lokmanya-subhash-nagar-metro-stretch-likely-to-be-ready-soon/articleshow/68442778.cms|title=Lokmanya-Subhash Nagar metro stretch likely to be ready soon|date=17 March 2019|publisher=[[टाइम्स ऑफ इंडिया]]|access-date=18 March 2019}}</ref> |- !१५ | align="center" |[[इन्स्टिट्युशन ऑफ इंजिनिअर्स मेट्रो स्थानक|इन्स्टिट्युशन ऑफ इंजिनिअर्स]] | align="center" |{{Color box|#00FFEF; font-size:100%|[[ॲक्वा मार्गिका (नागपूर मेट्रो)|<span style="color:black;">'''ॲक्वा मार्गिका'''</span>]]|}} | align="center" |२६ जानेवारी २०२० | align="center" |उन्नत | align="center" |– |<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://thelivenagpur.com/2019/08/24/construction-of-new-institute-of-engineers-metro-station-reach-3-completed/|title=Construction of new engineers metro station reach 3 completed|date=24 August 2019|publisher=The live Nagpur|access-date=25 August 2019}}</ref> |- !१६ | align="center" |[[झाशी राणी चौक मेट्रो स्थानक|झाशी राणी चौक]] | align="center" |{{Color box|#00FFEF; font-size:100%|[[ॲक्वा मार्गिका (नागपूर मेट्रो)|<span style="color:black;">'''ॲक्वा मार्गिका'''</span>]]|}} | align="center" |२६ जानेवारी २०२० | align="center" |उन्नत | align="center" |– |<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://timesofindia.indiatimes.com/city/nagpur/jhansi-rani-square-munje-chowk-rd-closed-for-a-mth/articleshow/79416611.cms|title=Jhansi Rani square munje chowk road closed for a month|date=26 November 2020|publisher=[[टाइम्स ऑफ इंडिया]]|access-date=27 November 2020}}</ref> |- !१७ | align="center" |[[शंकर नगर चौक मेट्रो स्थानक|शंकर नगर चौक]] | align="center" |{{Color box|#00FFEF; font-size:100%|[[ॲक्वा मार्गिका (नागपूर मेट्रो)|<span style="color:black;">'''ॲक्वा मार्गिका'''</span>]]|}} | align="center" |१० डिसेंबर २०२० | align="center" |उन्नत | align="center" |– |<ref name="nagpurtoday.in">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.nagpurtoday.in/shankar-nagar-rachna-junction-metro-stations-get-crms-clearance/12081425,%20https://www.nagpurtoday.in/shankar-nagar-rachna-junction-metro-stations-get-crms-clearance/12081425|title=Shankar Nagar, Rachna Junction metro stations get CRMS clearance|website=Nagpur Today|language=en-US|access-date=5 January 2021}}</ref> |- !१८ | align="center" |[[रचना रिंग रोड जंक्शन मेट्रो स्थानक|रचना रिंग रोड जंक्शन]] | align="center" |{{Color box|#00FFEF; font-size:100%|[[ॲक्वा मार्गिका (नागपूर मेट्रो)|<span style="color:black;">'''ॲक्वा मार्गिका'''</span>]]|}} | align="center" |१० डिसेंबर २०२० | align="center" |उन्नत | align="center" |– |<ref name="nagpurtoday.in"/> |- !१९ | align="center" |[[एलएडी चौक मेट्रो स्थानक|एलएडी चौक]] | align="center" |{{Color box|#00FFEF; font-size:100%|[[ॲक्वा मार्गिका (नागपूर मेट्रो)|<span style="color:black;">'''ॲक्वा मार्गिका'''</span>]]|}} | align="center" |२५ सप्टेंबर २०२० | align="center" |उन्नत | align="center" |– |<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://timesofindia.indiatimes.com/city/nagpur/4-more-metro-stations-ready-cmrs-inspection-this-month/articleshow/77919816.cms|title=Four more Metro stations ready, CMRS inspection this month {{!}} Nagpur News - Times of India|website=द टाइम्स ऑफ इंडिया|language=en|access-date=5 January 2021}}</ref> |- !२० | align="center" |[[बंसी नगर मेट्रो स्थानक|बंसी नगर]] | align="center" |{{Color box|#00FFEF; font-size:100%|[[ॲक्वा मार्गिका (नागपूर मेट्रो)|<span style="color:black;">'''ॲक्वा मार्गिका'''</span>]]|}} | align="center" |२५ सप्टेंबर २०२० | align="center" |उन्नत | align="center" |– | |} == सांख्यिकी == {| class="₠wikitable" width="35%" |मेट्रो स्थानकांची एकूण संख्या | width="5%" align="center" |<span style="font-size:125%;">'''३७'''</span> |- | width="25%" |अदलाबदल स्थानकांची संख्या | width="5%" align="center" |<span style="font-size:125%;">'''१'''</span> |- | width="25%" |उन्नत स्थानकांची संख्या | width="5%" align="center" |<span style="font-size:125%;">'''३४'''</span> |- | width="25%" |भूमिगत स्थानकांची संख्या | width="5%" align="center" |<span style="font-size:125%;">'''०'''</span> |- | width="25%" |जमिनीवरील स्थानकांची संख्या | width="5%" align="center" |<span style="font-size:125%;">'''३'''</span> |} == हे सुद्धा पहा == * [[नागपूर मेट्रो]] * [[ॲक्वा मार्गिका (नागपूर मेट्रो)]] * [[केशरी मार्गिका (नागपूर मेट्रो)]] * [[महा मेट्रो]] == संदर्भ == {{संदर्भयादी}} {{नागपूर मेट्रो स्थानके}} [[वर्ग:नागपूरमधील वाहतूक]] [[वर्ग:नागपूर मेट्रो]] tkvszc646acey1hiqoatzvsca5jtvnf 0 279042 2580967 2577318 2025-06-19T01:19:19Z 2409:40C0:105B:3540:8000:0:0:0 /* झी मराठी भाग २ */ 2580967 wikitext text/x-wiki '''मनोरंजनाचा अधिकमास''' अंतर्गत [[झी मराठी]], [[कलर्स मराठी]], [[स्टार प्रवाह]] वाहिन्यांतर्फे दरवर्षी कोणत्याही महिन्याच्या दर रविवारी मालिकांचे प्रक्षेपण करण्यात येते. = [[झी मराठी]] भाग १ = == मे २०१३ == {| class="wikitable" ! मालिका !! वेळ |- | [[तू तिथे मी]] | * सोम-शनि संध्या. ७ वाजता * दर रविवारी दुपारी १ वाजता |- | [[राधा ही बावरी]] | * सोम-शनि संध्या. ७.३० वाजता * दर रविवारी दुपारी १.३० वाजता |- | [[उंच माझा झोका]] | * सोम-शनि रात्री ८ वाजता * दर रविवारी दुपारी २ वाजता |- | [[मला सासू हवी]] | * सोम-शनि रात्री ८.३० वाजता * दर रविवारी दुपारी २.३० वाजता |} == मे २०१४ == {| class="wikitable" ! मालिका !! वेळ !! माहिती |- | [[होम मिनिस्टर (मालिका)|होम मिनिस्टर]] | संध्या. ६.३० वाजता | rowspan="2"| |- | [[तू तिथे मी]] / [[जय मल्हार]] | संध्या. ७ वाजता |- | [[जावई विकत घेणे आहे]] | संध्या. ७.३० वाजता | १८ मे सोडून |- | [[होणार सून मी ह्या घरची]] | रात्री ८ वाजता | rowspan="3"| |- | [[जुळून येती रेशीमगाठी]] | रात्री ८.३० वाजता |- | [[एका लग्नाची तिसरी गोष्ट]] | रात्री ९ वाजता |} == मे २०१६ == {| class="wikitable" ! मालिका !! वेळ !! माहिती |- | [[होम मिनिस्टर (मालिका)|होम मिनिस्टर]] | संध्या. ६.३० वाजता | rowspan="6"| २९ मे सोडून |- | [[जय मल्हार]] | संध्या. ७ वाजता |- | [[नांदा सौख्य भरे]] | संध्या. ७.३० वाजता |- | [[पसंत आहे मुलगी]] | रात्री ८ वाजता |- | [[माझे पती सौभाग्यवती]] | रात्री ८.३० वाजता |- | [[काहे दिया परदेस]] | रात्री ९ वाजता |} == मे २०१७ == {| class="wikitable" ! मालिका !! वेळ |- | [[होम मिनिस्टर (मालिका)|होम मिनिस्टर]] | संध्या. ६.३० वाजता |- | [[लागिरं झालं जी]] | संध्या. ७ वाजता |- | [[तुझ्यात जीव रंगला]] | संध्या. ७.३० वाजता |- | [[माझ्या नवऱ्याची बायको]] | रात्री ८ वाजता |- | [[खुलता कळी खुलेना]] | रात्री ८.३० वाजता |- | [[काहे दिया परदेस]] | रात्री ९ वाजता |} == मे २०१८ == {| class="wikitable" ! मालिका !! वेळ |- | [[होम मिनिस्टर (मालिका)|होम मिनिस्टर]] | संध्या. ६.३० वाजता |- | [[लागिरं झालं जी]] | संध्या. ७ वाजता |- | [[तुझ्यात जीव रंगला]] | संध्या. ७.३० वाजता |- | [[माझ्या नवऱ्याची बायको]] | रात्री ८ वाजता |- | [[तुझं माझं ब्रेकअप]] | रात्री ८.३० वाजता |- | [[स्वराज्यरक्षक संभाजी]] | रात्री ९ वाजता |} == ऑक्टोबर २०२० == {| class="wikitable" ! मालिका !! वेळ |- | [[होम मिनिस्टर (मालिका)|होम मिनिस्टर]] | संध्या. ६.३० वाजता |- | [[लाडाची मी लेक गं!]] | संध्या. ७ वाजता |- | [[तुझ्यात जीव रंगला]] | संध्या. ७.३० वाजता |- | [[माझ्या नवऱ्याची बायको]] | रात्री ८ वाजता |- | [[अग्गंबाई सासूबाई]] | रात्री ८.३० वाजता |- | [[माझा होशील ना]] | रात्री ९ वाजता |} == मे २०२२ == {| class="wikitable" ! मालिका !! वेळ !! माहिती |- | [[महा मिनिस्टर]] | संध्या. ६ वाजता | rowspan="6"| २९ मे सोडून |- | [[मन झालं बाजिंद]] | संध्या. ७ वाजता |- | [[मन उडू उडू झालं]] | संध्या. ७.३० वाजता |- | [[तू तेव्हा तशी]] | रात्री ८ वाजता |- | [[माझी तुझी रेशीमगाठ]] | रात्री ८.३० वाजता |- | [[तुझ्या माझ्या संसाराला आणि काय हवं!]] | रात्री ९ वाजता |} == सप्टेंबर २०२२ == {| class="wikitable" ! मालिका !! वेळ |- | [[अप्पी आमची कलेक्टर]] | संध्या. ७ वाजता |- | [[तू चाल पुढं]] | संध्या. ७.३० वाजता |- | [[तू तेव्हा तशी]] | रात्री ८ वाजता |- | [[माझी तुझी रेशीमगाठ]] / [[दार उघड बये (मालिका)|दार उघड बये]] | रात्री ८.३० वाजता |- | [[नवा गडी नवं राज्य]] | रात्री ९ वाजता |} = [[झी मराठी]] भाग २ = == १८ मार्च ते २३ जून २०२४ == {| class="wikitable" ! मालिका !! वेळ !! माहिती |- | [[अप्पी आमची कलेक्टर]] | संध्या. ७ वाजता | rowspan="4"| ७ एप्रिल आणि १६ जून सोडून |- | [[पारू (मालिका)|पारू]] | संध्या. ७.३० वाजता |- | [[तुला शिकवीन चांगलाच धडा]] | रात्री ८ वाजता |- | [[सारं काही तिच्यासाठी]] | रात्री ८.३० वाजता |- | [[शिवा (मालिका)|शिवा]] | रात्री ९ वाजता | rowspan="3"| ७ एप्रिल आणि २२-२३ जून सोडून |- | [[पुन्हा कर्तव्य आहे]] | रात्री ९.३० वाजता |- | [[नवरी मिळे हिटलरला]] | रात्री १० वाजता |- | [[सातव्या मुलीची सातवी मुलगी]] | रात्री १०.३० वाजता | ७ एप्रिल सोडून |} == २४ जून ते २२ सप्टेंबर २०२४ == {| class="wikitable" ! मालिका !! वेळ !! माहिती |- | [[सारं काही तिच्यासाठी]] | संध्या. ६.३० वाजता | २८ जुलै, १८ आणि २५ ऑगस्ट, १५-२२ सप्टेंबर सोडून |- | [[अप्पी आमची कलेक्टर]] | संध्या. ७ वाजता | २८ जुलै, २५ ऑगस्ट आणि १५ सप्टेंबर सोडून |- | [[पारू (मालिका)|पारू]] | संध्या. ७.३० वाजता | २८ जुलै, १८ आणि २५ ऑगस्ट, ८ आणि १५ सप्टेंबर सोडून |- | [[तुला शिकवीन चांगलाच धडा]] | रात्री ८ वाजता | २८ जुलै, १८ आणि २५ ऑगस्ट, १५ सप्टेंबर सोडून |- | [[लाखात एक आमचा दादा]] | रात्री ८.३० वाजता | २४-३० जून, १-६ आणि २८ जुलै, १८ आणि २५ ऑगस्ट, १५ सप्टेंबर सोडून |- | [[नवरी मिळे हिटलरला]] | रात्री १० वाजता | २८ जुलै, १८ आणि २५ ऑगस्ट, ७-८, १४-१५, २१-२२ सप्टेंबर सोडून |- | [[सातव्या मुलीची सातवी मुलगी]] | रात्री १०.३० वाजता | २८ जुलै, १८ आणि २५ ऑगस्ट, १५ सप्टेंबर सोडून |} == २३ सप्टेंबर ते २२ डिसेंबर २०२४ == {| class="wikitable" ! मालिका !! वेळ !! माहिती |- | [[सावळ्याची जणू सावली]] | संध्या. ७ वाजता | २०, २६-२७ ऑक्टोबर आणि ३ नोव्हेंबर सोडून |- | [[पारू (मालिका)|पारू]] | संध्या. ७.३० वाजता | rowspan="3"| २६-२७ ऑक्टोबर आणि ३ नोव्हेंबर सोडून |- | [[तुला शिकवीन चांगलाच धडा]] | रात्री ८ वाजता |- | [[लाखात एक आमचा दादा]] | रात्री ८.३० वाजता |- | [[शिवा (मालिका)|शिवा]] | रात्री ९ वाजता | २६-२७ ऑक्टोबर, ३ नोव्हेंबर आणि २२ डिसेंबर सोडून |- | [[पुन्हा कर्तव्य आहे]] | रात्री ९.३० वाजता | rowspan="2"| २८-२९ सप्टेंबर, ५-६, १२-१३, १९-२०, २६-२७ ऑक्टोबर आणि ३ नोव्हेंबर सोडून |- | [[नवरी मिळे हिटलरला]] | रात्री १० वाजता |} == २३ डिसेंबर २०२४ ते १६ मार्च २०२५ == {| class="wikitable" ! मालिका !! वेळ !! माहिती |- | [[सावळ्याची जणू सावली]] | संध्या. ७ वाजता | १२ जानेवारी, १६ फेब्रुवारी, ८ आणि १५-१६ मार्च सोडून |- | [[पारू (मालिका)|पारू]] | संध्या. ७.३० वाजता | rowspan="2"| १२ जानेवारी, २ आणि १६ फेब्रुवारी, ८ आणि १५-१६ मार्च सोडून |- | [[लक्ष्मी निवास]] | रात्री ८ ते ९ (एक तास) |- | [[शिवा (मालिका)|शिवा]] | रात्री ९ वाजता | rowspan="2"| १२ जानेवारी, १६ फेब्रुवारी, ८ आणि १५-१६ मार्च सोडून |- | [[लाखात एक आमचा दादा]] | रात्री ९.३० वाजता |- | [[नवरी मिळे हिटलरला]] | रात्री १० वाजता | १२ जानेवारी, २ आणि १६ फेब्रुवारी, ८ आणि १५-१६ मार्च सोडून |} == १७ मार्च ते १३ एप्रिल २०२५ == {| class="wikitable" ! मालिका !! वेळ !! माहिती |- | [[सावळ्याची जणू सावली]] | संध्या. ७ वाजता | ३० मार्च आणि १३ एप्रिल सोडून |- | [[पारू (मालिका)|पारू]] | संध्या. ७.३० वाजता | ३० मार्च सोडून |- | [[लक्ष्मी निवास]] | रात्री ८ ते ९ (एक तास) | ३० मार्च आणि १३ एप्रिल सोडून |- | [[शिवा (मालिका)|शिवा]] | रात्री ९ वाजता | ३० मार्च सोडून |- | [[चल भावा सिटीत]] | रात्री ९.३० वाजता | |} == १४ एप्रिल ते ३१ मे २०२५ == {| class="wikitable" ! मालिका !! वेळ !! माहिती |- | [[लाखात एक आमचा दादा]] | दुपारी १२ आणि संध्या. ६.३० | rowspan="2"| |- | [[सावळ्याची जणू सावली]] | दुपारी १२.३० आणि संध्या. ७ |- | [[पारू (मालिका)|पारू]] | दुपारी १ आणि संध्या. ७.३० | १८ मे सोडून |- | [[लक्ष्मी निवास]] | दुपारी १.३० आणि रात्री ८ | |- | [[शिवा (मालिका)|शिवा]] | दुपारी २.३० आणि रात्री ९ | १८ मे सोडून |- | [[चल भावा सिटीत]] | रात्री ९.३० वाजता | |- | [[तुला जपणार आहे]] | दुपारी ३ आणि रात्री १०.३० | १८ आणि २५ मे सोडून |} == जून २०२५ == {| class="wikitable" ! मालिका !! वेळ !! माहिती |- | [[लाखात एक आमचा दादा]] | संध्या. ६.३० | rowspan="2"| १ आणि २८ जून सोडून |- | [[सावळ्याची जणू सावली]] | संध्या. ७ |- | [[पारू (मालिका)|पारू]] | संध्या. ७.३० | rowspan="4"| १, ८ आणि २८ जून सोडून |- | [[लक्ष्मी निवास]] | रात्री ८ |- | [[शिवा (मालिका)|शिवा]] | रात्री ९ |- | [[देवमाणूस - मधला अध्याय]] | रात्री १० |} == १ जुलै २०२५ ते चालू == {| class="wikitable" ! मालिका !! वेळ |- | [[लाखात एक आमचा दादा]] | संध्या. ६.३० |- | [[सावळ्याची जणू सावली]] | संध्या. ७ |- | [[पारू (मालिका)|पारू]] | संध्या. ७.३० |- | [[लक्ष्मी निवास]] | रात्री ८ |- | [[कमळी (मालिका)|कमळी]] | रात्री ९ |- | [[शिवा (मालिका)|शिवा]] | रात्री ९.३० |- | [[देवमाणूस - मधला अध्याय]] | रात्री १० |} = [[कलर्स मराठी]] = == ऑगस्ट २०२१ == {| class="wikitable" ! मालिका !! वेळ |- | [[राजा राणीची गं जोडी]] | संध्या. ७ वाजता |- | [[बाळूमामाच्या नावानं चांगभलं]] | संध्या. ७.३० वाजता |- | [[जय जय स्वामी समर्थ (मालिका)|जय जय स्वामी समर्थ]] | रात्री ८ वाजता |- | बायको अशी हव्वी | रात्री ८.३० वाजता |- | [[सुंदरा मनामध्ये भरली]] | रात्री ९ वाजता |- | [[जीव माझा गुंतला]] | रात्री ९.३० वाजता |} == ऑक्टोबर २०२१ == {| class="wikitable" ! मालिका !! वेळ |- | सोन्याची पावलं | संध्या. ६.३० वाजता |- | [[राजा राणीची गं जोडी]] | संध्या. ७ वाजता |- | [[बाळूमामाच्या नावानं चांगभलं]] | संध्या. ७.३० वाजता |- | [[जय जय स्वामी समर्थ (मालिका)|जय जय स्वामी समर्थ]] | रात्री ८ वाजता |- | [[जीव माझा गुंतला]] | रात्री ८.३० वाजता |- | [[सुंदरा मनामध्ये भरली]] | रात्री ९ वाजता |} == नोव्हें-डिसें २०२१ == {| class="wikitable" ! मालिका !! वेळ !! नोंदी |- | सोन्याची पावलं | संध्या. ६.३० वाजता | rowspan="6"| ७ नोव्हेंबर आणि २६ डिसेंबर सोडून |- | [[राजा राणीची गं जोडी]] | संध्या. ७ वाजता |- | [[बाळूमामाच्या नावानं चांगभलं]] | संध्या. ७.३० वाजता |- | [[जय जय स्वामी समर्थ (मालिका)|जय जय स्वामी समर्थ]] | रात्री ८ वाजता |- | [[जीव माझा गुंतला]] | रात्री ८.३० वाजता |- | [[सुंदरा मनामध्ये भरली]] | रात्री ९ वाजता |} == जाने-फेब्रु २०२२ == {| class="wikitable" ! मालिका !! वेळ !! नोंदी |- | सोन्याची पावलं | संध्या. ६.३० वाजता | rowspan="8"| २ जानेवारी आणि २७ फेब्रुवारी सोडून |- | [[राजा राणीची गं जोडी]] | संध्या. ७ वाजता |- | [[बाळूमामाच्या नावानं चांगभलं]] | संध्या. ७.३० वाजता |- | [[जय जय स्वामी समर्थ (मालिका)|जय जय स्वामी समर्थ]] | रात्री ८ वाजता |- | [[जीव माझा गुंतला]] | रात्री ८.३० वाजता |- | [[सुंदरा मनामध्ये भरली]] | रात्री ९ वाजता |- | तुझ्या रूपाचं चांदणं | रात्री ९.३० वाजता |- | आई मायेचं कवच | रात्री १० वाजता |} == जून-१७ जुलै २०२२ == {| class="wikitable" ! मालिका !! वेळ !! नोंदी |- | [[राजा राणीची गं जोडी]] | संध्या. ६.३० वाजता | rowspan="6"| |- | योगयोगेश्वर जय शंकर | संध्या. ७ वाजता |- | [[बाळूमामाच्या नावानं चांगभलं]] | संध्या. ७.३० वाजता |- | [[जय जय स्वामी समर्थ (मालिका)|जय जय स्वामी समर्थ]] | रात्री ८ वाजता |- | [[जीव माझा गुंतला]] | रात्री ८.३० वाजता |- | [[सुंदरा मनामध्ये भरली]] | रात्री ९ वाजता |- | [[भाग्य दिले तू मला]] | रात्री ९.३० वाजता | rowspan="3"| जुलै सोडून |- | आई मायेचं कवच | रात्री १० वाजता |- | लेक माझी दुर्गा | रात्री १०.३० वाजता |} == जून २०२३ == {| class="wikitable" ! मालिका !! वेळ |- | [[जीव माझा गुंतला]] | संध्या. ६.३० वाजता |- | योगयोगेश्वर जय शंकर | संध्या. ७ वाजता |- | [[बाळूमामाच्या नावानं चांगभलं]] | संध्या. ७.३० वाजता |- | [[जय जय स्वामी समर्थ (मालिका)|जय जय स्वामी समर्थ]] | रात्री ८ वाजता |- | [[काव्यांजली - सखी सावली]] | रात्री ८.३० वाजता |- | [[रमा राघव]] | रात्री ९ वाजता |- | [[भाग्य दिले तू मला]] | रात्री ९.३० वाजता |- | पिरतीचा वणवा उरी पेटला | रात्री १० वाजता |- | [[सुंदरा मनामध्ये भरली]] | रात्री १०.३० वाजता |} == जुलै-१३ ऑगस्ट २०२३ == {| class="wikitable" ! मालिका !! वेळ !! नोंदी |- | [[जीव माझा गुंतला]] | संध्या. ६.३० वाजता | rowspan="8"| ३० जुलै सोडून |- | योगयोगेश्वर जय शंकर | संध्या. ७ वाजता |- | [[बाळूमामाच्या नावानं चांगभलं]] | संध्या. ७.३० वाजता |- | [[जय जय स्वामी समर्थ (मालिका)|जय जय स्वामी समर्थ]] | रात्री ८ वाजता |- | [[काव्यांजली - सखी सावली]] | रात्री ८.३० वाजता |- | पिरतीचा वणवा उरी पेटला | रात्री १० वाजता |- | [[कस्तुरी (मालिका)|कस्तुरी]] | रात्री १०.३० वाजता |- | [[सुंदरा मनामध्ये भरली]] | रात्री ११ वाजता |} == ऑक्टोबर २०२३ == {| class="wikitable" ! मालिका !! वेळ !! नोंदी |- | सिंधुताई माझी माई | संध्या. ७ वाजता | rowspan="4"| १ ऑक्टोबर सोडून |- | [[बाळूमामाच्या नावानं चांगभलं]] | संध्या. ७.३० वाजता |- | [[जय जय स्वामी समर्थ (मालिका)|जय जय स्वामी समर्थ]] | रात्री ८ वाजता |- | [[काव्यांजली - सखी सावली]] | रात्री ८.३० वाजता |} == ८ एप्रिल ते ९ जून २०२४ == {| class="wikitable" ! मालिका !! वेळ !! नोंदी |- | इंद्रायणी | संध्या. ७ वाजता | rowspan="4"| ५ मे सोडून |- | [[बाळूमामाच्या नावानं चांगभलं]] | संध्या. ७.३० वाजता |- | [[जय जय स्वामी समर्थ (मालिका)|जय जय स्वामी समर्थ]] | रात्री ८ वाजता |- | [[काव्यांजली - सखी सावली]] / [[अबीर गुलाल (मालिका)|अबीर गुलाल]] | रात्री ८.३० वाजता |- | [[रमा राघव]] | रात्री ९ वाजता | फक्त १४ आणि २१ एप्रिल |- | पिरतीचा वणवा उरी पेटला | रात्री १० वाजता | १४, २१ एप्रिल आणि ५ मे सोडून |} == १० जून ते २८ जुलै २०२४ == {| class="wikitable" ! मालिका !! वेळ !! नोंदी |- | [[बाळूमामाच्या नावानं चांगभलं]] | संध्या. ६.३० वाजता | rowspan="5"| २१ जुलै सोडून |- | इंद्रायणी | संध्या. ७ वाजता |- | [[अंतरपाट (मालिका)|अंतरपाट]] | संध्या. ७.३० वाजता |- | [[जय जय स्वामी समर्थ (मालिका)|जय जय स्वामी समर्थ]] | रात्री ८ वाजता |- | [[अबीर गुलाल (मालिका)|अबीर गुलाल]] | रात्री ८.३० वाजता |- | पिरतीचा वणवा उरी पेटला | रात्री १० वाजता | २१ आणि २८ जुलै सोडून |} == २९ जुलै ते ५ ऑक्टोबर २०२४ == {| class="wikitable" ! मालिका !! वेळ |- | सुख कळले | संध्या. ६.३० वाजता |- | इंद्रायणी | संध्या. ७ वाजता |- | [[अंतरपाट (मालिका)|अंतरपाट]] / दुर्गा | संध्या. ७.३० वाजता |- | [[जय जय स्वामी समर्थ (मालिका)|जय जय स्वामी समर्थ]] | रात्री ८ वाजता |- | [[अबीर गुलाल (मालिका)|अबीर गुलाल]] | रात्री ८.३० वाजता |} == ७ ऑक्टोबर २०२४ ते ९ फेब्रुवारी २०२५ == {| class="wikitable" ! मालिका !! वेळ |- | इंद्रायणी | संध्या. ७ वाजता |- | दुर्गा / पिंगा गं पोरी पिंगा | संध्या. ७.३० वाजता |- | [[जय जय स्वामी समर्थ (मालिका)|जय जय स्वामी समर्थ]] | रात्री ८ वाजता |- | [[अबीर गुलाल (मालिका)|अबीर गुलाल]] / अशोक मा.मा. | रात्री ८.३० वाजता |- | आई तुळजाभवानी | रात्री ९ वाजता |- | लय आवडतेस तू मला | रात्री ९.३० वाजता |} == १३ एप्रिल ते २५ मे २०२५ == {| class="wikitable" ! मालिका !! वेळ !! नोंदी |- | इंद्रायणी | दुपारी १ आणि संध्या. ७ | rowspan="2"| |- | पिंगा गं पोरी पिंगा | दुपारी १.३० आणि संध्या. ७.३० |- | [[जय जय स्वामी समर्थ (मालिका)|जय जय स्वामी समर्थ]] | दुपारी २ आणि रात्री ८ | १८ मे सोडून |- | अशोक मा.मा. | दुपारी २.३० आणि रात्री ८.३० | |- | आई तुळजाभवानी | दुपारी ३ आणि रात्री ९ | १८ मे सोडून |- | लय आवडतेस तू मला | दुपारी ३.३० आणि रात्री ९.३० | |} = [[स्टार प्रवाह]] = == ऑगस्ट-सप्टेंबर २०१९ == {| class="wikitable" ! मालिका !! वेळ !! टिपा |- | विठूमाऊली | संध्या. ७ वाजता | rowspan="2"| ४ ऑगस्ट ते ८ सप्टेंबर |- | श्री गुरुदेव दत्त | संध्या. ७.३० वाजता |} == जाने-फेब्रुवारी २०२० == {| class="wikitable" ! मालिका !! वेळ !! टिपा |- | विठूमाऊली | संध्या. ७ वाजता | rowspan="4"| १९ जानेवारी ते ९ फेब्रुवारी |- | [[आई कुठे काय करते!]] | संध्या. ७.३० वाजता |- | प्रेमाचा गेम सेम टू सेम | रात्री ८ वाजता |- | मोलकरीण बाई | रात्री ८.३० वाजता |} == एप्रिल-मे २०२२ == {| class="wikitable" ! मालिका !! वेळ !! टिपा |- | [[स्वाभिमान - शोध अस्तित्वाचा]] | संध्या. ६.३० वाजता | rowspan="5"| ३ एप्रिल आणि १ मे सोडून |- | [[सहकुटुंब सहपरिवार]] | संध्या. ७ वाजता |- | [[आई कुठे काय करते!]] | संध्या. ७.३० वाजता |- | [[रंग माझा वेगळा]] | रात्री ८ वाजता |- | [[फुलाला सुगंध मातीचा]] | रात्री ८.३० वाजता |} == मार्च २०२५ == {| class="wikitable" ! मालिका !! वेळ !! टिपा |- | [[साधी माणसं]] | दुपारी १ वाजता | rowspan="4"| फक्त २३ आणि ३० मार्च |- | [[मुरांबा (मालिका)|मुरांबा]] | दुपारी १.३० वाजता |- | [[शुभविवाह (मालिका)|शुभविवाह]] | दुपारी २ वाजता |- | आई आणि बाबा रिटायर होत आहेत! | दुपारी २.३० वाजता |- | [[प्रेमाची गोष्ट]] | संध्या. ६.३० वाजता | rowspan="2"| १६ मार्च सोडून |- | लग्नानंतर होईलच प्रेम | संध्या. ७ वाजता |- | [[घरोघरी मातीच्या चुली (मालिका)|घरोघरी मातीच्या चुली]] | संध्या. ७.३० वाजता | rowspan="2"| |- | [[ठरलं तर मग!]] | रात्री ८.१५ वाजता |} == एप्रिल-मे २०२५ == {| class="wikitable" ! मालिका !! वेळ !! टिपा |- | [[प्रेमाची गोष्ट]] | दुपारी १ वाजता | rowspan="2"| १३ एप्रिल, १८ मे सोडून |- | [[मुरांबा (मालिका)|मुरांबा]] | दुपारी १.३० वाजता |- | [[शुभविवाह (मालिका)|शुभविवाह]] | दुपारी २ वाजता | १८ मे सोडून |- | आई आणि बाबा रिटायर होत आहेत! | दुपारी २.३० वाजता | १३ एप्रिल, १८ मे सोडून |- | [[साधी माणसं]] | संध्या. ६.३० वाजता | rowspan="5"| १८ मे सोडून |- | लग्नानंतर होईलच प्रेम | संध्या. ७ वाजता |- | [[घरोघरी मातीच्या चुली (मालिका)|घरोघरी मातीच्या चुली]] | संध्या. ७.३० वाजता |- | कोण होतीस तू, काय झालीस तू! | रात्री ८ वाजता |- | [[ठरलं तर मग!]] | रात्री ८.३० वाजता |- | येड लागलं प्रेमाचं | रात्री १० वाजता | २० एप्रिल सोडून |- | [[तू ही रे माझा मितवा]] | रात्री १०.३० वाजता | १८ मे सोडून |- | [[अबोली (मालिका)|अबोली]] | रात्री ११ वाजता | |} == जून २०२५ ते चालू == {| class="wikitable" ! मालिका !! वेळ |- | [[साधी माणसं]] | दुपारी १२ आणि संध्या. ६.३० |- | लग्नानंतर होईलच प्रेम | दुपारी १२.३० आणि संध्या. ७ |- | [[घरोघरी मातीच्या चुली (मालिका)|घरोघरी मातीच्या चुली]] | दुपारी १ आणि संध्या. ७.३० |- | कोण होतीस तू, काय झालीस तू! | दुपारी १.३० आणि रात्री ८ |- | [[ठरलं तर मग!]] | दुपारी २ आणि रात्री ८.३० |- | येड लागलं प्रेमाचं | दुपारी २.३० आणि रात्री १० |- | [[तू ही रे माझा मितवा]] | दुपारी ३ आणि रात्री १०.३० |- | [[अबोली (मालिका)|अबोली]] | दुपारी ३.३० आणि रात्री ११ |} [[वर्ग:झी मराठी]] [[वर्ग:कलर्स मराठी]] [[वर्ग:स्टार प्रवाह]] ectte9qn9751nikupr8lk0bcalw0r9g 0 281135 2580970 2475922 2025-06-19T02:52:35Z 2402:3A80:45FE:F975:B194:81FA:B543:1ACD 2580970 wikitext text/x-wiki {{माहितीचौकट भारतीय न्यायक्षेत्र |प्रकार=गाव |इतर_नाव= | स्थानिक_नाव ='''महाळुंगे''' | आकाशदेखावा = | आकाशदेखावा_शीर्षक = | शोधक_स्थान= right | अक्षांश = | रेखांश = | उंची = | राज्य_नाव = महाराष्ट्र |जवळचे_शहर= खेड | जिल्हा = [[पुणे जिल्हा]] |अधिकृत_भाषा=मराठी | नेता_पद =[[सरपंच]] | नेता_नाव = |लोकसंख्या_एकूण_संदर्भ=|लोकसंख्या_क्रमांक=| लोकसंख्या_वर्ष = २०११ | लोकसंख्या_एकूण = | लोकसंख्या_घनता = |लिंग_गुणोत्तर=|लोकसंख्या_मेट्रो=|लोकसंख्या_शहरी=| क्षेत्रफळ_आकारमान = | क्षेत्रफळ_एकूण = |पिन_कोड=| एसटीडी_कोड = | पिन कोड = | आरटीओ_कोड = एमएच/ |संकेतस्थळ= |कोरे_शीर्षक_१ =[[बोलीभाषा]] |कोरे_उत्तर_१ = | तळटिपा =}} '''महाळुंगे''' हे [[भारत|भारताच्या]] [[महाराष्ट्र राज्य |महाराष्ट्र राज्यातील]] [[पुणे जिल्हा|पुणे जिल्ह्यातील]] [[खेड तालुका|खेड तालुक्यातील]] एक गाव आहे. ==भौगोलिक स्थान== ==हवामान== येथे जून, जुलै, ऑगस्ट आणि सप्टेंबर महिन्यात भरपूर पाऊस पडतो.जानेवारी, फेब्रुवारी, मार्च, एप्रिल, मे, नोव्हेंबर आणि डिसेंबर या कालावधीत कोरडे हवामान असते.जुलै महिना हा सर्वात आर्द्र महिना असतो.मार्च हा सर्वात शीतल महिना असतो. वार्षिक पर्जन्यमान २,२६० मिमी असते. ==लोकजीवन== ==प्रेक्षणीय स्थळे== ==नागरी सुविधा== ==जवळपासची गावे निघोजे कुरुळी चाकण आंबेठाण वराळे == ==संदर्भ== #https://villageinfo.in/ #https://www.census2011.co.in/ #http://tourism.gov.in/ #https://www.incredibleindia.org/ #https://www.india.gov.in/topics/travel-tourism #https://www.mapsofindia.com/ #https://www.weather.gov/dvn/climategraphics?n=climategraphics #https://www.weather-atlas.com/en/india-climate [[वर्ग:खेड तालुक्यातील गावे]] [[वर्ग:पुणे जिल्ह्यातील गावे]] m1cy69z4j97tndl1wl9oomj73tx4hot 0 281778 2581058 2234466 2025-06-19T11:26:09Z 182.69.91.96 /* प्रेक्षणीय स्थळे */ 2581058 wikitext text/x-wiki {{माहितीचौकट भारतीय न्यायक्षेत्र |प्रकार=गाव |इतर_नाव= | स्थानिक_नाव ='''देऊळगावरसाळ''' | आकाशदेखावा = | आकाशदेखावा_शीर्षक = | शोधक_स्थान= right | अक्षांश = | रेखांश = | उंची = | राज्य_नाव = महाराष्ट्र |जवळचे_शहर= बारामती | जिल्हा = [[पुणे जिल्हा]] |अधिकृत_भाषा=मराठी | नेता_पद =[[सरपंच]] | नेता_नाव = |लोकसंख्या_एकूण_संदर्भ=|लोकसंख्या_क्रमांक=| लोकसंख्या_वर्ष = २०११ | लोकसंख्या_एकूण = | लोकसंख्या_घनता = |लिंग_गुणोत्तर=|लोकसंख्या_मेट्रो=|लोकसंख्या_शहरी=| क्षेत्रफळ_आकारमान = | क्षेत्रफळ_एकूण = |पिन_कोड=| एसटीडी_कोड = | पिन कोड = | आरटीओ_कोड = एमएच/ |संकेतस्थळ= |कोरे_शीर्षक_१ =[[बोलीभाषा]] |कोरे_उत्तर_१ = | तळटिपा =}} '''देऊळगावरसाळ''' हे [[भारत|भारताच्या]] [[महाराष्ट्र राज्य |महाराष्ट्र राज्यातील]] [[पुणे जिल्हा|पुणे जिल्ह्यातील]] [[बारामती तालुका|बारामती तालुक्यातील]] एक गाव आहे. ==भौगोलिक स्थान== ==हवामान== येथील सर्वसाधारण हवामान उष्ण व कोरडे आहे. हवामानातील बदलानुसार प्रत्येक वर्षात मुख्यतः तीन ऋतू असतात.मार्च ते मे पर्यंत उन्हाळा, जून ते ऑक्टोबर पर्यंत पावसाळा आणि नोव्हेंबर ते फेब्रुवारी पर्यंत हिवाळा असतो. तालुक्यातील वार्षिक सरासरी पर्जन्यमान ४६० मिमी पर्यंत असते. ==लोकजीवन== ==प्रेक्षणीय स्थळे: "'''korjai tempel, koreshwar tempel, Tukai tekadi, rasalwadi lake, Mahadev tempel, bhairavnath tempel,ganesh tempel,vitthal tempel'''"== ==नागरी सुविधा: PDCC bank, ST stand, Apale sarkar Kendra, Hospital, Medical,School,== ==जवळपासची गावे: Jalgaon,karkhel,kololi== ==संदर्भ== #https://villageinfo.in/ #https://www.census2011.co.in/ #http://tourism.gov.in/ #https://www.incredibleindia.org/ #https://www.india.gov.in/topics/travel-tourism #https://www.mapsofindia.com/ #https://www.weather.gov/dvn/climategraphics?n=climategraphics #https://www.weather-atlas.com/en/india-climate [[वर्ग:बारामती तालुक्यातील गावे]] [[वर्ग:पुणे जिल्ह्यातील गावे]] b0yowc95ewxxr4lmzl0vvouzq5s79vc 2581065 2581058 2025-06-19T11:41:39Z 182.69.91.96 /* प्रेक्षणीय स्थळे: "korjai tempel, koreshwar tempel, Tukai tekadi, rasalwadi lake, Mahadev tempel, bhairavnath tempel,ganesh tempel,vitthal tempel" */ 2581065 wikitext text/x-wiki {{माहितीचौकट भारतीय न्यायक्षेत्र |प्रकार=गाव |इतर_नाव= | स्थानिक_नाव ='''देऊळगावरसाळ''' | आकाशदेखावा = | आकाशदेखावा_शीर्षक = | शोधक_स्थान= right | अक्षांश = | रेखांश = | उंची = | राज्य_नाव = महाराष्ट्र |जवळचे_शहर= बारामती | जिल्हा = [[पुणे जिल्हा]] |अधिकृत_भाषा=मराठी | नेता_पद =[[सरपंच]] | नेता_नाव = |लोकसंख्या_एकूण_संदर्भ=|लोकसंख्या_क्रमांक=| लोकसंख्या_वर्ष = २०११ | लोकसंख्या_एकूण = | लोकसंख्या_घनता = |लिंग_गुणोत्तर=|लोकसंख्या_मेट्रो=|लोकसंख्या_शहरी=| क्षेत्रफळ_आकारमान = | क्षेत्रफळ_एकूण = |पिन_कोड=| एसटीडी_कोड = | पिन कोड = | आरटीओ_कोड = एमएच/ |संकेतस्थळ= |कोरे_शीर्षक_१ =[[बोलीभाषा]] |कोरे_उत्तर_१ = | तळटिपा =}} '''देऊळगावरसाळ''' हे [[भारत|भारताच्या]] [[महाराष्ट्र राज्य |महाराष्ट्र राज्यातील]] [[पुणे जिल्हा|पुणे जिल्ह्यातील]] [[बारामती तालुका|बारामती तालुक्यातील]] एक गाव आहे. =='''भौगोलिक स्थान'''== =='''हवामान'''== येथील सर्वसाधारण हवामान उष्ण व कोरडे आहे. हवामानातील बदलानुसार प्रत्येक वर्षात मुख्यतः तीन ऋतू असतात.मार्च ते मे पर्यंत उन्हाळा, जून ते ऑक्टोबर पर्यंत पावसाळा आणि नोव्हेंबर ते फेब्रुवारी पर्यंत हिवाळा असतो. तालुक्यातील वार्षिक सरासरी पर्जन्यमान ४६० मिमी पर्यंत असते. '''लोकजीवन:''' दर वर्षी वैशाख शुद्ध षष्टी आणि सप्तमी ला ग्रामदैवत भैरव नाथाची यात्रा भरते. गावात दर वर्षी विठ्ठल मंदिरात अखंड हरिनाम सप्ताह आणि ज्ञानेश्वरी पारायण चालू असते . '''प्रेक्षणीय स्थळे''': "''कोरजाई मंदिर , कोरेश्वर  मंदिर, तुकाई  मंदिर, रसाळवाडी  तळे  , महादेव  मंदिर, भैरवनाथ  मंदिर,गणेश मंदिर,विठ्ठल मंदिर''" '''नागरी सुविधा:''' PDCC बँक , ST स्टॅन्ड , आपले  सरकार  केंद्र ,हॉस्पिटल , मेडिकल ,शाळा '''जवळपासची गावे:''' जळगाव ,कारखेल ,कोलोली ==संदर्भ== #https://villageinfo.in/ #https://www.census2011.co.in/ #http://tourism.gov.in/ #https://www.incredibleindia.org/ #https://www.india.gov.in/topics/travel-tourism #https://www.mapsofindia.com/ #https://www.weather.gov/dvn/climategraphics?n=climategraphics #https://www.weather-atlas.com/en/india-climate [[वर्ग:बारामती तालुक्यातील गावे]] [[वर्ग:पुणे जिल्ह्यातील गावे]] o3bxaoyp13qbbfhr2l1o4wlb92p7iy1 0 293577 2580998 2263041 2025-06-19T05:52:48Z Khirid Harshad 138639 2580998 wikitext text/x-wiki {{माहितीचौकट दूरचित्रवाणी कार्यक्रम | कार्यक्रम = ऊन पाऊस | चित्र = Oon Paus.jpg | लोगो_चित्र_शीर्षक = | उपशीर्षक = | प्रकार = | निर्माता = | निर्मिती संस्था = | दिग्दर्शक = | क्रिएटीव्ह दिग्दर्शक = | सूत्रधार = | कलाकार = [[#कलाकार|खाली पहा]] | पंच = | आवाज = | अभिवाचक = | थीम संगीत संगीतकार = | शीर्षकगीत = | अंतिम संगीत = | संगीतकार = | देश = [[भारत]] | भाषा = [[मराठी भाषा|मराठी]] | वर्ष संख्या = | एपिसोड संख्या = ४२९ | कार्यकारी निर्माता = | सुपरवायझिंग निर्माता = | असोसिएट निर्माता = | सह निर्माता = | कथा संकलन = | संकलन = | स्थळ = | कॅमेरा = | चालण्याचा वेळ = सोमवार ते शुक्रवार रात्री ८.३० वाजता आणि दुपारी २ वाजता (पुनःप्रक्षेपण) | वाहिनी = [[झी मराठी]] | चित्र प्रकार = | ध्वनी प्रकार = | पहिला भाग = | प्रथम प्रसारण = २८ मार्च २००५ | शेवटचे प्रसारण = १७ नोव्हेंबर २००६ | आधी = [[या सुखांनो या]] | नंतर = [[वादळवाट]] | सारखे = }} '''ऊन पाऊस''' ही [[झी मराठी]] वाहिनीवर प्रसारित झालेली एक मालिका आहे. == कलाकार == * प्रिया मेंगळे * [[अनिकेत विश्वासराव]] * [[मकरंद अनासपुरे]] * [[स्मिता तळवलकर]] * [[सविता प्रभुणे]] * [[सविता मालपेकर]] * [[उदय टिकेकर]] * [[हर्षदा खानविलकर]] * [[नेहा जोशी]] * [[मोहन जोशी]] * [[सुहास जोशी]] * संयोगिता भावे * विनायक भावे * [[विद्याधर जोशी]] * अभिजीत केळकर == बाह्य दुवे == {{झी मराठी रात्री ८.३०च्या मालिका}} [[वर्ग:झी मराठी दूरचित्रवाहिनी मालिका]] [[वर्ग:मराठी दूरचित्रवाहिनी मालिका]] 9dwv8eor30ku8pgqkzninr663gj64at 0 293584 2580999 2506803 2025-06-19T05:53:33Z Khirid Harshad 138639 2580999 wikitext text/x-wiki {{माहितीचौकट दूरचित्रवाणी कार्यक्रम | कार्यक्रम = शुभं करोति | चित्र = Shubham Karoti.jpg | लोगो_चित्र_शीर्षक = | उपशीर्षक = | प्रकार = | निर्मिती संस्था = | दिग्दर्शक = | क्रिएटीव्ह दिग्दर्शक = | सूत्रधार = | कलाकार = [[#कलाकार|खाली पहा]] | पंच = | आवाज = | अभिवाचक = | थीम संगीत संगीतकार = | शीर्षकगीत = | अंतिम संगीत = | संगीतकार = | देश = [[भारत]] | भाषा = [[मराठी भाषा|मराठी]] | वर्ष संख्या = | एपिसोड संख्या = २५३ | कार्यकारी निर्माता = | निर्माता = | सुपरवायझिंग निर्माता = | असोसिएट निर्माता = | सह निर्माता = | कथा संकलन = | संकलन = | स्थळ = | कॅमेरा = | चालण्याचा वेळ = * सोमवार ते शनिवार रात्री ९ वाजता * सोमवार ते शुक्रवार रात्री १०.३० वाजता (२७ सप्टेंबरपासून) | वाहिनी = [[झी मराठी]] | चित्र प्रकार = | ध्वनी प्रकार = | पहिला भाग = | प्रथम प्रसारण = १ फेब्रुवारी २०१० | शेवटचे प्रसारण = ३ डिसेंबर २०१० | आधी = | नंतर = | सारखे = }} '''शुभं करोति''' ही [[झी मराठी]] वाहिनीवर प्रसारित झालेली एक मालिका आहे. == कलाकार == * [[प्रिया बापट]] * [[उमेश कामत]] * [[कुशल बद्रिके]] * [[अरुण नलावडे]] * [[राजन भिसे]] * [[आनंद अभ्यंकर]] * [[अतुल परचुरे]] * [[चिन्मय मांडलेकर]] * [[जयवंत वाडकर]] * [[अजय पूरकर]] * [[विद्या करंजीकर]] * [[अविनाश नारकर]] * [[मानसी मागीकर]] * [[अद्वैत दादरकर]] * [[वर्षा दांदळे]] * राधिका हर्षे * किर्ती पेंढारकर * आरती वडगबाळकर == टीआरपी == {| class="wikitable" style="text-align:center" ! rowspan="2" | आठवडा ! rowspan="2" | वर्ष ! rowspan="2" | TAM TVT ! colspan="2" | क्रमांक ! rowspan="2" | संदर्भ |- ! महाराष्ट्र/गोवा ! भारत |- |१४ ऑगस्ट २०१० |१ तासाचा विशेष भाग |०.७३ |२ |९१ |<ref>{{Cite web|title=Tvr Ratings from 08/08/2010 to 14/08/2010|archive-url=https://web.archive.org/web/20100826070933/http://www.indiantelevision.com:80/tvr/telemeter/telechanneltam.php?ch=Zee+Marathi&startperiod=08/08/2010&endperiod=14/08/2010|archive-date=2010-08-26|url=http://www.indiantelevision.com:80/tvr/telemeter/telechanneltam.php?ch=Zee+Marathi&startperiod=08/08/2010&endperiod=14/08/2010}}</ref> |} == नव्या वेळेत == {| class="wikitable sortable" ! क्र. !! दिनांक !! वार !! वेळ |- | १ || १ फेब्रुवारी – २५ सप्टेंबर २०१० || सोम-शनि || रात्री ९ |- | २ || २७ सप्टेंबर – ३ डिसेंबर २०१० || सोम-शुक्र || रात्री १०.३० |} == संदर्भ == {{संदर्भयादी}} == बाह्य दुवे == {{झी मराठी रात्री ९च्या मालिका}} {{झी मराठी रात्री १०.३०च्या मालिका}} [[वर्ग:मराठी दूरचित्रवाहिनी मालिका]] [[वर्ग:झी मराठी दूरचित्रवाहिनी मालिका]] 39i0wlpq7bmfzf171r5c4iopz43c9wf 0 294877 2580913 2580390 2025-06-18T13:46:15Z 103.51.72.168 2580913 wikitext text/x-wiki {{माहितीचौकट हिंदू मंदिर | name = श्री यमाई देवी (मुळपीठ) | image = Yamai.jpg | image_size = 200px | alt = Goddess of wealth and beauty | caption = }} शिव-पार्वती यांचे एकत्रित पुजले जाणारे रूप म्हणजे यमाई. शिवशक्तीस्वरुपिनी यमाई देवीला पार्वती मातेचा त्याचबरोबर [[रेणुका|रेणुकादेवीचा]] अवतार मानले जाते. महाराष्ट्रात व अन्य राज्यांत यमाई देवीची अनेक उपपीठे (मंदिरे) आहेत; परंतु महाराष्ट्रातील [[सातारा जिल्हा|सातारा]] जिल्ह्यातील [[खटाव तालुका|खटाव]] तालुक्यातील [[औंध (खटाव)|औंध]] गावच्या डोंगरावरती वसलेले हे मंदिर '''यमाई देवी'''चे मुळ उगमस्थान असल्याने या ठिकाणास मुळपीठ त्याचबरोबर देवीलाही यमाईदेवी व्यतिरिक्त मुळपीठदेवी म्हणून देखील ओळखले जाते.'''<ref name="झी">{{cite web|url=https://zeenews.india.com/spirituality/yamai-devi-legend-behind-the-goddess-and-her-temple-in-aundh-1996837.html|title=Yamai Devi: Legend behind the goddess and her temple in Aundh!|date=Apr 17, 2017|website=[[झी न्युज]]|url-status=live|archive-url=https://archive.today/20170421021737/https://zeenews.india.com/spirituality/yamai-devi-legend-behind-the-goddess-and-her-temple-in-aundh-1996837.html|archive-date=April 21, 2017|access-date=१४ नोव्हेंबर २०२१}}</ref>''' औंधासूर राक्षसाचा भक्तजणांवर चाललेला अन्याय दूर करण्यासाठी दख्खनचा राजा श्री [[ज्योतिबा मंदिर|जोतिबा]] दक्षिणेस(सध्याचे औंध) पर्वतावर चालून आले. परंतु त्यांची शक्ती या बलाढ्य राक्षसाच्या शक्ती पुढे कमी पडू लागली. दिव्यस्मरण करताच या असुराचा वध आदिशक्तीच्या हातून घडणार हे नाथांस उमगले. तेव्हा जोतिबांनी आदिमायेस "ये माई" अशी साद घातली. जोतिबांनी घातलेली साद ऐकताच आदिमाया आदिशक्ती रेणुका मातेने यमाईदेवीचा अवतार धारण केला. आयुधे हातात घेऊन प्रकट झालेली भवानीमाता पाहून सर्वांचे डोळे दिपून गेले. देवीच्या हातात खड्ग, त्रिशूल, धनुष्य होते. पाठीवर बाणांनी भरलेला भात प्रत्येक टोकदार बाण असुराच्या रक्तासाठी तहानेने व्याकूळ झालेला. आग ओकणारे जगदंबेचे डोळे असुरांना शोधात होते. औंधसूराचे आणि देवीचे निकराचे तुंबळ युद्ध झाले. देवी प्रचंड क्रोधीत झाली होती. तिने उचललेला निर्वाणीचा शेवटचा बाण सळसळत औंधासुराजवळ गेला व क्षणात त्याने धड आणि डोके वेगळे केले. अशाप्रकारे मुळमाया यमाई देवीने औंधसूराचा वध केला आणि जनतेस भयमुक्त केले. टेकडीच्या पायथ्यापासून सुरू होणाऱ्या पायऱ्या वापरून किंवा ऐवजी घाटाचा रस्ता वापरून कारने टेकडीच्या माथ्यावर पोहोचता येते. आता रस्त्यांची स्थिती पहिल्या पेक्षा चांगली सुधारल्याने वाहने वरपर्यंत पोहोचू शकतात. वरच्या बाजूला पार्किंग उपलब्ध आहे. काळ्या पाषाणातील यमाई देवीची बैठी मूर्ती जवळपास दोन मीटर उंच असून, पायाची मांडी अढी घालून बसलेल्या स्थितीत आहे. हे मंदिर मोठ्या संख्येने मराठी कुटुंबांचे कुळ-दैवत आहे. मंदिराच्या शिखरावर विविध हिंदू देवतांच्या प्रतिमा आणि मूर्ती आहेत. हे शहर आणि मंदिर अनेक शतकांपासून चालुक्य,यादव ,भोसले जगदाळे या शासकांशी गुरवघराणे कुंटूण्बाशी संबंधित आहे.अलीकडेच लोकवर्गनीतून देवीस या सोन्याचा कलश स्थापित केला आहे. टेकडीवरील मंदिरा व्यतिरिक्त यमाई देवीचं आणखी एक मंदिर खाली गावात आहे.<ref name=झी/><ref>{{cite book|last1=Pant|first1=Apa|title=A moment in time|year=1974|publisher=Orient Longman|location=Bombay Calcutta Madras New Delhi|pages=20|isbn=9780340147900|url=https://books.google.com/books?id=BpqYPSwKD2gC&q=temple&pg=PA7|access-date=१४ नोव्हेंबर २०२१}}{{मृत दुवा|date=January 2023 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref> == पौराणिक इतिहास == औंध हे श्रीमंत पंडित पंतप्रतिनिधी यांच्या संस्थानाचे मुख्य ठिकाण होते. त्या आगोदर औंधला जसा पौराणिक इतिहास आहे तसा मध्य युगीन इतिहासाच्या पाऊल खुणा पाहवयास मिळतात. त्याचा पुरावा म्हणजे औंध गावच्या नैऋत्य दिशेस एका लहानश्या टेकडीवर श्रीमूळपीठ देवीचे जागृत स्थान आहे. शिवाय गावात पद्माळें, नागाळें व विशाळें हि तीन तळी अस्तित्वात होती, त्यापैकी विशाळे हे तळे बुझलेले आहे. व उर्वरित दोन तळी अस्तित्वात आहेत. इ.स. १००० ते ११५० पर्यंत औंध वरती देवगिरीच्या यादवांचा अंमल होता. सोळाव्या - सतराव्या शतकात आदिलशाहीचा अंमल कऱ्हाड, सातारा, करवीर या प्रांतावर होता. याच काळात मसूर व औंध या दोन परगण्यांची देशमुखी मसूरचे जगदाळे - पाटील यांच्याकडे होती. औंध परगण्यांत तेव्हा २७ गावे होती. तद्नंतर रक्ताजी रुपजी यांच्याकडे देशमुखी गेल्याचे उल्लेख आढळतात. १६ शतकात शिवाजींनी बादशाही विरुध्द अभारलेल्या बंडा मुळे त्रस्त झालेल्या आदिलशाहीने महाराष्ट्र मराठी संस्कृती राज्य धुळीत मिळवण्याचा चंग बांधला होता. तेव्हा अफजल खानाने तुळजापूर व पंढरपूर हि ठिकाणे फोडल्यावर औंधकडे मोर्चा वळवला. तेव्हा औंधच्या पुजाऱ्यांनी श्रीयमाई देवीला लहानश्या देवळात बंध करून टाकले व तिच्या देवळाला मास्जिदीचे रूप दिले. तेव्हापासून यमाईच्या पुजाऱ्यांपैकी एका शाखेस (फकीर) पुजारी असे म्हणतात. यावेळी औंध गावातील यमाई मंदिरासमोर असलेली महाराष्ट्रातील किंबहुना देशातील सर्वात उंच सुमारे ६५ फुट उंच असलेल्या दीपमाळेचे सौंदर्य व भव्यता पाहून हिंदू मंदिरे धुळीस मिळवणार्या खुद्द अफजलखानाची देखील तिला हात लावायची हिम्मत झाली नाही; अशी बॉम्बे गॅझेट मध्ये नोंद आहे. इ.स. १७०१ ते १८०६ पर्यंत परशुराम पंतप्रतिनिधी औंधच्या गादीवर राज्य करीत होते. १८०६ साली पेशवाई जप्त झाल्यानंतरच्या १८११ चा कालावधी वागळ्यास सर्वकाळ पंतप्रतिनिधींचा अंमल चालू राहिला. == श्री भवानी संग्रहालय == मंदिर संकुलात औंधच्या महाराजांच्या आपल्या खाजगी संग्रहातून स्थापन केलेले श्री भवानी संग्रहालय देखील आहे. संग्रहालयाची इमारत मंदिराच्या टेकडीच्या मध्यभागी वसलेली आहे. अभ्यागत पायऱ्या आणि रस्त्याने संग्रहालयापर्यंत पोहोचू शकतात. संग्रहालयात एकोणिसाव्या आणि विसाव्या शतकातील प्रसिद्ध भारतीय कलाकार जसे की एमव्ही धुरंधर, बाबुराव पेंटर, माधव सातवळेकर आणि राजा रवि वर्मा तसेच ब्रिटिश कलाकार हेन्री मूर यांच्या प्रसिद्ध मदर आणि चाइल्ड स्टोन स्ट्रक्चरची चित्रे देखील आहेत.<ref>{{cite web|url=http://www.indiaart.com/Articles-and-Features/Articles-on-M-V-Dhurandhar-by-Nalini-Bhagwat/Articles-on-M-V-Dhurandhar-by-Nalini-Bhagwat.asp|title=M. V. Dhurandhar|last1=Bhagwat.|first1=Nalini|website=indiaart.com|access-date=१४ नोव्हेंबर २०२१}}</ref><ref>{{cite book|url=https://books.google.com/books?id=McSbSMhArFgC&q=Madhav+Satwalekar&pg=PA1|title=A History of Indian Painting: The modern period|last1=Chaitanya|first1=Krishna|date=1994|publisher=Abhinav Publications|isbn=81-7017-310-8|location=New Delhi|pages=273–274}}</ref><ref>{{cite web|url=http://www.thefreelibrary.com/Shivaji+designs+for+stained-glass+windows%3A+the+art+of+Ervin+Bossanyi.-a0253862098|title=Shivaji designs for stained-glass windows: the art of Ervin Bossanyi. - Free Online Library|publisher=Thefreelibrary.com|access-date=2013-05-09}}</ref> == श्री यमाई देवीची महाराष्ट्र राज्यातील प्रमुख बारा पीठे == दैत्यसंहारासाठी व भक्तकल्याणासाठी यमाई देवीची अनेक ठिकाणी उपपीठे निर्माण झालेली आहेत व ती मुळपीठाइतकीच पूजनीय मानली जातात. त्यातील बारा प्रमुख मुळपीठ व उपपीठे खालीलप्रमाणे : '''१. मुळपीठ (उगमस्थान) : श्री यमाई देवी देवस्थान, औंध (मुळपीठ), ता. खटाव, जि. सातारा.''' * '''श्री यमाई देवीची प्रमुख उपपीठे :-''' '''२.''' श्री जगदंबा यमाई देवी देवस्थान, श्री क्षेत्र [[राशिन]], ता. कर्जत, जि. अहमदनगर '''३.''' श्री यमाई देवी देवस्थान, श्री क्षेत्र [[ज्योतिबाचा डोंगर|जोतिबा डोंगर]] (वाडी रत्‍नागिरी), ता.पन्हाळा, जि. कोल्हापूर '''४.''' श्री यमाई देवी देवस्थान, श्री क्षेत्र [[मार्डी]], ता. उत्तर सोलापूर, जि. सोलापूर '''५.''' श्री यमाई देवी देवस्थान, श्री क्षेत्र [[कन्हेरसर]], ता. खेड, जि. पुणे '''६'''. श्री यमाई देवी देवस्थान, श्री क्षेत्र [[शिवरी]], ता. पुरंदर, जि. पुणे '''७.''' श्री यमाई देवी देवस्थान, श्री क्षेत्र [[कवठे यमाई]], ता. शिरूर, जि. पुणे '''८.''' श्री साखरगडनिवासिनी अंबाबाई - यमाई देवी देवस्थान, श्री क्षेत्र [[किन्हई]], ता. कोरेगाव, जि. सातारा '''९.''' श्री यमाई देवी देवस्थान, श्री क्षेत्र हिंगणगाव, ता. परंडा, जि. धाराशिव '''१०.''' श्री यमाई देवी देवस्थान, श्री क्षेत्र [[हिप्परगाराव]], ता. उमरगा, जि. धाराशिव '''११.''' श्री यमाई देवी देवस्थान, श्री क्षेत्र [[महाळुंग (माळशिरस)|महाळुंग]], ता. माळशिरस, जि. सोलापूर '''१२.''' श्री यमाई देवी देवस्थान, श्री क्षेत्र कोरेगाव, ता. बार्शी, जि. सोलापूर == श्री यमाई देवीची अन्य प्रसिद्ध मंदिरे == # श्री क्षेत्र बिटले, ता. मोहोळ, जि. सोलापूर # श्री क्षेत्र मालेगाव खुर्द, ता. मावळ, जि. पुणे # श्री क्षेत्र राजुरी, ता. परांडा, जि. धाराशिव # श्री क्षेत्र टाकळी, ता. धाराशिव, जि. धाराशिव # श्री क्षेत्र जातेगांव, ता. गेवराई, जि. बीड # श्री क्षेत्र [[तुळजापूर]], ता. तुळजापूर, जि. धाराशिव -  ''महाराष्ट्राची कुलस्वामिनी आई [[तुळजाभवानी मंदिर|तुळजाभवानी]] मंदिर परिसरात देखील श्री यमाई देवीचे जागृत स्थान आहे. यमाई देवीला तुळजाभवानीची मोठी बहीण मानली जाते. त्यामुळे बरेच भाविक तुळजाभवानी दर्शनानंतर जवळच असलेल्या मार्डी किंवा मुळपीठ म्हणजेच औंधच्या यमाई देवीचे दर्शन घेण्याची प्रथा आज देखील पाळतात.'' # श्री क्षेत्र सांगोला, ता. सांगोला, जि. सोलापूर ([[अंबिका मंदिर (सांगोला)|अंबिका मंदिर]]) - ''अंबिका मंदिर हे [[सोलापूर|सोलापूरच्या]] [[सांगोला]] शहरातील हिंदू मंदिर आहे. हे मंदिर १४ व्या शतकातील आहे असे सांगितले जाते. एकाच सिंहासनावर अंबिका माता, तुकाई ([[तुळजाभवानी]]) आणि [[औंध|औंधची]] [[यमाई देवी मंदिर, औंध|यमाईदेवी]] येथे विराजमान आहे. मूळ अंबिका माता ग्रामदैवत असून त्यानंतर तत्कालीन मराठा साम्राज्य असताना महाराष्ट्राची कुलस्वामिनी म्हणून तुकाई अर्थात तुळजाभवानीची स्थापना करण्यात आली व पेशवे साम्राज्यात पेशवे घराण्याची कुलस्वामिनी औंधनिवासिनी यमाई देवीची स्थापना करण्यात आली. एकाच सिंहासनावर अंबिका, तुकाई आणि यमाई देवी विराजित असल्याने; या क्षेत्रास विशेष धार्मिक महत्त्व प्राप्त झालेले आहे. सांगोला शहराचे हे ग्रामदैवत आहे.'' # श्री क्षेत्र कुळधरण, ता. कर्जत, जि. अहमदनगर # श्री क्षेत्र [[पंढरपूर]], ता. पंढरपूर, जि. सोलापूर (श्री यमाई - तुकाई देवस्थान) # श्री क्षेत्र केरळ, ता. पाटण, जि. सातारा # श्री क्षेत्र अतीत, ता. सातारा, जि. सातारा # श्री क्षेत्र कोरफळे, ता. बार्शी, जि. सोलापूर # श्री क्षेत्र सनपाने, ता. जावळी, जि. सातारा # श्री क्षेत्र कोनवडे, ता. भुदरगड, जि. कोल्हापूर # श्री क्षेत्र इंदापूर, ता. इंदापूर, जि. पुणे (श्री यमाई देवी मंदिर मठ) # श्री क्षेत्र न्हावी, ता.भोर, जि. पुणे == संदर्भ आणि नोंदी == {{संदर्भयादी}} [[वर्ग:सातारा जिल्हा]] [[वर्ग:हिंदू मंदिरे]] [[वर्ग:महाराष्ट्रातील तीर्थक्षेत्रे]] [[वर्ग:हिंदू दैवते]] m5vxh62rs5iy4lzt2lhuakrjpmo2ghk 2580914 2580913 2025-06-18T13:48:07Z 103.51.72.168 /* पौराणिक इतिहास */ 2580914 wikitext text/x-wiki {{माहितीचौकट हिंदू मंदिर | name = श्री यमाई देवी (मुळपीठ) | image = Yamai.jpg | image_size = 200px | alt = Goddess of wealth and beauty | caption = }} शिव-पार्वती यांचे एकत्रित पुजले जाणारे रूप म्हणजे यमाई. शिवशक्तीस्वरुपिनी यमाई देवीला पार्वती मातेचा त्याचबरोबर [[रेणुका|रेणुकादेवीचा]] अवतार मानले जाते. महाराष्ट्रात व अन्य राज्यांत यमाई देवीची अनेक उपपीठे (मंदिरे) आहेत; परंतु महाराष्ट्रातील [[सातारा जिल्हा|सातारा]] जिल्ह्यातील [[खटाव तालुका|खटाव]] तालुक्यातील [[औंध (खटाव)|औंध]] गावच्या डोंगरावरती वसलेले हे मंदिर '''यमाई देवी'''चे मुळ उगमस्थान असल्याने या ठिकाणास मुळपीठ त्याचबरोबर देवीलाही यमाईदेवी व्यतिरिक्त मुळपीठदेवी म्हणून देखील ओळखले जाते.'''<ref name="झी">{{cite web|url=https://zeenews.india.com/spirituality/yamai-devi-legend-behind-the-goddess-and-her-temple-in-aundh-1996837.html|title=Yamai Devi: Legend behind the goddess and her temple in Aundh!|date=Apr 17, 2017|website=[[झी न्युज]]|url-status=live|archive-url=https://archive.today/20170421021737/https://zeenews.india.com/spirituality/yamai-devi-legend-behind-the-goddess-and-her-temple-in-aundh-1996837.html|archive-date=April 21, 2017|access-date=१४ नोव्हेंबर २०२१}}</ref>''' औंधासूर राक्षसाचा भक्तजणांवर चाललेला अन्याय दूर करण्यासाठी दख्खनचा राजा श्री [[ज्योतिबा मंदिर|जोतिबा]] दक्षिणेस(सध्याचे औंध) पर्वतावर चालून आले. परंतु त्यांची शक्ती या बलाढ्य राक्षसाच्या शक्ती पुढे कमी पडू लागली. दिव्यस्मरण करताच या असुराचा वध आदिशक्तीच्या हातून घडणार हे नाथांस उमगले. तेव्हा जोतिबांनी आदिमायेस "ये माई" अशी साद घातली. जोतिबांनी घातलेली साद ऐकताच आदिमाया आदिशक्ती रेणुका मातेने यमाईदेवीचा अवतार धारण केला. आयुधे हातात घेऊन प्रकट झालेली भवानीमाता पाहून सर्वांचे डोळे दिपून गेले. देवीच्या हातात खड्ग, त्रिशूल, धनुष्य होते. पाठीवर बाणांनी भरलेला भात प्रत्येक टोकदार बाण असुराच्या रक्तासाठी तहानेने व्याकूळ झालेला. आग ओकणारे जगदंबेचे डोळे असुरांना शोधात होते. औंधसूराचे आणि देवीचे निकराचे तुंबळ युद्ध झाले. देवी प्रचंड क्रोधीत झाली होती. तिने उचललेला निर्वाणीचा शेवटचा बाण सळसळत औंधासुराजवळ गेला व क्षणात त्याने धड आणि डोके वेगळे केले. अशाप्रकारे मुळमाया यमाई देवीने औंधसूराचा वध केला आणि जनतेस भयमुक्त केले. टेकडीच्या पायथ्यापासून सुरू होणाऱ्या पायऱ्या वापरून किंवा ऐवजी घाटाचा रस्ता वापरून कारने टेकडीच्या माथ्यावर पोहोचता येते. आता रस्त्यांची स्थिती पहिल्या पेक्षा चांगली सुधारल्याने वाहने वरपर्यंत पोहोचू शकतात. वरच्या बाजूला पार्किंग उपलब्ध आहे. काळ्या पाषाणातील यमाई देवीची बैठी मूर्ती जवळपास दोन मीटर उंच असून, पायाची मांडी अढी घालून बसलेल्या स्थितीत आहे. हे मंदिर मोठ्या संख्येने मराठी कुटुंबांचे कुळ-दैवत आहे. मंदिराच्या शिखरावर विविध हिंदू देवतांच्या प्रतिमा आणि मूर्ती आहेत. हे शहर आणि मंदिर अनेक शतकांपासून चालुक्य,यादव ,भोसले जगदाळे या शासकांशी गुरवघराणे कुंटूण्बाशी संबंधित आहे.अलीकडेच लोकवर्गनीतून देवीस या सोन्याचा कलश स्थापित केला आहे. टेकडीवरील मंदिरा व्यतिरिक्त यमाई देवीचं आणखी एक मंदिर खाली गावात आहे.<ref name=झी/><ref>{{cite book|last1=Pant|first1=Apa|title=A moment in time|year=1974|publisher=Orient Longman|location=Bombay Calcutta Madras New Delhi|pages=20|isbn=9780340147900|url=https://books.google.com/books?id=BpqYPSwKD2gC&q=temple&pg=PA7|access-date=१४ नोव्हेंबर २०२१}}{{मृत दुवा|date=January 2023 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref> == पौराणिक इतिहास == औंध हे श्रीमंत पंडित पंतप्रतिनिधी यांच्या संस्थानाचे मुख्य ठिकाण होते. त्या आगोदर औंधला जसा पौराणिक इतिहास आहे तसा मध्य युगीन इतिहासाच्या पाऊल खुणा पाहवयास मिळतात. त्याचा पुरावा म्हणजे औंध गावच्या नैऋत्य दिशेस एका लहानश्या टेकडीवर श्रीमूळपीठ देवीचे जागृत स्थान आहे. शिवाय गावात पद्माळें, नागाळें व विशाळें हि तीन तळी अस्तित्वात होती, त्यापैकी विशाळे हे तळे बुझलेले आहे. व उर्वरित दोन तळी अस्तित्वात आहेत. इ.स. १००० ते ११५० पर्यंत औंध वरती देवगिरीच्या यादवांचा अंमल होता. सोळाव्या - सतराव्या शतकात आदिलशाहीचा अंमल कऱ्हाड, सातारा, करवीर या प्रांतावर होता. याच काळात मसूर व औंध या दोन परगण्यांची देशमुखी मसूरचे जगदाळे - पाटील यांच्याकडे होती. औंध परगण्यांत तेव्हा २७ गावे होती. तद्नंतर रक्ताजी रुपजी यांच्याकडे देशमुखी गेल्याचे उल्लेख आढळतात. १६ शतकात [[छत्रपती शिवाजी महाराज|छत्रपती शिवाजी महाराजांनी]] बादशाही विरुध्द अभारलेल्या बंडा मुळे त्रस्त झालेल्या आदिलशाहीने महाराष्ट्र मराठी संस्कृती राज्य धुळीत मिळवण्याचा चंग बांधला होता. तेव्हा अफजल खानाने तुळजापूर व पंढरपूर हि ठिकाणे फोडल्यावर औंधकडे मोर्चा वळवला. तेव्हा औंधच्या पुजाऱ्यांनी श्रीयमाई देवीला लहानश्या देवळात बंध करून टाकले व तिच्या देवळाला मास्जिदीचे रूप दिले. तेव्हापासून यमाईच्या पुजाऱ्यांपैकी एका शाखेस (फकीर) पुजारी असे म्हणतात. यावेळी औंध गावातील यमाई मंदिरासमोर असलेली महाराष्ट्रातील किंबहुना देशातील सर्वात उंच सुमारे ६५ फुट उंच असलेल्या दीपमाळेचे सौंदर्य व भव्यता पाहून हिंदू मंदिरे धुळीस मिळवणार्या खुद्द अफजलखानाची देखील तिला हात लावायची हिम्मत झाली नाही; अशी बॉम्बे गॅझेट मध्ये नोंद आहे. इ.स. १७०१ ते १८०६ पर्यंत परशुराम पंतप्रतिनिधी औंधच्या गादीवर राज्य करीत होते. १८०६ साली पेशवाई जप्त झाल्यानंतरच्या १८११ चा कालावधी वागळ्यास सर्वकाळ पंतप्रतिनिधींचा अंमल चालू राहिला. == श्री भवानी संग्रहालय == मंदिर संकुलात औंधच्या महाराजांच्या आपल्या खाजगी संग्रहातून स्थापन केलेले श्री भवानी संग्रहालय देखील आहे. संग्रहालयाची इमारत मंदिराच्या टेकडीच्या मध्यभागी वसलेली आहे. अभ्यागत पायऱ्या आणि रस्त्याने संग्रहालयापर्यंत पोहोचू शकतात. संग्रहालयात एकोणिसाव्या आणि विसाव्या शतकातील प्रसिद्ध भारतीय कलाकार जसे की एमव्ही धुरंधर, बाबुराव पेंटर, माधव सातवळेकर आणि राजा रवि वर्मा तसेच ब्रिटिश कलाकार हेन्री मूर यांच्या प्रसिद्ध मदर आणि चाइल्ड स्टोन स्ट्रक्चरची चित्रे देखील आहेत.<ref>{{cite web|url=http://www.indiaart.com/Articles-and-Features/Articles-on-M-V-Dhurandhar-by-Nalini-Bhagwat/Articles-on-M-V-Dhurandhar-by-Nalini-Bhagwat.asp|title=M. V. Dhurandhar|last1=Bhagwat.|first1=Nalini|website=indiaart.com|access-date=१४ नोव्हेंबर २०२१}}</ref><ref>{{cite book|url=https://books.google.com/books?id=McSbSMhArFgC&q=Madhav+Satwalekar&pg=PA1|title=A History of Indian Painting: The modern period|last1=Chaitanya|first1=Krishna|date=1994|publisher=Abhinav Publications|isbn=81-7017-310-8|location=New Delhi|pages=273–274}}</ref><ref>{{cite web|url=http://www.thefreelibrary.com/Shivaji+designs+for+stained-glass+windows%3A+the+art+of+Ervin+Bossanyi.-a0253862098|title=Shivaji designs for stained-glass windows: the art of Ervin Bossanyi. - Free Online Library|publisher=Thefreelibrary.com|access-date=2013-05-09}}</ref> == श्री यमाई देवीची महाराष्ट्र राज्यातील प्रमुख बारा पीठे == दैत्यसंहारासाठी व भक्तकल्याणासाठी यमाई देवीची अनेक ठिकाणी उपपीठे निर्माण झालेली आहेत व ती मुळपीठाइतकीच पूजनीय मानली जातात. त्यातील बारा प्रमुख मुळपीठ व उपपीठे खालीलप्रमाणे : '''१. मुळपीठ (उगमस्थान) : श्री यमाई देवी देवस्थान, औंध (मुळपीठ), ता. खटाव, जि. सातारा.''' * '''श्री यमाई देवीची प्रमुख उपपीठे :-''' '''२.''' श्री जगदंबा यमाई देवी देवस्थान, श्री क्षेत्र [[राशिन]], ता. कर्जत, जि. अहमदनगर '''३.''' श्री यमाई देवी देवस्थान, श्री क्षेत्र [[ज्योतिबाचा डोंगर|जोतिबा डोंगर]] (वाडी रत्‍नागिरी), ता.पन्हाळा, जि. कोल्हापूर '''४.''' श्री यमाई देवी देवस्थान, श्री क्षेत्र [[मार्डी]], ता. उत्तर सोलापूर, जि. सोलापूर '''५.''' श्री यमाई देवी देवस्थान, श्री क्षेत्र [[कन्हेरसर]], ता. खेड, जि. पुणे '''६'''. श्री यमाई देवी देवस्थान, श्री क्षेत्र [[शिवरी]], ता. पुरंदर, जि. पुणे '''७.''' श्री यमाई देवी देवस्थान, श्री क्षेत्र [[कवठे यमाई]], ता. शिरूर, जि. पुणे '''८.''' श्री साखरगडनिवासिनी अंबाबाई - यमाई देवी देवस्थान, श्री क्षेत्र [[किन्हई]], ता. कोरेगाव, जि. सातारा '''९.''' श्री यमाई देवी देवस्थान, श्री क्षेत्र हिंगणगाव, ता. परंडा, जि. धाराशिव '''१०.''' श्री यमाई देवी देवस्थान, श्री क्षेत्र [[हिप्परगाराव]], ता. उमरगा, जि. धाराशिव '''११.''' श्री यमाई देवी देवस्थान, श्री क्षेत्र [[महाळुंग (माळशिरस)|महाळुंग]], ता. माळशिरस, जि. सोलापूर '''१२.''' श्री यमाई देवी देवस्थान, श्री क्षेत्र कोरेगाव, ता. बार्शी, जि. सोलापूर == श्री यमाई देवीची अन्य प्रसिद्ध मंदिरे == # श्री क्षेत्र बिटले, ता. मोहोळ, जि. सोलापूर # श्री क्षेत्र मालेगाव खुर्द, ता. मावळ, जि. पुणे # श्री क्षेत्र राजुरी, ता. परांडा, जि. धाराशिव # श्री क्षेत्र टाकळी, ता. धाराशिव, जि. धाराशिव # श्री क्षेत्र जातेगांव, ता. गेवराई, जि. बीड # श्री क्षेत्र [[तुळजापूर]], ता. तुळजापूर, जि. धाराशिव -  ''महाराष्ट्राची कुलस्वामिनी आई [[तुळजाभवानी मंदिर|तुळजाभवानी]] मंदिर परिसरात देखील श्री यमाई देवीचे जागृत स्थान आहे. यमाई देवीला तुळजाभवानीची मोठी बहीण मानली जाते. त्यामुळे बरेच भाविक तुळजाभवानी दर्शनानंतर जवळच असलेल्या मार्डी किंवा मुळपीठ म्हणजेच औंधच्या यमाई देवीचे दर्शन घेण्याची प्रथा आज देखील पाळतात.'' # श्री क्षेत्र सांगोला, ता. सांगोला, जि. सोलापूर ([[अंबिका मंदिर (सांगोला)|अंबिका मंदिर]]) - ''अंबिका मंदिर हे [[सोलापूर|सोलापूरच्या]] [[सांगोला]] शहरातील हिंदू मंदिर आहे. हे मंदिर १४ व्या शतकातील आहे असे सांगितले जाते. एकाच सिंहासनावर अंबिका माता, तुकाई ([[तुळजाभवानी]]) आणि [[औंध|औंधची]] [[यमाई देवी मंदिर, औंध|यमाईदेवी]] येथे विराजमान आहे. मूळ अंबिका माता ग्रामदैवत असून त्यानंतर तत्कालीन मराठा साम्राज्य असताना महाराष्ट्राची कुलस्वामिनी म्हणून तुकाई अर्थात तुळजाभवानीची स्थापना करण्यात आली व पेशवे साम्राज्यात पेशवे घराण्याची कुलस्वामिनी औंधनिवासिनी यमाई देवीची स्थापना करण्यात आली. एकाच सिंहासनावर अंबिका, तुकाई आणि यमाई देवी विराजित असल्याने; या क्षेत्रास विशेष धार्मिक महत्त्व प्राप्त झालेले आहे. सांगोला शहराचे हे ग्रामदैवत आहे.'' # श्री क्षेत्र कुळधरण, ता. कर्जत, जि. अहमदनगर # श्री क्षेत्र [[पंढरपूर]], ता. पंढरपूर, जि. सोलापूर (श्री यमाई - तुकाई देवस्थान) # श्री क्षेत्र केरळ, ता. पाटण, जि. सातारा # श्री क्षेत्र अतीत, ता. सातारा, जि. सातारा # श्री क्षेत्र कोरफळे, ता. बार्शी, जि. सोलापूर # श्री क्षेत्र सनपाने, ता. जावळी, जि. सातारा # श्री क्षेत्र कोनवडे, ता. भुदरगड, जि. कोल्हापूर # श्री क्षेत्र इंदापूर, ता. इंदापूर, जि. पुणे (श्री यमाई देवी मंदिर मठ) # श्री क्षेत्र न्हावी, ता.भोर, जि. पुणे == संदर्भ आणि नोंदी == {{संदर्भयादी}} [[वर्ग:सातारा जिल्हा]] [[वर्ग:हिंदू मंदिरे]] [[वर्ग:महाराष्ट्रातील तीर्थक्षेत्रे]] [[वर्ग:हिंदू दैवते]] 4hu6hai19zlltgkho05j56fhyk2zb8h 2581032 2580914 2025-06-19T09:23:15Z KiranBOT II 140753 शुद्धलेखन ([[सदस्य:KiranBOT II/typos#गट १|अधिक माहिती]]); शुद्धलेखन — ([[सदस्य:KiranBOT II/typos#नियम १७|शुद्धलेखनाचा नियम १७]]); शुद्धलेखन — योग्य रकार ([[सदस्य:KiranBOT II/typos#योग्य रकार|अधिक माहिती]]) 2581032 wikitext text/x-wiki {{माहितीचौकट हिंदू मंदिर | name = श्री यमाई देवी (मुळपीठ) | image = Yamai.jpg | image_size = 200px | alt = Goddess of wealth and beauty | caption = }} शिव-पार्वती यांचे एकत्रित पुजले जाणारे रूप म्हणजे यमाई. शिवशक्तीस्वरुपिनी यमाई देवीला पार्वती मातेचा त्याचबरोबर [[रेणुका|रेणुकादेवीचा]] अवतार मानले जाते. महाराष्ट्रात व अन्य राज्यांत यमाई देवीची अनेक उपपीठे (मंदिरे) आहेत; परंतु महाराष्ट्रातील [[सातारा जिल्हा|सातारा]] जिल्ह्यातील [[खटाव तालुका|खटाव]] तालुक्यातील [[औंध (खटाव)|औंध]] गावच्या डोंगरावरती वसलेले हे मंदिर '''यमाई देवी'''चे मुळ उगमस्थान असल्याने या ठिकाणास मुळपीठ त्याचबरोबर देवीलाही यमाईदेवी व्यतिरिक्त मुळपीठदेवी म्हणून देखील ओळखले जाते.'''<ref name="झी">{{cite web|url=https://zeenews.india.com/spirituality/yamai-devi-legend-behind-the-goddess-and-her-temple-in-aundh-1996837.html|title=Yamai Devi: Legend behind the goddess and her temple in Aundh!|date=Apr 17, 2017|website=[[झी न्युज]]|url-status=live|archive-url=https://archive.today/20170421021737/https://zeenews.india.com/spirituality/yamai-devi-legend-behind-the-goddess-and-her-temple-in-aundh-1996837.html|archive-date=April 21, 2017|access-date=१४ नोव्हेंबर २०२१}}</ref>''' औंधासूर राक्षसाचा भक्तजणांवर चाललेला अन्याय दूर करण्यासाठी दख्खनचा राजा श्री [[ज्योतिबा मंदिर|जोतिबा]] दक्षिणेस(सध्याचे औंध) पर्वतावर चालून आले. परंतु त्यांची शक्ती या बलाढ्य राक्षसाच्या शक्ती पुढे कमी पडू लागली. दिव्यस्मरण करताच या असुराचा वध आदिशक्तीच्या हातून घडणार हे नाथांस उमगले. तेव्हा जोतिबांनी आदिमायेस "ये माई" अशी साद घातली. जोतिबांनी घातलेली साद ऐकताच आदिमाया आदिशक्ती रेणुका मातेने यमाईदेवीचा अवतार धारण केला. आयुधे हातात घेऊन प्रकट झालेली भवानीमाता पाहून सर्वांचे डोळे दिपून गेले. देवीच्या हातात खड्ग, त्रिशूल, धनुष्य होते. पाठीवर बाणांनी भरलेला भात प्रत्येक टोकदार बाण असुराच्या रक्तासाठी तहानेने व्याकूळ झालेला. आग ओकणारे जगदंबेचे डोळे असुरांना शोधात होते. औंधसूराचे आणि देवीचे निकराचे तुंबळ युद्ध झाले. देवी प्रचंड क्रोधीत झाली होती. तिने उचललेला निर्वाणीचा शेवटचा बाण सळसळत औंधासुराजवळ गेला व क्षणात त्याने धड आणि डोके वेगळे केले. अशाप्रकारे मुळमाया यमाई देवीने औंधसूराचा वध केला आणि जनतेस भयमुक्त केले. टेकडीच्या पायथ्यापासून सुरू होणाऱ्या पायऱ्या वापरून किंवा ऐवजी घाटाचा रस्ता वापरून कारने टेकडीच्या माथ्यावर पोहोचता येते. आता रस्त्यांची स्थिती पहिल्या पेक्षा चांगली सुधारल्याने वाहने वरपर्यंत पोहोचू शकतात. वरच्या बाजूला पार्किंग उपलब्ध आहे. काळ्या पाषाणातील यमाई देवीची बैठी मूर्ती जवळपास दोन मीटर उंच असून, पायाची मांडी अढी घालून बसलेल्या स्थितीत आहे. हे मंदिर मोठ्या संख्येने मराठी कुटुंबांचे कुळ-दैवत आहे. मंदिराच्या शिखरावर विविध हिंदू देवतांच्या प्रतिमा आणि मूर्ती आहेत. हे शहर आणि मंदिर अनेक शतकांपासून चालुक्य,यादव ,भोसले जगदाळे या शासकांशी गुरवघराणे कुंटूण्बाशी संबंधित आहे.अलीकडेच लोकवर्गनीतून देवीस या सोन्याचा कलश स्थापित केला आहे. टेकडीवरील मंदिरा व्यतिरिक्त यमाई देवीचं आणखी एक मंदिर खाली गावात आहे.<ref name=झी/><ref>{{cite book|last1=Pant|first1=Apa|title=A moment in time|year=1974|publisher=Orient Longman|location=Bombay Calcutta Madras New Delhi|pages=20|isbn=9780340147900|url=https://books.google.com/books?id=BpqYPSwKD2gC&q=temple&pg=PA7|access-date=१४ नोव्हेंबर २०२१}}{{मृत दुवा|date=January 2023 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref> == पौराणिक इतिहास == औंध हे श्रीमंत पंडित पंतप्रतिनिधी यांच्या संस्थानाचे मुख्य ठिकाण होते. त्या आगोदर औंधला जसा पौराणिक इतिहास आहे तसा मध्य युगीन इतिहासाच्या पाऊल खुणा पाहवयास मिळतात. त्याचा पुरावा म्हणजे औंध गावच्या नैऋत्य दिशेस एका लहानश्या टेकडीवर श्रीमूळपीठ देवीचे जागृत स्थान आहे. शिवाय गावात पद्माळें, नागाळें व विशाळें ही तीन तळी अस्तित्वात होती, त्यापैकी विशाळे हे तळे बुझलेले आहे. व उर्वरित दोन तळी अस्तित्वात आहेत. इ.स. १००० ते ११५० पर्यंत औंध वरती देवगिरीच्या यादवांचा अंमल होता. सोळाव्या - सतराव्या शतकात आदिलशाहीचा अंमल कऱ्हाड, सातारा, करवीर या प्रांतावर होता. याच काळात मसूर व औंध या दोन परगण्यांची देशमुखी मसूरचे जगदाळे - पाटील यांच्याकडे होती. औंध परगण्यांत तेव्हा २७ गावे होती. तद्नंतर रक्ताजी रुपजी यांच्याकडे देशमुखी गेल्याचे उल्लेख आढळतात. १६ शतकात [[छत्रपती शिवाजी महाराज|छत्रपती शिवाजी महाराजांनी]] बादशाही विरुद्ध अभारलेल्या बंडा मुळे त्रस्त झालेल्या आदिलशाहीने महाराष्ट्र मराठी संस्कृती राज्य धुळीत मिळवण्याचा चंग बांधला होता. तेव्हा अफजल खानाने तुळजापूर व पंढरपूर ही ठिकाणे फोडल्यावर औंधकडे मोर्चा वळवला. तेव्हा औंधच्या पुजाऱ्यांनी श्रीयमाई देवीला लहानश्या देवळात बंध करून टाकले व तिच्या देवळाला मास्जिदीचे रूप दिले. तेव्हापासून यमाईच्या पुजाऱ्यांपैकी एका शाखेस (फकीर) पुजारी असे म्हणतात. यावेळी औंध गावातील यमाई मंदिरासमोर असलेली महाराष्ट्रातील किंबहुना देशातील सर्वात उंच सुमारे ६५ फुट उंच असलेल्या दीपमाळेचे सौंदर्य व भव्यता पाहून हिंदू मंदिरे धुळीस मिळवणाऱ्या खुद्द अफजलखानाची देखील तिला हात लावायची हिम्मत झाली नाही; अशी बॉम्बे गॅझेट मध्ये नोंद आहे. इ.स. १७०१ ते १८०६ पर्यंत परशुराम पंतप्रतिनिधी औंधच्या गादीवर राज्य करीत होते. १८०६ साली पेशवाई जप्त झाल्यानंतरच्या १८११ चा कालावधी वागळ्यास सर्वकाळ पंतप्रतिनिधींचा अंमल चालू राहिला. == श्री भवानी संग्रहालय == मंदिर संकुलात औंधच्या महाराजांच्या आपल्या खाजगी संग्रहातून स्थापन केलेले श्री भवानी संग्रहालय देखील आहे. संग्रहालयाची इमारत मंदिराच्या टेकडीच्या मध्यभागी वसलेली आहे. अभ्यागत पायऱ्या आणि रस्त्याने संग्रहालयापर्यंत पोहोचू शकतात. संग्रहालयात एकोणिसाव्या आणि विसाव्या शतकातील प्रसिद्ध भारतीय कलाकार जसे की एमव्ही धुरंधर, बाबुराव पेंटर, माधव सातवळेकर आणि राजा रवि वर्मा तसेच ब्रिटिश कलाकार हेन्री मूर यांच्या प्रसिद्ध मदर आणि चाइल्ड स्टोन स्ट्रक्चरची चित्रे देखील आहेत.<ref>{{cite web|url=http://www.indiaart.com/Articles-and-Features/Articles-on-M-V-Dhurandhar-by-Nalini-Bhagwat/Articles-on-M-V-Dhurandhar-by-Nalini-Bhagwat.asp|title=M. V. Dhurandhar|last1=Bhagwat.|first1=Nalini|website=indiaart.com|access-date=१४ नोव्हेंबर २०२१}}</ref><ref>{{cite book|url=https://books.google.com/books?id=McSbSMhArFgC&q=Madhav+Satwalekar&pg=PA1|title=A History of Indian Painting: The modern period|last1=Chaitanya|first1=Krishna|date=1994|publisher=Abhinav Publications|isbn=81-7017-310-8|location=New Delhi|pages=273–274}}</ref><ref>{{cite web|url=http://www.thefreelibrary.com/Shivaji+designs+for+stained-glass+windows%3A+the+art+of+Ervin+Bossanyi.-a0253862098|title=Shivaji designs for stained-glass windows: the art of Ervin Bossanyi. - Free Online Library|publisher=Thefreelibrary.com|access-date=2013-05-09}}</ref> == श्री यमाई देवीची महाराष्ट्र राज्यातील प्रमुख बारा पीठे == दैत्यसंहारासाठी व भक्तकल्याणासाठी यमाई देवीची अनेक ठिकाणी उपपीठे निर्माण झालेली आहेत व ती मुळपीठाइतकीच पूजनीय मानली जातात. त्यातील बारा प्रमुख मुळपीठ व उपपीठे खालीलप्रमाणे : '''१. मुळपीठ (उगमस्थान) : श्री यमाई देवी देवस्थान, औंध (मुळपीठ), ता. खटाव, जि. सातारा.''' * '''श्री यमाई देवीची प्रमुख उपपीठे :-''' '''२.''' श्री जगदंबा यमाई देवी देवस्थान, श्री क्षेत्र [[राशिन]], ता. कर्जत, जि. अहमदनगर '''३.''' श्री यमाई देवी देवस्थान, श्री क्षेत्र [[ज्योतिबाचा डोंगर|जोतिबा डोंगर]] (वाडी रत्‍नागिरी), ता.पन्हाळा, जि. कोल्हापूर '''४.''' श्री यमाई देवी देवस्थान, श्री क्षेत्र [[मार्डी]], ता. उत्तर सोलापूर, जि. सोलापूर '''५.''' श्री यमाई देवी देवस्थान, श्री क्षेत्र [[कन्हेरसर]], ता. खेड, जि. पुणे '''६'''. श्री यमाई देवी देवस्थान, श्री क्षेत्र [[शिवरी]], ता. पुरंदर, जि. पुणे '''७.''' श्री यमाई देवी देवस्थान, श्री क्षेत्र [[कवठे यमाई]], ता. शिरूर, जि. पुणे '''८.''' श्री साखरगडनिवासिनी अंबाबाई - यमाई देवी देवस्थान, श्री क्षेत्र [[किन्हई]], ता. कोरेगाव, जि. सातारा '''९.''' श्री यमाई देवी देवस्थान, श्री क्षेत्र हिंगणगाव, ता. परंडा, जि. धाराशिव '''१०.''' श्री यमाई देवी देवस्थान, श्री क्षेत्र [[हिप्परगाराव]], ता. उमरगा, जि. धाराशिव '''११.''' श्री यमाई देवी देवस्थान, श्री क्षेत्र [[महाळुंग (माळशिरस)|महाळुंग]], ता. माळशिरस, जि. सोलापूर '''१२.''' श्री यमाई देवी देवस्थान, श्री क्षेत्र कोरेगाव, ता. बार्शी, जि. सोलापूर == श्री यमाई देवीची अन्य प्रसिद्ध मंदिरे == # श्री क्षेत्र बिटले, ता. मोहोळ, जि. सोलापूर # श्री क्षेत्र मालेगाव खुर्द, ता. मावळ, जि. पुणे # श्री क्षेत्र राजुरी, ता. परांडा, जि. धाराशिव # श्री क्षेत्र टाकळी, ता. धाराशिव, जि. धाराशिव # श्री क्षेत्र जातेगांव, ता. गेवराई, जि. बीड # श्री क्षेत्र [[तुळजापूर]], ता. तुळजापूर, जि. धाराशिव -  ''महाराष्ट्राची कुलस्वामिनी आई [[तुळजाभवानी मंदिर|तुळजाभवानी]] मंदिर परिसरात देखील श्री यमाई देवीचे जागृत स्थान आहे. यमाई देवीला तुळजाभवानीची मोठी बहीण मानली जाते. त्यामुळे बरेच भाविक तुळजाभवानी दर्शनानंतर जवळच असलेल्या मार्डी किंवा मुळपीठ म्हणजेच औंधच्या यमाई देवीचे दर्शन घेण्याची प्रथा आज देखील पाळतात.'' # श्री क्षेत्र सांगोला, ता. सांगोला, जि. सोलापूर ([[अंबिका मंदिर (सांगोला)|अंबिका मंदिर]]) - ''अंबिका मंदिर हे [[सोलापूर|सोलापूरच्या]] [[सांगोला]] शहरातील हिंदू मंदिर आहे. हे मंदिर १४ व्या शतकातील आहे असे सांगितले जाते. एकाच सिंहासनावर अंबिका माता, तुकाई ([[तुळजाभवानी]]) आणि [[औंध|औंधची]] [[यमाई देवी मंदिर, औंध|यमाईदेवी]] येथे विराजमान आहे. मूळ अंबिका माता ग्रामदैवत असून त्यानंतर तत्कालीन मराठा साम्राज्य असताना महाराष्ट्राची कुलस्वामिनी म्हणून तुकाई अर्थात तुळजाभवानीची स्थापना करण्यात आली व पेशवे साम्राज्यात पेशवे घराण्याची कुलस्वामिनी औंधनिवासिनी यमाई देवीची स्थापना करण्यात आली. एकाच सिंहासनावर अंबिका, तुकाई आणि यमाई देवी विराजित असल्याने; या क्षेत्रास विशेष धार्मिक महत्त्व प्राप्त झालेले आहे. सांगोला शहराचे हे ग्रामदैवत आहे.'' # श्री क्षेत्र कुळधरण, ता. कर्जत, जि. अहमदनगर # श्री क्षेत्र [[पंढरपूर]], ता. पंढरपूर, जि. सोलापूर (श्री यमाई - तुकाई देवस्थान) # श्री क्षेत्र केरळ, ता. पाटण, जि. सातारा # श्री क्षेत्र अतीत, ता. सातारा, जि. सातारा # श्री क्षेत्र कोरफळे, ता. बार्शी, जि. सोलापूर # श्री क्षेत्र सनपाने, ता. जावळी, जि. सातारा # श्री क्षेत्र कोनवडे, ता. भुदरगड, जि. कोल्हापूर # श्री क्षेत्र इंदापूर, ता. इंदापूर, जि. पुणे (श्री यमाई देवी मंदिर मठ) # श्री क्षेत्र न्हावी, ता.भोर, जि. पुणे == संदर्भ आणि नोंदी == {{संदर्भयादी}} [[वर्ग:सातारा जिल्हा]] [[वर्ग:हिंदू मंदिरे]] [[वर्ग:महाराष्ट्रातील तीर्थक्षेत्रे]] [[वर्ग:हिंदू दैवते]] 4by6j8rgf22lif1biankcpyqcy8p7w4 0 301232 2580979 2580706 2025-06-19T05:32:00Z 116.50.84.119 2580979 wikitext text/x-wiki {{माहितीचौकट दूरचित्रवाणी कार्यक्रम | कार्यक्रम = या सुखांनो या | चित्र = Ya Sukhano Ya.jpg | लोगो_चित्र_शीर्षक = | उपशीर्षक = | प्रकार = | निर्मिती संस्था = | दिग्दर्शक = | क्रिएटीव्ह दिग्दर्शक = | सूत्रधार = | कलाकार = [[#कलाकार|खाली पहा]] | पंच = | आवाज = | अभिवाचक = | थीम संगीत संगीतकार = | शीर्षकगीत = | अंतिम संगीत = | संगीतकार = | देश = [[भारत]] | भाषा = [[मराठी भाषा|मराठी]] | वर्ष संख्या = | एपिसोड संख्या = ८५५ | कार्यकारी निर्माता = | निर्माता = | सुपरवायझिंग निर्माता = | असोसिएट निर्माता = | सह निर्माता = | कथा संकलन = | संकलन = | स्थळ = | कॅमेरा = | चालण्याचा वेळ = सोमवार ते शनिवार रात्री ८ वाजता आणि संध्या. ४.३० वाजता (पुनःप्रक्षेपण) | वाहिनी = [[झी मराठी]] | चित्र प्रकार = | ध्वनी प्रकार = | पहिला भाग = | प्रथम प्रसारण = १४ नोव्हेंबर २००५ | शेवटचे प्रसारण = १५ नोव्हेंबर २००८ | आधी = [[अवघाचि संसार]] | नंतर = [[असंभव (मालिका)|असंभव]] | सारखे = }} '''या सुखांनो या''' ही [[झी मराठी]] वाहिनीवर प्रसारित झालेली एक मालिका आहे. == कलाकार == * [[विक्रम गोखले]] - अविनाश अधिकारी (दादा) * [[ऐश्वर्या नारकर]] - सरिता अभय अधिकारी * [[राजन भिसे]] - अभय अधिकारी * [[प्रिया मराठे]] - पावनी दादा अधिकारी * शर्वरी लोहोकरे - कस्तुरी मयुरेश अधिकारी * गिरीश परदेशी - मयुरेश अधिकारी * श्रद्धा रानडे - समीरा अभय अधिकारी * मृण्मयी फडके - स्वानंदी अभय अधिकारी * संपदा जोगळेकर / प्राजक्ता दिघे - दीपिका अंकुश वैद्य * [[विनय आपटे]] - जनार्दन चिंतन स्वामी * [[रेशम टिपणीस]] - ग्रीष्मा रजनीश सारंगधर * [[लोकेश गुप्ते]] - रजनीश सारंगधर * [[आस्ताद काळे]] - दिविज प्रभुदेसाई * [[फैयाज शेख]] - वृंदा हर्डीकर * [[सुनील बर्वे]] - निरंजन हर्डीकर * [[उपेंद्र लिमये]] - आकाश * [[मीना नाईक]] - कामिनी * [[गिरीश ओक]] - रघुनाथ पंडित * [[सुशांत शेलार]] - पार्थ देशमुख * [[पल्लवी वैद्य]] - प्रणया देशमुख * [[लीना भागवत]]- श्रुजा जोशी * [[चंद्रकांत गोखले]] - माऊली * प्रसन्न केतकर - अंकुश वैद्य * सुनील शेंडे - रावसाहेब दफ्तरदार * राहुल मेहेंदळे - आर्यन दातार * सुमुखी पेंडसे - कृतिका रत्नानी * मिलिंद सफाई - भार्गव दळवी * ज्योत्स्ना दास - वनिता प्रभुदेसाई * शशांक सावंत - नरहरी सावंत * प्रतिभा गोरेगावकर - नीलिमा * शंतनू मोघे - जयदीप बांदल * आविष्कार दारव्हेकर - आलोक आचार्य * शाल्मली टोळ्ये - वैभवी मराठे * अतुल महाजन - श्री. कारखानीस * सतीश जोशी - श्री. कदम * मुग्धा शाह - सौ. दातार * मिलिंद फाटक - श्री. गुप्ते * पौर्णिमा अहिरे - सौ. काशीकर * अनिल गवस - नित्यानंद * निशा परुळेकर - शुभदा * सोनाली नाईक - चिन्मयी * राजश्री निकम - शशी * सुनील गोडसे - डॉ. कुलकर्णी * विघ्नेश जोशी - ध्रुव * किर्ती पेंढारकर - रितू * विजय मिश्रा - रोनित * सचिन देशपांडे - श्री. शेट्टी * प्रज्ञा जाधव - चार्वी * दीप्ती भागवत == टीआरपी == {| class="wikitable" style="text-align:center" ! rowspan="2" | आठवडा ! rowspan="2" | वर्ष ! rowspan="2" | TAM TVT ! colspan="2" | क्रमांक |- ! महाराष्ट्र/गोवा ! हिंदी भाषिक मार्केट |- |आठवडा १६ |२००६ |०.९ |१ |२० |} == पुरस्कार == {| class="wikitable" |+[[झी मराठी उत्सव नात्यांचा पुरस्कार]] !वर्ष !श्रेणी !प्राप्तकर्ता !भूमिका |- | rowspan="3" |२००६ |सर्वोत्कृष्ट सहाय्यक व्यक्तिरेखा पुरुष |गिरीश परदेशी |मयुरेश |- |सर्वोत्कृष्ट मालिका | | |- |सर्वोत्कृष्ट व्यक्तिरेखा पुरुष |[[राजन भिसे]] |अभय |- | rowspan="5" |२००७ |सर्वोत्कृष्ट गीतकार |मंगेश कुळकर्णी | |- |सर्वोत्कृष्ट सहाय्यक व्यक्तिरेखा पुरुष |गिरीश परदेशी |मयुरेश |- |सर्वोत्कृष्ट आई | rowspan="2" |[[ऐश्वर्या नारकर]] | rowspan="2" |सरिता |- |सर्वोत्कृष्ट नायिका |- |सर्वोत्कृष्ट जोडी |[[राजन भिसे]]-[[ऐश्वर्या नारकर]] |अभय-सरिता |- | rowspan="3" |२००८ |सर्वोत्कृष्ट कुटुंब | |अधिकारी कुटुंब |- |सर्वोत्कृष्ट आई |[[ऐश्वर्या नारकर]] |सरिता |- |सर्वोत्कृष्ट वडील |[[राजन भिसे]] |अभय |} == बाह्य दुवे == {{झी मराठी रात्री ८च्या मालिका}} [[वर्ग:मराठी दूरचित्रवाहिनी मालिका]] [[वर्ग:झी मराठी दूरचित्रवाहिनी मालिका]] 1v1yn7b3e8mbxcssza4qvqovi4eiri0 14 301503 2580983 2027372 2025-06-19T05:37:21Z Dharmadhyaksha 28394 नवीन वर्ग घातला - [[WP:HC|हॉटकॅट]] वापरले 2580983 wikitext text/x-wiki [[वर्ग:फाशीमुळे मृत्यू]] fovfekndhimlu7c1zyx05a5gpqyc6ff 14 301504 2580984 2027373 2025-06-19T05:37:56Z Dharmadhyaksha 28394 नवीन वर्ग घातला - [[WP:HC|हॉटकॅट]] वापरले 2580984 wikitext text/x-wiki [[वर्ग:फाशीमुळे मृत्यू]] fovfekndhimlu7c1zyx05a5gpqyc6ff 2580985 2580984 2025-06-19T05:38:50Z Dharmadhyaksha 28394 नवीन वर्ग घातला - [[WP:HC|हॉटकॅट]] वापरले 2580985 wikitext text/x-wiki [[वर्ग:फाशीमुळे मृत्यू]] [[वर्ग:व्यभिचार]] adzfn3hh1vjdl9vrqzqk366vihjsihh 10 302339 2580950 2368782 2025-06-18T17:54:35Z 2409:40C0:1051:60A:8000:0:0:0 2580950 wikitext text/x-wiki {|class="wikitable" ! '''रात्री ९च्या मालिका''' |- | [[आभाळमाया]] | [[वादळवाट]] | [[वहिनीसाहेब]] | [[अभिलाषा (मालिका)|अभिलाषा]] | [[कळत नकळत (मालिका)|कळत नकळत]] | [[लक्ष्मणरेषा (मालिका)|लक्ष्मणरेषा]] | [[शुभं करोति (मालिका)|शुभं करोति]] | [[अमरप्रेम (मालिका)|अमरप्रेम]] | [[पिंजरा (मालिका)|पिंजरा]] | [[अजूनही चांदरात आहे]] | [[तुझं माझं जमेना (मालिका)|तुझं माझं जमेना]] | [[एका लग्नाची तिसरी गोष्ट]] | [[का रे दुरावा]] | [[काहे दिया परदेस]] | [[स्वराज्यरक्षक संभाजी]] | [[माझ्या नवऱ्याची बायको]] | [[एक गाव भुताचा]] | [[माझा होशील ना]] | [[तुझ्या माझ्या संसाराला आणि काय हवं!]] | [[नवा गडी नवं राज्य]] | [[शिवा (मालिका)|शिवा]] | [[कमळी (मालिका)|कमळी]] |} dvuywox5ilv3f3q9dt71jnhe2gfu9d2 10 302342 2580951 2510045 2025-06-18T17:55:05Z 2409:40C0:1051:60A:8000:0:0:0 2580951 wikitext text/x-wiki {|class="wikitable" ! '''रात्री ९.३०च्या मालिका''' |- | [[अधुरी एक कहाणी]] | [[शेजारी शेजारी पक्के शेजारी]] | [[अस्मिता (मालिका)|अस्मिता]] | [[चूकभूल द्यावी घ्यावी]] | [[गाव गाता गजाली]] | [[जागो मोहन प्यारे]] | [[भागो मोहन प्यारे]] | [[काय घडलं त्या रात्री?]] | [[लोकमान्य (मालिका)|लोकमान्य]] | [[पुन्हा कर्तव्य आहे]] | [[लाखात एक आमचा दादा]] | [[शिवा (मालिका)|शिवा]] |} hkn6no5xwexntdb50qnzrvl4jsz73tf 0 311520 2580992 2561026 2025-06-19T05:49:45Z Dharmadhyaksha 28394 नवीन वर्ग घातला - [[WP:HC|हॉटकॅट]] वापरले 2580992 wikitext text/x-wiki '''''अर्थ''''' हा [[महेश भट्ट]] दिग्दर्शित १९८२ चा भारतीय [[नाटक (चित्रपट आणि दूरदर्शन)|नाटक चित्रपट]] आहे, ज्यात [[शबाना आझमी]] आणि [[कुलभूषण खरबंदा]] मुख्य भूमिकेत आहेत तसेच [[स्मिता पाटील]], राज किरण आणि [[रोहिणी हट्टंगडी]] सहाय्यक भूमिकेत आहेत. या चित्रपटात [[गझल]] जोडी, [[जगजीतसिंह|जगजीत सिंग]] आणि [[चित्रा सिंग]] यांच्या काही अविस्मरणीय साउंडट्रॅक आहेत.{{माहितीचौकट चित्रपट|संगीत=जगजित सिंह <br> चित्रा सिंह<br>कैफी आदमी (गीते)|देश=भारत|भाषा=हिंदी}} परवीन बाबीसोबतच्या विवाहबाह्य संबंधांवर [[महेश भट्ट]] यांनी अर्ध-आत्मचरित्रात्मक चित्रपट लिहिला होता. <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://movies.ndtv.com/gallerydetails.aspx?id=3767&category=Movies&picno=4&section=Bollywood&ShowID=0#BD|title=A tribute to Parveen Babi|date=4 October 2011|archive-url=https://web.archive.org/web/20111004213334/http://movies.ndtv.com/gallerydetails.aspx?id=3767&category=Movies&picno=4&section=Bollywood&ShowID=0#BD|archive-date=4 October 2011}}</ref> इंडियाटाइम्स मूव्हीजने संकलित केलेल्या २५ बॉलीवूड चित्रपटांपैकी हा एक आहे. <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://movies.indiatimes.com/Special_Features/25_Must_See_Bollywood_Movies/articleshow/msid-1250837,curpg-8.cms|title=25 Must See Bollywood Movies|date=15 October 2007|website=Indiatimes Movies|archive-url=https://web.archive.org/web/20071015033906/http://movies.indiatimes.com/Special_Features/25_Must_See_Bollywood_Movies/articleshow/msid-1250837,curpg-8.cms|archive-date=15 October 2007}}</ref> [[बालु महेंद्र|बालू महेंद्र]] यांनी या चित्रपटाचा तमिळमध्ये ''मारूपादियुम'' (1993) म्हणून पुनर्निर्मित केला. 2017 मध्ये पाकिस्तानी अभिनेता आणि दिग्दर्शक शान शाहिदने ''अर्थ 2'' चित्रपट प्रदर्शित केला; या चित्रपटाच्या निर्मिती दरम्यान भट्ट यांनी "मार्गदर्शक" म्हणून काम केले होते. == संदर्भ == {{संदर्भ यादी}} [[वर्ग:इ.स. १९८२ मधील हिंदी चित्रपट]] [[वर्ग:भारतीय स्त्रीवादी चित्रपट]] [[वर्ग:महेश भट्ट दिग्दर्शित चित्रपट]] [[वर्ग:घटस्फोटाबद्दलचे चित्रपट]] [[वर्ग:अनाथांबद्दलचे चित्रपट]] [[वर्ग:व्यभिचाराबद्दल चित्रपट]] 7z5euy36n6p7ex2a407is0vk6f57ff9 14 332208 2580978 2360897 2025-06-19T05:15:40Z MGA73 19941 All active users can help by clicking the link and check if their name is on the list. If yes please check and fix. 2580978 wikitext text/x-wiki These files have no license template. They are uploaded by many different users. Click [https://usualsuspects.toolforge.org/?language=mr&project=wikipedia&category=Files_with_no_license&min_days=14&badboys=Bad+Boys this link to see who uploaded]. All active users can help by clicking the link and check if their name is on the list. If yes please check and fix. [[वर्ग:विकिपीडिया चित्रे]] 2hspmcrf0yfgmpolx02ztc41ray3u69 3 339443 2580934 2347958 2025-06-18T15:57:16Z 2401:4900:1909:6047:6C99:B2FF:FE3F:409B /* {गुहागर चिखली} */ नवीन विभाग 2580934 wikitext text/x-wiki {{Template:Welcome|realName=|name=Sagar Subhash dalvi}} -- [[सदस्य:साहाय्य चमू|साहाय्य चमू]] ([[सदस्य चर्चा:साहाय्य चमू|चर्चा]]) १९:३४, १५ नोव्हेंबर २०२३ (IST) == {गुहागर चिखली} == सागर सुभाष दळवी [[विशेष:योगदान/2401:4900:1909:6047:6C99:B2FF:FE3F:409B|2401:4900:1909:6047:6C99:B2FF:FE3F:409B]] २१:२७, १८ जून २०२५ (IST) gndetquvkcybgkx0yhl6bvps4a9ie0q 2580943 2580934 2025-06-18T16:37:20Z Khirid Harshad 138639 [[Special:Contributions/2401:4900:1909:6047:6C99:B2FF:FE3F:409B|2401:4900:1909:6047:6C99:B2FF:FE3F:409B]] ([[User talk:2401:4900:1909:6047:6C99:B2FF:FE3F:409B|चर्चा]]) यांनी केलेले बदल [[User:साहाय्य चमू|साहाय्य चमू]] यांच्या आवृत्तीकडे पूर्वपदास नेले. 2347958 wikitext text/x-wiki {{Template:Welcome|realName=|name=Sagar Subhash dalvi}} -- [[सदस्य:साहाय्य चमू|साहाय्य चमू]] ([[सदस्य चर्चा:साहाय्य चमू|चर्चा]]) १९:३४, १५ नोव्हेंबर २०२३ (IST) jep5nrc3uaa4id54rf9jbpxxesj25dk 0 340942 2580902 2575938 2025-06-18T12:42:27Z Aditya tamhankar 80177 2580902 wikitext text/x-wiki {{Infobox cricket tournament |name=२०२३-२०२५ आयसीसी वर्ल्ड टेस्ट चॅम्पियनशिप |image = |start_date= १६ जून २०२३ |end_date= जून २०२५ |administrator=[[आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट परिषद]] |cricket format=[[कसोटी क्रिकेट]] |tournament format=लीग आणि अंतिम सामना |champions= {{cr|SA}} |count= 1 |runner up= {{cr|AUS}} |participants=९ |matches= ६९ |player of the series= |most runs= |most wickets= |website = {{URL|icc-cricket.com/world-test-championship|आयसीसी वर्ल्ड टेस्ट चॅम्पियनशिप}} |previous_year= [[२०२१-२०२३ आयसीसी वर्ल्ड टेस्ट चॅम्पियनशिप|२०२१–२०२३]] |next_year= २०२५-२०२७ |image_size= |caption= आयसीसी वर्ल्ड टेस्ट चॅम्पियनशिप लोगो }} '''२०२३-२०२५ आयसीसी जागतिक कसोटी चॅम्पियनशिप''' ही कसोटी क्रिकेटची चालू असलेली स्पर्धा आहे जी आयसीसी जागतिक कसोटी चॅम्पियनशिपची तिसरी आवृत्ती आहे. त्याची सुरुवात जून २०२३ मध्ये ॲशेसने झाली, जी इंग्लंड आणि ऑस्ट्रेलिया यांच्यात लढली गेली होती<ref>{{cite web |access-date=14 June 2023 |title=World Test Championship 2023-25 cycle kicks off with clash between arch-rivals |url=https://www.icc-cricket.com/news/3537038 |website=Bollywood Hungama}}</ref> आणि ती जून २०२५ मध्ये लॉर्ड्स येथे खेळवल्या जाणाऱ्या अंतिम सामन्यासह समाप्त होईल.<ref>{{cite web|url=https://www.espncricinfo.com/story/wtc-lord-s-to-host-next-two-world-test-championship-finals-1326293|title=Lord's to host next two WTC finals|website=ESPN Cricinfo|access-date=18 August 2022}}</ref> == स्वरूप == या स्पर्धेत २७ मालिका आणि साखळी टप्प्यातील ६९ सामने आहेत. गुण तक्त्यामधील अव्वल दोन संघ, [[लॉर्ड्स]], [[लंडन]] येथे अंतिम सामन्यांत भाग घेतात. प्रत्येक संघ सहा मालिका खेळतो, तीन मायदेशात आणि तीन बाहेर, प्रत्येक मालिकेत दोन ते पाच कसोटी सामने असतात.<ref>{{Cite web|url=https://www.icc-cricket.com/world-test-championship/WTC|title=ICC World Test Championship 2 FAQs|work=International Cricket Council|access-date=18 August 2022|language=en-GB|archive-date=2023-06-02|archive-url=https://web.archive.org/web/20230602091403/https://www.icc-cricket.com/world-test-championship/WTC|url-status=dead}}</ref> == सहभागी संघ == '''आयसीसीचे नऊ पूर्ण सदस्य जे सहभागी होत आहेत:'''<ref name="WTC2">{{cite web|url=https://www.icc-cricket.com/news/2203926 |title=Everything you need to know about World Test Championship 2021–23 |work=International Cricket Council |access-date=18 August 2022}}</ref> * {{Cr|AUS}} * {{Cr|BAN}} * {{Cr|ENG}} * {{Cr|IND}} * {{Cr|NZ}} * {{Cr|PAK}} * {{Cr|SA}} * {{Cr|SL}} * {{Cr|WIN}} '''आयसीसीचे तीन पूर्ण सदस्य ज्यांनी भाग घेतला नाही:''' * {{Cr|AFG|२०१३}} * {{Cr|IRE}} * {{Cr|ZIM}} == वेळापत्रक == आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट परिषदेने १७ ऑगस्ट २०२२ रोजी २०२३-२०२७ फ्युचर टूर प्रोग्रामची घोषणा केली आणि कोणती मालिका जागतिक कसोटी चॅम्पियनशिपचा भाग होती हे ओळखले.