Wikipedija:Pjazza

<mediawiki xmlns="http://www.mediawiki.org/xml/export-0.11/" xmlns:xsi="http://www.w3.org/2001/XMLSchema-instance" xsi:schemaLocation="http://www.mediawiki.org/xml/export-0.11/ http://www.mediawiki.org/xml/export-0.11.xsd" version="0.11" xml:lang="mt">
  <siteinfo>
    <sitename>Wikipedija</sitename>
    <dbname>mtwiki</dbname>
    <base>https://mt.wikipedia.org/wiki/Il-Pa%C4%A1na_prin%C4%8Bipali</base>
    <generator>MediaWiki 1.45.0-wmf.7</generator>
    <case>first-letter</case>
    <namespaces>
      <namespace key="-2" case="first-letter">Medja</namespace>
      <namespace key="-1" case="first-letter">Speċjali</namespace>
      <namespace key="0" case="first-letter" />
      <namespace key="1" case="first-letter">Diskussjoni</namespace>
      <namespace key="2" case="first-letter">Utent</namespace>
      <namespace key="3" case="first-letter">Diskussjoni utent</namespace>
      <namespace key="4" case="first-letter">Wikipedija</namespace>
      <namespace key="5" case="first-letter">Diskussjoni Wikipedija</namespace>
      <namespace key="6" case="first-letter">Stampa</namespace>
      <namespace key="7" case="first-letter">Diskussjoni stampa</namespace>
      <namespace key="8" case="first-letter">MediaWiki</namespace>
      <namespace key="9" case="first-letter">Diskussjoni MediaWiki</namespace>
      <namespace key="10" case="first-letter">Mudell</namespace>
      <namespace key="11" case="first-letter">Diskussjoni mudell</namespace>
      <namespace key="12" case="first-letter">Għajnuna</namespace>
      <namespace key="13" case="first-letter">Diskussjoni għajnuna</namespace>
      <namespace key="14" case="first-letter">Kategorija</namespace>
      <namespace key="15" case="first-letter">Diskussjoni kategorija</namespace>
      <namespace key="100" case="first-letter">Portal</namespace>
      <namespace key="101" case="first-letter">Diskussjoni portal</namespace>
      <namespace key="710" case="first-letter">TimedText</namespace>
      <namespace key="711" case="first-letter">TimedText talk</namespace>
      <namespace key="828" case="first-letter">Module</namespace>
      <namespace key="829" case="first-letter">Module talk</namespace>
      <namespace key="1728" case="first-letter">Event</namespace>
      <namespace key="1729" case="first-letter">Event talk</namespace>
    </namespaces>
  </siteinfo>
  <page>
    <title>Wikipedija:Pjazza</title>
    <ns>4</ns>
    <id>1142</id>
    <revision>
      <id>323797</id>
      <parentid>323639</parentid>
      <timestamp>2025-06-27T20:57:04Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MediaWiki message delivery</username>
        <id>8472</id>
      </contributor>
      <comment>/* Sister Projects Task Force reviews Wikispore and Wikinews */ sezzjoni ġdida</comment>
      <origin>323797</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="58463" sha1="s8ui0o6k0vwukcitgsto3det327d89i" xml:space="preserve">{{Il-Pjazza}}
&lt;!-- AGĦMEL IL-KUMMENT TIEGĦEK TAĦT L-AĦĦAR INTERVENT LI SAR. --&gt;
== Launching! Join Us for Wiki Loves Ramadan 2025! ==

Dear All,

We’re happy to announce the launch of [[m:Wiki Loves Ramadan 2025|Wiki Loves Ramadan 2025]], an annual international campaign dedicated to celebrating and preserving Islamic cultures and history through the power of Wikipedia. As an active contributor to the Local Wikipedia, you are specially invited to participate in the launch. 

This year’s campaign will be launched for you to join us write, edit, and improve articles that showcase the richness and diversity of Islamic traditions, history, and culture.

* Topic: [[m:Event:Wiki Loves Ramadan 2025 Campaign Launch|Wiki Loves Ramadan 2025 Campaign Launch]]
* When: Jan 19, 2025 
* Time: 16:00 Universal Time UTC and runs throughout Ramadan (starting February 25, 2025).
* Join Zoom Meeting: https://us02web.zoom.us/j/88420056597?pwd=NdrpqIhrwAVPeWB8FNb258n7qngqqo.1 
* Zoom meeting hosted by [[m:Wikimedia Bangladesh|Wikimedia Bangladesh]]

To get started, visit the [[m:Wiki Loves Ramadan 2025|campaign page]] for details, resources, and guidelines: Wiki Loves Ramadan 2025.

Add [[m:Wiki Loves Ramadan 2025/Participant|your community here]], and organized Wiki Loves Ramadan 2025 in your local language.

Whether you’re a first-time editor or an experienced Wikipedian, your contributions matter. Together, we can ensure Islamic cultures and traditions are well-represented and accessible to all.

Feel free to invite your community and friends too. Kindly reach out if you have any questions or need support as you prepare to participate.

Let’s make Wiki Loves Ramadan 2025 a success!

For the [[m:Wiki Loves Ramadan 2025/Team|International Team]] 12:08, 16 Jannar 2025 (UTC)
&lt;!-- Message sent by User:ZI Jony@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Non-Technical_Village_Pumps_distribution_list&amp;oldid=27568454 --&gt;

== Universal Code of Conduct annual review: provide your comments on the UCoC and Enforcement Guidelines ==

&lt;div lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;
My apologies for writing in English.
{{Int:Please-translate}}.

I am writing to you to let you know the annual review period for the Universal Code of Conduct and Enforcement Guidelines is open now. You can make suggestions for changes through 3 February 2025. This is the first step of several to be taken for the annual review.
[[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Annual_review|Read more information and find a conversation to join on the UCoC page on Meta]].

The [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Coordinating_Committee|Universal Code of Conduct Coordinating Committee]] (U4C) is a global group dedicated to providing an equitable and consistent implementation of the UCoC. This annual review was planned and implemented by the U4C. For more information and the responsibilities of the U4C, [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Coordinating_Committee/Charter|you may review the U4C Charter]].

Please share this information with other members in your community wherever else might be appropriate.

-- In cooperation with the U4C, [[m:User:Keegan (WMF)|Keegan (WMF)]] ([[m:User talk:Keegan (WMF)|talk]]) 01:11, 24 Jannar 2025 (UTC)
&lt;/div&gt;
&lt;!-- Message sent by User:Keegan (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&amp;oldid=27746256 --&gt;

== Feminism and Folklore 2025 starts soon ==

&lt;div style=&quot;border:8px maroon ridge;padding:6px;&gt;

[[File:Feminism and Folklore 2025 logo.svg|centre|550px|frameless]]
::&lt;div lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;
&lt;center&gt;''{{int:please-translate}}''&lt;/center&gt;

Dear Wiki Community,

You are humbly invited to organize the '''[[:m:Feminism and Folklore 2025|Feminism and Folklore 2025]]''' writing competition from February 1, 2025, to March 31, 2025 on your local Wikipedia. This year, Feminism and Folklore will focus on feminism, women's issues, and gender-focused topics for the project, with a [[:c:Commons:Wiki Loves Folklore 2025|Wiki Loves Folklore]] gender gap focus and a folk culture theme on Wikipedia.
 
You can help Wikipedia's coverage of folklore from your area by writing or improving articles about things like folk festivals, folk dances, folk music, women and queer folklore figures, folk game athletes, women in mythology, women warriors in folklore, witches and witch hunting, fairy tales, and more. Users can help create new articles, expand or translate from a generated list of suggested articles.
 
Organisers are requested to work on the following action items to sign up their communities for the project:
# Create a page for the contest on the local wiki.
# Set up a campaign on '''CampWiz''' tool.
# Create the local list and mention the timeline and local and international prizes.
# Request local admins for site notice.
# Link the local page and the CampWiz link on the [[:m:Feminism and Folklore 2025/Project Page|meta project page]].

This year, the Wiki Loves Folklore Tech Team has introduced two new tools to enhance support for the campaign. These tools include the '''Article List Generator by Topic''' and '''CampWiz'''. The Article List Generator by Topic enables users to identify articles on the English Wikipedia that are not present in their native language Wikipedia. Users can customize their selection criteria, and the tool will present a table showcasing the missing articles along with suggested titles. Additionally, users have the option to download the list in both CSV and wikitable formats. Notably, the CampWiz tool will be employed for the project for the first time, empowering users to effectively host the project with a jury. Both tools are now available for use in the campaign. [https://tools.wikilovesfolklore.org/ '''Click here to access these tools''']

Learn more about the contest and prizes on our [[:m:Feminism and Folklore 2025|project page]]. Feel free to contact us on our [[:m:Talk:Feminism and Folklore 2025/Project Page|meta talk page]] or by email us if you need any assistance.
 
We look forward to your immense coordination.
 
Thank you and Best wishes,

'''[[:m:Feminism and Folklore 2025|Feminism and Folklore 2025 International Team]]'''

::::Stay connected [[File:B&amp;W Facebook icon.png|link=https://www.facebook.com/feminismandfolklore/|30x30px]]&amp;nbsp; [[File:B&amp;W Twitter icon.png|link=https://twitter.com/wikifolklore|30x30px]]

&lt;/div&gt;&lt;/div&gt;
--[[Utent:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Diskussjoni utent:MediaWiki message delivery|d]]) 02:36, 29 Jannar 2025 (UTC)

== Wiki Loves Folklore is back! ==

&lt;div lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;

{{int:please-translate}}

[[File:Wiki Loves Folklore Logo.svg|right|150px|frameless]]

Dear Wiki Community,
You are humbly invited to participate in the '''[[:c:Commons:Wiki Loves Folklore 2025|Wiki Loves Folklore 2025]]''' an international media contest organized on Wikimedia Commons to document folklore and intangible cultural heritage from different regions, including, folk creative activities and many more. It is held every year from the '''1st till the 31st''' of March.

You can help in enriching the folklore documentation on Commons from your region by taking photos, audios, videos, and [https://commons.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:UploadWizard&amp;campaign=wlf_2025 submitting] them in this commons contest.

You can also [[:c:Commons:Wiki Loves Folklore 2025/Organize|organize a local contest]] in your country and support us in translating the [[:c:Commons:Wiki Loves Folklore 2025/Translations|project pages]] to help us spread the word in your native language.

Feel free to contact us on our [[:c:Commons talk:Wiki Loves Folklore 2025|project Talk page]] if you need any assistance. 

'''Kind regards,'''

'''Wiki loves Folklore International Team'''
--[[Utent:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Diskussjoni utent:MediaWiki message delivery|d]]) 02:36, 29 Jannar 2025 (UTC)
&lt;/div&gt;
&lt;!-- Message sent by User:Tiven2240@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery/Wikipedia&amp;oldid=26503019 --&gt;

== Reminder: first part of the annual UCoC review closes soon ==

&lt;div lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;
My apologies for writing in English.
{{Int:Please-translate}}.

This is a reminder that the first phase of the annual review period for the Universal Code of Conduct and Enforcement Guidelines will be closing soon. You can make suggestions for changes through [[d:Q614092|the end of day]], 3 February 2025. This is the first step of several to be taken for the annual review.
[[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Annual_review|Read more information and find a conversation to join on the UCoC page on Meta]]. After review of the feedback, proposals for updated text will be published on Meta in March for another round of community review. 

Please share this information with other members in your community wherever else might be appropriate.

-- In cooperation with the U4C, [[m:User:Keegan (WMF)|Keegan (WMF)]] ([[m:User talk:Keegan (WMF)|talk]]) 00:48, 3 Frar 2025 (UTC)
&lt;/div&gt;
&lt;!-- Message sent by User:Keegan (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&amp;oldid=28198931 --&gt;

== &lt;span lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot;&gt; Upcoming Language Community Meeting (Feb 28th, 14:00 UTC) and Newsletter&lt;/span&gt; ==

&lt;div lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot;&gt;
&lt;section begin=&quot;message&quot;/&gt;
Hello everyone!
[[File:WP20Symbols WIKI INCUBATOR.svg|right|frameless|150x150px|alt=An image symbolising multiple languages]]
We’re excited to announce that the next '''Language Community Meeting''' is happening soon, '''February 28th at 14:00 UTC'''! If you’d like to join, simply sign up on the '''[[mw:Wikimedia_Language_and_Product_Localization/Community_meetings#28_February_2025|wiki page]]'''.

This is a participant-driven meeting where we share updates on language-related projects, discuss technical challenges in language wikis, and collaborate on solutions. In our last meeting, we covered topics like developing language keyboards, creating the Moore Wikipedia, and updates from the language support track at Wiki Indaba.

'''Got a topic to share?''' Whether it’s a technical update from your project, a challenge you need help with, or a request for interpretation support, we’d love to hear from you! Feel free to '''reply to this message''' or add agenda items to the document '''[[etherpad:p/language-community-meeting-feb-2025|here]]'''.

Also, we wanted to highlight that the sixth edition of the Language &amp; Internationalization newsletter (January 2025) is available here: [[:mw:Special:MyLanguage/Wikimedia Language and Product Localization/Newsletter/2025/January|Wikimedia Language and Product Localization/Newsletter/2025/January]]. This newsletter provides updates from the October–December 2024 quarter on new feature development, improvements in various language-related technical projects and support efforts, details about community meetings, and ideas for contributing to projects. To stay updated, you can subscribe to the newsletter on its wiki page: [[:mw:Wikimedia Language and Product Localization/Newsletter|Wikimedia Language and Product Localization/Newsletter]].

We look forward to your ideas and participation at the language community meeting, see you there!
&lt;section end=&quot;message&quot;/&gt;
&lt;/div&gt;

&lt;bdi lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot;&gt;[[User:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]]&lt;/bdi&gt; 08:29, 22 Frar 2025 (UTC)
&lt;!-- Message sent by User:SSethi (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&amp;oldid=28217779 --&gt;

== CEE Hub Microgrant Programme - 2025 round ==

'''[[:m:Wikimedia CEE Hub/Microgrants|CEE Hub Microgrant programme]]''' is open for submissions from the communities across Central and Eastern Europe (as well as Central Asia, and Farsi contributors that live in these regions).

The CEE Hub Microgrant programme will fund projects ranging from 50 to 700 EUR.

Please read the criteria and other details with the programme. '''[https://docs.google.com/forms/d/e/1FAIpQLSdscTZ9EPNjHhU0r7hUHNwntX34Wrk8ieiHemk_clB9VI3PfQ/viewform Application form]''' is accessible on the Meta page where you will need to answer a few simple questions.

You can find a list of the applications for the programme from 2024 [[:m:Wikimedia CEE Hub/Microgrants/Applications 2024|on this page]], so you will get a sense of what other communities asked for funds.

If you have any questions, please let us know ([[:m:Wikimedia CEE Hub/Communication|contact us]]). We are waiting for your submissions!

--[[Utent:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Diskussjoni utent:MediaWiki message delivery|d]]) 13:35, 24 Frar 2025 (UTC)
&lt;!-- Message sent by User:TRistovski-CEEhub@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/CEE_Hub&amp;oldid=28306207 --&gt;

== Universal Code of Conduct annual review: proposed changes are available for comment ==

&lt;div lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;
My apologies for writing in English.
{{Int:Please-translate}}.

I am writing to you to let you know that [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Annual_review/Proposed_Changes|proposed changes]] to the [[foundation:Special:MyLanguage/Policy:Universal_Code_of_Conduct/Enforcement_guidelines|Universal Code of Conduct (UCoC) Enforcement Guidelines]] and [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Coordinating_Committee/Charter|Universal Code of Conduct Coordinating Committee (U4C) Charter]] are open for review. '''[[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Annual_review/Proposed_Changes|You can provide feedback on suggested changes]]''' through the [[d:Q614092|end of day]] on Tuesday, 18 March 2025. This is the second step in the annual review process, the final step will be community voting on the proposed changes.
[[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Annual_review|Read more information and find relevant links about the process on the UCoC annual review page on Meta]].

The [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Coordinating_Committee|Universal Code of Conduct Coordinating Committee]] (U4C) is a global group dedicated to providing an equitable and consistent implementation of the UCoC. This annual review was planned and implemented by the U4C. For more information and the responsibilities of the U4C, [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Coordinating_Committee/Charter|you may review the U4C Charter]].

Please share this information with other members in your community wherever else might be appropriate.

-- In cooperation with the U4C, [[m:User:Keegan (WMF)|Keegan (WMF)]] 18:51, 7 Marzu 2025 (UTC)

&lt;/div&gt;
&lt;!-- Message sent by User:Keegan (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&amp;oldid=28307738 --&gt;

== An improved dashboard for the Content Translation tool ==

&lt;div lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot;&gt;
{{Int:hello}} Wikipedians,

Apologies as this message is not in your language, {{Int:please-translate}}.

The [[mediawikiwiki:Special:MyLanguage/Wikimedia_Language_and_Product_Localization|Language and Product Localization team]] has improved the [https://test.wikipedia.org/w/index.php?title=Special:ContentTranslation&amp;filter-type=automatic&amp;filter-id=previous-edits&amp;active-list=suggestions&amp;from=en&amp;to=es Content Translation dashboard] to create a consistent experience for all contributors using mobile and desktop devices. The improved translation dashboard allows all logged-in users of the tool to enjoy a consistent experience regardless of their type of device.

With a harmonized experience, logged-in desktop users now have access to the capabilities shown in the image below.
[[file:Content_Translation_new-dashboard.png|alt=|center|thumb|576x576px|Notice that in this screenshot, the new dashboard allows: Users to adjust suggestions with the &quot;For you&quot; and &quot;...More&quot; buttons to select general topics or community-created collections (like the example of Climate topic).  Also, users can use translation to create new articles (as before) and expand existing articles section by section. You can see how suggestions are provided in the new dashboard  in two groups (&quot;Create new pages&quot; and &quot;Expand with new sections&quot;)-one for each activity.]]
[[File:Content_Translation_dashboard_on_desktop.png|alt=|center|thumb|577x577px|In the current dashboard, you will notice that you can't adjust suggestions to select topics or community-created collections. Also, you can't expand on existing articles by translating new sections.]]
We will implement [[mw:Special:MyLanguage/Content translation#Improved translation experience|this improvement]] on your wiki '''on Monday, March 17th, 2025''' and remove the current dashboard '''by May 2025'''.
Please reach out with any questions concerning the dashboard in this thread. 

Thank you!

On behalf of the Language and Product Localization team.
&lt;/div&gt;

&lt;bdi lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot;&gt;[[User:UOzurumba (WMF)|UOzurumba (WMF)]]&lt;/bdi&gt; 02:56, 13 Marzu 2025 (UTC)
&lt;!-- Message sent by User:UOzurumba (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:UOzurumba_(WMF)/sandbox_CX_Unified_dashboard_announcement_list_1&amp;oldid=28382282 --&gt;

== &lt;span lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot;&gt;Your wiki will be in read-only soon&lt;/span&gt; ==

&lt;div lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot;&gt;
&lt;section begin=&quot;server-switch&quot;/&gt;&lt;div class=&quot;plainlinks&quot;&gt;

[[:m:Special:MyLanguage/Tech/Server switch|Read this message in another language]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&amp;group=page-Tech%2FServer+switch&amp;language=&amp;action=page&amp;filter= {{int:please-translate}}]

The [[foundation:|Wikimedia Foundation]] will switch the traffic between its data centers. This will make sure that Wikipedia and the other Wikimedia wikis can stay online even after a disaster.

All traffic will switch on '''{{#time:j xg|2025-03-19|en}}'''. The switch will start at '''[https://zonestamp.toolforge.org/{{#time:U|2025-03-19T14:00|en}} {{#time:H:i e|2025-03-19T14:00}}]'''.

Unfortunately, because of some limitations in [[mw:Special:MyLanguage/Manual:What is MediaWiki?|MediaWiki]], all editing must stop while the switch is made. We apologize for this disruption, and we are working to minimize it in the future. 

A banner will be displayed on all wikis 30 minutes before this operation happens. This banner will remain visible until the end of the operation. 

'''You will be able to read, but not edit, all wikis for a short period of time.'''

*You will not be able to edit for up to an hour on {{#time:l j xg Y|2025-03-19|en}}.
*If you try to edit or save during these times, you will see an error message. We hope that no edits will be lost during these minutes, but we can't guarantee it. If you see the error message, then please wait until everything is back to normal. Then you should be able to save your edit. But, we recommend that you make a copy of your changes first, just in case.

''Other effects'':

*Background jobs will be slower and some may be dropped. Red links might not be updated as quickly as normal. If you create an article that is already linked somewhere else, the link will stay red longer than usual. Some long-running scripts will have to be stopped.
* We expect the code deployments to happen as any other week. However, some case-by-case code freezes could punctually happen if the operation require them afterwards.
* [[mw:Special:MyLanguage/GitLab|GitLab]] will be unavailable for about 90 minutes.

This project may be postponed if necessary. You can [[wikitech:Switch_Datacenter|read the schedule at wikitech.wikimedia.org]]. Any changes will be announced in the schedule. 

'''Please share this information with your community.'''&lt;/div&gt;&lt;section end=&quot;server-switch&quot;/&gt;
&lt;/div&gt;

&lt;bdi lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot;&gt;[[User:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]]&lt;/bdi&gt; 23:15, 14 Marzu 2025 (UTC)
&lt;!-- Message sent by User:Quiddity (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Non-Technical_Village_Pumps_distribution_list&amp;oldid=28307742 --&gt;

== Final proposed modifications to the Universal Code of Conduct Enforcement Guidelines and U4C Charter now posted ==

&lt;div lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;
The proposed modifications to the [[foundation:Special:MyLanguage/Policy:Universal_Code_of_Conduct/Enforcement_guidelines|Universal Code of Conduct Enforcement Guidelines]] and the U4C Charter [[m:Universal_Code_of_Conduct/Annual_review/2025/Proposed_Changes|are now on Meta-wiki for community notice]] in advance of the voting period. This final draft was developed from the previous two rounds of community review. Community members will be able to vote on these modifications starting on 17 April 2025. The vote will close on 1 May 2025, and results will be announced no later than 12 May 2025. The U4C election period, starting with a call for candidates, will open immediately following the announcement of the review results. More information will be posted on [[m:Special:MyLanguage//Universal_Code_of_Conduct/Coordinating_Committee/Election|the wiki page for the election]] soon.

Please be advised that this process will require more messages to be sent here over the next two months. 

The [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Coordinating_Committee|Universal Code of Conduct Coordinating Committee (U4C)]] is a global group dedicated to providing an equitable and consistent implementation of the UCoC. This annual review was planned and implemented by the U4C. For more information and the responsibilities of the U4C, you may [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Coordinating_Committee/Charter|review the U4C Charter]].

Please share this message with members of your community so they can participate as well.

-- In cooperation with the U4C, [[m:User:Keegan (WMF)|Keegan (WMF)]] ([[m:User_talk:Keegan (WMF)|talk]]) 02:04, 4 April 2025 (UTC)
&lt;/div&gt;
&lt;!-- Message sent by User:Keegan (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&amp;oldid=28469465 --&gt;

== Be part of the next CEE Catch Up about Global Trends ==

Hi everyone, 

We want to announce the ninth '''[[:m:Wikimedia CEE Hub/Catch up|CEE Catch Up]]''' session, which will be dedicated to the Foundation Annual Planning Workshop focused on [[diffblog:2025/03/04/global-trends-2025/|'''global trends that are affecting our movement''']]. The session will take place on 23&lt;sup&gt;rd&lt;/sup&gt; of April 2025, 18:00-19:00 CEST (check your local time [https://zonestamp.toolforge.org/1745424000 here]).

Together (the CEE Communities and the Wikimedia Foundation staff) we will discuss the trends related to our projects, our readers and editors. We will explore how those trends show up in the CEE context and discuss what our projects need to address those trends, and how we can support them.

You will also have the opportunity to ask questions to the Wikimedia Foundation staff about the work being planned as part of the annual plan that runs from July 2025 to June 2026.

'''&lt;u&gt;''[[Wikimedia CEE Hub/Catch up|Join us at the Next CEE Catch up]]!''&lt;/u&gt;'''

--[[Utent:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Diskussjoni utent:MediaWiki message delivery|d]]) 17:19, 14 April 2025 (UTC) (on behalf of the CEE Catch Up team)
&lt;!-- Message sent by User:TRistovski-CEEhub@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/CEE_Hub&amp;oldid=28546550 --&gt;

== Ukraine's Cultural Diplomacy Month 2025: Invitation ==

&lt;div lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot;&gt;
[[File:UCDM 2025 general.png|180px|right]]
{{int:please-translate}}

Hello, dear Wikipedians!&lt;br/&gt;

[[:m:Special:MyLanguage/Wikimedia Ukraine|Wikimedia Ukraine]], in cooperation with the [[:en:Ministry of Foreign Affairs of Ukraine|MFA of Ukraine]] and [[:en:Ukrainian Institute|Ukrainian Institute]], has launched the fifth edition of writing challenge &quot;'''[[:m:Special:MyLanguage/Ukraine's Cultural Diplomacy Month 2025|Ukraine's Cultural Diplomacy Month]]'''&quot;, which lasts from '''14th April''' until '''16th May 2025'''. The campaign is dedicated to famous Ukrainian artists of cinema, music, literature, architecture, design, and cultural phenomena of Ukraine that are now part of world heritage. We accept contributions in every language! 

The most active contesters will receive prizes.

If you are interested in coordinating long-term community engagement for the campaign and becoming a local ambassador, we would love to hear from you! Please let us know your interest.
&lt;br/&gt;

We invite you to take part and help us improve the coverage of Ukrainian culture on Wikipedia in your language! Also, we plan to set up a [[:m:CentralNotice/Request/Ukraine's Cultural Diplomacy Month 2025|banner]] to notify users of the possibility to participate in such a challenge! [[:m:User:OlesiaLukaniuk (WMUA)|OlesiaLukaniuk (WMUA)]] ([[:m:User talk:OlesiaLukaniuk (WMUA)|talk]])
&lt;/div&gt;

16:11, 16 April 2025 (UTC)
&lt;!-- Message sent by User:Hide on Rosé@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:OlesiaLukaniuk_(WMUA)/list_of_wikis&amp;oldid=28552112 --&gt;

== Vote now on the revised UCoC Enforcement Guidelines and U4C Charter ==

&lt;div lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;

The voting period for the revisions to the Universal Code of Conduct Enforcement Guidelines (&quot;UCoC EG&quot;) and the UCoC's Coordinating Committee Charter is open now through the end of 1 May (UTC) ([https://zonestamp.toolforge.org/1746162000 find in your time zone]). [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Annual_review/2025/Voter_information|Read the information on how to participate and read over the proposal before voting]] on the UCoC page on Meta-wiki.

The [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Coordinating_Committee|Universal Code of Conduct Coordinating Committee (U4C)]] is a global group dedicated to providing an equitable and consistent implementation of the UCoC. This annual review of the EG and Charter was planned and implemented by the U4C. Further information will be provided in the coming months about the review of the UCoC itself. For more information and the responsibilities of the U4C, you may [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Coordinating_Committee/Charter|review the U4C Charter]].

Please share this message with members of your community so they can participate as well.

In cooperation with the U4C -- [[m:User:Keegan (WMF)|Keegan (WMF)]] ([[m:User_talk:Keegan (WMF)|talk]]) 00:34, 17 April 2025 (UTC)
&lt;/div&gt;
&lt;!-- Message sent by User:Keegan (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&amp;oldid=28469465 --&gt;

== Sub-referencing: User testing ==

&lt;div lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot;&gt;
[[File:Sub-referencing reuse visual.png|400px|right]]
&lt;small&gt;''Apologies for writing in English, please help us by providing a translation below''&lt;/small&gt;

Hi I’m Johannes from [[:m:Wikimedia Deutschland|Wikimedia Deutschland]]'s [[:m:WMDE Technical Wishes|Technical Wishes team]]. We are making great strides with the new [[:m:WMDE Technical Wishes/Sub-referencing|sub-referencing feature]] and we’d love to invite you to take part in two activities to help us move this work further:

#'''Try it out and share your feedback'''
#:[[:m:WMDE Technical Wishes/Sub-referencing# Test the prototype|Please try]] the updated ''wikitext'' feature [https://en.wikipedia.beta.wmflabs.org/wiki/Sub-referencing on the beta wiki] and let us know what you think, either [[:m:Talk:WMDE Technical Wishes/Sub-referencing|on our talk page]] or by [https://greatquestion.co/wikimediadeutschland/talktotechwish booking a call] with our UX researcher. 
#'''Get a sneak peak and help shape the ''Visual Editor'' user designs'''
#:Help us test the new design prototypes by participating in user sessions – [https://greatquestion.co/wikimediadeutschland/gxk0taud/apply sign up here to receive an invite]. We're especially hoping to speak with people from underrepresented and diverse groups. If that's you, please consider signing up! No prior or extensive editing experience is required. User sessions will start ''May 14th''.

We plan to bring this feature to Wikimedia wikis later this year. We’ll reach out to wikis for piloting in time for deployments. Creators and maintainers of reference-related tools and templates will be contacted beforehand as well.

Thank you very much for your support and encouragement so far in helping bring this feature to life! &lt;/div&gt; &lt;bdi lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot;&gt;[[User:Johannes Richter (WMDE)|Johannes Richter (WMDE)]] ([[User talk:Johannes Richter (WMDE)|talk]])&lt;/bdi&gt; 15:03, 28 April 2025 (UTC)
&lt;!-- Message sent by User:Johannes Richter (WMDE)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Johannes_Richter_(WMDE)/Sub-referencing/massmessage_list&amp;oldid=28628657 --&gt;

== &lt;span lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot;&gt;Vote on proposed modifications to the UCoC Enforcement Guidelines and U4C Charter&lt;/span&gt; ==

&lt;div lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot;&gt;
&lt;section begin=&quot;announcement-content&quot; /&gt;
The voting period for the revisions to the Universal Code of Conduct Enforcement Guidelines and U4C Charter closes on 1 May 2025 at 23:59 UTC ([https://zonestamp.toolforge.org/1746162000 find in your time zone]). [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Annual review/2025/Voter information|Read the information on how to participate and read over the proposal before voting]] on the UCoC page on Meta-wiki.

The [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Coordinating Committee|Universal Code of Conduct Coordinating Committee (U4C)]] is a global group dedicated to providing an equitable and consistent implementation of the UCoC. This annual review was planned and implemented by the U4C. For more information and the responsibilities of the U4C, you may [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Coordinating Committee/Charter|review the U4C Charter]].

Please share this message with members of your community in your language, as appropriate, so they can participate as well.

In cooperation with the U4C -- &lt;section end=&quot;announcement-content&quot; /&gt;
&lt;/div&gt;

&lt;div lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;
[[m:User:Keegan (WMF)|Keegan (WMF)]] ([[m:User talk:Keegan (WMF)|talk]]) 03:41, 29 April 2025 (UTC)&lt;/div&gt;
&lt;!-- Message sent by User:Keegan (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&amp;oldid=28618011 --&gt;

== We will be enabling the new Charts extension on your wiki soon! ==

''(Apologies for posting in English)''

Hi all! We have good news to share regarding the ongoing problem with graphs and charts affecting all wikis that use them.

As you probably know, the [[:mw:Special:MyLanguage/Extension:Graph|old Graph extension]] was disabled in 2023 [[listarchive:list/wikitech-l@lists.wikimedia.org/thread/EWL4AGBEZEDMNNFTM4FRD4MHOU3CVESO/|due to security reasons]]. We’ve worked in these two years to find a solution that could replace the old extension, and provide a safer and better solution to users who wanted to showcase graphs and charts in their articles. We therefore developed the [[:mw:Special:MyLanguage/Extension:Chart|Charts extension]], which will be replacing the old Graph extension and potentially also the [[:mw:Extension:EasyTimeline|EasyTimeline extension]].

After successfully deploying the extension on Italian, Swedish, and Hebrew Wikipedia, as well as on MediaWiki.org, as part of a pilot phase, we are now happy to announce that we are moving forward with the next phase of deployment, which will also include your wiki.

The deployment will happen in batches, and will start from '''May 6'''. Please, consult [[:mw:Special:MyLanguage/Extension:Chart/Project#Deployment Timeline|our page on MediaWiki.org]] to discover when the new Charts extension will be deployed on your wiki. You can also [[:mw:Special:MyLanguage/Extension:Chart|consult the documentation]] about the extension on MediaWiki.org.

If you have questions, need clarifications, or just want to express your opinion about it, please refer to the [[:mw:Special:MyLanguage/Extension_talk:Chart/Project|project’s talk page on Mediawiki.org]], or ping me directly under this thread. If you encounter issues using Charts once it gets enabled on your wiki, please report it on the [[:mw:Extension_talk:Chart/Project|talk page]] or at [[phab:tag/charts|Phabricator]].

Thank you in advance! -- [[User:Sannita (WMF)|User:Sannita (WMF)]] ([[User talk:Sannita (WMF)|talk]]) 15:08, 6 Mejju 2025 (UTC)
&lt;!-- Message sent by User:Sannita (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Sannita_(WMF)/Mass_sending_test&amp;oldid=28663781 --&gt;

== Registration for the Wikimedia CEE Meeting 2025 is open ==

Dear all,              

The Organising Committee of the [[metawiki:Wikimedia CEE Meeting 2025|Wikimedia CEE Meeting 2025]] is delighted to announce the opening of the registration for this year's conference.

Affiliation and community delegates can register for the meeting until '''June 15th'''. All other self-funded participants can register until July 31st.

The registration and scholarship application form which runs on Pretix, a free, open-sourced third-party platform that helps organize and manage events, can be found [https://pretix.eu/wikimedia-events/wmcee-2025/ here].

Details on how to select delegates and the selection process can be found on the [[metawiki:Wikimedia CEE Meeting 2025/Registration|registration page]].

Please keep in mind that the official language of the conference is English and interpreting services will not be available.

If you encounter any issues while registering, or have questions about the registration process, feel free to contact the coordination team via [mailto:wmceem2025@wikimedia.gr wmceem2025@wikimedia.gr].

Your swift replies will be appreciated, as they will help us conduct an efficient booking process.

Best regards,       

On behalf of

'''Wikimedia CEE Meeting 2025 Organising Team'''

&lt;nowiki&gt;--~~~~&lt;/nowiki&gt; [[Utent:MARKELLOS|MARKELLOS]] ([[Diskussjoni utent:MARKELLOS|d]]) 17:20, 12 Mejju 2025 (UTC)

== Proposal to enable the &quot;Contribute&quot; entry point in Maltese Wikipedia  ==

{{Int:Hello}} Maltese Wikipedians,

Apologies as this message is not in your language. {{Int:please-translate}}.

The [[mediawikiwiki:Wikimedia_Language_and_Product_Localization|WMF Language and Product Localization]] team proposes enabling an entry point called &quot;Contribute&quot; to your Wikipedia.

The [[:bn:বিশেষ:Contribute|Contribute]] entry point is based on collaborative work with other product teams in the Wikimedia Foundation on [[mediawikiwiki:Edit_Discovery|Edit discovery]], which validated the entry point as a persistent and constant path that contributors took to discover ways to contribute content in Wikipedia.

Therefore, enabling this entry point in your Wikipedia will help contributors quickly discover available tools and immediately click to start using them. This entry point is designed to be a central point for discovering contribution tools in Maltese Wikipedia.

'''Who can access it'''

Once it is enabled in your Wikipedia, newcomers can access the entry point automatically by just logging into their account, click on the User drop-down menu and choose the &quot;Contribute&quot; icon, which takes you to another menu where you will find a self-guided description of what you can do to contribute content, as shown in the image below. An option to &quot;view contributions&quot; is also available to access the list of your contributions.

[[Stampa:Mobile_Contribute_Page.png|Mobile Contribute Page]]                             [[Stampa:Mobile_contribute_menu_(detailed).png|Mobile contribute menu (detailed)]]

For experienced contributors, the Contribute icon is not automatically shown in their User drop-down menu. They will still see the &quot;Contributions&quot; option unless they change it to the &quot;Contribute&quot; manually.

We have gotten valuable feedback that helped us improve its discoverability. Now, it is ready to be enabled in other Wikis. One major improvement was to [[phab:T369041|make the entry point optional for experienced contributors]] who still want to have the &quot;Contributions&quot; entry point as default.          

We plan to enable it '''on mobile''' for Wikis, where the Section translation tool is enabled. In this way, we will provide a main entry point to the mobile translation dashboard, and the exposure can still be limited by targeting only the mobile platform for now. If there are no objections to having the entry point for mobile users from your community, we will enable it by 26th May 2025.

We welcome your feedback and questions in this thread on our proposal to enable it here. Suppose there are no objections, we will deploy the &quot;Contribute&quot; entry point in your Wikipedia.

We look forward to your response soon.

Thank you!

On behalf of the WMF Language and Product Localization team. [[Utent:UOzurumba (WMF)|UOzurumba (WMF)]] ([[Diskussjoni utent:UOzurumba (WMF)|d]]) 20:48, 12 Mejju 2025 (UTC)

== &lt;span lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot;&gt;Call for Candidates for the Universal Code of Conduct Coordinating Committee (U4C)&lt;/span&gt; ==

&lt;div lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot;&gt;
&lt;section begin=&quot;announcement-content&quot; /&gt;
The results of voting on the Universal Code of Conduct Enforcement Guidelines and Universal Code of Conduct Coordinating Committee (U4C) Charter is [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Annual review/2025#Results|available on Meta-wiki]].

You may now [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Coordinating Committee/Election/2025/Candidates|submit your candidacy to serve on the U4C]] through 29 May 2025 at 12:00 UTC. Information about [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Coordinating Committee/Election/2025|eligibility, process, and the timeline are on Meta-wiki]]. Voting on candidates will open on 1 June 2025 and run for two weeks, closing on 15 June 2025 at 12:00 UTC.

If you have any questions, you can ask on [[m:Talk:Universal Code of Conduct/Coordinating Committee/Election/2025|the discussion page for the election]]. -- in cooperation with the U4C, &lt;/div&gt;&lt;section end=&quot;announcement-content&quot; /&gt;
&lt;/div&gt;

&lt;bdi lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot;&gt;[[m:User:Keegan (WMF)|Keegan (WMF)]] ([[m:User_talk:Keegan (WMF)|diskussjoni]])&lt;/bdi&gt; 22:07, 15 Mejju 2025 (UTC)
&lt;!-- Message sent by User:Keegan (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&amp;oldid=28618011 --&gt;

== RfC ongoing regarding Abstract Wikipedia (and your project) ==

&lt;div lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;
''(Apologies for posting in English, if this is not your first language)''

Hello all! We opened a discussion on Meta about a very delicate issue for the development of [[:m:Special:MyLanguage/Abstract Wikipedia|Abstract Wikipedia]]: where to store the abstract content that will be developed through functions from Wikifunctions and data from Wikidata. Since some of the hypothesis involve your project, we wanted to hear your thoughts too. 

We want to make the decision process clear: we do not yet know which option we want to use, which is why we are consulting here. We will take the arguments from the Wikimedia communities into account, and we want to consult with the different communities and hear arguments that will help us with the decision. The decision will be made and communicated after the consultation period by the Foundation.

You can read the various hypothesis and have your say at [[:m:Abstract Wikipedia/Location of Abstract Content|Abstract Wikipedia/Location of Abstract Content]]. Thank you in advance! -- [[User:Sannita (WMF)|Sannita (WMF)]] ([[User talk:Sannita (WMF)|&lt;span class=&quot;signature-talk&quot;&gt;{{int:Talkpagelinktext}}&lt;/span&gt;]]) 15:27, 22 Mejju 2025 (UTC)
&lt;/div&gt;
&lt;!-- Message sent by User:Sannita (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Sannita_(WMF)/Mass_sending_test&amp;oldid=28768453 --&gt;

== &lt;span lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot;&gt;Wikimedia Foundation Board of Trustees 2025 Selection &amp; Call for Questions&lt;/span&gt; ==

&lt;div lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot;&gt;
&lt;section begin=&quot;announcement-content&quot; /&gt;
:''[[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2025/Announcement/Selection announcement|{{int:interlanguage-link-mul}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&amp;group=page-{{urlencode:Wikimedia Foundation elections/2025/Announcement/Selection announcement}}&amp;language=&amp;action=page&amp;filter= {{int:please-translate}}]''

Dear all,

This year, the term of 2 (two) Community- and Affiliate-selected Trustees on the Wikimedia Foundation Board of Trustees will come to an end [1]. The Board invites the whole movement to participate in this year’s selection process and vote to fill those seats.

The Elections Committee will oversee this process with support from Foundation staff [2]. The Governance Committee, composed of trustees who are not candidates in the 2025 community-and-affiliate-selected trustee selection process (Raju Narisetti, Shani Evenstein Sigalov, Lorenzo Losa, Kathy Collins, Victoria Doronina and Esra’a Al Shafei) [3], is tasked with providing Board oversight for the 2025 trustee selection process and for keeping the Board informed. More details on the roles of the Elections Committee, Board, and staff are here [4].

Here are the key planned dates:

* May 22 – June 5: Announcement (this communication) and call for questions period [6]
* June 17 – July 1, 2025: Call for candidates
* July 2025: If needed, affiliates vote to shortlist candidates if more than 10 apply [5]
* August 2025: Campaign period
* August – September 2025: Two-week community voting period
* October – November 2025: Background check of selected candidates
* Board’s Meeting in December 2025: New trustees seated

Learn more about the 2025 selection process - including the detailed timeline, the candidacy process, the campaign rules, and the voter eligibility criteria - on this Meta-wiki page [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia_Foundation_elections/2025|[link]]].

'''Call for Questions'''

In each selection process, the community has the opportunity to submit questions for the Board of Trustees candidates to answer. The Election Committee selects questions from the list developed by the community for the candidates to answer. Candidates must answer all the required questions in the application in order to be eligible; otherwise their application will be disqualified. This year, the Election Committee will select 5 questions for the candidates to answer. The selected questions may be a combination of what’s been submitted from the community, if they’re alike or related. [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia_Foundation_elections/2025/Questions_for_candidates|[link]]]

'''Election Volunteers'''

Another way to be involved with the 2025 selection process is to be an Election Volunteer. Election Volunteers are a bridge between the Elections Committee and their respective community. They help ensure their community is represented and mobilize them to vote. Learn more about the program and how to join on this Meta-wiki page [[m:Wikimedia_Foundation_elections/2025/Election_volunteers|[link].]]

Thank you!

[1] https://meta.wikimedia.org/wiki/Wikimedia_Foundation_elections/2022/Results

[2] https://foundation.wikimedia.org/wiki/Committee:Elections_Committee_Charter

[3] https://foundation.wikimedia.org/wiki/Resolution:Committee_Membership,_December_2024

[4] https://meta.wikimedia.org/wiki/Wikimedia_Foundation_elections_committee/Roles

[5] https://meta.wikimedia.org/wiki/Wikimedia_Foundation_elections/2025/FAQ

[6] https://meta.wikimedia.org/wiki/Wikimedia_Foundation_elections/2025/Questions_for_candidates

Best regards,

Victoria Doronina

Board Liaison to the Elections Committee

Governance Committee&lt;section end=&quot;announcement-content&quot; /&gt;
&lt;/div&gt;

[[Utent:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Diskussjoni utent:MediaWiki message delivery|d]]) 03:07, 28 Mejju 2025 (UTC)
&lt;!-- Message sent by User:RamzyM (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&amp;oldid=28618011 --&gt;

== &lt;span lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot;&gt;  Upcoming Deployment of the CampaignEvents Extension&lt;/span&gt; ==

&lt;div lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot;&gt;
&lt;section begin=&quot;message&quot;/&gt;
Hello everyone,  

''(Apologies for posting in English if English is not your first language. Please help translate to your language.)''

The Campaigns Product Team is planning a global deployment of the '''[[:mw:Help:Extension:CampaignEvents|CampaignEvents extension]]''' to all Wikipedias, including this wiki, during the '''week of June 23rd'''.

This extension is designed to help organizers plan and manage events, WikiProjects, and other on-wiki collaborations - and to make these efforts more discoverable.

The three main features of this extension are:

* '''[[:m:Event_Center/Registration|Event Registration]]''': A simple way to sign up for events on the wiki.
*  '''[[:m:CampaignEvents/Collaboration_list|Collaboration List]]''': A global list of events and a local list of WikiProjects, accessible at '''[[:m:Special:AllEvents|Special:AllEvents]]'''.
*  '''[[:m:Campaigns/Foundation_Product_Team/Invitation_list|Invitation Lists]]''': A tool to help organizers find editors who might want to join, based on their past contributions.

'''Note''': The extension comes with a new user right called '''&quot;Event Organizer&quot;''', which will be managed by administrators on this wiki. Organizer tools like Event Registration and Invitation Lists will only work if someone is granted this right. The Collaboration List is available to everyone immediately after deployment.

The extension is already live on several wikis, including '''Meta, Wikidata, English Wikipedia''', and more ( [[m:CampaignEvents/Deployment_status#Current_Deployment_Status_for_CampaignEvents_extension| See the full deployment list]])

If you have any questions, concerns, or feedback, please feel free to share them on the [[m:Talk:CampaignEvents| extension talkpage]]. We’d love to hear from you before the rollout.

Thank you! &lt;section end=&quot;message&quot;/&gt;
&lt;/div&gt;

&lt;bdi lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot;&gt;[[User:Udehb-WMF|Udehb-WMF]] ([[User talk:Udehb-WMF|diskussjoni]]) 16:47, 29 Mejju 2025 (UTC)&lt;/bdi&gt;
&lt;!-- Message sent by User:Udehb-WMF@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Udehb-WMF/sandbox/deployment_audience&amp;oldid=28803829 --&gt;

== Vote now in the 2025 U4C Election ==

&lt;div lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;
Apologies for writing in English.
{{Int:Please-translate}}

Eligible voters are asked to participate in the 2025 [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Coordinating_Committee|Universal Code of Conduct Coordinating Committee]] election. More information–including an eligibility check, voting process information, candidate information, and a link to the vote–are available on Meta at the [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Coordinating_Committee/Election/2025|2025 Election information page]]. The vote closes on 17 June 2025 at [https://zonestamp.toolforge.org/1750161600 12:00 UTC].

Please vote if your account is eligible. Results will be available by 1 July 2025. -- In cooperation with the U4C, [[m:User:Keegan (WMF)|Keegan (WMF)]] ([[m:User talk:Keegan (WMF)|talk]]) 23:01, 13 Ġunju 2025 (UTC) &lt;/div&gt;
&lt;!-- Message sent by User:Keegan (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&amp;oldid=28848819 --&gt;

== &lt;span lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot;&gt;Wikimedia Foundation Board of Trustees 2025 - Call for Candidates&lt;/span&gt; ==

&lt;div lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot;&gt;
&lt;section begin=&quot;announcement-content&quot; /&gt;
:''&lt;div class=&quot;plainlinks&quot;&gt;[[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2025/Announcement/Call for candidates|{{int:interlanguage-link-mul}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&amp;group=page-{{urlencode:Wikimedia Foundation elections/2025/Announcement/Call for candidates}}&amp;language=&amp;action=page&amp;filter= {{int:please-translate}}]&lt;/div&gt;
Hello all,

The [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2025|call for candidates for the 2025 Wikimedia Foundation Board of Trustees selection is now open]] from June 17, 2025 – July 2, 2025 at 11:59 UTC [1]. The Board of Trustees oversees the Wikimedia Foundation's work, and each Trustee serves a three-year term [2]. This is a volunteer position.

This year, the Wikimedia community will vote in late August through September 2025 to fill two (2) seats on the Foundation Board. Could you – or someone you know – be a good fit to join the Wikimedia Foundation's Board of Trustees? [3]

Learn more about what it takes to stand for these leadership positions and how to submit your candidacy on [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2025/Candidate application|this Meta-wiki page]] or encourage someone else to run in this year's election.

Best regards,

Abhishek Suryawanshi&lt;br /&gt;
Chair of the Elections Committee

On behalf of the Elections Committee and Governance Committee

[1] https://meta.wikimedia.org/wiki/Special:MyLanguage/Wikimedia_Foundation_elections/2025/Call_for_candidates

[2] https://foundation.wikimedia.org/wiki/Legal:Bylaws#(B)_Term.

[3] https://meta.wikimedia.org/wiki/Special:MyLanguage/Wikimedia_Foundation_elections/2025/Resources_for_candidates&lt;section end=&quot;announcement-content&quot; /&gt;
&lt;/div&gt;

[[Utent:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Diskussjoni utent:MediaWiki message delivery|d]]) 17:44, 17 Ġunju 2025 (UTC)
&lt;!-- Message sent by User:RamzyM (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&amp;oldid=28866958 --&gt;

== &lt;span lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot;&gt;Sister Projects Task Force reviews Wikispore and Wikinews&lt;/span&gt; ==

&lt;div lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot;&gt;
&lt;section begin=&quot;message&quot;/&gt;
Dear Wikimedia Community,

The [[m:Wikimedia Foundation Community Affairs Committee|Community Affairs Committee (CAC)]]  of the Wikimedia Foundation Board of Trustees assigned [[m:Wikimedia Foundation Community Affairs Committee/Sister Projects Task Force|the Sister Projects Task Force (SPTF)]] to update and implement a procedure for assessing the lifecycle of Sister Projects – wiki [[m:Wikimedia projects|projects supported by Wikimedia Foundation (WMF)]].

A vision of relevant, accessible, and impactful free knowledge has always guided the Wikimedia Movement. As the ecosystem of Wikimedia projects continues to evolve, it is crucial that we periodically review existing projects to ensure they still align with our goals and community capacity.

Despite their noble intent, some projects may no longer effectively serve their original purpose. '''Reviewing such projects is not about giving up – it's about responsible stewardship of shared resources'''. Volunteer time, staff support, infrastructure, and community attention are finite, and the non-technical costs tend to grow significantly as our ecosystem has entered a different age of the internet than the one we were founded in. Supporting inactive projects or projects that didn't meet our ambitions can unintentionally divert these resources from areas with more potential impact.

Moreover, maintaining projects that no longer reflect the quality and reliability of the Wikimedia name stands for, involves a reputational risk. An abandoned or less reliable project affects trust in the Wikimedia movement.

Lastly, '''failing to sunset or reimagine projects that are no longer working can make it much harder to start new ones'''. When the community feels bound to every past decision – no matter how outdated – we risk stagnation. A healthy ecosystem must allow for evolution, adaptation, and, when necessary, letting go. If we create the expectation that every project must exist indefinitely, we limit our ability to experiment and innovate.

Because of this, SPTF reviewed two requests concerning the lifecycle of the Sister Projects to work through and demonstrate the review process. We chose Wikispore as a case study for a possible new Sister Project opening and Wikinews as a case study for a review of an existing project. Preliminary findings were discussed with the CAC, and a community consultation on both proposals was recommended.

=== Wikispore ===

The [[m:Wikispore|application to consider Wikispore]] was submitted in 2019. SPTF decided to review this request in more depth because rather than being concentrated on a specific topic, as most of the proposals for the new Sister Projects are, Wikispore has the potential to nurture multiple start-up Sister Projects.

After careful consideration, the SPTF has decided '''not to recommend''' Wikispore as a Wikimedia Sister Project. Considering the current activity level, the current arrangement allows '''better flexibility''' and experimentation while WMF provides core infrastructural support. 

We acknowledge the initiative's potential and seek community input on what would constitute a sufficient level of activity and engagement to reconsider its status in the future.

As part of the process, we shared the decision with the Wikispore community and invited one of its leaders, Pharos, to an SPTF meeting.

Currently, we especially invite feedback on measurable criteria indicating the project's readiness, such as contributor numbers, content volume, and sustained community support. This would clarify the criteria sufficient for opening a new Sister Project, including possible future Wikispore re-application. However, the numbers will always be a guide because any number can be gamed.

=== Wikinews ===

We chose to review Wikinews among existing Sister Projects because it is the one for which we have observed the highest level of concern in multiple ways.

Since the SPTF was convened in 2023, its members have asked for the community's opinions during conferences and community calls about Sister Projects that did not fulfil their promise in the Wikimedia movement.[https://commons.wikimedia.org/wiki/File:WCNA_2024._Sister_Projects_-_opening%3F_closing%3F_merging%3F_splitting%3F.pdf &lt;nowiki&gt;[1]&lt;/nowiki&gt;][https://meta.wikimedia.org/wiki/Wikimedia_Foundation_Community_Affairs_Committee/Sister_Projects_Task_Force#Wikimania_2023_session_%22Sister_Projects:_past,_present_and_the_glorious_future%22 &lt;nowiki&gt;[2]&lt;/nowiki&gt;][https://meta.wikimedia.org/wiki/WikiConvention_francophone/2024/Programme/Quelle_proc%C3%A9dure_pour_ouvrir_ou_fermer_un_projet_%3F &lt;nowiki&gt;[3]&lt;/nowiki&gt;] Wikinews was the leading candidate for an evaluation because people from multiple language communities proposed it. Additionally, by most measures, it is the least active Sister Project, with the greatest drop in activity over the years.

While the Language Committee routinely opens and closes language versions of the Sister Projects in small languages, there has never been a valid proposal to close Wikipedia in major languages or any project in English. This is not true for Wikinews, where there was a proposal to close English Wikinews, which gained some traction but did not result in any action[https://meta.wikimedia.org/wiki/Proposals_for_closing_projects/Closure_of_English_Wikinews &lt;nowiki&gt;[4]&lt;/nowiki&gt;][https://meta.wikimedia.org/wiki/WikiConvention_francophone/2024/Programme/Quelle_proc%C3%A9dure_pour_ouvrir_ou_fermer_un_projet_%3F &lt;nowiki&gt;[5]&lt;/nowiki&gt;, see section 5] as well as a draft proposal to close all languages of Wikinews[https://meta.wikimedia.org/wiki/Talk:Proposals_for_closing_projects/Archive_2#Close_Wikinews_completely,_all_languages? &lt;nowiki&gt;[6]&lt;/nowiki&gt;].

[[:c:File:Sister Projects Taskforce Wikinews review 2024.pdf|Initial metrics]] compiled by WMF staff also support the community's concerns about Wikinews.

Based on this report, SPTF recommends a community reevaluation of Wikinews. We conclude that its current structure and activity levels are the lowest among the existing sister projects. SPTF also recommends pausing the opening of new language editions while the consultation runs.

SPTF brings this analysis to a discussion and welcomes discussions of alternative outcomes, including potential restructuring efforts or integration with other Wikimedia initiatives.

'''Options''' mentioned so far (which might be applied to just low-activity languages or all languages) include but are not limited to:
*Restructure how Wikinews works and is linked to other current events efforts on the projects,
*Merge the content of Wikinews into the relevant language Wikipedias, possibly in a new namespace,
*Merge content into compatibly licensed external projects,
*Archive Wikinews projects.
Your insights and perspectives are invaluable in shaping the future of these projects. We encourage all interested community members to share their thoughts on the relevant discussion pages or through other designated feedback channels.

=== Feedback and next steps ===

We'd be grateful if you want to take part in a conversation on the future of these projects and the review process. We are setting up two different project pages: [[m:Public consultation about Wikispore|Public consultation about Wikispore]] and [[m:Public consultation about Wikinews|Public consultation about Wikinews]]. Please participate between 27 June 2025 and 27 July 2025, after which we will summarize the discussion to move forward. You can write in your own language.

I will also host a community conversation 16th July Wednesday 11.00 UTC and 17th July Thursday 17.00 UTC (call links to follow shortly) and will be around at Wikimania for more discussions. 
&lt;section end=&quot;message&quot;/&gt;
&lt;/div&gt;

-- [[User:Victoria|Victoria]] on behalf of the Sister Project Task Force, 20:57, 27 Ġunju 2025 (UTC)
&lt;!-- Message sent by User:Johan (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Johan_(WMF)/Sister_project_MassMassage_on_behalf_of_Victoria/Target_list&amp;oldid=28911188 --&gt;</text>
      <sha1>s8ui0o6k0vwukcitgsto3det327d89i</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ħal Balzan</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2107</id>
    <revision>
      <id>323795</id>
      <parentid>323786</parentid>
      <timestamp>2025-06-27T14:15:51Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>18288</id>
      </contributor>
      <comment>Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5</comment>
      <origin>323795</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="17778" sha1="3am3w1otorq7v9dbtbvloblj4lnekj8" xml:space="preserve">{{Infobox city|name=Ħal Balzan}}

'''Ħal Balzan''' huwa raħal fiċ-ċentru ta' [[Malta]]. Flimkien ma' [[Ħ'Attard]] u [[Ħal Lija]], jifforma parti mit-&quot;Tliet Irħula&quot;. Ir-raħal kien jikkonsisti fi ftit djar u għelieqi, iżda maż-żmien kiber u fis-seklu 17 sar parroċċa.  Fl-2019 gew registrati 4,768 abitant.&lt;ref&gt;{{ċita web |url=https://www.citypopulation.de/en/malta/admin/ |titlu=Malta: Division - Statistical Districts and Localities |kunjom=Brinkhoff |isem=Thomas |data=2020-09-28 |sit=CityPopulation.de |data-aċċess=2021-03-18 }}&lt;/ref&gt;

== Etimoloġija ==
F’Malta, ħafna ismijiet tal-irħula huma identiċi għal ċerti kunjomijiet tal-familja, bħal Attard u Lija. Għalhekk, xi wħud jemmnu li r-raħal ta' Ħal Balzan wiret ismu minn familja li kunjomha kien Balzan. Balsan (Balzan) letteralment tfisser 'kollettur tat-taxxa' jew 'kollettur tal-kontribuzzjonijiet'. Il-kollettur tat-taxxa dak iż-żmien probabbli kien jgħix f'Ħal-Balzan li kien jifforma parti minn Birkirkara.&lt;ref&gt;{{ċita ktieb|kunjom=Abela |isem=Giovanni-Francesco |awtur-ħolqa=Ġan Franġisk Abela |data=1647 |titlu=Della descrittione di Malta: isole nel mare siciliano con le sve antichita, ed altre notitie |lingwa=it |pubblikatur=P. Bonacota |paġna=89}}&lt;/ref&gt;

== Wirt Storiku u Kultura ==
&lt;span id=&quot;coordinates&quot; class=&quot;plainlinksneverexpand&quot;&gt;
Koordinati: {{coord|35|53|53|N|14|27|12|E|type:city}}
&lt;/span&gt;

Il-Knisja Parrokkjali ta' Ħal Balzan fiha diversi xogħlijiet tal-arti minn pitturi famużi Maltin bħal [[Giuseppe Calleja]], [[Chev. Emvin Cremona]] u [[Paul Camilleri Cauchi]].&lt;ref&gt;{{ċita web |url=https://localgovernment.gov.mt/en/lc/Balzan/Pages/Locality/Churches.aspx |titlu=Churches |sit=localgovernment.gov.mt |data-aċċess=2021-03-18 |arkivju-url=https://web.archive.org/web/20180115014107/https://localgovernment.gov.mt/en/lc/Balzan/Pages/Locality/Churches.aspx |arkivju-data=2018-01-15 |url-status=dead }}&lt;/ref&gt; L-istatwa użata fil-festa tar-raħal ċċelebrata fil-ġimgħa ta' 2 ta‘ Lulju, hija minquxa fl-injam mill [[Salvatore Dimech]] (is-Sarċ) u turi l-Madonna flimkien mal-[[Arkanġlu Gabrijel|Arkanglu Gabrijel]].&lt;ref&gt;{{ċita magażin|magażin=Il-Mosta|titlu=Ix-xogħlijiet u l-ħajja ta' Salvatore Dimech (1804-1886) - 1|data=1984|volum=124|kunjom1=Montanaro|isem1=Eugenio|paġni=12-13}}&lt;/ref&gt; Il-festa sekondarja tal-parroċċa hija dik ta' [[San Valentinu]].

Bħal Ħ'Attard u Ħal-Lija, Ħal Balzan huwa mfittex bħala post poplari ta' residenza. Il-popolazzjoni żdiedet matul iż-żmien minħabba l-iżviluppi fuq skala kbira bi blokki ta’ appartamenti li qed jinbnew flok vilel antiki u l-ġonna tagħhom. Dan l-iżvilupp qed iseħħ l-aktar fil-periferija tar-raħal, u ċ-ċentru storiku għadu ppreservat. Ħal Balzan huwa villaġġ li jgawdi minn Żoni ta’ Konservazzjoni Urbana.

