Wikipedija mtwiki https://mt.wikipedia.org/wiki/Il-Pa%C4%A1na_prin%C4%8Bipali MediaWiki 1.45.0-wmf.6 first-letter Medja Speċjali Diskussjoni Utent Diskussjoni utent Wikipedija Diskussjoni Wikipedija Stampa Diskussjoni stampa MediaWiki Diskussjoni MediaWiki Mudell Diskussjoni mudell Għajnuna Diskussjoni għajnuna Kategorija Diskussjoni kategorija Portal Diskussjoni portal TimedText TimedText talk Module Module talk 0 23888 323754 272139 2025-06-25T00:37:23Z 71.35.4.10 323754 wikitext text/x-wiki [[Stampa:Blake Clark April 2016.jpg|thumb]] '''Blake Clark''' (Georgia, [[Stati Uniti]], 2 ta' Frar, 1946) kien attur, ''stand-up comedian'', produttur tal-films, u xeneġġjatur Amerikan. [[Kategorija:Atturi Amerikani]] jbgh1pp8q55uelqfgefw2upedc1o4ja 323760 323754 2025-06-25T11:41:48Z ToniSant 4257 +nebbieta +infobox 323760 wikitext text/x-wiki {{Infobox bijografija}}{{Nebbieta|bijografija}} '''Blake Clark''' (Georgia, [[Stati Uniti]], 2 ta' Frar, 1946) huwa attur, ''stand-up comedian'', produttur tal-films, u xeneġġjatur Amerikan. [[Kategorija:Atturi Amerikani]] 8gj0781o14trlw1vtgd6lxkirl0tyts 323761 323760 2025-06-25T11:42:09Z ToniSant 4257 added [[Category:Twieldu fl-1946]] using [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] 323761 wikitext text/x-wiki {{Infobox bijografija}}{{Nebbieta|bijografija}} '''Blake Clark''' (Georgia, [[Stati Uniti]], 2 ta' Frar, 1946) huwa attur, ''stand-up comedian'', produttur tal-films, u xeneġġjatur Amerikan. [[Kategorija:Atturi Amerikani]] [[Kategorija:Twieldu fl-1946]] hqqd7o08oqa5lhcymm7oyg6dhjmgx0s 323762 323761 2025-06-25T11:42:19Z ToniSant 4257 added [[Category:Nies ħajjin]] using [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] 323762 wikitext text/x-wiki {{Infobox bijografija}}{{Nebbieta|bijografija}} '''Blake Clark''' (Georgia, [[Stati Uniti]], 2 ta' Frar, 1946) huwa attur, ''stand-up comedian'', produttur tal-films, u xeneġġjatur Amerikan. [[Kategorija:Atturi Amerikani]] [[Kategorija:Twieldu fl-1946]] [[Kategorija:Nies ħajjin]] di6vx64a8a9scbs97z456zqjx60f9dw 0 27156 323752 319224 2025-06-24T16:43:52Z Cmglee 25708 /* Stonehenge 3 II (2600 Q.K. sal-2400 Q.K.) */ stonehenge_diagram.png → stonehenge_diagram.svg 323752 wikitext text/x-wiki [[Stampa:Stonehenge2007 07 30.jpg|daqsminuri|309x309px|Stonehenge]] '''Stonehenge''' huwa [[monument]] [[Preistorja|preistoriku]] fil-Pjanura ta' [[Salisbury]] f'[[Wiltshire]], l-[[Renju Unit|Ingilterra]], tliet kilometri fil-Punent ta' [[Amesbury]]. Jikkonsisti minn ċirku megalitiku estern magħmul minn ħaġriet weqfin kbar tas-sarsen ħdejn xulxin, kull waħda għolja erba' metri, wiesgħa 2.1 metri, u b'piż ta' 25 tunnellata. Il-ħaġriet weqfin huma kkollegati flimkien permezz ta' ħaġriet mimdudin fuqhom. Fuq ġewwa taċ-ċirku hemm ċirku ieħor magħmul minn ħaġriet iżgħar, magħrufa bħala "Bluestone Horseshoe", b'piż ta' erba' tunnellati l-waħda. Dawn il-ħaġriet (bl-[[Lingwa Ingliża|Ingliż]]: bluestones) ġew estratti mill-Għoljiet ta' Preseli fil-Lbiċ ta' [[Wales]]. Ġo dawn iċ-ċrieki hemm daħliet trilitiċi, magħmula minn żewġ menħir weqfin u ħaġra orizzontali fuqhom qisha arċitravu. Il-monument kollu, li issa huwa fdal, huwa orjentat lejn tlugħ ix-[[xemx]] fis-solstizju tas-sajf. Il-ħaġriet jinsabu fi ħdan borġ trab u ġebel li issa huwa miksi bil-ħaxix, u li jinsab fin-nofs tal-iktar kumpless dens ta' monumenti taż-Żmien Neolitiku u ta' Żmien il-Bronż fl-Ingilterra, inkluż diversi mijiet ta' ''tumuli'' (tumbati funebri tat-trab u l-ġebel).<ref>Young, Christopher & Chadburn, Amanda & Bedu, Isabelle (July 2008). "Stonehenge World Heritage Site Management Plan". ''UNESCO'': 18.</ref> L-arkeologi jemmnu li Stonehenge nbena mit-3000 [[Ante Christum natum|Q.K.]] sal-2000 Q.K. It-tumbata tal-madwar u l-ispazju bejnha u l-ħaġar, li jirrappreżentaw l-iktar fażi bikrija tal-monument, ġew datati għall-ħabta tat-3100 Q.K. Id-datazzjoni bir-radjukarbonju tissuġġerixxi li l-ewwel ħaġriet ittellgħu bejn l-2400 u l-2200 Q.K.<ref>{{Ċita web|url=http://news.bbc.co.uk/1/hi/sci/tech/7625145.stm|titlu=BBC NEWS {{!}} Science/Nature {{!}} Dig pinpoints Stonehenge origins|data=2008-09-22|sit=web.archive.org|data-aċċess=2021-08-14|arkivju-url=https://web.archive.org/web/20080922111534/http://news.bbc.co.uk/1/hi/sci/tech/7625145.stm|arkivju-data=2008-09-22|url-status=bot: unknown}}</ref>, għalkemm jista' jkun li kienu fis-sit saħansitra mit-3000 Q.K.<ref name=":0">{{Ċita web|url=http://www.theguardian.com/science/2013/mar/09/archaeology-stonehenge-bones-burial-ground|titlu=Stonehenge may have been burial site for Stone Age elite, say archaeologists {{!}} Science {{!}} The Guardian|data=2013-09-09|sit=web.archive.org|data-aċċess=2021-08-14|arkivju-url=https://web.archive.org/web/20130909210109/http://www.theguardian.com/science/2013/mar/09/archaeology-stonehenge-bones-burial-ground|arkivju-data=2013-09-09|url-status=bot: unknown}}</ref><ref name=":1">{{Ċita web|url=http://www.independent.co.uk/news/uk/home-news/stonehenge-new-study-suggests-landmark-started-life-as-a-graveyard-for-the-prehistoric-elite-8527686.html|titlu=Stonehenge: new study suggests landmark started life as a graveyard for the 'prehistoric elite' - Home News - UK - The Independent|data=2013-03-12|sit=web.archive.org|data-aċċess=2021-08-14|arkivju-url=https://web.archive.org/web/20130312031243/http://www.independent.co.uk/news/uk/home-news/stonehenge-new-study-suggests-landmark-started-life-as-a-graveyard-for-the-prehistoric-elite-8527686.html|arkivju-data=2013-03-12|url-status=bot: unknown}}</ref><ref name=":2">{{Ċita web|url=http://www.bbc.co.uk/news/uk-21724084|titlu=BBC News - Stonehenge builders travelled from far, say researchers|data=2013-03-10|sit=web.archive.org|data-aċċess=2021-08-14|arkivju-url=https://web.archive.org/web/20130310171730/http://www.bbc.co.uk/news/uk-21724084|arkivju-data=2013-03-10|url-status=bot: unknown}}</ref> Stonehenge huwa wieħed mill-iktar monumenti ikoniċi famużi fir-[[Renju Unit]] u jitqies bħala ikona kulturali Brittanika.<ref>Scott, Julie; Selwyn, Tom (2010). ''Thinking Through Tourism''. Berg. p. 191.</ref> Ilu Monument Antik Skedat protett bil-liġi mill-1882, meta kienet iddaħħlet leġiżlazzjoni fir-Renju Unit biex jiġu protetti l-monumenti storiċi. Is-sit u l-madwar tniżżlu fil-lista tas-[[Sit ta' Wirt Dinji|Siti ta' Wirt Dinji]] tal-[[UNESCO]] fl-1986. Stonehenge huwa proprjetà tal-Kuruna u huwa ġestit minn English Heritage; l-art tal-madwar hija proprjetà tan-National Trust.<ref>{{Ċita web|url=http://www.english-heritage.org.uk/visit/places/stonehenge/history|titlu=History of Stonehenge {{!}} English Heritage|data=2016-06-02|sit=web.archive.org|data-aċċess=2021-08-14|arkivju-url=https://web.archive.org/web/20160602140112/http://www.english-heritage.org.uk/visit/places/stonehenge/history|arkivju-data=2016-06-02|url-status=bot: unknown}}</ref><ref>{{Ċita web|url=http://www.nationaltrust.org.uk/main/w-vh/w-visits/w-findaplace/w-stonehengelandscape/|titlu=National Trust {{!}} Stonehenge Landscape|data=2008-06-10|sit=web.archive.org|data-aċċess=2021-08-14|arkivju-url=https://web.archive.org/web/20080610134634/http://www.nationaltrust.org.uk/main/w-vh/w-visits/w-findaplace/w-stonehengelandscape/|arkivju-data=2008-06-10|url-status=bot: unknown}}</ref> Is-sit seta' kien post funebri mill-bidu nett tiegħu.<ref>Pitts, Mike (8 August 2008). "Stonehenge: one of our largest excavations draws to a close". ''British Archaeology'' (102): 13. ISSN 1357-4442.</ref> Depożiti b'għadam tal-bnedmin ġew datati saħansitra mit-3000 Q.K., meta saru t-tumbata u l-ispazju sa fejn iktar tard twaqqfu l-ħaġriet, u komplew għal mill-inqas 500 sena oħra.<ref>{{Ċita web|url=http://usatoday30.usatoday.com/money/topstories/2008-05-29-1711958402_x.htm|titlu=Study: Stonehenge was a burial site for centuries - USATODAY.com|data=2015-09-04|sit=web.archive.org|data-aċċess=2021-08-14|arkivju-url=https://web.archive.org/web/20150904020558/http://usatoday30.usatoday.com/money/topstories/2008-05-29-1711958402_x.htm|arkivju-data=2015-09-04|url-status=bot: unknown}}</ref> == Etimoloġija == L-''Oxford English Dictionary'' jikkwota l-[[glossarju]] ta' Ælfric tas-seklu 10, fejn ''henge-cliff'' tingħata t-tifsira ta' "preċipizju", jew ħaġra; u għaldaqstant, l-i''stanenges'' jew ''Stanheng'' "mhux 'il bogħod minn Salisbury" li ġew iddokumentati mill-[[Kittieb|kittieba]] tas-seklu 11 huma "ħaġar mirfuda fl-arja". Fl-1740, [[William Stukeley]] jinnota li, "Ħaġar mirfuda fuq xulxin issa jissejħu ''henges'' f'Yorkshire ... Jien ma għandix dubju, Stonehenge bis-Sassonu tfisser ħaġriet sospiżi".<ref name=":3">{{Ċita web|url=https://archive.org/details/oxfordenglishdic0008unse|titlu=Stonehenge; henge|kunjom=Oxford English Dictionary (2 ed.)|isem=Oxford: Oxford University Press|data=1989}}</ref> F'''Stonehenge Complete'' [[Christopher Chippindale]] jsostni li l-isem ta' ''Stonehenge'' oriġina mill-[[Lingwa Ingliża|Ingliż]] Antik, mill-kelmiet ''stān'' li tfisser "ħaġra", u jew ''hencg'' li tfisser "pern" (għaliex il-ħaġar mimdud jinsab impernjat fuq il-ħaġar wieqaf) jew inkella ''hen(c)en'' li tfisser "għallaq" jew "forka" jew "strument tat-tortura" (minkejja li fil-kumplament tal-ktieb, Chippindale jikkwota l-[[etimoloġija]] tal-"ħaġriet sospiżi").<ref>Chippindale, C (2004), ''Stonehenge Complete'', [[Londra]]: Thames and Hudson, ISBN 0-500-28467-9.</ref> Il-porzjon "-henge" intuża għat-tismija ta' klassi ta' monumenti magħrufa bħala ''henges''.<ref name=":3" /> L-arkeologi jiddefinixxuhom bħala monumenti preistoriċi b'tumbati f'għamla ta' ċirku bi spazju jew foss intern.<ref>{{Ċita web|url=http://www.eng-h.gov.uk/mpp/mcd/sub/henges1.htm|titlu=English Heritage definition|sit=|data-aċċess=|arkivju-url=https://web.archive.org/web/20121116081132/http://www.eng-h.gov.uk/mpp/mcd/sub/henges1.htm|arkivju-data=2012-11-16|url-status=bot: unknown}}</ref> Bħalma jiġri spiss fit-[[terminoloġija]] arkeoloġika, dan huwa terminu li baqa' mill-użu antik. Minkejja li huwa kontemporanju ta' ''henges'' u ċrieki tal-ġebel Neolitiċi oħra, Stonehenge huwa b'ħafna modi atipiku – pereżempju, b'għoli ta' iktar minn 7.4 metri, il-ħaġar orizzontali tad-daħliet trilitiċi, miżmuma fil-post b'ġonturi apposta, jagħmluh uniku.<ref>{{Ċita web|url=http://www.bradshawfoundation.com/stonehenge/what_is_it.php|titlu=Stonehenge - Neolithic England - The Age of the Megaliths|data=2009-05-30|sit=web.archive.org|data-aċċess=2021-08-14|arkivju-url=https://web.archive.org/web/20090530224959/http://www.bradshawfoundation.com/stonehenge/what_is_it.php|arkivju-data=2009-05-30|url-status=dead}}</ref><ref>{{Ċita web|url=http://ngm.nationalgeographic.com/2008/06/stonehenge/alexander-text|titlu=Stonehenge - National Geographic Magazine|data=2009-09-28|sit=web.archive.org|data-aċċess=2021-08-14|arkivju-url=https://web.archive.org/web/20180228115816/http://ngm.nationalgeographic.com/2008/06/stonehenge/alexander-text|arkivju-data=2018-02-28|url-status=dead}}</ref> Skont [[Charles Mackay]], l-isem oriġinali ta' Stonehenge kien ''coir-mhor''<ref>{{Ċita ktieb|kunjom=Mackay|isem=Charles|data=1877|titlu=The Gaelic etymology of the languages of western Europe : and more especially of the English and Lowland Scotch and of their slang, cant, and colloquial dialects|url=http://archive.org/details/gaelicetymologyo00mackuoft|pubblikatur=London : Published for the author by N. Trübner}}</ref> – li bil-Gaeliku Irlandiż Antik ifissru reat (coir) kbir (mhor).<ref>{{Ċita web|url=https://www.irishionary.com/dictionary/6687/coir/|titlu=coir|sit=Irishionary.com|lingwa=en|data-aċċess=2021-08-14}}</ref> == Storja bikrija == [[Mike Parker Pearson]], kap tal-iStonehenge Riverside Project ibbażat madwar Durrington Walls, innota li Stonehenge jidher li kien assoċjat ma' post funebri mill-iktar perjodu bikri tal-eżistenza tiegħu:<blockquote>Stonehenge kien post funebri mill-bidu nett tiegħu sal-eqqel mument tiegħu f'nofs it-tielet millenju Q.K. Id-dfin wara kremazzjoni, li jmur lura għall-fażi tal-ħaġriet tas-sarsen ta' Stonehenge x'aktarx li kien waħda minn ħafna fażijiet mill-aħħar perjodu tal-użu tal-monument u juri li kien baqa' sew għad-dfin tal-mejtin.<ref>{{Ċita web|url=http://usatoday30.usatoday.com/money/topstories/2008-05-29-1711958402_x.htm|titlu=Study: Stonehenge was a burial site for centuries - USATODAY.com|data=2015-09-04|sit=web.archive.org|data-aċċess=2021-08-14|arkivju-url=https://web.archive.org/web/20150904020558/http://usatoday30.usatoday.com/money/topstories/2008-05-29-1711958402_x.htm|arkivju-data=2015-09-04|url-status=bot: unknown}}</ref></blockquote>Stonehenge evolva f'diversi fażijiet ta' kostruzzjoni tul mill-inqas 1,500 sena. Hemm evidenza ta' kostruzzjoni fuq skala kbira fuq il-monument u madwaru li probabbli testendi l-kronoloġija tal-pajsaġġ sa 6,500 sena. Id-datazzjoni u l-fehim tad-diversi fażijiet ta' attività huma kompitu kkumplikat minħabba d-disturb tal-ġibs naturali minn effetti periglaċjali u t-tħaffir ta' moħbiet mill-[[Annimal|annimali]], kwalità batuta tar-reġistri bikrin tal-iskavi, u nuqqas ta' dati preċiżi u vverifikati xjentifikament. L-istabbiliment modern tal-fażijiet li l-iktar hemm qbil fuqhom mill-arkeologi jinsab iktar fid-dettal hawn taħt. Il-karatteristiċi msemmija fit-test huma numerati u murija fil-pjanta fuq il-lemin. === Qabel il-monument (mit-8000 Q.K.) === [[Stampa:Stonehenge plan - with numbers in red.png|daqsminuri|Pjanta ta' Stonehenge fl-2004. Cleal ''et al.'' u Pitts. ''Italicised numbers in the text refer to the labels on this plan.'' Il-ħaġriet trilitiċi tneħħew għaċ-ċarezza. Il-ħofor li ma għadx għandhom jew li qatt ma kellhom ħaġriet, jintwerew bħala ċrieki miftuħa. Il-ħaġriet li huma viżibbli llum jidhru bil-kulur.]] L-arkeologi sabu erba' ħofriet Mesolitiċi kbar ta' arbli, jew possibbilment ħamsa (waħda jaf kienet ħofra naturali ta' siġra), li jmorru lura għal madwar it-8000 Q.K., taħt il-parkeġġ antik tal-karozzi tat-turisti fil-qrib li kien jintuża sal-2013. F'dawn il-ħofriet x'aktarx li kien hemm arbli tal-arżnu b'dijametru ta' xi 0.75 metri, li kienu jittellgħu weqfin u eventwalment maż-żmien ittieklu fil-post. Tliet mill-arbli (u possibbilment erbgħa) kellhom allinjament ta' Lvant-Punent li jaf kellu sinifikat ritwali.<ref>Exon, 30-31; Southern, Patricia, ''The Story of Stonehenge'', Ch. 2 Archived 7 April 2018 at the Wayback Machine, 2012, Amberley Publishing Limited, <nowiki>ISBN 1-4456-1587-8</nowiki>, 978-1-4456-1587-5.</ref> Sit astronomiku Mesolitiku ieħor fir-Renju Unit huwa s-sit ta' Warren Field f'Aberdeenshire, li jitqies bħala l-eqdem kalendarju tal-[[qamar]] fid-dinja, li jiġi korrett kull sena bl-osservazzjoni tas-solstizju ta' nofs ix-xitwa.<ref>{{Ċita web|url=http://intarch.ac.uk/journal/issue34/gaffney_index.html|titlu=Time and a Place: A luni-solar 'time-reckoner' from 8th millennium BC Scotland|kunjom=V. Gaffney u oħrajn|isem=|data=|sit=|data-aċċess=|arkivju-url=https://web.archive.org/web/20130718145814/http://intarch.ac.uk/journal/issue34/gaffney_index.html|arkivju-data=2013-07-18|url-status=bot: unknown}}</ref> Siti simili iżda li ġew iktar tard instabu fl-Iskandinavja.<ref>Exon, 30.</ref> Insedjament li jaf kien kontemporanju mal-arbli nstab f'Blick Mead, fawwara affidabbli s-sena kollha li tinsab xi 1.6 km minn Stonehenge.<ref>{{Ċita web|url=http://www.buckingham.ac.uk/research/hri/blickmead|titlu=The New Discoveries at Blick Mead: the Key to the Stonehenge Landscape {{!}} University of Buckingham|data=2017-05-27|sit=web.archive.org|data-aċċess=2021-08-14|arkivju-url=https://web.archive.org/web/20170527054118/http://www.buckingham.ac.uk/research/hri/blickmead|arkivju-data=2017-05-27|url-status=bot: unknown}}</ref><ref>{{Ċita web|url=https://www.gresham.ac.uk/lectures-and-events/the-cradle-of-stonehenge-blick-mead-a-mesolithic-site-in-the-stonehenge-landscape|titlu='The Cradle of Stonehenge'? Blick Mead - a Mesolithic Site in the Stonehenge Landscape|data=2017-01-16|sit=web.archive.org|data-aċċess=2021-08-14|arkivju-url=https://web.archive.org/web/20170116170229/https://www.gresham.ac.uk/lectures-and-events/the-cradle-of-stonehenge-blick-mead-a-mesolithic-site-in-the-stonehenge-landscape|arkivju-data=2017-01-16|url-status=bot: unknown}}</ref> Il-Pjanura ta' Salisbury dak iż-żmien kienet għadha msaġġra, iżda 4,000 sena wara, matul iż-Żmien Neolitiku Bikri, in-nies bnew konfini olzati b'daħliet speċifiċi f'Robin Hood's Ball, u tumbati tawwalin bħala oqbra fil-pajsaġġ tal-madwar. Bejn wieħed u ieħor fit-3500 Q.K., Il-''Cursus'' (foss) ta' Stonehenge nbena 700 metru fit-Tramuntana tas-sit meta l-ewwel bdiewa bdew jaqtgħu s-siġar u jiżviluppaw iż-żona. Numru ta' strutturi tal-ħaġar jew tal-[[injam]] kif ukoll tumbati funebri li qabel kienu ġew injorati jaf imorru lura saħansitra sal-4000 Q.K.<ref>Webb, John (1665). ''Stone-Henge Restored with Observations on Rules of Architecture''. London: Tho. Bassett. p. 17.</ref><ref>Charlton, Dr. Walter (1715). ''The Chorea Gigantum, Or, Stone-Heng Restored to the Danes''. London: James Bettenham. p. 45.</ref> Il-karbonju mill-kamp ta' Blick Mead xi 2.4 km minn Stonehenge (ħdejn is-sit tal-Kamp ta' [[Vespasjanu]]) ġie datat li jmur lura għall-4000 Q.K. L-Istitut tar-Riċerka tal-Umanitajiet tal-Università ta' Buckingham jemmen li l-komunità li bniet Stonehenge għexet hemm tul perjodu ta' diversi millenji, u b'hekk potenzjalment huwa "wieħed mill-postijiet ċentrali fl-[[Storja|istorja]] tal-pajsaġġ ta' Stonehenge".<ref>{{Ċita web|url=http://www.buckingham.ac.uk/research/hri/blickmead|titlu=The New Discoveries at Blick Mead: the Key to the Stonehenge Landscape {{!}} University of Buckingham|data=2014-12-27|sit=web.archive.org|data-aċċess=2021-08-14|arkivju-url=https://web.archive.org/web/20141227095402/http://www.buckingham.ac.uk/research/hri/blickmead|arkivju-data=2014-12-27|url-status=bot: unknown}}</ref> === Stonehenge 1 (għall-ħabta tat-3100 Q.K.) === [[Stampa:Stonehenge phase one.jpg|daqsminuri|235x235px|Pjanta ta' Stonehenge 1]] L-ewwel monument kien jikkonsisti minn tumbata ċirkolari kkonfinata minn foss magħmula bil-Ġibs ta' Seaford tal-Aħħar tal-Kretaċju (Żmien Santonjan), Id-dijametru tal-istruttura kien ta' madwar 110 metri, b'daħla kbira fil-Grigal u waħda iżgħar fin-Nofsinhar. Kienet tinsab fil-beraħ f'bur tal-ħaxix ġej ftit għan-niżla.<ref name=":17">Field, David; et al. (March 2010). "Introducing 'Stonehedge'". ''British Archaeology'' (111): 32–35. ISSN 1357-4442.</ref> Il-[[Bennej|bennejja]] tas-sit qiegħdu l-għadam ta' ċriev u ta' gniedes fil-qiegħ tal-foss, kif ukoll xi għodod maħduma biż-[[żnied]]. L-għadam kienu ferm eqdem mill-bqaqen magħmula bir-renni li ntużaw għat-tħaffir tal-foss, u n-nies li difnuhom kienu ħadu ħsiebhom għal xi żmien qabel id-dfin. Il-foss kien kontinwu iżda tħaffer f'sezzjonijiet, bħall-fossijiet tal-konfini iktar bikrin bid-daħliet li kien hemm fiż-żona. Il-ġibs li tħaffer mill-foss ġie akkumulat f'borġ biex tiġi ffurmata t-tumbata b'għamla ta' ċirku. Dan l-ewwel stadju jmur lura għal madwar it-3100 Q.K., u wara l-foss beda jimtela bis-sedimenti b'mod naturali. Fi ħdan it-tarf ta' barra taż-żona konfinata hemm ċirku b'56 ħofra, kull waħda b'dijametru ta' xi metru, magħrufa bħala l-ħofriet ta' Aubrey imsemmija għal [[John Aubrey]], l-antikwarju tas-[[Seklu XVII|seklu 17]] li jingħad li kien l-ewwel wieħed li identifikahom. Dawn il-ħofriet flimkien mat-tumbata u mal-foss huma magħrufa bħala l-Palizzata jew il-Foss tad-Daħla.<ref>Cleal et al, 1996. Antiquity, 1996 Jun, Vol.70(268), pp. 463-465.</ref> Il-ħofriet jaf kien fihom arbli tal-injam weqfin li kienu joħolqu ċirku tal-injam, għalkemm ma hemmx evidenza skavata tagħhom. Skavi reċenti ssuġġerew li l-Ħofriet ta' Aubrey oriġinarjament jaf intużaw biex jiġu mwaqqfa ħaġriet weqfin f'għamla ta' ċirku. Jekk dan kien il-każ, l-iktar struttura bikrija tal-ħaġar fil-monument inbniet saħansitra 500 sena qabel.<ref>{{Ċita web|url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/uk_news/england/wiltshire/7660860.stm|titlu=BBC NEWS {{!}} UK {{!}} England {{!}} Wiltshire {{!}} Stonehenge 'older than believed'|data=2008-10-12|sit=web.archive.org|data-aċċess=2021-08-14|arkivju-url=https://web.archive.org/web/20081012100802/http://news.bbc.co.uk/2/hi/uk_news/england/wiltshire/7660860.stm|arkivju-data=2008-10-12|url-status=bot: unknown}}</ref> Fl-2013, tim ta' arkeologi, immexxi minn Mike Parker Pearson, skavaw iżjed minn 50,000 framment tal-għadam ikkremat, minn 63 individwu, midfuna fi Stonehenge.<ref name=":0" /><ref name=":1" /> Dawn il-fdalijiet oriġinarjament kienu ndifnu individwalment fil-Ħofriet ta' Aubrey, u tneħħew minn skavi preċedenti li saru minn [[William Hawley]] fl-1920, u ladarba ġew meqjusa minnu bħala mhux importanti, ġew mirduma kollha flimkien f'ħofra waħda, il-Ħofra 7 ta' Aubrey, fl-1935.<ref>{{Ċita web|url=http://www.shef.ac.uk/archaeology/research/stonehenge|titlu=Stonehenge Riverside Project|data=2008-10-26|sit=web.archive.org|data-aċċess=2021-08-14|arkivju-url=https://web.archive.org/web/20081026122920/http://www.shef.ac.uk/archaeology/research/stonehenge|arkivju-data=2008-10-26|url-status=bot: unknown}}</ref> L-analiżi fiżika u kimika tal-fdalijiet uriet li l-individwi kkremati kienu kważi nofshom irġiel u nofshom nisa, u kien hemm xi tfal ukoll.<ref name=":0" /><ref name=":1" /> Peress li kien hemm evidenza li l-ġibs ta' taħt l-oqbra kien qed jitgħaffeġ bil-piż sostanzjali, it-tim ikkonkluda li l-ewwel ħaġriet minn Wales x'aktarx li ntużaw bħala markaturi tal-oqbra. Id-datazzjoni tal-fdalijiet bir-radjukarbonju ressqet b'500 sena d-data tas-sit milli stmat inizjalment, jiġifieri għall-ħabta tat-3000 Q.K.<ref name=":0" /><ref name=":1" /> Minn studju tal-2018 tal-kontenut tal-istronzju tal-għadam instab li ħafna mill-individwi midfuna hemmhekk għall-ħabta tal-kostruzzjoni x'aktarx li ġew mis-sors tal-ħaġar, jiġifieri minn Wales, u ma kinux għexu fiż-żona ta' Stonehenge għal żmien estensiv qabel mewthom.<ref>Christophe Snoeck; et al. (2 August 2018). "Strontium isotope analysis on cremated human remains from Stonehenge support links with west Wales". ''Scientific Reports''. '''8''' (1): 10790.</ref> Bejn l-2017 u l-2021, studji mill-Professur Pearson (UCL) u t-tim tiegħu ssuġġerew li l-ħaġar li nstab fi Stonehenge kien ġiet ttrasferit hemmhekk wara li żżarma ċirku tal-ħaġar ta' daqs identiku għall-ewwel ċirku ta' Stonehenge (110 metri) fis-sit ta' Waun Mawn fl-Għoljiet ta' Preseli f'Wales.