<ref>{{Cite news|url=https://www.icc-cricket.com/news/2744666|title=More men's international cricket in 2023–27 FTP cycle|date=17 August 2022|work=International Cricket Council|access-date=18 August 2022|language=en-GB}}</ref><ref name="FTP">{{cite web|url=https://resources.pulse.icc-cricket.com/ICC/document/2022/08/17/9ecd5af8-4657-475f-ae1e-733b04f69750/Men-s-FTP-upto-2027.pdf|title=Men's Future Tours Program|work=International Cricket Council|access-date=18 August 2022|archive-date=2022-12-26|archive-url=https://web.archive.org/web/20221226133751/https://resources.pulse.icc-cricket.com/ICC/document/2022/08/17/9ecd5af8-4657-475f-ae1e-733b04f69750/Men-s-FTP-upto-2027.pdf|url-status=dead}}</ref> संपूर्ण राऊंड-रॉबिन स्पर्धा होण्याऐवजी ज्यामध्ये प्रत्येकाने इतर सर्वांना समान रीतीने खेळवले, प्रत्येक संघ मागील चक्रांप्रमाणे इतर आठपैकी फक्त सहा संघासोबत खेळला. या मालिकेच्या नेमक्या तारखा आणि ठिकाणे स्पर्धक संघांचे बोर्ड ठरवतील. {{#invoke:Sports results|main |match_col_width = 60 |matches_style = FBR |update = १० फेब्रुवारी २०२५ |source = आयसीसी पुरुष एफटीपी<ref name="FTP"/> |start_date = जून २०२३ |team1=AUS |name_AUS={{cr-rt|AUS}} |short_AUS={{cricon|AUS}} |team2=BAN |name_BAN={{cr-rt|BAN}} |short_BAN={{cricon|BAN}} |team3=ENG |name_ENG={{cr-rt|ENG}} |short_ENG={{cricon|ENG}} |team4=IND |name_IND={{cr-rt|IND}} |short_IND={{cricon|IND}} |team5=NZL |name_NZL={{cr-rt|NZL}} |short_NZL={{cricon|NZL}} |team6=PAK |name_PAK={{cr-rt|PAK}} |short_PAK={{cricon|PAK}} |team7=RSA |name_RSA={{cr-rt|RSA}} |short_RSA={{cricon|RSA}} |team8=SRI |name_SRI={{cr-rt|SRI}} |short_SRI={{cricon|SRI}} |team9=WIN |name_WIN={{cr-rt|WIN}} |short_WIN={{cricon|WIN}} |match_AUS_IND=[[#बॉर्डर-गावस्कर ट्रॉफी (ऑस्ट्रेलिया वि भारत)|3-1]] [3] |match_AUS_PAK=[[#बेनौद-कादिर ट्रॉफी (ऑस्ट्रेलिया वि पाकिस्तान)|3-0]] [3] |match_AUS_WIN=[[#फ्रँक वॉरेल ट्रॉफी (ऑस्ट्रेलिया वि वेस्ट इंडीज)|1-1]] [2] |match_AUS_BAN=— |match_AUS_ENG=— |match_AUS_NZL=— |match_AUS_RSA=— |match_AUS_SRI=— |match_BAN_NZL=[[#बांगलादेश वि न्यू झीलंड|1-1]] [2] |match_BAN_RSA=[[#बांगलादेश वि दक्षिण आफ्रिका|0-2]] [2] |match_BAN_SRI=[[#बांगलादेश वि श्रीलंका|0-2]] [2] |match_BAN_AUS=— |match_BAN_ENG=— |match_BAN_IND=— |match_BAN_PAK=— |match_BAN_WIN=— |match_ENG_AUS=[[#ॲशेस (इंग्लंड वि ऑस्ट्रेलिया)|2-2]] [5] |match_ENG_SRI=[[#इंग्लंड वि श्रीलंका|2-1]] [3] |match_ENG_WIN=[[#विस्डेन चषक / रिचर्ड्स-बॉथम चषक (इंग्लंड वि वेस्ट इंडीज)|3-0]] [3] |match_ENG_BAN=— |match_ENG_IND=— |match_ENG_NZL=— |match_ENG_PAK=— |match_ENG_RSA=— |match_IND_BAN=[[#गांगुली-दुरजॉय ट्रॉफी (भारत वि बांगलादेश)|2-0]] [2] |match_IND_ENG=[[#अँथनी डी मेलो ट्रॉफी (भारत वि इंग्लंड)|4-1]] [5] |match_IND_NZL=[[#भारत वि न्यू झीलंड|0-3]] [3] |match_IND_AUS=— |match_IND_PAK=— |match_IND_RSA=— |match_IND_SRI=— |match_IND_WIN=— |match_NZL_AUS=[[#ट्रान्स-टास्मान ट्रॉफी (न्यू झीलंड वि ऑस्ट्रेलिया)|0-2]] [2] |match_NZL_ENG=[[#न्यू झीलंड वि इंग्लंड|1-2]] [3] |match_NZL_RSA=[[#टांगीवाई शिल्ड (न्यू झीलंड वि दक्षिण आफ्रिका)|2-0]] [2] |match_NZL_BAN=— |match_NZL_IND=— |match_NZL_PAK=— |match_NZL_SRI=— |match_NZL_WIN=— |match_PAK_BAN=[[#पाकिस्तान वि बांगलादेश|0-2]] [2] |match_PAK_ENG=[[#पाकिस्तान वि इंग्लंड|2-1]] [3] |match_PAK_WIN=[[#पाकिस्तान वि वेस्ट इंडीज|1-1]] [2] |match_PAK_AUS=— |match_PAK_IND=— |match_PAK_NZL=— |match_PAK_RSA=— |match_PAK_SRI=— |match_RSA_IND=[[#फ्रीडम ट्रॉफी (दक्षिण आफ्रिका वि भारत)|1-1]] [2] |match_RSA_PAK=[[#दक्षिण आफ्रिका वि पाकिस्तान|2-0]] [2] |match_RSA_SRI=[[#दक्षिण आफ्रिका वि श्रीलंका|2-0]] [2] |match_RSA_AUS=— |match_RSA_BAN=— |match_RSA_ENG=— |match_RSA_NZL=— |match_RSA_WIN=— |match_SRI_AUS=[[#वॉर्न-मुरलीधरन ट्रॉफी (श्रीलंका वि ऑस्ट्रेलिया)|0-2]] [2] |match_SRI_NZL=[[#श्रीलंका वि न्यू झीलंड|2-0]] [2] |match_SRI_PAK=[[#श्रीलंका वि पाकिस्तान|0-2]] [2] |match_SRI_BAN=— |match_SRI_ENG=— |match_SRI_IND=— |match_SRI_RSA=— |match_SRI_WIN=— |match_WIN_BAN=[[#वेस्ट इंडीज वि बांगलादेश|1-1]] [2] |match_WIN_IND=[[#वेस्ट इंडीज वि भारत|0-1]] [2] |match_WIN_RSA=[[#सर व्हिव्हियन रिचर्ड्स ट्रॉफी (वेस्ट इंडीज वि दक्षिण आफ्रिका)|0-1]] [2] |match_WIN_AUS=— |match_WIN_ENG=— |match_WIN_NZL=— |match_WIN_PAK=— |match_WIN_SRI=— }}<small>खेळलेल्या एकूण सामन्यांची संख्या कंसात दर्शविली आहे.</small> {| class="wikitable sortable" style=" margin: 1em 1em 1em 1em; text-align: center" |- ! rowspan=2|संघ ! colspan=3|नियोजित सामने ! rowspan=2 class=unsortable| वि खेळण्यासाठी शेड्यूल केलेले नाही |- ! एकूण ! मायदेशी ! परदेशी |- | style="text-align: left;" | {{cr|AUS}} || १९ || १० ([[#बॉर्डर-गावस्कर ट्रॉफी (ऑस्ट्रेलिया वि भारत)|५]] वि {{flagicon|IND}} + [[#बेनौद-कादिर ट्रॉफी (ऑस्ट्रेलिया वि पाकिस्तान)|३]] वि {{flagicon|PAK}} + [[#फ्रँक वॉरेल ट्रॉफी (ऑस्ट्रेलिया वि वेस्ट इंडीज)|२]] वि {{flagicon|WIN}}) || ९ ([[#ॲशेस (इंग्लंड वि ऑस्ट्रेलिया)|५]] वि {{flagicon|ENG}} + [[#ट्रान्स-टास्मान ट्रॉफी (न्यू झीलंड वि ऑस्ट्रेलिया)|२]] वि {{flagicon|NZL}} + [[#वॉर्न-मुरलीधरन ट्रॉफी (श्रीलंका वि ऑस्ट्रेलिया)|२]] वि {{flagicon|SRI}}) ||{{cr|BAN}} आणि {{cr|RSA}} |- | style="text-align: left;" | {{cr|BAN}} || १२ || ६ ([[#बांगलादेश वि न्यू झीलंड|२]] वि {{flagicon|NZL}} + [[#बांगलादेश वि दक्षिण आफ्रिका|२]] वि {{flagicon|RSA}} + [[#बांगलादेश वि श्रीलंका|२]] वि {{flagicon|SRI}}) || ६ ([[#भारत वि बांगलादेश|२]] वि {{flagicon|IND}} + [[#पाकिस्तान वि बांगलादेश|२]] वि {{flagicon|PAK}} + [[#वेस्ट इंडीज वि बांगलादेश|२]] वि {{cricon|WIN}}) ||{{cr|AUS}} आणि {{cr|ENG}} |- | style="text-align: left;" | {{cr|ENG}} || २२ || ११ ([[#द ॲशेस (इंग्लंड वि ऑस्ट्रेलिया)|५]] वि {{flagicon|AUS}} + [[#इंग्लंड वि श्रीलंका|३]] वि {{flagicon|SRI}} + [[#विस्डेन चषक / रिचर्ड्स-बॉथम चषक (इंग्लंड वि वेस्ट इंडीज)|३]] वि {{flagicon|WIN}}) || ११ ([[#अँथनी डी मेलो ट्रॉफी (भारत वि इंग्लंड)|५]] वि {{flagicon|IND}} + [[#न्यू झीलंड वि इंग्लंड|३]] वि {{flagicon|NZL}} + [[#पाकिस्तान वि इंग्लंड|३]] वि {{flagicon|PAK}}) ||{{cr|BAN}} आणि {{cr|RSA}} |- | style="text-align: left;" | {{cr|IND}} || १९ || १० ([[#भारत वि बांगलादेश|२]] वि {{flagicon|BAN}} + [[#अँथनी डी मेलो ट्रॉफी (भारत वि इंग्लंड)|५]] वि {{flagicon|ENG}} + [[#भारत वि न्यू झीलंड|३]] वि {{flagicon|NZL}}) || ९ ([[#बॉर्डर-गावस्कर ट्रॉफी (ऑस्ट्रेलिया वि भारत)|५]] वि {{flagicon|AUS}} + [[#फ्रीडम ट्रॉफी (दक्षिण आफ्रिका वि भारत)|२]] वि {{flagicon|RSA}} + [[#वेस्ट इंडीज वि भारत|२]] वि {{flagicon|WIN}}) ||{{cr|PAK}} आणि {{cr|SRI}} |- | style="text-align: left;" | {{cr|NZL}} || १४ || ७ ([[#ट्रान्स-टास्मान ट्रॉफी (न्यू झीलंड वि ऑस्ट्रेलिया)|२]] वि {{flagicon|AUS}} + [[#न्यू झीलंड वि इंग्लंड|३]] वि {{flagicon|ENG}} + [[#न्यू झीलंड वि दक्षिण आफ्रिका|२]] वि {{flagicon|RSA}}) || ७ ([[#बांगलादेश वि न्यू झीलंड|२]] वि {{flagicon|BAN}} + [[#भारत वि न्यू झीलंड|३]] वि {{flagicon|IND}} + [[#श्रीलंका वि न्यू झीलंड|२]] वि {{flagicon|SRI}}) || {{cr|PAK}} आणि {{cr|WIN}} |- | style="text-align: left;" | {{cr|PAK}} || १४ || ७ ([[#पाकिस्तान वि बांगलादेश|२]] वि {{flagicon|BAN}} + [[#पाकिस्तान वि इंग्लंड|३]] वि {{flagicon|ENG}} + [[#पाकिस्तान वि वेस्ट इंडीज|२]] वि {{flagicon|WIN}}) || ७ ([[#बेनौद-कादिर ट्रॉफी (ऑस्ट्रेलिया वि पाकिस्तान)|३]] वि {{flagicon|AUS}} + [[#दक्षिण आफ्रिका वि पाकिस्तान|२]] वि {{flagicon|RSA}} + [[#श्रीलंका वि पाकिस्तान|२]] वि {{flagicon|SRI}}) ||{{cr|IND}} आणि {{cr|NZL}} |- | style="text-align: left;" | {{cr|RSA}} || १२ || ६ ([[#फ्रीडम ट्रॉफी (दक्षिण आफ्रिका वि भारत)|२]] वि {{flagicon|IND}} + [[#दक्षिण आफ्रिका वि पाकिस्तान|2]] वि {{flagicon|PAK}} + [[#दक्षिण आफ्रिका वि श्रीलंका|२]] वि {{flagicon|SRI}}) || ६ ([[#बांगलादेश वि दक्षिण आफ्रिका|२]] वि {{flagicon|BAN}} + [[#न्यू झीलंड वि दक्षिण आफ्रिका|२]] वि {{flagicon|NZL}} + [[#सर व्हिव्हियन रिचर्ड्स ट्रॉफी (वेस्ट इंडीज वि दक्षिण आफ्रिका)|२]] वि {{flagicon|WIN}}) ||{{cr|AUS}} आणि {{cr|ENG}} |- | style="text-align: left;" | {{cr|SRI}} || १३ || ६ ([[#वॉर्न-मुरलीधरन ट्रॉफी (श्रीलंका वि ऑस्ट्रेलिया)|२]] वि {{flagicon|AUS}} + [[#श्रीलंका वि न्यू झीलंड|२]] वि {{flagicon|NZL}} + [[#श्रीलंका वि पाकिस्तान|२]] वि {{flagicon|PAK}}) || ७ ([[#बांगलादेश वि श्रीलंका|२]] वि {{flagicon|BAN}} + [[#इंग्लंड वि श्रीलंका|३]] वि {{flagicon|ENG}} + [[#दक्षिण आफ्रिका वि श्रीलंका|२]] वि {{flagicon|RSA}}) ||{{cr|IND}} आणि {{cr|WIN}} |- | style="text-align: left;" | {{cr|WIN}} || १३ || ६ ([[#वेस्ट इंडीज वि बांगलादेश|२]] वि {{flagicon|BAN}} + [[#वेस्ट इंडीज वि भारत|२]] वि {{flagicon|IND}} + [[#सर व्हिव्हियन रिचर्ड्स ट्रॉफी (वेस्ट इंडीज वि दक्षिण आफ्रिका)|२]] वि {{flagicon|RSA}}) || ७ ([[#फ्रँक वॉरेल ट्रॉफी (ऑस्ट्रेलिया वि वेस्ट इंडीज)|२]] वि {{flagicon|AUS}} + [[#विस्डेन चषक / रिचर्ड्स-बॉथम चषक (इंग्लंड वि वेस्ट इंडीज)|३]] वि {{flagicon|ENG}} + [[#पाकिस्तान वि वेस्ट इंडीज|२]] वि {{flagicon|PAK}}) ||{{cr|NZL}} आणि {{cr|SRI}} |} == लीग टेबल == <!-- चॅम्पियनशिपचा भाग नसलेले परिणाम जोडू नका--> {| class="wikitable sortable" style="width:80%; font-size:95%; text-align:center;" |- ! style="width:2%;" rowspan="2"| {{abbr|स्थान|स्थिती}} ! style="width:15%;" rowspan="2"| संघ ! colspan="4" style="width:5%;" | सामने ! style="width:3%;" rowspan="2"| {{Tooltip| गुणांची कपात |गुण कपात}} ! style="width:3%;" rowspan="2"| {{Tooltip| एकूण गुण|गुणांची लढत झाली}} ! style="width:3%;" rowspan="2"| {{Tooltip| गुण |गुण}} ! style="width:3%;" rowspan="2"| {{Tooltip| गुणांची टक्केवारी |लढलेल्या गुणांपैकी जिंकलेल्या गुणांची टक्केवारी}} |- ! style="width:3%;"| {{Tooltip| सा |सामने}} ! style="width:3%;"| {{Tooltip| वि |विजय}} ! style="width:3%;"| {{Tooltip| अ |अनिर्णित}} ! style="width:3%;"| {{Tooltip| प |पराभव}} |- style="background:#cfc;" | १ || style="text-align:left;" | {{Cr|South Africa}} ||१२||८||१||३||०||१४४||'''१००'''||'''६९.४४''' |- style="background:#cfc;" | २ || style="text-align:left;" | {{Cr|Australia}} ||१९||१३||२||४||१०{{efn|name=|इंग्लंडविरुध्दच्या चौथ्या कसोटी सामन्यात षटकांची गती कमी राखल्याबद्दल ऑस्ट्रेलियाचे एकूण १० गुण वजा करण्यात आले. <ref name="EngAusPen"/>}}||२२८||'''१५४'''||'''६७.५४''' |- | ३ || style="text-align:left;" | {{Cr|India}} ||१९||९||२||८||२{{efn|name=|दक्षिण आफ्रिकेविच्या पहिल्या कसोटीत षटकांची गती कमी राखल्याबद्दल भारताचे एकूण २ गुण वजा करण्यात आले. <ref name="RsaIndPen">{{cite web |url=https://www.icc-cricket.com/news/india-docked-crucial-world-test-championship-points |title=India docked crucial World Test Championship points |work=International Cricket Council |access-date=29 December 2023}}</ref> }} || २२८ ||'''११४'''||'''५०.००''' |- | ४ || style="text-align:left;" | {{Cr|New Zealand}} ||१४||७||०||७||३{{efn|name=|इंग्लंडविरुध्दच्या पहिल्या कसोटी सामन्यात षटकांची गती कमी राखल्याबद्दल न्यूझीलंडचे एकूण ३ गुण वजा करण्यात आले.<ref name="EngNZPen">{{cite web |url=https://www.icc-cricket.com/tournaments/world-test-championship/news/world-test-championship-contender-hit-with-points-deduction|title=जागतिक कसोटी चॅम्पियनशिप वजा झालेल्या गुणांमुळे स्पर्धकांचे नुकसान|work=[[आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट समिती]]|access-date=४ डिसेंबर २०२४}}</ref>}} ||१६८ ||'''८१'''||'''४८.२१''' |- | ५ || style="text-align:left;" | {{Cr|England}} ||२२||११||१||१०||२२{{efn|name=|ऑस्ट्रेलिया विरुद्धच्या पहिल्या, दुसऱ्या, चौथ्या आणि पाचव्या आणि न्यूझीलंडविरुद्ध पहिल्या कसोटीत षटकांची गती कमी राखल्याबद्दल इंग्लंडचे एकूण २२ गुण वजा करण्यात आले.<ref name="EngAusPen"/> }}||२६४||'''११४'''||'''४३.१८''' |- | ६ || style="text-align:left;" | {{Cr|Sri Lanka}} ||१३||५||०||८||०||१५६||'''६०'''||'''३८.४६''' |- | ७ || style="text-align:left;" | {{Cr|Bangladesh}} ||१२||४||०||८||३{{efn|name=|पाकिस्तानविरुद्धच्या पहिल्या कसोटीत बांगलादेशचे षटकांची गती कमी राखल्याबद्दल एकूण ३ गुण वजा करण्यात आले.<ref name="PakBanPen"/>}}||१४४||'''४५'''||'''३१.२५''' |- | ८ || style="text-align:left;" | {{Cr|WIN}} ||१३||३||२||८||०||१५६||'''४४'''||'''२८.२१''' |- | ९ || style="text-align:left;" | {{Cr|Pakistan}} ||१४||५||०||९||१३{{efn|name=|ऑस्ट्रेलियाविरुद्धच्या पहिल्या कसोटीत, बांगलादेशविरुद्धच्या पहिल्या कसोटीत आणि दक्षिण आफ्रिकेविरुद्धच्या दुसऱ्या कसोटीत षटकांची गती कमी राखल्याबद्दल पाकिस्तानचे एकूण १३ गुण वजा करण्यात आले.<ref name="AusPakPen">{{cite news |url=https://www.icc-cricket.com/news/3828103 |title=Pakistan lose WTC25 points after first Test sanctions |work=[[आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट परिषद]] |access-date=18 December 2023 |archive-date=18 December 2023 |archive-url=https://web.archive.org/web/20231218115445/https://www.icc-cricket.com/news/3828103 |url-status=live }}</ref><ref name="PakBanPen">{{cite news |url=https://www.icc-cricket.com/tournaments/world-test-championship/news/pakistan-bangladesh-lose-wtc-points-for-slow-over-rate-in-rawalpindi-test |title=Pakistan, Bangladesh lose WTC points for slow over-rate in Rawalpindi Test |work=[[आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट परिषद]] |access-date=26 August 2024 |archive-date=26 August 2024 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240826125933/https://www.icc-cricket.com/tournaments/world-test-championship/news/pakistan-bangladesh-lose-wtc-points-for-slow-over-rate-in-rawalpindi-test |url-status=live }}</ref><ref name="PakSAPen">{{cite news|url=https://www.icc-cricket.com/tournaments/world-test-championship/news/pakistan-penalised-for-slow-over-rate-in-second-south-africa-test |title=Pakistan penalised for slow over-rate in second South Africa Test |work=[[आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट परिषद]] |access-date=7 January 2025 }}</ref> }} || १६८ || '''४७'''||'''२७.९८''' |- class=sortbottom | colspan="10" style="text-align:left;" |<small>''स्रोत: [[आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट परिषद]],<ref>{{cite web |url=https://www.icc-cricket.com/world-test-championship/standings |title=ICC World Test Championship 2023–2025 Standings |work=International Cricket Council |access-date=27 July 2023 |archive-date=2019-08-01 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190801071654/https://www.icc-cricket.com/world-test-championship/standings |url-status=dead }}</ref> [[क्रिकइन्फो|ईएसपीएनक्रिकइन्फो]]<ref>{{cite web|url=https://www.espncricinfo.com/series/icc-world-test-championship-2023-2025-1345943/points-table-standings|title=ICC World Test Championship 2023–2025 Table|access-date=3 July 2023}}</ref><br />शेवटचे अद्यतन: १० फेब्रुवारी २०२४''</small> |} * {{color box|#cfc}} अव्वल दोन संघ [[२०२३-२०२५ आयसीसी वर्ल्ड टेस्ट चॅम्पियनशिप#अंतिम सामना|अंतिम सामन्या]]साठी पात्र ठरतील. * विजयासाठी १२ गुण. अनिर्णित सामन्यासाठी ४ गुण . * गुण वजावट: {{notelist}} == लीग फेरी == {{Hatnote|ऑस्ट्रेलियामध्ये खेळल्या गेलेल्या सामन्यांसाठी, विकेट/रनच्या ऑस्ट्रेलियन फॉरमॅटमध्ये स्कोअर सूचीबद्ध केले जातात.}} === २०२३ मधील मालिका === {{main|आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट, २०२३}} ==== ॲशेस (इंग्लंड वि ऑस्ट्रेलिया) ==== {{main|२०२३ ॲशेस मालिका}} {{Cricket match summary | bg=#eee | date = १६-२० जून २०२३ | daynightlol | team1 = {{cr-rt|ENG}} | team2 = {{cr|AUS}} | score1 = ३९३/८[[घोषणा आणि जप्ती#घोषणा|घो]] (७८ षटके) | score1_2nd = २७३ (६६.२ षटके) | score2 = ३८६ (११६.१ षटके) | score2_2nd = २८२/८ (९२.३ षटके) | result = [[२०२३ ॲशेस मालिका#पहिली कसोटी|ऑस्ट्रेलियाने २ गडी राखून विजय मिळवला]] | scorecard = [https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1336043.html धावफलक] | venue = [[एजबॅस्टन क्रिकेट ग्राउंड|एजबॅस्टन]], [[बर्मिंगहॅम]] | points = '''ऑस्ट्रेलिया १२''', इंग्लंड -२<ref name="EngAusPen">{{cite web |url=https://www.icc-cricket.com/news/3612499|title=England and Australia hit with sanctions for Ashes Tests |work=International Cricket Council |access-date=2 August 2023}}</ref> }} {{Cricket match summary | bg= | date = २८ जून - २ जुलै २०२३ | daynight = | team1 = {{cr-rt|AUS}} | team2 = {{cr|ENG}} | score1 = ४१६ (१००.४ षटके) | score1_2nd = २७९ (१०१.५ षटके) | score2 = ३२५ (७६.२ षटके) | score2_2nd = ३२७ (८१.३ षटके) | result = [[२०२३ ॲशेस मालिका#दुसरी कसोटी|ऑस्ट्रेलियाने ४३ धावांनी विजय मिळवला]] | scorecard = [https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1336044.html धावफलक] | venue = [[लॉर्ड्स]], [[लंडन]] | points = '''ऑस्ट्रेलिया १२''', इंग्लंड -९<ref name="EngAusPen"/> }} {{Cricket match summary | bg=#eee | date = ६-१० जुलै २०२३ | daynight = | team1 = {{cr-rt|AUS}} | team2 = {{cr|ENG}} | score1 = २६३ (६०.४ षटके) | score1_2nd = २२४ (६७.१ षटके) | score2 = २३७ (५२.३ षटके) | score2_2nd = २५४/७ (५० षटके) | result = [[२०२३ ॲशेस मालिका#तिसरी कसोटी|इंग्लंड ३ गडी राखून विजयी]] | scorecard = [https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1336045.html धावफलक] | venue = हेडिंग्ले, [[लीड्स]] | points = '''इंग्लंड १२''', ऑस्ट्रेलिया ० }} {{Cricket match summary | bg= | date = १९-२३ जुलै २०२३ | daynight = | team1 = {{cr-rt|AUS}} | team2 = {{cr|ENG}} | score1 = ३१७ (९०.२ षटके) | score1_2nd = २१४/५ (७१ षटके) | score2 = ५९२ (१०७.४ षटके) | score2_2nd = | result = [[२०२३ ॲशेस मालिका#चौथी कसोटी|सामना अनिर्णित]] | scorecard = [https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1336046.html धावफलक] | venue = [[ओल्ड ट्रॅफर्ड क्रिकेट ग्राउंड|ओल्ड ट्रॅफर्ड]], [[मँचेस्टर]] | points = इंग्लंड १, ऑस्ट्रेलिया -६<ref name="EngAusPen"/> }} {{Cricket match summary | bg=#eee | date = २७-३१ जुलै २०२३ | daynight = | team1 = {{cr-rt|ENG}} | team2 = {{cr|AUS}} | score1 = २८३ (५४.४ षटके) | score1_2nd = ३९५ (८१.५ षटके) | score2 = २९५ (१०३.१ षटके) | score2_2nd = ३३४ (९४.४ षटके) | result = [[२०२३ ॲशेस मालिका#पाचवी कसोटी|इंग्लंडने ४९ धावांनी विजय मिळवला]] | scorecard = [https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1336047.html धावफलक] | venue = [[द ओव्हल]], [[लंडन]] | points = '''इंग्लंड ७''', ऑस्ट्रेलिया ०<ref name="EngAusPen"/> }} ==== वेस्ट इंडीज वि भारत ==== {{main|भारतीय क्रिकेट संघाचा वेस्ट इंडीज दौरा, २०२३}} {{Cricket match summary | bg=#eee | date = १२-१६ जुलै २०२३ | daynight = | team1 = {{cr-rt|WIN}} | team2 = {{cr|IND}} | score1 = १५० (६४.३ षटके) | score1_2nd = १३० (५०.३ षटके) | score2 = ४२१/५[[घोषणा आणि जप्ती#घोषणा|घोषित]] (१५२.२ षटके) | score2_2nd = | result = [[भारतीय क्रिकेट संघाचा वेस्ट इंडीज दौरा, २०२३#पहिली कसोटी|भारताने एक डाव आणि १४१ धावांनी विजय मिळवला]] | scorecard = [https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1381212.html धावफलक] | venue = [[विंडसर पार्क (डोमिनिका)|विंडसर पार्क]], [[डोमिनिका]] | points = ''''भारत १२'''', वेस्ट इंडीझ ० }} {{Cricket match summary | bg= | date = २०-२४ जुलै २०२३ | daynight = | team1 = {{cr-rt|IND}} | team2 = {{cr|WIN}} | score1 = ४३८ (१२८ षटके) | score1_2nd = १८१/२[[घोषणा आणि जप्ती#घोषणा|घोषित]] (२४ षटके) | score2 = २५५ (११५.४ षटके) | score2_2nd = ७६/२ (३२ षटके) | result = [[भारतीय क्रिकेट संघाचा वेस्ट इंडीज दौरा, २०२३#दुसरी कसोटी|सामना अनिर्णित]] | scorecard = [https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1381213.html धावफलक] | venue = [[क्वीन्स पार्क ओव्हल]], [[त्रिनिदाद आणि टोबॅगो]] | points = वेस्ट इंडीझ ४, भारत ४ }} ==== श्रीलंका वि पाकिस्तान ==== {{main|पाकिस्तान क्रिकेट संघाचा श्रीलंका दौरा, २०२३}} {{Cricket match summary | bg=#eee | date = १६-२० जुलै २०२३ | daynight = | team1 = {{cr-rt|SRI}} | team2 = {{cr|PAK}} | score1 = ३१२ (९५.२ षटके) | score1_2nd = २७९ (८३.१ षटके) | score2 = ४६१ (१२१.२ षटके) | score2_2nd = १३३/६ (३२.५ षटके) | result = [[पाकिस्तान क्रिकेट संघाचा श्रीलंका दौरा, २०२३#पहिली कसोटी|पाकिस्तान ४ गडी राखून विजयी]] | scorecard = [https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1385685.html धावफलक] | venue =[[गॅले आंतरराष्ट्रीय स्टेडियम]], [[गॅले]] | points = '''पाकिस्तान १२''', श्रीलंका ० }} {{Cricket match summary | bg= | date = २४-२८ जुलै २०२३ | daynight = | team1 = {{cr-rt|SRI}} | team2 = {{cr|PAK}} | score1 = १६६ (४८.२ षटके) | score1_2nd = १८८ (६७.४ षटके) | score2 = ५७६/५[[घोषणा आणि जप्ती#घोषणा|घो]] (१३४ षटके) | score2_2nd = | result = [[पाकिस्तान क्रिकेट संघाचा श्रीलंका दौरा, २०२३#दुसरी कसोटी|पाकिस्तानने एक डाव आणि २२२ धावांनी विजय मिळवला]] | scorecard = [https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1385686.html धावफलक] | venue =[[सिंहलीझ क्रीडा क्लब क्रिकेट मैदान]], [[कोलंबो]] | points = '''पाकिस्तान १२''', श्रीलंका ० }} === २०२३-२४ मधील मालिका=== {{main|आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट, २०२३-२४}} ==== बांगलादेश वि न्यू झीलंड ==== {{Main|न्यू झीलंड क्रिकेट संघाचा बांगलादेश दौरा, २०२३-२४}} {{Cricket match summary | bg=#eee | date = २८ नोव्हेंबर - २ डिसेंबर २०२३ | daynight = | team1 = {{cr-rt|BAN}} | team2 = {{cr|NZL}} | score1 = ३१० (८५.१ षटके) | score1_2nd = ३३८ (१००.४ षटके) | score2 = ३१७ (१०१.५ षटके) | score2_2nd = १८१ (७१.१ षटके) | result = [[न्यू झीलंड क्रिकेट संघाचा बांगलादेश दौरा, २०२३-२४#पहिली कसोटी|बांगलादेशने १५० धावांनी विजय मिळवला]] | scorecard = [https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1395703.html धावफलक] | venue = [[सिलहट आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट स्टेडियम]], [[सिलहट]] | points = '''बांगलादेश १२''', न्यू झीलंड ० }} {{Cricket match summary | bg= | date = ६-१० डिसेंबर २०२३ | daynight = | team1 = {{cr-rt|BAN}} | team2 = {{cr|NZL}} | score1 = १७२ (६६.२ षटके) | score1_2nd = १४४ (३५ षटके) | score2 = १८० (३७.१ षटके) | score2_2nd = १३९/६ (३९.४ षटके) | result = [[न्यू झीलंड क्रिकेट संघाचा बांगलादेश दौरा, २०२३-२४#दुसरी कसोटी|न्यू झीलंड ४ गडी राखून विजयी]] | scorecard = [https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1395704.html धावफलक] | venue = [[शेर-ए-बांगला राष्ट्रीय क्रिकेट स्टेडियम]], [[मीरपूर मॉडेल ठाणे|मीरपूर]] | points = '''न्यू झीलंड १२''', बांगलादेश ० }} ==== बेनौद-कादिर ट्रॉफी (ऑस्ट्रेलिया वि पाकिस्तान) ==== {{Main|पाकिस्तान क्रिकेट संघाचा ऑस्ट्रेलिया दौरा, २०२३-२४}} {{Cricket match summary | bg=#eee | date = १४-१८ डिसेंबर २०२३ | daynight = | team1 = {{cr-rt|AUS}} | team2 = {{cr|PAK}} | score1 = ४८७ (११३.२ षटके) | score1_2nd = ५/२३३[[घोषणा आणि जप्ती#घोषणा|घोषित]] (६३.२ षटके) | score2 = २७१ (१०१.५ षटके) | score2_2nd = ८९ (३०.२ षटके) | result = [[पाकिस्तान क्रिकेट संघाचा ऑस्ट्रेलिया दौरा, २०२३-२४#पहिली कसोटी|ऑस्ट्रेलियाने ३६० धावांनी विजय मिळवला]] | scorecard = [https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1375842.html धावफलक] | venue = [[पर्थ स्टेडियम]], [[पर्थ]] | points = '''ऑस्ट्रेलिया १२''', पाकिस्तान -२ <ref name="AusPakPen"/> }} {{Cricket match summary | bg= | date = २६-३० डिसेंबर २०२३ | daynight = | team1 = {{cr-rt|AUS}} | team2 = {{cr|PAK}} | score1 = ३१८ (९६.५ षटके) | score1_2nd = २६२ (८४.१ षटके) | score2 = २६४ (७३.५ षटके) | score2_2nd = २३७ (६७.२ षटके) | result = [[पाकिस्तान क्रिकेट संघाचा ऑस्ट्रेलिया दौरा, २०२३-२४#दुसरी कसोटी|ऑस्ट्रेलियाने ७९ धावांनी विजय मिळवला]] | scorecard = [https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1375843.html धावफलक] | venue = [[मेलबर्न क्रिकेट ग्राउंड]], [[मेलबर्न]] | points = '''ऑस्ट्रेलिया १२''', पाकिस्तान ० }} {{Cricket match summary | bg=#eee | date = ३-७ जानेवारी २०२४ | daynight = | team1 = {{cr-rt|PAK}} | team2 = {{cr|AUS}} | score1 = ३१३ (७७.१ षटके) | score1_2nd = ११५ (४३.१ षटके) | score2 = २९९ (१०९.४ षटके) | score2_2nd = २/१३० (२५.५ षटके) | result = [[पाकिस्तान क्रिकेट संघाचा ऑस्ट्रेलिया दौरा, २०२३-२४#तिसरी कसोटी|ऑस्ट्रेलियाने ८ गडी राखून विजय मिळवला]] | scorecard = [https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1375844.html धावफलक] | venue = [[सिडनी क्रिकेट ग्राउंड]], [[सिडनी]] | points = '''ऑस्ट्रेलिया १२''', पाकिस्तान ० }} ==== फ्रीडम ट्रॉफी (दक्षिण आफ्रिका वि भारत) ==== {{Main|भारतीय क्रिकेट संघाचा दक्षिण आफ्रिका दौरा, २०२३-२४}} {{Cricket match summary | bg=#eee | date = २६-३० डिसेंबर २०२३ | daynight = | team1 = {{cr-rt|IND}} | team2 = {{cr|SA}} | score1 = २४५ (६७.४ षटके) | score1_2nd = १३१ (३४.१ षटके) | score2 = ४०८ (१०८.४ षटके) | score2_2nd = | result = [[भारतीय क्रिकेट संघाचा दक्षिण आफ्रिका दौरा, २०२३-२४#पहिली कसोटी|दक्षिण आफ्रिकेने एक डाव आणि 32 धावांनी विजय मिळवला]] | scorecard = [https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1387603.html धावफलक] | venue = [[सेंच्युरियन पार्क]], [[सेंच्युरियन|सेंच्युरियन]] | points = '''दक्षिण आफ्रिका १२''', भारत -२ <ref name="RsaIndPen"/> }} {{Cricket match summary | bg= | date = ३-७ जानेवारी २०२४ | daynight = | team1 = {{cr-rt|SA}} | team2 = {{cr|IND}} | score1 = ५५ (२३.२ षटके) | score1_2nd = १७६ (३६.५ षटके) | score2 = १५३ (३४.५ षटके) | score2_2nd = ८०/३ (१२ षटके) | result = [[भारतीय क्रिकेट संघाचा दक्षिण आफ्रिका दौरा, २०२३-२४#दुसरी कसोटी|भारताने ७ गडी राखून विजय मिळवला]] | scorecard = [https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1387604.html धावफलक] | venue = [[न्यूलँड्स क्रिकेट ग्राउंड]], [[केप टाऊन]] | points = '''भारत १२''', दक्षिण आफ्रिका ० }} ==== फ्रँक वॉरेल ट्रॉफी (ऑस्ट्रेलिया वि वेस्ट इंडीज) ==== {{Main|वेस्ट इंडीज क्रिकेट संघाचा ऑस्ट्रेलिया दौरा, २०२३-२४}} {{Cricket match summary | bg=#eee | date = १७-२१ जानेवारी २०२४ | daynight = | team1 = {{cr-rt|WIN}} | team2 = {{cr|AUS}} | score1 = १८८ (६२.१ षटके) | score1_2nd = १२० (३५.२ षटके) | score2 = २८३ (८१.१ षटके) | score2_2nd =०/२६ (६.४ षटके) | result = [[वेस्ट इंडीज क्रिकेट संघाचा ऑस्ट्रेलिया दौरा, २०२३-२४#पहिली कसोटी|ऑस्ट्रेलियाने १० गडी राखून विजय मिळवला]] | scorecard = [https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1375845.html धावफलक] | venue = [[ॲडलेड ओव्हल]], [[ॲडलेड]] | points ='''ऑस्ट्रेलिया १२''', वेस्ट इंडीझ ० }} {{Cricket match summary | bg= | date = २५-२९ जानेवारी २०२४ | daynight = yes | team1 = {{cr-rt|WIN}} | team2 = {{cr|AUS}} | score1 = ३११ (१०८ षटके) | score1_2nd = १९३ (७२.३ षटके) | score2 = ९/२८९[[घोषणा आणि जप्ती#घोषणा|घोषित]] (५३ षटके) | score2_2nd = २०७ (५०.५ षटके) | result = [[वेस्ट इंडीज क्रिकेट संघाचा ऑस्ट्रेलिया दौरा, २०२३-२४#दुसरी कसोटी|वेस्ट इंडीझने ८ धावांनी विजय मिळवला]] | scorecard = [https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1375846.html धावफलक] | venue = [[ब्रिस्बेन क्रिकेट ग्राउंड|द गब्बा]], [[ब्रिस्बेन]] | points ='''वेस्ट इंडीझ १२''', ऑस्ट्रेलिया ० }} ==== अँथनी डी मेलो ट्रॉफी (भारत वि इंग्लंड) ==== {{Main|इंग्लंड क्रिकेट संघाचा भारत दौरा, २०२३-२४}} {{Cricket match summary | bg=#eee | date = २५-२९ जानेवारी २०२४ | daynight = | team1 = {{cr-rt|ENG}} | team2 = {{cr|IND}} | score1 = २४६ (६४.३ षटके) | score1_2nd = ४२० (१०२.१ षटके) | score2 = ४३६ (१२१ षटके) | score2_2nd = २०२ (६९.२ षटके) | result = [[इंग्लंड क्रिकेट संघाचा भारत दौरा, २०२३-२४#पहिली कसोटी|इंग्लंडने २८ धावांनी विजय मिळवला]] | scorecard = [https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1389399.html धावफलक] | venue = [[राजीव गांधी आंतरराष्ट्रीय स्टेडियम]], [[हैदराबाद]] | points = '''इंग्लंड १२''', भारत ० }} {{Cricket match summary | bg= | date = २-६ फेब्रुवारी २०२४ | daynight = | team1 = {{cr-rt|IND}} | team2 = {{cr|ENG}} | score1 = ३९६ (११२ षटके) | score1_2nd = २५५ (७८.३ षटके) | score2 = २५३ (५५.५ षटके) | score2_2nd = २९२ (६९.२ षटके) | result = [[इंग्लंड क्रिकेट संघाचा भारत दौरा, २०२३-२४#दुसरी कसोटी|भारताने १०६ धावांनी विजय मिळवला]] | scorecard = [https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1389400.html धावफलक] | venue = [[डॉ. वाय. एस. राजशेखर रेड्डी एसीए-व्हीडीसीए क्रिकेट स्टेडियम]], [[विशाखापट्टणम]] | points = '''भारत १२''', इंग्लंड ० }} {{Cricket match summary | bg=#eee | date = १५-१९ फेब्रुवारी २०२४ | daynight = | team1 = {{cr-rt|IND}} | team2 = {{cr|ENG}} | score1 = ४४५ (१३०.५ षटके) | score1_2nd = ४३०/४[[घोषणा आणि जप्ती#घोषणा|घोषित]] (९८ षटके) | score2 = ३१९ (७१.१ षटके) | score2_2nd = १२२ (३९.४ षटके) | result = [[इंग्लंड क्रिकेट संघाचा भारत दौरा, २०२३-२४#तिसरी कसोटी|भारताने ४३४ धावांनी विजय मिळवला]] | scorecard = [https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1389401.html धावफलक] | venue = [[सौराष्ट्र क्रिकेट असोसिएशन स्टेडियम]], [[राजकोट]] | points = '''भारत १२''', इंग्लंड ० }} {{Cricket match summary | bg= | date = २३-२७ फेब्रुवारी २०२४ | daynight = | team1 = {{cr-rt|ENG}} | team2 = {{cr|IND}} | score1 = ३५३ (१०४.५ षटके) | score1_2nd = १४५ (५३.५ षटके) | score2 = ३०७ (१०३.२ षटके) | score2_2nd = १९२/५ (६१ षटके) | result = [[इंग्लंड क्रिकेट संघाचा भारत दौरा, २०२३-२४#चौथी कसोटी|भारताने ५ गडी राखून विजय मिळवला]] | scorecard = [https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1389402.html धावफलक] | venue = [[जेएससीए आंतरराष्ट्रीय स्टेडियम कॉम्प्लेक्स]], [[रांची]] | points = '''भारत १२''', इंग्लंड ० }} {{Cricket match summary | bg=#eee | date = ७-११ मार्च २०२४ | daynight = | team1 = {{cr-rt|ENG}} | team2 = {{cr|IND}} | score1 = २१८ (५७.४ षटके) | score1_2nd = १९५ (४८.१ षटके) | score2 = ४७७ (१२४.१ षटके) | score2_2nd = | result = [[इंग्लंड क्रिकेट संघाचा भारत दौरा, २०२३-२४#पाचवी कसोटी|भारताने एक डाव आणि ६४ धावांनी विजय मिळवला]] | scorecard = [https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1389403.html धावफलक] | venue = [[हिमाचल प्रदेश क्रिकेट असोसिएशन स्टेडियम]], [[धर्मशाला]] | points = '''भारत १२''', इंग्लंड ० }} ==== टांगीवाई शिल्ड (न्यू झीलंड वि दक्षिण आफ्रिका) ==== {{Main|दक्षिण आफ्रिका क्रिकेट संघाचा न्यू झीलंड दौरा, २०२३-२४}} {{Cricket match summary | bg=#eee | date = ४-८ फेब्रुवारी २०२४ | daynight = | team1 = {{cr-rt|NZL}} | team2 = {{cr|RSA}} | score1 = ५११ (१४४ षटके) | score1_2nd = १७९/४[[घोषणा आणि जप्ती#घोषणा|घोषित]] (४३ षटके) | score2 = १६२ (७२.५ षटके) | score2_2nd = २४७ (८० षटके) | result = [[दक्षिण आफ्रिका क्रिकेट संघाचा न्यू झीलंड दौरा, २०२३-२४#पहिली कसोटी|न्यू झीलंड २८१ धावांनी विजयी]] | scorecard = [https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1388221.html धावफलक] | venue = [[बे ओव्हल]], [[माउंट मौनगानुई]] | points = '''न्यू झीलंड १२''', दक्षिण आफ्रिका ० }} {{Cricket match summary | bg= | date = १३-१७ फेब्रुवारी २०२४ | daynight = | team1 = {{cr-rt|RSA}} | team2 = {{cr|NZL}} | score1 = २४२ (९७.२ षटके) | score1_2nd = २३५ (६९.५ षटके) | score2 = २११ (७७.३ षटके) | score2_2nd = २६९/३ (९४.२ षटके) | result = [[दक्षिण आफ्रिका क्रिकेट संघाचा न्यू झीलंड दौरा, २०२३-२४#दुसरी कसोटी|न्यू झीलंड ७ गडी राखून विजयी]] | scorecard = [https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1388222.html धावफलक] | venue = [[सेडन पार्क]], [[हॅमिल्टन, न्यू झीलंड|हॅमिल्टन]] | points = '''न्यू झीलंड १२''', दक्षिण आफ्रिका ० }} ==== ट्रान्स-टास्मान ट्रॉफी (न्यू झीलंड वि ऑस्ट्रेलिया) ==== {{Main|ऑस्ट्रेलिया क्रिकेट संघाचा न्यू झीलंड दौरा, २०२३-२४}} {{Cricket match summary | bg=#eee | date = २९ फेब्रुवारी–४ मार्च २०२४ | daynight = | team1 = {{cr-rt|AUS}} | team2 = {{cr|NZL}} | score1 = ३८३ (११५.१ षटके) | score1_2nd = १६४ (५१.१ षटके) | score2 = १७९ (४३.१ षटके) | score2_2nd = १९६ (६४.४ षटके) | result = [[ऑस्ट्रेलिया क्रिकेट संघाचा न्यू झीलंड दौरा, २०२३-२४#पहिली कसोटी|ऑस्ट्रेलिया १७२ धावांनी विजयी]] | scorecard = [https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1388226.html धावफलक] | venue = [[बेसिन रिझर्व्ह]], [[वेलिंग्टन]] | points = '''ऑस्ट्रेलिया १२''', न्यू झीलंड ० }} {{Cricket match summary | bg= | date = ८-१२ मार्च २०२४ | daynight = | team1 = {{cr-rt|NZL}} | team2 = {{cr|AUS}} | score1 = १६२ (४५.२ षटके) | score1_2nd = ३७२ (१०८.२ षटके) | score2 = २५६ (६८ षटके) | score2_2nd = २८१/७ (६५ षटके) | result = [[ऑस्ट्रेलिया क्रिकेट संघाचा न्यू झीलंड दौरा, २०२३-२४#दुसरी कसोटी|ऑस्ट्रेलिया ३ गडी राखून विजयी]] | scorecard = [https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1388227.html धावफलक] | venue = [[हॅगली ओव्हल]], [[क्राइस्टचर्च]] | points = '''ऑस्ट्रेलिया १२''', न्यू झीलंड ० }} ==== बांगलादेश वि श्रीलंका ==== {{Main|श्रीलंका क्रिकेट संघाचा बांगलादेश दौरा, २०२३-२४}} {{Cricket match summary | bg=#eee | date = २२-२६ मार्च २०२४ | daynight = | team1 = {{cr-rt|SRI}} | team2 = {{cr|BAN}} | score1 = २८० (६८ षटके) | score1_2nd = ४१८ (११०.४ षटके) | score2 = १८८ (५१.३ षटके) | score2_2nd = १८२ (४९.२ षटके) | result = [[श्रीलंका क्रिकेट संघाचा बांगलादेश दौरा, २०२३-२४#पहिली कसोटी|श्रीलंकेचा ३२८ धावांनी विजय झाला]] | scorecard = [https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1419830.html धावफलक] | venue = [[सिलहट आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट स्टेडियम]], [[सिलहट]] | points = '''श्रीलंका १२''', बांगलादेश ० }} {{Cricket match summary | bg= | date = ३० मार्च–३ एप्रिल २०२४ | daynight = | team1 = {{cr-rt|SRI}} | team2 = {{cr|BAN}} | score1 = ५३१ (१५९ षटके) | score1_2nd = १५७/७[[घोषणा आणि जप्ती#घोषणा|घो]] (४० षटके) | score2 = १७८ (६८.४ षटके) | score2_2nd = ३१८ (८५ षटके) | result = [[श्रीलंका क्रिकेट संघाचा बांगलादेश दौरा, २०२३-२४#दुसरी कसोटी|श्रीलंकेचा १९२ धावांनी विजय झाला]] | scorecard = [https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1419831.html धावफलक] | venue = [[जोहूर अहमद चौधरी स्टेडियम]], [[चितगाव]] | points = '''श्रीलंका १२''', बांगलादेश ० }} === २०२४ मधील मालिका === {{main|आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट, २०२४}} ==== विस्डेन चषक / रिचर्ड्स-बोथम चषक (इंग्लड वि वेस्ट इंडीज) ==== {{Main|वेस्ट इंडीज क्रिकेट संघाचा इंग्लंड दौरा, २०२४}} {{Cricket match summary | bg=#eee | date = १०-१४ जुलै २०२४ | daynight = | team1 = {{cr-rt|WIN}} | team2 = {{cr|ENG}} | score1 = १२१ (४१.४ षटके) | score1_2nd = १३६ (४७ षटके) | score2 = ३७१ (९० षटके) | score2_2nd = | result = [[वेस्ट इंडीज क्रिकेट संघाचा इंग्लंड दौरा, २०२४#पहिली कसोटी|इंग्लंडने एक डाव आणि ११४ धावांनी विजय मिळवला]] | scorecard =[https://www.espncricinfo.com/series/west-indies-in-england-2024-1385669/england-vs-west-indies-1st-test-1385691/live-cricket-score धावफलक] | venue = [[लॉर्ड्स]], [[लंडन]] | points = '''इंग्लंड १२''', वेस्ट इंडीज ० }} {{Cricket match summary | bg= | date = १८-२२ जुलै २०२४ | daynight = | team1 = {{cr-rt|ENG}} | team2 = {{cr|WIN}} | score1 = ४१६ (८८.३ षटके) | score1_2nd = ४२५ (९२.२ षटके) | score2 = ४५७ (१११.५ षटके) | score2_2nd = १४३ (३६.१ षटके) | result = [[वेस्ट इंडीज क्रिकेट संघाचा इंग्लंड दौरा, २०२४#दुसरी कसोटी|इंग्लंडने २४१ धावांनी विजय मिळवला]] | scorecard =[https://www.espncricinfo.com/series/west-indies-in-england-2024-1385669/england-vs-west-indies-2nd-test-1385692/live-cricket-score धावफलक] | venue = [[ट्रेंट ब्रिज]], [[नॉटिंगहॅम]] | points = '''इंग्लंड १२''', वेस्ट इंडीज ० }} {{Cricket match summary | bg=#eee | date = २६-३० जुलै २०२४ | daynight = | team1 = {{cr-rt|WIN}} | team2 = {{cr|ENG}} | score1 = २८२ (७५.१ षटके) | score1_2nd = १७५ (५२ षटके) | score2 = ३७६ (७५.४ षटके) | score2_2nd = ८७/० (७.२ षटके) | result = [[वेस्ट इंडीज क्रिकेट संघाचा इंग्लंड दौरा, २०२४#तिसरी कसोटी|इंग्लंड १० गडी राखून विजयी]] | scorecard =[https://www.espncricinfo.com/series/west-indies-in-england-2024-1385669/england-vs-west-indies-3rd-test-1385693/live-cricket-score धावफलक] | venue = [[एजबॅस्टन क्रिकेट ग्राउंड|एजबॅस्टन]], [[बर्मिंगहॅम]] | points = '''इंग्लंड १२''', वेस्ट इंडीज ० }} ==== सर व्हिव्हियन रिचर्ड्स ट्रॉफी (वेस्ट इंडीज वि दक्षिण आफ्रिका) ==== {{Main|दक्षिण आफ्रिका क्रिकेट संघाचा वेस्ट इंडीज दौरा, २०२४#कसोटी मालिका}} {{Cricket match summary | bg=#eee | date = ७-११ ऑगस्ट २०२४ | daynight = | team1 = {{cr-rt|RSA}} | team2 = {{cr|WIN}} | score1 = ३५७ (११७.४ षटके) | score1_2nd = १७३/३[[घोषणा आणि जप्ती#घोषणा|घो]] (२९ षटके) | score2 = २३३ (९१.५ षटके) | score2_2nd = २०१/५ (५६.२ षटके) | result = [[दक्षिण आफ्रिका क्रिकेट संघाचा वेस्ट इंडीज दौरा, २०२४#पहिली कसोटी|सामना अनिर्णित]] | scorecard = [https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1433365.html धावफलक] | venue = [[क्वीन्स पार्क ओव्हल]], [[पोर्ट ऑफ स्पेन]] | points = दक्षिण आफ्रिका ४, वेस्ट इंडीज ४ }} {{Cricket match summary | bg= | date = १५-१९ ऑगस्ट २०२४ | daynight = | team1 = {{cr-rt|RSA}} | team2 = {{cr|WIN}} | score1 = १६० (५४ षटके) | score1_2nd = २४६ (८०.४ षटके) | score2 = १४४ (४२.४ षटके) | score2_2nd = २२२ (६६.२ षटके) | result = [[दक्षिण आफ्रिका क्रिकेट संघाचा वेस्ट इंडीज दौरा, २०२४#दुसरी कसोटी|दक्षिण आफ्रिकेचा ४० धावांनी विजय झाला]] | scorecard = [https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1433366.html धावफलक] | venue = [[प्रोव्हिडन्स स्टेडियम]], प्रोव्हिडन्स | points = '''दक्षिण आफ्रिका १२''', वेस्ट इंडीज ० }} ==== पाकिस्तान वि बांगलादेश ==== {{Main|बांगलादेश क्रिकेट संघाचा पाकिस्तान दौरा, २०२४}} {{Cricket match summary | bg=#eee | date = २१-२५ ऑगस्ट २०२४ | daynight = | team1 = {{cr-rt|PAK}} | team2 = {{cr|BAN}} | score1 = ४४८/६[[घोषणा आणि जप्ती#घोषणा|घो]] (११३ षटके) | score1_2nd = १४६ (५५.५ षटके) | score2 = ५६५ (१६७.३ षटके) | score2_2nd = ३०/० (६.३ षटके) | result = [[बांगलादेश क्रिकेट संघाचा पाकिस्तान दौरा, २०२४#पहिली कसोटी|बांगलादेश १० गडी राखून विजयी]] | scorecard = [https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1442213.html धावफलक] | venue = [[रावळपिंडी क्रिकेट स्टेडियम]], [[रावळपिंडी]] | points = '''बांगलादेश ९''', पाकिस्तान -६<ref name="PakBanPen"/> }} {{Cricket match summary | bg= | date = ३० ऑगस्ट – ३ सप्टेंबर २०२४ | daynight = | team1 = {{cr-rt|PAK}} | team2 = {{cr|BAN}} | score1 = २७४ (८५.१ षटके) | score1_2nd = १७२ (४६.४ षटके) | score2 = २६२ (७८.४ षटके) | score2_2nd = १८५/४ (५६ षटके) | result = [[बांगलादेश क्रिकेट संघाचा पाकिस्तान दौरा, २०२४#दुसरी कसोटी|बांगलादेश ६ गडी राखून विजयी]] | scorecard = [https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1442214.html धावफलक] | venue = [[रावळपिंडी क्रिकेट स्टेडियम]], [[रावळपिंडी]] | points = '''बांगलादेश १२''', पाकिस्तान ० }} ==== इंग्लंड विरुद्ध श्रीलंका ==== {{Main|श्रीलंका क्रिकेट संघाचा इंग्लंड दौरा, २०२४}} {{Cricket match summary | bg=#eee | date = २१-२५ ऑगस्ट २०२४ | daynight = | team1 = {{cr-rt|SRI}} | team2 = {{cr|ENG}} | score1 = २३६ (७४ षटके) | score1_2nd = ३२६ (८९.३ षटके) | score2 = ३५८ (८५.३ षटके) | score2_2nd = २०५/५ (५७.२ षटके) | result = [[श्रीलंका क्रिकेट संघाचा इंग्लंड दौरा, २०२४#पहिली कसोटी|इंग्लंड ५ गडी राखून विजयी]] | scorecard = [https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1385694.html धावफलक] | venue = [[ओल्ड ट्रॅफर्ड क्रिकेट ग्राउंड|ओल्ड ट्रॅफर्ड]], [[मँचेस्टर]] | points = '''इंग्लंड १२''', श्रीलंका ० }} {{Cricket match summary | bg= | date = २९ ऑगस्ट–२ सप्टेंबर २०२४ | daynight = | team1 = {{cr-rt|ENG}} | team2 = {{cr|SRI}} | score1 = ४२७ (१०२ षटके) | score1_2nd = २५१ (५४.३ षटके) | score2 = १९६ (५५.३ षटके) | score2_2nd = २९२ (८६.४ षटके) | result = [[श्रीलंका क्रिकेट संघाचा इंग्लंड दौरा, २०२४#दुसरी कसोटी|इंग्लंडने १९० धावांनी विजय मिळवला]] | scorecard = [https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1385695.html धावफलक] | venue = [[लॉर्ड्स]], [[लंडन]] | points = '''इंग्लंड १२''', श्रीलंका ० }} {{Cricket match summary | bg=#eee | date = ६-१० सप्टेंबर २०२४ | daynight = | team1 = {{cr-rt|ENG}} | team2 = {{cr|SRI}} | score1 = ३२५ (६९.१ षटके) | score1_2nd = १५६ (३४ षटके) | score2 = २६३ (६१.२ षटके) | score2_2nd = २१९/२ (४०.३ षटके) | result = [[श्रीलंका क्रिकेट संघाचा इंग्लंड दौरा, २०२४#तिसरी कसोटी|श्रीलंका ८ गडी राखून विजयी]] | scorecard = [https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1385696.html धावफलक] | venue = [[द ओव्हल]], [[लंडन]] | points = '''श्रीलंका १२''', इंग्लंड ० }} === २०२४-२५ मधील मालिका === {{main|आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट, २०२४-२५}} ==== श्रीलंका विरुद्ध न्यू झीलंड ==== {{Main|न्यू झीलंड क्रिकेट संघाचा श्रीलंका दौरा, २०२४-२५}} {{Cricket match summary | bg=#eee | date = १८-२३ सप्टेंबर २०२४ | daynight = | team1 = {{cr-rt|SRI}} | team2 = {{cr|NZL}} | score1 = ३०५ (९१.५ षटके) | score1_2nd = ३०९ (९४.२ षटके) | score2 = ३४० (९०.५ षटके) | score2_2nd = २११ (७१.४ षटके) | result = [[न्यू झीलंड क्रिकेट संघाचा श्रीलंका दौरा, २०२४-२५#पहिली कसोटी|श्रीलंका ६३ धावांनी विजयी]] | scorecard = [https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1447096.html धावफलक] | venue = [[गॅले आंतरराष्ट्रीय स्टेडियम]], [[गॅले]] | points = '''श्रीलंका १२''', न्यूझीलंड ० }} {{Cricket match summary | bg= | date = २६-३० सप्टेंबर २०२४ | daynight = | team1 = {{cr-rt|SRI}} | team2 = {{cr|NZL}} | score1 = ६०२/५[[घोषणा आणि जप्ती#घोषणा|घो]] (१६३.४ षटके) | score1_2nd = | score2 = ८८ (३९.५ षटके) | score2_2nd = ३६० (८१.४ षटके) ([[फॉलो-ऑन]]) | result = [[न्यू झीलंड क्रिकेट संघाचा श्रीलंका दौरा, २०२४-२५#दुसरी कसोटी|श्रीलंका एक डाव आणि १५४ धावांनी विजयी]] | scorecard = [https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1447097.html धावफलक] | venue = [[गॅले आंतरराष्ट्रीय स्टेडियम]], [[गॅले]] | points = '''श्रीलंका १२''', न्यूझीलंड ० }} ==== गांगुली-दुरजॉय ट्रॉफी (भारत वि बांगलादेश) ==== {{Main|बांगलादेश क्रिकेट संघाचा भारत दौरा, २०२४-२५}} {{Cricket match summary | bg=#eee | date = १९-२३ सप्टेंबर २०२४ | daynight = | team1 = {{cr-rt|IND}} | team2 = {{cr|BAN}} | score1 = ३७६ (९१.२ षटके) | score1_2nd = २८७/४[[घोषणा आणि जप्ती#घोषणा|घो]] (६४ षटके) | score2 = १४९ (४७.१ षटके) | score2_2nd = २३४ (६२.१ षटके) | result = [[बांगलादेश क्रिकेट संघाचा भारत दौरा, २०२४-२५#१ली कसोटी|भारत २८० धावांनी विजयी]] | scorecard = [https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1439891.html धावफलक] | venue = [[एम. ए. चिदंबरम स्टेडियम]], [[चेन्नई]] | points = '''भारत १२''', बांगलादेश ० }} {{Cricket match summary | bg= | date = २७ सप्टेंबर - १ ऑक्टोबर २०२४ | daynight = | team1 = {{cr-rt|BAN}} | team2 = {{cr|IND}} | score1 = २३३ (७४.२ षटके) | score1_2nd = १४६ (४७ षटके) | score2 = २८५/९[[घोषणा आणि जप्ती#घोषणा|घो]] (३४.४ षटके) | score2_2nd = ९८/३ (१७.२ षटके) | result = [[बांगलादेश क्रिकेट संघाचा भारत दौरा, २०२४-२५#२री कसोटी|भारत ७ गडी राखून विजयी]] | scorecard = [https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1439892.html धावफलक] | venue = [[ग्रीन पार्क स्टेडियम]], [[कानपूर]] | points = '''भारत १२''', बांगलादेश ० }} ==== पाकिस्तान वि इंग्लंड ==== {{Main|इंग्लंड क्रिकेट संघाचा पाकिस्तान दौरा, २०२४-२५}} {{Cricket match summary | bg=#eee | date = ७–११ ऑक्टोबर २०२४ | daynight = | team1 = {{cr-rt|PAK}} | team2 = {{cr|ENG}} | score1 = ५५६ (१४९ षटके) | score1_2nd = २२० (५४.५ षटके) | score2 = ८२३/७[[घोषणा आणि जप्ती (क्रिकेट)#घोषणा|घो]] (१५० षटके) | score2_2nd = | result = [[इंग्लंड क्रिकेट संघाचा पाकिस्तान दौरा, २०२४-२५#पहली कसोटी|इंग्लंड १ डाव आणि ४७ धावांनी विजयी]] | scorecard = [https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1442215.html धावफलक] | venue = [[मुलतान क्रिकेट स्टेडियम]], [[मुलतान]] | points = '''इंग्लंड १२''', पाकिस्तान ० }} {{Cricket match summary | bg= | date = १५-१९ ऑक्टोबर २०२४ | daynight = | team1 = {{cr-rt|PAK}} | team2 = {{cr|ENG}} | score1 = ३६६ (१२३.३ षटके) | score1_2nd = २२१ (५९.२ षटके) | score2 = २९१ (६७.२ षटके) | score2_2nd = १४४ (३३.३ षटके) | result = [[इंग्लंड क्रिकेट संघाचा पाकिस्तान दौरा, २०२४-२५#दुसरी कसोटी|पाकिस्तानचा १५२ धावांनी विजय झाला]] | scorecard = [https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1442216.html धावफलक] | venue = [[मुलतान क्रिकेट स्टेडियम]], [[मुलतान]] | points = '''पाकिस्तान १२''', इंग्लंड ० }} {{Cricket match summary | bg=#eee | date = २४-२८ ऑक्टोबर २०२४ | daynight = | team1 = {{cr-rt|ENG}} | team2 = {{cr|PAK}} | score1 = २६७ (६८.२ षटके) | score1_2nd = ११२ (३७.२ षटके) | score2 = ३४४ (९६.४ षटके) | score2_2nd = ३७/१ (३.१ षटके) | result = [[इंग्लंड क्रिकेट संघाचा पाकिस्तान दौरा, २०२४-२५#तिसरी कसोटी|पाकिस्तानने ९ गडी राखून विजय मिळवला]] | scorecard = [https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1442217.html धावफलक] | venue = [[रावळपिंडी क्रिकेट स्टेडियम]], [[रावळपिंडी]] | points = '''पाकिस्तान १२''', इंग्लंड ० }} ==== भारत वि न्यू झीलंड==== {{Main|न्यू झीलंड क्रिकेट संघाचा भारत दौरा, २०२४-२५}} {{Cricket match summary | bg=#eee | date = १६–२० ऑक्टोबर २०२४ | daynight = | team1 = {{cr-rt|IND}} | team2 = {{cr|NZL}} | score1 = ४६ (३१.२ षटके) | score1_2nd = ४६२ (९९.३ षटके) | score2 = ४०२ (९१.३ षटके) | score2_2nd = ११०/२ (२७.४ षटके) | result = [[न्यू झीलंड क्रिकेट संघाचा भारत दौरा, २०२४-२५#पहिली कसोटी|न्यूझीलंड ८ गडी राखून विजयी]] | scorecard = [https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1439896.html धावफलक] | venue = [[एम. चिन्नास्वामी स्टेडियम]], [[बंगळूर]] | points = '''न्यू झीलंड १२''', भारत ० }} {{Cricket match summary | bg= | date = २४–२८ ऑक्टोबर २०२४ | daynight = | team1 = {{cr-rt|NZL}} | team2 = {{cr|IND}} | score1 = २५९ (७९.१ षटके) | score1_2nd = २५५ (६९.४ षटके) | score2 = १५६ (४५.३ षटके) | score2_2nd = २४५ (६०.२ षटके) | result = [[न्यू झीलंड क्रिकेट संघाचा भारत दौरा, २०२४-२५#दुसरी कसोटी|न्यू झीलंड ११३ धावांनी विजयी]] | scorecard = [https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1439897.html धावफलक] | venue = [[महाराष्ट्र क्रिकेट असोसिएशन स्टेडियम]], [[पुणे]] | points = '''न्यू झीलंड १२''', भारत ० }} {{Cricket match summary | bg=#eee | date = १–५ नोव्हेंबर २०२४ | team1 = {{cr-rt|NZL}} | team2 = {{cr|IND}} | score1 = २३५ (६५.४ षटके) | score1_2nd = १७४ (४५.५ षटके) | score2 = २६३ (५९.४ षटके) | score2_2nd = १२१ (२९.१ षटके) | result = [[न्यू झीलंड क्रिकेट संघाचा भारत दौरा, २०२४-२५#३री कसोटी|न्यूझीलंड २५ धावांनी विजयी]] | scorecard = [https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1439897.html धावफलक] | venue = [[वानखेडे स्टेडियम]], [[मुंबई]] | points = '''न्यू झीलंड १२''', भारत ० }} ==== बांगलादेश विरुद्ध दक्षिण आफ्रिका ==== {{Main|दक्षिण आफ्रिका क्रिकेट संघाचा बांगलादेश दौरा, २०२४-२५}} {{Cricket match summary | bg=#eee | date = २१-२५ ऑक्टोबर २०२४ | daynight = | team1 = {{cr-rt|BAN}} | team2 = {{cr|RSA}} | score1 = १०६ (४०.१ षटके) | score1_2nd = ३०७ (८९.५ षटके) | score2 = ३०८ (८८.४ षटके) | score2_2nd = १०६/३ (२२ षटके) | result = [[दक्षिण आफ्रिका क्रिकेट संघाचा बांगलादेश दौरा, २०२४-२५#पहिली कसोटी|दक्षिण आफ्रिकेने ७ गडी राखून विजय मिळवला]] | scorecard = [https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1453293.html धावफलक] | venue = [[शेर-ए-बांगला राष्ट्रीय क्रिकेट स्टेडियम]], [[ढाका]] | points = '''दक्षिण आफ्रिका १२''', बांगलादेश ० }} {{Cricket match summary | bg= | date = २९ ऑक्टोबर – २ नोव्हेंबर २०२४ | daynight = | team1 = {{cr-rt|RSA}} | team2 = {{cr|BAN}} | score1 = ५७५/६[[घोषणा आणि जप्ती#घोषणा|घो]] (१४४.२ षटके) | score1_2nd = | score2 = १५९ (४५.२ षटके) | score2_2nd = १४३ (४३ षटके) ([[फॉलो-ऑन]]) | result = [[दक्षिण आफ्रिका क्रिकेट संघाचा बांगलादेश दौरा, २०२४-२५#दुसरी कसोटी|दक्षिण आफ्रिकेने एक डाव आणि २७३ धावांनी विजय मिळवला]] | scorecard = [https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1453294.html धावफलक] | venue = [[जोहूर अहमद चौधरी स्टेडियम]], [[चितगाव]] | points = '''दक्षिण आफ्रिका १२''', बांगलादेश ० }} ====बॉर्डर-गावस्कर चषक (ऑस्ट्रेलिया वि भारत)==== {{Main|भारतीय क्रिकेट संघाचा ऑस्ट्रेलिया दौरा, २०२४-२५}} {{Cricket match summary | bg=#eee | date = २२–२६ नोव्हेंबर २०२४ | daynight = | team1 = {{cr-rt|IND}} | team2 = {{cr|AUS}} | score1 = १५० (४९.४ षटके) | score1_2nd = ६/४८७[[घोषणा आणि जप्ती (क्रिकेट)|घो]] (१३४.३ षटके) | score2 = १०४ (५१.२ षटके) | score2_2nd = २३८ (५८.४ षटके) | result = [[भारतीय क्रिकेट संघाचा ऑस्ट्रेलिया दौरा, २०२४-२५#१ली कसोटी|भारत २९५ धावांनी विजयी]] | scorecard = [https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1426555.html धावफलक] | venue = [[पर्थ स्टेडियम]], [[पर्थ]] | points = '''भारत १२''', ऑस्ट्रेलिया ० }} {{Cricket match summary | bg= | date = ६–१० डिसेंबर २०२४ | daynight = yes | team1 = {{cr-rt|IND}} | team2 = {{cr|AUS}} | score1 = १८० (४४.१ षटके) | score1_2nd = १७५ (३६.५ षटके) | score2 = ३३७ (८७.३ षटके) | score2_2nd = ०/१९ (३.२ षटके) | result = [[भारतीय क्रिकेट संघाचा ऑस्ट्रेलिया दौरा, २०२४-२५#२री कसोटी|ऑस्ट्रेलियाने १० गडी राखून विजय मिळवला]] | scorecard = [https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1426556.html धावफलक] | venue = [[ॲडलेड ओव्हल]], [[ॲडलेड]] | points = '''ऑस्ट्रेलिया १२''', भारत ० }} {{Cricket match summary | bg=#eee | date = १४–१८ डिसेंबर २०२४ | daynight = | team1 = {{cr-rt|AUS}} | team2 = {{cr|IND}} | score1 = ४४५ (११७.१ षटके) | score1_2nd = ७/८९[[घोषणा आणि जप्ती#घोषणा|घो]] (१८ षटके) | score2 = २६० (७८.५ षटके) | score2_2nd = ०/८ (२.१ षटके) | result = [[भारतीय क्रिकेट संघाचा ऑस्ट्रेलिया दौरा, २०२४-२५#३री कसोटी|सामना अनिर्णित]] | scorecard = [https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1426557.html धावफलक] | venue = [[द गब्बा]], [[ब्रिस्बेन]] | points = ऑस्ट्रेलिया ४, भारत ४ }} {{Cricket match summary | bg= | date = २६–३० डिसेंबर २०२४ | daynight = | team1 = {{cr-rt|AUS}} | team2 = {{cr|IND}} | score1 = ४७४ (१२२.४ षटके) | score1_2nd = २३४ (८३.४ षटके) | score2 = ३६९ (११९.३ षटके) | score2_2nd = १५५ (७९.१ षटके) | result = [[भारतीय क्रिकेट संघाचा ऑस्ट्रेलिया दौरा, २०२४-२५#४थी कसोटी|ऑस्ट्रेलिया १८४ धावांनी विजयी]] | scorecard = [https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1426558.html धावफलक] | venue = [[मेलबर्न क्रिकेट मैदान]], [[मेलबर्न]] | points = '''ऑस्ट्रेलिया १२''', भारत ० }} {{Cricket match summary | bg=#eee | date = ३–७ जानेवारी २०२५ | daynight = | team1 = {{cr-rt|IND}} | team2 = {{cr|AUS}} | score1 = १८५ (७२.२ षटके) | score1_2nd = १५६ (३९.५ षटके) | score2 = १८१ (५१ षटके) | score2_2nd = ४/१६२ (२७ षटके) | result = [[भारतीय क्रिकेट संघाचा ऑस्ट्रेलिया दौरा, २०२४-२५#५वी कसोटी|ऑस्ट्रेलियाने ६ गडी राखून विजय मिळवला]] | scorecard = [https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1426559.html धावफलक] | venue = [[सिडनी क्रिकेट मैदान]], [[सिडनी]] | points = '''ऑस्ट्रेलिया १२''', भारत ० }} ==== वेस्ट इंडीज विरुद्ध बांगलादेश ==== {{Main|बांगलादेश क्रिकेट संघाचा वेस्ट इंडीज दौरा, २०२४-२५}} {{Cricket match summary | bg=#eee | date = २२-२६ नोव्हेंबर २०२४ | daynight = | team1 = {{cr-rt|WIN}} | team2 = {{cr|BAN}} | score1 = ४५०/९[[घोषणा आणि जप्ती#घोषणा|घो]] (१४४.१ षटके) | score1_2nd = १५२ (४६.१ षटके) | score2 = २६९/९[[घोषणा आणि जप्ती#घोषणा|घो]] (९८ षटके) | score2_2nd = १३२ (३८ षटके) | result = [[बांगलादेश क्रिकेट संघाचा वेस्ट इंडीज दौरा, २०२४-२५#पहिली कसोटी|वेस्ट इंडिज २०१ धावांनी विजयी]] | scorecard = [https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1433378.html धावफलक] | venue = [[सर व्हिव्हियन रिचर्ड्स स्टेडियम]], [[नॉर्थ साउंड]] | points = '''वेस्ट इंडिज १२''', बांगलादेश ० }} {{Cricket match summary | bg= | date = ३० नोव्हेंबर – ४ डिसेंबर २०२४ | daynight = | team1 = {{cr-rt|BAN}} | team2 = {{cr|WIN}} | score1 = १६४ (७१.५ षटके) | score1_2nd = २६८ (५९.५ षटके) | score2 = १४६ (६५ षटके) | score2_2nd = १८५ (५० षटके) | result = [[बांगलादेश क्रिकेट संघाचा वेस्ट इंडीज दौरा, २०२४-२५#दुसरी कसोटी|बांगलादेश १०१ धावांनी विजयी]] | scorecard = [https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1433379.html धावफलक] | venue = [[सबिना पार्क]], [[किंग्स्टन, जमैका|किंग्स्टन]] | points = '''बांगलादेश १२''', वेस्ट इंडिज ० }} ==== दक्षिण आफ्रिका विरुद्ध श्रीलंका ==== {{Main|श्रीलंका क्रिकेट संघाचा दक्षिण आफ्रिका दौरा, २०२४-२५}} {{Cricket match summary | bg=#eee | date = २७-३० नोव्हेंबर २०२४ | daynight = | team1 = {{cr-rt|SA}} | team2 = {{cr|SL}} | score1 = १९१ (४९.४ षटके) | score1_2nd = ३६६/५[[घोषणा आणि जप्ती#घोषणा|घो]] (१००.४ षटके) | score2 = ४२ (१३.५ षटके) | score2_2nd = २८२ (७९.४ षटके) | result = [[श्रीलंका क्रिकेट संघाचा दक्षिण आफ्रिका दौरा, २०२४-२५#पहिली कसोटी|दक्षिण आफ्रिका २३३ धावांनी विजयी]] | scorecard = [https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1432209.html धावफलक] | venue = [[किंग्समीड क्रिकेट मैदान]], [[डर्बन]] | points = '''दक्षिण आफ्रिका १२''', श्रीलंका ० }} {{Cricket match summary | bg= | date = ५-९ डिसेंबर २०२४ | daynight = | team1 = {{cr-rt|SA}} | team2 = {{cr|SL}} | score1 = ३५८ (१०३.४ षटके) | score1_2nd = ३१७ (८६ षटके) | score2 = ३२८ (९९.२ षटके) | score2_2nd = २३८ (६९.१ षटके) | result = [[श्रीलंका क्रिकेट संघाचा दक्षिण आफ्रिका दौरा, २०२४-२५#दुसरी कसोटी|दक्षिण आफ्रिकेने १०९ धावांनी विजय मिळवला]] | scorecard = [https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1432210.html धावफलक] | venue = [[सेंट जॉर्ज पार्क क्रिकेट मैदान]], [[पोर्ट एलिझाबेथ|गकेबरहा]] | points = '''दक्षिण आफ्रिका १२''', श्रीलंका ० }} ====न्यू झीलंड विरुद्ध इंग्लंड==== {{Main|इंग्लंड क्रिकेट संघाचा न्यू झीलंड दौरा, २०२४-२५}} {{Cricket match summary | bg=#eee | date = २८ नोव्हेंबर – २ डिसेंबर २०२४ | daynight = | team1 = {{cr-rt|NZ}} | team2 = {{cr|ENG}} | score1 = ३४८ (९१ षटके) | score1_2nd = २५४ (७४.१ षटके) | score2 = ४९९ (१०३ षटके) | score2_2nd = १०४/२ (१२.४ षटके) | result = [[इंग्लंड क्रिकेट संघाचा न्यू झीलंड दौरा, २०२४-२५#पहिली कसोटी|इंग्लंड ८ गडी राखून विजयी]] | scorecard = [https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1428554.html धावफलक] | venue = [[हॅगली ओव्हल]], [[क्राइस्टचर्च]] | points = '''इंग्लंड ९''', न्यूझीलंड -३<ref name="EngNZPen"/> }} {{Cricket match summary | bg= | date = ६-१० डिसेंबर २०२४ | daynight = | team1 = {{cr-rt|ENG}} | team2 = {{cr|NZ}} | score1 = २८० (५४.४ षटके) | score1_2nd = ४२७/६[[घोषणा आणि जप्ती#घोषणा|घो]] (८२.३ षटके) | score2 = १२५ (३४.५ षटके) | score2_2nd = २५९ (५४.२ षटके) | result = [[इंग्लंड क्रिकेट संघाचा न्यू झीलंड दौरा, २०२४-२५#दुसरी कसोटी|इंग्लंडने ८ गडी राखून विजय मिळवला]] | scorecard = [https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1428555.html धावफलक] | venue = [[बेसिन रिझर्व]], [[वेलिंग्टन]] | points = '''इंग्लंड १२''', न्यूझीलंड ० }} {{Cricket match summary | bg=#eee | date = १४-१८ डिसेंबर २०२४ | daynight = | team1 = {{cr-rt|NZ}} | team2 = {{cr|ENG}} | score1 = ३४७ (९७.१ षटके) | score1_2nd = ४५३ (१०१.४ षटके) | score2 = १४३ (३५.४ षटके) | score2_2nd = २३४ (४७.२ षटके) | result = [[इंग्लंड क्रिकेट संघाचा न्यू झीलंड दौरा, २०२४-२५#तिसरी कसोटी|न्यूझीलंड ४२३ धावांनी विजयी]] | scorecard = [https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1428556.html धावफलक] | venue = [[सेडन पार्क]], [[हॅमिल्टन]] | points = '''न्यूझीलंड १२''', इंग्लंड ० }} ==== दक्षिण आफ्रिका विरुद्ध पाकिस्तान ==== {{Main|पाकिस्तान क्रिकेट संघाचा दक्षिण आफ्रिका दौरा, २०२४-२५}} {{Cricket match summary | bg=#eee | date = २६-३० डिसेंबर २०२४ | daynight = | team1 = {{cr-rt|PAK}} | team2 = {{cr|RSA}} | score1 = २११ (५७.३ षटके) | score1_2nd = २३७ (५९.४ षटके) | score2 = ३०१ (७३.४ षटके) | score2_2nd = १५०/८ (३९.३ षटके) | result = [[पाकिस्तान क्रिकेट संघाचा दक्षिण आफ्रिका दौरा, २०२४-२५#पहिली कसोटी|दक्षिण आफ्रिकेने २ गडी राखून विजय मिळवला]] | scorecard = [https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1432217.html धावफलक] | venue = [[सेंच्युरियन पार्क]], [[सेंच्युरियन|सेंच्युरियन]] | points = '''दक्षिण आफ्रिका १२''', पाकिस्तान ० }} {{Cricket match summary | bg= | date = ३-७ जानेवारी २०२५ | daynight = | team1 = {{cr-rt|RSA}} | team2 = {{cr|PAK}} | score1 = ६१५ (१४१.३ षटके) | score1_2nd = ६१/० (७.१ षटके) | score2 = १९४ (५४.२ षटके) | score2_2nd = ४७८ (१२२.१ षटके) ([[फॉलो-ऑन]]) | result = [[पाकिस्तान क्रिकेट संघाचा दक्षिण आफ्रिका दौरा, २०२४-२५#दुसरी कसोटी|दक्षिण आफ्रिकेने १० गडी राखून विजय मिळवला]] | scorecard = [https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1432218.html धावफलक] | venue = [[न्यूलँड्स क्रिकेट ग्राउंड]], [[केप टाऊन]] | points = '''दक्षिण आफ्रिका १२''', पाकिस्तान -५<ref name="PakSAPen"/> }} ==== पाकिस्तान विरुद्ध वेस्ट इंडीज ==== {{Main|वेस्ट इंडीज क्रिकेट संघाचा पाकिस्तान दौरा, २०२४-२५}} {{Cricket match summary | bg=#eee | date = १७-१९ जानेवारी २०२५ | daynight = | team1 = {{cr-rt|PAK}} | team2 = {{cr|WIN}} | score1 = २३० (६८.५ षटके) | score1_2nd = १५७ (४६.४ षटके) | score2 = १३७ (२५.२ षटके) | score2_2nd = १२३ (३६.३ षटके) | result = [[वेस्ट इंडीज क्रिकेट संघाचा पाकिस्तान दौरा, २०२४-२५#पहिली कसोटी|पाकिस्तानने १२७ धावांनी विजय मिळवला]] | scorecard = [https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1442218.html धावफलक] | venue = [[मुलतान क्रिकेट स्टेडियम]], [[मुलतान]] | points = '''पाकिस्तान १२''', वेस्ट इंडिज ० }} {{Cricket match summary | bg= | date = २५-२७ जानेवारी २०२५ | daynight = | team1 = {{cr-rt|WIN}} | team2 = {{cr|PAK}} | score1 = १६३ (४१.१ षटके) | score1_2nd = २४४ (६६.१ षटके) | score2 = १५४ (४७ षटके) | score2_2nd = १३३ (४४ षटके) | result = [[वेस्ट इंडीज क्रिकेट संघाचा पाकिस्तान दौरा, २०२४-२५#दुसरी कसोटी|वेस्ट इंडिज १२० धावांनी विजयी]] | scorecard = [https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1442219.html धावफलक] | venue = [[मुलतान क्रिकेट स्टेडियम]], [[मुलतान]] | points = '''वेस्ट इंडिज १२''', पाकिस्तान ० }} ==== वॉर्न-मुरलीधरन ट्रॉफी (श्रीलंका विरुद्ध ऑस्ट्रेलिया) ==== {{Main|ऑस्ट्रेलिया क्रिकेट संघाचा श्रीलंका दौरा, २०२४-२५}} {{Cricket match summary | bg=#eee | date = २९ जानेवारी - २ फेब्रुवारी २०२५ | daynight = | team1 = {{cr-rt|AUS}} | team2 = {{cr|SRI}} | score1 = ६५४/६[[घोषणा आणि जप्ती#घोषणा|घो]] (१५४ षटके) | score1_2nd = | score2 = १६५ (५२.२ षटके) | score2_2nd = २४७ (५४.३ षटके) ([[फॉलो-ऑन]]) | result = [[ऑस्ट्रेलिया क्रिकेट संघाचा श्रीलंका दौरा, २०२४-२५#पहिली कसोटी|ऑस्ट्रेलिया एक डाव आणि २४२ धावांनी विजयी]] | scorecard = [https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1459906.html धावफलक] | venue = [[गॅले आंतरराष्ट्रीय स्टेडियम]], [[गॅले]] | points = '''ऑस्ट्रेलिया १२''', श्रीलंका ० }} {{Cricket match summary | bg= | date = ६–१० फेब्रुवारी २०२५ | daynight = | team1 = {{cr-rt|SRI}} | team2 = {{cr|AUS}} | score1 = २५७ (९७.४ षटके) | score1_2nd = २३१ (६८.१ षटके) | score2 = ४१४ (१०६.४ षटके) | score2_2nd = ७५/१ (१७.४ षटके) | result = [[ऑस्ट्रेलिया क्रिकेट संघाचा श्रीलंका दौरा, २०२४-२५#दुसरी कसोटी|ऑस्ट्रेलिया ९ गडी राखून विजयी]] | scorecard = [https://www.espncricinfo.com/ci/engine/match/1459907.html धावफलक] | venue = [[गॅले आंतरराष्ट्रीय स्टेडियम]], [[गॅले]] | points = '''ऑस्ट्रेलिया १२''', श्रीलंका ० }} ==नोंदी== {{reflist|group=नो}} == संदर्भ == {{संदर्भयादी}} == बाह्य दुवे == * [https://www.espncricinfo.com/series/icc-world-test-championship-2023-2025-1345943 ईएसपीएन क्रिकइन्फोवर मालिका मुख्यपृष्ठ] {{२०२३-२०२५ आयसीसी वर्ल्ड टेस्ट चॅम्पियनशिप}} {{आयसीसी वर्ल्ड टेस्ट चॅम्पियनशिप}} {{आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट, २०२३}} {{आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट, २०२३-२४}} {{आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट, २०२४}} {{आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट, २०२४-२५}} <!--{{वर्ल्ड चॅम्पियनशिप, २०२५}}--> {{DEFAULTSORT:आयसीसी वर्ल्ड टेस्ट चॅम्पियनशिप, २०२३-२०२५}} [[वर्ग:इ.स. २०२३ मधील क्रिकेट]] [[वर्ग:इ.स. २०२४ मधील क्रिकेट]] [[वर्ग:इ.स. २०२५ मधील क्रिकेट]] [[वर्ग:कसोटी क्रिकेट स्पर्धा]] [[वर्ग:आयसीसी विश्व कसोटी अजिंक्यपद स्पर्धा|२०२३-२०२५]] lch5appjz4wodaxqcafe80x5ue3m45v 0 341970 2580926 2487315 2025-06-18T14:57:27Z Jaydeep Jagannath Thakur 147006 टंकनदोष सुधरविला 2580926 wikitext text/x-wiki शके १०६२ च्या सुमारास चंपानेरच्या प्रताप बिंबाने उत्तर कोकणावर स्वारी करून उत्तर कोकण हस्तगत केले आणि सोमवंशी क्षत्रियांचा वा भागात प्रवेश झाला. या नविन परंतु ओसाड व उद्धस्त स्थितीत असलेल्या प्रदेशाची व्यवस्था लावण्यासाठी राजा प्रताप बिंबाने चांपानेर व पैठण वेचून जी ६६ कुळे आणली. त्यात २७ कुळे सोमवंशी १२ कुळे सूर्यवंशी आणि ९ कुळे शेषवंशी सुमारे हजार वर्षांपूर्वी महाराष्ट्रातील उत्तर कोकणचा प्रांत ‘महिकावती नगरी’ किंवा ‘बिंबस्थान’ म्हणून ओळखला जाई. त्या परिसरातच वाडवळ समाजाची वस्ती आहे. {| class="wikitable" |} ‘महिकावतीची बखर’ (लेखक – केशवाचार्य व इतर) हा प्राचीन दस्तऐवज आहे. बखरीत महिकावती राजधानी असलेल्या बिंब राजांचा इतिहास (वंशावळी) वर्णलेला आहे. बिंब राजे सोमवंशी व सूर्यवंशी क्षत्रिय राजे होते. ज्यांना वाडवळ असे संबोधले जाते ते त्यातील सोमवंशी राजांशी संबंधित आहेत. महिकावतीच्या बखरीबरोबर ‘बिंबाख्यान’(लेखक रघुनाथ पुतळाजी राणे), ‘अर्ली हिस्ट्री ऑफ बॉम्बे’ ‘उत्तर कोकणचा इतिहास’ (लेखक रा.ब. पु. बा. जोशी), ‘ओरिजिन ऑफ बॉम्बे’ (लेखक डॉ.. जी. द. कुन्हा) इत्यादी ग्रंथांमधून सोमवंशी क्षत्रियांचा इतिहास उपलब्ध होतो. या ग्रंथातील माहितीनुसार इसवी सन 1138 मध्ये सोळंकी घराण्यातील चौलुक्यवंशी राजा प्रतापबिंब याने उत्तर कोकणावर स्वारी करून उत्तरेकडील दीवदमणपासून दक्षिणेकडील वाळकेश्वरपर्यंतचा मुलुख ताब्यात घेतला. प्रतापबिंब सूर्यवंशी राजा होता व बाळकृष्ण सोमवंशी हा त्याचा प्रधान अमात्य होता. सूर्यवंशी व सोमवंशी ही दोन राजघराणी असून त्यांच्यात रोटीबेटी व्यवहार होत असे. प्रतापबिंबाच्या वंशजांनी सुमारे एकशेएक वर्षे राज्य केले. त्यानंतर सुमारे दीडशे वर्षांनी ''देवगिरीचा राजा रामदेवराव यादव याचा एक पुत्र '''राजा भिमदेव ऊर्फ बिंबदेव''''' यादव याने 1296 च्या सुमारास उत्तर कोकणचा मुलुख त्याच्या अधिपत्याखाली घेतला. '''बिंबदेव यादव हा सोमवंशी राजा होता.''' त्या दोन्ही राजांनी त्यांच्याबरोबर जी कुळे आणली त्यात '''सोमवंशीयांची संख्या सर्वात जास्त (सत्तावीस कुळे) होती'''. सोमवंशी क्षत्रिय कुळातील अनेकांनी तलवारबाजीबरोबरीने अधिकारपदेही गाजवली. काही क्षत्रियांनी रयत बनून राहणे पसंत केले. त्यांनी स्त्रियांच्या मदतीने शेती-बागायती केली. वस्ती समुद्रकिनारी असल्यामुळे त्या राजांनी आरमाराकडे खास लक्ष दिले. त्यांनी जहाजबांधणींच्या कामाला प्रोत्साहन दिले, तेव्हा अनेकांनी सुतारकी आत्मसात केली. ब-याच लोकांची उपजीविका शेती-बागायतीवर अवलंबून आहे. मात्र त्यांचा सुतारकीकडील अलिकडे ओढा कमी झालेला दिसून येतो. सोमवंशी क्षत्रियांची क्षात्रवृत्ती लोप पावलेली नाही. पोर्तुगीजांविरुद्ध तसेच इंग्रजांविरोधी स्वातंत्र्यचळवळीत अनेक वाडवळांनी त्यांचे कर्तव्य बजावण्यात पुढाकार घेतलेला आहे. स्वातंत्र्यासाठी तुरूंगवासही आनंदाने स्वीकारला. लेफ्टनंट कर्नल प्रताप सावे, कर्नल सदाशिव वर्तक यांनी 1965 व 1971 च्या युद्धात कामगिरी बजावली. लेफ्टनंट कर्नल संग्राम वर्तक, कॅप्टन समीर राऊत, कमांडर अनिल सावे यांसारखे वाडवळ तरुण सैन्यात कार्यरत आहेत. वाडवळांची वस्ती असलेल्या केळवे, तारापूर, चिंचणी, आगाशी, विरार, दातिवरे या सर्व गावांचा उल्लेख महिकावतीच्या बखरीत त्याच नावांनी येतो. त्याचा अर्थ ती गावे तशीच हजार वर्षांपूर्वीपासून आहेत. बखरीत सोमवंशी क्षत्रियांच्या वंशावळी दिलेल्या आहेत. त्यात वर्णन केलेल्या सावे, चौधरी, वर्तक, म्हात्रे, चुरी, राऊत इत्यादी उपनामांनी ओळखली जाणारी क्षत्रिय कुळे त्या परिसरात वस्ती करून आहेत. प्रतापबिंबाने राजधानी म्हणून केळवे माहीम या ठिकाणाची निवड केली. त्या परिसरातील महिकावती देवीवरून त्याने त्याच्या राज्याला ‘महिकावतीचे राज्य’ असे नाव दिले. त्याची त्या परिसरावरील हुकूमत संपुष्टात आल्यामुळे त्याला मुंबई बेटात अडकून पडावे लागले, तेव्हा तेथे नवीन परिसर वसवताना त्याने केळवे-माहीम परिसरातील गावांची व आळ्यांची नावे नव्या भागांसाठी योजली. केळव्याला शितळादेवीचे मंदिर आहे, तसेच मंदिर त्याने मुंबई-माहीम परिसरात बांधून घेतले. सोमवंशी क्षत्रिय कुळे उत्तर कोकणात येण्यापूर्वीपासून त्यांची संस्कृती प्रगत होती. त्या कुळांची स्वतंत्र गोत्रे, प्रवर यासह बखरीत माहिती येते. त्यांच्या कुलदेवता आहेत. ते देवतांची विधिवत पूजाअर्चा करत असत. पौरोहित्य करण्यासाठी माध्यंदिन शुक्ल यजुर्वेदी वाजसेनीय शाखेच्या ब्राह्मणांना ते त्यांच्याबरोबर घेऊन आले. मुलांच्या जन्मापासून बारसे, मुंज, लग्नसोहळा अथवा मृत्यू अशा मानवी जीवनातील सर्व महत्त्वाच्या प्रसंगी मंत्रांसह संस्कारविधी करण्याची प्रथा त्यांच्यात होती. ते जानवे वापरत. महत्त्वाचे प्रसंग साजरे करताना स्त्रिया गाणी गात असत. तेव्हाची काही गाणी मौखिक परंपरेने चालत आली आहेत. बारशाच्या अथवा लग्नसोहळ्याच्या वेळी ती गाणी गायली जातात. त्या गाण्यांतील काही शब्द जे भाषेतून लुप्त झाले आहेत. मात्र ते बाराव्या शतकातील ज्ञानेश्वरांच्या तसेच एकनाथ-तुकारामादि संतांचे साहित्य, शाहिरी काव्य, मौखिक परंपरेने जपल्या गेलेल्या स्त्रियांच्या ओव्या यांमध्ये आढळतात. त्यावरून वाडवळी गाण्यांची प्राचीनता सिद्ध होते. वाडवळ समाज दिवाळी, होळी यांसारखे सण, ग्रामदेवतांच्या यात्रा अशा उत्सवांमध्ये आग्रहाने सहभागी होतो. शतकभरापूर्वीपर्यंत वाडवळ समाजातील प्रतिष्ठित मंडळी होळीत रंगांचा सण साजरा करत. त्यात वाडवळांमधील प्रमुख पुरूषाला प्रथम रंग उडवण्याचा मान मिळत असे. वाडवळ समाजाची वस्ती असलेल्या गावांमध्ये नेतृत्वाची धुरा सांभाळण्याकडे वाडवळांचा कल दिसून येतो. लग्नात हुंडा देणे-घेणे वाडवळ समाजात पूर्वीपासून निषिद्ध मानले जाते. लग्नप्रसंगी नवरदेव वधुगृही वरात घेऊन जातो तेव्हा त्याला चंदनी सिंहासनावर बसवून मिरवत नेण्याचा मान खुद्द बिंबराजाने दिला होता. अशा प्रकारचा मान फक्त सोमवंशीयांना दिला गेला होता. लग्न लागल्यानंतर वधूला त्याच सिंहासनावर बसवून नव-याच्या घरी आणले जात असे. ऋतुमती न झालेल्या वधूलाच सिंहासनावर बसण्याचा अधिकार होता. पूर्वी बालविवाहाची पद्धत होती. ‘शारदा कायदा’ 1930 मध्ये लागू झाल्यानंतर बालविवाहावर बंदी आली. मुलींच्या लग्नाचे वय वाढले आणि ती प्रथा हळुहळू बंद पडली. वाडवळांच्या कोणत्याही महत्त्वाच्या प्रसंगी गावोगावच्या आप्तांना व समाजबांधवांना आदरपूर्वक निमंत्रण देऊन बोलावले जाई. यजमानगृही पाहुण्यांचा सत्कार केला जाई. गावोगावच्या प्रमुखांचा आदरपूर्वक उल्लेख करून त्यांच्या कपाळावर सन्मानाचा टिळा लावून त्यांना विडा देण्याची पद्धत होती, ती लुप्त झाली आहे. वाडवळांमध्ये पूर्वीपासून विधवा विवाहाला मान्यता होती. त्यामुळे बालविधवा व तिचे शोषण या दुष्ट रूढीला वाडवळ समाजात थारा मिळू शकला नाही. सपुत्रिक विधवेचा तिच्या मुलासह स्वीकार करण्याचा मनाचा मोठेपणा दाखवणारा वाडवळ समाज आहे. प्रथम पतीपासून झालेल्या पत्नीच्या अपत्याच्या जीवनाची पूर्ण जबाबदारी निभावण्याचा प्रयत्न नवीन घरी कसोशीने केला जाई. कारण त्या गोष्टीचा संबंध सामाजिक प्रतिष्ठेशी जोडला जात असे. निपुत्रिक दांपत्य त्यांच्या नात्यागोत्यातील मुलाला दत्तक घेई, अथवा पत्नी स्वतःच तिच्या पतीचा विवाह पुढाकार घेऊन एखाद्या परिचित स्त्रीबरोबर घडवून आणी. वंशसातत्यासाठी स्वेच्छेने सवतीला स्वीकारणारी, सवतीला बहिणीप्रमाणे वागवणारी; तसेच, सवतीची मुले प्रेमाने वाढवणारी प्रथम पत्नी ‘मोठी आई’ म्हणून सन्मानाने कुटुंबात वावरत असे. वाडवळांमध्ये नृत्य करण्याला फारशी प्रतिष्ठा मिळालेली नाही. सोमवंश हा प्रशासन करणाऱ्यांचा राजवंश असल्यामुळे असेल कदाचित, इतरांचे मनोरंजन करण्याला त्या समाजात सामाजिक प्रतिष्ठा मिळू शकली नसावी. स्त्रिया लग्नप्रसंगी किंवा होळीची गाणी गाताना क्वचित प्रसंगी नृत्य करत, मात्र तो परिसर स्त्रियांसाठी केवळ राखीव असे. सार्वजनिक ठिकाणी नाचणे वाडवळांना मानवत नसे. नव्या बदलत्या जमान्यात वाडवळांची मानसिकता बदलत असल्याचा अनुभव येत आहे. वाडवळ समाजात निरक्षरांची संख्या गेल्या शतकापर्यंत मोठी होती. स्वातंत्र्यानंतरच्या पन्नास-साठ वर्षात हा समाज शंभर टक्के साक्षरतेपर्यंत पोचला आहे. मुंबईलगत वस्ती असल्याचा फायदा समाजाला मिळाला आहे. मागच्या शतकापर्यंत गरिबीत जगणारा समाज शेतीबरोबर शिक्षणाच्या आधाराने नोकरी करू लागला. त्यातून त्याने स्थैर्य मिळवले. तरुणांनी उद्योगाची विविध क्षेत्रे आपलीशी करावी यासाठी आवर्जून प्रयत्न केले जात आहेत. वसई व पालघर तालुक्यांतील वाडवळ पानवेलीच्या शेतीत तर डहाणू तालुक्यातील वाडवळ चिकूच्या शेती व्यवसायात अग्रेसर आहेत. पानवेलीची शेती करत असल्यामुळे वाडवळांना ‘पानमाळी’ असेही म्हणले जाते. नवीन पिढी उद्योग, पर्यटन, पत्रकारिता, कॅटरिंग व रिसॉर्ट व्यवसायात उतरली आहे. घरात आणि गावात असताना वाडवळ स्वतःच्या बोलीतून संवाद साधतो. स्वतःची अशी संथ व सौम्य लय असलेल्या वाडवळी बोलीचा तिचा असा वेगळा लहेजा आहे. ती मूळ मराठीशी नाते बांधून आहे. मौखिक परंपरेने चालत आलेली अनेक लोकगीते व कहाण्या यांचा वाडवळी बोलीतील साठा वर्तमानापर्यंत चालत आला आहे. त्यातील काही लोकगीतांचा संग्रह ‘ठेवा वाडवळी लोकगीतांचा’ (संग्राहिकाः नूतन पाटील, प्रकाशक: कोकण मराठी साहित्य परिषद, रत्‍नागिरी) या पुस्तकात केला गेला आहे. सोमवंशी क्षत्रिय समाजाचे एकूण पाच पोटभेद आहेत. त्यातील पाचकळशी व चौकळशी या दोन उपजातींना ‘वाडवळ’ असे म्हणले जाते. बिंबराजाने दिलेल्या सिंहासनाशी त्याचा संबंध सांगितला जातो. ज्यांच्या सिंहासनाला पाच कळस जोडण्याचा मान मिळाला त्यांना ‘पाचकळशी’ तर ज्यांच्या सिंहासनाला चार कळस जोडण्याचा मान होता, त्यांना ‘चौकळशी’ असे म्हणले जाऊ लागले. युद्धात गाजवलेल्या पराक्रमाशी त्याचा संबंध असल्याचे सांगितले जाते. ‘क्षात्रैक्य परिषदे’च्या व्यासपीठावरून सोमवंशी क्षत्रियांच्या पाचही शाखांच्या एकीकरणाचे प्रयत्न चालू आहेत. पोर्तुगीजांच्या काळात वसई परिसरात धर्मांतराच्या घटना घडल्या. त्यावेळी काही वाडवळ कुटुंबे धर्मांतरित झाली. त्यांना वसई परिसरात ‘वाडवळ ख्रिश्चन’ म्हणून ओळखले जाते. ---- etqqd8cle15osm0l2ekr7gvxfurfn8z 0 342822 2580949 2579743 2025-06-18T17:54:03Z 2409:40C0:1051:60A:8000:0:0:0 2580949 wikitext text/x-wiki {{माहितीचौकट दूरचित्रवाणी कार्यक्रम | कार्यक्रम = शिवा | चित्र = Shiva (Marathi TV series).jpg | लोगो_चित्र_शीर्षक = | उपशीर्षक = | प्रकार = | निर्माता = [[अमोल कोल्हे]] | निर्मिती संस्था = जगदंब क्रिएशन्स | दिग्दर्शक = मारूती देसाई | क्रिएटीव्ह दिग्दर्शक = | सूत्रधार = | कलाकार = [[#कलाकार|खाली पहा]] | पंच = | आवाज = | अभिवाचक = | थीम संगीत संगीतकार = | शीर्षकगीत = | अंतिम संगीत = | संगीतकार = | देश = [[भारत]] | भाषा = [[मराठी भाषा|मराठी]] | वर्ष संख्या = | एपिसोड संख्या = | कार्यकारी निर्माता = | सुपरवायझिंग निर्माता = | असोसिएट निर्माता = | सह निर्माता = | कथा संकलन = | संकलन = | स्थळ = | कॅमेरा = | चालण्याचा वेळ = * दररोज रात्री ९ वाजता * दररोज रात्री ९.३० वाजता (३० जून २०२५ पासून) | वाहिनी = [[झी मराठी]] | चित्र प्रकार = | ध्वनी प्रकार = | पहिला भाग = | प्रथम प्रसारण = १२ फेब्रुवारी २०२४ | शेवटचे प्रसारण = चालू | आधी = [[कमळी (मालिका)|कमळी]] | नंतर = [[देवमाणूस - मधला अध्याय]] | सारखे = }} '''शिवा''' ही [[झी मराठी]] वाहिनीवर प्रसारित होणारी एक मालिका आहे. या मालिकेची मूळ कथा [[झी सार्थक]]वरील '''सिंदुरा बिंदू''' या उडिया मालिकेवर आधारित आहे. == कलाकार == * पूर्वा कौशिक - शिवानी कैलास पाटील /शिवानी आशुतोष देसाई (शिवा) * शाल्व किंजवडेकर - आशुतोष रामचंद्र देसाई (आशू) * समीर‌ पाटील / रमेश वाणी - रामचंद्र देसाई (भाऊ) * मीरा वेलणकर / स्नेहा रायकर - सीता रामचंद्र देसाई * मानसी म्हात्रे - कीर्ती रामचंद्र देसाई / कीर्ती सुहास शिर्के * सुनील तांबट - लक्ष्मण देसाई * आरती शिरोडकर - ऊर्मिला लक्ष्मण देसाई * वैष्णवी आंबवणे - संपदा लक्ष्मण देसाई * अंगद म्हसकर - सुहास शिर्के * वैभवी चव्हाण - प्रिया शिर्के * [[सविता मालपेकर]] - जनाबाई पाटील / साऊबाई गजानन म्हात्रे (बाईआजी) * गणेश यादव - कैलास हनुमंत पाटील * मृणालिनी जावळे - वंदना कैलास पाटील * सृष्टी बाहेकर - दिव्या कैलास पाटील / दिव्या चंदन शृंगारपुरे * तेजस महाजन - चंदन शृंगारपुरे * विपुल काळे - मंजुनाथ मांजरेकर (मांजा) * गीतांजली गणगे - रेणुका काटे (अंजली) * रमेश चांदणे - नाना फडतरे * अर्जुन वैंगणकर - सायलेन्सर * गौरव कालुष्टे - डिप्पर * विठ्ठल तळवलकर - अप्पर * हसन शेख - स्टेपनी * सुशांत दिवेकर - बॅटरी * दिवेश मेडगे - राकेश (रॉकी) * गौरी कुलकर्णी - अर्चना * गुरुराज अवधानी - गुरुजी * [[शरद पोंक्षे]] - दिनकर तांदळे * [[अमृता धोंगडे]] - नेहा * [[मेघना एरंडे]] - राणी * [[वर्षा उसगावकर]] - कावेरी * [[भारत गणेशपुरे]] - चौघुले * [[संजय मोने]] - अण्णा == पुनर्निर्मिती == {|class="wikitable" ! भाषा ! नाव ! वाहिनी ! प्रकाशित |- | [[उडिया]] | सिंदुरा बिंदू | [[झी सार्थक]] | ७ मार्च २०१५ - १५ फेब्रुवारी २०२० |- | [[बंगाली]] | बोकुल कोथा | [[झी बांग्ला]] | ४ डिसेंबर २०१७ - १ फेब्रुवारी २०२० |- | [[तमिळ]] | सत्या | [[झी तमिळ]] | ४ मार्च २०१९ - ९ ऑक्टोबर २०२२ |- | [[तेलुगू]] | सूर्यकांतम | [[झी तेलुगू]] | २२ जुलै २०१९ - ९ नोव्हेंबर २०२४ |- | [[मल्याळम]] | सत्या एन्ना पेनकुट्टी | [[झी केरळम]] | १८ नोव्हेंबर २०१९ - १७ एप्रिल २०२१ |- | [[कन्नड]] | सत्या | [[झी कन्नडा]] | ७ डिसेंबर २०२० - १० ऑगस्ट २०२४ |- | [[हिंदी]] | मीत: बदलेगी दुनिया की रीत | [[झी टीव्ही]] | २३ ऑगस्ट २०२१ - १४ नोव्हेंबर २०२३ |} == नव्या वेळेत == {| class="wikitable sortable" ! क्र. !! दिनांक !! वार !! वेळ |- | १ || १२ फेब्रुवारी २०२४ – ३१ मे २०२५ || rowspan="3"| दररोज || रात्री ९ |- | २ || २ – २९ जून २०२५ || रात्री ९ ते १० (एक तास) |- | ३ || ३० जून २०२५ – चालू || रात्री ९.३० |} == बाह्य दुवे == {{झी मराठी रात्री ९च्या मालिका}} {{झी मराठी रात्री ९.३०च्या मालिका}} [[वर्ग:मराठी दूरचित्रवाहिनी मालिका]] [[वर्ग:झी मराठी दूरचित्रवाहिनी मालिका]] 7xo718et6muc3wxoqeoor1k62ip7upe 0 342956 2581028 2465285 2025-06-19T08:57:09Z InternetArchiveBot 130355 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5 2581028 wikitext text/x-wiki {{Infobox settlement <!--See Template:Infobox Settlement for additional fields that may be available--> <!--See the Table at Infobox Settlement for all fields and descriptions of usage--> <!-- Basic info ---------------->| name = फान रंग-थाप चम | official_name = | other_name = | native_name = ''Thành phố Phan Rang–Tháp Chàm'' ([[व्हियेतनामी भाषा|व्हियेतनामी]])<br />''Panduranga'' ([[चाम भाषा|चाम]]) | settlement_type = [[प्रांतीय शहर (व्हिएतनाम)|शहर (वर्ग-२)]]<!-- e.g. Town, Village, City, etc.--> | image_skyline = Po Klong Garai.jpg | imagesize = | image_caption = [[पो क्लोंग गराई मंदिर]] | image_flag = | flag_size = | image_seal = | seal_size = | image_shield = | shield_size = | image_blank_emblem = | blank_emblem_type = | blank_emblem_size = | image_map = {{maplink|frame=yes|plain=yes|type=shape|frame-width=280|frame-align=center|stroke-width=3}} | mapsize = | map_caption = | image_map1 = | mapsize1 = | map_caption1 = | image_dot_map = | dot_mapsize = | dot_map_caption = | dot_x = | dot_y = | pushpin_map = | pushpin_label_position = <!-- the position of the pushpin label: left, right, top, bottom, none --> | pushpin_map_caption = व्हिएतनाम मध्ये स्थान | pushpin_mapsize = <!-- स्थान ------------------> | subdivision_type = देश | subdivision_name = {{ध्वज|व्हिएतनाम}} | subdivision_type1 = [[व्हिएतनामचे प्रांत|प्रांत]] | subdivision_name1 = [[नन्ह थौन प्रान्त]] | subdivision_type2 = | subdivision_name2 = <!--क्षेत्र --------------------> | area_total_km2 = 79.19 <!-- लोकसंख्या ----->| population_as_of = 2019 | population = 167,394 (घनत्व: 2,114/चौ.किमी) | blank_name = [[कोपेन हवामान वर्गीकरण|हवामान]] | blank_info = [[उष्णकटिबंधीय सवाना हवामान|Aw]] | coor_type = <!-- can be used to specify what the coordinates refer to --> | coordinates = {{coord|11|34|N|108|59|E|region:VN|display=inline}} }} '''फान रंग-थाप चम''' किंवा '''पांडुरंग''' हे व्हिएतनाममधील एक शहर आणि निन्ह थुएन प्रांताची राजधानी आहे. समुदायाची लोकसंख्या १६७,३९४ (२०१९) आहे. == नावाचे मूळ == फान रंग हा चाम भाषेतील शब्द असून, हे नाव पांडुरंग चा [[व्हियेतनामी भाषा|व्हिएतनामी]] उच्चार आहे. पांडुरंग अर्थात [[विठ्ठल]]. थाप चाम हे नाव, म्हणजे "चाम मंदिर/बुरुज" ([[हिंदू]]-प्रभावी मंदिर), शहराच्या पश्चिमेकडील पो क्लोंग गराई मंदिराच्या नावावर आहे. == इतिहास == फान रंग हे पूर्वी पांडुरंग म्हणून ओळखले जात होते. पांडुरंग ही चंपा साम्राज्याची राजधानी होती. == भूगोल == फान रंग-थाप चम शहर निन्ह थुआन प्रांताच्या मध्यभागी, [[हनोई]]<nowiki/>च्या उत्तरेस १३८० किमी, [[हो चि मिन्ह सिटी]]<nowiki/>च्या ३५० किमी पूर्व आग्नेय, [[न्हा ट्रांग]] शहराच्या १०० किमी दक्षिणेस स्थित आहे.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://prtc.ninhthuan.gov.vn/portal/Pages/2010/tin-dktu-nhien.aspx|title=Điều kiện tự nhiên -|website=prtc.ninhthuan.gov.vn|language=en-us|access-date=2024-01-21|archive-date=2024-01-11|archive-url=https://web.archive.org/web/20240111053755/https://prtc.ninhthuan.gov.vn/portal/Pages/2010/tin-dktu-nhien.aspx|url-status=dead}}</ref> == संस्कृती == थाप चाम आणि फण रंग जिल्हा हे चाम संस्कृतीचे जतन करण्याचे केंद्र बनले आहे. जिल्ह्याचा बहुतांश भाग चाम लोकांनी व्यापलेला आहे जेथे त्यांच्याकडे भाताची शेते, द्राक्ष आणि पीचच्या बागा, शेळ्यांचे कळप आणि ब्राह्मण गुरे आहेत. त्यांचे बुरुज ('थाप') हे त्यांच्या राजे आणि राण्यांचे सुंदर स्मारक आहेत. व्हिएतनामच्या मध्य किनाऱ्यावर जीर्ण टॉवर असलेली अनेक चाम साइट्स आहेत आणि मो सान आणि न्हा ट्रांग येथे प्रमुख स्थळे आहेत. == संदर्भ == {{संदर्भ यादी}} [[वर्ग:भारतीय संस्कृती]] [[वर्ग:नन्ह थौन प्रांत]] [[वर्ग:व्हियेतनाममधील शहरे]] nrvlqw439hiqmqy29nibx0b7cbw0iij 0 347469 2580991 2533122 2025-06-19T05:49:38Z Dharmadhyaksha 28394 नवीन वर्ग घातला - [[WP:HC|हॉटकॅट]] वापरले 2580991 wikitext text/x-wiki {{विकिडेटा माहितीचौकट}} '''''अस्तित्त्व''''' हा २००० साली [[मराठी भाषा|मराठी]] आणि [[हिंदी भाषा|हिंदी]] भाषांमध्ये एकाच वेळी बनलेला भारतीय चित्रपट आहे, ज्याचे लेखन आणि दिग्दर्शन [[महेश मांजरेकर]] यांनी केले आहे. हा चित्रपट अदिती पंडित या सुखी विवाहित महिलेची कथा सांगतो, जिचा पती श्रीकांत पंडितला तिच्या माजी संगीत शिक्षक, मल्हार कामत यांनी कडून मिळालेल्या अनपेक्षित वारसावर संशय घेतो. संगीताचे वर्ग संपल्यानंतर अनेक वर्षांनी तिला कामतकडून हा वारसा का मिळाला हे जाणून घेण्याचा श्रीकांत प्रयत्न करतो आणि नंतर त्याचा शोध लावतो. ''अस्तित्त्व'' चित्रपटाला २००० सालचा [[राष्ट्रीय चित्रपट पुरस्कार, सर्वोत्कृष्ट मराठी चित्रपट|मराठीतील सर्वोत्कृष्ट चित्रपटाचा राष्ट्रीय चित्रपट पुरस्कार]] मिळाला.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://pib.nic.in/focus/foyr2001/fomar2001/fo270320012b.html|title=48th National Film Awards}}</ref> [[तब्बू|तब्बूच्या]] अभिनयाची तिला अनेक पुरस्कार जिंकून खूप प्रशंसा झाली.<ref>{{स्रोत बातमी|url=https://www.thehindu.com/todays-paper/tp-miscellaneous/tp-others/film-review-astitva/article28048420.ece|title=Film Review: ''Astitva''|date=2000-10-13|work=The Hindu|language=en-IN|issn=0971-751X|access-date=2019-06-25}}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://in.bookmyshow.com/entertainment/movies/top-5-performances-by-tabu/|title=Top 5 Performances by Tabu|last=Singh|first=Shikha|date=2016-11-04|website=BookMyShow|language=en-US|access-date=2019-06-25}}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.scoopwhoop.com/amp/tabu-greatest-actress-of-our-generation/|title=From 'Maachis' To 'Andhadhun', Here's Why Tabu Is One Of The Most Versatile Actors Of Our Time|date=October 2018|website=www.scoopwhoop.com|access-date=2019-06-25}}</ref> == उत्पादन == मुख्य अभिनेत्रीची भूमिका सर्वप्रथम [[माधुरी दीक्षित|माधुरी दीक्षितला]] ऑफर करण्यात आली होती, ती तिच्या काळातील आघाडीची महिला होती. जेव्हा तिने ही ऑफर नाकारली तेव्हा ती तब्बूकडे गेली, जिला तिच्या अभिनय कारकिर्दीतील एक महत्त्वाचा चित्रपट मिळाला.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://indiatoday.intoday.in/gallery/casting-chronicle-2-states-baazigar-darr-munna-bhai-arjun-kapoor-imran-khan/1/11687.html#photo5|title=Casting chronicle: One's miss is another's hit|publisher=India Today|access-date=2014-05-05}}</ref> ही कथा [[गी द मोपासाँ|गी द मोपसां]] यांच्या "पियरे एट जीन" या कादंबरीवर आधारित आहे, जी १९४३ मध्ये फ्रेंच चित्रपट ''पियरे अँड जीन'', १९५२ मध्ये प्रदर्शित झालेला मेक्सिकन चित्रपट ''उना मुजेर सिन अमोर'' आणि २०१५ मध्ये प्रदर्शित झालेल्या अमेरिकन ड्रामा फिल्म ''पीटर आणि जॉन'' मध्ये रुपांतरीत झाली होती.