== Arkitettura ==

=== Knejjes ===

==== Kappella tal-Annunzjata (Parroċċa l-Antika) ====
Din il-knisja nbniet fis-Seklu 17. Kif tlestiet fl-1655, malajr beda jinħass li ma kienitx toffri biżżejjed spazju għall-popolazzjoni li dejjem kienet qed tikber. L-ewwel ġebla tal-knisja l-ġdida tqiegħdet fl-1669 u l-binja l-ġdida ġiet imbierek fl-1695. Il-Perit mhux magħruf iżda d-disinn ta' barra jista’ jiġi attribwit lill-istil Toscan. Id-Disinn tal-koppla huwa nfluwenzat mill-Barokk, stijl li kien għadu kif dahal f'Malta f'dawk iż-żminijiet. L-Entratura tal-knisja tinkludi statwa tal-ġebel tal-Madonna f’nicca li fuq quċċata tagħha nsibu tieqa tal-ħġieġ f'forma ta’ ċirku. Il-żelfry nbniet fl-1708 bil-koppla titlesta sena qabel.&lt;ref name=&quot;tasteofhistory&quot;&gt;{{Ċita ktieb|titlu=A Taste of the History, Culture and Environment of the Central Region of Malta|isem1=George|kunjom1=Cassar|data=2019|post=Valletta, Malta|pubblikatur=Kite Group|edizzjoni=1el|isbn=978-99957-50-67-1|lingwa=en}}&lt;/ref&gt;

==== Parroċċa tal-Annunzjata ====
Din il-Knisja Parrokkjali, mibnija fis-seklu 17 tinsab fil-qalba tar-raħal. Il-barka u t-tqegħid tal-ġebla tal-fondazzjoni seħħew fis-26 ta’ Diċembru 1669. Fr. Domenico Ellul, dak iż-żmien kien Kappillan. In-nies tal-lokal kienet ilha titlob għal knisja akbar biex takkomoda l-popolazzjoni tar-raħal li kompliet tiżdied sena wara sena. Wara ħafna talbiet, inkluża petizzjoni uffiċjali ppreżentata minn Fr. Ellul lil Vigarju Ġeneral Mongr Cauchi, it-talb tagħhom intlaqa'. Mons. Balaguer ikkonferma d-decizjoni uffiċjali tiegħu fil-11 ta’ Lulju 1663.&lt;ref&gt;{{Ċita aħbar|url=https://timesofmalta.com/articles/view/balzan-parish-church-350-years-from-the-laying-of-its-foundation-stone.758977 |titlu=Balzan parish church – 350 years from the laying of its foundation stone|kunjom1=Bezzina |isem1=Carmel |data=2019-12-22 |data-aċċess=2021-01-26 |sit=Times of Malta|lingwa=en-gb}}&lt;/ref&gt; Il-forma tal-knisja ssegwi r-regoli stabbiliti mill-knisja fil-Konċilju ta' Trentu li jiddettaw li jkun hemm il-bini fil-pjan ta’ salib. In-Nave huwa maħsub biex iwassal għall-altar ewlieni li jiffaċċja l-Lvant, b'spazju allokat b’mod speċjali għall-Kor. Partijiet mill-knisja u l-faċċati tagħha ġew restawrati f’Settembru 2020 bħala parti mill-fondi disponibbli permezz tal-Fond Ewropew għall-Iżvilupp Reġjonali. &lt;ref&gt;{{Ċita web |url=https://knisja.mt/inawgurat-ir-restawr-fuq-il-knisja-parrokkjali-ta-hal-balzan/ |kunjom1=Galea-Curmi |isem1=Joseph |titlu=Inawgurat ir-restawr tal-knisja parrokkjali ta' Ħal Balzan |data=2020-09-20 |data-aċċess=2021-01-26 |sit=L-Arċidjoċesi ta' Malta |arkivju-url=https://web.archive.org/web/20231103145110/https://knisja.mt/inawgurat-ir-restawr-fuq-il-knisja-parrokkjali-ta-hal-balzan/ |arkivju-data=2023-11-03 |url-status=dead }}&lt;/ref&gt;

==== Knisja tal-Assunzjoni ====
Il-knisja li naraw illum inbniet fl-1846 fuq l-insistenza ta Rev. Salvu Sammut Pullicino li ried jibni knisja fl-istil li kien popolari dak iż-żmien. Fit-Tieni Gwerra Dinjija l-knisja kienet użata bħala dar temporanja għal refuġjati li kienu ħarbu mill-Kottonera. Aktar tard, din il-knisja serviet wkoll bħala spazju ta’ tagħlim għall-istudenti tal-Liġi tal-Università ta’ Malta. Wara l-gwerra kienet użata bħala maħżen għall-istatwi u dekorazzjonijiet oħra użati fil-festa. Wara li ġiet restawrata, hija serviet bħala kappella dedikata għall-adorazzjoni. Quddiem il-knisja nsibu statwa tal-Madonna li tmur lura għall-bidu tas-seklu 19.&lt;ref name=&quot;tasteofhistory&quot; /&gt;

==== Kapella ta' Santu Rokku ====
Din il-knisja tinsab fi Triq it-Tlett Knejjes, ħdejn il-Kappella tal-Annunzjata (il-parroċċa l-antika). Il-kappella nbniet fl-1593 fl-istess sena li kienet feġġet il-[[Pesta s-sewda|Pesta]]. Il-vittmi taʼ din il-marda ġew midfuna fil knisja. Il-pittura prinċipali fil-kappella turi lil Santu Rokku, San Pawl u San Sebastian, it-tliet qaddisin protetturi kontra l-marda qerrieda.&lt;ref&gt;{{Ċita web|url=https://halbalzanlocalcouncil.com/churches-chapels-and-feast|titlu=Churches, Chapels and Feast|sit=Ħal Balzan Local Council|data-aċċess=2021-01-26|lingwa=en|arkivju-url=https://web.archive.org/web/20210122121136/https://halbalzanlocalcouncil.com/churches-chapels-and-feast|arkivju-data=2021-01-22|url-status=dead}}&lt;/ref&gt;

==== Knisja tal-Bon Pastur ====
Din il-kappella żgħira taghmel parti mill-kunvent tar-[[Ragħaj it-Tajjeb]] kienet dedikata lil [[San Ġużepp]]. Din ġiet iddisinjata mill-Perit [[Vincenzo Busuttil]] u l-kostruzzjoni tal-ġebel tħalla f’idejn il-bennej [[Piju Ebejer]].&lt;ref name=&quot;mastrupiju&quot;&gt;{{Ċita magażin|titlu=Mastru Piju Ebejer|kunjom1=Cassar|isem1=Silvio|data=2004|post=Balzan, Malta|magażin=Festa ta' Marija Annunzjata 2004|paġna=73}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Ċita aħbar|url=https://www.independent.com.mt/articles/2009-02-23/news/inteview-eternal-seeker-of-myth-and-magic-220839/ |titlu=Inteview: 'Eternal Seeker of myth and magic'|data-aċċess=2021-01-26|data=2009-02-23|sit=The Malta Independent|lingwa=en}}&lt;/ref&gt; Hija ġiet inawgurata fl-4 ta’ April 1870. Knisja ħafna akbar inbniet bejn l-1898 u l-1901. Dan il-bini ġdid kien iddedikat lill-Qalb taʼ Ġesù. L-Arċisqof [[Monsinjur Peter Pace]] bierek il-kappella fis-7 ta’ Frar 1901.&lt;ref name=&quot;darmerhba&quot;&gt;{{Ċita web|url=http://darmerhbabik.org/history/|titlu=History|data-aċċess=2021-01-26|lingwa=en-US|sit=Dar Merħba Bik Foundation: Good Shepherd Sisters|arkivju-url=https://web.archive.org/web/20210117095709/http://darmerhbabik.org/history/|arkivju-data=2021-01-17|url-status=dead}}&lt;/ref&gt;

=== Ir-Reverenza lil Santu Rokku ===
Ta' sikwit niltaqghu ma' statwi, ismijiet ta' toroq, niċeċ u monumenti oħra ta' tifkira madwar Malta b' reverenza lil Santu Rokku. Il-twemmin huwa li Santu Rokku huwa l-qaddis protettur kontra l-pesta u reverenza lejh tipproteġi l-abitanti kontra l-pesta u kull forma oħra ta' mard ta' dak iż-żmien. F’Ħal Balzan hemm kappella, triq, kif ukoll statwa ddedikati lil Santu Rokku. L-istatwa tinsab fil-kantuniera tat-triq bl-istess isem sabiex tissorvelja u tipproteġi n-nies li jgħixu fir-raħal. &lt;ref&gt;{{Ċita web|url=https://www.guidememalta.com/en/this-chapel-is-dedicated-to-a-saint-who-is-considered-protector-of-plague-sufferers |titlu=This chapel is dedicated to a saint who is considered protector of plague sufferers|data-aċċess=2021-01-26|data=2020-04-02|kunjom1=Micallef|isem1=Sarah|sit=GuideMeMalta.com|lingwa=en}}&lt;/ref&gt;

== Postijiet ta' Wirt Storiku u Importanza ==

* Palazzo Bosio &lt;ref&gt;{{ċita rapport|titlu=Palazzo Bosio|url=https://culture.gov.mt/en/culturalheritage/NICPMI_Database/01154.pdf |pubblikatur=National Inventory of the Cultural Property of the Maltese Islands|data=2012-12-28|lingwa=en}}&lt;/ref&gt;
* Villa Macedonia &lt;ref&gt;{{ċita rapport|titlu=Villa Macedonia and Gardens|url=https://culture.gov.mt/en/culturalheritage/NICPMI_Database/01156.pdf |pubblikatur=National Inventory of the Cultural Property of the Maltese Islands|data=2012-12-28|lingwa=en}}&lt;/ref&gt;
* Kappella ta' San Anard&lt;ref&gt;{{ċita rapport|titlu=Church of St. Anard|url=https://culture.gov.mt/en/culturalheritage/NICPMI_Database/00171.pdf |pubblikatur=National Inventory of the Cultural Property of the Maltese Islands|data=2012-06-26|lingwa=en}}&lt;/ref&gt;
*Akwadotti ta' Wignacourt&lt;ref&gt;{{ċita rapport|titlu=Wignacourt Aqueduct|url=https://culture.gov.mt/en/culturalheritage/NICPMI_Database/01155.pdf |pubblikatur=National Inventory of the Cultural Property of the Maltese Islands|data=2012-12-28|lingwa=en}}&lt;/ref&gt;

== Imwielda fil-Lokalità ==
* Rev. Monsignor John (Gwann) Dimech ( 1922-2009) &lt;ref&gt;{{Ċita aħbar|url=https://www.independent.com.mt/articles/2009-01-09/newspaper-letters/Appreciation:-Monsignor-John-Dimech-(1922-2009)-218637 |titlu=Appreciation: Monsignor John Dimech (1922-2009)|data=2009-01-09|data-aċċess=2021-02-18|lingwa=en|kunjom1=Bezzina|isem1=Carmel|sit=The Malta Independent}}&lt;/ref&gt;
* [[Piju Ebejer]] (1874-1931) Bennej Prim&lt;ref name=&quot;mastrupiju&quot;&gt;&lt;/ref&gt;
* [[Gabriel Caruana]] Artist (1929-2018)
* [[Fra Giuseppe Zammit]] &lt;ref&gt;{{Ċita rivista|titlu=The Priest who declined a Bishopric|data=1982|volum=8|numru=3|kunjom1=Cassar Pullicino|isem1=J.|rivista=Melita Historica|lingwa=en|paġni=213-233}}&lt;/ref&gt;
* [[Bernardo Manduca Piscopo Macedonia]] (1891-1971)&lt;ref&gt;{{Ċita aħbar|url=https://timesofmalta.com/articles/view/the-rape-of-balzan.143864 |titlu=The rape of Balzan|data-aċċess=2021-02-18|sit=Times of Malta|lingwa=en-gb|kunjom1=Bezzina|isem1=Carmel|data=2003-08-08}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Ċita aħbar|url=https://timesofmalta.com/articles/view/villa-macedonia-scheduling-is-most-welcome-news.223707 |titlu=Villa Macedonia scheduling is most welcome news|data-aċċess=2021-02-18|sit=Times of Malta|kunjom1=Bezzina|isem1=Carmel|data=2008-09-06|lingwa=en-gb}}&lt;/ref&gt;
* Prof. John Borg
* Isqof [[Joseph Grech]]
* Giuseppe Frendo&lt;ref&gt;{{Ċita konferenza|titlu=Maltese Blockade Medals|konferenza=Proceedings of History Week 1992|kunjom1=Sammut|isem1=Joseph C.|data=1992|paġni=77-87|lingwa=en}}&lt;/ref&gt;
* [[:en:Mikel_Scicluna|Mikel Scicluna]] - Lotta (29 Lulju 1929 – 20 Marzu 2010)

== Għaqdiet Reliġjużi ==

* '''Tal-Bon Pastur''' - Dar Merħba Bik huwa kunvent tas-Sorijiet Rgħaj It-Tajjeb (''Good Shepherd'') li waslu Malta minn Smyrna fl-1858. Kif waslu ngħataw dar f’Ħal-Lija mill-[[Marquis Testaferrata]] biex titwaqqaf skola bl-akkomodazzjoni għall-tfajliet li kienu jiġu minn Sqallija. Illum dan il-bini jservi bħala s-sit tal-Kunsill Lokali, is-Servizzi Soċjali u l-Posta fir-raħal.&lt;ref name=&quot;darmerhba&quot;&gt;&lt;/ref&gt; Is-sorijiet kienu joffru ukoll klassijiet għall-orfni u nisa li riedu jibdlu ħajjitom.  Il-kunvent f’Ħal-Balzan inbena f'1868 bl-għajnuna taʼ ħafna benefatturi. Ix-xogħol tal-kunvent għadu għaddej sal-lum fejn joffri kenn lin-nisa u lit-tfal tagħhom mill-vjolenza domestika, jgħin lill-ommijiet li jsibu ruħhom waħedom kif ukoll lill-irġiel refuġjati u lill-familji tagħhom li jispiċċaw f’Malta.&lt;ref&gt;{{Ċita web|url=https://maltacvs.org/voluntary/good-shepherd-sisters-dar-merhba-bik-foundation/|titlu=Good Shepherd Sisters – Dar Merħba Bik Foundation|sit=Malta Council for the Voluntary Sector|data-aċċess=2021-02-18|lingwa=en-US|arkivju-url=https://web.archive.org/web/20231103145111/https://maltacvs.org/voluntary/good-shepherd-sisters-dar-merhba-bik-foundation/|arkivju-data=2023-11-03|url-status=dead}}&lt;/ref&gt;

* Il-Kunvent magħruf bħala '''Stella Maris''' huwa il-lok tal-[[Missjunarji Franġiskani taʼ Marija]] &lt;ref&gt;https://en.wikipedia.org/wiki/Franciscan_Missionaries_of_Mary&lt;/ref&gt;  inbena fil-1926. Din il-binja sservi bħala kunvent, kappella u skola. L-[[Iskola ta' Stella Maris]] adottat is-sistema ta’ tagħlim ta’ [[Montessori]] meta fetħet fl-1944. Ftit snin wara, fl-1950, l-iskola bdiet toffri klassijiet ta’ kindergarten flimkien ma' l-iskola primarja għas-subien. Mill-2008 l'hemm l-Iskola Stella Maris saret skola li tipprepara l-istudenti għall-[[Kulleġġ San Alwiġi]] fejn l-istudenti kienu jmorru biex jiksbu l-edukazzjoni sekondarja tagħhom.&lt;ref&gt;{{Ċita web|url=http://www.fmmii.org/malta.html |titlu=Malta|data-aċċess=2021-02-18|sit=Franciscan Missionaries of Mary: UK, Ireland and Malta|lingwa=en}}&lt;/ref&gt;

== Kunsill Lokali Balzan ==
Il-Kunsill Lokali ta' Ħal-Balzan huwa kompost minn: &lt;ref&gt;{{Ċita web|url=https://halbalzanlocalcouncil.com/councillors-and-responsibilities|titlu=Councillors And Responsibilities|data-aċċess=2021-02-18|sit=Ħal Balzan Local Council|lingwa=en|arkivju-url=https://web.archive.org/web/20210225044334/https://halbalzanlocalcouncil.com/councillors-and-responsibilities|arkivju-data=2021-02-25|url-status=dead}}&lt;/ref&gt; 

* Dr Angelo Micallef (Sindku)
* Edward Grech (Vici Sindku)
* Mary Louise Briffa (Kunsilliera)
* Annalise Galea (Kunsilliera)
* Dr Oliver Nicholas De Gaetano (Kunsillier)

== Servizzi fil-Komunità ==

* Ufficcju Parrokjali Knisja ta' Ħal-Balzan, Triq Idmejda 
* Kunsill Lokali Ħal-Balzan, Triq il-Kbira 
* Għassa tal-Pulzija, Pjazza Bertu Fenech 
* Centru tas-Saħħa, Triq il-Kbira 
* Każin Partit Laburista, Triq it-Tliet Knejjes
* Każin Nazzjonalista, Triq il-Kbira
*Malta Hospice Movement, Vjal il-Bon Pastur &lt;ref&gt;{{Ċita web|url=https://hospicemalta.org/|titlu=Hospice Malta {{!}} care {{!}} compassion {{!}} dignity|data-aċċess=2021-02-18|lingwa=en-GB|sit=Hospice Malta}}&lt;/ref&gt;

== Sport ==

* Il-Klabb tal-Futbol ta' Ħal-Balzan ([[:en:Balzan_F.C.|Balzan Football Club]]) ġie imwaqqaf fl-1937. Huwa tim li jikkompeti fil-Livell Premier tal-Futbol Malti. It-tim ilu jikseb riżultati promettenti b’mod konsistenti f'dawn l-aħħar 5 snin b' klassifikazzjonijiet fit-tieni post u anke f’dawk finalisti fl-aħħar ftit snin. Fl-2019, huma rebħu l-FA Trophy ta' Malta wara li għelbu lil Valletta FC.&lt;ref&gt;{{Ċita web|url=https://www.maltafootball.com/2019/05/18/alfred-effiong-hands-balzan-historic-fa-trophy/ |titlu=Alfred Effiong Hands Balzan Historic FA Trophy|data-aċċess=2021-02-18|lingwa=en-GB|kunjom1=Busuttil|isem1=Antoine|sit=MaltaFootball.com|data=2019-05-18}}&lt;/ref&gt;

== Għaqdiet Mużikali ==

* Każin Tal-Banda San Gabriel&lt;ref&gt;{{Ċita web|url=http://www.stgabrielbandclub.com/ |titlu=Każin Tal-Banda San Gabriel, Ħal Balzan|data-aċċess=2021-02-18|sit=Każin Tal-Banda San Gabriel, Ħal Balzan|lingwa=en}}&lt;/ref&gt;
* Soċjetà Filarmonika Marija Annunzjata&lt;ref&gt;{{Ċita web |url=https://maltacvs.org/voluntary/socjeta-filarmonika-marija-annunzjata/ |titlu=Socjeta Filarmonika Marija Annunzjata |sit=Malta Council for the Voluntary Sector |data-aċċess=2021-02-18 |lingwa=en-US |arkivju-url=https://web.archive.org/web/20210128061759/https://maltacvs.org/voluntary/socjeta-filarmonika-marija-annunzjata/ |arkivju-data=2021-01-28 |url-status=dead }}&lt;/ref&gt;

==Toroq Prinċipali ==

*Triq [[Birbal]] 
*Triq Idmejda 
*Triq Il-Kbira 
*Triq Il-[[Mitħna]] 
*Triq It-Tliet Knejjes 
*Triq L-[[Mdina|Imdina]] 
*Triq [[San Franġisk]] 
*Vjal [[De Paule]] 
*Wied Ħal Balzan 
&lt;gallery&gt;
Stampa:Church of Our Lady of Annunciation, Balzan.jpg|Parroċċa ta' l-Annunzjata, Balzan
Stampa:Church of St Mary, Balzan.jpg|Knisja ta' Santa Marija, Balzan
Stampa:Church of St Roque, Balzan.jpg|Knisja ta' Santu Rokku, Balzan
Stampa:Church Good Shepherd, Balzan.jpg|Knisja tal-Bon Pastur, Balzan
Stampa:Balzan Malta 22.jpg|Pjazza Bertu Fenech
Stampa:Villa Macedonia and Gardens, Balzan.jpg|Villa Macedonia, Balzan
Stampa:Dar Hena, Libyan Embassy in Balzan.jpeg|Dar Hena, Ambaxxata tal-Libya, Balzan
Stampa:Balzan Malta 02.jpg|Triq il-Kbira, Balzan
Stampa:Balzan Malta 33.jpg|Toroq Principali, Balzan
Stampa:Sisner, Ħal Balzan, Malta - panoramio (1).jpg|Triq Sisner, Balzan
Stampa:Balzan Malta place 31.jpg|Arkitettura antika, Balzan
&lt;/gallery&gt;{{Kunsilli lokali ta' Malta u Għawdex}}

== Referenzi ==
&lt;references responsive=&quot;&quot; /&gt;

{{Kunsilli lokali ta' Malta u Għawdex}}

[[Category:Bliet ta' Malta]]</text>
      <sha1>3am3w1otorq7v9dbtbvloblj4lnekj8</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Korea t'Isfel</title>
    <ns>0</ns>
    <id>3219</id>
    <revision>
      <id>323794</id>
      <parentid>323411</parentid>
      <timestamp>2025-06-27T13:11:12Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Illegitimate Barrister</username>
        <id>14356</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>([[c:GR|GR]]) [[c:COM:FR|File renamed]]: [[File:ROKS Sejong the Great (DDG 991) broadside view.jpg]] → [[File:ROKS Sejong the Great (DDG-991), broadside view in July 2010.jpg]] [[c:COM:FR#FR2|Criterion 2]]</comment>
      <origin>323794</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="105296" sha1="9peykql3s4b9bedp5fgpt1eko8x0as0" xml:space="preserve">{{Infobox Pajjiż|isem_nattiv=Repubblika tal-Korea &lt;br&gt;|isem=(ko) 대한민국|stampa_bandiera=Flag of South Korea.svg|stampa_emblema=Emblem of South Korea.svg|mottu_nazzjonali=(ko) 흥익인간 &lt;br&gt;
(&quot; Jibbenefikaw ħafna lill-umanità &quot;), mhux uffiċjali|innu_nazzjonali=(ko) 애국가 &lt;br&gt;
(&quot; Kanzunetta ta' mħabba għall-pajjiż &quot;)
[[File:National anthem of South Korea, performed by the United States Navy Band.wav]]|stampa_mappa                = Republic of Korea (orthographic projection).svg|kapitali=[[Seoul]]|ħolqa_demografija=Demografija tal-Korea t'Isfel|lingwi_uffiċjali=[[Lingwa Koreana|Korean]]|tip_gvern=[[Repubblika b'sistema presidenzjali]]|titlu_kap1=[[President tal-Korea t'Isfel|President]]|isem_kap1=[[Lee Jae-myung]]|titlu_kap2=[[Prim Ministru tal-Korea t'Isfel|Prim Ministru]]|isem_kap2=[[Lee Ju-ho]] (Interim)|leġislatura=[[Assemblea Nazzjonali mill-Korea t'Isfel|Assemblea Nazzjonali]]|stima_popolazzjoni=52,081,799|sena_stima_popolazzjoni=2024|kodiċi_telefoniku=+82|total_popolazzjoni=52,081,799|poż_stima_popolazzjoni=28|densità_popolazzjoni_km2=507|poż_densità_popolazzjoni=15|sit_uffiċjali=https://www.korea.net/|kodiċi_iso3166=KR|kodiċi_valuta=KRW|valuta=[[Ir-Repubblika Koreana rebħet]]|Gini={{increase}} 33.3|sena_Gini=2021|kategorija_Gini=inugwaljanza medja|PGD_PSX=$3.365 triljun|sena_PGD_PSX=2025|poż_PGD_PSX=14|PGD_PSX_per_capita=$65,112|poż_PGD_PSX_per_capita=28|PGD_nominali=$1.790 triljun|sena_PGD_nominali=2025|poż_PGD_nominali=12|PGD_nominali_per_capita=$34,642|poż_PGD_nominali_per_capita=28|erja_km2=100,363|poż_erja=107|erja_mi_kw=38,750|perċentwal_ilma=0.3}}{{Wikifikazzjoni}}
Il-'''Korea t'Isfel''', uffiċjalment magħrufha bħala r-'''Repubblika tal-Korea''', huwa stat sovran fl-[[Asja tal-Lvant]] li jokkupa n-naħa tan-Nofsinhar tal-[[Peniżola Koreana]]. Tikkonfina fit-Tramuntana mal-[[Korea ta' Fuq]], fil-Punent mal-[[Baħar l-Isfar]] (imbagħad iċ-[[Ċina]]), fin-Nofinshar mal-[[Strett tal-Korea|Istrett tal-Korea]] u fil-Lvant mal-[[Baħar tal-Ġappun]]. Il-[[belt kapitali]] hi [[Seoul]], fejn b'iktar minn 20 miljun ruħ hi fost l-iktar bliet popolati fid-dinja. Il-pajsaġġ huwa wieħed muntanjuż; madanakollu, il-Korea t'Isfel bil-popolazzjoni ta' 50 miljun ruħ hija l-għoxrin pajjiż bl-iktar b'densità għolja (it-tielet, wara l-[[Bangladexx]] u t-[[Tajwan]] jekk ma jiġu kkunsidrati l-mikrostati).

It-territorju tiegħu jinkludi n-nofs tan-nofsinhar tal-peniżola Koreana, li jinkludi madwar tlett elef gżira li jdawruha, fosthom Jeju, Ulleungdo u Dokdo. Huwa meqjus bħala wieħed mill-aktar pajjiżi teknoloġikament avvanzati fid-dinja, b'ħafna mill-ekonomija tagħha ffukata fuq l-aktar avvanzata tal-iżvilupp teknoloġiku.

Madwar nofs il-popolazzjoni tal-pajjiż tgħix fil-kapitali, Seoul, jew fiż-żona metropolitana tagħha, li hija waħda miż-żoni metropolitani l-aktar popolati fid-dinja (xi sorsi jikklassifikawha bħala t-tieni l-aktar popolata, wara Tokyo biss, fil-Ġappun).). Il-Korea hija waħda mill-eqdem ċiviltajiet fid-dinja.

Investigazzjonijiet arkeoloġiċi wrew li l-peniżola kienet popolata mill-Paleolitiku t'isfel. Maż-żmien, l-istorja tal-Korea kienet taqlib bi gwerer numerużi, inklużi invażjonijiet kemm miċ-Ċina kif ukoll mill-Ġappun. Sa mit-twaqqif tar-repubblika moderna fl-1948, il-Korea t'Isfel tħabtu mal-konsegwenzi ta' gwerer preċedenti bħall-okkupazzjoni Ġappuniża (1910-1945), kif ukoll il-Gwerra Koreana (1950-1953) bl-intervent tal-Istati Uniti u l-għexieren ta' snin ta' ħakma awtoritarja. Minkejja l-fatt li l-Gvern adotta uffiċjalment demokrazija ta' stil tal-Punent sa mit-twaqqif tar-Repubblika, il-proċessi tal-elezzjoni presidenzjali sofrew minn irregolaritajiet kbar. Kien biss fl-1987 li saru l-ewwel elezzjonijiet ġusti u diretti. Minn dakinhar, il-pajjiż huwa meqjus bħala demokrazija multipartitika.

L-ekonomija tal-Korea t'Isfel kibret malajr mis-snin 50. Illum, hija l-14-il l-akbar ekonomija (mill-PGD PPP) fid-dinja u hija kklassifikata bħala pajjiż żviluppat min-NU, il-Bank Dinji, u l-Bank Dinji. Fond Monetarju Internazzjonali (FMI). Huwa wkoll fost il-pajjiżi l-aktar avvanzati teknoloġikament u l-aħjar ikkomunikati; huwa l-pajjiż terz bl-ogħla numru ta’ utenti tal-internet broadband fost il-pajjiżi tal-OECD, u huwa wkoll wieħed mill-mexxejja globali fil-produzzjoni ta' apparat elettroniku, apparat semikondutturi u mowbajls (Samsung jew LG). Għandha wkoll uħud mill-aktar infrastruttura avvanzata fid-dinja u hija mexxejja dinjija fl-industrija tal-bini tal-vapuri, immexxija minn kumpaniji prominenti bħal Hyundai Heavy Industries.

il-parti tan-Nofsinhar tal-Peniżola Koreana u tmiss mal-Korea ta' Fuq tul iż-Żona Demilitarizzata Koreana; għalkemm titlob ukoll il-fruntiera tal-art maċ-Ċina u r-Russja. Il-fruntiera tal-punent tal-pajjiż hija ffurmata mill-Baħar l-Isfar, filwaqt li l-fruntiera tal-Lvant tagħha hija definita mill-Baħar tal-Ġappun. Il-Korea t'Isfel tiddikjara li hija l-uniku gvern leġittimu tal-peniżola kollha u l-gżejjer li jmissu magħhom. Għandha popolazzjoni ta' 51.96 miljun, li nofshom jgħixu fiż-Żona Kapitali ta' Seoul, id-disa' żona metropolitana l-aktar popolata fid-dinja. Bliet ewlenin oħra huma Busan, Daegu u Incheon.

Il-Peniżola Koreana ilha abitata mill-Paleolitiku t'isfel. L-ewwel saltna tiegħu hija rreġistrata fir-rekords Ċiniżi fil-bidu tas-7 seklu QK Wara l-unifikazzjoni tat-Tliet Renji tal-Korea f'Silla u Balhae fl-aħħar tas-seklu 7, il-Korea kienet immexxija mid-dinastija Goryeo (918-1392) u d-dinastija Joseon (1392-1897). L-Imperu Korean (1897-1910) li rnexxielu kien anness fl-1910 mal-Imperu tal-Ġappun. Il-ħakma Ġappuniża spiċċat wara l-konsenja tal-Ġappun fit-Tieni Gwerra Dinjija, u wara l-Korea kienet maqsuma f'żewġ żoni: żona tat-Tramuntana, li kienet okkupata mill-Unjoni Sovjetika, u żona tan-Nofsinhar, li kienet okkupata mill-Istati Uniti. Wara li n-negozjati dwar ir-riunifikazzjoni fallew, iż-żona tan-Nofsinhar saret ir-Repubblika tal-Korea f'Awwissu 1948, filwaqt li ż-żona tat-tramuntana saret ir-Repubblika Demokratika tal-Poplu komunista tal-Korea fix-xahar ta' wara.

Fl-1950, invażjoni tal-Korea ta’ Fuq bdiet il-Gwerra Koreana, li ntemmet fl-1953 wara ġlied estensiv li kien jinvolvi l-Kmand tan-Nazzjonijiet Uniti mmexxi mill-Istati Uniti u l-Armata Voluntiera tal-Poplu Ċiniż assistita mis-Sovjetika. Il-gwerra ħalliet 3 miljun Korean mejta u l-ekonomija f'rovina. L-Ewwel Repubblika awtoritarja tal-Korea mmexxija minn Syngman Rhee twaqqfet fir-Rivoluzzjoni ta' April tal-1960. Madankollu, it-Tieni Repubblika naqset milli tikkontrolla l-fervur rivoluzzjonarju. Il-kolp ta' stat tas-16 ta' Mejju, 1961 immexxi minn Park Chung Hee temm it-Tieni Repubblika, li sinjalat il-bidu tat-Tielet Repubblika fl-1963. L-ekonomija meqruda tal-Korea t'Isfel bdiet telaq taħt it-tmexxija ta' Park, u rreġistra mill-aktar żidiet mgħaġġla fil-PGD medju. per capita. Minkejja nuqqas ta'r iżorsi naturali, in-nazzjon żviluppa malajr biex isir wieħed mill-Erba' Tigri Asjatiċi bbażati fuq il-kummerċ internazzjonali u l-globalizzazzjoni ekonomika, li jintegra fi ħdan l-ekonomija dinjija b'industrijalizzazzjoni orjentata lejn l-esportazzjoni. Ir-Raba’ Repubblika ġiet stabbilita wara r-Restawrazzjoni ta' Ottubru tal-1972, li fiha Park eżerċita poter assolut. Il-Kostituzzjoni Yushin iddikjarat li l-president jista 'jissospendi d-drittijiet bażiċi tal-bniedem u jaħtar terz tal-parlament. Ir-repressjoni tal-gvern tal-oppożizzjoni u l-abbuż tad-drittijiet tal-bniedem saru aktar gravi f'dan il-perjodu. Anke wara l-qtil ta' Park fl-1979, il-ħakma awtoritarja kompliet fil-Ħames Repubblika mmexxija minn Chun Doo-hwan, li ħataf il-poter b'mod vjolenti permezz ta' żewġ kolpi ta' stat u soppressa b’mod brutali r-Rewwixta ta' Gwangju. Il-Ġlieda Demokratika ta' Ġunju 1987 temmet il-gvern awtoritarju, u ffurmat is-Sitt Repubblika attwali. Il-pajjiż issa huwa meqjus bħala wieħed mill-aktar demokraziji avvanzati fl-Asja kontinentali u tal-Lvant.

Il-Korea t'Isfel iżżomm repubblika presidenzjali unitarja taħt il-kostituzzjoni tal-1987 b'leġiżlatura unikamerali, l-Assemblea Nazzjonali. Huwa meqjus bħala qawwa reġjonali u pajjiż żviluppat, bl-ekonomija tagħha kklassifikata fl-14-il l-akbar fid-dinja bil-PGD nominali u fl-14-il l-akbar skont il-PGD (PPP). Iċ-ċittadini tagħha jgawdu waħda mill-iktar veloċitajiet ta' konnessjoni tal-Internet fid-dinja u l-aktar netwerks ferrovjarji ta' veloċità għolja densi. Il-pajjiż huwa d-disa’ l-akbar esportatur fid-dinja u d-disa' l-akbar importatur. Il-forzi armati tagħha huma kklassifikati bħala wieħed mill-aktar militari b'saħħithom fid-dinja, bit-tieni l-akbar armata permanenti fid-dinja minn persunal militari u paramilitari. Fis-seklu 21, il-Korea t'Isfel ġiet rikonoxxuta għall-kultura pop influwenti globalment tagħha, partikolarment fil-mużika, drammi televiżivi, u films, fenomenu magħruf bħala l-Mewġa Koreana. Huwa membru tal-Kumitat tal-Għajnuna għall-Iżvilupp tal-OECD, il-G20, l-IPEF u l-Klabb ta' Pariġi.

== Etimoloġija ==
[[Stampa:History of Korea-476.PNG|daqsminuri|left|L-isem Korea huwa derivat mill-forma mqassra ta' Goguryeo: Goryeo (Koryŏ)]]
L-isem Korea huwa ezonimu, għalkemm huwa derivat minn isem storiku ta’ renju, Goryeo (rumanizzazzjoni riveduta) jew Koryŏ (McCune–Reischauer). Goryeo kien l-isem imqassar adottat uffiċjalment minn Goguryeo fis-seklu 5 u l-isem tal-istat suċċessur tiegħu tas-seklu 10, Goryeo. Negozjanti Għarab u Persjan li żaru l-post ippronunzjaw ismu bħala &quot;Korea.&quot; L-isem modern Korea jidher fuq il-mapep bikrija tal-Portugall tal-1568 minn João vaz Dourado bħala Conrai u aktar tard, fl-aħħar tas-seklu 16 u l-bidu tas-seklu 17, bħala Corea (il-Korea) fuq il-mapep ta' Teixeira Albernaz tal-1630.

Ir-Renju ta' Goryeo sar magħruf għall-ewwel darba mal-Punent meta Afonso de Albuquerque rebaħ Malacca fl-1511 u ddeskriva l-popli li nnegozjaw ma' din il-parti tad-dinja magħrufa mill-Portugiżi bħala l-Gores. Minkejja l-koeżistenza tal-ortografiji Corea u Korea f'pubblikazzjonijiet tas-seklu 19, xi Koreani jemmnu li l-Ġappun Imperjali, fiż-żmien tal-okkupazzjoni Ġappuniża, standardizzat intenzjonalment l-ortografija tal-Korea, u b'hekk il-Ġappun jidher l-ewwel alfabetikament.

Wara li Goryeo ġie sostitwit minn Joseon fl-1392, Joseon sar l-isem uffiċjali għat-territorju kollu, għalkemm ma kienx aċċettat universalment. L-isem uffiċjali l-ġdid għandu l-oriġini tiegħu fir-renju tal-qedem ta' Gojoseon (2333 QK). Fl-1897, id-dinastija Joseon bidlet l-isem uffiċjali tal-pajjiż minn Joseon għal Daehan Jeguk (Imperu Korean). L-isem Daehan (Han il-Kbir) ġej minn Samhan (Tliet Han), li jirreferi għat-Tliet Renji tal-Korea, mhux il-konfederazzjonijiet preċedenti fin-nofsinhar tal-Peniżola Koreana. Madankollu, l-isem Joseon kien għadu użat ħafna mill-Koreani biex jirreferi għal pajjiżhom, għalkemm ma kienx għadu l-isem uffiċjali. Taħt il-ħakma Ġappuniża, iż-żewġ ismijiet Han u Joseon kienu jeżistu flimkien.

Wara l-konsenja tal-Ġappun fl-1945, ir-&quot;Repubblika tal-Korea&quot; (대한민국/大韓民國, IPA: /ˈtɛ̝ːɦa̠n.min.ɡuk̚/) ġiet adottata bħala l-isem legali bl-Ingliż għall-pajjiż il-ġdid. Madankollu, mhijiex traduzzjoni diretta tal-isem Korean. Bħala riżultat, l-isem Korean &quot;Daehan Minguk&quot; kultant jintuża mill-Korea t'Isfel bħala metonimu biex jirreferi għall-etniċità Koreana (jew &quot;razza&quot;) kollha kemm hi, aktar milli sempliċement l-istat tal-Korea t'Isfel.

== Storja ==
=== Korea tal-qedem ===
Il-Peniżola Koreana ilha abitata mill-Paleolitiku t'isfel.

Skont il-mitoloġija fundatriċi Koreana, l-istorja Koreana tibda bit-twaqqif ta' Joseon (magħruf ukoll bħala &quot;Gojoseon&quot; jew &quot;Joseon il-Qadim&quot;, biex tiddistingwiha mid-dinastija tas-seklu 14) fl-2333 QK mid-Dangun leġġendarju. Gojoseon kien imsemmi fir-rekords Ċiniżi fil-bidu tas-seklu 7. Gojoseon kiber biex jikkontrolla l-Peniżola tal-Korea ta' Fuq u partijiet tal-Manċurja. Gija Joseon suppost twaqqfet fis-seklu 12 QK, iżda l-eżistenza u r-rwol tiegħu kienu kontroversjali fl-era moderna. Fl-108 QK C., id-dinastija Han għelbet lil Wiman Joseon u installat erba' commanderies fil-peniżola tal-Korea ta' Fuq. Tlieta mill-commanderies waqgħu jew irtiraw lejn il-punent fi żmien ftit deċennji. Hekk kif Lelang Commandery ġiet meqruda u mibnija mill-ġdid f'dan iż-żmien, il-post gradwalment imxiet lejn Liaodong. Għalhekk, is-saħħa tagħha naqset u serviet biss bħala ċentru kummerċjali sakemm ġiet maħkuma minn Goguryeo fl-313.

Jibda madwar 300 QK, in-nies Yayoi tal-Peniżola Koreana li jitkellmu bil-Ġappuniż daħlu fil-Gżejjer Ġappuniżi u spostaw jew ħalltu ma 'l-abitanti oriġinali ta' Jōmon. Il-patrija lingwistika tal-Proto-Korean tinsab x'imkien fin-Nofsinhar tas-Siberja/Manchuria, bħaż-żona tax-Xmara Liao jew iż-żona tax-Xmara Amur. Il-Proto-Koreani waslu fin-naħa t'isfel tal-Peniżola Koreana madwar is-sena 300 QK, jissostitwixxi u jassimila kelliema Ġappuniżi u probabbilment jikkawża l-migrazzjoni yayoi.

=== Tliet renji tal-Korea ===
[[Stampa:Front view of Seokguram from front chamber.jpg|daqsminuri|left|Seokguram Grotto ta' Silla-era, Sit ta' Wirt Dinji tal-UNESCO]]
Matul il-perjodu Proto-Tliet Renji, l-istati ta' Buyeo, Okjeo, Dongye u Samhan okkupaw il-Peniżola Koreana kollha u n-Nofsinhar tal-Manċurja. Minnhom ħarġu t-Tliet Renji tal-Korea: Goguryeo, Baekje u Silla.

Goguryeo, l-akbar u l-aktar qawwi minnhom, kien stat militaristiku ħafna u kkompetiet ma' diversi dinastiċi Ċiniżi matul is-700 sena ta' storja tiegħu. Goguryeo esperjenza età tad-deheb taħt Gwanggaeto l-Kbir u ibnu Jangsu, li ssottomettu lil Baekje u Silla matul ir-renji rispettivi tagħhom, u kisbu unifikazzjoni qasira tat-Tliet Renji u saru l-aktar qawwa dominanti fil-Peniżola Koreana. Minbarra li kkontesta l-kontroll tal-Peniżola Koreana, Goguryeo kellu ħafna kunflitti militari ma' diversi dinastiċi Ċiniżi, l-aktar il-Gwerra Goguryeo-Sui, li fiha Goguryeo għeleb forza enormi li jingħad li tgħodd aktar minn miljun raġel.

Baekje kienet qawwa marittima, kultant imsejħa l-&quot;Feniċi tal-Lvant tal-Asja&quot;. Il-kapaċitajiet marittimi tiegħu kienu strumentali fit-tixrid tal-Buddiżmu madwar l-Asja tal-Lvant u l-espansjoni tal-kultura kontinentali lejn il-Ġappun. Baekje darba kien qawwa militari ewlenija fil-Peniżola Koreana, speċjalment matul l-era Geunchogo, iżda ġie megħlub b'mod kritiku minn Gwanggaeto l-Kbir u naqas. Silla kienet l-iżgħar u l-iktar dgħajfa mit-tlieta, iżda użat patti opportunistiċi u alleanzi mal-aktar renji Koreani b'saħħithom, u eventwalment Tang China, għall-vantaġġ tagħha.

Fis-sena 676, l-unifikazzjoni tat-Tliet Renji minn Silla wasslet għall-perjodu tal-Istati tat-Tramuntana u tan-Nofsinhar, li fih Balhae kkontrolla l-partijiet tat-Tramuntana ta' Goguryeo, u ħafna mill-Peniżola Koreana kienet taħt il-kontroll ta' Later Silla. Ir-relazzjonijiet bejn il-Korea u ċ-Ċina baqgħu relattivament paċifiċi matul dan iż-żmien. Balhae twaqqfet minn ġenerali ta' Goguryeo u ġie ffurmat bħala stat suċċessur ta' Goguryeo. Matul l-aqwa żmien tiegħu, Balhae ikkontrolla l-biċċa l-kbira tal-Manċurja u partijiet tal-Lvant Imbiegħed Russu u kien jissejjaħ il-&quot;Pajjiż Prosper tal-Lvant.&quot;

[[Stampa:History of Korea-Inter-country Age-830 CE.gif|daqsminuri|left|Balhae (vjola) u Silla (blu), madwar 830 AD. c.]]

Silla fil-perjodu ta' wara tagħha kien pajjiż sinjur, u l-kapital metropolitana tagħha, Gyeongju, kibret biex saret ir-raba' l-akbar belt fid-dinja. Hija esperjenzat żmien tad-deheb ta 'arti u kultura, eżemplati minn monumenti bħal Hwangnyongsa, Seokguram, u l-Qanpiena Emille. Kompliet ukoll il-wirt u l-ħila marittima ta’ Baekje, u matul is-sekli 8 u 9 iddominat l-ibħra tal-Asja tal-Lvant u l-kummerċ bejn iċ-Ċina, il-Korea u l-Ġappun, speċjalment fi żmien Jang Bogo. Barra minn hekk, il-poplu Silla ħoloq komunitajiet barranin fiċ-Ċina, fuq il-Peniżola ta 'Shandong u l-bokka tax-Xmara Yangtze Madankollu, Silla ddgħajjef aktar tard minħabba kunflitti interni u l-qawmien mill-ġdid tal-istati suċċessuri Baekje u Goguryeo, li laħqu l-qofol tagħhom fit-Tliet Aktar tard. Perjodu tar-renji fl-aħħar tas-seklu 9.

Buddhism iffjorixxiet matul dan iż-żmien. Ħafna Buddisti Koreani kisbu fama kbira fost iċ-ċrieki Buddisti Ċiniżi u kkontribwew ħafna għall-Buddiżmu Ċiniż. Eżempji ta' Buddisti Koreani importanti minn dan il-perjodu jinkludu Woncheuk, Wonhyo, Uisang, Musang, u Kim Gyo-gak. Kim kien prinċep ta' Silla li l-influwenza tiegħu għamlet il-Muntanja Jiuhua waħda mill-Erba' Muntanji Mqaddsa tal-Buddiżmu Ċiniż.

=== Dinastiċi unifikati ===
[[Stampa:Korean book-Jikji-Selected Teachings of Buddhist Sages and Seon Masters-1377.jpg|daqsminuri|left|L-eqdem ktieb tat-tip mobbli tal-metall li baqa' ħaj, il-Jikji, ġie stampat fl-1377, u Goryeo ħoloq l-ewwel tip mobbli bbażat fuq il-metall fid-dinja fl-1234.]]
[[Stampa:Korea-Haeinsa-Tripitaka Koreana-01.jpg|daqsminuri|It-Tripitaka Koreana, il-kanon Buddist (Tripiṭaka) minqux minn madwar 80,000 blokka tal-injam u maħżun (u għadu) f'Haeinsa, ukoll Sit ta' Wirt Dinji tal-UNESCO.]]
[[Stampa:창덕궁 전경 (2012).jpg|daqsminuri|left|Il-Palazz Changdeok, fotografat fl-2014, wieħed mill-Ħames Palazzi Kbar ta' Seoul mibnija matul id-Dinastija Joseon u Sit ta' Wirt Dinji tal-UNESCO]]
[[Stampa:Hwaseong Fortress in Suwon.jpeg|daqsminuri|Hwaseong Fortress, Sit ta' Wirt Dinji tal-UNESCO]]
Fl-936, it-Tliet Renji Aktar tard ġew unifikati minn Wang Geon, dixxendent tan-nobbli Goguryeo, li stabbilixxa lil Goryeo bħala l-istat suċċessur ta' Goguryeo. Balhae kien waqa f'idejn l-Imperu Khitan fl-926, u għaxar snin wara l-aħħar prinċep tal-kuruna ta' Balhae ħarab lejn in-Nofsinhar lejn Goryeo, fejn ġie milqugħ bil-qalb u inkluż fil-familja ħakkiema minn Wang Geon, u b’hekk għaqqad iż-żewġ nazzjonijiet suċċessuri ta' Goguryeo. Bħal Silla, Goryeo kien stat kulturali ħafna u vvinta l-istampa tal-istampar tat-tip mobbli tal-metall. Wara li għeleb lill-Imperu Khitan, li kien l-aktar imperu qawwi ta' żmienu, fil-Gwerra Goryeo-Khitan, Goryeo esperjenza età tad-deheb li damet seklu, li matulha tlestiet it-Tripitaka Koreana u seħħew avvanzi sinifikanti fl-istampar u l-pubblikazzjoni. Dan ippromwova l-edukazzjoni u t-tixrid tal-għarfien dwar il-filosofija, il-letteratura, ir-reliġjon u x-xjenza. Fl-1100, kien hemm 12-il università li pproduċew studjużi notevoli.

Madankollu, l-invażjonijiet Mongoli fis-seklu 13 dgħajfu ħafna s-saltna. Goryeo qatt ma kien maħkum mill-Mongols, iżda eżawrit wara tliet deċennji ta 'ġlied, il-qorti Koreana bagħtet lill-prinċep tal-kuruna tagħha fil-kapitali Yuan biex taħlef lealtà lil Kublai Khan, li aċċetta u żżewweġ lil waħda mill-bniet tiegħu lill-prinċep tal-kuruna Korean. Minn dakinhar 'l quddiem, Goryeo kompla jaħkem il-Korea, għalkemm bħala alleat tributarju tal-Mongols għas-86 sena ta' wara. Matul dan il-perjodu, iż-żewġ nazzjonijiet saru magħqudin ma' xulxin peress li s-rejiet Koreani sussegwenti kollha żżewġu prinċessijiet Mongoljani, u l-aħħar imperatriċi tad-dinastija Yuan kienet prinċipessa Koreana. F'nofs is-seklu 14, Goryeo keċċa lill-Mongols biex jerġgħu jiksbu t-territorji tat-Tramuntana tagħhom, rebħu għal qosor Liaoyang, u jegħleb l-invażjonijiet mit-Turbani l-Aħmar. Madankollu, fl-1392, il-Ġeneral Yi Seong-gye, li kien ġie ordnat jattakka ċ-Ċina, idawwar l-armata tiegħu u għamel kolp ta' stat.

Yi Seong-gye iddikjara l-isem il-ġdid tal-Korea bħala &quot;Joseon&quot; b'referenza għal Gojoseon, u mċaqlaq il-kapital għal Hanseong (wieħed mill-ismijiet qodma ta 'Seoul). L-ewwel 200 sena tad-Dinastija Joseon kienu kkaratterizzati mill-paċi u raw avvanzi kbar fix-xjenza u l-edukazzjoni, kif ukoll il-ħolqien ta 'Hangul minn Sejong il-Kbir biex jippromwovi l-litteriżmu fost in-nies komuni. L-ideoloġija predominanti ta' dak iż-żmien kienet in-Neo-Konfuċjaniżmu, li kien ippersonifikat mill-klassi seonbi: nobbli li għaddew pożizzjonijiet ta' ġid u setgħa biex jgħixu ħajja ta' studju u integrità. Bejn l-1592 u l-1598, il-Ġappun taħt Toyotomi Hideyoshi nieda invażjonijiet tal-Korea, iżda l-avvanz twaqqaf mill-forzi Koreani (l-aktar il-Navy Joseon immexxija mill-Ammirall Yi Sun-sin u l-famuż &quot;vapur tal-fekruna tiegħu&quot;) bl-għajnuna minn milizzji tal-armata twajbin. magħmul minn ċivili Koreani u truppi Ċiniżi mid-dinastija Ming. Permezz ta 'serje ta' battalji ta 'attrizzjoni ta' suċċess, il-forzi Ġappuniżi kienu eventwalment sfurzati jirtiraw u r-relazzjonijiet bejn il-partijiet kollha ġew normalizzati. Madankollu, il-Manchus ħadu vantaġġ mill-istat imdgħajjef bil-gwerra ta' Joseon u invadew fl-1627 u l-1637 u mbagħad komplew jirbħu d-dinastija Ming destabbilizzata. Wara li nnormalizza r-relazzjonijiet mad-dinastija Qing il-ġdida, Joseon esperjenza perjodu ta 'paċi ta' kważi 200 sena. Kings Yeongjo u Jeongjo b'mod partikolari wasslu għal qawmien ġdid tad-dinastija Joseon matul is-seklu 18.

Fis-seklu 19, Joseon beda jesperjenza tbatija ekonomika u rewwixti mifruxa, inkluża r-Rivoluzzjoni tal-Peasant Donghak. Familji politiċi rjali kienu kisbu l-kontroll tal-gvern, li wassal għal korruzzjoni massiva u d-dgħjufija tal-istat. Barra minn hekk, l-iżolazzjoniżmu strett tal-gvern ta 'Joseon li qalgħu t-titlu ta' &quot;renju eremita&quot; sar dejjem aktar ineffettiv minħabba l-invażjoni dejjem akbar ta' poteri bħall-Ġappun, ir-Russja, u l-Istati Uniti. Dan huwa eżempju mit-Trattat Joseon-Istati Uniti tal-1882, li fih dan tal-aħħar kien imġiegħel jiftaħ il-fruntieri tiegħu.

=== L-okkupazzjoni Ġappuniża u t-Tieni Gwerra Dinjija ===
Fl-aħħar tas-seklu 19, il-Ġappun sar qawwa reġjonali ewlenija wara li rebaħ l-Ewwel Gwerra Sino-Ġappuniża kontra Qing China u l-Gwerra Russo-Ġappuniża kontra l-Imperu Russu. Fl-1897, ir-Re Gojong, l-aħħar sultan tal-Korea, ipproklama lil Joseon l-Imperu Korean. Madankollu, il-Ġappun ġiegħel lill-Korea ssir il-protettorat tagħha fl-1905 u annessha formalment fl-1910. Dak li segwa kien perjodu ta 'assimilazzjoni sfurzata, li fih il-lingwa Koreana, il-kultura, u l-istorja kienu mrażżna. [92] Dan wassal għall-protesti tal-Moviment tal-1 ta' Marzu fl-1919 u t-twaqqif sussegwenti ta' gruppi ta' reżistenza fl-eżilju, l-aktar fiċ-Ċina. Fost il-gruppi ta' reżistenza kien hemm il-Gvern Proviżorju tar-Repubblika tal-Korea.

Lejn l-aħħar tat-Tieni Gwerra Dinjija, l-Istati Uniti pproponiet li taqsam il-Peniżola Koreana f'żewġ żoni ta 'okkupazzjoni: żona Amerikana u żona Sovjetika. Dean Rusk u Charles H. Bonesteel III ssuġġerew it-38 parallel bħala linja diviżorja, peress li poġġa lil Seoul taħt il-kontroll Amerikan. B'sorpriża għal Rusk u Bonesteel, is-Sovjetiċi aċċettaw il-proposta tagħhom u qablu li jaqsmu l-Korea.


Minkejja l-intenzjonijiet li tinħeles peniżola unifikata fid-Dikjarazzjoni tal-Kajr tal-1943, it-tensjonijiet li qed jiżdiedu bejn l-Unjoni Sovjetika u l-Istati Uniti wasslu għall-qsim tal-Korea f'żewġ entitajiet politiċi fl-1948: il-Korea ta' Fuq u l-Korea t'Isfel.

Fin-Nofsinhar, l-Istati Uniti ħatret u appoġġaw lill-eks kap tal-Gvern Proviżorju tal-Korea, Syngman Rhee, bħala mexxej. Rhee rebaħ l-ewwel elezzjoni presidenzjali tar-Repubblika tal-Korea li għadha kif ġiet iddikjarata f'Mejju 1948. Fit-Tramuntana, is-Sovjetiċi appoġġjaw lil eks gwerilliera kontra l-Ġappun u attivist komunista, Kim Il-sung, li nħatar Prim Ministru tar-Repubblika Demokratika Popolari tal-Korea. Korea f'Settembru. 

F'Ottubru, l-Unjoni Sovjetika ddikjarat lill-gvern ta' Kim Il-sung sovran kemm tat-tramuntana kif ukoll tan-nofsinhar. In-NU ddikjarat lill-gvern ta' Rhee bħala &quot;gvern leġittimu li għandu kontroll u ġurisdizzjoni effettivi fuq dik il-parti tal-Korea fejn il-Kummissjoni Temporanja tan-NU dwar il-Korea kienet kapaċi tosserva u tikkonsulta&quot; u l-gvern &quot;ibbażat fuq elezzjonijiet li ġew osservati mill-Kummissjoni Temporanju,&quot; flimkien ma 'dikjarazzjoni li &quot;dan huwa l-uniku tali gvern fil-Korea.&quot; Iż-żewġ mexxejja pparteċipaw f'repressjoni awtoritarja tal-avversarji politiċi. Il-Korea t'Isfel talbet appoġġ militari mill-Istati Uniti, iżda ġiet miċħuda, u l-militar tal-Korea ta' Fuq ġie msaħħaħ ħafna mill-Unjoni Sovjetika.

=== Gwerra Koreana ===
[[Stampa:War Memorial of Korea main building.JPG|daqsminuri|Il-Monument tal-Gwerra Koreana, mibni b'tifkira tal-Gwerra Koreana (1950-1953)]]
Fil-25 ta' Ġunju, 1950, il-Korea ta' Fuq invadiet il-Korea t’Isfel, u wassal għall-Gwerra Koreana, l-ewwel kunflitt kbir tal-Gwerra Bierda, li kompliet sal-1953. Sa dak iż-żmien, l-Unjoni Sovjetika kienet ibojkottjat lin-NU, u b'hekk tilfet id-dritt tal-veto. Dan ippermetta lin-NU tintervjeni fi gwerra ċivili meta deher ċar li l-forzi superjuri tal-Korea ta' Fuq se jgħaqqdu l-pajjiż kollu. L-Unjoni Sovjetika u ċ-Ċina appoġġjaw lill-Korea ta' Fuq, bil-parteċipazzjoni sussegwenti ta' miljuni ta' truppi Ċiniżi. Wara fluss u rifluss li rat liż-żewġ naħat jiffaċċjaw telfa b'telf kbir fost iċ-ċivili Koreani kemm fit-Tramuntana kif ukoll fin-Nofsinhar, il-gwerra eventwalment waslet fi staġnar. Matul il-gwerra, il-partit ta' Rhee ippromwova l-Prinċipju One People, sforz biex tinbena ċittadinanza ubbidjenti permezz ta' omoġeneità etnika u appelli awtoritarji għan-nazzjonaliżmu.

L-armistizju tal-1953, li qatt ma kien iffirmat mill-Korea t'Isfel, qasam il-peniżola tul iż-żona demilitarizzata qrib il-linja ta 'demarkazzjoni oriġinali. L-ebda trattat ta' paċi qatt ma ġie ffirmat, u dan irriżulta fiż-żewġ pajjiżi li baqgħu teknikament fi gwerra. Madwar 3 miljun ruħ mietu fil-Gwerra Koreana, b'numru ta' mwiet ċivili proporzjonali akbar mit-Tieni Gwerra Dinjija jew mill-Gwerra tal-Vjetnam, li jagħmilha waħda mill-aktar kunflitti fatali tal-era tal-Gwerra Bierda. Barra minn hekk, prattikament l-ibliet ewlenin kollha tal-Korea ġew meqruda mill-gwerra.

=== Wara l-Gwerra Koreana (1960-1990) ===
[[Stampa:South Korea's GDP (PPP) growth from 1911 to 2008.png|daqsminuri|Bejn l-1962 u l-1994, l-ekonomija tal-Korea t'Isfel kibret b'medja ta' 10% fis-sena, immexxija minn tkabbir annwali ta' esportazzjoni ta' 20%, f'perjodu msejjaħ il-Miraklu tax-Xmara Han.]]
[[Stampa:Park Chung-hee.jpg|daqsminuri|Il-President Park Chung Hee kellu rwol ċentrali fl-iżvilupp mgħaġġel tal-ekonomija tal-Korea t'Isfel permezz ta' industrijalizzazzjoni orjentata lejn l-esportazzjoni.]]

Fl-1960, rewwixta studenteska (ir-&quot;Rivoluzzjoni ta' April&quot;) wasslet għar-riżenja tal-president awtokratiku Syngman Rhee. Dan kien segwit minn 13-il xahar ta' instabbiltà politika, hekk kif il-Korea t'Isfel kienet immexxija minn gvern dgħajjef u ineffettiv. Din l-instabbiltà tkisser bil-kolp ta' stat tas-16 ta' Mejju, 1961, immexxi mill-Ġeneral Park Chung Hee. Bħala president, Park issorvelja perijodu ta' tkabbir ekonomiku rapidu mmexxi mill-esportazzjoni, imsaħħaħ minn repressjoni politika. Taħt Park, il-Korea t'Isfel kellha rwol attiv fil-Gwerra tal-Vjetnam.

Park kien ikkritikat bl-aħrax bħala dittatur militari bla ħniena, li fl-1972 estenda l-ħakma tiegħu billi ħoloq kostituzzjoni ġdida, li tat lill-president poteri wesgħin (kważi dittatorjali) u ppermettielu jikkontesta għal numru illimitat ta' mandati ta' sitt snin. L-ekonomija Koreana żviluppat b'mod sinifikanti matul il-mandat ta' Park. Il-gvern żviluppa s-sistema nazzjonali ta' l-awtostradi, is-sistema tas-subway ta' Seoul, u stabbilixxa l-pedament għall-iżvilupp ekonomiku matul il-ħakma tiegħu ta' 17-il sena, li ntemmet bil-qtil tiegħu fl-1979.

Is-snin ta' wara l-qtil ta' Park reġgħu kienu kkaratterizzati minn taqlib politiku, hekk kif mexxejja tal-oppożizzjoni ripressi qabel għamlu kampanja biex jikkontestaw għall-president fil-vojt politiku f'daqqa. Fl-1979, il-Ġeneral Chun Doo-hwan mexxa l-kolp ta' stat tat-12 ta' Diċembru. Wara l-kolp ta' stat, Chun ippjana li jasal għall-poter permezz ta' diversi miżuri. Fis-17 ta' Mejju, Chun ġiegħel lill-Kabinett jespandi l-liġi marzjali għan-nazzjon kollu, li qabel ma kinitx applikata għall-Gżira ta' Jejudo. Il-liġi marzjali estiża għalqet l-universitajiet, ipprojbixxa attivitajiet politiċi, u rrestrinġiet aktar l-istampa. L-assunzjoni ta’ Chun tal-presidenza permezz tal-avvenimenti tas-17 ta' Mejju qanqlet protesti mal-pajjiż kollu li jitolbu d-demokrazija; Dawn il-protesti kienu ffukati b'mod partikolari fuq il-belt ta' Gwangju, fejn Chun bagħat forzi speċjali biex irażżnu b’mod vjolenti lill-Moviment ta' Demokratizzazzjoni ta' Gwangju.

Chun sussegwentement ħoloq il-Kumitat għall-Politika ta' Emerġenza tad-Difiża Nazzjonali u assuma l-presidenza skont il-pjan politiku tiegħu. Chun u l-gvern tiegħu żammew lill-Korea t'Isfel taħt ħakma despotika sal-1987, meta student tal-Università Nazzjonali ta' Seoul, Park Jong-chul, ġie ttorturat sal-mewt. Fl-10 ta' Ġunju, l-Assoċjazzjoni tas-Saċerdoti Kattoliċi għall-Ġustizzja żvelat l-inċident, li qabdet il-Ġlieda Demokratika ta' Ġunju madwar il-pajjiż. Fl-aħħarnett, il-partit ta’ Chun, il-Partit tal-Ġustizzja Demokratika, u l-mexxej tiegħu, Roh Tae-woo, ħabbru d-Dikjarazzjoni tad-29 ta’ Ġunju, li kienet tinkludi l-elezzjoni diretta tal-president. Roh rebaħ l-elezzjoni għal ftit kontra ż-żewġ mexxejja ewlenin tal-oppożizzjoni, Kim Dae-jung u Kim Young-sam. Seoul ospitat il-Logħob Olimpiku fl-1988, meqjusa bħala suċċess u spinta sinifikanti għall-immaġni u l-ekonomija globali tal-Korea t'Isfel.

Il-Korea t'Isfel ġiet mistiedna formalment biex issir membru tan-Nazzjonijiet Uniti fl-1991. It-tranżizzjoni tal-Korea mill-awtokrazija għad-demokrazija moderna kienet immarkata fl-1997 bl-elezzjoni ta' Kim Dae-jung, li ħa l-ġurament bħala t-tmien president tal-Korea t'Isfel fil-25 ta' Frar. 1998. L-elezzjoni tiegħu kienet sinifikanti meta wieħed iqis li fis-snin ta’ qabel kien priġunier politiku kkundannat għall-mewt (aktar tard ikkonmutat għall-eżilju). Huwa rebaħ fil-kuntest tal-kriżi finanzjarja Ażjatika tal-1997, fejn

F'Ġunju 2000, bħala parti mill-impenn tal-President Kim Dae-jung &quot;il-Politika tax-Xemx&quot;, sar summit Tramuntana-Nofsinhar fi Pyongyang, il-kapitali tal-Korea ta' Fuq. Aktar tard dik is-sena, Kim irċieva l-Premju Nobel għall-Paċi &quot;għall-ħidma tiegħu għad-demokrazija u d-drittijiet tal-bniedem fil-Korea t'Isfel u l-Asja tal-Lvant b'mod ġenerali, u għall-paċi u r-rikonċiljazzjoni mal-Korea ta' Fuq b'mod partikolari.&quot; Madankollu, minħabba skuntentizza fost il-popolazzjoni dwar approċċi bla suċċess lejn it-Tramuntana taħt amministrazzjonijiet preċedenti u, fost provokazzjonijiet tal-Korea ta’ Fuq, gvern konservattiv immexxi mill-President Lee Myung-bak, eks Sindku ta' Seoul, ġie elett fl-2007. Sadanittant, il-Korea t'Isfel u l-Ġappun flimkien ospitaw it-Tazza tad-Dinja tal-FIFA tal-2002 Madankollu, ir-relazzjonijiet bejn il-Korea t'Isfel u l-Ġappun aktar tard iddeterjoraw minħabba talbiet ta' sovranità konfliġġenti fuq il-Liancourt Rocks.

Fl-2010, kien hemm eskalazzjoni ta' attakki mill-Korea ta' Fuq. F'Marzu 2010, il-bastiment tal-gwerra tal-Korea t'Isfel ROKS Cheonan kien għereq, u qatel 46 baħri tal-Korea t'Isfel, allegatament minn sottomarin tal-Korea ta' Fuq. F'Novembru 2010, il-Gżira Yeonpyeong ġiet attakkata minn barrage maġġuri tal-artillerija tal-Korea ta' Fuq, fejn qatlu 4 persuni. In-nuqqas ta’ rispons qawwi għal dawn l-attakki kemm mill-Korea t’Isfel kif ukoll mill-komunità internazzjonali (ir-rapport uffiċjali tan-NU rrifjuta li jsemmi espliċitament lill-Korea ta' Fuq bħala l-awtur tal-għarqa ta' Cheonan) ikkawża rabja konsiderevoli fil-pubbliku tal-Korea t'Isfel.

[[Stampa:2010 G-20 Seoul summit.jpg|daqsminuri|Il-Korea t'Isfel saret l-ewwel pajjiż tal-G-20 li ma ppresjedix il-G7 meta ospitat is-summit ta' Seoul fl-2010.]]

Il-Korea t'Isfel esperjenzat pass ieħor importanti fl-2012 bl-elezzjoni u l-assunzjoni tal-kariga tal-ewwel president mara fl-istorja, Park Geun-hye. Bint l-eks President Park Chung Hee, ipprattikat il-politika konservattiva. L-amministrazzjoni tal-President Park Geun-hye ġiet akkużata formalment b’korruzzjoni, tixħim u bejgħ ta' influwenza fuq l-involviment tal-ħabib qrib tagħha Choi Soon-sil fl-affarijiet tal-istat. Dan kien segwit minn sensiela ta' protesti pubbliċi kbar li bdew f'Novembru 2016, u tneħħiet mill-kariga. Wara l-impeachment u t-tneħħija ta' Park, saru l-elezzjonijiet u Moon Jae-in tal-Partit Demokratiku rebaħ il-presidenza, u ħa l-kariga fl-10 ta' Mejju 2017. It-terminu tiegħu ra titjib fir-relazzjoni politika mal-Korea t'Isfel, li qed tikber diverġenza fl-alleanza militari mal-Istati Uniti u ż-żamma b'suċċess tal-Olimpjadi tax-Xitwa f'Pyeongchang. F'April 2018, Park Geun-hye ġiet ikkundannata 24 sena ħabs għal abbuż ta' poter u korruzzjoni. Il-pandemija tal-COVID-19 affettwat in-nazzjon mill-2020. F'dik l-istess sena, il-Korea t'Isfel irreġistrat aktar imwiet milli twelid, li rriżulta fi tnaqqis fil-popolazzjoni għall-ewwel darba fl-istorja.

F'Marzu 2022, Yoon Suk Yeol, kandidat tal-Partit tal-Power tal-Poplu tal-oppożizzjoni konservattiva, rebaħ elezzjoni mill-qrib kontra l-kandidat tal-Partit Demokratiku bl-iktar marġni dejjaq fl-istorja. Yoon ħa l-ġurament fl-10 ta’ Mejju, 2022.