<ref name=":4">{{Ċita rivista|kunjom1=Pearson|isem1=Mike Parker|kunjom2=Pollard|isem2=Josh|kunjom3=Richards|isem3=Colin|kunjom4=Welham|isem4=Kate|kunjom5=Kinnaird|isem5=Timothy|data=|titlu=The original Stonehenge? A dismantled stone circle in the Preseli Hills of west Wales|url=https://www.cambridge.org/core/journals/antiquity/article/original-stonehenge-a-dismantled-stone-circle-in-the-preseli-hills-of-west-wales/B7DAA4A7792B4DAB57DDE0E3136FBC33|rivista=Antiquity|lingwa=en|volum=95|numru=379|paġni=85–103}}</ref><ref name=":5">{{Ċita web|url=https://www.sciencemag.org/news/2021/02/england-s-stonehenge-was-erected-wales-first|titlu=England’s Stonehenge was erected in Wales first|kunjom=CurryFeb. 11|isem=rew|kunjom2=2021|kunjom3=Pm|isem3=7:01|data=2021-02-11|sit=Science {{!}} AAAS|lingwa=en|data-aċċess=2021-08-14}}</ref> Waħda mill-ħaġriet kellha evidenza li kienet reġgħet intużat fi Stonehenge. Il-ħaġra ġiet identifikata mill-għamla pentagonali mhux tas-soltu tagħha u bid-datazzjoni tal-ħamrija bil-luminixxenza mill-ħofriet mimlijin li kienu juru li ċ-ċirku kien inbena għall-ħabta tat-3400-3200 Q.K., u żżarma xi 300-400 sena wara, b'mod konsistenti mad-dati attribwiti lill-ħolqien ta' Stonehenge. Il-waqfien tal-attività umana f'dik iż-żona fl-istess żmien issuġġeriet il-migrazzjoni bħala raġuni plawżibbli, iżda huwa maħsub li ħaġriet oħra jaf ġew minn sorsi oħra.<ref name=":4" /><ref name=":5" /> === Stonehenge 2 (għall-ħabta tat-3000 Q.K.) === L-evidenza tat-tieni fażi mhijiex viżibbli iktar. In-numru ta' ħofriet tal-arbli li jmorru lura għat-tielet millenju Q.K. jissuġġerixxi li xi forma ta' struttura tal-injam kienet inbniet fi ħdan il-konfini b'għamla ta' ċirku matul dan il-perjodu. Iktar biċċiet weqfin tal-injam kien imqiegħda fid-daħla tal-Grigal, u allinjament parallel ta' arbli kien jidħol 'il ġewwa mid-daħla tan-Nofsinhar. Il-ħofriet tal-arbli huma iżgħar mill-ħofriet ta' Aubrey, b'dijametru ta' madwar 0.4 metri biss, u huma spazjati b'mod ferm inqas regolari. L-għoli tat-tumbata tnaqqas apposta u l-foss kompla jimtela bis-sedimenti. Huwa magħruf li mill-inqas ħamsa u għoxrin ħofra ta' Aubrey iktar tard kien fihom difniet intrusivi bil-kremazzjoni li jmorru lura sa żewġ sekli wara l-ewwel bini tal-monument. Milli jidher kienet x'kienet il-funzjoni inizjali tal-ħofriet, din inbidlet u saret waħda funebri matul it-tieni fażi. Tletin kremazzjoni oħra tqiegħdu fil-foss tat-tumbata u f'punti oħra fi ħdan il-monument, l-iktar fin-nofs tal-Lvant. Għalhekk, huwa interpretat li Stonehenge f'dan iż-żmien iffunzjona bħala l-iktar ċimiterju kkonfinat bikri tal-kremazzjoni fil-Gżejjer Brittaniċi. Fil-foss instabu wkoll frammenti ta' għadam uman mhux maħruq. L-evidenza tad-datazzjoni hija pprovduta permezz tal-bċejjeċ tal-fuħħar bl-istrixxi mnaqqxin tal-aħħar tan-Neolitiku li nstabu u li huma kkollegati mal-karatteristiċi ta' din il-fażi. === Stonehenge 3 I (għall-ħabta tal-2600 Q.K.) === [[Stampa:Stonehenge megalith with ancient carvings April 2005.jpg|daqsminuri|Graffiti mnaqqxin fuq il-ħaġar tas-sarsen li jinkludu tinqix antik ta' sejf u ta' mannara]] L-iskavi arkeoloġiċi indikaw li għall-ħabta tal-2600 Q.K., il-bennejja ma baqgħux jużaw l-injam u minflok bdew jużaw il-ħaġar u ħaffru żewġ serje konċentriċi ta' ħofriet (il-ħofriet Q u R) fiċ-ċentru tas-sit. Dawn is-sokits tal-ħaġar huma parzjalment magħrufin biss (għaldaqstant skont l-evidenza attwali xi kultant jiġu deskritti bħala "għamliet ta' qamar felli"); madankollu, jistgħu jkunu l-fdalijiet ta' ċirku doppju. Mill-ġdid, ma tantx hemm evidenza konkreta bid-datazzjoni għal din il-fażi. Il-ħofriet kien jifilħu sa 80 ħaġra wieqfa, u llum jidhru biss it-traċċi ta' 43 minnhom. Ġeneralment huwa aċċettat li l-ħaġriet interni (uħud minnhom magħmula bid-dolerit, blata volkanika), ġew ittrasportati mill-Għoljiet ta' Preseli, xi 240 km 'il bogħod, illum il-ġurnata Pembrokeshire f'Wales. Teorija oħra hi li ġew ittrasportati minn ħafna iktar mill-qrib tas-sit bħala mases glaċjali erratiċi mill-Glaċier tal-[[Baħar Irlandiż]], għalkemm ma hemm l-ebda evidenza ta' depożiti glaċjali fin-Nofsinhar tal-Ingilterra ċentrali.<ref>{{Ċita web|url=http://www2.le.ac.uk/offices/press/pdf-files/uploaded-to-ebulletin-2011/Bluestones%20press%20release.pdf|titlu=Stonehenge: glacial transport of bluestones now confirmed? (Press release)|kunjom=John|isem=Brian|data=|sit=University of Leicester|data-aċċess=|arkivju-url=https://web.archive.org/web/20120904112857/http://www2.le.ac.uk/offices/press/pdf-files/uploaded-to-ebulletin-2011/Bluestones%20press%20release.pdf|arkivju-data=2012-09-04|url-status=dead}}</ref><ref name=":6">Parker Pearson, Michael; et al. (December 2015). "Craig Rhos-y-felin: a Welsh bluestone megalith quarry for Stonehenge". ''Antiquity''. '''89''' (348): 1331–1352.</ref> Pubblikazzjoni tal-2019 ħabbret li nstabet evidenza ta' xogħol fil-barrieri megalitiċi f'Wales identifikati bħala sors tal-ħaġar intern ta' Stonehenge, li tindika li l-ħaġriet kien ġew estratti minn dawk il-barrieri mill-bniedem u mhux ġew ittrasportati b'azzjoni glaċjali.<ref>{{Ċita web|url=https://www.cambridge.org/core/journals/antiquity/article/megalith-quarries-for-stonehenges-bluestones/AAF715CC586231FFFCC18ACB871C9F5E|titlu=Megalith quarries for Stonehenge's bluestones {{!}} Antiquity {{!}} Cambridge Core|data=2019-03-06|sit=web.archive.org|data-aċċess=2021-08-14|arkivju-url=https://web.archive.org/web/20190306043836/https://www.cambridge.org/core/journals/antiquity/article/megalith-quarries-for-stonehenges-bluestones/AAF715CC586231FFFCC18ACB871C9F5E|arkivju-data=2019-03-06|url-status=bot: unknown}}</ref> It-teorija tat-trasport uman fuq distanza twila ġiet imsaħħa fl-2011 bl-iskoperta ta' barriera megalitika tal-bluestone f'Craig Rhos-y-felin, ħdejn Crymych f'Pembrokeshire, li x'aktarx li huwa l-post minn fejn inkisbu wħud mill-ħaġriet. Ħaġriet weqfin oħra setgħu kienu ħaġriet tas-sarsen żgħar magħmula mill-blat ramli, li mbagħad intużaw bħala ħaġar mimdud fuq il-ħaġriet weqfin.<ref name=":6" /> Il-ħaġriet, li kienu jiżnu xi żewġ tunnellati, setgħu ġew imċaqilqa billi ġew olzati u billi nġarru fuq ringieli ta' arbli u oqfsa rettangolari bl-arbli, kif irreġistrat fiċ-[[Ċina]], fil-[[Ġappun]] u fl-[[Indja]]. Mhuwiex magħruf jekk il-ħaġriet itteħdux direttament mill-barrieri tagħhom lejn il-Pjanura ta' Salisbury jew jekk kinux ir-riżultat tat-tneħħija ta' ċirku tal-ħaġar venerat minn Preseli lejn il-Pjanura ta' Salisbury sabiex "titwettaq il-fużjoni ta' żewġ ċentri sagri f'ċentru wieħed, sabiex jiġu unifikati żewġ reġjuni [[Politika|politikament]] separati, jew biex tiġi leġittimata l-identità ta' missirijiet il-migranti li ċċaqilqu minn reġjun għall-ieħor". Instabet evidenza ta' ċirku tal-ħaġar ta' 110 metri f'Waun Mawn ħdejn Preseli, li seta' kellu wħud mill-ħaġriet ta' Stonehenge jew kollha kemm huma, inkluż ħofra minn blata li taqbel "qisha muftieħ f'sokra" mas-sezzjoni trasversali mhux tas-soltu ta' ħaġra ta' Stonehenge.<ref>{{Ċita web|url=http://www.theguardian.com/uk-news/2021/feb/12/dramatic-discovery-links-stonehenge-to-its-original-site-in-wales|titlu=Dramatic discovery links Stonehenge to its original site – in Wales|data=2021-02-12|sit=the Guardian|lingwa=en|data-aċċess=2021-08-14}}</ref> Kull ħaġra monolitika hija għolja żewġ metri, wiesgħa bejn metru u metru u nofs, u ħoxna madwar 0.8 metri. Dik li saret magħrufa bħala l-Ħaġra tal-Artal hija kważi ċertament ġejja mill-Formazzjoni ta' Senni, xi 80 kilometru fil-Lvant tal-Għoljiet ta' Preseli f'Brecon Beacons.<ref name=":6" /> Id-daħla tal-Grigal twessgħet għall-ħabta ta' dan iż-żmien, bir-riżultat li ġiet taqbel eżatt mad-direzzjoni ta' tlugħ ix-xemx ta' nofs is-sajf u ma' nżul ix-xemx ta' nofs ix-xitwa ta' dak iż-żmien. Din il-fażi tal-monument ġiet abbandunata qabel ma tlestiet, madankollu, il-ħaġriet weqfin żgħar milli jidher tneħħew u l-ħofriet Q u R reġgħu ġew mimlijin apposta. Il-Ħaġra tal-Għarqub, blata ramlija Terzjarja, jaf ukoll ġiet imwaqqfa 'l barra mid-daħla tal-Grigal f'dak iż-żmien. Ma tistax tiġi datata bir-reqqa u jaf ġiet installata f'xi żmien matul il-fażi 3. Għall-ewwel, kienet akkumpanjata minn ħaġra oħra, li ma għadhiex viżibbli iktar. Żewġ ħaġriet tal-portal, possibbilment tlieta, ġew stabbiliti eżatt kif tidħol fuq ġewwa tad-daħla tal-Grigal, u minnhom għad fadal waħda biss, il-Ħaġra mwaqqa' tal-Qatla, twila 4.9 metri. Karatteristiċi oħra, datati fuq fuq għall-ħabta tal-fażi 3, jinkludu l-erba' Ħaġriet tal-Istazzjon, li tnejn minnhom kienu jinsabu fuq it-tumbati magħmula minn borġ ġebel u trab. Dawn it-tumbati huma magħrufa bħala "oqbra tawwalin" għalkemm ma kinux funebri. Il-Mogħdija ta' Stonehenge, par fossijiet u tumbati paralleli li jwasslu għal tliet kilometri sax-xmara [[Avon]], żdiedet ukoll. === Stonehenge 3 II (2600 Q.K. sal-2400 Q.K.) === [[Stampa:Stone Plan.jpg|xellug|daqsminuri|Pjanta tal-istruttura tal-ħaġar ċentrali llum]] Matul il-fażi ewlenija ta' attività li kien imiss, 30 ħaġra enormi tas-sarsen miż-żmien Oligoċen–Mijoċen (murija bil-griż fil-pjanta fuq ix-xellug) inġabu fis-sit. Dawn ġew minn barriera madwar 25 kilometru fit-Tramuntana ta' Stonehenge, f'West Woods, Wiltshire.<ref>Nash, David; Ciborowski, T. Jake R.; Ullyott, J. Stewart; Pearson, Mick Parker (29 July 2020). "Origins of the sarsen megaliths at Stonehenge". ''Science Advances''. American Association for the Advancement of Acience. '''5''' (31): eabc0133.</ref> Il-ħaġriet kienu maħduma u mżejnin b'ġonturi li jidħlu f'xulxin qabel ma 30 ħaġra ma ġew imwaqqfa f'ċirku ta' ħaġriet weqfin b'dijametru ta' 33 metru, b'sensiela ta' 30 ħaġra mimdudin fuqhom. Dawn tal-aħħar kienu jidħlu f'xulxin b'metodu ieħor tax-xogħol tal-injam, b'ġonturi b'ilsien u b'kanal. Kull ħaġra wieqfa kienet għolja madwar 4.1 metri, wiesgħa 2.1 metri u tiżen xi 25 tunnellata. Kien ċar li kull waħda kienet maħduma b'effett viżiv finali maħsub; il-ħaġriet ortostatiċi jitwessgħu kemxejn lejn il-parti ta' fuq tagħhom sabiex il-perspettiva tagħhom tibqa' kostanti meta wieħed iħares lejhom mill-art, filwaqt li l-ħaġriet mimdudin għandhom ftit ta' kurvatura biex titkompla d-dehra ċirkolari tal-monumenti ta' qabel. Is-superfiċi tal-ħaġriet li jħarsu 'l ġewwa huma iktar lixxi u iktar maħduma b'mod mirqum mis-superfiċi ta' barra. Il-ħxuna medja tal-ħaġriet hija ta' 1.1 metru u d-distanza medja bejniethom hija ta' metru. Total ta' 75 ħaġra kienu meħtieġa biex iċ-ċirku (60 ħaġra) jiġi komplut flimkien man-nagħla trilitika (15-il ħaġra). Kien maħsub li ċ-ċirku jaf tħalla mhux komplut, iżda sajf eċċezzjonalment niexef fl-2013 żvela rqajja' ta' ħaxix aridu li jistgħu jikkorrispondu għall-post minn fejn kienu tneħħew il-ħaġriet tas-sarsen. Il-ħaġriet mimdudin huma kollha kemm huma twal xi 3.2 metri, wesgħin metru u ħoxnin 0.8 metri. Il-parti ta' fuq tal-ħaġriet mimdudin jinsabu xi 4.9 metri 'l fuq mill-art.<ref>Banton, Simon; Bowden, Mark; Daw, Tim; Grady, Damian; Soutar, Sharon (July 2013). "Patchmarks at Stonehenge". ''Antiquity''. '''88''' (341): 733–739.</ref> Fi ħdan dan iċ-ċirku kien hemm ħames daħliet trilitiċi ta' ħaġriet tas-sarsen maħduma li kienu rranġati f'għamla ta' nagħla ta' 13.7-il metru min-naħa għall-oħra, bil-parti miftuħa tħares lejn il-Grigal. Dawn il-ħaġriet enormi, għaxra weqfin u ħamsa mimdudin, kienu jiżnu sa 50 tunnellata l-waħda. Kienu kkollegati b'sistema kumplessa ta' ġonturi u rranġati b'mod simetriku. L-iżgħar par ta' daħliet trilitiċi kienu għoljin xi sitt metri, il-par ta' wara ftit ogħla, u l-ikbar daħla trilitika fir-rokna tal-Lbiċ kienet għolja 7.3 metri. Ħaġra wieqfa waħda mid-Daħla Trilitika l-Kbira għadha hemm; 6.7 metri minnha huma viżibbli u 2.4 metri oħra tagħha jinsabu taħt l-art. L-immaġnijiet ta' "sejf" u 14-il "biċċa ta' fuq ta' mannara" ġew imnaqqxa fuq waħda mill-ħaġriet tas-sarsen, magħrufa bħala l-ħaġra 53; iktar tinqix ta' biċċiet ta' fuq ta' mannara ġew osservati fis-superfiċi ta' barra tal-ħaġriet 3, 4 u 5. Diffiċli li ssir datazzjoni tat-tinqix iżda morfoloġikament huma simili għall-armi tal-aħħar parti ta' Żmien il-Bronż. Fil-bidu tas-seklu 21, l-iskennjar bil-laser tat-tinqix appoġġa din l-interpretazzjoni. Il-par daħliet trilitiċi fil-Majjistral huma l-iżgħar, b'għoli ta' sitt metri; l-ikbar waħda li tinsab fil-Lbiċ tan-nagħla, hija għolja 7.5 metri. [[Stampa:Stonehenge diagram.svg|daqsminuri|247x247px|Tpinġija li turi l-ġonturi li kienu jidħlu f'xulxin li ntużaw fiċ-ċirku ta' barra tal-ħaġriet tas-sarsen]] Din il-fażi ambizzjuża ġiet datata bir-radjukarbonju għall-ħabta ta' bejn l-2600 u l-2400 Q.K.<ref>Pearson, Mike; Cleal, Ros; Marshall, Peter; Needham, Stuart; Pollard, Josh; Richards, Colin; Ruggles, Clive; Sheridan, Alison; Thomas, Julian; Tilley, Chris; Welham, Kate; Chamberlain, Andrew; Chenery, Carolyn; Evans, Jane; Knüsel, Chris (September 2007). "The Age of Stonehenge". ''Antiquity''. '''811''' (313): 617–639.</ref>, ħarira qabel il-Qawwas ta' Stonehenge, li ġie skopert fil-foss ta' barra tal-monument fl-1978, u ż-żewġ settijiet ta' postijiet funebri, magħrufa bħala l-Qawwas ta' Amesbury u l-Irġiel bil-Qaws ta' Boscombe, li ġew skoperti ħames kilometri lejn il-Punent. L-analiżi tas-snien tal-annimali li nstabu xi tliet kilometri 'l bogħod minn Durrington Walls, li Parker Pearson kien tal-fehma li kienu fil-"kamp tal-bennejja", tissuġġerixxi li, għall-ħabta ta' bejn l-2600 u l-2400 Q.K., sa 4,000 ruħ kienu jinġabru fis-sit għall-festivals ta' nofs ix-xitwa u ta' nofs is-sajf; l-evidenza wriet li l-annimali kienu jinqatlu xi disa' xhur jew 15-il xahar wara t-twelid tagħhom fir-rebbiegħa. L-analiżi tal-isotopi tal-istronzju tas-snien tal-annimali wriet li wħud kienu ġabuhom minn ferm 'il bogħod għaċ-ċelebrazzjonijiet, saħansitra mill-Highlands Skoċċiżi.<ref name=":1" /><ref name=":2" /> Għall-ħabta tal-istess żmien, ċirku kbir tal-injam u t-tieni mogħdija nbnew f'Durrington Walls biswit ix-xmara Avon. Iċ-ċirku tal-injam kien orjentat lejn tlugħ ix-xemx fis-solstizju ta' nofs ix-xitwa, kontra tal-allinjamenti solari fi Stonehenge. Il-mogħdija kienet allinjata ma' nżul ix-xemx fis-solstizju tas-sajf u kienet twassal mix-xmara saċ-ċirku tal-injam. Evidenza min-nirien kbar fuq ix-xtut tax-xmara Avon bejn iż-żewġ mogħdijiet tissuġġerixxi wkoll li ż-żewġ ċrieki kienu kkollegati. X'aktars li kienu jintużaw bħala rotta ta' purċissjoni fl-itwal u fl-iqsar jiem tas-sena. Parker Pearson jispekula li ċ-ċirku tal-injam f'Durrington Walls kien jirrappreżenta ċ-ċentru ta' "art tal-ħajjin", filwaqt li ċ-ċirku tal-ħaġar kien jirrappreżenta "art tal-mejtin", u x-xmara Avon kienet isservi bħala vjaġġ bejn iż-żewġ artijiet.<ref name=":7">Pearson, M. Parker (2005). ''Bronze Age Britain''. pp. 63–67. ISBN <bdi>978-0-7134-8849-4</bdi>.</ref> === Stonehenge 3 III (2400 Q.K. sal-2280 Q.K.) === Iktar 'il quddiem fi Żmien il-Bronż, minkejja li d-dettalji preċiżi tal-attivitajiet f'dan il-perjodu mhumiex daqstant ċari, milli jidher il-ħaġriet ta' ġewwa reġgħu ġew imwaqqfa. Dawn ġew impoġġija fi ħdan iċ-ċirku ta' barra tal-ħaġar tas-sarsen u jaf kienu maħduma jew imżejna b'xi mod. Bħall-ħaġar tas-sarsen, uħud għandhom qatgħat tax-xogħol tal-injam fihom li jissuġġerixxu li matul din il-fażi jaf kienu kkollegati mal-ħaġar mimdud u kienu parti minn struttura akbar. === Stonehenge 3 IV (2280 Q.K. sal-1930 Q.K.) === F'din il-fażi l-ħaġriet fuq ġewwa reġgħu ġew irranġati f'għamla ta' ċirku bejn iż-żewġ ċrieki tas-sarsen u f'għamla ovali fiċ-ċentru taċ-ċirku fuq ġewwa. Xi arkeologi jsostnu li dawn il-ħaġriet kienu parti mit-tieni grupp ta' ħaġriet minn Wales. Il-ħaġriet kollha ffurmaw ħaġriet weqfin spazjati sew mingħajr l-ebda waħda mill-ħaġriet mimdudin ta' kollegament bħalma ssemma fi Stonehenge 3 III. Il-Ħaġra tal-Artal jaf ġiet imċaqilqa fi ħdan l-għamla ovali f'dan iż-żmien u ġiet imwaqqfa vertikalment mill-ġdid. Għalkemm din forsi tidher bħala l-iktar fażi impressjonanti tal-ħidma, Stonehenge 3 IV inbena b'mod pjuttost traskurat meta mqabbel mal-predeċessuri tiegħu, peress li l-ħaġriet fuq ġewwa l-ġodda ma kellhomx pedamenti soda u bdew jaqgħu. Madankollu, ftit bidliet biss seħħew wara din il-fażi. === Stonehenge 3 V (1930 Q.K. sal-1600 Q.K.) === Ftit wara, is-sezzjoni tat-Tramuntana taċ-ċirku ta' ġewwa tal-fażi 3 IV tneħħa, u nħolqot konfigurazzjoni b'għamla ta' nagħla (Bluestone Horseshoe) li kienet tirrifletti l-għamla tad-daħliet trilitiċi ċentrali tas-sarsen. Din il-fażi hija kontemporanja mas-sit ta' Seahenge f'Norfolk. === Wara l-monument (1600 Q.K. 'il quddiem) === [[Stampa:Stonehenge render.jpg|daqsminuri|Grafika tas-sit kollu ta' Stonehenge bil-[[kompjuter]]]] Il-ħofriet Y u Z Holes huma l-aħħar kostruzzjoni magħrufa fi Stonehenge, għall-ħabta tal-1600 Q.K., u l-aħħar użu tagħhom kien x'aktarx fi Żmien il-[[Ħadid]]. Instabu muniti [[Imperu Ruman|Rumani]] u artefatti [[Medjuevu|Medjevali]] fil-monument jew qribu iżda mhuwiex magħruf jekk il-monument baqax jintuża b'mod kontinwu matul il-preistorja Brittanika kollha u lil hinn, jew eżattament kif kien jintuża. Huwa notevoli wkoll il-forti kbir fuq għolja ta' Żmien il-Ħadid magħruf bħala l-Kamp ta' Vespasjanu (li minkejja l-isem, mhuwiex sit Ruman) li nbena tul il-Mogħdija ħdejn ix-xmara Avon. Raġel Sassonu dekapitat tas-seklu 7 ġie skavat minn Stonehenge fl-1923.<ref>{{Ċita web|url=http://www.stonepages.com/news/archives/000109.html|titlu=Stone Pages Archaeo News: Skeleton unearthed at Stonehenge was decapitated|data=2010-06-30|sit=web.archive.org|data-aċċess=2021-08-14|arkivju-url=https://web.archive.org/web/20100630102958/http://www.stonepages.com/news/archives/000109.html|arkivju-data=2010-06-30|url-status=bot: unknown}}</ref> Is-sit kien magħruf fost l-istudjużi matul il-Medju Evu u minn dak iż-żmien 'l hawn ġie studjat minn diversi gruppi. == Funzjoni u kostruzzjoni == Stonehenge ġie prodott minn [[kultura]] li ma ħalliet l-ebda rekord bil-miktub. Ħafna aspetti ta' Stonehenge, bħal kif inbena u għal liema skopijiet kien jintuża, għadhom jiġu diskussi. Jeżistu għadd ta' miti dwar il-ħaġriet.<ref name=":8">{{Ċita web|url=http://www.cbsnews.com/8301-205_162-57459053/stonehenge-a-monument-to-unity-new-theory-claims/|titlu=Stonehenge a monument to unity, new theory claims - CBS News|data=2012-06-24|sit=web.archive.org|data-aċċess=2021-08-14|arkivju-url=https://web.archive.org/web/20120624101715/http://www.cbsnews.com/8301-205_162-57459053/stonehenge-a-monument-to-unity-new-theory-claims/|arkivju-data=2012-06-24|url-status=bot: unknown}}</ref> Is-sit, b'mod speċifiku d-daħla trilitika l-kbira, l-arranġament tan-nagħla li tħaddanha magħmul minn ħames daħliet trilitiċi ċentrali, il-ħaġra tal-għarqub, u l-mogħdija max-xtut, huma allinjati ma' nżul ix-xemx tas-solstizju tax-xitwa u t-tlugħ ix-xemx opposta tas-solstizju tas-sajf.<ref>{{Ċita web|url=http://news.discovery.com/history/archaeology/stonehenge-two-explanations-121012.htm|titlu=Understanding Stonehenge: Two Explanations : Discovery News|data=2015-09-28|sit=web.archive.org|data-aċċess=2021-08-14|arkivju-url=https://web.archive.org/web/20150928151514/http://news.discovery.com/history/archaeology/stonehenge-two-explanations-121012.htm|arkivju-data=2015-09-28|url-status=dead}}</ref><ref>{{Ċita web|url=http://abyss.uoregon.edu/~js/glossary/stonehenge.html|titlu=Stonehenge|data=2015-04-24|sit=web.archive.org|data-aċċess=2021-08-14|arkivju-url=https://web.archive.org/web/20150424023904/http://abyss.uoregon.edu/~js/glossary/stonehenge.html|arkivju-data=2015-04-24|url-status=dead}}</ref> Il-pajsaġġ naturali fil-pożizzjoni tal-monument isegwi din il-linja, u jaf ispira l-kostruzzjoni tiegħu.<ref>{{Ċita web|url=https://www.theguardian.com/culture/2013/sep/08/stonehenge-ice-age-solstice-axis|titlu=Stonehenge was built on solstice axis, dig confirms {{!}} UK news {{!}} The Guardian|data=2016-12-01|sit=web.archive.org|data-aċċess=2021-08-14|arkivju-url=https://web.archive.org/web/20161201172625/https://www.theguardian.com/culture/2013/sep/08/stonehenge-ice-age-solstice-axis|arkivju-data=2016-12-01|url-status=bot: unknown}}</ref> Il-fdalijiet skavati ta' għadam ta' annimali maqtula jissuġġerixxi li n-nies jaf kienu jinġabru fis-sit għax-xitwa iktar milli għas-sajf.<ref>{{Ċita web|url=http://blog.stonehenge-stone-circle.co.uk/2013/06/22/stonehenge-revealed-why-stones-were-a-special-place/|titlu=Stonehenge revealed: Why Stones Were a “Special Place” {{!}} Stonehenge News and Information|data=2015-05-26|sit=web.archive.org|data-aċċess=2021-08-14|arkivju-url=https://web.archive.org/web/20150526193253/http://blog.stonehenge-stone-circle.co.uk/2013/06/22/stonehenge-revealed-why-stones-were-a-special-place/|arkivju-data=2015-05-26|url-status=bot: unknown}}</ref> Assoċjazzjonijiet astronomiċi ulterjuri, u s-sinifikat astronomiku preċiż tas-sit għan-nies tiegħu, huma kwistjoni ta' ħafna spekulazzjoni u dibattiti. Ma hemm l-ebda evidenza jew ftit li xejn li tiżvela x'kienu t-tekniki tal-kostruzzjoni li ntużaw mill-bennejja ta' Stonehenge. Matul is-snin, diversi awturi ssuġġerew li ntużaw metodi sovranaturali jew anakronistiċi, is-soltu bl-bil-ħsieb li kien impossibbli li l-ħaġriet ġew imċaqilqa b'xi mod ieħor minħabba d-daqs enormi tagħhom. Madankollu, intwera li tekniki konvenzjonali li jużaw teknoloġija Neolitika bażika bħall-argnu, kienu effettivi għaċ-ċaqliq u għat-tqegħid ta' ħaġriet ta' daqs simili.<ref>John Coles (2014), ''Archaeology by Experiment'', Routledge, pp. 76–77, ISBN 9781317606086.</ref> L-iżjed teorija komuni dwar kif in-nies preistoriċi ċaqilqu l-ħaġriet megalitiċi ssostni li ħolqu medda ta' zkuk ħdejn xulxin u l-ħaġriet kienu jiġu rromblati fuqhom.<ref name=":9">{{Ċita web|url=http://www.encyclopedia.com/topic/Stonehenge.aspx|titlu=Stonehenge Facts, information, pictures {{!}} Encyclopedia.com articles about Stonehenge|data=2015-11-07|sit=web.archive.org|data-aċċess=2021-08-14|arkivju-url=https://web.archive.org/web/20151107105321/http://www.encyclopedia.com/topic/Stonehenge.aspx|arkivju-data=2015-11-07|url-status=bot: unknown}}</ref> Teorija oħra tat-trasport tal-ħaġriet megalitiċi tinvolvi l-użu ta' tip ta' slitta li kienet timxi fuq medda mdellka bix-xaħam tal-annimali.<ref name=":9" /> Esperiment simili bi slitta li ġġorr ħaġra kbira ta' 40 tunnellata twettaq b'suċċess ħdejn Stonehenge fl-1995. Tim ta' iktar minn 100 ħaddiem irnexxielhom jimbuttaw u jiġbdu l-ħaġra għall-vjaġġ ta' 29 kilometru minn Marlborough Downs.<ref name=":9" /> Fost il-funzjonijiet proposti għas-sit hemm l-użu bħala osservatorju astronomiku jew bħala sit [[Reliġjon|reliġjuż]]. Iktar reċentement, ġew proposti żewġ teoriji ewlenin ġodda. [[Geoffrey Wainwright]], il-President tas-Soċjetà tal-Antikwarjat ta' Londra, u [[Timothy Darvill]] tal-Università ta' Bournemouth, issuġġerew li Stonehenge kien post ta' fejqan—l-ekwivalenti preistorika ta' [[Lourdes]].