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://en.unifrance.org/movie/4073/pierre-and-jean#|title=Pierre and Jean (1943)|website=en.unifrance.org|language=en|access-date=2022-05-10}}</ref> == कलाकार == * अदिती पंडितच्या भूमिकेत [[तब्बू]] * श्रीकांत पंडितच्या भूमिकेत [[सचिन खेडेकर]] * रवीच्या भूमिकेत [[रवींद्र मंकणी]] * मेघनाच्या भूमिकेत [[स्मिता जयकर]] * मल्हार कामतच्या भूमिकेत [[मोहनीश बहल]] * अनिकेत पंडितच्या भूमिकेत [[सुनील बर्वे]] * रेवतीच्या भूमिकेत [[नम्रता शिरोडकर]] * अस्मा परवीनच्या भूमिकेत गुलफाम खान * सुधाच्या भूमिकेत [[रेशम टिपणीस]] == संगीत == # "चल चल मेरे संग संग" - [[सुखविंदर सिंग]] # "गाना मेरे बस की बात नहीं" - [[साधना सरगम]], [[शंकर महादेवन]] # "गाना मेरे बस की बात नहीं - २" - साधना सरगम, शंकर महादेवन # "कितने किस्से हैं तेरे मेरे" - हेमा सरदेसाई # "मैं थी मैं हूं" - [[कविता कृष्णमूर्ती]] # "सबसे पहले संगीत बाना" - कविता कृष्णमूर्ती, सुखविंदर सिंग # "स्पीरीट ऑफ अस्तित्त्व" - # "जिंदगी क्या बात है" - सुखविंदर सिंग == पुरस्कार == {| class="wikitable sortable" ! scope="col" |पुरस्कार ! scope="col" |दिनांक / वर्ष ! scope="col" |श्रेणी ! scope="col" |विजेते ! scope="col" |निकाल ! scope="col" |संदर्भ |- ! rowspan="4" scope="row" |बॉलिवूड मुव्ही पुरस्कार | rowspan="4" |२८ एप्रिल २००१ |सर्वोत्तम कथा | [[महेश मांजरेकर]] | {{Nom}} | rowspan="4" style="text-align:center;" |<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://www.bollywoodawards.com/ballot/ballot.html|title=The Nominees and Winners for the Bollywood Awards 2001 were|website=Bollywood Movie Awards|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20020407134036/http://www.bollywoodawards.com/ballot/ballot.html|archive-date=7 April 2002|access-date=27 June 2021}}</ref> |- |सर्वोत्कृष्ट अभिनेत्री | rowspan="6" |[[तब्बू]] | {{Nom}} |- |सर्वोत्कृष्ट समीक्षक भूमिका - महिला | {{Won}} |- |सर्वात सनसनाटी अभिनेत्री | {{Won}} |- ! rowspan="2" scope="row" |[[फिल्मफेर पुरस्कार]] | rowspan="2" |१७ फेब्रुवारी २००१ |[[फिल्मफेर सर्वोत्तम अभिनेत्री पुरस्कार]] | {{Nom}} | rowspan="2" style="text-align:center;" |<ref>{{स्रोत बातमी|url=http://filmfare.indiatimes.com/ffawards/nominees.html|title=46th Filmfare Awards 2001 Nominations|work=Indian Times|access-date=27 June 2021|archive-url=https://web.archive.org/web/20010210102906/http://filmfare.indiatimes.com/ffawards/nominees.html|archive-date=10 February 2001|agency=The Times Group}}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://sites.google.com/site/deep750/FilmfareAwards.pdf?attredirects=0|title=Filmfare Nominees and Winners|last=Dhirad|first=Sandeep|date=2006|website=Filmfare|pages=107–109|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20151019034032/https://sites.google.com/site/deep750/FilmfareAwards.pdf?attredirects=0|archive-date=19 October 2015|access-date=27 June 2021}}</ref> |- |[[फिल्मफेर सर्वोत्तम अभिनेत्री समीक्षक पुरस्कार]] | {{Won}} |- ! scope="row" |[[आय.आय.एफ.ए. पुरस्कार]] |१६ जून २००१ |सर्वोत्कृष्ट अभिनेत्री | {{Nom}} | style="text-align:center;" |<ref>{{स्रोत बातमी|url=http://server1.msn.co.in/iifa/nominee/index.html|title=2nd IIFA Awards 2001 Nominations|work=MSN|access-date=27 June 2021|archive-url=https://web.archive.org/web/20010826062906/http://server1.msn.co.in/iifa/nominee/index.html|archive-date=26 August 2001|agency=Microsoft}}</ref> |- ! scope="row" |[[राष्ट्रीय चित्रपट पुरस्कार]] | १२ डिसेंबर २००१ |[[राष्ट्रीय चित्रपट पुरस्कार, सर्वोत्कृष्ट मराठी चित्रपट|सर्वोत्कृष्ट मराठी चित्रपट]] |निर्माता: [[झामु सुखंड]] <br />दिग्दर्शक: [[महेश मांजरेकर]] | {{Won}} | style="text-align:center;" |<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://dff.nic.in/images/Documents/69_48thNfacatalogue.pdf|title=48th National Film Awards|publisher=Directorate of Film Festivals|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20200725232402/http://dff.nic.in/images/Documents/69_48thNfacatalogue.pdf|archive-date=25 July 2020|access-date=27 June 2021}}</ref> |- ! rowspan="6" scope="row" |[[स्क्रीन पुरस्कार]] | rowspan="6" |२० जानेवारी २००१ |सर्वोत्कृष्ट चित्रपट |''अस्तित्त्व '' | {{Nom}} | rowspan="6" style="text-align:center;" |<ref>{{स्रोत बातमी|url=http://www.screenindia.com/svawards/winom.htm|title=Nominations for 7th Annual Screen Awards are|date=2001|work=[[Screen (magazine)|Screen]]|access-date=27 June 2021|archive-url=https://web.archive.org/web/20040219220635/http://www.screenindia.com/svawards/winom.htm|archive-date=19 February 2004|url-status=dead}}</ref><ref>{{स्रोत बातमी|last=Express News Service|url=http://www.expressindia.com/ie/daily/20010122/ien22062.html|title=Kaho Naa Pyaar Hai all the way, bags 8 trophies|date=21 January 2001|work=The Indian Express|location=Mumbai, India|access-date=27 June 2021|archive-url=https://web.archive.org/web/20040224140257/http://www.expressindia.com/ie/daily/20010122/ien22062.html|archive-date=24 February 2004|url-status=dead}}</ref><ref>{{स्रोत बातमी|url=http://www.screenindia.com/screenawards/award00.html|title=Screen Award winners for the year 2000 are|work=[[Screen (magazine)|Screen India]]|access-date=27 June 2021|archive-url=https://web.archive.org/web/20031029003354/http://www.screenindia.com/screenawards/award00.html|archive-date=29 October 2003|agency=Indian Express Limited}}</ref> |- |सर्वोत्कृष्ट कथा | rowspan="3" | [[महेश मांजरेकर]] | {{Won}} |- |सर्वोत्कृष्ट पटकथा | {{Nom}} |- |विशेष ज्युरी पुरस्कार{{Efn|''[[निदान]]'' साठी देखील.}} | {{Won}} |- |सर्वोत्कृष्ट संवाद |इम्तियाज हुसेन | {{Nom}} |- |सर्वोत्कृष्ट अभिनेत्री | rowspan="2" |[[तब्बू]] | {{Won}} |- ! scope="row" |[[झी सिने पुरस्कार]] | ३ मार्च २००१ |सर्वोत्कृष्ट अभिनेता - महिला | {{Won}} | style="text-align:center;" | |} == संदर्भ == {{संदर्भयादी}} [[वर्ग:इ.स. २००० मधील मराठी चित्रपट]] [[वर्ग:भारतीय स्त्रीवादी चित्रपट]] [[वर्ग:व्यभिचाराबद्दल चित्रपट]] dm9glps7huj7m9mz22if6lrncewdyq2 2580993 2580991 2025-06-19T05:49:44Z KiranBOT 139572 दुव्यांमधील AMP ट्रॅकिंग काढले ([[:m:User:KiranBOT/AMP|माहिती]]) ([[User talk:Usernamekiran|त्रुटी नोंदवा]]) v2.2.7r 2580993 wikitext text/x-wiki {{विकिडेटा माहितीचौकट}} '''''अस्तित्त्व''''' हा २००० साली [[मराठी भाषा|मराठी]] आणि [[हिंदी भाषा|हिंदी]] भाषांमध्ये एकाच वेळी बनलेला भारतीय चित्रपट आहे, ज्याचे लेखन आणि दिग्दर्शन [[महेश मांजरेकर]] यांनी केले आहे. हा चित्रपट अदिती पंडित या सुखी विवाहित महिलेची कथा सांगतो, जिचा पती श्रीकांत पंडितला तिच्या माजी संगीत शिक्षक, मल्हार कामत यांनी कडून मिळालेल्या अनपेक्षित वारसावर संशय घेतो. संगीताचे वर्ग संपल्यानंतर अनेक वर्षांनी तिला कामतकडून हा वारसा का मिळाला हे जाणून घेण्याचा श्रीकांत प्रयत्न करतो आणि नंतर त्याचा शोध लावतो. ''अस्तित्त्व'' चित्रपटाला २००० सालचा [[राष्ट्रीय चित्रपट पुरस्कार, सर्वोत्कृष्ट मराठी चित्रपट|मराठीतील सर्वोत्कृष्ट चित्रपटाचा राष्ट्रीय चित्रपट पुरस्कार]] मिळाला.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://pib.nic.in/focus/foyr2001/fomar2001/fo270320012b.html|title=48th National Film Awards}}</ref> [[तब्बू|तब्बूच्या]] अभिनयाची तिला अनेक पुरस्कार जिंकून खूप प्रशंसा झाली.<ref>{{स्रोत बातमी|url=https://www.thehindu.com/todays-paper/tp-miscellaneous/tp-others/film-review-astitva/article28048420.ece|title=Film Review: ''Astitva''|date=2000-10-13|work=The Hindu|language=en-IN|issn=0971-751X|access-date=2019-06-25}}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://in.bookmyshow.com/entertainment/movies/top-5-performances-by-tabu/|title=Top 5 Performances by Tabu|last=Singh|first=Shikha|date=2016-11-04|website=BookMyShow|language=en-US|access-date=2019-06-25}}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.scoopwhoop.com/entertainment/tabu-greatest-actress-of-our-generation/|title=From 'Maachis' To 'Andhadhun', Here's Why Tabu Is One Of The Most Versatile Actors Of Our Time|date=October 2018|website=www.scoopwhoop.com|access-date=2019-06-25}}</ref> == उत्पादन == मुख्य अभिनेत्रीची भूमिका सर्वप्रथम [[माधुरी दीक्षित|माधुरी दीक्षितला]] ऑफर करण्यात आली होती, ती तिच्या काळातील आघाडीची महिला होती. जेव्हा तिने ही ऑफर नाकारली तेव्हा ती तब्बूकडे गेली, जिला तिच्या अभिनय कारकिर्दीतील एक महत्त्वाचा चित्रपट मिळाला.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://indiatoday.intoday.in/gallery/casting-chronicle-2-states-baazigar-darr-munna-bhai-arjun-kapoor-imran-khan/1/11687.html#photo5|title=Casting chronicle: One's miss is another's hit|publisher=India Today|access-date=2014-05-05}}</ref> ही कथा [[गी द मोपासाँ|गी द मोपसां]] यांच्या "पियरे एट जीन" या कादंबरीवर आधारित आहे, जी १९४३ मध्ये फ्रेंच चित्रपट ''पियरे अँड जीन'', १९५२ मध्ये प्रदर्शित झालेला मेक्सिकन चित्रपट ''उना मुजेर सिन अमोर'' आणि २०१५ मध्ये प्रदर्शित झालेल्या अमेरिकन ड्रामा फिल्म ''पीटर आणि जॉन'' मध्ये रुपांतरीत झाली होती.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://en.unifrance.org/movie/4073/pierre-and-jean#|title=Pierre and Jean (1943)|website=en.unifrance.org|language=en|access-date=2022-05-10}}</ref> == कलाकार == * अदिती पंडितच्या भूमिकेत [[तब्बू]] * श्रीकांत पंडितच्या भूमिकेत [[सचिन खेडेकर]] * रवीच्या भूमिकेत [[रवींद्र मंकणी]] * मेघनाच्या भूमिकेत [[स्मिता जयकर]] * मल्हार कामतच्या भूमिकेत [[मोहनीश बहल]] * अनिकेत पंडितच्या भूमिकेत [[सुनील बर्वे]] * रेवतीच्या भूमिकेत [[नम्रता शिरोडकर]] * अस्मा परवीनच्या भूमिकेत गुलफाम खान * सुधाच्या भूमिकेत [[रेशम टिपणीस]] == संगीत == # "चल चल मेरे संग संग" - [[सुखविंदर सिंग]] # "गाना मेरे बस की बात नहीं" - [[साधना सरगम]], [[शंकर महादेवन]] # "गाना मेरे बस की बात नहीं - २" - साधना सरगम, शंकर महादेवन # "कितने किस्से हैं तेरे मेरे" - हेमा सरदेसाई # "मैं थी मैं हूं" - [[कविता कृष्णमूर्ती]] # "सबसे पहले संगीत बाना" - कविता कृष्णमूर्ती, सुखविंदर सिंग # "स्पीरीट ऑफ अस्तित्त्व" - # "जिंदगी क्या बात है" - सुखविंदर सिंग == पुरस्कार == {| class="wikitable sortable" ! scope="col" |पुरस्कार ! scope="col" |दिनांक / वर्ष ! scope="col" |श्रेणी ! scope="col" |विजेते ! scope="col" |निकाल ! scope="col" |संदर्भ |- ! rowspan="4" scope="row" |बॉलिवूड मुव्ही पुरस्कार | rowspan="4" |२८ एप्रिल २००१ |सर्वोत्तम कथा | [[महेश मांजरेकर]] | {{Nom}} | rowspan="4" style="text-align:center;" |<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://www.bollywoodawards.com/ballot/ballot.html|title=The Nominees and Winners for the Bollywood Awards 2001 were|website=Bollywood Movie Awards|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20020407134036/http://www.bollywoodawards.com/ballot/ballot.html|archive-date=7 April 2002|access-date=27 June 2021}}</ref> |- |सर्वोत्कृष्ट अभिनेत्री | rowspan="6" |[[तब्बू]] | {{Nom}} |- |सर्वोत्कृष्ट समीक्षक भूमिका - महिला | {{Won}} |- |सर्वात सनसनाटी अभिनेत्री | {{Won}} |- ! rowspan="2" scope="row" |[[फिल्मफेर पुरस्कार]] | rowspan="2" |१७ फेब्रुवारी २००१ |[[फिल्मफेर सर्वोत्तम अभिनेत्री पुरस्कार]] | {{Nom}} | rowspan="2" style="text-align:center;" |<ref>{{स्रोत बातमी|url=http://filmfare.indiatimes.com/ffawards/nominees.html|title=46th Filmfare Awards 2001 Nominations|work=Indian Times|access-date=27 June 2021|archive-url=https://web.archive.org/web/20010210102906/http://filmfare.indiatimes.com/ffawards/nominees.html|archive-date=10 February 2001|agency=The Times Group}}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://sites.google.com/site/deep750/FilmfareAwards.pdf?attredirects=0|title=Filmfare Nominees and Winners|last=Dhirad|first=Sandeep|date=2006|website=Filmfare|pages=107–109|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20151019034032/https://sites.google.com/site/deep750/FilmfareAwards.pdf?attredirects=0|archive-date=19 October 2015|access-date=27 June 2021}}</ref> |- |[[फिल्मफेर सर्वोत्तम अभिनेत्री समीक्षक पुरस्कार]] | {{Won}} |- ! scope="row" |[[आय.आय.एफ.ए. पुरस्कार]] |१६ जून २००१ |सर्वोत्कृष्ट अभिनेत्री | {{Nom}} | style="text-align:center;" |<ref>{{स्रोत बातमी|url=http://server1.msn.co.in/iifa/nominee/index.html|title=2nd IIFA Awards 2001 Nominations|work=MSN|access-date=27 June 2021|archive-url=https://web.archive.org/web/20010826062906/http://server1.msn.co.in/iifa/nominee/index.html|archive-date=26 August 2001|agency=Microsoft}}</ref> |- ! scope="row" |[[राष्ट्रीय चित्रपट पुरस्कार]] | १२ डिसेंबर २००१ |[[राष्ट्रीय चित्रपट पुरस्कार, सर्वोत्कृष्ट मराठी चित्रपट|सर्वोत्कृष्ट मराठी चित्रपट]] |निर्माता: [[झामु सुखंड]] <br />दिग्दर्शक: [[महेश मांजरेकर]] | {{Won}} | style="text-align:center;" |<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://dff.nic.in/images/Documents/69_48thNfacatalogue.pdf|title=48th National Film Awards|publisher=Directorate of Film Festivals|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20200725232402/http://dff.nic.in/images/Documents/69_48thNfacatalogue.pdf|archive-date=25 July 2020|access-date=27 June 2021}}</ref> |- ! rowspan="6" scope="row" |[[स्क्रीन पुरस्कार]] | rowspan="6" |२० जानेवारी २००१ |सर्वोत्कृष्ट चित्रपट |''अस्तित्त्व '' | {{Nom}} | rowspan="6" style="text-align:center;" |<ref>{{स्रोत बातमी|url=http://www.screenindia.com/svawards/winom.htm|title=Nominations for 7th Annual Screen Awards are|date=2001|work=[[Screen (magazine)|Screen]]|access-date=27 June 2021|archive-url=https://web.archive.org/web/20040219220635/http://www.screenindia.com/svawards/winom.htm|archive-date=19 February 2004|url-status=dead}}</ref><ref>{{स्रोत बातमी|last=Express News Service|url=http://www.expressindia.com/ie/daily/20010122/ien22062.html|title=Kaho Naa Pyaar Hai all the way, bags 8 trophies|date=21 January 2001|work=The Indian Express|location=Mumbai, India|access-date=27 June 2021|archive-url=https://web.archive.org/web/20040224140257/http://www.expressindia.com/ie/daily/20010122/ien22062.html|archive-date=24 February 2004|url-status=dead}}</ref><ref>{{स्रोत बातमी|url=http://www.screenindia.com/screenawards/award00.html|title=Screen Award winners for the year 2000 are|work=[[Screen (magazine)|Screen India]]|access-date=27 June 2021|archive-url=https://web.archive.org/web/20031029003354/http://www.screenindia.com/screenawards/award00.html|archive-date=29 October 2003|agency=Indian Express Limited}}</ref> |- |सर्वोत्कृष्ट कथा | rowspan="3" | [[महेश मांजरेकर]] | {{Won}} |- |सर्वोत्कृष्ट पटकथा | {{Nom}} |- |विशेष ज्युरी पुरस्कार{{Efn|''[[निदान]]'' साठी देखील.}} | {{Won}} |- |सर्वोत्कृष्ट संवाद |इम्तियाज हुसेन | {{Nom}} |- |सर्वोत्कृष्ट अभिनेत्री | rowspan="2" |[[तब्बू]] | {{Won}} |- ! scope="row" |[[झी सिने पुरस्कार]] | ३ मार्च २००१ |सर्वोत्कृष्ट अभिनेता - महिला | {{Won}} | style="text-align:center;" | |} == संदर्भ == {{संदर्भयादी}} [[वर्ग:इ.स. २००० मधील मराठी चित्रपट]] [[वर्ग:भारतीय स्त्रीवादी चित्रपट]] [[वर्ग:व्यभिचाराबद्दल चित्रपट]] 78ogvdpwc2b51p3auaegyw4l9o2kgp0 0 348157 2581001 2499064 2025-06-19T05:55:38Z Dharmadhyaksha 28394 नवीन वर्ग घातला - [[WP:HC|हॉटकॅट]] वापरले 2581001 wikitext text/x-wiki {{विकिडेटा माहितीचौकट}} '''''अचानक''''' हा १९७३ चा भारतीय हिंदी भाषेतील चित्रपट आहे, जो [[गुलजार]] दिग्दर्शित आहे, [[ख्वाजा अहमद अब्बास]] लिखित आणि [[विनोद खन्ना]] अभिनीत आहे. या चित्रपटासाठी गुलजार यांना सर्वोत्कृष्ट दिग्दर्शक म्हणून [[फिल्मफेअर|फिल्मफेर]] नामांकन मिळाले. गुलजार हे निपुण गीतकार असले तरी या चित्रपटात एकही गाणी नव्हती.<ref name="Desai">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=gGAyEpXtK3UC&q=gulzar+achanak+no+songs|title=The Desai trio and the movie industry of India|last=Gavankar|first=Nilu N.|publisher=AuthorHouse|year=2011|isbn=978-1-4634-1941-7|location=Bloomington, IN|pages=236}}</ref> अब्बास यांना सर्वोत्कृष्ट कथेसाठी [[फिल्मफेअर|फिल्मफेर]] नामांकन मिळाले.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://deep750.googlepages.com/FilmfareAwards.pdf|title=1st Filmfare Awards 1953<!-- Bot generated title -->|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20090612065210/http://deep750.googlepages.com/FilmfareAwards.pdf|archive-date=12 June 2009|access-date=25 July 2010}}</ref> हा चित्रपट वास्तविक जीवनातील १९५८ मधील खळबळजनक के.एम. नाणावटी विरुद्ध महाराष्ट्र राज्य या न्यायालयीन प्रकरणावरून प्रेरित आहे.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://www.hindustantimes.com/news/specials/proj_tabloid/inspired1.shtml|title=Inspired by Nanavati|date=19 December 2002|publisher=[[हिंदुस्तान टाइम्स]]|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20121018155408/http://www.hindustantimes.com/news/specials/proj_tabloid/inspired1.shtml|archive-date=18 October 2012|access-date=18 July 2022}}</ref> १९६३ मधला ''ये रास्ते हैं प्यार के'' हा चित्रपटही याच प्रकरणावर आधारित होता.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.thehindu.com/features/cinema/Yeh-Rastey-Hain-Pyar-Ke-1963/article16129233.ece|title=Yeh Rastey Hain Pyar Ke (1963)|last=Parsai|first=Gargi|date=12 August 2010|via=www.thehindu.com}}</ref> [[अक्षय कुमार|अक्षय कुमारचा]] २०१६ चा ''[[रुस्तम (२०१६ चित्रपट)|रुस्तम]]'' चित्रपट देखील याच केसवर आधारित आहे.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://indianexpress.com/article/entertainment/bollywood/gulzar-achanak-what-akshay-kumar-rustom-would-have-been-if-not-easy-way-out-8394042/|title=Gulzar’s Achanak is what Akshay Kumar’s Rustom would have been if it didn’t take the easy way out|date=21 January 2023}}</ref> चित्रपटात गाणी नव्हती व पार्श्वसंगीत [[वसंत देसाई]] यांनी केले आहे. == संदर्भ == {{संदर्भयादी}} [[वर्ग:इ.स. १९७३ मधील हिंदी चित्रपट]] [[वर्ग:व्यभिचाराबद्दल चित्रपट]] 5ipketvje5hci3r7pn3j9aj29ek1lsk 0 358053 2580994 2507140 2025-06-19T05:49:51Z Dharmadhyaksha 28394 नवीन वर्ग घातला - [[WP:HC|हॉटकॅट]] वापरले 2580994 wikitext text/x-wiki {{विकिडेटा माहितीचौकट}} '''''अजनबी''''' <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://m.rediff.com/movies/2001/apr/24am.htm|title=Akshay and Bobby are no longer strangers|website=[[Rediff.com]]|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20230906093138/https://m.rediff.com/movies/2001/apr/24am.htm|archive-date=6 September 2023|access-date=28 September 2023|quote=Ajnabee is an action thriller and has been shot in Switzerland, Singapore and Mauritius, as also on a cruiseliner.}}</ref> हा २००१ मधील [[अब्बास-मस्तान]] दिग्दर्शित आणि विजय गलानी निर्मित भारतीय [[हिंदी भाषा|हिंदी]] -भाषेतील ॲक्शन थ्रिलर चित्रपट आहे. यात [[अक्षय कुमार]], [[बॉबी देओल]], [[करीना कपूर]] आणि [[बिपाशा बासू|बिपाशा बसू]] यांचे अभिनय आहे व [[जॉनी लीवर]], [[दलिप ताहिल|दलीप ताहिल]], नरेंद्र बेदी आणि शरत सक्सेना यांच्या सहाय्यक भूमिका आहेत. हा चित्रपट १९९२ च्या अमेरिकन थ्रिलर ''कन्सेंटिंग ॲडल्ट्सचे'' अनधिकृत रूपांतर आहे.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://m.rediff.com/movies/2001/sep/18bobby.htm|title=rediff.com, Movies: The Bobby Deol Interview|website=[[Rediff.com]]|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20230906093423/https://m.rediff.com/movies/2001/sep/18bobby.htm|archive-date=6 September 2023|access-date=28 September 2023|quote=The film does have a lot of romance and action. But it's not based on Consenting Adults.}}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://m.rediff.com/movies/2001/sep/20ajna.htm|title=Ajnabee - rediff.com, Movies:The Rediff Review|website=[[Rediff.com]]|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20230906132807/https://m.rediff.com/movies/2001/sep/20ajna.htm|archive-date=6 September 2023|access-date=28 September 2023|quote=Everyone knows it is a direct lift of the controversial Hollywood thriller, Consenting Adults.}}</ref> <ref name="auto1">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.bollywoodhungama.com/movie/ajnabee/critic-review/ajnabee-movie-review/|title=Ajnabee Review 1.5/5 &#124; Ajnabee Movie Review &#124; Ajnabee 2001 Public Review &#124; Film Review|date=22 September 2001|website=[[Bollywood Hungama]]|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20160530085302/http://www.bollywoodhungama.com/moviemicro/criticreview/id/201660/|archive-date=30 May 2016|access-date=15 November 2022}}</ref> संगीत [[अनू मलिक]] यांनी दिले आहे. हा चित्रपट २१ सप्टेंबर २००१ रोजी प्रदर्शित झाला आणि समीक्षकांकडून कुमार आणि बसू यांच्या अभिनयाची प्रशंसा झाली. १७ कोटींच्या बजेटच्या तुलनेत चित्रपटाने ₹३१ [[१,००,००,००० (संख्या)|कोटींची]] कमाई करत हा बॉक्स ऑफिसवर मध्यम यश मिळवले. कुमारला नकारात्मक भूमिकेतील सर्वोत्कृष्ट अभिनयासाठी फिल्मफेर पुरस्कार मिळाला तर बसूला [[फिल्मफेर सर्वोत्तम महिला पदार्पण पुरस्कार|सर्वोत्कृष्ट महिला पदार्पणासाठी]] पुरस्कार मिळाला.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.filmfare.com/awards/filmfare-awards/winners|title=Filmfare Awards Winners From 1953 to 2022|website=filmfare.com|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20180204095338/https://www.filmfare.com/awards/filmfare-awards/winners|archive-date=4 February 2018|access-date=17 November 2022}}</ref> या चित्रपटाने जगभरात {{INR}} ३१.८३ कोटींची कमाई केली. <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://www.boxofficeindia.com/movie.php?movieid=663/|title=Ajnabee – Movie – Box Office India|publisher=Box Office India|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20230814153216/https://www.boxofficeindia.com/movie.php?movieid=663/|archive-date=14 August 2023|access-date=2018-05-29}}</ref> == पात्र == * [[अक्षय कुमार]] - विक्रम "विकी" बजाज * [[बॉबी देओल]] - राज मल्होत्रा * [[करीना कपूर]] - प्रिया मल्होत्रा * [[बिपाशा बासू|बिपाशा बसू]] - नीता / सोनिया बजाज * [[जॉनी लीवर]] - भानू प्रधान * अमिता नांगिया - चंपा देवी * [[दलिप ताहिल|दलीप ताहिल]] - प्रियाचे वडिल * शरत सक्सेना - विमा अधिकारी * मिंक ब्रार - सोनिया बजाज == गीत == चित्रपटाचे गीत [[अनू मलिक]] यांनी संगीतबद्ध केला आहे आणि गीते [[समीर अंजान|समीरने]] लिहिली आहेत. हे टिप्स म्युझिकने प्रसिद्ध केले आहे.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://itunes.apple.com/us/album/ajnabee-original-motion-picture/id483063461|title=Ajnabee (Original Motion Picture Soundtrack)|website=iTunes|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20160823031308/https://itunes.apple.com/us/album/ajnabee-original-motion-picture/id483063461|archive-date=23 August 2016|access-date=2012-03-19}}</ref> {| class="wikitable sortable" style="font-size:95%;" !क्र, ! गीत ! कलाकार ! वेळ |- | १ | "मेहबूबा मेहबूबा" | अदनान सामी, [[सुनिधी चौहान]] | ७:२७ |- | २ | "मोहब्बत नाम है किसका" | [[उदित नारायण]], [[अलका याज्ञिक]] | ६:१९ |- | ३ | "कसम से तेरी आंखे अय्या रे अय्या" | उदित नारायण, [[सोनू निगम]], अलका याज्ञिक, सुनिधी चौहान | ५:५५ |- | ४ | "मेरी जिंदगी में अजनबी" | [[कुमार सानू]], सुनिधी चौहान | ६:५७ |- | ५ | "कौन मैं हांन तुम" | उदित नारायण, अलका याज्ञिक, [[बॉबी देओल]], [[अक्षय कुमार]], [[बिपाशा बासू|बिपाशा बसू]], [[करीना कपूर]] | ६:४४ |- | ६ | "जब तुम्हे आशिकी मालूम" | कुमार सानू | ६:४८ |- | ७ | "मुझको नींद आ रही है" | [[सोनू निगम]], सुनिधी चौहान | ४:४६ |- | ८ | "मेहबूबा मेहबूबा ई ग्रूव्ह" (रिमिक्स डीजे खलीफ) | अदनान सामी, सुनिधी चौहान | ४:२० |- | ९ | "नृत्य संगीत" (वाद्य) | | १:२२ |} == पुरस्कार आणि नामांकन == ;[[फिल्मफेर पुरस्कार]] ; जिंकले * सर्वोत्कृष्ट खलनायक – [[अक्षय कुमार]] <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.filmfare.com/awards/filmfare-awards/winners|title=Filmfare Awards Winners From 1953 to 2023|website=filmfare.com|language=en|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20180204095338/https://www.filmfare.com/awards/filmfare-awards/winners|archive-date=4 February 2018|access-date=2023-05-31}}</ref> * [[फिल्मफेर सर्वोत्तम महिला पदार्पण पुरस्कार|सर्वोत्कृष्ट महिला पदार्पण]] – [[बिपाशा बासू|बिपाशा बसू]] <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.filmfare.com/awards/filmfare-awards/winners|title=Filmfare Awards Winners From 1953 to 2023|website=filmfare.com|language=en|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20180204095338/https://www.filmfare.com/awards/filmfare-awards/winners|archive-date=4 February 2018|access-date=2023-05-31}}</ref> ; नामांकित * सर्वोत्कृष्ट कॉमेडियन - [[जॉनी लीवर]] * [[फिल्मफेर सर्वोत्तम पुरुष पार्श्वगायक पुरस्कार|सर्वोत्कृष्ट पुरुष पार्श्वगायक]] - अदनान सामी "मेहबूबा मेहबूबा" == संदर्भ == {{संदर्भयादी}} [[वर्ग:भारतीय अ‍ॅक्शन थ्रिलर चित्रपट]] [[वर्ग:इ.स. २००१ मधील हिंदी चित्रपट]] [[वर्ग:व्यभिचाराबद्दल चित्रपट]] s2hnl6jmrqbiwyf0lu0abxyn387vm1w 0 359213 2581033 2579406 2025-06-19T09:51:08Z 116.50.84.119 /* वाहिन्यांची टीआरपी भाग २ */ 2581033 wikitext text/x-wiki {{काम चालू}} {| class="wikitable" |मालिका |[[झी मराठी]] |- | style="background:LightGray"|मालिका |[[ई टीव्ही मराठी]] ([[कलर्स मराठी]]) |- | style="background:Orange"|मालिका |[[स्टार प्रवाह]] |- | style="background:LightBlue"|मालिका |[[डीडी सह्याद्री]] |- | style="background:LightPink"|मालिका |[[झी युवा]] |- | style="background:Red"|मालिका |[[सोनी मराठी]] |- | style="background:Yellow"|मालिका |[[झी टॉकीज]] |} == वाहिन्यांची टीआरपी भाग १ == {| class="wikitable sortable" ! आठवडा आणि वर्ष ! [[झी मराठी]] ! [[स्टार प्रवाह]] ! [[कलर्स मराठी]] |- | '''आठवडा ४५, २०१४''' | 145564 | 52367 | <u>45989</u> |- | '''आठवडा ४६, २०१४''' | 143455 | 50409 | 49458 |- | आठवडा ४७, २०१४ | 149664 | 49033 | 53181 |- | आठवडा ४८, २०१४ | 151328 | 52723 | 53571 |- | '''आठवडा ४९, २०१४''' | 133704 | 52717 | 50524 |- | '''आठवडा ५०, २०१४''' | 135810 | 58638 | 50976 |- | '''आठवडा ५२, २०१४''' | 138598 | 58561 | 52849 |- | '''आठवडा १, २०१५''' | 142265 | 64310 | 58507 |- | आठवडा ३, २०१५ | 137399 | 55225 | 55852 |- | आठवडा ४, २०१५ | 142602 | 54873 | 62298 |- | '''आठवडा ५, २०१५''' | 188980 | 54815 | 48907 |- | '''आठवडा ६, २०१५''' | 145084 | 56548 | 53789 |- | आठवडा ८, २०१५ | 146467 | 54060 | 54562 |- | आठवडा ४१, २०१५ | <u>116598</u> | 36992 | 73520 |- | आठवडा ४२, २०१५ | 130938 | 31835 | 65013 |- | आठवडा ४३, २०१५ | 131511 | 38710 | 70591 |- | आठवडा ४४, २०१५ | 165337 | 40127 | 72732 |- | आठवडा ४६, २०१५ | 136053 | 51156 | 69438 |- | आठवडा ४७, २०१५ | 135135 | 46622 | 74119 |- | आठवडा ४८, २०१५ | 159022 | 52267 | 90559 |- | आठवडा ४९, २०१५ | 145301 | 41435 | 80690 |- | आठवडा ५१, २०१५ | 152099 | 34825 | 77862 |- | आठवडा ५२, २०१५ | 184804 | 42428 | 79672 |- | आठवडा १, २०१६ | 165110 | 44311 | 93040 |- | आठवडा ३, २०१६ | 177406 | 45468 | 95476 |- | आठवडा ४, २०१६ | 158815 | 57249 | 87026 |- | आठवडा ५, २०१६ | 152180 | 50095 | 96885 |- | आठवडा ६, २०१६ | 129231 | 48180 | 88545 |- | आठवडा ७, २०१६ | 139810 | 46968 | 95409 |- | आठवडा ८, २०१६ | 133880 | 42576 | 103425 |- | आठवडा ९, २०१६ | 131479 | 39096 | 99583 |- | आठवडा १०, २०१६ | 146713 | 40848 | 107053 |- | आठवडा १२, २०१६ | 139628 | 31643 | 92255 |- | आठवडा १४, २०१६ | 132345 | <u>23826</u> | 91262 |- | आठवडा १५, २०१६ | 139585 | 29434 | 93215 |- | आठवडा १६, २०१६ | 134767 | 24566 | 88538 |- | आठवडा २०, २०१६ | 128817 | – | 96591 |- | आठवडा २१, २०१६ | 130701 | – | 96557 |- | आठवडा २२, २०१६ | 141185 | 33456 | 97334 |- | आठवडा २३, २०१६ | 138347 | 31825 | 104113 |- | आठवडा २४, २०१६ | 147472 | 33025 | 101827 |- | आठवडा २५, २०१६ | 157360 | 38890 | 105423 |- | आठवडा २६, २०१६ | 158835 | 38973 | 116161 |- | आठवडा २७, २०१६ | 155081 | 35334 | 96417 |- | आठवडा २८, २०१६ | 147899 | – | 92493 |- | आठवडा २९, २०१६ | 159998 | 36748 | 99860 |- | आठवडा ३०, २०१६ | 169090 | – | 94972 |- | आठवडा ३१, २०१६ | 192331 | – | 91522 |- | आठवडा ३४, २०१६ | 181377 | 42442 | 90602 |- | आठवडा ३७, २०१६ | 172864 | 43296 | 79387 |- | आठवडा ३८, २०१६ | 183701 | 40814 | 81258 |- | आठवडा ३९, २०१६ | 218145 | 40387 | 72348 |- | आठवडा ४०, २०१६ | 301302 | 42667 | 83114 |- | आठवडा ४१, २०१६ | 206839 | 46454 | 91054 |- | आठवडा ४२, २०१६ | 217326 | 43673 | 81303 |- | आठवडा ४३, २०१६ | 224620 | 37320 | 74326 |- | आठवडा ४५, २०१६ | 204578 | 43791 | 81644 |- | आठवडा ४७, २०१६ | 206249 | – | 73936 |- | आठवडा ४८, २०१६ | 214067 | – | 84348 |- | आठवडा ४९, २०१६ | 198986 | – | 90745 |- | आठवडा ५०, २०१६ | 196641 | 43214 | 91005 |- | आठवडा ५१, २०१६ | 215008 | 42531 | 89130 |- | आठवडा ५२, २०१६ | 236067 | 42751 | 78216 |- | आठवडा १, २०१७ | 230958 | 43370 | 78554 |- | आठवडा २, २०१७ | 233926 | 42909 | 75031 |- | आठवडा ३, २०१७ | 236539 | 43332 | 73594 |- | आठवडा ६, २०१७ | 230948 | 55460 | 77355 |- | आठवडा ८, २०१७ | 272174 | – | 75169 |- | आठवडा ९, २०१७ | 274216 | 54864 | 88598 |- | आठवडा ११, २०१७ | 265163 | 61593 | 98544 |- | आठवडा १३, २०१७ | 293702 | 57948 | 91051 |- | आठवडा १५, २०१७ | 267808 | 59991 | 70757 |- | आठवडा १९, २०१७ | 235347 | 57600 | 65586 |- | आठवडा २०, २०१७ | 220799 | 55161 | 70908 |- | आठवडा २१, २०१७ | 222712 | 56160 | 63875 |- | आठवडा २२, २०१७ | 219568 | 63204 | 70550 |- | आठवडा २४, २०१७ | 221553 | 63605 | 72985 |- | आठवडा ३३, २०१७ | 257539 | 69131 | 79246 |- | आठवडा ३४, २०१७ | 257421 | 64512 | 74447 |- | '''आठवडा ३७, २०१७''' | 268115 | 73601 | 71604 |- | '''आठवडा ३९, २०१७''' | 262431 | 73229 | 63988 |- | '''आठवडा ४१, २०१७''' | 253552 | 82552 | 78747 |- | आठवडा ४२, २०१७ | 326060 | 71287 | 71796 |- | आठवडा ४३, २०१७ | 261241 | 72736 | 80684 |- | '''आठवडा ४४, २०१७''' | 258321 | 92547 | 82310 |- | '''आठवडा ४५, २०१७''' | 278286 | 80855 | 76507 |- | आठवडा ४६, २०१७ | 274622 | 82967 | 100775 |- | आठवडा ४७, २०१७ | 304537 | 85851 | 90173 |- | आठवडा ४८, २०१७ | 308352 | 97506 | 98834 |- | '''आठवडा ४९, २०१७''' | 296031 | 105108 | 99426 |- | '''आठवडा ५१, २०१७''' | 289264 | 112993 | 96937 |- | '''आठवडा ५२, २०१७''' | 298716 | 120047 | 109538 |- | '''आठवडा १, २०१८''' | 282378 | 118065 | 106575 |- | '''आठवडा २, २०१८''' | 310002 | 118629 | 112427 |- | '''आठवडा ३, २०१८''' | 269154 | 136615 | 123266 |- | '''आठवडा ४, २०१८''' | 284021 | 120100 | 118306 |- | आठवडा ५, २०१८ | 285703 | 109858 | 136758 |- | आठवडा ६, २०१८ | 294067 | 108878 | 133153 |- | आठवडा ७, २०१८ | 317116 | 108829 | 121661 |- | आठवडा ८, २०१८ | 295967 | 112425 | 127436 |- | आठवडा ९, २०१८ | 259910 | 107665 | 119366 |- | '''आठवडा १०, २०१८''' | 261045 | 115762 | 114326 |- | आठवडा ११, २०१८ | 260018 | 110022 | 111009 |- | '''आठवडा १२, २०१८''' | 277301 | 115108 | 110294 |- | आठवडा १३, २०१८ | 307823 | 116461 | 117859 |- | '''आठवडा १४, २०१८''' | 278476 | 119931 | 115198 |- | '''आठवडा १५, २०१८''' | 259859 | 102852 | 94339 |- | आठवडा १६, २०१८ | 300828 | 106532 | 112566 |- | आठवडा १७, २०१८ | 281431 | 99481 | 109235 |- | आठवडा १८, २०१८ | 276315 | 99073 | 99919 |- | आठवडा १९, २०१८ | 281654 | 91602 | 101957 |- | आठवडा २०, २०१८ | 259587 | 99096 | 103442 |- | आठवडा २१, २०१८ | 287651 | 97024 | 112528 |- | आठवडा २२, २०१८ | 321762 | 102496 | 112458 |- | आठवडा २३, २०१८ | 299493 | 94825 | 106946 |- | आठवडा २४, २०१८ | 301882 | 109095 | 125812 |- | आठवडा २५, २०१८ | 274720 | 108561 | 125676 |- | आठवडा २६, २०१८ | 285175 | 103300 | 125842 |- | आठवडा २७, २०१८ | 282012 | 102911 | 123112 |- | आठवडा २८, २०१८ | 276783 | 108315 | 136974 |- | आठवडा २९, २०१८ | 279070 | 116852 | 145457 |- | आठवडा ३०, २०१८ | 326009 | 130882 | 131036 |- | '''आठवडा ३१, २०१८''' | 320505 | 124150 | 117616 |- | '''आठवडा ३२, २०१८''' | 293576 | 128885 | 122631 |- | आठवडा ३३, २०१८ | 326283 | 116534 | 134158 |- | आठवडा ३४, २०१८ | 396005 | 131137 | 134670 |- | आठवडा ३५, २०१८ | 348251 | 135758 | 143046 |- | आठवडा ३६, २०१८ | 380270 | 135043 | 139995 |- | आठवडा ३७, २०१८ | 334391 | 124987 | 136791 |- | '''आठवडा ३८, २०१८''' | 343864 | 124630 | 121367 |- | आठवडा ३९, २०१८ | 332448 | 123423 | 124713 |- | '''आठवडा ४०, २०१८''' | 377789 | 123882 | 123609 |- | '''आठवडा ४१, २०१८''' | 364531 | 140521 | 133337 |- | '''आठवडा ४२, २०१८''' | 336449 | 143735 | 133325 |- | आठवडा ४३, २०१८ | 406700 | 129570 | 138745 |- | आठवडा ४४, २०१८ | 417072 | 124154 | 129784 |- | '''आठवडा ४५, २०१८''' | 348050 | 133115 | 124081 |- | '''आठवडा ४६, २०१८''' | 411590 | 135799 | 131606 |- | '''आठवडा ४७, २०१८''' | 393374 | 150376 | 141146 |- | आठवडा ४८, २०१८ | 419693 | 147486 | 147991 |- | आठवडा ४९, २०१८ | 361943 | 142194 | 164949 |- | आठवडा ५०, २०१८ | 392454 | 129360 | 159632 |- | आठवडा ५१, २०१८ | 394208 | 123367 | 147681 |- | आठवडा ५२, २०१८ | 347766 | 124342 | 156468 |- | आठवडा १, २०१९ | 387989 | 117599 | 139842 |- | आठवडा २, २०१९ | 422147 | 120428 | 144346 |- | आठवडा ३, २०१९ | '''464115''' | 110898 | 155386 |- | आठवडा ४, २०१९ | 406393 | 106945 | 138793 |- | आठवडा ५, २०१९ | 382590 | 117609 | 149144 |- | आठवडा १३, २०१९ | 270826 | 83940 | 137813 |- | आठवडा १४, २०१९ | 288773 | 74567 | 147752 |- | आठवडा १५, २०१९ | 282445 | 77573 | 133343 |- | आठवडा १६, २०१९ | 281477 | 72953 | 129639 |- | आठवडा १७, २०१९ | 280861 | 79805 | 131084 |- | आठवडा १८, २०१९ | 294314 | 77968 | 128764 |- | आठवडा १९, २०१९ | 291973 | 73590 | 151519 |- | आठवडा २०, २०१९ | 295804 | 71732 | 146157 |- | आठवडा २१, २०१९ | 308845 | 72452 | 143293 |- | आठवडा २२, २०१९ | 326966 | 88653 | 162224 |- | आठवडा २३, २०१९ | 322264 | 99731 | 163971 |- | आठवडा २४, २०१९ | 291105 | 88442 | 161783 |- | आठवडा २५, २०१९ | 325535 | 92762 | 161177 |- | आठवडा २६, २०१९ | 346428 | 92931 | 162596 |- | आठवडा २७, २०१९ | 376652 | 94911 | 163279 |- | आठवडा २८, २०१९ | 379312 | 97017 | 175923 |- | आठवडा २९, २०१९ | 383723 | 109059 | 177330 |- | आठवडा ३०, २०१९ | 392573 | 115000 | 182037 |- | आठवडा ३१, २०१९ | 374086 | 115591 | 187549 |- | आठवडा ३२, २०१९ | 349956 | 99778 | 173343 |- | आठवडा ३३, २०१९ | 357747 | 101854 | 159958 |- | आठवडा ३४, २०१९ | 377167 | 103850 | 174520 |- | आठवडा ३५, २०१९ | 376630 | 108990 | 190594 |- | आठवडा ३६, २०१९ | 331112 | 111431 | 163779 |- | आठवडा ३७, २०१९ | 344125 | 116552 | 165067 |- | आठवडा ३८, २०१९ | 357694 | 121142 | 164126 |- | आठवडा ३९, २०१९ | 400445 | 112897 | 150342 |- | आठवडा ४०, २०१९ | 370929 | 109130 | 173676 |- | आठवडा ४१, २०१९ | 328695 | 108934 | 159818 |- | आठवडा ४२, २०१९ | 361434 | 111628 | 167812 |- | आठवडा ४३, २०१९ | 386006 | 106247 | 167787 |- | आठवडा ४४, २०१९ | 349806 | 112878 | 184211 |- | आठवडा ४५, २०१९ | 340143 | 128884 | 172204 |- | आठवडा ४६, २०१९ | 324882 | 135522 | 173202 |- | आठवडा ४७, २०१९ | 313622 | 135131 | 177381 |- | आठवडा ४८, २०१९ | 287322 | 126068 | 194756 |- | आठवडा ४९, २०१९ | 321077 | 135338 | 207733 |- | आठवडा ५०, २०१९ | 304906 | 153739 | 197417 |- | आठवडा ५१, २०१९ | 326317 | 151815 | 216464 |- | आठवडा ५२, २०१९ | 311846 | 158346 | 213126 |- | आठवडा ५३, २०१९ | 323003 | 171788 | 215389 |- | आठवडा १, २०२० | 294962 | 160992 | 208545 |- | आठवडा २, २०२० | 272232 | 163323 | 203635 |- | आठवडा ३, २०२० | 311192 | 156708 | 192178 |- | आठवडा ४, २०२० | 255306 | 155476 | 200738 |- | आठवडा ५, २०२० | 267906 | 147080 | 220814 |- | आठवडा ६, २०२० | 279752 | 150691 | 209147 |- | आठवडा ७, २०२० | 263658 | 157812 | '''231619''' |- | आठवडा ८, २०२० | 270060 | 164602 | 211164 |- | आठवडा ९, २०२० | 246225 | 148310 | 214105 |- | आठवडा १०, २०२० | 269087 | 162004 | 197203 |- | आठवडा ११, २०२० | 242185 | 172976 | 179795 |- | '''आठवडा १२, २०२०''' | 231633 | 110625 | 91210 |- | आठवडा १३, २०२० | 185385 | 53021 | 55090 |- | आठवडा १४, २०२० | 167099 | – | 46830 |- | आठवडा १५, २०२० | 166368 | 54850 | – |- | आठवडा १६, २०२० | 165090 | 51356 | – |- | आठवडा १७, २०२० | 120627 | 61236 | – |- | आठवडा १८, २०२० | 118967 | 63263 | – |- | आठवडा १९, २०२० | 123957 | 75365 | – |- | आठवडा २०, २०२० | 132415 | 69226 | – |- | आठवडा २१, २०२० | 139200 | 68863 | – |- | आठवडा २२, २०२० | 131262 | 54740 | – |- | आठवडा २३, २०२० | 147730 | 73950 | – |- | आठवडा २५, २०२० | 127471 | 96613 | – |- | आठवडा २६, २०२० | 133930 | 112522 | – |- | '''आठवडा २७, २०२०''' | 135296 (133) | 140429 (138) | 51897 (51) |- | आठवडा २८, २०२० | 234661 | 173602 | 60871 |- | आठवडा २९, २०२० | 246298 | 183016 | 87569 |- | आठवडा ३०, २०२० | 267266 | 180246 | 112154 |- | आठवडा ३१, २०२० | 285583 | 158749 (156) | 108156 |- | आठवडा ३२, २०२० | 320814 | 196709 | 120907 |- | आठवडा ३३, २०२० | 314032 | 230445 (228) | 114969 |- | आठवडा ३४, २०२० | 284536 (280) | 239530 (235) | 107986 (106) |- | आठवडा ३५, २०२० | 297805 | 243499 (239) | 118224 |- | आठवडा ३६, २०२० | 267401 | 215314 | 116782 |- | आठवडा ३७, २०२० | 323358 | 263020 | 131294 |- | '''आठवडा ३८, २०२०''' | 278321 (274) | 292491 (287) | 131405 |- | आठवडा ३९, २०२० | 286669 | 309348 (304) | 132566 |- | आठवडा ४०, २०२० | 278336 (274) | 318029 (313) | 132239 |- | आठवडा ४१, २०२० | 256452 | 308236 | 129599 |- | आठवडा ४२, २०२० | 243843 (240) | 331071 (325) | 128080 |- | आठवडा ४३, २०२० | 257075 (253) | 354112 (348) | 128211 |- | आठवडा ४४, २०२० | 266612 (262) | 371683 (365) | 125455 |- | आठवडा ४५, २०२० | 242736 | 369106 | 121535 |- | आठवडा ४६, २०२० | 236004 | 356188 | 116770 |- | आठवडा ४७, २०२० | 243216 (239) | 371276 (365) | 117627 |- | आठवडा ४८, २०२० | 236653 | 371824 | 128741 |- | आठवडा ४९, २०२० | 220567 | 356665 | 143803 |- | आठवडा ५०, २०२० | 231557 | 386603 | 134398 |- | आठवडा ५१, २०२० | 231327 | 383734 | 117752 |- | आठवडा ५२, २०२० | 226132 | '''407074''' | 123113 |- | आठवडा १, २०२१ | 212907 | 378111 | 121501 |- | आठवडा २, २०२१ | 222329 | 368275 | 121141 |- | आठवडा ३, २०२१ | 236601 | 356805 | 128359 |- | आठवडा ४, २०२१ | 226462 | 376411 | 128355 |- | आठवडा ५, २०२१ | 241260 | 374013 | 137082 |- | आठवडा ६, २०२१ | 222154 | 368817 | 120225 |- | आठवडा ७, २०२१ | 225277 | 362679 | 115057 |} == वाहिन्यांची टीआरपी भाग २ == {| class="wikitable sortable" ! आठवडा आणि वर्ष ! [[स्टार प्रवाह]] ! [[झी मराठी]] ! [[कलर्स मराठी]] ! [[झी टॉकीज]] ! [[सन मराठी]] |- | आठवडा ८, २०२१ | 1016 | 668 | 361 | 259 |- | आठवडा ९, २०२१ | 996 | 669 | 370 | 280 |- | आठवडा १०, २०२१ | 1073.51 | 681.7 | 350.47 | 286.19 |- | आठवडा ११, २०२१ | 1053.28 | 606.56 | 351.19 | 266.43 |- | आठवडा १२, २०२१ | 1082.2 | 657.9 | 369.9 | 302.89 |- | आठवडा १३, २०२१ | 1104.67 | 685.62 | 363.68 | 315.58 |- | आठवडा १४, २०२१ | 1317.92 (405) | 710.42 (218) | 380.33 (117) | 311.85 |- | आठवडा १५, २०२१ | 1215.16 | 620.16 | 350.08 | 339.39 |- | '''आठवडा १६, २०२१''' | <u>872.38</u> | 606.78 | <u>244.7</u> | 359.98 |- | '''आठवडा १७, २०२१''' | 905.88 | 561.35 | 266.98 | 410.3 |- | '''आठवडा १८, २०२१''' | 1192.27 (366) | 601.67 (185) | 315.26 (97) | 404.31 |- | आठवडा १९, २०२१ | 1227.87 | 675.88 | 352.87 |- | '''आठवडा २०, २०२१''' | 1012.39 | 621.55 | 323.56 | 330.35 |- | आठवडा २१, २०२१ | 1157.45 (355) | 706.53 (217) | 388.49 | 353.59 |- | आठवडा २२, २०२१ | 1180.5 | 711.16 | 370.32 | 360.95 |- | आठवडा २३, २०२१ | 1239.43 (380) | 648.76 (199) | 376.31 (116) |- | आठवडा २४, २०२१ | 1202.96 | 645.39 | 405.62 |- | आठवडा २५, २०२१ | 1179.75 | 650.95 | 391.14 |- | आठवडा २६, २०२१ | 1230.57 | 636.42 | 391.11 |- | आठवडा २७, २०२१ | 1308.31 | 638.55 | 402.57 |- | आठवडा २८, २०२१ | 1306.51 | 671.35 | 407.29 |- | '''आठवडा २९, २०२१''' | 1350.29 | 615.5 | 426.66 | '''488.88''' |- | आठवडा ३०, २०२१ | 1439.23 (442) | 625.27 (192) | 447.99 (138) |- | आठवडा ३१, २०२१ | 1460.2 | 638.33 | 496.78 |- | आठवडा ३२, २०२१ | 1359.68 | 638.71 | 541.23 |- | आठवडा ३३, २०२१ | 1478.59 (454) | 656.17 | 572.48 |- | आठवडा ३४, २०२१ | 1365.04 (419) | 623.27 | 565.86 |- | आठवडा ३५, २०२१ | 1457.01 | 719.88 | 563.64 |- | आठवडा ३६, २०२१ | 1434.7 | 646.53 | 569.69 |- | आठवडा ३७, २०२१ | 1519.22 (466) | 658.66 (202) | 522.83 (160) |- | आठवडा ३८, २०२१ | 1507.05 | 673.96 | 587.73 |- | आठवडा ३९, २०२१ | 1419.85 | 671.6 | 562.29 |- | आठवडा ४०, २०२१ | 1263.24 | 626.12 | 528.18 |- | आठवडा ४१, २०२१ | 1347.61 | 646.98 | 562.99 |- | आठवडा ४२, २०२१ | 1402.23 | 709.72 | '''611.56''' |- | आठवडा ४३, २०२१ | 1349.95 | 659.17 | 567.4 |- | आठवडा ४४, २०२१ | 1354.91 | 737.81 | 485.84 |- | आठवडा ४५, २०२१ | 1475.55 (453) | 643.09 (197) | 514.55 (158) |- | आठवडा ४६, २०२१ | 1559.13 (479) | 638.5 (196) | 540.93 (166) |- | आठवडा ४७, २०२१ | 1528.44 (469) | 715.37 (220) | 576.38 (177) |- | आठवडा ४८, २०२१ | 1499.47 | 674.12 | 588.48 |- | आठवडा ४९, २०२१ | 1512.08 | 691.66 | 556.1 |- | आठवडा ५०, २०२१ | 1425.54 | 645.51 | 564.37 |- | आठवडा ५१, २०२१ | 1396.85 | 718.15 | 526.02 |- | आठवडा ५२, २०२१ | 1457.32 | 714.42 | 463.07 |- | आठवडा १, २०२२ | 1578.27 | 695.06 | 430.32 |- | आठवडा २, २०२२ | 1492.66 | 668.41 | 468.57 |- | आठवडा ३, २०२२ | 1474.24 | 636.87 | 484.15 |- | आठवडा ४, २०२२ | 1442.81 | 609.23 | 512.4 |- | आठवडा ५, २०२२ | 1372.02 | '''742.99''' | 471.2 |- | आठवडा ६, २०२२ | 1321.8 | 609.9 | 468.64 |- | आठवडा ७, २०२२ | 1326.7 | 609.41 | 423.05 |- | आठवडा ८, २०२२ | 1415.89 | 605.05 | 414.58 |- | आठवडा ९, २०२२ | 1451.78 | 596.76 | 392.41 |- | आठवडा १०, २०२२ | 1447.35 (444) | 572.46 (176) | 369.16 (113) |- | आठवडा ११, २०२२ | 1434.9 | 562.99 | 384.35 |- | आठवडा १२, २०२२ | 1445.64 | 546.65 | 405.62 |- | आठवडा १३, २०२२ | 1396.25 | 550.42 | 430.03 |- | आठवडा १४, २०२२ | 1465.01 | 441.22 | 395.48 |- | आठवडा १५, २०२२ | 1319.68 | 472.63 | 379.31 |- | आठवडा १६, २०२२ | 1383.18 | 488.56 | 353.63 |- | आठवडा १७, २०२२ | 1377.46 | 470.05 | 323.03 |- | आठवडा १८, २०२२ | 1297.35 | 497.97 | 331.81 |- | आठवडा १९, २०२२ | 1307.16 | 511.6 | 341.48 |- | आठवडा २०, २०२२ | 1225.08 | 512.35 | 316.46 |- | आठवडा २१, २०२२ | 1340.39 | 538.85 | 346.47 |- | आठवडा २२, २०२२ | 1458.19 | 525.84 | 360.34 |- | आठवडा २३, २०२२ | 1358.65 | 568.35 | 385.02 |- | आठवडा २४, २०२२ | 1450.45 | 589.26 | 359.23 |- | आठवडा २५, २०२२ | 1362.04 | 493.6 | 369.7 |- | आठवडा २६, २०२२ | 1364.56 | 514.48 | 404.55 |- | आठवडा २७, २०२२ | 1422.18 | 479.13 | 405.32 |- | आठवडा २८, २०२२ | 1491.22 | 501.36 | 436.67 | 356.36 |- | आठवडा २९, २०२२ | 1462.34 | 527.46 | 439.2 |- | आठवडा ३०, २०२२ | 1396.1 | 539.29 | 409.45 |- | आठवडा ३१, २०२२ | 1470.58 | 496.1 | 431.04 |- | आठवडा ३२, २०२२ | 1482.76 | 460.1 | 439.29 |- | आठवडा ३३, २०२२ | 1547.59 | 467.49 | 460.03 |- | आठवडा ३४, २०२२ | 1568.57 | 538.99 | 430.36 |- | आठवडा ३५, २०२२ | 1395.34 | 434.99 | 382.41 |- | आठवडा ३६, २०२२ | 1334.86 | 423.57 | 355.05 |- | आठवडा ३७, २०२२ | 1611.16 | 477.11 | 446.23 |- | आठवडा ३८, २०२२ | 1549.77 | 473.27 | 446.47 |- | आठवडा ३९, २०२२ | 1473.29 | 455.1 | 393.99 |- | आठवडा ४०, २०२२ | 1536.17 | 428.09 | 419.81 |- | आठवडा ४१, २०२२ | 1558.64 | 457.97 | 397.42 |- | आठवडा ४२, २०२२ | 1577.06 | 459.76 | 391.03 |- | आठवडा ४३, २०२२ | 1542.64 | 447.01 | 399.59 |- | आठवडा ४४, २०२२ | 1631.41 | 443.51 | 394.15 |- | आठवडा ४५, २०२२ | 1633.9 (502) | 437.97 (134) | 404.76 (124) |- | आठवडा ४६, २०२२ | 1622.17 | 460.65 | 418.24 |- | आठवडा ४७, २०२२ | 1624.24 | 462.07 | 448.78 |- | आठवडा ४८, २०२२ | 1636.78 (502) | 454.8 (140) | 444.26 (136) |- | '''आठवडा ४९, २०२२''' | 1602.33 | 439.14 (135) | 473.48 (145) |- | '''आठवडा ५०, २०२२''' | 1588.57 | 473.08 (145) | 507.52 (156) |- | '''आठवडा ५१, २०२२''' | 1518.51 | 449.74 | 479.44 |- | आठवडा ५२, २०२२ | 1568.14 | 502.6 | 475.11 |- | '''आठवडा १, २०२३''' | 1580.37 | 447.73 | 475.05 |- | '''आठवडा २, २०२३''' | 1605.64 | 429.89 | 471.22 |- | आठवडा ३, २०२३ | 1694.4 (520) | 446.44 (137) | 427.98 (131) |- | '''आठवडा ४, २०२३''' | 1615.59 | 411.25 | 416.82 |- | '''आठवडा ५, २०२३''' | 1612.77 | 420.19 | 430.05 |- | आठवडा ६, २०२३ | 1590.01 | 456.61 | 415.26 |- | आठवडा ७, २०२३ | 1634.23 (502) | 429.37 (132) | 401.25 (123) |- | '''आठवडा ८, २०२३''' | 1212.51 | <u>288.93</u> | 585.59 |- | '''आठवडा ९, २०२३''' | 1603.44 | 449.03 | 497.7 |- | '''आठवडा १०, २०२३''' | 1569.31 | 414.34 | 428.73 |- | आठवडा ११, २०२३ | 1554.68 | 433.96 | 403.41 |- | आठवडा १२, २०२३ | 1574.25 (484) | 444.46 (137) | 395.56 (122) |- | आठवडा १३, २०२३ | 1498.26 (460) | 511.91 (157) | 467.7 (144) |- | आठवडा १४, २०२३ | 1375.32 (423) | 416.89 (128) | 371 (114) |- | '''आठवडा १५, २०२३''' | 1269.91 (390) | 378.41 (116) | 413.51 (127) |- | आठवडा १६, २०२३ | 1301.83 | 407.58 | 406.54 |- | आठवडा १७, २०२३ | 1318.56 (405) | 391.63 (120) | 379.7 (117) |- | '''आठवडा १८, २०२३''' | 1339.34 (411) | 371.13 (114) | 412.84 (127) |- | आठवडा १९, २०२३ | 1286.86 | 380.25 | 371.45 |- | '''आठवडा २०, २०२३''' | 1346.82 | 363.42 | 411.51 |- | '''आठवडा २१, २०२३''' | 1303.9 | 357.37 | 375.98 |- | '''आठवडा २२, २०२३''' | 1421.59 | 357.09 (110) | 410.91 (126) |- | आठवडा २३, २०२३ | 1436.51 | 428.75 | 424.85 |- | आठवडा २४, २०२३ | 1380.19 | 441.8 | 412.97 |- | आठवडा २५, २०२३ | 1494.46 (459) | 431.61 (133) | 407.71 (125) |- | आठवडा २६, २०२३ | 1471.83 | 428.82 | 424.45 |- | '''आठवडा २७, २०२३''' | 1551.81 | 424.57 | 448.48 |- | आठवडा २८, २०२३ | 1540.29 | 459.48 | 438.49 |- | आठवडा २९, २०२३ | 1567.47 | 454.74 | 435.1 |- | '''आठवडा ३०, २०२३''' | 1508.66 | 435.32 | 453.8 |- | आठवडा ३१, २०२३ | 1560.58 | 456.38 | 431.59 |- | '''आठवडा ३२, २०२३''' | 1529.91 | 462.08 | 468.06 | 401.82 |- | '''आठवडा ३३, २०२३''' | 1632.16 | 439.67 | 491.61 | 372.9 |- | आठवडा ३४, २०२३ | 1759.39 (540) | 481.48 | 470.61 | 398.86 |- | आठवडा ३५, २०२३ | 1623.6 | 463.37 | 437.79 | 345.53 |- | आठवडा ३६, २०२३ | 1711.62 | 495.74 | 450.22 |- | आठवडा ३७, २०२३ | 1611.2 | 452.15 | 443.18 |- | आठवडा ३८, २०२३ | 1464.38 | 436.62 | 430.23 |- | '''आठवडा ३९, २०२३''' | 1595.61 | 439.45 | 449.83 |- | आठवडा ४०, २०२३ | 1832.75 | 534.45 | 471.24 |- | आठवडा ४१, २०२३ | 1731.7 | 464.07 | 410.51 |- | आठवडा ४२, २०२३ | 1714.47 | 436.39 | 378.07 |- | आठवडा ४३, २०२३ | 1675.23 (514) | 436.79 (134) | 382.22 (117) |- | आठवडा ४४, २०२३ | 1674.78 | 437.71 | 395.13 |- | आठवडा ४५, २०२३ | 1676.04 | 465.46 | 389.51 |- | आठवडा ४६, २०२३ | 1570.88 | 402.18 |- | आठवडा ४७, २०२३ | 1747.41 | 449.75 | 377.93 |- | आठवडा ४८, २०२३ | 1761.46 (541) | 435.11 (134) | 353.73 (109) |- | आठवडा ४९, २०२३ | 1719.91 | 490.56 | 376.78 |- | आठवडा ५०, २०२३ | 1735.55 | 479.65 | 407.41 |- | आठवडा ५१, २०२३ | 1776.16 | 488.23 | 375.09 |- | आठवडा ५२, २०२३ | 1708.4 | 463.56 | 376.35 |- | आठवडा १, २०२४ | 1715.59 | 443.04 | 389.05 |- | आठवडा २, २०२४ | 1678.98 | 469.49 | 365.2 |- | आठवडा ३, २०२४ | 1688.83 | 462.43 |- | आठवडा ४, २०२४ | 1581.72 | 482.97 | 385.78 |- | आठवडा ५, २०२४ | 1625.23 | 488.22 | 394.09 |- | आठवडा ६, २०२४ | 1684.54 | 468.92 | 395.36 |- | आठवडा ७, २०२४ | 1653.98 | 491.33 | 373.85 |- | आठवडा ८, २०२४ | 1584.28 | 468.08 | 372.46 |- | आठवडा ९, २०२४ | 1573.99 | 462.86 | 359.59 |- | आठवडा १०, २०२४ | 1661.25 | 452.23 | 348.24 |- | आठवडा ११, २०२४ | 1749.5 | 453.71 | 329.89 |- | आठवडा १२, २०२४ | '''1901.83''' | 494.67 | 297.83 |- | आठवडा १३, २०२४ | 1707.26 | 523.69 |- | आठवडा १४, २०२४ | 1664.11 | 511.27 |- | आठवडा १५, २०२४ | 1625.35 | 506.08 |- | आठवडा १६, २०२४ | 1428.67 | 532.85 |- | आठवडा १७, २०२४ | 1460.6 | 521.18 |- | आठवडा १८, २०२४ | 1463.86 | 529.87 |- | आठवडा १९, २०२४ | 1441.16 | 515.6 |- | आठवडा २०, २०२४ | 1327.15 | 487.3 |- | आठवडा २१, २०२४ | 1415.2 | 477.59 |- | आठवडा २२, २०२४ | 1558.87 | 533.58 |- | आठवडा २३, २०२४ | 1455.71 | 503.52 |- | आठवडा २४, २०२४ | 1483.34 | 510.4 |- | आठवडा २५, २०२४ | 1501.4 | 538.17 |- | आठवडा २६, २०२४ | 1489.54 | 548.48 |- | आठवडा २७, २०२४ | 1475.31 | 532.05 |- | आठवडा २८, २०२४ | 1477.57 | 540.71 |- | आठवडा २९, २०२४ | 1544.32 | 536.04 | | 353.71 |- | आठवडा ३०, २०२४ | 1567.88 | 502.65 |- | आठवडा ३१, २०२४ | 1676.29 | 494.1 | | 321.47 |- | आठवडा ३२, २०२४ | 1582.73 | 522.67 | 341.47 |- | आठवडा ३३, २०२४ | 1509.66 | 532.49 | 362.56 |- | आठवडा ३४, २०२४ | 1457.21 | 491.63 | 347.83 |- | आठवडा ३५, २०२४ | 1629.42 | 545.08 | 451.41 |- | आठवडा ३६, २०२४ | 1781.63 | 549.18 | 459.94 |- | आठवडा ३७, २०२४ | 1598 | 494.67 | 449.82 |- | आठवडा ३८, २०२४ | 1663.68 | 498.3 | 464.75 |- | '''आठवडा ३९, २०२४''' | 1606.35 | 496.92 | 540.59 |- | '''आठवडा ४०, २०२४''' | 1552.43 | 493.84 | 562.73 |- | आठवडा ४१, २०२४ | 1574.26 | 529.18 | 385.76 |- | आठवडा ४२, २०२४ | 1553.06 | 558.5 |- | आठवडा ४३, २०२४ | 1659.63 | 559.19 |- | आठवडा ४४, २०२४ | 1592.41 | 612.19 |- | आठवडा ४५, २०२४ | 1621.18 | 566.71 |- | आठवडा ४६, २०२४ | 1615.65 | 563.94 |- | आठवडा ४७, २०२४ | 1634.63 | 557.37 |- | आठवडा ४८, २०२४ | 1604.49 | 544.96 |- | आठवडा ४९, २०२४ | 1630.64 | 536.81 |- | आठवडा ५०, २०२४ | 1576.71 | 538.73 |- | आठवडा ५१, २०२४ | 1617.37 | 517.17 |- | आठवडा ५२, २०२४ | 1560.53 | 562.48 |- | आठवडा ५३, २०२४ | 1570.87 | 579.49 |- | आठवडा १, २०२५ | 1536.32 | 597.76 |- | आठवडा २, २०२५ | 1532.67 | 647.9 |- | आठवडा ३, २०२५ | 1521.6 | 646.67 |- | आठवडा ४, २०२५ | 1488.7 | 687.57 | | | 264.47 |- | आठवडा ५, २०२५ | 1438.9 | 654.33 | | | 277.06 |- | आठवडा ६, २०२५ | 1697.05 | 627.72 | | | 268.05 |- | आठवडा ७, २०२५ | 1619.74 | 593.48 |- | आठवडा ८, २०२५ | 1534.75 | 585.68 |- | आठवडा ९, २०२५ | 1613.16 | 589.94 |- | आठवडा १०, २०२५ | 1528.25 | 600.66 |- | आठवडा ११, २०२५ | 1666.29 | 686.99 | | | '''306.44''' |- | आठवडा १२, २०२५ | 1506.31 | 630.74 |- | आठवडा १३, २०२५ | 1510.23 | 583.68 |- | आठवडा १४, २०२५ | 1511.08 | 591.14 |- | आठवडा १५, २०२५ | 1419.57 | 575.19 |- | आठवडा १६, २०२५ | 1361.08 | 588.09 |- | आठवडा १७, २०२५ | 1363.2 | 604.27 |- | आठवडा १८, २०२५ | 1246.91 | 577.87 |- | आठवडा १९, २०२५ | 1308.69 | 572.0 |- | आठवडा २०, २०२५ | 1189.4 | 561.12 |- | आठवडा २१, २०२५ | 1355.31 | 562.09 |- | आठवडा २२, २०२५ | 1407.17 | 611.3 |- | आठवडा २३, २०२५ | 1469.89 | 668.48 |} == २००६ == === आठवडा १६ (१७ ते २३ एप्रिल २००६) === {| class="wikitable sortable" ! colspan="2" | क्रमांक ! rowspan="2" | वेळ ! rowspan="2" | कार्यक्रम/मालिका ! rowspan="2" | TAM TVT |- ! महाराष्ट्र/गोवा ! हिंदी भाषिक मार्केट |- | १ | २० | रात्री ८ | [[या सुखांनो या]] | ०.९ |} === आठवडा ३२ (६ ते १२ ऑगस्ट २००६)<ref>{{Cite web|title=Tvr Ratings from 06/08/2006 to 12/08/2006|archive-url=https://web.archive.org/web/20061019225842/http://www.indiantelevision.com/tvr/telemeter/telechanneltam.php4?ch=Zee%20Marathi&startperiod=06/08/2006&endperiod=12/08/2006|archive-date=2006-10-19|url=http://www.indiantelevision.com/tvr/telemeter/telechanneltam.php4?ch=Zee%20Marathi&startperiod=06/08/2006&endperiod=12/08/2006}}</ref> === {| class="wikitable sortable" ! colspan="2" | क्रमांक ! rowspan="2" | वेळ ! rowspan="2" | कार्यक्रम/मालिका ! rowspan="2" | TAM TVT |- ! महाराष्ट्र/गोवा ! भारत |- | १ | ९८ | संध्या. ७.३० | [[झी मराठी पुरस्कार २००६]] | १.९ |} == २००८ == === आठवडा ३९ (२१ ते २७ सप्टेंबर २००८)<ref>{{Cite web|title=Tvr Ratings from 21/09/2008 to 27/09/2008|archive-url=https://web.archive.org/web/20081016221537/http://www.indiantelevision.com/tvr/telemeter/telechanneltam.php?ch=Zee%20Marathi&startperiod=21/09/2008&endperiod=27/09/2008|archive-date=2008-10-16|url=http://www.indiantelevision.com/tvr/telemeter/telechanneltam.php?ch=Zee%20Marathi&startperiod=21/09/2008&endperiod=27/09/2008}}</ref> === {| class="wikitable sortable" ! colspan="2" | क्रमांक ! rowspan="2" | वेळ ! rowspan="2" | कार्यक्रम/मालिका ! rowspan="2" | TAM TVT |- ! महाराष्ट्र/गोवा ! भारत |- | १ | ८८ | रात्री ९.३० | [[सा रे ग म प: लिटील चॅम्प्स]] | ०.८५ |} === आठवडा ४५ (२ ते ८ नोव्हेंबर २००८)<ref>{{Cite web|title=Tvr Ratings from 02/11/2008 to 08/11/2008|archive-url=https://web.archive.org/web/20081202064723/http://www.indiantelevision.com/tvr/telemeter/telechanneltam.php?ch=Zee%20Marathi&startperiod=02/11/2008&endperiod=08/11/2008|archive-date=2008-12-02|url=http://www.indiantelevision.com/tvr/telemeter/telechanneltam.php?ch=Zee%20Marathi&startperiod=02/11/2008&endperiod=08/11/2008}}</ref> === {| class="wikitable sortable" ! colspan="2" | क्रमांक ! rowspan="2" | वेळ ! rowspan="2" | कार्यक्रम/मालिका ! rowspan="2" | TAM TVT |- ! महाराष्ट्र/गोवा ! भारत |- | १ | ६७ | रात्री ९.३० | [[सा रे ग म प: लिटील चॅम्प्स]] | १.०२ |- | २ | ७९ | रात्री ९.३० | [[एका पेक्षा एक]] | ०.९२ |- | ३ | ९९ | संध्या. ७.३० | [[अवघाचि संसार]] | ०.७७ |} === आठवडा ४६ (९ ते १५ नोव्हेंबर २००८) === {| class="wikitable sortable" ! colspan="2" | क्रमांक ! rowspan="2" | वेळ ! rowspan="2" | कार्यक्रम/मालिका ! rowspan="2" | TAM TVT |- ! महाराष्ट्र/गोवा ! भारत |- | १ | ३१ | रात्री ९.३० | [[सा रे ग म प: लिटील चॅम्प्स]] | १.२४ |- | २ | ५२ | रात्री ९.३० | [[एका पेक्षा एक]] | ०.९८ |- | ३ | ६८ | संध्या. ७.३० | [[अवघाचि संसार]] | ०.८५ |- style="background:LightGray | ४ | ८१ | रात्री ८ | [[चार दिवस सासूचे (मालिका)|चार दिवस सासूचे]] | ०.८ |- | ५ | ९५ | संध्या. ७ | [[वहिनीसाहेब]] | ०.७१ |} === आठवडा ४७ (१६ ते २२ नोव्हेंबर २००८)<ref>{{Cite web|title=Tvr Ratings from 16/11/2008 to 22/11/2008|archive-url=https://web.archive.org/web/20081208092225/http://www.indiantelevision.com/tvr/telemeter/telechanneltam.php?ch=Zee%20Marathi&startperiod=16/11/2008&endperiod=22/11/2008|archive-date=2008-12-08|url=http://www.indiantelevision.com/tvr/telemeter/telechanneltam.php?ch=Zee%20Marathi&startperiod=16/11/2008&endperiod=22/11/2008}}</ref><ref>{{Cite web|title=Tvr Ratings from 16/11/2008 to 22/11/2008|archive-url=https://web.archive.org/web/20081208092518/http://www.indiantelevision.com/tvr/telemeter/telechanneltam.php?ch=ETV%20Marathi&startperiod=16/11/2008&endperiod=22/11/2008|archive-date=2008-12-08|url=http://www.indiantelevision.com/tvr/telemeter/telechanneltam.php?ch=ETV%20Marathi&startperiod=16/11/2008&endperiod=22/11/2008}}</ref> === {| class="wikitable sortable" ! colspan="2" | क्रमांक ! rowspan="2" | वेळ ! rowspan="2" | कार्यक्रम/मालिका ! rowspan="2" | TAM TVT |- ! महाराष्ट्र/गोवा ! भारत |- | १ | २९ | रात्री ९.३० | [[सा रे ग म प: लिटील चॅम्प्स]] | १.१५ |- | २ | ५० | रात्री ९.३० | [[एका पेक्षा एक]] | ०.९४ |- | ३ | ५८ | संध्या. ७.३० | [[अवघाचि संसार]] | ०.८९ |- | ४ | ६४ | रात्री ८ | [[कुलवधू (मालिका)|कुलवधू]] | ०.८४ |- style="background:LightGray | ५ | ७२ | रात्री ८ | [[चार दिवस सासूचे (मालिका)|चार दिवस सासूचे]] | ०.७८ |- | ६ | ८९ | संध्या. ७ | [[वहिनीसाहेब]] | ०.७ |- style="background:LightGray" | ७ | ९० | रात्री ८.३० | [[ह्या गोजिरवाण्या घरात]] | ०.७ |} === आठवडा ४९ (३० नोव्हेंबर ते ६ डिसेंबर २००८) === {| class="wikitable sortable" ! colspan="2" | क्रमांक ! rowspan="2" | वेळ ! rowspan="2" | कार्यक्रम/मालिका ! rowspan="2" | TAM TVT |- ! महाराष्ट्र/गोवा ! भारत |- | १ | ४६ | संध्या. ७.३० | अजय-अतुल लाइव्ह | १.१७ |- | २ | ७४ | संध्या. ७.३० | [[अवघाचि संसार]] | ०.८८ |- style="background:LightGray | ३ | ७९ | रात्री ८ | [[चार दिवस सासूचे (मालिका)|चार दिवस सासूचे]] | ०.८५ |- | ४ | ८४ | रात्री ९.३० | [[एका पेक्षा एक]] | ०.८२ |- style="background:LightGray" | ५ | ९१ | रात्री ८.३० | [[ह्या गोजिरवाण्या घरात]] | ०.७९ |} === आठवडा ५० (७ ते १३ डिसेंबर २००८)<ref>{{Cite web|title=Tvr Ratings from 07/12/2008 to 13/12/2008|archive-url=https://web.archive.org/web/20081231234041/http://www.indiantelevision.com/tvr/telemeter/telechanneltam.php?ch=Zee%20Marathi&startperiod=07/12/2008&endperiod=13/12/2008|archive-date=2008-12-31|url=http://www.indiantelevision.com/tvr/telemeter/telechanneltam.php?ch=Zee%20Marathi&startperiod=07/12/2008&endperiod=13/12/2008}}</ref><ref>{{Cite web|title=Tvr Ratings from 07/12/2008 to 13/12/2008|archive-url=https://web.archive.org/web/20081231233959/http://www.indiantelevision.com/tvr/telemeter/telechanneltam.php?ch=ETV%20Marathi&startperiod=07/12/2008&endperiod=13/12/2008|archive-date=2008-12-31|url=http://www.indiantelevision.com/tvr/telemeter/telechanneltam.php?ch=ETV%20Marathi&startperiod=07/12/2008&endperiod=13/12/2008}}</ref> === {| class="wikitable sortable" ! colspan="2" | क्रमांक ! rowspan="2" | वेळ ! rowspan="2" | कार्यक्रम/मालिका ! rowspan="2" | TAM TVT |- ! महाराष्ट्र/गोवा ! भारत |- | १ | ४५ | रात्री ९.३० | [[सा रे ग म प: लिटील चॅम्प्स]] | १.३३ |- | २ | ७२ | संध्या. ७.३० | [[नवरा माझा नवसाचा]] | ०.९८ |- | ३ | ७३ | संध्या. ७.३० | [[अवघाचि संसार]] | ०.९८ |- | ४ | ८६ | रात्री ९.३० | [[एका पेक्षा एक]] | ०.९ |- style="background:LightGray | ५ | ९७ | रात्री ८ | [[चार दिवस सासूचे (मालिका)|चार दिवस सासूचे]] | ०.७८ |} === आठवडा ५१ (१४ ते २० डिसेंबर २००८) === {| class="wikitable sortable" ! colspan="2" | क्रमांक ! rowspan="2" | वेळ ! rowspan="2" | कार्यक्रम/मालिका ! rowspan="2" | TAM TVT |- ! महाराष्ट्र/गोवा ! भारत |- | १ | ३५ | रात्री ९.३० | [[सा रे ग म प: लिटील चॅम्प्स]] | १.४६ |- | २ | ७७ | संध्या. ७.३० | [[अवघाचि संसार]] | १.० |- | ३ | ८८ | संध्या. ७ | [[वहिनीसाहेब]] | ०.९ |- | ४ | ९५ | रात्री ९.३० | [[एका पेक्षा एक]] | ०.८५ |} == २००९ == == २०१० == === आठवडा १ (३ ते ९ जानेवारी २०१०)<ref>{{Cite web|title=Tvr Ratings from 03/01/2010 to 09/01/2010|archive-url=https://web.archive.org/web/20100126144914/http://www.indiantelevision.com/tvr/telemeter/telechanneltam.php?ch=Zee%20Marathi&startperiod=03/01/2010&endperiod=09/01/2010|archive-date=2010-01-26|url=http://www.indiantelevision.com/tvr/telemeter/telechanneltam.php?ch=Zee%20Marathi&startperiod=03/01/2010&endperiod=09/01/2010}}</ref> === {| class="wikitable sortable" ! colspan="2" | क्रमांक ! rowspan="2" | वेळ ! rowspan="2" | कार्यक्रम/मालिका ! rowspan="2" | TAM TVT |- ! महाराष्ट्र/गोवा ! भारत |- | १ | ५७ | संध्या. ७ | [[कुंकू (मालिका)|कुंकू]] | १.० |- | २ | ८० | रात्री ९.३० | [[सा रे ग म प]] | ०.९ |- | ३ | ८३ | संध्या. ७.३० | [[अवघाचि संसार]] | ०.९ |} === आठवडा २ (१० ते १६ जानेवारी २०१०) === {| class="wikitable sortable" ! colspan="2" | क्रमांक ! rowspan="2" | वेळ ! rowspan="2" | कार्यक्रम/मालिका ! rowspan="2" | TAM TVT |- ! महाराष्ट्र/गोवा ! भारत |- | १ | ६३ | रात्री ९.३० | [[सा रे ग म प]] | १.० |- | २ | ७३ | रात्री ९.३० | [[एका पेक्षा एक]] | १.० |- | ३ | ७६ | संध्या. ७.३० | झी गौरव पुरस्कार | ०.९ |- | ४ | ९४ | संध्या. ७ | [[कुंकू (मालिका)|कुंकू]] | ०.८ |} === आठवडा ५ (३१ जानेवारी ते ६ फेब्रुवारी २०१०)<ref>{{Cite web|title=Tvr Ratings from 31/01/2010 to 06/02/2010|archive-url=https://web.archive.org/web/20100227055037/http://www.indiantelevision.com/tvr/telemeter/telechanneltam.php?ch=Zee%20Marathi&startperiod=31/01/2010&endperiod=06/02/2010|archive-date=2010-02-27|url=http://www.indiantelevision.com/tvr/telemeter/telechanneltam.php?ch=Zee%20Marathi&startperiod=31/01/2010&endperiod=06/02/2010}}</ref> === {| class="wikitable sortable" ! colspan="2" | क्रमांक ! rowspan="2" | वेळ ! rowspan="2" | कार्यक्रम/मालिका ! rowspan="2" | TAM TVT |- ! महाराष्ट्र/गोवा ! भारत |- | १ | ४६ | संध्या. ७.३० | [[सा रे ग म प]] महाअंतिम सोहळा | १.१ |- | २ | ७५ | रात्री ९.३० | [[एका पेक्षा एक]] | ०.८ |- | ३ | ९८ | संध्या. ७ | [[कुंकू (मालिका)|कुंकू]] | ०.७ |} === आठवडा ६ (७ ते १३ फेब्रुवारी २०१०) === {| class="wikitable sortable" ! colspan="2" | क्रमांक ! rowspan="2" | वेळ ! rowspan="2" | कार्यक्रम/मालिका ! rowspan="2" | TAM TVT |- ! महाराष्ट्र/गोवा ! भारत |- | १ | ७५ | रात्री ९.३० | [[एका पेक्षा एक]] | ०.९ |- | २ | ८७ | संध्या. ७ | [[कुंकू (मालिका)|कुंकू]] | ०.८ |- | ३ | ९१ | संध्या. ७.३० | [[दे धक्का]] | ०.७ |- | ४ | १०० | संध्या. ७.३० | [[अवघाचि संसार]] | ०.७ |} === आठवडा ७ (१४ ते २० फेब्रुवारी २०१०)<ref>{{Cite web|title=Tvr Ratings from 14/02/2010 to 20/02/2010|archive-url=https://web.archive.org/web/20100603040615/http://www.indiantelevision.com/tvr/telemeter/telechanneltam.php?ch=Zee%20Marathi&startperiod=14/02/2010&endperiod=20/02/2010|archive-date=2010-06-03|url=http://www.indiantelevision.com/tvr/telemeter/telechanneltam.php?ch=Zee%20Marathi&startperiod=14/02/2010&endperiod=20/02/2010}}</ref> === {| class="wikitable sortable" ! colspan="2" | क्रमांक ! rowspan="2" | वेळ ! rowspan="2" | कार्यक्रम/मालिका ! rowspan="2" | TAM TVT |- ! महाराष्ट्र/गोवा ! भारत |- | १ | ९२ | संध्या. ७ | [[कुंकू (मालिका)|कुंकू]] | ०.८ |} === आठवडा ९ (२८ फेब्रुवारी ते ६ मार्च २०१०) === {| class="wikitable sortable" ! colspan="2" | क्रमांक ! rowspan="2" | वेळ ! rowspan="2" | कार्यक्रम/मालिका ! rowspan="2" | TAM TVT |- ! महाराष्ट्र/गोवा ! भारत |- | १ | ९७ | संध्या. ७.३० | [[अवघाचि संसार]] | ०.७ |} === आठवडा ११ (१४ ते २० मार्च २०१०)<ref>{{Cite web|title=Tvr Ratings from 14/03/2010 to 20/03/2010|archive-url=https://web.archive.org/web/20100331132856/http://www.indiantelevision.com:80/tvr/telemeter/telechanneltam.php?ch=Zee+Marathi&startperiod=14/03/2010&endperiod=20/03/2010|archive-date=2010-03-31|url=http://www.indiantelevision.com:80/tvr/telemeter/telechanneltam.php?ch=Zee+Marathi&startperiod=14/03/2010&endperiod=20/03/2010}}</ref> === {| class="wikitable sortable" ! colspan="2" | क्रमांक ! rowspan="2" | वेळ ! rowspan="2" | कार्यक्रम/मालिका ! rowspan="2" | TAM TVT |- ! महाराष्ट्र/गोवा ! भारत |- | १ | ८५ | संध्या. ७.३० | [[अवघाचि संसार]] | ०.८ |- | २ | ९७ | संध्या. ७.३० | फॉरेनची पाटलीण | ०.७ |- | ३ | ९९ | संध्या. ७ | [[कुंकू (मालिका)|कुंकू]] | ०.७ |} === आठवडा १२ (२१ ते २७ मार्च २०१०) === {| class="wikitable sortable" ! colspan="2" | क्रमांक ! rowspan="2" | वेळ ! rowspan="2" | कार्यक्रम/मालिका ! rowspan="2" | TAM TVT |- ! महाराष्ट्र/गोवा ! भारत |- | १ | ७२ | संध्या. ७.३० | [[महाराष्ट्राचा सुपरस्टार]] महाअंतिम सोहळा | ०.८ |- | २ | १०० | संध्या. ७ | [[कुंकू (मालिका)|कुंकू]] | ०.७ |} === आठवडा १६ (१८ ते २४ एप्रिल २०१०)<ref>{{Cite web|title=Tvr Ratings from 18/04/2010 to 24/04/2010|archive-url=https://web.archive.org/web/20100507110158/http://www.indiantelevision.com/tvr/telemeter/telechanneltam.php?ch=Zee%20Marathi&startperiod=18/04/2010&endperiod=24/04/2010|archive-date=2010-05-07|url=http://www.indiantelevision.com/tvr/telemeter/telechanneltam.php?ch=Zee%20Marathi&startperiod=18/04/2010&endperiod=24/04/2010}}</ref> === {| class="wikitable sortable" ! colspan="2" | क्रमांक ! rowspan="2" | वेळ ! rowspan="2" | कार्यक्रम/मालिका ! rowspan="2" | TAM TVT |- ! महाराष्ट्र/गोवा ! भारत |- | १ | ९९ | संध्या. ७.३० | [[अवघाचि संसार]] | ०.६ |} === आठवडा १७ (२५ एप्रिल ते १ मे २०१०)<ref>{{Cite web|title=Tvr Ratings from 25/04/2010 to 01/05/2010|archive-url=https://web.archive.org/web/20100608102842/http://www.indiantelevision.com/tvr/telemeter/telechanneltam.php?ch=Zee%20Marathi&startperiod=25/04/2010&endperiod=01/05/2010|archive-date=2010-06-08|url=http://www.indiantelevision.com/tvr/telemeter/telechanneltam.php?ch=Zee%20Marathi&startperiod=25/04/2010&endperiod=01/05/2010}}</ref> === {| class="wikitable sortable" ! colspan="2" | क्रमांक ! rowspan="2" | वेळ ! rowspan="2" | कार्यक्रम/मालिका ! rowspan="2" | TAM TVT |- ! महाराष्ट्र/गोवा ! भारत |- | १ | ९० | रात्री ९.३० | [[फू बाई फू]] | ०.६८ |} === आठवडा २० (१६ ते २२ मे २०१०)<ref>{{Cite web|title=Tvr Ratings from 16/05/2010 to 22/05/2010|archive-url=https://web.archive.org/web/20100913071355/http://www.indiantelevision.com/tvr/telemeter/telechanneltam.php?ch=Zee%20Marathi&startperiod=16/05/2010&endperiod=22/05/2010|archive-date=2010-09-13|url=http://www.indiantelevision.com/tvr/telemeter/telechanneltam.php?ch=Zee%20Marathi&startperiod=16/05/2010&endperiod=22/05/2010}}</ref> === {| class="wikitable sortable" ! colspan="2" | क्रमांक ! rowspan="2" | वेळ ! rowspan="2" | कार्यक्रम/मालिका ! rowspan="2" | TAM TVT |- ! महाराष्ट्र/गोवा ! भारत |- | १ | ८० | रात्री ९.३० | [[फू बाई फू]] | ०.८ |} === आठवडा २१ (२३ ते २९ मे २०१०)<ref>{{Cite web|title=Tvr Ratings from 23/05/2010 to 29/05/2010|archive-url=https://web.archive.org/web/20100608101246/http://www.indiantelevision.com/tvr/telemeter/telechanneltam.php?ch=Zee%20Marathi&startperiod=23/05/2010&endperiod=29/05/2010|archive-date=2010-06-08|url=http://www.indiantelevision.com/tvr/telemeter/telechanneltam.php?ch=Zee%20Marathi&startperiod=23/05/2010&endperiod=29/05/2010}}</ref> === {| class="wikitable sortable" ! colspan="2" | क्रमांक ! rowspan="2" | वेळ ! rowspan="2" | कार्यक्रम/मालिका ! rowspan="2" | TAM TVT |- ! महाराष्ट्र/गोवा ! भारत |- | १ | ७७ | रात्री ९.३० | [[फू बाई फू]] | ०.७६ |} === आठवडा २२ (३० मे ते ५ जून २०१०)<ref>{{Cite web|title=Tvr Ratings from 30/05/2010 to 05/06/2010|archive-url=https://web.archive.org/web/20100618012139/http://www.indiantelevision.com/tvr/telemeter/telechanneltam.php?ch=Zee%20Marathi&startperiod=30/05/2010&endperiod=05/06/2010|archive-date=2010-06-18|url=http://www.indiantelevision.com/tvr/telemeter/telechanneltam.php?ch=Zee%20Marathi&startperiod=30/05/2010&endperiod=05/06/2010}}</ref> === {| class="wikitable sortable" ! colspan="2" | क्रमांक ! rowspan="2" | वेळ ! rowspan="2" | कार्यक्रम/मालिका ! rowspan="2" | TAM TVT |- ! महाराष्ट्र/गोवा ! भारत |- | १ | ६६ | रात्री ९.३० | [[फू बाई फू]] | ०.८३ |} === आठवडा २४ (१३ ते १९ जून २०१०)<ref>{{Cite web|title=Tvr Ratings from 13/06/2010 to 19/06/2010|archive-url=https://web.archive.org/web/20101227114040/http://www.indiantelevision.com/tvr/telemeter/telechanneltam.php?ch=Zee%20Marathi&startperiod=13/06/2010&endperiod=19/06/2010|archive-date=2010-12-27|url=http://www.indiantelevision.com/tvr/telemeter/telechanneltam.php?ch=Zee%20Marathi&startperiod=13/06/2010&endperiod=19/06/2010}}</ref> === {| class="wikitable sortable" ! colspan="2" | क्रमांक ! rowspan="2" | वेळ ! rowspan="2" | कार्यक्रम/मालिका ! rowspan="2" | TAM TVT |- ! महाराष्ट्र/गोवा ! भारत |- | १ | ८८ | संध्या. ७.३० | लखलख चंदेरी | ०.७९ |- | २ | ९५ | रात्री ९.३० | [[फू बाई फू]] | ०.७६ |} === आठवडा २६ (२७ जून ते ३ जुलै २०१०)<ref>{{Cite web|title=Tvr Ratings from 27/06/2010 to 03/07/2010|archive-url=https://web.archive.org/web/20100719100204/http://www.indiantelevision.com/tvr/telemeter/telechanneltam.php?ch=Zee%20Marathi&startperiod=27/06/2010&endperiod=03/07/2010|archive-date=2010-07-19|url=http://www.indiantelevision.com/tvr/telemeter/telechanneltam.php?ch=Zee%20Marathi&startperiod=27/06/2010&endperiod=03/07/2010}}</ref> === {| class="wikitable sortable" ! colspan="2" | क्रमांक ! rowspan="2" | वेळ ! rowspan="2" | कार्यक्रम/मालिका ! rowspan="2" | TAM TVT |- ! महाराष्ट्र/गोवा ! भारत |- | १ | ८० | रात्री ९.३० | [[फू बाई फू]] | ०.८६ |- | २ | ९४ | संध्या. ७.३० | [[एक डाव धोबीपछाड]] | ०.७३ |} === आठवडा २७ (४ ते १० जुलै २०१०) === {| class="wikitable sortable" ! colspan="2" | क्रमांक ! rowspan="2" | वेळ ! rowspan="2" | कार्यक्रम/मालिका ! rowspan="2" | TAM TVT |- ! महाराष्ट्र/गोवा ! भारत |- | १ | ७१ | रात्री ९.३० | [[फू बाई फू]] | ०.९ |} === आठवडा २८ (११ ते १७ जुलै २०१०) === {| class="wikitable sortable" ! colspan="2" | क्रमांक ! rowspan="2" | वेळ ! rowspan="2" | कार्यक्रम/मालिका ! rowspan="2" | TAM TVT |- ! महाराष्ट्र/गोवा ! भारत |- | १ | ७७ | रात्री ९.३० | [[फू बाई फू]] | ०.८२ |} === आठवडा २९ (१८ ते २४ जुलै २०१०) === {| class="wikitable sortable" ! colspan="2" | क्रमांक ! rowspan="2" | वेळ ! rowspan="2" | कार्यक्रम/मालिका ! rowspan="2" | TAM TVT |- ! महाराष्ट्र/गोवा ! भारत |- | १ | ३३ | संध्या. ७.३० | [[नटरंग]] | १.५१ |- | २ | ६४ | रात्री ९.३० | [[फू बाई फू]] | ०.९४ |- | ३ | १०० | संध्या. ७.३० | [[भाग्यलक्ष्मी (मालिका)|भाग्यलक्ष्मी]] | ०.७१ |} === आठवडा ३१ (१ ते ७ ऑगस्ट २०१०)<ref>{{Cite web|title=Tvr Ratings from 01/08/2010 to 07/08/2010|archive-url=https://web.archive.org/web/20100825214347/http://www.indiantelevision.com:80/tvr/telemeter/telechanneltam.php?ch=Zee+Marathi&startperiod=01/08/2010&endperiod=07/08/2010|archive-date=2010-08-25|url=http://www.indiantelevision.com:80/tvr/telemeter/telechanneltam.php?ch=Zee+Marathi&startperiod=01/08/2010&endperiod=07/08/2010}}</ref> === {| class="wikitable sortable" ! colspan="2" | क्रमांक ! rowspan="2" | वेळ ! rowspan="2" | कार्यक्रम/मालिका ! rowspan="2" | TAM TVT |- ! महाराष्ट्र/गोवा ! भारत |- | १ | ७० | रात्री ९.३० | [[सा रे ग म प: लिटील चॅम्प्स]] | ०.८८ |- | २ | ७२ | रात्री ९.३० | [[फू बाई फू]] | ०.८७ |- | ३ | ७४ | संध्या. ७.३० | [[सा रे ग म प]] महाअंतिम सोहळा | ०.८६ |} === आठवडा ३२ (८ ते १४ ऑगस्ट २०१०)<ref>{{Cite web|title=Tvr Ratings from 08/08/2010 to 14/08/2010|archive-url=https://web.archive.org/web/20100826070933/http://www.indiantelevision.com:80/tvr/telemeter/telechanneltam.php?ch=Zee+Marathi&startperiod=08/08/2010&endperiod=14/08/2010|archive-date=2010-08-26|url=http://www.indiantelevision.com:80/tvr/telemeter/telechanneltam.php?ch=Zee+Marathi&startperiod=08/08/2010&endperiod=14/08/2010}}</ref><ref>{{Cite web|title=Tvr Ratings from 08/08/2010 to 14/08/2010|archive-url=https://web.archive.org/web/20100828223958/http://www.indiantelevision.com:80/tvr/telemeter/telechanneltam.php?ch=ETV+Marathi&startperiod=08/08/2010&endperiod=14/08/2010|archive-date=2010-08-28|url=http://www.indiantelevision.com:80/tvr/telemeter/telechanneltam.php?ch=ETV+Marathi&startperiod=08/08/2010&endperiod=14/08/2010}}</ref> === {| class="wikitable sortable" ! colspan="2" | क्रमांक ! rowspan="2" | वेळ ! rowspan="2" | कार्यक्रम/मालिका ! rowspan="2" | TAM TVT |- ! महाराष्ट्र/गोवा ! भारत |- | १ | ८० | रात्री ९.३० | [[फू बाई फू]] | ०.७८ |- | २ | ९१ | रात्री ९ | [[शुभं करोति (मालिका)|शुभं करोति]] १ तासाचा विशेष भाग | ०.७३ |- style="background:LightGray | ३ | ९२ | संध्या. ७.३० | [[लेक लाडकी ह्या घरची]] | ०.७३ |- | ४ | ९९ | संध्या. ७ | [[कुंकू (मालिका)|कुंकू]] | ०.६८ |} === आठवडा ३३ (१५ ते २१ ऑगस्ट २०१०) === {| class="wikitable sortable" ! colspan="2" | क्रमांक ! rowspan="2" | वेळ ! rowspan="2" | कार्यक्रम/मालिका ! rowspan="2" | TAM TVT |- ! महाराष्ट्र/गोवा ! भारत |- | १ | ४२ | रात्री ९.३० | [[फू बाई फू]] महाअंतिम सोहळा | १.३६ |- | २ | ८१ | रात्री ८ | [[माझिया प्रियाला प्रीत कळेना]] | ०.७९ |- | ३ | ८८ | संध्या. ७ | [[कुंकू (मालिका)|कुंकू]] | ०.७३ |- | ४ | ९४ | संध्या. ७.३० | [[भाग्यलक्ष्मी (मालिका)|भाग्यलक्ष्मी]] | ०.७२ |} === आठवडा ३४ (२२ ते २८ ऑगस्ट २०१०) === {| class="wikitable sortable" ! colspan="2" | क्रमांक ! rowspan="2" | वेळ ! rowspan="2" | कार्यक्रम/मालिका ! rowspan="2" | TAM TVT |- ! महाराष्ट्र/गोवा ! भारत |- | १ | ७९ | रात्री ९.३० | [[फू बाई फू]] | ०.८४ |- | २ | ९१ | संध्या. ७ | [[कुंकू (मालिका)|कुंकू]] | ०.७ |} === आठवडा ३५ (२९ ऑगस्ट ते ४ सप्टेंबर २०१०) === {| class="wikitable sortable" ! colspan="2" | क्रमांक ! rowspan="2" | वेळ ! rowspan="2" | कार्यक्रम/मालिका ! rowspan="2" | TAM TVT |- ! महाराष्ट्र/गोवा ! भारत |- | १ | ८७ | संध्या. ७ | [[कुंकू (मालिका)|कुंकू]] | ०.७५ |- | २ | ९३ | रात्री ९.३० | [[फू बाई फू]] | ०.७३ |} === आठवडा ३६ (५ ते ११ सप्टेंबर २०१०) === {| class="wikitable sortable" ! colspan="2" | क्रमांक ! rowspan="2" | वेळ ! rowspan="2" | कार्यक्रम/मालिका ! rowspan="2" | TAM TVT |- ! महाराष्ट्र/गोवा ! भारत |- | १ | ३७ | संध्या. ७.३० | [[मी शिवाजीराजे भोसले बोलतोय!]] | १.४७ |- | २ | ८४ | रात्री ९.३० | [[फू बाई फू]] | ०.८१ |- | ३ | ९७ | रात्री ८ | [[माझिया प्रियाला प्रीत कळेना]] | ०.७४ |} === आठवडा ३७ (१२ ते १८ सप्टेंबर २०१०)<ref>{{Cite web|title=Tvr Ratings from 12/09/2010 to 18/09/2010|archive-url=https://web.archive.org/web/20101004202140/http://www.indiantelevision.com:80/tvr/telemeter/telechanneltam.php?ch=Zee+Marathi&startperiod=12/09/2010&endperiod=18/09/2010|archive-date=2010-10-04|url=http://www.indiantelevision.com:80/tvr/telemeter/telechanneltam.php?ch=Zee+Marathi&startperiod=12/09/2010&endperiod=18/09/2010}}</ref> === {| class="wikitable sortable" ! colspan="2" | क्रमांक ! rowspan="2" | वेळ ! rowspan="2" | कार्यक्रम/मालिका ! rowspan="2" | TAM TVT |- ! महाराष्ट्र/गोवा ! भारत |- | १ | ९७ | संध्या. ७ | [[कुंकू (मालिका)|कुंकू]] | ०.७ |} === आठवडा ४३ (२४ ते ३० ऑक्टोबर २०१०)<ref>{{Cite web|title=Tvr Ratings from 24/10/2010 to 30/10/2010|archive-url=https://web.archive.org/web/20101118064119/http://www.indiantelevision.com:80/tvr/telemeter/telechanneltam.php?ch=Zee+Marathi&startperiod=24/10/2010&endperiod=30/10/2010|archive-date=2010-11-18|url=http://www.indiantelevision.com:80/tvr/telemeter/telechanneltam.php?ch=Zee+Marathi&startperiod=24/10/2010&endperiod=30/10/2010}}</ref> === {| class="wikitable sortable" ! colspan="2" | क्रमांक ! rowspan="2" | वेळ ! rowspan="2" | कार्यक्रम/मालिका ! rowspan="2" | TAM TVT |- ! महाराष्ट्र/गोवा ! भारत |- | १ | ९७ | रात्री ८ | [[माझिया प्रियाला प्रीत कळेना]] | ०.७ |} === आठवडा ४८ (२८ नोव्हेंबर ते ४ डिसेंबर २०१०)<ref>{{Cite web|title=Tvr Ratings from 28/11/2010 to 04/12/2010|archive-url=https://web.archive.org/web/20101221072018/http://www.indiantelevision.com:80/tvr/telemeter/telechanneltam.php?ch=Zee+Marathi&startperiod=28/11/2010&endperiod=04/12/2010|archive-date=2010-12-21|url=http://www.indiantelevision.com:80/tvr/telemeter/telechanneltam.php?ch=Zee+Marathi&startperiod=28/11/2010&endperiod=04/12/2010}}</ref><ref>{{Cite web|title=Tvr Ratings from 28/11/2010 to 04/12/2010|archive-url=https://web.archive.org/web/20101221071627/http://www.indiantelevision.com:80/tvr/telemeter/telechanneltam.php?ch=ETV+Marathi&startperiod=28/11/2010&endperiod=04/12/2010|archive-date=2010-12-21|url=http://www.indiantelevision.com:80/tvr/telemeter/telechanneltam.php?ch=ETV+Marathi&startperiod=28/11/2010&endperiod=04/12/2010}}</ref> === {| class="wikitable sortable" ! colspan="2" | क्रमांक ! rowspan="2" | वेळ ! rowspan="2" | कार्यक्रम/मालिका ! rowspan="2" | TAM TVT |- ! महाराष्ट्र/गोवा ! भारत |- | १ | ९७ | रात्री ९.३० | [[फू बाई फू]] | ०.७ |- style="background:LightGray | २ | १०० | रात्री ९.३० | [[गौरव महाराष्ट्राचा (कार्यक्रम)|गौरव महाराष्ट्राचा]] | ०.७ |} == २०११ == == २०१२ == === आठवडा १२ (१८ ते २४ मार्च २०१२)<ref>{{Cite web|title=Tvr Ratings for Week 12 (18/03/2012-24/03/2012)|archive-url=https://web.archive.org/web/20120413205815/http://www.indiantelevision.com:80/tvr/telemeter/telechanneltam.php?ch=Star+Pravah&startperiod=18/03/2012&endperiod=24/03/2012|archive-date=2012-04-13|url=http://www.indiantelevision.com:80/tvr/telemeter/telechanneltam.php?ch=Star+Pravah&startperiod=18/03/2012&endperiod=24/03/2012}}</ref><ref>{{Cite web|title=Tvr Ratings for Week 12 (18/03/2012-24/03/2012)|archive-url=https://web.archive.org/web/20120413205755/http://www.indiantelevision.com:80/tvr/telemeter/telechanneltam.php?ch=ETV+Marathi&startperiod=18/03/2012&endperiod=24/03/2012|archive-date=2012-04-13|url=http://www.indiantelevision.com:80/tvr/telemeter/telechanneltam.php?ch=ETV+Marathi&startperiod=18/03/2012&endperiod=24/03/2012}}</ref><ref>{{Cite web|title=Tvr Ratings from 24/10/2010 to 30/10/2010|archive-url=https://web.archive.org/web/20101118064119/http://www.indiantelevision.com:80/tvr/telemeter/telechanneltam.php?ch=Zee+Marathi&startperiod=24/10/2010&endperiod=30/10/2010|archive-date=2010-11-18|url=http://www.indiantelevision.com:80/tvr/telemeter/telechanneltam.php?ch=Zee+Marathi&startperiod=24/10/2010&endperiod=30/10/2010}}</ref> === {| class="wikitable sortable" ! colspan="2" | क्रमांक ! rowspan="2" | वेळ ! rowspan="2" | कार्यक्रम/मालिका ! rowspan="2" | TAM TVT |- ! महाराष्ट्र/गोवा ! भारत |- style="background:Orange | १ | ६४ | संध्या. ७.३० | [[पुढचं पाऊल]] | ०.८९ |- style="background:LightGray | २ | ८१ | रात्री ९.३० | [[ढोलकीच्या तालावर]] | ०.७४ |- | ३ | ८५ | रात्री ८.३० | [[एका लग्नाची दुसरी गोष्ट]] | ०.७३ |- style="background:Orange | ४ | ९८ | रात्री ८ | [[स्वप्नांच्या पलिकडले]] | ०.६७ |} === आठवडा १५ (८ ते १४ एप्रिल २०१२)<ref>{{Cite web|title=Tvr Ratings for Week 15 (08/04/2012-14/04/2012)|archive-url=https://web.archive.org/web/20120425233411/http://www.indiantelevision.com/tvr/telemeter/telechanneltam.php?ch=Star%20Pravah&startperiod=08/04/2012&endperiod=14/04/2012|archive-date=2012-04-25|url=http://www.indiantelevision.com/tvr/telemeter/telechanneltam.php?ch=Star%20Pravah&startperiod=08/04/2012&endperiod=14/04/2012}}</ref><ref>{{Cite web|title=Tvr Ratings for Week 15 (08/04/2012-14/04/2012)|archive-url=https://web.archive.org/web/20120425233355/http://www.indiantelevision.com/tvr/telemeter/telechanneltam.php?ch=ETV%20Marathi&startperiod=08/04/2012&endperiod=14/04/2012|archive-date=2012-04-25|url=http://www.indiantelevision.com/tvr/telemeter/telechanneltam.php?ch=ETV%20Marathi&startperiod=08/04/2012&endperiod=14/04/2012}}</ref> === {| class="wikitable sortable" ! colspan="2" | क्रमांक ! rowspan="2" | वेळ ! rowspan="2" | कार्यक्रम/मालिका ! rowspan="2" | TAM TVT |- ! महाराष्ट्र/गोवा ! भारत |- style="background:Orange | १ | ६० | संध्या. ७.३० | [[पुढचं पाऊल]] | ०.९५ |- style="background:Orange | २ | ७० | रात्री ८.