Wikipedija mtwiki https://mt.wikipedia.org/wiki/Il-Pa%C4%A1na_prin%C4%8Bipali MediaWiki 1.45.0-wmf.6 first-letter Medja Speċjali Diskussjoni Utent Diskussjoni utent Wikipedija Diskussjoni Wikipedija Stampa Diskussjoni stampa MediaWiki Diskussjoni MediaWiki Mudell Diskussjoni mudell Għajnuna Diskussjoni għajnuna Kategorija Diskussjoni kategorija Portal Diskussjoni portal TimedText TimedText talk Module Module talk 0 6955 323675 285389 2025-06-19T21:51:44Z JovalQC 21720 Infobox create 323675 wikitext text/x-wiki {{Infobox ġeneriku|color=#B5954B|name=Akkwadott ta' Wignacourt|img1=Aquaduct Mriehel.jpeg|width1=300px|cap1=Parti mill-akwedott ta' [[Birkirkara]]|lbl1='''Jibda'''|row1=[[Ħad-Dingli]] u [[Ir-Rabat (Malta)|Ir-Rabat]]|row2=[[Valletta]]|lbl2='''Tispiċċa'''|hdr2=Karatteristiċi|lbl21='''Tul totali'''|row21=26.5 km|row22=1,400 m3|lbl22='''Kapaċità'''|hdr3=Storja|row31=19 ta' Ottubru 1596 (l-ewwel tentattiv)<Br> 9 ta' Jannar 1610 (it-tieni tentattiv)|lbl31='''Bidu tal-kostruzzjoni'''|row32=21 ta' April 1615|lbl32='''Miftuħ'''|row33=Seklu 20|lbl33='''Magħluq'''}} L-'''Akkwedott ta' Wignacourt''' hu proġett ta' kanalizzazzjoni mibni mill-Ordni ta' San Ġwann biex iwassal l-ilma min-naħa tal-widien ta' taħt ir-[[Rabat (Malta)|Rabat]] u Ħad-[[Dingli]] sal-Belt [[Valletta]]. Inbena bejn l-1610 u l-1615 u baqa' jintuża sal-1912. Hu proġett apprezzat għall-inġinerija li ntużat fis-[[Seklu XVII|seklu sbatax]]. ==Storja== Meta nbniet il-Belt Valletta, l-ilma għax-xorb kien jikkonsisti minn dak li jinġabar fil-bjar mill-bjut tad-djar u mill-ġibjuni kbar tal-komunità li l-[[Ordni Militari Sovran ta' Malta|Ordni ta' San Ġwann]] kien ħaffer f'diversi nħawi tal-Belt Valletta. Sal-1600, il-popolazzjoni tal-Belt kienet kibret u saret tlaħħaq mal-10,000 ruħ. L-ilma li kien maħżun fil-Belt ma baqax biżżejjed. [[File:Wignacourt Arch 2016-02-21.jpg|thumb|L-Arkata ta' Wignacourt, Fleur De Lys, [[Santa Venera]]]] Fl-1610, il-Gran Mastru [[Alof de Wignacourt]] ried li jibda jaħdem biex din il-problema tkun solvuta. Il-flus biex jinbena dan l-akkwedott bdew ġejjin minn taxxa imposta fuq il-qamħ li kien jinbiegħ lill-[[Furnar|furnara]] u li minnha nġabret is-somma ta’ 40,000 skud. Din is-somma ċertament ma kinitx biżżejjed. Kien hemm bżonn ħafna aktar minn hekk u xi Kavallieri tal-Ordni ta’ San Ġwann ikkontribwew xi flus għal dan il-proġett. Biss l-ikbar ammont ta’ flus ġie minn but il-Gran Mastru nnfisu. Ġie kkommissjonat ċertu Patri [[Natale Tomasucci]], Ġiżwita u inġinier biex ifassal proġett li bih l-ilma jinġarr min-naħa tar-Rabat u l-[[Mdina|Imdina]] biex jaqdi l-bżonnijiet tan-nies tal-Belt. Il-proġett kien mexa ġmielu biss sab l-intoppi meta x-xogħol kien wasal [[Ħ'Attard]] għax hemm l-art titbaxxa konsiderevolment u wara terġa' togħla, u l-ilma ma setax ikompli jaqleb u jimxi lejn il-Belt. Problema oħra kienet illi l-knaten u t-tikħil li kien jorbot il-kanal tal-ilma flimkien bdew jinfaqgħu bil-pressa. Fl-1612, dan l-inġinier qata' qalbu u waqaf mix-xogħol. Minfloku ġie msejjaħ biex jaħdem fuq dan il-proġett [[Bontadino Bontadini]], inġinier minn [[Bolonja|Bologna]]. Bontadini uża tip ta’ siment li jissejjaħ ''pozzolana'' (għax inġab minn [[Pozzuoli]], li huwa post viċin [[Napli]]) u dan il-materjal seta' jgħaqqad il-ġonot bejn il-ġebel aħjar. Il-kanal tal-akkwedott inbena kemm taħt l-art kif ukoll fuq arkati biex iżomm il-livell u l-qawwa tal-ilma ġiri . Mill-akkwedott jintgħarfu biss is-serje ta’ arkati viċin Ħ’Attard li mbagħad jerġgħu jfiġġu f’Santa Venera. Fi Fleur De Lys, fejn hemm ir-rawndebawt illum, kien hemm arkata taqsam it-triq, u l-arkati tal-akkwedott ikomplu minn hemm biex jagħtu 'l isfel lejn il-[[Ħamrun]]. Fuq l-arkata ta’ Santa Venera twaħħlet l-arma tal-Gran Mastru Wignacourt. Din l-arkata twaqqgħet matul [[it-Tieni Gwerra Dinjija]] u qatt ma reġgħet inbniet għall-iskop tagħha. Illum naraw kopja li ġieet mibnija mill-Kunsill ta' Santa Venera biex din tfakkar l-arkata oriġinali. Mill-Ħamrun imbagħad l-ilma kien kkanalizzat sal-[[Furjana]], sa ħdejn il-knisja ta' Sarria. Hemm naraw torri b'ħawt tax-xorb għall-bhejjem, minn fejn l-ilma kien ikompli jiġi kkanalizzat fejn il-Belt. Hemm imbagħad kellu jkompli jinfirex għal ġo ċisterni u funtani ġewwa l-Belt Valletta. Ġol-Belt l-ewwel ma kien joħroġ kien l-ilma għall-użu tal-pubbliku minn ġo funtana li kienet qrib id-[[Bieb il-Belt|daħla tal-Belt]]. Din illum tinsab mal-ħajt tal-[[Kavallier ta’ San Ġakbu]]. L-ilma mbagħad kien ifiġġ ukoll minn funtana majjestuża ġewwa Pjazza San Ġorg, quddiem il-Palazz. Din il-funtana llum qiegħda fil-Ġnien San Filippu, taħt l-Argotti, il-Furjana. Funtana oħra li kienet isservi tajjeb ħafna lill-bejjiegħa kienet dik ta’ ħdejn il-knisja ta’ Liesse. F’nofs din il-funtana wara tqiegħdet [[statwa]] ta’ Nettunu (magħrufa bħala tal-Ġgant) li llum tinsab ġewwa l-[[Palazz tal-Gran Mastru]]. L-akkwedott kien dam jinbena ħames snin u sewa aktar minn 400,000 skud. Fuq dan il-proġett kienu ħadmu mas-600 ruħ. L-akwedott ġie inawgurat fil-21 ta’ April 1615 u baqa' jintuża sal-1912 meta mbagħad l-ilma beda jiġi kkanalizzat minn katusi tal-[[ħadid]] imqiegħda taħt l-art fit-toroq apposta. == Biblijografija == Guillaumier Alfie, ''Bliet u Rħula Maltin''. Klabb Kotba Maltin. Vol. 2, p. 948. Grima Joseph F. 'Construction and Inauguration of Wignacourt's Aqueduct, 1610 -1615', ta' ''[[The Sunday Times of Malta]], il-21 ta' April 2019.'' Ellul Michael, "Wignacourt aqueduct". ''[[Times of Malta]],'' it-3 ta' Frar 2007. Zammit, Vincent (1979). "Wignacourt's Aqueduct". ''Heritage: An Encyclopedia of Maltese Culture and Civilization''. Midsea Books Ltd. "A Tour of the aqueduct". ''[[The Malta Independent]],'' id-9 ta' April 2006. "Green light for Fleur-de-Lys arch rebuilding". ''[[Times of Malta]],'' it-23 ta' Ottubru 2012. "Wignacourt fountain 'going to ruin'". ''[[Times of Malta]],'' is-6 ta' Diċembru 2011. "Restoration work on Floriana's Wignacourt Tower". ''TVM,'' l-14 ta' Awwissu 2015. 'Incredible remains revealed during works near 17th century Aqueduct'. https://www.guidememalta.com/en/incredible-remains-revealed-during-works-near-17th-century-wignacourt-aqueduct Grima Joseph F. 'It happened this month: Construction and inauguration of Wignacourt Aqueduct, 1610 - 1615'. https://timesofmalta.com/articles/view/it-happened-this-month-construction-and-inauguration-of-wignacourts.707800 [[Kategorija:Arkitettura ta' Malta]] [[Kategorija:Akkwedotti|Wignacourt]] [[Kategorija:Ordni Militari Sovran ta' Malta]] 34y23t3vd8mva0hgzi7g2ox201ubtkc 323677 323675 2025-06-20T08:55:11Z Trigcly 17859 /* Biblijografija */ 323677 wikitext text/x-wiki {{Infobox ġeneriku|color=#B5954B|name=Akkwadott ta' Wignacourt|img1=Aquaduct Mriehel.jpeg|width1=300px|cap1=Parti mill-akwedott ta' [[Birkirkara]]|lbl1='''Jibda'''|row1=[[Ħad-Dingli]] u [[Ir-Rabat (Malta)|Ir-Rabat]]|row2=[[Valletta]]|lbl2='''Tispiċċa'''|hdr2=Karatteristiċi|lbl21='''Tul totali'''|row21=26.5 km|row22=1,400 m3|lbl22='''Kapaċità'''|hdr3=Storja|row31=19 ta' Ottubru 1596 (l-ewwel tentattiv)<Br> 9 ta' Jannar 1610 (it-tieni tentattiv)|lbl31='''Bidu tal-kostruzzjoni'''|row32=21 ta' April 1615|lbl32='''Miftuħ'''|row33=Seklu 20|lbl33='''Magħluq'''}} L-'''Akkwedott ta' Wignacourt''' hu proġett ta' kanalizzazzjoni mibni mill-[[Ordni ta' San Ġwann]] biex iwassal l-ilma min-naħa tal-widien ta' taħt ir-[[Rabat (Malta)|Rabat]] u Ħad-[[Dingli]] sal-Belt [[Valletta]]. Inbena bejn l-1610 u l-1615 u baqa' jintuża sal-1912. Hu proġett apprezzat għall-inġinerija li ntużat fis-[[Seklu XVII|seklu sbatax]]. ==Storja== Meta nbniet il-Belt Valletta, l-ilma għax-xorb kien jikkonsisti minn dak li jinġabar fil-bjar mill-bjut tad-djar u mill-ġibjuni kbar tal-komunità li l-[[Ordni Militari Sovran ta' Malta|Ordni ta' San Ġwann]] kien ħaffer f'diversi nħawi tal-Belt Valletta. Sal-1600, il-popolazzjoni tal-Belt kienet kibret u saret tlaħħaq mal-10,000 ruħ. L-ilma li kien maħżun fil-Belt ma baqax biżżejjed. [[File:Wignacourt Arch 2016-02-21.jpg|thumb|L-Arkata ta' Wignacourt, Fleur De Lys, [[Santa Venera]]]] Fl-1610, il-Gran Mastru [[Alof de Wignacourt]] ried li jibda jaħdem biex din il-problema tkun solvuta. Il-flus biex jinbena dan l-akkwedott bdew ġejjin minn taxxa imposta fuq il-qamħ li kien jinbiegħ lill-[[Furnar|furnara]] u li minnha nġabret is-somma ta’ 40,000 skud. Din is-somma ċertament ma kinitx biżżejjed. Kien hemm bżonn ħafna aktar minn hekk u xi Kavallieri tal-Ordni ta’ San Ġwann ikkontribwew xi flus għal dan il-proġett. Biss l-ikbar ammont ta’ flus ġie minn but il-Gran Mastru nnfisu. Ġie kkommissjonat ċertu Patri [[Natale Tomasucci]], Ġiżwita u inġinier biex ifassal proġett li bih l-ilma jinġarr min-naħa tar-Rabat u l-[[Mdina|Imdina]] biex jaqdi l-bżonnijiet tan-nies tal-Belt. Il-proġett kien mexa ġmielu biss sab l-intoppi meta x-xogħol kien wasal [[Ħ'Attard]] għax hemm l-art titbaxxa konsiderevolment u wara terġa' togħla, u l-ilma ma setax ikompli jaqleb u jimxi lejn il-Belt. Problema oħra kienet illi l-knaten u t-tikħil li kien jorbot il-kanal tal-ilma flimkien bdew jinfaqgħu bil-pressa. Fl-1612, dan l-inġinier qata' qalbu u waqaf mix-xogħol. Minfloku ġie msejjaħ biex jaħdem fuq dan il-proġett [[Bontadino Bontadini]], inġinier minn [[Bolonja|Bologna]]. Bontadini uża tip ta’ siment li jissejjaħ ''pozzolana'' (għax inġab minn [[Pozzuoli]], li huwa post viċin [[Napli]]) u dan il-materjal seta' jgħaqqad il-ġonot bejn il-ġebel aħjar. Il-kanal tal-akkwedott inbena kemm taħt l-art kif ukoll fuq arkati biex iżomm il-livell u l-qawwa tal-ilma ġiri . Mill-akkwedott jintgħarfu biss is-serje ta’ arkati viċin Ħ’Attard li mbagħad jerġgħu jfiġġu f’Santa Venera. Fi Fleur De Lys, fejn hemm ir-rawndebawt illum, kien hemm arkata taqsam it-triq, u l-arkati tal-akkwedott ikomplu minn hemm biex jagħtu 'l isfel lejn il-[[Ħamrun]]. Fuq l-arkata ta’ Santa Venera twaħħlet l-arma tal-Gran Mastru Wignacourt. Din l-arkata twaqqgħet matul [[it-Tieni Gwerra Dinjija]] u qatt ma reġgħet inbniet għall-iskop tagħha. Illum naraw kopja li ġieet mibnija mill-Kunsill ta' Santa Venera biex din tfakkar l-arkata oriġinali. Mill-Ħamrun imbagħad l-ilma kien kkanalizzat sal-[[Furjana]], sa ħdejn il-knisja ta' Sarria. Hemm naraw torri b'ħawt tax-xorb għall-bhejjem, minn fejn l-ilma kien ikompli jiġi kkanalizzat fejn il-Belt. Hemm imbagħad kellu jkompli jinfirex għal ġo ċisterni u funtani ġewwa l-Belt Valletta. Ġol-Belt l-ewwel ma kien joħroġ kien l-ilma għall-użu tal-pubbliku minn ġo funtana li kienet qrib id-[[Bieb il-Belt|daħla tal-Belt]]. Din illum tinsab mal-ħajt tal-[[Kavallier ta’ San Ġakbu]]. L-ilma mbagħad kien ifiġġ ukoll minn funtana majjestuża ġewwa Pjazza San Ġorg, quddiem il-Palazz. Din il-funtana llum qiegħda fil-Ġnien San Filippu, taħt l-Argotti, il-Furjana. Funtana oħra li kienet isservi tajjeb ħafna lill-bejjiegħa kienet dik ta’ ħdejn il-knisja ta’ Liesse. F’nofs din il-funtana wara tqiegħdet [[statwa]] ta’ Nettunu (magħrufa bħala tal-Ġgant) li llum tinsab ġewwa l-[[Palazz tal-Gran Mastru]]. L-akkwedott kien dam jinbena ħames snin u sewa aktar minn 400,000 skud. Fuq dan il-proġett kienu ħadmu mas-600 ruħ. L-akwedott ġie inawgurat fil-21 ta’ April 1615 u baqa' jintuża sal-1912 meta mbagħad l-ilma beda jiġi kkanalizzat minn katusi tal-[[ħadid]] imqiegħda taħt l-art fit-toroq apposta. == Biblijografija == * Guillaumier Alfie, ''Bliet u Rħula Maltin''. Klabb Kotba Maltin. Vol. 2, p. 948. * Grima Joseph F. 'Construction and Inauguration of Wignacourt's Aqueduct, 1610 -1615', ta' ''[[The Sunday Times of Malta]], il-21 ta' April 2019.'' * Ellul Michael, "Wignacourt aqueduct". ''[[Times of Malta]],'' it-3 ta' Frar 2007. * Zammit, Vincent (1979). "Wignacourt's Aqueduct". ''Heritage: An Encyclopedia of Maltese Culture and Civilization''. Midsea Books Ltd. * "A Tour of the aqueduct". ''[[The Malta Independent]],'' id-9 ta' April 2006. * "Green light for Fleur-de-Lys arch rebuilding". ''[[Times of Malta]],'' it-23 ta' Ottubru 2012. * "Wignacourt fountain 'going to ruin'". ''[[Times of Malta]],'' is-6 ta' Diċembru 2011. * "Restoration work on Floriana's Wignacourt Tower". ''TVM,'' l-14 ta' Awwissu 2015. * 'Incredible remains revealed during works near 17th century Aqueduct'. https://www.guidememalta.com/en/incredible-remains-revealed-during-works-near-17th-century-wignacourt-aqueduct * Grima Joseph F. 'It happened this month: Construction and inauguration of Wignacourt Aqueduct, 1610 - 1615'. https://timesofmalta.com/articles/view/it-happened-this-month-construction-and-inauguration-of-wignacourts.707800 [[Kategorija:Arkitettura ta' Malta]] [[Kategorija:Akkwedotti|Wignacourt]] [[Kategorija:Ordni Militari Sovran ta' Malta]] l4perw78cdldt0irccw69wajs1er6hz 0 8319 323665 323539 2025-06-19T16:35:14Z 136.173.62.129 /* Gwerra Bosnijaka (1992-1995) */ 323665 wikitext text/x-wiki {{Infobox Pajjiż |isem_nattiv = Bożnija u Ħerżegovina<br /> ''Bosna i Hercegovina'' |isem_komuni = Bożnija u Ħerżegovina |stampa_bandiera = Flag of Bosnia and Herzegovina.svg |stampa_emblema = Coat of arms of Bosnia and Herzegovina.svg |stampa_mappa = Map of Bosnia and Herzegovina in Europe.svg |deskrizzjoni_mappa = Il-Bożnija u Ħerżegovina hija mmarkata bl-<span style="color:#090;">aħdar</span> |ħolqa_bandiera = Bandiera tal-Benin |ħolqa_emblema = Emblema tal-Benin |ħolqa_demografija = Demografija tal-Benin |mottu_nazzjonali = |innu_nazzjonali = ''[[Državna himna Bosne i Hercegovine]]''<br /><small>L-Innu Nazzjonali tal-Bożnija u Ħerżegovina</small>) |lingwi_uffiċjali = [[lingwa Bosnijaka|Bosnijaku]]<br /> [[lingwa Kroata|Kroat]]<br /> [[lingwa Serba|Serb]] |gruppi_etniċi = [[Bosnijaċi]],<br />37.1% [[Serbi]],<br />14.3% [[Kroati]],<br />0.6% oħrajn |kapitali = [[Sarajevo]] |latd=43 |latm=52 |latNS=N |lonġd=18 |lonġm=25 |lonġEW=E |l-ikbar_belt = [[Sarajevo]] |tip_gvern = [[Repubblika Federali|Federali]] [[Repubblika|Repubblika demokratika]] |titlu_kap1 = [[Rappreżentant Għoli għall-Bosnja u Ħerzegovina|Rappreżentant Għoli]] |titlu_kap2 = [[Presidenza tal-Bożnja u Ħerzegovina|Membri tal-Presidenza]] |titlu_kap3 = [[President tal-Kunsill tal-Ministri tal-Bożnja u Ħerzegovina|Prim Ministru]] |isem_kap1 = [[Valentin Inzko]] |isem_kap2 = [[Nebojša Radmanović]] |isem_kap3 = [[Vjekoslav Bevanda]] |poż_erja = 127 <!--pożizzjoni bbażata fuq l-istati sovrani biss--> |erja_km2 = 51,197 |erja_mi_kw = 19,741 |perċentwal_ilma = 0.02 |sena_stima_popolazzjoni = 2011 |stima_popolazzjoni = 3,839,737 |ċensiment_popolazzjoni = 4,377,033 |sena_ċensiment_popolazzjoni = 1991 |poż_stima_popolazzjoni = 128 |poż_ċensiment_popolazzjoni = <!--pożizzjoni bbażata fuq l-istati sovrani biss--> |densità_popolazzjoni_km2 = 75 |densità_popolazzjoni_mi_kw = 194 |poż_densità_popolazzjoni = 130 <!--pożizzjoni bbażata fuq l-istati sovrani biss--> |sena_PGD_PSX = 2011 |PGD_PSX = $31.638 biljun |poż_PGD_PSX = |PGD_PSX_per_capita = $8,133 |poż_PGD_PSX_per_capita = |sena_IŻU = 2011 |IŻU = {{profitt}} 0.733 |poż_IŻU = 74 |kategorija_IŻU = <span style="color:#090;">għoli</span> |tip_sovranità = [[Indipendenza]] |avveniment_stabbilit1 = Imsemmi l-ewwel |data_stabbilit1 = 950/753 |avveniment_stabbilit2 = [[Banate tal-Bożnja]] |data_stabbilit2 = 1154 |avveniment_stabbilit3 = [[Renju tal-Bożnja]] |data_stabbilit3 = 1377 |avveniment_stabbilit4 = Indipendenza mitlufa |data_stabbilit4 = 1463 |avveniment_stabbilit5 = [[rewwixta Bosnijaċa]] |data_stabbilit5 = 1831 |avveniment_stabbilit6 = Ġurisdizzjoni trasferiti lill-[[Awstrija-Ungerija|Imperu Austro-Ungeriż]] |data_stabbilit6 = 1878 |avveniment_stabbilit7 = [[Annessjoni tal-Bożnja]] mill-[[Awstrija-Ungerija|Imperu Austro-Ungeriż]] |data_stabbilit7 = 1908 |avveniment_stabbilit8 = Jum Nazzjonali |data_stabbilit8 = 25 ta' Novembru, 1943 |avveniment_stabbilit9 = Jum l-Indipendenza (mir-[[Repubblika Soċjalista Federali tal-Jugoslavja|RSF Jugożlavja]]) |data_stabbilit9 = 1 ta' Marzu, 1992 |avveniment_stabbilit10 = Osservata |data_stabbilit10 = 6 ta' April, 1992 |valuta = [[Bosnja-Ħerzegovina tal-marka konvertibbli|Marka Konvertibbli]] |kodiċi_valuta = BAM |żona_ħin = [[Ħin Ċentrali Ewropew|CET]] |differenza_ħku = +1 |żona_ħin_legali = [[Ħin Ċentrali Ewropew tas-Sajf|CEST]] |differenza_żona_ħin_legali = +2 |cctld = [[.ba]] |kodiċi_telefoniku = 387 |sena_PGD_nominali = 2011 |PGD_nominali = $17.965 biljun |poż_PGD_nominali = |PGD_nominali_per_capita = $4,618 |poż_PGD_nominali_per_capita = |noti = Mhux membru tal-gvern; ir-Rappreżentant Għoli huwa sorveljant ċivili internazzjonali tal-Ftehim ta' paċi ta' Dayton bl-awtorità li jiċħad uffiċjali eletti u mhux eletti u jippromulgaw leġiżlazzjoni. | noti2 = Ċermen kurrenti tal-[[Ċermen tal-Presidenza tal-Bożnja u Ħerzegovina|presidenza]]; [[Serbi|Serb]]. | noti3 = membru presidenza kurrenti; [[Kroati]]. | noti4 = membru presidenza kurrenti; [[Bożnijaka|Bożnijaċi]]. | noti5 = Pożizzjoni ibbażata fuq l-istima uffiċjali (2011) tal-popolazzjoni ''[[de facto]]''. }} Il-'''Bożnija u Ħerżegovina''' ([[Lingwa Bożnijakka|Bożnijakk]], [[Lingwa Kroat|Kroat]] u [[Lingwa Serba|Serb]]: ''Bosna i Hercegovina'', [[Serb Ċirilliku]]: Босна и Херцеговина), xi kultant imsejjaħa [[Bożnjia-Ħerzegovina]] jew sempliċiment '''Bożnija''', huwa pajjiż fix-[[Xlokk tal-Ewropa]], fuq il-[[Peniżola tal-Balkani]]. Il-belt kapital tagħha u l-akbar belt hija [[Sarajevo]]. Il-pajjiż imiss mal-[[Kroazja]] fit-Tramuntana, il-Punent u n-Nofsinhar, is-[[Serbja]] lejn il-Lvant, u [[Montenegro]] għall-Lbiċ. Il-Bożnija u Ħerzegovina hija kważi mdawwra bl-art, ħlief għall-20 kilometru (12-il mil) tal-kosta fuq il-[[Baħar Adrijatiku]] madwar il-belt ta' [[Neum]]. Fl-intern ċentrali u tan-Nofsinhar il-ġeografija tal-pajjiż hija muntanjuża, fil-Majjistral mhux muntanjuża ħafna waqt li fil-Grigal l-art kważi kollha ċatta. Il-ġewwieni li hu l-akbar reġjun ġeografikamentu għandu klima kontinentali moderata, bejn sjuf sħan u xtiewi kesħin u bis-silġ. Il-ponta tan-Nofsinhar tal-pajjiż għandha [[klima Mediterranja]] u t-topografija sempliċi. It-tieni pajjiż kontinentali bl-iqsar kosta fid-dinja hija l-Bosnja u Ħerzegovina, li għandha 20 kilometru (12-il mil), fejn tinsab il-belt tal-port Bosnijaka ta' [[Neum]], din il-ħruġ jinsab fuq il-fruntiera mal-[[Kroazja]]. U l-Bosnja hija t-tieni pajjiż kontinentali bl-iqsar kosta fl-[[Ewropa]]. Iż-żona ilha abitata mill-inqas sa mill-Paleolitiku ta' Fuq, iżda l-evidenza tissuġġerixxi li ġew stabbiliti insedjamenti umani permanenti matul in-Neolitiku, inklużi dawk li jappartjenu għall-kulturi Butmir, Kakanj u Vučedol. Wara l-wasla tal-ewwel Indo-Ewropej, iż-żona ġiet stabbilita minn diversi ċiviltajiet Illirji u Ċeltiċi. L-antenati tal-popli Slavi tan-Nofsinhar li jimlaw iż-żona llum waslu matul is-6 sad-9 sekli. Fis-seklu 12, ġie stabbilit il-Banat Bosnjan; Sas-seklu 14, dan kien evolviet fir-Renju tal-Bosnja. F’nofs is-seklu 15, ġiet annessa mal-Imperu Ottoman, li taħt il-ħakma tiegħu baqgħet sa tmiem is-seklu 19; l-Ottomani ġabu l-Islam fir-reġjun. Mill-aħħar tas-seklu 19 sal-Ewwel Gwerra Dinjija, il-pajjiż kien anness mal-monarkija Awstro-Ungeriża. Fil-perjodu ta’ bejn il-gwerra, il-Bożnja u Ħerzegovina kienet parti mir-Renju tal-Jugoslavja. Wara t-Tieni Gwerra Dinjija, ingħatat status ta' repubblika sħiħa fir-Repubblika Federali Soċjalista tal-Jugoslavja li għadha kif ġiet iffurmata. Fl-1992, wara t-tifrik tal-Jugoslavja, ir-repubblika pproklamat l-indipendenza tagħha. Din kienet segwita mill-Gwerra Bosnijaka, li damet sa tmiem l-1995 u spiċċat bl-iffirmar tal-Ftehim ta’ Dayton. Il-pajjiż fih tliet gruppi etniċi ewlenin: il-Bosnijaċi huma l-akbar grupp, is-Serbi huma t-tieni l-akbar, u l-Kroati huma t-tielet l-akbar. Il-minoranzi jinkludu Lhud, Roma, Albaniżi, Montenegrini, Ukraini u Torok. Il-Bożnja u Ħerzegovina għandha leġiżlatura bikamerali u presidenza bi tliet membri magħmula minn membru wieħed minn kull wieħed mit-tliet gruppi etniċi ewlenin. Madankollu, is-setgħa tal-gvern ċentrali hija limitata ħafna, peress li l-pajjiż huwa fil-biċċa l-kbira deċentralizzat. Il-Bożnja u Ħerzegovina hija pajjiż li qed jiżviluppa u tinsab fl-74 post fl-Indiċi tal-Iżvilupp tal-Bniedem. L-ekonomija tagħha hija ddominata mill-industrija u l-agrikoltura, segwita mit-turiżmu u s-settur tas-servizzi. It-turiżmu żdied b’mod sinifikanti f'dawn l-aħħar snin. Il-pajjiż għandu sistema universali ta' kura tas-saħħa u sigurtà soċjali, u l-edukazzjoni primarja u sekondarja hija b'xejn. Hija membru tan-NU, l-Organizzazzjoni għas-Sigurtà u l-Kooperazzjoni fl-Ewropa, il-Kunsill tal-Ewropa, is-Sħubija għall-Paċi u l-Ftehim ta' Kummerċ Ħieles tal-Ewropa Ċentrali; Hija wkoll membru fundatur tal-Unjoni għall-Mediterran, stabbilita f'Lulju 2008. Il-Bożnja u Ħerzegovina hija pajjiż kandidat tal-UE u ilha wkoll kandidat għas-sħubija fin-NATO minn April 2010. == Etimoloġija == L-ewwel aċċenn rikonoxxut u ppreservat b'mod wiesa' ta' forma tal-isem “Bosnja” jinsab f’De Administrando Imperio, manwal politiku-ġeografiku miktub mill-imperatur Biżantin Kostantinu VII f'nofs is-seklu 10 (bejn l-948 u l-952) li jiddeskrivi l-” art żgħira" (χωρίον bil-Grieg) minn "Bosona" (Βοσώνα), fejn jgħixu s-Serbi. Il-Bosnja kienet issemmiet ukoll fid-DAI (χωριον βοσονα, art żgħira tal-Bosnja), bħala reġjun tas-Serbja mgħammda. It-taqsima tal-manwal hija ddedikata għall-artijiet tal-prinċep Serb, u l-Bosnja hija ttrattata bħala territorju separat, għalkemm wieħed li huwa partikolarment dipendenti fuq is-Serbi. L-isem tal-art huwa maħsub li ġej mill-isem tax-Xmara Bosna li tgħaddi mill-qalba tal-Bosnja. Skont il-filologu Anton Mayer, l-isem Bosna jista' joħroġ mill-Illyrian *"Bass-an-as", li mbagħad jista' jiġi mill-għerq Proto-Indo-Ewropew bʰegʷ-, li jfisser "l-ilma ġieri". Skont il-medjalista Ingliż William Miller, settlers Slavi fil-Bosnja "adattaw id-denominazzjoni Latina... Basante, għal-lingwa tagħhom stess li sejħu lin-nixxiegħa Bosna u lilhom infushom Bożnijaċi." L-isem Herzegovina ifisser "art ta' Herzog", u "herzog" ġej mill-kelma Ġermaniża għal "duka". Toriġina mit-titlu ta' magnat Bosnjan tas-seklu 15, Stjepan Vukčić Kosača, li kien "Herceg [Herzog] ta' Hum u l-Kosta" (1448). Hum (li qabel kien jissejjaħ Zachlumia) kien prinċipat medjevali bikri li kien maħkum mill-Banat Bosnijaku fl-ewwel nofs tas-seklu 14. Meta l-Ottomani ħadu f'idejhom l-amministrazzjoni tar-reġjun, huma sejħulu Sanjak tal-Ħerzegovina (Hersek). Kien inkluż fi ħdan l-Eyalet tal-Bosnja sal-formazzjoni tal-Eyalet ta' Ħerzegovina ta' ħajja qasira fl-1830, li reġgħet tfaċċat fl-1850, u wara r-reġjun amministrattiv sar magħruf komunement bħala l-Bosnja u Ħerzegovina. Fil-proklamazzjoni inizjali tal-indipendenza fl-1992, l-isem uffiċjali tal-pajjiż kien ir-Repubblika tal-Bosnja u Ħerzegovina, iżda wara l-Ftehim ta' Dayton tal-1995 u l-kostituzzjoni l-ġdida li akkumpanjatha, l-isem uffiċjali nbidel għal Bosnja u Ħerzegovina. == Storja == === Storja bikrija === [[Stampa:NHM - Bandin Fahrzeug mit Vögeln.jpg|thumb|left|Karru tal-kult tal-Età tal-Ħadid minn Banjani, ħdejn Sokolac]] Il-Bosnja ilha abitata mill-bnedmin mill-inqas sa mill-Paleolitiku, peress li waħda mill-eqdem pitturi tal-grotta nstabet fil-Għar Badanj. Kulturi Neolitiċi ewlenin bħal Butmir u Kakanj kienu preżenti tul ix-Xmara Bosna, li jmorru għal ċ.  6230 QK - ċ.  4900 QK Il-kultura tal-bronż tal-Illyrians, grupp etniku b'kultura u forma ta' arti distintivi, bdiet torganizza fis-Slovenja tal-lum, il-Kroazja, il-Bożnja u Ħerzegovina, is-Serbja, il-Kosovo, il-Montenegro u l-Albanija. Mit-8 seklu QK, it-tribujiet Illirji saru renji. L-ewwel renju rreġistrat fl-Illyria kien dak ta' Enchele, fit-8 seklu QK. L-Autariatae, taħt ir-renju ta' Plewrija (337 QK), kienu meqjusa bħala saltna. Ir-renju tal-Ardiaei (oriġinarjament tribù mir-reġjun tal-Wied Neretva) beda fis-sena 230 QK. u ntemmet fl-167 QK. L-aktar renji u dinastiji Illirji notevoli kienu dawk ta' Bardylis tad-Dardani u dawk ta' Agron tal-Ardiaei, li ħolqu l-aħħar u l-iktar renju Illirju magħruf. Agron ħakem fuq l-Ardiaei u estenda l-ħakma tiegħu għal tribujiet oħra wkoll. Mis-seklu 7 QK, il-bronż ġie mibdul bil-ħadid, u minn dakinhar ’l quddiem saru biss ġojjellerija u oġġetti tal-arti fil-bronż. It-tribujiet Illirji, taħt l-influwenza tal-kulturi Hallstatt fit-tramuntana, iffurmaw ċentri reġjonali kemmxejn differenti. Xi partijiet tal-Bosnja Ċentrali kienu abitati mit-tribù Daesitia, l-aktar assoċjati mal-grupp kulturali tal-Bożnja Ċentrali. Il-kultura Glasinac-Mati tal-Età tal-Ħadid hija assoċjata mat-tribù Autariatae. Il-kult tal-mejtin kellu rwol importanti ħafna f’ħajtu, li huwa rifless fid-dfin bir-reqqa u ċ-ċerimonji funerarji tiegħu, kif ukoll fir-rikkezza tal-postijiet tad-dfin tiegħu. Fl-inħawi tat-Tramuntana kien hemm tradizzjoni twila ta' kremazzjoni u dfin f'oqbra baxxi, filwaqt li fin-Nofsinhar il-mejtin kienu midfuna f’munzelli kbar ta’ ġebel jew art (imsejħa mill-indiġeni gromile) li f'Ħerzegovina laħqu daqsijiet monumentali, aktar minn 50 m. wiesgħa u 5 m għoli. It-tribujiet Ġapodjani kellhom affinità għad-dekorazzjoni (ġiżirajjen tqal u kbar ta' pejst tal-ħġieġ isfar, blu jew abjad u fibulae kbar tal-bronż, kif ukoll brazzuletti spirali, dijadem u elmi ta' folji tal-bronż). Fir-4 seklu QK hija rreġistrata l-ewwel invażjoni taċ-Ċelti, li ġabu magħhom it-teknika tar-rota tal-fuħħar, tipi ġodda ta' fibulas u ċinturini differenti tal-bronż u tal-ħadid. Huma għaddew minn hemm biss fi triqthom lejn il-Greċja, u għalhekk l-influwenza tagħhom fil-Bożnja u Ħerzegovina hija negliġibbli. Il-migrazzjonijiet Ċeltiċi spostaw ħafna tribujiet Illirji mill-artijiet antiki tagħhom, iżda xi tribujiet Ċeltiċi u Illirji tħalltu. Evidenza storika konkreta għal dan il-perjodu hija skarsa, iżda b'mod ġenerali jidher li r-reġjun kien popolat minn diversi popli differenti li jitkellmu lingwi differenti. [[Stampa:Mogorjelo Villa Rustica.jpg|thumb|left|Mogorjelo, villa rustica suburbana Rumana tas-seklu 4, ħdejn Čapljina]] Fid-delta Neretva fin-nofsinhar kien hemm influwenzi Ellenistiċi importanti mit-tribù Daor Illyrian. Il-kapitali tagħha kienet Daorson f'Ošanići, ħdejn Stolac. Daorson, fir-4 seklu QK, kien imdawwar b’ħitan tal-ġebel megalitiku għoli 5 m (kbar daqs dawk ta' Mycenae fil-Greċja), magħmulin minn blokki kbar tal-ġebel trapezojdali. Id-Daor għamel muniti uniċi u skulturi tal-bronż. Il-kunflitt bejn l-Illirji u r-Rumani beda fl-229 QK, iżda Ruma ma temmetx l-annessjoni tagħha tar-reġjun sas-sena 9 AD Kien proprju fil-Bożnja u Ħerzegovina tal-lum fejn Ruma ġġieldet waħda mill-aktar battalji diffiċli fl-istorja tagħha mill-Gwerer Puniċi, kif deskritt mill-istoriku Ruman Suetonius. Din kienet il-kampanja Rumana kontra l-Illyria, magħrufa bħala Bellum Batonianum. Il-kunflitt inqala' wara attentat ta' reklutaġġ tal-Illirji, u rewwixta damet erba' snin (6-9 AD), wara li ġew maħkuma. Fil-perjodu Ruman, settlers li jitkellmu bil-Latin minn madwar l-Imperu Ruman stabbilixxew fost l-Illyrians, u s-suldati Rumani ġew imħeġġa jirtiraw fir-reġjun. Wara l-qsim tal-Imperu bejn 337 u 395 AD, Dalmazja u Pannonia saru parti mill-Imperu Ruman tal-Punent. Ir-reġjun kien maħkum mill-Ostrogoths fl-455 AD, u wara għadda f'idejn l-Alani u l-Huni. Fis-6 seklu, l-Imperatur Ġustinjanu I kien reġa' ħaseb iż-żona għall-Imperu Biżantin. Is-Slavi invadew il-Balkani fis-6 u s-7 sekli. Il-karatteristiċi kulturali Illirji ġew adottati mis-Slavi tan-Nofsinhar, kif jidher minn ċerti drawwiet u tradizzjonijiet, ismijiet ta 'postijiet, eċċ. === Medju Evu === [[Stampa:Hvalov zbornik1.jpg|thumb|left|Hval Codex, manuskritt Slav illustrat mill-Bosnja medjevali]] Is-Slavi bikrija invadew il-Balkani tal-punent, inkluża l-Bożnja, fis-seklu 6 u fil-bidu tas-7 seklu (nofs il-Perjodu ta' Migrazzjoni), u kienu komposti minn unitajiet tribali żgħar meħuda minn konfederazzjoni Slava waħda magħrufa mill-Biżantini bħala l-Sclaveni (filwaqt li l- Ante, b'mod ġenerali, ikkolonizza l-partijiet tal-Lvant tal-Balkani). It-tribujiet irreġistrati mill-etnonimi "Serb" u "Kroat" huma deskritti bħala t-tieni, l-aħħar, migrazzjoni ta 'nies differenti matul it-tieni kwart tas-seklu 7 li setgħu jew ma setgħux kienu partikolarment numerużi; Dawn it-tribujiet bikrija "Serbi" u "Kroati", li l-identità eżatta tagħhom hija soġġetta għal dibattitu akkademiku, bdew jippredominaw fuq is-Slavi fir-reġjuni ġirien. Il-Kroati "stabbilixxu f'żona bejn wieħed u ieħor li tikkorrispondi mal-Kroazja moderna, u probabbilment inkludew ukoll il-biċċa l-kbira tal-Bosnja proprja, minbarra l-marġini tal-lvant tal-Wied tad-Drina", filwaqt li s-Serbi "korrispondew mal-Lbiċ tas-Serbja moderna (aktar tard magħrufa bħala Raška), u gradwalment estendew il-ħakma tagħhom għat-territorji ta' Duklja u Hum.” Huwa maħsub ukoll li l-Bosnja ssemmiet għall-ewwel darba bħala art (horion Bosona) fid-De Administrando Imperio tal-imperatur Biżantin Constantine Porphyrogenitus f’nofs is-seklu 10, fi tmiem kapitlu bit-titlu Tas-Serbi u l-Pajjiż li Jgħixu Issa . Dan ġie interpretat akkademikament b'diversi modi u użat speċjalment minn ideologi nazzjonalisti Serbi biex juri li l-Bosnja kienet oriġinarjament art "Serbja". Skulari oħra sostnew li l-inklużjoni tal-Bosnja fil-kapitolu hija sempliċement riżultat tal-ħakma temporanja tal-Gran Duka Serb Časlav fuq il-Bosnja dak iż-żmien, filwaqt li nnutaw li Porphyrogenitus mkien espliċitament jgħid li l-Bosnja hija "art Serba". Fil-fatt, it-traduzzjoni stess tas-sentenza kritika fejn tidher il-kelma Bosona (Bosnia) hija suġġetta għal diversi interpretazzjonijiet. Maż-żmien, il-Bosnja ffurmat għaqda taħt il-ħakkiem tagħha stess, li sejjaħ lilu nnifsu Bosnjan. Il-Bosnja, flimkien ma' territorji oħra, saret parti minn Duklja fis-seklu 11, għalkemm żammet in-nobbli u l-istituzzjonijiet tagħha stess. [[Stampa:Medieval Bosnian State Expansion-en.svg|thumb|Il-Bosnja fil-Medju Evu, li tinkludi l-Banat tal-Bosnija u r-Renju tal-Bosnja li segwew]] Fil-Medju Evu Bikri, iċ-ċirkostanzi politiċi wasslu biex iż-żona tiġi kkontestata bejn ir-Renju tal-Ungerija u l-Imperu Biżantin. Wara bidla oħra fil-poter bejn it-tnejn fil-bidu tas-seklu 12, il-Bosnja sabet ruħha barra mill-kontroll tat-tnejn u ħarġet bħala l-Banat tal-Bosnija (taħt il-ħakma tal-banes lokali). L-ewwel projbizzjoni Bosnijaka magħrufa bl-isem kienet Ban Borić. It-tieni kien Ban Kulin, li l-ħakma tiegħu mmarkat il-bidu ta' kontroversja li tinvolvi l-Knisja Bosnijaka, meqjusa eretika mill-Knisja Kattolika Rumana. Bi tweġiba għat-tentattivi Ungeriżi li jużaw il-politika ekkleżjastika fir-rigward tal-kwistjoni bħala mod biex titlob is-sovranità fuq il-Bosnja, Kulin kellu kunsill ta' mexxejja tal-knejjes lokali biex jirrinunzjaw għall-ereżija u jħaddnu l-Kattoliċiżmu fl-1203. Minkejja dan, l-ambizzjonijiet Ungeriżi baqgħu ma nbidlux ħafna wara li Kulin mewt fl-1204, jonqos biss wara invażjoni falluta fl-1254. Matul dan iż-żmien, il-popolazzjoni kienet imsejħa Dobri Bošnjani ("Bosnijaċi Tajba"). L-ismijiet Serbi u Kroati, għalkemm dehru okkażjonalment f'żoni periferali, ma' ntużawx fil-Bosnja proprja. L-istorja tal-Bosnja minn dak iż-żmien sal-bidu tas-seklu 14 kienet ikkaratterizzata minn ġlieda għall-poter bejn il-familji Šubić u Kotromanić. Dan il-kunflitt ġie fi tmiemu fl-1322, meta Stephen II Kotromanić sar projbit. Saż-żmien tal-mewt tiegħu fl-1353, huwa kien irnexxielu jwaħħal territorji lejn it-Tramuntana u l-Punent, kif ukoll Zahumlje u partijiet mid-Dalmazja. Warajh, in-neputi ambizzjuż tiegħu Tvrtko li, wara ġlieda fit-tul man-nobbli u l-kunflitti bejn il-familji, kiseb il-kontroll sħiħ tal-pajjiż fl-1367. Fl-1377, il-Bosnja ġiet elevata għal renju bl-inkurunazzjoni ta' Tvrtko bħala l-ewwel Bosnijan. king f’Mile, ħdejn Visoko, fil-qalba tal-Bosnja. Madankollu, wara mewtu fl-1391, il-Bosnja daħlet f’perjodu twil ta' tnaqqis. L-Imperu Ottoman kien beda l-konkwista tiegħu tal-Ewropa u kien ta’ theddida kbira għall-Balkani matul l-ewwel nofs tas-seklu 15. Fl-aħħarnett, wara għexieren ta’ snin ta’ instabbiltà politika u soċjali, ir-Renju tal-Bosnja ma baqax jeżisti fl-1463 wara l-konkwista tiegħu mill-Imperu Ottoman. === Imperu Ottoman === [[Stampa:Bosnia Eyalet, Central europe 1683.png|thumb|L-Eyalet tal-Bosnja fl-1683]] Il-konkwista Ottomana tal-Bosnja mmarkat era ġdida fl-istorja tal-pajjiż u introduċiet bidliet drastiċi fix-xenarju politiku u kulturali. L-Ottomani inkorporaw il-Bosnja bħala provinċja integrali tal-Imperu Ottoman bl-isem storiku u l-integrità territorjali tagħha. Fi ħdan il-Bosnja, l-Ottomani introduċew għadd ta’ bidliet ewlenin fl-amministrazzjoni soċjo-politika tat-territorju, inkluża sistema ġdida ta’ pussess tal-art, riorganizzazzjoni ta’ unitajiet amministrattivi, u sistema kumplessa ta’ differenzjazzjoni soċjali skont il-klassi u l-affiljazzjoni reliġjuża. Wara l-okkupazzjoni Ottomana, kien hemm fluss kostanti ta’ nies li telqu mill-Bosnja u r-rekords Ottomani jsemmu numru kbir ta’ rħula abbandunati fil-Bosnja, filwaqt li dawk li baqgħu eventwalment saru Musulmani. Ħafna Kattoliċi Bosnijaċi ħarbu lejn artijiet Kattoliċi ġirien kmieni fl-okkupazzjoni Ottomana. L-evidenza tindika li l-ewwel konverżjonijiet Musulmani fil-Bosnja Ottomana fis-sekli 15 u 16 seħħew fost nies tal-lokal li baqgħu, aktar milli fl-insedjamenti Musulmani massivi barra l-Bosnja. Fil-Ħerzegovina, ħafna Ortodossi kienu ħaddnu wkoll l-Islam. Fl-aħħar tas-seklu 16 u kmieni fis-seklu 17, il-Musulmani huma meqjusa li saru maġġoranza assoluta fil-Bożnja u Ħerzegovina. Il-qassis Kattoliku Albaniż Pjetër Mazreku irrapporta fl-1624 li kien hemm 450,000 Musulmani, 150,000 Kattoliku, u 75,000 Ortodoss tal-Lvant fil-Bosnja u Ħerzegovina. Fil-perjodu ta' qabel l-Ottoman, ma kien hemm l-ebda attività tal-Knisja Ortodossa fil-Bosnja. Bħala riżultat dirett tal-politika Ottomana, popolazzjoni Kristjana Ortodossa ġiet introdotta fil-Bosnja. Sa mis-seklu 15, Insara Ortodossi (Vlachs Ortodossi u Serbi Ortodossi mhux Valaki) mis-Serbja u reġjuni oħra stabbilixxew fil-Bożnja u Ħerzegovina. L-Ottomani kienu favur l-Ottomani fuq il-Kattoliċi u ppermettew li jinbnew ħafna knejjes Ortodossi fil-Bosnja. Ħafna Vlachs saru Iżlamizzati wkoll fil-Bosnja u xi wħud (l-aktar fil-Kroazja) saru Kattoliċi. L-erba' sekli ta' ħakma Ottomana kellhom ukoll impatt drastiku fuq il-kompożizzjoni tal-popolazzjoni tal-Bosnja, li nbidlet diversi drabi bħala riżultat tal-konkwisti tal-imperu, gwerer frekwenti mal-qawwiet Ewropej, migrazzjonijiet sfurzati u ekonomiċi, u epidemiji. Ħarġet komunità Musulmana indiġena li titkellem bl-Islava u eventwalment saret l-akbar fost il-gruppi etnoreliġjużi minħabba n-nuqqas ta' organizzazzjonijiet ekkleżjastiċi Kristjani b'saħħithom u r-rivalità kontinwa bejn il-knejjes Ortodossa u Kattolika, filwaqt li l-Knisja indiġena Bosnijaka sparixxa għal kollox (ostensivament għall-konverżjoni tal-knejjes tagħha). membri għall-Izlam). L-Ottomani jirreferu għalihom bħala kristianlar, filwaqt li l-Ortodossi u l-Kattoliċi kienu jissejħu gebir jew kafir, li jfisser "dawk li ma' jemmnux." Il-Franġiskani Bosnijaċi (u l-popolazzjoni Kattolika kollha kemm hi) kienu protetti minn digrieti imperjali uffiċjali u skond il-firxa sħiħa tal-liġijiet Ottomani; Madankollu, fil-fatt, dawn ħafna drabi sempliċement affettwaw ir-regola u l-imġiba arbitrarja tal-elite lokali qawwija. [[Stampa:Gazi Husrev-beg's Mosque IMG 9523 sarajevo.jpg|thumb|Moskea Gazi Husrev-beg f'Sarajevo, li tmur mis-sena 1531]] Hekk kif l-Imperu Ottoman kompla l-ħakma tiegħu fil-Balkani (Rumelia), il-Bosnja ġiet kemmxejn meħlusa mill-pressjonijiet li kienet provinċja tal-fruntiera u esperjenzat perjodu ta' benessri ġenerali. Ġew stabbiliti diversi bliet, bħal Sarajevo u Mostar, li kibru biex saru ċentri reġjonali ta' kummerċ u kultura urbana u aktar tard ġew miżjura mill-vjaġġatur Ottoman Evliya Çelebi fl-1648. F’dawn l-ibliet, diversi sultani Ottomani ffinanzjaw il-bini ta' ħafna xogħlijiet tal-arti. . Arkitettura Bosnijaka, bħall-ewwel librerija tal-pajjiż f'Sarajevo, madrasahs, skola tal-filosofija Sufi u torri tal-arloġġ (Sahat Kula), pontijiet bħal Stari Most, Moskea tal-Imperatur u Moskea Gazi Husrev-beg. Barra minn hekk, bosta Musulmani Bosnijaċi kellhom rwoli influwenti fl-istorja kulturali u politika tal-Imperu Ottoman matul dan iż-żmien. Ir-rekluti Bosnijaċi ffurmaw komponent kbir tal-gradi Ottomani fil-Battalja ta' Mohács u l-Qasam ta' Krbava, filwaqt li ħafna Bosnijaċi oħra telgħu fil-gradi tal-armata Ottomana biex jokkupaw l-ogħla pożizzjonijiet ta' poter fl-Imperu, inklużi ammiralli bħal Matrakçı Nasuh ġenerali bħal Isa-Beg Ishaković, Gazi Husrev-beg, Telli Hasan Pasha u Sarı Süleyman Pasha; amministraturi bħal Ferhad Pasha Sokolović u Osman Gradaščević; u grand viziers bħas-Sokollu Mehmed Pasha influwenti u Damat Ibrahim Pasha. Xi Bosnijaċi ħarġu bħala mistiċi Sufi, studjużi bħal Muhamed Hevaji Uskufi Bosnevi, Ali Džabić; u poeti fl-ilsna Tork, Albaniż, Għarbi u Persjan. Madankollu, fl-aħħar tas-seklu 17, l-isfortuni militari tal-Imperu laħqu mal-pajjiż u t-tmiem tal-Gwerra l-Kbira Torka bit-Trattat ta' Karlowitz fl-1699 għamlu lill-Bosnja għal darb’oħra l-iktar provinċja tal-punent tal-Imperu. Is-seklu 18 kien ikkaratterizzat minn fallimenti militari ġodda, rewwixti numerużi fil-Bosnja u diversi tifqigħat tal-pesta. L-isforzi tal-Porta biex timmodernizza l-istat Ottoman intlaqgħu b'sfiduċja li daret għal ostilità fil-Bożnja, fejn l-aristokratiċi lokali kellhom ħafna x'jitilfu mir-riformi proposti mit-Tanzimat. Dan, flimkien ma 'frustrazzjonijiet dwar konċessjonijiet territorjali u politiċi fil-Grigal u l-qagħda ta' refuġjati Musulmani Slavi li waslu mis-Sanjak ta' Smederevo għall-Eyalet Bosnijaku, laħaq il-qofol tagħhom f'rewwixta parzjalment mingħajr suċċess minn Husein Gradaščević, li appoġġa Eyalet tal-Bosnja awtonoma il-gvern awtoritarju tas-Sultan Ottoman Mahmud II, li ppersegwita, eżegwixxa u abolixxa lill-Ġannizzeri u naqqas ir-rwol ta' pashas awtonomi f'Rumelia. Mahmud II bagħat il-Gran Viżir tiegħu biex jissottometti lill-Bosnijan Eyalet u rnexxielu biss bl-għajnuna riluttanti ta' Ali Pasha Rizvanbegović. Ir- ribelljonijiet relatati ġew estinti sal- 1850, iżda s- sitwazzjoni kompliet tiddeterjora. F’nofs is-seklu 19, dehru movimenti nazzjonalisti ġodda fil-Bosnja. Ftit wara li s-Serbja sseparat mill-Imperu Ottoman fil-bidu tas-seklu 19, fil-Bosnja tfaċċa n-nazzjonaliżmu Serb u Kroat, u dawn in-nazzjonalisti għamlu talbiet irredentisti għat-territorju Bosnjan. Din it-tendenza kompliet tikber matul il-kumplament tas-sekli 19 u 20. L-inkwiet agrarju eventwalment qanqal ir-Ribelljoni tal-Ħerzegovina, rewwixta tal-bdiewa mifruxa, fl-1875. Il-kunflitt infirex malajr u beda jinvolvi diversi stati Balkani u poteri kbar, sitwazzjoni li wasslet għall-Kungress ta' Berlin u t-Trattat ta' Berlin fl-1878. . === Awstrija-Ungerija === Fil-Kungress ta' Berlin tal-1878, il-Ministru tal-Affarijiet Barranin Awstro-Ungeriż Gyula Andrássy kiseb l-okkupazzjoni u l-amministrazzjoni tal-Bosnja u Ħerzegovina, u kiseb ukoll id-dritt għall-istazzjonar ta' gwarniżjonijiet fis-Sanjak ta' Novi Pazar, li kien se jibqa’ taħt amministrazzjoni Ottomana sal-1908, meta it-truppi Awstro-Ungeriżi rtiraw mis-Sanjak. Għalkemm l-uffiċjali Awstro-Ungeriżi malajr laħqu ftehim mal-Bosnijaċi, it-tensjonijiet baqgħu jippersistu u seħħet emigrazzjoni tal-massa tal-Bosnijaċi. Madankollu, malajr inkiseb stat ta' stabbiltà relattiva u l-awtoritajiet Awstro-Ungeriżi setgħu jagħmlu sensiela ta' riformi soċjali u amministrattivi li kienu maħsuba biex jibdlu l-Bożnja u Ħerzegovina f'kolonja “mudell”. [[Stampa:DC-1914-27-d-Sarajevo-cropped.jpg|thumb|Il-qtil tal-Arċiduka Franz Ferdinand tal-Awstrija u Sophia, Dukessa ta' Hohenberg, minn Gavrilo Princip f'Sarajevo, 28 ta' Ġunju 1914]] Il-gvern tal-Habsburg kellu diversi tħassib ewlieni fil-Bosnja. Huwa fittex li jneħħi n-nazzjonaliżmu Slavi tan-Nofsinhar billi kkontesta t-talbiet preċedenti Serbi u Kroati lejn il-Bosnja u jħeġġeġ l-identifikazzjoni mal-identità Bosnijaka jew Bosnijaka. Il-gvern tal-Habsburg ipprova wkoll iġib il-modernizzazzjoni billi jikkodifika liġijiet, jintroduċi istituzzjonijiet politiċi ġodda, u jistabbilixxi u jespandi industriji. L-Awstrija-Ungerija bdiet tippjana l-annessjoni tal-Bosnja, iżda minħabba tilwim internazzjonali l-kwistjoni ma ġietx solvuta sal-kriżi tal-annessjoni tal-1908. Diversi kwistjonijiet esterni affettwaw l-istatus tal-Bosnja u r-relazzjoni tagħha mal-Awstrija-Ungerija. Fis-Serbja seħħ kolp ta’ stat imdemmi fl-1903, li ġab fil-poter gvern radikali anti-Awstrijak f’Belgrad. Imbagħad, fl-1908, ir-rewwixta fl-Imperu Ottoman qajmet tħassib li l-gvern f'Istanbul jista' jfittex ir-ritorn dirett tal-Bosnja u Ħerzegovina. Dawn il-fatturi wasslu biex il-gvern Awstro-Ungeriż ifittex soluzzjoni permanenti tal-kwistjoni tal-Bosnja aktar kmieni milli wara. Filwaqt li ħadet vantaġġ mit-taqlib fl-Imperu Ottoman, id-diplomazija Awstro-Ungeriża ppruvat tikseb approvazzjoni Tsarist proviżorja għal bidliet fl-istatus tal-Bosnja u Ħerzegovina u ppubblikat il-proklamazzjoni tal-annessjoni fis-6 ta’ Ottubru, 1908. Minkejja oġġezzjonijiet internazzjonali għall-annessjoni Awstro-Ungeriża, ir-Russi u l-istat klijent tagħhom, is-Serbja, kienu sfurzati jaċċettaw l-annessjoni Awstro-Ungeriża tal-Bosnja u Ħerzegovina f’Marzu tal-1909. Fl-1910, l-Imperatur tal-Habsburg Franz Joseph ipproklama l-ewwel kostituzzjoni tal-Bosnja, li wasslet għall-illaxkar tal-liġijiet preċedenti, iż-żamma tal-elezzjonijiet u l-formazzjoni tal-parlament Bosnjan, u t-tkabbir ta 'ħajja politika ġdida. Fit-28 ta' Ġunju, 1914, Gavrilo Princip, Serb Bosnjan membru tal-moviment rivoluzzjonarju Żgħażagħ tal-Bosnja, qatel lill-eredi tat-tron Awstro-Ungeriż, l-Arċiduka Franz Ferdinand, f’Sarajevo, ġrajja li kienet ix-xrara li qanqlet l-Ewwel Gwerra Dinjija. Sa tmiem il-gwerra, il-Bosnijaċi kienu tilfu aktar irġiel per capita minn kwalunkwe grupp etniku ieħor fl-Imperu tal-Habsburg waqt li kienu qed iservu fl-infanterija tal-Bosnija-Ħerzegovina (magħrufa bħala Bosniaken) tal-Armata Awstro-Ungeriża. Madankollu, il-Bosnja u Ħerzegovina kollha kemm hi rnexxielha taħrab mill-kunflitt relattivament bla ħsara. L-awtoritajiet Awstro-Ungeriżi stabbilixxew milizja awżiljarja magħrufa bħala l-Schutzkorps bi rwol dibattibbli fil-politika ta' l-imperu ta' repressjoni kontra s-Serb. L-Schutzkorps, reklutati l-aktar mill-popolazzjoni Musulmana (Bosnja), kellhom il-kompitu li jikkaċċjaw lis-Serbi ribelli (iċ-Ċetniki u l-Komitadji) u saru magħrufa għall-persekuzzjoni tagħhom tas-Serbi, partikolarment fiż-żoni popolati mis-Serbi tal-Lvant tal-Bosnja, fejn parzjalment irritaljaw. kontra Ċetniki Serbi li fil-ħarifa tal-1914 kienu wettqu attakki kontra l-popolazzjoni Musulmana fl-inħawi. Il-proċeduri tal-awtoritajiet Awstro-Ungeriżi wasslu biex madwar 5,500 Serb etniku fil-Bosnja u Ħerzegovina ġew arrestati, u bejn 700 u 2,200 mietu fil-ħabs, filwaqt li 460 ġew eżegwiti. Madwar 5,200 familja Serba tkeċċew bil-forza mill-Bosnja u Ħerzegovina. === Renju tal-Jugoslavja === Wara l-Ewwel Gwerra Dinjija, il-Bosnja u Ħerzegovina ngħaqdet mar-Renju Slav tan-Nofsinhar tas-Serbi, Kroati u Sloveni (dalwaqt isem ġdid Jugoslavja). Il-ħajja politika fil-Bożnja u Ħerzegovina dak iż-żmien kienet ikkaratterizzata minn żewġ xejriet ewlenin: inkwiet soċjali u ekonomiku dwar it-tqassim mill-ġdid tal-proprjetà u l-formazzjoni ta' diversi partiti politiċi li ta' spiss biddlu koalizzjonijiet u alleanzi ma' partiti minn reġjuni oħra Jugoslavi. Il-kunflitt ideoloġiku dominanti tal-istat Jugoslav, bejn ir-reġjonaliżmu Kroat u ċ-ċentralizzazzjoni Serba, ġie avviċinat b'mod differenti mill-gruppi etniċi ewlenin tal-Bożnja u Ħerzegovina u kien jiddependi fuq l-atmosfera politika ġenerali. Ir-riformi politiċi introdotti fir-renju Jugoslav li għadu kif inħoloq ġabu ftit benefiċċji lill-Musulmani Bosnijaċi; skont iċ-ċensiment finali tal-1910 dwar is-sjieda tal-art u l-popolazzjoni skont l-affiljazzjoni reliġjuża mwettqa fl-Awstrija-Ungerija, il-Musulmani kellhom 91.1%, is-Serbi Ortodossi 6.0%, il-Kattoliċi Kroati 2.6% u l-oħrajn 0.3% tal-proprjetà. Wara r-riformi, il-Musulmani Bosnijaċi ġew imneħħija minn total ta' 1,175,305 ettaru ta' art agrikola u tal-foresti. Għalkemm id-diviżjoni inizjali tal-pajjiż fi 33 oblast ħassret il-preżenza ta' entitajiet ġeografiċi tradizzjonali mill-mappa, l-isforzi tal-politiċi Bosnijaċi, bħal Mehmed Spaho, żguraw li s-sitt oblasts separati tal-Bożnja u Ħerzegovina jikkorrispondu mas-sitt sanjaks tal-Ottoman. era u, Għalhekk, ħabtu mal-konfini tradizzjonali tal-pajjiż kollu kemm hu. Madankollu, il-ħolqien tar-Renju tal-Jugoslavja fl-1929 ġabet id-definizzjoni mill-ġdid tar-reġjuni amministrattivi f'banates jew banovinas li deliberatament evitaw il-linji storiċi u etniċi kollha, u eliminaw kull traċċa ta' entità Bosnijaka. It-tensjonijiet Serbi Kroati dwar l-istrutturar tal-istat Jugoslav komplew, u l-kunċett ta' diviżjoni Bosnijaka separata ma rċieva ftit jew xejn konsiderazzjoni. Il-Ftehim Cvetković-Maček li ħoloq il-Banat Kroat fl-1939 ħeġġeġ dak li essenzjalment kien qsim tal-Bożnja u Ħerzegovina bejn il-Kroazja u s-Serbja. Madankollu, it-theddida dejjem tikber mill-Ġermanja Nażista ta' Adolf Hitler ġiegħlet lill-politiċi Jugoslavi jiddevjaw l-attenzjoni tagħhom. Wara perijodu li fih kien hemm tentattivi ta' appaasement, l-iffirmar tat-Trattat Tripartitiku, u kolp ta' stat, il-Jugoslavja fl-aħħar ġiet invadiet mill-Ġermanja fis-6 ta' April, 1941. === It-Tieni Gwerra Dinjija (1941-1945) === [[Stampa:Neretva most.jpg|thumb|Il-pont tal-ferrovija fuq ix-Xmara Neretva f'Jablanica, inqered darbtejn matul l-Offensiva tal-Affair White tal-1943]] Ladarba r-Renju tal-Jugoslavja kien maħkum mill-forzi Ġermaniżi fit-Tieni Gwerra Dinjija, il-Bożnja u Ħerzegovina kollha ġiet ċeduta lir-reġim pupazzi Nażista, l-Istat Indipendenti tal-Kroazja (NDH) immexxi minn Ustasha. Il-mexxejja tal-NDH bdew kampanja ta' sterminazzjoni tas-Serbi, Lhud, Roma, kif ukoll Kroati dissidenti u, aktar tard, partiġjani ta’ Josip Broz Tito billi ħolqu sensiela ta' kampijiet ta' sterminazzjoni. Ir-reġim massakrat b'mod sistematiku u brutali lis-Serbi fl-irħula tal-kampanja, bl-użu ta' varjetà ta' għodod. L-iskala tal-vjolenza fissret li bejn wieħed u ieħor kull sitt Serb li jgħix fil-Bosnja u Ħerzegovina kien vittma ta' massakru u prattikament kull Serb kellu membru tal-familja li nqatel fil-gwerra, l-aktar mill-Ustasha. L-esperjenza kellha impatt profond fuq il-memorja kollettiva tas-Serbi fil-Kroazja u l-Bożnja u Ħerzegovina. Huwa stmat li 209,000 Serb, jew 16.9% tal-popolazzjoni tal-Bosnja, mietu fit-territorju tal-Bosnja u Ħerzegovina matul il-gwerra. L-Ustasha għarfu kemm il-Kattoliċiżmu kif ukoll l-Iżlam bħala reliġjonijiet nazzjonali, iżda sostnew li l-Knisja Ortodossa tal-Lvant, bħala simbolu tal-identità Serba, kienet l-akbar ghadu tagħha. Għalkemm il-Kroati kienu bil-bosta l-akbar grupp etniku li kienu jiffurmaw l-Ustasha, il-viċi-president tal-NDH u l-mexxej tal-Organizzazzjoni Musulmana Jugoslava Džafer Kulenović kien Musulman, u l-Musulmani b’kollox kienu jiffurmaw kważi 12% tal-awtorità militari u s-servizz ċivili tal- Ustasha. Ħafna Serbi ħadu l-armi u ngħaqdu maċ-Ċetniki, moviment nazzjonalista Serb li l-għan tiegħu kien li jistabbilixxi stat etnikament omoġenju ta' “Serbja l-Kbira” fi ħdan ir-Renju tal-Jugoslavja. Iċ-Ċetniki, min-naħa tagħhom, wettqu kampanja ġenoċidali kontra l-Musulmani etniċi u l-Kroati, kif ukoll ippersegwitaw għadd kbir ta’ Serbi komunisti u simpatizzanti komunisti oħra, bil-popolazzjonijiet Musulmani tal-Bożnja, Ħerzegovina u Sandžak ikunu mira primarja. Ladarba maqbuda, ir-raħħala Musulmani ġew massakrati sistematikament miċ-Chetniks. Mill-75,000 Musulmani li mietu fil-Bosnja u Ħerzegovina matul il-gwerra, madwar 30,000 (l-aktar ċivili) inqatlu miċ-Chetniks. Il-massakri kontra l-Kroati kienu iżgħar fl-iskala iżda simili fl-azzjoni. Bejn 64,000 u 79,000 Kroat Bosnijaku nqatlu bejn April 1941 u Mejju 1945. Minn dawn, madwar 18,000 inqatlu miċ-Ċetniki. Persentaġġ ta' Musulmani servew fl-unitajiet Nażisti Waffen-SS. Dawn l-unitajiet kienu responsabbli għall-massakri tas-Serbi fil-majjistral u l-Lvant tal-Bosnja, l-aktar fi Vlasenica. Fit-12 ta’ Ottubru, 1941, grupp ta’ 108 Musulmani prominenti ta’ Sarajevo ffirmaw ir-Riżoluzzjoni tal-Musulmani ta’ Sarajevo li kkundannaw il-persekuzzjoni tas-Serbi organizzata mill-Ustasha, u għamlu distinzjoni bejn il-Musulmani li pparteċipaw f’tali persekuzzjonijiet u l-popolazzjoni Musulmana kollha kemm hi, ippreżenta informazzjoni dwar il- persekuzzjonijiet tal-Musulmani mis-Serbi u talbu sigurtà għaċ-ċittadini kollha tal-pajjiż, irrispettivament mill-identità tagħhom. Mill-1941, il-komunisti Jugoslavi taħt it-tmexxija ta' Josip Broz Tito organizzaw il-grupp ta' reżistenza multietnika tagħhom stess, il-Partiġjani, li ġġieldu kontra l-forzi tal-Assi u ċ-Chetniks. Fid-29 ta' Novembru 1943, il-Kunsill Anti-Faxxista għal-Liberazzjoni Nazzjonali tal-Jugoslavja (AVNOJ) b'Tito f'idejh kellu konferenza fundatur f'Jajce fejn il-Bożnja u Ħerzegovina ġiet stabbilita mill-ġdid bħala repubblika fi ħdan il-federazzjoni Jugoslava fuq il-fruntieri tagħha ta' Habsburg. Matul il-kors kollu tat-Tieni Gwerra Dinjija fil-Jugoslavja, 64.1% tal-partiġjani kollha tal-Bosnja kienu Serbi, 23% kienu Musulmani, u 8.8% kienu Kroati. Is-suċċess militari eventwalment wassal lill-Alleati biex jappoġġjaw lill-Partiġjani, li rriżulta fis-suċċess tal-Missjoni Maclean, iżda Tito ċaħad l-offerta tagħhom ta 'għajnuna u bbaża ruħu fuq il-forzi tiegħu stess. L-offensivi militari ewlenin kollha tal-moviment anti-faxxista Jugoslava kontra n-Nazi u l-partitarji lokali tagħhom seħħew fil-Bosnja u Ħerzegovina u n-nies tagħha ġarrbu l-piż tal-ġlied. Aktar minn 300,000 persuna mietu fil-Bosnja u Ħerzegovina fit-Tieni Gwerra Dinjija, jew aktar minn 10% tal-popolazzjoni. Fl-aħħar tal-gwerra, it-twaqqif tar-Repubblika Federali Soċjalista tal-Jugoslavja, bil-kostituzzjoni tal-1946, għamlet uffiċjalment lill-Bożnja u Ħerzegovina waħda mis-sitt repubbliki kostitwenti tal-istat il-ġdid. === Jugoslavja === Minħabba l-pożizzjoni ġeografika ċentrali tagħha fi ħdan il-federazzjoni Jugoslava, il-Bosnja ta' wara l-gwerra ntgħażlet bħala bażi għall-iżvilupp tal-industrija tad-difiża militari. Dan ikkontribwixxa għal konċentrazzjoni kbira ta’ armi u persunal militari fil-Bosnja; fattur sinifikanti fil-gwerra li segwiet it-tifrik tal-Jugoslavja fid-disgħinijiet Diversi korporazzjonijiet internazzjonali operaw fil-Bosnja: Volkswagen bħala parti minn TAS (fabbrika tal-karozzi f’Sarajevo, mill-1972), Coca-Cola (mill-1975), SKF Sweden. 1967), Marlboro (fabbrika tat-tabakk f'Sarajevo) u lukandi Holiday Inn. Sarajevo ospitat l-Olimpjadi tax-Xitwa tal-1984. === Gwerra Bosnijaka (1992-1995) === [[Stampa:Breakup of Yugoslavia.gif|thumb|Xoljiment tal-Jugoslavja]] Fit-18 ta' Novembru, 1990, saru elezzjonijiet parlamentari b'Ħafna partiti fil-Bożnja u Ħerzegovina kollha. Fil-25ta'ta’ Novembru, sar it-tieni rawnd, li fih ġiet eletta assemblea nazzjonali li fiha l-poter komunista ġie mibdul b'koalizzjoni ta' tliet partiti bbażati fuq l-etniċi. Wara d-dikjarazzjonijiet ta' indipendenza tas-Slovenja u l-Kroazja mill-Jugoslavja, kien hemm diviżjoni kbira fost ir-residenti tal-Bosnja u Ħerzegovina dwar il-kwistjoni ta' jekk għandhomx jibqgħu fil-Jugoslavja (parteċipazzjoni favorevoli ħafna tas-Serbi) jew tfittex l-indipendenza (parteċipazzjoni favorevoli ħafna tal-Bosnijaċi u l-Kroati) . Membri tal-parlament Serbi, magħmulin prinċipalment minn membri tal-Partit Demokratiku Serb, ħallew il-parlament ċentrali f'Sarajevo u ffurmaw l-Assemblea Popolari Serba tal-Bożnja u Ħerzegovina fl-24 ta' Ottubru 1991, li mmarkat it-tmiem tal-koalizzjoni tri-etnika li rregolat wara l-1990. elezzjonijiet Din l-Assemblea stabbiliet ir-Repubblika Serba tal-Bosnja u Ħerzegovina f'parti mit-territorju tal-Bosnja u Ħerzegovina fid-9 ta' Jannar 1992. Kienet isimha mill-ġdid Republika Srpska f'Awwissu 1992. Fit-18 ta' Novembru, 1991, il-fergħa tal-partit fil-Bosnja u Ħerzegovina. il-partit fil-gvern fir-Repubblika tal-Kroazja, l-Unjoni Demokratika Kroata (HDZ), ipproklama l-eżistenza tal-Komunità Kroata tal-Ħerzeg-Bosnja f'parti separata tat-territorju tal-Bosnja u Ħerzegovina bil-Kunsill tad-Difiża Kroat (HVO) bħala l-militar tiegħu. fergħa. Il-Gvern tal-Bosnja u Ħerzegovina ma għarafhiex u ddikjaraha illegali. [[Stampa:Norsk Sisu fra NORLOGB.jpg|thumb|left|Truppi tan-NU quddiem il-bini tal-Kunsill Eżekuttiv, maħruqa wara li ntlaqtu minn nar ta' tankijiet waqt l-Assedju ta' Sarajevo, 1995]] Fil-15 ta' Ottubru, 1991, wara d-dikjarazzjoni tas-sovranità tal-Bosnja u Ħerzegovina, sar referendum dwar l-indipendenza fid-29 ta' Frar u fl-1 ta' Marzu, 1992, li ġie bojkottjat mill-maġġoranza l-kbira tas-Serbi. Ir-rata ta' votazzjoni fir-referendum dwar l-indipendenza kienet ta’ 63.4 fil-mija u 99.7 fil-mija tal-votanti vvutaw favur l-indipendenza. Il-Bosnja u Ħerzegovina ddikjarat l-indipendenza tagħha fit-3 ta' Marzu, 1992 u rċeviet rikonoxximent internazzjonali fix-xahar ta' wara, fis-6 ta' April, 1992. Ir-Repubblika tal-Bożnja u Ħerzegovina ġiet ammessa bħala Stat Membru tan-Nazzjonijiet Uniti fit-22 ta' Mejju, 1992. 1992. Wara d-dikjarazzjoni tal-indipendenza tal-Bosnja u Ħerzegovina, il-milizzji Serbi Bosnijaċi mmobilizzati f'partijiet differenti tal-pajjiż. Il-forzi tal-gvern kienu mgħammra ħażin u mhux ippreparati għall-gwerra. Ir-rikonoxximent internazzjonali tal-Bosnja u Ħerzegovina żied il-pressjoni diplomatika għall-Armata Popolari Jugoslava (JNA) biex tirtira mit-territorju tar-repubblika, li għamlet uffiċjalment f'Ġunju 1992. Il-membri Serbi Bosnijaċi tal-JNA sempliċement bidlu l-insinji, iffurmaw l-Armata ta' ir-Republika Srpska (VRS) u komplew jiġġieldu. Armati u mgħammra bl-arsenali tal-JNA fil-Bosnja, appoġġjati minn voluntiera u diversi forzi paramilitari mis-Serbja, u li rċevew appoġġ umanitarju, loġistiku u finanzjarju estensiv mir-Repubblika Federali tal-Jugoslavja, l-offensivi tar-Repubblika Srpska fl-1992 irnexxielhom ipoġġu ħafna mill-pajjiż. taħt il-kontroll tagħhom. L-avvanz tas-Serbi Bosnijaċi kien akkumpanjat mit-tindif etniku tal-Bosnijaċi u l-Kroati Bosnijaċi minn żoni kkontrollati mill-VRS. Ġew stabbiliti għexieren ta' kampijiet ta' konċentrament fejn il-ħabsin kienu suġġetti għal vjolenza u abbuż, inkluż stupru. It-tindif etniku laħaq il-qofol tiegħu fil-massakru ta' Srebrenica ta' aktar minn 8,000 raġel u tifel Bosnjani f’Lulju 1995, li kien iddikjarat ġenoċidju mit-Tribunal Kriminali Internazzjonali għall-eks Jugoslavja (ICTY). Il-forzi tal-Bosnja u l-Kroati tal-Bosnja wkoll wettqu delitti tal-gwerra kontra persuni ċivili ta' gruppi etniċi differenti, għalkemm fuq skala iżgħar. Il-biċċa l-kbira tal-atroċitajiet tal-Bosnja u l-Kroat twettqu matul il-Gwerra Kroat-Bosnija, sub-kunflitt tal-Gwerra Bosnijaka li poġġiet lill-Armata tal-Federazzjoni tal-Bosnja u Ħerzegovina (ARBiH) kontra l-HVO. Il-konflitt Bosnijaku-Kroat intemm f'Marzu 1994, bl-iffirmar tal-Ftehim ta' Washington, li wassal għall-ħolqien ta' Federazzjoni Bosnijaka-Kroata tal-Bosnja u Ħerzegovina, li għaqqad it-territorju kkontrollat ​​mill-HVO ma' dak tal-Armata tar-Repubblika. tal-Bosnja u Ħerzegovina (ARBiH). == Ġeografija == Żewġ reġjuni ewlenin huma distinti: il-Bosnja hija r-reġjun tat-tramuntana ċentrali u tat-tramuntana (muntanjuż u umdu) u Ħerzegovina tokkupa r-reġjun kollu tan-Nofsinhar (qrib l-Adrijatiku). Hemm bosta widien u firxiet ta' muntanji li f’ħafna każijiet jilħqu għoli ta' aktar minn 2,000 metru. [[Stampa:NP001 nacionalni park sutjeska perucica.jpg|thumb|Il-Park Nazzjonali ta' Sutjeska fih Maglić, l-ogħla muntanja fil-Bożnja u Ħerzegovina, kif ukoll Perućica, waħda mill-aħħar foresti primi li fadal fl-Ewropa.]] [[Stampa:NP002 - 14.jpg|thumb|Muntanji Kozara, Park Nazzjonali ta' Kozara]] [[Stampa:Štrbački buk 1.jpg|thumb|Kaskata Štrbački buk fuq ix-Xmara Una, Park Nazzjonali ta' Una]] [[Stampa:Drina Canyon.JPG|thumb|Canyon tax-Xmara Drina, Park Nazzjonali ta' Drina]] Il-Bożnja u Ħerzegovina tinsab fil-Balkani tal-Punent, tmiss mal-Kroazja (932 km jew 579 mi) fit-tramuntana u l-punent, is-Serbja (302 km jew 188 mi) fil-lvant, u l-Montenegro (225 km jew 140 mi) fix-Xlokk. Għandha kosta twila madwar 20 kilometru (12 mi) madwar il-belt ta 'Neum. Hija tinsab bejn latitudnijiet 42° u 46° N u lonġitudnijiet 15° u 20° E. L-isem tal-pajjiż ġej miż-żewġ reġjuni suppost tal-Bożnja u Ħerzegovina, li l-fruntiera tagħhom qatt ma kienet definita. Storikament, l-isem uffiċjali tal-Bosnja qatt ma inkluda xi reġjuni numerużi tagħha sal-okkupazzjoni Awstro-Ungeriża. Il-pajjiż huwa prinċipalment muntanjuż u jinkludi l-Alpi Dinariċi ċentrali. Il-partijiet tal-grigal jilħqu l-Baċir Pannoniku, filwaqt li fin-nofsinhar imiss mal-Adrijatiku. L-Alpi Dinariċi ġeneralment jimxu f'direzzjoni tax-Xlokk-Majjistral u jsiru ogħla lejn in-nofsinhar. L-ogħla punt fil-pajjiż huwa l-Maglić Peak f'2,386 metru (7,828.1 pied), fuq il-fruntiera mal-Montenegro. Muntanji oħra importanti huma Volujak, Zelengora, Lelija, Lebršnik, Orjen, Kozara, Grmeč, Čvrsnica, Prenj, Vran, Vranica, Velež, Vlašić, Cincar, Romanija, Jahorina, Bjelašnica, Treskavica u Trebević. Il-kompożizzjoni ġeoloġika tal-firxa tal-muntanji Dinariċi Bosnijaċi tikkonsisti prinċipalment minn ġebel tal-ġir (inkluż ġebel tal-ġir Mesozoic), b'depożiti ta' ħadid, faħam, żingu, manganiż, boksajt, ċomb u melħ preżenti f'xi żoni, speċjalment fiċ-ċentru u fit-tramuntana mill-Bosnja. B'mod ġenerali, kważi 50 % tal-Bożnja u Ħerzegovina hija koperta minn foresti. Il-biċċa l-kbira taż-żoni tal-foresti jinsabu fil-partijiet ċentrali, tal-Lvant u tal-Punent tal-Bosnja. Ħerzegovina għandha klima Mediterranja aktar niexfa, b'topografija karst dominanti. Il-Bożnja tat-Tramuntana (Posavina) fiha art agrikola fertili ħafna tul ix-Xmara Sava u ż-żona korrispondenti hija kkultivata ħafna. Dawn l-artijiet agrikoli huma parti mill-Pjanura Pannonika li testendi għall-pajjiżi ġirien tal-Kroazja u s-Serbja. Il-pajjiż għandu biss 20 kilometru (12-il mi) ta 'kosta, madwar il-belt ta' Neum fil-canton ta' Herzegovina-Neretva. Għalkemm il-belt hija mdawra minn peniżoli Kroati, taħt il-liġi internazzjonali l-Bosnja u Ħerzegovina għandha d-dritt ta' passaġġ għall-baħar ta' barra. Sarajevo hija l-kapitali u l-akbar belt. Bliet ewlenin oħra jinkludu Banja Luka u Prijedor fir-reġjun tal-majjistral magħrufa bħala Bosanska Krajina, Tuzla, Bijeljina, Doboj u Brčko fil-grigal, Zenica fil-parti ċentrali tal-pajjiż u Mostar, l-akbar belt fir-reġjun tan-Nofsinhar tal-Ħerzegovina. Hemm seba' xmajjar ewlenin fil-Bożnja u Ħerzegovina: * Ix-Xmara Sava hija l-akbar fil-pajjiż u tifforma l-fruntiera naturali tagħha fit-tramuntana mal-Kroazja. 76% tat-territorju tal-pajjiż jgħaddi fid-Danubju u mbagħad fil-Baħar l-Iswed. Il-Bożnja u Ħerzegovina hija membru tal-Kummissjoni Internazzjonali għall-Protezzjoni tax-Xmara Danubju (ICPDR). *Ix-xmajjar Una, Sana u Vrbas huma tributarji tal-lemin tax-Xmara Sava u jinsabu fir-reġjun tal-majjistral ta' Bosanska Krajina. * Ix-Xmara Bosna tat isimha lill-pajjiż u hija l-itwal xmara li nstab fih. Jestendi mill-Bosnja ċentrali, mis-sors tagħha qrib Sarajevo sax-Xmara Sava fit-tramuntana. * Id-Drina tgħaddi mill-parti tal-Lvant tal-Bosnja u fil-biċċa l-kbira tifforma fruntiera naturali mas-Serbja. * In-Neretva hija x-xmara ewlenija tal-Ħerzegovina u l-unika xmara ewlenija li tgħaddi fin-nofsinhar lejn il-Baħar Adrijatiku. === Fruntieri === Fruntieri tal-Bożnja u Ħerzegovina totali: 1,543 km, pajjiżi tal-fruntiera (3): Kroazja 956 km; Montenegro 242 km; Serbja 345 km. === Bijodiversità === Fitoġeografikament, il-Bożnja u Ħerzegovina tappartjeni għar-Renju Boreali u hija maqsuma bejn il-provinċja Illirja tar-Reġjun Ċirkumboreal u l-provinċja Adrijatika tar-Reġjun tal-Mediterran. Skont il-World Wildlife Fund (WWF), it-territorju tal-Bożnja u Ħerzegovina jista' jinqasam f'erba' ekoreġjuni: foresti mħallta tal-Balkani, foresti mħallta tal-Muntanji Dinariċi, foresti mħallta Pannoniċi, u foresti tal-weraq Illyrian. Il-pajjiż kellu punteġġ medju tal-Indiċi tal-Integrità tal-Pajsaġġ tal-Foresti tal-2018 ta' 5.99/10, u kklassifikah fid-89 post globalment minn 172 pajjiż. == Organizzazzjoni territorjali tal-Bosnja u Ħerzegovina == L-Istat tal-Bosnja u Ħerzegovina huwa kkostitwit bħala repubblika federali, u huwa maqsum amministrattivament f'50 distrett, bil-kapitali tiegħu tkun il-belt ta' Sarajevo. Il-pajjiż huwa magħmul minn żewġ entitajiet awtonomi, li kull waħda minnhom għandha l-gvern u l-Assemblea Nazzjonali tagħha: il-Federazzjoni tal-Bosnja u Ħerzegovina (FBH), magħmula minn żoni ta' popolazzjonijiet Bosnijaċi-Musulmani u Bosnijaċi-Kroati, tokkupa 51% tal- territorju totali tal-pajjiż; u r-Republika Srpska (RS), b'popolazzjoni Serba Bosnijaka, tokkupa d-49% li jifdal, u li l-korp leġiżlattiv tagħha huwa l-Assemblea Nazzjonali tar-Republika Srpska. Il-Ftehim ta' Dayton tal-1995 stabbilixxew żewġ stati “etnikament puri” (minħabba l-eliminazzjoni fiżika—qtil—jew tkeċċija ta' minoranzi etniċi fost l-abitanti tal-pajjiż). Hekk ħarġu r-Repubblika Serba tal-Bosnija (Republika Srpska) u l-Federazzjoni Kroata tal-Bosnija (Federazzjoni tal-Bosnja u Ħerzegovina). Il-belt awtonoma ta' Brčko (DB) ġiet miżjuda aktar tard ma' din id-diviżjoni fl-2000, li tinsab fin-NE tal-pajjiż, li tokkupa żoni taż-żewġ entitajiet ewlenin tal-Istat Bosnjan. It-tielet livell tas-suddiviżjoni politiku-amministrattiva tal-Bosnja u Ħerzegovina huwa manifestat permezz tal-cantons, iżda dawn jinstabu biss fl-FBH. Hemm għaxar cantons fl-FBH, li kull wieħed minnhom għandu l-gvern cantonali tiegħu, li huma taħt il-Kostituzzjoni tal-Federazzjoni. Xi wħud mill-cantons għandhom komponenti etniċi differenti u għalhekk għandhom liġijiet speċjali sabiex jibbilanċjaw il-forzi bejn il-gruppi etniċi. Ir-raba' livell fid-diviżjoni politika tal-Bosnja u Ħerzegovina huma l-muniċipalitajiet. L-FBH huwa maqsum f'74 muniċipalità u l-RS f'63. Il-Muniċipalitajiet għandhom gvernijiet lokali u komunement jespandu madwar l-aktar belt importanti fit-territorji tagħhom, għalhekk ħafna muniċipalitajiet għandhom storja twila u tradizzjoni li hija espressa f'dawn id-diviżjonijiet, iżda hemm ukoll oħrajn li huma l-prodott esklussiv tas-suddiviżjoni wara l-gwerra tad-disgħinijiet. Kull canton tal-FBH jinkludi diversi muniċipalitajiet. Minbarra l-entità-stati, il-cantons u l-muniċipalitajiet, il-Bożnja u Ħerzegovina għandha wkoll erba' "bliet uffiċjali"; Dawn huma: Banja Luka, Mostar, Sarajevo u Sarajevo tal-Lvant (Istočno Sarajevo). It-territorju tal-bliet ta' Banja Luka u Mostar jikkorrispondi għall-muniċipalitajiet tal-istess isem, filwaqt li Sarajevo u Sarajevo tal-Lvant fihom diversi muniċipalitajiet. L-ibliet għandhom il-gvern tagħhom stess li fih il-poter tagħhom huwa f'livell bejn il-muniċipalitajiet u l-cantons (jew l-entità fil-każ tar-Repubblika Srpska). == Gvern u Politika == === Gvern === [[Stampa:Bosnia herzegovina division 2.PNG|thumb|Organizzazzjoni territorjali]] Bħala riżultat tal-Ftehim ta' Dayton, l-implimentazzjoni tal-paċi ċivili hija ssorveljata mir-Rappreżentant Għoli għall-Bożnja u Ħerzegovina, magħżul mill-Kunsill għall-Implimentazzjoni tal-Paċi (PIC). Ir-Rappreżentant Għoli hija l-ogħla awtorità politika fil-pajjiż. Ir-Rappreżentant Għoli għandu ħafna setgħat governattivi u leġiżlattivi, inkluż it-tneħħija ta' uffiċjali eletti u mhux eletti. Minħabba s-setgħat estensivi tar-Rappreżentant Għoli fuq il-politika tal-Bosnja u s-setgħat sinifikanti tiegħu ta' veto, il-pożizzjoni ġiet imqabbla wkoll ma' dik ta' viċire. Il-politika sseħħ fil-qafas ta' demokrazija parlamentari rappreżentattiva, li fiha s-setgħa eżekuttiva hija eżerċitata mill-Kunsill tal-Ministri tal-Bosnja u Ħerzegovina. Is-setgħa leġiżlattiva hija eżerċitata kemm mill-Kunsill tal-Ministri kif ukoll mill-Assemblea Parlamentari tal-Bożnja u Ħerzegovina. Il-Membri tal-Assemblea Parlamentari huma eletti skont sistema ta' rappreżentazzjoni proporzjonali (PR). Il-Bożnja u Ħerzegovina hija demokrazija liberali. Għandu diversi livelli ta' strutturar politiku, skont il-Ftehim ta' Dayton. L-aktar importanti minn dawn il-livelli hija d-diviżjoni tal-pajjiż f'żewġ entitajiet: il-Federazzjoni tal-Bosnja u Ħerzegovina u r-Repubblika Srpska. Il-Federazzjoni tal-Bosnja u Ħerzegovina tkopri 51% taż-żona totali tal-Bosnja u Ħerzegovina, filwaqt li r-Repubblika Srpska tkopri 49%. L-entitajiet, ibbażati l-aktar fuq territorji miżmuma miż-żewġ naħat fil-gwerra dak iż-żmien, ġew stabbiliti formalment mill-Ftehim ta' Dayton fl-1995 minħabba bidliet tremendi fl-istruttura etnika tal-Bosnja u Ħerzegovina. Fil-livell nazzjonali, hemm biss sett finit ta' setgħat esklussivi jew konġunti, filwaqt li l-maġġoranza tal-awtorità tgħix mal-entitajiet. Sumantra Bose tiddeskrivi lill-Bosnja u Ħerzegovina bħala konfederazzjoni konssoċjazzjonali. Id-distrett ta' Brčko, fit-Tramuntana tal-pajjiż, inħoloq fl-2000 b’artijiet miż-żewġ entitajiet. Uffiċjalment tappartjeni lit-tnejn, iżda mhi rregolata minn ebda wieħed minnhom u topera taħt sistema deċentralizzata ta' gvern lokali. Għal skopijiet elettorali, il-votanti fid-distrett ta' Brčko jistgħu jagħżlu li jipparteċipaw fl-elezzjonijiet tal-Federazzjoni jew tar-Repubblika Srpska. Id-distrett ta' Brčko ġie mfaħħar talli żamm popolazzjoni multi-etnika u livell ta' prosperità ferm ogħla mill-medja nazzjonali. [[Stampa:Parliament (6042784223).jpg|thumb|Bini tal-gvern tal-Bożnja u Ħerzegovina f'Sarajevo]] It-tielet livell ta' suddiviżjoni politika tal-Bosnja u Ħerzegovina huwa manifestat fil-cantons. Huma esklussivi għall-entità tal-Federazzjoni tal-Bosnja u Ħerzegovina, li tikkonsisti f'għaxra minnhom. Kull wieħed għandu gvern cantonali, li huwa rregolat mil-leġiżlazzjoni tal-Federazzjoni kollha kemm hi. Xi cantons huma mħallta etnikament u għandhom liġijiet speċjali biex jiżguraw l-ugwaljanza għaċ-ċittadini kostitwenti kollha. Ir-raba' livell ta' diviżjoni politika fil-Bosnja u Ħerzegovina huma l-muniċipalitajiet. Il-Federazzjoni tal-Bosnja u Ħerzegovina hija maqsuma f'79 muniċipalità Minbarra l-entitajiet, il-cantons u l-muniċipalitajiet, il-Bożnja u Ħerzegovina għandha wkoll erba' bliet "uffiċjali". Dawn huma: Banja Luka, Mostar, Sarajevo u Sarajevo tal-Lvant. It-territorju u l-gvern tal-bliet ta' Banja Luka u Mostar jikkorrispondu mal-muniċipalitajiet tal-istess isem, filwaqt li l-ibliet ta' Sarajevo u Sarajevo tal-Lvant jikkonsistu uffiċjalment f'diversi muniċipalitajiet. L-ibliet għandhom il-gvern muniċipali tagħhom stess li s-setgħa tiegħu tinsab bejn dik tal-muniċipalitajiet u l-cantons. Aktar reċentement, diversi istituzzjonijiet ċentrali (bħal ministeru tad-difiża, ministeru tas-sigurtà, qorti tal-istat, servizz tat-taxxa indiretta, eċċ.) inħolqu fil-proċess tat-trasferiment ta' parti mill-ġurisdizzjoni tal-entitajiet lill-istat. Ir-rappreżentanza tal-gvern tal-Bosnja u Ħerzegovina titwettaq minn elite li jirrappreżentaw it-tliet gruppi ewlenin fil-pajjiż, u kull wieħed minnhom għandu sehem garantit ta' poter. === Militari === [[Stampa:Combined Resolve XV AFBiH2 RPG Dismount.jpg|thumb|left|Forzi tal-Art Bosnijaċi Isolvu XV Magħquda]] [[Stampa:Bell Huey II Bosnian Air Force.jpg|thumb|Ajruplani tat-trasport prinċipali TH-1H Huey tal-Forza tal-Ajru Bosnjana]] Il-Forzi Armati tal-Bosnja u Ħerzegovina (OSBiH) akkwistaw il-forma attwali tagħha fl-2005. Il-Ministeru tad-Difiża ġie ffurmat fl-2004. L-Armata Bosnijaka tikkonsisti mill-Forzi tal-Art, il-Forza tal-Ajru u d-Difiża tal-Ajru tal-Bosnja. Il-Forzi tal-Art għandhom 7,200 suldat attiv u 5,000 riżerva. Huma armati b'taħlita ta' armi, vetturi u tagħmir militari Amerikani, Jugoslavi, Sovjetiċi u Ewropej. L-Air Force u l-Forzi tad-Difiża tal-Ajru għandhom 1,500 persunal u madwar 62 ajruplan. Il-Forzi tad-Difiża tal-Ajru joperaw missili MANPADS li jistgħu jinġarru mill-bniedem, batteriji tal-missili mill-wiċċ għall-arja (SAM), kanuni kontra l-inġenji tal-ajru u radar. L-Armata reċentement adottat uniformijiet MARPAT mmodifikati, li jintlibsu minn suldati Bosnijaċi li jservu fil-Forza Internazzjonali ta' Assistenza għas-Sigurtà (ISAF) fl-Afganistan. Programm ta' produzzjoni domestika issa għaddej biex jiżgura li l-unitajiet tal-Armata jkunu mgħammra bil-munizzjon korrett. Fl-2007, il-Ministeru tad-Difiża wettaq l-ewwel missjoni ta' assistenza internazzjonali tal-armata, billi rekluta persunal militari biex iservi f’missjonijiet taż-żamma tal-paċi tal-ISAF fl-Afganistan, l-Iraq u r-Repubblika Demokratika tal-Kongo fl-2007. Ħames uffiċjali, bħala uffiċjali/konsulenti, servew fid-Demokratiċi. Repubblika tal-Kongo. Suldati, l-aktar bħala assistenti mediċi u sigurtà tal-bażi, servew fl-Afganistan. 85 suldat Bosnjan ipprovdew servizzi ta' sigurtà fil-bażi fl-Iraq, u kultant ukoll wettqu rondi tal-infanterija hemmhekk. It-tliet gruppi skjerati rċevew tifħir mill-forzi internazzjonali rispettivi tagħhom, kif ukoll mill-Ministeru tad-Difiża tal-Bosnja u Ħerzegovina. L-operazzjonijiet ta' assistenza internazzjonali għadhom għaddejjin. Il-Forza tal-Ajru u d-Difiża tal-Ajru tal-Bosnja u Ħerzegovina ġew iffurmati meta elementi tal-Armata tal-Federazzjoni tal-Bosnja u Ħerzegovina u l-Forza tal-Ajru tar-Repubblika Srpska ngħaqdu fl-2006. Il-Forza tal-Ajru għaddiet minn titjib f'dawn l-aħħar snin, b'fondi addizzjonali għat-tiswijiet tal-ajruplani u kooperazzjoni aħjar mal-Forzi tal-Art, kif ukoll maċ-ċittadini tal-pajjiż. Il-Ministeru tad-Difiża qed jipprova jakkwista ajruplani ġodda, inklużi ħelikopters u forsi anke ġettijiet tal-ġlied. === Relazzjonijiet barranin === [[Stampa:Secretary Clinton Meets With President of Bosnia and Herzegovina Zeljko Komsic (6507403825).jpg|thumb|Željko Komšić, membru Kroat tal-presidenza Bosnijaka, u Hillary Clinton, Segretarju tal-Istat tal-Istati Uniti, 13 ta' Diċembru, 2011]] L-integrazzjoni fl-Unjoni Ewropea hija waħda mill-għanijiet politiċi ewlenin tal-Bożnja u Ħerzegovina, li bdiet il-Proċess ta’ Stabbilizzazzjoni u Assoċjazzjoni fl-2007. Il-pajjiżi li qed jipparteċipaw fil-Proċess ta’ Stabbilizzazzjoni u Assoċjazzjoni ġew offruti l-possibbiltà li jsiru, a ladarba jissodisfaw il-kundizzjonijiet meħtieġa , fl-Istati Membri tal-UE. Il-Bożnja u Ħerzegovina hija għalhekk pajjiż kandidat potenzjali għas-sħubija fl-UE. L-implimentazzjoni tal-Ftehim ta' Dayton fl-1995 iffokat l-isforzi ta' dawk li jfasslu l-politika fil-Bosnja u Ħerzegovina, kif ukoll il-komunità internazzjonali, fuq l-istabbilizzazzjoni reġjonali fil-pajjiżi suċċessuri ta' dik li kienet il-Jugoslavja. Fi ħdan il-Bosnja u Ħerzegovina, ir-relazzjonijiet mal-ġirien tagħha l-Kroazja, is-Serbja u l-Montenegro kienu pjuttost stabbli mill-iffirmar tal-Ftehim ta’ Dayton. Fit-23 ta' April, 2010, il-Bosnja u Ħerzegovina rċeviet il-Pjan ta' Azzjoni għall-Adeżjoni tan-NATO, li huwa l-aħħar pass qabel is-sħubija sħiħa fl-alleanza. Sħubija sħiħa kienet inizjalment mistennija fl-2014 jew fl-2015, skont il-progress tar-riformi. F'Diċembru 2018, in-NATO approvat Pjan ta' Azzjoni għall-Adeżjoni tal-Bosnja. Il-Bożnja u Ħerzegovina hija l-61 pajjiż l-aktar paċifiku fid-dinja, skont l-Indiċi tal-Paċi Globali tal-2024. ==== 2016 - applikazzjoni għal sħubija fl-UE ==== L-applikazzjoni tal-Bożnija-Ħerzegovina għas-sħubija fl-[[UE]] ġiet ippreżentata fil-15 ta' Frar 2016. Il-preżentazzjoni tal-applikazzjoni seħħet wara l-Kunsill Affarijiet Ġenerali f'Diċembru 2015, fejn il-ministri evalwaw il-proċess tat-tkabbir. Huma adottaw konklużjonijiet dwar il-proċess ta' stabbilizzazzjoni u ta' assoċjazzjoni bejn l-UE u l-[[Balkani tal-Punent]], li jkopru l-Eks Repubblika Jugoslava tal-[[Maċedonja]], l-[[Albanija]], il-Bożnija-Ħerzegovina u l-[[Kosovo]]. Il-Kunsill adotta konklużjonijiet dwar l-applikazzjoni tal-Bożnija-Ħerzegovina għal sħubija fl-UE fl-20 ta' Settembru 2016. Fit-18 ta' Ġunju 2019 il-Kunsill Affarijiet Ġenerali adotta konklużjonijiet dwar it-tkabbir u l-proċess ta' stabbilizzazzjoni u ta' assoċjazzjoni, li jkopru l-Bożnija-Ħerzegovina. Fl-20 ta' Ġunju 2019 il-[[Kunsill Ewropew]] approva l-konklużjonijiet. F'konformità mal-proċedura ta' adeżjoni stabbilita fit-trattat tal-UE, il-ministri talbu lill-Kummissjoni Ewropea biex tagħti l-opinjoni tagħha dwar l-applikazzjoni. Jekk l-opinjoni tkun pożittiva, il-Kunsill Ewropew jista' jiddeċiedi li jagħti lill-Bożnija-Ħerzegovina status ta' kandidat. === Cantons (Organizzazzjoni territorjali tal-Federazzjoni tal-Bosnja u Ħerzegovina) === Il-Federazzjoni tal-Bosnja u Ħerzegovina hija suddiviża f'għaxar cantons. Min-naħa tagħhom, dawn il-cantons huma internament maqsuma f'bosta muniċipalitajiet. Mill-10 cantons, ħamsa huma maġġoranza Bożnijaċi, tlieta huma maġġoranza Kroati, u tnejn huma mħallta, li jfisser li hemm proċeduri legali għall-protezzjoni tal-gruppi etniċi kostitwenti. === Demografija === Skont iċ-ċensiment tal-1991, il-Bosnja u Ħerzegovina kellha popolazzjoni ta' 4,369,319, filwaqt li ċ-ċensiment tal-Grupp tal-Bank Dinji tal-1996 wera tnaqqis għal 3,764,425. Migrazzjonijiet kbar tal-popolazzjoni matul il-gwerer Jugoslavi fid-disgħinijiet ikkawżaw bidliet demografiċi fil-pajjiż. Bejn l-1991 u l-2013, in-nuqqas ta' qbil politiku għamilha impossibbli li jiġi organizzat ċensiment. Kien ippjanat ċensiment għall-2011, u mbagħad għall-2012, iżda ġie ttardjat sa Ottubru 2013. Iċ-ċensiment tal-2013 sab popolazzjoni totali ta' 3,531,159 ruħ, tnaqqis ta' madwar 20% mill-1991. Iċ-ċifri taċ-ċensiment tal-2013 jinkludu residenti mhux permanenti u Bosnijaċi din ir-raġuni huma mistoqsija minn uffiċjali tar-Repubblika Srpska u politiċi Serbi (ara Gruppi Etniċi hawn taħt). === Gruppi etniċi === [[Stampa:Statue of Our Lady of Medjugorje (cropped).jpg|thumb|left|Statwa tal-Madonna f'Medjugorje, sit ta' pellegrinaġġ popolari għall-Kattoliċi minn madwar id-dinja]] Il-Bożnja u Ħerzegovina hija dar għal tliet "popli kostitwenti" etniċi, jiġifieri Bożnijaċi, Serbi u Kroati, minbarra għadd ta' gruppi iżgħar inklużi Lhud u Roma. Skont id-dejta taċ-ċensiment tal-2013 ippubblikata mill-Aġenzija tal-Istatistika tal-Bosnja u Ħerzegovina, il-Bosnijaċi jiffurmaw 50.1% tal-popolazzjoni, is-Serbi 30.8%, il-Kroati 15.5% u oħrajn 2, 7%, u l-bqija tar-rispondenti ma jiddikjarawx l-oriġini etnika tagħhom jew ma tirrispondix. Ir-riżultati taċ-ċensiment huma kkontestati mill-uffiċċju tal-istatistika tar-Repubblika Srpska u mill-politiċi Serbi Bosnijaċi. It-tilwima dwar iċ-ċensiment tikkonċerna l-inklużjoni ta' residenti Bosnjani mhux permanenti fiċ-ċifri, li l-uffiċjali tar-Repubblika Srpska jopponu. L-uffiċċju tal-istatistika tal-Unjoni Ewropea, l-Eurostat, ikkonkluda f'Mejju 2016 li l-metodoloġija taċ-ċensiment użata mill-aġenzija tal-istatistika Bosnijaka hija konformi mar-rakkomandazzjonijiet internazzjonali. ==== Kompożizzjoni etnika tal-Bosnja u Ħerzegovina fl-2013: ==== * Bosnijaċi (50.1%) * Serbi (30.8%) * Kroati (15.4%) * Oħrajn (2.7%) * Mhux iddikjarat (0.8%) * Ebda tweġiba (0.2%) === Lingwi === Il-kostituzzjoni tal-Bosnja ma tispeċifika l-ebda lingwa uffiċjali. Madankollu, l-akkademiċi Hilary Footitt u Michael Kelly jinnotaw li l-Ftehim ta' Dayton jgħid li “huwa magħmul bil-Bosnijan, il-Kroat, l-Ingliż u s-Serb”, u jiddeskrivu dan bħala “rikonoxximent de facto ta' tliet lingwi uffiċjali” fil-livell tal-istat. L-istatus ugwali tal-Bosnijan, is-Serb u l-Kroat ġie vverifikat mill-Qorti Kostituzzjonali fl-2000. Hija ddeċidiet li d-dispożizzjonijiet tal-lingwa tal-kostituzzjonijiet tal-Federazzjoni u r-Repubblika Srpska kienu inkompatibbli mal-kostituzzjoni tal-istat, peress li rrikonoxxew biss il-Bosnijan u l-Kroat (fil-każ tal-Federazzjoni) u s-Serb (fil-każ tar-Repubblika Srpska) bħala lingwi uffiċjali fil-livell tal-entità. Bħala riżultat, il-kliem tal-kostituzzjonijiet tal-entitajiet inbidel u t-tliet lingwi saru uffiċjali fiż-żewġ entitajiet. It-tliet lingwi uffiċjali huma kompletament intelliġibbli reċiprokament u huma magħrufa kollettivament taħt l-isem Serbo-Kroat, minkejja li dan it-terminu mhuwiex rikonoxxut formalment fil-pajjiż. L-użu ta 'waħda mit-tliet lingwi sar indikatur tal-identità etnika. Michael Kelly u Catherine Baker jargumentaw: "It-tliet lingwi uffiċjali tal-istat tal-Bosnja attwali... jirrappreżentaw l-affermazzjoni simbolika tal-identità nazzjonali fuq il-pragmatiżmu tal-intelliġibilità reċiproka." Skont il-Karta Ewropea għal-Lingwi Reġjonali jew Minoritarji (CELMR) tal-1992, il-Bożnja u Ħerzegovina tirrikonoxxi l-lingwi minoritarji li ġejjin: Albaniż, Montenegrin, Ċek, Taljan, Ungeriż, Maċedonjan, Ġermaniż, Pollakk, Romani, Rumen, Russu, Slovakk , Sloven, Tork, Ukrajn u Lhudi (Jiddish u Ladino). Il-minoranza Ġermaniża fil-Bożnja u Ħerzegovina huma l-aktar fdalijiet ta' Donauschwaben (Is-Swabi tad-Danubju), li stabbilixxew fiż-żona wara li l-monarkija tal-Habsburg talbet il-Balkani mill-Imperu Ottoman. Minħabba t-tkeċċija u l-assimilazzjoni (sfurzata) wara ż-żewġ gwerer dinjija, in-numru ta' Ġermaniżi etniċi fil-Bożnja u Ħerzegovina naqas b’mod drammatiku. Fiċ-ċensiment tal-2013, 52.86% tal-popolazzjoni jqisu l-lingwa materna tagħhom bħala Bosnijan, 30.76% Serb, 14.6% Kroat u 1.57% lingwa oħra, u 0.21% ma jirrispondux. === Reliġjon === Il-Bożnja u Ħerzegovina huwa pajjiż b'diversità reliġjuża kbira. Skont iċ-ċensiment tal-2013, il-Musulmani kienu jammontaw għal 50.7% tal-popolazzjoni, filwaqt li l-Insara Ortodossi kienu jiffurmaw 30.7%, l-Insara Kattoliċi 15.2%, 1.2% kienu ta’ reliġjonijiet oħra u 1.1% atei jew agnostiċi, filwaqt li l-bqija ma' ddikjarawx ir-reliġjon tagħhom jew ma weġibx il-mistoqsija. Stħarriġ tal-2012 wera li 54% tal-Musulmani Bosnijaċi ma jistqarru l-ebda reliġjon, filwaqt li 38% kienu jipprattikaw is-Sunniżmu. ==== Reliġjon fil-Bożnja u Ħerzegovina (ċensiment 2013) ==== * Musulmani 50.7% * Nisrani Ortodoss 30.7% * Kristjan Kattoliku 15.2% * 1.2% ieħor * Ateu 0.7% * Agnostiku 0.3% * Mhux iddikjarat 0.9% * Ebda tweġiba 0.2% === Żoni urbani === Sarajevo hija dar għal 419,957 abitant fiż-żona urbana tagħha li tinkludi l-belt ta' Sarajevo, kif ukoll il-muniċipalitajiet ta' Ilidža, Vogošća, Istočna Ilidža, Istočno Novo Sarajevo u Istočni Stari Grad Iż-żona metropolitana għandha popolazzjoni ta' 555,210 abitant u tinkludi l- il-canton ta' Sarajevo, il-Lvant ta' Sarajevo u l-muniċipalitajiet ta' Breza, Kiseljak, Kreševo ​​​​​​u Visoko. == Ekonomija == [[Stampa:GDP per capita development of Bosnia and Herzegovina.svg|thumb|Evoluzzjoni stmata tal-PGD reali per capita tal-Bosnja u Ħerzegovina mill-1952]] Matul il-Gwerra Bosnijaka, l-ekonomija sofriet 200 biljun ewro fi ħsara materjali, madwar 326.38 biljun ewro fl-2022 (aġġustat għall-inflazzjoni). Il-Bożnja u Ħerzegovina qed tiffaċċja l-problema doppja tal-bini mill-ġdid ta' pajjiż imqatta' mill-gwerra u l-introduzzjoni ta' riformi tranżizzjonali tas-suq liberali fl-ekonomija mħallta preċedenti tagħha. Wirt ta' l-era preċedenti hija industrija b'saħħitha; taħt l-ex president tar-repubblika Džemal Bijedić u l-president Jugoslav Josip Broz Tito, l-industriji metallurġiċi ġew promossi fir-repubblika, li rriżultaw fl-iżvilupp ta' parti kbira mill-impjanti tal-Jugoslavja; SR Bosnia and Herzegovina kellha ekonomija industrijali b'saħħitha ħafna orjentata lejn l-esportazzjoni fis-snin sebgħin u tmeninijiet, b'esportazzjonijiet fuq skala kbira li jiswew miljuni ta 'dollari Amerikani. Għal ħafna mill-istorja tal-Bosnja, l-agrikoltura saret f'irziezet privati; Tradizzjonalment, ikel frisk ġie esportat mir-repubblika. Il-gwerra tad-disgħinijiet ikkawżat bidla drastika fl-ekonomija Bosnijaka. Il-PGD naqas b'60% u l-qerda tal-infrastruttura fiżika qerdet l-ekonomija Peress li ħafna mill-kapaċità tal-produzzjoni ma ġietx restawrata, l-ekonomija Bosnijaka għadha tiffaċċja diffikultajiet konsiderevoli. Iċ-ċifri juru li l-PGD u d-dħul per capita żdiedu b’10% bejn l-2003 u l-2004; Dan u t-tnaqqis fid-dejn nazzjonali tal-Bosnja huma xejriet negattivi, u qgħad għoli (38.7%) u defiċit kummerċjali kbir jibqgħu tħassib. Il-munita nazzjonali hija l-marka konvertibbli (KM), marbuta mal-euro, ikkontrollata mill-bord monetarju. L-inflazzjoni annwali hija l-aktar baxxa relattiva għal pajjiżi oħra fir-reġjun, b'1.9% fl-2004. Id-dejn internazzjonali kien ta '$ 5.1 biljun (mill-31 ta' Diċembru 2014). Ir-rata ta' tkabbir reali tal-PGD kienet ta' 5% fl-2004 skont il-Bank Ċentrali tal-Bosnja u Ħerzegovina u l-Uffiċċju tal-Istatistika tal-Bosnja u Ħerzegovina. Il-Bożnja u Ħerzegovina wriet progress pożittiv f'dawn l-aħħar snin, u b'mod deċiżiv ċċaqlaqha mill-iktar pożizzjoni baxxa fl-ugwaljanza tad-dħul għal erbatax minn 193 nazzjon. Skont id-dejta tal-Eurostat, il-PGD per capita (PPP) tal-Bożnja u Ħerzegovina kien ta' 29 % tal-medja tal-UE fl-2010. Il-Fond Monetarju Internazzjonali (IMF) ħabbar self lill-Bosnja li jiswa 500 miljun dollaru Amerikan, li se jiġi pprovdut taħt arranġament stand-by. L-approvazzjoni tagħha kienet skedata għal Settembru 2012. L-Ambaxxata tal-Istati Uniti f'Sarajevo tipproduċi l-Gwida tan-Negozju tal-Pajjiż, rapport annwali li jipprovdi ħarsa komprensiva tal-ambjent tan-negozju u ekonomiku tal-Bożnja u Ħerzegovina, billi juża analiżi ekonomika, politika u tas-suq. Skont xi stimi, l-ekonomija taħt l-art tirrappreżenta 25.5% tal-PGD. Fl-2017, l-esportazzjonijiet kibru bi 17% meta mqabbla mas-sena ta' qabel, b’total ta' 5.65 biljun ewro. Il-volum totali tal-kummerċ barrani fl-2017 kien jammonta għal 14.97 biljun ewro u żdied b'14% meta mqabbel mas-sena ta' qabel. L-importazzjonijiet ta’ oġġetti żdiedu bi 12% u ammontaw għal 9.32 biljun ewro. Il-kopertura tal-importazzjonijiet mill-esportazzjoni żdiedet bi 3% meta mqabbla mas-sena ta’ qabel u issa hija 61 fil-mija. Fl-2017, il-Bosnja u Ħerzegovina esportat prinċipalment sedili tal-karozzi, elettriku, injam ipproċessat, aluminju u għamara. Fl-istess sena, prinċipalment importat żejt mhux raffinat, karozzi, żejt tal-mutur, faħam u briquettes. Ir-rata tal-qgħad fl-2017 kienet 20.5%, iżda l-Istitut ta' Vjenna għall-Istudji Ekonomiċi Internazzjonali jbassar li r-rata tal-qgħad se tonqos matul il-ftit snin li ġejjin. Fl-2018, il-qgħad għandu jkun 19.4% u jonqos aktar għal 18.8% fl-2019. Fl-2020, ir-rata tal-qgħad għandha tinżel għal 18.3%. [[Stampa:Sarajevo Twist Tower.jpg|thumb|L-Avaz Twist Tower f'Sarajevo, l-ogħla bini fil-Bosnja u Ħerzegovina]] Fil-31 ta' Diċembru, 2017, il-Kunsill tal-Ministri tal-Bosnja u Ħerzegovina ippubblika r-rapport dwar id-dejn pubbliku tal-Bosnja u Ħerzegovina, li jgħid li d-dejn pubbliku tnaqqas b’389.97 miljun ewro, jew aktar minn 6 % meta mqabbel mal-31 ta' Diċembru, 2016 Fl-aħħar tal-2017, id-dejn pubbliku kien ta' €5.92 biljun, li kien jammonta għal 35.6 fil-mija tal-PDG. Sal-31 ta' Diċembru 2017, kien hemm 32,292 kumpanija rreġistrata fil-pajjiż, li flimkien kellhom dħul ta' 33,572 miljun ewro dik l-istess sena. Fl-2017, il-pajjiż irċieva 397.35 miljun ewro f'investiment barrani dirett, ekwivalenti għal 2.5% tal-PGD. Fl-2017, il-Bosnja u Ħerzegovina kklassifikat fit-tielet post fid-dinja f'termini tan-numru ta' impjiegi ġodda maħluqa minn investiment barrani, relattiv għan-numru ta' abitanti. Fl-2018, il-Bosnja u Ħerzegovina esportat oġġetti li jiswew 11.9 biljun KM (6.07 biljun euro), li huwa 7.43% aktar milli fl-istess perjodu fl-2017, filwaqt li l-importazzjonijiet ammontaw għal 19.27 biljun KM (9,830 miljun euro), li jirrappreżenta 5.47% aktar. Il-prezz medju ta' appartamenti ġodda mibjugħa fil-pajjiż fl-ewwel sitt xhur tal-2018 huwa ta' 1,639 km (€886.31) għal kull metru kwadru, li jirrappreżenta żieda ta' 3.5% meta mqabbel mas-sena ta' qabel. Mit-30 ta' Ġunju, 2018, id-dejn pubbliku tal-Bosnja u Ħerzegovina kien jammonta għal madwar €6.04 biljun, li minnhom 70.56% jikkorrispondi għal dejn estern u 29.4% għal dejn intern. Il-proporzjon tad-dejn pubbliku fil-prodott gross domestiku huwa 34.92%. Fl-ewwel 7 xhur tal-2018, 811,660 turist żaru l-pajjiż, qabża ta' 12.2% meta mqabbla mal-ewwel 7 xhur tal-2017. Fl-ewwel 11-il xahar tal-2018, 1,378,542 turist żaru l-Bosnja-Ħerzegovina, żieda ta' 12,6%, u kellhom 2,871,004 lejl f'lukandi, żieda ta' 13.8% meta mqabbel mas-sena ta' qabel. Barra minn hekk, 71.8% tat-turisti ġew minn pajjiżi barranin. Fl-ewwel seba' xhur tal-2019, 906,788 turist żaru l-pajjiż, qabża ta' 11.7% meta mqabbel mas-sena ta’ qabel. Fl-2018, il-valur totali ta' fużjonijiet u akkwisti fil-Bosnja u Ħerzegovina kien jammonta għal €404.6 miljun. Fl-2018, 99.5 fil-mija tal-kumpaniji fil-Bosnja u Ħerzegovina użaw kompjuters fin-negozju tagħhom, filwaqt li 99.3 fil-mija kellhom konnessjoni tal-Internet, skont stħarriġ li sar mill-Aġenzija tal-Istatistika tal-Bosnja u Ħerzegovina. Fl-2018, il-Bosnja u Ħerzegovina rċeviet 783.4 miljun KM (400.64 miljun euro) f'investiment barrani dirett, li kien ekwivalenti għal 2.3% tal-PDG. [[Stampa:Sarajevo Tram-Stop Banka 2011-10-28 (2).jpg|thumb|Il-Bank Ċentrali tal-Bożnja u Ħerzegovina f'Sarajevo]] Fl-2018, il-Bank Ċentrali tal-Bosnja u Ħerzegovina għamel profitt ta' 8,430,875 km (€4,306,347). Il-Bank Dinji bassar li l-ekonomija se tikber 3.4% fl-2019. Il-Bożnja u Ħerzegovina ġiet ikklassifikata fit-83 post fl-Indiċi tal-Libertà Ekonomika tal-2019. Il-punteġġ ġenerali tal-Bożnja u Ħerzegovina huwa 61.9. Din il-pożizzjoni tirrappreżenta xi progress relattiv għall-91 post li kellha fl-2018. Dan ir-riżultat huwa taħt il-livell reġjonali, iżda għadu 'l fuq mill-medja dinjija, u jagħmel lill-Bosnja u Ħerzegovina pajjiż "moderament ħieles". Fil-31 ta’ Jannar 2019, id-depożiti totali fil-banek Bosnijaċi kienu ta' KM 21.9 biljun (€11.20 biljun), li jirrappreżentaw 61.15 % tal-PGD nominali. Fit-tieni kwart tal-2019, il-prezz medju ta' appartamenti ġodda mibjugħa fil-Bożnja u Ħerzegovina kien ta' 1,606 km (€821.47) għal kull metru kwadru. Fl-ewwel sitt xhur tal-2019, l-esportazzjonijiet ammontaw għal 5,829 miljun KM (2,980 miljun ewro), li huwa 0.1% inqas minn fl-istess perjodu tal-2018, filwaqt li l-importazzjonijiet ammontaw għal 9,779 miljun KM (5,000 miljun ewro), li huwa 4.5% aktar milli fl-istess perjodu tas-sena ta' qabel. Fl-ewwel sitt xhur tal-2019, l-investiment barrani dirett ammonta għal 650.1 miljun KM (332.34 miljun ewro). Il-Bożnja u Ħerzegovina ġiet ikklassifikata fis-77 post fl-Indiċi tal-Innovazzjoni Globali fl-2023. Mit-30 ta' Novembru, 2023, il-Bosnja u Ħerzegovina kellha 1.3 miljun vettura bil-mutur reġistrata. === Turiżmu === [[Stampa:Вишеградска ћуприја са Андрићградом 2.jpg|thumb|Mehmed Paša Sokolović Bridge, Sit ta' Wirt Dinji tal-UNESCO u Andrićgrad]] [[Stampa:Mostar Old Town Panorama 2007.jpg|thumb|Stari Most fil-Mostar, Sit ta' Wirt Dinji tal-UNESCO]] [[Stampa:Saint James Church (St. Jakov) Medjugorje - Hotel Pansion Porta - Bosnia Herzegovina - Creative Commons by gnuckx (4695237966).jpg|thumb|Medjugorje, sit ta' pellegrinaġġ popolari għall-Kattoliċi madwar id-dinja]] Skont il-projezzjonijiet tal-Organizzazzjoni Dinjija tat-Turiżmu, il-Bożnja u Ħerzegovina kellha t-tielet l-ogħla rata ta’ tkabbir turistiku fid-dinja bejn l-1995 u l-2020. Fl-2017, 1,307,319 turist żaru l-Bosnja u Ħerzegovina, żieda ta’ 13.7%, u kellhom 2,677,125 lejl f’lukandi, żieda ta’ 12.3% mis-sena ta’ qabel. 