== Ġeografija ==
[[Stampa:South Korea physical map2.svg|daqsminuri|left|Mappa topografika tal-Korea t'Isfel]]
[[Stampa:Korea satelliet.jpg|daqsminuri|Peniżola Koreana (한반도)]]
[[Stampa:South Korea Topography.png|daqsminuri|left|Mappa topografika tal-Korea t'Isfel]]
[[Stampa:Republic of Korea (orthographic projection).svg|daqsminuri|Mappa]]
Il-Korea t'Isfel tokkupa l-parti tan-nofsinhar tal-Peniżola Koreana, li testendi madwar 1,100 km (680 mi) mill-kontinent u l-Lvant tal-Asja. Din il-peniżola muntanjuża hija akkumpanjata mill-Baħar l-Isfar fil-punent u l-Baħar tal-Ġappun fil-lvant. Il-ponta tan-nofsinhar tagħha tinsab fl-Istrett tal-Korea u l-Baħar taċ-Ċina tal-Lvant. Il-pajjiż, inklużi l-gżejjer kollha tiegħu, jinsab bejn latitudnijiet 33° u 39° N, u lonġitudnijiet 124° u 130° E. L-erja totali tiegħu hija 100,410 kilometru kwadru (38,768.52 sq mi).

Il-Korea t'Isfel tista 'tinqasam f'erba' reġjuni ġenerali: reġjun tal-Lvant ta' meded ta' muntanji għoljin u pjanuri kostali dojoq; reġjun tal-punent ta' pjanuri kostali wesgħin, baċiri tax-xmajjar u għoljiet irrumblati; reġjun tal-Lbiċ ta' muntanji u widien; u reġjun tax-Xlokk iddominat mill-baċin wiesa' tax-Xmara Nakdong. Il-Korea t'Isfel hija dar għal tliet ekoreġjuni terrestri: il-foresti jwaqqgħu l-weraq tal-Korea Ċentrali, il-foresti mħallta Manċurjan, u l-foresti Evergreen tal-Korea t'Isfel. It-terren tal-Korea t'Isfel huwa l-aktar muntanjuż, li l-biċċa l-kbira tiegħu mhux jinħarat. L-artijiet baxxi, li jinsabu prinċipalment fil-punent u x-Xlokk, jammontaw għal 30% biss tal-erja totali tal-art. Il-Korea t'Isfel għandha 20 park nazzjonali u siti naturali popolari bħal Boseong Tea Fields, Suncheon Bay Ecological Park, u Jirisan. 

Madwar 3,000 gżira, l-aktar żgħar u diżabitati, jinsabu 'l barra mill-kosti tal-Punent u tan-Nofsinhar tal-Korea t'Isfel. Il-Provinċja ta' Jeju tinsab madwar 100 kilometru (62 mil) ‘il barra mill-kosta tan-nofsinhar tal-Korea t’Isfel. Hija l-akbar gżira fil-pajjiż, b'erja ta '1,845 kilometru kwadru (712 sq mi). Jeju huwa wkoll is-sit tal-ogħla punt tal-Korea t'Isfel: Hallasan, vulkan estint, jilħaq 1,950 metru (6,400 pied) 'l fuq mil-livell tal-baħar. Il-gżejjer l-aktar fil-Lvant tal-Korea t'Isfel jinkludu Ulleungdo u Liancourt Rocks (Dokdo/Takeshima), filwaqt li Marado u Socotra Rock huma l-gżejjer l-aktar fin-nofsinhar tal-Korea t'Isfel.

Il-Korea t'Isfel taqsam 237 km mal-Korea ta' Fuq

=== Klima ===
[[Stampa:Koppen-Geiger Map KOR present.svg|daqsminuri|Mappa tal-klassifikazzjoni tal-klima Koppen tal-Korea t'Isfel]]
Il-Korea t'Isfel għandha tendenza li jkollha klima kontinentali umda u klima subtropikali umda, u hija affettwata mill-monsoon tal-Asja tal-Lvant, b'xita akbar fis-sajf matul staġun qasir tax-xita msejjaħ jangma (장마), li jibda fl-aħħar ta' Ġunju u jdum sa l-aħħar. ta' Lulju. F'Seoul, il-firxa tat-temperatura medja ta 'Jannar hija minn -7 sa 1 °C (19 sa 34 °F), u l-firxa tat-temperatura medja ta' Awwissu hija minn 22 sa 30 °C (72 sa 86 °F). It-temperaturi tax-xitwa huma l-ogħla tul il-kosta tan-Nofsinhar u konsiderevolment aktar baxxi fl-intern muntanjuż. Is-sajf jista’ jkun sħun u umdu skomdu, b'temperaturi li jaqbżu t-30°C (86°F) f’ħafna partijiet tal-pajjiż. Il-Korea t'Isfel għandha erba' staġuni distinti: ir-rebbiegħa, is-sajf, il-ħarifa u x-xitwa. Ir-rebbiegħa ġeneralment iddum mill-aħħar ta’ Marzu sal-bidu ta’ Mejju, is-sajf minn nofs Mejju sal-bidu ta' Settembru, il-ħarifa minn nofs Settembru sal-bidu ta’ Novembru, u x-xitwa minn nofs Novembru sa nofs Marzu.

Il-preċipitazzjoni hija kkonċentrata fix-xhur tas-sajf, minn Ġunju sa Settembru. Il-kosta tan-Nofsinhar hija soġġetta għal tifuni fl-aħħar tas-sajf li jġibu riħ qawwi, xita torrenzjali u xi kultant għargħar. Preċipitazzjoni annwali medja tvarja minn 1,370 millimetru (54 in) f'Seoul għal 1,470 millimetru (58 in) f'Busan.

=== Atmosfera ===
[[Stampa:CheonggyecheonSeoul.jpg|daqsminuri|Ix-Xmara Cheonggyecheon hija spazju ta' rikreazzjoni pubbliku modern fiċ-ċentru ta' Seoul.]]
Matul l-ewwel 20 sena tal-boom tat-tkabbir tal-Korea t'Isfel, ftit li xejn sar sforz biex jiġi ppreservat l-ambjent. L-industrijalizzazzjoni mhux ikkontrollata u l-iżvilupp urban wasslu għal deforestazzjoni u l-qerda kontinwa ta 'artijiet mistagħdra bħall-flat tal-marea ta' Songdo. Madankollu, kien hemm sforzi riċenti biex jibbilanċjaw dawn il-kwistjonijiet, inkluż proġett ta 'tkabbir ekoloġiku ta' ħames snin u $84 biljun immexxi mill-gvern li għandu l-għan li jsaħħaħ l-effiċjenza tal-enerġija u t-teknoloġija ekoloġika.

L-istrateġija ekonomika bbażata fuq l-ambjent hija riforma komprensiva tal-ekonomija tal-Korea t'Isfel, li tuża kważi tnejn fil-mija tal-PGD nazzjonali. L-inizjattiva ta 'ekoloġizzazzjoni tinkludi sforzi bħal netwerk nazzjonali tar-roti, enerġija solari u mir-riħ, tnaqqis tad-dipendenza fuq vetturi taż-żejt, appoġġ għall-ħin tas-sajf, u użu estensiv ta' teknoloġiji li ma jagħmlux ħsara lill-ambjent bħal LEDs fl-elettronika u d-dawl. Il-pajjiż, wieħed mill-aktar konnessi fid-dinja, qed jippjana li jibni netwerk nazzjonali tal-ġenerazzjoni li jmiss li se jkun għaxar darbiet aktar veloċi mill-installazzjonijiet tal-broadband, sabiex jitnaqqas il-konsum tal-enerġija.

Il-programm standard tal-portafoll tal-enerġija rinnovabbli b'ċertifikati tal-enerġija rinnovabbli jibda mill-2012 sal-2022. Is-sistemi tal-kwoti jiffavorixxu ġeneraturi kbar integrati vertikalment u kumpaniji tal-enerġija multinazzjonali, anki jekk biss minħabba li ċ-ċertifikati huma ġeneralment denominati f'unitajiet ta' megawatt. Huma wkoll aktar diffiċli biex jiġu ddisinjati u implimentati minn tariffa feed-in. Fl-2012, ġew installati madwar 350 unità mikro residenzjali tas-sħana u l-enerġija kkombinati. Fl-2017, il-Korea t'Isfel kienet is-seba' l-akbar emittenti ta' emissjonijiet tal-karbonju fid-dinja u l-ħames l-akbar emittenti per capita. Il-President Moon Jae-in wiegħed li jnaqqas l-emissjonijiet tal-gassijiet serra għal żero sal-2050.

L-ilma tal-vit ta' Seoul dan l-aħħar sar tajjeb għax-xorb, bl-uffiċjali tal-belt jgħammruh “Arisu” f'tentattiv biex jikkonvinċu lill-pubbliku. Saru wkoll sforzi bi proġetti ta' forestazzjoni. Proġett ieħor ta' bosta miljuni ta' dollari kien ir-restawr ta' Cheonggyecheon, nixxiegħa li tgħaddi minn ġo Seoul ċentrali li qabel kienet asfaltata minn awtostrada. Sfida ewlenija hija l-kwalità tal-arja, bix-xita aċiduża, l-ossidi tal-kubrit u l-maltempati annwali tat-trab isfar huma problemi partikolari. Ħafna minn dawn id-diffikultajiet huma rikonoxxuti bħala riżultat tal-prossimità tal-Korea t'Isfel lejn iċ-Ċina, li hija produttur ewlieni li jniġġes l-arja. Il-Korea t'Isfel kellha punteġġ medju tal-Indiċi tal-Integrità tal-Pajsaġġ tal-Foresti tal-2019 ta' 6.02/10, u kklassifikaha fis-87 post globalment minn 172 pajjiż.

Il-Korea t'Isfel hija membru tal-Protokoll Ambjentali tal-Antartiku, Trattat tal-Antartiku, Trattat tal-Bijodiversità, Protokoll ta' Kjoto (li jiffurmaw il-Grupp tal-Integrità Ambjentali (EIG), b'rabta mal-UNFCCC, mal-Messiku u l-Isvizzera), Deżertifikazzjoni, Speċi fil-Periklu , Modifika Ambjentali , Perikolużi Skart , Liġi tal-Baħar , Miżbliet tal-Baħar , Trattat ta' Projbizzjoni Komprensiva tat-Test Nukleari (mhux fis-seħħ), Protezzjoni tas-Saff tal-Ożonu , Tniġġis minn Vapuri , Injam Tropikali 83 , Injam Tropikali 94 , Artijiet mistagħdra u Kaċċa tal-Baleni.

== Gvern u politika ==
[[Stampa:South Korea President Yoon Suk Yeol portrait.jpg|daqsminuri|left|Yoon Suk Yeol, president]]
[[Stampa:Han Duck-soo 2022.jpg|daqsminuri|Han Duck-soo, Prim Ministru]]
[[Stampa:Seal of South Korea.svg|daqsminuri|left|siġill ta' Korea]]
[[Stampa:Republic of Korea capitol.jpg|daqsminuri|L-Assemblea Nazzjonali tal-Korea t'Isfel]]
L-istruttura tal-gvern tal-Korea t'Isfel hija determinata mill-Kostituzzjoni tar-Repubblika tal-Korea. Bħal ħafna stati demokratiċi, il-Korea t'Isfel għandha gvern maqsum fi tliet fergħat: eżekuttiv, ġudizzjarju u leġiżlattiv. Il-fergħat eżekuttivi u leġiżlattivi joperaw primarjament fil-livell nazzjonali, għalkemm diversi ministeri tal-fergħat eżekuttivi jwettqu wkoll funzjonijiet lokali. Il-ġudikatura topera kemm fil-livell nazzjonali kif ukoll f'dak lokali. Il-gvernijiet lokali huma semi-awtonomi u fihom il-korpi eżekuttivi u leġiżlattivi tagħhom stess. Il-Korea t'Isfel hija demokrazija kostituzzjonali.

Il-kostituzzjoni ġiet riveduta diversi drabi mill-ewwel promulgazzjoni tagħha fl-1948, fi żmien l-indipendenza. Madankollu, żamm ħafna karatteristiċi ġenerali u, bl-eċċezzjoni tat-Tieni Repubblika tal-Korea ta' ħajja qasira, il-pajjiż dejjem kellu sistema presidenzjali b'kap eżekuttiv indipendenti. Taħt il-kostituzzjoni attwali tiegħu, l-istat ġieli jissejjaħ is-Sitt Repubblika tal-Korea. L-ewwel elezzjoni diretta saret ukoll fl-1948.

Għalkemm il-Korea t'Isfel esperjenzat serje ta' dittatorjati militari mis-sittinijiet sat-tmeninijiet, minn dakinhar saret demokrazija liberali ta' suċċess. Illum, is-CIA World Factbook jiddeskrivi d-demokrazija tal-Korea t'Isfel bħala &quot;demokrazija moderna li tiffunzjona bis-sħiħ&quot;, filwaqt li The Economist's Democracy Index jikklassifikaha bħala demokrazija sħiħa, li jikklassifika fl-24 post minn 167 pajjiż fl-2022. Skont l-indiċi tad-demokrazija V-Dem, il-Korea t'Isfel huwa fl-2023 it-tielet l-aktar pajjiż demokratiku elettorali fl-Asja. Il-Korea t’Isfel tikklassifika fit-33 post fl-Indiċi tal-Perċezzjonijiet tal-Korruzzjoni (is-sitt post fir-reġjun tal-Ażja-Paċifiku), b'punteġġ ta' 63 minn 100.

=== Presidenti ===
Presidenti tar-Repubblika tal-Korea: Yoon Suk-yeol (2022-preżent), Moon Jae-in (2017-2022), Hwang Kyo-ahn (2017), Park Geun Hye (2013-2017), Lee Myungbak (2008-2013), Roh Moo Hyun (2003-2008), Kim Dae Jung (1998-2003), Kim Young Sam (1993-1998), Roh Tae Woo (1988-1993), Chun Doo-hwan (1980-1988), Choi Kyu-hah (1979-1980), Park Chung Hee (1962-1979), Yun Posun (1962-1960), Baek Nak-jun (1960), Kwak Sang Hoon (1960), Ho Chong (1960), Syngman Rhee (1948-1960).

=== Relazzjonijiet barranin ===
[[Stampa:Ban Ki-moon February 2016.jpg|daqsminuri|Eks Segretarju Ġenerali tan-Nazzjonijiet Uniti (2007-2016), Ban Ki-moon]]
Il-Korea t'Isfel ilha membru tan-Nazzjonijiet Uniti sa mill-1991, meta saret stat membru fl-istess żmien tal-Korea ta' Fuq. Fl-1 ta' Jannar, 2007, l-ex Ministru tal-Affarijiet Barranin tal-Korea t'Isfel Ban Ki-moon serva bħala Segretarju Ġenerali tan-NU mill-2007 sal-2016. Il-Korea t'Isfel żviluppat rabtiet mal-Assoċjazzjoni tan-Nazzjonijiet tax-Xlokk tal-Asja bħala membru tal-ASEAN Plus Three, korp osservatur, u s-Summit tal-Asja tal-Lvant (EAS). F'Novembru 2009, il-Korea t'Isfel ingħaqdet mal-Kumitat ta' Assistenza għall-Iżvilupp tal-OECD, li kienet l-ewwel darba li pajjiż li qabel kien riċevitur tal-għajnuna ingħaqad mal-grupp bħala membru donatur. Il-Korea t'Isfel ospitat is-Summit tal-G-20 f'Seoul f'Novembru 2010, sena li fiha l-Korea t'Isfel u l-Unjoni Ewropea kkonkludew ftehim ta' kummerċ ħieles (FTA) biex inaqqsu l-ostakoli għall-kummerċ. Il-Korea t'Isfel iffirmat ftehim ta 'kummerċ ħieles mal-Kanada u l-Awstralja fl-2014, u ieħor ma' New Zealand fl-2015. Il-Korea t'Isfel u l-Gran Brittanja qablu li jestendu perjodu ta 'tariffi baxxi jew xejn fuq il-kummerċ bilaterali f'oġġetti ma' partijiet tal-Unjoni Ewropea f'Ottubru 2023.

==== Stati Uniti ====
[[Stampa:President Biden met with President of South Korea Yoon at the Presidential_Office_in_Yongsan_2022.jpg|daqsminuri|Il-President Yoon Suk Yeol jiltaqa' mal-President Amerikan Joe Biden f'Seoul.]]
Relazzjoni mill-qrib mal-Istati Uniti bdiet direttament wara t-Tieni Gwerra Dinjija, meta l-Istati Uniti amministraw il-Korea temporanjament għal tliet snin (l-aktar fin-Nofsinhar, filwaqt li l-Unjoni Sovjetika kienet involuta fil-Korea ta’ Fuq). Meta faqqgħet il-Gwerra Koreana fl-1950, il-forzi Amerikani ntbagħtu jiddefendu kontra invażjoni tan-Nofsinhar mill-Korea ta’ Fuq u sussegwentement iġġieldu bħala l-akbar kontributur tat-truppi għan-NU. L-involviment tal-Istati Uniti kien strumentali fil-prevenzjoni tal-kważi telfa tar-Repubblika tal-Korea f’idejn il-forzi tat-Tramuntana, kif ukoll fil-ġlieda għall-kisbiet territorjali li jiddefinixxu n-nazzjon tal-Korea t’Isfel illum.

Wara l-armistizju, il-Korea t’Isfel u l-Istati Uniti qablu ma' “Trattat ta' Difiża Reċiproka,” li taħtu attakk fuq kull naħa fiż-żona tal-Paċifiku jwassal għal rispons mit-tnejn. Fl-1967, il-Korea t'Isfel ikkonformat mat-trattat ta' difiża reċiproka billi bagħtet kontinġent kbir ta' truppi tal-ġlied biex jappoġġjaw lill-Istati Uniti fil-Gwerra tal-Vjetnam. Iż-żewġ nazzjonijiet għandhom rabtiet ekonomiċi, diplomatiċi u militari b’saħħithom, għalkemm xi drabi ma qablux dwar politiki lejn il-Korea ta' Fuq u dwar xi attivitajiet industrijali tal-Korea t’Isfel li jinvolvu l-użu ta' teknoloġija nukleari jew rokit. Kien hemm ukoll sentiment qawwi anti-Amerikan matul ċerti perjodi, li fil-biċċa l-kbira llum immodera.

Iż-żewġ nazzjonijiet jaqsmu wkoll relazzjoni ekonomika mill-qrib, bl-Istati Uniti tkun it-tieni l-akbar sieħeb kummerċjali tal-Korea t'Isfel, li rċeviet $66 biljun f'esportazzjonijiet fl-2016. Fl-2007, ftehim ta’ kummerċ ħieles magħruf bħala l-Ftehim ta' Kummerċ Ħieles bejn ir-ROK u l-Istati Uniti Korea t'Isfel u l-Istati Uniti, iżda l-implimentazzjoni formali tagħha kienet ripetutament ittardjata sakemm tiġi approvata mill-korpi leġiżlattivi taż-żewġ pajjiżi. Fit-12 ta 'Ottubru 2011, il-Kungress ta' l-Istati Uniti approva l-ftehim kummerċjali li ilu waqaf mal-Korea t'Isfel. Daħlet fis-seħħ fil-15 ta’ Marzu, 2012.

==== Unjoni Ewropea ====
L-Unjoni Ewropea (UE) u l-Korea t'Isfel huma sħab kummerċjali importanti, wara li nnegozjaw ftehim ta' kummerċ ħieles għal ħafna snin minn meta l-Korea t'Isfel ġiet innominata bħala sieħba ta' FTA prijoritarja fl-2006. Il-ftehim ta' kummerċ ħieles ġie approvat f'Settembru 2010 u daħal fis-seħħ fl-2006. 1 ta' Lulju, 2011. Il-Korea t'Isfel hija l-għaxar l-akbar sieħeb kummerċjali tal-UE, u l-UE saret ir-raba' l-akbar destinazzjoni tal-esportazzjoni tal-Korea t'Isfel. Il-kummerċ tal-UE mal-Korea t'Isfel qabeż EUR 90 biljun fl-2015 u gawda minn rata medja ta' tkabbir annwali ta' 9.8% bejn l-2003 u l-2013.

L-UE ilha l-akbar investitur barrani fil-Korea t'Isfel mill-1962, li tammonta għal kważi 45% tal-influssi kollha tal-FDI lejn il-Korea fl-2006. Madankollu, il-kumpaniji tal-UE jiffaċċjaw problemi sinifikanti biex jaċċessaw u joperaw fis-suq tal-Korea t'Isfel minħabba regolamenti u ttestjar stretti rekwiżiti għal prodotti u servizzi li ħafna drabi joħolqu ostakoli għall-kummerċ. Kemm fil-kuntatti bilaterali regolari tagħha mal-Korea t'Isfel kif ukoll permezz tal-FTA tagħha mal-Korea, l-UE qed tipprova ttejjeb is-sitwazzjoni ġeopolitika attwali.

==== Ġappun ====
Il-Korea u l-Ġappun kellhom relazzjonijiet blat sa minn żminijiet antiki, iżda wkoll skambju kulturali sinifikanti, bil-Korea taġixxi bħala portal bejn l-Asja tal-Lvant u l-Ġappun. Il-perċezzjonijiet kontemporanji tal-Ġappun għadhom fil-biċċa l-kbira definiti mill-kolonizzazzjoni tal-Korea ta' 35 sena tal-Ġappun fis-seklu 20, li ġeneralment titqies fil-Korea t'Isfel bħala negattiva ħafna. Ma kien hemm l-ebda rabtiet diplomatiċi formali bejn il-Korea t'Isfel u l-Ġappun direttament wara l-indipendenza fi tmiem it-Tieni Gwerra Dinjija fl-1945. Il-Korea t'Isfel u l-Ġappun eventwalment iffirmaw it-Trattat tar-Relazzjonijiet Bażiċi bejn il-Ġappun u r-Repubblika tal-Korea fl-1965 biex jistabbilixxu rabtiet diplomatiċi. Il-Ġappun illum huwa t-tielet l-akbar sieħeb kummerċjali tal-Korea t'Isfel, li jammonta għal 12% ($46 biljun) tal-esportazzjonijiet fl-2016.

Kwistjonijiet li ilhom jeżistu bħal delitti tal-gwerra Ġappuniżi kontra ċivili Koreani, kitba mill-ġdid ta' ċaħda ta' kotba Ġappuniżi li jirrakkontaw atroċitajiet Ġappuniżi matul it-Tieni Gwerra Dinjija, tilwim territorjali dwar il-Blat ta' Liancourt, magħrufa fil-Korea t'Isfel bħala &quot;Dokdo&quot; u fil-Ġappun bħala &quot;Takeshima&quot;, u żjarat minn politiċi Ġappuniżi fis-Santwarju ta' Yasukuni, f'ġieħ il-Ġappuniżi (ċivili u militari) maqtula matul il-gwerra, ikomplu jfixklu r-relazzjonijiet bejn il-Korea u l-Ġappun. Il-Liancourt Rocks kienu l-ewwel territorji Koreani li ġew kolonizzati bil-forza mill-Ġappun fl-1905. Għalkemm ġew ritornati lejn il-Korea flimkien mal-bqija tat-territorju tagħha fl-1951 bl-iffirmar tat-Trattat ta’ San Francisco, il-Ġappun ma jirtirax it-talbiet tiegħu li l- Liancourt Rocks huma territorju Ġappuniż. Fl-2009, bi tweġiba għaż-żjarat tal-Prim Ministru Junichiro Koizumi f'Yasukuni Shrine, il-President Roh Moo-hyun issospenda t-taħditiet kollha tas-summit bejn il-Korea t'Isfel u l-Ġappun fl-2009. Fl-aħħar sar summit bejn il-mexxejja tan-nazzjonijiet fid-9 ta 'Frar 2018, matul il-Logħob Olimpiku tax-Xitwa li sar fil-Korea. Il-Korea t'Isfel talbet lill-Kumitat Olimpiku Internazzjonali (IOC) biex jipprojbixxi l-bandiera Ġappuniża ta' Rising Sun fil-Logħob Olimpiku tas-Sajf tal-2020 f'Tokjo, bil-KOI jgħid fi stqarrija &quot;l-istadiums sportivi għandhom ikunu ħielsa minn kull dimostrazzjoni politika. Meta jinqala' t-tħassib fil-ħin tal-logħba , inħarsu lejhom fuq bażi ta' każ b’każ.”

=== Militari ===
[[Stampa:ROKS Sejong the Great (DDG-991), broadside view in July 2010.jpg|daqsminuri|ROKN Sejong the Great, destroyer tal-missili ggwidati tal-klassi Sejong the Great mibni minn Hyundai Heavy Industries]]
[[Stampa:ROKS Sejong the Great (DDG 991).jpg|daqsminuri|ROKN (DDG 991) Sejong the Great waqt ir-Reviżjoni tal-Flotta Internazzjonali ta' Busan fis-7 ta' Ottubru 2008.]]
Tensjoni mhux solvuta mal-Korea ta' Fuq wasslet lill-Korea t'Isfel biex talloka 2.6% tal-PGD tagħha u 13.2% tal-infiq kollu tal-gvern għall-militar tagħha (sehem tal-gvern tal-PGD: 14.967%), filwaqt li żammet il-konskrizzjoni obbligatorja għall-irġiel. Konsegwentement, il-Forzi Armati ROK huma waħda mill-akbar u l-aktar forzi armati b'saħħithom fid-dinja, b'saħħa tal-persunal irrappurtata ta' 3,600,000 fl-2022 (500,000 attiv u 3,100,000 riżerva).

Il-militar tal-Korea t'Isfel jikkonsisti mill-Armata (ROKA), Navy (ROKN), Air Force (ROKAF) u Marine Corps (ROKMC), kif ukoll forzi ta' riżerva. Ħafna minn dawn il-forzi huma kkonċentrati ħdejn iż-Żona Demilitarizzata Koreana. L-irġiel kollha tal-Korea t'Isfel huma kostituzzjonalment meħtieġa li jservu fil-militar, ġeneralment għal 18-il xahar. Barra minn hekk, l-Awmentazzjoni Koreana tal-Armata tal-Istati Uniti hija fergħa tal-Armata tar-Repubblika tal-Korea li tikkonsisti minn persunal ingaġġat Korean li jingħaqad mat-Tmien Armata tal-Istati Uniti. Fl-2010, il-Korea t'Isfel nefqet ₩1.68 triljun fuq ftehim ta' qsim tal-ispejjeż mal-Istati Uniti biex tipprovdi appoġġ baġitarju lill-forzi tal-Istati Uniti fil-Korea, flimkien mal-baġit ta' ₩29.6 triljun għall-armata tagħha stess.

[[Stampa:K2 black panther3.jpg|daqsminuri|left|Il-K2 Black Panther, żviluppata fil-Korea t'Isfel u mibnija minn Hyundai Rotem]]
[[Stampa:해군 독도함 (7438321572).jpg|daqsminuri|left|ROKS Dokdo, il-vapur ewlieni tal-vapur tal-attakk anfibju tal-klassi Dokdo, mibni minn Hanjin Heavy Industries]]

Minn żmien għal żmien, il-Korea t’Isfel bagħtet it-truppi tagħha barra mill-pajjiż biex tassisti lill-forzi Amerikani. Ipparteċipa fil-biċċa l-kbira tal-kunflitti ewlenin li l-Istati Uniti kienet involuta fihom fl-aħħar 50 sena. Il-Korea t'Isfel bagħtet 325,517-il suldat biex jiġġieldu fil-Gwerra tal-Vjetnam, b'forza massima ta' 50,000. Fl-2004, il-Korea t'Isfel bagħtet 3,300 suldat tad-Diviżjoni Zaytun biex jassistu r-rikostruzzjoni fit-Tramuntana tal-Iraq, u kienet it-tielet l-akbar kontributur għall-forzi tal-koalizzjoni wara l-Istati Uniti u l-Gran Brittanja. Mill-2001, il-Korea t'Isfel kienet skjerat 24,000 suldat fir-reġjun tal-Lvant Nofsani biex tappoġġja l-gwerra kontra t-terroriżmu.

Sa ftit ilu, id-dritt għall-oġġezzjoni tal-kuxjenza ma kienx rikonoxxut fil-Korea t'Isfel. Fis-​snin ta' qabel ma' nħoloq id-​dritt għall-​oġġezzjoni tal-​kuxjenza, aktar minn 400 raġel ġew ħabs fi kwalunkwe ħin talli rrifjutaw is-​servizz militari għal raġunijiet politiċi jew reliġjużi. Fit-28 ta' Ġunju, 2018, il-Qorti Kostituzzjonali tal-Korea t'Isfel iddikjarat il-Liġi dwar is-Servizz Militari mhux kostituzzjonali u ordnat lill-gvern biex jippermetti lill-oġġezzjonaturi tal-kuxjenza jwettqu forom ċivili ta' servizz militari. Fl-1 ta' Novembru, 2018, il-Qorti Suprema tal-Korea t’Isfel legalizzat l-oġġezzjoni tal-kuxjenza bħala bażi għar-rifjut tas-servizz militari obbligatorju.

=== Kontinġent tal-Istati Uniti ===
[[Stampa:Provinces of Korea (ROK point of view)-en+Inter-Korean border.svg|daqsminuri|Organizzazzjoni territorjali]]
L-Istati Uniti stazzjonat kontinġent sostanzjali ta' truppi biex jiddefendu l-Korea t’Isfel. Hemm madwar 28,500 persunal militari tal-Istati Uniti stazzjonati fil-Korea t'Isfel, il-biċċa l-kbira minnhom jaqdu missjonijiet mhux akkumpanjati għal sena. Truppi Amerikani, li huma primarjament unitajiet tal-art u tal-ajru, huma assenjati lill-Forzi tal-Istati Uniti tal-Korea u primarjament assenjati lit-Tmien Armata, is-Seba 'Forzi tal-Ajru, u l-Forzi Navali Koreani. Huma stazzjonati f'faċilitajiet f'Osan, Kunsan, Yongsan, Dongducheon, Sungbuk, Camp Humphreys u Daegu, kif ukoll Camp Bonifas fiż-Żona tas-Sigurtà Konġunta tad-DMZ.

Fil-quċċata tal-katina ta 'kmand għall-forzi kollha tal-Korea t'Isfel, inklużi l-forzi tal-Istati Uniti u l-militar kollu tal-Korea t'Isfel, hemm kmand tan-Nazzjonijiet Uniti li jaħdem bis-sħiħ: jekk ikun hemm eskalazzjoni f'daqqa tal-gwerra bejn il-Korea ta' Fuq u l-Korea t'Isfel, il- L-Istati Uniti se tassumi l-kontroll tal-forzi armati tal-Korea t'Isfel fil-movimenti militari u paramilitari kollha. Hemm ftehim fit-tul bejn l-Istati Uniti u l-Korea t'Isfel li l-Korea t'Isfel għandha eventwalment tassumi t-tmexxija tad-difiża tagħha stess. Din it-tranżizzjoni għal kmand tal-Korea t'Isfel kienet bil-mod u ħafna drabi posposta, għalkemm bħalissa hija skedata li sseħħ fis-snin 2020.

=== Organizzazzjoni territorjali ===
L-organizzazzjoni territorjali tal-Korea t'Isfel hija uffiċjalment magħmula minn disa' provinċji (do), provinċja waħda awtonoma speċjali (teukbyeoljachido), sitt bliet metropolitani (gwang-yeoksi) u belt speċjali waħda (teukbyeolsi).

== Ekonomija ==
[[Stampa:BOK main office3.jpg|daqsminuri|left|Il-Bank tal-Korea, il-bank ċentrali tal-Korea t'Isfel u l-emittent tal-Korea t'Isfel rebħu. Ġie stabbilit fit-12 ta' Ġunju, 1950 f'Seoul.]]
[[Stampa:Samsung headquarters.jpg|daqsminuri|Il-kwartieri ġenerali ta' Samsung f'Samsung Town, li jinsabu f'Seocho-gu, Seoul]]
[[Stampa:Lotte World morning view 8.jpg|daqsminuri|left|Il-Lotte World Tower f'Songpa-gu, Seoul, huwa l-ogħla bini fil-Korea t'Isfel u s-sitt l-ogħla fid-dinja.]]
[[Stampa:Sinbu-Dong.jpg|daqsminuri|Triq b'ħafna ħwienet fil-belt ta' Cheonan]]
L-ekonomija mħallta tal-Korea t'Isfel hija t-13-il l-akbar ekonomija fid-dinja f'termini ta 'PGD nominali u l-14 l-akbar f'termini ta' PGD mill-parità tal-poter tax-xiri, u tidentifikaha bħala ekonomija ewlenija tal-G20. Huwa pajjiż żviluppat b'ekonomija bi dħul għoli u huwa l-aktar pajjiż industrijalizzat membru tal-OECD. Marki tal-Korea t'Isfel bħal LG Electronics u Samsung huma famużi internazzjonalment u kisbu lill-Korea t'Isfel reputazzjoni għal elettronika ta' kwalità u prodotti manifatturati oħra. Il-Korea t'Isfel saret membru tal-OECD fl-1996.

L-investiment kbir tiegħu fl-edukazzjoni ħa lill-pajjiż mill-illitteriżmu tal-massa għal qawwa teknoloġika internazzjonali ewlenija. L-ekonomija nazzjonali tal-pajjiż tibbenefika minn forza tax-xogħol b'ħiliet għolja u hija fost l-aktar pajjiżi edukati fid-dinja b'wieħed mill-ogħla perċentwali taċ-ċittadini tagħha li għandhom lawrja ta' edukazzjoni terzjarja. L-ekonomija tal-Korea t'Isfel kienet waħda mill-aktar tkabbir mgħaġġel fid-dinja mill-bidu tas-sittinijiet sa l-aħħar tad-disgħinijiet, u kienet għadha waħda mill-pajjiżi żviluppati li qed jikbru b'rata mgħaġġla fis-snin 2000, flimkien ma' Ħong Kong, Singapor u t-Tajwan, it-tliet tigri Asjatiċi l-oħra.  Irreġistra l-aktar żieda mgħaġġla fil-PDG medju per capita fid-dinja bejn l-1980 u l-1990. Il-Korea t'Isfel jirreferu għal dan it-tkabbir bħala l-Miraklu tax-Xmara Han.  L-ekonomija tal-Korea t'Isfel tiddependi ħafna fuq il-kummerċ internazzjonali, u fl-2014, il-Korea t'Isfel kienet il-ħames l-akbar esportatur fid-dinja u s-seba 'l-akbar importatur. Barra minn hekk, il-pajjiż għandu waħda mill-akbar riżervi tal-kambju barrani fid-dinja.

Minkejja l-potenzjal ta' tkabbir għoli tal-ekonomija u l-istabbiltà strutturali apparenti, il-pajjiż isofri ħsara lill-klassifikazzjoni tal-kreditu tiegħu fl-istokk tas-suq minħabba l-belliġeranza tal-Korea ta' Fuq fi żminijiet ta' kriżijiet militari profondi, li għandha effett ħażin fis-swieq finanzjarji tagħhom. Il-Fond Monetarju Internazzjonali jfaħħar ir-reżiljenza tal-ekonomija quddiem bosta kriżijiet ekonomiċi, u jsemmi dejn baxx tal-istat u riżervi fiskali għoljin li jistgħu jiġu mobilizzati malajr biex jindirizzaw emerġenzi finanzjarji. Għalkemm ġarrbet ħsara kbira mill-kriżi finanzjarja Ażjatika tal-1997, il-pajjiż kiseb irkupru rapidu u sussegwentement ittriplika l-PGD tiegħu.

Barra minn hekk, il-Korea t'Isfel kienet waħda mill-ftit pajjiżi żviluppati li rnexxielhom jevitaw riċessjoni matul il-kriżi finanzjarja globali tal-2007-2008.  Ir-rata ta' tkabbir ekonomiku tagħha laħqet 6.2% fl-2010 (l-aktar tkabbir mgħaġġel fi tmien snin wara tkabbir sinifikanti ta' 7.2% fl-2002), irkupru notevoli mir-rati ta' tkabbir ekonomiku ta' 2.3% fl-2008. u 0.2% fl-2009 matul ir-Riċessjoni l-Kbira. Ir-rata tal-qgħad baqgħet baxxa wkoll fl-2009, ta' 3.6%.

=== Trasport ===
[[Stampa:Incheon Airport Maglev 1-04.jpg|daqsminuri|Stazzjon tal-Levitazzjoni Manjetika tal-Ajruport Internazzjonali ta' Incheon (IATA: ICNICAO: RKSIWMO: 47113)]]
[[Stampa:Jejuairport2024.jpg|daqsminuri|left|Ajruport Internazzjonali ta' Jeju (IATA: CJU, ICAO: RKPC)]]
[[Stampa:Jeju international airport 20090405.jpg|daqsminuri|Ajruport Internazzjonali ta' Jeju (IATA: CJU, ICAO: RKPC)]]
Il-Korea t'Isfel għandha netwerk tat-trasport teknoloġikament avvanzat li jikkonsisti f'ferroviji ta' veloċità għolja, awtostradi, rotot tal-karozzi tal-linja, servizzi tal-laneċ, u rotot tal-ajru li jaqsmu l-pajjiż. Korea Expressway Corporation topera awtostradi bi ħlas u servizzi ta' trasport fuq ir-rotta. Korail jipprovdi servizzi ferrovjarji lejn bliet ewlenin fil-Korea t'Isfel. Żewġ linji tal-ferrovija, Gyeongui u Donghae Bukbu Line, qed jerġgħu jiġu konnessi mal-Korea ta' Fuq. Is-sistema ferrovjarja Koreana ta' veloċità għolja, KTX, tipprovdi servizz ta' veloċità għolja tul il-Linja Gyeongbu u Honam. Il-bliet il-kbar għandhom sistemi ta' transitu rapidu urban. Terminals tal-karozzi tal-linja express huma disponibbli f'ħafna bliet.

L-akbar u l-akbar ajruport huwa l-Ajruport Internazzjonali ta 'Incheon, li serva 58 miljun passiġġier fl-2016. Ajruporti internazzjonali oħra huma Gimpo, Busan u Jeju. Hemm ukoll ħafna ajruporti li nbnew bħala parti mill-isplużjoni tal-infrastruttura iżda bilkemm jintużaw. Hemm ukoll ħafna ħeliports. Il-linja tal-ajru nazzjonali Korean Air serviet aktar minn 26 miljun passiġġier, inklużi kważi 19-il miljun passiġġier internazzjonali fl-2016. It-tieni linja tal-ajru, Asiana Airlines, isservi wkoll traffiku domestiku u internazzjonali. Flimkien, il-linji tal-ajru tal-Korea t'Isfel iservu 297 rotta internazzjonali. Linji tal-ajru iżgħar, bħal Jeju Air, joffru servizz domestiku bi tariffi aktar baxxi.

=== Enerġija ===
[[Stampa:Alpensia 20170202 04 (32506763362).jpg|daqsminuri|Alpensia resort u wind farm fi Pyeongchang]]
Il-Korea t'Isfel hija l-ħames l-akbar produttur ta 'enerġija nukleari fid-dinja u t-tielet l-akbar fl-Asja mill-2010. Hija tforni 45% tal-produzzjoni tal-elettriku tagħha u r-riċerka nukleari hija attiva ħafna, b'riċerka fuq varjetà ta' reatturi avvanzati, inkluż żgħir reattur modulari, reattur ta' transmutazzjoni veloċi tal-metall likwidu u disinn ta' ġenerazzjoni ta 'idroġenu b'temperatura għolja. Il-produzzjoni tal-fjuwil u t-teknoloġiji tal-ġestjoni tal-iskart ġew żviluppati wkoll lokalment. Huwa wkoll membru tal-proġett ITER.

Il-Korea t'Isfel hija esportatur emerġenti ta 'reatturi nukleari, wara li kkonkludiet ftehimiet mal-Emirati Għarab Magħquda biex jibnu u jżommu erba' reatturi nukleari avvanzati, mal-Ġordan għal reatturi nukleari ta 'riċerka, u mal-Arġentina għall-kostruzzjoni u t-tiswija ta' reatturi nukleari tal-ilma. Mill-2010, il-Korea t'Isfel u t-Türkiye jinsabu f'negozjati dwar il-kostruzzjoni ta' żewġ reatturi nukleari.  Il-Korea t'Isfel qed tipprepara wkoll biex tissottometti offerta biex tibni reattur nukleari tal-ilma ħafif għall-Arġentina.

Il-Korea t'Isfel ma tistax tarrikkixxi l-uranju jew tiżviluppa teknoloġija tradizzjonali ta' arrikkiment ta' l-uranju waħedha minħabba pressjoni politika mill-Istati Uniti, b'differenza mill-biċċa l-kbira tal-potenzi nukleari ewlenin bħall-kompetituri tal-Ġappun, il-Ġermanja u Franza fis-suq nukleari internazzjonali. Dan l-impediment għall-impriża industrijali nukleari indiġena tal-Korea t'Isfel ikkawża tilwim diplomatiku okkażjonali bejn iż-żewġ alleati. Filwaqt li rnexxielha tesporta t-teknoloġija nukleari li tiġġenera l-elettriku u r-reatturi nukleari tagħha, hija ma tistax tikkapitalizza fis-suq għall-faċilitajiet u r-raffineriji ta' arrikkiment nukleari, u ma'  tħallihiex tespandi aktar in-niċċa ta' esportazzjoni tagħha. Il-Korea t'Isfel fittxet teknoloġiji uniċi, bħall-piroproċessar, biex tegħleb dawn l-ostakli u tfittex kompetizzjoni aktar vantaġġuża. L-Istati Uniti reċentement kienet attenta mill-programm nukleari li qed jiżdied, li l-Korea t'Isfel tinsisti li se jkun għall-użu ċivili biss.

Il-Korea t'Isfel hija t-tieni l-ogħla pajjiż fil-kontinent Asjatiku fl-Indiċi ta' Readiness għan-Netwerking tal-Forum Ekonomiku Dinji, wara Singapor, indikatur biex jiddetermina l-livell ta 'żvilupp tat-teknoloġiji tal-informazzjoni u l-komunikazzjoni ta' pajjiż. Il-Korea t'Isfel tinsab fid-disa' fid-dinja.

=== Turiżmu ===
[[Stampa:Alpensia.jpg|daqsminuri|left|Alpensia Resort (Korejan: 알펜시아 리조트) hija ski resort li jinsab fit-territorju tal-Muniċipalità ta' Daegwallyeong-myeon, il-Kontea ta' Pyeongchang]]
[[Stampa:Haeundae Beach May 2024.jpg|daqsminuri|Bajja ta' Haeundae f'Busan]]
Fl-2019, aktar minn 17-il miljun turist barrani żaru l-Korea t'Isfel. It-turiżmu tal-Korea t'Isfel huwa mmexxi minn ħafna fatturi, inkluża l-prominenza tal-kultura pop Koreana, bħall-mużika pop tal-Korea t'Isfel u drammi televiżivi, magħrufa bħala l-Mewġa Koreana jew Hallyu, li kisbu popolarità madwar l-Asja tal-Lvant. L-Istitut tar-Riċerka Hyundai irrapporta li l-Mewġa Koreana għandha influwenza diretta fuq l-inkoraġġiment ta 'investiment dirett barrani lura fil-pajjiż permezz tad-domanda tal-prodott u l-industrija tat-turiżmu.

Skont analiżi mill-ekonomista Han Sang-Wan, żieda ta '1% fl-esportazzjonijiet tal-kontenut kulturali Korean isaħħaħ l-esportazzjonijiet ta' oġġetti tal-konsumatur b'0.083%, filwaqt li żieda ta' 1% fl-esportazzjonijiet tal-kontenut pop Korean lejn pajjiż tipproduċi żieda ta' 0.019% fit-turiżmu.

=== Sistema nazzjonali tal-pensjoni ===
Is-sistema tal-pensjoni tal-Korea t'Isfel inħolqot biex tipprovdi benefiċċji lil nies li jilħqu x-xjuħija, familji u nies milquta mill-mewt tal-breadwiner ewlieni tagħhom, u bil-għan li jistabbilizza l-istat soċjali tan-nazzjon. L-istruttura hija primarjament ibbażata fuq it-taxxa u relatata mad-dħul. Is-sistema hija maqsuma f'erba' kategoriji li jqassmu l-benefiċċji lill-parteċipanti permezz ta' pjanijiet ta' pensjoni nazzjonali, militari, tal-gvern u tal-għalliema tal-iskejjel privati. L-iskema nazzjonali tal-pensjoni hija s-sistema ewlenija tal-benesseri li tipprovdi sussidji lill-biċċa l-kbira tan-nies. L-eliġibilità għall-iskema nazzjonali tal-pensjoni ma tiddependix fuq id-dħul iżda fuq l-età u r-residenza, fejn dawk bejn it-18 u d-59 sena huma koperti. Kull min taħt it-18-il sena huwa dipendenti ta' xi ħadd li huwa kopert jew taħt esklużjoni speċjali fejn arranġamenti alternattivi huma permessi. Is-sistema nazzjonali tal-pensjonijiet hija maqsuma f'erba' kategoriji ta' persuni assigurati: dawk assigurati fuq il-post tax-xogħol, l-assigurat individwali, l-assigurat volontarjament u l-assigurat volontarju u kontinwu. Skema ta' pensjoni tax-xjuħija tkopri persuni ta' 60 sena jew aktar għall-bqija ta' ħajjithom, sakemm qabel ikunu laħqu l-minimu ta' 20 sena ta' kopertura tal-pensjoni nazzjonali.

== Xjenza u teknoloġija ==
[[Stampa:LG전자, 깜빡임 없는 55인치 3D OLED TV 공개(2).jpg|daqsminuri|TV 3D OLED manifatturat mill-kumpanija Koreana LG Display, l-akbar manifattur LCD u OLED fid-dinja]]
L-iżvilupp xjentifiku u teknoloġiku fil-Korea t'Isfel ma seħħx għall-ewwel l-aktar minħabba kwistjonijiet aktar urġenti, bħad-diviżjoni tal-Korea u l-Gwerra Koreana li seħħet eżatt wara l-indipendenza tagħha. Kien biss fis-sittinijiet, taħt id-dittatorjat ta 'Park Chung Hee, li l-ekonomija tal-Korea t'Isfel kibret malajr mill-industrijalizzazzjoni u korporazzjonijiet chaebol bħal Samsung, LG, u SK. Mill-industrijalizzazzjoni tal-ekonomija tal-Korea t'Isfel, il-pajjiż iffoka l-attenzjoni tiegħu fuq korporazzjonijiet ibbażati fuq it-teknoloġija, li ġew appoġġjati mill-iżvilupp tal-infrastruttura tal-gvern.

Il-Korea t'Isfel tmexxi l-OECD fil-gradwati fix-xjenza u l-inġinerija. Mill-2014 sal-2019, il-pajjiż ikklassifika l-ewwel fost l-aktar pajjiżi innovattivi fl-Indiċi tal-Innovazzjoni Bloomberg. Ikklassifikat fl-għaxar fl-Indiċi tal-Innovazzjoni Globali fl-2023, u niżel mill-ħames post fl-2022. Il-Korea t'Isfel illum hija magħrufa bħala launch pad għal suq mobbli matur, fejn l-iżviluppaturi jistgħu jaħsdu l-benefiċċji ta 'suq fejn hemm ftit li xejn restrizzjonijiet teknoloġiċi. Hemm tendenza dejjem tikber lejn l-invenzjoni ta' tipi ġodda ta' midja jew applikazzjonijiet, li jużaw l-infrastruttura tal-Internet 4G u 5G fil-Korea t'Isfel. Il-Korea t'Isfel għandha l-infrastruttura biex tilħaq densità ta' popolazzjoni u kultura li għandha l-kapaċità li toħloq distintività lokali qawwija.

L-infiq totali fuq ir-riċerka u l-iżvilupp żdied minn madwar 3.9% tal-prodott gross domestiku (PGD) fl-2013 għal aktar minn 4.9% fl-2022 u għalhekk kien it-tieni l-ogħla fid-dinja, wara l-Iżrael biss, li nefaq 5.9%. Fl-2023, il-gvern ħabbar tnaqqis fl-infiq ta 'madwar 11% sal-2024 u l-intenzjoni li jċaqlaq ir-riżorsi għal inizjattivi ġodda, bħal sforzi biex jinbnew rokits, iwettqu riċerka bijomedika, u jiżviluppaw innovazzjonijiet bijoteknoloġiċi ta' stil Amerikan.

=== Ċibersigurtà ===
Wara attakki ċibernetiċi fl-ewwel nofs tal-2013, li kkompromettew il-websajts tal-gvern, tal-midja, tal-istazzjon televiżiv u tal-banek, il-gvern nazzjonali impenja ruħu li jħarreġ 5,000 espert ġdid taċ-ċibersigurtà sal-2017. fl-2009, 2011 u 2012, iżda Pyongyang jiċħad l-akkużi. Il-gvern tal-Korea t'Isfel iżomm approċċ wiesa' lejn ir-regolamentazzjoni ta' kontenut speċifiku onlajn u jimponi livell sostanzjali ta' ċensura fuq diskors relatat mal-elezzjoni u ħafna websajts li l-gvern iqis bħala sovversivi jew ta' ħsara soċjali.

=== Robotika ===
[[Stampa:Einstein-Hubo.jpg|daqsminuri|Albert HUBO, żviluppat minn KAIST, jista' jwettaq ġesti espressivi bil-ħames swaba mifruxa tiegħu.]]
Ir-robotika ilha elenkata bħala l-aqwa proġett nazzjonali ta' riċerka u żvilupp mill-2003. Fl-2009, il-gvern ħabbar pjanijiet biex jibni parks b'tema tar-robot f'Incheon u Masan b'taħlita ta' finanzjament pubbliku u privat. Fl-2005, l-Istitut Avvanzat Korean tax-Xjenza u t-Teknoloġija (KAIST) żviluppa t-tieni robot umanojdi tal-mixi tad-dinja, HUBO. Tim mill-Istitut tal-Korea tat-Teknoloġija Industrijali żviluppa l-ewwel android Korean, EveR-1 f'Mejju 2006. EveR-1 ġie segwit minn mudelli aktar kumplessi b'moviment u viżjoni mtejba.

Fi Frar 2010 tħabbru pjanijiet biex jinħolqu robots assistenti li jgħallmu l-Ingliż biex jikkumpensaw għan-nuqqas ta' għalliema, u fl-2013 se jiġu installati robots fil-biċċa l-kbira tal-preschools u kindergartens. Ir-robotika hija inkorporata wkoll fis-settur tad-divertiment; Il-Festival tal-Logħob tar-Robot tal-Korea ilu jsir kull sena mill-2004 biex jippromwovi x-xjenza u t-teknoloġija robotika.

=== Bijoteknoloġija ===
Sa mis-snin tmenin, il-gvern investa fl-iżvilupp ta' industrija domestika tal-bijoteknoloġija. Is-settur mediku jammonta għal porzjon kbir tal-produzzjoni, inkluża l-produzzjoni ta' vaċċini tal-epatite u antibijotiċi. Ir-riċerka u l-iżvilupp fil-ġenetika u l-klonazzjoni rċevew attenzjoni dejjem akbar, bl-ewwel klonazzjoni ta 'suċċess ta' kelb, Snuppy fl-2005, u l-klonazzjoni ta' żewġ nisa ta' speċi fil-periklu ta 'lupu griż mill-Università Nazzjonali ta' Seoul fl-2007. It-tkabbir mgħaġġel tal-industrija wassal għal lakuni sinifikanti fir-regolamentazzjoni tal-etika, kif enfasizzat mill-każ ta' kondotta ħażina xjentifika li jinvolvi Hwang Woo-Suk.

Mill-aħħar tal-2020, SK Bioscience Inc. (diviżjoni ta 'SK Group) ilha tipproduċi porzjon kbir tal-vaċċin Vaxzevria (magħruf ukoll bħala vaċċin COVID-19 ta' AstraZeneca), taħt liċenzja mill-Università ta 'Oxford u AstraZeneca, għal distribuzzjoni globali. permezz tal-mekkaniżmu COVAX, dipendenti fuq l-ospizju tad-WHO. Ftehim riċenti ma’ Novavax jespandi l-produzzjoni tiegħu tat-tieni vaċċin għal 40 miljun doża fl-2022, b’investiment ta’ $450 miljun f’faċilitajiet domestiċi u barranin.

=== Demografija ===
[[Stampa:Population density of South Korea provinces.png|daqsminuri|Densità tal-popolazzjoni tal-provinċji tal-Korea t'Isfel]]
Il-Korea t'Isfel kellha popolazzjoni stmata ta' madwar 51.7 miljun fl-2022. Għalkemm il-popolazzjoni tagħha aktar milli rduppjat mill-1960, ir-rata tat-twelid tal-Korea t'Isfel saret l-aktar baxxa fid-dinja fl-2009, b'rata annwali ta' madwar 9 twelid għal kull 1000 ruħ. Il-fertilità rat żieda modesta wara, iżda waqgħet għal livell baxx globali ġdid fl-2017, b'inqas minn 30,000 twelid fix-xahar għall-ewwel darba minn mindu bdew ir-rekords, u inqas minn tarbija waħda għal kull mara fl-2018. Konsegwentement, fl-2020, Il-pajjiż irreġistra aktar imwiet milli twelid, li rriżulta fl-ewwel tnaqqis fil-popolazzjoni minn meta bdew ir-rekords moderni. Fl-2021, ir-rata tal-fertilità kienet biss ta’ 0.81 tifel/tifla għal kull mara, ferm inqas mir-rata ta' sostituzzjoni ta' 2.1, u niżlet aktar għal 0.78 fl-2022 u 0.72 fl-2023, l-aktar baxx fid-dinja. Konsegwentement, il-Korea t'Isfel għandha l-aktar tnaqqis qawwi fil-popolazzjoni fl-età tax-xogħol fost in-nazzjonijiet tal-OECD, bis-sehem ta' nies ta' 65 sena 'l fuq proġettat li jilħaq aktar minn 20% fl-2025 u qrib il-45%.

Il-Korea t'Isfel hija magħrufa għad-densità tal-popolazzjoni tagħha, li kienet stmata għal 514.6 għal kull kilometru kwadru (1,333/mi²) fl-2022, aktar minn 10 darbiet il-medja globali.

Il-biċċa l-kbira tal-Korea t'Isfel jgħixu f'żoni urbani wara l-migrazzjoni mgħaġġla mill-kampanja matul l-espansjoni ekonomika mgħaġġla tal-pajjiż fis-snin 1970 sa 1990 Madwar nofs il-popolazzjoni (24.5 miljun) hija kkonċentrata fiż-Żona Nazzjonali tal-Korea t'Isfel ta 'Seoul, li tagħmilha t-tieni l-akbar żona metropolitana fid-dinja; Bliet ewlenin oħra jinkludu Busan (3.5 miljun), Incheon (3.0 miljun), Daegu (2.5 miljun), Daejeon (1.4 miljun), Gwangju (1.4 miljun), u Ulsan (1.4 miljun).

[[Stampa:Korea Chuseok 31logo (8046078268).jpg|daqsminuri|Koreani bl-ilbies tradizzjonali.]]

Il-popolazzjoni tal-Korea t'Isfel ġiet iffurmata mill-migrazzjoni internazzjonali. Wara t-Tieni Gwerra Dinjija u d-diviżjoni tal-Peniżola Koreana, madwar erba’ miljun ruħ mill-Korea ta' Fuq qasmu l-fruntiera lejn il-Korea t'Isfel. Din it-tendenza tal-influss nett inqalbet matul l-40 sena li ġejjin minħabba l-emigrazzjoni, speċjalment lejn l-Amerika ta' Fuq permezz tal-Istati Uniti u l-Kanada. Il-popolazzjoni totali tal-Korea t'Isfel fl-1955 kienet ta' 21.5 miljun, li kienet aktar mid-doppju biex tilħaq il-50 miljun fl-2010.

Il-Korea t'Isfel hija meqjusa bħala waħda mill-aktar soċjetajiet etnikament omoġenji fid-dinja, b'Koreani etniċi jagħmlu madwar 96% tal-popolazzjoni totali. Huwa diffiċli li jiġu stmati numri preċiżi peress li l-istatistika ma tirreġistrax l-etniċità, peress li ħafna immigranti huma etnikament Koreani u xi ċittadini tal-Korea t'Isfel mhumiex etnikament Koreani.

Il-perċentwal ta 'barranin ilu jikber b'mod mgħaġġel mill-aħħar tad-disgħinijiet Mill-2016, il-Korea t'Isfel kellha 1,413,758 residenti barranin, 2.75% tal-popolazzjoni; madankollu, ħafna minnhom huma Koreani etniċi b'ċittadinanza barranija. Pereżempju, l-immigranti miċ-Ċina jammontaw għal 56.5% tal-barranin, iżda madwar 70% taċ-ċittadini Ċiniżi fil-Korea huma Joseonjok (조선족), ċittadini tal-Korean etniku Ċiniż.  Barra minn hekk, madwar 43,000 għalliem tal-Ingliż minn pajjiżi li jitkellmu bl-Ingliż jirrisjedu temporanjament fil-Korea. Il-Korea t'Isfel għandha waħda mill-ogħla rati ta' tkabbir tal-popolazzjoni imwielda barranija, b'madwar 30,000 resident imwielda barranija li jiksbu ċittadinanza tal-Korea t'Isfel kull sena mill-2010.

Għadd kbir ta' Koreani etniċi jgħixu barra minn pajjiżhom, xi drabi f’distretti Koreani etniċi magħrufa wkoll bħala Koreatowns. L-akbar erba' popolazzjonijiet dijasporiċi jinsabu fiċ-Ċina (2.3 miljun), l-Istati Uniti (1.8 miljun), il-Ġappun (0.85 miljun) u l-Kanada (0.25 miljun).

Li jikkorrispondu għall-iżvilupp soċjoekonomiku tagħha, il-Korea t'Isfel rat żieda drammatika fl-istennija tal-ħajja, minn 79.10 snin fl-2008 (ikklassifikat fl-34 post fid-dinja), għal 83.53 snin fl-2024, il-ħames l-ogħla ta 'kwalunkwe pajjiż jew territorju.

=== Lingwa ===
[[Stampa:Koreandialects.png|daqsminuri|Djaletti tal-lingwa Koreana]]
Il-Korean hija l-lingwa uffiċjali tal-Korea t'Isfel u hija kklassifikata bħala lingwa iżolata mill-biċċa l-kbira tal-lingwisti. Jinkorpora numru sinifikanti ta' kliem misluf miċ-Ċiniż. Il-Korean juża sistema ta' kitba indiġena msejħa Hangul, maħluqa fl-1446 mir-Re Sejong, biex tipprovdi alternattiva konvenjenti għall-karattri klassiċi Ċiniżi Hanja li kienu diffiċli biex jitgħallmu u ma kinux jaqblu sew mal-lingwa Koreana. Il-Korea t'Isfel għadha tuża xi karattri Ċiniżi Hanja f'oqsma limitati, bħal midja stampata u dokumentazzjoni legali.

Il-lingwa Koreana fil-Korea t'Isfel għandha djalett standard magħruf bħala d-djalett ta' Seoul, b'erba' djaletti oħra (Chungcheong, Gangwon, Gyeongsang u Jeolla) u lingwa waħda (Jeju) użati fil-pajjiż kollu. Kważi l-istudenti kollha tal-Korea t'Isfel illum jitgħallmu l-Ingliż matul l-edukazzjoni tagħhom.

=== Reliġjon ===
Skont ir-riżultati taċ-ċensiment tal-2015, aktar minn nofs il-popolazzjoni tal-Korea t'Isfel (56.1%) iddikjaraw lilhom infushom mhux affiljati ma' xi organizzazzjoni reliġjuża. Fi stħarriġ tal-2012, 52% iddikjaraw lilhom infushom bħala &quot;reliġjużi,&quot; 31% qalu li &quot;mhux reliġjużi,&quot; u 15% identifikaw lilhom infushom bħala &quot;atei konvinti.&quot; Min-nies li huma affiljati ma 'organizzazzjoni reliġjuża, il-maġġoranza huma Insara u Buddisti. Skont iċ-ċensiment tal-2015, 27.6% tal-popolazzjoni kienu Insara (19.7% identifikati bħala Protestanti, 7.9% bħala Kattoliċi Rumani) u 15.5% kienu Buddisti. Reliġjonijiet oħra jinkludu l-Iżlam (130,000 Musulmani, l-aktar ħaddiema migranti mill-Pakistan u l-Bangladexx, iżda inklużi madwar 35,000 Musulmani Koreani), is-setta lokali tal-Won Buddhism, u varjetà ta' reliġjonijiet indiġeni, inkluż Cheondoism (reliġjon Konfuċjanizzanti), il-Jeungsanism, Daejogism , Daesun Jinrihoe u oħrajn. Il-libertà tar-reliġjon hija garantita mill-kostituzzjoni u m'hemm l-ebda reliġjon tal-istat. B'mod ġenerali, bejn iċ-ċensimenti tal-2005 u l-2015, kien hemm tnaqqis żgħir fil-Kristjaneżmu (minn 29% għal 27.6%), tnaqqis notevoli fil-Buddiżmu (minn 22.8% għal 15.5%), u żieda fil-popolazzjoni mhux affiljata (minn 47.2%). % għal 56.9%).

Il-Kristjaneżmu huwa l-akbar reliġjon organizzata fil-Korea t'Isfel, u jammonta għal aktar minn nofs is-segwaċi kollha tal-organizzazzjonijiet reliġjużi tal-Korea t'Isfel. Bħalissa hemm madwar 13.5 miljun Nisrani fil-Korea t'Isfel; Madwar żewġ terzi minnhom jappartjenu għall-knejjes Protestanti u l-bqija għall-Knisja Kattolika. In-numru ta 'Protestanti kien staġna matul is-snin 90 u l-2000, iżda żdied għal quċċata matul is-snin 2010, il-Kattoliċi Rumani żdied b'mod sinifikanti bejn it-tmeninijiet u l-2000, iżda naqas matul is-snin 2010, għall-kuntrarju ta' pajjiżi oħra tal-Asja tal-Lvant, sabu art fertili fis-seklu 18 u, sal-aħħar tas-seklu 18, ikkonvinċiet parti kbira tal-popolazzjoni, peress li l-monarkija li qed tonqos appoġġat u fetħet lill-pajjiż għall-proselitiżmu mifrux bħala parti minn proġett ta' Punent. Id-dgħjufija tax-Xinto Korean, li, b’differenza mill-Ġappuniż Shinto u s-sistema reliġjuża taċ-Ċina, qatt ma' żviluppa f'reliġjon nazzjonali ta' status għoli, flimkien mal-istatus fqir tal-Buddiżmu Korean (wara 500 sena ta' soppressjoni minn idejn l-istat ta' Joseon, f'is-seklu 20 kien prattikament estint) ċeda għall-knejjes Insara. Ix-xebh tal-Kristjaneżmu man-narrattivi reliġjużi indiġeni ġie studjat bħala fattur ieħor li kkontribwixxa għas-suċċess tiegħu fil-peniżola. Il-kolonizzazzjoni Ġappuniża tal-ewwel nofs tas-seklu 20 kompliet saħħet l-identifikazzjoni tal-Kristjaneżmu man-nazzjonaliżmu Korean, peress li l-Ġappuniżi kkooptaw ix-Xinto Korean nattiv fix-Xinto Ġappuniż imperjali li ppruvaw jistabbilixxu fil-peniżola. Kristjanizzazzjoni mifruxa tal-Koreani seħħet matul ix-Xinto tal-Istat, wara l-abolizzjoni tiegħu, u mbagħad fil-Korea t'Isfel indipendenti meta l-gvern militari li għadu kif ġie stabbilit appoġġa l-Kristjaneżmu u pprova jkeċċi għal kollox ix-Xinto indiġenu.

[[Stampa:KOCIS Korea YeonDeungHoe 20130511 05 (8733836165).jpg|daqsminuri|left|Ċelebrazzjoni ta' għeluq snin Buddha f'Seoul]]

Fost id-denominazzjonijiet Kristjani, il-Presbiterjaniżmu huwa l-akbar. Madwar disa’ miljun ruħ jappartjenu għal waħda minn mitt knisja Presbiterjana differenti; l-akbar huma HapDong Presbyterian Church, TongHap Presbyterian Church, u Koshin Presbyterian Church. Il-Korea t’Isfel hija wkoll it-tieni nazzjon li jibgħat l-aktar missjunarji, wara l-Istati Uniti.