३० | [[देवयानी (मालिका)|देवयानी]] | ०.८१ |- style="background:Orange | ३ | ८४ | रात्री ८ | [[स्वप्नांच्या पलिकडले]] | ०.७३ |- style="background:LightGray | ४ | ९६ | संध्या. ७.३० | [[लेक लाडकी ह्या घरची]] | ०.६६ |} === आठवडा १६ (१५ ते २१ एप्रिल २०१२)<ref>{{Cite web|title=Tvr Ratings for Week 16 (15/04/2012-21/04/2012)|archive-url=https://web.archive.org/web/20120605235516/http://www.indiantelevision.com/tvr/telemeter/telechanneltam.php?ch=Star%20Pravah&startperiod=15/04/2012&endperiod=21/04/2012|archive-date=2012-06-05|url=http://www.indiantelevision.com/tvr/telemeter/telechanneltam.php?ch=Star%20Pravah&startperiod=15/04/2012&endperiod=21/04/2012}}</ref><ref>{{Cite web|title=Tvr Ratings for Week 16 (15/04/2012-21/04/2012)|archive-url=https://web.archive.org/web/20120606000117/http://www.indiantelevision.com/tvr/telemeter/telechanneltam.php?ch=ETV%20Marathi&startperiod=15/04/2012&endperiod=21/04/2012|archive-date=2012-06-06|url=http://www.indiantelevision.com/tvr/telemeter/telechanneltam.php?ch=ETV%20Marathi&startperiod=15/04/2012&endperiod=21/04/2012}}</ref> === {| class="wikitable sortable" ! colspan="2" | क्रमांक ! rowspan="2" | वेळ ! rowspan="2" | कार्यक्रम/मालिका ! rowspan="2" | TAM TVT |- ! महाराष्ट्र/गोवा ! भारत |- style="background:Orange | १ | ६५ | संध्या. ७.३० | [[पुढचं पाऊल]] | ०.९२ |- style="background:Orange | २ | ६६ | रात्री ८.३० | [[देवयानी (मालिका)|देवयानी]] | ०.९ |- style="background:Orange | ३ | ८५ | रात्री ८ | [[स्वप्नांच्या पलिकडले]] | ०.६७ |- style="background:LightGray | ४ | ८९ | रात्री ९.३० | [[ढोलकीच्या तालावर]] महाअंतिम सोहळा | ०.६५ |- style="background:LightGray | ५ | ९० | संध्या. ७.३० | [[लेक लाडकी ह्या घरची]] | ०.६५ |} === आठवडा १७ (२२ ते २८ एप्रिल २०१२)<ref>{{Cite web|title=Tvr Ratings for Week 17 (22/04/2012-28/04/2012)|archive-url=https://web.archive.org/web/20120517011042/http://www.indiantelevision.com:80/tvr/telemeter/telechanneltam.php?ch=Star+Pravah&startperiod=22/04/2012&endperiod=28/04/2012|archive-date=2012-05-17|url=http://www.indiantelevision.com:80/tvr/telemeter/telechanneltam.php?ch=Star+Pravah&startperiod=22/04/2012&endperiod=28/04/2012}}</ref> === {| class="wikitable sortable" ! colspan="2" | क्रमांक ! rowspan="2" | वेळ ! rowspan="2" | कार्यक्रम/मालिका ! rowspan="2" | TAM TVT |- ! महाराष्ट्र/गोवा ! भारत |- style="background:Orange | १ | ७१ | रात्री ८.३० | [[देवयानी (मालिका)|देवयानी]] | ०.९६ |- style="background:Orange | २ | ७५ | रात्री ८ | [[स्वप्नांच्या पलिकडले]] | ०.८८ |- style="background:Orange | ३ | ७७ | संध्या. ७.३० | [[पुढचं पाऊल]] | ०.८४ |} === आठवडा १९ (६ ते १२ मे २०१२)<ref>{{Cite web|title=Tvr Ratings for Week 17 (22/04/2012-28/04/2012)|archive-url=https://web.archive.org/web/20120517011042/http://www.indiantelevision.com:80/tvr/telemeter/telechanneltam.php?ch=Star+Pravah&startperiod=22/04/2012&endperiod=28/04/2012|archive-date=2012-05-17|url=http://www.indiantelevision.com:80/tvr/telemeter/telechanneltam.php?ch=Star+Pravah&startperiod=22/04/2012&endperiod=28/04/2012}}</ref><ref>{{Cite web|title=Tvr Ratings for Week 19 (06/05/2012-12/05/2012)|archive-url=https://web.archive.org/web/20120529010350/http://www.indiantelevision.com:80/tvr/telemeter/telechanneltam.php?ch=ETV+Marathi&startperiod=06/05/2012&endperiod=12/05/2012|archive-date=2012-05-29|url=http://www.indiantelevision.com:80/tvr/telemeter/telechanneltam.php?ch=ETV+Marathi&startperiod=06/05/2012&endperiod=12/05/2012}}</ref> === {| class="wikitable sortable" ! colspan="2" | क्रमांक ! rowspan="2" | वेळ ! rowspan="2" | कार्यक्रम/मालिका ! rowspan="2" | TAM TVT |- ! महाराष्ट्र/गोवा ! भारत |- style="background:Orange | १ | ६४ | रात्री ८.३० | [[देवयानी (मालिका)|देवयानी]] | ०.९४ |- style="background:Orange | २ | ६६ | संध्या. ७.३० | [[पुढचं पाऊल]] | ०.९३ |- style="background:LightGray | ३ | ८२ | संध्या. ७.३० | [[लेक लाडकी ह्या घरची]] | ०.७२ |- style="background:LightGray | ४ | ८९ | रात्री ९ | [[कालाय तस्मै नमः (मालिका)|कालाय तस्मै नमः]] | ०.६८ |- style="background:LightGray | ५ | ९४ | रात्री ९.३० | [[गौरव महाराष्ट्राचा (कार्यक्रम)|गौरव महाराष्ट्राचा]] | ०.६५ |} === आठवडा २१ (२० ते २६ मे २०१२)<ref>{{Cite web|title=Tvr Ratings for Week 17 (22/04/2012-28/04/2012)|archive-url=https://web.archive.org/web/20120517011042/http://www.indiantelevision.com:80/tvr/telemeter/telechanneltam.php?ch=Star+Pravah&startperiod=22/04/2012&endperiod=28/04/2012|archive-date=2012-05-17|url=http://www.indiantelevision.com:80/tvr/telemeter/telechanneltam.php?ch=Star+Pravah&startperiod=22/04/2012&endperiod=28/04/2012}}</ref> === {| class="wikitable sortable" ! colspan="2" | क्रमांक ! rowspan="2" | वेळ ! rowspan="2" | कार्यक्रम/मालिका ! rowspan="2" | TAM TVT |- ! महाराष्ट्र/गोवा ! भारत |- style="background:Orange | १ | ५१ | रात्री ८.३० | [[देवयानी (मालिका)|देवयानी]] | १.०८ |- style="background:Orange | २ | ६२ | संध्या. ७.३० | [[पुढचं पाऊल]] | ०.८८ |- style="background:Orange | ३ | ७६ | रात्री ८ | [[स्वप्नांच्या पलिकडले]] | ०.७८ |} === आठवडा २२ (२७ मे ते २ जून २०१२)<ref>{{Cite web|title=Tvr Ratings for Week 22 (27/05/2012-02/06/2012)|archive-url=https://web.archive.org/web/20130224005923/http://www.indiantelevision.com/tvr/telemeter/telechanneltam.php?ch=Star%20Pravah&startperiod=27/05/2012&endperiod=02/06/2012|archive-date=2013-02-24|url=http://www.indiantelevision.com/tvr/telemeter/telechanneltam.php?ch=Star%20Pravah&startperiod=27/05/2012&endperiod=02/06/2012}}</ref><ref>{{Cite web|title=Tvr Ratings for Week 22 (27/05/2012-02/06/2012)|archive-url=https://web.archive.org/web/20120702075713/http://www.indiantelevision.com:80/tvr/telemeter/telechanneltam.php?ch=ETV+Marathi&startperiod=27/05/2012&endperiod=02/06/2012|archive-date=2012-07-02|url=http://www.indiantelevision.com:80/tvr/telemeter/telechanneltam.php?ch=ETV+Marathi&startperiod=27/05/2012&endperiod=02/06/2012}}</ref><ref>{{Cite web|title=Tvr Ratings for Week 22 (27/05/2012-02/06/2012)|archive-url=https://web.archive.org/web/20130224081637/http://www.indiantelevision.com/tvr/telemeter/telechanneltam.php?ch=Z%20Marathi&startperiod=27/05/2012&endperiod=02/06/2012|archive-date=2013-02-24|url=http://www.indiantelevision.com/tvr/telemeter/telechanneltam.php?ch=Z%20Marathi&startperiod=27/05/2012&endperiod=02/06/2012}}</ref> === {| class="wikitable sortable" ! colspan="2" | क्रमांक ! rowspan="2" | वेळ ! rowspan="2" | कार्यक्रम/मालिका ! rowspan="2" | TAM TVT |- ! महाराष्ट्र/गोवा ! भारत |- style="background:Orange | १ | ४१ | रात्री ८.३० | [[देवयानी (मालिका)|देवयानी]] | १.२२ |- style="background:Orange | २ | ४८ | संध्या. ७.३० | [[पुढचं पाऊल]] | १.०७ |- style="background:Orange | ३ | ६० | रात्री ८ | [[स्वप्नांच्या पलिकडले]] | ०.८५ |- style="background:LightGray | ४ | ८८ | संध्या. ७.३० | [[लेक लाडकी ह्या घरची]] | ०.६७ |- | ५ | ९४ | रात्री ९.३० | [[महाराष्ट्राची लोकधारा]] | ०.६५ |- style="background:LightGray | ६ | ९५ | रात्री ९.३० | [[गौरव महाराष्ट्राचा (कार्यक्रम)|गौरव महाराष्ट्राचा]] | ०.६५ |} == संदर्भ == {{संदर्भयादी}} [[वर्ग:याद्या]] sgqqymcp7el3kpgre84cwqbaesg1oro 0 363932 2580971 2558493 2025-06-19T02:55:18Z InternetArchiveBot 130355 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5 2580971 wikitext text/x-wiki {{माहितीचौकट रस्ता |नाव = नेताजी सुभाषचंद्र बोस सेतू <br/>ନେତାଜୀ ସୁଭାଷ ଚନ୍ଦ୍ର ବୋଷ ସେତୁ |नकाशा = |नकाशा_वर्णन = |चित्र = Netaji_Subhash_Bose_Setu.jpg |चित्र_वर्णन = [[कटक|कटककडून]] नेताजी सुभाषचंद्र बोस सेतू |देश = भारत |लांबी-किमी = २.८८ |सुरुवात = [[कटक]] |शेवट = [[त्रिसुलिया]] |शहरे = [[कटक]],[[भुवनेश्वर]] |जोडरस्ते = |जिल्हे = |राज्ये = [[ओडिशा]] |देखभाल = }}   '''नेताजी सुभाषचंद्र बोस सेतू''' ( किंवा '''नेताजी सेतू''' ) हा [[कटक|कटकमधील]] न्यायिक अकादमीजवळील बेलेव्ह्यू पॉइंटला त्रिसुलियाशी जोडणाऱ्या [[महानदी|महानदीच्या]] उपनदीतील [[काठजोडी नदी|काठजोडी]] नदीवरील [[पूल]] आहे. या पुलाची लांबी २.८८ किमी आहे आणि हा [[ओडिशा|ओडिशातील]] सर्वात लांब पूल आहे. <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://www.business-standard.com/article/pti-stories/patnaik-dedicates-to-nation-odisha-s-longest-bridge-117071900570_1.html|title=Netaji Subhas Chandra Bose Setu:: Longest bridge in Odisha}}</ref> १९ जुलै २०१७ रोजी [[ओडिशा|ओडिशाचे]] मुख्यमंत्री [[नवीन पटनायक]] यांच्या हस्ते या पुलाचे उद्घाटन झाले. <ref>{{स्रोत बातमी|url=https://www.newindianexpress.com/states/odisha/2017/jul/19/odisha-cm-naveen-dedicates-new-bridge-connecting-bhubaneswar-and-cuttack-1630799.html|title=Odisha CM Naveen dedicates new bridge connecting Bhubaneswar and Cuttack|date=19 July 2017|work=The New Indian Express|access-date=27 May 2023}}</ref> हा ओडिशातील पहिला ३ पदरी पूल आहे आणि भुवनेश्वर आणि कटकमधील अंतर १२ किमी या आकड्याने मी करतो. <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://orissadiary.com/odisha-cm-naveen-patnaik-inaugurates-kathajodi-cuttack-trishulia-bridge-named-netaji-subhash-bose/|title=Odisha CM Naveen Patnaik inaugurates Kathajodi- Cuttack - Trishulia Bridge|date=19 July 2017|access-date=2025-04-19|archive-date=2025-01-22|archive-url=https://web.archive.org/web/20250122025147/https://orissadiary.com/odisha-cm-naveen-patnaik-inaugurates-kathajodi-cuttack-trishulia-bridge-named-netaji-subhash-bose/|url-status=dead}}</ref> भुवनेश्वर आणि कटक या जुळ्या शहरांना जोडणाऱ्या राष्ट्रीय महामार्ग क्रमांक १६ वरील वाहतूक कोंडी देखील यामुळे कमी होते. या पुलाला कटकमध्ये जन्मलेले आणि वाढलेले [[सुभाषचंद्र बोस|नेताजी सुभाषचंद्र बोस]] यांचे नाव देण्यात आले. <ref>{{स्रोत बातमी|url=https://www.thehindu.com/todays-paper/tp-in-school/odishas-longest-bridge-inaugurated/article19310969.ece|title=Odisha's longest bridge inaugurated|date=20 July 2017|work=The Hindu|access-date=27 May 2023|agency=PTI}}</ref> == संदर्भ == {{संदर्भयादी}} == बाह्य दुवे == * [https://www.openstreetmap.org/way/459559249 ओपनस्ट्रीटमॅपवर नेताजी सुभाषचंद्र बोस सेतू] [[वर्ग:Infobox mapframe without OSM relation ID on Wikidata]] [[वर्ग:ओडिशामधील वाहतूक]] [[वर्ग:सुभाषचंद्र बोस|पूल]] m7s2d4wr2mqyvx9ul2aktvhjg8d0j3v 0 365155 2580948 2577949 2025-06-18T17:50:51Z 2409:40C0:1051:60A:8000:0:0:0 2580948 wikitext text/x-wiki {{माहितीचौकट दूरचित्रवाणी कार्यक्रम | कार्यक्रम = कमळी | चित्र = | लोगो_चित्र_शीर्षक = | उपशीर्षक = | प्रकार = | निर्माता = सुबोध खानोलकर | निर्मिती संस्था = ओशन फिल्म्स कंपनी | दिग्दर्शक = | क्रिएटीव्ह दिग्दर्शक = | सूत्रधार = | कलाकार = [[#कलाकार|खाली पहा]] | पंच = | आवाज = | अभिवाचक = | थीम संगीत संगीतकार = | शीर्षकगीत = | अंतिम संगीत = | संगीतकार = | देश = [[भारत]] | भाषा = [[मराठी भाषा|मराठी]] | वर्ष संख्या = | एपिसोड संख्या = | कार्यकारी निर्माता = | सुपरवायझिंग निर्माता = | असोसिएट निर्माता = | सह निर्माता = | कथा संकलन = | संकलन = | स्थळ = | कॅमेरा = | चालण्याचा वेळ = दररोज रात्री ९ वाजता | वाहिनी = [[झी मराठी]] | चित्र प्रकार = | ध्वनी प्रकार = | पहिला भाग = | प्रथम प्रसारण = ३० जून २०२५ | शेवटचे प्रसारण = चालू | आधी = [[लक्ष्मी निवास]] | नंतर = [[शिवा (मालिका)|शिवा]] | सारखे = }} '''कमळी''' ही [[झी मराठी]] वाहिनीवर प्रसारित होणारी एक मालिका आहे. या मालिकेची मूळ कथा [[झी तेलुगू]]वरील '''मुत्याला मुग्गू''' या तेलुगू मालिकेवर आधारित आहे. == कलाकार == * विजया बाबर - कमळी * निखिल दामले - वेद * केतकी कुलकर्णी - अनिका * योगिनी चौक - सरोज * [[इला भाटे]] * [[आशा शेलार]] * अनिकेत केळकर * सुषमा मुरुडकर == पुनर्निर्मिती == {|class="wikitable" ! भाषा ! नाव ! वाहिनी ! प्रकाशित |- | [[तेलुगू]] | मुत्याला मुग्गू | [[झी तेलुगू]] | ७ मार्च २०१६ - २२ ऑगस्ट २०१९ |- | [[तमिळ]] | अळागिया तमिळ मगल | [[झी तमिळ]] | २८ ऑगस्ट २०१७ - १४ जून २०१९ |- | [[कन्नड]] | कमली | [[झी कन्नडा]] | २८ मे २०१८ - ७ ऑक्टोबर २०२२ |- | [[मल्याळम]] | कबानी | [[झी केरळम]] | ११ मार्च २०१९ - २७ मार्च २०२० |- | [[हिंदी]] | सरू | [[झी टीव्ही]] | १२ मे २०२५ - चालू |} == बाह्य दुवे == {{झी मराठी रात्री ९च्या मालिका}} [[वर्ग:मराठी दूरचित्रवाहिनी मालिका]] [[वर्ग:झी मराठी दूरचित्रवाहिनी मालिका]] tprev9m7jugg068uq693y9kokidna9q 2581006 2580948 2025-06-19T06:47:45Z 116.50.84.119 /* कलाकार */ 2581006 wikitext text/x-wiki {{माहितीचौकट दूरचित्रवाणी कार्यक्रम | कार्यक्रम = कमळी | चित्र = | लोगो_चित्र_शीर्षक = | उपशीर्षक = | प्रकार = | निर्माता = सुबोध खानोलकर | निर्मिती संस्था = ओशन फिल्म्स कंपनी | दिग्दर्शक = | क्रिएटीव्ह दिग्दर्शक = | सूत्रधार = | कलाकार = [[#कलाकार|खाली पहा]] | पंच = | आवाज = | अभिवाचक = | थीम संगीत संगीतकार = | शीर्षकगीत = | अंतिम संगीत = | संगीतकार = | देश = [[भारत]] | भाषा = [[मराठी भाषा|मराठी]] | वर्ष संख्या = | एपिसोड संख्या = | कार्यकारी निर्माता = | सुपरवायझिंग निर्माता = | असोसिएट निर्माता = | सह निर्माता = | कथा संकलन = | संकलन = | स्थळ = | कॅमेरा = | चालण्याचा वेळ = दररोज रात्री ९ वाजता | वाहिनी = [[झी मराठी]] | चित्र प्रकार = | ध्वनी प्रकार = | पहिला भाग = | प्रथम प्रसारण = ३० जून २०२५ | शेवटचे प्रसारण = चालू | आधी = [[लक्ष्मी निवास]] | नंतर = [[शिवा (मालिका)|शिवा]] | सारखे = }} '''कमळी''' ही [[झी मराठी]] वाहिनीवर प्रसारित होणारी एक मालिका आहे. या मालिकेची मूळ कथा [[झी तेलुगू]]वरील '''मुत्याला मुग्गू''' या तेलुगू मालिकेवर आधारित आहे. == कलाकार == * विजया बाबर - कमळी * निखिल दामले - ऋषी * केतकी कुलकर्णी - अनिका * योगिनी चौक - सरोजा * [[इला भाटे]] - अन्नपूर्णा * [[आशा शेलार]] * अनिकेत केळकर * सुषमा मुरुडकर == पुनर्निर्मिती == {|class="wikitable" ! भाषा ! नाव ! वाहिनी ! प्रकाशित |- | [[तेलुगू]] | मुत्याला मुग्गू | [[झी तेलुगू]] | ७ मार्च २०१६ - २२ ऑगस्ट २०१९ |- | [[तमिळ]] | अळागिया तमिळ मगल | [[झी तमिळ]] | २८ ऑगस्ट २०१७ - १४ जून २०१९ |- | [[कन्नड]] | कमली | [[झी कन्नडा]] | २८ मे २०१८ - ७ ऑक्टोबर २०२२ |- | [[मल्याळम]] | कबानी | [[झी केरळम]] | ११ मार्च २०१९ - २७ मार्च २०२० |- | [[हिंदी]] | सरू | [[झी टीव्ही]] | १२ मे २०२५ - चालू |} == बाह्य दुवे == {{झी मराठी रात्री ९च्या मालिका}} [[वर्ग:मराठी दूरचित्रवाहिनी मालिका]] [[वर्ग:झी मराठी दूरचित्रवाहिनी मालिका]] su6kh4w0p4mqkmfo00mlnss7kicugca 0 366126 2580960 2578138 2025-06-19T00:08:22Z InternetArchiveBot 130355 Rescuing 0 sources and tagging 1 as dead.) #IABot (v2.0.9.5 2580960 wikitext text/x-wiki == '''लेकीचं झाड अभियान''' == '''लेकीचं झाड अभियान''' हे महाराष्ट्र राज्यातील सोलापूर जिल्ह्यातील करकंब गावात सुरू झालेलं एक आगळं-वेगळं पर्यावरणप्रेमी सामाजिक अभियान आहे. या उपक्रमाअंतर्गत गावातील प्रत्येक मुलीच्या नावाने व संतांच्या स्मरणार्थ झाडे लावली जातात. सामाजिक समरसता, पर्यावरण रक्षण आणि स्त्री-सन्मान ही या अभियानामागील मुख्य तत्त्वे आहेत.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://link.divyamarathi.com/8hQJ1f7UFQb|title=|url-status=live}}</ref> = '''स्थापना''' = या अभियानाची सुरुवात सन २०२१ मध्ये '''ज्ञानेश्वर दुधाणे''' सर यांच्या पुढाकाराने झाली. त्यांनी गावातील तरुणांना प्रेरित करून एक संघटना स्थापन केली. ही संघटना गावात फिरून जनजागृती करते, वृक्षलागवडीचे आयोजन करते आणि झाडांचे संगोपन करत असते. == '''उद्दिष्ट''' == * गावातील प्रत्येक मुलीच्या नावाने झाड लावणे. * संतांच्या स्मरणार्थ झाडांची लागवड करणे. * पर्यावरण संरक्षणाबाबत लोकांमध्ये जागरूकता वाढवणे. * स्त्री सन्मान व सामाजिक ऐक्याची भावना वृद्धिंगत करणे. == '''कार्यपद्धती''' == या अभियानात काम करण्याची ठराविक कार्यपद्धती आहे: * गावातील मुलींच्या नावावर व संतांच्या स्मृतीप्रित्यर्थ झाडे लावली जातात. * प्रत्येक झाडाजवळ एक फलक लावला जातो, ज्यावर नाव नमूद केलेले असते. * **झाडे लावल्यानंतर त्यांची वर्षभर निगराणी ठेवली जाते.** झाडांना नियमित पाणी, खते, व रोगप्रतिकारक औषधं देण्यात येतात. * एका स्वतंत्र गटाची नेमणूक करून झाडांच्या वाढीची नोंद ठेवली जाते. * शाळा, महिला गट, ग्रामपंचायत आणि युवक गट या उपक्रमात सक्रिय सहभाग घेतात. == '''यश''' == * आजपर्यंत या अभियानांतर्गत सुमारे **१५०० झाडे लावण्यात आली** आहेत. * विविध प्रकारची देशी झाडं (वड, पिंपळ, आंबा, लिंब, अशोक) यामध्ये आहेत. * उपमुख्यमंत्री यांच्याकडून अभियानाचे कौतुक झाले असून अभिनंदन पत्र मिळाले आहे. * विविध पर्यावरण संस्था व सामाजिक संघटनांकडून पुरस्कार प्राप्त. * गावकऱ्यांमध्ये पर्यावरणप्रेम व जागरूकता मोठ्या प्रमाणात वाढलेली आहे. == संस्थापकाबद्दल == '''ज्ञानेश्वर दुधाणे सर''' हे या अभियानाचे संस्थापक आहेत. त्यांनी पर्यावरण संवर्धनासोबतच सामाजिक समतोल आणि स्त्रीसन्मान यावर भर दिला. स्थानिक तरुणांच्या मदतीने त्यांनी ही चळवळ उभी केली. == संदर्भ == <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://epaper.dainiktarunbharat.com/news/209331/67a0fd44d8438|title=Page 11 - 04 FEB 2025 SOLAPUR|website=epaper.dainiktarunbharat.com|language=Marathi|url-status=live|archive-url=2025-06-06|archive-date=2025-06-06|access-date=2025-06-06}}</ref> https://epaper.dainiktarunbharat.com/news/209331/67a0fd44d8438 <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://epaper.dainiktarunbharat.com/news/254521/68424e953122b|title=Page 11 - 06 JUNE 2025 SOLAPUR|date=06 June 2025|website=epaper.dainiktarunbharat.com|language=Marathi|url-status=live|archive-url=2025-06-06|archive-date=2025-06-06|access-date=2025-06-06}}</ref> <ref>https://maharashtratimes.com/example</ref>https://epaper.dainiktarunbharat.com/news/241399/681cf5f5dba6c https://link.divyamarathi.com/UTAVknepeMb https://link.divyamarathi.com/8hQJ1f7UFQb https://epaper.surajyadigital.com/news/78156/681d02b74827d == बाह्य दुवे == * [https://lekichzad.org अधिकृत संकेतस्थळ]{{मृत दुवा|date=June 2025 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} (जर उपलब्ध असेल तर) kgsc1wgx4kdawj0cq8y2t5beppfgllm 0 366262 2581002 2580869 2025-06-19T06:06:15Z Nitin.kunjir 4684 /* कालक्रम */ 2581002 wikitext text/x-wiki {{काम चालू}} {{माहितीचौकट २०२५ भारत-पाकिस्तान संघर्ष}} '''२०२५ चा भारत-पाकिस्तान संघर्ष''' हा [[भारत]] आणि [[पाकिस्तान]] दरम्यान एक संक्षिप्त सशस्त्र संघर्ष होता जो ७ मे २०२५ रोजी भारताने पाकिस्तानवर क्षेपणास्त्र हल्ले केल्यानंतर सुरू झाला, ज्याचे नाव '''ऑपरेशन सिंदूर''' असे होते.{{efn|हिंदू महिला त्यांच्या कपाळावर [[सिंदूर]] लावतात आणि त्यांची विवाहित स्थिती दर्शवतात.<ref>{{cite news |last=नारायणन |first=वसुधा |trans-title=टिळक आणि कपाळावरील इतर खुणा|title=Tilaka and Other Forehead Marks |url=https://referenceworks.brillonline.com/entries/brill-s-encyclopedia-of-hinduism/*-COM_9000000187 |work=ब्रिल्स एन्सायक्लोपीडिया ऑफ हिंदूइझम ऑनलाइन |date=२९ मे २०१८|archive-date=१४ जानेवारी २०२२|access-date=१२ जून २०२५|archive-url=https://web.archive.org/web/20220114134147/https://referenceworks.brillonline.com/entries/brill-s-encyclopedia-of-hinduism/*-COM_9000000187 |url-status=live }}</ref> पहलगाम हल्ल्यात हिंदू पुरुषांना निवडकपणे लक्ष्य केले गेले होते आणि त्यांच्या पत्नी विधवा झाल्या होत्या, त्यामुळे हे नाव देण्यात आले.<ref>{{cite news |date=७ मे २०२५|trans-title=पंतप्रधान मोदींनी पाकिस्तान, पीओकेमध्ये भारताच्या लष्करी हल्ल्यांना ऑपरेशन सिंदूर असे नाव का दिले?|title=Why PM Modi named India's military strikes in Pakistan, PoK as Operation Sindoor |url=https://www.firstpost.com/explainers/operation-sindoor-pm-modi-name-india-military-strikes-pakistan-pok-13886203.html |access-date=१२ जून २०२५ |work=[[फर्स्टपोस्ट]]}}</ref><ref>{{cite news |date=७ मे २०२५ |trans-title=पहलगामला भारताने दिलेल्या प्रतिसादासाठी पंतप्रधान मोदींनी 'ऑपरेशन सिंदूर' हे सांकेतिक नाव निवडले.|title=PM Modi chose codename 'Operation Sindoor' for India's response to Pahalgam |url=https://www.firstpost.com/india/pm-narendra-modi-chose-codename-operation-sindoor-for-indias-response-to-pahalgam-13886202.html |access-date=१२ जून २०२५ |work=[[फर्स्टपोस्ट]] |archive-date=७ मे २०२५ |archive-url=https://web.archive.org/web/20250507050428/https://www.firstpost.com/india/pm-narendra-modi-chose-codename-operation-sindoor-for-indias-response-to-pahalgam-13886202.html |url-status=live }}</ref>}} भारताने म्हटले की ही कारवाई २२ एप्रिल २०२५ रोजी भारत-प्रशासित [[जम्मू आणि काश्मीर]]मध्ये [[२०२५ पहलगाम हल्ला|पहलगाम दहशतवादी हल्ल्याला]] प्रत्युत्तर म्हणून करण्यात आली होती, ज्यामध्ये २६ नागरिकांचा मृत्यू झाला होता.<ref>{{Cite web |trans-title=पहलगाम दहशतवादी हल्ला: बळींना श्रद्धांजली|title=Pahalgam terror attack: A tribute to the victims |url=https://www.thehindu.com/infographics/2025-04-24/pahalgam-terror-attack-victims-tribute/index.html |access-date=१२ जून २०२५|website=द हिंदू|language=en}}</ref><ref>{{cite news |date=२३ एप्रिल २०२५ |trans-title=पहलगाम दहशतवादी हल्ल्यातील बळींची संपूर्ण यादी: जम्मू आणि काश्मीरमध्ये २६ जणांचा मृत्यू, सर्व पुरुष|title=Full list of names of Pahalgam terror attack victims: 26 people, all men, killed in Jammu and Kashmir |url=https://www.livemint.com/news/india/pahalgam-terror-attack-victims-26-people-all-men-killed-in-jammu-and-kashmir-11745403061030.html |access-date=१२ जून २०२५ |work=लाईव्हमिंट}}</ref><ref>{{Cite web |date=२२ एप्रिल २०२५ |trans-title=जम्मू-काश्मीरमधील पहलगाममध्ये पर्यटकांवर झालेल्या दहशतवादी हल्ल्यात २६ जणांचा मृत्यू, अनेक जण जखमी|title=26 dead, several injured in terror attack on tourists in J&K's Pahalgam |url=https://indianexpress.com/article/india/tourists-injured-terror-attack-jk-pahalgam-9958887/ |access-date=१२ जून २०२५ |website=द इंडियन एक्सप्रेस |language=en}}</ref> [[पाकिस्तान आणि राज्य पुरस्कृत दहशतवाद|पाकिस्तानने सीमापार दहशतवादाला पाठिंबा]] दिल्याचा आरोप भारताने केला, जो पाकिस्तानने नाकारला. ७ मे रोजी, भारताने पाकिस्तान-आधारित दहशतवादी गट [[जैश-ए-मोहम्मद]] आणि [[लष्कर-ए-तैयबा]] यांच्या पाकिस्तान आणि पाकिस्तान-प्रशासित [[आझाद काश्मीर]] मधील दहशतवादाशी संबंधित पायाभूत सुविधांवर क्षेपणास्त्र हल्ला करून ऑपरेशन सिंदूर सुरू केले आणि म्हटले की कोणत्याही पाकिस्तानी लष्करी किंवा नागरी सुविधांना लक्ष्य केले गेले नाही.<ref name="us_dia_report">{{cite web |trans-title= २०२५ जागतिक धोक्याचे मूल्यांकन (संरक्षण गुप्तचर संस्था)|title=2025 Worldwide Threat Assessment (Defense Intelligence Agency) |url=https://armedservices.house.gov/uploadedfiles/2025_dia_statement_for_the_record.pdf |access-date=१२ जून २०२५|website=युनायटेड स्टेट्स हाऊस कमिटी ऑन आर्म्ड सर्व्हिसेस}}</ref><ref name="JammuKashmir6May" /> पाकिस्तानच्या मते, भारतीयांनी मशिदींसह नागरी भागात हल्ले केले, त्यामुळे नागरिकांची जीवितहानी झाली. या हल्ल्यांनंतर, दोन्ही देशांमधील सीमावर्ती भागात चकमकी आणि ड्रोन हल्ले झाले. ७ मे रोजी पाकिस्तानच्या सैन्याने [[जम्मू]]वर, विशेषतः [[पूंच जिल्हा|पूंच]]वर मोर्टार शेलचे स्फोट करून प्रत्युत्तर दिले, ज्यामध्ये नागरिकांचा मृत्यू झाला,<ref name="Independent_twins">{{Cite web |date=८ मे २०२५|trans-title= पूंछमध्ये पाकिस्तानी गोळीबारात मृत्युमुखी पडलेल्यांमध्ये १२ वर्षीय जुळ्या मुलांचा समावेश: 'आपल्या रक्ताने किंमत मोजत आहोत'|title=Twins, 12, among those dead in Pakistani shelling in Poonch: 'Paying with our blood' |url=https://www.independent.co.uk/asia/india/poonch-attack-india-pakistan-kashmir-strikes-operation-sindoor-b2747115.html |access-date=१२ जून २०२५ |website=द इंडिपेंडन्ट |language=en}}</ref> आणि घरे आणि धार्मिक स्थळांचे नुकसान झाले.<ref>{{Cite web |last=वाणी |first=फयाझ |date=२४ मे २०२५|trans-title= पूंछ, राजौरी येथे पाकच्या गोळीबारात ३१ शाळांचे नुकसान|title=31 schools damaged in Pak shelling in Poonch, Rajouri |url=https://www.newindianexpress.com/nation/2025/May/24/31-schools-damaged-in-pak-shelling-in-poonch-rajouri |access-date=१२ जून २०२५|website=द न्यू इंडियन एक्सप्रेस |language=en}}</ref> या संघर्षामुळे दोन अण्वस्त्रधारी राष्ट्रांमधील पहिली ड्रोन लढाई झाली.<ref name="BBC_firstdronewar" /> १० मे रोजी पहाटे, भारताने पाकिस्तानवर सिरसा हवाई तळासह<ref name="IE Sirsa">वरिंदर भाटिया, [https://indianexpress.com/article/india/panic-in-the-skies-rumour-on-the-ground-when-a-missile-was-intercepted-over-sirsa-9995329/ आकाशात घबराट, जमिनीवर अफवा: सिरसावर क्षेपणास्त्र रोखले गेले तेव्हा], द इंडियन एक्सप्रेस, ११ मे २०२५.</ref> भारतीय हवाई तळांवर क्षेपणास्त्र हल्ले केल्याचा आरोप केला, तर पाकिस्तानने भारतावर नूर खान, रफीकी आणि मुरीदसह <ref name="Guardian 10 May">{{cite news |first1=हन्ना |last1=एलिस-पीटरसन |first2=शाह मीर |last2=बलोच |trans-title= भारत आणि पाकिस्ताचा एकमेकांवर सीमेपलीकडून लष्करी तळांवर हल्ल्याचा आरोप|title=India and Pakistan accuse each other of cross-border attacks on military bases |newspaper=द गार्डियन |date=१० मे २०२५|url=https://www.theguardian.com/world/2025/may/09/pakistan-accuses-india-targeting-three-military-bases-tensions-escalate}}</ref><ref>{{cite news|url= https://www.dawn.com/news/1910186|trans-title= संयम सुटत असताना पाकिस्ताचे भारताला कडक प्रत्युत्तर|title=Pakistan rattles India with firm response as patience runs out|work=डॉन|quote= शनिवारी पहाटे पाकिस्तानने भारत आणि भारतव्याप्त काश्मीरमधील लष्करी तळांवर हल्ले केले. ऑपरेशन बुनयान-उम-मारसूस अंतर्गत सकाळी ५:१६ वाजता हे हल्ले करण्यात आले.}}</ref> अनेक पाकिस्तानी हवाई तळांवर हल्ले केल्याचा आरोप केला. <ref name="Guardian 10 May"/><ref name="CNNLiveMay9">{{Cite web |last1=अय्यर |first1=ऐश्वर्या एस. |last2=सैफी |first2=सोफिया |last3=मोगुल |first3=रिया|last4=रेगन |first4=हेलन|last5=येउंग|first5=जेस्सी |last6=टॅनो|first6=सोफी |last7=हॅमंड |first7=एलिस |last8=संगाल |first8=अदिती |date=९ मे २०२५|trans-title= ९ मे २०२५ - भारत-पाकिस्तान बातम्या|title=May 9, 2025 - India-Pakistan news |url=https://edition.cnn.com/world/live-news/india-pakistan-operation-sindoor-05-09-25-intl-hnk#cmahd3lqx00003b6qyp0y6s3e |access-date=१२ जून २०२५|website=सीएनएन |language=en}}</ref> १० मे रोजी संघर्ष वाढत असताना, पाकिस्तानने त्यांचे ऑपरेशन बुनयान-अन-मारसूस सुरू केले,{{efn|name=marsoos|''बुनयान-उन-मर्सूस''<ref name="a616">{{cite web | title=India and Pakistan agree ceasefire: What does it mean? | website=अल जझीरा | date=10 May 2025 |url=https://www.aljazeera.com/news/2025/5/10/india-and-pakistan-agree-ceasefire-what-does-it-mean | access-date=20 May 2025}}</ref> हा एक अरबी शब्द आहे ज्याचा अर्थ "अतूट भिंत" असा होतो. या ऑपरेशनचे नाव कुराणातील एका श्लोकावरून आले आहे ज्यामध्ये म्हटले आहे: {{Cite Quran|61|4|translator=s|q="अल्लाह निश्चितच त्यांना प्रेम करतो जे त्याच्या मार्गात रांगेत लढतात जणू ते एक "मजबूत आणि घट्ट भिंत आहेत".}})<br /> २०२५ च्या संपूर्ण भारत-पाकिस्तान संकटाला पाकिस्तानी सैन्याने "मरका-ए-हक" ("सत्याची लढाई") असे संबोधले.<ref>[https://www.dawn.com/live/pakistan-india-tensions#1910566 "मरका-ए-हक': पाकिस्तानी सैन्याने २२ एप्रिलपासून भारतासोबतच्या संघर्षाला नाव दिले"]. १० मे २०२५. ''डॉन''.</ref>}} ज्यामध्ये त्यांनी म्हटले की त्यांनी अनेक भारतीय लष्करी तळांना लक्ष्य केले.<ref>{{cite news|last1=हुसेन|first1=अबिद |date=१० मे २०२५|trans-title=पाकिस्तानने ऑपरेशन बन्यान मार्सूस सुरू केले: आतापर्यंत आम्हाला काय माहिती आहे|title=Pakistan launches Operation Bunyan Marsoos: What we know so far|url=https://www.aljazeera.com/news/2025/5/10/pakistan-launches-operation-bunyan-marsoos-what-we-know-so-far|access-date=१२ जून २०२५|publisher=अल जझीरा इंग्रजी }}</ref> चार दिवसांच्या लष्करी संघर्षानंतर, भारत आणि पाकिस्तान दोघांनीही १० मे २०२५ रोजी त्यांच्या डीजीएमओ (सैन्य ऑपरेशन्सचे महासंचालक) यांच्यात हॉटलाइन संवाद साधल्यानंतर युद्धबंदीवर सहमती झाल्याची घोषणा केली.<ref name="TheHindu_IN_PK_agree_ceasefire" /><ref name="BBC_IN_PK_live">{{Cite web |date=८ मे २०२५|trans-title=युद्धबंदी करारानंतर भारत आणि पाकिस्तानचा एकमेकांवर 'उल्लंघन' केल्याचा आरोप |title=India and Pakistan accuse each other of 'violations' after ceasefire deal |url=https://www.bbc.com/news/live/cwy3jnl3nvwt |access-date=१२ जून २०२५|website=[[बीबीसी न्यूज]] |language=en-GB}}</ref> [[अमेरिकेची संयुक्त संस्थाने|अमेरिकेचे]] उपाध्यक्ष [[जेडी व्हान्स]] आणि परराष्ट्र सचिव [[मार्को रुबियो]] यांनी वाटाघाटी दरम्यान भारतीय आणि पाकिस्तानी अधिकाऱ्यांशी व्यापक पत्रव्यवहार केला. व्यापारी उड्डाणे पुन्हा सुरू झाल्याने आणि दोन्ही देशांकडून सामान्य परिस्थिती वृत्तानुसार युद्धबंदी कायम आहे.<ref name="NYT-May14">{{Cite web |date=१४ मे २०२५|trans-title=युद्धबंदीमुळे भारत आणि पाकिस्तानची ताब्यात घेतलेल्या सैनिकांची देवाणघेवाण. |title=India and Pakistan Swap Detained Soldiers as Cease-Fire Holds |url=https://www.nytimes.com/2025/05/14/world/asia/india-pakistan-soldier-exchange.html |access-date=17 May 2025 |website=द न्यूयॉर्क टाइम्स |language=en-US}}</ref><ref>{{cite web |trans-title= काश्मीर: भारत आणि पाकिस्तानला युद्धाच्या उंबरठ्यावर आणणारे चार दिवस|title=Kashmir: Four days that took India and Pakistan to the brink |url=https://www.bbc.com/news/articles/cvgvr4r5d2qo |website=www.bbc.com |date=१८ मे २०२५}}</ref> == पार्श्वभूमी== {{Further| २०२५ पहलगाम हल्ला| २०२५ भारत–पाकिस्तान पेचप्रसंग}} १९४७ पासून सुरू असलेल्या काश्मीर संघर्षामुळे भारत आणि पाकिस्तानमध्ये वादग्रस्त प्रदेशावरून अनेक युद्धे आणि चकमकी झाल्या आहेत.<ref>{{cite web|url=https://www.bbc.com/news/10537286|trans-title=काश्मीर: भारत आणि पाकिस्तान या कारणाने का लढतात |title=Kashmir: Why India and Pakistan fight over it|work=[[बीबीसी न्यूज]]|access-date=१३ जून २०२५|archive-date=२४ डिसेंबर २०१८|archive-url=https://web.archive.org/web/20181224045738/https://www.bbc.com/news/10537286|url-status=live}}</ref> २२ एप्रिल २०२५ रोजी, भारत-प्रशासित जम्मू आणि काश्मीरमधील [[पहलगाम]]जवळ दहशतवाद्यांनी केलेल्या [[२०२५ पहलगाम हल्ला|दहशतवादी हल्ल्यात]] २६ नागरिकांचा मृत्यू झाला, ज्यात बहुतेक [[हिंदू]] पर्यटक होते.<ref>{{cite news |last=भट |first=दानिश मंझूर |date=२३ एप्रिल २०२५|trans-title=काश्मीर हत्याकांड: ट्रम्प, पुतिन, इराण, इस्रायल हिंदू पर्यटकांवरील जिहादी हल्ल्याचा निषेध|title=Kashmir Massacre: Trump, Putin, Iran, Israel Condemn Jihadist Attack on Hindu Tourists |url=https://www.newsweek.com/kashmir-massacre-trump-putin-iran-israel-condemn-jihadist-attack-hindu-tourists-2062760 |work=न्यूजवीक |quote="हल्लेखोरांनी इस्लामी घोषणा दिल्या आणि विशेषतः हिंदू असल्याचे दिसून येणाऱ्या लोकांना लक्ष्य केल्याचे साक्षीदारांनी सांगितले." |archive-date=१ मे २०२५|access-date=१३ जून २०२५|archive-url=https://web.archive.org/web/20250501211503/https://www.newsweek.com/kashmir-massacre-trump-putin-iran-israel-condemn-jihadist-attack-hindu-tourists-2062760 |url-status=live }}</ref><ref>{{cite news |date=३० एप्रिल २०२५|trans-title= काश्मीर हल्ल्यातील वाचलेल्या भारतीयांचे म्हणणे आहे की बंदूकधार्‍यांनी हिंदू असल्याचे विचारले आणि गोळीबार केला.|title=Indian survivors of Kashmir attack say gunmen asked if they were Hindus and opened fire |url=https://apnews.com/article/kashmir-attack-india-pakistan-victims-a5492962cd86174262cb73b85c04c51a |work=एपी न्यूज |quote="काश्मीर हल्ल्यातील वाचलेल्या भारतीयांचे म्हणणे आहे की बंदूकधार्‍यांनी हिंदू असल्याचे विचारले आणि गोळीबार केला." |archive-date=४ मे २०२५|access-date=१३ जून २०२५|archive-url=https://web.archive.org/web/20250504002813/https://apnews.com/article/kashmir-attack-india-pakistan-victims-a5492962cd86174262cb73b85c04c51a |url-status=live }}</ref> पाकिस्तानस्थित, संयुक्त राष्ट्रांनी नियुक्त केलेल्या, दहशतवादी गट [[लष्कर-ए-तैयबा]]ची शाखा असलेल्या [[द रेझिस्टन्स फ्रंट]]ने,<ref name="UN-Terrorist">{{cite web |trans-title=लष्कर-ए-तैयबा |title=LASHKAR-E-TAYYIBA |url=https://main.un.org/securitycouncil/en/sanctions/1267/aq_sanctions_list/summaries/entity/lashkar-e-tayyiba |website=un.org}}</ref><ref name="NYT">{{cite news |last1=मसूद |first1=सलमान |last2=माशल|first2=मुजीब |last3=कुमार |first3=हरी |date=६ मे २०२५|trans-title= काश्मीर दहशतवादी हल्ल्याच्या दोन आठवड्यांनंतर भारताचा पाकिस्तानवर हल्ला|title=India Strikes Pakistan Two Weeks After Kashmir Terrorist Attack |url=https://www.nytimes.com/2025/05/06/world/asia/india-pakistan-attacks.html |access-date=१३ जून २०२५ |work=[[द न्यूयॉर्क टाइम्स]] |issn=0362-4331 |archive-date=७ मे २०२५|archive-url=https://web.archive.org/web/20250507005820/https://www.nytimes.com/2025/05/06/world/asia/india-pakistan-attacks.html |url-status=live }}</ref><ref name="Winchell 2003 374–388">{{cite journal |last=विंचेल |first=शॉन पी. |year=२००३ |trans-title= पाकिस्तानची आयएसआय: अदृश्य सरकार|title=Pakistan's ISI: The Invisible Government |journal=इंटरनॅशनल जर्नल ऑफ इंटेलिजेंस अँड काउंटरइंटेलिजेंस |volume=१६ |pages=३७४–२८८|doi=10.1080/713830449 |s2cid=154924792 |ref={{sfnref|Winchell, Pakistan's ISI: The Invisible Government|2003}} |number=3}}</ref><ref name="tellis2010b">{{cite news |author=ऍशली जे टेल्लीस |date=११ मार्च २०१०|trans-title=बॅड कंपनी - लष्कर-ए-तोयबा आणि पाकिस्तानमधील मुजाहिदीनची वाढती महत्त्वाकांक्षा |title=Bad Company – Lashkar-e-Tayyiba and the Growing Ambition of Mujahidein in Pakistan |url=http://carnegieendowment.org/files/0311_testimony_tellis.pdf |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20100411035030/http://www.carnegieendowment.org/files/0311%5Ftestimony%5Ftellis%2Epdf |archive-date=११ एप्रिल २०१०|access-date=१३ जून २०२५ |publisher=कार्नेज एंडोमेंट फॉर इंटरनॅशनल पीस|quote=या गटाच्या सुरुवातीच्या कारवाया अफगाणिस्तानातील कुनार आणि पक्तिया प्रांतांवर केंद्रित होत्या, जिथे सोव्हिएत कब्जाविरुद्धच्या जिहादला पाठिंबा देण्यासाठी लष्कर-ए-तोयबाने अनेक प्रशिक्षण शिबिरे उभारली होती.}}</ref> सुरुवातीला हल्ल्याची जबाबदारी स्वीकारली होती, जी नंतर मागे घेतली.<ref>{{cite news |date=१ मे २०२५ |trans-title= भारत आणि पाकिस्तान लष्करी संघर्षासाठी सज्ज होत आहेत|title=India and Pakistan are bracing for a military clash |url=https://www.economist.com/asia/2025/05/01/india-and-pakistan-are-bracing-for-a-military-clash |url-access=limited |access-date=१३ जून २०२५ |quote=द रेझिस्टन्स फ्रंटने... अलिकडच्या हल्ल्याचा दावा केला (फक्त नंतर जबाबदारी नाकारली आणि म्हटले की तो हॅक झाला आहे)|agency=द इकॉनॉमिस्ट }}</ref> भारताने पाकिस्तानविरुद्ध अनेक सूडात्मक उपाययोजनांची घोषणा केली, ज्यामध्ये [[सिंधू पाणी करार]] स्थगित करणे समाविष्ट होते, ज्यामुळे प्रतिसादात्मक उपाययोजनांना चालना मिळाली आणि [[२०२५ भारत–पाकिस्तान पेचप्रसंग|राजनैतिक संकट आणि सीमेवरील चकमकी]] निर्माण झाल्या.<ref>{{Cite web |last1=मोगुल |first1=रिया |last2=सैफी |first2=सोफिया |date=२४ एप्रिल २०२५|trans-title=काश्मीरमध्ये झालेल्या पर्यटक हत्याकांडामुळे भारत आणि पाकिस्तानमधील तणाव वाढला. आम्हाला माहिती आहे ते येथे आहे |title=A tourist massacre in Kashmir is escalating tensions between India and Pakistan. Here's what we know |url=https://edition.cnn.com/2025/04/24/india/pahalgam-india-pakistan-attack-explainer-intl-hnk |access-date=१३ जून २०२५ |website=सीएनएन |language=en}}</ref><ref>{{cite news |last1=पेशिमाम |first1=जिब्रान नैय्यर |last2=ग्रीनफिल्ड |first2= शार्लोट |date=५ मे २०२५|trans-title= काश्मीरमधील तणावाच्या पार्श्वभूमीवर पाकिस्तानची क्षेपणास्त्र चाचणी, भारताचे सरावाचे आदेश|title=Pakistan tests missile, India orders drills amid Kashmir standoff |url=https://www.reuters.com/world/asia-pacific/pakistan-tests-missile-amid-india-standoff-moodys-warns-economic-cost-2025-05-05/ |access-date=१३ जून २०२५ |work=[[रॉयटर्स]]}}</ref><ref>{{cite web |trans-title= थेट: राजौरी गोळीबारात जम्मू-काश्मीरमधील सरकारी अधिकारी ठार, भारतीय लष्कराचा दावा पाकिस्तानचा 'निर्लज्ज हल्ला' सुरूच आहे|title=Live: J&K Govt Officer Killed in Rajouri Shelling, Indian Army Says Pakistan's 'Blatant Escalation' Continues |url=https://thewire.in/security/live-india-pakistan-military-action |website=द वायर |language=en}}</ref> ३० एप्रिल रोजी, पाकिस्तानने दावा केला की भारताकडून लवकरच लष्करी हल्ला होणार आहे.<ref>{{Cite web |date=३० एप्रिल २०२५|trans-title= पाकिस्तानचा दावा 'विश्वसनीय गुप्तचर माहिती' भारत लवकरच लष्करी हल्ल्याची योजना आखत आहे|title=Pakistan claims 'credible intelligence' India is planning an imminent military strike |url=https://www.bbc.com/news/articles/c75dgz5pq2no |access-date=१३ जून २०२५ |website=www.bbc.com |language=en-GB}}</ref><ref>{{Cite web |last1=मोगुल |first1=रिया |last2=सैफी |first2=सोफिया |date=३० एप्रिल २०२५ |trans-title= पाकिस्तानचा दावा आहे की त्यांच्याकडे 'विश्वसनीय गुप्तचर' आहे की भारत ३६ तासांच्या आत हल्ला करेल|title=Pakistan claims it has 'credible intelligence' India will strike within 36 hours |url=https://edition.cnn.com/2025/04/29/asia/kashmir-pakistan-india-tension-military-intl-hnk |access-date=१३ जून २०२५ |website=सीएनएन |language=en}}</ref> == कालक्रम == {{Unreliable sources|date=May 2025|some=Some|section}} === ७ मे === ७ मे २०२५ रोजी, भारताने घोषणा केली की ज्याचे सांकेतिक नाव ''ऑपरेशन सिंदूर'',{{Efn|name=sind}} अंतर्गत पाकिस्तान-प्रशासित [[आझाद काश्मीर]] आणि पाकिस्तानच्या [[पंजाब (पाकिस्तान)|पंजाब प्रांतातील]] नऊ ठिकाणांना लक्ष्य करत क्षेपणास्त्र आणि हवाई हल्ले केले आहेत.<ref name="BBCLive6May">{{cite news |date=६ मे २०२५ |trans-title= पाकिस्तान आणि पाकव्याप्त काश्मीरवर हल्ले केल्याची भारताची घोषणा. |title=India says it has launched strikes on Pakistan and Pakistan-administered Kashmir |url=https://www.bbc.com/news/live/cwyneele13qt |work=[[बीबीसी न्यूज]] |quote=मंगळवारी रात्रीच्या वेळी झालेल्या नाट्यमय कारवाईत भारताने पाकिस्तान आणि पाकव्याप्त काश्मीरमधील नऊ ठिकाणी क्षेपणास्त्र आणि हवाई हल्ले केल्याचे म्हटले. पाकिस्तानने सांगितले की फक्त सहा ठिकाणी हल्ला करण्यात आला आणि पाच भारतीय लढाऊ विमाने आणि एक ड्रोन पाडल्याचा दावा केला - या दाव्याची भारताने पुष्टी केलेली नाही.}}</ref><ref name="IE-Sindoor1">{{cite news |date=७ मे २०२५|trans-title= ऑपरेशन सिंदूरमध्ये ९ ठिकाणे लक्ष्य: लष्कर-ए-तोयबा आणि जैश-ए-मोहम्मदचे संबंध, त्यांनी भूतकाळात भारतावर कसा हल्ला केला|title=Operation Sindoor targets 9 locations: Links to LeT and JeM, how they've attacked India in the past |url=https://indianexpress.com/article/explained/operation-sindoor-9-locations-let-and-jem-attacked-india-past-9988359/ |newspaper=[[द इंडियन एक्सप्रेस]] |quote=}}</ref><ref>{{Cite web |trans-title=ऑपरेशन सिंदूर: मीडिया ब्रीफ डीजीएमओ|title=Ooeration Sindoor: Media Brief DGMO |url=https://www.cgiistanbul.gov.in/content/BRIEF-MEDIA-DGMO.pdf |website=डायरेक्टर जनरल ऑफ मिलिटरी ऑपरेशन्स (इंडिया) |publisher=कॉन्सुलेट जनरल ऑफ इंडिया, इस्लामाबाद}}</ref> पाकिस्तान-प्रशासित काश्मीरमधील लक्ष्यांवर भारतीय सैन्याच्या तोफखाना रेजिमेंटने अचूक लांब पल्ल्याच्या एक्सकॅलिबर राउंड आणि लॉयटरिंग म्यूनिशन्स (हेरगिरी करणारे ड्रोन किंवा तत्सम उपकरणे) वापरून लक्ष्य केले, तर भारतीय हवाई दलाने हवाई संरक्षण प्रदान केले.<ref>{{citation |last=पेरी|first=दिनकर |trans-title= ऑपरेशन सिंदूर दरम्यान तोफखान्याची शक्ती प्रतिध्वनीत.|title=Artillery's firepower reverberates during Operation Sindoor |newspaper=द हिंदू |date=२४ मे २०२५|url=https://www.thehindu.com/news/national/artillerys-firepower-reverberates-during-operation-sindoor/article69615205.ece}}</ref> इस्रायली प्रेसने इंडो-इस्रायली स्कायस्ट्रायकर लॉयटरिंग म्यूनिशन्स असल्याचा उल्लेख केला.<ref name="Haaretz_kamikaze">{{Cite news |last=अमित |first=हागाई |trans-title= भारत-पाकिस्तान संघर्षात इस्रायली कामिकाझे ड्रोन केंद्रस्थानी|title=Israeli Kamikaze Drones Take Center Stage in India-Pakistan Conflict |newspaper=हारेट्झ |date=१० मे २०२५|url=https://www.haaretz.com/world-news/2025-05-10/ty-article/.premium/israeli-kamikaze-drones-take-center-stage-in-india-pakistan-conflict/00000196-b944-d1bb-a5d6-bff41e5b0000}}</ref> पाकिस्तानी पंजाबमधील लक्ष्यांवर भारतीय हवाई दलाने हल्ले केले. [[इंडिया टुडे (नियतकालिक)|इंडिया टुडे]]ने उद्धृत केलेल्या सूत्रांनुसार, [[राफेल]] जेट वापरण्यात आले होते, जे [[स्कॅल्प क्षेपणास्त्रे]] (SCALP) आणि [[आर्मेन्ट एअर-सोल मॉड्यूलेअर|AASM हॅमर बॉम्ब]]ने सुसज्ज होते.<ref>{{cite news |date=७ मे २०२५|trans-title= राफेल विमानांनी पाकिस्तानी दहशतवादी छावण्यांवर स्कॅल्प क्षेपणास्त्रे आणि हॅमर बॉम्बने हल्ला केला: सूत्र|title=Rafale jets hit Pak terror camps with Scalp missiles, Hammer bombs: Sources |url=https://www.indiatoday.in/india/story/rafale-jets-pak-terror-camps-operation-sindoor-pahalgam-attack-retaliation-2720674-2025-05-07 |work=इंडिया टुडे |archive-date=७ मे २०२५ |archive-url=https://web.archive.org/web/20250507004344/https://www.indiatoday.in/india/story/rafale-jets-pak-terror-camps-operation-sindoor-pahalgam-attack-retaliation-2720674-2025-05-07 |url-status=live }}</ref> क्रिस्टोफर क्लेरी यांनी स्टिमसन सेंटरसाठी लिहिलेल्या एका कार्यपत्रकानुसार, ब्राह्मोस क्रूझ क्षेपणास्त्रे देखील वापरली गेली असावीत.<ref name="Clary">{{citation |first=ख्रिस्तोफर |last=क्लॅरी |trans-title=मे महिन्यातील चार दिवस: २०२५ चा भारत-पाकिस्तान संघर्ष|title=Four Days in May: The India-Pakistan Crisis of 2025 |publisher=स्टीम्सन सेंटर |date=२८ मे २०२५|url=https://www.stimson.org/2025/four-days-in-may-the-india-pakistan-crisis-of-2025/}}</ref> == नोंदी == {{Notelist}} == संदर्भ == {{संदर्भयादी}} [[वर्ग:भारत-पाकिस्तान युद्धे]] 9lrw5p8qzrlsjipy0cnexv1w2yts6lz 2581003 2581002 2025-06-19T06:07:59Z Nitin.kunjir 4684 /* कालक्रम */ 2581003 wikitext text/x-wiki {{काम चालू}} {{माहितीचौकट २०२५ भारत-पाकिस्तान संघर्ष}} '''२०२५ चा भारत-पाकिस्तान संघर्ष''' हा [[भारत]] आणि [[पाकिस्तान]] दरम्यान एक संक्षिप्त सशस्त्र संघर्ष होता जो ७ मे २०२५ रोजी भारताने पाकिस्तानवर क्षेपणास्त्र हल्ले केल्यानंतर सुरू झाला, ज्याचे नाव '''ऑपरेशन सिंदूर''' असे होते.{{efn|हिंदू महिला त्यांच्या कपाळावर [[सिंदूर]] लावतात आणि त्यांची विवाहित स्थिती दर्शवतात.<ref>{{cite news |last=नारायणन |first=वसुधा |trans-title=टिळक आणि कपाळावरील इतर खुणा|title=Tilaka and Other Forehead Marks |url=https://referenceworks.brillonline.com/entries/brill-s-encyclopedia-of-hinduism/*-COM_9000000187 |work=ब्रिल्स एन्सायक्लोपीडिया ऑफ हिंदूइझम ऑनलाइन |date=२९ मे २०१८|archive-date=१४ जानेवारी २०२२|access-date=१२ जून २०२५|archive-url=https://web.archive.org/web/20220114134147/https://referenceworks.brillonline.com/entries/brill-s-encyclopedia-of-hinduism/*-COM_9000000187 |url-status=live }}</ref> पहलगाम हल्ल्यात हिंदू पुरुषांना निवडकपणे लक्ष्य केले गेले होते आणि त्यांच्या पत्नी विधवा झाल्या होत्या, त्यामुळे हे नाव देण्यात आले.<ref>{{cite news |date=७ मे २०२५|trans-title=पंतप्रधान मोदींनी पाकिस्तान, पीओकेमध्ये भारताच्या लष्करी हल्ल्यांना ऑपरेशन सिंदूर असे नाव का दिले?|title=Why PM Modi named India's military strikes in Pakistan, PoK as Operation Sindoor |url=https://www.firstpost.com/explainers/operation-sindoor-pm-modi-name-india-military-strikes-pakistan-pok-13886203.html |access-date=१२ जून २०२५ |work=[[फर्स्टपोस्ट]]}}</ref><ref>{{cite news |date=७ मे २०२५ |trans-title=पहलगामला भारताने दिलेल्या प्रतिसादासाठी पंतप्रधान मोदींनी 'ऑपरेशन सिंदूर' हे सांकेतिक नाव निवडले.|title=PM Modi chose codename 'Operation Sindoor' for India's response to Pahalgam |url=https://www.firstpost.com/india/pm-narendra-modi-chose-codename-operation-sindoor-for-indias-response-to-pahalgam-13886202.html |access-date=१२ जून २०२५ |work=[[फर्स्टपोस्ट]] |archive-date=७ मे २०२५ |archive-url=https://web.archive.org/web/20250507050428/https://www.firstpost.com/india/pm-narendra-modi-chose-codename-operation-sindoor-for-indias-response-to-pahalgam-13886202.html |url-status=live }}</ref>}} भारताने म्हटले की ही कारवाई २२ एप्रिल २०२५ रोजी भारत-प्रशासित [[जम्मू आणि काश्मीर]]मध्ये [[२०२५ पहलगाम हल्ला|पहलगाम दहशतवादी हल्ल्याला]] प्रत्युत्तर म्हणून करण्यात आली होती, ज्यामध्ये २६ नागरिकांचा मृत्यू झाला होता.<ref>{{Cite web |trans-title=पहलगाम दहशतवादी हल्ला: बळींना श्रद्धांजली|title=Pahalgam terror attack: A tribute to the victims |url=https://www.thehindu.com/infographics/2025-04-24/pahalgam-terror-attack-victims-tribute/index.html |access-date=१२ जून २०२५|website=द हिंदू|language=en}}</ref><ref>{{cite news |date=२३ एप्रिल २०२५ |trans-title=पहलगाम दहशतवादी हल्ल्यातील बळींची संपूर्ण यादी: जम्मू आणि काश्मीरमध्ये २६ जणांचा मृत्यू, सर्व पुरुष|title=Full list of names of Pahalgam terror attack victims: 26 people, all men, killed in Jammu and Kashmir |url=https://www.livemint.com/news/india/pahalgam-terror-attack-victims-26-people-all-men-killed-in-jammu-and-kashmir-11745403061030.html |access-date=१२ जून २०२५ |work=लाईव्हमिंट}}</ref><ref>{{Cite web |date=२२ एप्रिल २०२५ |trans-title=जम्मू-काश्मीरमधील पहलगाममध्ये पर्यटकांवर झालेल्या दहशतवादी हल्ल्यात २६ जणांचा मृत्यू, अनेक जण जखमी|title=26 dead, several injured in terror attack on tourists in J&K's Pahalgam |url=https://indianexpress.com/article/india/tourists-injured-terror-attack-jk-pahalgam-9958887/ |access-date=१२ जून २०२५ |website=द इंडियन एक्सप्रेस |language=en}}</ref> [[पाकिस्तान आणि राज्य पुरस्कृत दहशतवाद|पाकिस्तानने सीमापार दहशतवादाला पाठिंबा]] दिल्याचा आरोप भारताने केला, जो पाकिस्तानने नाकारला. ७ मे रोजी, भारताने पाकिस्तान-आधारित दहशतवादी गट [[जैश-ए-मोहम्मद]] आणि [[लष्कर-ए-तैयबा]] यांच्या पाकिस्तान आणि पाकिस्तान-प्रशासित [[आझाद काश्मीर]] मधील दहशतवादाशी संबंधित पायाभूत सुविधांवर क्षेपणास्त्र हल्ला करून ऑपरेशन सिंदूर सुरू केले आणि म्हटले की कोणत्याही पाकिस्तानी लष्करी किंवा नागरी सुविधांना लक्ष्य केले गेले नाही.<ref name="us_dia_report">{{cite web |trans-title= २०२५ जागतिक धोक्याचे मूल्यांकन (संरक्षण गुप्तचर संस्था)|title=2025 Worldwide Threat Assessment (Defense Intelligence Agency) |url=https://armedservices.house.gov/uploadedfiles/2025_dia_statement_for_the_record.pdf |access-date=१२ जून २०२५|website=युनायटेड स्टेट्स हाऊस कमिटी ऑन आर्म्ड सर्व्हिसेस}}</ref><ref name="JammuKashmir6May" /> पाकिस्तानच्या मते, भारतीयांनी मशिदींसह नागरी भागात हल्ले केले, त्यामुळे नागरिकांची जीवितहानी झाली. या हल्ल्यांनंतर, दोन्ही देशांमधील सीमावर्ती भागात चकमकी आणि ड्रोन हल्ले झाले. ७ मे रोजी पाकिस्तानच्या सैन्याने [[जम्मू]]वर, विशेषतः [[पूंच जिल्हा|पूंच]]वर मोर्टार शेलचे स्फोट करून प्रत्युत्तर दिले, ज्यामध्ये नागरिकांचा मृत्यू झाला,<ref name="Independent_twins">{{Cite web |date=८ मे २०२५|trans-title= पूंछमध्ये पाकिस्तानी गोळीबारात मृत्युमुखी पडलेल्यांमध्ये १२ वर्षीय जुळ्या मुलांचा समावेश: 'आपल्या रक्ताने किंमत मोजत आहोत'|title=Twins, 12, among those dead in Pakistani shelling in Poonch: 'Paying with our blood' |url=https://www.independent.co.uk/asia/india/poonch-attack-india-pakistan-kashmir-strikes-operation-sindoor-b2747115.html |access-date=१२ जून २०२५ |website=द इंडिपेंडन्ट |language=en}}</ref> आणि घरे आणि धार्मिक स्थळांचे नुकसान झाले.<ref>{{Cite web |last=वाणी |first=फयाझ |date=२४ मे २०२५|trans-title= पूंछ, राजौरी येथे पाकच्या गोळीबारात ३१ शाळांचे नुकसान|title=31 schools damaged in Pak shelling in Poonch, Rajouri |url=https://www.newindianexpress.com/nation/2025/May/24/31-schools-damaged-in-pak-shelling-in-poonch-rajouri |access-date=१२ जून २०२५|website=द न्यू इंडियन एक्सप्रेस |language=en}}</ref> या संघर्षामुळे दोन अण्वस्त्रधारी राष्ट्रांमधील पहिली ड्रोन लढाई झाली.<ref name="BBC_firstdronewar" /> १० मे रोजी पहाटे, भारताने पाकिस्तानवर सिरसा हवाई तळासह<ref name="IE Sirsa">वरिंदर भाटिया, [https://indianexpress.com/article/india/panic-in-the-skies-rumour-on-the-ground-when-a-missile-was-intercepted-over-sirsa-9995329/ आकाशात घबराट, जमिनीवर अफवा: सिरसावर क्षेपणास्त्र रोखले गेले तेव्हा], द इंडियन एक्सप्रेस, ११ मे २०२५.</ref> भारतीय हवाई तळांवर क्षेपणास्त्र हल्ले केल्याचा आरोप केला, तर पाकिस्तानने भारतावर नूर खान, रफीकी आणि मुरीदसह <ref name="Guardian 10 May">{{cite news |first1=हन्ना |last1=एलिस-पीटरसन |first2=शाह मीर |last2=बलोच |trans-title= भारत आणि पाकिस्ताचा एकमेकांवर सीमेपलीकडून लष्करी तळांवर हल्ल्याचा आरोप|title=India and Pakistan accuse each other of cross-border attacks on military bases |newspaper=द गार्डियन |date=१० मे २०२५|url=https://www.theguardian.com/world/2025/may/09/pakistan-accuses-india-targeting-three-military-bases-tensions-escalate}}</ref><ref>{{cite news|url= https://www.dawn.com/news/1910186|trans-title= संयम सुटत असताना पाकिस्ताचे भारताला कडक प्रत्युत्तर|title=Pakistan rattles India with firm response as patience runs out|work=डॉन|quote= शनिवारी पहाटे पाकिस्तानने भारत आणि भारतव्याप्त काश्मीरमधील लष्करी तळांवर हल्ले केले. ऑपरेशन बुनयान-उम-मारसूस अंतर्गत सकाळी ५:१६ वाजता हे हल्ले करण्यात आले.}}</ref> अनेक पाकिस्तानी हवाई तळांवर हल्ले केल्याचा आरोप केला. <ref name="Guardian 10 May"/><ref name="CNNLiveMay9">{{Cite web |last1=अय्यर |first1=ऐश्वर्या एस. |last2=सैफी |first2=सोफिया |last3=मोगुल |first3=रिया|last4=रेगन |first4=हेलन|last5=येउंग|first5=जेस्सी |last6=टॅनो|first6=सोफी |last7=हॅमंड |first7=एलिस |last8=संगाल |first8=अदिती |date=९ मे २०२५|trans-title= ९ मे २०२५ - भारत-पाकिस्तान बातम्या|title=May 9, 2025 - India-Pakistan news |url=https://edition.cnn.com/world/live-news/india-pakistan-operation-sindoor-05-09-25-intl-hnk#cmahd3lqx00003b6qyp0y6s3e |access-date=१२ जून २०२५|website=सीएनएन |language=en}}</ref> १० मे रोजी संघर्ष वाढत असताना, पाकिस्तानने त्यांचे ऑपरेशन बुनयान-अन-मारसूस सुरू केले,{{efn|name=marsoos|''बुनयान-उन-मर्सूस''<ref name="a616">{{cite web | title=India and Pakistan agree ceasefire: What does it mean? | website=अल जझीरा | date=10 May 2025 |url=https://www.aljazeera.com/news/2025/5/10/india-and-pakistan-agree-ceasefire-what-does-it-mean | access-date=20 May 2025}}</ref> हा एक अरबी शब्द आहे ज्याचा अर्थ "अतूट भिंत" असा होतो. या ऑपरेशनचे नाव कुराणातील एका श्लोकावरून आले आहे ज्यामध्ये म्हटले आहे: {{Cite Quran|61|4|translator=s|q="अल्लाह निश्चितच त्यांना प्रेम करतो जे त्याच्या मार्गात रांगेत लढतात जणू ते एक "मजबूत आणि घट्ट भिंत आहेत".}})<br /> २०२५ च्या संपूर्ण भारत-पाकिस्तान संकटाला पाकिस्तानी सैन्याने "मरका-ए-हक" ("सत्याची लढाई") असे संबोधले.<ref>[https://www.dawn.com/live/pakistan-india-tensions#1910566 "मरका-ए-हक': पाकिस्तानी सैन्याने २२ एप्रिलपासून भारतासोबतच्या संघर्षाला नाव दिले"]. १० मे २०२५. ''डॉन''.</ref>}} ज्यामध्ये त्यांनी म्हटले की त्यांनी अनेक भारतीय लष्करी तळांना लक्ष्य केले.<ref>{{cite news|last1=हुसेन|first1=अबिद |date=१० मे २०२५|trans-title=पाकिस्तानने ऑपरेशन बन्यान मार्सूस सुरू केले: आतापर्यंत आम्हाला काय माहिती आहे|title=Pakistan launches Operation Bunyan Marsoos: What we know so far|url=https://www.aljazeera.com/news/2025/5/10/pakistan-launches-operation-bunyan-marsoos-what-we-know-so-far|access-date=१२ जून २०२५|publisher=अल जझीरा इंग्रजी }}</ref> चार दिवसांच्या लष्करी संघर्षानंतर, भारत आणि पाकिस्तान दोघांनीही १० मे २०२५ रोजी त्यांच्या डीजीएमओ (सैन्य ऑपरेशन्सचे महासंचालक) यांच्यात हॉटलाइन संवाद साधल्यानंतर युद्धबंदीवर सहमती झाल्याची घोषणा केली.<ref name="TheHindu_IN_PK_agree_ceasefire" /><ref name="BBC_IN_PK_live">{{Cite web |date=८ मे २०२५|trans-title=युद्धबंदी करारानंतर भारत आणि पाकिस्तानचा एकमेकांवर 'उल्लंघन' केल्याचा आरोप |title=India and Pakistan accuse each other of 'violations' after ceasefire deal |url=https://www.bbc.com/news/live/cwy3jnl3nvwt |access-date=१२ जून २०२५|website=[[बीबीसी न्यूज]] |language=en-GB}}</ref> [[अमेरिकेची संयुक्त संस्थाने|अमेरिकेचे]] उपाध्यक्ष [[जेडी व्हान्स]] आणि परराष्ट्र सचिव [[मार्को रुबियो]] यांनी वाटाघाटी दरम्यान भारतीय आणि पाकिस्तानी अधिकाऱ्यांशी व्यापक पत्रव्यवहार केला. व्यापारी उड्डाणे पुन्हा सुरू झाल्याने आणि दोन्ही देशांकडून सामान्य परिस्थिती वृत्तानुसार युद्धबंदी कायम आहे.<ref name="NYT-May14">{{Cite web |date=१४ मे २०२५|trans-title=युद्धबंदीमुळे भारत आणि पाकिस्तानची ताब्यात घेतलेल्या सैनिकांची देवाणघेवाण. |title=India and Pakistan Swap Detained Soldiers as Cease-Fire Holds |url=https://www.nytimes.com/2025/05/14/world/asia/india-pakistan-soldier-exchange.html |access-date=17 May 2025 |website=द न्यूयॉर्क टाइम्स |language=en-US}}</ref><ref>{{cite web |trans-title= काश्मीर: भारत आणि पाकिस्तानला युद्धाच्या उंबरठ्यावर आणणारे चार दिवस|title=Kashmir: Four days that took India and Pakistan to the brink |url=https://www.bbc.com/news/articles/cvgvr4r5d2qo |website=www.bbc.com |date=१८ मे २०२५}}</ref> == पार्श्वभूमी== {{Further| २०२५ पहलगाम हल्ला| २०२५ भारत–पाकिस्तान पेचप्रसंग}} १९४७ पासून सुरू असलेल्या काश्मीर संघर्षामुळे भारत आणि पाकिस्तानमध्ये वादग्रस्त प्रदेशावरून अनेक युद्धे आणि चकमकी झाल्या आहेत.<ref>{{cite web|url=https://www.bbc.com/news/10537286|trans-title=काश्मीर: भारत आणि पाकिस्तान या कारणाने का लढतात |title=Kashmir: Why India and Pakistan fight over it|work=[[बीबीसी न्यूज]]|access-date=१३ जून २०२५|archive-date=२४ डिसेंबर २०१८|archive-url=https://web.archive.org/web/20181224045738/https://www.bbc.com/news/10537286|url-status=live}}</ref> २२ एप्रिल २०२५ रोजी, भारत-प्रशासित जम्मू आणि काश्मीरमधील [[पहलगाम]]जवळ दहशतवाद्यांनी केलेल्या [[२०२५ पहलगाम हल्ला|दहशतवादी हल्ल्यात]] २६ नागरिकांचा मृत्यू झाला, ज्यात बहुतेक [[हिंदू]] पर्यटक होते.<ref>{{cite news |last=भट |first=दानिश मंझूर |date=२३ एप्रिल २०२५|trans-title=काश्मीर हत्याकांड: ट्रम्प, पुतिन, इराण, इस्रायल हिंदू पर्यटकांवरील जिहादी हल्ल्याचा निषेध|title=Kashmir Massacre: Trump, Putin, Iran, Israel Condemn Jihadist Attack on Hindu Tourists |url=https://www.newsweek.com/kashmir-massacre-trump-putin-iran-israel-condemn-jihadist-attack-hindu-tourists-2062760 |work=न्यूजवीक |quote="हल्लेखोरांनी इस्लामी घोषणा दिल्या आणि विशेषतः हिंदू असल्याचे दिसून येणाऱ्या लोकांना लक्ष्य केल्याचे साक्षीदारांनी सांगितले." |archive-date=१ मे २०२५|access-date=१३ जून २०२५|archive-url=https://web.archive.org/web/20250501211503/https://www.newsweek.com/kashmir-massacre-trump-putin-iran-israel-condemn-jihadist-attack-hindu-tourists-2062760 |url-status=live }}</ref><ref>{{cite news |date=३० एप्रिल २०२५|trans-title= काश्मीर हल्ल्यातील वाचलेल्या भारतीयांचे म्हणणे आहे की बंदूकधार्‍यांनी हिंदू असल्याचे विचारले आणि गोळीबार केला.|title=Indian survivors of Kashmir attack say gunmen asked if they were Hindus and opened fire |url=https://apnews.com/article/kashmir-attack-india-pakistan-victims-a5492962cd86174262cb73b85c04c51a |work=एपी न्यूज |quote="काश्मीर हल्ल्यातील वाचलेल्या भारतीयांचे म्हणणे आहे की बंदूकधार्‍यांनी हिंदू असल्याचे विचारले आणि गोळीबार केला." |archive-date=४ मे २०२५|access-date=१३ जून २०२५|archive-url=https://web.archive.org/web/20250504002813/https://apnews.com/article/kashmir-attack-india-pakistan-victims-a5492962cd86174262cb73b85c04c51a |url-status=live }}</ref> पाकिस्तानस्थित, संयुक्त राष्ट्रांनी नियुक्त केलेल्या, दहशतवादी गट [[लष्कर-ए-तैयबा]]ची शाखा असलेल्या [[द रेझिस्टन्स फ्रंट]]ने,<ref name="UN-Terrorist">{{cite web |trans-title=लष्कर-ए-तैयबा |title=LASHKAR-E-TAYYIBA |url=https://main.un.org/securitycouncil/en/sanctions/1267/aq_sanctions_list/summaries/entity/lashkar-e-tayyiba |website=un.org}}</ref><ref name="NYT">{{cite news |last1=मसूद |first1=सलमान |last2=माशल|first2=मुजीब |last3=कुमार |first3=हरी |date=६ मे २०२५|trans-title= काश्मीर दहशतवादी हल्ल्याच्या दोन आठवड्यांनंतर भारताचा पाकिस्तानवर हल्ला|title=India Strikes Pakistan Two Weeks After Kashmir Terrorist Attack |url=https://www.nytimes.com/2025/05/06/world/asia/india-pakistan-attacks.html |access-date=१३ जून २०२५ |work=[[द न्यूयॉर्क टाइम्स]] |issn=0362-4331 |archive-date=७ मे २०२५|archive-url=https://web.archive.org/web/20250507005820/https://www.nytimes.com/2025/05/06/world/asia/india-pakistan-attacks.html |url-status=live }}</ref><ref name="Winchell 2003 374–388">{{cite journal |last=विंचेल |first=शॉन पी. |year=२००३ |trans-title= पाकिस्तानची आयएसआय: अदृश्य सरकार|title=Pakistan's ISI: The Invisible Government |journal=इंटरनॅशनल जर्नल ऑफ इंटेलिजेंस अँड काउंटरइंटेलिजेंस |volume=१६ |pages=३७४–२८८|doi=10.1080/713830449 |s2cid=154924792 |ref={{sfnref|Winchell, Pakistan's ISI: The Invisible Government|2003}} |number=3}}</ref><ref name="tellis2010b">{{cite news |author=ऍशली जे टेल्लीस |date=११ मार्च २०१०|trans-title=बॅड कंपनी - लष्कर-ए-तोयबा आणि पाकिस्तानमधील मुजाहिदीनची वाढती महत्त्वाकांक्षा |title=Bad Company – Lashkar-e-Tayyiba and the Growing Ambition of Mujahidein in Pakistan |url=http://carnegieendowment.org/files/0311_testimony_tellis.pdf |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20100411035030/http://www.carnegieendowment.org/files/0311%5Ftestimony%5Ftellis%2Epdf |archive-date=११ एप्रिल २०१०|access-date=१३ जून २०२५ |publisher=कार्नेज एंडोमेंट फॉर इंटरनॅशनल पीस|quote=या गटाच्या सुरुवातीच्या कारवाया अफगाणिस्तानातील कुनार आणि पक्तिया प्रांतांवर केंद्रित होत्या, जिथे सोव्हिएत कब्जाविरुद्धच्या जिहादला पाठिंबा देण्यासाठी लष्कर-ए-तोयबाने अनेक प्रशिक्षण शिबिरे उभारली होती.}}</ref> सुरुवातीला हल्ल्याची जबाबदारी स्वीकारली होती, जी नंतर मागे घेतली.<ref>{{cite news |date=१ मे २०२५ |trans-title= भारत आणि पाकिस्तान लष्करी संघर्षासाठी सज्ज होत आहेत|title=India and Pakistan are bracing for a military clash |url=https://www.economist.com/asia/2025/05/01/india-and-pakistan-are-bracing-for-a-military-clash |url-access=limited |access-date=१३ जून २०२५ |quote=द रेझिस्टन्स फ्रंटने... अलिकडच्या हल्ल्याचा दावा केला (फक्त नंतर जबाबदारी नाकारली आणि म्हटले की तो हॅक झाला आहे)|agency=द इकॉनॉमिस्ट }}</ref> भारताने पाकिस्तानविरुद्ध अनेक सूडात्मक उपाययोजनांची घोषणा केली, ज्यामध्ये [[सिंधू पाणी करार]] स्थगित करणे समाविष्ट होते, ज्यामुळे प्रतिसादात्मक उपाययोजनांना चालना मिळाली आणि [[२०२५ भारत–पाकिस्तान पेचप्रसंग|राजनैतिक संकट आणि सीमेवरील चकमकी]] निर्माण झाल्या.<ref>{{Cite web |last1=मोगुल |first1=रिया |last2=सैफी |first2=सोफिया |date=२४ एप्रिल २०२५|trans-title=काश्मीरमध्ये झालेल्या पर्यटक हत्याकांडामुळे भारत आणि पाकिस्तानमधील तणाव वाढला. आम्हाला माहिती आहे ते येथे आहे |title=A tourist massacre in Kashmir is escalating tensions between India and Pakistan. Here's what we know |url=https://edition.cnn.com/2025/04/24/india/pahalgam-india-pakistan-attack-explainer-intl-hnk |access-date=१३ जून २०२५ |website=सीएनएन |language=en}}</ref><ref>{{cite news |last1=पेशिमाम |first1=जिब्रान नैय्यर |last2=ग्रीनफिल्ड |first2= शार्लोट |date=५ मे २०२५|trans-title= काश्मीरमधील तणावाच्या पार्श्वभूमीवर पाकिस्तानची क्षेपणास्त्र चाचणी, भारताचे सरावाचे आदेश|title=Pakistan tests missile, India orders drills amid Kashmir standoff |url=https://www.reuters.com/world/asia-pacific/pakistan-tests-missile-amid-india-standoff-moodys-warns-economic-cost-2025-05-05/ |access-date=१३ जून २०२५ |work=[[रॉयटर्स]]}}</ref><ref>{{cite web |trans-title= थेट: राजौरी गोळीबारात जम्मू-काश्मीरमधील सरकारी अधिकारी ठार, भारतीय लष्कराचा दावा पाकिस्तानचा 'निर्लज्ज हल्ला' सुरूच आहे|title=Live: J&K Govt Officer Killed in Rajouri Shelling, Indian Army Says Pakistan's 'Blatant Escalation' Continues |url=https://thewire.in/security/live-india-pakistan-military-action |website=द वायर |language=en}}</ref> ३० एप्रिल रोजी, पाकिस्तानने दावा केला की भारताकडून लवकरच लष्करी हल्ला होणार आहे.<ref>{{Cite web |date=३० एप्रिल २०२५|trans-title= पाकिस्तानचा दावा 'विश्वसनीय गुप्तचर माहिती' भारत लवकरच लष्करी हल्ल्याची योजना आखत आहे|title=Pakistan claims 'credible intelligence' India is planning an imminent military strike |url=https://www.bbc.com/news/articles/c75dgz5pq2no |access-date=१३ जून २०२५ |website=www.bbc.com |language=en-GB}}</ref><ref>{{Cite web |last1=मोगुल |first1=रिया |last2=सैफी |first2=सोफिया |date=३० एप्रिल २०२५ |trans-title= पाकिस्तानचा दावा आहे की त्यांच्याकडे 'विश्वसनीय गुप्तचर' आहे की भारत ३६ तासांच्या आत हल्ला करेल|title=Pakistan claims it has 'credible intelligence' India will strike within 36 hours |url=https://edition.cnn.com/2025/04/29/asia/kashmir-pakistan-india-tension-military-intl-hnk |access-date=१३ जून २०२५ |website=सीएनएन |language=en}}</ref> == घटनाक्रम == {{अविश्वसनीय स्रोत|date=मे २०२५|some=काही|section}} === ७ मे === ७ मे २०२५ रोजी, भारताने घोषणा केली की ज्याचे सांकेतिक नाव ''ऑपरेशन सिंदूर'',{{Efn|name=sind}} अंतर्गत पाकिस्तान-प्रशासित [[आझाद काश्मीर]] आणि पाकिस्तानच्या [[पंजाब (पाकिस्तान)|पंजाब प्रांतातील]] नऊ ठिकाणांना लक्ष्य करत क्षेपणास्त्र आणि हवाई हल्ले केले आहेत.<ref name="BBCLive6May">{{cite news |date=६ मे २०२५ |trans-title= पाकिस्तान आणि पाकव्याप्त काश्मीरवर हल्ले केल्याची भारताची घोषणा. |title=India says it has launched strikes on Pakistan and Pakistan-administered Kashmir |url=https://www.bbc.com/news/live/cwyneele13qt |work=[[बीबीसी न्यूज]] |quote=मंगळवारी रात्रीच्या वेळी झालेल्या नाट्यमय कारवाईत भारताने पाकिस्तान आणि पाकव्याप्त काश्मीरमधील नऊ ठिकाणी क्षेपणास्त्र आणि हवाई हल्ले केल्याचे म्हटले. पाकिस्तानने सांगितले की फक्त सहा ठिकाणी हल्ला करण्यात आला आणि पाच भारतीय लढाऊ विमाने आणि एक ड्रोन पाडल्याचा दावा केला - या दाव्याची भारताने पुष्टी केलेली नाही.}}</ref><ref name="IE-Sindoor1">{{cite news |date=७ मे २०२५|trans-title= ऑपरेशन सिंदूरमध्ये ९ ठिकाणे लक्ष्य: लष्कर-ए-तोयबा आणि जैश-ए-मोहम्मदचे संबंध, त्यांनी भूतकाळात भारतावर कसा हल्ला केला|title=Operation Sindoor targets 9 locations: Links to LeT and JeM, how they've attacked India in the past |url=https://indianexpress.com/article/explained/operation-sindoor-9-locations-let-and-jem-attacked-india-past-9988359/ |newspaper=[[द इंडियन एक्सप्रेस]] |quote=}}</ref><ref>{{Cite web |trans-title=ऑपरेशन सिंदूर: मीडिया ब्रीफ डीजीएमओ|title=Ooeration Sindoor: Media Brief DGMO |url=https://www.cgiistanbul.gov.in/content/BRIEF-MEDIA-DGMO.pdf |website=डायरेक्टर जनरल ऑफ मिलिटरी ऑपरेशन्स (इंडिया) |publisher=कॉन्सुलेट जनरल ऑफ इंडिया, इस्लामाबाद}}</ref> पाकिस्तान-प्रशासित काश्मीरमधील लक्ष्यांवर भारतीय सैन्याच्या तोफखाना रेजिमेंटने अचूक लांब पल्ल्याच्या एक्सकॅलिबर राउंड आणि लॉयटरिंग म्यूनिशन्स (हेरगिरी करणारे ड्रोन किंवा तत्सम उपकरणे) वापरून लक्ष्य केले, तर भारतीय हवाई दलाने हवाई संरक्षण प्रदान केले.<ref>{{citation |last=पेरी|first=दिनकर |trans-title= ऑपरेशन सिंदूर दरम्यान तोफखान्याची शक्ती प्रतिध्वनीत.|title=Artillery's firepower reverberates during Operation Sindoor |newspaper=द हिंदू |date=२४ मे २०२५|url=https://www.thehindu.com/news/national/artillerys-firepower-reverberates-during-operation-sindoor/article69615205.ece}}</ref> इस्रायली प्रेसने इंडो-इस्रायली स्कायस्ट्रायकर लॉयटरिंग म्यूनिशन्स असल्याचा उल्लेख केला.<ref name="Haaretz_kamikaze">{{Cite news |last=अमित |first=हागाई |trans-title= भारत-पाकिस्तान संघर्षात इस्रायली कामिकाझे ड्रोन केंद्रस्थानी|title=Israeli Kamikaze Drones Take Center Stage in India-Pakistan Conflict |newspaper=हारेट्झ |date=१० मे २०२५|url=https://www.haaretz.com/world-news/2025-05-10/ty-article/.premium/israeli-kamikaze-drones-take-center-stage-in-india-pakistan-conflict/00000196-b944-d1bb-a5d6-bff41e5b0000}}</ref> पाकिस्तानी पंजाबमधील लक्ष्यांवर भारतीय हवाई दलाने हल्ले केले. [[इंडिया टुडे (नियतकालिक)|इंडिया टुडे]]ने उद्धृत केलेल्या सूत्रांनुसार, [[राफेल]] जेट वापरण्यात आले होते, जे [[स्कॅल्प क्षेपणास्त्रे]] (SCALP) आणि [[आर्मेन्ट एअर-सोल मॉड्यूलेअर|AASM हॅमर बॉम्ब]]ने सुसज्ज होते.<ref>{{cite news |date=७ मे २०२५|trans-title= राफेल विमानांनी पाकिस्तानी दहशतवादी छावण्यांवर स्कॅल्प क्षेपणास्त्रे आणि हॅमर बॉम्बने हल्ला केला: सूत्र|title=Rafale jets hit Pak terror camps with Scalp missiles, Hammer bombs: Sources |url=https://www.indiatoday.in/india/story/rafale-jets-pak-terror-camps-operation-sindoor-pahalgam-attack-retaliation-2720674-2025-05-07 |work=इंडिया टुडे |archive-date=७ मे २०२५ |archive-url=https://web.archive.org/web/20250507004344/https://www.indiatoday.in/india/story/rafale-jets-pak-terror-camps-operation-sindoor-pahalgam-attack-retaliation-2720674-2025-05-07 |url-status=live }}</ref> क्रिस्टोफर क्लेरी यांनी स्टिमसन सेंटरसाठी लिहिलेल्या एका कार्यपत्रकानुसार, ब्राह्मोस क्रूझ क्षेपणास्त्रे देखील वापरली गेली असावीत.<ref name="Clary">{{citation |first=ख्रिस्तोफर |last=क्लॅरी |trans-title=मे महिन्यातील चार दिवस: २०२५ चा भारत-पाकिस्तान संघर्ष|title=Four Days in May: The India-Pakistan Crisis of 2025 |publisher=स्टीम्सन सेंटर |date=२८ मे २०२५|url=https://www.stimson.org/2025/four-days-in-may-the-india-pakistan-crisis-of-2025/}}</ref> == नोंदी == {{Notelist}} == संदर्भ == {{संदर्भयादी}} [[वर्ग:भारत-पाकिस्तान युद्धे]] a08ieb3538c3ogpfzkoxheuplf4b0sg 2581004 2581003 2025-06-19T06:08:20Z Nitin.kunjir 4684 /* ७ मे */ 2581004 wikitext text/x-wiki {{काम चालू}} {{माहितीचौकट २०२५ भारत-पाकिस्तान संघर्ष}} '''२०२५ चा भारत-पाकिस्तान संघर्ष''' हा [[भारत]] आणि [[पाकिस्तान]] दरम्यान एक संक्षिप्त सशस्त्र संघर्ष होता जो ७ मे २०२५ रोजी भारताने पाकिस्तानवर क्षेपणास्त्र हल्ले केल्यानंतर सुरू झाला, ज्याचे नाव '''ऑपरेशन सिंदूर''' असे होते.{{efn|हिंदू महिला त्यांच्या कपाळावर [[सिंदूर]] लावतात आणि त्यांची विवाहित स्थिती दर्शवतात.<ref>{{cite news |last=नारायणन |first=वसुधा |trans-title=टिळक आणि कपाळावरील इतर खुणा|title=Tilaka and Other Forehead Marks |url=https://referenceworks.brillonline.com/entries/brill-s-encyclopedia-of-hinduism/*-COM_9000000187 |work=ब्रिल्स एन्सायक्लोपीडिया ऑफ हिंदूइझम ऑनलाइन |date=२९ मे २०१८|archive-date=१४ जानेवारी २०२२|access-date=१२ जून २०२५|archive-url=https://web.archive.org/web/20220114134147/https://referenceworks.brillonline.com/entries/brill-s-encyclopedia-of-hinduism/*-COM_9000000187 |url-status=live }}</ref> पहलगाम हल्ल्यात हिंदू पुरुषांना निवडकपणे लक्ष्य केले गेले होते आणि त्यांच्या पत्नी विधवा झाल्या होत्या, त्यामुळे हे नाव देण्यात आले.<ref>{{cite news |date=७ मे २०२५|trans-title=पंतप्रधान मोदींनी पाकिस्तान, पीओकेमध्ये भारताच्या लष्करी हल्ल्यांना ऑपरेशन सिंदूर असे नाव का दिले?|title=Why PM Modi named India's military strikes in Pakistan, PoK as Operation Sindoor |url=https://www.firstpost.com/explainers/operation-sindoor-pm-modi-name-india-military-strikes-pakistan-pok-13886203.html |access-date=१२ जून २०२५ |work=[[फर्स्टपोस्ट]]}}</ref><ref>{{cite news |date=७ मे २०२५ |trans-title=पहलगामला भारताने दिलेल्या प्रतिसादासाठी पंतप्रधान मोदींनी 'ऑपरेशन सिंदूर' हे सांकेतिक नाव निवडले.|title=PM Modi chose codename 'Operation Sindoor' for India's response to Pahalgam |url=https://www.firstpost.com/india/pm-narendra-modi-chose-codename-operation-sindoor-for-indias-response-to-pahalgam-13886202.html |access-date=१२ जून २०२५ |work=[[फर्स्टपोस्ट]] |archive-date=७ मे २०२५ |archive-url=https://web.archive.org/web/20250507050428/https://www.firstpost.com/india/pm-narendra-modi-chose-codename-operation-sindoor-for-indias-response-to-pahalgam-13886202.html |url-status=live }}</ref>}} भारताने म्हटले की ही कारवाई २२ एप्रिल २०२५ रोजी भारत-प्रशासित [[जम्मू आणि काश्मीर]]मध्ये [[२०२५ पहलगाम हल्ला|पहलगाम दहशतवादी हल्ल्याला]] प्रत्युत्तर म्हणून करण्यात आली होती, ज्यामध्ये २६ नागरिकांचा मृत्यू झाला होता.<ref>{{Cite web |trans-title=पहलगाम दहशतवादी हल्ला: बळींना श्रद्धांजली|title=Pahalgam terror attack: A tribute to the victims |url=https://www.thehindu.com/infographics/2025-04-24/pahalgam-terror-attack-victims-tribute/index.html |access-date=१२ जून २०२५|website=द हिंदू|language=en}}</ref><ref>{{cite news |date=२३ एप्रिल २०२५ |trans-title=पहलगाम दहशतवादी हल्ल्यातील बळींची संपूर्ण यादी: जम्मू आणि काश्मीरमध्ये २६ जणांचा मृत्यू, सर्व पुरुष|title=Full list of names of Pahalgam terror attack victims: 26 people, all men, killed in Jammu and Kashmir |url=https://www.livemint.com/news/india/pahalgam-terror-attack-victims-26-people-all-men-killed-in-jammu-and-kashmir-11745403061030.html |access-date=१२ जून २०२५ |work=लाईव्हमिंट}}</ref><ref>{{Cite web |date=२२ एप्रिल २०२५ |trans-title=जम्मू-काश्मीरमधील पहलगाममध्ये पर्यटकांवर झालेल्या दहशतवादी हल्ल्यात २६ जणांचा मृत्यू, अनेक जण जखमी|title=26 dead, several injured in terror attack on tourists in J&K's Pahalgam |url=https://indianexpress.com/article/india/tourists-injured-terror-attack-jk-pahalgam-9958887/ |access-date=१२ जून २०२५ |website=द इंडियन एक्सप्रेस |language=en}}</ref> [[पाकिस्तान आणि राज्य पुरस्कृत दहशतवाद|पाकिस्तानने सीमापार दहशतवादाला पाठिंबा]] दिल्याचा आरोप भारताने केला, जो पाकिस्तानने नाकारला. ७ मे रोजी, भारताने पाकिस्तान-आधारित दहशतवादी गट [[जैश-ए-मोहम्मद]] आणि [[लष्कर-ए-तैयबा]] यांच्या पाकिस्तान आणि पाकिस्तान-प्रशासित [[आझाद काश्मीर]] मधील दहशतवादाशी संबंधित पायाभूत सुविधांवर क्षेपणास्त्र हल्ला करून ऑपरेशन सिंदूर सुरू केले आणि म्हटले की कोणत्याही पाकिस्तानी लष्करी किंवा नागरी सुविधांना लक्ष्य केले गेले नाही.<ref name="us_dia_report">{{cite web |trans-title= २०२५ जागतिक धोक्याचे मूल्यांकन (संरक्षण गुप्तचर संस्था)|title=2025 Worldwide Threat Assessment (Defense Intelligence Agency) |url=https://armedservices.house.gov/uploadedfiles/2025_dia_statement_for_the_record.pdf |access-date=१२ जून २०२५|website=युनायटेड स्टेट्स हाऊस कमिटी ऑन आर्म्ड सर्व्हिसेस}}</ref><ref name="JammuKashmir6May" /> पाकिस्तानच्या मते, भारतीयांनी मशिदींसह नागरी भागात हल्ले केले, त्यामुळे नागरिकांची जीवितहानी झाली. या हल्ल्यांनंतर, दोन्ही देशांमधील सीमावर्ती भागात चकमकी आणि ड्रोन हल्ले झाले. ७ मे रोजी पाकिस्तानच्या सैन्याने [[जम्मू]]वर, विशेषतः [[पूंच जिल्हा|पूंच]]वर मोर्टार शेलचे स्फोट करून प्रत्युत्तर दिले, ज्यामध्ये नागरिकांचा मृत्यू झाला,<ref name="Independent_twins">{{Cite web |date=८ मे २०२५|trans-title= पूंछमध्ये पाकिस्तानी गोळीबारात मृत्युमुखी पडलेल्यांमध्ये १२ वर्षीय जुळ्या मुलांचा समावेश: 'आपल्या रक्ताने किंमत मोजत आहोत'|title=Twins, 12, among those dead in Pakistani shelling in Poonch: 'Paying with our blood' |url=https://www.independent.co.uk/asia/india/poonch-attack-india-pakistan-kashmir-strikes-operation-sindoor-b2747115.html |access-date=१२ जून २०२५ |website=द इंडिपेंडन्ट |language=en}}</ref> आणि घरे आणि धार्मिक स्थळांचे नुकसान झाले.<ref>{{Cite web |last=वाणी |first=फयाझ |date=२४ मे २०२५|trans-title= पूंछ, राजौरी येथे पाकच्या गोळीबारात ३१ शाळांचे नुकसान|title=31 schools damaged in Pak shelling in Poonch, Rajouri |url=https://www.newindianexpress.com/nation/2025/May/24/31-schools-damaged-in-pak-shelling-in-poonch-rajouri |access-date=१२ जून २०२५|website=द न्यू इंडियन एक्सप्रेस |language=en}}</ref> या संघर्षामुळे दोन अण्वस्त्रधारी राष्ट्रांमधील पहिली ड्रोन लढाई झाली.<ref name="BBC_firstdronewar" /> १० मे रोजी पहाटे, भारताने पाकिस्तानवर सिरसा हवाई तळासह<ref name="IE Sirsa">वरिंदर भाटिया, [https://indianexpress.com/article/india/panic-in-the-skies-rumour-on-the-ground-when-a-missile-was-intercepted-over-sirsa-9995329/ आकाशात घबराट, जमिनीवर अफवा: सिरसावर क्षेपणास्त्र रोखले गेले तेव्हा], द इंडियन एक्सप्रेस, ११ मे २०२५.</ref> भारतीय हवाई तळांवर क्षेपणास्त्र हल्ले केल्याचा आरोप केला, तर पाकिस्तानने भारतावर नूर खान, रफीकी आणि मुरीदसह <ref name="Guardian 10 May">{{cite news |first1=हन्ना |last1=एलिस-पीटरसन |first2=शाह मीर |last2=बलोच |trans-title= भारत आणि पाकिस्ताचा एकमेकांवर सीमेपलीकडून लष्करी तळांवर हल्ल्याचा आरोप|title=India and Pakistan accuse each other of cross-border attacks on military bases |newspaper=द गार्डियन |date=१० मे २०२५|url=https://www.theguardian.com/world/2025/may/09/pakistan-accuses-india-targeting-three-military-bases-tensions-escalate}}</ref><ref>{{cite news|url= https://www.dawn.com/news/1910186|trans-title= संयम सुटत असताना पाकिस्ताचे भारताला कडक प्रत्युत्तर|title=Pakistan rattles India with firm response as patience runs out|work=डॉन|quote= शनिवारी पहाटे पाकिस्तानने भारत आणि भारतव्याप्त काश्मीरमधील लष्करी तळांवर हल्ले केले. ऑपरेशन बुनयान-उम-मारसूस अंतर्गत सकाळी ५:१६ वाजता हे हल्ले करण्यात आले.}}</ref> अनेक पाकिस्तानी हवाई तळांवर हल्ले केल्याचा आरोप केला. <ref name="Guardian 10 May"/><ref name="CNNLiveMay9">{{Cite web |last1=अय्यर |first1=ऐश्वर्या एस. |last2=सैफी |first2=सोफिया |last3=मोगुल |first3=रिया|last4=रेगन |first4=हेलन|last5=येउंग|first5=जेस्सी |last6=टॅनो|first6=सोफी |last7=हॅमंड |first7=एलिस |last8=संगाल |first8=अदिती |date=९ मे २०२५|trans-title= ९ मे २०२५ - भारत-पाकिस्तान बातम्या|title=May 9, 2025 - India-Pakistan news |url=https://edition.cnn.com/world/live-news/india-pakistan-operation-sindoor-05-09-25-intl-hnk#cmahd3lqx00003b6qyp0y6s3e |access-date=१२ जून २०२५|website=सीएनएन |language=en}}</ref> १० मे रोजी संघर्ष वाढत असताना, पाकिस्तानने त्यांचे ऑपरेशन बुनयान-अन-मारसूस सुरू केले,{{efn|name=marsoos|''बुनयान-उन-मर्सूस''<ref name="a616">{{cite web | title=India and Pakistan agree ceasefire: What does it mean? | website=अल जझीरा | date=10 May 2025 |url=https://www.aljazeera.com/news/2025/5/10/india-and-pakistan-agree-ceasefire-what-does-it-mean | access-date=20 May 2025}}</ref> हा एक अरबी शब्द आहे ज्याचा अर्थ "अतूट भिंत" असा होतो. या ऑपरेशनचे नाव कुराणातील एका श्लोकावरून आले आहे ज्यामध्ये म्हटले आहे: {{Cite Quran|61|4|translator=s|q="अल्लाह निश्चितच त्यांना प्रेम करतो जे त्याच्या मार्गात रांगेत लढतात जणू ते एक "मजबूत आणि घट्ट भिंत आहेत".}})<br /> २०२५ च्या संपूर्ण भारत-पाकिस्तान संकटाला पाकिस्तानी सैन्याने "मरका-ए-हक" ("सत्याची लढाई") असे संबोधले.<ref>[https://www.dawn.com/live/pakistan-india-tensions#1910566 "मरका-ए-हक': पाकिस्तानी सैन्याने २२ एप्रिलपासून भारतासोबतच्या संघर्षाला नाव दिले"]. १० मे २०२५. ''डॉन''.</ref>}} ज्यामध्ये त्यांनी म्हटले की त्यांनी अनेक भारतीय लष्करी तळांना लक्ष्य केले.<ref>{{cite news|last1=हुसेन|first1=अबिद |date=१० मे २०२५|trans-title=पाकिस्तानने ऑपरेशन बन्यान मार्सूस सुरू केले: आतापर्यंत आम्हाला काय माहिती आहे|title=Pakistan launches Operation Bunyan Marsoos: What we know so far|url=https://www.aljazeera.com/news/2025/5/10/pakistan-launches-operation-bunyan-marsoos-what-we-know-so-far|access-date=१२ जून २०२५|publisher=अल जझीरा इंग्रजी }}</ref> चार दिवसांच्या लष्करी संघर्षानंतर, भारत आणि पाकिस्तान दोघांनीही १० मे २०२५ रोजी त्यांच्या डीजीएमओ (सैन्य ऑपरेशन्सचे महासंचालक) यांच्यात हॉटलाइन संवाद साधल्यानंतर युद्धबंदीवर सहमती झाल्याची घोषणा केली.<ref name="TheHindu_IN_PK_agree_ceasefire" /><ref name="BBC_IN_PK_live">{{Cite web |date=८ मे २०२५|trans-title=युद्धबंदी करारानंतर भारत आणि पाकिस्तानचा एकमेकांवर 'उल्लंघन' केल्याचा आरोप |title=India and Pakistan accuse each other of 'violations' after ceasefire deal |url=https://www.bbc.com/news/live/cwy3jnl3nvwt |access-date=१२ जून २०२५|website=[[बीबीसी न्यूज]] |language=en-GB}}</ref> [[अमेरिकेची संयुक्त संस्थाने|अमेरिकेचे]] उपाध्यक्ष [[जेडी व्हान्स]] आणि परराष्ट्र सचिव [[मार्को रुबियो]] यांनी वाटाघाटी दरम्यान भारतीय आणि पाकिस्तानी अधिकाऱ्यांशी व्यापक पत्रव्यवहार केला. व्यापारी उड्डाणे पुन्हा सुरू झाल्याने आणि दोन्ही देशांकडून सामान्य परिस्थिती वृत्तानुसार युद्धबंदी कायम आहे.<ref name="NYT-May14">{{Cite web |date=१४ मे २०२५|trans-title=युद्धबंदीमुळे भारत आणि पाकिस्तानची ताब्यात घेतलेल्या सैनिकांची देवाणघेवाण. |title=India and Pakistan Swap Detained Soldiers as Cease-Fire Holds |url=https://www.nytimes.com/2025/05/14/world/asia/india-pakistan-soldier-exchange.html |access-date=17 May 2025 |website=द न्यूयॉर्क टाइम्स |language=en-US}}</ref><ref>{{cite web |trans-title= काश्मीर: भारत आणि पाकिस्तानला युद्धाच्या उंबरठ्यावर आणणारे चार दिवस|title=Kashmir: Four days that took India and Pakistan to the brink |url=https://www.bbc.com/news/articles/cvgvr4r5d2qo |website=www.bbc.com |date=१८ मे २०२५}}</ref> == पार्श्वभूमी== {{Further| २०२५ पहलगाम हल्ला| २०२५ भारत–पाकिस्तान पेचप्रसंग}} १९४७ पासून सुरू असलेल्या काश्मीर संघर्षामुळे भारत आणि पाकिस्तानमध्ये वादग्रस्त प्रदेशावरून अनेक युद्धे आणि चकमकी झाल्या आहेत.<ref>{{cite web|url=https://www.bbc.com/news/10537286|trans-title=काश्मीर: भारत आणि पाकिस्तान या कारणाने का लढतात |title=Kashmir: Why India and Pakistan fight over it|work=[[बीबीसी न्यूज]]|access-date=१३ जून २०२५|archive-date=२४ डिसेंबर २०१८|archive-url=https://web.archive.org/web/20181224045738/https://www.bbc.com/news/10537286|url-status=live}}</ref> २२ एप्रिल २०२५ रोजी, भारत-प्रशासित जम्मू आणि काश्मीरमधील [[पहलगाम]]जवळ दहशतवाद्यांनी केलेल्या [[२०२५ पहलगाम हल्ला|दहशतवादी हल्ल्यात]] २६ नागरिकांचा मृत्यू झाला, ज्यात बहुतेक [[हिंदू]] पर्यटक होते.<ref>{{cite news |last=भट |first=दानिश मंझूर |date=२३ एप्रिल २०२५|trans-title=काश्मीर हत्याकांड: ट्रम्प, पुतिन, इराण, इस्रायल हिंदू पर्यटकांवरील जिहादी हल्ल्याचा निषेध|title=Kashmir Massacre: Trump, Putin, Iran, Israel Condemn Jihadist Attack on Hindu Tourists |url=https://www.newsweek.com/kashmir-massacre-trump-putin-iran-israel-condemn-jihadist-attack-hindu-tourists-2062760 |work=न्यूजवीक |quote="हल्लेखोरांनी इस्लामी घोषणा दिल्या आणि विशेषतः हिंदू असल्याचे दिसून येणाऱ्या लोकांना लक्ष्य केल्याचे साक्षीदारांनी सांगितले." |archive-date=१ मे २०२५|access-date=१३ जून २०२५|archive-url=https://web.archive.org/web/20250501211503/https://www.newsweek.com/kashmir-massacre-trump-putin-iran-israel-condemn-jihadist-attack-hindu-tourists-2062760 |url-status=live }}</ref><ref>{{cite news |date=३० एप्रिल २०२५|trans-title= काश्मीर हल्ल्यातील वाचलेल्या भारतीयांचे म्हणणे आहे की बंदूकधार्‍यांनी हिंदू असल्याचे विचारले आणि गोळीबार केला.