<ref>{{Ċita web|url=http://usatoday30.usatoday.com/news/world/2008-09-22-1046484398_x.htm|titlu=UK experts say Stonehenge was place of healing - USATODAY.com|data=2015-10-06|sit=web.archive.org|data-aċċess=2021-08-14|arkivju-url=https://web.archive.org/web/20151006154618/http://usatoday30.usatoday.com/news/world/2008-09-22-1046484398_x.htm|arkivju-data=2015-10-06|url-status=bot: unknown}}</ref> Huma jargumentaw li dan ifisser l-għadd kbir ta' difniet fiż-żona u l-evidenza tad-deformitajiet minħabba trawma f'xi oqbra. Madankollu, jikkonċedu li s-sit x'aktarx li kien multifunzjonali u li kien jintuża għall-qima tal-antenati wkoll.<ref>{{Ċita web|url=http://www.theguardian.com/science/2008/sep/23/archaeology.heritage|titlu=The magic of Stonehenge: new dig finds clues to power of bluestones {{!}} Science {{!}} The Guardian|data=2013-10-02|sit=web.archive.org|data-aċċess=2021-08-14|arkivju-url=https://web.archive.org/web/20131002210210/http://www.theguardian.com/science/2008/sep/23/archaeology.heritage|arkivju-data=2013-10-02|url-status=bot: unknown}}</ref> L-analiżi tal-isotopi tindika li wħud mill-individwi midfuna kienu ġejjin minn reġjuni oħra. Tifel adolexxenti midfun għall-ħabta tal-1550 Q.K. trabba ħdejn il-Baħar Mediterran; ħaddiem tal-metall mill-2300 Q.K. imlaqqam il-"Qawwas ta' Amesbury", trabba ħdejn l-għoljiet tal-[[Ġermanja]] ta' qabel l-Alpi; u l-"Irġiel bil-Qaws ta' Boscombe" x'aktarx li waslu minn Wales jew mill-[[Bretagne]], [[Franza]].<ref>{{Ċita web|url=http://www.bbc.co.uk/news/science-environment-11421593|titlu=BBC News - Stonehenge boy 'was from the Med'|data=2010-09-29|sit=web.archive.org|data-aċċess=2021-08-14|arkivju-url=https://web.archive.org/web/20100929043730/http://www.bbc.co.uk/news/science-environment-11421593|arkivju-data=2010-09-29|url-status=bot: unknown}}</ref> Min-naħa l-oħra, Mike Parker Pearson tal-Università ta' Sheffield issuġġerixxa li Stonehenge kien parti minn pajsaġġ ritwali u kien magħqud ma' Durrington Walls permezz tal-mogħdijiet korrispondenti u x-xmara Avon. Huwa jissuġġerixxi li ż-żona madwar il-''henge'' ta' Durrington Walls kienet post tal-ħajjin, filwaqt li Stonehenge kien post tal-mejtin. Vjaġġ tul ix-xmara Avon biex wieħed jasal sa Stonehenge kien parti minn passaġġ ritwali mill-ħajja għall-mewt, biex jiġu ċċelebrati l-missirijiet tal-imgħoddi u dawk li jkunu għadhom kemm mietu.<ref name=":7" /> Iż-żewġ spjegazzjonijiet ingħataw l-ewwel darba fis-seklu 12 minn [[Geoffrey ta' Monmouth]], li faħħar ferm il-proprjetajiet ta' fejqan tal-ħaġriet u kien l-ewwel wieħed ukoll li ħareġ bl-idea li Stonehenge nbena bħala monument funebri. Kienu x'kienu l-elementi reliġjużi, mistiċi jew spiritwali li kienu ċentrali għal Stonehenge, id-disinn tiegħu jinkludi funzjoni ta' osservatorju tas-smewwiet, li seta' ntuża għat-tbassir tal-eklissi, tas-solstizju, tal-ekwinozju u ta' avvenimenti oħra tas-smewwiet li kienu importanti għar-reliġjon ta' dak iż-żmien.<ref>Hawkins, GS (1966). ''Stonehenge Decoded''. ISBN <bdi>978-0-88029-147-7</bdi>.</ref> Hemm ipoteżijiet u teoriji oħra wkoll. Skont tim ta' riċerkaturi mir-Renju Unit immexxija minn Mike Parker Pearson tal-Università ta' Sheffield, Stonehenge jista' jkun li nbena bħala simbolu ta' "paċi u għaqda", indikat parzjalment mill-fatt li fiż-żmien tal-kostruzzjoni, in-nies Neolitiċi fir-Renju Unit kienu qed jesperjenzaw perjodu ta' unifikazzjoni kulturali.<ref name=":8" /><ref>Williams, Thomas; Koriech, Hana (2012). "Interview with Mike Parker Pearson". ''Papers from the Institute of Archaeology''. '''22''': 39–47.</ref> Il-ħaġar megalitiku ta' Stonehenge jinkludi ħaġriet iżgħar fuq ġewwa u ħaġriet ikbar tas-sarsen fuq barra (it-terminu ''sarsen'' jirreferi għal ħaġriet tal-blat ramli bis-siliċju min-Nofsinhar tal-Ingilterra). Il-ħaġriet fuq ġewwa huma magħmulin mid-dolerit, mit-tufu, mir-riolit, jew mill-blat ramli. Bosta minn dawn il-ħaġriet huma ta' oriġini vulkanika mill-Għoljiet ta' Preseli fil-Lbiċ ta' Wales xi 230 kilometru mill-monument.<ref>Pearson, Mike Parker; et al. (December 2015). "Craig Rhos-y-felin: a Welsh bluestone megalith quarry for Stonehenge". ''Antiquity''. '''89''' (348): 1331–1352.</ref> Il-Ħaġra tal-Artal magħmula mill-blat ramli jaf oriġinat fil-Lvant ta' Wales. Analiżi reċenti indikat li l-ħaġriet tas-sarsen oriġinaw minn West Woods, madwar 26 kilometru mill-monument.<ref>Nash, David; Ciborowski, T. Jake; Ullyott, J. Stewart; Pearson, Mike Parker; Darvill, Timothy; Greaney, Susan; Maniatis, Georgios; Whitaker, Katy A. (29 July 2020). "Origins of the sarsen megaliths at Stonehenge". ''Science Advances''. '''6''' (31): eabc0133.</ref> Tim ta' riċerkaturi mill-Kulleġġ Irjali ta[[l-Arti]] f'[[Londra]] skoprew li l-ħaġriet vulkaniċi fuq ġewwa tal-monument għandhom "proprjetajiet akustiċi mhux tas-soltu" – meta wieħed iħabbat fuqhom jipproduċu "ħoss qawwi li jirbombja". Skont it-tim, din l-idea tista' tispjega għaliex ċerti ħaġriet kienu jinġarru minn distanza daqshekk twila, li kienet kisba teknika notevoli għal dak iż-żmien. F'ċerti kulturi tal-qedem, il-ħaġriet li jirbumbjaw, magħrufa bħala ħaġriet litofoniċi, kienu jemmnu li kellhom poteri mistiċi jew ta' fejqan, u Stonehenge għandu storja ta' assoċjazzoni mar-ritwali. Il-preżenza ta' dawn il-"ħaġriet li jirbumbjaw" jidher li tappoġġa l-ipoteżi li Stonehenge kien "post għall-fejqan", kif ġie indikat mill-arkeologu tal-Università ta' [[Bournemouth]] [[Timothy Darvill]], li kkonsulta mar-riċerkaturi. Il-ħaġriet fuq ġewwa ta' Stonehenge x'aktarx li ġew minn barriera qrib raħal f'Wales li jismu Maenclochog, li jfisser "ħaġra li tirbombja", fejn il-ħaġriet lokali kienu jintużaw bħala qniepen tal-knisja sas-seklu 18.<ref>{{Ċita web|url=https://www.rca.ac.uk/news-and-events/news/sonic-stones/|titlu=Sonic Stones and Stonehenge: The Landscape Perception Project {{!}} Royal College of Art|data=2017-12-05|sit=web.archive.org|data-aċċess=2021-08-14|arkivju-url=https://web.archive.org/web/20171205042110/https://www.rca.ac.uk/news-and-events/news/sonic-stones/|arkivju-data=2017-12-05|url-status=bot: unknown}}</ref> == Studji tad-DNA jiċċaraw il-kuntest storiku == Xi riċerkaturi li studjaw id-DNA estratt mill-fdalijiet umani Neolitiċi fir-Renju Unit iddeterminaw li l-antenati tan-nies li bnew Stonehenge kienu bdiewa mil-Lvant tal-[[Baħar Mediterran|Mediterran]], li kienu qed jivvjaġġaw lejn il-Punent. L-istudji tad-DNA jindikaw li kellhom nisel predominanti mill-[[Baħar Eġew|Eġew]], għalkemm it-tekniki agrikoli tagħhom milli jidher oriġinaw mill-[[Anatolja]]. Dawn il-bdiewa tal-Eġew imbagħad marru lejn l-Iberja qabel ma komplew sejrin iktar lejn it-Tramuntana, u laħqu r-Renju Unit għall-ħabta tal-4,000 Q.K.<ref name=":11">{{Ċita web|url=https://www.bbc.com/news/science-environment-47938188|titlu=Stonehenge: DNA reveals origin of builders - BBC News|data=2019-09-08|sit=web.archive.org|data-aċċess=2021-08-15|arkivju-url=https://web.archive.org/web/20190908071042/https://www.bbc.com/news/science-environment-47938188|arkivju-data=2019-09-08|url-status=bot: unknown}}</ref><ref name=":12">Brace, Selina; Diekmann, Yoan; Booth, Thomas J.; van Dorp, Lucy; Faltyskova, Zuzana; Rohland, Nadin; Mallick, Swapan; Olalde, Iñigo; Ferry, Matthew; Michel, Megan; Oppenheimer, Jonas; Broomandkhoshbacht, Nasreen; Stewardson, Kristin; Martiniano, Rui; Walsh, Susan; Kayser, Manfred; Charlton, Sophy; Hellenthal, Garrett; Armit, Ian; Schulting, Rick; Craig, Oliver E.; Sheridan, Alison; Parker Pearson, Mike; Stringer, Chris; Reich, David; Thomas, Mark G.; Barnes, Ian (2019). "Ancient genomes indicate population replacement in Early Neolithic Britain". ''Nature Ecology & Evolution''. '''3''' (5): 765–771.</ref> Barra minn hekk, dawn il-migranti Neolitiċi lejn ir-Renju Unit jaf daħħlu t-tradizzjoni tal-bini ta' monumenti bl-użu ta' ħaġriet megalitiċi kbar, u Stonehenge kienet parti minn din it-tradizzjoni.<ref name=":11" /><ref name=":12" /> Dak iż-żmien, ir-Renju Unit kien abitat minn gruppi ta' kaċċaturi tal-Punent, simili għar-Raġel ta' Cheddar. L-istudji tad-DNA juru li meta l-bdiewa waslu, dawn iż-żewġ gruppi ma tantx kienu jitħalltu wisq. Minflok, kien hemm sostituzzjoni sostanzjali tal-popolazzjoni.<ref name=":11" /> Iktar 'il quddien waslu n-nies ta' Bell Beaker, għall-ħabta tal-2,500 Q.K., li wettqu migrazzjoni mill-Ewropa kontinentali. L-iktar nies bikrin minnhom kienu simili għan-nies mir-Renu.<ref>Needham, S. (2005). "Transforming Beaker Culture in North-West Europe: processes of fusion and fission". ''Proceedings of the Prehistoric Society''. '''71''': 171–217.</ref> Mill-ġdid kien hemm sostituzzjoni kbira tal-popolazzjoni fir-Renju Unit. Il-Bell Beakers ħallew ukoll l-impatt tagħhom fuq il-kostruzzjoni ta' Stonehenge. Huma jiġu assoċjati wkoll mal-kultura ta' Wessex.<ref>Barry W. Cunliffe, The Oxford Illustrated History of Prehistoric Europe. Oxford University Press, 2001. p. 254.</ref> Din tal-aħħar jidher li kellha rabtiet kummerċjali wesgħin mal-Ewropa kontinentali, saħansitra sal-[[Greċja]] ta' [[Mycenae]]. Il-ġid minn dan il-kummerċ ippermetta lin-nies ta' Wessex jibnu t-tieni u t-tielet fażijiet megalitiċi ta' Stonehenge u jindika wkoll forma b'saħħitha ta' organizzazzjoni soċjali.<ref>{{Ċita web|url=http://hutchiearchaeology.blogspot.com/2012/12/wessex-culture-elitist-sub-group.html|titlu=HutchieArchaeology: Wessex Culture-an elitist sub group?|data=2019-08-25|sit=web.archive.org|data-aċċess=2021-08-15|arkivju-url=https://web.archive.org/web/20190825122203/http://hutchiearchaeology.blogspot.com/2012/12/wessex-culture-elitist-sub-group.html|arkivju-data=2019-08-25|url-status=bot: unknown}}</ref> Il-Bell Beakers kienu assoċjati wkoll mal-kummerċ tal-landa, li kienet l-unika esportazzjoni fir-Renju Unit f'dak iż-żmien. Il-landa kienet importanti minħabba li kienet tintuża biex ir-ram isir bronż, u l-Beakers kattru ħafna rikkezzi permezz tagħha.<ref>Bradley, Richard (2007). The prehistory of Britain and Ireland. Cambridge, UK: Cambridge University Press. <nowiki>ISBN 978-0-521-84811-4</nowiki>. p. 146.</ref> == Storja moderna == === Folklor === ==== "Ħaġra tal-Għarqub", "Għarqub il-Patri", jew "Ħaġra tax-Xemx" ==== [[Stampa:Sun behind the Heel Stone.jpg|xellug|daqsminuri|Ix-xemx wara l-Ħaġra tal-Għarqub fis-solstizju tas-sajf, ftit wara tlugħ ix-xemx.]] Il-Ħaġra tal-Għarqub tinsab fil-Grigal taċ-ċirku tal-ħaġriet tas-sarsen, maġenb l-aħħar parti tal-Mogħdija ta' Stonehenge.<ref name=":13">Stanford, Peter (2011). ''The Extra Mile: A 21st century Pilgrimage''. Bloomsbury Publishing. p. 20.</ref> Hija ħaġra ħarxa, għolja 4.9 metri, li xxaqleb 'il ġewwa lejn iċ-ċirku tal-ħaġar.<ref name=":13" /> Kienet magħrufa b'diversi ismijiet fl-imgħoddi, fosthom "Għarqub il-Patri" u "Ħaġra tax-Xemx".<ref>Stevens, Edward (July 1866). "Stonehenge and Abury". ''The Gentleman's Magazine and Historical Review''. Vol. 11. Londra: Bradbury, Evans & Co. p. 69.</ref><ref>''Measuring Time: Teacher's Guide''. Burlington, NC: National Academy of Sciences. 1994. p. 173. ISBN <bdi>978-0-89278-707-4</bdi>.</ref> Fis-solstizju tas-sajf, jekk osservatur joqgħod bilwieqfa fi ħdan iċ-ċirku tal-ħaġar, u jħares lejn il-Grigal minn ġod-daħla, jara x-xemx titla' bejn wieħed u ieħor fid-direzzjoni tal-Ħaġra tal-Għarqub, u ttieħdu bosta ritratti tax-xemx tiela' minn fuqha. [[Stampa:Stonehenge Heel Stone - panoramio (2).jpg|daqsminuri|In-naħa tax-Xlokk tal-Ħaġra tal-Għarqub f'Mejju 2016.]] Ġrajja folkloristika tirrakkonta dwar l-oriġini tal-isem ta' Għarqub il-Patri.<ref>Andrew Oliver, ed. (1972). "July 1776". ''The Journal of Samuel Curwen, loyalist''. '''1'''. Harvard University Press. p. 190. ISBN <bdi>978-0-674-48380-4</bdi>.</ref><ref>"Jeffery of Monmouth's Account of Stonehenge". ''A Description of Stonehenge on Salisbury Plain''. Salisbury: J Easton. 1809. p. 5.</ref> : Ix-xitan xtara l-ħaġriet mingħand mara fl-[[Repubblika tal-Irlanda|Irlanda]], qartashom, u ħadhom fil-Pjanura ta' Salisbury. Waħda mill-ħaġriet waqgħet fix-xmara Avon, u l-kumplament inġarru fil-pjanura. Imbagħad ix-xitan werżaq, "Ħadd mhu qatt se jkun jaf kif dawn il-ħaġriet ġew hawnhekk!". U patri wieġeb, "Dak inti qed tgħidu!", u f'dak il-mument stess ix-xitan waddablu waħda mill-ħaġriet u laqtu fuq l-għarqub. Il-ħaġra weħlet fl-art u għadha hemm sa llum.<ref>Brewer, Ebenezer Cobham. ''Brewer's Dictionary of Phrase and Fable''. [[Belt ta' New York|New York]]: Harper and Brothers. p. 380.</ref> Il-''Brewer's Dictionary of Phrase and Fable'' jattribwixxi din il-ġrajja lil Geoffrey ta' Monmouth, iżda għalkemm it-tmien ktieb tal-''Historia Regum Britanniae'' ta' Geoffrey tassew tiddeskrivi kif inbena Stonehenge, iż-żewġ ġrajjiet m'għandhom x'jaqsmu xejn ma' xulxin. L-isem mhuwiex uniku; kien hemm ħaġra monolitika bl-istess isem iddokumentata fis-seklu 19 mill-antikwarju [[Charles Warne]] f'Long Bredy f'[[Dorset]].<ref>Warne, Charles, 1872, ''Ancient Dorset''. Bournemouth.</ref> ==== Leġġenda ta' Arturu ==== [[Stampa:BLEgerton3028Fol30rStonehengeCropped.jpg|xellug|daqsminuri|L-eqdem stampa magħrufa ta' Stonehenge, mit-tieni kwart tas-seklu 14. Ġgant jgħin lil Merlin jibni Stonehenge. Minn manuskritt tar-''Roman de Brut'' ta' Wace fil-Librerija Brittanika (Egerton 3028).]] Il-''Historia Regum Britanniae'' ("Storja tar-Rejiet tar-Renju Unit") tas-seklu 12, ta' Geoffrey ta' Monmouth, tinkludi ġrajja ħelwa ta' kif Stonehenge ġie miġjub mill-Irlanda bl-għajnuna tas-saħħar Merlin.<ref>{{Ċita web|url=https://en.wikisource.org/wiki/History_of_the_Kings_of_Britain/Book_8|titlu=Historia Regum Britanniae, Book 8, ch. 10.}}</ref> Il-ġrajja ta' Geoffrey infirxet b'mod wiesa', b'varjazzjonijiet tagħha li tfaċċaw f'adattamenti tax-xogħol tiegħu, bħal ''Roman de Brut'' bil-Franċiż tan-Normanni ta' Wace, ''Brut'' bl-Ingliż Ċentrali ta' Layamon, u ''Brut y Brenhinedd'' bil-Welsh. Skont il-ġrajja, il-ħaġriet ta' Stonehenge kienu ħaġriet tal-fejqan, li xi ġganti kienu ġabu mill-[[Afrika]] sal-Irlanda. Dawn ittellgħu fuq l-Għolja ta' Killaraus biex jiffurmaw ċirku tal-ħaġar, magħruf bħala ċ-Ċirku tal-Ġganti jew it-Tondjatura tal-Ġganti. Ir-Re [[Awrelju Ambrosju]] tas-seklu 5 xtaq jibni mafkar kbir għan-nobbli Ċeltiċi Brittaniċi li ġew maqtula mis-Sassoni f'Salisbury. Merlin tah parir biex juża ċ-Ċirku tal-Ġganti. Ir-re bagħat lil Merlin u lil [[Uther Pendragon]] (missier ir-Re Arturu) flimkien ma' 15,000 raġel biex iġibu l-ħaġar mill-Irlanda. Huma rebħu kontra armata Irlandiża mmexxija minn [[Gillomanius]], iżda ma setgħux iċaqilqu l-ħaġriet enormi. Bl-għajnuna ta' Merlin, huma ttrasportaw il-ħaġriet lejn ir-Renju Unit u reġgħu għamluhom fil-konfigurazzjoni li kellhom qabel.<ref>Ring, Trudy (editur). ''International Dictionary of Historic Places, Volume 2: Northern Europe''. Routledge, 1995. pp. 34-35.</ref> L-Għolja ta' Killaraus jaf kienet tirreferi għall-Għolja ta' Uisneach.<ref>Dames, Michael. ''Ireland: A Sacred Journey''. Element Books, 2000. p. 190.</ref> Għalkemm il-ġrajja hija fizzjoni, l-arkeologu Mike Parker Pearson jissuġġerixxi li jaf fiha "tikka verità", peress li l-evidenza tissuġġerixxi li l-ħaġriet fuq ġewwa ta' Stonehenge twasslu miċ-ċirku tal-ħaġar ta' Waun Mawn fil-kosta tal-Baħar Irlandiż ta' Wales.<ref>{{Ċita web|url=https://www.irishtimes.com/culture/heritage/dramatic-stonehenge-discovery-boosts-irish-account-of-its-origins-1.4483067|titlu=Dramatic Stonehenge discovery boosts ‘Irish’ account of its origins|kunjom=Alberge|isem=Dalya|sit=The Irish Times|lingwa=en|data-aċċess=2021-08-15}}</ref> Leġġenda oħra tirrakkonta kif ir-re Sassonu [[Hengist]] stieden lill-ġellieda Ċeltiċi Brittaniċi għal festa iżda fl-istess ħin bla ħniena ordna lill-irġiel tiegħu jimmassakraw lill-mistednin, u qatlu 420 minnhom. Hengist bena lil Stonehenge f'dan is-sit biex juri r-rimors tiegħu għal għemilu.<ref>Drawing on the writings of Nennius, the tale is noted in Spenser's ''Faerie Queene'', and given further circulation in William Dugdale's ''Monasticon Anglicanum'' of 1655. Sors: ''The illustrated guide to Old Sarum and Stonehenge''. Salisbury, England: Brown and Company. 1868. pp. 35–39.</ref> === Seklu 16 sal-preżent === [[Stampa:Stonehenge Lucas de Heere.jpg|daqsminuri|249x249px|L-iktar [[pittura]] realistika bikrija magħrufa ta' Stonehenge, impittra bl-akkwarelli fis-sit minn [[Lucas de Heere]] bejn 1573 u 1575.]] Stonehenge bidel is-sjieda tiegħu diversi drabi minn mindu r-Re [[Enriku VIII tal-Ingilterra|Enriku VIII]] akkwiżixxa l-Abbazija ta' Amesbury u l-artijiet ta' madwarha. Fl-1540 Enriku ta l-art lill-Earl ta' Hertford. Sussegwentement għaddiet għand il-Lord Carleton u mbagħad għand il-Markiża ta' Queensberry. Il-familja Antrobus ta' Cheshire xtrat l-art fl-1824. Matul [[l-Ewwel Gwerra Dinjija]], ajrudrom ("l-Iskola Nru 1 tan-Navigazzjoni bl-Ajru u t-Twaqqigħ tal-Bombi" tal-Korp Irjali tat-Titjir)<ref>{{Ċita web|url=https://books.google.com/books/about/Joysticks_and_Fiddlesticks.html?id=KyNXNQAACAAJ&redir_esc=y|titlu=Joysticks and Fiddlesticks: (the Unofficial History of a Flying Kangaroo) Or ... - Francis Stewart Briggs, S. H. Harris - Google Books|data=2016-01-01|sit=web.archive.org|data-aċċess=2021-08-15|arkivju-url=https://web.archive.org/web/20160101133622/https://books.google.com/books/about/Joysticks_and_Fiddlesticks.html?id=KyNXNQAACAAJ&redir_esc=y|arkivju-data=2016-01-01|url-status=bot: unknown}}</ref> inbena fiż-żona tal-Punent taċ-ċirku tal-ħaġar, u fil-wied niexef f'Stonehenge Bottom, inbena salib it-toroq prinċipali, flimkien ma' diversi djar tal-kampanja u kaffetterija. Stonehenge kien wieħed minn ħafna lottijiet tal-art li tqiegħdu għall-irkant fl-1915 minn Sir [[Cosmo Gordon Antrobus]], ftit wara li wiret l-art mingħand ħuh.<ref>{{Ċita web|url=https://www.ancient-origins.net/ancient-places-europe/cecil-chubb-man-bought-stonehenge-009790|titlu=Cecil Chubb: The Man Who Bought Stonehenge|kunjom=dhwty|sit=www.ancient-origins.net|lingwa=en|data-aċċess=2021-08-15}}</ref> L-irkant tal-aġenti tal-proprjetà Knight Frank & Rutley f'Salisbury sar fil-21 ta' Settembru 1915 u kien jinkludi l-"Lott 15. Stonehenge b'madwar 12.44-il ettaru ta' art għan-niżla biswitu".<ref name=":14">{{Ċita web|url=http://www.this-is-amesbury.co.uk/stonehenge.html|titlu=Stonehenge|data=2009-06-25|sit=web.archive.org|data-aċċess=2021-08-15|arkivju-url=https://web.archive.org/web/20090625160447/http://www.this-is-amesbury.co.uk/stonehenge.html|arkivju-data=2009-06-25|url-status=bot: unknown}}</ref> [[Stampa:Stonehenge with farm carts, c. 1885.jpg|xellug|daqsminuri|298x298px|Karrettuni agrikoli ħdejn Stonehenge għall-ħabta tal-1885.]] Cecil Chubb xtara s-sit għal £6,600 (£532,800 fl-2021) u ta lin-nazzjon tliet snin wara, b'ċerti kundizzjonijiet mehmuża. Għalkemm ġie spekulat li kien xtara s-sit fuq suġġeriment ta' martu – jew saħansitra bħala rigal għaliha, fil-fatt xtrah bħala kapriċċ, peress li kien jemmen li xi ħadd lokali kellu jkun is-sid il-ġdid.<ref name=":14" /> Fl-aħħar tas-snin 20 tas-seklu 20, ġie mniedi appell man-nazzjon kollu biex Stonehenge jiġi ssalvagwardjat mill-kostruzzjoni ta' binjiet moderni qribu li kienu bdew jinbnew bil-mod il-mod.<ref>The London Mercury, Vol. XVII, No. 98, 1927.</ref> Sal-1928, l-art madwar il-monument inxtrat bid-donazzjonijiet tal-appell u ngħatat lin-National Trust għall-preservazzjoni. Il-binjiet li kienu nbnew tneħħew (għalkemm it-toroq baqgħu hemm), u l-art reġgħet tħalliet għall-agrikoltura. Iktar reċentement, l-art kienet parti minn skema ta' treġġigħ lura tal-bur tal-ħaxix, biex b'hekk l-għelieqi tal-madwar jerġgħu jsiru bwar tal-ħaxix nattiv fuq il-ġibs.<ref>{{Ċita web|url=http://www.stonehengeconsultation.org/Stonehenge_Consultation_Booklet.pdf|titlu=The Future of Stonehenge: Public consultation|kunjom=English Heritage|data-aċċess=2021-08-15|arkivju-url=https://web.archive.org/web/20111202210539/http://www.stonehengeconsultation.org/Stonehenge_Consultation_Booklet.pdf|arkivju-data=2011-12-02|url-status=bot: unknown}}</ref> ==== Neo-Paganiżmu ==== [[Stampa:Stonehengea117875.jpg|daqsminuri|L-għaxar Battaljun jimmarċja bis-sit fl-isfond fix-xitwa tal-1914-1915 (l-Ewwel Gwerra Dinjija). Fl-isfond jidher xi xogħol ta' preservazzjoni li kien qed isir fuq il-ħaġriet, mirfuda bl-injam.]] Matul is-seklu 20, Stonehenge beda jerġa' jieħu l-ħajja bħala post b'sinifikat reliġjuż, din id-darba għall-aderenti tat-twemmin tan-Neo-Paganiżmu u tal-Era l-Ġdida (bl-[[Lingwa Ingliża|Ingliż]]: New Age), partikolarment in-Neo-Druwidi. L-istoriku [[Ronald Hutton]] iktar 'il quddiem irrimarka li "kienet ironija kbir, u potenzjalment skomda, li d-Druwidi moderni kienu waslu fi Stonehenge eżatt kif l-arkeologi kienu qed ikeċċu d-Druwidi tal-qedem minnu".<ref>Hutton 2009. p. 323.</ref> L-ewwel grupp Neo-Druwidiku li uża l-monument megalitiku kien dak tal-Ordni Antik tad-Druwidi, li ċċelebra ċerimonja ta' inizjazzjoni tal-massa hemmhekk f'Awwissu 1905, fejn ġew ammessi 259 membru ġdid fl-organizzazzjoni tagħhom. Din l-assemblea ġiet irredikolata ferm mill-istampa, li żżuffjettat rigward il-fatt li n-Neo-Druwidi kien lebsin kostumi magħmula minn ilbies abjad u daqna falza.<ref>Hutton 2009. pp. 321–322.</ref> [[Stampa:Sun behind the Heel Stone.jpg|xellug|daqsminuri|Tlugħ ix-xemx fis-sit ta' Stonehenge fis-solstizju tas-sajf, il-21 ta' Ġunju 2005.]] Bejn l-1972 u l-1984, Stonehenge kien is-sit tal-Festival Ħieles ta' Stonehenge. Wara l-Battalja tal-Għalqa tal-Fażola bejn il-pulizija u l-vjaġġaturi tal-Era l-Ġdida fl-1985, dan l-użu tas-sit ġie mwaqqaf għal diversi snin u l-użu ritwali ta' Stonehenge issa huwa ristrett ferm.<ref>MacLeod, Nicola E.; Aitchison, Cara; Shaw, Stephen Joseph (2000). ''Leisure and tourism landscapes: social and cultural geographies''. New York: Routledge. pp. 103–104. ISBN <bdi>978-0-415-27166-0</bdi>.</ref> Xi Druwidi ħadu ħsieb jirranġaw ġabra ta' monumenti fuq l-istil ta' Stonehenge f'inħawi oħra tad-dinja bħala forma ta' qima Druwidika.<ref>{{Ċita web|url=http://articles.latimes.com/2011/nov/26/nation/la-na-air-force-pagans-20111127|titlu=Air Force Academy adapts to pagans, druids, witches and Wiccans - Los Angeles Times|data=2012-09-20|sit=web.archive.org|data-aċċess=2021-08-15|arkivju-url=https://web.archive.org/web/20120920031745/http://articles.latimes.com/2011/nov/26/nation/la-na-air-force-pagans-20111127|arkivju-data=2012-09-20|url-status=bot: unknown}}</ref> Ir-ritwali iktar bikrin kienu kkomplementati mill-Festival Ħieles ta' Stonehenge, organizzat b'mod laxk miċ-Ċirku Politantriku, li seħħ bejn l-1972 u l-1984, u matul dan iż-żmien l-għadd ta' viżitaturi ta' nofs is-sajf kien żdied għal 30,000 ruħ.