Il-Buddiżmu ġie introdott fil-Korea fir-4 seklu. Malajr saret reliġjon dominanti fis- renju tax- Xlokk taʼ Silla, ir- reġjun li sa dak iż- żmien kien dar għall- akbar konċentrazzjoni ta' Buddisti fil- Korea t’Isfel. Fl-istati l-oħra tal-Perjodu tat-Tliet Renji, Goguryeo u Baekje, saret ir-reliġjon tal-istat rispettivament fis-sena 372 u 528. Baqgħet ir-reliġjon tal-istat f'Later Silla u Goryeo. Aktar tard ġie mrażżan għal ħafna mill-istorja ta' wara taħt ir-renju unifikat ta' Joseon, li adotta uffiċjalment Konfuċjaniżmu Korean strett. Illum, il-Korea t'Isfel għandha madwar 7 miljun Buddist, ħafna minnhom affiljati mal-Ordni Jogye. Ħafna mit-Teżori Nazzjonali tal-Korea t'Isfel huma artifatti Buddisti.

==== Ir-reliġjon fil-Korea t'Isfel (ċensiment tal-2015) ====

* Irreliġjużi (56.1%)
* Protestantiżmu (19.7%)
*Buddiżmu Korean (15.5%)
* Kattoliċiżmu (7.9%)
* Oħrajn (0.8%)

=== Edukazzjoni ===
[[Stampa:SeoulNatlUnivMainGateAtNight.jpg|daqsminuri|L-Università Nazzjonali ta' Seoul hija meqjusa bħala l-aktar università prestiġjuża fil-Korea t'Isfel.]]
Fil-Korea t'Isfel, amministrazzjoni ċentralizzata tissorvelja l-proċess tal-edukazzjoni tat-tfal mill-kindergarten sat-tielet u l-aħħar sena tas-sekondarja. Is-sena skolastika hija maqsuma f’żewġ semestri, l-ewwel wieħed minnhom jibda kmieni f’Marzu u jispiċċa f'nofs Lulju, u t-tieni lejn l-aħħar ta' Awwissu u jintemm f’nofs Frar. Il-pajjiż adotta programm edukattiv ġdid biex iżid in-numru tal-istudenti barranin tiegħu sal-2010. Skont il-Ministeru tal-Edukazzjoni, ix-Xjenza u t-Teknoloġija, in-numru ta' boroż ta' studju għal studenti barranin fil-Korea t’Isfel ikun irdoppja (taħt il-programm) sa dak iż-żmien , u n-numru ta' studenti barranin kien laħaq il-100,000.

Il-Korea t'Isfel hija waħda mill-pajjiżi tal-Organizzazzjoni għall-Kooperazzjoni u l-Iżvilupp Ekonomiċi (OECD) bl-aħjar prestazzjoni fil-qari, il-matematika u l-litteriżmu fix-xjenza, b'punteġġ medju ta' 519 għall-istudenti, meta mqabbel mal-medja tal-OECD ta' 492, li tpoġġiha fid-disa' post. post fid-dinja. Il-pajjiż għandu wieħed mill-aktar forzi tax-xogħol edukati fid-dinja fost il-pajjiżi tal-OECD. Il-pajjiż huwa magħruf sew għall-ħarsa tad-deni ħafna tiegħu dwar l-edukazzjoni, fejn l-ossessjoni nazzjonali tiegħu għall-edukazzjoni ġiet imsejħa &quot;deni tal-edukazzjoni&quot;. Din l-ossessjoni bl-edukazzjoni katapultat in-nazzjon fqir fir-riżorsi b'mod konsistenti fil-quċċata tal-klassifiki globali tal-edukazzjoni. Fl-2014, il-Korea t'Isfel ikklassifikat fit-tieni post globalment (wara Singapor) fil-klassifiki nazzjonali tal-OECD tal-punteġġi tal-matematika u x-xjenza tal-istudenti. L-edukazzjoni ogħla hija kwistjoni serja fis-soċjetà tal-Korea t'Isfel, fejn hija meqjusa bħala waħda mill-pedamenti fundamentali tal-ħajja tal-Korea t'Isfel. L-edukazzjoni hija meqjusa bħala prijorità għolja għall-familji tal-Korea t'Isfel, peress li s-suċċess fl-edukazzjoni huwa spiss sors ta' unur u kburija għall-familji u fis-soċjetà tal-Korea t'Isfel inġenerali, u hija meqjusa bħala ħtieġa fundamentali biex wieħed imexxi l-istatus soċjali tiegħu u fl-aħħar mill-aħħar jittejjeb pożizzjoni soċjoekonomika fis-soċjetà tal-Korea t'Isfel.

[[Stampa:KAIST fountains view.jpg|daqsminuri|KAIST Main Campus f'Daejeon]]

Fl-2015, il-pajjiż nefaq 5.1% tal-PGD tiegħu fuq il-livelli kollha tal-edukazzjoni, madwar 0.8 punti perċentwali 'l fuq mill-medja tal-OECD ta' 4.3%. Investiment qawwi fl-edukazzjoni, ħeġġa militanti biex jinkiseb suċċess akkademiku, kif ukoll passjoni għall-eċċellenza akkademika għenu lil dan il-pajjiż fqir fir-riżorsi jikber malajr l-ekonomija tiegħu matul l-aħħar 60 sena minn art meqruda mill-gwerra għal pajjiż prosperu u żviluppat.

=== Saħħa ===
[[Stampa:Life expectancy in North Korea and South Korea.svg|daqsminuri|Evoluzzjoni tal-istennija tal-ħajja fil-Korea ta' Fuq u t'Isfel]]
Il-Korea t'Isfel għandha sistema tal-kura tas-saħħa universali. Skont il-klassifikazzjoni tal-Indiċi tal-Kura tas-Saħħa, għandha l-aqwa sistema tal-kura tas-saħħa fid-dinja mill-2021. L-isptarijiet tal-Korea t'Isfel għandhom tagħmir u faċilitajiet mediċi avvanzati disponibbli, li jikklassifikaw ir-raba 'fl-unitajiet MRI per capita u s-sitt post fl-iskaners CT per capita fl-OECD. Kellu wkoll it-tieni l-ogħla numru ta' sodod fl-isptar għal kull 1,000 ruħ fl-OECD b’9.56 sodda. L-istennija tal-għomor żdiedet b'mod mgħaġġel u l-Korea t'Isfel kklassifikat fis-sitt post fid-dinja għall-istennija tal-ħajja ta' 83.5 snin fl-2023. Għandha wkoll it-tielet l-ogħla stennija tal-ħajja aġġustata għas-saħħa fid-dinja. Is-suwiċidju fil-Korea t'Isfel huwa t-12-il l-ogħla fid-dinja skont l-Organizzazzjoni Dinjija tas-Saħħa, kif ukoll l-ogħla rata ta' suwiċidju fl-OECD.

== Kultura ==
[[Stampa:Kayagumplayer2.jpg|daqsminuri|Mużiċist li jdoqq gayageum]]
Il-Korea t'Isfel taqsam il-kultura tradizzjonali tagħha mal-Korea ta' Fuq, iżda ż-żewġ Koreji żviluppaw forom ta' kultura kontemporanji distinti minn meta l-peniżola kienet maqsuma fl-1945. Storikament, filwaqt li l-kultura ġiet influwenzata ħafna minn dik taċ-Ċina ġirien, Madankollu, irnexxielha tiżviluppa b'mod indipendenti identità kulturali unika fiha nnifisha li hija distinta minn dik tal-ġar akbar tagħha fil-kontinent tal-Asja tal-Lvant. Il-kultura rikka u vibranti tagħha ħalliet 21 Wirt Kulturali Intanġibbli tal-Umanità tal-UNESCO, ir-raba’ l-akbar fid-dinja, flimkien ma’ 15-il Sit ta’ Wirt Dinji. Il-Ministeru tal-Kultura, Sport u Turiżmu jippromwovi b’mod attiv l-arti tradizzjonali, kif ukoll forom moderni, permezz ta’ programmi ta’ finanzjament u edukazzjoni. Skont l-edizzjoni tal-2023 tal-Indiċi tal-Libertà tal-Istampa, il-Korea t'Isfel għandha t-tieni l-ogħla livell ta' libertà tal-istampa fil-kontinent u l-Asja tal-Lvant, wara t-Tajwan.

L-industrijalizzazzjoni u l-urbanizzazzjoni ġabu ħafna bidliet fl-istil tal-ħajja tal-Koreani moderni. Ċirkostanzi ekonomiċi u stili ta’ ħajja li jinbidlu wasslu għal konċentrazzjoni ta’ popolazzjoni fi bliet kbar, speċjalment il-kapitali Seoul, b’familji b’ħafna ġenerazzjonijiet li jisseparaw f’familji nukleari. Studju tal-Euromonitor tal-2014 sab li l-Korea t’Isfel jixorbu l-aktar alkoħol fil-ġimgħa meta mqabbla mal-bqija tad-dinja. Il-Korea t'Isfel jixorbu medja ta' 13.7 xarbiet likur fil-ġimgħa, u mill-44 pajjiż l-ieħor analizzati, ir-Russja, il-Filippini u t-Tajlandja jsegwuhom.

=== Arti ===
[[Stampa:청화백자진사채복숭아연적.jpg|daqsminuri|Qtar ta' l-ilma f'forma ta' ħawħ magħmul minn porċellana blu u bajda mid-Dynasty Joseon tas-seklu 18.]]
L-arti Koreana ġiet influwenzata ħafna mill-Buddiżmu u l-Konfuċjaniżmu, li jistgħu jidhru fil-bosta pitturi, skulturi, ċeramika, u arti tal-ispettaklu tradizzjonali. Il-fuħħar u l-porċellana Koreani, bħal baekja u buncheong minn Joseon, u celadon minn Goryeo huma magħrufa sew madwar id-dinja. Iċ-ċerimonja tat-te Koreana, pansori, talchum, u buchaechum huma wkoll arti tal-ispettaklu Koreana notevoli.

L-arti moderna Koreana ta' wara l-gwerra bdiet tiffjorixxi fis-sittinijiet u s-sebgħinijiet, meta l-artisti tal-Korea t’Isfel saru interessati f'forom ġeometriċi u temi intanġibbli. It-twaqqif ta' armonija bejn il-bniedem u n-natura kienet ukoll waħda mill-prijoritajiet ta' dan iż-żmien. Minħabba l-instabilità soċjali, kwistjonijiet soċjali ħarġu bħala temi ewlenin fis-snin 80 L-arti kienet influwenzata minn diversi avvenimenti u wirjiet internazzjonali fil-Korea, li ġabu aktar diversità. Il-Ġnien tal-Iskultura Olimpika fl-1988, it-traspożizzjoni tal-edizzjoni tal-1993 tal-Biennale Whitney għal Seoul, il-ħolqien tal-Biennale ta' Gwangju, u l-Padiljun Korean fil-Biennale ta' Venezja fl-1995 kienu avvenimenti notevoli.

=== Arkitettura ===
[[Stampa:Sungnyemun Gate, front, 2013.jpg|daqsminuri|left|Namdaemun]]
Minħabba l-istorja tumultuous tal-Korea t'Isfel, il-kostruzzjoni u l-qerda ġew ripetuti bla tarf, u rriżultaw f'taħlita interessanti ta' stili u disinji arkitettoniċi.

L-arkitettura tradizzjonali Koreana hija kkaratterizzata mill-armonija tagħha man-natura. Periti antiki adottaw is-sistema ta 'appoġġ ikkaratterizzata minn soqfa thatched u art imsaħħna imsejħa ondol. Nies tal-klassijiet superjuri bnew djar akbar b'soqfa tal-madum mgħawġa b'mod eleganti u eaves għolja. L-arkitettura tradizzjonali tista' tidher f'palazzi u tempji, djar antiki ppreservati msejħa hanok, u siti speċjali bħal Hahoe Folk Village, Yangdong Folk Village, u Korean Folk Village. L-arkitettura tradizzjonali tista' tidher ukoll f'diversi siti tal-Wirt Dinji tal-UNESCO.

[[Stampa:Lotus Flower Bridge and Seven Treasure Bridge at Bulguksa in Gyeongju, Korea.jpg|daqsminuri|Bulguksa, Sit ta' Wirt Dinji tal-UNESCO]]

L-arkitettura tal-Punent ġiet introdotta għall-ewwel darba fl-aħħar tas-seklu 19. Knejjes, uffiċċji tal-liġi barranin, skejjel u bini tal-universitajiet inbnew fi stili ġodda. Bl-annessjoni mill-Ġappun fl-1910, ir-reġim kolonjali intervjena fil-wirt arkitettoniku tal-Korea u ġiet imposta arkitettura moderna ta 'stil Ġappuniż. Is-sentiment anti-Ġappuniż u l-Gwerra Koreana wasslu għall-qerda tal-biċċa l-kbira tal-bini mibni matul dik l-era.

L-arkitettura moderna Koreana daħlet f'fażi ġdida ta 'żvilupp matul ir-rikostruzzjoni ta' wara l-Gwerra Koreana, li tinkorpora tendenzi u stili arkitettoniċi moderni. Imħeġġeġ mit-tkabbir ekonomiku tas-snin sebgħin u tmenin, l-iżvilupp attiv mill-ġdid ra orizzonti ġodda fid-disinn arkitettoniku. Wara l-Olimpjadi ta' Seoul tal-1988, il-Korea t'Isfel rat varjetà wiesgħa ta' stili fil-pajsaġġ arkitettoniku tagħha bis-suq li jinfetaħ għal periti barranin. Sforzi arkitettoniċi kontemporanji ppruvaw jibbilanċjaw il-filosofija tradizzjonali ta' &quot;armonija man-natura&quot; u l-urbanizzazzjoni mgħaġġla li l-pajjiż ilu jgħaddi f'dawn l-aħħar snin.

=== Divertiment ===
Minbarra l-konsum domestiku, il-Korea t'Isfel għandha industrija tad-divertiment b'saħħitha, li fiha diversi aspetti tad-divertiment tal-Korea t'Isfel, inklużi drammi televiżivi, films u mużika popolari, kisbu popolarità internazzjonali u ġġeneraw dħul sinifikanti mill-esportazzjoni għall-ekonomija tal-pajjiż. Il-fenomenu kulturali magħruf bħala Hallyu jew &quot;mewġa Koreana&quot; invada ħafna pajjiżi fl-Asja kontinentali u tal-Lvant, u biddel lill-Korea t'Isfel f'qawwa artab maġġuri bħala esportatur ta' kultura u divertiment popolari, li rivalita ma' nazzjonijiet tal-Punent bħall-Istati Uniti u r-Renju Unit. .

Sas-snin disgħin, it-trott u ballads tradizzjonali bbażati fuq il-folk iddominaw ix-xena tal-mużika popolari tal-Korea t'Isfel. It-tfaċċar tal-grupp pop Seo Taiji and Boys fl-1992 immarka svolta għall-mużika popolari tal-Korea t'Isfel, magħrufa wkoll bħala K-pop. Sa mis-snin disgħin, il-ġeneru K-pop kien kontinwament involut fi proċess ta’ reinvenzjoni u modernizzazzjoni kostanti billi assimila diversi elementi ta’ ġeneri u xejriet tal-mużika popolari minn madwar id-dinja, bħall-mużika popolari tal-Punent, sperimentali, jazz, gospel, latin, hip. hop, rhythm and blues, dance elettroniku, reggae, country, folk u rock dwar l-għeruq mużikali tradizzjonali Koreani uniċi tagħhom. Għalkemm pop stil tal-Punent, hip hop, rhythm and blues, rock, folk, u atti orjentati lejn iż-żfin elettroniċi saru dominanti fix-xena tal-mużika popolari kontemporanja tal-Korea t'Isfel, it-trot għadu qed jiġi apprezzat u gawdut mill-Korea t'Isfel anzjani. Idols K-pop huma magħrufa sew madwar l-Asja kontinentali, kisbu fama fid-dinja tal-Punent, u ġġeneraw miljuni ta' dollari fi dħul mill-esportazzjoni lil hinn mill-konfini tas-suq tradizzjonali tal-mużika tal-Asja tal-Lvant. Ħafna artisti tal-K-pop stabbilixxew lilhom infushom ukoll billi bnew segwitu globali b'saħħtu permezz ta' pjattaformi tal-midja soċjali onlajn bħal YouTube. Il-K-pop beda jagħmel il-marka tiegħu barra mill-kontinent u l-Asja tal-Lvant wara s-suċċess mhux mistenni tas-sensazzjoni mużikali internazzjonali tal-kantanta Psy, &quot;Gangnam Style&quot;, li laqtet iċ-charts tal-mużika globali fl-2012.

Mis-suċċess tal-film Shiri fl-1999, l-industrija tal-films Koreana kibret sostanzjalment, u kisbet rikonoxximent kemm domestikament kif ukoll globalment. Il-films domestiċi għandhom sehem dominanti tas-suq tal-films tal-Korea t'Isfel, parzjalment minħabba l-eżistenza ta' kwoti tal-iskrin tal-gvern li jeħtieġu li ċ-ċinema juru films Koreani għal mill-inqas 73 jum fis-sena. Parasites tal-2019, immexxi minn Bong Joon-ho, sar l-aktar film tal-Korea t’Isfel, kif ukoll l-ewwel film b’lingwa oħra għajr l-Ingliż li rebaħ l-Aqwa Film fl-Akkademja tal-Films ibbażata fl-Istati Uniti dik is-sena, fost bosta akkomoditajiet oħra.

L-ispettakli televiżivi tal-Korea t'Isfel saru popolari barra l-Korea. Id-drammi televiżivi, magħrufa bħala K-dramas, bdew isibu fama internazzjonalment. Ħafna drammi għandhom tendenza li jkollhom fokus romantic. Drammi storiċi huma wkoll famużi. Id-drama tas-sopravivenza tal-2021, Squid Game, maħluqa minn Hwang Dong-hyuk, irċieva akklamazzjoni tal-kritika u attenzjoni internazzjonali mifruxa mal-ħruġ tagħha, u saret l-aktar serje segwita ta' Netflix mat-tnedija u ġabet udjenza ta’ aktar minn 142 miljun familja matul l-ewwel erba’ ġimgħat tnedija.

=== Vaganza ===
Is-Sena l-Ġdida Koreana, jew &quot;Seollal&quot;, hija ċċelebrata fl-ewwel jum tal-kalendarju Korean. Il-Jum tal-Indipendenza tal-Korea jiġi ċċelebrat fl-1 ta' Marzu u jfakkar il-Moviment tal-1 ta' Marzu tal-1919. Jum it-Tifkira jiġi ċċelebrat fis-6 ta' Ġunju u l-għan tiegħu huwa li jonora l-irġiel u n-nisa li mietu fil-moviment tal-indipendenza tal-Korea t’Isfel. Jum il-Kostituzzjoni huwa s-17 ta' Lulju u jiċċelebra l-promulgazzjoni tal-Kostituzzjoni tar-Repubblika tal-Korea. Jum il-Ħelsien, il-15 ta' Awwissu, jiċċelebra l-ħelsien tal-Korea mill-Imperu tal-Ġappun fl-1945.

Kull 15-il jum tat-tmien xahar Lunar, il-Koreani jiċċelebraw il-Festival ta' Nofs il-Ħarifa, li fih il-Koreani jżuru l-irħula antenati tagħhom u jieklu varjetà ta' ikel tradizzjonali Korean. Il-Jum tal-Forzi Armati jiġi ċċelebrat fl-1 ta' Ottubru, li jonora l-forzi militari tal-Korea t’Isfel. It-3 ta' Ottubru huwa Jum il-Fondazzjoni Nazzjonali. Jum il-Hangul, id-9 ta' Ottubru, ifakkar l-invenzjoni tal-Hangul, l-alfabett nattiv tal-lingwa Koreana.

=== Kċina ===
[[Stampa:Dolsot-bibimbap.jpg|daqsminuri|Bibimbap]]
Il-kċina Koreana, hanguk yori (한국요리; 韓國料理), jew hansik (한식; 韓食), evolviet matul sekli ta' bidla soċjali u politika. L-ingredjenti u l-platti jvarjaw skont il-provinċja. Hemm ħafna platti reġjonali importanti li proliferaw f'varjazzjonijiet differenti madwar il-pajjiż illum. Il-kċina tal-qorti rjali Koreana darba ġabret flimkien l-ispeċjalitajiet reġjonali kollha uniċi għall-familja rjali. Ikliet ikkunsmati kemm mill-familja rjali kif ukoll minn ċittadini ordinarji ġew irregolati minn kultura unika ta' etikett.

Il-kċina Koreana hija bbażata prinċipalment fuq ross, taljarini, tofu, ħxejjex, ħut u laħmijiet. Ikliet tradizzjonali huma notevoli għan-numru ta 'platti sekondarji, banchan (반찬), li jakkumpanjaw ir-ross bil-fwar tal-qamħ qasir. Kull ikla hija akkumpanjata minn banchan numerużi. Kimchi (김치), dixx tal-ħaxix iffermentat, normalment pikkanti, huwa komunement servut f'kull ikla u huwa wieħed mill-aktar platti magħrufa. Il-kċina Koreana ġeneralment tinvolvi tħawwir qawwi biż-żejt tal-ġulġlien, doenjang (된장, tip ta 'pejst tas-sojja iffermentat), zalza tas-sojja, melħ, tewm, ġinġer, u gochujang (고추장, pejst tal-bżar jaħraq). Dixxijiet oħra magħrufa huma bulgogi (불고기), ċanga immarinata grilled; gimbap (김밥); u tteokbokki (떡볶이), snack pikkanti li jikkonsisti f'kejk tar-ross imħawwar bil-gochujang jew pejst taċ-chili jaħraq.

Is-sopop huma wkoll parti komuni mill-ikliet u huma servuti bħala parti mill-korsa prinċipali aktar milli fil-bidu jew fit-tmiem tal-ikla. Is-sopop magħrufa bħala guk (국) huma ġeneralment ippreparati bil-laħam, frott tal-baħar, u ħxejjex. Bħal guk, tang (탕; 湯) għandu inqas ilma u jiġi moqdi aktar spiss fir-ristoranti. Tip ieħor huwa jjigae (찌개), stew li ġeneralment ikun imħawwar ħafna biċ-chili u serva jagħli.

Ix-xarbiet alkoħoliċi Koreani popolari jinkludu soju, makgeolli, u bokbunja ju. Il-Korea hija unika fost il-pajjiżi tal-Asja tal-Lvant fl-użu tagħha ta 'chopsticks tal-metall. Chopsticks tal-metall ġew skoperti fis-siti arkeoloġiċi ta' Goguryeo.


=== Sports ===
[[Stampa:View from COEX Tower.jpg|daqsminuri|left|Seoul Sports Complex, l-akbar ċentru sportiv integrat fil-Korea]]
It-Taekwondo hija arti marzjali li toriġina mill-Korea. Fis-snin 50 u 60, ir-regoli moderni ġew standardizzati u t-taekwondo sar sport Olimpiku uffiċjali fl-2000. Arti marzjali Koreani oħra jinkludu taekkyon, hapkido, tang soo do, kuk sool won, kumdo u subak.

Il-futbol tradizzjonalment kien meqjus bħala l-aktar sport popolari fil-Korea, segwit mill-baseball. Stħarriġ reċenti jindika li maġġoranza, 41%, tal-partitarji tal-isports tal-Korea t'Isfel għadhom jidentifikaw bħala dilettanti tal-futbol, ​​bil-baseball jiġi fit-tieni post b'25% ta' dawk li wieġbu. Madankollu, l-istħarriġ ma indikax sa liema punt dawk li wieġbu jsegwu ż-żewġ sports.

It-tim nazzjonali tal-futbol sar l-ewwel tim tal-Konfederazzjoni tal-Futbol Asjatiku li laħaq is-semifinali tat-Tazza tad-Dinja tal-FIFA fit-Tazza tad-Dinja tal-FIFA tal-2002, organizzata mill-Korea t'Isfel u l-Ġappun. It-tim nazzjonali tar-Repubblika tal-Korea (kif inhu magħruf) ikkwalifika għal kull Tazza tad-Dinja mill-Messiku 1986, u għadda mill-fażi tal-gruppi fl-2002, fl-2010, meta ġie megħlub mis-semi-finalisti eventwali Urugwaj fir-round tas-16. , u fl-2022. Fl-Olimpjadi tas-Sajf tal-2012, il-Korea t'Isfel rebħet il-midalja tal-bronż fil-futbol.

[[Stampa:Busan Sajik Stadium 20080706.JPG|daqsminuri|Sajik Baseball Stadium f'Busan. Il-baseball huwa wieħed mill-aktar sports popolari fil-Korea t'Isfel.]]

Il-baseball ġie introdott għall-ewwel darba fil-Korea fl-1905. Is-snin reċenti kienu kkaratterizzati minn żieda fl-attendenza u l-prezzijiet tal-biljetti għal-logħob professjonali tal-baseball. Il-Korean Professional Baseball League, ċirkwit ta' 10 timijiet, ġie stabbilit fl-1982. It-tim nazzjonali tal-Korea t'Isfel spiċċa t-tielet fil-World Baseball Classic tal-2006 u t-tieni fit-tournament tal-2009 L-aħħar logħba tal-2009 tat-tim kontra l-Ġappun ġiet segwita ħafna fil-Korea, bi skrin kbir f’Gwanghwamun Interchange f’Seoul li jxandar il-logħba live. Fl-Olimpjadi tas-Sajf tal-2008, il-Korea t'Isfel rebħet il-midalja tad-deheb fil-baseball. Fl-1982 ukoll, fit-Tazza tad-Dinja tal-Baseball, il-Korea rebħet il-midalja tad-deheb. Fil-Logħob Asjatiku tal-2010, it-tim nazzjonali Korean tal-baseball rebaħ il-midalja tad-deheb. Diversi plejers Koreani komplew jilagħbu fil-Major League Baseball.

Il-basketball huwa wkoll sport popolari fil-pajjiż. Il-Korea t'Isfel tradizzjonalment kellha wieħed mill-aqwa timijiet tal-basketball fl-Asja u waħda mill-aktar diviżjonijiet b'saħħithom tal-basketball fil-kontinent. Seoul ospitat il-Kampjonati tal-Baskitbol tal-Asja tal-1967 u tal-1995 It-tim nazzjonali tal-basketball tal-Korea rebaħ numru rekord ta' 23 midalja fl-avveniment.

[[Stampa:Korea Taekwondo Hanmadang 70.jpg|daqsminuri|left|Taekwondo, arti marzjali Koreana u sport Olimpiku]]

Il-Korea t'Isfel ospitat il-Logħob Asjatiku fl-1986 (Seoul), fl-2002 (Busan) u fl-2014 (Incheon). Laqgħet ukoll l-Universiade tax-Xitwa fl-1997, il-Logħob Ażjatiku tax-Xitwa fl-1999, u l-Universjade tas-Sajf fl-2003 u l-2015. Fl-1988, il-Korea t'Isfel ospitat l-Olimpjadi tas-Sajf f'Seoul, u poġġiet ir-raba' post bi 12-il midalja tad-deheb, 10 midalja tal-fidda u 11 tal-bronż. midalji. Il-Korea t'Isfel regolarment twettaq tajjeb fil-qaws, sparar, tennis tal-mejda, badminton, short track speed skating, handball, field hockey, lotta, lotta Greko-Rumana, baseball, judo, taekwondo, speed skating, figure skating u weightlifting. Il-Mużew Olimpiku ta' Seoul huwa ddedikat għall-Olimpjadi tas-Sajf tal-1988.

Pyeongchang ospitat l-Olimpjadi tax-Xitwa tal-2018 Il-Korea t'Isfel rebħet aktar midalji fl-Olimpjadi tax-Xitwa minn kwalunkwe pajjiż ieħor Asjatiku, b'total ta' 45 (23 deheb, 14 fidda u 8 bronż). Fl-Olimpjadi tax-Xitwa tal-2010, il-Korea t'Isfel poġġiet fil-ħames post fil-klassifika ġenerali tal-midalji. Il-Korea t'Isfel hija speċjalment b'saħħitha fl-iskejzjar tal-veloċità fuq binarji qosra. L-iskejzjar tal-veloċità u l-iskejzjar tal-figura huma popolari wkoll, u l-hockey fuq is-silġ huwa sport emerġenti, b'Anyang Halla jirbaħ l-ewwel titlu tiegħu tal-hockey fuq is-silġ tal-Lega Asjatika f'Marzu 2010.

Seoul ospitat tellieqa professjonali tat-triathlon, parti mis-Serje tal-Kampjonati tad-Dinja tal-Unjoni Internazzjonali tat-Triathlon (ITU) fl-2010. Fl-2011, il-belt ta' Daegu tal-Korea t'Isfel ospitat il-Kampjonati tad-Dinja tal-IAAF fl-Atletika 2011. Fl-2010, il-Korea t’Isfel ospitat l-ewwel Formula Waħda tagħha tellieqa fiċ-Ċirkwit Internazzjonali tal-Korea f'Yeongam.  Il-Grand Prix tal-Korea sar bejn l-2010 u l-2013.

L-avvenimenti domestiċi tat-tiġrijiet taż-żwiemel huma segwiti mill-Korea t'Isfel u Seoul Race Park f'Gwacheon, Provinċja ta' Gyeonggi, huwa l-eqreb ta' Seoul mit-tliet binarji tal-pajjiż.

Video gaming kompetittiv, imsejjaħ ukoll e-sports, sar aktar popolari fil-Korea t'Isfel f'dawn l-aħħar snin, partikolarment fost iż-żgħażagħ. Iż-żewġ logħob l-aktar popolari huma League of Legends u StarCraft. Ix-xena tal-logħob tal-vidjo hija mmexxija mill-Assoċjazzjoni Koreana tal-Isport Elettroniku.

== Data ==
Motto: 홍익인간 / 弘益人間 Hong-ik-in-gan (Korejan: &quot;Broadly benefit humanity&quot; jew &quot;Devozzjoni għall-benesseri tal-bniedem&quot;); Innu: 애국가 / 愛國歌
Aegukga (Korejan: &quot;Il-Kanzunetta Patrijottika&quot;); Kapitali: Seoul1 (de jure), Sejong (de facto) 37°34′N 126°59′E; L-aktar belt popolata: Seoul; Lingwa Uffiċjali: Korean; Ġentili: Korea t'Isfel, -na, Korean, -na Korean, South -na; Forma ta' Gvern: Repubblika Presidenzjali; President: Yoon Suk-yeol; Prim Ministru: Han Duck Soo; Korp Leġiżlattiv: Assemblea Nazzjonali; Formazzjoni: Gojoseon (2333 QK - 108 QK), Silla (57 QK - 935 AD), Goguryo (37 QK - 668 AD), Baekje (18 QK - 660 AD), Koryo Dynasty (918 - 1392), Joseon Dynasty (1392). - 1897), Imperu Korean (1897 - 1910), Korea Ġappuniża (1910 - 1945), Ċessjoni Ġappuniża (15 ta' Awwissu 1945), Kostituzzjoni (17 ta' Lulju 1948), Demokratizzazzjoni (16 ta' Diċembru 1987); Żona (108 pożizzjoni): 100 3391 km²; Ilma (%): 0.3%; Fruntieri: 237 km; Kosta: 2413 km; L-Ogħla Punt: Hallasan; Popolazzjoni Stima (2023): 51,966,948 abitant, Densità (stmata): 515 abitant/km²; PGD ​​(PPP) (14-il post) (2022, stmat): US$ 2,657,046 miljun, Per capita: US$ 51,2443​ (26); PGD ​​(nominali) (10 post) (2022, est.): US$ 1,907,661 miljun, Per capita: US$ 36,7,923 (27); HDI (2021): Tkabbir 0.9254​ (19) – Għoli ħafna; Munita: won tal-Korea t'Isfel (₩ / 원, KRW); Żona tal-Ħin: UTC+9; Kodiċi ISO: 410 / KOR / KR; Dominju tal-Internet: .kr; Kodiċi tat-telefon: +82; Prefiss tar-radju: D7A-D9Z, HLA-HLZ, DSA-DTZ, 6KA-6NZ; Abbrevjazzjonijiet tal-pajjiż għall-Ajruplani: HL; Abbrevjazzjonijiet tal-pajjiż għall-Karozzi; ROK; Kodiċi IOC: KOR; Sħubija: NU, APEC, OECD, G-20; 1↑ Fl-2012, il-belt ta' Sejong ġiet inawgurata uffiċjalment bħala l-kapitali amministrattiva tal-pajjiż.

== Ħoloq esterni ==
{{Commonscat}}
* [http://www.korea.net/ Sit uffiċjali]

{{Asja}}

[[Kategorija:Korea t'Isfel| ]]</text>
      <sha1>9peykql3s4b9bedp5fgpt1eko8x0as0</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Perù</title>
    <ns>0</ns>
    <id>20464</id>
    <revision>
      <id>323796</id>
      <parentid>321840</parentid>
      <timestamp>2025-06-27T20:04:52Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ziv</username>
        <id>24637</id>
      </contributor>
      <comment>replaced copyvio</comment>
      <origin>323796</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="110711" sha1="jvnu6syi65047fs129wkwmfskpdlnsy" xml:space="preserve">{{Infobox Pajjiż
|isem_twil_konvenzjonali     = Repubblika tal-Perù
|isem_nattiv                 = ''República del Perú''
|isem_komuni                 = Peru
|stampa_bandiera             = Flag of Peru.svg
|stampa_emblema              = Escudo nacional del Perú.svg
|stampa_mappa                = PER orthographic.svg
|deskrizzjoni_mappa          =
|ħolqa_bandiera              = Bandiera tal-Perù
|ħolqa_emblema               = Emblema tal-Perù
|ħolqa_demografija           = Demografija tal-Perù
|mottu_nazzjonali            = &quot;&quot;Firme y Feliz por la Unión&quot;&quot; {{es}}&lt;br /&gt;&lt;small&gt;''Sod u Ferħan għall-Unjoni''&lt;/small&gt;
|innu_nazzjonali             = ''[[Innu Nazzjonali tal-Peru|Himno Nacional del Peru]]''&lt;center&gt;[[Stampa:United States Navy Band - Marcha Nacional del Perú.ogg]]&lt;/center&gt;
|lingwi_uffiċjali            = [[Lingwa Spanjola|Spanjol]]
|gruppi_etniċi               = 
|kapitali                    = [[Lima]]
|l-ikbar_belt                = [[Lima]]
|latd=12 |latm=2.6 |latNS=S |lonġd=77 |lonġm=1.7 |lonġEW=W
|tip_gvern                   = [[Sistema presidenzjali]] [[Kostituzzjoni tal-Peru|kostituzzjonali]] [[Stat unitarju|unitarja]]
|titlu_kap1                  = [[Lista ta' Presidenti tal-Perù|President]]
|titlu_kap2                  = [[Viċi President tal-Perù|Viċi President]]
|titlu_kap3                  = [[Prim Ministru tal-Perù|Prim Ministru]]
|isem_kap1                   = [[Dina Boluarte]]
|isem_kap2                   = Vakanti
|isem_kap3                  = [[Gustavo Adrianzén]]
|żona_kklassifika            = 20
|poż_erja                    = 20 &lt;!--pożizzjoni bbażata fuq l-istati sovrani biss--&gt;
|erja_km2                    = 1,285,216
|erja_mi_kw                  = 496,225 
|perċentwal_ilma             = 0.41
|sena_stima_popolazzjoni     = 2023
|stima_popolazzjoni          = 34,352,720
|poż_stima_popolazzjoni      = 43 &lt;!--pożizzjoni bbażata fuq l-istati sovrani biss--&gt;
|densità_popolazzjoni_km2    = 23
|densità_popolazzjoni_mi_kw  = 59.6
|poż_densità_popolazzjoni    = 197 &lt;!--pożizzjoni bbażata fuq l-istati sovrani biss--&gt;
|sena_PGD_PSX                = 2013
|PGD_PSX                     = $352.875&amp;nbsp;biljun&lt;ref name=imf2&gt;{{ċita web |url=http://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2013/01/weodata/weorept.aspx?sy=2011&amp;ey=2018&amp;scsm=1&amp;ssd=1&amp;sort=country&amp;ds=.&amp;br=1&amp;pr1.x=52&amp;pr1.y=3&amp;c=273%2C228%2C233%2C293%2C238&amp;s=NGDPD%2CNGDPDPC%2CPPPGDP%2CPPPPC&amp;grp=0&amp;a= |titlu=Peru |editur=International Monetary Fund}}&lt;/ref&gt;
|poż_PGD_PSX                 = 
|PGD_PSX_per_capita          = $11,403&lt;ref name=imf2/&gt;
|poż_PGD_PSX_per_capita      = 
|sena_IŻU                    = 2013
|IŻU                         = {{increase}} 0.741&lt;ref name=&quot;HDI&quot;&gt;{{ċita web |url=http://hdr.undp.org/en/media/HDR_2010_EN_Table1.pdf |titlu=Rapport tal-Iżvilupp Uman 2010 |sena=2010 |editur=Nazzjonijiet Uniti}}&lt;/ref&gt;
|poż_IŻU                     = 77
|kategorija_IŻU              = &lt;span style=&quot;color:#090;&quot;&gt;għoli&lt;/span&gt;
|tip_sovranità               = [[Gwerra tal-Indipendenza Peruvjana|Indipendenza]] {{nobold|minn [[Spanja]]}}
|avveniment_stabbilit1       = Iddikjarata
|data_stabbilit1             = 28 ta' Lulju, 1821
|avveniment_stabbilit2       = Konsolidata
|data_stabbilit2             = 9 ta' Diċembru, 1824
|avveniment_stabbilit3       = Kostituzzjoni attwali
|data_stabbilit3             = 31 ta' Diċembru, 1993
|valuta                      = [[sol ġdid tal-Perù|Sol ġdid]]
|kodiċi_valuta               = PEN
|żona_ħin                    = [[Ħin fil-Perù|PET]]
|differenza_ħku              = -5
|żona_ħin_legali             = 
|differenza_żona_ħin_legali  = 
|cctld                       = [[.pe]]
|kodiċi_telefoniku           = +51
|sena_PGD_nominali           = 2012
|PGD_nominali                = $220.825 biljun&lt;ref name=imf2/&gt;
|poż_PGD_nominali            = 
|PGD_nominali_per_capita     = $7,135&lt;ref name=imf2/&gt;
|poż_PGD_nominali_per_capita = 
|nota1                       =
|total_popolazzjoni=34,352,720|titlu_kap4=[[President tal-Kungress]]|isem_kap4=[[Eduardo Salhuana]]}}
Il-'''Perù''' ({{awdjo|en-us-Peru.ogg|pəˈruː}} ([[Lingwa Spanjola|Spanjol]]: ''Perú''), uffiċjalment ir-'''Repubblika tal-Perù''' ([[Lingwa Spanjola|Spanjol]]: ''República del Perú''), hu pajjiż li jinsab fil-Punent tal-[[Amerika t'Isfel]]. Imiss mal-[[Ekwador]] u l-[[Kolombja]] fit-Tramuntana, mal-[[Brażil]] fil-Lvant, mal-[[Bolivja]] fil-Lbiċ, maċ-[[Ċili|Ċilì]] fin-Nofsinhar, u mal-[[Oċean Paċifiku]] fil-Punent.

It-territorju Peruvjan rawwem ħafna [[Kultura|kulturi]] antiki li fosthom insibu ċ-[[Ċivilizzazzjoni Norte Chico]], waħda mill-eqdem fid-[[Id-Dinja|dinja]] u l-[[Imperu Inka]], l-akbar stat fl-Amerka Pre-Kolombjana. L-[[Imperu Spanjol]] ikkonkwista r-reġjun fis-seklu 16 u stabbilixxa l-''Virreinato'' (Viċirenju), li kien jinkludi l-parti l-kbira tal-kolonji tiegħu fl-Amerka t'Isfel. Wara li nkisbet l-indipendenza fl-1821, il-Perù kellu perjodi ta' inkwiet [[Politika|politiku]] u [[kriżi fiskali]] kif ukoll perjodi ta' stabbiltà u titjib ekonomiku.

== Etimoloġija ==
L-isem tal-pajjiż jista' jkun derivat minn Birú, l-isem ta' ħakkiem lokali li għex qrib il-Bajja ta' San Miguel, il-Belt ta' Panama, fil-bidu tas-seklu 16. Il-konkwistaturi Spanjoli, li waslu fl-1522, emmnu li din kienet l-aktar parti tan-nofsinhar tad-Dinja l-Ġdida. Meta Francisco Pizarro invada r-reġjuni aktar 'l bogħod fin-Nofsinhar, dawn ġew nominati Birú jew Perú.

Storja alternattiva hija pprovduta mill-kittieb kontemporanju Inca Garcilaso de la Vega, iben prinċipessa Inca u konkwistador. Huwa qal li l-isem Birú kien dak ta' Amerindjan komuni li nqala' mill-ekwipaġġ ta' bastiment f'missjoni esploratorja għall-gvernatur Pedro Arias Dávila u kompla biex jirrelata aktar każijiet ta' nuqqas ta' ftehim minħabba n-nuqqas ta' lingwa komuni.

Il-kuruna Spanjola tat l-isem status legali bil-Capitulación de Toledo tal-1529, li indikat l-Imperu Inca li kien għadu kif iltaqa' ma' l-provinċja tal-Peru. Fl-1561, ir-ribelli Lope de Aguirre iddikjara lilu nnifsu bħala l-“Prinċep” ta' Perù indipendenti, li nqatgħet bl-arrest u l-eżekuzzjoni tiegħu. Taħt il-ħakma Spanjola, il-pajjiż adotta d-denominazzjoni Viċiroyalty tal-Peru, li saret ir-Repubblika Peruvjana mill-indipendenza tagħha sal-1979, meta adotta l-isem attwali tagħha tar-Repubblika tal-Peru.

== Storja ==
=== Il-Preistorja u l-Peru Prekolombjan ===
[[File:Moche earrings.jpg|thumb|left|Imsielet Moche li juru ġellieda, magħmulin mit-turkważ u mid-deheb (1–800 AD)]]
[[File:Caral-25.jpg|thumb|left|Fdalijiet ta' piramida Caral/Norte Chico fil-Wied ta' Supe niexef.]]
[[File:Tawantinsuyu (orthographic projection).svg|thumb|left|60px|L-Imperu Inca fl-akbar firxa tiegħu madwar l-1525 (1438–1533/1572)) Tawantinsuyu]]
[[File:Map of Wari and Tiawaku.svg|thumb|left|60px|Tiwanaku fl-akbar firxa territorjali tagħha, AD 950 (konfini attwali murija))]]
[[File:Tupac-inca-yupanqui-small.png|thumb|left|60px|Tpinġija ta' Guaman Poma fl-1615 ta' Topa Inca Yupanqui (Sapa Inca X, 1471-1493)]]
L-ewwel evidenza tal-preżenza umana fit-territorju Peruvjan tmur lura għal madwar 12,500 QK fl-insedjament ta' Huaca Prieta. Is-soċjetajiet Andini kienu bbażati fuq l-agrikoltura, bl-użu ta' tekniki bħal tisqija u terrazzi; It-trobbija u s-sajd tal-kamelids kienu importanti wkoll. L-organizzazzjoni kienet tiddependi fuq ir-reċiproċità u r-ridistribuzzjoni għaliex dawn is-soċjetajiet ma kellhom l-ebda kunċett ta' suq jew flus. L-eqdem soċjetà kumplessa magħrufa fil-Perù, iċ-ċiviltà Caral/Norte Chico, iffjorixxiet tul il-kosta tal-Oċean Paċifiku bejn 3,000 u 1,800 QK Dawn l-iżviluppi bikrija kienu segwiti minn kulturi arkeoloġiċi li żviluppaw prinċipalment madwar ir-reġjuni kostali u Andini madwar il-Perù. Il-kultura Cupisnique li ffjorixxiet madwar 1000 sa 200 QK. tul dik li llum hija l-kosta tal-Paċifiku tal-Peru kien eżempju ta' kultura bikrija ta' qabel l-Inka.

[[File:Vitcos - Rosaspata (parcial).jpg|thumb|Vitcos (Rosaspata) sit arkeoloġiku]]
[[File:Choquequirao Plaza.JPG|thumb|Choquequirao]]

Il-kultura Chavín, li żviluppat bejn l-1500 u t-300 QK, x'aktarx kien fenomenu aktar reliġjuż milli politiku, biċ-ċentru reliġjuż tiegħu f'Chavín de Huántar.  Wara t-tnaqqis tal-kultura Chavín fil-bidu tas-seklu 1 AD, serje ta' kulturi lokalizzati u speċjalizzati telgħu u niżlu, kemm fuq il-kosta kif ukoll fl-artijiet għolja, matul l-elf sena ta' wara. Fuq il-kosta, dawn kienu jinkludu ċ-ċiviltajiet ta' Paracas, Nazca, Wari u l-aktar prominenti Chimú u Moche.

Il- Moche, li laħqu l- quċċata tagħhom fl- ewwel millennju AD, kienu famużi għas- sistema ta' tisqija tagħhom li fertilizzat it- art niexfa tagħhom, il- fuħħar sofistikat tagħhom, il- bini għoli, u x- xogħol tal- metall inġenjuż tagħhom. Il-Chimú kienu l-bennejja tal-belt il-kbar taċ-ċiviltà ta' qabel l-Inka; Bħala konfederazzjoni laxka ta' bliet b’ħitan imxerrda tul il-kosta tat-Tramuntana tal-Perù, iċ-Chimú iffjorixxiet minn madwar 1140 sal-1450. Il-kapitali tagħhom kienet f’Chan Chan fil-periferija ta' Trujillo tal-lum. Fl-artijiet għolja, kemm il-kultura Tiahuanaco, ħdejn il-Lag Titicaca fil-Perù u l-Bolivja, kif ukoll il-kultura Wari, ħdejn il-belt attwali ta' Ayacucho, żviluppaw insedjamenti urbani kbar u sistemi statali wiesgħa bejn il-500 u l-1000 AD.

Fis-seklu 15, l-Incas ħarġu bħala stat qawwi li, fi żmien seklu, iffurmaw l-akbar imperu fl-Ameriki prekolombjani bil-kapitali tiegħu f'Cusco. L-Incas ta 'Cusco oriġinarjament irrappreżentaw wieħed mill-gruppi etniċi żgħar u relattivament minuri, il-Quechuas. Gradwalment, kmieni fis-seklu 13, bdew jespandu u jinkorporaw lill-ġirien tagħhom. L-espansjoni tal-Inka kienet bil-mod sa madwar nofs is-seklu 15, meta l-pass tal-konkwista beda jaċċellera, partikolarment taħt il-ħakma tal-Imperatur Pachacuti. Taħt il-ħakma tiegħu u ta' ibnu, Topa Inca Yupanqui, l-Incas waslu biex jikkontrollaw il-biċċa l-kbira tar-reġjun Andin, b'popolazzjoni ta' 9 sa 16-il miljun abitant taħt il-ħakma tagħhom. Pachacuti ippromulga wkoll kodiċi komprensiv ta' liġijiet biex jirregola l-imperu estensiv tiegħu, filwaqt li kkonsolida l-awtorità temporali u spiritwali assoluta tiegħu bħala l-Alla tax-Xemx li ħakem minn Cusco rikostruwit b'mod magnífico. Mill-1438 sal-1533, l-Incas użaw varjetà ta' metodi, minn konkwista sa assimilazzjoni paċifika, biex jinkorporaw parti kbira tal-Punent tal-Amerika t’Isfel, iċċentrata fuq il-meded muntanjużi Andini, min-Nofsinhar tal-Kolombja sat-Tramuntana taċ-Ċili, bejn l-Oċean Paċifiku fil-punent. u l-foresti tropikali tal-Amażonja fil-lvant. Il-lingwa uffiċjali tal-imperu kienet il-Quechua, għalkemm kienu mitkellma mijiet ta' lingwi u djaletti lokali. L-Incas irreferew għall-imperu tagħhom bħala Tawantinsuyu li jista 'jiġi tradott bħala &quot;L-Erbgħa Reġjuni&quot; jew &quot;L-Erba' Provinċji Magħquda.&quot; Ħafna forom lokali ta' qima baqgħu jippersistu fl-imperu, ħafna minnhom relatati ma' huacas sagri lokali, iżda t-tmexxija tal-Inka ħeġġet il-kult ta' Inti, l-alla tax-xemx, u imponiet is-sovranità tiegħu fuq kulti oħra bħal dik ta' Pachamama. L-Incas qiesu lis-sultan tagħhom, is-Sapa Inca, bħala l-“iben tax-xemx”.

=== Konkwista u perjodu kolonjali ===
[[File:The story of the greatest nations; a comprehensive history, extending from the earliest times to the present, founded on the most modern authorities, and including chronological summaries and (14579774088).jpg|thumb|left|Wieħed mill-avvenimenti ewlenin tal-konkwista tal-Perù kien il-mewt ta' Atahualpa, l-aħħar Sapa Inca, eżegwiti mill-Ispanjoli fid-29 ta' Awwissu, 1533.]]
[[File:MapaPeruMannessonMallet1683fr.JPG|thumb|Mappa tal-Peru. 1683. Verżjoni bil-Franċiż]]
[[File:Map of the Viceroyalty of Peru (de jure + de facto).svg|thumb|left|Viċi-realtà tal-Perù, ir-Renju tal-Peru 1542-1824 Post tal-Viċi-realtà tal-Peru: territorju inizjali 1542-1718 aħdar ċar u territorju finali de jure 1776-1824 aħdar skur)]]
[[File:Nusta hispana 08.jpg|thumb|left|Is-santwarju ta' Yuraq Rumi, li nħaraq mill-qassisin Spanjoli fl-1570) Reino de las Cuatro Partes-Estado Neo-Inca-Tawantinsuyu 1537-1572]]

Atahualpa (ukoll Atahuallpa), l-aħħar Sapa Inca, sar imperatur meta għeleb u eżekuta lil nofs ħuh il-kbir Huáscar fi gwerra ċivili li nqalgħet mill-mewt ta' missieru, Inca Huayna Capac. F'Diċembru 1532, grupp ta' konkwistaturi (appoġġati mill-Chankas, Huancas, Cañaris u Chachapoyas bħala awżiljarji indiġeni) immexxija minn Francisco Pizarro għelbu u qabdu lill-imperatur Inca Atahualpa fil-Battalja ta' Cajamarca. Wara snin ta' esplorazzjoni preliminari u kunflitt militari, kien l-ewwel pass f'kampanja twila li ħadet għexieren ta' snin ta' ġlied iżda spiċċat b'rebħa Spanjola u kolonizzazzjoni tar-reġjun magħruf bħala l-Viċi-Realtà tal-Perù bil-kapitali tiegħu f'Lima, li dak iż-żmien kienet magħrufa bħala &quot;Il-Belt tar-Rejiet&quot;. Il-konkwista tal-Perù tat lok għal kampanji komplementari matul il-viċi-realtà, kif ukoll spedizzjonijiet lejn il-baċin tal-Amażonja, bħal fil-każ tal-isforzi Spanjoli biex titnaqqas ir-reżistenza Amerindja. L-aħħar reżistenza tal-Inka ġiet imrażżna meta l-Ispanjol annihilaw l-Istat Neo-Inka f'Vilcabamba fl-1572.

[[File:Plaza de Cusco Allison Bellido.jpg|thumb|Cuzco]]

Il-popolazzjoni indiġena waqgħet b'mod drammatiku ħafna minħabba mard epidemiku introdott mill-Ispanjoli, kif ukoll sfruttament u bidla soċjoekonomika. Il-Viciroy Francisco de Toledo organizza mill-ġdid il-pajjiż fis-snin 1570 bil-minjieri tad-deheb u l-fidda bħala l-attività ekonomika ewlenija tiegħu u x-xogħol furzat Amerindijan bħala l-forza tax-xogħol prinċipali tagħha. Bl-iskoperta tal-vini l-kbar tal-fidda u tad-deheb f'Potosí (il-Bolivja tal-lum) u Huancavelica, il-viċi-realtà iffjorixxiet bħala fornitur ewlieni ta' riżorsi minerali. L-ingotti Peruvjani pprovdew dħul lill-Kuruna Spanjola u alimentaw netwerk kummerċjali kumpless li estiż għall-Ewropa u l-Filippini. L-iskambji kummerċjali u tal-popolazzjoni bejn l-Amerika Latina u l-Asja mwettqa permezz tal-galluni ta' Manila li tranżitaw minn Acapulco, kellhom lil Callao fil-Peru bħala l-aktar punt ta' tmiem tar-rotta kummerċjali fl-Ameriki. B'rabta ma' dan, Don Sebastián Hurtado de Corcuera, gvernatur tal-Panama kien ukoll responsabbli biex iwaqqaf il-belt ta' Zamboanga fil-Filippini bl-użu ta' suldati u settlers Peruvjani. Skjavi Afrikani ġew miżjuda mal-popolazzjoni tax-xogħol biex jespandu l-forza tax-xogħol. L-espansjoni ta 'apparat amministrattiv kolonjali u burokrazija parallela r-riorganizzazzjoni ekonomika. Mal-konkwista bdiet l-espansjoni tal-Kristjaneżmu fl-Amerika t'Isfel; Il-biċċa l-kbira tan-nies ġew ikkonvertiti bil-forza għall-Kattoliċiżmu, u l-kleru Spanjoli emmnu, bħal teologi Puritani fil-kolonji Ingliżi aktar tard, li l-popli indiġeni &quot;kienu korrotti mix-xitan, li kien qed jaħdem&quot; permezz tagħhom biex jiffrustraw&quot; il-pedamenti tagħhom ġenerazzjoni waħda biex jikkonvertu l-popolazzjoni Huma bnew knejjes fl-ibliet kollha u sostitwit xi tempji Inca bi knejjes, bħall-Coricancha fil-belt ta' Cusco Il-knisja impjegat l-Inquisition, jagħmlu użu mill-tortura biex jiżguraw li għadhom kif konvertiti Il-Kattoliċi ma tbiegħdux lejn reliġjonijiet jew twemmin ieħor, u skejjel tal-monasteru, jedukaw lill-bniet, speċjalment tan-nobbli Inka u tal-klassi għolja, &quot;sakemm kienu kbar biżżejjed biex professaw [ isiru sorijiet] jew jitilqu mill-monasteru u jassumu r-rwol (&quot;stat&quot; ) fis-soċjetà Nisranija li l-ġenituri tagħhom ippjanaw li jwaqqfu&quot; fil-Peru. Il-Kattoliċiżmu Peruvjan isegwi s-sinkretiżmu misjub f'ħafna pajjiżi tal-Amerika Latina, li fihom ritwali reliġjużi indiġeni huma integrati maċ-ċelebrazzjonijiet Kristjani. F'dan l-isforz, il-knisja bdiet taqdi rwol importanti fl-akkulturazzjoni tal-indiġeni, u ġibdethom fl-orbita kulturali tas-settlers Spanjoli.

[[File:Catedral Arequipa, Peru.jpg|thumb|Kolonjali Arequipa]]

Fis-seklu 18, it-tnaqqis fil-produzzjoni tal-fidda u d-diversifikazzjoni ekonomika naqqsu ħafna d-dħul irjali. B'reazzjoni, il-Kuruna ppromulga r-Riformi Borboni, sensiela ta' editti li żiedu t-taxxi u qasmu l-Viċireyalty. Il-liġijiet il-ġodda pprovokaw ir-ribelljoni ta' Túpac Amaru II u rewwixti oħra, li kollha ġew repressi. Bħala riżultat ta' dawn u bidliet oħra, l-Ispanjol u s-suċċessuri Kreoli tagħhom waslu biex jimmonopolizzaw il-kontroll fuq l-art, u ħatfu ħafna mill-aqwa artijiet abbandunati minn depopolazzjoni indiġena massiva. Madankollu, l-Ispanjol ma rreżistiex l-espansjoni Portugiża tal-Brażil madwar il-meridjan. It-Trattat ta' Tordesillas inqatgħet bla sens bejn l-1580 u l-1640 filwaqt li Spanja kienet tikkontrolla l-Portugall. Il-ħtieġa li jiġu ffaċilitati l-komunikazzjoni u l-kummerċ ma' Spanja wasslet għall-qasma tal-viċi-realtà u l-ħolqien ta' viċi-realtajiet ġodda ta' New Granada u Río de la Plata għad-detriment tat-territorji li ffurmaw il-Viċi-realtà tal-Perù; Dan naqqas il-poter, il-prominenza u l-importanza ta' Lima bħala kapital viċiregali u ċċaqlaq il-kummerċ Andin qligħ lejn Buenos Aires u Bogotá, filwaqt li t-tnaqqis fil-produzzjoni tal-minjieri u tat-tessuti aċċellera t-tnaqqis progressiv tal-Viċiroyalty tal-Perù.

[[File:Juan Santos Atahualpa 1747 Quimiri.jpg|thumb|left|Juan Santos u l-partitarji tiegħu jikkonfrontaw saċerdoti Franġiskani.]]

Eventwalment, il-viċi-realtà kienet se tinħall, kif għamlet ħafna mill-imperu Spanjol, meta kien ikkontestat minn movimenti ta' indipendenza nazzjonali fil-bidu tas-seklu 19. Dawn il-movimenti wasslu għall-formazzjoni tal-biċċa l-kbira tal-pajjiżi tal-Amerika t'Isfel tal-lum fit-territorji li xi żmien jew ieħor kienu jikkostitwixxu l-Viċirejaltà tal-Perù. Il-konkwista u l-kolonja ġabu taħlita ta 'kulturi u etniċi li ma' kinux jeżistu qabel ma l-Ispanjol ħakmu t-territorju Peruvjan. Għalkemm ħafna mit-tradizzjonijiet tal-Inka intilfu jew ġew dilwiti, ġew miżjuda drawwiet, tradizzjonijiet u għarfien ġodda, u ħolqu kultura Peruvjana mħallta rikka. Tnejn mill-aktar ribelljonijiet indiġeni importanti kontra l-Ispanjoli kienu dak ta' Juan Santos Atahualpa fl-1742 u r-Ribelljoni ta' Tupac Amaru II fl-1780 fl-artijiet għolja qrib Cuzco.

[[File:Realfelipe.JPG|thumb|left|Quddiem il-Fortizza Real Felipe. (Frente del Fuerte del Real Felipe)]]
[[File:Interiores de la fortaleza del Real Felipe.jpg|thumb|left|Fortizza Real Felipe. (Fuerte del Real Felipe)]]
=== Indipendenza ===
[[File:Batalla de Ayacucho por Martín Tovar y Tovar (1827 - 1902).jpg|thumb|Il-Battalja ta' Ayacucho kienet deċiżiva biex tiġi żgurata l-indipendenza tal-Peru.]]
[[File:Capitulación de Ayacucho1.jpg|thumb|left|Il-kapitulazzjoni ta' Ayacucho minn Daniel Hernández Morillo.]]
[[File:La casa de Emacipacion.jpg|thumb|left|Id-Dar tal-Kapitulazzjoni f'Quinua, Ayacucho]]

Fil-bidu tas-seklu 19, filwaqt li l-biċċa l-kbira tan-nazzjonijiet ta' l-Amerika t'Isfel kienu fi gwerer ta' indipendenza, il-Perù baqa' fortizza royalista. Filwaqt li l-elite tħawwad bejn l-emanċipazzjoni u l-lealtà lejn il-monarkija Spanjola, l-indipendenza nkisbet biss wara l-okkupazzjoni mill-kampanji militari ta' José de San Martín u Simón Bolívar.

Il-kriżijiet ekonomiċi, it-telf tal-poter ta' Spanja fl-Ewropa, il-gwerra ta' indipendenza fl-Amerika ta' Fuq u r-rewwixti indiġeni kkontribwew għall-ħolqien ta' klima favorevoli għall-iżvilupp ta' ideat emanċipatorji fost il-popolazzjoni kreola tal-Amerika t'Isfel. Madankollu, l-oligarkija Creole fil-Perù gawdiet privileġġi u baqgħet leali lejn il-Kuruna Spanjola. Il-moviment tal-ħelsien beda fl-Arġentina, fejn inħolqu bordijiet awtonomi bħala riżultat tat-telf tal-awtorità tal-gvern Spanjol fuq il-kolonji tiegħu.

Wara li ġġieled għall-indipendenza tal-Viċi-Reali tar-Río de la Plata, José de San Martín ħoloq l-Armata tal-Andes u qasam il-firxa tal-muntanji f'21 jum. Ladarba fiċ-Ċili, ingħaqad mal-Ġeneral tal-Armata Ċilena Bernardo O'Higgins u ħeles il-pajjiż fil-battalji ta' Chacabuco u Maipú fl-1818. Fis-7 ta' Settembru, 1820, waslet flotta ta' tmien bastimenti tal-gwerra taħt il-kmand tal-Ġeneral José de San Martín u Thomas Cochrane, li servew fil-Navy Ċilena. Minnufih, fis-26 ta' Ottubru, ħadu l-kontroll tal-belt ta' Pisco. San Martín stabbilixxa ruħu f'Huacho fit-12 ta' Novembru, fejn stabbilixxa l-kwartieri ġenerali tiegħu filwaqt li Cochrane salpa lejn it-tramuntana u mblokka l-port ta' Callao f'Lima. Fl-istess ħin, fit-tramuntana, Guayaquil kienet okkupata minn forzi ribelli taħt il-kmand ta' Gregorio Escobedo. Peress li l-Perù kien il-fortizza tal-gvern Spanjol fl-Amerika t'Isfel, l-istrateġija ta' San Martín biex jeħles lill-pajjiż kienet li juża d-diplomazija. Hu bagħat rappreżentanti f’Lima biex iħeġġeġ lill-viċirej jagħti l-indipendenza lill-Perù; Madankollu, in-negozjati kollha ma rnexxewx.

[[File:Proclamación de la Independencia del Perú.tif|thumb|San Martín jipproklama l-indipendenza tal-Peru. Pittura ta' Juan Lepiani.]]

Il-viċire tal-Perù, Joaquín de la Pazuela, ħatar lil José de la Serna bħala kap kmandant tal-armata leali biex jipproteġi lil Lima mit-theddida ta' invażjoni minn San Martín. Fid-29 ta' Jannar, de la Serna organizza kolp ta' stat kontra de la Pazuela, li kienet rikonoxxuta minn Spanja u nħatar viċi re tal-Perù. Din il-ġlieda interna għall-poter ikkontribwiet għas-suċċess tal-armata li tillibera. Biex jevita konfrontazzjoni militari, San Martín iltaqa’ mal-viċire li kien għadu kif ġie maħtur, José de la Serna, u ppropona li tinħoloq monarkija kostituzzjonali, proposta li ġiet miċħuda. De la Serna abbanduna l-belt u fit-12 ta' Lulju, 1821, San Martín okkupa Lima u ddikjara l-indipendenza tal-Peru fit-28 ta' Lulju, 1821. Ħoloq l-ewwel bandiera Peruvjana. Il-Peru ta' Fuq (il-Bolivja tal-lum) baqgħet fortizza Spanjola sakemm l-armata ta' Simón Bolívar ħelsetha tliet snin wara. José de San Martín ġie ddikjarat Protettur tal-Perù. L-identità nazzjonali Peruvjana ġiet iffurmata matul dan il-perjodu, filwaqt li proġetti Bolivariani għal Konfederazzjoni Latino-Amerikana fallew u għaqda mal-Bolivja wriet li damet ħajja qasira.

Simón Bolívar nieda l-kampanja tiegħu mit-tramuntana, u ħeles lill-Viċi-Reali ta' New Granada fil-Battalja ta' Carabobo fl-1821 u Pichincha sena wara. F'Lulju 1822, Bolívar u San Martín iltaqgħu fil-Konferenza ta' Guayaquil. Bolívar tħalla responsabbli mill-ħelsien totali tal-Perù filwaqt li San Martín irtira mill-politika wara li ltaqa' l-ewwel parlament. Il-Kungress Peruvjan li għadu kif twaqqaf sejjaħ Bolívar dittatur tal-Perù, u tah is-setgħa li jorganizza l-armata.