|title=Indian survivors of Kashmir attack say gunmen asked if they were Hindus and opened fire |url=https://apnews.com/article/kashmir-attack-india-pakistan-victims-a5492962cd86174262cb73b85c04c51a |work=एपी न्यूज |quote="काश्मीर हल्ल्यातील वाचलेल्या भारतीयांचे म्हणणे आहे की बंदूकधार्‍यांनी हिंदू असल्याचे विचारले आणि गोळीबार केला." |archive-date=४ मे २०२५|access-date=१३ जून २०२५|archive-url=https://web.archive.org/web/20250504002813/https://apnews.com/article/kashmir-attack-india-pakistan-victims-a5492962cd86174262cb73b85c04c51a |url-status=live }}</ref> पाकिस्तानस्थित, संयुक्त राष्ट्रांनी नियुक्त केलेल्या, दहशतवादी गट [[लष्कर-ए-तैयबा]]ची शाखा असलेल्या [[द रेझिस्टन्स फ्रंट]]ने,<ref name="UN-Terrorist">{{cite web |trans-title=लष्कर-ए-तैयबा |title=LASHKAR-E-TAYYIBA |url=https://main.un.org/securitycouncil/en/sanctions/1267/aq_sanctions_list/summaries/entity/lashkar-e-tayyiba |website=un.org}}</ref><ref name="NYT">{{cite news |last1=मसूद |first1=सलमान |last2=माशल|first2=मुजीब |last3=कुमार |first3=हरी |date=६ मे २०२५|trans-title= काश्मीर दहशतवादी हल्ल्याच्या दोन आठवड्यांनंतर भारताचा पाकिस्तानवर हल्ला|title=India Strikes Pakistan Two Weeks After Kashmir Terrorist Attack |url=https://www.nytimes.com/2025/05/06/world/asia/india-pakistan-attacks.html |access-date=१३ जून २०२५ |work=[[द न्यूयॉर्क टाइम्स]] |issn=0362-4331 |archive-date=७ मे २०२५|archive-url=https://web.archive.org/web/20250507005820/https://www.nytimes.com/2025/05/06/world/asia/india-pakistan-attacks.html |url-status=live }}</ref><ref name="Winchell 2003 374–388">{{cite journal |last=विंचेल |first=शॉन पी. |year=२००३ |trans-title= पाकिस्तानची आयएसआय: अदृश्य सरकार|title=Pakistan's ISI: The Invisible Government |journal=इंटरनॅशनल जर्नल ऑफ इंटेलिजेंस अँड काउंटरइंटेलिजेंस |volume=१६ |pages=३७४–२८८|doi=10.1080/713830449 |s2cid=154924792 |ref={{sfnref|Winchell, Pakistan's ISI: The Invisible Government|2003}} |number=3}}</ref><ref name="tellis2010b">{{cite news |author=ऍशली जे टेल्लीस |date=११ मार्च २०१०|trans-title=बॅड कंपनी - लष्कर-ए-तोयबा आणि पाकिस्तानमधील मुजाहिदीनची वाढती महत्त्वाकांक्षा |title=Bad Company – Lashkar-e-Tayyiba and the Growing Ambition of Mujahidein in Pakistan |url=http://carnegieendowment.org/files/0311_testimony_tellis.pdf |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20100411035030/http://www.carnegieendowment.org/files/0311%5Ftestimony%5Ftellis%2Epdf |archive-date=११ एप्रिल २०१०|access-date=१३ जून २०२५ |publisher=कार्नेज एंडोमेंट फॉर इंटरनॅशनल पीस|quote=या गटाच्या सुरुवातीच्या कारवाया अफगाणिस्तानातील कुनार आणि पक्तिया प्रांतांवर केंद्रित होत्या, जिथे सोव्हिएत कब्जाविरुद्धच्या जिहादला पाठिंबा देण्यासाठी लष्कर-ए-तोयबाने अनेक प्रशिक्षण शिबिरे उभारली होती.}}</ref> सुरुवातीला हल्ल्याची जबाबदारी स्वीकारली होती, जी नंतर मागे घेतली.<ref>{{cite news |date=१ मे २०२५ |trans-title= भारत आणि पाकिस्तान लष्करी संघर्षासाठी सज्ज होत आहेत|title=India and Pakistan are bracing for a military clash |url=https://www.economist.com/asia/2025/05/01/india-and-pakistan-are-bracing-for-a-military-clash |url-access=limited |access-date=१३ जून २०२५ |quote=द रेझिस्टन्स फ्रंटने... अलिकडच्या हल्ल्याचा दावा केला (फक्त नंतर जबाबदारी नाकारली आणि म्हटले की तो हॅक झाला आहे)|agency=द इकॉनॉमिस्ट }}</ref> भारताने पाकिस्तानविरुद्ध अनेक सूडात्मक उपाययोजनांची घोषणा केली, ज्यामध्ये [[सिंधू पाणी करार]] स्थगित करणे समाविष्ट होते, ज्यामुळे प्रतिसादात्मक उपाययोजनांना चालना मिळाली आणि [[२०२५ भारत–पाकिस्तान पेचप्रसंग|राजनैतिक संकट आणि सीमेवरील चकमकी]] निर्माण झाल्या.<ref>{{Cite web |last1=मोगुल |first1=रिया |last2=सैफी |first2=सोफिया |date=२४ एप्रिल २०२५|trans-title=काश्मीरमध्ये झालेल्या पर्यटक हत्याकांडामुळे भारत आणि पाकिस्तानमधील तणाव वाढला. आम्हाला माहिती आहे ते येथे आहे |title=A tourist massacre in Kashmir is escalating tensions between India and Pakistan. Here's what we know |url=https://edition.cnn.com/2025/04/24/india/pahalgam-india-pakistan-attack-explainer-intl-hnk |access-date=१३ जून २०२५ |website=सीएनएन |language=en}}</ref><ref>{{cite news |last1=पेशिमाम |first1=जिब्रान नैय्यर |last2=ग्रीनफिल्ड |first2= शार्लोट |date=५ मे २०२५|trans-title= काश्मीरमधील तणावाच्या पार्श्वभूमीवर पाकिस्तानची क्षेपणास्त्र चाचणी, भारताचे सरावाचे आदेश|title=Pakistan tests missile, India orders drills amid Kashmir standoff |url=https://www.reuters.com/world/asia-pacific/pakistan-tests-missile-amid-india-standoff-moodys-warns-economic-cost-2025-05-05/ |access-date=१३ जून २०२५ |work=[[रॉयटर्स]]}}</ref><ref>{{cite web |trans-title= थेट: राजौरी गोळीबारात जम्मू-काश्मीरमधील सरकारी अधिकारी ठार, भारतीय लष्कराचा दावा पाकिस्तानचा 'निर्लज्ज हल्ला' सुरूच आहे|title=Live: J&K Govt Officer Killed in Rajouri Shelling, Indian Army Says Pakistan's 'Blatant Escalation' Continues |url=https://thewire.in/security/live-india-pakistan-military-action |website=द वायर |language=en}}</ref> ३० एप्रिल रोजी, पाकिस्तानने दावा केला की भारताकडून लवकरच लष्करी हल्ला होणार आहे.<ref>{{Cite web |date=३० एप्रिल २०२५|trans-title= पाकिस्तानचा दावा 'विश्वसनीय गुप्तचर माहिती' भारत लवकरच लष्करी हल्ल्याची योजना आखत आहे|title=Pakistan claims 'credible intelligence' India is planning an imminent military strike |url=https://www.bbc.com/news/articles/c75dgz5pq2no |access-date=१३ जून २०२५ |website=www.bbc.com |language=en-GB}}</ref><ref>{{Cite web |last1=मोगुल |first1=रिया |last2=सैफी |first2=सोफिया |date=३० एप्रिल २०२५ |trans-title= पाकिस्तानचा दावा आहे की त्यांच्याकडे 'विश्वसनीय गुप्तचर' आहे की भारत ३६ तासांच्या आत हल्ला करेल|title=Pakistan claims it has 'credible intelligence' India will strike within 36 hours |url=https://edition.cnn.com/2025/04/29/asia/kashmir-pakistan-india-tension-military-intl-hnk |access-date=१३ जून २०२५ |website=सीएनएन |language=en}}</ref> == घटनाक्रम == {{अविश्वसनीय स्रोत|date=मे २०२५|some=काही|section}} === ७ मे === ७ मे २०२५ रोजी, भारताने घोषणा केली की ज्याचे सांकेतिक नाव ''ऑपरेशन सिंदूर'',{{Efn|name=sind}} अंतर्गत पाकिस्तान-प्रशासित [[आझाद काश्मीर]] आणि पाकिस्तानच्या [[पंजाब (पाकिस्तान)|पंजाब प्रांतातील]] नऊ ठिकाणांना लक्ष्य करत क्षेपणास्त्र आणि हवाई हल्ले केले आहेत.<ref name="BBCLive6May">{{cite news |date=६ मे २०२५ |trans-title= पाकिस्तान आणि पाकव्याप्त काश्मीरवर हल्ले केल्याची भारताची घोषणा. |title=India says it has launched strikes on Pakistan and Pakistan-administered Kashmir |url=https://www.bbc.com/news/live/cwyneele13qt |work=[[बीबीसी न्यूज]] |quote=मंगळवारी रात्रीच्या वेळी झालेल्या नाट्यमय कारवाईत भारताने पाकिस्तान आणि पाकव्याप्त काश्मीरमधील नऊ ठिकाणी क्षेपणास्त्र आणि हवाई हल्ले केल्याचे म्हटले. पाकिस्तानने सांगितले की फक्त सहा ठिकाणी हल्ला करण्यात आला आणि पाच भारतीय लढाऊ विमाने आणि एक ड्रोन पाडल्याचा दावा केला - या दाव्याची भारताने पुष्टी केलेली नाही.}}</ref><ref name="IE-Sindoor1">{{cite news |date=७ मे २०२५|trans-title= ऑपरेशन सिंदूरमध्ये ९ ठिकाणे लक्ष्य: लष्कर-ए-तोयबा आणि जैश-ए-मोहम्मदचे संबंध, त्यांनी भूतकाळात भारतावर कसा हल्ला केला|title=Operation Sindoor targets 9 locations: Links to LeT and JeM, how they've attacked India in the past |url=https://indianexpress.com/article/explained/operation-sindoor-9-locations-let-and-jem-attacked-india-past-9988359/ |newspaper=[[द इंडियन एक्सप्रेस]] |quote=}}</ref><ref>{{Cite web |trans-title=ऑपरेशन सिंदूर: मीडिया ब्रीफ डीजीएमओ|title=Ooeration Sindoor: Media Brief DGMO |url=https://www.cgiistanbul.gov.in/content/BRIEF-MEDIA-DGMO.pdf |website=डायरेक्टर जनरल ऑफ मिलिटरी ऑपरेशन्स (इंडिया) |publisher=कॉन्सुलेट जनरल ऑफ इंडिया, इस्लामाबाद}}</ref> पाकिस्तान-प्रशासित काश्मीरमधील लक्ष्यांवर भारतीय सैन्याच्या तोफखाना रेजिमेंटने अचूक लांब पल्ल्याच्या एक्सकॅलिबर राउंड आणि [[लॉयटरिंग म्यूनिशन्स]] (हेरगिरी करणारे ड्रोन किंवा तत्सम उपकरणे) वापरून लक्ष्य केले, तर भारतीय हवाई दलाने हवाई संरक्षण प्रदान केले.<ref>{{citation |last=पेरी|first=दिनकर |trans-title= ऑपरेशन सिंदूर दरम्यान तोफखान्याची शक्ती प्रतिध्वनीत.|title=Artillery's firepower reverberates during Operation Sindoor |newspaper=द हिंदू |date=२४ मे २०२५|url=https://www.thehindu.com/news/national/artillerys-firepower-reverberates-during-operation-sindoor/article69615205.ece}}</ref> इस्रायली प्रेसने इंडो-इस्रायली स्कायस्ट्रायकर लॉयटरिंग म्यूनिशन्स असल्याचा उल्लेख केला.<ref name="Haaretz_kamikaze">{{Cite news |last=अमित |first=हागाई |trans-title= भारत-पाकिस्तान संघर्षात इस्रायली कामिकाझे ड्रोन केंद्रस्थानी|title=Israeli Kamikaze Drones Take Center Stage in India-Pakistan Conflict |newspaper=हारेट्झ |date=१० मे २०२५|url=https://www.haaretz.com/world-news/2025-05-10/ty-article/.premium/israeli-kamikaze-drones-take-center-stage-in-india-pakistan-conflict/00000196-b944-d1bb-a5d6-bff41e5b0000}}</ref> पाकिस्तानी पंजाबमधील लक्ष्यांवर भारतीय हवाई दलाने हल्ले केले. [[इंडिया टुडे (नियतकालिक)|इंडिया टुडे]]ने उद्धृत केलेल्या सूत्रांनुसार, [[राफेल]] जेट वापरण्यात आले होते, जे [[स्कॅल्प क्षेपणास्त्रे]] (SCALP) आणि [[आर्मेन्ट एअर-सोल मॉड्यूलेअर|AASM हॅमर बॉम्ब]]ने सुसज्ज होते.<ref>{{cite news |date=७ मे २०२५|trans-title= राफेल विमानांनी पाकिस्तानी दहशतवादी छावण्यांवर स्कॅल्प क्षेपणास्त्रे आणि हॅमर बॉम्बने हल्ला केला: सूत्र|title=Rafale jets hit Pak terror camps with Scalp missiles, Hammer bombs: Sources |url=https://www.indiatoday.in/india/story/rafale-jets-pak-terror-camps-operation-sindoor-pahalgam-attack-retaliation-2720674-2025-05-07 |work=इंडिया टुडे |archive-date=७ मे २०२५ |archive-url=https://web.archive.org/web/20250507004344/https://www.indiatoday.in/india/story/rafale-jets-pak-terror-camps-operation-sindoor-pahalgam-attack-retaliation-2720674-2025-05-07 |url-status=live }}</ref> क्रिस्टोफर क्लेरी यांनी स्टिमसन सेंटरसाठी लिहिलेल्या एका कार्यपत्रकानुसार, ब्राह्मोस क्रूझ क्षेपणास्त्रे देखील वापरली गेली असावीत.<ref name="Clary">{{citation |first=ख्रिस्तोफर |last=क्लॅरी |trans-title=मे महिन्यातील चार दिवस: २०२५ चा भारत-पाकिस्तान संघर्ष|title=Four Days in May: The India-Pakistan Crisis of 2025 |publisher=स्टीम्सन सेंटर |date=२८ मे २०२५|url=https://www.stimson.org/2025/four-days-in-may-the-india-pakistan-crisis-of-2025/}}</ref> == नोंदी == {{Notelist}} == संदर्भ == {{संदर्भयादी}} [[वर्ग:भारत-पाकिस्तान युद्धे]] b01xiru6q5b4pq1teydi1hcham1t05z 2581005 2581004 2025-06-19T06:28:11Z Nitin.kunjir 4684 2581005 wikitext text/x-wiki {{काम चालू}} {{माहितीचौकट २०२५ भारत-पाकिस्तान संघर्ष}} '''२०२५ चा भारत-पाकिस्तान संघर्ष''' हा [[भारत]] आणि [[पाकिस्तान]] दरम्यान एक संक्षिप्त सशस्त्र संघर्ष होता जो ७ मे २०२५ रोजी भारताने पाकिस्तानवर क्षेपणास्त्र हल्ले केल्यानंतर सुरू झाला, ज्याचे नाव '''ऑपरेशन सिंदूर''' असे होते.{{efn|हिंदू महिला त्यांच्या कपाळावर [[सिंदूर]] लावतात आणि त्यांची विवाहित स्थिती दर्शवतात.<ref>{{cite news |last=नारायणन |first=वसुधा |trans-title=टिळक आणि कपाळावरील इतर खुणा|title=Tilaka and Other Forehead Marks |url=https://referenceworks.brillonline.com/entries/brill-s-encyclopedia-of-hinduism/*-COM_9000000187 |work=ब्रिल्स एन्सायक्लोपीडिया ऑफ हिंदूइझम ऑनलाइन |date=२९ मे २०१८|archive-date=१४ जानेवारी २०२२|access-date=१२ जून २०२५|archive-url=https://web.archive.org/web/20220114134147/https://referenceworks.brillonline.com/entries/brill-s-encyclopedia-of-hinduism/*-COM_9000000187 |url-status=live }}</ref> पहलगाम हल्ल्यात हिंदू पुरुषांना निवडकपणे लक्ष्य केले गेले होते आणि त्यांच्या पत्नी विधवा झाल्या होत्या, त्यामुळे हे नाव देण्यात आले.<ref>{{cite news |date=७ मे २०२५|trans-title=पंतप्रधान मोदींनी पाकिस्तान, पीओकेमध्ये भारताच्या लष्करी हल्ल्यांना ऑपरेशन सिंदूर असे नाव का दिले?|title=Why PM Modi named India's military strikes in Pakistan, PoK as Operation Sindoor |url=https://www.firstpost.com/explainers/operation-sindoor-pm-modi-name-india-military-strikes-pakistan-pok-13886203.html |access-date=१२ जून २०२५ |work=[[फर्स्टपोस्ट]]}}</ref><ref>{{cite news |date=७ मे २०२५ |trans-title=पहलगामला भारताने दिलेल्या प्रतिसादासाठी पंतप्रधान मोदींनी 'ऑपरेशन सिंदूर' हे सांकेतिक नाव निवडले.|title=PM Modi chose codename 'Operation Sindoor' for India's response to Pahalgam |url=https://www.firstpost.com/india/pm-narendra-modi-chose-codename-operation-sindoor-for-indias-response-to-pahalgam-13886202.html |access-date=१२ जून २०२५ |work=[[फर्स्टपोस्ट]] |archive-date=७ मे २०२५ |archive-url=https://web.archive.org/web/20250507050428/https://www.firstpost.com/india/pm-narendra-modi-chose-codename-operation-sindoor-for-indias-response-to-pahalgam-13886202.html |url-status=live }}</ref>|name=sind}} भारताने म्हटले की ही कारवाई २२ एप्रिल २०२५ रोजी भारत-प्रशासित [[जम्मू आणि काश्मीर]]मध्ये [[२०२५ पहलगाम हल्ला|पहलगाम दहशतवादी हल्ल्याला]] प्रत्युत्तर म्हणून करण्यात आली होती, ज्यामध्ये २६ नागरिकांचा मृत्यू झाला होता.<ref>{{Cite web |trans-title=पहलगाम दहशतवादी हल्ला: बळींना श्रद्धांजली|title=Pahalgam terror attack: A tribute to the victims |url=https://www.thehindu.com/infographics/2025-04-24/pahalgam-terror-attack-victims-tribute/index.html |access-date=१२ जून २०२५|website=द हिंदू|language=en}}</ref><ref>{{cite news |date=२३ एप्रिल २०२५ |trans-title=पहलगाम दहशतवादी हल्ल्यातील बळींची संपूर्ण यादी: जम्मू आणि काश्मीरमध्ये २६ जणांचा मृत्यू, सर्व पुरुष|title=Full list of names of Pahalgam terror attack victims: 26 people, all men, killed in Jammu and Kashmir |url=https://www.livemint.com/news/india/pahalgam-terror-attack-victims-26-people-all-men-killed-in-jammu-and-kashmir-11745403061030.html |access-date=१२ जून २०२५ |work=लाईव्हमिंट}}</ref><ref>{{Cite web |date=२२ एप्रिल २०२५ |trans-title=जम्मू-काश्मीरमधील पहलगाममध्ये पर्यटकांवर झालेल्या दहशतवादी हल्ल्यात २६ जणांचा मृत्यू, अनेक जण जखमी|title=26 dead, several injured in terror attack on tourists in J&K's Pahalgam |url=https://indianexpress.com/article/india/tourists-injured-terror-attack-jk-pahalgam-9958887/ |access-date=१२ जून २०२५ |website=द इंडियन एक्सप्रेस |language=en}}</ref> [[पाकिस्तान आणि राज्य पुरस्कृत दहशतवाद|पाकिस्तानने सीमापार दहशतवादाला पाठिंबा]] दिल्याचा आरोप भारताने केला, जो पाकिस्तानने नाकारला. ७ मे रोजी, भारताने पाकिस्तान-आधारित दहशतवादी गट [[जैश-ए-मोहम्मद]] आणि [[लष्कर-ए-तैयबा]] यांच्या पाकिस्तान आणि पाकिस्तान-प्रशासित [[आझाद काश्मीर]] मधील दहशतवादाशी संबंधित पायाभूत सुविधांवर क्षेपणास्त्र हल्ला करून ऑपरेशन सिंदूर सुरू केले आणि म्हटले की कोणत्याही पाकिस्तानी लष्करी किंवा नागरी सुविधांना लक्ष्य केले गेले नाही.<ref name="us_dia_report">{{cite web |trans-title= २०२५ जागतिक धोक्याचे मूल्यांकन (संरक्षण गुप्तचर संस्था)|title=2025 Worldwide Threat Assessment (Defense Intelligence Agency) |url=https://armedservices.house.gov/uploadedfiles/2025_dia_statement_for_the_record.pdf |access-date=१२ जून २०२५|website=युनायटेड स्टेट्स हाऊस कमिटी ऑन आर्म्ड सर्व्हिसेस}}</ref><ref name="JammuKashmir6May" /> पाकिस्तानच्या मते, भारतीयांनी मशिदींसह नागरी भागात हल्ले केले, त्यामुळे नागरिकांची जीवितहानी झाली. या हल्ल्यांनंतर, दोन्ही देशांमधील सीमावर्ती भागात चकमकी आणि ड्रोन हल्ले झाले. ७ मे रोजी पाकिस्तानच्या सैन्याने [[जम्मू]]वर, विशेषतः [[पूंच जिल्हा|पूंच]]वर मोर्टार शेलचे स्फोट करून प्रत्युत्तर दिले, ज्यामध्ये नागरिकांचा मृत्यू झाला,<ref name="Independent_twins">{{Cite web |date=८ मे २०२५|trans-title= पूंछमध्ये पाकिस्तानी गोळीबारात मृत्युमुखी पडलेल्यांमध्ये १२ वर्षीय जुळ्या मुलांचा समावेश: 'आपल्या रक्ताने किंमत मोजत आहोत'|title=Twins, 12, among those dead in Pakistani shelling in Poonch: 'Paying with our blood' |url=https://www.independent.co.uk/asia/india/poonch-attack-india-pakistan-kashmir-strikes-operation-sindoor-b2747115.html |access-date=१२ जून २०२५ |website=द इंडिपेंडन्ट |language=en}}</ref> आणि घरे आणि धार्मिक स्थळांचे नुकसान झाले.<ref>{{Cite web |last=वाणी |first=फयाझ |date=२४ मे २०२५|trans-title= पूंछ, राजौरी येथे पाकच्या गोळीबारात ३१ शाळांचे नुकसान|title=31 schools damaged in Pak shelling in Poonch, Rajouri |url=https://www.newindianexpress.com/nation/2025/May/24/31-schools-damaged-in-pak-shelling-in-poonch-rajouri |access-date=१२ जून २०२५|website=द न्यू इंडियन एक्सप्रेस |language=en}}</ref> या संघर्षामुळे दोन अण्वस्त्रधारी राष्ट्रांमधील पहिली ड्रोन लढाई झाली.<ref name="BBC_firstdronewar" /> १० मे रोजी पहाटे, भारताने पाकिस्तानवर सिरसा हवाई तळासह<ref name="IE Sirsa">वरिंदर भाटिया, [https://indianexpress.com/article/india/panic-in-the-skies-rumour-on-the-ground-when-a-missile-was-intercepted-over-sirsa-9995329/ आकाशात घबराट, जमिनीवर अफवा: सिरसावर क्षेपणास्त्र रोखले गेले तेव्हा], द इंडियन एक्सप्रेस, ११ मे २०२५.</ref> भारतीय हवाई तळांवर क्षेपणास्त्र हल्ले केल्याचा आरोप केला, तर पाकिस्तानने भारतावर नूर खान, रफीकी आणि मुरीदसह <ref name="Guardian 10 May">{{cite news |first1=हन्ना |last1=एलिस-पीटरसन |first2=शाह मीर |last2=बलोच |trans-title= भारत आणि पाकिस्ताचा एकमेकांवर सीमेपलीकडून लष्करी तळांवर हल्ल्याचा आरोप|title=India and Pakistan accuse each other of cross-border attacks on military bases |newspaper=द गार्डियन |date=१० मे २०२५|url=https://www.theguardian.com/world/2025/may/09/pakistan-accuses-india-targeting-three-military-bases-tensions-escalate}}</ref><ref>{{cite news|url= https://www.dawn.com/news/1910186|trans-title= संयम सुटत असताना पाकिस्ताचे भारताला कडक प्रत्युत्तर|title=Pakistan rattles India with firm response as patience runs out|work=डॉन|quote= शनिवारी पहाटे पाकिस्तानने भारत आणि भारतव्याप्त काश्मीरमधील लष्करी तळांवर हल्ले केले. ऑपरेशन बुनयान-उम-मारसूस अंतर्गत सकाळी ५:१६ वाजता हे हल्ले करण्यात आले.}}</ref> अनेक पाकिस्तानी हवाई तळांवर हल्ले केल्याचा आरोप केला. <ref name="Guardian 10 May"/><ref name="CNNLiveMay9">{{Cite web |last1=अय्यर |first1=ऐश्वर्या एस. |last2=सैफी |first2=सोफिया |last3=मोगुल |first3=रिया|last4=रेगन |first4=हेलन|last5=येउंग|first5=जेस्सी |last6=टॅनो|first6=सोफी |last7=हॅमंड |first7=एलिस |last8=संगाल |first8=अदिती |date=९ मे २०२५|trans-title= ९ मे २०२५ - भारत-पाकिस्तान बातम्या|title=May 9, 2025 - India-Pakistan news |url=https://edition.cnn.com/world/live-news/india-pakistan-operation-sindoor-05-09-25-intl-hnk#cmahd3lqx00003b6qyp0y6s3e |access-date=१२ जून २०२५|website=सीएनएन |language=en}}</ref> १० मे रोजी संघर्ष वाढत असताना, पाकिस्तानने त्यांचे ऑपरेशन बुनयान-अन-मारसूस सुरू केले,{{efn|name=marsoos|''बुनयान-उन-मर्सूस''<ref name="a616">{{cite web | title=India and Pakistan agree ceasefire: What does it mean? | website=अल जझीरा | date=10 May 2025 |url=https://www.aljazeera.com/news/2025/5/10/india-and-pakistan-agree-ceasefire-what-does-it-mean | access-date=20 May 2025}}</ref> हा एक अरबी शब्द आहे ज्याचा अर्थ "अतूट भिंत" असा होतो. या ऑपरेशनचे नाव कुराणातील एका श्लोकावरून आले आहे ज्यामध्ये म्हटले आहे: {{Cite Quran|61|4|translator=s|q="अल्लाह निश्चितच त्यांना प्रेम करतो जे त्याच्या मार्गात रांगेत लढतात जणू ते एक "मजबूत आणि घट्ट भिंत आहेत".}})<br /> २०२५ च्या संपूर्ण भारत-पाकिस्तान संकटाला पाकिस्तानी सैन्याने "मरका-ए-हक" ("सत्याची लढाई") असे संबोधले.<ref>[https://www.dawn.com/live/pakistan-india-tensions#1910566 "मरका-ए-हक': पाकिस्तानी सैन्याने २२ एप्रिलपासून भारतासोबतच्या संघर्षाला नाव दिले"]. १० मे २०२५. ''डॉन''.</ref>}} ज्यामध्ये त्यांनी म्हटले की त्यांनी अनेक भारतीय लष्करी तळांना लक्ष्य केले.<ref>{{cite news|last1=हुसेन|first1=अबिद |date=१० मे २०२५|trans-title=पाकिस्तानने ऑपरेशन बन्यान मार्सूस सुरू केले: आतापर्यंत आम्हाला काय माहिती आहे|title=Pakistan launches Operation Bunyan Marsoos: What we know so far|url=https://www.aljazeera.com/news/2025/5/10/pakistan-launches-operation-bunyan-marsoos-what-we-know-so-far|access-date=१२ जून २०२५|publisher=अल जझीरा इंग्रजी }}</ref> चार दिवसांच्या लष्करी संघर्षानंतर, भारत आणि पाकिस्तान दोघांनीही १० मे २०२५ रोजी त्यांच्या डीजीएमओ (सैन्य ऑपरेशन्सचे महासंचालक) यांच्यात हॉटलाइन संवाद साधल्यानंतर युद्धबंदीवर सहमती झाल्याची घोषणा केली.<ref name="TheHindu_IN_PK_agree_ceasefire" /><ref name="BBC_IN_PK_live">{{Cite web |date=८ मे २०२५|trans-title=युद्धबंदी करारानंतर भारत आणि पाकिस्तानचा एकमेकांवर 'उल्लंघन' केल्याचा आरोप |title=India and Pakistan accuse each other of 'violations' after ceasefire deal |url=https://www.bbc.com/news/live/cwy3jnl3nvwt |access-date=१२ जून २०२५|website=[[बीबीसी न्यूज]] |language=en-GB}}</ref> [[अमेरिकेची संयुक्त संस्थाने|अमेरिकेचे]] उपाध्यक्ष [[जेडी व्हान्स]] आणि परराष्ट्र सचिव [[मार्को रुबियो]] यांनी वाटाघाटी दरम्यान भारतीय आणि पाकिस्तानी अधिकाऱ्यांशी व्यापक पत्रव्यवहार केला. व्यापारी उड्डाणे पुन्हा सुरू झाल्याने आणि दोन्ही देशांकडून सामान्य परिस्थिती वृत्तानुसार युद्धबंदी कायम आहे.<ref name="NYT-May14">{{Cite web |date=१४ मे २०२५|trans-title=युद्धबंदीमुळे भारत आणि पाकिस्तानची ताब्यात घेतलेल्या सैनिकांची देवाणघेवाण. |title=India and Pakistan Swap Detained Soldiers as Cease-Fire Holds |url=https://www.nytimes.com/2025/05/14/world/asia/india-pakistan-soldier-exchange.html |access-date=17 May 2025 |website=द न्यूयॉर्क टाइम्स |language=en-US}}</ref><ref>{{cite web |trans-title= काश्मीर: भारत आणि पाकिस्तानला युद्धाच्या उंबरठ्यावर आणणारे चार दिवस|title=Kashmir: Four days that took India and Pakistan to the brink |url=https://www.bbc.com/news/articles/cvgvr4r5d2qo |website=www.bbc.com |date=१८ मे २०२५}}</ref> == पार्श्वभूमी== {{Further| २०२५ पहलगाम हल्ला| २०२५ भारत–पाकिस्तान पेचप्रसंग}} १९४७ पासून सुरू असलेल्या काश्मीर संघर्षामुळे भारत आणि पाकिस्तानमध्ये वादग्रस्त प्रदेशावरून अनेक युद्धे आणि चकमकी झाल्या आहेत.<ref>{{cite web|url=https://www.bbc.com/news/10537286|trans-title=काश्मीर: भारत आणि पाकिस्तान या कारणाने का लढतात |title=Kashmir: Why India and Pakistan fight over it|work=[[बीबीसी न्यूज]]|access-date=१३ जून २०२५|archive-date=२४ डिसेंबर २०१८|archive-url=https://web.archive.org/web/20181224045738/https://www.bbc.com/news/10537286|url-status=live}}</ref> २२ एप्रिल २०२५ रोजी, भारत-प्रशासित जम्मू आणि काश्मीरमधील [[पहलगाम]]जवळ दहशतवाद्यांनी केलेल्या [[२०२५ पहलगाम हल्ला|दहशतवादी हल्ल्यात]] २६ नागरिकांचा मृत्यू झाला, ज्यात बहुतेक [[हिंदू]] पर्यटक होते.<ref>{{cite news |last=भट |first=दानिश मंझूर |date=२३ एप्रिल २०२५|trans-title=काश्मीर हत्याकांड: ट्रम्प, पुतिन, इराण, इस्रायल हिंदू पर्यटकांवरील जिहादी हल्ल्याचा निषेध|title=Kashmir Massacre: Trump, Putin, Iran, Israel Condemn Jihadist Attack on Hindu Tourists |url=https://www.newsweek.com/kashmir-massacre-trump-putin-iran-israel-condemn-jihadist-attack-hindu-tourists-2062760 |work=न्यूजवीक |quote="हल्लेखोरांनी इस्लामी घोषणा दिल्या आणि विशेषतः हिंदू असल्याचे दिसून येणाऱ्या लोकांना लक्ष्य केल्याचे साक्षीदारांनी सांगितले." |archive-date=१ मे २०२५|access-date=१३ जून २०२५|archive-url=https://web.archive.org/web/20250501211503/https://www.newsweek.com/kashmir-massacre-trump-putin-iran-israel-condemn-jihadist-attack-hindu-tourists-2062760 |url-status=live }}</ref><ref>{{cite news |date=३० एप्रिल २०२५|trans-title= काश्मीर हल्ल्यातील वाचलेल्या भारतीयांचे म्हणणे आहे की बंदूकधार्‍यांनी हिंदू असल्याचे विचारले आणि गोळीबार केला.|title=Indian survivors of Kashmir attack say gunmen asked if they were Hindus and opened fire |url=https://apnews.com/article/kashmir-attack-india-pakistan-victims-a5492962cd86174262cb73b85c04c51a |work=एपी न्यूज |quote="काश्मीर हल्ल्यातील वाचलेल्या भारतीयांचे म्हणणे आहे की बंदूकधार्‍यांनी हिंदू असल्याचे विचारले आणि गोळीबार केला." |archive-date=४ मे २०२५|access-date=१३ जून २०२५|archive-url=https://web.archive.org/web/20250504002813/https://apnews.com/article/kashmir-attack-india-pakistan-victims-a5492962cd86174262cb73b85c04c51a |url-status=live }}</ref> पाकिस्तानस्थित, संयुक्त राष्ट्रांनी नियुक्त केलेल्या, दहशतवादी गट [[लष्कर-ए-तैयबा]]ची शाखा असलेल्या [[द रेझिस्टन्स फ्रंट]]ने,<ref name="UN-Terrorist">{{cite web |trans-title=लष्कर-ए-तैयबा |title=LASHKAR-E-TAYYIBA |url=https://main.un.org/securitycouncil/en/sanctions/1267/aq_sanctions_list/summaries/entity/lashkar-e-tayyiba |website=un.org}}</ref><ref name="NYT">{{cite news |last1=मसूद |first1=सलमान |last2=माशल|first2=मुजीब |last3=कुमार |first3=हरी |date=६ मे २०२५|trans-title= काश्मीर दहशतवादी हल्ल्याच्या दोन आठवड्यांनंतर भारताचा पाकिस्तानवर हल्ला|title=India Strikes Pakistan Two Weeks After Kashmir Terrorist Attack |url=https://www.nytimes.com/2025/05/06/world/asia/india-pakistan-attacks.html |access-date=१३ जून २०२५ |work=[[द न्यूयॉर्क टाइम्स]] |issn=0362-4331 |archive-date=७ मे २०२५|archive-url=https://web.archive.org/web/20250507005820/https://www.nytimes.com/2025/05/06/world/asia/india-pakistan-attacks.html |url-status=live }}</ref><ref name="Winchell 2003 374–388">{{cite journal |last=विंचेल |first=शॉन पी. |year=२००३ |trans-title= पाकिस्तानची आयएसआय: अदृश्य सरकार|title=Pakistan's ISI: The Invisible Government |journal=इंटरनॅशनल जर्नल ऑफ इंटेलिजेंस अँड काउंटरइंटेलिजेंस |volume=१६ |pages=३७४–२८८|doi=10.1080/713830449 |s2cid=154924792 |ref={{sfnref|Winchell, Pakistan's ISI: The Invisible Government|2003}} |number=3}}</ref><ref name="tellis2010b">{{cite news |author=ऍशली जे टेल्लीस |date=११ मार्च २०१०|trans-title=बॅड कंपनी - लष्कर-ए-तोयबा आणि पाकिस्तानमधील मुजाहिदीनची वाढती महत्त्वाकांक्षा |title=Bad Company – Lashkar-e-Tayyiba and the Growing Ambition of Mujahidein in Pakistan |url=http://carnegieendowment.org/files/0311_testimony_tellis.pdf |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20100411035030/http://www.carnegieendowment.org/files/0311%5Ftestimony%5Ftellis%2Epdf |archive-date=११ एप्रिल २०१०|access-date=१३ जून २०२५ |publisher=कार्नेज एंडोमेंट फॉर इंटरनॅशनल पीस|quote=या गटाच्या सुरुवातीच्या कारवाया अफगाणिस्तानातील कुनार आणि पक्तिया प्रांतांवर केंद्रित होत्या, जिथे सोव्हिएत कब्जाविरुद्धच्या जिहादला पाठिंबा देण्यासाठी लष्कर-ए-तोयबाने अनेक प्रशिक्षण शिबिरे उभारली होती.}}</ref> सुरुवातीला हल्ल्याची जबाबदारी स्वीकारली होती, जी नंतर मागे घेतली.<ref>{{cite news |date=१ मे २०२५ |trans-title= भारत आणि पाकिस्तान लष्करी संघर्षासाठी सज्ज होत आहेत|title=India and Pakistan are bracing for a military clash |url=https://www.economist.com/asia/2025/05/01/india-and-pakistan-are-bracing-for-a-military-clash |url-access=limited |access-date=१३ जून २०२५ |quote=द रेझिस्टन्स फ्रंटने... अलिकडच्या हल्ल्याचा दावा केला (फक्त नंतर जबाबदारी नाकारली आणि म्हटले की तो हॅक झाला आहे)|agency=द इकॉनॉमिस्ट }}</ref> भारताने पाकिस्तानविरुद्ध अनेक सूडात्मक उपाययोजनांची घोषणा केली, ज्यामध्ये [[सिंधू पाणी करार]] स्थगित करणे समाविष्ट होते, ज्यामुळे प्रतिसादात्मक उपाययोजनांना चालना मिळाली आणि [[२०२५ भारत–पाकिस्तान पेचप्रसंग|राजनैतिक संकट आणि सीमेवरील चकमकी]] निर्माण झाल्या.<ref>{{Cite web |last1=मोगुल |first1=रिया |last2=सैफी |first2=सोफिया |date=२४ एप्रिल २०२५|trans-title=काश्मीरमध्ये झालेल्या पर्यटक हत्याकांडामुळे भारत आणि पाकिस्तानमधील तणाव वाढला. आम्हाला माहिती आहे ते येथे आहे |title=A tourist massacre in Kashmir is escalating tensions between India and Pakistan. Here's what we know |url=https://edition.cnn.com/2025/04/24/india/pahalgam-india-pakistan-attack-explainer-intl-hnk |access-date=१३ जून २०२५ |website=सीएनएन |language=en}}</ref><ref>{{cite news |last1=पेशिमाम |first1=जिब्रान नैय्यर |last2=ग्रीनफिल्ड |first2= शार्लोट |date=५ मे २०२५|trans-title= काश्मीरमधील तणावाच्या पार्श्वभूमीवर पाकिस्तानची क्षेपणास्त्र चाचणी, भारताचे सरावाचे आदेश|title=Pakistan tests missile, India orders drills amid Kashmir standoff |url=https://www.reuters.com/world/asia-pacific/pakistan-tests-missile-amid-india-standoff-moodys-warns-economic-cost-2025-05-05/ |access-date=१३ जून २०२५ |work=[[रॉयटर्स]]}}</ref><ref>{{cite web |trans-title= थेट: राजौरी गोळीबारात जम्मू-काश्मीरमधील सरकारी अधिकारी ठार, भारतीय लष्कराचा दावा पाकिस्तानचा 'निर्लज्ज हल्ला' सुरूच आहे|title=Live: J&K Govt Officer Killed in Rajouri Shelling, Indian Army Says Pakistan's 'Blatant Escalation' Continues |url=https://thewire.in/security/live-india-pakistan-military-action |website=द वायर |language=en}}</ref> ३० एप्रिल रोजी, पाकिस्तानने दावा केला की भारताकडून लवकरच लष्करी हल्ला होणार आहे.<ref>{{Cite web |date=३० एप्रिल २०२५|trans-title= पाकिस्तानचा दावा 'विश्वसनीय गुप्तचर माहिती' भारत लवकरच लष्करी हल्ल्याची योजना आखत आहे|title=Pakistan claims 'credible intelligence' India is planning an imminent military strike |url=https://www.bbc.com/news/articles/c75dgz5pq2no |access-date=१३ जून २०२५ |website=www.bbc.com |language=en-GB}}</ref><ref>{{Cite web |last1=मोगुल |first1=रिया |last2=सैफी |first2=सोफिया |date=३० एप्रिल २०२५ |trans-title= पाकिस्तानचा दावा आहे की त्यांच्याकडे 'विश्वसनीय गुप्तचर' आहे की भारत ३६ तासांच्या आत हल्ला करेल|title=Pakistan claims it has 'credible intelligence' India will strike within 36 hours |url=https://edition.cnn.com/2025/04/29/asia/kashmir-pakistan-india-tension-military-intl-hnk |access-date=१३ जून २०२५ |website=सीएनएन |language=en}}</ref> == घटनाक्रम == {{अविश्वसनीय स्रोत|date=मे २०२५|some=काही|section}} === ७ मे === ७ मे २०२५ रोजी, भारताने घोषणा केली की ज्याचे सांकेतिक नाव ''ऑपरेशन सिंदूर'',{{Efn|name=sind}} अंतर्गत पाकिस्तान-प्रशासित [[आझाद काश्मीर]] आणि पाकिस्तानच्या [[पंजाब (पाकिस्तान)|पंजाब प्रांतातील]] नऊ ठिकाणांना लक्ष्य करत क्षेपणास्त्र आणि हवाई हल्ले केले आहेत.<ref name="BBCLive6May">{{cite news |date=६ मे २०२५ |trans-title= पाकिस्तान आणि पाकव्याप्त काश्मीरवर हल्ले केल्याची भारताची घोषणा. |title=India says it has launched strikes on Pakistan and Pakistan-administered Kashmir |url=https://www.bbc.com/news/live/cwyneele13qt |work=[[बीबीसी न्यूज]] |quote=मंगळवारी रात्रीच्या वेळी झालेल्या नाट्यमय कारवाईत भारताने पाकिस्तान आणि पाकव्याप्त काश्मीरमधील नऊ ठिकाणी क्षेपणास्त्र आणि हवाई हल्ले केल्याचे म्हटले. पाकिस्तानने सांगितले की फक्त सहा ठिकाणी हल्ला करण्यात आला आणि पाच भारतीय लढाऊ विमाने आणि एक ड्रोन पाडल्याचा दावा केला - या दाव्याची भारताने पुष्टी केलेली नाही.}}</ref><ref name="IE-Sindoor1">{{cite news |date=७ मे २०२५|trans-title= ऑपरेशन सिंदूरमध्ये ९ ठिकाणे लक्ष्य: लष्कर-ए-तोयबा आणि जैश-ए-मोहम्मदचे संबंध, त्यांनी भूतकाळात भारतावर कसा हल्ला केला|title=Operation Sindoor targets 9 locations: Links to LeT and JeM, how they've attacked India in the past |url=https://indianexpress.com/article/explained/operation-sindoor-9-locations-let-and-jem-attacked-india-past-9988359/ |newspaper=[[द इंडियन एक्सप्रेस]] |quote=}}</ref><ref>{{Cite web |trans-title=ऑपरेशन सिंदूर: मीडिया ब्रीफ डीजीएमओ|title=Ooeration Sindoor: Media Brief DGMO |url=https://www.cgiistanbul.gov.in/content/BRIEF-MEDIA-DGMO.pdf |website=डायरेक्टर जनरल ऑफ मिलिटरी ऑपरेशन्स (इंडिया) |publisher=कॉन्सुलेट जनरल ऑफ इंडिया, इस्लामाबाद}}</ref> पाकिस्तान-प्रशासित काश्मीरमधील लक्ष्यांवर भारतीय सैन्याच्या तोफखाना रेजिमेंटने अचूक लांब पल्ल्याच्या एक्सकॅलिबर राउंड आणि [[लॉयटरिंग म्यूनिशन्स]] (हेरगिरी करणारे ड्रोन किंवा तत्सम उपकरणे) वापरून लक्ष्य केले, तर भारतीय हवाई दलाने हवाई संरक्षण प्रदान केले.<ref>{{citation |last=पेरी|first=दिनकर |trans-title= ऑपरेशन सिंदूर दरम्यान तोफखान्याची शक्ती प्रतिध्वनीत.|title=Artillery's firepower reverberates during Operation Sindoor |newspaper=द हिंदू |date=२४ मे २०२५|url=https://www.thehindu.com/news/national/artillerys-firepower-reverberates-during-operation-sindoor/article69615205.ece}}</ref> इस्रायली प्रेसने इंडो-इस्रायली स्कायस्ट्रायकर लॉयटरिंग म्यूनिशन्स असल्याचा उल्लेख केला.<ref name="Haaretz_kamikaze">{{Cite news |last=अमित |first=हागाई |trans-title= भारत-पाकिस्तान संघर्षात इस्रायली कामिकाझे ड्रोन केंद्रस्थानी|title=Israeli Kamikaze Drones Take Center Stage in India-Pakistan Conflict |newspaper=हारेट्झ |date=१० मे २०२५|url=https://www.haaretz.com/world-news/2025-05-10/ty-article/.premium/israeli-kamikaze-drones-take-center-stage-in-india-pakistan-conflict/00000196-b944-d1bb-a5d6-bff41e5b0000}}</ref> पाकिस्तानी पंजाबमधील लक्ष्यांवर भारतीय हवाई दलाने हल्ले केले. [[इंडिया टुडे (नियतकालिक)|इंडिया टुडे]]ने उद्धृत केलेल्या सूत्रांनुसार, [[राफेल]] जेट वापरण्यात आले होते, जे [[स्कॅल्प क्षेपणास्त्रे]] (SCALP) आणि [[आर्मेन्ट एअर-सोल मॉड्यूलेअर|AASM हॅमर बॉम्ब]]ने सुसज्ज होते.<ref>{{cite news |date=७ मे २०२५|trans-title= राफेल विमानांनी पाकिस्तानी दहशतवादी छावण्यांवर स्कॅल्प क्षेपणास्त्रे आणि हॅमर बॉम्बने हल्ला केला: सूत्र|title=Rafale jets hit Pak terror camps with Scalp missiles, Hammer bombs: Sources |url=https://www.indiatoday.in/india/story/rafale-jets-pak-terror-camps-operation-sindoor-pahalgam-attack-retaliation-2720674-2025-05-07 |work=इंडिया टुडे |archive-date=७ मे २०२५ |archive-url=https://web.archive.org/web/20250507004344/https://www.indiatoday.in/india/story/rafale-jets-pak-terror-camps-operation-sindoor-pahalgam-attack-retaliation-2720674-2025-05-07 |url-status=live }}</ref> क्रिस्टोफर क्लेरी यांनी स्टिमसन सेंटरसाठी लिहिलेल्या एका कार्यपत्रकानुसार, ब्राह्मोस क्रूझ क्षेपणास्त्रे देखील वापरली गेली असावीत.<ref name="Clary">{{citation |first=ख्रिस्तोफर |last=क्लॅरी |trans-title=मे महिन्यातील चार दिवस: २०२५ चा भारत-पाकिस्तान संघर्ष|title=Four Days in May: The India-Pakistan Crisis of 2025 |publisher=स्टीम्सन सेंटर |date=२८ मे २०२५|url=https://www.stimson.org/2025/four-days-in-may-the-india-pakistan-crisis-of-2025/}}</ref> == नोंदी == {{Notelist}} == संदर्भ == {{संदर्भयादी}} [[वर्ग:भारत-पाकिस्तान युद्धे]] ol79nh3wzjm33n8pew3ic6ojdddvsdj 2581016 2581005 2025-06-19T07:55:42Z Nitin.kunjir 4684 /* घटनाक्रम */ 2581016 wikitext text/x-wiki {{काम चालू}} {{माहितीचौकट २०२५ भारत-पाकिस्तान संघर्ष}} '''२०२५ चा भारत-पाकिस्तान संघर्ष''' हा [[भारत]] आणि [[पाकिस्तान]] दरम्यान एक संक्षिप्त सशस्त्र संघर्ष होता जो ७ मे २०२५ रोजी भारताने पाकिस्तानवर क्षेपणास्त्र हल्ले केल्यानंतर सुरू झाला, ज्याचे नाव '''ऑपरेशन सिंदूर''' असे होते.{{efn|हिंदू महिला त्यांच्या कपाळावर [[सिंदूर]] लावतात आणि त्यांची विवाहित स्थिती दर्शवतात.<ref>{{cite news |last=नारायणन |first=वसुधा |trans-title=टिळक आणि कपाळावरील इतर खुणा|title=Tilaka and Other Forehead Marks |url=https://referenceworks.brillonline.com/entries/brill-s-encyclopedia-of-hinduism/*-COM_9000000187 |work=ब्रिल्स एन्सायक्लोपीडिया ऑफ हिंदूइझम ऑनलाइन |date=२९ मे २०१८|archive-date=१४ जानेवारी २०२२|access-date=१२ जून २०२५|archive-url=https://web.archive.org/web/20220114134147/https://referenceworks.brillonline.com/entries/brill-s-encyclopedia-of-hinduism/*-COM_9000000187 |url-status=live }}</ref> पहलगाम हल्ल्यात हिंदू पुरुषांना निवडकपणे लक्ष्य केले गेले होते आणि त्यांच्या पत्नी विधवा झाल्या होत्या, त्यामुळे हे नाव देण्यात आले.<ref>{{cite news |date=७ मे २०२५|trans-title=पंतप्रधान मोदींनी पाकिस्तान, पीओकेमध्ये भारताच्या लष्करी हल्ल्यांना ऑपरेशन सिंदूर असे नाव का दिले?|title=Why PM Modi named India's military strikes in Pakistan, PoK as Operation Sindoor |url=https://www.firstpost.com/explainers/operation-sindoor-pm-modi-name-india-military-strikes-pakistan-pok-13886203.html |access-date=१२ जून २०२५ |work=[[फर्स्टपोस्ट]]}}</ref><ref>{{cite news |date=७ मे २०२५ |trans-title=पहलगामला भारताने दिलेल्या प्रतिसादासाठी पंतप्रधान मोदींनी 'ऑपरेशन सिंदूर' हे सांकेतिक नाव निवडले.|title=PM Modi chose codename 'Operation Sindoor' for India's response to Pahalgam |url=https://www.firstpost.com/india/pm-narendra-modi-chose-codename-operation-sindoor-for-indias-response-to-pahalgam-13886202.html |access-date=१२ जून २०२५ |work=[[फर्स्टपोस्ट]] |archive-date=७ मे २०२५ |archive-url=https://web.archive.org/web/20250507050428/https://www.firstpost.com/india/pm-narendra-modi-chose-codename-operation-sindoor-for-indias-response-to-pahalgam-13886202.html |url-status=live }}</ref>|name=sind}} भारताने म्हटले की ही कारवाई २२ एप्रिल २०२५ रोजी भारत-प्रशासित [[जम्मू आणि काश्मीर]]मध्ये [[२०२५ पहलगाम हल्ला|पहलगाम दहशतवादी हल्ल्याला]] प्रत्युत्तर म्हणून करण्यात आली होती, ज्यामध्ये २६ नागरिकांचा मृत्यू झाला होता.<ref>{{Cite web |trans-title=पहलगाम दहशतवादी हल्ला: बळींना श्रद्धांजली|title=Pahalgam terror attack: A tribute to the victims |url=https://www.thehindu.com/infographics/2025-04-24/pahalgam-terror-attack-victims-tribute/index.html |access-date=१२ जून २०२५|website=द हिंदू|language=en}}</ref><ref>{{cite news |date=२३ एप्रिल २०२५ |trans-title=पहलगाम दहशतवादी हल्ल्यातील बळींची संपूर्ण यादी: जम्मू आणि काश्मीरमध्ये २६ जणांचा मृत्यू, सर्व पुरुष|title=Full list of names of Pahalgam terror attack victims: 26 people, all men, killed in Jammu and Kashmir |url=https://www.livemint.com/news/india/pahalgam-terror-attack-victims-26-people-all-men-killed-in-jammu-and-kashmir-11745403061030.html |access-date=१२ जून २०२५ |work=लाईव्हमिंट}}</ref><ref>{{Cite web |date=२२ एप्रिल २०२५ |trans-title=जम्मू-काश्मीरमधील पहलगाममध्ये पर्यटकांवर झालेल्या दहशतवादी हल्ल्यात २६ जणांचा मृत्यू, अनेक जण जखमी|title=26 dead, several injured in terror attack on tourists in J&K's Pahalgam |url=https://indianexpress.com/article/india/tourists-injured-terror-attack-jk-pahalgam-9958887/ |access-date=१२ जून २०२५ |website=द इंडियन एक्सप्रेस |language=en}}</ref> [[पाकिस्तान आणि राज्य पुरस्कृत दहशतवाद|पाकिस्तानने सीमापार दहशतवादाला पाठिंबा]] दिल्याचा आरोप भारताने केला, जो पाकिस्तानने नाकारला. ७ मे रोजी, भारताने पाकिस्तान-आधारित दहशतवादी गट [[जैश-ए-मोहम्मद]] आणि [[लष्कर-ए-तैयबा]] यांच्या पाकिस्तान आणि पाकिस्तान-प्रशासित [[आझाद काश्मीर]] मधील दहशतवादाशी संबंधित पायाभूत सुविधांवर क्षेपणास्त्र हल्ला करून ऑपरेशन सिंदूर सुरू केले आणि म्हटले की कोणत्याही पाकिस्तानी लष्करी किंवा नागरी सुविधांना लक्ष्य केले गेले नाही.<ref name="us_dia_report">{{cite web |trans-title= २०२५ जागतिक धोक्याचे मूल्यांकन (संरक्षण गुप्तचर संस्था)|title=2025 Worldwide Threat Assessment (Defense Intelligence Agency) |url=https://armedservices.house.gov/uploadedfiles/2025_dia_statement_for_the_record.pdf |access-date=१२ जून २०२५|website=युनायटेड स्टेट्स हाऊस कमिटी ऑन आर्म्ड सर्व्हिसेस}}</ref><ref name="JammuKashmir6May" /> पाकिस्तानच्या मते, भारतीयांनी मशिदींसह नागरी भागात हल्ले केले, त्यामुळे नागरिकांची जीवितहानी झाली. या हल्ल्यांनंतर, दोन्ही देशांमधील सीमावर्ती भागात चकमकी आणि ड्रोन हल्ले झाले. ७ मे रोजी पाकिस्तानच्या सैन्याने [[जम्मू]]वर, विशेषतः [[पूंच जिल्हा|पूंच]]वर मोर्टार शेलचे स्फोट करून प्रत्युत्तर दिले, ज्यामध्ये नागरिकांचा मृत्यू झाला,<ref name="Independent_twins">{{Cite web |date=८ मे २०२५|trans-title= पूंछमध्ये पाकिस्तानी गोळीबारात मृत्युमुखी पडलेल्यांमध्ये १२ वर्षीय जुळ्या मुलांचा समावेश: 'आपल्या रक्ताने किंमत मोजत आहोत'|title=Twins, 12, among those dead in Pakistani shelling in Poonch: 'Paying with our blood' |url=https://www.independent.co.uk/asia/india/poonch-attack-india-pakistan-kashmir-strikes-operation-sindoor-b2747115.html |access-date=१२ जून २०२५ |website=द इंडिपेंडन्ट |language=en}}</ref> आणि घरे आणि धार्मिक स्थळांचे नुकसान झाले.<ref>{{Cite web |last=वाणी |first=फयाझ |date=२४ मे २०२५|trans-title= पूंछ, राजौरी येथे पाकच्या गोळीबारात ३१ शाळांचे नुकसान|title=31 schools damaged in Pak shelling in Poonch, Rajouri |url=https://www.newindianexpress.com/nation/2025/May/24/31-schools-damaged-in-pak-shelling-in-poonch-rajouri |access-date=१२ जून २०२५|website=द न्यू इंडियन एक्सप्रेस |language=en}}</ref> या संघर्षामुळे दोन अण्वस्त्रधारी राष्ट्रांमधील पहिली ड्रोन लढाई झाली.<ref name="BBC_firstdronewar" /> १० मे रोजी पहाटे, भारताने पाकिस्तानवर सिरसा हवाई तळासह<ref name="IE Sirsa">वरिंदर भाटिया, [https://indianexpress.com/article/india/panic-in-the-skies-rumour-on-the-ground-when-a-missile-was-intercepted-over-sirsa-9995329/ आकाशात घबराट, जमिनीवर अफवा: सिरसावर क्षेपणास्त्र रोखले गेले तेव्हा], द इंडियन एक्सप्रेस, ११ मे २०२५.</ref> भारतीय हवाई तळांवर क्षेपणास्त्र हल्ले केल्याचा आरोप केला, तर पाकिस्तानने भारतावर नूर खान, रफीकी आणि मुरीदसह <ref name="Guardian 10 May">{{cite news |first1=हन्ना |last1=एलिस-पीटरसन |first2=शाह मीर |last2=बलोच |trans-title= भारत आणि पाकिस्ताचा एकमेकांवर सीमेपलीकडून लष्करी तळांवर हल्ल्याचा आरोप|title=India and Pakistan accuse each other of cross-border attacks on military bases |newspaper=द गार्डियन |date=१० मे २०२५|url=https://www.theguardian.com/world/2025/may/09/pakistan-accuses-india-targeting-three-military-bases-tensions-escalate}}</ref><ref>{{cite news|url= https://www.dawn.com/news/1910186|trans-title= संयम सुटत असताना पाकिस्ताचे भारताला कडक प्रत्युत्तर|title=Pakistan rattles India with firm response as patience runs out|work=डॉन|quote= शनिवारी पहाटे पाकिस्तानने भारत आणि भारतव्याप्त काश्मीरमधील लष्करी तळांवर हल्ले केले. ऑपरेशन बुनयान-उम-मारसूस अंतर्गत सकाळी ५:१६ वाजता हे हल्ले करण्यात आले.}}</ref> अनेक पाकिस्तानी हवाई तळांवर हल्ले केल्याचा आरोप केला. <ref name="Guardian 10 May"/><ref name="CNNLiveMay9">{{Cite web |last1=अय्यर |first1=ऐश्वर्या एस. |last2=सैफी |first2=सोफिया |last3=मोगुल |first3=रिया|last4=रेगन |first4=हेलन|last5=येउंग|first5=जेस्सी |last6=टॅनो|first6=सोफी |last7=हॅमंड |first7=एलिस |last8=संगाल |first8=अदिती |date=९ मे २०२५|trans-title= ९ मे २०२५ - भारत-पाकिस्तान बातम्या|title=May 9, 2025 - India-Pakistan news |url=https://edition.cnn.com/world/live-news/india-pakistan-operation-sindoor-05-09-25-intl-hnk#cmahd3lqx00003b6qyp0y6s3e |access-date=१२ जून २०२५|website=सीएनएन |language=en}}</ref> १० मे रोजी संघर्ष वाढत असताना, पाकिस्तानने त्यांचे ऑपरेशन बुनयान-अन-मारसूस सुरू केले,{{efn|name=marsoos|''बुनयान-उन-मर्सूस''<ref name="a616">{{cite web | title=India and Pakistan agree ceasefire: What does it mean? | website=अल जझीरा | date=10 May 2025 |url=https://www.aljazeera.com/news/2025/5/10/india-and-pakistan-agree-ceasefire-what-does-it-mean | access-date=20 May 2025}}</ref> हा एक अरबी शब्द आहे ज्याचा अर्थ "अतूट भिंत" असा होतो. या ऑपरेशनचे नाव कुराणातील एका श्लोकावरून आले आहे ज्यामध्ये म्हटले आहे: {{Cite Quran|61|4|translator=s|q="अल्लाह निश्चितच त्यांना प्रेम करतो जे त्याच्या मार्गात रांगेत लढतात जणू ते एक "मजबूत आणि घट्ट भिंत आहेत".}})<br /> २०२५ च्या संपूर्ण भारत-पाकिस्तान संकटाला पाकिस्तानी सैन्याने "मरका-ए-हक" ("सत्याची लढाई") असे संबोधले.<ref>[https://www.dawn.com/live/pakistan-india-tensions#1910566 "मरका-ए-हक': पाकिस्तानी सैन्याने २२ एप्रिलपासून भारतासोबतच्या संघर्षाला नाव दिले"]. १० मे २०२५. ''डॉन''.</ref>}} ज्यामध्ये त्यांनी म्हटले की त्यांनी अनेक भारतीय लष्करी तळांना लक्ष्य केले.<ref>{{cite news|last1=हुसेन|first1=अबिद |date=१० मे २०२५|trans-title=पाकिस्तानने ऑपरेशन बन्यान मार्सूस सुरू केले: आतापर्यंत आम्हाला काय माहिती आहे|title=Pakistan launches Operation Bunyan Marsoos: What we know so far|url=https://www.aljazeera.com/news/2025/5/10/pakistan-launches-operation-bunyan-marsoos-what-we-know-so-far|access-date=१२ जून २०२५|publisher=अल जझीरा इंग्रजी }}</ref> चार दिवसांच्या लष्करी संघर्षानंतर, भारत आणि पाकिस्तान दोघांनीही १० मे २०२५ रोजी त्यांच्या डीजीएमओ (सैन्य ऑपरेशन्सचे महासंचालक) यांच्यात हॉटलाइन संवाद साधल्यानंतर युद्धबंदीवर सहमती झाल्याची घोषणा केली.<ref name="TheHindu_IN_PK_agree_ceasefire" /><ref name="BBC_IN_PK_live">{{Cite web |date=८ मे २०२५|trans-title=युद्धबंदी करारानंतर भारत आणि पाकिस्तानचा एकमेकांवर 'उल्लंघन' केल्याचा आरोप |title=India and Pakistan accuse each other of 'violations' after ceasefire deal |url=https://www.bbc.com/news/live/cwy3jnl3nvwt |access-date=१२ जून २०२५|website=[[बीबीसी न्यूज]] |language=en-GB}}</ref> [[अमेरिकेची संयुक्त संस्थाने|अमेरिकेचे]] उपाध्यक्ष [[जेडी व्हान्स]] आणि परराष्ट्र सचिव [[मार्को रुबियो]] यांनी वाटाघाटी दरम्यान भारतीय आणि पाकिस्तानी अधिकाऱ्यांशी व्यापक पत्रव्यवहार केला. व्यापारी उड्डाणे पुन्हा सुरू झाल्याने आणि दोन्ही देशांकडून सामान्य परिस्थिती वृत्तानुसार युद्धबंदी कायम आहे.<ref name="NYT-May14">{{Cite web |date=१४ मे २०२५|trans-title=युद्धबंदीमुळे भारत आणि पाकिस्तानची ताब्यात घेतलेल्या सैनिकांची देवाणघेवाण. |title=India and Pakistan Swap Detained Soldiers as Cease-Fire Holds |url=https://www.nytimes.com/2025/05/14/world/asia/india-pakistan-soldier-exchange.html |access-date=17 May 2025 |website=द न्यूयॉर्क टाइम्स |language=en-US}}</ref><ref>{{cite web |trans-title= काश्मीर: भारत आणि पाकिस्तानला युद्धाच्या उंबरठ्यावर आणणारे चार दिवस|title=Kashmir: Four days that took India and Pakistan to the brink |url=https://www.bbc.com/news/articles/cvgvr4r5d2qo |website=www.bbc.com |date=१८ मे २०२५}}</ref> == पार्श्वभूमी== {{Further| २०२५ पहलगाम हल्ला| २०२५ भारत–पाकिस्तान पेचप्रसंग}} १९४७ पासून सुरू असलेल्या काश्मीर संघर्षामुळे भारत आणि पाकिस्तानमध्ये वादग्रस्त प्रदेशावरून अनेक युद्धे आणि चकमकी झाल्या आहेत.<ref>{{cite web|url=https://www.bbc.com/news/10537286|trans-title=काश्मीर: भारत आणि पाकिस्तान या कारणाने का लढतात |title=Kashmir: Why India and Pakistan fight over it|work=[[बीबीसी न्यूज]]|access-date=१३ जून २०२५|archive-date=२४ डिसेंबर २०१८|archive-url=https://web.archive.org/web/20181224045738/https://www.bbc.com/news/10537286|url-status=live}}</ref> २२ एप्रिल २०२५ रोजी, भारत-प्रशासित जम्मू आणि काश्मीरमधील [[पहलगाम]]जवळ दहशतवाद्यांनी केलेल्या [[२०२५ पहलगाम हल्ला|दहशतवादी हल्ल्यात]] २६ नागरिकांचा मृत्यू झाला, ज्यात बहुतेक [[हिंदू]] पर्यटक होते.<ref>{{cite news |last=भट |first=दानिश मंझूर |date=२३ एप्रिल २०२५|trans-title=काश्मीर हत्याकांड: ट्रम्प, पुतिन, इराण, इस्रायल हिंदू पर्यटकांवरील जिहादी हल्ल्याचा निषेध|title=Kashmir Massacre: Trump, Putin, Iran, Israel Condemn Jihadist Attack on Hindu Tourists |url=https://www.newsweek.com/kashmir-massacre-trump-putin-iran-israel-condemn-jihadist-attack-hindu-tourists-2062760 |work=न्यूजवीक |quote="हल्लेखोरांनी इस्लामी घोषणा दिल्या आणि विशेषतः हिंदू असल्याचे दिसून येणाऱ्या लोकांना लक्ष्य केल्याचे साक्षीदारांनी सांगितले." |archive-date=१ मे २०२५|access-date=१३ जून २०२५|archive-url=https://web.archive.org/web/20250501211503/https://www.newsweek.com/kashmir-massacre-trump-putin-iran-israel-condemn-jihadist-attack-hindu-tourists-2062760 |url-status=live }}</ref><ref>{{cite news |date=३० एप्रिल २०२५|trans-title= काश्मीर हल्ल्यातील वाचलेल्या भारतीयांचे म्हणणे आहे की बंदूकधार्‍यांनी हिंदू असल्याचे विचारले आणि गोळीबार केला.|title=Indian survivors of Kashmir attack say gunmen asked if they were Hindus and opened fire |url=https://apnews.com/article/kashmir-attack-india-pakistan-victims-a5492962cd86174262cb73b85c04c51a |work=एपी न्यूज |quote="काश्मीर हल्ल्यातील वाचलेल्या भारतीयांचे म्हणणे आहे की बंदूकधार्‍यांनी हिंदू असल्याचे विचारले आणि गोळीबार केला." |archive-date=४ मे २०२५|access-date=१३ जून २०२५|archive-url=https://web.archive.org/web/20250504002813/https://apnews.com/article/kashmir-attack-india-pakistan-victims-a5492962cd86174262cb73b85c04c51a |url-status=live }}</ref> पाकिस्तानस्थित, संयुक्त राष्ट्रांनी नियुक्त केलेल्या, दहशतवादी गट [[लष्कर-ए-तैयबा]]ची शाखा असलेल्या [[द रेझिस्टन्स फ्रंट]]ने,<ref name="UN-Terrorist">{{cite web |trans-title=लष्कर-ए-तैयबा |title=LASHKAR-E-TAYYIBA |url=https://main.un.org/securitycouncil/en/sanctions/1267/aq_sanctions_list/summaries/entity/lashkar-e-tayyiba |website=un.org}}</ref><ref name="NYT">{{cite news |last1=मसूद |first1=सलमान |last2=माशल|first2=मुजीब |last3=कुमार |first3=हरी |date=६ मे २०२५|trans-title= काश्मीर दहशतवादी हल्ल्याच्या दोन आठवड्यांनंतर भारताचा पाकिस्तानवर हल्ला|title=India Strikes Pakistan Two Weeks After Kashmir Terrorist Attack |url=https://www.nytimes.com/2025/05/06/world/asia/india-pakistan-attacks.html |access-date=१३ जून २०२५ |work=[[द न्यूयॉर्क टाइम्स]] |issn=0362-4331 |archive-date=७ मे २०२५|archive-url=https://web.archive.org/web/20250507005820/https://www.nytimes.com/2025/05/06/world/asia/india-pakistan-attacks.html |url-status=live }}</ref><ref name="Winchell 2003 374–388">{{cite journal |last=विंचेल |first=शॉन पी. |year=२००३ |trans-title= पाकिस्तानची आयएसआय: अदृश्य सरकार|title=Pakistan's ISI: The Invisible Government |journal=इंटरनॅशनल जर्नल ऑफ इंटेलिजेंस अँड काउंटरइंटेलिजेंस |volume=१६ |pages=३७४–२८८|doi=10.1080/713830449 |s2cid=154924792 |ref={{sfnref|Winchell, Pakistan's ISI: The Invisible Government|2003}} |number=3}}</ref><ref name="tellis2010b">{{cite news |author=ऍशली जे टेल्लीस |date=११ मार्च २०१०|trans-title=बॅड कंपनी - लष्कर-ए-तोयबा आणि पाकिस्तानमधील मुजाहिदीनची वाढती महत्त्वाकांक्षा |title=Bad Company – Lashkar-e-Tayyiba and the Growing Ambition of Mujahidein in Pakistan |url=http://carnegieendowment.org/files/0311_testimony_tellis.pdf |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20100411035030/http://www.carnegieendowment.org/files/0311%5Ftestimony%5Ftellis%2Epdf |archive-date=११ एप्रिल २०१०|access-date=१३ जून २०२५ |publisher=कार्नेज एंडोमेंट फॉर इंटरनॅशनल पीस|quote=या गटाच्या सुरुवातीच्या कारवाया अफगाणिस्तानातील कुनार आणि पक्तिया प्रांतांवर केंद्रित होत्या, जिथे सोव्हिएत कब्जाविरुद्धच्या जिहादला पाठिंबा देण्यासाठी लष्कर-ए-तोयबाने अनेक प्रशिक्षण शिबिरे उभारली होती.}}</ref> सुरुवातीला हल्ल्याची जबाबदारी स्वीकारली होती, जी नंतर मागे घेतली.<ref>{{cite news |date=१ मे २०२५ |trans-title= भारत आणि पाकिस्तान लष्करी संघर्षासाठी सज्ज होत आहेत|title=India and Pakistan are bracing for a military clash |url=https://www.economist.com/asia/2025/05/01/india-and-pakistan-are-bracing-for-a-military-clash |url-access=limited |access-date=१३ जून २०२५ |quote=द रेझिस्टन्स फ्रंटने... अलिकडच्या हल्ल्याचा दावा केला (फक्त नंतर जबाबदारी नाकारली आणि म्हटले की तो हॅक झाला आहे)|agency=द इकॉनॉमिस्ट }}</ref> भारताने पाकिस्तानविरुद्ध अनेक सूडात्मक उपाययोजनांची घोषणा केली, ज्यामध्ये [[सिंधू पाणी करार]] स्थगित करणे समाविष्ट होते, ज्यामुळे प्रतिसादात्मक उपाययोजनांना चालना मिळाली आणि [[२०२५ भारत–पाकिस्तान पेचप्रसंग|राजनैतिक संकट आणि सीमेवरील चकमकी]] निर्माण झाल्या.<ref>{{Cite web |last1=मोगुल |first1=रिया |last2=सैफी |first2=सोफिया |date=२४ एप्रिल २०२५|trans-title=काश्मीरमध्ये झालेल्या पर्यटक हत्याकांडामुळे भारत आणि पाकिस्तानमधील तणाव वाढला. आम्हाला माहिती आहे ते येथे आहे |title=A tourist massacre in Kashmir is escalating tensions between India and Pakistan. Here's what we know |url=https://edition.cnn.com/2025/04/24/india/pahalgam-india-pakistan-attack-explainer-intl-hnk |access-date=१३ जून २०२५ |website=सीएनएन |language=en}}</ref><ref>{{cite news |last1=पेशिमाम |first1=जिब्रान नैय्यर |last2=ग्रीनफिल्ड |first2= शार्लोट |date=५ मे २०२५|trans-title= काश्मीरमधील तणावाच्या पार्श्वभूमीवर पाकिस्तानची क्षेपणास्त्र चाचणी, भारताचे सरावाचे आदेश|title=Pakistan tests missile, India orders drills amid Kashmir standoff |url=https://www.reuters.com/world/asia-pacific/pakistan-tests-missile-amid-india-standoff-moodys-warns-economic-cost-2025-05-05/ |access-date=१३ जून २०२५ |work=[[रॉयटर्स]]}}</ref><ref>{{cite web |trans-title= थेट: राजौरी गोळीबारात जम्मू-काश्मीरमधील सरकारी अधिकारी ठार, भारतीय लष्कराचा दावा पाकिस्तानचा 'निर्लज्ज हल्ला' सुरूच आहे|title=Live: J&K Govt Officer Killed in Rajouri Shelling, Indian Army Says Pakistan's 'Blatant Escalation' Continues |url=https://thewire.in/security/live-india-pakistan-military-action |website=द वायर |language=en}}</ref> ३० एप्रिल रोजी, पाकिस्तानने दावा केला की भारताकडून लवकरच लष्करी हल्ला होणार आहे.<ref>{{Cite web |date=३० एप्रिल २०२५|trans-title= पाकिस्तानचा दावा 'विश्वसनीय गुप्तचर माहिती' भारत लवकरच लष्करी हल्ल्याची योजना आखत आहे|title=Pakistan claims 'credible intelligence' India is planning an imminent military strike |url=https://www.bbc.com/news/articles/c75dgz5pq2no |access-date=१३ जून २०२५ |website=www.bbc.com |language=en-GB}}</ref><ref>{{Cite web |last1=मोगुल |first1=रिया |last2=सैफी |first2=सोफिया |date=३० एप्रिल २०२५ |trans-title= पाकिस्तानचा दावा आहे की त्यांच्याकडे 'विश्वसनीय गुप्तचर' आहे की भारत ३६ तासांच्या आत हल्ला करेल|title=Pakistan claims it has 'credible intelligence' India will strike within 36 hours |url=https://edition.cnn.com/2025/04/29/asia/kashmir-pakistan-india-tension-military-intl-hnk |access-date=१३ जून २०२५ |website=सीएनएन |language=en}}</ref> == घटनाक्रम == {{अविश्वसनीय स्रोत|date=मे २०२५|some=yes|section}} === ७ मे === ७ मे २०२५ रोजी, भारताने घोषणा केली की ज्याचे सांकेतिक नाव ''ऑपरेशन सिंदूर'',{{Efn|name=sind}} अंतर्गत पाकिस्तान-प्रशासित [[आझाद काश्मीर]] आणि पाकिस्तानच्या [[पंजाब (पाकिस्तान)|पंजाब प्रांतातील]] नऊ ठिकाणांना लक्ष्य करत क्षेपणास्त्र आणि हवाई हल्ले केले आहेत.<ref name="BBCLive6May">{{cite news |date=६ मे २०२५ |trans-title= पाकिस्तान आणि पाकव्याप्त काश्मीरवर हल्ले केल्याची भारताची घोषणा. |title=India says it has launched strikes on Pakistan and Pakistan-administered Kashmir |url=https://www.bbc.com/news/live/cwyneele13qt |work=[[बीबीसी न्यूज]] |quote=मंगळवारी रात्रीच्या वेळी झालेल्या नाट्यमय कारवाईत भारताने पाकिस्तान आणि पाकव्याप्त काश्मीरमधील नऊ ठिकाणी क्षेपणास्त्र आणि हवाई हल्ले केल्याचे म्हटले. पाकिस्तानने सांगितले की फक्त सहा ठिकाणी हल्ला करण्यात आला आणि पाच भारतीय लढाऊ विमाने आणि एक ड्रोन पाडल्याचा दावा केला - या दाव्याची भारताने पुष्टी केलेली नाही.}}</ref><ref name="IE-Sindoor1">{{cite news |date=७ मे २०२५|trans-title= ऑपरेशन सिंदूरमध्ये ९ ठिकाणे लक्ष्य: लष्कर-ए-तोयबा आणि जैश-ए-मोहम्मदचे संबंध, त्यांनी भूतकाळात भारतावर कसा हल्ला केला|title=Operation Sindoor targets 9 locations: Links to LeT and JeM, how they've attacked India in the past |url=https://indianexpress.com/article/explained/operation-sindoor-9-locations-let-and-jem-attacked-india-past-9988359/ |newspaper=[[द इंडियन एक्सप्रेस]] |quote=}}</ref><ref>{{Cite web |trans-title=ऑपरेशन सिंदूर: मीडिया ब्रीफ डीजीएमओ|title=Ooeration Sindoor: Media Brief DGMO |url=https://www.cgiistanbul.gov.in/content/BRIEF-MEDIA-DGMO.pdf |website=डायरेक्टर जनरल ऑफ मिलिटरी ऑपरेशन्स (इंडिया) |publisher=कॉन्सुलेट जनरल ऑफ इंडिया, इस्लामाबाद}}</ref> पाकिस्तान-प्रशासित काश्मीरमधील लक्ष्यांवर भारतीय सैन्याच्या तोफखाना रेजिमेंटने अचूक लांब पल्ल्याच्या एक्सकॅलिबर राउंड आणि [[लॉयटरिंग म्यूनिशन्स]] (हेरगिरी करणारे ड्रोन किंवा तत्सम उपकरणे) वापरून लक्ष्य केले, तर भारतीय हवाई दलाने हवाई संरक्षण प्रदान केले.<ref>{{citation |last=पेरी|first=दिनकर |trans-title= ऑपरेशन सिंदूर दरम्यान तोफखान्याची शक्ती प्रतिध्वनीत.|title=Artillery's firepower reverberates during Operation Sindoor |newspaper=द हिंदू |date=२४ मे २०२५|url=https://www.thehindu.com/news/national/artillerys-firepower-reverberates-during-operation-sindoor/article69615205.ece}}</ref> इस्रायली प्रेसने इंडो-इस्रायली स्कायस्ट्रायकर लॉयटरिंग म्यूनिशन्स असल्याचा उल्लेख केला.<ref name="Haaretz_kamikaze">{{Cite news |last=अमित |first=हागाई |trans-title= भारत-पाकिस्तान संघर्षात इस्रायली कामिकाझे ड्रोन केंद्रस्थानी|title=Israeli Kamikaze Drones Take Center Stage in India-Pakistan Conflict |newspaper=हारेट्झ |date=१० मे २०२५|url=https://www.haaretz.com/world-news/2025-05-10/ty-article/.premium/israeli-kamikaze-drones-take-center-stage-in-india-pakistan-conflict/00000196-b944-d1bb-a5d6-bff41e5b0000}}</ref> पाकिस्तानी पंजाबमधील लक्ष्यांवर भारतीय हवाई दलाने हल्ले केले. [[इंडिया टुडे (नियतकालिक)|इंडिया टुडे]]ने उद्धृत केलेल्या सूत्रांनुसार, [[राफेल]] जेट वापरण्यात आले होते, जे [[स्कॅल्प क्षेपणास्त्रे]] (SCALP) आणि [[आर्मेन्ट एअर-सोल मॉड्यूलेअर|AASM हॅमर बॉम्ब]]ने सुसज्ज होते.<ref>{{cite news |date=७ मे २०२५|trans-title= राफेल विमानांनी पाकिस्तानी दहशतवादी छावण्यांवर स्कॅल्प क्षेपणास्त्रे आणि हॅमर बॉम्बने हल्ला केला: सूत्र|title=Rafale jets hit Pak terror camps with Scalp missiles, Hammer bombs: Sources |url=https://www.indiatoday.in/india/story/rafale-jets-pak-terror-camps-operation-sindoor-pahalgam-attack-retaliation-2720674-2025-05-07 |work=इंडिया टुडे |archive-date=७ मे २०२५ |archive-url=https://web.archive.org/web/20250507004344/https://www.indiatoday.in/india/story/rafale-jets-pak-terror-camps-operation-sindoor-pahalgam-attack-retaliation-2720674-2025-05-07 |url-status=live }}</ref> क्रिस्टोफर क्लेरी यांनी स्टिमसन सेंटरसाठी लिहिलेल्या एका कार्यपत्रकानुसार, ब्राह्मोस क्रूझ क्षेपणास्त्रे देखील वापरली गेली असावीत.<ref name="Clary">{{citation |first=ख्रिस्तोफर |last=क्लॅरी |trans-title=मे महिन्यातील चार दिवस: २०२५ चा भारत-पाकिस्तान संघर्ष|title=Four Days in May: The India-Pakistan Crisis of 2025 |publisher=स्टीम्सन सेंटर |date=२८ मे २०२५|url=https://www.stimson.org/2025/four-days-in-may-the-india-pakistan-crisis-of-2025/}}</ref> == नोंदी == {{Notelist}} == संदर्भ == {{संदर्भयादी}} [[वर्ग:भारत-पाकिस्तान युद्धे]] 6zbphuvp4v3gj2xlp1v6jmqjhfwiwdm 2581040 2581016 2025-06-19T10:48:08Z Nitin.kunjir 4684 /* ७ मे */ 2581040 wikitext text/x-wiki {{काम चालू}} {{माहितीचौकट २०२५ भारत-पाकिस्तान संघर्ष}} '''२०२५ चा भारत-पाकिस्तान संघर्ष''' हा [[भारत]] आणि [[पाकिस्तान]] दरम्यान एक संक्षिप्त सशस्त्र संघर्ष होता जो ७ मे २०२५ रोजी भारताने पाकिस्तानवर क्षेपणास्त्र हल्ले केल्यानंतर सुरू झाला, ज्याचे नाव '''ऑपरेशन सिंदूर''' असे होते.{{efn|हिंदू महिला त्यांच्या कपाळावर [[सिंदूर]] लावतात आणि त्यांची विवाहित स्थिती दर्शवतात.<ref>{{cite news |last=नारायणन |first=वसुधा |trans-title=टिळक आणि कपाळावरील इतर खुणा|title=Tilaka and Other Forehead Marks |url=https://referenceworks.brillonline.com/entries/brill-s-encyclopedia-of-hinduism/*-COM_9000000187 |work=ब्रिल्स एन्सायक्लोपीडिया ऑफ हिंदूइझम ऑनलाइन |date=२९ मे २०१८|archive-date=१४ जानेवारी २०२२|access-date=१२ जून २०२५|archive-url=https://web.archive.org/web/20220114134147/https://referenceworks.brillonline.com/entries/brill-s-encyclopedia-of-hinduism/*-COM_9000000187 |url-status=live }}</ref> पहलगाम हल्ल्यात हिंदू पुरुषांना निवडकपणे लक्ष्य केले गेले होते आणि त्यांच्या पत्नी विधवा झाल्या होत्या, त्यामुळे हे नाव देण्यात आले.<ref>{{cite news |date=७ मे २०२५|trans-title=पंतप्रधान मोदींनी पाकिस्तान, पीओकेमध्ये भारताच्या लष्करी हल्ल्यांना ऑपरेशन सिंदूर असे नाव का दिले?|title=Why PM Modi named India's military strikes in Pakistan, PoK as Operation Sindoor |url=https://www.firstpost.com/explainers/operation-sindoor-pm-modi-name-india-military-strikes-pakistan-pok-13886203.html |access-date=१२ जून २०२५ |work=[[फर्स्टपोस्ट]]}}</ref><ref>{{cite news |date=७ मे २०२५ |trans-title=पहलगामला भारताने दिलेल्या प्रतिसादासाठी पंतप्रधान मोदींनी 'ऑपरेशन सिंदूर' हे सांकेतिक नाव निवडले.|title=PM Modi chose codename 'Operation Sindoor' for India's response to Pahalgam |url=https://www.firstpost.com/india/pm-narendra-modi-chose-codename-operation-sindoor-for-indias-response-to-pahalgam-13886202.html |access-date=१२ जून २०२५ |work=[[फर्स्टपोस्ट]] |archive-date=७ मे २०२५ |archive-url=https://web.archive.org/web/20250507050428/https://www.firstpost.com/india/pm-narendra-modi-chose-codename-operation-sindoor-for-indias-response-to-pahalgam-13886202.html |url-status=live }}</ref>|name=sind}} भारताने म्हटले की ही कारवाई २२ एप्रिल २०२५ रोजी भारत-प्रशासित [[जम्मू आणि काश्मीर]]मध्ये [[२०२५ पहलगाम हल्ला|पहलगाम दहशतवादी हल्ल्याला]] प्रत्युत्तर म्हणून करण्यात आली होती, ज्यामध्ये २६ नागरिकांचा मृत्यू झाला होता.<ref>{{Cite web |trans-title=पहलगाम दहशतवादी हल्ला: बळींना श्रद्धांजली|title=Pahalgam terror attack: A tribute to the victims |url=https://www.thehindu.com/infographics/2025-04-24/pahalgam-terror-attack-victims-tribute/index.html |access-date=१२ जून २०२५|website=द हिंदू|language=en}}</ref><ref>{{cite news |date=२३ एप्रिल २०२५ |trans-title=पहलगाम दहशतवादी हल्ल्यातील बळींची संपूर्ण यादी: जम्मू आणि काश्मीरमध्ये २६ जणांचा मृत्यू, सर्व पुरुष|title=Full list of names of Pahalgam terror attack victims: 26 people, all men, killed in Jammu and Kashmir |url=https://www.livemint.com/news/india/pahalgam-terror-attack-victims-26-people-all-men-killed-in-jammu-and-kashmir-11745403061030.html |access-date=१२ जून २०२५ |work=लाईव्हमिंट}}</ref><ref>{{Cite web |date=२२ एप्रिल २०२५ |trans-title=जम्मू-काश्मीरमधील पहलगाममध्ये पर्यटकांवर झालेल्या दहशतवादी हल्ल्यात २६ जणांचा मृत्यू, अनेक जण जखमी|title=26 dead, several injured in terror attack on tourists in J&K's Pahalgam |url=https://indianexpress.com/article/india/tourists-injured-terror-attack-jk-pahalgam-9958887/ |access-date=१२ जून २०२५ |website=द इंडियन एक्सप्रेस |language=en}}</ref> [[पाकिस्तान आणि राज्य पुरस्कृत दहशतवाद|पाकिस्तानने सीमापार दहशतवादाला पाठिंबा]] दिल्याचा आरोप भारताने केला, जो पाकिस्तानने नाकारला. ७ मे रोजी, भारताने पाकिस्तान-आधारित दहशतवादी गट [[जैश-ए-मोहम्मद]] आणि [[लष्कर-ए-तैयबा]] यांच्या पाकिस्तान आणि पाकिस्तान-प्रशासित [[आझाद काश्मीर]] मधील दहशतवादाशी संबंधित पायाभूत सुविधांवर क्षेपणास्त्र हल्ला करून ऑपरेशन सिंदूर सुरू केले आणि म्हटले की कोणत्याही पाकिस्तानी लष्करी किंवा नागरी सुविधांना लक्ष्य केले गेले नाही.<ref name="us_dia_report">{{cite web |trans-title= २०२५ जागतिक धोक्याचे मूल्यांकन (संरक्षण गुप्तचर संस्था)|title=2025 Worldwide Threat Assessment (Defense Intelligence Agency) |url=https://armedservices.house.gov/uploadedfiles/2025_dia_statement_for_the_record.pdf |access-date=१२ जून २०२५|website=युनायटेड स्टेट्स हाऊस कमिटी ऑन आर्म्ड सर्व्हिसेस}}</ref><ref name="JammuKashmir6May" /> पाकिस्तानच्या मते, भारतीयांनी मशिदींसह नागरी भागात हल्ले केले, त्यामुळे नागरिकांची जीवितहानी झाली. या हल्ल्यांनंतर, दोन्ही देशांमधील सीमावर्ती भागात चकमकी आणि ड्रोन हल्ले झाले. ७ मे रोजी पाकिस्तानच्या सैन्याने [[जम्मू]]वर, विशेषतः [[पूंच जिल्हा|पूंच]]वर मोर्टार शेलचे स्फोट करून प्रत्युत्तर दिले, ज्यामध्ये नागरिकांचा मृत्यू झाला,<ref name="Independent_twins">{{Cite web |date=८ मे २०२५|trans-title= पूंछमध्ये पाकिस्तानी गोळीबारात मृत्युमुखी पडलेल्यांमध्ये १२ वर्षीय जुळ्या मुलांचा समावेश: 'आपल्या रक्ताने किंमत मोजत आहोत'|title=Twins, 12, among those dead in Pakistani shelling in Poonch: 'Paying with our blood' |url=https://www.independent.co.uk/asia/india/poonch-attack-india-pakistan-kashmir-strikes-operation-sindoor-b2747115.html |access-date=१२ जून २०२५ |website=द इंडिपेंडन्ट |language=en}}</ref> आणि घरे आणि धार्मिक स्थळांचे नुकसान झाले.<ref>{{Cite web |last=वाणी |first=फयाझ |date=२४ मे २०२५|trans-title= पूंछ, राजौरी येथे पाकच्या गोळीबारात ३१ शाळांचे नुकसान|title=31 schools damaged in Pak shelling in Poonch, Rajouri |url=https://www.newindianexpress.com/nation/2025/May/24/31-schools-damaged-in-pak-shelling-in-poonch-rajouri |access-date=१२ जून २०२५|website=द न्यू इंडियन एक्सप्रेस |language=en}}</ref> या संघर्षामुळे दोन अण्वस्त्रधारी राष्ट्रांमधील पहिली ड्रोन लढाई झाली.<ref name="BBC_firstdronewar" /> १० मे रोजी पहाटे, भारताने पाकिस्तानवर सिरसा हवाई तळासह<ref name="IE Sirsa">वरिंदर भाटिया, [https://indianexpress.com/article/india/panic-in-the-skies-rumour-on-the-ground-when-a-missile-was-intercepted-over-sirsa-9995329/ आकाशात घबराट, जमिनीवर अफवा: सिरसावर क्षेपणास्त्र रोखले गेले तेव्हा], द इंडियन एक्सप्रेस, ११ मे २०२५.</ref> भारतीय हवाई तळांवर क्षेपणास्त्र हल्ले केल्याचा आरोप केला, तर पाकिस्तानने भारतावर नूर खान, रफीकी आणि मुरीदसह <ref name="Guardian 10 May">{{cite news |first1=हन्ना |last1=एलिस-पीटरसन |first2=शाह मीर |last2=बलोच |trans-title= भारत आणि पाकिस्ताचा एकमेकांवर सीमेपलीकडून लष्करी तळांवर हल्ल्याचा आरोप|title=India and Pakistan accuse each other of cross-border attacks on military bases |newspaper=द गार्डियन |date=१० मे २०२५|url=https://www.theguardian.com/world/2025/may/09/pakistan-accuses-india-targeting-three-military-bases-tensions-escalate}}</ref><ref>{{cite news|url= https://www.dawn.com/news/1910186|trans-title= संयम सुटत असताना पाकिस्ताचे भारताला कडक प्रत्युत्तर|title=Pakistan rattles India with firm response as patience runs out|work=डॉन|quote= शनिवारी पहाटे पाकिस्तानने भारत आणि भारतव्याप्त काश्मीरमधील लष्करी तळांवर हल्ले केले. ऑपरेशन बुनयान-उम-मारसूस अंतर्गत सकाळी ५:१६ वाजता हे हल्ले करण्यात आले.}}</ref> अनेक पाकिस्तानी हवाई तळांवर हल्ले केल्याचा आरोप केला. <ref name="Guardian 10 May"/><ref name="CNNLiveMay9">{{Cite web |last1=अय्यर |first1=ऐश्वर्या एस. |last2=सैफी |first2=सोफिया |last3=मोगुल |first3=रिया|last4=रेगन |first4=हेलन|last5=येउंग|first5=जेस्सी |last6=टॅनो|first6=सोफी |last7=हॅमंड |first7=एलिस |last8=संगाल |first8=अदिती |date=९ मे २०२५|trans-title= ९ मे २०२५ - भारत-पाकिस्तान बातम्या|title=May 9, 2025 - India-Pakistan news |url=https://edition.cnn.com/world/live-news/india-pakistan-operation-sindoor-05-09-25-intl-hnk#cmahd3lqx00003b6qyp0y6s3e |access-date=१२ जून २०२५|website=सीएनएन |language=en}}</ref> १० मे रोजी संघर्ष वाढत असताना, पाकिस्तानने त्यांचे ऑपरेशन बुनयान-अन-मारसूस सुरू केले,{{efn|name=marsoos|''बुनयान-उन-मर्सूस''<ref name="a616">{{cite web | title=India and Pakistan agree ceasefire: What does it mean? | website=अल जझीरा | date=10 May 2025 |url=https://www.aljazeera.com/news/2025/5/10/india-and-pakistan-agree-ceasefire-what-does-it-mean | access-date=20 May 2025}}</ref> हा एक अरबी शब्द आहे ज्याचा अर्थ "अतूट भिंत" असा होतो. या ऑपरेशनचे नाव कुराणातील एका श्लोकावरून आले आहे ज्यामध्ये म्हटले आहे: {{Cite Quran|61|4|translator=s|q="अल्लाह निश्चितच त्यांना प्रेम करतो जे त्याच्या मार्गात रांगेत लढतात जणू ते एक "मजबूत आणि घट्ट भिंत आहेत".}})<br /> २०२५ च्या संपूर्ण भारत-पाकिस्तान संकटाला पाकिस्तानी सैन्याने "मरका-ए-हक" ("सत्याची लढाई") असे संबोधले.<ref>[https://www.dawn.com/live/pakistan-india-tensions#1910566 "मरका-ए-हक': पाकिस्तानी सैन्याने २२ एप्रिलपासून भारतासोबतच्या संघर्षाला नाव दिले"]. १० मे २०२५. ''डॉन''.</ref>}} ज्यामध्ये त्यांनी म्हटले की त्यांनी अनेक भारतीय लष्करी तळांना लक्ष्य केले.<ref>{{cite news|last1=हुसेन|first1=अबिद |date=१० मे २०२५|trans-title=पाकिस्तानने ऑपरेशन बन्यान मार्सूस सुरू केले: आतापर्यंत आम्हाला काय माहिती आहे|title=Pakistan launches Operation Bunyan Marsoos: What we know so far|url=https://www.aljazeera.com/news/2025/5/10/pakistan-launches-operation-bunyan-marsoos-what-we-know-so-far|access-date=१२ जून २०२५|publisher=अल जझीरा इंग्रजी }}</ref> चार दिवसांच्या लष्करी संघर्षानंतर, भारत आणि पाकिस्तान दोघांनीही १० मे २०२५ रोजी त्यांच्या डीजीएमओ (सैन्य ऑपरेशन्सचे महासंचालक) यांच्यात हॉटलाइन संवाद साधल्यानंतर युद्धबंदीवर सहमती झाल्याची घोषणा केली.<ref name="TheHindu_IN_PK_agree_ceasefire" /><ref name="BBC_IN_PK_live">{{Cite web |date=८ मे २०२५|trans-title=युद्धबंदी करारानंतर भारत आणि पाकिस्तानचा एकमेकांवर 'उल्लंघन' केल्याचा आरोप |title=India and Pakistan accuse each other of 'violations' after ceasefire deal |url=https://www.bbc.com/news/live/cwy3jnl3nvwt |access-date=१२ जून २०२५|website=[[बीबीसी न्यूज]] |language=en-GB}}</ref> [[अमेरिकेची संयुक्त संस्थाने|अमेरिकेचे]] उपाध्यक्ष [[जेडी व्हान्स]] आणि परराष्ट्र सचिव [[मार्को रुबियो]] यांनी वाटाघाटी दरम्यान भारतीय आणि पाकिस्तानी अधिकाऱ्यांशी व्यापक पत्रव्यवहार केला. व्यापारी उड्डाणे पुन्हा सुरू झाल्याने आणि दोन्ही देशांकडून सामान्य परिस्थिती वृत्तानुसार युद्धबंदी कायम आहे.<ref name="NYT-May14">{{Cite web |date=१४ मे २०२५|trans-title=युद्धबंदीमुळे भारत आणि पाकिस्तानची ताब्यात घेतलेल्या सैनिकांची देवाणघेवाण. |title=India and Pakistan Swap Detained Soldiers as Cease-Fire Holds |url=https://www.nytimes.com/2025/05/14/world/asia/india-pakistan-soldier-exchange.html |access-date=17 May 2025 |website=द न्यूयॉर्क टाइम्स |language=en-US}}</ref><ref>{{cite web |trans-title= काश्मीर: भारत आणि पाकिस्तानला युद्धाच्या उंबरठ्यावर आणणारे चार दिवस|title=Kashmir: Four days that took India and Pakistan to the brink |url=https://www.bbc.com/news/articles/cvgvr4r5d2qo |website=www.bbc.com |date=१८ मे २०२५}}</ref> == पार्श्वभूमी== {{Further| २०२५ पहलगाम हल्ला| २०२५ भारत–पाकिस्तान पेचप्रसंग}} १९४७ पासून सुरू असलेल्या काश्मीर संघर्षामुळे भारत आणि पाकिस्तानमध्ये वादग्रस्त प्रदेशावरून अनेक युद्धे आणि चकमकी झाल्या आहेत.<ref>{{cite web|url=https://www.bbc.com/news/10537286|trans-title=काश्मीर: भारत आणि पाकिस्तान या कारणाने का लढतात |title=Kashmir: Why India and Pakistan fight over it|work=[[बीबीसी न्यूज]]|access-date=१३ जून २०२५|archive-date=२४ डिसेंबर २०१८|archive-url=https://web.archive.org/web/20181224045738/https://www.bbc.com/news/10537286|url-status=live}}</ref> २२ एप्रिल २०२५ रोजी, भारत-प्रशासित जम्मू आणि काश्मीरमधील [[पहलगाम]]जवळ दहशतवाद्यांनी केलेल्या [[२०२५ पहलगाम हल्ला|दहशतवादी हल्ल्यात]] २६ नागरिकांचा मृत्यू झाला, ज्यात बहुतेक [[हिंदू]] पर्यटक होते.<ref>{{cite news |last=भट |first=दानिश मंझूर |date=२३ एप्रिल २०२५|trans-title=काश्मीर हत्याकांड: ट्रम्प, पुतिन, इराण, इस्रायल हिंदू पर्यटकांवरील जिहादी हल्ल्याचा निषेध|title=Kashmir Massacre: Trump, Putin, Iran, Israel Condemn Jihadist Attack on Hindu Tourists |url=https://www.newsweek.com/kashmir-massacre-trump-putin-iran-israel-condemn-jihadist-attack-hindu-tourists-2062760 |work=न्यूजवीक |quote="हल्लेखोरांनी इस्लामी घोषणा दिल्या आणि विशेषतः हिंदू असल्याचे दिसून येणाऱ्या लोकांना लक्ष्य केल्याचे साक्षीदारांनी सांगितले." |archive-date=१ मे २०२५|access-date=१३ जून २०२५|archive-url=https://web.archive.org/web/20250501211503/https://www.newsweek.com/kashmir-massacre-trump-putin-iran-israel-condemn-jihadist-attack-hindu-tourists-2062760 |url-status=live }}</ref><ref>{{cite news |date=३० एप्रिल २०२५|trans-title= काश्मीर हल्ल्यातील वाचलेल्या भारतीयांचे म्हणणे आहे की बंदूकधार्‍यांनी हिंदू असल्याचे विचारले आणि गोळीबार केला.|title=Indian survivors of Kashmir attack say gunmen asked if they were Hindus and opened fire |url=https://apnews.com/article/kashmir-attack-india-pakistan-victims-a5492962cd86174262cb73b85c04c51a |work=एपी न्यूज |quote="काश्मीर हल्ल्यातील वाचलेल्या भारतीयांचे म्हणणे आहे की बंदूकधार्‍यांनी हिंदू असल्याचे विचारले आणि गोळीबार केला." |archive-date=४ मे २०२५|access-date=१३ जून २०२५|archive-url=https://web.archive.org/web/20250504002813/https://apnews.com/article/kashmir-attack-india-pakistan-victims-a5492962cd86174262cb73b85c04c51a |url-status=live }}</ref> पाकिस्तानस्थित, संयुक्त राष्ट्रांनी नियुक्त केलेल्या, दहशतवादी गट [[लष्कर-ए-तैयबा]]ची शाखा असलेल्या [[द रेझिस्टन्स फ्रंट]]ने,<ref name="UN-Terrorist">{{cite web |trans-title=लष्कर-ए-तैयबा |title=LASHKAR-E-TAYYIBA |url=https://main.un.org/securitycouncil/en/sanctions/1267/aq_sanctions_list/summaries/entity/lashkar-e-tayyiba |website=un.org}}</ref><ref name="NYT">{{cite news |last1=मसूद |first1=सलमान |last2=माशल|first2=मुजीब |last3=कुमार |first3=हरी |date=६ मे २०२५|trans-title= काश्मीर दहशतवादी हल्ल्याच्या दोन आठवड्यांनंतर भारताचा पाकिस्तानवर हल्ला|title=India Strikes Pakistan Two Weeks After Kashmir Terrorist Attack |url=https://www.nytimes.com/2025/05/06/world/asia/india-pakistan-attacks.html |access-date=१३ जून २०२५ |work=[[द न्यूयॉर्क टाइम्स]] |issn=0362-4331 |archive-date=७ मे २०२५|archive-url=https://web.archive.org/web/20250507005820/https://www.nytimes.com/2025/05/06/world/asia/india-pakistan-attacks.html |url-status=live }}</ref><ref name="Winchell 2003 374–388">{{cite journal |last=विंचेल |first=शॉन पी. |year=२००३ |trans-title= पाकिस्तानची आयएसआय: अदृश्य सरकार|title=Pakistan's ISI: The Invisible Government |journal=इंटरनॅशनल जर्नल ऑफ इंटेलिजेंस अँड काउंटरइंटेलिजेंस |volume=१६ |pages=३७४–२८८|doi=10.1080/713830449 |s2cid=154924792 |ref={{sfnref|Winchell, Pakistan's ISI: The Invisible Government|2003}} |number=3}}</ref><ref name="tellis2010b">{{cite news |author=ऍशली जे टेल्लीस |date=११ मार्च २०१०|trans-title=बॅड कंपनी - लष्कर-ए-तोयबा आणि पाकिस्तानमधील मुजाहिदीनची वाढती महत्त्वाकांक्षा |title=Bad Company – Lashkar-e-Tayyiba and the Growing Ambition of Mujahidein in Pakistan |url=http://carnegieendowment.org/files/0311_testimony_tellis.pdf |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20100411035030/http://www.carnegieendowment.org/files/0311%5Ftestimony%5Ftellis%2Epdf |archive-date=११ एप्रिल २०१०|access-date=१३ जून २०२५ |publisher=कार्नेज एंडोमेंट फॉर इंटरनॅशनल पीस|quote=या गटाच्या सुरुवातीच्या कारवाया अफगाणिस्तानातील कुनार आणि पक्तिया प्रांतांवर केंद्रित होत्या, जिथे सोव्हिएत कब्जाविरुद्धच्या जिहादला पाठिंबा देण्यासाठी लष्कर-ए-तोयबाने अनेक प्रशिक्षण शिबिरे उभारली होती.}}</ref> सुरुवातीला हल्ल्याची जबाबदारी स्वीकारली होती, जी नंतर मागे घेतली.<ref>{{cite news |date=१ मे २०२५ |trans-title= भारत आणि पाकिस्तान लष्करी संघर्षासाठी सज्ज होत आहेत|title=India and Pakistan are bracing for a military clash |url=https://www.economist.com/asia/2025/05/01/india-and-pakistan-are-bracing-for-a-military-clash |url-access=limited |access-date=१३ जून २०२५ |quote=द रेझिस्टन्स फ्रंटने... अलिकडच्या हल्ल्याचा दावा केला (फक्त नंतर जबाबदारी नाकारली आणि म्हटले की तो हॅक झाला आहे)|agency=द इकॉनॉमिस्ट }}</ref> भारताने पाकिस्तानविरुद्ध अनेक सूडात्मक उपाययोजनांची घोषणा केली, ज्यामध्ये [[सिंधू पाणी करार]] स्थगित करणे समाविष्ट होते, ज्यामुळे प्रतिसादात्मक उपाययोजनांना चालना मिळाली आणि [[२०२५ भारत–पाकिस्तान पेचप्रसंग|राजनैतिक संकट आणि सीमेवरील चकमकी]] निर्माण झाल्या.<ref>{{Cite web |last1=मोगुल |first1=रिया |last2=सैफी |first2=सोफिया |date=२४ एप्रिल २०२५|trans-title=काश्मीरमध्ये झालेल्या पर्यटक हत्याकांडामुळे भारत आणि पाकिस्तानमधील तणाव वाढला. आम्हाला माहिती आहे ते येथे आहे |title=A tourist massacre in Kashmir is escalating tensions between India and Pakistan. Here's what we know |url=https://edition.cnn.com/2025/04/24/india/pahalgam-india-pakistan-attack-explainer-intl-hnk |access-date=१३ जून २०२५ |website=सीएनएन |language=en}}</ref><ref>{{cite news |last1=पेशिमाम |first1=जिब्रान नैय्यर |last2=ग्रीनफिल्ड |first2= शार्लोट |date=५ मे २०२५|trans-title= काश्मीरमधील तणावाच्या पार्श्वभूमीवर पाकिस्तानची क्षेपणास्त्र चाचणी, भारताचे सरावाचे आदेश|title=Pakistan tests missile, India orders drills amid Kashmir standoff |url=https://www.reuters.com/world/asia-pacific/pakistan-tests-missile-amid-india-standoff-moodys-warns-economic-cost-2025-05-05/ |access-date=१३ जून २०२५ |work=[[रॉयटर्स]]}}</ref><ref>{{cite web |trans-title= थेट: राजौरी गोळीबारात जम्मू-काश्मीरमधील सरकारी अधिकारी ठार, भारतीय लष्कराचा दावा पाकिस्तानचा 'निर्लज्ज हल्ला' सुरूच आहे|title=Live: J&K Govt Officer Killed in Rajouri Shelling, Indian Army Says Pakistan's 'Blatant Escalation' Continues |url=https://thewire.in/security/live-india-pakistan-military-action |website=द वायर |language=en}}</ref> ३० एप्रिल रोजी, पाकिस्तानने दावा केला की भारताकडून लवकरच लष्करी हल्ला होणार आहे.<ref>{{Cite web |date=३० एप्रिल २०२५|trans-title= पाकिस्तानचा दावा 'विश्वसनीय गुप्तचर माहिती' भारत लवकरच लष्करी हल्ल्याची योजना आखत आहे|title=Pakistan claims 'credible intelligence' India is planning an imminent military strike |url=https://www.bbc.com/news/articles/c75dgz5pq2no |access-date=१३ जून २०२५ |website=www.bbc.com |language=en-GB}}</ref><ref>{{Cite web |last1=मोगुल |first1=रिया |last2=सैफी |first2=सोफिया |date=३० एप्रिल २०२५ |trans-title= पाकिस्तानचा दावा आहे की त्यांच्याकडे 'विश्वसनीय गुप्तचर' आहे की भारत ३६ तासांच्या आत हल्ला करेल|title=Pakistan claims it has 'credible intelligence' India will strike within 36 hours |url=https://edition.cnn.com/2025/04/29/asia/kashmir-pakistan-india-tension-military-intl-hnk |access-date=१३ जून २०२५ |website=सीएनएन |language=en}}</ref> == घटनाक्रम == {{अविश्वसनीय स्रोत|date=मे २०२५|some=yes|section}} === ७ मे === ७ मे २०२५ रोजी, भारताने घोषणा केली की ज्याचे सांकेतिक नाव ''ऑपरेशन सिंदूर'',{{Efn|name=sind}} अंतर्गत पाकिस्तान-प्रशासित [[आझाद काश्मीर]] आणि पाकिस्तानच्या [[पंजाब (पाकिस्तान)|पंजाब प्रांतातील]] नऊ ठिकाणांना लक्ष्य करत क्षेपणास्त्र आणि हवाई हल्ले केले आहेत.<ref name="BBCLive6May">{{cite news |date=६ मे २०२५ |trans-title= पाकिस्तान आणि पाकव्याप्त काश्मीरवर हल्ले केल्याची भारताची घोषणा. |title=India says it has launched strikes on Pakistan and Pakistan-administered Kashmir |url=https://www.bbc.com/news/live/cwyneele13qt |work=[[बीबीसी न्यूज]] |quote=मंगळवारी रात्रीच्या वेळी झालेल्या नाट्यमय कारवाईत भारताने पाकिस्तान आणि पाकव्याप्त काश्मीरमधील नऊ ठिकाणी क्षेपणास्त्र आणि हवाई हल्ले केल्याचे म्हटले. पाकिस्तानने सांगितले की फक्त सहा ठिकाणी हल्ला करण्यात आला आणि पाच भारतीय लढाऊ विमाने आणि एक ड्रोन पाडल्याचा दावा केला - या दाव्याची भारताने पुष्टी केलेली नाही.