<ref>Rivers, Julian (2010). ''The Law of Organized Religions: Between Establishment and Secularism''. Oxford University Press. p. 231.</ref> Madankollu, fl-1985 is-sit ingħalaq għall-festivals minn rimedju b'mandat ta' inibizzjoni minn Qorti Superjuri.<ref name=":15">{{Ċita web|url=https://www.bbc.com/news/uk-england-27405147|titlu=Summer solstice: How the Stonehenge battles faded - BBC News|data=2018-07-21|sit=web.archive.org|data-aċċess=2021-08-15|arkivju-url=https://web.archive.org/web/20180721151620/https://www.bbc.com/news/uk-england-27405147|arkivju-data=2018-07-21|url-status=bot: unknown}}</ref> Konsegwenza ta' tmiem il-festival fl-1985 kienet il-konfrontazzjoni vjolenti bejn il-pulizija u l-vjaġġaturi tal-Era l-Ġdida li saret magħrufa bħala l-Battalja tal-Għelieqi tal-Fażola, meta l-pulizija bblukkat konvoj ta' vjaġġaturi milli jaslu fi Stonehenge. Mill-bidu tal-1985, is-sena tal-Battalja, l-ebda permess ta' aċċess fiċ-ċrieki tal-ħaġar ma ngħata fi Stonehenge għal kwalunkwe raġuni reliġjuża. Din il-politika taż-"żona ta' esklużjoni" kompliet għal kważi ħmistax-il sena: eżatt qabel il-wasla tas-seklu 21, il-viżitaturi ma kinux jitħallew jidħlu fiċ-ċrieki tal-ħaġar fi żminijiet ta' sinifikat reliġjuż, jiġifieri s-solstizji tax-xitwa u tas-sajf, u l-ekwinozji tar-rebbiegħa u tal-ħarifa.<ref>{{Ċita web|url=http://www.bbc.co.uk/news/uk-england-27405147|titlu=BBC News - Summer solstice: How the Stonehenge battles faded|data=2015-02-28|sit=web.archive.org|data-aċċess=2021-08-15|arkivju-url=https://web.archive.org/web/20150228101804/http://www.bbc.co.uk/news/uk-england-27405147|arkivju-data=2015-02-28|url-status=bot: unknown}}</ref> [[Stampa:Stonehenge84.jpg|daqsminuri|283x283px|[[Żfin]] fi ħdan iċ-ċrieki tal-ħaġar fil-Festival Ħieles ta' Stonehenge tal-1984.]] Madankollu, wara sentenza tal-Qorti Ewropea tad-Drittijiet tal-Bniedem li kisbu dawk li kienu qed imexxu l-kampanja, bħal Arthur Uther Pendragon, ir-restrizzjonijiet tneħħew.<ref name=":15" /> Is-sentenza rrikonoxxiet li l-membri ta' kwalunkwe reliġjon ġenwina għandhom id-dritt tal-qima fi ħdan il-knejjes tagħhom stess, u Stonehenge huwa post tal-qima għan-Neo-Druwidi, għall-Pagani u għal reliġjonijiet oħra "bbażati fid-Dinja" jew għal reliġjonijiet "antika".<ref>{{Ċita web|url=https://www.echr.coe.int/Documents/Guide_Art_9_ENG.pdf|titlu=Freedom of Thought, Conscience and Religion}}</ref> Il-laqgħat ġew organizzati min-National Trust u oħrajn biex jiġu diskussi l-arranġamenti.<ref name=":16">English, Penny (1 June 2002). "Disputing stonehenge: Law and access to a national symbol". ''Entertainment Law''. '''1''' (2): 1–22.</ref> Fl-1998, festin ta' 100 ruħ ġie mogħti l-aċċess u dawn kienu jinkludu astronomi, arkeologi, Druwidi, nies lokali, pagani u vjaġġaturi.<ref name=":16" /> Fl-2000, avveniment fil-beraħ tas-solstizju tas-sajf sar u madwar sebat elef ruħ attendew.<ref name=":16" /> Fl-2001, in-numri żdiedu għal madwar 10,000.<ref name=":16" /> ==== Ambjent u aċċess ==== Meta Stonehenge nfetaħ għall-pubbliku għall-ewwel darba, wieħed seta' jimxi qalb il-ħaġriet jew saħansitra jixxabbat fuqhom, iżda fl-1977 il-ħaġriet ġew imdawrin b'ħabel li jipprevjeni l-aċċess minħabba erożjoni serja.<ref>{{Ċita web|url=https://www.worldarchaeologicalcongress.org/site/news_rece_ston.php|titlu=The World Archaeological Congress|data=2008-05-15|sit=web.archive.org|data-aċċess=2021-08-16|arkivju-url=https://web.archive.org/web/20080515200510/https://www.worldarchaeologicalcongress.org/site/news_rece_ston.php|arkivju-data=2008-05-15|url-status=dead}}</ref> Il-viżitaturi ma għadhomx jistgħu jmissu l-ħaġriet iżda jistgħu jduru mal-monument minn distanza qasira. Madankollu, English Heritage tippermetti l-aċċess matul is-solstizju tas-sajf u tax-xitwa u matul l-ekwinozju tar-rebbiegħa u tal-ħarifa. Barra minn hekk, il-viżitaturi jistgħu jagħmlu prenotazzjonijiet speċjali biex ikollhom aċċes għall-ħaġriet is-sena kollha.<ref>{{Ċita web|url=http://www.english-heritage.org.uk/server/show/nav.877|titlu=Planning Your Visit to Stonehenge : Planning Your Visit : Visit Stonehenge : Properties : Days Out & Events : English Heritage|data=2008-02-10|sit=web.archive.org|data-aċċess=2021-08-16|arkivju-url=https://web.archive.org/web/20080210044652/http://www.english-heritage.org.uk/server/show/nav.877|arkivju-data=2008-02-10|url-status=bot: unknown}}</ref> Ir-residenti lokali għadhom intitolati għal dħul bla ħlas fi Stonehenge minħabba ftehim rigward id-dritt legali li jgħaddu mill-proprjetà.<ref>{{Ċita web|url=https://www.english-heritage.org.uk/visit/places/stonehenge/plan-your-visit/stonehenge-local-residents-pass/|titlu=Local Residents Pass|sit=English Heritage|data-aċċess=2021-08-16}}</ref> Is-sitwazzjoni tal-aċċess u l-prossimità taż-żewġ toroq wasslu għal ħafna kritika, enfasizzata minn stħarriġ tal-2006 imwettaq min-National Geographic. Fl-istħarriġ dwar il-kundizzjonijiet ta' 94 Sit ta' Wirt Dinji ewlenin, 400 espert tal-konservazzjoni u tat-turiżmu kklassifikaw lil Stonehenge fil-75 post fil-lista ta' destinazzjonijiet, u ddikjaraw li l-qagħda tal-konservazzjoni tiegħu hija waħda "moderata".<ref>{{Ċita web|url=http://www.independent.co.uk/news/uk/this-britain/troubled-stonehenge-lacks-magic-422736.html|titlu=Troubled Stonehenge 'lacks magic' - This Britain, UK - The Independent|data=2009-12-20|sit=web.archive.org|data-aċċess=2021-08-16|arkivju-url=https://web.archive.org/web/20091220094235/http://www.independent.co.uk/news/uk/this-britain/troubled-stonehenge-lacks-magic-422736.html|arkivju-data=2009-12-20|url-status=bot: unknown}}</ref> Peress li t-traffiku tal-vetturi żdied, l-ambjent tal-monument beda jiġi affettwat mill-prossimità taż-żewġ toroq fuq kull naħa—l-A344 li tagħti għal Shrewton fin-naħa tat-Tramuntana, u l-A303 li tagħti għal Winterbourne Stoke fin-naħa tan-Nofsinhar. Minn mindu l-monument sar Sit ta' Wirt Dinji ġew ikkunsidrati pjanijiet biex l-A303 tiġi mkabbra u tingħalaq l-A344 sabiex il-veduta mill-ħaġriet terġa' lura għal kif kienet fl-imgħoddi. Madankollu, il-kontroversja rigward l-ispiża kbira biex tinbidel il-pożizzjoni tat-toroq wasslet biex l-iskema tiġi kkanċellata diversi drabi. Fis-6 ta' Diċembru 2007, ġie mħabbar li l-pjanijiet estensivi biex tinbena mina taħt il-pajsaġġ ta' Stonehenge u ċentru tal-viżitaturi permanenti kienu ġew ikkanċellati.<ref>{{Ċita web|url=https://publications.parliament.uk/pa/cm200708/cmhansrd/cm071206/debtext/71206-0003.htm|titlu=House of Commons Hansard Debates for 06 Dec 2007 (pt 0003)|data=2017-11-20|sit=web.archive.org|data-aċċess=2021-08-16|arkivju-url=https://web.archive.org/web/20171120093753/https://publications.parliament.uk/pa/cm200708/cmhansrd/cm071206/debtext/71206-0003.htm|arkivju-data=2017-11-20|url-status=bot: unknown}}</ref> [[Stampa:Stonehenge visitors centre.png|daqsminuri|268x268px|Iċ-ċentru tal-viżitaturi ta' Stonehenge]] Fit-13 ta' Mejju 2009, il-gvern approva skema ta' £25 miljun biex jinħoloq ċentru tal-viżitaturi iżgħar u tingħalaq l-A344, għalkemm dan kien jiddependi fuq il-finanzjament u l-kunsens tal-awtorità lokali tal-ippjanar.<ref>{{Ċita web|url=http://news.bbc.co.uk/1/hi/england/wiltshire/8047968.stm|titlu=BBC NEWS {{!}} England {{!}} Wiltshire {{!}} Stonehenge centre gets go-ahead|data=2009-05-18|sit=web.archive.org|data-aċċess=2021-08-16|arkivju-url=https://web.archive.org/web/20090518021733/http://news.bbc.co.uk/1/hi/england/wiltshire/8047968.stm|arkivju-data=2009-05-18|url-status=bot: unknown}}</ref> Fl-20 ta' Jannar 2010, il-Kunsill ta' Wiltshire ta l-permess biex jinbena ċentru 2.4 kilometri fil-Punent u l-English Heritage kkonfermat li l-fondi biex jinbena kienu se jkunu disponibbli, bl-appoġġ ta' għotja ta' £10 miljun mill-Fond tal-Lotterija għall-Wirt.<ref>Morris, Steven (19 November 2010). "Stonehenge development saved by lottery's £10m". ''The Guardian''. UK. p. 14.</ref> Fit-23 ta' Ġunju 2013, l-A344 ingħalqet biex jinbeda x-xogħol tat-tneħħija tat-triq u biex tiġi sostitwita bil-ħaxix.<ref>{{Ċita web|url=http://www.bbc.co.uk/news/uk-england-wiltshire-23026522|titlu=BBC News - Stonehenge permanent road closure work begins|data=2013-06-28|sit=web.archive.org|data-aċċess=2021-08-16|arkivju-url=https://web.archive.org/web/20130628045725/http://www.bbc.co.uk/news/uk-england-wiltshire-23026522|arkivju-data=2013-06-28|url-status=bot: unknown}}</ref><ref>{{Ċita web|url=http://www.dcms.gov.uk/news/media_releases/8019.aspx|titlu=End in sight after ‘decades of dithering’ as Government steps in to help secure future for Stonehenge|data=2011-10-06|sit=web.archive.org|data-aċċess=2021-08-16|arkivju-url=https://web.archive.org/web/20111006090552/http://www.dcms.gov.uk/news/media_releases/8019.aspx|arkivju-data=2011-10-06|url-status=bot: unknown}}</ref> Iċ-ċentru, iddisinjat minn [[Denton Corker Marshall]], infetaħ għall-pubbliku fit-18 ta' Diċembru 2013.<ref>{{Ċita web|url=http://www.dezeen.com/2013/12/17/stonehenge-visitor-centre-by-denton-corker-marshall-opens-tomorrow/|titlu=Stonehenge Visitor Centre by Denton Corker Marshall opens tomorrow|data=2013-12-17|sit=web.archive.org|data-aċċess=2021-08-16|arkivju-url=https://web.archive.org/web/20131217173447/http://www.dezeen.com/2013/12/17/stonehenge-visitor-centre-by-denton-corker-marshall-opens-tomorrow/|arkivju-data=2013-12-17|url-status=bot: unknown}}</ref> === Riċerka arkeoloġika u restawr === ==== 1600-1900 ==== [[Stampa:Stonehenge - Wiltonia sive Comitatus Wiltoniensis; Anglice Wilshire (Atlas van Loon).jpg|xellug|daqsminuri|253x253px|Tpinġija ta' Stonehenge tas-seklu 17 mill-''Atlas van Loon.'']] Tul l-istorja ddokumentata, Stonehenge u l-monumenti tal-madwar ġibdu l-attenzjoni tal-antikwarji u tal-arkeologi. [[John Aubrey]] kien wieħed minn tal-bidu li eżamina s-sit b'lenti xjentifika fl-1666, u fil-pjanta tiegħu tal-monument, huwa ddokumenta l-ħofriet li issa ngħataw kunjomu, il-ħofriet ta' Aubrey. [[William Stukeley]] kompla x-xogħol ta' Aubrey fil-bidu tas-seklu 18, iżda interessa ruħu wkoll fil-monumenti tal-madwar, u identifika (kemxejn b'mod żbaljat) il-''Cursus'' u l-Mogħdija. Huwa beda wkoll l-iskavi ta' ħafna tumbati funebri tawwalin fiż-żona, u kienet l-interpretazzjoni tiegħu tal-pajsaġġ li assoċjat il-monument mad-Druwidi.<ref>Stukeley, William, 1740, ''Stonehenge A Temple Restor'd to the British Druids'', Londra.</ref> Stukeley tant baqa' msaħħar bid-Druwidi li oriġinarjament lit-tumbati magħrufa bħala Disc Barrows (tumbati funebri tawwalin b'għamla tonda) sejħilhom Druids' Barrows (it-Tumbati tad-Druwidi). L-iktar pjanta bikrija preċiża ta' Stonehenge kienet dik imfassla mill-[[arkitett]] minn [[Bath]] [[John Wood]] fl-1740.<ref>Wood, John, 1747, ''Choir Guare, Vulgarly called Stonehenge, on Salisbury Plain'', Oxford.</ref> L-istħarriġ annotat oriġinali tiegħu dan l-aħħar ġie mfassal mill-ġdid bil-kompjuter u ġie ppubblikat. Kien tassew importanti li l-pjanta ta' Wood saret qabel ma ċediet id-daħla trilitika tax-Xlokk, li waqgħet fl-1797 u li ġiet restawrata fl-1958.<ref name=":18">Johnson, Anthony (2008). ''Solving Stonehenge: The New Key to an Ancient Enigma''. Thames & Hudson. ISBN <bdi>978-0-500-05155-9</bdi>.</ref> [[Stampa:Stone Henge - Salisbury Plain enhanced.jpg|daqsminuri|260x260px|Ritratt mill-ajru wara l-Ewwel Gwerra Dinjija.]] [[William Cunnington]] kompla bi skavi fiż-żona fil-bidu tas-seklu 19. Huwa skava xi 24 tumbata funebri tawwalija qabel ma skava fi ħdan u madwar iċ-ċrieki tal-ħaġar, u skopra injam maħruq, għadam tal-annimali, bċejjeċ tal-fuħħar u urni. Huwa identifika wkoll il-ħofra li fiha xi darba kien hemm il-Ħaġra tal-Qatla. [[Richard Colt Hoare]] appoġġa x-xogħol ta' Cunnington u skava xi 379 tumbata funebri fil-Pjanura ta' Salisbury, fosthom xi 200 fiż-żona madwar iċ-ċrieki tal-ħaġar, u wħud minnhom ġew skavati flimkien ma' [[William Coxe]]. Sabiex jallertaw lil skavaturi futuri bix-xogħol tagħhom, qagħdu attenti li jħallu sinjali tal-metall bl-inizjali f'kull tumbata funebri li fetħu. Is-sejbiet ta' Cunnington jintwerew fil-Mużew ta' Wiltshire. Fl-1877, [[Charles Darwin]] innaviga fl-arkeoloġija fiċ-ċrieki tal-ħaġar, u sperimenta bir-rata li biha l-fdalijiet jinżlu taħt l-art għall-ktieb tiegħu ''The Formation of Vegetable Mould Through the Action of Worms''. Il-Ħaġra 22 waqgħet wara maltempata qalila fil-31 ta' Diċembru 1900.<ref>{{Ċita web|url=http://www.silentearth.org/restorations-at-stonehenge-2/|titlu=Silent Earth: Restorations at Stonehenge|sit=www.silentearth.org|lingwa=en-GB|data-aċċess=2021-08-16}}</ref> ==== 1901-2000 ==== [[Stampa:StonehengeCompare.jpg|xellug|daqsminuri|Ritratt antik ta' Stonehenge meħud f'Lulju 1877 u ritratt minn anglu simili meħud fl-2008, fejn wieħed jista' jara l-livell ta' rikostruzzjoni.]] [[William Gowland]] issorvelja l-ewwel restawr maġġuri tal-monument fl-1901, li kien jinvolvi l-iddrittar u t-tqegħid stabbli tal-ħaġra tas-sarsen 56 li kienet fil-periklu li taqa'. Hu u jiddritta l-ħaġra, ċaqlaqha b'xi nofs metru mill-pożizzjoni oriġinali tagħha.<ref name=":18" /> Gowland ħataf ukoll l-opportunità biex ikompli jiskava l-monument, tant li l-iskavi tiegħu baqgħu meqjusa bħala l-iktar skavi xjentifiċi sa llum, u żvela iktar dwar it-twaqqif tal-ħaġriet milli kien ġie żvelat mill-mitt sena xogħol preċedenti li kien sar. Matul ir-restawr tal-1920, [[William Hawley]], li kien skava s-sit ta' Sarum tal-Qedem fil-qrib, skava l-bażi ta' sitt ħaġriet u l-foss ta' barra. Huwa sab ukoll flixkun ''port'' fejn kien hemm il-Ħaġra tal-Qatla li kien ħalla Cunnington, għen biex jerġgħu jiġu skoperti l-ħofriet ta' Aubrey fuq ġewwa tal-foss u sab il-ħofriet ċirkolari konċentriċi 'l barra miċ-ċirku tal-ħaġriet tas-sarsen imsejħa l-ħofriet Y u Z.<ref name=":19">{{Ċita web|url=http://www.eng-h.gov.uk/stoneh/yz.htm|titlu=Y AND Z HOLES|data=2009-02-28|sit=web.archive.org|data-aċċess=2021-08-16|arkivju-url=https://web.archive.org/web/20090228211449/http://www.eng-h.gov.uk/stoneh/yz.htm|arkivju-data=2009-02-28|url-status=bot: unknown}}</ref> [[Richard Atkinson]], [[Stuart Piggott]] u [[John F. S. Stone]] reġgħu skavaw ħafna mix-xogħol ta' Hawley fis-snin 40 u 50 tas-seklu 20, u skoprew il-mannari u s-sejfijiet imnaqqxin fuq il-ħaġriet tas-sarsen. Ix-xogħol ta' Atkinson kien strumentali biex jiġi approfondit il-fehim tat-tliet fażijiet maġġuri tal-kostruzzjoni tal-monument. Fl-1958, il-ħaġriet ġew restawrati mill-ġdid, u tlieta mill-ħaġriet tas-sarsen weqfin ġew imwaqqfa mill-ġdid fuq bażijiet tal-konkos. L-aħħar restawr twettaq fl-1963 wara li l-ħaġra 23 taċ-ċirku tal-ħaġar tas-sarsen waqgħet. Reġgħet twaqqfet mill-ġdid, u ttieħdet l-opportunità biex jitqiegħdu tliet ħaġriet oħra fuq bażijiet tal-konkos. Iktar 'il quddiem, l-arkeologi bħal [[Christopher Chippindale]] tal-Mużew tal-Arkeoloġija u tal-Antropoloġija tal-Università ta' Cambridge u [[Brian Edwards]] tal-Università tal-Punent tal-Ingilterra, għamlu kampanja biex il-pubbliku jingħata iktar għarfien dwar id-diversi fażijiet ta' restawr, u fl-2004 English Heritage inkludiet ritratti tax-xogħlijiet li saru fil-ktieb ''Stonehenge: A History in Photographs''.<ref>{{Ċita web|url=https://www.newscientist.com/article/dn310-concrete-evidence.html|titlu=Concrete evidence - 09 January 2001 - New Scientist|data=2010-09-23|sit=web.archive.org|data-aċċess=2021-08-16|arkivju-url=https://web.archive.org/web/20100923160924/https://www.newscientist.com/article/dn310-concrete-evidence.html|arkivju-data=2010-09-23|url-status=bot: unknown}}</ref><ref>{{Ċita web|url=http://www.ufos-aliens.co.uk/cosmicstonehenge.htm|titlu=Stonehenge Rebuilt|data=2008-03-09|sit=web.archive.org|data-aċċess=2021-08-16|arkivju-url=https://web.archive.org/web/20080309014637/http://www.ufos-aliens.co.uk/cosmicstonehenge.htm|arkivju-data=2008-03-09|url-status=bot: unknown}}</ref><ref>Richards, Julian C. (2004). ''Stonehenge: A History in Photographs''. Londra: English Heritage. ISBN <bdi>978-1-85074-895-3</bdi>.</ref> Fl-1966 u fl-1967, qabel ma nbena parkeġġ ġdid għall-karozzi fis-sit, l-art immedjatament fil-Majjistral tal-ħaġriet ġiet skavata minn [[Faith Vatcher|Faith]] u [[Lance Vatcher]]. Huma skoprew il-ħofriet Mesolitiċi tal-arbli li jmorru lura għas-7000 u għat-8000 Q.K., kif ukoll tul ta' għaxar metri ta' foss bil-palizzati – foss maqtugħ f'għamla ta' V li fih kienu ddaħħlu arbli tal-injam li baqgħu hemm sa ma ttieklu biż-żmien. L-arkeoloġija mill-ajru sussegwenti tissuġġerixxi li dan il-foss jgħaddi mill-Punent sat-Tramuntana ta' Stonehenge, ħdejn il-mogħdija.<ref name=":19" /> [[Stampa:Stone Henge 1920 restoration - newspaperphoto.jpg|daqsminuri|233x233px|Tpinġija li dehret f'gazzetta kontemporanja li turi r-restawr tal-1920.]] Mill-ġdid twettqu skavi fl-1978 minn Atkinson u John Evans, li matulhom skoprew il-fdalijiet tal-Arċier ta' Stonehenge fil-foss ta' barra, u fl-1979 l-arkeoloġija ta' salvataġġ kienet meħtieġa maġenb il-Ħaġra tal-Għarqub wara li bi żball ġie mħaffer foss għall-kejbils moderni tul it-triq, u żvela ħofra ġdida ta' ħaġra ħdejn il-Ħaġra tal-Għarqub.<ref>{{Ċita web|url=http://news.bbc.co.uk/1/hi/sci/tech/784348.stm|titlu=BBC News {{!}} SCI/TECH {{!}} Stonehenge execution revealed|data=2008-04-13|sit=web.archive.org|data-aċċess=2021-08-16|arkivju-url=https://web.archive.org/web/20080413233350/http://news.bbc.co.uk/1/hi/sci/tech/784348.stm|arkivju-data=2008-04-13|url-status=bot: unknown}}</ref> Fil-bidu tas-snin 80 tas-seklu 20, [[Julian C. Richards]] mexxa l-iStonehenge Environs Project, studju dettaljat tal-pajsaġġ tal-madwar ta' Stonehenge. Il-proġett irnexxielu jwettaq id-datazzjoni tal-''Cursus'' iż-Żgħir, tal-Coneybury Henge u ta' diversi karatteristiċi iżgħar oħrajn. Fl-1993, il-mod kif Stonehenge ġie ppreżentat lill-pubbliku ġie deskritt bħala "mistħija nazzjonali" mill-Kumitat għall-Kontijiet Pubbliċi tal-House of Commons. Parti mir-rispons tal-English Heritage għal din il-kritika kienet li tikkummisjona riċerka biex jinġabar flimkien ix-xogħol arkeoloġiku kollu li sar fuq il-monument sa dik id-data. Dan il-proġett ta' riċerka ta' sentejn irriżulta fil-pubblikazzjoni fl-1995 tal-monografu ''Stonehenge in its landscape'', li kienet l-ewwel pubblikazzjoni li ppreżentat l-istratigrafija kumplessa u s-sejbiet mis-sit. Ippreżentat tqassim ġdid tal-fażijiet tal-monument.<ref>Whittle, Alasdair (1996). "Eternal stones: Stonehenge completed". ''Antiquity''. '''70''' (268): 463–465.</ref> ==== Seklu 21 ==== Iktar skavi reċenti jinkludu serje ta' skavi li saru fl-2003 u fl-2008 magħrufa bħala l-iStonehenge Riverside Project, immexxi minn Mike Parker Pearson. Dan il-proġett investiga b'mod prinċipali monumenti oħra fil-pajsaġġ u r-rabta tagħhom mal-ħaġriet — b'mod partikolari, Durrington Walls, fejn ġiet skoperta "Mogħdija" oħra li twassal sax-xmara Avon. Il-punt fejn il-Mogħdija ta' Stonehenge tiltaqa' max-xmara ġie skavat ukoll u żvela żona ċirkolari li qabel ma kinitx magħrufa li x'aktarx li kien fiha erba' ħaġriet oħra fl-imgħoddi, wisq probabbli bħala markaturi għall-bidu tal-mogħdija. F'April 2008, [[Tim Darvill]] tal-Università ta' Bournemouth u [[Geoff Wainwright]] tas-Soċjetà tal-Antikwarji bdew skavi oħrajn fi ħdan iċ-ċirku tal-ħaġar biex jiksbu frammenti databbli tal-pilastri oriġinali tal-ħaġar fuq ġewwa. Irnexxielhom jaslu għad-datazzjoni ta' wħud mill-ħaġar fuq ġewwa mill-2300 Q.K., għalkemm din id-data jaf ma tirriflettix l-iktar twaqqif bikri tal-ħaġriet fi Stonehenge. Skoprew ukoll materjal organiku mis-7000 Q.K., li, flimkien mal-ħofriet Mesolitiċi tal-arbli, iżid is-sostenn għall-ħsieb li s-sit ilu jintuża mill-inqas 4,000 sena qabel inbena Stonehenge. F'Awwissu u f'Settembru 2008, bħala parti mir-Riverside Project, Julian C. Richards u Mike Pitts skavaw il-ħofra ta' Aubrey 7, u neħħew il-fdalijiet ikkremati minn diversi ħofriet ta' Aubrey li kienu ġew skavati minn Hawley fis-snin 20 tas-seklu 20, u ġew mirduma mill-ġdid fl-1935. Liċenzja għat-tneħħija tal-fdalijiet umani fi Stonehenge kienet ingħatat mill-Ministeru għall-Ġustizzja f'Mejju 2008, f'konformità mal-i''Statement on burial law and archaeology'' (l-Istqarrija dwar il-liġi tad-dfin u l-arkeoloġija) li nħarġet f'Mejju 2008. Waħda mill-kundizzjonijiet tal-liċenzja kienet li l-fdalijiet kellhom jerġgħu jiġu mirduma fi żmien sentejn u matul il-perjodu tal-intervent kellhom jinżammu b'mod sikur, privat u deċenti.<ref>{{Ċita web|url=http://www.number10.gov.uk/Page20787|titlu=StonehengeBones - epetition response {{!}} Number10.gov.uk|data=2009-10-02|sit=web.archive.org|data-aċċess=2021-08-16|arkivju-url=https://web.archive.org/web/20091002212133/http://www.number10.gov.uk/Page20787|arkivju-data=2009-10-02|url-status=dead}}</ref><ref>{{Ċita web|url=http://www.justice.gov.uk/guidance/docs/burial-law-archaeology-statementii.pdf|titlu=Statement on burial law and archaeology|data=2009-11-11|sit=web.archive.org|data-aċċess=2021-08-16|arkivju-url=https://web.archive.org/web/20091111115334/http://www.justice.gov.uk/guidance/docs/burial-law-archaeology-statementii.pdf|arkivju-data=2009-11-11|url-status=dead}}</ref> Investigazzjoni ġdid tal-pajsaġġ twettqet f'April 2009. Tumbata baxxa, għolja madwar 40 ċentimetru ġiet identifikata bejn il-ħaġriet 54 (taċ-ċirku fuq ġewwa) u 10 (taċ-ċirku ta' barra), separata b'mod ċar min-niżla naturali. Ma ġietx datata iżda spekulazzjoni li tirrappreżenta radam traskurat wara skavi preċedenti jidher li ma għandhiex bażi għaliex tidher f'illustrazzjonijiet tas-sekli 18 u 19. Hemm xi evidenza li, bħala karatteristika ġeoloġika mhux komuni, jaf ġiet inkorporata apposta fil-monument mill-bidu nett.<ref name=":17" /> Foss ċirkolari u baxx, fond ftit iktar minn 10 ċentimetri, instab bejn iċ-ċrieki bil-ħofriet Y u Z, b'foss ulterjuri fi ħdan iċ-ċirku bil-ħofra Z. Dawn ġew interpretati bħala t-tifrix tar-radam mill-ħofriet Y u Z oriġinali, jew b'iktar spekulazzjoni bħala ħitan tas-sies bil-veġetazzjoni biex jgħattu l-attivitajiet li kienu jsiru ġo fihom.<ref name=":17" /> Fl-2010, l-iStonehenge Hidden Landscape Project wassal għall-iskoperta ta' monument "qisu ''henge''" inqas minn kilometru mis-sit prinċipali.<ref>{{Ċita web|url=https://www.birmingham.ac.uk/schools/iaa/departments/archaeology/news/2010/new-henge.aspx|titlu=A new henge discovered at Stonehenge|data=2012-07-11|sit=web.archive.org|data-aċċess=2021-08-16|arkivju-url=https://web.archive.org/web/20120711182439/https://www.birmingham.ac.uk/schools/iaa/departments/archaeology/news/2010/new-henge.aspx|arkivju-data=2012-07-11|url-status=dead}}</ref> Dan il-monument sussegwentement ġie żvelat li kien jinsab "fis-sit ta' Amesbury 50", tumbata tonda tal-grupp ta' Cursus Barrows.