71.5% tat-turisti ġew minn pajjiżi barranin. Fl-2018, 1,883,772 turist żaru l-Bosnja u Ħerzegovina, żieda ta’ 44.1%, u 3,843,484 qagħdu l-lejl f’lukandi, żieda ta’ 43.5% meta mqabbla mas-sena ta’ qabel. Barra minn hekk, 71.2% tat-turisti ġew minn pajjiżi barranin. Fl-2006, meta Lonely Planet ikklassifika l-aqwa bliet fid-dinja, Sarajevo, il-kapitali nazzjonali u ospitanti tal-Olimpjadi tax-Xitwa tal-1984, ġiet ikklassifikata fin-numru 43 fil-lista. It-turiżmu f'Sarajevo jiffoka prinċipalment fuq aspetti storiċi, reliġjużi u kulturali. Fl-2010, il-lista "L-Aħjar fl-Ivvjaġġar" ta' Lonely Planet innominaha bħala waħda mill-aqwa għaxar bliet li żaru dik is-sena. Sarajevo rebaħ ukoll il-konkors "Best City to Visit" tal-blog tal-ivvjaġġar Foxnomad fl-2012, li għeleb lil aktar minn mitt belt oħra madwar id-dinja. Medjugorje sar wieħed mill-aktar siti ta' pellegrinaġġ popolari għall-Kattoliċi madwar id-dinja u sar it-tielet l-iktar sit reliġjuż importanti fl-Ewropa, fejn aktar minn miljun persuna jżuruh kull sena. Ġie stmat li 30 miljun pellegrin ġew Medjugorje minn meta bdew l-allegati dehriet fl-1981. Mill-2019, pellegrinaġġi għal Medjugorje huma uffiċjalment awtorizzati u organizzati mill-Vatikan. Il-Bosnja saret ukoll destinazzjoni dejjem aktar popolari għall-iskijar u l-ekoturiżmu. Il-muntanji li ospitaw l-Olimpjadi tax-Xitwa ta' Bjelašnica, Jahorina u Igman huma l-aktar muntanji tal-iskijar li jżuruha nies fil-Bosnja u Ħerzegovina. Il-Bożnja u Ħerzegovina tibqa' waħda mill-aħħar reġjuni naturali mhux skoperti tal-Alpi tan-Nofsinhar, b'firxiet vasti ta' natura selvaġġa u mhux mittiefsa li tattira avventurieri u min iħobb in-natura. National Geographic semmiet lill-Bosnja u Ħerzegovina bħala l-aqwa destinazzjoni ta' avventura tar-roti tal-muntanji għall-2012. L-Alpi Dinariċi taċ-ċentru tal-Bosnja huma l-favoriti tal-mixjiet u tal-muntanji, peress li fihom klimi Mediterranji u alpini. Whitewater rafting sar xi ħaġa ta' passatemp nazzjonali fil-Bosnja u Ħerzegovina. Ix-xmajjar ewlenin użati għar-rafting tal-ilma abjad fil-pajjiż jinkludu l-Vrbas, Tara, Drina, Neretva u Una. Sadanittant, l-aktar xmajjar notevoli huma l-Vrbas u t-Tara, peress li t-tnejn ospitaw il-Kampjonati Dinji tar-Rafting tal-2009. Ir-raġuni għaliex ix-Xmara Tara hija popolari immens għar-rafting hija għaliex fiha l-aktar canyon tax-xmara fonda fl-Ewropa, il-Canyon tax-Xmara Tara. Riċentement, il-Huffington Post semmiet lill-Bosnja u Ħerzegovina id-"9 l-akbar avventura fid-dinja fl-2013," u żiedet li l-pajjiż jiftaħar "l-ilma u l-arja l-aktar nadifa fl-Ewropa, l-akbar foresti verġni, u l-aktar annimali selvaġġi. L-aħjar mod biex esperjenza huwa l-Vjaġġ tat-Tliet Xmajjar, li jieħu l-aħjar li l-Balkani għandhom x'joffru." == Infrastruttura == === Trasport === [[Stampa:Sarajevo Airport 1 2024.jpg|thumb|Ajruport Internazzjonali ta' Sarajevo]] L-Ajruport Internazzjonali ta' Sarajevo, magħruf ukoll bħala l-Ajruport ta' Butmir, huwa l-ajruport internazzjonali ewlieni fil-Bożnja u Ħerzegovina, li jinsab 3.3 NM (6.1 km; 3.8 mi) fil-Lbiċ tal-istazzjon tal-ferrovija prinċipali ta' Sarajevo fil-belt ta' Sarajevo fis-subborg ta' Butmir. L-operazzjonijiet ferrovjarji fil-Bosnja u Ħerzegovina huma suċċessuri tal-Ferroviji Jugoslavi fi ħdan il-fruntieri tal-pajjiż wara l-indipendenza tal-ex Jugoslavja fl-1992. Illum, huma operati mill-Ferroviji tal-Federazzjoni tal-Bosnja u Ħerzegovina (ŽFBiH) fil-Federazzjoni tal-Bosnja u Ħerzegovina. Ħerzegovina. === Telekomunikazzjonijiet === Is-suq tal-komunikazzjoni fil-Bosnja kien liberalizzat għal kollox f'Jannar 2006. It-tliet operaturi tal-linja fissa jipprovdu servizzi prinċipalment fl-oqsma tal-operat tagħhom, iżda għandhom liċenzji nazzjonali għal sejħiet nazzjonali u internazzjonali. Servizzi ta' data mobbli huma offruti wkoll, inklużi servizzi ta' veloċità għolja EDGE, 3G u 4G. Oslobođenje (Liberazzjoni), imwaqqfa fl-1943, hija waħda mill-eqdem gazzetti li jiċċirkolaw kontinwament fil-pajjiż. Hemm ħafna pubblikazzjonijiet nazzjonali, fosthom Dnevni avaz (Leħen ta' Kuljum), imwaqqfa fl-1995, u Jutarnje Novine (Aħbarijiet ta' Filgħodu), biex insemmu biss ftit, li jiċċirkolaw f'Sarajevo. Perjodiċi lokali oħra jinkludu l-gazzetta Kroata Hrvatska riječ u r-rivista Bosnijaka Start, kif ukoll il-gazzetti ta' kull ġimgħa Slobodna Bosna (Bosnja Ħielsa) u BH Dani (BH Days). Mill-2014, il-pjattaforma N1 xxandar bħala affiljat ta' CNN International, b'uffiċċji f'Sarajevo, Żagreb u Belgrad. Mill-2021, il-Bosnja u Ħerzegovina kklassifikat fit-tieni post fil-libertà tal-istampa fir-reġjun, wara l-Kroazja, u kklassifikat fit-58 post internazzjonali. Minn Diċembru 2021, hemm 3,374,094 utent tal-Internet fil-pajjiż, jew 95.55% tal-popolazzjoni kollha. === Edukazzjoni === [[Stampa:Sarajevo University building.JPG|thumb|Fakultà tal-Liġi tal-Università ta' Sarajevo]] [[Stampa:Mostar gimnasium.jpg|thumb|Il-Gimnazija Mostar fil-Mostar kienet waħda mill-aktar istituzzjonijiet edukattivi akkademikament prestiġjużi.]] L-edukazzjoni ogħla għandha tradizzjoni twila u rikka fil-Bosnja u Ħerzegovina. L-ewwel istituzzjoni ta' edukazzjoni għolja apposta kienet skola tal-filosofija Sufi mwaqqfa minn Gazi Husrev-beg fl-1531. Segwew bosta skejjel reliġjużi. Fl-1887, taħt l-Imperu Awstro-Ungeriż, skola tal-liġi tax-xarija bdiet programm ta 'ħames snin. Fl-1940, l-Università ta 'Sarajevo saret l-ewwel istitut sekulari ta' edukazzjoni għolja tal-belt. Fis-snin 50, bdew jiġu offruti lawrji gradwati. Saret ħafna ħsara matul il-gwerra, reċentement inbniet mill-ġdid fi sħubija ma 'aktar minn 40 università oħra. Hemm istituzzjonijiet oħra ta' edukazzjoni ogħla, inklużi: Džemal Bijedić Università ta' Mostar, Università ta' Banja Luka, Università ta' Mostar, Università ta' Sarajevo tal-Lvant, Università ta' Tuzla, Università Amerikana tal-Bożnja u Ħerzegovina u l-Akkademja tax-Xjenzi u l-Arti tal-Bożnja u Ħerzegovina , meqjusa bħala waħda mill-akkademji tal-arti kreattivi l-aktar prestiġjużi fir-reġjun. Il-Bożnja u Ħerzegovina għandha 26 università Barra minn hekk, il-Bosnja u Ħerzegovina hija dar għal bosta istituzzjonijiet privati ​​u internazzjonali ta' edukazzjoni għolja, li wħud minnhom huma: * Skola tax-Xjenza u t-Teknoloġija ta' Sarajevo * Università Internazzjonali ta' Sarajevo * Università Amerikana tal-Bosnja u Ħerzegovina * Skola Għolja tan-Negozju ta' Sarajevo * Università Internazzjonali ta' Burch * Kulleġġ tad-Dinja Magħquda fil-Mostar L-edukazzjoni primarja pubblika hija b'xejn u obbligatorja għal tfal ta' bejn 5 snin u nofs u 6 snin u nofs. L-edukazzjoni sekondarja mhix obbligatorja u hija mmirata għal tfal bejn il-15 u t-18-il sena. Ir-rata ta' litteriżmu hija ta' 98.3%, b'99.4% għall-irġiel u 97.1% għan-nisa. L-Università Internazzjonali ta' Sarajevo toffri varjetà wiesgħa ta' programmi. Universitajiet fil-Bożnja u Ħerzegovina joffru programmi fl-istudji umanistiċi, ix-xjenzi u t-teknoloġija. It-tul tal-istudji huwa minn 3 sa 4 snin għal lawrji ta' baċellerat, minn 1 sa 2 snin għal lawrji ta' masters u minn 3 sa 4 snin għal dottorati. Id-dħul fl-universitajiet isir permezz ta' testijiet tad-dħul jew evalwazzjoni tal-prestazzjoni akkademika. L-edukazzjoni primarja ddum disa' snin. L-edukazzjoni sekondarja hija pprovduta fi skejjel sekondarji ġenerali u tekniċi (ġeneralment Gymnasiums), fejn l-istudji normalment idumu erba' snin. Il-forom kollha ta' edukazzjoni sekondarja jinkludu element ta' taħriġ vokazzjonali. L-istudenti li jiggradwaw minn skejjel sekondarji ġenerali jiksbu l-Matura u jistgħu jinkitbu fi kwalunkwe istituzzjoni ta' edukazzjoni għolja jew akkademja billi jgħaddu minn eżami ta' kwalifika preskritt mill-korp governattiv jew istituzzjoni. Studenti li jiggradwaw minn suġġetti tekniċi jiksbu Diploma. == Kultura == === Arkitettura === [[Stampa:Sarajevo, knihovna.jpg|thumb|Librerija Nazzjonali u Università ta' Sarajevo]] L-arkitettura tal-Bożnja u Ħerzegovina hija influwenzata fil-biċċa l-kbira minn erba' perjodi ewlenin li fihom il-bidliet politiċi u soċjali influwenzaw il-ħolqien ta' drawwiet kulturali u arkitettoniċi distintivi tal-popolazzjoni. Kull perjodu ħass l-influwenza tiegħu u kkontribwixxa għal diversità akbar ta' kulturi u lingwaġġ arkitettoniku f’dan ir-reġjun. === Midja === [[Stampa:Radio and Television of Bosnia and Herzegovina (BHRT) building, Sarajevo.jpg|thumb|Kwartieri ġenerali tal-BHRT f'Sarajevo]] Xi stazzjonijiet televiżivi, rivisti u gazzetti fil-Bosnja u Ħerzegovina huma proprjetà tal-istat, u oħrajn huma korporazzjonijiet għall-profitt iffinanzjati minn reklamar, abbonamenti u dħul ieħor relatat mal-bejgħ. Il-Kostituzzjoni tal-Bosnja u Ħerzegovina tiggarantixxi l-libertà tal-espressjoni. Bħala pajjiż fi tranżizzjoni, b'wirt ta' wara l-gwerra u struttura politika interna kumplessa, is-sistema tal-midja tal-Bożnja u Ħerzegovina tinsab fil-proċess ta' trasformazzjoni. Fil-perjodu inizjali ta 'wara l-gwerra (1995-2005), l-iżvilupp tal-midja kien iggwidat primarjament minn donaturi internazzjonali u aġenziji ta' kooperazzjoni, li investew biex jgħinu fil-bini mill-ġdid, id-diversifikazzjoni, id-demokratizzazzjoni u l-professjonalizzazzjoni tal-midja. L-iżviluppi ta' wara l-gwerra jinkludu l-ħolqien ta' Aġenzija Regolatorja tal-Komunikazzjoni indipendenti, l-adozzjoni ta’ Kodiċi tal-Istampa, il-ħolqien tal-Kunsill tal-Istampa, id-dekriminalizzazzjoni tal-malafama u l-malafama, l-introduzzjoni ta’ libertà ta' aċċess għall-informazzjoni pjuttost avvanzat u l-ħolqien ta' sistema tax-xandir tas-servizz pubbliku mill-ex xandar tal-istat. Madankollu, żviluppi pożittivi b'appoġġ internazzjonali ħafna drabi ġew imfixkla minn elites nazzjonali, u l-professjonalizzazzjoni tal-midja u l-ġurnalisti mxiet bil-mod. Livelli għoljin ta' partiġjaniżmu u rabtiet bejn il-midja u s-sistemi politiċi jfixklu l-aderenza għal kodiċijiet ta' kondotta professjonali. === Letteratura === [[Stampa:S. Kragujevic, Andric na vest o N. nagradi 1961.JPG|thumb|Ivo Andrić ma' martu Milica, malli sar jaf li kien rebaħ il-Premju Nobel fil-Letteratura]] Il-Bożnja-Ħerzegovina għandha letteratura rikka, inkluż dik tar-rebbieħa Nobel Ivo Andrić u poeti bħal Antun Branko Šimić, Aleksa Šantić, Jovan Dučić u Mak Dizdar, kittieba bħal Zlatko Topčić, Meša Selimović, Semezdin Mehmedinović, Miljenko Jerveto Samvilicja, Isak Šimić - beg Bašagić, Abdulah Sidran, Petar Kočić, Aleksandar Hemon u Nedžad Ibrišimović. It-Teatru Nazzjonali twaqqaf fl-1919 f'Sarajevo u l-ewwel direttur tiegħu kien id-drammaturgu Branislav Nušić. Rivisti bħal Novi Plamen jew Sarajevske sveske huma wħud mill-aktar pubblikazzjonijiet prominenti li jkopru suġġetti kulturali u letterarji. Sa tmiem is-snin ħamsin, ix-xogħlijiet ta' Ivo Andrić kienu diġà ġew tradotti f'diversi lingwi. Fl-1958, l-Assoċjazzjoni tal-Kittieba Jugoslava nnominat lil Andrić bħala l-ewwel kandidat tagħha għall-Premju Nobel fil-Letteratura. === Arti === [[Stampa:Bosniangraves bosniska gravar februari 2007 stecak stecci5.jpg|thumb|Stećci minn Radimlja, ħdejn Stolac (seklu 13)]] L-arti tal-Bosnja u Ħerzegovina dejjem kienet tevolvi kontinwament u tvarja mill-lapidi medjevali oriġinali msejħa Stećci sal-pitturi tal-qorti ta' Kotromanić. Madankollu, kien biss mal-wasla tal-Awstro-Ungeriżi li r-rinaxximent tal-pittura fil-Bosnja beda verament jiffjorixxi. L-ewwel artisti kkultivati ​​tal-akkademji Ewropej dehru fil-bidu tas-seklu 20. Fosthom hemm: Gabrijel Jurkić, Petar Šain, Roman Petrović u Lazar Drljača. Wara t-Tieni Gwerra Dinjija, artisti bħal Mersad Berber u Safet Zec żdiedu fil-popolarità. Fl-2007, Ars Aevi, mużew tal-arti kontemporanja li jinkludi xogħlijiet ta' artisti mondjali rinomati, twaqqfet f'Sarajevo. === Mużika === [[Stampa:43. TKB - Seljo z Sarajewa (Bośnia i Hercegowina) 10.JPG|thumb|left|Bosnians jiżfnu kolo tradizzjonali]] Kanzunetti Bosnijaċi tipiċi huma ganga, rera u mużika folkloristika tradizzjonali Slava bħal kolo, filwaqt li mill-era Ottomana l-aktar popolari hija sevdalinka. Il-mużika pop u rock għandha wkoll tradizzjoni hawn, b'mużiċisti aktar famużi bħal Dino Zonić, Goran Bregović, Davorin Popović, Kemal Monteno, Zdravko Čolić, Elvir Laković Laka, Edo Maajka, Hari Varešanović, Dino Merlin, Mladen Vojičić Tifa, Žkel. , eċċ. Kompożituri oħra bħal Đor đe Novković, Al' Dino, Haris Džinović, Kornelije Kovač u bosta bands rock u pop, pereżempju, Bijelo Dugme, Crvena jabuka, Divlje jagode, Indexi, Plavi orkestar, Zabranjeno Pušenje, Ambasadori, who Dubio kolektiva,, Kienu fost l-aktar importanti fl-eks Jugoslavja. Il-Bosnja hija l-art twelid tal-kompożitur Dušan Šestić, il-kreatur tal-Innu Nazzjonali tal-Bożnja u Ħerzegovina u missier il-kantanta Marija Šestić, mużiċista tal-jazz, edukatur u ambaxxatur tal-jazz tal-Bożnija Sinan Alimanović, il-kompożitur Saša Lošić u l-pjanista Saša Toperić. Fl-irħula, speċjalment fil-Ħerzegovina, il-Bosnijaċi, is-Serbi u l-Kroati jilagħbu l-gusle l-antik. Il-gusle tintuża prinċipalment biex tirreċita poeżiji epiċi b'ton ġeneralment drammatiku. Probabbilment l-iktar mużika distintiva u identifikabbli tal-mużika Bosnijaka, sevdalinka hija tip ta' kanzunetta folkloristika emozzjonali u melankolika li ħafna drabi tiddeskrivi temi koroh bħall-imħabba u t-telf, il-mewt ta' xi ħadd maħbub, jew qtugħ ta' qalb. Sevdalinkas kienu tradizzjonalment esegwiti fuq saz, strument tal-korda Tork, li aktar tard ġie sostitwit bl-accordion. Madankollu, l-arranġament aktar modern ġeneralment jinkludi vokalist akkumpanjat mill-akkordju flimkien ma' drums, double basses, kitarri, klarinitti u vjolini. Tradizzjonijiet folkloristiċi rurali tal-Bożnja u Ħerzegovina jinkludu l-istil ganga vociferated u polifoniku u "ravne pjesme" (kant ċatt), kif ukoll strumenti bħall-bagalja mingħajr drone, flawt tal-injam, u šargija. Il-gusle, strument li jinsab fil-Balkani, jintuża wkoll biex jakkumpanja poeżiji epiċi Slavi antiki. Hemm ukoll kanzunetti folkloristiċi Bosnijaċi fil-lingwa Ladin, derivati ​​mill-popolazzjoni Lhudija taż-żona. Mużika ta' oriġini Bosnijaka ġejja mill-Bosnja ċentrali, Posavina, Wied tad-Drina u Kalesija. Is-soltu ssir minn kantanti b’żewġ vjolinisti u plejer tas-sargija. Dawn il-baned dehru għall-ewwel darba madwar l-Ewwel Gwerra Dinjija u saru popolari fis-sittinijiet Hija t-tielet l-eqdem mużika wara sevdalinka u ilahija. Dawk li jgħallmu lilhom infushom, l-aktar żewġ jew tliet membri, jagħżlu strumenti antiki differenti, speċjalment vjolin, xkora, saz, tnabar, flawtijiet (zurle) jew flawtijiet tal-injam, kif diġà sejħu oħrajn, l-artisti oriġinali tal-mużika Bosnijaka li Notes ma jistgħux ikunu. bil-miktub, huma mgħoddija minn widna minn ġenerazzjoni għal oħra, il-familja hija ġeneralment ereditarja. Huwa maħsub li ġej mit-tribù Persjan-Kalesi li stabbilixxa ruħu fiż-żona tal-widien attwali ta' Sprečanski u probabbilment għalhekk l-isem Kalesija. F'din il-parti tal-Bosnja, hija l-aktar komuni. Din it-tip ta' mużika kienet għoġobha mit-tliet popli tal-Bosnja, Bosnijaċi, Serbi u Kroati, u kkontribwiet ħafna għar-rikonċiljazzjoni, is-soċjalizzazzjoni, id-divertiment u organizzazzjonijiet oħra tan-nies permezz ta' festivals. Fil-Kalesija, dan jinżamm kull sena bil-Bosnjan Original Music Festival. === Ċinema u teatru === Sarajevo hija rikonoxxuta internazzjonalment għall-għażla eclettika u diversa ta’ festivals. Il-Festival tal-Films ta' Sarajevo ġie stabbilit fl-1995, matul il-Gwerra tal-Bosnija, u sar l-aktar festival tal-films importanti u l-akbar fil-Balkani u fix-Xlokk tal-Ewropa. Il-Bosnja għandha wirt rikka ta' films u films, li jmur lura għar-Renju tal-Jugoslavja; Bosta produtturi tal-films Bosnijaċi kisbu prominenza internazzjonali u xi wħud rebħu premjijiet internazzjonali li jvarjaw mill-Premjijiet tal-Akkademja għal multipli Palmes d'Or u Golden Bears. Xi kittieba, diretturi u produtturi Bosnijaċi notevoli jinkludu Danis Tanović (magħruf għall-Premju tal-Akkademja 2001 u film rebbieħ tal-Globu tad-Deheb No Man's Land u l-film rebbieħ tal-Premju tal-Ġurija tal-Grand 2016, Death in Sarajevo), Jasmila Žbanić (rebbieħa tal-Golden Bear). Bear, il-Premju tal-Akkademja u l-film nominat għall-BAFTA 2020 Quo Vadis, Aida?), Emir Kusturica (rebaħ żewġ Palme d'Ors f'Cannes), Zlatko Topčić, Ademir Kenović, Ahmed Imamović, Pjer Žalica, Aida Begić, eċċ. === Kċina === [[Stampa:Bosnian meat platter.JPG|thumb|Dixx tal-laħam Bosnjan li fih, fost affarijiet oħra, ćevapi, li huwa meqjus bħala l-platt nazzjonali tal-Bosnja u Ħerzegovina]] Il-kċina Bosnijaka tuża ħafna ħwawar, fi kwantitajiet moderati. Ħafna mill-platti huma ħfief, peress li huma mgħollija; iz-zlazi huma kompletament naturali, magħmulin minn ftit aktar mill-meraq naturali tal-ħaxix fid-dixx. Ingredjenti tipiċi jinkludu tadam, patata, basal, tewm, bżar, ħjar, karrotti, kaboċċi, faqqiegħ, spinaċi, zucchini, fażola mnixxfa, fażola friska, pruna, ħalib, paprika, u krema msejħa pavlaka. Il-kċina Bosnijaka hija bilanċjata bejn influwenzi tal-Punent u tal-Lvant. Bħala riżultat tal-amministrazzjoni Ottomana għal kważi 500 sena, l-ikel Bosnjan huwa relatat mill-qrib mal-kċejjen Torok, Griegi, u oħrajn tal-qedem Ottomani u Mediterranji. Madankollu, minħabba s-snin tal-ħakma Awstrijaka, hemm ħafna influwenzi tal-Ewropa Ċentrali. Dixxijiet tipiċi tal-laħam jinkludu prinċipalment ċanga u ħaruf. Xi speċjalitajiet lokali huma ćevapi, burek, dolma, sarma, pilav, goulash, ajvar u firxa sħiħa ta' ħelu orjentali. Ćevapi huwa platt tal-laħam ikkapuljat grilled, tip ta' kebab, popolari f'dik li kienet il-Jugoslavja u meqjus bħala platt nazzjonali fil-Bożnja u Ħerzegovina u s-Serbja. L-inbejjed lokali ġejjin minn Ħerzegovina, fejn il-klima hija adattata għat-tkabbir tal-għeneb. Il-fuħħar tal-Ħerzegovina (simili għall-grappa Taljana iżda inqas ħelwa) huwa popolari ħafna. Ix-xarbiet alkoħoliċi tal-għanbaqar (rakija) jew tat-tuffieħ (jabukovača) huma prodotti fit-tramuntana. Fin-Nofsinhar, id-distilleriji kienu jipproduċu kwantitajiet kbar ta' brandy u kienu jfornu l-fabbriki kollha tal-alkoħol li qabel kienu Jugoslavi (il-brandy huwa l-bażi tal-biċċa l-kbira tax-xorb alkoħoliku). Il-kafejiet li jservu l-kafè Bosnjan f'džezva b'rahat lokum u kubi taz-zokkor huma komuni f'Sarajevo u fil-bliet kollha fil-pajjiż. Ix-xorb tal-kafè huwa pastime favorit tal-Bosnijaċi u huwa parti mill-kultura tagħhom. Il-Bożnja u Ħerzegovina hija d-disa’ pajjiż fid-dinja f'termini ta' konsum tal-kafè per capita. === Sports === [[Stampa:Asim Ferhatović Hase Stadium.jpg|thumb|left|L-Istadium Asim Ferhatović Hase f'Sarajevo]] [[Stampa:Jahorina mountain 2018.jpg|thumb|left|Jahorina Ski Resort, ospitanti tal-Olimpjadi tax-Xitwa tal-1984, huwa l-akbar u l-aktar popolari ski resort fil-Bosnja u Ħerzegovina.]] Il-Bożnja u Ħerzegovina pproduċiet bosta atleti. L-aktar avveniment sportiv internazzjonali importanti fl-istorja tal-Bosnja u Ħerzegovina kien il-XI Logħob Olimpiku tax-Xitwa, li sar f'Sarajevo mis-7 sad-19 ta' Frar, 1984. Il-klabb tal-handball ta' Borac rebaħ seba' Kampjonati Jugoslavi tal-Handball, kif ukoll it-Tazza Ewropea fl-1976 u t-Tazza tal-Federazzjoni Internazzjonali tal-Handball fl-1991. Il-judoka Bosnijaka Amel Mekić laħqet champion Ewropew fl-2011. L-atleta tal-binarji Amel Tuka rebaħ midalji tal-bronż u tal-fidda fit-800 metru fil-Kampjonati Dinji tal-Atletika tal-IAAF tal-2015 u tal-2019 [251] u Hamza Alić rebaħ il-midalja tal-fidda fl-isparatura Ewropea tal-2013. Kampjonati Indoor. Il-klabb tal-basketball Bosna Royal minn Sarajevo kien champion Ewropew fl-1979. It-tim nazzjonali tal-basketball tal-irġiel tal-Jugoslavja, li rebaħ medalji f'kull kampjonat tad-dinja mill-1963 sal-1990, kien jinkludi plejers Bosnijaċi bħala membri tal-FIBA tal-Jugoslavja Dražen Dalipagić u Mirza Delibašić . Il-Bożnja u Ħerzegovina tikkwalifika regolarment għall-Kampjonat Ewropew tal-Baskitbol, ​​bi plejers bħal Mirza Teletović, Nihad Đedović u Jusuf Nurkić. It-tim nazzjonali tal-Bożnja u Ħerzegovina ta' taħt is-16-il sena rebaħ żewġ midalji tad-deheb fl-2015, u rebaħ kemm il-Festival Olimpiku tas-Sajf taż-Żgħażagħ Ewropej tal-2015 kif ukoll il-Kampjonat Ewropew ta' taħt is-16-il sena FIBA ​​​​2015. Il-klabb tal-basketball tan-nisa Jedinstvo Aida minn Tuzla rebaħ il-Kampjonat Ewropew tal-Klabbs tan-Nisa fl-1989 u l-finali tat-Tazza Ronchetti fl-1990, immexxija minn Razija Mujanović, tliet darbiet l-aħjar plejer tal-basketball Ewropew, u Mara Lakić. It-tim taċ-ċess Bosnjan kien champion tal-Jugoslavja seba' darbiet, minbarra li l-klabb ta' ŠK Bosna rebaħ erba' Tazzi taċ-Ċess tal-Klabbs Ewropej. Il-Granmastru taċ-ċess Borki Predojević rebaħ ukoll żewġ Kampjonati Ewropej. L-aktar suċċess impressjonanti taċ-ċess Bosnjan kien it-tieni post fil-XXXI Olimpija taċ-Ċess fl-1994 f'Moska, bil-grandmastri Predrag Nikolić, Ivan Sokolov u Bojan Kurajica. Il-boxer tal-piż medju Marijan Beneš rebaħ diversi kampjonati tal-Bożnja u Ħerzegovina, kampjonati Jugoslavi u l-Kampjonat Ewropew. Fl-1978, hija rebħet it-titlu mondjali kontra Elisha Obed tal-Baħamas. [[Stampa:20150331 2219 AUT BIH 2704.jpg|thumb|Edin Džeko lagħab mal-Bosnja u Ħerzegovina fl-2015]] Il-futbol ta' assoċjazzjoni huwa l-aktar sport popolari fil-Bosnja u Ħerzegovina. Din tmur lura għall-1903, iżda l-popolarità tagħha kibret b'mod sinifikanti wara l-Ewwel Gwerra Dinjija. Il-klabbs Bosnijaċi FK Sarajevo u Željezničar rebħu l-kampjonat Jugoslav, filwaqt li t-tim nazzjonali tal-futbol Jugoslav kien jinkludi plejers Bosnijaċi ta’ kull sfond etniku u ġenerazzjonijiet, bħal Safet Sušić, Zlatko Vujović, Mehmed Baždarević, Davor Jozić, Faruk Hadžibegić, Predrag Blašvić, Slić Vahid Halilhodžić, Dušan Bajević, Ivica Osim, Josip Katalinski, Tomislav Knez, Velimir Sombolac u ħafna oħrajn. It-tim nazzjonali tal-futbol tal-Bożnja u Ħerzegovina ipparteċipa fit-Tazza tad-Dinja tal-FIFA 2014, l-ewwel turnament ewlieni tagħhom. Fost il-plejers tat-tim għal darb'oħra hemm plejers prominenti minn kull sfond etniku tal-pajjiż, bħall-captains ta' dak iż-żmien u attwali Emir Spahić, Zvjezdan Misimović u Edin Džeko, difensuri bħal Ognjen Vranješ, Sead Kolašinac u Toni Šunjić, midfielders bħal Miralem Pjanić u Senad. Lulić, l-attakkant Vedad Ibišević, eċċ. Fost l-eks futbolers Bosnijaċi jinkludu Hasan Salihamidžić, li sar it-tieni Bosnjan li rebaħ trofew tal-UEFA Champions League, wara Elvir Baljić. Huwa lagħab 234 partita u skorja 31 gowl għall-klabb Ġermaniż FC Bayern Munich. Sergej Barbarez, li lagħab ma' diversi klabbs fil-Bundesliga Ġermaniża. Fost l-aktar timijiet li skurjaw gowls fil-Bundesliga, fosthom Borussia Dortmund, Hamburger SV u Bayer Leverkusen, Meho Kodro kien l-aqwa skorer fl-istaġun 2000-01 bi 22 gowl. Meho Kodro qatta' l-biċċa l-kbira tal-karriera tiegħu jilgħab fi Spanja, l-aktar ma' Real Sociedad u FC Barcelona. Elvir Rahimić. Milena Nikolić, membru tat-tim nazzjonali tan-nisa, kienet l-Aħjar Skorer tal-UEFA Women's Champions League 2013–2014. Il-Bożnja u Ħerzegovina kienu ċampjins tad-dinja fil-Volleyball fil-Paralimpiji tas-Sajf tal-2004 u fil-Volleyball fil-Paralimpiji tas-Sajf tal-2012 Ħafna mill-membri tat-tim tilfu saqajhom fil-Gwerra tal-Bosnija. It-tim nazzjonali tiegħu tal-volleyball bil-qiegħda huwa wieħed mill-forzi dominanti fl-isport globalment, wara li rebaħ disa' Kampjonati Ewropej, tliet Kampjonati tad-Dinja u żewġ midalji tad-deheb Paralimpiċi. It-tennis qed jikseb ħafna popolarità wkoll wara s-suċċessi riċenti ta' Damir Džumhur u Mirza Bašić fil-livell tal-Grand Slam. Tennisti notevoli oħra li rrapreżentaw lill-Bosnja u Ħerzegovina huma Tomislav Brkić, Amer Delić u Mervana Jugić-Salkić. === Galerija === [[Stampa:Bosnia and Herzegovina location map.svg|thumb|Organizzazzjoni territorjali II]] [[Stampa:Bosnia and Herzegovina relief location map.png|thumb|Mappa tal-lokazzjoni tal-ħelsien mill-Bożnja u Ħerzegovina]] [[Stampa:Flags of Bosnia and herzegovina.JPG|thumb|Bini tal-Parlament Bosnjan fl-29 ta' Mejju, 2009.]] [[Stampa:Maglic.jpg|thumb|Post fil-Bosnja u Ħerzegovina. L-ogħla quċċata tal-muntanji hija Great Reel (2396 m) fil-[[Montenegro]], filwaqt li fil-Bosnja l-ogħla parti tal-muntanji ta' Maglic Peak hija 2386 m 'l fuq mil-livell tal-baħar. Skont sorsi oħra, l-ogħla quċċata tal-muntanja hija Maglic b'2386 m.]] [[Stampa:Fontaine Sebilj.jpg|thumb|Fontaine Sebilj.jpg, Baščaršija]] [[Stampa:Sarajevo Bascarsija Market Mosque.jpg|thumb|Sarajevo Market Moskea Bascarsija, Baščaršija]] [[Stampa:Bascarsijska dzamija.jpg|thumb|Moskea Mibnija fl-1530s, Baščaršija]] [[Stampa:Shops in Baščaršija, September, 2017.jpg|thumb|Ħwienet f'Baščaršija, Settembru, 2017, Baščaršija]] [[Stampa:Bascarsija.jpg|thumb|Il-Mużew Storiku Brusa Bezistan/Sarajevo jidher., Baščaršija]] [[Stampa:Taubenplatz05.JPG|thumb|Il-kwartier il-qadim ta' Sarajevo, Baščaršija]] [[Stampa:Old Orthodox Church of St. Archangel Mikhail and Gabriel.jpg|thumb|Knisja Ortodossa Qadima ta' San Arkanġlu Mikhail u Gabriel, Baščaršija]] [[Stampa:Sarajevo Tram-261 Line-3 2013-10-14.jpg|thumb|Il-Bini ta' Ħbiberija bejn il-Greċja u l-Bosnja u Ħerzegovina (bini igglejżjat) fl-14 ta' Ottubru, 2013 (Serbo-Kroat: Zgrada prijateljstva između Grčke i Bosne i Hercegovine, Grieg: Κτήριο Φιλίας Ελλάδας Βοσνίας-Ερζεγοβίνης)]] [[Stampa:Sarajevo Tram-261 Line-3 2013-10-14.jpg|thumb|Il-Bini ta' Ħbiberija bejn il-Greċja u l-Bosnja u Ħerzegovina (bini igglejżjat) fl-14 ta' Ottubru, 2013 (Serbo-Kroat: Zgrada prijateljstva između Grčke i Bosne i Hercegovine, Grieg: Κτήριο Φιλίας Ελλάδας Βοσνίας-Ερζεγοβίνης)]] [[Stampa:Sarajevo parlament 2007.jpg|thumb|Il-Bini ta' Ħbiberija bejn il-Greċja u l-Bosnja u Ħerzegovina (bini igglejżjat) fl-31 ta' Lulju, 2007 (Serbo-Kroat: Zgrada prijateljstva između Grčke i Bosne i Hercegovine, Grieg: Κτήριο Φιλίας Ελλάδας Βοσνίας-Ερζεγοβίνης)]] [[Stampa:Pasnjak PPP026.jpg|thumb|Majevica hija firxa ta' muntanji baxxi fil-Grigal tal-Bosnja u Ħerzegovina.]] <gallery> File:Sarajevo City Panorama.JPG|Sarajevo File:Sebilj, Sarajevo (cropped).jpg|Kwartier Tork Ottoman), Sarajevo File:JesusesHearthCathedral.jpg|Sarajevo File:Саборна црква у Сарајеву.jpg|Sarajevo File:Latin Bridge 02 (22757259615).jpg|Sarajevo File:Vijecnica (41626036484).jpg|Sarajevo File:Trebevićka žičara 2018 07.jpg|Sarajevo File:Sarajevo Novo Sarajevo.jpg|Novo Sarajevo File:Sarajevo Church-of-the-Holy-Transfiguration 2011-10-15.jpg|Novo Sarajevo File:Novo Sarajevo building.jpg|Novo Sarajevo/Ново Сарајево File:East stand -Stadium Grbavica 2018.jpg|Novo Sarajevo File:Sarajevo Wilsons-Promenade 2013-10-18.jpg|Novo Sarajevo File:Sarajevo City Center from Trebevic.JPG|Novo Sarajevo File:Latin Bridge in Sarajevo.jpg|Sarajevo File:Alte Moschee in Sarajevo (5786856258).jpg|Sarajevo File:BBI Shopping and Business Center.jpg|ARIA Centar File:Brčko (collage image).jpg|Brčko File:Kapija grada, I.N.S..jpg|Istočno Sarajevo File:Lukavica, Spasovdanska.jpg|Istočno Sarajevo File:Stambeni blok u Dobrinji.JPG|Istočno Sarajevo File:Fluss Save Slavonski Brod.JPG|Sava jidher minn Slavonski Brod, il-pont fl-isfond jgħaqqad il-belt ma' Bosanski Brod permezz ta' gżira tax-xmara. File:Brod,_Republika_Srpska,_Bosna_i_Hercegovina,_2009.jpg|Bosanski Brod/ File:Banjalukaview000.jpg|Banja Luka/Бања Лука File:NKD 013 gospodska ulica banja luka (3).jpg|Bania Luka File:Ferhat Pasha Mosque, Banja Luka 2016-2.jpg|Bania Luka File:Споменик парковске архитектуре „Универзитетски град".jpg|Bania Luka File:Тврђава Кастел 7.jpg|Bania Luka/Бања Лука File:Саборна црква Христа спаситеља 1.jpg|Bania Luka File:Саборна црква Христа спаситеља 004.jpg|Bania Luka File:Rijeka Krupa 222.jpg|It-tributarju tax-xellug tax-xmara Vrbas, il-Krupa, f'żona protetta 30 kilometru 'l fuq mill-belt. File:Nadkrstac summit.JPG|Vranica Mountain File:Carsija Gornji Vakuf.jpg|Gornji Vakuf-Uskoplje File:Fojnica, vyhlasene lazenske mesto.jpg|Fojnica/Фојница File:Prokosko jezero.jpg|Lag Prokoško File:Врбас са Зеленог моста.jpg|Xmara Vrbas File:Vrbas river highlight.png|Vrbas Xmara Mappa File:Ugar.jpg|Угар/Ugar Xmara File:Ugar kanjon.JPG|Угар/Ugar Xmara File:Travnik (collage image).jpg|Travnik File:Jajce (kolaž).jpg|Jajce/Јајце File:Knezevo124 crop.jpg|Kneževo File:Иломска 2.jpg|Xmara Ilomska File:Mosque in Vrbanjci, Kotor Varoš.jpg|Vrbanjci File:Kotorvaroskocke.JPG|Kotor Varoš File:Teslic centar.JPG|Teslic File:Carsija Doboj danas.jpg|Doboj File:Zenica (collage_image).jpg|Zenica File:Crkva sv. Duha-Nova Bila.jpg|Nueva Bila File:ZENICA (Bosnie Herzégovine).jpg|Bosna Xmara File:Bosna.png|Босна/Bosna Xmara File:River Pliva in Jajce Bosnia.JPG|Плива/Pliva Xmara File:Šipovo.jpg|Šipovo/Sipovo File:Jezero.JPG|Jezero File:Treskavica.jpg|Treskavica Mountain Pik File:Bjelašnica2.jpg|Бјелашница/Bjelašnica Mountain Pik File:Jahorina from Trebević 1.jpg|Јахорина/Jahorina Mountain Pik File:Istočno Sarajevo, pohled na Trebević.jpg|Trebević/TrebevicMountain File:Igman.jpg|Игман/Igman Mountain Pik File:Sarajevo west IMG 1174 hwy M-19.JPG|Hadžići File:Ilidza Park-Banjska 2010-07-05 (2).jpg|Ilidža File:Ilidža Rimski most 1.jpg|Ilidža File:International Burch University (Sarajevo).jpg|Ilidža File:Ilidza Tram-212 Line-3 2013-10-22.jpg|Ilidža File:Bridge on Vrelo Bosne.jpg|Vrelo Bosne Spring File:Zeljeznica River Sarajevo 1.JPG|Xmara Željeznica File:Trnovo RS IMG 0908.jpg|Трново/Trnovo File:Istočno Sarajevo, kostel.jpg|Istočna Ilidža File:Kalesija danas.jpg|Kalesija File:TZJZN MAG05 (cropped).jpg|Tuzla File:Tuzla Thermal Power Plant02A.jpg|Tuzla File:Pannonian Lakes, Winter.jpg|Lag Panonian, Tuzla File:Residental Building Stupine Tuzla.jpg|Tuzla File:Fountain in Bosnia and Herzegovina (1329).jpg|Tuzla File:Salines Soli Trg Tuzla 10-0 CML.jpg|Tuzla/Тузла File:Mahala naselje.jpg|Osmaci File:Mostar (collage image).jpg|Mostar File:Aerial photograph of Mostar city in 1997.JPEG|Mostar File:Bosnia, Mostar, old bridge 2.JPG|Mostar File:Bazar at Old Bridge in Mostar, Herzegovina.JPG|Mostar File:Cathedral of Holy Trinity, Mostar.jpg|Mostar File:Aerial photograph of Mostar, 1997.JPEG|Mostar File:Bihać (collage image).jpg|Bihać/Bihac File:Štrbački buk 1.jpg|Una Xmara File:Tvrđava Doboj 6.jpg|Doboj/Добој File:Velika Kladusa, Bosnia-Herzegovina, Castle.JPG|Kastell ta' Velika Kladuša File:Konjic (collage).jpg|Konjic/Коњиц File:Konjic bridge.jpg|Pont ta' Konjic File:Bugojno-panorama-grada (1996).jpg|Бугојно File:Panorama-široki07419.JPG|Široki Brijeg File:Široki09089.JPG|Široki Brijeg File:Siroki Brijeg, otevreny akvadukt od pramenu Listice.jpg|Široki Brijeg File:Crkva-BDM-široki4537.JPG|Široki Brijeg) File:Zavod04945.JPG|Široki Brijeg File:Didak Buntić-street-ŠB03085.JPG|Široki Brijeg File:Pecara-Široki-stadion01027.JPG|Široki Brijeg File:Pogled na Crnač.jpg|Donji Crnač File:Luka Ploče 00166.JPG|Ploče File:Neum, Adriatic Sea, Bosnia and Herzegovina.jpg|Neum File:Srebrenica.jpg|Srebrenica/Сребреница File:Манастир Сасе.jpg|Monastery/Monasterio de/Monasteru ta' Sase (Manastir Sase/Манастир Сасе) File:Manastir Sase22.JPG|Lapida Rumana, skavata ħdejn il-Monasteru ta' Sase File:Žepa.jpg|Žepa/Жепа File:Кањон Дрине - Гладина.jpg|Дрина/Drina Xmara File:BajinaBastaLake.jpg|Lago/Lag Perućac Lake File:PodgoricaOverview.jpg|Podgorika File:Orjen.jpg|Orjen/Orjén/Орјен Mount File:View of Zubacki kabao.jpg|Veliki Kabao File:Orjen.jpg|Orjen/Orjén image:Zubacki_kabaco_summit_snowfields.jpg|Veduta tas-summit image:Zubacki_kabao_north_west_cirque.JPG|Ċirk tal-Majjistral ta' Veliki kabao image:Zubacki_kabao_view_of_summit.jpg|Veduta mill-qrib tas-summit image:Zubački_kabao,_Primorska_Planinarska_Transverzala,_Montenegro_156.jpg|Peak u l-foresta Evergreen tal-madwar File:Vucji zub Orjen Bijela gora.jpg|Vučji zub (sinna tal-lupu), 24.05.2002 Šćepan Polje Border.JPG|Punt ta' qsim tal-fruntiera bejn il-Montenegro u l-Bosnja-Ħerzegovina Border, Bosnia Herzegovina - Montenegro - panoramio.jpg|Punt ta' qsim tal-fruntiera bejn il-Montenegro u l-Bosnja-Ħerzegovina Hum-Šćepan polje granični prijelaz.jpg|Punt ta' qsim tal-fruntiera bejn il-Montenegro u l-Bosnja-Ħerzegovina Поглед на спој река Тара и Пива и настанак реке Дрине, PNP003 - Национални Парк Кањон Таре и Љубишња.jpg|Veduta tal-konfluwenza tax-xmajjar Tara u Piva u l-formazzjoni tax-xmara Drina. File:Foča – Panorama.jpg|Foča/Фоча File:Амбијентална цјелина Ћерезлук, Фоча 023.JPG|Foča/Фоча File:Foca Sveta Sava IMG 0701.JPG|Foča/Фоча (Catedral/Cathedral/Katidral Sct Sava) File:Aladža džamija--.jpg|Foča/Фоча File:Рогатица, Република Српска 14.jpg|Rogatica/Рогатица File:Дрина 3 NP003.jpg|Дрина/Drina Xmara File:NP001 nacionalni park sutjeska_perucica.jpg|Park Nazzjonali ta' Sutjeska File:Np sutjeska maglic.JPG|Veduta tal-quċċata Maglić mill-Park Nazzjonali ta' Sutjeska. File:Trnovačko jezero, Maglić.jpg|Lago/Lag Trnovačko Lake imdawwar ma' Maglić File:Trnovacko.jpg|Lag Trnovačko Lake imdawwar ma' Maglić File:Sutjeska River 3.jpg|Xmara Sutjeska File:Pohled z Kamziciho vrchu na Tjentiste (bazen).jpg|Tjentište/Тјентиште File:Np sutjeska planina volujak.JPG|Волујак/Volujak Mounts File:Bioć.jpg|Биоч/Bioč/Bióc/Bioc File:Piva sastavci u BiH.jpg|Xmara Piva File:Скакавац, Перућица NP001.jpg|Скакавац/Skakavac Pic/Pico/Peak File:Скакавац 2.jpg|Скакавац/Skakavac Pic File:Np sutjeska prasuma perucica vodopad skakavac.JPG|Perućica/Perucica Foresti File:Перучица 2.JPG|Perućica/Perucica Foresti </gallery> == Referenzi == * [https://www.consilium.europa.eu/mt/policies/enlargement/bosnia-herzegovina/ Bożnija-Ħerzegovina], ''Kunsill tal-Unjoni Ewropea'' {{Ewropa}} [[Kategorija:Bożnija u Ħerżegovina]] [[Kategorija:Pajjiżi stabbiliti fl-1992]] [[Kategorija:Ewropa tal-Lvant]] pvopv9gl11maea3kemohzsc9p8d6jwp 323666 323665 2025-06-19T16:35:50Z 136.173.62.129 /* Organizzazzjoni territorjali tal-Bosnja u Ħerzegovina */ 323666 wikitext text/x-wiki {{Infobox Pajjiż |isem_nattiv = Bożnija u Ħerżegovina<br /> ''Bosna i Hercegovina'' |isem_komuni = Bożnija u Ħerżegovina |stampa_bandiera = Flag of Bosnia and Herzegovina.svg |stampa_emblema = Coat of arms of Bosnia and Herzegovina.svg |stampa_mappa = Map of Bosnia and Herzegovina in Europe.svg |deskrizzjoni_mappa = Il-Bożnija u Ħerżegovina hija mmarkata bl-<span style="color:#090;">aħdar</span> |ħolqa_bandiera = Bandiera tal-Benin |ħolqa_emblema = Emblema tal-Benin |ħolqa_demografija = Demografija tal-Benin |mottu_nazzjonali = |innu_nazzjonali = ''[[Državna himna Bosne i Hercegovine]]''<br /><small>L-Innu Nazzjonali tal-Bożnija u Ħerżegovina</small>) |lingwi_uffiċjali = [[lingwa Bosnijaka|Bosnijaku]]<br /> [[lingwa Kroata|Kroat]]<br /> [[lingwa Serba|Serb]] |gruppi_etniċi = [[Bosnijaċi]],<br />37.1% [[Serbi]],<br />14.3% [[Kroati]],<br />0.6% oħrajn |kapitali = [[Sarajevo]] |latd=43 |latm=52 |latNS=N |lonġd=18 |lonġm=25 |lonġEW=E |l-ikbar_belt = [[Sarajevo]] |tip_gvern = [[Repubblika Federali|Federali]] [[Repubblika|Repubblika demokratika]] |titlu_kap1 = [[Rappreżentant Għoli għall-Bosnja u Ħerzegovina|Rappreżentant Għoli]] |titlu_kap2 = [[Presidenza tal-Bożnja u Ħerzegovina|Membri tal-Presidenza]] |titlu_kap3 = [[President tal-Kunsill tal-Ministri tal-Bożnja u Ħerzegovina|Prim Ministru]] |isem_kap1 = [[Valentin Inzko]] |isem_kap2 = [[Nebojša Radmanović]] |isem_kap3 = [[Vjekoslav Bevanda]] |poż_erja = 127 <!--pożizzjoni bbażata fuq l-istati sovrani biss--> |erja_km2 = 51,197 |erja_mi_kw = 19,741 |perċentwal_ilma = 0.02 |sena_stima_popolazzjoni = 2011 |stima_popolazzjoni = 3,839,737 |ċensiment_popolazzjoni = 4,377,033 |sena_ċensiment_popolazzjoni = 1991 |poż_stima_popolazzjoni = 128 |poż_ċensiment_popolazzjoni = <!--pożizzjoni bbażata fuq l-istati sovrani biss--> |densità_popolazzjoni_km2 = 75 |densità_popolazzjoni_mi_kw = 194 |poż_densità_popolazzjoni = 130 <!--pożizzjoni bbażata fuq l-istati sovrani biss--> |sena_PGD_PSX = 2011 |PGD_PSX = $31.638 biljun |poż_PGD_PSX = |PGD_PSX_per_capita = $8,133 |poż_PGD_PSX_per_capita = |sena_IŻU = 2011 |IŻU = {{profitt}} 0.733 |poż_IŻU = 74 |kategorija_IŻU = <span style="color:#090;">għoli</span> |tip_sovranità = [[Indipendenza]] |avveniment_stabbilit1 = Imsemmi l-ewwel |data_stabbilit1 = 950/753 |avveniment_stabbilit2 = [[Banate tal-Bożnja]] |data_stabbilit2 = 1154 |avveniment_stabbilit3 = [[Renju tal-Bożnja]] |data_stabbilit3 = 1377 |avveniment_stabbilit4 = Indipendenza mitlufa |data_stabbilit4 = 1463 |avveniment_stabbilit5 = [[rewwixta Bosnijaċa]] |data_stabbilit5 = 1831 |avveniment_stabbilit6 = Ġurisdizzjoni trasferiti lill-[[Awstrija-Ungerija|Imperu Austro-Ungeriż]] |data_stabbilit6 = 1878 |avveniment_stabbilit7 = [[Annessjoni tal-Bożnja]] mill-[[Awstrija-Ungerija|Imperu Austro-Ungeriż]] |data_stabbilit7 = 1908 |avveniment_stabbilit8 = Jum Nazzjonali |data_stabbilit8 = 25 ta' Novembru, 1943 |avveniment_stabbilit9 = Jum l-Indipendenza (mir-[[Repubblika Soċjalista Federali tal-Jugoslavja|RSF Jugożlavja]]) |data_stabbilit9 = 1 ta' Marzu, 1992 |avveniment_stabbilit10 = Osservata |data_stabbilit10 = 6 ta' April, 1992 |valuta = [[Bosnja-Ħerzegovina tal-marka konvertibbli|Marka Konvertibbli]] |kodiċi_valuta = BAM |żona_ħin = [[Ħin Ċentrali Ewropew|CET]] |differenza_ħku = +1 |żona_ħin_legali = [[Ħin Ċentrali Ewropew tas-Sajf|CEST]] |differenza_żona_ħin_legali = +2 |cctld = [[.ba]] |kodiċi_telefoniku = 387 |sena_PGD_nominali = 2011 |PGD_nominali = $17.965 biljun |poż_PGD_nominali = |PGD_nominali_per_capita = $4,618 |poż_PGD_nominali_per_capita = |noti = Mhux membru tal-gvern; ir-Rappreżentant Għoli huwa sorveljant ċivili internazzjonali tal-Ftehim ta' paċi ta' Dayton bl-awtorità li jiċħad uffiċjali eletti u mhux eletti u jippromulgaw leġiżlazzjoni. | noti2 = Ċermen kurrenti tal-[[Ċermen tal-Presidenza tal-Bożnja u Ħerzegovina|presidenza]]; [[Serbi|Serb]]. | noti3 = membru presidenza kurrenti; [[Kroati]]. | noti4 = membru presidenza kurrenti; [[Bożnijaka|Bożnijaċi]]. | noti5 = Pożizzjoni ibbażata fuq l-istima uffiċjali (2011) tal-popolazzjoni ''[[de facto]]''. }} Il-'''Bożnija u Ħerżegovina''' ([[Lingwa Bożnijakka|Bożnijakk]], [[Lingwa Kroat|Kroat]] u [[Lingwa Serba|Serb]]: ''Bosna i Hercegovina'', [[Serb Ċirilliku]]: Босна и Херцеговина), xi kultant imsejjaħa [[Bożnjia-Ħerzegovina]] jew sempliċiment '''Bożnija''', huwa pajjiż fix-[[Xlokk tal-Ewropa]], fuq il-[[Peniżola tal-Balkani]]. Il-belt kapital tagħha u l-akbar belt hija [[Sarajevo]]. Il-pajjiż imiss mal-[[Kroazja]] fit-Tramuntana, il-Punent u n-Nofsinhar, is-[[Serbja]] lejn il-Lvant, u [[Montenegro]] għall-Lbiċ. Il-Bożnija u Ħerzegovina hija kważi mdawwra bl-art, ħlief għall-20 kilometru (12-il mil) tal-kosta fuq il-[[Baħar Adrijatiku]] madwar il-belt ta' [[Neum]]. Fl-intern ċentrali u tan-Nofsinhar il-ġeografija tal-pajjiż hija muntanjuża, fil-Majjistral mhux muntanjuża ħafna waqt li fil-Grigal l-art kważi kollha ċatta. Il-ġewwieni li hu l-akbar reġjun ġeografikamentu għandu klima kontinentali moderata, bejn sjuf sħan u xtiewi kesħin u bis-silġ. Il-ponta tan-Nofsinhar tal-pajjiż għandha [[klima Mediterranja]] u t-topografija sempliċi. It-tieni pajjiż kontinentali bl-iqsar kosta fid-dinja hija l-Bosnja u Ħerzegovina, li għandha 20 kilometru (12-il mil), fejn tinsab il-belt tal-port Bosnijaka ta' [[Neum]], din il-ħruġ jinsab fuq il-fruntiera mal-[[Kroazja]]. U l-Bosnja hija t-tieni pajjiż kontinentali bl-iqsar kosta fl-[[Ewropa]]. Iż-żona ilha abitata mill-inqas sa mill-Paleolitiku ta' Fuq, iżda l-evidenza tissuġġerixxi li ġew stabbiliti insedjamenti umani permanenti matul in-Neolitiku, inklużi dawk li jappartjenu għall-kulturi Butmir, Kakanj u Vučedol. Wara l-wasla tal-ewwel Indo-Ewropej, iż-żona ġiet stabbilita minn diversi ċiviltajiet Illirji u Ċeltiċi. L-antenati tal-popli Slavi tan-Nofsinhar li jimlaw iż-żona llum waslu matul is-6 sad-9 sekli. Fis-seklu 12, ġie stabbilit il-Banat Bosnjan; Sas-seklu 14, dan kien evolviet fir-Renju tal-Bosnja. F’nofs is-seklu 15, ġiet annessa mal-Imperu Ottoman, li taħt il-ħakma tiegħu baqgħet sa tmiem is-seklu 19; l-Ottomani ġabu l-Islam fir-reġjun. Mill-aħħar tas-seklu 19 sal-Ewwel Gwerra Dinjija, il-pajjiż kien anness mal-monarkija Awstro-Ungeriża. Fil-perjodu ta’ bejn il-gwerra, il-Bożnja u Ħerzegovina kienet parti mir-Renju tal-Jugoslavja. Wara t-Tieni Gwerra Dinjija, ingħatat status ta' repubblika sħiħa fir-Repubblika Federali Soċjalista tal-Jugoslavja li għadha kif ġiet iffurmata. Fl-1992, wara t-tifrik tal-Jugoslavja, ir-repubblika pproklamat l-indipendenza tagħha. Din kienet segwita mill-Gwerra Bosnijaka, li damet sa tmiem l-1995 u spiċċat bl-iffirmar tal-Ftehim ta’ Dayton. Il-pajjiż fih tliet gruppi etniċi ewlenin: il-Bosnijaċi huma l-akbar grupp, is-Serbi huma t-tieni l-akbar, u l-Kroati huma t-tielet l-akbar. Il-minoranzi jinkludu Lhud, Roma, Albaniżi, Montenegrini, Ukraini u Torok. Il-Bożnja u Ħerzegovina għandha leġiżlatura bikamerali u presidenza bi tliet membri magħmula minn membru wieħed minn kull wieħed mit-tliet gruppi etniċi ewlenin. Madankollu, is-setgħa tal-gvern ċentrali hija limitata ħafna, peress li l-pajjiż huwa fil-biċċa l-kbira deċentralizzat. Il-Bożnja u Ħerzegovina hija pajjiż li qed jiżviluppa u tinsab fl-74 post fl-Indiċi tal-Iżvilupp tal-Bniedem. L-ekonomija tagħha hija ddominata mill-industrija u l-agrikoltura, segwita mit-turiżmu u s-settur tas-servizzi. It-turiżmu żdied b’mod sinifikanti f'dawn l-aħħar snin. Il-pajjiż għandu sistema universali ta' kura tas-saħħa u sigurtà soċjali, u l-edukazzjoni primarja u sekondarja hija b'xejn. Hija membru tan-NU, l-Organizzazzjoni għas-Sigurtà u l-Kooperazzjoni fl-Ewropa, il-Kunsill tal-Ewropa, is-Sħubija għall-Paċi u l-Ftehim ta' Kummerċ Ħieles tal-Ewropa Ċentrali; Hija wkoll membru fundatur tal-Unjoni għall-Mediterran, stabbilita f'Lulju 2008. Il-Bożnja u Ħerzegovina hija pajjiż kandidat tal-UE u ilha wkoll kandidat għas-sħubija fin-NATO minn April 2010. == Etimoloġija == L-ewwel aċċenn rikonoxxut u ppreservat b'mod wiesa' ta' forma tal-isem “Bosnja” jinsab f’De Administrando Imperio, manwal politiku-ġeografiku miktub mill-imperatur Biżantin Kostantinu VII f'nofs is-seklu 10 (bejn l-948 u l-952) li jiddeskrivi l-” art żgħira" (χωρίον bil-Grieg) minn "Bosona" (Βοσώνα), fejn jgħixu s-Serbi. Il-Bosnja kienet issemmiet ukoll fid-DAI (χωριον βοσονα, art żgħira tal-Bosnja), bħala reġjun tas-Serbja mgħammda. It-taqsima tal-manwal hija ddedikata għall-artijiet tal-prinċep Serb, u l-Bosnja hija ttrattata bħala territorju separat, għalkemm wieħed li huwa partikolarment dipendenti fuq is-Serbi. L-isem tal-art huwa maħsub li ġej mill-isem tax-Xmara Bosna li tgħaddi mill-qalba tal-Bosnja. Skont il-filologu Anton Mayer, l-isem Bosna jista' joħroġ mill-Illyrian *"Bass-an-as", li mbagħad jista' jiġi mill-għerq Proto-Indo-Ewropew bʰegʷ-, li jfisser "l-ilma ġieri". Skont il-medjalista Ingliż William Miller, settlers Slavi fil-Bosnja "adattaw id-denominazzjoni Latina... Basante, għal-lingwa tagħhom stess li sejħu lin-nixxiegħa Bosna u lilhom infushom Bożnijaċi." L-isem Herzegovina ifisser "art ta' Herzog", u "herzog" ġej mill-kelma Ġermaniża għal "duka". Toriġina mit-titlu ta' magnat Bosnjan tas-seklu 15, Stjepan Vukčić Kosača, li kien "Herceg [Herzog] ta' Hum u l-Kosta" (1448). Hum (li qabel kien jissejjaħ Zachlumia) kien prinċipat medjevali bikri li kien maħkum mill-Banat Bosnijaku fl-ewwel nofs tas-seklu 14. Meta l-Ottomani ħadu f'idejhom l-amministrazzjoni tar-reġjun, huma sejħulu Sanjak tal-Ħerzegovina (Hersek). Kien inkluż fi ħdan l-Eyalet tal-Bosnja sal-formazzjoni tal-Eyalet ta' Ħerzegovina ta' ħajja qasira fl-1830, li reġgħet tfaċċat fl-1850, u wara r-reġjun amministrattiv sar magħruf komunement bħala l-Bosnja u Ħerzegovina. Fil-proklamazzjoni inizjali tal-indipendenza fl-1992, l-isem uffiċjali tal-pajjiż kien ir-Repubblika tal-Bosnja u Ħerzegovina, iżda wara l-Ftehim ta' Dayton tal-1995 u l-kostituzzjoni l-ġdida li akkumpanjatha, l-isem uffiċjali nbidel għal Bosnja u Ħerzegovina. == Storja == === Storja bikrija === [[Stampa:NHM - Bandin Fahrzeug mit Vögeln.jpg|thumb|left|Karru tal-kult tal-Età tal-Ħadid minn Banjani, ħdejn Sokolac]] Il-Bosnja ilha abitata mill-bnedmin mill-inqas sa mill-Paleolitiku, peress li waħda mill-eqdem pitturi tal-grotta nstabet fil-Għar Badanj. Kulturi Neolitiċi ewlenin bħal Butmir u Kakanj kienu preżenti tul ix-Xmara Bosna, li jmorru għal ċ.  6230 QK - ċ.  4900 QK Il-kultura tal-bronż tal-Illyrians, grupp etniku b'kultura u forma ta' arti distintivi, bdiet torganizza fis-Slovenja tal-lum, il-Kroazja, il-Bożnja u Ħerzegovina, is-Serbja, il-Kosovo, il-Montenegro u l-Albanija. Mit-8 seklu QK, it-tribujiet Illirji saru renji. L-ewwel renju rreġistrat fl-Illyria kien dak ta' Enchele, fit-8 seklu QK. L-Autariatae, taħt ir-renju ta' Plewrija (337 QK), kienu meqjusa bħala saltna. Ir-renju tal-Ardiaei (oriġinarjament tribù mir-reġjun tal-Wied Neretva) beda fis-sena 230 QK. u ntemmet fl-167 QK. L-aktar renji u dinastiji Illirji notevoli kienu dawk ta' Bardylis tad-Dardani u dawk ta' Agron tal-Ardiaei, li ħolqu l-aħħar u l-iktar renju Illirju magħruf. Agron ħakem fuq l-Ardiaei u estenda l-ħakma tiegħu għal tribujiet oħra wkoll. Mis-seklu 7 QK, il-bronż ġie mibdul bil-ħadid, u minn dakinhar ’l quddiem saru biss ġojjellerija u oġġetti tal-arti fil-bronż. It-tribujiet Illirji, taħt l-influwenza tal-kulturi Hallstatt fit-tramuntana, iffurmaw ċentri reġjonali kemmxejn differenti. Xi partijiet tal-Bosnja Ċentrali kienu abitati mit-tribù Daesitia, l-aktar assoċjati mal-grupp kulturali tal-Bożnja Ċentrali. Il-kultura Glasinac-Mati tal-Età tal-Ħadid hija assoċjata mat-tribù Autariatae. Il-kult tal-mejtin kellu rwol importanti ħafna f’ħajtu, li huwa rifless fid-dfin bir-reqqa u ċ-ċerimonji funerarji tiegħu, kif ukoll fir-rikkezza tal-postijiet tad-dfin tiegħu. Fl-inħawi tat-Tramuntana kien hemm tradizzjoni twila ta' kremazzjoni u dfin f'oqbra baxxi, filwaqt li fin-Nofsinhar il-mejtin kienu midfuna f’munzelli kbar ta’ ġebel jew art (imsejħa mill-indiġeni gromile) li f'Ħerzegovina laħqu daqsijiet monumentali, aktar minn 50 m. wiesgħa u 5 m għoli. It-tribujiet Ġapodjani kellhom affinità għad-dekorazzjoni (ġiżirajjen tqal u kbar ta' pejst tal-ħġieġ isfar, blu jew abjad u fibulae kbar tal-bronż, kif ukoll brazzuletti spirali, dijadem u elmi ta' folji tal-bronż). Fir-4 seklu QK hija rreġistrata l-ewwel invażjoni taċ-Ċelti, li ġabu magħhom it-teknika tar-rota tal-fuħħar, tipi ġodda ta' fibulas u ċinturini differenti tal-bronż u tal-ħadid. Huma għaddew minn hemm biss fi triqthom lejn il-Greċja, u għalhekk l-influwenza tagħhom fil-Bożnja u Ħerzegovina hija negliġibbli. Il-migrazzjonijiet Ċeltiċi spostaw ħafna tribujiet Illirji mill-artijiet antiki tagħhom, iżda xi tribujiet Ċeltiċi u Illirji tħalltu. Evidenza storika konkreta għal dan il-perjodu hija skarsa, iżda b'mod ġenerali jidher li r-reġjun kien popolat minn diversi popli differenti li jitkellmu lingwi differenti. [[Stampa:Mogorjelo Villa Rustica.jpg|thumb|left|Mogorjelo, villa rustica suburbana Rumana tas-seklu 4, ħdejn Čapljina]] Fid-delta Neretva fin-nofsinhar kien hemm influwenzi Ellenistiċi importanti mit-tribù Daor Illyrian. Il-kapitali tagħha kienet Daorson f'Ošanići, ħdejn Stolac. Daorson, fir-4 seklu QK, kien imdawwar b’ħitan tal-ġebel megalitiku għoli 5 m (kbar daqs dawk ta' Mycenae fil-Greċja), magħmulin minn blokki kbar tal-ġebel trapezojdali. Id-Daor għamel muniti uniċi u skulturi tal-bronż. Il-kunflitt bejn l-Illirji u r-Rumani beda fl-229 QK, iżda Ruma ma temmetx l-annessjoni tagħha tar-reġjun sas-sena 9 AD Kien proprju fil-Bożnja u Ħerzegovina tal-lum fejn Ruma ġġieldet waħda mill-aktar battalji diffiċli fl-istorja tagħha mill-Gwerer Puniċi, kif deskritt mill-istoriku Ruman Suetonius. Din kienet il-kampanja Rumana kontra l-Illyria, magħrufa bħala Bellum Batonianum. Il-kunflitt inqala' wara attentat ta' reklutaġġ tal-Illirji, u rewwixta damet erba' snin (6-9 AD), wara li ġew maħkuma. Fil-perjodu Ruman, settlers li jitkellmu bil-Latin minn madwar l-Imperu Ruman stabbilixxew fost l-Illyrians, u s-suldati Rumani ġew imħeġġa jirtiraw fir-reġjun. Wara l-qsim tal-Imperu bejn 337 u 395 AD, Dalmazja u Pannonia saru parti mill-Imperu Ruman tal-Punent. Ir-reġjun kien maħkum mill-Ostrogoths fl-455 AD, u wara għadda f'idejn l-Alani u l-Huni. Fis-6 seklu, l-Imperatur Ġustinjanu I kien reġa' ħaseb iż-żona għall-Imperu Biżantin. Is-Slavi invadew il-Balkani fis-6 u s-7 sekli. Il-karatteristiċi kulturali Illirji ġew adottati mis-Slavi tan-Nofsinhar, kif jidher minn ċerti drawwiet u tradizzjonijiet, ismijiet ta 'postijiet, eċċ. === Medju Evu === [[Stampa:Hvalov zbornik1.jpg|thumb|left|Hval Codex, manuskritt Slav illustrat mill-Bosnja medjevali]] Is-Slavi bikrija invadew il-Balkani tal-punent, inkluża l-Bożnja, fis-seklu 6 u fil-bidu tas-7 seklu (nofs il-Perjodu ta' Migrazzjoni), u kienu komposti minn unitajiet tribali żgħar meħuda minn konfederazzjoni Slava waħda magħrufa mill-Biżantini bħala l-Sclaveni (filwaqt li l- Ante, b'mod ġenerali, ikkolonizza l-partijiet tal-Lvant tal-Balkani). It-tribujiet irreġistrati mill-etnonimi "Serb" u "Kroat" huma deskritti bħala t-tieni, l-aħħar, migrazzjoni ta 'nies differenti matul it-tieni kwart tas-seklu 7 li setgħu jew ma setgħux kienu partikolarment numerużi; Dawn it-tribujiet bikrija "Serbi" u "Kroati", li l-identità eżatta tagħhom hija soġġetta għal dibattitu akkademiku, bdew jippredominaw fuq is-Slavi fir-reġjuni ġirien. Il-Kroati "stabbilixxu f'żona bejn wieħed u ieħor li tikkorrispondi mal-Kroazja moderna, u probabbilment inkludew ukoll il-biċċa l-kbira tal-Bosnja proprja, minbarra l-marġini tal-lvant tal-Wied tad-Drina", filwaqt li s-Serbi "korrispondew mal-Lbiċ tas-Serbja moderna (aktar tard magħrufa bħala Raška), u gradwalment estendew il-ħakma tagħhom għat-territorji ta' Duklja u Hum.” Huwa maħsub ukoll li l-Bosnja ssemmiet għall-ewwel darba bħala art (horion Bosona) fid-De Administrando Imperio tal-imperatur Biżantin Constantine Porphyrogenitus f’nofs is-seklu 10, fi tmiem kapitlu bit-titlu Tas-Serbi u l-Pajjiż li Jgħixu Issa . Dan ġie interpretat akkademikament b'diversi modi u użat speċjalment minn ideologi nazzjonalisti Serbi biex juri li l-Bosnja kienet oriġinarjament art "Serbja". Skulari oħra sostnew li l-inklużjoni tal-Bosnja fil-kapitolu hija sempliċement riżultat tal-ħakma temporanja tal-Gran Duka Serb Časlav fuq il-Bosnja dak iż-żmien, filwaqt li nnutaw li Porphyrogenitus mkien espliċitament jgħid li l-Bosnja hija "art Serba". Fil-fatt, it-traduzzjoni stess tas-sentenza kritika fejn tidher il-kelma Bosona (Bosnia) hija suġġetta għal diversi interpretazzjonijiet. Maż-żmien, il-Bosnja ffurmat għaqda taħt il-ħakkiem tagħha stess, li sejjaħ lilu nnifsu Bosnjan. Il-Bosnja, flimkien ma' territorji oħra, saret parti minn Duklja fis-seklu 11, għalkemm żammet in-nobbli u l-istituzzjonijiet tagħha stess. [[Stampa:Medieval Bosnian State Expansion-en.svg|thumb|Il-Bosnja fil-Medju Evu, li tinkludi l-Banat tal-Bosnija u r-Renju tal-Bosnja li segwew]] Fil-Medju Evu Bikri, iċ-ċirkostanzi politiċi wasslu biex iż-żona tiġi kkontestata bejn ir-Renju tal-Ungerija u l-Imperu Biżantin. Wara bidla oħra fil-poter bejn it-tnejn fil-bidu tas-seklu 12, il-Bosnja sabet ruħha barra mill-kontroll tat-tnejn u ħarġet bħala l-Banat tal-Bosnija (taħt il-ħakma tal-banes lokali). L-ewwel projbizzjoni Bosnijaka magħrufa bl-isem kienet Ban Borić. It-tieni kien Ban Kulin, li l-ħakma tiegħu mmarkat il-bidu ta' kontroversja li tinvolvi l-Knisja Bosnijaka, meqjusa eretika mill-Knisja Kattolika Rumana. Bi tweġiba għat-tentattivi Ungeriżi li jużaw il-politika ekkleżjastika fir-rigward tal-kwistjoni bħala mod biex titlob is-sovranità fuq il-Bosnja, Kulin kellu kunsill ta' mexxejja tal-knejjes lokali biex jirrinunzjaw għall-ereżija u jħaddnu l-Kattoliċiżmu fl-1203. Minkejja dan, l-ambizzjonijiet Ungeriżi baqgħu ma nbidlux ħafna wara li Kulin mewt fl-1204, jonqos biss wara invażjoni falluta fl-1254. Matul dan iż-żmien, il-popolazzjoni kienet imsejħa Dobri Bošnjani ("Bosnijaċi Tajba"). L-ismijiet Serbi u Kroati, għalkemm dehru okkażjonalment f'żoni periferali, ma' ntużawx fil-Bosnja proprja. L-istorja tal-Bosnja minn dak iż-żmien sal-bidu tas-seklu 14 kienet ikkaratterizzata minn ġlieda għall-poter bejn il-familji Šubić u Kotromanić. Dan il-kunflitt ġie fi tmiemu fl-1322, meta Stephen II Kotromanić sar projbit. Saż-żmien tal-mewt tiegħu fl-1353, huwa kien irnexxielu jwaħħal territorji lejn it-Tramuntana u l-Punent, kif ukoll Zahumlje u partijiet mid-Dalmazja. Warajh, in-neputi ambizzjuż tiegħu Tvrtko li, wara ġlieda fit-tul man-nobbli u l-kunflitti bejn il-familji, kiseb il-kontroll sħiħ tal-pajjiż fl-1367. Fl-1377, il-Bosnja ġiet elevata għal renju bl-inkurunazzjoni ta' Tvrtko bħala l-ewwel Bosnijan. king f’Mile, ħdejn Visoko, fil-qalba tal-Bosnja. Madankollu, wara mewtu fl-1391, il-Bosnja daħlet f’perjodu twil ta' tnaqqis. L-Imperu Ottoman kien beda l-konkwista tiegħu tal-Ewropa u kien ta’ theddida kbira għall-Balkani matul l-ewwel nofs tas-seklu 15. Fl-aħħarnett, wara għexieren ta’ snin ta’ instabbiltà politika u soċjali, ir-Renju tal-Bosnja ma baqax jeżisti fl-1463 wara l-konkwista tiegħu mill-Imperu Ottoman. === Imperu Ottoman === [[Stampa:Bosnia Eyalet, Central europe 1683.png|thumb|L-Eyalet tal-Bosnja fl-1683]] Il-konkwista Ottomana tal-Bosnja mmarkat era ġdida fl-istorja tal-pajjiż u introduċiet bidliet drastiċi fix-xenarju politiku u kulturali. L-Ottomani inkorporaw il-Bosnja bħala provinċja integrali tal-Imperu Ottoman bl-isem storiku u l-integrità territorjali tagħha. Fi ħdan il-Bosnja, l-Ottomani introduċew għadd ta’ bidliet ewlenin fl-amministrazzjoni soċjo-politika tat-territorju, inkluża sistema ġdida ta’ pussess tal-art, riorganizzazzjoni ta’ unitajiet amministrattivi, u sistema kumplessa ta’ differenzjazzjoni soċjali skont il-klassi u l-affiljazzjoni reliġjuża. Wara l-okkupazzjoni Ottomana, kien hemm fluss kostanti ta’ nies li telqu mill-Bosnja u r-rekords Ottomani jsemmu numru kbir ta’ rħula abbandunati fil-Bosnja, filwaqt li dawk li baqgħu eventwalment saru Musulmani. Ħafna Kattoliċi Bosnijaċi ħarbu lejn artijiet Kattoliċi ġirien kmieni fl-okkupazzjoni Ottomana. L-evidenza tindika li l-ewwel konverżjonijiet Musulmani fil-Bosnja Ottomana fis-sekli 15 u 16 seħħew fost nies tal-lokal li baqgħu, aktar milli fl-insedjamenti Musulmani massivi barra l-Bosnja. Fil-Ħerzegovina, ħafna Ortodossi kienu ħaddnu wkoll l-Islam. Fl-aħħar tas-seklu 16 u kmieni fis-seklu 17, il-Musulmani huma meqjusa li saru maġġoranza assoluta fil-Bożnja u Ħerzegovina. Il-qassis Kattoliku Albaniż Pjetër Mazreku irrapporta fl-1624 li kien hemm 450,000 Musulmani, 150,000 Kattoliku, u 75,000 Ortodoss tal-Lvant fil-Bosnja u Ħerzegovina. Fil-perjodu ta' qabel l-Ottoman, ma kien hemm l-ebda attività tal-Knisja Ortodossa fil-Bosnja. Bħala riżultat dirett tal-politika Ottomana, popolazzjoni Kristjana Ortodossa ġiet introdotta fil-Bosnja. Sa mis-seklu 15, Insara Ortodossi (Vlachs Ortodossi u Serbi Ortodossi mhux Valaki) mis-Serbja u reġjuni oħra stabbilixxew fil-Bożnja u Ħerzegovina. L-Ottomani kienu favur l-Ottomani fuq il-Kattoliċi u ppermettew li jinbnew ħafna knejjes Ortodossi fil-Bosnja. Ħafna Vlachs saru Iżlamizzati wkoll fil-Bosnja u xi wħud (l-aktar fil-Kroazja) saru Kattoliċi. L-erba' sekli ta' ħakma Ottomana kellhom ukoll impatt drastiku fuq il-kompożizzjoni tal-popolazzjoni tal-Bosnja, li nbidlet diversi drabi bħala riżultat tal-konkwisti tal-imperu, gwerer frekwenti mal-qawwiet Ewropej, migrazzjonijiet sfurzati u ekonomiċi, u epidemiji. Ħarġet komunità Musulmana indiġena li titkellem bl-Islava u eventwalment saret l-akbar fost il-gruppi etnoreliġjużi minħabba n-nuqqas ta' organizzazzjonijiet ekkleżjastiċi Kristjani b'saħħithom u r-rivalità kontinwa bejn il-knejjes Ortodossa u Kattolika, filwaqt li l-Knisja indiġena Bosnijaka sparixxa għal kollox (ostensivament għall-konverżjoni tal-knejjes tagħha). membri għall-Izlam). L-Ottomani jirreferu għalihom bħala kristianlar, filwaqt li l-Ortodossi u l-Kattoliċi kienu jissejħu gebir jew kafir, li jfisser "dawk li ma' jemmnux." Il-Franġiskani Bosnijaċi (u l-popolazzjoni Kattolika kollha kemm hi) kienu protetti minn digrieti imperjali uffiċjali u skond il-firxa sħiħa tal-liġijiet Ottomani; Madankollu, fil-fatt, dawn ħafna drabi sempliċement affettwaw ir-regola u l-imġiba arbitrarja tal-elite lokali qawwija. [[Stampa:Gazi Husrev-beg's Mosque IMG 9523 sarajevo.jpg|thumb|Moskea Gazi Husrev-beg f'Sarajevo, li tmur mis-sena 1531]] Hekk kif l-Imperu Ottoman kompla l-ħakma tiegħu fil-Balkani (Rumelia), il-Bosnja ġiet kemmxejn meħlusa mill-pressjonijiet li kienet provinċja tal-fruntiera u esperjenzat perjodu ta' benessri ġenerali. Ġew stabbiliti diversi bliet, bħal Sarajevo u Mostar, li kibru biex saru ċentri reġjonali ta' kummerċ u kultura urbana u aktar tard ġew miżjura mill-vjaġġatur Ottoman Evliya Çelebi fl-1648. F’dawn l-ibliet, diversi sultani Ottomani ffinanzjaw il-bini ta' ħafna xogħlijiet tal-arti. . Arkitettura Bosnijaka, bħall-ewwel librerija tal-pajjiż f'Sarajevo, madrasahs, skola tal-filosofija Sufi u torri tal-arloġġ (Sahat Kula), pontijiet bħal Stari Most, Moskea tal-Imperatur u Moskea Gazi Husrev-beg. Barra minn hekk, bosta Musulmani Bosnijaċi kellhom rwoli influwenti fl-istorja kulturali u politika tal-Imperu Ottoman matul dan iż-żmien. Ir-rekluti Bosnijaċi ffurmaw komponent kbir tal-gradi Ottomani fil-Battalja ta' Mohács u l-Qasam ta' Krbava, filwaqt li ħafna Bosnijaċi oħra telgħu fil-gradi tal-armata Ottomana biex jokkupaw l-ogħla pożizzjonijiet ta' poter fl-Imperu, inklużi ammiralli bħal Matrakçı Nasuh ġenerali bħal Isa-Beg Ishaković, Gazi Husrev-beg, Telli Hasan Pasha u Sarı Süleyman Pasha; amministraturi bħal Ferhad Pasha Sokolović u Osman Gradaščević; u grand viziers bħas-Sokollu Mehmed Pasha influwenti u Damat Ibrahim Pasha. Xi Bosnijaċi ħarġu bħala mistiċi Sufi, studjużi bħal Muhamed Hevaji Uskufi Bosnevi, Ali Džabić; u poeti fl-ilsna Tork, Albaniż, Għarbi u Persjan. Madankollu, fl-aħħar tas-seklu 17, l-isfortuni militari tal-Imperu laħqu mal-pajjiż u t-tmiem tal-Gwerra l-Kbira Torka bit-Trattat ta' Karlowitz fl-1699 għamlu lill-Bosnja għal darb’oħra l-iktar provinċja tal-punent tal-Imperu. Is-seklu 18 kien ikkaratterizzat minn fallimenti militari ġodda, rewwixti numerużi fil-Bosnja u diversi tifqigħat tal-pesta. L-isforzi tal-Porta biex timmodernizza l-istat Ottoman intlaqgħu b'sfiduċja li daret għal ostilità fil-Bożnja, fejn l-aristokratiċi lokali kellhom ħafna x'jitilfu mir-riformi proposti mit-Tanzimat. Dan, flimkien ma 'frustrazzjonijiet dwar konċessjonijiet territorjali u politiċi fil-Grigal u l-qagħda ta' refuġjati Musulmani Slavi li waslu mis-Sanjak ta' Smederevo għall-Eyalet Bosnijaku, laħaq il-qofol tagħhom f'rewwixta parzjalment mingħajr suċċess minn Husein Gradaščević, li appoġġa Eyalet tal-Bosnja awtonoma il-gvern awtoritarju tas-Sultan Ottoman Mahmud II, li ppersegwita, eżegwixxa u abolixxa lill-Ġannizzeri u naqqas ir-rwol ta' pashas awtonomi f'Rumelia. Mahmud II bagħat il-Gran Viżir tiegħu biex jissottometti lill-Bosnijan Eyalet u rnexxielu biss bl-għajnuna riluttanti ta' Ali Pasha Rizvanbegović. Ir- ribelljonijiet relatati ġew estinti sal- 1850, iżda s- sitwazzjoni kompliet tiddeterjora. F’nofs is-seklu 19, dehru movimenti nazzjonalisti ġodda fil-Bosnja. Ftit wara li s-Serbja sseparat mill-Imperu Ottoman fil-bidu tas-seklu 19, fil-Bosnja tfaċċa n-nazzjonaliżmu Serb u Kroat, u dawn in-nazzjonalisti għamlu talbiet irredentisti għat-territorju Bosnjan. Din it-tendenza kompliet tikber matul il-kumplament tas-sekli 19 u 20. L-inkwiet agrarju eventwalment qanqal ir-Ribelljoni tal-Ħerzegovina, rewwixta tal-bdiewa mifruxa, fl-1875. Il-kunflitt infirex malajr u beda jinvolvi diversi stati Balkani u poteri kbar, sitwazzjoni li wasslet għall-Kungress ta' Berlin u t-Trattat ta' Berlin fl-1878. . === Awstrija-Ungerija === Fil-Kungress ta' Berlin tal-1878, il-Ministru tal-Affarijiet Barranin Awstro-Ungeriż Gyula Andrássy kiseb l-okkupazzjoni u l-amministrazzjoni tal-Bosnja u Ħerzegovina, u kiseb ukoll id-dritt għall-istazzjonar ta' gwarniżjonijiet fis-Sanjak ta' Novi Pazar, li kien se jibqa’ taħt amministrazzjoni Ottomana sal-1908, meta it-truppi Awstro-Ungeriżi rtiraw mis-Sanjak. Għalkemm l-uffiċjali Awstro-Ungeriżi malajr laħqu ftehim mal-Bosnijaċi, it-tensjonijiet baqgħu jippersistu u seħħet emigrazzjoni tal-massa tal-Bosnijaċi. Madankollu, malajr inkiseb stat ta' stabbiltà relattiva u l-awtoritajiet Awstro-Ungeriżi setgħu jagħmlu sensiela ta' riformi soċjali u amministrattivi li kienu maħsuba biex jibdlu l-Bożnja u Ħerzegovina f'kolonja “mudell”. [[Stampa:DC-1914-27-d-Sarajevo-cropped.jpg|thumb|Il-qtil tal-Arċiduka Franz Ferdinand tal-Awstrija u Sophia, Dukessa ta' Hohenberg, minn Gavrilo Princip f'Sarajevo, 28 ta' Ġunju 1914]] Il-gvern tal-Habsburg kellu diversi tħassib ewlieni fil-Bosnja. Huwa fittex li jneħħi n-nazzjonaliżmu Slavi tan-Nofsinhar billi kkontesta t-talbiet preċedenti Serbi u Kroati lejn il-Bosnja u jħeġġeġ l-identifikazzjoni mal-identità Bosnijaka jew Bosnijaka. Il-gvern tal-Habsburg ipprova wkoll iġib il-modernizzazzjoni billi jikkodifika liġijiet, jintroduċi istituzzjonijiet politiċi ġodda, u jistabbilixxi u jespandi industriji. L-Awstrija-Ungerija bdiet tippjana l-annessjoni tal-Bosnja, iżda minħabba tilwim internazzjonali l-kwistjoni ma ġietx solvuta sal-kriżi tal-annessjoni tal-1908. Diversi kwistjonijiet esterni affettwaw l-istatus tal-Bosnja u r-relazzjoni tagħha mal-Awstrija-Ungerija. Fis-Serbja seħħ kolp ta’ stat imdemmi fl-1903, li ġab fil-poter gvern radikali anti-Awstrijak f’Belgrad. Imbagħad, fl-1908, ir-rewwixta fl-Imperu Ottoman qajmet tħassib li l-gvern f'Istanbul jista' jfittex ir-ritorn dirett tal-Bosnja u Ħerzegovina. Dawn il-fatturi wasslu biex il-gvern Awstro-Ungeriż ifittex soluzzjoni permanenti tal-kwistjoni tal-Bosnja aktar kmieni milli wara. Filwaqt li ħadet vantaġġ mit-taqlib fl-Imperu Ottoman, id-diplomazija Awstro-Ungeriża ppruvat tikseb approvazzjoni Tsarist proviżorja għal bidliet fl-istatus tal-Bosnja u Ħerzegovina u ppubblikat il-proklamazzjoni tal-annessjoni fis-6 ta’ Ottubru, 1908. Minkejja oġġezzjonijiet internazzjonali għall-annessjoni Awstro-Ungeriża, ir-Russi u l-istat klijent tagħhom, is-Serbja, kienu sfurzati jaċċettaw l-annessjoni Awstro-Ungeriża tal-Bosnja u Ħerzegovina f’Marzu tal-1909. Fl-1910, l-Imperatur tal-Habsburg Franz Joseph ipproklama l-ewwel kostituzzjoni tal-Bosnja, li wasslet għall-illaxkar tal-liġijiet preċedenti, iż-żamma tal-elezzjonijiet u l-formazzjoni tal-parlament Bosnjan, u t-tkabbir ta 'ħajja politika ġdida. Fit-28 ta' Ġunju, 1914, Gavrilo Princip, Serb Bosnjan membru tal-moviment rivoluzzjonarju Żgħażagħ tal-Bosnja, qatel lill-eredi tat-tron Awstro-Ungeriż, l-Arċiduka Franz Ferdinand, f’Sarajevo, ġrajja li kienet ix-xrara li qanqlet l-Ewwel Gwerra Dinjija. Sa tmiem il-gwerra, il-Bosnijaċi kienu tilfu aktar irġiel per capita minn kwalunkwe grupp etniku ieħor fl-Imperu tal-Habsburg waqt li kienu qed iservu fl-infanterija tal-Bosnija-Ħerzegovina (magħrufa bħala Bosniaken) tal-Armata Awstro-Ungeriża. Madankollu, il-Bosnja u Ħerzegovina kollha kemm hi rnexxielha taħrab mill-kunflitt relattivament bla ħsara. L-awtoritajiet Awstro-Ungeriżi stabbilixxew milizja awżiljarja magħrufa bħala l-Schutzkorps bi rwol dibattibbli fil-politika ta' l-imperu ta' repressjoni kontra s-Serb. L-Schutzkorps, reklutati l-aktar mill-popolazzjoni Musulmana (Bosnja), kellhom il-kompitu li jikkaċċjaw lis-Serbi ribelli (iċ-Ċetniki u l-Komitadji) u saru magħrufa għall-persekuzzjoni tagħhom tas-Serbi, partikolarment fiż-żoni popolati mis-Serbi tal-Lvant tal-Bosnja, fejn parzjalment irritaljaw. kontra Ċetniki Serbi li fil-ħarifa tal-1914 kienu wettqu attakki kontra l-popolazzjoni Musulmana fl-inħawi. Il-proċeduri tal-awtoritajiet Awstro-Ungeriżi wasslu biex madwar 5,500 Serb etniku fil-Bosnja u Ħerzegovina ġew arrestati, u bejn 700 u 2,200 mietu fil-ħabs, filwaqt li 460 ġew eżegwiti. Madwar 5,200 familja Serba tkeċċew bil-forza mill-Bosnja u Ħerzegovina. === Renju tal-Jugoslavja === Wara l-Ewwel Gwerra Dinjija, il-Bosnja u Ħerzegovina ngħaqdet mar-Renju Slav tan-Nofsinhar tas-Serbi, Kroati u Sloveni (dalwaqt isem ġdid Jugoslavja). Il-ħajja politika fil-Bożnja u Ħerzegovina dak iż-żmien kienet ikkaratterizzata minn żewġ xejriet ewlenin: inkwiet soċjali u ekonomiku dwar it-tqassim mill-ġdid tal-proprjetà u l-formazzjoni ta' diversi partiti politiċi li ta' spiss biddlu koalizzjonijiet u alleanzi ma' partiti minn reġjuni oħra Jugoslavi. Il-kunflitt ideoloġiku dominanti tal-istat Jugoslav, bejn ir-reġjonaliżmu Kroat u ċ-ċentralizzazzjoni Serba, ġie avviċinat b'mod differenti mill-gruppi etniċi ewlenin tal-Bożnja u Ħerzegovina u kien jiddependi fuq l-atmosfera politika ġenerali. Ir-riformi politiċi introdotti fir-renju Jugoslav li għadu kif inħoloq ġabu ftit benefiċċji lill-Musulmani Bosnijaċi; skont iċ-ċensiment finali tal-1910 dwar is-sjieda tal-art u l-popolazzjoni skont l-affiljazzjoni reliġjuża mwettqa fl-Awstrija-Ungerija, il-Musulmani kellhom 91.1%, is-Serbi Ortodossi 6.0%, il-Kattoliċi Kroati 2.6% u l-oħrajn 0.3% tal-proprjetà. Wara r-riformi, il-Musulmani Bosnijaċi ġew imneħħija minn total ta' 1,175,305 ettaru ta' art agrikola u tal-foresti. Għalkemm id-diviżjoni inizjali tal-pajjiż fi 33 oblast ħassret il-preżenza ta' entitajiet ġeografiċi tradizzjonali mill-mappa, l-isforzi tal-politiċi Bosnijaċi, bħal Mehmed Spaho, żguraw li s-sitt oblasts separati tal-Bożnja u Ħerzegovina jikkorrispondu mas-sitt sanjaks tal-Ottoman. era u, Għalhekk, ħabtu mal-konfini tradizzjonali tal-pajjiż kollu kemm hu. Madankollu, il-ħolqien tar-Renju tal-Jugoslavja fl-1929 ġabet id-definizzjoni mill-ġdid tar-reġjuni amministrattivi f'banates jew banovinas li deliberatament evitaw il-linji storiċi u etniċi kollha, u eliminaw kull traċċa ta' entità Bosnijaka. It-tensjonijiet Serbi Kroati dwar l-istrutturar tal-istat Jugoslav komplew, u l-kunċett ta' diviżjoni Bosnijaka separata ma rċieva ftit jew xejn konsiderazzjoni. Il-Ftehim Cvetković-Maček li ħoloq il-Banat Kroat fl-1939 ħeġġeġ dak li essenzjalment kien qsim tal-Bożnja u Ħerzegovina bejn il-Kroazja u s-Serbja. Madankollu, it-theddida dejjem tikber mill-Ġermanja Nażista ta' Adolf Hitler ġiegħlet lill-politiċi Jugoslavi jiddevjaw l-attenzjoni tagħhom. Wara perijodu li fih kien hemm tentattivi ta' appaasement, l-iffirmar tat-Trattat Tripartitiku, u kolp ta' stat, il-Jugoslavja fl-aħħar ġiet invadiet mill-Ġermanja fis-6 ta' April, 1941. === It-Tieni Gwerra Dinjija (1941-1945) === [[Stampa:Neretva most.jpg|thumb|Il-pont tal-ferrovija fuq ix-Xmara Neretva f'Jablanica, inqered darbtejn matul l-Offensiva tal-Affair White tal-1943]] Ladarba r-Renju tal-Jugoslavja kien maħkum mill-forzi Ġermaniżi fit-Tieni Gwerra Dinjija, il-Bożnja u Ħerzegovina kollha ġiet ċeduta lir-reġim pupazzi Nażista, l-Istat Indipendenti tal-Kroazja (NDH) immexxi minn Ustasha. Il-mexxejja tal-NDH bdew kampanja ta' sterminazzjoni tas-Serbi, Lhud, Roma, kif ukoll Kroati dissidenti u, aktar tard, partiġjani ta’ Josip Broz Tito billi ħolqu sensiela ta' kampijiet ta' sterminazzjoni. Ir-reġim massakrat b'mod sistematiku u brutali lis-Serbi fl-irħula tal-kampanja, bl-użu ta' varjetà ta' għodod. L-iskala tal-vjolenza fissret li bejn wieħed u ieħor kull sitt Serb li jgħix fil-Bosnja u Ħerzegovina kien vittma ta' massakru u prattikament kull Serb kellu membru tal-familja li nqatel fil-gwerra, l-aktar mill-Ustasha. L-esperjenza kellha impatt profond fuq il-memorja kollettiva tas-Serbi fil-Kroazja u l-Bożnja u Ħerzegovina. Huwa stmat li 209,000 Serb, jew 16.9% tal-popolazzjoni tal-Bosnja, mietu fit-territorju tal-Bosnja u Ħerzegovina matul il-gwerra. L-Ustasha għarfu kemm il-Kattoliċiżmu kif ukoll l-Iżlam bħala reliġjonijiet nazzjonali, iżda sostnew li l-Knisja Ortodossa tal-Lvant, bħala simbolu tal-identità Serba, kienet l-akbar ghadu tagħha. Għalkemm il-Kroati kienu bil-bosta l-akbar grupp etniku li kienu jiffurmaw l-Ustasha, il-viċi-president tal-NDH u l-mexxej tal-Organizzazzjoni Musulmana Jugoslava Džafer Kulenović kien Musulman, u l-Musulmani b’kollox kienu jiffurmaw kważi 12% tal-awtorità militari u s-servizz ċivili tal- Ustasha. Ħafna Serbi ħadu l-armi u ngħaqdu maċ-Ċetniki, moviment nazzjonalista Serb li l-għan tiegħu kien li jistabbilixxi stat etnikament omoġenju ta' “Serbja l-Kbira” fi ħdan ir-Renju tal-Jugoslavja. Iċ-Ċetniki, min-naħa tagħhom, wettqu kampanja ġenoċidali kontra l-Musulmani etniċi u l-Kroati, kif ukoll ippersegwitaw għadd kbir ta’ Serbi komunisti u simpatizzanti komunisti oħra, bil-popolazzjonijiet Musulmani tal-Bożnja, Ħerzegovina u Sandžak ikunu mira primarja. Ladarba maqbuda, ir-raħħala Musulmani ġew massakrati sistematikament miċ-Chetniks. Mill-75,000 Musulmani li mietu fil-Bosnja u Ħerzegovina matul il-gwerra, madwar 30,000 (l-aktar ċivili) inqatlu miċ-Chetniks. Il-massakri kontra l-Kroati kienu iżgħar fl-iskala iżda simili fl-azzjoni. Bejn 64,000 u 79,000 Kroat Bosnijaku nqatlu bejn April 1941 u Mejju 1945. Minn dawn, madwar 18,000 inqatlu miċ-Ċetniki. Persentaġġ ta' Musulmani servew fl-unitajiet Nażisti Waffen-SS. Dawn l-unitajiet kienu responsabbli għall-massakri tas-Serbi fil-majjistral u l-Lvant tal-Bosnja, l-aktar fi Vlasenica. Fit-12 ta’ Ottubru, 1941, grupp ta’ 108 Musulmani prominenti ta’ Sarajevo ffirmaw ir-Riżoluzzjoni tal-Musulmani ta’ Sarajevo li kkundannaw il-persekuzzjoni tas-Serbi organizzata mill-Ustasha, u għamlu distinzjoni bejn il-Musulmani li pparteċipaw f’tali persekuzzjonijiet u l-popolazzjoni Musulmana kollha kemm hi, ippreżenta informazzjoni dwar il- persekuzzjonijiet tal-Musulmani mis-Serbi u talbu sigurtà għaċ-ċittadini kollha tal-pajjiż, irrispettivament mill-identità tagħhom. Mill-1941, il-komunisti Jugoslavi taħt it-tmexxija ta' Josip Broz Tito organizzaw il-grupp ta' reżistenza multietnika tagħhom stess, il-Partiġjani, li ġġieldu kontra l-forzi tal-Assi u ċ-Chetniks. Fid-29 ta' Novembru 1943, il-Kunsill Anti-Faxxista għal-Liberazzjoni Nazzjonali tal-Jugoslavja (AVNOJ) b'Tito f'idejh kellu konferenza fundatur f'Jajce fejn il-Bożnja u Ħerzegovina ġiet stabbilita mill-ġdid bħala repubblika fi ħdan il-federazzjoni Jugoslava fuq il-fruntieri tagħha ta' Habsburg. Matul il-kors kollu tat-Tieni Gwerra Dinjija fil-Jugoslavja, 64.1% tal-partiġjani kollha tal-Bosnja kienu Serbi, 23% kienu Musulmani, u 8.8% kienu Kroati. Is-suċċess militari eventwalment wassal lill-Alleati biex jappoġġjaw lill-Partiġjani, li rriżulta fis-suċċess tal-Missjoni Maclean, iżda Tito ċaħad l-offerta tagħhom ta 'għajnuna u bbaża ruħu fuq il-forzi tiegħu stess. L-offensivi militari ewlenin kollha tal-moviment anti-faxxista Jugoslava kontra n-Nazi u l-partitarji lokali tagħhom seħħew fil-Bosnja u Ħerzegovina u n-nies tagħha ġarrbu l-piż tal-ġlied. Aktar minn 300,000 persuna mietu fil-Bosnja u Ħerzegovina fit-Tieni Gwerra Dinjija, jew aktar minn 10% tal-popolazzjoni. Fl-aħħar tal-gwerra, it-twaqqif tar-Repubblika Federali Soċjalista tal-Jugoslavja, bil-kostituzzjoni tal-1946, għamlet uffiċjalment lill-Bożnja u Ħerzegovina waħda mis-sitt repubbliki kostitwenti tal-istat il-ġdid. === Jugoslavja === Minħabba l-pożizzjoni ġeografika ċentrali tagħha fi ħdan il-federazzjoni Jugoslava, il-Bosnja ta' wara l-gwerra ntgħażlet bħala bażi għall-iżvilupp tal-industrija tad-difiża militari. Dan ikkontribwixxa għal konċentrazzjoni kbira ta’ armi u persunal militari fil-Bosnja; fattur sinifikanti fil-gwerra li segwiet it-tifrik tal-Jugoslavja fid-disgħinijiet Diversi korporazzjonijiet internazzjonali operaw fil-Bosnja: Volkswagen bħala parti minn TAS (fabbrika tal-karozzi f’Sarajevo, mill-1972), Coca-Cola (mill-1975), SKF Sweden. 1967), Marlboro (fabbrika tat-tabakk f'Sarajevo) u lukandi Holiday Inn. Sarajevo ospitat l-Olimpjadi tax-Xitwa tal-1984. === Gwerra Bosnijaka (1992-1995) === [[Stampa:Breakup of Yugoslavia.gif|thumb|Xoljiment tal-Jugoslavja]] Fit-18 ta' Novembru, 1990, saru elezzjonijiet parlamentari b'Ħafna partiti fil-Bożnja u Ħerzegovina kollha. Fil-25ta'ta’ Novembru, sar it-tieni rawnd, li fih ġiet eletta assemblea nazzjonali li fiha l-poter komunista ġie mibdul b'koalizzjoni ta' tliet partiti bbażati fuq l-etniċi. Wara d-dikjarazzjonijiet ta' indipendenza tas-Slovenja u l-Kroazja mill-Jugoslavja, kien hemm diviżjoni kbira fost ir-residenti tal-Bosnja u Ħerzegovina dwar il-kwistjoni ta' jekk għandhomx jibqgħu fil-Jugoslavja (parteċipazzjoni favorevoli ħafna tas-Serbi) jew tfittex l-indipendenza (parteċipazzjoni favorevoli ħafna tal-Bosnijaċi u l-Kroati) . Membri tal-parlament Serbi, magħmulin prinċipalment minn membri tal-Partit Demokratiku Serb, ħallew il-parlament ċentrali f'Sarajevo u ffurmaw l-Assemblea Popolari Serba tal-Bożnja u Ħerzegovina fl-24 ta' Ottubru 1991, li mmarkat it-tmiem tal-koalizzjoni tri-etnika li rregolat wara l-1990. elezzjonijiet Din l-Assemblea stabbiliet ir-Repubblika Serba tal-Bosnja u Ħerzegovina f'parti mit-territorju tal-Bosnja u Ħerzegovina fid-9 ta' Jannar 1992. Kienet isimha mill-ġdid Republika Srpska f'Awwissu 1992. Fit-18 ta' Novembru, 1991, il-fergħa tal-partit fil-Bosnja u Ħerzegovina. il-partit fil-gvern fir-Repubblika tal-Kroazja, l-Unjoni Demokratika Kroata (HDZ), ipproklama l-eżistenza tal-Komunità Kroata tal-Ħerzeg-Bosnja f'parti separata tat-territorju tal-Bosnja u Ħerzegovina bil-Kunsill tad-Difiża Kroat (HVO) bħala l-militar tiegħu. fergħa. Il-Gvern tal-Bosnja u Ħerzegovina ma għarafhiex u ddikjaraha illegali. [[Stampa:Norsk Sisu fra NORLOGB.jpg|thumb|left|Truppi tan-NU quddiem il-bini tal-Kunsill Eżekuttiv, maħruqa wara li ntlaqtu minn nar ta' tankijiet waqt l-Assedju ta' Sarajevo, 1995]] Fil-15 ta' Ottubru, 1991, wara d-dikjarazzjoni tas-sovranità tal-Bosnja u Ħerzegovina, sar referendum dwar l-indipendenza fid-29 ta' Frar u fl-1 ta' Marzu, 1992, li ġie bojkottjat mill-maġġoranza l-kbira tas-Serbi. Ir-rata ta' votazzjoni fir-referendum dwar l-indipendenza kienet ta’ 63.4 fil-mija u 99.7 fil-mija tal-votanti vvutaw favur l-indipendenza. Il-Bosnja u Ħerzegovina ddikjarat l-indipendenza tagħha fit-3 ta' Marzu, 1992 u rċeviet rikonoxximent internazzjonali fix-xahar ta' wara, fis-6 ta' April, 1992. Ir-Repubblika tal-Bożnja u Ħerzegovina ġiet ammessa bħala Stat Membru tan-Nazzjonijiet Uniti fit-22 ta' Mejju, 1992. 1992. Wara d-dikjarazzjoni tal-indipendenza tal-Bosnja u Ħerzegovina, il-milizzji Serbi Bosnijaċi mmobilizzati f'partijiet differenti tal-pajjiż. Il-forzi tal-gvern kienu mgħammra ħażin u mhux ippreparati għall-gwerra. Ir-rikonoxximent internazzjonali tal-Bosnja u Ħerzegovina żied il-pressjoni diplomatika għall-Armata Popolari Jugoslava (JNA) biex tirtira mit-territorju tar-repubblika, li għamlet uffiċjalment f'Ġunju 1992. Il-membri Serbi Bosnijaċi tal-JNA sempliċement bidlu l-insinji, iffurmaw l-Armata ta' ir-Republika Srpska (VRS) u komplew jiġġieldu. Armati u mgħammra bl-arsenali tal-JNA fil-Bosnja, appoġġjati minn voluntiera u diversi forzi paramilitari mis-Serbja, u li rċevew appoġġ umanitarju, loġistiku u finanzjarju estensiv mir-Repubblika Federali tal-Jugoslavja, l-offensivi tar-Repubblika Srpska fl-1992 irnexxielhom ipoġġu ħafna mill-pajjiż. taħt il-kontroll tagħhom. L-avvanz tas-Serbi Bosnijaċi kien akkumpanjat mit-tindif etniku tal-Bosnijaċi u l-Kroati Bosnijaċi minn żoni kkontrollati mill-VRS. Ġew stabbiliti għexieren ta' kampijiet ta' konċentrament fejn il-ħabsin kienu suġġetti għal vjolenza u abbuż, inkluż stupru. It-tindif etniku laħaq il-qofol tiegħu fil-massakru ta' Srebrenica ta' aktar minn 8,000 raġel u tifel Bosnjani f’Lulju 1995, li kien iddikjarat ġenoċidju mit-Tribunal Kriminali Internazzjonali għall-eks Jugoslavja (ICTY). Il-forzi tal-Bosnja u l-Kroati tal-Bosnja wkoll wettqu delitti tal-gwerra kontra persuni ċivili ta' gruppi etniċi differenti, għalkemm fuq skala iżgħar. Il-biċċa l-kbira tal-atroċitajiet tal-Bosnja u l-Kroat twettqu matul il-Gwerra Kroat-Bosnija, sub-kunflitt tal-Gwerra Bosnijaka li poġġiet lill-Armata tal-Federazzjoni tal-Bosnja u Ħerzegovina (ARBiH) kontra l-HVO. Il-konflitt Bosnijaku-Kroat intemm f'Marzu 1994, bl-iffirmar tal-Ftehim ta' Washington, li wassal għall-ħolqien ta' Federazzjoni Bosnijaka-Kroata tal-Bosnja u Ħerzegovina, li għaqqad it-territorju kkontrollat ​​mill-HVO ma' dak tal-Armata tar-Repubblika. tal-Bosnja u Ħerzegovina (ARBiH). == Ġeografija == Żewġ reġjuni ewlenin huma distinti: il-Bosnja hija r-reġjun tat-tramuntana ċentrali u tat-tramuntana (muntanjuż u umdu) u Ħerzegovina tokkupa r-reġjun kollu tan-Nofsinhar (qrib l-Adrijatiku). Hemm bosta widien u firxiet ta' muntanji li f’ħafna każijiet jilħqu għoli ta' aktar minn 2,000 metru. [[Stampa:NP001 nacionalni park sutjeska perucica.jpg|thumb|Il-Park Nazzjonali ta' Sutjeska fih Maglić, l-ogħla muntanja fil-Bożnja u Ħerzegovina, kif ukoll Perućica, waħda mill-aħħar foresti primi li fadal fl-Ewropa.]] [[Stampa:NP002 - 14.jpg|thumb|Muntanji Kozara, Park Nazzjonali ta' Kozara]] [[Stampa:Štrbački buk 1.jpg|thumb|Kaskata Štrbački buk fuq ix-Xmara Una, Park Nazzjonali ta' Una]] [[Stampa:Drina Canyon.JPG|thumb|Canyon tax-Xmara Drina, Park Nazzjonali ta' Drina]] Il-Bożnja u Ħerzegovina tinsab fil-Balkani tal-Punent, tmiss mal-Kroazja (932 km jew 579 mi) fit-tramuntana u l-punent, is-Serbja (302 km jew 188 mi) fil-lvant, u l-Montenegro (225 km jew 140 mi) fix-Xlokk. Għandha kosta twila madwar 20 kilometru (12 mi) madwar il-belt ta 'Neum. Hija tinsab bejn latitudnijiet 42° u 46° N u lonġitudnijiet 15° u 20° E. L-isem tal-pajjiż ġej miż-żewġ reġjuni suppost tal-Bożnja u Ħerzegovina, li l-fruntiera tagħhom qatt ma kienet definita. Storikament, l-isem uffiċjali tal-Bosnja qatt ma inkluda xi reġjuni numerużi tagħha sal-okkupazzjoni Awstro-Ungeriża. Il-pajjiż huwa prinċipalment muntanjuż u jinkludi l-Alpi Dinariċi ċentrali. Il-partijiet tal-grigal jilħqu l-Baċir Pannoniku, filwaqt li fin-nofsinhar imiss mal-Adrijatiku. L-Alpi Dinariċi ġeneralment jimxu f'direzzjoni tax-Xlokk-Majjistral u jsiru ogħla lejn in-nofsinhar. L-ogħla punt fil-pajjiż huwa l-Maglić Peak f'2,386 metru (7,828.1 pied), fuq il-fruntiera mal-Montenegro. Muntanji oħra importanti huma Volujak, Zelengora, Lelija, Lebršnik, Orjen, Kozara, Grmeč, Čvrsnica, Prenj, Vran, Vranica, Velež, Vlašić, Cincar, Romanija, Jahorina, Bjelašnica, Treskavica u Trebević. Il-kompożizzjoni ġeoloġika tal-firxa tal-muntanji Dinariċi Bosnijaċi tikkonsisti prinċipalment minn ġebel tal-ġir (inkluż ġebel tal-ġir Mesozoic), b'depożiti ta' ħadid, faħam, żingu, manganiż, boksajt, ċomb u melħ preżenti f'xi żoni, speċjalment fiċ-ċentru u fit-tramuntana mill-Bosnja. B'mod ġenerali, kważi 50 % tal-Bożnja u Ħerzegovina hija koperta minn foresti. Il-biċċa l-kbira taż-żoni tal-foresti jinsabu fil-partijiet ċentrali, tal-Lvant u tal-Punent tal-Bosnja. Ħerzegovina għandha klima Mediterranja aktar niexfa, b'topografija karst dominanti. Il-Bożnja tat-Tramuntana (Posavina) fiha art agrikola fertili ħafna tul ix-Xmara Sava u ż-żona korrispondenti hija kkultivata ħafna. Dawn l-artijiet agrikoli huma parti mill-Pjanura Pannonika li testendi għall-pajjiżi ġirien tal-Kroazja u s-Serbja. Il-pajjiż għandu biss 20 kilometru (12-il mi) ta 'kosta, madwar il-belt ta' Neum fil-canton ta' Herzegovina-Neretva. Għalkemm il-belt hija mdawra minn peniżoli Kroati, taħt il-liġi internazzjonali l-Bosnja u Ħerzegovina għandha d-dritt ta' passaġġ għall-baħar ta' barra. Sarajevo hija l-kapitali u l-akbar belt. Bliet ewlenin oħra jinkludu Banja Luka u Prijedor fir-reġjun tal-majjistral magħrufa bħala Bosanska Krajina, Tuzla, Bijeljina, Doboj u Brčko fil-grigal, Zenica fil-parti ċentrali tal-pajjiż u Mostar, l-akbar belt fir-reġjun tan-Nofsinhar tal-Ħerzegovina. Hemm seba' xmajjar ewlenin fil-Bożnja u Ħerzegovina: * Ix-Xmara Sava hija l-akbar fil-pajjiż u tifforma l-fruntiera naturali tagħha fit-tramuntana mal-Kroazja. 76% tat-territorju tal-pajjiż jgħaddi fid-Danubju u mbagħad fil-Baħar l-Iswed. Il-Bożnja u Ħerzegovina hija membru tal-Kummissjoni Internazzjonali għall-Protezzjoni tax-Xmara Danubju (ICPDR). *Ix-xmajjar Una, Sana u Vrbas huma tributarji tal-lemin tax-Xmara Sava u jinsabu fir-reġjun tal-majjistral ta' Bosanska Krajina. * Ix-Xmara Bosna tat isimha lill-pajjiż u hija l-itwal xmara li nstab fih. Jestendi mill-Bosnja ċentrali, mis-sors tagħha qrib Sarajevo sax-Xmara Sava fit-tramuntana. * Id-Drina tgħaddi mill-parti tal-Lvant tal-Bosnja u fil-biċċa l-kbira tifforma fruntiera naturali mas-Serbja. * In-Neretva hija x-xmara ewlenija tal-Ħerzegovina u l-unika xmara ewlenija li tgħaddi fin-nofsinhar lejn il-Baħar Adrijatiku. === Fruntieri === Fruntieri tal-Bożnja u Ħerzegovina totali: 1,543 km, pajjiżi tal-fruntiera (3): Kroazja 956 km; Montenegro 242 km; Serbja 345 km. === Bijodiversità === Fitoġeografikament, il-Bożnja u Ħerzegovina tappartjeni għar-Renju Boreali u hija maqsuma bejn il-provinċja Illirja tar-Reġjun Ċirkumboreal u l-provinċja Adrijatika tar-Reġjun tal-Mediterran. Skont il-World Wildlife Fund (WWF), it-territorju tal-Bożnja u Ħerzegovina jista' jinqasam f'erba' ekoreġjuni: foresti mħallta tal-Balkani, foresti mħallta tal-Muntanji Dinariċi, foresti mħallta Pannoniċi, u foresti tal-weraq Illyrian. Il-pajjiż kellu punteġġ medju tal-Indiċi tal-Integrità tal-Pajsaġġ tal-Foresti tal-2018 ta' 5.99/10, u kklassifikah fid-89 post globalment minn 172 pajjiż. == Organizzazzjoni territorjali tal-Bosnja u Ħerzegovina == L-Istat tal-Bosnja u Ħerzegovina huwa kkostitwit bħala repubblika federali, u huwa maqsum amministrattivament f'50 distrett, bil-kapitali tiegħu tkun il-belt ta' Sarajevo. Il-pajjiż huwa magħmul minn żewġ entitajiet awtonomi, li kull waħda minnhom għandha l-gvern u l-Assemblea Nazzjonali tagħha: il-Federazzjoni tal-Bosnja u Ħerzegovina (FBH), magħmula minn żoni ta' popolazzjonijiet Bosnijaċi-Musulmani u Bosnijaċi-Kroati, tokkupa 51% tal- territorju totali tal-pajjiż; u r-Republika Srpska (RS), b'popolazzjoni Serba Bosnijaka, tokkupa d-49% li jifdal, u li l-korp leġiżlattiv tagħha huwa l-Assemblea Nazzjonali tar-Republika Srpska. Il-Ftehim ta' Dayton tal-1995 stabbilew żewġ stati “etnikament puri” (minħabba l-eliminazzjoni fiżika—qtil—jew tkeċċija ta' minoranzi etniċi fost l-abitanti tal-pajjiż). Hekk ħarġu r-Repubblika Serba tal-Bosnija (Republika Srpska) u l-Federazzjoni Kroata tal-Bosnija (Federazzjoni tal-Bosnja u Ħerzegovina). Il-belt awtonoma ta' Brčko (DB) ġiet miżjuda aktar tard ma' din id-diviżjoni fl-2000, li tinsab fin-NE tal-pajjiż, li tokkupa żoni taż-żewġ entitajiet ewlenin tal-Istat Bosnjan. It-tielet livell tas-suddiviżjoni politiku-amministrattiva tal-Bosnja u Ħerzegovina huwa manifestat permezz tal-cantons, iżda dawn jinstabu biss fl-FBH. Hemm għaxar cantons fl-FBH, li kull wieħed minnhom għandu l-gvern cantonali tiegħu, li huma taħt il-Kostituzzjoni tal-Federazzjoni. Xi wħud mill-cantons għandhom komponenti etniċi differenti u għalhekk għandhom liġijiet speċjali sabiex jibbilanċjaw il-forzi bejn il-gruppi etniċi. Ir-raba' livell fid-diviżjoni politika tal-Bosnja u Ħerzegovina huma l-muniċipalitajiet. L-FBH huwa maqsum f'74 muniċipalità u l-RS f'63. Il-Muniċipalitajiet għandhom gvernijiet lokali u komunement jespandu madwar l-aktar belt importanti fit-territorji tagħhom, għalhekk ħafna muniċipalitajiet għandhom storja twila u tradizzjoni li hija espressa f'dawn id-diviżjonijiet, iżda hemm ukoll oħrajn li huma l-prodott esklussiv tas-suddiviżjoni wara l-gwerra tad-disgħinijiet. Kull canton tal-FBH jinkludi diversi muniċipalitajiet. Minbarra l-entità-stati, il-cantons u l-muniċipalitajiet, il-Bożnja u Ħerzegovina għandha wkoll erba' "bliet uffiċjali"; Dawn huma: Banja Luka, Mostar, Sarajevo u Sarajevo tal-Lvant (Istočno Sarajevo). It-territorju tal-bliet ta' Banja Luka u Mostar jikkorrispondi għall-muniċipalitajiet tal-istess isem, filwaqt li Sarajevo u Sarajevo tal-Lvant fihom diversi muniċipalitajiet. L-ibliet għandhom il-gvern tagħhom stess li fih il-poter tagħhom huwa f'livell bejn il-muniċipalitajiet u l-cantons (jew l-entità fil-każ tar-Repubblika Srpska). == Gvern u Politika == === Gvern === [[Stampa:Bosnia herzegovina division 2.PNG|thumb|Organizzazzjoni territorjali]] Bħala riżultat tal-Ftehim ta' Dayton, l-implimentazzjoni tal-paċi ċivili hija ssorveljata mir-Rappreżentant Għoli għall-Bożnja u Ħerzegovina, magħżul mill-Kunsill għall-Implimentazzjoni tal-Paċi (PIC). Ir-Rappreżentant Għoli hija l-ogħla awtorità politika fil-pajjiż. Ir-Rappreżentant Għoli għandu ħafna setgħat governattivi u leġiżlattivi, inkluż it-tneħħija ta' uffiċjali eletti u mhux eletti. Minħabba s-setgħat estensivi tar-Rappreżentant Għoli fuq il-politika tal-Bosnja u s-setgħat sinifikanti tiegħu ta' veto, il-pożizzjoni ġiet imqabbla wkoll ma' dik ta' viċire. Il-politika sseħħ fil-qafas ta' demokrazija parlamentari rappreżentattiva, li fiha s-setgħa eżekuttiva hija eżerċitata mill-Kunsill tal-Ministri tal-Bosnja u Ħerzegovina. Is-setgħa leġiżlattiva hija eżerċitata kemm mill-Kunsill tal-Ministri kif ukoll mill-Assemblea Parlamentari tal-Bożnja u Ħerzegovina. Il-Membri tal-Assemblea Parlamentari huma eletti skont sistema ta' rappreżentazzjoni proporzjonali (PR). Il-Bożnja u Ħerzegovina hija demokrazija liberali. Għandu diversi livelli ta' strutturar politiku, skont il-Ftehim ta' Dayton. L-aktar importanti minn dawn il-livelli hija d-diviżjoni tal-pajjiż f'żewġ entitajiet: il-Federazzjoni tal-Bosnja u Ħerzegovina u r-Repubblika Srpska. Il-Federazzjoni tal-Bosnja u Ħerzegovina tkopri 51% taż-żona totali tal-Bosnja u Ħerzegovina, filwaqt li r-Repubblika Srpska tkopri 49%. L-entitajiet, ibbażati l-aktar fuq territorji miżmuma miż-żewġ naħat fil-gwerra dak iż-żmien, ġew stabbiliti formalment mill-Ftehim ta' Dayton fl-1995 minħabba bidliet tremendi fl-istruttura etnika tal-Bosnja u Ħerzegovina. Fil-livell nazzjonali, hemm biss sett finit ta' setgħat esklussivi jew konġunti, filwaqt li l-maġġoranza tal-awtorità tgħix mal-entitajiet. Sumantra Bose tiddeskrivi lill-Bosnja u Ħerzegovina bħala konfederazzjoni konssoċjazzjonali. Id-distrett ta' Brčko, fit-Tramuntana tal-pajjiż, inħoloq fl-2000 b’artijiet miż-żewġ entitajiet. Uffiċjalment tappartjeni lit-tnejn, iżda mhi rregolata minn ebda wieħed minnhom u topera taħt sistema deċentralizzata ta' gvern lokali. Għal skopijiet elettorali, il-votanti fid-distrett ta' Brčko jistgħu jagħżlu li jipparteċipaw fl-elezzjonijiet tal-Federazzjoni jew tar-Repubblika Srpska. Id-distrett ta' Brčko ġie mfaħħar talli żamm popolazzjoni multi-etnika u livell ta' prosperità ferm ogħla mill-medja nazzjonali. [[Stampa:Parliament (6042784223).jpg|thumb|Bini tal-gvern tal-Bożnja u Ħerzegovina f'Sarajevo]] It-tielet livell ta' suddiviżjoni politika tal-Bosnja u Ħerzegovina huwa manifestat fil-cantons. Huma esklussivi għall-entità tal-Federazzjoni tal-Bosnja u Ħerzegovina, li tikkonsisti f'għaxra minnhom. Kull wieħed għandu gvern cantonali, li huwa rregolat mil-leġiżlazzjoni tal-Federazzjoni kollha kemm hi. Xi cantons huma mħallta etnikament u għandhom liġijiet speċjali biex jiżguraw l-ugwaljanza għaċ-ċittadini kostitwenti kollha. Ir-raba' livell ta' diviżjoni politika fil-Bosnja u Ħerzegovina huma l-muniċipalitajiet. Il-Federazzjoni tal-Bosnja u Ħerzegovina hija maqsuma f'79 muniċipalità Minbarra l-entitajiet, il-cantons u l-muniċipalitajiet, il-Bożnja u Ħerzegovina għandha wkoll erba' bliet "uffiċjali". Dawn huma: Banja Luka, Mostar, Sarajevo u Sarajevo tal-Lvant. It-territorju u l-gvern tal-bliet ta' Banja Luka u Mostar jikkorrispondu mal-muniċipalitajiet tal-istess isem, filwaqt li l-ibliet ta' Sarajevo u Sarajevo tal-Lvant jikkonsistu uffiċjalment f'diversi muniċipalitajiet. L-ibliet għandhom il-gvern muniċipali tagħhom stess li s-setgħa tiegħu tinsab bejn dik tal-muniċipalitajiet u l-cantons. Aktar reċentement, diversi istituzzjonijiet ċentrali (bħal ministeru tad-difiża, ministeru tas-sigurtà, qorti tal-istat, servizz tat-taxxa indiretta, eċċ.) inħolqu fil-proċess tat-trasferiment ta' parti mill-ġurisdizzjoni tal-entitajiet lill-istat. Ir-rappreżentanza tal-gvern tal-Bosnja u Ħerzegovina titwettaq minn elite li jirrappreżentaw it-tliet gruppi ewlenin fil-pajjiż, u kull wieħed minnhom għandu sehem garantit ta' poter. === Militari === [[Stampa:Combined Resolve XV AFBiH2 RPG Dismount.jpg|thumb|left|Forzi tal-Art Bosnijaċi Isolvu XV Magħquda]] [[Stampa:Bell Huey II Bosnian Air Force.jpg|thumb|Ajruplani tat-trasport prinċipali TH-1H Huey tal-Forza tal-Ajru Bosnjana]] Il-Forzi Armati tal-Bosnja u Ħerzegovina (OSBiH) akkwistaw il-forma attwali tagħha fl-2005. Il-Ministeru tad-Difiża ġie ffurmat fl-2004. L-Armata Bosnijaka tikkonsisti mill-Forzi tal-Art, il-Forza tal-Ajru u d-Difiża tal-Ajru tal-Bosnja. Il-Forzi tal-Art għandhom 7,200 suldat attiv u 5,000 riżerva. Huma armati b'taħlita ta' armi, vetturi u tagħmir militari Amerikani, Jugoslavi, Sovjetiċi u Ewropej. L-Air Force u l-Forzi tad-Difiża tal-Ajru għandhom 1,500 persunal u madwar 62 ajruplan. Il-Forzi tad-Difiża tal-Ajru joperaw missili MANPADS li jistgħu jinġarru mill-bniedem, batteriji tal-missili mill-wiċċ għall-arja (SAM), kanuni kontra l-inġenji tal-ajru u radar. L-Armata reċentement adottat uniformijiet MARPAT mmodifikati, li jintlibsu minn suldati Bosnijaċi li jservu fil-Forza Internazzjonali ta' Assistenza għas-Sigurtà (ISAF) fl-Afganistan. Programm ta' produzzjoni domestika issa għaddej biex jiżgura li l-unitajiet tal-Armata jkunu mgħammra bil-munizzjon korrett. Fl-2007, il-Ministeru tad-Difiża wettaq l-ewwel missjoni ta' assistenza internazzjonali tal-armata, billi rekluta persunal militari biex iservi f’missjonijiet taż-żamma tal-paċi tal-ISAF fl-Afganistan, l-Iraq u r-Repubblika Demokratika tal-Kongo fl-2007. Ħames uffiċjali, bħala uffiċjali/konsulenti, servew fid-Demokratiċi. Repubblika tal-Kongo. Suldati, l-aktar bħala assistenti mediċi u sigurtà tal-bażi, servew fl-Afganistan. 