Bl-għajnuna ta' Antonio José de Sucre, għelbu lill-armata Spanjola fil-Battalja ta’ Junín fis-6 ta' Awwissu, 1824 u fil-Battalja deċiżiva ta' Ayacucho fid-9 ta' Diċembru tal-istess sena, u kkonsolidaw l-indipendenza tal-Peru u l-Peru ta' Fuq. Il-Peru ta' fuq ġie stabbilit aktar tard bħala l-Bolivja. Matul l-ewwel snin tar-Repubblika, ġlidiet endemiċi għall-poter fost il-mexxejja militari kkawżaw instabbiltà politika.

=== seklu 19 ===
[[File:Angamos2.jpg|thumb|Il-Battalja ta' Angamos, matul il-Gwerra tal-Paċifiku]]
Mis-snin 1840 sas-snin 60, il-Perù gawda minn perjodu ta' stabbiltà taħt il-presidenza ta' Ramón Castilla, grazzi għal żieda fid-dħul tal-istat mill-esportazzjonijiet tal-guano. Madankollu, sas-snin sebgħin dawn ir-riżorsi kienu ġew eżawriti, il-pajjiż kien dejn ħafna, u l-ġlied politiku reġa' kien qed jiżdied. Il-Perù imbarka fuq programm ta' kostruzzjoni ta' ferroviji li għen iżda wkoll ifalli l-pajjiż.

Fl-1879 il-Peru daħal fil-Gwerra tal-Paċifiku, li damet sa l-1884. Il-Bolivja invokat l-alleanza tagħha mal-Peru kontra ċ-Ċilì. Il-gvern Peruvjan ipprova jimmedja t-tilwima billi bagħat tim diplomatiku biex jinnegozja mal-gvern Ċilen, iżda l-kumitat ikkonkluda li l-gwerra kienet inevitabbli. Iċ-Ċili ddikjara gwerra fil-5 ta' April, 1879. Kważi ħames snin ta' gwerra spiċċaw bit-telf tad-dipartiment ta' Tarapacá u l-provinċji ta' Tacna u Arica, fir-reġjun ta' Atacama. Żewġ mexxejja militari prominenti matul il-gwerra kienu Francisco Bolognesi u Miguel Grau. Oriġinarjament iċ-Ċilì impenjat ruħha għal referendum għall-ibliet ta' Arica u Tacna li kien se jsir snin wara, biex tiddetermina l-affiljazzjoni nazzjonali tagħhom stess. Madankollu, iċ-Ċilì irrifjuta li japplika t-Trattat, u l-ebda pajjiż ma kien kapaċi jiddetermina l-qafas statutorju. Wara l-Gwerra tal-Paċifiku, beda sforz straordinarju ta' rikostruzzjoni. Il-gvern beda jibda sensiela ta' riformi soċjali u ekonomiċi biex jirkupra mill-ħsarat tal-gwerra. L-istabbiltà politika nkisbet biss fil-bidu tas-seklu 20.

=== seklu 20 ===
[[File:Mapa del Perú (1913).jpg|thumb|Mappa ta' 1913]]
[[File:Protocolo de Río.jpg|thumb|L-iffirmar tal-Protokoll ta' Rio f'Jannar 1942]]
Il-ġlied intern ta' wara l-gwerra kien segwit minn perjodu ta' stabbiltà taħt il-Partit Ċivilista, li dam sal-bidu tar-reġim awtoritarju ta' Augusto B. Leguía. Id-Depressjoni l-Kbira wasslet għall-waqgħa ta' Leguía, inkwiet politiku mġedded, u ż-żieda tal-Alleanza Rivoluzzjonarja Popolari Amerikana (APRA). Ir-rivalità bejn din l-organizzazzjoni u koalizzjoni tal-elite u l-militar iddefiniet il-politika Peruvjana għat-tliet deċennji li ġejjin. Trattat ta' paċi finali fl-1929, iffirmat bejn il-Perù u ċ-Ċilì imsejjaħ it-Trattat ta' Lima, irritorna lil Tacna lill-Peru. Bejn l-1932 u l-1933, il-Perù kien involut fi gwerra għal sena mal-Kolombja dwar tilwima territorjali li kienet tinvolvi d-Dipartiment tal-Amazonas u l-kapitali tiegħu Leticia.

Fl-1941 il-Perù u l-Ekwador ħabtu fil-Gwerra Peruvjana-Ekwadorjana, u wara l-Protokoll ta' Rio fittex li jifformalizza l-fruntiera bejn dawk iż-żewġ pajjiżi. F'kolp ta' stat militari fid-29 ta' Ottubru, 1948, il-Ġeneral Manuel A. Odría sar president. Il-presidenza ta' Odría kienet magħrufa bħala l-Ochenio. Kien iebsa mal-APRA, momentarjament pandered mal-oligarkija u lil kull min iehor fuq il-lemin, imma mexa triq populista li rebhulu favur kbir mal-fqar u l-klassijiet baxxi. Ekonomija prospera ppermettielu jgawdi minn politiki soċjali għaljin iżda li jakkomodaw il-massa. Fl-istess ħin, madankollu, id-drittijiet ċivili kienu ristretti ħafna u l-korruzzjoni kienet rampanti matul ir-reġim tiegħu. Odría kien suċċessur minn Manuel Prado Ugarteche. Madankollu, akkużi mifruxa ta' frodi wasslu lill-militar Peruvjan biex iwarrab Prado u jinstalla ġunta militari, permezz ta' kolp ta' stat immexxi minn Ricardo Pérez Godoy. Godoy mexxa gvern tranżitorju qasir u kellu elezzjonijiet ġodda fl-1963, li ntrebħu minn Fernando Belaúnde Terry, li ħa l-presidenza sal-1968. Belaúnde ġie rikonoxxut għall-impenn tiegħu għall-proċess demokratiku.

[[File:Junta Militar de 1968.jpg|thumb|Ġunta Militari tal-1968.]]

Fit-3 ta' Ottubru, 1968, kolp ta' stat ġdid immexxi minn grupp ta' uffiċjali mmexxi mill-Ġeneral Juan Velasco Alvarado ġab l-armata fil-poter bil-għan li tiġi applikata duttrina ta' “progress soċjali u żvilupp integrali”, nazzjonalista u riformista, influwenzata. mit-teżijiet tal-ECLAC dwar id-dipendenza u s-sottożvilupp. Sitt ijiem wara l-kolp ta' stat, Velasco ipproċediet biex nazzjonalizza l-Korporazzjoni Internazzjonali tal-Pitrolju (IPC), il-kumpanija tal-Amerika ta' Fuq li sfruttat iż-żejt Peruvjan, u mbagħad wettaq riforma tal-apparat tal-stat, riforma agrarja. Kienet l-akbar riforma agrarja li qatt saret fl-Amerika Latina: abolit is-sistema latifundista u mmodernizzat l-agrikoltura permezz ta' ridistribuzzjoni aktar ġusta tal-art (90% tal-bdiewa ffurmaw kooperattivi jew soċjetajiet agrikoli ta' interess soċjali). L-art saret propjetà ta' dawk li kkultivawha u s-sidien il-kbar ġew esproprjati. L-uniċi proprjetajiet kbar permessi kienu kooperattivi. Bejn l-1969 u l-1976, 325,000 familja rċevew art b'erja medja ta' 29.8 ettaru mill-Stat. Il-“gvern rivoluzzjonarju” ippjana wkoll investimenti kbar fl-edukazzjoni, għolla l-lingwa Quechua – mitkellma minn kważi nofs il-popolazzjoni iżda sa dak iż-żmien disprezzata mill-awtoritajiet – għal status ekwivalenti għall-Ispanjol, u stabbilixxa drittijiet ugwali għat-tfal naturali. Il-Perù ried jeħles minn kull dipendenza u wettaq politika barranija tat-Tielet Dinja. L-Istati Uniti wieġbu bi pressjonijiet kummerċjali, ekonomiċi u diplomatiċi. Fl-1973, il-Perù deher li jirbaħ fuq l-imblokk finanzjarju impost minn Washington billi nnegozja self mill-Bank Internazzjonali għall-Iżvilupp biex jiffinanzja l-politika tiegħu għall-iżvilupp agrikolu u tal-minjieri. Ir-relazzjonijiet maċ-Ċilì saru tensi ħafna wara l-kolp ta' stat tal-Ġeneral Pinochet. Il-Ġeneral Edgardo Mercado Jarrín (Prim Ministru u Kmandant Kap tal-Armata) u l-Ammirall Guillermo Faura Gaig (Ministru tan-Navy) ħarbu minn attentati ta' qtil fi żmien ftit ġimgħat ta' xulxin. Fl-1975, il-Ġeneral Francisco Morales Bermúdez Cerruti ħa l-poter u kiser il-politika tal-predeċessur tiegħu. Ir-reġim tiegħu kultant ipparteċipa fl-Operazzjoni Condor b'kollaborazzjoni ma' dittatorjati militari oħra.

Il-Perù kien involut f'kunflitt ta' ġimgħatejn mal-Ekwador waqt il-Gwerra ta' Paquisha fil-bidu tal-1981 bħala riżultat ta' tilwima territorjali bejn iż-żewġ pajjiżi. Il-politika ekonomika tal-President Alan García kompliet tbiegħed lill-Perù mis-swieq internazzjonali, u rriżultat f'inqas investiment barrani fil-pajjiż. Wara li l-pajjiż esperjenza inflazzjoni kronika, il-munita Peruvjana, is-sol, ġiet sostitwita bl-inti f'nofs l-1985, li mbagħad ġiet sostitwita aktar tard mill-sol il-ġdid f'Lulju 1991, f'liema żmien is-sol il-ġdid kellu valur kumulattiv ta' wieħed. biljun qigħan qodma. Id-dħul annwali per capita tal-Peruvjani niżel għal $720 (taħt il-livell tal-1960) u l-PGD tal-Perù naqas 20%, f'liema ħin ir-riżervi nazzjonali kienu negattivi ta' $900 miljun. It-taqlib ekonomiku ta' dak iż-żmien aggravat it-tensjonijiet soċjali fil-Perù u kkontribwixxa parzjalment għaż-żieda ta' movimenti terroristiċi ribelli rurali vjolenti, bħas-Shining Path u l-MRTA, li ħolqu ħerba kbira fil-pajjiż kollu..

Alberto Fujimori ħa l-presidenza fl-1990 u, skont Rospigliosi, il-kap tas-Servizz tal-Intelliġenza Nazzjonali (SIN), il-Ġeneral Edwin &quot;Cucharita&quot; Díaz u Vladimiro Montesinos kellhom rwol ewlieni biex il-President Fujimori jikkonforma mat-talbiet tal-militar, filwaqt li &quot; ġie stabbilit ftehim bejn Fujimori, Montesinos u xi wħud mill-uffiċjali militari&quot; involuti fil-Pjan l-Aħdar qabel l-inawgurazzjoni ta' ujimori. Il-politika ta' Fujimori, preskritta minn Hernando de Soto, wasslet għat-tbatija immedjata ta' Peruvjani foqra li raw il-prezzijiet mhux regolati jogħlew malajr, u dawk li jgħixu fil-faqar raw il-prezzijiet jogħlew tant li ma setgħux aktar jixtru l-ikel. De Soto sostna l-kollass tas-soċjetà Peruvjana, u l-ekonomista qal li kriżi ċivili kienet meħtieġa biex tappoġġja l-politiki ta' Fujimori. Dawn il-miżuri drastiċi wasslu biex l-inflazzjoni niżlet minn 7,650% fl-1990 għal 139% fl-1991 u 57% fl-1992. Id-deskrizzjoni tal-kisbiet ekonomiċi ta' Fujimori bħala &quot;miraklu Peruvjan&quot; kienet esaġerata u l-inugwaljanza baqgħet tippersisti wara l-presidenza tiegħu.

Fujimori assuma poteri sħaħ fl-awto-kolp ta' stat tal-5 ta' April, 1992. Imbagħad irreveda l-kostituzzjoni; sejjaħ elezzjonijiet ġodda għall-kungress; u implimenta riforma ekonomika sostanzjali, inkluża l-privatizzazzjoni ta' bosta intrapriżi tal-stat, il-ħolqien ta' klima ta' investiment favorevoli, u ġestjoni soda tal-ekonomija. L-amministrazzjoni ta' Fujimori kienet segwita minn gruppi terroristiċi, l-aktar Sendero Luminoso, li wettqu attakki madwar il-pajjiż matul is-snin 80 u 1990 Fujimori waqqaf ir-ribelli u fil-biċċa l-kbira rnexxielu jrażżanhom sa tmiem l-1990, iżda l-ġlied kien imħassar minn atroċitajiet imwettqa kemm mill-forzi tas-sigurtà Peruvjani kif ukoll mir-ribelli: il-massakru ta’ Barrios Altos u l-massakru ta' La Cantuta minn gruppi paramilitari tal-gvern, u l-attakki bil-bombi f’Tarata u Frecuencia Latina minn Sendero Luminoso. Dawn l-inċidenti aktar tard bdew jissimbolizzaw il-ksur tad-drittijiet tal-bniedem li sar f’dawn l-aħħar snin ta' vjolenza.   

Fil-bidu tal-1995, il-Perù u l-Ekwador reġgħu ħabtu fil-Gwerra Cenepa, iżda fl-1998 il-gvernijiet taż-żewġ nazzjonijiet iffirmaw trattat ta 'paċi li ddemarka b'mod ċar il-fruntiera internazzjonali bejniethom. F'Novembru 2000, Fujimori rriżenja mill-pożizzjoni tiegħu u mar f'eżilju volontarju, fil-bidu evita l-prosekuzzjoni għal ksur tad-drittijiet tal-bniedem u akkużi ta' korruzzjoni mill-awtoritajiet Peruvjani l-ġodda.

=== seklu 21 ===
Gvern interim ippresedut minn Valentín Paniagua assuma r-responsabbiltà li jorganizza elezzjonijiet presidenzjali u tal-kungress ġodda. Sussegwentement Alejandro Toledo sar president bejn l-2001 u l-2006. Fit-28 ta 'Lulju 2006, l-eks president Alan García sar president tal-Perù wara li rebaħ l-elezzjonijiet tal-2006 Fl-2006, bint Alberto Fujimori, Keiko Fujimori, daħlet fl-arena politika tal-Perù biex tkompli dik ta' missieru. wirt u jħaddnu l-Fujimoriiżmu. L-eks President Alberto Fujimori instab ħati ta’ ksur tad-drittijiet tal-bniedem u kkundannat 25 sena ħabs għar-rwol tiegħu f’qtil u ħtif li sar mill-iskwadra tal-mewt tal-Grupo Colina fis-snin disgħin.

Ibda minn Pedro Pablo Kuczynski, il-Kungress uża lingwaġġ ta' impeachment interpretat b'mod wiesa' fil-Kostituzzjoni tal-1993 tal-Perù li ppermetta l-impeachment tal-president mingħajr raġuni biex jagħmel pressjoni fuq il-president, u ġiegħlu jirriżenja fl-2018 fost diversi kontroversji dwar l-amministrazzjoni tiegħu. Il-Viċi President Martín Vizcarra ħa l-kariga f'Marzu 2018 għal klassifikazzjonijiet ta' approvazzjoni ġeneralment favorevoli filwaqt li mexxa l-moviment tar-referendum kostituzzjonali kontra l-korruzzjoni. Il-pandemija tal-COVID-19 laqtet serjament lill-Peru.

Tneħħija ta' Vizcara mill-presidenza mill-Kungress. Il-Kungress, meqjus b'mod wiesa' bħala kolp ta' stat, il-kap tiegħu, il-President li għadu kif inħatar Manuel Merino, iffaċċja protesti mal-pajjiż kollu u, wara ħamest ijiem, Merino rriżenja mill-presidenza. Merino ġie sostitwit mill-President Francisco Sagasti, li mexxa gvern proviżorju, ċentrist, u infurza ħafna mill-politiki preċedenti ta' Vizcarra. L-elezzjonijiet saru fil-11 ta' April, 2021, u Pedro Castillo, tal-partit Peru Libre, rebaħ l-ewwel rawnd, segwit mill-qrib minn Keiko Fujimori, li żamm pożizzjonijiet fil-Kungress

Fit-28 ta' Lulju, 2021, Pedro Castillo ħa l-ġurament bħala l-president il-ġdid tal-Perù wara rebħa dejqa f’elezzjoni tat-tieni rawnd ikkontestata mill-qrib. F'dik l-istess sena, il-Perù ċċelebra l-biċentinarju tal-indipendenza. Castillo ffaċċja nuqqas ta' popolarità kemm nazzjonalment kif ukoll fil-Kungress u għalhekk għadda minn bosta voti ta' impeachment matul il-presidenza tiegħu mill-Kungress u fis-7 ta' Diċembru, 2022, ftit sigħat qabel il-Kungress beda t-tielet attentat ta' impeachment, Castillo pprova jevita dan billi pprova jxolji l-oppożizzjoni kkontrollata mill-oppożizzjoni. leġiżlatura u toħloq “gvern ta' emerġenza eċċezzjonali”, dan jitqies b'mod wiesa' bħala attentat ta' awto-kolp ta' stat. Bi tweġiba, il-Kungress malajr kellu sessjoni ta' emerġenza fl-istess jum, li matulha ivvota 101 kontra 6 (b'10 astensjonijiet) biex jitneħħa lil Castillo mill-kariga u jissostitwih bil-Viċi President Dina Boluarte. Hija saret l-ewwel president mara tal-pajjiż. Castillo ġie arrestat wara li pprova jaħrab lejn l-ambaxxata Messikana u ġie mixli bir-reat ta' ribelljoni.

== Gvern u politika ==
[[File:Lima 2017 - Palacio de Gobierno del Perú.jpg|thumb|Palazz tal-Gvern, f'Lima]]
Il-Perù huwa repubblika unitarja semi-presidenzjali b'sistema b'ħafna partiti. Il-pajjiż żamm sistema demokratika liberali taħt il-Kostituzzjoni tiegħu tal-1993, li ssostitwiet kostituzzjoni li xejlet lill-gvern lejn federazzjoni biex tawtorizza aktar poter lill-president. Hija wkoll repubblika unitarja, li fiha l-gvern ċentrali għandu l-akbar poter u jista 'joħloq diviżjonijiet amministrattivi. Is-sistema tal-gvern Peruvjana tgħaqqad elementi derivati ​​mis-sistemi politiċi tal-Istati Uniti (kostituzzjoni bil-miktub, qorti suprema awtonoma, u sistema presidenzjali) u r-Repubblika Popolari taċ-Ċina (kungress unikamerali, prim ministru, u sistema ministerjali). 

Il-gvern Peruvjan huwa maqsum fi tliet poteri:

Fergħa leġiżlattiva: il-Kungress unikamerali tal-Perù, magħmul minn 130 membru tal-Kungress (fuq il-bażi tal-popolazzjoni), il-president tal-Kungress u l-Kummissjoni Permanenti;
Eżekuttiv: il-president, il-Kunsill tal-Ministri, li fil-prattika jikkontrolla l-leġiżlazzjoni interna u jservi bħala l-kabinett tal-president, magħmul mill-prim ministru u 18-il ministru tal-istat;
Fergħa Ġudizzjarja: Il-Qorti Suprema tal-Perù, magħrufa wkoll bħala l-Udjenza Rjali ta' Lima, magħmula minn 18-il maġistrat, inkluż imħallef suprem, flimkien ma' 28 qorti superjuri, 195 qorti tal-prim istanza u 1,838 qorti distrettwali.

Skont il-kostituzzjoni tiegħu, il-president tal-Perù huwa kemm kap tal-istat kif ukoll kap tal-gvern u jiġi elett għal terminu ta’ ħames snin mingħajr elezzjoni mill-ġdid immedjata. Il-president jaħtar lill-ministri li jissorveljaw it-18-il ministeru tal-istat, inkluż il-prim ministru, fil-Kabinett. Il-kostituzzjoni tinnomina awtorità minima lill-prim ministru, li jippresiedi laqgħat tal-kabinett li fihom il-ministri jagħtu parir lill-president u jaġixxi bħala kelliem f'isem il-fergħa eżekuttiva. Il-president jista 'wkoll iqajjem mistoqsijiet ta' fiduċja lill-Kungress tal-Perù u, konsegwentement, jordna x-xoljiment tal-Kungress, imwettaq fl-1992 minn Alberto Fujimori u fl-2019 minn Martín Vizcarra.

Fil-Kungress tal-Perù hemm 130 membru, minn 25 diviżjoni amministrattiva, determinati mill-popolazzjoni rispettiva u eletti għal perjodi ta 'ħames snin. L-abbozzi huma proposti mill-fergħat eżekuttivi u leġiżlattivi u jsiru liġi permezz ta' vot ta' pluralità fil-Kungress. Il-ġudikatura hija nominalment indipendenti, għalkemm l-intervent politiku fi kwistjonijiet ġudizzjarji kien komuni matul l-istorja. Il-Kungress Peruvjan jista’ wkoll jgħaddi mozzjoni ta' sfiduċja, jiċċensura lill-ministri, kif ukoll jibda proċessi politiċi u jikkundanna lill-eżekuttivi. Minħabba l-lingwaġġ interpretat b'mod wiesa' ta' impeachment fil-Kostituzzjoni tal-1993 tal-Perù, il-fergħa leġiżlattiva tista' impeach lill-president mingħajr raġuni, u tagħmel il-fergħa eżekuttiva soġġetta għall-Kungress. Fi żminijiet riċenti, il-korp leġiżlattiv għadda impeachment wieħed semi-suċċess u żewġ impeachments b'suċċess; Alberto Fujimori irriżenja qabel tneħħa fl-2000, Pedro Pablo Kuczynski irriżenja fl-2018, Martín Vizcarra tneħħa mill-kariga fl-2020, u Pedro Castillo tneħħa fl-2022. Wara deċiżjoni fi Frar 2023 mill-Qorti Kostituzzjonali tal-Perù, li l-membri tagħha huma eletti mill-Kungress, is-sorveljanza ġudizzjarja tal-korp leġiżlattiv ġiet eliminata wkoll mill-qorti, li essenzjalment tat lill-Kungress kontroll assolut tal-gvern tal-Perù.

[[File:Lima Peru - City of kings - Congress.jpg|thumb|Il-Kungress tal-Peru, f'Lima]]

Is-sistema elettorali tal-Perù tuża votazzjoni obbligatorja għaċ-ċittadini ta' bejn it-18 u s-70 sena, inklużi ċittadini b'ċittadinanza doppja u Peruvjani barra l-pajjiż. Il-membri tal-Kungress huma eletti direttament mill-votanti fid-distretti rispettivi permezz ta' votazzjoni proporzjonali. Il-president jiġi elett f'elezzjoni ġenerali, flimkien mal-viċi president, permezz ta' maġġoranza f'sistema ta' żewġ rawnds. L-elezzjonijiet huma osservati u organizzati mill-Ġurija Elettorali Nazzjonali, l-Uffiċċju Nazzjonali tal-Proċessi Elettorali u r-Reġistru Nazzjonali tal-Identifikazzjoni u l-Istatus Ċivili.

Il-Perù juża sistema multipartitika għall-elezzjonijiet leġiżlattivi u ġenerali. Il-gruppi ewlenin li ffurmaw gvernijiet, kemm fil-livell federali kif ukoll leġiżlattiv, huma partiti li storikament adottaw il-liberaliżmu ekonomiku, il-progressiviżmu, il-populiżmu tal-lemin, il-Fujimoriżmu, in-nazzjonaliżmu u r-riformiżmu.

=== Relazzjonijiet barranin ===
[[File:Perú asume Presidencia Pro Témpore de la Comunidad Andina.jpg|thumb|Il-kwartieri ġenerali tal-Komunità Andina tinsab f'Lima.]]
Fl-aħħar deċennji, ir-relazzjonijiet barranin tal-Perù storikament kienu ddominati minn rabtiet mill-qrib mal-Istati Uniti u l-Asja, partikolarment permezz tal-Kooperazzjoni Ekonomika Asja-Paċifiku (APEC), l-Organizzazzjoni Dinjija tal-Kummerċ, l-Alleanza tal-Paċifiku, il-Mercosur u l-Organizzazzjoni tal-Istati Amerikani (OAS). Il-Perù huwa membru attiv ta 'diversi blokki kummerċjali reġjonali u huwa wieħed mill-membri fundaturi tal-Komunità Andina tan-Nazzjonijiet. Huwa wkoll membru ta' organizzazzjonijiet internazzjonali bħall-OAS u n-Nazzjonijiet Uniti. Javier Pérez de Cuéllar, diplomatiku ċċelebrat Peruvjan, serva bħala Segretarju Ġenerali tan-Nazzjonijiet Uniti mill-1981 sal-1991.

Il-Perù qed jippjana li jintegra bis-sħiħ fl-Organizzazzjoni għall-Kooperazzjoni u l-Iżvilupp Ekonomiċi (OECD) sal-2021, billi jattribwixxi s-suċċess ekonomiku tiegħu u l-isforzi biex isaħħaħ l-istituzzjonijiet bħala fatturi meħtieġa biex ikunu parti mill-OECD. Il-Perù huwa membru tal-Organizzazzjoni Dinjija tal-Kummerċ u wettaq diversi ftehimiet ewlenin ta' kummerċ ħieles, l-aktar reċentement il-Ftehim ta' Kummerċ Ħieles bejn il-Perù u Stati Uniti, il-Ftehim ta' Kummerċ Ħieles bejn iċ-Ċina u l-Perù, il-Ftehim ta' Kummerċ Ħieles tal-Unjoni Ewropea, ftehimiet ta' kummerċ ħieles mal-Ġappun u ħafna oħrajn.

Il-Perù iżomm relazzjoni integrata ma 'nazzjonijiet oħra tal-Amerika t'Isfel u huwa membru ta' diversi ftehimiet intergovernattivi tal-Amerika t'Isfel, l-aktar reċentement l-Organizzazzjoni tal-Istati Amerikani, il-Mercosur, il-Komunità Andina tan-Nazzjonijiet, l-Alleanza tal-Paċifiku u l-APEC. Il-Perù storikament esperjenza relazzjonijiet ta' tensjoni maċ-Ċilì, inkluż ir-riżoluzzjoni tal-qorti internazzjonali Perù vs Ċili u t-tilwima marittima Ċilen-Peruvjana, iżda ż-żewġ pajjiżi qablu li jaħdmu biex itejbu r-relazzjonijiet.

Il-Perù ħa sehem billi assuma rwol ewlieni fl-indirizzar tal-kriżi fil-Venezwela permezz tal-ħolqien tal-Grupp ta' Lima.

=== Gruppi etniċi (2017) ===
[[File:Peruvian Marines 2019.jpg|thumb|Marines Peruvjani fil-VRAEM fl-2019]]
Il-Perù għandu r-raba' l-akbar armata fl-Amerika Latina. Il-Forzi Armati tal-Perù huma komposti mill-Navy Peruvjana (MGP), l-Armata Peruvjana (EP) u l-Forza tal-Ajru Peruvjana (FAP), b'total ta '392,660 truppa (inklużi 120,660 suldat regolari u 272,000 riservist) fl-2020. missjoni hija li tissalvagwardja l-indipendenza, is-sovranità u l-integrità territorjali tal-pajjiż.

Il-funzjonijiet tiegħu huma separati minn fergħa:

* L-Armata Peruvjana hija magħmula mill-Kap tal-Persunal, żewġ Korpi ta 'Kontroll, żewġ Korpi ta' Appoġġ, ħames Reġjuni Militari u sitt Kmamar tal-Kmand.
* Il-Forza tal-Ajru Peruvjana nħolqot uffiċjalment fl-20 ta' Mejju, 1929, bl-isem tal-Korp tal-Avjazzjoni Peruvjana. Il-funzjoni ewlenija tagħha hija li sservi bħala d-difiża tal-ajru tal-pajjiż. Jipparteċipa wkoll f'kampanji ta' appoġġ soċjali għal popolazzjonijiet diffiċli biex jintlaħqu, jorganizza ġarr bl-ajru waqt diżastri u jipparteċipa f'missjonijiet ta' paċi internazzjonali. L-erba 'bażijiet tal-ajru ewlenin tagħha jinsabu fil-bliet ta' Piura, Callao, Arequipa u Iquitos.
* In-Navy Peruvjana hija responsabbli mid-difiża marittima, tax-xmajjar u tal-lagi tal-pajjiż. Huwa magħmul minn 26,000 baħri. Il-persunal huwa maqsum fi tliet livelli: persunal anzjan, persunal junior u baħħara.

Il-militar huwa rregolat kemm mill-kmandant in-kap, il-Ministeru tad-Difiża, kif ukoll mill-Kmand Konġunt tal-Forzi Armati (CCFFAA). Is-CCFFAA għandha subordinati għall-Kmandi Operattivi u l-Kmandi Speċjali, li magħhom twettaq l-operazzjonijiet militari li huma meħtieġa għad-difiża u t-twettiq tal-kompiti li tipprovdi l-fergħa eżekuttiva. Is-servizz militari obbligatorju tneħħa fl-1999 u mibdul b'servizz militari volontarju. Il-Pulizija Nazzjonali tal-Perù ħafna drabi hija kklassifikata bħala parti mill-forzi armati. Għalkemm fil-fatt għandha organizzazzjoni differenti u missjoni kompletament ċivili, it-taħriġ u l-attivitajiet tagħha fuq aktar minn għoxrin sena bħala forza kontra t-terroriżmu pproduċew karatteristiċi notevoli militari, li tawh id-dehra ta' raba' servizz militari virtwali b’art, baħar u militari sinifikanti. kapaċitajiet bl-ajru u madwar 140,000 suldat. Il-forzi armati Peruvjani jirrappurtaw permezz tal-Ministeru tad-Difiża, filwaqt li l-Pulizija Nazzjonali Peruvjana tirrapporta permezz tal-Ministeru tal-Intern.

Sa mit-tmiem tal-kriżi fil-Perù fl-2000, il-gvern federali naqqas b'mod sinifikanti l-infiq tad-difiża annwali. Fil-baġit 2016-2017, l-infiq tad-difiża kien jikkostitwixxi 1.1% tal-PGD ($ 2.3 biljun), it-tieni l-inqas infiq relattiv għall-PDG fl-Amerika t'Isfel wara l-Arġentina. Aktar reċentement, il-Forzi Armati Peruvjani ntużaw fid-difiża ċivili. Fl-2020, il-Perù uża l-persunal militari tiegħu u anke r-riservisti tiegħu biex jinforza miżuri stretti ta' kwarantina imposti matul il-pandemija tal-COVID-19.

== Ġeografija ==
[[File:Mapa topográfico del Perú.png|thumb|Mappa Topografika tal-Peru]]
[[File:Regiones geográficas del Perú.png|thumb|left|Mappa tat-tliet reġjuni ġeografiċi tal-Perù: Kosta, Sierra u Ġungla]]
[[File:Peru Blue Marble.png|thumb|Fotografija bis-satellita tal-Perù, fejn tista 'tidentifika r-reġjuni ġeografiċi u l-kopertura tal-veġetazzjoni tagħhom: fuq il-kosta tista' tara d-deżert tal-kosta u fit-tramuntana l-foresta niexfa ta 'Tumes-Piura; Fis-Sierra, jispikkaw il-mergħat u l-għorik tal-muntanji, u l-Ġungla turi l-aħdar perenni tal-foresta umda tropikali u subtropikali.]]
[[File:Climas del Perú.png|thumb|left|Mappa tal-klima tal-Perù skond it-temperatura medja annwali u l-preċipitazzjoni]]
[[File:Kosñipata valley Manu.jpg|thumb|Yungas fil-Park Nazzjonali Manu]]
[[File:Ecoregion NT0153.png|thumb|left|Yungas (Ekożona: Neotropikali, Bijoma: Foresti tropikali, Estensjoni: 186,700 km2, Stat ta' konservazzjoni: Fil-periklu kritiku)]]
[[File:Desierto de Chimbote Ancash.jpg|thumb|Deżert ta' Chimbote, Reġjun Ancash, Provinċja ta' Santa (Desierto de Chimbote, Región de Ancash, Provicnia de Santa)]]
[[File:Vinicunca.jpg|thumb|left|Vinicunca, magħrufa wkoll bħala l-Muntanja Rainbow (Montaña Arcoiris) f'Cusco]]
[[File:Manu riverbank.jpg|thumb|Minn fuq għal isfel: Manu National Park (Parque Nacional Manu) fl-Amażonja]]
[[File:Alpamayo.jpg|thumb|left|Il-quċċata tal-muntanji Alpamayo,]]
[[File:Paracas National Reserve. Ica, Peru.jpg|thumb|Riżerva Nazzjonali ta' Paracas (Reserva Nacional de Paracas) fl-Ica]]
[[File:Chachani, Peru ESA413331.png|thumb|left|Kumpless vulkaniku Chachani (Complejo volcanico Chachani)]]
[[File:Peru sat.png|thumb|Fotografija bis-satellita tal-Perù]]
Il-Perù jinsab fil-parti ċentrali u tal-punent tal-Amerika t'Isfel (UTM N7970840.422; E552505.422). Huwa magħmul minn territorju b'wiċċ kontinentali ta' 1,285,216.60 km², li jirrappreżenta 0.87% tal-pjaneta, li hija mqassma fir-reġjun kostali 136,232.85 km² (10.6%), reġjun Andin 404,842.91 km² (28.4% reġjun Amazon u reġjun Amazon. (782,880.55 km²); Fit-tarf tat-Tramuntana tat-territorju Peruvjan hemm ix-Xmara Putumayo, li sservi bħala l-fruntiera bejn il-Perù u l-Ekwador, mill-punt trifinio (jew tripoint: -0.0388397&quot;S -75.1821266&quot;W, punt fejn il-fruntieri tat-3 pajjiżi jikkonverġu), sal-punt fejn il-fruntiera Peruvjana ddur lejn il-Lbiċ, tagħmel linja dritta, fil-bokka tax-Xmara Yaguas (Punt: 2°45'27.5&quot;S 70°03'34.8&quot;W). It-tarf tan-nofsinhar jinsab fuq ix-xatt tal-baħar f'Tacna (punt La Concordia: 18°21'04.9&quot;S 70°22'37.6&quot;W); It-tarf tal-lvant jinsab fix-Xmara Heath f'Madre de Dios, fil-punt 12°29'53.3&quot;S 68°39'08.3&quot;W, u t-tarf tal-punent jinsab f'Caleta Punta Balcones f'Pariñas, Talara, Piura, fil-punt : 4°40'57.7&quot;S 81°19'42.8&quot;W.

Il-Baħar Peruvjan jew Mar de Grau huwa l-parti tal-Oċean Paċifiku li testendi tul il-kosta Peruvjana għal erja ta' 3080 km u wisa' ta '200 mil 'il barra mix-xtut. Il-ġid iktijoloġiku kbir tiegħu huwa r-riżultat tal-kurrenti tal-baħar Humboldt u El Niño. Il-baħar sovran tiegħu għandu żona marittima ta' 991,194.97 km², li huwa pajjiż b’potenzjal idroloġiku kbir. L-ogħla quċċata fil-Peru hija Huascarán fil-Cordillera Blanca, b'għoli ta' 6768 metru 'l fuq mil-livell tal-baħar; l-aktar żona baxxa hija d-depressjoni tas-Sechura f’-34 m.b.n.m.; Il-wied l-aktar fonda huwa l-canyon Cotahuasi, saħansitra jaqbeż il-canyon famuż ta 'Colorado; L-itwal xmara fil-Peru hija x-Xmara Ucayali (tributarju tax-Xmara Amazon b'tul ta' 1,771 km; l-ogħla lag navigabbli fid-dinja huwa l-Lag Titicaca f'Puno/Peru b'8,380 km² u l-akbar gżira fuq il-kosta Peruvjana hija Isla San Lorenzo f'Callao b'16.48 km² huwa t-tielet l-akbar pajjiż fl-Amerika t'Isfel. Ġeoloġikament, il-Peru huwa pajjiż żagħżugħ f'ħafna mit-territorju tiegħu. 42% tal-wiċċ tagħha, is-sistema Andina u l-kosta, qamu fl-Era Mesozoic, bejn 130 sa 65 miljun sena ilu, bħala riżultat tat-taqlib tettonic ikkawżat mis-subduzzjoni tal-pjanċa Nazca fil-pjanċa tal-Amerika t'Isfel. Jogħla fuq territorju affettwat minn subduzzjoni tal-pjanċa oċeanika Nazca taħt il-blata kontinentali tal-Amerika t'Isfel. L-intensità tal-kunflitt bejn iż-żewġ mases ipproduċiet, li bdiet fl-Era Terzjarja, il-firxa tal-muntanji tal-Andes, sistema muntanjuża spettakolari u prattikament unika li tistruttura l-pajjiż fi tliet reġjuni ġeografiċi differenti ħafna: kosta, muntanji u ġungla.

Il-kosta, lejn il-punent, hija pjanura dejqa u fil-biċċa l-kbira niexfa, ħlief għall-widien maħluqa minn xmajjar staġjonali. Il-muntanji huma r-reġjun tal-Andes; Jinkludi l-plateau tal-Altiplano, kif ukoll l-ogħla quċċata tal-pajjiż, is-6,768 m (22,205 pied) Huascarán. It-tielet reġjun huwa l-ġungla, medda wiesgħa ta' art ċatta koperta mill-foresti tropikali tal-Amażonja li testendi lejn il-Lvant. Kważi 60 fil-mija taż-żona tal-wiċċ tal-pajjiż tinsab f'dan ir-reġjun. [165] Il-pajjiż għandu erbgħa u ħamsin baċin tax-xmara, tnejn u ħamsin minnhom huma baċiri kostali żgħar li jbattu l-ilmijiet tagħhom fl-Oċean Paċifiku. L-aħħar tnejn huma l-baċin endorreic tal-Lag Titicaca u l-baċin tal-Amażonja, li joħroġ fl-Oċean Atlantiku. It-tnejn huma delimitati mill-firxa tal-muntanji tal-Andes. Il-baċin tal-Amażonja huwa ta' importanza partikolari, peress li hemm imwieled ix-Xmara Amazon, l-itwal fid-dinja b'tul ta' 6,872 km u li tkopri 75% tat-territorju Peruvjan. Il-Perù fih 4% tal-ilma ħelu tal-pjaneta.

Żona: 1,285,220 (19º) km²: 1,285,216.60 (99.6%) km² (art), 4.4 (0.4%) km² (ilma); Kosta: 3,080 km; L-iktar punt baxx: Depressjoni tas-Sechura f'-34 m.a.s.l., L-ogħla punt: Huascarán f'6768 m.a.s.l.; Fruntieri territorjali internazzjonali: 7,073 km: Brażil: 2,822 km, Ekwador: 1,529 km, Kolombja: 1,506 km, Bolivja: 1,047 km, Ċili: 169 km; Baħar territorjali: 200 mil nawtiku.

=== Delimitazzjoni territorjali ===
Il-limiti attwali tal-fruntiera tal-Perù huma l-prodott ta' proċess ta' konsolidazzjoni ta 'ħafna snin, li beda fl-1821, ibbażat fuq l-Uti possidetis iure tal-1810 u ġew stabbiliti fis-seklu 20. L-isforzi diplomatiċi tal-Ministeru tal-Affarijiet Barranin Peruvjan ma kinux mhux relatati ma' dan il-proċess u f’ċerti każi, wasslu għal kunflitti armati, bil-Forzi Armati jieħdu ċ-ċentru tal-palk. Sas-seklu 19, l-Armata, in-Navy u l-Pulizija Nazzjonali kellhom rwol eċċellenti; Fil-kunflitti li seħħew fis-seklu 20, hekk għamlet l-Air Force. Il-fruntieri hekk konfigurati, sew jekk kien hemm gwerra jew le, laħqu l-qofol tagħhom f'sensiela ta' trattati, kemm jekk ta' Paċi, Ħbiberija u Limiti jew ta' Navigazzjoni u Kummerċ, kif inhu l-każ tat-trattati u l-ftehimiet mal-pajjiżi ġirien tal-Amażonja. Il-Perù huwa wieħed mit-tnax-il pajjiż indipendenti fl-Amerika t'Isfel. Hija tinsab fil-parti ċentrali u tal-punent ta' din il-parti tal-Amerika. Għandha żona kontinentali ta' 1,285,215.6 km² u perimetru ta' 7,073 km ta' linja tal-fruntiera tal-art, li hija kondiviża mal-ġirien kollha tagħha tal-Amerika t'Isfel. L-itwal fruntiera u waħda mill-aktar imħatteb hija mal-Brażil, li għandha tul ta' 2,822.496 km bejn il-bokka tax-Xmara Yavarí u l-bokka tax-Xmara Yaverija fix-Xmara Acre u ssir kompletament fil-ġungla tal-Amażonja. , u l- l-iqsar, maċ-Ċilì, 169 km biss bejn il-plateau ta' Ancomarca sal-punt imsejjaħ Concordia fuq ix-xatt tal-bajja fl-Oċean Paċifiku.

=== Eżenzjoni ===
L-Andes jaqsmu l-Peru mit-tramuntana għan-nofsinhar, u jikkundizzjonaw il-klima u l-orografija tal-pajjiż bil-preżenza imponenti tagħhom. Għalkemm il-Pass ta’ Porculla jimmarka l-iktar punt baxx tiegħu f’2,137 metru ‘l fuq mil-livell tal-baħar, il-Cordillera Blanca u l-Cordillera de Huayhuash huma dar għall-ogħla qċaċet fil-Perù fis-settur tat-Tramuntana. Jibdew mill-junction Pasco, l-Andes ċentrali jwessgħu u jippreżentaw plateaus bejn il-meded tal-muntanji u l-qċaċet bħal Coropuna, Ampato jew Salcantay. Il-plateau ta' Collao, f'3600 metru 'l fuq mil-livell tal-baħar u l-firxa tal-muntanji Vulkaniċi, bil-Misti, Pichu Pichu, u Ubinas b'silġ, jiffurmaw is-settur tan-Nofsinhar tal-Andes Peruvjani li jibdew mill-Vilcanota Nude. Il-Cordillera Blanca hija l-ogħla katina tropikali fid-dinja. Fost il-qċaċet tas-silġ tiegħu, li jaqbżu s-6,000 metru 'l fuq mil-livell tal-baħar, jispikka Huascarán, l-ogħla muntanja fil-Peru. Barra minn hekk, ta’ min jenfasizza l-preżenza ta' Alpamayo, meqjusa bħala l-isbaħ muntanja b'silġ fid-dinja, u Pastoruri, iffrekwentata ħafna mit-turisti. Il-Kordillera Blanca għandha tul ta' 250 km u taqsam id-dipartiment ta' Ancash. Il-pelagatos b'kappa tas-silġ, fit-tramuntana, u l-għoqda Tuco, fin-nofsinhar, jistabbilixxu l-limiti tiegħu. Flimkien mal-Cordillera Negra, ta' altitudni aktar baxxa u mingħajr qċaċet ta' silġ, tifforma l-attrattiva Callejón de Huaylas, li minnha tgħaddi x-Xmara Santa.

=== Idrografija ===
[[File:Sillustani, Perú, 2015-08-01, DD 108-112.JPG|thumb|left|Lag Umayo (Lago Umayo)]]
[[File:Atardecer en Sillustani.jpg|thumb|Lag Umayo (Lago Umayo)]]
Il-Perù fih 4% tal-ilma ħelu tal-pjaneta. Dan il-volum huwa mqassam b'mod irregolari fi tliet għoljiet, il-Paċifiku, l-Amażonja u l-Lag Titicaca, delimitati mill-firxa tal-muntanji tal-Andes. Il-ġgant Amazon twieldet ukoll fit-tieni minn dawn il-baċiri, li, bis-6,872 km tagħha, hija l-itwal u l-akbar xmara fid-dinja. L-inklinazzjoni tagħha tokkupa 75% tat-territorju. Il-Lag Titicaca huwa l-akbar lag fl-Amerika t'Isfel, b'8,380 km². Dan il-lag tectonic huwa kondiviż mill-Perù u l-Bolivja. 20 xmara ferra l-ilmijiet tagħhom fiha; fosthom, ir-Ramis, l-Ilave u l-Huancané, fuq in-naħa Peruvjana. Jirreġistra l-mewġ u l-mareat; Għandha 36 gżira u tinfluwenza l-klima tal-plateau ta' Collao, minħabba t-temperatura medja tagħha ta' 12 °C. Il-Lag Titicaca iffurmat, flimkien mal-laguna Arapa u l-Lag Poopó (Bolivja), il-Lag kbir Ballivián tal-għoljiet Peruvjani.

Il-biċċa l-kbira tax-xmajjar Peruvjani joriġinaw fil-qċaċet tal-Andes u joħorġu f'wieħed mit-tliet baċiri. Dawk li joħorġu fl-Oċean Paċifiku huma wieqaf u qosra, u jgħaddu biss b'mod intermittenti. It-tributarji tax-Xmara Amazon għandhom fluss ferm akbar u huma itwal u inqas wieqaf ladarba jitilqu mill-muntanji. Ix-xmajjar li joħorġu fil-Lag Titicaca huma ġeneralment qosra u għandhom fluss kbir. L-itwal xmajjar fil-Perù huma l-Ucayali, il-Marañón, il-Putumayo, il-Yavarí, il-Huallaga, l-Urubamba, il-Mantaro u l-Amazonas.

L-akbar lag tal-Perù, il-Lag Titicaca bejn il-Peru u l-Bolivja fl-Andes, huwa wkoll l-akbar fl-Amerika t'Isfel. L-akbar ġibjuni, kollha fir-reġjun kostali tal-Perù, huma l-ġibjuni ta' Poechos, Tinajones, San Lorenzo u El Fraile.

=== Klima ===
[[File:Koppen-Geiger Map PER present.svg|thumb|Mappa tal-klassifikazzjoni tal-klima Köppen-Geiger għall-Perù]]
Il-fatt li l-Perù huwa qrib l-ekwatur jindika li l-klima tiegħu għandha tkun eminentement tropikali, madankollu żewġ fatturi jbiddlu l-klima b'mod sinifikanti. L-ewwelnett, l-eżistenza tal-Medda tal-Muntanji tal-Andes għolja parallela fl-Amerika t'Isfel mal-Oċean Paċifiku u, it-tieni, il-Kurrent kiesaħ Peruvjan jew Humboldt li jimmanifesta ruħu minn nofsinhar għat-tramuntana sa 5° latitudni u li jaħbat mal-Kurrent El Niño fuq il-kosti ta' Piura u Tumbes sa latitudni 3.2°, fin-nofsinhar tal-ekwatur. Dawn l-inċidenti, flimkien mal-antiċiklun tan-Nofsinhar tal-Paċifiku f'din il-parti tal-kontinent, jikkawżaw tnaqqis fit-temperaturi annwali medji ta' madwar għaxar gradi Celsius fuq il-kosta u varjetà kbira ta' klimi simultanji madwar il-pajjiż kollu li poġġa lill-Peru bħala wieħed mill-pajjiżi li għandhom l-akbar varjetà ta' klimi fid-dinja. Il-kosta Meta jseħħ il-fenomenu klimatiku magħruf bħala El Niño, jiġifieri, meta t-temperatura tal-baħar taqbeż is-27 °C matul is-sjuf, il-klima tal-kosta kollha tvarja sostanzjalment, u tikkawża għargħar li jikkawżaw ħsara ta' diversi tipi u l-klima ssir tropikalizzata, li ma timmanifestax. biss fir-radjazzjoni solari li tikkaratterizza s-sjuf u l-molol iżda fil-veġetazzjoni kif jiġri fid-dipartimenti ta' Piura u Tumbes. Iż-żona ċentrali u tan-Nofsinhar tal-kosta għandha klima niexfa subtropikali jew deżert, b'temperatura medja ta '18 °C u xita annwali ta' 150 mm Min-naħa l-oħra, iż-żona tat-Tramuntana għandha klima tropikali niexfa, b'temperatura medja 'l fuq. 24 °C u xita matul is-sajf. Jekk iseħħ il-fenomenu El Niño, it-temperatura medja tal-kosta kollha tista 'tilħaq sa 40 °C u x-xita tiżdied b'mod sinifikanti fiż-żoni kostali tat-Tramuntana u ċ-ċentru. L-eżenzjoni tax-xmara tinkludi reġjuni ekoloġiċi bħad-deżert kostali, il-foresta niexfa ekwatorjali u porzjon żgħir ta 'foresti tropikali fil-majjistral ta' Tumbes. Fost il-karatteristiċi ġeografiċi li jistgħu jinstabu f'dan ir-reġjun hemm irdum, peniżoli, bajjiet u bajjiet.

Is-serrieq Il-muntanji għandhom klima ta' muntanji għolja varjata li fl-istess ħin hija kuntrarja għall-istaġun meta mqabbla mal-kosta. Jiġifieri, filwaqt li fuq il-kosta huwa sajf, fil-muntanji huwa &quot;xitwa&quot; (biex isir il-paragun, peress li fir-realtà fl-emisferu tan-nofsinhar kollu se jkun is-sajf) u viċi versa, dan għaliex minn Diċembru sa April huwa l-istaġun tax-xita. Barra minn hekk, id-diversi għoli, ir-rilievi tagħhom li jiġġeneraw mikroklima u l-varjazzjonijiet fl-ammonti ta’ preċipitazzjoni skont iż-żoni għandhom influwenza addizzjonali. L-oxxillazzjoni tat-temperatura bejn il-ġurnata u l-lejl hija aktar evidenti. Hemm żoni, bħall-Cordillera Blanca, li għandha isimha għall-borra perpetwu u glaċieri. Ġungla Il-foresta tropikali tal-Amażonja Peruvjana, l-akbar mit-tliet reġjuni, b'782,880.55 km² tirrappreżenta 62% tat-territorju Peruvjan, tidher fil-lvant tal-firxa tal-muntanji Andini. Huwa magħmul mill-foresta għolja jew sħaba, b'għoljiet weqfin, u l-pjanura tal-Amażonja, taħt l-400 metru 'l fuq mil-livell tal-baħar. 10% biss tal-Peruvjani jgħixu hemmhekk. Ġungla eyebrow u pjanura tal-Amażonja. Fiż-żona tal-ġungla, il-klima hija pjuttost tropikali u subtropikali. Il-ġungla nnifisha, minħabba n-natura tagħha stess u l-post 'il bogħod mill-influwenzi tal-kosta u l-prossimità tal-ekwatur, għandha klima tropikali b'xita madwar 200 jum fis-sena. Is-sħana permanenti tikkontribwixxi għall-evaporazzjoni mgħaġġla tax-xita u għalhekk, għal umdità b'irwejjaħ differenti, skont il-pjanti jew is-siġar.

Il-klima tal-Perù hija determinata mill-post ġeografiku tagħha, peress li l-pajjiż jinsab fiż-żona intertropikali tad-Dinja, jiġifieri f'latitudni baxxa u qrib l-ekwatur tad-Dinja. Dan jimplika li m'hemmx differenzi kbar bejn it-temperaturi medji tax-xitwa u tas-sajf fil-pajjiż kollu, u jiddetermina wkoll li l-Lvant għandu klima tropikali b'xita. Il-preżenza imponenti tal-firxa tal-muntanji tal-Andes tiddetermina varjetà ta 'klimi ta' altitudni għolja li jvarjaw mill-klima moderata tal-muntanji sal-klima friġida tal-muntanji għoljin. Fl-aħħarnett, il-kurrenti kesħin tal-baħar u l-irjiħat li ġejjin mill-antiċiklun tan-Nofsinhar tal-Paċifiku jiddeterminaw li l-klima niexfa subtropikali tipprevali fuq il-kosta.

Għalkemm il-Peru jinsab kompletament fit-tropiċi, il-kombinazzjoni ta' latitudni tropikali, meded ta' muntanji, varjazzjonijiet topografiċi u żewġ kurrenti oċeani (Humboldt u El Niño) jagħtu lill-Peru diversità kbira ta' klimi. Elevazzjonijiet 'il fuq mil-livell tal-baħar fil-pajjiż ivarjaw minn -37 sa 6,778 m (-121 sa 22,238 pied) u l-preċipitazzjoni tvarja minn inqas minn 20 mm (0.79 pulzieri) kull sena f'żoni deżerti għal aktar minn 8,000 mm (310 pulzieri) f'żoni ta' foresti tropikali tropikali .

Minħabba l-ġeografija tiegħu, il-Peru jista 'jinqasam fi tliet klimi ewlenin. Ir-reġjun kostali relattivament irqiq u kontinwu għandu temperaturi moderati, ftit preċipitazzjoni, u umdità għolja, ħlief fil-partijiet tat-Tramuntana aktar sħan u umdi tiegħu. Fir-reġjun muntanjuż, li jkopri kważi terz tal-pajjiż, ix-xita hija frekwenti fis-sajf u t-temperatura u l-umdità jonqsu bl-altitudni sal-qċaċet iffriżati tal-Andes. L-Amażonja Peruvjana, li tkopri aktar minn nofs iż-żona totali tal-Perù, hija kkaratterizzata minn xita qawwija u temperaturi għoljin, ħlief fil-parti l-aktar tan-nofsinhar tagħha, li għandha xtiewi kesħin u xita staġjonali.

=== Reġjuni ġeografiċi tradizzjonali tal-Perù ===
It-territorju tar-Repubblika Peruvjana huwa tradizzjonalment maqsum fi tliet reġjuni naturali differenzjati mill-klima u l-veġetazzjoni tagħhom, li sabiex mill-punent għal-lvant li jibdew mill-Oċean Paċifiku huma l-Kosta, is-Sierra u l-Ġungla. Din id-diviżjoni tripartitika tintuża ta' spiss fid-diskors popolari tal-Perù. L-ewwel rekord ta’ l-użu ta' din is-sistema jinsab fil-ktieb Chronicle of Peru mill-kronista Spanjol Pedro Cieza de León, li daret il-Peru fl-1548 u ddeskriva l-Llanos, is-Sierra u l-Montaña biex jirreferi għall-kosta, muntanji u ġungla. , rispettivament. . Cieza semma l-kosta tan-Nofsinhar bħala sħuna u niexfa, tal-kumplament tal-kosta qal: &quot;...ħaġa notevoli, peress li ma tagħmilx xita tul il-pjanuri kollha.&quot; u li hija mħawla biss fejn ix-xmajjar jippermettu t-tisqija.minħabba l-għerja tal-kosta. Jagħmel ukoll kuntrast mal-muntanji, minħabba li hija kiesħa u għandha &quot;xita tax-xitwa&quot;, li fil-fatt hija inverżjoni tal-istaġun tas-sajf tan-Nofsinhar, kif ħafna abitanti tal-muntanji saħansitra jqisu llum meta jsejħu l-istaġun tax-xita xitwa. . Fuq il-ġungla, huwa laħaq dak li nafu bħala l-ġungla għolja, billi sejjaħlu &quot;il-muntanji ta 'l-Andes, ta' ħxuna kbira, ta' sriep kbar u ta' l-Indjani ġewwa l-muntanja.&quot; Cieza ppubblika l-ewwel parti tal-Kronika tiegħu fi Spanja fl-1553. Din id-diviżjoni lonġitudinali għandha korrispondenza bijoġeografika relatata mal-klima u l-bijodiversità, peress li r-reġjun tal-Kosta għandu korrispondenza mad-deżert kostali tal-Perù, bi klima deżert subtropikali u li min-naħa tiegħu huwa parti mid-deżert tal-Paċifiku tal-Amerika t'Isfel; Is-Sierra tikkostitwixxi l-parti ċentrali tal-firxa tal-muntanji tal-Andes u għandha klima ta' muntanji moderata u klima ta' muntanji għolja kiesħa; u l-Ġungla bil-veġetazzjoni eżuberanti tagħha hija parti mill-Amażonja bi klima tropikali sħuna u b'xita, b'bijodiversità għolja. Din id-diviżjoni tat-territorju Peruvjan fi tliet reġjuni kbar ġiet riveduta mill-akkademja Peruvjana, u pproponiet teżijiet oħra bħat-tmien reġjuni naturali tal-Perù li jippermettulna niksbu approssimazzjoni tal-partikolaritajiet li jiddistingwu t-territorju Peruvjan, speċjalment fost l-ambjent ekoloġiku Andin. Pavimenti; jew id-diviżjoni f'ekoreġjuni li tiddistingwi l-kosta tad-deżert mill-kosta tat-tramuntana ekwatorjali u forestata, ukoll il-firxa tal-muntanji tal-isteppa mill-puna u l-paramo, u l-ġungla baxxa mill-ġungla għolja.

=== Bijodiversità ===
[[File:Kantutas Cuzco.jpg|thumb|Fjura Cantuta (Cantua buxifolia), fjura nazzjonali tal-Peru]]
Il-bijodiversità tal-Perù hija pjuttost kumplessa u hija kkaratterizzata minn diversità bijoloġika għolja minħabba l-eżenzjoni partikolari tiegħu imħatteb, id-diversità kbira ta' klimi u l-istorja naturali tagħha. Il-Perù huwa meqjus bħala wieħed mill-pajjiżi megadiverse, jiġifieri wieħed mill-inqas minn għoxrin pajjiż bl-akbar bijodiversità fuq il-pjaneta. Barra minn hekk, fih rati għoljin ta' endemiżmu f'kladi multipli u differenti uniċi fid-Dinja.

==== Fawna ====
[[File:Rupicola peruvianus Gallito de roca andino Andean-Cock-of-the-Rock (male) (13995875991).jpg|thumb|Serduk tal-blat Andin, għasfur nazzjonali tal-Perù]]
[[File:Vicunacrop2.jpg|thumb|Il-vicuña (Vicugna vicugna), abitant rappreżentattiv tas-Sierra Sur]]
[[File:Jaguar animal panthera onca.jpg|thumb|Il-ġaguar (Jaguar) (Panthera onca), abitant rappreżentattiv tal-Foresti Baxx]]
Minħabba l-ġeografija u l-klima varjati tiegħu, il-Perù għandu bijodiversità għolja b'21,462 speċi ta 'pjanti u annimali rrappurtati fl-2003, 5,855 minnhom endemiċi, u huwa wieħed mill-pajjiżi megadiverse.

Il-Perù għandu aktar minn 1,800 speċi ta' għasafar (120 endemiċi), aktar minn 500 speċi ta' mammiferi, aktar minn 300 speċi ta 'rettili u aktar minn 1,000 speċi ta' ħut tal-ilma ħelu. Il-mijiet ta' mammiferi jinkludu speċi rari bħall-puma, il-ġaguar, u l-ors tan-nuċċalijiet. L-għasafar tal-Perù jipproduċu kwantitajiet kbar ta' guano, esportazzjoni ekonomikament importanti. Il-Paċifiku fih kwantitajiet kbar ta’ ispnott, barbun, inċova, tonn, krustaċji u molluski, u fih ħafna klieb il-baħar, sperma u balieni. Il-fawna invertebrata hija ħafna inqas inventarjata; Mill-inqas il-ħanfus (Coleoptera) ġew studjati fil-proġett &quot;Beetles of Peru&quot;, immexxi minn Caroline S. Chaboo, tal-Università ta 'Nebraska, l-Istati Uniti, u dan żvela aktar minn 12,000 speċi dokumentati u ħafna ġodda għall-Peru.

Il-Peru għandu wkoll flora ugwalment diversa. Id-deżerti kostali jipproduċu ftit aktar minn kakti, minbarra oasi ta’ ċpar tal-muntanji u widien tax-xmajjar li fihom ħajja unika tal-pjanti. L-artijiet għolja fuq il-linja tas-siġar magħrufa bħala puna huma dar għal arbuxelli, kakti, pjanti reżistenti għan-nixfa bħal ichu, u l-akbar speċi ta 'bromeliad: il-Puya raimondii spettakolari.

L-għoljiet tal-foresti tas-sħab tal-Andes jappoġġjaw ħażiż, orkidej u bromeliads, u l-foresti tropikali tal-Amażonja hija magħrufa għall-varjetà ta 'siġar u pjanti tal-kanupew. Il-Perù kellu punteġġ medju tal-Indiċi tal-Integrità tal-Pajsaġġ tal-Foresti tal-2019 ta' 8.86/10, u kklassifikah fl-14-il post globalment fost 172 pajjiż.

== Organizzazzjoni Territorjali == 
[[File:Peru - Regions and departments (labeled).svg|thumb|250px|Organizzazzjoni territorjali]]
It-tqassim politiku-amministrattiv ta' pajjiżna jurina li hemm 24 dipartiment jew reġjun u Il-Perù huwa maqsum f'26 unità: 24 dipartiment, il-Provinċja Kostituzzjonali ta' Callao u l-Provinċja ta' Lima (LIM) – li hija indipendenti minn kwalunkwe reġjun u sservi bħala l-kapitali tal-pajjiż. Skont il-kostituzzjoni, l-24 dipartiment flimkien mal-Provinċja ta' Callao għandhom gvern &quot;reġjonali&quot; elett magħmul mill-gvernatur reġjonali u l-kunsill reġjonali.

Il-gvernatur jikkostitwixxi l-korp eżekuttiv, jipproponi baġits u joħloq digrieti, riżoluzzjonijiet u programmi reġjonali. Il-Kunsill Reġjonali, il-korp leġiżlattiv tar-reġjun, jiddibatti u jivvota fuq il-baġits, jissorvelja l-uffiċjali reġjonali, u jista' jivvota biex ineħħi l-gvernatur, logutenent gvernatur, jew kwalunkwe membru tal-kunsill mill-kariga. Il-gvernatur reġjonali u l-Kunsill Reġjonali jservu terminu ta' erba' snin, mingħajr elezzjoni mill-ġdid immedjata. Dawn il-gvernijiet jippjanaw l-iżvilupp reġjonali, jeżegwixxu proġetti ta' investiment pubbliku, jippromwovu attivitajiet ekonomiċi u jimmaniġġjaw proprjetà pubblika.

Provinċji bħal Lima huma amministrati minn kunsill muniċipali, immexxi minn sindku. L-għan tad-delega tas-setgħa lill-gvernijiet reġjonali u muniċipali kien, fost l-oħrajn, li tittejjeb il-parteċipazzjoni popolari. L-NGOs kellhom rwol importanti fil-proċess ta' deċentralizzazzjoni u għadhom jinfluwenzaw il-politika lokali.

Xi żoni tal-Peru huma definiti bħala żoni metropolitani li jikkoinċidu żoni distrettwali. L-akbar minn dawn, iż-żona metropolitana ta' Lima, hija s-seba' l-akbar metropoli fl-Amerika.

== Demografija ==
[[File:Peru Population Density, 2000 (6171916181).jpg|thumb|Densità tal-popolazzjoni, 2000]]
B'madwar 31.2 miljun abitant fl-2017, il-Perù huwa r-raba' pajjiż l-aktar popolat fl-Amerika t'Isfel.  Ir-rata tat-tkabbir tal-popolazzjoni tal-Perù naqset minn 2.6% għal 1.6% bejn l-1950 u l-2000; Il-popolazzjoni hija mistennija li tilħaq madwar 42 miljun fl-2050. Skont iċ-ċensiment Peruvjan tal-1940, il-Peru kellu popolazzjoni ta' seba' miljun residenti.

Fl-2017, 79.3% għexu f'żoni urbani u 20.7% f'żoni rurali. Bliet ewlenin jinkludu ż-żona metropolitana ta' Lima (dar għal aktar minn 9.8 miljun ruħ), Arequipa, Trujillo, Chiclayo, Piura, Iquitos, Cusco, Chimbote u Huancayo; kollha rrappurtaw aktar minn 250,000 abitant fiċ-ċensiment tal-2007 Hemm 15-il tribù Amerindian mhux ikkuntattjat fil-Perù. Il-Perù għandu stennija tal-ħajja ta' 75.0 snin (72.4 għall-irġiel u 77.7 għan-nisa) skont l-aħħar dejta tal-2016 mill-Bank Dinji.

=== Gruppi etniċi ===
Il-Perù huwa nazzjon multietniku ffurmat minn mewġ suċċessiv ta' popli differenti fuq ħames sekli. L-Amerindjani abitaw it-territorju Peruvjan għal diversi millenji qabel il-konkwista Spanjola fis-seklu 16; Skont l-istoriku Nobbli David Cook, il-popolazzjoni tagħha naqset minn kważi 5-9 miljun fis-snin 1520 għal madwar 600,000 fl-1620 prinċipalment minħabba mard infettiv.