<ref>Gaffney, C.; Gaffney, V.; Neubauer, W.; Baldwin, E.; Chapman, H.; Garwood, P.; Moulden, H.; Sparrow, T.; Bates, R.; Löcker, K.; Hinterleitner, A.; Trinks, I.; Nau, E.; Zitz, T.; Floery, S.; Verhoeven, G.; Doneus, M. (2012). "The Stonehenge Hidden Landscapes Project". ''Archaeological Prospection''. '''19''' (2): 147.</ref> F'Novembru 2011, arkeologi mill-Università ta' [[Birmingham]] ħabbru l-iskoperta ta' evidenza ta' żewġ ħofriet enormi ppożizzjonati fi ħdan il-mogħdija tal-''Cursus'' ta' Stonehenge, u allinjati f'pożizzjoni mas-smewwiet lejn tlugħ ix-xemx u nżul ix-xemx ta' nofs is-sajf meta osservati mill-Ħaġra tal-Għarqub.<ref>{{Ċita web|url=http://cosmiclog.msnbc.msn.com/_news/2011/11/28/9074269-pits-add-to-stonehenge-mystery|titlu=Cosmic Log - Pits add to Stonehenge mystery|data=2011-12-01|sit=web.archive.org|data-aċċess=2021-08-16|arkivju-url=https://web.archive.org/web/20111201092521/http://cosmiclog.msnbc.msn.com/_news/2011/11/28/9074269-pits-add-to-stonehenge-mystery|arkivju-data=2011-12-01|url-status=dead}}</ref><ref name=":20">{{Ċita web|url=http://www.birmingham.ac.uk/news/latest/2011/11/25Nov-Discoveries-provide-evidence-of-a-celestial-procession-at-Stonehenge.aspx|titlu=Discoveries provide evidence of a celestial procession at Stonehenge|data=2012-01-18|sit=web.archive.org|data-aċċess=2021-08-16|arkivju-url=https://web.archive.org/web/20120118223219/http://www.birmingham.ac.uk/news/latest/2011/11/25Nov-Discoveries-provide-evidence-of-a-celestial-procession-at-Stonehenge.aspx|arkivju-data=2012-01-18|url-status=bot: unknown}}</ref> L-iskoperta l-ġdida saret bħala parti mill-iStonehenge Hidden Landscape Project li beda fis-sajf tal-2010.<ref>{{Ċita web|url=http://www.birmingham.ac.uk/news/latest/2010/07/5july-hengesearch.aspx|titlu=Birmingham archaeologists turn back clock at Stonehenge|data=2012-01-18|sit=web.archive.org|data-aċċess=2021-08-16|arkivju-url=https://web.archive.org/web/20120118151324/http://www.birmingham.ac.uk/news/latest/2010/07/5july-hengesearch.aspx|arkivju-data=2012-01-18|url-status=bot: unknown}}</ref> Il-proġett uża teknika tat-teħid tal-immaġnijiet ġeofiżiċi mhux invażiva biex il-pajsaġġ jiġi żvelat u maħluq mill-ġdid viżivament. Skont il-mexxej tat-tim [[Vince Gaffney]], din l-iskoperta jaf tipprovdi rabta diretta bejn ir-ritwali u l-avvenimenti astronomiċi mal-attivitajiet fi ħdan il-''Cursus'' fi Stonehenge.<ref name=":20" /> F'Diċembru 2011, ġeologi mill-Università ta' Leicester u mill-Mużew Nazzjonali ta' Wales ħabbru l-iskoperta tas-sors ta' wħud mill-frammenti tar-riolit li nstabu fil-materjal ta' skart preistoriku ta' Stonehenge. Dawn il-frammenti milli jidher ma qablu mal-ebda ħaġra wieqfa ta' barra jew fuq ġewwa. Ir-riċerkaturi identifikaw is-sors f'ħajt tal-blat twil 70 metru msejjaħ Craig Rhos-y-felin (51°59′30″N 4°44′41″W), ħdejn Pont Saeson fit-Tramuntana ta' Pembrokeshire, xi 220 km minn Stonehenge.<ref>{{Ċita web|url=http://www.independent.co.uk/news/science/archaeology/news/scientists-discover-source-of-rock-used-in-stonehenges-first-circle-6278894.html|titlu=Scientists discover source of rock used in Stonehenge's first circle {{!}} News {{!}} The Independent|data=2016-03-03|sit=web.archive.org|data-aċċess=2021-08-16|arkivju-url=https://web.archive.org/web/20160303231731/http://www.independent.co.uk/news/science/archaeology/news/scientists-discover-source-of-rock-used-in-stonehenges-first-circle-6278894.html|arkivju-data=2016-03-03|url-status=bot: unknown}}</ref><ref>{{Ċita web|url=http://www.museumwales.ac.uk/en/1823/?article_id=642|titlu=Press Releases {{!}} National Museum Wales|data=2013-06-20|sit=web.archive.org|data-aċċess=2021-08-16|arkivju-url=https://web.archive.org/web/20130620114843/http://www.museumwales.ac.uk/en/1823/?article_id=642|arkivju-data=2013-06-20|url-status=bot: unknown}}</ref> Fl-2014, l-Università ta' Birmingham ħabbret li nstabu fdalijiet li jinkludu evidenza ta' strutturi tal-ħaġar u tal-injam kif ukoll tumbati funebri qrib Durrington, li qabel kienu ġew injorati, li jaf imorru lura saħansitra sal-4000 Q.K.<ref>{{Ċita web|url=http://www.telegraph.co.uk/history/11086508/Technology-unearths-17-new-monuments-at-Stonehenge.html|titlu=Video: Technology unearths 17 new monuments at Stonehenge - Telegraph|data=2015-02-15|sit=web.archive.org|data-aċċess=2021-08-16|arkivju-url=https://web.archive.org/web/20200714051756/https://www.telegraph.co.uk/history/11086508/Technology-unearths-17-new-monuments-at-Stonehenge.html|arkivju-data=2020-07-14|url-status=bot: unknown}}</ref> Żona estiża ta' 12 km² ġiet studjata fid-dettall sa fond ta' tliet metri b'tagħmir bir-radar li jippenetra l-art. Saħasitra sbatax-il monument ġdid, żvelati fil-qrib, jaf huma monumenti tal-aħħar tan-Neolitiku li jixbħu lil Stonehenge. L-interpretazzjoni tissuġġerixxi kumpless ta' diversi monumenti relatati. Inkluż ukoll fl-iskoperta hemm li l-mogħdija tal-''Cursus'' tintemm b'żewġ ħofriet wesgħin ħames metri u estremament fondi, li l-iskop tagħhom għadu misteru.<ref>{{Ċita web|url=http://www.smithsonianmag.com/history/what-lies-beneath-Stonehenge-180952437/|titlu=What Lies Beneath Stonehenge? {{!}} History {{!}} Smithsonian|data=2014-10-19|sit=web.archive.org|data-aċċess=2021-08-16|arkivju-url=https://web.archive.org/web/20141019134138/http://www.smithsonianmag.com/history/what-lies-beneath-Stonehenge-180952437/|arkivju-data=2014-10-19|url-status=bot: unknown}}</ref> Fi tħabbira f'Novembru 2020 ġie ddikjarat li kien ġie approvat pjan ta' kostruzzjoni ta' mina b'erba' karreġġati għat-traffiku minn taħt is-sit. Dan kellu l-ħsieb li jelimina s-sezzjoni tal-A303 li tgħaddi qrib iċ-ċirku tal-ħaġar. Il-pjan intlaqa' b'oppożizzjoni minn grupp ta' "arkeologi, ambjentalisti u Druwidi moderni" skont in-National Geographic iżda ġie appoġġat minn oħrajn li riedu "jerġgħu jiksbu l-pajsaġġ oriġinali u jtejbu l-esperjenza għall-viżitaturi". L-oppożituri tal-pjan kienu mħassba li l-artefatti li jaf jinsabu taħt l-art fiż-żona jintilfu jew li t-tħaffir fiż-żona seta' jiddestabilizza l-ħaġriet, u jwassal biex ikomplu jinżlu taħt l-art, jiċċaqilqu ftit jew saħansitra jaqgħu.<ref>{{Ċita web|url=https://www.nationalgeographic.com/history/article/controversial-tunnel-under-stonehenge-approved-over-archaeologists-objections|titlu=Controversial tunnel under Stonehenge approved over archaeologists' objections|data=2020-11-12|sit=History|lingwa=en|data-aċċess=2021-08-16}}</ref><ref name=":21">{{Ċita web|url=https://news.artnet.com/art-world/highway-tunnel-stonehenge-new-discoveries-1942259/amp-page|titlu=Archaeological Excavations Near Stonehenge Have Turned Up Ancient Graves and Scores of Other Fascinating Discoveries|sit=news.artnet.com|data-aċċess=2021-08-16|arkivju-url=https://web.archive.org/web/20210209020457/https://news.artnet.com/art-world/highway-tunnel-stonehenge-new-discoveries-1942259/amp-page|arkivju-data=2021-02-09|url-status=dead}}</ref> Fi Frar 2021, arkeologi ħabbru l-iskoperta ta' "ġabra vasta ta' artefatti Neolitiċi u ta' Żmien il-Bronż" waqt it-tħaffir għall-mina proposta tal-awtostrada ħdejn Stonehenge.<ref name=":21" /> Instabu oqbra ta' Żmien il-Bronż, bċejjeċ tal-fuħħar tal-aħħar tan-Neolitiku u konfini f'għamla ta' C fis-sit maħsub tal-mina għat-traffiku qrib Stonehenge. Il-fdalijiet kienu jinkludu oġġett tax-shale f'wieħed mill-oqbra, żnied maħruq fil-konfini f'għamla ta' C u l-post funebri aħħari ta' tarbija.<ref>{{Ċita web|url=http://www.theguardian.com/uk-news/2021/feb/04/archaeologist-unearth-bronze-age-graves-stonehenge-a303-tunnel-site|titlu=Archaeologists unearth bronze age graves at Stonehenge tunnel site|data=2021-02-04|sit=the Guardian|lingwa=en|data-aċċess=2021-08-16}}</ref> === Oriġini tal-ħaġriet tas-sarsen u tal-ħaġriet fuq ġewwa === F'Lulju 2020, studju mmexxi minn [[David Nash]] tal-Università ta' [[Brighton]] ikkonkluda li l-ħaġriet il-kbar tas-sarsen kienu "jaqblu direttament b'mod kimiku" ma' dawn li nstabu f'West Woods ħdejn Marlborough, Wiltshire, xi 25 km fit-Tramuntana ta' Stonehenge.<ref name=":22">{{Ċita web|url=https://www.bbc.com/news/uk-england-wiltshire-53580339|titlu=Stonehenge: Sarsen stones origin mystery solved|sit=BBC News|lingwa=en-GB|data-aċċess=2021-08-16}}</ref> Kampjun, li ġie estratt oriġinarjament fl-1958, reċentement ġie rritornat. L-ewwel ġew analizzati t-tnejn u ħamsin ħaġra tas-sarsen b'metodi bħall-ispettrometrija tal-fluworexxenza bir-raġġi-X sabiex tiġi ddeterminata l-kompożizzjoni kimika tagħhom li żvelat li kienu pjuttost simili. Imbagħad il-kampjun ġie analizzat b'mod distruttiv u mqabbel ma' kampjuni ta' ħaġriet minn diversi postijiet fin-Nofsinhar tar-Renju Unit. Instab li ħamsin mit-tnejn u ħamsin ħaġra megalitika kienu jaqblu mal-ħaġriet tas-sarsen f'West Woods, u b'hekk ġiet identifikata l-oriġini probabbli tal-ħaġriet.<ref name=":22" /><ref>{{Ċita web|url=https://www.itv.com/news/2020-07-29/origin-of-stonehenges-huge-standing-stones-discovered-after-part-of-monument-found-in-us|titlu=Origin of Stonehenge's huge standing stones discovered|data=2020-07-29|sit=ITV News|lingwa=en|data-aċċess=2021-08-16}}</ref><ref>{{Ċita web|url=https://www.newscientist.com/article/2250287-weve-finally-figured-out-where-stonehenges-giant-boulders-came-from/|titlu=We’ve finally figured out where Stonehenge’s giant boulders came from|kunjom=Lu|isem=Donna|sit=New Scientist|lingwa=en-US|data-aċċess=2021-08-16}}</ref> Matul l-2017 u l-2018, skavi mit-tim tal-Professur Pearson (UCL) f'Waun Mawn, sit b'ċirku tal-ħaġar żgħir fl-Għoljiet ta' Preseli, żvelaw li s-sit oriġinarjament kien jospita ċirku tal-ħaġar b'dijametru ta' 110 metri bl-istess daqs taċ-ċirku tal-ħaġar fuq ġewwa ta' Stonehenge, orjentat ukoll lejn is-solstizju ta' nofs is-sajf.<ref name=":4" /><ref name=":5" /> Iċ-ċirku tal-ħaġar f'Waun Mawn kien fih ukoll ħofra minn waħda mill-ħaġriet li kellha għamla pentagonali distinta, qrib ħafna għall-ħaġra pentagonali fi Stonehenge (il-ħofra tal-ħaġra 91 f'Waun Mawn/il-ħaġra 62 fi Stonehenge). Id-datazzjoni tas-sedimenti tal-ħamrija fi ħdan il-ħofriet tal-ħaġar żvelat, permezz ta' luminixxenza stimolata b'mod ottiku (OSL), issuġġeriet li l-ħaġriet neqsin f'Waun Mawn kienu twaqqfu għall-ħabta tal-3400-3200 Q.K., u tneħħew madwar 300-400 sena wara, data li hija konsistenti mat-teoriji li l-istess ħaġriet kienu ġew imċaqilqa u ntużaw fi Stonehenge, qabel ma iktar 'il quddiem ġew organizzati mill-ġdid fil-pożizzjonijiet attwali tagħhom u ssupplimentati b'ħaġriet tas-sarsen lokali kif kien mifhum diġà.<ref name=":4" /><ref name=":5" /> L-attività umana f'Waun Mawn waqfet għall-ħabta tal-istess żmien li ssuġġeriet li xi nies jaf marru jgħixu lejn Stonehenge.<ref name=":4" /><ref name=":5" /> Ġie ssuġġerit ukoll li ħaġriet minn sorsi oħra jaf ġew miżjuda fi Stonehenge, forsi minn ċrieki tal-ħaġar oħra li ġew żarmati fir-reġjun.<ref name=":4" /><ref name=":5" /> == Sit ta' Wirt Dinji == [[Stampa:Stonehenge cloudy sunset.jpg|daqsminuri|247x247px|Stonehenge f'inżul ix-xemx]] Stonehenge, Avebury u s-Siti Assoċjati ġew iddiżinjat bħala [[Sit ta' Wirt Dinji]] tal-[[UNESCO]] fl-1986.<ref name=":10">{{Ċita web|url=https://whc.unesco.org/en/list/373/|titlu=Stonehenge, Avebury and Associated Sites|kunjom=Centre|isem=UNESCO World Heritage|sit=UNESCO World Heritage Centre|lingwa=en|data-aċċess=2021-08-14}}</ref> Fl-2008 kien hemm modifika żgħira fiż-żona ta' lqugħ tas-sit. Fl-2021 l-UNESCO kkonfermat it-tħassib tagħha dwar il-proġett ta' mina li suppost se jitwettaq u kkunsidrat li tqiegħed is-sit fil-lista tas-Siti ta' Wirt Dinji tal-UNESCO f'periklu.<ref>{{Ċita web|url=http://www.theguardian.com/uk-news/2021/jul/23/stonehenge-could-be-stripped-of-world-heritage-site-status|titlu=Why could Stonehenge be stripped of world heritage site status?|data=2021-07-23|sit=the Guardian|lingwa=en|data-aċċess=2021-08-14}}</ref> Il-valur universali straordinarju tas-sit ġie rrikonoxxut abbażi ta' tliet kriterji tal-għażla tal-UNESCO: il-'''kriterju (i)''' "Rappreżentazzjoni ta' kapulavur frott il-kreattività tal-bniedem"; il-'''kriterju (ii)''' "Wirja ta' skambju importanti ta' valuri umani, tul perjodu ta' żmien jew fi ħdan żona kulturali fid-dinja, dwar l-iżviluppi fl-arkitettura jew it-teknoloġija, l-arti monumentali, l-ippjanar tal-bliet jew id-disinn tal-pajsaġġ"; u l-'''kriterju (iii)''' "Xhieda unika jew minn tal-inqas eċċezzjonali ta' tradizzjoni kulturali jew ta' ċivilizzazzjoni li għadha ħajja jew li għebet".<ref name=":10" /> == Referenzi == [[Kategorija:Monumenti]] [[Kategorija:Siti arkeoloġiċi]] [[Kategorija:Preistorja]] [[Kategorija:Renju Unit]] [[Kategorija:Siti ta' Wirt Dinji Kulturali]] [[Kategorija:Siti ta' Wirt Dinji fir-Renju Unit]] hgv4pc0z5x0y0hst2hfdx22v2ncx28c 0 29513 323756 318441 2025-06-25T09:55:23Z JovalQC 21720 "Storja" toħloq. 323756 wikitext text/x-wiki {{Infobox city}} '''Chennai''' (Tamil: ˈt͡ɕenːaɪ̯), magħrufa wkoll bħala '''Madras''' (l-isem uffiċjali sal-1996), hija l[[Belt kapitali|-belt kapitali]] ta' Tamil Nadu, l-istat l-aktar fin-nofsinhar tal-Indja . L-akbar belt tal-istat bħala daqs u popolazzjoni, Chennai tinsab fuq il-Kosta ta' Coromandel tal-Bajja ta' Bengal . Skont iċ-ċensiment Indjan tal-2011, Chennai hija s-sitt l-aktar belt popolata fil-pajjiż u tifforma r-raba’ ġemgħa urbana l-aktar popolata. Il-Greater Chennai Corporation hija l-korp ċiviku responsabbli għall-belt; hija l-eqdem korporazzjoni tal-belt tal-Indja, stabbilita fl-1688—it-tieni l-eqdem fid-dinja wara [[Londra]]. Il-belt ta' Chennai għandha l-istess borduri mad-distrett ta' Chennai, li flimkien mas-subborgi li jmissu magħhom jikkostitwixxu ż -Żona Metropolitana ta' Chennai, is-36 l-akbar żona popolata urbana fid-dinja <ref>{{Ċita web|url=http://unstats.un.org/unsd/demographic/products/dyb/dyb2.htm|titlu=Demographic Yearbook System}}</ref> u waħda mill-akbar ekonomiji metropolitani tal-Indja. Il-portal tradizzjonali u de facto tan-Nofsinhar tal-Indja, <ref name="OT_ScorchingHot">{{Ċita web|url=https://www.outlookindia.com/outlooktraveller/explore/story/70874/things-to-do-in-chennai|titlu=How to Spend 24 Hours in Chennai|sit=}}</ref> <ref name="OI_TourismDay2018">{{Ċita aħbar|titlu=World Tourism Day 2018: Significance, theme and why it is observed|url=https://www.oneindia.com/india/world-tourism-day-2018-significance-theme-why-it-is-observed-2783487.html|lingwa=|paġna=}}</ref> <ref name="National_Unwrapped">{{Ċita aħbar|titlu=Chennai unwrapped: why the city is the great international gateway to South India|url=https://www.thenationalnews.com/lifestyle/travel/chennai-unwrapped-why-the-city-is-the-great-international-gateway-to-south-india-1.911568|lingwa=|paġna=}}</ref> <ref name="OI_Turns375">{{Ċita aħbar|titlu=Chennai turns 375: Things you should know about 'Gateway to South India'|url=https://www.oneindia.com/feature/chennai-turns-375-years-old-things-you-should-know-1507481.html|lingwa=|paġna=}}</ref> Chennai hija fost l-aktar bliet Indjani li jżuruha turisti barranin. Kienet ikklassifikata bħala l-43 belt l-aktar miżjura fid-dinja għas-sena 2015 <ref name="Che">{{Ċita web|url=http://go.euromonitor.com/rs/805-KOK-719/images/2017%20Top%20100%20Cities%20Destinations%20Final%20Report.pdf|titlu=Euromonitor International - Destinations Final Report|sit=Euromonitor International|url-status=live}}</ref> u ġiet ikklassifikata bħala l-36 belt l-aktar miżjura fid-dinja għas-sena 2019. <ref>{{Ċita web|url=http://go.euromonitor.com/rs/805-KOK-719/images/wpTop100Cities19.pdf|titlu=Top 100 Cities|url-status=live}}</ref> L-Istħarriġ dwar il-Kwalità tal-Ħajja ivvaluta lil Chennai bħala l-iktar belt sigura fl-Indja. <ref>{{Ċita aħbar|titlu=Chennai rated the safest city in India|url=https://www.thehindu.com/news/national/tamil-nadu/chennai-rated-the-safest-city-in-india/article8277935.ece|url-status=live}}</ref> Chennai tattira 45 fil-mija tat-turisti tas-saħħa li jżuru l-Indja, u 30 sa 40 fil-mija tat-turisti tas-saħħa domestiċi. <ref>{{Ċita web|url=http://www.indiahealthvisit.com/chennai-health-capital.htm|titlu=Chennai – India’s Health Capital|data-aċċess=2022-12-31|arkivju-url=https://web.archive.org/web/20210818222035/http://www.indiahealthvisit.com/chennai-health-capital.htm|arkivju-data=2021-08-18|url-status=dead}}</ref> Il-kwalità tal-arja spiss tiġi ikkritikata. <ref>{{Ċita aħbar|titlu=The quality of air you breathe in Chennai is worse than in Delhi|url=https://www.thehindu.com/news/national/the-quality-of-air-you-breathe-in-chennai-is-worse-than-in-delhi/article7422559.ece|url-status=live}}</ref> <ref>{{Ċita aħbar|titlu=Chennai’s air quality takes a turn for the worse|url=https://www.thehindu.com/news/cities/chennai/air-quality-takes-a-turn-for-the-worse-nungambakkam-sees-pm10-levels-touch-a-maximum-of-173-microgramscubic-metre-in-2018-19/article28068120.ece|url-status=live|lingwa=en-IN|issn=0971-751X}}</ref> Port tal-kummerċ stabbilit tal-Indja Brittanika sa mis-snin 1600, Chennai għandha l-ħames l-akbar ekonomija urbana, u kellha t-tielet l-akbar popolazzjoni espatrijata fl-Indja: 35,000 fl-2009, 82,790 fl-2011 u stmata għal aktar minn 100,000 sal-2016. <ref>{{Ċita aħbar|titlu=Growing expat community favor cluster accomodation|url=https://economictimes.indiatimes.com/realty-trends/growing-expat-community-favour-cluster-accomodation/articleshow/3983788.cms|url-status=live}}</ref> Chennai hija kklassifikata bħala belt ta' livell beta fl- Indiċi tal-Ibliet Globali, u ġiet ikklassifikata bħala l-aqwa belt fl-Indja mill''-Indja Illum'' fl-istħarriġ annwali tal-belt Indjana tal-2014. <ref>{{Ċita web|url=http://www.spottedbylocals.com/blog/alpha-beta-and-gamma-cities/|titlu=Alpha, Beta and Gamma Cities (Updated 2022)}}</ref> Fl-2015 Chennai ingħatat l-isem tal-belt "l-aktar sħuna" (belt ta' min iżżur u ta' min jgħix fiha għal żmien twil) mill- BBC, billi semma t-taħlita ta' valuri kemm moderni kif ukoll tradizzjonali. <ref>{{Ċita web|url=http://www.bbc.com/travel/story/20150116-living-in-2015s-hottest-cities|titlu=Living in: 2015’s hottest cities}}</ref> National Geographic semma Chennai bħala l-unika belt tal-Asja t'Isfel li tidher fil-lista tagħha tal-2015 "L-aqwa 10 bliet tal-ikel". <ref>{{Ċita web|url=https://www.nationalgeographic.com/travel/article/food-cities|titlu=Top 10 Food Cities|url-status=live}}</ref> Chennai kienet ukoll imsemmija d-disa’ l-aqwa belt kożmopolitana fid-dinja minn Lonely Planet . <ref>{{Ċita aħbar|titlu=Chennai named 9th best cosmopolitan city in the world|url=https://www.thehindu.com/todays-paper/tp-in-school/chennai-named-9th-best-cosmopolitan-city-in-the-world/article6528783.ece|url-status=live}}</ref> F'Ottubru 2017, Chennai ġie miżjud mal-lista tal- [[UNESCO]] Creative Cities Network (UCCN) għat-tradizzjoni mużikali rikka tagħha. <ref name="UCCNList">{{Ċita aħbar|titlu=Chennai is now part of UNESCO's ‘creative cities network|url=https://www.thehindu.com/news/cities/chennai/chennai-now-part-of-creative-cities-network/article20008340.ece|url-status=live}}</ref> Aktar minn terz tal-industrija tal-karozzi tal-Indja hija bbażata fil-belt. Dar l- industrija tal-films Tamil, Chennai hija magħrufa wkoll bħala ċentru ewlieni tal-produzzjoni tal-films. Hija waħda mill-100 belt Indjana li għandha tiġi żviluppata bħala belt intelliġenti taħt il-Missjoni Smart Cities. == Ġeografija == Chennai tinsab fuq il-Kosta ta' Coromandel, mal-fruntiera tal-Bajja ta' Bengal, fit-Tramuntana ta' Tamil Nadu. Żewġ xmajjar kostali jgħaddu minnha: il-Coum, fiċ-ċentru tal-belt, u l-Adyar, aktar fin-nofsinhar. Hija s-sitt l-akbar belt fl-Indja skont il-popolazzjoni. Kellha popolazzjoni ta' 6,221,782 fiċ-ċensiment tal-2011, meta mqabbla ma' 4,216,268 fiċ-ċensiment tal-2001. Madankollu, iż-żona tal-belt naqset minn 174 km² għal 426.7 km². Iż-żona metropolitana tkopri 1,189 km² u għandha popolazzjoni ta' madwar 11,503,000 (mill-2022), u b'hekk hija r-raba' l-akbar żona metropolitana fl-Indja. Għandha port ewlieni u waħda mill-itwal bajjiet ramlija tal-Indja, Marina Beach. == Klima == Taħt il-klassifikazzjoni tal-klima ta' Köppen, Chennai għandha l-verżjoni ta' sajf niexef ta' klima tropikali tas-savana (As), li tmiss mill-qrib mal-verżjoni ta' xitwa niexfa (Aw) minħabba xita medja ta' 4.7 mm (0.19 pulzieri) fi Frar. Il-belt tinsab fuq l-ekwatur termali u peress li tinsab ukoll fuq il-kosta, m'hemm l-ebda varjazzjoni estrema fit-temperatura staġjonali. L-iktar żmien sħun tas-sena huwa minn April sa Ġunju b'temperatura medja ta' 35–40 °C (95–104 °F). L-ogħla temperatura rreġistrata kienet ta' 45 °C (113 °F) fil-31 ta' Mejju 2003. L-iktar żmien kiesaħ tas-sena huwa f'Diċembru–Jannar, b'temperatura medja ta' 19–25 °C (66–77 °F) u l-inqas temperatura rreġistrata ta' 13.9 °C (57.0 °F) fil-11 ta' Diċembru 1895 u fid-29 ta' Jannar 1905<ref>{{Ċita aħbar|kunjom=Bureau|isem=The Hindu|data=2023-06-15|titlu=Heat may gradually relent over most parts of the State after June 18, says IMD|url=https://www.thehindu.com/news/cities/chennai/heat-may-gradually-relent-over-most-parts-of-the-state-after-june-18-says-imd/article66973265.ece|lingwa=en-IN|data-aċċess=2025-06-25}}</ref>. Chennai tirċievi l-biċċa l-kbira tax-xita tagħha mill-monsun tal-grigal bejn Ottubru u Diċembru filwaqt li ammonti iżgħar ta’ xita jiġu wkoll mill-monsun tal-lbiċ bejn Ġunju u Settembru. L-istaġun xott huwa bejn Jannar u Mejju, b’Marzu jkollu l-inqas xita medja ta’ 3.4 mm (0.13 pulzier). Ix-xita medja annwali hija ta’ madwar 120 ċm (47 pulzier). L-ogħla xita annwali rreġistrata kienet ta’ 257 ċm (101 pulzier) fl-2005. L-irjieħ prevalenti f’Chennai ġeneralment ikunu mil-Lbiċ bejn April u Ottubru u mill-Grigal matul il-bqija tas-sena. Il-belt tiddependi fuq ix-xita annwali tal-monsun biex timla l-ġibjuni tal-ilma. Iċ-ċikluni u d-depressjonijiet huma karatteristiċi komuni matul l-istaġun. L-għargħar u l-għargħar tal-ilma jseħħu f’żoni baxxi matul l-istaġun b’għargħar sinifikanti fl-2015 u l-2023<ref>{{Ċita web|url=https://www.timesnownews.com/chennai/chennai-flooded-2015-all-over-again-cyclonic-storm-michaung-to-blame-or-infrastructure-article-105728590|titlu=Chennai Flooded, 2015 All Over Again! Cyclonic Storm Michaung To Blame Or Infrastructure?