85 suldat Bosnjan ipprovdew servizzi ta' sigurtà fil-bażi fl-Iraq, u kultant ukoll wettqu rondi tal-infanterija hemmhekk. It-tliet gruppi skjerati rċevew tifħir mill-forzi internazzjonali rispettivi tagħhom, kif ukoll mill-Ministeru tad-Difiża tal-Bosnja u Ħerzegovina. L-operazzjonijiet ta' assistenza internazzjonali għadhom għaddejjin. Il-Forza tal-Ajru u d-Difiża tal-Ajru tal-Bosnja u Ħerzegovina ġew iffurmati meta elementi tal-Armata tal-Federazzjoni tal-Bosnja u Ħerzegovina u l-Forza tal-Ajru tar-Repubblika Srpska ngħaqdu fl-2006. Il-Forza tal-Ajru għaddiet minn titjib f'dawn l-aħħar snin, b'fondi addizzjonali għat-tiswijiet tal-ajruplani u kooperazzjoni aħjar mal-Forzi tal-Art, kif ukoll maċ-ċittadini tal-pajjiż. Il-Ministeru tad-Difiża qed jipprova jakkwista ajruplani ġodda, inklużi ħelikopters u forsi anke ġettijiet tal-ġlied. === Relazzjonijiet barranin === [[Stampa:Secretary Clinton Meets With President of Bosnia and Herzegovina Zeljko Komsic (6507403825).jpg|thumb|Željko Komšić, membru Kroat tal-presidenza Bosnijaka, u Hillary Clinton, Segretarju tal-Istat tal-Istati Uniti, 13 ta' Diċembru, 2011]] L-integrazzjoni fl-Unjoni Ewropea hija waħda mill-għanijiet politiċi ewlenin tal-Bożnja u Ħerzegovina, li bdiet il-Proċess ta’ Stabbilizzazzjoni u Assoċjazzjoni fl-2007. Il-pajjiżi li qed jipparteċipaw fil-Proċess ta’ Stabbilizzazzjoni u Assoċjazzjoni ġew offruti l-possibbiltà li jsiru, a ladarba jissodisfaw il-kundizzjonijiet meħtieġa , fl-Istati Membri tal-UE. Il-Bożnja u Ħerzegovina hija għalhekk pajjiż kandidat potenzjali għas-sħubija fl-UE. L-implimentazzjoni tal-Ftehim ta' Dayton fl-1995 iffokat l-isforzi ta' dawk li jfasslu l-politika fil-Bosnja u Ħerzegovina, kif ukoll il-komunità internazzjonali, fuq l-istabbilizzazzjoni reġjonali fil-pajjiżi suċċessuri ta' dik li kienet il-Jugoslavja. Fi ħdan il-Bosnja u Ħerzegovina, ir-relazzjonijiet mal-ġirien tagħha l-Kroazja, is-Serbja u l-Montenegro kienu pjuttost stabbli mill-iffirmar tal-Ftehim ta’ Dayton. Fit-23 ta' April, 2010, il-Bosnja u Ħerzegovina rċeviet il-Pjan ta' Azzjoni għall-Adeżjoni tan-NATO, li huwa l-aħħar pass qabel is-sħubija sħiħa fl-alleanza. Sħubija sħiħa kienet inizjalment mistennija fl-2014 jew fl-2015, skont il-progress tar-riformi. F'Diċembru 2018, in-NATO approvat Pjan ta' Azzjoni għall-Adeżjoni tal-Bosnja. Il-Bożnja u Ħerzegovina hija l-61 pajjiż l-aktar paċifiku fid-dinja, skont l-Indiċi tal-Paċi Globali tal-2024. ==== 2016 - applikazzjoni għal sħubija fl-UE ==== L-applikazzjoni tal-Bożnija-Ħerzegovina għas-sħubija fl-[[UE]] ġiet ippreżentata fil-15 ta' Frar 2016. Il-preżentazzjoni tal-applikazzjoni seħħet wara l-Kunsill Affarijiet Ġenerali f'Diċembru 2015, fejn il-ministri evalwaw il-proċess tat-tkabbir. Huma adottaw konklużjonijiet dwar il-proċess ta' stabbilizzazzjoni u ta' assoċjazzjoni bejn l-UE u l-[[Balkani tal-Punent]], li jkopru l-Eks Repubblika Jugoslava tal-[[Maċedonja]], l-[[Albanija]], il-Bożnija-Ħerzegovina u l-[[Kosovo]]. Il-Kunsill adotta konklużjonijiet dwar l-applikazzjoni tal-Bożnija-Ħerzegovina għal sħubija fl-UE fl-20 ta' Settembru 2016. Fit-18 ta' Ġunju 2019 il-Kunsill Affarijiet Ġenerali adotta konklużjonijiet dwar it-tkabbir u l-proċess ta' stabbilizzazzjoni u ta' assoċjazzjoni, li jkopru l-Bożnija-Ħerzegovina. Fl-20 ta' Ġunju 2019 il-[[Kunsill Ewropew]] approva l-konklużjonijiet. F'konformità mal-proċedura ta' adeżjoni stabbilita fit-trattat tal-UE, il-ministri talbu lill-Kummissjoni Ewropea biex tagħti l-opinjoni tagħha dwar l-applikazzjoni. Jekk l-opinjoni tkun pożittiva, il-Kunsill Ewropew jista' jiddeċiedi li jagħti lill-Bożnija-Ħerzegovina status ta' kandidat. === Cantons (Organizzazzjoni territorjali tal-Federazzjoni tal-Bosnja u Ħerzegovina) === Il-Federazzjoni tal-Bosnja u Ħerzegovina hija suddiviża f'għaxar cantons. Min-naħa tagħhom, dawn il-cantons huma internament maqsuma f'bosta muniċipalitajiet. Mill-10 cantons, ħamsa huma maġġoranza Bożnijaċi, tlieta huma maġġoranza Kroati, u tnejn huma mħallta, li jfisser li hemm proċeduri legali għall-protezzjoni tal-gruppi etniċi kostitwenti. === Demografija === Skont iċ-ċensiment tal-1991, il-Bosnja u Ħerzegovina kellha popolazzjoni ta' 4,369,319, filwaqt li ċ-ċensiment tal-Grupp tal-Bank Dinji tal-1996 wera tnaqqis għal 3,764,425. Migrazzjonijiet kbar tal-popolazzjoni matul il-gwerer Jugoslavi fid-disgħinijiet ikkawżaw bidliet demografiċi fil-pajjiż. Bejn l-1991 u l-2013, in-nuqqas ta' qbil politiku għamilha impossibbli li jiġi organizzat ċensiment. Kien ippjanat ċensiment għall-2011, u mbagħad għall-2012, iżda ġie ttardjat sa Ottubru 2013. Iċ-ċensiment tal-2013 sab popolazzjoni totali ta' 3,531,159 ruħ, tnaqqis ta' madwar 20% mill-1991. Iċ-ċifri taċ-ċensiment tal-2013 jinkludu residenti mhux permanenti u Bosnijaċi din ir-raġuni huma mistoqsija minn uffiċjali tar-Repubblika Srpska u politiċi Serbi (ara Gruppi Etniċi hawn taħt). === Gruppi etniċi === [[Stampa:Statue of Our Lady of Medjugorje (cropped).jpg|thumb|left|Statwa tal-Madonna f'Medjugorje, sit ta' pellegrinaġġ popolari għall-Kattoliċi minn madwar id-dinja]] Il-Bożnja u Ħerzegovina hija dar għal tliet "popli kostitwenti" etniċi, jiġifieri Bożnijaċi, Serbi u Kroati, minbarra għadd ta' gruppi iżgħar inklużi Lhud u Roma. Skont id-dejta taċ-ċensiment tal-2013 ippubblikata mill-Aġenzija tal-Istatistika tal-Bosnja u Ħerzegovina, il-Bosnijaċi jiffurmaw 50.1% tal-popolazzjoni, is-Serbi 30.8%, il-Kroati 15.5% u oħrajn 2, 7%, u l-bqija tar-rispondenti ma jiddikjarawx l-oriġini etnika tagħhom jew ma tirrispondix. Ir-riżultati taċ-ċensiment huma kkontestati mill-uffiċċju tal-istatistika tar-Repubblika Srpska u mill-politiċi Serbi Bosnijaċi. It-tilwima dwar iċ-ċensiment tikkonċerna l-inklużjoni ta' residenti Bosnjani mhux permanenti fiċ-ċifri, li l-uffiċjali tar-Repubblika Srpska jopponu. L-uffiċċju tal-istatistika tal-Unjoni Ewropea, l-Eurostat, ikkonkluda f'Mejju 2016 li l-metodoloġija taċ-ċensiment użata mill-aġenzija tal-istatistika Bosnijaka hija konformi mar-rakkomandazzjonijiet internazzjonali. ==== Kompożizzjoni etnika tal-Bosnja u Ħerzegovina fl-2013: ==== * Bosnijaċi (50.1%) * Serbi (30.8%) * Kroati (15.4%) * Oħrajn (2.7%) * Mhux iddikjarat (0.8%) * Ebda tweġiba (0.2%) === Lingwi === Il-kostituzzjoni tal-Bosnja ma tispeċifika l-ebda lingwa uffiċjali. Madankollu, l-akkademiċi Hilary Footitt u Michael Kelly jinnotaw li l-Ftehim ta' Dayton jgħid li “huwa magħmul bil-Bosnijan, il-Kroat, l-Ingliż u s-Serb”, u jiddeskrivu dan bħala “rikonoxximent de facto ta' tliet lingwi uffiċjali” fil-livell tal-istat. L-istatus ugwali tal-Bosnijan, is-Serb u l-Kroat ġie vverifikat mill-Qorti Kostituzzjonali fl-2000. Hija ddeċidiet li d-dispożizzjonijiet tal-lingwa tal-kostituzzjonijiet tal-Federazzjoni u r-Repubblika Srpska kienu inkompatibbli mal-kostituzzjoni tal-istat, peress li rrikonoxxew biss il-Bosnijan u l-Kroat (fil-każ tal-Federazzjoni) u s-Serb (fil-każ tar-Repubblika Srpska) bħala lingwi uffiċjali fil-livell tal-entità. Bħala riżultat, il-kliem tal-kostituzzjonijiet tal-entitajiet inbidel u t-tliet lingwi saru uffiċjali fiż-żewġ entitajiet. It-tliet lingwi uffiċjali huma kompletament intelliġibbli reċiprokament u huma magħrufa kollettivament taħt l-isem Serbo-Kroat, minkejja li dan it-terminu mhuwiex rikonoxxut formalment fil-pajjiż. L-użu ta 'waħda mit-tliet lingwi sar indikatur tal-identità etnika. Michael Kelly u Catherine Baker jargumentaw: "It-tliet lingwi uffiċjali tal-istat tal-Bosnja attwali... jirrappreżentaw l-affermazzjoni simbolika tal-identità nazzjonali fuq il-pragmatiżmu tal-intelliġibilità reċiproka." Skont il-Karta Ewropea għal-Lingwi Reġjonali jew Minoritarji (CELMR) tal-1992, il-Bożnja u Ħerzegovina tirrikonoxxi l-lingwi minoritarji li ġejjin: Albaniż, Montenegrin, Ċek, Taljan, Ungeriż, Maċedonjan, Ġermaniż, Pollakk, Romani, Rumen, Russu, Slovakk , Sloven, Tork, Ukrajn u Lhudi (Jiddish u Ladino). Il-minoranza Ġermaniża fil-Bożnja u Ħerzegovina huma l-aktar fdalijiet ta' Donauschwaben (Is-Swabi tad-Danubju), li stabbilixxew fiż-żona wara li l-monarkija tal-Habsburg talbet il-Balkani mill-Imperu Ottoman. Minħabba t-tkeċċija u l-assimilazzjoni (sfurzata) wara ż-żewġ gwerer dinjija, in-numru ta' Ġermaniżi etniċi fil-Bożnja u Ħerzegovina naqas b’mod drammatiku. Fiċ-ċensiment tal-2013, 52.86% tal-popolazzjoni jqisu l-lingwa materna tagħhom bħala Bosnijan, 30.76% Serb, 14.6% Kroat u 1.57% lingwa oħra, u 0.21% ma jirrispondux. === Reliġjon === Il-Bożnja u Ħerzegovina huwa pajjiż b'diversità reliġjuża kbira. Skont iċ-ċensiment tal-2013, il-Musulmani kienu jammontaw għal 50.7% tal-popolazzjoni, filwaqt li l-Insara Ortodossi kienu jiffurmaw 30.7%, l-Insara Kattoliċi 15.2%, 1.2% kienu ta’ reliġjonijiet oħra u 1.1% atei jew agnostiċi, filwaqt li l-bqija ma' ddikjarawx ir-reliġjon tagħhom jew ma weġibx il-mistoqsija. Stħarriġ tal-2012 wera li 54% tal-Musulmani Bosnijaċi ma jistqarru l-ebda reliġjon, filwaqt li 38% kienu jipprattikaw is-Sunniżmu. ==== Reliġjon fil-Bożnja u Ħerzegovina (ċensiment 2013) ==== * Musulmani 50.7% * Nisrani Ortodoss 30.7% * Kristjan Kattoliku 15.2% * 1.2% ieħor * Ateu 0.7% * Agnostiku 0.3% * Mhux iddikjarat 0.9% * Ebda tweġiba 0.2% === Żoni urbani === Sarajevo hija dar għal 419,957 abitant fiż-żona urbana tagħha li tinkludi l-belt ta' Sarajevo, kif ukoll il-muniċipalitajiet ta' Ilidža, Vogošća, Istočna Ilidža, Istočno Novo Sarajevo u Istočni Stari Grad Iż-żona metropolitana għandha popolazzjoni ta' 555,210 abitant u tinkludi l- il-canton ta' Sarajevo, il-Lvant ta' Sarajevo u l-muniċipalitajiet ta' Breza, Kiseljak, Kreševo ​​​​​​u Visoko. == Ekonomija == [[Stampa:GDP per capita development of Bosnia and Herzegovina.svg|thumb|Evoluzzjoni stmata tal-PGD reali per capita tal-Bosnja u Ħerzegovina mill-1952]] Matul il-Gwerra Bosnijaka, l-ekonomija sofriet 200 biljun ewro fi ħsara materjali, madwar 326.38 biljun ewro fl-2022 (aġġustat għall-inflazzjoni). Il-Bożnja u Ħerzegovina qed tiffaċċja l-problema doppja tal-bini mill-ġdid ta' pajjiż imqatta' mill-gwerra u l-introduzzjoni ta' riformi tranżizzjonali tas-suq liberali fl-ekonomija mħallta preċedenti tagħha. Wirt ta' l-era preċedenti hija industrija b'saħħitha; taħt l-ex president tar-repubblika Džemal Bijedić u l-president Jugoslav Josip Broz Tito, l-industriji metallurġiċi ġew promossi fir-repubblika, li rriżultaw fl-iżvilupp ta' parti kbira mill-impjanti tal-Jugoslavja; SR Bosnia and Herzegovina kellha ekonomija industrijali b'saħħitha ħafna orjentata lejn l-esportazzjoni fis-snin sebgħin u tmeninijiet, b'esportazzjonijiet fuq skala kbira li jiswew miljuni ta 'dollari Amerikani. Għal ħafna mill-istorja tal-Bosnja, l-agrikoltura saret f'irziezet privati; Tradizzjonalment, ikel frisk ġie esportat mir-repubblika. Il-gwerra tad-disgħinijiet ikkawżat bidla drastika fl-ekonomija Bosnijaka. Il-PGD naqas b'60% u l-qerda tal-infrastruttura fiżika qerdet l-ekonomija Peress li ħafna mill-kapaċità tal-produzzjoni ma ġietx restawrata, l-ekonomija Bosnijaka għadha tiffaċċja diffikultajiet konsiderevoli. Iċ-ċifri juru li l-PGD u d-dħul per capita żdiedu b’10% bejn l-2003 u l-2004; Dan u t-tnaqqis fid-dejn nazzjonali tal-Bosnja huma xejriet negattivi, u qgħad għoli (38.7%) u defiċit kummerċjali kbir jibqgħu tħassib. Il-munita nazzjonali hija l-marka konvertibbli (KM), marbuta mal-euro, ikkontrollata mill-bord monetarju. L-inflazzjoni annwali hija l-aktar baxxa relattiva għal pajjiżi oħra fir-reġjun, b'1.9% fl-2004. Id-dejn internazzjonali kien ta '$ 5.1 biljun (mill-31 ta' Diċembru 2014). Ir-rata ta' tkabbir reali tal-PGD kienet ta' 5% fl-2004 skont il-Bank Ċentrali tal-Bosnja u Ħerzegovina u l-Uffiċċju tal-Istatistika tal-Bosnja u Ħerzegovina. Il-Bożnja u Ħerzegovina wriet progress pożittiv f'dawn l-aħħar snin, u b'mod deċiżiv ċċaqlaqha mill-iktar pożizzjoni baxxa fl-ugwaljanza tad-dħul għal erbatax minn 193 nazzjon. Skont id-dejta tal-Eurostat, il-PGD per capita (PPP) tal-Bożnja u Ħerzegovina kien ta' 29 % tal-medja tal-UE fl-2010. Il-Fond Monetarju Internazzjonali (IMF) ħabbar self lill-Bosnja li jiswa 500 miljun dollaru Amerikan, li se jiġi pprovdut taħt arranġament stand-by. L-approvazzjoni tagħha kienet skedata għal Settembru 2012. L-Ambaxxata tal-Istati Uniti f'Sarajevo tipproduċi l-Gwida tan-Negozju tal-Pajjiż, rapport annwali li jipprovdi ħarsa komprensiva tal-ambjent tan-negozju u ekonomiku tal-Bożnja u Ħerzegovina, billi juża analiżi ekonomika, politika u tas-suq. Skont xi stimi, l-ekonomija taħt l-art tirrappreżenta 25.5% tal-PGD. Fl-2017, l-esportazzjonijiet kibru bi 17% meta mqabbla mas-sena ta' qabel, b’total ta' 5.65 biljun ewro. Il-volum totali tal-kummerċ barrani fl-2017 kien jammonta għal 14.97 biljun ewro u żdied b'14% meta mqabbel mas-sena ta' qabel. L-importazzjonijiet ta’ oġġetti żdiedu bi 12% u ammontaw għal 9.32 biljun ewro. Il-kopertura tal-importazzjonijiet mill-esportazzjoni żdiedet bi 3% meta mqabbla mas-sena ta’ qabel u issa hija 61 fil-mija. Fl-2017, il-Bosnja u Ħerzegovina esportat prinċipalment sedili tal-karozzi, elettriku, injam ipproċessat, aluminju u għamara. Fl-istess sena, prinċipalment importat żejt mhux raffinat, karozzi, żejt tal-mutur, faħam u briquettes. Ir-rata tal-qgħad fl-2017 kienet 20.5%, iżda l-Istitut ta' Vjenna għall-Istudji Ekonomiċi Internazzjonali jbassar li r-rata tal-qgħad se tonqos matul il-ftit snin li ġejjin. Fl-2018, il-qgħad għandu jkun 19.4% u jonqos aktar għal 18.8% fl-2019. Fl-2020, ir-rata tal-qgħad għandha tinżel għal 18.3%. [[Stampa:Sarajevo Twist Tower.jpg|thumb|L-Avaz Twist Tower f'Sarajevo, l-ogħla bini fil-Bosnja u Ħerzegovina]] Fil-31 ta' Diċembru, 2017, il-Kunsill tal-Ministri tal-Bosnja u Ħerzegovina ippubblika r-rapport dwar id-dejn pubbliku tal-Bosnja u Ħerzegovina, li jgħid li d-dejn pubbliku tnaqqas b’389.97 miljun ewro, jew aktar minn 6 % meta mqabbel mal-31 ta' Diċembru, 2016 Fl-aħħar tal-2017, id-dejn pubbliku kien ta' €5.92 biljun, li kien jammonta għal 35.6 fil-mija tal-PDG. Sal-31 ta' Diċembru 2017, kien hemm 32,292 kumpanija rreġistrata fil-pajjiż, li flimkien kellhom dħul ta' 33,572 miljun ewro dik l-istess sena. Fl-2017, il-pajjiż irċieva 397.35 miljun ewro f'investiment barrani dirett, ekwivalenti għal 2.5% tal-PGD. Fl-2017, il-Bosnja u Ħerzegovina kklassifikat fit-tielet post fid-dinja f'termini tan-numru ta' impjiegi ġodda maħluqa minn investiment barrani, relattiv għan-numru ta' abitanti. Fl-2018, il-Bosnja u Ħerzegovina esportat oġġetti li jiswew 11.9 biljun KM (6.07 biljun euro), li huwa 7.43% aktar milli fl-istess perjodu fl-2017, filwaqt li l-importazzjonijiet ammontaw għal 19.27 biljun KM (9,830 miljun euro), li jirrappreżenta 5.47% aktar. Il-prezz medju ta' appartamenti ġodda mibjugħa fil-pajjiż fl-ewwel sitt xhur tal-2018 huwa ta' 1,639 km (€886.31) għal kull metru kwadru, li jirrappreżenta żieda ta' 3.5% meta mqabbel mas-sena ta' qabel. Mit-30 ta' Ġunju, 2018, id-dejn pubbliku tal-Bosnja u Ħerzegovina kien jammonta għal madwar €6.04 biljun, li minnhom 70.56% jikkorrispondi għal dejn estern u 29.4% għal dejn intern. Il-proporzjon tad-dejn pubbliku fil-prodott gross domestiku huwa 34.92%. Fl-ewwel 7 xhur tal-2018, 811,660 turist żaru l-pajjiż, qabża ta' 12.2% meta mqabbla mal-ewwel 7 xhur tal-2017. Fl-ewwel 11-il xahar tal-2018, 1,378,542 turist żaru l-Bosnja-Ħerzegovina, żieda ta' 12,6%, u kellhom 2,871,004 lejl f'lukandi, żieda ta' 13.8% meta mqabbel mas-sena ta' qabel. Barra minn hekk, 71.8% tat-turisti ġew minn pajjiżi barranin. Fl-ewwel seba' xhur tal-2019, 906,788 turist żaru l-pajjiż, qabża ta' 11.7% meta mqabbel mas-sena ta’ qabel. Fl-2018, il-valur totali ta' fużjonijiet u akkwisti fil-Bosnja u Ħerzegovina kien jammonta għal €404.6 miljun. Fl-2018, 99.5 fil-mija tal-kumpaniji fil-Bosnja u Ħerzegovina użaw kompjuters fin-negozju tagħhom, filwaqt li 99.3 fil-mija kellhom konnessjoni tal-Internet, skont stħarriġ li sar mill-Aġenzija tal-Istatistika tal-Bosnja u Ħerzegovina. Fl-2018, il-Bosnja u Ħerzegovina rċeviet 783.4 miljun KM (400.64 miljun euro) f'investiment barrani dirett, li kien ekwivalenti għal 2.3% tal-PDG. [[Stampa:Sarajevo Tram-Stop Banka 2011-10-28 (2).jpg|thumb|Il-Bank Ċentrali tal-Bożnja u Ħerzegovina f'Sarajevo]] Fl-2018, il-Bank Ċentrali tal-Bosnja u Ħerzegovina għamel profitt ta' 8,430,875 km (€4,306,347). Il-Bank Dinji bassar li l-ekonomija se tikber 3.4% fl-2019. Il-Bożnja u Ħerzegovina ġiet ikklassifikata fit-83 post fl-Indiċi tal-Libertà Ekonomika tal-2019. Il-punteġġ ġenerali tal-Bożnja u Ħerzegovina huwa 61.9. Din il-pożizzjoni tirrappreżenta xi progress relattiv għall-91 post li kellha fl-2018. Dan ir-riżultat huwa taħt il-livell reġjonali, iżda għadu 'l fuq mill-medja dinjija, u jagħmel lill-Bosnja u Ħerzegovina pajjiż "moderament ħieles". Fil-31 ta’ Jannar 2019, id-depożiti totali fil-banek Bosnijaċi kienu ta' KM 21.9 biljun (€11.20 biljun), li jirrappreżentaw 61.15 % tal-PGD nominali. Fit-tieni kwart tal-2019, il-prezz medju ta' appartamenti ġodda mibjugħa fil-Bożnja u Ħerzegovina kien ta' 1,606 km (€821.47) għal kull metru kwadru. Fl-ewwel sitt xhur tal-2019, l-esportazzjonijiet ammontaw għal 5,829 miljun KM (2,980 miljun ewro), li huwa 0.1% inqas minn fl-istess perjodu tal-2018, filwaqt li l-importazzjonijiet ammontaw għal 9,779 miljun KM (5,000 miljun ewro), li huwa 4.5% aktar milli fl-istess perjodu tas-sena ta' qabel. Fl-ewwel sitt xhur tal-2019, l-investiment barrani dirett ammonta għal 650.1 miljun KM (332.34 miljun ewro). Il-Bożnja u Ħerzegovina ġiet ikklassifikata fis-77 post fl-Indiċi tal-Innovazzjoni Globali fl-2023. Mit-30 ta' Novembru, 2023, il-Bosnja u Ħerzegovina kellha 1.3 miljun vettura bil-mutur reġistrata. === Turiżmu === [[Stampa:Вишеградска ћуприја са Андрићградом 2.jpg|thumb|Mehmed Paša Sokolović Bridge, Sit ta' Wirt Dinji tal-UNESCO u Andrićgrad]] [[Stampa:Mostar Old Town Panorama 2007.jpg|thumb|Stari Most fil-Mostar, Sit ta' Wirt Dinji tal-UNESCO]] [[Stampa:Saint James Church (St. Jakov) Medjugorje - Hotel Pansion Porta - Bosnia Herzegovina - Creative Commons by gnuckx (4695237966).jpg|thumb|Medjugorje, sit ta' pellegrinaġġ popolari għall-Kattoliċi madwar id-dinja]] Skont il-projezzjonijiet tal-Organizzazzjoni Dinjija tat-Turiżmu, il-Bożnja u Ħerzegovina kellha t-tielet l-ogħla rata ta’ tkabbir turistiku fid-dinja bejn l-1995 u l-2020. Fl-2017, 1,307,319 turist żaru l-Bosnja u Ħerzegovina, żieda ta’ 13.7%, u kellhom 2,677,125 lejl f’lukandi, żieda ta’ 12.3% mis-sena ta’ qabel. 71.5% tat-turisti ġew minn pajjiżi barranin. Fl-2018, 1,883,772 turist żaru l-Bosnja u Ħerzegovina, żieda ta’ 44.1%, u 3,843,484 qagħdu l-lejl f’lukandi, żieda ta’ 43.5% meta mqabbla mas-sena ta’ qabel. Barra minn hekk, 71.2% tat-turisti ġew minn pajjiżi barranin. Fl-2006, meta Lonely Planet ikklassifika l-aqwa bliet fid-dinja, Sarajevo, il-kapitali nazzjonali u ospitanti tal-Olimpjadi tax-Xitwa tal-1984, ġiet ikklassifikata fin-numru 43 fil-lista. It-turiżmu f'Sarajevo jiffoka prinċipalment fuq aspetti storiċi, reliġjużi u kulturali. Fl-2010, il-lista "L-Aħjar fl-Ivvjaġġar" ta' Lonely Planet innominaha bħala waħda mill-aqwa għaxar bliet li żaru dik is-sena. Sarajevo rebaħ ukoll il-konkors "Best City to Visit" tal-blog tal-ivvjaġġar Foxnomad fl-2012, li għeleb lil aktar minn mitt belt oħra madwar id-dinja. Medjugorje sar wieħed mill-aktar siti ta' pellegrinaġġ popolari għall-Kattoliċi madwar id-dinja u sar it-tielet l-iktar sit reliġjuż importanti fl-Ewropa, fejn aktar minn miljun persuna jżuruh kull sena. Ġie stmat li 30 miljun pellegrin ġew Medjugorje minn meta bdew l-allegati dehriet fl-1981. Mill-2019, pellegrinaġġi għal Medjugorje huma uffiċjalment awtorizzati u organizzati mill-Vatikan. Il-Bosnja saret ukoll destinazzjoni dejjem aktar popolari għall-iskijar u l-ekoturiżmu. Il-muntanji li ospitaw l-Olimpjadi tax-Xitwa ta' Bjelašnica, Jahorina u Igman huma l-aktar muntanji tal-iskijar li jżuruha nies fil-Bosnja u Ħerzegovina. Il-Bożnja u Ħerzegovina tibqa' waħda mill-aħħar reġjuni naturali mhux skoperti tal-Alpi tan-Nofsinhar, b'firxiet vasti ta' natura selvaġġa u mhux mittiefsa li tattira avventurieri u min iħobb in-natura. National Geographic semmiet lill-Bosnja u Ħerzegovina bħala l-aqwa destinazzjoni ta' avventura tar-roti tal-muntanji għall-2012. L-Alpi Dinariċi taċ-ċentru tal-Bosnja huma l-favoriti tal-mixjiet u tal-muntanji, peress li fihom klimi Mediterranji u alpini. Whitewater rafting sar xi ħaġa ta' passatemp nazzjonali fil-Bosnja u Ħerzegovina. Ix-xmajjar ewlenin użati għar-rafting tal-ilma abjad fil-pajjiż jinkludu l-Vrbas, Tara, Drina, Neretva u Una. Sadanittant, l-aktar xmajjar notevoli huma l-Vrbas u t-Tara, peress li t-tnejn ospitaw il-Kampjonati Dinji tar-Rafting tal-2009. Ir-raġuni għaliex ix-Xmara Tara hija popolari immens għar-rafting hija għaliex fiha l-aktar canyon tax-xmara fonda fl-Ewropa, il-Canyon tax-Xmara Tara. Riċentement, il-Huffington Post semmiet lill-Bosnja u Ħerzegovina id-"9 l-akbar avventura fid-dinja fl-2013," u żiedet li l-pajjiż jiftaħar "l-ilma u l-arja l-aktar nadifa fl-Ewropa, l-akbar foresti verġni, u l-aktar annimali selvaġġi. L-aħjar mod biex esperjenza huwa l-Vjaġġ tat-Tliet Xmajjar, li jieħu l-aħjar li l-Balkani għandhom x'joffru." == Infrastruttura == === Trasport === [[Stampa:Sarajevo Airport 1 2024.jpg|thumb|Ajruport Internazzjonali ta' Sarajevo]] L-Ajruport Internazzjonali ta' Sarajevo, magħruf ukoll bħala l-Ajruport ta' Butmir, huwa l-ajruport internazzjonali ewlieni fil-Bożnja u Ħerzegovina, li jinsab 3.3 NM (6.1 km; 3.8 mi) fil-Lbiċ tal-istazzjon tal-ferrovija prinċipali ta' Sarajevo fil-belt ta' Sarajevo fis-subborg ta' Butmir. L-operazzjonijiet ferrovjarji fil-Bosnja u Ħerzegovina huma suċċessuri tal-Ferroviji Jugoslavi fi ħdan il-fruntieri tal-pajjiż wara l-indipendenza tal-ex Jugoslavja fl-1992. Illum, huma operati mill-Ferroviji tal-Federazzjoni tal-Bosnja u Ħerzegovina (ŽFBiH) fil-Federazzjoni tal-Bosnja u Ħerzegovina. Ħerzegovina. === Telekomunikazzjonijiet === Is-suq tal-komunikazzjoni fil-Bosnja kien liberalizzat għal kollox f'Jannar 2006. It-tliet operaturi tal-linja fissa jipprovdu servizzi prinċipalment fl-oqsma tal-operat tagħhom, iżda għandhom liċenzji nazzjonali għal sejħiet nazzjonali u internazzjonali. Servizzi ta' data mobbli huma offruti wkoll, inklużi servizzi ta' veloċità għolja EDGE, 3G u 4G. Oslobođenje (Liberazzjoni), imwaqqfa fl-1943, hija waħda mill-eqdem gazzetti li jiċċirkolaw kontinwament fil-pajjiż. Hemm ħafna pubblikazzjonijiet nazzjonali, fosthom Dnevni avaz (Leħen ta' Kuljum), imwaqqfa fl-1995, u Jutarnje Novine (Aħbarijiet ta' Filgħodu), biex insemmu biss ftit, li jiċċirkolaw f'Sarajevo. Perjodiċi lokali oħra jinkludu l-gazzetta Kroata Hrvatska riječ u r-rivista Bosnijaka Start, kif ukoll il-gazzetti ta' kull ġimgħa Slobodna Bosna (Bosnja Ħielsa) u BH Dani (BH Days). Mill-2014, il-pjattaforma N1 xxandar bħala affiljat ta' CNN International, b'uffiċċji f'Sarajevo, Żagreb u Belgrad. Mill-2021, il-Bosnja u Ħerzegovina kklassifikat fit-tieni post fil-libertà tal-istampa fir-reġjun, wara l-Kroazja, u kklassifikat fit-58 post internazzjonali. Minn Diċembru 2021, hemm 3,374,094 utent tal-Internet fil-pajjiż, jew 95.55% tal-popolazzjoni kollha. === Edukazzjoni === [[Stampa:Sarajevo University building.JPG|thumb|Fakultà tal-Liġi tal-Università ta' Sarajevo]] [[Stampa:Mostar gimnasium.jpg|thumb|Il-Gimnazija Mostar fil-Mostar kienet waħda mill-aktar istituzzjonijiet edukattivi akkademikament prestiġjużi.]] L-edukazzjoni ogħla għandha tradizzjoni twila u rikka fil-Bosnja u Ħerzegovina. L-ewwel istituzzjoni ta' edukazzjoni għolja apposta kienet skola tal-filosofija Sufi mwaqqfa minn Gazi Husrev-beg fl-1531. Segwew bosta skejjel reliġjużi. Fl-1887, taħt l-Imperu Awstro-Ungeriż, skola tal-liġi tax-xarija bdiet programm ta 'ħames snin. Fl-1940, l-Università ta 'Sarajevo saret l-ewwel istitut sekulari ta' edukazzjoni għolja tal-belt. Fis-snin 50, bdew jiġu offruti lawrji gradwati. Saret ħafna ħsara matul il-gwerra, reċentement inbniet mill-ġdid fi sħubija ma 'aktar minn 40 università oħra. Hemm istituzzjonijiet oħra ta' edukazzjoni ogħla, inklużi: Džemal Bijedić Università ta' Mostar, Università ta' Banja Luka, Università ta' Mostar, Università ta' Sarajevo tal-Lvant, Università ta' Tuzla, Università Amerikana tal-Bożnja u Ħerzegovina u l-Akkademja tax-Xjenzi u l-Arti tal-Bożnja u Ħerzegovina , meqjusa bħala waħda mill-akkademji tal-arti kreattivi l-aktar prestiġjużi fir-reġjun. Il-Bożnja u Ħerzegovina għandha 26 università Barra minn hekk, il-Bosnja u Ħerzegovina hija dar għal bosta istituzzjonijiet privati ​​u internazzjonali ta' edukazzjoni għolja, li wħud minnhom huma: * Skola tax-Xjenza u t-Teknoloġija ta' Sarajevo * Università Internazzjonali ta' Sarajevo * Università Amerikana tal-Bosnja u Ħerzegovina * Skola Għolja tan-Negozju ta' Sarajevo * Università Internazzjonali ta' Burch * Kulleġġ tad-Dinja Magħquda fil-Mostar L-edukazzjoni primarja pubblika hija b'xejn u obbligatorja għal tfal ta' bejn 5 snin u nofs u 6 snin u nofs. L-edukazzjoni sekondarja mhix obbligatorja u hija mmirata għal tfal bejn il-15 u t-18-il sena. Ir-rata ta' litteriżmu hija ta' 98.3%, b'99.4% għall-irġiel u 97.1% għan-nisa. L-Università Internazzjonali ta' Sarajevo toffri varjetà wiesgħa ta' programmi. Universitajiet fil-Bożnja u Ħerzegovina joffru programmi fl-istudji umanistiċi, ix-xjenzi u t-teknoloġija. It-tul tal-istudji huwa minn 3 sa 4 snin għal lawrji ta' baċellerat, minn 1 sa 2 snin għal lawrji ta' masters u minn 3 sa 4 snin għal dottorati. Id-dħul fl-universitajiet isir permezz ta' testijiet tad-dħul jew evalwazzjoni tal-prestazzjoni akkademika. L-edukazzjoni primarja ddum disa' snin. L-edukazzjoni sekondarja hija pprovduta fi skejjel sekondarji ġenerali u tekniċi (ġeneralment Gymnasiums), fejn l-istudji normalment idumu erba' snin. Il-forom kollha ta' edukazzjoni sekondarja jinkludu element ta' taħriġ vokazzjonali. L-istudenti li jiggradwaw minn skejjel sekondarji ġenerali jiksbu l-Matura u jistgħu jinkitbu fi kwalunkwe istituzzjoni ta' edukazzjoni għolja jew akkademja billi jgħaddu minn eżami ta' kwalifika preskritt mill-korp governattiv jew istituzzjoni. Studenti li jiggradwaw minn suġġetti tekniċi jiksbu Diploma. == Kultura == === Arkitettura === [[Stampa:Sarajevo, knihovna.jpg|thumb|Librerija Nazzjonali u Università ta' Sarajevo]] L-arkitettura tal-Bożnja u Ħerzegovina hija influwenzata fil-biċċa l-kbira minn erba' perjodi ewlenin li fihom il-bidliet politiċi u soċjali influwenzaw il-ħolqien ta' drawwiet kulturali u arkitettoniċi distintivi tal-popolazzjoni. Kull perjodu ħass l-influwenza tiegħu u kkontribwixxa għal diversità akbar ta' kulturi u lingwaġġ arkitettoniku f’dan ir-reġjun. === Midja === [[Stampa:Radio and Television of Bosnia and Herzegovina (BHRT) building, Sarajevo.jpg|thumb|Kwartieri ġenerali tal-BHRT f'Sarajevo]] Xi stazzjonijiet televiżivi, rivisti u gazzetti fil-Bosnja u Ħerzegovina huma proprjetà tal-istat, u oħrajn huma korporazzjonijiet għall-profitt iffinanzjati minn reklamar, abbonamenti u dħul ieħor relatat mal-bejgħ. Il-Kostituzzjoni tal-Bosnja u Ħerzegovina tiggarantixxi l-libertà tal-espressjoni. Bħala pajjiż fi tranżizzjoni, b'wirt ta' wara l-gwerra u struttura politika interna kumplessa, is-sistema tal-midja tal-Bożnja u Ħerzegovina tinsab fil-proċess ta' trasformazzjoni. Fil-perjodu inizjali ta 'wara l-gwerra (1995-2005), l-iżvilupp tal-midja kien iggwidat primarjament minn donaturi internazzjonali u aġenziji ta' kooperazzjoni, li investew biex jgħinu fil-bini mill-ġdid, id-diversifikazzjoni, id-demokratizzazzjoni u l-professjonalizzazzjoni tal-midja. L-iżviluppi ta' wara l-gwerra jinkludu l-ħolqien ta' Aġenzija Regolatorja tal-Komunikazzjoni indipendenti, l-adozzjoni ta’ Kodiċi tal-Istampa, il-ħolqien tal-Kunsill tal-Istampa, id-dekriminalizzazzjoni tal-malafama u l-malafama, l-introduzzjoni ta’ libertà ta' aċċess għall-informazzjoni pjuttost avvanzat u l-ħolqien ta' sistema tax-xandir tas-servizz pubbliku mill-ex xandar tal-istat. Madankollu, żviluppi pożittivi b'appoġġ internazzjonali ħafna drabi ġew imfixkla minn elites nazzjonali, u l-professjonalizzazzjoni tal-midja u l-ġurnalisti mxiet bil-mod. Livelli għoljin ta' partiġjaniżmu u rabtiet bejn il-midja u s-sistemi politiċi jfixklu l-aderenza għal kodiċijiet ta' kondotta professjonali. === Letteratura === [[Stampa:S. Kragujevic, Andric na vest o N. nagradi 1961.JPG|thumb|Ivo Andrić ma' martu Milica, malli sar jaf li kien rebaħ il-Premju Nobel fil-Letteratura]] Il-Bożnja-Ħerzegovina għandha letteratura rikka, inkluż dik tar-rebbieħa Nobel Ivo Andrić u poeti bħal Antun Branko Šimić, Aleksa Šantić, Jovan Dučić u Mak Dizdar, kittieba bħal Zlatko Topčić, Meša Selimović, Semezdin Mehmedinović, Miljenko Jerveto Samvilicja, Isak Šimić - beg Bašagić, Abdulah Sidran, Petar Kočić, Aleksandar Hemon u Nedžad Ibrišimović. It-Teatru Nazzjonali twaqqaf fl-1919 f'Sarajevo u l-ewwel direttur tiegħu kien id-drammaturgu Branislav Nušić. Rivisti bħal Novi Plamen jew Sarajevske sveske huma wħud mill-aktar pubblikazzjonijiet prominenti li jkopru suġġetti kulturali u letterarji. Sa tmiem is-snin ħamsin, ix-xogħlijiet ta' Ivo Andrić kienu diġà ġew tradotti f'diversi lingwi. Fl-1958, l-Assoċjazzjoni tal-Kittieba Jugoslava nnominat lil Andrić bħala l-ewwel kandidat tagħha għall-Premju Nobel fil-Letteratura. === Arti === [[Stampa:Bosniangraves bosniska gravar februari 2007 stecak stecci5.jpg|thumb|Stećci minn Radimlja, ħdejn Stolac (seklu 13)]] L-arti tal-Bosnja u Ħerzegovina dejjem kienet tevolvi kontinwament u tvarja mill-lapidi medjevali oriġinali msejħa Stećci sal-pitturi tal-qorti ta' Kotromanić. Madankollu, kien biss mal-wasla tal-Awstro-Ungeriżi li r-rinaxximent tal-pittura fil-Bosnja beda verament jiffjorixxi. L-ewwel artisti kkultivati ​​tal-akkademji Ewropej dehru fil-bidu tas-seklu 20. Fosthom hemm: Gabrijel Jurkić, Petar Šain, Roman Petrović u Lazar Drljača. Wara t-Tieni Gwerra Dinjija, artisti bħal Mersad Berber u Safet Zec żdiedu fil-popolarità. Fl-2007, Ars Aevi, mużew tal-arti kontemporanja li jinkludi xogħlijiet ta' artisti mondjali rinomati, twaqqfet f'Sarajevo. === Mużika === [[Stampa:43. TKB - Seljo z Sarajewa (Bośnia i Hercegowina) 10.JPG|thumb|left|Bosnians jiżfnu kolo tradizzjonali]] Kanzunetti Bosnijaċi tipiċi huma ganga, rera u mużika folkloristika tradizzjonali Slava bħal kolo, filwaqt li mill-era Ottomana l-aktar popolari hija sevdalinka. Il-mużika pop u rock għandha wkoll tradizzjoni hawn, b'mużiċisti aktar famużi bħal Dino Zonić, Goran Bregović, Davorin Popović, Kemal Monteno, Zdravko Čolić, Elvir Laković Laka, Edo Maajka, Hari Varešanović, Dino Merlin, Mladen Vojičić Tifa, Žkel. , eċċ. Kompożituri oħra bħal Đor đe Novković, Al' Dino, Haris Džinović, Kornelije Kovač u bosta bands rock u pop, pereżempju, Bijelo Dugme, Crvena jabuka, Divlje jagode, Indexi, Plavi orkestar, Zabranjeno Pušenje, Ambasadori, who Dubio kolektiva,, Kienu fost l-aktar importanti fl-eks Jugoslavja. Il-Bosnja hija l-art twelid tal-kompożitur Dušan Šestić, il-kreatur tal-Innu Nazzjonali tal-Bożnja u Ħerzegovina u missier il-kantanta Marija Šestić, mużiċista tal-jazz, edukatur u ambaxxatur tal-jazz tal-Bożnija Sinan Alimanović, il-kompożitur Saša Lošić u l-pjanista Saša Toperić. Fl-irħula, speċjalment fil-Ħerzegovina, il-Bosnijaċi, is-Serbi u l-Kroati jilagħbu l-gusle l-antik. Il-gusle tintuża prinċipalment biex tirreċita poeżiji epiċi b'ton ġeneralment drammatiku. Probabbilment l-iktar mużika distintiva u identifikabbli tal-mużika Bosnijaka, sevdalinka hija tip ta' kanzunetta folkloristika emozzjonali u melankolika li ħafna drabi tiddeskrivi temi koroh bħall-imħabba u t-telf, il-mewt ta' xi ħadd maħbub, jew qtugħ ta' qalb. Sevdalinkas kienu tradizzjonalment esegwiti fuq saz, strument tal-korda Tork, li aktar tard ġie sostitwit bl-accordion. Madankollu, l-arranġament aktar modern ġeneralment jinkludi vokalist akkumpanjat mill-akkordju flimkien ma' drums, double basses, kitarri, klarinitti u vjolini. Tradizzjonijiet folkloristiċi rurali tal-Bożnja u Ħerzegovina jinkludu l-istil ganga vociferated u polifoniku u "ravne pjesme" (kant ċatt), kif ukoll strumenti bħall-bagalja mingħajr drone, flawt tal-injam, u šargija. Il-gusle, strument li jinsab fil-Balkani, jintuża wkoll biex jakkumpanja poeżiji epiċi Slavi antiki. Hemm ukoll kanzunetti folkloristiċi Bosnijaċi fil-lingwa Ladin, derivati ​​mill-popolazzjoni Lhudija taż-żona. Mużika ta' oriġini Bosnijaka ġejja mill-Bosnja ċentrali, Posavina, Wied tad-Drina u Kalesija. Is-soltu ssir minn kantanti b’żewġ vjolinisti u plejer tas-sargija. Dawn il-baned dehru għall-ewwel darba madwar l-Ewwel Gwerra Dinjija u saru popolari fis-sittinijiet Hija t-tielet l-eqdem mużika wara sevdalinka u ilahija. Dawk li jgħallmu lilhom infushom, l-aktar żewġ jew tliet membri, jagħżlu strumenti antiki differenti, speċjalment vjolin, xkora, saz, tnabar, flawtijiet (zurle) jew flawtijiet tal-injam, kif diġà sejħu oħrajn, l-artisti oriġinali tal-mużika Bosnijaka li Notes ma jistgħux ikunu. bil-miktub, huma mgħoddija minn widna minn ġenerazzjoni għal oħra, il-familja hija ġeneralment ereditarja. Huwa maħsub li ġej mit-tribù Persjan-Kalesi li stabbilixxa ruħu fiż-żona tal-widien attwali ta' Sprečanski u probabbilment għalhekk l-isem Kalesija. F'din il-parti tal-Bosnja, hija l-aktar komuni. Din it-tip ta' mużika kienet għoġobha mit-tliet popli tal-Bosnja, Bosnijaċi, Serbi u Kroati, u kkontribwiet ħafna għar-rikonċiljazzjoni, is-soċjalizzazzjoni, id-divertiment u organizzazzjonijiet oħra tan-nies permezz ta' festivals. Fil-Kalesija, dan jinżamm kull sena bil-Bosnjan Original Music Festival. === Ċinema u teatru === Sarajevo hija rikonoxxuta internazzjonalment għall-għażla eclettika u diversa ta’ festivals. Il-Festival tal-Films ta' Sarajevo ġie stabbilit fl-1995, matul il-Gwerra tal-Bosnija, u sar l-aktar festival tal-films importanti u l-akbar fil-Balkani u fix-Xlokk tal-Ewropa. Il-Bosnja għandha wirt rikka ta' films u films, li jmur lura għar-Renju tal-Jugoslavja; Bosta produtturi tal-films Bosnijaċi kisbu prominenza internazzjonali u xi wħud rebħu premjijiet internazzjonali li jvarjaw mill-Premjijiet tal-Akkademja għal multipli Palmes d'Or u Golden Bears. Xi kittieba, diretturi u produtturi Bosnijaċi notevoli jinkludu Danis Tanović (magħruf għall-Premju tal-Akkademja 2001 u film rebbieħ tal-Globu tad-Deheb No Man's Land u l-film rebbieħ tal-Premju tal-Ġurija tal-Grand 2016, Death in Sarajevo), Jasmila Žbanić (rebbieħa tal-Golden Bear). Bear, il-Premju tal-Akkademja u l-film nominat għall-BAFTA 2020 Quo Vadis, Aida?), Emir Kusturica (rebaħ żewġ Palme d'Ors f'Cannes), Zlatko Topčić, Ademir Kenović, Ahmed Imamović, Pjer Žalica, Aida Begić, eċċ. === Kċina === [[Stampa:Bosnian meat platter.JPG|thumb|Dixx tal-laħam Bosnjan li fih, fost affarijiet oħra, ćevapi, li huwa meqjus bħala l-platt nazzjonali tal-Bosnja u Ħerzegovina]] Il-kċina Bosnijaka tuża ħafna ħwawar, fi kwantitajiet moderati. Ħafna mill-platti huma ħfief, peress li huma mgħollija; iz-zlazi huma kompletament naturali, magħmulin minn ftit aktar mill-meraq naturali tal-ħaxix fid-dixx. Ingredjenti tipiċi jinkludu tadam, patata, basal, tewm, bżar, ħjar, karrotti, kaboċċi, faqqiegħ, spinaċi, zucchini, fażola mnixxfa, fażola friska, pruna, ħalib, paprika, u krema msejħa pavlaka. Il-kċina Bosnijaka hija bilanċjata bejn influwenzi tal-Punent u tal-Lvant. Bħala riżultat tal-amministrazzjoni Ottomana għal kważi 500 sena, l-ikel Bosnjan huwa relatat mill-qrib mal-kċejjen Torok, Griegi, u oħrajn tal-qedem Ottomani u Mediterranji. Madankollu, minħabba s-snin tal-ħakma Awstrijaka, hemm ħafna influwenzi tal-Ewropa Ċentrali. Dixxijiet tipiċi tal-laħam jinkludu prinċipalment ċanga u ħaruf. Xi speċjalitajiet lokali huma ćevapi, burek, dolma, sarma, pilav, goulash, ajvar u firxa sħiħa ta' ħelu orjentali. Ćevapi huwa platt tal-laħam ikkapuljat grilled, tip ta' kebab, popolari f'dik li kienet il-Jugoslavja u meqjus bħala platt nazzjonali fil-Bożnja u Ħerzegovina u s-Serbja. L-inbejjed lokali ġejjin minn Ħerzegovina, fejn il-klima hija adattata għat-tkabbir tal-għeneb. Il-fuħħar tal-Ħerzegovina (simili għall-grappa Taljana iżda inqas ħelwa) huwa popolari ħafna. Ix-xarbiet alkoħoliċi tal-għanbaqar (rakija) jew tat-tuffieħ (jabukovača) huma prodotti fit-tramuntana. Fin-Nofsinhar, id-distilleriji kienu jipproduċu kwantitajiet kbar ta' brandy u kienu jfornu l-fabbriki kollha tal-alkoħol li qabel kienu Jugoslavi (il-brandy huwa l-bażi tal-biċċa l-kbira tax-xorb alkoħoliku). Il-kafejiet li jservu l-kafè Bosnjan f'džezva b'rahat lokum u kubi taz-zokkor huma komuni f'Sarajevo u fil-bliet kollha fil-pajjiż. Ix-xorb tal-kafè huwa pastime favorit tal-Bosnijaċi u huwa parti mill-kultura tagħhom. Il-Bożnja u Ħerzegovina hija d-disa’ pajjiż fid-dinja f'termini ta' konsum tal-kafè per capita. === Sports === [[Stampa:Asim Ferhatović Hase Stadium.jpg|thumb|left|L-Istadium Asim Ferhatović Hase f'Sarajevo]] [[Stampa:Jahorina mountain 2018.jpg|thumb|left|Jahorina Ski Resort, ospitanti tal-Olimpjadi tax-Xitwa tal-1984, huwa l-akbar u l-aktar popolari ski resort fil-Bosnja u Ħerzegovina.]] Il-Bożnja u Ħerzegovina pproduċiet bosta atleti. L-aktar avveniment sportiv internazzjonali importanti fl-istorja tal-Bosnja u Ħerzegovina kien il-XI Logħob Olimpiku tax-Xitwa, li sar f'Sarajevo mis-7 sad-19 ta' Frar, 1984. Il-klabb tal-handball ta' Borac rebaħ seba' Kampjonati Jugoslavi tal-Handball, kif ukoll it-Tazza Ewropea fl-1976 u t-Tazza tal-Federazzjoni Internazzjonali tal-Handball fl-1991. Il-judoka Bosnijaka Amel Mekić laħqet champion Ewropew fl-2011. L-atleta tal-binarji Amel Tuka rebaħ midalji tal-bronż u tal-fidda fit-800 metru fil-Kampjonati Dinji tal-Atletika tal-IAAF tal-2015 u tal-2019 [251] u Hamza Alić rebaħ il-midalja tal-fidda fl-isparatura Ewropea tal-2013. Kampjonati Indoor. Il-klabb tal-basketball Bosna Royal minn Sarajevo kien champion Ewropew fl-1979. It-tim nazzjonali tal-basketball tal-irġiel tal-Jugoslavja, li rebaħ medalji f'kull kampjonat tad-dinja mill-1963 sal-1990, kien jinkludi plejers Bosnijaċi bħala membri tal-FIBA tal-Jugoslavja Dražen Dalipagić u Mirza Delibašić . Il-Bożnja u Ħerzegovina tikkwalifika regolarment għall-Kampjonat Ewropew tal-Baskitbol, ​​bi plejers bħal Mirza Teletović, Nihad Đedović u Jusuf Nurkić. It-tim nazzjonali tal-Bożnja u Ħerzegovina ta' taħt is-16-il sena rebaħ żewġ midalji tad-deheb fl-2015, u rebaħ kemm il-Festival Olimpiku tas-Sajf taż-Żgħażagħ Ewropej tal-2015 kif ukoll il-Kampjonat Ewropew ta' taħt is-16-il sena FIBA ​​​​2015. Il-klabb tal-basketball tan-nisa Jedinstvo Aida minn Tuzla rebaħ il-Kampjonat Ewropew tal-Klabbs tan-Nisa fl-1989 u l-finali tat-Tazza Ronchetti fl-1990, immexxija minn Razija Mujanović, tliet darbiet l-aħjar plejer tal-basketball Ewropew, u Mara Lakić. It-tim taċ-ċess Bosnjan kien champion tal-Jugoslavja seba' darbiet, minbarra li l-klabb ta' ŠK Bosna rebaħ erba' Tazzi taċ-Ċess tal-Klabbs Ewropej. Il-Granmastru taċ-ċess Borki Predojević rebaħ ukoll żewġ Kampjonati Ewropej. L-aktar suċċess impressjonanti taċ-ċess Bosnjan kien it-tieni post fil-XXXI Olimpija taċ-Ċess fl-1994 f'Moska, bil-grandmastri Predrag Nikolić, Ivan Sokolov u Bojan Kurajica. Il-boxer tal-piż medju Marijan Beneš rebaħ diversi kampjonati tal-Bożnja u Ħerzegovina, kampjonati Jugoslavi u l-Kampjonat Ewropew. Fl-1978, hija rebħet it-titlu mondjali kontra Elisha Obed tal-Baħamas. [[Stampa:20150331 2219 AUT BIH 2704.jpg|thumb|Edin Džeko lagħab mal-Bosnja u Ħerzegovina fl-2015]] Il-futbol ta' assoċjazzjoni huwa l-aktar sport popolari fil-Bosnja u Ħerzegovina. Din tmur lura għall-1903, iżda l-popolarità tagħha kibret b'mod sinifikanti wara l-Ewwel Gwerra Dinjija. Il-klabbs Bosnijaċi FK Sarajevo u Željezničar rebħu l-kampjonat Jugoslav, filwaqt li t-tim nazzjonali tal-futbol Jugoslav kien jinkludi plejers Bosnijaċi ta’ kull sfond etniku u ġenerazzjonijiet, bħal Safet Sušić, Zlatko Vujović, Mehmed Baždarević, Davor Jozić, Faruk Hadžibegić, Predrag Blašvić, Slić Vahid Halilhodžić, Dušan Bajević, Ivica Osim, Josip Katalinski, Tomislav Knez, Velimir Sombolac u ħafna oħrajn. It-tim nazzjonali tal-futbol tal-Bożnja u Ħerzegovina ipparteċipa fit-Tazza tad-Dinja tal-FIFA 2014, l-ewwel turnament ewlieni tagħhom. Fost il-plejers tat-tim għal darb'oħra hemm plejers prominenti minn kull sfond etniku tal-pajjiż, bħall-captains ta' dak iż-żmien u attwali Emir Spahić, Zvjezdan Misimović u Edin Džeko, difensuri bħal Ognjen Vranješ, Sead Kolašinac u Toni Šunjić, midfielders bħal Miralem Pjanić u Senad. Lulić, l-attakkant Vedad Ibišević, eċċ. Fost l-eks futbolers Bosnijaċi jinkludu Hasan Salihamidžić, li sar it-tieni Bosnjan li rebaħ trofew tal-UEFA Champions League, wara Elvir Baljić. Huwa lagħab 234 partita u skorja 31 gowl għall-klabb Ġermaniż FC Bayern Munich. Sergej Barbarez, li lagħab ma' diversi klabbs fil-Bundesliga Ġermaniża. Fost l-aktar timijiet li skurjaw gowls fil-Bundesliga, fosthom Borussia Dortmund, Hamburger SV u Bayer Leverkusen, Meho Kodro kien l-aqwa skorer fl-istaġun 2000-01 bi 22 gowl. Meho Kodro qatta' l-biċċa l-kbira tal-karriera tiegħu jilgħab fi Spanja, l-aktar ma' Real Sociedad u FC Barcelona. Elvir Rahimić. Milena Nikolić, membru tat-tim nazzjonali tan-nisa, kienet l-Aħjar Skorer tal-UEFA Women's Champions League 2013–2014. Il-Bożnja u Ħerzegovina kienu ċampjins tad-dinja fil-Volleyball fil-Paralimpiji tas-Sajf tal-2004 u fil-Volleyball fil-Paralimpiji tas-Sajf tal-2012 Ħafna mill-membri tat-tim tilfu saqajhom fil-Gwerra tal-Bosnija. It-tim nazzjonali tiegħu tal-volleyball bil-qiegħda huwa wieħed mill-forzi dominanti fl-isport globalment, wara li rebaħ disa' Kampjonati Ewropej, tliet Kampjonati tad-Dinja u żewġ midalji tad-deheb Paralimpiċi. It-tennis qed jikseb ħafna popolarità wkoll wara s-suċċessi riċenti ta' Damir Džumhur u Mirza Bašić fil-livell tal-Grand Slam. Tennisti notevoli oħra li rrapreżentaw lill-Bosnja u Ħerzegovina huma Tomislav Brkić, Amer Delić u Mervana Jugić-Salkić. === Galerija === [[Stampa:Bosnia and Herzegovina location map.svg|thumb|Organizzazzjoni territorjali II]] [[Stampa:Bosnia and Herzegovina relief location map.png|thumb|Mappa tal-lokazzjoni tal-ħelsien mill-Bożnja u Ħerzegovina]] [[Stampa:Flags of Bosnia and herzegovina.JPG|thumb|Bini tal-Parlament Bosnjan fl-29 ta' Mejju, 2009.]] [[Stampa:Maglic.jpg|thumb|Post fil-Bosnja u Ħerzegovina. L-ogħla quċċata tal-muntanji hija Great Reel (2396 m) fil-[[Montenegro]], filwaqt li fil-Bosnja l-ogħla parti tal-muntanji ta' Maglic Peak hija 2386 m 'l fuq mil-livell tal-baħar. Skont sorsi oħra, l-ogħla quċċata tal-muntanja hija Maglic b'2386 m.]] [[Stampa:Fontaine Sebilj.jpg|thumb|Fontaine Sebilj.jpg, Baščaršija]] [[Stampa:Sarajevo Bascarsija Market Mosque.jpg|thumb|Sarajevo Market Moskea Bascarsija, Baščaršija]] [[Stampa:Bascarsijska dzamija.jpg|thumb|Moskea Mibnija fl-1530s, Baščaršija]] [[Stampa:Shops in Baščaršija, September, 2017.jpg|thumb|Ħwienet f'Baščaršija, Settembru, 2017, Baščaršija]] [[Stampa:Bascarsija.jpg|thumb|Il-Mużew Storiku Brusa Bezistan/Sarajevo jidher., Baščaršija]] [[Stampa:Taubenplatz05.JPG|thumb|Il-kwartier il-qadim ta' Sarajevo, Baščaršija]] [[Stampa:Old Orthodox Church of St. Archangel Mikhail and Gabriel.jpg|thumb|Knisja Ortodossa Qadima ta' San Arkanġlu Mikhail u Gabriel, Baščaršija]] [[Stampa:Sarajevo Tram-261 Line-3 2013-10-14.jpg|thumb|Il-Bini ta' Ħbiberija bejn il-Greċja u l-Bosnja u Ħerzegovina (bini igglejżjat) fl-14 ta' Ottubru, 2013 (Serbo-Kroat: Zgrada prijateljstva između Grčke i Bosne i Hercegovine, Grieg: Κτήριο Φιλίας Ελλάδας Βοσνίας-Ερζεγοβίνης)]] [[Stampa:Sarajevo Tram-261 Line-3 2013-10-14.jpg|thumb|Il-Bini ta' Ħbiberija bejn il-Greċja u l-Bosnja u Ħerzegovina (bini igglejżjat) fl-14 ta' Ottubru, 2013 (Serbo-Kroat: Zgrada prijateljstva između Grčke i Bosne i Hercegovine, Grieg: Κτήριο Φιλίας Ελλάδας Βοσνίας-Ερζεγοβίνης)]] [[Stampa:Sarajevo parlament 2007.jpg|thumb|Il-Bini ta' Ħbiberija bejn il-Greċja u l-Bosnja u Ħerzegovina (bini igglejżjat) fl-31 ta' Lulju, 2007 (Serbo-Kroat: Zgrada prijateljstva između Grčke i Bosne i Hercegovine, Grieg: Κτήριο Φιλίας Ελλάδας Βοσνίας-Ερζεγοβίνης)]] [[Stampa:Pasnjak PPP026.jpg|thumb|Majevica hija firxa ta' muntanji baxxi fil-Grigal tal-Bosnja u Ħerzegovina.]] <gallery> File:Sarajevo City Panorama.JPG|Sarajevo File:Sebilj, Sarajevo (cropped).jpg|Kwartier Tork Ottoman), Sarajevo File:JesusesHearthCathedral.jpg|Sarajevo File:Саборна црква у Сарајеву.jpg|Sarajevo File:Latin Bridge 02 (22757259615).jpg|Sarajevo File:Vijecnica (41626036484).jpg|Sarajevo File:Trebevićka žičara 2018 07.jpg|Sarajevo File:Sarajevo Novo Sarajevo.jpg|Novo Sarajevo File:Sarajevo Church-of-the-Holy-Transfiguration 2011-10-15.jpg|Novo Sarajevo File:Novo Sarajevo building.jpg|Novo Sarajevo/Ново Сарајево File:East stand -Stadium Grbavica 2018.jpg|Novo Sarajevo File:Sarajevo Wilsons-Promenade 2013-10-18.jpg|Novo Sarajevo File:Sarajevo City Center from Trebevic.JPG|Novo Sarajevo File:Latin Bridge in Sarajevo.jpg|Sarajevo File:Alte Moschee in Sarajevo (5786856258).jpg|Sarajevo File:BBI Shopping and Business Center.jpg|ARIA Centar File:Brčko (collage image).jpg|Brčko File:Kapija grada, I.N.S..jpg|Istočno Sarajevo File:Lukavica, Spasovdanska.jpg|Istočno Sarajevo File:Stambeni blok u Dobrinji.JPG|Istočno Sarajevo File:Fluss Save Slavonski Brod.JPG|Sava jidher minn Slavonski Brod, il-pont fl-isfond jgħaqqad il-belt ma' Bosanski Brod permezz ta' gżira tax-xmara. File:Brod,_Republika_Srpska,_Bosna_i_Hercegovina,_2009.jpg|Bosanski Brod/ File:Banjalukaview000.jpg|Banja Luka/Бања Лука File:NKD 013 gospodska ulica banja luka (3).jpg|Bania Luka File:Ferhat Pasha Mosque, Banja Luka 2016-2.jpg|Bania Luka File:Споменик парковске архитектуре „Универзитетски град".jpg|Bania Luka File:Тврђава Кастел 7.jpg|Bania Luka/Бања Лука File:Саборна црква Христа спаситеља 1.jpg|Bania Luka File:Саборна црква Христа спаситеља 004.jpg|Bania Luka File:Rijeka Krupa 222.jpg|It-tributarju tax-xellug tax-xmara Vrbas, il-Krupa, f'żona protetta 30 kilometru 'l fuq mill-belt. File:Nadkrstac summit.JPG|Vranica Mountain File:Carsija Gornji Vakuf.jpg|Gornji Vakuf-Uskoplje File:Fojnica, vyhlasene lazenske mesto.jpg|Fojnica/Фојница File:Prokosko jezero.jpg|Lag Prokoško File:Врбас са Зеленог моста.jpg|Xmara Vrbas File:Vrbas river highlight.png|Vrbas Xmara Mappa File:Ugar.jpg|Угар/Ugar Xmara File:Ugar kanjon.JPG|Угар/Ugar Xmara File:Travnik (collage image).jpg|Travnik File:Jajce (kolaž).jpg|Jajce/Јајце File:Knezevo124 crop.jpg|Kneževo File:Иломска 2.jpg|Xmara Ilomska File:Mosque in Vrbanjci, Kotor Varoš.jpg|Vrbanjci File:Kotorvaroskocke.JPG|Kotor Varoš File:Teslic centar.JPG|Teslic File:Carsija Doboj danas.jpg|Doboj File:Zenica (collage_image).jpg|Zenica File:Crkva sv. Duha-Nova Bila.jpg|Nueva Bila File:ZENICA (Bosnie Herzégovine).jpg|Bosna Xmara File:Bosna.png|Босна/Bosna Xmara File:River Pliva in Jajce Bosnia.JPG|Плива/Pliva Xmara File:Šipovo.jpg|Šipovo/Sipovo File:Jezero.JPG|Jezero File:Treskavica.jpg|Treskavica Mountain Pik File:Bjelašnica2.jpg|Бјелашница/Bjelašnica Mountain Pik File:Jahorina from Trebević 1.jpg|Јахорина/Jahorina Mountain Pik File:Istočno Sarajevo, pohled na Trebević.jpg|Trebević/TrebevicMountain File:Igman.jpg|Игман/Igman Mountain Pik File:Sarajevo west IMG 1174 hwy M-19.JPG|Hadžići File:Ilidza Park-Banjska 2010-07-05 (2).jpg|Ilidža File:Ilidža Rimski most 1.jpg|Ilidža File:International Burch University (Sarajevo).jpg|Ilidža File:Ilidza Tram-212 Line-3 2013-10-22.jpg|Ilidža File:Bridge on Vrelo Bosne.jpg|Vrelo Bosne Spring File:Zeljeznica River Sarajevo 1.JPG|Xmara Željeznica File:Trnovo RS IMG 0908.jpg|Трново/Trnovo File:Istočno Sarajevo, kostel.jpg|Istočna Ilidža File:Kalesija danas.jpg|Kalesija File:TZJZN MAG05 (cropped).jpg|Tuzla File:Tuzla Thermal Power Plant02A.jpg|Tuzla File:Pannonian Lakes, Winter.jpg|Lag Panonian, Tuzla File:Residental Building Stupine Tuzla.jpg|Tuzla File:Fountain in Bosnia and Herzegovina (1329).jpg|Tuzla File:Salines Soli Trg Tuzla 10-0 CML.jpg|Tuzla/Тузла File:Mahala naselje.jpg|Osmaci File:Mostar (collage image).jpg|Mostar File:Aerial photograph of Mostar city in 1997.JPEG|Mostar File:Bosnia, Mostar, old bridge 2.JPG|Mostar File:Bazar at Old Bridge in Mostar, Herzegovina.JPG|Mostar File:Cathedral of Holy Trinity, Mostar.jpg|Mostar File:Aerial photograph of Mostar, 1997.JPEG|Mostar File:Bihać (collage image).jpg|Bihać/Bihac File:Štrbački buk 1.jpg|Una Xmara File:Tvrđava Doboj 6.jpg|Doboj/Добој File:Velika Kladusa, Bosnia-Herzegovina, Castle.JPG|Kastell ta' Velika Kladuša File:Konjic (collage).jpg|Konjic/Коњиц File:Konjic bridge.jpg|Pont ta' Konjic File:Bugojno-panorama-grada (1996).jpg|Бугојно File:Panorama-široki07419.JPG|Široki Brijeg File:Široki09089.JPG|Široki Brijeg File:Siroki Brijeg, otevreny akvadukt od pramenu Listice.jpg|Široki Brijeg File:Crkva-BDM-široki4537.JPG|Široki Brijeg) File:Zavod04945.JPG|Široki Brijeg File:Didak Buntić-street-ŠB03085.JPG|Široki Brijeg File:Pecara-Široki-stadion01027.JPG|Široki Brijeg File:Pogled na Crnač.jpg|Donji Crnač File:Luka Ploče 00166.JPG|Ploče File:Neum, Adriatic Sea, Bosnia and Herzegovina.jpg|Neum File:Srebrenica.jpg|Srebrenica/Сребреница File:Манастир Сасе.jpg|Monastery/Monasterio de/Monasteru ta' Sase (Manastir Sase/Манастир Сасе) File:Manastir Sase22.JPG|Lapida Rumana, skavata ħdejn il-Monasteru ta' Sase File:Žepa.jpg|Žepa/Жепа File:Кањон Дрине - Гладина.jpg|Дрина/Drina Xmara File:BajinaBastaLake.jpg|Lago/Lag Perućac Lake File:PodgoricaOverview.jpg|Podgorika File:Orjen.jpg|Orjen/Orjén/Орјен Mount File:View of Zubacki kabao.jpg|Veliki Kabao File:Orjen.jpg|Orjen/Orjén image:Zubacki_kabaco_summit_snowfields.jpg|Veduta tas-summit image:Zubacki_kabao_north_west_cirque.JPG|Ċirk tal-Majjistral ta' Veliki kabao image:Zubacki_kabao_view_of_summit.jpg|Veduta mill-qrib tas-summit image:Zubački_kabao,_Primorska_Planinarska_Transverzala,_Montenegro_156.jpg|Peak u l-foresta Evergreen tal-madwar File:Vucji zub Orjen Bijela gora.jpg|Vučji zub (sinna tal-lupu), 24.05.2002 Šćepan Polje Border.JPG|Punt ta' qsim tal-fruntiera bejn il-Montenegro u l-Bosnja-Ħerzegovina Border, Bosnia Herzegovina - Montenegro - panoramio.jpg|Punt ta' qsim tal-fruntiera bejn il-Montenegro u l-Bosnja-Ħerzegovina Hum-Šćepan polje granični prijelaz.jpg|Punt ta' qsim tal-fruntiera bejn il-Montenegro u l-Bosnja-Ħerzegovina Поглед на спој река Тара и Пива и настанак реке Дрине, PNP003 - Национални Парк Кањон Таре и Љубишња.jpg|Veduta tal-konfluwenza tax-xmajjar Tara u Piva u l-formazzjoni tax-xmara Drina. File:Foča – Panorama.jpg|Foča/Фоча File:Амбијентална цјелина Ћерезлук, Фоча 023.JPG|Foča/Фоча File:Foca Sveta Sava IMG 0701.JPG|Foča/Фоча (Catedral/Cathedral/Katidral Sct Sava) File:Aladža džamija--.jpg|Foča/Фоча File:Рогатица, Република Српска 14.jpg|Rogatica/Рогатица File:Дрина 3 NP003.jpg|Дрина/Drina Xmara File:NP001 nacionalni park sutjeska_perucica.jpg|Park Nazzjonali ta' Sutjeska File:Np sutjeska maglic.JPG|Veduta tal-quċċata Maglić mill-Park Nazzjonali ta' Sutjeska. File:Trnovačko jezero, Maglić.jpg|Lago/Lag Trnovačko Lake imdawwar ma' Maglić File:Trnovacko.jpg|Lag Trnovačko Lake imdawwar ma' Maglić File:Sutjeska River 3.jpg|Xmara Sutjeska File:Pohled z Kamziciho vrchu na Tjentiste (bazen).jpg|Tjentište/Тјентиште File:Np sutjeska planina volujak.JPG|Волујак/Volujak Mounts File:Bioć.jpg|Биоч/Bioč/Bióc/Bioc File:Piva sastavci u BiH.jpg|Xmara Piva File:Скакавац, Перућица NP001.jpg|Скакавац/Skakavac Pic/Pico/Peak File:Скакавац 2.jpg|Скакавац/Skakavac Pic File:Np sutjeska prasuma perucica vodopad skakavac.JPG|Perućica/Perucica Foresti File:Перучица 2.JPG|Perućica/Perucica Foresti </gallery> == Referenzi == * [https://www.consilium.europa.eu/mt/policies/enlargement/bosnia-herzegovina/ Bożnija-Ħerzegovina], ''Kunsill tal-Unjoni Ewropea'' {{Ewropa}} [[Kategorija:Bożnija u Ħerżegovina]] [[Kategorija:Pajjiżi stabbiliti fl-1992]] [[Kategorija:Ewropa tal-Lvant]] f57ghj5geyanzgkmzndj5h4wzuays1v 323667 323666 2025-06-19T16:36:32Z 136.173.62.129 /* Storja */ 323667 wikitext text/x-wiki {{Infobox Pajjiż |isem_nattiv = Bożnija u Ħerżegovina<br /> ''Bosna i Hercegovina'' |isem_komuni = Bożnija u Ħerżegovina |stampa_bandiera = Flag of Bosnia and Herzegovina.svg |stampa_emblema = Coat of arms of Bosnia and Herzegovina.svg |stampa_mappa = Map of Bosnia and Herzegovina in Europe.svg |deskrizzjoni_mappa = Il-Bożnija u Ħerżegovina hija mmarkata bl-<span style="color:#090;">aħdar</span> |ħolqa_bandiera = Bandiera tal-Benin |ħolqa_emblema = Emblema tal-Benin |ħolqa_demografija = Demografija tal-Benin |mottu_nazzjonali = |innu_nazzjonali = ''[[Državna himna Bosne i Hercegovine]]''<br /><small>L-Innu Nazzjonali tal-Bożnija u Ħerżegovina</small>) |lingwi_uffiċjali = [[lingwa Bosnijaka|Bosnijaku]]<br /> [[lingwa Kroata|Kroat]]<br /> [[lingwa Serba|Serb]] |gruppi_etniċi = [[Bosnijaċi]],<br />37.1% [[Serbi]],<br />14.3% [[Kroati]],<br />0.6% oħrajn |kapitali = [[Sarajevo]] |latd=43 |latm=52 |latNS=N |lonġd=18 |lonġm=25 |lonġEW=E |l-ikbar_belt = [[Sarajevo]] |tip_gvern = [[Repubblika Federali|Federali]] [[Repubblika|Repubblika demokratika]] |titlu_kap1 = [[Rappreżentant Għoli għall-Bosnja u Ħerzegovina|Rappreżentant Għoli]] |titlu_kap2 = [[Presidenza tal-Bożnja u Ħerzegovina|Membri tal-Presidenza]] |titlu_kap3 = [[President tal-Kunsill tal-Ministri tal-Bożnja u Ħerzegovina|Prim Ministru]] |isem_kap1 = [[Valentin Inzko]] |isem_kap2 = [[Nebojša Radmanović]] |isem_kap3 = [[Vjekoslav Bevanda]] |poż_erja = 127 <!--pożizzjoni bbażata fuq l-istati sovrani biss--> |erja_km2 = 51,197 |erja_mi_kw = 19,741 |perċentwal_ilma = 0.02 |sena_stima_popolazzjoni = 2011 |stima_popolazzjoni = 3,839,737 |ċensiment_popolazzjoni = 4,377,033 |sena_ċensiment_popolazzjoni = 1991 |poż_stima_popolazzjoni = 128 |poż_ċensiment_popolazzjoni = <!--pożizzjoni bbażata fuq l-istati sovrani biss--> |densità_popolazzjoni_km2 = 75 |densità_popolazzjoni_mi_kw = 194 |poż_densità_popolazzjoni = 130 <!--pożizzjoni bbażata fuq l-istati sovrani biss--> |sena_PGD_PSX = 2011 |PGD_PSX = $31.638 biljun |poż_PGD_PSX = |PGD_PSX_per_capita = $8,133 |poż_PGD_PSX_per_capita = |sena_IŻU = 2011 |IŻU = {{profitt}} 0.733 |poż_IŻU = 74 |kategorija_IŻU = <span style="color:#090;">għoli</span> |tip_sovranità = [[Indipendenza]] |avveniment_stabbilit1 = Imsemmi l-ewwel |data_stabbilit1 = 950/753 |avveniment_stabbilit2 = [[Banate tal-Bożnja]] |data_stabbilit2 = 1154 |avveniment_stabbilit3 = [[Renju tal-Bożnja]] |data_stabbilit3 = 1377 |avveniment_stabbilit4 = Indipendenza mitlufa |data_stabbilit4 = 1463 |avveniment_stabbilit5 = [[rewwixta Bosnijaċa]] |data_stabbilit5 = 1831 |avveniment_stabbilit6 = Ġurisdizzjoni trasferiti lill-[[Awstrija-Ungerija|Imperu Austro-Ungeriż]] |data_stabbilit6 = 1878 |avveniment_stabbilit7 = [[Annessjoni tal-Bożnja]] mill-[[Awstrija-Ungerija|Imperu Austro-Ungeriż]] |data_stabbilit7 = 1908 |avveniment_stabbilit8 = Jum Nazzjonali |data_stabbilit8 = 25 ta' Novembru, 1943 |avveniment_stabbilit9 = Jum l-Indipendenza (mir-[[Repubblika Soċjalista Federali tal-Jugoslavja|RSF Jugożlavja]]) |data_stabbilit9 = 1 ta' Marzu, 1992 |avveniment_stabbilit10 = Osservata |data_stabbilit10 = 6 ta' April, 1992 |valuta = [[Bosnja-Ħerzegovina tal-marka konvertibbli|Marka Konvertibbli]] |kodiċi_valuta = BAM |żona_ħin = [[Ħin Ċentrali Ewropew|CET]] |differenza_ħku = +1 |żona_ħin_legali = [[Ħin Ċentrali Ewropew tas-Sajf|CEST]] |differenza_żona_ħin_legali = +2 |cctld = [[.ba]] |kodiċi_telefoniku = 387 |sena_PGD_nominali = 2011 |PGD_nominali = $17.965 biljun |poż_PGD_nominali = |PGD_nominali_per_capita = $4,618 |poż_PGD_nominali_per_capita = |noti = Mhux membru tal-gvern; ir-Rappreżentant Għoli huwa sorveljant ċivili internazzjonali tal-Ftehim ta' paċi ta' Dayton bl-awtorità li jiċħad uffiċjali eletti u mhux eletti u jippromulgaw leġiżlazzjoni. | noti2 = Ċermen kurrenti tal-[[Ċermen tal-Presidenza tal-Bożnja u Ħerzegovina|presidenza]]; [[Serbi|Serb]]. | noti3 = membru presidenza kurrenti; [[Kroati]]. | noti4 = membru presidenza kurrenti; [[Bożnijaka|Bożnijaċi]]. | noti5 = Pożizzjoni ibbażata fuq l-istima uffiċjali (2011) tal-popolazzjoni ''[[de facto]]''. }} Il-'''Bożnija u Ħerżegovina''' ([[Lingwa Bożnijakka|Bożnijakk]], [[Lingwa Kroat|Kroat]] u [[Lingwa Serba|Serb]]: ''Bosna i Hercegovina'', [[Serb Ċirilliku]]: Босна и Херцеговина), xi kultant imsejjaħa [[Bożnjia-Ħerzegovina]] jew sempliċiment '''Bożnija''', huwa pajjiż fix-[[Xlokk tal-Ewropa]], fuq il-[[Peniżola tal-Balkani]]. Il-belt kapital tagħha u l-akbar belt hija [[Sarajevo]]. Il-pajjiż imiss mal-[[Kroazja]] fit-Tramuntana, il-Punent u n-Nofsinhar, is-[[Serbja]] lejn il-Lvant, u [[Montenegro]] għall-Lbiċ. Il-Bożnija u Ħerzegovina hija kważi mdawwra bl-art, ħlief għall-20 kilometru (12-il mil) tal-kosta fuq il-[[Baħar Adrijatiku]] madwar il-belt ta' [[Neum]]. Fl-intern ċentrali u tan-Nofsinhar il-ġeografija tal-pajjiż hija muntanjuża, fil-Majjistral mhux muntanjuża ħafna waqt li fil-Grigal l-art kważi kollha ċatta. Il-ġewwieni li hu l-akbar reġjun ġeografikamentu għandu klima kontinentali moderata, bejn sjuf sħan u xtiewi kesħin u bis-silġ. Il-ponta tan-Nofsinhar tal-pajjiż għandha [[klima Mediterranja]] u t-topografija sempliċi. It-tieni pajjiż kontinentali bl-iqsar kosta fid-dinja hija l-Bosnja u Ħerzegovina, li għandha 20 kilometru (12-il mil), fejn tinsab il-belt tal-port Bosnijaka ta' [[Neum]], din il-ħruġ jinsab fuq il-fruntiera mal-[[Kroazja]]. U l-Bosnja hija t-tieni pajjiż kontinentali bl-iqsar kosta fl-[[Ewropa]]. Iż-żona ilha abitata mill-inqas sa mill-Paleolitiku ta' Fuq, iżda l-evidenza tissuġġerixxi li ġew stabbiliti insedjamenti umani permanenti matul in-Neolitiku, inklużi dawk li jappartjenu għall-kulturi Butmir, Kakanj u Vučedol. Wara l-wasla tal-ewwel Indo-Ewropej, iż-żona ġiet stabbilita minn diversi ċiviltajiet Illirji u Ċeltiċi. L-antenati tal-popli Slavi tan-Nofsinhar li jimlaw iż-żona llum waslu matul is-6 sad-9 sekli. Fis-seklu 12, ġie stabbilit il-Banat Bosnjan; Sas-seklu 14, dan kien evolviet fir-Renju tal-Bosnja. F’nofs is-seklu 15, ġiet annessa mal-Imperu Ottoman, li taħt il-ħakma tiegħu baqgħet sa tmiem is-seklu 19; l-Ottomani ġabu l-Islam fir-reġjun. Mill-aħħar tas-seklu 19 sal-Ewwel Gwerra Dinjija, il-pajjiż kien anness mal-monarkija Awstro-Ungeriża. Fil-perjodu ta’ bejn il-gwerra, il-Bożnja u Ħerzegovina kienet parti mir-Renju tal-Jugoslavja. Wara t-Tieni Gwerra Dinjija, ingħatat status ta' repubblika sħiħa fir-Repubblika Federali Soċjalista tal-Jugoslavja li għadha kif ġiet iffurmata. Fl-1992, wara t-tifrik tal-Jugoslavja, ir-repubblika pproklamat l-indipendenza tagħha. Din kienet segwita mill-Gwerra Bosnijaka, li damet sa tmiem l-1995 u spiċċat bl-iffirmar tal-Ftehim ta’ Dayton. Il-pajjiż fih tliet gruppi etniċi ewlenin: il-Bosnijaċi huma l-akbar grupp, is-Serbi huma t-tieni l-akbar, u l-Kroati huma t-tielet l-akbar. Il-minoranzi jinkludu Lhud, Roma, Albaniżi, Montenegrini, Ukraini u Torok. Il-Bożnja u Ħerzegovina għandha leġiżlatura bikamerali u presidenza bi tliet membri magħmula minn membru wieħed minn kull wieħed mit-tliet gruppi etniċi ewlenin. Madankollu, is-setgħa tal-gvern ċentrali hija limitata ħafna, peress li l-pajjiż huwa fil-biċċa l-kbira deċentralizzat. Il-Bożnja u Ħerzegovina hija pajjiż li qed jiżviluppa u tinsab fl-74 post fl-Indiċi tal-Iżvilupp tal-Bniedem. L-ekonomija tagħha hija ddominata mill-industrija u l-agrikoltura, segwita mit-turiżmu u s-settur tas-servizzi. It-turiżmu żdied b’mod sinifikanti f'dawn l-aħħar snin. Il-pajjiż għandu sistema universali ta' kura tas-saħħa u sigurtà soċjali, u l-edukazzjoni primarja u sekondarja hija b'xejn. Hija membru tan-NU, l-Organizzazzjoni għas-Sigurtà u l-Kooperazzjoni fl-Ewropa, il-Kunsill tal-Ewropa, is-Sħubija għall-Paċi u l-Ftehim ta' Kummerċ Ħieles tal-Ewropa Ċentrali; Hija wkoll membru fundatur tal-Unjoni għall-Mediterran, stabbilita f'Lulju 2008. Il-Bożnja u Ħerzegovina hija pajjiż kandidat tal-UE u ilha wkoll kandidat għas-sħubija fin-NATO minn April 2010. == Etimoloġija == L-ewwel aċċenn rikonoxxut u ppreservat b'mod wiesa' ta' forma tal-isem “Bosnja” jinsab f’De Administrando Imperio, manwal politiku-ġeografiku miktub mill-imperatur Biżantin Kostantinu VII f'nofs is-seklu 10 (bejn l-948 u l-952) li jiddeskrivi l-” art żgħira" (χωρίον bil-Grieg) minn "Bosona" (Βοσώνα), fejn jgħixu s-Serbi. Il-Bosnja kienet issemmiet ukoll fid-DAI (χωριον βοσονα, art żgħira tal-Bosnja), bħala reġjun tas-Serbja mgħammda. It-taqsima tal-manwal hija ddedikata għall-artijiet tal-prinċep Serb, u l-Bosnja hija ttrattata bħala territorju separat, għalkemm wieħed li huwa partikolarment dipendenti fuq is-Serbi. L-isem tal-art huwa maħsub li ġej mill-isem tax-Xmara Bosna li tgħaddi mill-qalba tal-Bosnja. Skont il-filologu Anton Mayer, l-isem Bosna jista' joħroġ mill-Illyrian *"Bass-an-as", li mbagħad jista' jiġi mill-għerq Proto-Indo-Ewropew bʰegʷ-, li jfisser "l-ilma ġieri". Skont il-medjalista Ingliż William Miller, settlers Slavi fil-Bosnja "adattaw id-denominazzjoni Latina... Basante, għal-lingwa tagħhom stess li sejħu lin-nixxiegħa Bosna u lilhom infushom Bożnijaċi." L-isem Herzegovina ifisser "art ta' Herzog", u "herzog" ġej mill-kelma Ġermaniża għal "duka". Toriġina mit-titlu ta' magnat Bosnjan tas-seklu 15, Stjepan Vukčić Kosača, li kien "Herceg [Herzog] ta' Hum u l-Kosta" (1448). Hum (li qabel kien jissejjaħ Zachlumia) kien prinċipat medjevali bikri li kien maħkum mill-Banat Bosnijaku fl-ewwel nofs tas-seklu 14. Meta l-Ottomani ħadu f'idejhom l-amministrazzjoni tar-reġjun, huma sejħulu Sanjak tal-Ħerzegovina (Hersek). Kien inkluż fi ħdan l-Eyalet tal-Bosnja sal-formazzjoni tal-Eyalet ta' Ħerzegovina ta' ħajja qasira fl-1830, li reġgħet tfaċċat fl-1850, u wara r-reġjun amministrattiv sar magħruf komunement bħala l-Bosnja u Ħerzegovina. Fil-proklamazzjoni inizjali tal-indipendenza fl-1992, l-isem uffiċjali tal-pajjiż kien ir-Repubblika tal-Bosnja u Ħerzegovina, iżda wara l-Ftehim ta' Dayton tal-1995 u l-kostituzzjoni l-ġdida li akkumpanjatha, l-isem uffiċjali nbidel għal Bosnja u Ħerzegovina. == Storja == === Storja bikrija === [[Stampa:NHM - Bandin Fahrzeug mit Vögeln.jpg|thumb|left|Karru tal-kult tal-Età tal-Ħadid minn Banjani, ħdejn Sokolac]] Il-Bosnja ilha abitata mill-bnedmin mill-inqas sa mill-Paleolitiku, peress li waħda mill-eqdem pitturi tal-grotta nstabet fil-Għar Badanj. Kulturi Neolitiċi ewlenin bħal Butmir u Kakanj kienu preżenti tul ix-Xmara Bosna, li jmorru għal ċ.  6230 QK - ċ.  4900 QK Il-kultura tal-bronż tal-Illyrians, grupp etniku b'kultura u forma ta' arti distintivi, bdiet torganizza fis-Slovenja tal-lum, il-Kroazja, il-Bożnja u Ħerzegovina, is-Serbja, il-Kosovo, il-Montenegro u l-Albanija. Mit-8 seklu QK, it-tribujiet Illirji saru renji. L-ewwel renju rreġistrat fl-Illyria kien dak ta' Enchele, fit-8 seklu QK. L-Autariatae, taħt ir-renju ta' Plewrija (337 QK), kienu meqjusa bħala saltna. Ir-renju tal-Ardiaei (oriġinarjament tribù mir-reġjun tal-Wied Neretva) beda fis-sena 230 QK. u ntemmet fl-167 QK. L-aktar renji u dinastiji Illirji notevoli kienu dawk ta' Bardylis tad-Dardani u dawk ta' Agron tal-Ardiaei, li ħolqu l-aħħar u l-iktar renju Illirju magħruf. Agron ħakem fuq l-Ardiaei u estenda l-ħakma tiegħu għal tribujiet oħra wkoll. Mis-seklu 7 QK, il-bronż ġie mibdul bil-ħadid, u minn dakinhar ’l quddiem saru biss ġojjellerija u oġġetti tal-arti fil-bronż. It-tribujiet Illirji, taħt l-influwenza tal-kulturi Hallstatt fit-tramuntana, iffurmaw ċentri reġjonali kemmxejn differenti. Xi partijiet tal-Bosnja Ċentrali kienu abitati mit-tribù Daesitia, l-aktar assoċjati mal-grupp kulturali tal-Bożnja Ċentrali. Il-kultura Glasinac-Mati tal-Età tal-Ħadid hija assoċjata mat-tribù Autariatae. Il-kult tal-mejtin kellu rwol importanti ħafna f’ħajtu, li huwa rifless fid-dfin bir-reqqa u ċ-ċerimonji funerarji tiegħu, kif ukoll fir-rikkezza tal-postijiet tad-dfin tiegħu. Fl-inħawi tat-Tramuntana kien hemm tradizzjoni twila ta' kremazzjoni u dfin f'oqbra baxxi, filwaqt li fin-Nofsinhar il-mejtin kienu midfuna f’munzelli kbar ta’ ġebel jew art (imsejħa mill-indiġeni gromile) li f'Ħerzegovina laħqu daqsijiet monumentali, aktar minn 50 m. wiesgħa u 5 m għoli. It-tribujiet Ġapodjani kellhom affinità għad-dekorazzjoni (ġiżirajjen tqal u kbar ta' pejst tal-ħġieġ isfar, blu jew abjad u fibulae kbar tal-bronż, kif ukoll brazzuletti spirali, dijadem u elmi ta' folji tal-bronż). Fir-4 seklu QK hija rreġistrata l-ewwel invażjoni taċ-Ċelti, li ġabu magħhom it-teknika tar-rota tal-fuħħar, tipi ġodda ta' fibulas u ċinturini differenti tal-bronż u tal-ħadid. Huma għaddew minn hemm biss fi triqthom lejn il-Greċja, u għalhekk l-influwenza tagħhom fil-Bożnja u Ħerzegovina hija negliġibbli. Il-migrazzjonijiet Ċeltiċi spostaw ħafna tribujiet Illirji mill-artijiet antiki tagħhom, iżda xi tribujiet Ċeltiċi u Illirji tħalltu. Evidenza storika konkreta għal dan il-perjodu hija skarsa, iżda b'mod ġenerali jidher li r-reġjun kien popolat minn diversi popli differenti li jitkellmu lingwi differenti. [[Stampa:Mogorjelo Villa Rustica.jpg|thumb|left|Mogorjelo, villa rustica suburbana Rumana tas-seklu 4, ħdejn Čapljina]] Fid-delta Neretva fin-nofsinhar kien hemm influwenzi Ellenistiċi importanti mit-tribù Daor Illyrian. Il-kapitali tagħha kienet Daorson f'Ošanići, ħdejn Stolac. Daorson, fir-4 seklu QK, kien imdawwar b’ħitan tal-ġebel megalitiku għoli 5 m (kbar daqs dawk ta' Mycenae fil-Greċja), magħmulin minn blokki kbar tal-ġebel trapezojdali. Id-Daor għamel muniti uniċi u skulturi tal-bronż. Il-kunflitt bejn l-Illirji u r-Rumani beda fl-229 QK, iżda Ruma ma temmetx l-annessjoni tagħha tar-reġjun sas-sena 9 AD Kien proprju fil-Bożnja u Ħerzegovina tal-lum fejn Ruma ġġieldet waħda mill-aktar battalji diffiċli fl-istorja tagħha mill-Gwerer Puniċi, kif deskritt mill-istoriku Ruman Suetonius. Din kienet il-kampanja Rumana kontra l-Illyria, magħrufa bħala Bellum Batonianum. Il-kunflitt inqala' wara attentat ta' reklutaġġ tal-Illirji, u rewwixta damet erba' snin (6-9 AD), wara li ġew maħkuma. Fil-perjodu Ruman, settlers li jitkellmu bil-Latin minn madwar l-Imperu Ruman stabbilew fost l-Illyrians, u s-suldati Rumani ġew imħeġġa jirtiraw fir-reġjun. Wara l-qsim tal-Imperu bejn 337 u 395 AD, Dalmazja u Pannonia saru parti mill-Imperu Ruman tal-Punent. Ir-reġjun kien maħkum mill-Ostrogoths fl-455 AD, u wara għadda f'idejn l-Alani u l-Huni. Fis-6 seklu, l-Imperatur Ġustinjanu I kien reġa' ħaseb iż-żona għall-Imperu Biżantin. Is-Slavi invadew il-Balkani fis-6 u s-7 sekli. Il-karatteristiċi kulturali Illirji ġew adottati mis-Slavi tan-Nofsinhar, kif jidher minn ċerti drawwiet u tradizzjonijiet, ismijiet ta 'postijiet, eċċ. === Medju Evu === [[Stampa:Hvalov zbornik1.jpg|thumb|left|Hval Codex, manuskritt Slav illustrat mill-Bosnja medjevali]] Is-Slavi bikrija invadew il-Balkani tal-punent, inkluża l-Bożnja, fis-seklu 6 u fil-bidu tas-7 seklu (nofs il-Perjodu ta' Migrazzjoni), u kienu komposti minn unitajiet tribali żgħar meħuda minn konfederazzjoni Slava waħda magħrufa mill-Biżantini bħala l-Sclaveni (filwaqt li l- Ante, b'mod ġenerali, ikkolonizza l-partijiet tal-Lvant tal-Balkani). It-tribujiet irreġistrati mill-etnonimi "Serb" u "Kroat" huma deskritti bħala t-tieni, l-aħħar, migrazzjoni ta 'nies differenti matul it-tieni kwart tas-seklu 7 li setgħu jew ma setgħux kienu partikolarment numerużi; Dawn it-tribujiet bikrija "Serbi" u "Kroati", li l-identità eżatta tagħhom hija soġġetta għal dibattitu akkademiku, bdew jippredominaw fuq is-Slavi fir-reġjuni ġirien. Il-Kroati "stabbilixxu f'żona bejn wieħed u ieħor li tikkorrispondi mal-Kroazja moderna, u probabbilment inkludew ukoll il-biċċa l-kbira tal-Bosnja proprja, minbarra l-marġini tal-lvant tal-Wied tad-Drina", filwaqt li s-Serbi "korrispondew mal-Lbiċ tas-Serbja moderna (aktar tard magħrufa bħala Raška), u gradwalment estendew il-ħakma tagħhom għat-territorji ta' Duklja u Hum.” Huwa maħsub ukoll li l-Bosnja ssemmiet għall-ewwel darba bħala art (horion Bosona) fid-De Administrando Imperio tal-imperatur Biżantin Constantine Porphyrogenitus f’nofs is-seklu 10, fi tmiem kapitlu bit-titlu Tas-Serbi u l-Pajjiż li Jgħixu Issa . Dan ġie interpretat akkademikament b'diversi modi u użat speċjalment minn ideologi nazzjonalisti Serbi biex juri li l-Bosnja kienet oriġinarjament art "Serbja". Skulari oħra sostnew li l-inklużjoni tal-Bosnja fil-kapitolu hija sempliċement riżultat tal-ħakma temporanja tal-Gran Duka Serb Časlav fuq il-Bosnja dak iż-żmien, filwaqt li nnutaw li Porphyrogenitus mkien espliċitament jgħid li l-Bosnja hija "art Serba". Fil-fatt, it-traduzzjoni stess tas-sentenza kritika fejn tidher il-kelma Bosona (Bosnia) hija suġġetta għal diversi interpretazzjonijiet. Maż-żmien, il-Bosnja ffurmat għaqda taħt il-ħakkiem tagħha stess, li sejjaħ lilu nnifsu Bosnjan. Il-Bosnja, flimkien ma' territorji oħra, saret parti minn Duklja fis-seklu 11, għalkemm żammet in-nobbli u l-istituzzjonijiet tagħha stess. [[Stampa:Medieval Bosnian State Expansion-en.svg|thumb|Il-Bosnja fil-Medju Evu, li tinkludi l-Banat tal-Bosnija u r-Renju tal-Bosnja li segwew]] Fil-Medju Evu Bikri, iċ-ċirkostanzi politiċi wasslu biex iż-żona tiġi kkontestata bejn ir-Renju tal-Ungerija u l-Imperu Biżantin. Wara bidla oħra fil-poter bejn it-tnejn fil-bidu tas-seklu 12, il-Bosnja sabet ruħha barra mill-kontroll tat-tnejn u ħarġet bħala l-Banat tal-Bosnija (taħt il-ħakma tal-banes lokali). L-ewwel projbizzjoni Bosnijaka magħrufa bl-isem kienet Ban Borić. It-tieni kien Ban Kulin, li l-ħakma tiegħu mmarkat il-bidu ta' kontroversja li tinvolvi l-Knisja Bosnijaka, meqjusa eretika mill-Knisja Kattolika Rumana. Bi tweġiba għat-tentattivi Ungeriżi li jużaw il-politika ekkleżjastika fir-rigward tal-kwistjoni bħala mod biex titlob is-sovranità fuq il-Bosnja, Kulin kellu kunsill ta' mexxejja tal-knejjes lokali biex jirrinunzjaw għall-ereżija u jħaddnu l-Kattoliċiżmu fl-1203. Minkejja dan, l-ambizzjonijiet Ungeriżi baqgħu ma nbidlux ħafna wara li Kulin mewt fl-1204, jonqos biss wara invażjoni falluta fl-1254. Matul dan iż-żmien, il-popolazzjoni kienet imsejħa Dobri Bošnjani ("Bosnijaċi Tajba"). L-ismijiet Serbi u Kroati, għalkemm dehru okkażjonalment f'żoni periferali, ma' ntużawx fil-Bosnja proprja. L-istorja tal-Bosnja minn dak iż-żmien sal-bidu tas-seklu 14 kienet ikkaratterizzata minn ġlieda għall-poter bejn il-familji Šubić u Kotromanić. Dan il-kunflitt ġie fi tmiemu fl-1322, meta Stephen II Kotromanić sar projbit. Saż-żmien tal-mewt tiegħu fl-1353, huwa kien irnexxielu jwaħħal territorji lejn it-Tramuntana u l-Punent, kif ukoll Zahumlje u partijiet mid-Dalmazja. Warajh, in-neputi ambizzjuż tiegħu Tvrtko li, wara ġlieda fit-tul man-nobbli u l-kunflitti bejn il-familji, kiseb il-kontroll sħiħ tal-pajjiż fl-1367. Fl-1377, il-Bosnja ġiet elevata għal renju bl-inkurunazzjoni ta' Tvrtko bħala l-ewwel Bosnijan. king f’Mile, ħdejn Visoko, fil-qalba tal-Bosnja. Madankollu, wara mewtu fl-1391, il-Bosnja daħlet f’perjodu twil ta' tnaqqis. L-Imperu Ottoman kien beda l-konkwista tiegħu tal-Ewropa u kien ta’ theddida kbira għall-Balkani matul l-ewwel nofs tas-seklu 15. Fl-aħħarnett, wara għexieren ta’ snin ta’ instabbiltà politika u soċjali, ir-Renju tal-Bosnja ma baqax jeżisti fl-1463 wara l-konkwista tiegħu mill-Imperu Ottoman. === Imperu Ottoman === [[Stampa:Bosnia Eyalet, Central europe 1683.png|thumb|L-Eyalet tal-Bosnja fl-1683]] Il-konkwista Ottomana tal-Bosnja mmarkat era ġdida fl-istorja tal-pajjiż u introduċiet bidliet drastiċi fix-xenarju politiku u kulturali. L-Ottomani inkorporaw il-Bosnja bħala provinċja integrali tal-Imperu Ottoman bl-isem storiku u l-integrità territorjali tagħha. Fi ħdan il-Bosnja, l-Ottomani introduċew għadd ta’ bidliet ewlenin fl-amministrazzjoni soċjo-politika tat-territorju, inkluża sistema ġdida ta’ pussess tal-art, riorganizzazzjoni ta’ unitajiet amministrattivi, u sistema kumplessa ta’ differenzjazzjoni soċjali skont il-klassi u l-affiljazzjoni reliġjuża. Wara l-okkupazzjoni Ottomana, kien hemm fluss kostanti ta’ nies li telqu mill-Bosnja u r-rekords Ottomani jsemmu numru kbir ta’ rħula abbandunati fil-Bosnja, filwaqt li dawk li baqgħu eventwalment saru Musulmani. Ħafna Kattoliċi Bosnijaċi ħarbu lejn artijiet Kattoliċi ġirien kmieni fl-okkupazzjoni Ottomana. L-evidenza tindika li l-ewwel konverżjonijiet Musulmani fil-Bosnja Ottomana fis-sekli 15 u 16 seħħew fost nies tal-lokal li baqgħu, aktar milli fl-insedjamenti Musulmani massivi barra l-Bosnja. Fil-Ħerzegovina, ħafna Ortodossi kienu ħaddnu wkoll l-Islam. Fl-aħħar tas-seklu 16 u kmieni fis-seklu 17, il-Musulmani huma meqjusa li saru maġġoranza assoluta fil-Bożnja u Ħerzegovina. Il-qassis Kattoliku Albaniż Pjetër Mazreku irrapporta fl-1624 li kien hemm 450,000 Musulmani, 150,000 Kattoliku, u 75,000 Ortodoss tal-Lvant fil-Bosnja u Ħerzegovina. Fil-perjodu ta' qabel l-Ottoman, ma kien hemm l-ebda attività tal-Knisja Ortodossa fil-Bosnja. Bħala riżultat dirett tal-politika Ottomana, popolazzjoni Kristjana Ortodossa ġiet introdotta fil-Bosnja. Sa mis-seklu 15, Insara Ortodossi (Vlachs Ortodossi u Serbi Ortodossi mhux Valaki) mis-Serbja u reġjuni oħra stabbilew fil-Bożnja u Ħerzegovina. L-Ottomani kienu favur l-Ottomani fuq il-Kattoliċi u ppermettew li jinbnew ħafna knejjes Ortodossi fil-Bosnja. Ħafna Vlachs saru Iżlamizzati wkoll fil-Bosnja u xi wħud (l-aktar fil-Kroazja) saru Kattoliċi. L-erba' sekli ta' ħakma Ottomana kellhom ukoll impatt drastiku fuq il-kompożizzjoni tal-popolazzjoni tal-Bosnja, li nbidlet diversi drabi bħala riżultat tal-konkwisti tal-imperu, gwerer frekwenti mal-qawwiet Ewropej, migrazzjonijiet sfurzati u ekonomiċi, u epidemiji. Ħarġet komunità Musulmana indiġena li titkellem bl-Islava u eventwalment saret l-akbar fost il-gruppi etnoreliġjużi minħabba n-nuqqas ta' organizzazzjonijiet ekkleżjastiċi Kristjani b'saħħithom u r-rivalità kontinwa bejn il-knejjes Ortodossa u Kattolika, filwaqt li l-Knisja indiġena Bosnijaka sparixxa għal kollox (ostensivament għall-konverżjoni tal-knejjes tagħha). membri għall-Izlam). L-Ottomani jirreferu għalihom bħala kristianlar, filwaqt li l-Ortodossi u l-Kattoliċi kienu jissejħu gebir jew kafir, li jfisser "dawk li ma' jemmnux." Il-Franġiskani Bosnijaċi (u l-popolazzjoni Kattolika kollha kemm hi) kienu protetti minn digrieti imperjali uffiċjali u skond il-firxa sħiħa tal-liġijiet Ottomani; Madankollu, fil-fatt, dawn ħafna drabi sempliċement affettwaw ir-regola u l-imġiba arbitrarja tal-elite lokali qawwija. [[Stampa:Gazi Husrev-beg's Mosque IMG 9523 sarajevo.jpg|thumb|Moskea Gazi Husrev-beg f'Sarajevo, li tmur mis-sena 1531]] Hekk kif l-Imperu Ottoman kompla l-ħakma tiegħu fil-Balkani (Rumelia), il-Bosnja ġiet kemmxejn meħlusa mill-pressjonijiet li kienet provinċja tal-fruntiera u esperjenzat perjodu ta' benessri ġenerali. Ġew stabbiliti diversi bliet, bħal Sarajevo u Mostar, li kibru biex saru ċentri reġjonali ta' kummerċ u kultura urbana u aktar tard ġew miżjura mill-vjaġġatur Ottoman Evliya Çelebi fl-1648. F’dawn l-ibliet, diversi sultani Ottomani ffinanzjaw il-bini ta' ħafna xogħlijiet tal-arti. . Arkitettura Bosnijaka, bħall-ewwel librerija tal-pajjiż f'Sarajevo, madrasahs, skola tal-filosofija Sufi u torri tal-arloġġ (Sahat Kula), pontijiet bħal Stari Most, Moskea tal-Imperatur u Moskea Gazi Husrev-beg. Barra minn hekk, bosta Musulmani Bosnijaċi kellhom rwoli influwenti fl-istorja kulturali u politika tal-Imperu Ottoman matul dan iż-żmien. Ir-rekluti Bosnijaċi ffurmaw komponent kbir tal-gradi Ottomani fil-Battalja ta' Mohács u l-Qasam ta' Krbava, filwaqt li ħafna Bosnijaċi oħra telgħu fil-gradi tal-armata Ottomana biex jokkupaw l-ogħla pożizzjonijiet ta' poter fl-Imperu, inklużi ammiralli bħal Matrakçı Nasuh ġenerali bħal Isa-Beg Ishaković, Gazi Husrev-beg, Telli Hasan Pasha u Sarı Süleyman Pasha; amministraturi bħal Ferhad Pasha Sokolović u Osman Gradaščević; u grand viziers bħas-Sokollu Mehmed Pasha influwenti u Damat Ibrahim Pasha. Xi Bosnijaċi ħarġu bħala mistiċi Sufi, studjużi bħal Muhamed Hevaji Uskufi Bosnevi, Ali Džabić; u poeti fl-ilsna Tork, Albaniż, Għarbi u Persjan. Madankollu, fl-aħħar tas-seklu 17, l-isfortuni militari tal-Imperu laħqu mal-pajjiż u t-tmiem tal-Gwerra l-Kbira Torka bit-Trattat ta' Karlowitz fl-1699 għamlu lill-Bosnja għal darb’oħra l-iktar provinċja tal-punent tal-Imperu. Is-seklu 18 kien ikkaratterizzat minn fallimenti militari ġodda, rewwixti numerużi fil-Bosnja u diversi tifqigħat tal-pesta. L-isforzi tal-Porta biex timmodernizza l-istat Ottoman intlaqgħu b'sfiduċja li daret għal ostilità fil-Bożnja, fejn l-aristokratiċi lokali kellhom ħafna x'jitilfu mir-riformi proposti mit-Tanzimat. Dan, flimkien ma 'frustrazzjonijiet dwar konċessjonijiet territorjali u politiċi fil-Grigal u l-qagħda ta' refuġjati Musulmani Slavi li waslu mis-Sanjak ta' Smederevo għall-Eyalet Bosnijaku, laħaq il-qofol tagħhom f'rewwixta parzjalment mingħajr suċċess minn Husein Gradaščević, li appoġġa Eyalet tal-Bosnja awtonoma il-gvern awtoritarju tas-Sultan Ottoman Mahmud II, li ppersegwita, eżegwixxa u abolixxa lill-Ġannizzeri u naqqas ir-rwol ta' pashas awtonomi f'Rumelia. Mahmud II bagħat il-Gran Viżir tiegħu biex jissottometti lill-Bosnijan Eyalet u rnexxielu biss bl-għajnuna riluttanti ta' Ali Pasha Rizvanbegović. Ir- ribelljonijiet relatati ġew estinti sal- 1850, iżda s- sitwazzjoni kompliet tiddeterjora. F’nofs is-seklu 19, dehru movimenti nazzjonalisti ġodda fil-Bosnja. Ftit wara li s-Serbja sseparat mill-Imperu Ottoman fil-bidu tas-seklu 19, fil-Bosnja tfaċċa n-nazzjonaliżmu Serb u Kroat, u dawn in-nazzjonalisti għamlu talbiet irredentisti għat-territorju Bosnjan. Din it-tendenza kompliet tikber matul il-kumplament tas-sekli 19 u 20. L-inkwiet agrarju eventwalment qanqal ir-Ribelljoni tal-Ħerzegovina, rewwixta tal-bdiewa mifruxa, fl-1875. Il-kunflitt infirex malajr u beda jinvolvi diversi stati Balkani u poteri kbar, sitwazzjoni li wasslet għall-Kungress ta' Berlin u t-Trattat ta' Berlin fl-1878. . === Awstrija-Ungerija === Fil-Kungress ta' Berlin tal-1878, il-Ministru tal-Affarijiet Barranin Awstro-Ungeriż Gyula Andrássy kiseb l-okkupazzjoni u l-amministrazzjoni tal-Bosnja u Ħerzegovina, u kiseb ukoll id-dritt għall-istazzjonar ta' gwarniżjonijiet fis-Sanjak ta' Novi Pazar, li kien se jibqa’ taħt amministrazzjoni Ottomana sal-1908, meta it-truppi Awstro-Ungeriżi rtiraw mis-Sanjak. Għalkemm l-uffiċjali Awstro-Ungeriżi malajr laħqu ftehim mal-Bosnijaċi, it-tensjonijiet baqgħu jippersistu u seħħet emigrazzjoni tal-massa tal-Bosnijaċi. Madankollu, malajr inkiseb stat ta' stabbiltà relattiva u l-awtoritajiet Awstro-Ungeriżi setgħu jagħmlu sensiela ta' riformi soċjali u amministrattivi li kienu maħsuba biex jibdlu l-Bożnja u Ħerzegovina f'kolonja “mudell”. [[Stampa:DC-1914-27-d-Sarajevo-cropped.jpg|thumb|Il-qtil tal-Arċiduka Franz Ferdinand tal-Awstrija u Sophia, Dukessa ta' Hohenberg, minn Gavrilo Princip f'Sarajevo, 28 ta' Ġunju 1914]] Il-gvern tal-Habsburg kellu diversi tħassib ewlieni fil-Bosnja. Huwa fittex li jneħħi n-nazzjonaliżmu Slavi tan-Nofsinhar billi kkontesta t-talbiet preċedenti Serbi u Kroati lejn il-Bosnja u jħeġġeġ l-identifikazzjoni mal-identità Bosnijaka jew Bosnijaka. Il-gvern tal-Habsburg ipprova wkoll iġib il-modernizzazzjoni billi jikkodifika liġijiet, jintroduċi istituzzjonijiet politiċi ġodda, u jistabbilixxi u jespandi industriji. L-Awstrija-Ungerija bdiet tippjana l-annessjoni tal-Bosnja, iżda minħabba tilwim internazzjonali l-kwistjoni ma ġietx solvuta sal-kriżi tal-annessjoni tal-1908. Diversi kwistjonijiet esterni affettwaw l-istatus tal-Bosnja u r-relazzjoni tagħha mal-Awstrija-Ungerija. Fis-Serbja seħħ kolp ta’ stat imdemmi fl-1903, li ġab fil-poter gvern radikali anti-Awstrijak f’Belgrad. Imbagħad, fl-1908, ir-rewwixta fl-Imperu Ottoman qajmet tħassib li l-gvern f'Istanbul jista' jfittex ir-ritorn dirett tal-Bosnja u Ħerzegovina. Dawn il-fatturi wasslu biex il-gvern Awstro-Ungeriż ifittex soluzzjoni permanenti tal-kwistjoni tal-Bosnja aktar kmieni milli wara. Filwaqt li ħadet vantaġġ mit-taqlib fl-Imperu Ottoman, id-diplomazija Awstro-Ungeriża ppruvat tikseb approvazzjoni Tsarist proviżorja għal bidliet fl-istatus tal-Bosnja u Ħerzegovina u ppubblikat il-proklamazzjoni tal-annessjoni fis-6 ta’ Ottubru, 1908. Minkejja oġġezzjonijiet internazzjonali għall-annessjoni Awstro-Ungeriża, ir-Russi u l-istat klijent tagħhom, is-Serbja, kienu sfurzati jaċċettaw l-annessjoni Awstro-Ungeriża tal-Bosnja u Ħerzegovina f’Marzu tal-1909. Fl-1910, l-Imperatur tal-Habsburg Franz Joseph ipproklama l-ewwel kostituzzjoni tal-Bosnja, li wasslet għall-illaxkar tal-liġijiet preċedenti, iż-żamma tal-elezzjonijiet u l-formazzjoni tal-parlament Bosnjan, u t-tkabbir ta 'ħajja politika ġdida. Fit-28 ta' Ġunju, 1914, Gavrilo Princip, Serb Bosnjan membru tal-moviment rivoluzzjonarju Żgħażagħ tal-Bosnja, qatel lill-eredi tat-tron Awstro-Ungeriż, l-Arċiduka Franz Ferdinand, f’Sarajevo, ġrajja li kienet ix-xrara li qanqlet l-Ewwel Gwerra Dinjija. Sa tmiem il-gwerra, il-Bosnijaċi kienu tilfu aktar irġiel per capita minn kwalunkwe grupp etniku ieħor fl-Imperu tal-Habsburg waqt li kienu qed iservu fl-infanterija tal-Bosnija-Ħerzegovina (magħrufa bħala Bosniaken) tal-Armata Awstro-Ungeriża. Madankollu, il-Bosnja u Ħerzegovina kollha kemm hi rnexxielha taħrab mill-kunflitt relattivament bla ħsara. L-awtoritajiet Awstro-Ungeriżi stabbilew milizja awżiljarja magħrufa bħala l-Schutzkorps bi rwol dibattibbli fil-politika ta' l-imperu ta' repressjoni kontra s-Serb. L-Schutzkorps, reklutati l-aktar mill-popolazzjoni Musulmana (Bosnja), kellhom il-kompitu li jikkaċċjaw lis-Serbi ribelli (iċ-Ċetniki u l-Komitadji) u saru magħrufa għall-persekuzzjoni tagħhom tas-Serbi, partikolarment fiż-żoni popolati mis-Serbi tal-Lvant tal-Bosnja, fejn parzjalment irritaljaw. kontra Ċetniki Serbi li fil-ħarifa tal-1914 kienu wettqu attakki kontra l-popolazzjoni Musulmana fl-inħawi. Il-proċeduri tal-awtoritajiet Awstro-Ungeriżi wasslu biex madwar 5,500 Serb etniku fil-Bosnja u Ħerzegovina ġew arrestati, u bejn 700 u 2,200 mietu fil-ħabs, filwaqt li 460 ġew eżegwiti. Madwar 5,200 familja Serba tkeċċew bil-forza mill-Bosnja u Ħerzegovina. === Renju tal-Jugoslavja === Wara l-Ewwel Gwerra Dinjija, il-Bosnja u Ħerzegovina ngħaqdet mar-Renju Slav tan-Nofsinhar tas-Serbi, Kroati u Sloveni (dalwaqt isem ġdid Jugoslavja). Il-ħajja politika fil-Bożnja u Ħerzegovina dak iż-żmien kienet ikkaratterizzata minn żewġ xejriet ewlenin: inkwiet soċjali u ekonomiku dwar it-tqassim mill-ġdid tal-proprjetà u l-formazzjoni ta' diversi partiti politiċi li ta' spiss biddlu koalizzjonijiet u alleanzi ma' partiti minn reġjuni oħra Jugoslavi. Il-kunflitt ideoloġiku dominanti tal-istat Jugoslav, bejn ir-reġjonaliżmu Kroat u ċ-ċentralizzazzjoni Serba, ġie avviċinat b'mod differenti mill-gruppi etniċi ewlenin tal-Bożnja u Ħerzegovina u kien jiddependi fuq l-atmosfera politika ġenerali. Ir-riformi politiċi introdotti fir-renju Jugoslav li għadu kif inħoloq ġabu ftit benefiċċji lill-Musulmani Bosnijaċi; skont iċ-ċensiment finali tal-1910 dwar is-sjieda tal-art u l-popolazzjoni skont l-affiljazzjoni reliġjuża mwettqa fl-Awstrija-Ungerija, il-Musulmani kellhom 91.1%, is-Serbi Ortodossi 6.0%, il-Kattoliċi Kroati 2.6% u l-oħrajn 0.3% tal-proprjetà. Wara r-riformi, il-Musulmani Bosnijaċi ġew imneħħija minn total ta' 1,175,305 ettaru ta' art agrikola u tal-foresti. Għalkemm id-diviżjoni inizjali tal-pajjiż fi 33 oblast ħassret il-preżenza ta' entitajiet ġeografiċi tradizzjonali mill-mappa, l-isforzi tal-politiċi Bosnijaċi, bħal Mehmed Spaho, żguraw li s-sitt oblasts separati tal-Bożnja u Ħerzegovina jikkorrispondu mas-sitt sanjaks tal-Ottoman. era u, Għalhekk, ħabtu mal-konfini tradizzjonali tal-pajjiż kollu kemm hu. Madankollu, il-ħolqien tar-Renju tal-Jugoslavja fl-1929 ġabet id-definizzjoni mill-ġdid tar-reġjuni amministrattivi f'banates jew banovinas li deliberatament evitaw il-linji storiċi u etniċi kollha, u eliminaw kull traċċa ta' entità Bosnijaka. It-tensjonijiet Serbi Kroati dwar l-istrutturar tal-istat Jugoslav komplew, u l-kunċett ta' diviżjoni Bosnijaka separata ma rċieva ftit jew xejn konsiderazzjoni. Il-Ftehim Cvetković-Maček li ħoloq il-Banat Kroat fl-1939 ħeġġeġ dak li essenzjalment kien qsim tal-Bożnja u Ħerzegovina bejn il-Kroazja u s-Serbja. Madankollu, it-theddida dejjem tikber mill-Ġermanja Nażista ta' Adolf Hitler ġiegħlet lill-politiċi Jugoslavi jiddevjaw l-attenzjoni tagħhom. Wara perijodu li fih kien hemm tentattivi ta' appaasement, l-iffirmar tat-Trattat Tripartitiku, u kolp ta' stat, il-Jugoslavja fl-aħħar ġiet invadiet mill-Ġermanja fis-6 ta' April, 1941. === It-Tieni Gwerra Dinjija (1941-1945) === [[Stampa:Neretva most.jpg|thumb|Il-pont tal-ferrovija fuq ix-Xmara Neretva f'Jablanica, inqered darbtejn matul l-Offensiva tal-Affair White tal-1943]] Ladarba r-Renju tal-Jugoslavja kien maħkum mill-forzi Ġermaniżi fit-Tieni Gwerra Dinjija, il-Bożnja u Ħerzegovina kollha ġiet ċeduta lir-reġim pupazzi Nażista, l-Istat Indipendenti tal-Kroazja (NDH) immexxi minn Ustasha. Il-mexxejja tal-NDH bdew kampanja ta' sterminazzjoni tas-Serbi, Lhud, Roma, kif ukoll Kroati dissidenti u, aktar tard, partiġjani ta’ Josip Broz Tito billi ħolqu sensiela ta' kampijiet ta' sterminazzjoni. Ir-reġim massakrat b'mod sistematiku u brutali lis-Serbi fl-irħula tal-kampanja, bl-użu ta' varjetà ta' għodod. L-iskala tal-vjolenza fissret li bejn wieħed u ieħor kull sitt Serb li jgħix fil-Bosnja u Ħerzegovina kien vittma ta' massakru u prattikament kull Serb kellu membru tal-familja li nqatel fil-gwerra, l-aktar mill-Ustasha. L-esperjenza kellha impatt profond fuq il-memorja kollettiva tas-Serbi fil-Kroazja u l-Bożnja u Ħerzegovina. Huwa stmat li 209,000 Serb, jew 16.9% tal-popolazzjoni tal-Bosnja, mietu fit-territorju tal-Bosnja u Ħerzegovina matul il-gwerra. L-Ustasha għarfu kemm il-Kattoliċiżmu kif ukoll l-Iżlam bħala reliġjonijiet nazzjonali, iżda sostnew li l-Knisja Ortodossa tal-Lvant, bħala simbolu tal-identità Serba, kienet l-akbar ghadu tagħha. Għalkemm il-Kroati kienu bil-bosta l-akbar grupp etniku li kienu jiffurmaw l-Ustasha, il-viċi-president tal-NDH u l-mexxej tal-Organizzazzjoni Musulmana Jugoslava Džafer Kulenović kien Musulman, u l-Musulmani b’kollox kienu jiffurmaw kważi 12% tal-awtorità militari u s-servizz ċivili tal- Ustasha. Ħafna Serbi ħadu l-armi u ngħaqdu maċ-Ċetniki, moviment nazzjonalista Serb li l-għan tiegħu kien li jistabbilixxi stat etnikament omoġenju ta' “Serbja l-Kbira” fi ħdan ir-Renju tal-Jugoslavja. Iċ-Ċetniki, min-naħa tagħhom, wettqu kampanja ġenoċidali kontra l-Musulmani etniċi u l-Kroati, kif ukoll ippersegwitaw għadd kbir ta’ Serbi komunisti u simpatizzanti komunisti oħra, bil-popolazzjonijiet Musulmani tal-Bożnja, Ħerzegovina u Sandžak ikunu mira primarja. Ladarba maqbuda, ir-raħħala Musulmani ġew massakrati sistematikament miċ-Chetniks. Mill-75,000 Musulmani li mietu fil-Bosnja u Ħerzegovina matul il-gwerra, madwar 30,000 (l-aktar ċivili) inqatlu miċ-Chetniks. Il-massakri kontra l-Kroati kienu iżgħar fl-iskala iżda simili fl-azzjoni. Bejn 64,000 u 79,000 Kroat Bosnijaku nqatlu bejn April 1941 u Mejju 1945. Minn dawn, madwar 18,000 inqatlu miċ-Ċetniki. Persentaġġ ta' Musulmani servew fl-unitajiet Nażisti Waffen-SS. Dawn l-unitajiet kienu responsabbli għall-massakri tas-Serbi fil-majjistral u l-Lvant tal-Bosnja, l-aktar fi Vlasenica. Fit-12 ta’ Ottubru, 1941, grupp ta’ 108 Musulmani prominenti ta’ Sarajevo ffirmaw ir-Riżoluzzjoni tal-Musulmani ta’ Sarajevo li kkundannaw il-persekuzzjoni tas-Serbi organizzata mill-Ustasha, u għamlu distinzjoni bejn il-Musulmani li pparteċipaw f’tali persekuzzjonijiet u l-popolazzjoni Musulmana kollha kemm hi, ippreżenta informazzjoni dwar il- persekuzzjonijiet tal-Musulmani mis-Serbi u talbu sigurtà għaċ-ċittadini kollha tal-pajjiż, irrispettivament mill-identità tagħhom. Mill-1941, il-komunisti Jugoslavi taħt it-tmexxija ta' Josip Broz Tito organizzaw il-grupp ta' reżistenza multietnika tagħhom stess, il-Partiġjani, li ġġieldu kontra l-forzi tal-Assi u ċ-Chetniks. Fid-29 ta' Novembru 1943, il-Kunsill Anti-Faxxista għal-Liberazzjoni Nazzjonali tal-Jugoslavja (AVNOJ) b'Tito f'idejh kellu konferenza fundatur f'Jajce fejn il-Bożnja u Ħerzegovina ġiet stabbilita mill-ġdid bħala repubblika fi ħdan il-federazzjoni Jugoslava fuq il-fruntieri tagħha ta' Habsburg. Matul il-kors kollu tat-Tieni Gwerra Dinjija fil-Jugoslavja, 64.1% tal-partiġjani kollha tal-Bosnja kienu Serbi, 23% kienu Musulmani, u 8.8% kienu Kroati. Is-suċċess militari eventwalment wassal lill-Alleati biex jappoġġjaw lill-Partiġjani, li rriżulta fis-suċċess tal-Missjoni Maclean, iżda Tito ċaħad l-offerta tagħhom ta 'għajnuna u bbaża ruħu fuq il-forzi tiegħu stess. L-offensivi militari ewlenin kollha tal-moviment anti-faxxista Jugoslava kontra n-Nazi u l-partitarji lokali tagħhom seħħew fil-Bosnja u Ħerzegovina u n-nies tagħha ġarrbu l-piż tal-ġlied. Aktar minn 300,000 persuna mietu fil-Bosnja u Ħerzegovina fit-Tieni Gwerra Dinjija, jew aktar minn 10% tal-popolazzjoni. Fl-aħħar tal-gwerra, it-twaqqif tar-Repubblika Federali Soċjalista tal-Jugoslavja, bil-kostituzzjoni tal-1946, għamlet uffiċjalment lill-Bożnja u Ħerzegovina waħda mis-sitt repubbliki kostitwenti tal-istat il-ġdid. === Jugoslavja === Minħabba l-pożizzjoni ġeografika ċentrali tagħha fi ħdan il-federazzjoni Jugoslava, il-Bosnja ta' wara l-gwerra ntgħażlet bħala bażi għall-iżvilupp tal-industrija tad-difiża militari. Dan ikkontribwixxa għal konċentrazzjoni kbira ta’ armi u persunal militari fil-Bosnja; fattur sinifikanti fil-gwerra li segwiet it-tifrik tal-Jugoslavja fid-disgħinijiet Diversi korporazzjonijiet internazzjonali operaw fil-Bosnja: Volkswagen bħala parti minn TAS (fabbrika tal-karozzi f’Sarajevo, mill-1972), Coca-Cola (mill-1975), SKF Sweden. 1967), Marlboro (fabbrika tat-tabakk f'Sarajevo) u lukandi Holiday Inn. Sarajevo ospitat l-Olimpjadi tax-Xitwa tal-1984. === Gwerra Bosnijaka (1992-1995) === [[Stampa:Breakup of Yugoslavia.gif|thumb|Xoljiment tal-Jugoslavja]] Fit-18 ta' Novembru, 1990, saru elezzjonijiet parlamentari b'Ħafna partiti fil-Bożnja u Ħerzegovina kollha. Fil-25ta'ta’ Novembru, sar it-tieni rawnd, li fih ġiet eletta assemblea nazzjonali li fiha l-poter komunista ġie mibdul b'koalizzjoni ta' tliet partiti bbażati fuq l-etniċi. Wara d-dikjarazzjonijiet ta' indipendenza tas-Slovenja u l-Kroazja mill-Jugoslavja, kien hemm diviżjoni kbira fost ir-residenti tal-Bosnja u Ħerzegovina dwar il-kwistjoni ta' jekk għandhomx jibqgħu fil-Jugoslavja (parteċipazzjoni favorevoli ħafna tas-Serbi) jew tfittex l-indipendenza (parteċipazzjoni favorevoli ħafna tal-Bosnijaċi u l-Kroati) . Membri tal-parlament Serbi, magħmulin prinċipalment minn membri tal-Partit Demokratiku Serb, ħallew il-parlament ċentrali f'Sarajevo u ffurmaw l-Assemblea Popolari Serba tal-Bożnja u Ħerzegovina fl-24 ta' Ottubru 1991, li mmarkat it-tmiem tal-koalizzjoni tri-etnika li rregolat wara l-1990. elezzjonijiet Din l-Assemblea stabbiliet ir-Repubblika Serba tal-Bosnja u Ħerzegovina f'parti mit-territorju tal-Bosnja u Ħerzegovina fid-9 ta' Jannar 1992. Kienet isimha mill-ġdid Republika Srpska f'Awwissu 1992. Fit-18 ta' Novembru, 1991, il-fergħa tal-partit fil-Bosnja u Ħerzegovina. il-partit fil-gvern fir-Repubblika tal-Kroazja, l-Unjoni Demokratika Kroata (HDZ), ipproklama l-eżistenza tal-Komunità Kroata tal-Ħerzeg-Bosnja f'parti separata tat-territorju tal-Bosnja u Ħerzegovina bil-Kunsill tad-Difiża Kroat (HVO) bħala l-militar tiegħu. fergħa. Il-Gvern tal-Bosnja u Ħerzegovina ma għarafhiex u ddikjaraha illegali. [[Stampa:Norsk Sisu fra NORLOGB.jpg|thumb|left|Truppi tan-NU quddiem il-bini tal-Kunsill Eżekuttiv, maħruqa wara li ntlaqtu minn nar ta' tankijiet waqt l-Assedju ta' Sarajevo, 1995]] Fil-15 ta' Ottubru, 1991, wara d-dikjarazzjoni tas-sovranità tal-Bosnja u Ħerzegovina, sar referendum dwar l-indipendenza fid-29 ta' Frar u fl-1 ta' Marzu, 1992, li ġie bojkottjat mill-maġġoranza l-kbira tas-Serbi. Ir-rata ta' votazzjoni fir-referendum dwar l-indipendenza kienet ta’ 63.4 fil-mija u 99.7 fil-mija tal-votanti vvutaw favur l-indipendenza. Il-Bosnja u Ħerzegovina ddikjarat l-indipendenza tagħha fit-3 ta' Marzu, 1992 u rċeviet rikonoxximent internazzjonali fix-xahar ta' wara, fis-6 ta' April, 1992. Ir-Repubblika tal-Bożnja u Ħerzegovina ġiet ammessa bħala Stat Membru tan-Nazzjonijiet Uniti fit-22 ta' Mejju, 1992. 