Iċ-ċensiment tal-2017 kien jinkludi mistoqsija dwar l-awtoidentifikazzjoni etnika għall-ewwel darba. Skont ir-riżultati, 60.2% tan-nies identifikaw lilhom infushom bħala mestizo, 22.3% identifikaw lilhom infushom bħala Quechua, 5.9% identifikaw lilhom infushom bħala bojod, 3.6% identifikaw lilhom infushom bħala iswed, 2.4% identifikaw ruħhom bħala Aymara, 2.3% identifikaw ruħhom bħala oħrajn. etniċi, u 3.3% ma ddikjarawx l-etniċità tagħhom.

L-Ispanjoli u l-Afrikani waslu f'numru kbir taħt ir-reġim kolonjali, ħallat ħafna ma' xulxin u ma' popli indiġeni. Wara l-indipendenza, kien hemm immigrazzjoni gradwali mill-Ingilterra, Franza, il-Ġermanja u l-Italja. Il-Perù ħeles lill-iskjavi suwed tiegħu fl-1854. Iċ-Ċiniżi u l-Ġappuniżi waslu fl-1850 bħala ħaddiema wara t-tmiem tal-iskjavitù, u minn dakinhar saru influwenza kbira fuq is-soċjetà Peruvjana.

==== Gruppi etniċi (2017) ====
* 60.2% Mestizo (Mħallta Abjad u Indiġeni)
* 25.8% Indiġeni
* 5.9% Abjad
* 3.6% Iswed
* 0.2% Nikkei (Ġappuniż) jew Tusan (Ċiniż)
* 1.0% oħra
* 3.3% ebda tweġiba

=== Lingwa ===
[[File:Last look arounjd Lima (8444763943).jpg|thumb|Casa de Osambela, kwartieri ġenerali tal-Akkademja tal-Lingwa Peruvjana (APL) f'Lima]]
Skont il-Kostituzzjoni Peruvjana tal-1993, il-lingwi uffiċjali tal-Perù huma l-Spanjol u, f'żoni fejn jippredominaw, il-Quechua u lingwi indiġeni oħra. L-Ispanjol huwa mitkellem b'mod nattiv minn 82.6% tal-popolazzjoni, il-Quechua bi 13.9% u l-Aymara b'1.7%, filwaqt li l-1.8% li jifdal jitkellmu lingwi oħra.

L-Spanjol huwa l-lingwa uffiċjali tal-pajjiż, li tintuża fil-midja, fis-sistemi edukattivi u fil-kummerċ. L-Amerindjani li jgħixu fl-artijiet għoljiet Andini jitkellmu bil-Quechua u l-Aymara u huma etnikament distinti mid-diversi gruppi indiġeni li jgħixu fin-naħa tal-Lvant tal-Andes u fl-artijiet baxxi tropikali li jmissu mal-baċin tal-Amażonja.

Ir-reġjuni ġeografiċi distinti tal-Perù huma riflessi f'diviżjoni lingwistika bejn il-kosta, fejn l-Ispanjol huwa aktar predominanti fuq il-lingwi Amerinjani, u l-kulturi Andini tradizzjonali aktar diversi tal-muntanji u l-għoljiet. Il-popolazzjonijiet indiġeni fil-Lvant tal-Andes jitkellmu diversi lingwi u djaletti. Xi wħud minn dawn il-gruppi għadhom jaderixxu mal-lingwi indiġeni tradizzjonali, filwaqt li oħrajn ġew assimilati kważi kompletament fil-lingwa Spanjola. Kien hemm sforz dejjem jikber u organizzat biex jiġi mgħallem il-Quechua fi skejjel pubbliċi f’żoni li jitkellmu bil-Quechua. Fl-Amażonja Peruvjana, huma mitkellma bosta lingwi indiġeni, inklużi Asháninka, Bora u Aguaruna.

==== Lingwi uffiċjali u ko-uffiċjali ====
* Spanjol	
* Keċwa
* Aymara
* Lingwi Indiġeni oħra

=== Religion ===
[[File:Coricancha, Cusco, Perú, 2015-07-31, DD 68.JPG|thumb|Quri Kancha u l-Kunvent ta' Santo Domingo, f'Cusco]]
Il-Kattoliċiżmu Ruman kien il-fidi predominanti fil-Perù għal sekli sħaħ, għalkemm il-prattiċi reliġjużi għandhom grad għoli ta' sinkretiżmu mat-tradizzjonijiet indiġeni. Tnejn mill-universitajiet tagħha, il-Pontificia Universidad Católica del Perú u l-Universidad Católica San Pablo, huma fost l-aqwa 5 universitajiet fil-pajjiż. Skont iċ-ċensiment tal-2017, 76% tal-popolazzjoni ta' aktar minn 12-il sena ddeskrivew lilhom infushom bħala Kattolika, 14.1% bħala Evanġeliċi, 4.8% bħala Protestanti, Lhudija, Qaddisin tal-Aħħar Jiem u Xhieda ta' Jehovah, u 5.1% bħala mhux reliġjużi.

It-tradizzjonijiet reliġjużi Amerindjani għadhom għandhom rwol importanti fit-twemmin tal-Peruvjani. Il-vaganzi Kattoliċi bħal Corpus Christi, il-Ġimgħa Mqaddsa, u l-Milied huma xi drabi mħallta mat-tradizzjonijiet Amerinjani. Il-festi Amerinjani minn żmien qabel il-Kolombja għadhom mifruxa; Inti Raymi, festival antik tal-Inka, għadu ċċelebrat, speċjalment fil-komunitajiet rurali.

Ħafna bliet u rħula għandhom il-knisja jew il-katidral uffiċjali tagħhom u l-qaddis patrun. Iż-żewġ qaddisin tal-Perù huma Rosa de Lima, l-ewwel Qaddisa tal-Amerika, u Martín de Porres. L-akbar katidral fil-Perù huwa l-Katidral Metropolitan ta' Lima. Knejjes u katidrali notevoli oħra huma l-Katidral Bażilika ta' Cusco, il-Katidral ta' Arequipa, u l-Bażilika ta' Santo Domingo.

==== Religion (2017) ====
* 94.5% Kristjaneżmu
* 76.0% Kattoliku
* 18.5% Kristjan ieħor
* 5.1% ebda reliġjon
* 0.4% oħra

=== Edukazzjoni ===
[[File:CCSM-UNMSM Casona de San Marcos y Parque Universitario.jpg|thumb|Università Nazzjonali ta' San Marcos, f'Lima]]
Ir-rata tal-litteriżmu tal-Perù hija stmata għal 92.9% fl-2007; Din ir-rata hija inqas fiż-żoni rurali (80.3%) milli fiż-żoni urbani (96.3%).  L-edukazzjoni primarja u sekondarja huma obbligatorji u b’xejn fl-iskejjel pubbliċi.

Il-Perù huwa dar għal waħda mill-eqdem istituzzjonijiet ta' edukazzjoni ogħla fid-Dinja l-Ġdida. L-Universidad Nacional Mayor de San Marcos, imwaqqfa fit-12 ta' Mejju, 1551 matul il-Viciroyalty tal-Perù, hija l-ewwel università stabbilita uffiċjalment u l-eqdem università li topera kontinwament fl-Amerika.

Fil-Perù hemm 140 università, li minnhom 51 huma pubbliċi u 89 privati. Barra minn hekk, hemm istituzzjonijiet speċjalizzati fl-arti, mużika u reliġjon, bħal konservatorji, istituti u skejjel ogħla.

=== Toponimi ===
Ħafna mill-ismijiet tal-postijiet Peruvjani għandhom sorsi indiġeni. Fil-komunitajiet Andini ta' Ancash, Cusco u Puno, l-ismijiet Quechua jew Aymara jippredominaw b'mod assolut. Madankollu, l-ortografija tagħha bbażata fl-Ispanjol hija f'kunflitt mal-alfabeti standardizzati ta' dawn il-lingwi. Skont l-artikolu 20 tad-Digriet Suprem Nru 004-2016-MC (Digriet Suprem) li japprova r-Regolament tal-Liġi 29735, ippubblikat fil-gazzetta uffiċjali El Peruano fit-22 ta' Lulju, 2016, iridu jiġu proposti progressivament ortografiji xierqa tal-ismijiet tal-postijiet fl-istandardizzati alfabeti tal-lingwi indiġeni bil-għan li tiġi standardizzata n-nomenklatura użata mill-Istitut Ġeografiku Nazzjonali (IGN). L-Istitut Ġeografiku Nazzjonali jagħmel il-bidliet meħtieġa għall-mapep uffiċjali tal-Perù.

== Ekonomija ==
[[File:Sanisidroskyscrapers.jpg|thumb|San Isidro, Lima, id-distrett finanzjarju tal-Perù]]
[[File:Ciudadela de Machu Picchu al atardecer 2.jpg|thumb|Machu Picchu huwa wieħed mis-siti turistiċi ewlenin fil-Perù, it-turiżmu huwa wkoll kontributur ekonomiku.]]
L-ekonomija tal-Perù hija t-48 l-akbar fid-dinja (klassifikata skont il-parità tas-saħħa tal-akkwist), u l-livell tad-dħul huwa kklassifikat bħala upper-middle mill-Bank Dinji. Il-Perù huwa, mill-2011, waħda mill-ekonomiji li qed jikbru b'rata mgħaġġla fid-dinja minħabba boom ekonomiku esperjenzat matul is-snin 2000. Għandu Indiċi ta' Żvilupp Uman ogħla mill-medja ta' 0.77 li ra titjib kostanti fl-aħħar 25 sena. Storikament, il-prestazzjoni ekonomika tal-pajjiż kienet marbuta mal-esportazzjonijiet, li jipprovdu munita barranija biex tiffinanzja l-importazzjonijiet u l-ħlasijiet tad-dejn barrani. Għalkemm ipprovdew dħul sostanzjali, it-tkabbir awtosostenibbli u distribuzzjoni aktar ugwali tad-dħul urew li ma kinux faċli.  Skont id-dejta tal-2015, 19.3% tal-popolazzjoni totali tagħha hija fqira, inklużi 9% li jgħixu f'faqar estrem. L-inflazzjoni fl-2012 kienet l-inqas fl-Amerika Latina, b'1.8% biss, iżda żdiedet fl-2013 hekk kif il-prezzijiet taż-żejt u tal-komoditajiet żdiedu; Fl-2014 huwa 2.5%. u fl-2023 għal 8.6%. Ir-rata tal-qgħad naqset b’mod kostanti f’dawn l-aħħar snin, u fl-2012 kienet ta' 3.6%.

Il-politika ekonomika Peruvjana varjat ħafna f'dawn l-aħħar deċennji. Il-gvern 1968-1975 ta 'Juan Velasco Alvarado introduċa riformi radikali, inkluża riforma agrarja, l-esproprjazzjoni ta' kumpaniji barranin, l-introduzzjoni ta' sistema ta' ppjanar ekonomiku, u l-ħolqien ta' settur statali kbir. Dawn il-miżuri ma laħqux l-għanijiet tagħhom ta' ridistribuzzjoni tad-dħul u t-tmiem tad-dipendenza ekonomika fuq nazzjonijiet żviluppati.

Minkejja dawn ir-riżultati, il-biċċa l-kbira tar-riformi ma treġġgħux lura sad-disgħinijiet, meta l-gvern liberalizzanti ta' Alberto Fujimori temm il-kontrolli tal-prezzijiet, il-protezzjoniżmu, ir-restrizzjonijiet fuq l-investiment barrani dirett u l-biċċa l-kbira tas-sjieda statali tal-kumpaniji.

Fl-2010, is-servizzi rrappreżentaw 53% tal-prodott gross domestiku tal-Perù, segwiti mill-manifattura (22.3%), l-industriji estrattivi (15%) u t-taxxi (9.7%). It-tkabbir ekonomiku reċenti kien immexxi minn stabbiltà makroekonomika, titjib fit-termini tal-kummerċ, u żieda fl-investiment u l-konsum. Il-kummerċ kien mistenni li jiżdied aktar wara l-implimentazzjoni ta 'ftehim ta' kummerċ ħieles mal-Istati Uniti ffirmat fit-12 ta' April, 2006. L-esportazzjonijiet ewlenin tal-Peru kienu ram, deheb, żingu, tessuti u ħut mitħun; L-imsieħba kummerċjali ewlenin tagħha kienu l-Istati Uniti, iċ-Ċina, il-Brażil u ċ-Ċilì. Il-Perù kklassifikat fis-76 post fl-Indiċi tal-Innovazzjoni Globali fl-2023.

Il-ħaddiema informali jirrappreżentaw, fl-2019, 70% tas-suq tax-xogħol skont l-Istitut Nazzjonali tal-Istatistika u l-Informatika (INEI). Fl-2016, kważi tliet miljun tifel u tifla u adoloxxenti ħadmu fis-settur informali.

=== Minjieri ===
[[File:OperacionesYanacocha.jpg|thumb|Mina Yanacocha]]
Il-pajjiż jiddependi ħafna fuq il-minjieri għall-esportazzjoni tal-materja prima, li ammontaw għal 61.3% tal-esportazzjonijiet fl-2023. Fl-2019, il-pajjiż kien it-tieni l-akbar produttur fid-dinja ta' ram, fidda u żingu, it-tmien l-akbar produttur fid-dinja tad-deheb, it-tielet. produttur dinji taċ-ċomb, ir-raba’ produttur dinji tal-landa, il-ħames produttur dinji tal-boron u r-raba' produttur dinji tal-molibdenu. – biex ma nsemmux il-gass u ż-żejt. Il-pajjiż għandu pożizzjoni kompetittiva mistennija fil-minjieri dinjija, li jżomm it-tmexxija tal-minjieri fl-Amerika Latina u storja soda u trajettorja ta' minjieri ftit industrijalizzata l-Perù jbati mill-varjazzjoni internazzjonali fil-prezzijiet tal-komoditajiet.

Il-minjiera Yanacocha f'Cajamarca hija s-sors ewlieni tal-estrazzjoni tad-deheb fil-Perù. Hija meqjusa bħala l-akbar minjiera tad-deheb fl-Amerika t'Isfel u t-tieni l-akbar fid-dinja. Fl-2005, ġew prodotti 3,333,088 uqija ta 'deheb. Indikatur tat-tkabbir tal-minjieri jista 'jidher fl-esportazzjonijiet tal-minjieri, wara li marru minn US $ 1,447 miljun fl-1990 għal US $ 39,639 miljun fl-2023.

=== Agrikoltura ===
[[File:Ocoña, Région d'Arequipa, Pérou (9).jpg|thumb|left|Oqsma madwar Ocoña, Arequipa, il-Peru]]
[[File:Quinoa growing on Isla del Sol, Lake Titicaca.jpg|thumb|Quinoa]]
[[File:59 Colca (1).jpg|thumb|left|Oqsma madwar Ocoña, Arequipa, il-Peru]]
Il-Perù huwa l-akbar produttur fid-dinja tal-quinoa, il-maca u wieħed mill-akbar 5 produtturi tal-avokado, blueberry, qaqoċċ u asparagu, wieħed mill-akbar 10 produtturi fid-dinja tal-kafè u l-kawkaw, u wieħed mill-15-il produttur fid-dinja ta 'patata u ananas, li għandhom ukoll produzzjoni konsiderevoli ta' għeneb, kannamieli taz-zokkor, ross, banana, qamħirrum u kassava; L-agrikoltura tagħha hija diversifikata b'mod konsiderevoli. Fit-trobbija tal-bhejjem, il-Peru huwa wieħed mill-akbar 20 produttur tal-laħam tat-tiġieġ fid-dinja.

Skont rapport mill-Organizzazzjoni tal-Ikel u l-Agrikoltura tan-Nazzjonijiet Uniti (FAO) ippubblikat f'Awwissu 2022, nofs il-popolazzjoni Peruvjana tbati minn nuqqas ta' sigurtà alimentari moderata (16.6 miljun ruħ), u aktar minn 20% (6.8 miljun ruħ), ibatu minn minn insigurtà severa tal-ikel: imorru ġurnata sħiħa, jew saħansitra diversi jiem mingħajr ma jieklu.

Id-direttur tal-FAO Peru jenfasizza li “dan huwa l-paradoss kbir ta' pajjiż li għandu biżżejjed ikel għall-popolazzjoni tiegħu. Il-Peru huwa produttur nett tal-ikel u wieħed mill-poteri kbar tal-agro-esportazzjoni fir-reġjun. L-insigurtà tal-ikel hija dovuta għal inugwaljanza soċjali għolja u pagi baxxi, bil-paga minima Peruvjana tkun waħda mill-inqas fl-Amerika t'Isfel u settur informali kbir. Skont il-FAO, il-bdiewa ż-żgħar stess ibatu mill-ġuħ. Imħallsa ħażin, ibatu wkoll l-impatti tat-tibdil fil-klima u jiffaċċjaw il-problema tat-traffikar tad-droga fuq l-artijiet tagħhom u l-attività tal-minjieri li tnaqqas il-ħamrija.”

=== Industrija ===
Kull sena l-Bank Dinji jipprepara lista tal-pajjiżi produtturi ewlenin, ibbażata fuq il-valur totali tal-produzzjoni tagħhom. Skont il-lista tal-2019, il-Perù jikklassifika fil-50 fost l-aktar industriji siewja fid-dinja ($ 28.7 biljun).

Fl-2011 u l-2016 il-Perù kien l-akbar fornitur tad-dinja tal-ħut mitħun. Huwa wkoll il-produttur ewlieni fid-dinja tas-suf tal-alpaka, u l-aktar esportatur importanti ta 'ħwejjeġ tat-tessuti tal-qoton fl-Amerika Latina, u minħabba l-ġid naturali tiegħu, huwa post eċċellenti għall-iżvilupp tal-industrija tal-polimeru mad-dinja kollha. Il-pajjiż jinsab fi stadju ta' tkabbir ekonomiku u mistenni, fid-dawl tal-ftehimiet u t-trattati ffirmati fiż-żoni ta' kummerċ ħieles, isir wieħed mill-aktar nazzjonijiet tal-Amerika t'Isfel attraenti għall-iżvilupp tan-negozju.

== Infrastruttura ==
=== Trasport ===
[[File:Airport lima peru.jpg|thumb|Ajruport Internazzjonali Jorge Chávez, f'Callao]]
In-netwerk tat-toroq tal-Perù fl-2021 kien jikkonsisti f'175,589 km (109,106 mi) ta' toroq, b'29,579 km (18,380 mi) asfaltati. Xi awtostradi fil-pajjiż li jispikkaw huma l-Highway Pan-Amerikana u l-Highway Interoceanic. Fl-2016, il-pajjiż kellu 827 km (514 mi) ta' toroq duplikati, u kien qed jinvesti f'aktar duplikazzjonijiet: il-pjan kien li jkollu 2,634 km (1,637 mi) sal-2026. In-netwerk ferrovjarju tal-pajjiż huwa żgħir: fl-2018, il-pajjiż li fih kellu biss 1,939 km (1,205 mi) ta 'ferroviji.

Il-Perù għandu ajruporti internazzjonali importanti bħal Lima, Cuzco u Arequipa. L-10 ajruporti l-aktar traffikużi fl-Amerika t'Isfel fl-2017 kienu: São Paulo-Guarulhos (Brażil), Bogotá (Kolombja), São Paulo-Congonhas (Brażil), Santiago (Ċili), Lima (Perù), Brażilja (Brażil), Rio de Janeiro (Brażil), Buenos Aires-Aeroparque (Arġentina), Buenos Aires-Ezeiza (Arġentina) u Minas Gerais (Brażil). Bħalissa qed jinbnew espansjonijiet multipli tal-ajruport madwar il-Perù, iż-żewġ ewlenin huma l-Ajruport Internazzjonali Jorge Chávez u l-Ajruport Internazzjonali ta' Chinchero. L-Ajruport Internazzjonali Jorge Chávez, l-akbar fil-Perù, għaddej minn espansjoni li tinkludi l-kostruzzjoni ta' runway ġdida, torri ta' kontroll u terminal ġdid, flimkien ma' lukandi ġodda, bini tal-loġistika u settur tal-merkanzija. Flimkien, jiffurmaw il-Belt tal-Ajruport. Se jippermetti t-tranżitu ta' 40 miljun passiġġier fis-sena u se jitlesta f'Diċembru 2024. Proġett ieħor ta' ajruport ambizzjuż huwa l-Ajruport Internazzjonali ta' Chinchero f'Cusco. L-ajruport il-ġdid se jieħu post l-Ajruport Internazzjonali Alejandro Velasco Astete l-antik u se jgħin lill-passiġġieri jevitaw waqfa f’Lima billi jintroduċi rotot internazzjonali.

Il-Perù għandu portijiet importanti f'Callao, Ilo u Matarani. Il-15-il port l-aktar traffikużi fl-Amerika t'Isfel fl-2018 kienu: Port ta' Santos (Brażil), Port ta' Bahía de Cartagena (Kolombja), Callao (Perù), Guayaquil (Ekwador), Buenos Aires (Arġentina), San Antonio (Ċili), Buenaventura (Kolombja), Itajaí (Brażil), Valparaíso (Ċili), Montevideo (Urugwaj), Paranaguá (Brażil), Rio Grande (Brażil), São Francisco do Sul (Brażil), Manaus (Brażil) u Coronel (Ċili). Il-Port ta' Callao bħalissa huwa l-akbar port fil-Perù.

=== Enerġija ===
[[File:Dam on urubamba river.jpg|thumb|Diga fuq ix-Xmara Urubamba fl-2013]]
Is-settur tal-elettriku esperjenza titjib notevoli f'dawn l-aħħar snin. In-numru ta' djar b'dawl elettriku kiber minn 82% fl-2007 għal 94.2% fl-2016, filwaqt li l-kwalità u l-effettività tat-twassil tas-servizz tjiebu. Il-kapaċità attwali ta' ġenerazzjoni elettrika hija maqsuma b'mod ugwali bejn l-enerġija termali u idroelettrika. Is-Sistema Elettrika Nazzjonali Interkonnessa tforni 85% tal-popolazzjoni konnessa, b'diversi sistemi iżolati li jkopru l-bqija tal-pajjiż. Il-produzzjoni tal-elettriku Peruvjana ammontat għal 5.1 TWh fix-xahar ta' Ottubru 2022. Minn dawn, 52 % ġew minn impjanti idroelettriċi, 38.3 % minn impjanti termoelettriċi (li jużaw iż-żejt, gass u faħam) u 9.7 % tal-impjanti tal-enerġija rinnovabbli bħal: riħ, solari u oħrajn.

Fl-2021, il-Perù kellu, f'termini ta' elettriku rinnovabbli installat, 5,490 MW f'enerġija idroelettrika (l-34 l-akbar fid-dinja), 409 MW f'enerġija mir-riħ (id-49 l-akbar fid-dinja), 336 MW f’enerġija solari (62 l-akbar fid-dinja). id-dinja) u 185 MW fil-bijomassa.

=== Kura tas-saħħa ===
[[File:Hospital de Tarapoto 2.jpg|thumb|Isptar ta' Tarapoto]]
Il-Perù għandu sistema tas-saħħa deċentralizzata li tikkonsisti f'kombinazzjoni ta' kopertura tal-gvern u mhux tal-gvern. Il-kura medika hija koperta mill-Ministeru tas-Saħħa, EsSalud, il-Forzi Armati (FFAA) u l-Pulizija Nazzjonali (PNP), kif ukoll minn kumpaniji tal-assigurazzjoni privati. Il-Ministeru tas-Saħħa jassigura 60% tal-popolazzjoni u EsSalud tkopri 30%. Il-bqija tal-popolazzjoni tal-Perù hija assigurata minn taħlita tal-Forzi Armati, il-PNP u kumpaniji tal-assigurazzjoni privati.
Skont l-Organizzazzjoni Pan-Amerikana tas-Saħħa, l-istennija tal-ħajja għall-irġiel hija 72.6 snin, filwaqt li għan-nisa hija 77.9 snin. Il-mortalità tat-trabi hija tmintax għal kull elf twelid, wara li naqset b'76% mill-1990 sal-2011. Il-kawżi ewlenin tal-mewt tal-Peruvjani huma neoplażmi, influwenza u pnewmonja, mard batterjali, mard iskemiku tal-qalb u mard ċerebrovaskulari. Skont iċ-Ċensimenti tal-Popolazzjoni u tad-Djar tal-2017, 75.5% tal-popolazzjoni għandha xi tip ta' assigurazzjoni tas-saħħa, jiġifieri 22,173,663 persuna, minkejja dan, 24.5% tal-popolazzjoni m’għandha bl-ebda tip ta' assigurazzjoni.

== Kultura ==
[[File:Chancay - Textile Doll - Walters 83768.jpg|thumb|Pupa tat-tessuti (seklu 11), kultura Chancay, Walters Art Museum. Pupi, żgħar fid-daqs, jinstabu ta' spiss fl-oqbra tal-Perù tal-qedem.]]
Il-kultura Peruvjana għandha l-għeruq tagħha prinċipalment fit-tradizzjonijiet Iberiċi u Andini, għalkemm ġiet influwenzata wkoll minn diversi gruppi etniċi Ewropej, Asjatiċi u Afrikani. It-tradizzjonijiet artistiċi Peruvjani jmorru lura għall-fuħħar elaborat, it-tessuti, il-ġojjellerija, u l-iskultura tal-kulturi pre-Inka. L-Incas żammew dawn is-snajja u kisbu kisbiet arkitettoniċi, inkluż il-kostruzzjoni ta' Machu Picchu. Il-barokk iddomina l-arti kolonjali, għalkemm immodifikat minn tradizzjonijiet indiġeni.

Matul dan il-perjodu, il-biċċa l-kbira tal-arti ffukat fuq temi reliġjużi; Il-knejjes numerużi ta' dak iż-żmien u l-pitturi tal-Skola ta' Cusco huma rappreżentattivi. L-arti staġnat wara l-indipendenza saż-żieda tal-indiġeniżmu fil-bidu tas-seklu 20. Mis-snin ħamsin, l-arti Peruvjana kienet eclettika u ffurmata minn kurrenti artistiċi kemm barranin kif ukoll lokali.

=== Arti viżwali ===
L-arti Peruvjana għandha l-oriġini tagħha fiċ-ċiviltajiet Andini. Dawn iċ-ċiviltajiet ħarġu fit-territorju tal-Perù modern qabel il-wasla tal-Spanjol. L-arti Peruvjana inkorporat elementi Ewropej wara l-konkwista Spanjola u kompliet tevolvi matul is-sekli sal-lum.

==== Arti prekolombjana ====
[[File:Nariguera Moche2.JPG|thumb|Ċirku tal-imnieħer Moche li jirrappreżenta d-Decapitator, deheb intarzjat bil-lewn u l-krysocolla. Mużew tad-Deheb tal-Peru, Lima.]]
L-ewwel xogħlijiet tal-arti fil-Perù ġejjin mill-kultura Cupisnique, li kienet ikkonċentrata fuq il-kosta tal-Paċifiku, u l-kultura Chavín, li tinfirex fil-biċċa l-kbira fit-tramuntana ta' Lima, bejn il-meded tal-muntanji Andini tal-Cordillera Negra u l-Cordillera Blanca. Ix-xogħlijiet dekorattivi ta' dan il-perjodu, bejn wieħed u ieħor mis-seklu 9 QK, kienu ta' natura simbolika u reliġjuża. L-artisti ħadmu bid-deheb, il-fidda u ċ-ċeramika biex joħolqu varjetà ta' skulturi u rilievi. Dawn iċ-ċiviltajiet kienu magħrufa wkoll għall-arkitettura u l-iskulturi tal-injam tagħhom.

Bejn is-seklu 9 QK u t-tieni seklu wara Kristu. C., il-kulturi tal-għerien ta' Paracas u n-nekropoli ta' Paracas żviluppaw fuq il-kosta tan-nofsinhar tal-Perù. L-għerien ta 'Paracas ipproduċew ċeramika polikroma u monokroma kumplessa b'rappreżentazzjonijiet reliġjużi. Id-dfin fin-nekropoli ta' Paracas ipproduċew ukoll tessuti kumplessi, ħafna minnhom magħmulin b’disinni ġeometriċi sofistikati.

It-3 seklu QK raw it-tiffjorit tal-kultura urbana Moche fir-reġjun ta' Lambayeque. Il-kultura Moche pproduċiet xogħlijiet arkitettoniċi, bħall-Huacas del Sol y de la Luna u l-Huaca Rajada de Sipán. Kienu esperti fil-biedja tat-terrazzini u l-inġinerija idrawlika u pproduċew ċeramika, tessuti, pitturi u skulturi oriġinali.

[[File:Huaca de la Luna Août 2007 - Peintures_4.jpg|thumb|Huaca de la Luna, tempju Moche li jippreserva patios u pjazez ċerimonjali li għandhom aktar minn 1,500 sena. Jinsabu fil-belt ta' Trujillo.]]

Kultura urbana oħra, iċ-ċiviltà Wari, iffjorixxiet bejn is-sekli 8 u 12 f'Ayacucho. L-ippjanar urban ċentralizzat tiegħu estiż għal żoni oħra, bħal Pachacamac, Cajamarquilla u Wari Willka.

Bejn is-sekli 9 u 13 AD, l-imperu militari urban ta' Tiwanaku ħareġ fuq ix-xtut tal-Lag Titicaca. Iċċentrat fuq belt bl-istess isem fil-Bolivja tal-lum, it-Tiwanaku introduċa arkitettura u skultura monumentali tal-ġebel. Dawn ix-xogħlijiet ta' arkitettura u arti kienu possibbli grazzi għall-iżvilupp tal-bronż mit-Tiwanaku, li ppermettiethom jagħmlu l-għodda meħtieġa.

L-arkitettura urbana laħqet quċċata ġdida bejn is-sekli 14 u 15 bil-Kultura Chimú. Il-Chimú bena l-belt ta' Chan Chan fil-wied tax-Xmara Moche, f'La Libertad. Iċ-Chimú kienu ħaddiema tad-deheb tas-sengħa u ħolqu xogħlijiet notevoli ta' inġinerija idrawlika.

Iċ-Ċiviltà Inca, li għaqqdet lill-Peru taħt l-eġemonija tagħha fis-sekli immedjatament qabel il-konkwista Spanjola, inkorporat fix-xogħlijiet tagħha stess ħafna mill-wirt kulturali taċ-ċiviltajiet li qabduha. Fdalijiet importanti tal-arti u l-arkitettura tagħhom jistgħu jidhru fi bliet bħal Cusco, fdalijiet arkitettoniċi bħal Sacsayhuamán u Machu Picchu u bankini tal-ġebel li jgħaqqdu lil Cusco mal-bqija tal-Imperu Inca.

==== Arti kolonjali ====
[[File:Saint Joseph and the Christ Child - Google Art Project.jpg|thumb|San Ġużepp u l-Bambin Ġesù, Anonimu, Skola Kolonjali tal-Pittura ta' Cusco, sekli 17-18]]
L-iskultura u l-pittura Peruvjani bdew jiġu definiti mill-workshops imwaqqfa mill-patrijiet, li kienu influwenzati ħafna mill-Iskola Barokka Seviljana. F’dak il-kuntest, ġew irreġistrati l-monti tal-kor tal-Katidral, il-funtana fil-Plaza de Armas f’Lima, it-tnejn ta' Pedro de Noguera, u parti kbira mill-produzzjoni kolonjali. L-ewwel ċentru tal-arti stabbilit mill-Ispanjol kienet l-Skola ta' Cuzco li għallmet lill-artisti Quechua stili ta' pittura Ewropej. Diego Quispe Tito (1611–1681) kien wieħed mill-ewwel membri tal-iskola Cuzco u Marcos Zapata (1710–1773) kien wieħed mill-aħħar.

Il-pittura ta' dan il-perjodu kienet tirrifletti sinteżi ta' influwenzi Ewropej u indiġeni, kif jidher fir-ritratt tal-priġunier Atahualpa, ta' D. de Mora jew fit-tiles tat-Taljani Mateo Pérez de Alesio u Angelino Medoro, l-Ispanjol Francisco Bejarano u J. minn Illescas u l-Kreolu J. Rodríguez.

Matul is-sekli 17 u 18, l-istil barokk iddomina wkoll il-qasam tal-arti.

=== Letteratura ===
It-terminu letteratura Peruvjana mhux biss jirreferi għal-letteratura prodotta fir-Repubblika indipendenti tal-Perù, iżda wkoll għal-letteratura prodotta fil-Viċiroyalty tal-Perù matul il-perjodu kolonjali tal-pajjiż, u għall-forom artistiċi orali maħluqa minn diversi gruppi etniċi li kienu jeżistu fiż-żona matul il-perjodu prekolumbjan, bħall-Quechuas, l-Aymaras u l-Chankas.

Il-letteratura Peruvjana għandha l-għeruq tagħha fit-tradizzjonijiet orali taċ-ċiviltajiet prekolombjani. L-Ispanjol introduċew il-kitba fis-seklu 16; L-espressjoni letterarja kolonjali kienet tinkludi kronaki u letteratura reliġjuża. Wara l-indipendenza, il-kostumbriżmu u r-romantizmu saru l-aktar ġeneri letterarji komuni, kif eżemplati mix-xogħlijiet ta' Ricardo Palma. Il-moviment indiġenu tal-bidu tas-seklu 20 kien immexxi minn kittieba bħal Ciro Alegría u José María Arguedas. César Vallejo kiteb versi modernisti u spiss impenjati politikament. Il-letteratura Peruvjana moderna hija rikonoxxuta grazzi għal awturi bħar-rebbieħ tal-Premju Nobel Mario Vargas Llosa, membru prominenti tal-isplużjoni tal-Amerika Latina.

=== Kċina ===
[[File:Ceviche mixto callao.jpg|thumb|Ceviche huwa platt popolari tal-frott tal-baħar immarinat bil-lumi li oriġina fil-Peru.]]
Minħabba l-espedizzjoni Spanjola u l-iskoperta tal-Amerika, l-esploraturi bdew l-iskambju Kolumbjan li kien jinkludi ikel mhux magħruf fid-Dinja l-Qadima, inkluż patata, tadam, u qamħ. L-ikel Peruvjan indiġenu modern spiss jinkludi qamħ, patata, u bżar taċ-chili. Issa hemm aktar minn 3,000 tip ta' patata mkabbra fuq ħamrija Peruvjana, skont l-Istitut tal-Patata Peruvjana tal-Peru. Il-kċina Peruvjana moderna tħallat ikel Amerinjan u Spanjol b'influwenzi qawwija mill-kċina Ċiniża, Afrikana, Għarbija, Taljana u Ġappuniża. Dixxijiet komuni jinkludu anticuchos, ceviche, u pachamanca. Il-klima varjata tal-Perù tippermetti t-tkabbir ta' diversi pjanti u annimali tajbin għat-tisjir. Il-Peru huwa magħruf li għandu waħda mill-aqwa kċejjen fid-dinja. Il-kapitali, Lima, hija dar għal Central Restaurante, li huwa l-aqwa ristorant fid-dinja u jservi diversi platti Peruvjani minn kull parti ġeografika tal-pajjiż, il-Costa (il-kosta), Sierra (muntanji) u Selva (foresti tropikali).

Il-kċina Peruvjana tirrifletti prattiċi u ingredjenti lokali, inklużi influwenzi mill-popolazzjoni indiġena, inklużi l-Incas, u kċejjen miġjuba ma 'kolonizzaturi u immigranti. Mingħajr ingredjenti familjari minn pajjiżhom, l-immigranti mmodifikaw il-kċejjen tradizzjonali tagħhom billi jużaw ingredjenti disponibbli fil-Perù. L-erba 'ikel bażiku tradizzjonali tal-kċina Peruvjana huma qamħ, patata u tuberi oħra, amaranths (quinoa, kañiwa u kiwicha), u legumi (fażola u lupini). Ikel bażiku miġjub mill-Ispanjol jinkludi ross, qamħ, u laħmijiet (ċanga, majjal, u tiġieġ). Ħafna ikel tradizzjonali, bħal quinoa, kiwicha, bżar chili, u diversi għeruq u tuberi, żdiedu fil-popolarità f'dawn l-aħħar deċennji, li jirrifletti qawmien mill-ġdid ta' interess fl-ikel indiġenu Peruvjan u tekniki kulinari. Huwa wkoll komuni li tara kċejjen tradizzjonali servuti b'mod modern fi bliet bħal Cusco, fejn it-turisti jiġu jżuru. Iċ-chef Gastón Acurio sar magħruf biex qajjem kuxjenza dwar l-ingredjenti lokali.

=== Mużika ===
[[File:Marinera Norteña.jpg|thumb|Baħri tat-tramuntana]]
Il-mużika Peruvjana għandha għeruq Andini, Spanjoli u Afrikani. Fi żminijiet prekolombjani, l-espressjonijiet mużikali kienu jvarjaw ħafna f’kull reġjun; Il-quena u t-tinya kienu żewġ strumenti komuni. L-Ispanjol introduċew strumenti ġodda, bħall-kitarra u l-arpa, li wasslu għall-iżvilupp ta' strumenti ibridi bħall-charango. Kontribuzzjonijiet Afrikani għall-mużika Peruvjana jinkludu r-ritmi tagħha u l-cajon, strument tal-perkussjoni. Żfin folkloristiku Peruvjani jinkludu l-marinera, it-tondero, iż-zamacueca, id-diablada, u l-huayno.

Il-mużika Peruvjana hija ddominata mill-istrument nazzjonali, iċ-charango. Iċ-charango huwa membru tal-familja tal-istrumenti tal-lute u ġie ivvintat fi żmien kolonjali minn mużiċisti li jimitaw il-vihuela Spanjola. Fir-reġjuni ta 'Canas u Titicaca, iċ-charango jintuża f'ritwali ta' courtship, simbolikament jinvoka sireni bl-istrument biex jattira lin-nisa lejn artisti rġiel. Sas-sittinijiet, iċ-charango kien denigrat bħala strument tal-foqra rurali. Wara r-rivoluzzjoni tal-1959, li bniet il-moviment indigenismo (1910-1940), iċ-charango sar popolari fost artisti oħra. Varjanti jinkludu l-walaycho, il-chillador, il-chinlili, u l-akbar, charangon aktar baxx sintonizzat.

Filwaqt li l-kitarra Spanjola tindaqq ħafna, hekk ukoll il-bandurria ta' oriġini Spanjola. B'differenza mill-kitarra, mużiċisti Peruvjani ttrasformawha matul is-snin, u għaddew minn strument bi 12-il korda u 6 kors għal wieħed li għandu minn 12 sa 16-il korda f'erba' kors biss. Jindaqqu wkoll il-vjolini u l-arpi, ukoll ta' oriġini Ewropea. Strument famuż ħafna mill-Peru huwa l-flawt tal-Pan, li jmur lura għaż-żminijiet tal-Inka. Huwa magħmul minn tubi tal-bambu vojta minn ġewwa u tintlagħab ħafna fl-Andes Peruvjani.

=== Ċinema ===
Filwaqt li l-industrija tal-films Peruvjani ma kinitx prolifika daqs dik ta' xi pajjiżi oħra tal-Amerika Latina, xi films Peruvjani prodotti gawdew suċċess reġjonali. Storikament, iċ-ċinema Peruvjana bdiet f'Iquitos fl-1932 minn Antonio Wong Rengifo (b'lavanja inizjali traxxendentali ta' films li bdiet fl-1900) bħala riżultat tal-isplużjoni tal-gomma u l-wasla intensa ta' barranin bit-teknoloġija fil-belt, u b'hekk kompla estensiva. u filmografija unika, bi stil differenti minn dak tal-films li saru fil-kapitali, Lima.

Il-Perù pproduċa wkoll l-ewwel film animat 3D tal-Amerika Latina, Piratas en el Callao. Dan il-film huwa ambjentat fil-belt storika tal-port ta' Callao, li fi żmien l-era kolonjali kellha tiddefendi ruħha minn attakki mill-privaters Olandiżi u Brittaniċi li ppruvaw jimminaw il-kummerċ ta' Spanja mal-kolonji tagħha. Il-film kien prodott mill-kumpanija Peruvjana Alpamayo Entertainment, li għamlet it-tieni film 3D sena wara: Dragones: Destino de Fuego.

Fi Frar 2006, il-film Madeinusa, prodott b'mod konġunt bejn il-Perù u Spanja u taħt id-direzzjoni ta' Claudia Llosa, jinsab f’raħal Andin immaġinarju u jiddeskrivi l-ħajja staġnata ta' Madeinusa interpretata minn Magaly Solier u t-trawmi tal-Peru ta' wara l-gwerra ċivili.

Llosa, li qasmet elementi tar-realiżmu maġiku ta' Gabriel García Márquez, rebaħ premju fil-Festival tal-Films ta' Rotterdam. It-tieni film ta' Llosa, La tetatrabajo (“The Frightened Tit”), ġie nominat fit-82 Akkademja għall-Aqwa Film tal-Lingwa Barranija, l-ewwel film Peruvjan fl-istorja tal-akkademja li ġie nominat. La teta Afraida (&quot;The Frightened Tit&quot;), rebħet il-premju Golden Bear fil-Berlinale tal-2009.

=== Sport ===
[[File:Estadio Nacional nuevo 07 10 2011.jpg|thumb|L-Stadium Nazzjonali tal-Peru fl-2011]]
Il-prattika tal-isport fil-Peru tmur lura għal żminijiet kolonjali. Bil-wasla tal-Spanjoli f'dan it-territorju, il-prattika tal-isport inbidlet radikalment. Dan kien aktar tard influwenzat mill-ideoloġija Amerikana tal-edukazzjoni fiżika marbuta mal-kummerċjalizzazzjoni. L-isports fil-pajjiż huma maqsuma f'diversi federazzjonijiet sportivi (wieħed għal kull prattika sportiva) li huma taħt it-tutela tal-ogħla entità statali biex tirregola l-prattika tagħhom, l-Istitut Sportiv Peruvjan (IPD). Ħafna mill-federazzjonijiet sportivi għandhom il-kwartieri ġenerali tagħhom fil-Villaġġ Nazzjonali tal-Isport f'Lima. L-akbar grawnd fil-Peru huwa l-Estadio Monumental &quot;U&quot; li għandu kapaċità ta' aktar minn 80,000, li jagħmilha t-tieni l-akbar grawnd fl-Amerika t'Isfel. L-istadium nazzjonali tal-pajjiż huwa l-Estadio Nacional. Il-Perù ospita diversi avvenimenti sportivi, bħall-Copa América tal-2004, il-Kampjonat Dinji U-17 tal-FIFA tal-2005, il-Logħob Bolivariani tal-2013 u l-2024, u l-akbar avveniment sportiv li sar mill-pajjiż, il-Logħob PanAmerikan tal-2019.

Il-futbol huwa l-aktar logħba popolari u pprattikata fil-pajjiż. L-Ewwel Diviżjoni Peruvjana hija l-aktar kampjonat importanti tal-klabbs fin-nazzjon. It-tim tal-irġiel kellu xi wirjiet importanti fix-xena dinjija. Huwa pparteċipa fit-Tazza tad-Dinja tal-FIFA ħames darbiet. Huwa wkoll darbtejn champion tat-Tazza tal-Amerika fl-1939 u fl-1975 u impressjona fl-Olimpjadi tas-Sajf tal-1936 qabel mar id-dar wara li rtira minn rebħa faċli fuq l-Awstrija fil-kwarti tal-finali. Teófilo Cubillas huwa meqjus bħala l-aqwa plejer tal-futbol fil-Perù. Fuq livell ta' klabb jispikka Universitario mar-runner-up tal-Copa Libertadores fl-1972 u Sporting Cristal ukoll mar-runner-up fl-1997. L-uniċi klabbs Peruvjani b'titli internazzjonali huma Cienciano, li rebaħ ir-Recopa Sudamericana tal-2004 u l-2004. Recopa Sudamericana, u ċampjin tal-Università tal-Copa Libertadores U-20 tal-2011.

Sports popolari oħra fil-Perù huma volleyball, surfing u karate. Il-Perù rebaħ bosta midalji tad-deheb, tal-fidda u tal-bronż fil-Logħob PanAmerikan. It-tim nazzjonali tal-volleyball tan-nisa tal-Peru kien wieħed mit-timijiet dominanti fis-snin tmenin u disgħin u rebaħ il-midalja tal-fidda fl-Olimpjadi tas-Sajf tal-1988, tilef kontra l-Unjoni Sovjetika 3–2 wara li kien mexxa b'marġni wiesa'. Il-Peru ġeneralment kien tajjeb ħafna fis-surfing u l-volleyball.

== L-aktar bliet popolati ==
[[File:Lima2017 A.jpg|thumb|250px|Lima]]
[[File:Vista de Cusco, Perú, 2015-07-31, DD 18.JPG|thumb|250px|Cuzco]]
&lt;gallery&gt;
File:Lima2017 A.jpg|Lima
File:Sacsayhuamán, Cusco, Perú, 2015-07-31, DD 01.JPG|Cuzco
File:Monumento al Inca, Plaza de Armas, Cusco, Perú, 2015-07-31, DD 50.JPG|Cuzco
File:Museo de Arte Religioso del Arzobispado, Cusco, Perú, 2015-07-31, DD 59.JPG|Cuzco
File:Coricancha, Cusco, Perú, 2015-07-31, DD 69.JPG|Cuzco
File:Iglesia de la Compañía de Jesús, Plaza de Armas, Cusco, Perú, 2015-07-31, DD 51.JPG|Cuzco
File:Vista de Cusco, Perú, 2015-07-31, DD 18.JPG|Cuzco
File:Mozaico Callao.jpg|Callao
File:Iglesia Santa Catalina, Cajamarca.jpg|Cajamarca
File:Cajamarca Plaza Cathedral.JPG|Cajamarca
File:Iglesia en Santa Apolonia.jpg|Cajamarca
File:Cajamarca aerial.JPG|Cajamarca
File:Catedral de Arequipa.jpg|Arequipa
File:Arequipa Metropolitana.jpg|Arequipa
File:Volcano Misti, Peru.jpg|Arequipa
File:Street scene in Arequipa, Peru.jpg|Arequipa
File:Iglesia de la Compañía de Jesús en Arequipa.jpg|Arequipa
File:Campiña Paisajista, Cercado, Arequipa.png|Arequipa
File:Freedom Monument, Trujillo.jpg|Trujillo
File:Municipalidad Provincial de Trujillo.JPG|Trujillo
File:Placeta al Jirón Orbegoso de Trujillo.jpg|Trujillo
File:Església de San Agustín de Trujillo, Peru.jpg|Trujillo
File:Iglesia trujillo.JPG|Trujillo
File:Teatro Municipal de Trujillo - Fachada.jpg|Trujillo
File:Ausgrabungsstätte Huaca de la Luna 78.jpg|Trujillo
File:Photo montage Chiclayo.png|Chiclayo
File:HuarazyHuascaran.jpg|Huaraz/Huarás/Waraq
File:CentroculturalHuaraz.JPG|Huaraz/Huarás/Waraq
File:AvenidaGamarraHZ.jpg|Huaraz/Huarás/Waraq
File:HuarazStreet.jpg|Huaraz/Huarás/Waraq
File:Plazuela Belen de noche (Huaraz, Peru).JPG|Huaraz/Huarás/Waraq
File:Parquefaphz.jpg|Huaraz/Huarás/Waraq
File:Hyowiki.jpg|Huancayo
File:UPLA Faculty of Law with two horses.jpg|Huancayo
File:Real plaza.JPG|Huancayo
File:Plaza de Armas de Huancayo.jpg|Huancayo
File:Piura desde el aire.jpg|Piura
File:Edificis del jirón Tacna de Piura.jpg|Piura
File:Plaza de Armas de Piura.jpg|Piura
File:Edificio Ingeniería.jpg|Piura
File:Estadio-miguel-grau-piura-entrada-occidente.jpg|Piura
File:Piura Plaza de Armas.jpg|Piura
File:Vista de Puno y el Titicaca, Perú, 2015-08-01, DD 63.JPG|San Carlos de Puno
File:Historico Barco Yavari de Puno.jpg|San Carlos de Puno
File:Lago Titicaca, Puno 02.jpg|San Carlos de Puno
File:Jezero Titicaca - plovoucí ostrovy Uros - panoramio (1).jpg|San Carlos de Puno
File:Puno - katedrála - panoramio.jpg|San Carlos de Puno
File:Panoramica de la ciudad de PUNO.jpg|San Carlos de Puno
File:HuachoCollage.jpg|Huacho
File:Avenida José Abelardo Quiñones de Iquitos.jpg|Iquitos
File:Oasis de Huacachina, Ica, Perú, 2015-07-29, DD 23.JPG|Ica
File:Señor de Luren.jpg|Ica
File:Ica - Iglesia de San Francisco - panoramio.jpg|Ica
File:Bodega El Catador (7521862384).jpg|Ica
File:Plaza armas ica noche.jpg|Ica
File:Sand dunes of Huacachina.jpg|Ica
File:Plaza de Armas de Moyobamba de Día.jpg|Moyobamba
File:IEntrada a la zona de discotecas en Moyobamba.JPG|Moyobamba
File:Plaza de Armas de Moyobamba de noche.jpg|Moyobamba
File:Catedral de Moyobamba 2012 desde la municipalidad.jpg|Moyobamba
File:Font del Parc de San Sebastián amb l'església de San Sebastián darrera a Huánuco.jpg|Huánuco
File:Huánuco San Cristóbal Church.jpg|Huánuco
File:Huánuco Cathedral.jpg|Huánuco
File:Puente Tingo Huanuco.jpg|Huánuco
File:Puente de San Sebastián des del Malecón Alomia Robles, Huánuco.jpg|Huánuco
File:Plaza de Armas de Huánuco 2.jpg|Huánuco
File:Ciudad de Ayacucho.jpg|Ayacucho
File:Casona Castilla y Zamora - Ayacucho.png|Ayacucho
File:Monument to the Battle of Ayacucho where Peru won its inependence (7271029082).jpg|Ayacucho
File:Plaza de Armas - Ayacucho.JPG|Ayacucho
File:Catedral de Ayacucho (39517424791).jpg|Ayacucho
File:Perou243.jpg|Ayacucho
File:Pucallpa Plaza San Martín Fountain by Night.jpg|Pucallpa
File:Podrer Judicial de la corte superior de justicia de Ucayali.jpg|Pucallpa
File:Plaza de armas de Pucallpa, obelisco.jpg|Pucallpa
File:7 de Junio-Pucallpa.jpg|Pucallpa
File:El Chavo Rustica CC Real Plaza Pucallpa.JPG|Pucallpa
File:Pucallpa Fair by night.jpg|Pucallpa/Puka Allpa
File:Avenida Tacna Pucallpa.JPG|Pucallpa/Puka Allpa
File:Plaza de Armas Pucallpa.JPG|Pucallpa/Puka Allpa
File:Puerto de San Francisco, visto a Yarinacocha.jpg|Pucallpa/Puka Allpa
File:Abancay montaje.png|Abancay
File:Chachapoyas.jpg|Chachapoyas
File:House of Toribio Rodriguez.jpg|Chachapoyas
File:Monumento a Toribio Rodríguez de Mendoza.jpg|Chachapoyas
File:Iglesia Catedral de Chachapoyas.jpg|Chachapoyas
File:Plaza Independencia de Chachapoyas al capvespre.jpg|Chachapoyas
File:Parque Belén de Chachapoyas des de l'església de la Buena Muerte amb l'església de Belén al fons.jpg|Chachapoyas
File:Panorámica de Huancavelica.jpg|Huancavelica
File:Huancavelica, calle comercial de una ciudad minera (mercurio) - panoramio.jpg|Huancavelica
File:385631298 1fb2e9365c o.jpg|Huancavelica
File:Plaza de armas de Huancavelica.jpg|Huancavelica
File:Catedral san antonio Huancavelica.PNG|Huancavelica
File:385631294 6c7731c7c8.jpg|Huancavelica
File:Photo montage Tacna.png|San Pedro de Tacna
File:Plaza Daniel Alcides Carrión monumento.jpg|Cerro de Pasco
File:Mina cerro pasco.jpg|Cerro de Pasco
File:La Laguna patarcocha en cerro de Pasco.jpg|Cerro de Pasco
File:Estadio Daniel Alcides Carrión de Cerro de Pasco.jpg|Cerro de Pasco
File:Mozaico Tumbes.jpg|Tumbes
File:Ciudad de Moquegua - Plaza de armas.jpg|Moquegua
File:Ciudad de Moquegua - Antiguo Local Policial.jpg|Moquegua
File:View of Moquegua Peru 2005.jpg|Moquegua
File:Co-Catedral Santo Domingo de la Ciudad de Moquegua.jpg|Moquegua
File:Ciudad de Moquegua - Entrada Museo Contisuyo y Iglesia Matriz.jpg|Moquegua
File:Collage P.Maldonado.png|Puerto Maldonado
File:Plazazarumilla.JPG|Zarumilla
File:Ollantaytambo - Heiliges Tal.jpg|Ollantaytambo/Ullantaytampu
File:Town of Ollantaytambo.jpg|Ollantaytambo/Ullantaytampu
&lt;/gallery&gt;

== Referenzi ==
{{Referenzi}}

== Ħoloq esterni ==
{{commons|Peru}}

{{Amerika t'Isfel}}

[[Kategorija:Perù| ]]
[[Kategorija:Repubbliki]]
[[Kategorija:Pajjiżi fl-Amerika t'Isfel]]</text>
      <sha1>jvnu6syi65047fs129wkwmfskpdlnsy</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Blake Clark</title>
    <ns>0</ns>
    <id>23888</id>
    <revision>
      <id>323799</id>
      <parentid>323775</parentid>
      <timestamp>2025-06-28T08:54:15Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>ToniSant</username>
        <id>4257</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Modifiki annullati ta' [[Speċjali:Kontribuzzjonijiet/71.35.4.10|71.35.4.10]] ([[Diskussjoni utent:71.35.4.10|diskussjoni]]) għall-aħħar verżjoni ta' [[Utent:ToniSant|ToniSant]]</comment>
      <origin>323762</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="285" sha1="di6vx64a8a9scbs97z456zqjx60f9dw" xml:space="preserve">{{Infobox bijografija}}{{Nebbieta|bijografija}}

'''Blake Clark''' (Georgia, [[Stati Uniti]], 2 ta' Frar, 1946) huwa attur, ''stand-up comedian'', produttur tal-films, u xeneġġjatur Amerikan.

[[Kategorija:Atturi Amerikani]]
[[Kategorija:Twieldu fl-1946]]
[[Kategorija:Nies ħajjin]]</text>
      <sha1>di6vx64a8a9scbs97z456zqjx60f9dw</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Kolonja tal-Artisti ta' Darmstadt</title>
    <ns>0</ns>
    <id>27604</id>
    <revision>
      <id>323793</id>
      <parentid>318448</parentid>
      <timestamp>2025-06-27T12:11:23Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>18288</id>
      </contributor>
      <comment>Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5</comment>
      <origin>323793</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="23376" sha1="3rempk5afoy1kqvumt5x12sh8f9x6fm" xml:space="preserve">[[Stampa:Hochzeitsturm DA.jpg|daqsminuri|It-Torri taż-Żwieġ]]
Il-'''Kolonja tal-Artisti ta' Darmstadt''' tirreferi għal grupp ta' artisti tal-''Jugendstil'' kif ukoll għall-binjiet f'Mathildenhöhe, [[Darmstadt]], il-[[Ġermanja]], fejn kienu jgħixu u jaħdmu dawn l-artisti. Il-biċċa l-kbira tal-artisti kienu ffinanzjati minn patruni u kienu jaħdmu flimkien ma' membri oħra tal-grupp li kellhom gosti u ideali artistiċi konkordanti.

L-[[UNESCO]] rrikonoxxiet il-Kolonja tal-Artisti f'Mathildenhöhe, Darmstadt, bħala [[Sit ta' Wirt Dinji]] fl-2021.&lt;ref name=&quot;:0&quot;&gt;{{Ċita web|url=https://whc.unesco.org/en/list/1614/|titlu=Mathildenhöhe Darmstadt|kunjom=Centre|isem=UNESCO World Heritage|sit=UNESCO World Heritage Centre|lingwa=en|data-aċċess=2021-11-23}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Ċita web|url=https://www.unesco.de/kultur-und-natur/welterbe/mathildenhoehe-darmstadt-von-unesco-ausgezeichnet|titlu=Mathildenhöhe Darmstadt von UNESCO ausgezeichnet {{!}} Deutsche UNESCO-Kommission|sit=www.unesco.de|lingwa=de|data-aċċess=2021-11-23|arkivju-url=https://web.archive.org/web/20210726094732/https://www.unesco.de/kultur-und-natur/welterbe/mathildenhoehe-darmstadt-von-unesco-ausgezeichnet|arkivju-data=2021-07-26|url-status=dead}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Ċita web|url=https://www.hessenschau.de/kultur/unesco-auszeichnung-darmstaedter-mathildenhoehe-ist-jetzt-offiziell-welterbe,mathildenhoehe-welterbe-102.html|titlu=Unesco-Auszeichnung: Darmstädter Mathildenhöhe ist jetzt offiziell Welterbe|kunjom=Germany|isem=hessenschau de, Frankfurt|data=2021-07-24|sit=hessenschau.de|lingwa=Deutsch|data-aċċess=2021-11-23}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Ċita web|url=https://www.sueddeutsche.de/kultur/mathildenhoehe-darmstadt-weltkulturerbe-unesco-1.5363063|titlu=Unesco-Weltkulturerbe: Die Darmstädter Mathildenhöhe|kunjom=Briegleb|isem=Till|sit=Süddeutsche.de|lingwa=de|data-aċċess=2021-11-23}}&lt;/ref&gt;

== Twaqqif ==
Il-Kolonja tal-Artisti twaqqfet fl-1899 minn [[Ernest Ludwig|Ernst Ludwig]], il-Gran Duka ta' [[Hesse]].&lt;ref&gt;{{Ċita web|url=https://www.internationale-bauausstellungen.de/geschichte/1901-mathildenhoehe-darmstadt-ein-dokument-deutscher-kunst/|titlu=1901 Mathildenhöhe Darmstadt // Ein Dokument Deutscher Kunst|sit=IBA|lingwa=de-DE|data-aċċess=2021-11-23}}&lt;/ref&gt; Il-motto tiegħu kien: ''Mein Hessenland blühe und in ihm die Kunst'' (&quot;It-territorju tiegħi ta' Hesse għandu jiffjorixxi u fih stess tiffjorixxi [[L-Arti|l-arti]]&quot;)&lt;ref&gt;Anderson, Anne (2017). &quot;'Mein Hessenland blühe und in ihm die Kunst'. Ernst Ludwig's Darmstädter Künstlerkolonie: Building Nationhood through the Arts and Crafts&quot;. ''Transnational Histories of the 'Royal Nation'''. Cham: Springer International Publishing. pp. 177–202. ISBN &lt;bdi&gt;978-3-319-50522-0&lt;/bdi&gt;.&lt;/ref&gt;, u kien jistenna li l-kombinament tal-arti u tal-kummerċ jipprovdi impulsi ekonomiċi għat-territorju tiegħu.&lt;ref&gt;{{Ċita web|url=https://www.aka55plus.de/index.php/berichte/berichte-2012/367-mein-hessenland-bluehe|titlu=„Mein Hessenland blühe“|sit=www.aka55plus.de|data-aċċess=2021-11-23|arkivju-url=https://web.archive.org/web/20211123111938/https://www.aka55plus.de/index.php/berichte/berichte-2012/367-mein-hessenland-bluehe|arkivju-data=2021-11-23|url-status=dead}}&lt;/ref&gt; L-għan tal-artisti kien li jixprunaw l-iżvilupp ta' forom moderni u innovattivi ta' konstruzzjoni u ta' għajxien. Għalhekk, Ernst Ludwig laqqa' flimkien diversi artisti tal-''Art Nouveau'' f'Darmstadt, fosthom [[Peter Behrens]], [[Paul Bürck]], [[Rudolf Bosselt]], [[Hans Christiansen]], [[Ludwig Habich]], [[Patriz Huber]] u [[Joseph Maria Olbrich]].

== L-Ewwel Wirja tal-1901 ==
L-ewwel wirja tal-Kolonja tal-Artisti seħħet fl-1901 bit-titlu &quot;Dokument tal-Arti Ġermaniża&quot;.&lt;ref&gt;{{Ċita web|url=https://www.darmstadt-stadtlexikon.de/m/mathildenhoehe.html|titlu=Mathildenhöhe|sit=www.darmstadt-stadtlexikon.de|data-aċċess=2021-11-23}}&lt;/ref&gt; L-oġġetti tal-wirja kienu d-djar individwali, l-istudjos u diversi kostruzzjonijiet temporanji tal-Kolonja. Il-wirja nfetħet fil-15 ta' Mejju b'festival propost minn Peter Behrens u ispirat l-interess ferm lil hinn mill-fruntieri ta' Darmstadt's borders, iżda xorta waħda spiċċat b'telf finanzjarju kbir f'Ottubru. Ftit wara, Paul Bürck, Hans Christiansen u Patriz Huber ma baqgħux fil-Kolonja, u l-istess għamlu Peter Behrens u Rudolf Bosselt fis-snin ta' wara.

=== Dar Ernst Ludwig ===
[[Stampa:DA-Ernst Ludwig Haus1.jpg|daqsminuri|336x336px|Il-faċċata ta' Dar Ernst Ludwig]]
Dar Ernst Ludwig inbniet bħala studjo komuni skont il-pjanta mfassla minn Joseph Maria Olbrich.&lt;ref&gt;{{Ċita web|url=https://www.mathildenhoehe-darmstadt.de/en/mathildenhoehe/buildings-and-objects/ernst-ludwig-haus-18/show/|titlu=Ernst Ludwig House|sit=Künstlerkolonie Mathildenhöhe|lingwa=en|data-aċċess=2021-11-23|arkivju-url=https://web.archive.org/web/20210729120542/https://www.mathildenhoehe-darmstadt.de/en/mathildenhoehe/buildings-and-objects/ernst-ludwig-haus-18/show/|arkivju-data=2021-07-29|url-status=dead}}&lt;/ref&gt; Olbrich kien ħadem bħala [[arkitett]] u kien figura ċentrali fil-grupp ta' artisti. Fil-bidu, Peter Behrens kien involut biss bħala pittur u bħala illustratur. It-tqegħid tal-ewwel ġebla seħħ fl-24 ta' Marzu 1900. L-istudjo kien post tax-xogħol kif ukoll il-post fejn kienu jinġabru l-membri tal-Kolonja tal-Artisti. Fin-nofs tas-sular prinċipali hemm il-kamra tal-laqgħat b'[[Pittura|pitturi]] magħmula minn Paul Bürck u hemm tliet studjos tal-artisti ma' kull naħa tal-kamra. Hemm żewġ appartamenti tal-artisti taħt l-art u kmamar taħt l-art għal skopijiet kummerċjali. Id-daħla tinsab f'niċċa mżejna b'motivi ta' fjuri ndurati. Żewġ [[Statwa|statwi]] twal sitt metri, &quot;Raġel u Mara&quot; jew &quot;Saħħa u Sbuħija&quot;, jgħassu d-daħla u huma xogħol Ludwig Habich. Id-djar tal-artisti kienu raggruppati madwar Dar Ernst Ludwig. Lejn l-aħħar tas-snin 80 tas-seklu 20, il-binja ġiet rikostruwita u mibdula f'[[mużew]] (bil-Ġermaniż: ''Museum Künstlerkolonie Darmstadt'') dwar il-Kolonja tal-Artisti ta' Darmstadt.&lt;ref&gt;{{Ċita web|url=https://museen-in-hessen.de/de/museen/museum_kuenstlerkolonie|titlu=Museen-in-Hessen {{!}} Museum Künstlerkolonie Darmstadt|sit=museen-in-hessen.de|data-aċċess=2021-11-23}}&lt;/ref&gt;

=== Djar l-artisti ===
[[Stampa:Darmstadt-Mathildenhoehweg 2005-03-31.jpg|daqsminuri|271x271px|Dar Wilhelm Deiters]]
L-artisti setgħu jixtru l-proprjetà b'kundizzjonijiet favorevoli u jibnu d-djar residenzjali għall-wirja. Kien previst li l-isforzi ta' kombinament tal-arkitettura, id-disinn tal-ispazji interni, l-artiġjanat u l-pittura jintwerew b'eżempji konkreti. Olbrich, Christiansen, Habich u Behrens biss setgħu jifilħu jibnu d-djar tagħhom stess; minkejja dan kien hemm tmint idjar mgħammra għalkollox fl-ewwel wirja.