|data=2023-12-04|sit=Times Now|lingwa=en|data-aċċess=2025-06-25}}</ref>. == Storja == Instabu għodda tal-Età tal-Ġebel ħdejn Pallavaram f'Chennai; skont l-Istħarriġ Arkeoloġiku tal-Indja (ASI), Pallavaram kien stabbiliment kulturali megalitiku, u komunitajiet preistoriċi kienu jgħixu fl-insedjament. Ir-reġjun madwar Chennai kien ċentru amministrattiv, militari u ekonomiku importanti għal ħafna sekli. Matul l-ewwel seklu WK, poeta Tamil jismu Thiruvalluvar għex fil-belt ta' Mylapore, viċinat ta' Chennai tal-lum. Ir-reġjun kien parti minn Tondaimandalam li kien immexxi mill-Cholas Bikrija fit-tieni seklu WK billi rrażżnu lil Kurumbas, l-abitanti oriġinali tar-reġjun. Il-Pallavas ta' Kanchi saru ħakkiema indipendenti tar-reġjun mit-3 sas-9 seklu WK, u ż-żoni ta' Mahabalipuram u Pallavaram inbnew matul ir-renju ta' Mahendravarman I. Fl-879, il-Pallavas ġew megħluba miċ-Cholas ta' wara mmexxija minn Aditya I, u Jatavarman Sundara Pandyan aktar tard ġab ir-reġjun taħt il-ħakma ta' Pandya fl-1264. Ir-reġjun waqa' taħt l-influwenza tal-Imperu Vijayanagara fis-seklu 15 WK. Il-Portugiżi waslu fl-1522 u bnew port bl-isem ta’ São Tomé għall-appostlu Kristjan San Tumas, li huwa maħsub li ppriedka fiż-żona bejn is-snin 52 u 70 WK. Fl-1612, l-Olandiżi stabbilew ruħhom ħdejn Pulicat, fit-tramuntana ta’ Chennai. Fl-20 ta’ Awwissu 1639, Francis Day tal-Kumpanija Brittanika tal-Indja tal-Lvant, flimkien man-Nayak ta’ Kalahasti Chennappa Nayaka, iltaqa’ mal-Imperatur Vijayanager Peda Venkata Raya f’Chandragiri u kiseb għotja għal art fuq il-kosta ta’ Coromandel li fuqha l-kumpanija setgħet tibni fabbrika u maħżen għall-attivitajiet kummerċjali tagħha. Fit-22 ta’ Awwissu, huwa kiseb l-għotja għal strixxa ta’ art twila madwar 9.7 km u 1.6 km ’il ġewwa bi tpattija għal somma annwali ta’ ħames mitt lakh pagoda. Ir-reġjun dak iż-żmien kien raħal tas-sajd magħruf bħala "Madraspatnam". Sena wara, il-kumpanija bniet Fort St. George, l-ewwel insedjament Ingliż ewlieni fl-Indja, li sar in-nukleu tal-belt kolonjali li qed tikber u Chennai urbana. Fl-1746, Fort St. George u l-belt inħatfu mill-Franċiżi taħt il-Ġeneral La Bourdonnais, il-Gvernatur ta’ Mauritius, li serq il-belt u l-irħula periferiċi tagħha. Il-Brittaniċi reġgħu ħadu l-kontroll fl-1749 permezz tat-Trattat ta’ [[Aix-la-Chapelle]] u saħħew is-swar tal-fortizza tal-belt biex jifilħu aktar attakki mill-Franċiżi u Hyder Ali, ir-re ta’ Mysore. Huma rreżistew tentattiv ta’ assedju Franċiż fl-1759. Fl-1769, il-belt kienet mhedda minn Hyder Ali matul l-Ewwel Gwerra Anglo-Mysore bit-Trattat ta’ Madras li temm il-kunflitt. Sas-seklu 18, il-Brittaniċi kienu ħakmu l-biċċa l-kbira tar-reġjun u stabbilew il-Presidenza ta’ Madras b’Madras bħala l-kapitali. Il-belt saret bażi navali ewlenija u saret iċ-ċentru amministrattiv ċentrali għall-Ingliżi fin-Nofsinhar tal-Indja. Il-belt kienet il-linja bażi għall-Istħarriġ Trigonometriku l-Kbir tal-Indja, li beda fl-10 ta' April 1802. Bil-miġja tal-ferroviji fl-Indja fis-seklu 19, il-belt kienet konnessa ma' bliet ewlenin oħra bħal [[Mumbai]] u [[Kalkutta]], u b'hekk ippromwoviet żieda fil-komunikazzjoni u l-kummerċ mal-intern tal-pajjiż. Wara li l-Indja kisbet l-indipendenza tagħha fl-1947, il-belt saret il-kapitali tal-Istat ta' Madras, il-predeċessur tal-istat attwali ta' Tamil Nadu. Il-belt kienet il-post tal-istrajk tal-ġuħ u l-mewt ta' Potti Sreeramulu, li rriżulta fil-formazzjoni tal-Istat ta' Andhra fl-1953 u eventwalment fir-riorganizzazzjoni tal-istati Indjani bbażati fuq fruntieri lingwistiċi fl-1956. Fl-1965, qamu aġitazzjonijiet kontra l-impożizzjoni tal-Ħindi u favur it-tkomplija tal-Ingliż bħala mezz ta’ komunikazzjoni li mmarkaw bidla kbira fid-dinamika politika tal-belt u eventwalment wasslu biex l-Ingliż jinżamm bħala lingwa uffiċjali tal-Indja flimkien mal-[[Ħindi]]. Fis-17 ta’ Lulju 1996, il-belt ingħatat isem ġdid uffiċjalment minn Madras għal Chennai, f’konformità max-xejra nazzjonali ta’ dak iż-żmien li jintużaw ismijiet inqas Angliċizzati. Fis-26 ta’ Diċembru 2004, tsunami laqat ix-xtut ta’ Chennai, u qatel 206 persuna f’Chennai u biddel b’mod permanenti l-kosta. L-Għargħar ta’ Chennai tal-2015 għarraq partijiet ewlenin tal-belt, u qatel 269 persuna u rriżulta fi ħsarat ta’ ₹86.4 biljun (US$1 biljun). == Amministrazzjoni u politika == [[Stampa:Chennai District.png|nofs|daqsminuri|Mappa tad-distrett ]] Il-belt hija mmexxija mill-Greater Chennai Corporation (li qabel kienet magħrufa bħala "Corporation of Madras"), li ġiet stabbilita fid-29 ta' Settembru 1688. Hija l-eqdem korporazzjoni muniċipali li għadha teżisti fl-Indja u t-tieni l-eqdem korporazzjoni li għadha teżisti fid-dinja. Fl-2011, il-ġurisdizzjoni tal-Chennai Corporation ġiet estiża minn 174 km2 (67 sq mi) għal erja ta' 426 km2 (164 sq mi), maqsuma fi tliet reġjuni: Tramuntana, Nofsinhar u Ċentrali li jkopru 200 distrett. Il-korporazzjoni hija mmexxija minn sindku, elett mill-kunsilliera, li huma eletti permezz ta' vot popolari mir-residenti. L-Awtorità tal-Iżvilupp Metropolitan ta' Chennai (CMDA) hija l-aġenzija nodali responsabbli għall-ippjanar u l-iżvilupp taż-Żona Metropolitana ta' Chennai, li hija mifruxa fuq erja ta' 1,189 km2 (459 sq mi), li tkopri d-distrett ta' Chennai u partijiet mid-distretti ta' Tiruvallur, Kanchipuram u Chengalpattu. Iż-żona metropolitana tikkonsisti f'erba' korporazzjonijiet muniċipali, 12-il muniċipalità u panchayats iżgħar oħra. Bħala l-kapitali tal-istat ta' Tamil Nadu, il-belt tospita l-kwartieri ġenerali eżekuttivi u leġiżlattivi tal-istat primarjament fil-bini tas-segretarjat f'Fort St George. Il-Qorti Għolja ta' Madras hija l-ogħla awtorità ġudizzjarja fl-istat, li l-ġurisdizzjoni tagħha testendi madwar Tamil Nadu u [[Puducherry]]. == Referenzi == [[Kategorija:Bliet tal-Indja]] btliwrsot84cuh2tiwgybs5dqmo04px 323757 323756 2025-06-25T10:20:37Z JovalQC 21720 "Ġemellaġġ" toħloq. 323757 wikitext text/x-wiki {{Infobox city|coatofarms=Chennai Corporation Emblem.png|image=[[File:Chennai Montage New.png|300px]]}} '''Chennai''' (Tamil: ˈt͡ɕenːaɪ̯), magħrufa wkoll bħala '''Madras''' (l-isem uffiċjali sal-1996), hija l[[Belt kapitali|-belt kapitali]] ta' Tamil Nadu, l-istat l-aktar fin-nofsinhar tal-Indja . L-akbar belt tal-istat bħala daqs u popolazzjoni, Chennai tinsab fuq il-Kosta ta' Coromandel tal-Bajja ta' Bengal . Skont iċ-ċensiment Indjan tal-2011, Chennai hija s-sitt l-aktar belt popolata fil-pajjiż u tifforma r-raba’ ġemgħa urbana l-aktar popolata. Il-Greater Chennai Corporation hija l-korp ċiviku responsabbli għall-belt; hija l-eqdem korporazzjoni tal-belt tal-Indja, stabbilita fl-1688—it-tieni l-eqdem fid-dinja wara [[Londra]]. Il-belt ta' Chennai għandha l-istess borduri mad-distrett ta' Chennai, li flimkien mas-subborgi li jmissu magħhom jikkostitwixxu ż -Żona Metropolitana ta' Chennai, is-36 l-akbar żona popolata urbana fid-dinja <ref>{{Ċita web|url=http://unstats.un.org/unsd/demographic/products/dyb/dyb2.htm|titlu=Demographic Yearbook System}}</ref> u waħda mill-akbar ekonomiji metropolitani tal-Indja. Il-portal tradizzjonali u de facto tan-Nofsinhar tal-Indja, <ref name="OT_ScorchingHot">{{Ċita web|url=https://www.outlookindia.com/outlooktraveller/explore/story/70874/things-to-do-in-chennai|titlu=How to Spend 24 Hours in Chennai|sit=}}</ref> <ref name="OI_TourismDay2018">{{Ċita aħbar|titlu=World Tourism Day 2018: Significance, theme and why it is observed|url=https://www.oneindia.com/india/world-tourism-day-2018-significance-theme-why-it-is-observed-2783487.html|lingwa=|paġna=}}</ref> <ref name="National_Unwrapped">{{Ċita aħbar|titlu=Chennai unwrapped: why the city is the great international gateway to South India|url=https://www.thenationalnews.com/lifestyle/travel/chennai-unwrapped-why-the-city-is-the-great-international-gateway-to-south-india-1.911568|lingwa=|paġna=}}</ref> <ref name="OI_Turns375">{{Ċita aħbar|titlu=Chennai turns 375: Things you should know about 'Gateway to South India'|url=https://www.oneindia.com/feature/chennai-turns-375-years-old-things-you-should-know-1507481.html|lingwa=|paġna=}}</ref> Chennai hija fost l-aktar bliet Indjani li jżuruha turisti barranin. Kienet ikklassifikata bħala l-43 belt l-aktar miżjura fid-dinja għas-sena 2015 <ref name="Che">{{Ċita web|url=http://go.euromonitor.com/rs/805-KOK-719/images/2017%20Top%20100%20Cities%20Destinations%20Final%20Report.pdf|titlu=Euromonitor International - Destinations Final Report|sit=Euromonitor International|url-status=live}}</ref> u ġiet ikklassifikata bħala l-36 belt l-aktar miżjura fid-dinja għas-sena 2019. <ref>{{Ċita web|url=http://go.euromonitor.com/rs/805-KOK-719/images/wpTop100Cities19.pdf|titlu=Top 100 Cities|url-status=live}}</ref> L-Istħarriġ dwar il-Kwalità tal-Ħajja ivvaluta lil Chennai bħala l-iktar belt sigura fl-Indja. <ref>{{Ċita aħbar|titlu=Chennai rated the safest city in India|url=https://www.thehindu.com/news/national/tamil-nadu/chennai-rated-the-safest-city-in-india/article8277935.ece|url-status=live}}</ref> Chennai tattira 45 fil-mija tat-turisti tas-saħħa li jżuru l-Indja, u 30 sa 40 fil-mija tat-turisti tas-saħħa domestiċi. <ref>{{Ċita web|url=http://www.indiahealthvisit.com/chennai-health-capital.htm|titlu=Chennai – India’s Health Capital|data-aċċess=2022-12-31|arkivju-url=https://web.archive.org/web/20210818222035/http://www.indiahealthvisit.com/chennai-health-capital.htm|arkivju-data=2021-08-18|url-status=dead}}</ref> Il-kwalità tal-arja spiss tiġi ikkritikata. <ref>{{Ċita aħbar|titlu=The quality of air you breathe in Chennai is worse than in Delhi|url=https://www.thehindu.com/news/national/the-quality-of-air-you-breathe-in-chennai-is-worse-than-in-delhi/article7422559.ece|url-status=live}}</ref> <ref>{{Ċita aħbar|titlu=Chennai’s air quality takes a turn for the worse|url=https://www.thehindu.com/news/cities/chennai/air-quality-takes-a-turn-for-the-worse-nungambakkam-sees-pm10-levels-touch-a-maximum-of-173-microgramscubic-metre-in-2018-19/article28068120.ece|url-status=live|lingwa=en-IN|issn=0971-751X}}</ref> Port tal-kummerċ stabbilit tal-Indja Brittanika sa mis-snin 1600, Chennai għandha l-ħames l-akbar ekonomija urbana, u kellha t-tielet l-akbar popolazzjoni espatrijata fl-Indja: 35,000 fl-2009, 82,790 fl-2011 u stmata għal aktar minn 100,000 sal-2016. <ref>{{Ċita aħbar|titlu=Growing expat community favor cluster accomodation|url=https://economictimes.indiatimes.com/realty-trends/growing-expat-community-favour-cluster-accomodation/articleshow/3983788.cms|url-status=live}}</ref> Chennai hija kklassifikata bħala belt ta' livell beta fl- Indiċi tal-Ibliet Globali, u ġiet ikklassifikata bħala l-aqwa belt fl-Indja mill''-Indja Illum'' fl-istħarriġ annwali tal-belt Indjana tal-2014. <ref>{{Ċita web|url=http://www.spottedbylocals.com/blog/alpha-beta-and-gamma-cities/|titlu=Alpha, Beta and Gamma Cities (Updated 2022)}}</ref> Fl-2015 Chennai ingħatat l-isem tal-belt "l-aktar sħuna" (belt ta' min iżżur u ta' min jgħix fiha għal żmien twil) mill- BBC, billi semma t-taħlita ta' valuri kemm moderni kif ukoll tradizzjonali. <ref>{{Ċita web|url=http://www.bbc.com/travel/story/20150116-living-in-2015s-hottest-cities|titlu=Living in: 2015’s hottest cities}}</ref> National Geographic semma Chennai bħala l-unika belt tal-Asja t'Isfel li tidher fil-lista tagħha tal-2015 "L-aqwa 10 bliet tal-ikel". <ref>{{Ċita web|url=https://www.nationalgeographic.com/travel/article/food-cities|titlu=Top 10 Food Cities|url-status=live}}</ref> Chennai kienet ukoll imsemmija d-disa’ l-aqwa belt kożmopolitana fid-dinja minn Lonely Planet . <ref>{{Ċita aħbar|titlu=Chennai named 9th best cosmopolitan city in the world|url=https://www.thehindu.com/todays-paper/tp-in-school/chennai-named-9th-best-cosmopolitan-city-in-the-world/article6528783.ece|url-status=live}}</ref> F'Ottubru 2017, Chennai ġie miżjud mal-lista tal- [[UNESCO]] Creative Cities Network (UCCN) għat-tradizzjoni mużikali rikka tagħha. <ref name="UCCNList">{{Ċita aħbar|titlu=Chennai is now part of UNESCO's ‘creative cities network|url=https://www.thehindu.com/news/cities/chennai/chennai-now-part-of-creative-cities-network/article20008340.ece|url-status=live}}</ref> Aktar minn terz tal-industrija tal-karozzi tal-Indja hija bbażata fil-belt. Dar l- industrija tal-films Tamil, Chennai hija magħrufa wkoll bħala ċentru ewlieni tal-produzzjoni tal-films. Hija waħda mill-100 belt Indjana li għandha tiġi żviluppata bħala belt intelliġenti taħt il-Missjoni Smart Cities. == Ġeografija == Chennai tinsab fuq il-Kosta ta' Coromandel, mal-fruntiera tal-Bajja ta' Bengal, fit-Tramuntana ta' Tamil Nadu. Żewġ xmajjar kostali jgħaddu minnha: il-Coum, fiċ-ċentru tal-belt, u l-Adyar, aktar fin-nofsinhar. Hija s-sitt l-akbar belt fl-Indja skont il-popolazzjoni. Kellha popolazzjoni ta' 6,221,782 fiċ-ċensiment tal-2011, meta mqabbla ma' 4,216,268 fiċ-ċensiment tal-2001. Madankollu, iż-żona tal-belt naqset minn 174 km² għal 426.7 km². Iż-żona metropolitana tkopri 1,189 km² u għandha popolazzjoni ta' madwar 11,503,000 (mill-2022), u b'hekk hija r-raba' l-akbar żona metropolitana fl-Indja. Għandha port ewlieni u waħda mill-itwal bajjiet ramlija tal-Indja, Marina Beach. == Klima == Taħt il-klassifikazzjoni tal-klima ta' Köppen, Chennai għandha l-verżjoni ta' sajf niexef ta' klima tropikali tas-savana (As), li tmiss mill-qrib mal-verżjoni ta' xitwa niexfa (Aw) minħabba xita medja ta' 4.7 mm (0.19 pulzieri) fi Frar. Il-belt tinsab fuq l-ekwatur termali u peress li tinsab ukoll fuq il-kosta, m'hemm l-ebda varjazzjoni estrema fit-temperatura staġjonali. L-iktar żmien sħun tas-sena huwa minn April sa Ġunju b'temperatura medja ta' 35–40 °C (95–104 °F). L-ogħla temperatura rreġistrata kienet ta' 45 °C (113 °F) fil-31 ta' Mejju 2003. L-iktar żmien kiesaħ tas-sena huwa f'Diċembru–Jannar, b'temperatura medja ta' 19–25 °C (66–77 °F) u l-inqas temperatura rreġistrata ta' 13.9 °C (57.0 °F) fil-11 ta' Diċembru 1895 u fid-29 ta' Jannar 1905<ref>{{Ċita aħbar|kunjom=Bureau|isem=The Hindu|data=2023-06-15|titlu=Heat may gradually relent over most parts of the State after June 18, says IMD|url=https://www.thehindu.com/news/cities/chennai/heat-may-gradually-relent-over-most-parts-of-the-state-after-june-18-says-imd/article66973265.ece|lingwa=en-IN|data-aċċess=2025-06-25}}</ref>. Chennai tirċievi l-biċċa l-kbira tax-xita tagħha mill-monsun tal-grigal bejn Ottubru u Diċembru filwaqt li ammonti iżgħar ta’ xita jiġu wkoll mill-monsun tal-lbiċ bejn Ġunju u Settembru. L-istaġun xott huwa bejn Jannar u Mejju, b’Marzu jkollu l-inqas xita medja ta’ 3.4 mm (0.13 pulzier). Ix-xita medja annwali hija ta’ madwar 120 ċm (47 pulzier). L-ogħla xita annwali rreġistrata kienet ta’ 257 ċm (101 pulzier) fl-2005. L-irjieħ prevalenti f’Chennai ġeneralment ikunu mil-Lbiċ bejn April u Ottubru u mill-Grigal matul il-bqija tas-sena. Il-belt tiddependi fuq ix-xita annwali tal-monsun biex timla l-ġibjuni tal-ilma. Iċ-ċikluni u d-depressjonijiet huma karatteristiċi komuni matul l-istaġun. L-għargħar u l-għargħar tal-ilma jseħħu f’żoni baxxi matul l-istaġun b’għargħar sinifikanti fl-2015 u l-2023<ref>{{Ċita web|url=https://www.timesnownews.com/chennai/chennai-flooded-2015-all-over-again-cyclonic-storm-michaung-to-blame-or-infrastructure-article-105728590|titlu=Chennai Flooded, 2015 All Over Again! Cyclonic Storm Michaung To Blame Or Infrastructure?|data=2023-12-04|sit=Times Now|lingwa=en|data-aċċess=2025-06-25}}</ref>. == Storja == Instabu għodda tal-Età tal-Ġebel ħdejn Pallavaram f'Chennai; skont l-Istħarriġ Arkeoloġiku tal-Indja (ASI), Pallavaram kien stabbiliment kulturali megalitiku, u komunitajiet preistoriċi kienu jgħixu fl-insedjament. Ir-reġjun madwar Chennai kien ċentru amministrattiv, militari u ekonomiku importanti għal ħafna sekli. Matul l-ewwel seklu WK, poeta Tamil jismu Thiruvalluvar għex fil-belt ta' Mylapore, viċinat ta' Chennai tal-lum. Ir-reġjun kien parti minn Tondaimandalam li kien immexxi mill-Cholas Bikrija fit-tieni seklu WK billi rrażżnu lil Kurumbas, l-abitanti oriġinali tar-reġjun. Il-Pallavas ta' Kanchi saru ħakkiema indipendenti tar-reġjun mit-3 sas-9 seklu WK, u ż-żoni ta' Mahabalipuram u Pallavaram inbnew matul ir-renju ta' Mahendravarman I. Fl-879, il-Pallavas ġew megħluba miċ-Cholas ta' wara mmexxija minn Aditya I, u Jatavarman Sundara Pandyan aktar tard ġab ir-reġjun taħt il-ħakma ta' Pandya fl-1264. Ir-reġjun waqa' taħt l-influwenza tal-Imperu Vijayanagara fis-seklu 15 WK<ref>{{Ċita web|url=https://www.chennaionline.in/guide/history-of-chennai|titlu=}}</ref>. Il-Portugiżi waslu fl-1522 u bnew port bl-isem ta’ São Tomé għall-appostlu Kristjan San Tumas, li huwa maħsub li ppriedka fiż-żona bejn is-snin 52 u 70 WK. Fl-1612, l-Olandiżi stabbilew ruħhom ħdejn Pulicat, fit-tramuntana ta’ Chennai. Fl-20 ta’ Awwissu 1639, Francis Day tal-Kumpanija Brittanika tal-Indja tal-Lvant, flimkien man-Nayak ta’ Kalahasti Chennappa Nayaka, iltaqa’ mal-Imperatur Vijayanager Peda Venkata Raya f’Chandragiri u kiseb għotja għal art fuq il-kosta ta’ Coromandel li fuqha l-kumpanija setgħet tibni fabbrika u maħżen għall-attivitajiet kummerċjali tagħha. Fit-22 ta’ Awwissu, huwa kiseb l-għotja għal strixxa ta’ art twila madwar 9.7 km u 1.6 km ’il ġewwa bi tpattija għal somma annwali ta’ ħames mitt lakh pagoda. Ir-reġjun dak iż-żmien kien raħal tas-sajd magħruf bħala "Madraspatnam". Sena wara, il-kumpanija bniet Fort St. George, l-ewwel insedjament Ingliż ewlieni fl-Indja, li sar in-nukleu tal-belt kolonjali li qed tikber u Chennai urbana. Fl-1746, Fort St. George u l-belt inħatfu mill-Franċiżi taħt il-Ġeneral La Bourdonnais, il-Gvernatur ta’ Mauritius, li serq il-belt u l-irħula periferiċi tagħha. Il-Brittaniċi reġgħu ħadu l-kontroll fl-1749 permezz tat-Trattat ta’ [[Aix-la-Chapelle]] u saħħew is-swar tal-fortizza tal-belt biex jifilħu aktar attakki mill-Franċiżi u Hyder Ali, ir-re ta’ Mysore. Huma rreżistew tentattiv ta’ assedju Franċiż fl-1759. Fl-1769, il-belt kienet mhedda minn Hyder Ali matul l-Ewwel Gwerra Anglo-Mysore bit-Trattat ta’ Madras li temm il-kunflitt. Sas-seklu 18, il-Brittaniċi kienu ħakmu l-biċċa l-kbira tar-reġjun u stabbilew il-Presidenza ta’ Madras b’Madras bħala l-kapitali. Il-belt saret bażi navali ewlenija u saret iċ-ċentru amministrattiv ċentrali għall-Ingliżi fin-Nofsinhar tal-Indja. Il-belt kienet il-linja bażi għall-Istħarriġ Trigonometriku l-Kbir tal-Indja, li beda fl-10 ta' April 1802. Bil-miġja tal-ferroviji fl-Indja fis-seklu 19, il-belt kienet konnessa ma' bliet ewlenin oħra bħal [[Mumbai]] u [[Kalkutta]], u b'hekk ippromwoviet żieda fil-komunikazzjoni u l-kummerċ mal-intern tal-pajjiż<ref>{{Ċita web|url=https://www.ftd.travel/chennai-history|titlu=History of Chennai {{!}} Chennai History {{!}} Heritage Chennai|kunjom=FTD.Travel|sit=www.ftd.travel|lingwa=en-us|data-aċċess=2025-06-25}}</ref>. Wara li l-Indja kisbet l-indipendenza tagħha fl-1947, il-belt saret il-kapitali tal-Istat ta' Madras, il-predeċessur tal-istat attwali ta' Tamil Nadu. Il-belt kienet il-post tal-istrajk tal-ġuħ u l-mewt ta' Potti Sreeramulu, li rriżulta fil-formazzjoni tal-Istat ta' Andhra fl-1953 u eventwalment fir-riorganizzazzjoni tal-istati Indjani bbażati fuq fruntieri lingwistiċi fl-1956<ref>{{Ċita web|url=https://www.chennaionline.in/guide/history-of-chennai|titlu=}}</ref>. Fl-1965, qamu aġitazzjonijiet kontra l-impożizzjoni tal-Ħindi u favur it-tkomplija tal-Ingliż bħala mezz ta’ komunikazzjoni li mmarkaw bidla kbira fid-dinamika politika tal-belt u eventwalment wasslu biex l-Ingliż jinżamm bħala lingwa uffiċjali tal-Indja flimkien mal-[[Ħindi]]. Fis-17 ta’ Lulju 1996, il-belt ingħatat isem ġdid uffiċjalment minn Madras għal Chennai, f’konformità max-xejra nazzjonali ta’ dak iż-żmien li jintużaw ismijiet inqas Angliċizzati. Fis-26 ta’ Diċembru 2004, tsunami laqat ix-xtut ta’ Chennai, u qatel 206 persuna f’Chennai u biddel b’mod permanenti l-kosta. L-Għargħar ta’ Chennai tal-2015 għarraq partijiet ewlenin tal-belt, u qatel 269 persuna u rriżulta fi ħsarat ta’ ₹86.4 biljun (US$1 biljun)<ref>{{Ċita web|url=https://www.ftd.travel/chennai-history|titlu=History of Chennai {{!}} Chennai History {{!