1992. Wara d-dikjarazzjoni tal-indipendenza tal-Bosnja u Ħerzegovina, il-milizzji Serbi Bosnijaċi mmobilizzati f'partijiet differenti tal-pajjiż. Il-forzi tal-gvern kienu mgħammra ħażin u mhux ippreparati għall-gwerra. Ir-rikonoxximent internazzjonali tal-Bosnja u Ħerzegovina żied il-pressjoni diplomatika għall-Armata Popolari Jugoslava (JNA) biex tirtira mit-territorju tar-repubblika, li għamlet uffiċjalment f'Ġunju 1992. Il-membri Serbi Bosnijaċi tal-JNA sempliċement bidlu l-insinji, iffurmaw l-Armata ta' ir-Republika Srpska (VRS) u komplew jiġġieldu. Armati u mgħammra bl-arsenali tal-JNA fil-Bosnja, appoġġjati minn voluntiera u diversi forzi paramilitari mis-Serbja, u li rċevew appoġġ umanitarju, loġistiku u finanzjarju estensiv mir-Repubblika Federali tal-Jugoslavja, l-offensivi tar-Repubblika Srpska fl-1992 irnexxielhom ipoġġu ħafna mill-pajjiż. taħt il-kontroll tagħhom. L-avvanz tas-Serbi Bosnijaċi kien akkumpanjat mit-tindif etniku tal-Bosnijaċi u l-Kroati Bosnijaċi minn żoni kkontrollati mill-VRS. Ġew stabbiliti għexieren ta' kampijiet ta' konċentrament fejn il-ħabsin kienu suġġetti għal vjolenza u abbuż, inkluż stupru. It-tindif etniku laħaq il-qofol tiegħu fil-massakru ta' Srebrenica ta' aktar minn 8,000 raġel u tifel Bosnjani f’Lulju 1995, li kien iddikjarat ġenoċidju mit-Tribunal Kriminali Internazzjonali għall-eks Jugoslavja (ICTY). Il-forzi tal-Bosnja u l-Kroati tal-Bosnja wkoll wettqu delitti tal-gwerra kontra persuni ċivili ta' gruppi etniċi differenti, għalkemm fuq skala iżgħar. Il-biċċa l-kbira tal-atroċitajiet tal-Bosnja u l-Kroat twettqu matul il-Gwerra Kroat-Bosnija, sub-kunflitt tal-Gwerra Bosnijaka li poġġiet lill-Armata tal-Federazzjoni tal-Bosnja u Ħerzegovina (ARBiH) kontra l-HVO. Il-konflitt Bosnijaku-Kroat intemm f'Marzu 1994, bl-iffirmar tal-Ftehim ta' Washington, li wassal għall-ħolqien ta' Federazzjoni Bosnijaka-Kroata tal-Bosnja u Ħerzegovina, li għaqqad it-territorju kkontrollat ​​mill-HVO ma' dak tal-Armata tar-Repubblika. tal-Bosnja u Ħerzegovina (ARBiH). == Ġeografija == Żewġ reġjuni ewlenin huma distinti: il-Bosnja hija r-reġjun tat-tramuntana ċentrali u tat-tramuntana (muntanjuż u umdu) u Ħerzegovina tokkupa r-reġjun kollu tan-Nofsinhar (qrib l-Adrijatiku). Hemm bosta widien u firxiet ta' muntanji li f’ħafna każijiet jilħqu għoli ta' aktar minn 2,000 metru. [[Stampa:NP001 nacionalni park sutjeska perucica.jpg|thumb|Il-Park Nazzjonali ta' Sutjeska fih Maglić, l-ogħla muntanja fil-Bożnja u Ħerzegovina, kif ukoll Perućica, waħda mill-aħħar foresti primi li fadal fl-Ewropa.]] [[Stampa:NP002 - 14.jpg|thumb|Muntanji Kozara, Park Nazzjonali ta' Kozara]] [[Stampa:Štrbački buk 1.jpg|thumb|Kaskata Štrbački buk fuq ix-Xmara Una, Park Nazzjonali ta' Una]] [[Stampa:Drina Canyon.JPG|thumb|Canyon tax-Xmara Drina, Park Nazzjonali ta' Drina]] Il-Bożnja u Ħerzegovina tinsab fil-Balkani tal-Punent, tmiss mal-Kroazja (932 km jew 579 mi) fit-tramuntana u l-punent, is-Serbja (302 km jew 188 mi) fil-lvant, u l-Montenegro (225 km jew 140 mi) fix-Xlokk. Għandha kosta twila madwar 20 kilometru (12 mi) madwar il-belt ta 'Neum. Hija tinsab bejn latitudnijiet 42° u 46° N u lonġitudnijiet 15° u 20° E. L-isem tal-pajjiż ġej miż-żewġ reġjuni suppost tal-Bożnja u Ħerzegovina, li l-fruntiera tagħhom qatt ma kienet definita. Storikament, l-isem uffiċjali tal-Bosnja qatt ma inkluda xi reġjuni numerużi tagħha sal-okkupazzjoni Awstro-Ungeriża. Il-pajjiż huwa prinċipalment muntanjuż u jinkludi l-Alpi Dinariċi ċentrali. Il-partijiet tal-grigal jilħqu l-Baċir Pannoniku, filwaqt li fin-nofsinhar imiss mal-Adrijatiku. L-Alpi Dinariċi ġeneralment jimxu f'direzzjoni tax-Xlokk-Majjistral u jsiru ogħla lejn in-nofsinhar. L-ogħla punt fil-pajjiż huwa l-Maglić Peak f'2,386 metru (7,828.1 pied), fuq il-fruntiera mal-Montenegro. Muntanji oħra importanti huma Volujak, Zelengora, Lelija, Lebršnik, Orjen, Kozara, Grmeč, Čvrsnica, Prenj, Vran, Vranica, Velež, Vlašić, Cincar, Romanija, Jahorina, Bjelašnica, Treskavica u Trebević. Il-kompożizzjoni ġeoloġika tal-firxa tal-muntanji Dinariċi Bosnijaċi tikkonsisti prinċipalment minn ġebel tal-ġir (inkluż ġebel tal-ġir Mesozoic), b'depożiti ta' ħadid, faħam, żingu, manganiż, boksajt, ċomb u melħ preżenti f'xi żoni, speċjalment fiċ-ċentru u fit-tramuntana mill-Bosnja. B'mod ġenerali, kważi 50 % tal-Bożnja u Ħerzegovina hija koperta minn foresti. Il-biċċa l-kbira taż-żoni tal-foresti jinsabu fil-partijiet ċentrali, tal-Lvant u tal-Punent tal-Bosnja. Ħerzegovina għandha klima Mediterranja aktar niexfa, b'topografija karst dominanti. Il-Bożnja tat-Tramuntana (Posavina) fiha art agrikola fertili ħafna tul ix-Xmara Sava u ż-żona korrispondenti hija kkultivata ħafna. Dawn l-artijiet agrikoli huma parti mill-Pjanura Pannonika li testendi għall-pajjiżi ġirien tal-Kroazja u s-Serbja. Il-pajjiż għandu biss 20 kilometru (12-il mi) ta 'kosta, madwar il-belt ta' Neum fil-canton ta' Herzegovina-Neretva. Għalkemm il-belt hija mdawra minn peniżoli Kroati, taħt il-liġi internazzjonali l-Bosnja u Ħerzegovina għandha d-dritt ta' passaġġ għall-baħar ta' barra. Sarajevo hija l-kapitali u l-akbar belt. Bliet ewlenin oħra jinkludu Banja Luka u Prijedor fir-reġjun tal-majjistral magħrufa bħala Bosanska Krajina, Tuzla, Bijeljina, Doboj u Brčko fil-grigal, Zenica fil-parti ċentrali tal-pajjiż u Mostar, l-akbar belt fir-reġjun tan-Nofsinhar tal-Ħerzegovina. Hemm seba' xmajjar ewlenin fil-Bożnja u Ħerzegovina: * Ix-Xmara Sava hija l-akbar fil-pajjiż u tifforma l-fruntiera naturali tagħha fit-tramuntana mal-Kroazja. 76% tat-territorju tal-pajjiż jgħaddi fid-Danubju u mbagħad fil-Baħar l-Iswed. Il-Bożnja u Ħerzegovina hija membru tal-Kummissjoni Internazzjonali għall-Protezzjoni tax-Xmara Danubju (ICPDR). *Ix-xmajjar Una, Sana u Vrbas huma tributarji tal-lemin tax-Xmara Sava u jinsabu fir-reġjun tal-majjistral ta' Bosanska Krajina. * Ix-Xmara Bosna tat isimha lill-pajjiż u hija l-itwal xmara li nstab fih. Jestendi mill-Bosnja ċentrali, mis-sors tagħha qrib Sarajevo sax-Xmara Sava fit-tramuntana. * Id-Drina tgħaddi mill-parti tal-Lvant tal-Bosnja u fil-biċċa l-kbira tifforma fruntiera naturali mas-Serbja. * In-Neretva hija x-xmara ewlenija tal-Ħerzegovina u l-unika xmara ewlenija li tgħaddi fin-nofsinhar lejn il-Baħar Adrijatiku. === Fruntieri === Fruntieri tal-Bożnja u Ħerzegovina totali: 1,543 km, pajjiżi tal-fruntiera (3): Kroazja 956 km; Montenegro 242 km; Serbja 345 km. === Bijodiversità === Fitoġeografikament, il-Bożnja u Ħerzegovina tappartjeni għar-Renju Boreali u hija maqsuma bejn il-provinċja Illirja tar-Reġjun Ċirkumboreal u l-provinċja Adrijatika tar-Reġjun tal-Mediterran. Skont il-World Wildlife Fund (WWF), it-territorju tal-Bożnja u Ħerzegovina jista' jinqasam f'erba' ekoreġjuni: foresti mħallta tal-Balkani, foresti mħallta tal-Muntanji Dinariċi, foresti mħallta Pannoniċi, u foresti tal-weraq Illyrian. Il-pajjiż kellu punteġġ medju tal-Indiċi tal-Integrità tal-Pajsaġġ tal-Foresti tal-2018 ta' 5.99/10, u kklassifikah fid-89 post globalment minn 172 pajjiż. == Organizzazzjoni territorjali tal-Bosnja u Ħerzegovina == L-Istat tal-Bosnja u Ħerzegovina huwa kkostitwit bħala repubblika federali, u huwa maqsum amministrattivament f'50 distrett, bil-kapitali tiegħu tkun il-belt ta' Sarajevo. Il-pajjiż huwa magħmul minn żewġ entitajiet awtonomi, li kull waħda minnhom għandha l-gvern u l-Assemblea Nazzjonali tagħha: il-Federazzjoni tal-Bosnja u Ħerzegovina (FBH), magħmula minn żoni ta' popolazzjonijiet Bosnijaċi-Musulmani u Bosnijaċi-Kroati, tokkupa 51% tal- territorju totali tal-pajjiż; u r-Republika Srpska (RS), b'popolazzjoni Serba Bosnijaka, tokkupa d-49% li jifdal, u li l-korp leġiżlattiv tagħha huwa l-Assemblea Nazzjonali tar-Republika Srpska. Il-Ftehim ta' Dayton tal-1995 stabbilew żewġ stati “etnikament puri” (minħabba l-eliminazzjoni fiżika—qtil—jew tkeċċija ta' minoranzi etniċi fost l-abitanti tal-pajjiż). Hekk ħarġu r-Repubblika Serba tal-Bosnija (Republika Srpska) u l-Federazzjoni Kroata tal-Bosnija (Federazzjoni tal-Bosnja u Ħerzegovina). Il-belt awtonoma ta' Brčko (DB) ġiet miżjuda aktar tard ma' din id-diviżjoni fl-2000, li tinsab fin-NE tal-pajjiż, li tokkupa żoni taż-żewġ entitajiet ewlenin tal-Istat Bosnjan. It-tielet livell tas-suddiviżjoni politiku-amministrattiva tal-Bosnja u Ħerzegovina huwa manifestat permezz tal-cantons, iżda dawn jinstabu biss fl-FBH. Hemm għaxar cantons fl-FBH, li kull wieħed minnhom għandu l-gvern cantonali tiegħu, li huma taħt il-Kostituzzjoni tal-Federazzjoni. Xi wħud mill-cantons għandhom komponenti etniċi differenti u għalhekk għandhom liġijiet speċjali sabiex jibbilanċjaw il-forzi bejn il-gruppi etniċi. Ir-raba' livell fid-diviżjoni politika tal-Bosnja u Ħerzegovina huma l-muniċipalitajiet. L-FBH huwa maqsum f'74 muniċipalità u l-RS f'63. Il-Muniċipalitajiet għandhom gvernijiet lokali u komunement jespandu madwar l-aktar belt importanti fit-territorji tagħhom, għalhekk ħafna muniċipalitajiet għandhom storja twila u tradizzjoni li hija espressa f'dawn id-diviżjonijiet, iżda hemm ukoll oħrajn li huma l-prodott esklussiv tas-suddiviżjoni wara l-gwerra tad-disgħinijiet. Kull canton tal-FBH jinkludi diversi muniċipalitajiet. Minbarra l-entità-stati, il-cantons u l-muniċipalitajiet, il-Bożnja u Ħerzegovina għandha wkoll erba' "bliet uffiċjali"; Dawn huma: Banja Luka, Mostar, Sarajevo u Sarajevo tal-Lvant (Istočno Sarajevo). It-territorju tal-bliet ta' Banja Luka u Mostar jikkorrispondi għall-muniċipalitajiet tal-istess isem, filwaqt li Sarajevo u Sarajevo tal-Lvant fihom diversi muniċipalitajiet. L-ibliet għandhom il-gvern tagħhom stess li fih il-poter tagħhom huwa f'livell bejn il-muniċipalitajiet u l-cantons (jew l-entità fil-każ tar-Repubblika Srpska). == Gvern u Politika == === Gvern === [[Stampa:Bosnia herzegovina division 2.PNG|thumb|Organizzazzjoni territorjali]] Bħala riżultat tal-Ftehim ta' Dayton, l-implimentazzjoni tal-paċi ċivili hija ssorveljata mir-Rappreżentant Għoli għall-Bożnja u Ħerzegovina, magħżul mill-Kunsill għall-Implimentazzjoni tal-Paċi (PIC). Ir-Rappreżentant Għoli hija l-ogħla awtorità politika fil-pajjiż. Ir-Rappreżentant Għoli għandu ħafna setgħat governattivi u leġiżlattivi, inkluż it-tneħħija ta' uffiċjali eletti u mhux eletti. Minħabba s-setgħat estensivi tar-Rappreżentant Għoli fuq il-politika tal-Bosnja u s-setgħat sinifikanti tiegħu ta' veto, il-pożizzjoni ġiet imqabbla wkoll ma' dik ta' viċire. Il-politika sseħħ fil-qafas ta' demokrazija parlamentari rappreżentattiva, li fiha s-setgħa eżekuttiva hija eżerċitata mill-Kunsill tal-Ministri tal-Bosnja u Ħerzegovina. Is-setgħa leġiżlattiva hija eżerċitata kemm mill-Kunsill tal-Ministri kif ukoll mill-Assemblea Parlamentari tal-Bożnja u Ħerzegovina. Il-Membri tal-Assemblea Parlamentari huma eletti skont sistema ta' rappreżentazzjoni proporzjonali (PR). Il-Bożnja u Ħerzegovina hija demokrazija liberali. Għandu diversi livelli ta' strutturar politiku, skont il-Ftehim ta' Dayton. L-aktar importanti minn dawn il-livelli hija d-diviżjoni tal-pajjiż f'żewġ entitajiet: il-Federazzjoni tal-Bosnja u Ħerzegovina u r-Repubblika Srpska. Il-Federazzjoni tal-Bosnja u Ħerzegovina tkopri 51% taż-żona totali tal-Bosnja u Ħerzegovina, filwaqt li r-Repubblika Srpska tkopri 49%. L-entitajiet, ibbażati l-aktar fuq territorji miżmuma miż-żewġ naħat fil-gwerra dak iż-żmien, ġew stabbiliti formalment mill-Ftehim ta' Dayton fl-1995 minħabba bidliet tremendi fl-istruttura etnika tal-Bosnja u Ħerzegovina. Fil-livell nazzjonali, hemm biss sett finit ta' setgħat esklussivi jew konġunti, filwaqt li l-maġġoranza tal-awtorità tgħix mal-entitajiet. Sumantra Bose tiddeskrivi lill-Bosnja u Ħerzegovina bħala konfederazzjoni konssoċjazzjonali. Id-distrett ta' Brčko, fit-Tramuntana tal-pajjiż, inħoloq fl-2000 b’artijiet miż-żewġ entitajiet. Uffiċjalment tappartjeni lit-tnejn, iżda mhi rregolata minn ebda wieħed minnhom u topera taħt sistema deċentralizzata ta' gvern lokali. Għal skopijiet elettorali, il-votanti fid-distrett ta' Brčko jistgħu jagħżlu li jipparteċipaw fl-elezzjonijiet tal-Federazzjoni jew tar-Repubblika Srpska. Id-distrett ta' Brčko ġie mfaħħar talli żamm popolazzjoni multi-etnika u livell ta' prosperità ferm ogħla mill-medja nazzjonali. [[Stampa:Parliament (6042784223).jpg|thumb|Bini tal-gvern tal-Bożnja u Ħerzegovina f'Sarajevo]] It-tielet livell ta' suddiviżjoni politika tal-Bosnja u Ħerzegovina huwa manifestat fil-cantons. Huma esklussivi għall-entità tal-Federazzjoni tal-Bosnja u Ħerzegovina, li tikkonsisti f'għaxra minnhom. Kull wieħed għandu gvern cantonali, li huwa rregolat mil-leġiżlazzjoni tal-Federazzjoni kollha kemm hi. Xi cantons huma mħallta etnikament u għandhom liġijiet speċjali biex jiżguraw l-ugwaljanza għaċ-ċittadini kostitwenti kollha. Ir-raba' livell ta' diviżjoni politika fil-Bosnja u Ħerzegovina huma l-muniċipalitajiet. Il-Federazzjoni tal-Bosnja u Ħerzegovina hija maqsuma f'79 muniċipalità Minbarra l-entitajiet, il-cantons u l-muniċipalitajiet, il-Bożnja u Ħerzegovina għandha wkoll erba' bliet "uffiċjali". Dawn huma: Banja Luka, Mostar, Sarajevo u Sarajevo tal-Lvant. It-territorju u l-gvern tal-bliet ta' Banja Luka u Mostar jikkorrispondu mal-muniċipalitajiet tal-istess isem, filwaqt li l-ibliet ta' Sarajevo u Sarajevo tal-Lvant jikkonsistu uffiċjalment f'diversi muniċipalitajiet. L-ibliet għandhom il-gvern muniċipali tagħhom stess li s-setgħa tiegħu tinsab bejn dik tal-muniċipalitajiet u l-cantons. Aktar reċentement, diversi istituzzjonijiet ċentrali (bħal ministeru tad-difiża, ministeru tas-sigurtà, qorti tal-istat, servizz tat-taxxa indiretta, eċċ.) inħolqu fil-proċess tat-trasferiment ta' parti mill-ġurisdizzjoni tal-entitajiet lill-istat. Ir-rappreżentanza tal-gvern tal-Bosnja u Ħerzegovina titwettaq minn elite li jirrappreżentaw it-tliet gruppi ewlenin fil-pajjiż, u kull wieħed minnhom għandu sehem garantit ta' poter. === Militari === [[Stampa:Combined Resolve XV AFBiH2 RPG Dismount.jpg|thumb|left|Forzi tal-Art Bosnijaċi Isolvu XV Magħquda]] [[Stampa:Bell Huey II Bosnian Air Force.jpg|thumb|Ajruplani tat-trasport prinċipali TH-1H Huey tal-Forza tal-Ajru Bosnjana]] Il-Forzi Armati tal-Bosnja u Ħerzegovina (OSBiH) akkwistaw il-forma attwali tagħha fl-2005. Il-Ministeru tad-Difiża ġie ffurmat fl-2004. L-Armata Bosnijaka tikkonsisti mill-Forzi tal-Art, il-Forza tal-Ajru u d-Difiża tal-Ajru tal-Bosnja. Il-Forzi tal-Art għandhom 7,200 suldat attiv u 5,000 riżerva. Huma armati b'taħlita ta' armi, vetturi u tagħmir militari Amerikani, Jugoslavi, Sovjetiċi u Ewropej. L-Air Force u l-Forzi tad-Difiża tal-Ajru għandhom 1,500 persunal u madwar 62 ajruplan. Il-Forzi tad-Difiża tal-Ajru joperaw missili MANPADS li jistgħu jinġarru mill-bniedem, batteriji tal-missili mill-wiċċ għall-arja (SAM), kanuni kontra l-inġenji tal-ajru u radar. L-Armata reċentement adottat uniformijiet MARPAT mmodifikati, li jintlibsu minn suldati Bosnijaċi li jservu fil-Forza Internazzjonali ta' Assistenza għas-Sigurtà (ISAF) fl-Afganistan. Programm ta' produzzjoni domestika issa għaddej biex jiżgura li l-unitajiet tal-Armata jkunu mgħammra bil-munizzjon korrett. Fl-2007, il-Ministeru tad-Difiża wettaq l-ewwel missjoni ta' assistenza internazzjonali tal-armata, billi rekluta persunal militari biex iservi f’missjonijiet taż-żamma tal-paċi tal-ISAF fl-Afganistan, l-Iraq u r-Repubblika Demokratika tal-Kongo fl-2007. Ħames uffiċjali, bħala uffiċjali/konsulenti, servew fid-Demokratiċi. Repubblika tal-Kongo. Suldati, l-aktar bħala assistenti mediċi u sigurtà tal-bażi, servew fl-Afganistan. 85 suldat Bosnjan ipprovdew servizzi ta' sigurtà fil-bażi fl-Iraq, u kultant ukoll wettqu rondi tal-infanterija hemmhekk. It-tliet gruppi skjerati rċevew tifħir mill-forzi internazzjonali rispettivi tagħhom, kif ukoll mill-Ministeru tad-Difiża tal-Bosnja u Ħerzegovina. L-operazzjonijiet ta' assistenza internazzjonali għadhom għaddejjin. Il-Forza tal-Ajru u d-Difiża tal-Ajru tal-Bosnja u Ħerzegovina ġew iffurmati meta elementi tal-Armata tal-Federazzjoni tal-Bosnja u Ħerzegovina u l-Forza tal-Ajru tar-Repubblika Srpska ngħaqdu fl-2006. Il-Forza tal-Ajru għaddiet minn titjib f'dawn l-aħħar snin, b'fondi addizzjonali għat-tiswijiet tal-ajruplani u kooperazzjoni aħjar mal-Forzi tal-Art, kif ukoll maċ-ċittadini tal-pajjiż. Il-Ministeru tad-Difiża qed jipprova jakkwista ajruplani ġodda, inklużi ħelikopters u forsi anke ġettijiet tal-ġlied. === Relazzjonijiet barranin === [[Stampa:Secretary Clinton Meets With President of Bosnia and Herzegovina Zeljko Komsic (6507403825).jpg|thumb|Željko Komšić, membru Kroat tal-presidenza Bosnijaka, u Hillary Clinton, Segretarju tal-Istat tal-Istati Uniti, 13 ta' Diċembru, 2011]] L-integrazzjoni fl-Unjoni Ewropea hija waħda mill-għanijiet politiċi ewlenin tal-Bożnja u Ħerzegovina, li bdiet il-Proċess ta’ Stabbilizzazzjoni u Assoċjazzjoni fl-2007. Il-pajjiżi li qed jipparteċipaw fil-Proċess ta’ Stabbilizzazzjoni u Assoċjazzjoni ġew offruti l-possibbiltà li jsiru, a ladarba jissodisfaw il-kundizzjonijiet meħtieġa , fl-Istati Membri tal-UE. Il-Bożnja u Ħerzegovina hija għalhekk pajjiż kandidat potenzjali għas-sħubija fl-UE. L-implimentazzjoni tal-Ftehim ta' Dayton fl-1995 iffokat l-isforzi ta' dawk li jfasslu l-politika fil-Bosnja u Ħerzegovina, kif ukoll il-komunità internazzjonali, fuq l-istabbilizzazzjoni reġjonali fil-pajjiżi suċċessuri ta' dik li kienet il-Jugoslavja. Fi ħdan il-Bosnja u Ħerzegovina, ir-relazzjonijiet mal-ġirien tagħha l-Kroazja, is-Serbja u l-Montenegro kienu pjuttost stabbli mill-iffirmar tal-Ftehim ta’ Dayton. Fit-23 ta' April, 2010, il-Bosnja u Ħerzegovina rċeviet il-Pjan ta' Azzjoni għall-Adeżjoni tan-NATO, li huwa l-aħħar pass qabel is-sħubija sħiħa fl-alleanza. Sħubija sħiħa kienet inizjalment mistennija fl-2014 jew fl-2015, skont il-progress tar-riformi. F'Diċembru 2018, in-NATO approvat Pjan ta' Azzjoni għall-Adeżjoni tal-Bosnja. Il-Bożnja u Ħerzegovina hija l-61 pajjiż l-aktar paċifiku fid-dinja, skont l-Indiċi tal-Paċi Globali tal-2024. ==== 2016 - applikazzjoni għal sħubija fl-UE ==== L-applikazzjoni tal-Bożnija-Ħerzegovina għas-sħubija fl-[[UE]] ġiet ippreżentata fil-15 ta' Frar 2016. Il-preżentazzjoni tal-applikazzjoni seħħet wara l-Kunsill Affarijiet Ġenerali f'Diċembru 2015, fejn il-ministri evalwaw il-proċess tat-tkabbir. Huma adottaw konklużjonijiet dwar il-proċess ta' stabbilizzazzjoni u ta' assoċjazzjoni bejn l-UE u l-[[Balkani tal-Punent]], li jkopru l-Eks Repubblika Jugoslava tal-[[Maċedonja]], l-[[Albanija]], il-Bożnija-Ħerzegovina u l-[[Kosovo]]. Il-Kunsill adotta konklużjonijiet dwar l-applikazzjoni tal-Bożnija-Ħerzegovina għal sħubija fl-UE fl-20 ta' Settembru 2016. Fit-18 ta' Ġunju 2019 il-Kunsill Affarijiet Ġenerali adotta konklużjonijiet dwar it-tkabbir u l-proċess ta' stabbilizzazzjoni u ta' assoċjazzjoni, li jkopru l-Bożnija-Ħerzegovina. Fl-20 ta' Ġunju 2019 il-[[Kunsill Ewropew]] approva l-konklużjonijiet. F'konformità mal-proċedura ta' adeżjoni stabbilita fit-trattat tal-UE, il-ministri talbu lill-Kummissjoni Ewropea biex tagħti l-opinjoni tagħha dwar l-applikazzjoni. Jekk l-opinjoni tkun pożittiva, il-Kunsill Ewropew jista' jiddeċiedi li jagħti lill-Bożnija-Ħerzegovina status ta' kandidat. === Cantons (Organizzazzjoni territorjali tal-Federazzjoni tal-Bosnja u Ħerzegovina) === Il-Federazzjoni tal-Bosnja u Ħerzegovina hija suddiviża f'għaxar cantons. Min-naħa tagħhom, dawn il-cantons huma internament maqsuma f'bosta muniċipalitajiet. Mill-10 cantons, ħamsa huma maġġoranza Bożnijaċi, tlieta huma maġġoranza Kroati, u tnejn huma mħallta, li jfisser li hemm proċeduri legali għall-protezzjoni tal-gruppi etniċi kostitwenti. === Demografija === Skont iċ-ċensiment tal-1991, il-Bosnja u Ħerzegovina kellha popolazzjoni ta' 4,369,319, filwaqt li ċ-ċensiment tal-Grupp tal-Bank Dinji tal-1996 wera tnaqqis għal 3,764,425. Migrazzjonijiet kbar tal-popolazzjoni matul il-gwerer Jugoslavi fid-disgħinijiet ikkawżaw bidliet demografiċi fil-pajjiż. Bejn l-1991 u l-2013, in-nuqqas ta' qbil politiku għamilha impossibbli li jiġi organizzat ċensiment. Kien ippjanat ċensiment għall-2011, u mbagħad għall-2012, iżda ġie ttardjat sa Ottubru 2013. Iċ-ċensiment tal-2013 sab popolazzjoni totali ta' 3,531,159 ruħ, tnaqqis ta' madwar 20% mill-1991. Iċ-ċifri taċ-ċensiment tal-2013 jinkludu residenti mhux permanenti u Bosnijaċi din ir-raġuni huma mistoqsija minn uffiċjali tar-Repubblika Srpska u politiċi Serbi (ara Gruppi Etniċi hawn taħt). === Gruppi etniċi === [[Stampa:Statue of Our Lady of Medjugorje (cropped).jpg|thumb|left|Statwa tal-Madonna f'Medjugorje, sit ta' pellegrinaġġ popolari għall-Kattoliċi minn madwar id-dinja]] Il-Bożnja u Ħerzegovina hija dar għal tliet "popli kostitwenti" etniċi, jiġifieri Bożnijaċi, Serbi u Kroati, minbarra għadd ta' gruppi iżgħar inklużi Lhud u Roma. Skont id-dejta taċ-ċensiment tal-2013 ippubblikata mill-Aġenzija tal-Istatistika tal-Bosnja u Ħerzegovina, il-Bosnijaċi jiffurmaw 50.1% tal-popolazzjoni, is-Serbi 30.8%, il-Kroati 15.5% u oħrajn 2, 7%, u l-bqija tar-rispondenti ma jiddikjarawx l-oriġini etnika tagħhom jew ma tirrispondix. Ir-riżultati taċ-ċensiment huma kkontestati mill-uffiċċju tal-istatistika tar-Repubblika Srpska u mill-politiċi Serbi Bosnijaċi. It-tilwima dwar iċ-ċensiment tikkonċerna l-inklużjoni ta' residenti Bosnjani mhux permanenti fiċ-ċifri, li l-uffiċjali tar-Repubblika Srpska jopponu. L-uffiċċju tal-istatistika tal-Unjoni Ewropea, l-Eurostat, ikkonkluda f'Mejju 2016 li l-metodoloġija taċ-ċensiment użata mill-aġenzija tal-istatistika Bosnijaka hija konformi mar-rakkomandazzjonijiet internazzjonali. ==== Kompożizzjoni etnika tal-Bosnja u Ħerzegovina fl-2013: ==== * Bosnijaċi (50.1%) * Serbi (30.8%) * Kroati (15.4%) * Oħrajn (2.7%) * Mhux iddikjarat (0.8%) * Ebda tweġiba (0.2%) === Lingwi === Il-kostituzzjoni tal-Bosnja ma tispeċifika l-ebda lingwa uffiċjali. Madankollu, l-akkademiċi Hilary Footitt u Michael Kelly jinnotaw li l-Ftehim ta' Dayton jgħid li “huwa magħmul bil-Bosnijan, il-Kroat, l-Ingliż u s-Serb”, u jiddeskrivu dan bħala “rikonoxximent de facto ta' tliet lingwi uffiċjali” fil-livell tal-istat. L-istatus ugwali tal-Bosnijan, is-Serb u l-Kroat ġie vverifikat mill-Qorti Kostituzzjonali fl-2000. Hija ddeċidiet li d-dispożizzjonijiet tal-lingwa tal-kostituzzjonijiet tal-Federazzjoni u r-Repubblika Srpska kienu inkompatibbli mal-kostituzzjoni tal-istat, peress li rrikonoxxew biss il-Bosnijan u l-Kroat (fil-każ tal-Federazzjoni) u s-Serb (fil-każ tar-Repubblika Srpska) bħala lingwi uffiċjali fil-livell tal-entità. Bħala riżultat, il-kliem tal-kostituzzjonijiet tal-entitajiet inbidel u t-tliet lingwi saru uffiċjali fiż-żewġ entitajiet. It-tliet lingwi uffiċjali huma kompletament intelliġibbli reċiprokament u huma magħrufa kollettivament taħt l-isem Serbo-Kroat, minkejja li dan it-terminu mhuwiex rikonoxxut formalment fil-pajjiż. L-użu ta 'waħda mit-tliet lingwi sar indikatur tal-identità etnika. Michael Kelly u Catherine Baker jargumentaw: "It-tliet lingwi uffiċjali tal-istat tal-Bosnja attwali... jirrappreżentaw l-affermazzjoni simbolika tal-identità nazzjonali fuq il-pragmatiżmu tal-intelliġibilità reċiproka." Skont il-Karta Ewropea għal-Lingwi Reġjonali jew Minoritarji (CELMR) tal-1992, il-Bożnja u Ħerzegovina tirrikonoxxi l-lingwi minoritarji li ġejjin: Albaniż, Montenegrin, Ċek, Taljan, Ungeriż, Maċedonjan, Ġermaniż, Pollakk, Romani, Rumen, Russu, Slovakk , Sloven, Tork, Ukrajn u Lhudi (Jiddish u Ladino). Il-minoranza Ġermaniża fil-Bożnja u Ħerzegovina huma l-aktar fdalijiet ta' Donauschwaben (Is-Swabi tad-Danubju), li stabbilixxew fiż-żona wara li l-monarkija tal-Habsburg talbet il-Balkani mill-Imperu Ottoman. Minħabba t-tkeċċija u l-assimilazzjoni (sfurzata) wara ż-żewġ gwerer dinjija, in-numru ta' Ġermaniżi etniċi fil-Bożnja u Ħerzegovina naqas b’mod drammatiku. Fiċ-ċensiment tal-2013, 52.86% tal-popolazzjoni jqisu l-lingwa materna tagħhom bħala Bosnijan, 30.76% Serb, 14.6% Kroat u 1.57% lingwa oħra, u 0.21% ma jirrispondux. === Reliġjon === Il-Bożnja u Ħerzegovina huwa pajjiż b'diversità reliġjuża kbira. Skont iċ-ċensiment tal-2013, il-Musulmani kienu jammontaw għal 50.7% tal-popolazzjoni, filwaqt li l-Insara Ortodossi kienu jiffurmaw 30.7%, l-Insara Kattoliċi 15.2%, 1.2% kienu ta’ reliġjonijiet oħra u 1.1% atei jew agnostiċi, filwaqt li l-bqija ma' ddikjarawx ir-reliġjon tagħhom jew ma weġibx il-mistoqsija. Stħarriġ tal-2012 wera li 54% tal-Musulmani Bosnijaċi ma jistqarru l-ebda reliġjon, filwaqt li 38% kienu jipprattikaw is-Sunniżmu. ==== Reliġjon fil-Bożnja u Ħerzegovina (ċensiment 2013) ==== * Musulmani 50.7% * Nisrani Ortodoss 30.7% * Kristjan Kattoliku 15.2% * 1.2% ieħor * Ateu 0.7% * Agnostiku 0.3% * Mhux iddikjarat 0.9% * Ebda tweġiba 0.2% === Żoni urbani === Sarajevo hija dar għal 419,957 abitant fiż-żona urbana tagħha li tinkludi l-belt ta' Sarajevo, kif ukoll il-muniċipalitajiet ta' Ilidža, Vogošća, Istočna Ilidža, Istočno Novo Sarajevo u Istočni Stari Grad Iż-żona metropolitana għandha popolazzjoni ta' 555,210 abitant u tinkludi l- il-canton ta' Sarajevo, il-Lvant ta' Sarajevo u l-muniċipalitajiet ta' Breza, Kiseljak, Kreševo ​​​​​​u Visoko. == Ekonomija == [[Stampa:GDP per capita development of Bosnia and Herzegovina.svg|thumb|Evoluzzjoni stmata tal-PGD reali per capita tal-Bosnja u Ħerzegovina mill-1952]] Matul il-Gwerra Bosnijaka, l-ekonomija sofriet 200 biljun ewro fi ħsara materjali, madwar 326.38 biljun ewro fl-2022 (aġġustat għall-inflazzjoni). Il-Bożnja u Ħerzegovina qed tiffaċċja l-problema doppja tal-bini mill-ġdid ta' pajjiż imqatta' mill-gwerra u l-introduzzjoni ta' riformi tranżizzjonali tas-suq liberali fl-ekonomija mħallta preċedenti tagħha. Wirt ta' l-era preċedenti hija industrija b'saħħitha; taħt l-ex president tar-repubblika Džemal Bijedić u l-president Jugoslav Josip Broz Tito, l-industriji metallurġiċi ġew promossi fir-repubblika, li rriżultaw fl-iżvilupp ta' parti kbira mill-impjanti tal-Jugoslavja; SR Bosnia and Herzegovina kellha ekonomija industrijali b'saħħitha ħafna orjentata lejn l-esportazzjoni fis-snin sebgħin u tmeninijiet, b'esportazzjonijiet fuq skala kbira li jiswew miljuni ta 'dollari Amerikani. Għal ħafna mill-istorja tal-Bosnja, l-agrikoltura saret f'irziezet privati; Tradizzjonalment, ikel frisk ġie esportat mir-repubblika. Il-gwerra tad-disgħinijiet ikkawżat bidla drastika fl-ekonomija Bosnijaka. Il-PGD naqas b'60% u l-qerda tal-infrastruttura fiżika qerdet l-ekonomija Peress li ħafna mill-kapaċità tal-produzzjoni ma ġietx restawrata, l-ekonomija Bosnijaka għadha tiffaċċja diffikultajiet konsiderevoli. Iċ-ċifri juru li l-PGD u d-dħul per capita żdiedu b’10% bejn l-2003 u l-2004; Dan u t-tnaqqis fid-dejn nazzjonali tal-Bosnja huma xejriet negattivi, u qgħad għoli (38.7%) u defiċit kummerċjali kbir jibqgħu tħassib. Il-munita nazzjonali hija l-marka konvertibbli (KM), marbuta mal-euro, ikkontrollata mill-bord monetarju. L-inflazzjoni annwali hija l-aktar baxxa relattiva għal pajjiżi oħra fir-reġjun, b'1.9% fl-2004. Id-dejn internazzjonali kien ta '$ 5.1 biljun (mill-31 ta' Diċembru 2014). Ir-rata ta' tkabbir reali tal-PGD kienet ta' 5% fl-2004 skont il-Bank Ċentrali tal-Bosnja u Ħerzegovina u l-Uffiċċju tal-Istatistika tal-Bosnja u Ħerzegovina. Il-Bożnja u Ħerzegovina wriet progress pożittiv f'dawn l-aħħar snin, u b'mod deċiżiv ċċaqlaqha mill-iktar pożizzjoni baxxa fl-ugwaljanza tad-dħul għal erbatax minn 193 nazzjon. Skont id-dejta tal-Eurostat, il-PGD per capita (PPP) tal-Bożnja u Ħerzegovina kien ta' 29 % tal-medja tal-UE fl-2010. Il-Fond Monetarju Internazzjonali (IMF) ħabbar self lill-Bosnja li jiswa 500 miljun dollaru Amerikan, li se jiġi pprovdut taħt arranġament stand-by. L-approvazzjoni tagħha kienet skedata għal Settembru 2012. L-Ambaxxata tal-Istati Uniti f'Sarajevo tipproduċi l-Gwida tan-Negozju tal-Pajjiż, rapport annwali li jipprovdi ħarsa komprensiva tal-ambjent tan-negozju u ekonomiku tal-Bożnja u Ħerzegovina, billi juża analiżi ekonomika, politika u tas-suq. Skont xi stimi, l-ekonomija taħt l-art tirrappreżenta 25.5% tal-PGD. Fl-2017, l-esportazzjonijiet kibru bi 17% meta mqabbla mas-sena ta' qabel, b’total ta' 5.65 biljun ewro. Il-volum totali tal-kummerċ barrani fl-2017 kien jammonta għal 14.97 biljun ewro u żdied b'14% meta mqabbel mas-sena ta' qabel. L-importazzjonijiet ta’ oġġetti żdiedu bi 12% u ammontaw għal 9.32 biljun ewro. Il-kopertura tal-importazzjonijiet mill-esportazzjoni żdiedet bi 3% meta mqabbla mas-sena ta’ qabel u issa hija 61 fil-mija. Fl-2017, il-Bosnja u Ħerzegovina esportat prinċipalment sedili tal-karozzi, elettriku, injam ipproċessat, aluminju u għamara. Fl-istess sena, prinċipalment importat żejt mhux raffinat, karozzi, żejt tal-mutur, faħam u briquettes. Ir-rata tal-qgħad fl-2017 kienet 20.5%, iżda l-Istitut ta' Vjenna għall-Istudji Ekonomiċi Internazzjonali jbassar li r-rata tal-qgħad se tonqos matul il-ftit snin li ġejjin. Fl-2018, il-qgħad għandu jkun 19.4% u jonqos aktar għal 18.8% fl-2019. Fl-2020, ir-rata tal-qgħad għandha tinżel għal 18.3%. [[Stampa:Sarajevo Twist Tower.jpg|thumb|L-Avaz Twist Tower f'Sarajevo, l-ogħla bini fil-Bosnja u Ħerzegovina]] Fil-31 ta' Diċembru, 2017, il-Kunsill tal-Ministri tal-Bosnja u Ħerzegovina ippubblika r-rapport dwar id-dejn pubbliku tal-Bosnja u Ħerzegovina, li jgħid li d-dejn pubbliku tnaqqas b’389.97 miljun ewro, jew aktar minn 6 % meta mqabbel mal-31 ta' Diċembru, 2016 Fl-aħħar tal-2017, id-dejn pubbliku kien ta' €5.92 biljun, li kien jammonta għal 35.6 fil-mija tal-PDG. Sal-31 ta' Diċembru 2017, kien hemm 32,292 kumpanija rreġistrata fil-pajjiż, li flimkien kellhom dħul ta' 33,572 miljun ewro dik l-istess sena. Fl-2017, il-pajjiż irċieva 397.35 miljun ewro f'investiment barrani dirett, ekwivalenti għal 2.5% tal-PGD. Fl-2017, il-Bosnja u Ħerzegovina kklassifikat fit-tielet post fid-dinja f'termini tan-numru ta' impjiegi ġodda maħluqa minn investiment barrani, relattiv għan-numru ta' abitanti. Fl-2018, il-Bosnja u Ħerzegovina esportat oġġetti li jiswew 11.9 biljun KM (6.07 biljun euro), li huwa 7.43% aktar milli fl-istess perjodu fl-2017, filwaqt li l-importazzjonijiet ammontaw għal 19.27 biljun KM (9,830 miljun euro), li jirrappreżenta 5.47% aktar. Il-prezz medju ta' appartamenti ġodda mibjugħa fil-pajjiż fl-ewwel sitt xhur tal-2018 huwa ta' 1,639 km (€886.31) għal kull metru kwadru, li jirrappreżenta żieda ta' 3.5% meta mqabbel mas-sena ta' qabel. Mit-30 ta' Ġunju, 2018, id-dejn pubbliku tal-Bosnja u Ħerzegovina kien jammonta għal madwar €6.04 biljun, li minnhom 70.56% jikkorrispondi għal dejn estern u 29.4% għal dejn intern. Il-proporzjon tad-dejn pubbliku fil-prodott gross domestiku huwa 34.92%. Fl-ewwel 7 xhur tal-2018, 811,660 turist żaru l-pajjiż, qabża ta' 12.2% meta mqabbla mal-ewwel 7 xhur tal-2017. Fl-ewwel 11-il xahar tal-2018, 1,378,542 turist żaru l-Bosnja-Ħerzegovina, żieda ta' 12,6%, u kellhom 2,871,004 lejl f'lukandi, żieda ta' 13.8% meta mqabbel mas-sena ta' qabel. Barra minn hekk, 71.8% tat-turisti ġew minn pajjiżi barranin. Fl-ewwel seba' xhur tal-2019, 906,788 turist żaru l-pajjiż, qabża ta' 11.7% meta mqabbel mas-sena ta’ qabel. Fl-2018, il-valur totali ta' fużjonijiet u akkwisti fil-Bosnja u Ħerzegovina kien jammonta għal €404.6 miljun. Fl-2018, 99.5 fil-mija tal-kumpaniji fil-Bosnja u Ħerzegovina użaw kompjuters fin-negozju tagħhom, filwaqt li 99.3 fil-mija kellhom konnessjoni tal-Internet, skont stħarriġ li sar mill-Aġenzija tal-Istatistika tal-Bosnja u Ħerzegovina. Fl-2018, il-Bosnja u Ħerzegovina rċeviet 783.4 miljun KM (400.64 miljun euro) f'investiment barrani dirett, li kien ekwivalenti għal 2.3% tal-PDG. [[Stampa:Sarajevo Tram-Stop Banka 2011-10-28 (2).jpg|thumb|Il-Bank Ċentrali tal-Bożnja u Ħerzegovina f'Sarajevo]] Fl-2018, il-Bank Ċentrali tal-Bosnja u Ħerzegovina għamel profitt ta' 8,430,875 km (€4,306,347). Il-Bank Dinji bassar li l-ekonomija se tikber 3.4% fl-2019. Il-Bożnja u Ħerzegovina ġiet ikklassifikata fit-83 post fl-Indiċi tal-Libertà Ekonomika tal-2019. Il-punteġġ ġenerali tal-Bożnja u Ħerzegovina huwa 61.9. Din il-pożizzjoni tirrappreżenta xi progress relattiv għall-91 post li kellha fl-2018. Dan ir-riżultat huwa taħt il-livell reġjonali, iżda għadu 'l fuq mill-medja dinjija, u jagħmel lill-Bosnja u Ħerzegovina pajjiż "moderament ħieles". Fil-31 ta’ Jannar 2019, id-depożiti totali fil-banek Bosnijaċi kienu ta' KM 21.9 biljun (€11.20 biljun), li jirrappreżentaw 61.15 % tal-PGD nominali. Fit-tieni kwart tal-2019, il-prezz medju ta' appartamenti ġodda mibjugħa fil-Bożnja u Ħerzegovina kien ta' 1,606 km (€821.47) għal kull metru kwadru. Fl-ewwel sitt xhur tal-2019, l-esportazzjonijiet ammontaw għal 5,829 miljun KM (2,980 miljun ewro), li huwa 0.1% inqas minn fl-istess perjodu tal-2018, filwaqt li l-importazzjonijiet ammontaw għal 9,779 miljun KM (5,000 miljun ewro), li huwa 4.5% aktar milli fl-istess perjodu tas-sena ta' qabel. Fl-ewwel sitt xhur tal-2019, l-investiment barrani dirett ammonta għal 650.1 miljun KM (332.34 miljun ewro). Il-Bożnja u Ħerzegovina ġiet ikklassifikata fis-77 post fl-Indiċi tal-Innovazzjoni Globali fl-2023. Mit-30 ta' Novembru, 2023, il-Bosnja u Ħerzegovina kellha 1.3 miljun vettura bil-mutur reġistrata. === Turiżmu === [[Stampa:Вишеградска ћуприја са Андрићградом 2.jpg|thumb|Mehmed Paša Sokolović Bridge, Sit ta' Wirt Dinji tal-UNESCO u Andrićgrad]] [[Stampa:Mostar Old Town Panorama 2007.jpg|thumb|Stari Most fil-Mostar, Sit ta' Wirt Dinji tal-UNESCO]] [[Stampa:Saint James Church (St. Jakov) Medjugorje - Hotel Pansion Porta - Bosnia Herzegovina - Creative Commons by gnuckx (4695237966).jpg|thumb|Medjugorje, sit ta' pellegrinaġġ popolari għall-Kattoliċi madwar id-dinja]] Skont il-projezzjonijiet tal-Organizzazzjoni Dinjija tat-Turiżmu, il-Bożnja u Ħerzegovina kellha t-tielet l-ogħla rata ta’ tkabbir turistiku fid-dinja bejn l-1995 u l-2020. Fl-2017, 1,307,319 turist żaru l-Bosnja u Ħerzegovina, żieda ta’ 13.7%, u kellhom 2,677,125 lejl f’lukandi, żieda ta’ 12.3% mis-sena ta’ qabel. 71.5% tat-turisti ġew minn pajjiżi barranin. Fl-2018, 1,883,772 turist żaru l-Bosnja u Ħerzegovina, żieda ta’ 44.1%, u 3,843,484 qagħdu l-lejl f’lukandi, żieda ta’ 43.5% meta mqabbla mas-sena ta’ qabel. Barra minn hekk, 71.2% tat-turisti ġew minn pajjiżi barranin. Fl-2006, meta Lonely Planet ikklassifika l-aqwa bliet fid-dinja, Sarajevo, il-kapitali nazzjonali u ospitanti tal-Olimpjadi tax-Xitwa tal-1984, ġiet ikklassifikata fin-numru 43 fil-lista. It-turiżmu f'Sarajevo jiffoka prinċipalment fuq aspetti storiċi, reliġjużi u kulturali. Fl-2010, il-lista "L-Aħjar fl-Ivvjaġġar" ta' Lonely Planet innominaha bħala waħda mill-aqwa għaxar bliet li żaru dik is-sena. Sarajevo rebaħ ukoll il-konkors "Best City to Visit" tal-blog tal-ivvjaġġar Foxnomad fl-2012, li għeleb lil aktar minn mitt belt oħra madwar id-dinja. Medjugorje sar wieħed mill-aktar siti ta' pellegrinaġġ popolari għall-Kattoliċi madwar id-dinja u sar it-tielet l-iktar sit reliġjuż importanti fl-Ewropa, fejn aktar minn miljun persuna jżuruh kull sena. Ġie stmat li 30 miljun pellegrin ġew Medjugorje minn meta bdew l-allegati dehriet fl-1981. Mill-2019, pellegrinaġġi għal Medjugorje huma uffiċjalment awtorizzati u organizzati mill-Vatikan. Il-Bosnja saret ukoll destinazzjoni dejjem aktar popolari għall-iskijar u l-ekoturiżmu. Il-muntanji li ospitaw l-Olimpjadi tax-Xitwa ta' Bjelašnica, Jahorina u Igman huma l-aktar muntanji tal-iskijar li jżuruha nies fil-Bosnja u Ħerzegovina. Il-Bożnja u Ħerzegovina tibqa' waħda mill-aħħar reġjuni naturali mhux skoperti tal-Alpi tan-Nofsinhar, b'firxiet vasti ta' natura selvaġġa u mhux mittiefsa li tattira avventurieri u min iħobb in-natura. National Geographic semmiet lill-Bosnja u Ħerzegovina bħala l-aqwa destinazzjoni ta' avventura tar-roti tal-muntanji għall-2012. L-Alpi Dinariċi taċ-ċentru tal-Bosnja huma l-favoriti tal-mixjiet u tal-muntanji, peress li fihom klimi Mediterranji u alpini. Whitewater rafting sar xi ħaġa ta' passatemp nazzjonali fil-Bosnja u Ħerzegovina. Ix-xmajjar ewlenin użati għar-rafting tal-ilma abjad fil-pajjiż jinkludu l-Vrbas, Tara, Drina, Neretva u Una. Sadanittant, l-aktar xmajjar notevoli huma l-Vrbas u t-Tara, peress li t-tnejn ospitaw il-Kampjonati Dinji tar-Rafting tal-2009. Ir-raġuni għaliex ix-Xmara Tara hija popolari immens għar-rafting hija għaliex fiha l-aktar canyon tax-xmara fonda fl-Ewropa, il-Canyon tax-Xmara Tara. Riċentement, il-Huffington Post semmiet lill-Bosnja u Ħerzegovina id-"9 l-akbar avventura fid-dinja fl-2013," u żiedet li l-pajjiż jiftaħar "l-ilma u l-arja l-aktar nadifa fl-Ewropa, l-akbar foresti verġni, u l-aktar annimali selvaġġi. L-aħjar mod biex esperjenza huwa l-Vjaġġ tat-Tliet Xmajjar, li jieħu l-aħjar li l-Balkani għandhom x'joffru." == Infrastruttura == === Trasport === [[Stampa:Sarajevo Airport 1 2024.jpg|thumb|Ajruport Internazzjonali ta' Sarajevo]] L-Ajruport Internazzjonali ta' Sarajevo, magħruf ukoll bħala l-Ajruport ta' Butmir, huwa l-ajruport internazzjonali ewlieni fil-Bożnja u Ħerzegovina, li jinsab 3.3 NM (6.1 km; 3.8 mi) fil-Lbiċ tal-istazzjon tal-ferrovija prinċipali ta' Sarajevo fil-belt ta' Sarajevo fis-subborg ta' Butmir. L-operazzjonijiet ferrovjarji fil-Bosnja u Ħerzegovina huma suċċessuri tal-Ferroviji Jugoslavi fi ħdan il-fruntieri tal-pajjiż wara l-indipendenza tal-ex Jugoslavja fl-1992. Illum, huma operati mill-Ferroviji tal-Federazzjoni tal-Bosnja u Ħerzegovina (ŽFBiH) fil-Federazzjoni tal-Bosnja u Ħerzegovina. Ħerzegovina. === Telekomunikazzjonijiet === Is-suq tal-komunikazzjoni fil-Bosnja kien liberalizzat għal kollox f'Jannar 2006. It-tliet operaturi tal-linja fissa jipprovdu servizzi prinċipalment fl-oqsma tal-operat tagħhom, iżda għandhom liċenzji nazzjonali għal sejħiet nazzjonali u internazzjonali. Servizzi ta' data mobbli huma offruti wkoll, inklużi servizzi ta' veloċità għolja EDGE, 3G u 4G. Oslobođenje (Liberazzjoni), imwaqqfa fl-1943, hija waħda mill-eqdem gazzetti li jiċċirkolaw kontinwament fil-pajjiż. Hemm ħafna pubblikazzjonijiet nazzjonali, fosthom Dnevni avaz (Leħen ta' Kuljum), imwaqqfa fl-1995, u Jutarnje Novine (Aħbarijiet ta' Filgħodu), biex insemmu biss ftit, li jiċċirkolaw f'Sarajevo. Perjodiċi lokali oħra jinkludu l-gazzetta Kroata Hrvatska riječ u r-rivista Bosnijaka Start, kif ukoll il-gazzetti ta' kull ġimgħa Slobodna Bosna (Bosnja Ħielsa) u BH Dani (BH Days). Mill-2014, il-pjattaforma N1 xxandar bħala affiljat ta' CNN International, b'uffiċċji f'Sarajevo, Żagreb u Belgrad. Mill-2021, il-Bosnja u Ħerzegovina kklassifikat fit-tieni post fil-libertà tal-istampa fir-reġjun, wara l-Kroazja, u kklassifikat fit-58 post internazzjonali. Minn Diċembru 2021, hemm 3,374,094 utent tal-Internet fil-pajjiż, jew 95.55% tal-popolazzjoni kollha. === Edukazzjoni === [[Stampa:Sarajevo University building.JPG|thumb|Fakultà tal-Liġi tal-Università ta' Sarajevo]] [[Stampa:Mostar gimnasium.jpg|thumb|Il-Gimnazija Mostar fil-Mostar kienet waħda mill-aktar istituzzjonijiet edukattivi akkademikament prestiġjużi.]] L-edukazzjoni ogħla għandha tradizzjoni twila u rikka fil-Bosnja u Ħerzegovina. L-ewwel istituzzjoni ta' edukazzjoni għolja apposta kienet skola tal-filosofija Sufi mwaqqfa minn Gazi Husrev-beg fl-1531. Segwew bosta skejjel reliġjużi. Fl-1887, taħt l-Imperu Awstro-Ungeriż, skola tal-liġi tax-xarija bdiet programm ta 'ħames snin. Fl-1940, l-Università ta 'Sarajevo saret l-ewwel istitut sekulari ta' edukazzjoni għolja tal-belt. Fis-snin 50, bdew jiġu offruti lawrji gradwati. Saret ħafna ħsara matul il-gwerra, reċentement inbniet mill-ġdid fi sħubija ma 'aktar minn 40 università oħra. Hemm istituzzjonijiet oħra ta' edukazzjoni ogħla, inklużi: Džemal Bijedić Università ta' Mostar, Università ta' Banja Luka, Università ta' Mostar, Università ta' Sarajevo tal-Lvant, Università ta' Tuzla, Università Amerikana tal-Bożnja u Ħerzegovina u l-Akkademja tax-Xjenzi u l-Arti tal-Bożnja u Ħerzegovina , meqjusa bħala waħda mill-akkademji tal-arti kreattivi l-aktar prestiġjużi fir-reġjun. Il-Bożnja u Ħerzegovina għandha 26 università Barra minn hekk, il-Bosnja u Ħerzegovina hija dar għal bosta istituzzjonijiet privati ​​u internazzjonali ta' edukazzjoni għolja, li wħud minnhom huma: * Skola tax-Xjenza u t-Teknoloġija ta' Sarajevo * Università Internazzjonali ta' Sarajevo * Università Amerikana tal-Bosnja u Ħerzegovina * Skola Għolja tan-Negozju ta' Sarajevo * Università Internazzjonali ta' Burch * Kulleġġ tad-Dinja Magħquda fil-Mostar L-edukazzjoni primarja pubblika hija b'xejn u obbligatorja għal tfal ta' bejn 5 snin u nofs u 6 snin u nofs. L-edukazzjoni sekondarja mhix obbligatorja u hija mmirata għal tfal bejn il-15 u t-18-il sena. Ir-rata ta' litteriżmu hija ta' 98.3%, b'99.4% għall-irġiel u 97.1% għan-nisa. L-Università Internazzjonali ta' Sarajevo toffri varjetà wiesgħa ta' programmi. Universitajiet fil-Bożnja u Ħerzegovina joffru programmi fl-istudji umanistiċi, ix-xjenzi u t-teknoloġija. It-tul tal-istudji huwa minn 3 sa 4 snin għal lawrji ta' baċellerat, minn 1 sa 2 snin għal lawrji ta' masters u minn 3 sa 4 snin għal dottorati. Id-dħul fl-universitajiet isir permezz ta' testijiet tad-dħul jew evalwazzjoni tal-prestazzjoni akkademika. L-edukazzjoni primarja ddum disa' snin. L-edukazzjoni sekondarja hija pprovduta fi skejjel sekondarji ġenerali u tekniċi (ġeneralment Gymnasiums), fejn l-istudji normalment idumu erba' snin. Il-forom kollha ta' edukazzjoni sekondarja jinkludu element ta' taħriġ vokazzjonali. L-istudenti li jiggradwaw minn skejjel sekondarji ġenerali jiksbu l-Matura u jistgħu jinkitbu fi kwalunkwe istituzzjoni ta' edukazzjoni għolja jew akkademja billi jgħaddu minn eżami ta' kwalifika preskritt mill-korp governattiv jew istituzzjoni. Studenti li jiggradwaw minn suġġetti tekniċi jiksbu Diploma. == Kultura == === Arkitettura === [[Stampa:Sarajevo, knihovna.jpg|thumb|Librerija Nazzjonali u Università ta' Sarajevo]] L-arkitettura tal-Bożnja u Ħerzegovina hija influwenzata fil-biċċa l-kbira minn erba' perjodi ewlenin li fihom il-bidliet politiċi u soċjali influwenzaw il-ħolqien ta' drawwiet kulturali u arkitettoniċi distintivi tal-popolazzjoni. Kull perjodu ħass l-influwenza tiegħu u kkontribwixxa għal diversità akbar ta' kulturi u lingwaġġ arkitettoniku f’dan ir-reġjun. === Midja === [[Stampa:Radio and Television of Bosnia and Herzegovina (BHRT) building, Sarajevo.jpg|thumb|Kwartieri ġenerali tal-BHRT f'Sarajevo]] Xi stazzjonijiet televiżivi, rivisti u gazzetti fil-Bosnja u Ħerzegovina huma proprjetà tal-istat, u oħrajn huma korporazzjonijiet għall-profitt iffinanzjati minn reklamar, abbonamenti u dħul ieħor relatat mal-bejgħ. Il-Kostituzzjoni tal-Bosnja u Ħerzegovina tiggarantixxi l-libertà tal-espressjoni. Bħala pajjiż fi tranżizzjoni, b'wirt ta' wara l-gwerra u struttura politika interna kumplessa, is-sistema tal-midja tal-Bożnja u Ħerzegovina tinsab fil-proċess ta' trasformazzjoni. Fil-perjodu inizjali ta 'wara l-gwerra (1995-2005), l-iżvilupp tal-midja kien iggwidat primarjament minn donaturi internazzjonali u aġenziji ta' kooperazzjoni, li investew biex jgħinu fil-bini mill-ġdid, id-diversifikazzjoni, id-demokratizzazzjoni u l-professjonalizzazzjoni tal-midja. L-iżviluppi ta' wara l-gwerra jinkludu l-ħolqien ta' Aġenzija Regolatorja tal-Komunikazzjoni indipendenti, l-adozzjoni ta’ Kodiċi tal-Istampa, il-ħolqien tal-Kunsill tal-Istampa, id-dekriminalizzazzjoni tal-malafama u l-malafama, l-introduzzjoni ta’ libertà ta' aċċess għall-informazzjoni pjuttost avvanzat u l-ħolqien ta' sistema tax-xandir tas-servizz pubbliku mill-ex xandar tal-istat. Madankollu, żviluppi pożittivi b'appoġġ internazzjonali ħafna drabi ġew imfixkla minn elites nazzjonali, u l-professjonalizzazzjoni tal-midja u l-ġurnalisti mxiet bil-mod. Livelli għoljin ta' partiġjaniżmu u rabtiet bejn il-midja u s-sistemi politiċi jfixklu l-aderenza għal kodiċijiet ta' kondotta professjonali. === Letteratura === [[Stampa:S. Kragujevic, Andric na vest o N. nagradi 1961.JPG|thumb|Ivo Andrić ma' martu Milica, malli sar jaf li kien rebaħ il-Premju Nobel fil-Letteratura]] Il-Bożnja-Ħerzegovina għandha letteratura rikka, inkluż dik tar-rebbieħa Nobel Ivo Andrić u poeti bħal Antun Branko Šimić, Aleksa Šantić, Jovan Dučić u Mak Dizdar, kittieba bħal Zlatko Topčić, Meša Selimović, Semezdin Mehmedinović, Miljenko Jerveto Samvilicja, Isak Šimić - beg Bašagić, Abdulah Sidran, Petar Kočić, Aleksandar Hemon u Nedžad Ibrišimović. It-Teatru Nazzjonali twaqqaf fl-1919 f'Sarajevo u l-ewwel direttur tiegħu kien id-drammaturgu Branislav Nušić. Rivisti bħal Novi Plamen jew Sarajevske sveske huma wħud mill-aktar pubblikazzjonijiet prominenti li jkopru suġġetti kulturali u letterarji. Sa tmiem is-snin ħamsin, ix-xogħlijiet ta' Ivo Andrić kienu diġà ġew tradotti f'diversi lingwi. Fl-1958, l-Assoċjazzjoni tal-Kittieba Jugoslava nnominat lil Andrić bħala l-ewwel kandidat tagħha għall-Premju Nobel fil-Letteratura. === Arti === [[Stampa:Bosniangraves bosniska gravar februari 2007 stecak stecci5.jpg|thumb|Stećci minn Radimlja, ħdejn Stolac (seklu 13)]] L-arti tal-Bosnja u Ħerzegovina dejjem kienet tevolvi kontinwament u tvarja mill-lapidi medjevali oriġinali msejħa Stećci sal-pitturi tal-qorti ta' Kotromanić. Madankollu, kien biss mal-wasla tal-Awstro-Ungeriżi li r-rinaxximent tal-pittura fil-Bosnja beda verament jiffjorixxi. L-ewwel artisti kkultivati ​​tal-akkademji Ewropej dehru fil-bidu tas-seklu 20. Fosthom hemm: Gabrijel Jurkić, Petar Šain, Roman Petrović u Lazar Drljača. Wara t-Tieni Gwerra Dinjija, artisti bħal Mersad Berber u Safet Zec żdiedu fil-popolarità. Fl-2007, Ars Aevi, mużew tal-arti kontemporanja li jinkludi xogħlijiet ta' artisti mondjali rinomati, twaqqfet f'Sarajevo. === Mużika === [[Stampa:43. TKB - Seljo z Sarajewa (Bośnia i Hercegowina) 10.JPG|thumb|left|Bosnians jiżfnu kolo tradizzjonali]] Kanzunetti Bosnijaċi tipiċi huma ganga, rera u mużika folkloristika tradizzjonali Slava bħal kolo, filwaqt li mill-era Ottomana l-aktar popolari hija sevdalinka. Il-mużika pop u rock għandha wkoll tradizzjoni hawn, b'mużiċisti aktar famużi bħal Dino Zonić, Goran Bregović, Davorin Popović, Kemal Monteno, Zdravko Čolić, Elvir Laković Laka, Edo Maajka, Hari Varešanović, Dino Merlin, Mladen Vojičić Tifa, Žkel. , eċċ. Kompożituri oħra bħal Đor đe Novković, Al' Dino, Haris Džinović, Kornelije Kovač u bosta bands rock u pop, pereżempju, Bijelo Dugme, Crvena jabuka, Divlje jagode, Indexi, Plavi orkestar, Zabranjeno Pušenje, Ambasadori, who Dubio kolektiva,, Kienu fost l-aktar importanti fl-eks Jugoslavja. Il-Bosnja hija l-art twelid tal-kompożitur Dušan Šestić, il-kreatur tal-Innu Nazzjonali tal-Bożnja u Ħerzegovina u missier il-kantanta Marija Šestić, mużiċista tal-jazz, edukatur u ambaxxatur tal-jazz tal-Bożnija Sinan Alimanović, il-kompożitur Saša Lošić u l-pjanista Saša Toperić. Fl-irħula, speċjalment fil-Ħerzegovina, il-Bosnijaċi, is-Serbi u l-Kroati jilagħbu l-gusle l-antik. Il-gusle tintuża prinċipalment biex tirreċita poeżiji epiċi b'ton ġeneralment drammatiku. Probabbilment l-iktar mużika distintiva u identifikabbli tal-mużika Bosnijaka, sevdalinka hija tip ta' kanzunetta folkloristika emozzjonali u melankolika li ħafna drabi tiddeskrivi temi koroh bħall-imħabba u t-telf, il-mewt ta' xi ħadd maħbub, jew qtugħ ta' qalb. Sevdalinkas kienu tradizzjonalment esegwiti fuq saz, strument tal-korda Tork, li aktar tard ġie sostitwit bl-accordion. Madankollu, l-arranġament aktar modern ġeneralment jinkludi vokalist akkumpanjat mill-akkordju flimkien ma' drums, double basses, kitarri, klarinitti u vjolini. Tradizzjonijiet folkloristiċi rurali tal-Bożnja u Ħerzegovina jinkludu l-istil ganga vociferated u polifoniku u "ravne pjesme" (kant ċatt), kif ukoll strumenti bħall-bagalja mingħajr drone, flawt tal-injam, u šargija. Il-gusle, strument li jinsab fil-Balkani, jintuża wkoll biex jakkumpanja poeżiji epiċi Slavi antiki. Hemm ukoll kanzunetti folkloristiċi Bosnijaċi fil-lingwa Ladin, derivati ​​mill-popolazzjoni Lhudija taż-żona. Mużika ta' oriġini Bosnijaka ġejja mill-Bosnja ċentrali, Posavina, Wied tad-Drina u Kalesija. Is-soltu ssir minn kantanti b’żewġ vjolinisti u plejer tas-sargija. Dawn il-baned dehru għall-ewwel darba madwar l-Ewwel Gwerra Dinjija u saru popolari fis-sittinijiet Hija t-tielet l-eqdem mużika wara sevdalinka u ilahija. Dawk li jgħallmu lilhom infushom, l-aktar żewġ jew tliet membri, jagħżlu strumenti antiki differenti, speċjalment vjolin, xkora, saz, tnabar, flawtijiet (zurle) jew flawtijiet tal-injam, kif diġà sejħu oħrajn, l-artisti oriġinali tal-mużika Bosnijaka li Notes ma jistgħux ikunu. bil-miktub, huma mgħoddija minn widna minn ġenerazzjoni għal oħra, il-familja hija ġeneralment ereditarja. Huwa maħsub li ġej mit-tribù Persjan-Kalesi li stabbilixxa ruħu fiż-żona tal-widien attwali ta' Sprečanski u probabbilment għalhekk l-isem Kalesija. F'din il-parti tal-Bosnja, hija l-aktar komuni. Din it-tip ta' mużika kienet għoġobha mit-tliet popli tal-Bosnja, Bosnijaċi, Serbi u Kroati, u kkontribwiet ħafna għar-rikonċiljazzjoni, is-soċjalizzazzjoni, id-divertiment u organizzazzjonijiet oħra tan-nies permezz ta' festivals. Fil-Kalesija, dan jinżamm kull sena bil-Bosnjan Original Music Festival. === Ċinema u teatru === Sarajevo hija rikonoxxuta internazzjonalment għall-għażla eclettika u diversa ta’ festivals. Il-Festival tal-Films ta' Sarajevo ġie stabbilit fl-1995, matul il-Gwerra tal-Bosnija, u sar l-aktar festival tal-films importanti u l-akbar fil-Balkani u fix-Xlokk tal-Ewropa. Il-Bosnja għandha wirt rikka ta' films u films, li jmur lura għar-Renju tal-Jugoslavja; Bosta produtturi tal-films Bosnijaċi kisbu prominenza internazzjonali u xi wħud rebħu premjijiet internazzjonali li jvarjaw mill-Premjijiet tal-Akkademja għal multipli Palmes d'Or u Golden Bears. Xi kittieba, diretturi u produtturi Bosnijaċi notevoli jinkludu Danis Tanović (magħruf għall-Premju tal-Akkademja 2001 u film rebbieħ tal-Globu tad-Deheb No Man's Land u l-film rebbieħ tal-Premju tal-Ġurija tal-Grand 2016, Death in Sarajevo), Jasmila Žbanić (rebbieħa tal-Golden Bear). Bear, il-Premju tal-Akkademja u l-film nominat għall-BAFTA 2020 Quo Vadis, Aida?), Emir Kusturica (rebaħ żewġ Palme d'Ors f'Cannes), Zlatko Topčić, Ademir Kenović, Ahmed Imamović, Pjer Žalica, Aida Begić, eċċ. === Kċina === [[Stampa:Bosnian meat platter.JPG|thumb|Dixx tal-laħam Bosnjan li fih, fost affarijiet oħra, ćevapi, li huwa meqjus bħala l-platt nazzjonali tal-Bosnja u Ħerzegovina]] Il-kċina Bosnijaka tuża ħafna ħwawar, fi kwantitajiet moderati. Ħafna mill-platti huma ħfief, peress li huma mgħollija; iz-zlazi huma kompletament naturali, magħmulin minn ftit aktar mill-meraq naturali tal-ħaxix fid-dixx. Ingredjenti tipiċi jinkludu tadam, patata, basal, tewm, bżar, ħjar, karrotti, kaboċċi, faqqiegħ, spinaċi, zucchini, fażola mnixxfa, fażola friska, pruna, ħalib, paprika, u krema msejħa pavlaka. Il-kċina Bosnijaka hija bilanċjata bejn influwenzi tal-Punent u tal-Lvant. Bħala riżultat tal-amministrazzjoni Ottomana għal kważi 500 sena, l-ikel Bosnjan huwa relatat mill-qrib mal-kċejjen Torok, Griegi, u oħrajn tal-qedem Ottomani u Mediterranji. Madankollu, minħabba s-snin tal-ħakma Awstrijaka, hemm ħafna influwenzi tal-Ewropa Ċentrali. Dixxijiet tipiċi tal-laħam jinkludu prinċipalment ċanga u ħaruf. Xi speċjalitajiet lokali huma ćevapi, burek, dolma, sarma, pilav, goulash, ajvar u firxa sħiħa ta' ħelu orjentali. Ćevapi huwa platt tal-laħam ikkapuljat grilled, tip ta' kebab, popolari f'dik li kienet il-Jugoslavja u meqjus bħala platt nazzjonali fil-Bożnja u Ħerzegovina u s-Serbja. L-inbejjed lokali ġejjin minn Ħerzegovina, fejn il-klima hija adattata għat-tkabbir tal-għeneb. Il-fuħħar tal-Ħerzegovina (simili għall-grappa Taljana iżda inqas ħelwa) huwa popolari ħafna. Ix-xarbiet alkoħoliċi tal-għanbaqar (rakija) jew tat-tuffieħ (jabukovača) huma prodotti fit-tramuntana. Fin-Nofsinhar, id-distilleriji kienu jipproduċu kwantitajiet kbar ta' brandy u kienu jfornu l-fabbriki kollha tal-alkoħol li qabel kienu Jugoslavi (il-brandy huwa l-bażi tal-biċċa l-kbira tax-xorb alkoħoliku). Il-kafejiet li jservu l-kafè Bosnjan f'džezva b'rahat lokum u kubi taz-zokkor huma komuni f'Sarajevo u fil-bliet kollha fil-pajjiż. Ix-xorb tal-kafè huwa pastime favorit tal-Bosnijaċi u huwa parti mill-kultura tagħhom. Il-Bożnja u Ħerzegovina hija d-disa’ pajjiż fid-dinja f'termini ta' konsum tal-kafè per capita. === Sports === [[Stampa:Asim Ferhatović Hase Stadium.jpg|thumb|left|L-Istadium Asim Ferhatović Hase f'Sarajevo]] [[Stampa:Jahorina mountain 2018.jpg|thumb|left|Jahorina Ski Resort, ospitanti tal-Olimpjadi tax-Xitwa tal-1984, huwa l-akbar u l-aktar popolari ski resort fil-Bosnja u Ħerzegovina.]] Il-Bożnja u Ħerzegovina pproduċiet bosta atleti. L-aktar avveniment sportiv internazzjonali importanti fl-istorja tal-Bosnja u Ħerzegovina kien il-XI Logħob Olimpiku tax-Xitwa, li sar f'Sarajevo mis-7 sad-19 ta' Frar, 1984. Il-klabb tal-handball ta' Borac rebaħ seba' Kampjonati Jugoslavi tal-Handball, kif ukoll it-Tazza Ewropea fl-1976 u t-Tazza tal-Federazzjoni Internazzjonali tal-Handball fl-1991. Il-judoka Bosnijaka Amel Mekić laħqet champion Ewropew fl-2011. L-atleta tal-binarji Amel Tuka rebaħ midalji tal-bronż u tal-fidda fit-800 metru fil-Kampjonati Dinji tal-Atletika tal-IAAF tal-2015 u tal-2019 [251] u Hamza Alić rebaħ il-midalja tal-fidda fl-isparatura Ewropea tal-2013. Kampjonati Indoor. Il-klabb tal-basketball Bosna Royal minn Sarajevo kien champion Ewropew fl-1979. It-tim nazzjonali tal-basketball tal-irġiel tal-Jugoslavja, li rebaħ medalji f'kull kampjonat tad-dinja mill-1963 sal-1990, kien jinkludi plejers Bosnijaċi bħala membri tal-FIBA tal-Jugoslavja Dražen Dalipagić u Mirza Delibašić . Il-Bożnja u Ħerzegovina tikkwalifika regolarment għall-Kampjonat Ewropew tal-Baskitbol, ​​bi plejers bħal Mirza Teletović, Nihad Đedović u Jusuf Nurkić. It-tim nazzjonali tal-Bożnja u Ħerzegovina ta' taħt is-16-il sena rebaħ żewġ midalji tad-deheb fl-2015, u rebaħ kemm il-Festival Olimpiku tas-Sajf taż-Żgħażagħ Ewropej tal-2015 kif ukoll il-Kampjonat Ewropew ta' taħt is-16-il sena FIBA ​​​​2015. Il-klabb tal-basketball tan-nisa Jedinstvo Aida minn Tuzla rebaħ il-Kampjonat Ewropew tal-Klabbs tan-Nisa fl-1989 u l-finali tat-Tazza Ronchetti fl-1990, immexxija minn Razija Mujanović, tliet darbiet l-aħjar plejer tal-basketball Ewropew, u Mara Lakić. It-tim taċ-ċess Bosnjan kien champion tal-Jugoslavja seba' darbiet, minbarra li l-klabb ta' ŠK Bosna rebaħ erba' Tazzi taċ-Ċess tal-Klabbs Ewropej. Il-Granmastru taċ-ċess Borki Predojević rebaħ ukoll żewġ Kampjonati Ewropej. L-aktar suċċess impressjonanti taċ-ċess Bosnjan kien it-tieni post fil-XXXI Olimpija taċ-Ċess fl-1994 f'Moska, bil-grandmastri Predrag Nikolić, Ivan Sokolov u Bojan Kurajica. Il-boxer tal-piż medju Marijan Beneš rebaħ diversi kampjonati tal-Bożnja u Ħerzegovina, kampjonati Jugoslavi u l-Kampjonat Ewropew. Fl-1978, hija rebħet it-titlu mondjali kontra Elisha Obed tal-Baħamas. [[Stampa:20150331 2219 AUT BIH 2704.jpg|thumb|Edin Džeko lagħab mal-Bosnja u Ħerzegovina fl-2015]] Il-futbol ta' assoċjazzjoni huwa l-aktar sport popolari fil-Bosnja u Ħerzegovina. Din tmur lura għall-1903, iżda l-popolarità tagħha kibret b'mod sinifikanti wara l-Ewwel Gwerra Dinjija. Il-klabbs Bosnijaċi FK Sarajevo u Željezničar rebħu l-kampjonat Jugoslav, filwaqt li t-tim nazzjonali tal-futbol Jugoslav kien jinkludi plejers Bosnijaċi ta’ kull sfond etniku u ġenerazzjonijiet, bħal Safet Sušić, Zlatko Vujović, Mehmed Baždarević, Davor Jozić, Faruk Hadžibegić, Predrag Blašvić, Slić Vahid Halilhodžić, Dušan Bajević, Ivica Osim, Josip Katalinski, Tomislav Knez, Velimir Sombolac u ħafna oħrajn. It-tim nazzjonali tal-futbol tal-Bożnja u Ħerzegovina ipparteċipa fit-Tazza tad-Dinja tal-FIFA 2014, l-ewwel turnament ewlieni tagħhom. Fost il-plejers tat-tim għal darb'oħra hemm plejers prominenti minn kull sfond etniku tal-pajjiż, bħall-captains ta' dak iż-żmien u attwali Emir Spahić, Zvjezdan Misimović u Edin Džeko, difensuri bħal Ognjen Vranješ, Sead Kolašinac u Toni Šunjić, midfielders bħal Miralem Pjanić u Senad. Lulić, l-attakkant Vedad Ibišević, eċċ. Fost l-eks futbolers Bosnijaċi jinkludu Hasan Salihamidžić, li sar it-tieni Bosnjan li rebaħ trofew tal-UEFA Champions League, wara Elvir Baljić. Huwa lagħab 234 partita u skorja 31 gowl għall-klabb Ġermaniż FC Bayern Munich. Sergej Barbarez, li lagħab ma' diversi klabbs fil-Bundesliga Ġermaniża. Fost l-aktar timijiet li skurjaw gowls fil-Bundesliga, fosthom Borussia Dortmund, Hamburger SV u Bayer Leverkusen, Meho Kodro kien l-aqwa skorer fl-istaġun 2000-01 bi 22 gowl. Meho Kodro qatta' l-biċċa l-kbira tal-karriera tiegħu jilgħab fi Spanja, l-aktar ma' Real Sociedad u FC Barcelona. Elvir Rahimić. Milena Nikolić, membru tat-tim nazzjonali tan-nisa, kienet l-Aħjar Skorer tal-UEFA Women's Champions League 2013–2014. Il-Bożnja u Ħerzegovina kienu ċampjins tad-dinja fil-Volleyball fil-Paralimpiji tas-Sajf tal-2004 u fil-Volleyball fil-Paralimpiji tas-Sajf tal-2012 Ħafna mill-membri tat-tim tilfu saqajhom fil-Gwerra tal-Bosnija. It-tim nazzjonali tiegħu tal-volleyball bil-qiegħda huwa wieħed mill-forzi dominanti fl-isport globalment, wara li rebaħ disa' Kampjonati Ewropej, tliet Kampjonati tad-Dinja u żewġ midalji tad-deheb Paralimpiċi. It-tennis qed jikseb ħafna popolarità wkoll wara s-suċċessi riċenti ta' Damir Džumhur u Mirza Bašić fil-livell tal-Grand Slam. Tennisti notevoli oħra li rrapreżentaw lill-Bosnja u Ħerzegovina huma Tomislav Brkić, Amer Delić u Mervana Jugić-Salkić. === Galerija === [[Stampa:Bosnia and Herzegovina location map.svg|thumb|Organizzazzjoni territorjali II]] [[Stampa:Bosnia and Herzegovina relief location map.png|thumb|Mappa tal-lokazzjoni tal-ħelsien mill-Bożnja u Ħerzegovina]] [[Stampa:Flags of Bosnia and herzegovina.JPG|thumb|Bini tal-Parlament Bosnjan fl-29 ta' Mejju, 2009.]] [[Stampa:Maglic.jpg|thumb|Post fil-Bosnja u Ħerzegovina. L-ogħla quċċata tal-muntanji hija Great Reel (2396 m) fil-[[Montenegro]], filwaqt li fil-Bosnja l-ogħla parti tal-muntanji ta' Maglic Peak hija 2386 m 'l fuq mil-livell tal-baħar. Skont sorsi oħra, l-ogħla quċċata tal-muntanja hija Maglic b'2386 m.]] [[Stampa:Fontaine Sebilj.jpg|thumb|Fontaine Sebilj.jpg, Baščaršija]] [[Stampa:Sarajevo Bascarsija Market Mosque.jpg|thumb|Sarajevo Market Moskea Bascarsija, Baščaršija]] [[Stampa:Bascarsijska dzamija.jpg|thumb|Moskea Mibnija fl-1530s, Baščaršija]] [[Stampa:Shops in Baščaršija, September, 2017.jpg|thumb|Ħwienet f'Baščaršija, Settembru, 2017, Baščaršija]] [[Stampa:Bascarsija.jpg|thumb|Il-Mużew Storiku Brusa Bezistan/Sarajevo jidher., Baščaršija]] [[Stampa:Taubenplatz05.JPG|thumb|Il-kwartier il-qadim ta' Sarajevo, Baščaršija]] [[Stampa:Old Orthodox Church of St. Archangel Mikhail and Gabriel.jpg|thumb|Knisja Ortodossa Qadima ta' San Arkanġlu Mikhail u Gabriel, Baščaršija]] [[Stampa:Sarajevo Tram-261 Line-3 2013-10-14.jpg|thumb|Il-Bini ta' Ħbiberija bejn il-Greċja u l-Bosnja u Ħerzegovina (bini igglejżjat) fl-14 ta' Ottubru, 2013 (Serbo-Kroat: Zgrada prijateljstva između Grčke i Bosne i Hercegovine, Grieg: Κτήριο Φιλίας Ελλάδας Βοσνίας-Ερζεγοβίνης)]] [[Stampa:Sarajevo Tram-261 Line-3 2013-10-14.jpg|thumb|Il-Bini ta' Ħbiberija bejn il-Greċja u l-Bosnja u Ħerzegovina (bini igglejżjat) fl-14 ta' Ottubru, 2013 (Serbo-Kroat: Zgrada prijateljstva između Grčke i Bosne i Hercegovine, Grieg: Κτήριο Φιλίας Ελλάδας Βοσνίας-Ερζεγοβίνης)]] [[Stampa:Sarajevo parlament 2007.jpg|thumb|Il-Bini ta' Ħbiberija bejn il-Greċja u l-Bosnja u Ħerzegovina (bini igglejżjat) fl-31 ta' Lulju, 2007 (Serbo-Kroat: Zgrada prijateljstva između Grčke i Bosne i Hercegovine, Grieg: Κτήριο Φιλίας Ελλάδας Βοσνίας-Ερζεγοβίνης)]] [[Stampa:Pasnjak PPP026.jpg|thumb|Majevica hija firxa ta' muntanji baxxi fil-Grigal tal-Bosnja u Ħerzegovina.]] <gallery> File:Sarajevo City Panorama.JPG|Sarajevo File:Sebilj, Sarajevo (cropped).jpg|Kwartier Tork Ottoman), Sarajevo File:JesusesHearthCathedral.jpg|Sarajevo File:Саборна црква у Сарајеву.jpg|Sarajevo File:Latin Bridge 02 (22757259615).jpg|Sarajevo File:Vijecnica (41626036484).jpg|Sarajevo File:Trebevićka žičara 2018 07.jpg|Sarajevo File:Sarajevo Novo Sarajevo.jpg|Novo Sarajevo File:Sarajevo Church-of-the-Holy-Transfiguration 2011-10-15.jpg|Novo Sarajevo File:Novo Sarajevo building.jpg|Novo Sarajevo/Ново Сарајево File:East stand -Stadium Grbavica 2018.jpg|Novo Sarajevo File:Sarajevo Wilsons-Promenade 2013-10-18.jpg|Novo Sarajevo File:Sarajevo City Center from Trebevic.JPG|Novo Sarajevo File:Latin Bridge in Sarajevo.jpg|Sarajevo File:Alte Moschee in Sarajevo (5786856258).jpg|Sarajevo File:BBI Shopping and Business Center.jpg|ARIA Centar File:Brčko (collage image).jpg|Brčko File:Kapija grada, I.N.S..jpg|Istočno Sarajevo File:Lukavica, Spasovdanska.jpg|Istočno Sarajevo File:Stambeni blok u Dobrinji.JPG|Istočno Sarajevo File:Fluss Save Slavonski Brod.JPG|Sava jidher minn Slavonski Brod, il-pont fl-isfond jgħaqqad il-belt ma' Bosanski Brod permezz ta' gżira tax-xmara. File:Brod,_Republika_Srpska,_Bosna_i_Hercegovina,_2009.jpg|Bosanski Brod/ File:Banjalukaview000.jpg|Banja Luka/Бања Лука File:NKD 013 gospodska ulica banja luka (3).jpg|Bania Luka File:Ferhat Pasha Mosque, Banja Luka 2016-2.jpg|Bania Luka File:Споменик парковске архитектуре „Универзитетски град".jpg|Bania Luka File:Тврђава Кастел 7.jpg|Bania Luka/Бања Лука File:Саборна црква Христа спаситеља 1.jpg|Bania Luka File:Саборна црква Христа спаситеља 004.jpg|Bania Luka File:Rijeka Krupa 222.jpg|It-tributarju tax-xellug tax-xmara Vrbas, il-Krupa, f'żona protetta 30 kilometru 'l fuq mill-belt. File:Nadkrstac summit.JPG|Vranica Mountain File:Carsija Gornji Vakuf.jpg|Gornji Vakuf-Uskoplje File:Fojnica, vyhlasene lazenske mesto.jpg|Fojnica/Фојница File:Prokosko jezero.jpg|Lag Prokoško File:Врбас са Зеленог моста.jpg|Xmara Vrbas File:Vrbas river highlight.png|Vrbas Xmara Mappa File:Ugar.jpg|Угар/Ugar Xmara File:Ugar kanjon.JPG|Угар/Ugar Xmara File:Travnik (collage image).jpg|Travnik File:Jajce (kolaž).jpg|Jajce/Јајце File:Knezevo124 crop.jpg|Kneževo File:Иломска 2.jpg|Xmara Ilomska File:Mosque in Vrbanjci, Kotor Varoš.jpg|Vrbanjci File:Kotorvaroskocke.JPG|Kotor Varoš File:Teslic centar.JPG|Teslic File:Carsija Doboj danas.jpg|Doboj File:Zenica (collage_image).jpg|Zenica File:Crkva sv. Duha-Nova Bila.jpg|Nueva Bila File:ZENICA (Bosnie Herzégovine).jpg|Bosna Xmara File:Bosna.png|Босна/Bosna Xmara File:River Pliva in Jajce Bosnia.JPG|Плива/Pliva Xmara File:Šipovo.jpg|Šipovo/Sipovo File:Jezero.JPG|Jezero File:Treskavica.jpg|Treskavica Mountain Pik File:Bjelašnica2.jpg|Бјелашница/Bjelašnica Mountain Pik File:Jahorina from Trebević 1.jpg|Јахорина/Jahorina Mountain Pik File:Istočno Sarajevo, pohled na Trebević.jpg|Trebević/TrebevicMountain File:Igman.jpg|Игман/Igman Mountain Pik File:Sarajevo west IMG 1174 hwy M-19.JPG|Hadžići File:Ilidza Park-Banjska 2010-07-05 (2).jpg|Ilidža File:Ilidža Rimski most 1.jpg|Ilidža File:International Burch University (Sarajevo).jpg|Ilidža File:Ilidza Tram-212 Line-3 2013-10-22.jpg|Ilidža File:Bridge on Vrelo Bosne.jpg|Vrelo Bosne Spring File:Zeljeznica River Sarajevo 1.JPG|Xmara Željeznica File:Trnovo RS IMG 0908.jpg|Трново/Trnovo File:Istočno Sarajevo, kostel.jpg|Istočna Ilidža File:Kalesija danas.jpg|Kalesija File:TZJZN MAG05 (cropped).jpg|Tuzla File:Tuzla Thermal Power Plant02A.jpg|Tuzla File:Pannonian Lakes, Winter.jpg|Lag Panonian, Tuzla File:Residental Building Stupine Tuzla.jpg|Tuzla File:Fountain in Bosnia and Herzegovina (1329).jpg|Tuzla File:Salines Soli Trg Tuzla 10-0 CML.jpg|Tuzla/Тузла File:Mahala naselje.jpg|Osmaci File:Mostar (collage image).jpg|Mostar File:Aerial photograph of Mostar city in 1997.JPEG|Mostar File:Bosnia, Mostar, old bridge 2.JPG|Mostar File:Bazar at Old Bridge in Mostar, Herzegovina.JPG|Mostar File:Cathedral of Holy Trinity, Mostar.jpg|Mostar File:Aerial photograph of Mostar, 1997.JPEG|Mostar File:Bihać (collage image).jpg|Bihać/Bihac File:Štrbački buk 1.jpg|Una Xmara File:Tvrđava Doboj 6.jpg|Doboj/Добој File:Velika Kladusa, Bosnia-Herzegovina, Castle.JPG|Kastell ta' Velika Kladuša File:Konjic (collage).jpg|Konjic/Коњиц File:Konjic bridge.jpg|Pont ta' Konjic File:Bugojno-panorama-grada (1996).jpg|Бугојно File:Panorama-široki07419.JPG|Široki Brijeg File:Široki09089.JPG|Široki Brijeg File:Siroki Brijeg, otevreny akvadukt od pramenu Listice.jpg|Široki Brijeg File:Crkva-BDM-široki4537.JPG|Široki Brijeg) File:Zavod04945.JPG|Široki Brijeg File:Didak Buntić-street-ŠB03085.JPG|Široki Brijeg File:Pecara-Široki-stadion01027.JPG|Široki Brijeg File:Pogled na Crnač.jpg|Donji Crnač File:Luka Ploče 00166.JPG|Ploče File:Neum, Adriatic Sea, Bosnia and Herzegovina.jpg|Neum File:Srebrenica.jpg|Srebrenica/Сребреница File:Манастир Сасе.jpg|Monastery/Monasterio de/Monasteru ta' Sase (Manastir Sase/Манастир Сасе) File:Manastir Sase22.JPG|Lapida Rumana, skavata ħdejn il-Monasteru ta' Sase File:Žepa.jpg|Žepa/Жепа File:Кањон Дрине - Гладина.jpg|Дрина/Drina Xmara File:BajinaBastaLake.jpg|Lago/Lag Perućac Lake File:PodgoricaOverview.jpg|Podgorika File:Orjen.jpg|Orjen/Orjén/Орјен Mount File:View of Zubacki kabao.jpg|Veliki Kabao File:Orjen.jpg|Orjen/Orjén image:Zubacki_kabaco_summit_snowfields.jpg|Veduta tas-summit image:Zubacki_kabao_north_west_cirque.JPG|Ċirk tal-Majjistral ta' Veliki kabao image:Zubacki_kabao_view_of_summit.jpg|Veduta mill-qrib tas-summit image:Zubački_kabao,_Primorska_Planinarska_Transverzala,_Montenegro_156.jpg|Peak u l-foresta Evergreen tal-madwar File:Vucji zub Orjen Bijela gora.jpg|Vučji zub (sinna tal-lupu), 24.05.2002 Šćepan Polje Border.JPG|Punt ta' qsim tal-fruntiera bejn il-Montenegro u l-Bosnja-Ħerzegovina Border, Bosnia Herzegovina - Montenegro - panoramio.jpg|Punt ta' qsim tal-fruntiera bejn il-Montenegro u l-Bosnja-Ħerzegovina Hum-Šćepan polje granični prijelaz.jpg|Punt ta' qsim tal-fruntiera bejn il-Montenegro u l-Bosnja-Ħerzegovina Поглед на спој река Тара и Пива и настанак реке Дрине, PNP003 - Национални Парк Кањон Таре и Љубишња.jpg|Veduta tal-konfluwenza tax-xmajjar Tara u Piva u l-formazzjoni tax-xmara Drina. File:Foča – Panorama.jpg|Foča/Фоча File:Амбијентална цјелина Ћерезлук, Фоча 023.JPG|Foča/Фоча File:Foca Sveta Sava IMG 0701.JPG|Foča/Фоча (Catedral/Cathedral/Katidral Sct Sava) File:Aladža džamija--.jpg|Foča/Фоча File:Рогатица, Република Српска 14.jpg|Rogatica/Рогатица File:Дрина 3 NP003.jpg|Дрина/Drina Xmara File:NP001 nacionalni park sutjeska_perucica.jpg|Park Nazzjonali ta' Sutjeska File:Np sutjeska maglic.JPG|Veduta tal-quċċata Maglić mill-Park Nazzjonali ta' Sutjeska. File:Trnovačko jezero, Maglić.jpg|Lago/Lag Trnovačko Lake imdawwar ma' Maglić File:Trnovacko.jpg|Lag Trnovačko Lake imdawwar ma' Maglić File:Sutjeska River 3.jpg|Xmara Sutjeska File:Pohled z Kamziciho vrchu na Tjentiste (bazen).jpg|Tjentište/Тјентиште File:Np sutjeska planina volujak.JPG|Волујак/Volujak Mounts File:Bioć.jpg|Биоч/Bioč/Bióc/Bioc File:Piva sastavci u BiH.jpg|Xmara Piva File:Скакавац, Перућица NP001.jpg|Скакавац/Skakavac Pic/Pico/Peak File:Скакавац 2.jpg|Скакавац/Skakavac Pic File:Np sutjeska prasuma perucica vodopad skakavac.JPG|Perućica/Perucica Foresti File:Перучица 2.JPG|Perućica/Perucica Foresti </gallery> == Referenzi == * [https://www.consilium.europa.eu/mt/policies/enlargement/bosnia-herzegovina/ Bożnija-Ħerzegovina], ''Kunsill tal-Unjoni Ewropea'' {{Ewropa}} [[Kategorija:Bożnija u Ħerżegovina]] [[Kategorija:Pajjiżi stabbiliti fl-1992]] [[Kategorija:Ewropa tal-Lvant]] s6x955777ybygkjxlu7h4v1p158614b 323668 323667 2025-06-19T16:42:51Z 136.173.62.129 323668 wikitext text/x-wiki {{Infobox Pajjiż |isem_nattiv = Bożnija u Ħerżegovina<br /> ''Bosna i Hercegovina'' |isem_komuni = Bożnija u Ħerżegovina |stampa_bandiera = Flag of Bosnia and Herzegovina.svg |stampa_emblema = Coat of arms of Bosnia and Herzegovina.svg |stampa_mappa = Map of Bosnia and Herzegovina in Europe.svg |deskrizzjoni_mappa = Il-Bożnija u Ħerżegovina hija mmarkata bl-<span style="color:#090;">aħdar</span> |ħolqa_bandiera = Bandiera tal-Benin |ħolqa_emblema = Emblema tal-Benin |ħolqa_demografija = Demografija tal-Benin |mottu_nazzjonali = |innu_nazzjonali = ''[[Državna himna Bosne i Hercegovine]]''<br /><small>L-Innu Nazzjonali tal-Bożnija u Ħerżegovina</small>) |lingwi_uffiċjali = [[lingwa Bosnijaka|Bosnijaku]]<br /> [[lingwa Kroata|Kroat]]<br /> [[lingwa Serba|Serb]] |gruppi_etniċi = [[Bosnijaċi]],<br />37.1% [[Serbi]],<br />14.3% [[Kroati]],<br />0.6% oħrajn |kapitali = [[Sarajevo]] |latd=43 |latm=52 |latNS=N |lonġd=18 |lonġm=25 |lonġEW=E |l-ikbar_belt = [[Sarajevo]] |tip_gvern = [[Repubblika Federali|Federali]] [[Repubblika|Repubblika demokratika]] |titlu_kap1 = [[Rappreżentant Għoli għall-Bosnja u Ħerzegovina|Rappreżentant Għoli]] |titlu_kap2 = [[Presidenza tal-Bożnja u Ħerzegovina|Membri tal-Presidenza]] |titlu_kap3 = [[President tal-Kunsill tal-Ministri tal-Bożnja u Ħerzegovina|Prim Ministru]] |isem_kap1 = [[Valentin Inzko]] |isem_kap2 = [[Nebojša Radmanović]] |isem_kap3 = [[Vjekoslav Bevanda]] |poż_erja = 127 <!--pożizzjoni bbażata fuq l-istati sovrani biss--> |erja_km2 = 51,197 |erja_mi_kw = 19,741 |perċentwal_ilma = 0.02 |sena_stima_popolazzjoni = 2011 |stima_popolazzjoni = 3,839,737 |ċensiment_popolazzjoni = 4,377,033 |sena_ċensiment_popolazzjoni = 1991 |poż_stima_popolazzjoni = 128 |poż_ċensiment_popolazzjoni = <!--pożizzjoni bbażata fuq l-istati sovrani biss--> |densità_popolazzjoni_km2 = 75 |densità_popolazzjoni_mi_kw = 194 |poż_densità_popolazzjoni = 130 <!--pożizzjoni bbażata fuq l-istati sovrani biss--> |sena_PGD_PSX = 2011 |PGD_PSX = $31.638 biljun |poż_PGD_PSX = |PGD_PSX_per_capita = $8,133 |poż_PGD_PSX_per_capita = |sena_IŻU = 2011 |IŻU = {{profitt}} 0.733 |poż_IŻU = 74 |kategorija_IŻU = <span style="color:#090;">għoli</span> |tip_sovranità = [[Indipendenza]] |avveniment_stabbilit1 = Imsemmi l-ewwel |data_stabbilit1 = 950/753 |avveniment_stabbilit2 = [[Banate tal-Bożnja]] |data_stabbilit2 = 1154 |avveniment_stabbilit3 = [[Renju tal-Bożnja]] |data_stabbilit3 = 1377 |avveniment_stabbilit4 = Indipendenza mitlufa |data_stabbilit4 = 1463 |avveniment_stabbilit5 = [[rewwixta Bosnijaċa]] |data_stabbilit5 = 1831 |avveniment_stabbilit6 = Ġurisdizzjoni trasferiti lill-[[Awstrija-Ungerija|Imperu Austro-Ungeriż]] |data_stabbilit6 = 1878 |avveniment_stabbilit7 = [[Annessjoni tal-Bożnja]] mill-[[Awstrija-Ungerija|Imperu Austro-Ungeriż]] |data_stabbilit7 = 1908 |avveniment_stabbilit8 = Jum Nazzjonali |data_stabbilit8 = 25 ta' Novembru, 1943 |avveniment_stabbilit9 = Jum l-Indipendenza (mir-[[Repubblika Soċjalista Federali tal-Jugoslavja|RSF Jugożlavja]]) |data_stabbilit9 = 1 ta' Marzu, 1992 |avveniment_stabbilit10 = Osservata |data_stabbilit10 = 6 ta' April, 1992 |valuta = [[Bosnja-Ħerzegovina tal-marka konvertibbli|Marka Konvertibbli]] |kodiċi_valuta = BAM |żona_ħin = [[Ħin Ċentrali Ewropew|CET]] |differenza_ħku = +1 |żona_ħin_legali = [[Ħin Ċentrali Ewropew tas-Sajf|CEST]] |differenza_żona_ħin_legali = +2 |cctld = [[.ba]] |kodiċi_telefoniku = 387 |sena_PGD_nominali = 2011 |PGD_nominali = $17.965 biljun |poż_PGD_nominali = |PGD_nominali_per_capita = $4,618 |poż_PGD_nominali_per_capita = |noti = Mhux membru tal-gvern; ir-Rappreżentant Għoli huwa sorveljant ċivili internazzjonali tal-Ftehim ta' paċi ta' Dayton bl-awtorità li jiċħad uffiċjali eletti u mhux eletti u jippromulgaw leġiżlazzjoni. | noti2 = Ċermen kurrenti tal-[[Ċermen tal-Presidenza tal-Bożnja u Ħerzegovina|presidenza]]; [[Serbi|Serb]]. | noti3 = membru presidenza kurrenti; [[Kroati]]. | noti4 = membru presidenza kurrenti; [[Bożnijaka|Bożnijaċi]]. | noti5 = Pożizzjoni ibbażata fuq l-istima uffiċjali (2011) tal-popolazzjoni ''[[de facto]]''. }} Il-'''Bożnija u Ħerżegovina''' ([[Lingwa Bożnijakka|Bożnijakk]], [[Lingwa Kroat|Kroat]] u [[Lingwa Serba|Serb]]: ''Bosna i Hercegovina'', [[Serb Ċirilliku]]: Босна и Херцеговина), xi kultant imsejjaħa [[Bożnjia-Ħerzegovina]] jew sempliċiment '''Bożnija''', huwa pajjiż fix-[[Xlokk tal-Ewropa]], fuq il-[[Peniżola tal-Balkani]]. Il-belt kapital tagħha u l-akbar belt hija [[Sarajevo]]. Il-pajjiż imiss mal-[[Kroazja]] fit-Tramuntana, il-Punent u n-Nofsinhar, is-[[Serbja]] lejn il-Lvant, u [[Montenegro]] għall-Lbiċ. Il-Bożnija u Ħerzegovina hija kważi mdawwra bl-art, ħlief għall-20 kilometru (12-il mil) tal-kosta fuq il-[[Baħar Adrijatiku]] madwar il-belt ta' [[Neum]]. Fl-intern ċentrali u tan-Nofsinhar il-ġeografija tal-pajjiż hija muntanjuża, fil-Majjistral mhux muntanjuża ħafna waqt li fil-Grigal l-art kważi kollha ċatta. Il-ġewwieni li hu l-akbar reġjun ġeografikamentu għandu klima kontinentali moderata, bejn sjuf sħan u xtiewi kesħin u bis-silġ. Il-ponta tan-Nofsinhar tal-pajjiż għandha [[klima Mediterranja]] u t-topografija sempliċi. It-tieni pajjiż kontinentali bl-iqsar kosta fid-dinja hija l-Bosnja u Ħerzegovina, li għandha 20 kilometru (12-il mil), fejn tinsab il-belt tal-port Bosnijaka ta' [[Neum]], din il-ħruġ jinsab fuq il-fruntiera mal-[[Kroazja]]. U l-Bosnja hija t-tieni pajjiż kontinentali bl-iqsar kosta fl-[[Ewropa]]. Iż-żona ilha abitata mill-inqas sa mill-Paleolitiku ta' Fuq, iżda l-evidenza tissuġġerixxi li ġew stabbiliti insedjamenti umani permanenti matul in-Neolitiku, inklużi dawk li jappartjenu għall-kulturi Butmir, Kakanj u Vučedol. Wara l-wasla tal-ewwel Indo-Ewropej, iż-żona ġiet stabbilita minn diversi ċiviltajiet Illirji u Ċeltiċi. L-antenati tal-popli Slavi tan-Nofsinhar li jimlaw iż-żona llum waslu matul is-6 sad-9 sekli. Fis-seklu 12, ġie stabbilit il-Banat Bosnjan; Sas-seklu 14, dan kien evolviet fir-Renju tal-Bosnja. F’nofs is-seklu 15, ġiet annessa mal-Imperu Ottoman, li taħt il-ħakma tiegħu baqgħet sa tmiem is-seklu 19; l-Ottomani ġabu l-Islam fir-reġjun. Mill-aħħar tas-seklu 19 sal-Ewwel Gwerra Dinjija, il-pajjiż kien anness mal-monarkija Awstro-Ungeriża. Fil-perjodu ta’ bejn il-gwerra, il-Bożnja u Ħerzegovina kienet parti mir-Renju tal-Jugoslavja. Wara t-Tieni Gwerra Dinjija, ingħatat status ta' repubblika sħiħa fir-Repubblika Federali Soċjalista tal-Jugoslavja li għadha kif ġiet iffurmata. Fl-1992, wara t-tifrik tal-Jugoslavja, ir-repubblika pproklamat l-indipendenza tagħha. Din kienet segwita mill-Gwerra Bosnijaka, li damet sa tmiem l-1995 u spiċċat bl-iffirmar tal-Ftehim ta’ Dayton. Il-pajjiż fih tliet gruppi etniċi ewlenin: il-Bosnijaċi huma l-akbar grupp, is-Serbi huma t-tieni l-akbar, u l-Kroati huma t-tielet l-akbar. Il-minoranzi jinkludu Lhud, Roma, Albaniżi, Montenegrini, Ukraini u Torok. Il-Bożnja u Ħerzegovina għandha leġiżlatura bikamerali u presidenza bi tliet membri magħmula minn membru wieħed minn kull wieħed mit-tliet gruppi etniċi ewlenin. Madankollu, is-setgħa tal-gvern ċentrali hija limitata ħafna, peress li l-pajjiż huwa fil-biċċa l-kbira deċentralizzat. Il-Bożnja u Ħerzegovina hija pajjiż li qed jiżviluppa u tinsab fl-74 post fl-Indiċi tal-Iżvilupp tal-Bniedem. L-ekonomija tagħha hija ddominata mill-industrija u l-agrikoltura, segwita mit-turiżmu u s-settur tas-servizzi. It-turiżmu żdied b’mod sinifikanti f'dawn l-aħħar snin. Il-pajjiż għandu sistema universali ta' kura tas-saħħa u sigurtà soċjali, u l-edukazzjoni primarja u sekondarja hija b'xejn. Hija membru tan-NU, l-Organizzazzjoni għas-Sigurtà u l-Kooperazzjoni fl-Ewropa, il-Kunsill tal-Ewropa, is-Sħubija għall-Paċi u l-Ftehim ta' Kummerċ Ħieles tal-Ewropa Ċentrali; Hija wkoll membru fundatur tal-Unjoni għall-Mediterran, stabbilita f'Lulju 2008. Il-Bożnja u Ħerzegovina hija pajjiż kandidat tal-UE u ilha wkoll kandidat għas-sħubija fin-NATO minn April 2010. == Etimoloġija == L-ewwel aċċenn rikonoxxut u ppreservat b'mod wiesa' ta' forma tal-isem “Bosnja” jinsab f’De Administrando Imperio, manwal politiku-ġeografiku miktub mill-imperatur Biżantin Kostantinu VII f'nofs is-seklu 10 (bejn l-948 u l-952) li jiddeskrivi l-” art żgħira" (χωρίον bil-Grieg) minn "Bosona" (Βοσώνα), fejn jgħixu s-Serbi. Il-Bosnja kienet issemmiet ukoll fid-DAI (χωριον βοσονα, art żgħira tal-Bosnja), bħala reġjun tas-Serbja mgħammda. It-taqsima tal-manwal hija ddedikata għall-artijiet tal-prinċep Serb, u l-Bosnja hija ttrattata bħala territorju separat, għalkemm wieħed li huwa partikolarment dipendenti fuq is-Serbi. L-isem tal-art huwa maħsub li ġej mill-isem tax-Xmara Bosna li tgħaddi mill-qalba tal-Bosnja. Skont il-filologu Anton Mayer, l-isem Bosna jista' joħroġ mill-Illyrian *"Bass-an-as", li mbagħad jista' jiġi mill-għerq Proto-Indo-Ewropew bʰegʷ-, li jfisser "l-ilma ġieri". Skont il-medjalista Ingliż William Miller, settlers Slavi fil-Bosnja "adattaw id-denominazzjoni Latina... Basante, għal-lingwa tagħhom stess li sejħu lin-nixxiegħa Bosna u lilhom infushom Bożnijaċi." L-isem Herzegovina ifisser "art ta' Herzog", u "herzog" ġej mill-kelma Ġermaniża għal "duka". Toriġina mit-titlu ta' magnat Bosnjan tas-seklu 15, Stjepan Vukčić Kosača, li kien "Herceg [Herzog] ta' Hum u l-Kosta" (1448). Hum (li qabel kien jissejjaħ Zachlumia) kien prinċipat medjevali bikri li kien maħkum mill-Banat Bosnijaku fl-ewwel nofs tas-seklu 14. Meta l-Ottomani ħadu f'idejhom l-amministrazzjoni tar-reġjun, huma sejħulu Sanjak tal-Ħerzegovina (Hersek). Kien inkluż fi ħdan l-Eyalet tal-Bosnja sal-formazzjoni tal-Eyalet ta' Ħerzegovina ta' ħajja qasira fl-1830, li reġgħet tfaċċat fl-1850, u wara r-reġjun amministrattiv sar magħruf komunement bħala l-Bosnja u Ħerzegovina. Fil-proklamazzjoni inizjali tal-indipendenza fl-1992, l-isem uffiċjali tal-pajjiż kien ir-Repubblika tal-Bosnja u Ħerzegovina, iżda wara l-Ftehim ta' Dayton tal-1995 u l-kostituzzjoni l-ġdida li akkumpanjatha, l-isem uffiċjali nbidel għal Bosnja u Ħerzegovina. == Storja == === Storja bikrija === [[Stampa:NHM - Bandin Fahrzeug mit Vögeln.jpg|thumb|left|Karru tal-kult tal-Età tal-Ħadid minn Banjani, ħdejn Sokolac]] Il-Bosnja ilha abitata mill-bnedmin mill-inqas sa mill-Paleolitiku, peress li waħda mill-eqdem pitturi tal-grotta nstabet fil-Għar Badanj. Kulturi Neolitiċi ewlenin bħal Butmir u Kakanj kienu preżenti tul ix-Xmara Bosna, li jmorru għal ċ.  6230 QK - ċ.  4900 QK Il-kultura tal-bronż tal-Illyrians, grupp etniku b'kultura u forma ta' arti distintivi, bdiet torganizza fis-Slovenja tal-lum, il-Kroazja, il-Bożnja u Ħerzegovina, is-Serbja, il-Kosovo, il-Montenegro u l-Albanija. Mit-8 seklu QK, it-tribujiet Illirji saru renji. L-ewwel renju rreġistrat fl-Illyria kien dak ta' Enchele, fit-8 seklu QK. L-Autariatae, taħt ir-renju ta' Plewrija (337 QK), kienu meqjusa bħala saltna. Ir-renju tal-Ardiaei (oriġinarjament tribù mir-reġjun tal-Wied Neretva) beda fis-sena 230 QK. u ntemmet fl-167 QK. L-aktar renji u dinastiji Illirji notevoli kienu dawk ta' Bardylis tad-Dardani u dawk ta' Agron tal-Ardiaei, li ħolqu l-aħħar u l-iktar renju Illirju magħruf. Agron ħakem fuq l-Ardiaei u estenda l-ħakma tiegħu għal tribujiet oħra wkoll. Mis-seklu 7 QK, il-bronż ġie mibdul bil-ħadid, u minn dakinhar ’l quddiem saru biss ġojjellerija u oġġetti tal-arti fil-bronż. It-tribujiet Illirji, taħt l-influwenza tal-kulturi Hallstatt fit-tramuntana, iffurmaw ċentri reġjonali kemmxejn differenti. Xi partijiet tal-Bosnja Ċentrali kienu abitati mit-tribù Daesitia, l-aktar assoċjati mal-grupp kulturali tal-Bożnja Ċentrali. Il-kultura Glasinac-Mati tal-Età tal-Ħadid hija assoċjata mat-tribù Autariatae. Il-kult tal-mejtin kellu rwol importanti ħafna f’ħajtu, li huwa rifless fid-dfin bir-reqqa u ċ-ċerimonji funerarji tiegħu, kif ukoll fir-rikkezza tal-postijiet tad-dfin tiegħu. Fl-inħawi tat-Tramuntana kien hemm tradizzjoni twila ta' kremazzjoni u dfin f'oqbra baxxi, filwaqt li fin-Nofsinhar il-mejtin kienu midfuna f’munzelli kbar ta’ ġebel jew art (imsejħa mill-indiġeni gromile) li f'Ħerzegovina laħqu daqsijiet monumentali, aktar minn 50 m. wiesgħa u 5 m għoli. It-tribujiet Ġapodjani kellhom affinità għad-dekorazzjoni (ġiżirajjen tqal u kbar ta' pejst tal-ħġieġ isfar, blu jew abjad u fibulae kbar tal-bronż, kif ukoll brazzuletti spirali, dijadem u elmi ta' folji tal-bronż). Fir-4 seklu QK hija rreġistrata l-ewwel invażjoni taċ-Ċelti, li ġabu magħhom it-teknika tar-rota tal-fuħħar, tipi ġodda ta' fibulas u ċinturini differenti tal-bronż u tal-ħadid. Huma għaddew minn hemm biss fi triqthom lejn il-Greċja, u għalhekk l-influwenza tagħhom fil-Bożnja u Ħerzegovina hija negliġibbli. Il-migrazzjonijiet Ċeltiċi spostaw ħafna tribujiet Illirji mill-artijiet antiki tagħhom, iżda xi tribujiet Ċeltiċi u Illirji tħalltu. Evidenza storika konkreta għal dan il-perjodu hija skarsa, iżda b'mod ġenerali jidher li r-reġjun kien popolat minn diversi popli differenti li jitkellmu lingwi differenti. [[Stampa:Mogorjelo Villa Rustica.jpg|thumb|left|Mogorjelo, villa rustica suburbana Rumana tas-seklu 4, ħdejn Čapljina]] Fid-delta Neretva fin-nofsinhar kien hemm influwenzi Ellenistiċi importanti mit-tribù Daor Illyrian. Il-kapitali tagħha kienet Daorson f'Ošanići, ħdejn Stolac. Daorson, fir-4 seklu QK, kien imdawwar b’ħitan tal-ġebel megalitiku għoli 5 m (kbar daqs dawk ta' Mycenae fil-Greċja), magħmulin minn blokki kbar tal-ġebel trapezojdali. Id-Daor għamel muniti uniċi u skulturi tal-bronż. Il-kunflitt bejn l-Illirji u r-Rumani beda fl-229 QK, iżda Ruma ma temmetx l-annessjoni tagħha tar-reġjun sas-sena 9 AD Kien proprju fil-Bożnja u Ħerzegovina tal-lum fejn Ruma ġġieldet waħda mill-aktar battalji diffiċli fl-istorja tagħha mill-Gwerer Puniċi, kif deskritt mill-istoriku Ruman Suetonius. Din kienet il-kampanja Rumana kontra l-Illyria, magħrufa bħala Bellum Batonianum. Il-kunflitt inqala' wara attentat ta' reklutaġġ tal-Illirji, u rewwixta damet erba' snin (6-9 AD), wara li ġew maħkuma. Fil-perjodu Ruman, settlers li jitkellmu bil-Latin minn madwar l-Imperu Ruman stabbilew fost l-Illyrians, u s-suldati Rumani ġew imħeġġa jirtiraw fir-reġjun. Wara l-qsim tal-Imperu bejn 337 u 395 AD, Dalmazja u Pannonia saru parti mill-Imperu Ruman tal-Punent. Ir-reġjun kien maħkum mill-Ostrogoths fl-455 AD, u wara għadda f'idejn l-Alani u l-Huni. Fis-6 seklu, l-Imperatur Ġustinjanu I kien reġa' ħaseb iż-żona għall-Imperu Biżantin. Is-Slavi invadew il-Balkani fis-6 u s-7 sekli. Il-karatteristiċi kulturali Illirji ġew adottati mis-Slavi tan-Nofsinhar, kif jidher minn ċerti drawwiet u tradizzjonijiet, ismijiet ta 'postijiet, eċċ. === Medju Evu === [[Stampa:Hvalov zbornik1.jpg|thumb|left|Hval Codex, manuskritt Slav illustrat mill-Bosnja medjevali]] Is-Slavi bikrija invadew il-Balkani tal-punent, inkluża l-Bożnja, fis-seklu 6 u fil-bidu tas-7 seklu (nofs il-Perjodu ta' Migrazzjoni), u kienu komposti minn unitajiet tribali żgħar meħuda minn konfederazzjoni Slava waħda magħrufa mill-Biżantini bħala l-Sclaveni (filwaqt li l- Ante, b'mod ġenerali, ikkolonizza l-partijiet tal-Lvant tal-Balkani). It-tribujiet irreġistrati mill-etnonimi "Serb" u "Kroat" huma deskritti bħala t-tieni, l-aħħar, migrazzjoni ta 'nies differenti matul it-tieni kwart tas-seklu 7 li setgħu jew ma setgħux kienu partikolarment numerużi; Dawn it-tribujiet bikrija "Serbi" u "Kroati", li l-identità eżatta tagħhom hija soġġetta għal dibattitu akkademiku, bdew jippredominaw fuq is-Slavi fir-reġjuni ġirien. Il-Kroati "stabbilixxu f'żona bejn wieħed u ieħor li tikkorrispondi mal-Kroazja moderna, u probabbilment inkludew ukoll il-biċċa l-kbira tal-Bosnja proprja, minbarra l-marġini tal-lvant tal-Wied tad-Drina", filwaqt li s-Serbi "korrispondew mal-Lbiċ tas-Serbja moderna (aktar tard magħrufa bħala Raška), u gradwalment estendew il-ħakma tagħhom għat-territorji ta' Duklja u Hum.” Huwa maħsub ukoll li l-Bosnja ssemmiet għall-ewwel darba bħala art (horion Bosona) fid-De Administrando Imperio tal-imperatur Biżantin Constantine Porphyrogenitus f’nofs is-seklu 10, fi tmiem kapitlu bit-titlu Tas-Serbi u l-Pajjiż li Jgħixu Issa . Dan ġie interpretat akkademikament b'diversi modi u użat speċjalment minn ideologi nazzjonalisti Serbi biex juri li l-Bosnja kienet oriġinarjament art "Serbja". Skulari oħra sostnew li l-inklużjoni tal-Bosnja fil-kapitolu hija sempliċement riżultat tal-ħakma temporanja tal-Gran Duka Serb Časlav fuq il-Bosnja dak iż-żmien, filwaqt li nnutaw li Porphyrogenitus mkien espliċitament jgħid li l-Bosnja hija "art Serba". Fil-fatt, it-traduzzjoni stess tas-sentenza kritika fejn tidher il-kelma Bosona (Bosnia) hija suġġetta għal diversi interpretazzjonijiet. Maż-żmien, il-Bosnja ffurmat għaqda taħt il-ħakkiem tagħha stess, li sejjaħ lilu nnifsu Bosnjan. Il-Bosnja, flimkien ma' territorji oħra, saret parti minn Duklja fis-seklu 11, għalkemm żammet in-nobbli u l-istituzzjonijiet tagħha stess. [[Stampa:Medieval Bosnian State Expansion-en.svg|thumb|Il-Bosnja fil-Medju Evu, li tinkludi l-Banat tal-Bosnija u r-Renju tal-Bosnja li segwew]] Fil-Medju Evu Bikri, iċ-ċirkostanzi politiċi wasslu biex iż-żona tiġi kkontestata bejn ir-Renju tal-Ungerija u l-Imperu Biżantin. Wara bidla oħra fil-poter bejn it-tnejn fil-bidu tas-seklu 12, il-Bosnja sabet ruħha barra mill-kontroll tat-tnejn u ħarġet bħala l-Banat tal-Bosnija (taħt il-ħakma tal-banes lokali). L-ewwel projbizzjoni Bosnijaka magħrufa bl-isem kienet Ban Borić. It-tieni kien Ban Kulin, li l-ħakma tiegħu mmarkat il-bidu ta' kontroversja li tinvolvi l-Knisja Bosnijaka, meqjusa eretika mill-Knisja Kattolika Rumana. Bi tweġiba għat-tentattivi Ungeriżi li jużaw il-politika ekkleżjastika fir-rigward tal-kwistjoni bħala mod biex titlob is-sovranità fuq il-Bosnja, Kulin kellu kunsill ta' mexxejja tal-knejjes lokali biex jirrinunzjaw għall-ereżija u jħaddnu l-Kattoliċiżmu fl-1203. Minkejja dan, l-ambizzjonijiet Ungeriżi baqgħu ma nbidlux ħafna wara li Kulin mewt fl-1204, jonqos biss wara invażjoni falluta fl-1254. Matul dan iż-żmien, il-popolazzjoni kienet imsejħa Dobri Bošnjani ("Bosnijaċi Tajba"). L-ismijiet Serbi u Kroati, għalkemm dehru okkażjonalment f'żoni periferali, ma' ntużawx fil-Bosnja proprja. L-istorja tal-Bosnja minn dak iż-żmien sal-bidu tas-seklu 14 kienet ikkaratterizzata minn ġlieda għall-poter bejn il-familji Šubić u Kotromanić. Dan il-kunflitt ġie fi tmiemu fl-1322, meta Stephen II Kotromanić sar projbit. Saż-żmien tal-mewt tiegħu fl-1353, huwa kien irnexxielu jwaħħal territorji lejn it-Tramuntana u l-Punent, kif ukoll Zahumlje u partijiet mid-Dalmazja. Warajh, in-neputi ambizzjuż tiegħu Tvrtko li, wara ġlieda fit-tul man-nobbli u l-kunflitti bejn il-familji, kiseb il-kontroll sħiħ tal-pajjiż fl-1367. Fl-1377, il-Bosnja ġiet elevata għal renju bl-inkurunazzjoni ta' Tvrtko bħala l-ewwel Bosnijan. king f’Mile, ħdejn Visoko, fil-qalba tal-Bosnja. Madankollu, wara mewtu fl-1391, il-Bosnja daħlet f’perjodu twil ta' tnaqqis. L-Imperu Ottoman kien beda l-konkwista tiegħu tal-Ewropa u kien ta’ theddida kbira għall-Balkani matul l-ewwel nofs tas-seklu 15. Fl-aħħarnett, wara għexieren ta’ snin ta’ instabbiltà politika u soċjali, ir-Renju tal-Bosnja ma baqax jeżisti fl-1463 wara l-konkwista tiegħu mill-Imperu Ottoman. === Imperu Ottoman === [[Stampa:Bosnia Eyalet, Central europe 1683.png|thumb|L-Eyalet tal-Bosnja fl-1683]] Il-konkwista Ottomana tal-Bosnja mmarkat era ġdida fl-istorja tal-pajjiż u introduċiet bidliet drastiċi fix-xenarju politiku u kulturali. L-Ottomani inkorporaw il-Bosnja bħala provinċja integrali tal-Imperu Ottoman bl-isem storiku u l-integrità territorjali tagħha. Fi ħdan il-Bosnja, l-Ottomani introduċew għadd ta’ bidliet ewlenin fl-amministrazzjoni soċjo-politika tat-territorju, inkluża sistema ġdida ta’ pussess tal-art, riorganizzazzjoni ta’ unitajiet amministrattivi, u sistema kumplessa ta’ differenzjazzjoni soċjali skont il-klassi u l-affiljazzjoni reliġjuża. Wara l-okkupazzjoni Ottomana, kien hemm fluss kostanti ta’ nies li telqu mill-Bosnja u r-rekords Ottomani jsemmu numru kbir ta’ rħula abbandunati fil-Bosnja, filwaqt li dawk li baqgħu eventwalment saru Musulmani. Ħafna Kattoliċi Bosnijaċi ħarbu lejn artijiet Kattoliċi ġirien kmieni fl-okkupazzjoni Ottomana. L-evidenza tindika li l-ewwel konverżjonijiet Musulmani fil-Bosnja Ottomana fis-sekli 15 u 16 seħħew fost nies tal-lokal li baqgħu, aktar milli fl-insedjamenti Musulmani massivi barra l-Bosnja. Fil-Ħerzegovina, ħafna Ortodossi kienu ħaddnu wkoll l-Islam. Fl-aħħar tas-seklu 16 u kmieni fis-seklu 17, il-Musulmani huma meqjusa li saru maġġoranza assoluta fil-Bożnja u Ħerzegovina. Il-qassis Kattoliku Albaniż Pjetër Mazreku irrapporta fl-1624 li kien hemm 450,000 Musulmani, 150,000 Kattoliku, u 75,000 Ortodoss tal-Lvant fil-Bosnja u Ħerzegovina. Fil-perjodu ta' qabel l-Ottoman, ma kien hemm l-ebda attività tal-Knisja Ortodossa fil-Bosnja. Bħala riżultat dirett tal-politika Ottomana, popolazzjoni Kristjana Ortodossa ġiet introdotta fil-Bosnja. Sa mis-seklu 15, Insara Ortodossi (Vlachs Ortodossi u Serbi Ortodossi mhux Valaki) mis-Serbja u reġjuni oħra stabbilew fil-Bożnja u Ħerzegovina. L-Ottomani kienu favur l-Ottomani fuq il-Kattoliċi u ppermettew li jinbnew ħafna knejjes Ortodossi fil-Bosnja. Ħafna Vlachs saru Iżlamizzati wkoll fil-Bosnja u xi wħud (l-aktar fil-Kroazja) saru Kattoliċi. L-erba' sekli ta' ħakma Ottomana kellhom ukoll impatt drastiku fuq il-kompożizzjoni tal-popolazzjoni tal-Bosnja, li nbidlet diversi drabi bħala riżultat tal-konkwisti tal-imperu, gwerer frekwenti mal-qawwiet Ewropej, migrazzjonijiet sfurzati u ekonomiċi, u epidemiji. Ħarġet komunità Musulmana indiġena li titkellem bl-Islava u eventwalment saret l-akbar fost il-gruppi etnoreliġjużi minħabba n-nuqqas ta' organizzazzjonijiet ekkleżjastiċi Kristjani b'saħħithom u r-rivalità kontinwa bejn il-knejjes Ortodossa u Kattolika, filwaqt li l-Knisja indiġena Bosnijaka sparixxa għal kollox (ostensivament għall-konverżjoni tal-knejjes tagħha). membri għall-Izlam). L-Ottomani jirreferu għalihom bħala kristianlar, filwaqt li l-Ortodossi u l-Kattoliċi kienu jissejħu gebir jew kafir, li jfisser "dawk li ma' jemmnux." Il-Franġiskani Bosnijaċi (u l-popolazzjoni Kattolika kollha kemm hi) kienu protetti minn digrieti imperjali uffiċjali u skond il-firxa sħiħa tal-liġijiet Ottomani; Madankollu, fil-fatt, dawn ħafna drabi sempliċement affettwaw ir-regola u l-imġiba arbitrarja tal-elite lokali qawwija. [[Stampa:Gazi Husrev-beg's Mosque IMG 9523 sarajevo.jpg|thumb|Moskea Gazi Husrev-beg f'Sarajevo, li tmur mis-sena 1531]] Hekk kif l-Imperu Ottoman kompla l-ħakma tiegħu fil-Balkani (Rumelia), il-Bosnja ġiet kemmxejn meħlusa mill-pressjonijiet li kienet provinċja tal-fruntiera u esperjenzat perjodu ta' benessri ġenerali. Ġew stabbiliti diversi bliet, bħal Sarajevo u Mostar, li kibru biex saru ċentri reġjonali ta' kummerċ u kultura urbana u aktar tard ġew miżjura mill-vjaġġatur Ottoman Evliya Çelebi fl-1648. F’dawn l-ibliet, diversi sultani Ottomani ffinanzjaw il-bini ta' ħafna xogħlijiet tal-arti. . Arkitettura Bosnijaka, bħall-ewwel librerija tal-pajjiż f'Sarajevo, madrasahs, skola tal-filosofija Sufi u torri tal-arloġġ (Sahat Kula), pontijiet bħal Stari Most, Moskea tal-Imperatur u Moskea Gazi Husrev-beg. Barra minn hekk, bosta Musulmani Bosnijaċi kellhom rwoli influwenti fl-istorja kulturali u politika tal-Imperu Ottoman matul dan iż-żmien. Ir-rekluti Bosnijaċi ffurmaw komponent kbir tal-gradi Ottomani fil-Battalja ta' Mohács u l-Qasam ta' Krbava, filwaqt li ħafna Bosnijaċi oħra telgħu fil-gradi tal-armata Ottomana biex jokkupaw l-ogħla pożizzjonijiet ta' poter fl-Imperu, inklużi ammiralli bħal Matrakçı Nasuh ġenerali bħal Isa-Beg Ishaković, Gazi Husrev-beg, Telli Hasan Pasha u Sarı Süleyman Pasha; amministraturi bħal Ferhad Pasha Sokolović u Osman Gradaščević; u grand viziers bħas-Sokollu Mehmed Pasha influwenti u Damat Ibrahim Pasha. Xi Bosnijaċi ħarġu bħala mistiċi Sufi, studjużi bħal Muhamed Hevaji Uskufi Bosnevi, Ali Džabić; u poeti fl-ilsna Tork, Albaniż, Għarbi u Persjan. Madankollu, fl-aħħar tas-seklu 17, l-isfortuni militari tal-Imperu laħqu mal-pajjiż u t-tmiem tal-Gwerra l-Kbira Torka bit-Trattat ta' Karlowitz fl-1699 għamlu lill-Bosnja għal darb’oħra l-iktar provinċja tal-punent tal-Imperu. Is-seklu 18 kien ikkaratterizzat minn fallimenti militari ġodda, rewwixti numerużi fil-Bosnja u diversi tifqigħat tal-pesta. L-isforzi tal-Porta biex timmodernizza l-istat Ottoman intlaqgħu b'sfiduċja li daret għal ostilità fil-Bożnja, fejn l-aristokratiċi lokali kellhom ħafna x'jitilfu mir-riformi proposti mit-Tanzimat. Dan, flimkien ma 'frustrazzjonijiet dwar konċessjonijiet territorjali u politiċi fil-Grigal u l-qagħda ta' refuġjati Musulmani Slavi li waslu mis-Sanjak ta' Smederevo għall-Eyalet Bosnijaku, laħaq il-qofol tagħhom f'rewwixta parzjalment mingħajr suċċess minn Husein Gradaščević, li appoġġa Eyalet tal-Bosnja awtonoma il-gvern awtoritarju tas-Sultan Ottoman Mahmud II, li ppersegwita, eżegwixxa u abolixxa lill-Ġannizzeri u naqqas ir-rwol ta' pashas awtonomi f'Rumelia. Mahmud II bagħat il-Gran Viżir tiegħu biex jissottometti lill-Bosnijan Eyalet u rnexxielu biss bl-għajnuna riluttanti ta' Ali Pasha Rizvanbegović. Ir- ribelljonijiet relatati ġew estinti sal- 1850, iżda s- sitwazzjoni kompliet tiddeterjora. F’nofs is-seklu 19, dehru movimenti nazzjonalisti ġodda fil-Bosnja. Ftit wara li s-Serbja sseparat mill-Imperu Ottoman fil-bidu tas-seklu 19, fil-Bosnja tfaċċa n-nazzjonaliżmu Serb u Kroat, u dawn in-nazzjonalisti għamlu talbiet irredentisti għat-territorju Bosnjan. Din it-tendenza kompliet tikber matul il-kumplament tas-sekli 19 u 20. L-inkwiet agrarju eventwalment qanqal ir-Ribelljoni tal-Ħerzegovina, rewwixta tal-bdiewa mifruxa, fl-1875. Il-kunflitt infirex malajr u beda jinvolvi diversi stati Balkani u poteri kbar, sitwazzjoni li wasslet għall-Kungress ta' Berlin u t-Trattat ta' Berlin fl-1878. . === Awstrija-Ungerija === Fil-Kungress ta' Berlin tal-1878, il-Ministru tal-Affarijiet Barranin Awstro-Ungeriż Gyula Andrássy kiseb l-okkupazzjoni u l-amministrazzjoni tal-Bosnja u Ħerzegovina, u kiseb ukoll id-dritt għall-istazzjonar ta' gwarniżjonijiet fis-Sanjak ta' Novi Pazar, li kien se jibqa’ taħt amministrazzjoni Ottomana sal-1908, meta it-truppi Awstro-Ungeriżi rtiraw mis-Sanjak. Għalkemm l-uffiċjali Awstro-Ungeriżi malajr laħqu ftehim mal-Bosnijaċi, it-tensjonijiet baqgħu jippersistu u seħħet emigrazzjoni tal-massa tal-Bosnijaċi. Madankollu, malajr inkiseb stat ta' stabbiltà relattiva u l-awtoritajiet Awstro-Ungeriżi setgħu jagħmlu sensiela ta' riformi soċjali u amministrattivi li kienu maħsuba biex jibdlu l-Bożnja u Ħerzegovina f'kolonja “mudell”. [[Stampa:DC-1914-27-d-Sarajevo-cropped.jpg|thumb|Il-qtil tal-Arċiduka Franz Ferdinand tal-Awstrija u Sophia, Dukessa ta' Hohenberg, minn Gavrilo Princip f'Sarajevo, 28 ta' Ġunju 1914]] Il-gvern tal-Habsburg kellu diversi tħassib ewlieni fil-Bosnja. Huwa fittex li jneħħi n-nazzjonaliżmu Slavi tan-Nofsinhar billi kkontesta t-talbiet preċedenti Serbi u Kroati lejn il-Bosnja u jħeġġeġ l-identifikazzjoni mal-identità Bosnijaka jew Bosnijaka. Il-gvern tal-Habsburg ipprova wkoll iġib il-modernizzazzjoni billi jikkodifika liġijiet, jintroduċi istituzzjonijiet politiċi ġodda, u jistabbilixxi u jespandi industriji. L-Awstrija-Ungerija bdiet tippjana l-annessjoni tal-Bosnja, iżda minħabba tilwim internazzjonali l-kwistjoni ma ġietx solvuta sal-kriżi tal-annessjoni tal-1908. Diversi kwistjonijiet esterni affettwaw l-istatus tal-Bosnja u r-relazzjoni tagħha mal-Awstrija-Ungerija. Fis-Serbja seħħ kolp ta’ stat imdemmi fl-1903, li ġab fil-poter gvern radikali anti-Awstrijak f’Belgrad. Imbagħad, fl-1908, ir-rewwixta fl-Imperu Ottoman qajmet tħassib li l-gvern f'Istanbul jista' jfittex ir-ritorn dirett tal-Bosnja u Ħerzegovina. Dawn il-fatturi wasslu biex il-gvern Awstro-Ungeriż ifittex soluzzjoni permanenti tal-kwistjoni tal-Bosnja aktar kmieni milli wara. Filwaqt li ħadet vantaġġ mit-taqlib fl-Imperu Ottoman, id-diplomazija Awstro-Ungeriża ppruvat tikseb approvazzjoni Tsarist proviżorja għal bidliet fl-istatus tal-Bosnja u Ħerzegovina u ppubblikat il-proklamazzjoni tal-annessjoni fis-6 ta’ Ottubru, 1908. Minkejja oġġezzjonijiet internazzjonali għall-annessjoni Awstro-Ungeriża, ir-Russi u l-istat klijent tagħhom, is-Serbja, kienu sfurzati jaċċettaw l-annessjoni Awstro-Ungeriża tal-Bosnja u Ħerzegovina f’Marzu tal-1909. Fl-1910, l-Imperatur tal-Habsburg Franz Joseph ipproklama l-ewwel kostituzzjoni tal-Bosnja, li wasslet għall-illaxkar tal-liġijiet preċedenti, iż-żamma tal-elezzjonijiet u l-formazzjoni tal-parlament Bosnjan, u t-tkabbir ta 'ħajja politika ġdida. Fit-28 ta' Ġunju, 1914, Gavrilo Princip, Serb Bosnjan membru tal-moviment rivoluzzjonarju Żgħażagħ tal-Bosnja, qatel lill-eredi tat-tron Awstro-Ungeriż, l-Arċiduka Franz Ferdinand, f’Sarajevo, ġrajja li kienet ix-xrara li qanqlet l-Ewwel Gwerra Dinjija. Sa tmiem il-gwerra, il-Bosnijaċi kienu tilfu aktar irġiel per capita minn kwalunkwe grupp etniku ieħor fl-Imperu tal-Habsburg waqt li kienu qed iservu fl-infanterija tal-Bosnija-Ħerzegovina (magħrufa bħala Bosniaken) tal-Armata Awstro-Ungeriża. Madankollu, il-Bosnja u Ħerzegovina kollha kemm hi rnexxielha taħrab mill-kunflitt relattivament bla ħsara. L-awtoritajiet Awstro-Ungeriżi stabbilew milizja awżiljarja magħrufa bħala l-Schutzkorps bi rwol dibattibbli fil-politika ta' l-imperu ta' repressjoni kontra s-Serb. L-Schutzkorps, reklutati l-aktar mill-popolazzjoni Musulmana (Bosnja), kellhom il-kompitu li jikkaċċjaw lis-Serbi ribelli (iċ-Ċetniki u l-Komitadji) u saru magħrufa għall-persekuzzjoni tagħhom tas-Serbi, partikolarment fiż-żoni popolati mis-Serbi tal-Lvant tal-Bosnja, fejn parzjalment irritaljaw. kontra Ċetniki Serbi li fil-ħarifa tal-1914 kienu wettqu attakki kontra l-popolazzjoni Musulmana fl-inħawi. Il-proċeduri tal-awtoritajiet Awstro-Ungeriżi wasslu biex madwar 5,500 Serb etniku fil-Bosnja u Ħerzegovina ġew arrestati, u bejn 700 u 2,200 mietu fil-ħabs, filwaqt li 460 ġew eżegwiti. Madwar 5,200 familja Serba tkeċċew bil-forza mill-Bosnja u Ħerzegovina. === Renju tal-Jugoslavja === Wara l-Ewwel Gwerra Dinjija, il-Bosnja u Ħerzegovina ngħaqdet mar-Renju Slav tan-Nofsinhar tas-Serbi, Kroati u Sloveni (dalwaqt isem ġdid Jugoslavja). Il-ħajja politika fil-Bożnja u Ħerzegovina dak iż-żmien kienet ikkaratterizzata minn żewġ xejriet ewlenin: inkwiet soċjali u ekonomiku dwar it-tqassim mill-ġdid tal-proprjetà u l-formazzjoni ta' diversi partiti politiċi li ta' spiss biddlu koalizzjonijiet u alleanzi ma' partiti minn reġjuni oħra Jugoslavi. Il-kunflitt ideoloġiku dominanti tal-istat Jugoslav, bejn ir-reġjonaliżmu Kroat u ċ-ċentralizzazzjoni Serba, ġie avviċinat b'mod differenti mill-gruppi etniċi ewlenin tal-Bożnja u Ħerzegovina u kien jiddependi fuq l-atmosfera politika ġenerali. Ir-riformi politiċi introdotti fir-renju Jugoslav li għadu kif inħoloq ġabu ftit benefiċċji lill-Musulmani Bosnijaċi; skont iċ-ċensiment finali tal-1910 dwar is-sjieda tal-art u l-popolazzjoni skont l-affiljazzjoni reliġjuża mwettqa fl-Awstrija-Ungerija, il-Musulmani kellhom 91.1%, is-Serbi Ortodossi 6.0%, il-Kattoliċi Kroati 2.6% u l-oħrajn 0.3% tal-proprjetà. Wara r-riformi, il-Musulmani Bosnijaċi ġew imneħħija minn total ta' 1,175,305 ettaru ta' art agrikola u tal-foresti. Għalkemm id-diviżjoni inizjali tal-pajjiż fi 33 oblast ħassret il-preżenza ta' entitajiet ġeografiċi tradizzjonali mill-mappa, l-isforzi tal-politiċi Bosnijaċi, bħal Mehmed Spaho, żguraw li s-sitt oblasts separati tal-Bożnja u Ħerzegovina jikkorrispondu mas-sitt sanjaks tal-Ottoman. era u, Għalhekk, ħabtu mal-konfini tradizzjonali tal-pajjiż kollu kemm hu. Madankollu, il-ħolqien tar-Renju tal-Jugoslavja fl-1929 ġabet id-definizzjoni mill-ġdid tar-reġjuni amministrattivi f'banates jew banovinas li deliberatament evitaw il-linji storiċi u etniċi kollha, u eliminaw kull traċċa ta' entità Bosnijaka. It-tensjonijiet Serbi Kroati dwar l-istrutturar tal-istat Jugoslav komplew, u l-kunċett ta' diviżjoni Bosnijaka separata ma rċieva ftit jew xejn konsiderazzjoni. Il-Ftehim Cvetković-Maček li ħoloq il-Banat Kroat fl-1939 ħeġġeġ dak li essenzjalment kien qsim tal-Bożnja u Ħerzegovina bejn il-Kroazja u s-Serbja. Madankollu, it-theddida dejjem tikber mill-Ġermanja Nażista ta' Adolf Hitler ġiegħlet lill-politiċi Jugoslavi jiddevjaw l-attenzjoni tagħhom. Wara perijodu li fih kien hemm tentattivi ta' appaasement, l-iffirmar tat-Trattat Tripartitiku, u kolp ta' stat, il-Jugoslavja fl-aħħar ġiet invadiet mill-Ġermanja fis-6 ta' April, 1941. === It-Tieni Gwerra Dinjija (1941-1945) === [[Stampa:Neretva most.jpg|thumb|Il-pont tal-ferrovija fuq ix-Xmara Neretva f'Jablanica, inqered darbtejn matul l-Offensiva tal-Affair White tal-1943]] Ladarba r-Renju tal-Jugoslavja kien maħkum mill-forzi Ġermaniżi fit-Tieni Gwerra Dinjija, il-Bożnja u Ħerzegovina kollha ġiet ċeduta lir-reġim pupazzi Nażista, l-Istat Indipendenti tal-Kroazja (NDH) immexxi minn Ustasha. Il-mexxejja tal-NDH bdew kampanja ta' sterminazzjoni tas-Serbi, Lhud, Roma, kif ukoll Kroati dissidenti u, aktar tard, partiġjani ta’ Josip Broz Tito billi ħolqu sensiela ta' kampijiet ta' sterminazzjoni. Ir-reġim massakrat b'mod sistematiku u brutali lis-Serbi fl-irħula tal-kampanja, bl-użu ta' varjetà ta' għodod. L-iskala tal-vjolenza fissret li bejn wieħed u ieħor kull sitt Serb li jgħix fil-Bosnja u Ħerzegovina kien vittma ta' massakru u prattikament kull Serb kellu membru tal-familja li nqatel fil-gwerra, l-aktar mill-Ustasha. L-esperjenza kellha impatt profond fuq il-memorja kollettiva tas-Serbi fil-Kroazja u l-Bożnja u Ħerzegovina. Huwa stmat li 209,000 Serb, jew 16.9% tal-popolazzjoni tal-Bosnja, mietu fit-territorju tal-Bosnja u Ħerzegovina matul il-gwerra. L-Ustasha għarfu kemm il-Kattoliċiżmu kif ukoll l-Iżlam bħala reliġjonijiet nazzjonali, iżda sostnew li l-Knisja Ortodossa tal-Lvant, bħala simbolu tal-identità Serba, kienet l-akbar ghadu tagħha. Għalkemm il-Kroati kienu bil-bosta l-akbar grupp etniku li kienu jiffurmaw l-Ustasha, il-viċi-president tal-NDH u l-mexxej tal-Organizzazzjoni Musulmana Jugoslava Džafer Kulenović kien Musulman, u l-Musulmani b’kollox kienu jiffurmaw kważi 12% tal-awtorità militari u s-servizz ċivili tal- Ustasha. Ħafna Serbi ħadu l-armi u ngħaqdu maċ-Ċetniki, moviment nazzjonalista Serb li l-għan tiegħu kien li jistabbilixxi stat etnikament omoġenju ta' “Serbja l-Kbira” fi ħdan ir-Renju tal-Jugoslavja. Iċ-Ċetniki, min-naħa tagħhom, wettqu kampanja ġenoċidali kontra l-Musulmani etniċi u l-Kroati, kif ukoll ippersegwitaw għadd kbir ta’ Serbi komunisti u simpatizzanti komunisti oħra, bil-popolazzjonijiet Musulmani tal-Bożnja, Ħerzegovina u Sandžak ikunu mira primarja. Ladarba maqbuda, ir-raħħala Musulmani ġew massakrati sistematikament miċ-Chetniks. Mill-75,000 Musulmani li mietu fil-Bosnja u Ħerzegovina matul il-gwerra, madwar 30,000 (l-aktar ċivili) inqatlu miċ-Chetniks. Il-massakri kontra l-Kroati kienu iżgħar fl-iskala iżda simili fl-azzjoni. Bejn 64,000 u 79,000 Kroat Bosnijaku nqatlu bejn April 1941 u Mejju 1945. Minn dawn, madwar 18,000 inqatlu miċ-Ċetniki. Persentaġġ ta' Musulmani servew fl-unitajiet Nażisti Waffen-SS. Dawn l-unitajiet kienu responsabbli għall-massakri tas-Serbi fil-majjistral u l-Lvant tal-Bosnja, l-aktar fi Vlasenica. Fit-12 ta’ Ottubru, 1941, grupp ta’ 108 Musulmani prominenti ta’ Sarajevo ffirmaw ir-Riżoluzzjoni tal-Musulmani ta’ Sarajevo li kkundannaw il-persekuzzjoni tas-Serbi organizzata mill-Ustasha, u għamlu distinzjoni bejn il-Musulmani li pparteċipaw f’tali persekuzzjonijiet u l-popolazzjoni Musulmana kollha kemm hi, ippreżenta informazzjoni dwar il- persekuzzjonijiet tal-Musulmani mis-Serbi u talbu sigurtà għaċ-ċittadini kollha tal-pajjiż, irrispettivament mill-identità tagħhom. Mill-1941, il-komunisti Jugoslavi taħt it-tmexxija ta' Josip Broz Tito organizzaw il-grupp ta' reżistenza multietnika tagħhom stess, il-Partiġjani, li ġġieldu kontra l-forzi tal-Assi u ċ-Chetniks. Fid-29 ta' Novembru 1943, il-Kunsill Anti-Faxxista għal-Liberazzjoni Nazzjonali tal-Jugoslavja (AVNOJ) b'Tito f'idejh kellu konferenza fundatur f'Jajce fejn il-Bożnja u Ħerzegovina ġiet stabbilita mill-ġdid bħala repubblika fi ħdan il-federazzjoni Jugoslava fuq il-fruntieri tagħha ta' Habsburg. Matul il-kors kollu tat-Tieni Gwerra Dinjija fil-Jugoslavja, 64.1% tal-partiġjani kollha tal-Bosnja kienu Serbi, 23% kienu Musulmani, u 8.8% kienu Kroati. Is-suċċess militari eventwalment wassal lill-Alleati biex jappoġġjaw lill-Partiġjani, li rriżulta fis-suċċess tal-Missjoni Maclean, iżda Tito ċaħad l-offerta tagħhom ta 'għajnuna u bbaża ruħu fuq il-forzi tiegħu stess. L-offensivi militari ewlenin kollha tal-moviment anti-faxxista Jugoslava kontra n-Nazi u l-partitarji lokali tagħhom seħħew fil-Bosnja u Ħerzegovina u n-nies tagħha ġarrbu l-piż tal-ġlied. Aktar minn 300,000 persuna mietu fil-Bosnja u Ħerzegovina fit-Tieni Gwerra Dinjija, jew aktar minn 10% tal-popolazzjoni. Fl-aħħar tal-gwerra, it-twaqqif tar-Repubblika Federali Soċjalista tal-Jugoslavja, bil-kostituzzjoni tal-1946, għamlet uffiċjalment lill-Bożnja u Ħerzegovina waħda mis-sitt repubbliki kostitwenti tal-istat il-ġdid. === Jugoslavja === Minħabba l-pożizzjoni ġeografika ċentrali tagħha fi ħdan il-federazzjoni Jugoslava, il-Bosnja ta' wara l-gwerra ntgħażlet bħala bażi għall-iżvilupp tal-industrija tad-difiża militari. Dan ikkontribwixxa għal konċentrazzjoni kbira ta’ armi u persunal militari fil-Bosnja; fattur sinifikanti fil-gwerra li segwiet it-tifrik tal-Jugoslavja fid-disgħinijiet Diversi korporazzjonijiet internazzjonali operaw fil-Bosnja: Volkswagen bħala parti minn TAS (fabbrika tal-karozzi f’Sarajevo, mill-1972), Coca-Cola (mill-1975), SKF Sweden. 