}}</ref><ref name="IE-Sindoor1">{{cite news |date=७ मे २०२५|trans-title= ऑपरेशन सिंदूरमध्ये ९ ठिकाणे लक्ष्य: लष्कर-ए-तोयबा आणि जैश-ए-मोहम्मदचे संबंध, त्यांनी भूतकाळात भारतावर कसा हल्ला केला|title=Operation Sindoor targets 9 locations: Links to LeT and JeM, how they've attacked India in the past |url=https://indianexpress.com/article/explained/operation-sindoor-9-locations-let-and-jem-attacked-india-past-9988359/ |newspaper=[[द इंडियन एक्सप्रेस]] |quote=}}</ref><ref>{{Cite web |trans-title=ऑपरेशन सिंदूर: मीडिया ब्रीफ डीजीएमओ|title=Ooeration Sindoor: Media Brief DGMO |url=https://www.cgiistanbul.gov.in/content/BRIEF-MEDIA-DGMO.pdf |website=डायरेक्टर जनरल ऑफ मिलिटरी ऑपरेशन्स (इंडिया) |publisher=कॉन्सुलेट जनरल ऑफ इंडिया, इस्लामाबाद}}</ref> पाकिस्तान-प्रशासित काश्मीरमधील लक्ष्यांवर भारतीय सैन्याच्या तोफखाना रेजिमेंटने अचूक लांब पल्ल्याच्या एक्सकॅलिबर राउंड आणि [[लॉयटरिंग म्यूनिशन्स]] (हेरगिरी करणारे ड्रोन किंवा तत्सम उपकरणे) वापरून लक्ष्य केले, तर भारतीय हवाई दलाने हवाई संरक्षण प्रदान केले.<ref>{{citation |last=पेरी|first=दिनकर |trans-title= ऑपरेशन सिंदूर दरम्यान तोफखान्याची शक्ती प्रतिध्वनीत.|title=Artillery's firepower reverberates during Operation Sindoor |newspaper=द हिंदू |date=२४ मे २०२५|url=https://www.thehindu.com/news/national/artillerys-firepower-reverberates-during-operation-sindoor/article69615205.ece}}</ref> इस्रायली प्रेसने इंडो-इस्रायली स्कायस्ट्रायकर लॉयटरिंग म्यूनिशन्स असल्याचा उल्लेख केला.<ref name="Haaretz_kamikaze">{{Cite news |last=अमित |first=हागाई |trans-title= भारत-पाकिस्तान संघर्षात इस्रायली कामिकाझे ड्रोन केंद्रस्थानी|title=Israeli Kamikaze Drones Take Center Stage in India-Pakistan Conflict |newspaper=हारेट्झ |date=१० मे २०२५|url=https://www.haaretz.com/world-news/2025-05-10/ty-article/.premium/israeli-kamikaze-drones-take-center-stage-in-india-pakistan-conflict/00000196-b944-d1bb-a5d6-bff41e5b0000}}</ref> पाकिस्तानी पंजाबमधील लक्ष्यांवर भारतीय हवाई दलाने हल्ले केले. [[इंडिया टुडे (नियतकालिक)|इंडिया टुडे]]ने उद्धृत केलेल्या सूत्रांनुसार, [[राफेल]] जेट वापरण्यात आले होते, जे [[स्कॅल्प क्षेपणास्त्रे]] (SCALP) आणि [[आर्मेन्ट एअर-सोल मॉड्यूलेअर|AASM हॅमर बॉम्ब]]ने सुसज्ज होते.<ref>{{cite news |date=७ मे २०२५|trans-title= राफेल विमानांनी पाकिस्तानी दहशतवादी छावण्यांवर स्कॅल्प क्षेपणास्त्रे आणि हॅमर बॉम्बने हल्ला केला: सूत्र|title=Rafale jets hit Pak terror camps with Scalp missiles, Hammer bombs: Sources |url=https://www.indiatoday.in/india/story/rafale-jets-pak-terror-camps-operation-sindoor-pahalgam-attack-retaliation-2720674-2025-05-07 |work=इंडिया टुडे |archive-date=७ मे २०२५ |archive-url=https://web.archive.org/web/20250507004344/https://www.indiatoday.in/india/story/rafale-jets-pak-terror-camps-operation-sindoor-pahalgam-attack-retaliation-2720674-2025-05-07 |url-status=live }}</ref> क्रिस्टोफर क्लेरी यांनी स्टिमसन सेंटरसाठी लिहिलेल्या एका कार्यपत्रकानुसार, ब्राह्मोस क्रूझ क्षेपणास्त्रे देखील वापरली गेली असावीत.<ref name="Clary">{{citation |first=ख्रिस्तोफर |last=क्लॅरी |trans-title=मे महिन्यातील चार दिवस: २०२५ चा भारत-पाकिस्तान संघर्ष|title=Four Days in May: The India-Pakistan Crisis of 2025 |publisher=स्टीम्सन सेंटर |date=२८ मे २०२५|url=https://www.stimson.org/2025/four-days-in-may-the-india-pakistan-crisis-of-2025/}}</ref> भारत सरकारने या हल्ल्यांचे वर्णन "केंद्रित, मोजूनमापून केलेली आणि तणाव वाढू न देणारी" असे केले.<ref name="NPR">{{cite web|last=हदीद|first=दिआ|trans-title= पाकिस्तानने भारताच्या कारवाईला 'युद्धाची कृती' म्हटले असल्याने तणाव वाढला.|title=Tensions escalate as Pakistan calls India's operation 'an act of war'|url=https://www.npr.org/2025/05/07/nx-s1-5389777/tensions-escalate-as-pakistan-calls-indias-operation-an-act-of-war|website=नॅशनल पब्लिक रेडिओ, अमेरिका|date=७ मे २०२५}}</ref> भारतीय लष्करी प्रवक्त्यांनी सांगितले की, क्षेपणास्त्र हल्ल्यांमध्ये [[लष्कर-ए-तैयबा]] (LeT), [[जैश-ए-मोहम्मद]] (JeM) आणि [[हिजबुल मुजाहिदीन]] (HuM) या दहशतवादी गटांशी संबंधित पायाभूत सुविधांना लक्ष्य करण्यात आले,<ref name="JammuKashmir6May">{{cite news |date=६ मे २०२५|trans-title= भारताने केला पाकिस्तान आणि पाकव्याप्त जम्मू-काश्मीरमधील ९ ठिकाणी हल्ला|title=India launches attack on 9 sites in Pakistan and Pakistan-occupied Jammu and Kashmir |url=https://www.reuters.com/world/india/india-launches-attack-9-sites-pakistan-pakistan-occupied-jammu-kashmir-2025-05-06/ |work=रॉयटर्स}}</ref><ref name="TheDiplomat_Lashkar">{{Cite web |last=शाहिद |first=कुंवर खुलदुन |date=३१ मे २०२५|trans-title= |title=पाकिस्तान आणि लष्कर-ए-तैयबाचा नवा पुनर्जन्म |url=https://thediplomat.com/2025/05/pakistan-and-the-latest-reincarnation-of-lashkar-e-taiba/ |access-date=1 June 2025 |website=द डिप्लोमॅट (मासिक)|language=en-US |quote=तथापि, एलईटी, जेईएम आणि एचएमशी संबंधित मशिदी आणि मदरसे उघडपणे कार्यरत आहेत, ज्यामध्ये या महिन्यात भारतीय हल्ल्यात उद्ध्वस्त झालेल्या काही इमारतींचा समावेश आहे. कोटलीमधील मस्जिद अब्बास आणि मुझफ्फराबादमधील मस्जिद बिलाल दोन्ही जेईएमशी संबंधित आहेत, तर एलईटीशी संबंधित शवाई नाल्ला कॅम्पला देखील लक्ष्य करण्यात आले होते. ... एलईटीचा शवाई नाल्ला कॅम्प हा या प्रदेशातील दहशतवादी प्रशिक्षणासाठी समर्पित असलेल्या काही ठिकाणांपैकी एक होता.}}</ref> आणि नागरी पायाभूत सुविधांचे नुकसान टाळण्यासाठी निवडलेल्या ठिकाणांसह,<ref name="Transcript7May" /> कोणत्याही पाकिस्तानी लष्करी सुविधांना लक्ष्य करण्यात आले नाही.<ref>{{cite news |date=७ मे २०२५ |trans-title=ऑपरेशन सिंदूर: पाकिस्तानवर भारताचा हल्ला, पीओकेमध्ये लष्कर-ए-तोयबा आणि जैश-ए-मोहम्मदच्या मुख्यालयांवर हल्ला |title=Operation Sindoor: Indian strikes on Pakistan, PoK hit headquarters of Lashkar-e-Taiba and Jaish-e-Muhammad |url=https://indianexpress.com/article/india/operation-sindoor-india-pakistan-pok-lashkar-e-taiba-jaish-e-muhammad-9987644/ |newspaper=द इंडियन एक्सप्रेस}}</ref> या क्षेपणास्त्र हल्ल्यात [[बहावलपूर]]मधील सुभान अल्लाह मशीद (अहमदपूर पूर्व जवळ) आणि मुरीदके येथील मरकझ-ए-तैयबा या ठिकाणांना लक्ष्य करण्यात आले, जे अनुक्रमे जैश-ए-मोहम्मदच्या मुख्यालयाचा भाग आहे आणि जे लष्कर-ए-तोयबाचे मुख्यालय आहे आणि भारताने हि त्यांची दहशतवादी प्रशिक्षण शिबिरे असल्याचा आरोप केला आहे.<ref name="BBCUrdu7May">{{Cite web |date=७ मे २०२५ |title=انڈیا نے چھ مئی کی شب پاکستان اور اس کے زیرِ انتظام کشمیر میں کن مقامات کو نشانہ بنایا؟ |trans-title=६ मे च्या रात्री भारताने पाकिस्तान आणि पाकव्याप्त काश्मीरमध्ये कोणत्या ठिकाणांना लक्ष्य केले? |url=https://www.bbc.com/urdu/articles/c5yly8pg7rgo |website=बीबीसी उर्दू |language=ur}}</ref>{{#tag:ref|मुख्यालयाचा उल्लेख करणारे स्रोत:<ref name="IISS15May"/><ref>{{Cite web |last=गिलानी |first=वकार |date=११ मे २०२५|trans-title= ऑन ग्राउंड|title=On ground |url=https://www.thenews.com.pk/tns/detail/1309943-on-ground |website=द न्यूज इंटरनॅशनल |language=en |quote=इस्लामाबादने कोणतेही पुरावे आणि सूचना न देता केलेल्या या हल्ल्यांना अनावश्यक, विनाकारण आणि आंतरराष्ट्रीय सीमांचे उघड उल्लंघन म्हटले आहे. यामध्ये प्रामुख्याने आरोपी गटांशी संबंधित मशिदी आणि मदरशांना लक्ष्य करण्यात आले. ... सर्वात घातक हल्ल्यांमध्ये मसूद अझहरच्या नेतृत्वाखालील जैश-ए-मुहम्मद, हाफिज सईदच्या नेतृत्वाखालील जमात-उद-दावा आणि हरकत-उल मुजाहिदीनशी संबंधित मशिदी आणि मदरशांना लक्ष्य करण्यात आले.}}</ref><ref name="TheDiplomat_Lashkar"/>|name="camps"|group=lower-alpha}} भारताने लक्ष्य केल्याचा दावा केलेल्या इतर स्थळांमध्ये कोटली जिल्ह्यातील अब्बास मशीद (जैश-ए-मोहम्मदशी संबंधित), [[मुझफ्फराबाद]]मधील शवाई नाला कॅम्प (एलईटीशी संबंधित) आणि सय्यदना बिलाल मशीद (जेईएमशी संबंधित),<ref name="BBCUrdu7May"/><ref name="TheDiplomat_Lashkar" /> [[कोटली]] जिल्ह्यातील गुलपूर येथील एक ठिकाण (भारत सरकारच्या आरोपानुसार एलईटी आणि एचयूएम कॅम्प असलेले ठिकण);<ref name="KashmirObserver_Sindoor">{{Cite web |date=७ मे २०२५ |trans-title= ऑपरेशन सिंदूर: भारताकडून पहलगाम हल्ल्याचा बदला|title=Operation Sindoor: India Avenges Pahalgam Attack |url=https://kashmirobserver.net/2025/05/07/operation-sindoor-india-avenges-pahalgam-attack/ |access-date=११ जून २०२५|website=कश्मीर ऑब्झर्वर |language=en-US |agency=प्रेस ट्रस्ट ऑफ इंडिया }}</ref><ref name="Transcript7May" /><ref name="LiveMint_Sindoor">{{Cite news |last=आनंद |first=आकृती |date=७ मे २०२५ |trans-title= |title=ऑपरेशन सिंदूर: पाकिस्तान, पीओकेमध्ये फक्त ९ नाही तर २१ 'सुप्रसिद्ध' दहशतवादी तळ आहेत; सरकारने संपूर्ण यादी केली जाहीर|url=https://www.livemint.com/news/india/operation-sindoor-full-list-of-21-well-known-terror-camps-in-pakistan-pok-shared-by-govt-11746601567104.html |archive-url=http://web.archive.org/web/20250515061830/https://www.livemint.com/news/india/operation-sindoor-full-list-of-21-well-known-terror-camps-in-pakistan-pok-shared-by-govt-11746601567104.html |archive-date=१५ मे २०२५|access-date=१९ जून २०२५|work=मिंट |language=en}}</ref><ref name="HindustanTimes_Sindoor">{{Cite news |last=गुप्ता |first=शिशिर |author-link=Shishir Gupta |date=७ मे २०२५ |trans-title= ऑपरेशन सिंदूर अंतर्गत भारताने ९ दहशतवादी छावण्यांवर हल्ला का केला? त्याचे महत्त्व स्पष्ट केले|title=Why India attacked 9 terror camps under Operation Sindoor? Significance explained |url=https://www.hindustantimes.com/india-news/why-india-attacked-9-terror-camps-under-operation-sindoor-significance-explained-101746587101415.html |archive-url=http://web.archive.org/web/20250507042049/https://www.hindustantimes.com/india-news/why-india-attacked-9-terror-camps-under-operation-sindoor-significance-explained-101746587101415.html |archive-date=७ मे २०२५ |access-date=११ जून २०२५|work=हिंदुस्थान टाइम्स|language=en-us}}</ref> भिंबर जिल्ह्यातील बर्नाला येथील मरकज [[अहल ए हदीस]] (भारत सरकारचा LeT संबंधित असल्याचा आरोप);<ref name="HindustanTimes_Sindoor" /><ref name="LiveMint_Sindoor" /> सियालकोट जिल्ह्यातील कोटली लोहारन पश्चिमेकडील मेहमोना जोया येथील एक ठिकाण (भारत सरकारचा HuM कॅम्प असल्याचा आरोप);<ref name="HindustanTimes_Sindoor" /><ref name="KashmirObserver_Sindoor" /><ref name="LiveMint_Sindoor" /> आणि सियालकोट जिल्ह्यातील शकरगढ तहसीलमधील सरजलमधील तेरा कटलान येथील एक ठिकाण (भारत सरकारचा जैश-ए-मोहम्मदचा कॅम्प असल्याचा आरोप)<ref name="HindustanTimes_Sindoor" /><ref name="Transcript7May">{{Cite news |trans-title= ऑपरेशन सिंदूरवरील विशेष ब्रीफिंगचा उतारा (मे ०७, २०२५)|title=Transcript of Special Briefing on OPERATION SINDOOR (May 07, 2025) |url=https://www.mea.gov.in/media-briefings.htm?dtl/39474/Transcript_of_Special_Briefing_on_OPERATION_SINDOOR_May_07_2025 |archive-url=http://web.archive.org/web/20250510234544/https://www.mea.gov.in/media-briefings.htm?dtl/39474/Transcript_of_Special_Briefing_on_OPERATION_SINDOOR_May_07_2025 |archive-date=१० मे २०२५ |access-date=१९ जून २०२५ |work=परराष्ट्र मंत्रालय, भारत सरकार|language=en-US}}</ref><ref name="LiveMint_Sindoor" /><ref name="KashmirObserver_Sindoor" /> यांचा समावेश आहे. भारताने नंतर उपग्रह प्रतिमा दाखवल्या ज्यामध्ये लक्ष्यित ठिकाणी नुकसान झाल्याचे कथितपणे दाखवले गेले.<ref>{{Cite web |trans-title=तुलना दाखवली आहे. |title=Satellite Pics Show 'Before-After' Comparison Of Pak Terror Camps, Airfields |url=https://www.ndtv.com/india-news/satellite-pics-show-before-after-comparison-of-pakistani-terror-camps-airfields-operation-sindoor-india-pakistan-tensions-india-pakistan-ceasefire-8391306 |access-date=१९ जून २०२५ |website=[[एनडीटीव्ही]] |language=en}}</ref> == नोंदी == {{Notelist}} == संदर्भ == {{संदर्भयादी}} [[वर्ग:भारत-पाकिस्तान युद्धे]] 4es9oglbo5e2ivmxmhp5gw7frl71rj7 2581041 2581040 2025-06-19T10:49:32Z Nitin.kunjir 4684 /* ७ मे */ 2581041 wikitext text/x-wiki {{काम चालू}} {{माहितीचौकट २०२५ भारत-पाकिस्तान संघर्ष}} '''२०२५ चा भारत-पाकिस्तान संघर्ष''' हा [[भारत]] आणि [[पाकिस्तान]] दरम्यान एक संक्षिप्त सशस्त्र संघर्ष होता जो ७ मे २०२५ रोजी भारताने पाकिस्तानवर क्षेपणास्त्र हल्ले केल्यानंतर सुरू झाला, ज्याचे नाव '''ऑपरेशन सिंदूर''' असे होते.{{efn|हिंदू महिला त्यांच्या कपाळावर [[सिंदूर]] लावतात आणि त्यांची विवाहित स्थिती दर्शवतात.<ref>{{cite news |last=नारायणन |first=वसुधा |trans-title=टिळक आणि कपाळावरील इतर खुणा|title=Tilaka and Other Forehead Marks |url=https://referenceworks.brillonline.com/entries/brill-s-encyclopedia-of-hinduism/*-COM_9000000187 |work=ब्रिल्स एन्सायक्लोपीडिया ऑफ हिंदूइझम ऑनलाइन |date=२९ मे २०१८|archive-date=१४ जानेवारी २०२२|access-date=१२ जून २०२५|archive-url=https://web.archive.org/web/20220114134147/https://referenceworks.brillonline.com/entries/brill-s-encyclopedia-of-hinduism/*-COM_9000000187 |url-status=live }}</ref> पहलगाम हल्ल्यात हिंदू पुरुषांना निवडकपणे लक्ष्य केले गेले होते आणि त्यांच्या पत्नी विधवा झाल्या होत्या, त्यामुळे हे नाव देण्यात आले.<ref>{{cite news |date=७ मे २०२५|trans-title=पंतप्रधान मोदींनी पाकिस्तान, पीओकेमध्ये भारताच्या लष्करी हल्ल्यांना ऑपरेशन सिंदूर असे नाव का दिले?|title=Why PM Modi named India's military strikes in Pakistan, PoK as Operation Sindoor |url=https://www.firstpost.com/explainers/operation-sindoor-pm-modi-name-india-military-strikes-pakistan-pok-13886203.html |access-date=१२ जून २०२५ |work=[[फर्स्टपोस्ट]]}}</ref><ref>{{cite news |date=७ मे २०२५ |trans-title=पहलगामला भारताने दिलेल्या प्रतिसादासाठी पंतप्रधान मोदींनी 'ऑपरेशन सिंदूर' हे सांकेतिक नाव निवडले.|title=PM Modi chose codename 'Operation Sindoor' for India's response to Pahalgam |url=https://www.firstpost.com/india/pm-narendra-modi-chose-codename-operation-sindoor-for-indias-response-to-pahalgam-13886202.html |access-date=१२ जून २०२५ |work=[[फर्स्टपोस्ट]] |archive-date=७ मे २०२५ |archive-url=https://web.archive.org/web/20250507050428/https://www.firstpost.com/india/pm-narendra-modi-chose-codename-operation-sindoor-for-indias-response-to-pahalgam-13886202.html |url-status=live }}</ref>|name=sind}} भारताने म्हटले की ही कारवाई २२ एप्रिल २०२५ रोजी भारत-प्रशासित [[जम्मू आणि काश्मीर]]मध्ये [[२०२५ पहलगाम हल्ला|पहलगाम दहशतवादी हल्ल्याला]] प्रत्युत्तर म्हणून करण्यात आली होती, ज्यामध्ये २६ नागरिकांचा मृत्यू झाला होता.<ref>{{Cite web |trans-title=पहलगाम दहशतवादी हल्ला: बळींना श्रद्धांजली|title=Pahalgam terror attack: A tribute to the victims |url=https://www.thehindu.com/infographics/2025-04-24/pahalgam-terror-attack-victims-tribute/index.html |access-date=१२ जून २०२५|website=द हिंदू|language=en}}</ref><ref>{{cite news |date=२३ एप्रिल २०२५ |trans-title=पहलगाम दहशतवादी हल्ल्यातील बळींची संपूर्ण यादी: जम्मू आणि काश्मीरमध्ये २६ जणांचा मृत्यू, सर्व पुरुष|title=Full list of names of Pahalgam terror attack victims: 26 people, all men, killed in Jammu and Kashmir |url=https://www.livemint.com/news/india/pahalgam-terror-attack-victims-26-people-all-men-killed-in-jammu-and-kashmir-11745403061030.html |access-date=१२ जून २०२५ |work=लाईव्हमिंट}}</ref><ref>{{Cite web |date=२२ एप्रिल २०२५ |trans-title=जम्मू-काश्मीरमधील पहलगाममध्ये पर्यटकांवर झालेल्या दहशतवादी हल्ल्यात २६ जणांचा मृत्यू, अनेक जण जखमी|title=26 dead, several injured in terror attack on tourists in J&K's Pahalgam |url=https://indianexpress.com/article/india/tourists-injured-terror-attack-jk-pahalgam-9958887/ |access-date=१२ जून २०२५ |website=द इंडियन एक्सप्रेस |language=en}}</ref> [[पाकिस्तान आणि राज्य पुरस्कृत दहशतवाद|पाकिस्तानने सीमापार दहशतवादाला पाठिंबा]] दिल्याचा आरोप भारताने केला, जो पाकिस्तानने नाकारला. ७ मे रोजी, भारताने पाकिस्तान-आधारित दहशतवादी गट [[जैश-ए-मोहम्मद]] आणि [[लष्कर-ए-तैयबा]] यांच्या पाकिस्तान आणि पाकिस्तान-प्रशासित [[आझाद काश्मीर]] मधील दहशतवादाशी संबंधित पायाभूत सुविधांवर क्षेपणास्त्र हल्ला करून ऑपरेशन सिंदूर सुरू केले आणि म्हटले की कोणत्याही पाकिस्तानी लष्करी किंवा नागरी सुविधांना लक्ष्य केले गेले नाही.<ref name="us_dia_report">{{cite web |trans-title= २०२५ जागतिक धोक्याचे मूल्यांकन (संरक्षण गुप्तचर संस्था)|title=2025 Worldwide Threat Assessment (Defense Intelligence Agency) |url=https://armedservices.house.gov/uploadedfiles/2025_dia_statement_for_the_record.pdf |access-date=१२ जून २०२५|website=युनायटेड स्टेट्स हाऊस कमिटी ऑन आर्म्ड सर्व्हिसेस}}</ref><ref name="JammuKashmir6May" /> पाकिस्तानच्या मते, भारतीयांनी मशिदींसह नागरी भागात हल्ले केले, त्यामुळे नागरिकांची जीवितहानी झाली. या हल्ल्यांनंतर, दोन्ही देशांमधील सीमावर्ती भागात चकमकी आणि ड्रोन हल्ले झाले. ७ मे रोजी पाकिस्तानच्या सैन्याने [[जम्मू]]वर, विशेषतः [[पूंच जिल्हा|पूंच]]वर मोर्टार शेलचे स्फोट करून प्रत्युत्तर दिले, ज्यामध्ये नागरिकांचा मृत्यू झाला,<ref name="Independent_twins">{{Cite web |date=८ मे २०२५|trans-title= पूंछमध्ये पाकिस्तानी गोळीबारात मृत्युमुखी पडलेल्यांमध्ये १२ वर्षीय जुळ्या मुलांचा समावेश: 'आपल्या रक्ताने किंमत मोजत आहोत'|title=Twins, 12, among those dead in Pakistani shelling in Poonch: 'Paying with our blood' |url=https://www.independent.co.uk/asia/india/poonch-attack-india-pakistan-kashmir-strikes-operation-sindoor-b2747115.html |access-date=१२ जून २०२५ |website=द इंडिपेंडन्ट |language=en}}</ref> आणि घरे आणि धार्मिक स्थळांचे नुकसान झाले.<ref>{{Cite web |last=वाणी |first=फयाझ |date=२४ मे २०२५|trans-title= पूंछ, राजौरी येथे पाकच्या गोळीबारात ३१ शाळांचे नुकसान|title=31 schools damaged in Pak shelling in Poonch, Rajouri |url=https://www.newindianexpress.com/nation/2025/May/24/31-schools-damaged-in-pak-shelling-in-poonch-rajouri |access-date=१२ जून २०२५|website=द न्यू इंडियन एक्सप्रेस |language=en}}</ref> या संघर्षामुळे दोन अण्वस्त्रधारी राष्ट्रांमधील पहिली ड्रोन लढाई झाली.<ref name="BBC_firstdronewar" /> १० मे रोजी पहाटे, भारताने पाकिस्तानवर सिरसा हवाई तळासह<ref name="IE Sirsa">वरिंदर भाटिया, [https://indianexpress.com/article/india/panic-in-the-skies-rumour-on-the-ground-when-a-missile-was-intercepted-over-sirsa-9995329/ आकाशात घबराट, जमिनीवर अफवा: सिरसावर क्षेपणास्त्र रोखले गेले तेव्हा], द इंडियन एक्सप्रेस, ११ मे २०२५.</ref> भारतीय हवाई तळांवर क्षेपणास्त्र हल्ले केल्याचा आरोप केला, तर पाकिस्तानने भारतावर नूर खान, रफीकी आणि मुरीदसह <ref name="Guardian 10 May">{{cite news |first1=हन्ना |last1=एलिस-पीटरसन |first2=शाह मीर |last2=बलोच |trans-title= भारत आणि पाकिस्ताचा एकमेकांवर सीमेपलीकडून लष्करी तळांवर हल्ल्याचा आरोप|title=India and Pakistan accuse each other of cross-border attacks on military bases |newspaper=द गार्डियन |date=१० मे २०२५|url=https://www.theguardian.com/world/2025/may/09/pakistan-accuses-india-targeting-three-military-bases-tensions-escalate}}</ref><ref>{{cite news|url= https://www.dawn.com/news/1910186|trans-title= संयम सुटत असताना पाकिस्ताचे भारताला कडक प्रत्युत्तर|title=Pakistan rattles India with firm response as patience runs out|work=डॉन|quote= शनिवारी पहाटे पाकिस्तानने भारत आणि भारतव्याप्त काश्मीरमधील लष्करी तळांवर हल्ले केले. ऑपरेशन बुनयान-उम-मारसूस अंतर्गत सकाळी ५:१६ वाजता हे हल्ले करण्यात आले.}}</ref> अनेक पाकिस्तानी हवाई तळांवर हल्ले केल्याचा आरोप केला. <ref name="Guardian 10 May"/><ref name="CNNLiveMay9">{{Cite web |last1=अय्यर |first1=ऐश्वर्या एस. |last2=सैफी |first2=सोफिया |last3=मोगुल |first3=रिया|last4=रेगन |first4=हेलन|last5=येउंग|first5=जेस्सी |last6=टॅनो|first6=सोफी |last7=हॅमंड |first7=एलिस |last8=संगाल |first8=अदिती |date=९ मे २०२५|trans-title= ९ मे २०२५ - भारत-पाकिस्तान बातम्या|title=May 9, 2025 - India-Pakistan news |url=https://edition.cnn.com/world/live-news/india-pakistan-operation-sindoor-05-09-25-intl-hnk#cmahd3lqx00003b6qyp0y6s3e |access-date=१२ जून २०२५|website=सीएनएन |language=en}}</ref> १० मे रोजी संघर्ष वाढत असताना, पाकिस्तानने त्यांचे ऑपरेशन बुनयान-अन-मारसूस सुरू केले,{{efn|name=marsoos|''बुनयान-उन-मर्सूस''<ref name="a616">{{cite web | title=India and Pakistan agree ceasefire: What does it mean? | website=अल जझीरा | date=10 May 2025 |url=https://www.aljazeera.com/news/2025/5/10/india-and-pakistan-agree-ceasefire-what-does-it-mean | access-date=20 May 2025}}</ref> हा एक अरबी शब्द आहे ज्याचा अर्थ "अतूट भिंत" असा होतो. या ऑपरेशनचे नाव कुराणातील एका श्लोकावरून आले आहे ज्यामध्ये म्हटले आहे: {{Cite Quran|61|4|translator=s|q="अल्लाह निश्चितच त्यांना प्रेम करतो जे त्याच्या मार्गात रांगेत लढतात जणू ते एक "मजबूत आणि घट्ट भिंत आहेत".}})<br /> २०२५ च्या संपूर्ण भारत-पाकिस्तान संकटाला पाकिस्तानी सैन्याने "मरका-ए-हक" ("सत्याची लढाई") असे संबोधले.<ref>[https://www.dawn.com/live/pakistan-india-tensions#1910566 "मरका-ए-हक': पाकिस्तानी सैन्याने २२ एप्रिलपासून भारतासोबतच्या संघर्षाला नाव दिले"]. १० मे २०२५. ''डॉन''.</ref>}} ज्यामध्ये त्यांनी म्हटले की त्यांनी अनेक भारतीय लष्करी तळांना लक्ष्य केले.<ref>{{cite news|last1=हुसेन|first1=अबिद |date=१० मे २०२५|trans-title=पाकिस्तानने ऑपरेशन बन्यान मार्सूस सुरू केले: आतापर्यंत आम्हाला काय माहिती आहे|title=Pakistan launches Operation Bunyan Marsoos: What we know so far|url=https://www.aljazeera.com/news/2025/5/10/pakistan-launches-operation-bunyan-marsoos-what-we-know-so-far|access-date=१२ जून २०२५|publisher=अल जझीरा इंग्रजी }}</ref> चार दिवसांच्या लष्करी संघर्षानंतर, भारत आणि पाकिस्तान दोघांनीही १० मे २०२५ रोजी त्यांच्या डीजीएमओ (सैन्य ऑपरेशन्सचे महासंचालक) यांच्यात हॉटलाइन संवाद साधल्यानंतर युद्धबंदीवर सहमती झाल्याची घोषणा केली.<ref name="TheHindu_IN_PK_agree_ceasefire" /><ref name="BBC_IN_PK_live">{{Cite web |date=८ मे २०२५|trans-title=युद्धबंदी करारानंतर भारत आणि पाकिस्तानचा एकमेकांवर 'उल्लंघन' केल्याचा आरोप |title=India and Pakistan accuse each other of 'violations' after ceasefire deal |url=https://www.bbc.com/news/live/cwy3jnl3nvwt |access-date=१२ जून २०२५|website=[[बीबीसी न्यूज]] |language=en-GB}}</ref> [[अमेरिकेची संयुक्त संस्थाने|अमेरिकेचे]] उपाध्यक्ष [[जेडी व्हान्स]] आणि परराष्ट्र सचिव [[मार्को रुबियो]] यांनी वाटाघाटी दरम्यान भारतीय आणि पाकिस्तानी अधिकाऱ्यांशी व्यापक पत्रव्यवहार केला. व्यापारी उड्डाणे पुन्हा सुरू झाल्याने आणि दोन्ही देशांकडून सामान्य परिस्थिती वृत्तानुसार युद्धबंदी कायम आहे.<ref name="NYT-May14">{{Cite web |date=१४ मे २०२५|trans-title=युद्धबंदीमुळे भारत आणि पाकिस्तानची ताब्यात घेतलेल्या सैनिकांची देवाणघेवाण. |title=India and Pakistan Swap Detained Soldiers as Cease-Fire Holds |url=https://www.nytimes.com/2025/05/14/world/asia/india-pakistan-soldier-exchange.html |access-date=17 May 2025 |website=द न्यूयॉर्क टाइम्स |language=en-US}}</ref><ref>{{cite web |trans-title= काश्मीर: भारत आणि पाकिस्तानला युद्धाच्या उंबरठ्यावर आणणारे चार दिवस|title=Kashmir: Four days that took India and Pakistan to the brink |url=https://www.bbc.com/news/articles/cvgvr4r5d2qo |website=www.bbc.com |date=१८ मे २०२५}}</ref> == पार्श्वभूमी== {{Further| २०२५ पहलगाम हल्ला| २०२५ भारत–पाकिस्तान पेचप्रसंग}} १९४७ पासून सुरू असलेल्या काश्मीर संघर्षामुळे भारत आणि पाकिस्तानमध्ये वादग्रस्त प्रदेशावरून अनेक युद्धे आणि चकमकी झाल्या आहेत.<ref>{{cite web|url=https://www.bbc.com/news/10537286|trans-title=काश्मीर: भारत आणि पाकिस्तान या कारणाने का लढतात |title=Kashmir: Why India and Pakistan fight over it|work=[[बीबीसी न्यूज]]|access-date=१३ जून २०२५|archive-date=२४ डिसेंबर २०१८|archive-url=https://web.archive.org/web/20181224045738/https://www.bbc.com/news/10537286|url-status=live}}</ref> २२ एप्रिल २०२५ रोजी, भारत-प्रशासित जम्मू आणि काश्मीरमधील [[पहलगाम]]जवळ दहशतवाद्यांनी केलेल्या [[२०२५ पहलगाम हल्ला|दहशतवादी हल्ल्यात]] २६ नागरिकांचा मृत्यू झाला, ज्यात बहुतेक [[हिंदू]] पर्यटक होते.<ref>{{cite news |last=भट |first=दानिश मंझूर |date=२३ एप्रिल २०२५|trans-title=काश्मीर हत्याकांड: ट्रम्प, पुतिन, इराण, इस्रायल हिंदू पर्यटकांवरील जिहादी हल्ल्याचा निषेध|title=Kashmir Massacre: Trump, Putin, Iran, Israel Condemn Jihadist Attack on Hindu Tourists |url=https://www.newsweek.com/kashmir-massacre-trump-putin-iran-israel-condemn-jihadist-attack-hindu-tourists-2062760 |work=न्यूजवीक |quote="हल्लेखोरांनी इस्लामी घोषणा दिल्या आणि विशेषतः हिंदू असल्याचे दिसून येणाऱ्या लोकांना लक्ष्य केल्याचे साक्षीदारांनी सांगितले." |archive-date=१ मे २०२५|access-date=१३ जून २०२५|archive-url=https://web.archive.org/web/20250501211503/https://www.newsweek.com/kashmir-massacre-trump-putin-iran-israel-condemn-jihadist-attack-hindu-tourists-2062760 |url-status=live }}</ref><ref>{{cite news |date=३० एप्रिल २०२५|trans-title= काश्मीर हल्ल्यातील वाचलेल्या भारतीयांचे म्हणणे आहे की बंदूकधार्‍यांनी हिंदू असल्याचे विचारले आणि गोळीबार केला.|title=Indian survivors of Kashmir attack say gunmen asked if they were Hindus and opened fire |url=https://apnews.com/article/kashmir-attack-india-pakistan-victims-a5492962cd86174262cb73b85c04c51a |work=एपी न्यूज |quote="काश्मीर हल्ल्यातील वाचलेल्या भारतीयांचे म्हणणे आहे की बंदूकधार्‍यांनी हिंदू असल्याचे विचारले आणि गोळीबार केला." |archive-date=४ मे २०२५|access-date=१३ जून २०२५|archive-url=https://web.archive.org/web/20250504002813/https://apnews.com/article/kashmir-attack-india-pakistan-victims-a5492962cd86174262cb73b85c04c51a |url-status=live }}</ref> पाकिस्तानस्थित, संयुक्त राष्ट्रांनी नियुक्त केलेल्या, दहशतवादी गट [[लष्कर-ए-तैयबा]]ची शाखा असलेल्या [[द रेझिस्टन्स फ्रंट]]ने,<ref name="UN-Terrorist">{{cite web |trans-title=लष्कर-ए-तैयबा |title=LASHKAR-E-TAYYIBA |url=https://main.un.org/securitycouncil/en/sanctions/1267/aq_sanctions_list/summaries/entity/lashkar-e-tayyiba |website=un.org}}</ref><ref name="NYT">{{cite news |last1=मसूद |first1=सलमान |last2=माशल|first2=मुजीब |last3=कुमार |first3=हरी |date=६ मे २०२५|trans-title= काश्मीर दहशतवादी हल्ल्याच्या दोन आठवड्यांनंतर भारताचा पाकिस्तानवर हल्ला|title=India Strikes Pakistan Two Weeks After Kashmir Terrorist Attack |url=https://www.nytimes.com/2025/05/06/world/asia/india-pakistan-attacks.html |access-date=१३ जून २०२५ |work=[[द न्यूयॉर्क टाइम्स]] |issn=0362-4331 |archive-date=७ मे २०२५|archive-url=https://web.archive.org/web/20250507005820/https://www.nytimes.com/2025/05/06/world/asia/india-pakistan-attacks.html |url-status=live }}</ref><ref name="Winchell 2003 374–388">{{cite journal |last=विंचेल |first=शॉन पी. |year=२००३ |trans-title= पाकिस्तानची आयएसआय: अदृश्य सरकार|title=Pakistan's ISI: The Invisible Government |journal=इंटरनॅशनल जर्नल ऑफ इंटेलिजेंस अँड काउंटरइंटेलिजेंस |volume=१६ |pages=३७४–२८८|doi=10.1080/713830449 |s2cid=154924792 |ref={{sfnref|Winchell, Pakistan's ISI: The Invisible Government|2003}} |number=3}}</ref><ref name="tellis2010b">{{cite news |author=ऍशली जे टेल्लीस |date=११ मार्च २०१०|trans-title=बॅड कंपनी - लष्कर-ए-तोयबा आणि पाकिस्तानमधील मुजाहिदीनची वाढती महत्त्वाकांक्षा |title=Bad Company – Lashkar-e-Tayyiba and the Growing Ambition of Mujahidein in Pakistan |url=http://carnegieendowment.org/files/0311_testimony_tellis.pdf |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20100411035030/http://www.carnegieendowment.org/files/0311%5Ftestimony%5Ftellis%2Epdf |archive-date=११ एप्रिल २०१०|access-date=१३ जून २०२५ |publisher=कार्नेज एंडोमेंट फॉर इंटरनॅशनल पीस|quote=या गटाच्या सुरुवातीच्या कारवाया अफगाणिस्तानातील कुनार आणि पक्तिया प्रांतांवर केंद्रित होत्या, जिथे सोव्हिएत कब्जाविरुद्धच्या जिहादला पाठिंबा देण्यासाठी लष्कर-ए-तोयबाने अनेक प्रशिक्षण शिबिरे उभारली होती.}}</ref> सुरुवातीला हल्ल्याची जबाबदारी स्वीकारली होती, जी नंतर मागे घेतली.<ref>{{cite news |date=१ मे २०२५ |trans-title= भारत आणि पाकिस्तान लष्करी संघर्षासाठी सज्ज होत आहेत|title=India and Pakistan are bracing for a military clash |url=https://www.economist.com/asia/2025/05/01/india-and-pakistan-are-bracing-for-a-military-clash |url-access=limited |access-date=१३ जून २०२५ |quote=द रेझिस्टन्स फ्रंटने... अलिकडच्या हल्ल्याचा दावा केला (फक्त नंतर जबाबदारी नाकारली आणि म्हटले की तो हॅक झाला आहे)|agency=द इकॉनॉमिस्ट }}</ref> भारताने पाकिस्तानविरुद्ध अनेक सूडात्मक उपाययोजनांची घोषणा केली, ज्यामध्ये [[सिंधू पाणी करार]] स्थगित करणे समाविष्ट होते, ज्यामुळे प्रतिसादात्मक उपाययोजनांना चालना मिळाली आणि [[२०२५ भारत–पाकिस्तान पेचप्रसंग|राजनैतिक संकट आणि सीमेवरील चकमकी]] निर्माण झाल्या.<ref>{{Cite web |last1=मोगुल |first1=रिया |last2=सैफी |first2=सोफिया |date=२४ एप्रिल २०२५|trans-title=काश्मीरमध्ये झालेल्या पर्यटक हत्याकांडामुळे भारत आणि पाकिस्तानमधील तणाव वाढला. आम्हाला माहिती आहे ते येथे आहे |title=A tourist massacre in Kashmir is escalating tensions between India and Pakistan. Here's what we know |url=https://edition.cnn.com/2025/04/24/india/pahalgam-india-pakistan-attack-explainer-intl-hnk |access-date=१३ जून २०२५ |website=सीएनएन |language=en}}</ref><ref>{{cite news |last1=पेशिमाम |first1=जिब्रान नैय्यर |last2=ग्रीनफिल्ड |first2= शार्लोट |date=५ मे २०२५|trans-title= काश्मीरमधील तणावाच्या पार्श्वभूमीवर पाकिस्तानची क्षेपणास्त्र चाचणी, भारताचे सरावाचे आदेश|title=Pakistan tests missile, India orders drills amid Kashmir standoff |url=https://www.reuters.com/world/asia-pacific/pakistan-tests-missile-amid-india-standoff-moodys-warns-economic-cost-2025-05-05/ |access-date=१३ जून २०२५ |work=[[रॉयटर्स]]}}</ref><ref>{{cite web |trans-title= थेट: राजौरी गोळीबारात जम्मू-काश्मीरमधील सरकारी अधिकारी ठार, भारतीय लष्कराचा दावा पाकिस्तानचा 'निर्लज्ज हल्ला' सुरूच आहे|title=Live: J&K Govt Officer Killed in Rajouri Shelling, Indian Army Says Pakistan's 'Blatant Escalation' Continues |url=https://thewire.in/security/live-india-pakistan-military-action |website=द वायर |language=en}}</ref> ३० एप्रिल रोजी, पाकिस्तानने दावा केला की भारताकडून लवकरच लष्करी हल्ला होणार आहे.<ref>{{Cite web |date=३० एप्रिल २०२५|trans-title= पाकिस्तानचा दावा 'विश्वसनीय गुप्तचर माहिती' भारत लवकरच लष्करी हल्ल्याची योजना आखत आहे|title=Pakistan claims 'credible intelligence' India is planning an imminent military strike |url=https://www.bbc.com/news/articles/c75dgz5pq2no |access-date=१३ जून २०२५ |website=www.bbc.com |language=en-GB}}</ref><ref>{{Cite web |last1=मोगुल |first1=रिया |last2=सैफी |first2=सोफिया |date=३० एप्रिल २०२५ |trans-title= पाकिस्तानचा दावा आहे की त्यांच्याकडे 'विश्वसनीय गुप्तचर' आहे की भारत ३६ तासांच्या आत हल्ला करेल|title=Pakistan claims it has 'credible intelligence' India will strike within 36 hours |url=https://edition.cnn.com/2025/04/29/asia/kashmir-pakistan-india-tension-military-intl-hnk |access-date=१३ जून २०२५ |website=सीएनएन |language=en}}</ref> == घटनाक्रम == {{अविश्वसनीय स्रोत|date=मे २०२५|some=yes|section}} === ७ मे === ७ मे २०२५ रोजी, भारताने घोषणा केली की ज्याचे सांकेतिक नाव ''ऑपरेशन सिंदूर'',{{Efn|name=sind}} अंतर्गत पाकिस्तान-प्रशासित [[आझाद काश्मीर]] आणि पाकिस्तानच्या [[पंजाब (पाकिस्तान)|पंजाब प्रांतातील]] नऊ ठिकाणांना लक्ष्य करत क्षेपणास्त्र आणि हवाई हल्ले केले आहेत.<ref name="BBCLive6May">{{cite news |date=६ मे २०२५ |trans-title= पाकिस्तान आणि पाकव्याप्त काश्मीरवर हल्ले केल्याची भारताची घोषणा. |title=India says it has launched strikes on Pakistan and Pakistan-administered Kashmir |url=https://www.bbc.com/news/live/cwyneele13qt |work=[[बीबीसी न्यूज]] |quote=मंगळवारी रात्रीच्या वेळी झालेल्या नाट्यमय कारवाईत भारताने पाकिस्तान आणि पाकव्याप्त काश्मीरमधील नऊ ठिकाणी क्षेपणास्त्र आणि हवाई हल्ले केल्याचे म्हटले. पाकिस्तानने सांगितले की फक्त सहा ठिकाणी हल्ला करण्यात आला आणि पाच भारतीय लढाऊ विमाने आणि एक ड्रोन पाडल्याचा दावा केला - या दाव्याची भारताने पुष्टी केलेली नाही.}}</ref><ref name="IE-Sindoor1">{{cite news |date=७ मे २०२५|trans-title= ऑपरेशन सिंदूरमध्ये ९ ठिकाणे लक्ष्य: लष्कर-ए-तोयबा आणि जैश-ए-मोहम्मदचे संबंध, त्यांनी भूतकाळात भारतावर कसा हल्ला केला|title=Operation Sindoor targets 9 locations: Links to LeT and JeM, how they've attacked India in the past |url=https://indianexpress.com/article/explained/operation-sindoor-9-locations-let-and-jem-attacked-india-past-9988359/ |newspaper=[[द इंडियन एक्सप्रेस]] |quote=}}</ref><ref>{{Cite web |trans-title=ऑपरेशन सिंदूर: मीडिया ब्रीफ डीजीएमओ|title=Ooeration Sindoor: Media Brief DGMO |url=https://www.cgiistanbul.gov.in/content/BRIEF-MEDIA-DGMO.pdf |website=डायरेक्टर जनरल ऑफ मिलिटरी ऑपरेशन्स (इंडिया) |publisher=कॉन्सुलेट जनरल ऑफ इंडिया, इस्लामाबाद}}</ref> पाकिस्तान-प्रशासित काश्मीरमधील लक्ष्यांवर भारतीय सैन्याच्या तोफखाना रेजिमेंटने अचूक लांब पल्ल्याच्या एक्सकॅलिबर राउंड आणि [[लॉयटरिंग म्यूनिशन्स]] (हेरगिरी करणारे ड्रोन किंवा तत्सम उपकरणे) वापरून लक्ष्य केले, तर भारतीय हवाई दलाने हवाई संरक्षण प्रदान केले.<ref>{{citation |last=पेरी|first=दिनकर |trans-title= ऑपरेशन सिंदूर दरम्यान तोफखान्याची शक्ती प्रतिध्वनीत.|title=Artillery's firepower reverberates during Operation Sindoor |newspaper=द हिंदू |date=२४ मे २०२५|url=https://www.thehindu.com/news/national/artillerys-firepower-reverberates-during-operation-sindoor/article69615205.ece}}</ref> इस्रायली प्रेसने इंडो-इस्रायली स्कायस्ट्रायकर लॉयटरिंग म्यूनिशन्स असल्याचा उल्लेख केला.<ref name="Haaretz_kamikaze">{{Cite news |last=अमित |first=हागाई |trans-title= भारत-पाकिस्तान संघर्षात इस्रायली कामिकाझे ड्रोन केंद्रस्थानी|title=Israeli Kamikaze Drones Take Center Stage in India-Pakistan Conflict |newspaper=हारेट्झ |date=१० मे २०२५|url=https://www.haaretz.com/world-news/2025-05-10/ty-article/.premium/israeli-kamikaze-drones-take-center-stage-in-india-pakistan-conflict/00000196-b944-d1bb-a5d6-bff41e5b0000}}</ref> पाकिस्तानी पंजाबमधील लक्ष्यांवर भारतीय हवाई दलाने हल्ले केले. [[इंडिया टुडे (नियतकालिक)|इंडिया टुडे]]ने उद्धृत केलेल्या सूत्रांनुसार, [[राफेल]] जेट वापरण्यात आले होते, जे [[स्कॅल्प क्षेपणास्त्रे]] (SCALP) आणि [[आर्मेन्ट एअर-सोल मॉड्यूलेअर|AASM हॅमर बॉम्ब]]ने सुसज्ज होते.<ref>{{cite news |date=७ मे २०२५|trans-title= राफेल विमानांनी पाकिस्तानी दहशतवादी छावण्यांवर स्कॅल्प क्षेपणास्त्रे आणि हॅमर बॉम्बने हल्ला केला: सूत्र|title=Rafale jets hit Pak terror camps with Scalp missiles, Hammer bombs: Sources |url=https://www.indiatoday.in/india/story/rafale-jets-pak-terror-camps-operation-sindoor-pahalgam-attack-retaliation-2720674-2025-05-07 |work=इंडिया टुडे |archive-date=७ मे २०२५ |archive-url=https://web.archive.org/web/20250507004344/https://www.indiatoday.in/india/story/rafale-jets-pak-terror-camps-operation-sindoor-pahalgam-attack-retaliation-2720674-2025-05-07 |url-status=live }}</ref> क्रिस्टोफर क्लेरी यांनी स्टिमसन सेंटरसाठी लिहिलेल्या एका कार्यपत्रकानुसार, ब्राह्मोस क्रूझ क्षेपणास्त्रे देखील वापरली गेली असावीत.<ref name="Clary">{{citation |first=ख्रिस्तोफर |last=क्लॅरी |trans-title=मे महिन्यातील चार दिवस: २०२५ चा भारत-पाकिस्तान संघर्ष|title=Four Days in May: The India-Pakistan Crisis of 2025 |publisher=स्टीम्सन सेंटर |date=२८ मे २०२५|url=https://www.stimson.org/2025/four-days-in-may-the-india-pakistan-crisis-of-2025/}}</ref> भारत सरकारने या हल्ल्यांचे वर्णन "केंद्रित, मोजूनमापून केलेली आणि तणाव वाढू न देणारी" असे केले.<ref name="NPR">{{cite web|last=हदीद|first=दिआ|trans-title= पाकिस्तानने भारताच्या कारवाईला 'युद्धाची कृती' म्हटले असल्याने तणाव वाढला.|title=Tensions escalate as Pakistan calls India's operation 'an act of war'|url=https://www.npr.org/2025/05/07/nx-s1-5389777/tensions-escalate-as-pakistan-calls-indias-operation-an-act-of-war|website=नॅशनल पब्लिक रेडिओ, अमेरिका|date=७ मे २०२५}}</ref> भारतीय लष्करी प्रवक्त्यांनी सांगितले की, क्षेपणास्त्र हल्ल्यांमध्ये [[लष्कर-ए-तैयबा]] (LeT), [[जैश-ए-मोहम्मद]] (JeM) आणि [[हिजबुल मुजाहिदीन]] (HuM) या दहशतवादी गटांशी संबंधित पायाभूत सुविधांना लक्ष्य करण्यात आले,<ref name="JammuKashmir6May">{{cite news |date=६ मे २०२५|trans-title= भारताने केला पाकिस्तान आणि पाकव्याप्त जम्मू-काश्मीरमधील ९ ठिकाणी हल्ला|title=India launches attack on 9 sites in Pakistan and Pakistan-occupied Jammu and Kashmir |url=https://www.reuters.com/world/india/india-launches-attack-9-sites-pakistan-pakistan-occupied-jammu-kashmir-2025-05-06/ |work=रॉयटर्स}}</ref><ref name="TheDiplomat_Lashkar">{{Cite web |last=शाहिद |first=कुंवर खुलदुन |date=३१ मे २०२५|trans-title= |title=पाकिस्तान आणि लष्कर-ए-तैयबाचा नवा पुनर्जन्म |url=https://thediplomat.com/2025/05/pakistan-and-the-latest-reincarnation-of-lashkar-e-taiba/ |access-date=1 June 2025 |website=द डिप्लोमॅट (मासिक)|language=en-US |quote=तथापि, एलईटी, जेईएम आणि एचएमशी संबंधित मशिदी आणि मदरसे उघडपणे कार्यरत आहेत, ज्यामध्ये या महिन्यात भारतीय हल्ल्यात उद्ध्वस्त झालेल्या काही इमारतींचा समावेश आहे. कोटलीमधील मस्जिद अब्बास आणि मुझफ्फराबादमधील मस्जिद बिलाल दोन्ही जेईएमशी संबंधित आहेत, तर एलईटीशी संबंधित शवाई नाल्ला कॅम्पला देखील लक्ष्य करण्यात आले होते. ... एलईटीचा शवाई नाल्ला कॅम्प हा या प्रदेशातील दहशतवादी प्रशिक्षणासाठी समर्पित असलेल्या काही ठिकाणांपैकी एक होता.}}</ref> आणि नागरी पायाभूत सुविधांचे नुकसान टाळण्यासाठी निवडलेल्या ठिकाणांसह,<ref name="Transcript7May" /> कोणत्याही पाकिस्तानी लष्करी सुविधांना लक्ष्य करण्यात आले नाही.<ref>{{cite news |date=७ मे २०२५ |trans-title=ऑपरेशन सिंदूर: पाकिस्तानवर भारताचा हल्ला, पीओकेमध्ये लष्कर-ए-तोयबा आणि जैश-ए-मोहम्मदच्या मुख्यालयांवर हल्ला |title=Operation Sindoor: Indian strikes on Pakistan, PoK hit headquarters of Lashkar-e-Taiba and Jaish-e-Muhammad |url=https://indianexpress.com/article/india/operation-sindoor-india-pakistan-pok-lashkar-e-taiba-jaish-e-muhammad-9987644/ |newspaper=द इंडियन एक्सप्रेस}}</ref> या क्षेपणास्त्र हल्ल्यात [[बहावलपूर]]मधील सुभान अल्लाह मशीद (अहमदपूर पूर्व जवळ) आणि मुरीदके येथील मरकझ-ए-तैयबा या ठिकाणांना लक्ष्य करण्यात आले, जे अनुक्रमे जैश-ए-मोहम्मदच्या मुख्यालयाचा भाग आहे आणि जे लष्कर-ए-तोयबाचे मुख्यालय आहे आणि भारताने हि त्यांची दहशतवादी प्रशिक्षण शिबिरे असल्याचा आरोप केला आहे.<ref name="BBCUrdu7May">{{Cite web |date=७ मे २०२५ |title=انڈیا نے چھ مئی کی شب پاکستان اور اس کے زیرِ انتظام کشمیر میں کن مقامات کو نشانہ بنایا؟ |trans-title=६ मे च्या रात्री भारताने पाकिस्तान आणि पाकव्याप्त काश्मीरमध्ये कोणत्या ठिकाणांना लक्ष्य केले? |url=https://www.bbc.com/urdu/articles/c5yly8pg7rgo |website=बीबीसी उर्दू |language=ur}}</ref>{{#tag:ref|मुख्यालयाचा उल्लेख करणारे स्रोत:<ref name="IISS15May"/><ref>{{Cite web |last=गिलानी |first=वकार |date=११ मे २०२५|trans-title= ऑन ग्राउंड|title=On ground |url=https://www.thenews.com.pk/tns/detail/1309943-on-ground |website=द न्यूज इंटरनॅशनल |language=en |quote=इस्लामाबादने कोणतेही पुरावे आणि सूचना न देता केलेल्या या हल्ल्यांना अनावश्यक, विनाकारण आणि आंतरराष्ट्रीय सीमांचे उघड उल्लंघन म्हटले आहे. यामध्ये प्रामुख्याने आरोपी गटांशी संबंधित मशिदी आणि मदरशांना लक्ष्य करण्यात आले. ... सर्वात घातक हल्ल्यांमध्ये मसूद अझहरच्या नेतृत्वाखालील जैश-ए-मुहम्मद, हाफिज सईदच्या नेतृत्वाखालील जमात-उद-दावा आणि हरकत-उल मुजाहिदीनशी संबंधित मशिदी आणि मदरशांना लक्ष्य करण्यात आले.}}</ref><ref name="TheDiplomat_Lashkar"/>|name="camps"|group=lower-alpha}} भारताने लक्ष्य केल्याचा दावा केलेल्या इतर स्थळांमध्ये कोटली जिल्ह्यातील अब्बास मशीद (जैश-ए-मोहम्मदशी संबंधित), [[मुझफ्फराबाद]]मधील शवाई नाला कॅम्प (एलईटीशी संबंधित) आणि सय्यदना बिलाल मशीद (जेईएमशी संबंधित),<ref name="BBCUrdu7May"/><ref name="TheDiplomat_Lashkar" /> कोटली जिल्ह्यातील गुलपूर येथील एक ठिकाण (भारत सरकारच्या आरोपानुसार एलईटी आणि एचयूएम कॅम्प असलेले ठिकण);<ref name="KashmirObserver_Sindoor">{{Cite web |date=७ मे २०२५ |trans-title= ऑपरेशन सिंदूर: भारताकडून पहलगाम हल्ल्याचा बदला|title=Operation Sindoor: India Avenges Pahalgam Attack |url=https://kashmirobserver.net/2025/05/07/operation-sindoor-india-avenges-pahalgam-attack/ |access-date=११ जून २०२५|website=कश्मीर ऑब्झर्वर |language=en-US |agency=प्रेस ट्रस्ट ऑफ इंडिया }}</ref><ref name="Transcript7May" /><ref name="LiveMint_Sindoor">{{Cite news |last=आनंद |first=आकृती |date=७ मे २०२५ |trans-title= |title=ऑपरेशन सिंदूर: पाकिस्तान, पीओकेमध्ये फक्त ९ नाही तर २१ 'सुप्रसिद्ध' दहशतवादी तळ आहेत; सरकारने संपूर्ण यादी केली जाहीर|url=https://www.livemint.com/news/india/operation-sindoor-full-list-of-21-well-known-terror-camps-in-pakistan-pok-shared-by-govt-11746601567104.html |archive-url=http://web.archive.org/web/20250515061830/https://www.livemint.com/news/india/operation-sindoor-full-list-of-21-well-known-terror-camps-in-pakistan-pok-shared-by-govt-11746601567104.html |archive-date=१५ मे २०२५|access-date=१९ जून २०२५|work=मिंट |language=en}}</ref><ref name="HindustanTimes_Sindoor">{{Cite news |last=गुप्ता |first=शिशिर |author-link=Shishir Gupta |date=७ मे २०२५ |trans-title= ऑपरेशन सिंदूर अंतर्गत भारताने ९ दहशतवादी छावण्यांवर हल्ला का केला? त्याचे महत्त्व स्पष्ट केले|title=Why India attacked 9 terror camps under Operation Sindoor? Significance explained |url=https://www.hindustantimes.com/india-news/why-india-attacked-9-terror-camps-under-operation-sindoor-significance-explained-101746587101415.html |archive-url=http://web.archive.org/web/20250507042049/https://www.hindustantimes.com/india-news/why-india-attacked-9-terror-camps-under-operation-sindoor-significance-explained-101746587101415.html |archive-date=७ मे २०२५ |access-date=११ जून २०२५|work=हिंदुस्थान टाइम्स|language=en-us}}</ref> भिंबर जिल्ह्यातील बर्नाला येथील मरकज [[अहल ए हदीस]] (भारत सरकारचा LeT संबंधित असल्याचा आरोप);<ref name="HindustanTimes_Sindoor" /><ref name="LiveMint_Sindoor" /> सियालकोट जिल्ह्यातील कोटली लोहारन पश्चिमेकडील मेहमोना जोया येथील एक ठिकाण (भारत सरकारचा HuM कॅम्प असल्याचा आरोप);<ref name="HindustanTimes_Sindoor" /><ref name="KashmirObserver_Sindoor" /><ref name="LiveMint_Sindoor" /> आणि सियालकोट जिल्ह्यातील शकरगढ तहसीलमधील सरजलमधील तेरा कटलान येथील एक ठिकाण (भारत सरकारचा जैश-ए-मोहम्मदचा कॅम्प असल्याचा आरोप)<ref name="HindustanTimes_Sindoor" /><ref name="Transcript7May">{{Cite news |trans-title= ऑपरेशन सिंदूरवरील विशेष ब्रीफिंगचा उतारा (मे ०७, २०२५)|title=Transcript of Special Briefing on OPERATION SINDOOR (May 07, 2025) |url=https://www.mea.gov.in/media-briefings.htm?dtl/39474/Transcript_of_Special_Briefing_on_OPERATION_SINDOOR_May_07_2025 |archive-url=http://web.archive.org/web/20250510234544/https://www.mea.gov.in/media-briefings.htm?dtl/39474/Transcript_of_Special_Briefing_on_OPERATION_SINDOOR_May_07_2025 |archive-date=१० मे २०२५ |access-date=१९ जून २०२५ |work=परराष्ट्र मंत्रालय, भारत सरकार|language=en-US}}</ref><ref name="LiveMint_Sindoor" /><ref name="KashmirObserver_Sindoor" /> यांचा समावेश आहे. भारताने नंतर उपग्रह प्रतिमा दाखवल्या ज्यामध्ये लक्ष्यित ठिकाणी नुकसान झाल्याचे कथितपणे दाखवले गेले.<ref>{{Cite web |trans-title=तुलना दाखवली आहे. |title=Satellite Pics Show 'Before-After' Comparison Of Pak Terror Camps, Airfields |url=https://www.ndtv.com/india-news/satellite-pics-show-before-after-comparison-of-pakistani-terror-camps-airfields-operation-sindoor-india-pakistan-tensions-india-pakistan-ceasefire-8391306 |access-date=१९ जून २०२५ |website=[[एनडीटीव्ही]] |language=en}}</ref> == नोंदी == {{Notelist}} == संदर्भ == {{संदर्भयादी}} [[वर्ग:भारत-पाकिस्तान युद्धे]] 5tvntid2vydn1d62j9ko67tvvam78y3 0 366382 2581014 2580347 2025-06-19T07:47:47Z InternetArchiveBot 130355 Rescuing 1 sources and tagging 1 as dead.) #IABot (v2.0.9.5 2581014 wikitext text/x-wiki {{विकिडेटा माहितीचौकट}} '''पेरियार नदी''' (अर्थ: ''मोठी नदी'' ) ही भारतातील [[केरळ]] राज्यातील सर्वात लांब आणि सर्वाधिक विसर्ग क्षमता असलेली नदी आहे.<ref name="shodhganga2">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://shodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/171/12/07_chapter2.pdf|title=Study area and methods|location=India|pages=7|access-date=31 October 2012}}</ref> ही या प्रदेशातील काही बारमाही वाहणाऱ्या नद्यांपैकी एक आहे आणि अनेक प्रमुख शहरांना पिण्याचे पाणी पुरवते.<ref name="idukki">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://idukki.nic.in/dam-hist.htm|title=Idukki District Hydroelectric projects|access-date=2007-03-12}}</ref> केरळच्या अर्थव्यवस्थेसाठी पेरियार ही अत्यंत महत्त्वाची आहे. केरळच्या विद्युत उर्जेचा मोठा भाग इडुक्की धरणातून निर्माण होतो आणि औद्योगिक आणि व्यावसायिक क्रियाकलापांच्या प्रदेशातून वाहतो. ही नदी तिच्या संपूर्ण प्रवाहात सिंचन आणि घरगुती वापरासाठी पाणी पुरवते आणि त्याचबरोबर मत्स्यव्यवसायालाही आधार देते.<ref name="experteyes">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://expert-eyes.org/deepak/idukki.html|title=Salient Features – Dam|access-date=2007-03-12}}</ref><ref name="shodhganga3">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://shodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/11646/9/09%20ch.2.pdf|title=Growth response of phytoplankton exposed to industrial effluents in River Periyar|publisher=CUSAT|access-date=4 March 2014}}</ref> या कारणांमुळे, नदीला "केरळची जीवनरेखा" असे नाव देण्यात आले आहे.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://www.kerenvis.nic.in/Database/Periyar_1822.aspx|title=Periyar|publisher=ENVIS Centre: Kerala|access-date=2019-08-16}}</ref> नदीच्या मुखाजवळील [[कोची]] शहराला [[अलुवा]] येथून पाणीपुरवठा होतो, जो समुद्राच्या पाण्याच्या प्रवेशापासून पुरेसा मुक्त आहे.<ref name="shodhganga3" /> == मूळ आणि मार्ग == पेरियार नदीची एकूण लांबी अंदाजे {{Convert|244|km|mi}} आणि पाणलोट क्षेत्र {{Convert|5398|km2|mi2}} आहे. ह्यापैकी {{Convert|5284|km2|mi2}} केरळमध्ये आहे आणि {{Convert|114|km2|mi2}} तामिळनाडूमध्ये आहे.<ref name="nias">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://eprints.nias.res.in/297/1/B4-2010-_Mullaperiyar.pdf|title=The Mullaperiyar Conflict|year=2010|publisher=National Institute of Advanced Studies|location=India|pages=7–9|access-date=10 August 2012}}</ref><ref name="water resources">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=Bge-0XX6ip8C&q=chalakudy+river+1404+300&pg=PA47|title=Water Resources System Operation: Proceedings of the International...|last=Singh|first=Vijay P.|last2=Yadava|first2=Ram Narayan|year=2003|isbn=9788177645484|access-date=2005-03-01}}</ref> पेरियार नदीचा उगम [[सह्याद्री|पश्चिम घाटात]] उंचावर आहे.<ref name="hinduperiyar">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://www.hindu.com/folio/fo0107/01070460.htm|title=Periyar: A confluence of cultures|year=2001|website=The Hindu|location=India|access-date=3 March 2014}}</ref><ref name="frontlineperiyar">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://www.frontline.in/static/html/fl2826/stories/20111230282612200.htm|title=Heightened tensions|year=2011|publisher=Frontline|location=India|access-date=3 March 2014}}</ref> [[भारताचे सर्वोच्च न्यायालय|भारताच्या सर्वोच्च न्यायालयात]] मुल्लापेरियार प्रकरणावरील सुनावणीदरम्यान केरळ राज्याने असे प्रतिपादन केले की पेरियार नदी केरळमध्ये उगम पावते, पूर्णपणे केरळमधून वाहते आणि केरळमध्येच समुद्रात मिळते.<ref name="NIEmullaperiyar">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://newindianexpress.com/nation/Mullaperiyar-Kerala-contests-TNs-rights-over-river/2013/08/14/article1733626.ece|title=Mullaperiyar: Kerala contests TN's rights over river|year=2013|publisher=The New Indian Express|location=India|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20130816195613/http://newindianexpress.com/nation/Mullaperiyar-Kerala-contests-TNs-rights-over-river/2013/08/14/article1733626.ece|archive-date=16 August 2013|access-date=3 March 2014}}</ref><ref name="experteyes2">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://expert-eyes.org/mullaperiyar/EC_Report/chapters/index.html|title=Report of the Empowered Committee of the Supreme Court on Mullaperiyar Dam|pages=60|access-date=9 November 2013}}</ref> हे तमिळनाडू राज्यानेही न्यायालयात मान्य केले.<ref name="Timesmullaperiyar">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://timesofindia.indiatimes.com/city/kochi/Mullaperiyar-deal-unsustainable-Kerala/articleshow/21495939.cms|title=Mullaperiyar deal unsustainable: Kerala|year=2013|website=The Times of India|location=India|access-date=31 July 2013}}</ref><ref name="Janamtvmullaperiyar">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://www.janamtv.com/news/Mullaperiyar_pact_legally_unsustainable_says_Keral_987342.php|title=Mullaperiyar pact legally unsustainable, says Kerala; Justifies fixing water level at 136 ft|year=2013|publisher=Janam TV|location=India|archive-url=https://web.archive.org/web/20131105152550/http://www.janamtv.com/news/Mullaperiyar_pact_legally_unsustainable_says_Keral_987342.php|archive-date=5 November 2013|access-date=31 July 2013}}</ref><ref name="MOmullaperiyar">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://mymanorama.manoramaonline.com/cgi-bin/eweek.dll/portal/ep/contentView.do?contentType=EDITORIAL&channelId=-1073865028&contentId=14945915&catId=-206121&BV_ID=@@@|title=Final legal arguments submitted by Kerala|year=2013|publisher=manoramaonline.com|location=India|access-date=3 March 2014}}{{मृत दुवा|date=June 2025 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref> पेरियारचा उगम [[इडुक्की जिल्हा|इडुक्की जिल्ह्याच्या]] आग्नेय सीमेवर होतो.<ref name="cgwbidukki">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://cgwb.gov.in/District_Profile/Kerala/Idukki.pdf|title=GROUND WATER INFORMATION BOOKLET OF IDUKKI DISTRICT, KERALA|date=December 2013|website=cgwb.gov.in|publisher=Central Ground Water Board, Ministry of Water Resources, Government of India|page=2|access-date=19 September 2020}}</ref> या नदीचा उगम [[पेरियार राष्ट्रीय उद्यान|पेरियार व्याघ्र प्रकल्पाच्या]] दुर्गम जंगलात आहे.<ref name="KerTourismPTR">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://www.keralatourism.org/periyar/periyar-tiger-reserve.php|title=Periyar Wildlife Sanctuary/Periyar Tiger Reserve|publisher=keralatourism.org|location=India|access-date=3 March 2014}}</ref><ref name="PTR">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://www.periyartigerreserve.org/home.php|title=Periyar Tiger Reserve -> Values of P.T.R. -> Catchment Value|publisher=Periyar Tiger Reserve|location=India|access-date=3 March 2014}}</ref> ही नदी चोक्कमपट्टी माला येथून उगम पावते,<ref name="shodhganga">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://shodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/423/11/11_chapter2.pdf|title=Fishery Management in Periyar Lake|last=Minimol K. C.|year=2000|publisher=Mahatma Gandhi University|location=India|pages=10|access-date=19 September 2020}}</ref><ref name="KFRI2">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://docs.kfri.res.in/KFRI-RR/KFRI-RR150.pdf|title=STUDIES ON THE FLORA OF PERIYAR TIGER RESERV|year=1998|publisher=Kerala Forest Research Institute|location=India|pages=8|access-date=3 March 2014|archive-date=2013-09-30|archive-url=https://web.archive.org/web/20130930040109/http://docs.kfri.res.in/KFRI-RR/KFRI-RR150.pdf|url-status=dead}}</ref><ref name="Botanyproceddings">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://www.nsscollegemanjeri.in/Documents/BotanyPROCEEDINGS%20FINAL%2003%20June%202013%20Standard.pdf|title=Proceedings, Western Ghats – Biogeography, Biodiversity and Conservation|year=2013|publisher=DEPARTMENT OF BOTANY, NSS COLLEGE, MANJERI, MALAPPURAM, KERALA|location=India|pages=19–24|archive-url=https://web.archive.org/web/20160304024845/http://www.nsscollegemanjeri.in/Documents/BotanyPROCEEDINGS%20FINAL%2003%20June%202013%20Standard.pdf|archive-date=4 March 2016|access-date=3 March 2014}}</ref> जे पेरियार व्याघ्र प्रकल्पाच्या दक्षिण सीमेवरील एक शिखर आहे.<ref name="PeriyarTRnotification">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://www.forest.kerala.gov.in/images/notifications/pryrtgrrsrventfcon.pdf|title=Periyar Tiger Reserve Notification|publisher=GOVERNMENT OF KERALA, FORESTS & WILDLIFE(F) DEPARTMENT|location=India|access-date=2014-03-03}}</ref> अलुवा येथे, नदी मार्तंडवर्मा आणि मंगलापुझा शाखांमध्ये विभागली जाते. मंगलापुझा शाखा चालकुडी नदीला मिळते आणि मुनांबम येथे लक्षद्वीप समुद्रात मिळते आणि मार्तंडवर्मा शाखा दक्षिणेकडे वाहते, कुंजुनिक्कारा बेटाजवळ पुन्हा दोन भागात विभागली जाते, उधोगमंडल क्षेत्रातून जाते आणि शेवटी वरप्पुझा येथे कोचीन बॅकवॉटर सिस्टममध्ये ([[वेंबनाड]] तलावाचा भाग) वाहते. वेंबनाड बॅकवॉटर कोचीन आणि कोडुंगल्लूर येथे लक्षद्वीप समुद्राशी जोडलेले आहेत.<ref name="KSCSTE">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://www.indiawaterportal.org/sites/indiawaterportal.org/files/Environmental_monitoring_programme_on_water_quality_in_Kerala_KSCSTE_CWRDM_2009.pdf|title=Environmental Monitoring Programme on Water Quality|year=2010|publisher=Kerala State Council for Science, Technology and Environment|location=India|pages=57|access-date=29 August 2012}}</ref><ref name="shodhreservoir">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://shodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/2121/10/10_chapter%201.pdf|title=Hydrogeological and Hydrochemical studies of the Periyar Basin, Central Kerala|year=2011|publisher=Cochin University of Science and Technology|location=India|pages=7|access-date=6 November 2013}}</ref> == संदर्भ == {{संदर्भयादी}} [[वर्ग:पश्चिम घाटातील नद्या]] [[वर्ग:केरळमधील नद्या]] itznq1ynkci4isiw4r02jl8b6btq5zx 0 366397 2580973 2580394 2025-06-19T03:50:18Z InternetArchiveBot 130355 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5 2580973 wikitext text/x-wiki {{विकिडेटा माहितीचौकट}} '''पंबा नदी''' (किंवा '''पंपा नदी''') ही [[केरळ]] राज्यातील [[पेरियार नदी|पेरियार]] आणि [[भारतप्पुळा नदी|भरतप्पुझा]] नंतरची सर्वात लांब नदी आहे आणि त्रावणकोर या पूर्वीच्या संस्थानातील सर्वात लांब नदी आहे.<ref>{{cite news|url=https://english.mathrubhumi.com/news/kerala/temple-plans-to-challenge-ban-on-throwing-clothes-in-pamba-river-english-news-1.685693|title=Temple plans to challenge ban on throwing clothes in Pamba river|date=21 November 2015|publisher=Mathrubhumi|access-date=18 January 2020|archive-date=2019-11-18|archive-url=https://web.archive.org/web/20191118051453/https://english.mathrubhumi.com/news/kerala/temple-plans-to-challenge-ban-on-throwing-clothes-in-pamba-river-english-news-1.685693|url-status=dead}}</ref><ref>{{cite web|url=http://www.technoparktoday.com/vsc-supports-sabarimala-clean-drive-punyam-poonkavanam/|title=VSC supports Sabarimala Clean Drive 'Punyam Poonkavanam'}}</ref> भगवान अय्यप्पाला समर्पित असलेले [[शबरीमला|शबरीमला मंदिर]] पंबा नदीच्या काठावर आहे.<ref>{{Cite web|url=http://www.savepampa.org/pps/what_is_new.htm|title=Home page of Pampa Parirakshana Samithy Kerala State India|website=savepampa.org|access-date=2021-07-28}}</ref><ref name="Kuttoor">{{cite news|last=Kuttoor|first=Radhakrishnan|url=http://www.thehindu.com/todays-paper/tp-national/tp-kerala/as-pampa-shrinks-life-ebbs-away/article5752085.ece|title=As Pampa shrinks, life ebbs away|date=7 March 2014|newspaper=The Hindu|access-date=15 March 2014}}</ref> == संदर्भ == {{संदर्भयादी}} [[वर्ग:केरळमधील नद्या]] l3cw181hglja95chvnwceu5wj0dilxz 0 366575 2580917 2580868 2025-06-18T14:38:28Z अभय नातू 206 साचा 2580917 wikitext text/x-wiki [[चित्र:Ganeshani - Black Stone - Circa 10th Century CE - Bihar - ACCN 3919 - Indian Museum - Kolkata 2015-09-26 3894.JPG|इवलेसे|विनायकी, साधारण १० व्या शतकात, बिहार]] {{गल्लत|विनायकी चतुर्थी}} {{भाषांतर}} '''विनायकी''' ( [[आंतरराष्ट्रीय संस्कृत वर्णमाला लिप्यंतरण|IAST:]] Vināyakī) ही [[हत्ती|हत्तीच्या]] डोक्याची [[हिंदू देवी]] आहे. तिच्या पौराणिक कथा आणि मूर्तीशास्त्राची स्पष्ट व्याख्या केलेली नाही. हिंदू धर्मग्रंथांमध्ये तिच्याबद्दल फारसे काही सांगितलेले नाही आणि या देवतेच्या फार कमी प्रतिमा अस्तित्वात आहेत. तिच्या हत्तीसारख्या वैशिष्ट्यांमुळे, देवीला सामान्यतः हत्तीच्या डोक्याच्या ज्ञानाच्या देवता [[गणपती|गणेशाशी]] जोडले जाते. तिचे एकसारखे नाव नाही आणि तिला विविध नावांनी ओळखले जाते, स्त्री गणेश ("स्त्री गणेश"), वैनायकी, गजानना ("हत्तीमुखी"), विघ्नेश्वरी ("अडथळे दूर करणारी शिक्षिका") आणि गणेशानी, ही सर्व गणेशाच्या विनायक, गजानन, विघ्नेश्वर आणि स्वतः गणेशाची स्त्रीलिंगी रूपे आहेत. या ओळखींमुळे तिला शक्ती - गणेशाचे स्त्रीलिंगी रूप मानले गेले आहे. विनायकीला कधीकधी चौसष्ट योगिनी किंवा [[मातृका]] देवींचा भाग म्हणून देखील पाहिले जाते. तथापि, विद्वान कृष्णन यांचा असा विश्वास आहे की विनायकी ही हत्तीच्या डोक्याची सुरुवातीची मातृका आहे, गणेशाची ब्राह्मण शक्ती आणि तांत्रिक योगिनी या तीन वेगवेगळ्या देवी आहेत. [[जैन धर्म|जैन]] आणि [[बौद्ध]] परंपरेत, विनायकी ही एक स्वतंत्र देवी आहे. बौद्ध ग्रंथांमध्ये तिला गणपतीहृदय ("गणेशाचे हृदय") म्हटले आहे.<ref>{{जर्नल स्रोत|date=2024-09-15|title=Vinayaki|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Vinayaki&oldid=1245788455|journal=Wikipedia|language=en}}</ref> == संदर्भ यादी == <references /> [[वर्ग:हिंदू देवी]] [[वर्ग:गणपती]] [[वर्ग:बौद्ध धर्मातील हत्ती]] r0v7lqagv1ytbwmx6a6lc6a7hj3dnj2 0 366578 2580922 2580879 2025-06-18T14:46:45Z अभय नातू 206 वर्ग 2580922 wikitext text/x-wiki {{विकिडेटा माहितीचौकट}} '''''फिलाडेल्फिया''''' हा १९९३ चा अमेरिकन न्यायालयीन नाट्यचित्रपट आहे जो रॉन निस्वानर यांनी लिहिलेला आहे, [[जोनाथन डेम]] दिग्दर्शित आहे आणि [[टॉम हँक्स]] आणि [[डेन्झेल वॉशिंग्टन]] यांनी अभिनय केला आहे.<ref name="Philadelphia">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://www.tcm.com/tcmdb/title/18893/Philadelphia/|title=Philadelphia|website=[[Turner Classic Movies]]|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20160331180402/http://www.tcm.com/tcmdb/title/18893/Philadelphia/|archive-date=March 31, 2016|access-date=March 29, 2016}}</ref> हा त्याच्या [[फिलाडेल्फिया|नावाच्या शहराच्या]] स्थानावर चित्रित केले गेले आहे व ॲटर्नी अँड्र्यू बेकेट (हँक्स) ची कथा सांगतो जो वकील मिलरला (वॉशिंग्टन) त्याच्या माजी नियोक्तावर खटला भरण्यास सांगतो. बेकेटला तो समलिंगी असल्याचे कळल्यानंतर कामावरून काढून टाकले आहे व त्याला [[अक्वायर्ड इम्यूनो डेफिशियन्सी सिंड्रोम|एड्स]] झाला होता.<ref name="WAPO_ghost">{{cite news|last=Blumenfeld|first=Laura|url=https://www.washingtonpost.com/archive/lifestyle/1994/01/25/the-ghost-of-philadelphia/fbaf12f4-0580-4e97-bc04-4af2ccbcda10/|title=The Ghost of 'Philadelphia'|date=January 25, 1994|newspaper=The Washington Post|archive-url=https://web.archive.org/web/20211021012034/https://www.washingtonpost.com/archive/lifestyle/1994/01/25/the-ghost-of-philadelphia/fbaf12f4-0580-4e97-bc04-4af2ccbcda10/|archive-date=October 21, 2021}}</ref> ''फिलाडेल्फियाचा'' प्रीमियर १४ डिसेंबर १९९३ रोजी [[लॉस एंजेलस|लॉस एंजेलिसमध्ये]] झाला आणि १४ जानेवारी १९९४ रोजी सर्वत्र प्रकशित झाला. त्याने जगभरात $२०६.७ दशलक्ष ची कमाई केली, आणि १९९३ मध्ये सर्वाधिक कमाई करणारा ९वा चित्रपट ठरला.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.boxofficemojo.com/year/world/1993/?ref_=bo_cso_table_1|title=1993 Worldwide Box Office|website=[[Box Office Mojo]]|publisher=[[IMDb]]|access-date=March 7, 2020}}</ref> त्याची पटकथा आणि हँक्स आणि वॉशिंग्टन यांच्या अभिनयासाठी समीक्षकांकडून त्याला सकारात्मक प्रतिसाद मिळाला. अँड्र्यू बेकेटच्या भूमिकेसाठी, हँक्सने ६६ व्या अकादमी पुरस्कारांमध्ये सर्वोत्कृष्ट अभिनेत्याचा [[अकादमी पुरस्कार]] जिंकला, तर [[ब्रुस स्प्रिंग्स्टीन|ब्रूस स्प्रिंगस्टीनच्या]] " स्ट्रीट्स ऑफ फिलाडेल्फिया" या गाण्याला सर्वोत्कृष्ट मूळ गाण्याचा अकादमी पुरस्कार मिळाला. निस्वानरला सर्वोत्कृष्ट मूळ पटकथेसाठी अकादमी पुरस्कारासाठीही नामांकन मिळाले होते, परंतु ''द पियानोसाठी'' ते [[जेन कॅम्पियन|जेन कॅम्पियनकडून]] पराभूत झाले होते. ''फिलाडेल्फिया'' हा केवळ [[अक्वायर्ड इम्यूनो डेफिशियन्सी सिंड्रोम|एड्स]] आणि होमोफोबियाला स्पष्टपणे संबोधित करणारा नाही तर समलिंगी लोकांना सकारात्मक प्रकाशात दाखवणारा हॉलीवूडचा पहिला मुख्य प्रवाहातील चित्रपट म्हणून प्रसिद्ध आहे.<ref name="Quinn">{{cite book|title=A Dictionary of Literary and Thematic Terms|last1=Quinn|first1=Edward|date=1999|publisher=Checkmark Books|page=10}}</ref><ref name="Rothman">{{cite news|last1=Rothman|first1=Clifford|url=https://www.nytimes.com/1995/01/01/movies/film-philadelphia-oscar-gives-way-to-elegy.html|title=FILM; 'Philadelphia': Oscar Gives Way to Elegy|date=January 1, 1995|work=[[The New York Times]]|page=9|access-date=February 9, 2020|archive-url=https://web.archive.org/web/20180709154606/https://www.nytimes.com/1995/01/01/movies/film-philadelphia-oscar-gives-way-to-elegy.html|archive-date=July 9, 2018|url-status=live}}</ref> == संदर्भ == {{संदर्भयादी}} [[वर्ग:इ.स. १९९३ मधील चित्रपट]] [[वर्ग:अमेरिकन चित्रपट]] [[वर्ग:एड्स]] [[वर्ग:समलैंगिकता]] [[वर्ग:फिलाडेल्फिया|चित्रपट]] gisseff4sl2vyggrhv9esr546w9xk8d 2580923 2580922 2025-06-18T14:46:56Z अभय नातू 206 removed [[Category:इ.स. १९९३ मधील चित्रपट]]; नवीन वर्ग घातला - [[WP:HC|हॉटकॅट]] वापरले 2580923 wikitext text/x-wiki {{विकिडेटा माहितीचौकट}} '''''फिलाडेल्फिया''''' हा १९९३ चा अमेरिकन न्यायालयीन नाट्यचित्रपट आहे जो रॉन निस्वानर यांनी लिहिलेला आहे, [[जोनाथन डेम]] दिग्दर्शित आहे आणि [[टॉम हँक्स]] आणि [[डेन्झेल वॉशिंग्टन]] यांनी अभिनय केला आहे.<ref name="Philadelphia">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://www.tcm.com/tcmdb/title/18893/Philadelphia/|title=Philadelphia|website=[[Turner Classic Movies]]|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20160331180402/http://www.tcm.com/tcmdb/title/18893/Philadelphia/|archive-date=March 31, 2016|access-date=March 29, 2016}}</ref> हा त्याच्या [[फिलाडेल्फिया|नावाच्या शहराच्या]] स्थानावर चित्रित केले गेले आहे व ॲटर्नी अँड्र्यू बेकेट (हँक्स) ची कथा सांगतो जो वकील मिलरला (वॉशिंग्टन) त्याच्या माजी नियोक्तावर खटला भरण्यास सांगतो. बेकेटला तो समलिंगी असल्याचे कळल्यानंतर कामावरून काढून टाकले आहे व त्याला [[अक्वायर्ड इम्यूनो डेफिशियन्सी सिंड्रोम|एड्स]] झाला होता.<ref name="WAPO_ghost">{{cite news|last=Blumenfeld|first=Laura|url=https://www.washingtonpost.com/archive/lifestyle/1994/01/25/the-ghost-of-philadelphia/fbaf12f4-0580-4e97-bc04-4af2ccbcda10/|title=The Ghost of 'Philadelphia'|date=January 25, 1994|newspaper=The Washington Post|archive-url=https://web.archive.org/web/20211021012034/https://www.washingtonpost.com/archive/lifestyle/1994/01/25/the-ghost-of-philadelphia/fbaf12f4-0580-4e97-bc04-4af2ccbcda10/|archive-date=October 21, 2021}}</ref> ''फिलाडेल्फियाचा'' प्रीमियर १४ डिसेंबर १९९३ रोजी [[लॉस एंजेलस|लॉस एंजेलिसमध्ये]] झाला आणि १४ जानेवारी १९९४ रोजी सर्वत्र प्रकशित झाला. त्याने जगभरात $२०६.७ दशलक्ष ची कमाई केली, आणि १९९३ मध्ये सर्वाधिक कमाई करणारा ९वा चित्रपट ठरला.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.boxofficemojo.com/year/world/1993/?ref_=bo_cso_table_1|title=1993 Worldwide Box Office|website=[[Box Office Mojo]]|publisher=[[IMDb]]|access-date=March 7, 2020}}</ref> त्याची पटकथा आणि हँक्स आणि वॉशिंग्टन यांच्या अभिनयासाठी समीक्षकांकडून त्याला सकारात्मक प्रतिसाद मिळाला. अँड्र्यू बेकेटच्या भूमिकेसाठी, हँक्सने ६६ व्या अकादमी पुरस्कारांमध्ये सर्वोत्कृष्ट अभिनेत्याचा [[अकादमी पुरस्कार]] जिंकला, तर [[ब्रुस स्प्रिंग्स्टीन|ब्रूस स्प्रिंगस्टीनच्या]] " स्ट्रीट्स ऑफ फिलाडेल्फिया" या गाण्याला सर्वोत्कृष्ट मूळ गाण्याचा अकादमी पुरस्कार मिळाला. निस्वानरला सर्वोत्कृष्ट मूळ पटकथेसाठी अकादमी पुरस्कारासाठीही नामांकन मिळाले होते, परंतु ''द पियानोसाठी'' ते [[जेन कॅम्पियन|जेन कॅम्पियनकडून]] पराभूत झाले होते. ''फिलाडेल्फिया'' हा केवळ [[अक्वायर्ड इम्यूनो डेफिशियन्सी सिंड्रोम|एड्स]] आणि होमोफोबियाला स्पष्टपणे संबोधित करणारा नाही तर समलिंगी लोकांना सकारात्मक प्रकाशात दाखवणारा हॉलीवूडचा पहिला मुख्य प्रवाहातील चित्रपट म्हणून प्रसिद्ध आहे.<ref name="Quinn">{{cite book|title=A Dictionary of Literary and Thematic Terms|last1=Quinn|first1=Edward|date=1999|publisher=Checkmark Books|page=10}}</ref><ref name="Rothman">{{cite news|last1=Rothman|first1=Clifford|url=https://www.nytimes.com/1995/01/01/movies/film-philadelphia-oscar-gives-way-to-elegy.html|title=FILM; 'Philadelphia': Oscar Gives Way to Elegy|date=January 1, 1995|work=[[The New York Times]]|page=9|access-date=February 9, 2020|archive-url=https://web.archive.org/web/20180709154606/https://www.nytimes.com/1995/01/01/movies/film-philadelphia-oscar-gives-way-to-elegy.html|archive-date=July 9, 2018|url-status=live}}</ref> == संदर्भ == {{संदर्भयादी}} [[वर्ग:इ.स. १९९३ मधील इंग्लिश चित्रपट]] [[वर्ग:अमेरिकन चित्रपट]] [[वर्ग:एड्स]] [[वर्ग:समलैंगिकता]] [[वर्ग:फिलाडेल्फिया|चित्रपट]] 2tz1o29b01owwajmhyojf4lmvsudkf5 3 366579 2580901 2025-06-18T12:41:46Z साहाय्य चमू 25365 नविन सदस्याच्या चर्चापानावर [[Template:Welcome|स्वागत संदेश]] टाकला 2580901 wikitext text/x-wiki {{Template:Welcome|realName=|name=Renuka.bang}} -- [[सदस्य:साहाय्य चमू|साहाय्य चमू]] ([[सदस्य चर्चा:साहाय्य चमू|चर्चा]]) १८:११, १८ जून २०२५ (IST) ioyhritt2gez5ufgggqfropf0p17vhr 3 366580 2580912 2025-06-18T13:44:23Z साहाय्य चमू 25365 नविन सदस्याच्या चर्चापानावर [[Template:Welcome|स्वागत संदेश]] टाकला 2580912 wikitext text/x-wiki {{Template:Welcome|realName=|name=Kalidasa25}} -- [[सदस्य:साहाय्य चमू|साहाय्य चमू]] ([[सदस्य चर्चा:साहाय्य चमू|चर्चा]]) १९:१४, १८ जून २०२५ (IST) c1xqfx593w7syhopka2xpil45i53256 0 366581 2580919 2025-06-18T14:42:33Z अभय नातू 206 नामभेद 2580919 wikitext text/x-wiki #पुनर्निर्देशन [[थ्री सिस्टर्स]] 5y9wzybr7h6595la9hhmgm2v4xe1lu6 0 366582 2580920 2025-06-18T14:44:35Z अभय नातू 206 मूळ नाव 2580920 wikitext text/x-wiki #पुनर्निर्देशन [[द चेरी ऑर्चर्ड]] rn19z4umdv5jduxtn2nkckdy413yjyz 0 366583 2580921 2025-06-18T14:44:52Z अभय नातू 206 नामभेद 2580921 wikitext text/x-wiki #पुनर्निर्देशन [[द चेरी ऑर्चर्ड]] rn19z4umdv5jduxtn2nkckdy413yjyz 0 366584 2580927 2025-06-18T15:00:39Z अभय नातू 206 नवीन 2580927 wikitext text/x-wiki '''त्र्यंबकजी डेंगळे''' हे १९व्या शतकातील [[मराठा साम्राज्य|मराठा सरदार]] होते. [[दुसरे बाजीराव पेशवे|दुसऱ्या बाजीरावाच्या]] पदरी असलेल्या डेंगळ्यांवर [[बडोदा संस्थान|बडोद्याच्या]] [[गायकवाड घराणे|गायकवाडांचे]] दूत गंगाधरशास्त्री यांची हत्या करवल्याचा आरोप होता. यावरुन [[पेशवाई]] आणि [[ब्रिटिश ईस्ट इंडिया कंपनी|ब्रिटिशांचे]] संबंध चिघळले. हे [[तिसरे आंग्ल-मराठा युद्ध|तिसऱ्या आंग्ल-मराठा युद्ध]] सुरू होण्याच्या कारणांतील एक होते. युद्धानंतर पराभूत पेशवाईतील सरदारांप्रमाणे डेंगळ्यांना तडीपार केले गेले. त्यांनी आपली शेवटची वर्षे [[बंगाल]]मध्ये घालवली. [[वर्ग:मराठा साम्राज्य]] [[वर्ग:तिसरे आंग्ल-मराठा युद्ध]] [[वर्ग:पुरुष चरित्रलेख]] nay0sv4th0qb9g9zuz0v7twk2zfrsk0 2581031 2580927 2025-06-19T09:15:54Z KiranBOT II 140753 शुद्धलेखन — योग्य उकार ([[सदस्य:KiranBOT II/typos#योग्य उकार|अधिक माहिती]]) 2581031 wikitext text/x-wiki '''त्र्यंबकजी डेंगळे''' हे १९व्या शतकातील [[मराठा साम्राज्य|मराठा सरदार]] होते. [[दुसरे बाजीराव पेशवे|दुसऱ्या बाजीरावाच्या]] पदरी असलेल्या डेंगळ्यांवर [[बडोदा संस्थान|बडोद्याच्या]] [[गायकवाड घराणे|गायकवाडांचे]] दूत गंगाधरशास्त्री यांची हत्या करवल्याचा आरोप होता. यावरून [[पेशवाई]] आणि [[ब्रिटिश ईस्ट इंडिया कंपनी|ब्रिटिशांचे]] संबंध चिघळले. हे [[तिसरे आंग्ल-मराठा युद्ध|तिसऱ्या आंग्ल-मराठा युद्ध]] सुरू होण्याच्या कारणांतील एक होते. युद्धानंतर पराभूत पेशवाईतील सरदारांप्रमाणे डेंगळ्यांना तडीपार केले गेले. त्यांनी आपली शेवटची वर्षे [[बंगाल]]मध्ये घालवली. [[वर्ग:मराठा साम्राज्य]] [[वर्ग:तिसरे आंग्ल-मराठा युद्ध]] [[वर्ग:पुरुष चरित्रलेख]] cqf75bbhldjd3olcc78b67ymck4a4ro 0 366585 2580928 2025-06-18T15:01:00Z अभय नातू 206 लेखनभेद 2580928 wikitext text/x-wiki #पुनर्निर्देशन [[त्र्यंबकजी डेंगळे]] drf62iln839joefycc73sa7j7ffv0iz 0 366586 2580929 2025-06-18T15:01:21Z अभय नातू 206 लेखनभेद 2580929 wikitext text/x-wiki #पुनर्निर्देशन [[त्र्यंबकजी डेंगळे]] drf62iln839joefycc73sa7j7ffv0iz 0 366587 2580930 2025-06-18T15:01:49Z अभय नातू 206 लेखनभेद 2580930 wikitext text/x-wiki #पुनर्निर्देशन [[त्र्यंबकजी डेंगळे]] drf62iln839joefycc73sa7j7ffv0iz 2 366588 2580939 2025-06-18T16:28:56Z AryaS3952 172771 नवीन पान: {{User gu}} {{User hi}} {{User India}} 2580939 wikitext text/x-wiki {{User gu}} {{User hi}} {{User India}} q395n70mv6zzgc1aaw6buuplev1rv3z 3 366589 2580945 2025-06-18T17:24:58Z साहाय्य चमू 25365 नविन सदस्याच्या चर्चापानावर [[Template:Welcome|स्वागत संदेश]] टाकला 2580945 wikitext text/x-wiki {{Template:Welcome|realName=|name=Hari248}} -- [[सदस्य:साहाय्य चमू|साहाय्य चमू]] ([[सदस्य चर्चा:साहाय्य चमू|चर्चा]]) २२:५४, १८ जून २०२५ (IST) jttsegi32ny1650j0lp9je3pajm0rnt 3 366590 2580958 2025-06-18T19:10:54Z साहाय्य चमू 25365 नविन सदस्याच्या चर्चापानावर [[Template:Welcome|स्वागत संदेश]] टाकला 2580958 wikitext text/x-wiki {{Template:Welcome|realName=|name=प्रवीण कुटे}} -- [[सदस्य:साहाय्य चमू|साहाय्य चमू]] ([[सदस्य चर्चा:साहाय्य चमू|चर्चा]]) ००:४०, १९ जून २०२५ (IST) azt2caw2u32cgt3gow1ib5by1ky7kou 3 366591 2580959 2025-06-18T19:16:06Z साहाय्य चमू 25365 नविन सदस्याच्या चर्चापानावर [[Template:Welcome|स्वागत संदेश]] टाकला 2580959 wikitext text/x-wiki {{Template:Welcome|realName=|name=प्रवीण सुखदेव कुटे}} -- [[सदस्य:साहाय्य चमू|साहाय्य चमू]] ([[सदस्य चर्चा:साहाय्य चमू|चर्चा]]) ००:४६, १९ जून २०२५ (IST) gysnnc6diqewtem090frz3vv5tkvmyr 14 366592 2580986 2025-06-19T05:39:06Z Dharmadhyaksha 28394 नवीन पान: [[वर्ग:मृत्यूची कारणे]] 2580986 wikitext text/x-wiki [[वर्ग:मृत्यूची कारणे]] o3g5w2hyq3p3mpntgzq3j22qg2onwiy 2580987 2580986 2025-06-19T05:42:17Z Dharmadhyaksha 28394 नवीन वर्ग घातला - [[WP:HC|हॉटकॅट]] वापरले 2580987 wikitext text/x-wiki [[वर्ग:मृत्यूची कारणे]] [[वर्ग:फाशी]] aor640ljcgl1ct5x2l5i42z45sm8rlo 14 366593 2580988 2025-06-19T05:44:42Z Dharmadhyaksha 28394 नवीन पान: [[वर्ग:मानवी लैंगिकता]] 2580988 wikitext text/x-wiki [[वर्ग:मानवी लैंगिकता]] 2zts4vgp1gn48c61yflj3wlpyhaqy7a 14 366594 2580990 2025-06-19T05:48:25Z Dharmadhyaksha 28394 नवीन पान: [[वर्ग:विषयानुसार चित्रपट]] [[वर्ग:व्यभिचार]] 2580990 wikitext text/x-wiki [[वर्ग:विषयानुसार चित्रपट]] [[वर्ग:व्यभिचार]] 65o1g75rlkhc8tikum333n68fwhk10v 2580995 2580990 2025-06-19T05:50:22Z Dharmadhyaksha 28394 नवीन वर्ग घातला - [[WP:HC|हॉटकॅट]] वापरले 2580995 wikitext text/x-wiki [[वर्ग:विषयानुसार चित्रपट]] [[वर्ग:व्यभिचार]] [[वर्ग:सामाजिक विषयांवरील चित्रपट]] lub3oe65dh73xslqquxv6dwniheoxoj 0 366596 2581008 2025-06-19T07:31:12Z Dharmadhyaksha 28394 "[[:en:Special:Redirect/revision/1295386637|Raaz (2002 film)]]" पानाचे भाषांतर करुन तयार झाले 2581008 wikitext text/x-wiki '''''राझ''''' (अर्थ: ''गुपित'') हा २००२ चा भारतीय अलौकिक भयपट आहे जो [[विक्रम भट्ट]] दिग्दर्शित आहे. या चित्रपटात [[डिनो मोरिया]] आणि [[बिपाशा बासू]] मुख्य भूमिकेत आहेत, तर [[मालिनी शर्मा]] आणि [[आशुतोष राणा]] सहाय्यक भूमिकेत आहेत.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.pinkvilla.com/entertainment/box-office/box-office-revisiting-dino-morea-and-bipasha-basus-raaz-why-it-remains-one-of-the-best-horror-movies-1377301|title=Box Office: Revisiting Dino Morea and Bipasha Basu's Raaz; why it remains one of the best horror movies|date=2025-03-13|website=[[PINKVILLA]]|language=en|access-date=2025-06-12}}</ref> कथा अशी आहे की आदित्य (मोरिया) आणि संजना (बासू) त्यांचे वैवाहिक संबंध दुरुस्त करण्यासाठी [[उदगमंडलम|उटीला]] परत जातात, परंतु त्यांच्या नवीन घरात फक्त शांतताच नाही तर एक भूत पण आहे. जसाजसा भूतकाळ उलगडतो, तसे संजनाला कळते की हे एक स्त्रीचे भूत आहे जिच्यासोबत आदित्यचे प्रणयसंबंध होते.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.apunkachoice.com/dyn/movies/hindi/raaz/|title=Raaz|website=ApunKaChoice.com|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20081211025344/http://www.apunkachoice.com/dyn/movies/hindi/raaz/|archive-date=11 December 2008|access-date=18 November 2021}}</ref> हा चित्रपट ''व्हॉट लायज बिनीथ'' (२०००) या अमेरिकन चित्रपटाचे अनधिकृत रूपांतर आहे.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.news18.com/movies/when-vikram-bhatts-2002-film-raaz-surprised-many-big-stars-in-box-office-8583305.html|title=When Vikram Bhatt's 2002 Film Raaz Surprised Many Big Stars In Box Office|date=2023-09-19|website=News18|language=en|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20230922033744/https://www.news18.com/movies/when-vikram-bhatts-2002-film-raaz-surprised-many-big-stars-in-box-office-8583305.html|archive-date=22 September 2023|access-date=2023-09-23}}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.hindustantimes.com/entertainment/bollywood/dino-morea-on-raaz-clocking-20-years-the-off-screen-romance-with-bipasha-helped-us-on-screen-101643652992644.html|title=Dino Morea on Raaz clocking 20 years: The off screen romance with Bipasha helped us on screen|website=[[Hindustan Times]]|access-date=31 January 2022|quote=While Morea says it wasn’t an official remake, there were references that were taken from the Robert Zemeckis directed Harrison Ford and Michelle Pfeiffer starrer.}}</ref> २००२ सालचा हा दुसरा सर्वाधिक कमाई करणारा चित्रपट होता, जो सर्वात फायदेशीर चित्रपट होता आणि ''राझ'' मालिकेतील पहिला भाग होता. मोरिया आणि बासू यांनी "डायनॅमिक जोडी"च्या श्रेणीत [[झी सिने पुरस्कार]] जिंकला.<ref name=":Zee Cine Award2">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.mensxp.com/entertainment/celebrities/103573-dino-morea-on-winning-his-first-award-the-empire-recalls-raaz-being-snubbed-despite-being-a-massive-hit.html|title=Dino On Winning First Award In 20 Years & How 'Raaz' Was Snubbed Despite Being A Blockbuster|date=2022-03-13|website=www.mensxp.com|language=en-IN|access-date=2023-07-21}}</ref> या चित्रपटाला ४८ व्या फिल्मफेर पुरस्कारांमध्ये [[फिल्मफेर सर्वोत्तम चित्रपट पुरस्कार|सर्वोत्कृष्ट चित्रपटासाठी]] नामांकन मिळाले होते.<ref>{{स्रोत बातमी|url=https://www.filmfare.com/awards/filmfare-awards/winners|title=Filmfare Awards Winners From 1953 to 2019|work=filmfare.com|language=en|access-date=14 February 2020}}</ref> [[नदीम-श्रवण]] यांच्या संगीतामुळे त्यांना अनेक पुरस्कार नामांकने मिळाली. अमेरिकन मनोरंजन प्रकाशन ''कोलायडरने'' ह्या चित्रपटाला मूळ चित्रपटापेक्षा चांगले मानले आहे.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://collider.com/bollywood-remakes-that-are-better-than-the-original/#raaz-2002|title=7 Bollywood Remakes That Are Better Than The Original Movie|date=7 April 2022|website=[[Collider (website)|Collider]]|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20240517141354/https://collider.com/bollywood-remakes-that-are-better-than-the-original/#raaz-2002|archive-date=17 May 2024|access-date=7 April 2022}}</ref> चित्रपटाचे चित्रीकरण उटीमधील द लॉरेन्स स्कूल, लव्हडेलसह अनेक ठिकाणी झाले.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://m.rediff.com/entertai/2002/feb/16st.htm|title=What's the raaz behind Bipasha's voice?|website=[[Rediff.com]]}}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.bbc.co.uk/shropshire/films/2002/04/raaz.shtml|title=BBC - Shropshire - Movies - Raaz|website=[[BBC]]}}</ref> == गीत == {{Track listing|headline=|extra_column=गायक|total_length=45:23|all_lyrics=[[समिर]]|all_music=[[नदिम-श्रवण]]|title1=आपके प्यार में|length1=5:28|extra1=[[अल्का याज्ञीक]]|title2=जो भी कसमें|extra2=[[उदित नारायण]], Alka Yagnik|length2=5:40|title3=कितना प्यारा है|extra3=Udit Narayan & Alka Yagnik|length3=4:21|title4=मै अगर सामने|extra4=[[अभिजीत]] & Alka Yagnik|length4=5:46|title5=इतना मै चाहू तुझे|extra5=Udit Narayan & Alka Yagnik|length5=5:21|title6=मुझे तेरे जैसी लडकी|extra6=Udit Narayan & Sarika Kapoor|length6=5:25|title7=ये शहर हैं|extra7=Suzzan, Jolly Mukherjee & Bali Brahmbhatt|length7=4:53|title8=प्यार सें प्यार हम|extra8=Abhijeet|length8=5:30|title9=ये शहर हैं (रिमिक्स)|extra9=Suzzan, Jolly Mukherjee & Bali Brahmbhatt|length9=2:50}} == संदर्भ == {{संदर्भयादी}} [[वर्ग:इ.स. २००२ मधील चित्रपट]] [[वर्ग:इ.स. २००२ मधील हिंदी चित्रपट]] [[वर्ग:भयपट]] 585w3opxv0o7e1dujpufmkvcf4gz1i2 2581009 2581008 2025-06-19T07:35:12Z Dharmadhyaksha 28394 {{विकिडेटा माहितीचौकट}} 2581009 wikitext text/x-wiki {{विकिडेटा माहितीचौकट}} '''''राझ''''' (अर्थ: ''गुपित'') हा २००२ चा भारतीय अलौकिक भयपट आहे जो [[विक्रम भट्ट]] दिग्दर्शित आहे. या चित्रपटात [[डिनो मोरिया]] आणि [[बिपाशा बासू]] मुख्य भूमिकेत आहेत, तर [[मालिनी शर्मा]] आणि [[आशुतोष राणा]] सहाय्यक भूमिकेत आहेत.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.pinkvilla.com/entertainment/box-office/box-office-revisiting-dino-morea-and-bipasha-basus-raaz-why-it-remains-one-of-the-best-horror-movies-1377301|title=Box Office: Revisiting Dino Morea and Bipasha Basu's Raaz; why it remains one of the best horror movies|date=2025-03-13|website=[[PINKVILLA]]|language=en|access-date=2025-06-12}}</ref> कथा अशी आहे की आदित्य (मोरिया) आणि संजना (बासू) त्यांचे वैवाहिक संबंध दुरुस्त करण्यासाठी [[उदगमंडलम|उटीला]] परत जातात, परंतु त्यांच्या नवीन घरात फक्त शांतताच नाही तर एक भूत पण आहे. जसाजसा भूतकाळ उलगडतो, तसे संजनाला कळते की हे एक स्त्रीचे भूत आहे जिच्यासोबत आदित्यचे प्रणयसंबंध होते.