==== Dar Wilhelm Deiters ====
[[Wilhelm Deiters]] kien il-maniġer tal-Kolonja tal-Artisti. Id-dar tiegħu ġiet iddisinjata minn Joseph Maria Olbrich, li kien responsabbli wkoll għad-disinn tal-ispazju intern tal-pjan terran.&lt;ref&gt;{{Ċita web|url=https://www.mathildenhoehe-darmstadt.de/mathildenhoehe/gebaeude-objekte/haus-deiters-11/show/|titlu=Haus Deiters|sit=Künstlerkolonie Mathildenhöhe|lingwa=de|data-aċċess=2021-11-23|arkivju-url=https://web.archive.org/web/20210726223930/https://www.mathildenhoehe-darmstadt.de/mathildenhoehe/gebaeude-objekte/haus-deiters-11/show/|arkivju-data=2021-07-26|url-status=dead}}&lt;/ref&gt; Din id-dar hija l-iżgħar waħda mid-djar tal-Kolonja u l-forma partikolari tagħha hija r-riżultat tal-għamla kwadra tal-proprjetà li fuqha nbniet, li tinsab fejn jiltaqgħu żewġ toroq. Ma ġarrbet l-ebda ħsara fil-gwerra u ġiet irrestawrata għad-dehra oriġinali tagħha fl-1991-1992 wara tentattivi inqas tajbin ta' rinnovazzjoni u ta' disinn mill-ġdid.&lt;ref&gt;{{Ċita web|url=http://goblu-architekten.de/projekte/versammlungsstaetten/mathildenhoehe-haus-deiters/|titlu=goblu-architekten|lingwa=de-DE|data-aċċess=2021-11-23|arkivju-url=https://web.archive.org/web/20210729120104/http://goblu-architekten.de/projekte/versammlungsstaetten/mathildenhoehe-haus-deiters/|arkivju-data=2021-07-29|url-status=dead}}&lt;/ref&gt; Il-binja kienet tospita l-Istitut Pollakk Ġermaniż mill-1996 sal-2016.&lt;ref name=&quot;:1&quot;&gt;{{Ċita web|url=https://www.deutsches-polen-institut.de/presse/pressemitteilungen/konkurs-o-nagrod-im-karla-dedeciusa-3/|titlu=Neues Domizil für das Deutsche Polen-Institut – Deutsches Polen-Institut|sit=www.deutsches-polen-institut.de|data-aċċess=2021-11-23|arkivju-url=https://web.archive.org/web/20210730071201/https://www.deutsches-polen-institut.de/presse/pressemitteilungen/konkurs-o-nagrod-im-karla-dedeciusa-3/|arkivju-data=2021-07-30|url-status=dead}}&lt;/ref&gt;
[[Stampa:DA-Gr Haus Glueckert1.jpg|daqsminuri|Dar Glückert il-Kbira]]

==== Dar Glückert il-Kbira ====
Joseph Maria Olbrich iddisinja wkoll din id-dar għal [[Julius Glückert]].&lt;ref&gt;{{Ċita web|url=https://www.mathildenhoehe-darmstadt.de/mathildenhoehe/gebaeude-objekte/grosses-haus-glueckert-16/show/|titlu=Großes Haus Glückert|sit=Künstlerkolonie Mathildenhöhe|lingwa=de|data-aċċess=2021-11-23|arkivju-url=https://web.archive.org/web/20210729120913/https://www.mathildenhoehe-darmstadt.de/mathildenhoehe/gebaeude-objekte/grosses-haus-glueckert-16/show/|arkivju-data=2021-07-29|url-status=dead}}&lt;/ref&gt; Kienet l-ikbar dar tal-wirja. Julius Glückert kien produttur tal-għamara u promotur importanti tal-Kolonja tal-Artisti. Kien ippreveda li jbigħ id-dar malli titlesta, iżda kemxejn qabel ma tlestiet iddeċieda li juża l-binja għal wirja permanenti ta' bċejjeċ prodotti fil-fabbrika tiegħu. Id-dar iġġarrfet parzjalment f[[it-Tieni Gwerra Dinjija]], u iktar 'il quddiem ġiet rikostruwita u mbagħad irrestawrata fis-snin 80 tas-seklu 20. Illum il-ġurnata tintuża mill-Akkademja Ġermaniża għal-Lingwa u l-[[Poeżija]].&lt;ref&gt;{{Ċita web|url=https://www.darmstadt-stadtlexikon.de/g/glueckert-haeuser.html|titlu=Glückert-Häuser|sit=www.darmstadt-stadtlexikon.de|data-aċċess=2021-11-23}}&lt;/ref&gt;

==== Dar Glückert iż-Żgħira (Dar Rudolf Bosselt) ====
Din id-dar ġiet iddisinjata wkoll minn Joseph Maria Olbrich. L-[[Skultura|iskulturi]] mal-faċċata huma xogħol Rudolf Bosselt. Patriz Huber kien responsabbli għad-disinn tal-ispazji interni. Bosselt beda x-xogħol fid-dar, iżda ma kienx kapaċi jkopri l-kostijiet tal-kostruzzjoni. B'hekk Glückert ħa d-dar f'idejh u ħallas biex titlesta. Id-dehra attwali tagħha tqarreb ħafna l-forma oriġinali tagħha.
[[Stampa:DA-Haus Behrens1.jpg|daqsminuri|281x281px|Dar Peter Behrens]]

==== Dar Peter Behrens ====
Peter Behrens kien arkitett awtodidatta.&lt;ref&gt;{{Ċita web|url=https://cubenuovo.com/2017/07/27/der-autodidakt-baute-sich-seine-villa-auf-der-mathildenhoehe-einfach-selbst/|titlu=Der Autodidakt baute sich seine Villa auf der Mathildenhöhe einfach selbst|data=2017-07-27|lingwa=de-DE|data-aċċess=2021-11-23}}&lt;/ref&gt; Id-disinn tiegħu għal daru stess u tal-ispazji interni tagħha kien jirrappreżenta d-debutt tiegħu. Il-fatt li l-arkitett u d-disinjatur tal-ispazji interni tad-dar kienu l-istess persuna wassal biex id-dar ikollha konsistenza li tispikka b'mod partikolari. Madankollu, din id-dar hija l-iktar dar tal-wirja li swiet flus, b'kostijiet totali ta' 200,000 Mark. Behrens qatt ma għex fiha, u minflok għażel li jbigħha ftit wara l-wirja. Ġarrbet ħsarat estensivi fit-Tieni Gwerra Dinjija, iżda għall-inqas il-bixra esterna tagħha ġiet irrestawrata kważi għalkollox għall-istat oriġinali tagħha. Xi oġġetti u biċċiet tal-għamara milli jidher kienu tneħħew mid-dar qabel it-Tieni Gwerra Dinjija u għaldaqstant ma nqerdux.
[[Stampa:DA-Haus Olbrich1.jpg|daqsminuri|Dar Joseph Maria Olbrich]]

==== Dar Joseph Maria Olbrich ====
Dar Olbrich stess kienet pjuttost irħisa u swiet 75,000 Mark biex inbniet. Il-binja kellha saqaf skuntrat aħmar li kien ikompli jinżel 'l isfel fuq il-pjan terran min-naħa tat-Tramuntana. Olbrich stess kien iddisinja wkoll l-ispazju intern kollu. Id-dar ġarrbet ħsarat estensivi fit-Tieni Gwerra Dinjija u reġgħet inbniet fl-1950-1951, għalkemm kollox mill-pjan terran 'il fuq ġie mibdul kompletament.&lt;ref&gt;{{Ċita web|url=https://www.darmstadt.de/presseservice/archiv-einzelansicht/news/haus-olbrich|titlu=Haus Olbrich|kunjom=Darmstadt|isem=Wissenschaftsstadt|sit=www.darmstadt.de|lingwa=de|data-aċċess=2021-11-23|arkivju-url=https://web.archive.org/web/20210730072421/https://www.darmstadt.de/presseservice/archiv-einzelansicht/news/haus-olbrich|arkivju-data=2021-07-30|url-status=dead}}&lt;/ref&gt; Il-madum abjad u blu tal-faċċata biss ifakkar fil-kostruzzjoni oriġinali. Id-dar intużat mill-Istitut Pollakk Ġermaniż mill-1980 sal-1996.&lt;ref name=&quot;:1&quot; /&gt;

==== Dar Ludwig Habich ====
Joseph Maria Olbrich kien l-arkitett ta' Dar Ludwig Habich, li kienet l-istudjo u r-residenza tal-iskultur Ludwig Habich.&lt;ref&gt;{{Ċita web|url=https://www.darmstadt-stadtlexikon.de/h/habich-ludwig.html|titlu=Habich, Ludwig|sit=www.darmstadt-stadtlexikon.de|data-aċċess=2021-11-23}}&lt;/ref&gt; Patriz Huber kien responsabbli għad-disinn tal-ispazji interni. Il-binja hija notevoli għas-saqaf ċatt tagħha u għall-[[ġeometrija]] solida tagħha b'dekorazzjoni Spartana. Wara li ġarrbet ħsarat estensivi matul il-gwerra, ġiet rikostruwita fl-1951 b'ċerti bidliet fid-dettalji iżda f'konformità mal-pjanta oriġinali.

==== Dar Hans Christiansen ====
Dar Hans Christiansen ġiet iddisinjata minn Olbrich skont ix-xewqat tal-pittur Hans Christiansen. Il-faċċata kienet iddominata minn żoni kbar bil-kulur, iżda d-dekorazzjoni xi kultant kienet figurattiva wkoll. Ġiet impittra minn Christiansen u kienet toffri ħafna materjal għad-diskussjoni. L-artist u l-familja tiegħu għexu fid-dar għal żmien pjuttost twil, għalkemm Christiansen ħadem barra Darmstadt speċjalment lejn l-aħħar ta' ħajtu. Il-binja nqerdet għalkollox fit-Tieni Gwerra Dinjija u ma ġietx rikostruwita. Minflok, tħalla spazju vojt, u b'hekk inqerdet ukoll is-simetrija oriġinali taż-żona.

==== Dar Georg Keller ====
Din id-dar, magħrufa bħala &quot;Beaulieu&quot;, inbniet għall-għani Georg Keller skont il-pjanta mfassla minn Joseph Maria Olbrich. Wara li nqerdet fil-gwerra, id-dar ġiet rikostruwita b'mod differenti għalkollox.

== It-Tieni Wirja tal-1904 ==
It-tieni wirja kienet ikkaratterizzata minn kważi kostruzzjonijiet temporanji biss wara t-telf finanzjarju kbir tal-ewwel wirja. Flimkien mal-membri li kien għad fadal, Olbrich u Habich, issieħbu tliet membri ġodda: [[Johann Vincenz Cissarz]], [[Daniel Greiner]] u [[Paul Haustein]].

=== Grupp ta' tlett idjar ===
It-tlett idjar interkonnessi fil-kantuniera ta' Stiftstraße u ta' Prinz-Christians-Weg inbnew fl-1904 skont il-pjanti ta' Joseph Maria Olbrich. Id-dar tal-kantuniera (bi strippi-pilastri magħmula bil-brikks) u d-&quot;Dar Blu&quot; (il-pjan terran huwa miksi b'madum igglejżjat blu) inbnew bit-tir li jinbigħu, filwaqt li d-&quot;Dar Griża&quot;, magħrufa wkoll bħala &quot;Dar il-Predikatur&quot; (li għandha superfiċe skura u ħarxa tal-ġibs), ġiet iddisinjata bħala residenza għall-predikatur tal-qorti. Olbrich iddisinja l-ispazji interni tad-Dar Griża; Paul Haustein u Johann Vincenz Cissarz kienu responsabbli għad-dekorazzjoni tad-Dar Blu u xi kmamar tad-dar tal-kantuniera. It-tlett idjar kellhom l-għan li juru l-possibbiltajiet ta' għajxien għall-klassi medja. Id-djar ġarrbu ħsarat estensivi fit-Tieni Gwerra Dinjija. Minflok id-Dar Griża nbniet kostruzzjoni ġdida, filwaqt li ż-żewġt idjar l-oħra ġew rikostruwiti b'modifiki kbar.

== It-Tielet Wirja (wirja reġjonali ta' Hesse) tal-1908 ==
[[Stampa:Hochzeitsturm-und-Ausstellungsgebäude,-Darmstadt.jpg|daqsminuri|299x299px|Kartolina antika tat-Torri taż-Żwieġ u tal-Binja tal-Wirjiet]]
It-tielet wirja, li kienet miftuħa għall-artisti u għall-ħaddiema tas-[[Sengħa|snajja']] ta' Hesse, kienet iċċentrata fuq kolonja ta' residenzi żgħar, sabiex turi li l-forom moderni ta' għajxien setgħu jinkisbu b'mezzi finanzjarji limitati. It-tema tal-wirja kienet l-arti ħielsa u applikata. Apparti Olbrich, il-kolonja kienet tinkludi lil [[Albin Müller]], [[Jakob Julius Scharvogel]], [[Joseph Emil Schneckendorf]], [[Ernst Riegel]], [[Friedrich Wilhelm Kleukens]] u [[Heinrich Jobst]] dak iż-żmien.

=== Torri taż-Żwieġ u Binja tal-Wirjiet ===
Joseph Maria Olbrich ippjana t-Torri taż-Żwieġ (li ngħata dan l-isem biex ifakkar iż-żwieġ bejn il-Gran Duka Ernst Ludwig u l-Prinċipessa [[Eleonore zu Solms-Hohensolms-Lich]] fl-1905) u l-Binja tal-Wirjiet maġenbu. Dawn iż-żewġ binjiet infetħu fl-1908 bħala post fejn il-membri tal-Kolonja tal-Artisti setgħu juru x-xogħol artistiku tagħhom. Iż-żewġ binjiet jinsabu fuq eks ġibjun li huwa parti min-network tal-ilma ta' Darmstadt, li oriġinarjament kien ġie ssiġillat bir-radam biss.

=== Dar tal-Wirjiet tat-Tramuntana ta' Hesse ===
Din id-dar ġiet iddisinjata minn Olbrich bħala post fejn setgħu jintwerew il-prodotti industrijali u kummerċjali mit-Tramuntana ta' Hesse u fil-biċċa l-kbira tagħha ġiet iddekorata minnu wkoll. Illum il-ġurnata l-binja tintuża mill-&quot;Istitut għall-Mużika Ġdida u għall-Edukazzjoni fil-Mużika&quot;.

=== Dar Conrad Sutter ===
L-arkitett Conrad Sutter iddisinja u bena din id-dar, u ħa ħsieb ukoll id-disinn tal-ispazju intern kollu. Il-binja ġiet inkluża fil-wirja kontra l-parir tal-ġurija, u Sutter assuma r-responsabbiltà għal din l-għażla.

=== Dar Wagner-Gewin ===
L-arkitett [[Johann Christoph Gewin]] iddisinja l-pjanta għal din id-dar għall-[[bennej]] Wagner. Din id-dar inqerdet fil-gwerra.

=== Kolonja tar-residenzi ż-żgħar ===
Il-kolonja tar-residenzi ż-żgħar inbniet fuq ix-xaqliba tal-Lvant tal-Mathildenhöhe bħala mudell għar-residenzi tal-klassijiet inqas għonja. Kienet magħmula minn dar waħda għal żewġ okkupanti, żewġt idjar imissu ma' xulxin minn naħa waħda u tlett idjar għal okkupant wieħed. Id-djar servew bħala mudell kollettiv u ntwerew mis-Soċjetà ta' Ernst Ludwig u mis-Soċjetà Ċentrali ta' Hesse għall-Kostruzzjoni ta' Appartamenti Orħos. Sitt industrijalisti kbar minn Hesse pprovdew il-finanzjament. Il-kundizzjonijiet kienu jirrikjedu li d-djar ikollhom mill-inqas tliet kmamar residenzjali, jinbnew b'materjali lokali tal-bini, u ma jiswewx iktar minn 4,000 Mark għal dar għal okkupant wieħed jew 7,200 Mark għal dar għal żewġ okkupanti. Barra minn hekk, l-arkitetti kienu meħtieġa jiddisinjaw spazji interni li jiswew inqas minn 1,000 Mark għal kull residenza. Il-binjiet ġew iddisinjati mill-arkitetti lokali [[Ludwig Mahr]], [[Georg Metzendorf]], [[Josef Rings]], [[Heinrich Walbe]], [[Arthur Wienkoop]] u Joseph Maria Olbrich. Il-binjiet mgħammrin għalkollox intwerew fl-1908 iżda ġew żarmati ftit wara li ntemmet il-wirja.

==== Dar il-Ħaddiema tal-Opel ====
Olbrich ġie kkummissjonat mid-ditta Opel minn [[Rüsselheim]] biex jiddisinja dar għal okkupant wieħed kompluta bid-disinn tal-ispazju intern bħala parti mill-kolonja tar-residenzi ż-żgħar. Minflok kċina maħsuba biex wieħed jiekol fiha, xi ħaġa li kienet komuni dak iż-żmien, kien hemm kċina żgħira u salott kbir fil-pjan terran. Fit-tieni sular, kien hemm żewġ kmamar tas-sodda kbar u kamra tal-banju.

==== Djar il-Ħaddiema, Erbacher Straße 138-142 ====
It-tlett idjar ta' Mahr, Metzendorf u Wienkoop ġew żarmati wara l-wirja tal-1908 u tressqu f'dik li attwalment hija Erbacher Straße fuq kummissjoni tal-azjenda Dukali tal-ħalib fil-qrib.

== Ir-Raba' Wirja tal-1914 ==
L-enfasi partikolari tal-aħħar wirja kienet ir-residenza għall-kiri. B'hekk [[Albin Müller]] bena grupp ta' tmien appartamenti għall-kiri għoljin tliet sulari fuq ix-xaqliba tat-Tramuntana tal-Mathildenhöhe. Tlett idjar kienu jinkludu mudelli ta' disinn tal-ispazji interni minn diversi membri tal-kolonja. Fuq in-naħa ta' wara ta' dan il-grupp ta' binjiet kien hemm studjo ta' ħames sulari. Din ir-ringiela ta' binjiet ta' appartamenti nqerdet fit-Tieni Gwerra Dinjija, iżda l-istudjo bil-faċċata bl-istrixxi kannella ma ġarrbet l-ebda ħsara. L-għalqa bis-siġar tas-sikamoru u Bieb l-Iljun (li issa huwa l-bieb tad-daħla għall-Park ta' Rosenhöhe) għadhom jeżistu. Il-membri tal-kolonja dak iż-żmien kienu [[Heinrich Jobst]], [[Friedrich Wilhelm Kleukens]], [[Albin Müller]], [[Fritz Osswald]], [[Emanuel Josef Margold]], [[Edmund Körner]] u [[Bernhard Hoetger]].

== Żvilupp tal-madwar ==
L-arkitetti lokali ta' Darmstadt ma ħadux sehem fl-Ewwel Wirja tal-Mathildenhöhe. Madankollu, it-tradizzjonalisti [[Alfred Messel]] (ir-residenza għad-direttur tal-mużew [[Paul Ostermann von Roth]]), [[Georg Metzendorf]] (ir-residenza għal [[Georg Kaiser]]), [[Heinrich Metzendorf]] (ir-residenza għal [[Hofrat Otto Stockhausen]]) u [[Friedrich Pützer]] (fost binjiet oħra r-residenza tiegħu stess, ir-residenza għal Dr. Mühlberger u d-dar għal żewġ okkupanti għal Dr. Becker u għal Bornscheuer tal-Kunsill tal-Finanzi) irnexxielhom juru l-kunċetti tagħhom fil-marġnijiet tal-Kolonja tal-Artisti. It-territorju tal-wirjiet kien imdawwar b'ċint temporanju waqt il-wirjiet. Id-djar tal-Kolonja tal-Artisti u dawk ta' arkitetti oħra kienu waħda ħdejn l-oħra f'dan l-iżvilupp.

== Kolonja l-Ġdida tal-Artisti f'Rosenhöhe ==
Il-belt ta' Darmstadt stabbiliet il-Kolonja l-Ġdida tal-Artisti fis-snin 60 tas-seklu 20. Seba' studjos u residenzi nbnew bejn l-1965 u l-1967 skont il-pjanti ta' [[Rolf Prange]], [[Rudolf Kramer]], [[Bert Seidel]], [[Heribert Hausmann]] u [[Reinhold Kargel]]. L-awtur [[Heinrich Schirmbeck]], il-kittieb tal-lirika [[Karl Krolow]], l-istoriku tal-arti [[Hans Maria Wingler]] u l-iskultur [[Wilhelm Loth]] kienu (jew huma) fost il-membri ta' din il-kolonja.

== Sit ta' Wirt Dinji ==
Il-Kolonja tal-Artisti ta' Darmstadt ġiet iddeżinjata bħala Sit ta' Wirt Dinji tal-UNESCO fl-2021.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Il-valur universali straordinarju tas-sit ġie rrikonoxxut abbażi ta' żewġ kriterji tal-għażla tal-UNESCO: il-'''kriterju (ii)''' &quot;Wirja ta' skambju importanti ta' valuri umani, tul perjodu ta' żmien jew fi ħdan żona kulturali fid-dinja, dwar l-iżviluppi fl-arkitettura jew it-teknoloġija, l-arti monumentali, l-ippjanar tal-bliet jew id-disinn tal-pajsaġġ&quot;; u l-'''kriterju (iv)''' &quot;Eżempju straordinarju ta' tip ta' bini, ta' grupp ta' siti jew ta' pajsaġġ arkitettoniku jew teknoloġiku li joħroġ fid-dieher stadju/i sinifikanti fl-istorja tal-bniedem&quot;.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

== Iktar qari ==

* Jürgen Bredow, Johannes Cramer: ''Bauten in Darmstadt. Ein Architekturführer''. Darmstadt 1979. &lt;nowiki&gt;ISBN 3-7929-0106-4&lt;/nowiki&gt;
* Stadt Darmstadt (Publ.): ''Die Darmstädter Mathildenhöhe. Architektur im Aufbruch zur Moderne''. Beiträge zum Denkmalschutz in Darmstadt. Vol. 7. Darmstadt 1998.
* Stadt Darmstadt (Publ.): ''Die Mathildenhöhe – ein Jahrhundertwerk''. Mathildenhöhe Darmstadt. 100 Jahre Planen und Bauen für die Stadtkrone 1899–1999. Vol. 1. Darmstadt 1999. &lt;nowiki&gt;ISBN 3-89552-063-2&lt;/nowiki&gt;
* Mathias Wallner und Heike Werner: ''Architektur und Geschichte in Deutschland.'' Munich 2006, p. 114–115. &lt;nowiki&gt;ISBN 3-9809471-1-4&lt;/nowiki&gt;

== Referenzi ==

[[Kategorija:Siti ta' Wirt Dinji Kulturali]]
[[Kategorija:Ġermanja]]
[[Kategorija:Arkitettura]]
[[Kategorija:Siti ta' Wirt Dinji fil-Ġermanja]]</text>
      <sha1>3rempk5afoy1kqvumt5x12sh8f9x6fm</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Bandleader</title>
    <ns>0</ns>
    <id>32801</id>
    <revision>
      <id>323800</id>
      <parentid>315726</parentid>
      <timestamp>2025-06-28T08:56:43Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>ToniSant</username>
        <id>4257</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>/* Rwoli */ tindif ta' ref</comment>
      <origin>323800</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2832" sha1="l5zzrrtlt85jyz4aun697x71q5kj9tq" xml:space="preserve">
[[Stampa:Glenn_Miller_Band.jpg|daqsminuri| L-Orkestra ta' Glenn Miller, immexxija minn [[Glenn Miller]] (quddiem u ċentrali).]]
'''Bandleader''' huwa l-mexxej ta' grupp mużikali bħal dance band, rock band, pop band jew xi kwartett (jew akbar) tal-jazz. It-terminu jintuża l-iktar għall-mexxej ta' grupp li jdoqq [[mużika]] popolari bħala combo żgħira jew big band, bħal wieħed li jdoqq mużika jazz, blues, rhythm and blues jew rock and roll.&lt;ref name=&quot;club&quot;&gt;''Club Date Musicians: Playing the New York Party Circuit''. Bruce A. MacLeod. University of Illinois Press. {{ISBN|9780252019548}} (1993)&lt;/ref&gt; Il-biċċa l-kbira tal-bandleaders huma wkoll artisti bil-band tagħhom stess, jew bħala [[Kantant|kantanti]] jew bħala strumentalisti, idoqqu strument bħal kitarra elettrika, pjanu, jew strumenti oħra.

== Rwoli ==
Il-bandleader ikollu varjetà ta' ħiliet mużikali. Bandleader jeħtieġ li jkun direttur tal-mużika li jagħżel is-&quot;setlist&quot; (il-lista tal-kanzunetti li se jindaqqu fi spettaklu), jistabbilixxi r-ritmu ta' kull kanzunetta u jibda kull kanzunetta (ħafna drabi billi &quot;jgħodd&quot;), imexxi l-bidu ta' sezzjonijiet ġodda ta' kanzunetti (eż. sinjalazzjoni għall-bidu ta' solo tal-kitarra jew solo tat-tnabar) u jwassal it-tmiem ta' kull kanzunetta. Il-bandleader jidher fuq il-palk mal-mużiċisti, għalhekk irid ikunu artist b'saħħtu sew jekk kantant sew jekk strumentalist. Il-bandleader jeħtieġ ukoll li jkollu għarfien ġenerali tajjeb tal-partijiet differenti li jindaqqu mill-istrumenti kollha tas-sezzjoni tar-ritmu (kitarra, tastieri, bass elettriku, u tnabar) u strumenti solo (eż. kitarra, sassofonu, eċċ.), biex jagħżel membri prospettivi ġodda tal-band u jmexxi l-provi. Il-bandleader tipikament jagħżel ukoll kanzunetti ġodda għall-grupp, partikolarment jekk il-grupp ikun [[cover band]] jew [[Tribute act|tribute band]]. F'xi każijiet, il-bandleader jista' jamministra aspetti oħra tal-band, bħall-organizzazzjoni ta' tours u sessjonijiet ta' reġistrazzjoni. Xi bandleaders ikunu wkoll [[Kompożitur|kompożituri]] u awturi ta' kanzunetti għall-grupp tagħhom.

Ħafna drabi l-bands jissemmew għall-bandleaders tagħhom, jew ikollhom isem distint mill-bandleader (eż. [[Bruce Springsteen]] u l-[[Banda Triq E|E Street Band]] jew [[Elvis Costello|Bill Haley]] u [[The Comets]]). Xi bands ta' żmien ilu bħal [[L-Orkestra tal-Count Basie|The Count Basie Orchestra]] baqgħu joperaw bl-ismijiet tal-bandleaders tagħhom, ħafna wara l-[[mewt]] tal-bandleader oriġinali.&lt;ref name=&quot;club&quot; /&gt;

== Ara wkoll ==

* [[Surmast tal-banda]]

== Aktar qari ==

* Whiteman, Paul &amp; Lieber, Leslie – How to Be a Bandleader (New York City: Robert M. McBride &amp; Company, 1948)

== Referenzi ==
[[Kategorija:Mużika]]
[[Kategorija:Professjonijiet]]
&lt;references /&gt;{{Awtorità}}</text>
      <sha1>l5zzrrtlt85jyz4aun697x71q5kj9tq</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>2025 fil-mużika ta' Malta</title>
    <ns>0</ns>
    <id>33182</id>
    <revision>
      <id>323801</id>
      <parentid>323765</parentid>
      <timestamp>2025-06-28T09:52:02Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>ToniSant</username>
        <id>4257</id>
      </contributor>
      <comment>/* Mejju */ +MSO</comment>
      <origin>323801</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="31210" sha1="9cvv6jb3jerz1hnice605phsm686f0f" xml:space="preserve">Din hija lista ta' attivitajiet mużikali notevoli li ġraw u diski/recordings maħruġa fl-2024. Kull attività jew recording iridu jkunu sostanzjati minn referenza xierqa, u aktar minn waħda, meta dan possibli.

==Diski u recordings oħra maħruġa fl-2025==

=== Jannar ===
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+
!Data
!Titlu
!Artist/i
!Mod
!Referenzi u/jew noti
!Wikidata
|-
|3
|Warico
|[[Manwel T]]
|Single
|Bandcamp&lt;ref&gt;{{Ċita web|url=https://manwelt.bandcamp.com/album/warico|titlu=Warico, by MANWEL T|sit=MANWEL T|lingwa=en|data-aċċess=2025-01-03}}&lt;/ref&gt;
|
|-
|3
|Lil Din L-Art Ħelwa
|[[Myles Azzopardi|Myles]]
|Video
|YouTube&lt;ref&gt;{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=DeUAKTeoCTY|titlu=Lil DIn l-Art Ħelwa|kunjom=Azzopardi|isem=Myles|data=3 Jannar 2025|sit=YouTube|lingwa=mt}}&lt;/ref&gt;
|
|-
|8
|Ashes to Ashes
|[[Matthew James]]
|Album
|Spotify&lt;ref&gt;{{Ċita web|url=https://open.spotify.com/album/6CY2qszOZDhyRSfGtTxBnL|titlu=Ashes to Ashes|kunjom=Borg|isem=Matthew James|data=8 Jannar 2025|sit=Spotify|lingwa=en, mt}}&lt;/ref&gt;
|
|-
|10
|Dancing with a Danger
|[[Gaia Gambuzza]]
|Video&lt;ref&gt;{{Ċita web|url=https://newsbook.com.mt/gaia-gambuzza-tohrog-il-vidjo-tal-kanzunetta-dancing-with-a-danger/|titlu=Gaia Gambuzza toħroġ il-vidjo tal-kanzunetta ‘’Dancing with a Danger’’|kunjom=Zammit|isem=Frederick|data=15 Jannar 2025|sit=Newsbook|lingwa=mt}}&lt;/ref&gt;
|YouTube&lt;ref&gt;{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=mApyguAzzpY|titlu=Dancing with a Danger|kunjom=Gambuzza|isem=Gaia|data=10 Jannar 2025|sit=en}}&lt;/ref&gt;
|
|-
|11
|Burn
|[[Luana Schembri]]
|Lyric video
|YouTube&lt;ref&gt;{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=EZWUIwKxGNA|titlu=Burn|kunjom=Schembri|isem=Luana|data=11 Jannar 2025|sit=YouTube|lingwa=en}}&lt;/ref&gt;
|
|-
|15
|State of Mind
|[[Nick Morales]]
|Video
|YouTube&lt;ref&gt;{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=1gZEAxmdxRk|titlu=State of Mind|kunjom=Morales|isem=Nick|data=15 Jannar 2025|sit=YouTube|lingwa=en}}&lt;/ref&gt;
|
|-
|15
|No More
|[[Hanging by Threads]]
|EP
|Apple Music&lt;ref&gt;{{Ċita web|url=https://music.apple.com/mt/album/no-more-ep/1785425989|titlu=No More|kunjom=Hanging by Threads|data=15 Jannar 2025|sit=Apple Music|lingwa=en}}&lt;/ref&gt;
|
|-
|17
|Love Me
|[[Megan May]]
|Video
|YouTube&lt;ref&gt;{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=bMjd2w8aHt8|titlu=Love Me|kunjom=Megan May|data=17 Jannar 2025|sit=YouTube|lingwa=en}}&lt;/ref&gt;
|
|-
|17
|Natura Maltija [official sountrack]
|[[Robert Farrugia]]
|Album
|Bandcamp&lt;ref&gt;{{Ċita web|url=https://robertfarrugia.bandcamp.com/album/natura-maltija-official-soundtrack|titlu=Natura Maltija [official soundtrack], by Robert Farrugia|sit=Robert Farrugia|lingwa=en|data-aċċess=2025-01-25}}&lt;/ref&gt;
|
|-
|17
|Feelings for You
|Klingande &amp; [[Shaun Farrugia]]
|Single
|Spotify&lt;ref&gt;{{Ċita web|url=https://open.spotify.com/track/6fSPmQVLaIBLnTSaDHolks|titlu=Feelings for You|kunjom=Klingande|kunjom2=Farrugia|isem2=Shaun|sit=Spotify|lingwa=en|data-aċċess=17 Jannar 2025}}&lt;/ref&gt;
|
|-
|18
|Imħabbatħabbat
|Nick Morales
|Album
|Bandcamp&lt;ref&gt;{{Ċita web|url=https://nickmorales.bandcamp.com/album/im-abbat-abbat|titlu=Imħabbatħabbat, by Nick Morales|data=18 Jannar 2025|sit=Nick Morales|lingwa=mt,en}}&lt;/ref&gt;
|
|-
|20
|Held
|[[Claire Tonna]]
|EP
|Bandcamp&lt;ref&gt;{{Ċita web|url=https://clairetonna.bandcamp.com/album/held-ep|titlu=HELD EP, by Claire Tonna|sit=Claire Tonna|lingwa=en|data-aċċess=2024-12-30}}&lt;/ref&gt;
|
|-
|23
|Taħfirli?
|[[Philip Vella]]
|Video
|YouTube&lt;ref&gt;{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=0c6Mo1bIQ8Y|titlu=Taħfirli?|kunjom=Vella|isem=Philip|data=23 Jannar 2025|sit=YouTube|lingwa=mt}}&lt;/ref&gt;
|
|-
|24
|Cookin' It Up
|[[Jay Zinga]] + [[Brenda de Battista|Bee]]
|Single
|Spotify&lt;ref&gt;{{Ċita web|url=https://open.spotify.com/track/6LIykB1eSUI81gXRPjPiLe?si=e790477809b64d3f|titlu=Cookin' It Up|kunjom=Zinga|isem=Jay|kunjom2=de Battista|isem2=Brenda|sit=Spotify|lingwa=en}}&lt;/ref&gt;
|
|-
|25
|Opium
|[[The Bride]]
|Single
|Audio only on YouTube&lt;ref&gt;{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=udpJyVTtzRg|titlu=Opium|kunjom=The Bride|data=25 Jannar 2025|sit=YouTube|lingwa=en}}&lt;/ref&gt;
|
|-
|26
|Il-Protesta
|[[David Sammut il-Buggly]]
|Video&lt;ref&gt;{{Ċita web|url=https://newsbook.com.mt/tilef-lill-ibnu-bsuwicidju-jipprotesta-bdiska-ghax-thalla-fl-ghama-dwar-l-inkjesta/|titlu=Tilef lil ibnu b’suwiċidju; jipprotesta b’diska għax tħalla fl-għama dwar l-inkjesta|kunjom=Cachia|isem=Paul|data=27 Jannar 2025|sit=Newsbook|lingwa=mt}}&lt;/ref&gt;
|YouTube&lt;ref&gt;{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=uIz9ks-5QZ0|titlu=Il-Protesta|kunjom=Sammut|isem=David|data=26 Jannar 2025|sit=YouTube|lingwa=mt}}&lt;/ref&gt;
|
|-
|26
|Gravity
|[[Claire Marante]]
|Single
|Audio only on YouTube&lt;ref&gt;{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=Qo4BiZSH-2A|titlu=Gravity|kunjom=Marante|isem=Claire|data=26 Jannar 2025|sit=YouTube|lingwa=en}}&lt;/ref&gt;
|
|-
|28
|No Defeat
|[[Kiita C]]
|Video
|YouTube&lt;ref&gt;{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=ceI8eTZP-GE|titlu=No Defeat|kunjom=Cardona|isem=NIkita|data=28 Jannar 2025|sit=YouTube|lingwa=en}}&lt;/ref&gt;
|
|-
|31
|Qum Minn Hemm
|[[ONE11]]
|Video
|YouTube&lt;ref&gt;{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=cX9RxbhMJn0|titlu=Qum Minn Hemm|kunjom=ONE11|data=31 Jannar 2025|sit=YouTube|lingwa=mt}}&lt;/ref&gt;
|
|}

=== Frar ===
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+
!Data
!Titlu
!Artist/i
!Mod
!Referenzi u/jew noti
!Wikidata
|-
|3
|Ticket to the Moon
|[[Chasing Pandora]]
|Video
|YouTube&lt;ref&gt;{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=Q7wlf1WFJ68|titlu=Ticket to the Moon|kunjom=Chasing Pandora|data=3 Frar 2025|sit=YouTube|lingwa=en}}&lt;/ref&gt;
|
|-
|3
|A Mild Winter (Urulu Remix)
|[[Owen Jay]] &amp; [[Melchior Sultana]]
|Single
|Bandcamp&lt;ref&gt;{{Ċita web|url=https://battibatti.bandcamp.com/album/bb26-a-mild-winter-urulu-remix|titlu=BB26 - A Mild Winter (Urulu Remix), by Owen Jay &amp; Melchior Sultana|sit=Battibatti|lingwa=en|data-aċċess=2025-04-28}}&lt;/ref&gt;
|
|-
|5
|Keep On Running
|[[That bb]]
|Single
|Bandcamp&lt;ref&gt;{{Ċita web|url=https://thatbb.bandcamp.com/track/keep-on-running|titlu=Keep on Running, by That bb|kunjom=Theuma|isem=Rebecca|data=5 Frar 2025|sit=That bb|lingwa=en|data-aċċess=2025-02-17}}&lt;/ref&gt;
|
|-
|7
|Ġaħan
|[[Kill The Action]] feat. [[Myles Azzopardi|Myles]], [[Funky Monkey]] &amp; [[DJ Mac]]
|Video
|YouTube&lt;ref&gt;{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=KZyOOu238FU|titlu=Ġaħan|kunjom=Kill the Action|data=7 Frar 2025|sit=YouTube|lingwa=mt}}&lt;/ref&gt;
|
|-
|7
|Don't Slip Away
|[[Martina Fenech]]
|Lyric video&lt;ref&gt;{{Ċita web|url=https://newsbook.com.mt/martina-fenech-bhoss-gdid-fdont-slip-away/|titlu=Don't Slip Away|kunjom=Zammit|isem=Frederick|data=8 Frar 2025|sit=Newbook|lingwa=mt}}&lt;/ref&gt;
|YouTube&lt;ref&gt;{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=SXIFmS89IjA|titlu=Don't Slip Away|kunjom=Fenech|isem=Martina|data=7 Frar 2025|sit=YouTube|lingwa=en}}&lt;/ref&gt;
|
|-
|7
|Cartwheel
|[[Banjo Lucia]]
|Single
|Bandcamp&lt;ref&gt;{{Ċita web|url=https://banjolucia.bandcamp.com/track/cartwheel|titlu=Cartwheel, by Banjo Lucia|kunjom=Caruana-Butler|isem=Banjo|data=7 Frar 2025|sit=Banjo Lucia|lingwa=en|data-aċċess=2025-02-16}}&lt;/ref&gt;
|
|-
|10
|Sparks
|[[Notes to Addy]]
|Single
|Spotify&lt;ref&gt;{{Ċita web|url=https://open.spotify.com/track/0DWBx6HcXocjnpyFCJJxCh|titlu=Sparks|kunjom=Grech|isem=Adrian|data=10 Frar 2025|sit=Spotify|lingwa=mt}}&lt;/ref&gt;
|
|-
|12
|Happier
|[[Kayati]]
|Lyric video&lt;ref&gt;{{Ċita web|url=https://newsbook.com.mt/kayati-jniedu-s-single-gdida-taghhom-happier/|titlu=Kayati jniedu s-single ġdida tagħhom ‘Happier’|kunjom=Zammit|isem=Frederick|data=13 Frar 2025|sit=Newsbook|lingwa=mt}}&lt;/ref&gt;
|YouTube&lt;ref&gt;{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=E9rPw0Q9XGI|titlu=Happier|kunjom=Kayati|data=12 Frar 2025|sit=YouTube|lingwa=en}}&lt;/ref&gt;
|
|-
|14
|Għidli Int Ja Mara / Il-Ballata tax-Xagħri
|[[David Schembri]]
|Single
|Bandcamp&lt;ref&gt;{{Ċita web|url=https://dejvid.bandcamp.com/album/g-idli-int-ja-mara|titlu=Għidli Int Ja Mara, by David Schembri|kunjom=Schembri|isem=David|data=14 Frar 2025|sit=|lingwa=mt|data-aċċess=2025-02-28}}&lt;/ref&gt;
|
|-
|14
|Nisa Tal-Lejl
|[[Bruda]]
|Video
|YouTube&lt;ref&gt;{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=I_rLrmgg5Ek|titlu=Nisa Tal-Lejl|kunjom=Bruda|data=14 Frar 2025|sit=YouTube|lingwa=mt}}&lt;/ref&gt;
|
|-
|15
|Falling
|[[Nate Rope]] + [[Ember Skky]]
|Single
|Spotify&lt;ref&gt;{{Ċita web|url=https://open.spotify.com/track/02xn84CP3TfhWAhagfc4g2|titlu=Falling|kunjom=Rope|isem=Nate|data=15 Frar 2025|sit=Spotify|lingwa=en}}&lt;/ref&gt;
|
|-
|16
|Żmien Ieħor
|[[Klikka (trio vokali)|Klikka]]
|Video
|YouTube&lt;ref&gt;{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=A7Ws-lFPcBw|titlu=Żmien Ieħor|kunjom=Klikka|data=16 Frar 2025|sit=YouTube|lingwa=mt}}&lt;/ref&gt;
|
|-
|19
|Tibqax Tgħix fil-Passat
|[[Kapitlu Tlettax]] feat. [[Liston Bongailas|Liston]]
|Video
|YouTube&lt;ref&gt;{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=SnVYbmx5reQ|titlu=Tibqax Tgħix fil-Passat|kunjom=Kapitlu Tlettax|data=19 Frar 2025|sit=YouTube|lingwa=mt}}&lt;/ref&gt;
|
|-
|21
|Raymond Fenech’s Funeral Marches
|[[Għaqda Każin Banda San Filep]]
|Album
|CD&lt;ref&gt;{{Ċita web|url=https://timesofmalta.com/article/composer-raymond-fenech-launch-cd-funeral-marches.1105259|titlu=Composer Raymond Fenech to launch CD of funeral marches (press release)|kunjom=|isem=|data=2025-02-17|sit=Times of Malta|lingwa=en-gb|data-aċċess=2025-02-17}}&lt;/ref&gt;
|
|-
|21
|Hank Rules
|[[Andre Camilleri]]
|Album
|Bandcamp&lt;ref&gt;{{Ċita web|url=https://andrecamilleri.bandcamp.com/album/hank-rules|titlu=Hank Rules, by Andre Camilleri|sit=Andre Camilleri|lingwa=en|data-aċċess=2025-03-03}}&lt;/ref&gt;
|
|-
|28
|Un Giorno
|[[Martina Cutajar]]
|Video
|YouTube&lt;ref&gt;{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=FNb_VJUXyZE|titlu=Un Giorno|kunjom=Cutajar|isem=Martina|data=28 Frar 2025|sit=YouTube|lingwa=it}}&lt;/ref&gt;
|
|-
|28
|Xemx Tiela
|[[ONE11]]
|Single
|Spotify&lt;ref&gt;{{Ċita web|url=https://open.spotify.com/album/1GmgdAHGJ8SzW4mZNM3gQH|titlu=Xemx Tiela|kunjom=Cordina|isem=CJ|data=28 Frar 2025|sit=Spotify|lingwa=mt}}&lt;/ref&gt;
|
|-
|28
|Serendipity
|[[Sandro Zerafa]]
|Single
|Spotify&lt;ref&gt;{{Ċita web|url=https://open.spotify.com/track/1TVFQyCQZbkBYaThNomSsz|titlu=Serendipity|kunjom=Zerafa|isem=Sandro|data=28 Frar 2028|sit=Spotify|lingwa=en}}&lt;/ref&gt;
|
|}

=== Marzu ===
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+
!Data
!Titlu
!Artist/i
!Mod
!Referenzi u/jew noti
!Wikidata
|-
|3
|No Tears Left To Cry
|[[Andre Camilleri]]
|Video
|YouTube&lt;ref&gt;{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=6UWeo9Xf9BE|titlu=No Tears Left To Cry|kunjom=Camilleri|isem=Andre|data=3 Marzu 2025|sit=YouTube|lingwa=en}}&lt;/ref&gt;
|
|-
|7
|Zulu Drum
|Manwel T
|EP
|Bandcamp&lt;ref&gt;{{Ċita web|url=https://manwelt.bandcamp.com/album/zulu-drum|titlu=Zulu Drum, by MANWEL T|sit=MANWEL T|lingwa=en|data-aċċess=2025-03-09}}&lt;/ref&gt;
|
|-
|7
|Turn on the Light
|[[Luke Chappell]]
|Video
|YouTube&lt;ref&gt;{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=EoFkJnpz12Q|titlu=Turn on the Light|kunjom=Chappell|isem=Luke|data=7 Marzu 2025|sit=YouTube|lingwa=en}}&lt;/ref&gt;
|
|-
|7
|Lil Din l-Art Ħelwa (acoustic)
|[[Myles Azzopardi|Myles]]
|Video
|YouTube&lt;ref&gt;{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=RJsN9l-LYJ0|titlu=Lil Din l-Art Ħelwa (acoustic)|kunjom=Azzopardi|isem=Myles|data=7 Marzu 2025|sit=YouTube|lingwa=mt}}&lt;/ref&gt;
|
|-
|7
|2x2
|[[Aidan Cassar|Aidan]]
|Video
|YouTube&lt;ref&gt;{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=y5eQQlt-fSk|titlu=2x2|kunjom=Cassar|isem=Aidan|data=7 Marzu 2025|sit=YouTube|lingwa=en,mt}}&lt;/ref&gt;
|
|-
|8
|Żifna f'Ħolma
|[[13 Year Later]]
|Single&lt;ref&gt;{{Ċita web|url=https://www.melodija.eu/post/13-years-later-press-release|titlu=13 YEARS LATER press release|kunjom=|isem=|data=2025-03-05|sit=Melodija|lingwa=en|data-aċċess=2025-03-10}}&lt;/ref&gt;
|Spotify&lt;ref&gt;{{Ċita web|url=https://open.spotify.com/track/5mQlOqYJkZELOTKl5jIqag|titlu=Żifna f'Ħolma|kunjom=13 Years Later|data=8 Marzu 2025|sit=Spotify|lingwa=mt}}&lt;/ref&gt;
|
|-
|11
|Onestament
|[[Bużu (rapper)|Bużu]]
|Album
|Spotify&lt;ref&gt;{{Ċita web|url=https://open.spotify.com/album/2YTF0fKhth2RK9bPdgASqy|titlu=Onestament|kunjom=Bużu|data=11 Marzu 2025|sit=Spotify|lingwa=mt}}&lt;/ref&gt;
|
|-
|14
|Where Are You Now
|[[Toby Farrugia]]
|Lyric video
|YouTube&lt;ref&gt;{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=DzTPPeKdyUw|titlu=Where Are You Now|kunjom=Farrugia|isem=Toby|data=14 March 2025|sit=YouTube|lingwa=en}}&lt;/ref&gt;
|
|-
|19
|Nothing Comes Easy
|[[OutBound]]
|Video
|YouTube&lt;ref&gt;{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=f0SlQfy7exE|titlu=Nothing Comes Easy|kunjom=OutBound|data=19 Marzu 2025|sit=YouTube|lingwa=en}}&lt;/ref&gt;
|
|-
|19
|Through Blackened Waters
|[[Angelcrypt]]
|Single
|Bandcamp&lt;ref&gt;{{Ċita web|url=https://angelcrypt.bandcamp.com/track/through-blackened-waters|titlu=Through Blackened Waters, by Angelcrypt|sit=Angelcrypt|lingwa=en|data-aċċess=2025-04-21}}&lt;/ref&gt;
|
|-
|20
|Fragile
|[[Red Electric]] feat. [[Chasing Pandora]]
|Video
|YouTube&lt;ref&gt;{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=_RnK8zqdKC4|titlu=Fragile|kunjom=Red Electric|kunjom2=Chasing Pandora|data=20 Marzu 2025|sit=YouTube|lingwa=en}}&lt;/ref&gt;
|
|-
|21
|Dyż-Location
|[[Child]]
|EP
|Bandcamp&lt;ref&gt;{{Ċita web|url=https://child-music.bandcamp.com/album/dy-lokazzjoni|titlu=Dyż-Location|kunjom=Child|data=21 Marzu 2025|sit=Bandcamp|lingwa=en}}&lt;/ref&gt;
|
|-
|21
|Shalom
|[[Karm Debattista mssp]]
|Lyric video
|YouTube&lt;ref&gt;{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=cJuiA1cxx5A|titlu=Shalom|kunjom=Debattista|isem=Karm|data=21 Marzu 2025|sit=YouTube|lingwa=mt}}&lt;/ref&gt;
|
|-
|21
|Evil Gnome of Doom Vol.3
|[[Andre Camilleri]]
|Album
|Bandcamp&lt;ref&gt;{{Ċita web|url=https://andrecamilleri.bandcamp.com/album/evil-gnome-of-doom-volume-3|titlu=Evil Gnome Of Doom Volume 3, by Andre Camilleri|sit=Andre Camilleri|lingwa=en|data-aċċess=2025-04-17}}&lt;/ref&gt;
|
|-
|21
|Midnight Pill
|[[Faddi]]
|Album
|Bandcamp&lt;ref&gt;{{Ċita web|url=https://khoros-label.bandcamp.com/album/khr078-midnight-pill|titlu=KHR078 {{!}} Midnight Pill, by Faddi|sit=KHOROS RECORDS LTD|lingwa=en|data-aċċess=2025-05-06}}&lt;/ref&gt;
|
|-
|27
|Malju
|[[Michael Azzopardi]]
|Video
|YouTube&lt;ref&gt;{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=4e7IMRYU_10|titlu=Malju|kunjom=Azzopardi|isem=Michael|data=27 Marzu 2025|sit=YouTube|lingwa=mt}}&lt;/ref&gt;
|
|-
|27
|Released
|[[Maria Bea]]
|Single&lt;ref&gt;{{Ċita web|url=https://www.melodija.eu/post/from-classical-roots-to-reinvention-maria-borg-on-the-journey-to-maria-bea|titlu=From Classical Roots to Reinvention: Maria Borg on the Journey to Maria Bea|kunjom=Mifsud|isem=Noel|data=2025-04-14|sit=Melodija|lingwa=en|data-aċċess=2025-05-10}}&lt;/ref&gt;
|Spotify&lt;ref&gt;{{Ċita web|url=https://open.spotify.com/track/4zHQkkZ2KMhmKVPR0qf658|titlu=Released|kunjom=Borg|isem=Maria|data=27 Marzu 2025|sit=YouTube|lingwa=en}}&lt;/ref&gt;
|
|-
|28
|Stajna Konna Aħna
|[[Jamie Cardona]]
|Video
|YouTube&lt;ref&gt;{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=1nPcvl1VWqI|titlu=Stajna Konna Aħna|kunjom=Cardona|isem=Jamie|data=28 Marzu 2025}}&lt;/ref&gt;
|
|-
|28
|Tfal tax-Xemx
|Michael Azzopardi
|Album
|Bandcamp&lt;ref&gt;{{Ċita web|url=https://michaelazzopardi.bandcamp.com/album/tfal-tax-xemx|titlu=Tfal tax-Xemx|kunjom=Azzopardi|isem=Michael|data=28 Marzu 2025|sit=Bandcamp|lingwa=mt}}&lt;/ref&gt;
|
|-
|28
|Perfett
|[[Pamela Bezzina]]
|Video
|YouTube&lt;ref&gt;{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=vjSzPqHw_Yg|titlu=Perfett|kunjom=Bezzina|isem=Pamela|data=28 Marzu 2025|sit=YouTube|lingwa=mt}}&lt;/ref&gt;
|
|-
|31
|Amy
|[[The Crowns]] X [[Jimmy Tyrrell]]
|Video
|YouTube&lt;ref&gt;{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=jGQ9ihG2e04|titlu=Amy|kunjom=The Crowns|kunjom2=Tyrrell|isem2=Jimmy|sit=YouTube|lingwa=en}}&lt;/ref&gt;
|
|}

=== April ===
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+
!Data
!Titlu
!Artist/i
!Mod
!Referenzi u/jew noti
!Wikidata
|-
|2
|Dak Li Hemm Fil-Qalb
|[[Maria Zahra Brincat]]
|Video
|YouTube&lt;ref&gt;{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=bWSS1K2SLUA|titlu=Dak Li Hemm fil-Qalb|kunjom=Zahra Brincat|isem=Maria|data=2 April 2025|sit=YouTube|lingwa=mt}}&lt;/ref&gt;
|
|-
|4
|Walls of Jerico
|[[Melbourne Ska Orchestra]]
|Single
|Various platforms&lt;ref&gt;{{Ċita web|url=https://snd.click/wallsofjericho|titlu=Walls of Jericho|kunjom=Melbourne Ska Orchestra|isem=|data=4 April 2025|sit=snd.click|lingwa=en|data-aċċess=2025-04-17}}&lt;/ref&gt;
|
|-
|6
|Rest, Sir Snock
|[[Fake Ophelia]]
|EP
|Bandcamp&lt;ref&gt;{{Ċita web|url=https://myfairlsdy.bandcamp.com/album/rest-sir-snock|titlu=Rest, Sir Snock, by Fake Ophelia|sit=My Fair Lsdy Records|lingwa=en|data-aċċess=2025-04-17}}&lt;/ref&gt;
|
|-
|7
|Kant
|[[Splinter Studio]]
|Video
|YouTube&lt;ref&gt;{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=5y2Wr7qBAtg|titlu=Kant|kunjom=Depasquale|isem=David|data=7 April 2025|sit=YouTube|lingwa=en}}&lt;/ref&gt;
|
|-
|10
|Ħsibijiet
|[[Kapitlu Tlettax]] ft. [[Ema Vella]] + [[Liston Bongailas|Liston]]
|Video
|YouTube&lt;ref&gt;{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=RlSIt7A5OkA|titlu=Ħsibijiet|kunjom=Kapitlu Tlettax|data=10 April 2025|sit=YouTube|lingwa=mt}}&lt;/ref&gt;
|
|-
|10
|Illum
|[[Rita Pace]] + [[Renè Mamo]]
|Lyric video&lt;ref&gt;{{Ċita web|url=https://newsbook.com.mt/kanzunetta-dwar-il-fragilita-tal-hajja-u-kemm-kull-mument-huwa-prezzjuz/|titlu=Kanzunetta dwar il-fragilità tal-ħajja u kemm kull mument huwa prezzjuż|kunjom=Zammit|isem=Frederick|data=11 April 2025|sit=Newsbook|lingwa=mt}}&lt;/ref&gt;
|YouTube&lt;ref&gt;{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=qtccmST425U|titlu=Illum|kunjom=Pace|isem=Rita|kunjom2=Mamo|isem2=Renè|data=10 April 2025|sit=YouTube|lingwa=mt}}&lt;/ref&gt;
|
|-
|11
|Melita: Maltese Piano Music
|[[Charlene Farrugia]]
|Album&lt;ref&gt;{{Ċita web|url=https://x2.timesofmalta.com/20250408/sunday-circle/maltese-piano-music-gets-international-acclaim/|titlu=Maltese piano music gets international acclaim|kunjom=Lafferty|isem=Esther|data=2025-04-08|lingwa=en-US|data-aċċess=2025-04-17}}&lt;/ref&gt;
|Spotify&lt;ref&gt;{{Ċita web|url=https://open.spotify.com/album/0EOLvukeFxM23WypkNTC60|titlu=Melita: Maltese Piano Music|kunjom=Farrugia|isem=Charlene|data=11 April 2025|sit=Spotify|lingwa=en}}&lt;/ref&gt;
|
|-
|11
|Ikaru
|[[Stephanie Sant]]
|Video
|YouTube&lt;ref&gt;{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=YZM1l69TRLc|titlu=Ikaru|kunjom=Sant|isem=Stephanie|data=11 April 2025|sit=YouTube|lingwa=mt}}&lt;/ref&gt;
|
|-
|11
|Talking to Ghosts
|[[Hanging by Threads]]
|Single
|YouTube&lt;ref&gt;{{Ċita web|url=https://open.spotify.com/track/41qVh7HrrWLbJK6RilrgGw|titlu=Talking to Ghosts|kunjom=Hanging by Threads|data=11 April 2025|sit=Spotify|lingwa=en}}&lt;/ref&gt;
|
|-
|12
|Farfett Blu
|[[Bard (kantant)|Bard]]
|Video
|YouTube&lt;ref&gt;{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=N0QggXu2xkQ|titlu=Farfett Blue|kunjom=Bard|data=12 April 2025|sit=YouTube|lingwa=mt}}&lt;/ref&gt;
|
|-
|17
|Illejla
|[[Aicha Xixa]]
|Video
|YouTube&lt;ref&gt;{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=dwXtbq-EShs|titlu=Illejla|kunjom=Xixa|isem=Aicha|data=17 April 2025|sit=YouTube|lingwa=mt}}&lt;/ref&gt;
|
|-
|18
|Falling Knives
|[[Chess Galea]]
|Video
|YouTube&lt;ref&gt;{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=0RY92M5EW4w|titlu=Falling Knives|kunjom=Galea|isem=Chess|data=18 April 2025|sit=YouTube|lingwa=en}}&lt;/ref&gt;
|
|-
|21
|Out Of This World
|[[Carlo Gerada]] + [[Kevin Paul]] + [[Matthew James]]
|Video
|Love Island Malta Season 3 Official Theme Song - YouTube&lt;ref&gt;{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=14EkahLP2wY|titlu=Out Of This World|kunjom=Gerada|isem=Carlo|kunjom2=Calleja|isem2=Kevin Paul|kunjom3=Borg|isem3=Matthew James|sit=YouTube|lingwa=en}}&lt;/ref&gt;
|
|-
|24
|Make America Great Again?
|[[Andre Camilleri]]
|Single
|Bandcamp&lt;ref&gt;{{Ċita web|url=https://andrecamilleri.bandcamp.com/track/make-america-great-again|titlu=Make America Great Again?, by Andre Camilleri|sit=Andre Camilleri|lingwa=en|data-aċċess=2025-04-24}}&lt;/ref&gt;
|
|-
|25
|Issir Sinjur
|[[Myles Azzopardi|Myles]] feat. [[Funky Monkey]] + [[DJ Mac]]
|Video
|YouTube&lt;ref&gt;{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=KMNAvonJGcM|titlu=Issir Sinjur|kunjom=Azzopardi|isem=Myles|data=25 April 2025|sit=YouTube|lingwa=mt}}&lt;/ref&gt;
|
|-
|25
|Akshara
|[[Benji Cachia]]
|Album&lt;ref&gt;{{Ċita web|url=https://www.melodija.eu/post/benji-cachia-press-release|titlu=Benji Cachia press release|kunjom=|isem=|data=2025-01-28|sit=Melodija|lingwa=en|data-aċċess=2025-01-28}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Ċita web|url=https://timesofmalta.com/article/it-big-mix-ranch-drummer-benji-cachia-launch-solo-album.1108330|titlu=‘It’s a big mix’ – Ranch drummer Benji Cachia to launch solo album|kunjom=Cummings|isem=James|data=2025-04-20|sit=Times of Malta|lingwa=en-gb|data-aċċess=2025-04-20}}&lt;/ref&gt;
|Vinyl + Apple Music&lt;ref&gt;{{Ċita web|url=https://music.apple.com/album/akshara/1814258019|titlu=Ashkara|kunjom=Cachia|isem=Benji|data=25 April 2025|sit=Apple Music|lingwa=en}}&lt;/ref&gt;
|
|-
|25
|Is This How It Ends?
|[[Sarah Bonnici]]
|Video
|YouTube&lt;ref&gt;{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=HnapQcEA0hI|titlu=Is This How It Ends?|kunjom=Bonnici|isem=Sarah|data=25 April 2025|sit=YouTube|lingwa=en}}&lt;/ref&gt;
|
|-
|25
|Confessional
|[[Tara Formosa]]
|EP
|Spotify&lt;ref&gt;{{Ċita web|url=https://open.spotify.com/album/6NiildnXauuZ4zYhTgEav6|titlu=Confessional|kunjom=Formosa|isem=Tara|data=25 Mejju 2025|sit=Spotify|lingwa=en}}&lt;/ref&gt;
|
|-
|29
|The Words Are Stuck In My Throat
|[[That bb]]
|EP
|Bandcamp&lt;ref&gt;{{Ċita web|url=https://wrongisland.bandcamp.com/album/the-words-are-stuck-in-my-throat|titlu=The Words are Stuck in my Throat, by That bb|sit=Wrong Island Communications|lingwa=en|data-aċċess=2025-05-17}}&lt;/ref&gt;
|
|-
|30
|So What
|[[Divine Sinners]]
|Video
|YouTube&lt;ref&gt;{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=wVLICq3HMRU|titlu=So What|kunjom=Divine Sinners|data=30 April 2025|sit=YouTube|lingwa=en}}&lt;/ref&gt;
|
|-
|30
|Dawn il-Widien
|[[The Travellers (grupp Malti)|The Travellers]]
|Video
|YouTube&lt;ref&gt;{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=z3Y6fblEFFo|titlu=Dawn il-Widien|kunjom=The Travellers|data=30 April 2025|sit=YouTube|lingwa=mt}}&lt;/ref&gt;
|
|-
|30
|Ground Zero
|[[Kevin Borg]]
|Single
|Spotify&lt;ref&gt;{{Ċita web|url=https://open.spotify.com/track/6P9KQw6kBaG6JsltJw3paz|titlu=Ground Zero|kunjom=Borg|isem=Kevin|data=30 April 2025|sit=Spotify|lingwa=en}}&lt;/ref&gt;
|
|}