1967), Marlboro (fabbrika tat-tabakk f'Sarajevo) u lukandi Holiday Inn. Sarajevo ospitat l-Olimpjadi tax-Xitwa tal-1984. === Gwerra Bosnijaka (1992-1995) === [[Stampa:Breakup of Yugoslavia.gif|thumb|Xoljiment tal-Jugoslavja]] Fit-18 ta' Novembru, 1990, saru elezzjonijiet parlamentari b'Ħafna partiti fil-Bożnja u Ħerzegovina kollha. Fil-25ta'ta’ Novembru, sar it-tieni rawnd, li fih ġiet eletta assemblea nazzjonali li fiha l-poter komunista ġie mibdul b'koalizzjoni ta' tliet partiti bbażati fuq l-etniċi. Wara d-dikjarazzjonijiet ta' indipendenza tas-Slovenja u l-Kroazja mill-Jugoslavja, kien hemm diviżjoni kbira fost ir-residenti tal-Bosnja u Ħerzegovina dwar il-kwistjoni ta' jekk għandhomx jibqgħu fil-Jugoslavja (parteċipazzjoni favorevoli ħafna tas-Serbi) jew tfittex l-indipendenza (parteċipazzjoni favorevoli ħafna tal-Bosnijaċi u l-Kroati) . Membri tal-parlament Serbi, magħmulin prinċipalment minn membri tal-Partit Demokratiku Serb, ħallew il-parlament ċentrali f'Sarajevo u ffurmaw l-Assemblea Popolari Serba tal-Bożnja u Ħerzegovina fl-24 ta' Ottubru 1991, li mmarkat it-tmiem tal-koalizzjoni tri-etnika li rregolat wara l-1990. elezzjonijiet Din l-Assemblea stabbiliet ir-Repubblika Serba tal-Bosnja u Ħerzegovina f'parti mit-territorju tal-Bosnja u Ħerzegovina fid-9 ta' Jannar 1992. Kienet isimha mill-ġdid Republika Srpska f'Awwissu 1992. Fit-18 ta' Novembru, 1991, il-fergħa tal-partit fil-Bosnja u Ħerzegovina. il-partit fil-gvern fir-Repubblika tal-Kroazja, l-Unjoni Demokratika Kroata (HDZ), ipproklama l-eżistenza tal-Komunità Kroata tal-Ħerzeg-Bosnja f'parti separata tat-territorju tal-Bosnja u Ħerzegovina bil-Kunsill tad-Difiża Kroat (HVO) bħala l-militar tiegħu. fergħa. Il-Gvern tal-Bosnja u Ħerzegovina ma għarafhiex u ddikjaraha illegali. [[Stampa:Norsk Sisu fra NORLOGB.jpg|thumb|left|Truppi tan-NU quddiem il-bini tal-Kunsill Eżekuttiv, maħruqa wara li ntlaqtu minn nar ta' tankijiet waqt l-Assedju ta' Sarajevo, 1995]] Fil-15 ta' Ottubru, 1991, wara d-dikjarazzjoni tas-sovranità tal-Bosnja u Ħerzegovina, sar referendum dwar l-indipendenza fid-29 ta' Frar u fl-1 ta' Marzu, 1992, li ġie bojkottjat mill-maġġoranza l-kbira tas-Serbi. Ir-rata ta' votazzjoni fir-referendum dwar l-indipendenza kienet ta’ 63.4 fil-mija u 99.7 fil-mija tal-votanti vvutaw favur l-indipendenza. Il-Bosnja u Ħerzegovina ddikjarat l-indipendenza tagħha fit-3 ta' Marzu, 1992 u rċeviet rikonoxximent internazzjonali fix-xahar ta' wara, fis-6 ta' April, 1992. Ir-Repubblika tal-Bożnja u Ħerzegovina ġiet ammessa bħala Stat Membru tan-Nazzjonijiet Uniti fit-22 ta' Mejju, 1992. 1992. Wara d-dikjarazzjoni tal-indipendenza tal-Bosnja u Ħerzegovina, il-milizzji Serbi Bosnijaċi mmobilizzati f'partijiet differenti tal-pajjiż. Il-forzi tal-gvern kienu mgħammra ħażin u mhux ippreparati għall-gwerra. Ir-rikonoxximent internazzjonali tal-Bosnja u Ħerzegovina żied il-pressjoni diplomatika għall-Armata Popolari Jugoslava (JNA) biex tirtira mit-territorju tar-repubblika, li għamlet uffiċjalment f'Ġunju 1992. Il-membri Serbi Bosnijaċi tal-JNA sempliċement bidlu l-insinji, iffurmaw l-Armata ta' ir-Republika Srpska (VRS) u komplew jiġġieldu. Armati u mgħammra bl-arsenali tal-JNA fil-Bosnja, appoġġjati minn voluntiera u diversi forzi paramilitari mis-Serbja, u li rċevew appoġġ umanitarju, loġistiku u finanzjarju estensiv mir-Repubblika Federali tal-Jugoslavja, l-offensivi tar-Repubblika Srpska fl-1992 irnexxielhom ipoġġu ħafna mill-pajjiż. taħt il-kontroll tagħhom. L-avvanz tas-Serbi Bosnijaċi kien akkumpanjat mit-tindif etniku tal-Bosnijaċi u l-Kroati Bosnijaċi minn żoni kkontrollati mill-VRS. Ġew stabbiliti għexieren ta' kampijiet ta' konċentrament fejn il-ħabsin kienu suġġetti għal vjolenza u abbuż, inkluż stupru. It-tindif etniku laħaq il-qofol tiegħu fil-massakru ta' Srebrenica ta' aktar minn 8,000 raġel u tifel Bosnjani f’Lulju 1995, li kien iddikjarat ġenoċidju mit-Tribunal Kriminali Internazzjonali għall-eks Jugoslavja (ICTY). Il-forzi tal-Bosnja u l-Kroati tal-Bosnja wkoll wettqu delitti tal-gwerra kontra persuni ċivili ta' gruppi etniċi differenti, għalkemm fuq skala iżgħar. Il-biċċa l-kbira tal-atroċitajiet tal-Bosnja u l-Kroat twettqu matul il-Gwerra Kroat-Bosnija, sub-kunflitt tal-Gwerra Bosnijaka li poġġiet lill-Armata tal-Federazzjoni tal-Bosnja u Ħerzegovina (ARBiH) kontra l-HVO. Il-konflitt Bosnijaku-Kroat intemm f'Marzu 1994, bl-iffirmar tal-Ftehim ta' Washington, li wassal għall-ħolqien ta' Federazzjoni Bosnijaka-Kroata tal-Bosnja u Ħerzegovina, li għaqqad it-territorju kkontrollat ​​mill-HVO ma' dak tal-Armata tar-Repubblika. tal-Bosnja u Ħerzegovina (ARBiH). == Ġeografija == Żewġ reġjuni ewlenin huma distinti: il-Bosnja hija r-reġjun tat-tramuntana ċentrali u tat-tramuntana (muntanjuż u umdu) u Ħerzegovina tokkupa r-reġjun kollu tan-Nofsinhar (qrib l-Adrijatiku). Hemm bosta widien u firxiet ta' muntanji li f’ħafna każijiet jilħqu għoli ta' aktar minn 2,000 metru. [[Stampa:NP001 nacionalni park sutjeska perucica.jpg|thumb|Il-Park Nazzjonali ta' Sutjeska fih Maglić, l-ogħla muntanja fil-Bożnja u Ħerzegovina, kif ukoll Perućica, waħda mill-aħħar foresti primi li fadal fl-Ewropa.]] [[Stampa:NP002 - 14.jpg|thumb|Muntanji Kozara, Park Nazzjonali ta' Kozara]] [[Stampa:Štrbački buk 1.jpg|thumb|Kaskata Štrbački buk fuq ix-Xmara Una, Park Nazzjonali ta' Una]] [[Stampa:Drina Canyon.JPG|thumb|Canyon tax-Xmara Drina, Park Nazzjonali ta' Drina]] Il-Bożnja u Ħerzegovina tinsab fil-Balkani tal-Punent, tmiss mal-Kroazja (932 km jew 579 mi) fit-tramuntana u l-punent, is-Serbja (302 km jew 188 mi) fil-lvant, u l-Montenegro (225 km jew 140 mi) fix-Xlokk. Għandha kosta twila madwar 20 kilometru (12 mi) madwar il-belt ta 'Neum. Hija tinsab bejn latitudnijiet 42° u 46° N u lonġitudnijiet 15° u 20° E. L-isem tal-pajjiż ġej miż-żewġ reġjuni suppost tal-Bożnja u Ħerzegovina, li l-fruntiera tagħhom qatt ma kienet definita. Storikament, l-isem uffiċjali tal-Bosnja qatt ma inkluda xi reġjuni numerużi tagħha sal-okkupazzjoni Awstro-Ungeriża. Il-pajjiż huwa prinċipalment muntanjuż u jinkludi l-Alpi Dinariċi ċentrali. Il-partijiet tal-grigal jilħqu l-Baċir Pannoniku, filwaqt li fin-nofsinhar imiss mal-Adrijatiku. L-Alpi Dinariċi ġeneralment jimxu f'direzzjoni tax-Xlokk-Majjistral u jsiru ogħla lejn in-nofsinhar. L-ogħla punt fil-pajjiż huwa l-Maglić Peak f'2,386 metru (7,828.1 pied), fuq il-fruntiera mal-Montenegro. Muntanji oħra importanti huma Volujak, Zelengora, Lelija, Lebršnik, Orjen, Kozara, Grmeč, Čvrsnica, Prenj, Vran, Vranica, Velež, Vlašić, Cincar, Romanija, Jahorina, Bjelašnica, Treskavica u Trebević. Il-kompożizzjoni ġeoloġika tal-firxa tal-muntanji Dinariċi Bosnijaċi tikkonsisti prinċipalment minn ġebel tal-ġir (inkluż ġebel tal-ġir Mesozoic), b'depożiti ta' ħadid, faħam, żingu, manganiż, boksajt, ċomb u melħ preżenti f'xi żoni, speċjalment fiċ-ċentru u fit-tramuntana mill-Bosnja. B'mod ġenerali, kważi 50 % tal-Bożnja u Ħerzegovina hija koperta minn foresti. Il-biċċa l-kbira taż-żoni tal-foresti jinsabu fil-partijiet ċentrali, tal-Lvant u tal-Punent tal-Bosnja. Ħerzegovina għandha klima Mediterranja aktar niexfa, b'topografija karst dominanti. Il-Bożnja tat-Tramuntana (Posavina) fiha art agrikola fertili ħafna tul ix-Xmara Sava u ż-żona korrispondenti hija kkultivata ħafna. Dawn l-artijiet agrikoli huma parti mill-Pjanura Pannonika li testendi għall-pajjiżi ġirien tal-Kroazja u s-Serbja. Il-pajjiż għandu biss 20 kilometru (12-il mi) ta 'kosta, madwar il-belt ta' Neum fil-kantun ta' Herzegovina-Neretva. Għalkemm il-belt hija mdawra minn peniżoli Kroati, taħt il-liġi internazzjonali l-Bosnja u Ħerzegovina għandha d-dritt ta' passaġġ għall-baħar ta' barra. Sarajevo hija l-kapitali u l-akbar belt. Bliet ewlenin oħra jinkludu Banja Luka u Prijedor fir-reġjun tal-majjistral magħrufa bħala Bosanska Krajina, Tuzla, Bijeljina, Doboj u Brčko fil-grigal, Zenica fil-parti ċentrali tal-pajjiż u Mostar, l-akbar belt fir-reġjun tan-Nofsinhar tal-Ħerzegovina. Hemm seba' xmajjar ewlenin fil-Bożnja u Ħerzegovina: * Ix-Xmara Sava hija l-akbar fil-pajjiż u tifforma l-fruntiera naturali tagħha fit-tramuntana mal-Kroazja. 76% tat-territorju tal-pajjiż jgħaddi fid-Danubju u mbagħad fil-Baħar l-Iswed. Il-Bożnja u Ħerzegovina hija membru tal-Kummissjoni Internazzjonali għall-Protezzjoni tax-Xmara Danubju (ICPDR). *Ix-xmajjar Una, Sana u Vrbas huma tributarji tal-lemin tax-Xmara Sava u jinsabu fir-reġjun tal-majjistral ta' Bosanska Krajina. * Ix-Xmara Bosna tat isimha lill-pajjiż u hija l-itwal xmara li nstab fih. Jestendi mill-Bosnja ċentrali, mis-sors tagħha qrib Sarajevo sax-Xmara Sava fit-tramuntana. * Id-Drina tgħaddi mill-parti tal-Lvant tal-Bosnja u fil-biċċa l-kbira tifforma fruntiera naturali mas-Serbja. * In-Neretva hija x-xmara ewlenija tal-Ħerzegovina u l-unika xmara ewlenija li tgħaddi fin-nofsinhar lejn il-Baħar Adrijatiku. === Fruntieri === Fruntieri tal-Bożnja u Ħerzegovina totali: 1,543 km, pajjiżi tal-fruntiera (3): Kroazja 956 km; Montenegro 242 km; Serbja 345 km. === Bijodiversità === Fitoġeografikament, il-Bożnja u Ħerzegovina tappartjeni għar-Renju Boreali u hija maqsuma bejn il-provinċja Illirja tar-Reġjun Ċirkumboreal u l-provinċja Adrijatika tar-Reġjun tal-Mediterran. Skont il-World Wildlife Fund (WWF), it-territorju tal-Bożnja u Ħerzegovina jista' jinqasam f'erba' ekoreġjuni: foresti mħallta tal-Balkani, foresti mħallta tal-Muntanji Dinariċi, foresti mħallta Pannoniċi, u foresti tal-weraq Illyrian. Il-pajjiż kellu punteġġ medju tal-Indiċi tal-Integrità tal-Pajsaġġ tal-Foresti tal-2018 ta' 5.99/10, u kklassifikah fid-89 post globalment minn 172 pajjiż. == Organizzazzjoni territorjali tal-Bosnja u Ħerzegovina == L-Istat tal-Bosnja u Ħerzegovina huwa kkostitwit bħala repubblika federali, u huwa maqsum amministrattivament f'50 distrett, bil-kapitali tiegħu tkun il-belt ta' Sarajevo. Il-pajjiż huwa magħmul minn żewġ entitajiet awtonomi, li kull waħda minnhom għandha l-gvern u l-Assemblea Nazzjonali tagħha: il-Federazzjoni tal-Bosnja u Ħerzegovina (FBH), magħmula minn żoni ta' popolazzjonijiet Bosnijaċi-Musulmani u Bosnijaċi-Kroati, tokkupa 51% tal- territorju totali tal-pajjiż; u r-Republika Srpska (RS), b'popolazzjoni Serba Bosnijaka, tokkupa d-49% li jifdal, u li l-korp leġiżlattiv tagħha huwa l-Assemblea Nazzjonali tar-Republika Srpska. Il-Ftehim ta' Dayton tal-1995 stabbilew żewġ stati “etnikament puri” (minħabba l-eliminazzjoni fiżika—qtil—jew tkeċċija ta' minoranzi etniċi fost l-abitanti tal-pajjiż). Hekk ħarġu r-Repubblika Serba tal-Bosnija (Republika Srpska) u l-Federazzjoni Kroata tal-Bosnija (Federazzjoni tal-Bosnja u Ħerzegovina). Il-belt awtonoma ta' Brčko (DB) ġiet miżjuda aktar tard ma' din id-diviżjoni fl-2000, li tinsab fin-NE tal-pajjiż, li tokkupa żoni taż-żewġ entitajiet ewlenin tal-Istat Bosnjan. It-tielet livell tas-suddiviżjoni politiku-amministrattiva tal-Bosnja u Ħerzegovina huwa manifestat permezz tal-kantuni, iżda dawn jinstabu biss fl-FBH. Hemm għaxar kantuni fl-FBH, li kull wieħed minnhom għandu l-gvern kantonali tiegħu, li huma taħt il-Kostituzzjoni tal-Federazzjoni. Xi wħud mill-kantuni għandhom komponenti etniċi differenti u għalhekk għandhom liġijiet speċjali sabiex jibbilanċjaw il-forzi bejn il-gruppi etniċi. Ir-raba' livell fid-diviżjoni politika tal-Bosnja u Ħerzegovina huma l-muniċipalitajiet. L-FBH huwa maqsum f'74 muniċipalità u l-RS f'63. Il-Muniċipalitajiet għandhom gvernijiet lokali u komunement jespandu madwar l-aktar belt importanti fit-territorji tagħhom, għalhekk ħafna muniċipalitajiet għandhom storja twila u tradizzjoni li hija espressa f'dawn id-diviżjonijiet, iżda hemm ukoll oħrajn li huma l-prodott esklussiv tas-suddiviżjoni wara l-gwerra tad-disgħinijiet. Kull kantun tal-FBH jinkludi diversi muniċipalitajiet. Minbarra l-entità-stati, il-kantuni u l-muniċipalitajiet, il-Bożnja u Ħerzegovina għandha wkoll erba' "bliet uffiċjali"; Dawn huma: Banja Luka, Mostar, Sarajevo u Sarajevo tal-Lvant (Istočno Sarajevo). It-territorju tal-bliet ta' Banja Luka u Mostar jikkorrispondi għall-muniċipalitajiet tal-istess isem, filwaqt li Sarajevo u Sarajevo tal-Lvant fihom diversi muniċipalitajiet. L-ibliet għandhom il-gvern tagħhom stess li fih il-poter tagħhom huwa f'livell bejn il-muniċipalitajiet u l-kantuni (jew l-entità fil-każ tar-Repubblika Srpska). == Gvern u Politika == === Gvern === [[Stampa:Bosnia herzegovina division 2.PNG|thumb|Organizzazzjoni territorjali]] Bħala riżultat tal-Ftehim ta' Dayton, l-implimentazzjoni tal-paċi ċivili hija ssorveljata mir-Rappreżentant Għoli għall-Bożnja u Ħerzegovina, magħżul mill-Kunsill għall-Implimentazzjoni tal-Paċi (PIC). Ir-Rappreżentant Għoli hija l-ogħla awtorità politika fil-pajjiż. Ir-Rappreżentant Għoli għandu ħafna setgħat governattivi u leġiżlattivi, inkluż it-tneħħija ta' uffiċjali eletti u mhux eletti. Minħabba s-setgħat estensivi tar-Rappreżentant Għoli fuq il-politika tal-Bosnja u s-setgħat sinifikanti tiegħu ta' veto, il-pożizzjoni ġiet imqabbla wkoll ma' dik ta' viċire. Il-politika sseħħ fil-qafas ta' demokrazija parlamentari rappreżentattiva, li fiha s-setgħa eżekuttiva hija eżerċitata mill-Kunsill tal-Ministri tal-Bosnja u Ħerzegovina. Is-setgħa leġiżlattiva hija eżerċitata kemm mill-Kunsill tal-Ministri kif ukoll mill-Assemblea Parlamentari tal-Bożnja u Ħerzegovina. Il-Membri tal-Assemblea Parlamentari huma eletti skont sistema ta' rappreżentazzjoni proporzjonali (PR). Il-Bożnja u Ħerzegovina hija demokrazija liberali. Għandu diversi livelli ta' strutturar politiku, skont il-Ftehim ta' Dayton. L-aktar importanti minn dawn il-livelli hija d-diviżjoni tal-pajjiż f'żewġ entitajiet: il-Federazzjoni tal-Bosnja u Ħerzegovina u r-Repubblika Srpska. Il-Federazzjoni tal-Bosnja u Ħerzegovina tkopri 51% taż-żona totali tal-Bosnja u Ħerzegovina, filwaqt li r-Repubblika Srpska tkopri 49%. L-entitajiet, ibbażati l-aktar fuq territorji miżmuma miż-żewġ naħat fil-gwerra dak iż-żmien, ġew stabbiliti formalment mill-Ftehim ta' Dayton fl-1995 minħabba bidliet tremendi fl-istruttura etnika tal-Bosnja u Ħerzegovina. Fil-livell nazzjonali, hemm biss sett finit ta' setgħat esklussivi jew konġunti, filwaqt li l-maġġoranza tal-awtorità tgħix mal-entitajiet. Sumantra Bose tiddeskrivi lill-Bosnja u Ħerzegovina bħala konfederazzjoni konssoċjazzjonali. Id-distrett ta' Brčko, fit-Tramuntana tal-pajjiż, inħoloq fl-2000 b’artijiet miż-żewġ entitajiet. Uffiċjalment tappartjeni lit-tnejn, iżda mhi rregolata minn ebda wieħed minnhom u topera taħt sistema deċentralizzata ta' gvern lokali. Għal skopijiet elettorali, il-votanti fid-distrett ta' Brčko jistgħu jagħżlu li jipparteċipaw fl-elezzjonijiet tal-Federazzjoni jew tar-Repubblika Srpska. Id-distrett ta' Brčko ġie mfaħħar talli żamm popolazzjoni multi-etnika u livell ta' prosperità ferm ogħla mill-medja nazzjonali. [[Stampa:Parliament (6042784223).jpg|thumb|Bini tal-gvern tal-Bożnja u Ħerzegovina f'Sarajevo]] It-tielet livell ta' suddiviżjoni politika tal-Bosnja u Ħerzegovina huwa manifestat fil-kantuni. Huma esklussivi għall-entità tal-Federazzjoni tal-Bosnja u Ħerzegovina, li tikkonsisti f'għaxra minnhom. Kull wieħed għandu gvern kantonali, li huwa rregolat mil-leġiżlazzjoni tal-Federazzjoni kollha kemm hi. Xi kantuni huma mħallta etnikament u għandhom liġijiet speċjali biex jiżguraw l-ugwaljanza għaċ-ċittadini kostitwenti kollha. Ir-raba' livell ta' diviżjoni politika fil-Bosnja u Ħerzegovina huma l-muniċipalitajiet. Il-Federazzjoni tal-Bosnja u Ħerzegovina hija maqsuma f'79 muniċipalità Minbarra l-entitajiet, il-kantuni u l-muniċipalitajiet, il-Bożnja-Ħerzegovina għandha wkoll erba' bliet "uffiċjali". Dawn huma: Banja Luka, Mostar, Sarajevo u Sarajevo tal-Lvant. It-territorju u l-gvern tal-bliet ta' Banja Luka u Mostar jikkorrispondu mal-muniċipalitajiet tal-istess isem, filwaqt li l-ibliet ta' Sarajevo u Sarajevo tal-Lvant jikkonsistu uffiċjalment f'diversi muniċipalitajiet. L-ibliet għandhom il-gvern muniċipali tagħhom stess li s-setgħa tiegħu tinsab bejn dik tal-muniċipalitajiet u l-kantuni. Aktar reċentement, diversi istituzzjonijiet ċentrali (bħal ministeru tad-difiża, ministeru tas-sigurtà, qorti tal-istat, servizz tat-taxxa indiretta, eċċ.) inħolqu fil-proċess tat-trasferiment ta' parti mill-ġurisdizzjoni tal-entitajiet lill-istat. Ir-rappreżentanza tal-gvern tal-Bosnja u Ħerzegovina titwettaq minn elite li jirrappreżentaw it-tliet gruppi ewlenin fil-pajjiż, u kull wieħed minnhom għandu sehem garantit ta' poter. === Militari === [[Stampa:Combined Resolve XV AFBiH2 RPG Dismount.jpg|thumb|left|Forzi tal-Art Bosnijaċi Isolvu XV Magħquda]] [[Stampa:Bell Huey II Bosnian Air Force.jpg|thumb|Ajruplani tat-trasport prinċipali TH-1H Huey tal-Forza tal-Ajru Bosnjana]] Il-Forzi Armati tal-Bosnja u Ħerzegovina (OSBiH) akkwistaw il-forma attwali tagħha fl-2005. Il-Ministeru tad-Difiża ġie ffurmat fl-2004. L-Armata Bosnijaka tikkonsisti mill-Forzi tal-Art, il-Forza tal-Ajru u d-Difiża tal-Ajru tal-Bosnja. Il-Forzi tal-Art għandhom 7,200 suldat attiv u 5,000 riżerva. Huma armati b'taħlita ta' armi, vetturi u tagħmir militari Amerikani, Jugoslavi, Sovjetiċi u Ewropej. L-Air Force u l-Forzi tad-Difiża tal-Ajru għandhom 1,500 persunal u madwar 62 ajruplan. Il-Forzi tad-Difiża tal-Ajru joperaw missili MANPADS li jistgħu jinġarru mill-bniedem, batteriji tal-missili mill-wiċċ għall-arja (SAM), kanuni kontra l-inġenji tal-ajru u radar. L-Armata reċentement adottat uniformijiet MARPAT mmodifikati, li jintlibsu minn suldati Bosnijaċi li jservu fil-Forza Internazzjonali ta' Assistenza għas-Sigurtà (ISAF) fl-Afganistan. Programm ta' produzzjoni domestika issa għaddej biex jiżgura li l-unitajiet tal-Armata jkunu mgħammra bil-munizzjon korrett. Fl-2007, il-Ministeru tad-Difiża wettaq l-ewwel missjoni ta' assistenza internazzjonali tal-armata, billi rekluta persunal militari biex iservi f’missjonijiet taż-żamma tal-paċi tal-ISAF fl-Afganistan, l-Iraq u r-Repubblika Demokratika tal-Kongo fl-2007. Ħames uffiċjali, bħala uffiċjali/konsulenti, servew fid-Demokratiċi. Repubblika tal-Kongo. Suldati, l-aktar bħala assistenti mediċi u sigurtà tal-bażi, servew fl-Afganistan. 85 suldat Bosnjan ipprovdew servizzi ta' sigurtà fil-bażi fl-Iraq, u kultant ukoll wettqu rondi tal-infanterija hemmhekk. It-tliet gruppi skjerati rċevew tifħir mill-forzi internazzjonali rispettivi tagħhom, kif ukoll mill-Ministeru tad-Difiża tal-Bosnja u Ħerzegovina. L-operazzjonijiet ta' assistenza internazzjonali għadhom għaddejjin. Il-Forza tal-Ajru u d-Difiża tal-Ajru tal-Bosnja u Ħerzegovina ġew iffurmati meta elementi tal-Armata tal-Federazzjoni tal-Bosnja u Ħerzegovina u l-Forza tal-Ajru tar-Repubblika Srpska ngħaqdu fl-2006. Il-Forza tal-Ajru għaddiet minn titjib f'dawn l-aħħar snin, b'fondi addizzjonali għat-tiswijiet tal-ajruplani u kooperazzjoni aħjar mal-Forzi tal-Art, kif ukoll maċ-ċittadini tal-pajjiż. Il-Ministeru tad-Difiża qed jipprova jakkwista ajruplani ġodda, inklużi ħelikopters u forsi anke ġettijiet tal-ġlied. === Relazzjonijiet barranin === [[Stampa:Secretary Clinton Meets With President of Bosnia and Herzegovina Zeljko Komsic (6507403825).jpg|thumb|Željko Komšić, membru Kroat tal-presidenza Bosnijaka, u Hillary Clinton, Segretarju tal-Istat tal-Istati Uniti, 13 ta' Diċembru, 2011]] L-integrazzjoni fl-Unjoni Ewropea hija waħda mill-għanijiet politiċi ewlenin tal-Bożnja u Ħerzegovina, li bdiet il-Proċess ta’ Stabbilizzazzjoni u Assoċjazzjoni fl-2007. Il-pajjiżi li qed jipparteċipaw fil-Proċess ta’ Stabbilizzazzjoni u Assoċjazzjoni ġew offruti l-possibbiltà li jsiru, a ladarba jissodisfaw il-kundizzjonijiet meħtieġa , fl-Istati Membri tal-UE. Il-Bożnja u Ħerzegovina hija għalhekk pajjiż kandidat potenzjali għas-sħubija fl-UE. L-implimentazzjoni tal-Ftehim ta' Dayton fl-1995 iffokat l-isforzi ta' dawk li jfasslu l-politika fil-Bosnja u Ħerzegovina, kif ukoll il-komunità internazzjonali, fuq l-istabbilizzazzjoni reġjonali fil-pajjiżi suċċessuri ta' dik li kienet il-Jugoslavja. Fi ħdan il-Bosnja u Ħerzegovina, ir-relazzjonijiet mal-ġirien tagħha l-Kroazja, is-Serbja u l-Montenegro kienu pjuttost stabbli mill-iffirmar tal-Ftehim ta’ Dayton. Fit-23 ta' April, 2010, il-Bosnja u Ħerzegovina rċeviet il-Pjan ta' Azzjoni għall-Adeżjoni tan-NATO, li huwa l-aħħar pass qabel is-sħubija sħiħa fl-alleanza. Sħubija sħiħa kienet inizjalment mistennija fl-2014 jew fl-2015, skont il-progress tar-riformi. F'Diċembru 2018, in-NATO approvat Pjan ta' Azzjoni għall-Adeżjoni tal-Bosnja. Il-Bożnja u Ħerzegovina hija l-61 pajjiż l-aktar paċifiku fid-dinja, skont l-Indiċi tal-Paċi Globali tal-2024. ==== 2016 - applikazzjoni għal sħubija fl-UE ==== L-applikazzjoni tal-Bożnija-Ħerzegovina għas-sħubija fl-[[UE]] ġiet ippreżentata fil-15 ta' Frar 2016. Il-preżentazzjoni tal-applikazzjoni seħħet wara l-Kunsill Affarijiet Ġenerali f'Diċembru 2015, fejn il-ministri evalwaw il-proċess tat-tkabbir. Huma adottaw konklużjonijiet dwar il-proċess ta' stabbilizzazzjoni u ta' assoċjazzjoni bejn l-UE u l-[[Balkani tal-Punent]], li jkopru l-Eks Repubblika Jugoslava tal-[[Maċedonja]], l-[[Albanija]], il-Bożnija-Ħerzegovina u l-[[Kosovo]]. Il-Kunsill adotta konklużjonijiet dwar l-applikazzjoni tal-Bożnija-Ħerzegovina għal sħubija fl-UE fl-20 ta' Settembru 2016. Fit-18 ta' Ġunju 2019 il-Kunsill Affarijiet Ġenerali adotta konklużjonijiet dwar it-tkabbir u l-proċess ta' stabbilizzazzjoni u ta' assoċjazzjoni, li jkopru l-Bożnija-Ħerzegovina. Fl-20 ta' Ġunju 2019 il-[[Kunsill Ewropew]] approva l-konklużjonijiet. F'konformità mal-proċedura ta' adeżjoni stabbilita fit-trattat tal-UE, il-ministri talbu lill-Kummissjoni Ewropea biex tagħti l-opinjoni tagħha dwar l-applikazzjoni. Jekk l-opinjoni tkun pożittiva, il-Kunsill Ewropew jista' jiddeċiedi li jagħti lill-Bożnija-Ħerzegovina status ta' kandidat. === Kantuni (Organizzazzjoni territorjali tal-Federazzjoni tal-Bosnja u Ħerzegovina) === Il-Federazzjoni tal-Bosnja u Ħerzegovina hija suddiviża f'għaxar kantuni. Min-naħa tagħhom, dawn il-kantuni huma internament maqsuma f'bosta muniċipalitajiet. Mill-10 kantuni, ħamsa huma maġġoranza Bożnijakki, tlieta huma maġġoranza Kroati, u tnejn huma mħallta, li jfisser li hemm proċeduri legali għall-protezzjoni tal-gruppi etniċi kostitwenti. === Demografija === Skont iċ-ċensiment tal-1991, il-Bosnja u Ħerzegovina kellha popolazzjoni ta' 4,369,319, filwaqt li ċ-ċensiment tal-Grupp tal-Bank Dinji tal-1996 wera tnaqqis għal 3,764,425. Migrazzjonijiet kbar tal-popolazzjoni matul il-gwerer Jugoslavi fid-disgħinijiet ikkawżaw bidliet demografiċi fil-pajjiż. Bejn l-1991 u l-2013, in-nuqqas ta' qbil politiku għamilha impossibbli li jiġi organizzat ċensiment. Kien ippjanat ċensiment għall-2011, u mbagħad għall-2012, iżda ġie ttardjat sa Ottubru 2013. Iċ-ċensiment tal-2013 sab popolazzjoni totali ta' 3,531,159 ruħ, tnaqqis ta' madwar 20% mill-1991. Iċ-ċifri taċ-ċensiment tal-2013 jinkludu residenti mhux permanenti u Bosnijaċi din ir-raġuni huma mistoqsija minn uffiċjali tar-Repubblika Srpska u politiċi Serbi (ara Gruppi Etniċi hawn taħt). === Gruppi etniċi === [[Stampa:Statue of Our Lady of Medjugorje (cropped).jpg|thumb|left|Statwa tal-Madonna f'Medjugorje, sit ta' pellegrinaġġ popolari għall-Kattoliċi minn madwar id-dinja]] Il-Bożnja u Ħerzegovina hija dar għal tliet "popli kostitwenti" etniċi, jiġifieri Bożnjakki, Serbi u Kroati, minbarra għadd ta' gruppi iżgħar inklużi Lhud u Roma. Skont id-dejta taċ-ċensiment tal-2013 ippubblikata mill-Aġenzija tal-Istatistika tal-Bosnja u Ħerzegovina, il-Bosnijaċi jiffurmaw 50.1% tal-popolazzjoni, is-Serbi 30.8%, il-Kroati 15.5% u oħrajn 2, 7%, u l-bqija tar-rispondenti ma jiddikjarawx l-oriġini etnika tagħhom jew ma tirrispondix. Ir-riżultati taċ-ċensiment huma kkontestati mill-uffiċċju tal-istatistika tar-Repubblika Srpska u mill-politiċi Serbi Bosnijaċi. It-tilwima dwar iċ-ċensiment tikkonċerna l-inklużjoni ta' residenti Bosnjani mhux permanenti fiċ-ċifri, li l-uffiċjali tar-Repubblika Srpska jopponu. L-uffiċċju tal-istatistika tal-Unjoni Ewropea, l-Eurostat, ikkonkluda f'Mejju 2016 li l-metodoloġija taċ-ċensiment użata mill-aġenzija tal-istatistika Bosnijaka hija konformi mar-rakkomandazzjonijiet internazzjonali. ==== Kompożizzjoni etnika tal-Bosnja u Ħerzegovina fl-2013: ==== * Bożnjakki (50.1%) * Serbi (30.8%) * Kroati (15.4%) * Oħrajn (2.7%) * Mhux iddikjarat (0.8%) * Ebda tweġiba (0.2%) === Lingwi === Il-kostituzzjoni tal-Bosnja ma tispeċifika l-ebda lingwa uffiċjali. Madankollu, l-akkademiċi Hilary Footitt u Michael Kelly jinnotaw li l-Ftehim ta' Dayton jgħid li “huwa magħmul bil-Bosnijan, il-Kroat, l-Ingliż u s-Serb”, u jiddeskrivu dan bħala “rikonoxximent de facto ta' tliet lingwi uffiċjali” fil-livell tal-istat. L-istatus ugwali tal-Bosnijan, is-Serb u l-Kroat ġie vverifikat mill-Qorti Kostituzzjonali fl-2000. Hija ddeċidiet li d-dispożizzjonijiet tal-lingwa tal-kostituzzjonijiet tal-Federazzjoni u r-Repubblika Srpska kienu inkompatibbli mal-kostituzzjoni tal-istat, peress li rrikonoxxew biss il-Bosnijan u l-Kroat (fil-każ tal-Federazzjoni) u s-Serb (fil-każ tar-Repubblika Srpska) bħala lingwi uffiċjali fil-livell tal-entità. Bħala riżultat, il-kliem tal-kostituzzjonijiet tal-entitajiet inbidel u t-tliet lingwi saru uffiċjali fiż-żewġ entitajiet. It-tliet lingwi uffiċjali huma kompletament intelliġibbli reċiprokament u huma magħrufa kollettivament taħt l-isem Serbo-Kroat, minkejja li dan it-terminu mhuwiex rikonoxxut formalment fil-pajjiż. L-użu ta 'waħda mit-tliet lingwi sar indikatur tal-identità etnika. Michael Kelly u Catherine Baker jargumentaw: "It-tliet lingwi uffiċjali tal-istat tal-Bosnja attwali... jirrappreżentaw l-affermazzjoni simbolika tal-identità nazzjonali fuq il-pragmatiżmu tal-intelliġibilità reċiproka." Skont il-Karta Ewropea għal-Lingwi Reġjonali jew Minoritarji (CELMR) tal-1992, il-Bożnja u Ħerzegovina tirrikonoxxi l-lingwi minoritarji li ġejjin: Albaniż, Montenegrin, Ċek, Taljan, Ungeriż, Maċedonjan, Ġermaniż, Pollakk, Romani, Rumen, Russu, Slovakk , Sloven, Tork, Ukrajn u Lhudi (Jiddish u Ladino). Il-minoranza Ġermaniża fil-Bożnja u Ħerzegovina huma l-aktar fdalijiet ta' Donauschwaben (Is-Swabi tad-Danubju), li stabbilixxew fiż-żona wara li l-monarkija tal-Habsburg talbet il-Balkani mill-Imperu Ottoman. Minħabba t-tkeċċija u l-assimilazzjoni (sfurzata) wara ż-żewġ gwerer dinjija, in-numru ta' Ġermaniżi etniċi fil-Bożnja u Ħerzegovina naqas b’mod drammatiku. Fiċ-ċensiment tal-2013, 52.86% tal-popolazzjoni jqisu l-lingwa materna tagħhom bħala Bosnijan, 30.76% Serb, 14.6% Kroat u 1.57% lingwa oħra, u 0.21% ma jirrispondux. === Reliġjon === Il-Bożnja u Ħerzegovina huwa pajjiż b'diversità reliġjuża kbira. Skont iċ-ċensiment tal-2013, il-Musulmani kienu jammontaw għal 50.7% tal-popolazzjoni, filwaqt li l-Insara Ortodossi kienu jiffurmaw 30.7%, l-Insara Kattoliċi 15.2%, 1.2% kienu ta’ reliġjonijiet oħra u 1.1% atei jew agnostiċi, filwaqt li l-bqija ma' ddikjarawx ir-reliġjon tagħhom jew ma weġibx il-mistoqsija. Stħarriġ tal-2012 wera li 54% tal-Musulmani Bosnijaċi ma jistqarru l-ebda reliġjon, filwaqt li 38% kienu jipprattikaw is-Sunniżmu. ==== Reliġjon fil-Bożnja u Ħerzegovina (ċensiment 2013) ==== * Musulmani 50.7% * Insara Ortodossi 30.7% * Insara Kattoliċi 15.2% * 1.2% ieħor * Atei 0.7% * Anjostiċi 0.3% * Mhux iddikjarati 0.9% * Ebda tweġiba 0.2% === Żoni urbani === Sarajevo hija dar għal 419,957 abitant fiż-żona urbana tagħha li tinkludi l-belt ta' Sarajevo, kif ukoll il-muniċipalitajiet ta' Ilidža, Vogošća, Istočna Ilidža, Istočno Novo Sarajevo u Istočni Stari Grad Iż-żona metropolitana għandha popolazzjoni ta' 555,210 abitant u tinkludi l- il-kantun ta' Sarajevo, il-Lvant ta' Sarajevo u l-muniċipalitajiet ta' Breza, Kiseljak, Kreševo ​​​​​​u Visoko. == Ekonomija == [[Stampa:GDP per capita development of Bosnia and Herzegovina.svg|thumb|Evoluzzjoni stmata tal-PGD reali per capita tal-Bosnja u Ħerzegovina mill-1952]] Matul il-Gwerra Bosnijaka, l-ekonomija sofriet 200 biljun ewro fi ħsara materjali, madwar 326.38 biljun ewro fl-2022 (aġġustat għall-inflazzjoni). Il-Bożnja u Ħerzegovina qed tiffaċċja l-problema doppja tal-bini mill-ġdid ta' pajjiż imqatta' mill-gwerra u l-introduzzjoni ta' riformi tranżizzjonali tas-suq liberali fl-ekonomija mħallta preċedenti tagħha. Wirt ta' l-era preċedenti hija industrija b'saħħitha; taħt l-ex president tar-repubblika Džemal Bijedić u l-president Jugoslav Josip Broz Tito, l-industriji metallurġiċi ġew promossi fir-repubblika, li rriżultaw fl-iżvilupp ta' parti kbira mill-impjanti tal-Jugoslavja; SR Bosnia and Herzegovina kellha ekonomija industrijali b'saħħitha ħafna orjentata lejn l-esportazzjoni fis-snin sebgħin u tmeninijiet, b'esportazzjonijiet fuq skala kbira li jiswew miljuni ta 'dollari Amerikani. Għal ħafna mill-istorja tal-Bożnja, l-agrikoltura saret fi rziezet privati. Tradizzjonalment, ikel frisk ġie esportat mir-repubblika. Il-gwerra tad-disgħinijiet ikkawżat bidla drastika fl-ekonomija Bożnijaka. Il-PGD naqas b'60% u l-qerda tal-infrastruttura fiżika qerdet l-ekonomija Peress li ħafna mill-kapaċità tal-produzzjoni ma ġietx restawrata, l-ekonomija Bosnijaka għadha tiffaċċja diffikultajiet konsiderevoli. Iċ-ċifri juru li l-PGD u d-dħul per capita żdiedu b’10% bejn l-2003 u l-2004; Dan u t-tnaqqis fid-dejn nazzjonali tal-Bożnja huma xejriet negattivi, u qgħad għoli (38.7%) u defiċit kummerċjali kbir jibqgħu tħassib. Il-munita nazzjonali hija l-mark konvertibbli (KM), marbut mal-euro, ikkontrollata mill-bord monetarju. L-inflazzjoni annwali hija l-aktar baxxa relattiva għal pajjiżi oħra fir-reġjun, b'1.9% fl-2004. Id-dejn internazzjonali kien ta '$ 5.1 biljun (mill-31 ta' Diċembru 2014). Ir-rata ta' tkabbir reali tal-PGD kienet ta' 5% fl-2004 skont il-Bank Ċentrali tal-Bosnja u Ħerzegovina u l-Uffiċċju tal-Istatistika tal-Bosnja u Ħerzegovina. Il-Bożnja u Ħerzegovina wriet progress pożittiv f'dawn l-aħħar snin, u b'mod deċiżiv ċċaqlaqha mill-iktar pożizzjoni baxxa fl-ugwaljanza tad-dħul għal erbatax minn 193 nazzjon. Skont id-dejta tal-Eurostat, il-PGD per capita (PPP) tal-Bożnja u Ħerzegovina kien ta' 29 % tal-medja tal-UE fl-2010. Il-Fond Monetarju Internazzjonali (IMF) ħabbar self lill-Bosnja li jiswa 500 miljun dollaru Amerikan, li se jiġi pprovdut taħt arranġament stand-by. L-approvazzjoni tagħha kienet skedata għal Settembru 2012. L-Ambaxxata tal-Istati Uniti f'Sarajevo tipproduċi l-Gwida tan-Negozju tal-Pajjiż, rapport annwali li jipprovdi ħarsa komprensiva tal-ambjent tan-negozju u ekonomiku tal-Bożnja u Ħerzegovina, billi juża analiżi ekonomika, politika u tas-suq. Skont xi stimi, l-ekonomija taħt l-art tirrappreżenta 25.5% tal-PGD. Fl-2017, l-esportazzjonijiet kibru bi 17% meta mqabbla mas-sena ta' qabel, b’total ta' 5.65 biljun ewro. Il-volum totali tal-kummerċ barrani fl-2017 kien jammonta għal 14.97 biljun ewro u żdied b'14% meta mqabbel mas-sena ta' qabel. L-importazzjonijiet ta’ oġġetti żdiedu bi 12% u ammontaw għal 9.32 biljun ewro. Il-kopertura tal-importazzjonijiet mill-esportazzjoni żdiedet bi 3% meta mqabbla mas-sena ta’ qabel u issa hija 61 fil-mija. Fl-2017, il-Bosnja u Ħerzegovina esportat prinċipalment sedili tal-karozzi, elettriku, injam ipproċessat, aluminju u għamara. Fl-istess sena, prinċipalment importat żejt mhux raffinat, karozzi, żejt tal-mutur, faħam u briquettes. Ir-rata tal-qgħad fl-2017 kienet 20.5%, iżda l-Istitut ta' Vjenna għall-Istudji Ekonomiċi Internazzjonali jbassar li r-rata tal-qgħad se tonqos matul il-ftit snin li ġejjin. Fl-2018, il-qgħad għandu jkun 19.4% u jonqos aktar għal 18.8% fl-2019. Fl-2020, ir-rata tal-qgħad għandha tinżel għal 18.3%. [[Stampa:Sarajevo Twist Tower.jpg|thumb|L-Avaz Twist Tower f'Sarajevo, l-ogħla bini fil-Bosnja u Ħerzegovina]] Fil-31 ta' Diċembru, 2017, il-Kunsill tal-Ministri tal-Bosnja u Ħerzegovina ippubblika r-rapport dwar id-dejn pubbliku tal-Bosnja u Ħerzegovina, li jgħid li d-dejn pubbliku tnaqqas b’389.97 miljun ewro, jew aktar minn 6 % meta mqabbel mal-31 ta' Diċembru, 2016 Fl-aħħar tal-2017, id-dejn pubbliku kien ta' €5.92 biljun, li kien jammonta għal 35.6 fil-mija tal-PDG. Sal-31 ta' Diċembru 2017, kien hemm 32,292 kumpanija rreġistrata fil-pajjiż, li flimkien kellhom dħul ta' 33,572 miljun ewro dik l-istess sena. Fl-2017, il-pajjiż irċieva 397.35 miljun ewro f'investiment barrani dirett, ekwivalenti għal 2.5% tal-PGD. Fl-2017, il-Bosnja u Ħerzegovina kklassifikat fit-tielet post fid-dinja f'termini tan-numru ta' impjiegi ġodda maħluqa minn investiment barrani, relattiv għan-numru ta' abitanti. Fl-2018, il-Bosnja u Ħerzegovina esportat oġġetti li jiswew 11.9 biljun KM (6.07 biljun euro), li huwa 7.43% aktar milli fl-istess perjodu fl-2017, filwaqt li l-importazzjonijiet ammontaw għal 19.27 biljun KM (9,830 miljun euro), li jirrappreżenta 5.47% aktar. Il-prezz medju ta' appartamenti ġodda mibjugħa fil-pajjiż fl-ewwel sitt xhur tal-2018 huwa ta' 1,639 km (€886.31) għal kull metru kwadru, li jirrappreżenta żieda ta' 3.5% meta mqabbel mas-sena ta' qabel. Mit-30 ta' Ġunju, 2018, id-dejn pubbliku tal-Bosnja u Ħerzegovina kien jammonta għal madwar €6.04 biljun, li minnhom 70.56% jikkorrispondi għal dejn estern u 29.4% għal dejn intern. Il-proporzjon tad-dejn pubbliku fil-prodott gross domestiku huwa 34.92%. Fl-ewwel 7 xhur tal-2018, 811,660 turist żaru l-pajjiż, qabża ta' 12.2% meta mqabbla mal-ewwel 7 xhur tal-2017. Fl-ewwel 11-il xahar tal-2018, 1,378,542 turist żaru l-Bosnja-Ħerzegovina, żieda ta' 12,6%, u kellhom 2,871,004 lejl f'lukandi, żieda ta' 13.8% meta mqabbel mas-sena ta' qabel. Barra minn hekk, 71.8% tat-turisti ġew minn pajjiżi barranin. Fl-ewwel seba' xhur tal-2019, 906,788 turist żaru l-pajjiż, qabża ta' 11.7% meta mqabbel mas-sena ta’ qabel. Fl-2018, il-valur totali ta' fużjonijiet u akkwisti fil-Bosnja u Ħerzegovina kien jammonta għal €404.6 miljun. Fl-2018, 99.5 fil-mija tal-kumpaniji fil-Bosnja u Ħerzegovina użaw kompjuters fin-negozju tagħhom, filwaqt li 99.3 fil-mija kellhom konnessjoni tal-Internet, skont stħarriġ li sar mill-Aġenzija tal-Istatistika tal-Bosnja u Ħerzegovina. Fl-2018, il-Bosnja u Ħerzegovina rċeviet 783.4 miljun KM (400.64 miljun euro) f'investiment barrani dirett, li kien ekwivalenti għal 2.3% tal-PDG. [[Stampa:Sarajevo Tram-Stop Banka 2011-10-28 (2).jpg|thumb|Il-Bank Ċentrali tal-Bożnja u Ħerzegovina f'Sarajevo]] Fl-2018, il-Bank Ċentrali tal-Bosnja u Ħerzegovina għamel profitt ta' 8,430,875 km (€4,306,347). Il-Bank Dinji bassar li l-ekonomija se tikber 3.4% fl-2019. Il-Bożnja u Ħerzegovina ġiet ikklassifikata fit-83 post fl-Indiċi tal-Libertà Ekonomika tal-2019. Il-punteġġ ġenerali tal-Bożnja u Ħerzegovina huwa 61.9. Din il-pożizzjoni tirrappreżenta xi progress relattiv għall-91 post li kellha fl-2018. Dan ir-riżultat huwa taħt il-livell reġjonali, iżda għadu 'l fuq mill-medja dinjija, u jagħmel lill-Bosnja u Ħerzegovina pajjiż "moderament ħieles". Fil-31 ta’ Jannar 2019, id-depożiti totali fil-banek Bosnijaċi kienu ta' KM 21.9 biljun (€11.20 biljun), li jirrappreżentaw 61.15 % tal-PGD nominali. Fit-tieni kwart tal-2019, il-prezz medju ta' appartamenti ġodda mibjugħa fil-Bożnja u Ħerzegovina kien ta' 1,606 km (€821.47) għal kull metru kwadru. Fl-ewwel sitt xhur tal-2019, l-esportazzjonijiet ammontaw għal 5,829 miljun KM (2,980 miljun ewro), li huwa 0.1% inqas minn fl-istess perjodu tal-2018, filwaqt li l-importazzjonijiet ammontaw għal 9,779 miljun KM (5,000 miljun ewro), li huwa 4.5% aktar milli fl-istess perjodu tas-sena ta' qabel. Fl-ewwel sitt xhur tal-2019, l-investiment barrani dirett ammonta għal 650.1 miljun KM (332.34 miljun ewro). Il-Bożnja u Ħerzegovina ġiet ikklassifikata fis-77 post fl-Indiċi tal-Innovazzjoni Globali fl-2023. Mit-30 ta' Novembru, 2023, il-Bosnja u Ħerzegovina kellha 1.3 miljun vettura bil-mutur reġistrata. === Turiżmu === [[Stampa:Вишеградска ћуприја са Андрићградом 2.jpg|thumb|Mehmed Paša Sokolović Bridge, Sit ta' Wirt Dinji tal-UNESCO u Andrićgrad]] [[Stampa:Mostar Old Town Panorama 2007.jpg|thumb|Stari Most fil-Mostar, Sit ta' Wirt Dinji tal-UNESCO]] [[Stampa:Saint James Church (St. Jakov) Medjugorje - Hotel Pansion Porta - Bosnia Herzegovina - Creative Commons by gnuckx (4695237966).jpg|thumb|Medjugorje, sit ta' pellegrinaġġ popolari għall-Kattoliċi madwar id-dinja]] Skont il-projezzjonijiet tal-Organizzazzjoni Dinjija tat-Turiżmu, il-Bożnja u Ħerzegovina kellha t-tielet l-ogħla rata ta’ tkabbir turistiku fid-dinja bejn l-1995 u l-2020. Fl-2017, 1,307,319 turist żaru l-Bosnja u Ħerzegovina, żieda ta’ 13.7%, u kellhom 2,677,125 lejl f’lukandi, żieda ta’ 12.3% mis-sena ta’ qabel. 71.5% tat-turisti ġew minn pajjiżi barranin. Fl-2018, 1,883,772 turist żaru l-Bosnja u Ħerzegovina, żieda ta’ 44.1%, u 3,843,484 qagħdu l-lejl f’lukandi, żieda ta’ 43.5% meta mqabbla mas-sena ta’ qabel. Barra minn hekk, 71.2% tat-turisti ġew minn pajjiżi barranin. Fl-2006, meta Lonely Planet ikklassifika l-aqwa bliet fid-dinja, Sarajevo, il-kapitali nazzjonali u ospitanti tal-Olimpjadi tax-Xitwa tal-1984, ġiet ikklassifikata fin-numru 43 fil-lista. It-turiżmu f'Sarajevo jiffoka prinċipalment fuq aspetti storiċi, reliġjużi u kulturali. Fl-2010, il-lista "L-Aħjar fl-Ivvjaġġar" ta' Lonely Planet innominaha bħala waħda mill-aqwa għaxar bliet li żaru dik is-sena. Sarajevo rebaħ ukoll il-konkors "Best City to Visit" tal-blog tal-ivvjaġġar Foxnomad fl-2012, li għeleb lil aktar minn mitt belt oħra madwar id-dinja. Medjugorje sar wieħed mill-aktar siti ta' pellegrinaġġ popolari għall-Kattoliċi madwar id-dinja u sar it-tielet l-iktar sit reliġjuż importanti fl-Ewropa, fejn aktar minn miljun persuna jżuruh kull sena. Ġie stmat li 30 miljun pellegrin ġew Medjugorje minn meta bdew l-allegati dehriet fl-1981. Mill-2019, pellegrinaġġi għal Medjugorje huma uffiċjalment awtorizzati u organizzati mill-Vatikan. Il-Bosnja saret ukoll destinazzjoni dejjem aktar popolari għall-iskijar u l-ekoturiżmu. Il-muntanji li ospitaw l-Olimpjadi tax-Xitwa ta' Bjelašnica, Jahorina u Igman huma l-aktar muntanji tal-iskijar li jżuruha nies fil-Bosnja u Ħerzegovina. Il-Bożnja u Ħerzegovina tibqa' waħda mill-aħħar reġjuni naturali mhux skoperti tal-Alpi tan-Nofsinhar, b'firxiet vasti ta' natura selvaġġa u mhux mittiefsa li tattira avventurieri u min iħobb in-natura. National Geographic semmiet lill-Bosnja u Ħerzegovina bħala l-aqwa destinazzjoni ta' avventura tar-roti tal-muntanji għall-2012. L-Alpi Dinariċi taċ-ċentru tal-Bosnja huma l-favoriti tal-mixjiet u tal-muntanji, peress li fihom klimi Mediterranji u alpini. Whitewater rafting sar xi ħaġa ta' passatemp nazzjonali fil-Bosnja u Ħerzegovina. Ix-xmajjar ewlenin użati għar-rafting tal-ilma abjad fil-pajjiż jinkludu l-Vrbas, Tara, Drina, Neretva u Una. Sadanittant, l-aktar xmajjar notevoli huma l-Vrbas u t-Tara, peress li t-tnejn ospitaw il-Kampjonati Dinji tar-Rafting tal-2009. Ir-raġuni għaliex ix-Xmara Tara hija popolari immens għar-rafting hija għaliex fiha l-aktar canyon tax-xmara fonda fl-Ewropa, il-Canyon tax-Xmara Tara. Riċentement, il-Huffington Post semmiet lill-Bosnja u Ħerzegovina id-"9 l-akbar avventura fid-dinja fl-2013," u żiedet li l-pajjiż jiftaħar "l-ilma u l-arja l-aktar nadifa fl-Ewropa, l-akbar foresti verġni, u l-aktar annimali selvaġġi. L-aħjar mod biex esperjenza huwa l-Vjaġġ tat-Tliet Xmajjar, li jieħu l-aħjar li l-Balkani għandhom x'joffru." == Infrastruttura == === Trasport === [[Stampa:Sarajevo Airport 1 2024.jpg|thumb|Ajruport Internazzjonali ta' Sarajevo]] L-Ajruport Internazzjonali ta' Sarajevo, magħruf ukoll bħala l-Ajruport ta' Butmir, huwa l-ajruport internazzjonali ewlieni fil-Bożnja u Ħerzegovina, li jinsab 3.3 NM (6.1 km; 3.8 mi) fil-Lbiċ tal-istazzjon tal-ferrovija prinċipali ta' Sarajevo fil-belt ta' Sarajevo fis-subborg ta' Butmir. L-operazzjonijiet ferrovjarji fil-Bosnja u Ħerzegovina huma suċċessuri tal-Ferroviji Jugoslavi fi ħdan il-fruntieri tal-pajjiż wara l-indipendenza tal-ex Jugoslavja fl-1992. Illum, huma operati mill-Ferroviji tal-Federazzjoni tal-Bosnja u Ħerzegovina (ŽFBiH) fil-Federazzjoni tal-Bosnja u Ħerzegovina. Ħerzegovina. === Telekomunikazzjonijiet === Is-suq tal-komunikazzjoni fil-Bosnja kien liberalizzat għal kollox f'Jannar 2006. It-tliet operaturi tal-linja fissa jipprovdu servizzi prinċipalment fl-oqsma tal-operat tagħhom, iżda għandhom liċenzji nazzjonali għal sejħiet nazzjonali u internazzjonali. Servizzi ta' data mobbli huma offruti wkoll, inklużi servizzi ta' veloċità għolja EDGE, 3G u 4G. Oslobođenje (Liberazzjoni), imwaqqfa fl-1943, hija waħda mill-eqdem gazzetti li jiċċirkolaw kontinwament fil-pajjiż. Hemm ħafna pubblikazzjonijiet nazzjonali, fosthom Dnevni avaz (Leħen ta' Kuljum), imwaqqfa fl-1995, u Jutarnje Novine (Aħbarijiet ta' Filgħodu), biex insemmu biss ftit, li jiċċirkolaw f'Sarajevo. Perjodiċi lokali oħra jinkludu l-gazzetta Kroata Hrvatska riječ u r-rivista Bosnijaka Start, kif ukoll il-gazzetti ta' kull ġimgħa Slobodna Bosna (Bosnja Ħielsa) u BH Dani (BH Days). Mill-2014, il-pjattaforma N1 xxandar bħala affiljat ta' CNN International, b'uffiċċji f'Sarajevo, Żagreb u Belgrad. Mill-2021, il-Bosnja u Ħerzegovina kklassifikat fit-tieni post fil-libertà tal-istampa fir-reġjun, wara l-Kroazja, u kklassifikat fit-58 post internazzjonali. Minn Diċembru 2021, hemm 3,374,094 utent tal-Internet fil-pajjiż, jew 95.55% tal-popolazzjoni kollha. === Edukazzjoni === [[Stampa:Sarajevo University building.JPG|thumb|Fakultà tal-Liġi tal-Università ta' Sarajevo]] [[Stampa:Mostar gimnasium.jpg|thumb|Il-Gimnazija Mostar fil-Mostar kienet waħda mill-aktar istituzzjonijiet edukattivi akkademikament prestiġjużi.]] L-edukazzjoni ogħla għandha tradizzjoni twila u rikka fil-Bosnja u Ħerzegovina. L-ewwel istituzzjoni ta' edukazzjoni għolja apposta kienet skola tal-filosofija Sufi mwaqqfa minn Gazi Husrev-beg fl-1531. Segwew bosta skejjel reliġjużi. Fl-1887, taħt l-Imperu Awstro-Ungeriż, skola tal-liġi tax-xarija bdiet programm ta 'ħames snin. Fl-1940, l-Università ta 'Sarajevo saret l-ewwel istitut sekulari ta' edukazzjoni għolja tal-belt. Fis-snin 50, bdew jiġu offruti lawrji gradwati. Saret ħafna ħsara matul il-gwerra, reċentement inbniet mill-ġdid fi sħubija ma 'aktar minn 40 università oħra. Hemm istituzzjonijiet oħra ta' edukazzjoni ogħla, inklużi: Džemal Bijedić Università ta' Mostar, Università ta' Banja Luka, Università ta' Mostar, Università ta' Sarajevo tal-Lvant, Università ta' Tuzla, Università Amerikana tal-Bożnja u Ħerzegovina u l-Akkademja tax-Xjenzi u l-Arti tal-Bożnja u Ħerzegovina , meqjusa bħala waħda mill-akkademji tal-arti kreattivi l-aktar prestiġjużi fir-reġjun. Il-Bożnja u Ħerzegovina għandha 26 università Barra minn hekk, il-Bosnja u Ħerzegovina hija dar għal bosta istituzzjonijiet privati ​​u internazzjonali ta' edukazzjoni għolja, li wħud minnhom huma: * Skola tax-Xjenza u t-Teknoloġija ta' Sarajevo * Università Internazzjonali ta' Sarajevo * Università Amerikana tal-Bosnja u Ħerzegovina * Skola Għolja tan-Negozju ta' Sarajevo * Università Internazzjonali ta' Burch * Kulleġġ tad-Dinja Magħquda fil-Mostar L-edukazzjoni primarja pubblika hija b'xejn u obbligatorja għal tfal ta' bejn 5 snin u nofs u 6 snin u nofs. L-edukazzjoni sekondarja mhix obbligatorja u hija mmirata għal tfal bejn il-15 u t-18-il sena. Ir-rata ta' litteriżmu hija ta' 98.3%, b'99.4% għall-irġiel u 97.1% għan-nisa. L-Università Internazzjonali ta' Sarajevo toffri varjetà wiesgħa ta' programmi. Universitajiet fil-Bożnja u Ħerzegovina joffru programmi fl-istudji umanistiċi, ix-xjenzi u t-teknoloġija. It-tul tal-istudji huwa minn 3 sa 4 snin għal lawrji ta' baċellerat, minn 1 sa 2 snin għal lawrji ta' masters u minn 3 sa 4 snin għal dottorati. Id-dħul fl-universitajiet isir permezz ta' testijiet tad-dħul jew evalwazzjoni tal-prestazzjoni akkademika. L-edukazzjoni primarja ddum disa' snin. L-edukazzjoni sekondarja hija pprovduta fi skejjel sekondarji ġenerali u tekniċi (ġeneralment Gymnasiums), fejn l-istudji normalment idumu erba' snin. Il-forom kollha ta' edukazzjoni sekondarja jinkludu element ta' taħriġ vokazzjonali. L-istudenti li jiggradwaw minn skejjel sekondarji ġenerali jiksbu l-Matura u jistgħu jinkitbu fi kwalunkwe istituzzjoni ta' edukazzjoni għolja jew akkademja billi jgħaddu minn eżami ta' kwalifika preskritt mill-korp governattiv jew istituzzjoni. Studenti li jiggradwaw minn suġġetti tekniċi jiksbu Diploma. == Kultura == === Arkitettura === [[Stampa:Sarajevo, knihovna.jpg|thumb|Librerija Nazzjonali u Università ta' Sarajevo]] L-arkitettura tal-Bożnja u Ħerzegovina hija influwenzata fil-biċċa l-kbira minn erba' perjodi ewlenin li fihom il-bidliet politiċi u soċjali influwenzaw il-ħolqien ta' drawwiet kulturali u arkitettoniċi distintivi tal-popolazzjoni. Kull perjodu ħass l-influwenza tiegħu u kkontribwixxa għal diversità akbar ta' kulturi u lingwaġġ arkitettoniku f’dan ir-reġjun. === Midja === [[Stampa:Radio and Television of Bosnia and Herzegovina (BHRT) building, Sarajevo.jpg|thumb|Kwartieri ġenerali tal-BHRT f'Sarajevo]] Xi stazzjonijiet televiżivi, rivisti u gazzetti fil-Bosnja u Ħerzegovina huma proprjetà tal-istat, u oħrajn huma korporazzjonijiet għall-profitt iffinanzjati minn reklamar, abbonamenti u dħul ieħor relatat mal-bejgħ. Il-Kostituzzjoni tal-Bosnja u Ħerzegovina tiggarantixxi l-libertà tal-espressjoni. Bħala pajjiż fi tranżizzjoni, b'wirt ta' wara l-gwerra u struttura politika interna kumplessa, is-sistema tal-midja tal-Bożnja u Ħerzegovina tinsab fil-proċess ta' trasformazzjoni. Fil-perjodu inizjali ta 'wara l-gwerra (1995-2005), l-iżvilupp tal-midja kien iggwidat primarjament minn donaturi internazzjonali u aġenziji ta' kooperazzjoni, li investew biex jgħinu fil-bini mill-ġdid, id-diversifikazzjoni, id-demokratizzazzjoni u l-professjonalizzazzjoni tal-midja. L-iżviluppi ta' wara l-gwerra jinkludu l-ħolqien ta' Aġenzija Regolatorja tal-Komunikazzjoni indipendenti, l-adozzjoni ta’ Kodiċi tal-Istampa, il-ħolqien tal-Kunsill tal-Istampa, id-dekriminalizzazzjoni tal-malafama u l-malafama, l-introduzzjoni ta’ libertà ta' aċċess għall-informazzjoni pjuttost avvanzat u l-ħolqien ta' sistema tax-xandir tas-servizz pubbliku mill-ex xandar tal-istat. Madankollu, żviluppi pożittivi b'appoġġ internazzjonali ħafna drabi ġew imfixkla minn elites nazzjonali, u l-professjonalizzazzjoni tal-midja u l-ġurnalisti mxiet bil-mod. Livelli għoljin ta' partiġjaniżmu u rabtiet bejn il-midja u s-sistemi politiċi jfixklu l-aderenza għal kodiċijiet ta' kondotta professjonali. === Letteratura === [[Stampa:S. Kragujevic, Andric na vest o N. nagradi 1961.JPG|thumb|Ivo Andrić ma' martu Milica, malli sar jaf li kien rebaħ il-Premju Nobel fil-Letteratura]] Il-Bożnja-Ħerzegovina għandha letteratura rikka, inkluż dik tar-rebbieħa Nobel Ivo Andrić u poeti bħal Antun Branko Šimić, Aleksa Šantić, Jovan Dučić u Mak Dizdar, kittieba bħal Zlatko Topčić, Meša Selimović, Semezdin Mehmedinović, Miljenko Jerveto Samvilicja, Isak Šimić - beg Bašagić, Abdulah Sidran, Petar Kočić, Aleksandar Hemon u Nedžad Ibrišimović. It-Teatru Nazzjonali twaqqaf fl-1919 f'Sarajevo u l-ewwel direttur tiegħu kien id-drammaturgu Branislav Nušić. Rivisti bħal Novi Plamen jew Sarajevske sveske huma wħud mill-aktar pubblikazzjonijiet prominenti li jkopru suġġetti kulturali u letterarji. Sa tmiem is-snin ħamsin, ix-xogħlijiet ta' Ivo Andrić kienu diġà ġew tradotti f'diversi lingwi. Fl-1958, l-Assoċjazzjoni tal-Kittieba Jugoslava nnominat lil Andrić bħala l-ewwel kandidat tagħha għall-Premju Nobel fil-Letteratura. === Arti === [[Stampa:Bosniangraves bosniska gravar februari 2007 stecak stecci5.jpg|thumb|Stećci minn Radimlja, ħdejn Stolac (seklu 13)]] L-arti tal-Bosnja u Ħerzegovina dejjem kienet tevolvi kontinwament u tvarja mill-lapidi medjevali oriġinali msejħa Stećci sal-pitturi tal-qorti ta' Kotromanić. Madankollu, kien biss mal-wasla tal-Awstro-Ungeriżi li r-rinaxximent tal-pittura fil-Bosnja beda verament jiffjorixxi. L-ewwel artisti kkultivati ​​tal-akkademji Ewropej dehru fil-bidu tas-seklu 20. Fosthom hemm: Gabrijel Jurkić, Petar Šain, Roman Petrović u Lazar Drljača. Wara t-Tieni Gwerra Dinjija, artisti bħal Mersad Berber u Safet Zec żdiedu fil-popolarità. Fl-2007, Ars Aevi, mużew tal-arti kontemporanja li jinkludi xogħlijiet ta' artisti mondjali rinomati, twaqqfet f'Sarajevo. === Mużika === [[Stampa:43. TKB - Seljo z Sarajewa (Bośnia i Hercegowina) 10.JPG|thumb|left|Bosnians jiżfnu kolo tradizzjonali]] Kanzunetti Bosnijaċi tipiċi huma ganga, rera u mużika folkloristika tradizzjonali Slava bħal kolo, filwaqt li mill-era Ottomana l-aktar popolari hija sevdalinka. Il-mużika pop u rock għandha wkoll tradizzjoni hawn, b'mużiċisti aktar famużi bħal Dino Zonić, Goran Bregović, Davorin Popović, Kemal Monteno, Zdravko Čolić, Elvir Laković Laka, Edo Maajka, Hari Varešanović, Dino Merlin, Mladen Vojičić Tifa, Žkel. , eċċ. Kompożituri oħra bħal Đor đe Novković, Al' Dino, Haris Džinović, Kornelije Kovač u bosta bands rock u pop, pereżempju, Bijelo Dugme, Crvena jabuka, Divlje jagode, Indexi, Plavi orkestar, Zabranjeno Pušenje, Ambasadori, who Dubio kolektiva,, Kienu fost l-aktar importanti fl-eks Jugoslavja. Il-Bosnja hija l-art twelid tal-kompożitur Dušan Šestić, il-kreatur tal-Innu Nazzjonali tal-Bożnja u Ħerzegovina u missier il-kantanta Marija Šestić, mużiċista tal-jazz, edukatur u ambaxxatur tal-jazz tal-Bożnija Sinan Alimanović, il-kompożitur Saša Lošić u l-pjanista Saša Toperić. Fl-irħula, speċjalment fil-Ħerzegovina, il-Bosnijaċi, is-Serbi u l-Kroati jilagħbu l-gusle l-antik. Il-gusle tintuża prinċipalment biex tirreċita poeżiji epiċi b'ton ġeneralment drammatiku. Probabbilment l-iktar mużika distintiva u identifikabbli tal-mużika Bosnijaka, sevdalinka hija tip ta' kanzunetta folkloristika emozzjonali u melankolika li ħafna drabi tiddeskrivi temi koroh bħall-imħabba u t-telf, il-mewt ta' xi ħadd maħbub, jew qtugħ ta' qalb. Sevdalinkas kienu tradizzjonalment esegwiti fuq saz, strument tal-korda Tork, li aktar tard ġie sostitwit bl-accordion. Madankollu, l-arranġament aktar modern ġeneralment jinkludi vokalist akkumpanjat mill-akkordju flimkien ma' drums, double basses, kitarri, klarinitti u vjolini. Tradizzjonijiet folkloristiċi rurali tal-Bożnja u Ħerzegovina jinkludu l-istil ganga vociferated u polifoniku u "ravne pjesme" (kant ċatt), kif ukoll strumenti bħall-bagalja mingħajr drone, flawt tal-injam, u šargija. Il-gusle, strument li jinsab fil-Balkani, jintuża wkoll biex jakkumpanja poeżiji epiċi Slavi antiki. Hemm ukoll kanzunetti folkloristiċi Bosnijaċi fil-lingwa Ladin, derivati ​​mill-popolazzjoni Lhudija taż-żona. Mużika ta' oriġini Bosnijaka ġejja mill-Bosnja ċentrali, Posavina, Wied tad-Drina u Kalesija. Is-soltu ssir minn kantanti b’żewġ vjolinisti u plejer tas-sargija. Dawn il-baned dehru għall-ewwel darba madwar l-Ewwel Gwerra Dinjija u saru popolari fis-sittinijiet Hija t-tielet l-eqdem mużika wara sevdalinka u ilahija. Dawk li jgħallmu lilhom infushom, l-aktar żewġ jew tliet membri, jagħżlu strumenti antiki differenti, speċjalment vjolin, xkora, saz, tnabar, flawtijiet (zurle) jew flawtijiet tal-injam, kif diġà sejħu oħrajn, l-artisti oriġinali tal-mużika Bosnijaka li Notes ma jistgħux ikunu. bil-miktub, huma mgħoddija minn widna minn ġenerazzjoni għal oħra, il-familja hija ġeneralment ereditarja. Huwa maħsub li ġej mit-tribù Persjan-Kalesi li stabbilixxa ruħu fiż-żona tal-widien attwali ta' Sprečanski u probabbilment għalhekk l-isem Kalesija. F'din il-parti tal-Bosnja, hija l-aktar komuni. Din it-tip ta' mużika kienet għoġobha mit-tliet popli tal-Bosnja, Bosnijaċi, Serbi u Kroati, u kkontribwiet ħafna għar-rikonċiljazzjoni, is-soċjalizzazzjoni, id-divertiment u organizzazzjonijiet oħra tan-nies permezz ta' festivals. Fil-Kalesija, dan jinżamm kull sena bil-Bosnjan Original Music Festival. === Ċinema u teatru === Sarajevo hija rikonoxxuta internazzjonalment għall-għażla eclettika u diversa ta’ festivals. Il-Festival tal-Films ta' Sarajevo ġie stabbilit fl-1995, matul il-Gwerra tal-Bosnija, u sar l-aktar festival tal-films importanti u l-akbar fil-Balkani u fix-Xlokk tal-Ewropa. Il-Bosnja għandha wirt rikka ta' films u films, li jmur lura għar-Renju tal-Jugoslavja; Bosta produtturi tal-films Bosnijaċi kisbu prominenza internazzjonali u xi wħud rebħu premjijiet internazzjonali li jvarjaw mill-Premjijiet tal-Akkademja għal multipli Palmes d'Or u Golden Bears. Xi kittieba, diretturi u produtturi Bosnijaċi notevoli jinkludu Danis Tanović (magħruf għall-Premju tal-Akkademja 2001 u film rebbieħ tal-Globu tad-Deheb No Man's Land u l-film rebbieħ tal-Premju tal-Ġurija tal-Grand 2016, Death in Sarajevo), Jasmila Žbanić (rebbieħa tal-Golden Bear). Bear, il-Premju tal-Akkademja u l-film nominat għall-BAFTA 2020 Quo Vadis, Aida?), Emir Kusturica (rebaħ żewġ Palme d'Ors f'Cannes), Zlatko Topčić, Ademir Kenović, Ahmed Imamović, Pjer Žalica, Aida Begić, eċċ. === Kċina === [[Stampa:Bosnian meat platter.JPG|thumb|Dixx tal-laħam Bosnjan li fih, fost affarijiet oħra, ćevapi, li huwa meqjus bħala l-platt nazzjonali tal-Bosnja u Ħerzegovina]] Il-kċina Bosnijaka tuża ħafna ħwawar, fi kwantitajiet moderati. Ħafna mill-platti huma ħfief, peress li huma mgħollija; iz-zlazi huma kompletament naturali, magħmulin minn ftit aktar mill-meraq naturali tal-ħaxix fid-dixx. Ingredjenti tipiċi jinkludu tadam, patata, basal, tewm, bżar, ħjar, karrotti, kaboċċi, faqqiegħ, spinaċi, zucchini, fażola mnixxfa, fażola friska, pruna, ħalib, paprika, u krema msejħa pavlaka. Il-kċina Bosnijaka hija bilanċjata bejn influwenzi tal-Punent u tal-Lvant. Bħala riżultat tal-amministrazzjoni Ottomana għal kważi 500 sena, l-ikel Bosnjan huwa relatat mill-qrib mal-kċejjen Torok, Griegi, u oħrajn tal-qedem Ottomani u Mediterranji. Madankollu, minħabba s-snin tal-ħakma Awstrijaka, hemm ħafna influwenzi tal-Ewropa Ċentrali. Dixxijiet tipiċi tal-laħam jinkludu prinċipalment ċanga u ħaruf. Xi speċjalitajiet lokali huma ćevapi, burek, dolma, sarma, pilav, goulash, ajvar u firxa sħiħa ta' ħelu orjentali. Ćevapi huwa platt tal-laħam ikkapuljat grilled, tip ta' kebab, popolari f'dik li kienet il-Jugoslavja u meqjus bħala platt nazzjonali fil-Bożnja u Ħerzegovina u s-Serbja. L-inbejjed lokali ġejjin minn Ħerzegovina, fejn il-klima hija adattata għat-tkabbir tal-għeneb. Il-fuħħar tal-Ħerzegovina (simili għall-grappa Taljana iżda inqas ħelwa) huwa popolari ħafna. Ix-xarbiet alkoħoliċi tal-għanbaqar (rakija) jew tat-tuffieħ (jabukovača) huma prodotti fit-tramuntana. Fin-Nofsinhar, id-distilleriji kienu jipproduċu kwantitajiet kbar ta' brandy u kienu jfornu l-fabbriki kollha tal-alkoħol li qabel kienu Jugoslavi (il-brandy huwa l-bażi tal-biċċa l-kbira tax-xorb alkoħoliku). Il-kafejiet li jservu l-kafè Bosnjan f'džezva b'rahat lokum u kubi taz-zokkor huma komuni f'Sarajevo u fil-bliet kollha fil-pajjiż. Ix-xorb tal-kafè huwa pastime favorit tal-Bosnijaċi u huwa parti mill-kultura tagħhom. Il-Bożnja u Ħerzegovina hija d-disa’ pajjiż fid-dinja f'termini ta' konsum tal-kafè per capita. === Sports === [[Stampa:Asim Ferhatović Hase Stadium.jpg|thumb|left|L-Istadium Asim Ferhatović Hase f'Sarajevo]] [[Stampa:Jahorina mountain 2018.jpg|thumb|left|Jahorina Ski Resort, ospitanti tal-Olimpjadi tax-Xitwa tal-1984, huwa l-akbar u l-aktar popolari ski resort fil-Bosnja u Ħerzegovina.]] Il-Bożnja u Ħerzegovina pproduċiet bosta atleti. L-aktar avveniment sportiv internazzjonali importanti fl-istorja tal-Bosnja u Ħerzegovina kien il-XI Logħob Olimpiku tax-Xitwa, li sar f'Sarajevo mis-7 sad-19 ta' Frar, 1984. Il-klabb tal-handball ta' Borac rebaħ seba' Kampjonati Jugoslavi tal-Handball, kif ukoll it-Tazza Ewropea fl-1976 u t-Tazza tal-Federazzjoni Internazzjonali tal-Handball fl-1991. Il-judoka Bosnijaka Amel Mekić laħqet champion Ewropew fl-2011. L-atleta tal-binarji Amel Tuka rebaħ midalji tal-bronż u tal-fidda fit-800 metru fil-Kampjonati Dinji tal-Atletika tal-IAAF tal-2015 u tal-2019 [251] u Hamza Alić rebaħ il-midalja tal-fidda fl-isparatura Ewropea tal-2013. Kampjonati Indoor. Il-klabb tal-basketball Bosna Royal minn Sarajevo kien champion Ewropew fl-1979. It-tim nazzjonali tal-basketball tal-irġiel tal-Jugoslavja, li rebaħ medalji f'kull kampjonat tad-dinja mill-1963 sal-1990, kien jinkludi plejers Bosnijaċi bħala membri tal-FIBA tal-Jugoslavja Dražen Dalipagić u Mirza Delibašić . Il-Bożnja u Ħerzegovina tikkwalifika regolarment għall-Kampjonat Ewropew tal-Baskitbol, ​​bi plejers bħal Mirza Teletović, Nihad Đedović u Jusuf Nurkić. It-tim nazzjonali tal-Bożnja u Ħerzegovina ta' taħt is-16-il sena rebaħ żewġ midalji tad-deheb fl-2015, u rebaħ kemm il-Festival Olimpiku tas-Sajf taż-Żgħażagħ Ewropej tal-2015 kif ukoll il-Kampjonat Ewropew ta' taħt is-16-il sena FIBA ​​​​2015. Il-klabb tal-basketball tan-nisa Jedinstvo Aida minn Tuzla rebaħ il-Kampjonat Ewropew tal-Klabbs tan-Nisa fl-1989 u l-finali tat-Tazza Ronchetti fl-1990, immexxija minn Razija Mujanović, tliet darbiet l-aħjar plejer tal-basketball Ewropew, u Mara Lakić. It-tim taċ-ċess Bosnjan kien champion tal-Jugoslavja seba' darbiet, minbarra li l-klabb ta' ŠK Bosna rebaħ erba' Tazzi taċ-Ċess tal-Klabbs Ewropej. Il-Granmastru taċ-ċess Borki Predojević rebaħ ukoll żewġ Kampjonati Ewropej. L-aktar suċċess impressjonanti taċ-ċess Bosnjan kien it-tieni post fil-XXXI Olimpija taċ-Ċess fl-1994 f'Moska, bil-grandmastri Predrag Nikolić, Ivan Sokolov u Bojan Kurajica. Il-boxer tal-piż medju Marijan Beneš rebaħ diversi kampjonati tal-Bożnja u Ħerzegovina, kampjonati Jugoslavi u l-Kampjonat Ewropew. Fl-1978, hija rebħet it-titlu mondjali kontra Elisha Obed tal-Baħamas. [[Stampa:20150331 2219 AUT BIH 2704.jpg|thumb|Edin Džeko lagħab mal-Bosnja u Ħerzegovina fl-2015]] Il-futbol ta' assoċjazzjoni huwa l-aktar sport popolari fil-Bosnja u Ħerzegovina. Din tmur lura għall-1903, iżda l-popolarità tagħha kibret b'mod sinifikanti wara l-Ewwel Gwerra Dinjija. Il-klabbs Bosnijaċi FK Sarajevo u Željezničar rebħu l-kampjonat Jugoslav, filwaqt li t-tim nazzjonali tal-futbol Jugoslav kien jinkludi plejers Bosnijaċi ta’ kull sfond etniku u ġenerazzjonijiet, bħal Safet Sušić, Zlatko Vujović, Mehmed Baždarević, Davor Jozić, Faruk Hadžibegić, Predrag Blašvić, Slić Vahid Halilhodžić, Dušan Bajević, Ivica Osim, Josip Katalinski, Tomislav Knez, Velimir Sombolac u ħafna oħrajn. It-tim nazzjonali tal-futbol tal-Bożnja u Ħerzegovina ipparteċipa fit-Tazza tad-Dinja tal-FIFA 2014, l-ewwel turnament ewlieni tagħhom. Fost il-plejers tat-tim għal darb'oħra hemm plejers prominenti minn kull sfond etniku tal-pajjiż, bħall-captains ta' dak iż-żmien u attwali Emir Spahić, Zvjezdan Misimović u Edin Džeko, difensuri bħal Ognjen Vranješ, Sead Kolašinac u Toni Šunjić, midfielders bħal Miralem Pjanić u Senad. Lulić, l-attakkant Vedad Ibišević, eċċ. Fost l-eks futbolers Bosnijaċi jinkludu Hasan Salihamidžić, li sar it-tieni Bosnjan li rebaħ trofew tal-UEFA Champions League, wara Elvir Baljić. Huwa lagħab 234 partita u skorja 31 gowl għall-klabb Ġermaniż FC Bayern Munich. Sergej Barbarez, li lagħab ma' diversi klabbs fil-Bundesliga Ġermaniża. Fost l-aktar timijiet li skurjaw gowls fil-Bundesliga, fosthom Borussia Dortmund, Hamburger SV u Bayer Leverkusen, Meho Kodro kien l-aqwa skorer fl-istaġun 2000-01 bi 22 gowl. Meho Kodro qatta' l-biċċa l-kbira tal-karriera tiegħu jilgħab fi Spanja, l-aktar ma' Real Sociedad u FC Barcelona. Elvir Rahimić. Milena Nikolić, membru tat-tim nazzjonali tan-nisa, kienet l-Aħjar Skorer tal-UEFA Women's Champions League 2013–2014. Il-Bożnja u Ħerzegovina kienu ċampjins tad-dinja fil-Volleyball fil-Paralimpiji tas-Sajf tal-2004 u fil-Volleyball fil-Paralimpiji tas-Sajf tal-2012 Ħafna mill-membri tat-tim tilfu saqajhom fil-Gwerra tal-Bosnija. It-tim nazzjonali tiegħu tal-volleyball bil-qiegħda huwa wieħed mill-forzi dominanti fl-isport globalment, wara li rebaħ disa' Kampjonati Ewropej, tliet Kampjonati tad-Dinja u żewġ midalji tad-deheb Paralimpiċi. It-tennis qed jikseb ħafna popolarità wkoll wara s-suċċessi riċenti ta' Damir Džumhur u Mirza Bašić fil-livell tal-Grand Slam. Tennisti notevoli oħra li rrapreżentaw lill-Bosnja u Ħerzegovina huma Tomislav Brkić, Amer Delić u Mervana Jugić-Salkić. === Galerija === [[Stampa:Bosnia and Herzegovina location map.svg|thumb|Organizzazzjoni territorjali II]] [[Stampa:Bosnia and Herzegovina relief location map.png|thumb|Mappa tal-lokazzjoni tal-ħelsien mill-Bożnja u Ħerzegovina]] [[Stampa:Flags of Bosnia and herzegovina.JPG|thumb|Bini tal-Parlament Bosnjan fl-29 ta' Mejju, 2009.]] [[Stampa:Maglic.jpg|thumb|Post fil-Bosnja u Ħerzegovina. L-ogħla quċċata tal-muntanji hija Great Reel (2396 m) fil-[[Montenegro]], filwaqt li fil-Bosnja l-ogħla parti tal-muntanji ta' Maglic Peak hija 2386 m 'l fuq mil-livell tal-baħar. Skont sorsi oħra, l-ogħla quċċata tal-muntanja hija Maglic b'2386 m.]] [[Stampa:Fontaine Sebilj.jpg|thumb|Fontaine Sebilj.jpg, Baščaršija]] [[Stampa:Sarajevo Bascarsija Market Mosque.jpg|thumb|Sarajevo Market Moskea Bascarsija, Baščaršija]] [[Stampa:Bascarsijska dzamija.jpg|thumb|Moskea Mibnija fl-1530s, Baščaršija]] [[Stampa:Shops in Baščaršija, September, 2017.jpg|thumb|Ħwienet f'Baščaršija, Settembru, 2017, Baščaršija]] [[Stampa:Bascarsija.jpg|thumb|Il-Mużew Storiku Brusa Bezistan/Sarajevo jidher., Baščaršija]] [[Stampa:Taubenplatz05.JPG|thumb|Il-kwartier il-qadim ta' Sarajevo, Baščaršija]] [[Stampa:Old Orthodox Church of St. Archangel Mikhail and Gabriel.jpg|thumb|Knisja Ortodossa Qadima ta' San Arkanġlu Mikhail u Gabriel, Baščaršija]] [[Stampa:Sarajevo Tram-261 Line-3 2013-10-14.jpg|thumb|Il-Bini ta' Ħbiberija bejn il-Greċja u l-Bosnja u Ħerzegovina (bini igglejżjat) fl-14 ta' Ottubru, 2013 (Serbo-Kroat: Zgrada prijateljstva između Grčke i Bosne i Hercegovine, Grieg: Κτήριο Φιλίας Ελλάδας Βοσνίας-Ερζεγοβίνης)]] [[Stampa:Sarajevo Tram-261 Line-3 2013-10-14.jpg|thumb|Il-Bini ta' Ħbiberija bejn il-Greċja u l-Bosnja u Ħerzegovina (bini igglejżjat) fl-14 ta' Ottubru, 2013 (Serbo-Kroat: Zgrada prijateljstva između Grčke i Bosne i Hercegovine, Grieg: Κτήριο Φιλίας Ελλάδας Βοσνίας-Ερζεγοβίνης)]] [[Stampa:Sarajevo parlament 2007.jpg|thumb|Il-Bini ta' Ħbiberija bejn il-Greċja u l-Bosnja u Ħerzegovina (bini igglejżjat) fl-31 ta' Lulju, 2007 (Serbo-Kroat: Zgrada prijateljstva između Grčke i Bosne i Hercegovine, Grieg: Κτήριο Φιλίας Ελλάδας Βοσνίας-Ερζεγοβίνης)]] [[Stampa:Pasnjak PPP026.jpg|thumb|Majevica hija firxa ta' muntanji baxxi fil-Grigal tal-Bosnja u Ħerzegovina.]] <gallery> File:Sarajevo City Panorama.JPG|Sarajevo File:Sebilj, Sarajevo (cropped).jpg|Kwartier Tork Ottoman), Sarajevo File:JesusesHearthCathedral.jpg|Sarajevo File:Саборна црква у Сарајеву.jpg|Sarajevo File:Latin Bridge 02 (22757259615).jpg|Sarajevo File:Vijecnica (41626036484).jpg|Sarajevo File:Trebevićka žičara 2018 07.jpg|Sarajevo File:Sarajevo Novo Sarajevo.jpg|Novo Sarajevo File:Sarajevo Church-of-the-Holy-Transfiguration 2011-10-15.jpg|Novo Sarajevo File:Novo Sarajevo building.jpg|Novo Sarajevo/Ново Сарајево File:East stand -Stadium Grbavica 2018.jpg|Novo Sarajevo File:Sarajevo Wilsons-Promenade 2013-10-18.jpg|Novo Sarajevo File:Sarajevo City Center from Trebevic.JPG|Novo Sarajevo File:Latin Bridge in Sarajevo.jpg|Sarajevo File:Alte Moschee in Sarajevo (5786856258).jpg|Sarajevo File:BBI Shopping and Business Center.jpg|ARIA Centar File:Brčko (collage image).jpg|Brčko File:Kapija grada, I.N.S..jpg|Istočno Sarajevo File:Lukavica, Spasovdanska.jpg|Istočno Sarajevo File:Stambeni blok u Dobrinji.JPG|Istočno Sarajevo File:Fluss Save Slavonski Brod.JPG|Sava jidher minn Slavonski Brod, il-pont fl-isfond jgħaqqad il-belt ma' Bosanski Brod permezz ta' gżira tax-xmara. File:Brod,_Republika_Srpska,_Bosna_i_Hercegovina,_2009.jpg|Bosanski Brod/ File:Banjalukaview000.jpg|Banja Luka/Бања Лука File:NKD 013 gospodska ulica banja luka (3).jpg|Bania Luka File:Ferhat Pasha Mosque, Banja Luka 2016-2.jpg|Bania Luka File:Споменик парковске архитектуре „Универзитетски град".jpg|Bania Luka File:Тврђава Кастел 7.jpg|Bania Luka/Бања Лука File:Саборна црква Христа спаситеља 1.jpg|Bania Luka File:Саборна црква Христа спаситеља 004.jpg|Bania Luka File:Rijeka Krupa 222.jpg|It-tributarju tax-xellug tax-xmara Vrbas, il-Krupa, f'żona protetta 30 kilometru 'l fuq mill-belt. File:Nadkrstac summit.JPG|Vranica Mountain File:Carsija Gornji Vakuf.jpg|Gornji Vakuf-Uskoplje File:Fojnica, vyhlasene lazenske mesto.jpg|Fojnica/Фојница File:Prokosko jezero.jpg|Lag Prokoško File:Врбас са Зеленог моста.jpg|Xmara Vrbas File:Vrbas river highlight.png|Vrbas Xmara Mappa File:Ugar.jpg|Угар/Ugar Xmara File:Ugar kanjon.JPG|Угар/Ugar Xmara File:Travnik (collage image).jpg|Travnik File:Jajce (kolaž).jpg|Jajce/Јајце File:Knezevo124 crop.jpg|Kneževo File:Иломска 2.jpg|Xmara Ilomska File:Mosque in Vrbanjci, Kotor Varoš.jpg|Vrbanjci File:Kotorvaroskocke.JPG|Kotor Varoš File:Teslic centar.JPG|Teslic File:Carsija Doboj danas.jpg|Doboj File:Zenica (collage_image).jpg|Zenica File:Crkva sv. Duha-Nova Bila.jpg|Nueva Bila File:ZENICA (Bosnie Herzégovine).jpg|Bosna Xmara File:Bosna.png|Босна/Bosna Xmara File:River Pliva in Jajce Bosnia.JPG|Плива/Pliva Xmara File:Šipovo.jpg|Šipovo/Sipovo File:Jezero.JPG|Jezero File:Treskavica.jpg|Treskavica Mountain Pik File:Bjelašnica2.jpg|Бјелашница/Bjelašnica Mountain Pik File:Jahorina from Trebević 1.jpg|Јахорина/Jahorina Mountain Pik File:Istočno Sarajevo, pohled na Trebević.jpg|Trebević/TrebevicMountain File:Igman.jpg|Игман/Igman Mountain Pik File:Sarajevo west IMG 1174 hwy M-19.JPG|Hadžići File:Ilidza Park-Banjska 2010-07-05 (2).jpg|Ilidža File:Ilidža Rimski most 1.jpg|Ilidža File:International Burch University (Sarajevo).jpg|Ilidža File:Ilidza Tram-212 Line-3 2013-10-22.jpg|Ilidža File:Bridge on Vrelo Bosne.jpg|Vrelo Bosne Spring File:Zeljeznica River Sarajevo 1.JPG|Xmara Željeznica File:Trnovo RS IMG 0908.jpg|Трново/Trnovo File:Istočno Sarajevo, kostel.jpg|Istočna Ilidža File:Kalesija danas.jpg|Kalesija File:TZJZN MAG05 (cropped).jpg|Tuzla File:Tuzla Thermal Power Plant02A.jpg|Tuzla File:Pannonian Lakes, Winter.jpg|Lag Panonian, Tuzla File:Residental Building Stupine Tuzla.jpg|Tuzla File:Fountain in Bosnia and Herzegovina (1329).jpg|Tuzla File:Salines Soli Trg Tuzla 10-0 CML.jpg|Tuzla/Тузла File:Mahala naselje.jpg|Osmaci File:Mostar (collage image).jpg|Mostar File:Aerial photograph of Mostar city in 1997.JPEG|Mostar File:Bosnia, Mostar, old bridge 2.JPG|Mostar File:Bazar at Old Bridge in Mostar, Herzegovina.JPG|Mostar File:Cathedral of Holy Trinity, Mostar.jpg|Mostar File:Aerial photograph of Mostar, 1997.JPEG|Mostar File:Bihać (collage image).jpg|Bihać/Bihac File:Štrbački buk 1.jpg|Una Xmara File:Tvrđava Doboj 6.jpg|Doboj/Добој File:Velika Kladusa, Bosnia-Herzegovina, Castle.JPG|Kastell ta' Velika Kladuša File:Konjic (collage).jpg|Konjic/Коњиц File:Konjic bridge.jpg|Pont ta' Konjic File:Bugojno-panorama-grada (1996).jpg|Бугојно File:Panorama-široki07419.JPG|Široki Brijeg File:Široki09089.JPG|Široki Brijeg File:Siroki Brijeg, otevreny akvadukt od pramenu Listice.jpg|Široki Brijeg File:Crkva-BDM-široki4537.JPG|Široki Brijeg) File:Zavod04945.JPG|Široki Brijeg File:Didak Buntić-street-ŠB03085.JPG|Široki Brijeg File:Pecara-Široki-stadion01027.JPG|Široki Brijeg File:Pogled na Crnač.jpg|Donji Crnač File:Luka Ploče 00166.JPG|Ploče File:Neum, Adriatic Sea, Bosnia and Herzegovina.jpg|Neum File:Srebrenica.jpg|Srebrenica/Сребреница File:Манастир Сасе.jpg|Monastery/Monasterio de/Monasteru ta' Sase (Manastir Sase/Манастир Сасе) File:Manastir Sase22.JPG|Lapida Rumana, skavata ħdejn il-Monasteru ta' Sase File:Žepa.jpg|Žepa/Жепа File:Кањон Дрине - Гладина.jpg|Дрина/Drina Xmara File:BajinaBastaLake.jpg|Lago/Lag Perućac Lake File:PodgoricaOverview.jpg|Podgorika File:Orjen.jpg|Orjen/Orjén/Орјен Mount File:View of Zubacki kabao.jpg|Veliki Kabao File:Orjen.jpg|Orjen/Orjén image:Zubacki_kabaco_summit_snowfields.jpg|Veduta tas-summit image:Zubacki_kabao_north_west_cirque.JPG|Ċirk tal-Majjistral ta' Veliki kabao image:Zubacki_kabao_view_of_summit.jpg|Veduta mill-qrib tas-summit image:Zubački_kabao,_Primorska_Planinarska_Transverzala,_Montenegro_156.jpg|Peak u l-foresta Evergreen tal-madwar File:Vucji zub Orjen Bijela gora.jpg|Vučji zub (sinna tal-lupu), 24.05.2002 Šćepan Polje Border.JPG|Punt ta' qsim tal-fruntiera bejn il-Montenegro u l-Bosnja-Ħerzegovina Border, Bosnia Herzegovina - Montenegro - panoramio.jpg|Punt ta' qsim tal-fruntiera bejn il-Montenegro u l-Bosnja-Ħerzegovina Hum-Šćepan polje granični prijelaz.jpg|Punt ta' qsim tal-fruntiera bejn il-Montenegro u l-Bosnja-Ħerzegovina Поглед на спој река Тара и Пива и настанак реке Дрине, PNP003 - Национални Парк Кањон Таре и Љубишња.jpg|Veduta tal-konfluwenza tax-xmajjar Tara u Piva u l-formazzjoni tax-xmara Drina. File:Foča – Panorama.jpg|Foča/Фоча File:Амбијентална цјелина Ћерезлук, Фоча 023.JPG|Foča/Фоча File:Foca Sveta Sava IMG 0701.JPG|Foča/Фоча (Catedral/Cathedral/Katidral Sct Sava) File:Aladža džamija--.jpg|Foča/Фоча File:Рогатица, Република Српска 14.jpg|Rogatica/Рогатица File:Дрина 3 NP003.jpg|Дрина/Drina Xmara File:NP001 nacionalni park sutjeska_perucica.jpg|Park Nazzjonali ta' Sutjeska File:Np sutjeska maglic.JPG|Veduta tal-quċċata Maglić mill-Park Nazzjonali ta' Sutjeska. File:Trnovačko jezero, Maglić.jpg|Lago/Lag Trnovačko Lake imdawwar ma' Maglić File:Trnovacko.jpg|Lag Trnovačko Lake imdawwar ma' Maglić File:Sutjeska River 3.jpg|Xmara Sutjeska File:Pohled z Kamziciho vrchu na Tjentiste (bazen).jpg|Tjentište/Тјентиште File:Np sutjeska planina volujak.JPG|Волујак/Volujak Mounts File:Bioć.jpg|Биоч/Bioč/Bióc/Bioc File:Piva sastavci u BiH.jpg|Xmara Piva File:Скакавац, Перућица NP001.jpg|Скакавац/Skakavac Pic/Pico/Peak File:Скакавац 2.jpg|Скакавац/Skakavac Pic File:Np sutjeska prasuma perucica vodopad skakavac.JPG|Perućica/Perucica Foresti File:Перучица 2.JPG|Perućica/Perucica Foresti </gallery> == Referenzi == * [https://www.consilium.europa.eu/mt/policies/enlargement/bosnia-herzegovina/ Bożnija-Ħerzegovina], ''Kunsill tal-Unjoni Ewropea'' {{Ewropa}} [[Kategorija:Bożnija u Ħerżegovina]] [[Kategorija:Pajjiżi stabbiliti fl-1992]] [[Kategorija:Ewropa tal-Lvant]] tcw41v3x94gdosi4oo1grmhd52326fe 0 13476 323674 323023 2025-06-19T21:42:00Z JovalQC 21720 "Plejers attwali" toħloq. 323674 wikitext text/x-wiki {{Infobox Tim tal-Futbol |isem = Ħamrun Spartans |stampa = [[File:Hamrun badge hi deffb1.png|175px]] |ismijiet_oħra = ''Spartans'' |isem_sħiħ = Ħamrun Spartans Football Club |grawnd = [[Grawnds tal-futbol f'Malta#Il-Grawnd Victor Tedesco|Grawnd Victor Tedesco]], [[Ħamrun]] |jesa' = 1,800 |fundazzjoni = 1907 |president =Joseph Portelli |kowċ =Luciano Zauri |kampjonat =BOV Premier League |sit_elettroniku = https://hamrunspartansfc.com |pattern_la1 = _hamrun2021h |pattern_b1 = _hamrun2021h |pattern_ra1 = _hamrun2021h |pattern_sh1 = |pattern_so1 = |leftarm1 = FF0000 |body1 = FF0000 |rightarm1 = FF0000 |shorts1 = 000000 |socks1 = 000000 |pattern_la2 = _pumacupjersey1920w |pattern_b2 = _pumacupjersey1920w |pattern_ra2 = _pumacupjersey1920w |pattern_sh2 = _pumacupjersey1920w |pattern_so2 = |leftarm2 = FFFFFF |body2 = FFFFFF |rightarm2 = FFFFFF |shorts2 = FFFFFF |socks2 = FFFFFF |pattern_la3 = _pumacupcore19bb |pattern_b3 = _pumacupcore19bb |pattern_ra3 = _pumacupcore19bb |pattern_sh3 = _pumacupcore19bb |pattern_so3 = |leftarm3 = 000000 |body3 = 000000 |rightarm3 = 000000 |shorts3 = 000000 |socks3 = 000000 }} '''Ħamrun Spartans Football Club''' hu [[klabb tal-futbol]] [[Malta|Malti]] bbażat il-[[Ħamrun]]. It-tim rebaħ l-[[L-Ewwel Diviżjoni Maltija|Ewwel Diviżjoni Maltija]] fl-2007. Wara l-promozzjoni għal-[[Premier League Malti]] lis-Spartans spiċċaw fis-6 post fl-2008 u rnexxielhom jibqgħu fl-ogħla diviżjoni s'issa. Minn meta beda fl-1907, il-'''Ħamrun Spartans''' rebħu total ta' 7 kampjonati . Huma ġew ukoll runners-up għal 11-il darba. Wieħed mill-istillel fl-istorja tal-klabb, [[Stefan Sultana]], skorja total ta' 252 gowls fil-karriera tiegħu (Waqt li lagħab għall-'''Ħamrun Spartans'''), li ġie l-aktar plejer Malti li skorja gowls (mit-12 ta' Mejju, 2007). == Storja == ''Ħamrun Spartans'' bdew jilgħabu l-futbol fl-1907. Fl-istaġun 1913-14, ''Ħamrun Spartans'' kien diġà tim stabbilit u rebħu t-titolu min għand ''[[St. Georges FC|St. George's]]'' minħabba r-[[regola tal-gowls barra mid-dar]]. It-tieni suċċess tal-Kampjonat tagħhom kien erba' snin wara meta spiċċaw mill-ġdid konġunti fil-quċċata tal-Klassifika ma' ''St George's''. Din id-darba l-Ħamrun kienu ċ-Ċampjins ta' Malta għax rebħu lil ''St George's'' fill-play-off. L-aħjar plejer tal-Ħamrun dak iż-żmien kien Gejtu Psaila, magħruf bħala l-Ħaċċa. Fl-20 u 30, il-klabb għadda minn perijodu diffiċli meta il-plejers tal-Ħamrun ħallew il-klabb biex immoru ġo klabbs oħra. L-ikbar rivali tal-Ħamrun kienu l-ġirien tal-[[Marsa FC|Marsa]]. Tim ġdid, ''Ħamrun Liberty'' ġie iffurmat u fi ftit ta' snin, ''Ħamrun Liberty'' kienu fost l-aqwa fil-futbol Malti. Mar-ritorn tagħhom għall-[[L-Ewwel Diviżjoni Maltija|Ewwel Diviżjoni]] fl-1946-47, il-klabb bidel ismu għal ''Ħamrun Spartans''. Rebħu t-Trofew ''Johnnie Walker'' u t-Tazza Cassar. Huma rebħu t-Tazza Cassar darb'oħra fl-istaġun 1948-1949. Bejn l-1947 u 1952, kienu erba' darbiet runners-up. It-tim beda nieżel fis-60 sakemm ġew relegati fl-istaġun 1969-70. Wara li jirritorna għall-Ewwel Diviżjoni, kienu relegati għal darb'oħra fl-1974. Madankollu, wara sentejn fit-[[It-Tieni Diviżjoni Maltija|Tieni Diviżjoni]], kienu lura fl-Ewwel Diviżjoni. Fil-75 anniversarju, fl-istaġun 1982-83, il-klabb kien lura fil-quċċata meta rebaħ it-titolu wara assenza ta' 36 sena. Il-''Ħamrun Spartans'' irnexxielhom ukoll jirbħu l-FA Trophy matul dak l-istaġun. Dan kien il-bidu tal-era taħt il-gwida tal-President Victor Tedesco. It-tim ġie msaħħaħ bl-aqwa plejers bħal Ġiġi Salerno, Raymond u Ġorġ Xuereb, Edwin Farrugia, [[Raymond Vella]] (li kien taħt self minn [[Marsa FC|Marsa]]), [[Joe Brincat]] u Carlo Seychell. Alfred Cardona kien il-kowċ tagħhom. Wara ħafna tilwim mad-Diviżjoni tal-Immigrazzjoni, Victor Tedesco irnexxielu jiffirma żewġ barranin, żewġ plejers Inglizi Peter Hatch u John Linacre - l-ewwel barranin li lagħabu fuq il-gżira wara perjodu twil. Il-Ħamrun stabbilixxew rekord ġdid li huwa l-unika tim lokali biex li kemm ''home'' u kemm ''away'' f'kompetizzjoni tal-UEFA wara li għelbu lil-[[Ballymena United FC|Ballymena United]] tal-[[Irlanda ta' Fuq]]. F'għaxar snin il-Ħamrun irrnexxielhom jirbħu 3 titoli tal-kampjonat nazzjonali, 3 FA Trophies, u 3 Super Euro Cups. Wara kampanji suċċessivi bħal dawn, lis-''Spartans'' iffaċċjaw diffikultajiet finanzjarji. It-tim kellu jittrasferixxi l-aqwa plejers tiegħu sakemm finalment kienu relegat għall-Ewwel Diviżjoni fl-1998-1999. Wara sena, dawn kienu promossi lura għall-[[Premier League Malti|Premier League]] wara li rebaħ l-ewwel titolu tal-Ewwel Diviżjoni. L-aħħar erba' staġuni kienu snin tilgħajn u niżlin. Huma kienu relegati għall-Ewwel Diviżjoni fi tmiem tal-istaġun 2003/2004, imma reġgħu saru ċampjins promossi tal-Ewwel Diviżjoni fl-2004/05, imbagħad reġaw relegati mill-Premier League fl-istaġun 2005/06 u rebħu l-Ewwel Diviżjoni għal darb'oħra fl-2007. Mill-istaġun 2007/2008 Ħamrun Spartans reġgħu ġew lura fil-ġlieda għall-unuri. Matul l-istaġun 2007/2008 il-Ħamrun kienu sodisfatti bil-gowls kollha tagħhom u spiċċaw fil-finali tal-FA trophy kontra [[Birkirkara FC|Birkirkara]] li ġew telliefa b'differenza ta' gowl wieħed. Dan l-istaġun kien ukoll suċċess kbir għall-partitarji tal-Ħamrun wara li rebħu l-Malta Best Support Award. Apparentement ġew imsaħħa f'diversi dipartimenti, il-Ħamrun immiraw li jiparteċipaw għal post fl-Ewropa fl-istaġun kurrenti. Madankollu, it-tim naqas milli jilħaq iċ-Championship pool. Fir-relegation pool Ħamrun bdew b'rebħa eċċellenti 3-0 kontra [[Msida Saint-Joseph FC|Msida]], imbagħad sofrew telfa xokkanti ta' 1-5 kontra [[Tarxien Rainbows FC|Tarxien]]. Erba' punti matul it-tliet logħbiet ma kinux biżżejjed biex jilħqu s-sigurtà, u fil-logħba finali eżawriti l-Ħamrun kienu megħluba faċilment minn [[Qormi FC|Qormi]]. Ma' Tarxien u Msida wkoll leħqu 16-il punt wara d-dro bejniethom, ''Ħamrun Spartans'' kienu relegati fuq l-agħar rekord tar-ras għal ras. Fortunatament għal ''Ħamrun Spartans'', il-każijiet ta' korruzzjoni li jinvolvu l-klabbs ta' ''[[Vittoriosa Stars FC|Vittoriosa Stars]]'' u [[Marsaxlokk FC|Marsaxlokk]] kienu t-tnejn "relegati" imma t-timijiet baqgħu fil-Premier League għall-istaġun 2009-2010. Il-Ħamrun fl-istaġun 2009-2010 għamel suċċess billi siċċa fit-8 pożizzjoni fil-Premier League Malti bl-aħħar logħba tar-Relegation Pool kontra l-Imsida bir-riżultat finali ta' 2-2. Ħamrun kienu ukoll fis-semi finali tal-FA Trophy f'dak l-istaġun. == Plejers attwali == * {{Flagicon|MLT}} [[Henry Bonello]] * {{Flagicon|MLT}} [[Joseph Mbong]] * {{Flagicon|BOL}} [[Cesar Menacho]] * {{Flagicon|MLT}} [[Luke Montebello]] * {{Flagicon|MLT}} [[Ryan Camenzuli]] * {{Flagicon|CRO}} [[Roko Prša]] * {{Flagicon|BRA}} [[Raphael Lopes]] * {{Flagicon|MLT}} [[Steve Borg]] * {{Flagicon|BRA}} [[Emerson Marcelina]] * {{Flagicon|CRO}} [[Mihael Klepač]] * {{Flagicon|NIG}} [[Kairou Amoustapha]] * {{Flagicon|BRA}} [[Elionay]] * {{Flagicon|ALB}} [[Redon Mihana]] * {{Flagicon|SER}} [[Ognjen Bjeličić]] * {{Flagicon|MNE}} [[Jovan Čađenović]] * {{Flagicon|MLT}} [[Daniel Letherby]] * {{Flagicon|BRA}} [[Ederson Bruno Domingos]] * {{Flagicon|MLT}} [[Kean Scicluna]] * {{Flagicon|BRA}} [[Mayron Marques Barbosa da Rocha]] * {{Flagicon|MLT}} [[Sven Xerri]] * {{Flagicon|MLT}} [[Mattias Ellul]] * {{Flagicon|BRA}} [[Celio]] * {{Flagicon|MLT}} [[Shaisen Attard]] * {{Flagicon|MLT}} [[Gabriel Vella]] * {{Flagicon|MLT}} [[Bjorn Buhagiar]] * {{Flagicon|MLT}} [[Jacob Mangion]] * {{Flagicon|MLT}} [[Scott Camilleri]] * {{Flagicon|MLT}} [[Nexille Grech]] * {{Flagicon|MLT}} [[Sean Agius]] * {{Flagicon|MLT}} [[Kydin Hili]] == Plejers notevoli == {{col-begin-small}} {{col-4}} *{{flagicon|ALB}} [[Fatos Daja]] *{{flagicon|ARG}} [[Miguel Corbolan]] *{{flagicon|ARG}} [[Cesar Paiber]] *{{flagicon|CGO}} [[Daniel Dengaky]] *{{flagicon|ENG}} [[Peter Barnes (footballer)|Peter Barnes]] *{{flagicon|ENG}} [[Barry Gallagher]] *{{flagicon|ENG}} [[Peter Hatch]] *{{flagicon|ENG}} [[Ian Leigh]] *{{flagicon|ENG}} [[John Linacre]] *{{flagicon|ENG}} [[Tony Morley]] *{{flagicon|ENG}} [[Jimmy Rimmer]] *{{flagicon|ITA}} [[Orazio Sorbello]] *{{flagicon|MLT}} [[Alex Azzopardi]] *{{flagicon|MLT}} [[Roderick Bajada]] {{col-4}} *{{flagicon|MLT}} [[Graham Bencini]] *{{flagicon|MLT}} [[John Bonello]] *{{flagicon|MLT}} [[Joe Brincat]] *{{flagicon|MLT}} [[David Camilleri]] *{{flagicon|MLT}} [[Edwin Camilleri]] *{{flagicon|MLT}} [[Michael Degiorgio]] *{{flagicon|MLT}} [[Ryan Fenech]] *{{flagicon|MLT}} [[Carmel Formosa]] *{{flagicon|MLT}} [[Marco Grech]] *{{flagicon|MLT}} [[Jonathan Magri Overend]] *{{flagicon|MLT}} [[Charlo Magro]] *{{flagicon|MLT}} [[Arnold Micallef]] *{{flagicon|MLT}} [[Geatano Refalo]] *{{flagicon|MLT}} [[Leo Refalo]] {{col-4}} *{{flagicon|MLT}} [[Kevin Sammut]] *{{flagicon|MLT}} [[Charles Scerri]] *{{flagicon|MLT}} [[Sean Sullivan (footballer)|Sean Sullivan]] *{{flagicon|MLT}} [[Stefan Sultana]] *{{flagicon|MLT}} [[Dybrill Sylla]] *{{flagicon|MLT}} [[Raymond Vella]] *{{flagicon|MLT}} [[George Xeureb]] *{{flagicon|MLT}} [[Ivan Zammit]] *{{flagicon|NLD}} [[Sylvano Comvalius]] *{{flagicon|SCO}} [[Bobby Mitchell (footballer born 1924)|Bobby Mitchell]] *{{flagicon|SCO}} [[Malcolm Robertson (footballer)|Malcolm Robertson]] *{{flagicon|WAL}} [[Paul Maddy]] {{col-4}} [[Image:Morley, Tony.jpg|150px|thumb|right|[[Tony Morley]]]] {{col-4}} {{col-end}} ==Kompetizzjonijiet fl-Ewropa== ===UEFA Cup Winners' Cup === {| class="wikitable" ! Staġun ! Kompetizzjoni ! Rawnd ! Pajjiż ! Klabb ! Home ! Away ! Aggregat |- |1984-85 |[[UEFA Cup Winners' Cup]] |1. Rawnd |{{flagicon|NIR}} |[[Ballymena United FC|Ballymena United]] |2-1 |1-0 |3-1 |- | | |2. Rawnd |{{flagicon|Unjoni Sovjetika}} |[[FC Dynamo Moscow]] |0-1 |0-5 |0-6 |- |1989-90 |[[UEFA Cup Winners' Cup]] |1. Rawnd |{{flagicon|Spanja}} |[[Real Valladolid]] |0-1 |0-5 |0-6 |- |1992-93 |[[UEFA Cup Winners' Cup]] |Rawnd tal-Kwalifikazzjoni |{{flagicon|Slovenja}} |[[NK Maribor]] |2-1 |0-4 |2-5 |- |} === UEFA Cup === {| class="wikitable" ! Staġun ! Kompetizzjoni ! Rawnd ! Pajjiż ! Klabb ! Home ! Away ! Aggregat |- |1985-86 |[[UEFA Cup]] |1. Rawnd |{{flagicon|Albanija}} |[[KS Dinamo Tirana]] |0-0 |0-1 |0-1 |} === UEFA Champions League === {| class="wikitable" ! Staġun ! Kompetizzjoni ! Rawnd ! Pajjiż ! Klabb ! Home ! Away ! Aggregat |- |1983-84 |[[European Cup]] |1. Rawnd |{{flagicon|Skozja}} |[[Dundee United FC|Dundee United]] |0-3 |0-3 |0-6 |- |1987-88 |[[European Cup]] |1. Rawnd |{{flagicon|Awstrija}} |[[SK Rapid Wien]] |0-1 |0-6 |0-7 |- |1988-89 |[[European Cup]] |1. Rawnd |{{flagicon|Albanija}} |[[KF Tirana]] |2-1 |0-2 |2-3 |- |1991-92 |[[European Cup]] |1. Rawnd |{{flagicon|Portugall}} |[[S.L. Benfica|SL Benfica]] |0-6 |0-4 |0-10 |- |} ==Unuri== *'''[[Premier League Malti]]''': '''Rebbieħa (10)''' ::1913-14, 1917–18, 1946–47, 1982–83, 1986–87, 1987–88, 1990–91, 2020/21, 2022/23, 2023/24 '''Runners-up (11)''' *'''Euro Challenge''': '''Rebbieħa (5)''': :: 1985, 1988, 1991, 1992 '''Runners-up (3)''' *'''MFA Super 5 Lottery Tournament''': '''Rebbieħa (1)''': :: 1991/1992 '''Runners-up (2)''' *'''U*Bet FA Trophy''': '''Rebbieħa (6)''': :: 1982-83, 1983–84, 1986–87, 1987–88, 1988–89, 1991-92 *'''Tazza Cassar''': '''Rebbieħa (2)''': :: 1947/47, 1948/49 *'''Super Cup''': '''Rebbieħa (5)''': :: 1986-87, 1987–88, 1988–89, 1990–91, 1991-92 ==Ħoloq esterni== *[http://www.hamrunspartansfc.com/ Sit Uffiċjali] {{L-Ewwel Diviżjoni Maltija}} [[Kategorija:Klabbs tal-futbol Maltin]] [[Kategorija:Klabbs tal-futbol stabbiliti fl-1907]] [[Kategorija:Ħamrun Spartans FC]] [[Kategorija:Ħamrun]] pgs5clczaizy2a5thfw9ibhzkej01fq 0 13693 323660 306770 2025-06-19T12:08:42Z JovalQC 21720 323660 wikitext text/x-wiki {{Infobox Pajjiż |isem_twil_konvenzjonali = Repubblika tal-Kap Verde |isem_nattiv = ''República de Cabo Verde'' |isem_komuni = Kap Verde |stampa_bandiera = Flag of Cape Verde.svg |stampa_emblema = Coat of arms of Cape Verde.svg |stampa_mappa = Cape Verde (orthographic projection).svg |deskrizzjoni_mappa = |ħolqa_bandiera = Bandiera tal-Kap Verde |ħolqa_emblema = Emblema tal-Kap Verde |ħolqa_demografija = Demografija Kap Verde |mottu_nazzjonali = "Unité&ndash;Progrès&ndash;Justice" <small> |innu_nazzjonali = {{pt}} "''"Unité&ndash;Progrès&ndash;Justice"''"<br />{{en}} "''"One Single Night "'' <br />(traduzzjoni: ""Lejl Wieħed Uniku"") |lingwi_uffiċjali = [[Lingwa Portugiża|Portugiż]] |gruppi_etniċi = |kapitali = [[Praia]] |latd=14 |latm=55 |latNS=N |lonġd=23 |lonġm=31 |lonġEW=W |l-ikbar_belt = [[Praia]] |tip_gvern = {{nowrap|[[Repubblika Parlamentari]]}} |titlu_kap1 = [[President tal-Kap Verde|President]] |titlu_kap2 = [[Prim Ministru tal-Kap Verde|Prim Ministru]] |isem_kap1 = [[Jorge Carlos Fonseca]] |isem_kap2 = [[Ulisses Correia e Silva]] |poż_erja = 172 <!