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.apunkachoice.com/dyn/movies/hindi/raaz/|title=Raaz|website=ApunKaChoice.com|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20081211025344/http://www.apunkachoice.com/dyn/movies/hindi/raaz/|archive-date=11 December 2008|access-date=18 November 2021}}</ref> हा चित्रपट ''व्हॉट लायज बिनीथ'' (२०००) या अमेरिकन चित्रपटाचे अनधिकृत रूपांतर आहे.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.news18.com/movies/when-vikram-bhatts-2002-film-raaz-surprised-many-big-stars-in-box-office-8583305.html|title=When Vikram Bhatt's 2002 Film Raaz Surprised Many Big Stars In Box Office|date=2023-09-19|website=News18|language=en|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20230922033744/https://www.news18.com/movies/when-vikram-bhatts-2002-film-raaz-surprised-many-big-stars-in-box-office-8583305.html|archive-date=22 September 2023|access-date=2023-09-23}}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.hindustantimes.com/entertainment/bollywood/dino-morea-on-raaz-clocking-20-years-the-off-screen-romance-with-bipasha-helped-us-on-screen-101643652992644.html|title=Dino Morea on Raaz clocking 20 years: The off screen romance with Bipasha helped us on screen|website=[[Hindustan Times]]|access-date=31 January 2022|quote=While Morea says it wasn’t an official remake, there were references that were taken from the Robert Zemeckis directed Harrison Ford and Michelle Pfeiffer starrer.}}</ref> २००२ सालचा हा दुसरा सर्वाधिक कमाई करणारा चित्रपट होता, जो सर्वात फायदेशीर चित्रपट होता आणि ''राझ'' मालिकेतील पहिला भाग होता. मोरिया आणि बासू यांनी "डायनॅमिक जोडी"च्या श्रेणीत [[झी सिने पुरस्कार]] जिंकला.<ref name=":Zee Cine Award2">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.mensxp.com/entertainment/celebrities/103573-dino-morea-on-winning-his-first-award-the-empire-recalls-raaz-being-snubbed-despite-being-a-massive-hit.html|title=Dino On Winning First Award In 20 Years & How 'Raaz' Was Snubbed Despite Being A Blockbuster|date=2022-03-13|website=www.mensxp.com|language=en-IN|access-date=2023-07-21}}</ref> या चित्रपटाला ४८ व्या फिल्मफेर पुरस्कारांमध्ये [[फिल्मफेर सर्वोत्तम चित्रपट पुरस्कार|सर्वोत्कृष्ट चित्रपटासाठी]] नामांकन मिळाले होते.<ref>{{स्रोत बातमी|url=https://www.filmfare.com/awards/filmfare-awards/winners|title=Filmfare Awards Winners From 1953 to 2019|work=filmfare.com|language=en|access-date=14 February 2020}}</ref> [[नदीम-श्रवण]] यांच्या संगीतामुळे त्यांना अनेक पुरस्कार नामांकने मिळाली. अमेरिकन मनोरंजन प्रकाशन ''कोलायडरने'' ह्या चित्रपटाला मूळ चित्रपटापेक्षा चांगले मानले आहे.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://collider.com/bollywood-remakes-that-are-better-than-the-original/#raaz-2002|title=7 Bollywood Remakes That Are Better Than The Original Movie|date=7 April 2022|website=[[Collider (website)|Collider]]|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20240517141354/https://collider.com/bollywood-remakes-that-are-better-than-the-original/#raaz-2002|archive-date=17 May 2024|access-date=7 April 2022}}</ref> चित्रपटाचे चित्रीकरण उटीमधील द लॉरेन्स स्कूल, लव्हडेलसह अनेक ठिकाणी झाले.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://m.rediff.com/entertai/2002/feb/16st.htm|title=What's the raaz behind Bipasha's voice?|website=[[Rediff.com]]}}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.bbc.co.uk/shropshire/films/2002/04/raaz.shtml|title=BBC - Shropshire - Movies - Raaz|website=[[BBC]]}}</ref> == गीत == {{Track listing|headline=|extra_column=गायक|total_length=45:23|all_lyrics=[[समीर अंजान]]|all_music=[[नदीम-श्रवण]] |title1=आपके प्यार में|length1=5:28|extra1=[[अलका याज्ञिक]] |title2=जो भी कसमें|extra2=[[उदित नारायण]], अलका याज्ञिक|length2=5:40 |title3=कितना प्यारा है|extra3=उदित नारायण, अलका याज्ञिक|length3=4:21 |title4=मै अगर सामने|extra4=[[अभिजीत भट्टाचार्य]], अलका याज्ञिक|length4=5:46 |title5=इतना मै चाहू तुझे|extra5=उदित नारायण, अलका याज्ञिक|length5=5:21 |title6=मुझे तेरे जैसी लडकी|extra6=उदित नारायण, सारीका कपूर|length6=5:25 |title7=ये शहर हैं|extra7=सुझान, जॉली मुखर्जी, बाली ब्रह्मभट्ट|length7=4:53 |title8=प्यार सें प्यार हम|extra8=अभिजीत भट्टाचार्य |length8=5:30 |title9=ये शहर हैं (रिमिक्स)|extra9=सुझान, जॉली मुखर्जी, बाली ब्रह्मभट्ट|length9=2:50}} == संदर्भ == {{संदर्भयादी}} [[वर्ग:इ.स. २००२ मधील चित्रपट]] [[वर्ग:इ.स. २००२ मधील हिंदी चित्रपट]] [[वर्ग:भयपट]] [[वर्ग:व्यभिचाराबद्दल चित्रपट]] dfhl0ik0q35p08pzb3gyultbix2xzhf 0 366597 2581010 2025-06-19T07:37:59Z Nitin.kunjir 4684 नवीन पान: '''लॉयटरिंग म्यूनिशन्स''', ज्याला '''आत्मघाती ड्रोन''',<ref>[http://www.jpost.com/Israel-News/US-army-may-use-soon-Israeli-designed-suicide-drones-455572 अमेरिकन सैन्य लवकरच इस्रायली डिझाइन केलेले 'सुसाईड ड्रोन' वापरू शकते], ''जेरुसलेम पोस्ट'', जून... 2581010 wikitext text/x-wiki '''लॉयटरिंग म्यूनिशन्स''', ज्याला '''आत्मघाती ड्रोन''',<ref>[http://www.jpost.com/Israel-News/US-army-may-use-soon-Israeli-designed-suicide-drones-455572 अमेरिकन सैन्य लवकरच इस्रायली डिझाइन केलेले 'सुसाईड ड्रोन' वापरू शकते], ''जेरुसलेम पोस्ट'', जून २०१६</ref><ref>[http://www.israeldefense.co.il/en/node/28716 चीनने केले हार्पी-प्रकारच्या लोइटरिंग म्यूनिशन्सचे अनावरण], इस्राएल डिफेन्स, मार्च २०१७</ref><ref>{{Cite news |last=रोगोवे |first=टेलर|date=८ ऑगस्ट २०१६|trans-title=भेटा इस्रायलच्या आत्मघाती ड्रोनच्या "आत्महत्या पथकाला"|title=Meet Israel's "Suicide Squad" of Self Sacrificing Drones |url=https://www.twz.com/4760/meet-israels-suicide-squad-of-self-sacrificing-drones |access-date=१९ जून २०२५ |work=द वॉर झोन |language=en-US}}</ref><ref>[http://dronecenter.bard.edu/files/2017/02/CSD-Loitering-Munitions.pdf लॉयटरिंग म्यूनिशन्स – इन फोकस], सेंटर फॉर द स्टडी ऑफ द ड्रोन, फेब्रुवारी २०१७</ref> '''कामिकाझे ड्रोन''',<ref>[https://www.cnet.com/news/kamikaze-drone-loiters-above-waits-for-target/ कामिकाझे ड्रोन वरती फिरतो, लक्ष्याची वाट पाहतो], सिनेट, जून २००९</ref><ref>[http://www.c4isrnet.com/story/military-tech/omr/missile-defense/2015/08/13/kamikaze-drones-add-new-layer-lethality-remote-forces/31405521/ 'कामिकाझे ड्रोन' ॲड अ न्यू लेयर ऑफ लिथॅलिटी टू रिमोट फोर्स] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20150919193839/http://www.c4isrnet.com/story/military-tech/omr/missile-defense/2015/08/13/kamikaze-drones-add-new-layer-lethality-remote-forces/31405521/ |date=१९ सप्टेंबर २०१५}}, C4ISRNET, ऑगस्ट २०१५</ref><ref name="washingtonpost20160405">[https://www.washingtonpost.com/news/checkpoint/wp/2016/04/05/israeli-made-kamikaze-drone-spotted-in-nagorno-karabakh-conflict/ नागोर्नो-काराबाख संघर्षात इस्रायली बनावटीचे कामिकाझे ड्रोन आढळले], ''वॉशिंग्टन पोस्ट'', एप्रिल २०१६</ref> किंवा '''एक्सप्लोडिंग ड्रोन'''<ref>{{cite news |trans-title=पुतिनच्या स्फोटक ड्रोनमुळे कीव हादरले, विटाली क्लिट्स्को म्हणतात|title=Kyiv pummelled by Putin's exploding drones, Vitali Klitschko says |url=https://www.independent.co.uk/news/putin-kyiv-drone-strike-klitschko-b2254555.html |work=द इंडिपेंडंट |date=२ जानेवारी २०२३ }}</ref> असेही म्हणतात. हे एक प्रकारचे मानवरहित हवाई वाहन आहे जे वॉरहेडने सुसज्ज असते. ते एखाद्या क्षेत्रात फिरण्यासाठी, लक्ष्य शोधण्यासाठी आणि नंतर त्यावर आदळून लक्ष्यावर प्रहार करण्यासाठी डिझाइन केलेले आहे.<ref>[http://aviationweek.com/defense/loitering-munition-availability-expanding-internationally आंतरराष्ट्रीय स्तरावर विस्तारत असलेल्या युद्धसामग्रीची उपलब्धता], ''एव्हिएशन वीक'', एप्रिल २०१६</ref><ref>[http://i-hls.com/archives/73521 लॉयटरिंग शस्त्रास्त्र प्रणालींचा वापर - वाढती मागणी], h-ils, डिसेंबर २०१६</ref><ref name="popsci">[http://www.popsci.com/watch-drone-turn-missile या ड्रोनचे क्षेपणास्त्रात रूपांतर होताना पहा], ''पॉप्युलर सायन्स'', ऑगस्ट २०१५</ref> ते लक्ष्य क्षेत्राजवळ उच्च-मूल्य प्लॅटफॉर्म न ठेवता कमी कालावधीसाठी बाहेर पडणाऱ्या लपलेल्या लक्ष्यांवर हल्ले करण्यास सक्षम करतात. इतर अनेक प्रकारच्या म्यूनिशन्सप्रमाणे, त्यांचे हल्ले मोहिमेच्या दरम्यान बदलले जाऊ शकतात किंवा रद्द केले जाऊ शकतात. लॉयटरिंग म्यूनिशन्स सामान्यतः हवाई असतात, परंतु त्यात समान वैशिष्ट्यांसह काही स्वायत्त समुद्राखालील वाहने समाविष्ट असतात.<ref name=":0">{{Cite web |last=ट्रेविथिक |first=जोसेफ |date=७ एप्रिल २०२५|trans-title=अँडुरिलने कॉपरहेड टॉर्पेडोसारखे पाण्याखालील कामिकाझे ड्रोन आणले|title=Copperhead Torpedo-Like Underwater Kamikaze Drones Rolled Out By Anduril |url=https://www.twz.com/sea/copperhead-torpedo-like-underwater-kamikaze-drones-rolled-out-by-anduril |access-date=१९ जून २०२५|website=द वॉर झोन |language=en-US}}</ref> ==संदर्भयादी== {{संदर्भयादी}} a5kegqo6v2indx93bwvwqohrsc8frhu 2581011 2581010 2025-06-19T07:41:23Z Nitin.kunjir 4684 2581011 wikitext text/x-wiki [[File:Paris Air Show 2007-06-24 n25.jpg|thumb|आय ए आय हार्पी SEAD च्या भूमिकेसाठी पहिल्या पिढीतील लॉयटरिंग म्यूनिशन्स.]] [[File:HERO DSEI IMG 6905.jpg|thumb|लॉयटरिंग म्यूनिशन्स HERO (युवीजन एअर लि, इस्राएल), DSEI २०१९, लंडन.]] '''लॉयटरिंग म्यूनिशन्स''', ज्याला '''आत्मघाती ड्रोन''',<ref>[http://www.jpost.com/Israel-News/US-army-may-use-soon-Israeli-designed-suicide-drones-455572 अमेरिकन सैन्य लवकरच इस्रायली डिझाइन केलेले 'सुसाईड ड्रोन' वापरू शकते], ''जेरुसलेम पोस्ट'', जून २०१६</ref><ref>[http://www.israeldefense.co.il/en/node/28716 चीनने केले हार्पी-प्रकारच्या लोइटरिंग म्यूनिशन्सचे अनावरण], इस्राएल डिफेन्स, मार्च २०१७</ref><ref>{{Cite news |last=रोगोवे |first=टेलर|date=८ ऑगस्ट २०१६|trans-title=भेटा इस्रायलच्या आत्मघाती ड्रोनच्या "आत्महत्या पथकाला"|title=Meet Israel's "Suicide Squad" of Self Sacrificing Drones |url=https://www.twz.com/4760/meet-israels-suicide-squad-of-self-sacrificing-drones |access-date=१९ जून २०२५ |work=द वॉर झोन |language=en-US}}</ref><ref>[http://dronecenter.bard.edu/files/2017/02/CSD-Loitering-Munitions.pdf लॉयटरिंग म्यूनिशन्स – इन फोकस], सेंटर फॉर द स्टडी ऑफ द ड्रोन, फेब्रुवारी २०१७</ref> '''कामिकाझे ड्रोन''',<ref>[https://www.cnet.com/news/kamikaze-drone-loiters-above-waits-for-target/ कामिकाझे ड्रोन वरती फिरतो, लक्ष्याची वाट पाहतो], सिनेट, जून २००९</ref><ref>[http://www.c4isrnet.com/story/military-tech/omr/missile-defense/2015/08/13/kamikaze-drones-add-new-layer-lethality-remote-forces/31405521/ 'कामिकाझे ड्रोन' ॲड अ न्यू लेयर ऑफ लिथॅलिटी टू रिमोट फोर्स] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20150919193839/http://www.c4isrnet.com/story/military-tech/omr/missile-defense/2015/08/13/kamikaze-drones-add-new-layer-lethality-remote-forces/31405521/ |date=१९ सप्टेंबर २०१५}}, C4ISRNET, ऑगस्ट २०१५</ref><ref name="washingtonpost20160405">[https://www.washingtonpost.com/news/checkpoint/wp/2016/04/05/israeli-made-kamikaze-drone-spotted-in-nagorno-karabakh-conflict/ नागोर्नो-काराबाख संघर्षात इस्रायली बनावटीचे कामिकाझे ड्रोन आढळले], ''वॉशिंग्टन पोस्ट'', एप्रिल २०१६</ref> किंवा '''एक्सप्लोडिंग ड्रोन'''<ref>{{cite news |trans-title=पुतिनच्या स्फोटक ड्रोनमुळे कीव हादरले, विटाली क्लिट्स्को म्हणतात|title=Kyiv pummelled by Putin's exploding drones, Vitali Klitschko says |url=https://www.independent.co.uk/news/putin-kyiv-drone-strike-klitschko-b2254555.html |work=द इंडिपेंडंट |date=२ जानेवारी २०२३ }}</ref> असेही म्हणतात. हे एक प्रकारचे मानवरहित हवाई वाहन आहे जे वॉरहेडने सुसज्ज असते. ते एखाद्या क्षेत्रात फिरण्यासाठी, लक्ष्य शोधण्यासाठी आणि नंतर त्यावर आदळून लक्ष्यावर प्रहार करण्यासाठी डिझाइन केलेले आहे.<ref>[http://aviationweek.com/defense/loitering-munition-availability-expanding-internationally आंतरराष्ट्रीय स्तरावर विस्तारत असलेल्या युद्धसामग्रीची उपलब्धता], ''एव्हिएशन वीक'', एप्रिल २०१६</ref><ref>[http://i-hls.com/archives/73521 लॉयटरिंग शस्त्रास्त्र प्रणालींचा वापर - वाढती मागणी], h-ils, डिसेंबर २०१६</ref><ref name="popsci">[http://www.popsci.com/watch-drone-turn-missile या ड्रोनचे क्षेपणास्त्रात रूपांतर होताना पहा], ''पॉप्युलर सायन्स'', ऑगस्ट २०१५</ref> ते लक्ष्य क्षेत्राजवळ उच्च-मूल्य प्लॅटफॉर्म न ठेवता कमी कालावधीसाठी बाहेर पडणाऱ्या लपलेल्या लक्ष्यांवर हल्ले करण्यास सक्षम करतात. इतर अनेक प्रकारच्या म्यूनिशन्सप्रमाणे, त्यांचे हल्ले मोहिमेच्या दरम्यान बदलले जाऊ शकतात किंवा रद्द केले जाऊ शकतात. लॉयटरिंग म्यूनिशन्स सामान्यतः हवाई असतात, परंतु त्यात समान वैशिष्ट्यांसह काही स्वायत्त समुद्राखालील वाहने समाविष्ट असतात.<ref name=":0">{{Cite web |last=ट्रेविथिक |first=जोसेफ |date=७ एप्रिल २०२५|trans-title=अँडुरिलने कॉपरहेड टॉर्पेडोसारखे पाण्याखालील कामिकाझे ड्रोन आणले|title=Copperhead Torpedo-Like Underwater Kamikaze Drones Rolled Out By Anduril |url=https://www.twz.com/sea/copperhead-torpedo-like-underwater-kamikaze-drones-rolled-out-by-anduril |access-date=१९ जून २०२५|website=द वॉर झोन |language=en-US}}</ref> ==संदर्भयादी== {{संदर्भयादी}} i2933ufgo2nvwkawmeqj3yqtd9wglex 2581012 2581011 2025-06-19T07:43:24Z Nitin.kunjir 4684 2581012 wikitext text/x-wiki [[File:Paris Air Show 2007-06-24 n25.jpg|thumb|आय ए आय हार्पी SEAD च्या भूमिकेसाठी पहिल्या पिढीतील लॉयटरिंग म्यूनिशन्स.]] [[File:HERO DSEI IMG 6905.jpg|thumb|लॉयटरिंग म्यूनिशन्स HERO (युवीजन एअर लि, इस्राएल), DSEI २०१९, लंडन.]] '''लॉयटरिंग म्यूनिशन्स''', ज्याला '''आत्मघाती ड्रोन''',<ref>[http://www.jpost.com/Israel-News/US-army-may-use-soon-Israeli-designed-suicide-drones-455572 अमेरिकन सैन्य लवकरच इस्रायली डिझाइन केलेले 'सुसाईड ड्रोन' वापरू शकते], ''जेरुसलेम पोस्ट'', जून २०१६</ref><ref>[http://www.israeldefense.co.il/en/node/28716 चीनने केले हार्पी-प्रकारच्या लोइटरिंग म्यूनिशन्सचे अनावरण], इस्राएल डिफेन्स, मार्च २०१७</ref><ref>{{Cite news |last=रोगोवे |first=टेलर|date=८ ऑगस्ट २०१६|trans-title=भेटा इस्रायलच्या आत्मघाती ड्रोनच्या "आत्महत्या पथकाला"|title=Meet Israel's "Suicide Squad" of Self Sacrificing Drones |url=https://www.twz.com/4760/meet-israels-suicide-squad-of-self-sacrificing-drones |access-date=१९ जून २०२५ |work=द वॉर झोन |language=en-US}}</ref><ref>[http://dronecenter.bard.edu/files/2017/02/CSD-Loitering-Munitions.pdf लॉयटरिंग म्यूनिशन्स – इन फोकस], सेंटर फॉर द स्टडी ऑफ द ड्रोन, फेब्रुवारी २०१७</ref> '''कामिकाझे ड्रोन''',<ref>[https://www.cnet.com/news/kamikaze-drone-loiters-above-waits-for-target/ कामिकाझे ड्रोन वरती फिरतो, लक्ष्याची वाट पाहतो], सिनेट, जून २००९</ref><ref>[http://www.c4isrnet.com/story/military-tech/omr/missile-defense/2015/08/13/kamikaze-drones-add-new-layer-lethality-remote-forces/31405521/ 'कामिकाझे ड्रोन' ॲड अ न्यू लेयर ऑफ लिथॅलिटी टू रिमोट फोर्स] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20150919193839/http://www.c4isrnet.com/story/military-tech/omr/missile-defense/2015/08/13/kamikaze-drones-add-new-layer-lethality-remote-forces/31405521/ |date=१९ सप्टेंबर २०१५}}, C4ISRNET, ऑगस्ट २०१५</ref><ref name="washingtonpost20160405">[https://www.washingtonpost.com/news/checkpoint/wp/2016/04/05/israeli-made-kamikaze-drone-spotted-in-nagorno-karabakh-conflict/ नागोर्नो-काराबाख संघर्षात इस्रायली बनावटीचे कामिकाझे ड्रोन आढळले], ''वॉशिंग्टन पोस्ट'', एप्रिल २०१६</ref> किंवा '''एक्सप्लोडिंग ड्रोन'''<ref>{{cite news |trans-title=पुतिनच्या स्फोटक ड्रोनमुळे कीव हादरले, विटाली क्लिट्स्को म्हणतात|title=Kyiv pummelled by Putin's exploding drones, Vitali Klitschko says |url=https://www.independent.co.uk/news/putin-kyiv-drone-strike-klitschko-b2254555.html |work=द इंडिपेंडंट |date=२ जानेवारी २०२३ }}</ref> असेही म्हणतात. हे एक प्रकारचे मानवरहित हवाई वाहन आहे जे वॉरहेडने सुसज्ज असते. ते एखाद्या क्षेत्रात फिरण्यासाठी, लक्ष्य शोधण्यासाठी आणि नंतर त्यावर आदळून लक्ष्यावर प्रहार करण्यासाठी डिझाइन केलेले आहे.<ref>[http://aviationweek.com/defense/loitering-munition-availability-expanding-internationally आंतरराष्ट्रीय स्तरावर विस्तारत असलेल्या युद्धसामग्रीची उपलब्धता], ''एव्हिएशन वीक'', एप्रिल २०१६</ref><ref>[http://i-hls.com/archives/73521 लॉयटरिंग शस्त्रास्त्र प्रणालींचा वापर - वाढती मागणी], h-ils, डिसेंबर २०१६</ref><ref name="popsci">[http://www.popsci.com/watch-drone-turn-missile या ड्रोनचे क्षेपणास्त्रात रूपांतर होताना पहा], ''पॉप्युलर सायन्स'', ऑगस्ट २०१५</ref> ते लक्ष्य क्षेत्राजवळ मौल्यवान प्लॅटफॉर्म न ठेवता कमी कालावधीसाठी बाहेर पडणाऱ्या लपलेल्या लक्ष्यांवर हल्ले करण्यास सक्षम करतात. इतर अनेक प्रकारच्या म्यूनिशन्सप्रमाणे, त्यांचे हल्ले मोहिमेच्या दरम्यान बदलले जाऊ शकतात किंवा रद्द केले जाऊ शकतात. लॉयटरिंग म्यूनिशन्स सामान्यतः हवाई असतात, परंतु त्यात समान वैशिष्ट्यांसह काही स्वायत्त समुद्राखालील वाहने समाविष्ट असतात.<ref name=":0">{{Cite web |last=ट्रेविथिक |first=जोसेफ |date=७ एप्रिल २०२५|trans-title=अँडुरिलने कॉपरहेड टॉर्पेडोसारखे पाण्याखालील कामिकाझे ड्रोन आणले|title=Copperhead Torpedo-Like Underwater Kamikaze Drones Rolled Out By Anduril |url=https://www.twz.com/sea/copperhead-torpedo-like-underwater-kamikaze-drones-rolled-out-by-anduril |access-date=१९ जून २०२५|website=द वॉर झोन |language=en-US}}</ref> ==संदर्भयादी== {{संदर्भयादी}} dyxxkxfvnj3ungmjujwx0ljlvzxw4pm 2581013 2581012 2025-06-19T07:45:46Z Nitin.kunjir 4684 2581013 wikitext text/x-wiki [[File:Paris Air Show 2007-06-24 n25.jpg|thumb|आय ए आय हार्पी SEAD च्या भूमिकेसाठी पहिल्या पिढीतील लॉयटरिंग म्यूनिशन्स.]] [[File:HERO DSEI IMG 6905.jpg|thumb|लॉयटरिंग म्यूनिशन्स HERO (युवीजन एअर लि, इस्राएल), DSEI २०१९, लंडन.]] '''लॉयटरिंग म्यूनिशन्स''', ज्याला '''आत्मघाती ड्रोन''',<ref>[http://www.jpost.com/Israel-News/US-army-may-use-soon-Israeli-designed-suicide-drones-455572 अमेरिकन सैन्य लवकरच इस्रायली डिझाइन केलेले 'सुसाईड ड्रोन' वापरू शकते], ''जेरुसलेम पोस्ट'', जून २०१६</ref><ref>[http://www.israeldefense.co.il/en/node/28716 चीनने केले हार्पी-प्रकारच्या लोइटरिंग म्यूनिशन्सचे अनावरण], इस्राएल डिफेन्स, मार्च २०१७</ref><ref>{{Cite news |last=रोगोवे |first=टेलर|date=८ ऑगस्ट २०१६|trans-title=भेटा इस्रायलच्या आत्मघाती ड्रोनच्या "आत्महत्या पथकाला"|title=Meet Israel's "Suicide Squad" of Self Sacrificing Drones |url=https://www.twz.com/4760/meet-israels-suicide-squad-of-self-sacrificing-drones |access-date=१९ जून २०२५ |work=द वॉर झोन |language=en-US}}</ref><ref>[http://dronecenter.bard.edu/files/2017/02/CSD-Loitering-Munitions.pdf लॉयटरिंग म्यूनिशन्स – इन फोकस], सेंटर फॉर द स्टडी ऑफ द ड्रोन, फेब्रुवारी २०१७</ref> '''कामिकाझे ड्रोन''',<ref>[https://www.cnet.com/news/kamikaze-drone-loiters-above-waits-for-target/ कामिकाझे ड्रोन वरती फिरतो, लक्ष्याची वाट पाहतो], सिनेट, जून २००९</ref><ref>[http://www.c4isrnet.com/story/military-tech/omr/missile-defense/2015/08/13/kamikaze-drones-add-new-layer-lethality-remote-forces/31405521/ 'कामिकाझे ड्रोन' ॲड अ न्यू लेयर ऑफ लिथॅलिटी टू रिमोट फोर्स] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20150919193839/http://www.c4isrnet.com/story/military-tech/omr/missile-defense/2015/08/13/kamikaze-drones-add-new-layer-lethality-remote-forces/31405521/ |date=१९ सप्टेंबर २०१५}}, C4ISRNET, ऑगस्ट २०१५</ref><ref name="washingtonpost20160405">[https://www.washingtonpost.com/news/checkpoint/wp/2016/04/05/israeli-made-kamikaze-drone-spotted-in-nagorno-karabakh-conflict/ नागोर्नो-काराबाख संघर्षात इस्रायली बनावटीचे कामिकाझे ड्रोन आढळले], ''वॉशिंग्टन पोस्ट'', एप्रिल २०१६</ref> किंवा '''एक्सप्लोडिंग ड्रोन'''<ref>{{cite news |trans-title=पुतिनच्या स्फोटक ड्रोनमुळे कीव हादरले, विटाली क्लिट्स्को म्हणतात|title=Kyiv pummelled by Putin's exploding drones, Vitali Klitschko says |url=https://www.independent.co.uk/news/putin-kyiv-drone-strike-klitschko-b2254555.html |work=द इंडिपेंडंट |date=२ जानेवारी २०२३ }}</ref> असेही म्हणतात. हे एक प्रकारचे मानवरहित हवाई वाहन आहे जे वॉरहेडने सुसज्ज असते. ते एखाद्या क्षेत्रात फिरण्यासाठी, लक्ष्य शोधण्यासाठी आणि नंतर त्यावर आदळून लक्ष्यावर प्रहार करण्यासाठी डिझाइन केलेले आहे.<ref>[http://aviationweek.com/defense/loitering-munition-availability-expanding-internationally आंतरराष्ट्रीय स्तरावर विस्तारत असलेल्या युद्धसामग्रीची उपलब्धता], ''एव्हिएशन वीक'', एप्रिल २०१६</ref><ref>[http://i-hls.com/archives/73521 लॉयटरिंग शस्त्रास्त्र प्रणालींचा वापर - वाढती मागणी], h-ils, डिसेंबर २०१६</ref><ref name="popsci">[http://www.popsci.com/watch-drone-turn-missile या ड्रोनचे क्षेपणास्त्रात रूपांतर होताना पहा], ''पॉप्युलर सायन्स'', ऑगस्ट २०१५</ref> ते लक्ष्य क्षेत्राजवळ मौल्यवान प्लॅटफॉर्म{{efn|शस्त्रास्त्र प्लॅटफॉर्म ही एक रचना, वाहन किंवा यंत्रणा आहे जी शस्त्रांच्या कार्यक्षमतेला समर्थन देण्यासाठी आणि ऑप्टिमाइझ करण्यासाठी डिझाइन केलेली आहे . हे एका साध्या माउंटपासून ते सेन्सर्स, टार्गेटिंग सिस्टम आणि इतर सपोर्ट उपकरणांसह शस्त्रे एकत्रित करणारी जटिल प्रणाली असू शकते. मूलतः, तोच आधार आहे ज्यावर शस्त्र प्रणाली बांधली जाते, ज्यामुळे ती प्रभावीपणे वापरली जाऊ शकते.}} न ठेवता कमी कालावधीसाठी बाहेर पडणाऱ्या लपलेल्या लक्ष्यांवर हल्ले करण्यास सक्षम करतात. इतर अनेक प्रकारच्या म्यूनिशन्सप्रमाणे, त्यांचे हल्ले मोहिमेच्या दरम्यान बदलले जाऊ शकतात किंवा रद्द केले जाऊ शकतात. लॉयटरिंग म्यूनिशन्स सामान्यतः हवाई असतात, परंतु त्यात समान वैशिष्ट्यांसह काही स्वायत्त समुद्राखालील वाहने समाविष्ट असतात.<ref name=":0">{{Cite web |last=ट्रेविथिक |first=जोसेफ |date=७ एप्रिल २०२५|trans-title=अँडुरिलने कॉपरहेड टॉर्पेडोसारखे पाण्याखालील कामिकाझे ड्रोन आणले|title=Copperhead Torpedo-Like Underwater Kamikaze Drones Rolled Out By Anduril |url=https://www.twz.com/sea/copperhead-torpedo-like-underwater-kamikaze-drones-rolled-out-by-anduril |access-date=१९ जून २०२५|website=द वॉर झोन |language=en-US}}</ref> ==नोंदी== {{Notelist}} ==संदर्भयादी== {{संदर्भयादी}} l2r9lkdmg60z9h0ggu8h53ytkdidhb7 2581054 2581013 2025-06-19T11:13:55Z Khirid Harshad 138639 Khirid Harshad ने लेख [[लॉयटरिंग म्यूनिशन्स]] वरुन [[लॉइटरिंग म्युनिशन]] ला हलविला 2581013 wikitext text/x-wiki [[File:Paris Air Show 2007-06-24 n25.jpg|thumb|आय ए आय हार्पी SEAD च्या भूमिकेसाठी पहिल्या पिढीतील लॉयटरिंग म्यूनिशन्स.]] [[File:HERO DSEI IMG 6905.jpg|thumb|लॉयटरिंग म्यूनिशन्स HERO (युवीजन एअर लि, इस्राएल), DSEI २०१९, लंडन.]] '''लॉयटरिंग म्यूनिशन्स''', ज्याला '''आत्मघाती ड्रोन''',<ref>[http://www.jpost.com/Israel-News/US-army-may-use-soon-Israeli-designed-suicide-drones-455572 अमेरिकन सैन्य लवकरच इस्रायली डिझाइन केलेले 'सुसाईड ड्रोन' वापरू शकते], ''जेरुसलेम पोस्ट'', जून २०१६</ref><ref>[http://www.israeldefense.co.il/en/node/28716 चीनने केले हार्पी-प्रकारच्या लोइटरिंग म्यूनिशन्सचे अनावरण], इस्राएल डिफेन्स, मार्च २०१७</ref><ref>{{Cite news |last=रोगोवे |first=टेलर|date=८ ऑगस्ट २०१६|trans-title=भेटा इस्रायलच्या आत्मघाती ड्रोनच्या "आत्महत्या पथकाला"|title=Meet Israel's "Suicide Squad" of Self Sacrificing Drones |url=https://www.twz.com/4760/meet-israels-suicide-squad-of-self-sacrificing-drones |access-date=१९ जून २०२५ |work=द वॉर झोन |language=en-US}}</ref><ref>[http://dronecenter.bard.edu/files/2017/02/CSD-Loitering-Munitions.pdf लॉयटरिंग म्यूनिशन्स – इन फोकस], सेंटर फॉर द स्टडी ऑफ द ड्रोन, फेब्रुवारी २०१७</ref> '''कामिकाझे ड्रोन''',<ref>[https://www.cnet.com/news/kamikaze-drone-loiters-above-waits-for-target/ कामिकाझे ड्रोन वरती फिरतो, लक्ष्याची वाट पाहतो], सिनेट, जून २००९</ref><ref>[http://www.c4isrnet.com/story/military-tech/omr/missile-defense/2015/08/13/kamikaze-drones-add-new-layer-lethality-remote-forces/31405521/ 'कामिकाझे ड्रोन' ॲड अ न्यू लेयर ऑफ लिथॅलिटी टू रिमोट फोर्स] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20150919193839/http://www.c4isrnet.com/story/military-tech/omr/missile-defense/2015/08/13/kamikaze-drones-add-new-layer-lethality-remote-forces/31405521/ |date=१९ सप्टेंबर २०१५}}, C4ISRNET, ऑगस्ट २०१५</ref><ref name="washingtonpost20160405">[https://www.washingtonpost.com/news/checkpoint/wp/2016/04/05/israeli-made-kamikaze-drone-spotted-in-nagorno-karabakh-conflict/ नागोर्नो-काराबाख संघर्षात इस्रायली बनावटीचे कामिकाझे ड्रोन आढळले], ''वॉशिंग्टन पोस्ट'', एप्रिल २०१६</ref> किंवा '''एक्सप्लोडिंग ड्रोन'''<ref>{{cite news |trans-title=पुतिनच्या स्फोटक ड्रोनमुळे कीव हादरले, विटाली क्लिट्स्को म्हणतात|title=Kyiv pummelled by Putin's exploding drones, Vitali Klitschko says |url=https://www.independent.co.uk/news/putin-kyiv-drone-strike-klitschko-b2254555.html |work=द इंडिपेंडंट |date=२ जानेवारी २०२३ }}</ref> असेही म्हणतात. हे एक प्रकारचे मानवरहित हवाई वाहन आहे जे वॉरहेडने सुसज्ज असते. ते एखाद्या क्षेत्रात फिरण्यासाठी, लक्ष्य शोधण्यासाठी आणि नंतर त्यावर आदळून लक्ष्यावर प्रहार करण्यासाठी डिझाइन केलेले आहे.<ref>[http://aviationweek.com/defense/loitering-munition-availability-expanding-internationally आंतरराष्ट्रीय स्तरावर विस्तारत असलेल्या युद्धसामग्रीची उपलब्धता], ''एव्हिएशन वीक'', एप्रिल २०१६</ref><ref>[http://i-hls.com/archives/73521 लॉयटरिंग शस्त्रास्त्र प्रणालींचा वापर - वाढती मागणी], h-ils, डिसेंबर २०१६</ref><ref name="popsci">[http://www.popsci.com/watch-drone-turn-missile या ड्रोनचे क्षेपणास्त्रात रूपांतर होताना पहा], ''पॉप्युलर सायन्स'', ऑगस्ट २०१५</ref> ते लक्ष्य क्षेत्राजवळ मौल्यवान प्लॅटफॉर्म{{efn|शस्त्रास्त्र प्लॅटफॉर्म ही एक रचना, वाहन किंवा यंत्रणा आहे जी शस्त्रांच्या कार्यक्षमतेला समर्थन देण्यासाठी आणि ऑप्टिमाइझ करण्यासाठी डिझाइन केलेली आहे . हे एका साध्या माउंटपासून ते सेन्सर्स, टार्गेटिंग सिस्टम आणि इतर सपोर्ट उपकरणांसह शस्त्रे एकत्रित करणारी जटिल प्रणाली असू शकते. मूलतः, तोच आधार आहे ज्यावर शस्त्र प्रणाली बांधली जाते, ज्यामुळे ती प्रभावीपणे वापरली जाऊ शकते.}} न ठेवता कमी कालावधीसाठी बाहेर पडणाऱ्या लपलेल्या लक्ष्यांवर हल्ले करण्यास सक्षम करतात. इतर अनेक प्रकारच्या म्यूनिशन्सप्रमाणे, त्यांचे हल्ले मोहिमेच्या दरम्यान बदलले जाऊ शकतात किंवा रद्द केले जाऊ शकतात. लॉयटरिंग म्यूनिशन्स सामान्यतः हवाई असतात, परंतु त्यात समान वैशिष्ट्यांसह काही स्वायत्त समुद्राखालील वाहने समाविष्ट असतात.<ref name=":0">{{Cite web |last=ट्रेविथिक |first=जोसेफ |date=७ एप्रिल २०२५|trans-title=अँडुरिलने कॉपरहेड टॉर्पेडोसारखे पाण्याखालील कामिकाझे ड्रोन आणले|title=Copperhead Torpedo-Like Underwater Kamikaze Drones Rolled Out By Anduril |url=https://www.twz.com/sea/copperhead-torpedo-like-underwater-kamikaze-drones-rolled-out-by-anduril |access-date=१९ जून २०२५|website=द वॉर झोन |language=en-US}}</ref> ==नोंदी== {{Notelist}} ==संदर्भयादी== {{संदर्भयादी}} l2r9lkdmg60z9h0ggu8h53ytkdidhb7 10 366598 2581015 2025-06-19T07:54:49Z Nitin.kunjir 4684 नवीन पान: {{ {{{|safesubst:}}}#invoke:Unsubst||date=__DATE__ |$B= <!--{{Unreliable sources}} begin-->{{Ambox | name = अविश्वसनीय स्रोत | subst = <includeonly>{{subst:substcheck}}</includeonly> | type = content | small = {{{small|}}} | class = ambox-unreliable_sources | image = [[File:Text document with red question mark.svg|50x40px]] | issue = ह्या लेखातील विकिपीडिया:संदर्भ द्या|... 2581015 wikitext text/x-wiki {{ {{{|safesubst:}}}#invoke:Unsubst||date=__DATE__ |$B= <!--{{Unreliable sources}} begin-->{{Ambox | name = अविश्वसनीय स्रोत | subst = <includeonly>{{subst:substcheck}}</includeonly> | type = content | small = {{{small|}}} | class = ambox-unreliable_sources | image = [[File:Text document with red question mark.svg|50x40px]] | issue = ह्या लेखातील [[विकिपीडिया:संदर्भ द्या|सूचीबद्ध]] {{yesno|{{{some|yes}}}|yes=स्रोतांपैकी काही|no=सर्व स्रोत}} '''[[विकिपीडिया:विश्वसनीय स्रोत|विश्वसनीय]] नसतील'''. {{#ifeq:{{{imdb|}}}|yes|It includes attribution to IMDb, which may not be a reliable source for information.}} | fix = कृपया अधिक चांगले, अधिक विश्वासार्ह स्रोत शोधून हा लेख सुधारण्यास मदत करा. अविश्वसनीय उद्धरणांना आव्हान दिले जाऊ शकते आणि ते काढून टाकले जाऊ शकतात. | date = {{{date|}}} | cat = Articles lacking reliable references | all = All articles lacking reliable references |removalnotice = yes }}<!--{{Unreliable sources}} end--> }}<noinclude>{{Documentation}}</noinclude> lffa0ujse5dtkrc9my8q72oa4wcq9t7 2581038 2581015 2025-06-19T10:24:55Z संतोष गोरे 135680 प्रयोग 2581038 wikitext text/x-wiki {{ {{{|safesubst:}}}#invoke:Unsubst||date=__DATE__ |$B= <!--{{Unreliable sources}} begin-->{{Ambox | name = अविश्वसनीय स्रोत | subst = <includeonly>{{subst:substcheck}}</includeonly> | type = content | small = {{{small|}}} | class = ambox-unreliable_sources | image = [[File:Text document with red question mark.svg|50x40px]] | issue = ह्या लेखातील [[विकिपीडिया:संदर्भ द्या|सूचीबद्ध स्रोतांपैकी]] {{yesno|{{{some|yes}}}|yes= काही|no=सर्व }} '''[[विकिपीडिया:विश्वसनीय स्रोत|विश्वसनीय स्रोत]] नसतील'''. {{#ifeq:{{{imdb|}}}|yes|It includes attribution to IMDb, which may not be a reliable source for information.}} | fix = कृपया अधिक चांगले, अधिक विश्वासार्ह स्रोत शोधून हा लेख सुधारण्यास मदत करा. अविश्वसनीय उद्धरणांना आव्हान दिले जाऊ शकते आणि ते काढून टाकले जाऊ शकतात. | date = {{{date|}}} | cat = Articles lacking reliable references | all = All articles lacking reliable references |removalnotice = yes }}<!--{{Unreliable sources}} end--> }}<noinclude>{{Documentation}}</noinclude> 20f493kpm4xzrkr209x5k9g9bfx4qoo 0 366599 2581023 2025-06-19T08:31:38Z Dharmadhyaksha 28394 "[[:en:Special:Redirect/revision/1296129988|Short story]]" पानाचे भाषांतर करुन तयार झाले 2581023 wikitext text/x-wiki '''लघुकथा''' ही गद्य काल्पनिक कथा प्रकारातील एक लेखन शैली आहे. ही सामान्यतः एकाच बैठकीत वाचता येते आणि एकच परिणाम किंवा भाव निर्माण करण्याच्या उद्देशाने, एका स्वयंपूर्ण घटनेवर किंवा जोडलेल्या घटनांच्या मालिकेवर लक्ष केंद्रित करते. लघुकथा ही साहित्याच्या सर्वात जुन्या प्रकारांपैकी एक आहे आणि जगभरातील विविध प्राचीन समुदायांमध्ये ती दंतकथा, पौराणिक कथा, [[लोककथा]], परीकथा, आणि उपाख्यानांच्या स्वरूपात अस्तित्वात आहे. आधुनिक लघुकथेचा विकास १९ व्या शतकाच्या सुरुवातीला झाला.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.britannica.com/art/short-story/Emergence-of-the-modern-short-story|title=Short story – Emergence of the modern short story|website=Britannica|language=en|access-date=2023-04-20}}</ref> == व्याख्या == लघुकथेची नेमकी व्याख्या काय आहे हे ठरवणे अजूनही समस्याप्रधान आहे.<ref name=":0">{{जर्नल स्रोत|last=Azhikode|first=Sukumar|date=1977|title=The Short Story in Malayalam|url=https://www.jstor.org/stable/24157289|journal=Indian Literature|volume=20|issue=2|pages=5–22|issn=0019-5804|jstor=24157289}}</ref> लघुकथेची एक उत्कृष्ट व्याख्या अशी आहे की "ती एकाच बैठकीत वाचता आली पाहिजे", हा मुद्दा [[एडगर ॲलन पो]] यांच्या "द फिलॉसॉफी ऑफ कंपोझिशन" (१८४६) या [[निबंध|निबंधात]] सर्वात लक्षणीयपणे मांडला आहे.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=http://www.eldritchpress.org/nh/nhpoe1.html|title=Edgar Allan Poe: Essays and Reviews|last=Poe|first=Edgar Allan|publisher=Library of America|year=1984|pages=569–77|access-date=2012-09-12|archive-url=https://web.archive.org/web/20171223200656/http://www.eldritchpress.org/nh/nhpoe1.html|archive-date=2017-12-23}}</ref> [[एच.जी. वेल्स]] यांनी लघुकथेचा उद्देश "खूप तेजस्वी आणि गतिमान बनवण्याची आनंददायी कला; ती भयानक, दयनीय, मजेदार किंवा खोलवर प्रकाशित करणारी असू शकते, फक्त एवढीच गरज आहे की ती मोठ्याने वाचण्यासाठी पंधरा ते पन्नास मिनिटे लागतील." [[विल्यम फॉकनर]] यांच्या मते, एक लघुकथा पात्र-केंद्रित असते आणि लेखकाचे काम "...तो जे बोलतो आणि करतो ते लिहिण्यासाठी पुरेसा वेळ कागद आणि पेन्सिल घेऊन त्याच्या मागे फिरणे" असे आहे.<ref>{{स्रोत पुस्तक|title=Let's Write a Short Story|last=Bunting|first=Joey|publisher=thewritepractice.com|year=2012|pages=}}</ref> काही लेखकांनी असा युक्तिवाद केला आहे की लघुकथेचे स्वरूप कठोर असले पाहिजे. [[सॉमरसेट मॉम]] यांचा असा विचार होता की लघुकथेची "एक निश्चित रचना असली पाहिजे, ज्यामध्ये सुरुवातीचा बिंदू, कळस आणि परीक्षेचा बिंदू समाविष्ट असेल; दुसऱ्या शब्दांत, तिला कथानक असले पाहिजे". तथापि, लघुकथेला कलेचे पूर्ण उत्पादन म्हणून पाहण्याच्या या दृष्टिकोनाला [[आंतोन चेखव]] यांनी विरोध केला आहे, ज्यांचा असा विचार होता की कथेला सुरुवात किंवा शेवट नसावा. ते फक्त "जीवनाचा एक तुकडा" असावा, जो सूचकपणे सादर केला जातो. चेखव त्याच्या कथांमध्ये शेवट पूर्ण करत नाहीत तर वाचकांना स्वतःचे निष्कर्ष काढण्याची जबाबदारी देतात. लांबीच्या बाबतीत, लघुकथांसाठी शब्दसंख्या साधारणपणे १,००० ते ४,००० पर्यंत असते; तथापि, लघुकथा म्हणून वर्गीकृत केलेल्या काही कामांमध्ये १५,००० पर्यंत शब्द आहे. १००० पेक्षा कमी शब्दांच्या कथांना कधीकधी "लघु-लघुकथा" किंवा "फ्लॅश फिक्शन" असे संबोधले जाते.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://thephoenix.com/Portland/Arts/63088-Who-reads-short-shorts/|title=Who reads short shorts?|last=Deirdre Fulton|date=2008-06-11|publisher=The Phoenix|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20090821224948/http://thephoenix.com/Portland/Arts/63088-Who-reads-short-shorts|archive-date=2009-08-21|access-date=2013-06-06|quote="each of their (less-than-1000-word) stories"}}</ref> == इतिहास == लघुकथांचा उगम मौखिक कथाकथनाच्या परंपरेपासून होतो ज्यातून मूळतः [[रामायण]], [[महाभारत]] आणि [[होमर|होमरचे]] ''[[इलियड]]'' आणि ''[[ओडिसी]]'' सारखे महाकाव्य निर्माण झाले. युरोपमध्ये, मौखिक कथा-कथनाची परंपरा १४ व्या शतकाच्या सुरुवातीला लिखित स्वरूपात विकसित होऊ लागली, विशेषतः जिओव्हानी बोकासिओच्या ''डेकामेरॉन'' आणि [[जॉफ्री चॉसर|जेफ्री चॉसरच्या]] ''कॅन्टरबरी टेल्ससह'' . ही दोन्ही पुस्तके वैयक्तिक लघुकथांनी बनलेली आहेत, ज्यात प्रहसन किंवा विनोदी किस्से ते उत्तम प्रकारे रचलेल्या साहित्यिक काल्पनिक कथा आहेत, ज्या एका मोठ्या कथात्मक कथेत (एक फ्रेम स्टोरी ) सेट केल्या आहेत. पारंपारिक परीकथा १७ व्या शतकाच्या उत्तरार्धात प्रकाशित होऊ लागल्या; त्यापैकी एक सर्वात प्रसिद्ध संग्रह चार्ल्स पेरॉल्ट यांचा होता. मध्य पूर्वेकडील लोककथा आणि परीकथांचे भांडार असलेल्या [[अरेबियन नाइट्स|१००१ अरेबियन नाईट्सच्या]] अँटोइन गॅलँडच्या पहिल्या आधुनिक भाषांतराचे स्वरूप आहे. त्यांच्या भाषांतराचा १८ व्या शतकातील [[व्हाल्टेअर|व्होल्टेअर]], डिडेरोट आणि इतरांच्या युरोपियन लघुकथांवर मोठा प्रभाव पडला. भारतात, प्राचीन लोककथांचा समृद्ध वारसा आहे तसेच लघुकथांचा संग्रह आहे ज्याने आधुनिक भारतीय लघुकथेची संवेदनशीलता आकार दिली. [[संस्‍कृत भाषा|संस्कृतमधील]] काही प्रसिद्ध कथा, लोककथा, परीकथा आणि दंतकथा संग्रह म्हणजे [[पंचतंत्र]], [[हितोपदेश]] आणि [[कथासरित्सागर]] . मूळतः [[पाली भाषा|पाली]] भाषेत लिहिलेल्या [[जातककथा]], भगवान [[गौतम बुद्ध|गौतम बुद्धांच्या]] मागील जन्मांबद्दलच्या कथांचा संग्रह आहेत. फ्रेम स्टोरी, ज्याला फ्रेम नॅरेटिव्ह किंवा कथेतील कथा असेही म्हणतात, ही एक कथनात्मक तंत्र आहे जी कदाचित [[पंचतंत्र]] सारख्या प्राचीन भारतीय कृतींमध्ये उद्भवली असेल.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://wiki.harvard.edu/confluence/display/k104639/The+Thousand+and+One+Nights|title=The Thousand and One Nights – Literature 114 (Spring 2014–2015)|website=Harvard Wiki|access-date=2023-11-13}}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.bbc.com/culture/article/20180517-the-panchatantra-the-ancient-viral-memes-still-with-us|title=The Panchatantra: The ancient 'viral memes' still with us|last=Roy|first=Nilanjana S.|website=BBC|language=en|access-date=2023-11-13}}</ref> भारतात एकोणिसाव्या शतकाच्या उत्तरार्धात आणि विसाव्या शतकाच्या सुरुवातीला, अनेक लेखकांनी दैनंदिन जीवनावर आणि विविध सामाजिक-आर्थिक गटांच्या सामाजिक परिस्थितीवर केंद्रित लघुकथा लिहिल्या. [[रवींद्रनाथ टागोर]] यांनी वसाहतवादी कुशासन आणि शोषणाखालील शेतकरी, महिला आणि गावकरी अशा गरीब आणि पीडितांच्या जीवनावर १५० हून अधिक लघुकथा प्रकाशित केल्या. टागोरांचे समकालीन [[शरच्चंद्र चट्टोपाध्याय|शरतचंद्र चट्टोपाध्याय]] हे बंगाली लघुकथांमध्ये आणखी एक प्रणेते होते. प्रख्यात लेखक [[प्रेमचंद|मुन्शी प्रेमचंद]] यांनी [[हिंदुस्तानी भाषा|हिंदुस्तानी भाषेत]] या शैलीची सुरुवात केली. त्यांनी २०० हून अधिक लघुकथा आणि अनेक कादंबऱ्या वास्तववादाच्या शैलीत आणि भारतीय समाजाच्या गुंतागुंतींमध्ये भावनाशून्य आणि प्रामाणिक आत्मनिरीक्षणाने लिहिले. == पुरस्कार == संडे टाईम्स शॉर्ट स्टोरी अवॉर्ड, बीबीसी नॅशनल शॉर्ट स्टोरी अवॉर्ड, <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.bbc.co.uk/programmes/articles/2QXsYTZYWZ40CTc8lbH0FdV/how-to-enter|title=The BBC National Short Story Award 2020 with Cambridge University|publisher=BBC Radio 4|access-date=24 August 2021}}</ref> रॉयल सोसायटी ऑफ लिटरेचरचा व्हीएस प्रिचेट शॉर्ट स्टोरी अवॉर्ड, <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://rsliterature.org/award/v-s-pritchett-short-story-prize/|title=V. S. Pritchett Short Story Prize – Royal Society of Literature|date=8 November 2017}}</ref> द लंडन मॅगझिन शॉर्ट स्टोरी अवॉर्ड, <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.thelondonmagazine.org/the-london-magazine-short-story-prize-2019/|title=The London Magazine Short Story Prize 2019|date=6 November 2019|website=www.thelondonmagazine.org}}</ref> आणि इतर अनेक प्रमुख लघुकथेचे पुरस्कार दरवर्षी शेकडो प्रवेशिका आकर्षित करतात. प्रकाशित आणि अ-प्रकाशित लेखक सहभागी होतात आणि जगभरातून त्यांच्या कथा पाठवतात.<ref name="PinDrop">{{स्रोत बातमी|last=Baker|first=Sam|url=https://www.telegraph.co.uk/culture/books/10831961/The-irresistible-rise-of-the-short-story.html|title=The irresistible rise of the short story. Pin Drop Studio|date=2014-05-18|work=Daily Telegraph|language=en-GB|issn=0307-1235|access-date=2018-03-21|url-access=subscription|archive-url=https://ghostarchive.org/archive/20220111/https://www.telegraph.co.uk/culture/books/10831961/The-irresistible-rise-of-the-short-story.html|archive-date=2022-01-11|url-status=live}}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.thebookseller.com/news/fuller-wins-royal-academy-pin-drop-short-story-prize-338201|title=Fuller wins annual Royal Academy & Pin Drop short story prize|last=Onwuemezi|first=Natasha|date=June 27, 2016|website=The Bookseller|language=en}}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://shortstoryaward.co.uk/articles/view/97|title=The top short story competitions to enter|date=10 February 2017|website=The Sunday Times Short Story Awards|language=en|archive-url=https://web.archive.org/web/20170816023001/https://shortstoryaward.co.uk/articles/view/97|archive-date=16 August 2017}}</ref> २०१३ मध्ये, [[ॲलिस मन्‍रो|अ‍ॅलिस मुनरो]] यांना [[साहित्यातील नोबेल पारितोषिक]] देण्यात आले - त्यांचे उद्धरण असे होते: "समकालीन लघुकथेचे मास्टर".<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.nobelprize.org/prizes/literature/2013/summary/|title=The Nobel Prize in Literature 2013|website=NobelPrize.org|language=en-US|access-date=2019-04-16}}</ref> तिने सांगितले की तिला आशा आहे की हा पुरस्कार लघुकथेसाठी वाचकांची पसंती मिळवेल, आणि लघुकथेला तिच्या गुणवत्तेसाठी मान्यता मिळेल.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.nobelprize.org/prizes/literature/2013/munro/25382-interview-with-alice-munro/|title=The Nobel Prize in Literature 2013|website=NobelPrize.org|language=en-US|access-date=2019-04-16}}</ref> इतर नोबेल पुरस्कार विजेत्यांच्या निवडीमध्ये लघुकथांचा उल्लेख करण्यात आला होता: १९१० मध्ये पॉल हेस आणि १९८२ मध्ये [[गॅब्रियेल गार्सिया मार्केझ|गॅब्रिएल गार्सिया मार्केझ.]] <ref name="Literature1910">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://nobelprize.org/nobel_prizes/literature/laureates/1910/index.html|title=Nobel Prize in Literature 1910|publisher=Nobel Foundation|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20081011192641/http://nobelprize.org/nobel_prizes/literature/laureates/1910/index.html|archive-date=2008-10-11|access-date=2008-10-17}}</ref> <ref name="Literature1982">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://nobelprize.org/nobel_prizes/literature/laureates/1982/index.html|title=Nobel Prize in Literature 1982|publisher=Nobel Foundation|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20081017212833/http://nobelprize.org/nobel_prizes/literature/laureates/1982/index.html|archive-date=2008-10-17|access-date=2008-10-17}}</ref> == संदर्भ == {{संदर्भयादी}} [[वर्ग:सहित्य]] [[वर्ग:कथा]] qylpf9ay89ve7tq70pr152onarddwka 2581024 2581023 2025-06-19T08:32:34Z Dharmadhyaksha 28394 2581024 wikitext text/x-wiki {{विकिडेटा माहितीचौकट}} '''लघुकथा''' ही गद्य काल्पनिक कथा प्रकारातील एक लेखन शैली आहे. ही सामान्यतः एकाच बैठकीत वाचता येते आणि एकच परिणाम किंवा भाव निर्माण करण्याच्या उद्देशाने, एका स्वयंपूर्ण घटनेवर किंवा जोडलेल्या घटनांच्या मालिकेवर लक्ष केंद्रित करते. लघुकथा ही साहित्याच्या सर्वात जुन्या प्रकारांपैकी एक आहे आणि जगभरातील विविध प्राचीन समुदायांमध्ये ती दंतकथा, पौराणिक कथा, [[लोककथा]], परीकथा, आणि उपाख्यानांच्या स्वरूपात अस्तित्वात आहे. आधुनिक लघुकथेचा विकास १९ व्या शतकाच्या सुरुवातीला झाला.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.britannica.com/art/short-story/Emergence-of-the-modern-short-story|title=Short story – Emergence of the modern short story|website=Britannica|language=en|access-date=2023-04-20}}</ref> == व्याख्या == लघुकथेची नेमकी व्याख्या काय आहे हे ठरवणे अजूनही समस्याप्रधान आहे.<ref name=":0">{{जर्नल स्रोत|last=Azhikode|first=Sukumar|date=1977|title=The Short Story in Malayalam|url=https://www.jstor.org/stable/24157289|journal=Indian Literature|volume=20|issue=2|pages=5–22|issn=0019-5804|jstor=24157289}}</ref> लघुकथेची एक उत्कृष्ट व्याख्या अशी आहे की "ती एकाच बैठकीत वाचता आली पाहिजे", हा मुद्दा [[एडगर ॲलन पो]] यांच्या "द फिलॉसॉफी ऑफ कंपोझिशन" (१८४६) या [[निबंध|निबंधात]] सर्वात लक्षणीयपणे मांडला आहे.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=http://www.eldritchpress.org/nh/nhpoe1.html|title=Edgar Allan Poe: Essays and Reviews|last=Poe|first=Edgar Allan|publisher=Library of America|year=1984|pages=569–77|access-date=2012-09-12|archive-url=https://web.archive.org/web/20171223200656/http://www.eldritchpress.org/nh/nhpoe1.html|archive-date=2017-12-23}}</ref> [[एच.जी. वेल्स]] यांनी लघुकथेचा उद्देश "खूप तेजस्वी आणि गतिमान बनवण्याची आनंददायी कला; ती भयानक, दयनीय, मजेदार किंवा खोलवर प्रकाशित करणारी असू शकते, फक्त एवढीच गरज आहे की ती मोठ्याने वाचण्यासाठी पंधरा ते पन्नास मिनिटे लागतील." [[विल्यम फॉकनर]] यांच्या मते, एक लघुकथा पात्र-केंद्रित असते आणि लेखकाचे काम "...तो जे बोलतो आणि करतो ते लिहिण्यासाठी पुरेसा वेळ कागद आणि पेन्सिल घेऊन त्याच्या मागे फिरणे" असे आहे.<ref>{{स्रोत पुस्तक|title=Let's Write a Short Story|last=Bunting|first=Joey|publisher=thewritepractice.com|year=2012|pages=}}</ref> काही लेखकांनी असा युक्तिवाद केला आहे की लघुकथेचे स्वरूप कठोर असले पाहिजे. [[सॉमरसेट मॉम]] यांचा असा विचार होता की लघुकथेची "एक निश्चित रचना असली पाहिजे, ज्यामध्ये सुरुवातीचा बिंदू, कळस आणि परीक्षेचा बिंदू समाविष्ट असेल; दुसऱ्या शब्दांत, तिला कथानक असले पाहिजे". तथापि, लघुकथेला कलेचे पूर्ण उत्पादन म्हणून पाहण्याच्या या दृष्टिकोनाला [[आंतोन चेखव]] यांनी विरोध केला आहे, ज्यांचा असा विचार होता की कथेला सुरुवात किंवा शेवट नसावा. ते फक्त "जीवनाचा एक तुकडा" असावा, जो सूचकपणे सादर केला जातो. चेखव त्याच्या कथांमध्ये शेवट पूर्ण करत नाहीत तर वाचकांना स्वतःचे निष्कर्ष काढण्याची जबाबदारी देतात. लांबीच्या बाबतीत, लघुकथांसाठी शब्दसंख्या साधारणपणे १,००० ते ४,००० पर्यंत असते; तथापि, लघुकथा म्हणून वर्गीकृत केलेल्या काही कामांमध्ये १५,००० पर्यंत शब्द आहे. १००० पेक्षा कमी शब्दांच्या कथांना कधीकधी "लघु-लघुकथा" किंवा "फ्लॅश फिक्शन" असे संबोधले जाते.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://thephoenix.com/Portland/Arts/63088-Who-reads-short-shorts/|title=Who reads short shorts?|last=Deirdre Fulton|date=2008-06-11|publisher=The Phoenix|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20090821224948/http://thephoenix.com/Portland/Arts/63088-Who-reads-short-shorts|archive-date=2009-08-21|access-date=2013-06-06|quote="each of their (less-than-1000-word) stories"}}</ref> == इतिहास == लघुकथांचा उगम मौखिक कथाकथनाच्या परंपरेपासून होतो ज्यातून मूळतः [[रामायण]], [[महाभारत]] आणि [[होमर|होमरचे]] ''[[इलियड]]'' आणि ''[[ओडिसी]]'' सारखे महाकाव्य निर्माण झाले. युरोपमध्ये, मौखिक कथा-कथनाची परंपरा १४ व्या शतकाच्या सुरुवातीला लिखित स्वरूपात विकसित होऊ लागली, विशेषतः जिओव्हानी बोकासिओच्या ''डेकामेरॉन'' आणि [[जॉफ्री चॉसर|जेफ्री चॉसरच्या]] ''कॅन्टरबरी टेल्ससह'' . ही दोन्ही पुस्तके वैयक्तिक लघुकथांनी बनलेली आहेत, ज्यात प्रहसन किंवा विनोदी किस्से ते उत्तम प्रकारे रचलेल्या साहित्यिक काल्पनिक कथा आहेत, ज्या एका मोठ्या कथात्मक कथेत (एक फ्रेम स्टोरी ) सेट केल्या आहेत. पारंपारिक परीकथा १७ व्या शतकाच्या उत्तरार्धात प्रकाशित होऊ लागल्या; त्यापैकी एक सर्वात प्रसिद्ध संग्रह चार्ल्स पेरॉल्ट यांचा होता. मध्य पूर्वेकडील लोककथा आणि परीकथांचे भांडार असलेल्या [[अरेबियन नाइट्स|१००१ अरेबियन नाईट्सच्या]] अँटोइन गॅलँडच्या पहिल्या आधुनिक भाषांतराचे स्वरूप आहे. त्यांच्या भाषांतराचा १८ व्या शतकातील [[व्हाल्टेअर|व्होल्टेअर]], डिडेरोट आणि इतरांच्या युरोपियन लघुकथांवर मोठा प्रभाव पडला. भारतात, प्राचीन लोककथांचा समृद्ध वारसा आहे तसेच लघुकथांचा संग्रह आहे ज्याने आधुनिक भारतीय लघुकथेची संवेदनशीलता आकार दिली. [[संस्‍कृत भाषा|संस्कृतमधील]] काही प्रसिद्ध कथा, लोककथा, परीकथा आणि दंतकथा संग्रह म्हणजे [[पंचतंत्र]], [[हितोपदेश]] आणि [[कथासरित्सागर]] . मूळतः [[पाली भाषा|पाली]] भाषेत लिहिलेल्या [[जातककथा]], भगवान [[गौतम बुद्ध|गौतम बुद्धांच्या]] मागील जन्मांबद्दलच्या कथांचा संग्रह आहेत. फ्रेम स्टोरी, ज्याला फ्रेम नॅरेटिव्ह किंवा कथेतील कथा असेही म्हणतात, ही एक कथनात्मक तंत्र आहे जी कदाचित [[पंचतंत्र]] सारख्या प्राचीन भारतीय कृतींमध्ये उद्भवली असेल.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://wiki.harvard.edu/confluence/display/k104639/The+Thousand+and+One+Nights|title=The Thousand and One Nights – Literature 114 (Spring 2014–2015)|website=Harvard Wiki|access-date=2023-11-13}}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.bbc.com/culture/article/20180517-the-panchatantra-the-ancient-viral-memes-still-with-us|title=The Panchatantra: The ancient 'viral memes' still with us|last=Roy|first=Nilanjana S.|website=BBC|language=en|access-date=2023-11-13}}</ref> भारतात एकोणिसाव्या शतकाच्या उत्तरार्धात आणि विसाव्या शतकाच्या सुरुवातीला, अनेक लेखकांनी दैनंदिन जीवनावर आणि विविध सामाजिक-आर्थिक गटांच्या सामाजिक परिस्थितीवर केंद्रित लघुकथा लिहिल्या. [[रवींद्रनाथ टागोर]] यांनी वसाहतवादी कुशासन आणि शोषणाखालील शेतकरी, महिला आणि गावकरी अशा गरीब आणि पीडितांच्या जीवनावर १५० हून अधिक लघुकथा प्रकाशित केल्या. टागोरांचे समकालीन [[शरच्चंद्र चट्टोपाध्याय|शरतचंद्र चट्टोपाध्याय]] हे बंगाली लघुकथांमध्ये आणखी एक प्रणेते होते. प्रख्यात लेखक [[प्रेमचंद|मुन्शी प्रेमचंद]] यांनी [[हिंदुस्तानी भाषा|हिंदुस्तानी भाषेत]] या शैलीची सुरुवात केली. त्यांनी २०० हून अधिक लघुकथा आणि अनेक कादंबऱ्या वास्तववादाच्या शैलीत आणि भारतीय समाजाच्या गुंतागुंतींमध्ये भावनाशून्य आणि प्रामाणिक आत्मनिरीक्षणाने लिहिले. == पुरस्कार == संडे टाईम्स शॉर्ट स्टोरी अवॉर्ड, बीबीसी नॅशनल शॉर्ट स्टोरी अवॉर्ड, <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.bbc.co.uk/programmes/articles/2QXsYTZYWZ40CTc8lbH0FdV/how-to-enter|title=The BBC National Short Story Award 2020 with Cambridge University|publisher=BBC Radio 4|access-date=24 August 2021}}</ref> रॉयल सोसायटी ऑफ लिटरेचरचा व्हीएस प्रिचेट शॉर्ट स्टोरी अवॉर्ड, <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://rsliterature.org/award/v-s-pritchett-short-story-prize/|title=V. S. Pritchett Short Story Prize – Royal Society of Literature|date=8 November 2017}}</ref> द लंडन मॅगझिन शॉर्ट स्टोरी अवॉर्ड, <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.thelondonmagazine.org/the-london-magazine-short-story-prize-2019/|title=The London Magazine Short Story Prize 2019|date=6 November 2019|website=www.thelondonmagazine.org}}</ref> आणि इतर अनेक प्रमुख लघुकथेचे पुरस्कार दरवर्षी शेकडो प्रवेशिका आकर्षित करतात. प्रकाशित आणि अ-प्रकाशित लेखक सहभागी होतात आणि जगभरातून त्यांच्या कथा पाठवतात.<ref name="PinDrop">{{स्रोत बातमी|last=Baker|first=Sam|url=https://www.telegraph.co.uk/culture/books/10831961/The-irresistible-rise-of-the-short-story.html|title=The irresistible rise of the short story. Pin Drop Studio|date=2014-05-18|work=Daily Telegraph|language=en-GB|issn=0307-1235|access-date=2018-03-21|url-access=subscription|archive-url=https://ghostarchive.org/archive/20220111/https://www.telegraph.co.uk/culture/books/10831961/The-irresistible-rise-of-the-short-story.html|archive-date=2022-01-11|url-status=live}}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.thebookseller.com/news/fuller-wins-royal-academy-pin-drop-short-story-prize-338201|title=Fuller wins annual Royal Academy & Pin Drop short story prize|last=Onwuemezi|first=Natasha|date=June 27, 2016|website=The Bookseller|language=en}}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://shortstoryaward.co.uk/articles/view/97|title=The top short story competitions to enter|date=10 February 2017|website=The Sunday Times Short Story Awards|language=en|archive-url=https://web.archive.org/web/20170816023001/https://shortstoryaward.co.uk/articles/view/97|archive-date=16 August 2017}}</ref> २०१३ मध्ये, [[ॲलिस मन्‍रो|अ‍ॅलिस मुनरो]] यांना [[साहित्यातील नोबेल पारितोषिक]] देण्यात आले - त्यांचे उद्धरण असे होते: "समकालीन लघुकथेचे मास्टर".<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.nobelprize.org/prizes/literature/2013/summary/|title=The Nobel Prize in Literature 2013|website=NobelPrize.org|language=en-US|access-date=2019-04-16}}</ref> तिने सांगितले की तिला आशा आहे की हा पुरस्कार लघुकथेसाठी वाचकांची पसंती मिळवेल, आणि लघुकथेला तिच्या गुणवत्तेसाठी मान्यता मिळेल.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.nobelprize.org/prizes/literature/2013/munro/25382-interview-with-alice-munro/|title=The Nobel Prize in Literature 2013|website=NobelPrize.org|language=en-US|access-date=2019-04-16}}</ref> इतर नोबेल पुरस्कार विजेत्यांच्या निवडीमध्ये लघुकथांचा उल्लेख करण्यात आला होता: १९१० मध्ये पॉल हेस आणि १९८२ मध्ये [[गॅब्रियेल गार्सिया मार्केझ|गॅब्रिएल गार्सिया मार्केझ.]] <ref name="Literature1910">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://nobelprize.org/nobel_prizes/literature/laureates/1910/index.html|title=Nobel Prize in Literature 1910|publisher=Nobel Foundation|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20081011192641/http://nobelprize.org/nobel_prizes/literature/laureates/1910/index.html|archive-date=2008-10-11|access-date=2008-10-17}}</ref> <ref name="Literature1982">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://nobelprize.org/nobel_prizes/literature/laureates/1982/index.html|title=Nobel Prize in Literature 1982|publisher=Nobel Foundation|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20081017212833/http://nobelprize.org/nobel_prizes/literature/laureates/1982/index.html|archive-date=2008-10-17|access-date=2008-10-17}}</ref> == संदर्भ == {{संदर्भयादी}} [[वर्ग:सहित्य]] [[वर्ग:कथा]] bpgldwrz3r9tzad02rlnzv98qu8sgwk 2581026 2581024 2025-06-19T08:33:56Z Dharmadhyaksha 28394 removed [[Category:सहित्य]]; नवीन वर्ग घातला - [[WP:HC|हॉटकॅट]] वापरले 2581026 wikitext text/x-wiki {{विकिडेटा माहितीचौकट}} '''लघुकथा''' ही गद्य काल्पनिक कथा प्रकारातील एक लेखन शैली आहे. ही सामान्यतः एकाच बैठकीत वाचता येते आणि एकच परिणाम किंवा भाव निर्माण करण्याच्या उद्देशाने, एका स्वयंपूर्ण घटनेवर किंवा जोडलेल्या घटनांच्या मालिकेवर लक्ष केंद्रित करते. लघुकथा ही साहित्याच्या सर्वात जुन्या प्रकारांपैकी एक आहे आणि जगभरातील विविध प्राचीन समुदायांमध्ये ती दंतकथा, पौराणिक कथा, [[लोककथा]], परीकथा, आणि उपाख्यानांच्या स्वरूपात अस्तित्वात आहे. आधुनिक लघुकथेचा विकास १९ व्या शतकाच्या सुरुवातीला झाला.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.britannica.com/art/short-story/Emergence-of-the-modern-short-story|title=Short story – Emergence of the modern short story|website=Britannica|language=en|access-date=2023-04-20}}</ref> == व्याख्या == लघुकथेची नेमकी व्याख्या काय आहे हे ठरवणे अजूनही समस्याप्रधान आहे.<ref name=":0">{{जर्नल स्रोत|last=Azhikode|first=Sukumar|date=1977|title=The Short Story in Malayalam|url=https://www.jstor.org/stable/24157289|journal=Indian Literature|volume=20|issue=2|pages=5–22|issn=0019-5804|jstor=24157289}}</ref> लघुकथेची एक उत्कृष्ट व्याख्या अशी आहे की "ती एकाच बैठकीत वाचता आली पाहिजे", हा मुद्दा [[एडगर ॲलन पो]] यांच्या "द फिलॉसॉफी ऑफ कंपोझिशन" (१८४६) या [[निबंध|निबंधात]] सर्वात लक्षणीयपणे मांडला आहे.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=http://www.eldritchpress.org/nh/nhpoe1.html|title=Edgar Allan Poe: Essays and Reviews|last=Poe|first=Edgar Allan|publisher=Library of America|year=1984|pages=569–77|access-date=2012-09-12|archive-url=https://web.archive.org/web/20171223200656/http://www.eldritchpress.org/nh/nhpoe1.html|archive-date=2017-12-23}}</ref> [[एच.जी. वेल्स]] यांनी लघुकथेचा उद्देश "खूप तेजस्वी आणि गतिमान बनवण्याची आनंददायी कला; ती भयानक, दयनीय, मजेदार किंवा खोलवर प्रकाशित करणारी असू शकते, फक्त एवढीच गरज आहे की ती मोठ्याने वाचण्यासाठी पंधरा ते पन्नास मिनिटे लागतील." [[विल्यम फॉकनर]] यांच्या मते, एक लघुकथा पात्र-केंद्रित असते आणि लेखकाचे काम "...तो जे बोलतो आणि करतो ते लिहिण्यासाठी पुरेसा वेळ कागद आणि पेन्सिल घेऊन त्याच्या मागे फिरणे" असे आहे.<ref>{{स्रोत पुस्तक|title=Let's Write a Short Story|last=Bunting|first=Joey|publisher=thewritepractice.com|year=2012|pages=}}</ref> काही लेखकांनी असा युक्तिवाद केला आहे की लघुकथेचे स्वरूप कठोर असले पाहिजे. [[सॉमरसेट मॉम]] यांचा असा विचार होता की लघुकथेची "एक निश्चित रचना असली पाहिजे, ज्यामध्ये सुरुवातीचा बिंदू, कळस आणि परीक्षेचा बिंदू समाविष्ट असेल; दुसऱ्या शब्दांत, तिला कथानक असले पाहिजे". तथापि, लघुकथेला कलेचे पूर्ण उत्पादन म्हणून पाहण्याच्या या दृष्टिकोनाला [[आंतोन चेखव]] यांनी विरोध केला आहे, ज्यांचा असा विचार होता की कथेला सुरुवात किंवा शेवट नसावा. ते फक्त "जीवनाचा एक तुकडा" असावा, जो सूचकपणे सादर केला जातो. चेखव त्याच्या कथांमध्ये शेवट पूर्ण करत नाहीत तर वाचकांना स्वतःचे निष्कर्ष काढण्याची जबाबदारी देतात. लांबीच्या बाबतीत, लघुकथांसाठी शब्दसंख्या साधारणपणे १,००० ते ४,००० पर्यंत असते; तथापि, लघुकथा म्हणून वर्गीकृत केलेल्या काही कामांमध्ये १५,००० पर्यंत शब्द आहे. १००० पेक्षा कमी शब्दांच्या कथांना कधीकधी "लघु-लघुकथा" किंवा "फ्लॅश फिक्शन" असे संबोधले जाते.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://thephoenix.com/Portland/Arts/63088-Who-reads-short-shorts/|title=Who reads short shorts?|last=Deirdre Fulton|date=2008-06-11|publisher=The Phoenix|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20090821224948/http://thephoenix.com/Portland/Arts/63088-Who-reads-short-shorts|archive-date=2009-08-21|access-date=2013-06-06|quote="each of their (less-than-1000-word) stories"}}</ref> == इतिहास == लघुकथांचा उगम मौखिक कथाकथनाच्या परंपरेपासून होतो ज्यातून मूळतः [[रामायण]], [[महाभारत]] आणि [[होमर|होमरचे]] ''[[इलियड]]'' आणि ''[[ओडिसी]]'' सारखे महाकाव्य निर्माण झाले. युरोपमध्ये, मौखिक कथा-कथनाची परंपरा १४ व्या शतकाच्या सुरुवातीला लिखित स्वरूपात विकसित होऊ लागली, विशेषतः जिओव्हानी बोकासिओच्या ''डेकामेरॉन'' आणि [[जॉफ्री चॉसर|जेफ्री चॉसरच्या]] ''कॅन्टरबरी टेल्ससह'' . ही दोन्ही पुस्तके वैयक्तिक लघुकथांनी बनलेली आहेत, ज्यात प्रहसन किंवा विनोदी किस्से ते उत्तम प्रकारे रचलेल्या साहित्यिक काल्पनिक कथा आहेत, ज्या एका मोठ्या कथात्मक कथेत (एक फ्रेम स्टोरी ) सेट केल्या आहेत. पारंपारिक परीकथा १७ व्या शतकाच्या उत्तरार्धात प्रकाशित होऊ लागल्या; त्यापैकी एक सर्वात प्रसिद्ध संग्रह चार्ल्स पेरॉल्ट यांचा होता. मध्य पूर्वेकडील लोककथा आणि परीकथांचे भांडार असलेल्या [[अरेबियन नाइट्स|१००१ अरेबियन नाईट्सच्या]] अँटोइन गॅलँडच्या पहिल्या आधुनिक भाषांतराचे स्वरूप आहे. त्यांच्या भाषांतराचा १८ व्या शतकातील [[व्हाल्टेअर|व्होल्टेअर]], डिडेरोट आणि इतरांच्या युरोपियन लघुकथांवर मोठा प्रभाव पडला. भारतात, प्राचीन लोककथांचा समृद्ध वारसा आहे तसेच लघुकथांचा संग्रह आहे ज्याने आधुनिक भारतीय लघुकथेची संवेदनशीलता आकार दिली. [[संस्‍कृत भाषा|संस्कृतमधील]] काही प्रसिद्ध कथा, लोककथा, परीकथा आणि दंतकथा संग्रह म्हणजे [[पंचतंत्र]], [[हितोपदेश]] आणि [[कथासरित्सागर]] . मूळतः [[पाली भाषा|पाली]] भाषेत लिहिलेल्या [[जातककथा]], भगवान [[गौतम बुद्ध|गौतम बुद्धांच्या]] मागील जन्मांबद्दलच्या कथांचा संग्रह आहेत. फ्रेम स्टोरी, ज्याला फ्रेम नॅरेटिव्ह किंवा कथेतील कथा असेही म्हणतात, ही एक कथनात्मक तंत्र आहे जी कदाचित [[पंचतंत्र]] सारख्या प्राचीन भारतीय कृतींमध्ये उद्भवली असेल.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://wiki.harvard.edu/confluence/display/k104639/The+Thousand+and+One+Nights|title=The Thousand and One Nights – Literature 114 (Spring 2014–2015)|website=Harvard Wiki|access-date=2023-11-13}}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.bbc.com/culture/article/20180517-the-panchatantra-the-ancient-viral-memes-still-with-us|title=The Panchatantra: The ancient 'viral memes' still with us|last=Roy|first=Nilanjana S.|website=BBC|language=en|access-date=2023-11-13}}</ref> भारतात एकोणिसाव्या शतकाच्या उत्तरार्धात आणि विसाव्या शतकाच्या सुरुवातीला, अनेक लेखकांनी दैनंदिन जीवनावर आणि विविध सामाजिक-आर्थिक गटांच्या सामाजिक परिस्थितीवर केंद्रित लघुकथा लिहिल्या. [[रवींद्रनाथ टागोर]] यांनी वसाहतवादी कुशासन आणि शोषणाखालील शेतकरी, महिला आणि गावकरी अशा गरीब आणि पीडितांच्या जीवनावर १५० हून अधिक लघुकथा प्रकाशित केल्या. टागोरांचे समकालीन [[शरच्चंद्र चट्टोपाध्याय|शरतचंद्र चट्टोपाध्याय]] हे बंगाली लघुकथांमध्ये आणखी एक प्रणेते होते. प्रख्यात लेखक [[प्रेमचंद|मुन्शी प्रेमचंद]] यांनी [[हिंदुस्तानी भाषा|हिंदुस्तानी भाषेत]] या शैलीची सुरुवात केली. त्यांनी २०० हून अधिक लघुकथा आणि अनेक कादंबऱ्या वास्तववादाच्या शैलीत आणि भारतीय समाजाच्या गुंतागुंतींमध्ये भावनाशून्य आणि प्रामाणिक आत्मनिरीक्षणाने लिहिले. == पुरस्कार == संडे टाईम्स शॉर्ट स्टोरी अवॉर्ड, बीबीसी नॅशनल शॉर्ट स्टोरी अवॉर्ड, <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.bbc.co.uk/programmes/articles/2QXsYTZYWZ40CTc8lbH0FdV/how-to-enter|title=The BBC National Short Story Award 2020 with Cambridge University|publisher=BBC Radio 4|access-date=24 August 2021}}</ref> रॉयल सोसायटी ऑफ लिटरेचरचा व्हीएस प्रिचेट शॉर्ट स्टोरी अवॉर्ड, <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://rsliterature.org/award/v-s-pritchett-short-story-prize/|title=V. S. Pritchett Short Story Prize – Royal Society of Literature|date=8 November 2017}}</ref> द लंडन मॅगझिन शॉर्ट स्टोरी अवॉर्ड, <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.thelondonmagazine.org/the-london-magazine-short-story-prize-2019/|title=The London Magazine Short Story Prize 2019|date=6 November 2019|website=www.thelondonmagazine.org}}</ref> आणि इतर अनेक प्रमुख लघुकथेचे पुरस्कार दरवर्षी शेकडो प्रवेशिका आकर्षित करतात. प्रकाशित आणि अ-प्रकाशित लेखक सहभागी होतात आणि जगभरातून त्यांच्या कथा पाठवतात.<ref name="PinDrop">{{स्रोत बातमी|last=Baker|first=Sam|url=https://www.telegraph.co.uk/culture/books/10831961/The-irresistible-rise-of-the-short-story.html|title=The irresistible rise of the short story. Pin Drop Studio|date=2014-05-18|work=Daily Telegraph|language=en-GB|issn=0307-1235|access-date=2018-03-21|url-access=subscription|archive-url=https://ghostarchive.org/archive/20220111/https://www.telegraph.co.uk/culture/books/10831961/The-irresistible-rise-of-the-short-story.html|archive-date=2022-01-11|url-status=live}}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.thebookseller.com/news/fuller-wins-royal-academy-pin-drop-short-story-prize-338201|title=Fuller wins annual Royal Academy & Pin Drop short story prize|last=Onwuemezi|first=Natasha|date=June 27, 2016|website=The Bookseller|language=en}}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://shortstoryaward.co.uk/articles/view/97|title=The top short story competitions to enter|date=10 February 2017|website=The Sunday Times Short Story Awards|language=en|archive-url=https://web.archive.org/web/20170816023001/https://shortstoryaward.co.uk/articles/view/97|archive-date=16 August 2017}}</ref> २०१३ मध्ये, [[ॲलिस मन्‍रो|अ‍ॅलिस मुनरो]] यांना [[साहित्यातील नोबेल पारितोषिक]] देण्यात आले - त्यांचे उद्धरण असे होते: "समकालीन लघुकथेचे मास्टर".<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.nobelprize.org/prizes/literature/2013/summary/|title=The Nobel Prize in Literature 2013|website=NobelPrize.org|language=en-US|access-date=2019-04-16}}</ref> तिने सांगितले की तिला आशा आहे की हा पुरस्कार लघुकथेसाठी वाचकांची पसंती मिळवेल, आणि लघुकथेला तिच्या गुणवत्तेसाठी मान्यता मिळेल.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.nobelprize.org/prizes/literature/2013/munro/25382-interview-with-alice-munro/|title=The Nobel Prize in Literature 2013|website=NobelPrize.org|language=en-US|access-date=2019-04-16}}</ref> इतर नोबेल पुरस्कार विजेत्यांच्या निवडीमध्ये लघुकथांचा उल्लेख करण्यात आला होता: १९१० मध्ये पॉल हेस आणि १९८२ मध्ये [[गॅब्रियेल गार्सिया मार्केझ|गॅब्रिएल गार्सिया मार्केझ.]] <ref name="Literature1910">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://nobelprize.org/nobel_prizes/literature/laureates/1910/index.html|title=Nobel Prize in Literature 1910|publisher=Nobel Foundation|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20081011192641/http://nobelprize.org/nobel_prizes/literature/laureates/1910/index.html|archive-date=2008-10-11|access-date=2008-10-17}}</ref> <ref name="Literature1982">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://nobelprize.org/nobel_prizes/literature/laureates/1982/index.html|title=Nobel Prize in Literature 1982|publisher=Nobel Foundation|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20081017212833/http://nobelprize.org/nobel_prizes/literature/laureates/1982/index.html|archive-date=2008-10-17|access-date=2008-10-17}}</ref> == संदर्भ == {{संदर्भयादी}} [[वर्ग:साहित्यप्रकार]] [[वर्ग:कथा]] 9qsllm0v06n53vgwx06z7cj6lq7f7gq 0 366600 2581029 2025-06-19T08:57:36Z Dharmadhyaksha 28394 "[[:en:Special:Redirect/revision/1275365211|Mukesh Bhatt]]" पानाचे भाषांतर करुन तयार झाले 2581029 wikitext text/x-wiki '''मुकेश भट्ट''' (जन्म: ५ जून १९५२)<ref name="dob">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.imdb.com/news/ni2757475/|title=Mukesh Bhatt Turns 58!|publisher=Imdb News|access-date=26 June 2010}}</ref> हे एक भारतीय [[चित्रपट निर्माता]] आणि [[अभिनेता]] आहेत ज्यांनी अनेक [[बॉलीवूड]] चित्रपटांची निर्मिती केली आहे. ते [[महेश भट्ट]] यांचे धाकटे भाऊ आहे आणि १९८६ मध्ये स्थापन झालेल्या विशेष फिल्म्स या निर्मिती कंपनीचे सह-मालक देखील आहे. भट्ट हे [[हिंदी भाषा|हिंदी]] चित्रपट दिग्दर्शक आणि निर्माते नानाभाई भट्ट (१९१५-१९९९) यांचे पुत्र आहेत. त्यांचे वडील गुजराती ब्राह्मण होते आणि आई गुजराती मुस्लिम होती.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://indianexpress.com/article/entertainment/bollywood/mahesh-bhatt-claims-of-being-an-illegitimate-child-are-dishonest-triggered-sister-sheila-fatal-illness-dharmesh-darshan-comments-8998459/|title=Mahesh Bhatt’s father didn’t abandon either of his two wives, his claims about being illegitimate are ‘dishonest’: Nephew Dharmesh Darshan}}</ref> नानाभाईंचे भाऊ बलवंत भट्ट (१९०९-१९६५) हे देखील हिंदी [[चलचित्रदिग्दर्शक|चित्रपट दिग्दर्शक]] होते. मुकेश यांचे लग्न निलिमा भट्ट यांच्याशी झाले आहे. भट्ट यांना साक्षी नावाची एक मुलगी आणि विशेष नावाचा मुलगा आहे; <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://www.businessofcinema.com/news.php?newsid=315|title=Vishesh Bhatt to turn director|publisher=Businessofcinema.com|access-date=2011-02-16}}</ref> विशेष फिल्म्स हे त्यांच्या नावावरून ठेवले गेले. ३० वर्षे मुकेशने त्याचा भाऊ महेशसोबत विशेष फिल्म्सच्या बॅनरखाली चित्रपटांची निर्मिती केली. तथापि, भावांमधील मतभेदांमुळे, मुकेश भट्ट यांनी विशेष फिल्म्सची जबाबदारी घेतली आणि मे २०२१ मध्ये, महेश भट्ट या फर्मशी संबंधित नसल्याचे जाहीर करण्यात आले.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://indianexpress.com/article/entertainment/bollywood/emraan-hashmi-opens-up-about-mukesh-and-mahesh-bhatts-professional-split-all-good-things-come-to-an-end-equations-change-nothing-is-permanent-7316239/|title=Emraan Hashmi on Mukesh and Mahesh Bhatt's professional split: 'All good things come to an end'|date=2021-05-16|website=The Indian Express|language=en|access-date=2022-04-20}}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.bollywoodhungama.com/news/bollywood/final-irrevocable-split-mukesh-bhatt-mahesh-bhatt-mukesh-bhatt-not-invited-ranbir-kapoor-alia-bhatt-wedding/|title=The final & irrevocable split between Mukesh Bhatt and Mahesh Bhatt: Mukesh Bhatt NOT invited to Ranbir Kapoor-Alia Bhatt wedding : Bollywood News - Bollywood Hungama|last=Hungama|first=Bollywood|date=2022-04-19|website=[[Bollywood Hungama]]|language=en|access-date=2022-04-20}}</ref> == संदर्भ == {{संदर्भयादी}} [[वर्ग:इ.स. १९५२ मधील जन्म]] [[वर्ग:हिंदी चित्रपट निर्माते]] [[वर्ग:गुजराती व्यक्ती]] [[वर्ग:पुरुष चरित्रलेख]] g4lrj1c6f4olmm2llm1lygciq7q67ph 2581030 2581029 2025-06-19T08:57:53Z Dharmadhyaksha 28394 {{विकिडेटा माहितीचौकट}} 2581030 wikitext text/x-wiki {{विकिडेटा माहितीचौकट}} '''मुकेश भट्ट''' (जन्म: ५ जून १९५२)<ref name="dob">{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.imdb.com/news/ni2757475/|title=Mukesh Bhatt Turns 58!|publisher=Imdb News|access-date=26 June 2010}}</ref> हे एक भारतीय [[चित्रपट निर्माता]] आणि [[अभिनेता]] आहेत ज्यांनी अनेक [[बॉलीवूड]] चित्रपटांची निर्मिती केली आहे. ते [[महेश भट्ट]] यांचे धाकटे भाऊ आहे आणि १९८६ मध्ये स्थापन झालेल्या विशेष फिल्म्स या निर्मिती कंपनीचे सह-मालक देखील आहे. भट्ट हे [[हिंदी भाषा|हिंदी]] चित्रपट दिग्दर्शक आणि निर्माते नानाभाई भट्ट (१९१५-१९९९) यांचे पुत्र आहेत. त्यांचे वडील गुजराती ब्राह्मण होते आणि आई गुजराती मुस्लिम होती.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://indianexpress.com/article/entertainment/bollywood/mahesh-bhatt-claims-of-being-an-illegitimate-child-are-dishonest-triggered-sister-sheila-fatal-illness-dharmesh-darshan-comments-8998459/|title=Mahesh Bhatt’s father didn’t abandon either of his two wives, his claims about being illegitimate are ‘dishonest’: Nephew Dharmesh Darshan}}</ref> नानाभाईंचे भाऊ बलवंत भट्ट (१९०९-१९६५) हे देखील हिंदी [[चलचित्रदिग्दर्शक|चित्रपट दिग्दर्शक]] होते. मुकेश यांचे लग्न निलिमा भट्ट यांच्याशी झाले आहे. भट्ट यांना साक्षी नावाची एक मुलगी आणि विशेष नावाचा मुलगा आहे; <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=http://www.businessofcinema.com/news.php?newsid=315|title=Vishesh Bhatt to turn director|publisher=Businessofcinema.com|access-date=2011-02-16}}</ref> विशेष फिल्म्स हे त्यांच्या नावावरून ठेवले गेले. ३० वर्षे मुकेशने त्याचा भाऊ महेशसोबत विशेष फिल्म्सच्या बॅनरखाली चित्रपटांची निर्मिती केली. तथापि, भावांमधील मतभेदांमुळे, मुकेश भट्ट यांनी विशेष फिल्म्सची जबाबदारी घेतली आणि मे २०२१ मध्ये, महेश भट्ट या फर्मशी संबंधित नसल्याचे जाहीर करण्यात आले.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://indianexpress.com/article/entertainment/bollywood/emraan-hashmi-opens-up-about-mukesh-and-mahesh-bhatts-professional-split-all-good-things-come-to-an-end-equations-change-nothing-is-permanent-7316239/|title=Emraan Hashmi on Mukesh and Mahesh Bhatt's professional split: 'All good things come to an end'|date=2021-05-16|website=The Indian Express|language=en|access-date=2022-04-20}}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.bollywoodhungama.com/news/bollywood/final-irrevocable-split-mukesh-bhatt-mahesh-bhatt-mukesh-bhatt-not-invited-ranbir-kapoor-alia-bhatt-wedding/|title=The final & irrevocable split between Mukesh Bhatt and Mahesh Bhatt: Mukesh Bhatt NOT invited to Ranbir Kapoor-Alia Bhatt wedding : Bollywood News - Bollywood Hungama|last=Hungama|first=Bollywood|date=2022-04-19|website=[[Bollywood Hungama]]|language=en|access-date=2022-04-20}}</ref> == संदर्भ == {{संदर्भयादी}} [[वर्ग:इ.स. १९५२ मधील जन्म]] [[वर्ग:हिंदी चित्रपट निर्माते]] [[वर्ग:गुजराती व्यक्ती]] [[वर्ग:पुरुष चरित्रलेख]] qhudljqv7zkt2se35gcoxux6kp2v6pd 0 366601 2581039 2025-06-19T10:33:45Z संतोष गोरे 135680 नवीन पान: {{निर्माणाधीन}} {{विकिडेटा माहितीचौकट}} '''संजय कपूर''' ([[१५ ऑक्टोबर]], [[इ.स. १९७१|१९७१]] - [[१२ जून]], [[इ.स. २०२५]]) हे एक [[भारतीय नागरिक|भारतीय वंशाचे]] बहुराष्ट्रीय उद्योजक होते. 2581039 wikitext text/x-wiki {{निर्माणाधीन}} {{विकिडेटा माहितीचौकट}} '''संजय कपूर''' ([[१५ ऑक्टोबर]], [[इ.स. १९७१|१९७१]] - [[१२ जून]], [[इ.स. २०२५]]) हे एक [[भारतीय नागरिक|भारतीय वंशाचे]] बहुराष्ट्रीय उद्योजक होते. bhriy1rg9p1sof5wu2v7s0ng0unzzzy 2581042 2581039 2025-06-19T10:52:53Z संतोष गोरे 135680 2581042 wikitext text/x-wiki {{निर्माणाधीन}} {{विकिडेटा माहितीचौकट}} '''संजय कपूर''' ([[१५ ऑक्टोबर]], [[इ.स. १९७१|१९७१]] - [[१२ जून]], [[इ.स. २०२५]]) हे एक [[भारतीय नागरिक|भारतीय वंशाचे]] बहुराष्ट्रीय उद्योगपती आणि अब्जाधीश होते. कपूर हे ऑटो कंपोनेंट दिग्गज सोना कॉमस्टारचे अध्यक्ष होते. [[प्रिन्स विल्यम]] यांचे जवळचे मित्र तसेच सोना ग्रुपचे संस्थापक उद्योगपती डॉ. सुरिंदर कपूर यांचे ते पुत्र होते. संजय यांनी जागतिक ऑटोमोटिव्ह तंत्रज्ञान कंपनी सोना कॉमस्टारचे अध्यक्ष म्हणूनही काम केले. याच सोबत त्यांनी ऑटोमोटिव्ह कंपोनंट मॅन्युफॅक्चरर्स असोसिएशन (एसीएमए) चे अध्यक्षपद देखील भूषवले होते.<ref name="लाइव्ह मिंट">{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=https://www.livemint.com/entertainment/karisma-kapoor-in-white-heads-to-delhi-with-kids-samaira-and-kiaan-for-ex-husband-sunjay-kapurs-funeral-watch-11750308452364.html |title=Karisma Kapoor heads to Delhi with kids for ex-husband Sunjay Kapur's funeral, Kareena Kapoor and Saif Ali Khan join |लेखक= |दिनांक= |संकेतस्थळ= |प्रकाशक= |भाषा=इंग्लिश |अ‍ॅक्सेसदिनांक=१९ जून २०२५ |विदा संकेतस्थळ दुवा= |विदा दिनांक=}}</ref> == वैयक्तिक आयुष्य == === वैवाहिक आयुष्य === कपूर यांचे पहिले लग्न दिल्लीतील डिझायनर-स्टायलिस्ट नंदिता महतानीशी १९९६ मध्ये झाले आणि २००० मध्ये त्यांचा घटस्फोट झाला. २००३ मध्ये त्यांनी करिश्मा कपूरशी लग्न केले. या जोडीला दोन मुले झाली, पैकी २००५ मध्ये मुलगी समायरा आणि २०११ मध्ये मुलगा कियान यांचा जन्म झाला होता. दीर्घ कायदेशीर लढाईनंतर संजय आणि करिश्मा अधिकृतपणे २०१६ मध्ये वेगळे झाले. कपूर यांचा तिसरा विवाह प्रिया सचदेव सोबत साली झाला. या जोडप्याला एक मुलगा मुलगा अझारियास जन्माला आला.<ref name="लाइव्ह मिंट"> == मृत्यू == १२ जून रोजी इंग्लंडमध्ये पोलो सामन्यादरम्यान कोसळून त्यांचे निधन झाले. मृत्यू समयी ते ५३ वर्षांचे होते. पोलो खेळत असताना मधमाशी गिळल्याने त्याचा अचानक मृत्यू झाल्याचे टेलिग्राफने वृत्त दिले आहे. एक मधमाशी अनवधानाने त्याच्या तोंडात शिरून चावल्याने त्यांना अ‍ॅनाफिलेक्टिक शॉक आला होता.<ref name="लाइव्ह मिंट"> 9oqv3p9dx3a6tn8unqzhxow25ddrh5r 2581043 2581042 2025-06-19T10:53:11Z संतोष गोरे 135680 /* वैवाहिक आयुष्य */ 2581043 wikitext text/x-wiki {{निर्माणाधीन}} {{विकिडेटा माहितीचौकट}} '''संजय कपूर''' ([[१५ ऑक्टोबर]], [[इ.स. १९७१|१९७१]] - [[१२ जून]], [[इ.स. २०२५]]) हे एक [[भारतीय नागरिक|भारतीय वंशाचे]] बहुराष्ट्रीय उद्योगपती आणि अब्जाधीश होते. कपूर हे ऑटो कंपोनेंट दिग्गज सोना कॉमस्टारचे अध्यक्ष होते. [[प्रिन्स विल्यम]] यांचे जवळचे मित्र तसेच सोना ग्रुपचे संस्थापक उद्योगपती डॉ. सुरिंदर कपूर यांचे ते पुत्र होते. संजय यांनी जागतिक ऑटोमोटिव्ह तंत्रज्ञान कंपनी सोना कॉमस्टारचे अध्यक्ष म्हणूनही काम केले. याच सोबत त्यांनी ऑटोमोटिव्ह कंपोनंट मॅन्युफॅक्चरर्स असोसिएशन (एसीएमए) चे अध्यक्षपद देखील भूषवले होते.<ref name="लाइव्ह मिंट">{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=https://www.livemint.com/entertainment/karisma-kapoor-in-white-heads-to-delhi-with-kids-samaira-and-kiaan-for-ex-husband-sunjay-kapurs-funeral-watch-11750308452364.html |title=Karisma Kapoor heads to Delhi with kids for ex-husband Sunjay Kapur's funeral, Kareena Kapoor and Saif Ali Khan join |लेखक= |दिनांक= |संकेतस्थळ= |प्रकाशक= |भाषा=इंग्लिश |अ‍ॅक्सेसदिनांक=१९ जून २०२५ |विदा संकेतस्थळ दुवा= |विदा दिनांक=}}</ref> == वैयक्तिक आयुष्य == === वैवाहिक आयुष्य === कपूर यांचे पहिले लग्न दिल्लीतील डिझायनर-स्टायलिस्ट नंदिता महतानीशी १९९६ मध्ये झाले आणि २००० मध्ये त्यांचा घटस्फोट झाला. २००३ मध्ये त्यांनी करिश्मा कपूरशी लग्न केले. या जोडीला दोन मुले झाली, पैकी २००५ मध्ये मुलगी समायरा आणि २०११ मध्ये मुलगा कियान यांचा जन्म झाला होता. दीर्घ कायदेशीर लढाईनंतर संजय आणि करिश्मा अधिकृतपणे २०१६ मध्ये वेगळे झाले. कपूर यांचा तिसरा विवाह प्रिया सचदेव सोबत साली झाला. या जोडप्याला एक मुलगा मुलगा अझारियास जन्माला आला.<ref name="लाइव्ह मिंट" /> == मृत्यू == १२ जून रोजी इंग्लंडमध्ये पोलो सामन्यादरम्यान कोसळून त्यांचे निधन झाले. मृत्यू समयी ते ५३ वर्षांचे होते. पोलो खेळत असताना मधमाशी गिळल्याने त्याचा अचानक मृत्यू झाल्याचे टेलिग्राफने वृत्त दिले आहे. एक मधमाशी अनवधानाने त्याच्या तोंडात शिरून चावल्याने त्यांना अ‍ॅनाफिलेक्टिक शॉक आला होता.<ref name="लाइव्ह मिंट"> hoqka7b3gtcrenntgwjm31o5occv03s 2581044 2581043 2025-06-19T10:53:26Z संतोष गोरे 135680 2581044 wikitext text/x-wiki {{निर्माणाधीन}} {{विकिडेटा माहितीचौकट}} '''संजय कपूर''' ([[१५ ऑक्टोबर]], [[इ.स. १९७१|१९७१]] - [[१२ जून]], [[इ.स. २०२५]]) हे एक [[भारतीय नागरिक|भारतीय वंशाचे]] बहुराष्ट्रीय उद्योगपती आणि अब्जाधीश होते. कपूर हे ऑटो कंपोनेंट दिग्गज सोना कॉमस्टारचे अध्यक्ष होते. [[प्रिन्स विल्यम]] यांचे जवळचे मित्र तसेच सोना ग्रुपचे संस्थापक उद्योगपती डॉ. सुरिंदर कपूर यांचे ते पुत्र होते. संजय यांनी जागतिक ऑटोमोटिव्ह तंत्रज्ञान कंपनी सोना कॉमस्टारचे अध्यक्ष म्हणूनही काम केले. याच सोबत त्यांनी ऑटोमोटिव्ह कंपोनंट मॅन्युफॅक्चरर्स असोसिएशन (एसीएमए) चे अध्यक्षपद देखील भूषवले होते.<ref name="लाइव्ह मिंट">{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=https://www.livemint.com/entertainment/karisma-kapoor-in-white-heads-to-delhi-with-kids-samaira-and-kiaan-for-ex-husband-sunjay-kapurs-funeral-watch-11750308452364.html |title=Karisma Kapoor heads to Delhi with kids for ex-husband Sunjay Kapur's funeral, Kareena Kapoor and Saif Ali Khan join |लेखक= |दिनांक= |संकेतस्थळ= |प्रकाशक= |भाषा=इंग्लिश |अ‍ॅक्सेसदिनांक=१९ जून २०२५ |विदा संकेतस्थळ दुवा= |विदा दिनांक=}}</ref> == वैयक्तिक आयुष्य == === वैवाहिक आयुष्य === कपूर यांचे पहिले लग्न दिल्लीतील डिझायनर-स्टायलिस्ट नंदिता महतानीशी १९९६ मध्ये झाले आणि २००० मध्ये त्यांचा घटस्फोट झाला. २००३ मध्ये त्यांनी करिश्मा कपूरशी लग्न केले. या जोडीला दोन मुले झाली, पैकी २००५ मध्ये मुलगी समायरा आणि २०११ मध्ये मुलगा कियान यांचा जन्म झाला होता. दीर्घ कायदेशीर लढाईनंतर संजय आणि करिश्मा अधिकृतपणे २०१६ मध्ये वेगळे झाले. कपूर यांचा तिसरा विवाह प्रिया सचदेव सोबत साली झाला. या जोडप्याला एक मुलगा मुलगा अझारियास जन्माला आला.<ref name="लाइव्ह मिंट" /> == मृत्यू == १२ जून रोजी इंग्लंडमध्ये पोलो सामन्यादरम्यान कोसळून त्यांचे निधन झाले. मृत्यू समयी ते ५३ वर्षांचे होते. पोलो खेळत असताना मधमाशी गिळल्याने त्याचा अचानक मृत्यू झाल्याचे टेलिग्राफने वृत्त दिले आहे. एक मधमाशी अनवधानाने त्याच्या तोंडात शिरून चावल्याने त्यांना अ‍ॅनाफिलेक्टिक शॉक आला होता.<ref name="लाइव्ह मिंट"/> hpfjqq6b62q6q2ctv6xi559od0j1e53 2581045 2581044 2025-06-19T11:03:52Z संतोष गोरे 135680 2581045 wikitext text/x-wiki {{निर्माणाधीन}} {{विकिडेटा माहितीचौकट}} '''संजय कपूर''' ([[१५ ऑक्टोबर]], [[इ.स. १९७१|१९७१]] - [[१२ जून]], [[इ.स. २०२५]]) हे एक [[भारतीय नागरिक|भारतीय वंशाचे]] बहुराष्ट्रीय उद्योगपती आणि अब्जाधीश होते. कपूर हे ऑटो कंपोनेंट दिग्गज सोना कॉमस्टारचे अध्यक्ष होते. [[प्रिन्स विल्यम]] यांचे जवळचे मित्र तसेच सोना ग्रुपचे संस्थापक उद्योगपती डॉ. सुरिंदर कपूर यांचे ते पुत्र होते. संजय यांनी जागतिक ऑटोमोटिव्ह तंत्रज्ञान कंपनी सोना कॉमस्टारचे अध्यक्ष म्हणूनही काम केले. याच सोबत त्यांनी ऑटोमोटिव्ह कंपोनंट मॅन्युफॅक्चरर्स असोसिएशन (एसीएमए) चे अध्यक्षपद देखील भूषवले होते.<ref name="लाइव्ह मिंट">{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=https://www.livemint.com/entertainment/karisma-kapoor-in-white-heads-to-delhi-with-kids-samaira-and-kiaan-for-ex-husband-sunjay-kapurs-funeral-watch-11750308452364.html |title=Karisma Kapoor heads to Delhi with kids for ex-husband Sunjay Kapur's funeral, Kareena Kapoor and Saif Ali Khan join |लेखक= |दिनांक= |संकेतस्थळ= |प्रकाशक= |भाषा=इंग्लिश |अ‍ॅक्सेसदिनांक=१९ जून २०२५ |विदा संकेतस्थळ दुवा= |विदा दिनांक=}}</ref> == वैयक्तिक आयुष्य == कपूर हे ऑटो कंपोनेंट बनवणाऱ्या सोना कॉमस्टारचे अध्यक्ष होते. या कंपनीची स्थापना १९९७ मध्ये त्यांचे दिवंगत वडील सुरिंदर कपूर यांनी केली होती, जे भारतातील ऑटो कंपोनंट उद्योगातील एक अग्रणी होते. २०१५ मध्ये वडिलांच्या निधनानंतर संजयने व्यवस्थापकीय संचालकपदाची सूत्रे स्वीकारली. सोना कॉमस्टारचे भारत, चीन, मेक्सिको, सर्बिया आणि अमेरिकेत नऊ कारखाने आहेत. हे इलेक्ट्रिक दुचाकी आणि तीन चाकी वाहनांसाठी सुटे भाग पुरवते. अमेरिकन नागरिकत्व असलेल्या संजय यांनी २०२२ मध्ये जगातील अब्जाधीशांच्या यादीत स्थान मिळवले. फोर्ब्सच्या मते, त्यांच्या मृत्यूच्या वेळी त्यांची एकूण संपत्ती १.