}} Heritage Chennai|kunjom=FTD.Travel|sit=www.ftd.travel|lingwa=en-us|data-aċċess=2025-06-25}}</ref>. == Amministrazzjoni u politika == [[Stampa:Chennai District.png|nofs|daqsminuri|Mappa tad-distrett ]] Il-belt hija mmexxija mill-Greater Chennai Corporation (li qabel kienet magħrufa bħala "Corporation of Madras"), li ġiet stabbilita fid-29 ta' Settembru 1688. Hija l-eqdem korporazzjoni muniċipali li għadha teżisti fl-Indja u t-tieni l-eqdem korporazzjoni li għadha teżisti fid-dinja. Fl-2011, il-ġurisdizzjoni tal-Chennai Corporation ġiet estiża minn 174 km2 (67 sq mi) għal erja ta' 426 km2 (164 sq mi), maqsuma fi tliet reġjuni: Tramuntana, Nofsinhar u Ċentrali li jkopru 200 distrett. Il-korporazzjoni hija mmexxija minn sindku, elett mill-kunsilliera, li huma eletti permezz ta' vot popolari mir-residenti. L-Awtorità tal-Iżvilupp Metropolitan ta' Chennai (CMDA) hija l-aġenzija nodali responsabbli għall-ippjanar u l-iżvilupp taż-Żona Metropolitana ta' Chennai, li hija mifruxa fuq erja ta' 1,189 km2 (459 sq mi), li tkopri d-distrett ta' Chennai u partijiet mid-distretti ta' Tiruvallur, Kanchipuram u Chengalpattu. Iż-żona metropolitana tikkonsisti f'erba' korporazzjonijiet muniċipali, 12-il muniċipalità u panchayats iżgħar oħra. Bħala l-kapitali tal-istat ta' Tamil Nadu, il-belt tospita l-kwartieri ġenerali eżekuttivi u leġiżlattivi tal-istat primarjament fil-bini tas-segretarjat f'Fort St George. Il-Qorti Għolja ta' Madras hija l-ogħla awtorità ġudizzjarja fl-istat, li l-ġurisdizzjoni tagħha testendi madwar Tamil Nadu u [[Puducherry]]. == Trasport == '''<big>Arja</big>''' L-istorja tal-avjazzjoni ta' Chennai bdiet fl-1910, meta Giacomo D'Angelis bena l-ewwel titjira bil-mutur fl-Asja u ttestjaha f'Island Grounds. Fl-1915, Tata Air Mail bdiet servizz tal-posta bl-ajru bejn Karachi u Madras li mmarka l-bidu tal-avjazzjoni ċivili fl-Indja. F'Marzu 1930, diskussjoni mibdija mill-pilota G. Vlasto wasslet għat-twaqqif tal-Madras Flying Club. Fil-15 ta' Ottubru 1932, J. R. D. Tata tellgħa ajruplan Puss Moth li kien qed iġorr posta bl-ajru minn Karachi għall-Juhu Airstrip ta' Bombay u t-titjira kompliet lejn Madras immexxija mill-avjatur Nevill Vintcent li mmarkat l-ewwel titjira kummerċjali skedata. Il-belt hija servuta mill-Ajruport Internazzjonali ta' Chennai li jinsab f'Tirusulam, madwar 20 kilometru lejn il-Lbiċ taċ-ċentru tal-belt. Huwa r-raba' l-aktar ajruport traffikuż fl-Indja f'termini ta' traffiku tal-passiġġieri u merkanzija mmaniġġjata. Filwaqt li l-ajruport eżistenti qed jiġi espansi b'żieda ta' 1,069.99 acres (433.01 ettaru), ġie propost ajruport ġdid fjamant biex jimmaniġġja traffiku addizzjonali. Ir-reġjun jaqa' taħt il-kompetenza tal-Kmand tal-Ajru tan-Nofsinhar tal-Forza tal-Ajru Indjana. Il-Forza tal-Ajru topera bażi tal-ajru f'Tambaram. Il-Marina Indjana topera bażijiet tal-ajru f'Arakkonam u Chennai. '''<big>Ferrovija</big>''' [[Stampa:Chennai train station.jpg|nofs|daqsminuri|L-istazzjon tal-ferrovija ta' Chennai]] L-istorja tal-ferrovija f'Chennai bdiet fl-1832, meta l-ewwel linja ferrovjarja fl-Indja ġiet proposta bejn Little Mount u Chintadripet fil-belt li saret operattiva fl-1837. Il-Ferrovija ta' Madras ġiet stabbilita aktar tard fl-1845 u l-kostruzzjoni fuq l-ewwel linja ewlenija bejn Madras u Arcot bdiet fl-1853, li saret operattiva fl-1856. Fl-1944, il-kumpaniji ferrovjarji kollha li joperaw fl-Indja Brittanika ttieħdu mill-Gvern. F'Diċembru 1950, il-Kumitat Konsultattiv Ċentrali għall-Ferroviji approva l-pjan għall-Ferroviji Indjani f'sitt sistemi żonali u ż-żona tal-Ferrovija tan-Nofsinhar inħolqot fl-14 ta' April 1951 billi ngħaqdu tliet ferroviji statali, jiġifieri, il-Ferrovija ta' Madras u tan-Nofsinhar ta' Mahratta, il-Kumpanija tal-Ferrovija tal-Indja tan-Nofsinhar, u l-Ferrovija tal-Istat ta' Mysore b'Chennai bħala l-kwartieri ġenerali. Il-belt għandha erba' terminals ferrovjarji ewlenin f'Chennai Central, Egmore, Beach u Tambaram. Chennai Central, l-akbar stazzjon tal-belt, jipprovdi aċċess għal stazzjonijiet ewlenin oħra nazzjonalment u huwa fost l-aktar stazzjonijiet traffikużi fil-pajjiż. '''Suburban u MRTS''' [[Stampa:Chennai local 14003.jpg|nofs|daqsminuri|Ferrovija lokali fl-istazzjon tal-ferrovija ta' Velachery fil-linja MRTS fi triqitha lejn Chennai Beach]] Chennai għandha netwerk ferrovjarju suburban stabbilit sew imħaddem minn Southern railway, li ġie stabbilit fl-1928. Is-Sistema ta' Trasport Rapidu tal-Massa (MRTS) hija sistema ta' trasport pubbliku urban elevat stabbilita fl-1995 li topera fuq linja waħda minn Chennai Beach sa Velachery. '''Metro''' [[Stampa:Chennai Metro Rail at Koyambedu.JPG|nofs|daqsminuri|[[Chennai Metro]] f'Koyambedu]] [[Chennai Metro]] hija sistema ferrovjarja ta' transitu rapidu f'Chennai li nfetħet fl-2015. Mill-2023, is-sistema tal-metro tikkonsisti f'żewġ linji operattivi li joperaw fuq 54.1 km b'41 stazzjon. Is-sistema tal-metro ta' Chennai qed tiġi estiża biż-żieda proposta ta' tliet linji oħra u estensjoni ta' 116.1 km. '''<big>Toroq</big>''' [[Stampa:Pycrofts Road, Chennai 04.jpg|nofs|daqsminuri|Triq Pycrofts]] Chennai għandha netwerk estensiv ta' toroq li jkopri madwar 1,780 km mill-2023. Chennai hija waħda mit-terminals tas-sistema Golden Quadrilateral tal-Awtostradi Nazzjonali. Bħala parti min-netwerk, il-belt hija konnessa ma' Mumbai u Kolkata permezz tal-NH 48 u l-NH 16 rispettivament. Barra minn hekk, l-NH 32, u l-NH 716 joriġinaw mill-belt. In-netwerk tat-toroq jikkonsisti wkoll minn awtostradi statali li jservu bħala toroq arterjali u żewġ toroq periferali (toroq ċirkolari ta' ġewwa u ta' barra). Hemm separaturi tal-gradi u flyovers f'intersezzjonijiet ewlenin. Hemm żewġ awtostradi li qed jinbnew : Chennai Port–Maduravoyal Expressway u Bangalore–Chennai Expressway. == Nies persuni == * Viswanathan Anand, champion tad-dinja taċ-ċess. * Ilayaraja, kantant-kittieb tal-kanzunetti. * Yuvan Shankar Raja, kantant-kittieb tal-kanzunetti. * Ellen Hollond, kittieba Brittanika. * Harutyun Shmavonian, qassis u kittieb Iranjan-Armenjan. * Sundar Pichai, CEO ta' Google. * Indra Nooyi, eks CEO ta' PepsiCo. * R. K. Narayan, kittieb tal-lingwa Ingliża. * Annie Besant, lekċerer, teosofa, u femminista Brittanika. * Margaret Cousins, edukatriċi, suffraġista, u femminista Irlandiża. * C. S. Seshadri, matematiku Indjan. * Marshall Stone, matematiku Amerikan. * Shivaji Ganesan, attur, produttur, Kavallier tal-Ordre des Arts et des Lettres. * AR Rahman, kantant-kittieb tal-kanzunetti. Rajinikanth, attur. * Shyamala Gopalan Harris, bijologa, tabiba, u onkologa Indjana-Amerikana. * Veenai Dhanammal, kantanta, mużiċista. * Engelbert Humperdinck, kantanta Brittanika. * Rukmini Devi Arundale, żeffiena, koreografa, u edukatriċi. * Pascal Haüsermann, perit utopiku Żvizzeru. * Elihu Yale, Gvernatur ta' Madras. * M. S. Gopalakrishnan, vjolinista. * Sujatha Rangarajan, kittieba bil-lingwa Tamil. * Kamal Hassan, attur. * Inkulab, kittieb bil-lingwa Tamil, attivist ateu, u razzjonalista. * Balasaraswati, żeffiena. * Padmini, żeffiena u attriċi. * Savitri, attriċi. * S. P. Balasubrahmanyam, kantanta. M. S. * Subbulakshmi, kantanta. * M. G. Ramachandran, politiku, attur, u direttur. * Bhama Srinivasan, matematiku Indjan-Amerikan. * L. Shankar, mużiċist, vjolinista, u kantanta. * Alarmel Valli, żeffiena, Chevalier de l'Ordre des Arts et des Lettres. * Indrani Rahman, żeffiena, Miss India 1952. * Frederika ta' Hanover, Prinċipessa ta' Hanover u Brunswick, Reġina tal-Elleni. * Irene tal-Greċja, Prinċipessa tal-Greċja u d-Danimarka. * Ajith Kumar, attur. * Vijay, attur. * Keerthi Pandian, attriċi. * Vikram, attur. * Surya Sivakumar, attur. * Dhanush, attur. * Rose Venkatesan, preżentatriċi ta' talk show. == Ġemellaġġ == * {{Flagicon|USA}} [[Denver]] ([[Stati Uniti]]) ; * {{Flagicon|RUS}} [[Volgograd]] ([[Russja]]) ; * {{Flagicon|USA}} [[San Antonio]] ([[Stati Uniti]]) ; * {{Flagicon|MYS}} [[Kuala Lumpur]] ([[Malażja]]) ; * {{Flagicon|CHN}} [[Chongqing]] ([[Ċina]]) ; * {{Flagicon|KOR}} [[Ulsan]] ([[Korea t'Isfel]]). == Referenzi == [[Kategorija:Bliet tal-Indja]] gxh5hmbq400ccfqgqz9ritp50x86nz9 0 33182 323763 323689 2025-06-25T11:44:02Z ToniSant 4257 /* Ġunju */ +Karmaġenn 323763 wikitext text/x-wiki Din hija lista ta' attivitajiet mużikali notevoli li ġraw u diski/recordings maħruġa fl-2024. Kull attività jew recording iridu jkunu sostanzjati minn referenza xierqa, u aktar minn waħda, meta dan possibli. ==Diski u recordings oħra maħruġa fl-2025== === Jannar === {| class="wikitable" |+ !Data !Titlu !Artist/i !Mod !Referenzi u/jew noti !Wikidata |- |3 |Warico |[[Manwel T]] |Single |Bandcamp<ref>{{Ċita web|url=https://manwelt.bandcamp.com/album/warico|titlu=Warico, by MANWEL T|sit=MANWEL T|lingwa=en|data-aċċess=2025-01-03}}</ref> | |- |3 |Lil Din L-Art Ħelwa |[[Myles Azzopardi|Myles]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=DeUAKTeoCTY|titlu=Lil DIn l-Art Ħelwa|kunjom=Azzopardi|isem=Myles|data=3 Jannar 2025|sit=YouTube|lingwa=mt}}</ref> | |- |8 |Ashes to Ashes |[[Matthew James]] |Album |Spotify<ref>{{Ċita web|url=https://open.spotify.com/album/6CY2qszOZDhyRSfGtTxBnL|titlu=Ashes to Ashes|kunjom=Borg|isem=Matthew James|data=8 Jannar 2025|sit=Spotify|lingwa=en, mt}}</ref> | |- |10 |Dancing with a Danger |[[Gaia Gambuzza]] |Video<ref>{{Ċita web|url=https://newsbook.com.mt/gaia-gambuzza-tohrog-il-vidjo-tal-kanzunetta-dancing-with-a-danger/|titlu=Gaia Gambuzza toħroġ il-vidjo tal-kanzunetta ‘’Dancing with a Danger’’|kunjom=Zammit|isem=Frederick|data=15 Jannar 2025|sit=Newsbook|lingwa=mt}}</ref> |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=mApyguAzzpY|titlu=Dancing with a Danger|kunjom=Gambuzza|isem=Gaia|data=10 Jannar 2025|sit=en}}</ref> | |- |11 |Burn |[[Luana Schembri]] |Lyric video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=EZWUIwKxGNA|titlu=Burn|kunjom=Schembri|isem=Luana|data=11 Jannar 2025|sit=YouTube|lingwa=en}}</ref> | |- |15 |State of Mind |[[Nick Morales]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=1gZEAxmdxRk|titlu=State of Mind|kunjom=Morales|isem=Nick|data=15 Jannar 2025|sit=YouTube|lingwa=en}}</ref> | |- |15 |No More |[[Hanging by Threads]] |EP |Apple Music<ref>{{Ċita web|url=https://music.apple.com/mt/album/no-more-ep/1785425989|titlu=No More|kunjom=Hanging by Threads|data=15 Jannar 2025|sit=Apple Music|lingwa=en}}</ref> | |- |17 |Love Me |[[Megan May]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=bMjd2w8aHt8|titlu=Love Me|kunjom=Megan May|data=17 Jannar 2025|sit=YouTube|lingwa=en}}</ref> | |- |17 |Natura Maltija [official sountrack] |[[Robert Farrugia]] |Album |Bandcamp<ref>{{Ċita web|url=https://robertfarrugia.bandcamp.com/album/natura-maltija-official-soundtrack|titlu=Natura Maltija [official soundtrack], by Robert Farrugia|sit=Robert Farrugia|lingwa=en|data-aċċess=2025-01-25}}</ref> | |- |17 |Feelings for You |Klingande & [[Shaun Farrugia]] |Single |Spotify<ref>{{Ċita web|url=https://open.spotify.com/track/6fSPmQVLaIBLnTSaDHolks|titlu=Feelings for You|kunjom=Klingande|kunjom2=Farrugia|isem2=Shaun|sit=Spotify|lingwa=en|data-aċċess=17 Jannar 2025}}</ref> | |- |18 |Imħabbatħabbat |Nick Morales |Album |Bandcamp<ref>{{Ċita web|url=https://nickmorales.bandcamp.com/album/im-abbat-abbat|titlu=Imħabbatħabbat, by Nick Morales|data=18 Jannar 2025|sit=Nick Morales|lingwa=mt,en}}</ref> | |- |20 |Held |[[Claire Tonna]] |EP |Bandcamp<ref>{{Ċita web|url=https://clairetonna.bandcamp.com/album/held-ep|titlu=HELD EP, by Claire Tonna|sit=Claire Tonna|lingwa=en|data-aċċess=2024-12-30}}</ref> | |- |23 |Taħfirli? |[[Philip Vella]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=0c6Mo1bIQ8Y|titlu=Taħfirli?|kunjom=Vella|isem=Philip|data=23 Jannar 2025|sit=YouTube|lingwa=mt}}</ref> | |- |24 |Cookin' It Up |[[Jay Zinga]] + [[Brenda de Battista|Bee]] |Single |Spotify<ref>{{Ċita web|url=https://open.spotify.com/track/6LIykB1eSUI81gXRPjPiLe?si=e790477809b64d3f|titlu=Cookin' It Up|kunjom=Zinga|isem=Jay|kunjom2=de Battista|isem2=Brenda|sit=Spotify|lingwa=en}}</ref> | |- |25 |Opium |[[The Bride]] |Single |Audio only on YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=udpJyVTtzRg|titlu=Opium|kunjom=The Bride|data=25 Jannar 2025|sit=YouTube|lingwa=en}}</ref> | |- |26 |Il-Protesta |[[David Sammut il-Buggly]] |Video<ref>{{Ċita web|url=https://newsbook.com.mt/tilef-lill-ibnu-bsuwicidju-jipprotesta-bdiska-ghax-thalla-fl-ghama-dwar-l-inkjesta/|titlu=Tilef lil ibnu b’suwiċidju; jipprotesta b’diska għax tħalla fl-għama dwar l-inkjesta|kunjom=Cachia|isem=Paul|data=27 Jannar 2025|sit=Newsbook|lingwa=mt}}</ref> |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=uIz9ks-5QZ0|titlu=Il-Protesta|kunjom=Sammut|isem=David|data=26 Jannar 2025|sit=YouTube|lingwa=mt}}</ref> | |- |26 |Gravity |[[Claire Marante]] |Single |Audio only on YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=Qo4BiZSH-2A|titlu=Gravity|kunjom=Marante|isem=Claire|data=26 Jannar 2025|sit=YouTube|lingwa=en}}</ref> | |- |28 |No Defeat |[[Kiita C]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=ceI8eTZP-GE|titlu=No Defeat|kunjom=Cardona|isem=NIkita|data=28 Jannar 2025|sit=YouTube|lingwa=en}}</ref> | |- |31 |Qum Minn Hemm |[[ONE11]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=cX9RxbhMJn0|titlu=Qum Minn Hemm|kunjom=ONE11|data=31 Jannar 2025|sit=YouTube|lingwa=mt}}</ref> | |} === Frar === {| class="wikitable" |+ !Data !Titlu !Artist/i !Mod !Referenzi u/jew noti !Wikidata |- |3 |Ticket to the Moon |[[Chasing Pandora]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=Q7wlf1WFJ68|titlu=Ticket to the Moon|kunjom=Chasing Pandora|data=3 Frar 2025|sit=YouTube|lingwa=en}}</ref> | |- |3 |A Mild Winter (Urulu Remix) |[[Owen Jay]] & [[Melchior Sultana]] |Single |Bandcamp<ref>{{Ċita web|url=https://battibatti.bandcamp.com/album/bb26-a-mild-winter-urulu-remix|titlu=BB26 - A Mild Winter (Urulu Remix), by Owen Jay & Melchior Sultana|sit=Battibatti|lingwa=en|data-aċċess=2025-04-28}}</ref> | |- |5 |Keep On Running |[[That bb]] |Single |Bandcamp<ref>{{Ċita web|url=https://thatbb.bandcamp.com/track/keep-on-running|titlu=Keep on Running, by That bb|kunjom=Theuma|isem=Rebecca|data=5 Frar 2025|sit=That bb|lingwa=en|data-aċċess=2025-02-17}}</ref> | |- |7 |Ġaħan |[[Kill The Action]] feat. [[Myles Azzopardi|Myles]], [[Funky Monkey]] & [[DJ Mac]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=KZyOOu238FU|titlu=Ġaħan|kunjom=Kill the Action|data=7 Frar 2025|sit=YouTube|lingwa=mt}}</ref> | |- |7 |Don't Slip Away |[[Martina Fenech]] |Lyric video<ref>{{Ċita web|url=https://newsbook.com.mt/martina-fenech-bhoss-gdid-fdont-slip-away/|titlu=Don't Slip Away|kunjom=Zammit|isem=Frederick|data=8 Frar 2025|sit=Newbook|lingwa=mt}}</ref> |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=SXIFmS89IjA|titlu=Don't Slip Away|kunjom=Fenech|isem=Martina|data=7 Frar 2025|sit=YouTube|lingwa=en}}</ref> | |- |7 |Cartwheel |[[Banjo Lucia]] |Single |Bandcamp<ref>{{Ċita web|url=https://banjolucia.bandcamp.com/track/cartwheel|titlu=Cartwheel, by Banjo Lucia|kunjom=Caruana-Butler|isem=Banjo|data=7 Frar 2025|sit=Banjo Lucia|lingwa=en|data-aċċess=2025-02-16}}</ref> | |- |10 |Sparks |[[Notes to Addy]] |Single |Spotify<ref>{{Ċita web|url=https://open.spotify.com/track/0DWBx6HcXocjnpyFCJJxCh|titlu=Sparks|kunjom=Grech|isem=Adrian|data=10 Frar 2025|sit=Spotify|lingwa=mt}}</ref> | |- |12 |Happier |[[Kayati]] |Lyric video<ref>{{Ċita web|url=https://newsbook.com.mt/kayati-jniedu-s-single-gdida-taghhom-happier/|titlu=Kayati jniedu s-single ġdida tagħhom ‘Happier’|kunjom=Zammit|isem=Frederick|data=13 Frar 2025|sit=Newsbook|lingwa=mt}}</ref> |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=E9rPw0Q9XGI|titlu=Happier|kunjom=Kayati|data=12 Frar 2025|sit=YouTube|lingwa=en}}</ref> | |- |14 |Għidli Int Ja Mara / Il-Ballata tax-Xagħri |[[David Schembri]] |Single |Bandcamp<ref>{{Ċita web|url=https://dejvid.bandcamp.com/album/g-idli-int-ja-mara|titlu=Għidli Int Ja Mara, by David Schembri|kunjom=Schembri|isem=David|data=14 Frar 2025|sit=|lingwa=mt|data-aċċess=2025-02-28}}</ref> | |- |14 |Nisa Tal-Lejl |[[Bruda]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=I_rLrmgg5Ek|titlu=Nisa Tal-Lejl|kunjom=Bruda|data=14 Frar 2025|sit=YouTube|lingwa=mt}}</ref> | |- |15 |Falling |[[Nate Rope]] + [[Ember Skky]] |Single |Spotify<ref>{{Ċita web|url=https://open.spotify.com/track/02xn84CP3TfhWAhagfc4g2|titlu=Falling|kunjom=Rope|isem=Nate|data=15 Frar 2025|sit=Spotify|lingwa=en}}</ref> | |- |16 |Żmien Ieħor |[[Klikka (trio vokali)|Klikka]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=A7Ws-lFPcBw|titlu=Żmien Ieħor|kunjom=Klikka|data=16 Frar 2025|sit=YouTube|lingwa=mt}}</ref> | |- |19 |Tibqax Tgħix fil-Passat |[[Kapitlu Tlettax]] feat. [[Liston Bongailas|Liston]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=SnVYbmx5reQ|titlu=Tibqax Tgħix fil-Passat|kunjom=Kapitlu Tlettax|data=19 Frar 2025|sit=YouTube|lingwa=mt}}</ref> | |- |21 |Raymond Fenech’s Funeral Marches |[[Għaqda Każin Banda San Filep]] |Album |CD<ref>{{Ċita web|url=https://timesofmalta.com/article/composer-raymond-fenech-launch-cd-funeral-marches.1105259|titlu=Composer Raymond Fenech to launch CD of funeral marches (press release)|kunjom=|isem=|data=2025-02-17|sit=Times of Malta|lingwa=en-gb|data-aċċess=2025-02-17}}</ref> | |- |21 |Hank Rules |[[Andre Camilleri]] |Album |Bandcamp<ref>{{Ċita web|url=https://andrecamilleri.bandcamp.com/album/hank-rules|titlu=Hank Rules, by Andre Camilleri|sit=Andre Camilleri|lingwa=en|data-aċċess=2025-03-03}}</ref> | |- |28 |Un Giorno |[[Martina Cutajar]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=FNb_VJUXyZE|titlu=Un Giorno|kunjom=Cutajar|isem=Martina|data=28 Frar 2025|sit=YouTube|lingwa=it}}</ref> | |- |28 |Xemx Tiela |[[ONE11]] |Single |Spotify<ref>{{Ċita web|url=https://open.spotify.com/album/1GmgdAHGJ8SzW4mZNM3gQH|titlu=Xemx Tiela|kunjom=Cordina|isem=CJ|data=28 Frar 2025|sit=Spotify|lingwa=mt}}</ref> | |- |28 |Serendipity |[[Sandro Zerafa]] |Single |Spotify<ref>{{Ċita web|url=https://open.spotify.com/track/1TVFQyCQZbkBYaThNomSsz|titlu=Serendipity|kunjom=Zerafa|isem=Sandro|data=28 Frar 2028|sit=Spotify|lingwa=en}}</ref> | |} === Marzu === {| class="wikitable" |+ !Data !Titlu !Artist/i !Mod !Referenzi u/jew noti !Wikidata |- |3 |No Tears Left To Cry |[[Andre Camilleri]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=6UWeo9Xf9BE|titlu=No Tears Left To Cry|kunjom=Camilleri|isem=Andre|data=3 Marzu 2025|sit=YouTube|lingwa=en}}</ref> | |- |7 |Zulu Drum |Manwel T |EP |Bandcamp<ref>{{Ċita web|url=https://manwelt.bandcamp.com/album/zulu-drum|titlu=Zulu Drum, by MANWEL T|sit=MANWEL T|lingwa=en|data-aċċess=2025-03-09}}</ref> | |- |7 |Turn on the Light |[[Luke Chappell]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=EoFkJnpz12Q|titlu=Turn on the Light|kunjom=Chappell|isem=Luke|data=7 Marzu 2025|sit=YouTube|lingwa=en}}</ref> | |- |7 |Lil Din l-Art Ħelwa (acoustic) |[[Myles Azzopardi|Myles]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=RJsN9l-LYJ0|titlu=Lil Din l-Art Ħelwa (acoustic)|kunjom=Azzopardi|isem=Myles|data=7 Marzu 2025|sit=YouTube|lingwa=mt}}</ref> | |- |7 |2x2 |[[Aidan Cassar|Aidan]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=y5eQQlt-fSk|titlu=2x2|kunjom=Cassar|isem=Aidan|data=7 Marzu 2025|sit=YouTube|lingwa=en,mt}}</ref> | |- |8 |Żifna f'Ħolma |[[13 Year Later]] |Single<ref>{{Ċita web|url=https://www.melodija.eu/post/13-years-later-press-release|titlu=13 YEARS LATER press release|kunjom=|isem=|data=2025-03-05|sit=Melodija|lingwa=en|data-aċċess=2025-03-10}}</ref> |Spotify<ref>{{Ċita web|url=https://open.spotify.com/track/5mQlOqYJkZELOTKl5jIqag|titlu=Żifna f'Ħolma|kunjom=13 Years Later|data=8 Marzu 2025|sit=Spotify|lingwa=mt}}</ref> | |- |11 |Onestament |[[Bużu (rapper)|Bużu]] |Album |Spotify<ref>{{Ċita web|url=https://open.spotify.com/album/2YTF0fKhth2RK9bPdgASqy|titlu=Onestament|kunjom=Bużu|data=11 Marzu 2025|sit=Spotify|lingwa=mt}}</ref> | |- |14 |Where Are You Now |[[Toby Farrugia]] |Lyric video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=DzTPPeKdyUw|titlu=Where Are You Now|kunjom=Farrugia|isem=Toby|data=14 March 2025|sit=YouTube|lingwa=en}}</ref> | |- |19 |Nothing Comes Easy |[[OutBound]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=f0SlQfy7exE|titlu=Nothing Comes Easy|kunjom=OutBound|data=19 Marzu 2025|sit=YouTube|lingwa=en}}</ref> | |- |19 |Through Blackened Waters |[[Angelcrypt]] |Single |Bandcamp<ref>{{Ċita web|url=https://angelcrypt.bandcamp.com/track/through-blackened-waters|titlu=Through Blackened Waters, by Angelcrypt|sit=Angelcrypt|lingwa=en|data-aċċess=2025-04-21}}</ref> | |- |20 |Fragile |[[Red Electric]] feat. [[Chasing Pandora]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=_RnK8zqdKC4|titlu=Fragile|kunjom=Red Electric|kunjom2=Chasing Pandora|data=20 Marzu 2025|sit=YouTube|lingwa=en}}</ref> | |- |21 |Dyż-Location |[[Child]] |EP |Bandcamp<ref>{{Ċita web|url=https://child-music.bandcamp.com/album/dy-lokazzjoni|titlu=Dyż-Location|kunjom=Child|data=21 Marzu 2025|sit=Bandcamp|lingwa=en}}</ref> | |- |21 |Shalom |[[Karm Debattista mssp]] |Lyric video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=cJuiA1cxx5A|titlu=Shalom|kunjom=Debattista|isem=Karm|data=21 Marzu 2025|sit=YouTube|lingwa=mt}}</ref> | |- |21 |Evil Gnome of Doom Vol.3 |[[Andre Camilleri]] |Album |Bandcamp<ref>{{Ċita web|url=https://andrecamilleri.bandcamp.com/album/evil-gnome-of-doom-volume-3|titlu=Evil Gnome Of Doom Volume 3, by Andre Camilleri|sit=Andre Camilleri|lingwa=en|data-aċċess=2025-04-17}}</ref> | |- |21 |Midnight Pill |[[Faddi]] |Album |Bandcamp<ref>{{Ċita web|url=https://khoros-label.bandcamp.com/album/khr078-midnight-pill|titlu=KHR078 {{!}} Midnight Pill, by Faddi|sit=KHOROS RECORDS LTD|lingwa=en|data-aċċess=2025-05-06}}</ref> | |- |27 |Malju |[[Michael Azzopardi]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=4e7IMRYU_10|titlu=Malju|kunjom=Azzopardi|isem=Michael|data=27 Marzu 2025|sit=YouTube|lingwa=mt}}</ref> | |- |27 |Released |[[Maria Bea]] |Single<ref>{{Ċita web|url=https://www.melodija.eu/post/from-classical-roots-to-reinvention-maria-borg-on-the-journey-to-maria-bea|titlu=From Classical Roots to Reinvention: Maria Borg on the Journey to Maria Bea|kunjom=Mifsud|isem=Noel|data=2025-04-14|sit=Melodija|lingwa=en|data-aċċess=2025-05-10}}</ref> |Spotify<ref>{{Ċita web|url=https://open.spotify.com/track/4zHQkkZ2KMhmKVPR0qf658|titlu=Released|kunjom=Borg|isem=Maria|data=27 Marzu 2025|sit=YouTube|lingwa=en}}</ref> | |- |28 |Stajna Konna Aħna |[[Jamie Cardona]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=1nPcvl1VWqI|titlu=Stajna Konna Aħna|kunjom=Cardona|isem=Jamie|data=28 Marzu 2025}}</ref> | |- |28 |Tfal tax-Xemx |Michael Azzopardi |Album |Bandcamp<ref>{{Ċita web|url=https://michaelazzopardi.bandcamp.com/album/tfal-tax-xemx|titlu=Tfal tax-Xemx|kunjom=Azzopardi|isem=Michael|data=28 Marzu 2025|sit=Bandcamp|lingwa=mt}}</ref> | |- |28 |Perfett |[[Pamela Bezzina]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=vjSzPqHw_Yg|titlu=Perfett|kunjom=Bezzina|isem=Pamela|data=28 Marzu 2025|sit=YouTube|lingwa=mt}}</ref> | |- |31 |Amy |[[The Crowns]] X [[Jimmy Tyrrell]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=jGQ9ihG2e04|titlu=Amy|kunjom=The Crowns|kunjom2=Tyrrell|isem2=Jimmy|sit=YouTube|lingwa=en}}</ref> | |} === April === {| class="wikitable" |+ !Data !Titlu !Artist/i !Mod !Referenzi u/jew noti !Wikidata |- |2 |Dak Li Hemm Fil-Qalb |[[Maria Zahra Brincat]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=bWSS1K2SLUA|titlu=Dak Li Hemm fil-Qalb|kunjom=Zahra Brincat|isem=Maria|data=2 April 2025|sit=YouTube|lingwa=mt}}</ref> | |- |4 |Walls of Jerico |[[Melbourne Ska Orchestra]] |Single |Various platforms<ref>{{Ċita web|url=https://snd.click/wallsofjericho|titlu=Walls of Jericho|kunjom=Melbourne Ska Orchestra|isem=|data=4 April 2025|sit=snd.click|lingwa=en|data-aċċess=2025-04-17}}</ref> | |- |6 |Rest, Sir Snock |[[Fake Ophelia]] |EP |Bandcamp<ref>{{Ċita web|url=https://myfairlsdy.bandcamp.com/album/rest-sir-snock|titlu=Rest, Sir Snock, by Fake Ophelia|sit=My Fair Lsdy Records|lingwa=en|data-aċċess=2025-04-17}}</ref> | |- |7 |Kant |[[Splinter Studio]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=5y2Wr7qBAtg|titlu=Kant|kunjom=Depasquale|isem=David|data=7 April 2025|sit=YouTube|lingwa=en}}</ref> | |- |10 |Ħsibijiet |[[Kapitlu Tlettax]] ft. [[Ema Vella]] + [[Liston Bongailas|Liston]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=RlSIt7A5OkA|titlu=Ħsibijiet|kunjom=Kapitlu Tlettax|data=10 April 2025|sit=YouTube|lingwa=mt}}</ref> | |- |10 |Illum |[[Rita Pace]] + [[Renè Mamo]] |Lyric video<ref>{{Ċita web|url=https://newsbook.com.mt/kanzunetta-dwar-il-fragilita-tal-hajja-u-kemm-kull-mument-huwa-prezzjuz/|titlu=Kanzunetta dwar il-fragilità tal-ħajja u kemm kull mument huwa prezzjuż|kunjom=Zammit|isem=Frederick|data=11 April 2025|sit=Newsbook|lingwa=mt}}</ref> |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=qtccmST425U|titlu=Illum|kunjom=Pace|isem=Rita|kunjom2=Mamo|isem2=Renè|data=10 April 2025|sit=YouTube|lingwa=mt}}</ref> | |- |11 |Melita: Maltese Piano Music |[[Charlene Farrugia]] |Album<ref>{{Ċita web|url=https://x2.timesofmalta.com/20250408/sunday-circle/maltese-piano-music-gets-international-acclaim/|titlu=Maltese piano music gets international acclaim|kunjom=Lafferty|isem=Esther|data=2025-04-08|lingwa=en-US|data-aċċess=2025-04-17}}</ref> |Spotify<ref>{{Ċita web|url=https://open.spotify.com/album/0EOLvukeFxM23WypkNTC60|titlu=Melita: Maltese Piano Music|kunjom=Farrugia|isem=Charlene|data=11 April 2025|sit=Spotify|lingwa=en}}</ref> | |- |11 |Ikaru |[[Stephanie Sant]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=YZM1l69TRLc|titlu=Ikaru|kunjom=Sant|isem=Stephanie|data=11 April 2025|sit=YouTube|lingwa=mt}}</ref> | |- |11 |Talking to Ghosts |[[Hanging by Threads]] |Single |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://open.spotify.com/track/41qVh7HrrWLbJK6RilrgGw|titlu=Talking to Ghosts|kunjom=Hanging by Threads|data=11 April 2025|sit=Spotify|lingwa=en}}</ref> | |- |12 |Farfett Blu |[[Bard (kantant)|Bard]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=N0QggXu2xkQ|titlu=Farfett Blue|kunjom=Bard|data=12 April 2025|sit=YouTube|lingwa=mt}}</ref> | |- |17 |Illejla |[[Aicha Xixa]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=dwXtbq-EShs|titlu=Illejla|kunjom=Xixa|isem=Aicha|data=17 April 2025|sit=YouTube|lingwa=mt}}</ref> | |- |18 |Falling Knives |[[Chess Galea]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=0RY92M5EW4w|titlu=Falling Knives|kunjom=Galea|isem=Chess|data=18 April 2025|sit=YouTube|lingwa=en}}</ref> | |- |21 |Out Of This World |[[Carlo Gerada]] + [[Kevin Paul]] + [[Matthew James]] |Video |Love Island Malta Season 3 Official Theme Song - YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=14EkahLP2wY|titlu=Out Of This World|kunjom=Gerada|isem=Carlo|kunjom2=Calleja|isem2=Kevin Paul|kunjom3=Borg|isem3=Matthew James|sit=YouTube|lingwa=en}}</ref> | |- |24 |Make America Great Again? |[[Andre Camilleri]] |Single |Bandcamp<ref>{{Ċita web|url=https://andrecamilleri.bandcamp.com/track/make-america-great-again|titlu=Make America Great Again?, by Andre Camilleri|sit=Andre Camilleri|lingwa=en|data-aċċess=2025-04-24}}</ref> | |- |25 |Issir Sinjur |[[Myles Azzopardi|Myles]] feat. [[Funky Monkey]] + [[DJ Mac]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=KMNAvonJGcM|titlu=Issir Sinjur|kunjom=Azzopardi|isem=Myles|data=25 April 2025|sit=YouTube|lingwa=mt}}</ref> | |- |25 |Akshara |[[Benji Cachia]] |Album<ref>{{Ċita web|url=https://www.melodija.eu/post/benji-cachia-press-release|titlu=Benji Cachia press release|kunjom=|isem=|data=2025-01-28|sit=Melodija|lingwa=en|data-aċċess=2025-01-28}}</ref><ref>{{Ċita web|url=https://timesofmalta.com/article/it-big-mix-ranch-drummer-benji-cachia-launch-solo-album.1108330|titlu=‘It’s a big mix’ – Ranch drummer Benji Cachia to launch solo album|kunjom=Cummings|isem=James|data=2025-04-20|sit=Times of Malta|lingwa=en-gb|data-aċċess=2025-04-20}}</ref> |Vinyl + Apple Music<ref>{{Ċita web|url=https://music.apple.com/album/akshara/1814258019|titlu=Ashkara|kunjom=Cachia|isem=Benji|data=25 April 2025|sit=Apple Music|lingwa=en}}</ref> | |- |25 |Is This How It Ends? |[[Sarah Bonnici]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=HnapQcEA0hI|titlu=Is This How It Ends?