--pożizzjoni bbażata fuq l-istati sovrani biss--> |erja_km2 = 4,033 |erja_mi_kw = 1,557 |perċentwal_ilma = negliġibbli |sena_stima_popolazzjoni = 2010 |stima_popolazzjoni = 567,000 |ċensiment_popolazzjoni = 509,000 |sena_ċensiment_popolazzjoni = 2009 |poż_stima_popolazzjoni = 165 |poż_ċensiment_popolazzjoni = <!--pożizzjoni bbażata fuq l-istati sovrani biss--> |densità_popolazzjoni_km2 = 125.5 |densità_popolazzjoni_mi_kw = 325.0 |poż_densità_popolazzjoni = 89 <!--pożizzjoni bbażata fuq l-istati sovrani biss--> |sena_PGD_PSX = 2012 |PGD_PSX = $2.167 biljun |poż_PGD_PSX = |PGD_PSX_per_capita = $4,112.256 |poż_PGD_PSX_per_capita = |sena_IŻU = 2011 |IŻU = {{profitt}} 0.568 |poż_IŻU = 133 |kategorija_IŻU = <span style="color:#fc0">medju</span> |tip_sovranità = [[Gwerra tal-Indipendenza tal-Gwinea-Bissaw|Indipendenza]] |avveniment_stabbilit1 = mill-[[Portugall]] |data_stabbilit1 = 5 ta' Ġunju, 1975 |valuta = [[Escudo tal-Kap Verde]] |kodiċi_valuta = CVE |żona_ħin = [[Ħin tal-Kap Verde|CVT]] |differenza_ħku = +1 |żona_ħin_legali = mhux osservat |differenza_żona_ħin_legali = |cctld = [[.cv]] |kodiċi_telefoniku = +228 |sena_PGD_nominali = 2011 |PGD_nominali = $1.941 biljun |poż_PGD_nominali = |PGD_nominali_per_capita = $3,682.006 |poż_PGD_nominali_per_capita = |noti = }} [[File:Praia aerial.jpg|thumb|Praia]] [[File:Mindelo_(S_Vicente,_Cabo_Verde).JPG|thumb|Mindelo]] [[File:Ponta do Sol 2.JPG|thumb|Ponta do Sol]] [[File:Espargos Cabo Verde.jpg|thumb|Espargos]] [[File:CVcoins.png|thumb|Cape Verdean escudo/shield (escudo caboverdieano)]] [[File:Santiago, Cape Verde, 1589.jpg|thumb|Drake f'Santiago (Cdade Velha/Ciudad Vieja), Kap Verde, inċiżjoni miżbugħa bl-idejn tal-1589, minn Baptista Boazio, Wara t-Teħid ta' Santiago kien konfront militari li seħħ bejn il-11 u t-28 ta' Novembru, 1585 waqt il-Gwerra Anglo-Spanjola li għadha kif ġiet iddikjarata.]] [[File:Battle of Porto Praya.jpg|thumb|Combat de la baie de la Praia fuq il-gżira ta' Santiago au Cap Vert, 16 ta' April, 1781, minn Pierre-Julien Gilbert (1783–1860); Il-Battalja ta' Porto Praya kienet battalja navali li seħħet matul il-Gwerra Rivoluzzjonarja Amerikana fis-16 ta' April, 1781 bejn skwadra Brittanika taħt il-Komodore George Johnstone u skwadra Franċiża taħt Bailli de Suffren.]] Il-'''Kap Verde''', uffiċjalment ir-'''Repubblika tal-Kap Verde''', huwa pajjiż forma ta' gżira, li huwa [[arċipelagu]] mifrux f'10 gżejjer li jinsabu fiċ-ċentral tal-[[Oċean Atlantiku]] , 570 kilometri (350 mili) barra mill-kosta tal-[[Afrika tal-Punent]]. Il-gżejjer, li jkopru żona magħquda ta' ftit aktar minn 4,000 kilometru kwadru (1,500 sq mi), huma ta 'oriġini vulkaniċi u filwaqt li tlieta minnhom ([[Sal (Kap Verde)|Sal]], [[Boa Vista, Kap Verde|Boa Vista]] u [[Maio, Kap Verde|Maio]]) huma pjuttost ċatti, ramlija u niexfin, l-oħrajn huma ġeneralment aktar b'saħħithom u għandhom aktar veġetazzjoni. {{Afrika}} [[Kategorija:Kap Verde]] [[Kategorija:Repubbliki]] [[Kategorija:Pajjiżi tal-Afrika]] [[Kategorija:Pajjiżi gżejjer]] q6x0l2tlauk9mvyfknvlqxbab7pzrqf 323661 323660 2025-06-19T12:09:10Z JovalQC 21720 "Praja" link 323661 wikitext text/x-wiki {{Infobox Pajjiż |isem_twil_konvenzjonali = Repubblika tal-Kap Verde |isem_nattiv = ''República de Cabo Verde'' |isem_komuni = Kap Verde |stampa_bandiera = Flag of Cape Verde.svg |stampa_emblema = Coat of arms of Cape Verde.svg |stampa_mappa = Cape Verde (orthographic projection).svg |deskrizzjoni_mappa = |ħolqa_bandiera = Bandiera tal-Kap Verde |ħolqa_emblema = Emblema tal-Kap Verde |ħolqa_demografija = Demografija Kap Verde |mottu_nazzjonali = "Unité&ndash;Progrès&ndash;Justice" <small> |innu_nazzjonali = {{pt}} "''"Unité&ndash;Progrès&ndash;Justice"''"<br />{{en}} "''"One Single Night "'' <br />(traduzzjoni: ""Lejl Wieħed Uniku"") |lingwi_uffiċjali = [[Lingwa Portugiża|Portugiż]] |gruppi_etniċi = |kapitali = [[Praja]] |latd=14 |latm=55 |latNS=N |lonġd=23 |lonġm=31 |lonġEW=W |l-ikbar_belt = [[Praja]] |tip_gvern = {{nowrap|[[Repubblika Parlamentari]]}} |titlu_kap1 = [[President tal-Kap Verde|President]] |titlu_kap2 = [[Prim Ministru tal-Kap Verde|Prim Ministru]] |isem_kap1 = [[Jorge Carlos Fonseca]] |isem_kap2 = [[Ulisses Correia e Silva]] |poż_erja = 172 <!--pożizzjoni bbażata fuq l-istati sovrani biss--> |erja_km2 = 4,033 |erja_mi_kw = 1,557 |perċentwal_ilma = negliġibbli |sena_stima_popolazzjoni = 2010 |stima_popolazzjoni = 567,000 |ċensiment_popolazzjoni = 509,000 |sena_ċensiment_popolazzjoni = 2009 |poż_stima_popolazzjoni = 165 |poż_ċensiment_popolazzjoni = <!--pożizzjoni bbażata fuq l-istati sovrani biss--> |densità_popolazzjoni_km2 = 125.5 |densità_popolazzjoni_mi_kw = 325.0 |poż_densità_popolazzjoni = 89 <!--pożizzjoni bbażata fuq l-istati sovrani biss--> |sena_PGD_PSX = 2012 |PGD_PSX = $2.167 biljun |poż_PGD_PSX = |PGD_PSX_per_capita = $4,112.256 |poż_PGD_PSX_per_capita = |sena_IŻU = 2011 |IŻU = {{profitt}} 0.568 |poż_IŻU = 133 |kategorija_IŻU = <span style="color:#fc0">medju</span> |tip_sovranità = [[Gwerra tal-Indipendenza tal-Gwinea-Bissaw|Indipendenza]] |avveniment_stabbilit1 = mill-[[Portugall]] |data_stabbilit1 = 5 ta' Ġunju, 1975 |valuta = [[Escudo tal-Kap Verde]] |kodiċi_valuta = CVE |żona_ħin = [[Ħin tal-Kap Verde|CVT]] |differenza_ħku = +1 |żona_ħin_legali = mhux osservat |differenza_żona_ħin_legali = |cctld = [[.cv]] |kodiċi_telefoniku = +228 |sena_PGD_nominali = 2011 |PGD_nominali = $1.941 biljun |poż_PGD_nominali = |PGD_nominali_per_capita = $3,682.006 |poż_PGD_nominali_per_capita = |noti = }} [[File:Praia aerial.jpg|thumb|Praia]] [[File:Mindelo_(S_Vicente,_Cabo_Verde).JPG|thumb|Mindelo]] [[File:Ponta do Sol 2.JPG|thumb|Ponta do Sol]] [[File:Espargos Cabo Verde.jpg|thumb|Espargos]] [[File:CVcoins.png|thumb|Cape Verdean escudo/shield (escudo caboverdieano)]] [[File:Santiago, Cape Verde, 1589.jpg|thumb|Drake f'Santiago (Cdade Velha/Ciudad Vieja), Kap Verde, inċiżjoni miżbugħa bl-idejn tal-1589, minn Baptista Boazio, Wara t-Teħid ta' Santiago kien konfront militari li seħħ bejn il-11 u t-28 ta' Novembru, 1585 waqt il-Gwerra Anglo-Spanjola li għadha kif ġiet iddikjarata.]] [[File:Battle of Porto Praya.jpg|thumb|Combat de la baie de la Praia fuq il-gżira ta' Santiago au Cap Vert, 16 ta' April, 1781, minn Pierre-Julien Gilbert (1783–1860); Il-Battalja ta' Porto Praya kienet battalja navali li seħħet matul il-Gwerra Rivoluzzjonarja Amerikana fis-16 ta' April, 1781 bejn skwadra Brittanika taħt il-Komodore George Johnstone u skwadra Franċiża taħt Bailli de Suffren.]] Il-'''Kap Verde''', uffiċjalment ir-'''Repubblika tal-Kap Verde''', huwa pajjiż forma ta' gżira, li huwa [[arċipelagu]] mifrux f'10 gżejjer li jinsabu fiċ-ċentral tal-[[Oċean Atlantiku]] , 570 kilometri (350 mili) barra mill-kosta tal-[[Afrika tal-Punent]]. Il-gżejjer, li jkopru żona magħquda ta' ftit aktar minn 4,000 kilometru kwadru (1,500 sq mi), huma ta 'oriġini vulkaniċi u filwaqt li tlieta minnhom ([[Sal (Kap Verde)|Sal]], [[Boa Vista, Kap Verde|Boa Vista]] u [[Maio, Kap Verde|Maio]]) huma pjuttost ċatti, ramlija u niexfin, l-oħrajn huma ġeneralment aktar b'saħħithom u għandhom aktar veġetazzjoni. {{Afrika}} [[Kategorija:Kap Verde]] [[Kategorija:Repubbliki]] [[Kategorija:Pajjiżi tal-Afrika]] [[Kategorija:Pajjiżi gżejjer]] 2k7337nbo0gb6ecegx5d0alzelcztp6 323662 323661 2025-06-19T12:12:30Z JovalQC 21720 Il-popolazzjoni nbidlet 323662 wikitext text/x-wiki {{Infobox Pajjiż |isem_twil_konvenzjonali = Repubblika tal-Kap Verde |isem_nattiv = ''República de Cabo Verde'' |isem_komuni = Kap Verde |stampa_bandiera = Flag of Cape Verde.svg |stampa_emblema = Coat of arms of Cape Verde.svg |stampa_mappa = Cape Verde (orthographic projection).svg |deskrizzjoni_mappa = |ħolqa_bandiera = Bandiera tal-Kap Verde |ħolqa_emblema = Emblema tal-Kap Verde |ħolqa_demografija = Demografija Kap Verde |mottu_nazzjonali = "Unité&ndash;Progrès&ndash;Justice" <small> |innu_nazzjonali = {{pt}} "''"Unité&ndash;Progrès&ndash;Justice"''"<br />{{en}} "''"One Single Night "'' <br />(traduzzjoni: ""Lejl Wieħed Uniku"") [[File:Cântico da Liberdade (instrumental).ogg]] |lingwi_uffiċjali = [[Lingwa Portugiża|Portugiż]] |gruppi_etniċi = |kapitali = [[Praja]] |latd=14 |latm=55 |latNS=N |lonġd=23 |lonġm=31 |lonġEW=W |l-ikbar_belt = [[Praja]] |tip_gvern = {{nowrap|[[Repubblika Parlamentari]]}} |titlu_kap1 = [[President tal-Kap Verde|President]] |titlu_kap2 = [[Prim Ministru tal-Kap Verde|Prim Ministru]] |isem_kap1 = [[José Maria Neves]] |isem_kap2 = [[Ulisses Correia e Silva]] |poż_erja = 172 <!--pożizzjoni bbażata fuq l-istati sovrani biss--> |erja_km2 = 4,033 |erja_mi_kw = 1,557 |perċentwal_ilma = negliġibbli |ċensiment_popolazzjoni = 593,149 |sena_ċensiment_popolazzjoni = 2022 |poż_ċensiment_popolazzjoni = 172 |densità_popolazzjoni_km2 = 147.1 |densità_popolazzjoni_mi_kw = 381.0 |poż_densità_popolazzjoni = 89 <!--pożizzjoni bbażata fuq l-istati sovrani biss--> |sena_PGD_PSX = 2012 |PGD_PSX = $2.167 biljun |poż_PGD_PSX = |PGD_PSX_per_capita = $4,112.256 |poż_PGD_PSX_per_capita = |sena_IŻU = 2011 |IŻU = {{profitt}} 0.568 |poż_IŻU = 133 |kategorija_IŻU = <span style="color:#fc0">medju</span> |tip_sovranità = [[Gwerra tal-Indipendenza tal-Gwinea-Bissaw|Indipendenza]] |avveniment_stabbilit1 = mill-[[Portugall]] |data_stabbilit1 = 5 ta' Ġunju, 1975 |valuta = [[Escudo tal-Kap Verde]] |kodiċi_valuta = CVE |żona_ħin = [[Ħin tal-Kap Verde|CVT]] |differenza_ħku = +1 |żona_ħin_legali = mhux osservat |differenza_żona_ħin_legali = |cctld = [[.cv]] |kodiċi_telefoniku = +228 |sena_PGD_nominali = 2011 |PGD_nominali = $1.941 biljun |poż_PGD_nominali = |PGD_nominali_per_capita = $3,682.006 |poż_PGD_nominali_per_capita = |noti = }} [[File:Praia aerial.jpg|thumb|Praia]] [[File:Mindelo_(S_Vicente,_Cabo_Verde).JPG|thumb|Mindelo]] [[File:Ponta do Sol 2.JPG|thumb|Ponta do Sol]] [[File:Espargos Cabo Verde.jpg|thumb|Espargos]] [[File:CVcoins.png|thumb|Cape Verdean escudo/shield (escudo caboverdieano)]] [[File:Santiago, Cape Verde, 1589.jpg|thumb|Drake f'Santiago (Cdade Velha/Ciudad Vieja), Kap Verde, inċiżjoni miżbugħa bl-idejn tal-1589, minn Baptista Boazio, Wara t-Teħid ta' Santiago kien konfront militari li seħħ bejn il-11 u t-28 ta' Novembru, 1585 waqt il-Gwerra Anglo-Spanjola li għadha kif ġiet iddikjarata.]] [[File:Battle of Porto Praya.jpg|thumb|Combat de la baie de la Praia fuq il-gżira ta' Santiago au Cap Vert, 16 ta' April, 1781, minn Pierre-Julien Gilbert (1783–1860); Il-Battalja ta' Porto Praya kienet battalja navali li seħħet matul il-Gwerra Rivoluzzjonarja Amerikana fis-16 ta' April, 1781 bejn skwadra Brittanika taħt il-Komodore George Johnstone u skwadra Franċiża taħt Bailli de Suffren.]] Il-'''Kap Verde''', uffiċjalment ir-'''Repubblika tal-Kap Verde''', huwa pajjiż forma ta' gżira, li huwa [[arċipelagu]] mifrux f'10 gżejjer li jinsabu fiċ-ċentral tal-[[Oċean Atlantiku]] , 570 kilometri (350 mili) barra mill-kosta tal-[[Afrika tal-Punent]]. Il-gżejjer, li jkopru żona magħquda ta' ftit aktar minn 4,000 kilometru kwadru (1,500 sq mi), huma ta 'oriġini vulkaniċi u filwaqt li tlieta minnhom ([[Sal (Kap Verde)|Sal]], [[Boa Vista, Kap Verde|Boa Vista]] u [[Maio, Kap Verde|Maio]]) huma pjuttost ċatti, ramlija u niexfin, l-oħrajn huma ġeneralment aktar b'saħħithom u għandhom aktar veġetazzjoni. {{Afrika}} [[Kategorija:Kap Verde]] [[Kategorija:Repubbliki]] [[Kategorija:Pajjiżi tal-Afrika]] [[Kategorija:Pajjiżi gżejjer]] 5qsqrsdkejqh5x50j20uk03ugsurv44 2 25623 323679 323642 2025-06-20T11:32:28Z Trigcly 17859 aġġornament 323679 wikitext text/x-wiki == '''Artikli ġodda (1830)''' == === <u>'''A'''</u> === * [[Aapravasi Ghat]] * [[Aasivissuit-Nipisat: Territorju tal-Kaċċa tal-Inuit bejn is-Silġ u l-Baħar]] * [[Abbazija ta' Corvey]] * [[Abbazija ta' Fontenay]] * [[Abbazija ta' Lorsch]] * [[Abbazija ta' Pannonhalma]] *[[Abbazija ta' Saint-Savin-sur-Gartempe]] *[[Abbazija ta' Sankt Gallen]] *[[Abbazija ta’ Vézelay|Abbazija ta' Vezelay]] *[[Abu al-Fida]] *[[Abu Mena]] *[[Abu Simbel]] *[[Afag Bashirgyzy]] *[[Aflaj tal-Oman]] *[[Afrodisja]] *[[Agadez]] *[[Agostino Carracci]] *[[Agostino Matrenza]] *[[Ahwar tan-Nofsinhar tal-Iraq]] *[[Aigai]] *[[Aït Benhaddou]] *[[Akkwedott ta' Padre Tembleque]] *[[Akkwedott ta' Pontcysyllte]] *[[Akshata Murthy]] *[[Aksum]] *[[Al Qal'a ta' Beni Hammad]] *[[Al Zubarah]] *[[Al-Maghtas]] *[[Alatyr]] *[[Albéric Magnard]] *[[Alberobello]] *[[Albi]] *[[Alcalá de Henares]] *[[Alcide d'Orbigny]] *[[Aleksandr Yakovlevich Khinchin]] *[[Alenush Terian]] *[[Aleppo]] *[[Alessandro Scarlatti]] *[[Alessandro Volta]] *[[Alexander Pushkin]] *[[Alexander Wolszczan]] *[[Aleksandra Smiljanić]] *[[Alfred Hermann Fried]] *[[Alfred Nobel]] *[[Alfredo Casella]] *[[Alois Dryák]] *[[Alto Douro]] *[[Amazigh Marokkin Standard]] *[[Ambra Sabatini]] *[[Amerigo Vespucci]] *[[Amerigo Vespucci (vapur għoli)|''Amerigo Vespucci'' (vapur għoli)]] * [[L-Amerika t'Isfel|Amerka t’Isfel]] * [[L-Amerika ta' Fuq|Amerka ta’ Fuq]] *[[Amilcare Ponchielli]] *[[Anastasia Golovina]] *[[Anders Jonas Ångström]] *[[André Citroën]] *[[André Weil]] *[[Anfiteatru ta' El Jem]] *[[Angelina Mango]] * [[Angkor Wat]] * [[Angra do Heroísmo]] * [[Ani]] * [[Anjar]] * [[Anna Brigadere]] *[[Anna Seghers]] *[[Anna Sychravová]] *[[Anne-Sophie Mutter]] *[[Anse aux Meadows]] * [[Antartika]] * [[Anticosti]] *[[Antoine de Jussieu]] *[[Antoine de Saint-Exupéry]] *[[Antoinette Miggiani]] *[[Anton Diabelli]] *[[Anuradhapura]] *[[Aplogruppi Y-DNA fit-tribujiet tal-Każakistan]] *[[Aquileia]] *[[Arċipelagu ta' Revillagigedo]] *[[Arċipelagu ta' Vega]] *[[Arena Tettonika Żvizzera ta' Sardona]] *[[Arequipa]] *[[Arġentier]] *[[Arġentier (tad-deheb)]] *[[Ark Ġeodetiku ta’ Struve|Ark Ġeodetiku ta' Struve]] *[[Arkata Trijonfali ta' Orange]] *[[Arkeoloġija]] *[[Arkitett]] *[[Arkitettura Mudéjar ta' Aragona]] *[[Arkitettura tas-Seklu 20 ta' Frank Lloyd Wright]] *[[Arles]] *[[Armata tat-Terrakotta]] *[[Arslantepe]] *[[Art tal-Inċens]] *[[Arti Paleolitika fl-Għerien tat-Tramuntana ta' Spanja]] *[[Artiġjan]] *[[Artijiet Għoljin Ċentrali tas-Sri Lanka]] *[[As-Salt]] *[[Asmara]] * [[Assisi]] * [[Assi Ċentrali ta' Beijing]] * [[Assur]] *[[Asuman Baytop]] *[[Athos]] *[[Attrazzjonijiet Ewlenin tar-Renju Antik ta' Saba f'Marib]] *[[Auschwitz]] *[[Austin Camilleri]] *[[Ávila]] *[[Avukat]] === '''<u>B</u>''' === * [[Baalbek]] * [[Babilonja]] * [[Baċir tal-Lag ta' Uvs]] * [[Baċir tax-Xogħol fil-Minjieri ta' Nord-Pas de Calais]] * [[Baeza]] * [[Bagan]] * [[Baħar l-Abjad]] * [[Baħar l-Iswed]] *[[Baħar ta' Wadden]] *[[Baħar tar-Ramel tan-Namibja]] *[[Bajja ta' Dungonab]] *[[Bajja ta' Ha Long]] *[[Bajja ta' Tallinn]] *[[Bajja tal-Klieb il-Baħar]] *[[Bajjad]] *[[Baleron]] *[[Bamberg]] *[[Ban Chiang]] *[[Banská Štiavnica]] *[[Barbier]] *[[Bardejov]] *[[Barokk]] *[[Bartolomé de Escobedo]] *[[Bath, Somerset]] *[[Batlejka]] *[[Battaljun Mediku tal-Ospedalieri]] *[[Battir]] *[[Bauhaus u s-Siti tal-Moviment f'Weimar, f'Dessau u f'Bernau]] *[[Baxkortostan]] *[[Bażilika Ewfrasjana ta’ Poreč|Bażilika Ewfrasjana ta' Poreč]] *[[Bażilika ta' San Eġidju]] *[[Beatriz Carrillo]] *[[Beemster]] *[[Béguinage]] *[[BelKA]] *[[Belt Kolonjali ta' Santo Domingo]] *[[Belt Projbita]] *[[Belt Storika tal-Kajr]] *[[Belt Storika tal-Moskej ta' Bagerhat]] *[[Belt ta' Guanajuato]] *[[Belt ta' New York]] *[[Belt ta' Vicenza u l-Vilel ta' Palladio fil-Veneto|Belt ta' Viċenza u l-Vilel ta' Palladio fil-Veneto]] *[[Belt Universitarja ta' Caracas]] *[[Bennej]] *[[Bergpark Wilhelmshöhe]] *[[Bernard Grech]] *[[Betlem]] *[[Betti Alver]] *[[Burkhan Khaldun]] *[[Bidwi]] *[[Bieb il-Belt]] *[[Binjiet Gotiċi Vittorjani u tal-Art Deco ta' Mumbai]] *[[Binjiet Tradizzjonali tal-Asante]] *[[Blat Imkenni ta' Bhimbetka]] *[[Bliet Antiki tal-Pyu]] *[[Bliet Kapitali u Oqbra tar-Renju Antik ta' Koguryo]] *[[Bliet Storiċi tal-Istrett ta' Malakka]] *[[Bobby Charlton]] *[[Bolgar]] *[[Bordeaux]] *[[Borobudur]] *[[Borża ta' Malta]] *[[Bosra]] *[[Bridgetown]] *[[Brook Taylor]] *[[Brú na Bóinne]] *[[Bruno Pizzul]] *[[Bryggen]] *[[Bucha]] *[[Buddha Ġgantesk ta' Leshan]] *[[Bukhara]] *[[Burt Bacharach]] *[[Buskett]] *[[Butrint]] *[[Byblos]] === '''<u>Ċ/C</u>''' === * [[Cáceres (Spanja)]] * [[Calakmul]] * [[Camagüey]] * [[Camino Real de Tierra Adentro]] * [[Campeche]] * [[Canal du Midi]] * [[Canaletto]] * [[Caral]] * [[Carcassonne]] *[[Carl Bosch]] *[[Carl David Anderson]] *[[Carla Fracci]] *[[Carlo Collodi]] *[[Caroline Mikkelsen]] *[[Casco Viejo, il-Panama]] *[[Castel del Monte, Puglia]] *[[Çatalhöyük]] *[[Causses u Cévennes]] *[[Ċensu Apap]] *[[Ċentru Kulturali ta' Heydar Aliyev]] *[[Ċentru Storiku ta' Lijiang]] *[[Ċentru Storiku ta' Macao]] *[[Český Krumlov]] *[[Ċetta Chevalier]] *[[Chaîne des Puys]] *[[Chan Chan]] *[[Changdeokgung]] *[[Chankillo]] *[[Charles Jean de la Vallée-Poussin]] *[[Charles-Amédée-Philippe van Loo]] *[[Charles Nicolle]] *[[Charles Richter]] *[[Charles Xuereb]] *[[Charlie Watts]] *[[Chavín]] *[[Chersonesus Tawrika]] *[[Chichén Itzá]] *[[Chilehaus]] *[[Choirokoitia]] *[[Christiansfeld]] *[[Christopher Polhem]] *[[Cidade Velha]] *[[Cienfuegos]] *[[Ċikli ta' affreski tas-seklu 14 ta' Padova]] *[[Cinque Terre]] *[[Ċirkewwa]] *[[Ċittadella Imperjali ta' Thăng Long]] *[[Ċittadella ta' Erbil]] *[[Ċittadella tad-Dinastija Hồ]] *[[Claude Joseph Rouget de Lisle]] *[[Climats u Terroirs ta' Bourgogne]] *[[Colonia del Sacramento]] *[[Copan]] *[[Córdoba, Spanja]] *[[Coro]] *[[Crespi d'Adda]] *[[Ċrieki tal-Ġebel tas-Senegambja]] *[[Cristofano Allori]] *[[Cuenca, l-Ekwador]] *[[Cuenca (Spanja)]] *[[Cumalıkızık]] *[[Curzio Maltese]] *[[Cusco]] *[[Cynthia Turner]] *[[Cyrene]] === '''<u>D</u>''' === * [[Daiga Mieriņa]] * [[Damasku]] * [[Daniel Gabriel Fahrenheit]] * [[Danxia]] *[[Dar ta’ Rietveld Schröder|Dar ta' Rietveld Schröder]] *[[Dar tal-Kimeri]] *[[Dar tat-Twelid ta' Martin Luteru]] *[[Dar u Studjo ta' Luis Barragán]] *[[Delos]] *[[Delphi]] *[[Delta ta' Saloum]] *[[Delta ta' Okavango]] *[[Delta tad-Danubju]] *[[Delta tax-xmara Kızılırmak]] *[[Dengfeng]] *[[Dentist]] *[[Denys Shmyhal]] *[[Déodat Gratet de Dolomieu]] *[[Deżert ta' Badain Jaran]] *[[Deżert ta' Lut]] *[[Deżerta tal-isfarġel]] *[[Diana, Prinċipessa ta' Wales]] *[[Diaolou]] *[[Diga ta' Karakaya]] *[[Dikjarazzjoni tal-Indipendenza tal-Ukrajna]] *[[Dimitrana Ivanova]] *[[Distrett ta' At-Turaif]] *[[Dizzjunarju]] *[[Djalett]] *[[Djar Ewlenin ta' Victor Horta fi Brussell]] *[[Djémila]] *[[Djerba]] *[[Dolċier]] *[[Dolmen ta' Menga]] *[[Dolmen ta' Viera]] *[[Dolomiti]] *[[Domenico Allegri]] *[[Domenico Scarlatti]] *[[Domowina]] *[[Donatello]] *[[Dougga]] *[[Draginja Vuksanović-Stanković]] *[[Dubrovnik]] *[[Durmitor]] * [[Dwejra]] === '''<u>E</u>''' === * [[Edgar Preca]] * [[Edward Sexton]] * [[Edinburgu]] * [[Edward de Bono]] * [[Edwin Hubble]] * [[Efesu]] * [[Eise Eisinga]] *[[Ekonomista]] *[[Ekosistema u Relitt tal-Pajsaġġ Kulturali ta' Lopé-Okanda]] *[[El Escorial]] *[[El Jadida]] *[[El Tajin]] *[[El Torcal]] *[[Eladio Dieste]] *[[Eleonora Jenko Groyer]] *[[Elisha Graves Otis]] *[[Elvas]] *[[Emil Nolde]] *[[Emma Andrijewska]] *[[Emma Muscat]] *[[Ernst Schröder]] *[[Esperantoloġija]] *[[Essaouira]] *[[Estrazzjoni terminoloġika]] *[[Ethel Anderson]] *[[Eugenija Šimkūnaitė]] *[[Eugenio Montale]] *[[Eva Ahnert-Rohlfs]] *[[Evelyn Bonaci]] *[[Évora]] *[[Ewropa tal-Lvant]] === '''<u>F</u>''' === * [[Fabbrika ta' Fagus]] * [[Fabbrika ta' Van Nelle]] * [[Fabbrika tal-Azzar ta' Völklingen]] * [[Fabbrika tal-Ħadid ta' Engelsberg]] * [[Fabbrika tal-Ħarir ta' Tomioka]] * [[Fabbriki tal-Wied ta' Derwent]] * [[Fanal ta' Cordouan]] * [[Fanjingshan]] * [[Fasil Ghebbi]] * [[Fatehpur Sikri]] * [[Fdalijiet Arkeoloġiċi ta' Moenjodaro]] * [[Fdalijiet ta' Gedi]] * [[Fdalijiet ta' León Viejo]] * [[Fdalijiet ta' Loropéni]] * [[Fdalijiet tal-Vihara Buddista f'Paharpur]] * [[Fehme Agani]] *[[Femminiżmu tar-Rom]] *[[Fenno-Skandinavja]] *[[Fernando Botero]] *[[Ferrara]] *[[Ferruccio Lamborghini]] *[[Festival ta' Sanremo]] *[[Fiera Internazzjonali ta' Rachid Karami f'Tripoli]] *[[Figolla]] *[[Firenze]] *[[Fjord tas-Silġ ta' Ilulissat]] *[[Fjords Norveġiżi tal-Punent]] *[[Flora Martirosian]] *[[Fondoq ta' Ironbridge]] *[[Foresti Antiki u Primordjali tal-Fagu tal-Karpazji u ta' Reġjuni Oħra tal-Ewropa]] *[[Foresti Irkanjani]] *[[Foresti Muntanjużi ta' Odzala-Kokoua]] *[[Foresti Sagri ta' Kaya tal-Mijikenda]] *[[Foresti tas-Siġar tar-Rand ta' Madeira]] *[[Foresti Tropikali ta' Gondwana]] *[[Foresti Tropikali tal-Atsinanana]] *[[Foresti Tropikali u Artijiet Mistagħdra Kolkiċi]] *[[Foresti Verġni ta' Komi]] *[[Formazzjonijiet u Għerien Karstiċi Evaporitiċi tar-Reġjun ta' Emilia Romagna]] *[[Forti l-Aħmar]] * [[Forti ta' Agra]] *[[Forti ta' Bahla]] *[[Forti ta' Galle]] *[[Forti ta' Ġesù]] *[[Forti ta' Rohtas]] *[[Fortifikazzjonijiet fuq in-Naħa tal-Karibew tal-Panama: Portobelo-San Lorenzo]] *[[Fortifikazzjonijiet ta’ Kotor|Fortifikazzjonijiet ta' Kotor]] *[[Fortifikazzjonijiet ta' Vauban]] *[[Fortijiet fl-Għoljiet ta' Rajasthan]] *[[Fortijiet u Kastelli tal-Ghana]] *[[Fortizza ta' Diyarbakır]] *[[Fortizza ta' Hwaseong]] *[[Fortizza ta' Pirot]] *[[Fortizza ta' San Nikola]] *[[Fortizzi ta' Dacia fil-Muntanji Orăștie]] *[[Fortizzi Tondi tal-Vikingi]] *[[Foss ta' Messel]] *[[Fotografu]] *[[Francesco Guardi]] *[[François-Alphonse Forel]] *[[François Couperin]] *[[François Girardon]] *[[Francois Mauriac]] *[[Franco Migliacci]] *[[Franġisk Zahra]] *[[Frank Drake]] *[[Franz Beckenbauer]] *[[Franz Kafka]] *[[Franz Ritter von Hauer]] *[[Franz von Suppé]] *[[Fray Bentos]] *[[Frédéric Bartholdi]] *[[Friedrich Georg Wilhelm von Struve]] *[[Fritz Albert Lipmann]] * [[Frott]] * [[Fruntieri Rumani Ġermaniċi t'Isfel]] * [[Fruntieri Rumani ta' Dacia]] * [[Fruntieri Rumani tad-Danubju]] * [[Fruntieri tal-Imperu Ruman]] *[[Fuji]] *[[Furnar]] === '''<u>Ġ</u>''' === * [[Ġardinar]] *[[Ġebla ta' Rosetta]] * [[Ġebla tal-Ġeneral]] * [[Ġeoloġija]] * [[Ġeriko tal-Qedem]] * [[Ġerusalemm]] * [[Ġibjun ta' Bovilla]] * [[Ġibjun ta' Kiev]] * [[Ġnien Botaniku ta' Padova]] * [[Ġnien Persjan]] * [[Ġonna Botaniċi Rjali ta' Kew]] * [[Ġonna Botaniċi ta' Singapore]] * [[Ġonna Klassiċi ta' Suzhou]] * [[Ġonna ta' Hevsel]] * [[Ġonna ta' Shalimar]] *[[Ġurnalist]] === '''<u>G</u>''' === * [[Gammelstad]] * [[Gamzigrad]] * [[Gebel Barkal]] * [[Geirangerfjord]] * [[Genova: It-Toroq Ġodda u s-Sistema tal-Palazzi tal-Listi]] *[[Georg Ohm]] *[[Georg von Békésy]] *[[George Gallup]] *[[Georges Bernanos]] *[[Georges J.F. Kohler]] *[[Gerbrand van den Eeckhout]] *[[Getbol, il-Pjanuri tal-Marea tal-Korea t'Isfel]] *[[Ghadamès]] *[[Giacomo Barozzi da Vignola]] *[[Giacomo Zanella]] *[[Giampiero Galeazzi]] *[[Gianni Vella]] *[[Gigi Riva]] *[[Giorgia Meloni]] *[[Giorgio Vasari]] *[[Giosuè Carducci]] *[[Giotto]] *[[Giovanni Arduino]] *[[Giovanni Battista Belzoni]] *[[Giovanni Boccaccio]] *[[Giovanni Paisiello]] *[[Giovanni Papini]] *[[Giulio Natta]] *[[Gjirokastër]] *[[Glossarju]] *[[Göbekli Tepe]] *[[Goffredo Mameli]] *[[Golf ta' California]] *[[Golf ta' Porto]] *[[Gonbad-e Qābus]] *[[Gordion]] *[[Gösta Mittag-Leffler]] *[[Gotiku]] *[[Gran Ordni tar-Re Tomislav]] *[[Grand Pré]] *[[Grand-Bassam]] *[[Grand Place, Brussell]] *[[Graz]] *[[Grazia Deledda]] *[[Greenland]] *[[Gregorio Allegri]] *[[Gremxula ta' Malta]] *[[Grotta ta' Chauvet]] *[[Grotti ta' Longmen]] *[[Grotti ta' Yungang]] *[[Grupp ta' Monumenti ta' Khajuraho]] *[[Guillaume Cornelis van Beverloo]] *[[Guimarães]] *[[Gustave Charpentier]] * [[Gżejjer Eolji]] * [[Gżejjer Falkland]] * [[Gżejjer Galapagos]] * [[Gżejjer Marquesas]] * [[Gżejjer Solovetsky]] * [[Gżejjer Sub-Antartiċi ta' New Zealand]] * [[Gżejjer ta' Amami-Ōshima, ta' Tokunoshima u ta' Iriomote, u t-Tramuntana ta' Okinawa]] * [[Gżejjer tal-Blat]] * [[Gżejjer tal-Qroll ta' Aldabra]] * [[Gżejjer tal-Qroll ta' Bikini]] * [[Gżejjer tan-Nofsinhar u Ibħra Awstrali Franċiżi]] * [[Gżira Inaċċessibbli]] * [[Gżira Sagra ta' Okinoshima u Siti Assoċjati fir-Reġjun ta' Munakata]] * [[Gżira ta' Cocos]] * [[Gżira ta' Fraser]] * [[Gżira ta' Gorée]] * [[Gżira ta' Henderson]] *[[Gżira ta' Jeju]] *[[Gżira ta' Kunta Kinteh]] *[[Gżira ta' Mozambique]] *[[Gżira ta' Pico]] *[[Gżira ta' Robben]] *[[Gżira ta' Saint-Louis]] *[[Gżira ta' Wrangel]] *[[Gżira tal-Mużewijiet]] === '''<u>GĦ</u>''' === * [[Għajn Tuffieħa]] * [[Għalliem]] *[[Għar Dalam]] *[[Għar ta' Altamira]] *[[Għar ta' Gorham]] *[[Għar ta' Karain]] *[[Għar ta' Optymistychna]] *[[Għar ta' Vjetrenica]] *[[Għar tal-Apokalissi]] *[[Għar tal-Irħam]] *[[Għar tas-Silġ ta' Dobšiná]] *[[Għarb]] *[[Għelieqi Mtarrġa tar-Ross tal-Cordilleras tal-Filippini]] *[[Għerien Karstiċi ta' Aggtelek u tas-Slovakkja]] *[[Għerien ta' Ajanta]] *[[Għerien ta' Elephanta]] *[[Għerien ta' Ellora]] *[[Għerien ta' Mogao]] *[[Għerien ta’ Škocjan|Għerien ta' Škocjan]] *[[Għerien u Arti tal-Era Glaċjali fil-Jura tas-Swabja]] *[[Għid]] *[[Għoljiet, Djar u Kantini ta' Champagne]] *[[Għoljiet Sagri ta' Piemonte u ta' Lombardia]] *[[Għoljiet ta' Donets]] *[[Għoljiet ta' Matobo]] *[[Għoljiet tal-Prosecco ta' Conegliano u Valdobbiadene]] === '''<u>H</u>''' === * [[Hagia Sophia]] * [[Hahoe]] * [[Haley Bugeja]] * [[Halloumi]] * [[Hallstatt]] * [[Hampi]] *[[Hans Geiger]] *[[Hans Memling]] *[[Hans Spemann]] *[[Harar]] *[[Harry Belafonte]] *[[Hatı Çırpan]] *[[Hatra]] *[[Hattusha]] *[[Hawa Mahal]] *[[Hebron]] *[[Hedeby]] *[[Hegmataneh]] *[[Hegra]] *[[Heinrich Hertz]] *[[Helena Kottler Vurnik]] *[[Henri Fantin-Latour]] *[[Henri Frederic Amiel]] *[[Hermannus Contractus]] *[[Hideki Shirakawa]] *[[Hideki Yukawa]] *[[Hildesheim]] *[[Höga Kusten]] *[[Hoh Xil]] *[[Holašovice]] *[[Hollókő]] *[[Hongcun]] *[[Hospicio Cabañas]] *[[Hospital de Sant Pau]] *[[Hovgården]] *[[Howard Carter]] *[[Hryhorii Kvitka-Osnovianenko]] *[[Huangshan]] *[[Hubert de Givenchy]] === '''<u>Ħ</u>''' === * [[Ħaġar ta' Jelling]] *[[Ħajt il-Kbir taċ-Ċina]] *[[Ħitan Rumani ta' Lugo]] *[[Ħsad tal-Perli fil-Bahrain]] === '''<u>I</u>''' === * [[Ibn Battuta]] * [[ICOMOS]] * [[Idolu ta' Shigir]] * [[Idrija]] * [[Il'ja Prigožini]] * [[Impjant Nukleari ta' Zaporizhzhia]] *[[Impjant tal-Ippompjar bl-Istim ta' Wouda]] *[[Impjanti tan-Nitrat tal-Potassju ta' Humberstone u ta' Santa Laura]] *[[Inara Luigas]] *[[Inċiżjonijiet fuq il-Blat f’Valcamonica|Inċiżjonijiet fuq il-Blat f'Valcamonica]] *[[Independence Hall]] *[[Indiċi]] *[[Industrija tal-lavanja f'Wales]] *[[Ingredjent]] *[[Intaljatur]] *[[Ipoġew ta’ Ħal Saflieni|Ipoġew ta' Ħal Saflieni]] * [[Ipproċessar testwali]] * [[Irdumijiet ta' Bandiagara]] * [[Iremel]] * [[Irħula Antiki ta' Djenné]] * [[Irħula Kbar bi Spa fl-Ewropa]] * [[Irpin]] * [[Irziezet Imżejnin ta' Hälsingland]] *[[Isabella d'Este]] *[[ISBN]] *[[Istmu Kuronjan]] *[[Ivan Turgenev]] *[[Ivrea]] === '''<u>J</u>''' === * [[Jacinto Benavente]] * [[Jaipur]] * [[Jakob Bogdani]] *[[Jantar Mantar, Jaipur]] *[[Jarrod Sammut]] *[[Jean Antoine Houdon]] *[[Jean Dieudonné]] *[[Jean Picard]] *[[Jeddah]] *[[Jodensavanne]] *[[Joggins]] *[[Johann Christian Bach]] *[[Johan Jensen]] *[[John Edward Critien]] *[[John Kendrew]] *[[John Strutt Rayleigh]] *[[Jongmyo]] *[[Jørgen Pedersen Gram]] *[[Josef Hoffman]] *[[Joseph Louis Gay-Lussac]] *[[Joya de Cerén]] *[[Jože Plečnik]] *[[Jules Pascin]] *[[Julia Malinova]] *[[Julia Sanina]] *[[Júlia Sigmond]] *[[Julio Baghy]] *[[Julius Wagner-Jauregg]] *[[Jum il-Ġifa]] *[[Jum il-Lingwa Erżjana]] *[[Jum l-Ewropa]] *[[Jum Zamenhof]] === '''<u>K</u>''' === * [[Kairouan]] * [[Kaja Kallas]] *[[Kalwaria Zebrzydowska]] *[[Kampnari tal-Belġju u ta' Franza]] *[[Kanal il-Kbir (iċ-Ċina)]] *[[Kanal ta' Rideau]] *[[Kanali ta' Amsterdam]] *[[Kandy]] *[[Kappella]] *[[Karavanseraj Persjani]] *[[Karbalayi Safikhan Karabakhi]] *[[Karl Ferdinand Braun]] *[[Karl Weierstrass]] *[[Karlskrona]] *[[Karlu III]] *[[Kasbah tal-Alġier]] *[[Kaskati ta' Galdelsha]] *[[Kaskati ta' Vitorja]] *[[Kastell ta' Durham]] *[[Kastell ta' Himeji]] *[[Kastell ta’ Kroměříž|Kastell ta' Kroměříž]] *[[Kastell ta' Kronborg]] *[[Kastell ta' Kuressaare]] *[[Kastell ta’ Litomyšl|Kastell ta' Litomyšl]] *[[Kastell ta' Lubart]] *[[Kastell ta’ Malbork|Kastell ta' Malbork]] *[[Kastell ta' Nesvizh]] *[[Kastell ta' Paphos]] *[[Kastell ta' San Pedro de la Roca]] *[[Kastell ta' Spiš]] *[[Kastell ta' Wartburg]] *[[Kastell ta' Zerzevan]] *[[Kastelli ta' Augustusburg u Falkenlust fi Brühl]] *[[Kastelli ta' Bellinzona]] *[[Kastelli u Swar tal-Irħula tar-Re Dwardu fi Gwynedd]] *[[Katarina Vitale]] * [[Katidral]] *[[Katidral ta' Aachen]] *[[Katidral ta' Amiens]] *[[Katidral ta' Bourges]] *[[Katidral ta' Burgos]] *[[Katidral ta' Canterbury]] *[[Katidral ta' Chartres]] *[[Katidral ta' Köln]] *[[Katidral ta' León, Nikaragwa]] *[[Katidral ta' Naumburg]] *[[Katidral ta' Reims]] *[[Katidral ta' Roskilde]] *[[Katidral ta' Santa Sofija (Kiev)]] *[[Katidral ta’ Šibenik|Katidral ta' Šibenik]] *[[Katidral ta' Speyer]] *[[Katidral ta' Tournai]] *[[Katidral ta' Zvartnots]] *[[Katidral tat-Trasfigurazzjoni, Dnipro]] *[[Katina Muntanjuża ta' Ennedi]] *[[Katina Muntanjuża ta’ Meskheti]] *[[Katsiaryna Barysevich]] *[[Kauksi Ülle]] *[[Kaunas]] *[[Kavallier ta' Madara]] * [[Kavallier ta’ San Ġakbu|Kavallier ta' San Ġakbu]] * [[Kawkasu tal-Punent]] *[[Kelma]] *[[Kerkuane]] *[[Kernavė]] *[[Kewkbet is-Safar]] *[[Khami]] *[[Khinalug]] *[[Khiva]] *[[Khor Rori]] *[[Kinderdijk]] *[[Kirurgu]] *[[Kizhi Pogost]] *[[Kladruby nad Labem]] * [[Klima ta' Malta]] * [[Klondike]] * [[Kluane / Wrangell–St. Elias / Bajja tal-Glaċieri / Tatshenshini-Alsek]] * [[Knarik Vardanyan]] * [[Knejjes Barokki tal-Filippini]] * [[Knejjes Imħaffrin fil-Blat ta' Ivanovo]] * [[Knejjes Imħaffrin fil-Blat ta' Lalibela]] *[[Knejjes Impittrin fir-Reġjun ta’ Troodos|Knejjes Impittrin fir-Reġjun ta' Troodos]] *[[Knejjes Rumaneski Katalani tal-Vall de Boí]] *[[Knejjes ta' Chiloé]] *[[Knejjes tal-Injam ta' Maramureș]] *[[Knejjes tal-Injam tal-Karpazji Slovakki]] *[[Knejjes tal-Injam tan-Nofsinhar ta’ Małopolskie]] *[[Knejjes tal-Iskola tal-Arkitettura ta' Pskov]] *[[Knejjes tal-Moldavja]] *[[Knejjes tal-Paċi]] *[[Knejjes u Kunventi ta' Goa]] *[[Knisja Antika ta' Petäjävesi]] *[[Knisja ta' Atlántida]] *[[Knisja ta' Boyana]] *[[Knisja ta' San Ġwann f'Kaneo]] *[[Knisja ta' San Nikola tas-Saqaf]] *[[Knisja ta' Santa Margerita]] *[[Knisja ta' Santa Marija tal-Grazzji (Milan)|Knisja ta' Santa Marija tal-Grazzji, Milan]] *[[Knisja tal-Injam ta' Urnes]] *[[Knisja tal-Paċi fi Świdnica]] *[[Knisja tal-Pellegrinaġġ ta' San Ġwann ta' Nepomuk|Knisja tal-Pellegrinaġġ ta’ San Ġwann ta' Nepomuk]] *[[Knisja tal-Pellegrinaġġi ta' Wies]] *[[Knisja tal-Verġni Marija ta' Arakos]] *[[Knisja tal-Vitorja]] *[[Koh Ker]] *[[Kok]] *[[Kolomenskoye]] *[[Kolonja tal-Artisti ta' Darmstadt]] *[[Kolonji tal-Benevolenza]] *[[Kolonna ta' Ġuljanu]] *[[Kolonna tat-Trinità Mqaddsa, Olomouc]] * [[Kolossew]] * [[Konso]] *[[Konversazzjoni]] *[[Korfù]] *[[Kosta Ġurassika]] *[[Kosta ta' Amalfi]] *[[Kosta ta' Ningaloo]] *[[Kostituzzjoni ta’ Malta|Kostituzzjoni ta' Malta]] *[[Kotlovina]] *[[Koutammakou]] *[[Krak des Chevaliers]] *[[Krakovja]] *[[Krater ta' Logoisk]] *[[Krater ta' Vredefort]] *[[Kremlin ta' Kazan]] *[[Kremlin ta’ Moska|Kremlin ta' Moska]] *[[Kreta]] *[[Krisztina Tóth]] *[[Krzemionki]] *[[Ksour Antiki ta' Ouadane, Chinguetti, Tichitt u Oualata]] *[[Kujataa]] *[[Kulangsu]] *[[Kuldīga]] *[[Kulleġġ Navali Rjali Antik]] *[[Kultura ta' Chaco]] *[[Kultura ta' Chinchorro]] *[[Kultura ta' Liangzhu]] *[[Kumpanija Ferrovjarja Retika]] *[[Kumpless Monumentali ta' Brâncuși f'Târgu Jiu]] *[[Kumpless ta' W-Arly-Pendjari]] *[[Kumpless tal-Bażar Storiku ta' Tabriz]] *[[Kumpless tal-Foresti ta' Dong Phayayen-Khao Yai]] *[[Kumpless tal-Foresta ta' Kaeng Krachan]] *[[Kumpless tal-Kastell ta' Mir]] *[[Kumpless tal-Khānegāh u tas-Santwarju tax-Xejikk Safi al-din f'Ardabil]] *[[Kumpless tal-Muntanji u tat-Tempji ta' Chengde]] *[[Kumpless tal-Oqbra ta' Koguryo]] *[[Kumpless tal-Pajsaġġ ta' Tràng An]] *[[Kumplessi Monastiċi Armeni tal-Iran]] *[[Kumplessi Petroglifiċi tal-Altai tal-Mongolja]] *[[Kumitat tal-Wirt Dinji]] *[[Kunvent Benedittin ta' San Ġwann f'Müstair]] *[[Kunvent ta' Kristu f'Tomar]] *[[Kunvent ta' Spiš]] *[[Kunvent ta’ Novodevichy|Kunvent ta' Novodevichy]] *[[Kunya-Urgench]] *[[Kuruna ta' Zvonimir]] *[[Kutná Hora]] === '''<u>L</u>''' === * [[L-Arti]] * [[L-Ewwel Mara jew Raġel ta' Malta]] * [[Lag ta' Baikal]] * [[Lag ta' Laach]] * [[Lag tal-Punent, Hangzhou]] * [[Lagi ta' Ounianga]] * [[Lagi ta' Willandra]] * [[Lake District]] * [[Lamu]] *[[Landier]] *[[Lapponja Żvediża]] *[[Las Médulas]] *[[Lascaux]] *[[Lavaux]] *[[Lavra tat-Trinità ta' San Serġjo]] *[[Lazzaro Pisani]] *[[Le Corbusier]] *[[Le Havre]] *[[Le Locle]] *[[Leptis Magna]] *[[Lessikoloġija]] * [[Lessiku]] * [[Letoon]] * [[Lev Davidovich Landau]] * [[Lev Semenovič Pontrjagin]] * [[Levoča, il-Kastell ta' Spiš u l-monumenti kulturali assoċjati]] * [[Levuka]] * [[Leyla Mammadbeyova]] * [[Liftijiet Idrawliċi tal-Canal du Centre]] *[[Lika Kavzharadze]] *[[Lima]] *[[Lingwa Erżjana]] *[[Lingwa Ġermaniża]] *[[Linja ferrovjarja ta’ Semmering|Linja ferrovjarja ta' Semmering]] *[[Linja Ferrovjarja Trans-Iranjana]] *[[Linji ta' Nazca]] *[[Linji tal-Ilma Difensivi Olandiżi]] *[[Lista ta’ binjiet ta’ Gaudí]] *[[Lista ta' kumpaniji elenkati fil-Borża ta' Malta]] *[[Lista ta' Membri tal-Parlament ta' Malta, 2017–2022]] *[[Lista ta' peniżoli]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji f'Andorra]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji f'Ċipru]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji f'Iżrael]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji f'Kuba]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji f'Madagascar]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji f'Malta]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji f'San Marino]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fi Franza]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fi Spanja]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji taċ-Ċekja|Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fiċ-Ċekja]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fiċ-Ċilì]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fiċ-Ċina]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fid-Danimarka]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Bangladesh]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Belarussja]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Belġju]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Bożnija-Ħerzegovina]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Brażil]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Bulgarija]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Filippini]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Finlandja]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Ġappun]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Ġermanja]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Ġordan]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Georgia]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Greċja]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Jemen]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Kambodja]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Kanada]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Karibew]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Każakistan]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Kenja]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Kirgistan]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Kolombja]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Korea t'Isfel]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Korea ta' Fuq]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Kroazja]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Laos]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Latvja]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Litwanja]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Lussemburgu]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Lvant tal-Asja]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Lvant tal-Ewropa]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Maċedonja ta' Fuq]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Malażja]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Marokk]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Mauritania]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Messiku]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Moldova]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Mongolja]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Montenegro]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Myanmar]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Pakistan]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Palestina]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Perù]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Polonja]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Portugall]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Punent tal-Asja]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Punent tal-Ewropa]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fil-Vjetnam]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fin-Nepal]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fin-Netherlands]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fin-Nofsinhar tal-Asja]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fin-Nofsinhar tal-Ewropa]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fin-Norveġja]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fir-Renju Unit]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fir-Rumanija]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fir-Russja]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fis-Serbja]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fis-Sirja]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fis-Slovakkja]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fis-Slovenja]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fis-Sri Lanka]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fit-Taġikistan]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fit-Tajlandja]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fit-Tanzanija]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fit-Tramuntana tal-Asja u fl-Asja Ċentrali]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fit-Tramuntana tal-Ewropa]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fit-Tuneżija]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fit-Turkija]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fit-Turkmenistan]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fix-Xlokk tal-Asja]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fl-Afganistan]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fl-Afrika]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fl-Afrika t'Isfel]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fl-Albanija]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fl-Amerka Ċentrali]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fl-Amerka t'Isfel]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fl-Amerka ta' Fuq]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fl-Arabja Sawdija]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fl-Arġentina]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fl-Armenja]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fl-Awstralja]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fl-Awstrija]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fl-Ażerbajġan]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fl-Eġittu]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fl-Estonja]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fl-Etjopja]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fl-Indja]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fl-Indoneżja]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fl-Iran]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fl-Irlanda]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fl-Istati Għarab]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fl-Istati Uniti]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fl-Italja]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fl-Iżlanda]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fl-Iżvezja]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fl-Iżvizzera]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fl-Oċeanja]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fl-Ukrajna]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fl-Ungerija]] *[[Lista ta' Siti ta' Wirt Dinji fl-Użbekistan]] *[[Liz Truss]] *[[Loġġa tal-Ħarir]] *[[Longobardi fl-Italja: Postijiet tal-Poter (568-774 W.K.)]] *[[Lorenzo de' Medici]] *[[Lorenzo Gafà]] *[[Lorenzo Valla]] *[[Luang Prabang]] *[[Lübeck]] *[[Lucavsala]] *[[Lucia Piussi]] *[[Lučka Kajfež Bogataj]] *[[Ludmila tal-Boemja]] *[[Ludovico Ariosto]] *[[Ludovico Carracci]] *[[Ludwik Lejzer Zamenhof]] *[[Luigi Boccherini]] *[[Luigi Galvani]] *[[Luigi Pirandello]] *[[Lumbini]] *[[Luna 26]] *[[Lunenburg]] *[[Lvant ta' Rennell]] *[[Lviv]] *[[Lyon]] *[[Lyubov Panchenko]] === '''<u>M</u>''' === * [[Maċedonit]] * [[Machu Picchu]] * [[Madinat Al-Zahra]] *[[Mafkar tal-Paċi ta' Hiroshima]] *[[Magda Šaturová-Seppová]] *[[Maison Carrée]] * [[Malta taħt il-Franċiżi]] *[[Maltin]] *[[Måneskin]] *[[Manhush]] *[[Manto Mavrogenous]] *[[Mantova]] *[[Margaret Abela]] *[[Maria De Filippi]] *[[Maria Dobroniega ta' Kiev]] *[[Maria Grollmuß]] *[[Marian Smoluchowski]] *[[Mario Draghi]] *[[Mário Zagallo]] *[[Marrakesh]] *[[Marta Kos]] *[[Martinu I ta' Sqallija]] *[[Mary Chronopoulou]] *[[Mary Fenech Adami]] *[[Mary Moser]] *[[Masġar tal-Palm ta' Elche]] *[[Maurizio Costanzo]] *[[Mawżolew ta’ Khoja Ahmed Yasawi]] *[[Maymand]] *[[Mbanza Kongo]] *[[Medina ta' Sousse]] *[[Melka Kunture]] *[[Mérida (Spanja)]] *[[Merill]] *[[Meroe]] *[[Merv]] *[[Meteora]] *[[Michael Refalo]] *[[Michail Glinka]] *[[Mikhail Ostrogradsky]] *[[Milan]] *[[Mileva Filipović]] *[[Mimoza Kusari-Lila]] *[[Mina tal-Imħabba ta' Klevan]] *[[Minaret ta' Jam]] *[[Minjiera Storika tal-Fidda f'Tarnowskie Góry]] *[[Minjiera tal-Faħam ta' Ombilin]] *[[Minjiera tal-Fidda ta' Iwami Ginzan]] *[[Minjiera tal-Melħ ta’ Wieliczka]] *[[Minjiera tar-Ram ta' Falun]] *[[Minjieri tad-Deheb tal-Gżira ta' Sado]] *[[Minjieri taż-Żnied Neolitiċi ta' Spiennes]] *[[Mira Alečković]] *[[Mirella Freni]] *[[Miroslav Řepa]] *[[Missjonijiet Franġiskani fis-Sierra Gorda ta' Querétaro]] *[[Missjonijiet ta' San Antonio]] *[[Missjonijiet tal-Ġiżwiti ta' Chiquitos]] *[[Missjonijiet tal-Ġiżwiti ta' La Santísima Trinidad de Paraná u Jesús de Tavarangue]] *[[Mnajdra]] *[[Modena]] *[[Mogħdija tal-Ġgant]] *[[Monasteri fuq ix-xaqlibiet ta' Popocatépetl]] *[[Monasteri ta' Yuso u ta' Suso]] *[[Monasteru ta' Alcobaça]] *[[Monasteru ta' Batalha]] *[[Monasteru ta' Ferapontov]] *[[Monasteru ta' Gelati]] *[[Monasteru ta' Geghard]] *[[Monasteru ta’ Gračanica|Monasteru ta' Gračanica]] *[[Monasteru ta' Haghpat]] *[[Monasteru ta' Horezu]] *[[Monasteru ta' Hosios Loukas]] *[[Monasteru ta' Maulbronn]] *[[Monasteru ta' Poblet]] *[[Monasteru ta' Rila]] *[[Monasteru ta' San Ġwann it-Teologu]] *[[Monasteru ta' San Ilarjun]] *[[Monasteru ta' Sanahin]] *[[Monasteru ta' Santa Katarina]] *[[Monasteru ta' Sopoćani]] *[[Monasteru ta' Studenica]] *[[Monasteru ta' Voroneț]] *[[Monasteru tal-Ġlormini]] *[[Monasteru Rjali ta' Santa Marija ta' Guadalupe]] *[[Monika Kryemadhi]] *[[Mont-Saint-Michel]] *[[Monte Albán]] *[[Monte San Giorgio]] *[[Monte Titano]] *[[Monticello]] * [[Monument]] * [[Monument Nazzjonali ta' Żimbabwe l-Kbir]] * [[Monumenti Bojod ta' Vladimir u ta' Suzdal]] * [[Monumenti Buddisti fl-inħawi ta' Hōryū-ji]] * [[Monumenti Paleokristjani u Biżantini ta' Thessaloniki]] * [[Monumenti Rumani, il-Katidral ta' San Pietru u l-Knisja tal-Madonna fi Trier]] * [[Monumenti Storiċi f'Novgorod u fl-Inħawi]] * [[Monumenti Storiċi ta' Kjoto Antika (Bliet ta' Kjoto, Uji u Ōtsu)]] * [[Monumenti Storiċi ta' Makli]] *[[Monumenti Storiċi ta' Nara]] *[[Monumenti ta' Oviedo u tar-Renju tal-Asturjas]] *[[Monumenti tal-Ġebel taċ-Ċriev]] *[[Monumenti u Siti Storiċi f'Kaesong]] *[[Monumenti u Siti Storiċi ta' Hiraizumi]] *[[Morelia]] *[[Moritz Cantor]] *[[Moskea Antika ta' Edirne]] *[[Moskea l-Kbira u Sptar ta' Divriği]] *[[Moskea ta' Arif Agha]] *[[Moskea ta’ Selimiye, Edirne]] *[[Moskea tal-Ġimgħa ta' Esfahan]] *[[Moskea tat-Tatari]] *[[Moskej bi stil Sudaniż fit-Tramuntana tal-Kosta tal-Avorju]] *[[Moskej tal-Pilastri tal-Injam tal-Anatolja Medjevali]] *[[Motoori Norinaga]] *[[Mramorje]] *[[Mtskheta]] *[[Muhammad al-Idrisi]] *[[Muħammed]] *[[Muniċipju ta' Bremen]] *[[Muntanja Pelée]] *[[Muntanja Qingcheng]] *[[Muntanja Wutai]] *[[Muntanji Blu u John Crow]] *[[Muntanji Makhonjwa ta' Barberton]] *[[Muntanji ta' Homolje]] *[[Muntanji tad-Deheb ta' Altai]] *[[Muntanji tal-Krimea]] *[[Muntanji Wudang]] *[[Muntanji Wuyi]] *[[Mużew Nazzjonali tal-Montenegro]] *[[Mużew ta' Plantin-Moretus]] *[[Mużew ta' Trojja]] *[[Myśliwska]] *[[Mystras]] === '''<u>N</u>''' === * [[Nærøyfjord]] * [[Nadur]] * [[Nagorno-Karabakh]] * [[Naħla tal-għasel ta' Malta]] * [[Namhansanseong]] * [[Nancy]] * [[Nan Madol]] *[[Napli]] *[[Naryn-Kala]] *[[Nataliya Kobrynska]] *[[Nea Moni ta' Chios]] *[[Nekropoli ta' Monterozzi]] *[[Nemrut Dağı]] *[[Nessebar]] *[[New Lanark]] *[[New Secret (jott)]] *[[Nexhmije Pagarusha]] *[[Nicolas-Claude Fabri de Peiresc]] *[[Nicolas-Joseph Cugnot]] *[[Nicolas Flamel]] *[[Nicolau Coelho]] *[[Nida]] *[[Nika Križnar]] *[[Nikkō]] *[[Nino Ramishvili]] *[[Nisa (Turkmenistan)]] *[[Nisa f’Malta]] *[[Nisa fl-elezzjonijiet ġenerali ta’ Malta]] *[[Nizza]] *[[Norman Morrison]] *[[Nutar]] === '''<u>O</u>''' === * [[Oażi ta' Al-Ahsa]] * [[Olga Tass]] *[[Olimpja]] *[[Ophrys caucasica|''Ophrys caucasica'']] *[[Oplontis]] *[[Opri Venezjani tad-Difiża bejn is-sekli 15 u 17: Stato da Terra – Stato da Mar tal-Punent]] *[[Oqbra imperjali tad-dinastiji Ming u Qing]] *[[Oqbra Rjali tad-Dinastija Joseon]] *[[Oqbra ta' Mozu]] *[[Oqbra tar-Rejiet ta' Buganda f'Kasubi]] *[[Ortografija Litwana]] *[[Osservatorji Astronomiċi tal-Università Federali ta' Kazan]] *[[Osservatorju ta' Jodrell Bank]] *[[Osservatorju ta' Rozhen]] *[[Osun-Osogbo]] *[[Otto Toeplitz]] === '''<u>P</u>''' === * [[Pablo Neruda]] * [[Pajsaġġ Agrikolu tan-Nofsinhar ta' Öland]] * [[Pajsaġġ Arkeoloġiku tal-Ewwel Pjantaġġuni tal-Kafè fix-Xlokk ta' Kuba]] * [[Pajsaġġ Arkeoloġiku tas-Sassanidi fil-Provinċja ta' Fars]] * [[Pajsaġġ Industrijali ta' Blaenavon]] * [[Pajsaġġ Karstiku tan-Nofsinhar taċ-Ċina]] * [[Pajsaġġ Kulturali ta' ǂKhomani]] * [[Pajsaġġi Kulturali ta' Bassari, Fula u Bedik]] * [[Pajsaġġ Kulturali ta' Budj Bim]] * [[Pajsaġġ Kulturali ta' Gedeo]] * [[Pajsaġġ Kulturali ta' Hawraman/Uramanat]] * [[Pajsaġġ Kulturali ta' Le Morne]] * [[Pajsaġġ Kulturali ta’ Lednice-Valtice]] * [[Pajsaġġ Kulturali ta' Sukur]] * [[Pajsaġġ Kulturali tal-Għelieqi Mtarrġa tar-Ross ta' Honghe Hani]] * [[Pajsaġġ Kulturali tal-Kafè tal-Kolombja]] * [[Pajsaġġ Kulturali tal-Lag ta' Kenozero]] * [[Pajsaġġ Kulturali tal-Wied ta' Orkhon]] * [[Pajsaġġ Kulturali tat-Tinqix fuq il-Blat f'Gobustan]] * [[Pajsaġġ Kulturali tat-Tpittir fuq il-Blat ta' Zuojiang]] * [[Pajsaġġ Kulturali u Botaniku ta' Richtersveld]] * [[Pajsaġġ Kulturali u l-Fdalijiet Arkeoloġiċi tal-Wied ta' Bamiyan]] * [[Pajsaġġ tal-Kaċċa Medjevali fit-Tramuntana ta' Zealand]] * [[Pajsaġġ tal-Vinji ta' Piemonte: Langhe-Roero u Monferrato]] * [[Pajsaġġ tax-Xogħol fil-Minjieri ta' Cornwall u l-Punent ta' Devon]] * [[Pajsaġġi ta' Dauria]] * [[Pál Maléter]] * [[Palazz Irjali ta' Aranjuez]] *[[Palazz Irjali ta' Caserta]] *[[Palazz Mariinskyi]] *[[Palazz ta' Blenheim]] *[[Palazz ta’ Djoklezjanu|Palazz ta' Djoklezjanu]] *[[Palazz ta' Drottningholm]] *[[Palazz ta' Eggenberg]] *[[Palazz ta' Fontainebleau]] *[[Palazz ta' Golestan]] *[[Palazz ta' Ishak Paşa]] *[[Palazz ta' Mafra]] *[[Palazz ta' Orbeliani]] *[[Palazz ta' Potala]] *[[Palazz ta’ Schönbrunn|Palazz ta' Schönbrunn]] *[[Palazz ta’ Stoclet|Palazz ta' Stoclet]] *[[Palazz ta' Versailles]] *[[Palazz tal-Khan]] *[[Palazz tas-Sajf]] *[[Palazz tax-Shirvanshah]] *[[Palazzi Rjali ta' Abomey]] *[[Palazzi u Parks ta' Potsdam u Berlin]] *[[Palenque]] *[[Palermo Għarbija-Normanna u l-Katidrali ta' Cefalù u Monreale]] *[[Palestina]] *[[Palianytsia]] *[[Palmaria]] *[[Palmyra]] *[[Pamukkale]] *[[Panamá Viejo]] *[[Papa Ljun XIV]] *[[Papahānaumokuākea]] *[[Paquimé]] *[[Paramaribo]] *[[Park Arkeoloġiku Nazzjonali ta' Tierradentro]] *[[Park Arkeoloġiku ta' Hili]] *[[Park Arkeoloġiku ta' San Agustín]] *[[Park Irjali ta' Studley]] *[[Park Naturali Nazzjonali tal-Karpazji]] *[[Park Naturali ta' Dinara]] *[[Park Naturali tal-Iskolli tal-Qroll ta' Tubbataha]] *[[Park Naturali tal-Pilastri ta' Lena]] *[[Park Nazzjonali Impenetrabbli ta' Bwindi]] *[[Park Nazzjonali Olimpiku]] *[[Park Nazzjonali Storiku]] *[[Park Nazzjonali Storiku ta' Göreme]] *[[Park Nazzjonali Storiku ta' Trakai]] *[[Park Nazzjonali ta' Alejandro de Humboldt]] *[[Park Nazzjonali ta' Banc d'Arguin]] *[[Park Nazzjonali ta’ Belovezhskaya Pushcha]] *[[Park Nazzjonali ta' Canaima]] *[[Park Nazzjonali ta' Chiribiquete]] *[[Park Nazzjonali ta' Chitwan]] *[[Park Nazzjonali ta' Cilento, Vallo di Diano u Alburni]] *[[Park Nazzjonali ta' Coiba]] *[[Park Nazzjonali ta' Comoé]] *[[Park Nazzjonali ta' Darien]] *[[Park Nazzjonali ta' Defileul Jiului]] *[[Park Nazzjonali ta' Desembarco del Granma]] *[[Park Nazzjonali ta' Doñana]] *[[Park Nazzjonali ta' Everglades]] *[[Park Nazzjonali ta’ Fertő-Hanság]] *[[Park Nazzjonali ta' Garajonay]] *[[Park Nazzjonali ta' Garamba]] *[[Park Nazzjonali ta' Great Smoky Mountains]] *[[Park Nazzjonali ta' Gros Morne]] *[[Park Nazzjonali ta' Gunung Mulu]] *[[Park Nazzjonali ta' Hortobágy]] *[[Park Nazzjonali ta' Huascarán]] *[[Park Nazzjonali ta' Ichkeul]] *[[Park Nazzjonali ta' Ivindo]] *[[Park Nazzjonali ta' Kahuzi-Biega]] *[[Park Nazzjonali ta' Kilimanjaro]] *[[Park Nazzjonali ta' Kinabalu]] *[[Park Nazzjonali ta' Kiskunság]] *[[Park Nazzjonali ta' Komodo]] *[[Park Nazzjonali ta' Lahemaa]] *[[Park Nazzjonali ta' Lençóis Maranhenses]] *[[Park Nazzjonali ta' Lorentz]] *[[Park Nazzjonali ta' Los Katíos]] *[[Park Nazzjonali ta' Lushan]] *[[Park Nazzjonali ta' Mammoth Cave]] *[[Park Nazzjonali ta' Manú]] *[[Park Nazzjonali ta' Manovo-Gounda St Floris]] *[[Park Nazzjonali ta' Mesa Verde]] *[[Park Nazzjonali ta' Miguasha]] *[[Park Nazzjonali ta' Morne Trois Pitons]] *[[Park Nazzjonali ta' Nahanni]] *[[Park Nazzjonali ta' Niah]] *[[Park Nazzjonali ta' Niokolo-Koba]] *[[Park Nazzjonali ta' Noel Kempff Mercado]] *[[Park Nazzjonali ta' Nyungwe]] *[[Park Nazzjonali ta' Þingvellir]] *[[Park Nazzjonali ta' Pirin]] *[[Park Nazzjonali ta' Purnululu]] *[[Park Nazzjonali ta' Rapa Nui]] *[[Park Nazzjonali ta' Rio Abiseo]] *[[Park Nazzjonali ta' Sagarmatha]] *[[Park Nazzjonali ta' Salonga]] *[[Park Nazzjonali ta' Sangay]] *[[Park Nazzjonali ta' Sanqingshan]] *[[Park Nazzjonali ta' Serengeti]] *[[Park Nazzjonali ta' Simien]] *[[Park Nazzjonali ta' Taï]] *[[Park Nazzjonali ta' Teide]] *[[Park Nazzjonali ta' Tongariro]] *[[Park Nazzjonali ta' Ujung Kulon]] *[[Park Nazzjonali ta' Vatnajökull]] *[[Park Nazzjonali ta' Virunga]] *[[Park Nazzjonali ta' Yellowstone]] *[[Park Nazzjonali ta' Yosemite]] *[[Park Nazzjonali tal-Biżonti tal-Boskijiet]] *[[Park Nazzjonali tal-Fortizza tal-Għolja ta' Brimstone]] *[[Park Nazzjonali tal-Għadajjar ta' Mana]] *[[Park Nazzjonali tal-Għerien ta' Carlsbad]] *[[Park Nazzjonali tal-Għerien ta' Naracoorte]] *[[Park Nazzjonali tal-Grand Canyon]] *[[Park Nazzjonali tal-Lag tal-Malawi]] *[[Park Nazzjonali tal-Lagi ta’ Plitvice]] *[[Park Nazzjonali tal-Muntanja tal-Kenja]] *[[Park Nazzjonali tal-Muntanji ta' Bale]] *[[Park Nazzjonali tal-Muntanji ta' Rwenzori]] *[[Park Nazzjonali tal-Vulkani ta' Hawaii]] *[[Park Nazzjonali tat-Taġikistan]] *[[Park Nazzjonali tax-Xmara ta' Taħt l-Art ta' Puerto Princesa]] *[[Park Provinċjali ta' Writing-on-Stone]] *[[Park Provinċjali tad-Dinosawri]] *[[Park Storiku ta' Ayutthaya]] *[[Park Storiku ta' Phu Phrabat]] *[[Park Storiku ta' Si Thep]] *[[Park Storiku ta' Sukhothai]] *[[Park ta' Maloti-Drakensberg]] *[[Park ta’ Muskau|Park ta' Muskau]] *[[Park tal-Art Mistagħdra ta' iSimangaliso]] *[[Park tal-Mafkar tar-Rewwixta u tar-Rivoluzzjoni]] *[[Park Trinazzjonali ta' Sangha]] *[[Parks Internazzjonali tal-Paċi ta' Waterton-tal-Glaċieri]] *[[Parks Nazzjonali tal-Lag ta' Turkana]] *[[Parks Nazzjonali u Statali tas-Siġar tal-Injam tal-Aħmar]] *[[Parks tal-Muntanji tar-Rockies Kanadiżi]] *[[Parmigianino]] *[[Parrukkier]] *[[Pasargadae]] *[[Paseo del Prado]] *[[Pattadakal]] *[[Paulo Coelho]] *[[Pavlo Lee]] *[[Pécs]] *[[Pellegrinaġġ ta’ San Ġakbu]] *[[Peña de los Enamorados]] *[[Peniżola]] *[[Pergamon]] *[[Peri-Khan Sofiyeva]] *[[Persepolis]] *[[Peter Carl Fabergé]] *[[Pëtr Kapica]] *[[Petra]] *[[Petra Brocková]] *[[Petroglifiċi tal-Lag ta' Onega u l-Baħar Abjad]] *[[Philipp Otto Runge]] *[[Philippi]] *[[Pienza]] *[[Piero Angela]] *[[Pierre Fatou]] *[[Pietro Longhi]] *[[Pietru l-Kbir]] *[[Pimachiowin Aki]] *[[Ping Yao]] *[[Pirinej-Monte Perdido]] *[[Pitons]] *[[Pitons, Cirques u Rdumijiet tal-Gżira ta' Réunion]] *[[Pjanura ta' Bărăgan]] *[[Pjanura ta’ Stari Grad]] *[[Pjanura tal-Ġarer]] *[[Pjazza]] *[[Pjazza ta' Naqsh-e Jahan]] * [[Pjazza tal-Mirakli]] *[[Plamer]] *[[Planetarju Rjali ta' Eise Eisinga]] *[[Pobiti Kamani]] *[[Politika]] *[[Polonnaruwa]] *[[Pont Antik ta’ Mostar]] *[[Pont ta' Forth]] *[[Pont ta' Malabadi]] *[[Pont ta' Mehmed Paša Sokolović]] *[[Pont tal-Paċi, Tbilisi]] *[[Pont ta' Vizcaya]] *[[Porfirio Barba-Jacob]] *[[Port ta' Mariupol]] *[[Port ta’ Marsamxett]] *[[Porta Nigra]] *[[Portiċi ta' Bologna]] *[[Porto]] *[[Potosí]] *[[Pożati]] *[[Prambanan]] *[[Professjoni]] *[[Proklos]] *[[Promontorju ta' Putorana]] *[[Provins]] *[[Pu'er]] *[[Puebla (belt)]] *[[Pythagoreion]] === '''<u>Q</u>''' === * [[Qabar ta' Askia]] * [[Qabar ta' Humayun]] * [[Qabar Traċjan ta' Kazanlak]] * [[Qabar Traċjan ta' Sveshtari]] * [[Qabża tal-Biżonti Sfrakassati]] * [[Qal'at al-Bahrain]] * [[Qala (Għawdex)]] * [[Qalba Neolitika tal-Gżejjer Orkney]] * [[Qalhat]] * [[Qaryat al-Faw]] * [[Qaytarma]] * [[Qorti Rjali ta' Tiébélé]] * [[Il-Qtugħ ir-Ras ta’ San Ġwann|Qtugħ ir-Ras ta’ San Ġwann Battista (Caravaggio)]] * [[Quanzhou]] * [[Quedlinburg]] * [[Quito]] * [[Quseir Amra]] * [[Qutb Minar]] === '''<u>R</u>''' === * [[Rachid Chouhal]] * [[Raħal Storiku ta' St. George u l-Fortifikazzjonijiet Relatati, Bermuda]] * [[Rammelsberg]] * [[Ras'ken' Ozks]] * [[Ravenna]] * [[Ravesa Lleshi]] * [[Red Bay]] * [[Regensburg]] * [[Reġjun Naturali, Kulturali u Storiku ta’ Kotor]] * [[Reġjun tal-Estrazzjoni tal-Minerali ta' Erzgebirge/Krušnohoří]] * [[Reġjun tal-Inbid ta' Tokaj]] *[[Reichenau]] *[[Relattività (Maurits Cornelis Escher)]] *[[Rembrandt]] *[[Renata Scotto]] *[[Renju ta' Mapungubwe]] *[[Renju tal-Ġonna ta' Dessau-Wörlitz]] *[[Repubblika Sovjetika ta’ Don|Repubblika Sovjetika ta' Don]] *[[Residenza ta' Würzburg]] *[[Residenza tal-Metropolitani ta' Bukovina u tad-Dalmazja]] *[[Residenzi tal-Familja Savoia]] *[[Residenzi tal-Moderniżmu f'Berlin]] *[[Rewwixta tal-Qassisin]] *[[Riga]] *[[Risco Caído]] *[[Riversleigh]] *[[Riżerva Ekoloġika ta' Mistaken Point]] *[[Riżerva Forestali ta' Sinharaja]] *[[Riżerva Naturali Stretta tal-Muntanja ta' Nimba]] *[[Riżerva Naturali Stretta tat-Tsingy ta' Bemaraha]] *[[Riżerva Naturali ta' Bashkiriya]] *[[Riżerva Naturali ta’ Kaniv]] *[[Riżerva Naturali ta' Okapi]] *[[Riżerva Naturali ta' Selous]] *[[Riżerva Naturali ta' Srebarna]] *[[Riżerva Naturali ta' Tigrovaya Balka]] *[[Riżerva Naturali ta’ Yulen]] *[[Riżerva Naturali tal-Flora fil-Ġibs]] *[[Riżerva Naturali tas-Suriname Ċentrali]] *[[Riżerva ta' Bijosfera ta' El Pinacate u Gran Desierto de Altar]] *[[Riżerva ta' Bijosfera ta' Río Plátano]] *[[Riżerva tal-Bijosfera ta' Tehuacán-Cuicatlán]] *[[Riżerva tal-Bijosfera tal-Baħar l-Iswed]] *[[Riżerva tal-Bijosfera tal-Friefet Monarki]] *[[Riżerva tal-Bijosfera Transkonfinali Ohrid-Prespa]] *[[Riżerva tal-Fawna ta' Dja]] *[[Riżervi Naturali ta' Air u ta' Ténéré]] *[[Riżervi tal-Katina Muntanjuża ta' Talamanca-La Amistad]] *[[Robert Fico]] *[[Robert Wilhelm Bunsen]] *[[Rodi (belt)]] * [[Roi Mata]] * [[Roșia Montană]] * [[Ronald Searle]] * [[Røros]] * [[Rotot ta’ Santiago de Compostela fi Franza]] * [[Royal Exhibition Building]] * [[Róža Domašcyna]] *[[Rudolf Diesel]] *[[Ruggiero Leoncavallo]] === '''<u>S</u>''' === * [[Sabratha]] * [[Saeva Dupka]] * [[Safranbolu]] * [[Saint-Émilion]] * [[Sajjied]] *[[Sala taċ-Ċentenarju]] *[[Salamanca]] *[[Salib ta' Santa Ewfrosina]] *[[Salini Rjali ta' Arc-et-Senans]] *[[Salme Kann]] *[[Saltaire]] *[[Salvatore Accardo]] *[[Salzburg]] *[[Samantha Cristoforetti]] *[[Samarkanda]] *[[Samarra]] *[[Sambor Prei Kuk]] *[[Samuel Deguara]] *[[San Cristóbal de La Laguna]] *[[San Gimignano]] *[[San Lawrenz (Għawdex)]] *[[San Miguel de Allende]] *[[San Pietruburgu]] *[[Sana'a]] *[[Sanchi]] *[[Sandra Milo]] *[[Sandra Mondaini]] *[[Sandro Botticelli]] *[[Sangiran]] *[[Sansa, il-Monasteri Buddisti tal-Muntanji tal-Korea t'Isfel]] *[[Santa Cruz de Mompox]] *[[Santiago de Compostela]] *[[Santiago de Querétaro]] *[[Santwarju Nazzjonali tal-Għasafar ta' Djoudj]] *[[Santwarju ta' Bom Jesus do Monte]] *[[Santwarju tal-Fawna u tal-Flora ta' Malpelo]] *[[Santwarju ta' Itsukushima]] *[[Santwarju tal-Balieni ta' El Vizcaino]] *[[Santwarji tal-Għasafar tal-Passa tul il-Kosta tal-Baħar Isfar u l-Golf ta' Bohai]] *[[Santwarji tal-Pandas Ġganteski ta' Sichuan]] *[[Santwarji tan-Natura Selvaġġa ta' Thungyai-Huai Kha Khaeng]] *[[Santwarju tan-Natura Selvaġġa tal-Katina Muntanjuża ta' Hamiguitan]] *[[Sarazm]] * [[Saryarka]] * [[Sassi ta' Matera]] *[[Schokland]] *[[Seba’ Għeġubijiet Ġodda tad-Dinja]] *[[Sebastian Brant]] *[[Segovia]] *[[Seka Sablić]] *[[Sengħa]] *[[Seokguram]] *[[Seowon]] *[[Severo Ochoa]] *[[Sevil Shhaideh]] *[[Sewell]] *[[Sferi tal-Ġebel tal-Costa Rica]] *[[SGang Gwaay]] *[[Shahr-e Sukhteh]] *[[Shahrisabz]] *[[Shaken Aimanov]] *[[Shales ta' Maotianshan]] *[[Sheki]] *[[Shennongjia]] *[[Shibam]] *[[Shirakami-Sanchi]] *[[Shiretoko]] *[[Sian Ka'an]] *[[Šibenik]] *[[Sibila Petlevski]] *[[Sidney Webb]] *[[Siega Verde]] *[[Siena]] *[[Sighișoara]] *[[Sigiriya]] *[[Siġra tal-ballut ta' Tamme-Lauri]] *[[Sikhote-Alin]] *[[Sinagoga Antika (Erfurt)]] *[[Sinéad O'Connor]] *[[Sintra]] *[[Siracusa]] *[[Sistema Idrawlika Storika ta' Shushtar]] *[[Sistema tal-Ġestjoni tal-Ilma ta' Augsburg]] *[[Sistema tat-Toroq tal-Inka]] *[[Sit Agrikolu Bikri ta' Kuk]] *[[Sit arkeoloġiku ta' Al-Balid|Sit Arkeoloġiku ta' Al-Balid]] *[[Sit Arkeoloġiku ta' Atapuerca]] *[[Sit Arkeoloġiku ta’ Paphos]] *[[Sit Storiku Nazzjonali ta' San Juan]] *[[Sit Storiku Statali tat-Tumbati tal-Ħamrija ta' Cahokia]] * [[Sit ta' Wirt Dinji]] * [[Sit ta' Wirt Industrijali ta' Rjukan-Notodden]] *[[Sit tad-Dolmens ta' Antequera]] *[[Sit tar-Raġel ta' Peking f'Zhoukoudian]] *[[Siti tad-Dolmens ta' Gochang, Hwasun u Ganghwa]] *[[Siti Arkeoloġiċi ta' Bat, Al-Khutm u Al-Ayn]] *[[Siti Arkeoloġiċi ta' Tarraco]] *[[Siti Awstraljani tal-Fossili tal-Mammiferi]] *[[Siti Ewlenin tal-Estrazzjoni fil-Wallonja]] *[[Siti Funebri u Mfakar tal-Ewwel Gwerra Dinjija (il-Front tal-Punent)]] *[[Siti Kristjani Moħbija fir-Reġjun ta' Nagasaki]] *[[Siti Metallurġiċi Antiki tal-Burkina Faso]] *[[Siti Penitenzjarji Awstraljani]] *[[Siti preistoriċi bil-puntali madwar l-Alpi|Siti Preistoriċi bil-Puntali Madwar l-Alpi]] *[[Siti Preistoriċi ta' Jōmon fit-Tramuntana tal-Ġappun]] *[[Siti Sagri u Rotot ta' Pellegrinaġġ fil-Katina Muntanjuża ta' Kii]] *[[Siti tal-Fossili tal-Ominidi tal-Afrika t'Isfel]] *[[Siti tar-Rivoluzzjoni Industrijali Meiji tal-Ġappun]] *[[Siti tat-Tpittir fuq il-Blat ta' Kondoa]] *[[Siti tat-Tusi]] *[[Skarpan]] *[[Skellig Michael]] *[[Skogskyrkogården]] *[[Skojjattlu tal-art ta' Tian Shan]] *[[Skoll il-Kbir tal-Qroll]] *[[Skoll tal-Qroll ta' New Caledonia]] *[[Skoll tal-Qroll tal-Belize]] *[[Skorba]] *[[Skrivan]] *[[Socotra]] *[[Soltaniyeh]] *[[Songo Mnara]] *[[Sophia Loren]] *[[Sophie Germain]] *[[Sophie Liebknecht]] *[[Söyembikä]] *[[Speicherstadt]] *[[Spinalonga]] *[[Sputnik 5]] *[[Stari Ras]] *[[Statwa]] *[[Statwa ta' Roland ta' Bremen]] *[[Statwa tal-Libertà]] *[[Stazzjon ta' Chhatrapati Shivaji]] *[[Stazzjon tar-Radju ta' Grimeton]] *[[Stećak]] *[[Stevns Klint]] *[[Stonehenge]] *[[Stone Town]] *[[Su Nuraxi]] *[[Subak]] *[[Sulaiman-Too]] *[[Sundarbans]] *[[Suq Ċentrali ta' Ljubljana]] *[[Surtsey]] *[[Susa]] *[[Svaneti]] *[[Svetlana Antonovska]] *[[Sviyazhsk]] === '''<u>T</u>''' === * [[Ta' Bakkja]] * [[Ta' Ħaġrat]] * [[Ta' Kandja]] *[[Tabib]] *[[Tadrart Acacus]] *[[Taħdit]] *[[Taishan]] *[[Taj Mahal]] *[[Takht-e Soleyman]] *[[Takht-i-Bahi]] *[[Takkanot Shum]] *[[Taksim]] *[[Tallinn]] *[[Tamgaly]] *[[Tanġier]] *[[Taos Pueblo]] *[[Taputapuātea]] *[[Tarraco]] *[[Tarzna Navali ta' Antigua u s-Siti Arkeoloġiċi Relatati]] *[[Tassili n'Ajjer]] *[[Taxila]] *[[Tchogha Zanbil]] *[[Te Wahipounamu]] *[[Teatru Akkademiku Reġjonali ta' Donetsk]] *[[Teatru Antik ta’ Epidaurus|Teatru Antik ta' Epidaurus]] *[[Teatru Rjal]] *[[Teatru Ruman ta' Orange]] *[[Teatru tal-Opri Margravjali]] *[[Teatru tal-Opri ta' Sydney]] *[[Tebe (Eġittu)]] *[[Tekniku]] *[[Telč]] * [[Tempji Megalitiċi ta’ Malta u Għawdex|Tempji Megalitiċi ta' Malta u Għawdex]] *[[Tempju ta' Apollo Epikurju f’Bassae|Tempju ta' Apollo Epikurju f'Bassae]] *[[Tempju ta' Asklepju ta' Epidaurus]] *[[Tempju ta' Haeinsa]] *[[Tempji ta' Ħal Tarxien]] *[[Tempju ta' Mahabodhi]] *[[Tempju ta' Preah Vihear]] *[[Tempju tal-Ġenna]] *[[Tempju tal-Għar ta' Dambulla]] *[[Tempju u Ċimiterju ta' Konfuċju u l-Villa tal-Familja Kong f'Qufu]] *[[Teotihuacan]] *[[Tequila (Belt)]] * [[Terminoloġija]] * [[Tetiana Ostashchenko]] * [[Tétouan]] *[[Teżawru]] *[[Theobald Boehm]] *[[Theodore Géricault]] *[[Thimlich Ohinga]] *[[Tholos ta' El Romeral]] *[[Thomas à Kempis]] *[[Tian Shan]] * [[Tieqa tad-Dwejra]] * [[Tieqa ta' Wied il-Mielaħ]] * [[Tikal]] * [[Timbuktu]] * [[Timgad]] * [[Tina Turner]] * [[Tinetto]] * [[Tino]] * [[Tinqix fuq il-Blat f'Alta]] *[[Tinqix fuq il-Blat f'Tanum]] *[[Tinqix fuq il-Blat fir-Reġjun ta' Ha'il]] *[[Tinqix fuq il-Blat ta' Dazu]] *[[Tinqix ta' Bisotun]] *[[Tipasa]] *[[Tiryns]] *[[Tiwanaku]] *[[Tiya]] *[[Tlacotalpan]] *[[TNMK]] *[[Tobias Michael Carel Asser]] *[[Toledo]] *[[Tomaso Antonio Vitali]] *[[Tomiri]] *[[Toroq tal-Ħarir: il-Kuritur ta' Zarafshan-Karakum]] *[[Toroq tal-Ħarir: in-Network ta' Rotot tal-Kuritur ta' Chang'an-Tianshan]] * [[Torri Mmejjel ta' Pisa]] * [[Torri ta' Belém]] *[[Torri ta' Erkole]] *[[Torri ta' Londra]] *[[Torri tax-Xebba (Baku)]] *[[Torrijiet residenzjali tas-Svan|Torrijiet Residenzjali tas-Svan]] *[[Toruń]] *[[Tpittir fuq il-Blat ta' Sierra de San Francisco]] *[[Tpittir fuq il-Blat tal-Baċir Mediterran Iberiku]] *[[Trattat ta' Kaunas]] *[[Třebíč]] *[[Trinidad, Kuba]] *[[Trogir]] *[[Trojja]] *[[Tropiċi Mistagħdra ta' Queensland]] *[[Tserkva ta' Santa Marija, Owczary]] *[[Tserkva ta' Santa Marija Omm Alla, Chotyniec]] *[[Tserkva tal-Injam tal-Karpazji fil-Polonja u fl-Ukrajna]] *[[Tsodilo]] *[[Tubeteika]] *[[Tulou ta' Fujian|''Tulou'' ta' Fujian]] *[[Tumbati Ċerimonjali tal-Ħamrija ta' Hopewell]] *[[Tumbati Funebri ta' Dilmun]] *[[Tumbati Funebri ta' Gaya]] *[[Tumbati Monumentali tal-Ħamrija ta' Poverty Point]] *[[Turan]] *[[Tutankhamun]] *[[Twyfelfontein]] *[[Tyre]] === '''<u>U</u>''' === * [[Úbeda]] * [[Ugo Foscolo]] *[[Uluru]] *[[Um er-Rasas]] *[[Umm Al-Jimāl]] *[[UNESCO]] *[[Università Nazzjonali Awtonoma tal-Messiku]] *[[Università ta' Al-Qarawiġin|Università ta' Al-Qarawijin]] *[[Università ta' Coimbra]] *[[Unjoni Sovjetika]] *[[Urbino]] *[['Uruq Bani Mu'arid]] *[[Uxmal]] === '''<u>V</u>''' === * [[Val d'Orcia]] *[[Val di Noto]] *[[Valentyna Radzymovska]] *[[Valeria Bruni Tedeschi]] *[[Vallée de Mai]] *[[Vasco da Gama]] *[[Vat Phou]] *[[Velimir Khlebnikov]] *[[Venera 7]] *[[Verona]] *[[Via Appia]] *[[Victoria Amelina]] *[[Vigan]] *[[Vincent van Gogh]] *[[Vilel u Ġonna tal-Familja Medici]] *[[Villa d'Este]] *[[Villa Romana del Casale]] *[[Villa ta' Adrijanu]] *[[Villa Tugendhat]] *[[Villaġġi Antiki tat-Tramuntana tas-Sirja]] *[[Villaġġi bil-Knejjes Iffortifikati f'Transilvanja]] *[[Villaġġi Storiċi ta' Shirakawa-gō u Gokayama]] *[[Vilnius]] *[[Visby]] *[[Vitaliy Kim]] *[[Vito Volterra]] *[[Vittorio De Sica]] *[[Vjenna]] *[[Vladimir Ashkenazy]] *[[Vlkolínec]] *[[Volodymyr Zelenskyy]] *[[Volubilis]] *[[Võros]] *[[Vulkan tat-Tajn ta’ Lökbatan]] *[[Vulkani ta' Kamchatka]] === '''<u>W</u>''' === * [[Wachau]] * [[Wadi Al-Hitan]] *[[Wadi Rum]] *[[Wales]] *[[Weimar Klassika]] *[[Werrej]] *[[Wied Superjuri tar-Renu Nofsani]] *[[Wied t'Isfel tal-Awash]] *[[Wied ta' Kathmandu]] *[[Wied ta' Loire]] *[[Wied ta' Madriu-Perafita-Claror]] *[[Wied ta' M'zab]] *[[Wied ta' Qadisha]] *[[Wied ta' Viñales]] *[[Wied tal-Fondoq il-Kbir]] *[[Wied tat-Tempji]] *[[Wilhelm Grimm]] *[[Wilhelm Röntgen]] *[[Willem de Sitter]] *[[Willemstad]] *[[William Boeing]] *[[Wirt Arkeoloġiku tal-Wied ta' Lenggong]] *[[Wirt tal-Foresti Tropikali ta' Sumatra]] *[[Wismar]] *[[Władysław Horodecki]] *[[Wolfgang Paul]] === '''<u>X</u>''' === * [[Xanadu]] * [[Xanthos]] * [[Xatt it-Tiben]] *[[Xeff]] *[[Xidi]] *[[Xmara Omo]] *[[Xochicalco]] *[[Xogħlijiet ta' Jože Plečnik f'Ljubljana – Disinn Urban Iċċentrat fuq il-Bniedem]] *[[Xogħol Arkitettoniku ta' Le Corbusier]] *[[Xjenza spazjali]] *[[Xtatol]] === '''<u>Y</u>''' === * [[Yagul]] * [[Yakushima]] * [[Yana Zinkevych]] * [[Yangdong]] * [[Yarmak]] * [[Yaroslavl]] * [[Yazd]] * [[Yeni-Kale]] * [[Yin Xu]] * [[Yllka Mujo]] * [[Yogyakarta]] *[[Yuliya Gushchina]] *[[Yuri Lysianskyi]] === '''<u>Ż</u>''' === * [[Żapoteki]] * [[Żiemel Abjad ta' Osmington]] * [[Żona Kulturali ta' Ḥimā]] *[[Żona l-Kbira tal-Muntanji Blu]] *[[Żona Naturali Selvaġġa tat-Tażmanja]] *[[Żona Protetta ta' Jungfrau-Aletsch]] *[[Żona Protetta ta' Pliva, Janj u r-Riżerva ta' Janjske Otoke]] *[[Żona Protetta tal-Gżejjer Phoenix]] *[[Żona ta' Interess Xeniku u Storiku ta' Huanglong]] *[[Żona ta' Interess Xeniku u Storiku tal-Wied ta' Jiuzhaigou]] *[[Żona ta' Interess Xeniku u Storiku ta' Wulingyuan]] *[[Żona ta' Konservazzjoni ta' Guanacaste]] *[[Żona ta' Konservazzjoni ta' Ngorongoro]] *[[Żona tat-Tpittir fuq il-Blat ta' Chongoni]] *[[Żoni Protetti tar-Reġjun tal-Fjuri tal-Kap]] *[[Żoni Protetti tat-Tliet Xmajjar Paralleli ta' Yunnan]] *[[Żoni Storiċi ta' Baekje]] *[[Żoni Storiċi ta' Gyeongju]] *[[Żooloġija]] === '''<u>Z</u>''' === * [[Zabid]] * [[Zacatecas (belt)]] * [[Zagori]] * [[Zamość]] * [[Žatec]] * [[Žehra]] * [[Ziba Ganiyeva]] * [[Zlata Kolarić-Kišur]] *[[Zofia Zamenhof]] *[[Zollverein]] *[[Zond 5]] *[[Zsuzsanna Lorántffy]] 7smwh21v611tifup68af5mvfb2k6zra 0 26173 323672 323652 2025-06-19T20:09:40Z ToniSant 4257 /* Ħoloq esterni */ - 323672 wikitext text/x-wiki {{Infobox bijografija|image=|date of birth=18 ta’ Ġunju 1977}} '''Kaja Kallas''' (bl-Estonjan:[ˈKɑjɑ ˈkɑlːɑs]; twieldet fit-18 ta’ Ġunju 1977) hija politiku Estonjan u l-Prim Ministru tal-[[Estonja]] mis-26 ta’ Jannar 2021. Ilha l-mexxej tal-Partit tar-Riformi mill-2018, u membru tar-Riigikogu (il-Parlament Estonjan) mill-2019, u qabel mill-2011 sal-2014. Kallas kienet [[Membru tal-Parlament Ewropew]] mill-2014 sal-2018, tirrappreżenta l-[[Alleanza tal-Liberali u d-Demokratiċi għall-Ewropa]]. Qabel ġiet eletta fil- Parlament Ewropew, hi kienet avukat u kienet tispeċjalizza fil-liġi tal-kompetizzjoni Estonjana u Ewropea. == Ħajja bikrija u edukazzjoni == Kaja Kallas twieldet f’[[Tallinn]] fit-18 ta’ Ġunju 1977<ref name=":0">{{Ċita web|url=https://www.europarl.europa.eu/meps/en/124697/KAJA_KALLAS/history/8|titlu=8th parliamentary term {{!}} Kaja KALLAS {{!}} MEPs {{!}} European Parliament|sit=www.europarl.europa.eu|lingwa=en|data-aċċess=2021-04-30}}</ref>, u hija t-tifla ta’ [[Siim Kallas]], li kien l-14-il Prim Ministru tal-Estonja u wara Kummissarju Ewropew tal-[[Kummissjoni Ewropea]].<ref>{{Ċita web|url=https://fortune.com/2019/03/04/estonia-election-results-kaja-kallas/|titlu=Digital Savvy Estonia Is Set to Get Its First Female Prime Minister|sit=Fortune|lingwa=en|data-aċċess=2021-04-30}}</ref> Matul id-deportazzjonijiet Sovjetiċi mill-Estonja, ommha Kristi, li dak iż-żmien kellha sitt xhur, ġiet deportata lejn is-[[Siberja]] ma’ ommha u ma’ nannitha f’vettura tal-bhejjem u għexet hemm sakemm kellha għaxar snin.<ref>{{Ċita web|url=https://www.eurointegration.com.ua/articles/2021/01/26/7118974/|titlu=Even further from Russia: what is known about the new head of the Estonian government, Europeeska Pravda|sit=www.eurointegration.com.ua|data-aċċess=2021-04-30}}</ref> In-nannu ta’ Kallas kien [[Eduard Alver]], wieħed mill-fundaturi tar-Repubblika tal-Estonja fl-24 ta’ Frar 1918, u l-ewwel kap tal-Pulizija Estonjana mill-1918 sal-24 ta’ Mejju 1919. L-antenati tal-familja Kallas huma parzjalment [[Latvja|Latvjani]] u parzjalment [[Ġermanja|Ġermaniżi]] Baltiċi, min-naħa tal-familja ta’ missierha.<ref>{{Ċita web|url=https://online.le.ee/2019/10/20/siim-kallas-eliidi-raputamine-on-oige-eesmark/|titlu=Siim Kallas: eliidi raputamine on õige eesmärk {{!}} Lääne Elu|lingwa=et|data-aċċess=2021-04-30}}</ref><ref>{{Ċita web|url=https://ekspress.delfi.ee/a/69063295|titlu=Siim Kallas: "'Minu vanaema oli lätlane? Väga huvitav!"'|sit=Eesti Ekspress|data-aċċess=2021-04-30}}</ref> Kaja Kallas iggradwat mill-Università ta’ [[Tartu]] fl-1999 b’baċellerat fil-liġi. Għexet fi [[Franza]] u fil-[[Finlandja]] għal żmien qasir waqt li kienet qed titħarreġ fil-liġi Ewropea.<ref>{{Ċita web|url=https://estonianworld.com/opinion/estonian-candidates-european-parliament-kaja-kallas/|titlu=Estonian candidates for the European Parliament: Kaja Kallas|data=2014-05-21|lingwa=en-GB|data-aċċess=2021-04-30}}</ref> Mill-2007, attendiet l-Iskola tan-Negozju Estonjana u kisbet EMBA (Masters Eżekuttiv fl-Amministrazzjoni tan-Negozju) fix-xjenza ekonomika fl-2010.<ref>{{Ċita web|url=https://www.robert-schuman.eu/en/doc/oee/oee-1791-en.pdf|titlu=Deloy, Corinne (3 March 2019). "Victory for the centre-right opposition (ER) in the general elections in Estonia" (PDF). The Foundation Robert Schuman.}}</ref> == Karriera professjonali == Kallas saret membru tal-Assoċjazzjoni tal-Avukati Estonjani fl-1999 u avukat prattikant tal-liġi fl-2002. Hija saret sħab fid-ditta ġuridika Luiga Mody Hääl Borenius u Tark & Co u ħadmet bħala kowċ eżekuttiv fl-Iskola tan-Negozju Estonjana. Hija membru wkoll tal-Alleanza Ewropea tal-Antitrust. Fl-2011, tpoġġiet fuq status inattiv bħala membru tal-Assoċjazzjoni tal-Avukati Estonjani.<ref name=":1">{{Ċita web|url=https://kajakallas.ee/raamatud/|titlu=Raamatud|sit=Kaja Kallas|lingwa=et|data-aċċess=2021-04-30}}</ref> F’Novembru 2018, Kallas ippubblikat ir-rakkont awtobijografiku tagħha ''MPE: 4 aastat Euroopa Parlamendis'' (''MPE: Erba’ Snin fil-[[Parlament Ewropew]]''), li fih tiddeskrivi ħajjitha u x-xogħol tagħha fi [[Brussell]] mill-2014 sal-2018.<ref>{{Ċita web|url=https://www.goodreads.com/work/best_book/66768011-mep-4-aastat-euroopa-parlamendis|titlu=MEP. 4 aastat Euroopa Parlamendis|sit=www.goodreads.com|data-aċċess=2021-04-30}}</ref> == Karriera politika == === Membru tal-Parlament Estonjan (2011-2014) === Fl-2010, Kallas iddeċidiet li tissieħeb fil-Partit tar-Riformi Estonjan. Hija kkontestat l-elezzjonijiet tal-Parlament tal-Estonja (Riigikogu) fl-2011 għall-kostitwenza tal-Kontea ta’ [[Harju]] u tal-Kontea ta’ [[Rapla]], u ġabet 7,157 vot. Kienet membru tat-12-il Parlament tal-Estonja u ppresediet il-Kumitat għall-Affarijiet Ekonomiċi mill-2011 sal-2014.<ref name=":1" /> === Membru tal-Parlament Ewropew (2014-2018) === Kaja Kallas ikkontestat l-elezzjonijiet tal-Parlament Ewropew tal-2014 u ġabet 21,498 vot. Fil-Parlament Ewropew, Kallas ħadmet fil- Kumitat għall-Industrija, ir-Riċerka u l-Enerġija u kienet sostitut fil-Kumitat għas-Suq Intern u l-Ħarsien tal-Konsumatur. Kienet Viċi President tad-Delegazzjoni tal-Kumitat tal-Kooperazzjoni Parlamentari bejn l-[[Unjoni Ewropea]] u l-[[Ukrajna]] kif ukoll membru tad-Delegazzjoni tal-Assemblea Parlamentari tal-Euronest u tad-Delegazzjoni tar-relazzjonijiet mal-[[Stati Uniti|Istati Uniti]].<ref name=":0" /> Minbarra l-inkarigi tagħha fil-kumitati, Kallas kienet membru tal-Intergrupp tal-Parlament Ewropew dwar l-Aġenda Diġitali<ref>{{Ċita web|url=https://www.digitalagendaintergroup.eu/members/|titlu=Members – DAI|sit=www.digitalagendaintergroup.eu|data-aċċess=2021-04-30}}</ref> u Viċi President tal-Intergrupp dwar iż-Żgħażagħ.<ref>{{Ċita web|url=https://www.youthforum.org/node|titlu=European Youth Forum|sit=European Youth Forum|lingwa=en|data-aċċess=2021-04-30|arkivju-url=https://web.archive.org/web/20180627141943/https://www.youthforum.org/node|arkivju-data=2018-06-27|url-status=dead}}</ref> Matul il-perjodu tagħha fil-Parlament Ewropew, Kaja Kallas ħadmet fuq l-istrateġija tas-Suq Uniku Diġitali, il-politiki tal-enerġija u tal-konsumatur, u r-relazzjonijiet mal-Ukrajna. B’mod partikolari, hija ddefendiet id-drittijiet ta’ impriżi żgħar u ta’ daqs medju (SMEs), u dejjem sostniet li l-fruntieri fid-dinja diġitali jkunu xkiel biex kumpaniji innovattivi jirnexxielhom ifeġġu. Hija favur l-innovazzjoni u spiss tisħaq li r-regolamenti ma jistgħux u ma għandhomx ixekklu r-rivoluzzjoni teknoloġika.<ref name=":0" /> Kallas kienet relatur ta’ sitt rapporti: l-Opinjoni dwar l-hekk imsejjaħ Regolament dwar il-privatezza elettronika, ir-Rapport dwar ir-regoli tal-liġi ċivili dwar ir-robotika, ir-Rapport Annwali dwar il-politika tal-kompetizzjoni tal-Unjoni Ewropea, ir-Rapport dwar it-twassil ta’ patt ġdid għall-konsumaturi tal-enerġija, ir-Rapport rigward il-leġiżlazzjoni dwar il-ksur u s-sanzjonijiet doganali u r-Rapport fuq inizjattiva proprja dwar is-Suq Uniku Diġitali.<ref name=":0" /> Matul il-ħidma tagħha fil-Parlament Ewropew, ġiet innominata wkoll bħala Mexxej Żagħżugħ Ewropew (EYL40). Fl-aħħar tal-mandat tagħha, hija ġiet ikkwotata minn ''Politico'' bħala waħda mill-iktar 40 MPE influwenti, u waħda mill-iktar nisa b’saħħithom politikament fi Brussell, u spikkat għall-fehim tagħha tal-kwistjonijiet teknoloġiċi.<ref>{{Ċita web|url=https://estonianworld.com/people/politico-lists-estonias-kaja-kallas-as-one-of-the-most-influential-meps/|titlu=Politico lists Estonia’s Kaja Kallas as one of the most influential MEPs|kunjom=Hankewitz|isem=Sten|data=2019-04-14|lingwa=en-GB|data-aċċess=2021-04-30}}</ref><ref>{{Ċita web|url=https://estonianworld.com/people/estonian-mep-kaja-kallas-named-one-powerful-women-brussels/|titlu=Estonian MEP Kaja Kallas named as one of the most powerful women in Brussels|kunjom=Hankewitz|isem=Sten|data=2017-11-10|lingwa=en-GB|data-aċċess=2021-04-30}}</ref><ref>{{Ċita web|url=https://www.tagesschau.de/ausland/europa/kallas-estland-ministerpraesidentin-101.html|titlu=Estland bekommt erstmals eine Regierungschefin|kunjom=tagesschau.de|sit=tagesschau.de|lingwa=de|data-aċċess=2021-04-30}}</ref> === Lura għall-politika nazzjonali === Fit-13 ta’ Diċembru 2017, il-mexxej tal-Partit tar-Riformi [[Hanno Pevkur]] ħabbar li ma kienx se jikkontesta iktar għat-tmexxija tal-partit f’Jannar 2018, u ssuġġerixxa li Kallas kellha tikkontesta minfloku.<ref>{{Ċita web|url=https://news.err.ee/648472/pevkur-not-to-run-for-reform-lead-again-kallas-not-announcing-yet|titlu=Pevkur not to run for Reform lead again, Kallas not announcing yet|kunjom=ERR|data=2017-12-13|sit=ERR|lingwa=en|data-aċċess=2021-04-30}}</ref> Wara li kkunsidrat l-offerta, Kallas ħabbret fil-15 ta’ Diċembru 2017 li kienet se taċċetta l-istedina biex tikkontesta l-elezzjoni għat-tmexxija.<ref>{{Ċita web|url=https://news.err.ee/649011/kaja-kallas-to-run-for-reform-party-chair|titlu=Kaja Kallas to run for Reform Party chair|kunjom=ERR|data=2017-12-15|sit=ERR|lingwa=en|data-aċċess=2021-04-30}}</ref> Kallas rebħet l-elezzjoni għat-tmexxija li saret fl-14 ta’ April 2018 u saret l-ewwel mexxej mara ta’ partit politiku maġġuri fl-Estonja.<ref>{{Ċita web|url=https://www.smh.com.au/world/europe/estonia-s-struggling-reform-party-picks-first-female-leader-20180415-p4z9pk.html|titlu=Estonia's struggling Reform Party picks first female leader|data=2018-04-15|sit=The Sydney Morning Herald|lingwa=en|data-aċċess=2021-04-30}}</ref> Fit-3 ta’ Marzu 2019, il-Partit tar-Riformi, immexxi minn Kallas, rebaħ l-elezzjoni ġenerali b’madwar 29 % tal-voti, u l-Partit taċ-Ċentru Estonjan fil-gvern kiseb 23 % tal-voti.<ref>{{Ċita aħbar|data=2019-03-03|titlu=Estonia general election: Opposition party beats Centre rivals|url=https://www.bbc.com/news/world-europe-47430993|lingwa=en-GB|data-aċċess=2021-04-30}}</ref> Madankollu, il-Partit taċ-Ċentru rnexxielu jifforma koalizzjoni tal-Lemin mal-partit konservattiv imsejjaħ Isamaa u mal-partit tal-Lemin Estrem imsejjaħ EKRE, u b’hekk il-Partit tar-Riformi ma kisibx il-poter.<ref>{{Ċita aħbar|kunjom=Virki|isem=Tarmo|data=2019-04-06|titlu=Three Estonian parties, including far-right EKRE, agree on coalition plan|url=https://www.reuters.com/article/uk-estonia-politics-government-idUKKCN1RI0FX|lingwa=en|data-aċċess=2021-04-30}}</ref> Fl-14 ta’ Novembru 2020, Kaja Kallas ġiet eletta mill-ġdid bħala l-mexxej tal-Partit tar-Riformi f’Assemblea tal-Partit tar-Riformi.<ref>{{Ċita web|url=https://www.aldeparty.eu/kaja_kallas_re_elected_leader_of_reform_party_in_estonia|titlu=Kaja Kallas re-elected leader of Reform Party in Estonia|sit=ALDE Party|lingwa=en|data-aċċess=2021-04-30|arkivju-url=https://web.archive.org/web/20210430145312/https://www.aldeparty.eu/kaja_kallas_re_elected_leader_of_reform_party_in_estonia|arkivju-data=2021-04-30|url-status=dead}}</ref> === Prim Ministru tal-Estonja === Fil-25 ta’ Jannar 2021, wara r-riżenja ta’ [[Jüri Ratas]] bħala Prim Ministru minħabba skandlu, Kaja Kallas ifformat gvern ta’ koalizzjoni mmexxi mill-Partit tar-Riformi flimkien mal-Partit taċ-Ċentru<ref>{{Ċita web|url=https://www.euronews.com/2021/01/24/estonia-politics-kaja-kallas-to-become-baltic-nation-s-first-female-prime-minister|titlu=Kaja Kallas to become Estonia's first female prime minister|data=2021-01-24|sit=euronews|lingwa=en|data-aċċess=2021-04-30}}</ref>, u b’hekk saret l-ewwel Prim Ministru mara fl-istorja tal-Estonja.<ref>{{Ċita web|url=https://estonianworld.com/life/estonia-becomes-the-only-country-in-the-world-led-by-women/|titlu=Estonia becomes the only country in the world led by women|kunjom=Hankewitz|isem=Sten|data=2021-01-26|lingwa=en-GB|data-aċċess=2021-04-30}}</ref> Fil-15 ta’ Marzu 2021, u matul il-[[Pandemija tal-COVID-19 tal-2019–20|pandemija tal-COVID-19]] fl-Estonja, hija ħabbret li kienet irriżultat pożittiva għall-COVID-19, għalkemm l-uniku sintomu li kellha kien ħajta deni.<ref name=":2">{{Ċita web|url=https://www.politico.eu/article/estonia-prime-minister-kaja-kallas-tests-positive-for-coronavirus/|titlu=Estonian prime minister tests positive for coronavirus|data=2021-03-15|sit=POLITICO|lingwa=en-US|data-aċċess=2021-04-30}}</ref> == Attivitajiet oħra == * Friends of Europe (Ħbieb tal-Ewropa), membru tal-Bord tal-Fiduċjarji (mill-2020)<ref>{{Ċita web|url=https://www.friendsofeurope.org/insights/trustees/|titlu=Friends of Europe appoints 29 new members to its Board of Trustees|kunjom=EPIC|lingwa=en-US|data-aċċess=2021-04-30}}</ref> * Kunsill Ewropew dwar ir-Relazzjonijiet Barranin (ECFR), membru<ref>{{Ċita web|url=https://ecfr.eu/council/|titlu=The ECFR Council – European Council on Foreign Relations|data=2020-10-14|lingwa=en-GB|data-aċċess=2021-04-30}}</ref> * Forum Ekonomiku tan-Nisa, membru tal-bord konsultattiv<ref>{{Ċita web|url=https://www.wef.org.in/advisory-board-members/|titlu=Advisory Board Members {{!}} WEF {{!}} Women Economic Forum|lingwa=en-US|data-aċċess=2021-04-30}}</ref> * Model European Union Tallinn (Mudell tal-Unjoni Ewropea ta’ Tallinn), sħab<ref>{{Ċita web|url=https://www.facebook.com/meutallinn/photos/meu-tallinn-is-proud-to-announce-that-we-have-a-patron-mep-kaja-kallas-heres-to-/1469125193156567/|titlu="Model European Union Tallinn". facebook.com.|sit=www.facebook.com|data-aċċess=2021-04-30}}</ref> * Żgħażagħ Liberali Ewropej (LYMEC), mentor * Mexxejja Żgħażagħ Ewropej, membru * Erasmus għall-Imprendituri Żgħażagħ, MPE ambaxxatur * Grupp tal-MEPs li Jħobbu l-Libreriji, membru * Forum Ewropew tal-Internet, membru politiku * Forum Ewropew għal Sorsi ta’ Enerġija Rinnovabbli (EUFORES), membru tal-Bord Estiż * Mexxejja Żgħażagħ Globali, membru * Mexxejja Politiċi Nisa, membru * Network Ewropew għall-Edukazzjoni tal-Imprenditorija (EE-HUB), MPE ambaxxatur<ref>{{Ċita web|url=https://kajakallas.ee/elulugu/organisatsioonid/|titlu=Organisatsioonid|sit=Kaja Kallas|lingwa=et|data-aċċess=2021-04-30}}</ref> == Ħajja privata == Fl-2002, Kaja Kallas iżżewġet lil [[Taavi Veskimägi]], politiku u negozjant Estonjan li kien Ministru tal-Finanzi. Iddivorzjaw fl-2014, u għandhom iben wieħed. Fl-2018, Kallas iżżewġet lil [[Arvo Hallik]], bankier u investitur. Huwa għandu żewġt itfal minn relazzjoni oħra.<ref>{{Ċita web|url=https://www.elu24.ee/4370227/kaua-hoitud-saladus-kaja-kallas-on-kihlatud-investeerimispankuriga|titlu=Kaua hoitud saladus: Kaja Kallas on kihlatud investeerimispankuriga|data=2018-01-10|sit=Elu24|lingwa=et|data-aċċess=2021-04-30}}</ref><ref>{{Ċita web|url=https://ekspress.delfi.ee/a/80726877|titlu=EESTI EKSPRESSI SUUR LUGU {{!}} Kaja Kallast ootab ees jaht peaministri kohale, võlgades Reformierakonna päästmine ja abiellumine|sit=Eesti Ekspress|data-aċċess=2021-04-30}}</ref><ref>{{Ċita web|url=https://valitsus.ee/en/prime-minister-ministers/prime-minister-kaja-kallas|titlu=Kaja Kallas {{!}} Eesti Vabariigi Valitsus|sit=valitsus.ee|data-aċċess=2021-04-30}}</ref> Minbarra l-Estonjan nattiv tagħha, Kallas taf titkellem tajjeb bl-[[Lingwa Ingliża|Ingliż]], bir-Russu u bil-Franċiż.<ref>{{Ċita web|url=https://www.tagesschau.de/ausland/europa/kallas-estland-ministerpraesidentin-101.html|titlu=Estland bekommt erstmals eine Regierungschefin|kunjom=tagesschau.de|sit=tagesschau.de|lingwa=de|data-aċċess=2021-04-30}}</ref> Fil-15 ta’ Marzu 2021, u matul il-pandemija tal-COVID-19 fl-Estonja, hija ħabbret li kienet mardet bil-COVID-19, għalkemm l-uniku sintomu li kellha kienet biss ħajta deni.<ref name=":2" /> == Referenzi == {{Referenzi}} {{Awtorità}} {{Commonscat}} {{DEFAULTSORT:Kallas, Kaja}} [[Kategorija:Politiċi Estonjani]] [[Kategorija:Nies ħajjin]] [[Kategorija:Twieldu fl-1977]] e0l7prs1kvwu3jhqolmxw69531cknp4 0 28918 323673 318499 2025-06-19T21:19:16Z JovalQC 21720 Infobox create 323673 wikitext text/x-wiki {{Infobox ġeneriku|name=Palazz ta' Versailles<Br> ''Château de Versailles (fr)''|color=#B5954B|img1=2017 Cour de Marbre du Château de Versailles P24.jpg|width1=300px|cap1=Marble Courtyard of the Palace of Versailles|hdr1=Informazzjoni ġenerali|row1=[[Klassiċiżmu]] u [[Barokk]]|lbl1='''Stil arkitettoniku'''|row2=[[Versailles]] ({{Flagicon|FRA}} [[Franza]])|lbl2='''Post'''|row3=1661|lbl3='''Il-kostruzzjoni bdiet'''|row4=[[Gvern ta' Franza]]|lbl4='''Sid'''|row5=https://en.chateauversailles.fr/|lbl5='''Websajt'''|hdr2=Sit ta' Wirt Dinji tal-UNESCO|lbl21='''Isem uffiċjali'''|row21=Il-Kastell u l-Park ta' Versailles|row22=1979|lbl22='''Reġistrazzjoni'''|row23=800 ha|lbl23='''Erja'''|row24=9,467 ha|lbl24='''Żona ta' lqugħ'''|img2=Chateau Versailles Galerie des Glaces.jpg|width2=300px|cap2=Sala tal-Mirja}} Il-'''Palazz ta' Versailles''' (pronunzja: /vɛərˈsaɪ, vɜːrˈsaɪ/ ''vair-SY, vur-SY'';<ref>{{Ċita web|url=https://www.dictionary.com/browse/versailles|titlu=Definition of Versailles {{!}} Dictionary.com|sit=www.dictionary.com|lingwa=en|data-aċċess=2022-08-25}}</ref> bil-[[Lingwa Franċiża|Franċiż]]: ''Château de Versailles'' [ʃɑto d(ə) vɛʁsɑj]) huwa eks residenza rjali li nbena mir-Re [[Lwiġi XIV ta' Franza|Lwiġi XIV]] u li jinsab f'[[Versailles]], madwar 12-il mil (19-il kilometru) fil-Punent ta' [[Pariġi]], [[Franza]]. Is-sjieda tal-palazz hija tar-Repubblika Franċiża u mill-1995 ġie ġestit, taħt it-tmexxija tal-Ministeru Franċiż għall-[[Kultura]], mill-Istabbiliment Pubbliku tal-Palazz tal-[[Mużew]] u l-Proprjetà Nazzjonali ta' Versailles.