२ अब्ज डॉलर्स (म्हणजेच ₹ १०,३०० कोटी) होती. यातील मोठा वाटा गुरुग्राम येथील मुख्यालय असलेल्या सोना कॉमस्टारकडून येतो. ही कंपनी १२ उत्पादनांची निर्मिती करते. ही कंपनी भारत, चीन, मेक्सिको, सर्बिया आणि अमेरिकेत ५,००० हून अधिक लोकांना रोजगार पुरवते.<ref name="लाइव्ह मिंट२">{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=https://www.livemint.com/companies/company-results/trent-investor-meeting-zudio-westside-star-bazaar-growth-target-dmart-max-fashion-reliance-retail-apparel-market-11750318478081.html |title=How much will Karisma Kapoor and Sunjay Kapur's children inherit of billionaire's ₹10,300 crore wealth? |लेखक= |दिनांक= |संकेतस्थळ=livemint |प्रकाशक= |भाषा=इंग्लिश |अ‍ॅक्सेसदिनांक=१९ जून २०२५ |विदा संकेतस्थळ दुवा= |विदा दिनांक=}}</ref> === वैवाहिक आयुष्य === कपूर यांचे पहिले लग्न दिल्लीतील डिझायनर-स्टायलिस्ट नंदिता महतानीशी १९९६ मध्ये झाले आणि २००० मध्ये त्यांचा घटस्फोट झाला. २००३ मध्ये त्यांनी करिश्मा कपूरशी लग्न केले. या जोडीला दोन मुले झाली, पैकी २००५ मध्ये मुलगी समायरा आणि २०११ मध्ये मुलगा कियान यांचा जन्म झाला होता. दीर्घ कायदेशीर लढाईनंतर संजय आणि करिश्मा अधिकृतपणे २०१६ मध्ये वेगळे झाले. कपूर यांचा तिसरा विवाह प्रिया सचदेव सोबत साली झाला. या जोडप्याला एक मुलगा मुलगा अझारियास जन्माला आला.<ref name="लाइव्ह मिंट" /><ref name="लाइव्ह मिंट२" /> == मृत्यू == १२ जून रोजी इंग्लंडमध्ये पोलो सामन्यादरम्यान कोसळून त्यांचे निधन झाले. मृत्यू समयी ते ५३ वर्षांचे होते. पोलो खेळत असताना मधमाशी गिळल्याने त्याचा अचानक मृत्यू झाल्याचे टेलिग्राफने वृत्त दिले आहे. एक मधमाशी अनवधानाने त्याच्या तोंडात शिरून चावल्याने त्यांना अ‍ॅनाफिलेक्टिक शॉक आला होता.<ref name="लाइव्ह मिंट"/> ce07tb3jxbe2msmr6ax06jtwf23foxq 2581046 2581045 2025-06-19T11:06:39Z संतोष गोरे 135680 2581046 wikitext text/x-wiki {{निर्माणाधीन}} {{विकिडेटा माहितीचौकट}} '''संजय कपूर''' ([[१५ ऑक्टोबर]], [[इ.स. १९७१|१९७१]] - [[१२ जून]], [[इ.स. २०२५]]) हे एक [[भारतीय नागरिक|भारतीय वंशाचे]] बहुराष्ट्रीय उद्योगपती आणि अब्जाधीश होते. कपूर हे ऑटो कंपोनेंट दिग्गज सोना कॉमस्टारचे अध्यक्ष होते. [[प्रिन्स विल्यम]] यांचे जवळचे मित्र तसेच सोना ग्रुपचे संस्थापक उद्योगपती डॉ. सुरिंदर कपूर यांचे ते पुत्र होते. संजय यांनी जागतिक ऑटोमोटिव्ह तंत्रज्ञान कंपनी सोना कॉमस्टारचे अध्यक्ष म्हणूनही काम केले. याच सोबत त्यांनी ऑटोमोटिव्ह कंपोनंट मॅन्युफॅक्चरर्स असोसिएशन (एसीएमए) चे अध्यक्षपद देखील भूषवले होते.<ref name="लाइव्ह मिंट">{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=https://www.livemint.com/entertainment/karisma-kapoor-in-white-heads-to-delhi-with-kids-samaira-and-kiaan-for-ex-husband-sunjay-kapurs-funeral-watch-11750308452364.html |title=Karisma Kapoor heads to Delhi with kids for ex-husband Sunjay Kapur's funeral, Kareena Kapoor and Saif Ali Khan join |लेखक= |दिनांक= |संकेतस्थळ= |प्रकाशक= |भाषा=इंग्लिश |अ‍ॅक्सेसदिनांक=१९ जून २०२५ |विदा संकेतस्थळ दुवा= |विदा दिनांक=}}</ref> == वैयक्तिक आयुष्य == कपूर हे ऑटो कंपोनेंट बनवणाऱ्या सोना कॉमस्टारचे अध्यक्ष होते. या कंपनीची स्थापना १९९७ मध्ये त्यांचे दिवंगत वडील सुरिंदर कपूर यांनी केली होती, जे भारतातील ऑटो कंपोनंट उद्योगातील एक अग्रणी होते. २०१५ मध्ये वडिलांच्या निधनानंतर संजयने व्यवस्थापकीय संचालकपदाची सूत्रे स्वीकारली. सोना कॉमस्टारचे भारत, चीन, मेक्सिको, सर्बिया आणि अमेरिकेत नऊ कारखाने आहेत. हे इलेक्ट्रिक दुचाकी आणि तीन चाकी वाहनांसाठी सुटे भाग पुरवते.<ref name="forbs">{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=https://www.forbes.com/profile/sunjay-kapur/ |title=Sunjay Kapur |लेखक= |दिनांक= |संकेतस्थळ=फोर्ब्स |प्रकाशक= |भाषा=इंग्लिश |अ‍ॅक्सेसदिनांक=१९ जून २०२५ |विदा संकेतस्थळ दुवा= |विदा दिनांक=}}</ref> अमेरिकन नागरिकत्व असलेल्या संजय यांनी २०२२ मध्ये जगातील अब्जाधीशांच्या यादीत स्थान मिळवले. फोर्ब्सच्या मते, त्यांच्या मृत्यूच्या वेळी त्यांची एकूण संपत्ती १.२ अब्ज डॉलर्स (म्हणजेच ₹ १०,३०० कोटी) होती. यातील मोठा वाटा गुरुग्राम येथील मुख्यालय असलेल्या सोना कॉमस्टारकडून येतो. ही कंपनी १२ उत्पादनांची निर्मिती करते. ही कंपनी भारत, चीन, मेक्सिको, सर्बिया आणि अमेरिकेत ५,००० हून अधिक लोकांना रोजगार पुरवते.<ref name="forbs" /><ref name="लाइव्ह मिंट२">{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=https://www.livemint.com/companies/company-results/trent-investor-meeting-zudio-westside-star-bazaar-growth-target-dmart-max-fashion-reliance-retail-apparel-market-11750318478081.html |title=How much will Karisma Kapoor and Sunjay Kapur's children inherit of billionaire's ₹10,300 crore wealth? |लेखक= |दिनांक= |संकेतस्थळ=livemint |प्रकाशक= |भाषा=इंग्लिश |अ‍ॅक्सेसदिनांक=१९ जून २०२५ |विदा संकेतस्थळ दुवा= |विदा दिनांक=}}</ref> === वैवाहिक आयुष्य === कपूर यांचे पहिले लग्न दिल्लीतील डिझायनर-स्टायलिस्ट नंदिता महतानीशी १९९६ मध्ये झाले आणि २००० मध्ये त्यांचा घटस्फोट झाला. २००३ मध्ये त्यांनी करिश्मा कपूरशी लग्न केले. या जोडीला दोन मुले झाली, पैकी २००५ मध्ये मुलगी समायरा आणि २०११ मध्ये मुलगा कियान यांचा जन्म झाला होता. दीर्घ कायदेशीर लढाईनंतर संजय आणि करिश्मा अधिकृतपणे २०१६ मध्ये वेगळे झाले. कपूर यांचा तिसरा विवाह प्रिया सचदेव सोबत साली झाला. या जोडप्याला एक मुलगा मुलगा अझारियास जन्माला आला.<ref name="लाइव्ह मिंट" /><ref name="लाइव्ह मिंट२" /> == मृत्यू == १२ जून रोजी इंग्लंडमध्ये पोलो सामन्यादरम्यान कोसळून त्यांचे निधन झाले. मृत्यू समयी ते ५३ वर्षांचे होते. पोलो खेळत असताना मधमाशी गिळल्याने त्याचा अचानक मृत्यू झाल्याचे टेलिग्राफने वृत्त दिले आहे. एक मधमाशी अनवधानाने त्याच्या तोंडात शिरून चावल्याने त्यांना अ‍ॅनाफिलेक्टिक शॉक आला होता.<ref name="लाइव्ह मिंट"/> d6f2h0x29nt2gjia6g65p40ta3kcyjm 2581049 2581046 2025-06-19T11:09:21Z संतोष गोरे 135680 2581049 wikitext text/x-wiki {{निर्माणाधीन}} {{विकिडेटा माहितीचौकट}} '''संजय कपूर''' ([[१५ ऑक्टोबर]], [[इ.स. १९७१|१९७१]] - [[१२ जून]], [[इ.स. २०२५]]) हे एक [[भारतीय नागरिक|भारतीय वंशाचे]] बहुराष्ट्रीय उद्योगपती आणि अब्जाधीश होते. कपूर हे ऑटो कंपोनेंट दिग्गज सोना कॉमस्टारचे अध्यक्ष होते. [[प्रिन्स विल्यम]] यांचे जवळचे मित्र तसेच सोना ग्रुपचे संस्थापक उद्योगपती डॉ. सुरिंदर कपूर यांचे ते पुत्र होते. संजय यांनी जागतिक ऑटोमोटिव्ह तंत्रज्ञान कंपनी सोना कॉमस्टारचे अध्यक्ष म्हणूनही काम केले. याच सोबत त्यांनी ऑटोमोटिव्ह कंपोनंट मॅन्युफॅक्चरर्स असोसिएशन (एसीएमए) चे अध्यक्षपद देखील भूषवले होते.<ref name="लाइव्ह मिंट">{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=https://www.livemint.com/entertainment/karisma-kapoor-in-white-heads-to-delhi-with-kids-samaira-and-kiaan-for-ex-husband-sunjay-kapurs-funeral-watch-11750308452364.html |title=Karisma Kapoor heads to Delhi with kids for ex-husband Sunjay Kapur's funeral, Kareena Kapoor and Saif Ali Khan join |लेखक= |दिनांक= |संकेतस्थळ= |प्रकाशक= |भाषा=इंग्लिश |अ‍ॅक्सेसदिनांक=१९ जून २०२५ |विदा संकेतस्थळ दुवा= |विदा दिनांक=}}</ref> == वैयक्तिक आयुष्य == कपूर हे ऑटो कंपोनेंट बनवणाऱ्या सोना कॉमस्टारचे अध्यक्ष होते. या कंपनीची स्थापना १९९७ मध्ये त्यांचे दिवंगत वडील सुरिंदर कपूर यांनी केली होती, जे भारतातील ऑटो कंपोनंट उद्योगातील एक अग्रणी होते. २०१५ मध्ये वडिलांच्या निधनानंतर संजयने व्यवस्थापकीय संचालकपदाची सूत्रे स्वीकारली. सोना कॉमस्टारचे भारत, चीन, मेक्सिको, सर्बिया आणि अमेरिकेत नऊ कारखाने आहेत. हे इलेक्ट्रिक दुचाकी आणि तीन चाकी वाहनांसाठी सुटे भाग पुरवते.<ref name="forbs">{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=https://www.forbes.com/profile/sunjay-kapur/ |title=Sunjay Kapur |लेखक= |दिनांक= |संकेतस्थळ=फोर्ब्स |प्रकाशक= |भाषा=इंग्लिश |अ‍ॅक्सेसदिनांक=१९ जून २०२५ |विदा संकेतस्थळ दुवा= |विदा दिनांक=}}</ref> अमेरिकन नागरिकत्व असलेल्या संजय यांनी २०२२ मध्ये जगातील अब्जाधीशांच्या यादीत स्थान मिळवले. फोर्ब्सच्या मते, त्यांच्या मृत्यूच्या वेळी त्यांची एकूण संपत्ती १.२ अब्ज डॉलर्स (म्हणजेच ₹ १०,३०० कोटी) होती. यातील मोठा वाटा गुरुग्राम येथील मुख्यालय असलेल्या सोना कॉमस्टारकडून येतो. ही कंपनी १२ उत्पादनांची निर्मिती करते. ही कंपनी भारत, चीन, मेक्सिको, सर्बिया आणि अमेरिकेत ५,००० हून अधिक लोकांना रोजगार पुरवते.<ref name="forbs" /><ref name="लाइव्ह मिंट२">{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=https://www.livemint.com/companies/company-results/trent-investor-meeting-zudio-westside-star-bazaar-growth-target-dmart-max-fashion-reliance-retail-apparel-market-11750318478081.html |title=How much will Karisma Kapoor and Sunjay Kapur's children inherit of billionaire's ₹10,300 crore wealth? |लेखक= |दिनांक= |संकेतस्थळ=livemint |प्रकाशक= |भाषा=इंग्लिश |अ‍ॅक्सेसदिनांक=१९ जून २०२५ |विदा संकेतस्थळ दुवा= |विदा दिनांक=}}</ref> === वैवाहिक आयुष्य === कपूर यांचे पहिले लग्न दिल्लीतील डिझायनर-स्टायलिस्ट नंदिता महतानीशी १९९६ मध्ये झाले आणि २००० मध्ये त्यांचा घटस्फोट झाला. २००३ मध्ये त्यांनी करिश्मा कपूरशी लग्न केले. या जोडीला दोन मुले झाली, पैकी २००५ मध्ये मुलगी समायरा आणि २०११ मध्ये मुलगा कियान यांचा जन्म झाला होता. दीर्घ कायदेशीर लढाईनंतर संजय आणि करिश्मा अधिकृतपणे २०१६ मध्ये वेगळे झाले. कपूर यांचा तिसरा विवाह प्रिया सचदेव सोबत साली झाला. या जोडप्याला मुलगी सफिरा आणि मुलगा अजारियस जन्माला आले.<ref name="लाइव्ह मिंट" /><ref name="लाइव्ह मिंट२" /> == मृत्यू == १२ जून रोजी इंग्लंडमध्ये पोलो सामन्यादरम्यान कोसळून त्यांचे निधन झाले. मृत्यू समयी ते ५३ वर्षांचे होते. पोलो खेळत असताना मधमाशी गिळल्याने त्याचा अचानक मृत्यू झाल्याचे टेलिग्राफने वृत्त दिले आहे. एक मधमाशी अनवधानाने त्याच्या तोंडात शिरून चावल्याने त्यांना अ‍ॅनाफिलेक्टिक शॉक आला होता.<ref name="लाइव्ह मिंट"/> dags2m97zikqsyo6p4cwhbdyxa5a6ie 2581057 2581049 2025-06-19T11:17:32Z संतोष गोरे 135680 2581057 wikitext text/x-wiki {{निर्माणाधीन}} {{विकिडेटा माहितीचौकट}} '''संजय कपूर''' ([[१५ ऑक्टोबर]], [[इ.स. १९७१|१९७१]] - [[१२ जून]], [[इ.स. २०२५]]) हे एक [[भारतीय नागरिक|भारतीय वंशाचे]] बहुराष्ट्रीय उद्योगपती आणि अब्जाधीश होते. कपूर हे ऑटो कंपोनेंट दिग्गज सोना कॉमस्टारचे अध्यक्ष होते. [[प्रिन्स विल्यम]] यांचे जवळचे मित्र तसेच सोना ग्रुपचे संस्थापक उद्योगपती डॉ. सुरिंदर कपूर यांचे ते पुत्र होते. संजय यांनी जागतिक ऑटोमोटिव्ह तंत्रज्ञान कंपनी सोना कॉमस्टारचे अध्यक्ष म्हणूनही काम केले. याच सोबत त्यांनी ऑटोमोटिव्ह कंपोनंट मॅन्युफॅक्चरर्स असोसिएशन (एसीएमए) चे अध्यक्षपद देखील भूषवले होते.<ref name="लाइव्ह मिंट">{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=https://www.livemint.com/entertainment/karisma-kapoor-in-white-heads-to-delhi-with-kids-samaira-and-kiaan-for-ex-husband-sunjay-kapurs-funeral-watch-11750308452364.html |title=Karisma Kapoor heads to Delhi with kids for ex-husband Sunjay Kapur's funeral, Kareena Kapoor and Saif Ali Khan join |लेखक= |दिनांक= |संकेतस्थळ= |प्रकाशक= |भाषा=इंग्लिश |अ‍ॅक्सेसदिनांक=१९ जून २०२५ |विदा संकेतस्थळ दुवा= |विदा दिनांक=}}</ref> == वैयक्तिक आयुष्य == कपूर हे उच्चशिक्षित होते. त्यांनी प्रथम देहरादूनमधील द दून स्कूलमधून आणि नंतर मुंबईतील द कॅथेड्रल अँड जॉन कॉनन स्कूलमध्ये शालेय शिक्षण पूर्ण केले. त्यानंतर ते पुढील शिक्षणासाठी परदेशात गेले. त्यांनी लंडनमधून कॉर्पोरेट स्ट्रॅटेजी आणि एचआरमध्ये बीबीए केले. यानंतर त्यांनी एमआयटी आणि हार्वर्ड बिझनेस स्कूलमधून प्रतिष्ठित एक्झिक्युटिव्ह कोर्सेस केले.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=https://www.jansatta.com/entertainment/who-was-sunjay-kapoor-knows-karishma-kapoor-ex-husband-married-life-child-business-education-family-tree/4005381/ |title= कौन थे संजय कपूर? जानिए करिश्मा के एक्स हसबैंड की वाइफ और बच्चों के बारे में सबकुछ |लेखक= |दिनांक= |संकेतस्थळ=जनसत्ता |प्रकाशक= |भाषा=हिंदी |अ‍ॅक्सेसदिनांक=१९ जून २०२५ |विदा संकेतस्थळ दुवा= |विदा दिनांक=}}</ref> कपूर हे ऑटो कंपोनेंट बनवणाऱ्या सोना कॉमस्टारचे अध्यक्ष होते. या कंपनीची स्थापना १९९७ मध्ये त्यांचे दिवंगत वडील सुरिंदर कपूर यांनी केली होती, जे भारतातील ऑटो कंपोनंट उद्योगातील एक अग्रणी होते. २०१५ मध्ये वडिलांच्या निधनानंतर संजयने व्यवस्थापकीय संचालकपदाची सूत्रे स्वीकारली. सोना कॉमस्टारचे भारत, चीन, मेक्सिको, सर्बिया आणि अमेरिकेत नऊ कारखाने आहेत. हे इलेक्ट्रिक दुचाकी आणि तीन चाकी वाहनांसाठी सुटे भाग पुरवते.<ref name="forbs">{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=https://www.forbes.com/profile/sunjay-kapur/ |title=Sunjay Kapur |लेखक= |दिनांक= |संकेतस्थळ=फोर्ब्स |प्रकाशक= |भाषा=इंग्लिश |अ‍ॅक्सेसदिनांक=१९ जून २०२५ |विदा संकेतस्थळ दुवा= |विदा दिनांक=}}</ref> अमेरिकन नागरिकत्व असलेल्या संजय यांनी २०२२ मध्ये जगातील अब्जाधीशांच्या यादीत स्थान मिळवले. फोर्ब्सच्या मते, त्यांच्या मृत्यूच्या वेळी त्यांची एकूण संपत्ती १.२ अब्ज डॉलर्स (म्हणजेच ₹ १०,३०० कोटी) होती. यातील मोठा वाटा गुरुग्राम येथील मुख्यालय असलेल्या सोना कॉमस्टारकडून येतो. ही कंपनी १२ उत्पादनांची निर्मिती करते. ही कंपनी भारत, चीन, मेक्सिको, सर्बिया आणि अमेरिकेत ५,००० हून अधिक लोकांना रोजगार पुरवते.<ref name="forbs" /><ref name="लाइव्ह मिंट२">{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=https://www.livemint.com/companies/company-results/trent-investor-meeting-zudio-westside-star-bazaar-growth-target-dmart-max-fashion-reliance-retail-apparel-market-11750318478081.html |title=How much will Karisma Kapoor and Sunjay Kapur's children inherit of billionaire's ₹10,300 crore wealth? |लेखक= |दिनांक= |संकेतस्थळ=livemint |प्रकाशक= |भाषा=इंग्लिश |अ‍ॅक्सेसदिनांक=१९ जून २०२५ |विदा संकेतस्थळ दुवा= |विदा दिनांक=}}</ref> === वैवाहिक आयुष्य === कपूर यांचे पहिले लग्न दिल्लीतील डिझायनर-स्टायलिस्ट नंदिता महतानीशी १९९६ मध्ये झाले आणि २००० मध्ये त्यांचा घटस्फोट झाला. २००३ मध्ये त्यांनी करिश्मा कपूरशी लग्न केले. या जोडीला दोन मुले झाली, पैकी २००५ मध्ये मुलगी समायरा आणि २०११ मध्ये मुलगा कियान यांचा जन्म झाला होता. दीर्घ कायदेशीर लढाईनंतर संजय आणि करिश्मा अधिकृतपणे २०१६ मध्ये वेगळे झाले. कपूर यांचा तिसरा विवाह प्रिया सचदेव सोबत साली झाला. या जोडप्याला मुलगी सफिरा आणि मुलगा अजारियस जन्माला आले.<ref name="लाइव्ह मिंट" /><ref name="लाइव्ह मिंट२" /> == मृत्यू == १२ जून रोजी इंग्लंडमध्ये पोलो सामन्यादरम्यान कोसळून त्यांचे निधन झाले. मृत्यू समयी ते ५३ वर्षांचे होते. पोलो खेळत असताना मधमाशी गिळल्याने त्याचा अचानक मृत्यू झाल्याचे टेलिग्राफने वृत्त दिले आहे. एक मधमाशी अनवधानाने त्याच्या तोंडात शिरून चावल्याने त्यांना अ‍ॅनाफिलेक्टिक शॉक आला होता.<ref name="लाइव्ह मिंट"/> 6kl761ouhbvwttx67re5v3gp9dnbd3b 2581059 2581057 2025-06-19T11:28:43Z संतोष गोरे 135680 2581059 wikitext text/x-wiki {{निर्माणाधीन}} {{विकिडेटा माहितीचौकट}} '''संजय कपूर''' ([[१५ ऑक्टोबर]], [[इ.स. १९७१|१९७१]] - [[१२ जून]], [[इ.स. २०२५]]) हे एक [[भारतीय नागरिक|भारतीय वंशाचे]] बहुराष्ट्रीय उद्योगपती आणि अब्जाधीश होते. कपूर हे ऑटो कंपोनेंट दिग्गज सोना कॉमस्टारचे अध्यक्ष होते. [[प्रिन्स विल्यम]] यांचे जवळचे मित्र तसेच सोना ग्रुपचे संस्थापक उद्योगपती डॉ. सुरिंदर कपूर यांचे ते पुत्र होते. संजय यांनी जागतिक ऑटोमोटिव्ह तंत्रज्ञान कंपनी सोना कॉमस्टारचे अध्यक्ष म्हणूनही काम केले. याच सोबत त्यांनी ऑटोमोटिव्ह कंपोनंट मॅन्युफॅक्चरर्स असोसिएशन (एसीएमए) चे अध्यक्षपद देखील भूषवले होते.<ref name="लाइव्ह मिंट">{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=https://www.livemint.com/entertainment/karisma-kapoor-in-white-heads-to-delhi-with-kids-samaira-and-kiaan-for-ex-husband-sunjay-kapurs-funeral-watch-11750308452364.html |title=Karisma Kapoor heads to Delhi with kids for ex-husband Sunjay Kapur's funeral, Kareena Kapoor and Saif Ali Khan join |लेखक= |दिनांक= |संकेतस्थळ= |प्रकाशक= |भाषा=इंग्लिश |अ‍ॅक्सेसदिनांक=१९ जून २०२५ |विदा संकेतस्थळ दुवा= |विदा दिनांक=}}</ref> == वैयक्तिक आयुष्य == संजय कपूर यांचा जन्म १५ ऑक्टोबर १९७१ रोजी झाला.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=https://www.nytimes.com/2025/06/13/business/sunjay-kapur-dead.html |title= Sunjay Kapur, Businessman and Ex-Husband of Bollywood Star, Dies at 53 |लेखक= |दिनांक= |संकेतस्थळ=The New York Times |प्रकाशक= |भाषा=इंग्लिश |अ‍ॅक्सेसदिनांक=१९ जून २०२५ |विदा संकेतस्थळ दुवा= |विदा दिनांक=}}</ref> कपूर हे उच्चशिक्षित होते. त्यांनी प्रथम देहरादूनमधील द दून स्कूलमधून आणि नंतर मुंबईतील द कॅथेड्रल अँड जॉन कॉनन स्कूलमध्ये शालेय शिक्षण पूर्ण केले. त्यानंतर ते पुढील शिक्षणासाठी परदेशात गेले. त्यांनी लंडनमधून कॉर्पोरेट स्ट्रॅटेजी आणि एचआरमध्ये बीबीए केले. यानंतर त्यांनी एमआयटी आणि हार्वर्ड बिझनेस स्कूलमधून प्रतिष्ठित एक्झिक्युटिव्ह कोर्सेस केले.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=https://www.jansatta.com/entertainment/who-was-sunjay-kapoor-knows-karishma-kapoor-ex-husband-married-life-child-business-education-family-tree/4005381/ |title= कौन थे संजय कपूर? जानिए करिश्मा के एक्स हसबैंड की वाइफ और बच्चों के बारे में सबकुछ |लेखक= |दिनांक= |संकेतस्थळ=जनसत्ता |प्रकाशक= |भाषा=हिंदी |अ‍ॅक्सेसदिनांक=१९ जून २०२५ |विदा संकेतस्थळ दुवा= |विदा दिनांक=}}</ref> कपूर हे ऑटो कंपोनेंट बनवणाऱ्या सोना कॉमस्टारचे अध्यक्ष होते. या कंपनीची स्थापना १९९७ मध्ये त्यांचे दिवंगत वडील सुरिंदर कपूर यांनी केली होती, जे भारतातील ऑटो कंपोनंट उद्योगातील एक अग्रणी होते. २०१५ मध्ये वडिलांच्या निधनानंतर संजयने व्यवस्थापकीय संचालकपदाची सूत्रे स्वीकारली. सोना कॉमस्टारचे भारत, चीन, मेक्सिको, सर्बिया आणि अमेरिकेत नऊ कारखाने आहेत. हे इलेक्ट्रिक दुचाकी आणि तीन चाकी वाहनांसाठी सुटे भाग पुरवते.<ref name="forbs">{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=https://www.forbes.com/profile/sunjay-kapur/ |title=Sunjay Kapur |लेखक= |दिनांक= |संकेतस्थळ=फोर्ब्स |प्रकाशक= |भाषा=इंग्लिश |अ‍ॅक्सेसदिनांक=१९ जून २०२५ |विदा संकेतस्थळ दुवा= |विदा दिनांक=}}</ref> अमेरिकन नागरिकत्व असलेल्या संजय यांनी २०२२ मध्ये जगातील अब्जाधीशांच्या यादीत स्थान मिळवले. फोर्ब्सच्या मते, त्यांच्या मृत्यूच्या वेळी त्यांची एकूण संपत्ती १.२ अब्ज डॉलर्स (म्हणजेच ₹ १०,३०० कोटी) होती. यातील मोठा वाटा गुरुग्राम येथील मुख्यालय असलेल्या सोना कॉमस्टारकडून येतो. ही कंपनी १२ उत्पादनांची निर्मिती करते. ही कंपनी भारत, चीन, मेक्सिको, सर्बिया आणि अमेरिकेत ५,००० हून अधिक लोकांना रोजगार पुरवते.<ref name="forbs" /><ref name="लाइव्ह मिंट२">{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=https://www.livemint.com/companies/company-results/trent-investor-meeting-zudio-westside-star-bazaar-growth-target-dmart-max-fashion-reliance-retail-apparel-market-11750318478081.html |title=How much will Karisma Kapoor and Sunjay Kapur's children inherit of billionaire's ₹10,300 crore wealth? |लेखक= |दिनांक= |संकेतस्थळ=livemint |प्रकाशक= |भाषा=इंग्लिश |अ‍ॅक्सेसदिनांक=१९ जून २०२५ |विदा संकेतस्थळ दुवा= |विदा दिनांक=}}</ref> === वैवाहिक आयुष्य === कपूर यांचे पहिले लग्न दिल्लीतील डिझायनर-स्टायलिस्ट नंदिता महतानीशी १९९६ मध्ये झाले आणि २००० मध्ये त्यांचा घटस्फोट झाला. २००३ मध्ये त्यांनी करिश्मा कपूरशी लग्न केले. या जोडीला दोन मुले झाली, पैकी २००५ मध्ये मुलगी समायरा आणि २०११ मध्ये मुलगा कियान यांचा जन्म झाला होता. दीर्घ कायदेशीर लढाईनंतर संजय आणि करिश्मा अधिकृतपणे २०१६ मध्ये वेगळे झाले. कपूर यांचा तिसरा विवाह प्रिया सचदेव सोबत २०१७ साली झाला. या जोडप्याला एक मुलगा अजारियस जन्माला आले.<ref name="लाइव्ह मिंट" /><ref name="लाइव्ह मिंट२" /> == मृत्यू == १२ जून रोजी इंग्लंडमध्ये पोलो सामन्यादरम्यान कोसळून त्यांचे निधन झाले. मृत्यू समयी ते ५३ वर्षांचे होते. पोलो खेळत असताना मधमाशी गिळल्याने त्याचा अचानक मृत्यू झाल्याचे टेलिग्राफने वृत्त दिले आहे. एक मधमाशी अनवधानाने त्याच्या तोंडात शिरून चावल्याने त्यांना अ‍ॅनाफिलेक्टिक शॉक आला होता.<ref name="लाइव्ह मिंट"/> qts3w9gwkslxhdq9vyioujvw3480hjx 2581063 2581059 2025-06-19T11:33:32Z संतोष गोरे 135680 2581063 wikitext text/x-wiki {{निर्माणाधीन}} {{विकिडेटा माहितीचौकट}} '''संजय कपूर''' ([[१५ ऑक्टोबर]], [[इ.स. १९७१|१९७१]] - [[१२ जून]], [[इ.स. २०२५]]) हे एक [[भारतीय नागरिक|भारतीय वंशाचे]] बहुराष्ट्रीय उद्योगपती आणि अब्जाधीश होते. कपूर हे ऑटो कंपोनेंट दिग्गज सोना कॉमस्टारचे अध्यक्ष होते. [[प्रिन्स विल्यम]] यांचे जवळचे मित्र तसेच सोना ग्रुपचे संस्थापक उद्योगपती डॉ. सुरिंदर कपूर यांचे ते पुत्र होते. संजय यांनी जागतिक ऑटोमोटिव्ह तंत्रज्ञान कंपनी सोना कॉमस्टारचे अध्यक्ष म्हणूनही काम केले. याच सोबत त्यांनी ऑटोमोटिव्ह कंपोनंट मॅन्युफॅक्चरर्स असोसिएशन (एसीएमए) चे अध्यक्षपद देखील भूषवले होते.<ref name="लाइव्ह मिंट">{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=https://www.livemint.com/entertainment/karisma-kapoor-in-white-heads-to-delhi-with-kids-samaira-and-kiaan-for-ex-husband-sunjay-kapurs-funeral-watch-11750308452364.html |title=Karisma Kapoor heads to Delhi with kids for ex-husband Sunjay Kapur's funeral, Kareena Kapoor and Saif Ali Khan join |लेखक= |दिनांक= |संकेतस्थळ= |प्रकाशक= |भाषा=इंग्लिश |अ‍ॅक्सेसदिनांक=१९ जून २०२५ |विदा संकेतस्थळ दुवा= |विदा दिनांक=}}</ref> == वैयक्तिक आयुष्य == संजय कपूर यांचा जन्म १५ ऑक्टोबर १९७१ रोजी झाला.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=https://www.nytimes.com/2025/06/13/business/sunjay-kapur-dead.html |title= Sunjay Kapur, Businessman and Ex-Husband of Bollywood Star, Dies at 53 |लेखक= |दिनांक= |संकेतस्थळ=The New York Times |प्रकाशक= |भाषा=इंग्लिश |अ‍ॅक्सेसदिनांक=१९ जून २०२५ |विदा संकेतस्थळ दुवा= |विदा दिनांक=}}</ref> कपूर हे उच्चशिक्षित होते. त्यांनी प्रथम देहरादूनमधील द दून स्कूलमधून आणि नंतर मुंबईतील द कॅथेड्रल अँड जॉन कॉनन स्कूलमध्ये शालेय शिक्षण पूर्ण केले. त्यानंतर ते पुढील शिक्षणासाठी परदेशात गेले. त्यांनी लंडनमधून कॉर्पोरेट स्ट्रॅटेजी आणि एचआरमध्ये बीबीए केले. यानंतर त्यांनी एमआयटी आणि हार्वर्ड बिझनेस स्कूलमधून प्रतिष्ठित एक्झिक्युटिव्ह कोर्सेस केले.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=https://www.jansatta.com/entertainment/who-was-sunjay-kapoor-knows-karishma-kapoor-ex-husband-married-life-child-business-education-family-tree/4005381/ |title= कौन थे संजय कपूर? जानिए करिश्मा के एक्स हसबैंड की वाइफ और बच्चों के बारे में सबकुछ |लेखक= |दिनांक= |संकेतस्थळ=जनसत्ता |प्रकाशक= |भाषा=हिंदी |अ‍ॅक्सेसदिनांक=१९ जून २०२५ |विदा संकेतस्थळ दुवा= |विदा दिनांक=}}</ref> कपूर हे ऑटो कंपोनेंट बनवणाऱ्या सोना कॉमस्टारचे अध्यक्ष होते. या कंपनीची स्थापना १९९७ मध्ये त्यांचे दिवंगत वडील सुरिंदर कपूर यांनी केली होती, जे भारतातील ऑटो कंपोनंट उद्योगातील एक अग्रणी होते. २०१५ मध्ये वडिलांच्या निधनानंतर संजयने व्यवस्थापकीय संचालकपदाची सूत्रे स्वीकारली. सोना कॉमस्टारचे भारत, चीन, मेक्सिको, सर्बिया आणि अमेरिकेत नऊ कारखाने आहेत. हे इलेक्ट्रिक दुचाकी आणि तीन चाकी वाहनांसाठी सुटे भाग पुरवते.<ref name="forbs">{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=https://www.forbes.com/profile/sunjay-kapur/ |title=Sunjay Kapur |लेखक= |दिनांक= |संकेतस्थळ=फोर्ब्स |प्रकाशक= |भाषा=इंग्लिश |अ‍ॅक्सेसदिनांक=१९ जून २०२५ |विदा संकेतस्थळ दुवा= |विदा दिनांक=}}</ref> अमेरिकन नागरिकत्व असलेल्या संजय यांनी २०२२ मध्ये जगातील अब्जाधीशांच्या यादीत स्थान मिळवले. फोर्ब्सच्या मते, त्यांच्या मृत्यूच्या वेळी त्यांची एकूण संपत्ती १.२ अब्ज डॉलर्स (म्हणजेच ₹ १०,३०० कोटी) होती. यातील मोठा वाटा गुरुग्राम येथील मुख्यालय असलेल्या सोना कॉमस्टारकडून येतो. ही कंपनी १२ उत्पादनांची निर्मिती करते. ही कंपनी भारत, चीन, मेक्सिको, सर्बिया आणि अमेरिकेत ५,००० हून अधिक लोकांना रोजगार पुरवते.<ref name="forbs" /><ref name="लाइव्ह मिंट२">{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=https://www.livemint.com/companies/company-results/trent-investor-meeting-zudio-westside-star-bazaar-growth-target-dmart-max-fashion-reliance-retail-apparel-market-11750318478081.html |title=How much will Karisma Kapoor and Sunjay Kapur's children inherit of billionaire's ₹10,300 crore wealth? |लेखक= |दिनांक= |संकेतस्थळ=livemint |प्रकाशक= |भाषा=इंग्लिश |अ‍ॅक्सेसदिनांक=१९ जून २०२५ |विदा संकेतस्थळ दुवा= |विदा दिनांक=}}</ref> === वैवाहिक आयुष्य === कपूर यांचे पहिले लग्न दिल्लीतील डिझायनर-स्टायलिस्ट नंदिता महतानीशी १९९६ मध्ये झाले आणि २००० मध्ये त्यांचा घटस्फोट झाला. २००३ मध्ये त्यांनी करिश्मा कपूरशी लग्न केले. या जोडीला दोन मुले झाली, पैकी २००५ मध्ये मुलगी समायरा आणि २०११ मध्ये मुलगा कियान यांचा जन्म झाला होता. दीर्घ कायदेशीर लढाईनंतर संजय आणि करिश्मा अधिकृतपणे २०१६ मध्ये वेगळे झाले. कपूर यांचा तिसरा विवाह प्रिया सचदेव सोबत २०१७ साली झाला. या जोडप्याला एक मुलगा अजारियस जन्माला आले.<ref name="लाइव्ह मिंट" /><ref name="लाइव्ह मिंट२" /><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=https://www.hindustantimes.com/entertainment/bollywood/who-is-sunjay-kapurs-wife-priya-sachdev-socialite-turned-actor-once-shared-screen-with-kareena-kapoor-karisma-kapoor-101749785157528.html |title=Who is Sunjay Kapur's wife Priya Sachdev? Socialite-turned actor once shared screen with Kareena Kapoor |लेखक= |दिनांक= |संकेतस्थळ=हिंदुस्तान टाइम्स |प्रकाशक= |भाषा=इंग्लिश |अ‍ॅक्सेसदिनांक=१९ जून २०२५ |विदा संकेतस्थळ दुवा= |विदा दिनांक=}}</ref> == मृत्यू == १२ जून रोजी इंग्लंडमध्ये पोलो सामन्यादरम्यान कोसळून त्यांचे निधन झाले. मृत्यू समयी ते ५३ वर्षांचे होते. पोलो खेळत असताना मधमाशी गिळल्याने त्याचा अचानक मृत्यू झाल्याचे टेलिग्राफने वृत्त दिले आहे. एक मधमाशी अनवधानाने त्याच्या तोंडात शिरून चावल्याने त्यांना अ‍ॅनाफिलेक्टिक शॉक आला होता.<ref name="लाइव्ह मिंट"/> 9b09g6nrgkr9hwojfvku8dmdkxitvbr 2581067 2581063 2025-06-19T11:53:28Z संतोष गोरे 135680 /* वैयक्तिक आयुष्य */ 2581067 wikitext text/x-wiki {{निर्माणाधीन}} {{विकिडेटा माहितीचौकट}} '''संजय कपूर''' ([[१५ ऑक्टोबर]], [[इ.स. १९७१|१९७१]] - [[१२ जून]], [[इ.स. २०२५]]) हे एक [[भारतीय नागरिक|भारतीय वंशाचे]] बहुराष्ट्रीय उद्योगपती आणि अब्जाधीश होते. कपूर हे ऑटो कंपोनेंट दिग्गज सोना कॉमस्टारचे अध्यक्ष होते. [[प्रिन्स विल्यम]] यांचे जवळचे मित्र तसेच सोना ग्रुपचे संस्थापक उद्योगपती डॉ. सुरिंदर कपूर यांचे ते पुत्र होते. संजय यांनी जागतिक ऑटोमोटिव्ह तंत्रज्ञान कंपनी सोना कॉमस्टारचे अध्यक्ष म्हणूनही काम केले. याच सोबत त्यांनी ऑटोमोटिव्ह कंपोनंट मॅन्युफॅक्चरर्स असोसिएशन (एसीएमए) चे अध्यक्षपद देखील भूषवले होते.<ref name="लाइव्ह मिंट">{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=https://www.livemint.com/entertainment/karisma-kapoor-in-white-heads-to-delhi-with-kids-samaira-and-kiaan-for-ex-husband-sunjay-kapurs-funeral-watch-11750308452364.html |title=Karisma Kapoor heads to Delhi with kids for ex-husband Sunjay Kapur's funeral, Kareena Kapoor and Saif Ali Khan join |लेखक= |दिनांक= |संकेतस्थळ= |प्रकाशक= |भाषा=इंग्लिश |अ‍ॅक्सेसदिनांक=१९ जून २०२५ |विदा संकेतस्थळ दुवा= |विदा दिनांक=}}</ref> == वैयक्तिक आयुष्य == संजय कपूर यांचा जन्म १५ ऑक्टोबर १९७१ रोजी राणी कपूर आणि सुरिंदर कपूर यांच्या घरी झाला.<ref name="toi">{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=https://timesofindia.indiatimes.com/entertainment/hindi/bollywood/news/who-was-sunjay-kapur-karisma-kapoors-ex-husband-businessman-with-degrees-from-mit-and-harvard-and-polo-enthusiast/articleshow/121814960.cms |title= Who was Sunjay Kapur? Karisma Kapoor’s ex-husband, businessman with degrees from MIT and Harvard, and polo enthusiast |लेखक= |दिनांक= |संकेतस्थळ=टाइम्स ऑफ इंडिया |प्रकाशक= |भाषा=इंग्लिश |अ‍ॅक्सेसदिनांक=१९ जून २०२५ |विदा संकेतस्थळ दुवा= |विदा दिनांक=}}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=https://www.nytimes.com/2025/06/13/business/sunjay-kapur-dead.html |title= Sunjay Kapur, Businessman and Ex-Husband of Bollywood Star, Dies at 53 |लेखक= |दिनांक= |संकेतस्थळ=The New York Times |प्रकाशक= |भाषा=इंग्लिश |अ‍ॅक्सेसदिनांक=१९ जून २०२५ |विदा संकेतस्थळ दुवा= |विदा दिनांक=}}</ref> कपूर हे उच्चशिक्षित होते. त्यांनी प्रथम देहरादूनमधील द दून स्कूलमधून आणि नंतर मुंबईतील द कॅथेड्रल अँड जॉन कॉनन स्कूलमध्ये शालेय शिक्षण पूर्ण केले. त्यानंतर ते पुढील शिक्षणासाठी परदेशात गेले. त्यांनी लंडनमधून कॉर्पोरेट स्ट्रॅटेजी आणि एचआरमध्ये बीबीए केले. यानंतर त्यांनी एमआयटी आणि हार्वर्ड बिझनेस स्कूलमधून प्रतिष्ठित एक्झिक्युटिव्ह कोर्सेस केले.<ref name="toi" /><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=https://www.jansatta.com/entertainment/who-was-sunjay-kapoor-knows-karishma-kapoor-ex-husband-married-life-child-business-education-family-tree/4005381/ |title= कौन थे संजय कपूर? जानिए करिश्मा के एक्स हसबैंड की वाइफ और बच्चों के बारे में सबकुछ |लेखक= |दिनांक= |संकेतस्थळ=जनसत्ता |प्रकाशक= |भाषा=हिंदी |अ‍ॅक्सेसदिनांक=१९ जून २०२५ |विदा संकेतस्थळ दुवा= |विदा दिनांक=}}</ref> कपूर हे ऑटो कंपोनेंट बनवणाऱ्या सोना कॉमस्टारचे अध्यक्ष होते. या कंपनीची स्थापना १९९७ मध्ये त्यांचे दिवंगत वडील सुरिंदर कपूर यांनी केली होती, जे भारतातील ऑटो कंपोनंट उद्योगातील एक अग्रणी होते. २०१५ मध्ये वडिलांच्या निधनानंतर संजयने व्यवस्थापकीय संचालकपदाची सूत्रे स्वीकारली. सोना कॉमस्टारचे भारत, चीन, मेक्सिको, सर्बिया आणि अमेरिकेत नऊ कारखाने आहेत. हे इलेक्ट्रिक दुचाकी आणि तीन चाकी वाहनांसाठी सुटे भाग पुरवते.<ref name="forbs">{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=https://www.forbes.com/profile/sunjay-kapur/ |title=Sunjay Kapur |लेखक= |दिनांक= |संकेतस्थळ=फोर्ब्स |प्रकाशक= |भाषा=इंग्लिश |अ‍ॅक्सेसदिनांक=१९ जून २०२५ |विदा संकेतस्थळ दुवा= |विदा दिनांक=}}</ref> अमेरिकन नागरिकत्व असलेल्या संजय यांनी २०२२ मध्ये जगातील अब्जाधीशांच्या यादीत स्थान मिळवले. फोर्ब्सच्या मते, त्यांच्या मृत्यूच्या वेळी त्यांची एकूण संपत्ती १.२ अब्ज डॉलर्स (म्हणजेच ₹ १०,३०० कोटी) होती. यातील मोठा वाटा गुरुग्राम येथील मुख्यालय असलेल्या सोना कॉमस्टारकडून येतो. ही कंपनी १२ उत्पादनांची निर्मिती करते. ही कंपनी भारत, चीन, मेक्सिको, सर्बिया आणि अमेरिकेत ५,००० हून अधिक लोकांना रोजगार पुरवते.<ref name="forbs" /><ref name="लाइव्ह मिंट२">{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=https://www.livemint.com/companies/company-results/trent-investor-meeting-zudio-westside-star-bazaar-growth-target-dmart-max-fashion-reliance-retail-apparel-market-11750318478081.html |title=How much will Karisma Kapoor and Sunjay Kapur's children inherit of billionaire's ₹10,300 crore wealth? |लेखक= |दिनांक= |संकेतस्थळ=livemint |प्रकाशक= |भाषा=इंग्लिश |अ‍ॅक्सेसदिनांक=१९ जून २०२५ |विदा संकेतस्थळ दुवा= |विदा दिनांक=}}</ref> === वैवाहिक आयुष्य === कपूर यांचे पहिले लग्न दिल्लीतील डिझायनर-स्टायलिस्ट नंदिता महतानीशी १९९६ मध्ये झाले आणि २००० मध्ये त्यांचा घटस्फोट झाला. २००३ मध्ये त्यांनी करिश्मा कपूरशी लग्न केले. या जोडीला दोन मुले झाली, पैकी २००५ मध्ये मुलगी समायरा आणि २०११ मध्ये मुलगा कियान यांचा जन्म झाला होता. दीर्घ कायदेशीर लढाईनंतर संजय आणि करिश्मा अधिकृतपणे २०१६ मध्ये वेगळे झाले. कपूर यांचा तिसरा विवाह प्रिया सचदेव सोबत २०१७ साली झाला. या जोडप्याला एक मुलगा अजारियस जन्माला आले.<ref name="लाइव्ह मिंट" /><ref name="लाइव्ह मिंट२" /><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=https://www.hindustantimes.com/entertainment/bollywood/who-is-sunjay-kapurs-wife-priya-sachdev-socialite-turned-actor-once-shared-screen-with-kareena-kapoor-karisma-kapoor-101749785157528.html |title=Who is Sunjay Kapur's wife Priya Sachdev? Socialite-turned actor once shared screen with Kareena Kapoor |लेखक= |दिनांक= |संकेतस्थळ=हिंदुस्तान टाइम्स |प्रकाशक= |भाषा=इंग्लिश |अ‍ॅक्सेसदिनांक=१९ जून २०२५ |विदा संकेतस्थळ दुवा= |विदा दिनांक=}}</ref> == मृत्यू == १२ जून रोजी इंग्लंडमध्ये पोलो सामन्यादरम्यान कोसळून त्यांचे निधन झाले. मृत्यू समयी ते ५३ वर्षांचे होते. पोलो खेळत असताना मधमाशी गिळल्याने त्याचा अचानक मृत्यू झाल्याचे टेलिग्राफने वृत्त दिले आहे. एक मधमाशी अनवधानाने त्याच्या तोंडात शिरून चावल्याने त्यांना अ‍ॅनाफिलेक्टिक शॉक आला होता.<ref name="लाइव्ह मिंट"/> 9bk7k40agp012rpmu4vv60pws59upk2 2581068 2581067 2025-06-19T11:53:55Z संतोष गोरे 135680 /* मृत्यू */ 2581068 wikitext text/x-wiki {{निर्माणाधीन}} {{विकिडेटा माहितीचौकट}} '''संजय कपूर''' ([[१५ ऑक्टोबर]], [[इ.स. १९७१|१९७१]] - [[१२ जून]], [[इ.स. २०२५]]) हे एक [[भारतीय नागरिक|भारतीय वंशाचे]] बहुराष्ट्रीय उद्योगपती आणि अब्जाधीश होते. कपूर हे ऑटो कंपोनेंट दिग्गज सोना कॉमस्टारचे अध्यक्ष होते. [[प्रिन्स विल्यम]] यांचे जवळचे मित्र तसेच सोना ग्रुपचे संस्थापक उद्योगपती डॉ. सुरिंदर कपूर यांचे ते पुत्र होते. संजय यांनी जागतिक ऑटोमोटिव्ह तंत्रज्ञान कंपनी सोना कॉमस्टारचे अध्यक्ष म्हणूनही काम केले. याच सोबत त्यांनी ऑटोमोटिव्ह कंपोनंट मॅन्युफॅक्चरर्स असोसिएशन (एसीएमए) चे अध्यक्षपद देखील भूषवले होते.<ref name="लाइव्ह मिंट">{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=https://www.livemint.com/entertainment/karisma-kapoor-in-white-heads-to-delhi-with-kids-samaira-and-kiaan-for-ex-husband-sunjay-kapurs-funeral-watch-11750308452364.html |title=Karisma Kapoor heads to Delhi with kids for ex-husband Sunjay Kapur's funeral, Kareena Kapoor and Saif Ali Khan join |लेखक= |दिनांक= |संकेतस्थळ= |प्रकाशक= |भाषा=इंग्लिश |अ‍ॅक्सेसदिनांक=१९ जून २०२५ |विदा संकेतस्थळ दुवा= |विदा दिनांक=}}</ref> == वैयक्तिक आयुष्य == संजय कपूर यांचा जन्म १५ ऑक्टोबर १९७१ रोजी राणी कपूर आणि सुरिंदर कपूर यांच्या घरी झाला.<ref name="toi">{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=https://timesofindia.indiatimes.com/entertainment/hindi/bollywood/news/who-was-sunjay-kapur-karisma-kapoors-ex-husband-businessman-with-degrees-from-mit-and-harvard-and-polo-enthusiast/articleshow/121814960.cms |title= Who was Sunjay Kapur? Karisma Kapoor’s ex-husband, businessman with degrees from MIT and Harvard, and polo enthusiast |लेखक= |दिनांक= |संकेतस्थळ=टाइम्स ऑफ इंडिया |प्रकाशक= |भाषा=इंग्लिश |अ‍ॅक्सेसदिनांक=१९ जून २०२५ |विदा संकेतस्थळ दुवा= |विदा दिनांक=}}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=https://www.nytimes.com/2025/06/13/business/sunjay-kapur-dead.html |title= Sunjay Kapur, Businessman and Ex-Husband of Bollywood Star, Dies at 53 |लेखक= |दिनांक= |संकेतस्थळ=The New York Times |प्रकाशक= |भाषा=इंग्लिश |अ‍ॅक्सेसदिनांक=१९ जून २०२५ |विदा संकेतस्थळ दुवा= |विदा दिनांक=}}</ref> कपूर हे उच्चशिक्षित होते. त्यांनी प्रथम देहरादूनमधील द दून स्कूलमधून आणि नंतर मुंबईतील द कॅथेड्रल अँड जॉन कॉनन स्कूलमध्ये शालेय शिक्षण पूर्ण केले. त्यानंतर ते पुढील शिक्षणासाठी परदेशात गेले. त्यांनी लंडनमधून कॉर्पोरेट स्ट्रॅटेजी आणि एचआरमध्ये बीबीए केले. यानंतर त्यांनी एमआयटी आणि हार्वर्ड बिझनेस स्कूलमधून प्रतिष्ठित एक्झिक्युटिव्ह कोर्सेस केले.<ref name="toi" /><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=https://www.jansatta.com/entertainment/who-was-sunjay-kapoor-knows-karishma-kapoor-ex-husband-married-life-child-business-education-family-tree/4005381/ |title= कौन थे संजय कपूर? जानिए करिश्मा के एक्स हसबैंड की वाइफ और बच्चों के बारे में सबकुछ |लेखक= |दिनांक= |संकेतस्थळ=जनसत्ता |प्रकाशक= |भाषा=हिंदी |अ‍ॅक्सेसदिनांक=१९ जून २०२५ |विदा संकेतस्थळ दुवा= |विदा दिनांक=}}</ref> कपूर हे ऑटो कंपोनेंट बनवणाऱ्या सोना कॉमस्टारचे अध्यक्ष होते. या कंपनीची स्थापना १९९७ मध्ये त्यांचे दिवंगत वडील सुरिंदर कपूर यांनी केली होती, जे भारतातील ऑटो कंपोनंट उद्योगातील एक अग्रणी होते. २०१५ मध्ये वडिलांच्या निधनानंतर संजयने व्यवस्थापकीय संचालकपदाची सूत्रे स्वीकारली. सोना कॉमस्टारचे भारत, चीन, मेक्सिको, सर्बिया आणि अमेरिकेत नऊ कारखाने आहेत. हे इलेक्ट्रिक दुचाकी आणि तीन चाकी वाहनांसाठी सुटे भाग पुरवते.<ref name="forbs">{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=https://www.forbes.com/profile/sunjay-kapur/ |title=Sunjay Kapur |लेखक= |दिनांक= |संकेतस्थळ=फोर्ब्स |प्रकाशक= |भाषा=इंग्लिश |अ‍ॅक्सेसदिनांक=१९ जून २०२५ |विदा संकेतस्थळ दुवा= |विदा दिनांक=}}</ref> अमेरिकन नागरिकत्व असलेल्या संजय यांनी २०२२ मध्ये जगातील अब्जाधीशांच्या यादीत स्थान मिळवले. फोर्ब्सच्या मते, त्यांच्या मृत्यूच्या वेळी त्यांची एकूण संपत्ती १.२ अब्ज डॉलर्स (म्हणजेच ₹ १०,३०० कोटी) होती. यातील मोठा वाटा गुरुग्राम येथील मुख्यालय असलेल्या सोना कॉमस्टारकडून येतो. ही कंपनी १२ उत्पादनांची निर्मिती करते. ही कंपनी भारत, चीन, मेक्सिको, सर्बिया आणि अमेरिकेत ५,००० हून अधिक लोकांना रोजगार पुरवते.<ref name="forbs" /><ref name="लाइव्ह मिंट२">{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=https://www.livemint.com/companies/company-results/trent-investor-meeting-zudio-westside-star-bazaar-growth-target-dmart-max-fashion-reliance-retail-apparel-market-11750318478081.html |title=How much will Karisma Kapoor and Sunjay Kapur's children inherit of billionaire's ₹10,300 crore wealth? |लेखक= |दिनांक= |संकेतस्थळ=livemint |प्रकाशक= |भाषा=इंग्लिश |अ‍ॅक्सेसदिनांक=१९ जून २०२५ |विदा संकेतस्थळ दुवा= |विदा दिनांक=}}</ref> === वैवाहिक आयुष्य === कपूर यांचे पहिले लग्न दिल्लीतील डिझायनर-स्टायलिस्ट नंदिता महतानीशी १९९६ मध्ये झाले आणि २००० मध्ये त्यांचा घटस्फोट झाला. २००३ मध्ये त्यांनी करिश्मा कपूरशी लग्न केले. या जोडीला दोन मुले झाली, पैकी २००५ मध्ये मुलगी समायरा आणि २०११ मध्ये मुलगा कियान यांचा जन्म झाला होता. दीर्घ कायदेशीर लढाईनंतर संजय आणि करिश्मा अधिकृतपणे २०१६ मध्ये वेगळे झाले. कपूर यांचा तिसरा विवाह प्रिया सचदेव सोबत २०१७ साली झाला. या जोडप्याला एक मुलगा अजारियस जन्माला आले.<ref name="लाइव्ह मिंट" /><ref name="लाइव्ह मिंट२" /><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=https://www.hindustantimes.com/entertainment/bollywood/who-is-sunjay-kapurs-wife-priya-sachdev-socialite-turned-actor-once-shared-screen-with-kareena-kapoor-karisma-kapoor-101749785157528.html |title=Who is Sunjay Kapur's wife Priya Sachdev? Socialite-turned actor once shared screen with Kareena Kapoor |लेखक= |दिनांक= |संकेतस्थळ=हिंदुस्तान टाइम्स |प्रकाशक= |भाषा=इंग्लिश |अ‍ॅक्सेसदिनांक=१९ जून २०२५ |विदा संकेतस्थळ दुवा= |विदा दिनांक=}}</ref> == मृत्यू == १२ जून रोजी इंग्लंडमध्ये पोलो सामन्यादरम्यान कोसळून त्यांचे निधन झाले. मृत्यू समयी ते ५३ वर्षांचे होते. पोलो खेळत असताना मधमाशी गिळल्याने त्याचा अचानक मृत्यू झाल्याचे टेलिग्राफने वृत्त दिले आहे. एक मधमाशी अनवधानाने त्याच्या तोंडात शिरून चावल्याने त्यांना अ‍ॅनाफिलेक्टिक शॉक आला होता.<ref name="लाइव्ह मिंट"/> == संदर्भ == {{संदर्भयादी}} {{DEFAULTSORT:कपूर, संजय}} pzawtfa3rno3w0cf6x3thk3xny9kuvt 2581069 2581068 2025-06-19T11:54:12Z संतोष गोरे 135680 नवीन वर्ग घातला - [[WP:HC|हॉटकॅट]] वापरले 2581069 wikitext text/x-wiki {{निर्माणाधीन}} {{विकिडेटा माहितीचौकट}} '''संजय कपूर''' ([[१५ ऑक्टोबर]], [[इ.स. १९७१|१९७१]] - [[१२ जून]], [[इ.स. २०२५]]) हे एक [[भारतीय नागरिक|भारतीय वंशाचे]] बहुराष्ट्रीय उद्योगपती आणि अब्जाधीश होते. कपूर हे ऑटो कंपोनेंट दिग्गज सोना कॉमस्टारचे अध्यक्ष होते. [[प्रिन्स विल्यम]] यांचे जवळचे मित्र तसेच सोना ग्रुपचे संस्थापक उद्योगपती डॉ. सुरिंदर कपूर यांचे ते पुत्र होते. संजय यांनी जागतिक ऑटोमोटिव्ह तंत्रज्ञान कंपनी सोना कॉमस्टारचे अध्यक्ष म्हणूनही काम केले. याच सोबत त्यांनी ऑटोमोटिव्ह कंपोनंट मॅन्युफॅक्चरर्स असोसिएशन (एसीएमए) चे अध्यक्षपद देखील भूषवले होते.<ref name="लाइव्ह मिंट">{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=https://www.livemint.com/entertainment/karisma-kapoor-in-white-heads-to-delhi-with-kids-samaira-and-kiaan-for-ex-husband-sunjay-kapurs-funeral-watch-11750308452364.html |title=Karisma Kapoor heads to Delhi with kids for ex-husband Sunjay Kapur's funeral, Kareena Kapoor and Saif Ali Khan join |लेखक= |दिनांक= |संकेतस्थळ= |प्रकाशक= |भाषा=इंग्लिश |अ‍ॅक्सेसदिनांक=१९ जून २०२५ |विदा संकेतस्थळ दुवा= |विदा दिनांक=}}</ref> == वैयक्तिक आयुष्य == संजय कपूर यांचा जन्म १५ ऑक्टोबर १९७१ रोजी राणी कपूर आणि सुरिंदर कपूर यांच्या घरी झाला.<ref name="toi">{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=https://timesofindia.indiatimes.com/entertainment/hindi/bollywood/news/who-was-sunjay-kapur-karisma-kapoors-ex-husband-businessman-with-degrees-from-mit-and-harvard-and-polo-enthusiast/articleshow/121814960.cms |title= Who was Sunjay Kapur? Karisma Kapoor’s ex-husband, businessman with degrees from MIT and Harvard, and polo enthusiast |लेखक= |दिनांक= |संकेतस्थळ=टाइम्स ऑफ इंडिया |प्रकाशक= |भाषा=इंग्लिश |अ‍ॅक्सेसदिनांक=१९ जून २०२५ |विदा संकेतस्थळ दुवा= |विदा दिनांक=}}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=https://www.nytimes.com/2025/06/13/business/sunjay-kapur-dead.html |title= Sunjay Kapur, Businessman and Ex-Husband of Bollywood Star, Dies at 53 |लेखक= |दिनांक= |संकेतस्थळ=The New York Times |प्रकाशक= |भाषा=इंग्लिश |अ‍ॅक्सेसदिनांक=१९ जून २०२५ |विदा संकेतस्थळ दुवा= |विदा दिनांक=}}</ref> कपूर हे उच्चशिक्षित होते. त्यांनी प्रथम देहरादूनमधील द दून स्कूलमधून आणि नंतर मुंबईतील द कॅथेड्रल अँड जॉन कॉनन स्कूलमध्ये शालेय शिक्षण पूर्ण केले. त्यानंतर ते पुढील शिक्षणासाठी परदेशात गेले. त्यांनी लंडनमधून कॉर्पोरेट स्ट्रॅटेजी आणि एचआरमध्ये बीबीए केले. यानंतर त्यांनी एमआयटी आणि हार्वर्ड बिझनेस स्कूलमधून प्रतिष्ठित एक्झिक्युटिव्ह कोर्सेस केले.<ref name="toi" /><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=https://www.jansatta.com/entertainment/who-was-sunjay-kapoor-knows-karishma-kapoor-ex-husband-married-life-child-business-education-family-tree/4005381/ |title= कौन थे संजय कपूर? जानिए करिश्मा के एक्स हसबैंड की वाइफ और बच्चों के बारे में सबकुछ |लेखक= |दिनांक= |संकेतस्थळ=जनसत्ता |प्रकाशक= |भाषा=हिंदी |अ‍ॅक्सेसदिनांक=१९ जून २०२५ |विदा संकेतस्थळ दुवा= |विदा दिनांक=}}</ref> कपूर हे ऑटो कंपोनेंट बनवणाऱ्या सोना कॉमस्टारचे अध्यक्ष होते. या कंपनीची स्थापना १९९७ मध्ये त्यांचे दिवंगत वडील सुरिंदर कपूर यांनी केली होती, जे भारतातील ऑटो कंपोनंट उद्योगातील एक अग्रणी होते. २०१५ मध्ये वडिलांच्या निधनानंतर संजयने व्यवस्थापकीय संचालकपदाची सूत्रे स्वीकारली. सोना कॉमस्टारचे भारत, चीन, मेक्सिको, सर्बिया आणि अमेरिकेत नऊ कारखाने आहेत. हे इलेक्ट्रिक दुचाकी आणि तीन चाकी वाहनांसाठी सुटे भाग पुरवते.<ref name="forbs">{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=https://www.forbes.com/profile/sunjay-kapur/ |title=Sunjay Kapur |लेखक= |दिनांक= |संकेतस्थळ=फोर्ब्स |प्रकाशक= |भाषा=इंग्लिश |अ‍ॅक्सेसदिनांक=१९ जून २०२५ |विदा संकेतस्थळ दुवा= |विदा दिनांक=}}</ref> अमेरिकन नागरिकत्व असलेल्या संजय यांनी २०२२ मध्ये जगातील अब्जाधीशांच्या यादीत स्थान मिळवले. फोर्ब्सच्या मते, त्यांच्या मृत्यूच्या वेळी त्यांची एकूण संपत्ती १.२ अब्ज डॉलर्स (म्हणजेच ₹ १०,३०० कोटी) होती. यातील मोठा वाटा गुरुग्राम येथील मुख्यालय असलेल्या सोना कॉमस्टारकडून येतो. ही कंपनी १२ उत्पादनांची निर्मिती करते. ही कंपनी भारत, चीन, मेक्सिको, सर्बिया आणि अमेरिकेत ५,००० हून अधिक लोकांना रोजगार पुरवते.<ref name="forbs" /><ref name="लाइव्ह मिंट२">{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=https://www.livemint.com/companies/company-results/trent-investor-meeting-zudio-westside-star-bazaar-growth-target-dmart-max-fashion-reliance-retail-apparel-market-11750318478081.html |title=How much will Karisma Kapoor and Sunjay Kapur's children inherit of billionaire's ₹10,300 crore wealth? |लेखक= |दिनांक= |संकेतस्थळ=livemint |प्रकाशक= |भाषा=इंग्लिश |अ‍ॅक्सेसदिनांक=१९ जून २०२५ |विदा संकेतस्थळ दुवा= |विदा दिनांक=}}</ref> === वैवाहिक आयुष्य === कपूर यांचे पहिले लग्न दिल्लीतील डिझायनर-स्टायलिस्ट नंदिता महतानीशी १९९६ मध्ये झाले आणि २००० मध्ये त्यांचा घटस्फोट झाला. २००३ मध्ये त्यांनी करिश्मा कपूरशी लग्न केले. या जोडीला दोन मुले झाली, पैकी २००५ मध्ये मुलगी समायरा आणि २०११ मध्ये मुलगा कियान यांचा जन्म झाला होता. दीर्घ कायदेशीर लढाईनंतर संजय आणि करिश्मा अधिकृतपणे २०१६ मध्ये वेगळे झाले. कपूर यांचा तिसरा विवाह प्रिया सचदेव सोबत २०१७ साली झाला. या जोडप्याला एक मुलगा अजारियस जन्माला आले.<ref name="लाइव्ह मिंट" /><ref name="लाइव्ह मिंट२" /><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=https://www.hindustantimes.com/entertainment/bollywood/who-is-sunjay-kapurs-wife-priya-sachdev-socialite-turned-actor-once-shared-screen-with-kareena-kapoor-karisma-kapoor-101749785157528.html |title=Who is Sunjay Kapur's wife Priya Sachdev? Socialite-turned actor once shared screen with Kareena Kapoor |लेखक= |दिनांक= |संकेतस्थळ=हिंदुस्तान टाइम्स |प्रकाशक= |भाषा=इंग्लिश |अ‍ॅक्सेसदिनांक=१९ जून २०२५ |विदा संकेतस्थळ दुवा= |विदा दिनांक=}}</ref> == मृत्यू == १२ जून रोजी इंग्लंडमध्ये पोलो सामन्यादरम्यान कोसळून त्यांचे निधन झाले. मृत्यू समयी ते ५३ वर्षांचे होते. पोलो खेळत असताना मधमाशी गिळल्याने त्याचा अचानक मृत्यू झाल्याचे टेलिग्राफने वृत्त दिले आहे. एक मधमाशी अनवधानाने त्याच्या तोंडात शिरून चावल्याने त्यांना अ‍ॅनाफिलेक्टिक शॉक आला होता.<ref name="लाइव्ह मिंट"/> == संदर्भ == {{संदर्भयादी}} {{DEFAULTSORT:कपूर, संजय}} [[वर्ग:भारतीय उद्योगपती]] nijsggyc70ngtkwec0u8b35dbyzvg9x 2581070 2581069 2025-06-19T11:54:57Z संतोष गोरे 135680 नवीन वर्ग घातला - [[WP:HC|हॉटकॅट]] वापरले 2581070 wikitext text/x-wiki {{निर्माणाधीन}} {{विकिडेटा माहितीचौकट}} '''संजय कपूर''' ([[१५ ऑक्टोबर]], [[इ.स. १९७१|१९७१]] - [[१२ जून]], [[इ.स. २०२५]]) हे एक [[भारतीय नागरिक|भारतीय वंशाचे]] बहुराष्ट्रीय उद्योगपती आणि अब्जाधीश होते. कपूर हे ऑटो कंपोनेंट दिग्गज सोना कॉमस्टारचे अध्यक्ष होते. [[प्रिन्स विल्यम]] यांचे जवळचे मित्र तसेच सोना ग्रुपचे संस्थापक उद्योगपती डॉ. सुरिंदर कपूर यांचे ते पुत्र होते. संजय यांनी जागतिक ऑटोमोटिव्ह तंत्रज्ञान कंपनी सोना कॉमस्टारचे अध्यक्ष म्हणूनही काम केले. याच सोबत त्यांनी ऑटोमोटिव्ह कंपोनंट मॅन्युफॅक्चरर्स असोसिएशन (एसीएमए) चे अध्यक्षपद देखील भूषवले होते.<ref name="लाइव्ह मिंट">{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=https://www.livemint.com/entertainment/karisma-kapoor-in-white-heads-to-delhi-with-kids-samaira-and-kiaan-for-ex-husband-sunjay-kapurs-funeral-watch-11750308452364.html |title=Karisma Kapoor heads to Delhi with kids for ex-husband Sunjay Kapur's funeral, Kareena Kapoor and Saif Ali Khan join |लेखक= |दिनांक= |संकेतस्थळ= |प्रकाशक= |भाषा=इंग्लिश |अ‍ॅक्सेसदिनांक=१९ जून २०२५ |विदा संकेतस्थळ दुवा= |विदा दिनांक=}}</ref> == वैयक्तिक आयुष्य == संजय कपूर यांचा जन्म १५ ऑक्टोबर १९७१ रोजी राणी कपूर आणि सुरिंदर कपूर यांच्या घरी झाला.<ref name="toi">{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=https://timesofindia.indiatimes.com/entertainment/hindi/bollywood/news/who-was-sunjay-kapur-karisma-kapoors-ex-husband-businessman-with-degrees-from-mit-and-harvard-and-polo-enthusiast/articleshow/121814960.cms |title= Who was Sunjay Kapur? Karisma Kapoor’s ex-husband, businessman with degrees from MIT and Harvard, and polo enthusiast |लेखक= |दिनांक= |संकेतस्थळ=टाइम्स ऑफ इंडिया |प्रकाशक= |भाषा=इंग्लिश |अ‍ॅक्सेसदिनांक=१९ जून २०२५ |विदा संकेतस्थळ दुवा= |विदा दिनांक=}}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=https://www.nytimes.com/2025/06/13/business/sunjay-kapur-dead.html |title= Sunjay Kapur, Businessman and Ex-Husband of Bollywood Star, Dies at 53 |लेखक= |दिनांक= |संकेतस्थळ=The New York Times |प्रकाशक= |भाषा=इंग्लिश |अ‍ॅक्सेसदिनांक=१९ जून २०२५ |विदा संकेतस्थळ दुवा= |विदा दिनांक=}}</ref> कपूर हे उच्चशिक्षित होते. त्यांनी प्रथम देहरादूनमधील द दून स्कूलमधून आणि नंतर मुंबईतील द कॅथेड्रल अँड जॉन कॉनन स्कूलमध्ये शालेय शिक्षण पूर्ण केले. त्यानंतर ते पुढील शिक्षणासाठी परदेशात गेले. त्यांनी लंडनमधून कॉर्पोरेट स्ट्रॅटेजी आणि एचआरमध्ये बीबीए केले. यानंतर त्यांनी एमआयटी आणि हार्वर्ड बिझनेस स्कूलमधून प्रतिष्ठित एक्झिक्युटिव्ह कोर्सेस केले.<ref name="toi" /><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=https://www.jansatta.com/entertainment/who-was-sunjay-kapoor-knows-karishma-kapoor-ex-husband-married-life-child-business-education-family-tree/4005381/ |title= कौन थे संजय कपूर? जानिए करिश्मा के एक्स हसबैंड की वाइफ और बच्चों के बारे में सबकुछ |लेखक= |दिनांक= |संकेतस्थळ=जनसत्ता |प्रकाशक= |भाषा=हिंदी |अ‍ॅक्सेसदिनांक=१९ जून २०२५ |विदा संकेतस्थळ दुवा= |विदा दिनांक=}}</ref> कपूर हे ऑटो कंपोनेंट बनवणाऱ्या सोना कॉमस्टारचे अध्यक्ष होते. या कंपनीची स्थापना १९९७ मध्ये त्यांचे दिवंगत वडील सुरिंदर कपूर यांनी केली होती, जे भारतातील ऑटो कंपोनंट उद्योगातील एक अग्रणी होते. २०१५ मध्ये वडिलांच्या निधनानंतर संजयने व्यवस्थापकीय संचालकपदाची सूत्रे स्वीकारली. सोना कॉमस्टारचे भारत, चीन, मेक्सिको, सर्बिया आणि अमेरिकेत नऊ कारखाने आहेत. हे इलेक्ट्रिक दुचाकी आणि तीन चाकी वाहनांसाठी सुटे भाग पुरवते.<ref name="forbs">{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=https://www.forbes.com/profile/sunjay-kapur/ |title=Sunjay Kapur |लेखक= |दिनांक= |संकेतस्थळ=फोर्ब्स |प्रकाशक= |भाषा=इंग्लिश |अ‍ॅक्सेसदिनांक=१९ जून २०२५ |विदा संकेतस्थळ दुवा= |विदा दिनांक=}}</ref> अमेरिकन नागरिकत्व असलेल्या संजय यांनी २०२२ मध्ये जगातील अब्जाधीशांच्या यादीत स्थान मिळवले. फोर्ब्सच्या मते, त्यांच्या मृत्यूच्या वेळी त्यांची एकूण संपत्ती १.२ अब्ज डॉलर्स (म्हणजेच ₹ १०,३०० कोटी) होती. यातील मोठा वाटा गुरुग्राम येथील मुख्यालय असलेल्या सोना कॉमस्टारकडून येतो. ही कंपनी १२ उत्पादनांची निर्मिती करते. ही कंपनी भारत, चीन, मेक्सिको, सर्बिया आणि अमेरिकेत ५,००० हून अधिक लोकांना रोजगार पुरवते.<ref name="forbs" /><ref name="लाइव्ह मिंट२">{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=https://www.livemint.com/companies/company-results/trent-investor-meeting-zudio-westside-star-bazaar-growth-target-dmart-max-fashion-reliance-retail-apparel-market-11750318478081.html |title=How much will Karisma Kapoor and Sunjay Kapur's children inherit of billionaire's ₹10,300 crore wealth? |लेखक= |दिनांक= |संकेतस्थळ=livemint |प्रकाशक= |भाषा=इंग्लिश |अ‍ॅक्सेसदिनांक=१९ जून २०२५ |विदा संकेतस्थळ दुवा= |विदा दिनांक=}}</ref> === वैवाहिक आयुष्य === कपूर यांचे पहिले लग्न दिल्लीतील डिझायनर-स्टायलिस्ट नंदिता महतानीशी १९९६ मध्ये झाले आणि २००० मध्ये त्यांचा घटस्फोट झाला. २००३ मध्ये त्यांनी करिश्मा कपूरशी लग्न केले. या जोडीला दोन मुले झाली, पैकी २००५ मध्ये मुलगी समायरा आणि २०११ मध्ये मुलगा कियान यांचा जन्म झाला होता. दीर्घ कायदेशीर लढाईनंतर संजय आणि करिश्मा अधिकृतपणे २०१६ मध्ये वेगळे झाले. कपूर यांचा तिसरा विवाह प्रिया सचदेव सोबत २०१७ साली झाला. या जोडप्याला एक मुलगा अजारियस जन्माला आले.<ref name="लाइव्ह मिंट" /><ref name="लाइव्ह मिंट२" /><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=https://www.hindustantimes.com/entertainment/bollywood/who-is-sunjay-kapurs-wife-priya-sachdev-socialite-turned-actor-once-shared-screen-with-kareena-kapoor-karisma-kapoor-101749785157528.html |title=Who is Sunjay Kapur's wife Priya Sachdev? Socialite-turned actor once shared screen with Kareena Kapoor |लेखक= |दिनांक= |संकेतस्थळ=हिंदुस्तान टाइम्स |प्रकाशक= |भाषा=इंग्लिश |अ‍ॅक्सेसदिनांक=१९ जून २०२५ |विदा संकेतस्थळ दुवा= |विदा दिनांक=}}</ref> == मृत्यू == १२ जून रोजी इंग्लंडमध्ये पोलो सामन्यादरम्यान कोसळून त्यांचे निधन झाले. मृत्यू समयी ते ५३ वर्षांचे होते. पोलो खेळत असताना मधमाशी गिळल्याने त्याचा अचानक मृत्यू झाल्याचे टेलिग्राफने वृत्त दिले आहे. एक मधमाशी अनवधानाने त्याच्या तोंडात शिरून चावल्याने त्यांना अ‍ॅनाफिलेक्टिक शॉक आला होता.<ref name="लाइव्ह मिंट"/> == संदर्भ == {{संदर्भयादी}} {{DEFAULTSORT:कपूर, संजय}} [[वर्ग:भारतीय उद्योगपती]] [[वर्ग:पुरुष चरित्रलेख]] mxmdx3n9dlf8kk9lnyjrrogli882x8q 2581071 2581070 2025-06-19T11:56:53Z संतोष गोरे 135680 2581071 wikitext text/x-wiki {{विकिडेटा माहितीचौकट}} '''संजय कपूर''' ([[१५ ऑक्टोबर]], [[इ.स. १९७१|१९७१]] - [[१२ जून]], [[इ.स. २०२५]]) हे एक [[भारतीय नागरिक|भारतीय वंशाचे]] बहुराष्ट्रीय उद्योगपती आणि अब्जाधीश होते. कपूर हे ऑटो कंपोनेंट दिग्गज सोना कॉमस्टारचे अध्यक्ष होते. [[प्रिन्स विल्यम]] यांचे जवळचे मित्र तसेच सोना ग्रुपचे संस्थापक उद्योगपती डॉ. सुरिंदर कपूर यांचे ते पुत्र होते. संजय यांनी जागतिक ऑटोमोटिव्ह तंत्रज्ञान कंपनी सोना कॉमस्टारचे अध्यक्ष म्हणूनही काम केले. याच सोबत त्यांनी ऑटोमोटिव्ह कंपोनंट मॅन्युफॅक्चरर्स असोसिएशन (एसीएमए) चे अध्यक्षपद देखील भूषवले होते.<ref name="लाइव्ह मिंट">{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=https://www.livemint.com/entertainment/karisma-kapoor-in-white-heads-to-delhi-with-kids-samaira-and-kiaan-for-ex-husband-sunjay-kapurs-funeral-watch-11750308452364.html |title=Karisma Kapoor heads to Delhi with kids for ex-husband Sunjay Kapur's funeral, Kareena Kapoor and Saif Ali Khan join |लेखक= |दिनांक= |संकेतस्थळ= |प्रकाशक= |भाषा=इंग्लिश |अ‍ॅक्सेसदिनांक=१९ जून २०२५ |विदा संकेतस्थळ दुवा= |विदा दिनांक=}}</ref> == वैयक्तिक आयुष्य == संजय कपूर यांचा जन्म १५ ऑक्टोबर १९७१ रोजी राणी कपूर आणि सुरिंदर कपूर यांच्या घरी झाला.<ref name="toi">{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=https://timesofindia.indiatimes.com/entertainment/hindi/bollywood/news/who-was-sunjay-kapur-karisma-kapoors-ex-husband-businessman-with-degrees-from-mit-and-harvard-and-polo-enthusiast/articleshow/121814960.cms |title= Who was Sunjay Kapur? Karisma Kapoor’s ex-husband, businessman with degrees from MIT and Harvard, and polo enthusiast |लेखक= |दिनांक= |संकेतस्थळ=टाइम्स ऑफ इंडिया |प्रकाशक= |भाषा=इंग्लिश |अ‍ॅक्सेसदिनांक=१९ जून २०२५ |विदा संकेतस्थळ दुवा= |विदा दिनांक=}}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=https://www.nytimes.com/2025/06/13/business/sunjay-kapur-dead.html |title= Sunjay Kapur, Businessman and Ex-Husband of Bollywood Star, Dies at 53 |लेखक= |दिनांक= |संकेतस्थळ=The New York Times |प्रकाशक= |भाषा=इंग्लिश |अ‍ॅक्सेसदिनांक=१९ जून २०२५ |विदा संकेतस्थळ दुवा= |विदा दिनांक=}}</ref> कपूर हे उच्चशिक्षित होते. त्यांनी प्रथम देहरादूनमधील द दून स्कूलमधून आणि नंतर मुंबईतील द कॅथेड्रल अँड जॉन कॉनन स्कूलमध्ये शालेय शिक्षण पूर्ण केले. त्यानंतर ते पुढील शिक्षणासाठी परदेशात गेले. त्यांनी लंडनमधून कॉर्पोरेट स्ट्रॅटेजी आणि एचआरमध्ये बीबीए केले. यानंतर त्यांनी एमआयटी आणि हार्वर्ड बिझनेस स्कूलमधून प्रतिष्ठित एक्झिक्युटिव्ह कोर्सेस केले.<ref name="toi" /><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=https://www.jansatta.com/entertainment/who-was-sunjay-kapoor-knows-karishma-kapoor-ex-husband-married-life-child-business-education-family-tree/4005381/ |title= कौन थे संजय कपूर? जानिए करिश्मा के एक्स हसबैंड की वाइफ और बच्चों के बारे में सबकुछ |लेखक= |दिनांक= |संकेतस्थळ=जनसत्ता |प्रकाशक= |भाषा=हिंदी |अ‍ॅक्सेसदिनांक=१९ जून २०२५ |विदा संकेतस्थळ दुवा= |विदा दिनांक=}}</ref> कपूर हे ऑटो कंपोनेंट बनवणाऱ्या सोना कॉमस्टारचे अध्यक्ष होते. या कंपनीची स्थापना १९९७ मध्ये त्यांचे दिवंगत वडील सुरिंदर कपूर यांनी केली होती, जे भारतातील ऑटो कंपोनंट उद्योगातील एक अग्रणी होते. २०१५ मध्ये वडिलांच्या निधनानंतर संजयने व्यवस्थापकीय संचालकपदाची सूत्रे स्वीकारली. सोना कॉमस्टारचे भारत, चीन, मेक्सिको, सर्बिया आणि अमेरिकेत नऊ कारखाने आहेत. हे इलेक्ट्रिक दुचाकी आणि तीन चाकी वाहनांसाठी सुटे भाग पुरवते.<ref name="forbs">{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=https://www.forbes.com/profile/sunjay-kapur/ |title=Sunjay Kapur |लेखक= |दिनांक= |संकेतस्थळ=फोर्ब्स |प्रकाशक= |भाषा=इंग्लिश |अ‍ॅक्सेसदिनांक=१९ जून २०२५ |विदा संकेतस्थळ दुवा= |विदा दिनांक=}}</ref> अमेरिकन नागरिकत्व असलेल्या संजय यांनी २०२२ मध्ये जगातील अब्जाधीशांच्या यादीत स्थान मिळवले. फोर्ब्सच्या मते, त्यांच्या मृत्यूच्या वेळी त्यांची एकूण संपत्ती १.२ अब्ज डॉलर्स (म्हणजेच ₹ १०,३०० कोटी) होती. यातील मोठा वाटा गुरुग्राम येथील मुख्यालय असलेल्या सोना कॉमस्टारकडून येतो. ही कंपनी १२ उत्पादनांची निर्मिती करते. ही कंपनी भारत, चीन, मेक्सिको, सर्बिया आणि अमेरिकेत ५,००० हून अधिक लोकांना रोजगार पुरवते.<ref name="forbs" /><ref name="लाइव्ह मिंट२">{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=https://www.livemint.com/companies/company-results/trent-investor-meeting-zudio-westside-star-bazaar-growth-target-dmart-max-fashion-reliance-retail-apparel-market-11750318478081.html |title=How much will Karisma Kapoor and Sunjay Kapur's children inherit of billionaire's ₹10,300 crore wealth? |लेखक= |दिनांक= |संकेतस्थळ=livemint |प्रकाशक= |भाषा=इंग्लिश |अ‍ॅक्सेसदिनांक=१९ जून २०२५ |विदा संकेतस्थळ दुवा= |विदा दिनांक=}}</ref> === वैवाहिक आयुष्य === कपूर यांचे पहिले लग्न दिल्लीतील डिझायनर-स्टायलिस्ट नंदिता महतानीशी १९९६ मध्ये झाले आणि २००० मध्ये त्यांचा घटस्फोट झाला. २००३ मध्ये त्यांनी करिश्मा कपूरशी लग्न केले. या जोडीला दोन मुले झाली, पैकी २००५ मध्ये मुलगी समायरा आणि २०११ मध्ये मुलगा कियान यांचा जन्म झाला होता. दीर्घ कायदेशीर लढाईनंतर संजय आणि करिश्मा अधिकृतपणे २०१६ मध्ये वेगळे झाले. कपूर यांचा तिसरा विवाह प्रिया सचदेव सोबत २०१७ साली झाला. या जोडप्याला एक मुलगा अजारियस जन्माला आले.<ref name="लाइव्ह मिंट" /><ref name="लाइव्ह मिंट२" /><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=https://www.hindustantimes.com/entertainment/bollywood/who-is-sunjay-kapurs-wife-priya-sachdev-socialite-turned-actor-once-shared-screen-with-kareena-kapoor-karisma-kapoor-101749785157528.html |title=Who is Sunjay Kapur's wife Priya Sachdev? Socialite-turned actor once shared screen with Kareena Kapoor |लेखक= |दिनांक= |संकेतस्थळ=हिंदुस्तान टाइम्स |प्रकाशक= |भाषा=इंग्लिश |अ‍ॅक्सेसदिनांक=१९ जून २०२५ |विदा संकेतस्थळ दुवा= |विदा दिनांक=}}</ref> == मृत्यू == १२ जून रोजी इंग्लंडमध्ये पोलो सामन्यादरम्यान कोसळून त्यांचे निधन झाले. मृत्यू समयी ते ५३ वर्षांचे होते. पोलो खेळत असताना मधमाशी गिळल्याने त्याचा अचानक मृत्यू झाल्याचे टेलिग्राफने वृत्त दिले आहे. एक मधमाशी अनवधानाने त्याच्या तोंडात शिरून चावल्याने त्यांना अ‍ॅनाफिलेक्टिक शॉक आला होता.<ref name="लाइव्ह मिंट"/> == संदर्भ == {{संदर्भयादी}} {{DEFAULTSORT:कपूर, संजय}} [[वर्ग:भारतीय उद्योगपती]] [[वर्ग:पुरुष चरित्रलेख]] 2jx39a9jpcm5h44i8jx3l2iojv2hnmw 2581072 2581071 2025-06-19T11:58:35Z संतोष गोरे 135680 /* संदर्भ */ 2581072 wikitext text/x-wiki {{विकिडेटा माहितीचौकट}} '''संजय कपूर''' ([[१५ ऑक्टोबर]], [[इ.स. १९७१|१९७१]] - [[१२ जून]], [[इ.स. २०२५]]) हे एक [[भारतीय नागरिक|भारतीय वंशाचे]] बहुराष्ट्रीय उद्योगपती आणि अब्जाधीश होते. कपूर हे ऑटो कंपोनेंट दिग्गज सोना कॉमस्टारचे अध्यक्ष होते. [[प्रिन्स विल्यम]] यांचे जवळचे मित्र तसेच सोना ग्रुपचे संस्थापक उद्योगपती डॉ. सुरिंदर कपूर यांचे ते पुत्र होते. संजय यांनी जागतिक ऑटोमोटिव्ह तंत्रज्ञान कंपनी सोना कॉमस्टारचे अध्यक्ष म्हणूनही काम केले. याच सोबत त्यांनी ऑटोमोटिव्ह कंपोनंट मॅन्युफॅक्चरर्स असोसिएशन (एसीएमए) चे अध्यक्षपद देखील भूषवले होते.<ref name="लाइव्ह मिंट">{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=https://www.livemint.com/entertainment/karisma-kapoor-in-white-heads-to-delhi-with-kids-samaira-and-kiaan-for-ex-husband-sunjay-kapurs-funeral-watch-11750308452364.html |title=Karisma Kapoor heads to Delhi with kids for ex-husband Sunjay Kapur's funeral, Kareena Kapoor and Saif Ali Khan join |लेखक= |दिनांक= |संकेतस्थळ= |प्रकाशक= |भाषा=इंग्लिश |अ‍ॅक्सेसदिनांक=१९ जून २०२५ |विदा संकेतस्थळ दुवा= |विदा दिनांक=}}</ref> == वैयक्तिक आयुष्य == संजय कपूर यांचा जन्म १५ ऑक्टोबर १९७१ रोजी राणी कपूर आणि सुरिंदर कपूर यांच्या घरी झाला.<ref name="toi">{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=https://timesofindia.indiatimes.com/entertainment/hindi/bollywood/news/who-was-sunjay-kapur-karisma-kapoors-ex-husband-businessman-with-degrees-from-mit-and-harvard-and-polo-enthusiast/articleshow/121814960.cms |title= Who was Sunjay Kapur? Karisma Kapoor’s ex-husband, businessman with degrees from MIT and Harvard, and polo enthusiast |लेखक= |दिनांक= |संकेतस्थळ=टाइम्स ऑफ इंडिया |प्रकाशक= |भाषा=इंग्लिश |अ‍ॅक्सेसदिनांक=१९ जून २०२५ |विदा संकेतस्थळ दुवा= |विदा दिनांक=}}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=https://www.nytimes.com/2025/06/13/business/sunjay-kapur-dead.html |title= Sunjay Kapur, Businessman and Ex-Husband of Bollywood Star, Dies at 53 |लेखक= |दिनांक= |संकेतस्थळ=The New York Times |प्रकाशक= |भाषा=इंग्लिश |अ‍ॅक्सेसदिनांक=१९ जून २०२५ |विदा संकेतस्थळ दुवा= |विदा दिनांक=}}</ref> कपूर हे उच्चशिक्षित होते. त्यांनी प्रथम देहरादूनमधील द दून स्कूलमधून आणि नंतर मुंबईतील द कॅथेड्रल अँड जॉन कॉनन स्कूलमध्ये शालेय शिक्षण पूर्ण केले. त्यानंतर ते पुढील शिक्षणासाठी परदेशात गेले. त्यांनी लंडनमधून कॉर्पोरेट स्ट्रॅटेजी आणि एचआरमध्ये बीबीए केले. यानंतर त्यांनी एमआयटी आणि हार्वर्ड बिझनेस स्कूलमधून प्रतिष्ठित एक्झिक्युटिव्ह कोर्सेस केले.<ref name="toi" /><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=https://www.jansatta.com/entertainment/who-was-sunjay-kapoor-knows-karishma-kapoor-ex-husband-married-life-child-business-education-family-tree/4005381/ |title= कौन थे संजय कपूर? जानिए करिश्मा के एक्स हसबैंड की वाइफ और बच्चों के बारे में सबकुछ |लेखक= |दिनांक= |संकेतस्थळ=जनसत्ता |प्रकाशक= |भाषा=हिंदी |अ‍ॅक्सेसदिनांक=१९ जून २०२५ |विदा संकेतस्थळ दुवा= |विदा दिनांक=}}</ref> कपूर हे ऑटो कंपोनेंट बनवणाऱ्या सोना कॉमस्टारचे अध्यक्ष होते. या कंपनीची स्थापना १९९७ मध्ये त्यांचे दिवंगत वडील सुरिंदर कपूर यांनी केली होती, जे भारतातील ऑटो कंपोनंट उद्योगातील एक अग्रणी होते. २०१५ मध्ये वडिलांच्या निधनानंतर संजयने व्यवस्थापकीय संचालकपदाची सूत्रे स्वीकारली. सोना कॉमस्टारचे भारत, चीन, मेक्सिको, सर्बिया आणि अमेरिकेत नऊ कारखाने आहेत. हे इलेक्ट्रिक दुचाकी आणि तीन चाकी वाहनांसाठी सुटे भाग पुरवते.<ref name="forbs">{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=https://www.forbes.com/profile/sunjay-kapur/ |title=Sunjay Kapur |लेखक= |दिनांक= |संकेतस्थळ=फोर्ब्स |प्रकाशक= |भाषा=इंग्लिश |अ‍ॅक्सेसदिनांक=१९ जून २०२५ |विदा संकेतस्थळ दुवा= |विदा दिनांक=}}</ref> अमेरिकन नागरिकत्व असलेल्या संजय यांनी २०२२ मध्ये जगातील अब्जाधीशांच्या यादीत स्थान मिळवले. फोर्ब्सच्या मते, त्यांच्या मृत्यूच्या वेळी त्यांची एकूण संपत्ती १.२ अब्ज डॉलर्स (म्हणजेच ₹ १०,३०० कोटी) होती. यातील मोठा वाटा गुरुग्राम येथील मुख्यालय असलेल्या सोना कॉमस्टारकडून येतो. ही कंपनी १२ उत्पादनांची निर्मिती करते. ही कंपनी भारत, चीन, मेक्सिको, सर्बिया आणि अमेरिकेत ५,००० हून अधिक लोकांना रोजगार पुरवते.<ref name="forbs" /><ref name="लाइव्ह मिंट२">{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=https://www.livemint.com/companies/company-results/trent-investor-meeting-zudio-westside-star-bazaar-growth-target-dmart-max-fashion-reliance-retail-apparel-market-11750318478081.html |title=How much will Karisma Kapoor and Sunjay Kapur's children inherit of billionaire's ₹10,300 crore wealth? |लेखक= |दिनांक= |संकेतस्थळ=livemint |प्रकाशक= |भाषा=इंग्लिश |अ‍ॅक्सेसदिनांक=१९ जून २०२५ |विदा संकेतस्थळ दुवा= |विदा दिनांक=}}</ref> === वैवाहिक आयुष्य === कपूर यांचे पहिले लग्न दिल्लीतील डिझायनर-स्टायलिस्ट नंदिता महतानीशी १९९६ मध्ये झाले आणि २००० मध्ये त्यांचा घटस्फोट झाला. २००३ मध्ये त्यांनी करिश्मा कपूरशी लग्न केले. या जोडीला दोन मुले झाली, पैकी २००५ मध्ये मुलगी समायरा आणि २०११ मध्ये मुलगा कियान यांचा जन्म झाला होता. दीर्घ कायदेशीर लढाईनंतर संजय आणि करिश्मा अधिकृतपणे २०१६ मध्ये वेगळे झाले. कपूर यांचा तिसरा विवाह प्रिया सचदेव सोबत २०१७ साली झाला. या जोडप्याला एक मुलगा अजारियस जन्माला आले.<ref name="लाइव्ह मिंट" /><ref name="लाइव्ह मिंट२" /><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत |दुवा=https://www.hindustantimes.com/entertainment/bollywood/who-is-sunjay-kapurs-wife-priya-sachdev-socialite-turned-actor-once-shared-screen-with-kareena-kapoor-karisma-kapoor-101749785157528.html |title=Who is Sunjay Kapur's wife Priya Sachdev? Socialite-turned actor once shared screen with Kareena Kapoor |लेखक= |दिनांक= |संकेतस्थळ=हिंदुस्तान टाइम्स |प्रकाशक= |भाषा=इंग्लिश |अ‍ॅक्सेसदिनांक=१९ जून २०२५ |विदा संकेतस्थळ दुवा= |विदा दिनांक=}}</ref> == मृत्यू == १२ जून रोजी इंग्लंडमध्ये पोलो सामन्यादरम्यान कोसळून त्यांचे निधन झाले. मृत्यू समयी ते ५३ वर्षांचे होते. पोलो खेळत असताना मधमाशी गिळल्याने त्याचा अचानक मृत्यू झाल्याचे टेलिग्राफने वृत्त दिले आहे. एक मधमाशी अनवधानाने त्याच्या तोंडात शिरून चावल्याने त्यांना अ‍ॅनाफिलेक्टिक शॉक आला होता.<ref name="लाइव्ह मिंट"/> == संदर्भ == {{संदर्भयादी}} == बाह्य दुवे == {{कॉमन्स वर्ग|Sunjay Kapur|संजय कपूर}} {{DEFAULTSORT:कपूर, संजय}} [[वर्ग:भारतीय उद्योगपती]] [[वर्ग:पुरुष चरित्रलेख]] bhrkmkamzue23o2pt95rrqec50u1ib5 0 366602 2581047 2025-06-19T11:08:30Z Dharmadhyaksha 28394 "[[:en:Special:Redirect/revision/1282800475|Vishesh Films]]" पानाचे भाषांतर करुन तयार झाले 2581047 wikitext text/x-wiki '''विशेष फिल्म्स''' ही एक भारतीय चित्रपट कंपनी आहे, ज्याची स्थापना १९८६ मध्ये झाली. सध्या ती [[मुकेश भट्ट]] यांच्या मालकीचे आहे आणि त्यांचे पुत्र विशेष यांच्या नावावरून ह्याचे नाव ठेवले आहे.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.bollywoodhungama.com/news/bollywood/mahesh-bhatts-vishesh-films-collaborates-jio-studios-web-series-based-dramatic-love-story-set-70s-bollywood/|title=Mahesh Bhatt's Vishesh Films collaborates with Jio Studios for a web series based on a dramatic love story set in 70s Bollywood : Bollywood News - Bollywood Hungama|last=Hungama|first=Bollywood|date=2019-12-11|website=[[Bollywood Hungama]]|language=en|access-date=2021-04-10}}</ref> विशेष फिल्म्स ही सर्वात यशस्वी भारतीय चित्रपट निर्मिती संस्थांपैकी एक आहे. == इतिहास == १९८६ मध्ये मुकेश भट्ट यांनी निर्माता म्हणून काम केले आणि त्यांनी "विशेष फिल्म्स" हा स्वतःचा बॅनर स्थापन केला. येत्या दशकात ते भारतीय चित्रपट उद्योगातील सर्वात प्रसिद्ध बॅनरपैकी एक बनले. त्याने ''डॅडी'' (१९८९) सारखे गंभीर चित्रपट दिले, तसेच त्याची भाची [[पूजा भट्ट|पूजा भट्टला]] चित्रपट अभिनेत्री म्हणून लाँच केले. ''कब्जा'' (१९८७), ''[[आशिकी]]'' (१९९०) आणि ''[[दिल है के मानता नहीं|दिल है की मानता नहीं]]'' (१९९१) सारखे व्यावसायिक रोमँटिक चित्रपट दिले, ज्यात त्याने पूजाला अभिनेता [[आमिर खान|आमिर खानसोबत]] कास्ट केले. त्यानंतर त्यांनी ''[[सडक (चित्रपट)|सडक]]'' (१९९१) ची निर्मिती केली, जी त्यांचे सर्वाधिक कमाई करणारे काम राहिले आहे, ज्याचे दिग्दर्शन त्यांचे भाऊ [[महेश भट्ट]] यांनी केले होते. त्यांना ''[[सर (१९९३ चित्रपट)|सर]]'' (१९९३) या चित्रपटासाठी समीक्षकांची प्रशंसा मिळाली, ज्यामध्ये पूजा भट्टने [[नसीरुद्दीन शाह]] यांच्यासोबत काम केले. ''क्रिमनल'' (१९९५) या हिट चित्रपटात ठरला. त्यांनी ''तडीपार'' चित्रपटाची निर्मिती केली. त्यानंतर, त्यांनी ''[[दस्तक (१९९६ चित्रपट)|दस्तक]]'' (१९९६), ''तमन्ना'' (१९९७), ''[[जख्म|जखम]]'' (१९९८), ''दुश्मन'', ''[[राझ (२००२ चित्रपट)|राझ]]'', ''मर्डर'' (२००४), ''गँगस्टर'' (२००६), ''वो लम्हे'' (२००६), ''मर्डर २'' (२०११), ''जिस्म २'' (२०१२) आणि ''मर्डर ३'' (२०१३) असे चित्रपट निर्माण केले. == संदर्भ == {{संदर्भयादी}} [[वर्ग:बॉलिवूड]] [[वर्ग:चित्रपट निर्मिती कंपन्या]] [[वर्ग:इ.स. १९८६ मधील निर्मिती]] gd73h2qd16r4i7k3u30g434w7a3li0t 2581048 2581047 2025-06-19T11:08:47Z Dharmadhyaksha 28394 {{विकिडेटा माहितीचौकट}} 2581048 wikitext text/x-wiki {{विकिडेटा माहितीचौकट}} '''विशेष फिल्म्स''' ही एक भारतीय चित्रपट कंपनी आहे, ज्याची स्थापना १९८६ मध्ये झाली. सध्या ती [[मुकेश भट्ट]] यांच्या मालकीचे आहे आणि त्यांचे पुत्र विशेष यांच्या नावावरून ह्याचे नाव ठेवले आहे.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.bollywoodhungama.com/news/bollywood/mahesh-bhatts-vishesh-films-collaborates-jio-studios-web-series-based-dramatic-love-story-set-70s-bollywood/|title=Mahesh Bhatt's Vishesh Films collaborates with Jio Studios for a web series based on a dramatic love story set in 70s Bollywood : Bollywood News - Bollywood Hungama|last=Hungama|first=Bollywood|date=2019-12-11|website=[[Bollywood Hungama]]|language=en|access-date=2021-04-10}}</ref> विशेष फिल्म्स ही सर्वात यशस्वी भारतीय चित्रपट निर्मिती संस्थांपैकी एक आहे. == इतिहास == १९८६ मध्ये मुकेश भट्ट यांनी निर्माता म्हणून काम केले आणि त्यांनी "विशेष फिल्म्स" हा स्वतःचा बॅनर स्थापन केला. येत्या दशकात ते भारतीय चित्रपट उद्योगातील सर्वात प्रसिद्ध बॅनरपैकी एक बनले. त्याने ''डॅडी'' (१९८९) सारखे गंभीर चित्रपट दिले, तसेच त्याची भाची [[पूजा भट्ट|पूजा भट्टला]] चित्रपट अभिनेत्री म्हणून लाँच केले. ''कब्जा'' (१९८७), ''[[आशिकी]]'' (१९९०) आणि ''[[दिल है के मानता नहीं|दिल है की मानता नहीं]]'' (१९९१) सारखे व्यावसायिक रोमँटिक चित्रपट दिले, ज्यात त्याने पूजाला अभिनेता [[आमिर खान|आमिर खानसोबत]] कास्ट केले. त्यानंतर त्यांनी ''[[सडक (चित्रपट)|सडक]]'' (१९९१) ची निर्मिती केली, जी त्यांचे सर्वाधिक कमाई करणारे काम राहिले आहे, ज्याचे दिग्दर्शन त्यांचे भाऊ [[महेश भट्ट]] यांनी केले होते. त्यांना ''[[सर (१९९३ चित्रपट)|सर]]'' (१९९३) या चित्रपटासाठी समीक्षकांची प्रशंसा मिळाली, ज्यामध्ये पूजा भट्टने [[नसीरुद्दीन शाह]] यांच्यासोबत काम केले. ''क्रिमनल'' (१९९५) या हिट चित्रपटात ठरला. त्यांनी ''तडीपार'' चित्रपटाची निर्मिती केली. त्यानंतर, त्यांनी ''[[दस्तक (१९९६ चित्रपट)|दस्तक]]'' (१९९६), ''तमन्ना'' (१९९७), ''[[जख्म|जखम]]'' (१९९८), ''दुश्मन'', ''[[राझ (२००२ चित्रपट)|राझ]]'', ''मर्डर'' (२००४), ''गँगस्टर'' (२००६), ''वो लम्हे'' (२००६), ''मर्डर २'' (२०११), ''जिस्म २'' (२०१२) आणि ''मर्डर ३'' (२०१३) असे चित्रपट निर्माण केले. == संदर्भ == {{संदर्भयादी}} [[वर्ग:बॉलिवूड]] [[वर्ग:चित्रपट निर्मिती कंपन्या]] [[वर्ग:इ.स. १९८६ मधील निर्मिती]] 8s1ids9i25i9pa3mun4rybvrsol4258 2581056 2581048 2025-06-19T11:17:13Z Dharmadhyaksha 28394 2581056 wikitext text/x-wiki {{विकिडेटा माहितीचौकट}} '''विशेष फिल्म्स''' ही एक भारतीय चित्रपट कंपनी आहे, ज्याची स्थापना १९८८ मध्ये झाली. सध्या ती [[मुकेश भट्ट]] यांच्या मालकीचे आहे आणि त्यांचे पुत्र विशेष यांच्या नावावरून ह्याचे नाव ठेवले आहे.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.bollywoodhungama.com/news/bollywood/mahesh-bhatts-vishesh-films-collaborates-jio-studios-web-series-based-dramatic-love-story-set-70s-bollywood/|title=Mahesh Bhatt's Vishesh Films collaborates with Jio Studios for a web series based on a dramatic love story set in 70s Bollywood : Bollywood News - Bollywood Hungama|last=Hungama|first=Bollywood|date=2019-12-11|website=[[Bollywood Hungama]]|language=en|access-date=2021-04-10}}</ref> विशेष फिल्म्स ही सर्वात यशस्वी भारतीय चित्रपट निर्मिती संस्थांपैकी एक आहे. == इतिहास == १९८८ मध्ये मुकेश भट्ट यांनी निर्माता म्हणून काम केले आणि त्यांनी "विशेष फिल्म्स" हा स्वतःचा बॅनर स्थापन केला. येत्या दशकात ते भारतीय चित्रपट उद्योगातील सर्वात प्रसिद्ध बॅनरपैकी एक बनले. त्याने ''डॅडी'' (१९८९) सारखे गंभीर चित्रपट दिले, तसेच त्याची भाची [[पूजा भट्ट|पूजा भट्टला]] चित्रपट अभिनेत्री म्हणून लाँच केले. ''कब्जा'' (१९८७), ''[[आशिकी]]'' (१९९०) आणि ''[[दिल है के मानता नहीं|दिल है की मानता नहीं]]'' (१९९१) सारखे व्यावसायिक रोमँटिक चित्रपट दिले, ज्यात त्याने पूजाला अभिनेता [[आमिर खान|आमिर खानसोबत]] कास्ट केले. त्यानंतर त्यांनी ''[[सडक (चित्रपट)|सडक]]'' (१९९१) ची निर्मिती केली, जी त्यांचे सर्वाधिक कमाई करणारे काम राहिले आहे, ज्याचे दिग्दर्शन त्यांचे भाऊ [[महेश भट्ट]] यांनी केले होते. त्यांना ''[[सर (१९९३ चित्रपट)|सर]]'' (१९९३) या चित्रपटासाठी समीक्षकांची प्रशंसा मिळाली, ज्यामध्ये पूजा भट्टने [[नसीरुद्दीन शाह]] यांच्यासोबत काम केले. ''क्रिमनल'' (१९९५) या हिट चित्रपटात ठरला. त्यांनी ''तडीपार'' चित्रपटाची निर्मिती केली. त्यानंतर, त्यांनी ''[[दस्तक (१९९६ चित्रपट)|दस्तक]]'' (१९९६), ''तमन्ना'' (१९९७), ''[[जख्म|जखम]]'' (१९९८), ''दुश्मन'', ''[[राझ (२००२ चित्रपट)|राझ]]'', ''मर्डर'' (२००४), ''गँगस्टर'' (२००६), ''वो लम्हे'' (२००६), ''मर्डर २'' (२०११), ''जिस्म २'' (२०१२) आणि ''मर्डर ३'' (२०१३) असे चित्रपट निर्माण केले. == संदर्भ == {{संदर्भयादी}} [[वर्ग:बॉलिवूड]] [[वर्ग:चित्रपट निर्मिती कंपन्या]] [[वर्ग:इ.स. १९८८ मधील निर्मिती]] qjcct6j535vh0i5ctx0fo0wkk7g6xgi 0 366603 2581053 2025-06-19T11:12:22Z Khirid Harshad 138639 Khirid Harshad ने पुनर्निर्देशन ठेउन लेख [[रफल]] वरुन [[राफेल]] ला हलविला 2581053 wikitext text/x-wiki #पुनर्निर्देशन [[राफेल]] tqjiurlg7tnshwfrudkrey5wf30nkf9 0 366604 2581055 2025-06-19T11:13:56Z Khirid Harshad 138639 Khirid Harshad ने लेख [[लॉयटरिंग म्यूनिशन्स]] वरुन [[लॉइटरिंग म्युनिशन]] ला हलविला 2581055 wikitext text/x-wiki #पुनर्निर्देशन [[लॉइटरिंग म्युनिशन]] ph08l7304du63l8zwixcrc0iv8yyx0c 0 366605 2581060 2025-06-19T11:30:25Z Dharmadhyaksha 28394 "[[:en:Special:Redirect/revision/1289687573|Tuesdays and Fridays]]" पानाचे भाषांतर करुन तयार झाले 2581060 wikitext text/x-wiki '''''टुजडेज अँड फ्रायडेज''''' हा एक रोमँटिक कॉमेडी चित्रपट आहे जो तरनवीर सिंग दिग्दर्शित आहे आणि [[संजय लीला भन्साळी]] आणि भूषण कुमार निर्मित आहे.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.wionews.com/entertainment/bollywood/news-tuesdays-and-fridays-director-on-his-debut-film-being-a-story-of-two-reluctant-romantics-364865|title='Tuesdays and Fridays' director on his debut film being a 'story of two reluctant romantics'|website=WION|language=en-us|access-date=2023-06-20}}</ref> हा चित्रपट १९ फेब्रुवारी २०२१ रोजी प्रदर्शित झाला होता ज्यात अनमोल ढिल्लन, झटलेका मल्होत्रा, [[निकी वालिया]], झोआ मोरानी, नयन शुक्ला, कामिनी खन्ना, सॅमी जोनास हेनी आणि रीम शेख हे कलाकार होते.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.indiatoday.in/movies/bollywood/story/sanjay-leela-bhansali-productions-tuesdays-and-fridays-to-release-on-february-19-1763511-2021-01-28|title=Sanjay Leela Bhansali Productions Tuesdays And Fridays to release on February 19|website=India Today|language=en|access-date=2023-06-20}}</ref><ref>{{स्रोत बातमी|url=https://mumbaimirror.indiatimes.com/entertainment/bollywood/zoa-morani-to-play-an-nri-in-sanjay-leela-bhansalis-tuesdays-and-fridays/articleshow/65649465.cms|title=Zoa Morani to play an NRI in Sanjay Leela Bhansali's Tuesdays and Fridays|work=Mumbai Mirror|language=en}}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.nationalheraldindia.com/entertainment/tuesdays-and-fridays-trailer-jhataleka-malhotra-shines-in-her-debut-outing|title=‘Tuesdays and Fridays’ trailer: Jhataleka Malhotra shines in her debut outing|last=Desk|first=NH Web|date=2021-02-04|website=National Herald|language=en|access-date=2023-06-20}}</ref> [[द टाइम्स ऑफ इंडिया|टाईम्स ऑफ इंडियाने]] २/५ गुण दिले;<ref>{{स्रोत बातमी|url=https://timesofindia.indiatimes.com/entertainment/hindi/movie-reviews/tuesdays-fridays/movie-review/81092557.cms|title=Tuesdays & Fridays Movie Review : A love story with a novel concept and a fresh pair, but doesn’t really warm your heart|work=The Times of India|issn=0971-8257|access-date=2023-06-20}}</ref> सिनेमा एक्सप्रेसने १/५ दिले आणि <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.cinemaexpress.com/reviews/hindi/2021/feb/19/tuesdays-and-fridays-movie-review-twee-rom-com-loses-the-day-22930.html|title=Tuesdays and Fridays Movie Review: Twee rom-com loses the day|website=The New Indian Express|language=en|access-date=2023-06-20}}</ref> फर्स्टपोस्टने ०.५ गुण दिले आहे.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.firstpost.com/entertainment/tuesdays-fridays-movie-review-anmol-dhillon-jhataleka-malhotras-film-is-an-imtiaz-ali-romance-sans-personality-9325961.html|title=Tuesdays & Fridays movie review: Anmol Dhillon, Jhataleka Malhotra's film is an Imtiaz Ali romance sans personality|date=2021-02-20|website=Firstpost|language=en|access-date=2023-06-20}}</ref> == संदर्भ == {{संदर्भयादी}} [[वर्ग:इ.स. २०२१ मधील चित्रपट]] [[वर्ग:इ.स. २०२१ मधील हिंदी चित्रपट]] clwrfg4fw5qynk89qydhm3eane2vcb6 2581061 2581060 2025-06-19T11:30:40Z Dharmadhyaksha 28394 {{विकिडेटा माहितीचौकट}} 2581061 wikitext text/x-wiki {{विकिडेटा माहितीचौकट}} '''''टुजडेज अँड फ्रायडेज''''' हा एक रोमँटिक कॉमेडी चित्रपट आहे जो तरनवीर सिंग दिग्दर्शित आहे आणि [[संजय लीला भन्साळी]] आणि भूषण कुमार निर्मित आहे.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.wionews.com/entertainment/bollywood/news-tuesdays-and-fridays-director-on-his-debut-film-being-a-story-of-two-reluctant-romantics-364865|title='Tuesdays and Fridays' director on his debut film being a 'story of two reluctant romantics'|website=WION|language=en-us|access-date=2023-06-20}}</ref> हा चित्रपट १९ फेब्रुवारी २०२१ रोजी प्रदर्शित झाला होता ज्यात अनमोल ढिल्लन, झटलेका मल्होत्रा, [[निकी वालिया]], झोआ मोरानी, नयन शुक्ला, कामिनी खन्ना, सॅमी जोनास हेनी आणि रीम शेख हे कलाकार होते.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.indiatoday.in/movies/bollywood/story/sanjay-leela-bhansali-productions-tuesdays-and-fridays-to-release-on-february-19-1763511-2021-01-28|title=Sanjay Leela Bhansali Productions Tuesdays And Fridays to release on February 19|website=India Today|language=en|access-date=2023-06-20}}</ref><ref>{{स्रोत बातमी|url=https://mumbaimirror.indiatimes.com/entertainment/bollywood/zoa-morani-to-play-an-nri-in-sanjay-leela-bhansalis-tuesdays-and-fridays/articleshow/65649465.cms|title=Zoa Morani to play an NRI in Sanjay Leela Bhansali's Tuesdays and Fridays|work=Mumbai Mirror|language=en}}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.nationalheraldindia.com/entertainment/tuesdays-and-fridays-trailer-jhataleka-malhotra-shines-in-her-debut-outing|title=‘Tuesdays and Fridays’ trailer: Jhataleka Malhotra shines in her debut outing|last=Desk|first=NH Web|date=2021-02-04|website=National Herald|language=en|access-date=2023-06-20}}</ref> [[द टाइम्स ऑफ इंडिया|टाईम्स ऑफ इंडियाने]] २/५ गुण दिले;<ref>{{स्रोत बातमी|url=https://timesofindia.indiatimes.com/entertainment/hindi/movie-reviews/tuesdays-fridays/movie-review/81092557.cms|title=Tuesdays & Fridays Movie Review : A love story with a novel concept and a fresh pair, but doesn’t really warm your heart|work=The Times of India|issn=0971-8257|access-date=2023-06-20}}</ref> सिनेमा एक्सप्रेसने १/५ दिले आणि <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.cinemaexpress.com/reviews/hindi/2021/feb/19/tuesdays-and-fridays-movie-review-twee-rom-com-loses-the-day-22930.html|title=Tuesdays and Fridays Movie Review: Twee rom-com loses the day|website=The New Indian Express|language=en|access-date=2023-06-20}}</ref> फर्स्टपोस्टने ०.५ गुण दिले आहे.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.firstpost.com/entertainment/tuesdays-fridays-movie-review-anmol-dhillon-jhataleka-malhotras-film-is-an-imtiaz-ali-romance-sans-personality-9325961.html|title=Tuesdays & Fridays movie review: Anmol Dhillon, Jhataleka Malhotra's film is an Imtiaz Ali romance sans personality|date=2021-02-20|website=Firstpost|language=en|access-date=2023-06-20}}</ref> == संदर्भ == {{संदर्भयादी}} [[वर्ग:इ.स. २०२१ मधील चित्रपट]] [[वर्ग:इ.स. २०२१ मधील हिंदी चित्रपट]] 5jr824gu63devl7xacnt60848u7fod5