|kunjom=Bonnici|isem=Sarah|data=25 April 2025|sit=YouTube|lingwa=en}}</ref> | |- |25 |Confessional |[[Tara Formosa]] |EP |Spotify<ref>{{Ċita web|url=https://open.spotify.com/album/6NiildnXauuZ4zYhTgEav6|titlu=Confessional|kunjom=Formosa|isem=Tara|data=25 Mejju 2025|sit=Spotify|lingwa=en}}</ref> | |- |29 |The Words Are Stuck In My Throat |[[That bb]] |EP |Bandcamp<ref>{{Ċita web|url=https://wrongisland.bandcamp.com/album/the-words-are-stuck-in-my-throat|titlu=The Words are Stuck in my Throat, by That bb|sit=Wrong Island Communications|lingwa=en|data-aċċess=2025-05-17}}</ref> | |- |30 |So What |[[Divine Sinners]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=wVLICq3HMRU|titlu=So What|kunjom=Divine Sinners|data=30 April 2025|sit=YouTube|lingwa=en}}</ref> | |- |30 |Dawn il-Widien |[[The Travellers (grupp Malti)|The Travellers]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=z3Y6fblEFFo|titlu=Dawn il-Widien|kunjom=The Travellers|data=30 April 2025|sit=YouTube|lingwa=mt}}</ref> | |- |30 |Ground Zero |[[Kevin Borg]] |Single |Spotify<ref>{{Ċita web|url=https://open.spotify.com/track/6P9KQw6kBaG6JsltJw3paz|titlu=Ground Zero|kunjom=Borg|isem=Kevin|data=30 April 2025|sit=Spotify|lingwa=en}}</ref> | |} === Mejju === {| class="wikitable" |+ !Data !Titlu !Artist/i !Mod !Referenzi u/jew noti !Wikidata |- |2 |Two |[[Dario Genovese]] |Single |Spotify<ref>{{Ċita web|url=https://open.spotify.com/track/4m0CmkGQLcyM6vH3irFbDe|titlu=Two|kunjom=Genovese|isem=Dario|data=2 Mejju 2025|sit=open.spotify.com|lingwa=en|data-aċċess=2025-05-03}}</ref> | |- |2 |Slave of the Machine |[[Melchior Sultana]] & [[Janelle Pulo]] |Album |Bandcamp<ref>{{Ċita web|url=https://profoundsoundmusic.bandcamp.com/album/slave-of-the-machine|titlu=Slave Of The Machine, by Melchior Sultana & Janelle Pulo|sit=Profound Sound Music|lingwa=en|data-aċċess=2025-05-10}}</ref> | |- |5 |Don't Forget Me |[[Lighthouse (band)|Lighthouse]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=hGqmL0bXg7A|titlu=Don't Forget Me|kunjom=Lighthouse|data=5 Mejju 2025|sit=YouTube|lingwa=en}}</ref> | |- |9 |Boogeyman (piano acoustic version) |[[Chess Galea]] |Lyric video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=D1HmjZop134|titlu=Boogeyman (piano acoustic version)|kunjom=Galea|isem=Chess|data=9 Mejju 2025|sit=YouTube|lingwa=en}}</ref> | |- |9 |99 |[[Ben Miller]] feat. [[Abire]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=s0YfnOFzgpQ|titlu=99|kunjom=Miller|isem=Ben|data=9 Mejju 2025|sit=YouTube|lingwa=en}}</ref> | |- |13 |Bloat Drone / Swallowed by the Swamp |[[Lady Lizard]] |Single |Bandcamp<ref>{{Ċita web|url=https://ladylizard.bandcamp.com/album/bloat-drone-swallowed-by-the-swamp|titlu=BLOAT DRONE / SWALLOWED BY THE SWAMP, by Lady Lizard|sit=Lady Lizard|lingwa=en|data-aċċess=2025-06-01}}</ref> / cassette reissue | |- |15 |Runaway Heart |[[K.A.R.R.]] feat [[JJ Mist]] |Single |Bandcamp<ref>{{Ċita web|url=https://karrmusic.bandcamp.com/track/runaway-heart-feat-jj-mist|titlu=Runaway Heart (feat. JJ Mist), by K.A.R.R|sit=K.A.R.R|lingwa=en|data-aċċess=2025-05-22}}</ref> | |- |15 |Carpe Diem |[[Chellcy Reitsma]] |Single |Spotify<ref>{{Ċita web|url=https://open.spotify.com/track/1wBoEdCD9KW4gt1d1MYt0q|titlu=Carpe Diem|kunjom=Reitsma|isem=Chellcy|data=15 Mejju 2025|sit=Spotify|lingwa=en}}</ref> | |- |15 |Talking to Ghosts |[[Hanging By Threads]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=rFcJuoy-rls|titlu=Talking to Ghosts|kunjom=Hanging By Threads|data=15 Mejju 2025|sit=YouTube|lingwa=en}}</ref> | |- |16 |Lazarene |[[Dean Muscat]] |EP<ref>{{Ċita web|url=https://www.melodija.eu/post/dean-muscat-to-release-debut-ep-lazarene-press-release|titlu=Dean Muscat to release debut EP 'Lazarene' -press release|kunjom=|isem=|data=2025-05-09|sit=Melodija|lingwa=en|data-aċċess=2025-05-17}}</ref> |Bandcamp<ref>{{Ċita web|url=https://deanmuscat.bandcamp.com/album/lazarene|titlu=LAZARENE, by Dean Muscat|sit=Dean Muscat|lingwa=en|data-aċċess=2025-05-17}}</ref> | |- |18 |Live at The Garage (13th May 2022) |[[A Black White Satellite]] |Album |Bandcamp<ref>{{Ċita web|url=https://ablackwhitesatellite.bandcamp.com/album/live-at-the-garage-13th-may-2022|titlu=Live at The Garage (13th May 2022), by A Black White Satellite|sit=A Black White Satellite|lingwa=en|data-aċċess=2025-06-14}}</ref> | |- |19 |More Than Love |[[Moira Stafrace|Moira]] feat. [[Avenue Sky]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=Ke-zcMtWdYs|titlu=More Than Love|kunjom=Stafrace|isem=Moira|kunjom2=Avenue Sky|data=19 Mejju 2025|sit=YouTube|lingwa=en}}</ref> | |- |22 |Il-Kittieb |[[Beheaded]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=t2B43MYXo6U|titlu=Il-Kittieb|kunjom=Beheaded|data=22 Mejju 2025|sit=YouTube|lingwa=mt}}</ref> | |- |23 |Burgundy |Dario Genovese |EP |Spotify<ref>{{Ċita web|url=https://open.spotify.com/album/13PSkOAGz0FWQ3Ic0YDkTw|titlu=Burgundy|kunjom=Genovese|isem=Dario|data=23 Mejju 2025|sit=Spotify|lingwa=en}}</ref> | |- |24 |Jekyll & Hyde |[[Colourblind]] |Video<ref>{{Ċita web|url=https://x2.timesofmalta.com/20250527/sunday-circle/colourblind-return-with-new-single-after-10-year-hiatus/|titlu=Colourblind return with new single after 10-year hiatus|kunjom=|isem=|data=2025-05-27|lingwa=en-US|data-aċċess=2025-06-01}}</ref> |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=qyrUm96l-yk|titlu=Jekyll & Hyde|kunjom=Colourblind|data=24 Mejju 2025|sit=YouTube|lingwa=en}}</ref> | |- |26 |Neon Funk |[[Spooky Monkey]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=YLaSoJAJ_Pc|titlu=Neon Funk|kunjom=Spooky Monkey|data=26 Mejju 2025|sit=YouTube}}</ref> | |- |28 |Hawn Għalik |[[Kapitlu Tlettax]] feat. Reanue |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=S0ZB_Sh_p1g|titlu=Hawn Għalik|kunjom=Kapitlu Tlettax|data=28 Mejju 2025|sit=YouTube|lingwa=mt}}</ref> | |- |30 |Do Trees Tire of Standing Still? |[[Claire Cordina]] |EP<ref>{{Ċita web|url=https://benmifsudjoslin.substack.com/p/a-troubling-question-and-a-trip-hop|titlu=A troubling question and a trip-hop direction – In conversation with Claire Cordina|kunjom=Joslin|isem=Ben Mifsud|data=2025-05-17|data-aċċess=2025-05-26}}</ref> |Bandcamp<ref>{{Ċita web|url=https://clairecordina.bandcamp.com/album/do-trees-get-tired-of-standing-still|titlu=Do Trees Get Tired of Standing Still?, by Claire Cordina|sit=Claire Cordina|lingwa=en|data-aċċess=2025-05-26}}</ref> | |- |30 |Salsa Verde |[[Tom Caruana]] |Album |Bandcamp<ref>{{Ċita web|url=https://tomcaruana-teasea.bandcamp.com/album/salsa-verde|titlu=Salsa Verde, by Tom Caruana|sit=Tom Caruana|lingwa=en|data-aċċess=2025-03-16}}</ref> | |- |31 |Il-Ħajja |[[Neo-X]] feat. [[Cher Camilleri]] |Lyric video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=mY6epDDGEek|titlu=Il-Ħajja|kunjom=Neo-X|kunjom2=Camilleri|isem2=Cher|data=31 Mejju 2025|sit=YouTube|lingwa=mt}}</ref> | |} === Ġunju === {| class="wikitable" |+ !Data !Titlu !Artist/i !Mod !Referenzi u/jew noti !Wikidata |- |2 |Minn Għajnejja |[[Lokko]] |Single |Audio only on Youtube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=QfhOWYunddQ|titlu=Minn Għanejja|kunjom=Lokko|data=2 Ġunju 2025|sit=YouTube|lingwa=mt}}</ref> | |- |3 |Ward Ifuħ (Ċelebrazzjoni tal-Ħajja) |[[Andrew Cauchi]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=njWya-82ykc|titlu=Ward Ifuħ|kunjom=Cauchi|isem=Andrew|data=3 Ġunju 2025|sit=YouTube|lingwa=mt}}</ref> | |- |4 |Lullaby |[[Lyndsay Pace|Lyndsay]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=zmQ-7ePnEcU|titlu=Lullaby|kunjom=Pace|isem=Lyndsay|data=4 Ġunju 2025|sit=YouTube|lingwa=en}}</ref> | |- |4 |Misunderstood |[[Cosette Baldacchino]] |Single |Spotify<ref>{{Ċita web|url=https://open.spotify.com/track/0aFPG5Y1Dnh1W7LE8jym8I|titlu=Misunderstood|kunjom=Baldacchino|isem=Cosette|data=4 Ġunju 2025|sit=Spotify|lingwa=en}}</ref> | |- |5 |Cypher Verse (Vers Twil) |[[Lapes (rapper)|Lapes]] |Video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=xflhYZVVfmg|titlu=Cypher Verse (Vers Twil)|kunjom=Lapes|data=5 Ġunju 2025|sit=YouTube|lingwa=mt}}</ref> | |- |6 |Unknown |[[Klinsmann Coleiro|Klinsmann]] |Single |Spotify<ref>{{Ċita web|url=https://open.spotify.com/track/2Jocx361enebj3uS25DgZV|titlu=Unknown|kunjom=Coleiro|isem=Klinsmann|data=6 Ġunju 2025|sit=Spotify|lingwa=en}}</ref> | |- |10 |Għawdex Tiegħi |[[The JoyGivers]] |Album |Spotify<ref>{{Ċita web|url=https://open.spotify.com/album/5V1R2JFolNEQIgiF2Cwglc|titlu=Għawdex Tiegħi|kunjom=The JoyGivers|data=10 Ġunju 2025|sit=Spotify|lingwa=mt}}</ref> | |- |15 |Festin għad-Dakkara |[[Christabelle Scerri]] |Video<ref>{{Ċita web|url=https://x2.timesofmalta.com/20250616/child/joyful-song-celebrates-the-importance-of-pollinators/|titlu=Joyful song celebrates the importance of pollinators|kunjom=|isem=|data=2025-06-16|sit=Times of Malta X2|lingwa=en-US|data-aċċess=2025-06-19}}</ref> |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=FZe0qeCks2M|titlu=Festin għad-Dakkara|kunjom=Scerri|isem=Christabelle|data=15 Ġunju 2025|sit=YouTube|lingwa=mt}}</ref> | |- |12 |If I Ever Lose You |[[Matthew James]] |Lyric video |YouTube<ref>{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=vIaOjNLoNAE|titlu=If I Ever Lose You|kunjom=Borg|isem=Matthew James|data=12 Ġunju 2025|sit=YouTube|lingwa=en}}</ref> | |- |21 |Maqsuma |[[Karmaġenn]] |Album |Bandcamp<ref>{{Ċita web|url=https://karmagenn.bandcamp.com/album/maqsuma|titlu=Maqsuma, by Karmaġenn|sit=Karmaġenn|lingwa=en|data-aċċess=2025-06-25}}</ref> | |- |28 |House on Fire |[[Luke Chappell]] |Album | | |} ==Referenzi== {{Referenzi}} [[Kategorija:Mużika]] [[Kategorija:Kultura Maltija]] [[Kategorija:2025 f'Malta]] [[Kategorija:Listi ta' mużika]] 7dg6r3ryxa8j45u6ka795nln38laxgh 0 33690 323753 2025-06-24T19:17:47Z Нохчийн борз! 25709 Paġna ġdida: [[File:ColdnessScale.svg|right|thumb|250px|Skala ta' konverżjoni ta' temperatura/kesħa tas-[[Sistema Internazzjonali ta' Unitajiet|SI]]: It-temperaturi fuq l-iskala Kelvin jidhru bil-blu (skala Celsius bl-aħdar, skala Fahrenheit bl-aħmar), il-valuri tal-kesħa f'gigabyte għal kull nanojoule jidhru bl-iswed. Temperatura infinita (kesħa żero) tidher fil-quċċata tad-dijagramma; valuri pożittivi ta' kesħa/temperatura jinsabu fuq in-naħa tal-lemin, valuri negattivi fuq... 323753 wikitext text/x-wiki [[File:ColdnessScale.svg|right|thumb|250px|Skala ta' konverżjoni ta' temperatura/kesħa tas-[[Sistema Internazzjonali ta' Unitajiet|SI]]: It-temperaturi fuq l-iskala Kelvin jidhru bil-blu (skala Celsius bl-aħdar, skala Fahrenheit bl-aħmar), il-valuri tal-kesħa f'gigabyte għal kull nanojoule jidhru bl-iswed. Temperatura infinita (kesħa żero) tidher fil-quċċata tad-dijagramma; valuri pożittivi ta' kesħa/temperatura jinsabu fuq in-naħa tal-lemin, valuri negattivi fuq in-naħa tax-xellug.]] Fil-[[termodinamika statistika]], il-'''beta termodinamika''', magħrufa wkoll bħala '''kesħa''',<ref name="1969Day" /> hija r-reċiproku tat-[[temperatura termodinamika]] ta' sistema:<math display="block">\beta = \frac{1}{k_{\rm B}T}</math> (fejn ''T'' hija t-temperatura u ''k''_B hija l-[[kostanti ta' Boltzmann]]).<ref name="Meixner1975">{{Cite journal |last=Meixner |first=J. |date=1975-09-01 |title=Coldness and temperature |url=https://link.springer.com/article/10.1007/BF00280159 |journal=Archive for Rational Mechanics and Analysis |language=en |volume=57 |issue=3 |pages=281–290 |doi=10.1007/BF00280159 |bibcode=1975ArRMA..57..281M |issn=1432-0673|url-access=subscription }}</ref> Il-beta termodinamika għandha unitajiet reċiproċi għal dawk tal-enerġija (f'[unitajiet SI]], joules reċiproċi, <math>[\beta] = \textrm{J}^{-1}</math>). F'unitajiet mhux termali, tista' titkejjel ukoll f'[[byte]] għal kull joule, jew b'mod aktar konvenjenti, gigabyte għal kull nanojoule;<ref>{{Cite journal |last=Fraundorf |first=P. |date=2003-11-01 |title=Heat capacity in bits |url=https://pubs.aip.org/ajp/article/71/11/1142/1029918/Heat-capacity-in-bits |journal=American Journal of Physics |language=en |volume=71 |issue=11 |pages=1142–1151 |doi=10.1119/1.1593658 |bibcode=2003AmJPh..71.1142F |issn=0002-9505|url-access=subscription }}</ref> 1 K⁻¹ huwa ekwivalenti għal madwar 13,062 gigabytes għal kull nanojoule; f'temperatura ambjentali: ''T'' = 300K, β ≈ 44 GB/nJ ≈ 39 [[electron volt|eV]]⁻¹ ≈ 2.4×10²⁰ J⁻¹. Il-fattur ta' konverżjoni huwa 1 GB/nJ = <math>8\ln2\times 10^{18}</math> J⁻¹. == Deskrizzjoni == Il-beta termodinamika hija essenzjalment il-konnessjoni bejn l-[[teorija tal-informazzjoni]] u l-interpretazzjoni tal-[[mekkanika statistika]] ta' sistema fiżika permezz tal-[[entropija]] tagħha u t-[[termodinamika]] assoċjata mal-[[enerġija]] tagħha. Tesprimi r-rispons tal-entropija għal żieda fl-enerġija. Jekk ammont żgħir ta' enerġija jiżdied mas-sistema, allura ''β'' tiddeskrivi l-ammont li s-sistema se tirrandomizza. Permezz tad-definizzjoni statistika tat-temperatura bħala funzjoni tal-entropija, il-funzjoni tal-kesħa tista' tiġi kkalkulata fl-[[ensemble mikrokanoniku]] mill-formula :<math>\beta = \frac1{k_{\rm B} T} , =\frac{1}{k_{\rm B}}\left(\frac{\partial S}{\partial E}\right)_{V, N}</math> (jiġifieri, id-[[derivata parzjali]] tal-entropija ''S'' fir-rigward tal-enerġija ''E'' f'volum kostanti ''V'' u numru ta' partikuli ''N''). === Vantaġġi === Għalkemm kompletament ekwivalenti fil-kontenut kunċettwali għat-temperatura, ''β'' ġeneralment titqies bħala kwantità aktar fundamentali mit-temperatura minħabba l-fenomenu tat-[[temperatura negattiva]], fejn ''β'' hija kontinwa hekk kif taqsam iż-żero filwaqt li ''T'' għandha singolarità.<ref>{{Citation | last1 = Kittel | first1 = Charles | last2 = Kroemer | first2 = Herbert | title = Thermal Physics | place = United States of America | publisher = W. H. Freeman and Company | year = 1980 | edition = 2 | isbn = 978-0471490302}}</ref> Barra minn hekk, ''β'' għandha l-vantaġġ li hija aktar faċli biex tinftiehem b'mod kawżali: Jekk ammont żgħir ta' sħana jiżdied ma' sistema, ''β'' hija ż-żieda fl-entropija diviża biż-żieda fis-sħana. It-temperatura hija diffiċli biex tiġi interpretata fl-istess sens, peress li mhuwiex possibbli li "tiżdied l-entropija" ma' sistema ħlief indirettament, billi jiġu modifikati kwantitajiet oħra bħat-temperatura, il-volum, jew in-numru ta' partikuli. == Interpretazzjoni statistika == Mill-perspettiva statistika, ''β'' hija kwantità numerika li tirrelata żewġ sistemi makroskopiċi f'ekwilibriju. Il-formulazzjoni eżatta hija kif ġej. Ikkunsidra żewġ sistemi, 1 u 2, f'kuntatt termali, b'enerġiji rispettivi ''E''₁ u ''E''₂. Nissuponu ''E''₁ + ''E''₂ = xi kostanti ''E''. In-numru ta' [[Microstate (statistical mechanics)|mikrostati]] ta' kull sistema se jiġi indikat b'Ω₁ u Ω₂. Taħt is-suppożizzjonijiet tagħna Ω_''i'' jiddependi biss fuq ''E_i''. Nissuponu wkoll li kwalunkwe mikrostat tas-sistema 1 konsistenti ma' ''E₁'' jista' jeżisti flimkien ma' kwalunkwe mikrostat tas-sistema 2 konsistenti ma' ''E₂''. Għalhekk, in-numru ta' mikrostati għas-sistema kkombinata huwa :<math>\Omega = \Omega_1 (E_1) \Omega_2 (E_2) = \Omega_1 (E_1) \Omega_2 (E-E_1) . ,</math> Se niddeduċu ''β'' mill-[[suppożizzjoni fundamentali tal-mekkanika statistika]]: :''Meta s-sistema kkombinata tilħaq l-ekwilibriju, in-numru Ω jiġi massimizzat.'' (Fi kliem ieħor, is-sistema naturalment tfittex in-numru massimu ta' mikrostati.) Għalhekk, f'ekwilibriju, :<math> \frac{d}{d E_1} \Omega = \Omega_2 (E_2) \frac{d}{d E_1} \Omega_1 (E_1) + \Omega_1 (E_1) \frac{d}{d E_2} \Omega_2 (E_2) \cdot \frac{d E_2}{d E_1} = 0. </math> Iżda ''E''₁ + ''E''₂ = ''E'' jimplika :<math>\frac{d E_2}{d E_1} = -1.</math> Għalhekk :<math>\Omega_2 (E_2) \frac{d}{d E_1} \Omega_1 (E_1) - \Omega_1 (E_1) \frac{d}{d E_2} \Omega_2 (E_2) = 0</math> jiġifieri :<math>\frac{d}{d E_1} \ln \Omega_1 = \frac{d}{d E_2} \ln \Omega_2 \quad \mbox{f'ekwilibriju.} </math> Ir-relazzjoni ta' hawn fuq timmotiva definizzjoni ta' ''β'': :<math>\beta =\frac{d \ln \Omega}{ d E}.</math> ==Konnessjoni tal-perspettiva statistika mal-perspettiva termodinamika== Meta żewġ sistemi jkunu f'ekwilibriju, ikollhom l-istess [[temperatura termodinamika]] ''T''. Għalhekk b'mod intuwittiv, wieħed jistenna li ''β'' (kif definita permezz tal-mikrostati) tkun relatata ma' ''T'' b'xi mod. Din il-konnessjoni hija pprovduta mis-suppożizzjoni fundamentali ta' Boltzmann miktuba bħala :<math>S = k_{\rm B} \ln \Omega, </math> fejn ''k''_B hija l-[[kostanti ta' Boltzmann]], ''S'' hija l-entropija termodinamika klassika, u Ω huwa n-numru ta' mikrostati. Għalhekk :<math>d \ln \Omega = \frac{1}{k_{\rm B}} d S .</math> Meta tissostitwixxi fid-definizzjoni ta' ''β'' mid-definizzjoni statistika ta' hawn fuq tagħti :<math>\beta = \frac{1}{k_{\rm B}} \frac{d S}{d E}.</math> Meta tqabbel mal-formula termodinamika :<math>\frac{d S}{d E} = \frac{1}{T} ,</math> għandna :<math>\beta = \frac{1}{k_{\rm B} T} = \frac{1}{\tau}</math> fejn <math>\tau</math> tissejjaħ it-''temperatura fundamentali'' tas-sistema, u għandha unitajiet ta' enerġija. == Storja == Il-beta termodinamika oriġinarjament ġiet introdotta fl-1971 (bħala {{lang|de|Kältefunktion}} "funzjoni tal-kesħa") minn {{Interlanguage link|Ingo Müller|lt=|de|Ingo Müller (Physiker)|WD=}}, wieħed mill-proponenti tal-iskola tal-ħsieb tat-[[termodinamika razzjonali]],<ref>{{cite journal |last=Müller |first=Ingo |year=1971 |title=Die Kältefunktion, eine universelle Funktion in der Thermodynamik wärmeleitender Flüssigkeiten |trans-title=The cold function, a universal function in the thermodynamics of heat-conducting liquids |journal=Archive for Rational Mechanics and Analysis |volume=40 |issue= |pages=1–36 |doi=10.1007/BF00281528}}</ref><ref>{{cite journal |last=Müller |first=Ingo |year=1971 |title=The Coldness, a Universal Function in Thermoelastic Bodies |journal=Archive for Rational Mechanics and Analysis |volume=41 |issue= 5|pages=319–332 |doi=10.1007/BF00281870|bibcode=1971ArRMA..41..319M }}</ref> ibbażata fuq proposti preċedenti għal funzjoni ta' "temperatura reċiproka".<ref name="1969Day">{{Cite journal |last1=Day |first1=W. A. |last2=Gurtin |first2=Morton E. |date=1969-01-01 |title=On the symmetry of the conductivity tensor and other restrictions in the nonlinear theory of heat conduction |url=https://link.springer.com/article/10.1007/BF00248154 |journal=Archive for Rational Mechanics and Analysis |language=en |volume=33 |issue=1 |pages=26–32 |doi=10.1007/BF00248154 |bibcode=1969ArRMA..33...26D |issn=1432-0673|url-access=subscription }}</ref><ref>{{Cite book |last1=Castle |first1=J. |title=Science by Degrees: Temperature from Zero to Zero |last2=Emmenish |first2=W. |last3=Henkes |first3=R. |last4=Miller |first4=R. |last5=Rayne |first5=J. |publisher=Walker and Company |year=1965 |location=New York}}</ref> ==Ara wkoll== [[Distribuzzjoni ta' Boltzmann]] [[Ensemble kanoniku]] [[Mudell ta' Ising]] ==Referenzi== {{Reflist}} {{DEFAULTSORT:Thermodynamic Beta}} [[Kategorija:Mekkanika statistika]] [[Kategorija:Kwantitajiet fiżiċi skalari]] r5bzs3anf7nqrpeaih07g9jbq1u4r7z 14 33692 323758 2025-06-25T11:31:20Z ToniSant 4257 kategorija moħbija 323758 wikitext text/x-wiki {{Kategorijamoħbija}} 5d9t2h9ujcwji81lmypm1tahwpfl7ra 323759 323758 2025-06-25T11:31:55Z ToniSant 4257 added [[Category:Manutenzjoni ta' CS1]] using [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] 323759 wikitext text/x-wiki {{Kategorijamoħbija}} [[Kategorija:Manutenzjoni ta' CS1]] om0xaoqsev3mnv2w7nqwtnumaqm6fn5