<ref>{{Ċita web|url=https://en.chateauversailles.fr/public-establishment|titlu=The Public Establishment|data=2016-10-31|sit=Palace of Versailles|lingwa=en|data-aċċess=2022-08-25}}</ref> Kull sena, bħala medja, 15,000,000 ruħ iżuru l-palazz, il-park jew il-ġonna ta' Versailles, għaldaqstant huwa wieħed mill-iżjed attrazzjonijiet turistiċi li jżuruh nies fid-[[Id-Dinja|dinja]].<ref>{{Ċita web|url=https://us.france.fr/en/paris/article/palace-versailles-chateau-versailles|titlu=Palace of Versailles (Château de Versailles)|sit=us.france.fr|lingwa=en|data-aċċess=2022-08-25|arkivju-url=https://web.archive.org/web/20221218123944/https://us.france.fr/en/paris/article/palace-versailles-chateau-versailles|arkivju-data=2022-12-18|url-status=dead}}</ref> Minħabba l-[[pandemija tal-COVID-19]], l-għadd ta' viżitaturi li ħallsu l-biljett biex iżuru l-Palazz ta' Versailles naqas b'75 % minn tmien miljuni fl-2019 għal żewġ miljuni fl-2020. It-tnaqqis kien partikolarment qawwi fost il-viżitaturi barranin, li jirrappreżentaw tmenin fil-mija tal-viżitaturi li jħallsu l-biljett.<ref>{{Ċita web|url=https://chroniques.amisdeversailles.com/le-rapport-dactivite-2020-du-chateau-est-en-ligne/|titlu=Le rapport d'activité 2020 du château est en ligne|kunjom=benedicte|data=2021-07-24|lingwa=fr-FR|data-aċċess=2022-08-25}}</ref> [[Lwiġi XIII]] bena loġġa tal-kaċċa sempliċi fis-sit tal-Palazz ta' Versailles fl-1623 u ssostitwieh b'palazz żgħir fl-1631-1634. Lwiġi XIV kabbar il-palazz f'diversi fażijiet mill-1661 sal-1715. Kien residenza favorita taż-żewġ rejiet, u fl-1682, Lwiġi XIV ttrasferixxa s-sede tal-qorti u tal-gvern tiegħu lejn Versailles, u b'hekk il-palazz ''de facto'' sar il-[[belt kapitali]] ta' Franza u baqa' hekk anke taħt ir-Rejiet [[Lwiġi XV ta’ Franza|Lwiġi XV]] u [[Lwiġi XVI ta' Franza|Lwiġi XVI]], li primarjament għamlu alterazzjonijiet fuq ġewwa tal-palazz, iżda fl-1789 il-familja rjali u l-belt kapitali ta' Franza reġgħu lura lejn Pariġi. Għall-kumplament tar-[[Rivoluzzjoni Franċiża]], il-Palazz ta' Versailles ġie abbandunat għalkollox u żvujtat mill-kontenuti tiegħu, u l-popolazzjoni tal-belt u tal-inħawi naqset ferm. [[Napuljun I ta' Franza|Napuljun Bonaparte]], wara li ħa lil Franza f'idejh, uża l-Palazz ta' Versailles bħala r-residenza tas-sajf tiegħu mill-1810 sal-1814, iżda ma rrestawrahx. Meta l-Monarkija Franċiża rrestawratu, xorta waħda baqgħet f'Pariġi, u qabel is-snin 30 tas-seklu 19 ma sarux tiswijiet kbar fil-palazz. Il-Mużew tal-[[Storja|Istorja]] ta' Franza ġie installat ġo fih minflok l-appartamenti tas-sezzjoni tan-Nofsinhar tal-palazz. Il-palazz u l-park tniżżlu fil-lista tas-[[Sit ta' Wirt Dinji|Siti ta' Wirt Dinji]] tal-[[UNESCO]] fl-1979 għall-importanza tagħhom bħala ċentru tal-poter, tal-[[arti]] u tax-[[xjenza]] fi Franza matul is-[[Seklu 17|sekli 17]] u 18.<ref name=":0">{{Ċita web|url=https://whc.unesco.org/en/list/83/|titlu=Palace and Park of Versailles|kunjom=Centre|isem=UNESCO World Heritage|sit=UNESCO World Heritage Centre|lingwa=en|data-aċċess=2022-08-25}}</ref> Il-Ministeru Franċiż għall-Kultura elenka l-palazz, il-ġonna u xi strutturi sussidjarji tiegħu fil-lista tiegħu ta' [[Monument|monumenti]] sinifikanti kulturalment. == Storja == [[Stampa:Versailles on the 1652 map of Paris by Gomboust - Gallica 2012.jpg|daqsminuri|Inċiżjoni ta' [[Jacques Gomboust]] tal-Palazz ta' Versailles għall-ħabta tal-1652.]] Fl-1623<ref>Spaworth, Anthony (2008). ''Versailles: A Biography of a Palace''. Macmillan Publishers. ISBN <bdi>978-0-3123-5785-6</bdi>. p. 2.</ref><ref>Ayers, Andrew (2004). ''The Architecture of Paris: An Architectural Guide''. Edition Axel Menges. ISBN <bdi>9783930698967</bdi>. p. 333.</ref>, Lwiġi XIII, ir-Re ta' Franza, bena loġġa tal-kaċċa fuq għolja f'art tal-kaċċa li kienet għal qalbu, 12-il mil (19-il kilometru) fil-Punent ta' Pariġi, u 10 mili (16-il kilometru) mir-residenza primarja tiegħu, il-[[Palazz ta' Saint-Germain-en-Laye]].<ref>Spaworth, Anthony (2008). ''Versailles: A Biography of a Palace''. Macmillan Publishers. ISBN <bdi>978-0-3123-5785-6</bdi>. pp. 1-2.</ref><ref>Hoog, Simone (1996). "Versailles". In Turner, Jane (ed.). ''The Dictionary of Art''. Vol. 32. New York: Grove. pp. 369–374. ISBN <bdi>9781884446009</bdi>. p. 369.</ref> Is-sit, qrib villaġġ imsejjaħ Versailles, kien art mistagħdra b'żoni bil-boskijiet li l-qorti ta' Lwiġi XIII ddeskriviet bħala post li ma jistħoqlux li jmur fih ir-re;<ref>Jones, Colin (2018). ''Versailles''. Basic Books. ISBN <bdi>978-1-5416-7338-0</bdi>. p. 15.</ref> wieħed mill-membri tal-qorti tiegħu, [[François de Bassompierre]], kiteb li l-loġġa "ma tispirax il-vanità lanqas fl-iktar ġentlom sempliċi".<ref>Walton, Guy (1986). ''Louis XIV's Versailles''. University of Chicago Press. ISBN <bdi>978-0-2268-7254-4</bdi>. p. 53.</ref> Mill-1631 sal-1634, l-[[arkitett]] [[Philibert Le Roy]] issostitwixxa l-loġġa b'palazz għal Lwiġi XIII<ref>Jones, Colin (2018). ''Versailles''. Basic Books. ISBN <bdi>978-1-5416-7338-0</bdi>. pp. 15-16.</ref><ref>Berger, Robert W. (1994). ''A Royal Passion: Louis XIV as Patron of Architecture''. Cambridge University Press. ISBN <bdi>0-521-44029-7</bdi>. p. 53.</ref>, li pprojbixxa lir-reġina tiegħu, Anna tal-[[Awstrija]], milli torqod fih,<ref>Jones, Colin (2018). ''Versailles''. Basic Books. ISBN <bdi>978-1-5416-7338-0</bdi>. p. 16.</ref><ref>Spaworth, Anthony (2008). ''Versailles: A Biography of a Palace''. Macmillan Publishers. ISBN <bdi>978-0-3123-5785-6</bdi>. p. 3.</ref> anke meta kien hemm tifqigħa ta' ġidri f'Saint-Germain-en-Laye fl-1641 li obbligat lil Lwiġi XIII jmur f'Versailles flimkien mal-eredi tiegħu li kellu tliet snin, u li mbagħad sar Lwiġi XIV.<ref name=":1">{{Ċita web|url=https://en.chateauversailles.fr/discover/history|titlu=History|data=2016-03-27|sit=Palace of Versailles|lingwa=en|data-aċċess=2022-08-25}}</ref> Meta Lwiġi XIII [[Mewt|miet]] fl-1643, Anna saret ir-reġġenti ta' Lwiġi XIV<ref>Bohanan, Donna (2001). ''Crown and Nobility in Early Modern France''. European History in Perspective. Palgrave Macmillan. ISBN <bdi>978-0-333-71694-6</bdi>. p. 58.</ref>, u l-palazz ta' Lwiġi XIII ġie abbandunat għal deċennju sħiħ. Anna ttrasferiet il-qorti lura f'Pariġi<ref>Jones, Colin (2018). ''Versailles''. Basic Books. ISBN <bdi>978-1-5416-7338-0</bdi>. p. 17.</ref>, fejn hi u l-ministru ewlieni tagħha, il-[[Kardinal Mazarin]], komplew il-prattiki monetarji xejn popolari ta' Lwiġi XIII. Dan wassal għall-''Fronde'', sensiela ta' rewwixti kontra l-awtorità rjali mill-1648 sal-1653 u li b'mod parallel wasslet għal taqbida bejn Mazarin u l-prinċpijiet b'[[demm]] irjali, il-familja estiża ta' Lwiġi XIV, għal influwenza fuqu.<ref>Bohanan, Donna (2001). ''Crown and Nobility in Early Modern France''. European History in Perspective. Palgrave Macmillan. ISBN <bdi>978-0-333-71694-6</bdi>. pp. 58, 60 u 66.</ref> Wara l-Fronde, Lwiġi XIV kien iddeterminat li jirrenja waħdu.<ref>Spaworth, Anthony (2008). ''Versailles: A Biography of a Palace''. Macmillan Publishers. ISBN <bdi>978-0-3123-5785-6</bdi>. p. 26.</ref><ref>Bohanan, Donna (2001). ''Crown and Nobility in Early Modern France''. European History in Perspective. Palgrave Macmillan. ISBN <bdi>978-0-333-71694-6</bdi>. p. 66.</ref> Wara l-mewt ta' Mazarin fl-1661<ref>Berger, Robert W. (1994). ''A Royal Passion: Louis XIV as Patron of Architecture''. Cambridge University Press. ISBN <bdi>0-521-44029-7</bdi>. p. 18.</ref>, Lwiġi XIV rriforma l-gvern tiegħu biex jeskludi lil ommu u lill-prinċpijiet b'demm irjali, ittrasferixxa l-qorti lura lejn Saint-Germain-en-Laye<ref>Jones, Colin (2018). Versailles. Basic Books. <nowiki>ISBN 978-1-5416-7338-0</nowiki>. p. 25.</ref>, u ordna l-espansjoni tal-palazz ta' missieru għall-Palazz ta' Versailles kif inhu llum il-ġurnata.<ref>Hoog, Simone (1996). "Versailles". In Turner, Jane (ed.). ''The Dictionary of Art''. Vol. 32. New York: Grove. pp. 369–374. ISBN <bdi>9781884446009</bdi>. pp. 369-370.</ref> Lwiġi XIV kien ikkaċċja f'Versailles fis-snin 50 tas-seklu 17, iżda ma kellux xi interess speċjali f'Versailles qabel l-1661.<ref>Spaworth, Anthony (2008). ''Versailles: A Biography of a Palace''. Macmillan Publishers. ISBN <bdi>978-0-3123-5785-6</bdi>. pp. 4-5.</ref> Fis-17 ta' Awwissu 1661<ref>Bonney, Richard (2007). "Vindication of the Fronde? The cost of Louis XIV's Versailles building programme". ''French History''. Oxford University Press. '''21''' (2): 205–22. p. 223.</ref>, Lwiġi XIV kien mistieden f'festival lussuż ospitat minn [[Nicolas Fouquet]], is-Sovraintendent tal-Finanzi, fir-residenza tal-palazz tiegħu, il-[[Palazz ta' Vaux-le-Vicomte]].<ref>Blanning, T. C. W. (2002). ''The Culture of Power and the Power of Culture: Old Regime Europe 1660–1789''. Oxford University Press. doi:10.1093/acprof:oso/9780198227458.001.0001. ISBN <bdi>978-0-1982-2745-8</bdi>. p. 33.</ref> Lwiġi XIV baqa' impressjonat bil-palazz u l-ġonna tiegħu<ref>Jones, Colin (2018). ''Versailles''. Basic Books. ISBN <bdi>978-1-5416-7338-0</bdi>. p. 19.</ref>, li kienu xogħol [[Louis Le Vau]], l-arkitett tal-qorti mill-1654, [[André Le Nôtre]], il-[[ġardinar]] irjali mill-1657, u [[Charles Le Brun]], pittur għas-servizz irjali mill-1647.<ref>{{Ċita web|url=https://en.chateauversailles.fr/discover/history/great-characters/charles-brun|titlu=Charles Le Brun|data=2016-11-02|sit=Palace of Versailles|lingwa=en|data-aċċess=2022-08-25}}</ref> L-iskala u l-opulenza tal-Palazz ta' Vaux-le-Vicomte ispiraw is-sens estetiku ta' Lwiġi XIV, iżda wassluh ukoll biex f'Settembru ta' dik is-sena jitfa' lil Fouquet il-ħabs, għaliex kien bena wkoll fortizza fuq gżira u armata privata.<ref>Berger, Robert W. (1994). ''A Royal Passion: Louis XIV as Patron of Architecture''. Cambridge University Press. ISBN <bdi>0-521-44029-7</bdi>. pp. 18-19.</ref> Lwiġi XIV kien ispirat ukoll minn Vaux-le-Vicomte<ref>Walton, Guy (1986). ''Louis XIV's Versailles''. University of Chicago Press. ISBN <bdi>978-0-2268-7254-4</bdi>. p. 41.</ref>, u qabbad l-awturi ta' dik l-opra biex jaħdmu fuq il-proġetti tiegħu.<ref>Blanning, T. C. W. (2002). ''The Culture of Power and the Power of Culture: Old Regime Europe 1660–1789''. Oxford University Press. doi:10.1093/acprof:oso/9780198227458.001.0001. ISBN <bdi>978-0-1982-2745-8</bdi>. p. 40.</ref><ref>Walton, Guy (1986). ''Louis XIV's Versailles''. University of Chicago Press. ISBN <bdi>978-0-2268-7254-4</bdi>. p. 42.</ref> Lwiġi XIV ssostitwixxa lil Fouquet b'[[Jean-Baptiste Colbert]], li kien jappoġġa lil Mazarin u kien għadu ta' Fouquet, u qabbdu jġestixxi l-korp ta' [[Artiġjan|artiġjani]] tas-servizz irjali.<ref>Bonney, Richard (2007). "Vindication of the Fronde? The cost of Louis XIV's Versailles building programme". ''French History''. Oxford University Press. '''21''' (2): 205–22. pp. 208-210.</ref><ref>Spaworth, Anthony (2008). ''Versailles: A Biography of a Palace''. Macmillan Publishers. ISBN <bdi>978-0-3123-5785-6</bdi>. p. 5.</ref><ref>Blanning, T. C. W. (2002). ''The Culture of Power and the Power of Culture: Old Regime Europe 1660–1789''. Oxford University Press. doi:10.1093/acprof:oso/9780198227458.001.0001. ISBN <bdi>978-0-1982-2745-8</bdi>. p. 36.</ref> Colbert għamilha ta' intermedjarju bejnhom u Lwiġi XIV<ref>Berger, Robert W. (1994). ''A Royal Passion: Louis XIV as Patron of Architecture''. Cambridge University Press. ISBN <bdi>0-521-44029-7</bdi>. p. 20.</ref>, li ddirieġa u spezzjona personalment l-ippjanar u l-kostruzzjoni tal-Palazz ta' Versailles.<ref>Spaworth, Anthony (2008). ''Versailles: A Biography of a Palace''. Macmillan Publishers. ISBN <bdi>978-0-3123-5785-6</bdi>. p. 9.</ref><ref>Walton, Guy (1986). ''Louis XIV's Versailles''. University of Chicago Press. ISBN <bdi>978-0-2268-7254-4</bdi>. p. 35.</ref><ref>Berger, Robert W. (1994). ''A Royal Passion: Louis XIV as Patron of Architecture''. Cambridge University Press. ISBN <bdi>0-521-44029-7</bdi>. p. 25.</ref> === Kostruzzjoni === [[Stampa:Chateau de Versailles 1668 Pierre Patel.jpg|xellug|daqsminuri|Il-Palazz ta' Versailles fl-1668, [[pittura]] ta' [[Pierre Patel]].]] Għall-ewwel ix-xogħol f'Versailles ikkonċentra fuq il-park u l-ġonna tal-palazz<ref>Walton, Guy (1986). ''Louis XIV's Versailles''. University of Chicago Press. ISBN <bdi>978-0-2268-7254-4</bdi>. pp. 55-63.</ref><ref>Spaworth, Anthony (2008). ''Versailles: A Biography of a Palace''. Macmillan Publishers. ISBN <bdi>978-0-3123-5785-6</bdi>. p. 4.</ref>, u fis-snin 60 tas-seklu 17, Le Vau żied biss żewġ sezzjonijiet distakkati tas-servizz u binja ta' riċeviment quddiem il-palazz.<ref>Ayers, Andrew (2004). ''The Architecture of Paris: An Architectural Guide''. Edition Axel Menges. ISBN <bdi>9783930698967</bdi>. p. 334.</ref><ref>Berger, Robert W. (1994). ''A Royal Passion: Louis XIV as Patron of Architecture''. Cambridge University Press. ISBN <bdi>0-521-44029-7</bdi>. p. 54.</ref> Iżda fl-1668-1669<ref>Spaworth, Anthony (2008). ''Versailles: A Biography of a Palace''. Macmillan Publishers. ISBN <bdi>978-0-3123-5785-6</bdi>. p. 6.</ref><ref>Walton, Guy (1986). ''Louis XIV's Versailles''. University of Chicago Press. ISBN <bdi>978-0-2268-7254-4</bdi>. p. 67.</ref>, bħala rispons għat-tkabbir tal-ġonna<ref>Walton, Guy (1986). ''Louis XIV's Versailles''. University of Chicago Press. ISBN <bdi>978-0-2268-7254-4</bdi>. pp. 62-63, 69.</ref>, u r-rebħa kontra [[Spanja]] fil-Gwerra tad-Devoluzzjoni, Lwiġi XIV ddeċieda li l-Palazz ta' Versailles isir residenza rjali fuq skala kbira.<ref>Ayers, Andrew (2004). ''The Architecture of Paris: An Architectural Guide''. Edition Axel Menges. ISBN <bdi>9783930698967</bdi>. p. 334.</ref><ref>Berger, Robert W. (1994). ''A Royal Passion: Louis XIV as Patron of Architecture''. Cambridge University Press. ISBN <bdi>0-521-44029-7</bdi>. p. 61.</ref> Għall-ewwel kien indeċiż bejn is-sostituzzjoni jew l-inkorporazzjoni tal-palazz ta' missieru, iżda għażel din tal-aħħar sa tmiem id-deċennju<ref>Berger, Robert W. (1994). ''A Royal Passion: Louis XIV as Patron of Architecture''. Cambridge University Press. ISBN <bdi>0-521-44029-7</bdi>. pp. 61, 64.</ref>, u mill-1668 sal-1671<ref>Ayers, Andrew (2004). ''The Architecture of Paris: An Architectural Guide''. Edition Axel Menges. ISBN <bdi>9783930698967</bdi>. pp. 334-335.</ref>, il-palazz ta' Lwiġi XIII ġie inkorporat fuq tliet naħat b'teknika mlaqqma l-''enveloppe''.<ref>Berger, Robert W. (1994). ''A Royal Passion: Louis XIV as Patron of Architecture''. Cambridge University Press. ISBN <bdi>0-521-44029-7</bdi>. p. 64.</ref> B'hekk, il-palazz ingħata faċċata ġdida [[Italja|Taljanizzata]] li tħares lejn il-ġonna, iżda l-faċċata tal-bitħa ġiet ippreservata.<ref>Hoog, Simone (1996). "Versailles". In Turner, Jane (ed.). ''The Dictionary of Art''. Vol. 32. New York: Grove. pp. 369–374. ISBN <bdi>9781884446009</bdi>. p. 370.</ref><ref>Spaworth, Anthony (2008). ''Versailles: A Biography of a Palace''. Macmillan Publishers. ISBN <bdi>978-0-3123-5785-6</bdi>. p. 7.</ref> Dan irriżulta f'taħlita ta' stili u ta' materjali li ssorprendew lil Lwiġi XIV u li Colbert iddeskriva bħala "ħallata ballata".<ref>Jones, Colin (2018). ''Versailles''. Basic Books. ISBN <bdi>978-1-5416-7338-0</bdi>. p. 24.</ref> It-tentattivi ta' omoġenizzazzjoni taż-żewġ faċċati ma rnexxewx, u fl-1670 Le Vau miet<ref>Spaworth, Anthony (2008). ''Versailles: A Biography of a Palace''. Macmillan Publishers. ISBN <bdi>978-0-3123-5785-6</bdi>. pp. 7-8.</ref>, u l-kariga tiegħu bħala l-Ewwel Arkitett tar-Re baqgħet battala għas-seba' snin ta' wara.<ref>Berger, Robert W. (1994). ''A Royal Passion: Louis XIV as Patron of Architecture''. Cambridge University Press. ISBN <bdi>0-521-44029-7</bdi>. p. 22.</ref> [[Stampa:Chateau de Versailles 1675FXD.jpg|daqsminuri|258x258px|Il-faċċata ta' Le Vau li tagħti fuq il-ġonna għall-ħabta tal-1675.]] Minflok Le Vau laħaq f'Versailles l-assistent tiegħu, l-arkitett [[François d'Orbay]].<ref>Berger, Robert W. (1985). ''Versailles: The Château of Louis XIV''. Penn State University Press. ISBN <bdi>0-271-00412-6</bdi>. p. 22.</ref> Ix-xogħol fuq il-palazz matul is-snin 70 tas-seklu 17 iffoka fuq ġewwa tal-palazz, peress li l-palazz minn barra kien kważi tlesta<ref>Walton, Guy (1986). ''Louis XIV's Versailles''. University of Chicago Press. ISBN <bdi>978-0-2268-7254-4</bdi>. p. 91.</ref>, għalkemm d'Orbay kabbar is-sezzjonijiet tas-servizz ta' Le Vau u kkollegahom mal-palazz, u bena żewġ paviljuni għall-impjegati tal-gvern fil-binja quddiem il-palazz.<ref>Jones, Colin (2018). ''Versailles''. Basic Books. ISBN <bdi>978-1-5416-7338-0</bdi>. p. 22.</ref> Fl-1670, d'Orbay tqabbad minn Lwiġi XIV biex jiddisinja belt, imsejħa Versailles, sabiex jipprovdi l-akkomodazzjoni u s-servizzi għall-gvern u għall-qorti ta' Lwiġi XIV li kulma jmur baqgħu jikbru.<ref>Walton, Guy (1986). ''Louis XIV's Versailles''. University of Chicago Press. ISBN <bdi>978-0-2268-7254-4</bdi>. p. 38.</ref> L-għoti tal-art lill-membri tal-qorti għall-kostruzzjoni ta' djar fil-kampanja li kienu qishom il-palazz beda fl-1671.<ref>Jones, Colin (2018). ''Versailles''. Basic Books. ISBN <bdi>978-1-5416-7338-0</bdi>. pp. 27-28.</ref> Is-sena ta' wara faqqgħet il-Gwerra bejn Franza u n-[[Pajjiżi l-Baxxi|Netherlands]] u l-finanzjament għal Versailles intemm sal-1674<ref>Walton, Guy (1986). ''Louis XIV's Versailles''. University of Chicago Press. ISBN <bdi>978-0-2268-7254-4</bdi>. pp. 50-51.</ref>, meta Lwiġi XIV ordna li jibda x-xogħol fuq it-Taraġ tal-Ambaxxaturi, taraġ grandjuż għar-riċeviment tal-mistednin, u waqqa' l-aħħar villaġġ ta' Versailles.<ref>Spaworth, Anthony (2008). ''Versailles: A Biography of a Palace''. Macmillan Publishers. ISBN <bdi>978-0-3123-5785-6</bdi>. pp. 9, 11.</ref> [[Stampa:General view of Versailles in circa 1682 by Adam Perelle.png|xellug|daqsminuri|274x274px|Il-Palazz ta' Versailles għall-ħabta tal-1682, inċiżjoni ta' [[Adam Perelle]].]] Wara li ntemmet il-Gwerra bejn Franza u n-Netherlands bir-rebħa ta' Franza fl-1678, Lwiġi XIV ħatar bħala l-Ewwel Arkitett lil [[Jules Hardouin-Mansart]]<ref>Walton, Guy (1986). ''Louis XIV's Versailles''. University of Chicago Press. ISBN <bdi>978-0-2268-7254-4</bdi>. p. 93.</ref>, arkitett bl-esperjenza li kien igawdi l-fiduċja tiegħu<ref>Berger, Robert W. (1994). ''A Royal Passion: Louis XIV as Patron of Architecture''. Cambridge University Press. ISBN <bdi>0-521-44029-7</bdi>. pp. 86-87, 113.</ref>, li bbenefika minn baġit ġdid u forza tax-xogħol kbira magħmula minn eks suldati.<ref>Spaworth, Anthony (2008). ''Versailles: A Biography of a Palace''. Macmillan Publishers. ISBN <bdi>978-0-3123-5785-6</bdi>. p. 18.</ref> Mansart beda x-xogħol tiegħu billi bejn l-1678 u l-1681 żied is-Sala tal-Mirja, wettaq rinnovazzjoni tal-faċċata tal-bitħa tal-palazz ta' Lwiġi XIII, u kabbar il-paviljuni ta' d'Orbay biex joħloq is-Sezzjonijiet tal-Ministri fl-1678-1679.<ref>{{Ċita web|url=https://en.chateauversailles.fr/discover/history/key-dates/versailles-capital-kingdom-1682|titlu=Versailles, “capital” of the kingdom, 1682|data=2016-11-22|sit=Palace of Versailles|lingwa=en|data-aċċess=2022-08-25}}</ref> Biswit il-palazz, Mansart bena żewġ stalel imsejħa l-Grande u l-Petite Écuries mill-1679 sal-1682,<ref>Berger, Robert W. (1994). ''A Royal Passion: Louis XIV as Patron of Architecture''. Cambridge University Press. ISBN <bdi>0-521-44029-7</bdi>. p. 114.</ref><ref>{{Ċita web|url=https://en.chateauversailles.fr/discover/estate/royal-stables|titlu=The Royal Stables|data=2016-10-17|sit=Palace of Versailles|lingwa=en|data-aċċess=2022-08-25}}</ref> kif ukoll il-Grand Commun, li kien jospita l-qaddejja u l-kċejjen ġenerali tal-palazz, mill-1682 sal-1684.<ref>{{Ċita web|url=https://en.chateauversailles.fr/discover/estate/palace/grand-commun|titlu=The Grand Commun|data=2019-08-02|sit=Palace of Versailles|lingwa=en|data-aċċess=2022-08-25}}</ref> Mansart żied ukoll żewġ sezzjonijiet ġodda għalkollox bl-istil Taljanizzat ta' Le Vau sabiex jospitaw il-qorti<ref>Spaworth, Anthony (2008). ''Versailles: A Biography of a Palace''. Macmillan Publishers. ISBN <bdi>978-0-3123-5785-6</bdi>. pp. 10-11.</ref>, l-ewwel fin-naħa tan-Nofsinhar tal-palazz mill-1679 sal-1681, u mbagħad fin-naħa tat-Tramuntana mill-1685 sal-1689.<ref>Jones, Colin (2018). ''Versailles''. Basic Books. ISBN <bdi>978-1-5416-7338-0</bdi>. p. 43.</ref> Il-gwerra u l-finanzjament imnaqqas minħabba fiha wasslu biex il-kostruzzjoni ssir ferm iktar bil-mod f'Versailles għall-bqija tas-seklu 17. Il-Gwerra ta' Disa' Snin, li bdiet fl-1688, waqqfet ix-xogħol għalkollox sal-1698. Tliet snin wara, madankollu, bdiet il-Gwerra tas-Suċċessjoni Spanjola<ref>Walton, Guy (1986). ''Louis XIV's Versailles''. University of Chicago Press. ISBN <bdi>978-0-2268-7254-4</bdi>. p. 51.</ref> li swiet ferm iktar flus, u flimkien mal-ħsad batut fl-1693-1694 u fl-1709-1710<ref>Jones, Colin (2018). ''Versailles''. Basic Books. ISBN <bdi>978-1-5416-7338-0</bdi>. p. 52.</ref><ref>Doyle, William, ed. (2001). ''Old Regime France''. Short Oxford History of France. Oxford University Press. ISBN <bdi>0-19-873129-9</bdi>. p. 190.</ref>, dawn wasslu biex Franza tidħol fi kriżi.<ref>Walton, Guy (1986). ''Louis XIV's Versailles''. University of Chicago Press. ISBN <bdi>978-0-2268-7254-4</bdi>. pp. 51-52.</ref> B'hekk, Lwiġi XIV naqqas il-finanzjament u kkanċella wħud mix-xogħlijiet li Mansart kien ippjana għas-snin 80 tas-seklu 17, bħall-immudellar mill-ġdid tal-faċċata tal-bitħa bl-istil Taljanizzat. Lwiġi XIV u Mansart iffukaw fuq [[kappella]] permanenti għall-palazz<ref>Spaworth, Anthony (2008). ''Versailles: A Biography of a Palace''. Macmillan Publishers. ISBN <bdi>978-0-3123-5785-6</bdi>. pp. 17-19.</ref>, u l-kostruzzjoni tagħha damet mill-1699 sal-1710.<ref>Jones, Colin (2018). ''Versailles''. Basic Books. ISBN <bdi>978-1-5416-7338-0</bdi>. p. 53.</ref> [[Stampa:Nicolas Cochin Masked Ball 1745FXD.jpg|daqsminuri|276x276px|Ballu bil-maskri fis-Sala tal-Mirja (1745), pittura ta' [[Charles-Nicolas Cochin]].]] Is-suċċessuri ta' Lwiġi XIV, Lwiġi XV u Lwiġi XVI, inġenerali ħallew il-Palazz ta' Versailles kif wirtuh u ffukaw fuq ġewwa tal-palazz. Il-modifiki ta' Lwiġi XV bdew fis-snin 30 tas-seklu 18, bit-tlestija tas-Sala ta' [[Erkole]], kamra tal-ballu fis-sezzjoni tat-Tramuntana, u t-tkabbir tal-appartament privat tar-re<ref>Jones, Colin (2018). ''Versailles''. Basic Books. ISBN <bdi>978-1-5416-7338-0</bdi>. pp. 59-60, 65.</ref><ref>Spaworth, Anthony (2008). ''Versailles: A Biography of a Palace''. Macmillan Publishers. ISBN <bdi>978-0-3123-5785-6</bdi>. pp. 20-21.</ref>, li kien jeħtieġ it-tiġrif tat-Taraġ tal-Ambaxxaturi. Fl-1748, Lwiġi XV beda l-kostruzzjoni ta' teatru tal-palazz, it-Teatru Rjali tal-Opri ta' Versailles fl-iktar sezzjoni tat-Tramuntana tal-palazz<ref>Spaworth, Anthony (2008). ''Versailles: A Biography of a Palace''. Macmillan Publishers. ISBN <bdi>978-0-3123-5785-6</bdi>. p. 21.</ref><ref>{{Ċita web|url=https://en.chateauversailles.fr/discover/estate/palace/royal-opera|titlu=The Royal Opera|data=2016-03-27|sit=Palace of Versailles|lingwa=en|data-aċċess=2022-08-25}}</ref>, iżda t-tlestija ġiet imdewma sal-1770;<ref>Jones, Colin (2018). ''Versailles''. Basic Books. ISBN <bdi>978-1-5416-7338-0</bdi>. p. 61.</ref> il-kostruzzjoni ġiet interrotta fis-snin 40 tas-seklu 18 minħabba l-Gwerra tas-Suċċessjoni [[Awstrija|Awstrijaka]] u mill-ġdid fl-1756 meta faqqgħet il-Gwerra ta' Seba' Snin. Dawn il-gwerer żvujtaw it-teżor irjali u minn hemm 'il quddiem il-kostruzzjoni ġiet iffinanzjata l-ikbar mis-[[Sinjura du Barry]], il-maħbuba favorita ta' Lwiġi XV. Fl-1771, Lwiġi XV ordna li s-Sezzjoni tal-Ministri tinbena mill-ġdid bi stil Neoklassiku minn [[Ange-Jacques Gabriel]], l-arkitett tal-qorti, peress li kienet waslet biex taqa'. Dak ix-xogħol twaqqaf ukoll minħabba diffikultajiet finanzjarji, u baqa' ma tlestiex meta miet Lwiġi XV fl-1774. Fl-1784, Lwiġi XVI għal żmien qasir ittrasferixxa l-familja rjali lejn il-[[Palazz ta' Saint-Cloud]] sakemm saru iktar rinnovazzjonijiet fil-Palazz ta' Versailles, iżda l-kostruzzjoni ma setgħetx tibda minħabba diffikultajiet finanzjarji u minħabba kriżi [[politika]].<ref>Spaworth, Anthony (2008). ''Versailles: A Biography of a Palace''. Macmillan Publishers. ISBN <bdi>978-0-3123-5785-6</bdi>. pp. 21-24.</ref> Fl-1789, ir-Rivoluzzjoni Franċiża temmet il-perjodu tal-familja u tal-gvern irjali f'Versailles għal dejjem.<ref>Spaworth, Anthony (2008). ''Versailles: A Biography of a Palace''. Macmillan Publishers. ISBN <bdi>978-0-3123-5785-6</bdi>. p. 24.</ref> === Rwol fil-politika === [[Stampa:Réception du Grand Condé à Versailles (Jean-Léon Gérôme, 1878).png|daqsminuri|253x253px|''Ir-Riċeviment tal-Grand Condé f'Versailles'', pittura ta' Jean-Léon Gérôme.]] Il-Palazz ta' Versailles kien ċentrali fil-politika ta' Lwiġi XIV, bħala espressjoni u konċentrazzjoni tal-arti u tal-kultura Franċiża, u għaċ-ċentralizzazzjoni tal-poter irjali.<ref>Blanning, T. C. W. (2002). ''The Culture of Power and the Power of Culture: Old Regime Europe 1660–1789''. Oxford University Press. doi:10.1093/acprof:oso/9780198227458.001.0001. ISBN <bdi>978-0-1982-2745-8</bdi>. pp. 33-40.</ref><ref>Bohanan, Donna (2001). ''Crown and Nobility in Early Modern France''. European History in Perspective. Palgrave Macmillan. ISBN <bdi>978-0-333-71694-6</bdi>. pp. 61-64.</ref> Lwiġi XIV użda l-Palazz ta' Versailles għall-ewwel darba biex jippromwovi lilu nnifsu permezz ta' sensiela ta' festivals billejl fil-ġonna tal-palazz fl-1664, fl-1668 u fl-1674, u dawn ġew imxerda mal-[[Ewropa]] kollha permezz ta' litografiji u inċiżjonijiet.<ref>Blanning, T. C. W. (2002). ''The Culture of Power and the Power of Culture: Old Regime Europe 1660–1789''. Oxford University Press. doi:10.1093/acprof:oso/9780198227458.001.0001. ISBN <bdi>978-0-1982-2745-8</bdi>. p. 49. </ref><ref>Walton, Guy (1986). ''Louis XIV's Versailles''. University of Chicago Press. ISBN <bdi>978-0-2268-7254-4</bdi>. pp. 57, 59.</ref> Saħansitra fl-1669, iżda speċjalement mill-1678<ref>Jones, Colin (2018). ''Versailles''. Basic Books. ISBN <bdi>978-1-5416-7338-0</bdi>. p. 26.</ref>, Lwiġi XIV għamel ħiltu biex Versailles issir is-sede tal-gvern tiegħu, u kabbar il-palazz sabiex jistabbilixxi l-qorti fih.<ref>Bohanan, Donna (2001). ''Crown and Nobility in Early Modern France''. European History in Perspective. Palgrave Macmillan. ISBN <bdi>978-0-333-71694-6</bdi>. p. 62.</ref><ref>Jones, Colin (2018). ''Versailles''. Basic Books. ISBN <bdi>978-1-5416-7338-0</bdi>. p. 42.</ref><ref>Doyle, William, ed. (2001). ''Old Regime France''. Short Oxford History of France. Oxford University Press. ISBN <bdi>0-19-873129-9</bdi>. p. 173.</ref> Madankollu, it-trasferiment tal-qorti lejn Versailles ma seħħx qabel l-1682, u mhux uffiċjalment, għaliex l-opinjoni rigward Versailles kienet imħallta fost in-nobbiltà ta' Franza.<ref>Spaworth, Anthony (2008). ''Versailles: A Biography of a Palace''. Macmillan Publishers. ISBN <bdi>978-0-3123-5785-6</bdi>. p. 14.</ref> Minkejja dan, sal-1687 kien evidenti għal kulħadd li Versailles ''de facto'' kienet il-belt kapitali ta' Franza<ref>Spaworth, Anthony (2008). ''Versailles: A Biography of a Palace''. Macmillan Publishers. ISBN <bdi>978-0-3123-5785-6</bdi>. p. 15.</ref>, u Lwiġi XIV rnexxielu jattira n-nobbiltà lejn Versailles għall-prestiġju u għall-patrunaġġ irjali fi ħdan etikett strett tal-qorti<ref>Blanning, T. C. W. (2002). ''The Culture of Power and the Power of Culture: Old Regime Europe 1660–1789''. Oxford University Press. doi:10.1093/acprof:oso/9780198227458.001.0001. ISBN <bdi>978-0-1982-2745-8</bdi>. pp. 31-34, 40.</ref>, u b'hekk nawwar il-bażijiet provinċjali tradizzjonali tagħhom tal-poter.<ref>Swann, Julian. "Politics: Louis XV". ''Old Regime France''. pp. 195–222. p. 143, 145.</ref> Kien fil-Palazz ta' Versailles li Lwiġi XIV laqa' lid-''Doge'' ta' [[Genova: It-Toroq Ġodda u s-Sistema tal-Palazzi tal-Listi|Genova]] fl-1685<ref>{{Ċita web|url=https://en.chateauversailles.fr/discover/history/key-dates/reception-doge-genoa-1685|titlu=Reception of the Doge of Genoa, 1685|data=2016-11-22|sit=Palace of Versailles|lingwa=en|data-aċċess=2022-08-25}}</ref>, ambaxxata mir-Renju ta' [[Park Storiku ta' Ayutthaya|Ayutthaya]], it-[[Tajlandja]] (dak iż-żmien is-Siam)<ref>{{Ċita web|url=https://en.chateauversailles.fr/discover/history/key-dates/reception-ambassador-siam-1686|titlu=Reception of the Ambassador of Siam, 1686|data=2016-11-22|sit=Palace of Versailles|lingwa=en|data-aċċess=2022-08-25}}</ref>, fl-1686, u ambaxxata mill-[[Iran]] tas-[[Safavidi]] fl-1715.<ref>{{Ċita web|url=https://en.chateauversailles.fr/discover/history/key-dates/reception-ambassadors-persia-1715|titlu=Reception of the Ambassadors of Persia, 1715|data=2016-11-22|sit=Palace of Versailles|lingwa=en|data-aċċess=2022-08-25}}</ref> Lwiġi XIV miet f'Versailles fl-1 ta' Settembru 1715 u s-suċċessur tiegħu kien il-proneputi tiegħu li kellu ħames snin, Lwiġi XV<ref>{{Ċita web|url=https://en.chateauversailles.fr/discover/history/key-dates/death-louis-xiv-1715|titlu=Death of Louis XIV, 1715|data=2016-11-23|sit=Palace of Versailles|lingwa=en|data-aċċess=2022-08-25}}</ref>, id-Duka ta' [[Anjou]]<ref>Jones, Colin (2018). ''Versailles''. Basic Books. ISBN <bdi>978-1-5416-7338-0</bdi>. p. 57.</ref>, li ġie ttrasferit lejn [[Vincennes]] u mbagħad lejn Pariġi mir-reġġent tiegħu, [[Filippu II]], id-Duka ta' [[Orléans]]. Il-Palazz ta' Versailles ġie ttraskurat sal-1722, meta Filippu II ttrasferixxa l-qorti lejn Versailles sabiex jaħrab min-nuqqas ta' popolarità tar-reġġenza tiegħu<ref>Spaworth, Anthony (2008). ''Versailles: A Biography of a Palace''. Macmillan Publishers. ISBN <bdi>978-0-3123-5785-6</bdi>. p. 20.</ref><ref>Jones, Colin (2018). ''Versailles''. Basic Books. ISBN <bdi>978-1-5416-7338-0</bdi>. p. 58.</ref>, u meta Lwiġi XV kiber.<ref>Swann, Julian. "Politics: Louis XV". ''Old Regime France''. pp. 195–222. p. 201.</ref> Madankollu, it-trasferiment tal-1722, kisser il-poter kulturali ta' Versailles<ref>Doyle, William, ed. (2001). ''Old Regime France''. Short Oxford History of France. Oxford University Press. ISBN <bdi>0-19-873129-9</bdi>. p. 91.</ref>, u matul ir-renju ta' Lwiġi XVI, il-membri tal-qorti kienu jqattgħu l-ħin liberu tagħhom għad-divertiment f'Pariġi u mhux f'Versailles.<ref name=":1" /> [[Stampa:L'Opéra-visite de la reine Victoria 1855.jpg|xellug|daqsminuri|291x291px|Bankett għar-Reġina Vitorja ospitata f'Awwissu 1855 minn [[Napuljun III]] fit-Teatru Rjali tal-Opri ta' Versailles, pittura ta' [[Eugene Lami]].]] Fl-1783, il-Palazz ta' Versailles kien is-sit fejn ġew iffirmati l-aħħar tnejn mit-tliet Trattati tal-Paċi ta' Pariġi (1783), li temmew il-Gwerra Rivoluzzjonarja [[Stati Uniti|Amerikana]]. Fit-3 ta' Settembru, id-delegati Brittaniċi u Amerikani, immexxija minn [[Benjamin Franklin]], iffirmaw it-Trattat ta' Pariġi fl-Hôtel d'York (issa 56 Rue Jacob) f'Pariġi, li wassal għall-indipendenza tal-Istati Uniti. Fl-4 ta' Settembru, Spanja u Franza ffirmaw trattati separati mal-Ingilterra fil-Palazz ta' Versailles, li formalment temmew il-gwerra.<ref>{{Ċita web|url=https://www.constitutionfacts.com/us-declaration-of-independence/treaty-of-paris/|titlu=The Treaty of Paris|sit=www.constitutionfacts.com|data-aċċess=2022-08-25}}</ref> Ir-Re u r-Reġina saru jafu bl-attakk ta' [[Bastilja]] f'Pariġi fl-14 ta' Lulju 1789, meta kienu fil-palazz, u baqgħu iżolati hemmhekk filwaqt li r-Rivoluzzjoni f'Pariġi nfirxet. Il-korla dejjem tiżdied f'Pariġi wasslet għall-Marċ tan-Nisa f'Versailles fil-5 ta' Ottubru 1789. Folla ta' diversi eluf ta' rġiel u nisa, li ħarġu jipprotestaw kontra l-prezz għoli u l-iskarsezza tal-ħobż, għamlu marċ mis-swieq ta' Pariġi sa Versailles. Magħhom ħadu l-armi mill-armerija tal-belt, assedjaw il-palazz, u obbligaw lir-Re u lill-familja rjali, flimkien mal-membri tal-Assemblea Nazzjonali, jirritornaw magħhom lejn Pariġi l-għada.<ref>Lacaille, Frédéric (2012). ''Versailles – 400 ans d'histoire''. Paris: Gallimard. ISBN <bdi>978-2-07-044430-4</bdi>. pp. 16-17.</ref> Malli l-familja rjali telqet, il-palazz ingħalaq. Fl-1792, il-Konvenzjoni Nazzjonali, il-gvern rivoluzzjonarju l-ġdid, ordna t-trasferiment tal-pitturi u tal-[[Skultura|iskulturi]] kollha mill-Palazz għal-[[Louvre]]. Fl-1793, il-Konvenzjoni ddikjarat l-abolizzjoni tal-monarkija u ordnat li l-proprjetà rjali kollha fil-palazz tinbigħ f'irkant. L-irkant seħħ bejn il-25 ta' Awwissu 1793 u l-11 ta' Awwissu 1794. L-arredamenti u l-arti tal-Palazz, inkluż l-għamara, il-mirja, il-banjijiet u t-tagħmir tal-kċejjen, inbigħu f'lottijiet ta' 17,000 oġġett. Il-ġilji u l-emblemi rjali kollha mal-binjiet tneħħew. Il-binjiet vojta ntużaw bħala maħżen għall-għamara, għall-arti u għal-libreriji kkonfiskati min-nobbiltà. L-appartamenti grandjużi vojta nfetħu għaż-żjarat mill-bidu tal-1793, u mużew żgħir ta' pitturi Franċiżi u skola tal-arti nfetħu f'uħud mill-kmamar vojta.<ref>Lacaille, Frédéric (2012). ''Versailles – 400 ans d'histoire''. Paris: Gallimard. ISBN <bdi>978-2-07-044430-4</bdi>. p. 18.</ref> === Seklu 19 – mużew tal-istorja u sit tal-gvern === [[Stampa:A v Werner - Kaiserproklamation am 18 Januar 1871 (3. Fassung 1885).jpg|daqsminuri|242x242px|''Proklamazzjoni tal-Imperu Ġermaniż, it-18 ta' Jannar 1871'', pittura tal-1877 ta' [[Anton von Werner]].]] Meta Napuljun Bonaparte sar Imperatur tal-Franċiżi fl-1804, huwa kkunsidra li jagħmel il-Palazz ta' Versailles bħala r-residenza tiegħu iżda abbanduna l-idea minħabba kemm kienet se tiswa r-rinnovazzjoni. Qabel ma żżewweġ lil Marie-Louise fl-1810, huwa ordna li jiġi rrestawrat il-Grand Trianon u li jiġi mgħammar bħala residenza tas-sajf għalih u għall-familja tiegħu, bl-istil ta' għamara kif għadu sa llum il-ġurnata.<ref>Lacaille, Frédéric (2012). ''Versailles – 400 ans d'histoire''. Paris: Gallimard. ISBN <bdi>978-2-07-044430-4</bdi>. p. 19.</ref> Fl-1815, bil-waqgħa finali ta' Napuljun, Lwiġi XVIII, ħu ż-żgħir ta' Lwiġi XVI, sar ir-Re, u kkunsidra li jirritorna r-residenza rjali f'Versailles, fejn kien twieled. Huwa ordna r-restawr tal-appartamenti rjali, iżda l-kompitu u l-ispejjeż kienu kbar wisq. Lwiġi XVIII ordna li s-sezzjoni l-iktar fin-Nofsinhar tal-''Cour Royale'' titwaqqa' u tiġi rikostruwita (1814-1824) sabiex tiġi pariġġ is-sezzjoni ta' Gabriel tal-1780 fin-naħa opposta, u dan wassal għal iktar uniformità fid-dehra tad-daħla ta' quddiem. La hu u lanqas is-suċċessur tiegħu [[Karlu X]] ma għexu f'Versailles.<ref>Spaworth, Anthony (2008). ''Versailles: A Biography of a Palace''. Macmillan Publishers. ISBN <bdi>978-0-3123-5785-6</bdi>. p. 244.</ref> Ir-Rivoluzzjoni Franċiża tal-1830 wasslet monarka ġdid, Lwiġi-Filippu għall-poter, u ambizzjoni ġdida għal Versailles. Huwa ma rresjediex f'Versailles iżda beda l-ħolqien tal-Mużew tal-Istorja ta' Franza, iddedikat lill-"glorji kollha ta' Franza", li kien intuża biex jiġu ospitati xi membri tal-familja rjali. Il-kostruzzjoni tal-mużew inbdiet fl-1833 u l-mużew ġie inawgurat fit-30 ta' Ġunju 1837. L-iżjed kamra famuża tiegħu hija l-Galerie des Batailles (Sala tal-Battalji), li tokkupa l-biċċa l-kbira tat-tul tat-tieni sular tas-sezzjoni tan-Nofsinhar tal-palazz.<ref>Hoog, Simone (1996). "Versailles". In Turner, Jane (ed.). ''The Dictionary of Art''. Vol. 32. New York: Grove. pp. 369–374. ISBN <bdi>9781884446009</bdi>. pp. 369-374.</ref> Il-proġett tal-mużew inġenerali waqaf ħesrem meta Lwiġi-Filippu tilef il-poter fl-1848, għalkemm il-pitturi tal-eroj Franċiżi u tal-battalji l-kbar għadhom fis-sezzjoni tan-Nofsinhar sa llum il-ġurnata. L-Imperatur Napuljun III uża l-palazz xi kultant bħala post għal ċerimonji grandjużi. Waħda mill-iżjed lussużi kienet il-bankett li ospita għar-Reġina Vitorja fit-Teatru Rjali tal-Opri ta' Versailles fil-25 ta' Awwissu 1855.<ref>{{Ċita web|url=https://en.chateauversailles.fr/discover/history/key-dates/visit-queen-victoria-1855|titlu=Visit of Queen Victoria, 1855|data=2016-11-22|sit=Palace of Versailles|lingwa=en|data-aċċess=2022-08-25}}</ref> Matul il-Gwerra bejn Franza u l-[[Prussja]] tal-1870-1871, il-Palazz ta' Versailles ġie okkupat mill-persunal ġenerali tal-Armata [[Ġermanja|Ġermaniża]] rebbieħa. Partijiet mill-palazz, inkluż is-Sala tal-Mirja, ġew ikkonvertiti fi sptar militari. Il-ħolqien tal-Imperu Ġermaniż, li kkombina l-Prussja u l-istati Ġermaniżi tal-madwar taħt [[William I]], ġie pproklamat formalment fis-Sala tal-Mirja fit-18 ta' Jannar 1871. Il-Ġermaniżi baqgħu fil-Palazz ta' Versailles sal-iffirmar tal-armistizju f'Marzu 1871. F'dak ix-xahar, il-gvern tat-Tielet Repubblika Franċiża l-ġdida, li kien telaq minn Pariġi matul il-gwerra u mar f'[[Tours]] u mbagħad f'[[Bordeaux]], ittrasferixxa ruħu fil-Palazz ta' Versailles. L-Assemblea Nazzjonali organizzat il-laqgħat tagħha fit-Teatru tal-Opri.<ref>Lacaille, Frédéric (2012). ''Versailles – 400 ans d'histoire''. Paris: Gallimard. ISBN <bdi>978-2-07-044430-4</bdi>. p. 12.</ref> Ir-rewwixta tal-Komun ta' Pariġi f'Marzu 1871, ipprevjena lill-gvern Franċiż, taħt [[Adolphe Thiers]], milli jirritorna minnufih lejn Pariġi. L-operazzjoni militari li ħonqot il-Komun fl-aħħar ta' Mejju tmexxiet minn Versailles, u l-priġunieri tal-Komun tressqu hemmhekk u għaddew ġuri fil-qrati militari. Fl-1875 inħoloq it-tieni korp parlamentari, is-Senat Franċiż, u dan għamel il-laqgħat tiegħu għall-elezzjoni tal-President tar-Repubblika f'sala ġdida maħluqa fl-1876 fis-sezzjoni tan-Nofsinhar tal-Palazz ta' Versailles. Is-Senat Franċiż għadu sa issa jiltaqa' fil-Palazz ta' Versailles f'okkażjonijiet speċjali, bħall-emendar tal-Kostituzzjoni Franċiża.<ref>Lacaille, Frédéric (2012). ''Versailles – 400 ans d'histoire''. Paris: Gallimard. ISBN <bdi>978-2-07-044430-4</bdi>. p. 20.</ref> === Seklu 20 === [[Stampa:William Orpen - The Signing of Peace in the Hall of Mirrors, Versailles.jpg|xellug|daqsminuri|''L-Iffirmar tal-Paċi fis-Sala tal-Mirja, Versailles, it-28 ta' Ġunju 1919,'' pittura ta' [[William Orpen]].]] Fl-aħħar tas-seklu 19 u fil-bidu tas-seklu 20 bdew isiru l-ewwel sforzi ta' restawr fil-Palazz ta' Versailles, l-ewwel immexxija minn [[Pierre de Nolhac]], [[poeta]] u studjuż u l-ewwel konservatur, li beda x-xogħol tiegħu fl-1892. Il-konservazzjoni u r-restawr ġew interrotti minn żewġ gwerer dinjin iżda baqgħu għaddejjin sa llum il-ġurnata.<ref>Lacaille, Frédéric (2012). ''Versailles – 400 ans d'histoire''. Paris: Gallimard. ISBN <bdi>978-2-07-044430-4</bdi>. p. 13.</ref> Il-Palazz ta' Versailles reġa' lura fix-xena dinjija f'Ġunju 1919, meta, wara sitt xhur ta' negozjati, it-Trattat ta' Versailles, li formalment temm [[l-Ewwel Gwerra Dinjija]], ġie ffirmat fis-Sala tal-Mirja. Bejn l-1925 u l-1928, il-filantropu Amerikan u l-multimiljunarju [[John D. Rockefeller]] ta $2,166,000, l-ekwivalenti ta' madwar tletin miljun dollaru llum, għar-restawr u għar-rinnovazzjoni tal-palazz.<ref>Iverson, Jeffrey, ''France Today'', id-19 ta' Lulju 2014.</ref> Iktar xogħol sar wara [[It-Tieni Gwerra Dinjija|t-Tieni Gwerra Dinjija]], permezz tar-restawr tat-Teatru Rjali tal-Opri ta' Versailles. It-teatru reġa' nfetaħ fl-1957, fil-preżenza tar-[[Eliżabetta II|Reġina Eliżabetta II]] tar-[[Renju Unit]].<ref>{{Ċita web|url=http://www.versailles3d.com/en/over-the-centuries/xxe/1957.html|titlu=1957 - XXth century - Over the centuries - Versailles 3d|sit=www.versailles3d.com|data-aċċess=2022-08-25|arkivju-url=https://web.archive.org/web/20220518110316/http://www.versailles3d.com/en/over-the-centuries/xxe/1957.html|arkivju-data=2022-05-18|url-status=dead}}</ref> Fl-1978, partijiet mill-Palazz ta' Versailles ġarrbu ħsarat estensivi minħabba bomba mpoġġija minn terroristi Bretoni.<ref>{{Ċita aħbar|data=1978-06-26|titlu=VERSAILLES PALACE IS DAMAGED BY BOMB|url=https://www.nytimes.com/1978/06/26/archives/versailles-palace-is-damaged-by-bomb-heavy-explosion-wrecks-three.html|lingwa=en-US|data-aċċess=2022-08-25}}</ref> Mis-snin 50 tas-seklu 20, meta l-mużew ta' Versailles kien taħt it-tmexxija ta' [[Gérald van der Kemp]], l-objettiv kien li l-palazz jiġi rrestawrat għal kif kien fl-1789 – jew qrib kemm jista' jkun – meta l-familja rjali telqet mill-palazz. Fost il-proġetti bikrin kien hemm it-tiswija tas-saqaf tas-Sala tal-Mirja; il-kampanja ta' reklamar xeħtet l-attenzjoni internazzjonali fuq il-karba ta' Versailles wara l-gwerra u kisbet ħafna flus minn barra l-pajjiż, inkluż għotja finanzjarja mill-Fondazzjoni Rockefeller. Wieħed mill-iżjed proġetti li swew flus lill-mużew u lill-Ħames Repubblika ta' Franza kien ix-xiri mill-ġdid tal-ikbar ammont possibbli ta' arredamenti oriġinali. B'konsegwenza ta' dan, peress li l-għamara rjali – u speċjalment l-għamara tal-Palazz ta' Versailles – jiswew ħafna flus minħabba d-domanda għaliha fis-suq internazzjonali, il-mużew nefaq fondi konsiderevoli biex jipprova jikseb kemm seta' mill-arredamenti oriġinali tal-palazz.<ref>Kemp, Gerard van der (1976). "Remeubler Versailles". ''Revue du Louvre''. pp. 135-137.</ref> === Seklu 21 === [[Stampa:Versailles Queen's Chamber.jpg|xellug|daqsminuri|251x251px|Il-Kamra tas-Sodda tar-Reġina.]] In 2003, a new restoration initiative – the "Grand Versailles" project – was started, which began with the replanting of the gardens, which had lost over 10,000 trees during Cyclone Lothar on 26 December 1999. One part of the initiative, the restoration of the Hall of Mirrors, was completed in 2006. Another major project was the further restoration of the backstage areas of the Royal Opera of Versailles in 2007 to 2009.<ref>{{Ċita web|url=http://www.lexpress.fr/mag/arts/dossier/patrimoine/dossier.asp?ida=451314|titlu=Versailles en grande toilette - L'Express|data=2008-02-15|sit=web.archive.org|data-aċċess=2022-08-25|arkivju-url=https://web.archive.org/web/20080215140113/http://www.lexpress.fr/mag/arts/dossier/patrimoine/dossier.asp?ida=451314|arkivju-data=2008-02-15|url-status=bot: unknown}}</ref> Attwalment is-sjieda tal-Palazz ta' Versailles hija f'idejn l-Istat Franċiż. It-titlu formali tiegħu huwa l-Istabbiliment Pubbliku tal-Palazz, il-Mużew u l-Proprjetà Nazzjonali ta' Versailles. Mill-1995 ġie ġestit bħala Proprjetà Pubblika, b'amministrazzjoni u b'ġestjoni indipendenti ssorveljati mill-Ministeru Franċiż għall-Kultura.<ref>{{Ċita web|url=https://en.chateauversailles.fr/public-establishment|titlu=The Public Establishment|data=2016-10-31|sit=Palace of Versailles|lingwa=en|data-aċċess=2022-08-25}}</ref> L-artijiet tal-Palazz ta' Versailles se jospitaw il-kompetizzjoni [[Żiemel|ekwestri]] matul il-[[Logħob Olimpiku tas-sajf]] tal-2024.<ref>{{Ċita web|url=https://www.paris2024.org/en/venue/chateau-de-versailles/|titlu=Château de Versailles|sit=Paris 2024|lingwa=en|data-aċċess=2022-08-25}}</ref> == Sit ta' Wirt Dinji == [[Stampa:Vue aérienne du domaine de Versailles par ToucanWings - Creative Commons By Sa 3.0 - 073.jpg|daqsminuri|239x239px|Veduta mill-ajru tal-palazz u l-park ta' Versailles.]] Il-Palazz u l-Park ta' Versailles ġew iddeżinjati bħala Sit ta' Wirt Dinji tal-UNESCO fl-1979. Saret modifika minuri fiż-żona ta' lqugħ tas-sit fl-2007.<ref name=":0" /> Il-valur universali straordinarju tas-sit ġie rrikonoxxut abbażi ta' tliet kriterji tal-għażla tal-UNESCO: il-'''kriterju (i)''' "Rappreżentazzjoni ta' kapulavur frott il-kreattività tal-bniedem"; il-'''kriterju (ii)''' "Wirja ta' skambju importanti ta' valuri umani, tul perjodu ta' żmien jew fi ħdan żona kulturali fid-dinja, dwar l-iżviluppi fl-arkitettura jew it-teknoloġija, l-arti monumentali, l-ippjanar tal-bliet jew id-disinn tal-pajsaġġ"; u l-'''kriterju (vi)''' "Assoċjazzjoni diretta jew tanġibbli ma' avvenimenti jew ma' tradizzjonijiet ħajjin, ma' ideat jew ma' twemmin, jew ma' xogħlijiet artistiċi jew letterarji ta' valur universali straordinarju".<ref name=":0" /> == Referenzi == [[Kategorija:Siti ta' Wirt Dinji Kulturali]] [[Kategorija:Palazzi]] [[Kategorija:Franza]] [[Kategorija:Monarkija Franċiża]] [[Kategorija:Siti ta' Wirt Dinji fi Franza]] ahctyk31ah2tw16orvqzzvro6962rg1 0 31063 323671 321249 2025-06-19T20:08:38Z ToniSant 4257 removed [[Category:Annimali]]; added [[Category:Mammiferi]] using [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] 323671 wikitext text/x-wiki {{Automatic taxobox}} Ir-'''rinoċeronti abjad tat-Tramuntana''' ('''''Ceratotherium simum cottoni''''' ) huwa wieħed miż-żewġ [[sottospeċi]] ta' rinoċeronti abjad, kif ukoll membru tal- [[Familja (bijoloġija)|familja]] Rhinocerotidae. Din is-sottospeċi tgħix fi prairies tal-ħaxix għoli u savannah . Skont stimi tal-IUCN, dawn l-annimali probabbilment huma estinti fis-selvaġġ: f'Marzu 2018 kien hemm biss tliet kampjuni (2 nisa u raġel 1) għadhom ħajjin, <ref>{{Ċita web|url=http://www.ansa.it/sito/notizie/mondo/africa/2018/03/20/morto-ultimo-rinoceronte-bianco-settentrionale-maschio-_2a692180-1e66-4859-9ceb-9447e687ebbd.html|data=20 marzo 2018}}</ref> proprjetà taż -żoo Dvůr Králové, fir- [[Ċekja|Repubblika Ċeka]], iżda trasferiti f' [[Kenja]] mill- 2009.<ref>{{Ċita web|url=http://www.olpejetaconservancy.org/wildlife_conservation/northern-white-rhinos|data=20 dicembre 2009|data-aċċess=2023-12-27|titlu=Archive copy|arkivju-url=https://web.archive.org/web/20150720043318/http://www.olpejetaconservancy.org/wildlife_conservation/northern-white-rhinos|arkivju-data=2015-07-20|url-status=dead}}</ref> Madankollu, l-estinzjoni ta 'din is-sottospeċi ma ġietx ikkonfermata fir- [[Repubblika Demokratika tal-Kongo]] u [[Sudan t'Isfel|s-Sudan t'Isfel]], peress li rapporti ta' dehriet possibbli qed ikomplu jaslu, speċjalment mis- [[Sudan t'Isfel]], li għadhom qed jistennew konferma. F'dawn l-aħħar snin, iż -żoo Dvůr Králové laqa' żewġ kampjuni oħra, li mietu rispettivament f'Mejju 2011 <ref>{{Ċita aħbar|data=2 giugno 2011|url=http://www.ceskapozice.cz/en/news/society/white-rhino-dies-czech-zoo-seven-left-worldwide}}</ref> u Lulju 2015 Żewġ kampjuni oħra kienu parti mis- San Diego Zoo Safari Park : raġel jismu Angalifu miet f’Diċembru 2014, filwaqt li mara jisimha Nola mietet fit-22 ta’ Novembru 2015. <ref name="NolaDied">{{Ċita web|url=http://www.latimes.com/local/lanow/la-me-ln-nola-death-20151122-story.html}}</ref> Fi sforz biex jippreservaw is-sottospeċi, xi riċerkaturi ħadmu biex jiżviluppaw embrijuni tar-rinoċeronti abjad tan-Nofsinhar tal-Afrika t'Isfel għall -impjantazzjoni fl-aħħar nisa li fadal, iżda ma rnexxewx. == Referenzi == [[Kategorija:Mammiferi]] etsdtbu01alevc1y4iwa6sd2p8u4izw 0 31597 323676 304137 2025-06-19T22:00:24Z JovalQC 21720 Infobox create 323676 wikitext text/x-wiki {{Infobox ġeneriku|color=#B5954B|name=Bieb is-sultan|img1=Bieb is-Sultan (Grandmaster).jpg|width1=300px|cap1=Veduta tal-Bieb ta' Notre Dame|lbl1='''Ismijiet alternattivi'''|row1=Bieb il-Kottonera<Br> Bieb iż-Żabbar|hdr2=Informazzjoni ġenerali|row21=Intatt|lbl21='''Status'''|row22=Bieb tal-Belt|lbl22='''Tip'''|row23=[[Barokk]]|lbl23='''Stil arkitettoniku'''|row24=[[Swar tal-Kottonera|Kottonera]] ({{Flagicon|MLT}} [[Malta]])|lbl24='''Post'''|lbl25='''Kerrejja attwali'''|row25=Fondazzjoni Wirt Artna|row26=[[Il-Madonna tal-Grazzji]]|lbl26='''Imsemmi għal'''|row27=1675|lbl27='''Imlesta'''|lbl28='''Sid'''|row28=[[Gvern ta' Malta]]|row29=https://notredamegatemalta.weebly.com/|lbl29='''Websajt'''|hdr3=Disinn u kostruzzjoni|row31=[[Ġebla tal-ġir]]|lbl31='''Materjali'''|row32=Romano Carapecchia, mibnija bħala parti mil-Linji Cottonera attribwiti lill-inġinier militari Mederico Blondel des Croisettes|lbl32='''Perit(i)'''}} Il-'''Bieb ta' Notre Dame''' (''bit-Taljan'': Porta della Maria Vergine delle Grazie), magħruf ukoll bl-Ingliż bħala '''Cottonera Gate''', jew komunament il-'''Mina ta' Ħaż-Żabbar''' inkella '''''Bieb is-Sultan''''' huwa l-bieb prinċipali tas-[[Swar tal-Kottonera]] f'[[Malta]]. Il-bieb inbena fl-1675 fuq [[arkitettura barokka|stil Barokk]], u issa jintuża bħala l-kwartieri ġenerali tal-Fondazzjoni Wirt Artna. == Storja == Il-kostruzzjoni tas-[[Swar tal-Kottonera]] bdiet f'Awwissu 1670, meta kien hemm il-biża' ta' attakk Ottoman wara l-[[Gwerra ta' Kreta (1645–69)|waqgħa ta' Kandja]]. Il-Bieb ta' Notre Dame nbena fl-1675 bħala l-bieb prinċipali tas-swar, u d-disinn tiegħu huwa attribwit jew lil [[Romano Carapecchia]]<ref name="nicpmi">{{Ċita web|url=http://www.culturalheritage.gov.mt/filebank/inventory/Knights%20Fortifications/1557.pdf|titlu=Notre Dame de la Grace Gate – Cottonera Lines|data=28 June 2013|sit=National Inventory of the Cultural Property of the Maltese Islands|arkivju-url=https://web.archive.org/web/20160819180515/http://www.culturalheritage.gov.mt/filebank/inventory/Knights%20Fortifications/1557.pdf|arkivju-data=19 August 2016}}</ref> inkella lil [[Mederico Blondel]].<ref>{{Ċita aħbar|data=30 October 2004|titlu=Open day at Bieb is-Sultan|url=http://www.timesofmalta.com/articles/view/20041030/local/open-day-at-bieb-is-sultan.108485|pubblikazzjoni=[[Times of Malta]]|arkivju-url=https://web.archive.org/web/20160921170156/http://www.timesofmalta.com/articles/view/20041030/local/open-day-at-bieb-is-sultan.108485|arkivju-data=21 September 2016}}</ref> Il-bieb jinsab ġewwa l-Purtiera ta’ Notre Dame, bejn is-Swar ta' Notre Dame u ta’ San Ġakbu, faċċata tal-belt ta’ [[Ħaż-Żabbar]]. Jinsab fl-ogħla punt taż-żona tal [[Kottonera|-Kottonera]], u l-bejt tiegħu kien jintuża biex iwassal sinjali bejn [[Valletta|il-Belt Valletta]] u d-[[Fortifikazzjonijiet ta' Żmien il-Kavallieri f'Malta|difiżi kostali]] fl-inħawi tal-Lvant ta’ Malta.<ref name="wirtartna">{{Ċita web|url=http://www.wirtartna.org/uploads/8/5/8/6/8586231/notre_dame_brochure_2016_2.pdf|titlu=Explore Notre Dame Gate|sit=Fondazzjoni Wirt Artna|arkivju-url=https://web.archive.org/web/20160921171333/http://www.wirtartna.org/uploads/8/5/8/6/8586231/notre_dame_brochure_2016_2.pdf|arkivju-data=21 September 2016}}</ref> Il-bieb kien oriġinarjament protett minn [[Foss (fortifikazzjoni)|foss]] u [[tenaille]].<ref name="nicpmi" /> [[Stampa:Back_view_of_Notre_Dame_de_la_Grace_Gate.jpg|xellug|daqsminuri| Bieb is-Sultan minn wara]] Il-bieb baqa' jintuża matul is-snin tal-ħakma tal-Kavallieri, il-[[Malta taħt il-Franċiżi|Franċiżi]] u l [[Kolonja ta' Malta|Imperu Brittaniku]]. Il-bieb bil-mod serva bħala aġġunt għall-Isptar Militari tal-Kottonera (illum [[St Edward's College, Malta|il-Kulleġġ San Edward's]]) wara li nbena fl-1870. Diversi suldati midruba ġew akkomodati fil-binja tal-bieb matul [[l-Ewwel Gwerra Dinjija]]<ref name="wirtartna">{{Ċita web|url=http://www.wirtartna.org/uploads/8/5/8/6/8586231/notre_dame_brochure_2016_2.pdf|titlu=Explore Notre Dame Gate|sit=Fondazzjoni Wirt Artna|arkivju-url=https://web.archive.org/web/20160921171333/http://www.wirtartna.org/uploads/8/5/8/6/8586231/notre_dame_brochure_2016_2.pdf|arkivju-data=21 September 2016}}</ref> Il-foss tal-bieb kien mirdum u l-pont levatur tneħħa xi żmien wara t-tletinijiet tas-seklu għoxrin,<ref name="times2008-06-03">{{Ċita aħbar|kunjom=Galea Debono|isem=Fiona|data=3 June 2008|titlu=''Bieb is-Sultan'' gets its king back|url=http://www.timesofmalta.com/articles/view/20080603/local/bieb-is-sultan-gets-its-king-back.210672|pubblikazzjoni=[[Times of Malta]]|arkivju-url=https://web.archive.org/web/20160920223330/http://www.timesofmalta.com/articles/view/20080603/local/bieb-is-sultan-gets-its-king-back.210672|arkivju-data=20 September 2016}}</ref> filwaqt li t-tenaille twaqqgħet.<ref name="nicpmi">{{Ċita web|url=http://www.culturalheritage.gov.mt/filebank/inventory/Knights%20Fortifications/1557.pdf|titlu=Notre Dame de la Grace Gate – Cottonera Lines|data=28 June 2013|sit=National Inventory of the Cultural Property of the Maltese Islands|arkivju-url=https://web.archive.org/web/20160819180515/http://www.culturalheritage.gov.mt/filebank/inventory/Knights%20Fortifications/1557.pdf|arkivju-data=19 August 2016}}</ref> Il-bieb sofra xi ħsarat waqt bumbardament mill-ajru matul [[it-Tieni Gwerra Dinjija]], meta splodiet bomba diretament fuq waħda mill-blokki tal-kwartieri.<ref name="wirtartna">{{Ċita web|url=http://www.wirtartna.org/uploads/8/5/8/6/8586231/notre_dame_brochure_2016_2.pdf|titlu=Explore Notre Dame Gate|sit=Fondazzjoni Wirt Artna|arkivju-url=https://web.archive.org/web/20160921171333/http://www.wirtartna.org/uploads/8/5/8/6/8586231/notre_dame_brochure_2016_2.pdf|arkivju-data=21 September 2016}}</ref> Fil-bidu tas-seklu 21, il-Bieb ta’ Notre Dame ġie mgħoddi lill-[[Fondazzjoni Wirt Artna]], li mexxew l-uffiċċji prinċipali tagħhom għall-parti ta’ fuq tal-bieb lejn l-aħħar tal-2005.<ref>{{Ċita aħbar|data=17 December 2006|titlu=Cotoner bronze restoration completed|url=http://www.timesofmalta.com/articles/view/20061217/local/cotoner-bronze-restoration-completed.31992|pubblikazzjoni=[[Times of Malta]]|arkivju-url=https://web.archive.org/web/20160921170714/http://www.timesofmalta.com/articles/view/20061217/local/cotoner-bronze-restoration-completed.31992|arkivju-data=21 September 2016}}</ref> Minn dakinhar il-fondazzjoni wettqet numru ta’ xogħlijiet ta’ restawr f’partijiet tal-bieb, <ref>{{Ċita aħbar|data=19 October 2006|titlu=Historic Notre Dame Gate apertures being restored|url=http://www.timesofmalta.com/articles/view/20061019/local/historic-notre-dame-gate-apertures-being-restored.37985|pubblikazzjoni=[[Times of Malta]]|arkivju-url=https://web.archive.org/web/20150407083132/http://www.timesofmalta.com/articles/view/20061019/local/historic-notre-dame-gate-apertures-being-restored.37985|arkivju-data=7 April 2015}}</ref> li issa huwa miftuħ għall-pubbliku darba fil-ġimgħa.<ref name="wirtartna">{{Ċita web|url=http://www.wirtartna.org/uploads/8/5/8/6/8586231/notre_dame_brochure_2016_2.pdf|titlu=Explore Notre Dame Gate|sit=Fondazzjoni Wirt Artna|arkivju-url=https://web.archive.org/web/20160921171333/http://www.wirtartna.org/uploads/8/5/8/6/8586231/notre_dame_brochure_2016_2.pdf|arkivju-data=21 September 2016}}</ref> Il-bieb kien inkluż fil-Lista tal-Antikitajiet tal-1925, flimkien mal-kumplament tas-Swar tal-Kottonera.<ref>{{Ċita web|url=https://www.mepa.org.mt/file.aspx?f=2627|titlu=Protection of Antiquities Regulations 21st November, 1932 Government Notice 402 of 1932, as Amended by Government Notices 127 of 1935 and 338 of 1939.|sit=[[Malta Environment and Planning Authority]]|url-status=dead|arkivju-url=https://web.archive.org/web/20160419101304/https://www.mepa.org.mt/file.aspx?f=2627|arkivju-data=19 April 2016}}</ref> Issa huwa skedat bħala monument nazzjonali ta' Grad 1, u huwa wkoll elenkat fl- [[Inventarju Nazzjonali ta' Propjetà Kulturali tal-Gżejjer Maltin|Inventarju Nazzjonali tal-Proprjetà Kulturali tal-Gżejjer Maltin]].<ref name="nicpmi">{{Ċita web|url=http://www.culturalheritage.gov.mt/filebank/inventory/Knights%20Fortifications/1557.pdf|titlu=Notre Dame de la Grace Gate – Cottonera Lines|data=28 June 2013|sit=National Inventory of the Cultural Property of the Maltese Islands|arkivju-url=https://web.archive.org/web/20160819180515/http://www.culturalheritage.gov.mt/filebank/inventory/Knights%20Fortifications/1557.pdf|arkivju-data=19 August 2016}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[https://web.archive.org/web/20160819180515/http://www.culturalheritage.gov.mt/filebank/inventory/Knights%20Fortifications/1557.pdf "Notre Dame de la Grace Gate – Cottonera Lines"] <span class="cs1-format">(PDF)</span>. ''National Inventory of the Cultural Property of the Maltese Islands''. 28 June 2013. Archived from [http://www.culturalheritage.gov.mt/filebank/inventory/Knights%20Fortifications/1557.pdf the original] <span class="cs1-format">(PDF)</span> on 19 August 2016.</cite></ref> == Arkitettura == Il-Bieb ta’ Notre Dame huwa mibni fl-istil Barokk, u għandu ħames livelli, u jinkludi kmamar taħt l-art, żewġ blokki ta’ kwartieri, u sovrastruttura li tikkonsisti f'loġġa mibnija fuq żewġ livelli, veranda u bejt għas-sinjalazzjoni. Il-faċċata monumentali hija mżejna b'pilastri [[Ordni Korintju|Korintji]], u għandha parti mill-faċċata miksija b'trofew tal-armi madwar bust tal-bronż tal-Gran Mastru [[Nicolás Cotoner|Nicolas Cotoner]] u plakka tal-irħam bi skrizzjoni bil-Latin.<ref name="wirtartna">{{Ċita web|url=http://www.wirtartna.org/uploads/8/5/8/6/8586231/notre_dame_brochure_2016_2.pdf|titlu=Explore Notre Dame Gate|sit=Fondazzjoni Wirt Artna|arkivju-url=https://web.archive.org/web/20160921171333/http://www.wirtartna.org/uploads/8/5/8/6/8586231/notre_dame_brochure_2016_2.pdf|arkivju-data=21 September 2016}}</ref> Il-bust inħadem minn Pietro Sances ta’ [[Messina]] fis-snin sebgħin tas-seklu 17, u huwa meqjus bħala wieħed mill-aktar xogħlijiet importanti tal-arti fil-bronż f’Malta. Waqt l-[[Malta taħt il-Franċiżi|okkupazzjoni Franċiża ta’ Malta]], il-bust ittieħed mill-Franċiżi, iżda ġie rritornat lejn Malta mill-Ingliżi. Kien hemm xi tentattivi falluti biex jinsteraq fis-snin sittin tas-seklu 20, u ġie rrestawrat bejn l-2004 u l-2008 <ref name="times2008-06-03">{{Ċita aħbar|kunjom=Galea Debono|isem=Fiona|data=3 June 2008|titlu=''Bieb is-Sultan'' gets its king back|url=http://www.timesofmalta.com/articles/view/20080603/local/bieb-is-sultan-gets-its-king-back.210672|pubblikazzjoni=[[Times of Malta]]|arkivju-url=https://web.archive.org/web/20160920223330/http://www.timesofmalta.com/articles/view/20080603/local/bieb-is-sultan-gets-its-king-back.210672|arkivju-data=20 September 2016}}<cite class="citation news cs1" data-ve-ignore="true" id="CITEREFGalea_Debono2008">Galea Debono, Fiona (3 June 2008). [https://web.archive.org/web/20160920223330/http://www.timesofmalta.com/articles/view/20080603/local/bieb-is-sultan-gets-its-king-back.210672 "''Bieb is-Sultan'' gets its king back"]. ''[[Times of Malta]]''. Archived from [http://www.timesofmalta.com/articles/view/20080603/local/bieb-is-sultan-gets-its-king-back.210672 the original] on 20 September 2016.</cite></ref> == Aktar qari == * {{Ċita web|url=http://dinlarthelwa.org/wp-content/uploads/2011/10/birgu_walks3.pdf|titlu=Birgu: Città Vittoriosa|isem=Anton|awtur=Attard|data=2006|pubblikatur=A Birgu Local Council Publication, Bestprint Co. Ltd.|post=[[Qrendi]]; [[Malta]]|paġni=52–53}} * {{Ċita ktieb|kunjom=Cutajar|isem=Tony C.|data=2008|titlu=Il-Misteru ta' Bieb is-Sultan|url=http://www.bdlbooks.com/children-s-books/4902-il-misteru-ta-bieb-is-sultan.html|pubblikatur=Book Distributors Limited|isbn=978-99909-93-95-0}} == Referenzi == [[Kategorija:Kottonera]] [[Kategorija:Fortifikazzjonijiet f'Malta]] [[Kategorija:Fondazzjoni Wirt Artna]] [[Kategorija:Bini u strutturi li tlestew fl-1675]] pfnwtycyj0ypgb70h2mw01d3gzl59kv 0 32462 323663 323380 2025-06-19T12:44:12Z JovalQC 21720 Infobox create 323663 wikitext text/x-wiki {{Infobox ġeneriku|color=#B5954B|name=Ædes Danielis|img1=The Niche of Prophet Daniel and the Chapel of Our Lady of good Counsel.jpg|width1=300px|cap1=Veduta tal-faċċata bin-niċċa tal-profeta bibliku Danjel u l-kappella tal-ġenb|hdr1=Informazzjoni|lbl1='''Tip'''|row1=Oriġinarjament dar tal-kampanja, issa residenza primarja|row2=[[Rinaxximent]]|lbl2='''Stil arkitettoniku'''|lbl3='''Post'''|row3=[[Żejtun]] ({{Flagicon|MLT}} [[Malta]])|lbl4='''Il-kostruzzjoni bdiet'''|row4=1659|row5=[[Ġebla tal-ġir]]|lbl5='''Materjali'''|row6=Prophet Daniel<Br> Gregorio Bonici|lbl6='''Imsemmi għal'''|row7=Testaferrata Bonici family|lbl7='''Sid'''}} '''Ædes Danielis''', magħruf ukoll bħala '''Palazzo Gregorio Bonici''', huwa bini rinaxximentali bi ġnien privat minn tmiem is-seklu 17 fiż-[[Żejtun]], [[Malta]].<ref>{{Ċita harvard bla parenteżi|Chircop|2019}}</ref> Din il-proprjetà privata storika inbniet minn Gregorio Bonici bħala r-residenza sekondarja tiegħu, u issa hija proprjetà tad-dixxendenti tal-familji Bonici u Testaferrata.<ref>{{Ċita harvard bla parenteżi|Abela|2011a}}</ref><ref>{{Ċita harvard bla parenteżi|Whitake|1922}}</ref><ref>{{Ċita harvard bla parenteżi|Whitake|1925}}</ref> == Storja == Ædes Danielis hija dar tal-kampanja tas-seklu 17, mibnija fl-1659 bħala residenza sekondarja għan-nobbli [[Gregorio Bonici]] (1612-1697).<ref name="lokal">{{Ċita harvard bla parenteżi|Local Government|2018}}</ref><ref name="zammit">{{Ċita harvard bla parenteżi|Zammit|2016}}</ref> Bonici kien wieħed mid-donaturi tal-art fejn issa tinsab [[Knisja ta’ Santa Katarina, iż-Żejtun|il-knisja parrokkjali taż-Zejtun]].<ref>{{Ċita harvard bla parenteżi|Abela|2008}}</ref> Bonici kien negozjant ta’ suċċess fl-industrija tal-qamħ u okkupa wħud mill-ogħla karigi ċivili f’Malta.<ref name="auto">{{Ċita harvard bla parenteżi|Grima|2019}}</ref> Huwa kien il-ħakem tal-[[L-Imdina|Imdina]] fi żmien il-[[Giovanni Paolo Lascaris|Granmastru Lascaris]].<ref>{{Ċita harvard bla parenteżi|Vassallo|1854}}</ref><ref>{{Ċita harvard bla parenteżi|Abela|2000}}</ref><ref>{{Ċita harvard bla parenteżi|Abela|2011b}}</ref> Gregorio Bonici kien offra l-art quddiem Aedes Danielis biex tinbena knisja parrokkjali akbar għal-lokalità iżda, minħabba l-kritika minn xi raħħala li kienet il-bogħod, eventwalment ġie deċiż li tingħata biċċa art oħra minflok.<ref>{{Ċita harvard bla parenteżi|Abela|1992}}</ref><ref>{{Ċita harvard bla parenteżi|Falcon|2011}}</ref> Il-familja ma kellha l-ebda tfal iżda, simili għal familji oħra sinjuri, kellha skjavi li kienu jieħdu ħsieb id-dar. Tnejn mill-iskjavi ngħataw il-libertà tagħhom wara li kkonvinċew lil sidhom bil-konverżjoni tagħhom għall-Kristjaneżmu u billi żżewġuhom ma’ rġiel li approva hu.<ref>{{Ċita harvard bla parenteżi|Abela|2009b}}</ref><ref>{{Ċita harvard bla parenteżi|Abela|2013}}</ref> Il-favorita tiegħu fost l-eks-skjavi kienet Angela li kellha l-permess tieħu Bonici bħala kunjomha. Ingħatat il-libertà u tħalliet tiżżewweġ, tgħix ħajja normali. Hi u żewġha semmew lil binhom Daniel, li sar saċerdot permezz tal-għoti tas-somma prerekwiżita ta’ flus għas-saċerdozju mogħtija minn Gregorio.<ref>{{Ċita harvard bla parenteżi|Abela|2001}}</ref> Wara l-mewt ta’ Gregorio Bonici, martu mingħajr tfal (Elena Barbara) wirtet l-assi tiegħu, inkluż il-bini li baqa’ r-residenza tagħha sal-mewtha tliet snin wara.<ref>{{Ċita harvard bla parenteżi|Abela|2012a}}</ref> Il-bini aktar tard għadda għand membri oħra tal-familja Bonici li żżewġu mal-familja Testaferrata, u eventwalment mal-familja Moroni Viani.<ref name="property">{{Ċita harvard bla parenteżi|McKeon|2017}}</ref><ref>{{Ċita harvard bla parenteżi|Debono|2017}}</ref> Il-garaxx fuq in-naħa ta' wara tal-proprjetà ntuża bħala maħżen sostanzjali għat-tiżjin tal-festa tar-raħal, sa madwar it-[[It-Tieni Gwerra Dinjija|Tieni Gwerra Dinjija]].<ref>{{Ċita harvard bla parenteżi|Baldacchino|2008}}</ref> Il-bini kien rekwiżizzjonat mill-armata Ingliża matul it-Tieni Gwerra Dinjija biex jintuża minn forzi armati stazzjonati f'dik iż-żona.<ref>{{Ċita harvard bla parenteżi|Zahra|2013}}</ref><ref>{{Ċita harvard bla parenteżi|Baldacchino|2009}}</ref> Il-ġnien, li jifforma parti mill-proprjetà, intlaqat direttament minn bumbardament mill-ajru tal-għadu fil-11 ta’ Mejju 1941, għall-ħabta tad-9pm, ftit qabel inżul ix-xemx. <ref>{{Ċita harvard bla parenteżi|Baldacchino|2001}}</ref> In-nobbiltà ġiet abolita f'Malta fl-1974.<ref>{{Ċita harvard bla parenteżi|Gauci|2019}}</ref> [[Stampa:Niche_of_Prophet_Daniel_on_façade_Palazzo_Danielis.Testaferrata.jpg|daqsminuri| In-niċċa tal-profeta Danjel tinsab fiċ-ċentru tal-faċċata]] Xhieda tal-fomm, mhux miċħuda, tgħid li ħu Gregorio, Daniele Bonici, kien midfun ħaj wara li ġie abbużat sesswalment minn qassisin fil-[[Birgu]]. Daniele li serva bħala [[abbati]] kellu 14-il sena meta miet. Wara l-abbuż il-qassisin għażlu dan il-mod biex jaħbu l-għemil kriminali tagħhom.<ref name="auto">{{Ċita harvard bla parenteżi|Grima|2019}}</ref> Jingħad li l-bini huwa msemmi għalih, <ref>{{Ċita harvard bla parenteżi|Carabott|2018}}</ref> iżda huwa iktar probabbli li ngħata l-isem għan-niċċa tal-[[Profeta Danjel]], li tinsab fiċ-ċentru il-faċċata ewlenija.<ref>{{Ċita harvard bla parenteżi|Abela|2013a}}</ref> Serqiet estensiv saru fil-binja u l-kappella f'żewġ okkażjonijiet separati - darba f'Jannar 1980 u għal darb'oħra f'Awwissu 1981.<ref>{{Ċita harvard bla parenteżi|Scicluna|2001}}</ref><ref>{{Ċita harvard bla parenteżi|Aguis|2001}}</ref> F’Ġunju tal-1999 mietet Maria Testaferrata Bonici u fit-testment tagħha ħalliet il-proprjetà kollha tagħha, inkluż dan il-bini, b'terz kull wieħed lit-tlett uliedha bniet. Il-werrieta msemmija fit-testment huma Agnes Gera de Petri, Annamaria Spiteri Debono, u Caren Preziosi.<ref>{{Ċita harvard bla parenteżi|Azzopardi|2019}}</ref><ref>{{Ċita harvard bla parenteżi|Marshall|2018}}</ref> Il-bini eventwalment kien maqsum f’numru ta' residenzi, b’numri ta’ bibien differenti għall-membriv varji tal-familja.<ref name="property">{{Ċita harvard bla parenteżi|McKeon|2017}}</ref> Il-bini huwa msemmi bħala indirizz uffiċjali fil-[[Karti tal-Ġenna|Paradise Papers]].<ref>{{Ċita harvard bla parenteżi|ICIJ|2016}}</ref> Il-bini huwa magħruf ukoll bħala ''Palazzo Aedes Danielis'' u ''Aedes Danielis Palace'',<ref name="lokal">{{Ċita harvard bla parenteżi|Local Government|2018}}</ref> madankollu l-kelma palazz hija żejda peress li l-kelma [[Lingwa Latina|Latina]] 'aedes' tfisser dar.<ref>{{Ċita harvard bla parenteżi|Cascelli|2016}}</ref> Il-binja hija magħrufa minn xi nies lokali bħala l-''Palazz tal-Markiża'', iżda dan qatt ma kien użat bħala isem uffiċjali.<ref>{{Ċita harvard bla parenteżi|Farrugia|2007}}</ref> == Arkitettura == Il-bini huwa assoċjat ma' żmien ir-Rinaxximent, <ref>{{Ċita harvard bla parenteżi|Abela|2019}}</ref>u oriġinarjament inbena bħala residenza fil-kampanja Maltija, Illum huwa punt ta’ referenza li jilqa’ lill-viżitaturi f’waħda mit-toroq ewlenin taż-Żejtun.<ref>{{Ċita harvard bla parenteżi|Nina|Sandra|2014}}</ref><ref>{{Ċita harvard bla parenteżi|Chircop|2015}}</ref> Il-faċċata tal-bija hija prominenti ferm, u kważi tiddomina, fl-inħawi ta' madwarha.<ref>{{Ċita harvard bla parenteżi|EC|2015}}</ref> Il-bini, bl-istrutturi u l-ġonna anċillari tiegħu, huwa proprjetà ta’ skedar kif ippubblikat fil-[[Gazzetta tal-Gvern]] ta’ Malta ta’ Lulju 2009.<ref>{{Ċita harvard bla parenteżi|Government of Malta|2009}}</ref> Niċċa reliġjuża kbira, bi statwa imponenti ta' daqs naturali tal-[[Danjel|Profeta Danjel]], hija karatteristika prominenti fuq il-faċċata.<ref>{{Ċita harvard bla parenteżi|Stranges|2017}}</ref> L-istatwa hija waħda minn żewġ statwi uniċi f’Malta li huma rappreżentattivi ta’ dan il-persunaġġ [[Testment il-Qadim|tat-Testment il-Qadim]].<ref name="auto">{{Ċita harvard bla parenteżi|Grima|2019}}</ref> Wiċċ l-istatwa huwa assoċjat ma’ dak ta’ Gregorio Bonici kif muri f'pittura li tinsab fil-Knisja Parrokkjali.<ref name="zammit">{{Ċita harvard bla parenteżi|Zammit|2016}}</ref> In-niċċa hija mżejna b'iskrizzjonijiet, inkluż dati, u elementi arkitettoniċi oħra, bħall-irjus tal-iljuni u [[Armi|arma araldika]].<ref>{{Ċita harvard bla parenteżi|Abela|2012b}}</ref> <ref>{{Ċita harvard bla parenteżi|Abela|2013b}}</ref> In-niċċa hija [[Lista ta' monumenti fiż-Żejtun|monument elenkat]] fl-[[Inventarju Nazzjonali ta' Propjetà Kulturali tal-Gżejjer Maltin]].<ref>{{Ċita harvard bla parenteżi|NICPMI|2013a}}</ref> Id-dar infissha ġiet elenkata bħala monument f'dan l-istess inventarju fl-2024. Maġenb il-bini hemm kappella ddedikata lill-[[Kappella tal-Bon Kunsill, Żejtun|Madonna tal-Bon Kunsill]]. Inbniet fl-1768 fuq disinn Barokk iffinanzjat minn Enrico Testaferrata.<ref>{{Ċita harvard bla parenteżi|Borg|1975}}</ref><ref>{{Ċita harvard bla parenteżi|Abela|2013c}}</ref> Din tifforma parti mill-proprjetà privata u kultant tinfetaħ għall-pubbliku.<ref>{{Ċita harvard bla parenteżi|Abela|2011c}}</ref> Il-kappella hija elenkata separatament bħala monument nazzjonali.<ref>{{Ċita harvard bla parenteżi|NICPMI|2013b}}</ref> == Ara wkoll == * [[Casa Perellos]] == Referenzi == {{Referenzi}} == Biblijografija == {{refbegin|indent=yes}} '''Kotba''' *{{cite book|last=Abela|first=Joe|date=1992|title=300 Sena Ilu: Tifkira tat-tqegħid ta' l-ewwel ġebla tal-Knisja Parrokkjali taż-Żejtun 1692-1992|url=https://wirtizzejtun.com/300-sena-ilu-tifkira-tat-tqeghid-ta-l-ewwel-gebla-tal-knisja-parrokkjali-taz-zejtun-1692-1992/|language=mt|publisher=Gutenberg Press Malta}} *{{cite book|last=EC|first=(European Commission)|title=EDEN (Experiencing Emerging European Destinations) Awards: Malta & Gozo|chapter=Zejtun: Local Intangible Heritage|date=2015|url=https://tourism.gov.mt/en/Departments-Sections-Units/Documents/EDEN/6248%20-%20MOT%20Eden%20Awards%20Winners%20and%20Runner-Ups%20A5%20booklet_GC.PDF|publisher=European Destinations of Excellence: Winners and Runner-Ups|pages=40, 41|arkivju-url=https://web.archive.org/web/20180118150208/https://tourism.gov.mt/en/Departments-Sections-Units/Documents/EDEN/6248%20-%20MOT%20Eden%20Awards%20Winners%20and%20Runner-Ups%20A5%20booklet_GC.PDF|arkivju-data=2018-01-18|access-date=2024-08-15|url-status=dead}} *{{cite book|url=https://archive.org/details/storiadimaltara00vassgoog|page=[https://archive.org/details/storiadimaltara00vassgoog/page/n763 740]|language=it|title=Storia di Malta|first=Giovanni Antonio|last=Vassallo|date=1854|publisher=Tip. Francesco Cumbo}} '''Revisti''' *{{cite magazine|first=J.|last=Whitake|url=https://books.google.com/books?id=Lfk-AQAAMAAJ&q=Aedes+danielis|title=Whitaker's Peerage, Baronetage, Knightage and Companionage for the Year 1922|magazine=J. Whitaker & Sons|date=1922|oclc=3578259|page=496}} *{{cite magazine|first=J.|last=Whitake|url=https://books.google.com/books?id=_8u5AAAAIAAJ&q=Aedes+danielis|title=Whitaker's Peerage, Baronetage, Knightage, and Companionage for the 1925|magazine=J. Whitaker & Sons|date=1925|oclc=5533373|page=513}} '''Ġurnali''' *{{cite journal|title=Dun Danjeli Żammit (1688-1731): Rettur tal-Knisja ta' San Ġorġ|first=Joe|last=Abela|journal=Leħen Il-Banda|publisher=Għaqda San Pietru Fil-Ktajjen A.D. 1957|date=2001|language=mt|url=https://sanpietru.wordpress.com/birzebbuga/137-2/}} *{{cite journal|journal=Festa Zejtun 2008|last=Abela|first=Joe|url=https://documents.tips/documents/kitba-tal-kan-dun-joe-abela-fdin-id-dar-ta-san-guzepp-bdew-jidhru-ukoll-1-ismijie.html|title=Ulied il-Qalb ta' Gesù fiz-Zejtun (1908 - 2008)|date=2008|language=mt|pages=41–44}} *{{cite journal|last=Abela|first=Joe|journal='Leħen Il-Banda' Tal-Għaqda Mużikali San Pietru Fil-Ktajjen A.D. 1957|language=mt|url=https://www.um.edu.mt/library/oar/bitstream/123456789/54930/1/Hakem_Girgor_Bonici_bennej_tal_Knisja_ta_San_Gorg_f_Birzebbuga_1682.pdf|title=Girgor Bonici: Bennej tal-Knisja ta' San Gorg f'Birzebbuga (1682)|date=2000|archive-url=https://web.archive.org/web/20200913122912/https://www.um.edu.mt/library/oar/bitstream/123456789/54930/1/Hakem_Girgor_Bonici_bennej_tal_Knisja_ta_San_Gorg_f_Birzebbuga_1682.pdf|archive-date=13 September 2020}} *{{cite magazine|last=Abela|first=Joe|date=2009b|publisher=Ghaqda Muzikali Beland|pages=55–59|title=Ilsiera ma' familji Zwieten fl-imghoddi|url=https://wirtizzejtunartikli.files.wordpress.com/2012/06/ilsiera-fiz-zejtun_gmb2009.pdf |magazine=Ghaqda Mużikali Beland |issue=28|language=mt}} *{{cite journal|editor=Keith Vella|last=Abela|first=Joe|url=https://artbyzejtunppl.wordpress.com/girgor-bonici/|title=Girgor Bonici|journal=Art by Zejtun PPL|date=26 May 2011b}} *{{cite journal|last=Abela|first=Joe|date=June 2011a|page=71|journal=Festa Santa Katerina V.M.|language=mt|url=https://wirtizzejtunartikli.files.wordpress.com/2012/03/dun-karm-vella_armar2011.pdf|title=Dun Karm Vella (1855 - 1910)|archive-url=https://web.archive.org/web/20190708214307/https://wirtizzejtunartikli.files.wordpress.com/2012/03/dun-karm-vella_armar2011.pdf|archive-date=8 July 2019}} *{{cite journal|journal=Festa Zejtun 2012: S. Katerina V.M.|date=2012a|last=Abela|first=Joe|title=400 Sena mit-twelid ta' Girgor Bonici|pages=14–16|url=https://wirtizzejtunartikli.files.wordpress.com/2012/06/400-sena-girgor-bonici_kns-2012.pdf|language=mt}} *{{cite journal|last=Baldacchino|first=Carmelo P.|date=June 2001|journal=Festa Santa Katerina V.M.|publisher=Ghaqda Banda Zejtun|language=mt|title=Vittmi Zwieten matul il-Gwerra li ghaddiet|url=https://wirtizzejtun2.files.wordpress.com/2011/05/zwieten-vittmi-tal-gwerr_gbz2001.pdf}} *{{cite journal|journal=Festa Santa Katerina V.M.|last=Baldacchino|first=Carmelo P.|date=June 2008|title=L-Armar tal-Festa fl-imghoddi|url=https://wirtizzejtunartikli.files.wordpress.com/2011/04/l-armar-fl-imghoddi_arm2008.pdf|language=mt|pages=65–71}} *{{cite periodical|first=Joe|last=Baldacchino|date=June 2009|title=It-Tracedja tal-Pjazza taz-Zejtun|url=https://wirtizzejtunartikli.files.wordpress.com/2011/06/poezija-vittmi-tal-gwerr_gbz2009.pdf|language=mt|periodical=Ghaqda Banda Zejtun A.D. 1933|pages=1, 2}} *{{cite journal|last=Borg|first=Vincent|date=1975|journal=Melita Historica|title=Our Lady of Good Counsel|url=http://maltahistory.eu5.net/md/MD17_Councel.html|publisher=Malta Historical Society|pages=163–169}} *{{cite journal|journal=Government Gazette|author=Government of Malta|date=July 2009|title=Legal Notices|url=https://www.gov.mt/en/Government/DOI/Pages/default.aspx/en/gazetteonline/2009/07/gazts/gg%2010.7.pdf|archive-url=https://web.archive.org/web/20190715141148/https://www.gov.mt/en/Government/DOI/Pages/default.aspx/en/gazetteonline/2009/07/gazts/gg%2010.7.pdf|archive-date=15 July 2019|quote=...... as Aedes Danielis, Żejtun, including the gardens and the. Chapel tal-Bon Kunsil and ...|access-date=15 July 2019|url-status=live}} *{{cite journal|publisher=Ghaqda Banda Zejtun|journal=Festa Sta. Katerina V.M.|editor=Christopher Chetcuti|last=Zammit|first=Massabielle|date=2016|title=Nicec fit-Toroq Taghna|edition=32|pages=70, 71|language=mt|url=https://issuu.com/christopherchetcuti/docs/festa_2016_book_final_interactive|arkivju-url=https://web.archive.org/web/20250222023651/https://issuu.com/christopherchetcuti/docs/festa_2016_book_final_interactive|arkivju-data=2025-02-22|access-date=2024-08-15|url-status=dead}} *{{cite journal|journal=Santa Katerina V.M.|last=Farrugia|first=Connie|date=2007|title=Rahal Twelidi|url=https://wirtizzejtunartikli.files.wordpress.com/2012/06/rahal-twelidi_kns_2007.pdf|publisher=Festa Zejtun 2007|language=mt|pages=42–44}} '''Aħbarijiet''' *{{cite web|url=https://timesofmalta.com/articles/view/zejtun-treasure-hunt-being-held-on-friday.686453|title=Żejtun treasure hunt being held on Friday: Third edition is great way to find out about town's history|date=10 August 2018|first=Sarah|last=Carabott|work=[[Times of Malta]]|archive-url=https://web.archive.org/web/20190709171103/https://timesofmalta.com/articles/view/zejtun-treasure-hunt-being-held-on-friday.686453|archive-date=9 July 2019}} *{{Cite news|url=https://timesofmalta.com/articles/view/maltas-aristocracy.701667|title=Malta's aristocracy: The peerage in Malta consists of the Maltese nobility together with the holders of bona fide foreign titles|last=Gauci|first=Charles|date=11 February 2019|work=[[Times of Malta]]|access-date=10 July 2019}} *{{cite news|last=Grima|first=Noel|date=5 May 2019|url=http://www.independent.com.mt/articles/2019-05-05/local-news/Murder-most-foul-hypothesis-over-boy-s-rape-hundreds-of-years-ago-6736207648|title=Murder most foul – hypothesis over boy's rape hundreds of years ago|work=[[The Malta Independent]]|archive-url=https://web.archive.org/web/20190709170612/http://www.independent.com.mt/articles/2019-05-05/local-news/Murder-most-foul-hypothesis-over-boy-s-rape-hundreds-of-years-ago-6736207648|archive-date=9 July 2019}} *{{cite web|date=2016|url=https://offshoreleaks.icij.org/nodes/58057446|title=Aedes Danielis, Triq il-Madonna ta' l-Bon Kunsill, Zejtun|author=ICIJ|work=[[Offshore Leaks]] Database}} '''Każi tal-qorti''' *{{cite journal|volume=Numru 5|issue=Appell Nru. 264/92|journal=Criminal Court of Appeal|title=Il-Pulizija (Sup. Daniel Gatt) vs Francis Vella|first=Carmel A. (Judge)|last=Aguis|date=30 October 2001|url=http://justiceservices.gov.mt/courtservices/Judgements/script_get_judgement_document.aspx?CaseJudgementID=4062|archive-url=https://web.archive.org/web/20190709161525/http://justiceservices.gov.mt/courtservices/Judgements/script_get_judgement_document.aspx?CaseJudgementID=4062|archive-date=9 July 2019|language=mt|pages=1–20}} *{{cite journal|journal=Civil Court of First Instance|first=Joseph (Judge)|last=Azzopardi|date=12 April 2019|volume=Kawza Nru: 26|issue=591/13 JA|title=Caren mart Dr Josef Preziosi, Annamaria mart John Spiteri Debono vs Agnes Gera de Petri Testaferrata Bonici Ghaxaq|url=https://ecourts.gov.mt/onlineservices/Judgements/PrintPdf?JudgementId=0&CaseJudgementId=116421|language=mt|pages=1–41}} *{{cite journal|journal=Malta Government Gazette|last=Marshall|first=of the Court|date=28 August 2018|title=Court Notices|issue=20,046|pages=1330–1359|url=https://www.gov.mt/mt/Government/DOI/Government%20Gazette/Court%20Notices/Pages/2018/08/CourtNotices2808.aspx}} *{{cite journal|journal=Civil Court of First Instance|first=Joseph Zammit (Judge)|last=McKeon|date=31 January 2017|volume=Kawza Nru. 3|issue=Rik. Gur. Nru. 797/08 JZM|title=Agnes Gera de Petri Testaferrata Bonici Ghaxaq (nru tal-Identita' 454749 M) kontra Annamaria Spiteri Debono (ID 380861M) sew personali kif ukoll fil-kwalita' taghha ta' prokuratrici ta' Caren Preziosi (ID340952M) u f'din l-ahhar kwalita' ghall-interess li jista' jkollha l- imsemmija Caren Preziosi.|url=https://ecourts.gov.mt/onlineservices/Judgements/PrintPdf?JudgementId=0&CaseJudgementId=104647|language=mt|pages=1–53|archive-url=https://web.archive.org/web/20190708163955/https://ecourts.gov.mt/onlineservices/Judgements/PrintPdf?JudgementId=0&CaseJudgementId=104647|archive-date=8 July 2019}} *{{cite journal|journal=Court of First Instance|first=David (Judge)|last=Scicluna|volume=Numru 44|issue=Citaz. numru 991/92 DS|date=22 June 2001|title=Baronessa Maria Testaferrata Bonici, armla, Beatrici Testaferrata Moroni Viani, xebba, il-Markiza Agnese Gera De Petri Testaferrata Bonici Ghaxaq mart Alfred Gera De Petri u l-istess Alfred Gera De Petri bhala amministratur tal- beni parafernali tal-istess martu, Anna Maria Spiteri Debono sew proprio kif ukoll bhala prokuratrici tal-Kontessina Karen Preziosi u John Spiteri Debono bhala amministratur tal-beni parafernali ta' martu vs Francis Vella|url=http://justiceservices.gov.mt/courtservices/Judgements/script_get_judgement_document.aspx?CaseJudgementID=2528|language=mt|pages=1–15|archive-url=https://web.archive.org/web/20190709165214/http://justiceservices.gov.mt/courtservices/Judgements/script_get_judgement_document.aspx?CaseJudgementID=2528|archive-date=9 July 2019}} '''Każi tribunali''' *{{cite web|last=Debono|first=Annamaria Spiteri|date=8 March 2017|title=PA/02603/15|url=http://www.eprt.org.mt/file.aspx?f=676|work=Environment and Planning Review Tribunal|pages=1–3|archive-url=https://web.archive.org/web/20190708164717/http://www.eprt.org.mt/file.aspx?f=676|archive-date=8 July 2019}} '''Online''' *{{cite web|first=Joe|last=Abela|date=2013|title=Development of Zejtun Hamlets|url=http://zejtunreligiousheritage.org/about/hamlets/|work=Zejtun: Religious Heritage Trail}} *{{cite web|last=Abela|first=Ruben|date=2013b|language=mt|work=Wirt iż-Żejtun: Napprezzaw, Nipproteġu u Nippromwovu il-Wirt Kulturali Tagħna|title=Niċeċ u Statwi: Danjeli fuq id-Dar ta' Danjeli|url=https://wirtizzejtun2.wordpress.com/nicec-u-statwi/}} *{{cite web|last=Abela|first=Ruben|url=https://wirtizzejtun.com/2012/05/13/street-shrines-the-statue-of-daniel-on-daniels-house/|title=Street Shrines: The Statue of Daniel on Daniel's House|work=Wirt iż-Żejtun: Appreciation, Protection & Promotion of Our Local Cultural Heritage|date=13 May 2012b}} *{{cite web|last=Abela|first=Ruben|url=https://wirtizzejtun2.wordpress.com/il-kappellel/|title=Il-Kappelli: Il-Kappella tal-Madonna tal-Bon Kunsill|work=Wirt iż-Żejtun: Appreciation, Protection & Promotion of Our Local Cultural Heritage|language=mt|date=4 April 2011c}} *{{cite web|last=Abela|first=Ruben|date=2019|title=Aedis Danielis|url=https://plakkastorja.home.blog/aedis-danielis/|work=PlakkaStorja|archive-url=https://web.archive.org/web/20190708205347/https://plakkastorja.home.blog/aedis-danielis/|archive-date=8 July 2019}} *{{cite web|last=Abela|first=Ruben|date=30 October 2013a|url=https://wirtizzejtun2.wordpress.com/beltna-il-palazz-aedis-danielis/|title=Beltna: Il-Palazz Aedis Danielis|work=Napprezzaw, Nipproteġu u Nippromwovu il-Wirt Kulturali Tagħna|language=mt|archive-url=https://web.archive.org/web/20190708212114/https://wirtizzejtun2.wordpress.com/beltna-il-palazz-aedis-danielis/|archive-date=8 July 2019}} *{{cite web|first=Flora|last=Cascelli|date=24 September 2016|url=https://exploring-malta.com/experience-zejtun-during-the-olive-oil-festival/|title=Experience Zejtun during the Olive Oil Festival|work=Exploring Malta: Experiencing the South Villages|archive-url=https://web.archive.org/web/20190708211758/https://exploring-malta.com/experience-zejtun-during-the-olive-oil-festival/|archive-date=8 July 2019}} *{{cite web|last=Chircop|first=Glenn|work=Il-Kunsill Lokali taż-Żejtun|date=2015|language=mt|url=http://zejtunlocalcouncil.wixsite.com/kunsill-zejtun/aedes-danielis-palace|title=Il-Palazz Aedes Danielis}} *{{cite web|last=Chircop|first=Glenn|date=2019|url=https://www.zejtunlocalcouncil.com/aedes-danielis-palace|title=Żejtun Local Council: Aedes Danielis Palace|work=Żejtun Local Council|archive-url=https://web.archive.org/web/20190707155822/https://www.zejtunlocalcouncil.com/aedes-danielis-palace|archive-date=7 July 2019}} *{{cite web|author=Local Government|date=2018|url=https://localgovernment.gov.mt/en/lc/Zejtun/Pages/Locality/Places-of-Interest.aspx|title=Places of Interest|work=Government of Malta|archive-url=https://web.archive.org/web/20190709163147/https://localgovernment.gov.mt/en/lc/Zejtun/Pages/Locality/Places-of-Interest.aspx|archive-date=9 July 2019}} *{{cite web|first=Paola|last=Stranges|url=https://malta.italiani.it/zejtun-citta-maltese/|work=Italiani a Malta|title=Zejtun la città maltese che coltiva olio|language=it|date=27 December 2017}} *{{Cite web|first=Frans|last=Zahra|url=http://zejtunreligiousheritage.org/about/feasts-and-traditions/|title=Feasts and Traditions|work=Zejtun: Religious Heritage Trail|date=2 December 2013}} '''Rapporti''' *{{cite report|first=Maltese|last=Falcon|date=February 2011|title=St. Catherine Parish Church, Zejtun: Restoration Method Statement|url=https://maltesefalcon83.files.wordpress.com/2011/02/churchmethodstatment2.pdf|pages=1–20|work=Maltese Falcon}} *{{cite journal|author=NICPMI|date=27 December 2013a|title=Niche of Prophet Daniel|url=https://culture.gov.mt/en/culturalheritage/NICPMI_Database/1912.pdf|journal=[[National Inventory of the Cultural Property of the Maltese Islands]]|issue=1912|pages=1, 2|arkivju-url=https://web.archive.org/web/20190710115528/https://culture.gov.mt/en/culturalheritage/NICPMI_Database/1912.pdf|arkivju-data=10 July 2019|access-date=15 August 2024|url-status=dead}} *{{cite journal|author=NICPMI|date=27 December 2013b|title=Chapel of Mater Boni Consilii|url=https://culture.gov.mt/en/culturalheritage/NICPMI_Database/1914.pdf|journal=[[National Inventory of the Cultural Property of the Maltese Islands]]|issue=1914|pages=1, 2|arkivju-url=https://web.archive.org/web/20190710115529/https://culture.gov.mt/en/culturalheritage/NICPMI_Database/1914.pdf|arkivju-data=10 July 2019|access-date=15 August 2024|url-status=dead}} '''Oħra''' *{{cite web|last=Abela|first=José|date=9 April 2013c|title=¡Malta, por fin…!|work=joseabelam|url=https://joseabelam.wordpress.com/category/genealogia-abela/abela-de-malta/|language=es}} *{{cite journal|last=Borg|first=Victor Paul|date=21 September 2007|url=https://www.alamy.com/stock-photo-the-facade-of-aedes-daniels-palace-in-zejtun-malta-21281484.html|title=The facade of Aedes Daniels Palace in Zejtun, Malta|journal=Alamy|issue=ID: B6HCN0|archive-url=https://web.archive.org/web/20190708162709/https://www.alamy.com/stock-photo-the-facade-of-aedes-daniels-palace-in-zejtun-malta-21281484.html|archive-date=8 July 2019}} *{{cite web|url=http://www.maltassist.com/general-town?t=Zejtun|title=Towns & Villages: Zejtun|author1=Nina|author2=Sandra|date=2014|work=Maltassist}} *{{cite web|url=http://rudolf-tepfenhart.de/tags/dome/content/gregorio-bonnicis-palace-malta/|title=Gregorio Bonnici's palace, Malta|first=Rudolf|last=Tepfenhart|date=11 November 2014|work=Rudolf-Tepfenhart|page=307|archive-url=https://web.archive.org/web/20190708162509/http://rudolf-tepfenhart.de/tags/dome/content/gregorio-bonnicis-palace-malta/|archive-date=8 July 2019}} {{refend}} == Aktar qari == * {{Ċita pubblikazzjoni|paġni=1–5|lingwa=mt}} * {{Ċita pubblikazzjoni|lingwa=mt|paġni=84–85}} *   == Ħoloq esterni == * [https://plakkastorja.home.blog/aedis-danielis/ Aedis Danielis] - PlakkaStorja * [https://web.archive.org/web/20190731205538/http://www.jigzone.com/puzzles/90159AE1BAB?z=12 Aedis Danielis Palace Jigsaw Puzzle] [[Kategorija:Arkitettura Rinaxximentali f'Malta]] [[Kategorija:Inventarju Nazzjonali tal-Proprjetà Kulturali tal-Gżejjer Maltin]] [[Kategorija:Żejtun]] 2djefbwnsvquir2r35s6lgcaiuno6qk 0 33071 323664 320853 2025-06-19T12:57:07Z JovalQC 21720 Infobox create 323664 wikitext text/x-wiki {{Infobox ġeneriku|color=#CC9966|name=Kappella ta' Santa Marija Maddalena|img1=4515 Dingli Cliffs Chapel.jpg|width1=300px|row1=[[Ħad-Dingli]] ({{Flagicon|MLT}} [[Malta]])|lbl1='''Post'''|lbl2='''Tip'''|row2=[[Kattoliku Ruman]]|hdr2=Storja|lbl21='''Status'''|row21=[[Kappella]]|row22=qabel l-1446|lbl22='''Ikkonsagrati'''|lbl23='''Stil'''|row23=[[Vernakulari]]|row24=[[Marija Maddalena]]|lbl24='''Dedikazzjoni'''|lbl25='''Materjali'''|row25=[[Ġebla tal-ġir]]|hdr3=Amministrazzjoni|lbl31='''[[Arċidjoċesi ta' Malta|Arċidjoċesi]]'''|row31=[[Arċidjoċesi ta' Malta|Malta]]|row32=[[Knisja Parrokkjali tal-Assunta|Dingli]]|lbl32='''[[Parroċċa ta' Malta|Paroċċa]]}} Il-'''Kappella ta' Santa Marija Maddalena''' hija [[kappella]] [[Knisja Kattolika|Kattolika Rumana]] fil-limiti ta' [[Ħad-Dingli]], [[Malta]], iddedikata lil [[Marija Maddalena]]. Il-binja tagħti fuq l-[[Ħad-Dingli|Irdumijiet ta’ Ħad-Dingli]], u għalhekk komunement magħrufa bħala ''l-'''kappella tal-irdum''''' . Il-kappella nbniet fl-1646 fuq il-post fejn qabel kien hemm oħra, li kienet teżisti mill-inqas mis-seklu 15. L-arkitettura sempliċi tagħha hija tipika tal-kappelli Maltin fil-kampanja. == Storja == [[Stampa:02308_St._Mary_Magdalene_Chapel_(Dingli),_interior.jpg|xellug|daqsminuri| Il-kappella minn ġewwa fiha artal maġġur]] Mhux magħruf eżatt meta nbniet din il-kappella, iżda l-eqdem referenza għall-binja hija fl-1446. Hija tinsab fuq l-Irdumijiet ta' Ħad-Dingli, bogħod mir-raħal innifsu, u kienet tintuża l-aktar mill-bdiewa li kienu jgħixu fl-irziezet ta' dik in-naħa. Il-kappella kienet tinstab fi stat ħażin sal-1575 u ftit wara ġġarrfet. Inbniet mill-ġdid fis-seklu 17, u nfetħet għal darb' oħra mill-Isqof Miguel Juan Balaguer Camarasa fil-15 ta' April 1646. Ir-rikostruzzjoni hija kkommemorata fi skrizzjoni bil-[[Lingwa Latina|Latin]] li hemm inċiża fuq id-daħla prinċipali.<ref name="ciantar">{{Ċita web|url=http://www.ciantar.org/kappellimaltin/Il-Kappelli/Sett06/DGL_Maddalena/dgl_maddalena.html|titlu=Il-knisja tal-Maddalena ~ Ħad-Dingli ~|isem=Joe|awtur=Brincat|sit=Kappelli Maltin|lingwa=Maltese|arkivju-url=https://web.archive.org/web/20150124055530/http://www.ciantar.org/kappellimaltin/Il-Kappelli/Sett06/DGL_Maddalena/dgl_maddalena.html|arkivju-data=24 January 2015}}</ref> Fl-1777, ġiet installata plakka li tgħid ''non gode l'immunita ecclesias'' ħdejn il-bieb biex tindika li l-kappella ma kellhiex [[immunità ekkleżjastika]].<ref>{{Ċita web|url=http://www.dingli.gov.mt/default.aspx?MDIS=744|titlu=St. Mary Magdalene Chapel|sit=Dingli Local Council|arkivju-url=https://web.archive.org/web/20160316105213/http://dingli.gov.mt/default.aspx?MDIS=744|arkivju-data=16 March 2016}}</ref> [[Stampa:Chapel_of_Mary_Magdalene_2024-09-24.jpg|lemin|daqsminuri| Il-kappella tinsab f'waħda mill-ftit żoni tal-gżejjer Maltin li mhumiex milquta ħafna mit-tniġġis tad-dawl bil-lejl, it-Triq ta' Sant' Anna tidher warajha f'lejl ċar]] Il-kappella ġiet dekonsagrata mill-Isqof [[Gaetano Pace Forno]] fis-seklu 19, iżda aktar tard ġiet ikkonsagrata mill-ġdid.<ref>{{Ċita web|url=http://www.malta-canada.com/churches-chapels/Dingli.htm|titlu=Dingli|isem=John|awtur=Scerri|sit=malta-canada.com|arkivju-url=https://web.archive.org/web/20100226182254/http://www.malta-canada.com/churches-chapels/Dingli.htm|arkivju-data=26 February 2010}}</ref> Fl-4 ta’ Frar 1936 ntlaqtet minn sajjetta, li għamlet ħsara lit-tieqa ċirkolari fuq il-faċċata, iżda din ġiet imsewwija aktar tard.<ref name="ciantar" /> F’Mejju 2005, il-kappella bdiet tiġi restawrata mir-Restoration Unit tal-Ministeru tar-Riżorsi u l-Infrastruttura, taħt is-superviżjoni tal-perit David Vassallo. Ix-xogħlijiet ta’ restawr kienu jinkludu t-tisħiħ tas-saqaf, il-bdil tas-siment antik bil-[[ġir idrawliku]], u l-installazzjoni ta’ pavimentar ġdid għall-kappella u ż-zuntier tagħha. Ġiet installata wkoll plakka replika ''non gode l'immunita ecclesias'', wara li l-oriġinal kien insterqet. Il-parroċċa ta’ Ħad-Dingli kkummissjonat ukoll artal ġdid, filwaqt li Dun Ġwann Abela u l-familja tiegħu għamlu donazzjoni ta’ artal. Il-kappella restawrata ġiet inawgurata fl-20 ta’ Mejju 2007.<ref name="ciantar" /> Il-kappella reġgħet intlaqtet minn sajjetta waqt maltempata bir-ragħad fl-10 ta’ Diċembru 2014, li għamlet ħsara lit-tieqa u fil-parti ta’ fuq tal-faċċata. Xi debris laqat l-artal, u saritlu xi ħsara.<ref>{{Ċita aħbar|data=10 December 2014|titlu=Lightning strike damages chapel|url=http://www.timesofmalta.com/articles/view/20141210/local/lightning-strike-damages-chapel.547586|pubblikazzjoni=[[Times of Malta]]|arkivju-url=https://web.archive.org/web/20150813195152/http://www.timesofmalta.com/articles/view/20141210/local/lightning-strike-damages-chapel.547586|arkivju-data=13 August 2015}}</ref> Il-ħsara sussegwentement ġiet imsewwija mid-Direttorat tar-Restawr,<ref>{{Ċita aħbar|data=11 December 2014|titlu=Steeple struck|url=http://www.timesofmalta.com/articles/view/20141211/local/Steeple-struck.547728|pubblikazzjoni=[[Times of Malta]]|arkivju-url=https://web.archive.org/web/20160531173428/http://www.timesofmalta.com/articles/view/20141211/local/Steeple-struck.547728|arkivju-data=31 May 2016}}</ref> u l-kappella reġgħet infetħet f'April 2015.