=== Mejju ===
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+
!Data
!Titlu
!Artist/i
!Mod
!Referenzi u/jew noti
!Wikidata
|-
|2
|Two
|[[Dario Genovese]]
|Single
|Spotify&lt;ref&gt;{{Ċita web|url=https://open.spotify.com/track/4m0CmkGQLcyM6vH3irFbDe|titlu=Two|kunjom=Genovese|isem=Dario|data=2 Mejju 2025|sit=open.spotify.com|lingwa=en|data-aċċess=2025-05-03}}&lt;/ref&gt;
|
|-
|2
|Slave of the Machine
|[[Melchior Sultana]] &amp; [[Janelle Pulo]]
|Album
|Bandcamp&lt;ref&gt;{{Ċita web|url=https://profoundsoundmusic.bandcamp.com/album/slave-of-the-machine|titlu=Slave Of The Machine, by Melchior Sultana &amp; Janelle Pulo|sit=Profound Sound Music|lingwa=en|data-aċċess=2025-05-10}}&lt;/ref&gt;
|
|-
|5
|Don't Forget Me
|[[Lighthouse (band)|Lighthouse]]
|Video
|YouTube&lt;ref&gt;{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=hGqmL0bXg7A|titlu=Don't Forget Me|kunjom=Lighthouse|data=5 Mejju 2025|sit=YouTube|lingwa=en}}&lt;/ref&gt;
|
|-
|9
|Boogeyman (piano acoustic version)
|[[Chess Galea]]
|Lyric video
|YouTube&lt;ref&gt;{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=D1HmjZop134|titlu=Boogeyman (piano acoustic version)|kunjom=Galea|isem=Chess|data=9 Mejju 2025|sit=YouTube|lingwa=en}}&lt;/ref&gt;
|
|-
|9
|99
|[[Ben Miller]] feat. [[Abire]]
|Video
|YouTube&lt;ref&gt;{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=s0YfnOFzgpQ|titlu=99|kunjom=Miller|isem=Ben|data=9 Mejju 2025|sit=YouTube|lingwa=en}}&lt;/ref&gt;
|
|-
|13
|Bloat Drone / Swallowed by the Swamp
|[[Lady Lizard]]
|Single
|Bandcamp&lt;ref&gt;{{Ċita web|url=https://ladylizard.bandcamp.com/album/bloat-drone-swallowed-by-the-swamp|titlu=BLOAT DRONE / SWALLOWED BY THE SWAMP, by Lady Lizard|sit=Lady Lizard|lingwa=en|data-aċċess=2025-06-01}}&lt;/ref&gt; / cassette reissue 
|
|-
|15
|Runaway Heart
|[[K.A.R.R.]] feat [[JJ Mist]]
|Single
|Bandcamp&lt;ref&gt;{{Ċita web|url=https://karrmusic.bandcamp.com/track/runaway-heart-feat-jj-mist|titlu=Runaway Heart (feat. JJ Mist), by K.A.R.R|sit=K.A.R.R|lingwa=en|data-aċċess=2025-05-22}}&lt;/ref&gt;
|
|-
|15
|Carpe Diem
|[[Chellcy Reitsma]]
|Single
|Spotify&lt;ref&gt;{{Ċita web|url=https://open.spotify.com/track/1wBoEdCD9KW4gt1d1MYt0q|titlu=Carpe Diem|kunjom=Reitsma|isem=Chellcy|data=15 Mejju 2025|sit=Spotify|lingwa=en}}&lt;/ref&gt;
|
|-
|15
|Talking to Ghosts
|[[Hanging By Threads]]
|Video
|YouTube&lt;ref&gt;{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=rFcJuoy-rls|titlu=Talking to Ghosts|kunjom=Hanging By Threads|data=15 Mejju 2025|sit=YouTube|lingwa=en}}&lt;/ref&gt;
|
|-
|16
|Lazarene
|[[Dean Muscat]]
|EP&lt;ref&gt;{{Ċita web|url=https://www.melodija.eu/post/dean-muscat-to-release-debut-ep-lazarene-press-release|titlu=Dean Muscat to release debut EP 'Lazarene' -press release|kunjom=|isem=|data=2025-05-09|sit=Melodija|lingwa=en|data-aċċess=2025-05-17}}&lt;/ref&gt;
|Bandcamp&lt;ref&gt;{{Ċita web|url=https://deanmuscat.bandcamp.com/album/lazarene|titlu=LAZARENE, by Dean Muscat|sit=Dean Muscat|lingwa=en|data-aċċess=2025-05-17}}&lt;/ref&gt;
|
|-
|18
|Live at The Garage (13th May 2022)
|[[A Black White Satellite]]
|Album
|Bandcamp&lt;ref&gt;{{Ċita web|url=https://ablackwhitesatellite.bandcamp.com/album/live-at-the-garage-13th-may-2022|titlu=Live at The Garage (13th May 2022), by A Black White Satellite|sit=A Black White Satellite|lingwa=en|data-aċċess=2025-06-14}}&lt;/ref&gt;
|
|-
|19
|More Than Love
|[[Moira Stafrace|Moira]] feat. [[Avenue Sky]]
|Video
|YouTube&lt;ref&gt;{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=Ke-zcMtWdYs|titlu=More Than Love|kunjom=Stafrace|isem=Moira|kunjom2=Avenue Sky|data=19 Mejju 2025|sit=YouTube|lingwa=en}}&lt;/ref&gt;
|
|-
|22
|Il-Kittieb
|[[Beheaded]]
|Video
|YouTube&lt;ref&gt;{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=t2B43MYXo6U|titlu=Il-Kittieb|kunjom=Beheaded|data=22 Mejju 2025|sit=YouTube|lingwa=mt}}&lt;/ref&gt;
|
|-
|23
|Burgundy
|Dario Genovese
|EP
|Spotify&lt;ref&gt;{{Ċita web|url=https://open.spotify.com/album/13PSkOAGz0FWQ3Ic0YDkTw|titlu=Burgundy|kunjom=Genovese|isem=Dario|data=23 Mejju 2025|sit=Spotify|lingwa=en}}&lt;/ref&gt;
|
|-
|24
|Jekyll &amp; Hyde
|[[Colourblind]]
|Video&lt;ref&gt;{{Ċita web|url=https://x2.timesofmalta.com/20250527/sunday-circle/colourblind-return-with-new-single-after-10-year-hiatus/|titlu=Colourblind return with new single after 10-year hiatus|kunjom=|isem=|data=2025-05-27|lingwa=en-US|data-aċċess=2025-06-01}}&lt;/ref&gt;
|YouTube&lt;ref&gt;{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=qyrUm96l-yk|titlu=Jekyll &amp; Hyde|kunjom=Colourblind|data=24 Mejju 2025|sit=YouTube|lingwa=en}}&lt;/ref&gt;
|
|-
|26
|Neon Funk
|[[Spooky Monkey]]
|Video
|YouTube&lt;ref&gt;{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=YLaSoJAJ_Pc|titlu=Neon Funk|kunjom=Spooky Monkey|data=26 Mejju 2025|sit=YouTube}}&lt;/ref&gt;
|
|-
|28
|Hawn Għalik
|[[Kapitlu Tlettax]] feat. Reanue
|Video
|YouTube&lt;ref&gt;{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=S0ZB_Sh_p1g|titlu=Hawn Għalik|kunjom=Kapitlu Tlettax|data=28 Mejju 2025|sit=YouTube|lingwa=mt}}&lt;/ref&gt;
|
|-
|28
|The Ballad Of Monte Loco
|[[Melbourne Ska Orchestra]]
|Album
|Soundcloud&lt;ref&gt;{{Ċita web|url=https://soundcloud.com/melbourne-ska-orchestra/sets/the-ballad-of-monte-loco|titlu=The Ballad Of Monte Loco|kunjom=Melbourne Ska Orchestra|sit=SoundCloud|lingwa=en|data-aċċess=2025-06-28}}&lt;/ref&gt;
|
|-
|30
|Do Trees Tire of Standing Still?
|[[Claire Cordina]]
|EP&lt;ref&gt;{{Ċita web|url=https://benmifsudjoslin.substack.com/p/a-troubling-question-and-a-trip-hop|titlu=A troubling question and a trip-hop direction – In conversation with Claire Cordina|kunjom=Joslin|isem=Ben Mifsud|data=2025-05-17|data-aċċess=2025-05-26}}&lt;/ref&gt;
|Bandcamp&lt;ref&gt;{{Ċita web|url=https://clairecordina.bandcamp.com/album/do-trees-get-tired-of-standing-still|titlu=Do Trees Get Tired of Standing Still?, by Claire Cordina|sit=Claire Cordina|lingwa=en|data-aċċess=2025-05-26}}&lt;/ref&gt;
|
|-
|30
|Salsa Verde
|[[Tom Caruana]]
|Album
|Bandcamp&lt;ref&gt;{{Ċita web|url=https://tomcaruana-teasea.bandcamp.com/album/salsa-verde|titlu=Salsa Verde, by Tom Caruana|sit=Tom Caruana|lingwa=en|data-aċċess=2025-03-16}}&lt;/ref&gt;
|
|-
|31
|Il-Ħajja
|[[Neo-X]] feat. [[Cher Camilleri]]
|Lyric video
|YouTube&lt;ref&gt;{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=mY6epDDGEek|titlu=Il-Ħajja|kunjom=Neo-X|kunjom2=Camilleri|isem2=Cher|data=31 Mejju 2025|sit=YouTube|lingwa=mt}}&lt;/ref&gt;
|
|}

=== Ġunju ===
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+
!Data
!Titlu
!Artist/i
!Mod
!Referenzi u/jew noti
!Wikidata
|-
|2
|Minn Għajnejja
|[[Lokko]]
|Single
|Audio only on Youtube&lt;ref&gt;{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=QfhOWYunddQ|titlu=Minn Għanejja|kunjom=Lokko|data=2 Ġunju 2025|sit=YouTube|lingwa=mt}}&lt;/ref&gt;
|
|-
|3
|Ward Ifuħ (Ċelebrazzjoni tal-Ħajja)
|[[Andrew Cauchi]]
|Video
|YouTube&lt;ref&gt;{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=njWya-82ykc|titlu=Ward Ifuħ|kunjom=Cauchi|isem=Andrew|data=3 Ġunju 2025|sit=YouTube|lingwa=mt}}&lt;/ref&gt;
|
|-
|4
|Lullaby
|[[Lyndsay Pace|Lyndsay]]
|Video
|YouTube&lt;ref&gt;{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=zmQ-7ePnEcU|titlu=Lullaby|kunjom=Pace|isem=Lyndsay|data=4 Ġunju 2025|sit=YouTube|lingwa=en}}&lt;/ref&gt;
|
|-
|4
|Misunderstood
|[[Cosette Baldacchino]]
|Single
|Spotify&lt;ref&gt;{{Ċita web|url=https://open.spotify.com/track/0aFPG5Y1Dnh1W7LE8jym8I|titlu=Misunderstood|kunjom=Baldacchino|isem=Cosette|data=4 Ġunju 2025|sit=Spotify|lingwa=en}}&lt;/ref&gt;
|
|-
|5
|Cypher Verse (Vers Twil)
|[[Lapes (rapper)|Lapes]]
|Video
|YouTube&lt;ref&gt;{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=xflhYZVVfmg|titlu=Cypher Verse (Vers Twil)|kunjom=Lapes|data=5 Ġunju 2025|sit=YouTube|lingwa=mt}}&lt;/ref&gt;
|
|-
|6
|Unknown
|[[Klinsmann Coleiro|Klinsmann]]
|Single
|Spotify&lt;ref&gt;{{Ċita web|url=https://open.spotify.com/track/2Jocx361enebj3uS25DgZV|titlu=Unknown|kunjom=Coleiro|isem=Klinsmann|data=6 Ġunju 2025|sit=Spotify|lingwa=en}}&lt;/ref&gt;
|
|-
|10
|Għawdex Tiegħi
|[[The JoyGivers]]
|Album
|Spotify&lt;ref&gt;{{Ċita web|url=https://open.spotify.com/album/5V1R2JFolNEQIgiF2Cwglc|titlu=Għawdex Tiegħi|kunjom=The JoyGivers|data=10 Ġunju 2025|sit=Spotify|lingwa=mt}}&lt;/ref&gt;
|
|-
|15
|Festin għad-Dakkara
|[[Christabelle Scerri]]
|Video&lt;ref&gt;{{Ċita web|url=https://x2.timesofmalta.com/20250616/child/joyful-song-celebrates-the-importance-of-pollinators/|titlu=Joyful song celebrates the importance of pollinators|kunjom=|isem=|data=2025-06-16|sit=Times of Malta X2|lingwa=en-US|data-aċċess=2025-06-19}}&lt;/ref&gt;
|YouTube&lt;ref&gt;{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=FZe0qeCks2M|titlu=Festin għad-Dakkara|kunjom=Scerri|isem=Christabelle|data=15 Ġunju 2025|sit=YouTube|lingwa=mt}}&lt;/ref&gt;
|
|-
|12
|If I Ever Lose You
|[[Matthew James]]
|Lyric video
|YouTube&lt;ref&gt;{{Ċita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=vIaOjNLoNAE|titlu=If I Ever Lose You|kunjom=Borg|isem=Matthew James|data=12 Ġunju 2025|sit=YouTube|lingwa=en}}&lt;/ref&gt;
|
|-
|17
|Somebody
|[[Toby Farrugia]] ft. [[Noor]]
|Single
|Soundcloud&lt;ref&gt;{{Ċita web|url=https://soundcloud.com/tobyfarrugia/toby-farrugia-ft-noor-somebody|titlu=Somebody|kunjom=Farrugia|isem=Toby|kunjom2=Noor|data=17 Ġunju 2025|sit=Soundcloud|lingwa=en}}&lt;/ref&gt;
|
|-
|21
|Maqsuma
|[[Karmaġenn]]
|Album
|Bandcamp&lt;ref&gt;{{Ċita web|url=https://karmagenn.bandcamp.com/album/maqsuma|titlu=Maqsuma, by Karmaġenn|sit=Karmaġenn|lingwa=en|data-aċċess=2025-06-25}}&lt;/ref&gt;
|
|-
|28
|House on Fire
|[[Luke Chappell]]
|Album
|
|
|}

==Referenzi==
{{Referenzi}}
[[Kategorija:Mużika]]
[[Kategorija:Kultura Maltija]]
[[Kategorija:2025 f'Malta]]
[[Kategorija:Listi ta' mużika]]</text>
      <sha1>9cvv6jb3jerz1hnice605phsm686f0f</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Nies Maltin li mietu fl-2025</title>
    <ns>0</ns>
    <id>33192</id>
    <revision>
      <id>323798</id>
      <parentid>323735</parentid>
      <timestamp>2025-06-27T22:43:24Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>ToniSant</username>
        <id>4257</id>
      </contributor>
      <comment>/* Ġunju */ +Michael Seychell</comment>
      <origin>323798</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="36992" sha1="1oo2dkxcahw5fyjnpvwpdgwibzlhidw" xml:space="preserve">'''Din hija lista ta' nies notevoli Maltin li mietu fl-2025.'''

F'din il-lista jidhru biss ismijiet ta' nies li l-mewt tagħhom hija kkonfermata peremezz ta' rapport/i minn sorsi verifikabbli. Żidiet bla referenza għal sors verifikabbli jitneħħew minn hawn u jitpoġġew fil-[[Diskussjoni:Nies Maltin li mietu fl-2025|paġna ta' diskussjoni]] sakemm jiġu verifikati sew. 

Dwar kull persuna jinġabru biss dawn id-dettalji hawn:

* Data: Isem u Kunjom, età (jew &quot;??&quot; meta din mhux magħrufa), għal xiex inhi magħrufa l-persuna, kawża tal-mewt (m'għandu jiddaħħal xejn meta mhux magħrufa uffiċjalment) - tagħrif ieħor f'każ ta' persuna li mhux inkluża f'Wikidata (eż. data tat-twelid), referenzi (għandu jkun hemm aktar minn waħda f'każ ta' nies aktar notevoli)

'''''Nota:''' id-data tal-mewt m'għandix tkun dik ta' meta tħabbret imma ta' meta seħħet.''

----

== Jannar ==
* 1: [[Pedja Miletic]], ??, produttur tal-films u television &lt;ref&gt;{{Ċita web|url=https://timesofmalta.com/article/blood-crown-film-producer-pedja-miletic-dies-suddenly.1103166|titlu='Blood on the Crown' film producer Pedja Miletic dies suddenly|kunjom=Zammit|isem=Mark Laurence|data=2025-01-01|sit=Times of Malta|lingwa=en-gb|data-aċċess=2025-01-02}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Ċita web|url=https://newsbook.com.mt/imut-pedja-miletic-l-artist-li-ta-hafna-lix-xena-lokali/|titlu=Imut Pedja Miletic, l-artist “li ta ħafna lix-xena lokali”|kunjom=Zammit|isem=Frederick|data=2 Jannar 2025|sit=Newsbook|lingwa=mt}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Ċita web|url=https://netnews.com.mt/2025/01/02/imut-il-producer-tal-films-ibbazat-fmalta-pedja-miletic/|titlu=Imut il-producer tal-films ibbażat f'Malta, Pedja Miletic|kunjom=Mamo|isem=Christine|data=2025-01-02|sit=NETnews|lingwa=mt-MT|data-aċċess=2025-01-02}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Ċita web|url=https://one.com.mt/il-prim-ministru-jsellem-il-memorja-tal-artist-pedja-miletic/|titlu=Il-Prim Ministru jsellem il-memorja tal-artist Pedja Miletic|kunjom=Portelli|isem=Eman|data=2025-01-01|lingwa=mt|data-aċċess=2025-01-02|arkivju-url=https://web.archive.org/web/20250102104759/https://one.com.mt/il-prim-ministru-jsellem-il-memorja-tal-artist-pedja-miletic/|arkivju-data=2025-01-02|url-status=dead}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Ċita web|url=https://one.com.mt/imut-wiehed-mill-imhuh-tal-film-blood-on-the-crown-pedja-miletic/|titlu=Imut wieħed mill-imħuħ tal-film ‘Blood on the Crown’, Pedja Miletic|kunjom=Portelli|isem=Eman|data=2025-01-01|lingwa=mt|data-aċċess=2025-01-02|arkivju-url=https://web.archive.org/web/20250102110434/https://one.com.mt/imut-wiehed-mill-imhuh-tal-film-blood-on-the-crown-pedja-miletic/|arkivju-data=2025-01-02|url-status=dead}}&lt;/ref&gt;
* 1: [[Godwin Grech]], 62, kunsillier ta' Ħaż Żebbuġ &lt;ref&gt;{{Ċita web|url=https://newsbook.com.mt/imut-il-kunsillier-zebbugi-godwin-grech|titlu=Imut il-kunsillier Żebbuġi Godwin Grech|kunjom=Camilleri|isem=Daniela Maria|data=2 Jannar 2025|sit=Newsbook|lingwa=mt}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Ċita web|url=https://one.com.mt/tithabbar-il-mewt-tal-kunsiller-laburista-fhaz-zebbug-godwin-grech/|titlu=Titħabbar il-mewt tal-Kunsillier Laburista f’Ħaż-Żebbuġ Godwin Grech|kunjom=Portelli|isem=Eman|data=2025-01-02|sit=ONE|lingwa=mt|data-aċċess=2025-01-02|arkivju-url=https://web.archive.org/web/20250102111041/https://one.com.mt/tithabbar-il-mewt-tal-kunsiller-laburista-fhaz-zebbug-godwin-grech/|arkivju-data=2025-01-02|url-status=dead}}&lt;/ref&gt;
* 5: [[Michael Falzon (perit)|Michael Falzon]], 79, perit u politiku &lt;ref&gt;{{Ċita web|url=https://timesofmalta.com/article/former-pn-minister-architect-michael-falzon-dies.1103310|titlu=Former PN minister and architect Michael Falzon dies aged 79|kunjom=|isem=|data=2025-01-05|sit=Times of Malta|lingwa=en-gb|data-aċċess=2025-01-05}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Ċita web|url=https://www.maltatoday.com.mt/news/national/133007/maltatoday_columnist_and_expn_minister_michael_falzon_dies_at_79|titlu=MaltaToday columnist and ex-PN minister Michael Falzon dies at 79|sit=MaltaToday.com.mt|lingwa=en|data-aċċess=2025-01-05}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Ċita web|url=https://netnews.com.mt/2025/01/05/imut-l-eks-ministru-nazzjonalista-michael-falzon/|titlu=Imut l-eks Ministru Nazzjonalista Michael Falzon|kunjom=Cremona|isem=Robert|data=2025-01-05|sit=NETnews|lingwa=mt-MT|data-aċċess=2025-01-05}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Ċita web|url=https://netnews.com.mt/2025/01/05/il-partit-nazzjonalista-jsellem-il-memorja-ta-michael-falzon/|titlu=Il-Partit Nazzjonalista jsellem il-memorja ta’ Michael Falzon|kunjom=|isem=|data=2025-01-05|sit=NETnews|lingwa=mt-MT|data-aċċess=2025-01-05}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Ċita web|url=https://one.com.mt/imut-l-eks-ministru-nazzjonalista-il-perit-michael-falzon/|titlu=Imut l-eks Ministru Nazzjonalista, il-Perit Michael Falzon|kunjom=Portelli|isem=Eman|data=2025-01-05|lingwa=mt|data-aċċess=2025-01-05|arkivju-url=https://web.archive.org/web/20250105164221/https://one.com.mt/imut-l-eks-ministru-nazzjonalista-il-perit-michael-falzon/|arkivju-data=2025-01-05|url-status=dead}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Ċita web|url=https://themalteseherald.com/2025/01/05/former-minister-michael-falzon-dies-aged-79/|titlu=Former Minister Michael Falzon dies aged 79|kunjom=Zammit|isem=Ruth|data=2025-01-05|sit=The Maltese Herald|lingwa=en-GB|data-aċċess=2025-01-05}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Ċita web|url=https://tvmnews.mt/news/lill-perit-falzon-se-nimmissjah-kiteb-l-ahhar-artiklu-ghal-lum/|titlu='Lill-Perit Falzon se nimmissjah, kiteb l-aħħar artiklu għal-lum'|kunjom=Amaira|isem=Ruth|data=2025-01-05|lingwa=en-US|data-aċċess=2025-01-05}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Ċita web|url=https://newsbook.com.mt/imut-l-eks-ministru-nazzjonalista-michael-falzon/|titlu=Imut l-eks Ministru Nazzjonalista Michael Falzon|kunjom=Muscat|isem=Gavin|data=5 Jannar 2025|sit=Newsbook|lingwa=mt}}&lt;/ref&gt;
* 6: [[Vanni Riolo]], 89, attur u edukatur &lt;ref&gt;{{Ċita web|url=https://newsbook.com.mt/imut-l-attur-vanni-riolo/|titlu=Imut l-attur Vanni Riolo|kunjom=Zammit|isem=Frederick|data=6 Jannar 2025|sit=Newsbook|lingwa=mt}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Ċita web|url=https://tvmnews.mt/news/imut-vanni-riolo/|titlu=Imut Vanni Riolo|kunjom=|isem=|data=2025-01-06|sit=TVMnews|lingwa=mt|data-aċċess=2025-01-06}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Ċita web|url=https://themalteseherald.com/2025/01/06/vanni-riolo-a-personal-tribute/|titlu=Vanni Riolo – a personal tribute|kunjom=Fenech|isem=Gerald|data=2025-01-06|sit=The Maltese Herald|lingwa=en-GB|data-aċċess=2025-01-07}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Ċita web|url=https://timesofmalta.com/article/veteran-actor-vanni-riolo-dies-aged-89.1103337|titlu=Veteran actor Vanni Riolo dies aged 89|kunjom=Borg|isem=Neville|data=2025-01-06|sit=Times of Malta|lingwa=en-gb|data-aċċess=2025-01-07}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Ċita web|url=https://timesofmalta.com/article/announcements-january-7-2025.1103362|titlu=Announcements − January 7, 2025|kunjom=|isem=|data=2025-01-07|sit=Times of Malta|lingwa=en-gb|data-aċċess=2025-01-07}}&lt;/ref&gt;
* 13: [[Anna Costigan]], 85, Malta Girl Guides Chief Commissioner, fundattriċi tal-Fgura Girl Guides (twieldet 2 Jannar 1940) &lt;ref&gt;{{Ċita web|url=https://timesofmalta.com/article/announcements-january-15-2025.1103686|titlu=Announcements – January 15, 2025|kunjom=Malta|isem=Times of|data=2025-01-15|sit=Times of Malta|lingwa=en-gb|data-aċċess=2025-01-15}}&lt;/ref&gt; 
* 18: [[Bastjan Darmanin]], 85, artist tat-tberfil minn Ħal Qormi &lt;ref&gt;{{Ċita web|url=https://timesofmalta.com/article/announcements-january-21-2025.1103957|titlu=Announcements − January 21, 2025|kunjom=Malta|isem=Times of|data=2025-01-21|sit=Times of Malta|lingwa=en-gb|data-aċċess=2025-01-23}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Ċita web|url=https://www.rip.com.mt/obituary/sebastian-darmanin-18-01-2025|titlu=Sebastian Darmanin - RIP.com.mt|kunjom=Gatt|isem=Thomas|sit=www.rip.com.mt|lingwa=en|data-aċċess=2025-01-23}}&lt;/ref&gt;
* 26: [[Benny Borg Bonello]], 76, President tal-Għaqda tal-Konsumaturi &lt;ref&gt;{{Ċita web|url=https://one.com.mt/tithabbar-il-mewt-ta-benny-borg-bonello/|titlu=Titħabbar il-mewt ta' Benny Borg Bonello|kunjom=Farrugia|isem=Shanaya|data=2025-01-26|sit=ONE TV|lingwa=mt|data-aċċess=2025-01-26}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Ċita web|url=https://talk.mt/tithabbar-il-mewt-ta-benny-borg-bonello/|titlu=Titħabbar il-mewt ta’ Benny Borg Bonello|kunjom=talk.mt|data=2025-01-26|sit=talk.mt|lingwa=en-US|data-aċċess=2025-01-27}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Ċita web|url=https://newsbook.com.mt/kien-ragel-ta-principju-u-mhux-tal-paroli-imur-benny-borg-bonello/|titlu=“Kien raġel ta’ principju u mhux tal-paroli” – imut Benny Borg Bonello|kunjom=Zammit|isem=Frederick|data=27 Jannar 2025|sit=Newsbook|lingwa=mt}}&lt;/ref&gt;

== Frar ==

* 5: [[Mons. Victor Grech|Victor Grech]], 95, monsinjur u direttur tal-Caritas Malta &lt;ref&gt;{{Ċita web|url=https://timesofmalta.com/article/caritas-founder-victor-grech-dies-age-95.1104714|titlu=Anti-drug campaigner Mgr Victor Grech dies at the age of 95|kunjom=Calleja|isem=Claudia|data=2025-02-05|sit=Times of Malta|lingwa=en-gb|data-aċċess=2025-02-05}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Ċita web|url=https://newsbook.com.mt/imut-mons-victor-grech-pijunier-fil-glieda-kontra-d-droga|titlu=Imut Mons. Victor Grech, pijunier fil-ġlieda kontra d-droga|kunjom=Vella|isem=Luke|data=5 Frar 2025|sit=Newsbook|lingwa=mt}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Ċita web|url=https://www.maltatoday.com.mt/news/national/133494/dun_victor_grech_founder_of_caritas_drug_rehab_programme_dies_aged_95|titlu=Dun Victor Grech, founder of Caritas drug rehab programme, dies aged 95|kunjom=Sansone|isem=Kurt|data=5 Frar 2025|sit=MaltaToday.com.mt|lingwa=en|data-aċċess=2025-02-05}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Ċita web|url=https://www.independent.com.mt/articles/2025-02-05/local-news/Dun-Victor-Grech-for-many-years-Caritas-director-dies-aged-95-6736267665|titlu=Dun Victor Grech, former Caritas director, dies aged 95; State to organise funeral on Saturday - The Malta Independent|sit=www.independent.com.mt|data-aċċess=2025-02-05}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Ċita web|url=https://newsbook.com.mt/jithabbar-il-programm-tal-funeral-statali-ta-mons-victor-grech/|titlu=Jitħabbar il-programm tal-funeral ta’ Mons. Victor Grech|kunjom=Cilia|isem=Mariella|data=6 Frar 2025|sit=Newsbook|lingwa=mt}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Ċita web|url=https://www.maltatoday.com.mt/news/national/133535/dun_victor_grech_to_be_laid_to_rest_in_stateorganised_funeral_at_st_johns_cocathedral_1|titlu=Dun Victor Grech laid to rest after state-organised funeral at St John’s Co-Cathedral|kunjom=Meilak|isem=Nicole|data=8 Frar 2025|sit=MaltaToday.com.mt|lingwa=en|data-aċċess=2025-02-08}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Ċita web|url=https://timesofmalta.com/article/dun-victor-grech-laid-rest-following-cocathedral-funeral.1104905|titlu=Dun Victor Grech carried to rest by those he helped save|kunjom=Borg|isem=Emma|data=2025-02-08|sit=Times of Malta|lingwa=en-gb|data-aċċess=2025-02-08}}&lt;/ref&gt;
* 9: [[Frans Bugeja]], 88, eks-president tal-[[Malta Billiards &amp; Snooker Association]] &lt;ref&gt;{{Ċita web|url=https://netnews.com.mt/2025/02/09/imut-l-eks-president-tal-mbsa-frans-bugeja/|titlu=Imut l-eks President tal-MBSA Frans Bugeja|kunjom=Camenzuli|isem=Neil|data=2025-02-09|sit=NETnews|lingwa=mt-MT|data-aċċess=2025-02-12}}&lt;/ref&gt; 
* 11: [[Rose Mary Zammit]], 85, fundatriċi tal-[[Qaddejja taċ-Ċenaklu]] &lt;ref&gt;{{Ċita web|url=https://www.rip.mt/obituary/sr-rose-mary-zammit-13-02-2025|titlu=Sr Rose Mary Zammit - RIP.com.mt|kunjom=Development|isem=Thomas Gatt-TG|kunjom2=Gatt|isem2=Thomas|sit=www.rip.mt|lingwa=en|data-aċċess=2025-03-04}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Ċita web|url=https://church.mt/sister-rose-one-of-the-founders-of-the-servants-of-the-cenacle-passes-away/|titlu=Sister Rose, one of the founders of the Servants of the Cenacle passes away|data=2025-02-12|lingwa=en-US|data-aċċess=2025-03-04}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Ċita web|url=https://timesofmalta.com/article/announcements-february-13-2025.1105072|titlu=Announcements – February 13, 2025|kunjom=Malta|isem=Times of|data=2025-02-13|sit=Times of Malta|lingwa=en-gb|data-aċċess=2025-03-04}}&lt;/ref&gt; 
* 13: [[Tony Terribile]], 79, riċerkatur u storiku (twieled 26 Mejju 1945) &lt;ref&gt;{{Ċita web|url=https://www.independent.com.mt/articles/2025-02-13/local-news/Researcher-Tony-Terribile-dies-aged-79-6736267836|titlu=Researcher Tony Terribile dies, aged 79 - The Malta Independent|sit=www.independent.com.mt|data-aċċess=2025-02-13}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Ċita web|url=https://timesofmalta.com/article/historian-tony-terribile-dies-aged-79.1105132|titlu=Historian Tony Terribile dies, aged 79|kunjom=Borg|isem=Emma|data=2025-02-13|sit=Times of Malta|lingwa=en-gb|data-aċċess=2025-02-13}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Ċita web|url=https://netnews.com.mt/2025/02/13/imut-l-awtur-tony-terribile/|titlu=Imut l-awtur Tony Terribile - miet waqt li kien qed iqarben|kunjom=Newsroom|isem=N. E. T.|data=2025-02-13|sit=NETnews|lingwa=mt-MT|data-aċċess=2025-02-13}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Ċita web|url=https://one.com.mt/tithabbar-il-mewt-tal-istoriku-tony-terribile/|titlu=Titħabbar il-mewt tal-istoriku Tony Terribile|kunjom=Portelli|isem=minn Eman|data=2025-02-13|lingwa=en-US|data-aċċess=2025-02-13}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Ċita web|url=https://tvmnews.mt/news/imut-tony-terribile-jibqa-mfakkar-ghal-hidma-tieghu-fil-qasam-kulturali/|titlu=Imut Tony Terribile – jibqa' mfakkar għal ħidma tiegħu fil-qasam kulturali|data=2025-02-13|lingwa=en-US|data-aċċess=2025-02-13}}&lt;/ref&gt; 
* 15: [[Louis Theobald]], 86, plejer tal-futbol, magħruf l-iktar mal-[[Hibernians FC|Hiberians FC]] (twieled 20 ta' Lulju 1938) &lt;ref&gt;{{Ċita web|url=https://tvmnews.mt/sport/imut-louis-theobold-leggenda-ta-hibernians/?fbclid=IwY2xjawIdj9FleHRuA2FlbQIxMAABHfAMD4CNchcfOdfARJHYJompMM-uAMJyomKUh5mAvgvto18fajN5Huz5Uw_aem_25-9nUi5rpB-jzxr3I7Onw|titlu=Imut Louis Theobold, leġġenda ta' Hibernians|data=2025-02-15|lingwa=en-US|data-aċċess=2025-02-15}}&lt;/ref&gt; &lt;ref&gt;{{Ċita web|url=https://sport.timesofmalta.com/2025/02/15/former-hibernians-and-malta-defender-louis-theobald-dies-aged-86/|titlu=Former Hibernians and Malta defender Louis Theobald dies, aged 86|kunjom=Camilleri|isem=Valhmor|data=2025-02-15|sit=SportsDesk|lingwa=en-US|data-aċċess=2025-02-15}}&lt;/ref&gt;
* 20: [[Stephen 'Steno' Sant'Angelo]], 96, segretarju onorarju tal-Malta Society of Arts &lt;ref&gt;{{Ċita web|url=https://www.rip.mt/obituary/stephen-sant-angelo-20-02-2025|titlu=Stephen Sant'Angelo - RIP.com.mt|kunjom=Development|isem=Thomas Gatt-TG|kunjom2=Gatt|isem2=Thomas|sit=www.rip.mt|lingwa=en|data-aċċess=2025-03-04}}&lt;/ref&gt; 
* 22: [[Denis Cuschieri]], 96, professur tal-edukazzjoni &lt;ref&gt;{{Ċita web|url=https://timesofmalta.com/article/announcements-february-24-2025.1105633|titlu=Announcements − February 24, 2025|kunjom=|isem=|data=2025-02-24|sit=Times of Malta|lingwa=en-gb|data-aċċess=2025-03-02}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Ċita web|url=https://www.timesofmalta.com/article/appreciation-prof-denis-cuschieri.1105927|titlu=Appreciation: Prof. Denis Cuschieri|kunjom=Mugliett|isem=Karen|data=2025-03-02|sit=Times of Malta|lingwa=en-gb|data-aċċess=2025-03-02}}&lt;/ref&gt;
* 23: [[Lorenzo Zahra]], 98, arkivist u storiku (twieled 27 ta' Diċembru 1926) &lt;ref&gt;{{Ċita web|url=https://newsbook.com.mt/imut-lorenzo-zahra-arkivista-u-storiku/|titlu=Imut Lorenzo Zahra: arkivista u storiku|kunjom=Vella|isem=Luke|data=23 Frar 2025|sit=Newsbook Malta|lingwa=mt|data-aċċess=23 Frar 2025}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Ċita web|url=https://www.timesofmalta.com/article/appreciation-lorenzo-zahra-19262025.1105892|titlu=Appreciation: Lorenzo Zahra (1926-2025)|kunjom=Doublet|isem=Nicholas J.|data=2025-03-02|sit=Times of Malta|lingwa=en-gb|data-aċċess=2025-03-02}}&lt;/ref&gt;
* 23: [[George Aquilina]], 83, surmast u kompożitur tal-banda minn Ħal Qormi, jgħix l-Awstralja (twieled 10 ta' Novembru 1941) &lt;ref&gt;{{Ċita web|url=https://www.gwida.mt/mt/b-qalbna-mtaqqla-nsellmu-lill-membru-g-a-i-fil-familja-tal-banda-tag-na-mro-george-aquilina---maltese-own-band-philharmonic-society-inc|titlu=&quot;B'Qalbna Mtaqqla Nsellmu Lill-Membru Għażiż Fil-Familja Tal-Banda Tagħna, Mro. George Aquilina&quot; - Maltese Own Band Philharmonic Society Inc.|sit=www.gwida.mt|lingwa=mt|data-aċċess=2025-03-19}}&lt;/ref&gt;

== Marzu ==

* 2: [[Paul Borg (DJ)|Paul Borg]], 56, ex-DJ fuq Super 1 Radio, emoroġija ċelebrali &lt;ref&gt;{{Ċita web|url=https://one.com.mt/tithabbar-il-mewt-ta-paul-borg-eks-xandar-ma-one-radio/|titlu=Titħabbar il-mewt ta’ Paul Borg eks xandar ma’ ONE Radio|kunjom=Bajada|isem=Stefan|data=2025-03-02|sit=ONE.com.mt|lingwa=mt|data-aċċess=2025-03-02|arkivju-url=https://web.archive.org/web/20250410215741/https://one.com.mt/tithabbar-il-mewt-ta-paul-borg-eks-xandar-ma-one-radio/|arkivju-data=2025-04-10|url-status=dead}}&lt;/ref&gt;
* 2: [[Eucaristo Sultana]], 85, ex-arċipriet tax-Xagħra &lt;ref&gt;{{Ċita web|url=https://newsbook.com.mt/imut-dun-kerist-l-eks-arcipriet-tax-xaghra/|titlu=Imut Dun Karist, l-eks Arċipriet tax-Xagħra|kunjom=Gauci|isem=Francesca|data=2 Frar 2025|sit=Newsbook|lingwa=mt}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Ċita web|url=https://timesofmalta.com/article/former-xaghra-archpriest-banned-child-abuse-claims-dies-aged-85.1106039|titlu=Former Xagħra archpriest, banned over child abuse claims, dies aged 85|kunjom=Ellul|isem=Daniel|data=2025-03-04|sit=Times of Malta|lingwa=en-gb|data-aċċess=2025-03-04}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Ċita web|url=https://timesofmalta.com/article/funeral-scaled-back-exxaghra-archpriest-barred-child-abuse-claims.1106130|titlu=Funeral scaled back for ex-Xagħra archpriest barred over child abuse claims|kunjom=Ellul|isem=Daniel|data=2025-03-06|sit=Times of Malta|lingwa=en-gb|data-aċċess=2025-03-06}}&lt;/ref&gt;
* 3: [[John Vella (tabib)|John Vella]], 86, tabib u membru tal-parlament &lt;ref&gt;{{Ċita web|url=https://timesofmalta.com/article/former-pn-mp-john-vella-dies-aged-86.1105983|titlu=Former PN MP John Vella dies aged 86|kunjom=|isem=|data=2025-03-03|sit=Times of Malta|lingwa=en-gb|data-aċċess=2025-03-03}}&lt;/ref&gt;
* 6: [[Vincent Theuma Scerri]], 79, xandar Għawdxi (twieled 23 ta' Awwissu 1945) &lt;ref&gt;{{Ċita web|url=https://newsbook.com.mt/imut-l-eks-prezentatur-vincent-theuma-xerri/|titlu=Imut l-eks preżentatur Vincent Theuma Xerri|kunjom=Zammit|isem=Frederick|data=6 Marzu 2025|sit=Newsbook|lingwa=mt}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Ċita web|url=https://newsbook.com.mt/ma-kulhadd-kien-imur-tajjeb-ghedewwa-ma-kellux/|titlu=“Ma kulħadd kien imur tajjeb, għedewwa ma kellux”|kunjom=Zammit|isem=Frederick|data=7 Marzu 2025|sit=Newsbook|lingwa=mt}}&lt;/ref&gt;
* 6: [[Henry Micallef]], 54, futboler u uffiċjal ta' Sta Venera Lightnings FC (twieled 24 t'April 1971) &lt;ref&gt;{{Ċita web|url=https://newsbook.com.mt/imut-henry-micallef-eks-plejer-tal-futbol-u-segretarju-tal-klabb-tal-lightnings/|titlu=Imut Henry Micallef, eks plejer tal-futbol u segretarju tal-klabb tal-Lightnings|kunjom=Zammit|isem=Frederick|data=7 March 2025|sit=Newsbook|lingwa=mt}}&lt;/ref&gt; 
* 8: [[Peter Tortell]], 89, direttur tal-finanzi ta' Kumitat Olimpiku Malti &lt;ref&gt;{{Ċita web|url=https://sport.timesofmalta.com/2025/03/09/former-moc-director-of-finance-peter-tortell-dies/|titlu=Former Maltese Olympic Committee Director of Finance Peter Tortell dies|kunjom=Camilleri|isem=Valhmor|data=2025-03-09|sit=SportsDesk|lingwa=en-US|data-aċċess=2025-03-09}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Ċita web|url=https://timesofmalta.com/article/announcements-march-11-2025.1106346|titlu=Announcements – March 11, 2025|kunjom=|isem=|data=2025-03-11|sit=Times of Malta|lingwa=en-gb|data-aċċess=2025-03-11}}&lt;/ref&gt;
* 17: [[Alfred Bugeja l-Porporina]], 67, eks priġunier &lt;ref&gt;{{Ċita web|url=https://timesofmalta.com/article/alfred-bugeja-ilporporina-notorious-career-criminal-dies-67.1106678|titlu=Alfred Bugeja il-Porporina, notorious career criminal, dies aged 67|kunjom=Bonanno|isem=Matthew|data=2025-03-17|sit=Times of Malta|lingwa=en-gb|data-aċċess=2025-03-17}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Ċita web|url=https://netnews.com.mt/2025/03/17/imut-alfred-bugeja-il-porporina/|titlu=Imut Alfred Bugeja &quot;Il-Porporina&quot;|kunjom=Cremona|isem=Robert|data=2025-03-17|sit=NETnews|lingwa=mt-MT|data-aċċess=2025-03-17}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Ċita web|url=https://newsbook.com.mt/imut-il-porporina-li-gimaghtejn-ilu-hareg-mill-habs/|titlu=Imut il-Porporina li ġimagħtejn ilu ħareġ mill-ħabs|kunjom=Sciberras|isem=Ilona|data=17 Marzu 2025|sit=Newsbook|lingwa=mt}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Ċita web|url=https://one.com.mt/imut-alfred-bugeja-l-porporina-hareg-gimaghtejn-ilu-mill-habs/|titlu=Imut Alfred Bugeja l-“Porporina” … ħareġ ġimagħtejn ilu mill-ħabs|kunjom=Caruana|isem=Josef|data=2025-03-17|sit=ONE.com.mt|lingwa=mt|data-aċċess=2025-03-17|arkivju-url=https://web.archive.org/web/20250323151638/https://one.com.mt/imut-alfred-bugeja-l-porporina-hareg-gimaghtejn-ilu-mill-habs/|arkivju-data=2025-03-23|url-status=dead}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Ċita web|url=https://www.maltatoday.com.mt/news/national/134090/notorious_criminal_alfred_ilporporina_bugeja_dies_at_69|titlu=Notorious criminal Alfred 'Il-Porporina' Bugeja dies at 67|kunjom=Meilak|isem=Nicole|data=17 Marzu 2025|sit=MaltaToday.com.mt|lingwa=en|data-aċċess=2025-03-17}}&lt;/ref&gt;
* 18: [[Pawlu Cremona|Paul Cremona]], 79, Arċisqof Emeritu ta' Malta (twieled 25 ta' Jannar 1946) &lt;ref&gt;{{Ċita web|url=https://timesofmalta.com/article/archbishop-emeritus-paul-cremona-dies-aged-79.1106773|titlu=Archbishop emeritus Paul Cremona dies aged 79|kunjom=Carabott|isem=Sarah|data=2025-03-19|sit=Times of Malta|lingwa=en-gb|data-aċċess=2025-03-19}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Ċita web|url=https://www.independent.com.mt/articles/2025-03-19/local-news/Bishop-Emeritus-Paul-Cremona-dies-aged-79-6736268697|titlu=Updated: Bishop Emeritus Paul Cremona dies, aged 79 - The Malta Independent|sit=www.independent.com.mt|data-aċċess=2025-03-19}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Ċita web|url=https://www.maltatoday.com.mt/news/national/134136/former_archbishop_paul_cremona_dies_|titlu=Former archbishop Paul Cremona dies|sit=MaltaToday.com.mt|lingwa=en|data-aċċess=2025-03-19}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Ċita web|url=https://church.mt/archbisop-emeritus-paul-cremona-o-p-passes-into-eternal-life/|titlu=Archbisop Emeritus Paul Cremona O.P. passes into eternal life|data=2025-03-19|lingwa=en-US|data-aċċess=2025-03-19}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Ċita web|url=https://knisja.mt/l-arcisqof-emeritu-pawlu-cremona-op-jghaddi-ghall-hajja-ta-dejjem/|titlu=L-Arċisqof Emeritu Pawlu Cremona O.P. jgħaddi għall-ħajja ta’ dejjem|data=2025-03-19|lingwa=mt-MT|data-aċċess=2025-03-19}}&lt;/ref&gt;
* 19: [[Alfred Cacciottolo]], 87, teżorir tal-Malta Youth FA &lt;ref&gt;{{Ċita web|url=https://sport.timesofmalta.com/2025/03/19/man-of-integrity-former-youth-fa-treasurer-cacciatolo-dies-aged-87/|titlu=‘Man of integrity’: Former Youth FA Treasurer Cacciottolo dies, aged 87|kunjom=Camilleri|isem=Valhmor|data=2025-03-19|sit=SportsDesk|lingwa=en-US|data-aċċess=2025-03-19}}&lt;/ref&gt;
* 19: [[Alan Meadows]], 83, direttur tar-reklami u attur &lt;ref&gt;{{Ċita web|url=https://timesofmalta.com/article/alan-meadows-actor-renowned-panto-dame-dies-83.1106845|titlu=Alan Meadows, actor, renowned panto dame, dies at 83|kunjom=Bonanno|isem=Matthew|data=2025-03-20|sit=Times of Malta|lingwa=en-gb|data-aċċess=2025-03-20}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Ċita web|url=https://www.independent.com.mt/articles/2025-03-20/local-news/Former-MADC-Chairman-and-actor-Alan-Meadows-dies-6736268730|titlu=Former MADC Chairman and actor Alan Meadows dies - The Malta Independent|sit=www.independent.com.mt|data-aċċess=2025-03-20}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Ċita web|url=https://newsbook.com.mt/imut-alan-meadows-fundatur-tal-madc-hadem-mar-rediffusion-u-mar-reuters/|titlu=Imut Alan Meadows; fundatur tal-MADC, ħadem mar-Rediffusion u mar-Reuters|kunjom=Teuma|isem=Owen|data=20 Marzu 2025|sit=Newsbook|lingwa=mt}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Ċita web|url=https://timesofmalta.com/article/announcements-march-23-2025.1106968|titlu=Announcements – March 23, 2025|kunjom=|isem=|data=2025-03-23|sit=Times of Malta|lingwa=en-gb|data-aċċess=2025-03-23}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Ċita web|url=https://timesofmalta.com/article/appreciation-alan-meadows.1106970|titlu=Appreciations: Alan Meadows|kunjom=Rosser|isem=Jon|kunjom2=Farrugia Randon|isem2=Philip|data=2025-03-23|sit=Times of Malta|lingwa=en-gb|data-aċċess=2025-03-23}}&lt;/ref&gt;
* 19: [[Toni Cortis]], ??, edukatur u pubblikatur &lt;ref&gt;{{Ċita web|url=https://newsbook.com.mt/imut-toni-cortis-dejjem-habb-il-kotba-u-kontributur-tal-industrija-tal-pubblikazzjoni/|titlu=Imut Toni Cortis; “Dejjem ħabb il-kotba u kontributur tal-industrija tal-pubblikazzjoni”|kunjom=Teuma|isem=Owen|data=20 Marzu 2025|sit=Newsbook|lingwa=mt}}&lt;/ref&gt;
* 30: [[Rose Apap]], 71, xandara u prokuratur legali (twieldet 16 ta' Ottubru 1953) &lt;ref&gt;{{Ċita web|url=https://one.com.mt/tithabbar-il-mewt-ta-omm-il-president-tal-partit-laburista-alex-sciberras/|titlu=Titħabbar il-mewt ta’ omm il-President tal-Partit Laburista Alex Sciberras|kunjom=Mizzi|isem=Andre|data=30 Marzu 2025|sit=One.com.mt|lingwa=mt}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Ċita web|url=https://newsbook.com.mt/tmut-rose-apap-l-ewwel-dj-u-l-ewwel-gurnalista-mara-fmalta/|titlu=Tmut Rose Apap, l-ewwel DJ u l-ewwel ġurnalista mara f’Malta|kunjom=Zammit|isem=Frederick|data=30 Marzu 2025|sit=Newsbook.com.mt|lingwa=mt}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Ċita web|url=https://timesofmalta.com/article/rose-sciberras-trailblazer-maltese-media-dies-71.1107430|titlu=Rose Sciberras, trailblazer in Maltese broadcasting, dies at 71|kunjom=Borg|isem=Emma|data=31 Marzu 2025|sit=Times of Malta|lingwa=en}}&lt;/ref&gt;

== April ==

* 5: [[Willie Vassallo]], 75, plejer tal-futbol &lt;ref&gt;{{Ċita web|url=https://timesofmalta.com/article/legendary-malta-floriana-captain-willie-vassallo-dies-aged-75.1107762|titlu=Legendary Malta and Floriana captain Willie Vassallo, dies aged 75|kunjom=Camilleri|isem=Valhmor|data=2025-04-06|sit=Times of Malta|lingwa=en-gb|data-aċċess=2025-04-06}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Ċita web|url=https://netnews.com.mt/2025/04/06/luttu-fil-futbol-lokali-malta-tilfet-lil-wiehed-mill-aqwa-plejers-ta-kull-zmien-willie-vassallo/|titlu=LUTTU FIL-FUTBOL LOKALI: Malta tilfet lil wieħed mill-aqwa plejers ta' kull żmien, Willie Vassallo|kunjom=Micallef|isem=Christian|data=2025-04-06|sit=NETnews|lingwa=mt-MT|data-aċċess=2025-04-06}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Ċita web|url=https://newsbook.com.mt/imut-willie-vassallo-eks-captain-tat-tim-nazzjonali-tal-futbol/|titlu=Imut Willie Vassallo: eks captain tat-tim nazzjonali tal-futbol|kunjom=Vella|isem=Luke|data=6 April 2025|sit=Newsbook|lingwa=mt}}&lt;/ref&gt;
* 6: [[Maurice Micallef]], 89, producer tal-films u dokumentarji għat-TV &lt;ref&gt;{{Ċita web|url=https://one.com.mt/imut-il-produttur-tal-films-maurice-micallef/|titlu=Imut il-produttur tal-films Maurice Micallef|kunjom=Portelli|isem=Eman|data=2025-04-06|sit=ONE.com.mt|lingwa=mt|data-aċċess=2025-04-06}}&lt;/ref&gt;
* 9: [[Sonny Portelli]], 80, eks-chairman tal-Kunsill Malti għall-Iżvilupp Ekonomiku u Soċjali (MCESD), AIrMalta, GO plc, u HSBC (Malta) &lt;ref&gt;{{Ċita web|url=https://whoswho.mt/en/mcesd-honours-the-memory-of-former-chairperson-sonny-portelli|titlu=MCESD honours the memory of former Chairperson Sonny Portelli|kunjom=Grima|isem=Lyndsay|data=9 April 2025|sit=whoswho.mt|lingwa=en|data-aċċess=2025-04-12}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Ċita web|url=https://netnews.com.mt/2025/04/11/il-partit-nazzjonalista-jsellem-il-memorja-ta-sonny-portelli/|titlu=Il-Partit Nazzjonalista jsellem il-memorja ta’ Sonny Portelli|kunjom=Cremona|isem=Robert|data=2025-04-11|sit=NETnews|lingwa=mt-MT|data-aċċess=2025-04-12}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Ċita web|url=https://newsbook.com.mt/imut-sonny-portelli-fl-eta-ta-80-sena/|titlu=Imut Sonny Portelli fl-eta ta '80 sena|kunjom=Cilia|isem=Mariella|data=11 April 2025|sit=Newsbook|lingwa=mt}}&lt;/ref&gt;
* 12: [[Rita Ebejer]], 94, l-ewwel qabla tal-MMDNA f’Malta &lt;ref&gt;{{Ċita web|url=https://newsbook.com.mt/tmut-rita-ebejer-l-ewwel-qabla-tal-mmdna-fmalta/|titlu=Tmut Rita Ebejer l-ewwel qabla tal-MMDNA f'Malta|kunjom=Camilleri|isem=Maria Daniela|data=12 April 2025|sit=Newsbook|lingwa=mt}}&lt;/ref&gt;
* 18: [[Steven Farrugia]], 60, ħaddiem kulturali minn Birżebbuġa  (twieled 2 ta' Novembru 1964) &lt;ref&gt;{{Ċita web|url=https://newsbook.com.mt/sa-jumejn-ilu-kont-fuq-il-palk-tirrecta-birzebbuga-jibki-t-telfa-ta-steven-farrugia/|titlu=“Sa jumejn ilu kont fuq il-palk tirreċta”; Birżebbuġa tibki t-telfa ta’ Steven Farrugia|kunjom=Lia|isem=Gabriel|data=19 April 2025|sit=Newsbook|lingwa=mt}}&lt;/ref&gt; 
* 21: [[Francis Zammit Dimech]], 70, politiku &lt;ref&gt;{{Ċita web|url=https://timesofmalta.com/article/francis-zammit-dimech-former-minister-acting-president-dies-aged-70.1108468|titlu=Francis Zammit Dimech, former minister and acting president, dies aged 70|kunjom=|isem=|data=2025-04-21|sit=Times of Malta|lingwa=en-gb|data-aċċess=2025-04-21}}&lt;/ref&gt;
* 28: [[Peter Anthony Fenech]], 91, tabib u eks-kunsillier lokali ta' B'Kara &lt;ref&gt;{{Ċita web|url=https://timesofmalta.com/article/announcements-may-4-2025.1109135|titlu=Announcements – May 4, 2025|kunjom=|isem=|data=2025-05-04|sit=Times of Malta|lingwa=en-gb|data-aċċess=2025-05-04}}&lt;/ref&gt;
* 29: [[Sam Cutajar]], 74, attur tat-TV &lt;ref&gt;{{Ċita web|url=https://newsbook.com.mt/luna-timmarka-t-tmiem-tal-vjagg-tieghi-tad-drama-l-attur-sam-cutajar-qabel-miet/|titlu=“Luna timmarka t-tmiem tal-vjaġġ tiegħi tad-drama” – imut l-attur Sam Cutajar|kunjom=Zammit|isem=Frederick|data=29 April 2025|sit=Newsbook|lingwa=mt}}&lt;/ref&gt;
* 30: [[David John Pace]], 61, edukatur (twieled 14 t'Awwissu 1963) &lt;ref&gt;{{Ċita web|url=https://www.gwida.mt/mt/il-kondoljanzi-tag-na-jmorru-g-and-martu-li-baqg-et-mieg-u-sal-a-ar-u-g-and-i---ew-t-uliedu-li-tant-kien-i-obb---vanni-pul|titlu=“Il-Kondoljanzi Tagħna Jmorru Għand martu…Li Baqgħet Miegħu Sal-aħħar U Għand Iż-Żewġt Uliedu Li Tant Kien Iħobb.” - Vanni Pulé|kunjom=Grech|isem=Rowena|data=30 April 2025|sit=www.gwida.mt|lingwa=mt|data-aċċess=2025-05-04}}&lt;/ref&gt;
* 30: [[Juliette Bisazza]], 87, sopran u vjolinista &lt;ref&gt;{{Ċita web|url=https://www.guidememalta.com/en/maltese-opera-scene-mourns-the-loss-of-beloved-vocal-coach-juliette-bisazza|titlu=Maltese opera scene mourns the loss of beloved vocal coach Juliette Bisazza|kunjom=Vella|isem=Francesca|data=30 April 2025|sit=www.guidememalta.com|lingwa=en|data-aċċess=2025-04-30}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Ċita web|url=https://www.facebook.com/photo?fbid=1106975721467042&amp;set=pb.100064638733866.-2207520000|titlu=Facebook|sit=www.facebook.com|data-aċċess=2025-04-30}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Ċita web|url=https://www.rip.com.mt/obituary/juliette-bisazza-28-04-2025|titlu=Juliette Bisazza|kunjom=Gatt|isem=Thomas|kunjom2=|isem2=|data=28 April 2025|sit=www.rip.com.mt|lingwa=en|data-aċċess=2025-05-04}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Ċita web|url=https://www.timesofmalta.com/article/announcements-may-2-2025.1109040|titlu=Announcements − May 2, 2025|kunjom=|isem=|data=2025-05-02|sit=Times of Malta|lingwa=en-gb|data-aċċess=2025-05-04}}&lt;/ref&gt;

== Mejju ==

* 3: [[Robert Grima]], 47, reenactor (twieled 10 Marzu 1978) &lt;ref&gt;{{Ċita web|url=https://tvmnews.mt/news/dejjem-ferriehi-u-bsens-ta-mhabba-lejn-il-hajja-imut-ftit-wara-li-hassu-ma-jiflahx-waqt-re-enactment-fl-imdina/|titlu='Dejjem ferrieħi u b'sens ta' mħabba lejn il-ħajja' – imut ftit wara li ħassu ma jiflaħx waqt re-enactment fl-Imdina|kunjom=Vassallo|isem=Alvin|data=2025-05-04|sit=TVMnews.mt|lingwa=mt|data-aċċess=2025-05-04}}&lt;/ref&gt;
* 6: [[Edgar Izzo]], 85, eks-teżorir tal-ASA &lt;ref&gt;{{Ċita web|url=https://sport.timesofmalta.com/2025/05/06/a-man-of-principle-aquatic-sport-mourn-the-death-of-edgar-izzo/|titlu=‘A man of principle’ – aquatic sport mourn the death of Edgar Izzo|kunjom=Camilleri|isem=Valhmor|data=2025-05-06|sit=SportsDesk|lingwa=en-US|data-aċċess=2025-05-06}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Ċita web|url=https://one.com.mt/tithabbar-il-mewt-ta-edgar-rizzo/|titlu=Titħabbar il-mewt ta' Edgar Izzo|kunjom=Bonnici|isem=Mario|data=2025-05-06|lingwa=mt|data-aċċess=2025-05-06|arkivju-url=https://web.archive.org/web/20250506155354/https://one.com.mt/tithabbar-il-mewt-ta-edgar-rizzo/|arkivju-data=2025-05-06|url-status=dead}}&lt;/ref&gt;
* 8: [[Joe Ciappara]], 77, attur tat-TV &lt;ref&gt;{{Ċita web|url=https://newsbook.com.mt/imut-l-attur-joe-ciappara-ta-prezz-l-imhabba/|titlu=Imut l-attur Joe Ciappara ta’ Prezz l-Imħabba|kunjom=Zammit|isem=Frederick|data=9 Mejju 2025|sit=Newsbook|lingwa=mt}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Ċita web|url=https://one.com.mt/imut-l-attur-joe-ciappara-li-rajnih-waqt-prezz-l-imhabba-u-ghaqda-ghoqda-fuq-one/|titlu=Imut l-attur Joe Ciappara li rajnih waqt 'Prezz l-Imħabba' u 'Għaqda Għoqda' fuq ONE|kunjom=Aquilina|isem=Wayne|data=2025-05-09|sit=One.com.mt|lingwa=mt|data-aċċess=2025-05-10}}&lt;/ref&gt;
* 25: [[Robert Farrugia]], 55, president ta' [[Msida Saint-Joseph FC|Msida Saint Joseph FC]] (twieled 25 March 1970) &lt;ref&gt;{{Ċita web|url=https://netnews.com.mt/2025/05/25/imut-il-president-ta-msida-st-joseph-robert-farrugia/|titlu=Imut il-President ta' Msida St Joseph, Robert Farrugia|kunjom=Micallef|isem=Christian|data=2025-05-25|sit=NETnews|lingwa=mt-MT|data-aċċess=2025-05-26}}&lt;/ref&gt;
* 29: [[John Consiglio]], 85, bankier u ekonomista &lt;ref&gt;{{Ċita web|url=https://timesofmalta.com/article/veteran-banker-john-consiglio-passes-away.1110617|titlu=Veteran banker John Consiglio, dies aged 85|kunjom=|isem=|data=2025-05-30|sit=Times of Malta|lingwa=en-gb|data-aċċess=2025-06-01}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Ċita web|url=https://whoswho.mt/en/john-consiglio-estemed-maltese-banking-historian-passes-away-aged-85|titlu=John Consiglio, esteemed Maltese banking historian, passes away aged 85|kunjom=Zammit|isem=Nicole|data=30 Mejju 2025|sit=whoswho.mt|lingwa=en|data-aċċess=2025-06-01}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Ċita web|url=https://themalteseherald.com/2025/05/30/historian-of-maltas-banking-john-consiglio-passes-away/|titlu=Historian of Malta's banking sector, John Consiglio, passes away|kunjom=|isem=|data=2025-05-30|sit=The Maltese Herald|lingwa=en-GB|data-aċċess=2025-06-01}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Ċita web|url=https://www.rip.com.mt/obituary/dr-john-consiglio-29-05-2025|titlu=Dr John Consiglio - RIP.com.mt|kunjom=Gatt|isem=Thomas|sit=www.rip.com.mt|lingwa=en|data-aċċess=2025-06-03}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Ċita web|url=https://timesofmalta.com/article/appreciation-john-a-consiglio.1111088|titlu=Appreciation: John A. Consiglio|kunjom=Bezzina|isem=Geoffrey|data=2025-06-09|sit=Times of Malta|lingwa=en-gb|data-aċċess=2025-06-09}}&lt;/ref&gt;

== Ġunju ==

* 2: [[David Vella (mużiċist)|David Vella]], 70, mużiċist (twieled 15 Marzu 1955) &lt;ref&gt;{{Ċita web|url=https://www.gwida.mt/mt/illum-ir-evejt-wa-da-mill-ag-ar-telefonati-ta-ajti-william-mangion-isellem-il-memorja-ta-abib-g-a-i-tieg-u|titlu=“Illum Irċevejt Waħda Mill-Agħar Telefonati Ta’ Ħajti” – William Mangion Isellem Il-Memorja Ta’ Ħabib Għażiż Tiegħu|kunjom=Borg|isem=Gabriella|data=2 Ġunju 2025|sit=www.gwida.mt|lingwa=mt|data-aċċess=2025-06-08}}&lt;/ref&gt; 
* 3: [[Edwin Lanfranco]], 78, botaniku u edukatur (twieled 21 Settembru 1946) &lt;ref&gt;{{Ċita web|url=https://timesofmalta.com/article/botanist-edwin-lanfranco-died.1110830|titlu=Botanist Edwin Lanfranco dies aged 78|kunjom=Malta|isem=Times of|data=2025-06-03|sit=Times of Malta|lingwa=en-gb|data-aċċess=2025-06-04}}&lt;/ref&gt;
* 6: [[Frans Said]], 92, xandar u kittieb &lt;ref&gt;{{Ċita web|url=https://timesofmalta.com/article/everything-end-francis-said-final-letter-anticipated-passing.1111273|titlu=‘Everything has an end’: Francis Said’s final letter anticipated his death|kunjom=Debono|isem=Fiona Galea|data=2025-06-13|sit=Times of Malta|lingwa=en-gb|data-aċċess=2025-06-13}}&lt;/ref&gt;
* 16: [[Vincent Apap (attur)|Vincent Apap]], ??, attur tat-TV &lt;ref&gt;{{Ċita web|url=https://www.gwida.mt/mt/b-qalb-miksura-naqsmu-mag-kom-l-a-bar-li-vincent-apap-li-alliena-g-all--ajja-ta-dejjem-world-marketing|titlu=“B’Qalb Miksura Naqsmu Magħkom….. L-Aħbar Li Vincent Apap Li Ħalliena Għall-Ħajja ta’ Dejjem…” – World Marketing|kunjom=Grech|isem=Rowena|data=16 Ġunju 2025|sit=www.gwida.mt|lingwa=mt|data-aċċess=2025-06-18}}&lt;/ref&gt;
* 23: [[Noel Arrigo]], 75, eks-Prim Imħallef &lt;ref&gt;{{Ċita web|url=https://timesofmalta.com/article/noel-arrigo-former-chief-justice-central-figure-judicial-scandal-dies.1111896|titlu=Noel Arrigo, former Chief Justice, central figure in judicial scandal, dies|kunjom=|isem=|data=2025-06-23|sit=Times of Malta|lingwa=en-gb|data-aċċess=2025-06-23}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Ċita web|url=https://www.maltatoday.com.mt/news/national/135569/former_chief_justice_noel_arrigo_dies_aged_75|titlu=Former Chief Justice Noel Arrigo dies aged 75|kunjom=Meilak|isem=Nicole|sit=MaltaToday.com.mt|lingwa=en|data-aċċess=2025-06-23}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Ċita web|url=https://tvmnews.mt/news/imut-l-ex-prim-imhallef-noel-arrigo/|titlu=Imut l-ex Prim Imħallef Noel Arrigo|kunjom=|isem=|data=2025-06-23|lingwa=en-US|data-aċċess=2025-06-23}}&lt;/ref&gt;
* 26: [[Michael Seychell]], 85, trejdunjonista &lt;ref&gt;{{Ċita web|url=https://tvmnews.mt/news/imut-l-eks-trejdunjonista-michael-seychell/|titlu=Imut l-eks trejdunjonista Michael Seychell|kunjom=Micallef|isem=Gaetano|data=2025-06-26|lingwa=en-US|data-aċċess=2025-06-27}}&lt;/ref&gt;

== Ara aktar ==

* [[:Kategorija:Mietu fl-2025]] - tinkludi ħoloq għal artikli fil-Wikipedija dwar nies li mietu fl-2025

== Referenzi ==
{{Referenzi}}
[[Kategorija:Nies Maltin]]
[[Kategorija:2025 f'Malta]]
[[Kategorija:Imwiet f'Malta]]
[[Kategorija:Mietu fl-2025|*]]
[[Kategorija:Listi ta' mwiet bis-sena]]</text>
      <sha1>1oo2dkxcahw5fyjnpvwpdgwibzlhidw</sha1>
    </revision>
  </page>
</mediawiki>