<ref>{{Ċita aħbar|kunjom=Zammit|isem=Marion|data=21 April 2015|titlu=Il-kappella tal-Maddalena f'Ħad-Dingli se terġa' tiftaħ il-bibien tagħha|url=http://www.newsbook.com.mt/artikli/2015/4/21/il-kappella-tal-maddalena-f-had-dingli-se-terga-tiftah-il-bibien-taghha.30225/|pubblikazzjoni=newsbook.com.mt|lingwa=Maltese|arkivju-url=https://web.archive.org/web/20160531172813/http://www.newsbook.com.mt/artikli/2015/4/21/il-kappella-tal-maddalena-f-had-dingli-se-terga-tiftah-il-bibien-taghha.30225/|arkivju-data=31 May 2016}}</ref> Il-kappella hija mniżżla fl-[[Inventarju Nazzjonali ta' Propjetà Kulturali tal-Gżejjer Maltin|Inventarju Nazzjonali tal-Proprjetà Kulturali tal-Gżejjer Maltin]] . <ref>{{Ċita web|url=http://www.culturalheritage.gov.mt/filebank/inventory/Chapels%20and%20Niches/NICPMI%2002106-02313/2308.pdf|titlu=Chapel of Mary Magdalene|data=28 March 2014|sit=National Inventory of the Cultural Property of the Maltese Islands|arkivju-url=https://web.archive.org/web/20160717124904/http://www.culturalheritage.gov.mt/filebank/inventory/Chapels%20and%20Niches/NICPMI%2002106-02313/2308.pdf|arkivju-data=17 July 2016}}</ref> == Arkitettura == [[Stampa:Ta'_Dmejrek-IMG_1548.jpg|xellug|daqsminuri| Il-kappella li tagħti fuq l-Irdumijiet ta’ Ħad-Dingli]] Il-Kappella ta’ Santa Marija Maddalena għandha disinn sempliċi, tipiku tal-kappelli Maltin fil-kampanja. Għandha struttura rettangolari, u il-faċċata fiha bieb wieħed u tieqa ċirkolari. Iskrizzjoni bil-Latin tinsab eżatt fuq il-bieb, filwaqt li ċangatura li oriġinarjament fiha stemma tinsab fuq it-tieqa. A zuntier żgħir jinsab barra l-knisja, u puġġaman fil-qrib jipproteġi lill-viżitaturi tal-kappella milli jaqgħu mill-irdumijiet.<ref name="ciantar" /> Il-knisja għandha artal mibni bil-[[Ġebla tal-ġir|ġebla tal-franka]] Maltija. Il-kwadru titulari huwa ''Kristu Rxoxt'' ta' [[Paul Camilleri Cauchi|Pawlu Camilleri Cauchi]], li juri [[Ġesù|lil Ġesù]] jaħfer lil Marija Maddalena penitenti wara l-qawmien tiegħu mill-mewt.<ref name="ciantar" /> == Referenzi == {{Referenzi|30em}}{{commonscat}} [[Kategorija:Inventarju Nazzjonali tal-Proprjetà Kulturali tal-Gżejjer Maltin]] [[Kategorija:Knejjes tal-ġebel tal-ġir f'Malta]] [[Kategorija:Ħad-Dingli]] l2pjwopk8lbrzp6ba72o820lbxep7t5 4 33406 323680 323638 2025-06-20T11:33:15Z Trigcly 17859 /* Parteċipanti */ 323680 wikitext text/x-wiki [[File:Rebbiegħa CEE logo.jpg|300px|lemin|Il-logo ta' Rebbiegħa CEE]] '''Rebbiegħa CEE 2025''' ta' Wikimedia hija inizjattiva ta' Wikipedisti mill-[[Ewropa Ċentrali]] u l-[[Ewropa tal-Lvant]] bl-għan li jinħloqu paġni dwar nies, suġġetti jew oġġetti minn din il-parti tad-dinja. Malta qed tieħu sehem għar-raba' darba din is-sena permezz tal-għaqda volontarja [[metawiki:Wikimedia Community User Group Malta|Wikimedia Community Malta]], li hija affiljata mal-[[foundationsite: |Wikimedia Foundation]]. Dan jorbot mal-ħidma sistematika mibdija fl-2020 minn din l-għaqda biex jinħolqu paġni bil-Malti fuq il-Wikipedija dwar nies, suġġetti u oġġetti li m'għandhomx x'jaqsmu direttament ma' Malta. Matul is-snin dan sar, u qed ikompli jsir, f'kollaborazzjoni mal-Kummissjoni Ewropea, u Dipartiment tat-Traduzzjoni fl-Università ta' Malta. '''''Matul ix-xhur ta' Marzu, April u Mejju qed norganizzaw ukoll numru ta' workshops u edit-a-toni. [http://www.wikimalta.org Id-dettalji hawn].''''' == Sfond == F'dawn l-aħħar 100 sena, l-[[Ewropa Ċentrali]] u l-[[Ewropa tal-Lvant]] għaddew minn għadd ta' rebbigħat mhux daqstant sbieħ li ħolqu ħafna diżgwid, kunflitti u diżappunti. Fost dawn nistgħu nsemmu ir-[[Rebbiegħa ta' Praga]] fl-1968, il-kunflitt fin-[[Nagorno-Karabakh]] tal-1988, l-eskalazzjoni tal-kunflitt [[Transnistrija]]n fl-1992, jew il-gwerra li faqqgħet fl-[[Ukrajna]] fl-2014. Għaldaqstant, ir-Rebbiegħa CEE ta' Wikimedia għandha l-għan li tappoġġja u tippromovi gruppi lokali fil-ħolqien ta' paġni fil-Wikipedija u proġetti oħra ta' Wikimedia biex jiżdied l-għarfien reċiproku ta' xulxin u jitkattar l-għerf ħieles f'dawn ir-reġjuni. == Lista ta' artikli mill-pajjiżi u reġjuni == Il-lista ta' paġni mill-pajjiżi u r-reġjuni isservi ta' punt tat-tluq u orjentazzjoni għal ħolqien u titjib tal-paġni - anke jekk il-paġni kollha dwar pajjiżi fl-Ewropa Ċentrali u tal-Lvant (inkluż il-Kawkasja) jgħoddu fil-konkors. Il-biċċa l-kbira tal-paġni jinstabu fil-Wikipedia bl-Ingliż u spiss huwa faċli ferm li jiġu tradotti minn hemm. '''Paġni dwar suġġetti marbuta direttament ma' Malta ma jgħoddux fil-punti li tista' tirbaħ f'dan il-konkors jekk int utent Malti/ja.''' <gallery mode=packed-hover heights=70px style="background-color: #ddd;"> File:Flag_of_Albania.svg|<br />[[:meta:Wikimedia_CEE_Spring_2025/Structure/Albania|Albanija]]|link=[[:meta:Wikimedia_CEE_Spring_2025/Structure/Albania]]|alt=Albanija File:Flag_of_Armenia.svg|<br />[[:meta:Wikimedia_CEE_Spring_2025/Structure/Armenia|Armenja]]|link=[[:meta:Wikimedia_CEE_Spring_2025/Structure/Armenia]]|alt=Armenja File:Flag_of_Austria.svg|<br />[[:meta:Wikimedia_CEE_Spring_2025/Structure/Austria|Awstrija]]|link=[[:meta:Wikimedia_CEE_Spring_2025/Structure/Austria]]|alt=Awstija File:Flag_of_Azerbaijan.svg|<br />[[:meta:Wikimedia_CEE_Spring_2025/Structure/Azerbaijan|Ażerbajġan]]|link=[[:meta:Wikimedia_CEE_Spring_2025/Structure/Azerbaijan]]|alt=Ażerbajġan File:Flag of Bashkortostan.svg|<br />[[:meta:Wikimedia CEE Spring 2025/Structure/Bashkortostan|Baxkortostan]]|link= [[:meta:Wikimedia CEE Spring 2020/Structure/Bashkortostan]]|alt=Baxkortostan File:Flag_of_Belarus.svg|<br />[[:meta:Wikimedia_CEE_Spring_2025/Structure/Belarus|Bjelorussja]]|link=[[:meta:Wikimedia_CEE_Spring_2025/Structure/Belarus]]|alt=Bjelorussja File:Flag of Bosnia and Herzegovina.svg|<br />[[:meta:Wikimedia_CEE_Spring_2025/Structure/Bosnia and Herzegovina|Bożnija u Ħerżegovina]]|link=[[:meta:Wikimedia_CEE_Spring_2025/Structure/Bosnia and Herzegovina]]|alt=Bożnija u Ħerżegovina File:Flag_of_Bulgaria.svg|<br />[[:meta:Wikimedia_CEE_Spring_2025/Structure/Bulgaria|Bulgarija]]|link=[[:meta:Wikimedia_CEE_Spring_2025/Structure/Bulgaria]]|alt=Bulgarija File:Flag_of_Cyprus.svg|<br />[[:meta:Wikimedia_CEE_Spring_2025/Structure/Cyprus|Ċipru]]|link=[[:meta:Wikimedia_CEE_Spring_2025/Structure/Cyprus]]|alt=Ċipru File:Flag of Don Cossacks.svg|<br />[[:meta:Wikimedia_CEE_Spring_2025/Structure/Don region|Don-Region]]|link=[[:meta:Wikimedia_CEE_Spring_2025/Structure/Don region]]|alt=Don-Region File:Flag_of_Esperanto.svg|<br />[[:meta:Wikimedia_CEE_Spring_2025/Structure/Esperanto|Esperanto]]|link=[[:meta:Wikimedia_CEE_Spring_2025/Structure/Esperanto]]|alt=Esperanto File:Flag_of_Estonia.svg|<br />[[:meta:Wikimedia_CEE_Spring_2025/Structure/Estonia|Estonja]]|link=[[:meta:Wikimedia_CEE_Spring_2025/Structure/Estonia]]|alt=Estonja File:Erzya Flag.svg|<br />[[:meta:Wikimedia_CEE_Spring_2025/Structure/Erzya|Erzya]]|link=[[:meta:Wikimedia_CEE_Spring_2025/Structure/Erzya]]|alt=Erzya File:Flag_of_Georgia.svg|<br />[[:meta:Wikimedia_CEE_Spring_2025/Structure/Georgia|Ġeorġja]]|link=[[:meta:Wikimedia_CEE_Spring_2025/Structure/Georgia]]|alt=Ġeorġja File:Flag_of_Greece.svg|<br />[[:meta:Wikimedia_CEE_Spring_2025/Structure/Greece|Greċja]]|link=[[:meta:Wikimedia_CEE_Spring_2025/Structure/Greece]]|alt=Greċja File:Flag_of_Kazakhstan.svg|<br />[[:meta:Wikimedia_CEE_Spring_2025/Structure/Kazakhstan|Każakistan]]|link=[[:meta:Wikimedia_CEE_Spring_2025/Structure/Kazakhstan]]|alt=Każakistan File:Flag_of_Kosovo.svg|<br />[[:meta:Wikimedia_CEE_Spring_2025/Structure/Kosovo|Kosovo]]|link=[[:meta:Wikimedia_CEE_Spring_2025/Structure/Kosovo]]|alt=Kosovo File:Flag of the Crimean Tatar people.svg|<br />[[:meta:Wikimedia_CEE_Spring_2025/Structure/Crimean Tatar|Tatari tal-Krimea]]|link=[[:meta:Wikimedia_CEE_Spring_2025/Structure/Crimean Tatar]]|alt=Tatari tal-Krimea File:Flag_of_Croatia.svg|<br />[[:meta:Wikimedia_CEE_Spring_2025/Structure/Croatia|Kroazja]]|link=[[:meta:Wikimedia_CEE_Spring_2025/Structure/Croatia]]|alt=Kroazja File:Flag_of_Latvia.svg|<br />[[:meta:Wikimedia_CEE_Spring_2025/Structure/Latvia|Latvja]]|link=[[:meta:Wikimedia_CEE_Spring_2025/Structure/Latvia]]|alt=Latvja File:Flag_of_Lithuania.svg|<br />[[:meta:Wikimedia_CEE_Spring_2025/Structure/Lithuania|Litwanja]]|link=[[:meta:Wikimedia_CEE_Spring_2025/Structure/Lithuania]]|alt=Litwanja File:Flag_of_Malta.svg|<br />[[:meta:Wikimedia_CEE_Spring_2025/Structure/Malta|Malta]]|link=[[:meta:Wikimedia_CEE_Spring_2025/Structure/Malta]]|alt=Malta File:Flag of Montenegro.svg|<br />[[:meta:Wikimedia CEE Spring 2025/Structure/Montenegro|Montenegro]]|link= [[:meta:Wikimedia CEE Spring 2025/Structure/Montenegro]]|alt=Montenegro File:Flag_of_North_Macedonia.svg|<br />[[:meta:Wikimedia_CEE_Spring_2025/Structure/North Macedonia|Maċedonja ta' Fuq]]|link=[[:meta:Wikimedia_CEE_Spring_2025/Structure/North Macedonia]]|alt=Maċedonja ta' Fuq File:Flag_of_Poland.svg|<br />[[:meta:Wikimedia_CEE_Spring_2025/Structure/Poland|Polonja]]|link=[[:meta:Wikimedia_CEE_Spring_2025/Structure/Poland]]|alt=Polonja File:Flag_of_the_Romani_people.svg|<br />[[:meta:Wikimedia_CEE_Spring_2025/Structure/Roma|Roma]]|link=[[:meta:Wikimedia_CEE_Spring_2025/Structure/Roma]]|alt=Roma File:Flag_of_Romania.svg|<br />[[:meta:Wikimedia_CEE_Spring_2025/Structure/Romanian|Rumanija]]|link=[[:meta:Wikimedia_CEE_Spring_2025/Structure/Romanian]]|alt=Rumanija File:Flag_of_Russia.svg|<br />[[:meta:Wikimedia_CEE_Spring_2025/Structure/Russian Federation|Russja]]|link=[[:meta:Wikimedia_CEE_Spring_2025/Structure/Russian Federation]]|alt=Russja File:Flag_of_Serbia.svg|<br />[[:meta:Wikimedia_CEE_Spring_2025/Structure/Serbia|Serbja]]|link=[[:meta:Wikimedia_CEE_Spring_2025/Structure/Serbia]]|alt=Serbja File:Sorbs flag medium.png|<br />[[:meta:Wikimedia_CEE_Spring_2025/Structure/Sorbian|Sorbi]]|link=[[:meta:Wikimedia_CEE_Spring_2025/Structure/Sorbian]]|alt=Sorbi File:Flag of Slovenia.svg|<br />[[:meta:Wikimedia_CEE_Spring_2025/Structure/Slovenia|Slovenja]]|link=[[:meta:Wikimedia_CEE_Spring_2025/Structure/Slovenien]]|alt=Slovenja File:Flag of Slovakia.svg|<br />[[:meta:Wikimedia_CEE_Spring_2025/Structure/Slovakia|Slovakkja]]|link=[[:meta:Wikimedia_CEE_Spring_2025/Structure/Slowakei]]|alt=Slovakkja File:Flag of Tatarstan.svg|<br />[[:meta:Wikimedia_CEE_Spring_2025/Structure/Tatar|Tatari]]|link=[[:meta:Wikimedia_CEE_Spring_2025/Structure/Tatar]]|alt=Tatari File:Flag of Czech Republic.svg|<br />[[:meta:Wikimedia_CEE_Spring_2025/Structure/Czechia|Ċekja]]|link=[[:meta:Wikimedia_CEE_Spring_2025/Structure/Czechia]]|alt=Ċekja File:Flag_of_Turkey.svg|<br />[[:meta:Wikimedia_CEE_Spring_2025/Structure/Turkey|Turkija]]|link=[[:meta:Wikimedia_CEE_Spring_2025/Structure/Turkey]]|alt=Turkija File:Flag_of_Ukraine.svg|<br />[[:meta:Wikimedia_CEE_Spring_2025/Structure/Ukraine|Ukrajna]]|link=[[:meta:Wikimedia_CEE_Spring_2025/Structure/Ukraine]]|alt=Ukrajna File:Flag_of_Hungary.svg|<br />[[:meta:Wikimedia_CEE_Spring_2025/Structure/Hungary|Ungarija]]|link=[[:meta:Wikimedia_CEE_Spring_2025/Structure/Hungary]]|alt=Ungarija File:Flag of Võro (2).svg|<br />[[:meta:Wikimedia_CEE_Spring_2025/Structure/Võro|Võro]]|link=[[:meta:Wikimedia_CEE_Spring_2025/Structure/Võro]]|alt=Võro </gallery> == Għajnuna == * Gwida essenzjali: [[Għajnuna:Gwida_essenzjali|Tgħallem kif tikteb paġni u ttejjeb il-Wikipedija]] * Paġna Meta: [[meta:Wikimedia CEE Spring 2025|Wikimedia CEE Spring 2025]] == Konkors == ===L-Għan=== L-għan ta' dan il-konkors huwa li jinħolqu u jittejbu paġni dwar pajjiżi mill-Ewropa Ċentrali u tal-Lvant. Għalkemm kull kontribut relevanti jiġi ġġudikat bħala parti mill-konkors, peress li hemm ħafna xi jsir f'dan il-qasam fuq il-Wikipedija bil-Malti, xogħol fuq paġni fil-lista tal-100 proposti jingħata punteġġ akbar, kif spjegat aktar l-isfel. ===Żmien=== Il-konkors jibda f'nofsillejl tal-21 ta' Marzu u jkompli sa nofsillejl tal-20 ta' Ġunju. ''Iż-żmien ikopri l-istaġun kollu tar-rebbiegħa.'' ===Regolamenti=== 1. Kulħadd jista' jieħu sehem fil-konkors, ħlief għall-organizzaturi lokali u internazzjonali. L-organizzaturi jistgħu jipparteċipaw bla ma jikkompetu. 2. Biex tikkompeti trid tirreġistra formalment. Biex tirreġistra għall-konkors ikteb ismek hawn taħt kif indikat fit-taqsima tal-Parteċipanti. 3. [[Mudell:CEE_Spring_2025|Uża l-Mudell]] -- huwa essenzjali li tuża l-Mudell '''<nowiki>{{CEE Spring 2025 | utent = ismek | pajjiż = Malta}}</nowiki>''' fuq il-paġna tad-diskussjoni ta' kull pagna li taħdem fuqha biex il-kontribuzzjoni tiegħek tkun tgħodd fil-konkors. Dan huwa l-unika mod biex l-organizzaturi jkunu jafu li qed tieħu sehem fil-konkors. Ara/uża ukoll [[:metawikimedia:Wikimedia_CEE_Spring_2024/Tools|il-mudelli ta' lingwi oħra]] jekk tagħżel li tikteb bihom apparti l-Malti. ===Punteġġi=== * Għal kull artikolu li toħloq tieħu żewġ punti * Għal kull artikolu li toħloq mil-lista uffiċjali tieħu tliet punti oħra (ħames punti b'kollox) * Għal kull artikolu li ttejjeb tieħu punt * Għal kull artikolu li ttejjeb mil-lista uffiċjali tieħu erba' punti oħra (ħames punti b'kollox) '''Paġni dwar suġġetti marbuta direttament ma' Malta ma jgħoddux fil-punti li tista' tirbaħ f'dan il-konkors jekk int utent Malti/ja.''' Kull mistoqsija għandha titpoġġa fuq il-paġna tad-diskussjoni. ===Premjijiet=== ''Il-premijiet huma pprovduti minn Wikimedia Community Malta permezz ta' għotja mill-Wikimedia Foundation:'' * L-ewwel post: €100 token għal xiri ta' kotba minn Amazon jew €200 token li jissarraf għand pubblikaturi Maltin* * It-tieni post: €60 token għal xiri ta' kotba minn Amazon jew €120 token li jissarraf għand pubblikaturi Maltin* * It-tielet post: €40 token għal xiri ta' kotba minn Amazon jew €80 token li jissarraf għand pubblikaturi Maltin* === Parteċipanti === Daħħal ismek fit-tabella t'hawn taħt. Daħħal l-isem tal-paġna jew paġni li tkun ħdimt fit-tieni kolonna. Fit-tielet kolonna tista ddaħħal paġni li għadek qed taħdem fuqhom. Tista' ddaħħal ukoll il-punti għax-xogħol li tkun għamilt fl-aħħar kolonna; dawn jiġu vverifikati mill-organizzaturi fi tmiem il-konkors u rranġati jekk ikun hemm bżonn. Jekk issib xi diffikulta bit-tabella kkuntattja lil [[User_talk:ToniSant|Toni Sant]] jew [[User_talk:Nevborg|Nevborg]] li huma l-organizzaturi u jidhru f'din it-tabella mingħajr punti għax mhux eliġibbli biex jikkompetu. <!-- Results table --> {| class="wikitable sortable" |- align="left" ! Utent ! Paġna/pagni mibdija u/jew imtejba ! Xogħol għaddej ! Punti |- |[[Utent:Nevborg|Nevborg]] |[[Zlata Filipović]], [[Goran Bregović]], [[Sofija Jovanović]], [[Selma Rıza]], [[Staka Skenderova]] |[[Nikola Tesla]] |xejn |- |[[Utent:ToniSant|ToniSant]] |[[Rebbiegħa ta' Praga]] |[[Beer Barrell Polka]] |xejn |- |[[Utent:Trigcly|Trigcly]] |[[Għar ta' Vjetrenica]], [[Kumpless Monumentali ta' Brâncuși f'Târgu Jiu]], [[Fruntieri Rumani ta' Dacia]], [[Pajsaġġ Kulturali tal-Lag ta' Kenozero]], [[Osservatorji Astronomiċi tal-Università Federali ta' Kazan]], [[Għar tal-Apokalissi]], [[Bajja ta' Tallinn]], [[Betti Alver]], [[Kastell ta' Lubart]], [[Khinalug]], [[Moskea Antika ta' Edirne]], [[Miroslav Řepa]], [[Park Nazzjonali ta' Kiskunság]], [[Jakob Bogdani]], [[Osservatorju ta' Rozhen]], [[BelKA]], [[Muntanji ta' Homolje]], [[Kotlovina]], [[Park Nazzjonali ta' Defileul Jiului]], [[Luna 26]], [[Aplogruppi Y-DNA fit-tribujiet tal-Każakistan]], [[Myśliwska]], [[Mużew Nazzjonali tal-Montenegro]], [[Monasteru ta' Sanahin]], [[Karbalayi Safikhan Karabakhi]], [[Baleron]], [[Palazz ta' Orbeliani]], [[Marta Kos]], [[Maċedonit]], [[Palazz ta' Eggenberg]], [[Fehme Agani]], [[Salib ta' Santa Ewfrosina]], [[Kolonna ta' Ġuljanu]], [[Batlejka]], [[Qaytarma]], [[Lev Davidovich Landau]], [[Halloumi]], [[Tubeteika]], [[Moskea ta' Arif Agha]], [[Idolu ta' Shigir]], [[Władysław Horodecki]], [[Pëtr Kapica]], [[Dar tal-Kimeri]], [[Taksim]], [[Gran Ordni tar-Re Tomislav]], [[Park tal-Mafkar tar-Rewwixta u tar-Rivoluzzjoni]], [[Trattat ta' Kaunas]], [[Alexander Pushkin]], [[Il'ja Prigožini]], [[Pietru l-Kbir]], [[Pjanura ta' Bărăgan]], [[Victoria Amelina]], [[Aleksandra Smiljanić]], [[Katidral tat-Trasfigurazzjoni, Dnipro]], [[Kastell ta' Zerzevan]] |xejn |230 |- |[[Utent:Exlibris1987|Exlibris1987]] |[[Stanisława Nikodym]], [[Irena Nalepa]], [[Vedia Barut]], [[Hadda Ouakki]] | | |} === Rebbieħa === * L-ewwel post - * It-tieni post - * It-tielet post - * Premju ta' solidarjetà - ''Il-premjijiet jistgħu jiġu rduppjati fl-ammont, kif indikat, jekk jitħaddmu ma' pubblikaturi tal-kotba Maltin (Kite Group, Midsea Books, u Merlin Publishers) skont l-għażla tar-rebbieħ/a.'' [[Kategorija:Wikipedija:Wikimedia CEE Spring]] [[Kategorija:Wikimedia CEE Spring 2025]] fdb7u764euhak9gghkyz7yxa57mk6bb 14 33676 323670 323644 2025-06-19T20:07:36Z ToniSant 4257 +kataktar 323670 wikitext text/x-wiki {{kataktar|Għasfur}} [[Kategorija:Annimali]] {{Commonscat}} ds51pr92j636nmkbopklehjwwx2jntf 0 33678 323658 323657 2025-06-19T12:07:55Z JovalQC 21720 Infobox city create. 323658 wikitext text/x-wiki {{Infobox city|image=[[File:Praia Ribeira de Palmarejo (cropped).jpg]]|caption=Veduta ta' ''Monte Vermelho''}} '''Praja''' hija l-belt kapitali u l-akbar belt ta' [[Kap Verde]]. Il-belt, li tinsab fuq il-kosta tan-nofsinhar tal-gżira ta' Santiago fil-grupp tal-Gżejjer Sotavento, hija s-sede tal- Muniċipalità ta' Praia . Praia hija ċ-ċentru politiku, ekonomiku u kulturali ta' [[Kap Verde]]. == Ġeografija == Praia tinsab fin-nofsinhar tal-gżira ta' Santiago u tmiss mat-tramuntana mal-muniċipalità ta' São Domingos, mal-punent mar-Ribeira Grande de Santiago u mal-[[Oċean Atlantiku]] fil-lvant u fin-nofsinhar. == Klima == Praia għandha klima deżertika (Köppen: BWh) bi staġun qasir tax-xita u staġun twil u xott ħafna. Fil-fatt, barra x-xhur ta' Awwissu, Settembru u Ottubru, ftit preċipitazzjoni taqa' fuq Praia. Il-belt bħala medja tara madwar 210 millimetru (8.3 pulzieri) ta' xita fis-sena. Peress li l-iktar xahar kiesaħ huwa ferm ogħla minn 18 °C (64 °F), ix-xejriet tat-temperatura tagħha jixbħu klima tropikali, iżda m'għandhiex biżżejjed preċipitazzjoni biex tiġi kklassifikata bħala tali. Minkejja l-fatt li għandha klima arida, Praia rarament tisħon ħafna jew tibred ħafna, minħabba l-post tagħha ħdejn l-oċean fuq il-Gżira ta' Santiago. It-temperaturi huma sħan u kostanti b'temperatura għolja medja ta' 27 °C (81 °F) u temperatura baxxa medja ta' 22 °C (72 °F). == Storja == [[Stampa:Battle of Porto Praya.jpg|nofs|daqsminuri|Rappreżentazzjoni ta' Praia matul il-Battalja ta' Porto Praya tal-1781.]] L-ewwel traċċi ta’ insedjament fi Praia jmorru lura għall-1615, meta l-ewwel abitanti stabbilew ruħhom ħdejn il-Bajja ta’ Santa Maria, faċilment aċċessibbli bil-vapur. Il-belt inizjalment serviet bħala port klandestin biex tevita li tħallas dazji doganali lill-belt kapitali ta’ dak iż-żmien, Ribeira Grande. B’riżultat ta’ dan, il-belt kibret gradwalment, u wasslet għad-depopolazzjoni ta’ Ribeira Grande, li dak iż-żmien kienet fi tnaqqis sħiħ<ref>{{Ċita web|url=https://restosdecoleccao.blogspot.com/2013/08/praia-da-rocha.html|titlu=Restos de Colecção: Praia da Rocha|data=16 de agosto de 2013|data-aċċess=2025-06-19}}</ref>. Fl-1770, Praia saret il-kapitali l-ġdida tal-arċipelagu. Madankollu, l-istatus tagħha bħala kapitali spiss ġie kkontestat, u fis-seklu 19, il-belt ta’ Mindelo setgħet saret il-kapitali l-ġdida tal-[[Kap Verde]]. Madankollu, l-amministrazzjoni Portugiża qatt ma wriet interess f’bidla ta’ kapitali fil-[[Kap Verde]]. Kien grazzi għal digriet tal-1858 li Praia kisbet definittivament l-istatus ta’ kapitali tal-[[Kap Verde]] u kkonċentrat setgħat politiċi, reliġjużi u ekonomiċi. Dak iż-żmien, l-amministrazzjoni Portugiża kkunsidrat biss iż-żona tal-Plateau denja tal-urbanizzazzjoni u li tospita s-servizzi tagħha, filwaqt li injorat id-distretti l-oħra tal-belt. Kien biss wara l-indipendenza li ġiet aċċettata l-idea li l-belt kienet tinkludi wkoll il-viċinanzi tal-madwar. Wara l-indipendenza, il-belt esperjenzat splużjoni demografika, u l-popolazzjoni tagħha żdiedet b’erba’ darbiet fi tletin sena. Ħafna abitanti mill-gżejjer kollha tal-arċipelagu immigraw hemm u llum hija dar għal terz tal-popolazzjoni tal-[[Kap Verde]] u r-reġjun ta’ Praia jikkonċentra ħamsa tal-popolazzjoni tal-arċipelagu<ref>{{Ċita web|url=https://casapraiadagranja.webnode.page/history-praia-da-granja/|titlu=History Praia da Granja :: casapraiadagranja|sit=casapraiadagranja.webnode.page|lingwa=en|data-aċċess=2025-06-19}}</ref>. == Edukazzjoni == [[Stampa:Praia - Liceu (cropped).JPG|nofs|daqsminuri|Liceu Domingos Ramos]] Il-belt ta’ Praia hija d-dar tal-ewwel skola primarja fl-arċipelagu, oriġinarjament magħrufa bħala l-''Escola Central'' (illum magħrufa bħala l-''Escola Grande''). Għal ħafna żmien kienet l-unika skola primarja fi Praia. Fil-bidu tas-snin sittin, bdew jinbnew skejjel primarji oħra f’kwartieri madwar il-Plateau u f’lokalitajiet oħra fuq il-gżira. Praia kienet ukoll l-ewwel sit fil-Kap Verde b’istituzzjoni ta’ edukazzjoni sekondarja bil-ħolqien tal-''Liceu Nacional'' fl-1861. Madankollu, l-awtoritajiet Portugiżi ma kinux interessati li jimplimentaw l-edukazzjoni sekondarja fil-Kap Verde u l-iskola falliet b’riżultat ta’ dan; l-edukazzjoni sekondarja saret, wara, ir-rwol tas-Seminário de Ribeira Brava fuq il-gżira ta’ São Nicolau, u aktar tard tal-liċeo f’Mindelo. Għall-edukazzjoni ogħla, hemm l-''Universidade de Santiago'', l-''Instituto Superior de Ciencias Juridicas e Sociais'', l-''Instituto Superior de Ciencias Económicas e Empresariais'', l-Università Jean Piaget ta’ Kap Verde, u l-Università ta’ Cape Verde. Praia hija wkoll id-dar tal-Librerija Nazzjonali u l-Bini tal-Arkivji Nazzjonali jew l-ANCV. == Ekonomija == L-attivitajiet ekonomiċi prinċipali ta’ Praia jappartjenu lis-settur terzjarju. Lil hinn mill-attivitajiet relatati mal-amministrazzjoni u l-governanza (lokali u nazzjonali), hemm kummerċ estensiv, servizzi (kura tas-saħħa, edukazzjoni, turiżmu, ristoranti u lukandi, funzjonijiet pubbliċi, eċċ.), u attivitajiet oħra ta’ karattru liberali. == Trasport == Il-belt hija servuta mill-Ajruport Internazzjonali Nelson Mandela u l-Cape Verde Airlines, li t-tnejn għandhom il-kwartieri ġenerali tagħhom fi Praia. Għandha t-tieni l-aktar port użat fin-nazzjon, il-Port ta' Praia, b'terminal tal-laneċ li jgħaqqad ma' gżejjer oħra, rotot diretti tal-laneċ huma Maio, Fogo u São Vicente. Il-port huwa mmaniġġjat mill-awtorità nazzjonali tal-port ENAPOR. Il-port ġie rikostruwit u estiż fl-2014. It-trasport pubbliku fil-belt ta’ Praia huwa pprovdut mill-kumpanija SolAtlântico. Hemm 12-il linja ta’ karozzi tal-linja tal-belt. Taxis kondiviżi interurbani għal bliet oħra fil-gżira ta’ Santiago jitilqu mit-terminal ta’ Sucupira fiċ-ċentru tal-belt, li nfetaħ f’Mejju 2018. Fl-2015 proġett imsejjaħ EcobusCV beda jħaddem flotta ta’ minibuses li jużaw żewġ fjuwils, żejt veġetali skartat u diżil bejn Praia u Assomada. Madankollu, is-servizzi ġew sospiżi f’Novembru 2016. == Kultura == Hemm il-''Museu Etnográfico'' (Mużew Etnografiku), li twaqqaf fl-1997. Uħud mill-eqdem bini fi Praia huma l-Kwartieri ta’ Jaime Mota (Quartel Jaime Mota) li jmorru lura għall-1826. Mill-2016, iċ-ċentru storiku ta’ Praia jinsab fuq il-lista proviżorja tas-Siti ta’ Wirt Dinji<ref>{{Ċita web|url=https://evendo.com/locations/cabo-verde/praia/best-landmarks|titlu=}}</ref><ref>{{Ċita web|url=https://www.barcelo.com/guia-turismo/en/cape-verde/praia-cabo-verde/things-to-do/praia/|titlu=Praia (Cape Verde), a capital city where colonial melancholy and the electrifying pulse of Creole culture meet|sit=Barceló Experiences|lingwa=en-US|data-aċċess=2025-06-19}}</ref>. Postijiet ta’ referenza fiċ-ċentru tal-belt kolonjali jinkludu Pjazza Albuquerque (imsemmija għall-gvernatur kolonjali ta’ nofs is-seklu 19, Caetano Alexandre de Almeida e Albuquerque), il-muniċipju antik mibni fis-snin 20, il-Palazz Presidenzjali, li nbena fl-aħħar tas-seklu 19 biex jakkomoda lill-gvernatur Portugiż u l-Monumento de Diogo Gomes, imsemmi għan-navigatur Portugiż li skopra l-gżira ta’ Santiago fl-1460<ref>{{Ċita web|url=https://www.myshoesabroad.com/what-to-do-in-praia-cape-verde/|titlu=What to do in Praia, the capital of Cape Verde, Africa|data=2019-11-30|sit=My Shoes Abroad|lingwa=en-GB|data-aċċess=2025-06-19}}</ref>.<gallery mode="packed"> Stampa:Praia-Palácio Presidencial (1) (cropped).jpg|Palazz Presidenzjali ta' Kap Verde Stampa:Farol Dona Maria Pia (22659099288).jpg|Farol de D. Maria Pia Stampa:Arquivo Histórico Nacional, Praia, Cape Verde.jpg|Arkivji Storiċi Nazzjonali Stampa:Museu Etnográfico, Praia, Cape Verde.jpg|Mużew Etnografiku </gallery> == Knejjes == [[Stampa:Igreja de Nossa Senhora da Graça (Praia) 05.jpg|nofs|daqsminuri|Pro-Katidral tal-Madonna tal-Grazzja]] Fost il-postijiet ta’ qima, hemm prinċipalment knejjes u tempji Kristjani: Djoċesi ta’ Santiago de Cabo Verde (Knisja Kattolika), Knisja tan-Nazarenu, Knisja Universali tas-Saltna t’Alla, Assemblei t’Alla. == Ġemellaġġ == * {{Flagicon|POR}} [[Faro]] ([[Portugall]]) ; * {{Flagicon|GNB}} [[Bissau]] ([[Ginea Bissaw]]) ; * {{Flagicon|USA}} [[Boston]] ([[Stati Uniti]]) ; * {{Flagicon|ESP}} [[Corvera de Asturias]] ([[Spanja]]) ; * {{Flagicon|BRA}} [[Fortaleza]] ([[Brażil]]) ; * {{Flagicon|CHN}} [[Jinan]] ([[Ċina]]) ; * {{Flagicon|ESP}} [[Las Palmas ta' Gran Canaria]] ([[Spanja]]) ; * {{Flagicon|POR}} [[Liżbona]] ([[Portugall]]) ; * {{Flagicon|CHN}} [[Makaw]] ([[Ċina]]) ; * {{Flagicon|POR}} [[Oeiras]] ([[Portugall]]) ; * {{Flagicon|USA}} [[Providence]] ([[Stati Uniti]]) ; * {{Flagicon|BRA}} [[Rio de Janeiro]] ([[Brażil]]). 0bwesra9vuubxd7niq5at9sd602ud45 323659 323658 2025-06-19T12:08:18Z JovalQC 21720 "Referenzi" joħolqu 323659 wikitext text/x-wiki {{Infobox city|image=[[File:Praia Ribeira de Palmarejo (cropped).jpg]]|caption=Veduta ta' ''Monte Vermelho''}} '''Praja''' hija l-belt kapitali u l-akbar belt ta' [[Kap Verde]]. Il-belt, li tinsab fuq il-kosta tan-nofsinhar tal-gżira ta' Santiago fil-grupp tal-Gżejjer Sotavento, hija s-sede tal- Muniċipalità ta' Praia . Praia hija ċ-ċentru politiku, ekonomiku u kulturali ta' [[Kap Verde]]. == Ġeografija == Praia tinsab fin-nofsinhar tal-gżira ta' Santiago u tmiss mat-tramuntana mal-muniċipalità ta' São Domingos, mal-punent mar-Ribeira Grande de Santiago u mal-[[Oċean Atlantiku]] fil-lvant u fin-nofsinhar. == Klima == Praia għandha klima deżertika (Köppen: BWh) bi staġun qasir tax-xita u staġun twil u xott ħafna. Fil-fatt, barra x-xhur ta' Awwissu, Settembru u Ottubru, ftit preċipitazzjoni taqa' fuq Praia. Il-belt bħala medja tara madwar 210 millimetru (8.3 pulzieri) ta' xita fis-sena. Peress li l-iktar xahar kiesaħ huwa ferm ogħla minn 18 °C (64 °F), ix-xejriet tat-temperatura tagħha jixbħu klima tropikali, iżda m'għandhiex biżżejjed preċipitazzjoni biex tiġi kklassifikata bħala tali. Minkejja l-fatt li għandha klima arida, Praia rarament tisħon ħafna jew tibred ħafna, minħabba l-post tagħha ħdejn l-oċean fuq il-Gżira ta' Santiago. It-temperaturi huma sħan u kostanti b'temperatura għolja medja ta' 27 °C (81 °F) u temperatura baxxa medja ta' 22 °C (72 °F). == Storja == [[Stampa:Battle of Porto Praya.jpg|nofs|daqsminuri|Rappreżentazzjoni ta' Praia matul il-Battalja ta' Porto Praya tal-1781.]] L-ewwel traċċi ta’ insedjament fi Praia jmorru lura għall-1615, meta l-ewwel abitanti stabbilew ruħhom ħdejn il-Bajja ta’ Santa Maria, faċilment aċċessibbli bil-vapur. Il-belt inizjalment serviet bħala port klandestin biex tevita li tħallas dazji doganali lill-belt kapitali ta’ dak iż-żmien, Ribeira Grande. B’riżultat ta’ dan, il-belt kibret gradwalment, u wasslet għad-depopolazzjoni ta’ Ribeira Grande, li dak iż-żmien kienet fi tnaqqis sħiħ<ref>{{Ċita web|url=https://restosdecoleccao.blogspot.com/2013/08/praia-da-rocha.html|titlu=Restos de Colecção: Praia da Rocha|data=16 de agosto de 2013|data-aċċess=2025-06-19}}</ref>. Fl-1770, Praia saret il-kapitali l-ġdida tal-arċipelagu. Madankollu, l-istatus tagħha bħala kapitali spiss ġie kkontestat, u fis-seklu 19, il-belt ta’ Mindelo setgħet saret il-kapitali l-ġdida tal-[[Kap Verde]]. Madankollu, l-amministrazzjoni Portugiża qatt ma wriet interess f’bidla ta’ kapitali fil-[[Kap Verde]]. Kien grazzi għal digriet tal-1858 li Praia kisbet definittivament l-istatus ta’ kapitali tal-[[Kap Verde]] u kkonċentrat setgħat politiċi, reliġjużi u ekonomiċi. Dak iż-żmien, l-amministrazzjoni Portugiża kkunsidrat biss iż-żona tal-Plateau denja tal-urbanizzazzjoni u li tospita s-servizzi tagħha, filwaqt li injorat id-distretti l-oħra tal-belt. Kien biss wara l-indipendenza li ġiet aċċettata l-idea li l-belt kienet tinkludi wkoll il-viċinanzi tal-madwar. Wara l-indipendenza, il-belt esperjenzat splużjoni demografika, u l-popolazzjoni tagħha żdiedet b’erba’ darbiet fi tletin sena. Ħafna abitanti mill-gżejjer kollha tal-arċipelagu immigraw hemm u llum hija dar għal terz tal-popolazzjoni tal-[[Kap Verde]] u r-reġjun ta’ Praia jikkonċentra ħamsa tal-popolazzjoni tal-arċipelagu<ref>{{Ċita web|url=https://casapraiadagranja.webnode.page/history-praia-da-granja/|titlu=History Praia da Granja :: casapraiadagranja|sit=casapraiadagranja.webnode.page|lingwa=en|data-aċċess=2025-06-19}}</ref>. == Edukazzjoni == [[Stampa:Praia - Liceu (cropped).JPG|nofs|daqsminuri|Liceu Domingos Ramos]] Il-belt ta’ Praia hija d-dar tal-ewwel skola primarja fl-arċipelagu, oriġinarjament magħrufa bħala l-''Escola Central'' (illum magħrufa bħala l-''Escola Grande''). Għal ħafna żmien kienet l-unika skola primarja fi Praia. Fil-bidu tas-snin sittin, bdew jinbnew skejjel primarji oħra f’kwartieri madwar il-Plateau u f’lokalitajiet oħra fuq il-gżira. Praia kienet ukoll l-ewwel sit fil-Kap Verde b’istituzzjoni ta’ edukazzjoni sekondarja bil-ħolqien tal-''Liceu Nacional'' fl-1861. Madankollu, l-awtoritajiet Portugiżi ma kinux interessati li jimplimentaw l-edukazzjoni sekondarja fil-Kap Verde u l-iskola falliet b’riżultat ta’ dan; l-edukazzjoni sekondarja saret, wara, ir-rwol tas-Seminário de Ribeira Brava fuq il-gżira ta’ São Nicolau, u aktar tard tal-liċeo f’Mindelo. Għall-edukazzjoni ogħla, hemm l-''Universidade de Santiago'', l-''Instituto Superior de Ciencias Juridicas e Sociais'', l-''Instituto Superior de Ciencias Económicas e Empresariais'', l-Università Jean Piaget ta’ Kap Verde, u l-Università ta’ Cape Verde. Praia hija wkoll id-dar tal-Librerija Nazzjonali u l-Bini tal-Arkivji Nazzjonali jew l-ANCV. == Ekonomija == L-attivitajiet ekonomiċi prinċipali ta’ Praia jappartjenu lis-settur terzjarju. Lil hinn mill-attivitajiet relatati mal-amministrazzjoni u l-governanza (lokali u nazzjonali), hemm kummerċ estensiv, servizzi (kura tas-saħħa, edukazzjoni, turiżmu, ristoranti u lukandi, funzjonijiet pubbliċi, eċċ.), u attivitajiet oħra ta’ karattru liberali. == Trasport == Il-belt hija servuta mill-Ajruport Internazzjonali Nelson Mandela u l-Cape Verde Airlines, li t-tnejn għandhom il-kwartieri ġenerali tagħhom fi Praia. Għandha t-tieni l-aktar port użat fin-nazzjon, il-Port ta' Praia, b'terminal tal-laneċ li jgħaqqad ma' gżejjer oħra, rotot diretti tal-laneċ huma Maio, Fogo u São Vicente. Il-port huwa mmaniġġjat mill-awtorità nazzjonali tal-port ENAPOR. Il-port ġie rikostruwit u estiż fl-2014. It-trasport pubbliku fil-belt ta’ Praia huwa pprovdut mill-kumpanija SolAtlântico. Hemm 12-il linja ta’ karozzi tal-linja tal-belt. Taxis kondiviżi interurbani għal bliet oħra fil-gżira ta’ Santiago jitilqu mit-terminal ta’ Sucupira fiċ-ċentru tal-belt, li nfetaħ f’Mejju 2018. Fl-2015 proġett imsejjaħ EcobusCV beda jħaddem flotta ta’ minibuses li jużaw żewġ fjuwils, żejt veġetali skartat u diżil bejn Praia u Assomada. Madankollu, is-servizzi ġew sospiżi f’Novembru 2016. == Kultura == Hemm il-''Museu Etnográfico'' (Mużew Etnografiku), li twaqqaf fl-1997. Uħud mill-eqdem bini fi Praia huma l-Kwartieri ta’ Jaime Mota (Quartel Jaime Mota) li jmorru lura għall-1826. Mill-2016, iċ-ċentru storiku ta’ Praia jinsab fuq il-lista proviżorja tas-Siti ta’ Wirt Dinji<ref>{{Ċita web|url=https://evendo.com/locations/cabo-verde/praia/best-landmarks|titlu=}}</ref><ref>{{Ċita web|url=https://www.barcelo.com/guia-turismo/en/cape-verde/praia-cabo-verde/things-to-do/praia/|titlu=Praia (Cape Verde), a capital city where colonial melancholy and the electrifying pulse of Creole culture meet|sit=Barceló Experiences|lingwa=en-US|data-aċċess=2025-06-19}}</ref>. Postijiet ta’ referenza fiċ-ċentru tal-belt kolonjali jinkludu Pjazza Albuquerque (imsemmija għall-gvernatur kolonjali ta’ nofs is-seklu 19, Caetano Alexandre de Almeida e Albuquerque), il-muniċipju antik mibni fis-snin 20, il-Palazz Presidenzjali, li nbena fl-aħħar tas-seklu 19 biex jakkomoda lill-gvernatur Portugiż u l-Monumento de Diogo Gomes, imsemmi għan-navigatur Portugiż li skopra l-gżira ta’ Santiago fl-1460<ref>{{Ċita web|url=https://www.myshoesabroad.com/what-to-do-in-praia-cape-verde/|titlu=What to do in Praia, the capital of Cape Verde, Africa|data=2019-11-30|sit=My Shoes Abroad|lingwa=en-GB|data-aċċess=2025-06-19}}</ref>.<gallery mode="packed"> Stampa:Praia-Palácio Presidencial (1) (cropped).jpg|Palazz Presidenzjali ta' Kap Verde Stampa:Farol Dona Maria Pia (22659099288).jpg|Farol de D. Maria Pia Stampa:Arquivo Histórico Nacional, Praia, Cape Verde.jpg|Arkivji Storiċi Nazzjonali Stampa:Museu Etnográfico, Praia, Cape Verde.jpg|Mużew Etnografiku </gallery> == Knejjes == [[Stampa:Igreja de Nossa Senhora da Graça (Praia) 05.jpg|nofs|daqsminuri|Pro-Katidral tal-Madonna tal-Grazzja]] Fost il-postijiet ta’ qima, hemm prinċipalment knejjes u tempji Kristjani: Djoċesi ta’ Santiago de Cabo Verde (Knisja Kattolika), Knisja tan-Nazarenu, Knisja Universali tas-Saltna t’Alla, Assemblei t’Alla. == Ġemellaġġ == * {{Flagicon|POR}} [[Faro]] ([[Portugall]]) ; * {{Flagicon|GNB}} [[Bissau]] ([[Ginea Bissaw]]) ; * {{Flagicon|USA}} [[Boston]] ([[Stati Uniti]]) ; * {{Flagicon|ESP}} [[Corvera de Asturias]] ([[Spanja]]) ; * {{Flagicon|BRA}} [[Fortaleza]] ([[Brażil]]) ; * {{Flagicon|CHN}} [[Jinan]] ([[Ċina]]) ; * {{Flagicon|ESP}} [[Las Palmas ta' Gran Canaria]] ([[Spanja]]) ; * {{Flagicon|POR}} [[Liżbona]] ([[Portugall]]) ; * {{Flagicon|CHN}} [[Makaw]] ([[Ċina]]) ; * {{Flagicon|POR}} [[Oeiras]] ([[Portugall]]) ; * {{Flagicon|USA}} [[Providence]] ([[Stati Uniti]]) ; * {{Flagicon|BRA}} [[Rio de Janeiro]] ([[Brażil]]). == Referenzi == 1qdbnr96rqbypxfs9l1qlcxh0dj1z78 323669 323659 2025-06-19T20:05:17Z ToniSant 4257 tindif ħafif 323669 wikitext text/x-wiki {{Infobox city}}'''Praja''' hija l-belt kapitali u l-akbar belt ta' [[Kap Verde]]. Il-belt, li tinsab fuq il-kosta tan-nofsinhar tal-gżira ta' Santiago fil-grupp tal-Gżejjer Sotavento, hija s-sede tal- Muniċipalità ta' Praia . Praia hija ċ-ċentru politiku, ekonomiku u kulturali ta' [[Kap Verde]]. == Ġeografija == Praia tinsab fin-nofsinhar tal-gżira ta' Santiago u tmiss mat-tramuntana mal-muniċipalità ta' São Domingos, mal-punent mar-Ribeira Grande de Santiago u mal-[[Oċean Atlantiku]] fil-lvant u fin-nofsinhar. == Klima == Praia għandha klima deżertika (Köppen: BWh) bi staġun qasir tax-xita u staġun twil u xott ħafna. Fil-fatt, barra x-xhur ta' Awwissu, Settembru u Ottubru, ftit preċipitazzjoni taqa' fuq Praia. Il-belt bħala medja tara madwar 210 millimetru (8.3 pulzieri) ta' xita fis-sena. Peress li l-iktar xahar kiesaħ huwa ferm ogħla minn 18 °C (64 °F), ix-xejriet tat-temperatura tagħha jixbħu klima tropikali, iżda m'għandhiex biżżejjed preċipitazzjoni biex tiġi kklassifikata bħala tali. Minkejja l-fatt li għandha klima arida, Praia rarament tisħon ħafna jew tibred ħafna, minħabba l-post tagħha ħdejn l-oċean fuq il-Gżira ta' Santiago. It-temperaturi huma sħan u kostanti b'temperatura għolja medja ta' 27 °C (81 °F) u temperatura baxxa medja ta' 22 °C (72 °F). == Storja == [[Stampa:Battle of Porto Praya.jpg|nofs|daqsminuri|Rappreżentazzjoni ta' Praia matul il-Battalja ta' Porto Praya tal-1781.]] L-ewwel traċċi ta’ insedjament fi Praia jmorru lura għall-1615, meta l-ewwel abitanti stabbilew ruħhom ħdejn il-Bajja ta’ Santa Maria, faċilment aċċessibbli bil-vapur. Il-belt inizjalment serviet bħala port klandestin biex tevita li tħallas dazji doganali lill-belt kapitali ta’ dak iż-żmien, Ribeira Grande. B’riżultat ta’ dan, il-belt kibret gradwalment, u wasslet għad-depopolazzjoni ta’ Ribeira Grande, li dak iż-żmien kienet fi tnaqqis sħiħ<ref>{{Ċita web|url=https://restosdecoleccao.blogspot.com/2013/08/praia-da-rocha.html|titlu=Restos de Colecção: Praia da Rocha|data=16 de agosto de 2013|data-aċċess=2025-06-19}}</ref>. Fl-1770, Praia saret il-kapitali l-ġdida tal-arċipelagu. Madankollu, l-istatus tagħha bħala kapitali spiss ġie kkontestat, u fis-seklu 19, il-belt ta’ Mindelo setgħet saret il-kapitali l-ġdida tal-[[Kap Verde]]. Madankollu, l-amministrazzjoni Portugiża qatt ma wriet interess f’bidla ta’ kapitali fil-[[Kap Verde]]. Kien grazzi għal digriet tal-1858 li Praia kisbet definittivament l-istatus ta’ kapitali tal-[[Kap Verde]] u kkonċentrat setgħat politiċi, reliġjużi u ekonomiċi. Dak iż-żmien, l-amministrazzjoni Portugiża kkunsidrat biss iż-żona tal-Plateau denja tal-urbanizzazzjoni u li tospita s-servizzi tagħha, filwaqt li injorat id-distretti l-oħra tal-belt. Kien biss wara l-indipendenza li ġiet aċċettata l-idea li l-belt kienet tinkludi wkoll il-viċinanzi tal-madwar. Wara l-indipendenza, il-belt esperjenzat splużjoni demografika, u l-popolazzjoni tagħha żdiedet b’erba’ darbiet fi tletin sena. Ħafna abitanti mill-gżejjer kollha tal-arċipelagu immigraw hemm u llum hija dar għal terz tal-popolazzjoni tal-[[Kap Verde]] u r-reġjun ta’ Praia jikkonċentra ħamsa tal-popolazzjoni tal-arċipelagu<ref>{{Ċita web|url=https://casapraiadagranja.webnode.page/history-praia-da-granja/|titlu=History Praia da Granja :: casapraiadagranja|sit=casapraiadagranja.webnode.page|lingwa=en|data-aċċess=2025-06-19}}</ref>. == Edukazzjoni == [[Stampa:Praia - Liceu (cropped).JPG|nofs|daqsminuri|Liceu Domingos Ramos]] Il-belt ta’ Praia hija d-dar tal-ewwel skola primarja fl-arċipelagu, oriġinarjament magħrufa bħala l-''Escola Central'' (illum magħrufa bħala l-''Escola Grande''). Għal ħafna żmien kienet l-unika skola primarja fi Praia. Fil-bidu tas-snin sittin, bdew jinbnew skejjel primarji oħra f’kwartieri madwar il-Plateau u f’lokalitajiet oħra fuq il-gżira. Praia kienet ukoll l-ewwel sit fil-Kap Verde b’istituzzjoni ta’ edukazzjoni sekondarja bil-ħolqien tal-''Liceu Nacional'' fl-1861. Madankollu, l-awtoritajiet Portugiżi ma kinux interessati li jimplimentaw l-edukazzjoni sekondarja fil-Kap Verde u l-iskola falliet b’riżultat ta’ dan; l-edukazzjoni sekondarja saret, wara, ir-rwol tas-Seminário de Ribeira Brava fuq il-gżira ta’ São Nicolau, u aktar tard tal-liċeo f’Mindelo. Għall-edukazzjoni ogħla, hemm l-''Universidade de Santiago'', l-''Instituto Superior de Ciencias Juridicas e Sociais'', l-''Instituto Superior de Ciencias Económicas e Empresariais'', l-Università Jean Piaget ta’ Kap Verde, u l-Università ta’ Cape Verde. Praia hija wkoll id-dar tal-Librerija Nazzjonali u l-Bini tal-Arkivji Nazzjonali jew l-ANCV. == Ekonomija == L-attivitajiet ekonomiċi prinċipali ta’ Praia jappartjenu lis-settur terzjarju. Lil hinn mill-attivitajiet relatati mal-amministrazzjoni u l-governanza (lokali u nazzjonali), hemm kummerċ estensiv, servizzi (kura tas-saħħa, edukazzjoni, turiżmu, ristoranti u lukandi, funzjonijiet pubbliċi, eċċ.), u attivitajiet oħra ta’ karattru liberali. == Trasport == Il-belt hija servuta mill-Ajruport Internazzjonali Nelson Mandela u l-Cape Verde Airlines, li t-tnejn għandhom il-kwartieri ġenerali tagħhom fi Praia. Għandha t-tieni l-aktar port użat fin-nazzjon, il-Port ta' Praia, b'terminal tal-laneċ li jgħaqqad ma' gżejjer oħra, rotot diretti tal-laneċ huma Maio, Fogo u São Vicente. Il-port huwa mmaniġġjat mill-awtorità nazzjonali tal-port ENAPOR. Il-port ġie rikostruwit u estiż fl-2014. It-trasport pubbliku fil-belt ta’ Praia huwa pprovdut mill-kumpanija SolAtlântico. Hemm 12-il linja ta’ karozzi tal-linja tal-belt. Taxis kondiviżi interurbani għal bliet oħra fil-gżira ta’ Santiago jitilqu mit-terminal ta’ Sucupira fiċ-ċentru tal-belt, li nfetaħ f’Mejju 2018. Fl-2015 proġett imsejjaħ EcobusCV beda jħaddem flotta ta’ minibuses li jużaw żewġ fjuwils, żejt veġetali skartat u diżil bejn Praia u Assomada. Madankollu, is-servizzi ġew sospiżi f’Novembru 2016. == Kultura == Hemm il-''Museu Etnográfico'' (Mużew Etnografiku), li twaqqaf fl-1997. Uħud mill-eqdem bini fi Praia huma l-Kwartieri ta’ Jaime Mota (Quartel Jaime Mota) li jmorru lura għall-1826. Mill-2016, iċ-ċentru storiku ta’ Praia jinsab fuq il-lista proviżorja tas-Siti ta’ Wirt Dinji<ref>{{Ċita web|url=https://evendo.com/locations/cabo-verde/praia/best-landmarks|titlu=}}</ref><ref>{{Ċita web|url=https://www.barcelo.com/guia-turismo/en/cape-verde/praia-cabo-verde/things-to-do/praia/|titlu=Praia (Cape Verde), a capital city where colonial melancholy and the electrifying pulse of Creole culture meet|sit=Barceló Experiences|lingwa=en-US|data-aċċess=2025-06-19}}</ref>. Postijiet ta’ referenza fiċ-ċentru tal-belt kolonjali jinkludu Pjazza Albuquerque (imsemmija għall-gvernatur kolonjali ta’ nofs is-seklu 19, Caetano Alexandre de Almeida e Albuquerque), il-muniċipju antik mibni fis-snin 20, il-Palazz Presidenzjali, li nbena fl-aħħar tas-seklu 19 biex jakkomoda lill-gvernatur Portugiż u l-Monumento de Diogo Gomes, imsemmi għan-navigatur Portugiż li skopra l-gżira ta’ Santiago fl-1460<ref>{{Ċita web|url=https://www.myshoesabroad.com/what-to-do-in-praia-cape-verde/|titlu=What to do in Praia, the capital of Cape Verde, Africa|data=2019-11-30|sit=My Shoes Abroad|lingwa=en-GB|data-aċċess=2025-06-19}}</ref>.<gallery mode="packed"> Stampa:Praia-Palácio Presidencial (1) (cropped).jpg|Palazz Presidenzjali ta' Kap Verde Stampa:Farol Dona Maria Pia (22659099288).jpg|Farol de D. Maria Pia Stampa:Arquivo Histórico Nacional, Praia, Cape Verde.jpg|Arkivji Storiċi Nazzjonali Stampa:Museu Etnográfico, Praia, Cape Verde.jpg|Mużew Etnografiku </gallery> == Knejjes == [[Stampa:Igreja de Nossa Senhora da Graça (Praia) 05.jpg|nofs|daqsminuri|Pro-Katidral tal-Madonna tal-Grazzja]] Fost il-postijiet ta’ qima, hemm prinċipalment knejjes u tempji Kristjani: Djoċesi ta’ Santiago de Cabo Verde (Knisja Kattolika), Knisja tan-Nazarenu, Knisja Universali tas-Saltna t’Alla, Assemblei t’Alla. == Ġemellaġġ == * {{Flagicon|POR}} [[Faro]] ([[Portugall]]) ; * {{Flagicon|GNB}} [[Bissau]] ([[Ginea Bissaw]]) ; * {{Flagicon|USA}} [[Boston]] ([[Stati Uniti]]) ; * {{Flagicon|ESP}} [[Corvera de Asturias]] ([[Spanja]]) ; * {{Flagicon|BRA}} [[Fortaleza]] ([[Brażil]]) ; * {{Flagicon|CHN}} [[Jinan]] ([[Ċina]]) ; * {{Flagicon|ESP}} [[Las Palmas ta' Gran Canaria]] ([[Spanja]]) ; * {{Flagicon|POR}} [[Liżbona]] ([[Portugall]]) ; * {{Flagicon|CHN}} [[Makaw]] ([[Ċina]]) ; * {{Flagicon|POR}} [[Oeiras]] ([[Portugall]]) ; * {{Flagicon|USA}} [[Providence]] ([[Stati Uniti]]) ; * {{Flagicon|BRA}} [[Rio de Janeiro]] ([[Brażil]]). == Referenzi == 8786tz74t7cstc445m8x2litr0m82vk 0 33679 323678 2025-06-20T11:07:31Z Trigcly 17859 Kontenut, stampi, kwotazzjonijiet u ħoloq 323678 wikitext text/x-wiki [[Stampa:Zerzevan Kalesi Kilise.jpg|daqsminuri|Il-fdalijiet tal-knisja fit-Tramuntana tal-Kastell ta' Zerzevan (2021).]] Il-'''Kastell ta' Zerzevan''' (bil-[[Lingwa Kurda|Kurd]]: ''Qesra Zêrzevan, Zîrzevan''; bit-[[Lingwa Torka|Tork]]: ''Zerzevan Kalesi''; bl-[[Lingwa Armena|Armen]]: Զերզեվանի ամրոց), magħruf ukoll bħala l-'''Kastell ta'''' '''Samachi''', huwa kastell [[Imperu Ruman|Ruman]] tal-Lvant fi stat ta' fdalijiet u eks bażi militari importanti fil-Provinċja ta' Diyarbakır, fix-Xlokk tat-[[Turkija]]. Mill-iskavi [[Arkeoloġija|arkeoloġiċi]] fis-sit feġġet l-eżistenza ta' strutturi taħt l-art, fosthom tempju ddedikat lil Mithras tar-[[reliġjon]] misterjuża tal-Mitraiżmu. Il-kastell intuża bħala insedjament ċivili bejn is-snin 90 tas-seklu 19 u s-snin 60 tas-seklu 20. Is-sit huwa parzjalment miftuħ għat-turiżmu. == [[Etimoloġija]] == Xi vjaġġaturi semmew isem dan is-sit bħala "Kasr Zerzaua" fis-seklu 18, filwaqt li [[Evliya Celebi]], vjaġġatur [[Imperu Ottoman|Ottoman]] tas-[[seklu 17]] fis-''Seyahatname'' (il-volum IV) isemmi dan is-sit bħala l-"Wied ta' Zerzivan" hu u jivvjaġġa minn Diyarbakir għal Mardin. L-isem ta' "Zerzevan" ġej mill-[[kelma]] Kurda "zêr" li tfisser "deheb" u huwa varjant ta' "Zerzaua" li semmew il-vjaġġaturi u huwa l-isem li ngħata lill-insedjament meta l-villaġġ kien jinsab fl-istess post. "Zêr" bil-Kurd tfisser "deheb" u "Zîv" bil-Kurd tfisser "fidda", għaldaqstant "Zerzevan" x'aktarx li jfisser "il-kastell tad-deheb u tal-fidda".<ref>Coşkun, Aytaç (2017). "Zerzevan Castle in the Light of Recent Archeological Researches". ''Anatolia'': 91–110. doi:10.1501/Andl_0000000442.</ref> == Pożizzjoni == Il-Kastell ta' Zerzevan inbena fis-seklu 4 mill-Imperu Ruman tal-Lvant bħala bażi militari tul ir-rotta kummerċjali tal-qedem bejn Diyarbakır u Mardin. Baqa' jintuża sas-seklu 7. Il-kastell jinsab fil-quċċata ta' għolja bil-blat ta' 105–124 [[metru]] (344–407 pied) qrib il-villaġġ ta' Demirölçek, madwar 13-il kilometru (8.1 mili) fix-Xlokk tar-raħal ta' Çınar fil-Provinċja ta' Diyarbakır, tul l-awtostrada D.950 li twassal sa Mardin. Jinsab madwar 45 kilometru (28 mil) mill-[[Fortizza ta' Diyarbakır]].<ref>{{Ċita web|url=https://www.atlasdergisi.com/gundem/zerzevan-kalesi.html|titlu=Zerzevan Kalesi – Atlas|kunjom=Özalp|isem=Ayşegül Parlayan|data=2014-12-01|lingwa=tr|data-aċċess=2025-06-20}}</ref><ref>{{Ċita web|url=http://arkeolojihaber.net/2015/09/04/diyarbakirda-romali-hristiyanlarin-ilk-kilisesi-bulundu/|titlu=Diyarbakır’da Romalı Hristiyanların İlk Kilisesi Bulundu {{!}} Arkeoloji Haberleri - arkeolojihaber.net|kunjom=editör|sit=arkeolojihaber.net|lingwa=tr-TR|data-aċċess=2025-06-20}}</ref><ref>{{Ċita web|url=https://www.hurriyetdailynews.com/zerzevan-castle-home-to-secret-history--117141|titlu=Zerzevan Castle home to secret history|data=2017-08-24|sit=Hürriyet Daily News|lingwa=en|data-aċċess=2025-06-20}}</ref> == Skavi arkeoloġiċi == L-ewwel skavi arkeoloġiċi seħħew fix-xhur tas-sajf tal-2014. Inizjalment ix-xogħlijiet twettqu minn tim ta' 35 ruħ immexxija minn arkeologu mill-Università ta' Dicle, taħt is-superviżjoni tal-[[Mużew]] Arkeoloġiku ta' Diyarbakır. Fl-2015 id-daqs tat-tim li kien qed jaħdem fis-sit kiber għal 60 ruħ.<ref>{{Ċita web|url=http://arkeolojihaber.net/2016/12/27/zerzevan-kalesinde-mithras-tarikatina-ait-yeralti-tapinagi-bulundu/|titlu=Zerzevan Kalesi’nde Mithras Tarikatı’na Ait Yeraltı Tapınağı Bulundu {{!}} Arkeolojihaber|kunjom=editör|sit=arkeolojihaber.net|lingwa=tr-TR|data-aċċess=2025-06-20}}</ref> Fl-2020 l-arkeologi sabu d-daħla tal-kastell u fl-2021 l-arkeologi skoprew flawt b'sitt toqbiet u anella tal-bronż b'ċavetta li kienet tiftaħ xi senduq. Iż-żewġ oġġetti jmorru lura għas-sekli 4 u 5 [[WK|W.K]].<ref>{{Ċita web|url=https://www.hurriyetdailynews.com/1800-year-old-zerzevan-castle-entrance-found-157401|titlu=1800-year-old Zerzevan Castle entrance found|data=2020-08-15|sit=Hürriyet Daily News|lingwa=en|data-aċċess=2025-06-20}}</ref><ref>{{Ċita web|url=https://www.hurriyetdailynews.com/ancient-flute-reveals-interest-in-music-169830|titlu=Ancient flute reveals interest in music|data=2021-12-04|sit=Hürriyet Daily News|lingwa=en|data-aċċess=2025-06-20}}</ref> == [[Storja]] == Il-kastell kien bażi militari Rumana tal-Lvant u insedjament strateġiku b'gwarniġjon, li kien jiddomina l-wied kollu u li kien jikkontrolla r-rotta tal-qedem bejn Amida (issa Diyarbakır) u Dara (issa Mardin). Il-kastell kellu rwol ewlieni minħabba l-pożizzjoni tiegħu mal-iżjed fruntiera tal-Lvant ta' ħarsien għall-Imperu Ruman. Kien jirrappreżenta salib it-toroq u l-koeżistenza tal-[[Kultura|kulturi]] fil-Punent u fil-Lvant. Fiż-żmien Klassiku l-post kien magħruf bħala Samachi. Dan kien is-sit fejn seħħ ġlied kbir bejn l-[[Imperu Biżantin]] u l-[[Sassanidi|Imperu tas-Sassanidi]]. Il-ġojjellerija li nstabet fil-kastell tindika wkoll li l-popolazzjoni ċivili u l-persunal militari kienu jgħixu flimkien, u s-suldati kienu jgħixu flimkien mal-membri l-oħra tal-familji tagħhom. Kien kbir biżżejjed biex isostni popolazzjoni ta' madwar elf ruħ. Bis-saħħa tar-restawr u tar-rikostruzzjoni, li seħħew matul ir-renji tal-imperaturi Rumani tal-Lvant [[Anastażju I Dicorus]] (li rrenja fl-491–518) u [[Ġustinjanu I]] (li rrenja fil-527–565), il-kastell żviluppa għall-istat finali tiegħu qabel ma tħalla fi stat ta' fdalijiet. X'aktarx li l-kastell baqa' jintuża sas-639 mal-wasla tal-[[Għarab]] [[Iżlam|Musulmani]] fil-bidu tal-gwerer bejn l-Għarab u l-Biżantini. == Kastell == [[File:Zerzevan_Kalesi_(havadan,_2016).jpg|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Zerzevan_Kalesi_(havadan,_2016).jpg|daqsminuri|275x275px|Veduta mill-ajru tal-Kastell ta' Zerzevan (2016).]] Il-kastell huwa estiż fuq erja ta' 5.7 ettari (14-il akru). Il-kastell jinkludi strutturi fuq l-art kif ukoll taħt l-art. Il-fdalijiet tal-ħitan tiegħu huma twal 1,200 metru (3,900 pied) u huma għoljin 12-il metru (39 pied), b'torri tal-għassa għoli 21–22 metru (69–72 pied). Fuq ġewwa tal-kastell hemm fdalijiet f'żona wiesgħa u nekropoli fil-blat. Fit-Tramuntana tal-kastell, li tinsab f'elevazzjoni iktar baxxa, inbnew residenzi u toroq, filwaqt li fin-Nofsinhar inbnew binjiet pubbliċi f'elevazzjoni ogħla. Waħda mill-iżjed binjiet pubbliċi kkonservati sew hija knisja orjentata mil-Lvant għall-Punent. Binjiet pubbliċi oħra jinkludu l-palazz, l-binja amministrattiva, il-banjijiet, il-maħżen taċ-ċereali, l-arsenal u 54 ċisterna. Matul l-iskavi nstabu wkoll materjal militari u mediku, ġojjellerija, ornamenti u muniti tal-bronż. Fl-2016 ġew skoperti knisja u passaġġi sigrieti taħt l-art. Il-passaġġ sigriet ta' taħt l-art li ġie skopert kien ilu ma jintuża madwar 3,000 sena u l-knisja ta' taħt l-art ingħalqet madwar 1,500 sena ilu. Instabu wkoll tempju taħt l-art u santwarju ddedikati lil Mithras, li kienu jesgħu sa 400 ruħ. Fl-2017 ġew skoperti erba' siti oħra taħt l-art u kien meħtieġa iktar xogħlijiet ta' skavi biex jiġu żvelati.<ref>{{Ċita web|url=https://www.haberturk.com/gundem/haber/1314613-zerzevan-kalesinde-bin-500-yillik-yeralti-siginagi-bulundu|titlu=Zerzevan Kalesi'nde bin 500 yıllık yeraltı sığınağı bulundu|kunjom=Habertürk|sit=Habertürk|lingwa=tr|data-aċċess=2025-06-20}}</ref> == Tempju ta' Mithras == [[File:Mithraeum_of_Zerzevan_Castle.jpg|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Mithraeum_of_Zerzevan_Castle.jpg|daqsminuri|Il-''Mithraeum'' tal-Kastell ta' Zerzevan.]] It-Tempju ta' Mithras jew il-''Mithraeum'' huwa wieħed mill-iżjed strutturi ppreservati tal-kastell. L-istruttura għandha erja ta' 35 m² u l-parti ewlenija mnaqqxa hija twila 7 metri, wiesgħa 5 metri, u għolja 2.5 metri. Mal-ħajt tal-Lvant hemm kolonni mnaqqxin fil-blat, niċċa kbira fin-nofs u maġenbha żewġ niċeċ iżgħar. Il-kuruna bil-fjammi, waħda mis-simboli tal-Mitraiżmu, hija mnaqqxa mal-ħajt tal-Lvant. Eżatt quddiem in-niċċa ż-żgħira tan-naħa tax-xellug hemm vaska mnaqqxa mal-art. Xi kitbiet u simboli huma viżibbli fid-daħla tal-istruttura.<ref>{{Ċita web|url=https://whc.unesco.org/en/tentativelists/6472/|titlu=Zerzevan Castle and Mithraeum - UNESCO World Heritage Centre|kunjom=UNESCO World Heritage Centre|sit=whc.unesco.org|lingwa=en|data-aċċess=2025-06-20}}</ref> == Użu bħala insedjament ċivili == Insedjament ġdid inħoloq fi ħdan il-kastell mill-ġdid fis-snin 90 tas-seklu 19, meta familja marret tgħix fil-kastell. Il-popolazzjoni kibret għal iktar minn 30 unità domestika u fl-aħħar mill-aħħar ir-residenti abbandunaw il-kastell fis-snin 60 tas-seklu 20, u niżlu jgħixu f'post madwar kilometru (0.62 mili) 'il bogħod mill-kastell, u stabbilew villaġġ imsejjaħ Zerzevan. Illum il-ġurnata dan il-villaġġ jissejjaħ Demirölçek. == Gallerija == <gallery> File:Zerzevan_Kalesi_1.jpg|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Zerzevan_Kalesi_1.jpg File:Zerzevan_Kalesi_2.jpg|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Zerzevan_Kalesi_2.jpg File:Zerzevan_Kalesi_4.jpg|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Zerzevan_Kalesi_4.jpg File:Zerzevan_Kalesi_5.jpg|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Zerzevan_Kalesi_5.jpg </gallery> == Referenzi == lfadzfkf030grzq21pt4xn1tim975zz 323682 323678 2025-06-20T11:33:55Z Trigcly 17859 added [[Category:Kastelli]] using [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] 323682 wikitext text/x-wiki [[Stampa:Zerzevan Kalesi Kilise.jpg|daqsminuri|Il-fdalijiet tal-knisja fit-Tramuntana tal-Kastell ta' Zerzevan (2021).]] Il-'''Kastell ta' Zerzevan''' (bil-[[Lingwa Kurda|Kurd]]: ''Qesra Zêrzevan, Zîrzevan''; bit-[[Lingwa Torka|Tork]]: ''Zerzevan Kalesi''; bl-[[Lingwa Armena|Armen]]: Զերզեվանի ամրոց), magħruf ukoll bħala l-'''Kastell ta'''' '''Samachi''', huwa kastell [[Imperu Ruman|Ruman]] tal-Lvant fi stat ta' fdalijiet u eks bażi militari importanti fil-Provinċja ta' Diyarbakır, fix-Xlokk tat-[[Turkija]]. Mill-iskavi [[Arkeoloġija|arkeoloġiċi]] fis-sit feġġet l-eżistenza ta' strutturi taħt l-art, fosthom tempju ddedikat lil Mithras tar-[[reliġjon]] misterjuża tal-Mitraiżmu. Il-kastell intuża bħala insedjament ċivili bejn is-snin 90 tas-seklu 19 u s-snin 60 tas-seklu 20. Is-sit huwa parzjalment miftuħ għat-turiżmu. == [[Etimoloġija]] == Xi vjaġġaturi semmew isem dan is-sit bħala "Kasr Zerzaua" fis-seklu 18, filwaqt li [[Evliya Celebi]], vjaġġatur [[Imperu Ottoman|Ottoman]] tas-[[seklu 17]] fis-''Seyahatname'' (il-volum IV) isemmi dan is-sit bħala l-"Wied ta' Zerzivan" hu u jivvjaġġa minn Diyarbakir għal Mardin. L-isem ta' "Zerzevan" ġej mill-[[kelma]] Kurda "zêr" li tfisser "deheb" u huwa varjant ta' "Zerzaua" li semmew il-vjaġġaturi u huwa l-isem li ngħata lill-insedjament meta l-villaġġ kien jinsab fl-istess post. "Zêr" bil-Kurd tfisser "deheb" u "Zîv" bil-Kurd tfisser "fidda", għaldaqstant "Zerzevan" x'aktarx li jfisser "il-kastell tad-deheb u tal-fidda".<ref>Coşkun, Aytaç (2017). "Zerzevan Castle in the Light of Recent Archeological Researches". ''Anatolia'': 91–110. doi:10.1501/Andl_0000000442.</ref> == Pożizzjoni == Il-Kastell ta' Zerzevan inbena fis-seklu 4 mill-Imperu Ruman tal-Lvant bħala bażi militari tul ir-rotta kummerċjali tal-qedem bejn Diyarbakır u Mardin. Baqa' jintuża sas-seklu 7. Il-kastell jinsab fil-quċċata ta' għolja bil-blat ta' 105–124 [[metru]] (344–407 pied) qrib il-villaġġ ta' Demirölçek, madwar 13-il kilometru (8.1 mili) fix-Xlokk tar-raħal ta' Çınar fil-Provinċja ta' Diyarbakır, tul l-awtostrada D.950 li twassal sa Mardin. Jinsab madwar 45 kilometru (28 mil) mill-[[Fortizza ta' Diyarbakır]].<ref>{{Ċita web|url=https://www.atlasdergisi.com/gundem/zerzevan-kalesi.html|titlu=Zerzevan Kalesi – Atlas|kunjom=Özalp|isem=Ayşegül Parlayan|data=2014-12-01|lingwa=tr|data-aċċess=2025-06-20}}</ref><ref>{{Ċita web|url=http://arkeolojihaber.net/2015/09/04/diyarbakirda-romali-hristiyanlarin-ilk-kilisesi-bulundu/|titlu=Diyarbakır’da Romalı Hristiyanların İlk Kilisesi Bulundu {{!}} Arkeoloji Haberleri - arkeolojihaber.net|kunjom=editör|sit=arkeolojihaber.net|lingwa=tr-TR|data-aċċess=2025-06-20}}</ref><ref>{{Ċita web|url=https://www.hurriyetdailynews.com/zerzevan-castle-home-to-secret-history--117141|titlu=Zerzevan Castle home to secret history|data=2017-08-24|sit=Hürriyet Daily News|lingwa=en|data-aċċess=2025-06-20}}</ref> == Skavi arkeoloġiċi == L-ewwel skavi arkeoloġiċi seħħew fix-xhur tas-sajf tal-2014. Inizjalment ix-xogħlijiet twettqu minn tim ta' 35 ruħ immexxija minn arkeologu mill-Università ta' Dicle, taħt is-superviżjoni tal-[[Mużew]] Arkeoloġiku ta' Diyarbakır. Fl-2015 id-daqs tat-tim li kien qed jaħdem fis-sit kiber għal 60 ruħ.<ref>{{Ċita web|url=http://arkeolojihaber.net/2016/12/27/zerzevan-kalesinde-mithras-tarikatina-ait-yeralti-tapinagi-bulundu/|titlu=Zerzevan Kalesi’nde Mithras Tarikatı’na Ait Yeraltı Tapınağı Bulundu {{!}} Arkeolojihaber|kunjom=editör|sit=arkeolojihaber.net|lingwa=tr-TR|data-aċċess=2025-06-20}}</ref> Fl-2020 l-arkeologi sabu d-daħla tal-kastell u fl-2021 l-arkeologi skoprew flawt b'sitt toqbiet u anella tal-bronż b'ċavetta li kienet tiftaħ xi senduq. Iż-żewġ oġġetti jmorru lura għas-sekli 4 u 5 [[WK|W.K]].<ref>{{Ċita web|url=https://www.hurriyetdailynews.com/1800-year-old-zerzevan-castle-entrance-found-157401|titlu=1800-year-old Zerzevan Castle entrance found|data=2020-08-15|sit=Hürriyet Daily News|lingwa=en|data-aċċess=2025-06-20}}</ref><ref>{{Ċita web|url=https://www.hurriyetdailynews.com/ancient-flute-reveals-interest-in-music-169830|titlu=Ancient flute reveals interest in music|data=2021-12-04|sit=Hürriyet Daily News|lingwa=en|data-aċċess=2025-06-20}}</ref> == [[Storja]] == Il-kastell kien bażi militari Rumana tal-Lvant u insedjament strateġiku b'gwarniġjon, li kien jiddomina l-wied kollu u li kien jikkontrolla r-rotta tal-qedem bejn Amida (issa Diyarbakır) u Dara (issa Mardin). Il-kastell kellu rwol ewlieni minħabba l-pożizzjoni tiegħu mal-iżjed fruntiera tal-Lvant ta' ħarsien għall-Imperu Ruman. Kien jirrappreżenta salib it-toroq u l-koeżistenza tal-[[Kultura|kulturi]] fil-Punent u fil-Lvant. Fiż-żmien Klassiku l-post kien magħruf bħala Samachi. Dan kien is-sit fejn seħħ ġlied kbir bejn l-[[Imperu Biżantin]] u l-[[Sassanidi|Imperu tas-Sassanidi]]. Il-ġojjellerija li nstabet fil-kastell tindika wkoll li l-popolazzjoni ċivili u l-persunal militari kienu jgħixu flimkien, u s-suldati kienu jgħixu flimkien mal-membri l-oħra tal-familji tagħhom. Kien kbir biżżejjed biex isostni popolazzjoni ta' madwar elf ruħ. Bis-saħħa tar-restawr u tar-rikostruzzjoni, li seħħew matul ir-renji tal-imperaturi Rumani tal-Lvant [[Anastażju I Dicorus]] (li rrenja fl-491–518) u [[Ġustinjanu I]] (li rrenja fil-527–565), il-kastell żviluppa għall-istat finali tiegħu qabel ma tħalla fi stat ta' fdalijiet. X'aktarx li l-kastell baqa' jintuża sas-639 mal-wasla tal-[[Għarab]] [[Iżlam|Musulmani]] fil-bidu tal-gwerer bejn l-Għarab u l-Biżantini. == Kastell == [[File:Zerzevan_Kalesi_(havadan,_2016).jpg|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Zerzevan_Kalesi_(havadan,_2016).jpg|daqsminuri|275x275px|Veduta mill-ajru tal-Kastell ta' Zerzevan (2016).]] Il-kastell huwa estiż fuq erja ta' 5.7 ettari (14-il akru). Il-kastell jinkludi strutturi fuq l-art kif ukoll taħt l-art. Il-fdalijiet tal-ħitan tiegħu huma twal 1,200 metru (3,900 pied) u huma għoljin 12-il metru (39 pied), b'torri tal-għassa għoli 21–22 metru (69–72 pied). Fuq ġewwa tal-kastell hemm fdalijiet f'żona wiesgħa u nekropoli fil-blat. Fit-Tramuntana tal-kastell, li tinsab f'elevazzjoni iktar baxxa, inbnew residenzi u toroq, filwaqt li fin-Nofsinhar inbnew binjiet pubbliċi f'elevazzjoni ogħla. Waħda mill-iżjed binjiet pubbliċi kkonservati sew hija knisja orjentata mil-Lvant għall-Punent. Binjiet pubbliċi oħra jinkludu l-palazz, l-binja amministrattiva, il-banjijiet, il-maħżen taċ-ċereali, l-arsenal u 54 ċisterna. Matul l-iskavi nstabu wkoll materjal militari u mediku, ġojjellerija, ornamenti u muniti tal-bronż. Fl-2016 ġew skoperti knisja u passaġġi sigrieti taħt l-art. Il-passaġġ sigriet ta' taħt l-art li ġie skopert kien ilu ma jintuża madwar 3,000 sena u l-knisja ta' taħt l-art ingħalqet madwar 1,500 sena ilu. Instabu wkoll tempju taħt l-art u santwarju ddedikati lil Mithras, li kienu jesgħu sa 400 ruħ. Fl-2017 ġew skoperti erba' siti oħra taħt l-art u kien meħtieġa iktar xogħlijiet ta' skavi biex jiġu żvelati.<ref>{{Ċita web|url=https://www.haberturk.com/gundem/haber/1314613-zerzevan-kalesinde-bin-500-yillik-yeralti-siginagi-bulundu|titlu=Zerzevan Kalesi'nde bin 500 yıllık yeraltı sığınağı bulundu|kunjom=Habertürk|sit=Habertürk|lingwa=tr|data-aċċess=2025-06-20}}</ref> == Tempju ta' Mithras == [[File:Mithraeum_of_Zerzevan_Castle.jpg|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Mithraeum_of_Zerzevan_Castle.jpg|daqsminuri|Il-''Mithraeum'' tal-Kastell ta' Zerzevan.]] It-Tempju ta' Mithras jew il-''Mithraeum'' huwa wieħed mill-iżjed strutturi ppreservati tal-kastell. L-istruttura għandha erja ta' 35 m² u l-parti ewlenija mnaqqxa hija twila 7 metri, wiesgħa 5 metri, u għolja 2.5 metri. Mal-ħajt tal-Lvant hemm kolonni mnaqqxin fil-blat, niċċa kbira fin-nofs u maġenbha żewġ niċeċ iżgħar. Il-kuruna bil-fjammi, waħda mis-simboli tal-Mitraiżmu, hija mnaqqxa mal-ħajt tal-Lvant. Eżatt quddiem in-niċċa ż-żgħira tan-naħa tax-xellug hemm vaska mnaqqxa mal-art. Xi kitbiet u simboli huma viżibbli fid-daħla tal-istruttura.<ref>{{Ċita web|url=https://whc.unesco.org/en/tentativelists/6472/|titlu=Zerzevan Castle and Mithraeum - UNESCO World Heritage Centre|kunjom=UNESCO World Heritage Centre|sit=whc.unesco.org|lingwa=en|data-aċċess=2025-06-20}}</ref> == Użu bħala insedjament ċivili == Insedjament ġdid inħoloq fi ħdan il-kastell mill-ġdid fis-snin 90 tas-seklu 19, meta familja marret tgħix fil-kastell. Il-popolazzjoni kibret għal iktar minn 30 unità domestika u fl-aħħar mill-aħħar ir-residenti abbandunaw il-kastell fis-snin 60 tas-seklu 20, u niżlu jgħixu f'post madwar kilometru (0.62 mili) 'il bogħod mill-kastell, u stabbilew villaġġ imsejjaħ Zerzevan. Illum il-ġurnata dan il-villaġġ jissejjaħ Demirölçek. == Gallerija == <gallery> File:Zerzevan_Kalesi_1.jpg|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Zerzevan_Kalesi_1.jpg File:Zerzevan_Kalesi_2.jpg|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Zerzevan_Kalesi_2.jpg File:Zerzevan_Kalesi_4.jpg|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Zerzevan_Kalesi_4.jpg File:Zerzevan_Kalesi_5.jpg|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Zerzevan_Kalesi_5.jpg </gallery> == Referenzi == [[Kategorija:Kastelli]] t283es7elkgi7xkv5xs7xgd73mk4mtn 323683 323682 2025-06-20T11:34:01Z Trigcly 17859 added [[Category:Siti arkeoloġiċi]] using [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] 323683 wikitext text/x-wiki [[Stampa:Zerzevan Kalesi Kilise.jpg|daqsminuri|Il-fdalijiet tal-knisja fit-Tramuntana tal-Kastell ta' Zerzevan (2021).]] Il-'''Kastell ta' Zerzevan''' (bil-[[Lingwa Kurda|Kurd]]: ''Qesra Zêrzevan, Zîrzevan''; bit-[[Lingwa Torka|Tork]]: ''Zerzevan Kalesi''; bl-[[Lingwa Armena|Armen]]: Զերզեվանի ամրոց), magħruf ukoll bħala l-'''Kastell ta'''' '''Samachi''', huwa kastell [[Imperu Ruman|Ruman]] tal-Lvant fi stat ta' fdalijiet u eks bażi militari importanti fil-Provinċja ta' Diyarbakır, fix-Xlokk tat-[[Turkija]]. Mill-iskavi [[Arkeoloġija|arkeoloġiċi]] fis-sit feġġet l-eżistenza ta' strutturi taħt l-art, fosthom tempju ddedikat lil Mithras tar-[[reliġjon]] misterjuża tal-Mitraiżmu. Il-kastell intuża bħala insedjament ċivili bejn is-snin 90 tas-seklu 19 u s-snin 60 tas-seklu 20. Is-sit huwa parzjalment miftuħ għat-turiżmu. == [[Etimoloġija]] == Xi vjaġġaturi semmew isem dan is-sit bħala "Kasr Zerzaua" fis-seklu 18, filwaqt li [[Evliya Celebi]], vjaġġatur [[Imperu Ottoman|Ottoman]] tas-[[seklu 17]] fis-''Seyahatname'' (il-volum IV) isemmi dan is-sit bħala l-"Wied ta' Zerzivan" hu u jivvjaġġa minn Diyarbakir għal Mardin. L-isem ta' "Zerzevan" ġej mill-[[kelma]] Kurda "zêr" li tfisser "deheb" u huwa varjant ta' "Zerzaua" li semmew il-vjaġġaturi u huwa l-isem li ngħata lill-insedjament meta l-villaġġ kien jinsab fl-istess post. "Zêr" bil-Kurd tfisser "deheb" u "Zîv" bil-Kurd tfisser "fidda", għaldaqstant "Zerzevan" x'aktarx li jfisser "il-kastell tad-deheb u tal-fidda".<ref>Coşkun, Aytaç (2017). "Zerzevan Castle in the Light of Recent Archeological Researches". ''Anatolia'': 91–110. doi:10.1501/Andl_0000000442.</ref> == Pożizzjoni == Il-Kastell ta' Zerzevan inbena fis-seklu 4 mill-Imperu Ruman tal-Lvant bħala bażi militari tul ir-rotta kummerċjali tal-qedem bejn Diyarbakır u Mardin. Baqa' jintuża sas-seklu 7. Il-kastell jinsab fil-quċċata ta' għolja bil-blat ta' 105–124 [[metru]] (344–407 pied) qrib il-villaġġ ta' Demirölçek, madwar 13-il kilometru (8.1 mili) fix-Xlokk tar-raħal ta' Çınar fil-Provinċja ta' Diyarbakır, tul l-awtostrada D.950 li twassal sa Mardin. Jinsab madwar 45 kilometru (28 mil) mill-[[Fortizza ta' Diyarbakır]].<ref>{{Ċita web|url=https://www.atlasdergisi.com/gundem/zerzevan-kalesi.html|titlu=Zerzevan Kalesi – Atlas|kunjom=Özalp|isem=Ayşegül Parlayan|data=2014-12-01|lingwa=tr|data-aċċess=2025-06-20}}</ref><ref>{{Ċita web|url=http://arkeolojihaber.net/2015/09/04/diyarbakirda-romali-hristiyanlarin-ilk-kilisesi-bulundu/|titlu=Diyarbakır’da Romalı Hristiyanların İlk Kilisesi Bulundu {{!}} Arkeoloji Haberleri - arkeolojihaber.net|kunjom=editör|sit=arkeolojihaber.net|lingwa=tr-TR|data-aċċess=2025-06-20}}</ref><ref>{{Ċita web|url=https://www.hurriyetdailynews.com/zerzevan-castle-home-to-secret-history--117141|titlu=Zerzevan Castle home to secret history|data=2017-08-24|sit=Hürriyet Daily News|lingwa=en|data-aċċess=2025-06-20}}</ref> == Skavi arkeoloġiċi == L-ewwel skavi arkeoloġiċi seħħew fix-xhur tas-sajf tal-2014. Inizjalment ix-xogħlijiet twettqu minn tim ta' 35 ruħ immexxija minn arkeologu mill-Università ta' Dicle, taħt is-superviżjoni tal-[[Mużew]] Arkeoloġiku ta' Diyarbakır. Fl-2015 id-daqs tat-tim li kien qed jaħdem fis-sit kiber għal 60 ruħ.<ref>{{Ċita web|url=http://arkeolojihaber.net/2016/12/27/zerzevan-kalesinde-mithras-tarikatina-ait-yeralti-tapinagi-bulundu/|titlu=Zerzevan Kalesi’nde Mithras Tarikatı’na Ait Yeraltı Tapınağı Bulundu {{!}} Arkeolojihaber|kunjom=editör|sit=arkeolojihaber.net|lingwa=tr-TR|data-aċċess=2025-06-20}}</ref> Fl-2020 l-arkeologi sabu d-daħla tal-kastell u fl-2021 l-arkeologi skoprew flawt b'sitt toqbiet u anella tal-bronż b'ċavetta li kienet tiftaħ xi senduq. Iż-żewġ oġġetti jmorru lura għas-sekli 4 u 5 [[WK|W.K]].<ref>{{Ċita web|url=https://www.hurriyetdailynews.com/1800-year-old-zerzevan-castle-entrance-found-157401|titlu=1800-year-old Zerzevan Castle entrance found|data=2020-08-15|sit=Hürriyet Daily News|lingwa=en|data-aċċess=2025-06-20}}</ref><ref>{{Ċita web|url=https://www.hurriyetdailynews.com/ancient-flute-reveals-interest-in-music-169830|titlu=Ancient flute reveals interest in music|data=2021-12-04|sit=Hürriyet Daily News|lingwa=en|data-aċċess=2025-06-20}}</ref> == [[Storja]] == Il-kastell kien bażi militari Rumana tal-Lvant u insedjament strateġiku b'gwarniġjon, li kien jiddomina l-wied kollu u li kien jikkontrolla r-rotta tal-qedem bejn Amida (issa Diyarbakır) u Dara (issa Mardin). Il-kastell kellu rwol ewlieni minħabba l-pożizzjoni tiegħu mal-iżjed fruntiera tal-Lvant ta' ħarsien għall-Imperu Ruman. Kien jirrappreżenta salib it-toroq u l-koeżistenza tal-[[Kultura|kulturi]] fil-Punent u fil-Lvant. Fiż-żmien Klassiku l-post kien magħruf bħala Samachi. Dan kien is-sit fejn seħħ ġlied kbir bejn l-[[Imperu Biżantin]] u l-[[Sassanidi|Imperu tas-Sassanidi]]. Il-ġojjellerija li nstabet fil-kastell tindika wkoll li l-popolazzjoni ċivili u l-persunal militari kienu jgħixu flimkien, u s-suldati kienu jgħixu flimkien mal-membri l-oħra tal-familji tagħhom. Kien kbir biżżejjed biex isostni popolazzjoni ta' madwar elf ruħ. Bis-saħħa tar-restawr u tar-rikostruzzjoni, li seħħew matul ir-renji tal-imperaturi Rumani tal-Lvant [[Anastażju I Dicorus]] (li rrenja fl-491–518) u [[Ġustinjanu I]] (li rrenja fil-527–565), il-kastell żviluppa għall-istat finali tiegħu qabel ma tħalla fi stat ta' fdalijiet. X'aktarx li l-kastell baqa' jintuża sas-639 mal-wasla tal-[[Għarab]] [[Iżlam|Musulmani]] fil-bidu tal-gwerer bejn l-Għarab u l-Biżantini. == Kastell == [[File:Zerzevan_Kalesi_(havadan,_2016).jpg|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Zerzevan_Kalesi_(havadan,_2016).jpg|daqsminuri|275x275px|Veduta mill-ajru tal-Kastell ta' Zerzevan (2016).]] Il-kastell huwa estiż fuq erja ta' 5.7 ettari (14-il akru). Il-kastell jinkludi strutturi fuq l-art kif ukoll taħt l-art. Il-fdalijiet tal-ħitan tiegħu huma twal 1,200 metru (3,900 pied) u huma għoljin 12-il metru (39 pied), b'torri tal-għassa għoli 21–22 metru (69–72 pied). Fuq ġewwa tal-kastell hemm fdalijiet f'żona wiesgħa u nekropoli fil-blat. Fit-Tramuntana tal-kastell, li tinsab f'elevazzjoni iktar baxxa, inbnew residenzi u toroq, filwaqt li fin-Nofsinhar inbnew binjiet pubbliċi f'elevazzjoni ogħla. Waħda mill-iżjed binjiet pubbliċi kkonservati sew hija knisja orjentata mil-Lvant għall-Punent. Binjiet pubbliċi oħra jinkludu l-palazz, l-binja amministrattiva, il-banjijiet, il-maħżen taċ-ċereali, l-arsenal u 54 ċisterna. Matul l-iskavi nstabu wkoll materjal militari u mediku, ġojjellerija, ornamenti u muniti tal-bronż. Fl-2016 ġew skoperti knisja u passaġġi sigrieti taħt l-art. Il-passaġġ sigriet ta' taħt l-art li ġie skopert kien ilu ma jintuża madwar 3,000 sena u l-knisja ta' taħt l-art ingħalqet madwar 1,500 sena ilu. Instabu wkoll tempju taħt l-art u santwarju ddedikati lil Mithras, li kienu jesgħu sa 400 ruħ. Fl-2017 ġew skoperti erba' siti oħra taħt l-art u kien meħtieġa iktar xogħlijiet ta' skavi biex jiġu żvelati.<ref>{{Ċita web|url=https://www.haberturk.com/gundem/haber/1314613-zerzevan-kalesinde-bin-500-yillik-yeralti-siginagi-bulundu|titlu=Zerzevan Kalesi'nde bin 500 yıllık yeraltı sığınağı bulundu|kunjom=Habertürk|sit=Habertürk|lingwa=tr|data-aċċess=2025-06-20}}</ref> == Tempju ta' Mithras == [[File:Mithraeum_of_Zerzevan_Castle.jpg|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Mithraeum_of_Zerzevan_Castle.jpg|daqsminuri|Il-''Mithraeum'' tal-Kastell ta' Zerzevan.]] It-Tempju ta' Mithras jew il-''Mithraeum'' huwa wieħed mill-iżjed strutturi ppreservati tal-kastell. L-istruttura għandha erja ta' 35 m² u l-parti ewlenija mnaqqxa hija twila 7 metri, wiesgħa 5 metri, u għolja 2.5 metri. Mal-ħajt tal-Lvant hemm kolonni mnaqqxin fil-blat, niċċa kbira fin-nofs u maġenbha żewġ niċeċ iżgħar. Il-kuruna bil-fjammi, waħda mis-simboli tal-Mitraiżmu, hija mnaqqxa mal-ħajt tal-Lvant. Eżatt quddiem in-niċċa ż-żgħira tan-naħa tax-xellug hemm vaska mnaqqxa mal-art. Xi kitbiet u simboli huma viżibbli fid-daħla tal-istruttura.<ref>{{Ċita web|url=https://whc.unesco.org/en/tentativelists/6472/|titlu=Zerzevan Castle and Mithraeum - UNESCO World Heritage Centre|kunjom=UNESCO World Heritage Centre|sit=whc.unesco.org|lingwa=en|data-aċċess=2025-06-20}}</ref> == Użu bħala insedjament ċivili == Insedjament ġdid inħoloq fi ħdan il-kastell mill-ġdid fis-snin 90 tas-seklu 19, meta familja marret tgħix fil-kastell. Il-popolazzjoni kibret għal iktar minn 30 unità domestika u fl-aħħar mill-aħħar ir-residenti abbandunaw il-kastell fis-snin 60 tas-seklu 20, u niżlu jgħixu f'post madwar kilometru (0.62 mili) 'il bogħod mill-kastell, u stabbilew villaġġ imsejjaħ Zerzevan. Illum il-ġurnata dan il-villaġġ jissejjaħ Demirölçek. == Gallerija == <gallery> File:Zerzevan_Kalesi_1.jpg|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Zerzevan_Kalesi_1.jpg File:Zerzevan_Kalesi_2.jpg|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Zerzevan_Kalesi_2.jpg File:Zerzevan_Kalesi_4.jpg|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Zerzevan_Kalesi_4.jpg File:Zerzevan_Kalesi_5.jpg|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Zerzevan_Kalesi_5.jpg </gallery> == Referenzi == [[Kategorija:Kastelli]] [[Kategorija:Siti arkeoloġiċi]] tjpoatw43zyuc6amn6mmhywhp70lstm 323684 323683 2025-06-20T11:34:08Z Trigcly 17859 added [[Category:Turkija]] using [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] 323684 wikitext text/x-wiki [[Stampa:Zerzevan Kalesi Kilise.jpg|daqsminuri|Il-fdalijiet tal-knisja fit-Tramuntana tal-Kastell ta' Zerzevan (2021).]] Il-'''Kastell ta' Zerzevan''' (bil-[[Lingwa Kurda|Kurd]]: ''Qesra Zêrzevan, Zîrzevan''; bit-[[Lingwa Torka|Tork]]: ''Zerzevan Kalesi''; bl-[[Lingwa Armena|Armen]]: Զերզեվանի ամրոց), magħruf ukoll bħala l-'''Kastell ta'''' '''Samachi''', huwa kastell [[Imperu Ruman|Ruman]] tal-Lvant fi stat ta' fdalijiet u eks bażi militari importanti fil-Provinċja ta' Diyarbakır, fix-Xlokk tat-[[Turkija]]. Mill-iskavi [[Arkeoloġija|arkeoloġiċi]] fis-sit feġġet l-eżistenza ta' strutturi taħt l-art, fosthom tempju ddedikat lil Mithras tar-[[reliġjon]] misterjuża tal-Mitraiżmu. Il-kastell intuża bħala insedjament ċivili bejn is-snin 90 tas-seklu 19 u s-snin 60 tas-seklu 20. Is-sit huwa parzjalment miftuħ għat-turiżmu. == [[Etimoloġija]] == Xi vjaġġaturi semmew isem dan is-sit bħala "Kasr Zerzaua" fis-seklu 18, filwaqt li [[Evliya Celebi]], vjaġġatur [[Imperu Ottoman|Ottoman]] tas-[[seklu 17]] fis-''Seyahatname'' (il-volum IV) isemmi dan is-sit bħala l-"Wied ta' Zerzivan" hu u jivvjaġġa minn Diyarbakir għal Mardin. L-isem ta' "Zerzevan" ġej mill-[[kelma]] Kurda "zêr" li tfisser "deheb" u huwa varjant ta' "Zerzaua" li semmew il-vjaġġaturi u huwa l-isem li ngħata lill-insedjament meta l-villaġġ kien jinsab fl-istess post. "Zêr" bil-Kurd tfisser "deheb" u "Zîv" bil-Kurd tfisser "fidda", għaldaqstant "Zerzevan" x'aktarx li jfisser "il-kastell tad-deheb u tal-fidda".<ref>Coşkun, Aytaç (2017). "Zerzevan Castle in the Light of Recent Archeological Researches". ''Anatolia'': 91–110. doi:10.1501/Andl_0000000442.</ref> == Pożizzjoni == Il-Kastell ta' Zerzevan inbena fis-seklu 4 mill-Imperu Ruman tal-Lvant bħala bażi militari tul ir-rotta kummerċjali tal-qedem bejn Diyarbakır u Mardin. Baqa' jintuża sas-seklu 7. Il-kastell jinsab fil-quċċata ta' għolja bil-blat ta' 105–124 [[metru]] (344–407 pied) qrib il-villaġġ ta' Demirölçek, madwar 13-il kilometru (8.1 mili) fix-Xlokk tar-raħal ta' Çınar fil-Provinċja ta' Diyarbakır, tul l-awtostrada D.950 li twassal sa Mardin. Jinsab madwar 45 kilometru (28 mil) mill-[[Fortizza ta' Diyarbakır]].<ref>{{Ċita web|url=https://www.atlasdergisi.com/gundem/zerzevan-kalesi.html|titlu=Zerzevan Kalesi – Atlas|kunjom=Özalp|isem=Ayşegül Parlayan|data=2014-12-01|lingwa=tr|data-aċċess=2025-06-20}}</ref><ref>{{Ċita web|url=http://arkeolojihaber.net/2015/09/04/diyarbakirda-romali-hristiyanlarin-ilk-kilisesi-bulundu/|titlu=Diyarbakır’da Romalı Hristiyanların İlk Kilisesi Bulundu {{!}} Arkeoloji Haberleri - arkeolojihaber.net|kunjom=editör|sit=arkeolojihaber.net|lingwa=tr-TR|data-aċċess=2025-06-20}}</ref><ref>{{Ċita web|url=https://www.hurriyetdailynews.com/zerzevan-castle-home-to-secret-history--117141|titlu=Zerzevan Castle home to secret history|data=2017-08-24|sit=Hürriyet Daily News|lingwa=en|data-aċċess=2025-06-20}}</ref> == Skavi arkeoloġiċi == L-ewwel skavi arkeoloġiċi seħħew fix-xhur tas-sajf tal-2014. Inizjalment ix-xogħlijiet twettqu minn tim ta' 35 ruħ immexxija minn arkeologu mill-Università ta' Dicle, taħt is-superviżjoni tal-[[Mużew]] Arkeoloġiku ta' Diyarbakır. Fl-2015 id-daqs tat-tim li kien qed jaħdem fis-sit kiber għal 60 ruħ.<ref>{{Ċita web|url=http://arkeolojihaber.net/2016/12/27/zerzevan-kalesinde-mithras-tarikatina-ait-yeralti-tapinagi-bulundu/|titlu=Zerzevan Kalesi’nde Mithras Tarikatı’na Ait Yeraltı Tapınağı Bulundu {{!}} Arkeolojihaber|kunjom=editör|sit=arkeolojihaber.net|lingwa=tr-TR|data-aċċess=2025-06-20}}</ref> Fl-2020 l-arkeologi sabu d-daħla tal-kastell u fl-2021 l-arkeologi skoprew flawt b'sitt toqbiet u anella tal-bronż b'ċavetta li kienet tiftaħ xi senduq. Iż-żewġ oġġetti jmorru lura għas-sekli 4 u 5 [[WK|W.K]].<ref>{{Ċita web|url=https://www.hurriyetdailynews.com/1800-year-old-zerzevan-castle-entrance-found-157401|titlu=1800-year-old Zerzevan Castle entrance found|data=2020-08-15|sit=Hürriyet Daily News|lingwa=en|data-aċċess=2025-06-20}}</ref><ref>{{Ċita web|url=https://www.hurriyetdailynews.com/ancient-flute-reveals-interest-in-music-169830|titlu=Ancient flute reveals interest in music|data=2021-12-04|sit=Hürriyet Daily News|lingwa=en|data-aċċess=2025-06-20}}</ref> == [[Storja]] == Il-kastell kien bażi militari Rumana tal-Lvant u insedjament strateġiku b'gwarniġjon, li kien jiddomina l-wied kollu u li kien jikkontrolla r-rotta tal-qedem bejn Amida (issa Diyarbakır) u Dara (issa Mardin). Il-kastell kellu rwol ewlieni minħabba l-pożizzjoni tiegħu mal-iżjed fruntiera tal-Lvant ta' ħarsien għall-Imperu Ruman. Kien jirrappreżenta salib it-toroq u l-koeżistenza tal-[[Kultura|kulturi]] fil-Punent u fil-Lvant. Fiż-żmien Klassiku l-post kien magħruf bħala Samachi. Dan kien is-sit fejn seħħ ġlied kbir bejn l-[[Imperu Biżantin]] u l-[[Sassanidi|Imperu tas-Sassanidi]]. Il-ġojjellerija li nstabet fil-kastell tindika wkoll li l-popolazzjoni ċivili u l-persunal militari kienu jgħixu flimkien, u s-suldati kienu jgħixu flimkien mal-membri l-oħra tal-familji tagħhom. Kien kbir biżżejjed biex isostni popolazzjoni ta' madwar elf ruħ. Bis-saħħa tar-restawr u tar-rikostruzzjoni, li seħħew matul ir-renji tal-imperaturi Rumani tal-Lvant [[Anastażju I Dicorus]] (li rrenja fl-491–518) u [[Ġustinjanu I]] (li rrenja fil-527–565), il-kastell żviluppa għall-istat finali tiegħu qabel ma tħalla fi stat ta' fdalijiet. X'aktarx li l-kastell baqa' jintuża sas-639 mal-wasla tal-[[Għarab]] [[Iżlam|Musulmani]] fil-bidu tal-gwerer bejn l-Għarab u l-Biżantini. == Kastell == [[File:Zerzevan_Kalesi_(havadan,_2016).jpg|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Zerzevan_Kalesi_(havadan,_2016).jpg|daqsminuri|275x275px|Veduta mill-ajru tal-Kastell ta' Zerzevan (2016).]] Il-kastell huwa estiż fuq erja ta' 5.7 ettari (14-il akru). Il-kastell jinkludi strutturi fuq l-art kif ukoll taħt l-art. Il-fdalijiet tal-ħitan tiegħu huma twal 1,200 metru (3,900 pied) u huma għoljin 12-il metru (39 pied), b'torri tal-għassa għoli 21–22 metru (69–72 pied). Fuq ġewwa tal-kastell hemm fdalijiet f'żona wiesgħa u nekropoli fil-blat. Fit-Tramuntana tal-kastell, li tinsab f'elevazzjoni iktar baxxa, inbnew residenzi u toroq, filwaqt li fin-Nofsinhar inbnew binjiet pubbliċi f'elevazzjoni ogħla. Waħda mill-iżjed binjiet pubbliċi kkonservati sew hija knisja orjentata mil-Lvant għall-Punent. Binjiet pubbliċi oħra jinkludu l-palazz, l-binja amministrattiva, il-banjijiet, il-maħżen taċ-ċereali, l-arsenal u 54 ċisterna. Matul l-iskavi nstabu wkoll materjal militari u mediku, ġojjellerija, ornamenti u muniti tal-bronż. Fl-2016 ġew skoperti knisja u passaġġi sigrieti taħt l-art. Il-passaġġ sigriet ta' taħt l-art li ġie skopert kien ilu ma jintuża madwar 3,000 sena u l-knisja ta' taħt l-art ingħalqet madwar 1,500 sena ilu. Instabu wkoll tempju taħt l-art u santwarju ddedikati lil Mithras, li kienu jesgħu sa 400 ruħ. Fl-2017 ġew skoperti erba' siti oħra taħt l-art u kien meħtieġa iktar xogħlijiet ta' skavi biex jiġu żvelati.<ref>{{Ċita web|url=https://www.haberturk.com/gundem/haber/1314613-zerzevan-kalesinde-bin-500-yillik-yeralti-siginagi-bulundu|titlu=Zerzevan Kalesi'nde bin 500 yıllık yeraltı sığınağı bulundu|kunjom=Habertürk|sit=Habertürk|lingwa=tr|data-aċċess=2025-06-20}}</ref> == Tempju ta' Mithras == [[File:Mithraeum_of_Zerzevan_Castle.jpg|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Mithraeum_of_Zerzevan_Castle.jpg|daqsminuri|Il-''Mithraeum'' tal-Kastell ta' Zerzevan.]] It-Tempju ta' Mithras jew il-''Mithraeum'' huwa wieħed mill-iżjed strutturi ppreservati tal-kastell. L-istruttura għandha erja ta' 35 m² u l-parti ewlenija mnaqqxa hija twila 7 metri, wiesgħa 5 metri, u għolja 2.5 metri. Mal-ħajt tal-Lvant hemm kolonni mnaqqxin fil-blat, niċċa kbira fin-nofs u maġenbha żewġ niċeċ iżgħar. Il-kuruna bil-fjammi, waħda mis-simboli tal-Mitraiżmu, hija mnaqqxa mal-ħajt tal-Lvant. Eżatt quddiem in-niċċa ż-żgħira tan-naħa tax-xellug hemm vaska mnaqqxa mal-art. Xi kitbiet u simboli huma viżibbli fid-daħla tal-istruttura.<ref>{{Ċita web|url=https://whc.unesco.org/en/tentativelists/6472/|titlu=Zerzevan Castle and Mithraeum - UNESCO World Heritage Centre|kunjom=UNESCO World Heritage Centre|sit=whc.unesco.org|lingwa=en|data-aċċess=2025-06-20}}</ref> == Użu bħala insedjament ċivili == Insedjament ġdid inħoloq fi ħdan il-kastell mill-ġdid fis-snin 90 tas-seklu 19, meta familja marret tgħix fil-kastell. Il-popolazzjoni kibret għal iktar minn 30 unità domestika u fl-aħħar mill-aħħar ir-residenti abbandunaw il-kastell fis-snin 60 tas-seklu 20, u niżlu jgħixu f'post madwar kilometru (0.62 mili) 'il bogħod mill-kastell, u stabbilew villaġġ imsejjaħ Zerzevan. Illum il-ġurnata dan il-villaġġ jissejjaħ Demirölçek. == Gallerija == <gallery> File:Zerzevan_Kalesi_1.jpg|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Zerzevan_Kalesi_1.jpg File:Zerzevan_Kalesi_2.jpg|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Zerzevan_Kalesi_2.jpg File:Zerzevan_Kalesi_4.jpg|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Zerzevan_Kalesi_4.jpg File:Zerzevan_Kalesi_5.jpg|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Zerzevan_Kalesi_5.jpg </gallery> == Referenzi == [[Kategorija:Kastelli]] [[Kategorija:Siti arkeoloġiċi]] [[Kategorija:Turkija]] g18p7413t199pxm2m2m4otbc322jkef 323685 323684 2025-06-20T11:34:18Z Trigcly 17859 added [[Category:Imperu Ruman]] using [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] 323685 wikitext text/x-wiki [[Stampa:Zerzevan Kalesi Kilise.jpg|daqsminuri|Il-fdalijiet tal-knisja fit-Tramuntana tal-Kastell ta' Zerzevan (2021).]] Il-'''Kastell ta' Zerzevan''' (bil-[[Lingwa Kurda|Kurd]]: ''Qesra Zêrzevan, Zîrzevan''; bit-[[Lingwa Torka|Tork]]: ''Zerzevan Kalesi''; bl-[[Lingwa Armena|Armen]]: Զերզեվանի ամրոց), magħruf ukoll bħala l-'''Kastell ta'''' '''Samachi''', huwa kastell [[Imperu Ruman|Ruman]] tal-Lvant fi stat ta' fdalijiet u eks bażi militari importanti fil-Provinċja ta' Diyarbakır, fix-Xlokk tat-[[Turkija]]. Mill-iskavi [[Arkeoloġija|arkeoloġiċi]] fis-sit feġġet l-eżistenza ta' strutturi taħt l-art, fosthom tempju ddedikat lil Mithras tar-[[reliġjon]] misterjuża tal-Mitraiżmu. Il-kastell intuża bħala insedjament ċivili bejn is-snin 90 tas-seklu 19 u s-snin 60 tas-seklu 20. Is-sit huwa parzjalment miftuħ għat-turiżmu. == [[Etimoloġija]] == Xi vjaġġaturi semmew isem dan is-sit bħala "Kasr Zerzaua" fis-seklu 18, filwaqt li [[Evliya Celebi]], vjaġġatur [[Imperu Ottoman|Ottoman]] tas-[[seklu 17]] fis-''Seyahatname'' (il-volum IV) isemmi dan is-sit bħala l-"Wied ta' Zerzivan" hu u jivvjaġġa minn Diyarbakir għal Mardin. L-isem ta' "Zerzevan" ġej mill-[[kelma]] Kurda "zêr" li tfisser "deheb" u huwa varjant ta' "Zerzaua" li semmew il-vjaġġaturi u huwa l-isem li ngħata lill-insedjament meta l-villaġġ kien jinsab fl-istess post. "Zêr" bil-Kurd tfisser "deheb" u "Zîv" bil-Kurd tfisser "fidda", għaldaqstant "Zerzevan" x'aktarx li jfisser "il-kastell tad-deheb u tal-fidda".<ref>Coşkun, Aytaç (2017). "Zerzevan Castle in the Light of Recent Archeological Researches". ''Anatolia'': 91–110. doi:10.1501/Andl_0000000442.</ref> == Pożizzjoni == Il-Kastell ta' Zerzevan inbena fis-seklu 4 mill-Imperu Ruman tal-Lvant bħala bażi militari tul ir-rotta kummerċjali tal-qedem bejn Diyarbakır u Mardin. Baqa' jintuża sas-seklu 7. Il-kastell jinsab fil-quċċata ta' għolja bil-blat ta' 105–124 [[metru]] (344–407 pied) qrib il-villaġġ ta' Demirölçek, madwar 13-il kilometru (8.1 mili) fix-Xlokk tar-raħal ta' Çınar fil-Provinċja ta' Diyarbakır, tul l-awtostrada D.950 li twassal sa Mardin. Jinsab madwar 45 kilometru (28 mil) mill-[[Fortizza ta' Diyarbakır]].<ref>{{Ċita web|url=https://www.atlasdergisi.com/gundem/zerzevan-kalesi.html|titlu=Zerzevan Kalesi – Atlas|kunjom=Özalp|isem=Ayşegül Parlayan|data=2014-12-01|lingwa=tr|data-aċċess=2025-06-20}}</ref><ref>{{Ċita web|url=http://arkeolojihaber.net/2015/09/04/diyarbakirda-romali-hristiyanlarin-ilk-kilisesi-bulundu/|titlu=Diyarbakır’da Romalı Hristiyanların İlk Kilisesi Bulundu {{!}} Arkeoloji Haberleri - arkeolojihaber.net|kunjom=editör|sit=arkeolojihaber.net|lingwa=tr-TR|data-aċċess=2025-06-20}}</ref><ref>{{Ċita web|url=https://www.hurriyetdailynews.com/zerzevan-castle-home-to-secret-history--117141|titlu=Zerzevan Castle home to secret history|data=2017-08-24|sit=Hürriyet Daily News|lingwa=en|data-aċċess=2025-06-20}}</ref> == Skavi arkeoloġiċi == L-ewwel skavi arkeoloġiċi seħħew fix-xhur tas-sajf tal-2014. Inizjalment ix-xogħlijiet twettqu minn tim ta' 35 ruħ immexxija minn arkeologu mill-Università ta' Dicle, taħt is-superviżjoni tal-[[Mużew]] Arkeoloġiku ta' Diyarbakır. Fl-2015 id-daqs tat-tim li kien qed jaħdem fis-sit kiber għal 60 ruħ.<ref>{{Ċita web|url=http://arkeolojihaber.net/2016/12/27/zerzevan-kalesinde-mithras-tarikatina-ait-yeralti-tapinagi-bulundu/|titlu=Zerzevan Kalesi’nde Mithras Tarikatı’na Ait Yeraltı Tapınağı Bulundu {{!}} Arkeolojihaber|kunjom=editör|sit=arkeolojihaber.net|lingwa=tr-TR|data-aċċess=2025-06-20}}</ref> Fl-2020 l-arkeologi sabu d-daħla tal-kastell u fl-2021 l-arkeologi skoprew flawt b'sitt toqbiet u anella tal-bronż b'ċavetta li kienet tiftaħ xi senduq. Iż-żewġ oġġetti jmorru lura għas-sekli 4 u 5 [[WK|W.K]].<ref>{{Ċita web|url=https://www.hurriyetdailynews.com/1800-year-old-zerzevan-castle-entrance-found-157401|titlu=1800-year-old Zerzevan Castle entrance found|data=2020-08-15|sit=Hürriyet Daily News|lingwa=en|data-aċċess=2025-06-20}}</ref><ref>{{Ċita web|url=https://www.hurriyetdailynews.com/ancient-flute-reveals-interest-in-music-169830|titlu=Ancient flute reveals interest in music|data=2021-12-04|sit=Hürriyet Daily News|lingwa=en|data-aċċess=2025-06-20}}</ref> == [[Storja]] == Il-kastell kien bażi militari Rumana tal-Lvant u insedjament strateġiku b'gwarniġjon, li kien jiddomina l-wied kollu u li kien jikkontrolla r-rotta tal-qedem bejn Amida (issa Diyarbakır) u Dara (issa Mardin). Il-kastell kellu rwol ewlieni minħabba l-pożizzjoni tiegħu mal-iżjed fruntiera tal-Lvant ta' ħarsien għall-Imperu Ruman. Kien jirrappreżenta salib it-toroq u l-koeżistenza tal-[[Kultura|kulturi]] fil-Punent u fil-Lvant. Fiż-żmien Klassiku l-post kien magħruf bħala Samachi. Dan kien is-sit fejn seħħ ġlied kbir bejn l-[[Imperu Biżantin]] u l-[[Sassanidi|Imperu tas-Sassanidi]]. Il-ġojjellerija li nstabet fil-kastell tindika wkoll li l-popolazzjoni ċivili u l-persunal militari kienu jgħixu flimkien, u s-suldati kienu jgħixu flimkien mal-membri l-oħra tal-familji tagħhom. Kien kbir biżżejjed biex isostni popolazzjoni ta' madwar elf ruħ. Bis-saħħa tar-restawr u tar-rikostruzzjoni, li seħħew matul ir-renji tal-imperaturi Rumani tal-Lvant [[Anastażju I Dicorus]] (li rrenja fl-491–518) u [[Ġustinjanu I]] (li rrenja fil-527–565), il-kastell żviluppa għall-istat finali tiegħu qabel ma tħalla fi stat ta' fdalijiet. X'aktarx li l-kastell baqa' jintuża sas-639 mal-wasla tal-[[Għarab]] [[Iżlam|Musulmani]] fil-bidu tal-gwerer bejn l-Għarab u l-Biżantini. == Kastell == [[File:Zerzevan_Kalesi_(havadan,_2016).jpg|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Zerzevan_Kalesi_(havadan,_2016).jpg|daqsminuri|275x275px|Veduta mill-ajru tal-Kastell ta' Zerzevan (2016).]] Il-kastell huwa estiż fuq erja ta' 5.7 ettari (14-il akru). Il-kastell jinkludi strutturi fuq l-art kif ukoll taħt l-art. Il-fdalijiet tal-ħitan tiegħu huma twal 1,200 metru (3,900 pied) u huma għoljin 12-il metru (39 pied), b'torri tal-għassa għoli 21–22 metru (69–72 pied). Fuq ġewwa tal-kastell hemm fdalijiet f'żona wiesgħa u nekropoli fil-blat. Fit-Tramuntana tal-kastell, li tinsab f'elevazzjoni iktar baxxa, inbnew residenzi u toroq, filwaqt li fin-Nofsinhar inbnew binjiet pubbliċi f'elevazzjoni ogħla. Waħda mill-iżjed binjiet pubbliċi kkonservati sew hija knisja orjentata mil-Lvant għall-Punent. Binjiet pubbliċi oħra jinkludu l-palazz, l-binja amministrattiva, il-banjijiet, il-maħżen taċ-ċereali, l-arsenal u 54 ċisterna. Matul l-iskavi nstabu wkoll materjal militari u mediku, ġojjellerija, ornamenti u muniti tal-bronż. Fl-2016 ġew skoperti knisja u passaġġi sigrieti taħt l-art. Il-passaġġ sigriet ta' taħt l-art li ġie skopert kien ilu ma jintuża madwar 3,000 sena u l-knisja ta' taħt l-art ingħalqet madwar 1,500 sena ilu. Instabu wkoll tempju taħt l-art u santwarju ddedikati lil Mithras, li kienu jesgħu sa 400 ruħ. Fl-2017 ġew skoperti erba' siti oħra taħt l-art u kien meħtieġa iktar xogħlijiet ta' skavi biex jiġu żvelati.<ref>{{Ċita web|url=https://www.haberturk.com/gundem/haber/1314613-zerzevan-kalesinde-bin-500-yillik-yeralti-siginagi-bulundu|titlu=Zerzevan Kalesi'nde bin 500 yıllık yeraltı sığınağı bulundu|kunjom=Habertürk|sit=Habertürk|lingwa=tr|data-aċċess=2025-06-20}}</ref> == Tempju ta' Mithras == [[File:Mithraeum_of_Zerzevan_Castle.jpg|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Mithraeum_of_Zerzevan_Castle.jpg|daqsminuri|Il-''Mithraeum'' tal-Kastell ta' Zerzevan.]] It-Tempju ta' Mithras jew il-''Mithraeum'' huwa wieħed mill-iżjed strutturi ppreservati tal-kastell. L-istruttura għandha erja ta' 35 m² u l-parti ewlenija mnaqqxa hija twila 7 metri, wiesgħa 5 metri, u għolja 2.5 metri. Mal-ħajt tal-Lvant hemm kolonni mnaqqxin fil-blat, niċċa kbira fin-nofs u maġenbha żewġ niċeċ iżgħar. Il-kuruna bil-fjammi, waħda mis-simboli tal-Mitraiżmu, hija mnaqqxa mal-ħajt tal-Lvant. Eżatt quddiem in-niċċa ż-żgħira tan-naħa tax-xellug hemm vaska mnaqqxa mal-art. Xi kitbiet u simboli huma viżibbli fid-daħla tal-istruttura.<ref>{{Ċita web|url=https://whc.unesco.org/en/tentativelists/6472/|titlu=Zerzevan Castle and Mithraeum - UNESCO World Heritage Centre|kunjom=UNESCO World Heritage Centre|sit=whc.unesco.org|lingwa=en|data-aċċess=2025-06-20}}</ref> == Użu bħala insedjament ċivili == Insedjament ġdid inħoloq fi ħdan il-kastell mill-ġdid fis-snin 90 tas-seklu 19, meta familja marret tgħix fil-kastell. Il-popolazzjoni kibret għal iktar minn 30 unità domestika u fl-aħħar mill-aħħar ir-residenti abbandunaw il-kastell fis-snin 60 tas-seklu 20, u niżlu jgħixu f'post madwar kilometru (0.62 mili) 'il bogħod mill-kastell, u stabbilew villaġġ imsejjaħ Zerzevan. Illum il-ġurnata dan il-villaġġ jissejjaħ Demirölçek. == Gallerija == <gallery> File:Zerzevan_Kalesi_1.jpg|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Zerzevan_Kalesi_1.jpg File:Zerzevan_Kalesi_2.jpg|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Zerzevan_Kalesi_2.jpg File:Zerzevan_Kalesi_4.jpg|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Zerzevan_Kalesi_4.jpg File:Zerzevan_Kalesi_5.jpg|ħolqa=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Zerzevan_Kalesi_5.jpg </gallery> == Referenzi == [[Kategorija:Kastelli]] [[Kategorija:Siti arkeoloġiċi]] [[Kategorija:Turkija]] [[Kategorija:Imperu Ruman]] 3297k8qavuduikfu7b4ikqbk0soi8o9 1 33680 323681 2025-06-20T11:33:43Z Trigcly 17859 rebbiegħaCEE 323681 wikitext text/x-wiki {{CEE Spring 2025 | utent = Trigcly | pajjiż = Turkija}} ao4gjrkf1lseq1qn8ney7celo0bhie9